ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

می كرد!» (1)

از اینجا معلوم می شود كه این اختلاف در عقیده و اصول بوده كه زمینه عذاب حتمی خداوند شده كه اگر فرمان بر مهلت مشخص شده برای عمر امت ها نبود، خداوند دفعتاً همه عوامل اختلاف را از زمین بر می چید و به همین جهت گاه «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم از وجود اختلاف بسیار رنج می برد و سخت در تحت فشار بود، بدین خاطر خداوند متعال امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را چنین خطاب می فرماید: «و مانند كسانی نباشید كه پراكنده شدند و اختلاف كردند (آن هم) پس از آن كه نشانه های روشن (پروردگار) به آنان رسید.» (2) خداوند متعال با این آیه شریفه از یك سو پیامبر و امتش را از اختلاف و تفرقه اجتناب می دهد و از سوی دیگر با گرایش دادن به امت های قبلی و پدیده اختلاف در بین آن ها، ایشان را تسلی خاطر و اطمینان می بخشد و از سوی دیگر ایشان و امت را بر وحدت و ایجاد عوامل آن تحریك و تشویق می نماید.

در تفسیر آیات فوق و اختلاف امت ها از علمای اهل تسنن روایاتی نقل شده، از «ابی هریره» نقل شده: «رسول خدا» صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «یهود بر هفتاد و یك فرقه یا هفتاد و دو فرقه پراكنده شدند و نصاری (نیز) همانند آنان تفرقه یافتند و به زودی امت من بر هفتاد و سه فرقه پراكنده می گردند.» (3)

از «ابی عمروبن عاص» نقل شده گفت: «رسول خدا» صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «به طور قطع بر امت من حوادثی پیش می آید كه دقیقاً مطابق نعل به نعل بر بنی اسرائیل پیش آمده بود تا حدی كه اگر در میان آنها كسی به طور علنی به مادرش تجاوز كرده بود به طور حتم در امت من كسی می آید كه چنین كند و بنی اسرائیل تحقیقاً به هفتاد و دو ملت تفرقه یافتند و به زودی امت من بر هفتاد و سه ملت متفرق گردند كه همه آنها به جز ملت واحدی در آتشند!، گفتند: آنان چه كسانی هستند؟ ای رسول خدا! فرمود: كسانی هستند كه من و اصحابم بر آن پایبندیم!» (4)0.

ص: 16

«ام سلمه» رضی الله عنها از «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم نقل كرده: «فرمود: من برای شما پیش قدم بر حوض (كوثر) هستم، پس احدی از شما بر من وارد نمی شود به جز این از من دفع می گردد!، چنانچه شتر گم شده دفع می شود، پس از آن می می گویم: این در چه گروهی (یا در چه وضعی) است؟ گفته می شود: تو نمی دانی بعد از تو چه حوادثی به وجود آوردند؟ كه من می گویم: آن كه بعد از من تغییر كرد از من دور شد.» (1)

از «ابن مسیّب» نقل شده، او همواره از «اصحاب پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم حدیث می كرد، (گفت:) «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مردانی از اصحاب من بر من (كنار) حوض وارد می شوند كه آنان از آن منع می گردند، پس از آن من خواهم گفت: ای پروردگار من!، اصحاب منند؟! می فرماید: تو به آنچه كه بعد از تو به وجود آوردند، آگاه نیستی، زیرا آنان مرتد شدند و بر پیشینیان خود به صورت ارتجاعی برگشتند!!!» (2)

آری مهم ترین دغدغه من كه فرد مستبصری بودم كه اختلاف و دو گانگی وقتی به اعتقاد و اصول برسد دقیقاً از نظر اسلام مطرود و مردود است و چرا به اصول كلی اسلام تكیه نمی شود؟! چرا كه این اختلاف سبب اختلاف رو به افزون در سایر مكاتب و ادیان حاكم بر جهان نیز می گردد.

آری قاطبه مسلمانان اعم از شیعه و سنی باید بدانند، كمترین مباحثی كه موجب اختلاف بین شیعه و سنی شده و می شود، به عنوان بزرگترین بهانه و عالی ترین حربه به دست دشمنان اسلام می افتد و بدین وسیله بین جمله مسلمانان دشمنی و كینه می افكنند و در این زمینه دشمنان اسلام هر گاه اراده كردند، اسلام را تضعیف كنند و یا برای خود جایگاه مثبتی ایجاد نمایند، فقط به تحریك عواملی می پردازند كه اختلاف را شدت بخشند و بهترین برادران مسلمان و مؤمن از خود ما را آلت دست قرار داده و خودمان را به وسیله خودمان می كشند و خودشان تماشاگر صحنه منتظر شكست گروهی از ما بوده كه در هر صورت خود را برنده میدان تلقی می كنند. فخر رازی در تفسیر خود می گوید: «روزی «شاس بن شماس» در راه می رفت كه جمعی از مسلمانان دو قبیله «اوس» و «خزرج» را دید، در حالی كه محبت آن ها را به یكدیگر پیوند داده و در سخنانشان لطف و صفا هویدا بود. این یهودی از این كه مسلمانان را این چنین با الفت و محبت می دید، به خشم آمد. بدین1.

ص: 17

خاطر به جوان همراه خود - پس از سفارش های شیطانی مكرر - دستور داد تا به میان آن ها برود و در گفتگویشان شركت كند و در خلال آن اشعار شاعران دو قبیله را كه در آن ها به گونه ای حماسی و برانگیزاننده بود و یكدیگر را هجو كرده بودند بخواند، این جوان یهودی نقشه جهنمی خود را با دقت به اجرا در آورد تا كار بدان جا رسید كه از هم جدا شدند و همنوعان را به سلاح فرا خواندند و در تحولی جدید یكدیگر را به جنگ دعوت كردند، ولی خداوند به بركت وجود پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، آتش فتنه را خاموش كرد و پیامبر با لطف همیشگی خود و اخلاق جذابش اوضاع را آرام ساخت. این حادثه اثر بزرگی از خود بر جای نهاد و كتاب های تاریخ و سیره و تفسیر از ثبت آن دریغ نكرده اند.» (1)

حقیر عبدالصمد مولوی پس از تحقیق از كتاب خدا (قرآن) و چند كتاب سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، آن هم طبق نقل علمای خود كه از اهل تسنن هستند به علم معمول بلكه به یقین به این نكته دست یافتم كه حقیقتاً ما برادران سنی مذهب، بر مذهب خود و بلكه بر تثبیت جایگاه خلفای خود از قرآن و سنت، از هیچ دلیل روشن و برهان درخشانی برخوردار نیستیم و كسانی كه در این ورطه ادعاهایی بر جایگاه آنان دارند، كوركورانه سخن می گویند، ای كاش قبل از آن كه ملك الموت به بالینشان بیاید، از نعمت استبصار برخوردار گردیده و مستبصر شوند!!

جوارح، ظاهر و باطن را به او عطا كرده و بر فوق همه آن ها عضو رئیسه «عقل» را حاكم نموده كه اگر آن را امیر و حاكم كشور تن نمی نمود، در نظام بدن اختلال حاصل می شد، پس چگونه او كه «حكیم» است و وجود «عقل» را به عنوان پیامبر باطن از او دریغ نداشته، نسبت به كل بشریت و جوامع میلیاردها نفری، هیچ كس را امام و حاكم بر آن ها مشخص نكرده باشد و جمله آن ها را بدون امام متروك بدادر؟!! بلكه برای مردم امامی را معین كرده است، اگر جمله بشریت به این نكته پی می برد كه وجود خدای واحد و یگانه اقتضا می كند كه همه مردم عالم به عنوان پرستندگان معبود واحد، باید از وحدت و انسجام و یگانگی برخوردار باشند، چون معبود واحد و كتاب واحد (قرآن) و قوانین واحد همه را به یك سو جهت می دهد، در نتیجه هیچ گونه دوئیت و دو گانگی و یا اختلاف و دشمنی در میان آن ها تحقق نمی یافت؛ اگر همه انسان ها با اُنس در قرآن به این نكته پی می بردند كه تشكل امت ها در قرون و تاریخ اقتضا می كرده كه از امام واحد برخوردار باشند و هیچ امتی بدون امام تحقق پذیر نخواهد بود، چنانچه فرمود: «هیچ امتی نبوده جز این كه انذار كننده ای داشته است.» (1) به این نكته پی می بردند كه به ناچار خداوند متعال امامی را از سوی خود برای مردم تعیین و مشخص نموده است!

اگر به آنچه گفته شد و آنچه كه فراوان است و جای ذكر همه آنها نیست توجه می شد، كار به اینجا نمی رسید كه اختلاف حاصل شود و راه نفوذ برای بیگانگان به وجود آید و سلطه جویان در میان قاطبه مردم حاكمیت پیدا كنند و كار منتهی شود به آنچه كه شده كه گروه قلیلی در كادر استكبار و جمع كثیری در كادر مستضعفان جهان سومی را تشكیل دهند و همواره گروه ستمكار بر گروه ستمدیده و ستم كش مسلط و قاهر باشند، در اینجا باید مسلمانان به خود آیند و برای خود جایگاهی را به عنوان اتاق فكر و اندیشه بر گزینند و گه گاه در آن مكان به فكر چاره جویی بیفتند و خود را از چنگال ظلم و ستم ددمنشان عالَم نجات بخشند!

بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز امام تعیین می كند و این گزینش كاری به بشریت ندارد.

مسلمانان و علمای اهل تسنن معتقدند: نوع مردم هر پیشوایی را كه لایق و سزاوار دیدند، او را انتخاب می كنند و كارها به منوال خود پیش می رود و باید دانست كه حقیقت مطلب این است كه یكی از این دو مسیر صحیح و درست است و مسیر دیگر خطا و نا صحیح خواهد بود؛ چنانچه «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: «دو دعوت به اختلاف دست نمی یابند، مگر این كه به ناچار یكی از آن دو گمراهی است.» (1)

اكنون كه ما در صدد اثبات حق و باطل و انتخاب حق نیستیم، بلكه مقصد اصلی ما استبصاری است كه خداوند رحمت آن را بر من حقیر منت نهاده و بنده حقیر نیز نسبت به دیگر برادران سنی مذهب خویش احساس تكلیف می كنم كه این راه را برای همه آن ها هموار سازم تا شاید خداوند، اختلاف كه وصفی شیطانی است را از میان ما بردارد و ما را به عنوان امت واحده كه خواست او و همه انبیاء است قرار دهد، به تذكراتی برادرانه و دلسوزانه می پردازیم:

بدیهی است كه برادران مسلمان و اهل تسنن با شیعیان در پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم هیچ شك و تردیدی ندارند و جملگی به وجود با بركت ایشان به عنوان خاتم النّبین معتقد هستند و مفهوم اعتقاد به ایشان به عنوان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن است كه كلام ایشان مورد استماع و قبول نوع قرار گیرد و اگر چنین نباشد، صرف اعتقاد به ایشان به حال كسی سودی نمی بخشد.

و گفتنی است كه آنچه در این كتاب گفته و یا نقل می شود، صرفاً از گفتار علمای اهل سنت و كتاب هایی است كه آنان نوشته اند و مورد قبول قاطبه اهل تسنن است و از علماء شیعه و كتبشان هیچ مطلبی نقل نشده تا برادران اهل تسنن جهت كشف حقیقت بی طرفی ما را از دید انصاف بنگرند و خدا را در بین خود حاكم قرار دهند، شاید هدایتی به صراط مستقیم برای جمله ما باشد و ما هیچ قصدی به جز او نداریم، چنانچه از كلام شعیب علیه السّلام فرمود: «من جز اصلاح - تا آنجا كه توانایی دارم - نمی خواهم و توفیق من، جز به خدا نیست، بر او توكل كردم و به سوی او باز می گردم!» (2)

محور همه شئون امام تحت الشعاع شأن علمی و درایت او قرار می گیرد، بدین خاطر نخست از بُعد علمی وارد بحث می شویم.

«شمس الدین مالكی» از غدیر سرایان سده هشتم هجری، در اشعار خود حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها» را سروده است (1) و درباره علم حضرت بیانی ذكر شده است (2)

این حدیث را جمع بسیاری از حفاظ و پیشوایان حدیث از علمای اهل سنت، به تعداد یك صد و چهل و دو نفر در كتاب های خود نقل كرده اند (3) و بیست و یك نفر از آنان آن را صحیح و مشهور و نیكو دانسته اند. (4)

حدیث معهود به عباراتی مختلف ذكر شده است، از «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده:

«من خانه حكمتم و علی در آن است.» (5)

«من خانه علمم و علی در آن است.» (6)

«من ترازوی علمم و علی دو كفه آن است.» (7)

«من ترازوی حكمتم و علی شاخص (زبانه) آن است.» (8)

«من شهر هستم تو دروازه آن و ورود در شهر به جز از دروازه ممكن نیست.» (9)

«پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: « ای ام سلمه! گواهی بده و بشنو، این علی امیرمؤمنان و سید مسلمانان و ت.

ص: 21

صندوق علم من و ظرف علم من و دری است كه از آن وارد می شوند.» (1)

علت این كه در اینجا احادیثی را در خصوص علم «علی» (كرّم الله وجهه) از بیان «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم نقل كردیم؛ این بود كه شما به مفهوم و مضمون آن ها نظر بیفكنی. سپس به علم و دانش خلیفه دوم نظاره كنی و پس از مقایسه بین آن دو جهت كشف حقیقت بر كرسی قضاوت بنشینی!

در حاشیه شرح عزیزی می گوید: «حدیث صندوقچه یا ظرف علم من، محفوظ برای اوست و همانا او شهر علم است و بدین خاطر جمله اصحاب در مشكلات به ایشان محتاج بودند و بدین جهت معاویه در حادثه جنگ صفین در مورد مشكلات از ایشان پرسید و ایشان به او پاسخ می داد، آن گاه جماعت همراه به «علی» (كرّم الله وجهه) گفتند، برای چه پاسخی دشمن را می دهی؟ می فرمود: آیا كفایت نمی كند شما را كه او به ما نیازمند است؟!

و (نیز) بین ایشان و عمر رضی الله عنه مشكلاتی واقع شد كه عمر گفت: خدا مرا باقی نگذارد تا این كه با مردمی رو به رو شوم كه در میانشان ابوالحسن نباشد یا چنانچه گفت: از خدا خواست كه بعد از علی (كرّم الله وجهه) زنده نماند، آنگاه قضایایی را یادآور شد كه از جمله آن ها حدیث سیلی (2) و حدیث آن كه عمر فرمان رجم زن زناكار را داد و پس از آن می گفت: اگر علی نبود به طور قطع عمر هلاك شده بود.»

البته اخبار منقوله از علمای اهل تسنن در این باره زیاد است كه از ذكر همه آن ها معذوریم.

ولی برادران مسلمان و اهل تسنن ما چه نیكو است كه پیش داوری هایی كه در درون خود تحقق وجودی داده و گاه در برخی سبب كینه و چه بسا دشمنی بین آن ها با شیعیان گردیده، آن ها را به خاطر خداوند متعال دور بریزند و چون در شناخت خلفان چهار گانه، صرفاً به گفتار علماء اهل تسنن اكتفا شده، خدای متعال را به عنوان حاكم و ناظر در نظر بگیرند و در مقابل او هوای نفس و پیش داوری های آن را سركوب كنند و به طور خالصانه واقعیات را جدای از هر گونه خشم و غضب با دید واقع نگری نظاره كنند، آنگاه به سنجش و مقایسه و سپس داوری بپردازند تا إن شاء الله به مطلوب خود دست یابند.

برادران و خواهران عزیز سنی كه در جستجوی كشف حقیقت و استبصارند، پس از خواندن كتاب عمر فاروق رضی الله عنه به كتاب عثمان بن عفان رضی الله عنه پرداخته و سپس به كتا ب علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) از دیدگاه علمای اهل سنت بپردازند تا به حقایق مخفی مانده پی ببرند.6.

ص: 22

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص روزه رجب بیان شده و تشویق در آن و ذكر ثواب های بسیاری كه برای آن است.

(2) و دیگر: حدیثی كه از آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم درباره روزه سه روز از هر ماهی كه شامل رجب و غیر آن می شود.

(3) و دیگر: آنچه از حضرت صلی الله علیه و آله و سلم در گرفتن روزه در ماه های حرام آمده؛ كه از جمله آن ها ماه رجب است.

(4) و دیگر: حدیثی كه از آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم در ترغیب بر روزه در یك روز و افطار در یك روز از تمام سال آمده و ماه رجب از جمله آن است.

(5) ودیگر: آنچه كه در بندگی و عبادت كردن به مطلق روزه و تشویق در آن، در هر ماهی كه باشد آمده و این جهات پنج گانه ای است كه عمر یا ندانسته یا فراموش كرده یا كسی نبوده به او گوشزد كند یا اصلاً درباره آن فكر نمی كرده، ولی باز توقف نكن با من بیا و آن را بخوان.

عملت را شروع كن و كسی كه زیادتر كند، خدا بر او زیاد می نماید.» (1)

3- مرفوعاً از «ابی هریره» نقل شده: می گوید: «روزه ای بعد از رمضان به جز رجب و شعبان تمام نیست.» (2)

4- مرفوعاً از «انس بن مالك» نقل شده: می گوید: «در بهشت قصری است كه به جز روزه گیرنده ماه رجب داخل آن نمی شود.» (3)

5- مرفوعاً از «انس» می گوید: «در بهشت نهری است كه به آن رجب گفته می شود، از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است، كسی كه یك روز از رجب روزه بگیرد، خداوند او را از این نهر سیراب كند.» (4)

6- «ابی قلابه» می گوید: «تحقیقاً در بهشت برای روزه داران ماه رجب قصری است.» (5)

7- «عطا بن ابی رباح» گوید: «عروة بن زبیر به عبدالله بن عمر گفت: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ماه رجب را روزه می گرفت؟ گفت: بلی و آن را بزرگ می داشت و این را سه بار گفت.» (6)

روایات درباره روزه ماه رجب و فضیلت آن زیاد است كه جوامع روایی آن ها را نقل كرده اند. (7)

در عبارت ابی داود و بیهقی: «باكی نداشت از روزه گرفتن از هر ماهی كه باشد.» (1)

2- مرفوعاً از «ابوذر غفاری» نقل شده: «كسی كه از هر ماه سه روز روزه بگیرد، پس آن روزه تمام عمر است.»

در تعبیر دیگر: «حبیب من برای سه چیز سفارش فرمود؛ كه ان شاء الله آن را هرگز نمی كنم: سفارش فرمود: به نماز روز عید قربان و به خواندن نماز وتر، پیش از خوابیدن و به روزه سه روز از هر ماه.» (2)

3- از «عثمان بن ابی العاص» به طور مرفوع نقل شده: «روزه داشتن سه روز از هر ماهی خوب است.» (3)

4- «ابی درداء» گوید: «حبیب من صلی الله علیه و آله و سلم مرا به سه چیز سفارش نمود، مادامی كه زنده باشم هرگز آن را ترك نخواهم نمود، از جمله:روزه گرفتن سه روز از هر ماه.» (4)

پیش از همه این ها حدیثی است كه امامان حدیث از شخص «عمر» مرفوعاً نقل كرده اند: «سه روز از هر ماه و رمضان تا رمضان بعد، این روزه تمام دنیا است.» (5)

روایات دراین زمینه فراوان است كه از نقل همه آنها معذوریم.

مرفوعاً از «انس» نقل شده، گوید: «كسی كه سه روز از ماه حرام؛ روز پنج شنبه و جمعه و شنبه را روزه بدارد، عبادت دو سال برای او نوشته می شود» طیالسی و ازدی و غزالی آن را نقل كرده اند. (1)

(3) «ابوداود» در سننش نقل كرده: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اعلام فرمود، به روزه گرفتن از ماه های حرام؛ كه یكی از آن ها رجب است.» قسطلانی در «مواهب اللدنیة» و نووی در شرح صحیح مسلم آن را حكایت كرده اند. (2)

(1) مرفوعاً از «ابی سعید» نقل شده، گوید: «كسی كه یك روز در راه خدا روزه بگیرد، خدا صورت او را هفتاد سال از آتش دور می دارد.» (2)

(3) مرفوعاً «عبدالله بن سفیان ازدی» گوید: «هیچ مردی نیست كه در راه خدا روزه بگیرد، مگر آن كه خدا صد سال او را از آتش دور كند.» (2)

برخی از روایات است كه اطلاقش شامل ماه رجب می شود، آن دسته روایاتی كه درباره روزه چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه وارد شده و به روزهای ماه اختصاص نیافته است و برخی از آن ها درباره روزه ایام البیض از هر ماهی است و برخی درباره چهارشنبه و پنج شنبه از هر ماهی است و برخی درباره روزه چهار روز از هر ماه و بعضی درباره روز دوشنبه و پنج شنبه در تمام ایام سال رسیده است. (3)

با توجه به این مجموعه اخبار كه دلالت بر روزه ماه رجب و فضیلت آن می كند، جای اعتبار به حدیث «ابن ماجه» منقول از ابن عباس نیست كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از روزه ماه رجب نهی كرد، چون اگر این روایت صحیح باشد، به وسیله احادیث متواتر معنوی و یا تواتر اجمالی معارضه می شود، علاوه بر آن كه در سلسله اسناد آن ضعوف زیادی دیده می شود.

فراموش كار بوده است! یا از آنجا كه جایگاه بزرگی را غصب كرده، موفق به كاری نیكو نشده است!!

می كرد و لیكن كسانی كه روز فطر و روز قربان را افطار كنند روزه دهر و سال را نگرفته اند.» (1) بنابراین نفی روزه به طور دایم را علما بر چند وجه حمل كرده اند:

1- منظور آن است، هر كس روز عید فطر و عید قربان و ایام تشریق را روزه بدارد كه عایشه نیز همین پاسخ را داده است.

2- دوم آن است كه فردی به سبب آن ضرر ببیند و یا كنار آن حقی فوت شود.

3- آن است كه او از دشواری و زحمت آن را می یابد.

10- ابوبكر نجاد شیخ حنبلی ها در عراق (م-348) (1)

11- احمد بن ابراهیم نیشابوری (م-386) (2)

12- ابوالقاسم عبدالله بن احمد حربی (م-412) (3)

13- ابوالفرج معدل احمد بن محمد (م-415) (4)

14- ابوالعباس احمد ابیوری (م-425) (5)

15- عبدالملك بن حسن (م-472) (6)

16- ابوعبدالله صوری محمد بن علی (م-441) (7)

17- ابوالبركات یحیی انباری (م-552) (8)

18- حافظ عبدالغنی مقدس (م-600) (9)

19- فقیه محمود بغدادی حنبلی (م-609) (10)

20- شیخ محی الدین نووی (م-677) (11)

21- عبدالعزیز بن دنف حنبلی بغدادی (12)

و این اتفاق آن ها دلیل بر جواز آن در شرع است و گذشته از این ها، برای تازیانه جایگاهی و برای خلیفه اجتهاد و شأنی است! و شاید خلیفه این حكم ضرب را بدون سایر مردم فقط به وی اختصاص داده است و در غیر این صورت خلیفه به چه دلیل، مردی كه متعبد به روزه بود را با شلاق زده است؟

این اجمالی از گفتاری بود كه از روی حقیقت، آن را به طور مفصل به عنوان علم و آگاهی5.

ص: 31

آوردیم و برای آن ها علمی به این موضوع نیست و «آنان نیستند به جز این كه گمان می كنند و تحقیقاً گمان هیچ چیزی را از حق بی نیاز نمی كند.» (1)

گرفت.» (1)

كنم؛ كه تو در میان آنان نباشی ای اباالحسن!] (1)

كرد و اكنون برای همه قربانی می كنم.» (1)

«شافعی» گوید: «به ما رسیده كه ابوبكر و عمر قربانی نمی كردند، از ترس این كه مبادا مردم به آن ها اقتدا كنند و هر كس كه آن ها را ببیند، گمان كند كه آن واجب است.» (2)

«شعبی» گوید: «ابوبكر و عمر در موسم حج حاضر شدند و قربانی نكردند.» (3)

تصویری دیگر از مسلم: «ما با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم متمتع شدیم و درباره آن در قرآن چیزی (در نسخ آن)نازل نشده، مردی برای خودش آنچه می خواست گفت.»

تصویری دیگر: گوید: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم متمتع شد و ما نیز با او متمتع شدیم.»

تصویری دیگر: «بدان كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بین حج و عمره را جمع كرد، پس درباره آن آیه ای نازل نشد و ما را از آن نهی نكرد، مردی (یعنی عمر) به اجتهاد خود آنچه می خواست گفت.»

تصویر بخاری: «ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم متمتع می شدیم و قرآن درباره آن نازل شد، مردی به رأی خودش آنچه می خواست گفت.» (1)

تصویری دیگر: «آیه متعه (حج) در كتاب خدا نازل شد، پس ما آن را با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به جا آوردیم و در قرآن آیه ای كه آن را تحریم كند نازل نشد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز تا از دنیا رفت از آن نهی نكرد، مردی به اجتهاد خودش آنچه می خواست گفت.» (2)

در بعضی از نسخه های صحیح بخاری است كه محمد یعنی بخاری گفت: می گویند: كه او عمر بود.

«قسطلانی» در «ارشاد» گوید: «چون كه او (یعنی عمر) بود كه از آن نهی می كرد و ابن كثیر آن را از بخاری نقل كرده است.» (3) گوید: «كسی را كه بخاری گفته و به آن تصریح كرده است عمر است كه مردم را از حج تمتع نهی می كرد.»

«قسطلانی» گوید: مردی به رأی خودش آنچه خواست گفت و او عمر بن خطاب بود، نه عثمان بن عفان؛ برای آن كه وی نخستین كسی بود كه از آن نهی كرد، كسانی كه بعد از او آوردند؛ دراین مطلب پیرو او بودند.» (4)

گفتار دو شیخ: «ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حج متعه می كردیم و درباره آن قرآن نازل شده است، آنگاه مردی به رأی خودش آنچه خواست گفت.» (5)

گفتار نسایی: «تحقیقاً كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم متعه حج نمود و ما نیز متعه نمودیم، شخصی به رأی خودش آنچه خواست گفت.» (6)4.

ص: 37

گفتار اسماعیلی: «ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حج متعه كردیم و درباره آن قرآن نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز ما را منع نكرد.» (1)

«ابوموسی» گوید: «او (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم)همواره به متعه فتوا می داد، مردی به ایشان گفت: آرام باش در برخی از فتاوایت!، زیرا كه تو نمی دانی امیرمؤمنان در مناسك حج چه به وجود آورده است؟! تا آن كه او را دیدم و از او سؤال كردم، عمر گفت: من می دانم كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابش در حج متعه می كردند و لكن من كراهت داشتم كه مردم با زنانشان در سایه درخت بید آمیزش كنند، آنگاه برای حج حركت كنند، در حالی كه از سرهایشان آب (غسل) بچكد.» (2)

گفتار دیگر مسلم: «مردی به رأی خودش اظهار عقیده كرد، آن طور كه می خواست یعنی عمر.» و در لفظ ابن ماجه: «و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آن نهی نكرد و نسخ آن نیز نازل نشد، بعد از آن مردی به رأی خودش آنچه می خواست گفت.» (3)

گفتار دارمی: «متعه در كتاب خدا حلال است، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن نهی نكرد و آیه ای درباره منع آن نازل نشد، مردی به رأی خودش آنچه می خواست، گفت.» (4)

«محمد بن عبدالله بن نوفل» گوید: «شنیدم در سالی كه معاویه به حج رفت، سعد بن مالك از او سؤال كرد: درباره تمتع در حج با عمر چه می گویی؟ گفت: نیكوی پسندیده است، گفت: عمر از آن منع كرد، پس تو از عمر بهتر هستی؟ گفت: عمر از من بهتر بود، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این چنین عملی می نمود و او از عمر بهتر است.» (5)

«محمد بن عبدالله» گوید: «شنیدم در سالی كه معاویة بن ابی سفیان به حج رفت، سعد بن ابی وقاص و ضحاك بن قیس درباره تمتع با عمر در حج گفتگو می كردند، ضحاك گفت: كسی تمتع حج انجام نمی دهد مگر این كه او امر خدای متعال را نداند. سعد گفت: چه اندازه بد گفتی! ای پسر برادرم! ضحاك گفت: تحقیقاً عمر بن خطاب از این نهی كرد! سعد گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم2.

ص: 38

این كار را كرد و ما نیز از ایشان پیروی كردیم.» (1)

«سالم» گوید: «من با ابن عمر در مسجدی نشسته بودم كه مردی از اهل شام آمد، از تمتع عمره در حج از او پرسید، ابن عمر گفت: خوب، زیباست، گفت: پدرت از آن نهی می كرد! گفت: وای بر تو! اگر پدر من از آن نهی می كرد، اما رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن را انجام می داد و به انجام آن امر می فرمود، آیا به گفته پدرم یا به فرمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم عمل كنم؟ از نزدم من بلند شو.» (2)

«ابن عباس» گوید: «شنیدم عمر می گفت» قسم به خدا! كه من كه من شما را از متعه نهی می كنم و حال آن كه در كتاب خدا موجود و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز آن را به جا آورد (1) یعنی عمره در حج.» (3)

«ابراهیم» گوید:«جز این نیست كه عمر از اِفراد یعنی اِفراد متعه نهی كرد، اما قرآن نهی نكرده است.» (4)

«سیوطی» گوید: «عمر بن خطاب خواست كه از متعه حج نهی كند؛ ابیّ بن كعب برخاست و گفت: این كار برای تو نیست، چون كه كتاب خدا درباره آن نازل شده و ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عمره نمودیم، عمر كوتاه آمد.» (5)

«ابن عباس» گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم متعه حج كرد، عروه گفت: ابوبكر و عمر از متعه نهی كردند، ابن عباس گفت: عروه چه می گوید؟ گفت: می گوید: ابوبكر و عمر از متعه نهی كردند، ابن عباس گفت: می بینم آنان را كه به زودی هلاك می شوند، من می گویم: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود و آنان می گویند: ابوبكر و عمر گفتند!!» (6)

«ابی موسی» گوید: «عمر گفت: آن سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود یعنی متعه و لكن من ترسیدم كه مردان با زنان زیر سایه درخت بید آمیزش كنند، پس از آن به حج روند.» (7)، اخبار در این باره زیاد است كه به خاطر عدم اطاله از نقل آن ها معذوریم.1.

ص: 39

(1) «عروة بن زبیر» گوید: «خوله دختر حكیم بر عمر بن خطاب وارد شد، گفت: ربیعة بن امیه زنی را متعه كرد؛ كه از او آبستن شد، عمر بیرون رفت؛ در حالی كه عبایش را از ناراحتی می كشید، گفت: این متعه است و اگر من زودتر درباره آن رأی داده بودم؛ قطعاً او را سنگسار می كردم»، سندهای آن صحیح و راویانش مورد اعتمادند. (2)

(3) «حَكَم» گوید: «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: «اگر عمر از متعه نهی نكرده بود؛ به جز شقی و بدبخت دست به زنا نمی زد.» (2)

تصویر دیگر: «از حَكَم از آیه متعه زنان پرسیدند: آیا منسوخه است؟ گفت: نه، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: اگر عمر از متعه نهی نكرده بود، به جز شقی و بدبخت زنا نمی كرد.» (3)

(4) «عطا» گوید: «شنیدم ابن عباس می گفت: خدا بر عمر رحم كند! متعه نبود مگر رحمتی از خدا كه بدان وسیله بر امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم رحم نموده بود و اگر عمر آن را نهی نكرده بود؛ به طور قطع به جز كمی (از مردم) محتاج به زنا نمی شد.» (4)

(5) «ابن جریح» گوید: «ابوزبیر مرا از جابر خبر داد: عمرو بن حریث وارد كوفه شد؛ كنیزی را متعه كرد و با او نزد عمر آمد؛ در حالی كه آبستن بود، از او پرسید و او اعتراف كرده و در زمانی بود؛ كه عمر از آن نهی كرده بود.» (5)

(6) «نافع» گوید: «از ابن عمر درباره متعه پرسیدند: گفت: حرام است، به او گفتند: ابن عباس به حلال بودن آن فتوا می دهد! گفت: پس چرا زمان عمر لبش را حركت نداد و سخنی در این باره نگفت؟!» (6) كه شاید از شلاق عمر می ترسیده است!

(7) «جابر» گوید: «آنان همواره زنان را متعه می كردند؛ تا آن كه عمر بن خطاب آن ها را نهیت.

ص: 41

كرد.» (1)

(8) «ام عبدالله» دختر ابی خیثمه گوید: «مردی از شام آمد و بر او (ام عبدالله) وارد شد، گفت: عزوبت (بی زنی) بر من سخت فشار آورده است، یك زن برایم بیاور تا او را متعه كنم! ام عبدالله گفت: او را به زنی راهنمایی كردم با او ازدواج كرد و چند نفر از مردان عادل را بر این زناشویی شاهد گرفت، آنچه خدا مقدر كرده وخواسته بود كه بماند ماند، سپس بیرون رفت. عمر بن خطاب از این داستان باخبر شد؛ به سوی من فرستاد و پرسید: آیا این داستان كه به من رسیده، راست است؟ گفتم: آری، گفت: پس هرگاه آن مرد آمد مرا خبر كن!

همین كه آن مرد آمد، عمر را باخبر ساختم، عمر به تعقیب از او فرستاد و گفت: چه موجب شد كه این كار را كردی؟ گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم انجام دادم و آن حضرت ما را نهی نكرد تا آن كه خدا را ملاقات كرد، پس از آن با ابوبكر بودیم، او نیز ما را منع نكرد؛ تا از دنیا رفت. آنگاه با تو (رو به رو شده ایم كه) به ما درباره آن نهی و منعی نرسیده است! عمر گفت: بدان! قسم به كسی كه جانم در دست اوست! اگر پیش تر، از نهی من مطلع شده بودی، به طور قطع تو را سنگسار می كردم، بیان كنید تا زناشویی از زنا كردن شناخته شود.» (2)

(9) حافظ «عبدالرزاق» و «ابوداود» و «ابن جریر طبری» از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل كرده: «اگر رأی عمر بن خطاب سبقت نگرفته بود؛ به طور قطع به متعه امر می كردم، پس از آن به جز بدبخت جنایتكار زنا نمی كرد.» (3)

(10) «عطا» گوید: «جابر بن عبدالله وارد شد؛ در حالی كه از عمره آمده بود، ما نزد او در منزلش رفتیم، مردم از چیزهایی سؤال كردند؛ سپس متعه را یاد نمودند، گفت: من در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبكر و عمر متعه می كردم و درعبارت احمد: تا آن كه آخر خلافت عمر شد.» (4)

(11) «عبدالله بن عمر» گوید: «از او درباره متعه كردن زنان پرسیدند: گفت: حرام است، بدان تحقیقاً اگر عمر بن خطاب كسی را در متعه كردن می گرفت به طور قطع او را سنگسار می كرد.» (5)

(12) «عمر» می گفت: «به خدا قسم! مردی را نزد من نیاورند كه متعه را جایز بداند؛ مگر این كه او 7.

ص: 42

را سنگسار كنم.» (1)

(13) «ابی سعید خدری» و «جابر بن عبدالله انصاری» گویند: «ما تا نیمی از خلافت عمر متعه می كردیم تا آن كه عمر مردم را درماجرای عمروبن حدیث منع كرد.» (2)

به عبارت دیگر: «جاب» گوید: «ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبكر و نیمی از خلافت عمر متعه می كردیم، سپس عمر مردم را از آن نهی كرد.» (3)

(14) «ایوب» گوید: «عروه» به «ابن عباس» گفت: «آیا از خدا نمی ترسی كه در متعه اجازه می دهی؟ ابن عباس گفت: ای عریّه! برو از مادرت بپرس! عروه گفت: بدان ابوبكر و عمر متعه نكردند، ابن عباس گفت: به خدا سوگند! شما را نمی بینم كه دست از منعتان بردارید؛ تا آن كه خداوند شما را عذاب كند، ما شما را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حدیث می گوییم و شما ما را از ابوبكر و عمر خبر می دهید!» (4)

حواله دادن ابن عباس داوری را بر مادر عروه، اسماء دختر ابوبكر برای این بود كه زبیر او را متعه نموده بود و او عبدالله بن زبیر را برای او زایمان كرده بود.

«راغب» گوید: «عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عباس را به خاطر حلال دانستن متعه سرزنش و ملامت كرد، ابن عباس به او گفت: برو از مادرت بپرس! چگونه منقل بخور و آتش بین او و پدرت زبیر روشن شد؟ از او سؤال كرد: گفت: من تو را به جز در متعه بودن با پدرت نزاییدم.» (5)

«ابن عباس» گوید: «نخستین منقلی كه در متعه روشن شد، منقل آل زبیر بود.» (6)

«مسلم القری» گوید: «از ابن عباس از متعه حج سؤال كردم: در آن رخصت داد و ابن زبیر از آن نهی می كرد، ابن عباس گفت: این مادر ابن زبیر است كه حدیث می كند: كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن رخصت داد، بروید بر او وارد شوید و از او بپرسید، گوید: ما بر آن داخل شدیم، به زنی چاق نابینایی برخورد كردیم، گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آن رخصت داد.» (7)

«ابوداود طیالسی» گوید: «ما بر اسماء دختر ابوبكر وارد شدیم؛ از او از متعه زنان پرسیدیم.1.

ص: 43

گفت: این كار را ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم كردیم.» (1)

و در گفتار «جصاص»: «اگر زودتر نهی كرده بودم؛ به طور قطع سنگسار می كردم.» (1)

«مأمون عباسی» بر جواز متعه به این حدیث استدلال كرده و مصمم شد كه حكم به جواز متعه كند، چنانچه در تاریخ ابن خلكان آمده است: «دو متعه در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و در عهد ابوبكر بود و من از آن دو نهی می كنم.» (2)

«راغب» گوید: «یحیی بن اكثم به شیخی در بصره گفت: در جواز متعه به چه كسی اقتدا كردی؟ گفت: به عمر بن خطاب! گفت: چطور و عمر سخت ترین مردم در متعه بود؟! گفت: برای آن كه خبر صحیح این است كه او بالای منبر رفت و گفت: تحقیقاً خدا و رسول او صلی الله علیه و آله و سلم برای شما دو متعه را حلال كردند و من آن دو را بر شما حرام می نمایم و برآن كیفر می كنم، شهادت او را قبول كردیم و تحریم وی را نپذیرفتیم.» (3)

این جمله ای از احادیث بود و احادیث زیاد دیگری است كه به خاطر عدم اطاله یادآور نشدیم این پاره ای از احادیث اعلان می دارد: «دو متعه در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم معمول بود و درباره هر دو قرآن نازل شده و مباح بودن آن در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شده است و نخستین كسی كه از آن دو نهی نمود، عمر بوده است.» (4)

«قرمانی» در تاریخش گوید: «نخستین كسی كه متعه راحرام كرد عمر بود.» (5)

و علاوه بر آن، در خصوص جواز متعه و حج تمتع، وجود آیات قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای اثبات تشریع آن دو، در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم كافی است، بدون آن كه نسخ و بطلانی در پی حكم آن ها آمده باشد و اضافه بر آن، روایاتی است كه دلالت بر مباح بودن آن دو می كند و نهی عمر به جز رأی مخصوص خود یا صرف اجتهاد وی در برابر نَص صریح قرآن و سنت نبوده است!! كه آن هم از اموری است كه بطلانش ضروری است.1.

ص: 45

در صحیح مسلم و بخاری و غیر آن ها از «سراقة بن مالك» نقل شده: گفت: ای رسول خدا! تمتع (از همسرانمان) در حج فقط برای امسال یا برای همیشه است؟ فرمود: نه، بلكه برای همیشه است، برای همیشه است!» (1)

در صحیحه دیگر از «سراقة» نقل شده: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای خطبه برخاست و فرمود: بدانید عمره تا روز قیامت داخل در حج شد.» (2)

«ابن عباس» گوید: «عمره تا روز قیامت درحج داخل شد.» (3)

در خبر صحیحی از «عمر» نقل شده: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «جبرئیل نزد من آمد و من در وادی عقیق بودم، عرضه داشت: در این وادی مبارك دو ركعت نماز بگزار و بگو: عمره در حج است، پس تحقیقاً عمره در حج تا روز قیامت داخل شد.» (4)

«ابوعمر» دركتاب العلم و درمختصر آن از «عبدالله بن زبیر» بازگو كرده است؛ گوید: «من با عثمان در جحفه بودم و با وی جمعی از مردم شام هم بودند و در میان آن ها «حبیب بن مسلمه فهری» بود كه تمتع عمره را پرسیدند، عثمان گفت: حج را تمام كنید و آن را در ماه های حج به اتمام رسانید، اگر عمره را تأخیر انداختید تا آن كه خانه را زیارت كنید دو زیارت بهتر است، تحقیقاً خدا در خیر وسعت داده است!

علی (كرّم الله وجهه) فرمود: در سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سوء قصد كردی و رخصتی را كه كتاب خدا به بندگان داده، می خواهی برای آن ها تنگ بگیری و از آن نهی نمایی و حال آن كه آن برای نیازمند و دور از خانه بوده، آن ها تهلیل و احرام به عمره و حج را با هم می نمودند، عثمان رو به مردم كرد و گفت: آیا من از آن نهی كردم؟ من از آن نهی نمی كنم، جز این نبود كه من رأیی را اشاره كردم، هر كس خواست به آن عمل كند و هر كس خواست آن را ترك نماید

گوید: پس از آن من گفته مردی از اهل شام را با حبیب بن مسلمه فراموش نمی كنم؛ كه گفت: نگاه كن به این! كه چگونه (علی (كرّم الله وجهه) با امیرمؤمنان مخالفت می كند، قسم به خدا! اگر (عثمان) مرا فرمان دهد گردنش را می زنم!! حبیب، دستش را بلند كرد و محكم به سینه او زد و گفت: ساكت شو! خدا دهانت را پر از خاك كند! اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آنچه كه در آن اختلاف می كنند داناترند!!» (1)

و به آنچه ما ذكر كردیم فساد بقیه گفته ها ظاهر می شود، از وجوهی كه ممكن بود، عذر رأی خلیفه را توجیه كند و بپذیرد و كسی كه می خواهد گستره این موضوع را بداند؛ به زاد المعاد ابن قیم جوزیه مراجعه نماید. (2)

می گفت: «من از آن نهی می كنم.» و اضافه بر این، به زودی گفتار ابن عباس درباره آیه متعه كه مُحكَم است (و نسخ نشده) می آید و به همین استناد هر یك از صحابه آن را جایز و مباح دانسته اند، آری گر چه عمر شدیداً با متعه برخورد سختی كرد و حتی برخی را كتك زد، ولی بر خلاف او بیشترین صحابه، به متعه پای بند بوده و به آن عامل بوده اند.

«جصاص» گوید: [تحقیقاً تلاوت آیه: «حرام نكنید چون پاكیزه (و لذت بخشی) كه خداوند برای شما حلال كرده است!» (1) توسط پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود جواز متعه است.]

«ابن كثیر» از «بخاری» و «مسلم» نقل كرده و در آن اضافه كرد، «آنگاه عبدالله آیه را خواند.» (2)

(3) «نعیم اعرجی» گوید: «مردی از ابن عمر درباره متعه زنان پرسید و من نزد او بودم، وی گفت: به خدا سوگند! ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم زناكار و بی عفت نبودیم.» (4) البته چون عمر متعه را زنا می شمرد و این عمر با متعه كردن موافقت داشته است.

(5) «معاویة بن ابی سفیان»، ابن حزم او را در المحلی و زرقانی در شرح موطأ از كسانی شمرده اند؛ كه متعه را مباح می دانسته است. (4)

(6) «زبیر بن عوام» كه فرزند متعه بود. (5)

(7) «ابو سعید خدری» و «جابر بن عبدالله انصاری»، «تا زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و در نیمی از خلافت عمر متعه می كردند؛ تا آن كه عمر منع نمود.» (6)

(8) «سلمة بن امیة بن خلف» و «سعید بن امیة بن خلف» در كتاب المحلی ابن حزم و شرح موطأ زرقانی چنین بوده اند كه هر دو مباح بودن متعه نظر داشتند. (7)

(9) «معبد بن اُمیة بن خلف» كه «ابن حزم» و «زرقانی» او را از جایز دانستن متعه قلمداد كردند. (A)

(10) «خالد بن مهاجر بن خالد مخزومی» گوید: «در كنار بار و بنه اش نشسته بود، مردی نزد او آمد، از متعه استفتا كرد، او را به متعه كردن اجازه داد، آنگاه «ابن ابی عمر انصاری» به او گفت: آرام، گفت: چیست؟ گفت: به خدا قسم! كه من در زمان امام المتقین متعه كردم.» (8)

(11) «عمروبن حریث»، داستانش گذشت و طبق نقل طبری از «سعید بن مسیب»: «ابن حریث و ابن فلان هر دو در زمان ابوبكر و عمر متعه كردند و برای آن ها، از همسر متعه فرزند به دنیا آمد.» (9)8.

ص: 50

(12) «ابیّ بن كعب» كه قرائت آیه بدین صورت: «فما استمتعتم به منهن الی اجل» از او می آید؛ متعه را جایز می شمرد! (1)

(13) «ربیعة بن امیه» متعه كرد و همسر او بچه دار شد و عمر خشمگین گردید؛ كه گفت: اگر قبلاً او را نهی كرده بودم، او را رجم می كردم. (2)

(14) «سمیر» و شاید «سمرة بن جندب» باشد كه گوید: «ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم متعه می كردیم.: (3)

(15) «آل زبیر» چنانچه ابن عباس گفت: «نخستین منقلی كه در متعه روشن شد، منقل آل زبیر بود.» (4)

(16) «زفر بن اوس مدنی» از ثابتان بر اباحه متعه قلمداد شده است. (5)

(17) صاحب استیعاب گوید: «اصحاب ابن عباس از اهل مكه و یمن تمامشان بر مذهب ابن عباس متعه را حلال می دانستند و سایر مردم آن را حرام كردند.» (6)

(18) «قرطبی» گوید: «اهل مكه زیاد متعه می كردند.» (7)

(19) «فخر الدین رازی» گوید: «در آیه متعه در نسخ آن اختلاف كرده اند، برخی از امت آن را منسوخ پنداشتند و گروهی دیگر گفته اند: جواز آن باقی است؛ همان گونه كه بوده است.» (8)

(20) «ابوحیان» در تفسیر خود، بعد از نقل اباحه متعه گوید: «جماعتی از اهل بیت و تابعین همانند «ابن جریح عبدالملك بن عبدالعزیز مكی شافعی» متعه را حلال می دانند، گوید: ابن جریح هفتاد زن را متعه كرد و از آن ها كامیاب شد و ذهبی گوید: ابن جرح حدود نود زن متعه كرد.» (9)

این بود اجمالی از برخی صحابی كه به گونه ای خود یا حمایت از متعه كرده و یا خود در اوقاتی از زمان های خود متعه نمودند و یا متعه را مباح می دانستند و به عكس آن، عمر كه آن را 2.

ص: 51

خلاف و زشت و بلكه زنا تلقی كرده و در مقابل آن شدّت و حدّت نشان داد تا جایی كه برخی موارد شدت مخالفت او، به سنگسار و تهدید نوع مردم منجر شد.

نازل شده و بهترین احتمال این است كه سند آن جعلی باشد و گرنه باقر و صادق (العیاذ بالله) جاهلند!!!.] (1)

در غیر كتب شیعه یافت نمی شود؛ قولی از هیچ كس كه: «فما استمتعتم به منهن...» در متعه زنان باشد و امت بر تحریم متعه اجماع كرده اند و كسی نگفته كه گفتار خداوند: «فما استمتعتم به...» نسخ شده باشد.» (1)

این عبارتی بی اساس است؛ كه بر صحنه تفهم و تفاهم و ادب دین، ادب علم، ادب عفت، ادب نگارش، ادب اجتماع، ادب حكم و ادب سوگند یاد شده، بر قلم و ادب دمساز با نورانیت، علم را سیاه كرد و از آنچه كه اسلام برای هدایت بشریت آورده به دور است و جز به گوینده اش، هیچ ارتباطی با حقایق خارجیه ندارد!

و ادامه سخن و استدلال در اینجا تنها فقط به خاطر بیدار كردن ادراك و احساس كاوشگر نسبت به دروغ های این مردك و جنایت های بزرگ او بر علم و قرآن و اهل آن می باشد. بدین جهت وارد این گونه مباحث خواهیم شد.

كردیم و آیه ای كه آن را نسخ كند نازل نشد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز از آن نهی نفرمود؛ تا از دنیا رفت.» (1)

و قبلاً بحث آن گذشت كه مفسران آیه را درباره متعه در سوره نساء یاد كرده اند. و به وسیله این حدیث، «عمران بن حصین» را از كسانی دانسته اند كه بر جواز متعه ثابت بوده است. (2)

(2) «ابوجعفر» طبری به اسنادش از «ابونضرة» نقل كرده است: «از ابن عباس از متعه زنان پرسیدم: گفت: آیا سوره نساء را نخوانده ای؟ گفتم:بلی، گفت: پس آیه: «فَمَا استَمتَعتُم بِهِ...» را قرائت ننموده ای؟ گفت: اگر چنین قرائت كرده بودم از تو نمی پرسیدم، گفت: تحقیقاً چنین است؛ و در حدیث است كه ابن عباس سه بار سوگند یاد كرد كه خدا چنین نازل كرده است.» (3)

نیز از قتاده در قرائت «ابیّ بن كعب» نقل كرده است: «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی» و به اسناد صحیح از شعبه از حكم نقل كرده: «پرسیدم از او، از این آیه كه آیا نسخ شده است؟ گفت: نه.» (A)

و نیز از «عمر بن مرّه» روایت كرده: «شنید سعید بن جبیر كه می خواند: «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی»، «یعنی زمانی كه زنان را تا مدت معینی (موقت) متعه می كنید.»

و از «مجاهد» نقل شده: «ابن عباس قرآنی به من داد كه در آن چنین بود: «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی» (4)(5)

(3) «ابوبكر جصاص حنفی» حدیث «ابن عباس» و «ابیّ بن كعب» در قرائت آیه را نقل كرده و از طریق «ابن جریح» و «عطا خراسانی» از «ابن عباس» ذكر كرده است؛ كه آن (آیه متعه، نساء: 24) به این گفتار خدای تعالی: «ای پیامبر! هر زمان خواستید زنان را اطلاق دهید در زمان عده، آن ها را طلاق گویید.» (6) نسخ شده است اگر آن آیه درباره متعه نازل نشده، چگونه با این آیه نسخ شده است؟ در حالی كه بطلان نسخ آن را به آن و غیر آن دانستی!! (7)

_________

(1) مسند احمد: 436/4.

(2) تفسیر ثعلبی، تفسیر رازی: 200/3 و 202، تفسیر ابی حیّان: 218/3 و تفسیر نیشابوری.

(3),B,A تفسیر طبری: 9/5 ، الغدیر، علامه امینی: 239/6.

(4) البته در قرآن كلمه «الی اجل مسمی» وجود ندارد و در اینجا طبق قرائت اُبّی ذكر شده كه دلیل بر موقت بودن نكاح است.

(5) تفسیر طبری: 9/5.

(6) (یا اَیُّها النَبِیُّ إِذا طَلَّقتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقتُمُوهُنَّ لَعِدَّتِهِنَّ) طلاق: 1.

(7) احكام القرآن، جصاص: 178/2.

ص: 54

(1) «حافظ ابوبكر بیهقی» به اسنادش از «محمد بن كعب» از «ابن عباس» نقل كرده: [متعه در اول اسلام بود و مردم این آیه را چنین قرائت می كردند: «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی»] (2)

(3) «حافظ ابومحمد بغوی شافعی» گوید: «حسن و مجاهد گویند: آیه درباره نكاح صحیح است و دیگران گفته اند: نكاح متعه است تا آنجا كه گوید: عموم اهل علم معتقدند كه نكاح متعه حرام است (4) و آیه نسخ شده است» ، «و ابن عباس معتقد بود كه آیه محكم است و در نكاح متعه رخصت داده است.» (5)

(6) «ابوالقاسم جارالله زمخشری معتزلی» گوید: «آیه درباره متعه نازل شده و از ابن عباس نقل كرده است كه آن محكم بوده ونسخ نشده است و او قرائت می كرد: «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی» (4)

(7) «قاضی ابوبكر اندلسی» گوید: «درباره آیه دو قول است: اول این كه مراد از استمتاع مطلق نكاح است كه جماعتی گفته اند، از جمله: حسن و مجاهد و یكی از دو روایات ابن عباس بوده، دوم این كه مراد متعه زنان به ازدواجشان تا مدت معینی است، آنگاه از ابن عباس و حبیب بن ابی ثابت و ابیّ بن كعب روایت كرده است.

(8) «ابوبكر یحیی بن سعدون قرطبی» در حل اختلاف در معنای آیه؛ گوید: جمهور گفته اند: مقصود نكاح متعه است كه در اول اسلام بوده است و ابن عباس و ابیّ بن كعب و سعید بن خبیر «فما استمتعتم به منهن الی اجل مسمی» خوانده اند. (5)

(9) «ابوالولید محمد بن احمد قرطبی» مشهور به «ابن رشد» گوید: «از ابن عباس حلال بودن متعه مشهور است و بر حلیت آن، اصحاب او از اهل مكه و یمن پیروی از ابن عباس نموده و نقل كرده اند: كه ابن عباس به قول خدای متعال: «فما استمتعتم به منهن...» استدلال می كرده است و به روایتی «الی اجل مسمی» از او نقل شده است.» (6)

(10) «ابوعبدالله فخر الدین رازی شافعی» در تفسیرش دو قول را یاد كرده: یكی از آن دو گفتار2.

ص: 55

بیشتر علما است. (1)

كند! و هر كس صاحب انصاف و اطلاع باشد، ائمه چهارگانه قوم آنان (شافعی، مالكی، حنبلی، حنفی)، در علمشان همه خوش چین علم آن دو بزرگوار بوده اند با این بیان، صاحب و شیعه به چه نكته جدید و حیات بخش دست یافته كه قرن ها است تاكنون علما و بزرگان به آن دست نیافته اند!!! آیا آن چیست؟ و آن كجاست؟!!

حنبلی ها او را ثابت ترین مردم دیده و چگونه كتاب های او را كُتُب امانت نامیده اند؟!! (1)

(1) اموال مسلمین كه آن را میان ورثه در فرائض تقسیم كرده است.

(2) فیء (غنیمت، خراج) كه آن را بر مستحقان آن تقسیم كرده است.

(3) خمس كه آن را درآنجا كه باید بگذارد، گذاشته است.

(4) صدقات كه خداوند آن را جایی كه باید باشد، قرار داده است.

و زر و زیور كعبه، آن روز در كعبه بوده و خداوند آن را بر حال خود باقی گذارده و از روی فراموشی و نسیان وانگذارده است و مكان آن را نپوشیده، پس آن را قرار بده، جایی كه خدا و رسول او آن را قرار داده است؛ عمر گفت: اگر تو نبودی به طور قطع ما رسوا شده بودیم (1) و زر و زیور را به حال خود گذارد!! (2)

(2) «شقیق» از «شیبة بن عثمان» نقل كرده، گوید: «عمر بن خطاب نشست در مكانی كه تو (یعنی شقیق) در آن نشسته ای، گفت: من بیرون نمی روم تا آن كه مال كعبه را میان فقرای مسلمین تقسیم كنم. گفتم: تو كننده این كار نیستی! گفت: آری و البته خواهم كرد. گفتم: تو كننده این كار نیستی! گفت: برای چه؟ گفتم: برای این كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبكر جای آن را در محل خود دیدند، در حالی كه آن ها را تو به مال نیازمند تر بودند، ولی آن را از جایش بیرون نبردند، عمر برخاست و بیرون رفت!» (A)

تصویر دیگر: «شقیق» گوید: «من در مسجد الحرام در كنار شیبة بن عثمان نشسته بودم، شیبه گفت: عمر بن خطاب كنار من نشسته بود؛ در همین مكانی كه تو نشسته ای، گفت: من تصمیم گرفتم كه در كعبه چیزی باقی نگذارم، نه طلا، نه نقره، مگر آن كه آن را تقسیم كنم. گفتم: تحقیقاً كه تو پیش از این دو رفیق داشتی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ابوبكر كه این كار را نكردند. عمر گفت: آن دو مردانی بودند كه من به آن ها اقتدا و تأسی می كنم.» (B)

(3) «حسن» گوید: «عمر بن خطاب» گفت: «تحقیقاً من تصمیم گرفتم كه در كعبه هیچ چیز از طلا و نقره ای را باقی نگذارم، مگر این كه آن را تقسیم كنم، ابیّ بن كعب به او گفت: قسم به خدا! كه تو نباید این كار را بكنی! عمر گفت: چرا؟ گفت: تحقیقاً كه خدا جای هر مال را بیان كرده و 7.

ص: 59

پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم هم آن را تقریر كرده است، عمر گفت: راست گفتی!!» (1)

چگونه است؟!!

البته گفتنی است كه بخاری حدیث فوق را در باب تیمم نقل كرده و گفت: «آیا تیمم كننده هر دو كف را فوت كرده است؟(1) و در باب های بعد خوش داشته برای حفظ مقام خلیفه، آن را تحریف كند و پاسخ عمر رضی الله عنه - كه نماز نخوان یا من نماز نمی خوانم - را حذف كرده و شاید بیهقی آن را به نقل از صحیحین تحریف شده ذكر كرده است (2)و نسایی آن را نقل كرده و در پاسخ عمر رضی الله عنه نوشته است: وی ندانست كه چه بگوید. (3)

«بغوی» آن را نقل كرده و از اخبار صحیح دانسته، جز آن كه اول حدیث را حذف كرده و فقط آمدن عمار به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را یاد كرده است. (4)

چگونه خداوند دینش را كامل نموده و مسئله تیمم كه مورد ابتلای مردم است، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نامعلوم بوده و درآن مجالی برای همانند خلیفه بوده كه آن را نداند؟ یا در آن اجتهاد كند؟ و چگونه باب اجتهاد را برای امت گشود؛ با وجود آن كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان آنان بود؟! پس آیا این مرد از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال نكرد، بعد از آن كه عمار با او مخالفت كرد و او را دید كه در خاك غلطید و نماز خواند؟!

آیا عمار او را خبر نداد؛ از روزی كه جنب شده بودند؟1 در حالی كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم او را ارشاد نموده و سنتش را در تیمم به او آموخت.

و آیا چگونه امر به نماز نخواندن از سوی عمر صادر شد و حال آن كه نماز مهمترین واجبات و كامل ترین فریضه هاست؟!

و آیا عمر بعد از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مردانی كه با رأی او مخالف بودند، از قبیل: علی (كرم الله وجهه) و ابن عباس و ابوموسی اشعری و همه صحابه، غیر از عبدالله بن مسعود نپرسید؟

و آیا عمل این گروهی كه به تیمم قائل بودند، برای جنبی كه آب ندارد، از روی تبعیت و پیروی از سنت ثابته و شنیده شده از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده یا تنها رأی و اجتهاد از سوی خلیفه بوده است؟1

و آیا خلیفه به عمار اعتماد نداشت، در روزی كه او را از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باخبر ساخت و او از رأیش برنگشت و ابن مسعود ندیده كه عمر به قول عمار قانع گردیده است. (1)

یعنی تیمم» و در عبارتی دیگر آمده است كه «عرب هایی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شرفیاب شدند، گفتند: ای رسول خدا! ما در ریگزار زندگی می كنیم و قدرت بر یافتن آب نداریم و سه ماه یا چهار ماه می شود كه آب نمی بینیم و درمیان ما زن حائض و جنب است؟ فرمود: بر شما باد بر زمین!» و در گفتار «اعمش» است: «عرب ها محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و عرضه داشتند: ما در ریگزار هستیم و از آب دوریم، دو ماه و سه ماه می گذرد و در میان ما جنب و حائض است؟ فرمود: بر شما باد بر خاك!» (1)

آیا از خاطر خلیفه رفته بود، چیزی كه «ابوذر» از سنت به او داد؟ گفت: «من از آب دور بودم، آنگاه جنب شدم و بدون طهارت نماز خواندم، سپس در آستانه ظهر خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضور یافتم و حضرت در میان اصحابش درسایه مسجد بودند، حضرت فرمود: ابوذر! عرضه داشتم: بلی، هلاك شدم ای پیامبر خدا! فرمود: چه چیزی تو را هلاك كرد؟ عرضه داشتم: من از آب دور بودم و همسرم با من بود، جنب شدم و بدون طهور (وضو یا غسل) نماز خواندم؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد: آبی برای من بیاورند، آنگاه كنیز سیاه چهره ای ظرفی آب آورد كه پر بود و تكان می خورد، در آن هنگام من پشت شترم رفتم و غسل كردم، بعد از آن محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حاضر شدم، فرمود: ای ابوذر! تحقیقاً خاك پاك كننده است؛ هر چند كه تا ده سال آب نیابی، پس هر گاه آب یافتی آن را بر بدنت بریز.» (2)

و آیا به گوش خلیفه حدیث «اسقع» نرسیده؟ كه گوید: «بار و توشه ای برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می بردم جنب شدم، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای اسقع! بار و بنه ما را بسته ای، حركت كن، گفتم: پدر و مادرم فدایت باد! من جنب شده ام و در این منزل آب نیست؟ فرمود: بیا ای اسقع! تا به تو تیمم را بیاموزم، همان گونه كه جبرئیل به من آموخت، من خدمت حضرت حاضر شدم، كمی از راه دور شد و تیمم را به من یاد داد.» (3)

این ها جمله ای از روایاتی بود كه درباره وجوب تیمم در فقدان آب، برای انجام نماز ذكر شده است.

نمی دانسته یا غفلت ورزیده یا فراموش كرده است، فرمود: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیك نشوید تا بدانید چه می گویید و همچنین هنگامی كه جنب هستید - مگر این كه مسافر باشید - تا غسل كنید و اگر بیمارید یا مسافر و یا «قضای حاجت» كرده اید و یا با زنان آمیزش جنسی داشته اید و در این حال، آب (برای وضو و غسل نیافتید) با خاك پاكی تیمم كنید (به این طریق كه) صورت و دست هایتان را با آن مسح نمایید، خداوند بخشنده و آمرزنده است.» (1)

«علی» (كرم الله وجهه) فرمود: «این آیه وقتی نازل شد كه جنب شدید و آب نیافتید، تیمم نموده و نماز بخوانید تا آب را ادراك نموده غسل كنید.» (2)

نیز فرمود: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! هنگامی كه به نماز می ایستید، صورت و دست ها را تا آرنج بشویید و سر وپاها را تا مفصل (برآمدگی پشت پا) مسح كنید و اگر جنب باشید خود را بشویید (و غسل كنید) و اگر بیمار یا مسافر باشید یا یكی از شما از محل پستی آمده (قضای حاجت كرده) یا با زنان تماس گرفته (و آمیزش جنسی كرده اید) و آب (برای غسل و یا وضو) نیابید با خاك پاكی تیمم كنید و از آن بر صورت (پیشانی) و دست ها بكشید.» (3)

آیا با توجه به آیات كریمه قرآن كه در صورت فقدان آب برای غسل و وضو دلالت بر وجوب تیمم دارد و با توجه به سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم كه تیمم را برای نوع مردم در فقدان آب تا روز قیامت واجب كرده تا نماز در یك مرحله هم ترك نگردد، چگونه ممكن است لباس پاك خلافت را به تن فردی پوشاند و به نوع مردم وی را به عنوان پیشوا اعلام كرد با این كه در پاسخ به مردم، حكمی كند كه برخلاف حكم خدا و رسول او باشد؟!

این ها مطالبی است كه از قلم نویسندگان و دانشمندان محترم اهل سنت در حق خلیفه دوم تراوش كرده و به شیعیان هیچ ارتباطی ندارد، آیا كمترین ذره ای موجب تأویل درمسائل برای شما نخواهد شد؟!

بدین جهت امت اسلام، بر وجوب تیمم بر جنبی كه آب ندارد اتفاق كرده اند و همه با فتوای6.

ص: 66

عمر رضی الله عنه مخالفت نموده اند، به جز عبدالله بن مسعود كه همراه با عمر بر تیممم بر جنب فاقد آب، به دلیل دیگری كراهت داشته اند.

«شقیق» می گوید: «من نزد عبدالله و ابوموسی بودم، ابوموسی به من گفت: ای اباعبدالله! آیا دیده ای كه هرگاه كسی جنب شد و آب نداشت، چه وظیفه دارد؟ عبدالله گفت: نماز نخواند تا آب پیدا كند، ابوموسی گفت: پس گفته عمار را چه می كنی، وقتی كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: برای تو كافی بود [كه دست به خاك بزنی و بر صورت و پشت دستت بكشی]؟ گفت: آیا ندیدی كه عمر با شنیدن این حدیث تیمم، از او قانع نشد؟ ابوموسی به اوگفت: گفته عمار را رها كن با این آیه چه می كنی؟ عبدالله قادر بر پاسخ نبود كه جواب دهد، درعین حال گفت: اگر ما به انسانی درباره این موضوع اجازه دهیم، ممكن است كه آب سرد باشد، یكی از آنان غسل را ترك كند و تیمم نماید، پس از آن به شقیق گفتم: كراهت عبدالله بن مسعود برای این بوده است؟ گفت: بلی» (1)

این گوینده تا چه اندازه مهربان است و نسبت به جنب فاقد آب دلسوزی كرده كه ترك نماز را بر او جایز دانسته، اگر چه یك ماه آب نیابد!! و این حاكی از آن است كه خلیفه به مصالح مجتمع دینی از تشریع كننده دین آشناتر است! كه بسیار جای شگفت است!!

بودیم كه «عبدالرحمن بن عوف» آمد، گفت: در چه چیزی مذاكره می كنید؟ عمر گفت: ماصحبت می كردیم كه اگر مردی در نمازش شك كرد چه می كند؟ او گفت: شنیدم كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم این حدیث (حدیث قبل) را می فرمود.» (1)

نیز در «مسند احمد» به نوع دیگری همین حدیث نقل شده است. (َA)

پس از آن عمر به مهاجران و انصار فرمان داد: كه همگی جمع شوند، سپس با آن ها مشورت كرد! مردم گفتند: كه در این كار غسلی نیست، مگر آنچه از «معاذ» و «علی» (كرّم الله وجهه) نقل شده كه آنان گفته اند: «وقت ختنه گاه مرد از ختنه گاه زن تجاوز كرد و داخل شد، غسل واجب می شود!» عمر گفت: این شما و اصحاب بدر! پس بعد از شما اختلاف شدیدتر خواهد بود! بعد از آن علی (كرّم الله وجهه) فرمود: این امیرمؤمنان! هیچ كس به این موضوع از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم داناتر نیست! آنگاه به سوی «حفصه» فرستاد، وی گفت: مرا به این مسئله علمی نیست، آنگاه به سوی عایشه فرستاد، عایشه گفت: هرگاه سر ختنه گاه مرد از ختنه گاه زن بگذرد غسل واجب شود. عمر گفت: نشنوم كه مردی این كار را بكند، مگر آن كه او را با شلاق زدن به درد می آورم؛ و در تعبیری به من نرسد؛ كه كسی این كار را كرده و غسل نكند مگر آن كه به عنوان عقوبت او را شكنجه كنم!!» (1)

بهتر از تو بود خواندم و او رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود! عمر گفت: اگر مردم مانند تو بودند باكی نداشتم.» (1)- (2)

2- از «سائب بن یزید» نقل شده: «وی دید عمر بن خطاب، «منكدر» را در نماز بعد از عصر می زند!» (A)

«اسود» گوید:«عمر مردم را به خاطر دو ركعت نماز كه بعد از عصر می خواندند می زد!» (B)

3- «زید بن خالد جهنی» گوید: «عمر بن خطاب در زمان خلافتش زید را دید كه بعد از نماز عصر دو ركعت نماز می گزارد، به سوی او رفت و وی را با شلاقش زد، در حالی كه نماز می خوان، همین كه منصرف شد، زید گفت: بزن! ای امیرمؤمنان! قسم به خدا! كه هرگز این دو ركعت را ترك نمی كنم، بعد از آن كه دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن را به جا می آورد، عمر در كنار او نشست و گفت: ای زید بن خالد! اگر نبود خوف من از این كه مردم آن را نردبان برای نماز تا شب بگیرند، تو را در آن دو ركعت نمی زدم.» (3)

4- «طاوس» گوید: «ابوایوب انصاری پیش از خلافت عمر، دو ركعت نماز بعد از عصر می خواند، همین كه عمر خلیفه شد، آن را ترك كرد و زمانی كه عمر مُرد باز شروع كرد بخواند، به او گفتند: برای چه اكنون شروع كردی؟ گفت: عمر مردم را به خاطر آن دو ركعت می زد!» (D)

5- «مختار بن فلفل» گوید: «از انس بن مالك از نافله بعد از عصر سؤال كردم: گفت: عمر بر دست های مردم بر نماز بعد از عصر می زد و ما بودیم كه بر عهد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، دو ركعت نماز بعد از غروب آفتاب پیش از نماز مغرب می خواندیم، گفتم: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز آن دو ركعت را می خواند؟ گفت: آن حضرت وقتی ما را می دید كه نماز می خواندیم، ما را نه امر می نمود و نه منع می فرمود.»(E)

6- «شریح» گوید: «از عایشه از نماز ظهر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم كه چگونه می خواند پرسیدم؟ گفت: آن حضرت در نصف روز نماز می خواند، آنگاه عصر را به جا می آورد، پس از آن دو ركعت نماز می گزارد، گفتم: مردم را بر آن دو ركعت می زد و از آن نهی می نمود؟ گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را به جا می آورد و من می دانم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن دو ركعت را به جا می آورد و لكن قوم تو اهل یمن از طبقات پایین هستند، نماز ظهر را می خوانند و سپس میان نماز ظهر و عصر نماز می خوانند و نمازت.

ص: 72

عصر می خوانند، سپس میان عصر و مغرب نماز می خوانند و حقا كه نیكو كردند.» (1)

مسعود و اصحاب او، بلال، ابوالدرداء، ابن عباس، مسروق، شریح، عبدالرحمن بن بیلمانی و احنف بن قیس بودند كه بر این عهد ماندند، (1) تا آن كه صاحب شلاق - عمر - آن را شكست و برای او هیچ دلیلی بر زجر و منع آن نبود، به جز ترس از این كه مبادا اتصال بین عصر و مغرب حاصل گردد.

آیا جای این سؤال نیست كه علت كراهت اتصال چیست؟ آیا شرع مقدس این اتصال را زشت شمرده است؟ اگر كسی گوید: اتصال نزد شرع مكروه و زشت است، لازمه آن این است كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از این مسئله خبر نداشته و عمر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فقیه تر و عالم تر بوده است؟!!

اگر بپذیرد كه اتصال هیچ قبح و زشتی ندارد، جای این سؤال است؛ كه خلیفه به چه دلیل شلاق به دست گرفته و هر كسی را چه در حال نماز و چه بیرون از نماز و سجده كتك زده است؟! كدام قانون و ضابطه ای چنین اجازه ای را به كسی داده است كه كتك بزند؟! كدام قانون و ضابطه ای چنین اجازه ای را به كسی داده است كه چنین مزاحمت و دردسر را برای نوع مردم به وجود آورد؟!!

علاوه براین، اگر بین نماز عصر و مغرب از نماز مستدام پر شود، چه اشكالی یافت می شود، آنچه در قرآن آمده: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد كنید و صبح و شام او را تسبیح گویید.» (2) و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز از انجام آن نهی نفرموده است. (3)

علت بیچارگی آن است كه خلیفه نه سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شناخته است و نه با كتاب خدا آشنا بوده است! آری؛ اگر كسی اول وقت مخصوص نماز مغرب، نماز دیگری غیر مغرب بخواند، جای ایراد به مردم هست كه نباید در وقت اختصاصی نماز مغرب به نماز دیگر مشغول شود، چون چنین كلامی از شرع مقدس است.

علاوه بر این، خلیفه اكنون شلاق به دست گرفته بر بدن كسانی به عنوان مجازات می زند، به حساب كسانی كه از آیندگانند و هنوز نطفه وجودیشان منعقد نشده است تا به عنوان مجرم شناخته شوند؟!!، چرا كه تحقیقاً كیفر بر مجرم باید اجرا گردد، ولی چه مایه تأسف از این كه انسان به قدری تنها در خود فرو رود و هیچ چیزی را نبیند، مگر آنچه كه خود تشخیص داده و پذیرفته است و گویا خلیفه در اعتقادش این ویژگی را داشته و از گفته خودش غافل بوده كه گفته است: «از6.

ص: 74

تفسیر به رأی در دینتان بپرهیزید، جز این نیست كه تنها رأی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم موافق با واقع است، چون كه خدا به او ارائه می دهد و جز این نیست كه رأی در اینجا اجبار و گمان است و گمان چیزی را از حق بی نیاز نمی كند.» (1)(2)

نماز می خواند.» (1) و از «نافع» و او از «ابن عمر» نقل كرده: «ایشان در این مكان ها نماز می خواند.» و كسی كه به كُتب صحاح و سنن رجوع كند، بسیاری از این قبیل موارد را می یابد و پر واضح است كه رأی خلیفه فقطه مخصوص خودش بوده و پیروی نخواهد شد.

گفت: چهار تكبیر می گفتند، عمر بن خطاب اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را جمع كرد و هر مردی آنچه دیده بود را خبر داد، آنگاه عمر آن ها را بر چهار تكبیر مثل طولانی ترین نماز متحد نمود و «سعید بن مسیب» از عمر حدیث می كرد، گوید: «تكبیرات چهار و پنج بود، پس عمر مردم را بر چهار تكبیر گفتن بر میّت جمع نمود.» (1)

«ابن حزم» در «المحلی» گوید: «كسی كه از بیش از چهار تكبیر منع كرده، استدلال به خبری كرده كه ابی وائل آن را نقل نمود كه در آن آمده: عمر مردم را جمع كرد و با آنان در تكبیر بر جنازه میت مشورت نمود كه گفتند: هفت و پنج و چهار الله اكبر گفت، آنگاه عمر مردم را بر چهار تكبیر جمع نمود.» (2)

«طحاوی» از «ابراهیم» نقل كرده، گفت: «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از دنیا رفت؛ در حالی كه مردم در تكبیر بر جنازه اختلاف داشتند و تو نمی خواستی كه بشنوی، مردی می گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هفت تكبیر می گفت: و دیگری می گفت: شنیدم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پنج تكبیر می گفت و دیگری می گفت: شنیدم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چهار تكبیر می گفت، مگر آن كه می شنیدی، آنان در این امر اختلاف كردند و به همین منوال بودند تا ابوبكر مُرد.

همین كه عمر متولی امر خلافت شد و اختلاف مردم را بر این امر دید، جداً برای او دشوار آمد، آنگاه به سوی مردانی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرستاد و گفت: تحقیقاً شما گروه اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، هرگاه در امری بین مردم اختلاف می كنید؛ و طبعاً كسانی كه بعد از شما می آیند (نیز) اختلاف می نمایید و هرگاه بر آن اجتماع كردید، مردم نیز بر آن اجتماع می نمایند، پس تأمل كنید و سعی كنید كاری را بر آن اجتماع كنید! و مثل این بود كه آن ها را بیدار كرد، آنگاه گفتند: خوب مطلبی است كه صلاح دیدی و گفتی ای امیرمؤمنان!، پس بر ما بفرما! عمر گفت: بلكه شما برای من اشاره كنید و راهنمایی نمایید، چون كه من هم بشری مثل شما هستم، آنان بین خود شور كرده و اجماع نموده و اتفاق یافتند كه تكبیر بر جنازه اموات را مثل تكبیر در نماز عید قربان و عید فطر چهار تكبیر قرار دهند، پس نظرشان بر این جمع شد.» (3)

«عسكری» در «اوّلیات» و «سیوطی» و «قرمانی» گویند: «تحقیقاً عمر نخستین كسی بود كه مردم را 4.

ص: 77

بر چهار تكبیر گفتن در نماز میت جمع كرد.» (1)

فراموش نمودم و لكن تكبیر گفتم: چنانچه مولی و ولیّ نعمت من (حذیقه بن یمان) بر جنازه ای نماز خواند كه پنج تكبیر گفت، سپس رو به ما كرد و گفت: نه شك كردم و نه فراموش نمودم و لكن تكبیر گفتم، چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پنج تكبیر گفت.» (1)

«ابن قیّم جوزیه» گوید: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خالص كردن دعا برای میت امر می فرمود و چهار تكبیر می گفت و صحیح است از آن حضرت كه پنج تكبیر نیز گفته اند.» (2)

و صحابه بعد از حضرت چهار و پنج و شش تكبیر می گفتند و زید بن ارقم تكبیر گفت و می گفت: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پنج تكبیر گفت.» (3)

و «مسلم» نیز آن حدیث را یاد كرده (4) و «امام علی بن ابی طالب» (كرم الله وجهه) بر جنازه سهل بن حنیف شش تكبیر گفت (5) و «دارقطنی» گوید: آن حضرت بر اهل بدر شش تكبیر می گفت و بر غیر آنان از صحابه پنج تكبیر و بر سایر مردم چهار تكبیر می گفت.» (6)

و «سعید بن منصور» از «حكم» و او از «ابن عیینه» نقل كرده كه گفت: «صحابی بر اهل بدر پنج و شش و هفت تكبیر می گفتند.» (7) و این آثار صحیحی است و هیچ موجبی برای منع از آن نیست. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیادتر از چهار مورد تكبیر را منع نكرد، بلكه حضرت و یاران ایشان بعد از حضرت همواره چنین می كردند.2.

ص: 79

در حالی كه خداوند فرمود: «اموال و اولاد شما وسیله آزمایش (و فتنه) است.» (1) در نتیجه اموال و اولاد شما فتنه و آزمایش بوده و مرگ (كه حق است) را مكروه دارد و به پیامبری محمد صلی الله علیه و آله و سلم گواهی می دهد؛ در حالی كه ایشان را ندیده است!، عمر رضی الله عنه دستور داد: او را آزاد كنند و گفت: «خدا آگاه تر است كه رسالت خویش را كجا قرار دهد.»](2)- (3)

از «حذیفه بن یمان» نقل شده: [وی روزی عمر بن خطاب را ملاقات كرد، عمر گفت: ابن یمان! چگونه صبح نمودی؟ گفت: می خواهی چگونه صبح كنم؟ به خدا سوگند! صبح كردم در حالی كه حق را مكروه و فتنه را دوست دارم و شهادت به چیزی می دهم كه آن را ندیده ام و غیر آفریده را نگه می دارم و بدون وضو صلوة می خوانم و برای من در روی زمین چیزی است كه برای خدا در آسمان نیست!

«عمر» رضی الله عنه از سخنان حذیفه خشمگین شد و با شتاب برگشت؛ در حالی كه كار با عجله ای داشت و تصمیم گرفت حذیفه را به خاطر گفتارش اذیت كند، در میان راه به علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) برخورد كرد، علی (كرم الله وجهه) آثار خشم را در چهره او مشاهده نمود: فرمود: ای عمر! چه چیزی تو را خشمگین كرده است؟ گفت: به حذیفه بن یمان برخورد كردم؛ به وی گفتم: چگونه صبح كردی؟ گفت: صبح كردم در حالی كه از حق خوشم نمی آید؟ فرمود: راست گفته است، مرگ را ناخوش داشته؛ در حالی كه آن حق است.

گفت: می گوید: فتنه را دوست دارم؟ فرمود: راست گفته است، مال و فرزند را دوست داشته؛ در حالی كه خداوند متعال می فرماید: «اموال و اولاد شما فتنه است.» (4)

گفت: یا علی! می گوید: و شهادت می دهم به چیزی كه آن را ندیده ام؟ فرمود: راست گفته است، زیرا به یكتایی خدا و مرگ و بعث و قیامت و بهشت و جهنم و صراط شهادت می دهد؛ در حالی كه هیچ كدام از آن ها را ندیده است!

گفت: ای علی! می گوید: من غیر آفریده را حفظ می كنم؟ فرمود: راست گفته است، كتاب خدای تعالی را حفظ می كند؛ در حالی كه آن مخلوق نیست!

عمر گفت: می گوید: من بدون وضو صلوة می خوانم؟ فرمود: راست گفته است، صلوات بر پسر عمویم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بدون وضو می فرستد و صلوات بدون وضو جایز است. گفت: ای 5.

ص: 81

اباالحسن! چیزی بزرگ تر از این ها می گوید!، فرمود: چه می گوید؟ گفت: می گوید: من در روی زمین چیزی دارم كه خداوند در آسمان ندارد؟ فرمود: راست گفته است، زیرا او زن و فرزند دارد و خداوند از داشتن زن و فرزند منزه و متعالی است!، عمر گفت: نزدیك بود پس خطاب هلاك گردد؛ اگر علی بن ابی طالب (كرم الله وجهه) نبود. (1)

حافظ گنجی گفته است: آنچه را من گفتم: نزد اهل نقل و روایت ثابت است، بسیاری از مورخان نیز آن را یاد كرده اند.] (2)

كه عاقل باشد و بفهمد، پس این حق را به او بده و عذرها را از خود دور بدار، آنگاه گفت: خداوند تعالی برای تو از زن ها دو تا، سه تا و چهار تا را حلال كرده است؛ بدین جهت سه شبانه روز برای تو و یك شبانه روز برای اوست.

عمر گفت: من نمی دانم، از كدامیك از شما در شگفت فرو روم، از سخن زن یا از حكم و قضاوت تو در میان آن ها؟!، برو كه من تو را ولیّ مصر نمودم.] (1)

تصویر دیگر: «قتاده» و «شعبی» گفته اند: «زنی نزد عمر آمد و گفت: شوهر من شب ها را عبادت می كند و روزها را روزه می گیرد! عمر گفت: تحقیقاً نیكو گفتی، درود بر شوهرت! آنگاه «كعب بن سوار» گفت: این زن از شوهرش شاكی است! عمر گفت: چگونه؟ گفت: مدعی است كه از ناحیه شوهرش بهره ای ندارد، عمر گفت»پ: پس از این كه فهمیدی میان آن دو قضاوت كن، كعب گفت: ای امیرمؤمنان! خداوند برای او چهار زن را حلال كرده، در نتیجه برای آن زن از هر چهار روز یك روز و از هر چهار شب یك شب است.» (A)

تصویر دیگر: «ابی عمر» در «استیعاب» گفته است: «زنی از شوهرش نزد عمر شكایت كرد، گفت: شوهر من شب به عبادت قیام می كند و روز را روزه می دارد و من خوش ندارم كه از او به تو شكایت كنم؛ چون كه او درعمل اطاعت از خدا می كند، پس از آن عمر مقصود او را نفهمید...» (B)

تصویر دیگر: [عمر به «كعب بن سوار» گفت: بر تو لازم كردم كه بین آن ها قضاوت كنی، چون كه تو از كار او چیزی فهمیدی كه من نفهمیدم!...» ابو عمر گفت: این حدیث مشهور است، «شعبی» می گوید: «زنی نزد عمر آمد و گفت: ای امیرمؤمنان! مرا به كار شوهر كمك كن؛ كه شب نمی خوابد و روز روزه می گیرد، عمر گفت: به من چه دستور می دهی؟ آیا به من فرمان می دهی كه مردی را از عبادت پروردگارش منع كنم؟!»](C)

حضرت فرمود: صداق به بیت المال چه ارتباطی دارد؟ آن زن و مرد نمی دانستند كه نكاح در عده جایز نیست و برای پیشوا و رهبر سزاوار است كه آن دو را به سنت برگرداند، بعضی خدمت حضرت گفتند: شما درباره آن زن چه می فرمایید؟ حضرت فرمود: مهریه مال آن زن است، به سبب آنچه كه آمیزش با او را حلال دانسته و بین آن ها هم جدایی افكند و شلاقی هم بر آن ها نیست كه نباید آن ها را زد و عقوبت نمود، عده اولی را تكمیل كرده، سپس عده دومی را تكمیل كند، آنگاه او را خواستگاری نماید، هنگامی كه این قضاوت به گوش عمر رسید، گفت: ای مردم! نادانی ها را به سنت برگردانید و ابن ابی زائده را اشعث همانند آن روایت كرده و گوید: عمر به گفته علی (كرّم الله وجهه) برگشت.» (1)

در عبارتی از «مسروق» آمده: «زنی را نزد عمر آوردند كه در عده اش شوهر كرده بود، عمر بین آن ها جدایی انداخت و مهریه او را گرفت و در بیت المال قرار داد و گفت: هرگز بین این دو نفر جمع نشود، گزارش آن به استماع علی (كرّم الله وجهه) رسید، حضرت فرمود: شاید از روی جهل بوده، مهر مال زن است برای آن كه از آمیزش او لذت برده و آن را حلال دانسته است و میان آن ها جدایی انداخت، پس هرگاه عده او منقضی شد آن مرد خواستگاری از خواستگاران آن زن خواهد بود. عمر خطبه ای خواند و گفت: نادانی ها را به سنت برگردانید و به گفته علی (كرّم الله وجهه) برگشت.»(2)

و در عبارت «خوارزمی» آمده: «گفته عمر را به گفته علی (كرّم الله وجهه) برگردانید.» و در «تذكره» آمده: «عمر گفت: اگر علی (كرّم الله وجهه) نبود عمر هلاك شده بود»،«بیهقی» در «سنن» از «مسروق» نقل كرده است: «عمر درباره زنی كه در عده اش شوهر كرده بود، گفت: زناشویی حرام و مهریه حرام است، مهریه را گرفت و در بیت المال ... و گفت: این مرد و زن تا مادامی كه زنده باشند جمع نمی شوند.» (A)

«بیهقی» نیز از «عبید بن نضله» (یا نضیله) روایت كرده: «به عمر خبر رسید كه زنی در عده اش همسر انتخاب كرده بود، عمر به آن زن گفت: آیا دانستی كه در عده شوهر كرده ای؟ گفت: نه، سپس به شوهرش گفت: آیا تو فهمیدی كه این زن در عده است؟ گفت: نه، عمر گفت: اگر می دانستید من هر دو نفر شما را سنگسار می كردم، آن ها را با تازیانه شلاق زد و مهریه را گرفت و آن را صدقه در راه خدا قرار داد و گفت: مهریه و زناشویی را جایز نمی دانم و به مرد گفت: هرگز زن بر تو حلال نیست!» (B)7.

ص: 84

سنگسار كردن آن زن با اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم مشورت كرد؛ گفتند: كتاب خدای عزوجل را بر غیر تأویل آن، تأویل كرده است، رجم و سنگساری بر او نیست. عمر گفت: به خدا سوگنند! كه هرگز او را برای هیچ آزادی بعد از آن حلال نمی كنم و آن زن را شكنجه نمود و حدّ را از او دور كرد و دستور داد: كه آن غلام به او نزدیك نشود.» (1)

من می بینم كه دیه آن بچه بر عهده تو است، چون كه تو او را ترساندی تا سقط جنین كرده است و در راه آمدن نزد تو بچه انداخته است، امر فرمود: كه دیه آن را بر قریش تقسیم كنند، یعنی دیه آن را از قریش بگیرند، برای آن كه خطا كرده است.» (1)

تصویری دیگر: «عمر زنی را طلبید تا از كار او سؤال كند و زن آبستن بود، از شدت هیبت او بچه ای كه در رحم داشت را انداخت و جنین مرده ای سقوط نمود، عمر از بزرگان صحابه درباره این موضوع استفتاء كرد، گفتند: چیزی بر تو نیست چون كه تو ادب كننده ای، عمر (كرّم الله وجهه) فرمود: اگر اینان رعایت حال تو را كرده اند تو را گول زده اند و اگر این كوشش، رأی آن ها بوده كه قطعاً خطا كرده اند، بر تو واجب است كه بنده ای را آزاد كنی! عمر و صحابه به گفته ایشان برگشتند.» (A)

بود، از دیوار بر بام خانه بالا رفت و از پلكان پایین آمد، در حالی كه شلاقش در دستش بود، همین كه او را دیدند برخاسته و در را باز كرده، همگی فرار كردند، غلام سیاه ایستاد و گفت: ای امیرمؤمنان! من خطا كرده و پشیمانم، توبه مرا بپذیر، گفت: من می خواهم تو را برای گناهت تنبیه كنم، گفت: این امیرمؤمنان! اگر من گناهی كرده ام؛ تو سه گناه كرده ای!!، خداوند متعال می فرماید: «جاسوسی نكنید.» (1) و تو تجسس و تفتیش كرده ای؟!! و نیز فرمود: «از درهای منازل وارد شوید.» (2) و تو از راه بام آمده ای؟!! و فرموده است: «داخل منزلی غیر از منازل خودتان نشوید مگر آن كه مأنوس باشید و بر اهل آن ها سلام كنید.» (3) تو وارد شدی و سلام نكرده ای؟!!] (4)

«شهاب الدین ابشیهی» گوید: «از قرائن مشهود است كه این قضیه غیر از حكایات پیشین است» (A) و چه مایه تعجب است كه ابن جوزی این قضیه را از مناقب عمر شمرده و شاعر نیل حافظ ابراهیم نیز آن را در قصیده عمریه اش تحت عنوان «نمونه مراجعه او به حق» به نظم درآورده است.(4)

هشدار: این چنین حب و بغض دنیا، فرد یا افراد را كور و كر می كند كه رذایل را كرامات قرار داده و گناهان را به حسنات تبدیل می نماید!!

(3) «عبدالرحمن بن عوف» گوید: [با عمر بن خطاب شبی را در مدینه پاسداری می كردند، در آن حال كه می گذشتند، روشنی چراغ را درخانه ای دیدند، به طرف آن رفتند تا به آن نزدیك شدند، ناگاه دری را بسته دیدند كه پشت آن، صدای بلند مردم به گوش می رسید، عمر در حالی كه دست عبدالرحمن را گرفته بود، گفت: آیا می دانی این خانه كیست؟ عبدالرحمن گفت: نه، گفت: این خانه ربیعة بن امیة بن خلف است و اینان اكنون مشغول میگساری هستند، تو چه می بینی؟ عبدالرحمن گفت: می می بینم كه ما گناهی را مرتكب شده ایم كه خدا از آن نهی كرده و فرمود: «تجسس و تفتیش نكنید.» و ما تجسس كرده ایم، عمر از آنان روی گردانیده و آن ها را به حال خود گذارد.] (5)

(4) «عمر به خطاب بر قومی وارد شد كه نوشیدنی می نوشیدند و در میكده آتش می افروختند، گفت: من شما را از اعتیاد به شراب و از آتش افروزی در میكده منع كردم، در حالی كه شما آتش 2.

ص: 89

روشن كرده اید؟! خواست كه آن ها را تادیب كند!، گفتند: ای امیرمؤمنان! خداوند تو را از تجسس نهی كرده و تو تجسس كرده ای و تو را از داخل شدن بدون اذن اجتناب داده، در حالی كه تو بدون رخصت وارد شده ای! عمر گفت: این دو (دخول و تجسس) مقابل آن دو (شراب و آتش افروزی) باشد و برگشت، در حالی كه می گفت: همه مردم از تو داناترند ای عمر!» (1)

(5) «عمر شبی در مدینه شبگردی می كرد، مردی را با زنی بر عمل زشت دید، همین كه صبح شد به مردم گفت: اگر امام، مرد و زنی را بر عمل زشت ببیند، پس بر آن ها حدّ جاری كند؛ چه خواهید كرد؟ گفتند: البته تو امام هستی، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: این كار در این وقت بر تو نیست، بلكه در این موقع بر تو حد جاری می شود، چرا كه خداوند اثبات این كار را به كمتر از چهار شاهد مقدر نكرده است، عمر آن ها را آن اندازه كه خدا می خواست، به حال خود واگذاشت، آنگاه از آن ها سؤال كرد، آن ها همانند پاسخ نخست را دادند و علی (كرّم الله وجهه) همانند پاسخ اول را داد، عمر قول علی (كرم الله وجهه) را برگزید.» (2)

(6) «بیهقی» در «شعب الایمان» از «شعبی» نقل كرده: «زنی نزد عمر آمد و گفت: ای امیر مؤمنان! من كودكی را پیدا كردم و با او كیسه ای بوده كه در آن صد دینار بود، من آن را برداشته و برای آن كودك دایه ای برگزیدم و بعد دیدم چهار زن می آیند و آن طفل را می بوسند و نمی دانم كدامیك از آن ها مادر اوست!

عمر به او گفت: هرگاه آنان آمدند مرا باخبر ساز، پس از آن، زن این كار را كرد و آن زن ها را به عمر معرفی نمود، عمر به یكی از آن ها گفت: كدامین از شما مادر این طفل هستید؟ به عمر گفتند: به خدا سوگند! خوب كاری نكردی ای عمر! حمله می كنی بر زنی كه خداوند پرده بر روی او كشیده و می خواهی پرده او را پاره كنی و او را رسوا سازی؟! عمر گفت: راست گفتی؛ سپس به زن گفت: هر زمانی نزد تو آمدند، چیزی از آن ها نپرس و به بچه آن ها نیكی كن، آنگاه منصرف شد.» (3)

تا به گریه درآمد، حفصه به او گفت: برای چه او را زدی؟ عمر گفت: دیدم كه به خود مغرور شده بود، دوست داشتم كه او را نزد خودش كوچك كنم!» (1)

خواهد داشت؟!! در حالی كه مؤسس و مسبب اصلی گرفتن خلافت و اشغال كننده این منصب الهی ایشان بوده؛ كه هم خود بر سر كار آمد و هم زمینه را برای اولی و سومی فراهم ساخت و خلافت و ولایت انتخابی و مردمی را به جای ولایت انتصابی از سوی خداوند متعال جایگزین كرد و تا اینجا احترام و تواضع ایشان در مقابل خداوند بود و اینك به گسترش تواضع در بین بندگان پرداخته كه به زدن دیگران دست می زند تا تواضع را در دیگران به وجود آورد و كبر و غرور را از جانشان پاك سازد و آیا در مورد خود چه كرد؟ آیا غرور و كبر را در خود شكست كه خلافت از ناحیه خداوند به وسیله رسولش در روز غدیر تعیین و مشخص گردد و عمر ،خدا و رسول و جانشین رسول و قانون خدا را العیاذ بالله پشت سر گذارد و خود جای اولیاء خدا علیهم السلام را غصب كرد و پس از غصب، اكنون این چنین غرور و نفس را در دیگران بشكند و تازه از روی ظلم به آنان تازیانه زند و نامش را تواضع گذارد؟!! اما خود چه ارمغانی آورد؟!! چنانچه فرمود: «چرا سخنی می گویید كه خود عمل نمی كنید؟! نزد خدا بسیار موجب خشم است كه سخنی بگویید كه عمل نمی كنید!»(1)

بر بالای منبر رفت: ای مردم! من شما را از افزون قرار دادن مهر بر چهار صد درهم منع كردم، ولی اكنون هر كس بخواهد از مالش بدهد یا خوشش می آید و دوست دارد زیادتر قرار دهد، هر مقداری كه بخواهد قرار دهد، هیچ مانعی در كار نیست.» (1)

تصویر دیگر: «عبدالله بن مصعب» روایت كرده: «عمر بن خطاب» گفت: «در مهر زنان بر چهل اوقیه (پیمانه عراقی است) زیاد نكنید، هر چند كه دختر ذی الفضه (یعنی یزید بن حصین حارثی) باشد، كسی كه زیاد كند من زیادی را گرفته و در بیت المال قرار می دهم، آنگاه زنی از میان صفوف طولانی زنان كه دارای بینی پهنی بود برخاست و گفت: تو چنین حقی را نداری! عمر گفت: برای چه؟ گفت: چون خدای تعالی می فرماید: «و مال فراوانی (به عنوان مهر ) به یكی از آن ها پرداخته اید.» (2) درآن هنگام عمر گفت: زنی به صواب می رود و مردی اشتباه می كند!» (3)

در جای دیگر پس از نقل داستان فوق در آخر آن، از «عمر» چنین نقل كرده: «زنی با عمر نزاع كرد و بر عمر پیروز شد.» (4)

نیز عمر گفت: «همه ازعمر داناترند، هر طور كه می خواهید ازدواج كنید.» (5)

نیز عمر گفت: «همه مردم از تو فقیه ترند ای عمر!» (6)

نیز گفت: «همه مردم فقیه تر از عمر هستند حتی زنان پرده نشین، آیا تعجب نمی كنید از امامی كه2.

ص: 93

اشتباه می كند و زنی كه درست می رود؟ نزاع می كند با امام شما و او هم با وی نزاع می كند« و در نسخه دیگر: «پس بر او پیروز می شود!» (1)

و در گفتار خازن: «زنی درست می رود و امیری اشتباه می كند» (2)، در عبارت قرطبی: «زنی راست رفت و عمر اشتباه كرد» (3) و در تعبیر فخر رازی: «تمام مردم از عمر فقیه ترند، حتی بردگان در خانه ها!» (4)

و در گفتار باقلانی: «زنی درست گفت، مردی خطا كرد و امیری رقابت كرد، پس مغلوب شد، همه مردم فقیه ترند از تو ای عمر!» (5)

و نقل شده: «و شاید خلیفه به خاطر زنی كه درست گفته بود، مردی رفت و با ام كلثوم ازدواج كرد و مهر او را چهل هزار قرار داد.» (6)

و «قتاده» گوید: «عمر گفت: هر كس بگوید: من عالم هستم، پس او جاهل است و هر كس بگوید: من مؤمنم، پس او كافر است!» (1)

نیز می فرماید: «گفتند: ما ایمان آوردیم به پروردگار عالمیان» (1) خوب با توجه به این آیات كه شاید خلیفه اصلاً از آن ها اطلاعی نداشته كه آن فرد مدعی ایمان را به عنوان مجرم احضار كرده با این كه اظهار او به ایمان با كلمات الهی هماهنگی و همگون بوده است و شاید بتوان گفت: «از كوزه همان برون تراود كه در اوست»، از بس خلیفه پا را از گلیم خود درازتر كرده و چون در هیچ جایی خود مرز خدا و قانون و حریم الهی را مراعات نكرده، بالاخره در برخی مواقع در كنار وجدان خود، به ضربات ملامت مرموز و درونی خویش گرفتار می شد، به طوری كه در خود دایم به شك و تردید می افتد و هیچ گاه آرامش خاطر نداشته و خود را از آثار شرك و نفاق خلاص نمی دیده تا حدی كه به طور مكرر از «حذیفه» درباره خودش كاوش می نموده كه آیا مؤمن است یا منافق! چنانچه «غزالی» گوید: «اخبار و آثار به تو خطر امر را به سبب دقایق نفاق و شرك نهانی معرفی می كند و این كه او از آن ایمن نبوده و عمر بن خطاب از حذیفه می پرسید: كه آیا در زمره منافقان یاد شده و آیا او از منافقان است و آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را از منافقان محسوب داشته یا نه!!» (2)

و گفتنی است كه: «حذیفه صاحب اَسرار در شناخت منافقان بود! و به همین علت بود؛ كه عمر بر مرده ای نماز می خواند؛ مگر آن كه حذیفه بر او نماز بخواند، می ترسید كه مبادا از منافقان باشد.» (3)

آری، این است علت این كه مدعی ایمان را احضار كرده و مجرم شناخته و او را به كفر نسبت داده است!!

كنی و اگر نكنی من چنین خواهم كرد. (1)، عبدالله رفت و راهی مجلسی از انصار شد، گفتند: كسی بر تو این مطلب را به جز كوچك تر ما گواهی نمی دهد، ابوسعید برخاست و گفت: آری، ما به این مأمور شده ایم، عمرگفت: بر من پوشیده بود كه این از امر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، گردش در بازارها مرا از آن غافل كرد.» (2)

كه از زبان و دست باشد از شیطان است، گوید: و فاطمه علیها السلام شروع كرد بر كنار قبر رقیه گریه كند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اشك های او را از چهره و گونه اش با دست یا لباس می زدود.» (1)

«نسایی» و «ابن ماجه» از «ابی هریره» نقل كرده اند: «شخصی در خاندان رسول خدا از دنیا رفت، زن ها جمع شدند و بر او گریه می كردند، عمر آن ها را منع می كرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آن ها را واگذار ای عمر! زیرا كه چشم گریان است و دل مصیبت زده و عهد هم نزدیك است.» (2)

است.«پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر جنازه ای حاضر شد و عمر بن خطاب با آن حضرت بود، شنید صدای زنانی را كه گریه می كردند؛ عمر آن ها را زجر كرده و كتك زد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عمر! آنان را واگذار؛ زیرا كه چشم گریان و دل مصیبت زده و عهد نزدیك است.» (1)

(2) از «ابی هریره» نقل شده: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای عمر! او را وامگذار، چون كه چشم گریان و دل مصیبت زده و عهد نزدیك است.» (3)

(4) «عمروبن ازرق» گوید: «یكی از عروس های مروان فوت كرد؛ مردم بر جنازه او حاضر شدند و ابوهریره نیز شركت كردو با جنازه، زنانی بودند كه گریه می كردند، مروان به آن ها دستور داد: كه سكوت كنند، «ابوهریره» گفت: آن ها را رها كن! زیرا كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به جنازه ای گذشت كه همراه او گریه كنندگانی بود؛ عمر آن ها را شدیداً منع كرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او فرمود: آن ها را رها كن ای پسر خطاب! چون كه دل مصیبت زده و چشم گریان و عهد نزدیك است.» (3)

(5) «ابوهریره» گوید: «عمر نگاهش به زنی افتاد؛ كه بر قبری گریه می كرد، او را به سختی منع كرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او را واگذار ای اباحفص! كه دیده گریان و دل مجروح و عهد نزدیك است.» (4)

تاریخ گواهی می دهد كه خلیفه با این بیانات صریح و نصوص روشن قانع نشده و بر اجتهاد خود باقی بوده كه با تازیانه اش گریه را منع می كرده است، علاوه بر این كه دست تهمت زدن، دروغی به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بسته كه فرمود: «میت به گریه زنده عذاب می شود.» و این امری است كه با عقل و عدل و طبیعت سازگار نبوده و نیست.

«سعید بن مسیب» گوید: «وقتی كه ابوبكر از دنیا رفت، مردم بر او گریستند، عمر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مرده با گریستن زنده عذاب می شود. مردم اعتنا نكرده و گریستند؛ عمر به هشام بن ولید گفت: برخیز و زن ها را بیرون كن، عایشه گفت: تو را بیرون می كنم، عمر گفت: داخل شو، من به تو اجازه دادم، هشام داخل شد، عایشه گفت: ای پسر من! آیا مرا بیرون می كنی؟ گفت: اما به تو اجازه دادم، پس شروع كرد یكی یكی از زنان را بزند و آن ها را شلاق می زد؛ تا آن كه ام فروه بیرون آمد و آن ها را پراكنده و متفرق ساخت.» (5)ن.

ص: 99

«ابن ابی الحدید» گوید: «نخستین كسی را كه عمر با شلاق خود زد، امّ فروه دختر ابوقحافه خواهر ابوبكر بود، وقتی كه ابوبكر (1) مُرد.» (2)

عثمان گفت: آیا زن ها را از گریه منع نمی كنی؟ چون كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مرده از گریه خویشانش عذاب می شود!

«عبدالله بن عباس» گوید: عمر بود كه بعضی از این حرف ها را می زد و سپس حدیث كرد: من با عمر از مكه بیرون رفتم؛ تا به بیداء رسیدیم؛ در این هنگام سواره گندم گونی رادیدم كه در زیر سایه می رود، عمر گفت: برو و این سواره را ببین، ابن عباس گوید: من نگاه كردم؛ دیدم كه صهیب است، او را خبر دادم، گفت: او را برای من بطلب! نزد صهیب برگشتم و گفتم: كوچ كن و به امیرمؤمنان ملحق شو! همین كه عمر ترور شد، صهیب بر او وارد شد، در حالی كه می گریست و می گفت: وا اخاه! وا صباحاه! وای برادرم! وای رفیقم! عمر گفت: ای صهیب! بر من گریه می كنی؛ در حالی كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: میت از گریه های خویشانش عذاب می شود، ابن عباس گوید: وقتی عمر مُرد، آن حدیث را به عایشه گفتم، عایشه گفت: خدا بر عمر رحم كند؛ به خدا سوگند! كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نفرمود: كه خدا مرده را به گریه اهلش بر او عذاب می كند، بلكه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدا عذاب كافر را به گریه كردن اهل او بر وی زیاد می نماید؛ عایشه گفت: قرآن برای شما كافی است؛ هیچ كس بار گناه دیگری را به دوش نمی كشد، ابن عباس در این موقع گفت: خداست كه می خنداند و می گریاند، ابن ابی ملیكه گوید: به خدا قسم! كه ابن عمر چیزی نگفت.» (1)

در گفتار مسلم آمده: «خدا ابوعبدالرحمن را رحمت كند، چیزی شنیده ولی آن را حفظ نكرده است!!» (1)

در گفتار ابن عمر آمده: «ابوعبدالرحمن چنان كرده یا اشتباه نموده یا فراموش كرده است.» (A)

«قاسم بن محمد» گوید: «هنگامی كه گفته عمر و پسرش به عایشه رسید، گفت: تحقیقاً شما از غیر دروغ گویان و غیر تكذیب كنندگان حدیث می كنید و لیكن گوش اشتباه می كند.» (B)

«شافعی» گوید: «آنچه عایشه از «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت كرده؛ شبیه تر است به این كه از آن حضرت به دلالت كتاب و سنت شنیده و حفظ كرده است.» (2)

(1) «و این همان پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم است؛ كه وقتی جناب حمزه علیه السلام شهید شد و صفیه دختر عبدالمطلب رضی الله عنها به سراغ او آمد، انصار میان او و حمزه مانع شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او را واگذارید، او آمد و كنار برادرش حمزه نشست و شروع به گریستن نمود و هر وقت او می گریست، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز می گریست و هرگاه ناله و هِق هِق می كرد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز با او موافقت نموده و ناله می كرد و فاطمه صلی الله علیه و آله و سلم نیز گریه می كرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز به گریه او می گریست و می فرمود: هرگز من به مصیبتی مانند تو مبتلا نشده ام.» (2)

(3) «و هنگامی كه «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از اُحُد مراجعت نمود، زنان انصار بر شهیدان خویش گریه می كردند، این خبر به استماع پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم رسید، فرمود: حمزه گریه كننده ندارد، انصار به منازلشان رفته و به زنانشان گفتند: هیچ كس بر شهید خود نگرید، مگر آن كه نخست برای حمزه بگرید، گوید: تا امروز مرسوم شده كه بر مرده ای گریه نمی كنند، مگر آن كه نخست بر حمزه می گریند.» (4)

(7) «و این است پیامبر عزیز صلی الله علیه و آله و سلم كه خبر شهادت جعفر و زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را می دهد، در حالی كه چشمانش گریان است.» (5)

(8) «و این پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم كه قبر مادرش (آمنه) را زیارت می كند و بر او می گرید و اطرافیان او نیز می گریند.» (6)

(9) «و این است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم كه عثمان بن مظعون را می بوسد، در حالی كه مُرده و سیل اشك بر گونه مباركش سرازیر است.» (5)

(10) «و این است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم كه بر پسر یكی از دخترانش گریه می كند، «عبادة بن صامت» می گوید: «این گریه چیست؟ ای رسول خدا! می فرماید: این آن رحمت و عاطفه ای است كه خدا در بنی آدم قرار داده و جز این نیست كه خدا بندگان مهربان و با عاطفه اش را ترحم می كند.» (6)

(11) «و این است «صدیقه طاهره علیها السلام كه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گریه می كند و می گوید: ای پدری كه به پروردگارت نزدیك شدی! ای پدری كه دعوت پروردگارت را اجابت كردی! ای پدری كه 1.

ص: 103

فقدان تو را به جبرئیل شكایت می كنم! ای پدری كه جنت فردوس جایگاه تو است!» (1)

هشدار: این سنت پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم است؛ كه در میان صحابه معمول بوده و پیروی می شده و با این حال چگونه می توان سنت حضرت را متروك نمود و به جای آن بر بدعتی كه عمر و فرزندش اظهار داشتند و گریه بر میت را ترك كردند، اعتماد كرد و به عنوان سنت و عبادتی مطلوب به درگاه خدا تلقی نمود؟!

بردارد.» (1) از مسلمانان بودند كسانی كه میگساری می كردند و كسانی بودند كه ترك كردند تا این كه مردی شراب نوشید و به نماز ایستاد و در نماز هذیان و یاوه گفت. خدای تعالی این آیه را نازل نمود: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیك نشوید تا بدانید چه می گویید.» (2)

پس برخی از مسلمانان به شراب خواری ادامه دادند و بعضی آن را ترك كردند؛ تا آن كه عمر شراب نوشید، آنگاه استخوان های فك شتری را گرفت و با آن سر عبدالرحمن بن عوف را شكست، در آن هنگام نشست و شروع كرد؛ به نوحه خواندن بر كشته های بدر به شعر «اسود بن یعفر» كه می گفت:

«در كنار چاه عمیق بدر - از جوانان و بزرگان عرب بودند.»

«و در كنار چاه عمیق بدر - از كاسه های چوبی كه آراسته به سنام بود وجود داشت!»

«آیا مرا وعده می دهد پسر بزرگ عرب كه به زودی زنده می شویم؟! - و چگونه ممكن است حیات پوسیده ها و كرم ها؟!»

«آیا عاجز است از این كه مرگ را از من بگرداند؟! - و مرا زنده كند وقتی كه استخوان من پوسیده است؟!»

«آیا كسی نیست كه از من به خدا بترساند؟! - كه من البته تارك ماه روزه هستم!»

«پس به خدا بگو: كه نوشیدن مرا منع كند - و به خدا بگو: طعام و غذای مرا باز دارد!» (3)

گزارش این جریان به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید، حضرت خشمگین بیرون آمد، در حالی كه عبایش را بر زمین می كشید، آنگاه چیزی را كه در دست خود داشت، بلند كرد و عمر را زد!، عمر گفت: از غضب خدا و خشم پیامبر او به خدا پناه می برم! خداوند تعالی این آیه را نازل فرمود: «شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، درمیان شما عداوت و كینه ایجاد كند و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد، آیا شما (با این همه فساد و نهی اكید) خودداری خواهید كرد؟!» (4)1.

ص: 105

در آن هنگام عمر گفت: دست برداشتیم، دست برداشتیم، (1) «طبری» نیز آن را نقل كرده، البته تغییری در شعرها داده و به جای كلمه «عمر» در موضع اول «رجل» یاد كرده است.» (2)

(2) از «عمر بن خطاب» نقل شده: [وقتی تحریم شراب نازل شد، عمر گفت: بار خدایا! درباره شراب بیانی را برای ما روشن كن تا كافی باشد! كه آیه ای از سوره بقره است: «از تو از شراب و قمار می پرسند.» (3) نازل شد: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمر را طلبید و آیه را بر او قرائت فرمود، عمر گفت: بار خدایا! برای ما درباره شراب بیان شفادهنده را بیان كن! پس از آن این آیه: «به نماز نزدیك نشوید، در حالی كه مست و از حال طبیعی بیرون رفته اید!!» (4) نازل شد.

در آن هنگام هرگاه نماز اقامه می شد؛ منادی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فریاد می زد: بدانید قطعاً نباید فرد مست به نماز نزدیك شود. پس عمر خوانده شد و آیه براو قرائت شد، در آن حال عمر گفت: بار خدایا! برای ما بیان واضح و آشكاری بیان كن كه این آیه: «شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار در میان شما عداوت و كینه ایجاد كند.» (5) نازل شد؛ كه عمر گفت: نهی را پذیرفتیم! نهی را پذیرفتیم!] (6)

(3) «سعید بن جبیر» گوید: «مردم بر روش جاهلیت بودند تا بر آن امر یا نهی شدند، در صدر اسلام میگساری می كردند؛ تا آن كه این آیه: (بقره:219) نازل شده، گفتند: ما برای سودش نوشیدیم نه برای گناهش، پس مردی شراب نوشید و جلو ایستاد بر آنان امامت كند؛ در آن حال سوره كافرون را این چنین قرائت كرد: «ای افرادی كه كفر ورزیده اید می پرستم آنچه شما می پرستید» ، درآن حال آیه: (نساء:43) نازل شد، در آن هنگام گفتند: ما در غیر زمان نماز می نوشیم، عمر گفت: بار خدایا! بر ما درباره شراب بیان كفایت كننده ای نازل كن! كه این آیه:د.

ص: 106

(مائده: 91) نازل شد كه عمر گفت: نهی را پذیرفتیم، نهی را پذیرفتیم!» (1)

(2) «حارثة بن مضرب» گوید: [عمر گفت: بار خدایا! برای ما درباره شراب بیان كن! كه این آیه: (ای كسانی كه ایمان آورده اید در حال مستی به نماز نزدیك نشوید تا بدانید چه می گویید.) (3) نازل شد كه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمر را فرا خواند و آیه را برای او تلاوت فرمود، گویا این با خواسته عمر موافق نبود، پس ازآن عمر گفت: «بار خدایا! درباره شراب برای ما بیان كن! كه ای آیه: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! جز این نیست كه مشروب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه، پلید و از كارهای شیطان است، پس از آن دوری كنید» تا آن كه به گفتار خداوند: «آیا منتهی می شوید و نهی را می پذیرید؟!» (4)

منتهی شد كه در آن حال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عمر را خواست و آیه را بر او تلاوت نمود، عمر گفت: منتهی شدیم و دست برداشتیم ای پروردگار!] (4)

(5) «سعید بن جبیر» گوید: [هنگامی كه آیه: (بقره: 219) نازل شد، عده ای به خاطر گفت: «منفعت برای مردم» (5) شراب نوشیدند و عده ای به خاطر: «گناه بزرگ» (6)ترك كردند و از جمله آنان عثمان بن مظعون بود. (7)

تا آن كه آیه سوره (نساء: 43) نازل شد كه قومی ترك كردند و جمعی نوشیدند و در وقت نماز نمی نوشیدند و در شب می نوشیدند تا آیه سوره (مائده: 90-91) نازل شد، عمر گفت: به قمار و بت ها و تیر قرعه ها مقرون شده ای، مرگ بر تو باد و دور باشی! كه مردم آن را ترك كردند.](8)

«طبری» از «سعید بن جبیر» نزدیك به همین حدیث را نقل كرده با این تفاوت كه: عمر گفت: 8.

ص: 107

امروز نابود شدی كه به قمار نزدیك شده ای!(1)

«محمد بن كعب قرظی» گوید: «همان حدیث قبل را با این اضافه كه آیه چهارمی از سوره مائده نازل شد و گفت: منتهی شدیم ای پروردگار!» (A)

شما تلاوت شد آنچه در آن از انواع موانع و نواهی است، پس آیا شما با این موانع دست بر می دارید و منتهی می شوید؟ یا شما بر همان روش قبلی هستید كه گویا موعظه نشده و مانعی از شما نگشته است؟!» (1)

«بیضاوی» گوید: «در گفتار خداوند تعالی: «آیا پایان می دهید؟!» اعلان و آگاهی به این است كه امروز منع و ترسانیدن به نهایت رسیده و عذرها و بهانه ها منقطع گردیده و دیگر پذیرفته نمی شود.» (2)

درخواست بیان روشن و واضح كننده و آشكار در عبارات عمر، حاكی از عشق او به شراب بوده و به قدری علاقه مند به آن بوده كه خود در مقطعی آن را آشكار می سازد، در خبری «ابن هشام» نقل كرده: «عمر گفت: من از اسلام دور بودم و در جاهلیت میخانه و میكده داشتم، شراب را دوست داشتم و می نوشیدم و محفلی داشتم كه در آن بزرگواران قریش در بازار (جنب مسجدالحرام)، در نزدیك منازل «عمر بن عبد بن عمران مخزومی» جمع شدند، پس من شبی بیرون آمدم و به سراغ دوستانم كه در مجلسشان بودند رفتم، من آمدم و هیچ كس از آن ها را ندیدم، گفتم: اگر من نزد فلان شراب فروش بروم كه در مكه شراب می فروخت، شاید نزد او شرابی بیابم و از آن بنوشم.» (3)

نیز «عبدالله بن عمر» از گفتار پدرش در دوران خلافتش نقل كرده: «عمر گفت: تحقیقاً من شراب خوارترین مردم در جاهلیت بوده ام و شراب همانند زنا نیست.» (4)

و از این جا خلیفه به دعوت اختصاص پیدا كرد؛ كه پیامبر اسلام بزرگوار صلی الله علیه و آله و سلم بر او آیات نازله در شراب را قرائت فرمود و او از كسانی بود كه آن را تأویل می كرد و دست از آن برنمی داشت؛ تا آن كه آیه منع و تهدید به آیه مائده نازل شد و آن آخرین سوره از قرآن بود؛ كه نازل گردید. (5) و برخی از آن آیاتی بود كه در حجة الوداع نازل شد. (6)

برداشتیم!» كه همواره می گفت: تحقیقاً ما این شراب تیز و تند را می نوشیم؛ برای آن كه گوشت های شتر در شكم و معده ما - كه ما را اذیت می كند - را قطع كند، پس كسی كه از مشروبش خمار و مست و گیج شود؛ آن را با آب ممزوج كُند.» (1)

«عمر» می گفت: «من مردی هستم كه به تورم شكم با آتش و حرارت معده ام مبتلا هستم و این شراب تند را می نوشم كه شكم مرا ملایم می سازد.» (2)

و «عمر» می گفت: «گوشت این شترها را در شكم های ما، به جز شراب تند هضم نمی كند.» (3)

«و عمر همواره شراب تند را تا آخرین نفس می نوشید، عمر بن میمون می گوید: من نزد عمر در زمانی كه مجروح شد حاضر شدم كه شراب تیزی برایش آوردند كه او نوشید.» (4)

تیزی و تندی و شدت شراب عمر به اندازه ای زیاد بود؛ كه اگر دیگری از آن می نوشید به طور قطع مست و لاابالی می شد و بر او حد اقامه می گردید؛ به جز این كه خلیفه به خاطر اعتیادش به آن متأثر نمی شد؛ یا این كه شدت آن را با آب می شكست و می نوشید، «شعبی» گوید: «یك نفر اعرابی از پیاله و جام عمر شراب آشامید كه پس از آن بی هوش شد، عمر او را حد زد، سپس گفت: و البته او را به خاطر مستی حد زدم؛ نه به خاطر نوشیدن!» (5)

در گفتار «جصاص» آمده: «یك نفر اعرابی از شراب عمر نوشید، پس عمر او را هشتاد شلاق زد، اعرابی گفت: جز این نیست كه من شراب تو را نوشیدم، عمر شرابش را طلبید و آن را با آب ملایم كرد، سپس از آن آشامید وگفت: كسی كه شراب او را خُمار و گیج، مانند مست ها كند، آن را به وسیله آب بشكند و فرونشاند، سپس جصاص گوید: و ابراهیم نخعی از «عمر» مثل آن روایت را نقل كرده و درآن گفته: كه عمر بعد از آن كه اعرابی را زد از آن شراب نوشید!!» (6)

«ابوحنیفه» در «جامع مسانید» گوید: «عمر گفت: این چنین آن را فرو نشانید و شدت آن را با آب بشكنید، هرگاه شیطان بر شما غلبه كرد و او شراب تند و تیز را دوست می داشت.» (7)

«ابن جریح» گوید: «مردی در راه مدینه شرابی را كه برای عمر بن خطاب آماده كرده بودند آشامید، پس از آن مست شد؛ عمر او را رها كرد؛ تا از مستی درآید، پس او را شلاق و حد شراب2.

ص: 110

زد، سپس آن را با آب ممزوج كرد و خود از آن آشامید.» (1)

«ابی رافع» گوید: «عمر بن خطاب گفت: هرگاه از تندی باده و شراب ترسیدید، آن را به سبب آب فرو نشانید و بشكنید!» ، «نسایی» در سنن خود نقل كرده: «و آن را از ادله كسانی شمرده كه نوشیدن شراب را مباح می دانند.» (2)

«ابراهیم ابی عمران كوفی تابعی» گوید: «عمر بن خطاب مرد مستی را گرفت و خواست كه برای او راه فرار قرار دهد، پس ممكن نشد؛ چون كه مستی بر او غالب شده بود. عمر گفت: او را حبس كنید و وقتی بهبودی یافت و مستی او برطرف شد او را بزنید، سپس بقیه مشروب او را گرفت و چشید و گفت: عجب این شراب مردها را مست می كند! سپس آبی در آن ریخت و آن را ملایم كرد و خود نوشید و به اصحابش نیز نوشانید و گفت: با شرابتان این چنین كنید، هرگاه شیطان بر شما غالب شد.» (3)

كند.» (1) و حد و مجازات و حرام بودن به طور مطلق، برای هر مست كننده ای نیست و اگر چه صفت مستی به مانعی از خصوصیات مزاج ها یا در كم نوشیدن نزدیك شود، پس صفت مستی فقط به مشروب مربوط است، نه به شارب و نوشنده، در حالی كه احادیث بسیاری دلالت دارد، بر این كه شراب اندكی كه مست نیاورد، از آنچه زیادش مست كننده است، به طور مطلق حرام است.

و «خطیب» همان را از «ابن عباس» نقل كرده، به این عبارت: «حرمت شراب به ذات آن است، كم و زیاد آن و آنچه مست كند از هر شرابی.» (1)

قلبش شهادت می دهد؛ به این كه خدایی جز خدای یكتا نیست، او را به بهشت بشارت بده، من بیرون رفتم و نخستین كسی كه با او برخورد كردم عمر بود، گفت: این دو نعلین چیست؟ گفتم: این نعلین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است،مرا با نعلین فرستاد و فرمود: هر كسی را كه ملاقات كردی؛ كه شهادت به وحدانیت و یكتایی خدا از روی یقین می دهد، او را به بهشت بشارت بده، عمر به سینه من زد و من از پشت افتادم و گفت: برگرد نزد رسول خدا! من گریه كنان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برگشتم!

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: تو را چه شده؟ گفتم: عمر را ملاقات كردم، او را خبر دادم به آنچه كه مرا به آن مأمور ساختی، عمر چنان به سینه من زد كه از پشت به زمین افتادم و گفت: به سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برگرد!!، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بیرون رفت، ناگهان عمر آمد، حضرت فرمود: ای عمر! چه انگیزه ای داشتی كه چنین كردی؟ عمر گفت: تو ابوهریره را با چنین پیامی فرستادی؟ فرمود: بلی، گفت: تو این كار را نكن چون من ترسیدم كه مردم فقط به شهادت «لا اله الا الله» اتكا كنند و عمل را ترك نمایند؛ اینان را واگذار تا عمل كنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اینان را واگذار!» (1)

و چه مانعی در این گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده است، مگر صرفاً توحید نظری مورد توجه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده كه عمر جلوگیری كرده؟، بلكه منظور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم توحید عملی بوده؛ كه به انجام عمل صالح و اخلاص و انجام مجموعه واجبات و ترك محرمات به طور وافی بوده؛ كه به دخول بهشت منتهی می گردد كه در این صورت بهشت مشتاق یكتا پرستان است، بنابراین عمر نباید در اینجا از خود گستاخی نشان می داد و مخالفت فرمان واجب الاطاعة حضرت را می كرد. «احمد» از «ابن مطرف» نقل كرده: «حدیث كرد مرا شخص موثقی كه مرد سیاهی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درباره تسبیح و تهلیل سؤال می كرد: «عمر بن خطاب» گفت: بس كن زیاد كردی بر رسول خدا! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: آرام! ای عمر! و سوره «هل اتی» بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد، از ابتدا تا آنجا كه یادی از بهشت شد، آن مرد سیاه فریادی كشید و روحش از بدن خارج گردید، آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از شوق بهشت به لقاء او پیوست.» (1)

خلیفه كه باید بدون قید و شرط تابع دستورات الهی و مطیع رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم باشد، چگونه پس از شنیدن پیام حضرت از ابوهریره با دست به سینه او زد، به طوری كه از پشت به زمین افتاد و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را از روش كریمانه اش بر آنچه امر فرموده بود نهی كرد، در حالی كه خداوند در توصیف حضرت فرمود: «و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید، آنچه می گوید: چیزی جز وحی كه بر او نازل شده نیست.» (2)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم طبق وحی الهی به ابوهریره فرمان داد، در حالی كه عمر گفت: آن ها را به سوی عمل واگذار! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سایه اخلاق كریمه اش ساكت شد!!

می كردیم.» (1)

مگر آن كه از گناهانش بیرون رود، مثل روزی كه از مادرش به دنیا آمده است.» (1)

(2) «ابی سعید خدری» گوید: «پیامبر» صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «سزاوار نیست نمازگزار خود را، برای رفتن به مسجد به جز مسجد الحرام و مسجد الاقصی و این مسجد من (مسجد النبی) به زحمت بیندازد.» (3)

(4) «میمونه» كنیز پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گوید: «ای رسول خدا! ما را درباره بیت المقدس فتوا بده، فرمود: زمین محشر و زنده شدن است. به آنجا بروید و در آن نماز گزارید؛ كه نماز در آن مانند هزار نماز در غیر آن است! گفتم: چه می فرمایی اگر توان حركت به سوی آن را نداشتم؟ فرمود: روغن زیتونی بفرست كه در چراغ آن ریخته و روشن شود، پس كسی كه این كار را كند؛ مثل آن است كه آنجا آمده باشد.» (3)

این جمله ای از اخباری بود، (و البته اخبار دیگری نیز هست) كه درباره بیت المقدس و نماز خواندن در آن وارد شده و خداوند سبحان در شب، بنده خود مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم را از مسجد الحرام به مسجد الاقصی سیر داد و صحابه به قصد نماز خواندن در آن مسجد به آنجا مسافرت می كردند. (4) و «حافظ ابن عساكر» كتاب مستقلی درباره آن به نام «المستقصی فی فضایل مسجد الاقصی» تألیف نموده است؛ این اجمالی از عظمت و فضیلت مسجدالاقصی بود.

نماز بخواند در اجر آن قدم هایی را كه بر می دارد، حساب می شود چه نزدیك باشد یا دور باشد. (1)

حكومت نموده (ابوبكر) كجا!!

از بیان صریح «پیامبر اعظم» صلی الله علیه و آله و سلم است كه: «كسی كه متولی چیزی از امر مسلمانان شود، پس مردی را بر آن ها بگمارد و حال آن كه او می داند كه در میان آن ها كسی هست كه به این امر سزاوارتر است و به كتاب و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم داناتر است، پس به خدا و پیامبر او و تمام مسلمانان خیانت كرده است.» (1) این گروه را چه شده كه ممكن نیست حدیثی را بفهمد؟!! (1)

حرام كرده است؟!» (1)

و در حالی كه «پیامبر خدا» صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «آقای خورشت ها در دنیا و آخرت گوشت و آقای مشروبات در دنیا و آخرت آب است.» (2)

در خبر صحیحی از «ابن عباس» نقل شده: [مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرضه داشت: این رسول خدا! من وقتی كه گوشتی به دستم رسید، آن را بین همسرانم تقسیم می كنم و تمایل من تحریك می گردد، بدین جهت گوشت را بر خودم حرام كردم كه خداوند این آیه را نازل فرمود: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! چیزهای پاكیزه را كه خداوند برای شما حلال كرده است، حرام نكنید و از حد تجاوز ننمایید، زیرا خداوند متجاوزان را دوست نمی دارد و از نعمت های حلال و پاكیزه ای كه خداوند به شما روزی داده است بخورید و از (مخالفت) خداوندی كه به او ایمان دارید بپرهیزید.» (3)] (4)

بر فرض كراهت در ادامه گوشت، آیا دو روز یا سه روز پی در پی گوشت خوردن، جرم و جنایت محسوب می گردد؟! طبیعی است كه نه و در این صورت آیا زدن شلاق بر فرد غیر مجرم چه حكمی دارد؟ و آیا مفسده این خوراك دو روزه یا سه روزه موازی مفسده شراب است؟ و اگر جرم و فسادها این طور قابل تحقق و ثبوت باشد، هیچ شلاقی از حركت و ایراد ضربت هیچ گاه نخواهد ایستاد!!! و آیا چنین خلیفه ای باچنین احكامی هیچ گاه یك نفر مسلمان را به سوی اسلام جذب و عاشق می گرداند؟! نه، بلكه هر روز افراد را از اسلام متنفّر و از جرگه اسلام گریزان می سازد!!2.

ص: 120

خواهر من عذری است. در آن حال عمر فردی را نزد علی (كرّم الله وجهه) فرستاد؛ تا از علت عذر باخبر شود، حضرت همان دو آیه مذكور را یادآورد شد و فرمود: دوره شیرخوارگی او دو سال و حمل در اینجا شش ماه است، آنگاه عمر او را رها كرد و گوید: سپس به ما خبر رسید كه آن زن، فرزند دیگری را نیز شش ماه به دنیا آورد. (1)

نقل دیگر: «حافظ عقیلی» و «حافظ بن سمان» از «ابی حزم بن اسود» نقل كرده اند: «عمر قصد كرد زنی را كه شش ماهه زایمان كرده بود سنگ باران كند، علی (كرّم الله وجهه) او را نهی فرمود و دو آیه مذكور را برای عدم رجم استشهاد آورد كه عمر از سنگسار كردن او منصرف شد و گفت: «اگر علی نبود به طور قطع عمر هلاك شده بود.» (A)

«عبدالرزاق» و «ابن منذر» از «نافع بن جبیر» نقل كرده اند: «ابن عباس به او خبر داد، گفت: برای صاحب زنی كه نزد عمر آورده بودند و شش ماهه زاییده بود و مردم آن را انكار می كردند، به عمر گفتم: ظلم نكن! گفت: ظلم چگونه است؟ گفتم: بخوان این آیه را: «و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است.» (1) «مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند.» (2) و حول چه اندازه است؟ عمر گفت: یك سال است، گفتم: سال چند ماه است؟ گفت: دوازده ماه است، گفتم: پس بیست و چهار ماه دو حول كامل است و خداوند در حمل، آنچه بخواهد تأخیر و تقدیم می اندازد، آنگاه به سبب گفتار من آرامش یافت.» (3)

نداری كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: قلم تكلیف از سه طایفه برداشته شده: 1- از طفل نابالغ، 2- از فرد خواب تا بیدار گردد، 3- از دیوانه تا عاقل شود و این دیوانه فلان قبیله است، شاید این زنایی كه مرتكب شده، در حال دیوانگی بوده است، او را رها ساخت و عمر شروع به تكبیر گفتن نمود!!» (1)

تصویر دیگر: «ابی ظبیان» گوید: «نزد عمر بن خطاب حاضر شدم، زنی كه زنا داده بود را آوردند و او فرمان داد: تا وی را سنگسار كنند، علی (كرّم الله وجهه) به ایشان برخورد كرد و فرمود: این بیچاره را چه می شود؟ گفتند: زنا داده است، عمر به سنگسار كردن وی فرمان داده است!، علی (كرّم الله وجهه) او را از دست ایشان نجات داد و وی را نزد عمر برگردانید، گفتند: ما را علی برگردانید، عمر گفت: علی (كرّم الله وجهه) این كار را جز با دلیل انجام نداده است! و آنگاه كسی را به سوی حضرت فرستاد و او نزد حضرت حاضر شد و عرضه داشت: چرا این گنهكار را برگردانیدی؟ فرمود: آیا نشنیدی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از سه نفر قلم برداشته شده: از خواب تا این كه بیدار شود، از كودك تا بزرگ شود و از دیوانه تا عاقل گردد؟ گفت: آری، فرمود: این دیوانه فلان قبیله است، شاید او در حال جنون مرتكب آن عمل شده است، عمر به حضرت عرضه داشت: من نمی دانم، حضرت فرمود: و من هم نمی دانم، عمر حكم سنگسار كردن او را باطل كرد.» (A)

«ابو ظبیان حصین بن جندب جنبی كوفی» حكایت فوق را از «ابن عباس» نقل كرده است.

تصویر سوم: عمر به سنگسار كردن زن زنادهنده ای فرمان داد، «علی» (كرّم الله وجهه) وی را از سنگسار كردن رها ساخت، وقتی به عمر خبر داده شد، وی چنین نظر داد: ایشان بدون دلیل این كار را نمی كند، زمانی كه از حضرت كاوش كردند، فرمود: او دیوانه فلان قبیله است و ممكن است كه در حال دیوانگی مرتكب چنین كاری شده باشد، پس عمر گفت: اگر علی نبود عمر هلاك شده د.

ص: 123

بود. (1)

تصویر چهارم: به نقل از «حاكم» و «بیهقی»: «دیوانه ای را نزد عمر آوردند كه زنا داده بود، وی فرمان داد: تا او را سنگسار كنند، علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) بر او گذشت و همراه آن زن، بچه هایی بودند كه او را همراهی می نمودند، حضرت فرمود: ماجرا چیست؟ گفتند: عمر فرمان داده كه این زن را سنگ باران كنند، حضرت فرمودند: او را برگردانید و همراه با زن نزد عمر رفتند، حضرت فرمود: ای عمر! آیا نمی دانی كه تكلیف از دیوانه برداشته شده است تا عاقل شود و نیز از مبتلا تا بهبود یابد و نیز از خواب تا بیدار شود و از كودك تا محتلم گردد؟!!» حاكم گوید: حدیث صحیح است. (A)

تصویر پنجم: «علی» بر دیوانه فلان قبیله عبور كرد؛ كه زنا داده بود و به سنگسار شدن محكوم بود، «علی» (كرّم الله وجهه) به عمر فرمود: «ای امیرمؤمنان! فرمان داده ای كه فلان زن را سنگسار كنند؟ گفت: آری، فرمود: آیا خاطرت نیست فرمایش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم كه تكلیف از سه گروه برداشته شده: از خواب تا بیدار شود و نیز از كودك تا بالغ گردد و نیز از دیوانه تا عاقل شود؟ گفت: چرا، پس فرمان داد: تا او را آزاد كنند.» (B)

رنگ ایجاد كرده است، فرزند خود را منكر نشو؛ كه تو خودت به خودت ستم كرده ای!» (1)

«عمر» گفت: آری این چنین است، حضرت فرمود: آیا نشنیده ای كه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: برای كسی كه بعد از شكنجه اقرار كند یا كسی كه در زندان یا قید و بند باشد یا او را تهدید كرده باشند، اقرار و حدّی نیست؟! عمر او را آزاد ساخت، آنگاه گفت: بانوان عاجزند كه مانند علی بن ابی طالب بزایند، اگر علی (كرّم الله وجهه) نبود عمر هلاك شده بود.» (1)

ندانسته وی را تعلیم داده اند؟!، چرا كه خداوند حكم تازیانه را به جز بعد از نسبت حتمی قذف واجب نمی داند، چنانچه فرمود: «و كسانی كه زنان پاك دامن را متهم می كنند؛ سپس چهار شاهد (بر مدعای خود) نمی آورند، آن ها را هشتاد تازیانه بزنید.» (1)

مخفی نماند كه حدود به سبب شبهات ساقط می گردد و شبهه در اینجا این است كه به وسیله تعریض موضوع قذف ثابت نگردد؛ علاوه بر این كه ابوحنیفه شافعی و ابو یوسف و زفر و محمد بن شبرمه و ثوری و حسن بن صالح و راویان حدیث معتقدند؛ كه به سبب تعریض حد جاری نمی شود، در حالی كه «ابن عمر» گوید: «عمر در تعریض و كنایه حد می زد!» (2)

ماندند، آنگاه یكی از آن دو نزد آن زن آمد و گفت: رفیق من مُرده است، آن صد دینار را بده، آن زن از دادن خودداری كرد، آن مرد بر زن سخت گرفت و به واسطه فامیل او از آن زن مطالبه می كرد تا آن كه آن مال را به او داد، سپس یك سال دیگر كه آن زن درنگ كرد، آن مرد دیگر آمد و گفت: دینارها را به من بده، گفت: رفیق تو آمد و اظهار داشت: كه تو مُرده ای، من آن را به او دادم، نزاع آن ها به عمر رسید، وی خواست كه بر آن ها داوری كند و به آن زن گفت: از نظر من، تو ضامن این پول هستی.

زن گفت: تو را به خدا سوگند می دهم! كه میان ما قضاوت نكنی و ما را خدمت علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) بفرست تا او بین ما داوری كند، عمر خدمت علی (كرّم الله وجهه) فرستاد و دانست كه آن ها به زن حیله كرده اند، فرمود: آیا شما نگفتید: كه پول را به یكی از ما بدون دیگری نده؟ گفت: بلی، فرمود: مال تو نزد ماست، برو و رفیقت را بیاور تا مالت را به شما بدهم، این قضاوت به گوش عمر رسید، گفت: خداوند مرا بعد از علی زنده نگذارد.» (1)

طفلی كه در رحم او هست راهی نداری! اما او را رها ساز تا زایمان كند، عمر وی را رها ساخت، پسری زایید كه دندان جلویش درآمده بود، آن مرد بچه را شبیه خود یافت، گفت: به خدا سوگند! كه وی پسر من است؛ عمر گفت: زن ها ناتوانند كه مانند معاذ بزایند، اگر معاذ نبود عمر هلاك شده بود.» (1)

باقیمانده ای از علم و دانش است؛ كه باید خدمتش حاضر شد، در خانه او حكم می آید، آنگاه همه متوجه به سوی حضرت شده تا او را در چهار دیوار خانه ای یافتند؛ كه چنین می خواند: «آیا انسان گمان می كند بی هدف رها می شود؟!» (1) آیه را تكرار می كرد و می گریست!! عمر به شریح گفت: به اباالحسن بگو: آنچه را كه برای ما گفتی!

«شریح» نزد حضرت عرضه داشت: من در مجلس قضاوت و داوری نشسته بودم، این مرد آمد و گفت: مردی دو زن را به او سپرده؛ یكی آزاده سنگین مهر و دیگری كنیز، به او گفت: مخارج آن ها را بده تا من بیایم، همین كه شب گذشت، هر دو با هم زایمان كردند؛ یكی پسر و دیگری دختر و هر دو مدعی هستند كه پسر از من است و دختر را به خاطر میراث از خود نفی می كنند.

«علی بن ابی طالب» (كرّم الله وجهه) فرمود: میان آن دو چگونه حكم كردی؟ شریح گفت: اگر نزد من چیزی بود؛ كه بداون وسیله میان اینان قضاوت كنم، آن ها را نزد شما نمی آوردم.

علی (كرّم الله وجهه) كاهی را از زمین برداشت و فرمود: تحقیقاً حكم در این مسئله، آسان تر از برداشتن این كاه از زمین است!، آنگاه قدحی خواست و به یكی از این دو زن فرمود: شیر بدوش! وی دوشید و حضرت آن را توزین كرد، سپس به دیگری فرمود: تو نیز شیر بدوش! وی نیز دوشید و آن را نیز توزین كرد، آن را نصف از شیر اول دیدند، به او فرمود: تو دخترت را بگیر و به دیگری فرمود: تو نیز پسرت را بگیر، آنگاه به شریح فرمود: آیا نمی دانی كه شیر دختر نصف شیر پسر است؟! و این كه میراث دختر نصف میراث پسر است و این كه عقل او نصف عقل مرد و شهادت او نصف شهادت او است؟ و این كه دیه او نصف دیه پسر است؟ و در هر چیزی بنا بر نصف است.

«عمر» تعجب كرد، آنگاه گفت: ابوالحسن! خدا مرا باقی نگذارد در مشكلی كه تو در آن نباشی و خدا مرا در شهری نگذارد كه تو در آن نباشی!!!» (2)

حضرت فرمود: تحقیقاً این امری است كه خیر و آزمایشی را به همراه دارد، این زن و فرزندش را حفاظت كن و برای آنان كسی را بگمار كه آن ها را خدمت كند و مخارج آن ها را به طور معروف و متعارف بپرداز، عمر فرمایش حضرت را به اجرا درآورد. آنگاه آن زن مُرد و آن طفل عجیب بزرگ شد و مطالبه میراث كرد، علی (كرّم الله وجهه) فرمان داد: غلامی خصیّ برای او قرار داده شود كه به دو عورت او خدمت كند و متصدی اموری شود كه مادران انجام می دهند و كارهایی كه برای كسی جز خادم حلال نیست، آنگاه یكی از بدن ها خواستار ازدواج شد، عمر محضر علی (كرّم الله وجهه) فرستاد و گفت: ای اباالحسن! در امر این دو بدن چه می بینی؟ اگر یكی از آن دو چیزی را میل كرد؛ كه دیگری با آن مخالف بود و اگر دیگری حالتی را طلب كرد كه دیگری ضد آن را خواست، چنانچه در این ساعت، یكی از آن ها جماع و آمیزش خواسته است؛ در این موارد چه باید كرد؟

علی (كرّم الله وجهه) فرمود: الله اكبر تحقیقاً كه خدا صابر تر و كریم تر است از این كه بنده اش ببیند، برادرش را كه با اهلش آمیزش می كند و لكن آن را سه روز به تأخیر بیندازید كه خداوند به زودی حكمی را درباره او جاری می فرماید كه چنین درخواستی در آستانه موت نمی شود، وی بعد از سه روز مُرد، عمر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را جمع كرد و با آنان درباره او مشورت كرد؛ برخی گفتند: او را قطع كن؛ تا زنده از مرده جدا شود و او را كفن كن و دفن نما.

عمر گفت: این كه شما اشاره كردید قطعاً عجیب است كه ما زنده را برای حال مرده ای بكشیم و بدن زنده فریاد و ناله كرد و گفت: الله، خدا برای شما كافی است ، مرا می كشید و حال آن كه من گواهی می دهم كه: «لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله» و قرآن می خوانم.

عمر به سوی علی (كرّم الله وجهه) فرستاد و گفت: ای اباالحسن! شما بین این دو بدن حكم فرما! علی (كرّم الله وجهه) فرمود: امر در آن واضح و آسان است، حكم این است كه او را غسل دهید و كفن نمایید و با پسر مادرش واگذارید؛ كه خادم او را حمل كند هر گاه راه برود و برادرش او را كمك كند، پس از آن هرگاه سه روز گذشت، بدن مرده خشك می شود، آن را در حال خشكیدن جدا كنید و محل آن كه زنده است دردناك نمی شود، زیرا تحقیقاً می دانم كه خدا بدن زنده را بعد از آن بیش از سه روز باقی نمی گذارد؛ زیرا به بوی عفونت متاذی می شود، این كار را كردند، دیگری نیز سه روز زنده بود و بعد مُرد؛ عمر گفت: ای پسر ابی طالب! همواره تو برطرف كننده هر شبهه و آشكار كننده هر حكمی هستی!!.» (1)3.

ص: 132

است و گزارش كار را به سوی عمر مكتوب دارید كه داستان را به عمر گزارش دادند و پاسخ داد: همه شهود و مغیره نزد او حاضر شوند.» (1)

آیا او را دیدی كه همانند میل در سرمه دان دخول كند و بیرون آورد؟ گفت: نه، عمر گفت: الله اكبر، برخیز و اینان را بزن، مأمور بلند شد به طرف ابوبكره رفت و او را هشتاد تازیانه زد و باقی از آن ها را نیز زد و گفتار زیاد او را خوشحال كرد و سنگسار نمودن مغیره را ترك نمود، ابوبكره بعد از آن كه شلاق خورد، گفت: من شهادت می دهم كه مغیره چنین و چنان كرد، عمر خواست او را (نیز) بزند، علی (كرّم الله وجهه) به او فرمود: اگر می خواهی او را بزنی رفیقت را رجم می كردی و او را از این عمل نهی كرد.» (1)

جای تردید در اثبات حكم حدّ بر مغیره وجود نداشته است. چنانچه «ابن ابی الحدید معتزلی» گوید: «شكی نیست در این كه مغیره با ام جمیل زنا كرد و گوید: خبر زنا كردن او میان مردم مشهور بوده است.» (1)

(هشتاد ضربت) نزد من محبوب تر است.» (1)

«ولید بن عقبه» نماز صبح را با مردم چهار ركعت خواند، سپس روی به مردم آورد و گفت: برای شما زیادتر كنم؟ این خبر را به عثمان رسانیدند ... و در آن است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چهل شلاق زد و ابوبكر نیز و عمر در آغاز ریاستش چهل ضربه می زد، سپس عمر آن را به هشتاد ضربه تمام كرد و هر یك سنت است.» (1)(2)

(2) گوینده ای درباره «عمروبن عاص» - گوید: «عبدالرحمن بن عمر و ابو سروعه درب منزل اجازه می خواهند، گفتم: بیایند، داخل شدند در حالی كه سر شكسته و شرمنده بودند و گفتند: بر ما حد خدا را اقامه كن، چون كه ما دیشب شرابی نوشیدیدم و مست شدیم! گفت: پس آن ها را راندم و طرد ساختم، عبدالرحمن گفت: اگر ما را پاك نكنی و حد نزنی، وقتی مدینه رفتم به پدرم خبر می دهم؛ عمرو گفت: رأی من براین شد و دانستم كه اگر من بر آن ها اقامه حد نكنم، عمر به من غضب خواهد كرد و مرا معزول خواهد نمود و ما بر آن فكر بودیم؛ كه عبدالله بن عمر وارد شد، برخاستم و او را خوش آمد گفتم و خواستم او را جای خود بنشانم كه نپذیرفت و گفت: پدر من مرا نهی كرد؛ كه بر تو وارد شوم؛ مگر آن كه چاره نداشته باشم، سر برادرم را جلوی چشم مردم نتراش و اما شلاق: هرچه صلاح می دانی انجام بده و در آن زمان بعد از حد، سر را نیز می تراشیدند؛ گفت: آن ها را به صحن خانه برده و بر آن ها حد زدم و پسر عمو برادرش را به داخل منزل برد و سرش را با سر ابوسروعه تراشید، قسم به خدا! كه من چیزی در این باره به عمر ننوشتم تا آن كه نامه عمر رسید و در آن نوشته بود: وقتی نامه من رسید،عبدالرحمن بن عمر را در عبایی پیچیده و بر شتر بی جهازی بفرست تا معلوم شود چه كار بدی كرده است!

پس طبق فرمان عمر انجام وظیفه كردم، او را فرستادم و نامه را برای پسر عمو خواندم و نامه ای به عمر نوشتم و عذرخواهی كردم و به او خبر دادم؛ كه او را در صحن منزلم شلاق زدم و سوگند به خدایی كه به بزرگ تر از او یاد نمی شود! كه من در صحن خانه ام بر ذمیّ و مسلمان اقامه حد می كنم و نامه را با عبدالله بن عمر فرستادم.

«اسلم» گوید: عبدالرحمن بر پدرش وارد شد و بر او عبایی بود و نمی توانست راه برود، به خاطر صدمه ای كه از مركبش خورده بود، عمر گفت: ای عبدالرحمن! چنین و چنان كردی و پاسخ آن شلاق است!، عبدالرحمن بن عوف با او شروع به گفتگو كرد و گفت: ای امیرمؤمنان! بر من یك بار اقامه حد شده، عمر توجهی به این كلام نكرد و او را شكنجه كرد و عبدالرحمن داد می زد و می گفت: من بیمارم و تو قاتل و كشنده منی!، عمر او را دو مرتبه حد زد و حبس نمود، پس از آن بیمار گردید و از دار دنیا رفت.» (1)

(3) «ابوعمر» گوید: «عبدالرحمن بن عمر اوسط كه او ابوشحمة و همان كسی بود كه عمرو بن عاص او را در مصر به خاطر شراب خواری شلاق زد، سپس او را به مدینه فرستاد و پدرش او را برای تادیب زد، بعد از آن بیمار گردید و بعد از یك ماه مُرد» ، این چنین معمّر از زهری و سالم از پدرش9.

ص: 138

روایت كرده و اما اهل عراق می گویند: «كه او زیر شكنجه شلاق و تازیانه عمر مُرد.» و این اشتباه است و زبیر گوید: «بر او اقامه حد كرد، پس از آن بیمار شد و مُرد.» (1)

در عبارتی دیگر: «كسی كه گناهی مرتكب شود، پس عقوبت گردد، آن عقوبت كفاره اوست.» (1)

(2) «شافعی» در حدیثی مرفوع نقل كرده: «تو نمی دانی شاید حدود نازل شده، كفاره برای گناهان باشد.» (3)

(4) از «علی» (كرّم الله وجهه) نقل شده: «كسی كه چیزی را از حدود انجام دهد، پس بر او اقامه حد شود، آن حد كفاره اوست.» (3)

(5) «عبدالرحمن بن ابی لیلی» گوید: «علی (كرّم الله وجهه) بر مردی اقامه حد كرد، پس از آن مردم شروع به لعن و بدگویی او كردند، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: اما از این گناهش سؤال نمی شود!» (4)

(6) «عبدالله بن معقل» گوید: «علی (كرّم الله وجهه) امر فرمود: مردی را حد بزنند، پس از آن حداد دو تازیانه به او زیاد زد، آنگاه علی (كرّم الله وجهه) دو تازیانه را به جلّاد برگردانید.» (5)

ب: و اگر خلیفه خیال می كرد كه حد عمروبن عاص ملغی می باشد، چون آن را در صحن خانه جاری كرد كه بعد از آن مردی او را خبر داده كه این عادت معمول او در اجرای حدود است و از شرایط حدود نیست تا در انظار مردم و ملأ عام باشد، بلكه حد زدن در پنهانی كفایت می كند، چنانچه قسطلانی این مطلب را به جمهور علما نسبت داده است، (6) و اگر تصور او (در اجرای حد در ملأ عام) درست باشد قطعاً واجب است كه ابوسروعه و نیز هر كسی كه عمروبن عاص در صحن خانه اش حدّ زده است را مجدداً حد بزند.

و اگر با این حد جاری شده، تادیب او را قصد كرده، چنانچه بیهقی و ابو عمرو قسطلانی از طرف خلیفه عذرخواهی كرده اند، تحقیقاً اقامه حد بر او در مرحله دوم یك امر زیادی است؛ كه به خلیفه واگذار نشده، چنانچه ادله آن در روایات گذشت كه فرد حد خورده را سؤال نمی شود و نه حد و نه تعزیر و نه گناه و نه تادیبی بر او نیست، (7) علاوه بر آن، اگر تعزیر صحیح باشد، پس تحقیقاً9.

ص: 140

در سنت، زیادتر از ده تازیانه نمی شود، چنانچه بحث آن گذشت. (1) بنابراین به چه دلیل خلیفه میان تعزیر و حد را یكسان قرار داد؟!

افزون بر آن، دستور دادن به عمروبن عاص بر این كه پسر عمر را بر شتر بی جهازی در یك عبایی پیچیده سوار كند و او را بفرستد و در حالی كه نتواند از زحمت مركبش راه برود كه این ها همه آزار است و خداوند آن را رد كرده و شرع آن را مباح ندانسته است!!

اضافه بر آن، به فرض صحت حد جدید، چه مانعی بود كه به وی اجازه دهند، از بیماری و كسالت نجات یابد و بعد از آن حد را بر او جاری كنند، چنانچه در سنت شریفه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین است؛ كه بر بیمار حد خورده یا مستوجب حد، سزاوار است كه صبر كنند تا خوب شود، سپس تعزیر یا حد بر او جاری گردد!

در این موقع در شام بود. چون این خبر به او رسید، گفت: به كشتن اهل ذمه حریص شده اید، البته او را در مقابل وی می كشم.»

«ابوعبیده جراح» گفت: تو نمی توانی این كار را بكنی! عمر نماز گزارد، آنگاه ابوعبیده را طلبید و گفت: چگونه گمان كردی كه او را مقابل وی نكشم؟ ابوعبیده گفت: آیا می بینی اگر بنده ای برای او كشته شود تو قاتل او هستی؟ عمر ساكت شد؛ آنگاه به هزار دینار دیه دادن - به خاطر سخت گیری به او - قضاوت كرد.» (1)

«ابراهیم نخعی» گوید: «مردی را نزد عمر بن خطاب آوردند كه شخصی را از روی عمد كشته بود. فرمان داد او را بكشند. برخی از اولیاء مقتول گذشتند. عمر مجددداً دستور داد او را بكشند. «ابن مسعود» گفت: این نفس، مال همه آن ها است. وقتی این ولیّ او را بخشید و نفس را احیاء كرد، توان ندارد كه حقش را بگیرد، مگر این كه غیر او بگیرد. عمر گفت: چه نظری داری؟ گفت: نظر من این است كه بر او در مالش دیه قرار دهی و حصه ای را كه بخشیده شده است برداری. عمر گفت: من هم چنین نظری دارم.» (2)

این باره به آزاد كردن برده ای حكم فرمود؛ غلام باشد یا كنیز، عمر گفت: شاهدی بیاور كه با تو در این مطلب شهادت دهد، محمد بن مسلمه گفت: من به بیان این حكم از ناحیه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گواهی می دهم.» (1)

در گفتار «ابی داود» آمده : «عمر گفت: الله اكبر اگر این مطلب را نشنیده بودم، تحقیقاً به غیر آن حكم می كردم!» (2)

در حدیثی آمده: «عمر مردم را بر حكم دیه جنین سوگند داد! كه چیست؟ «حمل بن نابغه» گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در این باره به آزاد كردن بنده یا كنیزی حكم فرمود، عمر نیز به آن حكم كرد.» (3)

و «شافعی» اضافه نموده است: «عمر گفت: اگر این را نشنیده بودیم قطعاً در آن به غیر آن حكم می كردیم!!»، (A)و در عبارتی: «نزدیك بود كه ما در مثل این به رأی خودمان حكم كنیم.» (B)

«ابن حجر» گوید: «روایت فوق را احمد و صاحبان سنن به اسناد صحیح از طریق طاوس از ابن عباس نقل كرده اند.» (3)

آنچه كه می راند شك كند یا محتاج به تثبیت كردن باشد در آنچه كه یقین او به آن پیوسته، بنا به گفته این و آن آسایشی دیده نمی شود، او مسلماً مقتدا و مرجع در تمام احكام است، در حالی كه عمر در گفتارش دیده می شود كه گفت: الله اكبر! اگر این حكم را نشنیده بودم به غیر این عمل می كردم یا نزدیك بود كه ما به رأی خودمان حكم كنیم!!!

«ابوعبیده» در معنای آن می گوید: «عمر گفت: من سختی این زدن را به عنوان قصاص به بیست و شلاقی كه باقیمانده است از حد قرار می دهم، پس آن را نزن.» (1)

البته گفتنی است كه معنای كلام عمر شاید چنین باشد كه شدتی كه در ضرب عدوی بوده جای شصت ضربه نزد عمر محسوب می شده، یعنی با چنین كیفیت زدن به بیست عدد باید اكتفا می كرد و این معنا نسبت به معنای ابوعبیده مناسب تر و به كلام عمر نزدیك تر است! (2)

«عمر» گفت: تو تحقیقاً مردی هستی كه كار خوبی نكردی، این جمله وی را ترسانید، عمر به سوی آن كنیز فرستاد و گفت: آیا آبستن شده ای؟ گفت: بلی، از مرغوشی به دو درهم، آبستن شدم! عمر گفت: هرگاه آن ظاهر شد وی را كتمان نكن.

گوید: عمر با علی (كرّم الله وجهه) و عثمان و عبدالرحمن بن عوف برخورد كرد، گفت: بگویید: من چه كنم؟ و عثمان نشسته بود كه دراز كشید، علی (كرّم الله وجهه) و عبدالرحمن گفتند: حد بر او واقع شده است، گفت: ای عثمان! تو بگوی! گفت: برادران تو به تو گفتند. گفت: تو بگو، گفت: می بینم كه حد را بر او جاری كند، در حالی كه اندازه آن را نمی دانست و حد جاری نمی شود مگر از ناحیه كسی كه حكم آن را بداند، آنگاه گفت: راست گفتی، راست گفتی و سوگند به آن كسی كه جانم در دست او است! حد نیست مگر از ناحیه كسی كه حد را بداند، عمر او را صد شلاق زد و یك سال تبعید كرد.» (1) - (2)

«بیهقی» گوید: «شیخ رحمة الله گفت: حد او سنگسار بود، مثل آن كه عمر به دلیل شبهه ناشی از نادانی، آن را از او دفع كرد و به عنوان تعزیر و تادیب شلاقش زد و تبعیدش نمود.» (3)

شلاق بزنند.»(1)

و قول آن حضرت : «در كمترین حد از حدود خدا بیشتر از ده تازیانه شلاق زده نمی شود.»(2)

و گفتار او صلّی الله علیه و آله و سلّم: «بیش از ده ضربه شلاق تعزیر نكنید.»(3)

و گفتار او صلّی الله علیه و آله و سلّم: «كسی كه حدی را بیش از مقدار تعیین شده جاری كند، از متجاوزین است.»((4)

و گفتار او صلّی الله علیه و آله و سلّم: «بیش از ده ضربه شلاق به جز در حدی از حدود خدا نزند.»(5)

آیا برای خلیفه مجموعه این احادیث مخفی مانده یا تعهد دارد، جمله آن ها را صرف نظر كرده و پشت سر اندازد و حكم غیر الهی اجرا كند؟!

همان گونه كه برای آنان از مخارج و نفقه ها صرف می شد و خدا داناتر است.»(1)

«قسطلانی» گوید: (عایشه) خانه را به خودش نسبت داد و دلیل آن این است كه سكونت همسران آن حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم در خانه های او از خصایص است، همچنان كه مستحق نفقه و خرجی هستند، برای محبوش بودنشان، مستحق سكونت نیز هستند، مادامی كه باقی باشند، پس آگاهی داد بر این كه تا زمانی كه باقی باشند، استحقاق دوام بر سكونت در خانه را دارند.»(2)

نتیجه گفتار: این كه برای عایشه از حجره رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم هیچ حقی به جز سكنای در آن نبوده و همانند زن معتده نمی تواند در آن، به چیزی كه مترتب بر ملكیت است تصرف كند.

رفت، شروع كرد آن را به خاك بمالد و بر آن آب ریخت تا بویش رفت.»(1)

تصویر دیگر: «سالم ابی نضر» گوید: «همین كه مسلمانان در عهد عمر زیاد شدند، مسجد بر آنان تنگ شد، عمر آنچه از خانه ها اطراف مسجد بود، به جز خانه عباس بن عبدالمطلب و اطاق های مادران مؤمنان - همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم - را خرید، عمر به عباس گفت: ای اباالفضل! تحقیقاً مسجد برای مسلمین تنگ شده و من آنچه از منازل اطراف آن بود را، به جز خانه تو و حجره های مادران مؤمنان خریدم و بدین وسیله بر مسجد مسلمانان توسعه داده شده، اما حجره های همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كه راهی به آن ها نیست و اما خانه تو، هرچه می خواهی از بیت المال بگیر و آن را به من بفروش؛ كه به وسیله آن مسجد را توسعه دهم!

«عباس» گفت: این كار را نمی كنم، عمر گفت: یكی از سه كار را اختیار كن: یا این كه آن را بفروش به قیمت هرچه از بیت المال می خواهی و یا این كه یك زمین از هر جای مدینه بخواهی در اختیار تو می گذارم و برای تو از بیت المال مسلمانان می سازم و یا این كه آن را برای مسلمانان تصدق كن تا مسجد توسعه یابد، عباس گفت: نه و هیچ یك از این سه پیشنهاد را قبول نمی كنم. عمر گفت: میان من و خودت هركسی را كه خواستی حكم قرار بده! گفت: ابیّ بن كعب را قاضی قرار دادم، آنگاه نزد ابیّ رفتند و داستان را به او گزارش دادند و ابیّ گفت: اگر خواستید برای شما حدیثی بگویم؛ كه آن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده ام، گفتند: برای ما حدیث كن!

گفت: شنیدم كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: خدا به داود علیه السلام وحی كرد: كه برای من خانه ای بنا كن تا در آن یاد شوم! داود علیه السلام برای آن خانه، نقشه بیت المقدس را كشید كه در یكی از چهار گوشه آن، به خانه مردی از بنی اسرائیل برخورد كرد، داود علیه السلام از او خواست كه آن را بفروشد، قبول نكرد و داود با خودش حدیث كرد: كه از او بگیرد كه به او وحی شد: ای داود! من به تو دستور دادم: كه خانه ای بسازی كه من در آن یاد شوم! پس از آن قصد كردی كه مال غصب را داخل خانه من كنی؟ و غصب از شأن من نیست و این كه فرزندان تو نیز آن را بنا نكنند! داود علیه السلام گفت: پروردگارا! از فرزند من؟! فرمود: از فرزندان تو!

گوید: عمر اطراف لباس های ابیّ بن كعب را گرفت و گفت: من نزد تو برای چیزی آمدم، پس تو به چیزی روی آوردی كه سخت تر شد، تحقیقاً باید از عهده آنچه كه گفتی بیرون آیی، پس او را كشان كشان به مسجد آورد و بر دسته و گروهی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نگه داشت كه در میان آنان «ابوذر» بود، ابیّ گفت: من شما را به خدا سوگند می دهم! كه مردی كه حدیث بیت المقدس را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیده - زمانی كه خدای تعالی داود علیه السلام را امر كرد: كه آن خانه را بنا كند - به پا خیزد و بازگو كند!

«ابوذر» گفت: من از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شنیدم و دیگری گفت: من نیز آن را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم

ص: 152

شنیدم، آنگاه عمر، ابیّ را رها كرد، ابیّ به عمر رو كرد و گفت: ای عمر! آیا مرا بر حدیث رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم متهم می سازی؟! عمر گفت: ای ابومنذر! نه، به خدا سوگند! من تو را بر آن متهم نساختم، لكن من خوش نداشتم كه حدیث رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ظاهر شود!!!(1)

جریان توسعه مسجد به شش صورت مختلف در اخبار نقل شده است.

«بلاذری» گوید: «هنگامی كه عثمان بن عفّان خلیفه شد، منازلی خرید و به مسجد توسعه داد و منازل اقوامی را گرفت و برای آن ها بها و قیمت گذارد، پس از آن، آنان كنار خانه هایشان ضجه و ناله كردند، عثمان گفت: جز این نیست كه ملایمت و مدارایی من در حكم، شما را برای من جری كرده و مثل این كار را قبلاً عمر انجام داد، شما اقرار كردید و راضی شدید، سپس دستور داد: همه آن ها را زندانی كردند تا آن كه «عبدالله بن خالد بن اسید» درباره آن ها وساطت و شفاعت كرد، آنان را آزاد ساخت!!»(A)

«طبری» و غیر او گویند: «در سال هفده هجری عمر بن خطاب عمره انجام داد و مسجدالحرام را ساخت و در آن توسعه داد و سپس شب در مكه اقامت كرد و خانه های مردمی از همسایگان مسجد كه به فروش منازلشان حاضر نشدند را خراب كرد و بهای منازلشان را در صدوق بیت المال گذارد؛ تا بعد از آن گرفتند!!»(B)

با یارانش در میراث جد مشورت كرد و گفت: من درباره جدّ رأیی دارم، اگر شما هم صلاح می بینید از آن پیروی كنید، عثمان به او گفت: اگر ما رأی شیخ را پیروی كنیم، رأی شیخ خوب است.»(1)

«شعبی» گوید: «از اجتهاد ابوبكر و عمر این بود كه جد را در میراث برتر (اولی) از برادر قرار می دادند و عمر خوش نداشت كه در آن باره حرفی زده شود، وقتی عمر جدّ شد، گفت: این كاری بود كه واقع شد، برای مردم از شناخت آن چاره ای نیست، به سوی زید بن ثابت فرستاد و از او پرسید، زید گفت: رأی ابوبكر این بود كه ما جدّ را اولی از برادر قرار دهیم و گفت: ای امیرمؤمنان! درختی كه روییده و از آن شاخه ای منشعب شده و از شاخه آن شاخه ای دیگر در آمده، پس شاخه اول اولی از شاخه دوم قرار داده نمی شود، در حالی كه شاخه ای از شاخه بیرون آمده است.

گوید: خدمت حضرت علی (كرّم الله وجهه) فرستاد و از ایشان پرسید، حضرت همانند گفتار زید فرمود، مثل آن كه آن را سیلی قرار داد كه از آن جویی جاری شده است، پس از آن دو رشته، جوی دیگری منشعب شده است، فرمود: آیا دیدی كه اگر این شعبه میانی برگردد، به هر دو شعبه بر نمی گردد؟!...»(2)

«سعید بن مسیب» از «عمر» نقل كرده: «از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پرسیدم كه سهم جد چگونه است؟ فرمود: چرا این سؤال را می پرسی؟ ای عمر! من گمان می كنم كه تو قبل از آن كه جواب این سؤال را بدانی بمیری! سعد گفت: عمر مرد، پیش از آن كه آن را بداند.»(3)

«بیهقی» از «زید بن ثابت» نقل كرده: «روزی عمر بن خطاب از او اجازه خواست، وی به او اجازه داد و گفت: ای امیرمؤمنان! اگر به دنبال من می فرستادی، من می آمدم، عمر گفت: نه، من به تو نیازمند بودم و نزد تو آمدم تا درباره ارث جد نظر دهی؟ زید گفت: نه، به خدا قسم! من درباره آن حرفی نمی زنم، عمر گفت: آن وحی نیست تا آن كه آن را زیاد یا كم نماییم، البته چیزی است كه ما در آن نظر می دهیم، اگر تو رأی دادی و موافق رأی من بود متابعت می كنیم و اگر موافق نبود بر تو اشكالی نیست، زید زا گفتن امتناع ورزید، عمر در حالت خشم بیرون رفت و گفت: من نزد تو آمدم و گمان می كردم تو نیاز مرا برطرف می كنی!

آنگاه بار دیگر در ساعتی كه دفعه اول آمده بود، آمد و مرتب مزاحم او شد تا آن كه زید گفت: من به زودی درباره ارث جدّ برایت می نویسم، سپس در قطعه ای از تخته جهاز شتر نوشت و 6.

ص: 155

برای او مثلی زد كه (جدّ) مثلش مثل درختی است كه بر یك ساقه می روید، شاخه ای از آن بیرون می آید، آنگاه در این شاخه شاخه ای دیگر سبز می شود، ساقه شاخه را سیراب می كند، پس اگر شاخه اول بریده شود آب به شاخه دوم برمی گردد و اگر دومی جدا شود، آب به اوّلی برمی گردد، عمر با این مدرك آمد و برای مردم خطبه ای خواند، سپس آن نوشته را برای مردم خواند و گفت: زید بن ثابت درباره جدّ سخنی گفت كه من آن را امضاء كردم.»

«بیهقی» گوید: «و اولین پدر بزرگی كه خواست تمام مال نوه خود را بگیرد و به برادرانش چیزی ندهد و بعد از آن، آن را تقسیم كند عمر بن خطاب بود.»(1)

«بیهقی» از «عبیده» روایت كرده: «من از عمر درباره ارث جدّ صد داستان حفظ كرده ام كه آن ها با هم در برخی موارد تناقض دارند.»(2)

«ابن ابی الحدید» گوید: «عمر بسیار فتوا می داد، سپس آن را باطل می كرد و خلاف آن فتوا می داد، در مسئله جدّ و برادران حكم های مختلفی صادر كرد، آنگاه از حكم كردن در این مسئله ترسید، گفت: هركس می خواهد پایه های جهنم را تحمل كند، درباره جدّ به رأی خود فتوا دهد.»(3)

همانند دانه های شانه با هم مساویند، چنانچه قرآن فرمود: «همانا مؤمنان با هم برادرند»(1) و فرمود: «تحقیقاً گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.»(2)

می فرماید: «هرگاه قرآن را عجمی قرار می دادیم، حتماً می گفتند: چرا آیاتش روشن نیست؛ قرآن عجمی از پیامبری عربی؟!»(3)

این بیان اسلام در آیات قرآن درباره یك پارچگی و تساوی همگانی مردم است و آن بیان در سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم كه در خطبه حضرت در روز حج بزرگ ایراد فرمود: «ای مردم! همانا مؤمنان با هم برادرند و حلال نیست برای كسی مال برادرش، مگر از پاكی دل او ... ای مردم! تحقیقاً كه پروردگار شما یكی و پدر شما یكی است، شما از آدم هستید و آدم از خاك است، گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شما است و برای عرب فضیلت و برتری بر عجم به جز به پرهیزگاری نیست، بدانید كه من رسانیدم، بار خدایا! گواه باش، گفتند: آری، رسانیدی، پس حاضران به غائبان برسانند.»(4)

در گفتار «احمد» آمده: «بدانید كه فضیلتی برای عرب بر عجم نیست و نه برای عجم بر عرب و نه برتری برای سیاه بر سرخ و نه فزونی برای سرخ بر سیاه، مگر به تقوا و پرهیزگاری.» هیثمی گوید: روایات او صحیح هستند.(5)

«طبرانی» این آیه را ذكر كرده: «ای مردم! ما شما را از یك مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یكدیگر را بشناسید، گرامی ترین شما نزد خداوند باتقوا ترین شماست.» سپس گوید: برای عربی نسبت به عجمی (زبان غیر عربی) فضیلتی نیست و نه برای عجمی نسبت به عربی امتیازی نیست و نه برای فرد سیاه نسبت به فرد سرخ فضیلتی است و نه بر سرخ پوست نسبت به سیاه پوست فضیلتی، مگر به تقوی و پرهیزگاری.»(6)

«ابن قیّم» گوید: «هیچ فضیلتی نسبت به عجم (زبان غیر عربی) و هیچ برتری بر عجم نسبت به عرب و نه امتیازی برای سفیدپوست نسبت به سیاه پوست و نه سیاه پوست نسبت به سفیدپوستی.

ص: 158

نخواهد بود، مگر به پرهیزگاری، چون همه مردم از آدم بوده و آدم از خاك آفریده شده است.»(1)

«بیهقی» از «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل كرده، فرمود: «برای احدی نسبت به احدی فضیلتی جز به دین داری یا دارای عمل صالح بودن نخواهد بود.»(2)

در «اوائل» و تاریخ سیوطی و محاضره سكتواری آمده: «عمر در فرایض نخستین كسی بود كه قائل به زیادی سهام (عول) شد.»(1)

سرش را به سوی او بلند كرد، سپس با انگشت سبابه و وسطی به او اشاره كرد، عمر به آن ها گفت: دو طلاق، آنگاه یكی از آن ها گفت: سبحان الله! ما نزد تو آمدیم؛ چون كه تو رهبر مسلمین هستی، ولی تو با ما همراه آمدی؛ تا در برابر این مرد ایستادی و از او پرسیدی و به اشاره او راضی شدی؟!، عمر به آن دو گفت: آیا می دانید كه ایشان كیست؟ گفتند: نه، عمر گفت: ایشان علی بن ابی طالب است، من گواه بر رسول خدا بودم كه از ایشان شنیدم می فرمود: آسمان ها و زمین های هفت گانه را اگر در كفه ای نهادند، سپس ایمان علی را در كفه دیگر گذارند، به طور قطع ایمان ایشان بر آن ها افزون خواهد بود!!»(1)

می دادند، آن را بر آن ها اجازه داد!!»(1)

(2) «طحاوی» از طریق «ابن عباس» نقل كرده: «همین كه زمان عمر فرا رسید، گفت: ای مردم! برای شما در طلاق مهلت بود و تحقیقاً كسی كه مهلت خدا را در طلاق شتاب كند، ما او را به آنچه پذیرفته ملزم خواهیم كرد.»(3)

(4) «طاوس» گوید: «عمر بن خطاب» گفت: «برای شما در طلاق مهلت بود كه شما مهلت خود را تعجیل كردید و ما به شما رخصت دادیم در آنچه كه تعجیل كردید.»(3)

(5) «حسن» گوید: «عمر بن خطاب به ابوموسی اشعری نوشت كه من تصمیم گرفته ام، هرگاه مردی همسرش را در یك مجلس سه طلاق داد؛ یك طلاق قرار دهم و لكن مردمانی آن را بر خودشان لازم كرده اند، پس هركس به آنچه كه بر خودش لازم كرده را ملزم كن، كسی كه به همسرش گفت: تو بر من حرام هستی، آن زن بر او حرام است و كسی كه به همسرش گوید: تو از من جدایی، او جداست و كسی كه طلاق ثلاثه دهد، پس آن سه طلاقه است.»(4)

شوهرش بعد از نكاح فرد دیگری كه بعد از آمیزش او را طلاق دهد، امكان پذیر است، بنابراین چگونه عمر صرفاً با تعجیل اشخاص و صرف امضاء و اجازه به آنان اكتفا می نمود؟!!

اما طلاق یگانه: این كه طلاق یكی است و گفتن - ثلاث به معنای سه گانه - آن را مكرر نمی كند؛ آیا نمی بینی قرائت سوره حمد كه در ركعات نماز است، یكی محسوب می گردد و اگر نمازگزاران را به كلمه خمس (پنج) یا عشر (ده) توأم كند، به پنج و ده تكرار محسوب نمی شود و نمی گویند: او سوره حمد را پنج یا ده بار تكرار كرد.

همچنین در هر حكمی كه عدد معتبر است؛ مانند انداختن هفت ریگ در سه (جمره) منی، انداختن یك سنگ با گفتن هفت از آن كفایت نمی كند، همانند چهار شهادت در لعان و نفی فرزند كردن، شهادتی كه با قول اربع باشد، از آن كفایت نمی كند و مانند فصول اذان كه در آن دو بار باید گفته شود و كلمه دو بار در آن به معنای تكرار نخواهد بود و مانند تكبیرات در نماز عید فطر و عید قربان كه باید ذاتاً ذكر شود و كلمه پنج یا هفت بار در آن ذكر نمی شود.(1)

اما طلاق دوم: تحقیقاً طلاق به لفظ اول حاصل می شود و به آن جدایی واقع می گردد، یعنی زن عقد شده به سبب آن آزاد می شود و هرچه بعد از آن است ثلاث بیهوده است، چون زن طلاق داده شده، دیگر طلاق داده نمی شود و زن آزاد شده دوباره آزاد نمی گردد و تعدّد به وسیله آن عددی كه در موضوع حكم لحاظ شده حاصل نمی شود؛ بلكه تعدد طلاق مستلزم وقوع گره و تعلق زناشویی میان دو طلاق است، اگرچه به رجوع باشد تا وقتی آمیزش نباشد طلاق دوم بی اثر خواهد بود و آن كه ادعا كند طلاق سه گانه با عدد سه ثابت می شود، چنین ادعایی با گفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم باطل و مردود می گردد؛ چنانچه فرمود: «طلاقی نیست مگر بعد از نكاح و زناشویی.» و نیز «طلاقی پیش از نكاح نیست.» و نیز: «طلاقی نیست برای كسی كه مالك زناشویی نشده است.»(2)

«سماك بن فضل» گوید: «جز این نیست كه نكاح و زناشویی گرهی است كه بسته می شود و طلاق آن را می گشاید و چگونه گره باز می شود، پیش از آن كه بسته شود.»(3)

«ابو یوسف قاضی» از «ابوحنیفه» و او از «حماد» و او از «ابراهیم» و او از «ابن مسعود» روایت كرده: «طلاق سنت، این است كه مرد همسرش را یك طلاق دهد، موقعی كه از حیضش پاك شد، بدون آن كه با او آمیزشی كند و قبل از اتمام عدّه اختیار رجوع دارد، هرگاه عدّه منقضی شد، او7.

ص: 164

هم یك خواستگار از خواستگاران است، اگر خواست او را طلاق سوم دهد، او را طلاق گوید، وقتی كه از حیض دومش پاك شود؛ سپس او را طلاق دهد، وقتی كه از حیض سومش پاك شود.»(1) و چنانچه می آید مقصود او واسطه شدن رجوع بعد از طلاق است.

«محمود ابن لبید» گوید: «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم خبر داد: «از مردی كه همسرش را سه طلاق تمام داده بود! آنگاه غضبناك برخاست! سپس فرمود: آیا با كتاب خدا بازی می شود؟! و حال آن كه من در میان شما هستم تا آن كه مردی برخاست و گفت: ای رسول خدا! آیا او را نكشم؟!»(2)

«ابن عباس» گوید: «ركانة همسرش را در یك مجلس سه طلاق گفت، پس از آن سخت غمگین شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: چطور او را سه طلاق داده ای؟ گفت: در یك مجلس او را سه طلاق گفتم! فرمود: جز این نیست كه این یك طلاق است، پس به آن رجوع نما.»(3)

نسخی در میان بوده، چگونه «ابوحنیفه» و «مالك» و «اوزاعی» و «لیث» چنین عقیده ای داشته اند: كه جمع بین سه طلاق بدعت است!! و «شافعی» و «احمد» و «ابو ثور» گفته اند: كه حرم نیست؛ لكن تفریق (بین سه طلاق) بهتر است و سندی گوید: «ظاهر حدیث حرمت (جمع) است.»(1)

(1) «سعد بن ابی وقاص» كه به وی ستجاب می گفتند، به خاطر گفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم: «بپرهیزید از دعای سعد، هنگامی كه عمر مال او را نصف كرد، سعد به او گفت: تحقیقاً من همت ورزیدم، عمر به او گفت: به این كه مرا نفرین كنی؟ گفت: بلی، گفت: در این موقع مرا به خواندن پروردگارم بدبخت نمی یابی.»(2)

«ابن اسحاق: گوید: «سعد بن ابی وقاص عمارتی چند طبقه بنا كرد و برای آن دری از چوب قرار داد و بر قصرش در مخصوصی منبت كاری شده، به طلا و نقره اختصاص داد، عمر بن خطاب، محمد بن سلمه انصاری را برانگیخت؛ تا آن كه در عمومی و خصوصی را سوزانید و سعد را در مساجد كوفه واداشت، پس سعد درباره عمر به جز خیر نگفت.»(2)

«سیوطی» گوید: «عمر عمالش را فرمان داد: تا اموالشان را نوشتند؛ از جمله سعد بن ابی وقاص بود كه نصف مالش را گرفت.»(A)

(3) زمانی كه عمر ابوموسی اشعری را از بصره عزل كرد، اموال او را نصف كرد!(B)

(4) عمر بن خطاب به عمرو بن عاص نوشت؛ در حالی كه او فرماندار عمر بر مصر بود، از عبدالله عمر بن خطاب به عمرو بن عاص: سلام بر تو باد! تحقیقاً به من رسیده كه شایعه ای برای تو منتشر شده كه دارای اسب و شتر و گاو و گوسفند و بردگانی شده ای و خاطر من هست؛ كه پیش از این تو مالی نداشتی، پس برای من بنویس! از كجا این اموال را آورده ای و آن را كتمان نكن!

«عمرو بن عاص» به او نوشت: به سوی عبدالله امیرمؤمنان، سلام بر تو باد!، من شكر و سپاس می گذارم خدایی را كه جز او خدایی نیست، اما بعد؛ نامه امیرمؤمنان به دست من رسید؛ كه در آن یاد شده، آنچه برای من شایع گردیده و این كه او مرا می شناخت كه پیش از این، مالی نداشتم و من اعلان می كنم: امیرمؤمنان را كه من در زمینی هستم كه نرخ در آن ارزان است و من هزینه معاشم را از حرفه دامداری و زراعت اداره می كنم، آنچه كه اهل آن اداره می كنند و در روزی امیرمؤمنان توسعه است، به خدا سوگند! اگر خیانت با تو حلال بود؛ من به تو خیانت نمی كردم، پس ای مرد! تصمیم گیری هایت را كوتاه كن! كه برای من حسب هایی هست؛ كه آن بهتر از عمل كردن برای توست، اگر به آن ها برگردیم، بدان زندگی خواهیم كرد و به جان خودم سوگند! كه در نزد تو كسی است كه زندگی او مذموم است و حال آن كه مذمتی برای او نیست، پس تحقیقاً مرا این طور6.

ص: 168

بود و بر من قفل تو مفتوح نگشت و در عمل تو شركت نكردم.

آنگاه عمر به او نوشت: اما بعد: تحقیقاً كه من به خدا سوگند! از آن افسانه هایی كه نوشتی نیستم و ترتیب كلام دادن در غیر مورد به سوی تو نخواهد بود؛ از این كه خود را تذكیه و تبرئه كنی و من به سوی تو محمد بن سلمه را برانگیختم تا مال تو را نصف كند، تحقیقاً شما فرمانداران بر سرچشمه های مال نشسته اید، عذر و بهانه ای شما را مستثنی نمی كند، برای فرزندانتان جمع می كنید و برای خودتان مهیا می سازید؛ اما قطعاً شما برای خودتان بدنامی جمع می كنید و آتش را به ارث می برید. والسلام.

هنگامی كه محمد بن سلمه بر او وارد شد، عمرو برای او غذای فراوانی ترتیب داد، محمد بن سلمه از خوردن آن امتناع ورزید، عمرو به او گفت: آیا غذای ما را حرام می دانی؟ گفت: اگر غذای میهمانی را نزد من گذارند می خورم و لكن غذایی نزد من گذاردی كه آن مقدمه شر است، به خدا سوگند! آب هم نزد تو نمی آشامم! اكنون بنویس برای من هر چیزی كه برای تو هست و آن را كتمان مكن!

عمرو تمام اموالش را تقسیم كرد تا آن كه یك جفت كفش باقی ماند كه یكی از آن دو را گرفت و دیگری را باقی گذارد، عمرو بن عاص خشمناك شد و گفت: ای محمد بن سلمه! خدا زشت و بدنام كند زمانی را كه عمرو بن عاص برای عمر بن خطاب فرمانداری كرد، به خدا سوگند! من خطّاب را می شناسم كه پشته ای از هیزم روی سرش حمل می كند، بر سر پسرش هم مثل آن است، از آن پدر و پسر نبود مگر بُردی كه به مچ دست هم نمی رسید! و به خدا سوگند! عاصی بن وائل كسی نبود كه به پوشیدن لباس دیباجی كه به طلا مزین شده بود راضی شود، محمد به او گفت: ساكت شو! به خدا قسم! عمر از تو بهتر است و اما پدر تو و پدر او هر دو در آتش هستند و به خدا سوگند! اگر نبود زمانی كه تو در آن پیشی گرفتی، قطعاً نمی گذاردم آغل گوسفندی كه فراوانی آن تو را مسرور كند و نوزادان آن تو را خوشحال نماید، آگاه عمرو گفت: این سخنان من نزد تو امانت خداست و به عمرو بازگو مكن!(1)

(5) ابوسفیان از معاویه دیدن كرد، همین كه از نزد او برگشت، بر عمر وارد شد، عمر گفت: به ما2.

ص: 169

اجازه بده ابوسفیان! وی گفت: چیزی به ما نرسیده كه تو را به آن اجازه دهیم، در آن هنگام عمر انگشتر او را گرفت و آن را برای هند (همسر ابوسفیان) فرستاد و به فرستاده گفت: به هند بگو: ابوسفیان می گوید: به نشانی انگشتری نگاه كن و آن دو خورجینی كه آوردم و به تو سپردم را حاضر كن، پس عمر آن قدر توقف نكرده بود؛ كه دو خورجینی كه در آن ده هزار درهم بود را آوردند، عمر آن ها را به بیت المال اضافه كرد و همین كه عثمان خلیفه شد؛ آن ها را به ابوسفیان برگردانید، ابوسفیان گفت: من مالی را كه عمر آن را بر من عیب گرفت و مرا به آن سرزنش كرد، نمی گیرم.(1)

(6) هنگامی كه عمر بن خطاب، عتبة بن ابوسفیان را والی طایف و صدقات آن نمود؛ سپس او را معزول كرد، در یكی از راه ها به او برخورد كرد و همراه او سی هزار درهم پول دید، به او گفت: این پول ها را از كجا آورده ای؟ گفت: به خدا سوگند! این نه برای تو است و نه برای مسلمانان و لیكن آن مالی است كه تصمیم دارم با آن مزرعه ای خریداری كنم، عمر گفت: همراه عامل و فرماندار خود مالی یافتیم و راهی برای آن به جز بیت المال نیست و آن را از او گرفت، پس همین كه عثمان خلیفه شد، به ابوسفیان گفت: آیا تو به این مال نیاز داری؟ تحقیقاً من برای گرفتن پسر خطاب در آن راه و جهتی را نمی بینم، گفت: به خدا سوگند! كه ما به آن نیاز داریم و لیكن تو رد نكن فعل كسی كه پیش از تو بوده؛ چرا كه كسانی كه بعد از تو خواهند آمد، كار تو را به تو بر می گردانند.(A)

(7) روزی عمر بر ساختمانی می گذشت كه آن را با سنگ و گچ می ساختند، گفت: این بنا مال كیست؟ گفتند: مال حاكمی از حكّام تو در بحرین است! كه مال او را به دو قسم تقسیم كرد و همواره می گفت: برای من بر هر خیانت كاری دو امین است: آب و گل.(B)

(8) عمر به سوی ابی عبیده فرستاد كه اگر خالد خودش را تكذیب كرد، او فرماندار است بر آنچه كه بر آن بوده و اگر تكذیب نكرد، پس او معزول است و باید عمامه اش را بردارد و آن را دو قسمت كرد. او خودش را تكذیب نكرد، ابوعبیده مالش را تقسیم كرد تا آنجا كه یك لنگه نعلینش را هم گرفت و یك لنگه دیگر را برای او گذارد و خالد می گفت: شنیدن و پیروی از امیرمؤمنان!2.

ص: 170

به گوش عمر رسید؛ كه خالد ده هزار دینار یا درهم به اشعث بن قیس داد كه احسان كردن به او را قصد كرده بود، عمر به سوی ابوعبیده فرستاد؛ كه بالای منبر رود و خالد را جلوی خود توقف دهد و كلاه و عمامه او را از سرش بردارد و او را با عمامه اش ببندد كه اگر ده هزار دیناری كه به او داده از مالش بوده كه اسراف كرده و اگر از مال مسلمین بوده، خیانت كرده است!!

همین كه خالد بر عمر وارد شد، به او گفت: چنین توانگری به دست آورده ای كه ده هزار دینار از آن را به عنوان جایزه می دهی؟ گفت: از انفال و دو سهم بود، عمر گفت: آنچه از نود هزار دینار بیشتر باشد برای تو است، پس اموال و عروض آن را ارزیابی كرد و از آن بیست هزار دینار گرفت، سپس به او گفت: قسم به خدا! كه تو برای من بزرگوار هستی و تحقیقاً تو حبیب من هستی و بعد از امروز برای من بر منصبی عمل نخواهی كرد و به شهرها نوشت: كه من خالد را از روی خشم یا بخل و خیانتی معزول نكردم ولیكن مردم فریفته او شدند، پس دوست داشتم كه بدانند كه فقط خدا كننده هر آنچه بخواهد می باشد و اوست كه هر كاری را می كند!(1)

«حلبی» گوید: «ریشه عداوت میان خالد و عمر بنا بر آنچه «شعبی» حكایت كرده، این بوده كه در جوانی خالد و عمر با هم كشتی گرفتند و خالد پسر دایی عمر بود، خالد عمر را زمین زد و ساق پایش شكست كه معالجه كرد و بست تا خوب شد و همین كه به خلافت رسید، نخستین كاری كه كرد، خالد را عزل نمود و گفت: هرگز نباید متولی عمل و كاری برای من باشد و از این جهت به سوی ابوعبیده فرستاد؛ كه اگرد خالد خودش را تكذیب كند...»(2)

«سلیمان بن یسار» طبق نقل «طبری» گوید: «هرگاه عمر بر خالد می گذشت، می گفت: ای خالد! مال الله را از زیر نشیمنگاهت بیرون آر!، او گفت: به خدا سوگند! از مال خدا چیزی نزد من نیست و چون بر او اصرار كرد، خالد به او گفت: ای امیرمؤمنان! ارزش آنچه در سلطنت و خلافت شما به دست آوردم، چهل هزار دینار نیست، عمر گفت: من به چهل هزار درهم از تو گرفتم، گفت: آن مال تو باشد، عمر گفت: آن را گرفتم و خالد جز اسباب و وسایل زندگی و بردگانی كه آن را به هشتاد هزار درهم ارزیابی كردند، مالی نداشت، عمر آن را نصف كرد و چهل هزار درهم به او داد7.

ص: 171

و مال را گرفت، برخی به او گفتند: ای امیرمؤمنان! اگر به خالد مالش را برگردانی بهتر است و عمر گفت: جز این نیست كه من تاجر مسلمین هستم و قسم به خدا! كه هرگز به او برنگردانم و عمر خیال می كرد كه با این عملش از خالد تلافی نموده و دلش خنك شده است.»(1)

هیچ نمی دانست، به ویژه وقتی كه در برخی موارد پاسخ می داد و كمترین از مردم از پیرزن یا پیرمرد یا افراد كم سواد بر او ایراد می گرفتند و به زودی توقف می كرد، چنین وضعیتی از خلیفه زمینه تساهل و تسامح و بی توجهی به امور را در اذهان پرورش می داد، بدین خطار عمال ایشان چون كارها را بر مبنای اصول كارشناسی و تخصص نمی دیدند، زمینه سوء استفاده كلان برای همه آن ها مساعد و فراهم بود، به طوری كه عمر برای اثبات چپاول و غارتگری آن ها به دقت و محاسبه و اسناد رسمی نیازمند نمی شد، بلكه عمر با اندك اشاره به این كه فلان عامل چیزی نداشته... و نصف آنچه را دارد به سوی ما بفرستد یا فردی را برای گرفتن نصف نزد عامل می فرستاد و به راحتی از آنان می گرفت. معلوم بوده كه همه همواره می خوردند و می بردند كه تعداد زیادی از آن ها در زمینه مصادره و یا مقاسمه از آنان یاد شد، علاوه بر این كه هیچ یك از آن ها هیچ شورش و هیجانی از خود نشان نداد و همه در مقابل عمل عمر سكوت اختیار كردند كه از آن امضاء و خشنودیشان انتزاع می شد.

حال اگر نزد خلیفه بیّنه اقامه شود؛ بر این كه این اموال اختلاس و سرقت از بیت المال مسلمین بوده (چنانچه ظاهر داستان چنین اقتضا می كند) چرا خلیفه تمام آن ها را مصادره نكرد و اگر خیال شود كه آنان مالك حقیقی این اموال بوده اند، چگونه معقول است كه در تمام اموال آن ها این چنین تصنیف كند و حتی در یك لنگه كفش از آن ها نگذرد؟ و شاید بتوان گفت: این یكی از سیره ها و روش عمر در مقابل سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم باشد!!

«سعید بن عبدالعزیز» گوید: «عمر بود كه با عمّالش قسمت می كرد، نصف آنچه را به دست آورده بودند.»(1)

خرید و گفت: آن ها را بران و قیمتش را بگیر، اعرابی گفت: نمی رانم تا این كه جهاز و پلاس های آن ها را بردارم! عمر گفت: من آن ها را با جهاز و پلاس خریده ام، آن ها نیز مال من است. اعرابی گفت: شهادت می دهم كه تو مرد بدی هستی! در آن میان كه نزاع می كردند، علی (كرّم الله وجهه) آمد، عمر گفت: راضی هستی كه این مرد میان من و تو قضاوت كند؟ اعرابی گفت: آری، برای آن حضرت قصه را بازگو كردند، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: ای امیرمؤمنان! اگر بر او شرط كردی كه با پلاس و جهازشان بخری، پس آن ها مال شماست و اگر شرط نكردی؛ متاعش را به بیشتر از قیمتش آرایش می دهد، پس پلاس ها و جهازهایشان را از آن ها برداشت و اعرابی آن ها را راند و عمر پول شتران را به او داد.»(1)2.

ص: 174

معنای آن چیست؟ عمر گفت: ما از كنجكاوی كردن و كارهای سخت نهی شده ایم.»(1)

برادران) سؤال می كنند، بگو: خداوند حكم كلاله را برای شما بیان می كند، اگر مردی از دنیا برود كه فرزند نداشته باشد و برای او خواهری باشد، نصف اموالی را كه به جا گذاشته از او (ارث) می برد و (اگر خواهری از دنیا برود و وارث او یك برادر باشد) او تمام مال را از آن خواهر ارث می برد، در صورتی كه (میت) فرزند نداشته باشد و اگر دو خواهر (از او) باقی باشند دو سوم اموال را می برند و اگر برادران و خواهران با هم باشند (تمام اموال را میان خود تقسیم می كنند و) برای هر مذكر دو برابر سهم مؤنث است، خداوند (احكام خود را) برای شما بیان می كند تا گمراه نشوید.»(1) عمر گفت: اگر زنده بمانم(2) قضاوت در آن می كنم، به حكمی كه هركس قرآن بخواند یا نخواند در آن قضات كند.»(3)

در عبارت «جصاص» آمده است: «عمر گفت: من سؤال نكردم از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم چیزی بیشتر از آنچه را كه از كلاله جستجو كردم.»(4)

2- «مسروق» گوید: «از عمر بن خطاب پرسیدم از نزدیكانی كه برای من وارث كلاله می شوند؟ عمر گفت: الكلاله، الكلاله و ریشش را گرفت، آنگاه گفت: به خدا سوگند! اگر آن را می دانستم نزد من بهتر بود، از این كه هرچه روی زمین است مال من باشد، از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از كلاله پرسیدم؟ فرمود: آیا نشنیدی آیه ای را كه در تابستان نازل شده و این جمله را سه بار تكرار كرد.»(5)

3- «احمد» از «عمر» نقل كرده: «از پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از كلاله پرسیدم؟ فرمود: آیه تابستان تو را كافی است، گفت: اگر از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم سؤال كرده بودم، محبوب تر بود از این كه مرا شتران سرخ موی باشد.»(6)

4- «بیهقی» از «عمر» نقل كرده: «اگر سه چیز، خلافت، كلاله و ربا را رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بیان فرموده1.

ص: 177

بود؛ نزد من از شتران سرخ موی محبوب تر بود.»(1)

5- «طبری» در تفسیر خود مجلد ششم از «عمر» نقل كرده: «اگر من كلاله را می دانستم محبوب تر بود از این كه برای من قصرهای شام باشد.»(2)

6- «ابن راهویه» و «ابن مردویه» از «عمر» نقل كرده اند: [از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پرسید: چگونه كلاله ارث می برد؟ خداوند نازل فرمود: «درباره ارث كلاله از تو سؤال می كنند بگو: خداوند حكم كلاله را برای شما بیان می كند.»(3)

«عمر» نفهمید، به دخترش حفصه گفت: هرگاه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آرامش خاطر دیدی از كلاله سؤال كن، هنگامی كه از حضرت شادابی دید سؤال كرد، فرمود: پدرت به تو چنین گفت؟ نمی بینم كه پدرت آن را یاد بگیرد، «عمر» هم می گفت: گمان نمی كنم كه آن را یاد بگیرم، در حالی كه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را فرمود.](4)

«سیوطی» در «جمع الجوامع»، همچنین در ترتیب آن كنزالعمال گویند: حدیث صحیح است.

7- «ابن مردویه» از «طاوس» نقل كرده: «عمر حفصه را فرمان داد: تا از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از كلاله سؤال كند، در كتفی برای ایشان نوشت و فرمود: چه كسی تو را به این فرمان داد؟ آیا عمر فرمان داده؟ نمی بینم كه آن را اقامه كند و آیا آیه تابستان او را كافی نبود؟!»(5)

8- «حذیفه» در حدیثی گوید: [ایه آیه: «یستفتونك قل الله یفتیكم فی الكلالة» نازل شد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را به حذیفه تلقین كرد و به عمر آموخت، همین كه چندی گذشت، عمر از حذیفه پرسید، حذیفه به او گفت: به خدا قسم! كه احمق هستی! زیرا كه آن را رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به من تلقین نمود، من هم آن را به تو آموختم، همان طور كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را به من آموخت، به خدا قسم! هرگز چیزی برای تو به آن زیاده نخواهم كرد.](6)

9- «ابن جریر طبری» در تفسیر خود نقل كرده: «وقتی عمر در زمان خلافتش در كلاله تأمل كرد، حذیفه را خواست و از او پرسید، حذیفه گفت: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را به من آموخت و من نیز1.

ص: 178

به تو آموختم، همان كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم تلقین فرموده بود و به خدا سوگند! كه من راست می گویم و به خدا سوگند! كه هرگز چیزی بر آن اضافه نمی كنم و عمر گفت: بار خدایا! اگر تو آن را بر او بیان كردی، آن برای من روشن نشده است.»(1)

(10) «شعبی» می گوید: «از ابوبكر از كلاله پرسیدند، گفت: من آن را طبق رأی خود می گویم، اگر درست باشد از خداست و اگر غلط باشد از من و از شیطان است، می بینم آن را كه غیر از فرزند و پدر است، همین كه عمر خلیفه شد، گفت: من از خدا شرمسارم كه برگردانم، چیزی را كه ابوبكر گفته است.»(2)

این خطاب به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خواهد بود، فرمود: «اگر او (محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم) سخنی دروغ بر ما می بست، ما او را با قدرت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را قطع می كردیم و هیچ كس از شما نمی توانست از (مجازات) او مانع شود.»(1)، فراموش نشدنی است كه یك سوی رأی خلیفه حكم شیطان است، در حالی كه عمر احساس شرمندگی می كند كه حكم شیطانی را تغییر دهد!!

خلیفه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم تنها اسوه و الگویی است كه امام و مرجع امت در اختلافات است و به او در تمام خصومت ها و مشاجرات اقتداء می شود و در جهلش هیچ عذری ندارد و چون الگوی اعتقادی و عملی نوع مردم است با كمترین نقص و عیب در او در امامتش ذاتاً تشكیك می شود!!

گفته آن جناب: «من نمی بینم كه آن را اقامه نماید.»(1)

در كتاب های «اهل تسنن» آمده، كه:«عمر اعلم و افقه از عثمان بود ولیكن حفظ قرآن برای او مشكل بود.»(2)

«عمر» در خطبه خود گفت: «هركس می خواهد از قرآن سؤال كند به «ابیّ بن كعب» مراجعه نماید و این مقام خلیفه است، قبل از آن كه دچار نسیان و فراموشی شود و اما بعد از آن «محمد بن سیرین» گوید: «عمر در آخر دوران خلافتش به نسیان مبتلا شده بود؛ تا حدی كه عدد ركعات نمازش را فراموش می كرد كه مردی را نزد خود قرار می داد؛ تا او را تلقین كند، هرگاه به او اشاره می كرد تا قیام كند یا ركوع نماید او انجام می داد.»(3) و عجیب تر این است كه او با تمام این مطالب كه یاد شد، از قضاوت و داوری خودداری نكرده و از فتوا دادن امتناع نمی نمود، هرچند كه خطاهای زیادی در آن دیده می شد.

سؤال می كنی برای این كه فتنه به پا كنی؟ در آن حال فرستاد تا چوب های تری را آوردند و شروع كرد به سویله آن ها به پشت و غیر آن بزند، آنگاه او را رها كرد تا خوب شد، سپس مجدداً شروع به زدن او كرد تا مجروح شد و بیهوش گردید!، آنگاه او را واگذارد تا بهبودی یابد، باز او را طلبید كه شكنجه دهد، صُبیغ گفت: اگر می خواهی مرا بكشی پس بكش! و اگر می خواهی مرا مداوا كنی؛ به خدا سوگند! من خوب شدم، او را مرخص كرد؛ كه به وطن خود عراق برگردد و به «ابوموسی اشعری» نوشت: هیچ كس از مسلمین حق مجالست و رفت و آمد با او را ندارد، تنهای بر این مرد سخت شد، ابوموسی بن عمر نوشت: این مرد توبه كرده و توبه اش خوب است كه عمر نوشت: مردم با او مجالست و رفت و آمد كنند!»(1)

«سائب بن یزید: گوید: «نزد عمر آمدم، برخی گفتند: ای امیرمؤمنان! ما مردی را دیدیم كه از تأویل مشكلات قرآن می پرسید! عمر گفت: بار خدایا! مرا بر او مسلط فرما! عمر در میانه روزی نشسته بود و با مردم صبحانه می خورد، مردی آمد و بر او لباس و عمامه صفدری بود و صبر كرد تا عمر فارغ شد، گفت: ای امیرمؤمنان! «والذّاریات ذروّا فالحاملات وقراً»(2) چیست؟ عمر گفت: تو همان كسی هستی ... و برخاست به سمت او حركت كرد و مچ دستش را گرفت و مرتب او را شلاق زد تا عمامه از سرش افتاد و گفت: سوگند به آن كسی كه جان عمر در دست اوست! اگر تو را سر تراشیده یافته بودم، به طور قطع سر از بدنت جدا می كردم، پس فرمان داد: او را لباس پوشانید و بر شتری سوارش كنید و او را بیرونش نمایید تا او را به وطنش برسانید، سپس خطیبی برخیزد و بگوید: صبیغ علمی طلب كرد كه در آن خطا رفت و همواره در میان قومش سرشكسته و بدنام و درمانده بود تا هلاك شد، در حالی كه او بزرگ قومش بود!»

«انس» گوید: «عمر بن خطاب صبیغ كوفی را شلاق زد، به خاطر این كه مسئله ای از مشكلات قرآن پرسیده بود تا حدی كه خون از پشتش جاری شد!»(A)

«زهری» گوید: «عمر صبیغ را به خاطر پرسش زیادش از حروف قرآن شلاق زد؛ به حدی كه خون از پشتش جاری شد!»(B)

(2) «ابی العدیس» گوید: «ما نزد عمر بن خطاب بودیم كه مردی نزد او آمد؛ گفت: ای2.

ص: 182

امیرمؤمنان! «الجوار الكنّس»(1) چیست؟ عمر با شلاقی كه با او بود، بر عمامه آن مرد زد؛ تا از سرش افتاد و گفت: آیا حروری هستی؟ قسم به آن كسی كه جان عمر در دست اوست! اگر سرتراشیده تو را دیده بودم، به طور قطع شپش را از سرت دور می كردم.»(2)

3- «عبدالرحمن بن یزید» گوید: «مردی از عمر از «فاكهةً و أبّاً»(3) پرسید: هنگامی كه آنان را دید، می گویند: با شلاق به سوی او حمله كرد.»(4)

می برده تا حدی كه در بسیاری موارد مبهوت می مانده و از سوی دیگر در بسیاری موارد، نه خود و نه مردم هیچ نمی دانستند؛ كه به ناچار به سراغ حضرت می آمده و پاسخ قطعی را از ایشان كسب می نموده و چه بسیار در مقابل پژوهشگران از یهود و نصاری در مسائل و معارف اسلامی كه عمر هیچ نتوانسته پاسخی دهد و پاسخ همه آن ها را به حضرت علی (كرّم الله وجهه) محول نموده، چنین عملكرد دایم برای فردی كه از بزرگ ترین عنوان مشهور دوران خود برخوردار بوده، روحیه خودناباوری و خلأ دایمی و خود كم بینی عمیقی را در درون عمر، به عنوان یك عقده بزرگ به وجود آورده و هیچ راهی برای حل این مشكل روانی برای او یافت نمی شد، آری تنها گشودن آن عقده درونی در او وقتی بود كه یك نفر كاوشگر سؤالی كند، آن هم از مسائل معضل و مشكلی كه سرآمد همه مشكلات می شد، بدین خاطر آن عقده درونی عمر و آن مشكل روانی او، گویا یك مرتبه در درون او منفجر می گردیده و سر و چشم بسته دست به شلاق برده و بی دلیل در بسیاری موارد به زدن و حمله با شلاق رو می آورده است، كسی كه در هر جا به عنوان امیرمؤمنان خطاب می شده؛ كه جایگاه بلندی بوده و در همه پاسخ ها، از آسمان مقام به زمین افول می كرده و سؤال سائل نخست انگشت گذاشتن بر نقطه ضعف عمر تلقی می شده كه مشكل ساز بوده و هیچ راهی به جز دست توسل به شلاق شدن نبوده؛ تا هم جای خلافت خود را ثابت و استوار نگه دارد و هم با ارعاب بر مردم حكومت كند و هم با شلاق مشكل روانی خود را لااقل تقلیل بخشد، بدین خاطر دیده می شود، در طرفداران خلفای سه گانه از نخستین دورانشان تاكنون، هیچ رشد علمی و ترقی دیده نشده و نخواهد شد، آری؛ تنها در توجیه خود به حجم كتاب های دروغ و تهمت ها و ایجاد كارخانه های تولید حدیث پرداخته اند كه با دروغ هم كمترین رشد برای احدی نخواهد بود، چون ضربه های شلاق عمر در مقابل پژوهشگران، علم را از رشد و تعالی برافكند؛ كه همه محروم گردیدند، به نمونه ای چند توجه كنید.

«ابن عباس» در سؤال از گفتار خداوند تعالی: «و اگر (شما همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر ضد او دست به دست هم دهید.»(1) ترسید كه از عمر سؤال كند.»(2)

نیز گوید: «دو سال صبر كردم و می خواستم از عمر بن خطاب از حدیثی سؤال كنم؛ ولی مرا جز هیبتش منع نمی كرد!»(3) و گوید: «یك سال صبر كردم كه می خواستم از عمر بن خطاب درباره آیه6.

ص: 184

سؤال كنم؛ از هیبت او نتوانستم سؤال كنم!»(1)

را برای ما قرائت كرد، در حالی كه تو ریسمان می فروختی!، عمر گفت: بلی در این صورت خوب است، بنابراین ما از «ابیّ» پیروی می كنیم.»(1)

و در عبارت دیگر: «عمر كلمه «والانصار» را (به رفع الذین) و انداختن «واو» قرائت كرد؛ تا این جمله صفت برای «انصار» باشد تا آن كه زید بن ثابت به او گفت: آن با «واو» است؛ عمر از بیّ بن كعب پرسید و او را تصدیق كرد، عمر به این قرائت برگشت و گفت: ما نمی دیدیم، به جز این كه می گفتیم: به درجه ای ارتقاء نمودیم كه هیچ كس در آن به ما نخواهد رسید!»(A)

و در عبارتی: عمر گفت: بلی، بنابراین ما ابیّ را پیروی می كنیم و در عبارت طبری: در این صورت ما ابیّ را اطاعت می كنیم!(B)

و در عبارتی دیگر: «تحقیقاً عمر شنید كه مردی آیه را با «واو» قرائت می كرد، گفت: چه كسی برای تو چنین خواند؟ گفت: ابیّ، عمر، ابیّ را خواست، ابیّ گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را برای من قرائت كرد، در حالی كه تو در بقیع خورده ریز می فروختی! عمر گفت: راست گفتی و اگر خواستی بگو كه ما حاضر بودیم و شما نبودید و ما یاری كردیم و شما واگذاردید و ما منزل دادیم و شما بیرون كردید، پس از آن عمر گفت: من می دیدم كه ما به یك مقامی رسیده ایمغ كه بعد از ما كسی به آن مقام نخواهد رسید!!!»(C)

1- «ابن عباس» گوید: «گفتم: ای امیرمؤمنان! تحقیقاً ابیّ بن كعب گمان می برد كه تو آیه ای از آیات قرآن را ترك كرده ای و آن را ننوشته ای؟! ابن عباس گفت: به خدا سوگند! از ابیّ می پرسم، پس اگر انكار كرد تحقیقاً تكذیب خواهی شد، عمر همین كه نماز صبح را خواند نزد ابیّ رفت و از او اجازه خواست و برای او بالشتی گذاشت و گفت: این خیال می كند كه تو گمان می بری كه من آیه ای از كتاب خدا را ترك كرده و آن را ننوشته ام! گفت: من شنیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمود: اگر برای فرزند آدم دو بیابان از مال باشد، به طور قطع بیابان سوم را طلب می كند كه بر آن ها بیفزاید و درون فرزند آدم را به جز خاك پر نمی كند و خدا می پذیرد، بر هركسی كه توبه كند، عمر گفت: آیا آن را در قرآن بنویسم؟ گفت: من تو را نهی نمی كنم، گوید: مثل این كه ابیّ شك1.

ص: 186

كرد كه بگوید: از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می گویم یا قرآن نازل شده است.»(1)

(2) «ابی ادریس خولانی: گوید: [ابیّ بن كعب همواره چنین قرائت می كرد: «(به خاطر بیاورید) هنگامی را كه كافران در دل های خود خشم و نخوت كردید، چنانچه پیشینیان كردند؛ به طور قطع مسجدالحرام ویران شده بود) كه خداوند آرامش و سكینه خود را بر فرستاده خویش و مؤمنان نازل فرمود.»(3)

این خبر به گوش عمر رسید، سخت آشفته شد و عده ای از اصحابش را خواست كه در میان آن ها زید بن ثابت بود، گفت: چه كسی از شمار سوره فتح را می خواند؟ گفتند: امروز زید بر قرائت ما خواند!، آنگاه عمر بر او خشمگین شد، ابیّ گفت: آیا سخن بگویم؟ عمر گفت: بگو، گفت: تحقیقاتً می دانی كه من بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم وارد می شدم و بر من قرائت می كرد و تو دم در بودی، پس اگر دوست داری، مردم را بر آنچه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آموخت بیاموزم وگرنه یك حرف هم نخوانم و نیاموزم، مادامی كه زنده باشم!! گفت: بلكه مردم را بیاموز!](3)

و در عبارتی: «ابیّ گفت: به خدا قسم! ای عمر! تو می دانی كه من حاضر می شدم و شما غایب بودید و من خوانده می شدم و شما ممنوع بودید و با من چنین می كنی، به خدا قسم! اگر دوست داری من ملازم منزلم بشوم و با هیچ كس سخن نگویم!»(A)

4- «ابن مجلز» گوید: [تحقیقاً «ابی بن كعب» این آیه را قرائت كرد: «دو نفر از كسانی كه نسبت به میت اولی هستند، به جای آن ها قرار گیرند.»(4)، عمر گفت: دروغ گفتی؛ ابیّ گفت: تو دروغ گو تر هستی! آنگاه مردی گفت: امیرمؤمنان را تكذیب می كنی؟! گفت: من برای بزرگداشت مقام امیرمؤمنان از تو سخت تر هستم و لكن در تصدیق كتاب خدا او را تكذیب كردم و رهبر مسلمین را7.

ص: 187

در تكذیب كتاب خدا تصدیق نكردم، عمر گفت: راست گفت.](1)

(2) «خرشة بن حر» گوید: [عمر بن خطاب با من بر صفحه ای نظر كرد كه در آن نوشته بود: «هر گاه اعلان و اذان نماز روز جمعه شد، پس به سوی خدا كوشش كنید.»(3)، گفت: چه كسی این آیه را برای تو املاء كرد و نوشت؟ گفتم: ابیّ بن كعب، گفت: تحقیقاً كه ایشان نسبت به ما قاری تر به نسخه ها است و عمر آن را چنین: «بروید به سوی ذكر خدا»(4) قرائت كرد.](5)

«عبدالله بن عمر» گوید: [از عمر هرگز نشنیدم كه آیه را به جز «فامضوا الی ذكر الله» بخواند](A)

«ابراهیم» گوید: [به عمر گفتند: ابیّ بن كعب «فاسعوا إلی ذكر الله» می خواند؟، عمر گفت: ابیّ از ما به منسوخ داناتر است؛ ولی همواره «فامضوا الی ذكر الله» می خواند!](B)

(6) «بجاله» گوید: [عمر بن خطاب به جوانی عبور كرد؛ كه این آیه را چنین می خواند: «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او مادران آن ها و خود او پدر آنان است.»(5) عمر گفت: ای جوان! این را پاك كن، گفت: این قرآن ابیّ است، نزد او رفت و از او سؤال كرد: ابیّ به او گفت: پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا به قرآن سرگرم و مشغول می كرد و دست زدن به بازارها و دلالی كردن تو را مشغول ساخت كه بر عمر گران آمد.](6)

(7) «ابیّ بن كعب» چنین خواند: «به زنا نزدیك نشوید، زیرا آن عمل زشت و منفور و بد راهی است مگر این كه توبه كند، تحقیقاً خداوند بخشنده و مهربان است.»(8) این را به استحضار عمر رساندند، عمر نزد ابیّ رفت و از او سؤال كرد، او گفت: من این را از دو لب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرا گرفتم و تو در آن زمان جز دست زدن به فروختن كاری نداشتی!»(A)ت.

ص: 188

1- «ابن عباس» از «عمر» نقل كرده، گوید: «من ترسیدم كه زمان برای مردم طولانی شود تا این كه گوینده ای گوید: در كتاب خدا رجم را نمی بینم، پس به ترك واجبی از واجبات خدا گمراه شوند، بدانید كه رجم حق است، هرگاه مرد همسر داشته باشد و بیّنه و برهان اقامه شود یا آن زن حامله و آبستن باشد یا اقرار كند، در حالی كه من خوانده ام: «پیرمرد و پیرزن هرگاه زنا كردند را سنگسارشان كنید.»(1) پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رجم كرد و ما نیز بعد از آن حضرت رجم كردیم» و در عبارت ابی داود: «و قسم به خدا! اگر نبود كه مردم بگویند: عمر در كتاب خدا زیاد كرد؛ تحقیقاً آن را در قرآن می نوشتم!!»(2)

بیهقی گوید: «و اگر نبود كراهت من كه در كتاب خدا زیاد كنم، تحقیقاً آن را در مصحف می نوشتم، چون كه من بعد از این می ترسم، مردمی بیایند كه آن را نیابند، پس به آن ایمان نیاورند.»(A)

و چه فرق عمیقی بین ایشان با این مقامش می باشد و بین كسی كه تابعی بزرگوار، «ابو عبدالرحمن سلمی» قاری كه همه بر وثاقت او و بزرگیش اتفاق كرده اند؟ گوید: «من ندیدم پسر مادری كه از علی (كرّم الله وجهه) به كتاب خدای تعالی قاری تر باشد!!» نیز گوید: «ندیدم قاری تر از علی (كرّم الله وجهه) كه قرآن را بر پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عرضه كرد و او نزد ما از كسانی است كه تمام آن را بدون شك حفظ كرده است.»(1)

ضرورتاً هركس كه پادشاه یا رئیس جمهور كشوری گردید، در كجای عالم چنین است كه او جای متخصصان در علوم و فنون را بگیرد و یا متخصصان در علوم جدال و برخورد كند؟، در هیچ جای عالم جای چنین برخورد برای احدی از سلاطین نبوده و دیده نشده است! با این وصف عمر چگونه با كم سوادی و بی اطلاعیش از امور كه زبانزد نه تنها مردم، بلكه زبان حال خودش بوده، چگونه به خود اجازه داده؟ و یا مردم چگونه با او دمساز شدند كه تا این حد به او میدان دهند كه با متخصصان در علم و فنون برخورد كند و جمله واقعیات و حقایق را انكار ورزد و تنها در همه امور خود محور گردد؟!!

اعمال خلافش) بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آنچنان تنگ می كند كه گویا می خواهد به آسمان بالا برود.»(1) كه «حرج» «راء» آن منصوب باشد و برخی از كسانی كه از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نزد او بودند «حرجا» را به كسر «راء» خواندند، عمر گفت: مردی از كنانه بیاورید كه چوپان مدلّجی باشد، وی را حاضر كردند، عمر به او گفت: ای جوان! «حرجه» چیست؟ گفت: «حرجه» نزد ما درختی میان درخت ها است كه هیچ گله دار و حیوان وحشی و هیچ چیزی به آن نمی رسد! عمر گفت: قلب منافق همین طور است، هیچ چیزی از خیر به او نمی رسد!»(2)

(3) «عبدالله بن عمر» گوید: «عمر بن خطاب این آیه را قرائت كرد: «و در دین (اسلام) كار سنگین و سختی بر شما قرار نداد.»(3) سپس گفت: مردی از فرزندان مدلّج برای من بیاورید، همین كه حاضر شد، عمر گفت: «حرج» در میان شما چیست؟ گفت: ضیق و تنگی.»(4)

(4) «سعید بن مسیّب» گوید: «عمر بن خطاب به این آیه برخورد كرد: «آن ها كه ایمان آوردند و ایمان خود را با شرك و ستم نیالودند.»(5)، پس از آن نزد ابیّ بن كعب آمد و از او سؤال كرد: كدام یك از ما ظلم نكرده است؟ ابیّ گفت: ای امیرمؤمنان! جز این نیست كه مقصود از این «ظلم» شرك است، آیا گفتار لقمان به پسرش را شنیده ای: «ای پسرم چیزی را همتای خدا قرار مده كه شرك ظلم بزرگی است.»(6)(7)

كه زبان اوست و در تمام اوقات شبانه روز زبانش به آن در حركت است، هیچ گونه معذور نخواهد بود!

آن را نمی خورند، گوید: عمر به اصحابش گفت: آیا شما نمی توانید بگویید؛ آن چنان كه این جوانی كه شئون سرش جمع نشده گفت؟، سپس به جوان گفت: به خدا سوگند! كه من سخن تو را قبول می كنم.»(1)

آن ها احتجاج كرده اند.(1)

در این خطبه مسلّم كه از خلیفه به طرق صحیحی نقل شده كه تمام راویان آن مورد اعتمادند و حاكم و ذهبی آن را صحیح دانسته اند، نوعی اقرار است به این كه علوم سه گانه: قرآن، حلال و حرام و فرائض به این چند نفر منتهی می شود و برای خلیفه حظ و نصیبی از علوم نیست، به جز این كه او خزانه دار مال است و آیا می نگری كه معقول باشد جانشین رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بر امت او در شریعت و دین و كتاب و سنت و فرائض او فاقد این علوم و جاهل به آن باشد؟!! و مرجع او در این علوم تنها چند نفری از مردم باشند، همان گونه كه سیره و روش او از آن خبر می دهد!، پس این خلافت برای چیست؟ آیا به صرف امانت داری (اگر بشود) استقرار می یابد، در حالی كه در امت محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم امانت دار كم نیست و چه وجهی بر اختصاص به او دارد!!

و شاید بتوان گفت: نصیّ از طریق كسی كه در خلافت از او پیشی گرفت (ابوبكر) بر غیر طریقه مردم بر او وارد شده است!!

سوگند! هیچ آیه ای از كتاب خدا نیست مگر آن كه می دانم؛ آیا در شب یا در روز، در زمین هموار یا در كوه، نازل شده است!»(1)

و گفتار آن بزرگوار (كرّم الله وجهه): «به خدا قسم! كه نازل نشده آیه ای، مگر آن كه من می دانم در باره چه نازل شده و در كجا نازل شده، تحقیقاً پروردگار من، به من قلبی دانا و آگاه و زبانی پرسنده و گویا بخشیده است.»(2)

و نیز گفتار حضرت (كرّم الله وجهه): «سؤال كنید مرا پیش از آن كه مرا از دست دهید، بپرسید از من از كتاب خدا! و نیست آیه ای مگر آن كه می دانم، در كجا در دامنه كوه یا زمین هموار نازل شده است و سؤال كنید از من از فتنه ها و جنگ ها! كه هیچ فتنه و آشوبی نیست مگر آن كه می دانم، چه كسی آن را بر پا می كند و چه شخصی در آن كشته می شود.»(3)

و نیز گفتار حضرت (كرّم الله وجهه): «آن جناب (كرّم الله وجهه) بر بالای منبر كوفه در حالی كه زره پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را بر تن داشته و شمشیر حضرت بر كمرش بسته و عمامه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر سرش بود، نشست و شكم و سینه مادرش را باز كرد و فرمود: بپرسید از من پیش از آن كه مرا نیابید، جز این نیست كه در میان قلب و سینه من علوم فراوانی است، این است علم و دانش! این است لعاب آب دهان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم! این است آنچه كه پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا خورانید و نوشانید، سوگند به خدا! كه اگر برای من مسندی گذارده شود و بر آن بنشینم، به طور قطع بر اهل تورات به توراتشان و بر اهل انجیل به انجیلشان فتوا می دهم تا آن كه خدا تورات و انجیل را به سخن درآورد كه آن دو بگویند: علی راست گفت، به آنچه كه در من است شما را فتوا داد و حال آن كه كتاب خدا را تلاوت می كنید، آیا پس اندیشه نمی كنید؟!»(4)6.

ص: 195

«سعید بن مسیب» گوید: «كسی از اصحاب نبود كه بگوید: بپرسید از من مگر علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه!»(1) و آن حضرت چنان بود كه هرگاه مسئله ای سؤال می شد، همانند سكه داغ شده (سرخ) می گردید و می فرمود:

«هنگامی كه مشكلاتی برای من پیش می آید - حقایق آن را با اندیشه ام می گشایم!»

«پس اگر در تصور عقل، مسئله پیچیده ای جرقه زند- كه نگرشی آن را روشن نمی كند!»

«و پوشیده باشد به مطالب نهانی- بر حل آن اندیشه صحیح را به كار اندازم!»

«و زبانی را كه چون تیغ كج - یا مانند شمشیر یمانی نام آور است!»

«و قلبی كه هرگاه فنون مختلفه از آن سؤال كند - بر آن مرواریدهای سفته احسان نماید!»

«و من از خود نظری ندارم در بین مردانی - كه می پرسند از این و آنچه خیر است!»

«و لكن من قلب و زبان تیزی دارم!- كه بیان می كنم آینده را با آنچه گذشته است!»(2)

قلمداد كرده است، نمونه ها:

كتاب بود؛ گفت من آن را می آورم.»(1) او چه كسی بود؟ قتاده گفت: این مردی از فرزندان عموی سلیمان ابن داود بود كه اسم اعظم را می دانست. ابوحنیفه گفت: آیا سلیمان این اسم را می دانست؟ گفت: نه، گفت: سبحان الله! و آیا در حضور پیامبری از پیامبران، كسی بود كه او داناتر باشد؟ قتاده گفت: من تفسیر پاسخ شما را نمی دهم، از آنچه مردم در آن اختلاف دارند، بپرسید!

ابوحنیفه گفت: آیا تو مؤمن هستی؟ گفت: امیدوارم، ابوحنیفه به او گفت: پسر چرا نگفتی؟ چنانچه ابراهیم گفت؛ در آنچه خدا از او حكایت نموده، وقتی كه به او گفت: آیا ایمان نداری؟ گفت: بلی، قتاده گفت: دست مرا بگیرید كه به خدا قسم! هرگز داخل این شهر نمی شوم!»(2)

(3) «قتاده» گوید: «وی داخل كوفه شد، مردم دور او جمع شدند، گفت: بپرسید از هرچه می خواهید! و ابوحنیفه در میان مردم و در آن روز، نوجوانی بود، گفت: از او بپرسید: مورچه سلیمان آیا نر یا ماده بود؟ پس پرسیدند، نتوانست جواب دهد. ابوحنیفه گفت: ماده بود، به او گفتند: چطور این را دانستی؟ گفت: از گفتار خداوند متعال: كه فرمود: «قالت» یعنی ماده سخن گفت: و اگر نر بود «قال» می فرمود؛ و گفت: نملة مانند حمامة و شاة است كه بر نر و ماده اطلاق می شود.»(4)

(6) «عبیدالله بن محمد بن هارون» گوید: «شنیدم شافعی در مكه می گفت: بپرسید از من آنچه می خواهید كه شما را از كتاب خدا و سنت پیامبرش خبر می دهم! به او گفتند: ای عبدالله! چه می گویی درباره محرمی كه زنبوری را بكشد؟ گفت: «آنچه را كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برای شما آورده را بگیرید.»(5)(5)

نیز گفت: «برای هیچ كس جایز نیست كه سؤال كند، از آنچه واقع نشده، تحقیقاً خداوند تبارك و تعالی حكم نموده درباره آنچه واقع شده است.»(1)

نیز گفت: «بر شما سخت می گیرم كه سؤال نكنید از آنچه كه واقع نشده، چون كه برای ما در آنچه واقع شده حكمی است.»(A)

«و یك روز مردی نزد ابن عمر آمد و از چیزی سؤال كرد و گفت: نمی دانم آن چیست؟، ابن عمر به او گفت: سؤال نكن از آنچه كه واقع نشده، زیرا كه من شنیدم عمر بن خطاب لعن كرد؛ كسی را كه سؤال كند از آنچه واقع نشده است.»(2)

پس از آن، لعن بزرگان صحابه به این موضوع كشیده شد و این بلا و گرفتاری همگانی گردید تا حدی كه اتفاق كردند كه به سؤال درباره امری كه واقع نشده پاسخ ندهند، در این حال «ابن عباس است كه میمون از اول سؤال می كند، درخصوص مردی كه دو رمضان را ادراك كرده، (و ظاهراً هیچ روزه نگرفته است.) گفت: ما مردی را بر او (در این زمینه) فریب دادیم كه گفت: بوده، پس از آن گفت: از اولین ماه از آن دو ماه سی مسكین را طعام دهد كه بر هر روز یك مسكین اطعام كند.»(3)

«و نیز «ابی بن كعب» است كه مردی از او پرسید و گفت: ای ابومقدر! چه می گویی: در چنین و چنان؟ گفت: ای پسرك من! آیا از آنچه سؤال كردی، بوده؟ گفت: نه، گفت: اما آنچه نشده پس مرا مهلت بده تا بشود، پس ما خودمان را از خطر حفظ كنیم تا تو را باخبر سازیم!»(4)

و «مسروق» گوید: «من با ابیّ بن كعب راه می رفتم، جوانی گفت: چه می گویی؟ ای عمو! چنین و چنان را؟ ابیّ گفت: ای پسر برادرم! آیا این بوده؟ گفت: نه، گفت: پس ما را رها ساز تا بشود.»(B)

بوده، چنانچه فرمود: «(خداوند) هستی بخش آسمان ها و زمین است.»(1)

آری او آسمان ها و زمین و هرچه در آن دو می باشد را، بدون الگو و نمونه به وجود آورده و در حقیقت نو و جدید آفریده است و او خواسته برای خود در زمین خلیفه و جانشین قرار دهد كه در همه ابعاد از اسمای حسنای الهی جانشین خدا باشد و از جمله آن ها نوآوری و احداث جدید است، یعنی خلیفه خدا بتواند امر جدیدی احداث كند، روش نوینی دهد و چنین پدیده ای می طلبد كه خلیفه قدرت خلاقیت و آفرینش و ایجاد متد نوین داشته باشد و به علم و لوازم آن نیز آگاه باشد كه این نخستین نشانه ترقی و تعالی او خواهد بود و علاوه بر آن، زمینه رشد و خلاقیّت را در پیروان خود نیز به وجود آورد.

چه جای شگفت است كه خلیفه (عمر) برای نوع مردم بخشنامه كرده؛ كه هرآنچه نشده است و تحقق نیافته، پاسخ داده نشود!!، بلكه باید سؤالات و پاسخ ها درباره امور تحقق یافته ها باشد؟!! كه این یك نوع عوام زدگی است، بدین صورت كه پیشوایان عوام زده همواره درصدد حفظ آن گونه معارف و مطالبی هستند كه به دستشان رسیده و همواره آن را در محدوده خود حفظ و حراست می كنند و هیچ گاه در فكر آن نیستند؛ كه آن را در قالب و طرح جدید درآورند و در زمینه رشد و تعالی و روش نوین قرار دهند، روش خلیفه یك روش عوام زدگی و تحجر بیش نبوده است؛ و با این روش و اخلاق، جای كشفیات علمی، اختراعات، خلاقیت ها، نوآوری ها و غیر آن از بین خواهد رفت، بدین خاطر در میان برادران اهل تسنن هیچ گونه اختراع و خلاقیت و نوآوری تاكنون رخ نداده است، علاوه بر آن كه همه آن ها مستعمره غربیان و جیره خوار و مورد استثمار آمریكای جهان خوار و عاملان فروش اجناس و تولیدات آنهایند!

با این كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همه آن ها را پاسخ داده است! و افزون بر آن، مسائل وقتی علمی و مفید است كه در موردی باشد كه تحقق نیافته باشد، برعكس اگر تحقق یافته باشد، هر آنچه بوده شده و جای كاوش در آن مفهوم ندارد، آری؛ چیز نشده و تحقق نیافته تفكر ساز، هنرپرور و علم آور است؛ در این صورت چه معنا دارد؛ كه خلیفه بگوید: سؤال از چیزی كه تحقق نیافته نباید مطرح شود؟! كه این به طور قطع حركت قهقرایی، ارتجاعی و عینیت توقف و ركود است!!

از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به جز یك حدیث نشنیدم!»(1)

«سائب بن یزید» گوید: «من از مدینه تا مكه مصاحب سعد بن مالك شدم، پس از او یك حدیث هم نشنیدم.»(2)

«ابو هریره» گوید: «ما در زمان عمر توان آن را نداشتیم كه بگوییم: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود تا آن كه عمر هلاك شد!»(3)

یا مثل «عبدالله بن مسعود» صاحب سرّ و رازدار رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و بالاترین كسی كه قرآن را خوانده و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام دانسته و فقیه در دین و عالم به سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده است.(1)

یا مانند «ابودرداء عویمر» بزرگ صحابه، رفیق و یار و یاور رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم(2) كه چرا آن ها را حبس كرد تا مُرد و به چه دلیل به این بزرگان در میان اجتماع مسلمانان بی حرمتی و اهانت كرد و چرا در چشم مردم آن ها را تحقیر نمود؟!

و آیا «ابوموسی» و «ابوهریره» از آن گروه حدیث سازان و بازرگانان حدیث بودند؛ تا آن كه مستحق تعزیر و رانده شدن و زندان و تهدید شوند؟! كه نمی دانیم!!

آیا خلیفه نمی دانست كه مقام و منصب و جایگاه رفیع پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم منوط به حفظ و حراست از كتاب و سنت و اجرای آن دو است؛ كه اگر ذره ای در آن كوتاهی از خود نشان می داد، مشمول این كلام الهی بود كه فرمود: «اگر او (پیامبر) سخنی از دروغ بر ما می بست، ما او را با قدرت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را قطع می كردیم و هیچ كس از شما نمی توانست از (مجازات) او مانع شود.»(3)

و آیا با اشتعال جایگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به عنوان خلیفه او نمی دانست؛ كه خود مشمول این آیه خواهد بود؟! كه در این صورت چرا و چگونه به خود اجازه داد تا احادیث سنت نبویه را ترك گفته و ممانعت ورزیده و به فراموشی بسپارد؟!!

و اینك پس از جلوگیری از حدیث و سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم، باید سنتی مطابق خواست و هوای دل خلیفه نوشته شود تا خلأها و فقدان ها پر گردد!

سخت بر آن مشغول شدند و كتاب خدا را واگذاشتند و من به خدا قسم! كتاب خدا را هرگز به چیزی آمیخته نمی كنم!»(1) كه منظور ایشان حذف سنت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده است!

«و جمعی از عمل خلیفه پیروی كرده و به منع نوشتن سنن معتقد شدند؛ در حالی كه حذف سنت یا تبدیل آن مخالف با سنت ثابته از شارع بزرگوار است!»(2)

خود را خواست و شروع كرد آن مرد را بزند؛ آنگاه شروع كرد: این آیه را قرائت كند: «ما بهترین سرگذشت ها را از طریق این قرآن - كه به تو وحی كردیم - بر تو بازگو می كنیم.»(1) و می گفت: وای بر تو! آیا حكایتی بهتر از كتاب خدا هست؟ جز این نیست كه هلاك شدند مردمی كه پیش از شما بودند، برای آن كه آنان كتب علما و كشیش هایشان را توجه كرده و قبول كردند و تورات و انجیل را واگذاردند؛ تا آن كه مندرس شد و از بین رفت، علومی كه در آن ها بود!»(2)

تصویر دیگر: «میمون» گوید: [مردی را نزد عمر بن خطاب آوردند، او گفت: ای امیرمؤمنان! ما وقتی مدائن را فتح كردیم، كتاب هایی در آن یافتیم كه در آن كلام عجیب و شگفت انگیزی بود، گفت: آیا از كتاب خدا بود؟ گفت: نه، پس از آن شلاقش را خواست و شروع به زدن او كرد! و این آیات را خواند: «آن آیات كتاب آشكار است، ما آن را قرآنی عربی نازل كردیم؛ شاید شما درك كنید، ما بهترین سرگذشت ها را از طریق این قرآن - كه به تو وحی كردیم - بر تو بازگو می كنیم و مسلماً پیش از این، از آن خر نداشتی»(3)

بعد از آن گفت: جز این نیست كه هلاك شدند كسانی كه پیش از شما بودند، چون كه آنان به كتب علما و كشیش هایشان روی آوردند و تورات و انجیل را واگذاردند تا پوسیده و كهنه شد و آنچه علوم در آن ها بود از بین رفت.](4)

«ابراهیم نخعی» گوید: «در كوفه مردی بود كه كتب دانیال نبی علیه السلام را جستجو می كرد و این برنامه او بود، نامه ای از عمر رسید كه او را سوی عمر بفرستند، همین كه بر عمر وارد شد، شلاقش را بلند كرده و بر سرش زد و شروع كرد آیات سوره یوسف (1-3) را بخواند تا به «غافلین» رسید، گفت: دانستی چه می خواهد؟ گفت: ای امیرمؤمنان! مرا رها كن! به خدا قسم! چیزی از این كتاب را پیش خود باقی نمی گذارم، جز آن كه آن ها را می سوزانم، پس او را رها كرد.»(A)

تصویری دیگر: [«یحیی نحوی» زندگی كرد تا عمرو بن عاص مصر و اسكندریه را فتح نمود،د.

ص: 206

یحیی بر عمرو وارد شد و او مقام علمی و اعتقادی یحیی و آنچه كه برای او از نصاری جریان یافته بود را می شناخت، بدین خاطر به جایگاه علمی یحیی احترام كرد و سخن او را در ابطال تثلیث و سه خدا بودن و مباحث علمی و پند و اندرزش را درباره سپری شدن دنیا شنید و مجذوب وی شد و مباحث فلسفی كه عرب با آن مأنوس نبودند را از وی استماع كرد و عمرو مردی زیرك و خوش شنوا و صحیح الفكر و درست اندیشه بود كه ملازم یحیی شد و از وی جدا نمی گردید.

روزی یحیی به او گفت: تو بر خرمن ها و محصولات اسكندریه مسلط شدی و بر تمام اجناس آن مهر گذاردی، آنچه را كه برای تو در آن منفعت هست، معارضه ای با تو ندارم، اما آنچه را كه برای تو منفعتی در آن نیست، ما به آن سزاوارتریم، به جدایی آن دستور فرما! عمرو گفت: آنچه را تو به آن نیازمند هستی چیست؟ گفت: كتاب های فلسفی كه در خزائن دولتی و پادشاهی است.

«عمرو» گفت: چه كسی این كتاب ها را جمع كرده و داستان آن چیست؟ یحیی گفت: «بطولوماوس فیلادلفوس» از پادشاهان اسكندریه وقتی به پادشاهی رسید، دوستدار علم و علما بود، از كتب علم جستجو كرده و دستور به جمع آوری آن ها نمود، برای آن ها مخازنی جداگانه ترتیب داد و مردی به نام «ابن زمره» (زمیره) را بر آن متولی كرد و وی را به جمع آوری و تحصیل آن و مبالغه در قیمت ها و تشویق بازرگانان آن نمود، او هم مأموریتش را به خوبی انجام داد و در مدتی پنجاه هزار و یك صد و بیست كتاب جمع آوری كرد، زمانی پادشاه به ابن زمره (زمیره) گفت: آیا می بینی در روی زمین از كتاب های علمی باشد كه در نزد ما نباشد؟ وی گفت: در دنیا هست كتبی در سند، هندوستان، فارس، جرجان، ارمنیه، بابل، موصل و روم كه نزد ما نیست، شاه تعجب كرد و گفت: به تحصیل كتب ادامه بده! او همواره به جمع آوری مشغول بود؛ تا این كه مرد و این كتاب ها از هر خطر مصون و محفوظ بود.

عمرو به او گفت: برای من امكان ندارد كه نسبت به آن دستوری دهم، مگر بعد از آن كه عمر بن خطاب اجازه یا دستوری دهد و پیشنهاد یحیی را به عمر نوشت و از وی كسب تكلیف كرد، نامه عمرو به خلیفه رسید كه در آن نوشته بود: اما كتاب هایی را كه یاد كردی، پس اگر در آن ها چیزی است كه مخالف با كتاب خدای تعالی است، نیازی به آن ها نیست كه با نابودی آن ها اقدام كن، عمرو بن عاص شروع كرد: آن ها را بر حمام های اسكندریه تقسیم كند و آن ها را در آتش خانه های آن ها آتش می زدند، به طوری كه به مدت شش ماه آب حمام ها را گرم می كرد. بشنو آنچه از ناحیه

ص: 207

خلیفه بر سر فرهنگ و علم آمده و تعجب كن!](1)

«ابن ندیم» از «اسحاق راهب» در تاریخش نقل كرده: «بطولوماوس فیلادلفوس» از پادشاهان اسكندریه وقتی به سلطنت رسید؛ از كتاب های علمی كاوش نمود و كتابخانه ای تأسیس كرد، تولیت آن را به فردی به نام زمیره واگذار كرد و او پنجاه چهار هزار و یك صد و بیست جلد كتاب جمع آوری كرد و گفت: كتاب های زیادی در سند و هند و فارس و جرجان و ارمان و بابل و موصل و نزد پادشاه روم هست!

«مؤسس این كتابخانه «بطلیموس اول» بود، همان كسی كه مدرسه معروف اسكندریه را به اسم رواق بنا نمود و در آن تمام علوم آن زمان از قبیل: فلسفه، ریاضیات، طب، حكمت، ادب و هیئت را جمع كرد و بعد به دست فرزندش «بطلیموس دوم» رسید كه او نیز همانند پدرش به علم علاقه ویژه داشت.»(2)

صاحب «كشف المظنون» گوید: «مسلمین وقتی بلاد فارس را فتح كردند و به كتابخانه های آن ها برخورد نمودند، سعد بن ابی وقاص به عمر بن خطاب نوشت: كه با این كتاب ها چه كنم؛ آیا میان مسلمین تقسیم كنم؟

عمر به او نوشت: آن ها را در آب بریز، اگر در آن هدایت است كه خداوند ما را بهتر از آن هدایت نموده و اگر از كتب ضلال و گمراه كننده است، پس خدای متعال برای ما كافی است كه آن ها را در آب یا آتش ریختند و علوم فارس كه در آن بود از بین رفت.»(3)

و در بین كلامش از اهل اسلام و علومشان می گوید: «آن ها هرچه از كتب در فتوحات بلاد یافتند را سوزانده و از بین بردند!»(4)

«ابن خلدون» گوید: «علوم فراوان است و حكما در امت های نوع انسانی متعددند و آنچه از علوم به ما نرسیده بیش از آن است كه رسیده و علوم فارسی كه عمر دستور نابودی آن را داد، در موقع فتح مكه از میان رفت؟!»(5)1.

ص: 208

تصویر دیگر: «مغیره از عمر اجازه خواست، عمر گفت: كیست؟ گفت: ابو عیسی است، عمر گفت: ابو عیسی كیست؟ گفت: مغیرة بن شعبه است، عمر گفت: آیا برای عیسی پدری هست؟ تحقیقاً پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم گناهش بخشیده شده و ما نمی دانیم با ما چه می شود! او را كنیه ابو عبدالله داد.»(1)

(2) «كنیز «عبیدالله بن عمر» نزد عمر آمد تا از او شكایت كند، گفت: آیا مرا از ابی عیسی نجات می دهی؟ عمر گفت: ابو عیسی كیست؟ گفت: پسرت عبیدالله، گفت: لعنت بر تو! او را به كنیه ابوعیسی می خوانی؟ و عبیدالله را خواست و گفت: وای بر تو! خود را كنیه ابوعیسی داده ای! پس او ترسید و ناراحت شد، پس از آن دست او را گرفت و فشرد؛ تا آن كه فریاد زد، سپس او را (با شلاقش) زد و گفت: وای بر تو! آیا برای عیسی پدر است؟ آیا نمی دانی عرب چگونه كنیه می كند؟ از قبیل: ابو سلمه، ابو حنظله، ابو عرفطه، ابو مرّه!»(2)

(3) عمر به اهل كوفه نوشت: «هیچ كس را به اسم پیامبری موسوم و نامگذاری نكنید و به جماعتی كه پسرانشان را «محمد» نامیده بودند فرمان داد: كه آنان را تغییر دهند تا آن كه جمعی از صحابه گفتند: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به آنان در نامگذاری فرزندانشان به نام آن حضرت اجازه داده، در آن هنگام عمر آن ها را ترك گفت.»(3)

(4) «حمرة بن صهیب» گوید: «صهیب مكنّی به ابی عیسی بود و می گفت: او از عرب است و بسیار به مردم طعام می داد، عمر به او گفت: ای صهیب! تو را چه می شود كه كنیه ابویحیی گرفته ای و حال آن كه برای تو فرزندی نیست؟ می گویی: تو از عرب هستی و اطعام فراوان می كنی و این اسراف در مال است! صهیب گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا به ابی یحیی مكنّی نمود و اما گفتار تو در نسب: من مردی از نمر بن قاسط از اهل موصل هستم، ولی من بچه كوچكی بودم كه اسیر شدم و اهل و خویشان خود را گم كرده ام و اما گفتار تو در طعام: تحقیقاً رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم همواره می فرمود: اطعام كنید و جواب سلام دهید، این انگیزه بود كه مرا وادار می كرد بر این كه طعام7.

ص: 210

دهم.»(1)

در گفتار ابی عمر» «عمر گفت: ای صهیب! چیزی در تو نیست كه من تو را عیب كنم و تنقیص نمایم، مگر سه خصلت: اگر این ها نبود هیچ كس را بر تو مقدم نمی داشتم، آیا تو مرا از آن ها خبر می دهی؟ صهیب گفت: هیچ چیزی را تو از من نمی پرسی، مگر این كه راست آن را به تو می گویم، گفت: تو خود را به عرب منتسب می دانی و حال آن كه زبان تو عجمی است و خود را مكنّی به «ابی یحیی» نموده ای كه نام پیامبری است و در مالت اسراف و زیاده روی می كنی!

صهیب گفت: اما اسراف مالم: من هیچ آن را خرج نكردم مگر این كه در راه حق باشد و اما كنیه یافتنم به ابی یحیی: چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا به ابی یحیی كنیه داد، آیا آن را به خاطر تو ترك كنم؟ و اما نسبتم به عرب: تحقیقاً رومیان مرا در كودكی اسیر كردند، پس زبان آن ها را فرا گرفتم و من مردی از نمر بن قاسط هستم، اگر سرگینی از ناحیه من شكافی بردارد، من قطعاً خود را به آن نسبت می دهم.»(1)

(5) «عمر بن خطاب شنید كه مردی صدا می زند: یا ذاالقرنین! گفت: آیا از نام های پیامبران خلاص شدید، به اسامی فرشتگان بالا می روید؟!!»(2)

و نیز فرمود: «هرگاه او را محمد نامیدید، او را نزدید و محرومش نسازید.»(1)

و نیز فرمود: «هرگاه فرزندتان را محمد نامیدید او را اكرام كنید و در مجلس به او جای دهید و بر او چهره كریه و زشت نكنید.»(2)

و نیز فرمود: «تحقیقاً خداوند بنده ای كه نام او احمد یا محمد است را، روز قیامت برای خود نگه می دارد، خداوند تعالی به او می فرماید: بنده من! آیا از من حیا نكردی كه مرا معصیت كردی و حال آن كه نام تو نام حبیب من محمّد است؟! بنده از شرمساری و خجلت سرش را به زیر انداخته می گوید: بار خدایا! تحقیقاً من كردم (آنچه نباید بكنم)، آنگاه خداوند عزوجل می فرماید: ای جبرئیل! دست بنده مرا بگیر و او را وارد بهشت كن، زیرا كه من حیا می كنم عذاب كنم، كسی را كه نام او نام حبیب من است.»(3)

و نیز فرمود: «كسی كه برای او نوزادی به دنیا آید، او را برای محبت و تبرك من محمد نامد، او و نوزادش در بهشت خواهند بود.»(4)

«عایشه» گوید: «زنی نزد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمد، گفت: ای رسول خدا! تحقیقاً من پسری زاییدم و او را محمد نامیدم و وی را مكنّی به ابی القاسم نمودم، به من یادآور شدند كه شما این را مكروه می دارید؟ فرمود: چه كسی اسم مرا حلال كرده و كنیه مرا حرام نموده است؟! یا چه كسی كنیه مرا حرام و اسم مرا حلال كرده است؟!»(5)

آن حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم «محمد بن طلحة بن عبیدالله» را محمد نامید و او را به ابی القاسم مكنّی نمود(6) و این محمد از آن افرادی است كه عمر همت می ورزید نام آن را تغییر دهد.(7)9.

ص: 212

«رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم عده ای از فرزندان عصر خودش را محمد نامید كه از جمله آن هاست:

(1) محمد بن ثابت بن قیص انصاری(1)

(2) محمد بن عمرو بن حزم انصاری(2)

(3) محمد بن عمارة بن حزم انصاری(3)

(4) محمد بن انس بن فضاله انصاری(4)

(5) محمد بن یفدیدویه هروی(5)

و «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم به مردی انصاری كه می خواست نام پسرش را محمد بگذارد و مردم آن را خوش نداشتند و از آن حضرت سؤال كردند: فرمود: «به نام من نامگذاری كنید.»(6)

درباره مردی كه پسری برای او به دنیا آمد و او را قاسم نامید، و به او گفتند: ما تو را به كنیه ابوالقاسم صدا نخواهیم زد!! پس از آن از حضرت پرسیدند: فرمود: «به نام من نامگذاری كنید، ولی به كنیه من مكنّی نكنید.»(7)

علاوه بر این، خوب بودن نام ها از چیزهایی است كه شریعت پاك در آن ترغیب و تشویق نموده و محمد بهترین آن هاست و بهترین نام ها آن است كه به آن عبادت شود و ستایش گردد، از آن حضرت صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده است: «شما در روز قیامت به نام هایتان و نام های پدرانتان خوانده می شوید، پس برای خود نام های نیكو گذارید.»(8)

چگونه «عمر» از نامیدن به اسامی پیامبران علیهم السلام نهی كرده، در حالی كه آن ها بهترین نام هاست، چرا كه از نام های نیكوی خدا گرفته شده، از قبیل: محمد، علی، حسن، حسین و تحقیقاً از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رسیده است: «هیچ خانه ای نیست كه در آن اسم پیامبری باشد، مگر آن كه خداوند2.

ص: 213

تبارك و تعالی به سوی آنان فرشته ای را برانگیزد كه ایشان را صبح و شام تقدیس كند.»(1)

نیز «پیامبر» صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «به نام های پیامبران علیهم السلام نام گذاری كنید و محبوب ترین اسم ها نزد خدا عبدالله، عبدالرحمن و راست ترین آن ها حارث و همام و قبیح ترین آن ها حرب و مرّه است.»(2)

یا فراموش كرده یا اجتهادی جدید برای او فرا رسیده است؟! و یا آن را در آن زمان گفته و این را در این زمان می گوید؟ و «همچنین، لقب و كنیه ابی حنظله كه ابن قیّم آن را از زشت ترین اسماء شمرده است.»(1)

دیگر پندار خلیفه كه ذوالقرنین از نام های فرشتگان است و ندانسته است كه ذوالقرنین جوانی رومی بود؛ كه خداوند طبق نقل طبری به او پادشاهی و سلطنت داد و در روایت صحیحی از «علی» (كرّم الله وجهه) آمده: «او مردی بود كه خدا را دوست می داشت و خداوند نیز او را دوست داشت و برای خدا نصیحت كرد و خداوند نیز خیر او را خواست، نه پیامبر بود و نه فرشته.»(2)

در قرآن كریم، آیاتی درباره ذی القرنین آمده و گویا خلیفه همه این ها را فراموش كرده كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم «علی» (كرّم الله وجهه) را در حضور همه مردم «ذی القرنین» ملقب نمود، فرمود: «ای مردم! من شما را به دوستی ذوالقرنین، برادرم و پسر عمویم علی بن ابی طالب سفارش می كنم. تحقیقاً او را دوست نمی دارد مگر مؤمن و دشمن نمی دارد مگر منافق، كسی كه او را دوست دارد مرا دوست داشته و هركس او را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است.»(3)

خدا! چه اسلامی خوب است؟ فرمود: اطعام طعام كنی و بر هركس كه شناختی یا نشناختی سلام نمایی.»(1)

نیز «ابن عمر» گوید: «سلام را اظهار كنید و اطعام طعام نمایید و بندگانی باشید، آن گونه كه خداوند عزوجل شما را توصیف كرده است.»(2)

و نیز جای شگفت و تعجب است كه «عمر»، «صهیب» را به خاطر نبودن فرزندان برای او، به خاطر لقب و كنیه اش مؤاخذه می كرد!! در حالی كه فرزند داشتن از شرایط ملقب شدن و مكنی گردیدن نیست، چنانچه «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ابن مسعود را ملقب به ابو عبدالرحمن نمود، قبل از آن كه فرزندی داشته باشد!!»(3)

نیز «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم «محمد بن طلحه» را كنیه ابوالقاسم داد، در حالی كه او طفل شیرخوار بود و این برادر انس بن مالك كه در جلوی چشمان او پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم او را به ابی عمیر مكنّی نمود و كودكی بود كه هنوز بالغ نشده بود و این خود انس است كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم او را كنیه ابوحمزه داد، در حالی كه برای او حمزه ای نبود و این همسران پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بودند كه همگی جز عایشه كنیه داشتند و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عایشه را كنیه ام عبدالله داد و حال آن كه غیر از یكی از آن ها دیگران فرزند نداشتند.»(4)

درك كرده است.(1)

و جای تعجب است كه روز عیدی كه به عنوان عید قربان و عید فطر هر ساله دو بار تكرار می شد و هر آنچه در آن خوانده می شده را همه می دانند و برای بیشترین مردم مخفی نبوده است، جای سؤال است كه آیا خلیفه آن را فراموش كرده و می خواسته است آن را تحقیق كند؟، چنانچه سیوطی از طرف او عذرخواهی كرده است.(2) در حالی كه عده ای او را به نسیان متصف كرده اند با این كه فراموشی بعید است؛ چون با تكرار آن در هر سال و حضور مردم و هجوم تمامی آن ها، عادتاً جای فراموشی نبوده است.

(17) ابو واقد لیثی

(18) زنی از قریش

(19) جوانی از جوانان انصار

(20) مردی ناشناس

(21) بنده ای سیاه

(22) پیرزنی از مدینه

(23) پیرزنی از هذیل

(24) مردی از بنی مدلّج

(25) مردی شامی كه به طور اجمال بحث از آنان در خلال مباحث مذكوره گذشت.

و گفته او: «همه مردم عالم تر از تو هستند ای عمر!»(1)

و گفته او: «هركس از تو فقیه تر است حتی پیرزن ها ای عمر!»(2)

و گفته او: «هركس از من فقیه تر است.»(3) كه بحث مفصل همه این موارد و منابع روایی آن در مجموعه این نوادر گذشت.

و نیز با توجه به گفته های در این كتاب، ارزش تأویل این قوم معلوم می گردد، درباره حدیث صحیحی كه از «رسول خدا» صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده؛ فرمود: «بر شما باد به سنت من و سنت خلفای دانا و راهنمایان من! پس به آن چنگ زنید و با دندان های عقل آن را سخت و محكم نگه دارید و بر شما باد كه از چیزهای تازه و جدید حذر كنید، زیرا كه هر تازه و نوی بدعت و هر بدعتی گمراهی است.»(1)

چگونه این حدیث را نزول دادند، بر كسی كه بعد از آن حضرت به سبب اختیار آنان و به تصریح ابوبكر بعد از آن و به واگذاری به شورا بر كسی خلافت بالا رفت و چاره ای نداشتند جز آن كه «علی» (كرّم الله وجهه) را با آن ها یاد كنند، زیرا معقول نیست كه پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم امر كند، به پیروی از سیره و روش كسی كه برای او سیره ای نیست، جز آن كه فقه و قرآن و سنت را از دهان این و آن گرفته یا برای خود فتوا دهد و بگوید: «من برای خودم می گویم، پس اگر درست بود از خداست و اگر اشتباه بود از من و شیطان است.»(2)

(1) از «بلال بن ریاح» به طور مرفوع آمده: «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «اگر من میان شما مبعوث نشده بودم، به طور قطع عمر مبعوث شده بود.»(1)

«ابن عدی» آن را از دو طریق آورده و گفته است: «زكریا وكّار كذاب و حدیث ساز است و ابن واقد عبدالله متروك الحدیث است و روایت مشرح بن عاهان قابل احتجاج نیست.»(2)

«ابن جوزی» آن را از دو طریق در موضوعات (ساختگی ها) آورده و گفته است: این دو حدیث منسوب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نیست؛ اما حدیث اول: چون زكریا بن یحیی از دروغ گویان بزرگ است و ابن عدی گفته است: او حدیث می ساخته است، اما دومی: به خاطر آن كه احمد و یحیی گفته اند: عبدالله بن واقد قابل اعتماد نیست و نسایی گفته است كه متروك الحدیث است، ابن حبّان گفته است: نوشته های شرح دگرگون شده و احتجاج به آن باطل است.(3)

(2) «ابن عساكر» از طریق مشروح بن عاهان چنین نقل كرده: پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «اگر بعد از من پیامبری بود، قطعاً عمر بن خطاب خواهد بود.»(A)

وضع این حدیث نیز با توجیه فوق معلوم است.

(3) روایتی دیگر از «ابوهریره» به طور مرفوع نقل شده: «تحقیقاً در پیشینیان قبل از شما از امت ها كسانی بوده اند كه با آن ها سخن گفته می شد، بدون این كه فرشته ای را ببیند یا پیامبر باشند، اگر در امت من از این گونه اشخاص بودند، از آنان «عمر بن خطاب» خواهد بود.»(4)

و روایت: «تحقیقاً خداوند حق را بر زبان و قلب عمر قرار داده است.»(5)

و روایت: «تحقیقاً خداوند حق را بر زبان و قلب عمر زده است.»(6)

و از آن ها روایتی است كه از «علی» (كرّم الله وجهه) روایت كرده اند: «ما بازگو می كردیم آنچه را كه فرشته ای از زبان عمر می گفت.»(B)

و گفته او: «ما بعید نمی دانیم كه سكینه بر زبان عمر سخن بگوید.»(7)3.

ص: 221

و از آن ها خبری كه از بزرگ ترین صحابه روایت می كنند، مثل آنچه كه به «ابن مسعود» نسبت می دهند، از گفته او: «اگر علم عمر در یك كفه ترازو گذارده شود و علم همه مردم در كفه دیگر، علم عمر از همه سنگین تر است.»(1)

عیبی به آن نیست.»(1)

- گفتند: قبری كه صاحبش را گردش داد؛ چه بود؟

- فرمود: آن ماهی بود كه «یونس بن متی» علیه السلام ا بلعید و در هفت دریا گردش داد!!

- گفتند: آن كه قومش را انذار كرد، نه از جن بود و نه از آدمی زاد، كیست؟

- فرمود: مورچه زمان سلیمان بن داود علیهما السلام بود، «گفت: ای مورچگان! داخل منازلتان شوید؛ كه سلیمان و لشكرش شما را در زیر پا نابود نكنند؛ در حالی كه نمی دانند!»(1)

- گفتند: پنج چیزی كه بر زمین راه افتند و در شكم ها به وجود نیامدند؛ چه بودند؟

- فرمود: آدم، حواء علیها السلام، ناقه صالح علیه السلام، قوج ابراهیم علیه السلام، عصای موسی علیه السلام

- گفتند: درّاج در آوازش چه می گوید؟

- فرمود: می گوید: «خدا بر عرش مسلط است.»(2)

- گفتند: خروس در بانگش چه می گوید؟

- فرمود: می گوید: خدا را یاد كنید ای بی خبران!(3)

- گفتند: اسب در شیهه زدنش چه می گوید؟

- فرمود: وقتی مؤمنین به جنگ كفار می روند، می گوید: بار خدایا! مؤمنان را بر كفار یاری بخش و پیروز گردان!

- گفتند: الاغ در عرعرش چه می گوید؟

- فرمود: می گوید: خدا مالیات گیران را لعنت كند و در چشم شیاطیان عرعر می كند!

- گفتند: قورباغه در قور قورش چه می گوید؟

- فرمود: می گوید: «منزه است پروردگار معبود من، تسبیح و تنزیه شده در عمق دریاها.»(4)

- گفتند: هدهد چه می گوید؟

- فرمود: می گوید: «بار خدایا! دشمنان محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم را لعنت كن!»(5)(6)4.

ص: 225

یهودی حركتی كرد و گفت: ای علی! اگر تو دانایی، مرا خبر بده كه تاج او از چه بود؟

فرمود: ای برادر یهودی! تاجش از طلا ریخته شده بود؛ كه برای آن نه 9 ركن بود و بر هر ركنی لؤلؤیی بود كه می درخشید؛ چنانچه چراغ در شب تاریك می درخشد، پنجاه غلام از پسران انتخاب كرده بود؛ كه كمربندشان از حریر سرخ و شلوارشان از ابریشم سبز بود و بر سر آنان تاج و باز بازویشان بازوبند و بر پایشان خلخال و بر هر یك عمودی از طلا بود و آن ها را بر پشت سر خود گمارده بود و شش نفر از جوانان از فرزندان دانشمندان را انتخاب كرده و آن ها را وزیر خود قرار داده بود، وی هیچ كاری را بدون مشورت با آن ها انجام نمی داد، سه نفر آن ها را سمت راست و سه نفر را از طرف چپ خود نهاده بود.

یهودی باز جنبشی كرد و عرضه داشت: ای علی! اگر راست گو هستی، پس به من بگو: اسم آن شش نفر چه بود؟

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: به من خبر داد: حبیب من محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم آن هایی كه از طرف راست او بودند، نام هایشان چنین بود: «تملیخا»، «مكسلمینا»، «محسلمینا» و آن هایی كه طرف چپ او بودند: «فرطلیوس»، «كشطوس»، «سادنیوس» بود و «دقیانوس» در تمام كارها با آن ها مشورت می كرد و او خدمتكار وارد می شد؛ كه در دست یكی از آن ها جامی از طلا پر از مشك بود و در دست دومی جامی از نقره پر از گلاب و بر دست سومی پرنده بود كه به آن پرنده فریاد می زد، آنگاه پرنده پرواز می كرد و بر ظرف گلاب می نشست و در آن گلاب بر پر می زد و بال و پرش گلاب را بر مجلسیان می افشاند، پس از آن دو مرتبه، بر آن داد می زد كه بر ظرف مشك می پرید و در آن نیز پر و بال می زد و آنچه در آن بود را با بال و پرش بر مردم می افشانید و بار سوم بر آن داد می زد، پرواز می كرد و بر تاج پادشاه می نشست، پر و بالش را بر سر شاه تكان می داد و آنچه از مشك و گلاب مانده بود را نثار می كرد!

پادشاه سی سال در كشورش، بدون این كه هیچ ناراحتی از سردرد و تب و آب دهان و تف و خلط سینه ای به او برسد، فرمانروایی كرد و چون این وضعیت را از خودش دید، ستمگری و سركشی و تكبر را آغاز و شروع به گناه نمود و ادعای خدایی كرد و سران و چهره های قومش را به این مطلب فرا خواند، هركس كه مرا پذیرفت به او بخشش ها نمود و خلعت ها داد و هركس كه نپذیرفت و پیروی نكرد، او را كشت، مردم به تمامی او را اجابت كردند، در كشور او زمانی ماندند و او را غیر از خدا می پرستیدند، آنگاه در یكی از روزهای عیدی كه بر تختش نشسته بود و تاج بر

ص: 227

سر داشت، برخی از اسقف هایش آمدند و به او خبر دادند كه سربازان ایرانی برایت نقشه كشیده و می خواهند تو را بكشند! كه وی به شدت از این خبر غمگین شد؛ تا این كه تاج از سرش افتاد و خودش هم از تخت سرنگون گردید!!

یكی از جوانان كه طرف راستش ایستاده بود و مردی فهمیده و عاقل بود، به او «تلمیخا» گفته می شد؛ در فكر فرو رفت و با خود گفت: اگر «دقیانوس» خدا بود، چنانچه خیال می كند، به طور قطع محزون نمی شد، خواب نمی رفت و پول و غائط نداشت؛ زیرا این ها از صفات خدا نیست و این شش نفر هر روز منزل یكی از اقران و هم قطاران خود بودند و آن روز نوبت «تلمیخا» بود؛ كه منزل او آمده و خوردند و نوشیدند؛ در این میان تلمیخا هیچ غذا نخورد و آب ننوشید، گفتند: ای تلمیخا! برای چه غذا نمی خوری و نوشیدنی نمی نوشی؟ گفت: ای برادران! در قلب من خاطره ای آمده كه مرا از خوردن و نوشیدن بازداشته است! گفتند: چیست؟ ای تلمیخا! گفت: این آسمان فكر مرا به كار انداخته؛ كه به خود گفتم: چه كسی آن را بدون بستگی از بالایش و یا ستونی از زیرش مسقف و مرتفع كرده است؟ كه در آن خورشید و ماه را به جریان انداخته و آن را به ستارگان تزیین كرده است؟!!

سپس درباره زمین از گسترش آن بر روی دریای ژرف فكر كرده ام كه آن را حبس نموده و به كوه های بلند بسته است تا مضطرب نشود! آنگاه درباره خودم اندیشه ام را به جولان درآورده و گفتم: چه كسی مرا از شكم مادر كه جنینی بودم بیرون آورده؟ و مرا تغذیه و تربیت نموده؟ تحقیقاً برای همه این ها آفریدگار و مدبّری غیر از دقیانوس پادشاه است! در آن هنگام، آن پنج نفر جوان خود را بر قدم های تلمیخا افكنده و وی را بوسیدند و گفتند: ای تلمیخا! آنچه در قلب تو افتاده، در دل های ما نیز واقع شده است.

در این حال به ما فرمان بد؛ چه كنیم؟ گفت: ای رادان! من برای خودم و برای شما چاره ای جز فرار كردن از دست این ستمكار، به سوی خداوند آسمان و زمین نمی یابم و رأی همین است كه دیده ام و تلمیخا از جا جست و خرمایی به سه درهم فروخت و پول آن را در لباسش نهان ساخت و اسب هایشان را سوار شدند و از شهر بیرون رفتند، همین كه به اندازه سه میل از شهر دور شدند، تلمیخا گفت: ای برادران! ملك دنیا از دست ما رفت و حكومت آن از ما زایل شد، از اسب هایتان فرود آیید و بر روی پاهایتان راه بروید، شاید خداوند برای امر شما فرج قرار دهد، از مركب هایشان پیاده شدند و هفت فرسخ پیاده رفتند تا از پاهایشان خون جاری شد، چون كه آنان به پیاده روی عادت نداشتند، مرد چوپانی جلوی آن ها آمد؛ به او گفتند: آیا نزد تو شربت آب یا شیری هست؟

ص: 228

گفت: نزد من آنچه دوست دارید موجود است ولكن من چهره شما را به گونه شاهان می بینم و شما را به جز فراری گمان نمی كنم! سرگذشت خود را به من خبر دهید.

گفتند: ای مرد! ما داخل دینی شده ایم؛ كه دروغ برای ما حلال نیست، آیا صداقت و راستی ما را نجات می دهد؟ گفت: بلی، داستان خود را به او گزارش دادند، چوپان خود را بر قدم های آنان انداخت و آن ها را بوسید و گفت: در دل من نیز افتاده آنچه در دل های شما واقع شده، در اینجا صبر كنید؛ تا من گوسفندان را به صاحبانش رد كنم و نزد شما برگردم، برای او توقف كردند؛ تا آن كه گوسفندان را رد كرد و دوان دوان آمد، سگ او نیز عقب او آمد.

یهودی برخاسته، ایستاد و گفت: ای علی! اگر تو دانایی، مرا خبر ده كه سگ او چه رنگی داشت و اسمش چه بود؟

فرمود: ای برادر یهودی! حبیب من محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم مرا خبر داد: كه سگ سیاه و سفید مایل به سیاهی و اسمش «قطمیر» بود؛ گوید: همین كه جوانان آن سگ را دیدند، یكی از آنان به دیگری گفت: ما می ترسیم این سگ با پارس كردنش ما را به خطر اندازد و رسوا كند؛ اصرار كردند؛ كه با سنگ آن را طرد كنند و از خود دور سازند، همین كه اصرار آن ها را دید؛ كه با سنگ آن را دور می كنند، بر دور پایش نشست و دراز كشید و به زبان فصیح و شیرین گفت: چرا مرا دور می سازید و حال آن كه من گواهی می دهم: «ان لا اله الا الله وحده لا شریك له» مرا واگذارید؛ تا شما را از دشمنانتان پاسبانی و حفاظت كنم و به این كار به خدای سبحان تقرب پیدا نمایم؛ او را رها كردند و گذشتند، چوپان آن ها را از كوهی بالا برد و به بلندترین غار فرود آمد.

یهودی باز تكانی خورد و گفت: ای علی! این كوه چه بود و نام این غار چیست؟

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: ای برادر یهودی! اسم این كوه «ناجلوس» و اسم این غار «صید» بود و بعضی «خیرم» گفته اند، گفت: در جلوی غار درختان میوه دار و چشمه آب گوارایی بود، از میوه جات آن خورده و از آبش نوشیدند و تاریكی شب آن ها را فرا گرفت، به غار پناه بردند و سگ نیز بر در غار زانو بر زمین زده، دستش را كشید و خداوند فرشته مرگ را فرمان داد: كه ارواح آن ها را قبض كند و خدا بر هریك از آن ها دو فرشته گماشت كه «آن ها را از این پهلو، به آن پهلو، از راست، به چپ و از چپ، به راست بگردانند»(1) و خداوند تعالی به خورشید وحی نمود: «كه از غارشان برآید و به سوی سمت راست میل كند و همین كه فرود رود (نور خود را) از آنان به سوی8.

ص: 229

چپ غار بگرداند، در حالی كه آن ها در وسط غار باشند.»(1)

همین كه دقیانوس از عیدش برگشت، از آن جوانان كاوش كرد، به او گفتند: آنان خدایی غیر از تو اختیار كرده و از تو فرار كردند، شاه با هشتاد هزار نفر جنگیده سوار شد و از پی آن ها رفت؛ تا به كوه رسید و از آن بالا رفت و از غار سركشی نمود و دید؛ كه آن ها در كنار هم دراز كشیده اند، گمان كرد كه آن ها به خواب رفته اند؛ به یارانش گفت: می خواستم آن را شكنجه كنم، خودشان را عقوبت كردند، افزون بر آنچه من می خواستم عقوبتشان كنم! برای من بنّا بیاورید، آوردند، در غار را بر آن ها به سنگ و ساروج سد كردند و بستند، آنگاه به اصحابش گفت، به اینان بگویید: كه به خدای خودشان كه در آسمان است بگویند: آنان را از این مكان بیرون آورد، اگر راست می گویند!!

آنان سیصد و نه سال در آنجا بودند، خدا روح را در آن ها دمید و از خواب عمیقشان بیدار شدند، همین كه خورشید طلوع كرد؛ یكی به دیگری گفت: ما در این شب از عبادت خدای تعالی غافل شدیم، برخیزیم و سرچشمه برویم، ناگاه دیدند چشمه خشك شده و درختان خشكیده اند، یكی به دیگری گفت: من از این كارمان در شگفتم؛ كه مثل این چشمه چطور در یك شب خشك شده است و مثل این درخت ها در یك شب خشكیده اند،(2) خدا بر آنان گرسنگی را افكند، گفتند: «كدام یك با این پول به شهر می رود و طعامی می آورد و بیندیشد كه غذایش با پیه خوك نباشد!»(3) طبق گفتار خداوند تعالی: «یكی از شما با این پول به شهر رود و نگاه كند كه كدام غذا حلال و پاك تر است.»(4)

«تلمیخا» گفت: ای برادران! غیر از من كسی برایتان طعام نیاورد و به چوپان گفت: لباست را به من بده و لباس مرا بپوش، لباس چوپان را پوشید و رفت و عبور كرد؛ به جاهایی كه نمی شناخت و راه هایی كه آشنایی نداشت تا به دروازه شهر رسید؛ دید بر آن پرچم سبزی است كه بر آن نوشته: «لا اله الا الله عیسی روح الله» صلی الله علی نبینا و آله و علیه السلام» جوان كامیاب شد و به آن نگاه كرد وه.

ص: 230

بر چشمانش مالید و می گفت: آیا من خواب می بینم؟! چون بر او طول كشید، داخل شهر شد و بر مردمی گذشت؛ كه انجیل تلاوت می كردند و مردمی با او مواجه شدند كه آن ها را نمی شناخت تا به بازار و نانوایی رسید، به او گفت: ای نانوا! اسم این شهرتان چیست؟ گفت: «افسوس»، گفت: اسم شاهتان چیست؟ گفت: عبدالرحمن، «تلمیخا» گفت: اگر راست بگویی امر من عجیب است با این پول ها به من طعام بده و پول های آن زمان نخستین، سنگین و بزرگ بود، خبّاز از این پول ها به شگفت درآمد!

یهودی باز حركت كرد و عرضه داشت: ای علی! اگر عالم هستی! بگو وزن یك درهم آن ها چه قدر بود؟

حضرت فرمود: ای برادر یهودی! مرا خبر داد: حبیب من محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم كه وزن هر درهم، ده درهم و دو ثلث درهم بود؛ نانوا گفت: ای مرد! تو گنجی پیدا كرده ای؟ قدری از آن را به من بده وگرنه تو را نزد شاه می برم، «تلمیخا» گفت: من گنجی پیدا نكرده ام و این قیمت میوه ای است كه سه روز قبل به سه درهم فروخته ام و من از این شهر بیرون رفتم؛ كه مردمش دقیانوس شاه را می پرستیدند، نانوا در غضب شد و گفت: راضی نمی شوی كه از گنجی كه پیدا كرده ای چیزی به من بدهی و یاد می كنی مرد ستمگری را كه ادعای خدایی می كرد و سیصد سال قبل مُرد و اكنون مرا مسخره می كنی؛ او را نگاه داشت و مردم جمع شدند، آنگاه او را نزد پادشاه آوردند و او مردی عاقل و عادل بود، گفت: حكایت این جوان چیست؟ گفتند: گنجی پیدا كرده، پادشاه به او گفت: نترس كه پیامبر ما عیسی علیه السلام است، ما را امر فرموده كه از گنج به جز خمس آن را نگیریم، خمس آن را بپرداز و به سلامت برو.

«تلمیخا» گفت: ای پادشاه! در كار من تحقیق كن، من گنجی پیدا نكرده ام و من اهل این شهر هستم گفت: آیا تو اهل این شهر هستی؟ گفت: آری، گفت: آیا كسی را در اینجا می شناسی؟ گفت: بلی، گفت: نام آن ها را بگو، برای او حدود هزار مرد را نام برد؛ كه یك نفر از آن ها شناخته نشد، گفتند: ای مرد! ما این نام ها را نمی شناسیم و اینان اهل این زمان نیستند، ولی بگو: آیا در این شهر منزلی داری؟ گفت: بلی، ای پادشاه! كسی را با من بفرست، شاه با او جماعتی را فرستاد؛ تا با او به رفیع ترین منازل آن شهر رسیدند و گفت: این خانه من است، سپس در منزل را زد، پیرمردی سالخورده كه ابروانش از پیری بر چشمش افتاده بود؛ بیرون آمد و او بیمناك و ترسان بود، گفت: ای مردم! شما را چه خبر است؟

فرستاده شاه گفت: این جوان پندارد كه این خانه، منزل او است؛ آن پیرمرد در غضب شد و

ص: 231

توجه به تلمیخا كرد و گفت: اسم تو چیست؟ گفت: تلمیخا پسر فلسین!، پیرمرد گفت: تكرار كن، گفت: تلمیخا پسر فلسین!، پیرمرد خود را بر دست و پای او انداخت و وی را بوسید و گفت: به خدای كعبه قسم! كه این جد من است و او یكی از آن جوانانی است كه از دقیانوس پادشاه ستمكار فرار كردند و به سوی خدای توانای آسمان و زمین هجرت نمودند و عیسی علیه السلام ما را به سرگذشت آن ها خبر داد؛ كه به زودی زنده می شوند!

این خبر به پادشاه رسید و به سوی آن ها آمد و اینان را حاضر كرد و همین كه پادشاه تلمیخا را دید؛ از اسبش به زیر آمد و تلمیخا را بر گردن خود سوار كرد و مردم شروع كردند؛ دست و پای او را ببوسند و می گفتند: ای تلمیخا! رفقای تو چه شدند؟

آن ها را باخبر ساخت كه آنان در غار منتظر من هستند و در این شهر دو مرد حكومت داشتند: یكی مسلمان و دیگری نصرانی، هر دو با لشكر خود سوار و با تلمیخا آمدند تا به غار نزدیك شدند، تلمیخا به آنان گفت: ای مردم! من می ترسم اگر برادران من صدای سم اسب ها و لجام ها و سلاح ها را احساس كنند، گمان كنند كه دقیانوس آمده است. شاید بترسند و همه بمیرند، پس كمی صبر كنید؛ تا بر آن ها وارد شوم و آن ها را از وضعیت حال باخبر سازم.

مردم ایستادند و تلمیخا داخل غار شد، جوانان از جا پریده و او را در آغوش كشیدند و گفتند: شكر خدا را كه تو را از این ستمگر نجات داد!

گفت: مرا رها كنید، دقیانوس كیست؟ بگویید: چه قدر اینجا مانده اید؟ گفت: یك روز یا بعضی از روز، گفتند: بلكه سیصد و نه سال درنگ كرده اید، دقیانوس هلاك شد و قرنی بعد از قرنی گذشت و اهل شهر همه به خدای بزرگ ایمان آورده و همگی به سوی شما آمده اند؛ به او گفتند: ای تلمیخا! می خواهی ما را آزمایش جهانیان كنی؟ گفت: قصد شما چیست؟ گفتند: دستت را بلند كن و ما نیز دست های خود را بلند می كنیم؛ دست هایشان را بلند كردند و گفتند: بار خدایا! به حق آنچه از عجایب و شگفتی ها در نفس های ما كه به ما نشان دادی! جان ما را قبض كن و كسی را بر حال ما آگاه نساز!

خدا فرشته مرگ را امر كرد: كه ارواح آنان را قبض نمود و خدا در غار را محو و نابود نمود و دو پادشاه هفت روز اطراف كهف می گشتند و برای آن در و روزنه ای نیافتند، یقین كردند در این موقع كه آن به لطف خدای بخشنده بوده است و این كه احوال اینان عبرتی بود؛ كه خدا آن را نشان داده است!

پادشاه مسلمان گفت: آن ها بر دین من مرده اند و من مسجدی در این غار بنا می كنم و نصرانی

ص: 232

گفت: بلكه آن ها بر دین ما از دنیا رفته اند، من دیری در غار می سازم و با هم نزاع كردند و پادشاه مسلمان پیروز شد و بر در غار مسجد بنا كرد و این گفتار خداوند است: «ولی آن ها كه از رازشان آگاهی یافتند (و آن را دلیلی بر رستاخیز دیدند) گفتند: ما مسجدی در كنار (مدفن) آن ها می سازیم (تا خاطره آن ها فراموش نشود)»(1)

و این است ای یهودی! آنچه كه از سرگذشت و قصه اینان بود، آنگاه «علی» (كرّم الله وجهه) به یهودی فرمود: من تو را به خدا قسم می دهم! ای یهودی! آیا این داستان با آنچه كه در تورات شماست، موافق بود؟ یهودی گفت: آری، نه یك حرف زیاد و نه یك حرف كم، ای ابوالحسن! مرا یهودی نخوان كه من شهادت می دهم به این كه خدایی به جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و رسول او و تو عالم ترین فرد این امت هستی.»(2)- (3)

«اسقف» گفت: من نمی دیدم كسی را كه بتواند جواب این مسئله را بدهد! ای عمر! این جوان كیست؟ عمر گفت: علی بن ابی طالب (كرّم الله وجهه) داماد پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و پسر عموی ایشان و پدر حسن و حسین است!

«اسقف» گفت: ای عمر! مرا خبر ده از قطعه ای از زمین كه یك بار خورشید بر آن تابید و دیگر بر آن نتابید، نه پیش از آن و نه پس از آن؟

«عمر» گفت: از این جوان سؤال كن، ایشان از حضرت پرسید: فرمود: من جواب تو را می دهم! آن دریایی بود كه برای بنی اسرائیل شكافته شد و خورشید بر آن یك بار تابید و دیگر قبل و بعد از آن بر آن نتابید×!

«اسقف» گفت: مرا خبر بده از چیزی كه در دست مردم است؛ همانند میوه های بهشتی كه هر چه از آن برمی دارند تمام نمی شود؟

«عمر» گفت: از این جوان بترس، از ایشان سؤال كردند؛ «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: من به تو پاسخ می دهم، آن قرآن است كه اهل دنیا بر آن جمع می شوند و نیاز خود را از آن می گیرند و از آن چیزی كم نمی شود، پس میوه های بهشتی (نیز) همین طور است!

«اسقف» گفت: راست گفتی، مرا خبر ده! آیا برای آسمان ها قفلی هست؟ «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: آری، قفل آسمان ها شرك به خدا است!

«اسقف» گفت: كلید این قفل چیست؟ «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: شهادت لا اله الا الله است، زیر عرش هیچ چیزی حاجب و مانع آن نمی شود!، گفت: راست گفتی.

«اسقف» گفت: مرا خبر ده! از نخستین خونی كه بر روی زمین ریخته شد؟

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: اما ما نمی گوییم چنانچه آن ها می گویند: خون خفاش بود، لكن نخستین خونی كه بر روی زمین ریخت، خون نفاس و زایمان حوّا بود، وقتی كه هابیل بن آدم را زایمان كرد!، گفت: راست گفتی.

«اسقف» گفت: یك مسئله دیگر باقی مانده، مرا خبر بده خدا كجاست؟ كه در این حال عمر خشمگین شد!، «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: من پاسخ تو را می دهم و هرچه می خواهی سؤال كن! ما نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بودیم كه فرشته ای آمد و سلام كرد، آنگاه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به او فرمود: از كجا فرستاده شده ای؟ گفت: از آسمان هفتم از نزد پروردگارم؛ سپس فرشته دیگری آمد، آنگاه از او پرسید: از كجا آمده ای؟ گفت: از زمین هفتم از نزد پروردگارم، سپس سومی از مشرق و چهارمی از مغرب آمد و از هركدام پرسید: از كجا آمده اید؟ گفتند: از نزد خدا! پس خداوند عزوجل هم اینجا

ص: 234

است و هم آنجا است! «در آسمان خدا و در زمین خداست!»(1)(2)

چیست؟

(14) خبر بده از مكانی كه یك بار بیشتر، خورشید بر آن نتابید؟

(15) خبر بده از درختی كه بدون آب رویید؟

(16) خبر بده از اهل بهشت كه می خورند و می نوشند و برای آن ها مدفوعی از غائط و بول نیست، مثلشان در دنیا چیست؟

(17) خبر بده از سفره گسترده بهشتی كه در آن قدح هایی است و در هر قدح، انواع غذاهای رنگارنگ است كه به هم مخلوط نمی شوند، مثلش در دنیا چیست؟

(18) خبر بده از حوریّه و كنیزی كه از سیبی در بهشت بیرون می آید و چیزی از آن كم نمی شود؟

(19) خبر بده از كنیزی كه در دنیا برای دو مرد، ولی در آخرت برای یك مرد است؟

(20) خبر بده از كلیدهای بهشتی كه چیست؟

آنگاه علی (كرّم الله وجهه) نامه را خواند و فوراً پشت آن نوشت:

(10) و اما آن كه بدون روح نفس نمی كشد صحیح است، به خاطر گفته خداوند تعالی: «(سوگند) به صبح زمانی كه تنفس كند.»(1)

(11) و اما ناقوس: كه می گوید: «تحقیقاً دنیا ما را فریب و بازی داد. دنیا قرن قرن می گذرد؛ هیچ روزی از ما نمی گذرد، جز این كه ركنی از ما را سست و خراب می كند و مرده ها ما را خبر داده اند كه ما كوچ كردیم، در حالی كه ما خواستار وطن شده ایم.»

(12) و اما حركت كننده: طور سینا بود؛ هنگامی كه بنی اسرائیل عصیان نمودند و بین آن و زمین مقدسه، چند شبانه روز فاصله بود؛ خداوند قطعه ای از آن را كند و برای آن، دو بال از نور قرارداد و آن را بر روی سر آن ها نگاه داشت و این است مفهوم گفتار خداوند: «و (نیز به خاطر بیاور) هنگامی كه كوه را همچون سایبانی بر فراز آن ها بلند كردیم، آنچنان كه گمان می كردند بر آنان فرود آید.»(2)

(13) و اما درختی كه سواره در سایه اش صد سال می رود: آن درخت طوبی و سدرة المنتهی در آسمان هفتم است. اعمال فرزندان آدم به سوی آن درخت منتهی می شود و آن از درخت های بهشتی است. در بهشت قصر و خانه ای نیست، مگر آن كه در آن شاخه ای از آن قرار دارد و نظیرش در دنیا خورشید است كه اصلش یكی است و نورش در همه جا است.

(14) و اما مكانی كه آفتاب بر آن جز یك مرتبه نتابید: آن زمین دریا بود، وقتی كه خداوند آن را برای موسی علیه السلام شكافت و آب همانند كوه ها بلند شد و زمین به تابش آفتاب بر آن خشكید، سپس آب به جای خودش برگشت.

(15) و اما درختی كه بدون آب روییده شد: آن درخت یونس بود و این معجزه ای برای او بود؛ چنانچه فرمود: «و ما برای او درختی از كدو رویاندیم.»(3)

(16) و اما غذای اهل بهشت: مثل آن در دنیا جنین و طفل در رحم مادر است كه او از طریق بند ناف تغذیه می كند و ابداً بول و غائط و مدفوعی ندارد.

(17) و اما انواع غذاهایی كه در یك ظرف است: مانندش در دنیا تخم پرندگان است كه در آن دو رنگ سفید و زرد است و مخلوط و آمیخته به هم نمی شود.

(18) و اما جاریه كه از سیب بیرون می آید، پس نظیرش در دنیا كرم است كه از سیب بیرون می آید و6.

ص: 237

سیب تغییر نمی كند.

(19) و اما جاریه و كنیزی كه بین دو نفر است: آن درخت خرمایی است كه در دنیا برای مؤمنی مثل من و برای كافری مثل تو موجود است، ولی در آخرت آن فقط مال من است نه تو؛ برای آن كه آن در بهشت است و تو داخل در آن نخواهی شد.

(20) و اما كلیدهای بهشت: آن كلمه «لا الا الا الله، محمد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم» است.

«ابن مسیّب» گوید: همین كه قیصر روم نامه را خواند، گفت: این پاسخ به جز از خانه نبوّت صادر نشده است، آنگاه از جواب دهنده پرسید، به او گفتند كه: این پاسخ پسر عمّ محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم است، پس از آن به آن حضرت نوشت: سلام علیك، اما بعد، من بر جواب تو مطلع شدم و دانستم كه تو از خانه نبوّت و معدن رسالت و موصوف به شجاعت و علم هستی و علاقه دارم؛ كه برای من مذهب و روشن خودتان را روشن سازی و نیز روحی كه خداوند در كتاب شما یاد كرده، چنانچه فرمود: «و از تو درباره روح سؤال می كنند. بگو: روح از فرمان پروردگار من است.»(1)

آنگاه «علی» به او نوشت: اما بعد: روح نكته لطیفه و نور شریفه ای از صنعت آفریدگار است و قدرت ایجادكننده اش، آن را از خزائن ملكش بیرون آورده و در ملكش ساكن گردانیده، آن نزد او برای تو وسیله ای است و برای او نزد تو امانت. هرگاه مالت را كه نزد اوست، گرفتی، مال خودش را كه نزد توست می گیرد. والسلام.(2)

از سه چیز (نیز) سه چیز و (نیز) یكی سؤال می كنم، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: و چرا نمی گویی: من از تو از هفت چیز سؤال می كنم؟، یهودی گفت: از سه تای نخست می پرسم، اگر جواب درست دادی، از سه تای دیگر می پرسم و اگر پاسخ ندادی یا غلط جواب دادی، دیگر سؤالی نمی كنم.

«علی» (كرّم الله وجهه) به او فرمود: اگر پرسیدی و من تو را پاسخ دادم! از كجا می دانی كه خطا رفتم! یا درست گفتم؟! گوید: یهودی دستی در آستین خود برد و كتاب كهنه ای بیرون آورد و گفت: این كتاب میراث من از پدران و نیاكان من به املاء و دیكته موسی و خط هارون است و در آن این خصال است كه می خواهم از تو سؤال كنم، علی (كرّم الله وجهه) فرمود: قسم به خدا! بر تو باد اگر درست پاسخ تو را دادم مسلمان شوی!، یهودی گفت: به خدا سوگند! اگر پاسخ درست دادی، همین ساعت به دست تو مسلمان می شوم! علی (كرّم الله وجهه) فرمود: سؤال كن! یهودی گفت: خبر بده به من از نخستین سنگی كه بر روی زمین گذارده شد و از اول درختی كه روی زمین رویید و نخستین چشمه ای كه روی زمین جاری گردید؟

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: ای یهودی: تحقیقاً نخستین سنگی كه بر روی زمین نهاده شد؛ یهود خیال می كند كه صخره و قلّه بیت المقدس بود و دروغ گفتند، زیرا آن حجرالاسود بود؛ كه آدم علیه السلام آن را با خودش از بهشت به زمین آورد و در ركن بیت الله الحرام قرار داد و مردم آن را لمس می كنند و می بوسند و در میان خودشان و خدا با آن تجدید عهد و پیمان می نمایند، یهودی گفت: گواهی می دهم؛ به خدا سوگند! كه تو راست گفتی! «علی» (كرّم الله وجهه) به او فرمود: و اما اول درختی كه بر روز زمین رویید: یهود پنداشته است كه آن درخت زیتون است! و دروغ گفته اند، زیرا آن درخت خرمای عجوه است؛ كه آدم آن را از بهشت با خود به زمین آورد و كاشت، پس اصل همه خرماها از عجوه است، یهودی گفت: شهادت می دهم به خدا كه راست گفتی! «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: و اما نخستین چشمه ای كه بر روی زمین جاری شد، یهود گمان كرده كه آن چشمه ای است كه زیر صخره بیت المقدس قرار دارد و دروغ پنداشته اند، زیرا آن چشمه آب حیاتی است؛ كه رفیق موسی (یوشع) ماهی شور را كنار آن فراموش كرد و چون آب به ماهی رسید زنده شد و در آب پرید و موسی و رفیقش عقب آن را گرفتند تا به خضر علیه السلام رسیدند، پس یهودی گفت: به خدا قسم! كه راست گفتی!

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: سؤال كن! یهودی گفت: مرا خبر ده از منزل محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم كه در كجای بهشت است؟

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: منزل محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم در بهشت عدن در میان بهشت ها است؛ كه

ص: 239

نزدیك ترین بهشت ها به عرش خدای رحمان عزوجل است. یهودی گفت: شهادت می دهم به خدا قسم! كه راست گفتی!

«علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: بپرس! یهودی گفت: خبر بده! مرا از وصیّ محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم كه در اهلش بعد از آن حضرت، چه اندازه می ماند و آیا می میرد یا كشته می شود؟ «علی» (كرّم الله وجهه) فرمود: ای یهودی! سی سال بعد از او می ماند و این از این رنگین می شود و به سر و محاسن مباركش اشاره كرد! گوید: یهودی از جا پرید و گفت: «اشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله!»(1)

مورد مطالعه خود قرار دادند و در قضاوت و داوری در مطالب آن خداوند متعال را در نظر گرفتند و گرچه شاید با استبصار بنده ناراحتی به دل خود راه دهند و یا از گزارش این مطالب و نشر آن ناراضی شوند، ولی باید بدانند مدت ناراحتی آن عزیزان بسیار كم و ناچیز است، چون روز قیامت دور نبوده، بلكه بسیار نزدیك است، چنانچه فرمود: «آنان آن روز را دور می بینند و ما آن را نزدیك می بینیم.»(1) و در آن روز پی خواهند برد كه در دنیا خیال و تصور بر نیكی بودن اندیشه ها و كارهای خود داشته اند و از حقیقت تهی بوده است، چنانچه فرمود: «و آنان می پندارند كه كار نیك انجام می دهند!»(2) در حالی كه اگر به فكر و اندیشه بپردازند، به زودی از پندارهای واهی نجات یابند و به طور شایسته به واقع دست یابند، چه نیكو است قبل از آن اجل و مهلت سر آید و پیمانه پر شود و پرونده عملی تعطیل گردد، از فرصت استفاده كنید و مگذارید كار به جایی رسد كه هیچ جای عمل و توبه و انابه ای نخواهد بود، چنانچه فرمود: «تا زمانی كه مرگ یكی از آنان فرا رسد می گوید: پروردگار من! مرا بازگردانید، شاید در آنچه ترك كردم (و كوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم (به او گویند:) چنین نیست، این سخنی است كه او به زبان می گوید (و اگر بازگردد كارش همچون گذشته است.) و پشت سر آنان برزخی است تا روزی كه برانگیخته شوند.»(3)

امید است، همان گونه كه خداوند به من توفیق داد و نور استبصار را بر درون قلب و دلم افشاند و به جانم درخشندگی بخشید!؛ سایر برادران سنی عزیزم را به این تحول و دگرگونی در معرفت سوق دهد و آنان را از وابستگی به امامان ساختگی و بشری جدا ساخته و به امامان آسمانی و انتصاب الهی مرتبط سازد؛ تا با اسلام ناب محمدی صلّی الله علیه و آله و سلّم آشنا گردند و به حقیقت اسلام پی ببرند. والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته.

مولوی عبدالصمد قنبر زهی.

ص: 241

علی (كرّم الله وجهه)»: 143

عن علی (كرّم الله وجهه) «انه قال: منی اتی شیئاً من حد فاقیم علیه الحد، فهو كفارته»: 143

عنه صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من اصاب ذنباً! فاقیم علیه حدّ ذلك الذنب فهو كفارته»: 142

عنه صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من اقیم علیه حذ غفر له ذلك الذنب»: 142

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «كل مسكر حرام و ما اسكر منه الفرق فمل الكف منه حرام»: 114

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ما اسكر منه الفرق فالحسوة منه حرام»: 114

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من اتی منكم حداً ممّا نهی عنه فاقیم علیه الحدّ فهو كفّارةٌ له و من اخّر عنه الحدّ فأمره الی الله، ان شاء عذّبه و ان شاء غفر له»: 142.

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من اصاب من ذلك شیئاً فعوقب فهو كفارة له»: 143

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من اصاب منكم حداً فعجلت له عقوبته فهو كفارته و الّا فامره الی الله»: 142

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من ولد له مولود فسمّاه محمداً حبّاً لی و تبرّكاً باسمی كان هو و مولوده فی الجنة»: 217

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لیس لأحد علی أحد فضل إلّا بالدین او عمل صالح»: 163

قال ابن قیم: «لا فضل لعربی علی عجمی و لا لعجمی علی عربی ولا لأبیض علی أسود، ولا لأسود علی أبیض إلا بالتقوی، الناس من آدم و آدم من تراب»: 163.

قال الشافعی مرفوعاً: «ما یدریك لعل الحدود نزلت كفارة للذنوب»: 143

قال النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لیس منا من قاتل علی عصبیة»: 163

قال النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لیس منا من مات علی عصبیة»: 163

قال النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من قاتل تحت رایة عمیة یغضب للعصبیة او یدعو الی عصبیة او ینصر عصبیة فقتل فقتلة جاهلیة»: 163

قال النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم: «لیس منا من دعا الی عصبیة»: 163

قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «من ولد له ثلاثة اولاد، فلم یسم احدهم محمداً، فقد جهل»: 216

قال علی رضی الله عنه «لولا ان عمر نهی عن المتعة ما زنی الاشقی»: 42

قال علی (كرّم الله وجهه): «سلوا عما بدالكم قال النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم علّمنی الف باب من العلم فتشعب لی من كل باب الف باب»: 229

قال علی (كرّم الله وجهه): «سلونی قبل ان لا تسألونی ولن تسالوا بعدی مثلی»: 199

ص: 243

قال علی (كرّم الله وجهه): «سلونی والله! لا تسألونی عن شی یكون الی یوم القیامة الا اخبرتكم و سلونی عن كتاب الله، فوالله! ما من آیة الا و انا اعلم ابلیل نزلت ام بنهار، فی سهل ام فی جبل»: 200

قال علی (كرّم الله وجهه): «لاتسالونی عن آیة فی كتاب الله تعالی و لا سنة عن رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم الا انبأكم بذلك»: 199

قال علی (كرّم الله وجهه): «لولا ما سبق من رأی عمر بن الخطاب لأمرت بالمتعة ثم ما زنی الاشقی»: 43

قال علی (كرّم الله وجهه): «والله! ما نزلت آیه الا و قد علمت فیم نزلت و أین نزلت، ان ربی وهب لی قلبا عقولا و لسانا سؤولا»: 200

قال عمر «عجزت النساء ان یلدن مثل علی بن ابی طالب، لولا علی لهلك عمر»: 130

قال عمر: «تسمعوننی اقول مثل القول، فلا تنكرونه حتی تردّ علیّ امراة لیست من اعلم النساء»: 223

قال عمر: «كاد یهلك ان الخطاب لولا علی بن ابی طالب!»: 84

قال عمر: «كل احد اعلم من عمر»: 223

قال عمر: «كل احد اعلم من عمر»: 95

قال عمر: «كل احد افقه من عمر»: 223

قال عمر: «كل احد افقه منّی!»: 224

قال عمر: «كل الناس اعلم منك یا عمر!»: 224

قال عمر: «كل الناس افقه من عمر حتی المخدرات فی البیوت»: 96

قال عمر: «كل الناس افقه من عمر، حتی المخدّرات فی البیوت»: 224

قال عمر: «كل الناس افقه من عمر، حتی ربّات الحجال»: 223

قال عمر: «كل الناس افقه من عمر، حتی ربّات الحجال»: 96

قال عمر: «كل الناس أفقه من عمر»: 181

قال عمر: «كل الناس افقه منك یا عمر!»: 223

قال عمر: «كل الناس افقه منك یا عمر!»: 95 و 96

قال عمر: «كل واحد افقه منك، حتی العجائز یا عمر!»:

قال عمر: «لا أبقانی الله بعد ابن ابی طالب»: 132

ص: 244

قال عمر: «لولا علی لهلك عمر!»: 125

قال عمر: «لولاك لافتضحنا»: 60

قال عمر: «یا اباحسن! لا أبقانی الله لشدة لست لها ولا فی بلد لست فیه»: 134

قال عمر: «یابن ابی طالب! فمازلت كاشف كلّ شبهة و موضح كل حكم!»: 135

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اذا سمیتم محمداً فلا تضربوه ولا تحرموه»: 217

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اذا سمیتم الولد محمداً فاكرموه و اوسعوا له فی المجلس و لا تقبحوا له وجهاً»: 217

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «ان الله لیوقف العبد بین یدیه یوم القیامة، اسمه احمد او محمد، فیقول الله تعالی له: عبدی اما استحییتنی و انت تعصینی و اسمك اسم حبیبی محمد؟! فینكس العبد رأسه حیائ و یقول: اللهم انی قد فعلت، فیقول الله عزوجل: یا جبرئیل! خد بید عبدی و ادخله الجنة، فانی استحی ان اعذب بالنار من اسمه اسم حبیبی!»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انا المدینة و انت الباب ولا یؤتی المدینة الا من بابها»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انا دار الحكمة و علی بابها»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انا دار العلم و علی بابها»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انا میزان الحمة و علی لسانه»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انا میزان العلم و علی كفّتاه»: 21

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «انهاكم عن قلیل ما اسكر كثیره»: 114

قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «سید الادام فی الدنیا والآخرة اللحم و سیّد الشراب فی الدنیا والآخرة الماء»: 122

و هذه، الصدیقة الطاهرة تبكی علی رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و تقول: «یا ابتاه! من ربه ما ادناه، یا ابتاه! اجاب ربا دعاه، یا ابتاه! الی جبرئیل نفعاه، یا ابتاه! جنة الفردوس مأواه»: 106

ص: 245

تاریخ الكامل- ابوالحسن بن اثیر

تاریخ بغداد- للحافظ ابی بكر احمد بن علی الخطیب البغدادی

تاریخ تمدن اسلام- جرجی زیدان

تاریخ قرمانی حاشیه كامل- احمدبن سنان دمشقی قرمانی

تاریخ مختصر الدول- ابی الفرج ملطی

تدوین- رافعی

تذكرة الحفاظ- ذهبی

تذكرة السبط- مظفر سبط ابن جوزی

تراجم الحكماء- قاضی اكرم جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف

الترغیب و الترهیب- حافظ منذری

تعلیق الاجابة- زركشی

تفسیر- ابن جریر طبری

تفسیر- شوكانی

تفسیر- قرطبی

تفسیر- ابی حیّان

تفسیر- ابن كثیر

تفسیر- خازن

تفسیر- ابن جزی كلبی

تفسیر- بیضاوی

تفسیر- نیشابوری

تفسیر- طبری

تفسیر- ثعلبی

تفسیر- ابی حیّان

تفسیر الدرر المنثور- جلال الدین سیوطی

تفسیر الكبیر- ابو عبدالله فخر الدین رازی شافعی

تفسیر الكشاف- ابی القاسم جار الله محمود بن عمر زمخشری خوارزمی

تفسیر الكشف و البیان- ابو اسحاق ثعلبی نیشابوری

تفسیر النسفی- للامام علامة عبدالله بن احمد بن محمود النسفی

تفسیر بر حاشیه تفسیر فخر رازی- ابوالسعود

تفسیر روح المعانی- آلوسی

تلخیص مستدرك- محمد بن احمد بن ذهبی

تنویر الحالك علی موطأ مالك- سیوطی

التمهید- باقلانی

تنویر الحلك فی جواز رویة النبی و الملك- عبدالرحمن بن ابی بكر سیوطی

توضیح الدلائل- شهاب الدین

تهذیب التهذیب- ابن حجر عسقلانی

ص: 247

تیسیر الوصول- ابن دیبع

جامع الاصول- ابن اثیر

جامع الصحیح- ترمذی

الجامع الصغیر- جلال الدین سیوطی

جامع الكبیر- جلال الدین سیوطی

جامع بیان العلم- یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر

جامع مسانید- ابو حنیفه

جمع الجوامع- سیوطی

جمع الجوامع- سیوطی

حاشیه ارشاد الساری- قسطلانی

حاشیه بر كامل- قرمانی

حاشیه تفسیر خازن- نسفی

حاشیه سنن ابن ماجه- سندی

حاشیه سنن بیهقی- ابن تركمانی

حاشیه شرح جامع الصغیر- علامه مناوی

حاشیه شرح جامع الصغیر- علامه مناوی

حاشیه شرح جامع الصغیر- علامه علی بن احمد عزیزی

حلیة الاولیاء- ابی نعیم

حیواة الحیوان- دمیری

خلاصة التهذیب- صفی الدین خزرجی

خلاصة الكمال- محبّی

خلاصة تذهیب الكمال- احمد بن عبدالله خزرجی

خلفاء راشدین- عبدالوهاب نجار

الدرر المنثور- سیوطی

الدرر المنتثرة فی احادیث المشتهره- عبدالرحمن بن ابی بكر سیوطی

ذخائر العقبی- محب الدین طبری

ربیع الابرار- زمخشری

الرسالة العقلیة- غزالی

الریاض النضرة- طبری

زاد المعاد- ابن قیم

زهر الادب- ابی اسحاق حصری قیروانی

زین الفتی فی شرح سوره هل اتی- ابومحمد عاصمی

سنن- ابن ماجه

سنن- دارمی

سنن- ترمذی

سنن- سعید ابن منصور

سنن- نسایی

سنن ابی داود مع حاشیته عون المعبود- للحافظ المحدث الشیخ ابی عبدالرحمن شرف الحق

السنن الكبری- بیهقی

السیرة الحلبیة- احمد زینی دحلان

السیرة النبویة- زینی دحلان

سیره- ابن هشام

سیره عمر بن خطاب- ابن جوزی

ص: 248

شذرات الذهب- ابن عماد حنبلی

شرح- محمد عزیزی حنفی

شرح التجرید- علی بن محمد قوشجی

شرح الدیوان- مبیدی

شرح المواهب- زرقانی

شرح جامع الصغیر- شیخ محمد عبدالرؤوف مناوی شافعی

شرح صحیح بخاری- ابن حجر عسقلانی (قسطلانی)

شرح صحیح مسلم- نووی

شرح موطأ- زرقانی

شرح نهج البلاغة- ابن ابی الحدید معتزلی

شعب الایمان- بیهقی

شمس الاخبار- قرشی

صبح الاعشی فی صناعة الانشاء- احمد بن علی قلقشندی

صحیح- ابی خاتم بستی

صحیح- بخاری

صحیح- مسلم

صحیح- ترمذی

صحیح- ابن خزیمه

صحیح ابی خاتم- ابی خاتم بستی

الصراط المستقیم- علیّ البیاضی

صفة الصفوة- ابوالفرج ابن جوزی

الصواعق المحرقة- ابن حجر هیثمی

شوء الشمس- محمد ابو الهدی صیادی رفاعی

طبقات الحفاظ- ذهبی

طبقات القراء- محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز ذهبی

طبقات الكبری- ابن سعد

طرح التثریب فی شرح التقریب- الحافظ ابو زرعه احمد بن عبدالرحیم عراقی

طرق الحكمیة- ابن قیم جوزیه

العرائس- ابو اسحاق ثعلبی

العقد الفرید- ابوعمر ابن عبد ربه

عمدة القاری- بدرالدین ابن العینی

الغدیر- علامه امینی

الغریبین- هروی

الغنیة- جیلانی

الفائق- زمخشری

فتح الباری- ابن حجر

فتح القدیر- شوكانی

فتوح البلدان- بلاذری

الفتوحات الاسلامیة- احمد زینی دحلان

فرائد السمطین- حمویی حموینی

فردوس الاخبار- دیلمی

الفصل- ابن حزم

الفصول المهمة- صبّاغ مالكی

فضائل- ابو عبید

فهرست- ابن ندیم

الفیض القدیر- شمس الدین مناوی شافعی

ص: 249

قاموس اللغة- محمد بن یعقوب بن محمد فیروزآبادی

الكافی فی تاریخ مصر- شاروبیم میخائیل

كتاب الآثار- قاضی ابو یوسف

كتاب الامّ- شافعی

كتاب الرسالة- شافعی

كتاب العلم- ابی عمر

كتاب مختصر العلم- ابی عمر

الكشاف- زمخشری

كشف الخفاء- عجلونی

كشف الظنون فی اسامی الكتب و الفنون- مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه

الكفایة- الشنقیطی

الكفایة الطالب- گنجی شافعی

كنزالعمال- متقی هندی

الكنی والالقاب- دولابی

اللئالی المصنوعة- جلال الدین سیوطی

لسان العرب- ابن منظور

المبسوط- سرخسی حنفی

المجتنی- ابن درید

مجمع الامثال- میدانی

مجمع الزوائد و منبع الفوائد- للحافظ نور الدین علی بن ابی بكر الهیثمی

المحاضرات- راغب اصفهانی

محاضرة الاوائل- سكتواری

مختصر- ابو داود طیالسی

مختصر جامع بیان العلم- ابن عبدالبرّ

مختصر حاشیه كتاب الام- مزنی

المدخل- ابن الحاج

مرآة الجنان- یافعی

مرآة الزمان- سبط ابن جوزی

المرقاة فی شرح المشكاة- الشیخ علی بن سلطان القاری الهروی

مروج الذهب- مسعودی

المستبین- طبری

المستخرج- ابونعیم

المستدرك- حاكم

المستطرف- شهاب الدین ابشیهی

مسند- احمد

مسند كبیر- ابویعلی

مشكاة المصابیح- خطیب تبریزی

مشكل الآثار- طحاوی

مصابیح السنة- بغوی

مصاحف- ابن انباری

مصباح الظلام- جردانی

مصنف- ابن ابی شیبه

مطالب السئول- ابن طلحه شافعی

مطالب السئول- محمد بن طلحه الشافعی

معانی الآثار- طحاوی

ص: 250

المعتصر من المختصر من مشكل الآثار- جمال الدین ابوالمحاسن یوسف بن جمال الدین ملطی حنفی

معجم البلدان- یاقوت حموی

مفتاح السعادة- محمد ضیاء الدین یحیی قادری حاتمی موصلی

مقتل الحسین- موفق بن احمد خوارزمی

مقدمه اصول التفسیر- ابن تیمیة

مناقب- احمد

مناقب- خوارزمی

منتخب كنزالعمال- علی بن حسام الدین متقی

منتخب كنز حاشیه مسند احمد- حسام الدین متقی هندی

المنتظم- ابوالفرج ابن جوزی

الموافقات- ابن سمان

الموافقات فی اصول الشریعة- ابراهیم بن موسی شاطبی

الموافقة- ابوعمر ابن سمان

المواهب اللدنیة- قسطلانی

موطأ- مالك

میزان الاعتدال- ذهبی

نزهة المجالس- صفوری

نفحات اللاهوت- محقق كركی

نورالابصار فی مناقب آل بیست النبی المختار- مؤمن شبلنجی

النهایة- ابن اثیر

نهج البلاقه- دشتی

الوشیعة فی نقد عقائد الشیعة- موسی جار الله

وفاء الوفاء- سمهودی

ینابیع المودة- قندوزی حنفی

میزان الاعتدال

ص: 251