اللهم صلی الله محمد و آله محمد و عجل فرجه

ص: 2

سلسله مباحث برنامه سمت خدا 3

ندای الهی در قیامت

سید حسین حسینی قمی

ص: 3

سرشناسه: حسینی قمی سید حسین، 1341

عنوان و نام پدیدآور : نداهای الهی در قیامت/ سیدحسین حسینی قمی

مشخصات نشر : قم: نشر محصلش، 1393

مشخصات ظاهری:294 ص

فروست سلسله مباحث برنامه سمت خدا

شابک: 80000 ريال

وضعیت فهرست نویسی : فيپا

يادداشت: کتابنامه: ص [287]- 294

موضوع : اسلام - مسائل متفرقه

رده بندی کنگره: 11 BP /ح555 ن 1393

رده بندی دیویی:297/02

شماره کتابشناسی ملی: 3441258

نداهای الهی در قیامت

سلسله مباحث برنامه سمت خدا

مؤلف/ سید حسین حسینی قمی

ناشر/ انتشارات عطش

ویراستار/ اکبر اسدی

چاپ / باران

نوبت و تاریخ چاپ/ اول 1393

شمارگان / 3000 جلد

قطع رقعی

تعداد صفحات / 294

شابک /6-00-7429-600-978

قیمت: 8000 تومان

انتشارات عطش

پخش کتاب باران

ص: 4

فهرست مطالب

گفتار اول: ستمگران کجایند؟ (1)...17

شاخص های خوبی و بدی...19

ستم و ستمگر...20

برترین جهاد...21

ورود به خانه خدا ممنوع!...22

حقوق دیگران را جدی بگیریم...23

حاکم ظالم...25

تهدید به مجازات...26

ادای حقوق...27

مناجات امام سجاد علیه السلام...28

ترس از ظلم...29

ظلم به اجیر و کارگر...30

در آغاز کسب و کار...31

زدن ممنوع!...32

دعایی که به اجابت می رسد...33

چند پرسش و پاسخ...34

حقوق پایمال شده...35

تأديب فرزند...36

تنبيه مجرم...37

ص: 5

حق فرزند...38

رعایت حقوق متقابل...39

گفتار دوم: ستمگران کجایند؟ (2)...41

ستمگران و یارانشان...43

دشمنان خدا...43

آزار دهندگان اهل ایمان...44

روزهای سخت قیامت...44

ظلم و ظلمت...45

سپاس خداوند بر هلاکت ظالمان...45

حق مؤمن، حق خداست...46

مراقبت در گفتار...47

جبران حقوق...49

مفلس واقعی...50

ظلم به همسر...52

مسأله مهریه...53

فشار برای بخشش مهریه...55

نگاه معقول به مهریه...55

از پاک ترین اموال...56

مهریه به عنوان یک دین...57

گفتار سوم: حواریون کجایند؟ (1)...59

حواریون پیامبر و ائمه علیهم السلام...61

عمرو بن حمق...62

در رکاب امير المؤمنین علیه السلام...63

ص: 6

تصمیم در برابر امام علیه السلام...64

داستان حکمیت و موضع عمرو بن حمق...65

نمایندگان یمن...67

پیشینه ابن ملجم...68

بهترین دعا...69

عبدالله بن ابی یعفور...70

محمد بن ابی عمیر...71

تسلیم حکم خدا...72

فداکاری آیت الله مرعشی...74

گفتار چهارم: حواریون کجایند؟ (2)...77

فضای محشر و شاخص ها...79

حمران بن أعين...81

پرهیز از جلسات بی فایده...81

بازتاب سخنان بیهوده...82

دغدغه دینداری...83

محمد بن مسلم...84

نشر معارف...84

نگران لياقتها...85

فروتنی...86

سه یار هم پیمان...86

برآوردن حاجت مؤمن...87

یگانگی برادران ایمانی...88

حواریون امام حسین علیه السلام...88

عبدالله بن عفيف...89

ص: 7

عبدالعظیم حسنی علیه السلام...91

ویژگی های حضرت عبدالعظيم...91

عرضه دین به امام علیه السلام...92

عاقبت شاعر امیر المؤمنين علیه السلام...93

گفتار پنجم: زائران امام حسین علیه السلام کجایند؟...97

غوغای محشر...99

خوف و رجا...100

زیارت امام حسین علیه السلام...100

منزلت زائران امام حسین علیه السلام در قیامت...101

در آرزوی زیارت...102

خوشا به حال زائران امام حسین علیه السلام...103

کرامت زائران امام حسین علیه السلام در قیامت...104

وجوب زیارت امام حسین علیه السلام...105

بیم خطر در زیارت امام حسین علیه السلام...106

سجده بر تربت امام حسين علیه السلام...107

میهمانی زیارت...109

زیارت از راه دور...109

توصیه به زیارت امام حسین علیه السلام...110

رفع بیماری وبا به برکت زیارت عاشورا...111

نوری که هرگز خاموش نخواهد شد...112

گفتار ششم: تکریم کنندگان فقرا کجایند؟...115

1- انجام به سرعت...118

2- کوچک شمردن...118

ص: 8

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 1

اللهم صلی الله محمد و آله محمد و عجل فرجه

ص: 2

سلسله مباحث برنامه سمت خدا 3

ندای الهی در قیامت

سید حسین حسینی قمی

ص: 3

سرشناسه: حسینی قمی سید حسین، 1341

عنوان و نام پدیدآور : نداهای الهی در قیامت/ سیدحسین حسینی قمی

مشخصات نشر : قم: نشر محصلش، 1393

مشخصات ظاهری:294 ص

فروست سلسله مباحث برنامه سمت خدا

شابک: 80000 ريال

وضعیت فهرست نویسی : فيپا

يادداشت: کتابنامه: ص [287]- 294

موضوع : اسلام - مسائل متفرقه

رده بندی کنگره: 11 BP /ح555 ن 1393

رده بندی دیویی:297/02

شماره کتابشناسی ملی: 3441258

نداهای الهی در قیامت

سلسله مباحث برنامه سمت خدا

مؤلف/ سید حسین حسینی قمی

ناشر/ انتشارات عطش

ویراستار/ اکبر اسدی

چاپ / باران

نوبت و تاریخ چاپ/ اول 1393

شمارگان / 3000 جلد

قطع رقعی

تعداد صفحات / 294

شابک /6-00-7429-600-978

قیمت: 8000 تومان

انتشارات عطش

پخش کتاب باران

ص: 4

حق فرزند...38

رعایت حقوق متقابل...39

گفتار دوم: ستمگران کجایند؟ (2)...41

ستمگران و یارانشان...43

دشمنان خدا...43

آزار دهندگان اهل ایمان...44

روزهای سخت قیامت...44

ظلم و ظلمت...45

سپاس خداوند بر هلاکت ظالمان...45

حق مؤمن، حق خداست...46

مراقبت در گفتار...47

جبران حقوق...49

مفلس واقعی...50

ظلم به همسر...52

مسأله مهریه...53

فشار برای بخشش مهریه...55

نگاه معقول به مهریه...55

از پاک ترین اموال...56

مهریه به عنوان یک دین...57

گفتار سوم: حواریون کجایند؟ (1)...59

حواریون پیامبر و ائمه علیهم السلام...61

عمرو بن حمق...62

در رکاب امير المؤمنین علیه السلام...63

ص: 6

تصمیم در برابر امام علیه السلام...64

داستان حکمیت و موضع عمرو بن حمق...65

نمایندگان یمن...67

پیشینه ابن ملجم...68

بهترین دعا...69

عبدالله بن ابی یعفور...70

محمد بن ابی عمیر...71

تسلیم حکم خدا...72

فداکاری آیت الله مرعشی...74

گفتار چهارم: حواریون کجایند؟ (2)...77

فضای محشر و شاخص ها...79

حمران بن أعين...81

پرهیز از جلسات بی فایده...81

بازتاب سخنان بیهوده...82

دغدغه دینداری...83

محمد بن مسلم...84

نشر معارف...84

نگران لياقتها...85

فروتنی...86

سه یار هم پیمان...86

برآوردن حاجت مؤمن...87

یگانگی برادران ایمانی...88

حواریون امام حسین علیه السلام...88

عبدالله بن عفيف...89

ص: 7

عبدالعظیم حسنی علیه السلام...91

ویژگی های حضرت عبدالعظيم...91

عرضه دین به امام علیه السلام...92

عاقبت شاعر امیر المؤمنين علیه السلام...93

گفتار پنجم: زائران امام حسین علیه السلام کجایند؟...97

غوغای محشر...99

خوف و رجا...100

زیارت امام حسین علیه السلام...100

منزلت زائران امام حسین علیه السلام در قیامت...101

در آرزوی زیارت...102

خوشا به حال زائران امام حسین علیه السلام...103

کرامت زائران امام حسین علیه السلام در قیامت...104

وجوب زیارت امام حسین علیه السلام...105

بیم خطر در زیارت امام حسین علیه السلام...106

سجده بر تربت امام حسين علیه السلام...107

میهمانی زیارت...109

زیارت از راه دور...109

توصیه به زیارت امام حسین علیه السلام...110

رفع بیماری وبا به برکت زیارت عاشورا...111

نوری که هرگز خاموش نخواهد شد...112

گفتار ششم: تکریم کنندگان فقرا کجایند؟...115

1- انجام به سرعت...118

2- کوچک شمردن...118

ص: 8

3- پنهان داشتن...118

ورود بدون بیم و اندوه به بهشت...118

خشنودی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله...120

اهل گذشت کجایند؟...121

عبور از تنگه های دشوار قیامت...121

اهل معروف...123

شاعر متوکل و احسان امام علیه السلام...123

پیامبر رحمت کجاست؟...125

جلوه هایی از رحمت پیامبر صلی الله علیه و آله...125

صاحبان فضیلت کجایند؟...128

کسانی که از خدا طلب دارند...129

پرداخت حقوق دیگران...130

گفتار هفتم: همسایه های خدا کجایند؟...133

برآوردن حوائج...136

ایثارگران...137

در پی حوائج مردم...137

مایه گذاردن از اعتبار...139

پیش فرستادن توشه...139

تلاش فراوان برای رفع حوائج دیگران...140

آزار دهندگان دوستان خدا کجایند؟...141

ترس از دعای مظلوم...141

نفقه واجب...142

آه پشت سر...143

ص: 9

وام به خدا...143

کارهای خیر بدون قصد قربت...144

گفتار هشتم: محاربان با خدا و پیامبر کجایند؟...147

جنگ با اولیای الهی...149

قسم دروغ...150

رباخواران...150

عقوبت رباخواری...151

لقمه حرام...151

وسواس نابه جا...152

جامعه ای بدون ربا...153

برخورد با بدهکار...155

ظلم به دیگران...155

هشدار به حاکمان...157

برخورد مرحوم مدرس با طبقات مختلف مردم...158

هشدار به مسئولین...159

گفتار نهم: شصت ساله ها کجایند؟...161

اوصاف بهشتیان و جهنمیان...163

توجه به هشدارها...165

مراحل عمر انسان و هشدارهای خداوند...166

دارایی های برجا مانده...167

سه نعمتی که از آن بهره برده نشد...168

1- پوشش گناه...168

2- نعمت ثروت...169

ص: 10

3- وصیت به ثلث مال...170

اوج هشدار...171

گفتار دهم: وصیت...173

ضرورت وصیت...175

ترک وصیت...175

به روز بودن وصیت...176

سهل انگاری در نوشتن وصیت نامه...178

اختیار اموال در زمان حیات و پس از مرگ...178

ویژگی های یک وصیت خوب...179

1- توجه به حقوق الهی...179

2- توجه به حق الناس...180

اولویت در تقسیم اموال...181

وصیت به ثلث...182

پرداخت خمس ارث...183

تعجیل در عمل به وصیت...183

تعيين وصی و حضور شاهد و عالم...184

وصی خویشتن باش!...185

وصیت برای خویشانی که ارث نمی برند...186

وصیت امام صادق علیه السلام برای پسر عموی خویش...187

نقد شدن دیون میت...188

وصیت اخلاقی...188

گذشت...189

فرهنگ وصیت...189

چراغ پیش رو...190

ص: 11

گفتار یازدهم: وصیت نامه...191

وصیت نامه کامل و شرعی...193

متن وصیت نامه...193

اعتبار وصیت نامه...193

بخش اول: تعيين وصی، ناظر و سرپرست برای فرزندان صغير...194

نقش ناظر...194

سرپرست فرزندان صغير...194

نقش سرپرست...195

نقش وصیت به ثلث در حل برخی از مشکلات...196

بخش دوم: تعيين بدهیها...197

1- مهریه همسر...197

2- بدهکاری به افراد...198

3- خمس درآمدها...198

4 - بدهی های خمس و زکات...198

5- حج واجبی که به ذمه است...199

نیابت حج...199

بخش سوم: وصیت به ثلث...200

1- نماز و روزه...200

2- رد مظالم...200

3- كفارات...200

4- هزینه غسل و کفن و دفن و مراسم ختم...201

5- وصیت برای خویشان نیازمند...201

کسانی که نفقه شان بر ما واجب است...201

6- امور خیر...202

ص: 12

دو نکته در وصیت به ثلث...202

بخش چهارم: تعیین مطالبات...203

بخش پنجم: وصایای اخلاقی...204

واگذاری حق استفاده از خانه برای همسر...205

حق استفاده از اساس خانه برای همسر...206

پایان وصیت نامه...206

چند نکته...207

گفتار دوازدهم: چهل و دو نکته مهم در باب وصیت...209

گفتار سیزدهم: چند پرسش و پاسخ درباره وصیت...227

وصیت نامه های نادرست...230

تبعیض های ناروا...232

سيره رسول الله صلی الله علیه و آله در مجالس...233

ظلم در وصیت...233

دست بردن در وصیت نامه...234

مصادیق ظلم در وصیت...235

توجه به وضعیت مالی ورثه...236

کوتاهی در امر وصیت...238

رد مظالم...239

تعهد به میهمانی...240

حقوق مردم...241

غیبت...242

زبانی بی گناه...242

ص: 13

گفتار چهاردهم: فاطمه، دختر محمد صلی الله علیه و آله كجاست؟...245

خواسته های فاطمه علیهاالسلام در محشر...247

نور زهرا علیهاالسلام...248

پیام خداوند به فاطمه علیهاالسلام...248

نام بتول...249

ندایی در قیامت...250

فضائل فاطمه علیهاالسلام...251

نگرانی فاطمه علیهاالسلام درباره قیامت...252

درخواست فاطمه علیهاالسلام در محشر...254

همراهی با فاطمه علیهاالسلام...255

فاطمیون...256

الگوی زندگی...257

پیام قرآن به همسران...258

دوران بازسازی زندگی...260

باورهای غلط...261

بازنگری در دیدگاهها...264

در عده وفات...265

فهرست ها...267

فهرست آیات...269

فهرست روایات و دعاها...273

فهرست منابع...287

ص: 14

ص: 16

ص: 18

اما در بخش بدی ها سه گروه به عنوان شاخص هستند و خود این خیلی پیام دارد. در میان این همه انسانهای گناهکاری که در عرصه قیامت هستند، این سه گروه شاخص هستند.

گروه اول:

أَيْنَ الظُّلْمِ ، أَعْوَانُ الظَّلَمَةَ ، أَشْبَاهُ الظَّلَمَةَ (1) ستمگران و یاران ستمگران و مشابهان ستمگران کجایند؟

گروه دوم:

أَيْنَ أَعْدَائِي(2) دشمنان من کجایند؟

خداوند می فرماید: دشمنان من کجا هستند. صف خود را جدا کنند. جبرائیل عرضه می دارد: خدايا، دشمنان تو فراوان اند. همان طور که اولیاء الله فراوان اند، أعداء الله هم فراوان اند.

خداوند می فرماید: منظور من دو گروه است: یکی اصحاب الخمر. کسانی که در دنیا گرفتار شرب خمر بودند. دوم کسانی که به نوامیس مردم تجاوز می کردند.

گروه سوم:

أینَ الصَّدودُ لِأولِیایی؛(3) آزاردهندگان دوستان من کجایند؟

کسانی که اولیای من، مؤمنین، بندگان خوب را اذیت و آزار می کردند.

ستمکاران هستند. ندا می آید: «أَيْنَ اَلظَّلَمَةُ، ستمکاران کجایند؟»

در قرآن کریم تقریبا سیصد بار واژه ظلم با مشتقات آن تکرار شده است. بحث بسیار گسترده ای است. شاید کمتر واژه ای در زمینه گناهان به اندازه این واژه در قرآن آمده باشد. گمان نمی کنم هیچ واژه ای این مقدار تکرار شده باشد.

در روایات هم بسیار است. واژه هایی همچون ظلم، ظالم و مظلوم. در «بحار الانوار» که یک موسوعه حدیثی نسبتأ جامع است، واژه ظلم قریب 2500 مرتبه آمده است. اینها خیلی پیام دارد.

مهم نیست که ظلمی به کسی کرده ایم.

خطاب شد: به امت بگو: کسی که به دیگری ظلم کرده و این ظلم برای او مهم نیست، به مساجد من نرود. چرا به مسجد نرود؟ خداوند می فرماید:

فإنّي أَلْعَنُهُ مَا دَامَ قَائِماً يُصَلِّي بَيْنَ يَدِى حَتَّى يَرُدَّ تِلْكَ الظُّلَامَةَ إِلَى أَهْلِهَا ؛(1) برای این که تا وقتی که در برابر من ایستاده است و نماز می خواند، او را لعنت می کنم، تا زمانی که آن ناحق را به صاحبش بر گرداند.

این شخص تا زمانی که مشغول نماز است فکر می کند با من راز و نیاز می کند، مورد لعن و نفرین من است. یعنی این که ما فکر کنیم حالا حقی از مردم پایمال کردیم، اینها خیلی مهم نیست. ما واجبات خود را انجام میدهیم و همان مقدار کافی است، این فکر کاملا اشتباه است.

یعنی هر مقداری توقف او در مسجد بیشتر باشد و نماز خود را بیشتر طول بدهد، طبق این حدیث بیشتر مورد لعن و نفرین خداوند خواهد بود. باید زودتر برگردد برود و حق مردم را ادا کند.

بنابر این، اگر کسی به مسجد برود و به حقوق مردم بی اعتنا باشد، در حق دیگران ظلم کرده و برای او خیلی مهم نیست. فرمود: به مسجد نرود. اگر برود مورد لعن و نفرین خداست.

البته منظور این روایت این نیست که اگر کسی مدیون است، دیگر به مسجد نرود. بلکه منظور این است که زودتر دینش را ادا کند. فكر او این نباشد که من نماز خواندم تمام، خدا دیگر درست می کند.

متأسفانه امروزه بیشتر نگرانی ها از کسانی است که برای نماز جماعت به مسجد می روند، اما ظهر با بداخلاقی به خانه بر می گردند. می گویند: ما نماز خود را خواندیم، دیگر خدا درست می کند. اگر در خانه بداخلاقی کردیم، چندان مهم نیست. این قطعا مشمول این حدیث است.

بنابراین، منظور این است که باید در صدد جبران باشد. و الا چه کسی است که مدیون نباشد؟ اگر این طور باشد، هیچ کس نباید به مسجد برود. ولی از آن طرف اگر کسی بدهی دارد و می گوید من کاری ندارم؛ مهم نیست، خداوند می فرماید: «فإنّي ألعَنُهُ». البته من او را لعنت میکنم؛ چون نسبت به حق مردم بی تفاوت است و برای او مهم نیست.

در حدیث قدسی آمده است که خداوند متعال فرمود:

و عِزَّتي و جلالِي ، لا يَجُوزُني ظُلمُ ظالِمٍ و لَو كَفٌّ بِكَفٍّ(1) به عزت و جلالم سوگند که ستم هیچ ستمکاری بدون کیفر از من نگذرد، هر چند زدن دستی به دستی باشد.

ما گاهی تا می گوییم ظلم، سراغ ستمگران بزرگ می رویم. ظلم محدودیتی ندارد.

ص: 24

خداوند فرمود: به عزت وجلال خود من از ظلم ظالم نمی گذرم. حالا آن ظلم های بزرگ باشد یا نه، همین اندازه که دست کسی را گرفتی و یک مقدار بیش از حد فشار دادی. یک وقت فشار دادن دست از سر مهر و محبت و دوستی است، این اشکالی ندارد. ولی اگر برای اذیت دست کسی را گرفتی و فشار دادی، فرمود: من از این مقدار ظلم هم نمی گذرم.

یک روز به همین آقایی که رابط بود و به حاکم نزدیک بود گفت: مگر شما نمی گویید نذر و نیاز اثر دارد، دعا اثر دارد. من صدها گوسفند برای شفای دختر بیمار خود نذر کردم. پس چرا هیچ دعایی اثر نمی کند.

به او گفت: جناب حاکم، شما به یاد دارید آن روز که من آمدم و به شما گفتم: دختر این مرد را از زندان ببرید، گفتید: قانون مملکت تغییر نمی کند. قانون مملکت خدا هم تغییر نمی کند.

ممکن است به ذهن آید که این دختر چه گناهی دارد؟ پاسخ این است که مادری که در دوران بارداری مواد مخدر مصرف کند، حتی سیگار بکشد، قطعا روی جنین او اثر می گذارد. اعمال ما ناخودآگاه تأثير می گذارد. البته ممکن است خداوند برای آن فرزند جبران کند.

به هر ترتیب قانون مملکت خدا هم تغییر نمی کند. ما گاهی غافل هستیم. فکر می کنیم می توانیم آدم خوبی باشیم، نماز و روزه و همه کارهای ما خیر باشد، اما قضیه ظلم برای ما خیلی مهم نباشد.

به هم ریخت. پس از مدت کوتاهی این مأمور درد پا گرفت. هر چه درمان کرد اثر نکرد. گفت: بروم کربلا به حضرت باب الحوائج قمر بنی هاشم متوسل بشوم. آمد کربلا. شب بود. دیر وقت بود. در حرم بسته بود. گفت: بخوابم، صبح به حرم می روم.

شب خوابید. حضرت ابوالفضل علیه السلام را در عالم رؤیا دید. حضرت فرمودند: اگر صبح پای تو به حرم برسد، من تو را مجازات می کنم. تو دل یک مادر را شکستی. یک جمعی از بچه های يتيم را بدون نان گذاشتی. آمده ای به من متوسل شوی؟! اول برو آنها را راضی کن

از خواب بیدار شد. به رفقای خود گفت: من حرم نمی آیم. من می خواهم به ایران برگردم. گفتند: معنا ندارد. گفت: بر می گردم. گفت: اول باید بروم آنها را راضی کنم. حضرت به من فرمود: اگر پای خود را به حرم بگذاری، تو را مجازات می کنم. این یک واقعیتی است که روایات فراوانی آن را تأیید می کند.

ظلم را باید در همین دنيا جبران و تدارک کرد که در آخرت نمی توان از عهده جبران آن بر آمد.

وَ لَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِي الْأَرْضِ لَافْتَدَتْ بِهِ ۗ وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ ۖ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ۚ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ(1) و اگر برای هر کسی که ستم کرده است، آنچه در زمین است می بود، قطعا برای خلاصی و بازخرید خود می داد. و چون عذاب را بینند پشیمانی خود را پنهان دارند، و میان آنان به عدالت داوری شود و بر ایشان ستم نرود.

چون در دنیا جبران نکرده است، در قیامت حاضر است اگر تمام عالم برای او باشد، همه را بدهد تا از عذاب نجات پیدا کند. خدا می گوید: ما به شما ظلم نمی کنیم. این شما بودید که به خود ستم کردید.

در جایی دیگر می فرماید:

فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ(2) بنگر که سرانجام کار ستمکاران چگونه بود.

این یک هشدار است. اگر اینجا جبران کردیم، جبران کردیم. اگر اینجا جبران نکردیم، کجا می خواهیم جبران کنیم؟!

وَوَدَّ عَنَى الْأَهْلِ وَ الْأَحْبَابَ؛ و زن و بچه و دوستان با من وداع کنند.

وَ نَسِيَ اِسْمِي؛ و به مرور زمان نام من فراموش شود.

وَ بَلِيَ جِسْمِي وَ اِنْطَمَسَ ذِكْرِي وَ هَجَرَ بری فَلَمْ یزرنی زَائِرُ؛ و جسم من پوسیده شود، و یاد من از بین برود، و قبر من مهجور شود، و هیچ کس به زیارت نیاید.

نام من فراموش شد، یاد من فراموش شد، عزیزان من مرا از یاد بردند، دیگر کسی به زیارت من نمی آید. همه چیز تمام شد! آنچه باقی مانده است، این است:

ظَهَرَتْ مِنِّي اَلْمَائِمُ وَ اِسْتَوْلَتْ عَلَى الْمَظَالِمُ وَ طَالَتْ شِکَايَةُ الْخُصُومُ وَأتصَلَت دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ(1) گناهان من آشکار شدند، و ظلمهایی که به دیگران کرده ام مرا فراگرفته اند، و شکایت دشمنانم به درازا کشیده شده، و نفرین مظلوم پیوسته به من میرسد.

خدایا، به من رحم کن. اینجا نرفتم حق مظلومین را ادا کنم، آنجا مظلومها به صف ایستاده اند و من دستم خالی است. به فرموده قرآن اگر همه عالم برای او باشد، حاضر است بدهد و خود را نجات بدهد.

وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ؛(1) آنها که ستم کردند، به زودی می دانند که بازگشتشان به کجاست!

در سفری که سر مقدس امام حسین علیه السلام را به کوفه و شام می بردند، فراوان شنیده ایم که سر مقدس سید الشهدا علیه السلام آیاتی از قرآن را تلاوت کردند. یکی از این آیات، همین آیه است که درباره اصحاب کهف است.

وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ

امام باقر علیه السلام فرمودند: پدرم در حال احتضار مرا به سینه گرفته و فرمود: فرزندم، تو را به آنچه که پدرم در ساعات آخر عمرش به من وصیت کرد، وصیت می کنم:

يَا بُنَىَّ ایاک وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ علیک نَاصِرُ إِلَّا اللَّهُ (2) فرزندم، مبادا بر کسی که جز خدا یار و یاوری ندارد ستم کنی!

یعنی آخرین سفارش حضرت سید الشهدا علیه السلام در عصر عاشورا به فرزند خود، امام سجاد علیه السلام هم همین سفارش بود. پرهیز از ظلم

ستم ندهد، خداوند عمل او را فاسد گرداند و بوی بهشت را بر او حرام سازد. با این که بوی آن از پانصد سال راه به مشام می رسد.

کسی که کارگری دارد و مثلا حقوق او را پرداخت نکند، این ظلم به کارگر است. اگر من حق واقعی کارگر و حقوق بگیر را ادا نکنم، دست مزد او را دیر بپردازم، از مصادیق ظلم است. خدا اعمال این شخص را حبط می کند. حبط عمل یعنی پاک شدن تمام کارهای خیر.

کسانی که مشغول کسب و کار هستند باید خیلی مراقب باشند که در حق کسی ظلم نکنند. از خداوند کمک بگیرند، خداوند هم کمک می کند.

اللَّهُمَّ أَنِّي أَعُوذُ بک مِنْ انَّ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ ابغی أَوْ يُبْغَى عَلَى أَوْ أعتدى أَوْ يُعتَدی؛ خدایا، به تو پناه می برم که به کسی ظلم نکنم و ظلم نکشم. زور نگویم و زور نشنوم، حق کسی را نبرم و حق مرا نبرند!

یعنی در این داد و ستد نه ستم کنم و نه خود مورد ستم قرار بگیرم. انسان نه باید ظالم باشد، نه مظلوم. مظلوم بودن هم خوب نیست.

وَ أَعُوذُ بک مِنْ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ(1)؛ خدایا، از شیطان، و از لشکریان شیطان به تو پناه می برم!

یعنی انسان در یاد داشته باشد که به زیر دست خود ظلم نکند. فرمود: اگر کسی ظلم کرد، «أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلِهِ، عمل او فاسد و تباه می شود.»

من یقین دارم خیلی از مادرها تعجب می کنند که این مسأله تازه پیدا شده؟! یعنی ما در این قدر اختیار ندارد؟! زن و شوهر که وا مصیبتا!

می گوییم چرا زدید؟ می گوید: خانم من بود. یعنی آدم این قدر اختیار ندارد؟! تا می گوییم ظلم، سراغ شمر و یزید می رویم.

امیر المؤمنين علیه السلام فرمود: «وَ لَوْ كَفُّ بِكَفٍّ». یعنی اگر شما دست کسی را فشار دادید و درد گرفت و فریاد او بلند شد، مدیون او هستید. اصلا ما این ها را به حساب نمی آوریم

امام باقر علیه السلام می فرماید: لحظه شهادت پدرم امام سجاد علیه السلام، پدرم مرا به سینه چسبانید و فرمود: می خواهم یک نصیحتی به تو بگویم؟ در عصر عاشورا پدرم امام حسین، مرا به سینه چسبانید و این وصیت را به من فرمود:

بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ.(1) فرزندم، بپرهیز از ظلم به کسی که جز خدا یاور ندارد.

نمی کند. من و بچه ها از او ناراضی هستیم، ولی او می گوید: من حق داشتم شما را بزنم؛ چون پدر و مادر من اینطوری بودند.

چند روز پیش پدر من به قدری مادر مرا زده بود که بدن او کبود شده بود. و مادر پنجاه ساله من به حالت قهر به خانه دختر خود آمده بود و درخواست طلاق کرده بود. متأسفانه پدرم زدن زن و فرزند را حق خود میداند.

ولی کسی که به او ظلم شده، بهترین راه برای او همان است که قرآن می فرماید. و آن اینکه گذشت از همه بالاتر است، امير المؤمنين علیه السلام فرموده اند:

وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةٌ(1) اگر من زنده باشم و ضارب خود را ببخشم، پس عفو برای من بهتر و مایه قرب به خداست.

اگر امیر مؤمنان علیه السلام از ضربت ابن ملجم سالم می ماندند، ابن ملجم را می بخشیدند. به هر حال اینجا آدم حقوق دیگران را ادا کند، بهتر از این است که فردای قیامت در صحرای محشر که خلق اول و آخر جمع شدند یکمرتبه صدا بزنند «أَيْنَ اَلظَّلَمَةُ»

معلمی مثلا می گوید: من سی سال است که دانش آموزان خودم را زده ام حالا آنها را نمی شناسم. فرمودند: هر مقداری که یقین دارید باید بابت رد مظالم بپردازید.

باشد که بدن یا صورت سرخ یا کبود و یا سیاه شود و یا خون بیاید حرام و معصیت است و هر یک دیه دارد که تفصیل آن در رساله ها آمده است. ضمن آن که زدن زیاد نتیجه معکوس دارد و در آینده عکس العمل های غیر مطلوب از طرف فرزندان دارد. به هر حال بایستی کمال ملاحظه را در تأديب فرزندان نمود. که هدف تربیت باشد، نه تشفي قلب(1).

از مرحوم امام سؤال کردند؛ اگر پدر فرزند خود را برای تأدیب بزند و موجب جراحت یا سیاهی یا قرمزی پوست شود آیا دیه دارد؟ و اگر برای تشفى خاطر و در اثر ناراحتی بزند، آیا دیه دارد؟

امام در جواب فرموده اند: با فرض این که موجب جرح یا سیاهی یا قرمزی شود دیه دارد.(2)

البته گناه بالاتر از آن این است که بدعتی را انجام بدهیم و آن را گردن اسلام بگذارم. این گناه به قدری بزرگ است که زدن ها در برابر آن چیزی نیست

چیست؟ امام علیه السلام نفرمود: این آمده کار خیری انجام بدهد، به او کاری نداشته باشید، بلکه فرمودند: سه تا اضافه زدی. حالا نوبت شماست. سه ضربه تازیانه باید بخوری.(1)

اگر ما تسلیم این حکم شدیم، دیگر از خود اظهار نظر نمی کنیم. دیگر نمی گوییم دزد را بزن تا اقرار کند. متهم را بزن تا اعتراف کند.

امروز متوجه شدم که شرع مقدس گفته است. من شش مثقال طلا به شما مدیون هستم. حلال می کنی؟ حتما او حلال می کند. البته اگر توبه کرد. راه توبه بسته نیست. بین خود و خدای خود توبه کند، ولی این حق الهی و حقوق برداشته نمی شود. دین را باید بدهد.

ص: 40

ص: 42

جبرائیل عرضه می دارد: خدایا، دشمنان تو چه کسانی هستند؟ دو دسته را به خصوص ذکر می کنند: یکی کسانی که شارب الخمر و شرابخوار هستند و دوم کسانی که به نوامیس مردم چشم بد دارند.(1)

اعلام اسم، مجازات بسیار سنگینی است. گاهی از مجازات های دیگر هم سنگین تر است. آن وقت در آن غوغای محشر که انسان خود به خود نگران است و اضطراب دارد که چه می شود، یکمرتبه صدا بزنند که این سه گروه شاخص بدیها بیایند.

بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ۚ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ؛(1) هنگامی که اندرزها سودی نبخشید و آنچه به آنها یادآور شده بود را فراموش کردند، درهای همه چیز (از نعمت ها) را به روی آنها گشودیم تا کاملا خوشحال شدند. ناگهان آنها را گرفتیم و سخت مجازات کردیم. در این هنگام همگی مأیوس شدند و بدین ترتیب دنباله زندگی گروهی که ستم کرده بودند قطع شد. و ستایش مخصوص خداوند، پروردگار جهانیان است.

می فرماید: ما ستمگران را ناگهان به عذاب گرفتار کردیم، و ریشه ظالمها را کندیم.

خدا وقتی ریشه ظلم و ظالم را می کند، خود را حمد می کند و می گوید: «وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: خداوند یک جا خود را حمد کرده است. ببینید ظلم چقدر بد است که موقع نابودی آن، خدا خود را حمد می کند.

نداکننده ای از طرف خدا فریاد زند: این ستمگری است که حق خدا را نگاه داشته است

کسی که حق یک مؤمنی را از بین ببرد، خداوند فردای قیامت در آن صحرای محشر که ظلمه را صدا می زند، او را نگه می دارد. مدت طولانی باید آنجا بماند و به تعبیر امیر المؤمنين علیه السلام عرق خجالت و شرم و نگرانی از سر و روی او می ریزد و در اضطراب می ماند. منادی در آن صحرای محشر از جانب خداوند صدا می زند: بشناسید، این همان ستمگر و ظالمی است که حق الهی را از بین برده است.

نکته مهم در این روایت این است که خداوند حق مؤمن را حق خود قرار داده است. فرمود: «مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ»؛ یعنی کسی که حق مؤمنی را از بین برده است. ولی وقتی می خواهند او را صدا بزند، خدا نمی گوید او ظالمی است که حق مؤمنی را از بین برده است، بلکه می گوید: این حق مرا از بین برده.

واقعا جای نگرانی دارد که در صحرای محشر از طرف پروردگار کسی صدا بزند. این همان ظالمی است که حق خدا را نداده و او را مؤاخذه کنند.

می آمدند و گرفتاری های خود را با ایشان مطرح می کردند.

نوشته اند که یک روز پیرمردی آمد و روبه روی آقا نشست. مرجع با عظمتی مثل آیت الله العظمی گلپایگانی انصافا مجسمه تقوا بود. آقا فرمود: بفرمایید، کار شما چیست؟ گفت: چشم من ناراحتی دارد می خواهم عمل کنم. ایشان بیمارستانی در قم داشتند که الآن هم هست. فرمود: بنویسید در بیمارستان رایگان چشم ایشان را عمل کنند.

پیرمرد گفت: یک کار دیگر هم دارم. فصل زمستان است. من یک حواله زغال می خواهم. در آن زمان زغال به خانه می بردند. فرموده بودند: یک حواله زغال هم به او بدهید.

گفته بود: یک کار دیگر هم دارم. وضع مالی من خوب نیست. یک مقدار پول هم می خواهم. آقا یک مقدار پول هم به او داده بودند.

آمده بود حرف چهارم خود را بزند، ایشان دستان خود را روی زانوی این پیرمرد گذاشته بودند، و خیلی محترمانه فرموده بودند: دیگران هم هستند. دیگران هم کار دارند. این پیرمرد بلند شده بود و رفته بود.

وقتی جلسه تمام می شود، مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی داخل اتاق می آیند با اضطراب و نگرانی و ناراحتی قدم می زنند. به ایشان می گویند: آقا حال شما خوب نیست؟ می گویند: نه، حال من خوب است، اما ناراحت هستم که من این پیرمرد را ناراحت کردم. با این که فقط یک جمله فرموده بود که دیگران هم هستند.

فرموده بود: بروید به این پیرمرد پیغام بدهید که در جلسه فردای من بیاید. ببینید چقدر نکته ظریف است. فردا پیرمرد آمد. آقا وقتی نشستند

ص: 48

فرمودند: پیرمرد کجا است؟ گفتند: پیر مرد آمده و نشسته است. با صدای بلند فرموده بود: من دیروز در مقابل جمع به شما جسارت کردم. امروز می خواهم مقابل جمع از شما عذرخواهی کنم. آنها که آنجا بودند، وقتی این برخورد را از ایشان شنیده بودند، به گریه افتاده بودند. خود ایشان هم گریه کرده بودند.

می دهد: «هَذَا اَلظَّالِمُ اَلَّذِي حَبَسَ حق اَللَّهِ»؛ این ستمگری است که حق خدا را از بین برده است. واقعا اگر این قدر کار سخت است، باید مراقب باشیم.

را داده، همه چیز او درست است، اما مشکل او این است که پول کسی را خورده، به صورت کسی سیلی زده، دشنام داده، و بالاخره حق الناس به گردن اوست. چرا او مفلس است؟ به خاطر این که تمام اعمال خوبی که انجام داده، باید به دیگران بدهد و گناهان دیگران را به گردن بگیرد.

می گویند: آبروی کسی را برده ای بسم الله، از حسنات خود بده. نماز خود را به یکی بده، روزه خود را به یکی بده. یک وقت می بینی غیبت کسی را کرده ام، مال یک کسی را خورده ام، حتی اگر از دوستان اهل بیت علیهم السلام نباشد و هیچ سازگاری با دین ندارد. این همه کار خیر انجام داده ام، ولی به خاطر این که مال یک غیر مسلمان، و حتی کسی که اصلا توجهی به مسائل دینی ندارد را خورده ام و حقی ضایع کرده ام، تمام حسنات مرا به آن کسی که مال او را خورده ام، یا کسی که به او دشنام داده ام، یا حقی را از او از بین برده ام می دهند.

حسنات او که تمام شد، باز هم طلبکارها هستند. آن وقت دیگر مصیبت بالاتر است. از گناهان آنها می گیرند، و به او می دهند. این باورهای دینی، در زندگی خیلی کمک می کند.

از حسنات کسی که غیبت کرده، می گیرند و به غیبت شونده می دهند. آن وقت می آید نامه عمل خود را می خواند. می گوید: خدایا، نامه عمل من اشتباه شده است. من کارهایی خوبی داشتم و نیست، گناهانی نداشتم و اینجاست. من نماز اول وقت، جماعت، مسجد، زیارت امام رضا، زیارت سید الشهدا علیه السلام، این همه کار خیر کرده ام، اما هیچ کدام نیست. نامه عمل من اشتباه شده است. یک سری گناهانی نوشته اند که من انجام نداده ام.

ص: 51

می گویند: درست است، ولی حسنات تو به پرونده دیگران و گناهان آنها به پرونده تو منتقل شد.

گاهی به آنچه فرموده اند ترک کنید. توجه نداریم، در حالی که انجام ندادن ها خیلی مهم تر است. ما مدام دنبال این هستیم که چه کاری انجام بدهیم. در روایات صبر خوانديم: اگر انسان بتواند در برابر گناه مقاومت کند، خیلی بالاتر از صبر بر طاعت است. ما در صبر بر طاعت خیلی مشکل نداریم. نماز خود را می خوانیم. سالی یک ماه هم روزه می گیریم. البته صبر بر طاعت هم کار سختی است، ولی چنان که در روایت آمده است، مقاومت در برابر گناه سیصد درجه بالاتر از صبر بر طاعت است.

نیک آن مرد، به اندازه طلب آن زن بر گیرند و به او بدهند و هرگاه عمل خیری برای او باقی نماند، امر فرماید که به خاطر پیمانی که آن را شکسته و وفا ننموده است، او را به دوزخ برند.

باز قرآن سفارش می کند:

وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى (1) و گذشت کردن شما به تقوا نزدیک تر است.

پیام دین این است: هم به مرد می گوید مهر را به حد کامل بده و کوتاهی نکن. هم به زن می گوید: شما ببخشید. اگر بگذرید، به تقوا نزدیک تر است.

پیش از این گفتیم که سه گروه از زنها عذاب قبر ندارند. یک گروه زنانی هستند که به شوهر خود بگویند مهر خود را بخشیدیم. حرف دین این است که سر مهر دعوا نباشد. مهر یک هدیه است. یک پیشکش است. اگر هم خانم به میل خود بخشید هیچ. اما از آن طرف هم یاد ما نرود که یک حق الهی است.

اگر واقعا یک مرد و زنی هستند که بیست سی سال با هم زندگی کردند، خانم بگوید من بخشیدم خوب است. البته مهر پشتوانه زندگی نیست که بخواهیم این را برای زندگی گرو نگه داریم. سفارش قرآن به بخشش است، ولی از آن طرف می فرماید:

وَ لَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ (2) و آنان را زیر فشار مگذارید تا بخشی از آنچه را به آنان داده اید از چنگشان به در برید.

اگر مهر همسر خود را دادید، طوری او را در فشار قرار ندهید که آن مهر را به شما ببخشد و به نوعی آن را پس بگیرید. بینید فرهنگ جامعه ما با این آیه چقدر همراه است!

ص: 54

می گفت: شما نمی دانید من به این خانم چقدر عشق و علاقه دارم! حالا اگر عشق و علاقه تو زیاد بود، باید زیر دینی بروی که اصلا پرداخت آن برای تو محال است. مگر در آمد تو چقدر است؟!

به جوانها عرض می کنم: در گرما گرم احساسات و موقع عقد خواندن داغ هستید. معقول فکر کنید. اگر جوانی می خواهد ازدواج کند، آن وقتی که نشستند مهر را تعیین کنند، به یاد این روایت باشد. ببیند آیا می تواند آن را بپردازد؟ مهر معقول یعنی مهری که بنای بر پرداخت داشته باشد و بتواند بپردازد.

خدا کند این نگاه ها در جامعه ما بیاید که مهریه دین است. به محض این که عقد خوانده شد، جزء دیون است. هیچ فرقی با دیون دیگر ندارد. یک بدهی است که من به همسر خود دارم.

باز تأکید می کنم نگاه دین نگاه بخشش و کنار آمدن است. اگر خانم به میل خود و بدون هیچ فشاری بخشید اشکالی ندارد. باید دوستی باشد، ولی آقا بداند که این مهریه به عنوان یک بدهی است. اگر کسی به همسر خود ظلم کند و مهر خود را نپردازد و یا او را به بخشش مجبور کند، فردای قیامت در نداهای قیامت او را صدا می زنند. او را می آورند و از حسنات او می گیرند و به همسرش می دهند.

أَمْوَالِنَا(1) ما خانواده ای هستیم که هزینه حج خود و مهر زن های خود و کفن خود را از پاک ترین اموال خود انتخاب می کنم.

اهل بیت علیهم السلام همه اموال آنها پاک است، ولی فرمودند: مهر همسران خود را به دست خود و از پاک ترین اموال خود می دهیم.

کسی به خدمت حضرت امام حسین علیه السلام رفت. دید یک مقدار زندگی ایشان زرق و برقی پیدا کرده و پرده ای آویزان است. گفت: مبارک است. فرمود: من مهر همسر خود را داده ام. همسر من خود این ها را خریداری کرده است.

ائمه علیهم السلام مهر همسران خود را بعد از ازدواج بلافاصله می دادند و به دست خود و از پاک ترین اموال خود می دادند.

امام کاظم علیه السلام می گوید: از پاک ترین اموال و به دست خود می دهیم. ما هم از اول می گوییم: نمی دهیم. چه کسی داده چه کسی گرفته؟ در آخر هم کار را به جایی می رسانیم که بگوید مهر من حلال، جان من آزاد. واقعا این اسلامی و دینی است؟!

من پرسیدم: از مال دنیا چه دارد؟ گفت: فقط یک آپارتمان دارد. آن روز، شصت میلیون تومان قیمت داشت. گفتم: دینی نداشته؟ گفت: نه الحمد لله، هیچ بدهی نداشته. دوباره گفتم: هیچ دینی نداشته؟ گفتند: نه. گفتم: مهریه خانم خود را پرداخت کرده بود؟ گفت: آقا این که دست او از دنیا کوتاه شده، چه مهری؟ فکر می کرد چون از دنیا رفته و دست او از دنیا کوتاه شده و مهر را نداده، دیگر تمام شد.

گفتم: با مرگ، این بدهی پاک نمی شود. مهریه بدهی است. در زمان حیات خود نداده، الآن مدیون است. گفت: جدی می گویید؟ گفتم: بله. گفتم: حالا مهر او چقدر بوده؟ گفت: سیصد سکه. آن روز 120 میلیون تومان می شد. گفتم: قیمت خانه شصت میلیون تومان است. شما پدر دلسوز اگر دوست دارید پسر شما از دین آزاد شود و فردای قیامت او را نگه ندارند، شصت میلیون هم از جیب مبارک روی این شصت میلیون بگذارید و به خانم او بدهید. دیگر از ارث چیزی باقی نماند؛ چون در ارث، دین مقدم است. قبل از تقسیم ارث، باید دین را بپردازند. مگر این که او ببخشد.

خدا مرحوم آیت الله احمدی میانجی رحمه الله را رحمت کند! ایشان در وصیت نامه خود نوشته اند: من به بچه های خود سفارش می کنم که بعد از مرگ، مجلس بزرگداشت لازم ندارم. می فرمودند: این بزرگداشت ها، بزرگداشت زنده ها است، نه بزرگداشت مرده ها. اگر می خواهید بزرگداشت میت را برگزار کنید، دین او را بپردازید.

اگر کسی در مهر ظلم کرد، آنجا او را به عنوان یک ظالم صدا می زنند و از حسنات و کارهای خوب او می گیرند و به همسرش می دهند.

ص: 58

ص: 60

کسانی که ایمان آورده اید، یاوران خدا باشید، همان گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت: چه کسانی در راه خدا ياران من هستند؟ حواریون گفتند: ما یاوران خداییم.

بنابر این، حواريون به اصحاب ویژه و خاص می گویند. پیامبر ، امیر مؤمنان، سيد الشهدا اصحاب خاصی داشتند. چیزی که برای ما مهم است این است که اینها چه ویژگی هایی داشتند که اصحاب خاص اهل بیت علیهم السلام شدند.

در میان همه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله سلمان، مقداد و أبي ذر از اصحاب خاص آن حضرت اند. اصحاب خاص امیر مؤمنان علیه السلام چهار نفر هستند: میثم تمار، أويس قرنی، محمد بن أبي بكر و عمرو بن حمق خزاعی

معمولا ما درباره سلمان، مقداد، أبي ذر، میثم، أويس اطلاعاتی داریم. می خواهم روی یکی از این اصحاب که از اصحاب خاص امیر مؤمنان علیه السلام و شخصیت بزرگواری است تأکید کنم.

شهید کردند. جرم اینها همین بود که جان نثار امیر مؤمنان علیه السلام بودند.

امام حسین علیه السلام نامه ای به معاویه دادند و در آن نامه جرائم معاویه را بر شمردند. حضرت چند بار می فرمایند «أوَلَستَ ...؛ آیا تو نبودی که ...؟ » یک جمله ایشان این است:

أوَلَستَ قَاتَلَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ الخزاعی صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ الْعَبْدِ الصَّالِحُ ؛(1) آیا تو قاتل عمرو بن حمق خزاعی، آن صحابی رسول خدا، آن عبد صالح نبودی؟

فرمود: این صحابی آن قدر عبادت کرده بود که بدنش نحیف شده بود. تو او را به شهادت رساندی.

به دشمن هم دشنام و ناسزا نگویید. این ها گفتند: مگر شما بر حق نیستید؟ مگر ما بر حق نیستیم؟ مگر اینها بر باطل نیستند؟ فرمودند: بله

وَ لَكِنْ لَوْ وَ صَفْتُمْ مَسَاوِى أَعْمَالِهِمْ كَانَ أَصْوَبَ فِي الْقَوْلِ وَ ابْلُغْ فِي الْعُذْرِ؛ لكن اگر کارهای زشت آنها را توصیف می کردید، به سخن راست نزدیک تر و عذر پذیرتر بود.

معاویه و عمرو عاص و یک عده ای از اینها قطعا مسلمان نبودند و شایسته مرگ هستند. آنها هیچ، اما این سیاهی لشکر چه تقصیری دارند؟ فرمودند: در حق این ها این گونه دعا کنید:

اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنَا وَ بَيْنِهِمْ وَ اهْدِهِمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ؛ خدایا، خون ما و آنها را حفظ کن، بین ما و آنان را اصلاح فرما، و آنان را از گمراهی به راه راست هدایت کن

یعنی بین ما و بین این ها به صلح تمام بشود، چگونه صلحى؟ آنها از گمراهی هدایت بشوند و اصلا جنگ نباشد.

این خیلی مهم است که امیر مؤمنان به نزدیکترین یاران خود می فرماید: دعا کنید خدا خون ما و خون لشکریان دشمن را حفظ کند. آنهایی که فکر می کنند اسلام دنبال جنگ است و جنگ طلب است، به کلام امیر المؤمنین علیه السلام بنگرند. حضرت به دشمن این را می گوید. دشمنی بالاتر از معاویه برای امیر مؤمنان علیه السلام قابل تصور است؟ حضرت می گوید: دعا کنید. دعا کنید خدا آنها را هدایت کند

است! چقدر خوب است انسان این گونه با امام سخن بگوید: آنقدر تسلیم امام بودند! به امام عرضه داشت:

نَقْبَلُ عِظَتَكَ وَ نَتَأَدَّبُ بِأَدَبِک؛ ما موعظه شما را قبول می کنیم شما ما را ادب کردید، ما این ادب را می پذیریم.

این است که انسان حواری و صحابی خاص می شود. بنا نیست به تعبیر قرآن: «نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ»(1) باشیم. هر کجا مطابق میل ماست، دستورات دینی را بپذیریم. هر کجا نه، به گونه ای توجیه کنیم، یا راه فراری برای آن پیدا کنیم.

خیلی کلام لطیف است که آدم آن قدر متواضعانه به امام بگوید: ما نمی دانستیم، بی ادبی کردیم، شما ما را ادب کردید. موعظه شما را پذیرفتیم. حضرت خیلی پسندیدند. فرمودند:

لَیْتَ أَنَّ فِی جُنْدِی مِائَةٌ مِثْلُکَ(2)؛ كاش در میان سپاه من، صد نفر همانند تو داشتم!

امیر مؤمنان علیه السلام واقعا باران زیادی امثال این بزرگواران نداشت. این آغاز جنگ صفین بود. قبل از جنگ و درگیری این مسأله پیش آمد. شروع جنگ صفين اول ماه صفر بوده و عمار یاسر نهم همین ماه در جنگ صفین در رکاب امير مؤمنان علیه السلام به شهادت می رسد.

بود. عده ای نادان گفتند: مگر نمی بینید عمرو عاص و سپاه معاویه قرآنها را بالای نیزه برده اند تا قرآن بین ما و آنها حاکم باشد. چرا ما بجنگیم؟ نباید بجنگیم.

هر چقدر امیر مؤمنان فرمودند: این قرآن نقشه و حیله است. لحظات آخر جنگ است. نپذیرفتند و زیر بار نرفتند. گفتند: حتما باید دست از جنگ برداریم.

در حقیقت سه کار را بر حضرت تحمیل کردند: اول، پایان جنگ که حضرت موافق نبودند. دوم، حکمیت بود که به آن حضرت تحمیل کردند. و سوم، انتخاب حكم.

حضرت فرمود: اگر بناست حکمیت باشد، نماینده من ابن عباس باشد. گفتند: نه. فرمودند: پس مالک باشد. گفتند: نه، ابو موسی باشد. حضرت فرمودند: ابو موسی صلاح نیست. باز هم به حضرت تحمیل کردند.

در این فضا عمرو بن حمق خزاعی خدمت امیر مؤمنان علیه السلام آمد و جملات زیبایی گفت که با همین یک کلمه کافی است تا صحابی خاص بشود. گفت: «لَيْسَ لَنَا مَعَكَ رَأْيِ»(1) ما در برابر شما نظری نداریم.» تسلیم صد در صد شما هستیم. هر چه شما بگویید، می پذیریم.

چقدر تفاوت است بین کسانی که به امام می گویند: «لَيْسَ لَنَا مَعَكَ رَأْيِ»: ما هیچ نظری نداریم، صد در صد تسلیم هستیم. شما بگویید بجنگید، می جنگیم. بگویید صلح کنید، صلح می کنیم. و بین کسانی که نظر غلط خود را بر امیر مؤمنان علیه السلام تحمیل کردند.

ص: 66

گاهی در مقایسه نور و ظلمت، مطلب بهتر روشن می شود. الآن ما هر چه از این خوبی ها بگوییم، شاید آنقدر زیبا جلوه نکند. اما اگر آدم نقطه مقابل را ببیند، آن وقت این سمت پر فروغ می شود.

غربال کنیم، هفتاد نفر. از بین هفتاد نفر سی تفر. و از بین سی نفر، ده نفر را انتخاب کردند. یک گزینش چند مرحله ای. این ده نفر هم بین خود یک گزینش دیگر کردند. گفتند: یک نفر ممتاز از میان ما سخنگوی ما بشود. شخصی هم سخنگو شد.

این همان کسی است که بعدا در همین جنگ صفین در برابر امیر مؤمنان می ایستد. خوارج شکل می گیرند. در جنگ نهروان با امیر مؤمنان علیه السلام می جنگد. از خوارج ده نفر فرار کردند. یکی از آنها همین آدم است. می گوید: چون در جنگ نتوانستیم امیر مؤمنان علیه السلام را به قتل برسانیم، باید ترور کنیم و شب نوزدهم ماه مبارک رمضان حضرت را به شهادت می رساند.

مشکل این شخص چیست؟ فرق او با عمرو بن حمق خزاعی چیست؟ عمرو بن حمق در صفین به امیر مؤمنان علیه السلام می گفت: «لَيْسَ لَنَا مَعَکَ رَأْيِ»؛ ما در برابر شما نظری نداریم. «نَقْبَلُ عِظَتَكَ وَ نَتَأَدَّبُ بِأَدَبِک»؛ موعظه شما را پذیرفتیم. و از حواریون امیر مؤمنان علیه السلام به شمار می آید. فردای قیامت که می خواهند چهار نفر شاخص را فرابخوانند، یکی از آنها باید ایشان باشد.

یکی هم در برابر امیر مؤمنان می ایستد و نظر خود را بر آن حضرت تحمیل می کند. بعد هم قصه نهروان پیش می آید و در پایان، با به شهادت رساندن امیر مؤمنان علیه السلام، از «أَشْقَى الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ» می شود.

بخواهیم؟ فرمودند: عاقبت به خیری بخواهید. البته عاقبت به خیری فقط به دعا نیست. دعا باید کرد، ولی دعا یک بخش آن است. بخش دیگر این است که انسان مسیرها را درست برود، انحراف نداشته باشد.

می دانیم ربا حرام است، ولی آن را توجیه می کنیم. وقتی پای منافع ما در میان باشد، صاحب رأی می شویم. توجیه می کنیم.

برخی بانوان محترم به ما می گویند: اگر شما آیه ای در قرآن پیدا کردید که در آن آیه حجاب واجب باشد. ما حجاب را رعایت می کنیم. در قرآن حجاب نیست

هر چه می گوییم: این آیات سوره نور و سوره احزاب چیست؟ می گویند: در قرآن حجاب نیست. اگر در قرآن بود ما رعایت می کردیم. این همان تسلیم نبودن است. یک وقتی انسان می خواهد بدحجابی کند، یک بحث دیگر است. اما یک وقت می گوید نه، در قرآن نیست. مدام حرف خود را تحمیل می کنیم.

این شخص به امام صادق علیه السلام گفت: به خدا قسم اگر یک انار را دو نیمه کنی و بگویی این نیمه حلال و این نیمه حرام است، من می گویم آن که شما فرمودی حلال، حلال است و دیگری حرام است.

به شما بدهم تا همه را به زندان بیندازی؟ نمی دهم. او را اذیت کردند. تازیانه زدند.

خود او می گوید: وقتی مرا می زدند، آن قدر شدید بود که وقتی عدد تازیانه ها به صد رسید، نزدیک بود اعتراف کنم. این قدر سنگین بود. ولی يونس بن عبد الرحمن از سلول کناری من صدا زد مقاومت کن، فردای قیامت جواب خدا را چه می خواهی بدهی؟ می گوید: من باز هم مقاومت کردم.

چهار سال زندان بود. بعد از چهار سال زندان و شکنجه آزاد شد و تمام اموال او را مصادره کردند.

یک زندانی شکنجه دیده، بعد از چهار سال آزاد شده و اموال او مصادره شده به خانه آمده، به فکر بود که از کجا هزینه زن و بچه خود را تأمین کنم؟

درست است، ولی تجارتی کردی؟ گفت: نه. گفت: وضع مالی تو بهتر شده؟ گفت: نه. گفت: کسی به تو بخشیده؟ گفت: نه. گفت: ارثی به تو رسیده؟ گفت: نه. گفت: پس از کجا آوردی؟ گفت: من با پول تو خانه خریده بودم، ولی حالا دیدم خود تو از زندان آزاد شده ای و همه اموال تو را مصادره کرده اند. رفتم خانه خود را فروختم و پول تو را آوردم.

ما باشیم چه می گوییم؟ نمی گوییم خیلی کار خوبی کردی. دست شما درد نکند. حواله امام است. گفت: به خدا قسم به یک در هم آن برای شام امشب خود احتیاج دارم، ولی آن را از تو نمی گیرم. گفت: چرا؟ گفت: چون من شنیدم که مولایم امام صادق علیه السلام فرموده اند:

لَا يُخْرَجُ الرَّجُلُ عَنْ مَسْقَطِ رَأْسِهِ بِالدَّيْنِ؛(1) کسی را به خاطر بدهی از خانه بیرون نمی کنند.

البته اگر این پول را می پذیرفت، اشکالی نداشت. چون خود او داوطلبانه خانه خود را فروخته بود. ولی باز گفت: من این پول را نمی پذیرم.

الأن واقعا زندگی ما این گونه است؟ می ترسم این ها کم کم در زندگی ما به یک سری افسانه تبدیل بشود. مگر می شود کسی در اوج گرفتاری و سختی باشد، طلب او را آورده اند، بگوید نمی خواهم. من تسليم امام هستم.

از نظر فقهی، خانه از مستثنیات دین است. یعنی اگر کسی ورشکست و بدهکار شد، به خاطر بدهی نمی گویند خانه خود را باید بفروشی. این جزء مستثنیات دین است.

ص: 73

شنیدم که یک انسان بزرگواری مستأجر داشت و خبردار شد که آن مستأجر بچه دار شده است. سراغ او رفت. گفت: از این ماه کرایه منزل فرق می کند. به ذهن او رسید که حتما می خواهد کرایه را زیادتر کند چون یک بچه اضافه شده است. گفت: نه خرج تو بیشتر شده، من کرایه را پایین می آورم. اینها واقعة الآن افسانه نیست؟

قضای نماز و روزه های خود را به جا آورد، باید وصیت کند که نماز و روزه او را به جا آورند. این آقا کاغذ از آیت الله مرعشی آورد که ایشان مرا به شما معرفی کرده، یک سال نماز و روزه به من بدهید.

مرحوم آیت الله گلپایگانی فرمودند: من به این شخص اطمینان پیدا نکردم. یک شناختی روی او داشتم و مطمئن نبودم که او نماز را بخواند و روزه را بگیرد. پول میت دین است. امانت در دست ماست. من دست چه کسی بدهم؟ ولی به احترام نامه ایشان دادم.

دو سه روز بعد آیت الله مرعشی در یک فاتحه ای کنار من نشسته بودند. گفتم: آقا شما یک چنین کسی را معرفی کردید. من اعتماد نداشتم. ایشان فرمود: خود من هم اعتماد نداشتم. گفتم: پس شما چطور معرفی کردید؟

فرمودند: او اظهار می داشت که خیلی گرفتار است. خیلی هم اصرار داشت که نماز و روزه از من بگیرد. من هم مطمئن نبودم. به شما معرفی کردم، ولی از فردای آن روز خود من نماز و روزه آن میت را شروع کردم.

ترس من این است که اینها در زندگی ما تبدیل به افسانه شود. باور کنید، امروز هم می شود انسان چنین نگاهی به زندگی داشته باشد.

إن شاء الله با تسلیم محض در برابر قرآن و اهل بیت علیهم السلام این ها افسانه نشود، و همچنان شاهد این اتفاقات در زندگی و در این روزگاری که قرار داریم باشیم.

ص: 75

ص: 76

ص: 78

بایستند. همه ایستاده. عرق از سر و روی آنها می ریزد. چرا؟ معلوم است. نگران حساب و کتاب هستند. انسان می خواهد در یک دادگاهی جواب بدهد. نگران است. این ازدحام صحرای محشر. زمین هم زیر پای آنها میلرزد. این اختصاص به خوب و بد ندارد. همه در اضطراب هستند. همه نگران اند.

حضرت می فرماید: بهترین انسان ها از نظر موقعیت، کسی است که بتواند در محشر یک جایی برای خودش پیدا کند و بایستد. این طور نیست که در آنجا به آدم یک سوئیتی بدهند، خوابگاهی بدهند، خیمهای بدهند و بگویند شما اینجا استراحت کنید تا نوبت حسابرسی شما برسد.

در این اضطراب و نگرانی و لرزش زمین، و این عرقی که از سر و رو می ریزد، آنهایی که در این فضا شاخص خوبی هستند، چقدر خوشحال می شوند! و کسانی که شاخص بدی هستند، چقدر نگران می شوند!

آنها که شاخص خوبی هستند، یک نفس راحت می کشند. و آنها که شاخص بدی هستند، عرصه بر آنها تنگ تر می شود.

دیده اید وقتی در مدرسه هزار دانش آموز ایستاده اند، یک سری دانش آموزها نگران هستند که مبادا یکمرتبه اسم آنها را برای توبیخ از بلندگو صدا بزنند و به عنوان بدترین دانش آموز معرفی کنند.

در قیامت خداوند خلق اول و آخر را جمع کرده است. و این خیلی پیام دارد. یکمرتبه سه گروه را صدا می زنند. ظالم ها کجا هستند؟ دشمنان من کجا هستند؟ آنها که دیگران را آزار می رساندند، مردم آزارها کجا هستند؟

ص: 80

این همه جمعیت آمده است: اگر فقط این سه گروه را صدا بزنند، می دانید چه اضطرابی خواهد بود. و در بخش خوبها با وجود این همه آدم های خوب، يكمرتبه اگر دوازده گروه را صدا بزنند. چه لذتی دارد؟

أين حواريو أمير المؤمنين»؛ یاران خاص أمير المؤمنین در این غوغای محشر صف خود را جدا کنند. حواریون امام باقر و امام صادق علیهماالسلام کجایند؟ اینجاست که همه به حال آنها غبطه می خورند. می گویند: کاش ما جای آنها بودیم

باید ببینیم چه ویژگی هایی در زندگی آنها بوده است. خیلی مهم است که ببینیم اینها چه کرده اند؟

می نشست تا زمانی که سخن از حرف های دینی، حدیثی، معارفی بود، با جلسه همراهی می کرد، اما به محض این که می دید مطالبی گفته می شود که فایده ای ندارد، بار اول و دوم تذکر می داد، و بار سوم اگر نمی پذیرفتند جلسه را ترک می کرد. این خیلی مهم است.

الآن یک بخشی از مشکلات زندگی ما همین جلسات ماست. امام صادق علیه السلام فرمودند:

أَلشِّتاءُ رَبيعُ الْمُ-ؤمِنِ يَطُولُ فيهِ لَيْلُهُ فَيَسْتَعينُ بِهِ عَلى قِيامِهِ وَ يَقْصُرُ فيهِ نَهارُهُ فَيَسْتَعينُ بِهِ عَلى صِيامِهِ؛(1) زمستان بهار مؤمن است. شبش طولانی است و از طول شب برای نماز و دعا کمک می گیرد. و روزش کوتاه است، و از کوتاهی روز برای روزه گرفتن مدد می گیرد.

چرا زمستان بهار مؤمن است؟ چون شب ها طولانی است. شب نشینی خیلی خوب است، ولی خیلی مواظب باشید. اگر واقعا می بینید جلسه به بیهودگی می گذرد، اگر می بینید ثمری ندارد، یا خدایی نکرده به گناه و غیبت کشیده شده است، ما هم مثل حواریون امام صادق علیه السلام عمل کنیم.

مَا لاَ يَعْنِيکَ(1) ای مرد، تو بر دو فرشته ای که سخنت را حفظ می کنند نامه ای به سوی پروردگارت املا می کنی. پس سخنانی بر زبان بران که به کار تو آید و سخنانی را که به کار تو نمی آید و بیهوده است واگذار.

هیچ میدانی حرف هایی که میزنی املا می شود. دو نفر می نویسند. ما وقتی مدرسه می رفتیم، معلم املا می گفت و دانش آموز می نوشت. چه کسی این برگه را تصحیح می کرد؟ معلم تصحیح می کرد.

امیر مؤمنان فرمودند: این حرفها گم نمی شود. تو املا میکنی و دو فرشته می نویسند و این نامه می شود. چه کسی تصحیح می کند؟ خدا می خواهد این نامه را تصحیح کند. پس مواظب حرف های خود باش. حرفهای بیهوده نزن، چه برسد به این که گناه باشد.

این یکی از ویژگی های این بزرگوار است که نمی گذاشت حرفهای نامناسب و بیهوده گفته شود. سه بار تذکر می داد، اگر نمی پذیرفتند، جلسه را ترک می کرد.

ما الآن خیلی اوقات گرفتار همین گناهان در مجالس می شویم. دو ساعت، سه ساعت شب نشینی؛ چون نمی توانیم جلسه را ترک کنیم، نشستیم و خودمان را شریک گناه می کنیم. خجالت می کشیم که بلند شویم. پیش خود می گوییم: من چه کسی هستم که بلند شوم. ممکن است مرا مسخره کنند.

این است که روزی خدمت امام صادق علیه السلام آمد و گفت من این بار که به مدینه آمدم، قسم خوردم از مدينه برنگردم تا یک سؤالی از شما بپرسم و شما به من جواب بدهید. اگر جواب ندهید من نمی روم. حضرت فرمودند: بپرس. گفت: «أَمِنْ شِیعَتِکُمُ أَنَا آیا من از شیعیان شما هستم؟» فرمودند: «نَعَمْ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ (1) در دنیا و آخرت تو از شیعیان ما هستی»

این که انسان به خود تضمینی ندهد. مدام نگران و مراقب باشد، خیلی مهم است.

دنبال معارف رفتن را ساده نگیرید. اگر اینها نبودند چیزی برای ما نمی ماند. این ها بودند که روایات را از ائمه علیهم السلام امروز به دست ما رسانده اند.

به روز حشر که اعمال من حساب کنند

خدا کند که مرا جعفری خطاب کنند

از دنیا رفتند. صفوان ماند.

این آخرین بازمانده چون تعهد کرده بود، همیشه سه تا نماز می خواند. می گفت: یکی برای خودم، دو تا هم برای دوستانم که به آنها قول داده بودم. مثلا نماز ظهر و عصر را سه دفعه می خواند، ماه رمضان روزه می گرفت. علاوه بر آن، دو ماه هم برای هر یک از دوستان خود روزه می گرفت. زکات مال خود را سه بار می داد، می گفت: یک بار برای خودم دو بار هم برای آن دو دوستم، به آنها قول داده ام. (1)

آیا ما الآن نسبت به برادر خود، نسبت به پدر خود، نسبت به مادر خود، نسبت به عزیزان خود، واقعا این طور عمل می کنیم؟ کسی بی جهت به این مقام نمی رسد.

خیلی نگران نباشید که همه به کربلا و مکه رفتند و ما اینجا زمین مانده ایم. یقین داشته باشید اگر مشکل یک مؤمنی، یک مسلمانی را حل کردیم، خداوند پاداش بزرگی به ما عنایت می کند.

اسْتُشْهِدَ مَعَهُ».(1) شهدای کربلا همه جزو صف مقدم حواریون امام حسین علیه السلام هستند. البته کسانی که با امام حسین در این نهضت صمیمانه همراهی داشته اند، هرچند قبل از این نهضت به شهادت رسیده باشند، مثل جناب مسلم که در کربلا به شهادت نرسید، او هم جزو همین هاست. یا کسانی که بعد امام علیه السلام به شهادت رسیدند.

می زند؟! آن پیر مرد عبدالله ابن عفیف ازدی بود. گفت: «أَنَا الْمُتَكَلِّمُ يا عَدوَ اللَّهُ ای دشمن خدا، من حرف میزنم.» گفت: او را بگیرید. برای دستگیری او رفتند.

وقتی او را نزد ابن زیاد آوردند، ابن زیاد گفت: چرا مجلس ما را به هم زدی؟ من دستور می دهم که تو را بکشند. گفت: ابن زیاد تو هنوز به دنیا نیامده بودی که من در رکاب امير مؤمنان می جنگیدم و آرزوی شهادت داشتم.

راست می گفت. چون ابن زیاد در کربلا سنی نداشته است. در سال 66 هجری که به دست مختار کشته شد، سی و چند ساله بوده است.

گفت: به دنیا نیامده بودی که من در رکاب امیر مؤمنان می جنگیدم. در جنگ صفین چشم چپ، در جنگ جمل چشم راست خود را در راه خدا تقدیم کردم. نگران بودم چطور می شود که من به شهادت برسم. مگر می شود که یک پیرمرد نابینا شهید بشود. فکر می کردم در شهادت به سوی من بسته شده است.

گفت: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَرَفَنی الْإِجَابَةَ مِنْهُ فِي قَدِيمٍ دُعَائی». یعنی من یک دعای قدیمی داشتم. سی سال است آرزوی شهادت داشتم. خدا را شکر که امروز این دعا دارد مستجاب می شود. گاهی برای استجابت یک دعا سال های زیاد باید انتظار کشید. گفت: من سی سال در انتظار بودم. تو مرا از شهادت می ترسانی؟! ابن زیاد هم دستور داد و او را به شهادت رساندند.(1)

ص: 90

اول: این که به قدری در معارف دین پیش رفت که وقتی مردم می آمدند و به امام علیه السلام می گفتند: اگر پرسش های دینی داشتیم و دست ما به شما نرسید، از چه کسی بپرسیم؟ می فرمودند: از حضرت عبد العظيم سؤال کنید. یعنی مرجعی برای دیگران بود.

این بزرگوار با چهار واسطه به امام می رسد. یعنی امامزاده بلاواسطه نیست. مقام او بیشتر به خاطر این جهادی است که در راه تحصیل علم کرده است. به جایی رسیده است که امام هادی علیه السلام حواله می دهد و می فرماید: بروید از او بپرسید.

دوم: از فرصت ها استفاده می کرد. حضرت عبد العظيم خدمت امام علیه السلام رسید و گفت: در محضر شما نشسته ام و این فرصت گرانبهایی است. ممکن است حدیثی از جد بزرگوار خود برای من بخوانید؟ حضرت یک حدیث برای او خواندند. گفت: یک حدیث دیگر. یک حدیث دیگر خواندند. گفت: یک حدیث دیگر، آن قدر حدیث حديث کرد، تا در یک مجلس شانزده حدیث از امام علیه السلام گرفت.

ما هم می توانیم از فرصت ها استفاده کنیم. اگر در جلسه ای خدمت یک عالم نشستیم. به جای حرف های معمولی که ثمر ندارد، یک مسأله بپرسیم. یک حدیث بپرسیم.

عرضه کنم. اعتقادات خود را به شما بگویم. ببینید اعتقادات من درست است یا نه؟ و اعتقادات خود را بیان کرد. حضرت فرمودند:

هَذَا وَ اللَّهِ دین اللَّهِ الَّذِي ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ ؛(1) این همان دینی است که خدا برای بندگانش می پسندد.

چه مانعی دارد ما هم اگر خدمت یک عالمی رسیدیم، دین و اعتقادات خود را عرضه کنیم. از این فرصت استفاده کنیم. حضرت در حق ایشان دعا کردند و فرمودند:

ثبتک اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ فِيُّ الْآخِرَةِ؛ خداوند تو را در دنیا و آخرت به سخن حق ثابت بدارد.

یکی از خدماتی که حضرت عبد العظيم کرده است و متأسفانه کمتر گفته می شود، جمع آوری خطبه های امیر المؤمنين علیه السلام است. همه می گویند: سید رضی. هیچ می دانید قبل از سید رضی، حضرت عبد العظيم در زمان خود این کار را کرده است. البته نه به گستردگی سید رضی. این یعنی کار فرهنگی کردن، مرجع دینی دیگران بودن و استفاده کردن از فرصتها.

نجاشی در رکاب امیر مؤمنان علیه السلام و شاعر حضرت بوده است. عليه معاویه شعر می گفته است. این شعر زبان به زبان می گشته و روحیه لشگر تقویت می شده است. یکی از اصحاب خوب امیر المؤمنين علیه السلام بود.

روز اول ماه رمضان آمد به نماز امیر مؤمنان علیه السلام در مسجد کوفه برسد، یک دوست ناباب به نام ابوسماک را در خانه اش دید. گفت: کجا می روی؟ گفت: می روم به نماز برسم. گفت: داخل بیا. یک غذای مفصلی از شب گذشته در تنور کباب کرده ام. گفت: خجالت بکش. گفت: یک شراب نابی هم پیدا کرده ام.

پیش از این گفتیم چه چیزهایی شاخص بدی هستند. این همه کار بد در دنیاست. وقتی خداوند صدا می زند «أَيْنَ أعدَائی؛ دشمنان من کجا هستند؟» دشمنان من بیایند. اهل شراب هم جزو همین دسته بودند.

صحابی امیر مؤمنان به خانه او رفت و به جای روزه و نماز امیر المؤمنين، غذاها را خورد و شراب را هم نوشید. بعد از ظهر در اثر مستی، سر و صدا راه انداختند و فریاد می زدند. همه متوجه شدند. آنها را خدمت امیر مؤمنان علیه السلام بردند. دیر وقت بود. حضرت فرمود: باشد برای فردا. بستگان او آمدند. گفتند: فردا می خواهی چه کار کنی؟ فرمود: می خواهم حد الهی جاری کنم. گفتند: این صحابة خاص بود. فرمود: حق بر همه یکسان است.

حضرت حد الهی را جاری کردند. چه شد؟ ای کاش در همین جا متوقف می شد! ای کاش بدتر از این نمی شد و پل ها را بیشتر از این خراب نمی کرد. به اینجا رسید که وقتی تازیانه را خورد، گفت: معلوم

ص: 94

می شود ما نمی توانیم زیر پرچم امیر مؤمنان که این همه خدمت کردیم و ما را به خاطر یک کار نزد مردم می زند بمانیم.(1)

آدمی که از امیر مؤمنان جدا بشود کجا می رود؟ نزد معاویه رفت. یعنی صحابی خاص و شاعر مدافع و رئیس تبلیغات یکمرتبه بر اثر یک وسوسه، بدترین و زشت ترین گناه را انجام می دهد، و فردا جزو شاخص های بدی ها قرار می گیرد. بعد هم به اردوگاه معاویه ملحق می شود. این است که انسان باید نگران باشد. و ان شاء الله نگرانی ها و دغدغه های موجب تعالی و رشد ما باشد.

ص: 95

ص: 96

ص: 98

اللَّهُمَّ إِنِّي أسالک الْأَمَانَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالُ وَ لا بَنُونَ؛(1) پروردگارا! من از تو درخواست ایمنی می کنم، آن روز سختی که مال و فرزند هیچ نفع نبخشد.

خوب هستید، بلکه باید پیش بیایید و جزء ممتازین باشید. از جمله کسانی که صدا می زنند: زیارت کنندگان حضرت سید الشهدا علیه السلام هستند. «ایْنَ زُوَّارُ الْحُسَیْنِ علیه السلام»؟

ابن قولویه، استاد شیخ صدوق، تمام روایاتی که درباره زیارت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تا امام عسکری علیه السلام موجود است را در کتاب «کامل الزيارات» آورده است. مجموعا 755 حدیث در این کتاب آمده است و تقریبا 500 حديث آن مربوط به زیارت امام حسين علیه السلام است.

چرا به کربلا مشرف شدید؟ چرا به زیارت امام حسین رفتید؟

عرض می کنند: خدایا، به خاطر محبتی که به رسول خدا و امیر مؤمنان و فاطمه زهرا علیهاالسلام داشتیم. و به خاطر این که آن خدمت بزرگی که امام حسین علیه السلام به دین انجام داد و شهادتی که در راه خدا تحمل کرد. خواستیم ما هم انجام وظیفه ای کرده باشیم. خداوند به اینها خطاب می کند:

هَذَا مُحَمَّدُ وَ علی وَ فاطمه وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ الْحَقُوا بِهِمْ فانتم مَعَهُمْ فِي دَرَجَتِهِمْ الْحَقُوا بِلِوَاءِ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللِّوَاءِ فِي يَدُ عَلَى؛(1) این محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام هستند! نزد آنها بروید. شما با ایشان و در درجه آنها هستید. به لوا و پرچم رسول خدا ملحق شوید. این در حالی است که پرچم به دست على علیه السلام است.

واقعا همین یک روایت برای زائران امام حسین علیه السلام کافی است.

رفتند و توبه کردند. بسیاری از انسانها رفتند و به خدا نزدیک شدند.

مشهد الرضا علیه السلام نعمت بزرگی در پاکی مردم، در نزدیک شدن به اولیای دین و در نزدیک شدن به خداست.

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است:

لَيْسَ مِنْ ملک مُقَرَّبُ وَ لابی مُرْسَلٍ إِلَّا وَ هُوَ یسال اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یزور الحسین علیه السَّلَامُ مِنْ فَفَوْجُ بهبط وَ فَوْجُ يَصْعَدُ (1) هیچ فرشته مقرب و هیچ پیامبر الهی نیست، مگر این که از خدا می خواهند که حسین علیه السلام را زیارت کند. دائما یک گروه در حال رفتن به زیارت هستند و یک گروه در راه بازگشت هستند.

هر ملک مقرب و هر نبی مرسلی از خدا تقاضا می کند که اجازه بدهید ما به زیارت امام حسین برویم.

شبیه این خطاب در روز عرفه وجود دارد. در روز عرفه به حاجی ها خطاب می شود: خداوند گذشته شما را بخشید. از نو شروع کنید.(1)

تازه در همان روز عرفه هم، خداوند اول به زائران حسینی توجه می کند.

بنابراین روایت، زیارت امام حسین علیه السلام فریضه است. گاهی امام صادق علیه السلام گلایه می کردند و می فرمودند:

بَلَغَنِي أَنَّ أُنَاساً مِنْ شِيعَتِنَا تَمُرُّ بِهِمُ السنه وَ السَّنَتَانِ وَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ لَا يَزُورُونَ الْحُسَيْنَ بْنَ علی علیه السَّلَامُ (1) به من خبر رسیده که بعضی از شیعیان ما یک سال، دو سال و بیشتر می گذرد و برای زیارت امام حسین علیه السلام به کربلا مشرف نمی شوند!

پیش بیاید، ولی برای هر حادثه ای آماده اند. سید الشهدا جان خود را در طبق اخلاص قرار داد. امام صادق علیه السلام فرمود: به خاطر ترس زیارت را رها نکن. در جایی دیگر فرمود:

مَنْ خَافَ لِخَوْفِنَا أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي ظِلِّ عَرْشِهِ (1) کسی به خاطر ما ترسی را تحمل کند، زیر سایۂ عرش الهی خواهد بود.

گناهانی را که می خواهد مانع از قبولی نماز بشود کنار می زند.

در حالات امام صادق و امام سجاد علیهماالسلام آمده است:

لَا يَسْجُدُ إِلَّا عَلَى تُرْبَةِ الْحُسَيْنِ؛(1) امام جز بر تربت حسین علیه السلام سجده نمی کردند.

فقط بر تربت امام حسين علیه السلام سجده می کردند. با این همه روایت و این همه فضیلت، چرا این فضیلت ها را به این آسانی از دست بدهیم؟! به سجده بر تربت امام حسین علیه السلام مقيد باشیم. این ها واقعا کمبودهای نماز را جبران می کند.

در روایتی امام سجاد علیه السلام فرمودند: مقداری از نماز پذیرفته می شود که انسان حضور قلب داشته باشد. شخصی به محضر امام سجاد علیه السلام آمد و گفت: اگر این گونه است، چیزی از نماز ما قبول نیست.

خیلی سخت است! حضور قلبی که أمير مؤمنان و اهل بیت علیهم السلام دارند را باید داشته باشیم. واقعا سخت است. به امام سجاد گفت: اگر ملاک پذیرش نماز حضور قلب است، پس چیزی از نماز ما پذیرفته نمی شود. حضرت فرمودند: نگران نباشید!

إِنَّ اللَّهَ مُتَمِّمُ لک الْمُؤْمِنِينَ بِالنَّوَافِلِ(2) خداوند آن را با نوافل جبران می کند.

حضرت فرمود: با نافله جبران می شود. انسان اگر قبل از نماز صبح دو رکعت نافله صبح بخواند، نبودن حضور قلب را جبران می کند. نافله مغرب و نافله عشا را بخواند. نافله ظهر و عصر را بخواند. این نافله جبران

ص: 108

می کند. یک وسیله جبران نبودن حضور قلب در نماز نافله است. یک وسیله هم سجده بر تربت امام حسین علیه السلام است. اینها جبران می کند.

باید سعی کنیم نمازها را اول وقت بخوانیم، به جماعت بخوانیم، بر تربت امام حسين علیه السلام سجده کنیم. بعد از نماز هم تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام را بگوییم. اگر نماز فرادا می خوانیم، اذان و اقامه بگوییم. بالاخره این مجموعه نبودن حضور قلب را جبران می کند.

به تعبیر علامه مجلسی رحمه الله سجده بر تربت امام حسین علیه السلام آن حجاب هایی را که مانع قبولی نماز است، کنار می زند.

و سلامی به امام حسين علیه السلام داشته باشند.

کسی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: ما امام حسین علیه السلام را زیاد یاد می کنیم. چه بگوییم؟ امام صادق فرمودند: سه مرتبه بگویید: «صلَّی اللهُ عَلَیکَ یَا اَبَاعَبدِاللهِ!»(1) که سلام از دور و نزدیک به آن حضرت میرسد.

نمی دانیم در این نماز اول وقت چه رمز و رازی است که همه بزرگان به آن توصیه می کنند. از مرحوم آیت الله بهجت سؤال کردند. این که آیت الله قاضی فرموده است: اگر کسی نماز خود را اول وقت بخواند، به همه جا می رسد، کدام نماز است؟ آیا نماز با حضور قلب است؟ مرحوم آیت الله بهجت سه مرتبه گفتند: نه، همین که اول وقت بخوانید.

مرحوم آیت الله شاه آبادی فرمودند:

1- اگر تعهد دادید در این راه بیایید، نماز خود را اول وقت بخوانید.

2- هر روز خمس مال خود را بدهید. انسان می تواند خمس مال را سر سال حساب کند. هر روز هم می تواند. ولی برای این که کار آسان باشد، گفته اند: سالی یک بار حساب کنید. فرمودند: هر روز خمس بدهید. شاید حکمت آن این بوده که شیطان وسوسه می کند. سر سال برای انسان سخت است. البته همین سر سال را هم اگر مقيد باشیم خوب است.

3- فرمودند: زیارت عاشورا را هر روز بخوانید. یعنی وقتی شخصیتی مانند آیت الله شاه آبادی خواسته دست عده ای را بگیرد و حرکت بدهد، در قدم اول فرموده اند: این سه کار را باید انجام بدهید.

مجتهد می دانید یا نه؟ میرزا هم که خیلی برای ایشان احترام قائل بودند، فرمودند: بله، شما مجتهد هستید. گفتند: عادل هم می دانید؟ گفتند: شما مجتهد عادل هستید.

فرمودند: اگر من را مجتهد عادل می دانید، من به عنوان یک مجتهد عادل حکم می کنم که از فردا تا ده روز همه موظف هستند برای دفع بیماری وبا، بلایی که هر روز جان یک عده را می گیرد، زیارت عاشورا بخوانند و به حضرت نرجس خاتون علیهاالسلام مادر امام زمان علیه السلام هدیه کنند.

می دانید که بین فتوا و حکم فرق است. یک وقت یک مجتهد در رساله خود فتوا می دهد. این فقط برای مقلدین خود اوست. اما اگر حکم کرد، همه و حتی مجتهد دیگر باید بپذیرد.

از فردا همه شیعیان شروع کردند زیارت عاشورای سید الشهدا علیه السلام خواندند و به حضرت نرجس خاتون علیهاالسلام هدیه کردند. دیگر یک نفر با بیماری وبا از دنیا رفت و این خطر برطرف شد. اینها جزء باورهای دینی ماست.

يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ(1) آنها می خواهند با دهان هاشان نور خدا را خاموش کنند، ولی خدا جز این نمی خواهند که نور خود را کامل کند.

است. چقدر سعی کردند نور امام حسین علیه السلام را خاموش کنند، اما نمی توانند. اگر خدا اراده کند نوری بماند، همه عالم هم جمع بشوند نمی توانند آن را خاموش کنند.

در کتاب «تاریخ الخلفاء» که مربوط به پانصد سال پیش است، وقتی به تاریخ متوگل می رسد می گوید: «هُوَ الَّذِي أَمَرَ بِهَدْمِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ وَ هَدَمَ مَا حَوْلَهُ مِنَ الدُّورِ وَ أَنْ يَعْمَلَ مزارع؛(1) متوکل کسی است که فرمان داد قبر امام حسین علیه السلام را خراب کنند. و امر کرد که خانه های آن حوالی را خراب کند و به جای آن زراعت کنند.»

هفده بار مردم قبر امام حسین عیه السلام را ساختند و او دوباره خراب کرد و بالاتر این که گفت: به کشت زار تبدیل کنید تا کسی به آنجا راه پیدا نکند. گفت: کسی حق ندارد به زیارت برود و آنجا را به صحرا تبدیل کرد

سیوطی می گوید: متوکل کسی بود که بارها قبر امام، اطراف قبر امام را تبدیل به کشت زار کرد، اما موفق نشد و نام سید الشهدا علیه السلام جاودانه ماند.

ص: 113

ص: 114

ص: 116

نه بیمی بر شماست و نه اندوهگین می شوید.

اتفاقا وقتی واژه «لا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ» را در قرآن بررسی کنیم، به هشت مورد برخورد می کنیم. جالب این است که از این هشت مورد، سه مورد آن مربوط به کسانی است که به فقرا رسیدگی می کنند.

آیه اول:

الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لا يُتْبِعُونَ مِنَّا أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذىً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ؛(1) کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده اند منت و آزاری روا نمی دارند، پاداش آنان بر ایشان نزد پروردگارشان محفوظ است و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی شوند.

بنابراین، اگر اتفاقی می کنید، یا برای خدا به کسی کمک می کنید، منت نگذارید و اذیت نکنید. اگر فردای قیامت به کسانی که به فقرا کمک کردند، می گویند: «ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ» تعجب نکنید، این صريح قرآن است.

آیه دوم:

الَّذِي يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ؛(2) کسانی که اموال خود را شب و روز و نهان و آشکارا انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.

ص: 119

آیه سوم:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛(1) کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و نماز برپا داشته و زکات داده اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.

در هر سه مورد بحث انفاق و رسیدگی به نیازمندان است. یعنی کلام پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حقیقت تفسیر این آیات قرآن است.

الْعَقَبَةَ(1) آیا برای او دو چشم قرار ندادیم، و یک زبان و دو لب؟! و او را به راه خیر و شر هدایت کردیم. ولی او از آن گردنه مهم نگذشت.

چرا انسان از گردنه بالا نمی رود؟ امام عسکری به این صحابی نامه نوشتند: خدا را شکر که به من خبر رسید تو از این گردنه ها عبور می کنی و به سلامت می گذری. گردنه چیست؟ از کدام گردنه باید عبور کنیم؟ از گردنه های قیامت چگونه باید عبور کرد؟

وَ مَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ(2) و تو نمی دانی آن گردنه چیست؟

خود قرآن بیان می کند:

فَكُّ رَقَبَةٍ (3) آزاد کردن یک بنده است.

اگر الآن برده ای نیست که آزاد کنیم، یک گرفتاری را از گرفتاری آزاد کنیم. یک زندانی گرفتار را از زندان آزاد کنید. آیا این امروز مصداق «فَكُّ رَقَبَةٍ» نمی شود؟ ما درک نمی کنیم زندان یعنی چه؟ واقعا اگر درک می کردیم، خیلی بیش از اینها برای آزادی زندانیان سرمایه گذاری می کردیم

آیه می گوید: اگر بخواهید از عقبه عبور کنید، یکی از این راه ها را باید طی کنید:

فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ؛(4) آزاد کردن برده ای، یا غذا دادن در روز گرسنگی؛ یتیمی از خویشاوند، یا مستمندی خاک نشین را.

یعنی با یک انسانی را آزاد کن، یا در روز گرسنگی، یک گرسنه ای را

ص: 122

سیر کن. و در اطعام، يتيم خویشاوند، بر دیگران مقدم هستند.

امام عسکری علیه السلام در این نامه نوشتند که من خوشحال هستم که تو از این گردنه ها عبور کردی.

شخصی به نام یوسف، شاعر دربار متوكل بود. متوکل بزرگترین ظالم به امام عسکری و امام هادی و ائمه علیهم السلام بود. چهارده سال حکومت کرده است. متوکل بیشترین ظلم به اهل بیت علیهم السلام را در کارنامه خود دارد. همان کسی است که فرمان داد قبر امام حسین علیه السلام را خراب کردند.

يوسف، شاعر دستگاه متوکل است. می گوید: «وُلِدَ لِي غُلَامٌ و کنْتُ مُضَیقاً؛ خدا فرزندی به من داد و من در مضیقه مالی بودم.» بچه، هزینه و خرج دارد. می گوید: گرفتار شدم. پولی نداشتم. چند نامه به عده ای از دوستان خود نوشتم. ببینم کسی به فریاد ما می رسد. احدی به من جواب نداد.

می گوید: از خانه بیرون آمدم. روی رفتن به خانه نداشتم. بیرون خانه قدم می زدم. شخصی به نام ابو حمزه، از یاران امام عسکری علیه السلام آمد و یک کیسه ای به من داد که چهار صد درهم در آن بود. گفت: امام عسکری فرمود: فرزندت به دنیا آمده است مبارک باشد.(1)

امام عالم است. با این که او اصلا به امام مراجعه نکرد. شاعر دستگاه متوکل است. ما باشیم می گوییم: الحمدلله خدا را شکر که به روز سیاه افتاد. درست است که شاعر دستگاه متوكل است، گرفتار و خطاکار است. باید او را نجات داد. ائمه علیهم السلام این کار را می کردند، می گفتند: اگر باز هم نیاز بود، دوباره بیایید.

بنابر این، یکی از مسائلی که امروز خیلی باید به آن توجه کنیم، این است که اگر می خواهیم مصداق آن شاخص ها باشیم، باید با رفع گرفتاری از دیگران، بخشش، عفو و گذشت به آن دست یابیم

ص: 124

تَعَالَی مِنْ التِّجَارَاتِ کَانَ یَغْدُو کُلَّ یَوْمٍ إِلَی حراء؛(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی تجارت را کنار گذاشتند و تمام آنچه را که از این تجارات به دست آورده بودند در راه خدا صدقه دادند، هر روز صبح به حرا می رفتند.

از این روایت معلوم می شود که یکی از ویژگی ها و جلوه های رحمت آن حضرت این است که به فکر محرومین و نیازمندان بودند.

نمونه دوم: در روایت آمده است:

كَانَ أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَيْهِ مَا كَانَ عَلَى ضَفَفٍ؛(2) آن سفره ای که جمعی سر آن سفره باشند، محبوب ترین سفره نزد پیامبر بود.

تک خوردن را دوست نداشتند. مهم نبود غذا چیست، مهم این بود که جمعی بر سر یک سفره باشد.

نمونه سوم: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

الطَّعَامُ إِذَا جَمَعَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فَقَدْ تَمَّ إِذَا كَانَ مِنْ حَلَالٍ وَ كَثُرَتِ الْأَيْدِي علیه وَ سُمِّيَ فِي أَوَّلِهِ وَ حُمِدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي آخِرِهِ؛(3) سفره ای که چهار ویژگی داشته باشد به کمال می رسد. وقتی از حلال باشد. دستان زیادی به طرف أن سفره دراز شده باشد. با نام خدا شروع شود. با حمد خدا به پایان برسد.

نمونه چهارم: در حالات پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ یذبح يَوْمَ الأَضْحَى کَبشَین أَحَدُهُمَا عَنْ نَفْسِهِ وَ الْآخَرُ عَمَّنْ لَمْ يَجِدْ مِنْ أُمَّتِهِ؛(4) رسول خدا صلی الله علیه و آله روز عید قربان همواره دو

ص: 126

گوسفند قربانی می کرد؛ یکی از طرف خودش و دیگری از سوی کسانی از امتش که چیزی برای قربانی نداشتند.

سنت است که در روز عید قربان، قربانی کنند. سنت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این بود که دو قربانی انجام می دادند. می گفتند: یا رسول الله، چرا دو قربانی؟ می فرمود: یکی برای خودم و یکی هم برای کسانی که ندارند.

می فرمود: هر کسی از امت من هر کجای عالم امروز دوست داشته قربانی کند، ولی توانایی نداشته، من به نیابت او این کار را انجام می دهم. یعنی پیامبر رحمت کسی است که نگاه او به خود نباشد. تمام زندگی خود را در راه خدا تقدیم کند و نگاه او به جمع باشد. سهیم کردن همه در کارهای خیر و به فکر نیازمندان و گرفتاران بودن.

ص: 127

اگر کسی این طور عمل کرده است، بهترین عملکرد را در زندگی خود داشته است.

اگر عفو و گذشت کردی، از خدا طلبکار می شوی. این صریح قرآن است.

قرآن می گوید: قصاص حق شماسست: «جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَیَئة»؛ اگر بدی کردند، می توانید قصاص و مجازات کنید. ولی دیگر نمی توانید طلبکار خدا باشید.

هر کسی اینجا بگذرد، فردا خدا صدا می زند: طلبکارهای من بیایند. چون خداوند خود به عهده گرفته است

هر کسی هر کینه ای از کسی به دل دارد بگذرد. همه همدیگر را حلال بکنیم. خانم ها آقایان را حلال کنند، آقایان خانم ها را حلال کنند. بگویند: هر چه بوده است گذشتیم. اصلا خوب است بگویند: ما همه را حلال کردیم.

البته ما نباید بگوییم کسانی که بر گردن ما حق دارند وظیفه دارند بگذرند. حتما ما هم باید دنبال این باشیم که حقوق مردم را ادا کنیم. در بحث رد مظالم گفتیم که ما اگر بدهکار هستیم، باید برویم دین خود را بپردازیم. اگر نمی شناسیم از بحث رد مظالم استفاده کنیم.

گاهی فکر می کنیم حالا که چیزی به ذهن ما نیست و یقین نداریم. پس ما تكلیفی نداریم. حتی اگر در ظاهر مكلف نباشیم، ولی می دانید مديون دیگران بودن تأثیر خود را در زندگی انسان می گذارد. اگر انسان مديون دیگری باشد، هر چند غفلت کرده باشد، تأثیر معنوی خود را در زندگی می گذارد.

گاهی می بینیم گرفتاری هایی در زندگی وجود دارد. حال خوشی برای عبادت نداریم. شاید همین بدهیها ما را معطل و زمین گیر کرده است. یعنی مانعی برای رشد ما می شود.

با رد مظالم، هم خود را نجات داده ایم، هم کمکی به فقرا و نیازمندان کرده ایم. البته در این موارد باید از مجتهد اجازه گرفت.

یادآوری می کنم اگر طلبکاری را می شناسیم، نمی توان رد مظالم داد. اگر من می دانم به فلان آقا بدهکار هستم، باید بدهی او را بدهم. اگر از دنیا رفته است و وارث های او هستند، باید به وارث های او بدهم. و در این صورت نمی توانیم به عنوان رد مظالم به فقیر بدهیم

ص: 131

ص: 132

ص: 134

یعنی خدایا، من می خواهم در بهشت باشم، ولی به هر بهشتی، بلکه بهشتی که نزد تو باشد. این قرب معنوی خیلی مهم است. می خواهد بهشتی باشد و مهم تر از آن همسایه خدا هم باشد. این آرزویی است که در قرآن از زبان آسیه همسر فرعون نقل شده است.

گاهی ائمه جواب نمی دادند. می ترسیدند اگر بگویند، اصحاب نتوانند حق مسأله را ادا کنند. می گوید: اصرار کردم. حضرت فرمودند: حق مؤمن این است که تو نیمی از مال خود را به او بدهی. تعجب کردم. گفتم: نیمی از مال خود را به او بدهم! به چه مناسبت؟

حضرت فرمودند: «وَ اللَّهِ مَا عندی مَالُ ؛ به خدا سوگند دست من خالی است.» چیزی ندارم. به امام گفت: اگر پولی ندارید، بیایید به نزد این طلبکار برویم شما به او بگویید به من مهلت بده. اگر مهلت ندهد، من فردا به زندان می روم. از آبرو و موقعیت خود استفاده کنید.

حضرت که معتکف بودند و در حال طواف، طواف را رها کردند و برای شفاعت این آقا از مسجد الحرام بیرون رفتند. ابن عباس می گوید: من به امام گفتم: مگر شما معتكف نبودید؟ فرمودند: بله، ولی از پیامبر خدا شنیدم که می فرمودند:

مَنْ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسلم فَکَأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ عز و جل تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَیْلَه؛(1) اگر کسی حاجت مؤمنی را برآورد، گویا نه هزار سال خدا را عبادت کرده است؛ روزها به روزه داری و شبها به نماز و عبادت

این ها مبالغه نیست. امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَن كانَ لَهُ دارٌ و احتاجَ مُؤمِنٌ إلى سُكناها فَمَنَعَهُ إيّاها قالَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ مَلائكَتي ، عَبدي بَخِلَ على عَبدي بِسُكنَى الدُّنيا ، و عِزَّتي لا يَسكُنُ جِناني أبدا؛(2) اگر کسی خانه خالی داشته باشد و برادر مؤمن او نیازمند باشد و به او ندهد، خداوند عزوجل می فرماید: فرشتگان من، این بنده من حاضر نشد در دنیا یک مسلمان را در یک خانه ای اسکان بدهد. به عزتم سوگند، هرگز در بهشت جایی ندارد!

اسکان دنیا در برابر اسکان آخرت است. اگر ما اینجا حاضر نشدیم به

ص: 138

کسی مسکن بدهیم، آنجا به ما مسكن نمی دهند. گاهی انسان - هرچند دست او خالی است-می تواند شفاعت کند و واسطه کار خیری بشود.

که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید؛ و هر کس باید بنگرد که برای فردا از پیش چه فرستاده است.

در چهل حدیث امام رحمه الله از قول استاد ایشان مرحوم آیت الله شاه آبادی آمده است که استاد ما آیت الله شاه آبادی سفارش می کردند آیات پایانی سوره حشر را از «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ» تا آخر سوره با دقت بخوانید.

مفسرین گفته اند: «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ» یعنی هر کسی خودش ببیند برای آخرتش چه چیز پیش فرستاده است. مدام حواله ندهید. ما هیچ وقت خود را مخاطب این نکات نمی دانیم. هر کسی می گوید دیگری.

چند کافر باشد.

اصلا کاری به ایمان ندارد. می گوید: اگر کسی مورد ظلم و اذیت و آزار قرار گرفت و مظلوم واقع شد، بترسید که به شما نفرین کند. چون نفرین او بالا می رود. خدا نفرین مظلوم را می بیند. از نفرین مظلوم بترسید.

در مبانی دینی، نه تنها برای انسان، بلکه برای حیوانات هم حقوقی داریم. یکی از بزرگان علمای شیعه رساله ای در حرمت اذیت و آزار به حیوانات نوشته است و می گوید: ما حق نداریم به حیوانات آزار برسانیم. نسبت به حیوانات مکلف هستیم

با این که خدا مالک خزائن آسمان و زمین و بی نیاز است، به شما گفته است به من قرض بدهید.

چون خداوند در قرآن فرموده است:

مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا؛(1) کیست آن کس که به خدا وامی نیكو دهد؟

ای خدایی که مالک خزائن آسمان و زمین هستی، برای چه از ما قرض می خواهی؟ امیر المؤمنین علیه السلام سپس فرمود:

وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا؛ می خواهد شما را امتحان کند تا معلوم شود کدام یک از شما عمل نیکو انجام می دهید.

می خواهد معلوم شود ما چه کاره هستیم. این در زندگی خیلی مهم است. هیچ چیز دنیا اعتبار ندارد. از یک ساعت دیگر خود خبر نداریم. روزی انسان حسرت می خورد که چرا کار خیر نکرده است.

را ترک کند. هر چند برای خدا نباشد، خداوند فردای قیامت از آشامیدنی ها و شراب های بهشتی به او می دهد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَن تَرَكَ الخَمرَ لغَيرِ اللّه ِ سَقاهُ اللّه ُ مِن الرَّحيقِ المَخْتومِ(1) کسی که شراب را - هرچند برای غیر خدا - ترک کند، خداوند با نوشیدنی های بهشتی او را سیراب می کند.

اصحاب امام تعجب کردند. پرسیدند: حتی اگر برای غیر خدا باشد؟ امام فرمودند: آری برای حفظ سلامتی خود ترک کند.

2- سخاوت. اگر دست دهنده داشتید و به فریاد یک گرفتاری رسیدید حتی اگر انگیزه الهی در آن نباشد، خداوند پاداش می دهد.

وقتی موسی خواست سامری را مجازت کند و به قتل برساند، وحی آمد

لَا تَقْتُلْهُ يَا مُوسَى فَإِنَّهُ سخی؛(2) ای موسی او را نکش؛ چرا که سخاوتمند است.

باید باور کنیم با سخاوت بودن، دست دهنده داشتن، به فکر دیگران بودن، غصه دیگران را خوردن. برای دیگران واسطه شدن را خدا می پذیرد، حتی اگر بدون قصد قربت باشد.

از خدا می خواهیم که توفيق جداشدن از محبت دنیا و توفیق ایثار به ما عنایت کند!

ص: 145

ص: 146

ص: 148

می کند. و وای بر کسی که خدا بخواهد با او بجنگد! دیگر چیزی برای او نمی ماند؟!

آنجا رفته بودیم، میزبان ما چه کسی بود؟ گفت: در شهر ما به او بانک بعد از ظهر می گویند. گفتم: بانک بعد از ظهر یعنی چه؟ گفت: این آقا بعد از ظهر در بازار در مغازه خود وام ربوی به مردم می دهد. اصلا زندگی او با ربا اداره می شود.

با این که برای مرحوم محدث قمی این لقمه، لقمه شبهه ناکی بوده؛ زیرا او خبر نداشته و اگر خبر داشت که نمی رفت، اگر غذای شبهه ناک شخصیتی مثل محدث قمی را این طور زمین می زند که تا چهل شب، او را از نماز شب محروم می کند، ببینید با ما چه می کند؟

اگر من عمدة رباخواری کردم، ببینید به کجا می رسم. اگر ما بناست وسواس داشته باشیم، اینجا باید وسواس داشته باشیم.

آنجا از کنار کوچه می رود که رطوبت کوچه به او نخورد، اینجا نصف تن خود را داخل می کند تا ماهی را بگیرد. آنجا که می خواهد ماهی بگیرد، دیگر وسواس ندارد. اگر ما بنا داریم وسواس داشته باشیم، در مال حرام وسواس داشته باشیم

از مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی سؤال کردند: کسی که وسواس داشته باشد عادل است؟ فرمودند: عادل نیست؛ چون در اطاعت شیطان است. اگر می خواهید وسواس داشته باشید در مال، در حلال و حرام وسواس داشته باشید.

بنابراین، علت این که عقوبت رباخواری این قدر سنگین است، به خاطر این است که نظام دین انسان و نظام جامعه را از بین می برد.

فرمودند: روز قیامت از جانب خداوند ندا می رسد

هَذَا اَلظَّالِمُ اَلَّذِي حُبِسَ عَنِ اَللَّهِ حَقُّهُ؛(1) این ظالمی است که حق خداوند را حبس کرده و نداده است.

خیلی عجیب است! پول مردم را نداده، ولی فردای قیامت ندا می آید: این همان ستمگری است که حق خدا را نداده است. حق مردم، حق الله شد. این مربوط به کسی است که می تواند حق مردم را ادا کند و نمی کند.

حدیث سوم؛ امام صادق علیه السلام فرمودند:

السُّراّقُ ثَلاثَةٌ مانِعُ الزّكاةِ وَ مُستَحِلُّ مُهورِ النِّساءِ! وَ كَذلِكَ مَنِ اسْتَدانَ دَيناً وَ لَم يَنوِ قَضاءَهُ(2) دزدها سه دسته هستند: کسی که زکات ندهد، کسی که مهر زنان را بخورد و همچنین کسی که قرض بگیرد و نیت پرداخت نداشته باشد.

ما فکر می کنیم دزد فقط کسی است که از دیوار خانه مردم بالا برود.

در روایات فراوانی آمده است که مؤمن کسی است که قرضی که گرفت راحت برگرداند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُحِبُّ الْعَبْدَ يَكُونُ سَهْلَ الْبَيْعِ سَهْلَ الشِّرَاءِ سَهْلَ الْقَضَاءِ سَهْلَ الِاقْتِضَاءِ؛(3) خداوند متعال بنده ای را دوست دارد که در معاملاتش سهل گیر باشد. در فروش آسان گیرد. در خرید آسان گیرد و در پرداخت و دریافتش نیز آسان بگیرد.

ویژگی مؤمن این است که هم راحت قرض می دهد. هم اگر قرض گرفت راحت بر می گرداند.

ص: 154

انصاف با مردم، یعنی هر آنچه که برای خود می پسندی، برای دیگران بپسند

فَإِنَّکَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ. اگر با مردم منصفانه برخورد نکنی، ظلم کرده ای

وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللهِ کَانَ اللهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ؛ کسی که به بندگان خدا ظلم کند، پیش از بندگان خدا دشمن او هست.

وَمَنْ خَاصَمَهُ اللهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَکَانَ لِلَّهِ حَرْباً؛ کسی که خدا با او کند، دیگر عذری از او نمی پذیرد و محارب با خداست.

این کلام امیر مؤمنان علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر بسیار مهم است. مخاطب حضرت، حاکم است. کسی که استاندارد است و مسئولیتی دارد. می فرماید: اگر ظلم کردی، این در حکم محاربه با خداست. ظلم به مردم، جنگ با خداست. فردای قیامت که ندا می دهند: «أَینَ مَن حارَبَ اللهَ»، اینها یکی از دسته های محارب با خدا هستند.

یعنی این افراد هم در آن جرگه «أَيْنَ اَلظَّلَمَةُ» قرار می گیرند، هم در شمار محاربین با خدا. حضرت در همان نامه می فرماید:

وَ لاَ تَنْصِبَنَّ نَفْسَکَ لِحَرْبِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لاَ یَدَ لَکَ بِنِقْمَتِهِ؛ و هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده، که تو تاب کیفر او را نداری.

فکر نکن جنگ با خدا چیز مهمی نیست. تو نمی توانی كيفر الهی را تحمل کنی. تاب کیفر الهی را نداری.

این ظلم در برابر انصاف است. یعنی اگر منصفانه برخورد نکنی، ظالم هستی. اگر ظالم شدی، محارب با خدا می شوی.

ص: 156

امیر مؤمنان علیه السلام مخصوصا تأكيد دارد که «أَنْصَفَ اَلنَّاسَ» با همه باید منصفانه برخورد کرد. مخصوصا باید به به طبقات پایین، نیازمندها، گرفتارها بیشتر برسی؛ آن کسانی که بیچاره هستند و یاوری جز خدا ندارند.

ص: 160

ص: 162

بهشتی ها به بهشت می روند، نعمت های الهی را بیان می کنند. حمد خدا به جای می آورند. خدایا، اینجا دیگر غم و غصه نیست، غم ها تمام شد. ما دیگر در بهشت نه غم و نه غصه ای داریم.

در دنیا یک سری سختی ها را بر خود هموار کردند، اما اینجا که به بهشت می رسند، الحمد لله است. «أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ» غم ها تمام شد. بعد از جریان بهشتی ها به جریان اهل دوزخ می رسد

وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا يُقْضَىٰ عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَ لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا ۚ كَذَٰلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ وَ هُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ ۚ ؛(1) و کسانی که کافر شده اند، آتش جهنم برای آنان خواهد بود. حکم به مرگ برایشان جاری نمی شود تا بمیرند. و نه عذاب آن از ایشان کاسته می شود. آری هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم. و آنان در آنجا فریاد بر می آورند: پروردگارا، ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه می کردیم، کار شایسته کنیم.

آتش پایان ندارد که بگویند تا یک مدتی است. در یک عذاب همیشگی هستند.

تخفیف هم نیست. اهل دوزخ فریاد می زنند و از خدا یک تقاضا دارند. می گویند: ما را برگردان. اهل دوزخ التماس می کنند، اگر ما را برگردانید قول می دهیم کار خوب انجام دهیم. خداوند به اینها خطاب می کند:

أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جَاءَكُمُ النَّذِيرُ ۖ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ؛ مگر شما را آنقدر عمر دراز ندادیم که هرکس که باید در آن عبرت گیرد، عبرت می گرفت و آیا برای شما هشدار

ص: 164

دهنده نیامد؟ پس بچشید که برای ستمگران یاوری نیست.

آیا در دنيا آن مقدار عمر نداشتید که وسیله تذکر و بیداری برای شما باشد؟ این همه هشدار آمد. الآن دیگر فایده ای ندارد. این همان ندایی است که در حدیث است.

مَ-كْتُوبٌ عَلى بابِ الْجَ-نَّةِ: اَلصَّ-دَقَةُ بِعَ-شْرَةٍ وَالْقَ-رْضُ بِ-ثَمانِيَةَ عَشْرٍ؛(1) بر سردر بهشت نوشته شده است: صدقه ده برابر پاداش دارد و قرض هجده برابر

یعنی ثواب قرض به مراتب از صدقه بیشتر است. با این وجود که قرض بر می گردد و صدقه بر نمی گردد.

با این که قرض بر می گردد، چرا ثواب بیشتری دارد؟ در روایت آمده است: به خاطر این که در صدقه گاهی انسان به فقیر واقعی نمی دهد. به کسی که اظهار نیاز کرده است می دهد. اما انسان تا مجبور نباشد، نمی آید قرض کند.(2) آیا واقعا این بالاترین تجارت و معامله با خدا نیست؟ به مؤمن قرض بدهیم. بهترین سرمایه گذاری نزد خدا همین است.

عمل خیری انجام ندادی، کمک به خویشاوندان و نیازمندان نکردی. اصلا به سمت آنها نرفتی. حداقل یک وصیت نامه ای می نوشتی، تا بعد از مرگ تو یک سوم اموال تو را در کار خیر مصرف کنند.

فرمودید. در نداهای الهی در روز قیامت آمده است که شصت ساله ها کجا هستند؟ آیا شصت ساله ها به خودی خود ویژگی خاصی دارند؟

حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ؛(1) تا آن گاه که مرگ یکی از ایشان فرا رسد می گوید: پروردگارا، مرا باز گردانید، شاید من در آنچه وانهاده ام کار نیکی انجام دهم.

در ادامه آیه آمده است:

كَلَّا ۚ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَ مِن وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَىٰ يَوْمِِ يُبۡعَثُون چنین است، این سخنی است که او گوینده آن است. و پیشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد.

ما می گوییم اگر برگردیم آدم خوبی می شویم و جبران می کنیم. بسیاری از افراد هستند که حوادثی در زندگی آنها رخ داده است. می گویند: تا نزدیک مرگ رفتیم و برگشتیم، مرگ را با چشم خود دیدیم، تا یک قدمی مرگ پیش رفتیم، ولی باز همان رفتارهای گذشته را دارند. معلوم می شود که اگر روز آخر هم ما را برگردانند، هیچ اتفاقی نمی افتد.

به دلیل همین هشداری که در ندای الهی در قیامت وجود دارد و به ویژه برای شصت ساله ها، وصیت یک امر ضروری به نظر می رسد.

ص: 172

ص: 174

شِنَارٌ یعنی ننگ. دلیل آن هم خیلی روشن است؛ چون گاهی انسان با وصیت نکردن حقوقی را ضایع می کند؛ هم حقوق خود را ضایع می کند و هم حقوق مردم را. واقعا هم ننگ است. چرا یک مسلمان نباید وصیت داشته باشد؟! چرا بعد از مرگ او معلوم نباشد که به چه کسی بدهکار است و از چه کسی طلب دارد؟ چرا معلوم نباشد نماز و روزه ای بدهکار بوده است یا نه؟! امام سجاد علیه السلام فرمودند:

وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تُورِثُ النَّدَمَ ... و ترک الْوَصِيَّةِ حَتَّى يَحْضُرَ الْمَوْتُ؛(1) و گناهانی که پشیمانی می آورد ... یکی هم ترک وصیت است تا این که مرگ فرا برسد.

ترک وصیت در زمره گناهان شمرده شده است. ترک وصیت گناهی است که پشیمانی می آورد. گناهان آثاری دارد. در دعای کمیل می خوانیم:

اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتى تَحْبِسُ الدُّعاءَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَقْطَعُ الرَّجَاءَ: خداوندا، گناهانی که دعا را حبس می کند ببخش! خداوندا، گناهانی که امید را قطع می کند ببخش

امام سجاد علیه السلام فرمود: از گناهانی که پشیمانی می آورد، نداشتن وصیت است. وصیت یک کار آسان و بی هزینه ای است، ولی ترک آن خسارت بزرگی است.

نیست مسلمانی شب را به صبح بیاورد، مگر این که وصیت نامه او آماده و زیر سرش باشد.

وصیت نامه مسلمان باید آماده و به روز و در دسترس باشد. می فرمایند:

أَكْثَرَ صِیاحِ أَهْلِ النَّارِ مِنَ التَّسْویفِ،(1) بیشترین فریاد اهل دوزخ را از دست امروز و فردا کردن است.

وقتی در دنیا بودند، می گفتند: حالا امروز نشد فردا. این یک هشدار است. بیشتر فریاد جهنمیان به خاطر امروز و فردا کردن در دنیا است. می گوییم: وصیت بنویسید. می گوید: حالا این ایام تمام بشود. بعد یک فرصتی پیدا کنم.

برخی می گویند به ما سفارش می کنند که وصیت نامه خود را بنویسید، کفن هم داشته باشید، قبر هم داشته باشید. آن وقت عزرائیل می گوید: همه چیز آماده است فعلا این را ببرم تا بقیه آماده بشوند. این با باورهای دینی ما سازگار نیست. قرآن کریم می فرماید: مرگ یک لحظه تقديم و تأخیری ندارد.(2)

به امام صادق علیه السلام گفتند: این کسانی که از دنیا می روند. چشم بعضی از آنها باز است و چشم بعضی دیگر بسته است. شاید در بین مردم شنیده باشید که می گویند: کسی که چشم او باز است، چشم او به دنبال دنیا مانده. حضرت فرمود: این چه حرفی است؟! آن کسی که چشمش باز است، مهلت بستن نداشته است. آن کسی هم که چشمش بسته است، مهلت باز کردن نداشته است.

ص: 177

مرگ با این چیزها تقديم و تأخیری پیدا نمی کند، بلکه اموری مثل وصیت و تهیه کفن باعث طول عمر انسان است.

می خواهم تمام اموال خود را وقف یک بیمارستان کنم، مرکز ایتامی، مسجدی، مدرسه ای بسازم. اختیار با خود اوست. هر طور می خواهد انجام بدهد.

انسان تا زنده است هر کاری با مال خود می خواهد می تواند انجام بدهد. مختار است. اما برای بعد از مرگ خود اگر می خواهد وصیت کند، اختیار او فقط نسبت به یک سوم اموال است.

روزه ندهد، دینی به گردن او نیست. چرا؟ چون من یک کلمه ننوشتم. این خیلی مهم است. این غیر از بحث نمازی است که بر گردن پسر بزرگ است.

اگر حج به گردن اوست، باید در وصیت نامه بنویسد. حج خیلی مهم است. ما نباید آن را ساده بگیریم.

مرحوم آیت الله حاج آقا مرتضی حائری، فرزند مؤسس حوزه علميه قم فرمودند: رفیقی داشتم از دنیا رفت. خواب او را دیدم که کور است. تعجب کردم. از بچه های او پرسیدم. پدر شما چه مشکلی در زندگی داشت؟ او در زمان حیات چشم داشت. گفتند: واجب الحج بوده و مكه نرفته است. از بس آقای حائری به این رفیق علاقه داشت، نیابت حج برای او گرفته بود.

حج خیلی مهم است. امام صادق علیه السلام فرمودند: کسی که حج بر او واجب شده و نرفته است، هنگام مرگ به او می گویند: یهودی یا نصرانی بمیر(1) البته حج را اگر ننویسند هم، وارث باید انجام بدهد. البته اگر وارث، وارث خوبی باشد. خداوند کسی را گرفتار بد وارث نکند! شنیدید که می گویند: بی وارث و بد وارث.

سوم اگر خمس و زكاتی بدهکار بودیم و ندادیم بنویسیم.

چهارم رد مظالم را هم بنویسیم.

است. بنویسیم به چه کسی چقدر بدهکار هستیم. تا این که اگر بعد از مرگ وقتی طلبکار می آید گرفتار نشود. گاهی سند دست مردم نیست. حق مردم از بین می رود.

و از جمله حق الناس که بسیار مهم است، بحث مهریه همسران ماست. این جزء حق الناس است. اگر خانم از من طلب دارد، اگر در زمان حیات نداده ام، حداقل در وصیت نامه خود بنویسم.

یک جوانی از دنیا رفته بود. پدر او آمد درباره تقسیم ارث او بپرسد. او فقط یک آپارتمان داشت که آن زمان شصت میلیون تومان ارزش داشت. در حالی که مهریه همسرش یکصد و بیست میلیون تومان بود. تمام این خانه برای مهری که به همسر خود بدهکار بود رفت. نه تنها آن خانه، بلکه به پدر او گفتم: اگر می خواهی خدمتی به فرزند از دست رفته خود بکنید، این شصت میلیون، شصت میلیون هم شما روی این بگذارید و بابت مهریه پرداخت کنید. پس مهر جزء حق الناس است.

می کنیم و آن را در مواردی که در وصیت ذکر کرده است مصرف می کنیم.

فرض کنید این شخص وصیت کرده است که یک سوم مال من را مثلا برای نماز و روزه بدهید. یا به کار خیری وصیت کرده، مثلا گفته است که یک سوم از دارایی من را برای مسجدی، برای ایتامی، برای بیمارستانی، برای مدرسه ای، برای یک کار خیری بدهید.

پس از جدا کردن ثلث مال و مصرف آن در جایی که وصیت کرده، هر چه باقی ماند بر اساس آنچه خداوند مقرر کرده است، بین وارثان تقسیم می شود.

خدا آیت الله احمدی میانجی را رحمت کند! در وصیت نامه خود نوشته بودند: من نمی خواهم این قدر دنبال مجالس و تشریفات و این چیزها باشید. به قول ایشان این تشریفات برای بزرگداشت زندگان است. واقعا همین طور است. اگر ما می خواهیم به میت خدمتی بکنیم، به وصیتها رسیدگی کنیم. میت را معطل نکنیم.

یکی می گوید: پدر من یک چیز دیگری به من گفته. آن فرزند می گوید: پدر به من گفته این خانه برای تو. آن می گوید: نه، پدر به من گفته آن باغ برای تو. آن می رود یک کاغذ دیگر می آورد می گوید این وصیت پدر است. دیگری یک وصیت نامه دیگر نشان می دهد. و دعوا شروع می شود.

بنابر این، هم وصی باشد، هم شاهد باشد، هم ثبت بدهیم و از همه مهم تر در حضور یک عالم باشد.

يُعْمَلَ فِيهِ مِنْ بَعْدِكَ؛(1) ای فرزند آدم، تو خود وصی خود باش. و آنچه را که می خواهی پس از مرگ تو بدهند، پیش از مرگت از مال و دارایی ات بده.

به امید چه کسی هستی؟ اگر داری الآن بده. مهر همسر خود را الآن بده. کار خیری می خواهی بکنی الآن بكن، به امید اولاد نباشیم. آخر آن این است که می گوید: ما یازده نفر بسوزیم بهتر است، یا آن یک نفر بسوزد. خیلی ها این طور بودند.

خویشاوندی داشتم که در زمان حیات خود کوتاهی کردم و نتوانستم از مال دل بکنم و به او هم کمکی بکنم، خواهری داشتم، برادری داشتم، عمه زاده ای داشتم، عموزاده ای داشتم، یا نوادگانی داشتم به اینها نرسیدم حداقل بیایم در این وصیت جبران کنم و از ثلث مال خود برای آنها مقداری معین کنم.

متأسفانه بسیاری از مردم به این مسائل کمتر توجه دارند. اگر من امکانات مالی دارم و نوه من ندارد، نفقه زندگی او بر من واجب است. بعضی ها می گویند: پسر و دختر ما که از خانه رفته، دیگر به ما ربطی ندارند. دخترم را شوهر دادم، پسرم ازدواج کرده، آیا باز هم من ضامن هستم؟؟

اگر وضع مالی من خوب است و فرزند من نیازمند است، هرچند ازدواج کرده است. ولی چون گرفتار است و نیاز دارد، نفقه آنها واجب است، نه مستحب. می فرماید: برای کسانی که کوتاهی کردیم حداقل با وصیت خود جبران کنیم.

الْحِسابِ؛(1) و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده، می پیوندند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حساب بیم دارند.

پسر عمو قصد جان امام را داشت، امام فرمود: هفتاد دینار به این آقا بدهید. او بد کرده، من می خواهم خوبی کنم. بنابراین، این هم نکته مهمی در وصیت است.

نکن. پدرم گفته: من به این مسجد کمک می کردم، شما هم کنید. این ها خیلی اثر دارد.

بعضی ها رابطه عاطفی شدید با پدرها و مادرها دارند. یک وصیت نامه اخلاقی هم بنویسید. بچه های من، نماز را از یاد نبرید، روزه را از یاد نبرید، محرم و صفر را فراموش نکنید. ایتام را فراموش نکنید. بی بضاعت ها را از یاد نبرید. من ماه رمضان به چند خانواده کمک می کردم. من هر سال قبل از عید خانواده هایی را پوشش می دادم. قطعا وصیت های اخلاقی مؤثر است.

عازم بدانیم. کلام امیر مؤمنان علیه السلام را فراموش نکنیم، به امید آینده نباشیم. «كُنْ وَصِيَّ نَفسِكَ؛ تو خود وصی خود باش.»

ص: 192

این وصیت نامه دارای شش بخش است:

او زنده باشد، خود به خود او سرپرست فرزندان پسر خویش است.

اما اگر پدربزرگ او، یعنی پدر پدر او در حیات نبود. در این صورت باید سرپرستی را در وصیت نامه خود معین کند. اگر کسی این کار را نکرد و از دنیا رفت، آن وقت باید برای تعیین سرپرست به حاکم شرع مراجعه کرد.

بنابر این، کسی که از دنیا رفته و فرزند صغیری داشته باشد و قیمی برای فرزند صغیر خود تعیین نکرده است، حاکم شرع باید شخصی را به عنوان سرپرست مشخص کند.

اتفاقا امام رحمه الله در وصیت نامه خود که در سال 1330 نگاشته اند فرموده اند: اکنون یک فرزند غير بالغ به نام احمد دارم. وصي من قيم اوست. امام مرحوم حاج آقا مصطفی را وصی و قيم تعیین کرده بودند.

باشند، تصرف در ملک این میت حرام است و نماز در آن بدون اجازه ولی شرعی باطل است.

اگر کسی در یک حادثه ای از دنیا رفته است و مردم و بستگان به خانه او می آیند، ولی شرعی، یعنی پدربزرگی هم ندارد، برای او ولی شرعی هم تعیین نکرده اند، رفتن به این خانه و نماز در این خانه جایز نیست.

در استفتائات مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی، در مورد مخارج تجهیز میت، مصارف سوم، هفتم، چهلم، میتی که وصیتی نکرده است پرسیده اند: میت دارای فرزندان صغير است، چه باید کرد؟

فرمودند: مخارج تجهیز به مقدار واجب از اصل برداشته می شود. مقدار واجب یک کفن است. بیش از این نمی توانید بردارید. مگر این که ولی شرعی داشته باشد، یا حاکم شرع ولی شرعی تعیین کند و اجازه بدهد.

البته ولی که تعیین شد، تازه تصرفاتی جایز است که به مصلحت صغير باشد. نمی توان هر چیزی از مال صغير برداشت. بنابراین، وصیت و تعیین سرپرست و قیم بسیار مهم است. همه این مشکلات با این وصیت حل می شود.

رشید نیست، چگونه می توان در اموال او تصرف کرد؟ چون فقط به اندازه مقدار واجب کفن می توان در اموال میت تصرف کرد. حتی مقدار مستحب کفن را هم اجازه نداده اند.

فرموده اند: مخارج تجهیز، به مقدار واجب از اصل. بیش از آن چون میت وصیت نکرده است، باید از مال فرزندان کبیر و با رضایت او، اگر وارث کبیری وجود دارد و الا نه.

عین همین سؤال را درباره هزینه مجالس پرسیده ند. که فرمودند: جایز نیست.

بنابر این، تعیین سرپرست، و وصیت به ثلث، مشكل تصرف در این مال را حل می کند. اگر پدر خانواده وصیت می کند، خیلی خوب است که سرپرستی را به همسر خود، یعنی مادر فرزندان خود بدهد. اگر مادر دنبال تكفل فرزندان است، بهتر است سرپرستی را به او بدهیم.

بهتر است این مسأله را هر کس از مرجع تقلید خود بپرسد. بعضی از مراجع می فرمایند: بله، باید تورم مورد لحاظ قرار بگیرد و نرخ روز ملاحظه شود و بعضی گفته اند: نه.

انوار طيبه، چهارده معصوم در کنار من بودند. فاطمه زهرا علیهاالسلام به امام زمان علیه السلام سفارش کردند که پسرم! امسال شما به نیابت این آقا به مکه برو. من یک سال منتظر بودم تا امام زمان از من نیابت کرده و من آزاد شدم. (1)

آیا ما می توانیم به امید این باشیم که امام زمان علیه السلام از ما نیابت کند؟! حج را جدی بگیرید!

آینده قضای روزه را تأخیر بیندازد، باید کفاره تأخیر بدهد. البته این موجب نمی شود که قضای روزه از او ساقط شود، بلکه باید در سالهای بعد بگیرد.

مردم یک گروه از آن را توجه دارند. اگر بپرسند چه کسی واجب النفقة شما است؟ سریعا می گوییم همسر ما واجب النفقة ماست. همسر در گروه اول است.

دوم، فرزندان و نوه های ما. حتی اگر فرزند من ازدواج کرده است، ولی نیازمند است و من می توانم باید بدهم. اگر نوه دارم و نیازمند است، اگر من می توانم، نفقه او به عهده من است.

سوم: پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ. نفقه این سه گروه بر ما واجب است. این ها واجب النفقة ما هستند. اگر من توانایی دارم باید نفقه آنها را بدهم.

البته در مرحله اول نفقه همسر است. نفقه همسر بر همه مقدم است. اگر کسی نمی تواند، فقط نفقه همسر را باید بپردازد. اگر بیشتر از این می تواند، بقیه را هم باید بپردازد، البته در صورت نیاز آنها.

در وصیت نامه مرحوم آیت الله بروجردی آمده است: یک سوم اموال ایشان وقف عزاداری سید الشهدا علیه السلام شود.

اگر واقعا وضع مالی ورثه خوب است، یا مثلا از ارث ما می خواهند زندگی خود را رونق بیشتری بدهند، فکر می کنند که اگر ارث پدر به دست ما بیاید، مثلا می توانیم ماشین خود را بهتر کنیم. پرده های خانه را مبلمان و دکوراسیون خانه را عوض کنیم. در این صورت، به جای این کارها، اگر ثلث باقی مانده را برای یتیمی وصیت کنیم، یا برای مسجدی، مدرسه ای، و یا بیمارستانی بهتر است.

نکته دوم؛ چنان که مرحوم آیت الله احمدی میانجی سفارش می کردند که نگویید: یک سوم تمام اموال من. چون وقتی گفتی یک سوم تمام اموال من، ورثه گرفتار می شوند. یک سوم تمام اموال، یعنی از هر چیزی که دارد باید یک ثلث آن به مصرف ثلث برسد. مثلا اگر سه جفت کفش دارد، باید یک جفت آن برای ثلث مصرف شود. و کار برای ورثه مشکل می شود. بنابراین، بهتر است مثلا بگوییم: یک سوم اموال من از خانه، یا از پول نقد.

البته در نتیجه فرقی نمی کند، چون همه دارایی ها را محاسبه می کنند و به اندازه یک سوم آن از خانه یا از پول نقدی که دارد به مصرف آنچه در وصیت آمده است می رسانند. اگر سه جفت کفش دارد یک جفت آن را برای ثلث نمی دهند. بلکه یکجا حساب می کنند.

در این صورت تا مادامی که مادر زنده است، فرزندان نمی توانند این خانه را بفروشند و تقسیم کنند. ولی این خانه از ملک فرزندان و از ارث فرزندان بیرون نیست. زمانی که مادر از دنیا رفت. می توانند تقسیم کنند.

البته این نیازمند ایجاب و قبول است. یعنی باید به خانم خود بگوید تا زمانی که زنده هستی، من استفاده از این خانه را به شما واگذار کردم و او هم بگوید پذیرفتم. این ایجاب و قبول می خواهد.

کنند، گفتند: یک محضردار را بیاورید. من می خواهم وصیت نامه خود را محضری کنم. محضری بکنید که بعدا مشکلی پیش نیاید.

هم کنار بگذارند، نه این که آن را مصرف کنند و بعد دیگر چیزی برای آنجا نمانده باشد.

مطلب بعد این که بسیاری سؤال کردند که نماز و روزه را به چه کسی بدهیم؟ نماز و روزه هم مثل حج می ماند. به هر کسی ندهید. از دفاتر مراجع سؤال کنید، حتما مشکل برطرف می شود.

نکته آخر این که ارتباط با عالمان دین بسیار می تواند به تنظیم یک وصیت نامه شرعی و صحیح کمک کند تا احیانا از کسی حقی ضایع نشود.

ص: 208

ص: 210

برای جمع بندی مباحثی که تاکنون در باب وصیت مطرح شد و آشنایی بیشتر خوانندگان با احکام و آداب وصیت چهل و دو نکته مهم را یادآور می شویم:

1- برای تنظیم وصیت نامه، حتما به یک عالم دینی که به مسائل وصیت آشنایی کامل داشته باشد و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه فرمایید؛ زیرا وصیت، احکام و مسائل ویژه ای دارد که بدون مراجعه به عالم دینی روشن نمی شود.

امروزه در موارد فراوانی مشاهده می شود که به دلیل اشکالات و یا ابهامات در وصیت نامه، عمل به آن با مشکل روبه رو شده و گاهی موجب اختلاف شدید میان وارثان گردیده است.

همچنین متن وصیت نامه باید بدون ابهام و گویا باشد، ابهام در وصیت نامه مشکلات بسیاری به وجود می آورد که گاهی فقط از راه مصالحه میان وارثان قابل حل است و همین مسأله سبب درگیری میان وارثان می گردد.

بار دیگر یادآور می شود: مطالعه این نوشته، برای تنظیم وصیت نامه کافی نیست و حتما به یک عالم دینی مراجعه فرمایید. همچنین در عمل به وصیت نامه دیگران پس از مرگ آنان، از مراجعه به عالم دینی کوتاهی نفرمایید.

ص: 211

2- وصیت کردن بر کسی که به دیگران بدهکار است، یا امانتی از مردم پیش او می باشد، و یا واجباتی مانند نماز، روزه، حج و کفارات بر عهده دارد واجب است.

نداشتن وصیت نامه، گاهی سبب از بین رفتن حقوق خود، و یا بازماندگان و یا طلبکاران می شود. این که معلوم نباشد انسان به چه افرادی بدهکار و از چه افرادی طلبکار است، یا چه مقدار نماز و روزه قضا دارد و یا حج خانه خدا به گردن او می باشد یا نه، شایسته یک مسلمان نیست.

داشتن وصیت نامه کار آسان و بدون هزینه ای است که بسیاری از مشکلات را برطرف می کند. در موارد فراوانی نداشتن وصیت نامه یا مبهم بودن آن موجب اختلاف و حتی گاهی درگیری های شدید میان وارثان می شود.

امروزه شاهد پرونده های زیادی در دادگاه ها در این زمینه هستیم که متأسفانه گاهی حتی میان برادران و خواهران در چگونگی تقسیم ارث پدر یا مادر درگیری شده است. بنابراین، با نوشتن وصیت نامه از این گونه مشکلات جلوگیری کنیم.

3- کسی را که برای اجرای وصیت خود معین می کنیم، باید مورد وثوق و اطمینان باشد.

4- از مهم ترین آثار نوشتن وصیت این است: کسی که نماز و روزه او قضا شده، اگر وصیت کند برای او نایب بگیرند، وارثان مكلف به گرفتن نایب خواهند بود. اما اگر وصیت نکند، به نظر مشهور مراجع تقلید، وارثان حتی اگر از موضوع آگاه باشند، در این زمینه تکلیفی ندارند.

ص: 212

البته بعضی از مراجع تقلید در بعضی موارد، نه همه موارد قضای نماز و روزه پدر را بر پسر بزرگتر واجب می دانند و به نظر بعضی از مراجع تقلید، نماز و روزه مادر هم بر پسر بزرگتر واجب است.

یادآور می شود که وصیت به قضای نماز و روزه مسئولیت ما را در قیامت بر نمی دارد، زیرا چه بسا به وصیت ما عمل نشود. بنابر این، تا می توانیم خودمان قضای نماز و روزه خود را به جا آوریم.

5- در فاصله های کوتاه، مثلا چند ماه یک بار وصیت نامه را مورد مطالعه قرار دهید تا اگر مواردی از آن نیازمند اصلاح و یا تغییر است. انجام پذیرد. و در صورتی که اقدام به تغییر وصیت نامه کردید، در وصیت نامه جدید بنویسید که تمام وصيتها قبل از این تاریخ باطل می باشد.

6- بهتر است همان گونه که امیر مؤمنان علیه السلام در «نهج البلاغه»، فرموده است: خودمان وصی خود باشیم و آنچه از کارهای خیر که دوست داریم بعد از ما برای ما انجام دهند، در زمان حیات خویش انجام دهیم.(1)

7۔ انسان تا زنده است می تواند هرگونه تصرفی در دارایی خود انجام دهد و به هر کس هر مقدار که می خواهد ببخشد، اما نسبت به بعد از مرگ خود فقط به چگونگی هزینه کردن یک سوم از دارایی خود پس از مرگ اختیار دارد و بیش از آن خارج از اختیار اوست.

8-چگونگی تقسیم ارث میان وارثان به گونه ای است که خداوند معين فرموده است. بنابراین، بیش از وصیت به یک سوم نمی توان وصیت کرد. مثلا نمی توان وصیت کرد که ارث پسر و دختر در دو سوم باقی مانده

ص: 213

یکسان باشد، و یا بیش از آنچه خداوند معین فرموده است به یکی از وارثان پرداخت شود.

بنابراین، اگر مثلا یکی از فرزندان ما خدمت بیشتری به ما کرده است، نمی توانیم وصیت کنیم که او بیشتر از آنچه خداوند معین فرموده است از دو سوم باقی مانده ارث ببرد. مگر آن که همه وارثان بالغ و رشید بوده و به این گونه تقسیم و یا بخشی از آن در زمان حیات، یا بعد از مرگ وصیت کننده راضی باشند و اجازه دهند.

اگر بعضی از وارثان اضافه بر ثلث را اجازه دهند و بعضی اجازه ندهند، وصیت به بیش از ثلث نسبت به سهم اجازه دهندگان نافذ و نسبت به دیگران باطل خواهد بود.

9- محروم کردن برخی از ورثه از ارث معنا ندارد و بی تأثیر است. بنابراین، اگر از یکی از ورثه ناراضی هستیم، نمی توانیم او را از ارث محروم کنیم، یا وصیت کنیم به او ارث کمتری بدهند.

البته بعضی از مراجع تقلید می فرمایند: اگر میت به محروم کردن بعضی از ورثه وصیت کند، و وصیت به ثلث هم نداشته باشد، ثلث مال او به دیگر ورثه پرداخت خواهد شد و به کسانی که وصیت کرده است تا از ارث محروم باشند، از ثلث چیزی داده نمی شود. (1)

10- بهتر است در وصیت به یک سوم یعنی «ثلث» عين مخصوصی از دارایی را تعیین کنیم تا به اندازه یک سوم از همان عین برداشته شود. مثلا قید کنیم که از خانه یا مغازه یا پولهای نقد، یک سوم برداشته شود؛ زیرا

ص: 214

وصیت به یک سوم از همه دارایی برای وارثان موجب زحمت خواهد بود. چون در این صورت یک سوم به طور مشاع در همه دارایی خواهد بود و جدا ساختن آن باید با رضایت همه شرکا صورت گیرد.

11- وصیت به پرداخت مبلغی از ثلث برای خویشاوندانی که وارث نیستند، مانند نوادگانی که پدر یا مادرشان از دنیا رفته است و یا وصیت به مبلغی غیر از سهم ارث برای پدر و مادر مستحب است و در قرآن کریم و روایات تأکید فراوانی به آن شده است.

در سوره بقره می خوانیم

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ(1) بر شما مقرر شده هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر چیز ارزشمندی (مالی) از خود به جای گذارده، برای پدر و مادر و خویشاوندان، به طور شایسته وصیت کند. این وظیفه ای است بر پرهیزکاران.

12- تغيير وصیت تا آخرین لحظه حیات امکان پذیر است. بنابراین، هرگاه انسان بخواهد وصیت خود را تغییر دهد و به شکل دیگری وصیت کند ممکن است. و در صورتی که از وصیت گذشته خود برگردد، آن وصیت باطل می شود و باید به وصیت جدید عمل کرد.

13- مردی که از دنیا می رود به طور طبیعی مطابق قوانین دینی، پدر او یعنی پدر بزرگ پدری فرزندان صغيرش قیم و سرپرست آنان خواهد بود، و همین طور پدر پدربزرگ.(2) اما اگر آنها در قید حیات نباشند، در صورتی

ص: 215

که سرپرستی برای فرزندان صغير خود تعیین نکنیم، باید توسط حاکم شرع سرپرستی معین گردد.

در صورتی که بدون سرپرست مال صغير از بین می رود با خودشان آسیب می بینند، تعیین سرپرست لازم است. و در هر صورت بدون اجازه ولی شرعی کمترین تصرف در اموال میت جایز نمی باشد. البته اجازه ولی شرعی هم در کارهایی است که مصلحت صغير در آن باشد.

لازم به یادآوری است که به طور طبیعی سرپرستی فرزندان صغير به مادر تعلق نمی گیرد، مگر این که پدر در وصیت نامه خود او را به عنوان سرپرست تعیین کرده باشد، یا توسط حاکم شرع به عنوان سرپرست تعیین شود.

14- فرزندانی نیاز به قیم و سرپرست دارند که بالغ و رشید نباشند.

15- قبل از هر گونه تصرف در اموال میت، باید بدهی های او را، مانند هزینه حج واجب، خمس، زکات، مظالم عباد که به صورت حتمی و قطعی بر عهده مت بوده است پرداخت نمود. اما در مورد مظالم عباد احتیاطی، وصیت به پرداخت از ثلث لازم است. همچنین بدهکاری به افراد، مانند مهریه همسر و ... را باید از اصل مال میت پرداخت نمود، اگر چه میت به هیچ کدام وصیت نکرده باشد.

مظالم عباد بدهی هایی است که طلبکاران آن را نمی شناسیم و قابل شناسایی نیستند. در این صورت با اجازه حاکم شرع به نیت طلبکاران به فقیر داده می شود.

در ضمن، تمام بدهی های مدت دار انسان پس از مرگ، به روز شده و

ص: 216

باید فور توسط وارثان، از اموال میت پرداخت شود. پس از پرداخت این حقوق و بدهی ها، اگر از مال میت چیزی اضافه آمد، چنانچه در مورد ثلث اموالش وصیت کرده باشد، باید به وصیت او عمل کرد و پس از آن بقية اموال به وارثان تعلق دارد.

به عبارت دیگر تقسیم دارایی های کسی که از دنیا می رود در سه مرحله انجام می گیرد:

مرحله اول: پرداخت بدهی های میت، چه دیون شرعی مانند: خمس زكات، مظالم عبادی که حتما بر عهده وی بوده است و چه بدهی های او به مردم

این موارد باید از اصل مال میت برداشته شود، هر چند تمام ثروت او را در بر گیرد و هر چند در این موارد وصیتی نکرده باشد.

همچنین وصیت های مالی بدنی، مثل حج که بر او واجب شده است، باید از اصل مال برداشته شود. پرداخت مهر همسر نیز از اصل مال میت و در همین مرحله است.

مرحله دوم: اگر وصیت کرده است که مثلا مسجدی بسازند و یا به نیازمندان کمک شود، این گونه موارد از ثلث میت پرداخت می شود و اگر از ثلث بیشتر شود، مشروط به اجازه وارثان است و اگر آنها اجازه ندادند، وصیت به بیشتر از ثلث باطل است. همچنین وصیت به نماز و روزه از ثلث و به مقدار ثلث انجام می شود.

مرحله سوم: دو سوم باقی مانده از اموال میت میان وارثان به همان صورتی که در احکام ارث آمده است تقسیم می شود.

ص: 217

16- اگر برخی از وارثان میت، حاضر به پرداخت دیون میت نباشند، و وصی هم در پرداخت دیون نتواند به وظیفه خود عمل کند، هر کس که به او ارث می رسد، باید از ارث خود همه ديون او را بپردازد.

17- به فتوای بیشتر مراجع تقلید، ارث زن از شوهر با داشتن اولاد (چه از این زن یا از زن دیگر) یک هشتم از اموال شوهر (غير از زمین) می باشد و وارثان برای تقسیم ارث می توانند خانه مسکونی را تصرف و به فروش برسانند و گاهی با تقسیم خانه مسکونی میان وارثان، همسر انسان آواره می گردد و ممکن است سهم ارث او به مقداری نباشد که بتواند خانه مسکونی آبرومندی برای خود تهیه کند و یا حتی اگر بتواند، جابه جایی او از خانه و محله ای که سال ها در آن زندگی می کرده و به آن انس و علاقه پیدا کرده است برای او مشکلاتی ایجاد می کند.

برای حل این مشکل راهی وجود دارد که وارثان نیز ضرری نمی بینند. جمعی از بزرگان دینی از این راه حل استفاده نموده اند. از جمله امام خمینی رحمه الله (1) و آن این که انسان می تواند در زمان حیات خود حق استفاده از خانه مسکونی خود را تا زمان حیات همسرش به او واگذار کند. در نتیجه با مرگ شوهر، استفاده از خانه مسکونی همچنان در اختیار همسر خواهد بود و وارثان پیش از وفات همسر نمی توانند خانه را میان خود تقسیم کنند.

به این کار در اصطلاح فقه اسلامی «عمری» می گویند. یعنی مرد به همسرش می گوید: حق استفاده از خانه مسکونی خودم را تا زمان حیات

ص: 218

شما به شما واگذار کردم و پس از آن همسر می گوید: پذیرفتم. البته باید خانه مسکونی را معین کند که کدام خانه است.

این نوع وصیت نیازمند شرایط خاصی است که حتما برای آگاهی از آن باید به یک عالم دینی و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه شود.

لازم به یادآوری است که در این صورت تا زمانی که شوهر زنده است، خانه از ملک شوهر بیرون نمی رود و پس از مرگ شوهر نیز از ارث وارثان بیرون نمی رود. البته با این کار، منافع خانه به ملک همسر در می آید. حتی اگر شوهر خانه را بفروشد، خریدار خانه، تا زمان حیات همسر او مالک منافع خانه نمی شود، بلکه بعد از مرگ همسر او مالک می شود.

همچنین انسان می تواند حق استفاده از تمامی اثاث خانه را از همین راه به همسرش تا زمان حیات همسرش واگذار نماید. بسیار مناسب است این گونه موارد در وصیت نامه آورده شود. برای توضیح بیشتر در این مسأله به «کتاب وقف) مراجع تقلید مراجعه فرمایید.

18- انسان می تواند یک سوم اموالش را برای انجام کارهای خیر بعد از مرگش وصیت کند. اما وصیت به یک سوم برای امور خیریه در صورتی خوب است که وارثان، نیازمند و گرفتار نباشند. اما اگر آنان نیازمندند، بهتر است به کمتر از یک سوم، مثلا یک چهارم یا یک پنجم وصیت کند و یا اصلا وصیتی به کارهای خیر نکند.

همچنین اگر وارثان نیازمندند، از هزینه کردن تمام دارایی خود در

ص: 219

کارهای خیر قبل از مرگ خودداری کند.

در روایتی آمده است: یکی از یاران پیامبر صلی الله عله و آله از دنیا رفت و فرزندان خردسالی از او بر جای ماند. او در آستانه مرگ، اموال خود را در راه خدا صرف کرد، به گونه ای که هیچ مال دیگری از او باقی نماند.

هنگامی که پیامبر صلی الله عله و آله باخبر شدند فرمودند: با او چه کردید؟ گفتند: او را دفن کردیم. حضرت فرمودند: اگر قبلا آگاه شده بودم، اجازه نمی دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید؛ چرا که فرزندان خردسال خود را رها کرده تا از مردم گدایی کنند. (1)

19- برای جلوگیری از مشکلات قانونی، بهتر است وصیت نامه خود را در دفتر اسناد رسمی به ثبت برسانیم.

20- بدهی به دیگران از جمله مهر همسر، اگر پول باشد و مدت زیادی گذشته باشد، به فتوای بعضی از مراجع تقلید باید پرداخت آن به نرخ روز و با محاسبه تورم صورت پذیرد، و یا مصالحه شود.

بنابر این، در این مسأله باید به فتوای مرجع تقلید خود عمل کنیم. همچنین تاریخ بدهکار شدن خود را بنویسیم، تا در صورتی که محاسبه تورم لازم بود، فاصله زمانی معلوم باشد.

21- نایب گرفتن در حج واجب (حجة الاسلام)، پس از مرگ، در صورتی واجب است که حج بر انسان مستقر شده باشد، یعنی با وجود شرایط استطاعت حج را ترک کرده باشد.

22- سعی کنیم بدهی های خود را در زمان حیات بپردازیم و یا حداقل

ص: 220

به مقدار بدهی ها، میراثی از خود به جا بگذاریم.

در روایتی آمده است هنگامی که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تقاضا می شد به جنازه مسلمانی که بدهکار است نماز بخوانند، حضرت سؤال می فرمودند: آیا مالی که با آن بدهی اش را بپردازند به ارث گذاشته است؟ اگر می گفتند آری، حضرت بر جنازه او نماز می خواندند و در غیر این صورت می فرمودند: خودتان به جنازه او نماز بخوانید.(1)

23- فرق گذاشتن بین فرزندان به دلیل این که یکی پسر است و دیگری دختر، با یکی پست و مقام دارد و دیگری ندارد، در زمان حیات و بعد از مرگ کار خوبی نیست.

بنابر این، در وصیت نامه برای بعضی از فرزندانمان بیش از سهم ارثی که خداوند تعیین کرده است، سهم اضافه ای وصیت نکنیم. مگر در موارد خاص، مانند این که در میان فرزندانمان يكي از آنان از نظر مالی گرفتاری بیشتری داشته باشد.

24- تأخیر در عمل به وصیت نامه صحیح نیست و باید بدون فوت وقت به وصیت نامه عمل شود. بهتر است در زمان عمل به وصیت نامه از نظارت یک عالم دینی که به مسائل وصیت آگاهی داشته باشد استفاده کنیم، و در صورت امکان به دفتر مراجع تقلید مراجعه کنیم.

25. همان گونه که در قرآن کریم سفارش شده است، برای وصیت نامه از دو شاهد عادل استفاده کنیم و اگر امروزه از وسایل جدید مانند ضبط صدا و تصویر استفاده شود بهتر است. در سوره مائده، آیه 106 می خوانیم:

ص: 221

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ...؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد، در موقع وصیت باید از میان شما، دو نفر عادل را به شهادت بطلبد ..

26- بسیار مناسب است وصیت کنیم از ثلث ارث ما، مبلغی به عنوان مظالم عباد پرداخت شود، تا اگر به افرادی مدیون بوده و یا خسارتی وارد نموده و غفلت کرده و یا فراموش نموده ایم جبران شود.

27- وصیت به قضای نماز و روزه احتیاطی اضافه بر نماز و روزه هایی که يقين به قضا شدن آن داریم بسیار خوب است.

لازم به یادآوری است که به نظر بعضی از مراجع تقلید، اگر پدر یا مادر از روی نافرمانی پروردگار، نماز و روزه خود را ترک کرده اند، قضای آن بر پسر بزرگتر واجب نیست.

در شرح زندگانی عالم وارسته مرحوم آخوند ملا عباس تربتی آمده است که وی تمام سهم ارث خود از پدرش را برای پدر به عنوان زکات، خمس و مظالم عباد پرداخت کرد. و می فرمود: معلوم نیست پدر من حقوق شرعیه اش را کاملا ادا کرده باشد.(1)

همچنین در وصیت نامه بعضی از بزرگان آمده است که چند سال نماز و روزه برای ایشان احتیاط استيجار کنند.

28- با توجه به این که برگزاری مجالس ترحیم، مانند اول، سوم، هفتم و اطعام به مردم، نیازمند اجازه وارثان می باشد و در صورتی که بین وارثان صغير و یا کبیری که به حد رشد نرسیده باشد، نمی توان از سهم او

ص: 222

برداشت. خوب است در وصیت نامه نوشته شود که هزینه این گونه مجالس و همچنین تصرفاتی که در خانه برای این گونه مراسم می شود، از ثلث محاسبه شود.

29۔ کسی که از دنیا می رود، باید خمس درآمدهای سال جاری او تا زمان وفاتش را و هر آنچه به فتوای مرجع تقلیدش خمس به آن تعلق می گیرد پرداخت کنند، یعنی مثلا اگر سال خمسی او چند ماه دیگر فرا می رسید و با زنده بودنش خمس درآمدهای خود را پرداخت می کرد، حال که در میان سال از دنیا رفته است، باید خمس درآمدهای او را تا زمان وفات محاسبه و پرداخت کنند.

بنابراین، لازم است تاریخ سال خمسی خود را و همچنین میزان درآمدهای خود در سال خمسی گذشته را در وصیت نامه بنویسیم تا خمس درآمدهایی که از سال خمسی گذشته تا زمان فوت به دست آمده، محاسبه و پرداخت گردد. و اگر کسی هیچ گاه سال خمسی نداشته، باید خمس هر آنچه به فتوای مرجع تقلیدش خمس به آن تعلق می گیرد را پرداخت نمود.

30- با توجه به این که انجام مستحبات در امور تجهیز میت، مانند مقدار مستحب در کفن (بیش از مقدار واجب) نیازمند اجازه وارثان میباشد و در صورتی که وارث صغیر یا کبیری که به حد رشد نرسیده باشد نمی توان از سهم او برداشت. خوب است انسان در وصیت نامه بنویسد که مقدار مستحب کفن و مقدار مستحب در دیگر هزینه های تجهیز، از ثلث مال او برداشته شود.

ص: 223

31- حتما نام مرجع تقلید خود را در وصیت نامه بنویسید؛ زیرا فتوای مراجع تقلید، در برخی از احکام متفاوت است و اطلاع از مرجع تقلید در عمل به وصیت لازم است.

32- بسیار مناسب است در وصیت نامه، به مسائل دینی و اخلاقی مانند: خواندن نماز اول وقت، تلاوت قرآن، شرکت در مجالس اهل بیت علیهم السلام و برگزاری آن، رعایت دوستی و محبت میان وارثان، رعایت حجاب و امثال آن سفارش شود.

33- بسیار خوب است علاوه بر وصیت نامه که موارد مهم در آن نوشته می شود، دفتر مخصوصی برای ثبت بدهکاری های خود داشته باشیم، تا به محض آن که به کسی بدهکار شدیم، آن بدهکاری را در دفتر مخصوص بنویسیم. و در وصیت نامه اصلی به معتبر بودن این دفتر و عمل به آنچه در آن آمده است، سفارش شود.

34- وصیت نامه خود را در چند نسخه بنویسید و در اختیار چند نفر قرار دهید تا در صورت گم شدن برخی از نسخه ها مشکلی پیش نیاید.

35- برای گرفتن نایب در حج و یا قضای نماز و روزه، باید شخص مورد اطمینان را انتخاب کرد و برای این کار حتما با دفتر مراجع تقلید تماس بگیرید؛ زیرا نایب شرایط ویژه ای دارد و هر کسی نمی تواند در این امور نیابت کند.

36- بهتر است در وصیت ها از وصیت به کارهایی که موجب زحمت بازماندگان می شود، مانند انتقال جنازه به جای دیگر و یا چگونگی برگزاری مراسم و امثال آن اجتناب کنیم.

ص: 224

37- وصیت نامه را در محلی قرار دهید که به هنگام نیاز به راحتی در دسترس باشد. محل وصیت نامه را به اطلاع بستگان خود برسانید. البته اگر با افشای متن وصیت نامه ممکن است برخی از وارثان به مخالفت با آن بپردازند، مخصوصا اگر آنها موافق وصیت به ثلث نیستند، بهتر است از افشای آن خودداری شود و به ثبت در دفتر اسناد و گرفتن شهود اکتفا گردد.

38- با توجه به این که امروزه بسیاری از مجالس ترحیم، همراه با یک سری تشریفات شده است، بسیار مناسب است در وصیت نامه بنویسیم که مجالس ترحیم ما در حد متعارف و به دور از تشریفات باشد و به جای آن، به پرداخت بدهی ها و انجام کارهای خیر و مستحب توجه شود.

39- بعضی از مردم برای فرار از مالیات بر ارث، تمام یا بخشی از دارایی خود را به صورت ظاهری و صوری به نام یکی از فرزندان خود در می آورند، اما غافل از این که گاهی این فرزند ادعا می کند که اینها به صورت واقعی به ملک او در آمده است و تمام وارثان دیگر را از ارث محروم می کند. بنابراین، انجام چنین کاری به مصلحت نمی باشد.

40- وظيفه ناظر بر وصیت، تابع قراری است که وصیت کننده معین می کند.

41- در هر موردی که مرجع تقلید شما اهدای عضو را جایز می داند، خوب است به اهدای عضو در آن موارد وصیت کنید.

42- به کسی که می خواهید او را وصی خود قرار دهید، اطلاع دهید تا اگر مایل به پذیرش آن نمی باشد، از تعیین او خودداری نمایید.

ص: 225

ص: 226

ص: 228

اگر من امروز وصیت کردم و دو ماه بعد پشیمان شدم، آیا می توانم تغییر بدهم؟

بله. آدم تا زنده است می تواند وصیت نامه خود را عوض کند و تجدید نظر کند.

یکی از فرزندان من فرزند ناخلفی است. خیلی من را اذیت کرد. من در وصیت نامه نوشتم به این هیچ ارثی ندهند. آیا درست است؟

نمی تواند این کار را بکند. محروم کردن وارث از ارث شرعا امکان ندارد.

بچه های من همه سامان گرفته اند. زندگی آنها خوب شده است. فقط یکی از بچه های من زندگی خوبی ندارد. آیا من می توانم در وصیت نامه خود بنویسم. وقتی از دنیا رفتم تمام اموالم را به همین یک فرزند من بدهید؟

این کار را هم نمی تواند بکند، انسان فقط برای یک سوم از مال خود نسبت به بعد از مرگ خود اختیار دارد. حتی اگر من وصیت کنم که بعد از مرگ من ارث دختر و پسر را مثل هم و به طور مساوی بدهند، قطعأ باطل است. من نمی توانم بر خلاف آنچه خدا تعیین کرده است بگویم. بعد از مرگ فقط در یک سوم مالم اختیار دارم.

ص: 229

من حق دختر خود را در زمان حیات خود داده ام. میخواهم که از ارث چیزی به او نرسد. آیا این امکان دارد؟

اینها هیچ کدام معنا ندارد. مگر این که الآن من وارث ها را جمع کنم و بگویم من دوست دارم بعد از مرگ من این طوری تقسیم بشود. البته اگر فرزندان همه کبیر هستند و بگویند ما راضی هستیم، مشکلی نیست. اما اگر اینها موافقت نکردند، من نمی توانم برای بعد از مرگ خود بیش از ثلث تصمیم بگیرم.

پدری که از دنیا رفته است، این طوری وصیت کرده است: خانه من برای پسر بزرگم، مغازه من برای پسر دوم من، باغ من برای پسر سوم من، ماشین برای دخترم. فلان مغازه من برای فلان دخترم، آیا می توان بر طبق این وصیت نامه عمل کرد؟

بنابراین، ما در زمان حیات خود می توانیم هر تصرفی در اموال خود انجام بدهیم. ولی سعی کنیم از تبعیض پرهیز کنیم. اما بعد از مرگ خود اگر می خواهیم وصیت کنیم، حق وصیت ما فقط در یک سوم مال است. یعنی من نمی توانم برای بیش از یک سوم مالم تعیین تکلیف بکنم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

من لَمْ یُحْسِنْ وَصِیَّتَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ کَانَ نَقْصاً فِی مُرُوءَتِهِ وَ لَمْ یَمْلِکْ الشَّفَاعَةَ(1) اگر کسی در وصیت خود خوب وصیت نکند، نشانه این است که از عقل کامل و مردانگی و جوانمردی برخوردار نیست و به شفاعت ما نمی رسد.

پدر من چند سالی است که فوت کرده است. ایشان در زمان حیات خود با این که از نیازمندی شدید خواهران ازدواج کرده من نیز آگاه بودند، به علت پسر دوست بودن خود، اکثر اموال را در زمان حیات به برادر ما بخشیدند.

اکنون بعد از فوت ایشان من و یکی از خواهرانم که ازدواج نکرده ایم، به همراه مادرمان از طریق قالی بافی امرار معاش می کنیم. حالا مدتی است که برادر من که زمین کشاورزی بزرگی را که مربوط به همه اعضای خانواده است و پدر من اتفاقا به او نبخشیده است، در دست دارد. ایشان از دادن حتی اجاره معمول این زمین به ما خودداری می کند. در حالی که می بیند ما در مضیقه هستیم.

جالب است که مادر من نیز در این بین از برادر من حمایت می کند و از من به خاطر این که از برادر خود خواستم که حق ما را بدهد، ناراحت است. آیا درست است که من و بقیه خواهرانم، حتی آن خواهرهایی که ازدواج کرده اند در مضیقه باشند و برادر من تنها به دلیل پسر بودن خود از همه اموال پدر بهره مند بشود؟

ص: 231

یا رسول الله، دارم، ولی می خواهم به این بدهم. حضرت فرمودند:

أَنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نَشْهَدُ عَلَى الْحَيْفِ؛(1) ما پیامبران شاهد ظلم و ستم نمی شویم.

اگر به ما می گفتند: می گفتیم چه اشکالی دارد، می خواهد یک باغی، یا خانه ای به فرزند خوب خود ببخشد. از ما تقاضا کرده است. کار خیری است، برویم شهادت بدهیم، مبارک هم باشد. اما حضرت کجا را می دید.

اگر کار این قدر دقیق است، آیا ما می توانیم این نوع تقسيمها و این نوع تبعیض ها را داشته باشیم؟

فکر می کنیم مثلا این فرزند پسر بهتر به درد ما می خورد. این فرزند چون ثروت بیشتر دارد، بهتر به داد ما می رسد. چون این پسر پست و مقامی دارد، بیشتر به درد ما می خورد. اگر همه امور را به خداوند واگذار کردیم، به اینجا نمی رسیم. امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:

الْحَيْفُ فِي الْوَصِيَّةِ مِنَ الْكَبَائِرِ؛(2) یعنی ظلم در وصیت، یکی از گناهان کبیره این است.

اگر کسی وصیتی کرد و از دنیا رفت، دیگری حق ندارد وصیت او را عوض و تبدیل کند. این گناه است. کسی حق ندارد در وصیت دیگری دست ببرد. همان طوری که او خواسته است باید عمل کنیم. اما بلافاصله در آیه بعد می فرماید:

فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ(1) ولی کسی که از انحراف و تمایل بیجای وصیت کننده ای نسبت به ورثه اش، یا از گناه او در وصیت به کار خلاف بیم داشته باشد و میانشان را سازش دهد، بر او گناهی نیست که خدا آمرزنده مهربان است.

اگر کسی بگوید: درست است من وصی هستم، ولی وقتی می روم این وصیت را بررسی کنم، می بینم این آقا در وصیت خود ظلم کرده است. «جَنَفاً أَوْ إِثْماً»؛ یا عمدا یا غیر عمد. می بینم خلاف شرع وصیت کرده است. هرچند من وصی هستم، ولی باید آن را برگردانم به آنچه که از ظلم به دور باشد.

گاهی پیش می آید که کسی می گوید: من می خواهم فرزندان خود را از ارث محروم کنم. اصلا معنا ندارد. ما تا زنده هستیم، اختیار اموال خود را داریم. تازه در زمان حیات هم نباید ظلم بکنیم. نباید فرق بگذاریم. این داستانی که از پیامبر گفتیم. مربوط به زمان حیات بود. دیگر بعد از مرگ مصیبت بزرگتر است.

متأسفانه یکی از باورهای غلط این است که می گویند: آقا خبر داری؟ یکی از فرزندان خود را از ارث محروم کردم؟ مگر کسی می تواند کسی را از ارث محروم کند؟ وقتی من از دنیا رفتم، دیگر دست من نیست. «کما فَرَضَ اللَّهُ: آن طور که خدا گفته» باید تقسیم شود. اگر هم این گونه وصیت کردم، ظلم در وصیت است.

قرآن می فرماید: شما که وصی هستی، آن را برگردان به آنچه که خدا گفته است. حق نداری به وصیت او عمل کنی. محروم کردن دست من نیست.

بنابراین، ظلم در وصیت. یکی محروم کردن کسی از ارث است. یکی هم وصیت بیش از ثلث است. مثلا من این پسر خود را دوست دارم، وصیت می کنم نیمی از اموال مرا به این پسرم بدهید. این دست من نیست. این مصداق دیگر ظلم در وصیت است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله یک روز صبح به جنازه مسلمانی که از دنیا رفته بود نماز خواندند. بچه های کوچکی داشت. حضرت دیدند بعد از ظهر بچه های کوچک او به گدایی افتاده اند. حضرت فرمودند: صبح پدر شما از دنیا رفته است. شما چرا به گدایی افتاده اید؟ گفتند: یا رسول الله، تمام اموال خود را صرف کارهای خیر کرده بود.

حضرت فرمودند: چرا به من خبر ندادید؟ گفتند: اگر می گفتيم چه می کردید؟ فرمودند: اگر خبر داشتم اجازه نمی دادم جنازه او را در قبرستان مسلمانها دفن کنند.(1)

این طور نیست که بگویم در زمان حیات وقف کردم. تو به فرزندان خود رحم نداشتی؟ همه اینها را محروم کردی؟

امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند: اگر به یک چهارم یا یک پنجم وصیت کنم بیشتر دوست دارم تا به ثلث وصیت کنم.(2)یعنی هر چقدر کمتر، بهتر.

گاهی وضع وارثان ما خیلی خوب است. اصلا هیچ نیازی ندارند. اینجا من به ثلث وصیت کنم. ولی من که فرزندان نیازمندی دارم، چرا بیایم ثلث آن را برای کارهای خیر وصیت کنم؟

بنابر این، ما باید یقین داشته باشیم که دین به چنین تبعیض هایی، نه در زمان حیات ما، نه بعد از مرگ ما راضی نیست. محروم کردن وارث از ارث و بیش از ثلث وصیت کردن در شریعت ما، همه باطل است و معنا ندارد.

اگر کسی در وصیت خود به برخی از وارثان ظلم کرد و از حدود شرعی خارج شد، قرآن تکلیف آن را مشخص کرده است. «فَمَنْ خافَ مِنْ

ص: 237

مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً» باید وصی بیاید آن را اصلاح کند تا بر اساس حکم شرع باشد.

بنابراین، اولا حتمأ همه وصیت داشته باشند. ثانيا، در هر سن و سالی، اگر بدهکاری دارد بنویسد. اگر نمازی، روزه ای به خدا بدهکار است بنویسد. اگر چیزی به خلق خدا بدهکار است، همه را بنویسد. طلب خود را هم بنویسد و وصیتها هم به روز باشد. برخی افراد ده سال پیش وصیت نوشته اند و هیچ بازنگری در آن نکرده اند.

کسی می گفت: وصیت من به روز نیست، به ساعت است. گفتم: یعنی چه به ساعت؟ می گفت: وصیت نامه من روی میز من است، وقتی به کسی بدهکار میشوم، بلافاصله می نویسم، هر چند یک مبلغ كمی باشد. شاید یک ساعت دیگر از دنیا رفتم. چه تضمینی برای حیات من وجود دارد؟! با این حوادث چه کسی تضمین دارد؟

نکته مهم دیگر این که در نوشتن وصیت حتما به یک عالم مراجعه کنید. چون پیچیدگی های زیادی دارد، تا این مشکلات پیش نیاید.

مورد رد مظالم باید از حاکم شرع اجازه گرفت.

ذکر این نکته لازم است که رد مظالم فقط در بدهی به افراد نیست. گستره آن خیلی بیشتر از این است. آیا ضایع کردن حق مردم مظالم نیست؟ اگر با کسی قرار گذاشتیم و سر قرار خود نباشیم، آیا این مظالم نیست؟

متحیر می شوند. می گویند: مگر شما نجف نبودید؟ می گوید: چرا نجف بودم، سه شنبه شب دفتر خود را دیدم، یاد قرار افتادم، صبح با زحمت راه افتادم، آمدم به وعده خود عمل کنم.

اگر این ها مظالم باشد، ما خیلی از این مظالم بدهکار هستیم.

پزشکی به بیمار وقت می دهد، برای دو ماه دیگر. این بیمار بعد از دو ماه بلند می شود و از شهرستان می آید. می بیند تابلو زده اند که آقای دکتر به مرخصی رفته است. آیا این ضامن نیست؟ آیا شما نمی توانستید به این بیمار تلفن کنید که نیاید.

به خانه می آید و خیلی ناراحت می شود که چرا نتوانسته سند را بگوید.

شب پدر خود را خواب می بیند. مرحوم آقا شیخ عباس رحمه الله صاحب مفاتيح که واقعا از اولیای خدا بود می گوید: پسر من! آدرس این حدیث فلان جاست. نگران نباش، ولی اگر بدون مطالعه به منبر بروی، مشغول الذمه هستی

فرستاده ای. نمی دانید تعبیر آن چیست؟ گفته بود نمی دانم. خود او متوجه شده بود که غیبت این آقا را کرده است. چون در روایت آمده است که وقتی انسان غیبت می کند، تمام خوبی ها به آن کسی که غیبت او را کرده ایم منتقل می شود.

دو سه روز بعد می آید و می گوید: آیا ممکن است شما كلا ما را حلال کنید؟ می گوید: باشد حلال کردم؟ دوباره می آید و می گوید: یک خواب دیگر دیدم. می گوید: دیگر چه خوابی دیدید؟ می گوید: خواب دیدم شما تمام اثاثها را برگردانده اید.

اگر حق دولت را ضایع کرده ایم چه باید بکنیم؟

اگر ما بدهکار به دولت هستیم، حق دولت را ضایع کردیم، حتما باید به دولت برگردانیم.

اگر حقی را از کسی ضایع کرده ایم و نمیخواهیم او بفهمد، آیا ما می توانیم به حساب او واریز کنیم؟

این هم مانعی ندارد.

مهم این است که ما یاور ظالم نباشیم، کمک ظلم نکنیم و إن شاء الله در صدد جبران همه گذشته باشیم

ص: 243

ص: 244

ص: 246

خواسته های فاطمه علیهاالسلام در محشر

از شاخص های خوبی این است که فردای قیامت ندا میرسد

این فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ ،(1) فاطمه دختر محمد کجاست؟

و این خیلی مهم است! در آن غوغای محشر که همه نگران هستند، ندا بیاید فاطمه زهرا علیهاالسلام کجا است؟ این ندا ادامه دارد. از جانب حق تعالی خطاب می شود

یا فاطِمَةُ ! سَلینی اُعطِکِ، و تَمَنَّی عَلَیَّ اُرضِکِ؛ اى فاطمه، از من درخواست کن تا به تو عطا کنم. و هرچه می خواهی آرزو کن تا تو را راضی و خشنود کنم.

شخصیتی مثل صديقه طاهره در آن غوغا چه چیزی می خواهد؟ عرضه می دارد:

إلهى أَنْتَ الْمُنَى وَ فوق الْمُنَى(2) خدایا تو آرزوی من و فوق آرزوی منی؟ من چیزی نمی خواهم، تو را می خواهم. همه خواست من تو هستی همه آرزوی من تو هستی. البته کسانی می توانند به این درجه برسند که در دنیا این طور عمل کرده باشند. یعنی وقتی به آنها می گویند چه می خواهید؟ بگویند فقط تو را می خواهیم.

ص: 247

می گوید هر چه می خواهی بخواه. جواب می دهد:

شَغَلَنِي عَنْ مسالته لَذَّةٍ خِدْمَتِهِ لَا حَاجَةَ لِى غَيْرُ النَّظَرُ إِلَى وَجْهِي الْكَرِيمِ،(1) لذتی که از بودن در محضر حق نصیبم می گردد، چنان مرا در خود غرقه می نماید که از هر خواهش و حاجتی غافل و بی نیاز می گردم و مرا جز به تماشای وجه مقام ربوبی به چیز دیگری فرصت نمی دهد.

آن قدر مناجات برای من لذت بخش است که دیگر به دنبال حاجتی نیستم. حاجتی جز گفت و گو با خدا ندارم. کسانی که سالیان سال در انتظارند تا به خانه خدا مشرف شوند، بعد از مدت ها چشم انتظاری و امید وقتی به کنار کعبه می رسند، گویا دیگر هیچ حاجتی ندارد. از قبل چقدر مطلب و خواسته در ذهن خود مهیا کرده است که بروم چه بگویم، ولی وقتی به کعبه می رسد، می گوید: همین بود. خود تو را میخواستم. می خواستم به خود تو برسم. و رسیدم. هیچ چیز دیگر نمی خواهم. مخصوصا روز اولی که وارد می شوند. همه حاجات خود را از یاد می برند.

وقتی از فاطمه زهرا علیهاالسلام سؤال می کنند چه می خواهی؟ می گوید: هیچ. انسان می تواند به این درجه برسد. راز و رمز رسیدن به این مرحله هم عبودیت است و هم انقطاع الى الله است. همه ما در دنیا هستیم و باید در دنیا باشیم، ولی اسیر دنیا و دنیا زده نباشیم.

می گفتند؟ فرموده اند: بتل به معنای قطع و جدا شدن است.

لانقِطَاعِهَا عَنِ الدُّنْيَا إِلَى اللَّهِ تَعَالَی؛(1) چون فاطمه علیهاالسلام انقطاع الى الله داشت، به او بتول می گویند.

در دنیا بود، ولی دلبسته و اسیر دنیا نبود.

خداوند به پیامبرش خطاب می کند

وَ اذْكُرِ اسْمَ ربک وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تبتیلا (2) و نام پروردگار خود را یاد کن و تنها به او بپرداز.

«تَبَتَّلْ إِلَيْهِ» همان جدا شدن است. یعنی انقطاع الى الله داشته باش. و همین حالت را در زندگی صدیقه طاهره علیهاالسلام ما می بینیم. این یک ندا

می کند. جالب است که در روایت آمده است: پیامر خدا صلی الله علیه و آله به سلمان فرمودند: وقتی فاطمه علیهاالسلام به بهشت می رسد، آیه ای را که در باره بهشتی هاست تلاوت می کند.(1) وقتی بهشتی ها وارد بهشت می شوند می گویند:

الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ؛(2) سپاس خدایی را که اندوه را از ما بزدود. به راستی پروردگار ما آمرزنده و حق شناس است.

ما هم می توانیم به جایی برسیم که باور کنیم. اگر در دنیا خوب عمل کردیم. پایان آن این است. این آیه برای همه بهشتی هاست، نه فقط برای فاطمه زهرا علیهاالسلام حضرت یکی از بهشتی هاست که این آیه را می خواند. «إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ» یعنی خدا مزد ما را داد. خدا از مزد کسی کم نمی گذارد.

الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ؛(3) همان خدایی که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی دهد.

این آیات را حضرت تلاوت می کند.

بود. یک سری فضائل هم اکتسابی است. اکتسابی ها را ما می توانیم کسب کنیم. این ها را فاطمه به دست آورده است.

چرا به آن مقام می رسد؟ چون در دنیا معاد باور بود. ما در این زمینه ضعیف هستیم. یا باور ما ضعیف است، یا باور داریم، ولی عمل ما ضعیف است. چرا فاطمه علیهاالسلام به آنجا رسید؟

يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ(1) روزی که آدمی از برادرش و نیز از همسرش و پسرانش می گریزد. در آن روز، هر کسی از آنان را کاری است که او را به خود مشغول می سازد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه زهرا علیهاالسلام فرمود: فردای محشر احدی به فکر احدی نیست، همه گرفتار خود هستند. صدیقه طاهره علیهاالسلام با شنیدن سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با همه عظمت نگران می شود. بعد می پرسد:

يا أَبَتِ فَأَيْنَ أَلْقَاكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ؛ أى پدر، پس من کجا در روز قیامت شما را پیدا کنم؟

پیامبر می فرمایند:

أَنَظَرِى عِنْدَ الْمِيزَانِ؛ مرا آنجایی که ترازوی اعمال است مشاهده کن

خیلی مهم است ان شاءالله به این خدا ترسی و معاد باوری برسیم. پیامبر فرمود: «عِنْدَ الْمِيزَانِ» فاطمه زهرا علیهاالسلام سؤال کرد: اگر «عند المیزان» شما را پیدا نکردم چه؟ حضرت فرمود:

وَ أَنْظِرْنِي عِنْدَ الدَّوَاوِينُ؛ مرا نزد نامه های اعمال مشاهده کن.

آن وقتی که نامه اعمال را به دست هر کسی می دهند. اگر آنجا هم شما را پیدا نکردم؟ فرمود:

انْظُرِي عِنْدَ مَقَامِ شَفَاعَتِي عَلَى جِسْرِ جَهَنَّمَ ؛ مرا در جایگاه شفاعتم بر پل جهنم مشاهده کن

یعنی آنجا که می خواهند از پل صراط عبور کنند.

شخصیتی مثل صدیقه طاهره علیهاالسلام نگران است. از پدر سؤال می کند: شما

ص: 253

را کجا پیدا کنم؟ أن وقت حضرت فرمود:

كُلُّ إِنْسَانٍ يَشْتَغِلُ بِنَفْسِهِ وَ أَنَا مُشْتَغِلُ بامتی ؛ همه گرفتار خود هستند و من دنبال کار امت خود هستم که از امت شفاعت کنم.

نکته زیبا آنجاست که گفتیم فاطمه زهرا علیهاالسلام حاجتی ندارد. وقتی می گویند هر چه می خواهی بخواه. جواب می دهد: خدایا، من خود تو را می خواهم. «أَنْتَ الْمُنَى وَ فَوْقَ الْمَنِيِّ تو آرزوی منی و فوق آرزوی منی»

خدایا تمام آرزوی من تو بودی! چیزی نمی خواهم. فاطمه زهرا هیچ چیز نمی خواهد، فقط دو حاجت دارد. این دو حاجت هم در حقیقت در ادامه همان خدا خواهی است. برای خود چیزی را نمی خواهد.

خدا علامه امینی رحمه الله را رحمت کند! ایشان می فرمودند: همه این مجالسی که ما برای امام حسین می گیریم، خدا این ها را کافی نمی داند. فردا باید آنجا مجلس امام حسین گرفته شود. آنجا باید امام حسین شناخته شود.

دوباره به فاطمه علیهاالسلام خطاب می شود: «يَا فَاطِمَةُ سَلِي حَاجَتَكِ ؛ ای فاطمه حاجت خود را در خواست کن.» اگر حاجتی داری بخواه. فاطمه زهرا علیهاالسلام عرضه می دارد: «یا رَبِّ شِيعَتِي؛ ای پروردگارم، شیعیانم» فاطمه در آن لحظات به فکر شیعیان خویش است. خطاب می شود: «قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ : آنان را آمرزیدم!»

باز فاطمه علیهاالسلام می گوید «یارب شَيَّعَهُ وُلُدی ؛ پروردگارا، شیعیان فرزندانم» از جانب خدا خطاب می آید: «قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ آنان را هم آمرزیدم!»

دوباره عرضه می دارد: «یا رَبِّ شَيَّعَهُ شیعتی؛ پروردگارا، پیروان شیعیانم!» و خداوند می فرماید:

انْطَلِقِي فَمَنِ اعْتَصَمَ بک فَهُوَ مَعَکِ فِي الْجَنَّةِ (1) روانه بهشت شو، هر کس به تو پناه آورد، با تو در بهشت است.

گاهی دیده اید که وقتی افراد خاصی می خواهند وارد یک جلسه ای بشوند، یک عده هم می گویند ما همراهان این آقا هستیم. می گویند: خوب شما هم بروید. اما کسی که هیچ تشابهی با آن شخص نداشته باشد، نمی تواند بگوید من هم با آقا هستم.

حداقل اینجا طوری حرکت کنیم که اگر آنجا فاطمه زهرا علیهاالسلام راه افتاد ما خواستیم به دنبال حضرت راه بیفتیم، به ما نگویند به سر و وضع شما نمی آید که با فاطمه زهرا باشید. در اینجا طوری حرکت کنیم که تناسبی داشته باشیم.

وقتی صدیقه طاهره علیهاالسلام بخواهد وارد بهشت بشود، چه کسانی می توانند دنبال او بروند؟ آیا هر خانمی با هر حجابی، با هر تیپی، با هر زندگی می تواند راه بیفتد و بگوید من هم با این خانم هستم. من هم می خواهم با فاطمه زهرا بروم؟

بودیم. و یک حسرت دیگر به حسرت های آنها اضافه می شود.

ان شاء الله کاری کنیم که آنجا حسرت نباشد. واقعا اینجا فاطمی عمل بکنیم، زندگی ما فاطمی باشد، تا آنجا وقتی به حضرت می گویند روانه بهشت شوید، بتوانیم به دنبال آن حضرت برویم.

ضرب در سه، اگر دو تا فرزند داشته باشد، باید ضرب در چهار کرد. با یک جدایی همه چیز به هم می خورد. چرا این طور است؟ آیا نمی شود که به زندگی علوی و فاطمی برگردیم؟

وقتی فاطمه زهرا علیهاالسلام می خواست با امیر المؤمنين علیه السلام سخن بگوید: چگونه سخن می گفت؟ کلام فاطمه زهرا این بود؛ این قدر زیبا:

رُوحی لِرُوحِکَ الْوقاء وَ نَفْسی لِنَفْسِکَ الْوِقاء نْ کُنْتَ فی خَیْرٍ کُنْتَ مَعَکَ ؛ جان من فدای تو، جان من بلا گردان تو. در خوبی و سختی با تو هستم.

مردان ما می توانند علوی زندگی کنند. زنان ما هم می توانند فاطمی زندگی کنند.

اگر یک وقت مشکلی در زندگی شما به وجود آمد تحمل کنید. خیلی مهم است.

آیا پیامبر خدا نمی دانست که خیلی از زندگی ها همراه با مشکلات است؟ پیامبر خدا می داند که ادامه بسیاری از زندگی ها سخت است، ولی باز سفارش می کند تا می شود با هم بسازید. خدا درست می کند. خدا به شما خبر می دهد. زندگی را به هم نزنید.

الآن متأسفانه در ازدواج ها به خصوص در ماه های اول زندگی، حرف اول طلاق شده است. به جای این که آخرین راهکار باشد، از اول به سراغ طلاق می رویم.

قرآن می گوید: بسازید، خدا به شما خبر می دهد. این که خدا بگوید: من خیر می دهم، خیلی مهم است! پس خدا در مرحله اول می گوید: با هم بسازید. در اولین قدم به سراغ طلاق نروید. حرف دوم قرآن این است:

فإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا؛(1) و اگر از جدایی میان زن و شوهر بیم دارید، داوری از خانواده شوهر و داوری از خانواده زن تعیین کنید.

فورا به سراغ بیگانه ها نروید. دادگاه خانواده لازم نیست، بلکه یک ریش سفیدی در خود فامیل مرد پیدا کنید و یک ریش سفیدی هم از خانواده زن. نگذاریم حرفها به بیرون کشیده شود.

گاهی وقتی به دادگاه می روند، خود این باعث می شود که دیگر نتوانند با هم صلح و صفا برقرار کنند. این هم مرحله دوم

اما مرحله سوم: من روی مرحله سوم می خواهم تأکید کنم. به نظرم در

ص: 259

جامعه ما یک باور غلطی وجود دارد. خیلی دوست داریم این باورهای غلط اصلاح شود.

می فرماید: اگر کار به طلاق کشید، از خدا بترسيد. آقا، شما یک سهمی در ساختمان داشته باش. سهم شما چیست؟ حق ندارید این زن را از این خانه بیرون کنید. در عده طلاق رجعی، این خانم باید در خانه باشد. خانم در مصالح چه کمکی بکند؟ «وَ لا يَخْرُجْنَ» او هم حق ندارد از این خانه بیرون برود.

أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ ۚ(1)؛ همانجا که خود سکونت دارید، به قدر استطاعت خویش آنان را جای دهید و به آنها آسیب و زیان مرسانید تا عرصه برای آنان تنگ کنید.

فتوای فقهای ما این است: حتی اگر خانه، خانه خوبی بوده، حق نداریم او را به خانه پایین تری منتقل کنیم. باید همان خانه باشد. این ها محرم هستند، یا نامحرم هستند؟ بعد از طلاق رجعی قطعا محرم هستند. یعنی این خانم هر چه در گذشته بوده است ادامه بدهد. خانم مگر پخت و پز نمی کرد؟ آقا مگر با مهر و محبت به خانه نمی آمد؟ مگر خرج نمی کرد، نفقه نمی داد؟ همه چیز باید سر جای خود باشد. تا ایام عده تمام شود. امام صادق علیه السلام فرمودند:

اَلْمُطَلَّقَةُ تَكْتَحِلُ وَ تَخْتَضِبُ وَ تُطَيِّبُ وَ تَلْبَسُ مَا شَاءَتْ مِنَ اَلثِّيَابِ(2) زنی که طلاق داده شده است، سرمه بکشد، موی خود را رنگ کند، خود را خوشبو سازد، و هر نوع لباسی که می خواهد بپوشد.

نه تنها محرم است، بلکه خود را آرایش کند، دلبری کند، خود را زیبا کند، عطر استفاده بکند، احيانا آن کارهایی که متأسفانه خیلی از وقت ها به خاطر کنار گذاشتن آنها کار به جدایی می رسد، انجام دهد. کارهایی را که فراموش کرده است.

گاهی آنقدر گرفتار خود و جلسات خود و رفت و آمدهای خود شده است که از شوهر غفلت کرده است. در این مدت می تواند جبران کند و همه این ها کارها را انجام بدهد.

ص: 262

بر اساس رساله فقها خانم ها باید دو کار انجام بدهند و آقایان هم دو کار، یک طرفه هم نیست. اگر بناست این ساختمان بازسازی شود، باید هر دو مشارکت کنند. این عین عبارت فقهاست. امام رحمه الله در «تحرير الوسیله» و مرحوم آیت الله خویی هم در «منهاج الصالحین» آورده اند:

يُسْتَحَبُّ لِلْمَرْءِ إِظْهَارِ زِينَتِهَا وَ تَجِبُ عَلَيْهَا إطاعته ، در دوران طلاق، مستحب است زن زینت خود را نشان بدهد و واجب است مثل گذشته از شوهر اطاعت کند.

این سهم خانم است. اما سهم آقا چیست؟

لَا يَجُوزُ لَهُ أَنْ يُخْرِجَهَا مِنْ بَيْتِهِ ؛ حق ندارد او را از این خانه بیرون کند.

تَجِبُ عَلَيْهِ نَفَقَتِهَا واجب است هزینه او را هم بدهد.

یعنی اصلا چیزی از بین نرفته است. زمان عده، یک مهلتی است.

سؤال این است که آخر این کار به کجا می رسد؟ دین به دنبال چه چیزی است؟ دين می گوید: شما زندگی خود را همین طور داشته باشید.

طلاق چقدر سخت است؟ دو شاهد عادل می خواهد. خانم هم یک شرایط خاص باید داشته باشد. اما رجوع چه؟ لازم نیست با لفظ بگویم من برگشتم. نه. فقط یک کاری انجام بدهید که نشان بدهد که ما اشتباه کردیم. یک دست محبتی به سر این خانم بکشد کافی است.

اگر احیانا در این سه ماه حادثه ای پیش آمد و یکی از این ها از دنیا رفتند، زن و شوهر هستند. «يَتَوَارَثَانِ إِذَا مَاتَ أَحَدِهِمَا: اگر یکی از دنیا رفت، از هم ارث می برند.» هیچ چیز به هم نخورده است.

اما ببینید ما در جامعه دینی چه می کنیم! قبل از رفتن به محکمه و قبل

ص: 263

از رأى طلاق، همه چیز را با بولدزر از ریشه در می آوریم که دیگر هیچ چیز قابل رجوع نباشد.

متأسفانه همان گونه که در ازدواج نقش واسطه ها کم رنگ شده، در طلاق هم نقش صحیح واسطه ها خیلی کم رنگ شده است. ای کاش در بعضی موارد کم رنگ می شد. بعضی وقتها واسطه ها کار را خراب می کنند. یعنی مادر فکر می کند می خواهد خدمت بکند. متأسفانه می آید یک جانبه دفاع می کند.

کوتاهی هایی کرده است جبران بکند. همین که از طرف مرد اظهار پشیمانی شود، کافی است.

بعضی از فقها مثل امام راحل هم گفته اند: حتی اظهار پشیمانی به زبان هم لازم نیست. یک کاری هم انجام بدهد کافی است. لازم نیست این را جایی ثبت بکنیم. اطلاع بدهیم که طلاق شکسته شد و دوباره صلح و صفا و صمیمیت برگشت.

واقعا اگر خانم های ما بخواهند فاطمی زندگی کنند و مردان ما هم علوی زندگی کنند، باید یک کمی گذشت داشته باشند. متأسفانه ما بعضی از چیزها را جابه جا کرده ایم. این باورها غلط است.

شوهری در این دوران زیر یک سقف زندگی کنند. این صریح قرآن است که می فرماید: امید است که خدا دوباره شما را به هم برگرداند. شما اراده کنید، خدا دوباره آن محبت و صفا و صمیمیت را بر می گرداند.

امید است که خدا کمک کند. ما حرف خدا را باور کنیم. مشکل ما این است که باور نمی کنیم. اگر در همه زندگی به فرمان پروردگار و کلام حق اعتماد داشته باشیم، خیلی از مشکلات ما حل می شود.

ص: 266

ص: 268

أَلَمَ نَجْعَلُ لَهُ عينین وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ...122

أَوْلَمَ نعمرکم مَا یتذكر فِيهِ مِنَ تذکر وَ جاءکم النَّذِيرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نصیر...164

أدخلوا الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسابٍ...128

ادخلوا الْجَنَّةَ لا خَوْفُ عَلَيْكُمْ...119

أَدْخِلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفُ عليکم وَ لا أَنْتُمْ تحزون...118

أَذْهَبَ عناالحزن...164

اسکنواهن مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وجدکم وَ لَا تُضَارُّوهُنَّ لتضیقوا عَلَيْهِنَّ...292

أَلَا لَعَنَهُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ...29

الحمد لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ...171

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورُ شکور...251

الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيهَا نَصَبُ وَ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبُ...251

الذين يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ...119

ص: 269

الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ...119

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ...120

إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورُ شکور...251

إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ...68

ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ...27

ثُمَّ يُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ...141

جزاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٍ...130

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤًا ۖ وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ ۖ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌالَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ...163

جَنَفاً أَوْ إِثْمٍ...235

حَتَّىٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ...172

رَبُّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ...135

عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا...258

وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا...259

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ...150

فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ...28

فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ...122

ص: 270

فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ۚ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ...46

فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ...234

فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ...235

فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ ...129

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ... 215،186،175

كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ...172

لَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا...166

لا خَوْفُ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ...119

من ذَا الَّذِي يَفْرِضِ اللَّهَ قَرْضاً حُسْناً...169،144

نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ...65

وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئاً...53

وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا...250

وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ...188

وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوى...54

ص: 271

وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. و اتقوا يوما ترجعون وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ...155

وَ جَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا...129

سَیعلَمُ الّذینَ ظَلَموا أَی مَنقَلَبٍ ینقَلِبونَ...30

وَ لَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ...54

وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ...140

رَأَوُا الْعَذَابَ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ...28

وَ لْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ...121

و ما أدراک ما العقبة...122

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ...125

يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ... 137

یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسُ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ...139

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهادَةُ بینکم إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنکُمْ...222

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ ۖ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ...61

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ ۖ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ ۚ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ ۚ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَٰلِكَ أَمْرًا...260

يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ ...112

يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنُ يُغْنِيهِ...253

ص: 272

أَشْقَى الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ...69

أَكْثَرُ أَهْلِ النَّارِ صِيَاحُهُمُ مِنِ التَّسْوِيفِ...177

أَلَا فَلْيَقُمْ کل مِنْ أَجْرُهُ عَلَى...129

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَظْهَرَ الْحَقِّ وَ أَهْلِهِ وَ نَصَرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ يَزِيدَ وَ حِزْبِهِ وَ قَتَلَ الْكَذَّابِ بْنِ الْكَذَّابِ وَ شِيعَتِهِ...89

الْحَمْدُ لِلَّهِ الذی جَعَلَ رزقی فی يَدَيْهِ...31

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَنَى الْإِجَابَةَ مِنْهُ فِي قَدِيمٍ دعائی...90

الْحَيْفُ فِي الْوَصِيَّةِ مِنَ الْكَبَائِرِ...234

السُّجُودُ عَلَى طِينِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ يُنَوِّرُ إِلَى الْأَرَضِينَ السَّبْعَةِ...107

ألسراق ثَلَاثَةُ مَانِعُ الزَّكَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ كَذَلِكَ مَنِ اسْتَدَانَ دینا وَ لَمْ ینو قَضَاءَهُ...154

السَّلَامُ عليک أَيُّهَا الْإِمَامِ الْعَادِلِ وَ الْبَدْرِ التَّمَامُ...68

الشِّتَاءُ رَبِيعُ الْمُؤْمِنِ يَطُولُ فِيهِ لَيْلُهُ فَيَسْتَعِينُ بِهِ عَلَى قِيَامٍ وَ يَقْصُرُ فِيهِ نَهَارُهُ فَيَسْتَعِينُ بِهِ عَلَى صِيَامِهِ...82

الطَّعَامُ إِذَا جَمَعَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فَقَدْ تَمَّ إِذَا كَانَ مِنْ حَلَالٍ وَ كَثُرَتِ الْأَيْدِى علیه وَ سَمَّى فی أَوَّلِهِ وَ حُمِدَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلٍ فِي آخِرِهِ...126

اللَّهَ اللَّهَ فِي الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لَا حِيلَةَ لَهُمْ مِنَ المساکين وَ الْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ البؤسی ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ ...157

اللَّهُمَّ احْقِنْ دِمَاءَنَا وَ دِمَاءَهُمْ وَ أَصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنَا وَ بَيْنِهِمْ وَ اهْدِهِمْ مِنْ ضَلَالَتِهِمْ ...64

ص: 274

اللَّهُمَّ اغْفِرْ لی الذُّنُوبِ الَّتِي تَحْبِسُ الدُّعَاءَ ، اللَّهُمَّ اغفرلى الذُّنُوبِ التی تَقْطَعُ الرَّجَاءِ...176

اللَّهُمَّ إنی أَسْأَلُكَ الْأَمَانَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالُ وَ لا بَنُونَ...100

اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بک مِنْ أَنْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَ بَغَى أَوْ يبغی عَلَى أَوْ أعتدى أَوْ يعتدی...32

الْمُطَلَّقَةُ تکتحل وَ تَخْتَضِبُ وَ تَطَيَّبُ وَ تَلْبَسُ مَا شَاءَتْ مِنَ الثِّيَابِ...292

الْمُفْلِسُ مَنْ لَا دِرْهَمٍ لَهُ وَ لَا مَتَاعٍ لَهُ...50

الْمُفْلِسُ مَنْ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بصلاۃ وَ صیام وَ زَكَاةً وَ يأتی قَدْ شُتِمَ وَ قَذْفُ هَذَا وَ أَكْلُ مَالِ هَذَا وَ سَفْكِ دَمٍ هَذَا وَ ضَرَبَ هَذَا ، فیعطى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ وَ هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ فَانٍ فَنِيتُ حَسَنَاتِهِ قَبْلَ أَنْ يقصى مَا عَلَيْهِ مِنَ خَطاياهُمْ فَطَرَحَتْ عَلَيْهِ ثُمَّ طُرِحَ فِي النَّارِ ...50

إلهى أَنْتَ الْمُنَى وَ فَوْقَ الْمُنَى...247

إِنَّ السُّجُودَ عَلَيْهَا يَخْرِقُ الْحُجُبَ السَّبْعَ...107

إِنَّ الْكَذَّابَ أَنْتَ وَ أبوک...89

إِنَّ اللَّهَ تبارک وَ تعالی یحب الْعَبْدَ يَكُونُ سَهْلَ الْبَيْعِ سَهْلَ الشِّرَاءِ سَهْلَ الْقَضَاءِ سَهْلَ الِاقْتِضَاءِ...154

انَّ اللَّهِ حَمَّدَ نَفْسَهُ عِنْدَ هَلَاكِ الظَّالِمِينَ...45

إِنَّ اللَّهَ مُتَمِّمُ ذلک لِلْمُؤْمِنِينَ بِالنَّوَافِلِ...108

إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ لَا ترک التِّجَارَةَ إِلَى الشَّامِ وَ تَصَدَّقَ بِكُلِّ مَا رَزَقَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنِ التِّجَارَاتِ كَانَ يَغْدُو کل يَوْمٍ إِلَى حِرَاءَ...126

إِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ الْمَعْرُوفُ لَا يَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوفِ...123

ص: 275

أَنَا الْمُتَكَلِّمَ يَا عَدُوَّ اللَّهِ ...90

أَنَّا أَهْلُ بَيْتٍ حَجُّ صَرُورَتِنَا وَ مُهُورُ نِسَائِنَا وَ اکفاننا مِنْ طَهُورِ أَمْوَالِنَا ...57

أَنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا تَشْهَدْ عَلَى الْحَيْفِ ...234

أَنْتَ الْمُنَى وَ فَوْقَ الْمُنَى...254

أَنْذِرِ قومک لَا يَدْخُلُوا بَيْتاً مِنْ بيوتی وَ لَا حَدَّ مِنْ عبادی عِنْدَ أَحَدٍ مِنْهُمْ مَظْلِمَةُ...22

أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نفسک...155

انْطَلِقِي فَمَنِ اعْتَصَمَ بک فَهُوَ مَعَكَ فِي الْجَنَّةِ...255

انْظُرِي عِنْدَ الْمِيزَانِ...253

انْظُرِي عِنْدَ مَقَامِ شَفَاعَتِي عَلَى جسرجهنم...253

إِنِّى لَمْ أستعملک لِتَكُفَّ عَنَى أَصْوَاتَ الْمَظْلُومِينَ فَإِنِّي لَنْ أَدَعَ ظُلَامَتَهُمْ وَ إِنْ كَانُوا کفارا ...157

أولست قَاتَلَ عَمْرُو بْنُ الْحَمِقِ الخزاعی صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ الْعَبْدِ الصَّالِحُ...63

ایاکم وَ الظُّلْمَ فَإِنَّ الظُّلْمَ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ الظُّلُمَاتُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ...45

أَيْنَ أَعْدَائِي...20،94

أَيْنَ الَّذِينَ أَكْرِمُوا الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِينِ...118،117

أَيْنَ الرَّجَبِيُّونَ...19

أَيْنَ الصَّابِرُونَ...19

این الصُّدُودُ لِأَوْلِيَائِي...143،141،20

أَيْنَ الظَّلَمَةَ...156،141،45،36،21

أَيْنَ الظَّلَمَةَ ، أَعْوَانُ الظَّلَمَةَ ، أَشْبَاهُ الظَّلَمَةَ ...20

ص: 276

أَيْنَ العافون عَنِ النَّاسِ...121

أَيْنَ الْمُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ...137

أَيْنَ المتصبرون...19

أَيْنَ أَهْلُ الْعَفْوِ...121

أَيْنَ أَهْلُ الْفَضْلِ...128،19

أَيْنَ جِيرَانُ اللَّهُ ...143،135

أَيْنَ حواری مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ . . . أَيْنَ حواری عَلِىُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ...61

أَنَّ حواريو أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ...81

أین زُوَّارِ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ...101،99،19

أَيْنَ زَيْنُ العابدین...19

أَيْنَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ...247

این مَنْ حَارَبَ اللَّهُ...156

أَيْنَ مَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ...156

أَيْنَ نبی الرَّحْمَةُ ...125

بَلَغَنِي أَنَّ أُنَاساً مِنْ شِيعَتِنَا تَمُرُّ بِهِمُ السَّنَةُ وَ الستتان وَ أَكْثَرُ مِنْ ذَلِكَ لَا یزورون الْحُسَيْنِ بْنُ عَلِىٍّ علیه السَّلَامُ ...105

بنی إياک وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ علیک نَاصِراً إِلَّا اللَّهُ...34

تَجِبُ عَلَيْهِ نَفَقَتِهَا...263

ترک الْوَصِيَّةِ عَارُ فی الدُّنْيَا وَ نَارٍ وَ شنار فِي الْآخِرَةِ...175

تَوْبِيخُ لإبن ثمانى عَشَرَ سَنَةً ...165

ثَبَّتَكَ اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ فِيُّ الْآخِرَةِ...93

ص: 277

جَاءَ رَجُلُ مِنَ الْأَنْصَارِ...233

إِنِّى لَمْ أستعملک لِتَكُفَّ عَنَى أَصْوَاتَ الْمَظْلُومِينَ فَإِنِّي لَنْ أَدَعَ ظُلَامَتَهُمْ وَ إِنْ كَانُوا کفارا ...258

زَرْعُ قَدْ دَنَا حَصَادُهُ...167

شَغَلَنِي عَنْ مسالته لَذَّةٍ خِدْمَتِهِ لَا حَاجَةَ لِى غَيْرُ النَّظَرَ إِلَى وَجْهِهِ الْكَرِيمِ...249

صلی اللَّهُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ!...110

ظَهَرَتْ منی الماثم وَ استولت عَلَى الْمَظَالِمُ وَ طَالَتْ شکاية الْخُصُومُ وَ اتَّصَلَتْ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ...29

فَإِذَا انْقَلَبْتَ مِنْ عِنْدِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ ناداک مُنَادٍ لَوْ سَمِعْتَ مَقَالَتَهُ لَأَقَمْتَ عمرک عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ علیه السَّلَامُ عَنْهُ وَ هُوَ يَقُولُ طوبی لَكَ ایها الْعَبْدُ قَدْ غَنِمْتَ وَ سَلِمْتَ قَدْ غُفِرَ لک مَا سَلَفَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ...103

فَإِنَّكَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ...156

فإنی أَلْعَنُهُ مَا دَامَ قَائِماً یصلی بَيْنَ يَدِى حَتَّى يردک تِلْكَ الظُّلَامَةَ إِلَى أَهْلِهَا ...23

فَعِنْدَ ذَلِكَ یود الْخَلَائِقِ أَنَّهُمْ کانوا فاطميين...256

فَغَلِطَ قَنْبَرُ فَزَادَهُ عَلَى ثَمَانِينَ ثَلَاثَةَ أَسْوَاطٍ...37

فلايقوم إِلَّا مَنْ عَفَا عَنْ أَخِيهِ ...129

فیتقدم رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ آلِهِ أَمَامَ النَّاسُ كُلِّهِمْ...125

فَيَقُومُ قَوْمُ لَيْسَ عَلَى وُجُوهِهِمْ لَحْمُ...141

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ إِيَّاكُمْ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ حَتَّى يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهَا فَيَقُولَ ارْفَعُوهَا حَتَّى أَسْتَجِيبَ لَهُ ...33

قَبْلَ أَحَدَهُمَا وَ تَرَكَ الْآخَرَ ...232

قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ ...255

ص: 278

كَانَ أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَيْهِ مَا كَانَ عَلَى ضَفَفٍ...126

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يَذْبَحُ يَوْمَ الْأَضْحَى كَبْشَيْنِ أَحَدُهُمَا عَنْ نَفْسِهِ وَ الْآخَرُ عَمَّنْ لَمْ یجد مِنْ أُمَّتِهِ...126

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی اللَّهِ علیه وَ اله يَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَيْنَ أَصْحَابِهِ يَنْظُرُ إِلَى ذَا وَ يَنْظُرُ إِلَى ذَا بِالسَّوِيَّةِ...233

کرهت لَكُمْ أَنْ تَكُونُوا لَعَّانِينَ شتأمين...63

كُلُّ إِنْسَانٍ يَشْتَغِلُ بِنَفْسِهِ وَ أَنَا مُشْتَغِلُ بِأُمَّتِي...254

كُلُّ مَنْ اسْتُشْهِدَ مَعَهُ...89

کما فَرَضَ اللَّهُ...236

کُن وَصی نَفسک...190

کنا نَتَوَازَرُ فی اللَّهُ...135

لَا تَدَعْ زِيَارَةَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ لِخَوْفٍ...106

لَا تَقْتُلْهُ يَا مُوسَى فَإِنَّهُ سخی...145

لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ...68

لَا يَبْعُدُ الْقَوْلُ بِوُجُوبِهَا فِي الْعُمُرِ مَرَّةُ مَعَ الْقُدْرَةِ...105

لَا يَتِمُّ الْمَعْرُوفُ الَّا بِثَلَاثِ بتعجيله وَ تَصْغِيرِهِ وَ تَسْتِيرِهِ...117

لَا يَجُوزُ لَهُ انَّ یخرجها مِنْ بَيْتِهِ ...263

لَا تَخْرُجُ الرَّجُلُ عَنْ مَسْقَطِ رَأْسِهِ بِالدَّيْنِ...73

لَا يَسْجُدُ إِلَّا عَلَى تُرْبَةِ الْحُسَيْنِ...108

لإنها كَانَتْ إِذَا قَامَتْ فِي مِحْرَابِهَا زُهْرٍ نُورُهَا لِأَهْلِ السَّمَاءِ کما یزهر نُورٍ الكواکب لِأَهْلِ الْأَرْضِ...248

ص: 279

لِكَثْرَةِ سَعْيَهُ فِي حَوَائِجِ النَّاسِ...140

لَمْ سمیت زهراء...248

لَمْ يستقرضکم مَنْ قَلَّ... وَ استقرضکم وَ لَهُ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ يبلوکم ایکم أَحْسَنُ عَمَلًا ...169

لَوْ تكاشفتم مَا تدافتتم ...168

لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِيمِ عِنْدَكُمْ لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ...91

لَيْتَ أَنَّ فِي جندی مِائَةَ مِثْلِكَ...65

لَيْسَ لَنَا معک رَأَى...69،66

لَيْسَ مِنْ ملک مُقَرَّبُ وَ لَا نبی مُرْسَلٍ إِلَّا وَ هُوَ يَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ یزور الحسین علیه السَّلَامُ فَفَوْجُ يَهْبِطُ وَ فَوْجُ يَصْعَدُ...103

مَا أرتم بِزِيَارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنُ...101

مَا أَعْرِفُ ذَلِكَ فِينَا...88

ماذا قَدَّمْتُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحُ وَ مَا ذَا أَخَّرْتُمْ مِنْ أَمْوَالِكُمْ لآ يَتَرَحَّمْ عَلَيْكُمْ...167

مالِكِ وَلَدُ غَيْرِهِ...233

مَا مِنْ أَحَدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا وَ هُوَ يَتَمَنَّى انْهَ مِنْ زُوَّارِ الْحُسَيْنِ لِمَا يَرَى مِمَّا يُصْنَعُ بِزُوَّارِ الْحُسَيْنِ مِنَ کرامتهم عَلَى اللَّهِ تعالی...104

مَا ینبغی لِامْرِئٍ مُسْلِمٍ أَنْ يَبِيتَ لَيْلَةً إِلَّا وَ وَصِيُّهُ تَحْتَ رَأْسِهِ ...176

مُرُوا شِيعَتَنَا بِزِيَارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ فَإِنَّ إِتْيَانَهُ مُفْتَرَضُ عَلَى کل مُؤْمِنٍ يُقِرُّ لِلْحُسَيْنِ بِالْإِمَامَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ...104

مَكْتُوبُ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمَانِيَةَ عَشَرَ...170

ص: 280

مَكْتُوبُ عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ الصَّدَقَةُ بِعَشَرَةٍ وَ الْقَرْضُ بِثَمَانِيَةَ عَشَرَ ...153

مَنْ أَمْهَرَ مَهْراً ثُمَّ لَا ينوى قَضَاءَهُ كَانَ بمزلة السَّارِقِ...55

مِنْ ترک الْخَمْرَ لِغَيْرِ اللَّهِ سَقَاهُ اللَّهُ مِنَ الرَّحِيقِ الْمَخْتُومِ...145

مَنْ حَارَبَ اللَّهُ...150

مِنْ حاربکم فَقَدْ حَارَبَ اللَّهُ...149

مَنْ حَبَسَ حَقَّ الْمُؤْمِنِ أَقَامَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ خَمْسَمِائَةِ عَامٍ عَلَى رِجْلَيْهِ حَتَّى تَسِيلَ عَرَقُهُ أَوْ دَمُهُ وَ يُنَادِى مُنَادٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هَذَا الظَّالِمُ الَّذِي حَبَسَ عَنِ اللَّهِ حَقَّهُ...46

مَنْ حَلَفَ عَلَى يَمِينٍ وَ هُوَ يَعْلَمُ انْهَ كَاذِبُ فَقَدْ بازر اللَّهُ...150

مَنْ خَافَ لِخَوْفِنَا أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي ظِلِّ عَرْشِهِ...107

مَنْ سَعَى فِي حَاجَةِ أَخِيهِ الْمُسْلِمِ فكانما عَبَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَيْلَهُ...138

مَنْ طَافَ بِالْبَيْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ سِتَّةَ آلافي دَرَجَةً ...87

مَنْ ظَلَمَ أَجِيراً أَجْرَهُ أَحْبَطَ اللَّهُ عَمَلَهُ وَ حَرَّمَ عَلَيْهِ رِيحَ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ رِيحَهَا لَيُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ خَمْسِمِائَةِ عَامٍ...30

مَنْ ظَلَمَ امْرَأَةً مَهْرَهَا فَهُوَ عِنْدَ اللَّهِ زَانٍ يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عبدی زوجتک أُمَّتِى عَلَى عهدی فَلَمْ تُوفِ بعهدی وَ ظَلَمْتُ أُمَّتِى فَيُؤْخَذُ مِنْ حَسَنَاتِهِ فَيُدْفَعُ اليها بِقَدْرِ حَقِّهَا فَإِذَا لَمْ تَبْقَ لَهُ حُسْنِهِ أَمَرَ بِهِ إِلَى النَّارِ بنکثه لِلْعَهْدِ...52

مَنْ كَانَ لَهُ دَارُ وَ احْتَاجَ مُؤْمِنُ إِلَى سکناها فَمَنَعَهُ اياها قَالَ اللَّهُ...138

ص: 281

مَنْ لَمْ يُحْسِنْ وَصِيَّتَهُ عِنْدَ مَوْتِهِ كَانَ نَقْصاً فِي مُرُوءَتِهِ وَ لَمْ یملک الشَّفَاعَةَ...231

مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ وَصِيَّةٍ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً...238

من مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً...238

نَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَنَا...128

نعم فی الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ...84

نقبل عظتک وَ نَتَأَدَّبُ بأدبک...65

وَ آکل الرِّبَا...150

وَ ارحمنی إِذَا اشْتَدَّ الْأَنِينَ وَ حَظَرَ عَلَى الْعَمَلِ وَ انْقَطَعَ مِنِّي الْآمِلِ...28

وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ ابليس وَ جُنُودِهِ...32

و الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العالمین...46

و الذُّنُوبُ الَّتِي تُورِثُ النَّدَمَ...وَ تَرَكَ الْوَصِيَّةِ حَتَّى يَحْضُرَ الْمَوْتُ...176

وَ الَّذِينَ كُفُّوا هُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا يُقْضى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَ لا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا وَ كذلک نجزی کل کفور وَ هُمْ یصطرخون فِيها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غیرالذي کنا نَعْمَلُ...164

و اللَّهِ لَرَسُولُ اللَّهِ أَسَرُّ بِقَضَاءِ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْهِ مِنْ صَاحِبِ الْحَاجَةِ...120

وَ اللَّهِ لَوْ فَلَقْتَ رُمَّانَةٍ بِنِصْفَيْنِ فَقُلْتُ هَذَا حَرَامُ وَ هَذَا خِلَالِ لشهدت أَنَّ الَّذِي قُلْتُ حَلَالُ حَلَالُ وَ أَنَّ الذی قُلْتُ حَرَامُ حَرَامُ...70

وَ اللَّهِ مَا عندی مَالُ...138

وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةُ...36

و انظرنی عِنْدَ الدَّوَاوِينُ...253

ص: 282

وَ إِنَّمَا أَرَادَ أَنْ يبلوم ایكم آحسن عَمَلًا...144

و أَوْدَاجِ الْحُسَيْنِ تَشْخُبُ دَماً...254

و بلی جسمی وَ انْطَمَسَ ذكری وَ هَجَرَ قبری فَلَمْ یزرنی زَائِرُ...29

وَ عزتی وَ جَلَالِي لَا يجوزنی ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ كَفُّ بِكَفٍّ...24

و قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ حَتَّى عَدَّ عَشَرَةً...87

وَ لَا تَنْصِبَنَّ نفسک لِحَرْبِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا يُدْلَكُ بِنِقْمَتِهِ...156

وَ لَقَدْ کنت أَنْظُرُ إِلَيْهَا فَتَنْكَشِفُ عَنَى الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ...257

وَ لَكِنْ لَوْ وَصَفْتُمْ مَسَاوِى أَعْمَالِهِمْ كَانَ أَصْوَبَ فِي الْقَوْلِ وَ ابْلُغْ فِي الْعُذْرِ... 64

وَ لَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ ما فِي الْأَرْضِ لأفتدت بِهِ وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا وَ لَوْ كَفُّ بِكَفٍّ...33

و مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً...156

وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ...156

وَ نسی اسمی...29

و نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا...128

ولد لِي غُلامُ وَ مُضَيَّقاً...124

و وَدَّ عَنِّي الْأَهْلِ وَ الْأَحْبَابَ...29

هذا الظَّالِمُ الَّذِي حَبَسَ عَنِ حَقِّ اللَّهِ...50

هذا الظَّالِمِ الذی حَبَسَ عَنِ اللَّهِ حَقَّهُ...154

هَذَا مُحَمَّدُ وَ علی وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ الْحَقُوا بِهِمْ فَأَنْتُمْ مَعَهُمْ فِي دَرَجَتِهِمْ الْحَقُوا بِلِوَاءِ رَسُولِ اللَّهِ وَ اللِّوَاءِ فِي يَدُ عَلَى...102

هذَا وَ اللَّهِ دِينُ اللَّهِ الَّذِي ارْتَضَاهُ لِعِبَادِهِ...93

ص: 283

هَلَّا وَاسَيْتَ بينهما...232

هو الَّذِي أَمَرَ بِهَدْمِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ وَ هَدَمَ مَا حَوْلَهُ مِنَ الدُّورِ وَ أَنْ يَعْمَلَ مزارع...113

يَا أَبْنَاءَ الْعِشْرِينَ جِدُّوا وَ اجْتَهِدُوا يَا أَبْنَاءَ الثَّلَاثِينَ لَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَ یا أَبْنَاءَ الْأَرْبَعِينَ مَا ذَا أَعَدْتُمْ لِلِقَاءِ ربکم وَ یا أَبْنَاءَ الْخَمْسِينَ أَتَاكُمُ النذير...166

يَا أَبَةِ أَخْبِرْنِي كَيْفَ يَكُونَ النَّاسِ يَوْمَ القيامة252

يَا أَبَةِ فاين أَلْقَاكَ يَوْمَ القيامة...253

يَا ابْنَ آدَمَ تَطَوَّلْتُ عَلَيْكَ بلابثلاث علیک مَا لَوْ يَعْلَمُ بِهِ اهلک مَا واروک وَ أَوْسَعْتُ علیک فَاسْتَقْرَضْتُ منک فَلَمْ يَقْدَمُ خَيْراً وَ جَعَلْتُ لک نَظِرَةً عِنْدَ مَوْتِكَ فِي ثلثک فَلَمْ تُقَدِّمْ خَيْراً...168

يا ابْنَ آدَمَ كُنْ وَصِىَّ نَفْسِكَ فِي مَالِكَ وَ اعْمَلْ فِي مَالِكَ مَا ثؤثر أَنْ يُعْمَلَ فِيهِ مِنْ بعدک...186

یا بنی ایاک وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ علیک نَاصِراً إِلَّا اللَّهُ...30

یا رَبِّ أَرِنِي الْحَسَنِ وَ الحسين...254

يارب حاسبنا وَ لَوْ إِلَى النار...99

یا رَبِّ شیعه شیعتی...255

یا رَبِّ شِيعَةُ ولدي...255

یا رَبِّ شیعتی...255

یا علی أَفْضَلُ الْجِهَادِ مَنْ أَصْبَحَ لایهم بِظُلْمٍ أحد...21

یا فاطمه سلی حاجتك...255 ، 256

یا فاطمه سلینی اعطک وَ تَمَنَّى عَلَى أرضک...247

ص: 284

یا فاطمه يُشْغَلُونَ فَلَا يَنْظُرَ أَحَدُ إِلَى أَحَدٍ وَ لَا وَالِدُ إِلَى وَلَدِهِ وَ لَا وَلَدُ إِلَى أُمِّهِ...252

يَا مَعْشَرَ الخلايق غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ وَ نسکوا رُؤُسَكُمْ حتی تَمْرٍ فاطمه بِنْتُ مُحَمَّدٍ...250

يَا هَذَا إِنَّكَ تُمْلى عَلَى محافظيک كِتَاباً إِلَى ربک فَتَكَلَّمْ بِمَا یعنیک وَدَّعَ مَالًا يعنيک...83

يتوارثان إِذَا مَاتَ أَحَدِهِمَا...293

يُسْتَحَبُّ لِلْمَرْءِ إِظْهَارِ زِينَتِهَا وَ تَجِبُ عَلَيْهَا إطاعته...263

يَوْمَ تَجْمَعُ اللَّهُ فِيهِ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لِنِقَاشِ الْحِسَابِ وَ جَاءَ الْأَعْمَالِ خُضُوعاً قِيَامَةٍ قَدْ أَلْجَمَهُمُ الْعَرَقُ وَ رَجَفَتْ بِهِمُ الْأَرْضُ فَأَحْسَنُهُمْ حَالًا مَنْ وَجَدَ لقدمیه مَوْضِعاً وَ لِنَفْسِهِ مُتَّسَعاً...79

ص: 285

ص: 286

فهرست منابع

1. قرآن مجید

2. الاحتجاج على اهل اللجاج (للطبرسی) / طبرسی، احمد بن علی، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، 1403 ق.

3. الاختصاص / مفید، محمد بن محمد، المؤتمر العالمی لالفية شيخ المفيد قم، چاپ اول، 1413 ق

4. اختيار معرفة الرجال (رجال کشی) / ابو عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی، مؤسسة آل البيت علیهم السلام قم .

5. ارشاد القلوب الى الصواب (للدیلمی) / دیلمی، حسن بن محمد، شریف الرضی، قم، چاپ اول، 1412 ق.

6. الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد / مفید، محمد بن محمد، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413 ق.

7. استفتائات امام خمینی رحمه الله / امام خمینی رحمه الله، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1380 ش.

8. اعلام الدين في صفات المؤمنين / موسسة آل البيت علیهم السلام قم، چاپ اول، 1408 ق.

9. الأمالی للصدوق / ابن بابویه، محمد بن علی، کتابچی، تهران، چاپ ششم، 1376ش

ص: 287

10. الأمالی للطوسی /طوسی، محمد بن الحسن، دار الثقافة، قم، چاپ اول، 1414 ق.

11. الأمالی للمفيد / مفید، محمد بن محمد، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول،1413 ق.

12. بحار الانوار / مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

13. البلد الأمين و الدرع الحصين / كفعمی، ابراهيم بن علی عاملی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیرت، چاپ اول، 1418 ق.

14. تاریخ الخلفاء / ملا جلال الدین سیوطی، المكتبة الحيدرية.

15. تأويل الآيات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة / استر آبادی، علی مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

16. تحف العقول / ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق

17. تفسير العیاشی عیاشی، محمد بن مسعود، المطبعة العلمية، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

18. تفسير القمی /علی بن ابراهيم، دار الكتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

19. التفسير المنسوب الى الامام الحسن العسكری علیه السلام/ حسن بن علی علیه السلام، امام یازدهم، مدرسة الامام المهدي علیه السلام، چاپ اول، 1409 ق.

20. تفسیر فرات الكوفی / کوفی، فرات بن ابراهيم، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1410 ق.

ص: 288

21. تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب / قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، چاپ اول، 1368ش.

22. تفسير نورالثقلين / العروسی الحویزی، عبد على بن جمعه، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

23. تهذیب الاحکام ؛ طوسی، محمد بن الحسن، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم. 1407 ق.

24. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / ابن بابویه، محمد بن علی، دار الشريف الرضى للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

25. جامع احادیث الشيعة / بروجردی، آقاحسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول، 1386 ق.

26. جامع الاحکام / آية الله العظمی صافی گلپایگانی، انتشارات حضرت معصومه علیها السلام، قم، چاپ اول، 1419 ق.

27. الجامع الاحکام القرآن / القرطبی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405 ق - 1985 م.

28. جامع الاخبار (للشعیری) / محمد بن محمد شعیری، مطبعة حيدرية. نجف، چاپ اول.

29. الجعفريات (الاشعثيات) / ابن اشعث، محمد بن محمد، مكتبة النينوى الحديثة، تهران، چاپ اول.

30. الجواهر السنية فی الأحاديث القدسية/ شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، انتشار است دهقان، تهران، چاپ سوم، 1380 ق.

ص: 289

31. حلية الأبرار فی احوال محمد و آله الأطهار علیهم السلام/ بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول، 1411 ق.

32. خصائص الائمة علیهم السلام/ شريف الرضی، محمد بن حسن، آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

33. الخصال / ابن بابویه، محمد بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1362 ش.

34. الدر المنثور فی تفسير بالمأثور / جلال الدین سیوطی، دار المعرفة للطباعة و النشر، بيروت.

35. الدر النظيم فی مناقب الائمة اللهياميم / شامی، یوسف بن حاتم، جامعة مدرسین، قم، چاپ اول، 1420 ق

36. دلائل الامامة / طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، بعثت، قم، چاپ اول، 1413 ق.

37. روزنه هایی از عالم غیب/ أية الله سید محسن خرازی، مسجد مقدس جمکران، قم، چاپ پنجم، 1390 ش.

38. روضة الواعظين و تبصرة المتعظين / فتال نیشابوری، محمد بن احمد،انتشارات رضی، قم، چاپ اول، 1375 ق.

39. زندگانی حضرت زهرا علیها السلام(ترجمه جلد 43 بحار الانوار) / ترجمه روحانی، انتشارات مهام، تهران، 1379 ش

40. الزهد / کوفی اهوازی، حسین بن سعيد، المطبعة العلمیة، چاپ دوم، 1402 ق.

41. شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید / ابن ابی الحدید، عبدالحميد بن هبة الله، مكتبة ایت الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

ص: 290

42. العدد القوية لدفع المخاوف اليومية / حلی، رضی الدین علی بن يوسف بن المطهر، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1408 ق.

43. عدة الداعی و نجاح الساعی/ ابن فهد حلی، احمد بن محمد، دار الكتب الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

44. علل الشرایع / ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، 1385 ش.

45. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال / بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام، قم، چاپ دوم، 1382 ش

46. عیون اخبار الرضا علیه السلام / ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

47. الغارات / ثقفی، ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال، انجمن آثار ملی، تهران، چاپ اول، 1395 ق.

48. فضائل الأشهر الثلاثة / ابن بابویه، محمد بن علی، کتابفروشی داوری، قم، چاپ اول، 1396ق

49. فضیلت های فراموش شده / حسینعلی راشد، اطلاعات، تهران، چاپ 29، 1388 ش.

50. فقه القرآن / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، مكتبة آية الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1405 ق.

51. الفقه المنسوب الى الامام الرضا علیه السلام / مؤسسة آل البيت علیهم السلام، مشهد چاپ اول، 1406 ق.

ص: 291

52. قرب الاسناد / حمیری، عبدالله بن جعفر، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، چاپ اول، 1413 ق.

53. الكافی / کلینی، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم. 1407ق.

54. كامل الزيارات / ابن قولویه، جعفر بن محمد، دار المرتضویه، نجف اشرف، چاپ اول، 1356 ش.

55. کتاب المزار للمفيد/ مفید، محمد بن محمد، کنگره جهانی هزاره شیخ مفيد، قم، چاپ اول، 1413 ق.

56. کشف الغمة فی معرفة الأئمة علیهم السلام/ اربلی، علی بن عیسی، بنی هاشم تبریز، چاپ اول، 1381 ش.

57. كفاية الأثر فی النص على الأئمة الاثنی عشر/ خزاز رازی، علی بن محمد، بیدار، قم، 1401 ق.

58. کنز العمال / المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1409 ق - 1989 م.

59. كنز الفوائد /کراجکی، محمد بن علی، دار الذخائر، قم، چاپ اول، 1410ق.

60. لسان العرب / ابن منظور، محمد بن مكرم، دار الفكر - دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414 ق.

61. مثیر الاحزان / ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مدرسه امام مهدی علیه السلام، قم. چاپ سوم، 1406 ق.

62. مجمع المسائل / آية الله العظمی گلپایگانی، دار القرآن الكريم، قم، چاپ سوم، 1369ش

ص: 292

63. مجموعة ورام/ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مکتبه فقيه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

64. المحاسن / احمد بن محمد بن خالد برقی، دار الكتب الاسلامية، قم، چاپ دوم، 1371 ش.

65. مرآة العقول في شرح الأخبار آل الرسول / محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، دار الكتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1404 ق.

66. المزار الكبير (لابن المشهدی) / ابن مشهدی، محمد بن جعفر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1419 ق.

67. مسائل على بن جعفر و مستدركاتها/ عریضی، علی بن جعفر، مؤسسة آل البيت علیهم السلام قم، اول، 1409 ق.

68. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل انوری، حسین بن محمد تقی، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1408 ق.

69. المصباح للكفعمی (جنة الأمان الواقية) / كفعمی، ابراهيم بن علی عاملی، دار الرضی، قم، چاپ دوم، 1405ق

70. معانی الاخبار / ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1403 ق.

71. مفاتیح الجنان / حاج شیخ عباس قمی، چاپ و نشر قدسیان، قم، چاپ اول، 1389ش.

72. المقنعه مفید، محمد بن محمد، کنگره جهانی هزاره، شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413 ق.

ص: 293

73. مکارم الاخلاق / طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق.

74. من لا يحضره الفقيه / ابن بابویه، محمد بن على، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

75. منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة / هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، مكتبة الاسلامية، تهران، 1400 ق.

76. منهاج الصالحين / آية الله العظمی خویی، نشر مدينة العلم، قم، چاپ 28، 1410 ق

77. الميزان فی تفسير القرآن/ طباطبایی، سید محمد حسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

78. نهج البلاغة / شريف الرضی، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ اول، 1414 ق.

79. نهج الفصاحة / ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

80. وسائل الشيعة/ شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، مؤسسة آل البيت علیهم السلام، قم،چاپ اول، 1409 ق.

81. وعده دیدار (نامه های امام خمینی به حاج سید احمد خمینی)/ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، قم، چاپ سوم، 46 ش.

82. وقعة صفين / نصر بن مزاحم، مكتبة آية الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1404 ق

83. هداية الامة الى احكام الائمة علیهم السلام/ شيخ حر عاملی، محمد بن حسن، آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد، چاپ اول، 1414 ق.

ص: 294

ص: 295