ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

می گفتند: تو از روی تعبد صرفاً گوش باش! و بشنو، هر آنچه به تو گفته می شود، فراگیر و دیگر هیچ!، سؤال از هیچ چیزی مكن اگر برایت سؤالی فرا رسد، قبل از آن كه بپرسی با خود آن را حل و فصل نموده، سپس آن را در خود هضم كن چرا كه باید ریشه سؤال را در خود بخشكانی و باب آن را مسدود سازی، اگر پرسیدی ممكن است پا به میادین بدعت گذاری و طرح سؤال در جامعه تو زمینه بدبینی، خوار و خفیف نمودن نفس خواهد بود و در خاتمه خود را تحقیر كرده و در نهایت ذلت برای تو خواهد بود، اگر خاستی بنشینی و فكر كنی، باز فكرت، تو را به پرورش نه یك سؤال بلكه به انبوهی از سؤالات و كاوش دعوت می كند كه در این صورت به مراحلی دست می یابی كه بالاخره خواه و ناخواه از میدان مذهب و آیینت خارج می گردی، به جایی می رسی كه اهل بدعت رسیده اند. بنابراین چه بهتر كه نه سؤال كنی و نه به جلسه اندیشه و فكر بنشینی، چرا كه فكر ریشه و پایه آفرینش سؤال است؛ ای كاش اصلاً فكر نداشتی كه دغدغه تو به خاتمه می رسید!!

پس از سبك و سنگینی ها و كسر و انكسارها من به خود گفتم: خدایا! لابد (العیاذ بالله) تو در خلقتت سنگ را تمام گذاشته ای، چرا كه دو پدیده نه تنها در من، بلكه در همه انسان ها نهاده ای، پدیده «سؤال» و كاوش و پدیده «تفكر و اندیشه» كه این دو روزگار مرا سیاه كرده و همه گرچه در مقابل این دو به طور صریح به جنگ برنخاسته اند، ولی هركس از آنان جمعی از اندوخته ها و به هم بافته هایی از گفتار دارند كه در حقیقت گویا با این دو: «سؤال» و نیز با «تفكر» و «اندیشیدن» به جنگ برخاسته اند، خدایا! من راه هدایت را گم كرده ام، همه راه های هدایت و راهنمایی مسدود است، تنها صراط مستقیم كه همان هدایت كلام تو است، به روی همه مفتوح و باز است، چنانچه فرمود: «(این كتاب) هدایت برای (همه) مردم است.»(1) و خدایا با نگاه به وضعیت موجود جز ناامیدی و سرسپردگی چیزی به دست نیاورده و نخواهم آورد، از یك سو می اندیشیم، آیا خلقت تو ناقص بوده است كه «سؤال» و «تفكر» را از زبان یك مجموعه میلیاردی محكوم و مطرود نموده ای؟ هنگامی كه به كتاب تو مراجعه كرده، ناامیدیم به امید بدل شد، چون تو در این ورطه چنین85

ص: 16

فرموده ای: «او همان كسی است كه هرچه را آفرید نیكو آفرید»(1) و نیز فرموده ای: «ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم!»(2) به خود گفتم: انسان اگر در بهترین صورت آفریده شده و دارای بهترین نظام و صورت می باشد، پس غریزه سؤال و تفكر و اندیشه در او نه تنها امری مطلوب و نیكو است، بلكه ریشه و پایه رسیدن به نیكویی ها و راه یابی به مراحل و اوج تكامل است، در اینجا یكپارچه مجموعه زندگی گذشته ام یكسره غم و غصه شد كه چگونه آن را سپری كردم و از دو امر كلیدی و رهگشایی غافل بوده ام، به خود گفتم: خدایا! من انسانی بودم كه از بُعد خلیفة اللهی مسیرم تا رسیدن به افق های بلند اسماء حسنای تو و در نهایت تا رسیدن به تو باز و مفتوح بود، ولی برخی با حیله و تزویر اعضای رئیسه بدن مرا تعطیل كردند و فكر را از من گرفتند و غریزه سؤال و پرسش را در من خشكاندند و مرا از دایره انسان به ورطه حیوانات و بلكه به جمادات رسانده اند و رشد و تعالی و ترقی و حركت صعودی را از من ساقط كرده اند، خدایا! با بستن مسیر سؤال و پرسش كه در ذات وجود من نهفته است، دیگر راه رشد و تعالی به روی من مسدود است، چون به قرآن مراجعه كردم، دیدم عجبا تو همه ما را به سؤال و پرسش، تشویق و ترغیب نموده ای، علاوه بر این كه فرمان داده ای از متخصصین و كارشناسان دینی و اسلام شناسان سؤال كنید، چنانچه فرمود: «اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.»(3)

نیز در مقابله با فكر و اندیشه، هیجانی به من دست داد كه مرا به سویی می برند كه ناامید گردیدم تا این كه به كتاب تو مراجعه كردم دیدم، در هجده مورد، ماده «فكر» و اندیشه و در سیزده مورد «تدبر» (فكر و اندیشه پی در پی) را ذكر كرده ای، باز امید در من طلوع كرد، به خود گفتم: این كه برخی از همنوعان من سؤال و فكر را در وجود انسان می خشكانند و حق پرسش و تفكر را از انسان می گیرند، امری غیر معقول است، ولی گه گاه با خدای خود می گفتم با سقوط حق فكر و اندیشه و حق سؤال مرا به كجا می برند؟!، به كدام سوق می دهند؟! من اگر حق نداشته باشم پیرامون خود و3.

ص: 17

دین و آیینم فكر كنم و نیز حق نداشته باشم از كسی سؤال كنم، گویا من باری بیش نیستم كه مرا به هر سو كه خواستند می برند و از خود هیچ اختیاری هم ندارم، ولی وقتی با توجه به مفتوح بودن راه سؤال و فكر و اندیشه امید در من زنده شد و جستجو و كاوش در من به برتری رسید، دیدم به من گفته اند: «عثمان بن عفان» خلیفه سوم «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه تو باید بدون هیچ قید و شرطی آن را به عنوان شهید مظلوم تاریخ بپذیری، همان گونه كه «ابوبكر» و «عمر» را پذیرفتی و ایشان امتیاز و برتری كه نسبت به دو خلیفه قبل دارد، آن است كه مظلمانه به دست پیروان خلیفه چهارم «علی» (كرّم الله وجهه) و بلكه (العیاذ بالله از نسبت دروغ) به دست خود «علی» كشته شده و شهید مظلوم تاریخ است! من از طریق گوش شنیدم، ولی از طریق جان و درون اصلاً توجه نكردم، به خود گفتم: راه جستجو و كاوش با پشتوانه محكم الهی كه دارد به من می گوید: تو فقط گوش نیستی، بلكه فردی كاوشگر و كنجكاو هستی، خود مسیر تحقیق را طی كن تا عنایت خدا شامل حالت شود و خورشید حقیقت بر جانت طلوع افكند، این بود كه بنده مستبصر به تحقیقی پیرامون خلیفه سوم «عثمان بن عفان» پرداختم و مطالبی به دست آوردم كه دقیقاً عكس آن شنیدنی بود كه از دهان ها شنیده بودم و اكنون آن را در اختیار شما می نهم، امید است آن را مورد مطالعه خود قرار دهید و از عیوب و نواقص آن بر بنده حقیر خورده نگیرید، شاید برای شما روزنه امیدی در تاریكی ها باشد. خداوند بنده حقیر و همه شما برادران عزیز سنی را به صراط مستقیم هدایت نموده و در همه را به حقیقت اسلام و اولیاء مكرمش آشنا بفرماید و از گزند اجانب و شیاطین حفظ بفرماید.

برادران و خواهران عزیز سنی كه در جستجوی كشف حقیقت و استبصارند، پس از خواندن كتاب عثمان بن عفان رضی الله عنه به كتاب علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) از دیدگاه علمای اهل سنت پرداخته و سپس به كتاب علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) از دیدگاه خلفای سه گانه بپردازند تا از حقایق مستور مانده آگاه گردند.

والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته

ص: 18

طلحة بن عبیدالله و ابی بن كعب نیز همین سؤال را كردم و آنان همان دستور را به وی دادند.»(1) و در گفتار او این جمله (از ناحیه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم) نبوده»،(2) و بیهقی گزارش را با هر سه ساختار آورده است.(3)

بر خلیفه پوشیده و مجهول مانده؟ با آن كه پرسش های فراوان گذشتگان و پاسخ های زیاد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در همه جا بوده و یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در این باره از او فرا گرفته بودند، همه این ها به گوشش رسیده و این نمونه ها:

(1) «ابوهریره» گوید: «كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هنگامی كه مرد میان ران ها و دو كناره اندام نهفته زن جای گیرد و ختنه گاه آن دو به یكدیگر بچسبد باید غسل كنند.»(1)

و در عبارتی دیگر: «هنگامی كه میان ران ها و دو كناره اندام نهفته اش جای گیرد و برای دخول به تلاش پردازد اید غسل كند، خواه نطفه ای از او خارج نشود یا نشود.»(A)

و در عبارتی دیگر: «هرگاه ختنه گاه مرد و زن به یكدیگر برخورد، غسل واجب می شود، نطفه بیرون بیاید یا نیاید.»(B)

و در عبارت «احمد» آمده: «هرگاه مرد میان ران ها و دو كناره اندام نهفته اش جای گرفت و برای دخول كردن تلاش كرد، باید غسل كند.»(C)

(2) از «ابوموسی» آورده اند كه گروهی با ایشان نشسته بودند و درباره آنچه موجب غسل جنابت می شود صحبت می كردند، كسانی كه از مهاجران نیز در آن جمع بودند، گفتند: همین كه ختنه گاه مرد به ختنه گاه زن رسید غسل واجب است، كسانی از انصار كه حاضر بودند، گفتند: چنین نیست مگر این كه آب جهنده از مرد خارج گردد، ابوموسی گفت: من اكنون خبر صحیح را می آورم، آنگاه برخاست و به سوی عایشه رضی الله عنه رفت، سلام كرد و گفت: من سؤالی از شما دارم و احساس شرم می كنم!، عایشه گفت: شرم مدار! تو گویا از مادرت كه تو را زایمان نموده سؤال كرده ای، ابوموسی گفت: چه چیزی موجب غسل می شود؟ عایشه گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «همین كه مرد میان دوران و دو كناره اندام نهفته زن بنشیند و دو ختنه گاه به یكدیگر رسد، باید غسل كند.»(2)

(3) از «زهری» آورده اند، «كه مردانی از انصار چنین نظر داشتند: كه غسل در صورت خروج نطفه و آمیزش با همسر است و اگر آمیزش باشد و نطفه خارج نگردد غسل واجب نیست، این گزارش را از عمر و ابن عمر و عایشه رضی الله عنه پرسیدند؛ آنان گفتند: وقتی ختنه گاه مرد از ختنه گاه زن0.

ص: 21

گذشت، غسل واجب است.»(1)

(2) آورده اند كه «عایشه» رضی الله عنه گفت: «همین كه ختنه گاه مرد و زن به یكدیگر برخورد باید غسل كرد.»(3)

و در عبارتی دیگر: «همین كه مرد میان ران ها و دو كناره اندام نهفته زن جای گرفت و دو ختنه گاه به هم چسبید، باید غسل كرد.»(4)

(5) «عمرو بن شعیب بن عبدالله بن عمرو بن عاصی» از پدرش و او از جدش آورده است كه «پیامبر» فرمود: «همین كه ختنه گاه مرد و زن به یكدیگر برخورد و كلاهك در اندام نهفته زن پنهان شد، باید غسل كند.» و در مدونّه می افزاید: «خواه نطفه از مرد خارج گردد یا نگردد.»(4)

گویا خلیفه همه این ها را فراموش كرده یا این كه گرچه از آن ها باخبر بوده، ولی خواسته است در برابر آیین مستحكم و استوار خداوند، از خود امر نوین و بدعتی را تاسیس كند!!

عثمان در مدتی از فرمانروائیش نماز را دو ركعتی خواند، سپس پس از مدتی آن را تمام (چهار ركعتی) به جا می آورد.»(1)

«عبدالرحمن بن یزید» گوید: «عثمان در منی نماز را چهار ركعتی می خواند تا این كه گزارش آن به عبدالله بن عمر رسید، او گفت: تحقیقاً من با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دو ركعتی می خواندم.»(2)

«انس» گوید: «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نماز را در منی دو ركعت می خواند و ابوبكر و عمر نیز دو ركعت خواندند ولی عثمان بن عفان چهار سال دو ركعت و بعد از آن چهار ركعت می خواند.»(3)

«بخاری« و «مسلم» از «عبدالرحمن بن یزید» آورده اند كه گفت: «عثمان بن عفان نماز را با ما - در منی - چهار ركعتی بخواند، آنگاه گزارش آن به عبدالله بن مسعود رسید كه از شدت ناراحتی «انا لله و انا الیه راجعون»(4) را بر زبان جاری كرده، گفت: با رسول خدا در منی دو ركعت خواندم و با ابوبكر و عمر نیز دو ركعت خواندم! پس ای كاش! بهره من از چهار ركعت به اندازه بهره همان دو ركعتی باشد كه پذیرفته گردد!!»(5)

«ابوداود» و غیر او نیز از «عبدالرحمن بن یزید» آورده اند كه گفت: «عثمان نماز در منی را چهار ركعتی خواند» عبدالله گفت: من با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و نیز با ابوبكر و همچنین با عمر و نیز در آغاز فرمانروایی عثمان نماز را دو ركعتی خواندم، سپس عثمان تمام خواند، آنگاه راه ها را برای شما پراكنده نمود و به راستی دوست می دارم كه بهره من از این چهار ركعت، همان دو ركعتی باشد كه پذیرفته شود.»(6)

«اعمش» گفت: «معاویة بن قره» از استادانش بر من گزارش كرد: «كه «عبدالله» نماز را چهار ركعتی خواند، آنگاه به وی گفته شد: تو عثمان را نكوهش می كنی، در حالی كه خود نماز را چهار ركعت به جا می آوری؟ گفت: مخالفت بدتر است.»(A)

«بیهقی» از «حمید» آورده: «عثمان بن عفان نماز را در منی شكسته نخواند و آنگاه برای مردم سخنرانی كرد و گفت: ای مردم! شیوه، سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و روش دو یار او خواهد بود. با این حال، امسال پیش آمد نوینی برای مردم رخ داد كه من بیمناك شدم كه شكسته نماز خواندن را7.

ص: 23

شیوه ای همیشگی پندارند، بدین جهت نماز را تمام خواندم.»(1)

«ابن حزم» از «سفیان بن عیینه» و او از «جعفر بن محمد» و او از پدرش آورده «كه عثمان در منی بیمار گردید، آنگاه یاران علی (كرّم الله وجهه) به حضرت پیشنهاد دادند: كه با مردم نماز گزارد، فرمود: اگر می خواهید من برایتان نماز بخوانم همان گونه نماز می خوانم كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می خواند - یعنی دو ركعت - گفتند: نماز جز همان گونه كه فرمانروا می خواند - چهار ركعت - خوانده شود، حضرت آن را نپذیرفت.»(2)

از جمله ایرادی كه بر «عثمان بن عفان» در نماز مسافرت وارد است، این است كه ایشان نماز را تمام می خواند با این كه باید از دو جهت شكسته می خواند:یكی این كه نماز شكسته در سفر مطابق با سنت شریفه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می باشد، دوم این كه بسیاری از علماء شیعه و سنی بر شكسته بودن نماز در سفر فتوا داده اند.

ایراد: البته ممكن است برخی بگویند، چنانچه یكی از علماء بزرگ نیز قبل از چاپ این كتاب چنین فرموده است: كه نماز در سفر طبق فتاوای برخی از علماء سنت تمام است و با این وجود بر نماز تمام خواندن عثمان در سفر ایرادی نیست!

پاسخ: این كه باید در اینجا گفته شود، بیشترین فتاوای علماء اهل سنت بر مبنای تحقیق و تفحص و استنباط احكام از طریق ادله شرعیه نیست، بلكه بر صرف تقلید از سه خلیفه از روی تعبد و اعتماد بر گفتار آن هاست، همان گونه كه در پژوهش از امامت و نصب آن صرفاً به عملكرد ابوبكر و عمر اعتماد می ورزند و در آوردن دلیل به مدعای خود استناد می ورزند و هیچ بر پژوهش علمی و راه تحقیق اعتماد نمی ورزند، بنابراین فتوای علمای اهل سنت پدیده ای جدای از عملكرد عثمان نبوده است، در نتیجه اشكال بر عثمان وارد است.

ثالثاً: ایشان در انجام نماز سنت پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را ترك نمود، در حالی كه پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلّم فرمود: «هركس از سنت من روی گرداند از من نیست»(1) و با توجه به این كه جانشین پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است، باید یگانه حامی از سنت ایشان باشد!!

رابعاً: هنگامی كه سنت متروك شد، قهراً بدعتی به جای آن گزیده می شود كه چنین هم شد كه وقتی به «علی» (كرّم الله وجهه) پیشنهاد اقامه نماز دادند، فرمود: اگر طبق سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می خواهید می پذیرم و اگر نخواستید من اقامه نمی كنم كه ایشان به خاطر بیزاری از بدعت، آن را انجام نداد.

پرداخته شود؟ او كه برای حج احرام بسته و گام به مكه نهاد با اتكا به كجا چنین زناشویی را وارد شمرد؟!

رابعاً: او هیچ گاه حج خود را به عمره تبدیل نكرده بود تا این كار برای او جایز باشد، چون او پیرو كسی بود كه تبدیل حج به عمره را سخت مخالفت می كرد، (مقصود عمر رضی الله عنه است) و اصلاً حج تمتع را ممنوع نمودند، به خاطر این كه تمتع و بهره گیری در ضمن حج را ممنوع سازند با این حال چگونه برای او بهره گیری و حتی اصل انتخاب همسر بر او جایز شد؟

خامساً: كسی كه به زیارت خانه خدا آمده، هنگامی می تواند همسر انتخاب كند و نماز را شكسته نخواند كه برنامه حج او به پایان رسد با آن كه عثمان در همان حال احرام و همراه با حاجیان، در حال انجام اعمال عرفات از شكسته خواندن نماز سر باز می زد و این مشكلی است كه هیچ گاه گشوده نمی شود، زیرا در خبری كه آن را درست دانسته اند و از زبان خود عثمان آورده اند كه «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «كسی كه در جامه احرام است، نه برای خود می تواند زن بگیرد و نه برای دیگری می تواند پیمان زناشویی بندد و نه می تواند به خواستگاری رود.»(1)

از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل شده: «كسی كه در لباس احرام است، جایز نیست همسر بگیرد و اگر همسر برگزید، وی را از او جدا خواهیم ساخت.»(2)

پذیرفتنی نیست، به همین جهت اگر مردی كه در لباس احرام است، كسی را همسر دهد كه به جز با دستوری از او نمی تواند همسر بگیرد، این پیمان زناشویی نیز از هم گسیخته است و علّت آن است كه آنچه را گفتم درست نبوده و چیز نادرست به درست برنمی گردد، مگر به كمك آنچه، آن را درست نماید، درباره خواستگاری نیز باید گفت: كه اگر كسی در لباس احرام به خواستگاری برود گناه كرده با این حال اگر پیمان زناشویی بیرون از لباس احرام بسته شود، از هم گسیختگی در آن راه ندارد، چون خواستگاری ارتباط محكمی با خود زناشویی ندارد، چنانچه گاه خواستگاری انجام می شود و كار به زناشویی نمی كشد.»(1)

«امام شافعی» می گوید: «و ای كاش می دانستم كه - طبق پندار «ابن قیّم» - «ابوحنیفه» و «مالك» به كدام سنت استناد كرده اند و «احمد» چگونه تصریح كرده، چنانچه «ابن قیم» پنداشته است كه مسافر اگردر جایی زن گفت، نباید در آن جا نماز را شكسته بخواند، این گفتار را چگونه از آیات قرآن و سنت آیین نامه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم استناد كردند با توجه به این كه اسلام با چنین فتوایی سازگاری ندارد؟! و روایتی كه در این رابطه به نقل از «عكرمة بن ابراهیم» آورده اند، از نظر علماء رجال به طور وفور سست و ضعیف و غیر قابل اعتماد است.»(2)

پنداری در اذهان مردم جای نگیرد.»

دین می باشد، وقتی از آن ها سؤال می شد كه چرا نمازتان را در سفر تمام می خوانید؟ می گفتند: چون سرپیچی از خلیفه بدتر است! «عبدالله بن عمر» در زمانی كه به عثمان اقتدا می كرد، چهار ركعت می خواند و زمانی كه فرادی می خواند، دو ركعت به جا می آورد؛ با آن كه حدیثی از ایشان آورده اند كه گفت: «نماز در سفر دو ركعتی است و هر كه با این آیین نامه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مخالفت كند بی دین و كافر گردیده است.»(1) و نیز این سخن «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم به گوش وی رسیده بود كه: «تحقیقاً خداوند كار هیچ كس را نمی پذیرد، مگر آن كه از روی استواری انجام دهد! پرسیدند: استواری آن چگونه است؟ گفت: آن را از ریاكاری و بدعت خالص گرداند.»(2) و نیز برخورداری او از این سخن: «هركس كاری انجام دهد كه طبق فرمان ما نباشد پذیرفته نیست.»(3)

و نیز «عبدالله بن مسعود» كه خود برنامه نماز مسافر را می داند و از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دو ركعت بودن نماز مسافر را نقل كرده، وقتی داخل مسجد شد، پرسید: «حاكم وقت نماز را چند ركعتی خواند؟، گفتند چهار ركعت، بدین خاطر چهار ركعت می خواند؛ از علت چهار ركعت خواندن از او سؤال شد با این كه تو خود دو ركعتی نماز مسافر را نقل كرده ای؟ در پاسخ گفت: الآن نیز دو ركعتی را می گویم ولكن چون عثمان پیشوا است، بدین خاطر او را مخالفت نمی كنم و مخالفت بدتر است.»(4)

و این «عبدالرحمن بن عوف» كه شكسته نماز خواندن نماز را در سفر به هیچ وجه بر خلیفه جایز نمی شمرد و در پاسخ بهانه های عثمان نیز می گفت: هیچ كدام از این ها نماز تو را به اتمام و صحت نمی رساند كه عثمان در پاسخ می گفت: «تحقیقاً این برداشتی است كه - در مخالفت از فرمان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم - به مغز من رسیده» با این حال خود عبدالرحمن، پس از گفتگو با ابن مسعود و تبادل نظر در چگونگی انجام نماز، در نهایت به این نكته رسید كه چون مخالفت با حاكم بدتر است نماز را در سفر چهار ركعت می خوانیم،(5) اما در میان این مجموعه، تنها «علی» (كرّم الله وجهه) بود كه وقتی مردم به ایشان درخواست اقامه نماز دادند، حضرت فرمود: اگر خواستید من همانند نماز رسول الله را بر پای دارم، یعنی دو ركعت! گفتند: نه، مگر این كه نماز حاكم وقت - عثمان - چهار ركعت را به پای داری، حضرت نپذیرفت.(6)3.

ص: 30

آری اینان محور اصلی دین را سیاست مناسب زمان خود انتخاب كرده و دین را تابع آن می دانستند، بدین خاطر اندیشه های خود را در آن دخیل می نمودند و با دگرگونی زمان، اندیشه های نیز دگرگون می شد و دستورات الهی پشتوانه ای جز سیاست نداشت. و دانش بر انجام كار و مانع شدن از آن، بر پایخ سیاست و محور تزویر می چرخید، چرا كه نخستین از آن ها (یعنی ابوبكر) را می نگری كه در ملأ عام اعلام می دارد: «اگر مرا همواره ملازم با انجام سنت پیامبرتان صلّی الله علیه و آله و سلّم اتخاذ كرده اید، من تاب و توان آن را ندرام.»- در حالی كه پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله و سلّم سنتی بس ساده و آسان آورده است- و باز می گوید: «من براساس اندیشه خودم سخن می گویم، اگر درست باشد از ناحیه خدا است و اگر نادرست باشد از من و از شیطان است.»(1)

نیز همان خلیفه ای كه (یعنی عمر) بعد از او به مسند می نشیند - با این كه در آیین پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله و سلبم در خصوص فردی كه از آب برخوردار نیست، فرمان آمده كه تیمم نماید و نماز بخواند - وقتی فاقد آب از او كسب تكلیف می كند، ایشان با كمال جرئت می گوید: «اگر كسی دسترسی به آب نداشت نباید نماز بخواند.»(2)

آنگاه همین خلیفه دوم، نماز مغرب می خواند كه در مرحله ای در ركعت اول چیزی نمی خواند، وقتی در ركعت دوم قرار می گیرد و دو مرتبه سوره فاتحه را می خواند،(3) باز مرحله ای در ركعت اول چیزی نمی خواند وقتی به ركعت دوم مشغول می شود، سوره فاتحه را با سوره ای می خواند، سپس سوره فاتحه را با سوره ای اعاده می كرد.(4) آنگاه مرحله ای دیگر نماز مغرب می خواند و در آن هیچ نمی خواند سؤال می شود: چیزی قرائت نكردی؟ عمر گفت: ركوع و سجود چگونه بود؟ همه گفتند: خوب بود؟ گفت: اشكالی ندارد.(5) و در مرحله ای نماز مغرب خواند كه چیزی قرائت نكرد تا سلام داد، بعد از فراغت به او گفتند: هیچ نخواندی؟ گفت: در تجهیز شتران به شام بودم تا در آنجا4.

ص: 31

آن ها را فروختم... سپس نماز را اعاده كرد.»(1)

در خبر فوق و روایات زیادی از «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است كه به طور مطلق برای مسافر نماز شكسته واجب شد.

علاوهبر این، فرمان خداوند در خصوص نماز مسافر، بدون هیچ قید و شرط، بلكه به طور مطلق شكسته آمده، فرمود: «هرگاه كه سفر می كنید، گناهی بر شما نیست كه نماز را كوتاه كنید.»(1)

شایان ذكر است كه ابوحنیفه و پیروانش و ثوری و ابوثور در عمومیت آیه افراط كرده، نظر وسیعی داده اند كه آیه را به سفر مباح اختصاص نداده اند، بلكه گفته اند: آیه شامل سفر معصیت همانند راهزنی و تبهكاری نیز می شود.(2)

و حضور در مقابل دشمن، هیچ ارتباطی به شكستن و عدم حضور آن به تمام خواندن نماز ندارد، بلكه برای خوف و حضور دشمن دستور ویژه ای دارد كه به بحث ما مربوط نمی شود، پس طبق اعتماد بر ادله، چنانچه امت جملگی به سوی آن رفته اند، بازرگانان و مأمور خراج و كشاورزان و دامداران و غیر آن ها نیز چون به اندازه مقرر از وطن دور شدند، باید نماز را شكسته بخوانند و با دیگر مسافران یكسان باشند و اگر به آن اندازه از وطن بیرون نرفتند حكم مسافر را ندارند و باید نمازشان را تمام بخوانند، بدون این كه كمترین فرقی بین اصناف باشد و امتیازاتی كه خلیفه در بین افراد قائل شده، امری خودسرانه بوده كه نباید به آن توجه كرد!!

علاوه بر این، در گزارشی كه «ابن جریر طبری» و غیر او از «علی» (كرّم الله وجهه) در خصوص بازرگانان آورده اند: «كه گروهی از آنان از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم سؤال كردند: ای پیامبر خدا! ما كه به مسافرت می پردازیم چگونه نماز بخوانیم؟ كه خداوند این آیه را فرستاد: «و هرگاه كه در سفر باشید باكی برای شما نیست كه نماز را كوتاه بخوانید.»(3) (4)

«بوبكر بن ابو شبیه» از «وكیع» و او از «اعمش» و او از «ابراهیم» گزارش كرده كه مردی آمد و گفت: «ای پیامبر! من مردی بازرگانم و به بحرین رفت و آمد می كنم؟ حضرت به وی فرمود: به جای چهار ركعت دو ركعت بخواند.»(5)2.

ص: 33

تكبیر می گوید، پرسیدم: چه كسی اولین بار تكبیر گفتن را ترك كرد؟ فرمود: «عثمان! در آن هنگام كه پیر شد و صدایش ضعیف گشت آن را ترك كرد.»(1)

البته این تكبیر در رفتن ركوع و سجود و برخاستن از آن، سنت پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم است، سنتی ثابت و قطعی كه همه مسلمانان بر آن اتفاق داشته و دارند. زرقانی در شرح «موطأ» می نویسد: «احمد بن حنبل» به نقل از «عمران» گوید: نخستین كسی كه تكبیر را ترك كرد، عثمان بود، به هنگامی كه سالخورده گردید.»(2)

و «طبری» از «ابوهریره» آورده، گوید: «اولین كسی كه آن را ترك كرد معاویه بود» و «ابوعبید» روایتی آورده گوید: «اولین كسی كه آن را ترك كرد زیاد بود.» و این دو روایت با روایات قبل منافاتی ندارد، زیرا زیاد براساس ترك معاویه ترك كرد، چنانچه معاویه نیز بر مبنای ترك عثمان ترك نموده است و عده ای از علماء آن را بر اخفاء تكبیر، یعنی آهسته گفتن آن حمل كرده اند.»(A)

البته گفتنی است كه عنوان اخفاء و آهسته گفتن را، برای توجیه كار عثمان و حمایت از ایشان ذكر كرده اند، چون صراحت در ترك با توجیه خفاء سازگار نیست.

در آن حال «عبدالرحمن بن عوف» پرسید: حال او چگونه است؟ آیا دیوانه گردیده؟ گفتند: نه، مست كرده است، گزارشگر گفت: عثمان در آن حال، آن جمع چهار نفری را تهدید و ارعاب نمود و به جندب گفت: تو دیدی كه برادرم(1) شراب می نوشیده است؟ گفت: نه - پناه بر خدا - من گواهی می دهم كه او را دیدم مست بود و آنچه را نوشیده بود، از درون برگرداند و من انگشتر او را از دستش بیرون آوردم و او از شدت مستی نفهمید!!(2)

«ابن عبد ربه» گوید: «ولید نماز صبح را در حال مستی سه ركعت خواند.»(1)

«مدائنی» از «زهری» نقل كرده: «گروهی از كوفیان نزد عثمان آمدند تا پیرامون ولید با وی گفتگو كنند، پس از آن عثمان گفت: آیا هرگاه كه مردی از شما بر فرماندارش خشم گیرد، دروغی به او می بندد؟ اگر بامداد شود شما را كیفر خواهم كرد! در آن هنگام آنان به عایشه رضی الله عنه پناه بردند و بامدادان عثمان از سرای عایشه آوایی شنید كه بوی درشتی و تندی می داد كه عثمان گفت: آیا عراقیانی كه از دین خارج شده و تبهكارند، هیچ پناهگاهی جز خانه عایشه نیافته اند؟ عایشه وقتی این سخن را شنید، كفش رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم را بلند كرد و گفت: تو شیوه صاحب این كفش را رها كرده ای! مردم گفتگوها را شنیدند و به سوی مسجد آمدند تا مسجد پر شد، برخی می گفتند: راست می گوید و بعضی می گفتند: زنان را چه به این كارها؟ تا با سنگریزه و لنگه كفش به جان هم افتاده و به زد و خورد پرداختند و گروهی از یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر عثمان درآمدند و گفتند: از خدا پروا كن و آیین های كیفری را پامال منما. برادرت را از سر آنان بر كنار كن كه او را بركنار كرد.»(2)

و «ابن حجر» گوید: «در گزارش «معمر» دیده می شود: میان كارهای عثمان كه بیش از همه مردم را به پرخاش و خشونت برمی انگیخت و همه را به گفتگو وامی داشت، دو چیز بود: یكی به كار نبستن آیین های كیفری درباره مروان و دیگری تنفر مردم بر سعد بن ابی وقاص و عزل مسئولیت از وی كه عثمان نسبت به او نیز بی تفاوت بود.»(3)

سخنرانی و گوش فرا دادن به آن سرباز می زدند، زیرا كه در آن، هم نكوهش ها نسبت به كسانی كه سزاوار آن نبودند می شد و هم افراط در ستایش برخی از مردم كه لایق آن نبودند وجود داشت، بدین خاطر مروان همواره در فكر مصلحت خویش بود.»(1)

«ابن شبه» از «ابی غسّان» آورده: «نخستین كسی كه پیش از نماز گاه بر منبر برای مردم سخنرانی كرد عثمان بن عفان بود» و «ابن حجر» گفته: «احتمال می رود كه عثمان تقدم خطبه بر نماز را یك بار انجام داده، سپس آن را ترك كرد تا این كه مروان باز آن را انجام می داد.»(2)

«سكتواری» نیز گزارش فوق را آورده و گوید: «نخستین كسی كه در دو جشن فطر و قربان، پیش از نماز سخنرانی كرد عثمان بود.»(1)

(1) «ابو سعید خدری» گفت: «رسول خداصلّی الله علیه و آله و سلّم همواره روز عید بیرون می رفت و با مردم دو ركعت نماز می گزارد، سپس سلام می داد، پس از آن بر دو پای خود (جهت ایراد خطبه) می ایستاد.»(2)

(3) «عبدالله بن سائب» گوید: «روز عید را با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بودم، آنگاه نماز عید را با ما خواند، سپس فرمود: نماز را گزاردیم و هركه دوست دارد، برای استماع خطبه بنشیند و هركه دوست دارد، برود.»(4)

(5) »جابربن عبدالله» گوید: «تحقیقاً كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روز عید فطر برخاست و نماز گزارد و قبل از سخنرانی آغاز به نماز كرد، سپس برای مردم سخنرانی كرد.»(3) البته همانند روایات فوق را برخی دیگر از حافظان حدیث نیز نقل كرده اند.(4)

این مجموعه روایات همه بر سنت استوار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و انجام نماز قبل از خطبه همواره بوده و تغییری نكرده و حتی ابوبكر وعمر و «علی» (كرّم الله وجهه) بر این شیوده بوده اند و حتی خود عثمان در چندی از روزگارش چنین بوده، چنانچه در خبر «ابن عمر» آمده: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و ابوبكر و عمر و عثمان در آن دو عید پیش از سخنرانی نماز می گزاردند.»(5)

ای كاش دانسته می شده، نمازی كه با دگرگونی فرمان خدا همراه است، آنان چگونه بدین وسیله به خداوند پاك تقرب می جستند؟!

ملاحظه انتظار بر نماز مجبور به نشستن می شدند و مورّخان در خصوص ضعف و ناتوانی او در سخنرانی، نمونه هایی را نقل كردند.

«جاحظ» گوید: «عثمان بن عفان بر فراز منبر رفت و سخن راندن بر او دشوار گردید كه گفت: تحقیقاً ابوبكر و عمر برای این موقعیت و جایگاه، گفتاری را آماده می كردند و شما به پیشوای دادگر نیازمند ترید تا به پیشوای سخنور و اگر خدا خواهد در آینده سخنرانی هایی را برای شما خواهم كرد و شما خواهید دانست.»(1)

«بلاذری» می نویسد: «عثمان وقتی به مسند رسید، به سخنرانی پرداخت، سپس گفت: ان! ای مردم! راستی كه كار سواری نخستین برای اولین بار دشوار است و تحقیقاً پس از امروز، روزهایی است و اگر زنده بمانم به گونه ای كه باید، برای شما سخنرانی خواهم كرد، زیرا ما از جمله سخنرانان نبودیم و به زودی خداوند به ما آن را تعلیم می دهد.»(2)

«ابن سعد» و «ابوالفداء» نیز خبر فوق را نقل كرده اند و گفته اند: «هنگامی كه به عثمان دست فرمانبری دادند، بر فراز منبر رفت و بر سخنرانی برخاست، حمد خدا را گفت و به یگانگی او گواهی داد، آنگاه سخن گفتن بر وی دشوار گردید و گفت: تحقیقاً آغاز هر كاری دشوار است!، اگر زنده بمانم - آن طور كه باید برایتان سخنرانی می كنم و از منبر فرود آمد.»(3)

«یعقوبی» می گوید: «عثمان بر فراز منبر رفت و چون ابوبكر یك پله از پیامبر پایین تر و عمر پله از ابوبكر پایین تر می نشستند، عثمان بر جای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نشست، مردم در این باره به گفتگو پرداختند، برخی گفتند: امروز روز بدی زاییده شده و عثمان مردی مأخوذ به حیا و كم رو بود كه سخن گفتن برای او دشوار می بود، به پا خاست و درنگ كرد و هیچ نگفت و سرانجام گفت: تحقیقاً كه ابوبكر و عمر برای این جایگاه، گفتاری آماده می كردند و شما به پیشوای دادگر نیازمند ترید تا به پیشوایی كه به بهترین گونه برایتان سخنرانی كند و اگر زنده بمانید برایتان سخنرانی خواهم كرد.»(4)

«ملك العلما» گوید: «وقتی عثمان به فرمانروایی رسید در نخستین روز جمعه به سخنرانی پرداخت، همین كه حمد خدا را گفت، نتوانست سخن را ادامه دهد و گفت: شما به پیشوایی كاری نیازمندترید تا به پیشوایی زبان آور و تحقیقاً ابوبكر و عمر بر این جایگاه گفتاری آماده می كردند،2.

ص: 40

پس از این برای شما سخنرانی خواهم كرد.»(1)

«احمد» گوید: «شاید هم برای گریز از تنگنای خود در سخنرانی بوده كه وقتی بر فراز می رفت، این دست و آن دست می كرد و با آگاهی خواستن از مردم و پرسش از گزارش ها و نرخ هایشان وقت را می گذرانید.»(2)

خلیفه و به دنبال آن، امویان در سخنرانی هایشان بر فراز منبرها، «علی» (كرّم الله وجهه) را ناسزا می گفتند و نفرین بر او می فرستادند و بدین علت، مردم جهت استماع سخنرانی های آنان نمی نشستند و به همین جهت بود كه سخنرانی را قبل از نماز قرار دادند تا در سایه معطلی مردم برای نماز، سخنان خود را خورد مردم دهند و علت دوری مردم از استماع سخنانشان این بود كه مردم گفتار پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از زبان «ابن عباس» و «ام سلمه» را به یاد داشتند كه فرمود: «هر كه علی را ناسزا گوید، به راستی مرا ناسزا گفته و هركه مرا ناسزا گوید، خدای متعال را دشنام داده است!».(3)

نبود؟!»(1)

«ملك العلماء» گوید: «امویان برنامه سخنرانی پیش از نماز را پدید آوردند، چون آنان در سخنرانی هایشان، گفتاری را اظهار می داشتند كه روا نبود و مردم نیز پس از نماز برای شنیدن آن نمی نشستند، بدین خاطر آنان پیش از نماز سخنرانی می كردند؛ تا مردم به ملاحظه حضورشان بشنوند.»(2)

«ابن ماجه» گوید: «گفته اند، انگیزه این بود كه آنان در سخنرانی به كسی كه دشنام گویی بر او روا نبود، را جایز می دانستند و مردم نیز هنگامی كه سخنرانی پس از نماز بود، پراكنده می شدند تا آن را نشنوند، بدین خاطر سخنرانی را مقدم انداختند تا گفتارشان را به گوش همه برسانند!»(2)

«ابن حجر» می نویسد: «با وسایطی كه افراد آن در سند مورد اطمینان است؛ آورده اند كه مروان وقتی به حكومت مدینه رسید، هر روز جمعه علی (كرّم الله وجهه) را بر منبر دشنام می داد، پس از او سعید بن عاص به حكومت رسید، او دشنام نمی داد و سپس كه دوباره مروان به حكومت دست یافت، دشنام گویی را تجدید كرد و حَسَن علیه السلام آن را می دانست و سكوت می كرد و جز در وقت اقامه نماز به مسجد نمی آمد و مروان از این وضعیت خشنود نبود؛ تا این كه مأمور نزد ایشان در خانه اش فرستاد تا دشنام رسا و بلند به پدرش و خودش دهد از این قبیل: من مانندی به جز استر بر تو نیافتم كه وقتی به او گویند: پدرت كیست؟ گوید: پدرم اسب است، حسن علیه السلام به آن پیام آور گفت: نزد او باز گرد و به وی بگو: به خدا سوگند! كه من با دشنام دادن به تو، از تو چیزی از آنچه را گفتی محو نمی سازم و لكن وعده گاه من و تو نزد خداست كه اگر دروغ گو باشی، عذاب خدا شدیدتر است، جد من بزرگوارتر از آن است كه مثل من مثل استر باشد!!!»(1)

شیعه و سنی متفقند كه دشنام دادن به امام علی (كرّم الله وجهه) و لعنت كردن از گناهان مُهلك است و «ابن معین» - به گونه «ابن حجر» از گفتار او آورده - می گوید: هركس عثمان یا طلحه یا كسی از یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را دشنام دهد، دجال است و روایات از قول او نباید نوشته شود و بر او لعنت خدا و همه فرشتگان و جمله مردمان است.(2)

و بنده مستبصر و شما ای شیعیان هرچه كوتاه بیاییم، از این پایه نمی توانیم كوتاه تر آییم كه «علی» (كرّم الله وجهه) هم با كمال اغماض مانند یكی از یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه آن حكم درباره هر كسی كه ایشان را لعنت كند جاری است، چه رسد به اعتقاد ما كه بدون چون و چرا، علی (كرّم الله وجهه) سرور همه اوصیاء از گذشتگان و آیندگان، خود به تصریح قرآن جان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است. پس لعنت و دشنام به ایشان دشنام به پیامبر است، چنانچه خود صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس علی را دشنام دهد، مرا دشنام داده و هركه مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده است!!»(3)

مروان همواره در پی موقعیتی می گشت، كه به اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام آسیبی رساند، «ابن عساكر» گوید: «مروان از به خاك سپردن حسن علیه السلام در خانه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم جلوگیری كرد و گفت: نمی گذارم كه پسر ابوتراب را با رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم در یك جا به خاك بسپارند با آن كه عثمان در بقیع دفن شده است، مروان آن روزها معزول بود و با این كار خود می خواست، خشنودی معاویه را به دست6.

ص: 44

آورد و همچنان با هاشمیان دشمنی می كرد تا به هلاكت رسید.(1)

كینه و دشمنی «مروان» با اهل بیت (كرّم الله وجوههم) به قدری عمیق و ریشه دار بود كه وی را وادار كرد در روزگار علی و حكومتش، پسر عمر را به طلب خلافت و جنگ به خاطر آن، تشویق كند، «ابوعمر» از طریق «ماجشون» و غیر آن آورده اند؛ كه مروان پس از كشته شدن عثمان همراه با گروهی بر «عبدالله بن عمر» وارد شدند و همگی خواستند با او بیعت كنند، عبدالله گفت: با مردم چگونه راه بیابم؟ مروان گفت: تو با آنان بجنگ و ما نیز همراه تو با آنان می جنگیم، عبدالله گفت: به خدا سوگند! اگر همه مردم زمین به جز فدكیان گرد من جمع شوند، من با آنان نخواهم جنگید، پس آنان از نزد عبدالله رفتند و مروان می گفت: «پس از ابو لیلی(2) سلطنت از آن كسی است كه چیرگی یابد».(3)

چه شد وقتی كه نوبت خلافت به سرور خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم رسید، مروان پیش آمد و شیوه انتخابات آزادانه را كنار گذاشت؟ چه انگیزه ای آن سركشی را در دید او مباح و جایز شمرد كه پسر عمر را بر جنگ تحریك نمود و جز در ركاب وی از جنگ خودداری می كرد، آن هم در زمانی كه همه مردم همداستان شده و با «علی» (كرّم الله وجهه) بیعت كردند؟

آری از همان نخستین روز، هیچ گاه نه انتخابات درستی در كار بود و نه كسانی كه به كار گره بستن گشوده ها و گشودن گره ها می پرداختند، در رأی دادن آزاد بودند. «سلطنت پس از ابو زهراء (پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم) از آن كسی بود كه به زور بر آن چیرگی یابد!»(A)

ركعت نخستین حمد و سوره نخواند و در دو ركعت اخیر قضای آن را به جا آورد و بلند خواند.»(1)

نماز درست نیست، مگر این كه سوره حمد و بیشتر در آن خوانده شود.»(1)

(2) از «عایشه» رضی الله عنه آورده اند كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس نماز بگزارد كه سوره حمد را در آن نخواند نمازش كاستی دارد.»(3)

(4) «ابو سعید خدری» گفت: كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس در هر یك از ركعت ها، حمد و سوره را نخواند نمازش درست نیست، چه از نمازهای واجب و یا از مستحب باشد.»(5)

(6) آورده اند كه «ابو سعید» گفت: «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم به ما فرمود: «كه سوره حمد را با آن چه بتوانیم (از سوره های دیگر) بخوانیم.»(4)

(7) آورده اند كه «ابوقتاده» گفت: «تحقیقاً پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در دو ركعت نخستین از نماز ظهر و عصر، سوره حمد و سوره ای دیگر را می خواند و در دو ركعت دیگر نیز فاتحة الكتاب را می خواند.»(5)

و در گزارشی از «مسلم» و «ابوداود» آمده: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همواره با ما نماز می گزارد و در ظهر و عصر در دو ركعت نخستین سوره حمد و دو سوره دیگر را می خواند.»(A)

(8) آورده اند كه «سمرة بن جندب» گفت: «وجوب دو بار توقف و درنگ در نماز را در یادم نگاه داشته ام.»(6)

و در عبارتی: «از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم وجوب دو بار درنگ را در یاد نگاه داشته ام: یك بار هنگامی كه امام جماعت تكبیر می گوید و سپس می خواهد به خواندن نماز بپردازد و یك بار هنگامی كه سوره حمد و سوره ای دیگر را به پایان برده و می خواهد به ركوع رود.»(B)

البته بسیاری از حافظان احادیث و راویان اخبار در صحاح و مسانید خود، نماز را به گونه كامل از قرائت حمد و سوره در هر ركعت و گاه به گونه ای كه نمازی بخوانند كه نظیر نماز2.

ص: 47

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم باشد و آن ها را به همان كیفیت كامل انجام می دادند، نقل كرده اند كه همه گفته های آن ها را نقل نكردیم.(1)

نیكو بخواند و به ركوع رود؛ تا مطمئن شود ركوع كرده و سر بالا برد؛ تا به طور معتدل بایستد و سجده رود تا مطمئن شود به سجده رفته و پیشانی بر زمین ساید، سپس سرش را بالا برد تا به طور معتدل بنشیند، سپس مرحله دیگر به سجده رود، به همان صورت كه گفته شد، آنگاه قیام كند تا این كه این چنین در هر ركعتی انجام دهد و در ركعت چهارم بنشیند و تشهد بخواند و بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم درود فرستد، هرگاه چنین انجام داد، نماز او وی را كفایت می كند و بهره خود را در آنچه ترك كرده ضایع ساخته است و اگر كسی قادر است سوره حمد را نیكو قرائت كند، پس حمد خدا و تكبیر او را به جای سوره حمد بگوید، از او كفایت نمی كند و اگر غیر سوره حمد را به طور نیكو به اندازه سوره فاتحه هفت آیه بخواند، به كمتر از آن، از وی كفایت نمی كنند، پس اگر از سوره حمد حرفی را ترك كرد در حالی كه او در ركعت بود، به آنجا برگردد و آن را به انجام برساند و اگر آن را متذكر نشد تا این كه از نماز خارج شد و مدت آن طولانی شد، باید نماز را دوباره بخواند.»(1)

«شافعی» نیز می نویسد: «تحقیقاً هركس كه در یك ركعت از نماز خورشید گرفتگی - در قیام نخست باشد یا دوم - سوره حمد را نخواند، به آن ركعت وی اعتنا نمی شود و باید ركعت دیگری بخواند و دو سجده سهو به جا آورد، همان گونه كه وقتی سوره حمد را، در یك ركعتی از نماز واجب ترك كند، پذیرفته نمی شود.»(2)

گفت: جایز نیست حمد و سوره ای كه در یك ركعت خوانده نشد، در ركعت دیگر قضا شود و گفت: درباره كسی كه سوره حمد را در دو ركعت ترك كرد، در حالی كه غیر سوره حمد را قرائت كرده، باید نمازش را اعاده كند و درباره مردی كه قرائت حمد و سوره را در ركعتی از نماز واجب ترك كرده، گوید: آن ركعت با هر دو سجده اش ندیده محسوب می گردد و به آن ارجی نهاده نمی شود.»(1)

گونه كه بر نیكویی می تواند، خدا را با زبان خود یاد كند و ركوع و سجود نماید تا نمازش را به پایان برد و از وی پذیرفته می شود و باید بكوشد تا سوره حمد را بیاموزد.»(1)

«شوكانی» می نویسد: «كسانی كه می گویند: باید در همه ركعت ها سوره حمد خوانده شود، در مورد كسی كه سوره حمد را فراموش كرد، آن ها همه در صحت و یا بطلان نماز او اتفاق نظر ندارند، شافعیان و احمد بن حنبل بر آنند كه نمازش درست نیست و ابن قاسم از مالك آورده كه اگر كسی آن را در یك ركعت از نماز دو ركعتی فراموش كند، نمازش تباه می شود و اگر آن را در یك ركعت از نماز سه ركعتی یا چهار ركعتی فراموش كند - به گزارشی از او - نمازش پذیرفته نیست و باید آن را از سر بگیرد و طبق نقل دیگری تنها باید دو سجده سهو به جا آورد و طبق نقل سوم، باید آن ركعت را از سر گیرد و پس از سلام برای سهوی كه كرده، سجده كند و براساس ركن بودن حمد و سوره در نماز، بایستی هركس آن را فراموش كند نماز را از سر بگیرد، همانند فردی كه به علت فراموشی نماز را بدون وضو خوانده است.»(2)

اختلاف دارند، بلكه بیشتر آنها بر این عقیده اند كه مأمون نیز باید حمد و سوره را بخواند و مالك و این مبارك و شافعی و احمد و اسحاق بر این رفته اند و گفته اند: كه عبدالله بن مبارك گفت: من هنگامی كه مأموم باشم و نیز مردم همه حمد را می خوانیم به جز گروهی از كوفیان كه نمی خوانند و من بر آن هستم كه هركس آن را نخواند نمازش درست است و گروهی از اهل علم گفته اند: هر كس سوره حمد را نخواند - اگرچه مأموم یا تنها باشد - سخت گرفته و گفته اند: جز با خواندن سوره حمد نماز درست نیست.»(1)

ولی با این همه از «عبادة بن صامت» آورده اند كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «من می نگرم شما پشت سر امامتان قرائت می كنید، چنین نكنید جز این كه سوره حمد قرائت كنید، زیرا نمازی نیست برای كسی كه آن را قرائت نكند.»(2)

در عبارت «ابی داود»: «هرگاه من نماز را بلند خواندم شما چیزی از قرآن به جز سوره حمد را نخوانید.»(A)

در عبارت «نسایی» و «ابن ماجه»: «هرگاه من نماز را بلند خواندم، هیچ یك از شما جز سوره حمد را نخوانید.»(B)

در عبارت «حاكم»: «هرگاه امام جماعت قرائت كرد، شما جز سوره حمد را نخوانید، زیرا هر كس آن را نخواند نماز نیاورده است.»(C)

در عبارت «طبرانی»: «هركس پشت سر امام نماز گذارد، باید سوره حمد را قرائت كند.»(D)

در عبارت «انس بن مالك»: «آیا شما پشت سر امام در نمازتان قرآن می خوانید، در حالی كه امام قرائت می خواند؟ چنین نكنید، باید هریك از شما سوره حمد را نزد خود بخواند.»(E)

در اینجا روشن شد كه دو خلیفه در نماز، سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پایمال نمودند و از لابه لای آن نیز دستور زمینه دوم دانسته شد كه دو بار خواندن حمد در یك ركعت به جای ركعت دیگر - در سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نیامده است و نظریه عمر و عثمان بر پایه و اساس استوار نبوده است و هیچ یك از راویان احادیث نظر آن دو را شیوه قرار نداده اند؛ و در هر حال سزاوار است كه حق پیروی شود!1.

ص: 52

8- نیز از او: «بر مرد مسلمان در اسبش و در كنیزش زكاتی نیست.»(1)

9- در عبارت «ابی داود»: «در اسب و بنده زكاتی نیست، به جز زكات فطر برای برده.»(A)

10- در عبارت «ترمذی»: «بر مسلمان در اسب و برده اش زكاتی نیست.»(B)

11- در عبارت «نسایی»: «نیز همانند نخستین گزارش مسلم است.»(C)

12- در عبارتی نیز از او: «برای مرد مسلمان زكاتی در برده و اسبش نیست.»(D)

13- نیز از او: «بر مرد در اسب و برده اش زكات نیست.»(E)

14- در عبارت «ابن ماجه»: «همانند گفتار اول مسلم خواهد بود.»(F)

15- در گفتار «احمد»: «در برده مرد و در اسبش زكاتی نیست.»(G)

16- در گفتار «بیهقی»: «زكاتی بر مسلمان در برده و در اسبش نیست.»(H)

17- در گفتار «عبدالله بن وهب» در مسندش: «بر مرد در اسب او و برده اش زكاتی نیست.»(I)

18- در گفتار «ابن ابی شیبه»: «و نه در كنیزش.»(J)

19- و از طریق «عبدالرحمن بن سمرة» آمده: «در اسب و استر و الاغ و جانوران خانگی زكاتی نیست.»(K)

20- از «ابی هریره» آورده اند كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمو: «از زكات اسب و الاغ و استر و جانوران خانگی برای شما گذشتم.»(L)

شایان ذكر است كه اگر در اسب نیز زكات بود، بایستی در نامه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم كه در آن واجبات را به طور مفصل بیان نمود(2) آن را ذكر می كرد و بر عهده صحابه بود كه آن را عمل كنند كه آن را در زكات به كار گیرند. و كارهای یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز بر همان اساس بود، چنان كه ابوبكر نیز دستور نامه ای كه درباره زكات نوشت - تا پشتوانه دیگران گردد - از همان گرفت.(3) و «علی» (كرّم الله وجهه) نیز بر همان سنت ثابت آوا سر می داد و عملش بر طبق آن بود و مجموعه صحابه و پیروان آن ها در این زمینه همداستان بودند و همانند، عمر بن عبدالعزیز، سعید بن مسیب، عطاء، مكحول، شعبی، حسن، حكم بن عتیبه، ابن سیرین، ثوری، زهری، مالك، شافعی، احمد، اسحاق،1.

ص: 54

ظاهریان، ابویوسف، محمد بن حنفیه همه بر این روش بودند.(1)

«ابن حزم» گوید: «توده مردم بر آنند كه اسب به هیچ وجه زكات ندارد و مالك و شافعی و احمد و ابویوسف و محمد و توده دانشوران گویند: اسب به هیچ وجه زكات ندارد.»(2)

احرام ببندم و از نیشابور احرام بست و وقتی كه محضر عثمان رسید، عثمان او را به خاطر كاری كه انجام داده بود نكوهید و گفت: ای كاش تو همان میقاتی كه مردم از آن جا احرام می بندند، ملازم شده بودی و آن را حفظ كرده بودی!!»(1)

نیز از طریق «محمد بن اسحاق» گفت: «عبدالله بن عامر به قصد عمره از نیشابور خارج گردید و از همان جا نیز احرام بست و «احنف بن قیس» را به جای خویش در خراسان نهاد و وقتی عمره خویش را به پایان رسانید نزد عثمان حاضر شد - و این در همان سال قتل عثمان بود - آنگاه عثمان به وی گفت: تو با احرام بستن از نیشابور به عمره خویش مغرور شدی.»(A)

و «ابن حزم» می نویسد: «از طریق «عبدالرزاق»- و او از معمر و او از «ایوب سختیانی» و او از «محمدبن سیرین»- آورده اند كه عبدالله بن عامر از «حیرب»(2) احرام بست و سپس نزد عثمان حضور یافت و او وی را سرزنش كرد و به او گفت: مغرور شدی و عبادتت بر تو سبك شد.» و در عبارت «ابن حجر»: «به خویش مغرور شدی»(3)

«ابن حزم» نیز گوید: «عثمان كاری را كه به عقیده او نیكو یا روا بود عیب نمی شمرد و كاری را عیب می شمرد كه نزد او ناروا باشد، به خصوص كه خود توضیح داد كه آن كار، سبك شمردن عبادت است و سبك شمردن عبادت روا نیست، زیرا خداوند، دستور داده شعائر حج را بزرگ بدارند.»(B)

«ابن حجر» گزارش فوق را آورده و گوید: «این عامر برای سپاسگزاری از خداوند، از نیشابور احرام بست و نزد عثمان حضور یافت و او وی را - به خاطر به هلاكت افكندن خویش با آن عبادت - سرزنش كرد، سپس گوید: عثمان خوش نداشت كه وی از خراسان و كرمان احرام ببندد»، سپس حدیث را از طریق «سعید بن منصور» و «ابوبكر ابن ابی شیبه» آورده و در آن آمده است: «ابن عامر از خراسان احرام بست.» و نیز آن را از طریق محمد بن سیرین و بیهقی آورده و گوید: بیهقی گفته است: «این داستان از عثمان معروف است.»(4)

همه این گفتار - غیر از سخن بیهقی در معروف بودن حدیث - در «تهذیب التهذیب» نیز یاد شده و در «تیسیر الوصول» نیز آمده: «از عثمان آورده اند: كه ایشان خوش نمی داشت كه انسان از خراسان5.

ص: 56

یا كرمان احرام بندد و این را نیز «بخاری» در زندگینامه او آورده است.»(1)

عمره را برای خدا به اتمام برسانید.»(1) فرمود: «از نشانه های به اتمام رسانیدن حج، آن است كه از خانه های خویشانت احرام ببندی.»(2)

(3) حافظان حدیث آورده اند؛ كه «علی» (كرّم الله وجهه) درباره آیه فوق فرمود: «اتمام رسانیدن حج به این است كه از خانه های خویشانت احرام ببندی.»(3)

(4) «جصاص» می نویسد: «از علی و عمرو سعید بن جبیر و طاوس نقل شده، گفته اند: اتمام رسانیدن حج و عمره به آن است كه از خانه های خویشاوندانت محرم شوی.»(4)

نیز می نویسد: «در مورد احرام بستن برای عمره پیش از رسیدن به میقات، هیچ اختلافی میان فقهاء نیست و از اسود بن یزید روایت شده كه گفت: به قصد عمره خارج شدیم و هنگامی كه برگشتیم به ابوذر برخورد نمودیم، او گفت: آیا موی تراشیدید و كاری كردید كه بدان وسیله از احرام بیرون آیید؟ مگر نه این است كه عمره از خاك و قریه شما است؟ و مقصود ابوذر آن بود كه بهتر بود عمره را از شهر خویشاوندان بنا می نهادید، چنان كه روایت شده «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: اتمام رسانیدن آن دو (حج و عمره) به این است كه از خانه خویشاوندانت احرام ببندی.»(5)

«فخرالدین رازی» گوید: «از علی و ابن مسعود روایت شده كه اتمام رسانیدن آن دو به این است كه انسان از نزد خویشاوندانش احرام ببندد.»(6)

نیز می نویسد: «شهرت دارد كه بزرگان صحابه گفته اند: اتمام رسانیدن حج به آن است كه انسان از نزد خویشاوندانش احرام بندد.»(7)

«قرطبی» پس از ذكر حدیث «علی» (كرّم الله وجهه) می نویسد: «این نظریه را از قول «عمر» و «سعد به ابی وقاص» نیز روایت كرده اند و «عمران بن حصین» نیز به آن عمل كرده سپس می نویسد: «درباره احرام بستن پیش از رسیدن به میقات هایی كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم تعیین كرده، آن چه از «علی» روایت شده و «عمران بن حصین» نیز بر آن عمل كرده، همان است كه «عبدالله بن مسعود» و گروهی از سلف2.

ص: 58

گفته اند و ثابت است كه عمر از «ایلیا»(1) احرام می بست و اسود و علقمه و عبدالرحمن و ابواسحاق از خانه هایشان احرام می بستند و «شافعی» نیز این را جایز شمرده، سپس حدیث ام سلمه را - كه آوردیم - ذكر كرده است.(2)

«ابن كثیر» پس از آوردن حضرت «علی» (كرّم الله وجهه) می نویسد: «ابن عباس و سعید بن جبیر و طاوس و سفیان ثوری نیز همین را گفته اند.»(3)

(4) «بیهقی» از «نافع» آورده است، «كه در سالی كه جریان حكمیت رخ داد، پسر عمر از ایلیاء احرام بست.»(5)

«مالك» می نویسد: «پسر عمر در یك حج از ایلیاء احرام بست.»(5) و «ابن دیبع» نیز همین گزارش را نقل كرده است.(6)، البته جواز احرام بستن از شهر خویشاوندان محرم را شافعی در كتابش(7) «ملك العلماء» در كتابش(8) و «قرطبی» در تفسیرش(9) و «ابوزرعه» در كتابش(10) و «قاضی ابن رشد» نیز در كتابش(11) نقل كرده اند.

من برای سخن هیچ یك از مردم، سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را رها نخواهم كرد!!»(1)

در گفتار «احمد» آمده است كه: «ما با عثمان سیر می كردیم، ناگهان دیدم مردی برای حج و عمره با هم لبیك می گوید، عثمان گفت: این كیست؟ گفتند: علی (كرّم الله وجهه) است، گفت: مگر نمی دانی كه من از این كار جلوگیری كرده ام؟ علی (كرّم الله وجهه) فرمود: آری با این همه، من سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را برای سخن تو رها نمی كنم!»(A)

«بخاری» و «مسلم» آورده اند كه «سعید بن مسیب» گفت: «علی و عثمان در عسفان حضور یافتند و عثمان همواره مردم را از متعه حج باز می داشت، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: كاری كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را انجام داده تو چه انگیزه ای داری كه از آن جلوگیری می كنی؟ عثمان گفت: ما را رها كن، فرمود: من نمی توانم تو را به حال خود گذارم، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) كه چنین دید، برای حج و عمره با هم آغاز به لبیك گفتن نمود.»(B)

«مسلم» گوید: «عبدالله بن شفیق» گفت: «عثمان مردم را از متعه حج باز می داشت و علی (كرّم الله وجهه) مردم را به انجام آن وامی داشت، عثمان در این باره با علی (كرّم الله وجهه) گفتگو كرد، سپس علی (كرّم الله وجهه) فرمود: تو می دانی كه ما با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم حج تمتع انجام می دادیم؟، عثمان گفت: آری و لكن ما ترسان بودیم!»(C)

صد شگفت بالاتر! كه خلیفه دوم فكر نكرده كه اعمال چنین اعتقادی مستلزم آن است كه اولاً: مصلحتی در ترك حج تمتع بوده كه برای هیچ كس (العیاذ بالله) حتی خداوند و رسول او صلّی الله علیه و آله و سلّم آشكار و روشن نبوده تا زمان خلیفه دوم فرا رسیده و فقط او به این مطلب پی برده است!

ثانیاً: با توجه به رأی عمر و پیروی عثمان قوانین الهی خدشه بردار است و از ایراد و دستبرد مصون نیست!!!، ثالثاً: علم و درایت و تفقه خلیفه دوم، از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و حتی از خداوند متعال العیاذ بالله بالاتر است، رابعاً: حلال و حرام جاودانه الهی مُوقّت و محدود می گردد. خامساً: اسلام به عنوان یك دین كامل و تمام، جوابگوی نیازها به طور همه جانبه نخواهد بود. سادساً: ترك سنت الهی امری جایز می گردد. سابعاً: بدعت گذاری و نوآوری در دین پدیده ای بدون اشكال خواهد گردید، در حالی كه تمام این لوازمات هفتگانه از نظر اسلام به تصریح آیات و روایات مطرود خواهد بود، در نتیجه پندار خلیفه امری نابجا و غیر صحیح محسوب می گردد!

تنها یك نكته مانده است و آن این است كه هنگامی كه «علی» (كرّم الله وجهه) به خلیفه گفت: «تحقیقاً تو می دانی كه ما با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم حج تمتع به جا آوردیم» او پاسخ داد: «آری! ولی ما ترسان بودیم.» آیا این ترس از چه بوده و عامل آن چیست؟ ترس اصولاً آثار خیانت است كه گفته اند: «فرد خیانت كار ترسناك است.»(1) ولی وقتی امری از سوی خدای حكیم صادر شود و پیامبر او صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را به اجرا درآورد و انسان همراه او انجام دهد، اطاعت از یك امر واجب چه خوفی را در بردارد؟!! بلكه برعكس امتثال امر الهی به گونه خود یك اطمینان، تسكین در دل و آرامشی به درون و وجدان انسان می بخشد!

آنگاه در كاوش از «علی» (كرّم الله وجهه) برآمد و ایشان تشریف آورد و داستان را بر ایشان باز گفت، علی (كرّم الله وجهه) خشمگین شد و فرمود: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم چون پاچه گورخری را برای ایشان آوردند، فرمود: ما گروهی در جامه احرام هستیم، آن را به كسانی كه در لباس احرام نیستند، بخورانید. و من هر مردی را كه شاهد آن داستان بوده سوگند می دهم! (كه گواهی دهد) آنگاه دوازده مرد از یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به گواهی دادن پرداختند، سپس علی (كرّم الله وجهه) فرمود: یك بار نیز تخم شتر مرغ برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آوردند و ایشان فرمود: ما گروهی در لباس احرام هستیم و این را به كسانی كه در جامه احرام نیستند بخورانید و من هر مردی كه شاهد آن داستان بوده را سوگند می دهم! (كه گواهی دهد)، آنگاه گروهی كه تعدادشان كمتر از دوازده تن بود، به گواهی پرداختند و عثمان دست از غذا كشید و به جای خود رفت و آن خوراك را شكارچیان خوردند.»(1)

در عبارتی دیگر: «احمد» از «عبدالله بن حارث» آورده: «كه پدر وی تهیه خوراك عثمان را به عهده گرفت و خود به وی گفت: گویا هنوز كبكی كه دور ظرف چیده بودند، پیش چشمم هست كه مردی آمد و گفت: علی (كرّم الله وجهه) این غذا را خوش ندارد، آنگاه عثمان به تعقیب از علی (كرّم الله وجهه) فرستاد كه دست هایش آلوده به برگ ساییده بود و به ایشان گفت: تو با ما بسیار مخالفت می نمایی، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: یك بار كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در حال احرام بود، وقتی گورخری برایش آوردند، فرمود: ما در حال احرام هستیم و این را به كسانی بخورانید كه در جامه احرام نباشند و من به خدا سوگند می دهم! كه هركس شاهد آن داستان بوده (گواهی دهد)، آنگاه مردانی برخاسته و گواهی دادند، سپس فرمود: یك بار دیگر نیز پنج تخم شتر مرغ برای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آوردند و ایشان فرمودند: ما در حال احرام هستیم، آن را به كسانی بخورانید كه در جامه احرام نباشند و من اینك هر مردی را كه شاهد آن داستان بوده، به خدا سوگند می دهم! (كه گواهی دهد) پس مردمی برخاستند و گواهی دادند و عثمان برخاست و در چادر خویش داخل و آن خوراك را برای شكارچیان باز گذاشتند.»(A)

و در عبارتی: «ابن حزم» از طریق «بسر بن سعید» و او از «سعید بن منصور» آورده است، «كه عثمان در دو سال از خلافتش وقتی كه در حال احرام بود، در منازل در نواحی راه، جانوران وحشی را برایش شكار كرده و سر می بریدند و او آن را می خورد، سپس زبیر در بین راه با او به گفتگو پرداخت و به او گفت: نمی دانم این چیست؟ این برای ما و به خاطر ما صید می شود و اگر ممكنت.

ص: 62

است آن را ترك كنیم كه عثمان آن را ترك كرد.»(1)

و در عبارت: «امام شافعی» آمده: «عثمان در حالت احرام بود كه كبكی به او هدیه كردند، آنگاه همه آن گروه از آن خوردند، به جز علی (كرّم الله وجهه) كه به آن روی خوش نشان نداد.»(A)

و در عبارت «ابن جریر» آمده: [عثمان بن عفان حج انجام داد، در حالی كه علی (كرّم الله وجهه) نیز با او به اعمال حج مشغول بود، كسی كه خود در حال احرام نبود، حیوانی شكار كرد و گوشت آن را برای عثمان آورد، وی از آن خورد، ولی علی (كرّم الله وجهه) از آن نخورد، عثمان گفت: به خدا سوگند! نه ما خود شكار كرده ایم و نه پیشنهاد و دستور شكار را دادیم! علی (كرّم الله وجهه) این آیه را تلاوت فرمود: «تا مادامی كه محرم هستید، شكار صحرا برای شما حرام است!»(2)](B)

در عبارت «بیهقی» آمده: «حارث جانشین عثمان در طائف بود و برای عثمان خوراكی از كبك و گوشت حیوانات وحشی آماده كرد و او در جستجوی علی (كرّم الله وجهه) بوده و به دنبال ایشان فرستاد، پیك هنگامی كه حضرت را دید در حالی بود كه برای شتران خود برگ ها را می كوبید و در همان حال ك برگ های سائیده از دستش می ریخت؛ به ایشان گفتند: غذا آماده است حاضر شوید و از آن تناول بفرمایید، فرمو: این غذا را به گروهی بخورانید كه در جامه احرام نباشند، زیرا ما در حال احرام هستیم، سپس علی فرمود: كسانی كه از نسل «اشجع» بوده، در این دیار می باشند را سوگند می دهم! آیا می دانید «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم وقتی در حال احرام بود و پای گورخری را برایش هدیه آوردند، از خوردن آن سر باز زد؟ گفتند: آری، چنین بوده است.»(C)

علی (كرّم الله وجهه) چنین گفت: «تحقیقاً تو با ما خیلی مخالفت می نمایی!»(1)

و از همین جهت بود كه وقتی عمر، عبدالله بن جعفر را از پوشیدن جامه رنگ شده در حال احرام نهی كرد، امام علیه السلام با این سخن دهان وی را بست، فرمود: «من گمان نمی كنم كسی بتواند سنت صلّی الله علیه و آله و سلّم را به ما بیاموزد.»(1) و عمر خاموش شد، زیرا چاره ای جز تسلیم در برابر سخن او نیافت و اگر كسی جز علی (كرّم الله وجهه) در برابرش بود، البته تازیانه را برایش بلند می كرد و از همین روی بود كه عمر در هر كار دشواری روی به ایشان می آورد و وقتی آن را برایش حل می كرد، می گفت: اگر علی نبود عمر هلاك می شد؛(2) یا مانند این سخن را از خود «عثمان» نیز خواهید شنید كه گفت: «اگر علی نبود عثمان هلاك می شد!»(3)

در نتیجه نظریه امام چون مورد تایید قرآن است، در هر حال باید پیروی شود، چنانچه خداوند فرمود: «تا مادامی كه محرم هستید، شكار صحرا برای شما حرام است.»(4) چنانچه خود «علی» (كرّم الله وجهه) نیز در برابر عثمان به همین آیه به عام بودن آن استدلال كرد.

«ابن حزم» گوید: «با توجه به عام بودن مفهوم آیه، آشكار می شود كه آن چه صید شده، تملك و كشتن آن و خوردنش به هر گونه باشد حرام است و بدین خاطر بر فرد در حال احرام، خوردن آن را حرام دانسته است، هر چند فرد دیگری در غیر حال احرام برای خود شكار كرده باشد.»(5)، قریب به همین مضمون را «قرطبی» نیز نقل كرده است و نیز گفته: «اجماع علما بر آن است و هیچ اختلافی در میان علماء مسلمین در این باره نیست.»(6)

نیز «قرطبی» گوید: از «علی» (كرّم الله وجهه) و «ابن عباس» و «ابن عمر» روایت شده كه كسی كه در حال احرام است، خوردن شكار در هیچ حال بر او جایز نیست، خواه به خاطر او صید شده باشد یا به خاطر او نباشد، چون حكم آیه عام است و برخی از علماء دیگر نیز چنین گفته اند.»(7)6.

ص: 65

در اینجا آنچه كه نظر شریف «علی» (كرّم الله وجهه) را تایید می نماید، سنت شریفه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده و نیز آنچه در صحاح و مسانید علماء اهل سنت ذكر شده، به چند مورد توجه فرمایید:

(1) «ابن عباس» گفت: «ای زید بن ارقم! آیا می دانی كه بازوی صیدی را به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هدیه دادند و ایشان آن را نپذیرفت و فرمود: ما در حال احرام هستیم؟ گفت: آری.»(1)

در عبارتی دیگر: «زید بن ارقم آمد، ابن عباس از او یادآوری مسئله ای را درخواست كرد و گفت: چگونه به من خبر دادی؛ كه گوشت شكار را به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هدیه نمودند، در حالی كه حرام است؟ گفت: آری مردی یك عضو از گوشت شكاری را به ایشان هدیه كرد و ایشان نپذیرفت و فرمود: ما نمی خوریم، زیرا ما در حال احرام هستیم.»(A)

در عبارت «مسلم»: «زید بن ارقم آمد، ابن عباس نزد او حاضر شد و درباره گوشت شكاری از او فتوا خواست، او گفت: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در حال احرام بود كه گوشت شكاری برای او آوردند و ایشان آن را رد كرد.»(B)

(2) «صعب بن جثامه» گفت: «من در «ابواء» یا «ودان»(2) بودم كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر من بگذشت و گوشت گورخری را برای ایشان هدیه بردم، ایشان آن را رد كرد و چون از رخسار من ناخوشی را احساس كرد، فرمود: ردّ آن به خاطر این كه از سوی تو بوده نیست، بلكه به خاطر آن است كه ما در حال احرام هستیم.»(3)

(3) «سعید بن جبیر» از «ابن عباس» آورده است كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم«در حال احرام بود كه نیم گورخری را بر ایشان اهداء آوردند كه ایشان آن را رد كرد.»(4)

و در عبارت «احمد»: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم «در حال احرام بود كه صعب بن جثامه پیر گورخری را به6.

ص: 66

ایشان اهداء كرد و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همان گونه كه از آن خون می چكید، آن را رد كرد.»(1)

در عبارت «طاوس»: «یك بازو از گوشت شكاری را به ایشان اهداء كرد و ... رد نمود.»

در عبارت «مقسم»: «گوشت گورخری را...»(A)

در عبارت «عطا»: «شكاری به ایشان اهداء شد كه قبول نكرد و فرمود: ما محرم هستیم.»(B)

در عبارت «نسایی»: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم در حال احرام بود كه در قدید، صعب بن جثامه پای یك گورخری كه از آن خون می جكید را به ایشان اهداء كرد و ایشان آن را رد كرد.»(C)

در عبارت «ابن حزم»: «مردی گورخری را به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم اهداء كرد، حضرت آن را بر او رد كرد و فرمود: ما در احرام هستیم و شكار نمی خوریم.»(D)

(2) «عبدالله بن حرث» از «ابن عباس» و ایشان از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل كرده، «كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در حال احرام بود كه گوشت شكار برایشان آوردند، حضرت آن را نخورد.»(3)

(5) «هشام بن عروه» از پدرش آورده كه «عایشه امیرالمؤمنین رضی الله عنه به وی گفت: خواهرزاده من! این ده شبی كه هست اگر در دلت گذشت كه چیزی بخوری آن را رها كن و این را درباره خوردن گوشت شكار گفت.»(4)

(6) از «نافع» آورده اند كه آهویی كه در مكه سر بریده بودند، به ابن عمر هدیه كردند و او آن را نپذیرفت و ابن عمر خوش نمی داشت كه كسی كه در حال احرام است به هیچ روی از گوشت شكار بخورد.(4)

در اینجا با این مجموعه شواهد روشن شد كه حكم قطعی و صحیح همان تحریمی است كه در مورد شكار برای مُحرم از سوی «علی» (كرّم الله وجهه) اعلام شد و حكم خلیفه در تحلیل آن و یا خوردن از شكار از روی تساهل و تسامح بر خلاف قانونالهی و سنت نبوی بوده است!!ت.

ص: 67

است و علاوه بر آن، از سایر یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم جستجو و كاوش نكرده تا آنچه را نمی دانسته دریابد و گناه آدمكشی و رسواگری آن را بر خود نخرد! آیا وقوع همانند این رویدادها كه در زمان عمر زیاد رخ داده بود را نمی دانست، چنانچه نظیر این حادثه به طور خطا و اشتباه به طور مكرر به فرمان عمر صورت گرفت كه بعد از روشنگری از ناحیه «علی» (كرّم الله وجهه)، عمر گفت: «اگر علی نبود به طور قطع عمر به هلاكت رسیده بود.»(1) آری این است جانشین پیامبر و بالاترین وابسته ای به خاندان اموی و این است گواراترین میوه ای كه از آن درخت چیده شد!!

رابعاً: خداوند متعال فرمود: «هركس، انسانی را بدون ارتكاب قتل یا فساد در روی زمین بكشد چنان است كه گویی همه انسان ها را كشته است.»(2) طبق این محاسبه كه فرد مقتول هیچ گناهی نداشته آیا عثمان گویا در جرم كشتن همه انسان ها شریك نشده و آیا ایشان همانند عمر چه تعدادی از افراد بی گناه را به عنوان مجرم سنگسار كرده اند كه بعد از آن معلوم شده نمی بایست سنگسار می شدند، فقط خدا در این مقطع سنگین عذاب آن هارا می داند و بس!

بگو، گفت: به عقیده من گشاده رویی این زن - هنگام نقل قضیه- می رساند كه گویا او آن را نمی داند و حد نیز تنها بر كسی واجب است كه آن را بداند، گفت: راست گفتی، راست گفتی، سوگند به آن كه جانم در دست او است! حد تنها بر كسی واجب است كه آن را بداند، سپس عمر آن كنیز را صد تازیانه زد و یك سال تبعیدش نمود.»(1)

«شافعی» و «بیهقی» در كتاب های خودشان نقل كرده اند كه عمر او را صد تازیانه زد و یك سال وی را تبعید نمود.(2)

همین جهت به كسی كه به زنا اعتراف كرده بود، می فرمود: آیا تو جنون داری؟(1) یا شاید تواو را بوسیده ای؟ یا او را لمس كرده ای؟ یا با چشم خیره و با شهوت به او نگریسته ای؟(2)

و به همین صورت مولی علی (كرّم الله وجهه) و پیش از ایشان عمر می كوشیدند، اعتراف كننده را - از اجرای حد بر وی - حفظ كنند، به امید آن كه شبهه ای در صحت و مقبولیت اقرار پیش آید و آن را نپذیرند، ولی هر دو آن ها پس از پایداری اعتراف كننده بر سخن خویش، حد را بر او جاری می كردند.

آیا نمی نگری كه عمر به آن زن زنا داده می گوید: چرا گریه می كنی؟ ای بسا اتفاق می افتد كه زن بدون آن كه راضی باشد مورد كام جویی قرار می گیرد! پس به وی خبر داد: كه خواب بوده و مردی با وی آمیخته است، پس عمر وی را رها كرد و علی (كرّم الله وجهه) نیز به «شراحه»- كه اقرار به زنا كرده بود- فرمود: «شاید كه كاری به نارضایتی تو انجام شده؟ شراحه گفت: بدون اكراه و با رضایت خودم عمل زنا انجام شد، پس او را رجم كرد.»(3)

آری عثمان، هم درصد ضربه شلاق خطا كرد، چون از باب تعزیر، بیش از ده عدد حق زدن بر او نداشت و هم در تبعید او خطا رفت، چون دلیلی بر انجام آن در دست نداشت، بلكه در صورت ثبوت زنا از طریق اقرار و ابزار ثبوت وظیفه اش رجم و سنگسار نمودن زناكار بود، ولی متأسّفانه از علم آن برخوردار نبوده است!

«واقدی» گوید» برخی گفته اند: كه عثمان برخی از گواهان را تازیانه زد، در آن هنگام نزد علی (كرّم الله وجهه) حاضر شدند و از رفتار ایشان شكایت كردند، آنگاه حضرت نزد عثمان رفت و فرمود: آیین های كیفری را پایمال نموده ای و گروهی كه به زیان برادرت گواهی داده اند را كتك زده ای و فرمان را دگرگون ساخته ای با آن كه عمر گفت: امویان، به ویژه خاندان ابو معیط را بر گردن مردم سوار مكن!

«عثمان» پرسید: می گویی، چه كنم؟ فرمود: من تشخیص می دهم كه ولید را از كاربر كنار سازی و سرپرستی هیچ یك از مسئولیت های مسلمانان را به وی نسپاری و گواهان را بازجویی كنی، اگر افرادی هستند كه مورد اطمینانند و از سر كینه بر كسی دروغ نمی گویند، برادرت را به كیفری كه سزاوار آن است برسان!(1)

نیز گوید: گفته شده عایشه رضی الله عنه با عثمان درشتی نمود و او نیز پاسخی تند داد و گفت: تو را چه به این كارها؟ تو موظفی در خانه ات آرام بگیری! گروهی نیز سخنانی این گونه گفتند و برخی دیگر گفتند: كیست كه برای این مسئولیت، از او (عثمان) سزاوارتر باشد كه در این حال با لنگه كفش ها به جان هم افتادند و این نخستین زد و خوردی بود كه پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در میان مسلمانان در گرفت!(2)

«بلاذری» از چند طریق گزارش كرده كه طلحه و زبیر نزد عثمان حاضر شدند و به او گفتند: ما تو را از واگذاری مسئولیتی از كارهای مسلمانان به ولید اجتناب داده بودیم و تو نپذیرفتی و اینك گواهی داده شده كه او باده گساری و بدمستی نموده، فعلاً بركنارش كن!

علی (كرّم الله وجهه) نیز به او گفت: او را از كار بركنار كن! و اگر گواهان در مقابل او به زیانش گواهی دادند وی را به كیفر برسان! در آن هنگام عثمان، سعیدبن عاص را به فرمانداری كوفه فرستاد و به او دستور داد: ولید را به سوی من گسیل دار، هنگامی كه سعید به كوفه رسید، منبر و ساختمان فرمانداری را شستشو داد و ولید را نزد او فرستاد و هنگامی كه گواهان در مقابل او به زیانش گواهی دادند و عثمان خواست او را به كیفر برساند، بالاپوش آراسته بر وی پوشانده و او را در خانه اش جای داد و هركس از قریش را كه برای زدن نزد او می فرستاد، ولید به او می گفت: تو را به خدا سوگند می دهم! كه مبادا پیوند خویشاوندیت را از من ببری و فرمانروای مؤمنان را بر خود خشمگین سازی و با شنیدن این سخن هیچ كس دست بر او بلند نكرد.(A)8.

ص: 72

وظیفه ای نداری) در نتیجه خون هرمزان پایمال شد.»(1)

«بلاذری» از مدائنی آورده كه «غیاث بن ابراهیم» گفت: «عثمان بر فراز منبر رفت و گفت: هان! ای مردم! ما سخنرانان نبودیم و اگر خدا خواست زنده بمانیم، آن گونه كه باید برایتان سخنرانی خواهیم كرد و این هم از خواست خدا بود كه عبیدالله بن عمر خون هرمزان را بریزد و هرمزان نیز از مسلمانان بوده(1) و هیچ بازمانده ای به جز توده مسلمانان نداشت و من پیشوای شما هستم و از عبید الله گذشتم، آیا شما نیز می گذرید؟ گفتند: آری، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) فرمود: این تبهكار را بكش كه كاری سهمناك كرده و مسلمانی بی گناه را كشته است و به عبیدالله نیز فرمود: اگر روزی دستم به تو رسد در برابر هرمزان تو را خواهم كشت!!»(2)

«یعقوبی» می نویسد: «مردم درباره خون هرمزان و خودداری عثمان از كیفر دادن عبیدالله بن عمر، سخن بسیار گفته اند، آنگاه عثمان بر منبر رفت و برای مردم سخنرانی كرد و گفت: بازخواست خون هرمزان با من است و من عبیدالله را برای خدا و برای عمر بخشیدم و آن را در برابر خون عمر رها ساختم، آنگاه مقداد بن عمرو برخاست و گفت: راستی این كه هرمزان دوست خدا و دوست رسول او صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده، تو را نمی رسد كه آنچه از خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله و سلّم است را ببخشی! گفت: ببینم و ببینید، عثمان، عبیدالله بن عمر را از مدینه به كوفه فرستاد و او را در خانه ای اسكان داد كه آن مكان را به نام «كوفك بن عمر» نامیدند، برخی از آنان گفته اند: «ای اباعمرو!- نام سرپوشیده عثمان - دو دل مباش كه- عبیدالله با كشتن هرمزان در گرو و در بند است!»(3)

البته نظیر گزارش های فوق و نزدیك به همین مضمون را، سایر مورخان از اهل تسنن نیز نقل كرده اند.(4)

بود كه بر انجام این كیفر اصرار می ورزید كه هیچ به این ها توجه نكرد و به پیشنهاد «عمرو بن عاصی بن نابغه» چسبید و از این عمل او به چگونگی گوهر و تبار و دانش و پای بندی وی به دین ما را، پی خواهی برد، آری دستور آن كسی را به كار بست كه به عثمان گفت: «این پیشامد در هنگامی رخ داده كه تو بر مردم فرمانروایی نداشته ای و ...» با این كه آن كس كه در آن هنگام سر كار بوده - كه همان خلیفه دوم عمر بوده - در آخرین دقایق از زندگیش فرمان داد: كه اگر پسرش گواهی عادل نیاورد، بر این كه هرمزان پدر او (یعنی عمر) را كشته، باید به كیفر كار خود كشته شود و خیلی روشن است كه او چنین گواهی نیاورد، بدین خاطر عبیدالله تا هنگامی كه رهایش كردند، همچنان در بند این فرمان بود و گذشته از این، خون جفینه دختر ابولؤلؤ را نیز به گردن داشت!!

(1) آیا آیین اسلام چنین است كه به كیفر رساندن هر مجرمی در زمان هر حاكمی، مشروط به آن است كه جرم مجرم در زمان همان حاكم باشد؟ و اگر جرمی در غیر آن زمان، وقوع یافت، حاكم وقت در مقابل آن هیچ ضمانت و مسئولیتی ندارد؟

(3) اگر چنین بوده كه پسر نابغه - عمرو - آن هیا بانگ ها را راه انداخت و اگر این روش درست بوده، دیگر چه نیازی بوده است كه خلیفه از مردم درخواست بخشش از آن بزه كار نماید؟

(4) و باز جای سؤال است كه آیا خلیفه می تواند از فرمان خلیفه سابق بر خود، تخطی كند و بلكه در مقابل خواست نوع مردم و اصرار آن ها بر كیفر او باز به خواست مردم توجه نكند؟، بلكه در مقابل اصرار آن ها، دستور انتقال او به كوفه را صادر نماید و به او مأوی دهد تا حدی كه كوفه كوچكی(2) در تاریخ به نام او ثبت گردیده است!!

و زمانی كه «علی» (كرّم الله وجهه) كه مولای توده و داناترین آن ها به فرمان ها و آیین های كیفری بود با عبیدالله دشمنی می نماید و او را بیم می دهد كه در برابر این بزه كاری ظالمانه اش هرگاه، به وی دست یابد، او را به كیفر برساند و هنگامی كه بر سر كار می آید و به تعقیب از او می پردازد، عبیدالله از نزد وی به شام به سوی معاویه می گریزد و طبق نقل «ابن اثیر» در جنگ صفین كشته می شود كه علی او را در جنگ بزد و جامه آهنین را كه بر تن داشت بدرید، چندان كه شمشیر وی با آنچه در اندرون او بود بیامیخت كه حضرت فرمود: اگر امروز از چنگ من به در رفتی روز دیگر به در نروی.»(2)

وقتی كه آستانه جنگ صفین فرا رسید، عبیدالله در برابر مردم آشكار گردید، علی (كرّم الله وجهه) او را ندا داد: وای بر تو! ای پسر عمر! برای چه با من می جنگی؟ به خدا سوگند! اگر پدرت زنده بود3.

ص: 75

با من نمی جنگید! پاسخ داد: خون عثمان را طلب می كنم! حضرت فرمود: تو خون عثمان را می خواهی و خدا از تو خون هرمزان و جفینه را می خواهد، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) به اشتر نخعی فرمود تا به سوی او حمله ور شود!»(1)

نداده است.»(1)

(3) چگونه خلیفه خون بهای نامسلمان، را به اندازه خون بهای مسلمان نهاده است؟! كه این كار نه بر پشتوانه ای استوار است و نه خون بها براساس آیین نامه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است!

(4) چگونه خلیفه در قوس نزولی به حدی تنزل یافته و از حق دور شده كه زبیر با آن روش شناخته شده و آن نهفته هایی كه در وی آشكار گردیده، راهنمای خلیفه گردیده و او را در خصوص خون بها باز گردانده است؟!

(5) چگونه خلیفه از كلمات و نصوصی كه از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم در این باره آمده، غافل بوده است كه بدون چون و چرا مسلمان را در بر نامسلمان نباید كشت و خون بهای پیروان دیگر كتاب های آسمانی كه در پناه كشور اسلامیند، نیم خون بهای مسلمان است، در اینجا توجه به نصوصی كه درباره این دو مسئله وارد شده، لازم است.

(1) از «ابوجحینه» نقل شده، گوید: «كه نزد «علی بن ابی طالب» (كرّم الله وجهه) عرضه داشتم: آیا نزد شما چیزی از دانش هست كه نزد مردم نباشد؟! فرمود: نه، به خدا سوگند! نزد ما هیچ نیست مگر هر آنچه نزد مردم است، جز آن كه خداوند مردی را فهمی از قرآن یا از آنچه در این نامه است، روزی كند كه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آیین های خون بها گرفتن در آن آمده است و این كه مسلمان را در برابر نامسلمان نباید كشت.»(2)

«شافعی« گوید: «كسی از مؤمنان را در برابر نامسلمان نباید كشت، سپس گوید: كسی از مؤمنان را - بنده باشد یا آزاد یا زن - به هیچ وجه در برابر نامسلمان نمی توان كشت. و هركس كلمه ایمان را بازگو كرد، هرچند از عرب نباشد یا گنگ باشد و خرد خود را به كار اندازد و با نشان دادن ایمان، خود را ظاهر نماید و نماز بگزارد و نامسلمانی را بكشد، پس نباید او را كشت، خون بهای او بر گردن وی است كه از دارایی هایش بپردازد، خواه بسیاری از نامسلمانان را به خاطر گرفتن دارائیشان از آنان یا غیر آن یا كمی از آنان را كشته باشد.»(A)

«ابن كثیر» گوید: «توده علما بر این عقیده اند كه: مسلمان را در برابر نامسلمان نباید كشت، زیرا در گزارش «بخاری» روشن شد كه «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: مسلمان را در برابر نامسلمان نباید كشت، در نتیجه، نه هیچ خبری كه با این مورد مخالف باشد، صحیح خواهد بود0.

ص: 77

و نه هیچ تأویلی كه با آن مخالف باشد با این كه «ابوحنیفه» بر آن شده كه مسلمان مقابل غیر مسلمان كشته می شود و استنادش این است كه چون آیه 45 سوره مائده عام است.»(1)

(2) «قیس بن عباده» گفت: «من و اشتر نزد علی (كرّم الله وجهه) حضور یافتیم و عرضه داشتیم: آیا رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به تو سفارشی كرده است كه به توده مردم نكرده باشد؟ فرمود: نه، مگر آن چه در این نگاشته من است، آنگاه مكتوبه ای بیرون آورد، دیدیم در آن نوشته است: نه، هیچ یك از مؤمنان را در برابر كافر می توان كشت و نه هیچ مسلمانی را به خاطر كشتن نامسلمانی كه در عهد و پناه بوده باشد.»(2)

«شوكانی» می گوید: «این نشان می دهد كه مسلمان را به خاطر كشتن نامسلمان نمی توان كشت، اما نكشتن مسلمان در مقابل كافری كه سر جنگ با ما دارد را، طبق گزارش بحر كسی ایراد نگرفته و همه متفقند كه نباید مسلمان را كشت و درباره نامسلمانی كه در پناه كشور اسلام است، نیز همه برآنند كه حكم همین است، چون نام نامسلمان بر آن ها صادق است.»(3)

(3) عایشه رضی الله عنه گفت: در دسته شمشیر رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دو نوشته یافت شده و در یكی از آن دو آمده: هیچ مسلمانی را در برابر نامسلمان نباید كشت و هیچ كس را برای كشتن امان داده خود نباید كشت.»(4)

(4) «معقل بن یسار» گوید: كه «پیامبر» فرمود: «نه كسی از مؤمنان را در برابر نامسلمانان توان كشت و نه كسی را به خاطر كشتن امان داده خود و مسلمانان در برابر دیگران یك دست هستند و خون هایشان با یكدیگر برابری می نماید.»(5)

(5) «ابن عباس» گوید: كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «نه هیچ مسلمانی را برای كشتن نامسلمان و نه هیچ كس را برای كشتن امان داده خود توان كشت.»(6)

(6) «عمرو بن شعیب» از پدرش و او از جدش «عبدالله بن عمرو بن عاصی» گزارش كرده كه2.

ص: 78

«پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هیچ مسلمانی را در برابر نامسلمان نباید كشت.»(1)

و در عبارت «احمد»: «نه هیچ یك از مؤمنان را در برابر نامسلمان توان كشت و نه هیچ كس را به خاطر كشتن نامسلمانی كه با او پیمان بسته است.»(2)

نیز «شوكانی» می گوید: «این در بالاترین مرز درستی است و درست نیست كه غیر از این چیزی از یاران «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم بازگو شود، مگر آن چه از عمر گزارش كرده شد كه او در این باره نوشت: مسلمان را باید در برابر نامسلمان بكشند، سپس نامه ای در پی آن فرستاد و گفت: او را مكشید و زندانی اش كنید.»(1)

(7) «شافعی» می نویسد: «شنیدم كه چند نفر از گزارشگران جنگ های پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می گفتند: «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز گرفتن مكه در سخنرانی اش فرمود: كسی از مؤمنان را در برابر نامسلمانان نباید كشت، عمران بن حصین، مسلم بن خالد از طریق ابن ابوالحسین و او از مجاهد و عطاء و طبق گمان آن ها - طاووس و حسن همه خبر فوق را نقل كرده اند.»(2)

«بیهقی» خبر فوق را نقل كرده و گوید: شافعی گفته است: همه گزارشگران جنگ های پیامبر خدا همداستانند كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در سخنرانیش در روز فتح مكه چنان گفته است.»(3)

(8) از «عبدالله بن عمر» آورده اند كه گفت: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «نه هیچ یك از مؤمنان را در برابر نامسلمانی توان كشت و نه هیچ مسلمانی را برای كشتن نامسلمانی كه با او پیمان بسته است.»(4)

همین گونه بود تا عمر به فرمانروایی رسید و جهت سخنرانی برخاست و گفت: تحقیقاً كه شترگران شده، آنگاه عمر برای زرداران هزار دینار واجب گردانید.»(1)

(2) و در عبارتی دیگر نیز از «ابی داود» آمده: «خون بهای نامسلمانی كه با مسلمانان پیمان آشتی بسته، نیم خون بهای یك آزاد است.»(3)

(4) «ابی عاصم» گوید: «خون بهای نامسلمان نیم خون بهای مسلمان است و هیچ مسلمانی را در برابر مسلمان نباید كشت.»(3)

(5) «خطایی» گوید: «درباره خون بهای اهل كتاب چیزی روشن تر و محكم تر از این (نصف دیه مسلم) نیست و مالك و احمد نیز بر همین عقیده اند.»(4)

(6) «نسایی» از «عبدالله بن عمر» آورده است كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «خون بهای نامسلمان نیم خون بهای مؤمن است.»، این گزارش را ترمذی نیز آورده است.(5)

این بود آیین نامه و سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره خون بهای اهل كتاب در مقابل مسلمان و توده مردم نیز بر همین عقیده اند و آیین شناسان آموزشگاه ها نیز آن را اساس كار گرفته اند، تنها «ابوحنیفه» در این دو زمینه مخالفت كرده و آن به خاطر آن است كه ایشان در فهم سنت قصور اندیشه داشته اند و آن طور كه باید به حدیث و فقه قرآن آشنا نبودند و بسیاری از بزرگان مذاهب استدلال او را در هر دو مورد دیده اند و همه آنها را تضعیف نموده و بی اساس شمرده اند.(6)

نیست و به هر یك از آن دو پنجاه تازیانه بزن.»(1)

و شاید خلیفه نصف مجازات را می دانسته، ولی فكر می كرده كه حكم او سنگسار است و چگونه ممكن است سنگسار را بر كنیز نصف كرد؟ در حالی كه تازیانه را می توان نصف نمود كه البته این آیه دستور می دهد كه كنیزان شوهردار اگر زنا دهند، نباید آنان را سنگسار كرد و بایستی نصف مجازات تازیانه ای كه در سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر زناكاران بی همسر ثابت است، بر آنان نیز جاری ساخت.»(1)

«احمد» از «ابو جمیله» آورده است كه «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا نزد كنیزی سیاه كه زنا كرده بود فرستاد تا وی را تازیانه بزنم و حدّ بر او جاری سازم، من دیدم وی به خون نفاس آلوده است! نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برگشتم و گزارش دادم، فرمود: وقتی از نفاسش رها شد، پنجاه تازیانه بر او بزن.»(2) البته «شوكانی» نیز آن را به همین عبارت نقل كرده، ولی در عبارت نقل مسلم، ابوداود و ترمذی كلمه پنجاه نیست.

چه خوب است هركس را، گرچه دیگران هم به وی پیشنهاد مسئولیتی دهند و بر آن نیز پافشاری كنند، ولی وقتی در خود می نگرد و از روی حقیقت می سنجد، پی می برد كه از عهده چنین مسئولیت و از انجام آن، چنان كه مورد انتظار است برنمی آید، به راحتی نزد همه آشكار سازد كه بدانید آمادگی و یا قابلیت چنین مسئولیتی را ندارم!! و از پذیرش آن ابا ورزد؛ ولی هواپرستی و دنیاطلبی و تفوق خواهی و سلطه جویی و ... و بیش از همه شیطان، كار انسانی را به مذلت ابدی می كشاند؛ پناه بر خداوند متعال باد!1.

ص: 82

چون از سخنان او و مادرش خوشحال گردیده بود.(1)

پیش گرفتند، زیرا وی خلیفه ای بود كه فرمانش به كار گرفته می شد با این حال، «فاكهانی» چنین آورده: «نخستین كسی كه اولین بانگ مسلمانی را در مكه پدید آورد، «حجاج» و در بصره «زیاد» بود و به من چنین گزارش شده كه مردمانی كه در باختر نزدیك هستند تاكنون نیز جز یك بار برای آنان بانك مسلمانی داده نمی شود.» و «ابن ابی شیبه» گوید: «ابن عمر گفت: نخستین بانك مسلمانی كه در روز جمعه دهند نوآوری است و گمان می رود كه این سخن را به این علت گفته كه این كار را درست نمی شمرده و گمان می رود كه می خواهد بگوید: این برنامه در روزگار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیاده نشده و هرچه در روزگار او نبوده بدعت نامیده می شودو.»(1)

«شوكانی» نیز بیان فوق را بازگو كرده و «عینی» گفتار این عمر را این گونه بازگو كرده: «نخستین آوای مسلمانی (اذان) كه در روز جمعه دهند، بدعت است.»(2)

ام مكتوم و عثمان نیز طبق توجیه بر صحیح مسلم - هنگام بسیار شدن مردم، چهار تن را به خاطر نیازمندی برگرفت و هیچ كس یافت نمی شود كه متعدد بودن آواز دهندگان را ناروا دارد و این تعدد را هیچ كس نكوهش نكرده و اگر یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از تعداد اذان نكوهش كردند، به خاطر آن بوده كه امر جدید و بدعت بوده، یعنی در وقت دیگر صورت می یافته است.(1)

ظاهر اخباری كه گذشت چنین می رساند كه عثمان به برنامه بانگ مسلمانی دادن افزود، بدین صورت كه پس از بانگ مسلمانی و بانگ نماز سر دادن، یك بار بانگ مسلمانی سر دهند و این مطلب هم در بیان طبرانی دیده می شود و هم این كه برخی از شارحان حدیث به آن اشاره كرده اند، یعنی اذانی گفته شود كه بعد از اذان در محضر امام و بر اقامه نماز باشد.(2)

«ابن حجر» می نویسد: «بیانگران اخبار همه متفقند كه مقصود راوی از این دو واژه: «سومین بانگ مسلمانی» آن است كه دو تای نخستین، یكی بانگ مسلمانی است و دیگری بانگ نماز و آنگاه آوای سومی را هم كه به دستور عثمان سر می دادند، «سومین بانگ مسلمانی» می خواندند و اذان سوم می رساند كه قبل از آن، دو بانگ مسلمانی سر داده شود.»(3) و «عینی» می نویسد: «بانگ نماز در اینجا كه بانگ مسلمانی خوانده شده، از این جهت بوده كه اقامه همانند اذان اعلام است و از همین جهت است كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: میان هر دو بانگ مسلمانی، نمازی است برای كسی كه بخواهد.»(4) و مقصود ایشان میان «بانگ مسلمانی و بانگ نماز» است.

علاوه بر این، اگر آوای افزون نیاز باشد، تازه به طور مطلق ممكن نیست، بلكه در گوشه های شهر كه از پرستشگاه ها به دور است، باید پیاده كنند تا به گوش كسی برسد كه آوا به گوش او رسیده نمی شد، چنانچه این نكته از «ابوداود» نقل شده، آوای مسلمانی باید در ویژه پرستشگاه ها در نقاط دوردست افزون شود، نه در زوراء - كه طبق آنچه در قاموس و تاج العروس - آمده(5) خانه ای در كنار پرستشگاه ها بوده، خواه آن خانه «عثمان بن عفان» شمرده شود، چنانچه «حموی» از آن یاد كرده(6) و «طبرانی» نیز گوید: «عثمان گفت: تا آواز نخستین را از خانه ای از آن خود او - كه زوراء4.

ص: 86

خوانده می شد - سر دهند كه از آنجا بانگ مسلمانی سر می دادند.»(1)

اضافه بر آن، اگر فرض كردیم كه بسیار شدن مردم در مدینه، عثمان را بر انجام اذان ثالث ناگزیر كرد، باز جای سؤال است كه آیا این افزونی پدیده در سال هفتم حكومتی ایشان دفعی به وجود آمد یا از همان ابتدای حكومت در حال فزونی بودند؟ و نیز جای سؤال است كه آیا انگیزه این نوآوری سر هفت سال بوده است؟

افزون بر آن، بر این اساس، تعداد افزایش تا چه حدی كه برسد، می توان امر بدیع احداث كرد؟ و انگیزه ای برای سرپیچی از برنامه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم گردد؟ و آیا این شیوه را در همه شهرهای پر جمعیت می توان دستاویز قرار داد؛ یا نمی شود؟ و در صورت دوم چنانچه به مدینه اختصاص داشته، پس چرا همه شهرها این بدعت خلیفه را دست آویز قرار داده و انجام دادند؟ با آن كه چنین انبوهی همه جا نبوده است؟! ولی در عین حال این بار خلیفه نخستین، گام را در راه گستاخی به خدا برمی دارد و پس از او معاویه و مروان و زیاد و حجاج می آیند و هرگونه كه هوای دلشان اقتضا كند، براساس آن دین خدا را به بازی می گیرند و آغازكننده كار، ستمكارتر از دیگران است!!

من خطایی كردم و به او گفتم: در برابر دادن هر آنچه دارم، خود را به اطلاق خلع از همسری تو آزاد كردم! او گفت: پذیرفتم، من نیز چنان كردم و پسرم معاذ بن عفراء دعوا را نزد عثمان برد و او این طلاق خلع را درست دانست و به وی دستور داد: كه هرچه دارم - از رشته ای كه دور موهایم را با آن محكم می كنم یا گفت: به جز رشته ای كه دور موهایم را با آن محكم می كنم، و غیر آن - همه را بگیرد.»(1)

نیز «نافع» گوید: «او دختر برادرش را به همسری مردی درآورد و آن مرد وی را با طلاق خلع آزاد كرد، این قضیه را برای عثمان بازگو كردند و او آن را روا دانست و به زن دستور داد: كه به اندازه دیدن یك بار خون، عده نگدارد.»(A)

و به عبارت «ابن ماجه» كه از طریق «عبادة بن صامت» آمده: «ربیع گفت: با طلاق خلع از شوهرم جدا شدم، سپس نزد عثمان آمدم و پرسیدم، چقدر باید عده نگهدارم؟ او گفت: عده ای برای تو نیست، مگر آن كه تازگی با او همبستر شده باشی كه در این صورت باید نزد او درنگ كنی؛ تا یك بار خون حیض ببینی».(B)

«ابن كثیر» می نویسد: «مسئلة: مالك و ابوحنیفه و شافعی و نیز احمد و اسحاق بن راهویه- بنا بر روایت مشهور از گفتار این دو تن اخیر - بر این روش هستند كه زن آزاد شده با طلاق خلع، اگر از زنانی است كه حیض می بیند، مانند سایر زنانی كه طلاق داده شده، باید از شوهر نمودن - تا سه پاكی بر آنان بگذرد - خودداری كنند و این فتوا از قول «عمر» و «علی» (كرّم الله وجهه) و «ابن عمر» نیز نقل شده، چنان چه سعید بن مسیب و سلیمان بن یسار و عروه و سالم و ابوسلمه و عمر بن عبدالعزیز و ابن شهاب و حسن و شعبی و ابراهیم نخعی و ابوعیاض و خلاس بن عمر و قتاده و سفیان ثوری و اوزاعی و لیث بن سعد و ابوعبید همه همین فتوا را اختیار كرده اند.»(1)

«ترمذی» گوید: «این حكم و فتوایی است كه بیشترین اهل دانش از صحابه و غیر آنان برآنند و دلیل بر این مدعایشان آن است كه خلع نیز طلاق است كه در زمره سایر طلاق ها شمرده می شود.»(2)

این بود نظریات امامان مسلمانان در دیدگاه برادران عزیز سنی و چنانچه گفتیم، نظرشان با قرآن كریم نیز هماهنگ است، ولی بین این گفتار و نظر و بین عمل كرد خلیفه، هیچ هماهنگی نیست و فتوای او دقیقاً مخالف اسلام است!!

«ابن شهاب زهری» از «سعیدبن مسیب» آورده كه عمر درباره زنی كه شوهرش گم شده، گفت: اگر او شوهر كرد، سپس شوهر اول آمد، او بین این كه همسرش را برگزیند یا صداقی كه برای او قرار داده بوده، مخیر است، اگر شوهر او صداق را اختیار كرد، خوب پرداخت آن بر عهده شوهر دوم است، ولی اگر همسر خود را انتخاب كرد، او باید عده نگه دارد تا آزاد شود. سپس به شوهر نخستینش برگردد و برای آن زن از همسر دیگرش مهر می باشد، در مقابل آنچه بهره ای كه از او برده است، «ابن شهاب» گوید: و بعد از عمر عثمان نیز این گونه حكم راند!»(1)

«شافعی» گوید: «زنی كه شوهرش گم شده، اگر شوهر و سپس- پیش از همبستر شدن با شوهر دوم - شوهر نخستین آمد، به او سزاوارتر است و اگر پس از همبستری آمد، شوهر اول مختار است كه یا زن خود را برگزیند و یا او را رها كند و صداقی كه برای او قرار داده یا به او ع طا كرده را، از او بگیرد.(A)

علت ترشی و دلیل سازی است، چنانچه «ابن رشد» به آن اشاره كرده، می گوید: «این گونه دلیل تراشی را به «ابوبكر ابهری» نیز نسبت داده اند و پس از نقل آن، به تعقیب آن می گوید: این گونه علت تراشی درست نیست، زیرا اگر علت حكم عثمان همان چهار سال مكث بچه در شكم مادر باشد كه ذكر گردید، پس بایستی بچه زن آزاد و بچه زن برده(1) هر دو یك اندازه در شكم مادر مكث كنند، چون مدتی كه با گذشت آن، می توان طفلی را به مردی ملحق كرد، در مورد آزاد و برده یكسان است.»(2)

(3) مهم ترین چیزی كه به عنوان دلیل برای قاضی می تواند مطرح باشد، وجود مصادیق مردانی است كه چهار سال در شكم مادر مانده اند و ای كاش دلیل تراشان به تعداد آن مردانی كه چهار سال در شكم مانده بودند، پرداخته بودند!!، نه به داستانی كه ادعا كردند رخ داده و آن هم از جهت صدق و كذب آن، هیچ معلوم نمی باشد.

(4) اضافه بر آن، در بیشترین مدتی كه بچه در شكم مادر ممكن است بماند، در میان فقها اختلاف است، «ابوحنیفه» و یاران او و نیز «ثوری» برآنند كه آن مدت دو سال و «شافعی» بر چهار سال و «ابن قاسم» آن را پنج سال اختیار كرده(5) و طبق روایت اشهب، فتوای «مالك» آن است كه «مدت مكث هفت سال است، چون از قول وی نقل كرده كه همسر عجلان یك بار فرزندی زایمان كرد كه هفت سال آن را در شكم داشت.»(4) و با فرض كه همه این اقوال صحیح باشد، خلیفه به چه دلیل تعیین چهار سال را برگزید؟!!

(6) افزون بر همه این ها، آیا یك نفر از این علماء بزرگ كه بر سر و زبان مردمند و همواره در همه امور حرف اول را می زنند، پیدا نمی شود كه به بیان خداوند متعال در قرآن توجه كند كه در یك جا مدت حمل و جدایی از شیر را به عنوان یك قانون كلّی جمعاً سی ماه بیان فرموده است.(5) و در جای دیگر، مدت شیرخوارگی را دو سال تمام اعلام داشته، فرمود: «مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند.»(6) یعنی بچه در حقیقت به طور قدر متیقن بیش از شش ماه در رحم مادر مكث3.

ص: 91

نمی كند، اگرچه در برخی موارد اندكی بیشتر توقف نماید و با این وصف جای این گفتارهای متفاوت و فتاوای پراكنده در سال های فراوان نخواهد بود.

(7) گذشته از آن ها، تعیین عده چهار ماه و ده روز كه از سوی دو خلیفه حكم شده، برای چیست؟! اگر عده وفات است، كه زن به طور قطع از وفات شوهرش خبر ندارد و با صرف گذشت چهار سال مرگ شوهر ثابت نمی شود و طبق روایتی از عمر - كه گذشت - و او حكم كرد، چهار سال صبر كند، سپس كارگزار همسرش را طلاق دهد و بعد از چهار ماه و ده روز صبر نماید و سپس شوهر كند.(1) معلوم می شود این عده، عده طلاق است كه در این صورت باگذشت سه پاكی بر آنان تمام می شود، بنابراین تعیین این چهار ماه و وده روز بر چه اساسی مشخص شده است؟!!

(8) و بعد از این كه فرض كردیم پس از طلاق، ایام عده به این مقدار باید باشد با تمام شدن آن، دیگر شوهر اول چه ارتباطی با زن دارد كه پس از ازدواج مجدد زن سر و كله اش پیدا شود، چه حقی دارد كه یا زن را برگزیند و یا صداق آن را بپذیرد، در حالی كه قانون شرع هرگونه پیوندی را بین آن دو بریده است!!

و نیز نمی فرمود: «زنی كه دچار (چنین شوهری) شد باید صبر كند و شوهر نكند تا مرگ شوهرش برای او قطعی گردد.»(1) «شافعی» نیز پس از ذكر این حدیث گوید: ما نیز همین را می گوییم.(2)

حرام كرده، برده آن را نیز حرام شمرده، مگر داشتن دو خواهر برده را با یكدیگر حرام نشمرده است.»(1)

«جصاص» می نویسد: «روایت شده كه عثمان و ابن عباس این كار را حلال می دانستند و می گفتند: یك آیه آن را حلال و یك آیه آن را حرام شمرده» و می نویسد: «روایت شده كه عثمان این كار را جایز می دانست.» و روایت شده كه او حرام شدن و حلال شدن آن را نیز یاد كرد و گفت: «نه دستور به انجام آن می دهم و نه از آن نهی می كنم و این سخن او می رساند كه او در آن مردد بوده و فتوای قطعی در حرام و حلال شمردن آن نداشته و درباره او ممكن است گفته شود: كه نخست قائل به جواز بوده و بعداً از انتخاب یك قول خودداری كرده و علی (كرّم الله وجهه) فتوای قطعی در حرمت آن داشته است.»(A)

«زمخشری» می نویسد: «آورده اند كه «علی» و «عثمان» درباره نگاه داشتن دو خواهر برده می گویند: یك آیه آن را حلال و یك آیه آن را حرام شمرده و علی (كرّم الله وجهه) گفتار به حرام بودن و عثمان قول به حلال بودن را ترجیح داده اند.»(B)

«رازی» می نویسد: «آورده اند كه «عثمان» گفت: یك آیه این را حلال و یك آیه این را حرام نموده و حلال شمردن آن سزاوارتر است.»(C)

«ابن عبدالبر» در «استذكار» می نویسد: «این كه قبیصه بن ذؤیب نام علی را به كنایه آورده - نه به طور صریح- علت آن بوده كه خود با عبدالملك بن مروان مصاحبت داشته و یاد كردن از علی (كرّم الله وجهه) بر آن ها گران می آمده است!»(D)

همین است، هرچند كه برخی از گذشتگان از اظهار عقیده قطعی در این باره خودداری كرده اند.»(1)

(2) «ملك العلماء» گوید: «این كار به گفتار عموم صحابه جایز نیست.»(3)

(4) «قرطبی» گوید: «همه علما جایز نبودن آن را پذیرفته اند و هیچ یك از ائمه به فتوای مخالف با آن (گفته عثمان) اعتنا نكرده اند و از میان صحابه كه آن را جایز ندانسته اند، اینان را می توان نام برد: عمر، علی، ابن عباس، عمار، ابن عمر، عایشه، ابن زبیر و اینان در پیرامون كتاب خدا صاحب بصیرتند و مخالفانشان به بیراهه رفته اند.»(3)

«جصاص» گوید: «در این باره میان گذشتگان اختلافی بوده كه بعداً برطرف شد و اجماع بر این قرار گرفت كه نگاهداشتن دو خواهر با هم برای خود - برده نیز باشد - حرام است و فقیهان شهرها در این باره متفقند.»(4)

«ابوعمر» گوید: «نظیر فتوای عثمان را به گروهی از پیشینیان نیز نسبت داده اند - از جمله ابن عباس - ولی در این نسبت اختلاف است و هیچ یك از فقهاء- در شام و مغرب و حجاز و عراق و غیر آن - به آن فتوا اعتنا نكرده است و توده فقها همداستانند كه همان طور كه دو خواهر آزاد را یك نفر نمی تواند با هم به همسری داشته باشد، دو خواهر برده را نیز نمی تواند با هم بگیرد.»(5)

و چون اتفاق مسلمانان بر حرام بودن تحقق یافته، روایت كرده اند كه: همانند علی و عمر و زبیر و ابن عباس و ابن مسعود و عایشه و عمّار و زید بن ثابت و ابن عمر و ابن زبیر و ابن منبه و اسحاق بن راهویه و ابراهیم نخعی و حكیم بن عتیبه و حماد بن ابی سلیمان و شعبی و حسن بصری و اشهب و اوزاعی و شافعی و احمد و اسحاق و ابوحنیفه و مالك بر تحریم همداستانند.»(6)

«ایاس بن عامر» گفت: نزد «علی بن ابی طالب» (كرّم الله وجهه عرضه داشتم: دو خواهر برده نزد من هستند كه با یكی از آن ها آمیزش كردم و برای من فرزندانی آورد، سپس به دیگری متمایل شدم، چه كنم؟

حضرت فرمود: آن را كه با وی آمیخته ای آزاد كن، سپس با دیگری بیامیز، آنگاه فرمود: هر2.

ص: 97

حكمی كه درباره حرام شدن زنان آزاد در قرآن رسیده، درباره حرام شدن زنان برده نیز باید رعایت شود.»(1)

سنت «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز در این مورد پشتوانه ای است كه اجماع فقهاء را در تحریم این كار تایید می كند. حدیثی كه «ابن نجیم» و «ملك العلماء» و دیگران به این مضمون آورده اند كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس خدا و روز قیامت را باور دارد، نطفه خود را در رحم دو خواهر جمع نمی كند.»(2)

«مسلم» و دیگران آورده اند كه «ابو سعید خدری» گفت: [زنانی از اسیران اوطاس به دست ما افتاد كه شوهردار بودند و چون شوهر داشتند، ما آمیزش با آنان را خوش نداشتیم و در این باره از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم پرسش كردیم، آنگاه این آیه نازل شد. « و زنان شوهردار مگر آنان كه مملوك شمایند.»(1) و به وسیله همین آیه بود كه آمیزش با آنان را روا شناختیم.](2)

در عبارت «احمد» آمده: [اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز اوطاس زنانی شوهردار از مشركان را اسیر گرفتند و كسانی از یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از آمیزش با آنان خودداری نموده و این كار را خوش نداشتند كه این آیه در این باره نازل شده: «و زنان شوهردار، مگر آنان كه مملوك شمایند.»](3)

و در عبارت «نسایی» آمده: «راستی كه پیامبر لشگری به اوطاس فرستاد تا با دشمن برخورد كرده و با آنان جنگیده و پیروز شدند و زنانی را به اسارت گرفتند كه در میان مشركان شوهر داشتند و مسلمانان آمیزش با آنان را خوش نداشتند تا آیه فوق نازل شد.»(4)

اجمالاً برای او روشن ساخته است و این حكم اجمالی، منافاتی با این ندارد كه روا بودن آمیزش با همسر یا مملوك، مستلزم شرایطی است كه در هریك از آن دو باشد، زیرا صفت عموم كه در این آیه است، آن شرائطی را كه از نظر قانونی لازم شمرده شده از بین نمی برد، بلكه آن شرائط قانونی است كه دایره این صفت عموم را تنگ می سازد و بر آن نظارت می كند، چنان كه آمیزش با همسر قانونی نیز در حال حیض و نفاس و در حالی كه یكی از دو طرف روزه واجب گرفته اند و در وقت احرام و در ایام عده ای كه زن برای وطی به شبهه باید نگه دارد كه جایز نیست و این شرائطی كه برای جواز آمیزش با زن و كثیر ذكر شده، هیچ گاه تخصیص بردار نیستند و عمومیت آیه با ادله بر لزوم شرئط، تعارضی ندارد، آری اگر آیه را آن چنان عمومیت دهیم كه توجهی به ادله شرائط نكنیم جای این سخن فرا می رسد كه بگوییم: یك آیه آن را حلال و یك آیه حرام شمرده اند.»

باتوجه به این دو شاخه بحث كه مطلب به عدم جواز بین دو خواهر به طور مطلق آزاد یا برده باشد، معلوم می شود كه عثمان از این مجموعه خبر نداشته و نمی دانسته است یا اگر راه دانستن برای او باز بوده، ولی پروانشان نداده و بدون فاصله حكمی داده كه دقیقاً برخلاف سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده و جز بدعت چیزی نبوده است و اینك ای برادر عزیز سنی مذهب! پس از كشف حقیقت تو راه صحیح را انتخاب كن، چنانچه فرمود: «و اگر تو پس از این آگاهی، متابعت هوس های آن ها را كنی، مسلماً از ستمگران خواهی بود!»(1)

شمرده و دیگران نیز نقل كرده اند.](1)

حدیث زید بن ثابت كه در ضمن آن دو برادر، برادران نامیده شده اند را یاد كرده است.»(1)

«شوكانی» می نویسد: «اجماع اهل علم بر آن هستند كه در مانع شدن از رسیدن یك سوم «ما ترك» به مادر - و در رساندن سهم او به یك ششم - دو برادر می توانند جای سه و بیشتر از برادران را بگیرند.»(2)

این بود فتوای علمای امت درباره برادران كه بر دو برادر نیز اطلاق می گردد كه بر خلیفه پوشیده مانده، زیرا از زبان ملتش بی خبر بود و گمان كرد پیشینیان برخلاف كتاب خدا سخن گفته اند، آنگاه به مجلس افسوس نشسته كه آنچه شده را به هیچ وجه نمی شود تغییر داد!!

البته «ابن عباس» از فهم زبان توده اش دور نبوده، زیرا وی از سروران عرب ها و از بزرگان قریش و از خانواده ای بوده كه در زبان عربی از هركس دارای گویایی شیداتر بوده و مقصود وی از سؤالی كه از خلیفه كرده، این بوده كه به اجتماع بفهماند، دانش خلیفه در زمینه ساده ترین چیزهایی كه همانند او باید بداند، چه اندازه قلیل است!!

می گفت: او خلیفه است! و به عثمان می گفت: او پسر عموی تو است! و به همین گونه بود تا آرام شدند و همین كه فردا شد، آن دو را دیدند كه دست در دست یكدیگر نهاده و با هم سخن می گفتند.»(1)

راستی كه جز بردباری من شما را بر من گستاخ ننموده است! عمر با شما همین كار را كرد و بر سر او داد نزدید! سپس «عبدالله بن خالد بن اسید» درباره آنان با عثمان به گفتگو پرداخت تا از بند رهایی یافتند.»(1)

از «مالك» آورده اند كه «زهری» گفت: «عثمان مسجد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را نیز گسترش داد و ده هزار درهم سیم از دارایی خود را در هزینه آن مصرف نمود، آنگاه مردم گفتند: مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را گسترش می دهد و برنامه های او (سنتش) را دگرگون می نماید!!»(2)

خواست انجام داد!! بدین خاطر مردم همه گفتند: او مسجد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را پهناور نمود، ولی آیین نامه و سنت او را نابود ساخت!!(1)

اهمیتی به او ندادی؟! عمر وارد شد باز دست پاچه نشدی و اهمیتی به او ندادی؟! اما وقتی عثمان وارد شد، نشستی و لباس هایت را منظم و مرتب نمودی؟! فرمود: من از مردی كه فرشتگان از وی شرم می نمایند شرم می كنم.»(1)

(3) «بخاری» حدیثی را در تمجید «عثمان» به ثبت رسانده و در حاشیه ای می نویسد: «عاصم می افزاید: «كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در جایی كه آب در آن بود نشسته و زانوها یا یكی از زانوهایش را عریان كرده بود، وقتی عثمان وارد شد، زانوی خویش را پوشاند.»(A)

«ابن حجر» می نویسد: «ابن التین» گوید: داودی این روایت را نامعلوم و نادرست دانسته و گفته است كه این روایت به این حدیث مربوط نیست و راویان آن، حدیثی را در حدیث دیگری مخلوط كرده اند، آن حدیث چنین است: «ابوبكر نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمد و نشست، در حالی كه ایشان در خانه اش بود و بالای زانویش را عریان كرده بود، بعد عمر آمد، سپس وقتی عثمان آمد، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بالای زانوی خویش را پوشاند.»(2)

مرتكب نمی شوند، آری افراد طبقات بی فرهنگ مثل اعراب بیان گرد ممكن است دست به آن زنند، پیامبری كه در وقار و متانتش به كوهساران طعنه می زند و در معرفت دریایی بیكران است و در حیا چنان كه «ابوسعید خدری» گوید: «از دوشیزه در حجاب شرمگین تر بوده است.»(1) و خداوند چنان ادب و اخلاقش آموخته كه هیچ ناپسندی در وی یافت نشده و چندان تهذیبش كرده كه خلق و خویش به اوجی رسیده كه درباره اش فرمود: «تحقیقاً تو دارای خلق و خوی عظیمی هستی.»(2) و هیچ مؤمن فهمیده ای كه به اوج عظمت او پی برده و به عظمتش رسیده جرئت و جسارت این را ندارد، بنابراین چگونه می توان چنین پندارهای واهی را در مورد ایشان به آسانی شنید و ساكت بود؟!! كه كسی چنین نسبتی را به وی بدهد!!

رابعاً: شریعتی كه حضرتش آورده، در شاخه اخلاقیش، ران را «عوت» و از محل های پنهان كردنی بدن شمرده و دستور به پوشاندن آن داده است.

1- «احمد حنبل» روایتی از «محمد بن جحش»- خویشاوند پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم - ثبت كرده كه: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از كنار «معمر» كه در كنار مسجد سرپا نشسته و قسمتی از رانش دیده می شد، بگذاشت، به او فرمود: رانت را بپوشان معمر! زیرا ران از محل های پوشاندنی بدن است.»(3) «حافظ هیثمی» روایت را از «احمد» و «طبرانی» نقل كرده و گوید: رجال روایت احمد همگی ثقه و مورد اعتمادند.(4)

2- از «علی» رضی الله عنه این فرمایش «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده: «ران- یا ران هایت - را بیرون مینداز و به ران انسان زنده یا مرده نگاه مكن!»(5)

3- «جرهد اسلمی» از «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده، گوید: «من پارچه ای بر تن داشتم و رانم عریان شده بود، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از كنار من گذشت و فرمود: رانت را بپوشان، زیرا ران از اعضای پوشاندنی بدن است!»(6)

4- «ابن عباس» گوید: «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از كنار مردی كه رانش عریان بود، گذشت، به او گفت: ران هایت را بپوشان، زیرا ران مرد از اعضایی است كه باید پوشانده شود.»(7)4.

ص: 107

(5) «دارقطنی» از «عبدالله بن عمر» نقل كرده كه «پیامبر» فرمود: «هرگاه كنیز خودتان را به برده یا مزدورتان شوهر دادید، به پایین كمر تا به زانوی آن ها نظر نیندازید، زیرا از كمر به پایین تا به زانو جزء قسمت پوشاندنی است.»(1)

(6) «دارقطنی» و «بیهقی» روایت كرده اند، كه: «بالاتر از زانوان و پایین تر از زیر كمر جزو قسمت ممنوعه و پوشاندنی بدن است.»(2)

آری با وجود این روایات، در پوشاندن ران، چگونه برای خود ممكن دانسته اندكه چنین انتساب كشف ران را از باب اتهامی بزرگ به پیامبر نسبت دهند تا به وسیله آن برای عثمان حیا و شرم دست و پا كنند؟!!!

عاملی است كه انسانیت و عفت و ایمان را از آلایش با هر كار زشت و ناپسند و هر گناه كوچك و بزرگ باز می دارد و نیز به همین جهت هركس شرم و حیا نداشته باشد، مرتكب هر گناه و فسادی می شود، چنانچه در حدیثی از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده، فرمود: «هرگاه شرم نداشتی، هر كار كه می خواهی انجام بده!»(1)

در نتیجه، فحض، بددهنی، خیانت، فریب، حیله، پیمان شكنی، هرزگی، شهوت رانی و امثال آن ها، ضد شرم و حیا است و امور متضاد آن ها طبق بیان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، از جمله امور هماهنگ با حیا و مصادیق آن است، از جمله در این احادیث شریفه: «شرم از ایمان است و ایمان در بهشت است، بد زبانی از خشونت است و خشونت در دوزخ است.»(2)

پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «شرم و كم رویی از ایمان است و (آدمی) را به بهشت نزدیك و از دوزخ دور می سازد، فحش و بدزبانی از شیطان است و به دوزخ نزدیك و از بهشت دور می سازند.»(3)

نیز فرمود: «ای عایشه! شرم اگر به صورت مردی درمی آمد، مردی صالح می بود و بدكاری و بدگویی اگر مردی می شد مردی بد می بود.»(4)

نیز صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «بدكاری و بدزبانی در هر چیز كه باشد باعث زشتی آن می شود و شرم و حیا در هرچیز باشد مایه آراستگی آن می گردد.»(5)

نیز فرمود «خداوند عزوجل هرگاه بخواهد بنده را گمراه سازد، شرم و حیا را از او می گیرد وقتی حیا را از او گرفت، آدم كینه توز و مورد كینه خواهد شد، وقتی چنین شد امانت را نیز از دست خواهد داد، زمانی كه امانت دار بود، خائنی خواهد شد كه به او خیانت نیز می شود، وقتی چنین شد حسّ ترحم و شفقت را از دست خواهد داد، در این حال مطرود و ملعون خواهد بود، زمانی كهت.

ص: 109

مطرود و ملعون گشت، پیوند اسلام از او گسسته خواهد بود و از كمند و ریسمان اسلام بیرون خواهد شد.»(1)

نیز فرمود: «شرم و حیا جز خیر و نیكی ندارد.»(1)

«مناوی» در شرح حدیث گوید: «زیرا كسی كه از مردم خجالت بكشد و در برابرشان كار زشتی انجام دهد، چنین پدیده ای در او حاصل می گردد كه از پروردگارش بیش از مردم شرمسار می گردد، در نتیجه هیچ یك از وظایفش را فرو نمی گذارد و دست به خطا و گناه نمی زند.»(3)

«ابن عربی» گوید: «شرم و حیا این است كه انسان كاری نكند كه اگر دیگران بفهمند، چنان كاری انجام داده، خجالت بكشد، مؤمن می داند كه خدا هر كاری را كه او بكند می بیند، به همین جهت از او خجالت می كشد، كاری انجام دهد كه مایه شرمساری شود؛ نیز چون می داند در قیامت كارش را كیفر خواهند داد، خجالت می كشد و آنچه مایه شرمندگی است را ترك می نماید، این مفهوم شرم و حیاء است و به همین سبب است كه شرم و حیا ثمره ای جز خیر و نیكی به بار نمی آورد، شرم و حیاء در حقیقت خویی است كه انسان را به ترك كار ناپسند وامی دارد و در نمی گذارد در حق دیگران كوتاهی كند، یكی از حكیمان گفته است: هركه جامه شرم پوشید، هیچ كس عیبش ندید.»(A)

«مروان بن حكم تبعیدی فرزند تبعیدی از سوی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است و ملعونی پسر ملعون است.»(1)

(2) وقتی نامه اش را كه حاوی فرمان قتل «محمد بن ابی ابكر» و دوستانش و شكنجه و آزاد آنان را به او ارائه می دهند و از وی بازخواست می نمایند، پسر از انكار از نوشتار آن به دست خویش و آن پیك دولتی، در جستجو از مورد مظنون، امام پاك و سرور خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را متهم می پندارد و در نوشتن و جهل به آن می گوید: «تو و منشی ام مروان را به این كار متهم می سازم!!»(3)

(3) به «امام علی» (كرّم الله وجهه) می گوید: «هیچ گردنكش قانون شكنی نیست «مگر این كه تو را نردبان و وسیله و یاور خویش ساخته و پشت و پناه خود گردانیده باشد!»(A)

(4) وقتی «امام علی» (كرّم الله وجهه) درباره «عمار بن یاسر» با او سخن می گوید و وی را از تبعید ایشان بر حذر می دارد، به او می گوید: «تو بیش از او مستحق تبعید هستی!!»(B)

(5) «مروان بن حكم» و دیگر درباریانش را كه از قماش مروان بودند، در كار ابوذر - آن صحابی عظیم الشأن - طرف مشورت قرار داده و عثمان گوید: «درباره این پیرمرد دروغ ساز نظر دهید: كه وی را بزنم یا زندانیش كنم یا او را بكشم؟!» در حالی كه در گوش خودش و همه اصحاب، این سخن پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله و سلّم طنین انداز است: «نه آسمان بر راست گوتر و صریح تر از ابوذر سایه افكند و نه زمین چون او برگرفته است.»(4) و دیگر فرمایشات تمجیدآمیز و آفرین ها كه به ابوذر گفته شده است!!(C)

(6) وقتی «عمار بن یاسر» می گوید: «خدا ابوذر را بیامرز كه از دست ما نجات یافت، عثمان گوید: ای...(5) خیال كردی از تبعید او پشیمان گشته ام؟! او دستور می دهد: وی را با خشونت بیرون كنند، می دانیم عمار یاسر كیست و مقام و منزلتش چیست؟ و چنان كه نوشتیم میانه دو دیدهت.

ص: 111

پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و پاكیزه پیراسته است و به فرموده پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از سر تا قدمش آكنده از ایمان است و ایمان با گوشت و خونش آمیخته است و با حق (یا اسلام) می چرخد و حق (یا اسلام) هرجا بگردد، وی به همان جا می گردد و می دانیم كه در قرآن مجید از او به نیكی یاد شده است، عثمان گوید: اگر این ادعاها در حق عمّار درست باشد، باید او از وقتی كه دست بیعت به دست پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم داده، به احترام دست بزرگواری پیامبر، دست خود را به عورت خویش نسوده باشد!!!، ای كاش دانسته می شد چگونه زبان خود را به چنین عباراتی زشت و ركیك می آلاید؟!!! و چنین تعبیراتی را به زبان می راند؟!!! او كه از دیرگاه احادیث نبوی را به زبان می آورده و قرآن تلاوت می كرده! آیا شایسته نبود كه زبان خویش را به احترام قرآن و سنت، از چنین حرف زشت و ركیك پاك نگاه دارد؟!!! و به آن نیالاید!!! اگر كسی پیدا نشود كه بگوید: آن ادعای او درباره خودش كه به احترام پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دست راست خود را، از وقتی كه دست بیعت به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم داده، هرگز به عورت خویش نبرده است، به استناد آنچه از او و از زبانش سر زده، رد و باطل می شود!

آیا آنچه از عثمان و زبانش در مورد «عبدالله بن مسعود» سر زد، دلیلی بر رد ادعایش و بر تعیین رابطه اش با شرم و حیا نیست؟! آنگاه كه به حال تبعید در مدینه و سپس به مسجد وارد گشت، عثمان رو به مردم و اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كرد، كه: «هان! حیوانكی بدخوی به سراغتان آمد كه اگر كسی بر خوراكش بگذرد، قی می كند و مدفوع می ریزد.»! در حالی كه دانستیم: «ابن مسعود از كسانی بوده است كه خداوند در قرآن وی را ستوده است!(1) و از لحاظ دین داری و حركات و رفتار بیش از هر كس، به پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم شباهت داشته است!»(2)

(7) «عثمان» به «عبدالرحمن بن عوف» كه می گویند: از ده نفری است كه مژده بهشت یافته اند - گوید: «تو منافقی!»(3)8.

ص: 112

(8) «صعصعة بن صوحان» را - كه بزرگ مردی سخنور و زبان آور و دین دار بوده است - «عثمان» وی را «هیكلی مغرور و متكبر» می خواند.(1)

(9) «عثمان» به «مغیرة بن ولید مخزومی» فحش می دهد، چون از عمار بنیاسر دفاع كرده و اعتراض نموده كه به چه دلیل عثمان ایشان را كتك زده تا بیهوش گردیده است؟!»(2)

(10) در نامه اش به «معاویه» درباره مردم مدینه- اصحاب و مهاجران و انصار - گوید: «آن ها مثل قبائل مشترك و مهاجمی هستند كه در جنگ خندق یا در «احد» به ما حمله كردند».، درباره كسانی این حرف را می زند كه به مفاد آیات قرآن و حكم تاریخ، مهاجران و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پناه داده و كمك كردند و درباره مهاجرانی كه خدا و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و دینش را تصدیق نمودند و پیروی كردند و اینان كسانی هستند كه هواخواهان عثمان در قرون بعد، جمله آن ها را «عادل و راست رو» بر راه راست دین می شناسند.

(11) در نامه ای به «مالك اشتر» و یارانش گوید: «شما را به «حمص» تبعید كردم، شما در غم اسلام و مسلمانان نیستید.»(3)

(12) از فراز منبر «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم و در برابر خلق مسلمان، این دروغ شاخ دار را می گوید: «این جماعت اهل مصر درباره حاكم و پیشوایشان خبری به آن ها رسیده بود، اما وقتی یقین پیدا كردند، بی اساس است، به كشورشان بازگشتند!!» این عبارت را بعد از این می گوید كه در برار مردم به خلاف كاری ها و انحرافش اعتراف نموده و اظهار ندامت و توبه كرده و متعهد شده كه در حكومت و اداره آن مطابق قرآن و سنت رفتار كند و بر این تعهدنامه جمعی از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم شهادت داده و گواه شده اند و مصریان و دیگر متعرضان و انقلابیون در نتیجه آن به دیار خویش بازگشته اند، آنگاه عهد خویش شكسته و پیمان توبه را گسسته و دگرباره سر به شیطان صفتان اطرافش سپرده و راه هوسناك دلخواه آنان را پیش گرفته است، آیا چنین فردی بویی از حیا دارد؟!!(4)3.

ص: 113

(13) شبی كه همسرش - دختر عزیز پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم - از دنیا می رود و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و خاندانش همگی عزا دارند و عثمان باید اندوهگین باشد، اندوه به دل راه نداده و حتی با هسر دیگر خویش می آرمد و این بر پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم گران تمام می شود، به طوری كه تلویحاً به او می فهماند، كار خوبی نكرده و پاس همسری را نداشته است! و به كنایه می فرماید: در میان شما كسی هست كه دیشب با همسرش نخفته باشد؟! و سپس عثمان را از تصدی دفن و دختر خویش محروم می سازد و به این ترتیب لكه ننگی بر پیشانی او می چسباند!!(1)

(14) در ابتدای تصدی حكومت، بر منبر می رود و به جایی كه ویژه پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده - و ابوبكر یك پله و عمر دو پله پایین تر از آن می نشسته اند - می نشیند و این در آن احوال نوعی گستاخی و پررویی شمرده می شده است، عثمان اگر باحیاتر از دو همكارش می بود، باید بر آن جایگاه تكیه نمی كرد و یك پله پایین تر از عمر یا در جای آنان می نشست و روش آنان را در حیا و ادب پیروی می كرد، ولی چنین نكرد...(2)

(15) عثمان در حكومت و اداره آن، از قرآن و سنت تخطی كرد و منحرف شد، «چنان كه مهاجران پیش كسوت و بازماندگان شورا این مطلب را به دیگر اصحاب و تابعان كه در استان های دیگر پراكنده بودند، گوشزد نمودند و نوشتند: نزد ما بیایید و خلافت رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم را پیش از آن كه از صاحبش بربایند، سامان بخشید، زیرا به جای كتاب خدا (قرآن) چیز دیگری اتخاذ شده و سنت پیامبرش دگرگون گشته است.»(3)

(16) نیز مردم مدینه به اصحابی كه در مرزها سرگرم جهاد بودند نوشتند: «دین محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم را كسی كه پشت سر شما (یا جانشین شما است) تباه گردانیده و ترك كرده است، بنابراین بشتاب بیایید و دین محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم را برقرار گردانید.»(4)

(17) «عایشه» در حالی كه كفش «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم را افراشته بود، به عثمان می گفت: «سنت (و رویه) رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم - صاحب این كفش - را ترك كرده ای و می گفت: چه زود سنت پیامبرتان را ترك1.

ص: 114

كردید، در حالی كه این مو و جامه و كفش او است كه هنوز فرسوده نشده است و می گفت: عثمان سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را فرسوده و تباه ساخته است و می گفت: نعثل را بكشید! خدا نعثل را بكشد! زیرا كافر شده است.»(1)

(18) اظهار نظرهای عثمان در مورد نماز و هدایا و صدقات و مالیات ها و خمس و زكات و حج و ازدواج و قانون كیفری كه از خود ساخته و همه آن ها برخلاف سنت است كه با لحن های زشتی آشكار می نموده، نظیر: «این نظری است كه من دارم! یا هرچه از غنایم و درآمد عمومی مورد احتیاجمان باشد را برمی داریم، هرچند عده ای مخالف باشند، این مال خدا است، به هر كه بخواهم می دهم و هركه را بخواهم از آن محروم می سازم، خدا پوزه كسی را كه نمی تواند ببیند بر خاك بمالد، در این هنگام «علی» (كرّم الله وجهه) به او اخطار فرمود: در این صورت از كارت جلوگیری خواهد شد و نمی گذاریم چنین كار كنی! و عمار بن یاسر گفت: خدا را گواه می گیرم كه من اولین كسی باشم كه نتواند این طرز كارت را ببیند.»(2)

(19) عثمان مردم را تحریك می كرد تا به نظریات و آراء خلاف اسلام او عمل كنند و كار را به جایی رساند كه روزی عثمان به «علی» (كرّم الله وجهه) گفت: «نبینم دست به كاری بزنی كه من مردم را از آنها نهی كرده ام!» كه حضرت در پاسخ وی فرمود: «من هرگز سنت خدا را ترك نخواهد كرد تا حرف مخالفی را كه یك نفر زده است به كار بندم!» یا فرمود: «من كسی نیستم كه سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را به خاطر حرف تو به زمین بیندازم!» و مقاومت حضرت در برابر بدعت خواهی عثمان به جایی رسید كه در یك مورد نزدیك بود جان در این راه بگذارد!(3)

عثمان این گونه دیگران را گستاخ كرد تا برابر حكم خدا و سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به اظهارنظر خودسرانه و اتخاذ آراء مغرورانه بپردازند، همان گونه كه معاویه و مروان و دیگر افراد خانواده او، در دوران بعد دین خدا را بازیچه گرفتند و آن را همانند چرخك كودكانه، به هر سو كه هوس می كردند می چرخاندند.

(20) عثمان «عبیدالله بن عمر» - قاتل جمعی بی گناه - كه باید اعدام می شد را، در پناه خویش گرفت و قانون جزای اسلام را در موردش تعطیل كرد، چنانچه از اصحاب، هركه صاحب نظر و1.

ص: 115

سخنش معتبر و نافذ بوده، بر این كارش اعتراض نمود و تقبیح كرد.(1)

نیز قانون جزای اسلام را در مورد «ولید بن عقبه» به خاطر پیوند خویشاوندیش تعطیل كرد و او را كه شراب خورد و در محراب مسجد اعظم كوفه استفراغ نموده در نتیجه آن بین مسلمانان مشاجره و زد و خوردی به وجود آورده بود، بی كیفر وی را رها ساخت.(2)

(21) بنی امیه كه افرادی تبهكار و هوسران بودند و از شجره ملعونه ای كه در قرآن بدان اشاره رفته، را بر گردن مردم سوار كرد و زمینه سلطه آن ها را فراهم ساخت و شهرهای مهم و معتبر كشور را زیر فرمانشان درآورد.(3)

(22) عمو و عموزاده هایش كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از سرزمین مقدس مدینه بیرون رانده و تبعید كرده بود را، به مدینه بازگرداند و در پناه حمایت خویش قرار داد.(4)

(23) مصالح عمومی كشورداری را به قبضه مروان بن حكم بن سر و پا و هوس باز درآورد و سیاست كشورداری خویش را به دلخواه او تغییر می داد و مطابق میل او عمل می كرد، چنان تابع و مطیع او بود كه گویی نه مشاور، بلكه حاكم تنها او است، «علی» (كرّم الله وجهه) به او فرمود: «تو از مروان و او از تو جز به این طریق خشنود نمی شوید كه عقل و دینت را برباید و از تو شتربار كشی بسازد كه به هر جا كه می خواهد بكشاند؟!» و نیز فرمود: «نه تو از مروان راضی می شوی و نه او از تو راضی می شود، جز به این طریق كه دینت را تباه سازد و عقلت را برباید، گویی اكنون است كه تو را به چاه می اندازد و بعد هم بیرونت نمی آورد!»(5)

(24) به استاندارش فرمان می دهد: «كه بر مخالفان خویش سخت بگیرند و مردم را دسته به دسته به جنگ بفرستند و حقوق مستمری آن ها از خزانه را قطع كنند تا در سایه نیازمندی فرمانبر وی5.

ص: 116

گردند.»(1)

(25) پاك ترین اصحاب و پیشاهندگان اسلام و تابعین نیك سیرت را تبعید می كند و از بازداشتگاهی به بازداشتگاه و منطقه دیگری كوچ می دهد و از خانه و كاشانه آن ها را آواره می سازد و به هر وسیله ممكن آن ها را اذیت و شكنجه و اهانت می كند، ابوذر، آن راست گوی بزرگ كه دین و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را به راستی و از سر صدق تصدیق كرد، در تبعیدش پاهایش مجروح گردید و سرانجام در تبعیدگاه یكه و تنها در گذشت، این اجمالی از شرم نامه و حیاگونه عثمان بود كه نه تنها از مردم، بلكه از خدا حیا می كرده است، آری مشتی نمونه خروار!(2)

هشدار مهم: چه جای شگفت است! كه خداوند متعال در مقابل عثمان بیش از ابوبكر و عمر حیا كرده است!، در حالی كه روایتی دیگر كه همین جماعت نقل كرده اند؛ اگر راست فرض شود خداوند باید (العیاذ بالله) بیش از دیگران، از ابوبكر حیا می كرد!! چرا كه در آن روایت، ادعا شده كه خداوند از ابوبكر شرم كرده و بر اثر شرمندگی پیامبرش را دروغ گو شمرده است!(3) و در این روایت ادعا می شود؛ كه فرشتگان از عثمان شرم می نمایند، در نتیجه مقام ابوبكر از لحاظ شرم و حیا افزون بر عثمان است و اگر بنا باشد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از كسی شرم كند، باید ایشان از ابوبكر شرم كند، نه از عثمان، چون از ابوبكر خداوند شرم كرد و از عثمان فرشتگان شرم نمودند و امر خدا از امر فرشتگان برتر و افضل است!2.

ص: 117

گفت: چه كسی برای آن مناسب است؟ آن ها «عبدالله بن عامر»(1) كه فردی شانزده ساله بود(2) را پیشنهاد كردند، آنگاه عثمان او را بر گماشت. خلیفه به دنبال اعطاء برتری ها به بنی امیه، در فكر اعطاء بهشت به آن ها نیز بوده است، «احمد» از طریق «سالم بن ابی جعد» آورده است، «كه عثمان مردمی از یاران رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم كه عمار بن یاسر در میانشان بود را، فرا خواند و گفت: من از شما پرسشی می كنم و دوست دارم كه به من راست بگویید: شما را به خدا سوگند می دهم! آیا می دانید كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم قریش را بر دیگر مردم و بنی هاشم را بر قریش ترجیح داد؟ آن گروه خاموش شدند، آنگاه عثمان گفت: اگر كلیدهای بهشت در دست من باشد، آن را به بنی امیه می دهم كه تا آخرین نفرشان وارد بهشت شوند.»(3) و شاید عثمان چون خوش نداشته بنی هاشم بر قریش ترجیح داده شوند، گفتار خود در خصوص كلید بهشت را، مقابل حدیث پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عرضه داشته، چنانچه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «ای گروه هاشمیان! سوگند به آن كس كه مرا حقیقتاً به پیامبری برانگیخت!، اگر حلقه در بهشت را گیرم جز از شما شروع نكنم!»(4)

این كودكان هیچ كدامشان از آنچه انجام می دادند پروایی نداشتند و خلیفه به شكایت و نكوهش هیچ كس گوش نمی داد، از جمله آن ها: «سعید بن عاص» فرماندار كوفه بر فراز منبر می گفت: «سرزمین میان بصره و كوفه و دهكده های اطراف آن دو، باغستانی برای كودكان قریش است.»(5)

با سند از «عطار بن یسار» آورده اند: «بین «علی» (كرّم الله وجهه) و «ولید بن عقبة بن ابی معیط» درباره چیزی صحبتی پیش آمد، ولید به علی (كرّم الله وجهه) گفت: من از تو زبان آورتر، نیزه ام تیزتر و در عقب نشاندن صف دشمن تواناترم!، علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: ساكت شو كه فاسقی بیش نیستی و به سبب این مشاجره آیه فوق نازل شد.»(1)

نیز آمده است: «بین «علی» (كرّم الله وجهه) و «ولید» منازعه ای واقع شد، «ولید» به «علی» (كرّم الله وجهه) گفت: ساكت باش كه تو كودكی بیش نیستی و من پیری سالخورده ام. به خدا سوگند كه نیزه ام از نیزه ات تیزتر و از تو زبان آورتر و دلیرترم و در صف نبرد پر دل تر هستم، «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: ساكت شو كه فاسقی بیش نیستی و خداوند آیه فوق را بدین مناسبت نازل فرمود.»(2)

و نیز فرمود: «اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق كنید.»(3)

«ابن عبدالبر» می نویسد: «دانشمندانی كه به تفسیر كتاب خدا می پردازند، به اتفاق می گویند: كه این گفتار خداوند، در مورد تحقیق پیرامون خبر از سوی فاسقان است كه درباره «ولید» نازل شده است.»(4)

اینك ای برادر مسلمان! آیا سزاوار است كه چنین فردی از ناحیه پیشوای مسلمانان در پایگاه ولایت و فرمان برداری جای گیرد و جان و دارایی و ناموس و آبروی مردم به دست او سپرده شود تا دستورات آیین را از وی بگیرند و در نمازهای جماعت او را پیش نماز خود بشناسند؟! آیا هیچ یك از این كارها با دین راستین سازگار است؟! كسی كه از سوی خداوند متعال، به عنوان فاسد و ضد دین معرفی گردد، در حالی كه مسئولیت اجرای دینی و حكومتی بر مردم را برعهده دارد و محراب و محل عبادت و بندگی و در نهایت سجود و خشوع در مقابل خداوند را، به محل استفراغ كردن شراب و خواندن شعر عاشقانه تبدیل كند؟ آیا چنین فردی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مرتبط می شود؟!5.

ص: 120

مدینه آورد و گفت: من درباره اینان با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم سخن گفته و از ایشان خواسته بودم كه بازشان گرداند و او به من وعده داده بود كه به آنان اجازه بازگشت دهد، ولی پیش از اجازه درگذشت، آنگاه مسلمانان از این اقدام عثمان زبان به نكوهش گشودند.(1)

«واقدی» گوید: «حكم در دوران خلافت عثمان در مدینه درگذشت و عثمان بر وی نماز گزارد و بر گورش چادر زد.»(A)

و آورده است كه «سعید بن مسیب» گفت: «عثمان خطبه خواند و دستور داد: كبوترها را سر ببرند و گفت: در خانه های شما كبوتر زیاد شده و سنگ پرانی نیز زیاد گردیده و چیزی از آن نیز به ما خورده، یكی از مردم گفت: رانده شده های پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پناه می دهد و آنگاه می گوید: كبوترها را بكشید!!»(B)

نیز آورده اند: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در مدینه نزد یكی از همسرانش بود و حكم از در خانه او دزدانه نگاه می كرد، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم با نیزه ای كوچك - و گفته اند با میخ و شاخی باریك - كه در دست داشت به سوی او بیرون شد و گفت: كیست كه از جانب من پاسخ این قورباغه را بدهد! اگر بیابمش، چشمانش را كور می كنم.» پس او و فرزندانش را نفرین كرد، این گزارش را «ابن اثیر» نیز آورده است.(2)

«ابوعمر» می گوید: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حكم را از مدینه بیرون كرد و وی را از آنجا براند، پس وی در طائف فرود آمد و پسرش مروان نیز با او بیرون رفت و در انگیزه ای كه موجب شد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم او را تبعید كند، به اختلاف سخن گفته شده، برخی گفته اند: او نیرنگ می زند و خود را پنهان می كرد و آنچه را پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره مشركان قریش و دیگر كفار و منافقان به صورت سرّی با یاران خود در میان می گذاشت، او می شنید و آن را برملا می ساخت تا این كارش آشكار شد و نیز او پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را در راه رفتن و پاره ای حركاتش تقلید می كرد - و دیگر كارهایی كه خوش ندارم یاد كنم - و گفته اند كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، راه رفتنش با سنگینی و وقار بود و حكم نیز تقلید او را درمی آورد، آنگاه یك روز پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به او نگاه كرد و وی را دید و گفت: همچنین بمان! و از آن روز حكم به ارتعاش و لرزش اعضا دچار گردید و عبدالرحمن بن حسّان بن ثابت او را نكوهید.»(3)

«ابوعمر» از «عبدالله بن عمرو بن عاص» آورده است كه «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم گفت: «مردی ملعون بر شما وارد می شود و من از عمرو جدا شده بودم تا لباسش را بپوشد و به نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آید و من2.

ص: 122

همواره نگران بودم كه مبادا او نخستین كسی باشد كه نزد حضرت آید، آنگاه «حكم بن ابی العاص» داخل شد.»(1)

«حاكم» گزارشی آورده و آن را صحیح شمرده كه به موجب آن «عبدالله بن زبیر» گفت: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حكم و فرزندانش را نفرین كرد.»(2)

«دارقطنی» و «طبرانی» و «ابن عساكر» از «عبدالله بن عمر» آورده اند: «كه وی گفت: شبانه نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حركت كردم، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) آمد و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به او فرمود: نزدیك بیا، پس او همچنان به وی نزدیك شد تا گوش بر دهان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نهاد و همین طور كه ایشان برای او نجوی می كرد، او مانند فردی نگران سر برداشت و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به علی (كرّم الله وجهه) گفت: برو و او را همانند گوسفندی كه به سوی شیر دوشنده می آورند بیاور! و من ناگهان علی را دیدم كه گوش آویخته حكم را به دست گرفته و او را داخل كرد و در برابر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر پای داشت، آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم سه بار او را لعنت كرد و سپس گفت: او را در جایی بگزین تا گروهی از مهاجران و انصار به سوی او شوند، سپس بر او نفرین فرستاد و وی را لعنت كرد و گفت: البته این با كتاب خدا و سنت رسول خدا مخالفت خواهد كرد و از صلب (پشت او) فتنه هایی به درآید كه دود آن به آسمان می رسد، گروهی از آن مردم گفتند: این كمتر و خوارتر از آن است كه این كارها از وی سر زند! فرمود: چنان خواهد بود كه گفتم و برخی از شما نیز در آن روز پیروان او خواهید بود.»(3)

«ابن عساكر» از «عبدالله بن زبیر» آورده است كه وی بر فراز منبر گفت: «قسم به پروردگار این خانه محترم و این شهر محترم (مكه)! كه حكم بن ابوالعاص و فرزندانش به زبان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نفرین شده اند!»(4)

و به گزارش او كه در حال طواف كعبه، گفت: «قسم به پروردگار این ساختمان! كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حكم و فرزندانش را لعنت كرد!و»(A)

«بلاذری» و «حاكم» و «واقدی» به نقل از «حلبی» با سند آورده اند كه «عمرو بن مرة» گفت: «حكم از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم اجازه ورود خواست و حضرت كه صدای او را شنید، گفت: اجازه اش دهید كه لعنت خدا بر او باد! و بر هركس كه از صلب پشت) وی به درآید، مگر مؤمنان آن ها كه اندك اند - 6.

ص: 123

(بیشترشان) صاحبان نیرنگ و فریبكاری اند، دنیا به آن ها داده می شود و در آخرت بهره ای ندارند.»(1)

البته درباره «حكم بن ابی العاص» با عباراتی مختلف در حالات او و به سخره گرفتن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و نفرین حضرت به او و فرزندانش، بسیاری از حافظان حدیث آن را نقل كرده اند.(2)

شایان توجه: حدیث یاد شده را همه، بلكه بیشتر نقل كرده اند، تنها «بخاری» طبق دأب خود لعنت بر مروان و پدرش را حذف كرده، هجو عبدالرحمن را نیز نقل نكرده و بعد از همه این ها، حكم همان است كه مردم را به گمراهی می خواند و آنان را از مسلمان شدن باز می داشت، روزی «حویطب» با مروان در یك مكانی بودند، مروان از او پرسید: چند سال داری؟ وی او را آگاه ساخت، پس او گفت: پیرمرد! تو چندان دیر به اسلام گرویدی كه جوانان از تو پیشی جستند؟ «حویطب» گفت: از خدا یاری می خواهیم! به خدا سوگند! من بارها می خواستم مسلمان شوم و در همه موارد پدرت مانع من شد و می گفت: برای یك دین تازه سرافرازیت را پایین می آوری و كیش پدرانت را رها می كنی و پیرو می گردی؟ مروان خاموش شد و از آنچه به وی گفته بود پشیمان گردید.»(3)

درباره پدرت نازل شده است.](1)

«ابن مردویه» آورده است كه «عایشه» به «مروان» گفت: «شنیدم پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به پدر و جد تو - ابوالعاص بن امیه - می گفت: مقصود از شجره ملعونه كه نام آن در قرآن آمده، شما هستید!»(2)

«قرطبی» گوید: «عایشه» رضی الله عنه به «مروان» گفت: «خداوند پدرت را هنگامی لعنت كرد كه تو در صلب او بودی، پس تو پاره ای از لعنت خدا هستی و سپس گفت: (و پاره ای از) شجره ملعونه كه نام آن در قرآن است؛ خواهی بود.»(3)

«ابن ابی حاتم» از «یعلی بن مرة» آورده است كه «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم گفت: «بنی امیه را بر منبرهای زمین دیدم و زود است كه بر شما مسلط شوند و آن ها را می یابید كه صاحبان بدی هستند.» و از همین جهت بود كه «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم اندوهگین شد كه خداوند این آیه را فرستاد: «و ما آن رؤیایی را كه به تو نشان دادیم، فقط برای آزمایش مردم بود، همچون شجره ملعونه (درخت نفرین شده) را كه در قرآن ذكر كردیم، ما آن ها را بیم داده (و انذار) می كنیم، امام جز طغیان عظیم، چیزی بر آن ها نمی افزاید.»(4)- (5)

«ابن مردویه» گوید: كه «حسین به علی» علیهما السلام فرمود: «یك روز رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم اندوهگین بود، به ایشان گفتند: ای رسول خدا! چرا ناراحتی؟ فرمود: در خواب به من چنان نمودند كه گویا بنی امیه این منبر را دست به دست می گردانند! گفتند: ای رسول خدا! اندوه مخور! كه این دنیایی است كه به آنان می رسد، پس از آن خداوند این آیه (اسراء: 60) را فرستاد.»(A)

«ابن ابی حاتم» و «ابن مردویه» و «بیهقی» و «ابن عساكر» آورده اند كه «سعید بن مسیب» گفت: «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در خواب امویان را بر منبرها دید و آن موجب ناراحتی حضرت شد، آنگاه خداوند8.

ص: 125

به او وحی فرستاد: این تنها دنیایی است كه به آن ها داده شده، آنگاه دیده او روشن شد و همین است كه خداوند می فرماید: «اسراء:60»...»(1)

«طبری» و «قرطبی» و دیگران از «سهل بن سعد» آورده اند كه «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در خواب بنی امیه را دید مانند بوزینه ها بر منبر او می جهند، از این روی حضرت ناراحت شد و دیگر خنده بر لب او آشكار نشد تا در گذشت و خداوند این آیه (اسراء:60) را نازل كرد.»(A)

«قرطبی» و «نیشابوری» آورده اند كه «ابن عباس» گفت: «مقصود از شجره ملعونه در قرآن، امویان هستند.»(B)

«ابن ابی حاتم» از «بن عمرو» آورده است كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «خواب فرزندان حكم را دیدم كه مانند بوزینگان از منبرها بالا می رفتند، آنگاه خداوند این آیه را نازل فرمود: «رؤیایی كه به تو نشان دادیم و نیز شجره ملعونه - یعنی حكم و فرزندان او - را تنها آزمایش برای مردم گردانیدیم.»(C)

«آلوسی» در تفسیر آیه فوق (اسراء:60) می نویسد: «مقصود از جعل فتنه آن است كه آن را برای آن ها وسیله آزمایش و ابتلاء گردانیده و «ابن مسیب» نیز آیه را به همین گونه تفسیر كرده - و این امر را نسبت به آن تعداد از خلفایشان باید در نظر گرفت كه كردند آن چه مرتكب شدند و از راه سنت های حق روی گرداندند و دادگری ننمودند و سپس نیز باید آن را - گذشته از خلفایشان - نسبت به كارگزاران تبهكارشان یا نسبت به دستیارانشان در هر لباس در نظر گرفت و شاید هم مقصود آیه این باشد كه: «ما خلافت آن ها و خود آن ها را قرار ندادیم، مگر وسیله ای برای فتنه و آزمایش.» كه در این فراز مذمت بسیاری از آن ها شده و ضمیر «نخوفهم» را كه بر این نهاده، از آن جهت بوده كه او فرزندان یا شجره ای داشته - به اعتبار آن كه مقصود از آن، امویانند، - و لعنت بر آن ها به خاطر كارهایی بود كه از آنان سر زد؛ از قبیل: ریختن خون های بی گناهان و تعرض ناروا به نوامیس و دست درازی ناسزا به اموال و جلوگیری مردم از رسیدن به حقوق خویش و دگرگون كردن احكام و حكم دادن بر خلاف آن چه خدا نازل كرده و دیگر زشت كاری های سهمناك و رسوایی های سترگ كه تا شب و روز بیاید از یادها نمی رود و در قرآن لعنت بر آن ها آمده یا به صورت خاص كه شیعه می گوید یا به وجه عام كه ما می گوییم: زیرا خداوند می فرماید: «آن ها كه خدا و پیامبرش را آزار می دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته و برای8.

ص: 126

آن ها عذاب خوار كننده ای آماده كرده است.»(1) نیز فرمود: «اگر (از این دستورها) روی گردان شوید، جز این انتظار می رود كه در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی كنید، آن ها كسانی هستند كه خداوند آنان را از رحمت خویش دور ساخته، گوش هایشان را كر و چشم هایشان را كور كرده است.»(2)- (3)

خویش شمرند.»(1)

«ابن حجر» با سندی كه آن را نیكو شمرده، آورده است كه «مروان» برای رفع نیازی نزد «معاویه» حاضر شد و گفت: «هزینه من زیاد است، پدرم ده تن، برادرم ده تن، عمویم ده تن.» آنگاه از نزد وی رفت. «معاویه» به «ابن عباس» كه با او بر تختش نشسته بود، گفت: «ابن عباس! تو را به خدا سوگند می دهم! كه آیا نمی دانی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: همین كه فرزندان پدر حكم به سی مرد رسند، آیات خدا را میان خود غنیمت و بندگان خدا را برده و كتاب او را وسیله ای جهت نیرنگ و فریب می گیرند و زمانی كه به چهارصد و هفت تن رسند، نابودیشان از آن نیز زودتر خواهد بود؟ او گفت: به خدا سوگند! آری.»(1)

«ابن حجر» با اسنادی كه آن را نیكو شمرده، از حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده: «بدترین عرب ها امویان و بنو حنیفه و بنو ثقیف هستند.»، «ابو حجر» گوید: این روایت صحیح است و آورده اند كه «ابوبرزه» گفت: «دشمن ترین تیره ها - یا مردان - نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم امویان بودند.»(2)

نیز از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل شده: «هر امتی را آفتی است و آفت این امت امویان هستند.»(3)

آیا با توجه به این روایات و عمومات، جایی برای كلام «قرطبی» می ماند؟ «ابن حجر» می نویسد: «به گفته «دمیری» در «حیاة الحیوان»، «ابن ظفر» گفته است: این حكم و نیز ابوجهل به داء العضال (بیماری سخت و درمان ناپذیر) دچار بود.»(4)

«گرهی را كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم زد، من باز نمی كنم.»(1)

«حلبی» گوید: «به او (حكم) می گفتند: رانده شده و لعنت شده پیامبر! حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم او را به طائف راند و تا پایان روزگار پیامبر و بخشی از روزگار ابوبكر در آنجا درنگ كرد و وقتی عثمان از وی درخواست كرد كه او را به مدینه باز آرد، وی نپذیرفت و در پاسخ عثمان كه گفت: عموی من است!، ابوبكر گفت: راه عمویت به سوی آتش است! هیهات!، هیهات! كه چیزی از آنچه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم انجام داده را تغییر دهم!! به خدا سوگند! كه هرگز او را باز نمی گردانم و زمانی كه ابوبكر فوت كرد و عمر بر سر كار آمد، عثمان درباره حكم با او نیز به سخن پرداخت، عمر گفت: وای بر تو! عثمان درباره لعنت شده و طرد شده پیامبر و دشمن خدا و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با من سخن می گویی؟ پس از آن، زمانی كه عثمان به خلافت رسید، وی را به مدینه بازگردانید و این كار برای مهاجران و انصار بسیار گران آمد و بزرگان صحابه آن را منكر شمردند و این خود از بزرگ ترین عوامل شورش بر ضد عثمان بود.»(2)

خویشاوندانش خالی نشده است!!!

آری زناكار ثقیف - «مغیرة بن شعبه»- می گوید: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به ما دستور داد: كه صدقات را به او (ابوبكر- عمر) رد كنیم و حساب آن با او است.»(1)

و «ابن عمر» گوید: «آن را به امیران دهید، هرچند كه با آن باده گساری كنند.» و می گویند: «آن را به امیران رد كنید، هرچند كه با آن بر سر سفره هایشان گوشت سگ ها را پاره پاره كنند.»(2)

البته این فتوا نزد هیچ پژوهشگری كمترین ارزش و ارجی ندارد، زیرا زاییده شده های خوش بینی ها و چاپلوسی افراد و یا به وسیله سیاست سازان و تولید كنندگان احادیث در تایید امیران زورگو در ماسك اسلام به وجود آمده، چرا كه از «حاكم» و «ذهبی» از «جابربن عبدالله» آورده اند كه «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم به كعب بن عجره فرمود: «ای كعب! خداوند تو را از امارت بی خردان پناه دهد! پرسید: ای رسول خدا! امارت بی خردان چگونه است؟ فرمود: امیرانی كه پس از من خواهند بود، نه با راهنمایی های من به راه می آیند و نه شیوه مرا روش خود می گردانند، پس كسانی كه آن ها را به دروغ گوئیشان تصدیق كنند و بر ستمكاریشان یاریشان دهند، از من نیستند و من از آنان نیستم و بر حوض من وارد نمی شوند و كسانی كه آنان را به دروغ گوئیشان تصدیق نكنند و بر ستمكاریشان یاریشان ندهند، آنان از منند و من از آنان هستم و بر من بر حوض وارد می شوند.»(3)

علاوه بر این، صدقات همانند مقرری های مالی ای در دارائی ثروتمندان برای گذران تهیدستان توده مردم است، «علی» (كرّم الله وجهه) می فرماید: «خداوند عزوجل بر اغنیاء در اموالشان چیزی را واجب گردانیده كه برای فقراء كافی باشد، پس اگر آنان گرسنه و برهنه بمانند یا به سختی افتند، برای آن است كه اغنیاء حقوقی را كه بر گردن آنان بوده، نداده اند و در آن هنگام بر خدا سزاوار است كه آنان را به پای حساب كشد و عذاب كند.»(4)

در عبارتی دیگر: «خداوند خوراكی بینوایان را در اموال اغنیا نهاده، پس هیچ تهیدستی گرسنه5.

ص: 131

نماند مگر برای آن چه دولتمندی با (ادا نكردن) آن بهره مندی یافته و خدا آنان را از این (كوتاهی) بازخواست می كند.»(1) تازه خلیفه مدعی است؛ كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پس از گفتگو با او، وعده داده بود كه حكم را باز گرداند.(2)

برگرداند، مردم در این باره به سخن پرداختند كه عثمان گفت: مردم بر سر چه كاری مرا نكوهش می كنند؟ من به خویشاوندی رسیده و چشمی را روشن كرده ام!!»(1)

با برگرداندن حكم به مدینه و اعطاء مسئولیت كلیدی به دست ایشان و سلطه دادن به او بر نوامیس اسلامی و مقرر داشتن چراگاه اختصاصی برای ایشان، چه چشم روشنی برای مردم خواهد بود؟!، از كسی كه چشم رحمت جهان گستر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم توان نظاره به او را نداشت تا حدی كه او را مظهر شیطان و مرجوم از مردم و رجیم جاودان گردانید!!

شود!!!» و به عبارت «ابن اثیر»: - «وای بر تو و وای بر امت محمد از دست تو و پسرانت!!!»(1)

روزی كه «حسنین» علیهما السلام به «علی» (كرّم الله وجهه) گفتند: «مروان با تو بیعت می كند، فرمود: مگر پس از قتل عثمان با من بیعت نكرد؟ مرا به بیعت او نیازی نیست، دستش دست یهودی است، اگر با دستش با من بیعت كند با پشتش نیرنگ می زند، او را سلطنتی خواهد بود كه به اندازه لیسیدن سگ بینی خود را به درازا می كشد، او پدر چهار قوچ(2) است و مردم از دست او و فرزندانش روزی سرخ خواهند دید.»(3)

«ابن ابی الحدید» می نویسد: «این خبر از طریق بسیار روایت شده و افزونی در آن را صاحب نهج البلاغه نقل نكرده و آن این است: سخن درباره مروان است: او پس از آن كه موهای دو بنا گوشش سپید می شود، بیرق ضلالتی برمی دارد و او را سلطنتی خواهد بود.»(4)

البته این افزونی را «ابن ابی الحدید» از «ابن سعد» گرفته كه گوید: «روزی علی (كرّم الله وجهه) به مروان نگریست و گفت: پس از آن كه موهای دوبناگوشش سپید می شود، البته بیرق ضلالتی را بلند خواهد كرد و او را سلطنتی خواهد بود كه به اندازه لیسیدن سگ، دماغ خود را طولانی می كند.»(5) و آن زیادتی كه ابن ابی الحدید پنداشته برای آن نیست.

«بلاذری» می نویسد: «مروان را خیط (ریسمان) باطل لقب داده بودند، چرا كه دراز قد و باریك بود، همانند ریسمان سفیدی كه در خورشید دیده می شود و شاعر - كه گویا برادرش «عبدالرحمن بن حكم» باشد، گفته: «به جان تو سوگند! من نمی دانم و من پرسنده ام - از همسر آن كس كه پس گردنی خورد،(6) او چه می كند؟»

«خداوند زشت روی گرداند گروهی را كه خیط باطل را فرمانروا گردانیدند - بر مردم تا به هر كس خواست ببخشد و هركه را محروم سازد!»(7)4.

ص: 134

«هیثمی» از «ابویحیی» آورده است كه گفت: «من میان مروان و حسنین بودم كه اینان به یكدیگر دشنام می دادند و حسن، حسین را آرام می كرد و مروان گفت: شما خانواده ای نفرین شده هستید، حسن خشمگین شد و گفت: گفتی: خانواده نفرین شده؟ به خدا سوگند! كه خدا تو را همان هنگام كه در صلب پدرت بودی لعنت كرد!»(1)

آنچه را پژوهشگر با تعمق و تأمل در روش مروان در می یابد، این است كه وی هیچ ارزشی برای قوانین دین پاك ننهاده و آن ها را همچون برنامه های سیاسی روزانه تلقی می كرد و از همین جهت نه از باطل كردن چیزی پروا داشته و نه از دگرگون ساختن آن ها، بلكه مطابق آنچه موقعیت ها اقتضا می كرده و شرایط اجازه می داده است، عمل می كرده و اینك به برخی از آن ها بنگرید:

آیا محك و میزان و ملاك در عمرش به خاتمه رسیده؟ آیا هنوز بر جای خود باقی است؟ پس چرا خلیفه كسی را كه باید بیرون كند، بر خود چسبانید، فردی كه باید دفع كند جذب كرد و كسی كه شایسته بوده باید جذب شود دفع كرد؟ و فرد مورد اتهام را امین دانست؛ به فردی كه باید محرومش كند عطاهای فراوان كرد، ولی همه مردم ناظر و دقیقند و در هیچ گوشه ای او را معذور ندانستند، آن ها می دیدند «غنیمت های بدست آمده یك پنجم از آن، از آن خدا و پیامبر و خویشان او و یتیمان و تنگدستان و در راه ماندگان است.- اگر به خدا ایمان آورده اند.»(1)- در حالی كه می دیدند یك پنجم آن به دست مروان داده شد، خوب این دقیقاً امری خروج از قران است، علاوه بر این كه در سنت نیز رسیدن خمس به اینان خلاف آیین پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است، «جبیر بن مطعم» گوید: «همین كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم سهم خویشاوندان خود را میان هاشمیان و مطلّبیان بخش كرد، من و عثمان نزد حضرت شرفیاب شدیم، من عرضه داشتم: ای رسول خدا! برتری هاشمیان قابل انكار نیست، زیرا تو در میان آنان هستی و خداوند تو را از آنان قرار داد، ولی آیا شما چنان می نگری كه به آنان عطا كنی و ما را محروم سازی؟ در حالی كه ما و آنان نسبت به شما در یك ردیف هستیم!

فرمود: آنان نه در جاهلیت و نه در مسلمانی از من - یا از ما - جدا نشدند - و جز این نیست كه هاشمیان و مطلبیان در یك ردیفند - سپس انگشتان خود را در یكدیگر قرار داد - و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نه چیزی میان نوفلیان و نه چیزی میان زادگان عبدالشمس تقسیم كرد - با آن كه آن را در میان هاشمیان و مطلبیان تقسیم نمود.»(2)

چه بدعتی است؟! و چه گران است كه بر خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله و سلّم كه سهم خویشان رسول او به ملعون و طرد شده ای داده شود با آن كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم او و خاندانش را از خمس محروم ساخت، خلیفه در وضع این بدعت به جای این سنت؛ چه نمودی نزد خداوند متعال در روز بازپسین دارد؟! و چرا زادگان شجره ملعونه را بر خاندان شجره طیبه مقدم داشت؛ در حالی كه محبت به آن ها در قرآن برای همه مردم واجب شده است؟!! این ها معماهایی است؛ كه پاسخ های آن در روز رستاخیز داده خواهد شد!

«علی» (كرّم الله وجهه) او را در جنگ بدر با دیگر بت پرستان كشت.(1)

اما جانشین عاص (كه سعید باشد) طبق روایت ابن سعد جوانكی بیدادگر و نازپرورده بود و پس از آن كه ولید از حكومت كوفه بر كنار شد، او بدون هیچ سابقه ای از طرف عثمان به جای وی منصوب گردید و هنوز بركارها مستولی نشده بود كه از همان آغاز سلطه اش حریصانه به كارهایی دست زد؛ كه احساسات مردم را بر ضد خود برانگیخت و دل ها را مضطرب ساخت، ایشان را به گردنكشی و دشمنی نسبت دادند و گفت: راستی كه دهكده ها و كشتزارهای عراق، باغستانی برای كودكان قریش است.

آنگاه همین كودك بود كه به «هاشم بن عتبه مرقال»- كه یكی از یاران بزرگ پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و نیك مرد بود - ایراد می گرفت. كسی كه در جنگ صفین پرچم دار علی (كرّم الله وجهه) بود و یكی از دو چشمش را در جنگ یرموك از دست داد و سپس در سپاه علی (كرّم الله وجهه) شهید شد و درگذشت.(2)

«ابن سعد» می نویسد: «یك بار سعید در كوفه گفت: كدام یك از شما ماه نو را دیده اید؟ (سؤال برای استفهام آخر ماه بود.) مردم گفتند: ما ندیده ایم، «هاشم بن عتبة بن ابی وقاص» فرمود: من آن را دیده ام! سعید به او گفت: تو با این یك چشمت بوده كه از میان همه مردم آن را دیده ای؟! هاشم فرمود: مرا به چشم نكوهش می كنی با این كه آن را در راه خدا از دست داده ام؟!- چرا كه چشم او در روز یرموك آسیب دیده بود - صبح كه شد هاشم در خانه اش افطار كرد و مردم نزد او صبحانه می خوردند و وقتی خبر به سعید رسید، كسی را به سراغ او فرستاد و كتكش زد و خانه اش را سوزاند!»(A)

در اینجا چه چیزی پسر عاص را بر این مرد بزرگ گستاخ كرده كه او را كتك زد و خانه اش را سوزاند؟ كه چرا دستورالعملی كه درباره دیدن ماه رسیده را اجرا كرده است؟! مگر نه این است كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هلال را كه دیدید روزه را آغاز كنید و هلال را كه دیدید روزه را بشكنید.» و به عبارتی: «با دیدن آن، روزه بگیرید و با دیدن آن، روزه را بشكنید.»(3)

هاشم مرقال نمی دانست كه دستورهای دین و حتی گواهی دادن به آن، گاهی در لباس تزویر و حیله درمی آید و گاه گواهی كسانی كه گرایش به علی (كرّم الله وجهه) داشته باشند؛ پذیرفته نیست.

یك بار مردم كوفه از دست سعید، شكایت نزد خلیفه بردند و او اعتنایی نكرد و گفت: به محض آن كه یكی از شما ستمی از امیرش ببیند، از ما می خواهد كه او را بركنار كنیم، آنگاه سعید5.

ص: 137

با خاطر جمعی به كوفه برگشت و به مردم آن دیار زیان های بسیار رسانید. و در سال سی و سه با دستوری كه از خلیفه گرفت گروهی از نیكان كوفه و قرآن شناسان آن دیار را به شام تبعید كرد و نیز بار دوم در سال سی و چهار از كوفه به سوی عثمان كوچید و در آنجا با گروهی برخورد كرد كه همه از شاكیان سعید نزد عثمان بودند و آن ها از قبیل: اشتر بن حارث، یزید بن مكفف، ثابت بن قیس، كمیل بنزیاد، زید بن صوحان، صعصعة بن صوحان، حارث اعور، جندب بن زهیر، ابو زینت ازدی، اصغر بن قیس حارثی بوده كه درخواست عزل سعید از مسئولیت نموده بودند كه خلیفه نپذیرفت و به وی دستور مراجعه بر سر كارش داد و به مردم هیچ اعتنایی نكرد!!(1)

خورد كه اگر تو با او نشسته یا سخن او را شنیده یا به نزد او رفته ای، در رویش تف بینداز، دشمن خدا عقبه نیز چنین كرد.» و خداوند این آیات را درباره آن دو فرستاد: «(و به خاطر بیاور) روزی را كه ستمكار دست خود را (از شدت حسرت) به دندان می گزد و می گوید: ای كاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم! ای وای بر من! كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم! او مرا از یادآوری (حق) گمراه ساخت، بعد از آن كه (یاد حق) به سراغ من آمده بود و شیطان همیشه خوار كننده انسان بوده است.»(1)- (2)

«ابن مردویه» و «ابونعیم» در «دلائل» با اسنادی كه «سیوطی» آن را صحیح شمرده، از طریق «سعیدبن جبیر» آورده اند كه «ابن عباس» گفت: «عقبة بن ابی معیط در مكه با پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می نشست و ایشان را نمی آزرد و دوستی داشت.(3) كه در آن زمان نزد وی نبود، بلكه در شام بود، سپس قریش گفتند: عقبه دین خود را عوض كرده و چون یك شب دوستش از شام برگشت، از همسرش پرسید: محمد از آنچه بر آن بود چه كرد؟ گفت: از آن گونه كه بود، سخت تر شده است! گفت: دوست من عقبه چه كرد؟ گفت: او هم دین خود را عوض كرده است! پس شب بدی گذراند تا صبح فرا رسید، عقبه نزد ابن خلف آمد و سلام كرد و او پاسخ وی را نداد! پرسید: چه شده كه جواب سلام مرا نمی دهی؟ گفت: با این كه تو دینت را عوض كرده ای، چگونه پاسخ سلامت را بدهم؟! گفت: آیا این كار را قریش كرده اند؟ گفت: آری، عقبه گفت: اگر من چنین كاری كرده باشم، چه چیزی دلشان را خنك می كند؟ اُبَیّ بن خَلَف گفت: آمدن تو در مجلست و تف كردن در چهره او و زشت ترین فحش هایی كه می دانی را به وی نثار كنی!

آنگاه عقبه چنین كرد و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به وی پاسخی نداد و فقط صورتش را از آب دهان وی پاك كرد و رو به او كرده، فرمود: اگر تو را بیرون از كوه های مكه بیابم گردنت را می زنم، هنگامی كه روز بعد رسید و یاران عقبه بیرون رفتند، عقبه از بیرون رفتن سرباز زد و یارانش به او گفتند: همراه با ما خارج شو! گفت: این مرد وعده داده است كه اگر مرا بیرون از كوه های مكه بیابد، گردن مرا بزند! گفتند: تو یك شتر سرخ موی داری كه هیچ سواری به آن نرسد و اگر شكست خوردیم، بر آن بپر و برو، عقبه با آنان بیرون رفت و چون خدا مشركان را در هم شكست و شتر او وی را در روی زمین به حركت درآورد و او از آن هفتاد نفر قرشی بود كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم گرفتارشان ساختد.

ص: 139

و همین كه عقبه را نزد ایشان آوردند، گفت: آیا میان همه این ها مرا می كشی؟ گفت: آری، به خاطر آب دهانی كه به صورت من افكندی.»(1)

و به گزارش «طبری»: «به خاطر كفر و تبهكاریت و برای سركشیت از فرمان خدا و رسول او تو را می كشم؛ پس علی (كرّم الله وجهه) را فرمود: تا گردن وی را بزند و خدا این آیه را (فرقان: 27-29) درباره او نازل كرد.»(A)

«ضحاك» گفت: نوقتی عقبه به چهره مبارك رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آب دهان انداخت، آب دهانش به سوی خودش برگشت و به آن جا كه می خواست نرسید و دو گونه او را سوزاند و اثر آن همچنان باقی ماند تا به دوزخ رفت!!»(B)

و درگزارشی نیز آمده: «عقبه بسیار با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نشست و برخاست داشت، آنگاه میهمانی ای ترتیب داد و رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را نیز دعوت كرد و ایشان صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز نپذیرفت كه از غذای او بخورد، به جز این كه كلمه شهادتین را بر زبان آورد، او نیز چنین كرد، ولی أبیّ بن خلف كه دوستش بود، وی را نكوهید و گفت: عقبه! تغییر دین داده ای؟ گفت: نه، ولی او سوگند خورده بود!- كه با آن كه در خانه من است - از غذای من نخورد، من نیز از او شرم داشتم و به زبان شهادت دادم، ولی در قلبم شهادت ندادم، او گفت: رو به رو شدن من و تو حرام خواهد بود، مگر آن كه وقتی محمد را دیدار كنی، به پشت گردنش بكوبی و در رویش تف كنی و به چشمش سیلی بزنی! او رفت و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را در دارالندوة در حال سجده یافت و آنچه مأموریت داشت را، انجام داد؛ حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: تو را در خارج از مكه دیدار نكنم، به جز این كه سرت را با شمشیر بردارم!!»

«طبری» در تفسیرش می نویسد: «برخی گفته اند: مقصود از آیه: «ستمگر»، همان عقبه است، زیرا او پس از مسلمانی از اسلام برگشت تا ابی بن خلف را خشنود گرداند و گفته اند: مقصود از كلمه «فلان در آیه «ابّی بن خلف» بوده است.»(2)9.

ص: 140

هر سوی به او ریگ پرتاب كردند تا به خانه خویش بازگشت و ریگ ها نیز از پی ایشان روان بود.»(1)

نیز وضعیت تازیانه ای كه به وسیله «عبدالله بن جعفر» به امر علی (كرّم الله وجهه) جاری شد، فراموش نشدنی است كه ولید كه در روی عثمان به حضرت دشنام می داد و تازه این جریان پس از شور و غوغایی بود؛ كه مسلمانان به خاطر تأخیر در اجرای حد برپا كردند.(2)

نیز فراموش نشدنی است؛ كه عموزاده ولید، سعیدبن عاص پس از آن كه از طرف عثمان به جای ولید بر مسند حكومت نشست، دستور داد: منبر و محراب مسجد كوفه را شستشو دهند تا از آلودگی به نجاست آن تبهكار پاك گردد.

نیز فراموش نشدنی است، آن زمانی كه «امام حسن» علیه السلام سبط پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، در مجلس معاویه به سخن پرداخت، گفت: اما تو ای ولید! به خدا سوگند! سرزنشت نمی كنم كه چرا با علی دشمنی! زیرا برای باده گساریت هشتاد تازیانه به تو زد و پدرت را در نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم كشت و تویی آن كس كه خداوند تبهكارت شمرد و علی را مؤمن نامید و این همگان گاه بود كه به فخر فروختن بر یكدیگر برخاستید و تو به ایشان گفتی: خاموش باش ای علی! كه من دلم از تو شجاع تر و خود از تو زبان آورترم و علی به تو گفت: خاموش باش ای ولید! كه من مؤمنم و تو تبهكاری! و خداوند در این گیر و دار این آیه را فرستاد: «آیا كسی كه مؤمن بود همچون كسی است كه فاسق بود؟ نه، مساوی نیستند.»(3) و نیز در گفتارتان با یكدیگر، این آیه دیگر نازل شد. «هرگاه تبهكاری خبری برای شما آورد در پیرامون آن تحقیق كنید.»(4) وای بر تو ای ولید! هرچه فراموش كرده ای ای، سخن شاعر را از یاد مبر! كه درباره ات گفته است:

«خداوند نازل كرد و كتابش گرامی و عزیز است - درباره علی و ولید آیاتی از قرآن را»

«خداوند جایگاه پستی به ولید داد، چون او فاسق بود - و علی را جایگاه (بلندی از) ایمان عطا كرد!»

«نیست هیچ گاه كسی كه مؤمن باشد - برابر فردی كه فاسق است»

«به زودی ولید خوانده می شود بعد از مدت كوتاهی - و نیز علی به سوی حساب و بررسی به طور آشكار!»6.

ص: 142

«پس علی بدان وسیله، پاداش بهشت ها داده می شود - و ولید بدان وسیله كیفرهای خواری». «چه بسیار از نیاكان عقبه بن أبان(1) بودند - كه در شهرهای ما لباس های كوتاه می پوشیدند!»(2) و تو را چه به قریش؟ تو بیگانه مردی از كافران صفوریه ای! و به خدا سوگند! از آن چه بدان شناخته شده ای پیشتر به دنیا آمده و سالخورده تر از آنچه می خوانند هستی!(3)

محمد را به حركت درمی آوردم، در روز فتح مكه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داد: كه اگر او را در زیر پرده های كعبه نیز بیابند بكشند و خونش را مباحث شمرند، پس او به سوی عثمان گریخت و وی او را در خفا داشت و پس از آن كه اهل مكه آرامش یافتند، عثمان او را بیاورد و برایش از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم امان خواست، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مدتی طولانی خاموش ماند و سپس فرمود: باشد و وقتی عثمان برگشت، رسول خدا به اطرافیان فرمود: من خاموش نماندم به جز برای این كه یكی از شما به سوی او برخیزد و گردنش را بزند، مردی از انصار گفت: ای رسول خدا! چرا با (چشم) به من اشاره نكردی؟ فرمود: بر پیامبر سزاوار نیست، نگاه دزدانه داشته باشد.(1)

این آیه در قرآن تصریح به كفر او كرده كه فرمود: «چه كسی ستمكارتر است از كسی كه دروغی به خدا ببندد یا بگوید: بر من وحی فرستاده شده، در حالی كه به او وحی نشده است و كسی كه بگوید: من نیز همانند آنچه خدا نازل كرده است، نازل می كنم؟!»(2)

اجماع مفسران برآنند كه این سخن: [«من هم آیه نازل می كنم نظیر آنچه خدا نازل كرد.» از زبان «ابن ابی السرح» نقل شده و علت چنین ادعای دروغ این است كه وقتی این آیه: «و ما انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم.»(3) نازل شد، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم وی را خواند و آیه را برای او دیكته كرد و وقتی به این آیه رسید: «سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم.»(4) عبدالله از تفصیل انسان به شگفت آمد و گفت: «بزرگ است خدایی كه بهترین آفرینندگان است!»(5) پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: این چنین برای من نازل شده است: در اینجا عبدالله به شك افتاد و گفت: اگر محمد راست می گوید كه بر من نیز وحی می شود، همان گونه كه بر او وحی شده است و اگر دروغ می گوید كه من نیز سخنی همانند او گفته ام، آنگاه مرتد شد و از اسلام برگشت و به مشركان پیوست.](6)

این مرد پرورش و گرایش به امویان داشته، او و عثمان هر دو از پستان یك دایه اشعری شیرت.

ص: 144

خورده اند و همین برادری رضاعی او را به خلیفه نزدیك كرده و گرایش های وی به امویان مهم ترین امتیاز او بر مسلمانان شده تا این چنین صاحب مال و مكنت و ثروت شود و پس از قتل عثمان برادرش از بیعت كردن با علی (كرّم الله وجهه) سرباز زد؛ این بود اجمالی از سنت و روش عثمان كه در سخنرانی بر منبر می گفت: این مال خداست به هر كه بخواهم می دهم و هركس را خواهم محروم می سازم تا خداوند بر هركه مخالف باشد خشم گیرد و گوش هم به سخن عمار نمی داد كه آن روز می گفت: خدا را گواه می گیرم كه من نخستین مخالف با این روش هستم!!(1)

جمله امویان می گرفت، چنانچه در شرح ابن ابی الحدید آمده كه: «عثمان چارپایان همه مسلمانان را از استفاده، از چراگاه اطراف مدینه محروم ساخت، مگر آن چه از آن بنی امیه بود.»(1) و نیز «واقدی» گوید: «عثمان ربذه و شرف و نقیع را قرق كرده بود و در چراگاه هیچ شتر و اسبی از آن او و بنی امیه گام نمی نهاد تا بازپسین روزگار، منطقه شرف(2) را چراگاه اختصاصی شتران حكم بن ابی العاص و شتران خودش گردانیده بود - كه شتران خودش هزار عدد بود - و منطقه ربذه را نیز چراگاه اختصاصی شترانی گردانید كه به صورت زكات گرفته می شد و منطقه نقیع را برای اسب های جنگاوران اسلام و اسب های خودش و اسب های بنی امیه، چراگاه اختصاصی گردانید.»(3)

آری در روزگار جاهلیت، گردن كلفت ها و زورگویان، هر قطعه ای از زمین را كه خوش می داشتند برای چارپایان و شتران خود قرق می كردند و با آن كه خود در استفاده از مرغزارها با مردم شریك بودند، به كسی اجازه نمی دادند كه در مقاطع تعیین شده وارد شود كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مجموعه عادات را به این عادت منحطشان جارو كرده و سنت های زورگویان در این رسم را برانداخت و فرمود: «هیچ چراگاهی به جز برای خدا و رسول او نیست.»(1)

پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «ما گروه پیامبران ارث نمی گزاریم و آنچه بر جای می گذاریم صدقه است. ولی بعداً عثمان آن را تیول مروان بن حكم قرار داد و همچنان فدك در دست مروان و فرزندانش بود تا عمر بن عبدالعزیز، بر سر كار آمد و آن را از دست خاندانش گرفته، به حالت صدقه بودن برگردانید.»(1)

«بیهقی» از «مغیره» درباره «فدك» خبری آورده: «هنگامی كه عمر زندگیش سپری شد، مروان فدك را تیول خویش گرفت، سپس گوید: شیخ گفت: مروان فدك را در دوران عثمان تیول خویش گردانید و گویا او در این باره روایتی كه از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم رسیده را تأویل كرده و دلیل خود گردانیده بود كه می گوید: چون خداوند طعمه ای به پیامبرش داد به كسی تعلق دارد كه پس از او به كار برمی خیزد، ولی چون عثمان با اموالی كه داشت از آن بی نیاز بود، آن را برای خویشانش گذاشت و به این وسیله صله رحم كرد و دیگران این طور فهمیدند كه غرض از این واگذاری، سپردن تولیت و سرپرستی كار فدك بود و جاری بودن وراثت نیز در آن اساسی نداشت و به هزینه امور مسلمین می رسید و به همان روش روزگار ابوبكر و عمر، مورد استفاده قرار می گرفت.»(2)

«ابن عبد ربه» گوید: [در تحت عنوان «آنچه مردم بر عثمان عیب گرفتند» آمده است، او فدك را - كه صدقه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بود - تیول مروان گردانید و زمانی كه آفریقا فتح شد، یك پنجم غنایم آن را بگرفت و به مروان بخشید.](3)

«ابن ابی الحدید» گوید: «عثمان فدك را تیول مروان گردانید با آن كه پس از وفات پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دخترش فاطمه علیها السلام یك بار به عنوان میراث و یك بار به عنوان بخشیده پیامبر به وی، آن را مطالبه كرد و از دادن آن به ایشان سرباز زدند.»(4)

در این صورت مروان از آن ها نبوده و خلیفه حق تصرف در آن را نداشته است و رابعاً: اگر هم بخششی از پیامبر به جگر گوشه بی گناه و پاك دامنش بوده - چنان كه هم خود آن بانو مدعی آن بود و هم علی (كرّم الله وجهه) و دو فرزندشان نیز ام ایمن كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بهشتی بودن او را گواهی داد - به آن گواهی دادند، بنابراین ملك فاطمه علیها السلام بود كه خلیفه حق اعطاء آن به مروان را نداشته است. و خامساً: اگر وضع به اینجا رسد كه شهادت گواهان بر فدك پذیرفته نشود، - چنانچه ابوبكر قبول نكرد - با این كه پشتوانه گواهان آیه تطهیر بود، پس دیگر به چه چیزی می توان اطمینان پیدا كرد و به چه دلیلی می توان اتكا كرد: «اگر این شیوه ادامه یابد - و دگرگونی در آن پدید نیاید - نه بر مرده ای باید گریست و نه بر نوزادی شادی توان كرد!»(1)

تحقیقاً كه خلفای سه گانه تصمیمات ضد و نقیضی را در مورد فدك به مرحله اجرا گذراندند، ابوبكر آن را از اهل بیت علیهم السلام گرفت و عمر آن را به آنان بازگردانید و عثمان آن را تیول مروان گردانید و از زمان معاویه به بعد نیز كه روزگار زورگویان بود، این كار ضد و نقیض ادامه داشت و هریك از آنان مطابق دلخواه و هوس خویش تصمیمی را درباره آن عملی كرد و در هیچ یك از زمان به روایت «ابوبكر» عمل نشد و روایت نیز با ساخت و پاخت درست شد تا حدی كه خود ابوبكر - طبق سیره حلبی كه گذشت - می خواست باطل بودن آن روایت را عملاً نشان دهد و این بود كه سند مالكیت فدك را برای فاطمه زهرا علیها السلام نوشت، جز این كه پسر خطاب او را از رأیش منصرف ساخت و آن مكتوبه را پاره كرد!!(2)

همراه او بیت المال را خوردند و بر باد دادند، همچون شتر گرسنه ای كه به جان گیاه بهاری بیفتد.»(1)

آری او با اموالی صله رحم می كرد كه همه مسلمانان در استفاده از آن برابر بودند و هریك از افراد جامعه متدین - از سائلان و محرومان - در آن حقی مشخص داشتند و در آیین مقدس اسلام جایز نیست كه هیچ كس را از بهره خود محروم سازند و بدون رضایت وی حقش را به دیگری دهند.

كسی را جهت پرداخت نیافتم، آن را نزد شما آوردم.»(1)

و نیز نامه «علی» (كرّم الله وجهه) به «قثم بن عباس» در هنگامی كه وی از سوی حضرت كارگزار مكه بوده: «بنگر در آنچه از مال خدا نزد تو گرد آمده، آن را به هزینه كسانی از عیالمندان و گرسنگان كه پیرامونت هستند برسان، به طوری كه آن رابه كسانی كه حقیقتاً تهیدست و بی چیز باشند رسانده باشی و آن چه از آن افزون آمد را نزد ما فرست تا آن را میان كسانی كه نزد ما هستند تقسیم كنیم.»(2)

و نیز «علی» (كرّم الله وجهه) است كه هنگامی كه خلافت به دستش رسید، «عبیدالله بن زمعه» نزد حضرت حاضر شد و درخواست مالی كرد، حضرت به او فرمود: «این مال نه از آن من است و نه از آن تو، بلكه تنها غنیمت های مسلمانان است كه با نیروی شمشیرهایشان به چنگ آمده، اگر تو نیز با آن ها در پیكار شركت كرده باشی، بهره تو نیز مانند بهره آنان خواهد بود وگرنه آن چه را دست آن ها چیده، در دهان دیگران نباید نهاد.»(3)

نیز این كلام از او (كرّم الله وجهه) است: «قرآن بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرود آمد و اموال بر چهار قسم بود: اموال مسلمانان كه آن را مطابق قوانین ارث (پس از مرگشان) میان وارثان تقسیم كرده است، غنایم و خراج كه آن را میان مستحقّانش قسمت كرده است و خمس كه خداوند آن را در جای خود نهاده و صدقات كه خداوند آن را در جای خود قرار داده است.»(4)

و از اصفهانی مالی برای «علی» (كرّم الله وجهه) آوردند كه آن را هفت بخش كرد، یك گرده نان زیاد آمد، آنگاه حضرت آن را هفت قسمت كرد و هر تكه ای از آن را بر روی یكی از آن بخش های اموال نهاد، سپس میان مردم قرعه انداخت تا اولین بار چه كسی سهم خود را بردارد.(5)

دو زن یكی عرب و دیگری از موالیان وی، نزد «علی» (كرّم الله وجهه) حاضر شدند و چیزی درخواستند، آنگاه حضرت فرمود: تا هركدام از آن دو را یك پیمانه خوراكی و چهل درهم دادند، در آن هنگام فردی از موالی بود، سهم خود را گرفت و رفت و آن عرب گفت: ای امیرمؤمنان! من عرب هستم و او از موالی بود و آنگاه تو به من همان اندازه می دهی كه به او داده ای؟ علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: من در كتاب خدا نگریستم و در آن برای فرزندان اسماعیل (عرب6.

ص: 151

نژادان( هیچ برتری بر فرزندان اسحاق (یهود نژادان) نیافتم.(1)

و با همین ملاحظات متعدد بود كه صحابه از خلیفه دوم نمی پسندیدند، چون او برخی از مردم را بر بعضی دیگر در حقوق مالی مقدم داشته و در این مورد برتری ها و ویژگی هایی را كه در افراد معتبر می شمرد، ملاك كار گرداند، چنانچه زنان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم - مادر مؤمنان- را بر دیگران مقدم می شمرد و جنگاوران بدر را بر دیگران و مهاجران را بر انصار و جهاد كنندگان را بر دیگران مقدم می داشت با آن كه وی هیچ فردی از آنان را محروم نمی ساخت.(2) و بر فراز منبر می گفت: «هركس مال می خواهد، نزد من آید كه خداوند مرا بر آن، خزانه دار گردانیده است.»(1)

و پس از خواندن آیات مربوط به احكام اموال می گفت: «به خدا سوگند! هیچ كس از مسلمانان نیست مگر این كه حقی در این مال دارد - خواه به او داده شود و خواه داده نشود - حتی اگر یك چوپان در شهر عدن باشد.»(2)

و می گفت: «از بستگان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آغاز كنید و همین طور نزدیكان ایشان و سپس نزدیكان به آن نزدیكان و سیاهه حقوق را بر همین مبنا تنظیم می كرد.»(3)

و به گفتار «ابوعبید» می گفت: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشوای ما است، پس از دودمان ایشان شروع می كنیم و سپس به نزدیكان آنان و نزدیكان به آن نزدیكان خاتمه می بخشیم.»(A)

بدهكاران و در راه (تقویت آیین) خدا و واماندگان در راه، این فریضه (مهم) الهی است.»(1)

(2) «آنچه را خداوند از اهل این آبادی ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه بازماندگان است.»(3)

این سنت خدا و سنت پیامبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم بود، ولی عثمان آنچه را در قرآن بود، فراموش كرده و با قانونی كه «پیامبر اكرم» صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره اموال آورده، به مخالفت برخاسته و از روش عدل و انصاف روی گردانده و فرزندان خاندان فرومایه اش را مقدم داشته و این همان میوه های شجره ملعونه ای است كه نامشان در قرآن آمده و آنان را از برترین صحابه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برمی شمرده و از مال مسلمانان به یكایك از آن ها، میلیون میلیون پاره های زر و سیم می بخشید. و هركس كمترین ایراد بر او می گرفت، به پرده دری و تبعیدها و كتك ها با آن شلاقش پاسخ می داد كه از شلاق عمر نیز سخت تر بود!!!(3)

والیان می كردند و سپس آن چه را گرفته بودند، پس می دادند - عبدالله نیز آن چه خواسته بود به وی قرض داد و سپس از وی خواست كه آنان را بپردازد، ولید در این باره با عثمان مكاتبه كرد و عثمان به عبدالله بن مسعود نوشت: تو خزانه دار مایی و بس، پس برای آن چه ولید از اموال از تو گرفت كاری به وی نداشته باش، ابن مسعود كلیدها را بیفكند و گفت: من گمان می كردم كه خزانه دار مسلمانانم!، اما اگر قرار باشد خزانه دار شما باشم، مرا نیازی به آن نیست و پس از افكندن كلیدهای بیت المال در كوفه ماندگار شد.»(1)

«عبدالله بن سنان» گفت: «ولید در كوفه بود و ابن مسعود نیز كارگزاری بیت المال در كوفه را به عهده داشت یك بار ما در مسجد بودیم؛ كه ابن مسعود به سوی ما بیرون آمد و گفت: ای كوفیان! یك شبه صد هزار سكه از بیت المال شما گم شد كه نه درباره آن نوشته ای از خلیفه به من رسیده و نه در مورد آن برائت نامه ای برای من فرستاده، این سخن را ولید به عثمان نوشت و او مسئولیت بیت المال را از ابن مسعود گرفت.»(2)

هستی! چه باعث شده كه چنین می كنی؟

«ابن ارقم» گفت: من خود را خزانه دار مسلمانان می دانستم و خزانه دار تو نیز غلامت هست و بس، به خدا سوگند! كه هرگز برای تو كار بیت المال را به گردن نمی گیرم، آنگاه كلیدها را آورد و آن را به منبر آویخت و گویند: آن را به سوی عثمان انداخت و عثمان آن را به برده اش «ناتل» سپرد، سپس مسئولیت بیت المال را به عهده «زیدبن ثابت انصاری» گذاشت و كلیدها را به او داد و گویند: كه سرپرستی بیت المال به «معیقیب بن ابی فاطمه» سپرد و سیصد هزار درهم برای ابن ارقم فرستاد و او نپذیرفت.»(1)

«ابوعمر» و «ابن حجر» داستان ابن ارقم را ضمن شرح حال او آورده و این كه سیصد هزار درهم ارسالی عثمان را نپذیرفته نیز یاد كرده اند. «واقدی» گوید: «كه عبدالله گفت: مرا نیازی به آن نیست و من كار نكردم تا از عثمان پاداش بگیرم، به خدا سوگند! كه اگر این مال از مسلمانان باشد، كار من چندان نبود كه اجرتش به سیصد هزار درهم برسد و اگر از مال عثمان باشد، دوست نمی دارم كه چیزی از مال او بگیرم.(2)

«یعقوبی» می نویسد: «عثمان دختر خود را به همسری عبدالله بن خالد بن اسید و درآورد و دستور داد: تا ششصد هزار درهم به او داده شود و به عبدالله بن عامر نوشت؛ كه این مبلغ را از بیت المال بصره به او بپردازد.»(3)

روزگار مسلمانیش می گوید: وقتی مردم را دید كه به دنبال پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم گام برمی دارند بر او رشك برد و در دل گفت: چه می شد اگر دوباره گروهی را برای (برابری) با این مرد فراهم می كردم، پس پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به سینه اش كوبید و گفت: در آن هنگام خدا رسوایت می كند.» و به روایتی «در دل گفت: نمی دانم چرا محمد بر ما چیره شد؟ آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به پشتش زد و گفت: به نیروی خدا بر تو چیره شده ام!!»(1)

و طبق بیان «علی» (كرّم الله وجهه) كه فرمود: «معاویه طلیق و آزاد شده ای پسر آزاد شده است، حزبی از حزب ها است، او و پدرش همواره با خدا و رسول او صلّی الله علیه و آله و سلّم دشمن بودند تا با كراهت به اسلام درآمدند.»(2)

و نیز در نامه ای به «معاویه» می فرماید: «ای پسر صخر! (نام پدر جد معاویه) ای لعنتی زاده و شاید كه با این سخن خود اشاره به روایتی دارد كه گفته شد، زیرا به موجب آن، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم او (ابوسفیان) و دو پسرش یزید و معاویه را لعنت كرد و این هنگامی بود كه دید او سوار است و یكی از دو پسرش دهانه مركب را به دست گرفته و دیگری آن را می راند، آنگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: بار خدایا! سواره و راننده و افسار به دست را لعنت كن!»(3)

«ابن ابی الحدید» نامه به سوی معاویه را آورده كه فرمود: «راستی كه در راهی افتاده ای كه پدرت ابوسفیان و جدت عتبه و نظایر آنان از خاندان كه صاحب كفر و كینه و ناحق ها بودند، افتادند.»(4)

غنیمت گرفته شده بود را، یك جا به ابن ابی السرح بخشید، بدون آن كه هیچ یك از مسلمانان را در آن با او شریك سازد.»(1)

«بلاذری» می نویسد: «عثمان بسیار می شد كه كسانی از امویان را كه از صحابه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نبودند به فرمانروایی برگماشت و آنگاه از عمال او كارهایی سر می زد كه باعث ناراحتی یاران محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم می گردید كه همه به سرزنش او برمی خاستند، ولی او آنان را بركنار نمی كرد و چون در شش سال اخیر خلافتش، تمام امتیازات را یكسره به عموزادگانش داد، آن ها را فرمانروایی بخشید و «ابن ابی السرح» را بر مصر حاكم كرد و او چند سال در آنجا ماند تا مردم مصر به شكایت از او برآمده و تظلم نمودند؛ همین كه از «ابن ابی السرح» شكایت كردند، نامه ای تهدیدآمیز به اهل مصر نوشت و وی از آنچه را كه عثمان او را منع نموده بود كه باز ایستد، نپذیرفت و برخی از مصریان كه جهت شكایت نزد عثمان رفته بودند؛ را آنچنان كتك زد تا او را كشت، آنگاه هفتصد نفر از مصر، به مدینه رفتند و عثمان در مسجد درآمد و از آنچه از «ابن ابی السرح» بر سرشان آورده بود با یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در هنگام نماز بازگو كردند؛ آنگاه طلحه به سوی عثمان برخاست و سخن درشتی به او گفت و عایشه رضی الله عنه نیز فردی را نزد عثمان فرستاد و از ایشان خواست كه داد مردم را از عامل خود بگیرد و علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه)- كه سخنگوی قوم بود - نزد عثمان درآمد و به او گفت: این قوم از تو می خواهند كه به جای این مرد، دیگری را بنشانی و از تو خونی نیز مطالبه می كنند، پس او را بركنار كن و در میانه داوری نمای، پس اگر حق بر گردن او ثابت شد؛ داد اینان را از او بگیر!

عثمان به آن ها گفت: مردی را برگزینید تا به جای او بر شما حاكم گردانم، مردم به ایشان پیشنهاد دادند؛ كه محمد بن ابوبكر را برگزیند، ایشان نیز گفتند: محمد را بر ما امارت ده، آنگاه او فرمان حكومت مصر را برای او نوشت و با ایشان گروهی از مهاجر و انصار را فرستاد تا در آن چه میان او و «ابن ابی السرح» می رود را بنگرند - كه بحث آن به طور مفصل خواهد آمد.»(2)

گام در مدینه نهاد، پیراهنی كهنه و پاره و تكه تكه بر تن داشت و شغلش راندن بزها بود، مردم كه نخست این همه فلاكت را در حال او و همراهانش نگریسته بودند، پس از لحظه ای چند كه او به درون خانه خلیفه رفت و بیرون آمد، دیدند وی پیرهنی از خز بر تن و عبای اشراف را دربردارد.»(1)

«بلاذری» از «ابن عباس» گوید: «از جمله انتقادهایی كه به عثمان شد، در مورد حكم بن ابی العاص بود كه او را به كارگزاری صدقات «قضاعه»(2) برگماشت و مبلغ آن را كه به سیصد هزار درهم رسید، وقتی نزد خلیفه آورد، به خودش بخشید.»(3)

«ابن قتیبه» و «ابن عبد ربه» و «ذهبی» گویند: «از جمله نكوهش های مردم به عثمان در مورد حكم، رانده شده پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بود كه او را پناه داد و صد هزار سكه به وی بخشید با آن كه ابوبكر و عمر از پناه دادن او سرباز زدند.»(4)

«عبدالرحمن بن یسار» گفت: «كارگزار صدقات مسلمانان را بر بازار مدینه دیدم كه وقتی شب شد؛ عثمان نزد وی آمد و به او گفت: آن را به حكم بده و عثمان وقتی كسی از خانواده اش را جایزه ای می داد، آن را برایش به صورت مقرری از بیت المال درمی آورد و به او می گفت: ان شاء الله این قرار خواهد بود و باز نیز به تو خواهیم داد، عبدالرحمن او را از این كار باز می داشت تا سرانجام عثمان به پافشاری افتاد و گفت: تو خزانه دار ما هستی، وقتی چیزی به تو دادیم بگیر و چون در برابرت سكوت كردیم تو نیز خاموش باش، «عبدالرحمن» گفت: به خدا سوگند! دروغ گفتی، من خزانه تو و خانواده ات نیستم، بلكه من خزانه دار مسلمانان هستم، پس روز جمعه به هنگامی كه عثمان خطبه می خواند، عبدالرحمن آمد و گفت: مردم! عثمان پنداشته كه من خزانه دار او و خانواده اش هستم با آن كه من خزانه دار مسلمانان بودم و بس و این هم كلید بیت المالتان! آن را بیفكند و عثمان آن را دربر گرفت و به زید بن ثابت سپرد.»(5)

نظیر این حوادث را برای «زید بن ارقم» و «عبدالله بن مسعود» نیز نقل كرده اند و شاید این گونه عكس العمل ها از دیگر كارگزاران صدقات نیز دیده شده باشد.2.

ص: 159

دینار به او مصالحه كرده كه عثمان همه آن ها را با گشاده دستی یك روزه به خانواده حكم- به گفتاری خانواده مروان واگذاشت.»(1)

«طبری» از «واقدی» و او از «اسامة بن یزید» و او از «بن كعب» آورده: «وقتی عثمان، عبدالله بن سعد را به آفریقا فرستاد، مبلغی كه بطریق افریقیه (جُرجیر) با پرداخت آن با ایشان مصالحه كرد دو میلیون و پانصد و بیست هزار دینار (2/520/000) بود، آنگاه شام روم نیز پیكی فرستاد و گفت: تا همان گونه كه عبدالله بن سعد با گرفتن آن با آن ها مصالحه كرد سیصد (300) قنطار(2) پول از او بگیرد - تا آن جا كه می گوید: مبلغی كه عبدالله بن سعد با گرفتن آن با آن ها مصالحه كرد سیصد (300) قنطار طلا بود كه عثمان دستور داد: آن را به خاندان حكم دادند، گفتم: یا به مروان؟ گفت: نمی دانم.»(3)

«ابن اثیر» می نویسد: «خمس آفریقا را به مدینه حمل كردند و مروان آن را به (پانصد هزار 500/000) دینار طلا خرید و عثمان آن را از غنایت بكاست و این از آن عیوبی بود كه بر ضد عثمان گرفته شد و این بهترین سخنی است كه درباره خمس آفریقا گفته شد، زیرا بعضی مردم گویند: عثمان خمس آفریقا را به عبدالله بن سعد بخشید و برخی گویند: آن را به مروان حكم بخشید و با این تفصیل ظاهر می شود كه خمس غنایم جنگ اول را به عبدالله بخشیده و خمس غنایم جنگ دوم را - كه در طی آن تمامی آفریقا فتح شد - به مروان بخشید و خدا داناتر است.»(4)

«بلاذری» و «ابن سعد» آورده اند: «كه عثمان سند مالكیت یك پنجم از غنایم مصر را به مروان بخشید و خویشانش را ثروت بخشید و این كار خود را با تأویل هایی همان صله می دانست كه خداوند دستور به آن را داده است و خود مال ها را بر گرفت و از بیت المال قرض گرفت و گفت: ابوبكر و عمر آن چه از این اموال، مال آن ها بود را رها كردند و من آن را برگرفتم و میان خویشانم تقسیم كردم و مردم این كار را بر او ناپسند و منكر شمردند.»(5)

نیز «بلاذری» از طریق «واقدی» آورده كه «ام بكر دختر مسور» گفت: «وقتی مروان خانه خود را در مدینه ساخت، مردم را به اطعام (ولیمه) آن دعوت كرد و مسور از دعوت شدگان بود، آنگاه5.

ص: 161

مروان به آنان گفت: به خدا سوگند! من در این خانه ام از مال مسلمانان، یك درهم و بیشتر از آن خرج نكرده ام! مسور گفت: اگر غذایت را می خوری و هیچ نمی گفتی بهتر بود، تو با ما به جنگ آفریقا آمدی و از همه ما، اموال و كمك كاران و بردگانت كمتر و سبك تر بود، آنگاه عثمان خمس آفریقا را به تو بخشید و تو را كارگزار صدقات گردانید و تو اموال مسلمانان را برگرفتی، مروان شكایت اورا نزد عروه برد و گفت: با آن كه من او را احترام می گذارم، او با من درشتی می نماید!»(1)

«ابن ابی الحدید» گوید: «عثمان فرمان داد: تا صد هزار سكه از بیت المال به مروان دادند و دختر خویش ام ابان- را به همسری او درآورد و «زید بن ارقم» مأمور بیت المال با كلیدهای بیت المال آمد و آن را نزد عثمان نهاد و گریست، عثمان گفت: گریه می كنی كه من صله رحم كرده ام؟! گفت: نه، ولی گریه می كنم چون به گمانم تو این مال را عوض مالی گرفته ای كه در روزگار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در راه خدا خرج كرده ای، اگر صد درهم نیز به مروان بدهی زیادی است! گفت: پسر ارقم كلیدها را بینداز! كه ما كسی غیر تو را پیدا می كنیم و ابوموسی با ثروت هایی كلان از عراق آمد و همه آن ها را عثمان در میان امویان تقسیم كرد.»(2)

«حلبی» می نویسد: «از جمله اموری كه مقدمه نكوهش عثمان گردید، آن بود كه وی به پسر عمویش مروان بن حكم، صد هزار و پنجاه اوقیه بخشید.»(3)

حارث اختصاص داد.»(1)

«حلبی» می نویسد: «خلیفه ده یك آن چه در بازار - منظور بازار مدینه - می فروشند را به حارث داد.»(2)

بصره و یك خانه در كوفه و یكی در مصر از وی بر جای ماند، ایشان چهار زن داشت كه پس از گذاشتن یك سوم آنچه از اموال باقی گذاشته بود، به هریك از آن ها یك میلیون و دویست هزار درهم سهم الارث رسید» و به گفته بخاری «همه اموالش پنجاه میلیون و دویست هزار درهم بود.» و به گفته: «ابن هائم»: «بلكه درست آن است كه همه مالش بر طبق آن چه داده شده، پنجاه و نه میلیون و هشتصد هزار (درهم) بوده است.»(1) و «ابن بطال» و «قاضی عیاض» و دیگران گفته اند: درست همان است كه «ابن هائم» گفته و بخاری در محاسبه اشتباه كرده است.

عبارات در كتاب و مصادر مقید به درهم و دینار نیست، تنها «ابن كثیر» در تاریخ خود عنوان درهم را ذكر كرده است.(2)

«ابن سعد» گوید: «زبیر در مصر و اسكندریه و كوفه زمین ها و در بصره خانه ها و غلاتی داشت كه از دژهای مدینه برایش می رسید.»(3)

«مسعودی» می نویسد: «زبیر هزار اسب و هزار غلام و هزار كنیز و زمین هایی چند بر جای گذاشت.»(4)

طلحه گفت: كه او دو میلیون و دویست هزار درهم و دویست هزار دینار طلا برجای گذاشت و مال او همچنان انبوه می گردید.»(1)

«ابراهیم بن محمد طلحه» گفت: «بهای آنچه طلحه به جای گذاشت - از آب و ملك و اموال و زر و سیم - به سی میلیون درهم می رسید كه دو میلیون و دویست هزار درهم و دویست هزار دینار آن پول و بقیه آن كالا بود.»(A)

«سعدی مادر یحیی بن طلحه» گفت: «طلحه در حالی مرد كه در دست خزانه دارش دو میلیون و دویست هزار درهم بود و آب و ملك و اصله درخت های او را سی میلیون درهم قیمت گذاشتند.»(B)

«عمرو بن عاصی» گفت: «طلحه به اندازه صد پوست گاو پر از طلاهای بسیار برجای گذاشت كه در هریك از آن صد تا - یك صد پیمانه - پر از طلا و نقره جای داشت و به گزارش «ابن عبد ربه» از حدیث خشنی آمده: «در میان آنچه را كه باقی گذاشته بود، سیصد پوست گاو پر از طلا و نقره یافتند.»(C)

«ابن جوزی» گوید: «طلحه سیصد شتر بار طلا بر جای گذاشت.»

«بلاذری» از طریق «موسی بن طلحه» گوید: «عثمان در روزگار خلافتش دویست هزار دینار طلا به طلحه داد.» اسناد این گزارش را در كتب علمای بزرگ و تاریخ نویسان اهل سنت بنگرید.(D)

این سخن از عثمان خواهد آمد، كه: «وای! من بر پسر زن حضرمی (مادر طلحه منظور است) چنین و چنان پوست های گاو پر از طلا و نقره به او دادم و او خون مرا می خواهد و مردم را بر ضد من و ضد جان من برمی انگیزد؟!»(2)

ماند كه به هركدام هشتاد هزار سكه رسید و «صالح بن ابراهیم بن عبدالرحمن» گفت: «همسر عبدالرحمن كه در مرض موت خویش، وی را طلاق داده بود، برای یك چهارم از یك هشتم از اموالی كه گذاشته بود كه به او می رسید با ما به گرفتن هشتاد و سه دینار طلا مصالحه كرد.»(1)

«یعقوبی» می نویسد: «سهم الارث این زن را عثمان به او رساند و برای یك چهارم از یك هشتم از آنچه داشت كه به او می رسید با دادن صد هزار دینار طلا - و گفته اند: هشتاد هزار دینار طلا - مصالحه شد.»(A)

«مسعودی» می نویسد: «عبدالرحمن، خانه خود را ساخت و آن را پهناور گردانید و در اصطبل او صد اسب بود و خود هزار شتر و ده هزار گوسفند داشت و یك هشتم مال او پس از وفاتش به هشتاد و چهار هزار سكه رسید.»(B)

یك صد و پنجاه هزار دینار طلا و یك میلیون درهم می رسید و بهای املاك او در وادی القری و حنین و دیگر جاها یك صد هزار دینار طلا بود و گوسفند و شتر فراوان از او به جای ماند.»(1) - (2)

كودكانی بی خرد از قریش خواهد بود.»(1)

نیز ایشان صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هلاكت این امت به دست كودكانی از قریش خواهد بود»(2)

اینان همان كسانی هستند كه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم به «كعب بن عجره» فرمود: «ای كعب! خدا تو را از فرمانروایی بی خردان پناه دهد! پرسید: ای رسول خدا! فرمانروایی بی خردان كیانند؟ فرمود: فرمانروایانی كه پس از من خواهند آمد و خوی و سیره مرا مایه راهنمایی نمی گیرند و سنت مرا شیوه خود نمی گردانند.»(3)

نیز درباره آن ها فرمود: «بشنوید! آیا شنیدید؟ پس از من فرمانروایانی خواهند بود كه هركس بر آنان درآمد و دروغشان را راست شمرد و در ستمگری هایشان كمك كار آنان شد، چنان كسی از من نیست و من از او نیستم و او بر من در كنار حوض كوثر درنیاید و هركس به آنان روی نیاورد و دروغ آن ها را راست نشمرد و كمك كار ستمگریشان نشد، پس او از من است و من از اویم و بر من در كنار حوض كوثر درآید.»(4)

در عبارت «احمد»: «بدانید كه بعد از من امیرانی دروغ گو و ستمگر خواهند بود، پس هركه دروغ آنان را راست شمارد و در بیدادگری هایشان آن ها را یاری و پشتیبانی كند، او از من نیست و من از او نیستم و هركس دروغ آنان را راست شمارد و در بیدادگری ها آنان را یاری ننماید، او از من و من از او هستم.»(5)

نیز درباره آنان فرمود: «پس از من امرائی خواهند بود كه آن چه می گویند عمل نمی كنند و كارهایی انجام می دهند كه دستور بر آن ها را ندارند.»(6)1.

ص: 170

اینان را بر سر كار می آورد، در حالی كه بر طبق اصول كارشناسی نبوده، چنانچه «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس كارگزاری از مسلمانان را به كار گمارد و بداند كه در میان آن ها شایسته تر از او - و داناتر از او به كتاب خدا و سنت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم - هست، به خدا و پیامبر و به همه مسلمانان خیانت كرده است.»(1)

كند، او را با یك عرب بیابانی از قبیله بنی اسد تبعید كرد، وقتی آن عرب بیابانی نماز و زهد و پارسائیش را دید از این كه مأمور تبعید وی شده، سخت پشیمان شد، وقتی كه او را - كه جوانی كم سن و سال و لاغر بود - نزد عثمان بردند، به او گفت: «تویی كه می خواهی حق (تعالیم اسلام) را به من بیاموزی، در حالی كه وقتی تو در كمر مردی مشرك بودی من قرآن (را كه حاوی قوانین اسلام بود( می خواندم؟! كعب در جوابش گفت: فرماندهی بر مسلمانان فقط به این طریق برعهده ات گذاشته شد كه در برابر شورا با خدا عهد بستی و تعهد نمودی كه به سنت پیامبرش عمل كنی و هیچ از اجرای سنت وی كوتاهی نشان ندهی، اگر مردم با ما درباره تو مشورت كنند و از ما نظر بخواهند، ما آنچه را از تو می بینیم برای آن ها باز می گوییم. ای عثمان! كتاب خدا برای نه فقط تو، بلكه برای همه كسانی است كه به آن دسترسی پیدا می كنند و آن را می خوانند و ما با تو در خواندن آن شریك هستیم، اما اگر كسی قرآن بخواند و به مضمون آن عمل نكند همان قرآن خود، حجتی بر ضد وی خواهد بود!»

«عثمان» گفت: «به خدا سوگند! فكر نمی كنم بدانی پروردگارت كجاست؟!»، كعب جواب داد: «او در كمین ستمگران و گناهكاران است.»(1) مروان به عثمان گفت: «بردباری تو سبب شده كه امثال این به فكر مخالفت با تو و گستاخی در برابر تو بیفتند!» آنگاه عثمان دستو داد: «تا جامه از تن كعب بركندند و بیست تازیانه بر او زدند و به دماوند تبعیدش كردند، دهقانی كه كعب به خانه اش وارد شد، از مأمور همراه پرسید: چرا با این مرد چنین رفتاری شده است؟! گفت: چون آدم بد و شریری است! دهقان گفت: ملتی كه ایشان در شمار بدان و اشرارش باشد، قطعاً ملتی نیكو خواهد بود!، بعداً كه طلحه و زبیر، زبان به ملامت عثمان گشودند؛ كه چرا چنین رفتاری با كعب بن عبده و دیگران كرده است؟! وی دستور داد: تا كعب را بازگرداندند.»(2)

«حلبی» در شرح انتقاداتی كه نسبت به «عثمان» می شده، آورده است كه: «كعب بن عبده را بیست تازیانه زد و به یكی از مناطق كوهستانی (دماوند) تبعید كرده است.»(3)

صالح ترین مردان اسلامی بوده اند و از طرف دیگر كسانی كه حامی او بوده و وی را بر ضد مردان نیكوكار و خیرخواه تحریك و تشویق می نمودند، عناصری ناپایدار و ناپایبند به اصول و نظامات دین، به نام، آزمند، پول پرست و جاه طلب از باند امویان و هم مسلكان آنان بوده اند، هرگاه تازیانه اش بلند می شد بر كمر مردان صالح و خداپرست فرود می آمد و هرگاه دستش در كیسه بیت المال می رفت و به بخشش دست می یازید، گیرنده آن امویان و حامیان پول پرست بودند.!!

رفع می كند، اگر به آن عمل كنی، هر جمعیتی یك عده رئیس و رهبر دارند كه وقتی آن ها (به وسیله ای) از بین رفتند، مردم متفرق می شوند و دیگر روی وحدت و قدرت را نخواهند دید، عثمان گفت نظریه ای است، ولی اشكالاتی نیز دارد!

سپس «معاویه» گفت: من برای تو چنین مصلحت می بینم: كه استاندارانت را به محل مأموریتشان برگردانی، به این شرط كه حریف مخالفان منطقه خویش باشند و من به نوبه خود قول می دهم؛ كه از عهده مخالفان منطقه خویش برآیم.(1)

آنگاه «عبدالله بن سعد» گفت: به نظر من مردم طمع كارند، بنابراین از این اموال - عمومی و خزانه - به آن ها بده و دلشان را به دست آور! بعد از آن «عمرو بن عاصی» گفت: تو كارهایی برای مردم كرده ای كه نمی پسندند و از آن ها ناراحتند، بنابراین باید رویه ات را تغییر دهی و اگر نمی خواهی تغییر دهی، باید از خلافت كناره گیری كنی و اگر این كار را نیز نمی كنی؛ باید تصمیم بگیری و با جدیّت پیش روی!

«عثمان» به او گفت: مگر از ما بریده ای؟! آیا این حرف را جدّی می زنی؟! عمرو بن عاصی ساكت ماند؛ تا آن ها رفتند، در این هنگام گفت: نه به خدا سوگند! ای امیرمؤمنان! (جدّی نگفتم) زیرا تو برایم عزیزتر از این ها هستی و عزیزتر از این كه چنین پیشنهادی بكنم! حقیقت این است كه می دانستم، تمام حرف هایی كه می زنیم به گوش مردم خواهد رسید، بدین جهت خواستم حرف من نیز به گوششان برسد (و ما را از خودشان دانسته) و به من اعتماد كنند و آن وقت با اعتماد از اطمینانی كه به من دارند؛ به تو خدمتی كنم و شری را از تو دفع گردانم.

عثمان استانداران را به سر كارشان باز فرستاد و به آن ها دستور داد: تا بر مخالفان قلمرو خویش سخت بگیرند و مردم را دسته دسته به جنگ بفرستند و تصمیم گرفت مخالفانش را از حقوق و مستمری كه دریافت می نمودند؛ محروم سازد؛ تا به او محتاج گشته و فرمان بردارش شوند.»(2)

عامر بن عبد قیس به مدینه وارد شد، عثمان دید مردم تبعید و آوارگی او را به ملاحظه عبادت و زهد و پارسائیش جنایتی بزرگ برمی شمارند، به همین جهت با او به مهربانی رفتار كرد و وی را معزز و محترم شمرد و به بصره باز گردانید.»(1)

«عبدالله بن مبارك» از طریق «بلال بن سعد» نقل می كند: «درباره عامر بن عبد قیس نزد عثمان سعایت و بدگویی كردند تا دستور داد: او را بر روی شتر بدون پالان نشانده به شام تبعید كنند، معاویه او را در كاخ سبز منزل داد و كنیزی به خدمتش گماشت و به كنیز دستور داد: كه احوال و وضعش را مخفیانه به وی گزارش دهد، عامر همه شب را به عبادت به سر می برد و سحرگاه بیرون می رفت و اوائل شب باز می گشت و هیچ از طعام معاویه نمی خورد و نان خشكی آورده در آب می خیساند و آن را با همان آب می خورد، معاویه وضعیتش را به عثمان گزارش داد و عثمان دستور داد: به او خوبی كن و او را به خود نزدیك گردان، معاویه در جوابش نوشت: كه این كار از من ساخته نیست و امیدی به موفقیت ندارم!»(2)

«مورخان» می نویسند: «از جمله انتقاداتی كه نسبت به عثمان می شد و در ردیف كارهای ناروایش شمرده اند، یكی تبعید «عامر بن عبد قیس» از بصره به شام بوده است.»(3) «ابن قتیبه» گوید: «وی نیكوكاری با فضیلت بوده است.»(4)

«بلكه (حتی) تو را مایه آزمایش ما ساخته است - تا ما را به وسیله تو بیازماید یا تو را از آزمایش درآورد.»

«تو آن دورافكنده پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را بخواندی و مقرب گردانیدی - و این برخلاف رویه مصطفی است.»

«خویشاوندانت را به حكومت بر خداپرستان گماشتی - و این برخلاف رویه گذشتگان (پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ابوبكر و عمر) است.»

«و یك پنجم غنیمت را به مروان بخشیدی - و بدینسان او را بر دیگری فضیلت دادی و مراتع اطراف مدینه را قرق كردی!»

«و درآمدی را كه (ابوموسی) اشعری آورده بود - از هزار(ها) به نزدیكانت بخشیدی.»

«آن دو امین (ابوبكر و عمر) به راستی راه روشن (طرز حكومت صحیح) را - كه مایه هدایت به رضای ایزد بود باز نمودند.»

«و بر اثر آن حتی یك درهم به ناروا و غصب نستاندند- و نه یك درهم به هوای دل به كسی دادند.»(1)

آنگاه دستور داد: تا او را در خیبر زندانی كردند، مرزبانی از قول او در زندان چنین سروده است.

«به سوی خدا شكایت می برم، نه به سوی مردم به جز - اباالحسن (علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه)) از زنجیرهای گران تنگی كه به اندامم هست!»

«در خیبر و اعماق «غموص» كه گویا - اطراف قبر ژرف ترین گودهای كجی است!»

«آیا اگر سخن حقی بر زبان راندم یا برای حفظ امانتی سوگند دادم - باید كشته شوم و هرگاه هر حق خوانی بمیرد، پس چه كسی برای حق دیگری را سوگند دهد؟!»(2)

آنگاه «مرزبانی» از داخل زندان برای «علی» (كرّم الله وجهه) و «عمار بن یاسر» چنین نوشت:

«به علی و عمار اعلام دار! زیرا آن دو - در مرز دین شناسی اند، زیرا رشد دینی گوی سبقت می دهد.»

«هیچ نادانی را رها نسازید تا او را وزانت بخشید - به وسیله دین معبود و اگرچه سختی وه»

ص: 176

دشواری ها را در بر داشته باشد.»

«برای من جز شمشیر چیزی باقی نمانده است در وقتی كه گره خورده - ریسمان های مرگ، در ما هست، آن راست و نیكو.»

«و می داند كه من مظلوم و بی گناهم، زمانی كه یاد شوم - در انجمن آن جماعت (عثمان و مخالفان علی (كرّم الله وجهه) در دلائل آن ها و بهانه های بر محكومیتم!»(1)

«علی» (كرّم الله وجهه) همواره با «عثمان» درباره آزادی «عبدالرحمن» صحبت می كرد تا بالاخره با این شرط موافقت كرد كه در مدینه زندگی كند، آنگاه او را به خیبر تبعید كرد و در قلعه ای به نام «قموص» می زیست تا آن كه مسلمانان بر عثمان شوریده و از هر سوی كشور به طرفش سرازیر شدند، در این موقعیت «عبدالرحمن» چنین سرود:

«اگر نبود علی زیرا خداوند مرا نجات داد - به دستش از بندها و زنجیرها!»

«هرگز به هنگامی كه غل و زنجیر بر اندامم فشار می آورد - از كسی خواستار كمك برای رهائیم نمی شدم.»

«جانم فدای علی (كرّم الله وجهه) باد كه مرا رهانید - از چنگال كافری كه خدا را ندیده گرفته بود!»(2)

«عبدالرحمن» در جنگ صفین همراه «علی» (كرّم الله وجهه) بود، «طبری» گوید: در نبردهای صفین «عبدالرحمن بن حنبل» این سرود رزمی را می خواند: «اگر مرا بكشید من ابن حنبل هستم - من آن كسی هستم كه در میان شما «نعثل» (عثمان) را هجو كردم!»(3)

این یك تن از راسخان و استواران در اسلام كه به جرم نكوهش از «منكرات» و كارهای خلاف به دست «عثمان» حاكم اسلامی خلیفه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به سیاه چال زندان، به بند و زنجیر كشیده شده بود!

خانواده اش گشایشی پدید آید و علی (كرّم الله وجهه) آن چه را حق برادری و تربیت برعهده وی بود - آن هم به خصوص در مورد كسی مثل عقیل ادا كرد؛ كه از بزرگان و ارجمندانی بود كه باید پیراسته تر از دیگران باشد - به این گونه كه آهن تفتیده را به او نزدیك ساخت و آه او بلند شد، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) فرمود: تو از این آهن بی تابی می كنی و مرا در معرض آتش دوزخ قرار می دهی.»(1)

«ابن اثیر» از طریق «سعد» آورده: «عقیل بن ابی طالب وامی به گردنش افتاد، آنگاه به كوفه بر علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) وارد شد، حضرت وی را در خانه خویش مهمان كرد و به فرزندش حسن فرمود تا او را جامه پوشانید و وقتی شب فرا رسید، شام خواست و عقیل دید كه جز نان و نمك و سبزی چیزی در كار نیست، گفت: جز آنچه می بینم چیزی نیست؟ او گفت: نه، عقیل گفت: پس وام مرا ادا می كنی؟ گفت: وامت چقدر است؟ گفت: چهل هزار درهم یا دینار می باشد، فرمود: چیزی نزد من نیست، ولی عقیل درنگ كن؛ تا سهم من از بیت المال كه چهار هزار است پرداخت شود؛ تا آن را به تو دهم، عقیل گفت: خزانه های اموال در دست تو است و مرا معطل می گذاری تا سهمیه ات پرداخت شود؟! گفت: آیا به من دستور می دهی اموال مسلمانان كه مرا بر آن امین گردانیده اند را به تو دهم؟»(2)

آن جا كه دستور دارم می نهم.»(1) و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه امت خود را از تصرف ناحق در مال خدا پرهیز داده و می فرماید: «راستی كه مردانی در مال خدا به ناحق فرو می روند و روز قیامت بهره آن ها آتش است.»(2)

اخم هایت را درهم می كنی، به خدا سوگند! اگر استاندار تصمیم بگیرد آن زمین ها را تصاحب می كند، مالك اشتر گفت: به خدا سوگند! اگر هم تصمیم بگیرد، هرگز موفق نخواهد شد؛ «سعید بن عاص» از این گفتگو خشمگین گشت و گفت: زمین های حاصلخیز میان كوفه و بصره حق قریش است! مالك اشتر اعتراض كرد، كه: «آیا آنچه خدا به قدرت نیزه های ما به تملك درآورده را می خواهی ملك خودت و قبیله ات سازی؟! به خدا سوگند! اگر كسی به این صدد برآید؛ چنان ضربه ای خواهد خورد كه سرنگون گردد!» این را گفت و به عبدالرحمن به خنیس پرید؛ اما او را از وی جدا كردند.

سعید بن عاص ماجرا را به عثمان گزارش كرد و نوشت: «با وجود مالك اشتر و دوستانش كه به قاریان و اساتید قرآن معروفند، اما مشتی ابلهند، من در كوفه از عهده كوچك ترین كاری برنمی آیم.»

«عثمان» در پاسخ دستور داد: كه آن ها را به شام تبعید كن و به مالك اشتر نویست: «من می دانم كه تو نیتی در درون داری كه اگر آشكارش كنی ریختن خونت جایز خواهد بود، فكر نمی كنم تا صدمه كشنده ای به تو نرسیده، دست از كارهایت برداری؛ به محض این كه نامه ام به تو رسید به طرف شام حركت كن، چون اهالی كوفه را فاسد كرده ای.» سعید بن عاص، مالك اشتر و همه كسانی كه با او در حمله و انتقاد شركت داشتند را تبعید كرد.

این اساتید قرآن كه اهل كوفه بودند به شام تبعید شدند، در دمشق نزد «عمر بن زراره» اقامت كردند، آنگاه بین مالك اشتر و معاویه گفتگویی درگرفت كه به خشونت كشید و بدین خاطر معاویه او را زندانی كرد، عمر و بن زراره برخاسته گفت: اگر او را زندان كنی كسی پیدا خواهد شد كه تو را از آن باز دارد؛ معاویه دستور داد تا عمرو را نیز زندانی كردند!!

به معاویه خبر رسید كه عده ای از اهالی دمشق با مالك اشتر و دوستانش می نشینند و به گفتگو و استفاضه می پردازند، آنگاه به عثمان نوشت: «تو كسانی را پیش من فرستادی كه شهر و دیار خود را فاسد كرده و شورانده اند و از این خاطرم هیچ آسوده نیست كه مردم تحت فرمانم را بر ضد من بشورانند و چیزهایی به آنان یاد دهند كه هنوز تعلیم نیافته اند و در نتیجه پیرویشان به مخالفت و امنیتشان به شورش تبدل شود.»

«عثمان» در جواب دستور فرستاد: «كه آنان را به «حمص» تبعید كند، فرماندار آن شهر عبدالرحمن بن خالد بن ولید بن مغیره بود، گفته اند: عثمان نوشته است كه آن ها را مجدداً به كوفه برگردانند، ولی باز سعید بن عاص استاندار كوفه دوباره اظهار ناراحتی كرده، در نتیجه عثمان دستور داد: آنان را به «حمص» همان شهر ساحلی (سوریه) سوق دهند.](1)3.

ص: 180

شدن است؟! وانگهی چگونه گردنكشی تنها تكیه گاه و پناهگاهش علی (كرّم الله وجهه) است، در حالی كه در طول تاریخ در جنگ های همراه با رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و بعد از آن، همواره تنها كسی كه بیشتر از همه صحابه و یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر ضد گردنكشان و زورگویان قد علم كرده و دمار از روزگارشان را درآورده كه از جمله آن ها عمرو بن عبدودها بوده؛ تنها علی بن ابی طالب بوده است؟!، چگونه این فردی كه بینشش از محدوده بینیش فراتر نبوده، چنین تهمت ناروایی را به دامن آن بزرگ مرد آسمانی می بندد؟!

آیا این گونه رفتارها از سوی عثمان و حامیانش، آزار و اذیت نسبت به «علی» (كرّم الله وجهه) و پیروانش نیست؟! و آیا ای برادر عزیز و محبوب سنی مذهب! در رفع این آزار و اذیت نباید لااقل به راه حل در قرآن مراجعه كرد و استمداد خواست، چنانچه می فرماید: «آن ها كه خدا و پیامبرش را آزاد می دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته و برای آن ها عذاب خواركننده ای آماده كرده است و آنان كه مردان و زنان باایمان را به خاطر كاری كه انجام نداده اند، آزار می دهند، بار بهتان و گناه آشكاری را به دوش كشیده اند.»(1)

را به خشم آورم! عثمان خشمگین شد و صبر كرد؛ تا روزی گفت: آیا برای امام رواست كه چیزی از مال مسلمانان بگیرد و وقتی توانگر شد بپردازد؟

«كعب الاحبار» گفت: عیبی ندارد. ابوذر گفت: ای فرزند دو یهودی! تو دین ما را به ما می آموزی؟ عثمان گفت: چه انگیزه ای آزار تو را زیاد گردانیده و در ضد یاران من برانگیخته است؟ ... اینك به من اجازه ده تا به شام روم و آن جا جهاد كنم، او به وی اجازه داد و ابوذر كارهایی كه معاویه می كرد را ناپسند می شمرد، معاویه سیصد دینار طلا برای او فرستاد، ابوذر گفت: اگر این از سهمیه حقوق امسال من است كه از دادن آن خودداری كرده بودید، آن را می پذیرم و اگر جایزه است مرا نیازی به آن نیست و «حبیب بن مسلمه فهری» دویست دینار طلا برای وی فرستاد، ابوذر گفت: آیا نزد تو هیچ كس خوارتر از من نبود كه این مال را برای من می فرستادی؟ پس آن را برگرداند.

وقتی معاویه خضراء (كاخ سبز) را در دمشق ساخت - ابوذر به او گفت: اگر این از مال خداست كه خیانت كرده ای و اگر از مال خودت هست كه اسراف است، معاویه خاموش ماند. ابوذر می گفت: به خدا سوگند! كارهایی شده كه آن ها را پسندیده و مطابق كتاب خدا و سنت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نمی نگرم و حقی را می بینم كه خاموش می شود، باطلی را می نگرم كه زنده می شود، شایسته مردمی هستند كه حقشان ضایع می شود، «حبیب بن مسلم» به معاویه گفت: ابوذر شام را بر تو تباه می سازد، اگر نیازی به شام داری، مردم را دریابید، معاویه با عثمان مكاتبه ای كرد و عثمان به وی نوشت: جندب (ابوذر) را بر ناهموارترین ستورها سوار كن و از راهی دشوار او را بفرست، معاویه بدین گونه او را به مدینه فرستاد، وقتی به مدینه آمد می گفت: كودكان را به كار می گماری و چراگاه اختصاصی درست می كنی و فرزندان آزاد شده را به خود نزدیك می نمایی؟! عثمان به او ابلاغ داشت: به هر سرزمینی كه می خواهی ملحق شو، گفت: به مكه؟ گفت: نه، به بیت المقدس؟ گفت: نه، گفت: به بصره یا كوفه؟ گفت: نه، من تو را به ربذه می فرستم و وی در آنجا بود تا درگذشت.

از طریق «اعمش» از «ابراهیم تیمی» آورده اند، كه: «پدرم گفت: از ابوذر پرسیدم: چه موجب شد كه تو در ربذه فرود آیی؟ گفت: نیك خواهی و اندرز به عثمان و معاویه مرا به اینجا كشانید.»

«مسعودی» گوید: «هنگامی كه ابوذر از مدینه خارج گردید و مروان همراه ایشان بود، علی (كرّم الله وجهه) پیدا شد و همراه با او نیز دو پسرش و برادرش عقیل و عبدالله بن جعفر و عمار بن یاسر بودند، مروان كه آن ها را دید ایراد گرفت؛ كه ای علی! امیرمؤمنان (عثمان) مردم را از همراهی با ابوذر و مشایعت او در این راه منع كرده است و اگر نمی دانی تو را آگاهی دادم! علی (كرّم الله وجهه) به

ص: 183

سوی او تاخته و تازیانه اش را میان دو گوش مركب وی كوفت و گفت: دور شود! خدا تو را به آتش اندازد و خود با ابوذر رفت و او را بدرقه كرد و سپس وی را وداع گفت، در آن حال ابوذر گریست و گفت: خدا شما خانواده را بیامرزد! كه ای ابوالحسن علی! هرگاه من تو و فرزندانت را می دیدم؛ از شما به یاد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می افتادم!!

آنگاه مروان گزارش كار و شكایت از علی (كرّم الله وجهه) را نزد عثمان برد، عثمان گفت: ای گروه مسلمانان! كیست كه برای من چاره علی را كند؟ پیك مرا از كاری كه برای آن گسیل داشتم، بازگردانیده است و به خدا سوگند! او را كیفر خواهیم كرد!

در آن هنگام وقتی علی (كرّم الله وجهه) برگشت، مردم به استقبال ایشان رفتند(1) و گفتند: عثمان برای تو خشم گرفته كه چرا بدرقه ابوذر رفته ای! فرمود: خشم اسب بر لگامش باد! حضرت آمد و شب فرا رسید، نزد عثمان رفت، او گفت: چه عاملی تو را وادار كرد؛ كه با مروان چنان كنی و بر من گستاخی نمایی؟ و پیك من و فرمان مرا رد كنی؟ فرمود: در مورد مروان: او می خواست مرا برگرداند، من نیز مانع كار او شدم، اما در مورد فرمان تو:، آن را در نكرده ام، عثمان گفت: مگر به تو نرسانید كه مردم را، از همراهی با ابوذر و بدرقه او منع كرده ام؟ علی (كرّم الله وجهه) فرمود: مگر هر كاری كه تو دستور به انجام آن دهی؛ آیا باز هم باید ما از فرمان تو پیروی كنیم؟ به خدا سوگند! نخواهیم كرد، عثمان گفت: داد مروان را بده، فرمود: چگونه داد او را دهم؟ گفت: تو میان مركب او نواختی، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: این مركب من، اگر خواهد به گونه ای كه مركبش را زدم او نیز بزند، ما اگر مرا ناسزا دهد؛ به خدا سوگند! كه دشنامی همانند آن، نثار تو خواهم كرد، عثمان گفت: وقتی تو او را دشنام دادی، چرا او تو را دشنام ندهد، به خدا سوگند! كه تو نزد من از او برتر نیستی! علی به خشم در آمد و فرمود: با من این گونه سخن می گویی؟ و مرا همسنگ مروان می شماری؟ به خدا سوگند! كه من از تو برترم و پدرم از پدرت برتر است و مادرم از مادرت! این تیرهای من بود كه از تیردان بیرون افكندم و اكنون تو بیا و با تیرهایت روی به من آر، عثمان خشمگین شد و چهره اش سرخ گردید، برخاست و به خانه اش رفت.»(2)4.

ص: 184

«مسلم» نیز پس از نقل دو حدیث فوق(1) چنین می گوید: «ابوذر گفت: من دو سال پیش از بعثت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نماز گزاردم، عبدالله گفت: پرسیدم: روی خود را به كدام سو می كردی؟ گفت: به همان سوی ك خدا روی مرا بدان بگرداند.»(2)

«ابونعیم» گوید: «ابوذر گفت: برادر زاده ام! من چهار سال پیش از اسلام نماز گزاردم.»(3)

«ابن عساكر» گزارشی آورده: «كه ابوبكر دست ابوذر را گرفت و گفت: ابوذر! آیا تو در زمان جاهلیت نیز خداپرست بوده ای؟ گفت: آری، مرا می دیدی كه نزدیك به آفتاب می ایستادم و همچنان نماز می خواندم تا گرمای آن آزارم داد و مانند ردا و روپوشی می افتادم، پرسید: به كدام سوی روی می آوری؟ گفت: نمی دانم به هر سوی كه خدا روی مرا به آن می گردانید.»(4)

«ابن سعد» گوید: «ابوذر گفت: من پنجمین كسی بودم كه اسلام آورد.» و به عبارت «ابوعمر» و «ابن اثیر» آمده كه «وی پس از چهار كس مسلمان شد.» و در عبارتی دیگر: «گویند: كه او پس از سه كس و گویند: پس از چهار كس مسلمان شد.» در عبارت حاكم: «وی گفت: من یك چهارم مسلمانان بودم و پیش از من سه تن مسلمان شدند.» و به عبارت ابونعیم: «وی گفت: من چهارمین مسلمان و پیش از من سه تن مسلمان شدند.» و به عبارت مناوی: «من چهارمین مسلمان بودم.» و به عبارت ابن سعد: «ابوذر چهارمین یا پنجمین مسلمان بوده است.»(5)

«ابن سعد» گوید: «ابوذر گفت: من نخستین كسی بودم كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را با تحیت اسلامی درود فرستادم و گفتم: درود بر تو باد ای رسول خدا! گفت: بر تو باد رحمت خدا!»(6)

بیمناك بود كه درباره پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كاوش كند و چون حضرت را ندید و شب شد، در گوشه مسجد شب را گذراند و همین كه دستار ببست، علی بر او گذر كرده، گفت: این مرد از كجاست؟ گفت: مردی از غفاریان هستم، گفت: به پا خیز به منزلت رو! گفت: او را به منزل خود برد و هیچ یك از آن دو پرس و جویی از یكدیگر نكردند و فردا ابوذر نیز در جستجو برآمد و ایشان را ندید و باز دل خوش نبود كه از احدی سؤال كند، باز برگشت و خوابید؛ تا شب شد، باز علی (كرّم الله وجهه) به او گذر كرد، فرمود: وقت آن نیامده كه منزلت را بشناسی؟ باز او را برد و شب را آن جا سپری كرد و چون صبح فرا رسید، باز هیچ یك از یكدیگر پرس و جوی نكرد تا صبح روز سوم فرا رسید، آنگاه از «علی» (كرّم الله وجهه) پیمان گرفت؛ كه اگر آنچه را در دل دارم برایت افشاء كنم! آیا پوشیده می داری؟ فرمود: آری، آنگاه اظهار داشت: به من خبر رسیده كه این جا مردی ظهور كرده و خود را پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می داند و من برادرم را جهت جستجو فرستادم و او درد مرا دوا نكرد، من خودم آمدم او را دیدار كنم؛ علی (كرّم الله وجهه) به او گفت: فردا كه شد من می روم و تو به دنبال من بیا و من اگر چیزی دیدم؛ كه بر تو بیمناك شدم، اندكی خم می شوم كه گویا آب ریخته شد و نزد تو می آیم و اگر احدی را ندیدم، تو همواره به دنبال من بیا و هرجا داخل شدم تو نیز داخل شو! او نیز چنین كرد تا در پی علی (كرّم الله وجهه) بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم درآمد و خبر را برای ایشان باز گفت و سخن ایشان را شنید و همان ساعت مسلمان شد، آنگاه گفت: ای پیامبر! چه دستوری به من می دهی؟ فرمود: به سوی قبیله ات برگرد؛ تا دستور من به تو رسد، او به ایشان عرضه داشت: سوگند به آن كه جانم در دست اوست! برنمی گردم تا در مسجدالحرام فریاد به شعار مسلمانی برآرم!!، پس به مسجد آمد و با صدای بلند آوا سر داد: گواهی می دهم كه خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد بنده او و رسول او است! بت پرستان گفتند: این مرد دین خود را عوض كرده، پس چنان او را زدند تا بیفتاد، آنگاه عباس نزد وی آمد و خود را بر روی او انداخت و گفت: ای گروه قریش! این مرد را كشتید! شما بازرگانان هستید و راه شما از كنار قبیله او - غفار - است، مگر می خواهید كه آن ها راه را بر شما قطع كنند و ببندند، پس از او دست برداشتند، آنگاه روز بعد دوباره تكرار شد.»(1)

«ابن سعد» داستان مسلمان شدن او را این گونه آورده: «چند تن از جوانان قریش، او را به جرم مسلمانی زدند و او نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمد و گفت: ای رسول خدا! من قریش را رها نمی كنم؛ تا داد خویش را از آنان بگیرم، آنگاه رفت تا به عسفان مسكن گزید و هرگاه كاروانی از قریش كه بار2.

ص: 187

خوراكی داشتند، می آمدند بر تپه غزال فراریشان می داد و بارهایشان برداشته، گندم ها را جمع می كرد و به قبیله اش می گفت: هیچ یك از شما دانه ای از آن را برنگیرد مگر پس از آن كه بگوید: خدایی جز خدای یگانه نیست! آن ها نیز این كلمه را می گفتند، آنگاه بارهای خوراكی را برمی گرفتند.»(1)

داستان ابوذر درخصوص فضایل و علم و شهامت و شجاعت و آشكار كردن دین خود را در میان قریش و مشركان زیاد است كه به خاطر اطاله كلام آن را ذكر نمی كنیم و این مقدار هم كه ذكر شد، به خاطر آن بود كه مردم به ظلم و بیدادگری عثمان سنبت به این مرد بزرگ پی ببرند!!

«عبدالله بن مسعود: همین كه به طرف مدینه حركت كرد، مردم كوفه او را مشایعت كردند، آنان را به پرهیزگاری و ترس از خدا و به انس با قرآن سفارش كرد، در پاسخ گفتند: خداوند تو را پاداش نیكو دهد، زیرا تو به افراد بی سوادمان علم آموختی و گام دانشمندان را استوار ساختی و برای ما درس قرآن گفتی و ما را دین شناس گردانیدی، تو بهترین برادر مسلمان بودی و بهترین دمساز، آنگاه با او خداحافظی كرده بازگشتند.

«عبدالله بن مسعود» هنگامی كه به مدینه رسید، عثمان بر بالای منبر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم سخنرانی می كرد، همین كه چشمش به عبدالله افتاد، گفت: هان! اكنون حیوانكی بد راه، فرا رسیده كه اگر كسی بر خوراكش گذرد قی می كند و مدفوع می ریزد و ریق می زند.

«عبدالله بن مسعود» گفت: من چنان كه گفتی نیستم، بلكه در حقیقت یار پیامبر خدایم؛ یارش در نبرد «بدر» و در «بیعت رضوان»، «عایشه» رضی الله عنه فریاد برآورد كه وای عثمان! این حرف را به یار پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می زنی؟ آنگاه عثمان دستور داد: تا او را با خشونت از مسجد بیرون انداختند و عبدالله بن زمعه او را بر زمین زد و گفته اند: در حقیقت این طور بوده كه «یحموم» نوكر عثمان او را بر شانه خویش برداشته، به طوری كه پاهایش بر دو طرف گردن وی آویخته و در این حال او را بر زمین كوفته تا دنده اش شكسته است!

در این موقعیت «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: «ای عثمان! با اتكا بر گزارش ولید بن عقبه با یار پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم چنین رفتار می كنی؟! عثمان گفت: بنا بر گزارش ولید چنین نكردم، بلكه بدین خاطر كردم كه «زبیر بن صلت كندی» را به كوفه فرستاده بودم، ابن مسعود به او گفته بود: خون عثمان حلال است، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: زبیر مورد اعتماد نیست.»(1)

این قسمت ماجرا را «واقدی» چنین آورده است: «ابن مسعود وقتی قدم به مدینه نهاد، شب جمعه بود، هنگامی كه عثمان از رسیدنش خبر یافت، گفت: ای مردم! امشب حیوانكی به سراغ شما آمده كه هركس بر خوراكش گذرد، قی می كند و مدفوع می ریزد!»(A)

«ابن مسعود» گفت: «من چنان كه گفتی نیستم! بلكه در حقیقت در نبرد «بدر» و در «بیعت رضوان» و «نبرد خندق» و «نبرد حنین» یار پیامبر خدایم! و می افزاید كه عایشه رضی الله عنه فریاد برآورد: ای عثمان! این حرف را به یار پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می زنی؟! عثمان گفت: ساكت شو! و سپس رو به عبدالله بن زمعه كرده كه او را با خشونت بیرون كن! و ابن زمعه او را به دوش برداشت و برد تا به در مسجد رسید، او را به زمین زد تا یكی از دنده هایش شكست و ابن مسعود گفته است: مرا ابن زمعه كافر به دستور عثمان كشت!»7.

ص: 189

«بلاذری» ادامه می دهد: «علی (كرّم الله وجهه) به پرستاری ابن مسعود برخاست تا او را به منزل رسانید، ابن مسعود در مدینه مقیم بود و عثمان اجازه نمی داد به هیچ شهر و ایالتی برود، هنگامی كه شفا یافت، تصمیم گرفت به جهاد رود، عثمان جلوگیری كرد، مروان به او گفت: ابن مسعود عراق را بر تو شورانده، می خواهی شام را نیز بر تو بشوراند؟ همچنان در مدینه به سر می برد تا دو سال قبل از كشته شدن عثمان درگذشت، بدین ترتیب او سه سال در مدینه به طور اجبار مقیم بود!»(1)

بگیر، گفت: وقتی به آن محتاج بودم قطعش كردی؟ و اكنون كه به آن احتیاجی ندارم عطا می كنی و آن را نمی خواهم، پس عثمان از نزد وی رفت، عبدالله بن مسعود همچنان از دست عثمان خشمگین بود؛ تا در گذشت.»(1)

«محمدبن اسحاق» از «محمدبن كعب قرظی» آورده: «عثمان عبدالله بن مسعود را به خاطر این كه ابوذر را دفن كرده بود، چهل تازیانه زد.»(2)

آمده است: «عثمان حقوقی را كه به عبدالله ابن مسعود و ابوذر از خزانه عمومی داشتند، قطع كرد و ابوذر عبدالله بن مسعود را وصی خود قرار داد و به او وصیت كرده بود كه بر وی نماز گزارد و از عثمان در این باره اجازه نگیرد؛ كه مبادا عثمان بر او نماز گزارد.»(3)

آمده است: «از جمله انتقاداتی كه به عثمان می شد، این بوده كه چرا عبدالله بن مسعود را زندانی و تبعید كرد؟!! و مستمری ابی بن كعب را قطع نمود و عبادة بن صامت را بر اثر گزارش معاویه از شام تبعید نمود و عمار یاسر را كتك زد و كعب بن عبده را بیست تازیانه زد و به یكی از مناطق كوهستانی تبعید نمود و عبدالرحمن بن عوف را منافق قلمداد نمود؟!»(4)

2- «ابن سعد» از طریق «عبدالله بن مسعود» نقل كرده است كه آیه: «آن ها كه دعوت خدا و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پس از آن همه جراحاتی كه به ایشان رسید اجابت كردند (و زخم های اُحُد التیام نیافته به «حمراء الاسد» حركت كردند) برای كسانی از آن ها كه نیكی كردند و تقوا پیش گرفتند، پاداش بزرگ است.»(1) درباره هیجده نفر مرد نازل شده كه «ابن مسعود» یكی از آنان است.(2)

3- «شربینی» و «خازن» گفته اند: «این آیه: «(آیا چنین كسی باارزش است) یا كسی كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگار امیدوار است.»(3) درباره «ابن مسعود» و «عمار بن یاسر» و «سلمان فارسی» نازل شده است.»(4)

4- از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل شده: «كه عبدالله بن مسعود هنگام قیامت در میزان (سنجش اعمال) گرن تر از كوه احد خواهد بود.» و به عبارتی دیگر: «فرمود: سوگند به آن كسی كه جانم به دست اوست! آن دو (ساق ابن مسعود) گران تر از كوه احد است.» و به عبارتی دیگر: «سوگند به آن كس كه جانم به دست اوست، دو ساق عبدالله (ابن مسعود) هنگام قیامت عظیم تر از «احد» و «حرا» است.»(5)

5- از «پیامبر اكرم» صلّی الله علیه و آله و سلّم حدیثی به این مضمون نقل شده: «هركه از قرائت قرآن بدان گونه كه نازل گشته خشنود می شود، باید آن را بنا بر قرائت «ابن ام عبد» یعنی «عبدالله بن مسعود - بخواند.»(6)

6- از «ابی درداء» خبری به طور مرفوع آمده: «برای امت خویش آن چه را خدا و «ابن ام عبد» (عبدالله بن مسعود) خوش بدارند، خوش می دارم و برای امتم از آنچه خدا و «ابن ام عبد» را به خشم می آورد، به خشم می آیم.»(7)

7- «عبدالله بن مسعود» گوید: «پیامبر خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم به من فرمود: «به تو اجازه می دهم كه پرده خانه ام را به یك سو زده برای شنیدن سخن خصوصی و محرمانه ام هم نشینم شوی تا آنگاه كه تو را از آن7.

ص: 193

منع كنم.»(1) «ابن حجر» گوید: این را مؤلفان «صحاح» روایت كرده اند.

8- «ترمذی» روایت كرده كه «پیامبر خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «به روش عبدالله بن مسعود متمسك شوید.» به عبارتی دیگر از «احمد»: «به روش عمار متمسك باشید و سخن و احادیثی را كه عبدالله بن مسعود نقل می كند، راست و درست بشمارید و تصدیق كنید.»(2)

10- «ترمذی» از قول «حذیفة بن یمان» نقل كرده كه گفت: «در میان مردم آن كسی كه از لحاظ عقیده و روش و طرز رفتار، بیش از همه به محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم شباهت دارد، عبدالله بن مسعود است.» یا به عبارتی كه «بخاری» آورده: «كسی را نمی شناسم كه از لحاظ عقیده و روش و طرز رفتار بیش از «ابن ام عبد» (یعنی عبدالله بن مسعود) به پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نزدیك باشد.»(A)

«ترمذی» می افزاید: «كه یاران پایبند به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می دانستند؛ كه ابن مسعود از همه آنان به درگاه خدا نزدیك تر است.» و به عبارت «ابونعیم»: «او در رستاخیر به شفیع و واسطه (یعنی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیتش علیهم السلام) از همه كس نزدیك تر است.» و به عبارت «ابوعمر» شنیده اند؛ كه «حذیفه» به خدا سوگند می خورد و می گوید: كسی را سراغ ندارم كه از هنگام بیرون رفتن از خانه و بازگشتن به خانه از لحاظ رفتار و راست روی بیش از «عبدالله بن مسعود»، به پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شباهت داشته باشد، یاران پایبند محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم می دانند كه وی در رستاخیز از همه آن ها بیشتر به شفیع و واسطه نزدیك است.»(3)

12- «مسلم» و «بخاری» و «ترمذی» از «ابوموسی» آورده اند، كه: «من و برادرم وقتی از یمن آمدیم، از بس می دیدیم كه عبدالله بن مسعود و مادرش به خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حاضر می شوند،

ص: 194

پنداشتیم كه او یكی از اعضای خانواده پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است.»(1)

13- «احمد بن حنبل» از طریق «عمرو بن عاصی» نقل كرده: «كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در حالی از دنیا رفت كه عبدالله بن مسعود و عمار ابن یاسر را دوست می داشت.»(2)

«هیثمی» همین روایت را چنین آورده: «پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در حالی درگذشت كه از او (یعنی عبدالله بن مسعود) راضی بود.»(3)

14- «بخاری» از «عبدالله بن مسعود» آورده است كه گفت: «من هفتاد سوره (قرآن) از دهان پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده بودم كه هنوز زید بن ثابت بچه بود.» و به عبارتی دیگر: «آن سوره ها را درك كرده و دریافته بودم پیش از آن كه زید بن ثابت مسلمان شود و زمانی كه او با بچه ها بازی می كرد.» و به عبارت دیگر: نهیچ كس در دریافت این سوره ها با من، قدرت مسابقه و هم ردیفی نداشت.»(4)

15- «بغوی» از قول «تمیم بن حرام» آورده است كه گفت: من با یاران پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم معاشرت كرده ام و ندیدم كسی را كه بیش از عبدالله بن مسعود زاهد و مشتاق به آخرت باشد یا چنان كه آرزو كنم صلاحی چون صلاح وی داشته باشم.»(5)

16- «عبیدالله بن عبدالله بن عتبه» گوید: «عبدالله (ابن مسعود) رازدار پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بود.»(6)

«ابودرداء» گوید: «مگر از میان شما عبدالله بن مسعود افتخار رازداری پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را نداشت؟»(A)

«عبدالله بن شداد» گوید: «عبدالله (ابن مسعود) حامل اشیاء خصوصی و بالش و مسواك و كفش های پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بود.»(B)

17- «ابن مسعود» می گفت: «من از همه یاران بهتر نیستم، ولی قرآن را از همه آن ها بهتر می فهمم و هیچ سوره یا آیه ای در قرآن نیست كه ندانم، درباره چه چیزی و یا چه كسی و چه وقت نازل شده است»، «ابووائل» كه این قول را از وی نقل كرده، می گوید: ننشنیدم كه كسی این سخن را رد كند و6.

ص: 195

تكذیب نماید!»(1)

گفت: من با تو فرق دارم ساق پایم نحیف و نزار است و خودم گندمگونم.» این گفتگو به گوش عمر رسید، آن مرد را زد و می گفت: به ابن مسعود پاسخ سربالا می دهی؟!»(1)

«ابو عمر» نقل كرده: «مردی در عرفات نزد عمر آمده، گفت: از كوفه آمده ام، در آنجا مردی بود كه قرآن را از بر می خواند، عمر از این سخن به شدت غضبناك شده، گفت: وای بر او!، او كیست؟ گفت: عبدالله بن مسعود است، آنگاه خشم عمر فرو نشست و آرامش یافت، گفت: به خدا سوگند! كسی را سراغ ندارم كه در این مورد شایسته تر از وی باشد.»(A)

تنها برانگیخته می شود.»(1)

در همان دیار، كسانی كه نسبت به ابوذر كینه ورزیده بودند، بر ضد عبدالله بن مسعود اتفاق یافتند و نزد حاكم سعایت كردند؛ كه حاكم وظیفه الهی ابن مسعود را گناهی نابخشودنی شمرده، حكم صادر كرد: تا چهل تازیانه به وی زدند!!، حكمی كه حتی در حق كسی كه كافر زندیقی را دفن كرده باشد، نمی توان كرد تا چه رسد به مسلمانی با این عظمت كه زبانزد عام و خاص بوده است!

این چه جانشینی برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه قدر و منزلت اصحاب عظیم الشان خود حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم را نمی شناسد و احترام مجاهدان «بدر» كه قرآن در حقشان نازل شده را ندارد؟! و به تعریف و تمجید رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره آنان نظر نمی افكند؟! در حالی كه می دانیم یكی از مجاهدان «بدر» جرمی مرتكب شده بود و عمر گفت: ای پیامبر خدا! اجازه بده گردنش را بزنم! فرمود: آرام تر ای پسر خطاب! می دانی كه او در نبرد «بدر» شركت داشته است و چه می دانی شاید خداوند اهل بدر را در سایه رحمتش داشته باشد، آنگاه فرمود: هر طور كه می خواهید رفتار كنید، من از شما درمی گذرم.»(1) تا حدی كه دار و دسته عثمان حدیثی ساخته اند تا عثمان را جزء مجاهدان «بدر» قلمداد كنند، زیرا همه در فضیلت مجاهدان «بدر» اتفاق نظر داشته اند و دارند و از همین جهت بود كه خلیفه درخصوص هركسی كه در نبرد «بدر» شركت داشته، نسبت به ظلم و خشم و غضب بر او، جهت خوشحال كردن امویان حساس بوده است!

عثمان گفت: در برابر من ای پسر زن ... گستاخی می كنی؟ گفت: او را بگیرید، عمار را دستگیر كردند، عثمان (به دار الخلافه) وارد شد، دستور داد: او را آوردند و بنا كرد؛ او را چنان زد تا بیهوش شد، در آن هنگام او را بیرون بردند تا به منزل «ام سلمه» همسر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رساندند، وی از نماز ظهر و عصر و مغرب بازماند، وقتی به هوش آمد، وضو گرفته نماز گزارد و گفت: خدا را شكر كه نخستین روزی نیست كه در راه خدا آزار و شكنجه می بینم!

«هشام بن ولید بن مغیره مخزومی» - از آن جهت كه عمار هم پیمان قبیله بنی مخزوم بود - برخاسته به عثمان گفت: ای عثمان! در مورد علی (كرّم الله وجهه) از او و قبیله و خویشانش ترسیدی (كه مقابل اعتراضش سكوت كردی!) اما در مورد ما جرئت به خرج دادی و هم پیمان و عضو قبیله ما را تا به حد كشتن كتك زدی؟! به خدا سوگند! اگر عمار بمیرد، یكی از سران بنی امیه را خواهم كشت!

«عثمان» گفت: كارت به اینجا رسیده؛ ای پسر قسریه؟!(1) گفت: نه تنها مادرم، بلكه جده ام نیز از عشیره قسریه از عشایر قبیله بجلیه است. عثمان به او دشنام داد و حكم كرد: تا او را بیرون انداختند، آنگاه هشام بن ولید نزد «ام سلمه» رفت و دید كه همسر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از رفتاری كه با عمار یاسر شده خشمگین است و خبر آنچه عثمان بر سر عمار آورده بود به عایشه رضی الله عنه رسیده، او خشمگین گشته مقداری از موی پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و جامه و كفشی از او را بیرون آورده، فریاد برآورد كه چه زود سنت پیامبرتان را ترك كردید، در حالی كه این موی و جامه و كفش او است كه هنوز فرسوده نشده است؟! كه عثمان به شدت ناراحت و عصبانی شد و حرف زدنش را نمی فهمید و از ناراحتی به مسجد درآمد، در این وقت مردم می گفتند: سبحان الله! سبحان الله! (و با این عبارات از رویه خلیفه اظهار تنفر می كردند) عمرو عاص چون از مسند استانداری عزل شده و به جای او عبدالله بن ابی سرح برگزیده شده بود، از عثمان دل پری داشت و بدین خاطر زیاد سبحان الله! می گفت.

خبر رفتن هشام بن ولید و جماعتی از بنی مخزوم نزد ام سلمه و این كه همسر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از حال عمار خشمگین شده است، به عثمان رسید، آنگاه كسی را نزد ام سلمه فرستاد كه چرا مردم اینجا اجتماع كرده اند؟ ام سلمه پیغام فرستاد: این به تو مربوط نیست و دست از این سؤالات بردار! ضمناً با طرز حكومتت مردم را وادار به كارهایی نكن كه مایل نیستند دست به آن بزنند!

مردم رفتاری كه عثمان با عمار كرده بود را، تقبیح نمودند و چون آن خبر میان مردم منتشر شدد.

ص: 199

مخالفتشان شدت گرفت.»(1)

«زهری» چنانكه «بلاذری» روایت كرده، مطلب را چنین آورده است: «در خزانه عمومی كیسه ای پر از جواهرات و زیور بود، عثمان با آن، بعضی از افراد خانواده اش را آراست، در این هنگام مردم او را مورد انتقاد قرار دادند، وقتی خبر انتقادات مردم به گوشش رسید، در نطقی گفت: این مال خداست، آن را به هركس دلم بخواهد می دهم و به هركس دلم بخواهد نمی دهم تا كور شود چشم هركس كه نمی تواند ببیند!

عمار گفت: به خدا سوگند! من نخستین كسی هستم كه چنین رویه ای را نمی تواند دید، پس عثمان گفت: در برابر من گستاخی می كنی؟ ای پسر سمیه! و او را زد تا بیهوش گشت، بعد عمار گفت: این اولین باری نیست كه در راه خدا و به خاطر خدا، مورد آزار و شكنجه قرار می گیرم و عایشه مقداری از موهای پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و یكی از لباس ها و كفش هایش را برآورده و گفت: چه زود سنت پیامبرتان را ترك كردید و عمرو عاص گفت: این منبر پیامبرتان و این جامه اش و این مویش هست كه هنوز نفرسوده و از بین نرفته است و شما (سنتش را) تغییر داده و به جای آن سنت دیگری اختیار كرده اید؛ در نتیجه، عثمان چنان خشمگین شد كه حرف زدنش را نمی فهمید!»(2)

(2) «بلاذری» می نویسد: «مقداد بن عمرو و عمار بن یاسر و طلحه و زبیر با عده ای دیگر از یاران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نامه ای نوشتند و در آن بدعت های عثمان را برشمردند و او را از پروردگارش بیم دادند و خاطرنشان ساختند؛ كه اگر دست از این رویه خود ساخته و بدعت هایش برندارد، بر او خواهند تاخت، آنگاه عمار بن یاسر نامه را گرفت و نزد عثمان برد، وی تا مقدمه نامه را خواند، به عمار گفت: از بین آن ها تو یكی در حمله به من پیش قدم شده ای؟ عمار گفت: چون من برای تو از همه آن ها دلسوزتر هستم! عثمان گفت: دروغ می گویی ای پسر سمیه!(3) عمار گفت: به خدا سوگند! من پسر سمیه و پسر یاسرم! در این وقت عثمان به نوكرانش دستور داد: تا دست ها و پاهایش را دراز كردند و خودش با لگد - در حالی كه كفش به پا داشت - بر شكم و زیر شكمش می زد و عمار كه ت.

ص: 200

سالخورده ای ناتوان بود، دچار فتق شد و بیهوش گردید.»(1)

«ابوعمر» می نویسد: به علت پیمان و قرارداد ولایتی كه میان قبیله بنی مخزوم و عمار و پدرش یاسر بسته شده بود، وقتی نوكران عثمان به عمار صدمه وارد كردند و او را زدند تا شكمش بشكافت و یكی از دنده هایش را شكستند، بنی مخزوم اجتماع كرده، نزد عثمان رفتند و گفتند: به خدا سوگند! اگر بمیرد یكی - از بنی امیه - را غیر از عثمان خواهیم كشت!!»(2)

به تأخیر انداخته بود!

(7) مهاجران و انصار را به كارهای دولتی و هیچ كاری نمی گماشت و با آنان مشورت نمی كرد و به جای این كه از آراء آنان استفاده كند، به رأی خود عمل می كرد.

(8) مراتع اطراف مدینه را قُرُق اختصاصی كرده بود.

(9) قطعاتی از املاك دولتی و خواربار و مستمری هایی از خزانه عمومی، به عده ای از اهالی مدینه می داد؛ كه نه افتخار مصاحبت و شاگردی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را داشتند و نه در جهاد خارجی و یا در دفاع شركت می نمودند.

(10) این كه به جای خیزران، تازیانه را كه دردآورتر (شاید موهن تر) بود، به كار می بست و او نخستین كسی بود كه با تازیانه بر پشت مردم زد، در حالی كه خلیفه سابق با «درّه» و «خیزران» می زد.

سپس همداستان شدند كه نامه را به دست عثمان برسانند. از كسانی كه در نوشتن نامه حضور داشتند، عمار بن یاسر و مقداد بن اسود بود و جملگی ده نفر می شدند، آنان بیرون آمدند؛ تا نامه را به دست عثمان برسانند - نامه در دست عمار بن یاسر بو.- یكایك عقب كشیدند؛ تا عمار تنها ماند، رفت تا به خانه عثمان رسید. اجازه ورود خواست و اجازه یافت. وارد شد، مروان بن حكم و خویشان اموی عثمان نشسته بودند. نامه را به عثمان داد، وی آن را خواند، پرسید: تو این نامه را نوشته ای؟ گفت: بله، پرسید: چه كسانی با تو بوده اند؟ گفت: عده ای بودند كه از ترس یكایك پراكندند، پرسید: كه بودند؟ گفت: اسم هایشان را به تو خواهم گفت، عثمان گفت: چرا از میان آن ها، تو جرئت این كار را به خود دادی؟ در این زمان مروان گفت: ای امیر مؤمنان! این بنده سیاه (عمار) مردم را در مخالفت با تو دلیر ساخته است و اگر او را بكشی، كسانی را كه پشت سر او هستند، ضربه زده ای! عثمان گفت: او را بزنید. او را كتك زدند و عثمان با آن ها در كتك زدن شركت كرد؛ تا شكمش را بشكافتند و بیهوش گشت. او را كشیده، بیرون خانه انداختند!!

آنگاه «ام سلمه» همسر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داد: او را به خانه اش آوردند. ابن مغیره كه هم پیمان عمار بودند و در این مورد خشمگین شد، به همین سبب وقتی عثمان برای نماز ظهر بیرون آمد، هشام بن ولید بن مغیره جلوی او را گرفته، گفت: به خدا سوگند! اگر عمار بر اثر این كتك بمیرد، یكی از مردان بنی امیه را خواهم كشت. عثمان گفت: این حدّ تو نیست. سپس عثمان به مسجد درآمد و در آنجا علی (كرّم الله وجهه) را دید كه در حال بیماری نشسته و سرش را بسته است. عثمان گفت: به خدا سوگند! ای اباالحسن! نمی دانم مشتاق مرگت هستم یا مشتاق زندگی ات. به خدا

ص: 202

سوگند! اگر بمیری، دوست ندارم كه پس از تو برای دیگری زنده بمانم، زیرا كسی را نمی یابم كه بتواند جای تو را بگیرد و اگر زنده بمانی، هیچ گردنكشی كه تو را نردبان و بازو و پناهگاه و مأوای خود قرار داده، نمی توانم از بین ببرم، به طوری كه هیچ چیز مرا از كیفر دادن او بازنمی دارد، جز مقامی كه در نزد تو دارد و یا نسبتی كه تو با او داری! رابطه من با تو همانند رابطه پسر عاق شده با پدرش می ماند كه اگر بمیرد، غمناك می شود و اگر بماند او را عاق می كند. پس یا آشتی باشد تا با هم در صلح و صفا زندگی كنیم و یا جنگ باشد تا با هم بستیزیم. مرا وسط آسمان و زمین معلّق و بلاتكلیف مگذار! تو، به خدا سوگند! اگر مرا بكشی، بهتر از من نخواهی یافت و اگر تو را بكشم، كسی كه جای تو را بگیرد نخواهم یافت و كسی كه فتنه را آغاز كند، هرگز به زمامداری این امت نخواهد رسید!

علی (كرّم الله وجهه) فرمود: آنچه بر زبان آوردی پاسخی دارد، ولی اكنون سرگرم درد خویشم! بنابراین، سخنی را با تو می گویم كه آن بنده صالح خدا (یعقوب علیه السلام) گفت: «من صبر جمیل (و شكیبایی خالی از ناسپاسی) خواهم داشت و در برابر آنچه كه می گویید یاری می طلبم.»(1)

«مروان» گفت: «بنابراین به خدا سوگند! ما (فقط در حكومت اموی) نیزه هایمان را به شكستن می دهیم و شمشیرهایمان را به خرد شدنش و هركه پس از ما مصدر كار شود، خیری از آن نخواهد دید. عثمان به او پرخاش كرد: ساكت شو! این كارها به تو نرسیده است.»(2)

(3) «بلاذری» می نویسد: «در روایت دیگری امده: «وقتی خبر مرگ ابوذر در «ربذه» به عثمان رسید، گفت: خدا او را بیامرزد. عمار بن یاسر (كه حاضر بود) گفت: بله، خدا او را از دست ما نجات داد. عثمان پرخاش كرد كه: ای ... خیال كرده ای از تبعید او پشیمان شده ام؟ و در حالی كه بر پشت گردن عمار می زد، گفت: برو، به جای او (ربذه). همین كه عمار بار سفر بست و آماده رفتن به تبعیدگاه شد، بنی مخزوم نزد علی (كرّم الله وجهه) آمده، خواهش كردند، در این زمینه با عثمان صحبت كند. آنگاه علی (كرّم الله وجهه) فرمود: ای عثمان! از خدا بترس. یكی از مردان مصالح ملت اسلام را تبعید كردی؛ تا در تبعیدگاه درگذشت. اكنون می خواهی یكی دیگر همانند او را تبعید كنی!! و گفتگویی میانشان درگرفت؛ تا آن كه عثمان گفت: تو بیش از آن، مستحق تبعیدشدنی! علی (كرّم الله وجهه) فرمود: اگر می خواهی همین كار را بكن. مهاجران اجتماع كردند و به عثمان گفتند:1.

ص: 203

این كه نمی شود، هر بار مردی با تو گفتگو كند؛ راهی و تبعیدش كنی! در نتیجه دست از عمار بن یاسر برداشت!»(1)

(2) «بلاذری» می نویسد: «عثمان از كنار قبر جدیدی گذشت، پرسید: این قبر كیست؟ گفتند: مزار عبدالله بن مسعود است. عثمان از دست عمار عصبانی شد؛ كه چرا مرگ او را پنهان داشته، چون عمار عهده دار نماز بر جنازه ابن مسعود و دفن وی بود. در آن هنگام عمار را چندان با گلد زد كه دچار فتق شد.»(3)

«یعقوبی» چنین گوید: «ابن مسعود درگذشت. عمار بن یاسر بر او نماز گزارد. عثمان نبود. عمار مرگ ابن مسعود را پنهان كرد. وقتی كه كار تمام شد، عثمان قبر را دید و پرسید: این قبر كیست؟ گفتند: مزار عبدالله بن مسعود است. عثمان گفت: چطور قبل از این كه به من خبر دهید دفنش كردید؟ گفتند: وصی او عمار بن یاسر است و وصیت كرده تا به تو خبر ندهند. دیری نگذشت كه «مقداد»(4) درگذشت و به موجب وصیتی كه كرده بود، عمار بر او نماز گزارد و در این كار از عثمان اجازه نگرفت. پس عثمان به شدت از عمار خشمگین گشت و گفت: بدا به حال پسر كنیز سیاه (عمار یاسر)! بدانید من او را خوب می شناسم.»(4) «ابن سعد» گوید: «كسی كه عمار بن یاسر را كشت، عقبة بن عامر بود و هم او بود كه به دستور عثمان بن عفان وی را كتك زد.»(5)

مردی كه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بسیار زبان به ستایشش گشوده و بارها تأكید كرده، مبادا كسی با او دشمنی ورزد و یا به اهانت و تحقیر روا دارد و دشنامش دهد. اصحاب متقدم پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همواره با را تكریم و احترام می دانشتند و كسی كه او را آزارد و یا به خشم آورد دشمن می شمردند با این همه چنان رفتار ناروایی با وی شده و او هیچ عكس العملی از خود نشان نداد و جز به رضای خدا و پیامبرش كاری نكرده و همیشه مدافع حق و ستیزه گر با باطل بوده، ملاك در اندیشیدن را فقط حق می دانسته و همواره خدا و پیامبر از او و خانواده اش خشنود بوده اند و همواره پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم او و خانواده اش را اهل بهشت و دشمنانشان را اهل دوزخ قلمداد نمود و نیز حضرت بارها بر او آفرین گفت و در حقش فرمود، چنانچه از طریق «عثمان بن عفان» نقل شده: «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است: «شكیبا باشید خانواده یاسر! جایگاهتان بهشت است.»(1)

«خانواده یاسر! شما را مژده باد كه جایگاهتان بهشت خواهد بود.»(2)

«خدایا! از خانواده یاسر درگذر و قطعاً در گذشته ای!»(3)

در آن هنگام كه آغاز نهضت اسلام بود، بنی مخزوم عمار و پدر و مادرش - یاسر و سمیه - را ظهر هر روزی كه هوا به شدت گرم بود بیرون می آوردند و بر شن های داغ مكه می خواباندند و به این طریق آن خانواده مسلمان را شكنجه می دادند، پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بر آنان گذشت و می فرمود: «شكیبا باشید خانواده یاسر! جاهگاهتان بهشت است، مقاومت كنید ای خانواده یاسر! زیرا قطعاً سرانجامتان بهشت است.»(4)

آری عمار روزگار خویش را چنین گذرانده بود، از آغاز زندگی چنان بود تا به دست گروه تجاوزكار داخلی كشته شد و این سرنوشت را پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله و سلّم برایش پیشگویی كرده و فرموده بود:7.

ص: 205

«هان! ای پسر سمیه! تو را گروه تجاوزكار داخلی می كشد.»(1)

به عبارتی دیگر: «عمار را گروه تجاوزكار داخلی می كشد و قاتلش در آتش (دوزخ) خواهد بود.»(2)

به عبارت دیگر: «آخ عمار! آخ پسر سمیه! كه او را گروه تجاوزكار داخلی می كشد.»(3)

به عبارت: «معاویه»: «عمار را گروه تجاوزكار داخلی می كشد.»(4)

در عبارت «عثمان»: «تو را تجاوزكار داخلی می كشد و قاتل عمار در آتش خواهد بود.»(5)

در عبارتی: «عمار را گروه تجاوزكار منحرف از راه (اسلام)می كشد و آخرین غذایی كه در دنیا می خورد جرعه ای شیر است.»(6)

در عبارتی از «عمار»: «دوست من صلّی الله علیه و آله و سلّم به من خبر داده كه مرا گروه تجاوزكار داخلی می كشد و آخرین غذایم جرعه ای شیر است.»(7)

در عبارت «حذیفه» آمده: «تو نخواهی مرد تا گروه تجاوزكار داخلی كه از حق روگردان باشد، تو را بكشد، آخرین چیزی كه در دنیا می خوری جرعه ای شیر است.»(8)

عبارت دیگر: «آخ عمار! او را گروه تجاوزكار داخلی می كشد او آن ها را به بهشت می خواند و آنان او را به دوزخ می خوانند.»(9)

این حدیث را «علامه امینی» رحمه الله از پنجاه و پنج نفر از حفّاظ و روایان حدیث نقل كرده كه از حد تواتر گذشته است.(10)ت.

ص: 206

است.»(1)

گروهی از حافظان قرآن گفته اند؛ كه آیه فوق در حق «عمار» نازل شده است، «ابوعمر» می نویسد: «این حقیقتی است كه همه مفسران بر آن اتفاق یافته اند.»، «قرطبی» می نویسد: به گفته مفسران این آیه درباره «عمار» نازل شده است و «ابن حجر» می نویسد: همه متفقند كه این آیه درباره «عمار» نازل شده است.

«ابن عباس» گوید: «آیه فوق درباره عمار بن یاسر نازل گشته و داستان چنین است: كه مشركان او و پدرش یاسر و مادرش سمیه را همراه صهیب و بلال و خباب و سالم دستگیر كرده بودند، سمیه را میان دو ستور (دو شتر) بسته بودند و با نیزه بر قسمت جلوی بدنش می زدند و می گفتند: تو به خاطر مردها مسلمان شده ای؛ كه در نتیجه این شكنجه به قتل رسید و همسرش یاسر نیز كشته شد و آن دو نخستین شهدای اسلامند؛ اما عمار آنچه را مشركان می خواستند به اجبار و تحت فشار بر زبان آورد؛ به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خبر دادند كه عمار كفر گفته است! فرمود: نه هرگز، عمار آكنده از ایمان است؛ از سر تا قدش و ایمان را با گوشت و خونش درآویخته است، عمار گریان نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمد، پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در حالی كه اشك چشمانش می سترد؛ به او فرمود: اگر دوباره این كار را تكرار كردند، تو هم آنچه را گفتی بازگو كه خداوند متعال آیه فوق را نازل كرد.» حدیث فوق از هفده نفر محدث از علمای اهل سنت نقل شده است.(2)

(4) چهارمین آیه: «آیا كسی كه به او وعده نیكو داده ایم و به آن خواهد رسید، همانند كسی است كه متاع زندگی دنیا به او داده ایم، سپس روز قیامت (برای حساب و جزا) از احضارشدگان خواهد بود.»(3)

«واحدی» از طریق «سری» نقل كرده كه آیه شریفه فوق درباره «عمار» و ولید بن مغیره (دو1.

ص: 208

شخصیت متضاد) نازل شده است.(1)

(5) پنجمین آیه: «آیا كسی كه مرده بود، سپس او را زنده كردیم و نوری برایش قرار دادیم كه با آن در میان مردم راه رود، همانند كسی است كه در ظلمت ها باشد و از آن خارج نگردد؟!»(2)

«ابوعمر» از «ابن عباس» روایت كرده كه آیه شریفه فوق اشاره به «عمار یاسر» است و ابن ابی شیبه و ابن منذر و ابن ابی حاتم و ابوالشیخ نزول آیه را در حق «عمار» یاسر روایت كرده اند.(3)

است.» به عبارتی دیگر: «عمار یاسر از لاله گوشش تا پاشنه پایش آكنده از ایمان است.»

«هیثمی» روایت فوق را نقل كرده و گفته رجال سند آن صحیح هستند.(1) «ابن ماجه» از طریق علی (كرّم الله وجهه) و ابن دیزیل و نسایی و عبدالرزاق و طبرانی و ابوعمر همه نقل كرده است.(2)

(3) «ابن ماجه» و «ابونعیم» از طریق «هانی بن هانی» آورده اند كه گفت: «ما نزد علی (كرّم الله وجهه) بودیم كه عمار وارد شد، علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: خوش آمدی ای پاك منزه گشته! از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده ام كه می فرمود: عمار سراسر وجودش از ایمان آكنده است.»(4)

(5) «ابن سعد» آورده است كه: «عمار با حق و حق با عمار است، حق به هر سو بگراید عمار به همان سو خواهد گرایید و قاتل عمار در آتش خواهد بود.»(4) از طریق «ابن مسعود» نقل شده: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هرگاه مردم اختلاف پیدا كردند پسر سمیه همراه حق خواهد بود.»(5)

(6) «ابن ماجه» از طریق «عایشه» و او از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت كرده، كه» «عمار هرگاه دو كار به او عرضه می شد محال است آن را كه به هدایت نزدیك تر است انتخاب نكند.»

یا به عبارتی كه «احمد حنبل» از «عبدالله بن مسعود» آورده: «پسر سمیه هیچ گاه نشد كه دو كار به او عرضه شود و آن را كه به هدایت و حق نزدیك تر است انتخاب نكند.» و به عبارتی دیگر از «عایشه»: «اگر میان دو كار مخیر شود حتی آن را كه به هدایت و حق نزدیك تر است انتخاب می كند.»(6)

(7) «ترمذی» از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل می كند كه فرمود: «عمار از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم اجازه ورود خواست، فرمود: او را به درون آورید، خوش آمدی ای پاك منزه گشته!» این حدیث را پانزده نفر از2.

ص: 210

حافظ نقل كرده اند.(1)

(8) «انس بن مالك» از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده است: «بهشت مشتاق چهار تن است: علی بن ابی طالب، عمار بن یاسر، سلمان فارسی و مقداد.»(2)

و به عبارتی از «ترمذی»، «حاكم نیشابوری» و «ابن عساكر» آورده اند: «بهشت مشتاق سه نفر است: علی و عمار و سلمان.»(A)

به عبارت «ابن عساكر»: «بهشت مشتاق سه نفر است: علی و عمار و بلال.»(B)

(9) «بزاز» از طریق «علی» (كرّم الله وجهه) از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده كه «خون عمار و گوشتش بر آتش حرام است كه بسوزاند.» به عبارت «ابن عساكر»: «خون عمار و گوشتش بر آتشن حرام است كه آن را بخورد یا متعرض شود.»(3)

(10) «ابن هشام» از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت كرده كه فرمود: «آن ها را با عمار چه كار؟ او آن ها را به بهشت دعوت می كند و آنان او را به آتش دوزخ می خوانند.»(4)

«ابن ابی الحدید» و «ابن كثیر» آورده اند: «قریش را با عمار چه كار؟ او آن ها را به بهشت می خواند و آن ها او را به دوزخ می خوانند، قاتل عمار و كسی كه اسلحه و جامه اش را برگیرد در دوزخ خواهد بود.»(5)

(11) «طبری» و «ابن عساكر» از «عایشه» رضی الله عنه به طور مرفوع نقل كرده اند: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: بسا انسان لباس جز دو جامه كهنه ندارد و اگر با قسم از خدا چیزی بخواهد حتماً به او خواهد بخشید و از آن جمله عمار بن یاسر است.»(6)

(12) «احمد» از طریق «خالد بن ولید» نقل كرده: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس با عمار دشمنی كند، خدا با او دشمنی خواهد كرد و هركس نسبت به عمار كینه ورزد، خدا با او كینه خواهد6.

ص: 211

ورزید.»(1)

در عبارتی: «هركس به عمار دشنام دهد خدا او را دشنام خواهد داد و هركس با عمار كینه ورزد، خدا با او كینه خواهد ورزید و هركس عمار را نادان شمارد، خدا او را نادان خواهد شمرد.»(2)(3)

(13) «حذیفه» صحابی معروف از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده: «از او پرسیدند: زمانی كه عثمان كشته گفت: حسد بیش از هر چیز انسان را نابود می سازد و حقیقت این است كه نزدیكی عمار با علی سبب می شود كه شما از عمار دوری كنید؟ در حالی كه به خدا سوگند! علی آن قدر بر عمار برتری دارد؛ كه دورتر از ابر بر خاك باشد، عمّار از نیكان است.»(4)

(14) «عبدالله بن جعفر» (طیار) گوید: «كسی را ندیده ام كه مانند عمار بن یاسر و محمد بن ابی بكر دوست نداشته باشد كه حتی یك لحظه در برابر خداوند نافرمانی نماید و به قدر یك مو از راه حق انحراف یابد.»(5)

(15) «ابشیهی» از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده، فرمود: «در جنگ احد جبرئیل خدمت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرود آمد (و جبرئیل درباره یارانش می پرسید) تا به این سؤال پرسید: این كه در برابرت از تو دفاع و پاسداری می كند، كیست؟ فرمود: عمار یاسر است؛ گفت: او را به بهشت مژده بده! آتش بر عمار حرام گشته است.»(6)

عظمت آنان پی ببریم: از جمله آن ها «مالك اشتر نخعی: بود، وی افتخار مصاحبت پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم را به دست آورده و هركس كه از او یاد كرده، وی را ستوده است. «عجلی» او را ثقه و مورد اعتماد شمرده، «ابن حبّان: نیز او را چنین یاد كرده است. «ابن حجر» می گوید: «مهنا» گفته است كه از «احمد» درباره «مالك اشتر» پرسیدم: كه آیا از او روایت نقل می كند؟ گفت: نه و می افزاید: نه این كه منظور تضعیف ایشان باشد؛ بلكه مقصود این است كه از طرف او حدیثی نقل نشده است.(1)

تنها در عظمت مقامش، بیانات «علی» (كرّم الله وجهه) در تجلیل وی كافیست، در نامه ای كه پس از انتصاب «مالك اشتر: به استانداری مصر برای مردم آن دیار چنین می نویسد: «پس از درود! یك تن از خداپرستان (یا بندگان خدا) را نزد شما فرستاده ام؛ كه به هنگام مخاطرات نمی خوابد و نمی آساید و در هنگامه های حمله دشمن روی از ترس برنمی تابد، جنایت كاران را از شعله آتش آسیبت رسان تر است، وی مالك بن حارث از قبیله مذحج است، بنابراین سخنش را گوش گیرید و فرمانش را در صورتی كه با حق مطابقت داشته باشد، اطاعت كنید، زیرا او یكی از شمشیرهای خداست كه كندی نمی پذیرد و نه در فرودش بر هدف كژی می نماید، هرگاه دستور بسیج صادر كرد: به زیر پرچم گرد آیید و چون فرمان توقف داد اقامت كنید، چه او هر قدمی كه پیش نهد یا واپس گذارد؛ یا تأخیر نماید؛ یا پیش قدم باشد، به فرمان من انجام دهد و من چون او را برای شما دلسوز و خیرخواه یافتم و دیدم كه نسبت به دشمنان سخت ستیز و پایدار است، خود را از مصاحبت و مساعدتش محروم ساختم تا شما را از آن بهره مند گردانیده باشم.»(2)

وقتی خبر فوت «مالك اشتر» به «علی» (كرّم الله وجهه) رسید، فرمود: «انا لله و انا الیه راجعون پروردگار جهانیان را سپاس می گویم، خدایا! درگذشت او را كه از پیشامدهای ناگوار روزگار است، به امید این بر تن هموار می سازم كه رضایتت را بجویم، خدا مالك را بیامرزد؛ كه به عهدش وفا می كرد، ما با این كه خودمان را آماده كرده ایم كه بسی از درگذشت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كه از بزرگ ترین مصیبت ها بود، بر هر مصیبتی شكیبا باشیم، باز مصیبت درگذشت مالك سخت گران می آید.»(3)

عده ای از قبیله «نخع»- قبیله مالك اشتر- می گویند: «وقتی خبر مرگ مالك به علی (كرّم الله وجهه) رسید، ما نزد ایشان رفتیم، دیدیم بی تاب است و همواره افسوس می خورد، آنگاه می گفت: خدایا!2.

ص: 213

مالك چه مرد خوبی بود، چه خوب مردی بود! اگر از كوهستان می بود حتماً صخره ای می بود و هرگاه از سنگ می بود قطعاً سنگی سخت می بود، آه بر خدا! مرگت عالمی را می لرزاند و عالمی دیگر را شاد می گرداند؛ در مرگ چون تویی باید گریست!! آیا كسی دیگر چون مالك وجود دارد؟!

«شریف رضی» از حضرت (كرّم الله وجهه) در حق وی نقل كرده: «اگر از كوهستان می بود حتماً صخره ای می بود كه هیچ سنگ تراش ذره ای از پیكرش نمی توان گسستن و نه هیچ پرنده بر فراز ستیغش می توانست پرسیدن.»(1)

«ابن ابی الحدید» گوید: «پس از درگذشت مالك، حضرت فرمود: خدا مالك را بیامرزد كه برای من چنان بود كه من برای پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بودم.»(2)

«معاویه» برده آزاد شده عمر را وادار كرد تا نزد مالك اشتر رفته، شربتی زهرآلود به او داد تا از اثر آن درگذشت، وقتی خبر مرگش به معاویه رسید، در میان مردم به نطق ایستاد و پس از شكر و ستایش خدا گفت: «علی بن ابی طالب دو دست راست داشت: كه یكی در جنگ صفین قطع شد و آن عمار یاسر بود و آن دیگری مالك اشتر بود كه امروز قطع شد.»(3)

شاهنشاهی ساسانی- قطع شد.(1)

«زمخشری» از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده، فرمود: «زید نیك مرد - كه دستش بریده خواهد بود - از بهترین مردان نیكوكار است.»(A)

«ابن قتیبه» می نویسد: «او از بهترین مردان بود.» در حدیثی از «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده: «زید نیك مرد - كه دستش بریده خواهد بود - و جندب (نام اصلی ابوذر) چه خوب مردانی هستند! گفتند: ای پیامبر خدا! دو مرد را با هم یاد می كنی؟ فرمود: یكی از آن دو دستش سی سال پیش از خودش به بهشت درمی آید و دیگری كسی است كه با زدن یك ضربه، حق را از باطل جدا می سازد، یكی از آن دو مرد، زید بن صوحان است كه در جنگ جلولاء شركت داشت و دستش در آن جنگ قطع شد و در جنگ جمل همراه علی (كرّم الله وجهه) شركت كرد و گفت: ای علی! مرا كشته خواهی یافت! فرمود: ای ابا سلیمان! از كجا این را فهمیدی؟ گفت: دیدم دستم را كه از آسمان فرود آمد، مرا فرا می كشد، دیری نگذشت كه عمرو بن یثربی او را كشت.»(2)

«خطیب بغدادی» می نویسد: «زید شب ها به نماز شب و روزها به روزه به سر می برد و هر شب جمعه تا به صبح به نماز و ستایش زنده می داشت و در جنگ جمل كشته شد، وصیت كرد مرا با جامه ام دفن كنید، زیرا من به اقامه دعوا برخیزم!» و به عبارتی: «خون از تنم مشویید و جامه ام به جز نعلینم را از تن بیرون نكنید و مرا به خاك بسپارید، زیرا من مردی حجت آور بر خصم خویشم!»(3)

البته هركدام از آن اساتید قرآن و یاران وفادار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كه تبعید شدند شأن و مقامی داشته اند كه از ذكر آن ها معذوریم.

مقارفه نكرده باشد؟ ابو طلحه زید بن سهل انصاری گفت: من هستم، حضرت فرمود: پس تو در قبر او گام بگذار، او در قبرش گام نهاد و او را به خاك سپرد.(1)

«ابن مبارك» گفت: فلیح گفته است به نظر من، مقصود پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از مقارفه همان گناه است و ابوعبدالله - یعنی خود بخاری - گفته است: كلمه لیقترفوا به معنای لیكتسبوا(2) می باشد و در عبارت «احمد» آمده: مقصود پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از مقارفه همان گناه است.(3)

گزارش فوق را «ابن سعد» و «احمد» و «حاكم» و «بیهقی» از دو طریق و سهیلی نیز به نقل از بخاری و صحیح او و از طبری آورده اند و می نویسد: «ابن بطال گفته است: هرچند كه عثمان سزاوارترین به نزول در قبر بود - چون شوهرش بود - با این همه، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خواست كه او را از گام نهادن در قبرش محروم سازد، چون وقتی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: كدامیك از شما شب گذشته را با همسرش نیامیخته است؟ عثمان خاموش ماند، به علت این كه شب وفات ام كثلوم با زنی آمیخته بود و غصه این مصیبت، او را از آمیزش با زن (حتی یك شب) باز نداشت، این بود كه به افتخار آن نایل نشد و شاید پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز قضیه را از طریق وحی دریافته بود.»(4)

كرده است.(1)

«ابن بطال» مقارفه را به طور عام، به معنای آمیزش با زنان اختصاص داده،(2) و «عینی» نیز به جمع بین این دو تفسیر و هماهنگ كردن آن دو برخاسته و به هر تقدیر شك نباید داشت كه این كار عثمان عملی بوده كه بدان وسیله از ورود در قبر همسرش محروم گردیده است.(3)

یا شاید این گناهی بود كه چندان در «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم تأثیر گذاشت كه از پایگاه عثمان تا بدان حد كاست، زیرا اگر گناه كوچكی را مخفیانه انجام داده بود، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر روی آن پرده می كشید، ولی چندان بزرگ بود كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم جایی برای پرده كشیدن بر روی آن ندید و هیچ ارج و احترامی برای فاعل آن منظور نداشت.

و اگر مقصود پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از مقارفه آمیزش مشروع با زنان بوده كه باز هم انجام آن در هنگام برای عثمان منافی با مردانگی و مستلزم سخت دلی و درشت خویی بوده است، كدام انسان است كه دلش راه دهد در سهمناك ترین شب زندگیش- شب پایان یافتن افتخار و بریدن رشته گردن فرازی و گسیختن پیوند سربلندیش باشد- به كام گرفتن از زنان بپردازد؟!! چگونه خلیفه این ها را آسان گرفته؟! احترام پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را نگه نداشته و آن مصیبت بزرگ را ناچیز انگاشته و به لذت جامعه با زن پرداخته است و گذشته از آنچه كه گفته شد، این مقارفه در اینجا نه گناه بوده كه افرادی گفته اند و نه آمیزش با همسر به طور عام بوده كه برخی گفته اند، بلكه به عنوان حكم ثانوی در موقعیتی خاص برای فردی بوده كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می داند در آینده او، بر سر این مسلمین حكومت خواهد كرد و كسی كه حق و حقوقی كه كمتر می شود، كسی در نظام عالم از همسر خود این چنین پایمال كند كه در نهایت تیرگی و بیچارگی و مصیبت همسر، شوهر در نهایت مسرت و خوش گذرانی و اتراف باشد، چنین فردی با این حق كشی داخلی و خانوادگی چگونه می خواهد سرپرست نوع مردم گردد و حق و حقوق آن ها را حفظ كند؟، بدین خاطر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با این اشاره خود، عمل كرد خلیفه را به خودش برگرداند، یعنی كسی كه حقوق همه را پایمال می كند، معلوم است خود چنین وضعیت حق كشی را به رسمیت شناخته است، پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همین حق كشی را به طور مرموز به عنوان عكس العمل خلیفه، به خودش برگرداند.4.

ص: 217

نیكوكار باشد به دستگیره محكمی چنگ زده.»(1) نیز فرمود: «كسی كه به طاغوت (بت و شیطان) كافر شود و به خدا ایمان آورد به دستگیره محكمی چنگ زده است!!»(2) نیز فرمود: «آن ها كه ایمان آورده و كارهای شایسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند.»(3)

آیا ندای «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم را نشنیده بود؛ كه فرمود: «(از روی عقیده و اخلاص) بگویید: لا اله الا الله تا رستگار شوید.»(4)

نیز فرمود: «هركه گواهی دهد كه خدایی جز خدای یگانه نیست و محمد پیامبر خدای یگانه است، خدا آتش (دوزخ) را بر او حرام می سازد.»(5)

نیز فرمود: «هركه با اخلاص و دل پاك بگوید: خدایی جز خدای یگانه نیست، به بهشت می رود.»(6)

نیز فرمود: «نمی شود كسی به راستی و از صمیم قلب شهادت دهد كه خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد و محمد پیامبر خدای یگانه است و خدا آتش (دوزخ) را بر او حرام نگرداند.»(7)

نیز فرمود: «من سخنی را می شناسم كه اگر بنده ای آن را به راستی و از عمق دل بگوید و بر آن سخن و عقیده بمیرد، خداوند حتماً اتش دوزخ را بر او حرام خواهد گردانید و آن سخن این است: خدایی جز خدای یگانه وجود ندارد.»(8)(9)

آیا این مرد، آن سخنان زرین و گران بها را می شنید و چون گوشش دل بدان نسپرد، از یاد ببرد؟ و در این صورت اگر این ها كه اساس و شالوده دین است درنیافته و نفهمیده باشد، چه چیزی را4.

ص: 220

درك كرده و فهمیده است؟ كسی كه خلیفه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است و مهم ترین برنامه اش اجرای قرآن و سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است و دینش جز بر پایه توحید استوار نیست، در نتیجه شناخت توحید از ضروری ترین وظایفش می بود، اگر در این بُعد سستی و ضعف و ناتوانی و یا فراموشی داشته باشد، دیگر جای توقع آن نیست كه آجری بر روی آجر دیگر قرار گیرد!

می شود تا آن نماز را بگزارد.»(1) برخی از حافظان حدیث نیز احادیث فوق را از «احمد» نقل كرده اند.

«نماز ستون دین است.»(1) درخصوص ستون دین تكلیف خلیفه نسبت به سایر شئون دینی فرق می كند، خلیفه به جای آن كه مردم را به ساختن وضوی نیكو هدایت كند و توده مردم را به آن سوق دهد و پس از آن به نمازی به بهترین زمینه تبلور بندگی و ستون دین ماست و ابزاری جهت آمرزش، مشغول سازد، از آشكار نمودن آن خودداری كرده و حتی برای اظهار آن دریغ می خورده و توده مردم را از این همه بركات، دستمزدها و پاداش ها محروم می داشته است!

با این كه باید گفت: «آیا یاران نخستین پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تا این اندازه از آیین نامه پیامر صلّی الله علیه و آله و سلّم ناآگاه بوده اند؛ كه دو گزارش به این ارزنده از آن ها پنهان بماند؟ و دانش آن به خلیفه اختصاص یابد؟ با این كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در ابتدای تأسیس اسلام، تنها به خودباوری و ایمان مستحكم و عشق به خدا و ایثارگری یارانش توانست، پایه اسلام را در زمین تثبیت كرده و نوا و آوای آن را به سراسر جهان ارسال بدارد؟

علاوه بر این، كسی كه آموزه های پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را پنهان دارد، دچار كیفرهایی خواهد شد یا آمرزش از او دور یا سرزنش ها به سوی او روان می گردد، از باب نمونه:

(8) «ابوهریره» گوید: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هیچ مردی نیست كه دانشی را نگاه دارد و سپس آن را پنهان سازد به جز این كه روز رستاخیز با لگامی از آتش كه بر او نهاده شده خواهد آمد.» (گزارش از ابن ماجه)(1)

(9) «ابوسعید» گوید: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هركس دانشی را كه - خداوند به وسیله آن به مردم در كار دین خویش - سود می رساند، بپوشاند، روز قیامت لگامی از آتش بر او نهاده خواهد شد.» (گزارش از ابن ماجه و منذری)(A)

(10) «قتاده» گوید: «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «پیمانی كه خداوند از دانشوران گرفته این است كه هر كسی دانشی را بداند باید به مردم بیاموزد و از پنهان داشتن دانش بپرهیزید كه پنهان داشتن دانش نابودی است.»(2)

(5) نیز فرمود: «خداوند بر مردی ببخشاید؛ كه سخنی از ما بشنود و به دیگران برساند.»(از منذری)(1)

و در خاتمه باید گفت: شاید خلیفه (سوم) در پنهان داشتن آیین نامه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم، از اندیشه آن دو پیرمرد (ابوبكر و عمر) پیروی می كرده كه پیش از او فرمانروایی داشتند و آنان از روایات فراوان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم جلوگیری می نمودند و معلوم نیست علت این كه خلیفه طبق نقل «سیوطی» و «ابن عماد حنبلی» جمعاً فقط یك صد و چهل و شش خبر و حدیث نقل كرده است،(2) چیست؟ آیا انگیزه اش كم مایگی و نادانی او بوده؟ یا مقصودش پراكندگی مردم و نخواستن دانش و روشنگری برای توده بوده؟ یا هدفش چیز دیگری بوده كه خداوند فقط می داند، چنانچه فرمود: «و پروردگارت آنچه را در سینه هایشان پنهان می دارند و آنچه را آشكار می كنند به خوبی می داند.»(3)

وی فرمود: آیا حرارت آتش را از آن احساس می كنی؟ آن مرد مبهوت شد، عثمان گفت: اگر علی نبود عثمان هلاك می شد.»(1)

تو در پی چه هستی و چه چیزی را می خواهی به چنگ آوری! تو برای گمراه كردن مردم و جلب آراء و تمایلات آن ها و به زیر فرمان درآوردن آنان، هیچ وسیله ای جز این نیافته ای كه بگویی: زمامدارتان به ناحق و مظلومانه كشته شده و ما به خونخواهی او برخاسته ایم. در نتیجه، افراد نادان و فرومایه بر گرد این شعار فراهم آمده اند، در حالی كه برای ما مسلم است كه تو پا از یاری او به دامن پیچیدی، دلت می خواست او كشته شود تا به اینجا برسی و دعوی خونخواهی او را پیش كشی.»(1)

(7) «ابو ایوب انصاری» در پاسخ «معاویه» چنین نوشت: «ما را چه به قاتلان عثمان! كسی كه چشم انتظار به قتل او دوخته بود و نگذاشت مردم شام به یاری او بیایند، تو بودی و كسانی كه او را كشتند غیر از انصار بودند.»(2)

(8) «محمد بن مسلمه انصاری» به «معاویه» چنین نوشت: «اگر عثمان را پس از مرگش پشتیبانی می كنی، در زمان حیاتش خوار و بی دفاع گذاشتی و ما مهاجران و انصاری كه در اینجا هستند به رفتار درست نزدیك تریم.»(3)

(9) در گفتگویی كه میان «معاویه» و «ابوطفیل كندی» رخ داده، «معاویه» می نویسد: تو جزو قاتلان عثمان بودی؟ او گفت: نه، ولی شاهد واقعه بودم و او را یاری ننمودم، او پرسید: چرا؟ در حالی كه وظیفه داشتی به یاری او برخیزی! او گفت: به همان دلیل كه تو در شام ماندی و مرگش را انتظار بردی! معاویه گفت: مگر همین كه به خونخواهی او برخاسته ام، یاری او نیست؟ او گفت: بلی، ولی وضع تو با او چنان است كه «جعدی» می گوید: «تو را پس از مرگم خواهم دید كه برایم نوحه سر داده ای - در حالی كه در زندگیم هیچ كمكی به من ننمودی!»(4)(5)

می آییم و اختلافمان را با این جماعت به قرآن عرضه می داریم!

«عثمان» گفت: «در مورد پیشنهاد رفتن به مكه، من از «پیامبر خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم كه می فرمود: در مكه یكی از قریش، كافر و مدفون می شود؛ كه نیمی از عذاب این امت اعم از انس و جن نصیبش خواهد شد، بنابراین ان شاء الله نمی خواهم من آن شخص باشم!»(1)

و «احمد بن حنبل» گفتار فوق را چنین نقل كرده: «یكی از قریش در مكه كافر و دفن می شود كه نیمی از عذاب مردم دنیا نصیب او خواهد شد، بنابراین من هیچ گاه نمی خواهم آن شخص باشم.»(A)

«خطیب بغدادی» بدین صورت گفته است: «در مكه یك تن از قریش كافر و دفن می شود كه نیمی از عذاب امت نصیبش خواهد شد، بنابراین من هرگز آن شخص نخواهم شد.»(B)

«حلبی» چنین روایت كرده: «عبدالله بن زبیر» وقتی به عثمان رضی الله عنه - كه در محاصره بود - گفت: «من اسب های اصیل و نیز تكی دارم كه برایت فراهم ساخته ام، اگر مایل هستی با آن ها خود را نجات داده، به مكه برو، زیرا آن جماعت در مكه كه حرم و منطقه امن است حاضر نمی شوند - خونت را بریزند.

«عثمان» در جواب گفت: «پیامبر خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم كه می فرمود: «مردی از قریش در حرم یا در مكه كافر و دفن می شود كه نیمی از عذاب مردم دنیا نصیبش خواهد شد، بنابراین من آن شخص نخواهم شد.»(C)

چنانچه قرآن كریم نیز به آن اشاره فرمود: «بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است.»(2) بدین خاطر عثمان بر اثر یقینی كه به جرائم و گناهان خویش داشته، بیش از آنچه كه حامیان او روایاتی ساختگی را در تأییدش نقل كند، بر انطباق حدیثی بر خویش اطمینان داشته است كه درباره یك قرشی نامعلوم و نامشخص آمده است و از ترس این كه آن قرشی نامعلوم خودش باشد، از رفتن به مكه و نجات نفس خویش خودداری نموده است و در حصار باقی مانده؛ تا كشته شده است.

گفتنی است كه عثمان، آن قدر دست به ظلم و ستم و جنایت زد كه بسیاری از آن ها در معرض دید و شنود مردم قرار نگرفته و تنها خود و خدای او از آن ها باخبر است كه وقتی بعد از حصار به قتل می رسد، مداحان و مرثیه سرایان و شاعران به قدری در كشتن او و در سهیم بودنشان در این4.

ص: 230

حادثه اشعاری سروده اند و برای خود افتخاراتی را برشمرده اند؛ كه از نقل آن ها معذوریم.

درآمد عمومی یا اموال خصوصی افراد) دست پیدا كند، آن را می خورد!»(1)

امری مسلم تر و ثابت تر از اجماعی است كه (گفته اند:) قبلاً در انتخاب ابوبكر داشته اند، در نتیجه كسانی كه اجماع اصحاب را در انتخاب ابوبكر، دلیل شرعی و حجت بشمارند، ناچارند اجماع آنان را در محكومیت رویه عثمان حجتی قاطع تر از آن یا لااقل در ردیف آن بشمار آوردند كه طبق نقل «علامه امینی» از اسماء صحابی از اشخاص مهم و معاریف زمان او، به تعداد هشتاد نفر را برمی شمارد كه همه بر انتقاد بر خلیفه و خلاف سنت بودن رویه او اتفاق نظر و اجماع داشته اند. در این جمع، بزرگ ترین و معروف ترین اصحاب پیامبر قرار گرفته اند؛ شخصیت های نافذ و صاحب نظر و نیز عایشه و چند تن از ده نفری كه - می گویند- مژده بهشت گرفته اند و اعضای شورای شش نفره ای كه «عمر بن خطاب» برای انتخاب حاكم تعیین كرد و عثمان را بر حكومت برگزیدند، همه در این جمع و با این جمعند، چنین اجماع و اتفاق نظر اگر «اجماع» و حجت شمرده نشود، پس چه اجماعی می تواند حجت به شمار آید؟ كسانی كه اگر یكی از افراد این جماعت درباره كسی تعریف و تمجید یا مذمت نموده باشد، حرفش را حجت قاطع می دانند، چگونه می توانند اتفاق و اجماع همه آنان را بر ضد عثمان، حجت ندانند؟!

در پرتو آنچه گفته شد، تباهی و سستی بسیاری از حرف ها روشن و برملا می گردد، گفتاری كه برخی برای فریب و گمراهی مردم ساخته اند، همانند گفتار «ابن كثیر» كه گفته است، «ایوب» و «دارقطنی» گفته اند: «هركس علی را برتر از عثمان بداند، به مهاجران و انصار اهانت كرده است و این سخن راست و درست و محكم است.»(1) بخوانید و بخندید یا بگریید، حقیقت این نیست، بلكه حقیقت این است كه پس از اجماع و اتفاق نظری كه مهاجران و انصار و همه اصحاب در مورد عثمان یافته اند، اگر كسی عثمان را برتر از نه «علی» (كرّم الله وجهه)، بلكه حتی برتر از هر مسلمان مؤمنی بداند، به مهاجران و انصار بلكه به پیشاهنگان اصحاب و تابعین عالی قدر اهانت كرده است!!

«حق از طرف پروردگارت به تو رسیده است، بنابراین، هرگز از تردیدكنندگان مباش!»(2)

نیز این كه تعهداتی را كه به هنگام تصدی خلافت سپرده و در انجامش با خدا عهد بسته زیر پا نهاده است و گفتند: ما نمی توانیم به این وضعیت رضایت دهیم، سرانجام همه بر مبنای توافق چنین تصمیمی گرفتند: كه هریك از سه نفر نامبرده وقتی به شهر خویش بازگشت، نماینده و خبرنگار اجتماع عمومی مخالفان عثمان در مكه باشد تا با هركسی كه با نظریاتشان موافق بود قرار بگذارند تا هرگاه از رویه اش بازگشت كه به مقصود رسیده اند وگرنه تصمیم جدیدی در این باره گرفته و به اجرا بگذارند.

هنگامی كه موعد مقرر فرا رسید «مالك اشتر» با دویست تن از اهالی كوفه به مدینه آمد («ابن قتیبه» می گوید: با هزار نفر و در چهار ستون و بر هر ستون یكی از این چهار تن فرمانده بود: زیدبن صوحان، عبدی، زیاد بن نضر حارثی، عبدالله بن اصم و عمرو بن اهتم و علاوه بر این ها فرمانده كل نیز بود.) «حكیم بن جبله عبدی» یا یكصد نفر از مردم بصره بیرون آمد و سپس پنجاه نفر به او پیوستند تا یكصد و پنجاه نفر شدند و «ذریح بن عباد عبدی» و «بشر بن شریح قیسی» و «ابن محرّش»- یا «ابن مخترش» - همراه آنان بودند («ابن خلدون» گوید: تعدادشان به اندازه مردمی بود كه از مصر برخاستند و در چهار ستون قرار داشتند.) از مصر چهارصد تن آمدند و آن را پانصد و هفتصد و ششصد هزار هم گفته اند (و ابن ابی الحدید دو هزار نفر نوشته است.) محمد بن ابوبكر و سودان بن حمران سكونی و میسرة سكونی و عمرو بن حمق خزاعی - كه از رؤسای آنان بود- در آن میان حضور داشتند، مصریان چهار فرمانده داشتند: 1- عمرو بن بدیل بن ورقاه خزاعی، 2- عبدالرحمن بن عدیس، 3- عروة بن شییم ابن یباع 4- كنایة بن بشر سكونی و «غافقی بن حرب عكی» فرمانده كل آن ها بود و هم او در روزهای محاصره (خانه عثمان) امام جماعت محاصره كنندگان بود.»(1)

«طبری» می نویسد: همگی تابع دو تن بودند: عمرو بن بدیل خزاعی كه از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بود و عبدالرحمن بن عدیس.

هنگامی كه جمع فوق به مدینه رسیدند، به خانه عثمان رفتند و در مدینه عده ای از مهاجران و انصار به اینان پیوستند، از آن جمله: عمار بن یاسر عبسی و رفاعة بن رافع انصاری و عامر بن بكیر كه2.

ص: 234

جملگی از مجاهدان بدر بودند و نیز حجاج بن غزیه كه به مصاحبت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نایل آمده بود.

«نائله» همسر عثمان در نامه ای به «معاویه» چنین گفت: «اهالی مصر كارشان را به علی و محمد بن ابوبكر و عمار بن یاسر و طلحه و زبیر سپردند و به پیروی از آن ها درآمده اند و اینان دستور قتل عثمان را داده اند، از قبائلی كه با مصریان بودند، می توان خزاعة و سعد بن بكر و هذیل و بعضی عشایرجهینه و مزینه و نبطی های یثرب را نام برد و این ها از همه سختگیرتر و تندروتر بودند، چنان كه «سعید بن مسیب» گوید: قبلاً از عثمان بدرفتاری هایی به عبدالله بن مسعود و ابوذر و عمار یاسر سر زده بود و كینه اش را در دل چندین قبیله برجا نهاده بود، قبیله هذیل و بنی زهره و بنی غفار و هم پیمانان آن ها، كینه ابوذر غفاری و قبیله بنی مخزوم كه عمار یاسر را به دل داشتند.»(1)

«مسعودی» می نویسد: «در میان مردم (محاصره كنندگان) به خاطر عبدالله بن مسعود قبیله بنی زهره بودند، زیرا او هم پیمان ایشان بود و قبیله هذیل، چون او عنصر آن قبیله بود و قبیله بنی مخزوم و هم پیمانانش به خاطر عمار یاسر و قبیله غفار و هم پیمانانش به خاطر ابوذر و قبیله تیم همراه محمد بن ابوبكر آمده بود و قبایل بسیار دیگر كه این كتاب گنجایش ذكر آن ها را ندارد كه اینان عثمان را محاصره كردند و این نخستین محاصره او بود.»(A)

را! خدای را به خاطر آور! تو در دنیایی و باید كه در آن توشه آخرت فراهم آری و نصیب و بهره خویش را از آخرت فراموش ننمایی! پس باید كه به دنیا نیاویزی و اكتفا نورزی، بدان كه ما به خدا قسم! به خاطر خدا به خشم می آییم و به خاطر او خشنود می شویم و تا توبه آشكار ننمای یا گمراهی آشكار و صریح از تو سر نزند، شمشیرمان را به زمین نخواهیم گذشت، این است سخن ما به تو و تقاضایمان از تو و خدا تو را درباره ما بازخواست خواهد كرد. والسلام.»(1)

خواستند كه نوشته بدهد، عثمان چنین نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم» «این را بنده خدا عثمان امیرمؤمنان، برای مؤمنان و مسلمانانی كه از او ناراحت بوده و انتقاد داشتند، می نویسد: حق شما (و وظیفه من) است كه بر شما طبق قرآن و سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم حكومت كنم، محرومان به حقوق خویش برسند (تكیه بر كسانی است كه از شهریه و سهمیه خویش از خزانه محروم شده بودند)، كسانی كه مورد تهدید قرار گرفته اند، در ایمنی به سر برند، تبعیدیان به شهر و دیارشان بازگرداند، هیئت های نمایندگی مردم شهرستان ها توقف نشوند، درآمد خزانه عمومی (یا سهمیه و برخورداری ملت از آن) افزایش یابد، علی بن ابی طالب در برابر مؤمنان و مسلمانان ضمانت می كند كه عثمان از عهده این التزامات برآید و به انجام رساند. شهود جلسه و تعهدنامه عبارتند از: زبیر بن عوام، طلحة بن عبیدالله، سعید بن ابی وقاص، عبدالله بن عمر، زید بن ثابت، سهل بن حنیف و ابو ایوب خالد بن زید؛ این تعهدنامه در ذیقعده سال سی و پنج هجری نوشته شد، هر جماعتی یك نسخه از این تعهدنامه را گرفته بازگشتند.»(1)

نداشته و حقت را زیر پا گذاشته ام، عثمان بر اثر توصیه علی (كرّم الله وجهه) رفت و آن نطق را ایراد كرد، ترك خلاف كاری هایش را اعلام داشت و در برابر مردم توبه كرد، به این ترتیب كه: برخاسته پس از حمد و ثنای پروردگار گفت: مردم! به خدا سوگند! از همه كارهای خلافی كه مرا مورد انتقاد قرار دادید، آگاه بودم و تمام كارهایی را كه كرده ام از روی علم و اطلاع كرده ام. ولی چه می شود كرد كه نفس من به من دروغ گفت و مرا به خیالات باطل كشاند و درك مرا از من ربوده. من از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده ام: كه هركس بلغرد بایست (به راه دین) بازآید و هركس به خطا رود بایست توبه كند و در ادامه گمراهی لجاجت نورزد، زیرا هركس كه در دامنه انحراف از اسلام لجاجت بورزد، از راه راست دین دورتر خواهد شد، بنابراین من اولین كسی هستم كه پند پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را به گوش می گیرد! از خدا به خاطر آنچه كرده ام آمرزش می خواهم و توبه می نمایم و به او باز می گردم. كسی چون من، دست از كارهای خلافش برداشت و توبه نمود. وقتی از منبر فرود آمد، افراد برجسته شما نزد من آیند تا با نظرات صائبشان مرا راهنمایی كرده، به راه درست دربیاورند، به خدا سوگند! اگر برده ای مرا به راه راست براند، برده وار به آن راه خواهم رفت و چون بنده ای ذلت و راهواری نشان خواهم داد و مثل كسی كه به بردگی گرفته شده خواهم بود كه اگر تحت مالكیت درآورندش شكیبایی می ورزد و اگر آزادش نمایند سپاسگزاری می نماید و جز این كه به راه خدا برویم راهی نداریم، اشخاص برگزیده و نیكان شما، از آن كه به من نزدیك شوند از شما نگران نباید باشند، در هر حال خود را از من جدا و دور مپندارید.

مردم آن روز دلشان به حال عثمان سوخت و بعضی بر او گریستند، سعیدبن یزید برخاسته گفت: ای امیرمؤمنان! كسانی كه همراه تو نیستند در پی مصلحت تو نخواهند بود،(1) بر جان خویش رحم كن، آنچه را متعهد شدی و بر زبان آوردی به انجام برسان، وقتی عثمان از مسجد به منزل روی آورد، دید مروان و سعید (بن عاصی) و عده ای از بنی امیه در آنجا هستند و برای شنیدن نطق او حاضر نشده اند، وقتی نشست مروان از او اجازه صحبت خواست، نائله همسر عثمان به او گفت: حق صحبت كردن نداری! به خدا سوگند! این ها او را خواهند كشت و او قولی داده است كه باید عمل كند و نمی تواند آن را زیر پا بگذارد، مروان به او پرخاش كرد: كه این ها به تو چه مربوط است!! پدرت در حالی مُرد؛ كه وضو گرفتنش را نمی دانست، نائله گفت: آرام تر، مروان! حرف نیاكانم را نزن، تو غیبت پدرم را می كنی و به او دروغ می بندی؟ و پدرت جرئت ندارد فضایل او را انكار نماید، اگر نه این بود كه پدرت عموی او است و عیب گوئیش به او هم برمی خورد، درباره پدرتد.

ص: 239

عیب هایی می گفتم كه دروغ هم نیست! مروان كوتاه آمد و دوباره از عثمان پرسید: حرف بزنم یا ساكت بمانم؟ عثمان گفت: بگو! گفت: پدر و مادرم فدایت! دلم می خواست كه این حرف هایی را كه زدی در حال قدرت و تسلط بر اوضاع می زدی و من در آن صورت زودتر از همه موافقت می نمودم و خوشحال می شدم و در انجامش كمك می كردم، ولی وقتی این حرف ها را زدی كه كارد به استخوان رسیده بود و در حال ضعف و بیچارگی بودی!، به خدا سوگند! اگر به اشتباه كاریت ادامه می دادی و از خدا آمرزش می طلبیدی! بهتر از این بود كه زیر تهدید از آن كارها توبه كنی؛ وانگهی می توانستی بدون اعتراف به خلاف كاری هایت اظهار توبه كنی و دل مردم را به دست آوری، اكنون توده های مردم مثل كوه بر در خانه ات جمع شده اند، عثمان گفت: برو با آن ها صحبت كن، چون من خجالت می كشم بروم و چیزی به آن ها بگویم، مروان به در خانه رفت و در حالی كه مردم از سر و دوش هم بالا می رفتند، به آن ها گفت: چه خبر است كه اینجا جمع شده اید! مثل این است كه برای غارت آمده اید! غیر از آن ها كه منظور من هستند، همه شما گم شوید! می خواهید سلطنتمان را از دستمان بگیرید، بروید گم شوید! به خدا سوگند! اگر تیری به طرف ما پرتاب كنید دستوری صادر خواهیم كرد كه بیچاره و پشیمان شوید، برگردید به خانه هایتان! به خدا سوگند! كسی نمی تواند آنچه را در چنگال ما است از ما بگیرد! مردم برگشتند و بعضی نزد علی (كرّم الله وجهه) آمده، جریان را به ایشان گزارش دادند، علی (كرّم الله وجهه) خشمگین نزد عثمان آمده، گفت: آیا تو از مروان فقط به یك صورت راضی می شوی و او نیز تنها به این صورت از تو خشنود می شود! كه تو را از راه دینت منحرف سازد و عقلت را از تو بگیرد! تا مثل شتر باركش تو را به هرجا خاست بكشد؟ به خدا سوگند! مروان كسی نیست كه در دینش و درباره مصالحش صاحب نظر باشد. به خدا سوگند! پیش بینی می كنم او تو را به چاه بیندازد و درنیاورد! دیگر حاضر نیستم بعد از این برای نصیحت و انتقادات پیش تو بیایم، تو شرفت را به باد داده و اختیار كارت را از دست داده ای! وقتی علی (كرّم الله وجهه) بیرون رفت، نائله همسر عثمان آمده، اجازه صحبت كردن خواست و گفت: شنیدی علی چه گفت؟ و گفت دیگر بر دیدنت نخواهم آمد و تو فرمان بردار مروان شده ای؟ تا تو را به هر كجا خواست می كند، عثمان گفت: چه كنم؟ نائله گفت: از خدای یگانه بی شریك بترس و ملاحظه داشته باش و رویه دو همكار سابقت (ابوبكر و عمر) را پیش گیر، چون اگر از مروان پیروی كرده و حرف های او را به كار بندی، به كشتن خواهی رفت و مروان آدمی نیست كه پیش مردم قدر و اعتباری داشته باشد یا محبوب مردم باشد و در حقیقت مردم تو را به خاطر مروان و این كه او را به خود نزدیك گردانیده ای، مورد بی مهری قرار داده اند، به دنبال علی بفرست و با او

ص: 240

آشتی نما و از او بخواه كار را به سامان و به صلاح آورد، زیرا او با تو خویشاوند است و نیز مورد احترام مردم است و سخن ایشان را مردم می پذیرند، عثمان به دنبال علی (كرّم الله وجهه) فرستاد، اما ایشان دعوتش را رد كرد، فرمود: به او اعلام كرده ام كه به دیدنش نخواهم رفت. گفتار نائله درباره مروان به گوش وی رسید، نزد عثمان آمد و در برابرش نشسته، اجازه صحبت كردن خواست! عثمان اجازه داد؛ مروان گفت: نائله... عثمان گفت: ساكت! هیچ درباره او صحبت نكن؛ كه اگر صحبت كنی آبرویت را می رم، زیرا به خدا سوگند! او برای من دلسوزتر از تو است، مروان خاموش شد.»(1)

كرده ای و حق خویشاوندیم را زیر پا گذاشته ای! و اگر حرف بزنم، سخنانم را به كار نبسته به دلخواهش عمل می كند و مروان آمده او را بازیچه قرار می دهد و او بازیچه وی شده و به هرجا دلش خواست وی را به آن سو می كشاند، آن هم با وجود سالخوردگیش و این كه شاگردی پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را نموده است!!

«عبدالرحمن» گفت: هنوز نشسته بودیم كه فرستاده عثمان آمد و گفت: بیا، علی (كرّم الله وجهه) با صدای بلند و خشم فریاد كشید، به او بگو: من هرگز نزد او نخواهم آمد! فرستاده عثمان رفت، من دو شب بعد عثمان را دیدم كه از جایی آمده، از «ناتل» خادمش پرسیدم: امیرمؤمنان از كجا آمد؟ گفت: از نزد علی (كرّم الله وجهه)، فردار نزد علی (كرّم الله وجهه) رفتم، به من فرمود: دیشب عثمان نزد من آمده بود و می گفت: بر سر گفتارم ایستاده ام و تعهداتم را انجام خواهم داد، به او گفتم: پس از آن حرف ها كه از فراز منبر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بر مردم زدی و قول و وعده دادی و بعد به خانه ات رفتی، آن وقت مروان چگونه مجاز بوده بر در خانه تو به مردم ناسزا گوید و آن ها را برنجاند؟! عثمان در حالی كه می گفت: حق خویشاوندیم را رعایت ننمودی و مرا بی دفاع گذاشته ای و مردم را بر ضد من گستاخ نموده و شورانده ای! به راه افتاد، به او گفتم: به خدا سوگند! من از تو در برابر مردم دفاع كردم و از آن ها جلوگیری نمودم، ولی هر وقت تو را به كاری كه به مصلحت و مایه خشنودی تو دیدم سفارش كردم، مروان پیشنهاد مخالفی به تو داده و تو پیشنهاد او را بر توصیه خیرخواهانه من ترجیح داده ای! و او را به درون خانه ات خوانده ای! بعد عثمان به خانه اش رفت، از آن روز علی (كرّم الله وجهه) از عثمان روی گردان بود و هیچ از آنچه سابقاً انجام داده بود، انجام نمی داد.»(1)

او استدلال كرده، به خدا سوگند یاد نمودند! كه اگر تعهداتی را كه در برابر خدا دارد در مورد آنان به انجام نرساند، به هیچ وجه دست از او برنخواهند داشت تا او را بكشند چون از كشته شدنش ترسید، با راهنمایان و افراد خانواده اش (امویان) به مشورت پرداخته، به آن ها گفت: این مردم چنین كردند كه می بینید! چه باید كرد! به او توصیه كردند به دنبال علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) فرستاده، از او بخواهد آنان را از او دور سازد و آنچه می خواهند به آن ها قول دهد و آن قدر مردم را معطل كند كه نیروهای كمكی فرا رسند. گفت: این ها امروز و فردا كردن را تحمل نمی كنند و من زیر بار تعهدی رفته ام و با نخستین دسته ای از آن ها كه اینجا آمدند، چنان كردم كه می دانید، بنابراین در صورتی كه به آن ها قول داده و تعهد نمایم، مطالبه انجام و وفای به عهدم را خواهند كرد، مروان بن حكم گفت: امیرمؤمنان! اگر تظاهر به دوستی با آن ها كنی تا كسب نیرو كرده، در هنگامی كه تفوق داری حسابشان را رسی، بهتر از این است كه بگذاری آن ها در حالی كه نزدیك تو هستند به دشمنی تو برخیزند. بنابراین با تقاضاهای آن ها موافقت كن و تا مدتی كه ممكن است از انجام وعده ات خودداری نما. زیرا آن ها بر ضد تو به تجاور داخلی دست زده اند و وفای به پیمان قبلی به استناد آن عهد و پیمانی كه با آن ها منعقد شود بی اعتبار بوده، لازم الاجرا نیست، عثمان به دنبال علی (كرّم الله وجهه) فرستاده او را دعوت كرد، حضرت نزد وی آمد، عثمان به ایشان عرضه داشت: ای اباالحسن! مردم چنان كردند كه دیدی! و از من آن سر زد كه می دانی و اكنون اطمینان ندارم كه مرا نكشند. بنابراین، آن ها را از من دور ساز! خدای عزوجل را شاهد می گیرم كه دست از آنچه مورد انتقاد قرار داده اند، بردارم و حق آن ها را (طبق اسلام) چه آن ها كه برعهده من است و چه آن ها كه به عهده دیگران است، بستانم و آن ها را رد كنم، گرچه در این احقاق حق و اجرای قانون اسلام، لازم آید كه خونم ریخته شود. علی (كرّم الله وجهه) فرمود: مردم پیش از آن كه محتاج كشتن تو باشند به دادگری تو نیازمندند و من آن ها را چنان می بینم كه تا تعهداتت و تقاضاهایشان را به انجام نرسانی راضی و دست بردار نخواهند شد. به نخستین دسته آن ها كه آمده بودند وعده دادی و بر آن وعده خدا را گوه گرفتی كه از همه آنچه خلاف دانسته و مورد اعتراض قرار داده بودند، دست برداری و من به اعتماد وعده ات و پیمانی كه با خدا بستی، آن ها را از تو دور ساختم. بعد به هیچ یك از آنچه وعده داده بودی و با خدا پیمان بسته بودی وفا نكردی، بنابراین، دوباره در پی این مباش كه مرا فریب دهی، زیرا من از طرف تو با تقاضاهای حقّه آن ها موافقت خواهم كرد.

«عثمان» گفت: باشد با تقاضاهای حقه آن ها از طرف من موافقت كن، به خدا سوگند! من به تعهدی كه از طرف من می نمایی وفا خواهم كرد، علی (كرّم الله وجهه) نزد مردم رفت و فرمود: مردم!

ص: 243

شما درخواست های بر حق و قانونی دارید و با آن ها موافقت می شود. عثمان ادعا كرد: كه او داد شما را از خویش و از دیگران خواهد ستاند و دست از همه آنچه مایه نارضایتی شماست برخواهد داشت. بنابراین، قولش را بپذیرید و آن را تحكیم و تایید نمایید. مردم گفتند: قبول می كنیم و تو از طرف ما گفتارش را تاكید و تحكیم فرما! زیرا به خدا سوگند! ما با حرف بدون عمل و اجرا راضی نخواهیم شد. علی (كرّم الله وجهه) فرمود: این حق شماست و انجام می دهم! بعداً حضرت نزد عثمان آمده جریان را شرح داد. عثمان گفت: با آن ها مدتی قرار بگذار تا مهلت برای من باشد، زیرا من یك روزه نمی توانم تمام آنچه مایه نارضایتی و اعتراض آن ها است را از میان بردارم و جبران نمایم.

علی (كرّم الله وجهه) فرمود: آنچه مربوط به مدینه است مهلت و تأخیر برنمی دارد و مهلت آنچه خارج از مدینه است به اندازه ای است كه وصول فرمانت به آنجا وقت را اشغال می سازد. گفت: باشد، ولی برای آنچه مربوط به مدینه است سه روزه به من مهلت بده، علی (كرّم الله وجهه) موافقت كرد و رفت به مردم اطلاع داد و قرارداد كتبی میان عثمان و آنان نوشته، در آن به او سه روز مهلت داد تا همه ظلم هایی را كه رفته است، جبران و احقاق حق نماید و همه استانداران و كارمندان عالی رتبه ای را كه نمی خواهند، بركنار سازد، سپس در آن قرارداد، سخت ترین و مؤكدترین عهد و سوگند و قرارهایی را كه خدا با یك تن از بندگان گذاشته، برعهده عثمان گذارند و برجسته ترین مهاجران و انصار را شاهد گرفت و بر پایین قرارداد شهادت دادند، در نتیجه، مسلمانان دست از او برداشته رفتند؛ تا او به تعهداتش عمل كند، لكن عثمان خود را برای جنگ آماده ساخت و در پی تدارك و گرد كردن اسلحه برآمد و از بردگان حكومتی(1) سپاهی گران فراهم آورد، وقتی سه روز مهلت سپری شد و او بر همان حال سابق مانده، هیچ یك از آنچه مورد نارضایتی بود را تغییر نداد و هیچ یك از استانداران را بركنار نساخت. مردم بر ضد او شوریدند و «عمرو بن حزم انصاری» برخاسته نزد مصریان كه در ذوخشب بودند رفت و وضعیت را به اطلاعشان رسانید و همراه آنان به مدینه آمده، به عثمان پیغام دادند: مگر ما بر این قرار از تو جدا نشدیم كه تعهد كردی از بدعت هایت توبه نموده و دست برداشته و همه آنچه را مورد اعتراض قرار داده ایم رها ساخته باشی و در تحكیم تعهدت آن را با خدا عهد بستی و قرار گذاشتی؟! عثمان گفت: آری و من بر سر همان تعهد هستم، گفت: پس این نامه چیست كه همراه نامه رسانت پیدا كردم... تا آخر مطلب.»(2)

هنگامی كه علی (كرّم الله وجهه) با مصریانی كه به مدینه آمده بودند صحبت نمود، آن ها را راضی1.

ص: 244

كرد تا به كشورشان بازگردند و خود از ذوخشب به مدینه بازآمد، نزد عثمان رفت و او را باخبر ساخت كه مصریان برگشتند، عثمان آن روز را گذراند و فردا مروان نزد او رفت و گفت: نطقی بكن و به مردم اعلان دار كه مصریان برگشته اند و آنچه درباره امام و زمامدارشان به اطلاعشان رسیده بود، نادرست و بی اساس بوده است. نطق تو پیش از آن كه مردم از استان ها و شهرستان ها برخاسته و سرازیر شوند و طوری شود كه حریفشان نباشی پخش خواهد شد، عثمان زیر بار نرفت، مروان بر او پافشاری و اصرار ورزید تا عثمان بر منبر بالا رفت، پس از سپاس و ستایش پروردگار گفت: این جماعت از اهالی مصر درباره زمامدارانشان چیزهایی به اطلاعشان رسیده بود و وقتی یقین پیدا كردند كه آن حرف ها بی اساس است به كشورشان برگشتند، مردم از هر سو فریاد برآوردند: كه ای عثمان! از خدا بترس و به درگاه خداوند توبه كن! اولین كسی كه فریاد برآورد، «عمرو بن عاصی» بود كه گفت: عثمان! از خدا بترس! تو مرتكب كارهای خلافی شده ای و ما را به آن كشانده ای، بنابراین به درگاه خدا توبه كن؛ تا ما هم توبه كرده باز گردیم تا آخر ماجرا كه قبلاً آن ها را ذكر كرده ایم.(1)

لوله ای سربین نهاده، نامه را درآورد، خواند، در آن چنین نوشته بود:

«وقتی «عمرو بن بدیل» آنجا رسید گردنش را بزن و دست های ابن عدیس و كنانة و عروة را قطع كن و آنان را رها ساز تا در خون خویش پر بزنند؛ تا بمیرند و بعد آن ها را به شاخه درخت خرما بیاویز! می گویند: مروان آن نامه را بدون اطلاع عثمان نوشته است، وقتی فهمیدند در نامه چه نوشته است، گفتند: عثمان از پیمان خویش به در گشته (یا خونش روا گشته) است، آنگاه از راهی كه آمده بودند شروع كردند برگردند تا به مدینه رسیدند و با نامه كه مهرش از سرب بود نزد علی (كرّم الله وجهه) رفتند و بعداً حضرت (كرّم الله وجهه) نزد عثمان رفت و خلیفه به خدا سوگند یاد كرد! كه نه آن را نوشته و نه از آن خبر دارد، ولی افزود كه خط، خط مشی او است و مهر همان مهر او است! علی (كرّم الله وجهه) از او پرسید: چه كسی را (به جعل آن) متهم می سازی؟ گفت: تو و منشی خود را متهم می كنم! علی (كرّم الله وجهه) خشمناك از نزد او بیرون رفت؛ در حالی كه می گفت: حقیقت این است كه فرمان خود تو است.»

«ابومحنف: گوید: مهر عثمان نخست نزد حمران بن ابان بود و بعد وقتی كه حمران به بصره رفت، مروان آن را از او گرفت و به دست او بود.

«جهیم فهریك گوید: «من شاهد كار عثمان بودم و او درباره كار عمار صحبتی كرد، بعد از آن جماعت (مصریان) خوشحال و راضی (به سوی كشورشان) بازگشتند، بعداً نامه ای یافتند كه به استاندار در مصر نوشته بود كه گردن رؤسای مصریان را بزن. در آن موقعیت (به مدینه) برگشتند و نامه را به علی (كرّم الله وجهه) دادند و ایشان نامه را نزد عثمان برد و وی قسمت خورد كه نه نوشته است و نه از آن اطلاع داد. علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: چه كسی را متهم می كنی؟ گفت: منشی خودم و تو را متهم می كنم! زیرا این جماعت از تو حرف می شنوند و با این حال تو آن ها را از من دور نمی سازی!

مصریان به خانه عثمان آمده، آن را احاطه كردند و به عثمان كه از فراز خانه اش رو به آن ها گردانده بود، گفتند: ای عثمان! آیا این نامه تو است؟ او انكار كرد و سوگند یاد كرد! گفتند: این بدتر است كه از قول تو چیزی بنویسند بدون این كه تو خبر داشته باشی! آدمی مثل تو نباید عهده دار امور مسلمانان شود! از خلافت كناره گیری كن! گفت: من جامه ای را كه خدا بر تنم آراسته، برنخواهم كند و بنی امیه به علی (كرّم الله وجهه) گفتند: علی! مردم را بر ضد حكومت ما شورانده ای دسیسه چینی و تحریك كرده ای! گفت: دیوانه ها! شما به خوبی می دانید كه حكومت با این كارها برای من هیچ نفعی ندارد و من مصریان را از عثمان دور ساختم و از آن ها جلوگیری كردم و بعد

ص: 246

كار حكومت عثمان را چندین بار سامان بخشیدم، چه كار از دست من برمی آید؟ و سپس راه خویش را گرفت در حالی كه می فرمود: خدایا! از این حرف ها و اتهاماتی كه به من می زنند پاك دامن هستم و نیز اگر پیشامدی برایش فرا رسد، از خونش پاك دامن و بركنارم. عثمان چون به محاصره افتاد، نامه ای نوشت و عبدالله بن زبیر آن را برای مردم خواند و چنین نوشته بود:

به خدا سوگند! آن نامه را من ننوشته ام و نه دستور نوشتن آن را داده ام و نه از جریانش اطلاع داشته ام و به شما قول می دهم دست از همه كارهایی كه سبب نارضایتی شما گشته بردارم. بنابراین هركس را می خواهید و دوست می دارید به عنوان استاندار، خودتان تعیین كنید و این هم كلیدهای خزانه تان تا آن را به هركس می خواهید بسپارید! مردم گفتند: ما تو را متهم به نوشتن این نامه كرده ایم، بنابراین كناره گیری كن!

«ابن سعد» از گفتار «جابر بن عبدالله انصاری» چنین گوید: «وقتی مصریان به قصد عثمان رو به مدینه آوردند، وی محمد بن مسلمه انصاری را با پنجاه تن از انصار كه من هم در میانشان بودم نزد آن ها فرستاده و با تقاضاهایشان موافقت نموده، خشنودشان ساخت و برگشتند. در راه شتری را دیدند كه متعلق به حكومت بود. آن را گرفته، دیدند خادم عثمان بر ان است. او را تفتیش نمودند و لوله ای سربین در داخل مشك كوچك چرمینش یافتند كه در آن نامه ای خطاب به استاندار مصر بود؛ نوشته كه با فلان چه كن و با آن دیگری چه كن... پس آن جماعت به مدینه بازگشتند. عثمان، محمد بن مسلم را نزدشان فرستاد، حاضر به بازگشت نشدند و او را محاصره كردند.»(1)

از عثمان كارهایی سر زده بود؛ نسبت به عبدالله بن مسعود و ابوذر و عمار بن یاسر كه دل های قبائل هذیل و بنی زهره و بنی غفار و هم پیمانان آن ها به خاطر رفتار عثمان با ابوذر و دل های قبیله بنی مخزوم به خاطر عمار بن یاسر، كینه دار شده بود. وقتی اهالی مصر از پسر ابی سرح به عثمان شكایت كردند، عثمان به او نامه ای تهدیدآمیز نوشت، دستور داد: از آن كارهای خلاف و ناروا دست بكشد، ولی او سرپیچی نمود، دست نكشید و حتی بعضی از كسانی كه به عثمان شكایت كرده بودند را آن قدر كتك زد تا مردند. آنگاه هفتصد مرد از اهالی مصر روانه مدینه شدند و در مسجد اقامت نموده، در وقت نماز به اصحاب محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم از دست «عبدالله بن سعد بن ابی سرح» شكایت می نمودند. در نتیجه شكایت های آن ها، طلحه با عثمان به خشونت حرف زد و اعتراضی كرد و عایشه رضی الله عنه به عثمان پیغام داد كه حق مردم مصر را از استاندارش بستاند و دادخواهی نماید و علی بن ابی طالب كه نماینده و سخنگوی آن جماعت بود، به عثمان گفت: این جماعت از تو تقاضا دارند كه عبدالله بن سعد بن ابی سرح در ازای قتل یكی از آنان قصاص شود و ادعای خونخواهی دارند. بنابراین باید او را از استانداری عزل كنی و محاكمه ای تشكیل داده، به دعوی ایشان بر ضد او رسیدگی نموده، حكم صادر كنی تا اگر محكوم شد حق ایشان را از او برگیری. عثمان به مصریان گفت: یك نفر را انتخاب كنید تا او را به جای عبدالله بن سعد بن ابی سرح به استانداری مصر منصوب كنم. مردم محمد بن ابی بكر را به آن ها پیشنهاد كردند و آن ها به عثمان گفتند: محمد بن ابی بكر را استاندار ما كن. عثمان حكم استانداری او را نوشته، وی را با عده ای از مهاجران و انصار روانه مصر كرد تا آنان به دعوای مصریان بر ضد ابن ابی سرح رسیدگی كرده، حكم صادر نمایند، محمد بن ابی بكر با آن ها رهسپار مصر گردیدند، هنوز سه منزل از مدینه دور نشده بودند كه برده سیاه پوشی را دیدند، بر شتری كه آن را می تازد، گویا در پی فردی فراری است یا خود تحت تعقیب است، همراهان محمد بن ابی بكر به آن برده گفتند: جریان چیست؟ این چه وضعی است؟ مثل این است كه تو فراری یا در تعقیب كسی هستی؟ یك بار گفت: من خادم امیرمؤمنان (عثمان) هستم، بار دیگر گفت: من خادم مروانم و نامه ای داده تا به استاندار مصر برسانم، پرسیدند: نامه ای همراه داری؟ گفت: نه، او را كاوش كردند، ولی هیچ نیافتند، مشك كوچكی خشكیده همراه وی بود، درونش چیزی بود كه وقتی تكان داده می شد صدای خفیفی از آن شنیده می شد، هرچه آن را تكان دادند تا چیزی از آن خارج گردد، چیزی از آن بیرون نیامد، آن را شكافتند، دیدند نامه ای از عثمان به ابن ابی سرح است، محمد بن ابی بكر، مهاجران و انصاری كه همراهش بودند را با عده ای دیگر جمع كرد و بعد در حضورشان نامه را گشود و خواند، در آن نوشته بودك وقتی محمد بن

ص: 248

ابی بكر و فلان و فلان رسیدند؛ آن ها را به حیله بكش و فرمان نامه ای را كه با محمد بن ابی بكر فرستاده ام از بین ببر و در مقام استانداری بمان و به كارت ادامه بده تا دستور جدیدم به تو رسد، كسانی را كه برای شكایت و دادخواهی از تو پیش ما می آیند ان شاء الله حبس خواهم كرد. همین كه قرائت نامه به پایان رسید، همه مبهوت شده به شگفت فرو رفتند و برآشفته به مدینه بازگشتند، محمد بن ابی بكر آن نامه را با مهر چندین نفر از همراهانش مهر كرد و آن را به یكی از آنان سپرد و به مدینه آمدند و علی (كرّم الله وجهه) و طلحه و زبیر و سعد (بن وقاص) و هر كه را از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بود جمع كردند و در حضورشان نامه را گشودند و جریان آن نوكر را شرح دادند و نامه را برای آنان خواندند، همه مردم مدینه بدون استثناء كینه عثمان را به دل گرفتند و این واقعه بر خشم كشانی كه به خاطر بدرفتاری عثمان با عبدالله بن مسعود و عمار بن یاسر و ابوذر عصبانی شده بودند، بیفزود و نفرتشان را شدت داد و اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روانه خانه خویش شدند و همگی از این نامه غمناك و ناراحت بودند. مردم عثمان را محاصره كردند و محمد بن ابی بكر قبیله تیم (ابوبكر و عایشه) و دیگر قبایل را بر ضد عثمان بسیج كرد و طلحة بن عبیدالله به او در این مورد كمك می كرد و عایشه فحش های زننده ای بسیار به عثمان می داد، علی (كرّم الله وجهه) و طلحه و زبیر و سعد (بن وقاص) و عمار بن یاسر با تنی چند دیگر، از اصحاب محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم كه همگی بدری بودند، نزد عثمان رفتند و علی (كرّم الله وجهه) آن نامه را با خادم و شتر وابسته به دولت همراه داشت؛ علی (كرّم الله وجهه) از عثمان پرسید: این برده، خادم تو است؟ گفت: بلی، پرسید: و تو این نامه را نوشته ای؟ گفت: نه و سوگند یاد كرد: به خدا سوگند! كه من این نامه را نه نوشته ام و نه دستور نوشتنش را داده ام و نه از آن خبر دارم! علی (كرّم الله وجهه) فرمود: مگر این مهر، مهر تو نیست؟ گفت: بلی، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: چطور خادمت شتر را برمی دارد و نامه ای را می برد كه مهر تو در پایینش خورده است و تو بی خبری؟ به خدا سوگند یاد كرد! كه نامه را ننوشته است و نه دستور نوشتنش را داده و نه هیچ گاه خادمش را به مصر فرستاده است!، فهمیدند كه خط، خط مروان است، بنابراین از عثمان تقاضا كردند، مروان را تحویل دهند، اما وی نپذیرفت و مروان در خانه او بود، آنگاه اصحاب محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم خشمگین از خانه اش بیرون رفتند و دانستند كه او به دروغ قسم نمی خورد، لكن عده ای گفتند: عثمان در نظر ما تبرئه نخواهد بود، مگر این كه مروان را به ما تسلیم كند تا تحقیق كنیم و قضیه را بررسی نماییم و ببینیم نامه را كه نوشته است و چگونه دستور اعدام عده ای از اصحاب پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را به ناحق و بدون دلیل صادر كرده است؟! تا هرگاه عثمان نوشته بود، او را بركنار خواهیم كرد و در صورتی كه مروان از زبان عثمان نوشته بود، درباره مروان تصمیم

ص: 249

خواهیم گرفت، آنگاه به خانه خویش نشستند و عثمان حاضر نشد مروان را تحویل آنان دهد.

در آن هنگام مردم عثمان را به محاصره درآوردند و آب را به رویش قطع كردند، عثمان از فراز خانه به مردم گفت: علی این جاست؟ گفتند: نه، پرسید: سعد (بن ابی وقاص) اینجاست؟ گفتند: نه، چند لحظه ای خاموش ماند، بعد گفت: امكان ندارد یكی از شما به علی خبر دهد تا به ما آب برساند؟ خبر به علی (كرّم الله وجهه) رسید، علی (كرّم الله وجهه) سه مشك بزرگ آب برای او فرستاد كه در جریان رساندنش عده ای از بردگان آزاد شده بنی هاشم و بنی امیه مجروح شدند.»(1)

به خدا او راست می گوید و این كار را مروان كرده است، علی (كرّم الله وجهه) گفت: پس بگذار، داخل شوند و دلائل و عذر تو را بشنوند، عثمان رو به علی (كرّم الله وجهه) كرد كه من از قوم و خویشان تو هستم، به خدا سوگند! اگر تو با چنین مشكلاتی مواجه بودی، من تو را رهایی می بخشیدم، بیا و نزد آن ها برو و آنان را قانع ساز، چون سخنان تو را می پذیرند، علی (كرّم الله وجهه) گفت: به خدا سوگند! من این كار را نخواهم كرد، آنان را نزد تو حاضر می سازم تا تو دلائل و عذر خودت را توضیح دهی! عثمان گفت: بنابراین آنان داخل شوند!، آن روز آن ها به خانه عثمان وارد شدند و در سلام كردن وی را به عنوان امیرمؤمنان یاد نكردند! من دانستم كه وضع خیلی خطرناك شده است! گفتند: سلام علیكم! ما نیز گفتیم: و علیكم السلام، آن جماعت شروع به سخن كرده، عبدالرحمن بن عدیس را سخنگوی خویش برگزیدند و او شروع به توضیح كارهای عبدالله بن سعد بن ابی سرح در مصر و تجاوزات در حق مسلمانان و اقلیت های مذهبی در آن استان پرداخت و این كه غنایم و درآمد عمومی مسلمانان را به خویش اختصاص داده و در تقسیم آن تبعیض قائل شده است و زمانی كه در این موارد به او اعتراض می شود، می گوید: بیایید، این دستور كتبی امیرمؤمنان (عثمان) است كه به من رسیده! آنگاه خلاف كاری هایی كه از عثمان در مدینه سرزده و مواردی كه از رویه دو خلیفه سابق تخلف نموده است را برشمرد و گفت: ما از مصر با این تصمیم قطعی به راه افتاده ایم كه تو را وادار سازیم؛ تا دست از خلاف كاری های خویش برداری و اگر نپذیرفتی تو را بكشیم! بعداً علی (كرّم الله وجهه) و محمد بن مسلمه ما را به بازگشت وادار كردند و محمدبن مسلمه برای ما تضمین كرد؛ كه تو دست از همه آنچه برشمرده بودیم برداری، آنگاه رو به من گردانیده پرسیدند: آیا تضمین كردی و قول دادی یا نه؟ گفتم: آری، وی به سخن ادامه داد و گفت: آن وقت ما در حالی كه از خدا می خواستیم از ما در برابر تو پشتیبانی نماید و علاوه بر دلائل و مستمسكاتی كه داشتیم، دلیل و مستمسك جدیدی بر ضد تو به دست آید، رهسپار دیار شدیم به «بویب» - محل ورود كسانی كه از حجاز به مصر می روند - كه رسیدیم، خادمت را گرفتیم و نامه ات را - كه مهر تو در انتهایش بود و به عبدالله بن سعد ابن ابی سرح نوشته بودی و دستور داده بودی كه ما را تازیانه بزند و سر و ریشمان را بتراشد و مدتی طولانی زندانی كند - دست یافتیم، این هم آن نامه ات:

«عثمان» پس از سپاس و ستایش پروردگار گفت: به خدا سوگند! من نه نوشته ام و نه دستور نوشتنش را داده ام و نه در این باره كسی با من مشورت كرده و نه از آن خبردار شده ام!! من (محمد بن مسلمه) و علی هم آوا گرفتیم: راست می گوید: عثمان از سخن ما نفس راحتی كشید، مصریان از او پرسیدند: پس چه كسی نوشته است؟ گفت: نمی دانم، سخنگویشان گفت: گستاخی را در

ص: 251

برابرت به اینجا رسانده ای كه خادمت را با یكی از شترهای اموال عمومی مسلمانان می فرستند و مهر تو را در پایین نامه می زنند و برای استاندارت چنین فرمان های خطرناك و جنایت آمیز صادر می كنند و تو بی خبری؟ گفت: آری، گفتند: آدمی مثل تو نباید عهده دار حكومت شود، از حكومت استعفا بده، زیرا خدا تو را از آن بركنار ساخته است، عثمان گفت: جامه ای را كه خدای عزوجل بر تنم آراسته برنخواهم كند، داد و فریاد و پرخاش زیاد شد، چنان كه تصور كردم، مصریان پیش از آن كه از خانه اش بیرون روند به او خواهند پرید و كارش را خواهند ساخت!، در این وقت علی (كرّم الله وجهه) برخاسته بیرون رفت و من نیز تا دیدم او برخاسته برخاستم و به مصریان گفت: بیرون روید، آن ها همه خارج شدند، من به خانه ام رفتم و علی (كرّم الله وجهه) نیز به خانه اش رفت و محاصره را ادامه دادند تا او را كشتند.»(1)

«طبری» به نقل از «عبدالرحمن بن یسار» گوید: «كسی كه این نامه را از طرف عثمان به مصر می برد «ابو اعود اسلمی» بود.»(2)، «وی كسی بود كه علی (كرّم الله وجهه) در دعای قنوتش با مردم وی را نفرین می كرد و «ابن ابی الحدید» نیز آن را ذكر كرده است.»(3)

«طبری» به نقل از «عثمان بن محمد اخنسی» گوید: «محاصره عثمان پیش از آمدناهالی مصر بود؛ اهالی مصر، روز جمعه به مدینه رسیدند و او را جمعه بعد كشتند!»(4)

به راه افتاده است، گفتند: این شتر، شتر تو (از اموال دولتی و عمومی) نیست؟ گفت: آری، ولی بدون اطلاع من آن را برداشته اند، گفتند: دو حال بیشتر نیست: تو راست می گویی یا دروغ می گویی؟ در صورتی كه دروغ بگویی، باید از حكومت بركنار شوی، زیرا به ناحق دستور كشتن ما را صادر كرده ای! و در صورتی كه راست بگویی، باز هم باید عزل شوی، زیرا ضعیف و غافل هستی و اطرافیانی ناپاك و پلیدی داری و به این دلیل روا نیست كسی را زمامدار خویش كنیم كه تا این اندازه غافل و سست اراده و ناتوان باشد؛ كه چنین فرمان هایی را به نام و از طرف تو صادر كنند و افزودند كه تو عده ای از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و غیر اصحاب كه تو را پند می داده و سفارش می كرده اند كه دست از كارهای ناروایت برداشته به قانون اسلام بازگردی و آن را به كار بندی، كتك زده ای، اكنون باید قصاص كتك های ناحق و ظالمات ات را بدهی و آنان با تو مقابله به مثل كنند، عثمان گفت: هر زمامداری در اجرای قانون، گاه درست عمل می كند و گاهی به خطا می رود، بنابراین من نمی گذارم آن ها كه به خطا كتك زده ام؛ مرا قصاص كنند، چون اگر همه آن ها بیایند مرا قصاص كنند تلف خواهند شد، گفتند: تو بدعت های سهمگین مرتكب گشته ای كه به موجب آن ها باید بركنار شوی! هرگاه درباره آن ها با تو صحبت می شود توبه می كنی و اعلام می نمایی كه دست از آن ها برخواهی داشت، اما دوباره همان ها و امثال آن ها را مرتكب می شوی.

علاوه بر این، ما نزد تو آمدیم و تو در حضور ما توبه نمودی و تعهد كردی كه به قانون اسلام باز آیی! و «محمد بن مسلمه» ما را به خاطر تو مورد سرزنش قرار داد و در برابر ما تضمین كرد كه آنچه قول داده ای عمل كنی، لكن تو به عهد و توبه ات وفا ننمودی تا محمد بن مسلمه از تو اظهار نفرت و بیزاری كرد و خود را از گناهانت بریء و بركنار شمرد و گفت: در كار عثمان دخالت نخواهم كرد، مرحله او ما برگشتیم تا هیچ بهانه ای برای تو نماند و در اعلام حجت و اخطار تو از هیچ فرو گذار نكرده باشیم و خدا را (كه تو شاهد و طرف عهدت با ما ساخته بودی.) بر ضد تو به پشتیبانی طلبیدیم، یك وقت دیدیم نامه ای به استاندارت بر ضد ما نوشته ای و به او دستور داده ای كه ما را اعدام كند و قطعه قطعه سازد و به دار آویزد، اكنون ادعا می كنی نامه ای كه همراه خادمت و سوار شترت و به خط منشی ات و دارای مهرت هست، بدون اطلاعت نوشته شده است!!، بنابراین اتهام سهمگینی بر تو وارد آمده است و این افزون بر آن انحرافاتی است كه در حكومت از قانون اسلام از تو قبلاً سر زده و گرفتارش بوده ایم و تبعیض و افزون طلبی هایی كه در تقسیم درآمد عمومی از تو سر می زد و كیفرهای ناروایی كه به مردم نصیحت گر می دادی و اظهار توبه ای كه كردی و بعد تكرار همان گناهان و انحرافات را نمودی، ما آن مرحله دست از تو برداشته، بازگشتیم

ص: 253

و برگشتنمان نیز درست نبود و باید می ماندیم تا تو را بركنار می ساختیم و یكی از اصحاب پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را كه به چنان بدعت ها كه تو مرتكب گشتی نیالوده بود و متهم به اتهاماتی كه بر تو وارد است نبود، به جای تو به حكومت برمی داشتیم، اینك از كار ما كناره گیری كن و اختلافمان را به ما بازگردان، زیرا این كار سبب می شود كه ما از صدمات تو محفوظ باشیم و تو از دست ما ایمن باشی.

«عثمان» گفت: مقصودتان را بیان كردید و حرفتان تمام شد؟ گفتند: بلی، گفت: خدا را سپاس می برم و از او یاری می جویم و به او ایمان دارم و توكل می نمایم و گواهی می دهم كه خدایی جز خدای یگانه بی شریك نیست و محمد بنده و پیامبر او است و او را فرستاده همراه مایه هدایت و دین راستین تا آن كه دین را بر همه ادیان - گرچه مشركان ناخوش دارند - چیره و پیروز گرداند، پس از این سپاس و ستایش می گویم: شما در سخن عدالت ننمودید و در قضاوت انصاف ندارید، در جواب این كه گفتید: از حكومت كناره گیری كنم، باید بگویم: جامه ای را كه خدای عزوجل بر تنم آراسته و مرا به آن مفتخر نموده و آن را از میان همه به من اختصاص داده است، از تن بیرون نخواهم كرد، ولی توبه می نمایم و دست از همه آنچه مسلمانان مورد اعتراض و نكوهش قرار داده اند می كشم و دوباره انجام نخواهم داد؛ زیرا من به خدا سوگند! به خدا محتاجم و از او ترسانم!

گفتند: اگر این مرحله نخستین بود؛ كه تو مرتكب بدعتی شده بودی و بعد توبه می كردی و دوباره دست به آن نمی بردی، وظیفه داشتم از تو بپذیریم و راه خویش گیریم، اما تو پیش از این، مرتكب آن خلاف كاری ها شدی كه خودت می دانی و مرحله اول دست از تو برداشته و راه خویش گرفتیم و آن وقت از این نگران نبودیم كه تو درباره ما چنین دستوراتی صادر كنی یا با توجیهاتی بخواهی درباره نامه ای كه همراه خادمت یافته ایم از خودت سلب مسئولیت كنی، اكنون چطور توبه تو را بپذیریم در حالی كه به تجربه برای ما ثابت شده است كه هر وقت از گناه و كار خلافی توبه كنی، حتماً دوباره مرتكب آن خواهی شد؟!! بنابراین ما نمی رویم تا این كه تو را بركنار كرده، شخص دیگری را به جای تو به حكومت بنشانیم و هرگاه این قوم و خویشان و افراد قبیله ات و كسانی كه دائماً هم نشین تو هستند، بخواهند با جنگ از اقدامات ما جلوگیری كنند با آن ها چندان خواهیم جنگید تا به تو دست یابیم و تو را بكشیم یا خودمان شهید گشته روحمان به خدا بپیوندد!

«عثمان» گفت: این كه می گویید: از فرمانروایی كناره گیری كنم، اگر مرا به دار بیاویزید برایم بهتر از این است كه از حكومت و خلافت خدای عزوجل عزل شوم، این كه می گویید: با هر كه در

ص: 254

دفاع از من به جنگ برخیزد، خواهید جنگید، باید بگویم: كه من به هیچ كس دستور نمی دهم كه با شما بجنگد!(1) بنابراین، اگر كسی برای دفاع از من بجنگد، بدون دستور و اجازه ام جنگیده است، به جان خودم سوگند! اگر تصمیم داشتم با شما بجنگم، به لشگرهایی می نوشتم تا سربازان و مردانی جنگی را برای دفاعم گسیل دارند(1) یا به یكی از مناطق قلمروم، مثلاً در مصر یا عراق رفته آماده جنگ می شدم، بنابراین بر جان خویش رحم كنید و اگر به زندگی من دلبسته نیستید، به فكر جان خویش باشید، زیرا اگر مرا بكشید، به خونخواهی من و به تعقیب شما برخواهند خواست، آنان از نزد وی رفتند و به او اعلان جنگ دادند، عثمان به دنبال محمد (محمد بن مسلمه) فرستاده، خواست آنان را از او دور سازم، گفتم: نه، به خدا سوگند! در یك سال نمی شود دو بار دروغ بگویم!»(2)

تبعیض قائل شود و كسی كه بیتابی نماید، قانون و فرمانی دارد كه به تحقق می رساند.»(1)

«ابن ابی الحدید» می گوید: «مقصود امام این است كه كسانی كه عثمان را یاری نداده و خوار گذاشتند، بهتر از كسانی هستند كه او را یاری دادند، زیرا بیشتر كسانی كه از او حمایت نمودند، از قبیل مروان و امثالش فاسق و زشت كار بودند و مهاجران و انصار كسانی بودند كه او را واگذاشتند و یاری ندادند.»(2)

(2) سخنی به «عبدالله بن عباس» «آنگاه كه دستور عثمان را دائر بر تبعیدش به مزرعه «ینبع» آورده بود، فرمود: ای ابن عباس! عثمان می خواهد مرا همانند شتر آبكش درآورد تا دائماً بروم و بیایم، یك بار پیام می دهد: برو، یك بار پیام می دهد: بیا، حالا دوباره پیغام داده كه بیرون برو، به خدا قسم! آنقدر از او دفاع كردم (آسیب دیگران را از او دور داشتم) كه ترسیدم گناهكار شوم.»(3)

(3) «بلاذری» از «ابوحادة» نقل كرده: «علی (كرّم الله وجهه) بر بالای منبر سخن می راند و من می شنیدم، وقتی از عثمان یاد كرد، چنین گفت: قسم به خدایی كه جز او خدایی نیست! من او را نكشتم و نه به كشتن او كمك كردم و نه به من بدی كرد!»(4)

(4) «ابن سعد» از طریق «عمار بن یاسر» گوید: «علی (كرّم الله وجهه) را به هنگام كشته شدن عثمان بر منبر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دیدم كه می گفت: از كشته شدنش نه خوشم آمد و نه بدم آمد و نه دستور قتلش را دادم و نه از آن منع كردم.»(5)

(5) «ابن سمان» از «عطار» نقل كرده، گوید: «عثمان، علی (كرّم الله وجهه) را خواسته و به ایشان عرضه داشت: ای ابا الحسن! اگر تو بخواهی، این ملت با من هماهنگ و روبه راه خواهد شد؛ به طوری كه هیچ كس با من مخالفت نخواهد كرد، علی (كرّم الله وجهه) گفت: اگر همه ثروت ها و جواهرات دنیا مال من می بود، نمی توانستم دست مردم را از تو دور سازم، ولی من تو را به انجام كاری راهنمایی می كنم؛ كه از آنچه تو از من خواستی برایت بهتر است و آن این است كه به رویه دو برادرت ابوبكر5.

ص: 256

و عمر رفتار كن، من عهده دار مردم خواهم بود؛ كه هیچ كس با تو مخالفت ننماید.»(1)

شده، باید به خزانه عمومی بازگردد!»(1) معلوم می شود او را حاكمی عادل و مجری قانون نمی شناخته است!

توبیخ آمیز به او گفت: تو را بر دیگران مقدم داشتم و پیش انداختم؛ تا با ما به روش ابوبكر و عمر رفتار كنی، ولی تو روشی مغایر آن ها پیش گرفته و با خویشاوندانت گرم گرفته و آن ها را بر گردن مسلمانان سوار كرده ای! گفت: عمر در راه خدا حرمت خویشاوندیش را نگه نمی داشت و من به راه خدا حرمت خویشاوندیم را نگه می دارم، عبدالرحمن گفت: به خدا سوگند! یاد می كنم كه هرگز با تو سخن نگویم! بر اثر عهدی كه با خدا بست تا آخر عمر با عثمان سخن گفت، در بیماریش عثمان به عیادتش رفت، وی از او روی به دیوار گردانید و كلمه ای با وی سخن نگفت.»(1)

(6) «طبری» از «مسوّر بن مخرمه» می نویسد: «رمه ای بابت صدقه (یكی از مالیات های اسلامی) به مدینه نزد عثمان آورده شد، آن ها را به یكی از خانواده «حكم» بخشید، خبر آن به عبدالرحمن بن عوف رسید، عبدالرحمن، مسوربن مخرمه و عبدالرحمن بن اسود را مأمور كرد؛ تا رفتند و آن رمه را آوردند و میان مردم تقسیم كرد، در حالی كه عثمان در خانه خویش بود.»(2)

(7) «ابوهلال عسكری» می نویسد: «دعای علی (كرّم الله وجهه) در حق عثمان و عبدالرحمن بن عوف مستجاب گشت و آن دو در حالی مردند؛ كه با هم دشمن و قهر بودند، عبدالرحمن پیغامی نكوهش آمیز به عثمان داد... هنگامی كه عثمان ساختمان یكی از كاخ هایش را به اتمام رسانید و ضیافت مفصلی به آن مناسبت ترتیب داد و مردم حضور یافتند، عبدالرحمن بن عوف كه در آن میان بود، وقتی چشمش به ساختمان و آن سفره رنگارنگ و باشكوه افتاد؛ رو به عثمان كرد و گفت: كه ای پسر عفان! آنچه درباره تو می گفتند و قبول نمی كردم، امروز فهمیدم كه راست و درست است!!، من از این كه با تو بیعت كرده ام (و وسیله بیعت دیگران را فراهم ساختم) به خدا پناه می برم، عثمان از سخنش خشمگین شد و به خادمش دستور داد: تا او را از مهمانی بیرون كردند و به مردم امر كرد با او معاشرت نكنید، در نتیجه، هیچ كس به جز «عبدالله بن عباس» نزد او نمی رفت و او هم جهت آموزش علم قرآن و واجب حاضر می شد، عبدالرحمن بیمار گردید، عثمان به عیادتش رفت با او سخن گفت، ولی او جوابش را نداد تا مُرد.»(3)

اشاره «ابوهلال عسكری» به دعایی است كه در سخن «علی» (كرّم الله وجهه) به عبدالرحمن بن عوف آمده است، در جلسه شورایی كه بنا به وصیت عمر، برای انتخاب حاكم تشكیل شده بود، پس از آن عبدالرحمن عثمان را بر خلافت انتخاب كرد؛ حضرت به او فرمود: «به خدا سوگند! این كار را6.

ص: 259

فقط بدین خاطر انجام دادی كه به او آن امیدی را (رسیدن به خلافت) داری كه رفیق شما دو نفر (یعنی عمر) از رفیقش (ابوبكر) داشت، خدا میان شما دو نفر را به دشمنی بكشاند.»(1)

اما این حرف «عبدالرحمن بن عوف» كه: «آنچه درباره تو می گفتند و قبول نمی كردم؛ امروز فهمیدم كه راست و درست است.» اشاره به گفتار «علی» (كرّم الله وجهه) در جلسه شورا كه فرمود: «من می دانم كه آن ها - اعضای شورا و كسانی كه عمر منصوب كرده بود - عثمان را به حكومت منصوب خواهند كرد و او بدعت ها و كارهای سر خود پدید خواهد آورد و اگر عمری باقی باشد به یادت خواهم آورد و اگر عثمان كشته شود یا بمیرد، بنی امیه حكومت را میان خود دست به دست خواهند گرداند و اگر زنده باشی مرا به وضعی خواهی دید كه خوش نمی داری.»(2)

«ابن قتیبه» می نویسد: «عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف قهر بودند تا مردند.»(3)

چه انتخاب راه صحیح برای عثمان و حفظ پیمان و میثاق در بیعت عثمان هنوز به خطا می روی، چرا عقل خود را به كار نمی اندازی؟! كه البته این ها آثار تكذیب نعمت های الهی است كه در رأس آن نعمت، جایگاه امامت است و نتیجه نهایی آن تكذیب حقایق الهی خواهد بود.

شگفتم كه برای ربودن حاكمیت پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از دست خاندانش، هم دست و متحد شده اند. به خدا سوگند می خورم! ای عبدالرحمن! كه اگر كسانی را پیدا كنم كه مرا بر ضد قریش یاری دهند، حتماً و بی درنگ با آن ها خواهیم جنگید، چنان جنگی كه همراه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در بدر بر ضد آن ها كردم. و نطق ها مفصّل شد و سخن ها رفت كه آن را در كتاب «اخبار الزمان فی اخبار الشوری و الدار» نوشته ام.»(1)

«مقداد»، صحابی بزرگ با فضیلت و عظیم الشأن و سخت دین دار بوده است. «ابوعمر» در شرح حالش می نویسد: «از فاضلان و شخصیت های عالی و بزرگان نیكو كردار بود. در هر دو هجرت شركت جسته و در نخستین جهاد كه بدر باشد و در حمله نیروهای اسلامی حضور یافته است. نخستین مسلمانی بود كه سواره جنگیده بود، زیرا در جنگ بدر سواره بود و ثابت نشده كه اسبش از دیگری بوده باشد. اهل سنت او را یكی از هفت تنی می دانند كه اظهار اسلام نموده و از آن حمایت كرده اند و یكی از چهارده معاون و هم رزم و همراه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم برشمرده اند.»(2)

بنا بر روایتی كه «ابوعمر» آورده، «پیامبر اكرم» صلّی الله علیه و آله و سلّم لقب «شب زنده دار» به او داده است. چگونه می توان پی به فضایل و كمالات مردی بُرد كه پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم وی را به مرتبه ای بلند ارتقا داده و بر فراز بلند بشریت نهاده با این فرمایش كه خدا به من دستور داده چهار نفر را دوست بدارم و به من چهار نفر است: علی، عمار، سلمان و مقداد.»(3) چنین مردی در نخستین روز حكومت عثمان، چنان ناراحتی و بی تابی می نموده كه گویی همه دنیا را داشته و از دست داده است كه مردم را از دور عثمان پراكنده و از پشتیبانی او باز می داشته و در تضعیف او می كوشیده است و درصدد بوده با یافتن مردان یاور و كمك كار، بر ضد عثمان غرّش كرده و بتازد و حقّ غصب شده را از چنگ آن رها سازد و آن را در اختیار اهل بیت علیهم السلام قرار دهد!!

شدت می جنگید، عایشه تصمیم گرفت به حج رود، مروان و زید بن ثابت و عبدالرحمن بن عتاب نزد او آمدند و گفتند: ام المؤمنین! چه می شد اگر می ماندی؛ زیرا امیرمؤمنان (عثمان) در محاصره است و تو با نفوذی كه در بین مردم داری، می توانی از وی دفاع كنی! عایشه گفت: من بار سفر بسته ام و نمی توانم بمانم، باز بر او تكرار و اصرار كردند: او همان جواب را گفت، آنگاه مروان به این شعر تمثل جست:

«كشور را بر ضد من به آتش كشید - و چون شعله ور شد راه خویش گرفت.»(1)

«عایشه» بر او چنین پرخاش كرد: آهای تو كه برایم شعر و مثل می آوردی! بدان كه به خدا سوگند! دلم می خواهد تو و رفیقت (عثمان) كه خیلی به سرنوشتش علاقمندی، به پای هركدامتان سنگی بسته می بود و به دریا می افتادید و سپس به طرف مكه رفت.](2)

«بلاذری» نیز روایت فوق را با اندكی فرق نقل كرده است.(3)

(2) «طبری» گوید: «ابن عباس در محل «صلصل» به عایشه برخورد كرد، عایشه به او گفت: ابن عباس: تو زبانی گویا و نافذ داری، تو را به خدا سوگند می دهم! كه مبادا مخالفان عثمان را بكوبی و مردم را درباره او به تردید دچار كنی، زیرا دیده عقلشان نسبت به او بینا گشته و برای امر مهمی از شهرستان ها و ایالات گرد آمده اند، خودت دیدی كه طلحه خزانه های عمومی را قفل كرده و كلیدش را نزد خود نگه داشته است. بنابراین، اگر طلحه به حكومت رسید، رویه پسر عمویش ابوبكر را پیش خواهد گرفت، عبدالله گوید: در پاسخش گفتم: ای مادر! اگر پیشامدی برای آن مرد رخ دهد، مرد فقط به رفیقمان علی (كرّم الله وجهه) رو خواهند آورد، نه به دیگری! عایشه گفت: آه از تو! من نمی خواهم با تو مجادله و برتری جویی كنم!»(4)

(3) «بلاذری» گوید: «در سال كشته شدن عثمان، «عایشه» و «ام سلمه» به حج رفتند، عایشه مردم را بر ضد عثمان شوراند، وقتی خبر كشته شدن عثمان به عایشه در مكه رسید، دستور داد: در مسجدالحرام برایش چادر زدند و چنین گفت: به عقیده من همان طور كه ابوسفیان در جنگ بدر برای طایفه اش مصیبت به بار آورد، عثمان نیز برای قبیله اش مصیبت به بار خواهد آورد.»(A)

(4) «طبری» از دو طریق نقل كرده كه «عایشه همین كه در بازگشت از مكه به سوی مدینه به6.

ص: 264

سرف- شش میلی مكه- رسید، به «عبد ابی سلمه» برخور كرد، از او جویای وضع مدینه شد، او گفت: عثمان را كشتند و تا هشت روز همان طور گذشت، پرسید بعد چه كار كردند؟ گفت: مردم مدینه به اتفاق آراء خلافت را به دست آوردند و به بهترین نتیجه منتهی گشت، چون بر زمامداری علی بن ابی طالب اجتماع كردند. عایشه گفت: به خدا سوگند! اگر كار خلافت به نفع دوست تو تمام شده باشد، بهتر است آسمان بر زمین فرود آید، اینك زود مرا برگردانید! زود مرا برگردانید! در حالی كه می گفت: به خدا سوگند! عثمان به ناحق و مظلوم كشته شد، به خدا سوگند! حتماً به خونخواهی او برمی خیزم، به طرف مكه روانه شد، عبد بن ام سلمه به او گفت: چرا این طور؟ به خدا سوگند! اولین كسی كه بر ضد عثمان به تلاش برخاست، تو بودی كه می گفتی: نعثل را بكشید، چون كافر گشته است!(1) عایشه گفت: آن ها وی را توبه دادند و پس از این كه توبه كرده او را كشتند، البته من آن حرف را زده ام و آن ها هم حرف هایی زده اند، ولی حرف آخرم بهتر از حرفی است كه اول زده ام، سپس «عبد بن ام سلمه» اشعاری در رد عایشه خواند، سپس عایشه راه مكه را گرفت تا به در مسجدالحرام فرود آمد، آنگاه به سوی حجرالأسود رفت و در آنجا خیمه زد تا مردم گردش جمع شدند، در آن هنگام گفت: عثمان به ناحق كشته شده و به خدا سوگند! به خونخواهی او برمی خیزم!»(2)

(5) «ابوعمر» می گوید: «احنف بن قیس فردی خردمند، پرحوصله، دین دار، هوشمند، سخنور و سیاستمدار بود، وقتی به عایشه در بصره رسید، كسی را نزد او فرستاد تا به ملاقات وی آید، او نپذیرفت. دوباره كسی را فرستاد و احنف نزد او رفت، عایشه به وی گفت: وای بر تو ای احنف! چه عذر و دلیلی در برابر خداوند داری؛ كه جهاد مقابل قاتلان عثمان را ترك كرده ای؟ آیا افرادت كم هستند؟ یا قبیله ات از تو اطاعت نمی كنند؟ گفت: ای ام المؤمنین! نه عمرم از حد گذشته و نه زمان درازی سپری گشته است، بلكه یك سال نمی گذرد كه تو را دیده ام كه از عثمان انتقاد می كردی، و به او بد می گفتی! من دستور تو را در حالی كه (از كشتن عثمان) راضی بودی، قبول می كنم، ولی دستورت را در حالی كه (از كشتنش خشمگینی) رد می نمایم!!»(3)

(6) «ابن عساكر» از «ابومسلم» نقل كرده، گوید: «ابومسلم وقتی دید مردم شام را كه چون عایشه تنفر شدیدی از خود نسبت به عثمان نشان می داد، آنان نیز نسبت به او بدگویی می كردند، به آن ها1.

ص: 265

گفت: ای مردم شام! برای شما مثالی می زنم! كه در مورد شما با این مادرتان ام المؤمنین (عایشه) صدق می نماید، او همانند چشم دردناكی می ماند كه در سر انسان است و صاحبش را می آزارد، ولی صاحبش چاره ای جز این ندارد؛ كه با آن چشم دردآور با ملاطفت برخورد كند.»(1)

(7) «ابن ابی الحدید» گوید: «تمام كسانی كه در تاریخ و شرح حال نویسی تألیف كرده اند، همداستانند بر این كه عایشه از جمله تندروترین مخالفان عثمان بوده است، به طوری كه جامه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را درآورده و در خانه اش آویخته بود و به هركه به خانه اش وارد می شد، می گفت: این جامه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم است؛ كه هنوز نفرسوده و عثمان سنت او را فرسوده است، گفته اند: نخستین كسی كه عثمان را «نعثل»(2) لقب داده عایشه بوده و می گفت: نعثل را بكشید خدا او را بكشد.»(3)

(8) «قیس بن ابی حازم» گوید: «عایشه وقتی خبر قتل عثمان را شنید؛ گفت: خدا او را از بین ببرد، او را گناهانش به كشتن داد، خداوند انتقام كارهایش را از او گرفت، ای قبیله قریش! مبادا قتل عثمان شما را غمناك و ناراحت كند چنان كه مرگ قوم تبهكار ثمود آن مردم را غمناك كرد، شایسته ترین فرد برای تصدی حكومت طلحه است، اما هنگامی كه پیاپی خبر آمد كه با علی (كرّم الله وجهه) بیعت شده است، گفت: خاك بر سرشان! به هیچ وجه نمی خواهند حكومت را به قبیله تیم - قبیله ابوبكر- بازگردانند، طلحه و زبیر به عایشه كه در مكه بود، نامه ها نوشتند كه از بیعت مردم با علی جلوگیری كن و شعار خونخواهی عثمان را بلند كن این برنامه ها را همراه پسر خواهرش یعنی عبدالله بن زبیر فرستادند، عایشه وقتی نامه ها را خواند، شعار خونخواهی عثمان را بلند كرد، ام سلمه آن سال در مكه بود، وقتی كارهای عایشه را دید، به مقابله با آن برخاست و دوستی و طرفداری خود را از «علی» (كرّم الله وجهه) اعلام داشت و به یاری او كمر بست.»

روایات زیادی به همین مضمون، كثیری از مورخان اهل تسنن نقل كرده اند؛ كه از نقل همه آن ها معذوریم.(4)1.

ص: 266

«به خدا سوگند! به این سبب شتابان به خونخواهی عثمان برخاسته كه ترسیده او را به جرم قتل عثمان مورد تعقیب قرار دهند؛ زیرا او در مظان اتهام به آن بود، به علاوه از جماعت مخالفان عثمان، هیچ كس به شدت طلحه در تحریك و شوراندن مردم نكوشیده بود، بنابراین با تظاهر به خونخواهی عثمان خواسته مغله نماید و وضع خود را بپوشاند و دیگران را درباره خویش دچار تردید سازد، بدین خاطر یكی از این سه وضع شرعی را داشته است:

الف- در صورتی كه عثمان ظالم باشد - چنان كه او مدعی است - بایستی قاتلینش را كمك می كرد یا به طرفدارانش حمله می نمود.

ب- در صورتی كه مظلوم بوده است، بایستی از او در برابر مخالفانش دفاع كرده، به آن ها می فهماند كه از قتلش صرف نظر نمایند.

ج- در صورتی كه در وضع عثمان شك می داشت و نمی دانست ظالم است یا مظلوم، بایستی كناره جسته هیچ طرف را نمی گرفت و مردم را با عثمان وامی گذاشت، اما طلحه هیچ یك از این سه كار را نكرده و موضعی گرفته كه با هیچ وجه فقهی تطبیق نمی نماید و دلائلش در توجیه اتخاذ آن پذیرفتنی نیست.»(1)

(2) «طبری» نقل كرده: «علی (كرّم الله وجهه) در روزهایی كه عثمان محاصره بود، به طلحه فرمود: تو را به خدا سوگند می دهم! كه مردم را از عثمان دور كن، گفت: نه، به خدا سوگند! این كار را نخواهم كرد تا بنی امیه كیفر خود را باز دهند.»(2)

«ابن ابی الحدید» بعد از نقل فوق گوید: «علی (كرّم الله وجهه) به همین جهت می گفت: خدا طلحه را سزا دهد كه عثمان آن همه چیز به او بخشید و او با وی چنین كرد.»(3)

(3) «ابن ابی الحدید» گوید: «طلحه بیش از هركس در تحریك و شوراندن مردم بر ضد عثمان می كوشید و زبیر در مرتبه بعد از او قرار گرفت، گوید: «عثمان» گفته است: مرگ بر طلحه كه این همه زر و سیم به او بخشیدم و اكنون می خواهد مرا بكشد و مردم را به كشتن من برمی انگیزد، خدایا! نگذار از كارهایش بهره ببرد و به خلافت دست یابد و عواقب تجاوزكاریش را به او بچشان! كسانی كه درباره محاصره عثمان كتاب نوشته اند، گفته اند: كه طلحه روز قتل عثمان صورت خود را پوشیده بود؛ تا مردم او را نشناسند و به طرف خانه عثمان تیراندازی می كرد و گفته اند وقتی1.

ص: 268

محاصره كنندگان نتوانستند به خانه عثمان وارد شوند، طلحه آن ها را از بام خانه یكی از انصار به آنجا راهنمایی كرد تا به درون خانه رفتند تا عثمان را بكشند.»(1)

(2) «مدائنی» می نویسد: «طلحه تا سه روز نگذاشت عثمان را به خاك بسپارند، علی (كرّم الله وجهه) تا پنج روز از كشته شدن عثمان نگذشت با مردم بیعت نكرد، حكیم بن حزام - از قبیله بنی اسد و جبیر بن مطعم - برای دفن عثمان از علی (كرّم الله وجهه) كمك خواستند. طلحه عده ای را مأمور كرد در كمین جنازه عثمان بنشینند و آن را سنگباران كنند، جز تنی چند در تشییع جنازه شركت نكردند و می خواستند او را در كنار دیواری در مدینه كه به «حشّ كوكب» معروف بود و یهودیان مرده هایشان را آنجا دفن می كردند، دفن كنند، وقتی جنازه به آنجا رسید، تابوتش را سنگ باران كرده خواستند او را سرنگون كنند، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) به مردم پیام داد: كه دست از آن بردارند و دست برداشتند و جنازه را در «حشّ كوكب) به خاك سپردند!!»(3)

(5) «واقدی» می نویسد: «وقتی عثمان كشته شد، راجع به دفنش بحث شد. طلحه گفت: باید در «دیر سلع» (قبرستان یهودیان) دفن شود.» «طبری» همین را آورده و به جای كلمه طلحه، یك نفر می نویسد.(A)

(6) «بلاذری» می نویسد: «طلحه به عثمان گفت: تو كارهای بدعت آمیزی كرده ای؛ كه برای مردم بیگانه و غریب می نماید، عثمان گفت: من كارهای بدعت آمیز نكرده ام؛ این شما هستید كه رابطه مرا با مردم خراب كرده، آن ها را بر من می شورانید.»(4)

(7) «بلاذری» از «ابومخنف» نقل كرده: «مردم عثمان را تحت نظر گرفته؛ نمی گذاشتند كسی به خانه اش درآید، سعدبن عاص به او توصیه كرد؛ احرام بپوشد و به قصد حج بیرون رود، كسی جرئت تعرض او را نخواهد كرد، خبر به محاصره كنندگان رسید، گفتند: به خدا سوگند! اگر بیرون آید او را رها نخواهیم كرد تا خدا كار ما و او را فیصله دهد و طلحه محاصره را تنگ تر و شدیدتر كرد و رساندن آب به خانه اش را ممنوع ساخت، به طوری كه علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) از آن به خشم آمد و در نتیجه به او آب رساند!»(4)

(8) «بلاذری» نیز گوید: «زبیر و طلحه بر اوضاع مسلط شدند، طلحه نگذاشت به عثمان آب5.

ص: 269

آشامیدنی برسانند؛ آنگاه علی (كرّم الله وجهه)- كه در مزرعه در ینبع بود - به طلحه پیغام فرستاد كه بگذار این مرد از آب و از آب چاه خویش - یعنی چاه رومه - بنوشد و او را از تشنگی نكشید، طلحه نپذیرفت؛ علی (كرّم الله وجهه) فرمود: به خدا سوگند! اگر آن روز عهد نكرده بودم بر این كه تا به سفارشاتم عمل نكند؛ هیچ كس را از او باز ندارم، به او آب می رساندم.»(1)

(9) «ابن قتیبه» گوید: «مردم كوفه و مصر شبانه روز در اطراف دیر، در خانه عثمان پاس می دادند و طرحه هر دو دسته را بر ضد عثمان تشویق می كرد تا در نهایت طلحه به آن ها گفت: عثمان تا وقتی غذا و آب به او می رسد؛ از اجتماع و محاصره شما بیمی به خود راه نمی دهد، بنابراین آب را به او ببندید و نگذارید آب به او برسد.»(2)

(10) «بلاذری» آورده: «عثمان به عده ای كه طلحه در میانشان بود سلام كرد، جوابش را ندادند، به طلحه گفت: ای طلحه! فكر نمی كردم، روزی را در عمرم ببینم؛ كه به تو سلام كنم و جوابم را ندهی!»(3)

(11) «بلاذری» از «ابن سیرین» نقل كرده: «از اصحاب پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هیچ كس بیش از طلحه بر ضد عثمان تندروی نمی كرد.»(4)

(12) «ابن حجر» گوید: «ابن عساكر» از طرق متعدد نقل كرده: «مروان بن حكم كسی بود كه طلحه را تیر زد و او را كشت.»، «ابوالقاسم بغوی» از «جارود ابن ابی سبرة» آورده: «هنگام جنگ جمل مروان به طلحه نظر انداخته، گفت: انتقامم را بعد از امروز نمی توانم دریابم، آنگاه تیری برگرفته، او را هدف قرار داده، كشت.»(5)

«قیس بن ابی حازم» گوید: «مروان بن حكم طلحه را در میان سواره نظام یافت، گفت: این همان است كه بر قتل عثمان كمك كرده است، آنگاه او را تیر زد؛ كه بر زانویش نشست و خون همواره از آن می ریخت تا مُرد.»(6)

(13) «بلاذری» از «روح بن زنباع» گوید: «طلحه را مروان به تیز زد تا انتقام خون عثمان را از وی3.

ص: 270

بگیرد.»(1)

(14) «مسعودی» می نویسد: «علی (كرّم الله وجهه) پس از بازگشت زبیر، طلحه را صدا زد، پرسید: علت این كه قیام كرده ای چیست؟ گفت: خونخواهی عثمان، علی (كرّم الله وجهه) گفت: خدا هركدام از ما دو نفر را كه مسئولیت قتل عثمان را به عهده داشته است، بكشد!»(2)(3)

(15) «ابومخنف» گوید: «علی» (كرّم الله وجهه) در نطقی فرمود: «خدایا! طلحه پیمان بیعتش با مرا گسسته و آن قدر بر ضد عثمان مردم را تحریك كرد؛ تا وی را كشت و بعداً مرا متهم ساخت، خدایا! به او مهلت و مجال مده! خدایا! زبیر پیوند خویشاوندیش با مرا گسست و پیمان بیعتش را نقض كرد و از دشمنم پشتیبانی نمود، بنابراین امروز بدان وسیله كه می خواهی، شرش را از من دفع فرما.»(4)(5)

(16) «طبری» می نویسد: «علقمة بن وقاص لیثی» گفت: «وقتی طلحه و زبیر و عایشه قیام كردند، من با طلحه ملاقات كردم و بهترین جلسه با او، جلسه ای محرمانه و تنها بود كه ریشش به سینه اش آویخته بود، به او گفتم: به عقیده من بهترین جلسه ای كه با تو می توان تشكیل داد، جلسه ای است كه تو تنها باشی و تو ریشت به سینه ات آویخته است، به من گفت: ما پس از این كه در برابر دیگران قدرتی یگانه و متحد بودیم، به دو كوه آهنین تقسیم شدیم كه هر دسته در پی جان دسته ای دیگر است، از من در حق عثمان كارهایی سرزده است؛ كه به هیچه وجه نمی توانم آن را جبران و از آن توبه كنم، مگر این كه خونم در راه خونخواهی او ریخته شود.»(6)

اندازد و خون ده ها و صدها نفر را روی زمین بریزد!!

(3) «مسعودی» می نویسد: «مروان بن حكم - در جنگ جمل- گفت: زبیر روی از جنگ گردانید، طلحه نیز داشت روی برمی تابید، باكی ندارم كه به این طرف یا به آن طرف تیراندازی كنم، آنگاه طلحه را با تیر زد و كشت.»(1)

(1) «ابن ابی الحدید» می نویسد: «بر ضد عثمان، طلحه بیش از هركس فعالیت می كرد و زبیر در مرتبه پس از او قرار داشت، آورده اند كه زبیر می گفت: عثمان را بكشید، چون دینتان را دگرگون ساخته است، به او گفتند: پسرت بر در خانه عثمان ایستاده و از وی حمایت می كند؟! گفت: بدم نمی آید كه عثمان كشته شود، گرچه كار كستنش با كشتن پسرم آغاز گردد، زیرا عثمان فردا (ی رستاخیز) لاشه ای بر صراط خواهد بود.»(2)

(5) «بلاذری» می نویسد: «در مكتوبه ای متعلق به «عبدالله بن صالح عجلی» چنین آمده: «عثمان با زبیر نزاع كردند، زبیر به او گفت: اگر بخواهی حاضرم با تو نبرد كنم! پرسید: چگونه؟ گفت: با شمشیر و تیر و كمان!»(3)

(6) «حاكم نیشابوری» از گفتار «حسن بصری» گوید: «طلحه و زبیر به بصره آمدند، مردم از آن ها پرسیدند: چرا آمدید؟ گفتند: برای خونخواهی عثمان! (حسن بصری) گوید: سبحان الله! مردم این قدر عقل نداشتند كه به آن ها بگویند: به خدا سوگند! عثمان را كسی غیر از شما نكشته است.»(4)

كرد، همه به سفارش رؤسای مخالفان نیز به همدیگر سلام كردند!!

4- مانع دفن وی در گورستان مسلمانان شدند، در حالی كه چنین اقدامی جایز نخواهد بود.

5- دستور دادند كه جنازه عثمان را سنگباران كنند، در حالی كه اسلام همان احترام و حقوقی را كه برای مسلمانان زنده قائل شده، برای مرده نیز واجب دانسته است.

6- دستور دادند، جنازه مسلمان را در گورستان یهودیان در «حشّ كوكب» دفن كنند كه این ها باز با دستورات اسلام هماهنگ نبوده است.

7- اقدام كنندگان، از صحابی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده اند با این كه جماعتی معتقدند، اصحاب همگی آن ها عادل و راست رو هستند و عقیده دارند كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آن ها را در ردیف ده نفری كه مژده بهشت به آن ها داده شده، یاد كرده است با توجه به این ها كار طلحه و زبیر را چگونه می توان توجیه كرد؟!

8- خواهید گفت: عثمان فساد و تباهیش از حد و حصر گذشت، آری آن ها هركدام به طور مستقل قانون و ضابطه ای دارد كه باید طبق آن بدون كم و كاست عمل شود، ولی با چنین اقدامی كه بر سر او آوردند، هیچ گونه با اسلام هماهنگی ندارد و قابل توجیه و صحت نبوده است.

امید است برادران عزیزم از اهل سنت بدون كمترین پیش داوری و جدای از وساوس فتنه انگیزان و شیطان صفتان كه در همه جا مانع رشد و بیداری توده مردم شده و می شوند با قصد خالصانه این مقاله را مورد توجه خود قرار دهند و از خداوند توفیق هدایت و روشنگری طلب كنند تا خداوند متعال دعایشان را به اجابت برساند تا به استقبال نور الهی روند و به قلوب و دل هایشان اذن و اجازه پذیرش داده شود تا جملگی مستبصر شده و از تاریكی بسیار مرموز و پیچیده نجات یابند و گاه به عرصه نور و شناخت حقیقت اسلام نهند. از خداوند متعال توفیق همگان را خواستارم.

مولوی عبدالصمد قنبر زهی

ص: 274

قال عثمان بن عفان: «تقتلك الفئة الباغیة، قاتل عمار فی النار»: 242

قال عثمان: «لولا علی لهلك عثمان!»: 266

قال علی (كرّم الله وجهه): «ادنی الانكار ان تلقی اهل المعاصی بوجوه منكهرة»: 158

قال علی (كرّم الله وجهه): «ان قام ثالث القوم نافجاً حضنیه بین نثیله و معتلفه و قام معه بنو ابیه یخضمون مال الله خصمة الابل نبتة الربیع»: 175

قال علی (كرّم الله وجهه): «یا اباذر! انك غضبت لله، فارج من غضبت له، ان القوم خافوك علی دنیاهم، و خفتم علی دینك، فاترك فی ایدیهم ما خافوك علیه، و اهرب منهم بما خفتم علیه، فما أحوجهم الی ما منعتهم و ما أغناك عما منعوك و ستعلم من الرابح غداً والاكثر حسداً و لو ان السماوات والارضین كانتا علی عبد رتقا ثم اتقی الله لجعل الله له منهما مخرجاً لایؤنسنّك الا الحق ولا یوحشنك الا الباطل، فلو قبلت دیناهم لاحبّوك و لو قرضت منها لامّنوك»: 218

قال عمار: «اخبرنی حبیبی صلّی الله علیه و آله و سلّم انه تقتلنی الفئة الباغیة و انّ آخر زادی مذقة من لبن»: 243

قال عمر رضی الله عنه: «لو لا علی لهلك عمر»: 75، 81

قال معاویه: «تقتل عمار الفئة الباغیة»: 242

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اذا بلغت بنو امیه اربعین، اتخذوا عبادالله خولاً! و مال الله نحلاً! و كتاب الله دغلاً»: 149

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اذا لم تستح فاضع- فافعل- ما شئت»: 126

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اسمعوا! هل سمعتم؟ انه سیكون بعدی أمرا، فمن دخل علیهم فصدقهم بكذبهم و اعانهم علی ظلمهم، فلیس منّی و لست منه و لیس بوارد علی الحوض و من لم یدخل علیهم و لم یصدقهم بكذبهم و لم یعنهم علی ظلمهم، فهو منّی و أنا منه و سیرد علی الحوض»: 200

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الا انه سیكون بعدی امراء یكذبون و یظلمون، فمن صدّقهم بكذبهم و مالأهم علی ظلمهم، فلیس منی ولا انا منه و من لم یصدقهم بكذبهم ولم یمالئهم علی ظلمهم، فهو منی و انا منه»: 200

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الاستحیاء من الله حق الحیاء، ان تحفظ الرأس و ما وعی والبطن و ما حوی و تذكر الموت والبلی»: 126

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الحیاء لا یأتی الا بخیر»: 127

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الحیاء من الایمان والایمان فی الجنة والبذاء من الجفاء والجفاء فی النار»: 126

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «الحیاء والعی من الایمان و هما یقربان من الجنة و یباعدان من النار و الفحش و البلذاء من الشیطان و هما یقربان فی النار و یباعدان من الجنة»: 127

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «المسلمون شركاء فی ثلاث: فی الكلاء والماء والنار»: 171

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ان الله عزوجل، اذا اراد ان یهلك عبداً نزع منه الحیاء، فاذا نزع منه الحیاء لم تلقه الا مقیتاً

ص: 276

ممقتاً، فاذا لم تلقه الا مقیتاً ممقتاً نزعت منه الامانة، فاذا نزعت منه الامانة، لم تلقه الا خائناً مخوناً، فاذا لم تلقه الا خائناً مخوناً، نزعت منه الرحمه، فاذا نزعت منه الرحمة لم تلقه الا رجیماً ملعّناً، فاذا لم تلقه الا رجیماً ملعناً، نزعت منه ربقة الاسلام»: 127

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ان اهل بیتی سیلقون من بعدی من امتی قتلاً و تشریداً! و ان اشد قومنا لنا بغضاً بنو امیه و بنو المغیرة و بنو مخزوم»: 149

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ان عماراً ملی ایمانه من قرنه الی قدمه و اختلط الایمان بلحمه و دمه»: 246

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ان فساد امتی علی یدی غلمة سفهاء من قریش»: 199

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انما انا قاسم و خازن والله یعطی»: 210

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انی لاعلم كلمة لایقولها عبد حقاً من قلبه، فیموت علی ذلك الا حرّم علی النار: لا اله الا الله»: 259

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «تقتل عماراً الفئة الباغیة و قاتله فی النار»: 242

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «سیكون امراء بعدی، یقولون مالا یفعلون ما لا یؤمرون»: 200

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «صبراً آل یاسر! موعدكم الجنة، صبراً آل یاسر! فان مصیركم الی الجنة»: 242

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «عمّار خلط الله الایمان ما بین قرنه الی قدمه و خلط الایمان بلحمه و دمه، یزول مع الحق حیث زال و لیس ینبغی للنار ان تاكل منه شیئاً»: 246

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «قولوا لا اله الا الله تفلحوا»: 259

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لا یمنع فضل الماء لیمنع به الكلاء»: 172

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لاحمی الا لله و لرسوله»: 172

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما اظلّت الخضراء و ما اقلّت الغبراء علی ذی لهجة اصدق من ابی ذر»: 129

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما اعطیكم و لا امنعكم، انما انا قاسم حیث امرت»: 210

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما كان الفحش فی شی الا شأنه و ما كان الحیاء فی شی الازانه»: 127

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما من احد یشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله، صدقا من قلبه الا حرّمه الله علی النار»: 259

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من استعمل عاملاً من المسلمین و هو یعلم انّ فیهم اولی بذلك منه و اعلم بكتاب الله و سنة نبیه، فقد خان الله و رسوله و جمیع المسلمین»: 201

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من رغب عن سنتی، فلیس منی»: 26

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من سبّ علیاً فقد سبّنی و من سبّنی فقد سبّ الله»: 50

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من شهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله حرّم الله علیه النار»: 259

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من عادی عماراً عاداه الله و من ابغض عمار ابغضه الله»: 249

ص: 277

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من قال: لا اله الا الله دخل الجنة»: 259

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من منع فضل الماء، لیمنع به فضل الكلا، منعه الله فضله یوم القیامة»: 172

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من یسب عماراً یسبه الله و من یبغض عماراً و من یسفه عماراً یسفهه الله»: 249

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «هلاك هذه الاّمة علی ید دغیلمة من قریش»: 200

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «والله! ما اوتیكم من شی ولا امنعكموه، ان انا الا خازن اضع حیث امرت»: 210

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ویح عماراً و ویح ابن سمیة تقتله الفئة الباغیة»: 242

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ویحك یا ابن سمیة! تقتلك الفئة الباغیة»: 242

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «یا عائشه! لو كان الحیاء رجلاً، كان رجلاً صالحاً و لو كان الفحش رجلاً، كان رجل سوء»: 127

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «یا معشر بنی هاشم! والذی بعثنی بالحق نبیاً! لو اخذت بحلقة الجنة ما بدأتُ الا بكم»: 139

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم لكعب بن عجرة: «اعاذك الله یا كعب! من امارة السفهاء!، قال: و ما امارة السفهاء؟ یا رسول الله! قال: امراء یكونون بعدی لا یهدون بهدیی ولا یستنّون بسنّتی»: 200

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم لكعب بن عجرة: «اعاذك الله یا كعب! من امارة السفهاء!، قال: و ما امارة السفهاء؟ یا رسول الله! قال: امراء یكونون بعدی لا یهدون بهدیی ولا یستنّون بسنّتی، فمن صدقهم بكذبهم و اعانهم علی ظلمهم فاولئك لیسوا منّی و لست منهم و لا یردون علی حوضی و من لم یصدّقهم بكذبهم و لم یعنهم علی ظلمهم، فاولئك منی و أنا منهم و سیردون علی حوضی»: 154

قال: «ثلاث لایمنعن: الماء والكلا و النار»: 171

من كتاب علی (كرّم الله وجهه) الی قثم بن العباس یوم كان عامله علی مكة: «وانظر الی ما اجتمع عندك من مال الله فاصرفه الی من قبلك من ذوی العیال و المجاعه مصیباً به مواضع الفاقة و الخلّات و ما فضل عن ذلك فاحمله الینا لنقسمه فیمن قبلنا»: 177

من كلام له (كرّم الله وجهه) فی معنی قتل عثمان: «لو امرت به لكنت قاتلاً، او نهیت عنه لكنت ناصراً، غیر ان من نصره لایستطیع ان یقول: خذله من انا خیر منه و من خذله لا یستطیع ان یقول: نصره من هو خیر منّی و انا جامع لكم امره: استأثر فاساء الاثره و جزعتم فأسأتم الجزع و لله حكم واقع فی المستأثر و الجازع»: 299

ص: 278

تذكرة السبط- مظفر سبط ابن جوزی

الترغیب والترهیب- حافظ منذری

تطهیر الجنان حاشیه صواعق- ابن حجر

تعلیق الاجابة- زركشی

تفسیر- نسفی

تفسیر- ابن جریر طبری

تفسیر- آلوسی

تفسیر- شوكانی

تفسیر- قرطبی

تفسیر- ابن كثیر

تفسیر- خازن

تفسیر- ابن جزی كلبی

تفسیر- بیضاوی

تفسیر- نیشابوری

تفسیر- شربینی

تفسیر- ابوحیان

تفسیر- ابن عطیه

تفسیر الدرر المنثور- جلال الدین سیوطی

تفسیر الكبیر- ابوعبدالله فخر الدین رازی شافعی

تفسیر الكشاف- لابی زكریا یحیی بن شرف النووی

تفسیر خطیب شربینی- شمس الدین محمد بن احمد شربینی قاهری شافعی خطیب

تفسیر روح المعانی- آلوسی

تفسیر كشّاف- زمخشری

تمهید- باقلانی

تمییر الطیب- ابن دیبع

تهذیب التهذیب- ابن حجر عسقلانی

تیسیرالوصول- ابن دیبع

الجامع الصحیح- ترمذی

الجامع الصغیر- جلال الدین سیوطی

الجامع الكبیر- جلال الدین سیوطی

الجامع لاحكام القرآن- قرطبی

الجمع الجوامع- جلال الدین سیوطی

جمهرة الخطب- احمد زكی صفوت

جمهرة رسائل العرب فی عصور العربیة الزاهرة- احمد زكی صفوت

حلیة الاولیاء- للحافظ ابی نعیم احمد بن عبدالله الاصفهانی

حیوة الحیوان- دمیری

خصائص- نسایی

الخصائص الكبری- جلال الدین سیوطی

الخلاصة- خزرجی

دلائل النبوة- ابونعیم

دول الاسلام- ذهبی

الدیات- ابن ابی العاصم ضحاك

ذخائر العقبی- محب الدین طبری

الرسالة العقلیة- غزالی

الروض الانف- سهیلی خثعمی

الریاض النضرة فی مناقب العشرة- محب الدین طبری

زاد المعاد حاشیه شرح المواهب- زرقانی

ص: 280

زین الفتی فی شرح سوره هل اتی- ابو محمد عاصمی

سنن- ابن ماجه

سنن- دارمی

سنن- ترمذی

سنن- نسایی

سنن ابی داود مع حاشیة عون المعبود- للحافظ المحدث الشیخ ابی عبدالرحمن شرف الحق

السنن الكبری- بیهقی

السیرة الحلبیة- حلبی

السیرة النبویة- احمد زینی دحلان

سیره- ابن هشام

شذرات الذهب- ابن عماد حنبلی

شرح- محمد عزیزی حنفی

شرح المواهب- زرقانی

شرح جامع الصغیر- شیخ محمد عبدالرؤوف مناوی شافعی

شرح موطأ- زرقانی

شرح نهج البلاغة- ابن ابی الحدید معتزلی

صحیح- بخاری

صحیح- مسلم

صحیح- ترمذی

صفة الصفوة- ابوالفرج ابن جوزی

صفین- ابن مزاحم

الصواعق المحرقة- ابن حجر هیثمی

الصواعق المحرقه- ابن حجر

طبقات الكبری- ابن سعد

طرح التثریب فی شرح التقریب- الحافظ ابو زرعه احمد بن عبدالرحیم عراقی

العقد الفرید- ابوعمر ابن عبد ربه

عمدة السالك و شرح آن- فیض المالك

عمدة القاری- بدرالدین ابن العینی

عیون الاخبار- ابن قتیبه

عیون الاخبار- ابن قتیبه

الغدیر- علامه امینی

الفائق فی غریب الحدیث- محمد بن عمر زمخشری

فتح الباری- ابن حجر

الفتنة الكبری- طه حسین

فتوح البلدان- بلاذری

الفتوحات الاسلامیة- احمد زینی دحلان

الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل بیت علیهم السلام - عبدالرحمن جزیری

فیض الاله- مالك بقاعی

فیض القدیر- مناوی

قاموس اللغة- محمد بن یعقوب ابن محمد فیروزآبادی

كامل- ابن اثیر

كتاب الآثار- قاضی ابویوسف

كتاب الامّ- شافعی

كتاب الرسالة- شافعی

كتاب العلم- ابی عمر

كفایة الطالب- گنجی شافعی

ص: 281

كنزالعمال- متقی هندی

لسان العرب- ابن منظور

لسان المیزان- عسقلانی

المبسوط- سرخسی

مجمع الامثال- میدانی

مجمع الزوائد و منبع الفوائد- للحافظ نورالدین علی بن ابی بكر الهیثمی

المحاضرات- راغب اصفهانی

محاضرة الاوائل- سكتواری

المحلی- ابن حزم

مختصر جامع العلم- ابن عبد البرّ

المدونة الكبری- مالكی

مرآة الجنان- یافعی

مروج الذهب- مسعودی

المستدرك- حاكم

المستطرف- شهاب الدین ابشیهی

مسند- احمد

مسند- طیالسی

مصابیح السنة- بغوی

مطالب السئول- محمد بن طلحه الشافعی

المعارف- ابن قتیبة

المعجم- حموی

معجم البلدان- یاقوت حموی

مقدمات المدونة الكبری- قاضی ابن رشد

الملل والنحل- شهرستانی

مناقب- خوارزمی

موطأ- مالك

ناسخ- نحّاس

النزاع والتخاصم- مقریزی

نزهة المجالس- صفوری

نصب الرایة- زیلعی

نهایة- ابن اثیر

نیل الاوطار- ابن ابی شیبه

ص: 282