ص: 2

ص: 3

ص: 4

تنظیم علم نحو و ادبیات عرب بنا بر گزارش صحیح تاریخ به روایت مشهور أبو الأسود الدؤلي از وجود مبارک امیرمؤمنان شروع شد و پس از آن به وسیله اندیشمندان شیعه از جمله خلیل بن احمد که از شاگردان حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام بود و دارای تالیف با ارزش چون المنظومه النحویة گسترده شد و پس از آن دیگر ادبیان شیعه که در متن این کتاب خواهید شناخت به تالیف و تصنیف و تنظیم این دانش ریشه ای برخاستند، و از این راه خدمتی بی نظیر به معارف الهیه کردند.این که با یقین کامل ذکر کردم شروع نظام یافتن دانش نحو از سوی امیر مؤمنان بود دلیل استوارم[تاریخ القرآن ابو عبدالله زنجانی] است که در آنجا با براهین مبیّن ثابت کرده که پس از گسترش اسلام در ملل غیر عرب خواندن قرآن به صورت درست برای آنان ممکن نبود، ضرورت ایجاب کرد قرآن اعراب گذاری شود، در جلسه ای با نظارت امیر مؤمنان قرآن برای صحیح خواندن عرب و عجم اعراب گزاری شد و دانش نحو با این کار الهی امیر مؤمنان سرمایه نوشته های ادبیان قرون بعد شد و در این زمینه دانشمندان شیعه کتاب های مهم و قابل توجهی نوشتند و پس از آنان به شهادت کتب و گواهی منصفان، بعضی از علمای اهل سنت دست به تالیف کتب صرفی و نحوی زدند، اما از آنجا که تاریخ اموی و عباسی و حکومت های ضد اهل بیت همواره آلوده به خیانت و جنایت بود، در هر زمان به ویژه در این قرن پانزدهم هجری، این روی حقیقت که واضع علم نحو امیر مؤمنان و گسترش دهنده آن اندیشمندان شیعه بودند پرده پوشانده و گاهی از روی عناد به انکار این واقعیت برخاستند و مساله به

ص: 6

این مهمی را به دیگران حتی به بعضی از امرای سقیفه و حاکمان اموی و عباسی نسبت دادند، ولی باید گفت شب پره قدر خورشید نکاهد، پرده پوشی و انکار که همواره اخلاق شیطانی معاندان بود،هرگز نمی تواند خورشید وجود امیر مؤمنان و اهل بیت را در خدمت به همه علوم اسلامی وعلم صرف و نحو غروب دهد،و بجای آن تاریکی مخالفت و دشمنی را قرار دهند.

،و یأبی الله إلا أن یتم نوره و لو کره المشرکون،

عزیزم حضرت حجت الاسلام علی تنکابنی که در حوزه نجف اشرف در سایه معنویت و اقیانوس علم امیر مؤمنان غرق در تحصیل علوم اسلامی هستند و در ادبیات عرب به ویژه صرف و نحو دستی پر قدرت دارند، در این کتاب کم نظیر به تاریخ تنظیم ادبیات از دیدگاه شیعه و این که بنیان گزار آن امیر مؤمنان است و این علم چون علوم دیگر از اقیانوس وجود او در تاریخ جریان پیدا کرد، و این که کتب نحوی و ادبیات اهل سنت نیز نهایتا به حضرت مولی الموحدین باز می گردد، و با توضیح حق پوشی برخی ازبی انصاف ها و معاندان، نویسندگان غیرشیعی توضیح مفصل داده اند امید است عزیزان طلبه و دانشجویان دانشگاه های علوم اسلامی از این کتاب بهره کامل ببرند.

روضه خوان حضرت سیدالشهداء علیه السلام،حسین انصاریان

8/12/1400 برابر با 25 رجب 1443

مصادف با سالروز شهادت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

اهمیت علم نحو در کلام ابن هبیرة 51

اهمیت علم نحو در قصیده ابوحیان... 52

اهمیت علم نحو در کلام فاضل هندی... 52

اهمییت علم نحو در مناظره ای از پیامبر (ص) 53

تاثیر علم نحو در فهم روایت و استنباط حکم شرعی... 54

فصل سوم... 57

اسباب علل و اخبار وضع نحو... 57

فساد و لحن در کلام عرب... 59

فساد و لحن در قرائت قرآن کریم... 62

دیدگاه ابن جنی درباره شیوع لحن در قران کریم... 66

کلام زبیدی در طبقات النحویین و اللغویین... 67

دیدگاه ابن خلدون در علت وضع و دلیل اهمیت نحو... 68

اختلاط اعاجم،حفظ لغت عربی و حفظ زبان دین... 71

اشتباه در حالت مرفوعی اسم فاعل در قرائت قران کریم... 72

خلط دختر أبوالأسود بین باب تعجب و استفهام... 73

لحن مردی ایرانی از نوبندجان... 75

اختلاط و ازدواج عجم با عرب... 76

خلط و اشتباه بین هیئت اسم فاعل و اسم مفعول... 77

فصل چهارم... 79

تعریف و مصادیق لحن و لاحن... 79

ص: 13

تعریف لحن... 81

مذمت لحن در نزد عمر بن عبدالعزیز... 83

مذمت لحن در کلام عبدالملک بن مروان... 83

مذمت لحن در کلام شعبی... 83

مذمت لحن در نزد سلیمان بن عبدالملک... 84

نقد صحت خبر سلیمان بن عبدالملک... 84

تاریخ پیدایش لحن... 85

تاریخ پیدایش لحن در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم... 85

مراد از ضلالت نسبت به شخص لاحن... 85

توضیح ابن جنی درباره این روایت... 86

مصادیق لحن از حیث زمان ومکان... 86

اولین لحن در بادیه و عراق طبق گفتار جاحظ... 87

مصادیق لحن از حیث اشخاص... 87

لحن متکلمین وفقهاء مذاهب... 87

لحن در کلام حسن بصری... 88

لحن در کلام خلفاء 89

لحن در کلام ادباء 90

لحن سیبویه... 90

لحن فراّء 91

لحن درهیئت و حرکات... 92

ص: 14

فصل پنجم... 95

واضع علم نحو... 95

وضع علم نحو توسط امیر المومنین علی علیه السلام... 97

گزارش ابن خلکان درباره واضع علم نحو... 97

کلام سیوطی در الاقتراح و نقل تفصیل فخر رازی... 99

رای نهایی ابوالبرکات الانباری در نزهةالالباء 101

رای نهایی سیرافی در اخبارالنحویین به نقل ازابوعبیدة 103

تقطیع روایت سیرافی توسط برخی از مورخین... 105

یادگیری أبو الأسود از امیر المومنین علی علیه السلام در کلام زبیدی... 106

انتساب وضع نحو به ابوالاسود... 107

نقد و بررسی انتساب وضع نحو به عبدالرحمن بن هرمز و نصر بن عاصم... 110

رای و ردیه ابن انباری... 111

رای وردیه جمال الدين قفطی... 112

نقد و بررسی نظریه وضع نحو توسط زیاد و ابن زیاد... 112

دلیل مخالفت زیاد با درخواست أبو الأسود... 113

اختلاف در ️مستمع لحن آیه ان الله برئ من المشرکین و رسوله... 117

شنیدن لحن در قرائت آیه مزبور توسط امیر المومنین علی علیه السلام... 117

شنیدن لحن در قرائت آیه مزبور توسط پیامبر... 118

شنیدن لحن در قرائت آیه توسط ابوالاسود... 119

درخواست زیاد از ابوالاسودوامتناع ابوالاسود... 119

ص: 15

درخواست ابوالاسود از زیاد و منع زیاد... 121

نقد وبررسی نقش عمر در بعث وضع نحو توسط ابوالاسود... 122

الف) استماع لحن در قرائت آیه مزبور توسط عمر... 122

ب ) تنبیه کاتب ابوموسی اشعری به دستور عمر... 123

فصل ششم... 125

نقد و بررسی آراء محققین معاصر... 125

نقد و بررسی اشکالات احمد امین مصری... 127

نقد و بررسی اشکالات شوقی ضیف... 132

فصل هفتم... 143

نقد و بررسی مدح و ذم علم نحو در روایات... 143

تعبیر نحو در روایات... 145

تعبیر اِعراب در روایات... 147

مقصوداز اعراب در کلام صدر الدین شیرازی رحمةالله علیه... 148

مقصود از اعراب در کلام علامه شعرانی... 150

أعرب القرآن فأنّه عربیٌ... 151

تعبیر عربیة از علم نحو در لسان روایات... 154

تعلَّمُوا العربیۀ فأنّها کلام الله الّذی تکلّم به خلقه... 154

مراد از نحو در کلام علامه مجلسی رحمةالله علیه... 156

مراد از نحو در کلام علامه طباطبایی رحمةالله علیه... 159

دیدگاه علامه سید علی خان مدنی رحمةالله علیه... 161

ص: 16

دیدگاه عباس حسن صاحب کتاب النحو الوافی... 162

مصادر 164

ص: 17

ص: 18

ص: 20

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله الذي من نحا نحوه ظفر بقصده

از ابتدای پیدایش لحن و فساد در گفتار و ابتکار امیر المومنین علی علیه السلام در وضع قوانین و قواعد دقیق و منضبط برای حفظ و صیانت زبان عربی و فصاحت قران کریم تا شکل گیری مدارس و مذاهب مختلف نحوی، شیعیان به عنوان پیش گامان تحصیل علوم و فنون مختلف و تاسیس و تطور دانش های مختلف در مجامع علمی و حلقات درسی حضور پر رنگ و قابل توجهی داشتند و خود را به عنوان پیروان حقیقی اسلام از هر فرقه و نحله ای بیشتر در برابر حفظ و صیانت زبان قرآن و فهم معانی آیات و روایات مسئول و موظف می دانستند و همواره با سعی و تلاش حامل علوم اهل بیت علیهم السلام و مبیّن آن برای عموم مردم بودند.

پس از نزول قران کریم در بالاترین منزلت از فصاحت،بلاغت، نظم، اسلوب، تالیف،لغت و سائر جنبه های ادبی بخاطر رعایت تناسب عصر نزول با آداب و سنت قوم عرب که در شعر و نثر و خطابه از هر قوم دیگری برتری داشتند، تمام توجهات و حواس بر محور قران متمرکز گردید و قران به عنوان مهم ترین نص ادبی برای عموم و از این مهم تر به عنوان کلام وحی برای مسلمانان از جایگاه ویژه ای برخوردار گشت و به محل پیدایش و گسترش علوم و فنون مختلف و مباحث و مناقشات علمی متعدد تبدیل .گشت که در جنب علومی مانند علم کلام،فقه و اخلاق می توان از علوم وفنون ادبی به عنوان اولین محور ارتکاز مسلمانان و جدی ترین جنبه علمی مورد توجه و

ص: 21

حائز اهمیت قران پژوهان از عصر نزول یاد کرد که حتی مبالغه و خلاف رای تحقیق نیست اگر بگوییم که جنبه ادبی قران بیشتر از هر جنبه دیگری مورد استقبال و توجه قرار گرفت و هر کدام از فنون مختلف ادبی بر حسب اقتضای آن زمان و احتیاج آن عصر به آن دانش شکل گرفت تا جایی که قران به عنوان اصل در پیدایش و گسترش علوم و فنون ادب تا به امروز قرار گرفت و معرکه آراء جمیع ادباء در علوم مختلف مانند: صرف ،نحو، لغت، معانی، بیان، بدیع، اشتقاق و سائر علوم گردید.

از یک سو قداست قران کریم و لزوم صیانت از زبان وحی و از سویی دیگر حفظ اصالت زبان عربی و تعصب قوم عرب بر زبان خود، دلیل تام و علت موجهی شد برای حساس بودن در مقابل هر گونه فساد معنایی و لحن در گفتاری که ناشی از عدم رعایت قوانین عربیت و عدم اطلاع از قواعد إعراب صحیح کلمات باشد، به همین خاطر اهتمام ویژه ای بر صیانت از زبان قران یعنی لغت عربی بوده است اما پس از فتح بلاد مختلف توسط اسلام و اختلاط عجم و عرب به دلیل فتوحات انجام شده توسط اسلام،تجارت بین بلاد،ازدواج اقوام غیر فصیح با عرب فصیح و دیگر دلائلی که در علل و اسباب پیدایش لحن و فساد در زبان عربی مطرح شده است، باب بروز و ظهور بلکه شیوع لحن در گفتار یعنی إعراب گذاری سقیم و قرائت آیات به شکل ناصحیح و باطل باز گردید، از همین رو به اعتراف و اقرار بزرگان فرق و مذاهب مختلف مسلمان، امیر المومنین

علی علیه السلام با درک شرایط آن زمان و ضرورت پیش گیری از بروز و ظهور فساددر قرائت و تکلم عربی به وضع و تاسیس قواعدی مشغول شدند که با رعایت آن ضوابط و اصول تکلم

ص: 21

صحیح عربی حفظ شود و بر اصالت خود باقی بماند،به همین خاطر ابتداء کلیاتی را در این باره به رشته تحریر در آوردند و سپس با تربیت شاگردان و ایجاد حلقات علمی متعدد به ترویج و گسترش قواعد و تلاش در راستای حفظ زبان وحی از لحن و باطل امر نمودند که شاگردانی مانند أبو الأسود الدؤلي با ارشادات و بیانات امیر المومنین علی علیه السلام توانستند زبان وحی را از لغو و باطل در عصری که بسیاری از مردم از تمام اقشار به اشتباه سخن می گفتند، نجات بدهند و مانع از سرایت لحن رایج آن عصر در قران کریم بشوند.

دانشی که رسالتش شناخت احوال اواخر کلمه از حیث اعراب یعنی تغییر پذیری بر اثر تغییر عوامل و بناء یعنی تغییر ناپذیری بر اثر تغییر عوامل بود که از آن در اصطلاح به علم نحو تعبیر کرده اند، دانشی که رعایتش موجب صیانت لسان از خطای در گفتار می گردد، فن شریفی که پس از نزول قران بیش از هر علمی ضرورتش وجدان و بر لزوم بحث از آن اذعان می شد علم نحو در سایه سار قران و عنایات امیر المومنین علی علیه السلام و اهتمام مسلمانان، مخصوصا شیعیان به جایگاه رفیع رسید و نحویون به قرب و منزلت فراوان رسیدند و به شخصیت های برجسته و دانشمندان صاحب مقام تبدیل شدند.

تشکیل حلقه های مختلف نحوی و تاسیس مدارس و مذاهب متعدد نحوی مانند مدرسه بصره، کوفه، بغداد، اندلس و مصر دلیل دیگری شد برای میل

ص: 23

دانش پژوهان به این علم تا بتوانند با تحصیل فوائد و فرائد این دانش در ابتداء از صیانت لسان برخوردار شوند و سپس در مراحل بعد به مسائل مهم تری مانند کشف معانی و تفسیر ادبی آیات و روایات و همچنین توجیه و نقد و بررسی تعلیلات در قرائات مختلف قرآنی بپردازند و همین امر سبب شد تا این دانش دیگر صرفا فقط برای صیانت و حفظ زبان نباشد بلکه یک جنبه استقلالی و مجزایی پیدا کرد که مناقشات موجود در نفس این علم و نظریه پردازی درباره قواعد همین دانش اولویت پیدا کند و موجب پیدایش مبانی و مناهج مختلف گردد و علاوه بر کتب و تالیفات مدوّن در قواعد نحو، دانشمندان صاحب نظر در این فن به سلسله پژوهش های فراوان و تصنیفات متعددی درباره اصول نحو،علل نحو، تاریخ نحو، و مسائل اختلافی در مسائل این دانش بپردازند و در جنب مسائل نحو به لوازم مرتبط با این دانش یعنی اصول،علل و تاریخ علم نحو مشغول شوند.

در میان تمام مناهج و مذاهب نحوی موجود آنچه برای ما حائز اهمیت است، تبیین جایگاه نحو شیعه و کارکرد نحو شیعی در علوم دیگر مانند کلام و تفسیر می باشد تا با توجه به این مطلب به مقایسه استدلالات نحوی شیعیان با سائر مذاهب و و منشأ این اختلاف و ثمره تعدد نظر نحویون دست بیاییم.

قبل از ورود به هر علم اطلاع از چرایی پیدایش آن دانش به اصطلاح علت وضع و واضع آن علم به درک صحیح از فراگیری آن علم و چگونگی تحصیل آن دانش و چرایی بحث از آن علم کمک می کند، به همین خاطر در اصول نحو و تاریخ نحو از چرایی وضع نحو و اینکه واضع نحو چه کسی بوده است،بحث و گفتگو می شود و همانطور که بیان شد با چشم پوشی از

ص: 24

برخی از اقوال مطرود و ضعیف، واضع دانش نحو طبق نظر جمهور مورخین علم نحو و دانشمندان ادبیات عرب امیر المومنین علی علیه السلام می باشد که برای جلوگیری از شیوع لحن در لسان عربی و سرایت آن به زبان وحی قواعد نحو را ترسیم کرد تا با جعل حرکات اعرابی بین فاعل و مفعول،بین صیغه تعجب و استفهام و بین سائر محل های اعرابی در کلام فرق و تمییز داده شود و از خلط بین حرکات اعرابی و خبط در اعراب گذاری و به تبع آن فهم معانی سقیم جلوگیری شود.

اثر حاضر مسمی به [وضع علم نحو در سایه سار امیرالمومنین علی علیه السلام] به طور جامع و کامل به اخبار و حکایات وضع نحو و نقش امیر المومنین علی علیه السلام در ترسیم قوانین نحو می پردازد:تعریف علم نحو،اهمیت علم نحو، اسباب،علل و اخبار وضع نحو،تعریف و مصادیق لحن و فساد در زبان عربی،نقد و بررسی واضع علم نحو و نقد و بررسی محققین معاصر از مهم ترین مباحث رساله مزبور می باشد که جامعیت و ملاحظه آراء متعدد و مطالعه کتب و تالیفات فراوان در موضوع تاریخ نحو و استفاده از مهم ترین منابع تاریخی مخصوصا بهره گرفتن از منابع عامه برای اثبات مطلوب و نفی و اثبات احتمالات مذکور درباره علل وضع و تعیین واضع نحو از خصوصیات منحصر به فرد این کتاب می باشد،اما می توان دفاع از شیعه در برابر تهمت و بی انصافی برخی از به اصطلاح محققین و مورخین معاصر مانند شوقی ضیف و احمد امین مصری که شیعه را متهم به دروغ کرده و خبر وضع نحو را از جعلیات امامیه پنداشته، اصلی ترین انگیزه نگارش این کتاب دانست، به همین خاطر سعی شده است برای رد کلمات مخالفین که

ص: 25

بر اثر عناد ولجاجت وتاثیر تعصبات اعتقادی در داوری های علمی از مسیر انصاف و دیده حقیقت خارج شده اند، از منابع معتبر و کتب حائز اهمیت تاریخ نحو از منابع عامه و اقوال بزرگان اهل سنت به بهترین وجه برای صحت مطلوب و رد مناقشات مخالفین استفاده گردد.

اثر حاضر که تحریر درس گفتارهای مولف در حوزه با عظمت نجف اشرف می باشد،مشتمل بر مطالب اصلی ترین کتب تاریخ نحو در موضوع وضع نحو از مورخین متقدم می باشد، مانند:

اخبار النحویین البصریین سیرافی [ 368ق]

طبقات النحويين واللغويين زبیدی [ 379ق]

نزهة الألباء في طبقات الأدباء ابوالبرکات الانباری [ 577ق]

إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب یاقوت الحموی [626ق]

إنباه الرواة على أنباه النحاة جمال الدين القفطي [646ق ]

بغية الوعاة جلال الدين السيوطي [911ق]

در پایان انتباه به این مساله لازم است که خواندن رساله وضع نحو مقدمه ای می باشد برای مطالعه دیگر آثار ادبی مولف که با رویکرد ادبیات کلامی

ص: 26

نوشته شده است مانند :

النحو و النحاة الشیعة (نقش شیعیان در تاسیس و تطور علم نحو)

تاثیر و جایگاه علم نحو در اختلاف قرائات قرآنی

الفوائد النحوية (سلسله پژوهش های تاریخ،واصول نحوکلامی)

فرائد الإعراب ( مباحث اختلافی اعراب و بناء در نحو)

معانی القرآن (تفسیر ادبی و تطبیق قواعد صرف و نحو بر صد و ده آیه از قران کریم)

در تتمه کلام سپاسگزارم از همه عزیزان حاضر در سلسله جلسات تاریخ علم نحو که با حضور خود موجب ترغیب و تشویق بنده کم ترین شدند تا در جوار حرم فوق عرشی و ملکوتی امیر المومنین علی علیه السلام توفیق رفیق ما گردد و بتوانیم به مقدار توان از مطالبی بحث کنیم که غایت آن پاسداری از زحمات شیعه و دفاع از جایگاه نحو شیعه می باشد.

و آخر دعوانا أن الحمد الله رب العالمين

الأقل میرزا علی تنکابنی

نجف اشرف/ 17ربیع الأول 1442 دینی

ص: 27

ص: 28

ص: 30

زبیدی صاحب کتاب تاج العروس علاوه بر معنای قصد، نحو را به معانی دیگری مانند جهت و طریق دانسته است.

[و النَّحْو: الطَّریقُ. و أیْضاً: الجِهَةُ. یقالُ: نَحَوْتُ نَحْوَ فلانٍ، أی جِهَتَهُ] (1)

یعنی اعراب آخر کلمه به واسطه عوامل تغییر می کند به خلاف اسم اشاره[هذا] که مبنی می باشد

و در سه حالت مرفوعی،منصوبی ومجروری به یک شکل می باشد: [جاء هذا]،[ضربت هذا]،[سلمت علی هذا] بنابراین طبق تعریف اول جرجانی علم نحو را علم چگونگی ترکیب کلمات از حیث اعراب وبناء دانسته است

نحو علم اطلاع یافتن از اعلال کلمات می باشد یعنی علم نحو به ما می آموزد که کلمه [قَوَلَ]فعل ماضی اجوف واوی طبق قاعده باید تبدیل شود به[قال] زیرا واو متحرک ماقبل مفتوح قلب به الف میشود

اهل اطلاع میدانند که این تعریف و کارکرد مطرح شده از سوی جرجانی در تعریف دوم منطبق بر علم صرف میباشد نه علم نحو و در کتب ادبی نیز قواعد اعلال در ضمن مسائل مهم علم صرف به شمار می آید نه مباحث نحوی، لکن این تعریف قبل از تمییز علوم ادبی منطبق بر نحو بوده است زیرا در تصنیفات ابتدایی و مباحث بدوی علوم ادبی در حلقات مستقل ومجزایی بحث نمیشود.

بلکه قواعد صرف، نحو، اشتقاق، لغت حتی بلاغت در ضمن شواهد ادبی مانند آیات قران کریم بحث میگردید و پس از گذشت مدت زمانی کوتاه آراء ادباء و مباحث ادبی جایگاه خاص خود را پیدا کردند و به طور مستقل به بحث و کنکاش های علمی تبدیل گشتند و در گذر زمان دارای تطور و یک جایگاه ویژه گشتند از همین رو ما در آثار ادبای متقدم میبینیم که ابتداء به علم نحو مصطلح امروزی پرداختند سپس تتمه اثر خود را به مسائل علم

ص: 33

صرف مصطلح امروزی اختصاص دادند جرجانی نیز بر طبق همین مساله علم نحو را علم اطلاع از چگونگی اعلال دانسته است ، البته وجه نیاز به توجیه مذکور در صورتی است که اعلال در عبارت جرجانی را به معنای اعلال صرفی معنا کنیم اما اگر اعلال را به معنای هرگونه دگرگونی بدانیم در این صورت تعریف دوم نیز به طور مطلق یعنی چه قبل از جدایی علوم ادبی چه پس از جدایی علوم کاملا منطبق بر علم نحو می باشد، زیرا علم نحو علم شناخت به کیفیت وچگونگی تغییر وتحولات کلمات می باشد که با فراگیری آن به طور خاص شناخت حالات اعرابی اواخر کلمات به دست می آید.

علم نحو علم به اصولی می باشد که صحت و فساد کلام به واسطه آن شناخته می شود یعنی دانش نحو به ما می آموزد که در جمله اسمیه مبتدا و خبر مرفوع می باشند بنابراین باید [زیدُ قائمُ] را به رفع خواند اما اگر از ادات نواسخ مانند:[إنَّ] استفاده نمودیم باید بگوییم: [انّ زیدا قائم] مانند:[انّ الانسانَ لفی خسر]که کلمه الانسان بخاطر انّ که از حروف مشبه بالفعل می باشد و نصب می دهد منصوب شده است لذا اگر گفتیم[إنَّ زیدُ قائم]این خلاف قوانین ادبی می باشد و کلام دچار فساد می گردد زیرا پس از دخول ادوات نواسخ مانند حروف مشبهةبالفعل دیگر مبتدا و خبر از حالت رفع به عنوان مبتدا و خبر خارج میگردد و اسم و خبر ادات ناسخ می شود که در مثال سابق چون حروف مشبهةبالفعل[إِنَّ،أَنّ،ليتَ،لكنَّ،لَعلَّ، كَأنّ،] نصب به اسم و رفع به خبرمی دهند باید کلمه زید را به عنوان اسم حروف مشبهةبالفعل منصوب و کلمه قائم را به عنوان خبر حروف مشبهةبالفعل مرفوع خواند.

ص: 34

از بین سه تعریف مذکور در کلام جرجانی می توان گفت: تعریف سوم به مراتب تعریف جامع تر و صحیح تری می باشد و با علت وضع این علم نیز سازگاری دارد که در علل و اسباب وضع نحو دلیل بر این مطلب که علت مهم وضع نحو حفظ صحت کلام و دوری از فساد و لحن در گفتار میباشد، بیان می گردد.[النحو: هو علم بقوانین یعرف بها أحوال التراکیب العربیة من الإعراب والبناء وغیرهما، وقیل:النحو: علم یعرف به أحوال الکلم من حیث الإعلال، وقیل: علم بأصول یعرف بها صحة الکلام و فساده](1)

احتمال دوم:

از ابوعمرو ابن العلاء نقل شده است که علم نحو را نحو گفته اند زیرا عالم نحوی کلام را به وجوه اعرابی مختلف تغییر وتحول می دهد وقصد می کند حالات اعرابی گوناگون در حالی که دچار لحن یعنی خطا و فساد نخواهدشد.

[قال أبو عمرو ابن العلاء: إنما سمي النحويّ نحویا لأنه یحرّف الکلام إلی وجوه الإعراب، واللحن مخالفة الاعراب](1)

قریب به همین احتمال را ابن فارس در کتاب مقاییس اللغة گفته است علم نحو را نحو می گویند زیرا عالم نحوی قصد می کند اصول کلام عرب را و به همان روش صحیحی که عرب نطق نموده سخن می گوید.[یَقصِد أصول الکلام فیتکَلَّمُ علی حَسَب ما کان العرب تتکلَّم به] (2)

ازهری نیز در تهذیب اللغة همین احتمال را تقویت نموده است ،علم نحو را نحو گفته اند زیرا که نحوی قصد می کند صواب را در گفتار خود یعنی به بهترین شکل و بدون هیچ گونه خطا و فسادی در زبان سخن میگوید.[و منه اشتقاق النَّحو فی الکلام، کأنه قَصْدُ الصواب][تهذیب اللغة،نحا،163/5]

احتمال سوم:

ابن خلکان صاحب کتاب وفیات الاعیان گفته است: همانا علم نحو را نحو گفته اند چرا که ابوالاسود دئلی از شیعیان و محبین امیرالمومنین علی علیه السلام از حضرت که واضع این قوانین ادبی می باشند اجازه می گیرند

ص: 36

تا مانند آنچه را که ایشان وضع نموده اند تبعیت نموده و گسترش دهند بنابراین نحو را نحو گفته اند چون ابوالاسود دئلی خواستار تبعیت از طریق و جهتی شدند که امیرالمومنین علی علیه السلام آن را ترسیم نموده بود. مانند همین احتمال را ابوجعفر بن رستم الطبری به نقل از ابن ندیم صاحب کتاب الفهرست بیان می دارد.[وإنما سمي النحو نحواً لأن أبا الأسود المذکور قال: استأذنت علی بن أبی طالب رضي الله عنه أن أضع نحو ما وضع، فسمي لذلك نحواً، والله أعلم](1)

ابن حجر عسقلانی در الاصابه می گوید:[وقال أبو علي القاليّ: حدثنا أبو إسحاق الزجاج، حدثنا أبو العباس المبرد، قال: أول من وضع العربیة ونقط المصاحف ] (1)

نصر بن عاصم نیز به روایت یحیی بن آدم از ابوبکر بن عباس گفته است:[اول من وضع العربیة ابوالاسود الدوئلی](2)

گروهی پیدایش اصطلاح نحو را از زمان خلیل بن احمد فراهیدی[175ق]می دانند که او از اصطلاح نحو برای این علم استفاده نمود؛ در آن هنگام که گفت:

بطل النحو جمیعا کلّه

غیر ما احدث عیسی بن عمر (3)

اما این احتمال به دلیل گواهی مصادر تاریخی فراوان که خبر از استعمال لفظ نحو توسط امیر المومنین علی علیه السلام می دهد ضعیف و مردود میباشد بنابراین جمله معروف اُنح هذا النحو یا أبا الأسود دلیل بطلان احتمال پیدایش تعبیر نحو در عصر خلیل بن احمد میباشد در نتیجه پیدایش تغییر نحو از دانش نحو مربوط به عصرأبوالاسود میباشد نه خلیل بن احمد و وجه تعبیر این علم به عربیت به این خاطر است که نحو از جمله مهم ترین علوم عربی و فنون ادبی میباشد که برای صیانت زبان عربی از آن تعبیر به عربیت شده است.

ص: 38

وجه تعبیر از این دانش به علم اعراب نیز بخاطر ارتباط این دانش با حالت های اعرابی آخر کلمات و نقش اصلی آن در تبیین وجه اعراب صحیح و صیانت از اعراب سقیم می باشد به همین خاطر از نحو به علم اِعراب تعبیر کرده اند.

ص: 39

ص: 40

ص: 42

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و وصیّ ایشان حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام ،همواره مردم را به اعراب گزاری در کلام وقرآن (علم نحو) ترغیب و تشویق میکردند زیرا فهم صحیح معانی قران متوقف بر اعراب صحیح کلمات میباشد و تا زمانی که اعراب کلمات صحیح نباشد معنا و مقصود درست حاصل نمی گردد زیرا در معنای زبان عربی علاوه بر ماده و هیئت کلمات یک امر سومی نیز نقش اساسی دارد و آن حرکات اعرابی میباشد که علم نحو متکفل آن می باشد،و این خود مهم ترین دلیل بر شرافت و عظمت و اهمیت این علم می باشد زیرا وجود مبارک پیامبر و امیرالمومنین علی علیه السلام می دانستند مردم دچار لحن و فساد شده اند لذا برای مصون ماندن آیات و روایات از خطا و فهم صحیح نسبت به ثقلین تمام تلاش خود را از طریق تعلیم و تربیت شاگردانی که در مسیر تصحیح کلام مردم و شیوه صحیح قرائت اهتمام بورزند، بذل نمودند تا از طریق جلوگیری لحن و فساد در اعراب محاورات جلوی سرایت لحن به قرائت قران و در نیتجه فهم فاسد از آیات را بگیرند که در فصل های بعد پس از بیان شواهد و نقش اعراب صحیح و ناصحیح در تغییر و تحول معنای کلام مقصود به خوبی روشن میگردد.

بنابراین کفایت می کند در اهمیت این دانش که صاحب آن از فساد در فهم معنای آیات در امان است و از لحن و فساد در گفتار مصون و محفوظ است.

ص: 43

و چون در نزد عرب تحفّظ بر اصالت زبان عربی و فصاحت و بلاغت بسیار حائز اهمیت است به مراتب ارزش و اعتبار این دانش افزایش می یابد.

مبرّد در اهمیت اعراب [علم نحو] این حدیث را از پیامبر نقل کرده است:وقال صلّی الله علیه وسلّم:[أعربوا فی کلامکم تعربوا فی کتاب الله](1)

وجه کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص ارتباط اعراب در کلام برای حفظ و صیانت اعراب قران روشن است زیرا مادامی که از صیانت در محاورات عادی در امان نباشند به لحن و فساد در اعراب قران دچار می شوند بنابراین گام اول صیانت محاورات و مکالمات روزمره و رایج و متداول است تا در قدم بعدی به سبب تحفظ بر لسان در گفتگو های معمولی به صیانت در اعراب قران دست یابند.در فصل واضع نحو و علت وضع به تفصیل به نقش امیر المومنین علی علیه السلام در خصوص اهتمام برای جلوگیری از فساد در اعراب کلام و سعی در تاسیس قواعد صیانت زبان میپردازیم تا اهمیت نحو آشکار گردد.

ابوالبقاء عکبری گفته است:

نخستین گام برای فهم قرآن دست آوردن معانی آیات از طریق الفاظ می باشد وکارآمدترین راه برای دستیابی به مفاهیم آیات که از رهگذر آن می توان به تبیین اغراض و گوهر معنایی آیات دست یافت شناخت اعراب [علم نحو]واستخراج مقاصد از روی خطاب های متفاوت است.

ص: 44

بنابراین اولین گام فهم آیات الهی و اولین ابزار برای تبیین و کشف معنا،شناخت اعراب کلام و فراگیری علم نحو می باشد.

وهب بن جریر : ابن جریر به جوانی گفت ای فرزندم نحو را بیاموز همانا بابی از این علم را نمی آموزی مگر اینکه به واسطه تعلمیش برای خود زره آهنی از جمال به عنوان لباس اتخاذ می کنی ،یعنی همانطور که لباس باعث پوشش بدن انسان می شود وجلوی نمایان شدن زشتی ها را می گیرد و موجب زیبایی می شود علم نحو نیز خطای انسان در گفتار را از بین می برد و باعث زیبایی انسان می شود.

یعنی برای اصلاح لسان باید تمام سعی را نمود تا دچار لحن در گفتار نشویم.[وقال رجل لبنیه: یا بني أصلحوا من ألسنتکم فإن الرجل تنوبه النائبة یحتاج أن یتجمل فیها فیستعیر من أخیه دابة ومن صدیقه ثوبا ولا یجد من یعیره لسانا](1)

محمد بن لیث در منزلت نحو گفته است: نحو در ادب مانند نمک در طعام میباشد همانطور که طعام خوش طعم و پاک نمی شود مگر با نمک همچنین اصلاح نمی شود ادب مگر با علم نحو [و قال محمد بن اللیث: النحو في الأدب کالملح في الطعام فکما لا یطیب الطعام إلا بالملح لایصلح الأدب إّلا بالنحو](1)

از شعبی نقل می کنندکه گفته است :زینت مرد عربیّت او می باشد یعنی فصاحت و بلاغت و مصونیتش از خطای در گفتار.

ابن جنی در کتاب بسیار مهم الخصائص بابی را تحت عنوان اغلاط العرب به ذکر برخی از مصادیق لحن در زبان عربی اختصاص داده است و به بعضی از اشتباهات رایج آن عصر در زبان عربی پرداخته است. (1)

تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أنتُم لَها وارِدُنَ» (انبیاء 98) إذَا کَانَ مَعْبُودُهُمْ مَعَهُمْ فِی النَّارِ فَقَدْ عَبَدُوا الْمَسِیحَ علیه السلام أ فَنَقُولُ إنَّهُ فِی النَّارِ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إنَّ اللَّهَ أنْزَلَ الْقُرْآنَ عَلَیَّ بِکَلامِ الْعَرَبِ وَ الْمُتَعَارَفُ فِی لُغَتِهَا وَ عِنْدَ الْعَرَبِ أنَّ مَا لِمَا لا یَعْقِلُ وَ مَنْ لِمَنْ یَعْقِلُ وَ الَّذِی یَصْلُحُ لَهُمَا جَمِیعاً فِإنْ کُنْتُمْ مِنَ الْعَرَبِ فَأنْتُمْ تَعْلَمُونَ هَذَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی إنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ یُرِیدُ الأصْنَامَ الَّتِی عَبَدُوهَا وَ هِیَ لا تَعْقِلُ وَ الْمَسِیحُ علیه السلام لا یَدْخُلُ فِی جُمْلَتِهَا لأنَّهُ یَعقِلُ وَ لَوْ قَالَ إنَّکُمْ وَ مَنْ تَعْبُدُونَ لَدَخَلَ الْمَسِیحُ علیه السلام فِی الْجُمْلَةِ فَقَالَ الْقَوْمُ صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّه.

اما اگر کلمه [الذکاة]را منصوب بخوانیم معنا این چنین می شود: که تذکیه مادر اوست یعنی جنین را نیز باید مثل مادرش تذکیه کرد که اگر شتر باشد باید نحر شود اگر گاو یا شتر است باید ذبح گردد. بنابراین با تغییر یک حرکت اعرابی حکم شرعی نیز متغیر می شود به همین خاطر اهمیت فراگیری دانش نحو و ضرورت تحصیل آن دانسته می شود.

ان الاحکام تتغیر بتغیر الاعراب فی الکلام ، الا تری الی قوله صلی الله علیه و آله و سلم حین سئل: انا نذبح الناقه و البقره و الشاه و فی بطنها الجنین انلقیه ام ناکله؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم: کلوه ان شئتم فان ذکاه الجنین ذکاه امه. فبعض الناس یروی ذکاه الثانی (کذا الذکاه الثانیه ) بالرفع فیکون معناه ان ذکاه امه تبیحه وهی کافیه عن تذکیته . و بعض رواها بالنصب فیکون معناه ان ذکاه الجنین مثل ذکاه امه فلا ذکاه امه فلابد فیه من تذکیه له بانفراده و لا تبیحه ذکاه امه.فافهم ذلك فانه من مغاص الفهم و رقیق العلم.

ص: 55

ص: 56

ص: 58

پیدایش هر علم وابسته به نیازهایی می باشد که انگیزه دانشمندان را در توجه به ابداع آن علم و ترسیم اصول و قوانینش برانگیخته است تا با پیدایش آن دانش نیاز های ضروری آن موضوع را بر طرف سازند.در چرایی پیدایش دانش نحو و علت اهتمام دانشمندان به بنانهادن قواعد و تطور و گسترش قوانین این دانش، تعلیل ها و تحلیل های مختلفی بیان شده است که جامع تمام بیانات را می توان در جلوگیری از فساد و لحن در گفتار یعنی دوری از اِعراب دادن ناصحیح خلاصه کرد، تا آیات و روایات را از معنا و برداشت سقیم محفوظ بدارند و همچنین اصالت و هویت زبان عربی فصیح را که ارزش فراوانی در میان قوم عرب داشت حفظ کنند و از بین رفتن زبان خود که پس از نزول قران به عربی زبان دین و زبان اسلام گشت جلوگیری کنند،به همین خاطر بسیاری از اخبار و منقولات در این باب دائر مدار همین انگیزه میباشد که برای وضوح بیشتر مطلب به برخی از مهم ترین اخبار این باب به اختصار پرداخته ایم.

کریم] و جلوگیری از اعراب ناصحیح اجماع مورخین ادبیات و ادباء قائم شده است.

زبیدی، سیرافی، قفطی و یاقوت حموی علت وضع نحو را همان خبری میدانند که از طریق أبوالأسود الدؤلي بیان شده است: از او نقل کرده اند که گفت: روزی محضر امیرالمومنین علی علیه السلام حاضر شدم در دست مبارک حضرت رقعه ای دیدم [نوشته هایی که در پارچه ای درهم پیچیده شده بود] به حضرت عرض کردم یا امیرالمومنین این رقعه چیست؟ حضرت فرمودند: درکلام مردم اندیشیدم و یافتم قوانین زبان مردم به سبب اختلاط با اعاجم [غیرعرب زبان ها یا عرب هایی که آشنایی با قوانین و اصول صحیح تکلم و عربیت ندارند] دچار فساد و لحن شده است، بنابراین اراده کردم تا علمی را برایشان وضع کنم تا قوانینش مرجع و معتمد مردم باشد برای حفظ لسان از خطای در گفتار،سپس حضرت رقعه را به من نشان دادند درآن نوشته شده بود: کلام برحسب تقسیم تام برسه قسم می باشد: اسم، فعل و حرف: اسم آن است که که از آن خبر می دهیم مانند کلمه [زید] در [زید ضرب] که کلمه [زید] مخبر عنه می باشد و فعل آن است که به واسطه اش خبر می دهیم و مخبر به می باشد مانند کلمه [ضرب] در [زید ضرب] و حرف کلمه ای هست که در اسناد نه مسندالیه می باشد مانند اسم ونه مسند به می باشد مانند اسم و فعل بلکه فقط برای ربط بین کلمات می آید و معنای مستقلی از خود ندارد مانند [من= از]و [الی= به سوی] در جمله:[سافرتُ من البصرة الی الکوفة]

ص: 60

از بصره به سوی کوفه سفر کردم که معنای ربطی در جمله دارد و به طور مستقل و بدون لحاظ اسم و فعل معنای یصح السکوت ندارد.

سپس حضرت فرموند برای تفریع و استنباط قوانین صیانت زبان عربی همین روش و جهت راتبعیت کن [انح هذا النحو] سپس به من اقسام سه گانه اسم: [ظاهر، ضمیر و مبهم] و همچنین حروف مشبهةبالفعل [حروفی که مبتدا را به عنوان اسم خود نصب و خبر را به عنوان خبر خود رفع می دهند مانند زید و قائم در انَّ زیدا قائم: قطعا زید ایستاده است] را که من استقراء نمودم با ذکر (لکن: به معنای استدراک) تکمیل نمودند.

و سبب وضع علي رضي الله عنه لهذا العلم، ما روی أبو الأسود، قال: دخلت علی أمیرالمؤمنین علي بن أبي طالب رضي الله عنه، فوجدت في یده رقعة، فقلت: ما هذه یا أمیرالمؤمنین؟ فقال: إني تأملت کلام الناس فوجدته قد فسد بمخالطة هذه الحمراء - یعني الأعاجم - فأردت أن أضع لهم شیئاً یرجعون إلیه، ویعتمدون علیه؛ ثم ألقی إليّ الرقعة، وفیها مکتوب: "الکلام کله اسم، وفعل، وحرف، فالاسم ما أنبأ عن المسمی، والفعل ما أنبئ به، والحرف ما جاء لمعنی"، وقال لي: "انحُ هذا النحو، وأضف إلیه ما وقع إلیك، واعلم یا أبو الأسود أن الأسماء ثلاثة: ظاهر، ومضمر، واسمٌ لا ظاهر ولا مضمر؛ وإنما یتفاضل الناس یا أبا الأسود فیما لیس بظاهرٍ ولا مضمر" وأراد بذلك الاسم المبهم.قال أبو الأسود: فکان ما وقع إليّ: "إن" وأخواتها ما خلا "لکن". فلما عرضتها علی علي رضي الله عنه.

ص: 61

بنابراین طبق حکایت یاد شده جلوگیری از رواج فساد در گفتار و محو اصول صحیح عربیت امیر المومنین علی علیه السلام به ترسیم قواعد و ضوابط عربیت پرداختند تا با صیانت کلام عربی از لحن یعنی فساد در گفتار و معنا جلوگیری کنند.

دهیم و مخبر عنه واقع نمی شود] و حرف آنچه که دلالت بر معنای مستقلی نمی کند نه مسندالیه می باشد نه مسندبه و فقط واسطه ای می باشد در کلام مانند:[من ابتدای غایت: از] و[ إلی انتهای غایت: به سوی] در جمله:[سافرتُ من البصره الی الکوفه]: سفر کردم از بصره به کوفه. سپس حضرت رو به سوی من فرمودند: همین روش را تبعیت نما و هرآنچه به دست میاوری بر طبق همین منهج که ترسیم نمودم برایت اضافه بکن وبدان ای ابوالاسود اسم بر سه قسم میباشد: اسم ظاهر، اسم مضمر [ضمائر مانند هو، هما، هم ... ]و اسمی که نه ظاهر است نه مضمر [اسم مبهم].ابوالاسود می گوید: من نیز از فرموده حضرت تبعیت نمودم و قواعدی را جمع آوری و به حضرت عرضه نمودم از جمله آن قواعد حروفی بودند که ناصب اسم و رافع خبر بودند[حروف مشبهة بالفعل: حروفی که از اقسام نواسخ می باشند بر سر مبتدا و خبر در می آیند و مبتدا را به عنوان اسم خود نصب و خبر را به عنوان خبر خود رفع می دهند] و از این حروف نصب دهنده: إنَّ وأنَّ (تاکید)، لیتَ (تمنّی)، لعلّ (ترجّی) وکانّ (تشبیه) را ذکر نمودم و لکنَّ (استدراک) را بیان نکردم، حضرت پس از مشاهده به من فرمودند:چرا ذکر لکنَّ را ترک نمودی و بیان نکردی؟ عرض کردم: گمان کردم که لکنّ از حروف ناصب نمی باشد حضرت فرمودند: بلکه لکنّ از حروف نصب دهنده می باشد و این حرف را نیز بر مابقی حروف مشبهةبالفعل اضافه بکن.

از این گزارش زجاجی چند نکته برداشت می شود: اشخاصی همچون ابوالاسود به خوبی مطّلع بر اهمیت و ضرورت این علم بوده اند به همین

ص: 63

خاطر به حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام عرض کرد: اگر چنین کاری را انجام بدهید موجب احیاء و ابقاء این لغت می شوید، که پر واضح هست این سخن چه دلالت بارزی در افشاء لحن و فساد در زبان عربی قبل از وضع نحو داشته است و اهمییت و جایگاه ویژه این علم را به خوبی تبیین می کند تا جایی که حضرت امیر المومنین علی علیه السلام پس از وضع این دانش و ترسیم کلیات آن به طور مستقیم به شاگرد خود ابوالاسود دستور می دهند تا با پیروی از این روش اصول عربیت را برای جلوگیری از فساد قرائت و معنا در قران تکمیل کنند.

این حکایت به خوبی اشاره به این مطلب دارد که حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام برخلاف زعم برخی از معاصرین کاملا احاطه بر تمامی اصول و فروع علم نحو داشته اند و اینطور نبوده است که حضرت فقط کلیاتی از این علم را می دانستند و فقط بعضی از مسائل این علم را ترسیم نموده باشند دلیل بر این سخن با چشم پوشی از جنبه های علم امام و علم لدنی و ربّانی حضرت و احاطه ایشان بر جمیع علوم و فنون و باب مدینه نبوی بودنشان، همین روایت مزبور است، زیرا وقتی ابوالاسود حرف [لکنّ] را جزو حروف مشبهة بالفعل نمی شمارد، حضرت بر این سهو انتباه می دهند و می فرمایند: بلکه لکنّ جزو حروف مشبهةبالفعل می باشد و آن را به این حروف اضافه بکن و همچین خود ابوالاسود نمی گوید که تمام آن صحیفه ای که حضرت به من داده اند مطالبش این مسائلی بود که ذکر نمودم بلکه می

ص: 64

گوید از جمله مسائل مکتوب در آن صحیفه اقسام کلام و اقسام اسم بوده است و مویّد این کلام خبر بعدی می باشد که یاقوت الحموی در معجم الادباء به نقل از سیبویه در الکتاب بیان می کند آری میتوان گفت همانطوری که عادتا معصومین.

تمام مطالب را برای مردم اظهار و اعلام نمی کردند حضرت نیز تمام لطائف و ظرائف این علم را بیان نکردند و فقط کلیات این علم و روش استنباط نحو را به ابوالاسود آموختند، همانطور که در روایت آمده است :[علینا بالاصول و علیکم بالتفریع]، لکن این مساله منافاتی با اینکه حضرت تمام نحو را نوشته بودند و ترسیم کردند،ندارد و همچنین این کلام هیچ تنافی با تطور وگسترش علم نحو ندارد چرا که طبیعت هر علمی گسترش آن علم در گذر زمان می باشد ولی باید دانست که محل بحث ما واضع علم نحو و علت وضع می باشد و اهل تحقیق به خوبی می دانند وضع و تطور علم دو بحث متفاوت می باشد ودر این مقام بحث ما وضع علم نحو می باشد نه تطورات این علم توسط دانشمندان نحو زیرا هر دانشی از پیدایش تا گسترش دچار تحولات اساسی و تغییرات جدی و مناقشات فراوان میگردد که موجب گسترده شدن مسائل آن دانش و برخی از مواقع سبب از بین رفتن و نسخ برخی از مبانی سابق می شود که این تطورات حادث در بسیاری از علوم وجود دارد و اختصاص به علوم ادبی و دانش نحو دارد زیرا طبیعت دانش پیشرفت و کنکاش و مناقشات و ردّ و بحث می باشد که نحو نیز از این قانون مستثنی نمیباشد.

ص: 65

بنابراین طبق این خبر نیز خطای بسیار مردم در قرائت قران کریم و لحن و فساد در فهم اعراب جملات دلیل بعث حضرت در وضع دانش نحو گردید که پس از ترسیم اصول استمرار و ابقاء این روش واهتمام در این مسیر را به شاگرد خود سپردند (1)

وأعمل فکره فیه، أبو الأسود ظالم بن عمرو الدُّؤليُّ، ونصر بن عاصم، وعبدالرحمن بن هُرْمز. فوضعوا للنحو أبوابًا، وأصَّلوا له أصوًلا؛ فذکروا عوامل الرَّفْع والنصب والخفض والجزم، ووضعوا باب الفاعل و المفعول والتعجب والمضاف. وکان لأبي الأسود في ذلك فضل السبق وشرف التقدم](1)

اعرابی یک علامت و اصطلاح خاصی را جعل نمودند مثلا قرارداد کردند، طبق استنباط قوانین به اینکه هر فاعلی مرفوع و هر مفعولی منصوب و هر مبتدایی مرفوع می باشد و سپس اصطلاح اعراب [حرکات مختلف رفع و نصب و جر و جزم در آخر کلام]و عامل [آنچه که موجب تغییر حرکات در آخر کلمه می شود] را قرار دادند و تمامی این قوانین را در طی یک استدلال و قیاس به رشته تحریر در آوردند .

و اسم آن را نحو گذاشتند اولین شخصی که در این باره کتابی نوشت ابوالاسود دئلی از قبیله بنی کنانه می باشد که گفته می شود به ارشادات و مساعدات امیر المومنین علی علیه السلام این علم را ضبط و وضع نمود و سپس این سیر حفظ و مصونیت لسان عربی و کتابت قوانین توسط ادباء و زبان شناسان ادامه داشت تا اینکه خلیل بن احمد فراهیدی این وضع و دقت استخراج و استنباط قوانین را به غایت خود رساند و کتاب مشهوری را شاگرد او سیبویه از مباحث خلیل تقریر نمود که مرجع وملجأ تمام کتب بعد از خود گشت.

ومعرفتها ضروریة علی أهل الشریعة إذ مأخذ الأحکام الشرعیة کلها من الکتاب والسنة وهي بلغة العرب ونقلتها من الصحابة والتابعین عرب وشرح مشکلاتها من لغاتهم فلا بد من معرفة العلوم المتعلقة بهذا اللسان لمن أراد علم الشریعة أن الأهم المقدم منها هو النحو إذ به تتبین أصول المقاصد بالدلالة فیعرف الفاعل من المفعول والمبتدأ من الخبر ولولاه لجهل أصل الإفادة وکان من

ص: 69

حق علم اللغة التقدم لولا أن أکثر الأوضاع باقیة في موضوعاتها لم تتغیر بخلاف الاعراب الدال علی الاسناد والمسند والمسند إلیه فإنه تغیر بالجملة ولم یبق له أثر فلذلك کان علم النحو أهم من اللغة إذ في جهله الاخلال بالتفاهم جملة ولیست کذلك اللغة والله سبحانه وتعالی أعلم وبه التوفیق علم النحو إعلم فلما جاء الاسلام وفارقوا الحجاز لطلب الملك الذي کان في أیدي الأمم والدول وخالطوا العجم تغیرت تلك الملکة بما ألقی إلیها السمع من المخالفات التي للمستعربین والسمع أو الملکات اللسانیة ففسدت بما ألقي إلیها مما یغایرها لجنوحها إلیه باعتیاد السمع وخشي اهل العلوم منهم أن تفسد تلك الملکة رأسا ویطول العهد بها فینغلق القرآن والحدیث علی المفهوم فاستنبطوا من مجاري کلامهم قوانین لتلك الملکة مطردة شبه الکلیات والقواعد یقیسون علیها سائر أنواع الکلام ویلحقون الأشباه بالأشباه مثل أن الفاعل مرفوع والمفعول منصوب والمبتدأ مرفوع ثم رأوا تغیر الدلالة بتغیر حرکات هذه الکلمات فاصطلحوا علی تسمیته إعرابا وتسمیة الموجب لذلك التغیر عاملا وأمثال ذلك وصارت کلها اصطلاحات خاصة بهم فقیدوها بالکتاب وجعلوها صناعة لهم مخصوصة واصطلحوا علی تسمیتها بعلم النحو وأول من کتب فیها أبو الأسود الدؤلي من بني کنانة ویقال بإشارة علي رضي الله عنه لأنه رأی تغیر الملکة فأشار علیه بحفظها ففزع إلی ضبطها بالقوانین الحاضرة المستقرأة ثم کتب فیها الناس من بعده إلی أن انتهت إلی الخلیل بن أحمد الفراهیدي أیام الرشید وکان الناس أحوج إلیها لذهاب تلك الملکة من العرب فهذب الصناعة وکمل أبوابها وأخذها عنه سیبویه فکمل تفاریعها واستکثر من

ص: 70

أدلتها وشواهدها ووضع فیها کتابه المشهور الذي صار إماما لکل ما کتب فیها من بعده(1)

في صیانة الدین من جهة ثانیة، إذ کانت سلامة أحکامه موقوفة علی حسن فهم المستنبط لنصوص القرآن الکریم والحدیث الشریف, وکان في ضعف العربیة تضییع لهذا الفهم(1)

نمودند که بدان کلام از سه حال خارج نمی باشد یا اسم است یا فعل است یا حرف و این مطلب را سیبویه در اول الکتاب بیان نموده است سپس حضرت تمامی قوانین نحو را ترسیم نمودند و نحاة آن را نقل نمودند و باعث تطور این علم گردیدند.

عبارت[ثم رسم اصول النحو کلها]: سپس ترسیم نمود تمامی قوانین نحو را، دلیل دیگری بر تایید مدعای سابق می باشد که بیان داشتیم تمام علم نحو در سایه سار امیرالمومنین علی علیه السلام وضع شده است و تمامی قوانین را حضرت ترسیم نموده اند نه اینکه حضرت فقط از بخشی از این علم مطلع بودند و فقط بعضی از این علم را وضع نموده اند

ورُوي أن الذي أوجب علیه الوضعَ في النحو ابنته قعدت معه في یوم قائظٍ شدید الحرِّ، فأرادت التعجب من شدة الحر فقالت: (ما أشدُّ الحرِّ)! فقال أبوها: القیظ، وهو ما نحن فیه یا بنیة. جوابًا عن کلامها لأنه استفهام. فتحیَّرت وظهر لها خطؤها، فعلم أبو الأسود أنها أرادت التعجب، فقال لها: قولي یا بنیة: ما أشدَّ الحرَّ ! فعمل باب التعجب، وباب الفاعل، والمفعول به ویقال إن ابنته قالت له یوماً: یا أبتِ ما أحسن السماء، قال: أي بنیة نجومها، قالت: إني لم أرد أيًشيء منها أحسن إنما تعجبت من حسنها، قال: إذاً فتقولي ما أحسن السماء، فحینئذ وضع کتابا ویقال إن ابنته قالت له: یا أبتِ ما أشد الحر، في یوم شدید الحر، فقال لها: إذا کانت الصقعاء، من فوقك والرمضاء من تحتك، قالت: إنما أردت أن الحر شدید، قال: فقولي إذاً ما أشد الحر، والصقعاء الشمس ، فأتی أمیر المؤمنین علي بن أبي طالب علیه السلام، فقال: یا أمیر المؤمنین، ذهبت

ص: 74

لغة العرب لمّا خالطت العجم، ویوشك إن طال علیها زمان أن تضمحلّ. فقال له: وما ذاك؟ فأخبره خبر ابنته. فأمر فاشتری صحفا بدرهم وأملی علیه: الکلام کله لا یخرج عن اسم وفعل وحرف جاء لمعنی. وهذا القول هو أول کتاب سیبویه. ثم رسم أصول النحو کلها، فنقلها النحویون وفرعوها. فلما کان أیام زیاد بن أبیه بالبصرة جاءه أبو الأسود فقال له: أصلح الله الأمیر إني أری العرب قد خالطت الحمراء فتغیرت ألسنتهم. وقد کان علي بن أبي طالب، علیه السلام، وضع شیئا یصلح به ألسنتهم، أفتأذن لي أن أظهره. فقال: لا.(1)

ابوالاسود به آنها گفت: این موالی به اسلام گروییده اند و داخل در دین اسلام شده اند، اکنون برادران ما شده اند،وظیفه ما آموزش زبان عربی به آنها می باشد سپس به کمک امیر المومنین علی علیه السلام نحو را آموخت، و باب فاعل و مفعول را ترسیم کرد و آن را به مرد ایرانی آموزش داد.

ابن أبي سعد قال: حدثنا علي بن محمد الهاشمي قال: سمعت أبي یذکر، قال: کان بدء ما وضع أبوالأسود الدؤلي النحو أنه مر به سعد - وکان رجًلا فارسّیا قدم البصرة مع أهله، و هو یقود فرسه – فقال: مالك یا سعد؟ ألا ترکب؟ فقال: (فرسي ضالع)، فضحك من حضره. قال أبو الأسود: هؤلاء الموالي قد رغبوا في الإسلام ودخلوا فیه، وصاروا لنا إخوة، فلو علمناهم الکلام! فوضع باب الفاعل و المفعول، لم یزد علیه. قال أبي: فزاد في ذلك الکتاب رجل من بني لیث أبوابًا، ثم نظر فإذا في کلام العرب ما لایدخل فیه فأقصر عنه، فلما کان عیسی بن عمر قال: أری أن اضع الکتاب علی الأکثر، وأسمِّي الأخری لغات. فهو أول من بلغ غایته في کتاب النحو.(1)

برای جلوگیری از گسترش فساد در کلام حضرت نحو را تاسیس نمودند.

[و السبب في ذلك أن قریشا کانوا یزوجون بالأنباط فوقع فیما بینهم أولاد ففسد لسانهم حتی أن بنتا لخویلد الأسدي کانت متزوجة بالأنباط فقالت إن أبوي مات و ترك علي مال کثیر فلما رأوا فساد لسانها أسس النحو]

ص: 78

ص: 80

[اللَّحْنُ: صرف الکلام عن سننه الجاری علیه، إما بإزالة الإعراب، أو التّصحیف، و هو المذموم، وذلک أکثر استعمالا، و إمّا بإزالته عن التّصریح و صرفه بمعناه إلی تعریض و فحوی، و هو محمود عند اکثر الادباء من حیث البلاغه ]

با چشم پوشی از احتمال دوم راغب اصفهانی مراد ما از لحن[گفتار ضد اعراب صحیح و قواعدنحو] می باشد ولاحن به شخصی گفته می شود که در اعراب کلام خود دچار اشتباه میباشد و قوانین علم نحو را رعایت نمی کند و فساد در کلام او آشکار است.همانطور که دانسته شد نحو وسیله مصونیت لسان از خطا می باشد وبه همان مقدار که تعلیم و تعلّم نحو ممدوح می باشد لحن در کلام مذموم و مطرود است و با شدت تعصب عرب بر حفظ اصالت زبان خود و همچنین با کثرت تلاش های مسلمانان در حفظ زبان عربی برای مصونیت قران از لحن، شخصی که دچار لحن می گشت یا از علم نحو به طور شایسته اطلاع نداشت مورد مذمت قرار می گرفت و تحقیر میشد. مذمت لحن از یک سو و شیوع آن در میان مسلمان به حدی در نزد مسلمانان مذموم بود که حتی حاکمان جور تمام سعیشان بر این بود که فرزندانشان و اقرباءشان از لحن به دور باشند.

ص: 82

مجروری اسماء سته که علامت جرّشان به یاء میباشد،بدل از یاء از الف استفاده کرد که علامت حالت منصوبی اسماء میباشد و گفت: [بأباقبیس] در حالیکه کلمه أب بخاطر وجود حرف جرّ باء باید مجرور شود.

[وقیل لأبي حنیفة: ما تقول في رجل أخذ صخرة فضرب بها رأس رجل فقتله، أتقیده به؟ قال: لا ولوضرب رأسه بأبا قبیس](1)

حجاج:

حجاج کلمه (الْمُجْرِمِينَ) در آیه: ﴿إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ﴾ [السجدة 22] را که مجرور حرف جر [مِن] میباشد به اشتباه (المجرمون) میخواند درحالیکه علامت جر در جمع مذکر سالم حرف یاء میباشد.[وروی أبو الحسن إن الحجاج کان یقرأ: إنّا من المجرمون منتقمون](1)

علیه: ما أحد من أصحابي إلا وقد أخذت علیه لیس أبا الدرداء.

فقال سیبویه: لیس أبو الدرداء: فقال حماد: لحنت یا سیبویه. فقال سیبویه لا جرم لأطلبن علماً لا تلحنني فیه أبداً. فطلب النحو ولزم الخلیل] (1)

لحن یا أمیر المؤمنین. فقال الرشید للفراء: أتلحَن؟ قال: یا أمیر المؤمنین، إن طباع أهل البدو الإعراب، وطباع أهل الحضَر اللَّحْن؛ فإذا تحفَّظتُ لم ألْحَن، وإذا رجعتُ إلی الطبع لحنتُ. فاستحسن الرشید قوله (1)

لا ،حتی یشجه، بکسر الشین، یرید حتی یشجه، بضم الشین وکان یوسف یقول: هذا أحمر من هذا. یرید: هذا أشد حمرة من هذا](1)

عبد الاعلی بن عبدالاعلی السامی :عبدالاعلی نیز افعال ماضی مفتوح العين را به جای اینکه طبق ضبط صحیح در هیئت [فَعَلَ] بخواند، به اشتباه فَعِلَ به کسر عین الفعل میخواند. [وکان عبد الأعلی بن عبد الأعلی السامي یقول: فأخذه فصرعه فذبحه فأکله، بکسر هذا أجمع (2)

لحن در ادای اعراب مفردات در اسماء: گروهی نیز بر اثر عدم استماع دقیق مفردات و عدم اهتمام به گفتار عرب فصیح در تکلم مفردات دچار لحن و فساد می شدند و بر خلاف عربرفصحی کلماتی را بازگو میکردند، مانند: هشیم که کلمه [یُونِس] به ضم یاء و کسر نون را به اشتباه یَونِس به فتح یاء و کسر نون بیان میکرد. [وکان هشیم یقول: حدثنا یونس عن الحسن. یقولها بفتح الیاء وکسر النون](3)

قفطی نقل کرده است: ابوعمرو بن علاءدر بصره خورجینی بر روی زمین مشاهده کرد که بر روی آن به اشتباه نوشته شده بود:[لأبو فلان]در حالیکه همانطور که قبلا بیان شد،جر اسماء سته به یاءمیباشد، وباید میگفت:[ لأبی فلان] زیرا لام جاره میباشد و أب در حالت مجروری [أبی] میشود،سپس گفت: خدایا اشتباه میکنند وروزی هم داده میشوند.

ص: 93

بشر بن مروان در نزد عمر بن عبدالعزیز بود به غلام خود گفت ادع لی صالحا یعنی صالح را نزد من بخوان غلام به اشتباه گفت: یاصالحا [درحالیکه باید میگفت یا صالحُ] بشر بن مروان نیزبه اشتباه به غلام خود گفت الق منها الف یعنی الف را از صالحا حذف کن وبگو یاصالحُ ( درحالیکه باید میگفت الق منها الفا زیرا مفعول به میباشد ومفعول به منصوب میباشد مانند بكرا در ضرب زیدُ بكرا) عمر بن عبدالعزیز که متوجه لحن بشر بن مروان شد به او گفت: تو نیز یک الف اضافه کن وبگو الق منها الفا.[قال بشر بن مروان، و عنده عمر بن عبد العزیز لغلام له: ادع لي صالحا. فقال الغلام: یا صالحا...](1)

ص: 94

ص: 96

با چشم پوشی از اینکه اخبار و اقوال در خصوص واضع علم نحو وعلت وضع بخاطر غرض ورزی های اعتقادی برخی از محققین که با زیر پا گذاشتن انصاف علمی دست خوش ورود جعلیات شده و تاحدودی موجب تحیّر عده ای کم اطلاع شده است و در صدد پنهان نمودن این حقیقت آشکار سخن گفته اند،اما اجماع نحاة، مورخین، ادباء، شعراء و متکلمین شیعه و سنی بخاطر کثرت اخبار و روایات بر این نظر استوار شده است که امیر المومنین علی علیه السلام واضع ،ضابط وباعث پیدایش این علم مهم می باشد که لا ترسیم اصول و قوانین زبان عربی را از نابودی و قران کریم را از شیوع فساد در قرائت توسط کسانی که دچار لحن میشدند نجات دادند و با تربیت شاگردانی پس از خود این طریق را ادامه دادند و از شیوع فساد و لحن در عربیت جلوگیری کردند.

ابن حجر عسقلانی از زجاج نحوی به نقل از مبرد نحوی حکایت کرده است که اولین شخصی که علم به قوانین زبان عربی را وضع نمود و قرآن را نقطه گذاری نمود ابوالاسود می باشد، از او پرسیدند که چه کسی این طریق وروش را برای تو توضیح داد؟ ابوالاسود درپاسخ گفت : من این روش را توسط تعلیمات علی بن ابی طالب علیه السلام در برگرفتم.

وقال أبو علي القاليّ: حدثنا أبو إسحاق الزجاج، حدثنا أبو العباس المبرد، قال: أول من وضع العربیة ونقط المصاحف أبو الأسود، وقد سئل أبو الأسود عمّن نهج له الطریق، فقال: تلقیته عن علي بن أبي طالب(1)

ابن کثیر در ترجمه ابوالاسود گفته است: ظالم بن عمرو ابوالاسود دئلی نحوی اولین شخصی هست که به واسطه امیرالمومنین علی علیه السلام این علم را وضع نموده است.

ظالم بن عمرو: أبو الأسود الَّدئلی النَّحْوی أول من وضع النحو عن أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، له بذلك(2)

سیوطی در المزهر گفته است: اولین شخصی که برای مردم علم نحو را ترسیم نمود ابوالاسود دئلی بود که این علم را از علی بن ابی طالب علیه السلام اخذ کرده بود.

[ثم کان أول من رسم للناس النحو أبو الأسود الدؤلي، وکان أبو الأسود أخذ ذلك عن أمیر المؤمنین بن أبي طالب رضي الله عنه، وکان أعلم الناس بکلام العرب وزعموا أنه کان یجیب في کل اللغة. ](3)

ص: 98

و انه اخذه اولا عن علی(1) عبد القاهر بغدادی در ترجمه و بیان احوالات ابوالاسود نوشته است :

أبو الأسود به سبب تعلیم علی علیه السلام واضع علم نحو می باشد و از چهره ها و پیروان برجسته علی علیه السلام می باشد.[وَهُوَ وَاضع علم النَّحْو بتعلیم عَليّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْه وَکَانَ من وُجُوه شیعته](2)

ابن ابی الحدید معتزلی درشرح نهج البلاغه بیان کرده است :

ازجمله علومی که امیر المومنین علی علیه السلام آن را ابداع و ایجاد نموده است علم نحو و قوانین عربی می باشد و این علم را بر ابوالاسود املا نموده است .

و ازجمله مسائلی که به او آموخت: تقسیم کلام به اسم و فعل و حرف، تقسیم کلمه به معرفه ونکره و تقیسم حالات اعرابی به رفع و نصب و جر و جزم می باشد.نکته جالب توجه این هست که شخصیتی همچون ابن ابی الحدید که خود سنی مذهب است به صراحت می گوید: این روش امیر المومنین علی علیه السلام در وضع علم نحو چیزی کم تر ازمعجزه نمی باشد چرا که بشر چنین توانایی ندارد که به این دقت و ظرافت حصر عقلی انجام بدهد بین فروعات این علم و این چنین قوانین ادبی را استخراج کند[و البته همین شگفتی و تحیّر از یک جهت و حقد و کینه از جهتی دیگر باعث شده که عده ای از معاصرین انصاف علمی را رعایت نکنند وبا مناقشات بی اساس

ص: 100

انتساب این علم را به امیر بیان علی علیه السلام نفی کنند که در فصل نقد و بررسی نظریات معاصرین به تفصیل ادله و نقد آن را بازگو خواهیم کرد.].[و من العلوم علم النحووالعربیة و قد علم الناس کافة أنه هو الذي ابتدعه و أنشأه و أملی علی أبي الأسود الدؤلي جوامعه و أصوله من جملتها : الکلام کله ثلاثة أشیاء اسم و فعل و حرف، و من جملتها تقسیم الکلمة إلی معرفة و نکرة و تقسیم وجوه الإعراب إلی الرفع و النصب و الجر و الجزم و هذا یکاد یلحق بالمعجزات لأن القوة البشریة لا تفي بهذا الحصر و لا تنهض بهذا الاستنباط.] (1)

نکته مهم در کلام ابوالبرکات این هست که گفته صحیح و نگفته اصحّ و این مشعر بر این است که انتساب این علم به غیر علی بن ابی طالب علیه السلام غلط و نادرست می باشد نه اینکه احتمالات دیگر از ادنی مراتب صحت باشد بلکه هر احتمال دیگر غلط است ،والصحیح أن أول من وضع النحو علي بن أبي طالب رضي الله عنه؛ لأن الروایات کلها تسند إلی أبي الأسود، وأبو الأسود یسند إلی علي بن أبي طالب رضي الله عنه؛ فإن رويَ عن أبي الأسود أنه سئل فقیل له: من أین لك هذا النحو؟ فقال: لفقت حدوده من علي بن أبي طالب رضي الله عنه.

ص: 102

به علت وضع و مربوط به تشویق زیاد بن ابیه به وضع نحو و درخواست او از ابوالاسود می باشد به دلیل تعارض با احادیث صحیحه بسیاری، دچار ضعف می باشد و در علت وضع خواهید دید که زیاد هیچ نقشی در وضع علم نحو نداشته بلکه خود او از اشخاصی بوده است که دچار لحن می شده وحتی پسرش ابن زیاد نیز از کسانی بوده است .

که از اصول عربیت آگاهی نداشت و دچار لحن و اعراب ناصواب میشد،تاجایی که معاویه از لحن فراوان او به زیاد شکایت کرد و از او خواست تا نسبت به لحن فرزندش چاره جویی کند

[ وقد اختلف الناس في السبب الذي دعا أبا الأسود إلی ما رسمه من النحو، فقال أبو عبیدة معمر بن المثنی:أخذ أبو الأسود عن علي بن أبي طالب علیه السلام العربیة فکان لا یخرج شیئاً مما أخذه عن علي بن أبي طالب علیه السلام إلی أحد حتی بعث إلیه زیادٌ: اعمل شیئاً تکون فیه إماماً ینتفع الناس به وتُعرب به کتاب الله، فاستعفاه من ذلك حتی سمع أبو الأسود قارئاً یقرأ: [أن الله بريء من المشرکین ورسوله]، فقال: ما ظننتُ أن أمر الناس صار إلی هذا ...] (1)

ص: 104

الجمهور من أهل الروایة علی أنّ أوّل من وضع النحو أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام](1)

ابن اثیر در شرح حال ابوالاسود گفته است: اولین شخصی که علم نحو را وضع کرده است و دارای اشعار نیکو می باشد حاضر جواب بوده و اخبار مشهوره، حکمت و مثل های بسیار دارد ابوالاسود دوئلی می باشد.

وهو أول من وضع النحو، وله شعر حسن، وجواب حاضر، وأخباره مشهورة، وكلامه كثير الحكم والأمثال(1)

زجاج نحوی به نقل از ابوالعباس محمدبن یزید همین مطلب را بیان بازگو کرده است و وضع نحو و نقطه نگاری قرآن را به او نسبت داده است.[قال أبو علي إسماعیل بن القاسم بن عَیْذون بن هارون القالي، ثم البغدادي: حدثنا أبو إسحاق إبراهیم بن السَّري الزَّجَّاج النحوي قال: حدثنا أبو العباس محمد بن یزید بن عبد الأکبر الأزدي قال: أوَّلُ مَن وضع العربیة ونقط المصاحف (2)

ابوسلمه موسی بن اسماعیل به نقل از پدرش همین ادعا را تکرار کرده است [وروی أبو سلمة موسی بن إسماعیل، عن أبیه، قال: کان أبو الأسود أول من وضع النحو بالبصرة](3)

ابن سلام در کتاب طبقات فحول شعراء گفته است: اهالی بصره در زبان عربی دارای قدمت می باشند و عنایت خاصی به نحو ولغات عرب وغریب (یکی از فروعاتعلم لغت ) داشته اند و اولین شخصی که اساس علوم عربی را بناء نهاد ومسیر آن را را واضح نمود و اصول و قوانینش را ترسیم نمود ابوالاسود دئلی می باشد.[وَکَانَ لأهل الْبَصْرَة فِي الْعَرَبیَّة قدمة وبالنحو ولغات

ص: 108

الْعَرَب والغریب عنایةوَکَانَ أول من أسس الْعَرَبیَّة وَفتح بَابهَا وأنهج سَبِیلهَا وَوضع قیاسها أبُو اْلأسود الدؤلی وَهُوَ ظَالِم بن عَمْرو بن سُفْیَان ابْن عَمْرو بن جندل بن یعمر بن نفاثة بن حلْس بن ثَعْلَبَة بن عدی بن الدئل](1)

ابن قتیبه دینوری در کتاب المعارف نیزهمین رای را اتباع نموده است.

[هو: ظالم بن عمرو بن جندل بن سفیان بن کنانة. وأمه من «بنی عبد الدار ابن قصي وکان عاقلا، حازما، بخیلا. وهو أوّل من وضع العربیّة] (2)

مبرمان نحوی به حکایت از ابراهیم بن السری همین سخن را بازگو کرده است.[سمعت أبا بکر محمد بن علي بن إسماعیل المبرمان یحکي عن إبراهیم بن السريّ قال : أوّل من تکلَّم في النحو أبو الأسود ، وزعم أن أمیر المؤمنین عليّ بن أبي طالب أمرَه بذلك](3)

اگرچه اخبار فراوان و قطعی در خصوص وضع نحو توسط امیر المومنین علی علیه السلام در معتبر ترین کتب تاریخی و نحوی نقل شده است اما درمقابل این رای بدیهی غیر قابل نقاش همانطور که بیان شد آراء شاذ و نادر و بی اعتبار دیگری نیز وجود دارد که حاصل تحریف ،عدم انصاف علمی ،عناد و بحث واستقراء غیر علمی میباشد که به نقد وبررسی جمیع آراء با رعایت انصاف و وجدان به اختصار میپردازیم.

ص: 109

عده ای از رواة ومورخین بر اثر عدم تتبع وتحقیق لازم ونادیده گرفتن روایات بسیار وآراء کثیری از علمای ادبیات و مورخین دراین علم ،وبلکه بر اساس قصد وغرض وضع علم نحو را به اشخاصی غیر امیرالمومنین علی علیه السلام نسبت داده اند که البته چشم پوشی از اینکه خلاف نطر مشهور واجماع نحاة میباشد، این اقوال توسط خود مؤلفین در کتب نحوی مورد نقد وبررسی قرار گرفته اند و به طور کامل به احتمالی ضعیف و مردود تبدیل شدند.

در یک نگاه کلی وضع این علم را به دو شخصیت نحوی دیگر :عبدالرحمن بن هرمز نحوی ونصربن عاصم نحوی نسبت داده اند و بعث در وضع را یعنی آنکه علت اساسی در برانگیختن و تحریک و ترغیب شخص واضع برای وضع داشت را به سه شخصیت دیگر یعنی عمر بن خطاب، زیاد و ابن زیاد نسبت داده اند که به نقد و بررسی علمی هر یک از احتمالات میپردازیم:

این امیتاز به اسم علی علیه السلام ثبت شود و این حقد وکینه نسبت به شیعه و اهل بیت علیهم السلام موجب شده است حتی عده ای از معاصرین انصاف علمی را کنار گذاشته و با حرف های غیر صحیح واشکالات بی اساس در انتساب نحو به امیر المومنین علیه السلام خدشه کنند که در نقد وبررسی آراء معاصرین به خوبی به تحلیل ونقد ادلّه پرداخته ایم. [فلما کان أیام زیاد بن أبیه بالبصرة جاءه أبو الأسود فقال له: أصلح الله الأمیر إني أری العرب قد خالطت الحمراء فتغیرت ألسنتهم. وقد کان علي بن أبي طالب، علیه السلام، وضع شیئا یصلح به ألسنتهم، أفتأذن لي أن أظهره. فقال: لا] (1)

تا به اینجا معلوم شد که زیاد اجازه اظهار علم نحو را به ابوالاسود نداده است، لکن طبق برخی از نقل ها و آراء مورخین پس از اینکه زیاد متوجه خطر این لحن و شیوع فساد در قرائت قران وکلام مردم شد ابوالاسود را فرا خواند و دستور داد آنچه را که نهی کرده بود برای مردم بازگو کند استئذان ابوالاسود از زیاد و منع زیاد از نشر نحو و اجازه او پس از مدتی به ابوالاسود برفرض اینکه صحیح باشد، موجب شده است تا عده ای خیال کنند که زیاد علت بعث و برانگیختن ابوالاسود برای وضع نحو میباشد، درحالیکه طبق نقل مزبور واخباری که در ذیل ذکر میکنیم اصلا این چنین نبوده بلکه کار وضع نحو توسط امیر المومنین علی علیه السلام به اقرار ابوالاسود وتعلیم حضرت به ابوالاسود تمام شده بود، وزیاد نه تنها علت برانگیختن نبود بلکه مانع شده بود برای انتشار این علم لکن با این حال عده ای بر اساس عدم دقت لازم و

ص: 114

یا بعید نیست بگوییم غرض ورزی و دشمنی با شیعه واهل بیت علیهم السلام کما اینکه در نقد کلام معاصرین خواهیم گفت علت وضع را دستور زیاد به ابوالاسود دانسته اند.

زبیدی، سیرافی، ابوالبرکات و یاقوت الحموی نقل میکنند پس از اینکه زیاد به ابوالاسود اجازه انتشار علم نحو را نداد پس از مدتی مردی نزد زیاد آمد و به اشتباه گفت:[ توفی ابانا وترک بنون] [أب، اخ، حم، فم، ذو، هن اسماء ششگانه ای هستند که رفعشان به واو، نصبشان به الف و جرشان به یاء می باشد مانند جاء ابوک، رایتُ اباک، مررت بابیک، که در مثال اول أب فاعل جاء می باشد لذا به صورت ابوک آمده وعلامت رفعش واو می باشد و در مثال دوم أب مفعول به ومنصوب می باشد لذا به صورت أباک آمده وعلامت نصبش الف می باشد و درمثال سوم مررت بأبیک أب مجرور به حرف جر باء می باشد وعلامت جرش یاء می باشد] در صورتی که باید میگفت:[ توفی أبونا وترک بنین] یعنی پدرمان وفات نمود وفرزندانی را به یادگار گذاشت (که در این مثال ابونا چون فاعل برای فعل توفی می باشد مرفوع می باشد وعلامت رفعش واو می باشد: ، وبنین هم مفعول به برای فعل [تَرَکَ] می باشد لذا منصوب شده است وعلامت نصبش یاء می باشد،اما آن شخص به اشتباه گفت: [توفی ابانا وترک بنون] زیاد با تعجب گفت:[توفی ابونا و ترکبنون!!!] زیاد دستور داد که ابوالاسود را به نزد من بخوانید، به ابوالاسود گفت: آن چیزی که را تورا از آن نهی کرده بودم برای مردم مورد نشر قرار بده. ️در این حکایت که چهار مصدر آن را ذکر کرده اند،حرفی از اینکه زیاد

ص: 115

واضع بوده باشد یا علت بعث ابوالاسود زیاد باشد نیست، بلکه ابوالاسود بود که احساس ضرورت کرده بود برای انتشار آن علمی که امیر المومنین علی علیه السلام به او آموخته بود وآنکه مانع از انتشار شده بود زیاد بود نه اینکه زیاد واضع یا علت برای وضع باشد.

عده ای بر اثر عدم تحقیق از این روایت چنین برداشت ناصحیح و اشتباه کرده اند و وضع یا علت وضع را به یک شخصیتی همچون زیاد که خود هیچ آگاهی از نحو نداشته و مرتکب لحن می شده داده اند که با بیان این خبر وذکر اخبار کثیره ای که تعارض با این برداشت خطا دارند، بطلان این قول ثابت شده است.[و ذکر ابن أبي سعد، عن عمر بن شبَّة، عن أبي بکر بن عیَّاش، عن عاصم بن أبي النَّجود قال: أول مَن وضع العربیة أبو الأسود الدؤلي، جاء إلی زیاد بالبصرة، فقال: إني أری العرب قد خالطت هذه الأعاجم، وتغیرت ألسنتهم، أفتأذن لي أن أضع للعرب کلامًا یقیمون به کلامهم؟ قال: لا. فجاء رجل إلی زیاد، فقال: أصلح الله الأمیر، توفي أبانا وترك بنون. فقال زیاد: تُوفي أبانا وترك بنون!! ادع لي أبا الأسود. فقال: ضع للناس الذي کنتُ نهیتُك أن تضع لهم وروی یحیی بن آدم عن أبي بکر بن عیاش عن عاصم قال: أول من وضع العربیة أبو الأسود الدیلي، جاء إلی زیاد بالبصرة فقال: إني أری العرب قد خالطت الأعاجم وتغیرت ألسنتهم أفتأذن لي أن أضع للعرب کلاماً یعرفون أو یقیمون به کلامهم، قال: لا، قال فجاء رجل إلی زیاد فقال: أصلح الله الأمیر توفي أبانا وترك بنونا، فقال زیاد: توفي أبانا وترك بنونا؟ ادع لي أبا الأسود، فقال: ضع للناس الذي نهیتك أن تضع لهم(1)

ص: 116

پیامبر این اصطلاح را به کار برده اند بخاطر تعارض با اخبار عدیده در وجه تسمیه که در محل خود گذشت قبول نمیکنیم .

[أخذ أبو الأسود عن علي بن أبي طالب علیه السلام العربیة فکان لا یخرج شیئاً مما أخذه عن علي بن أبي طالب علیه السلام إلی أحد حتی بعث إلیه زیادٌ: اعمل شیئاً تکون فیه إماماً ینتفع الناس به وتُعرب به کتاب الله، فاستعفاه من ذلك حتی سمع ابو الأسود قارئاً یقرأ: (أن الله بريء من المشرکین ورسوله)، فقال: ما ظننتُ أن أمر الناس صار إلی هذا فرجع إلی زیاد فقال: أنا أفعل ما أمر به الأمیر فلیبغني کاتباً لقناً یفعل ما أقول، فأتی بکاتب من عبد القیس فلم یرضه فأتی بآخر قال أبو العباس أحسبه منهم. فقال له أبو الأسود: إذا رأیتني قد فتحت فمي بالحرف فانقط نقطة فوقه علی أعلاه فإن ضممت فمي فانقط نقطة بین یدي الحرف وإن کسرت فاجعل النقطة تحت الحرف فإن أتبعت شیئاً من ذلك غنة فاجعل مکان النقطة نقطتین. فهذا نقط أبي الأسود] (1)

برخی نیز طبق این خبر دچار توهم شده و وضع نحو را به زیاد نسبت داده اند در حالیکه خبر مزبور با چندین خبر مختلف درباره لحن قاری در آیه شریفه [أن الله بريء من المشرکین و رسوله] تعارض دارد و برخی این ماجرا را دقیقا برعکس نقل نموده اند که زیاد شاهد لحن قاری بوده است نه ابوالاسود، دیگران نیز به صواب این ماجرا را به امیر المومنین علیه السلام نسبت داده اند، بنابراین طبق این خبر آنکه شاهد خطای قاری بود، ابوالاسود بود نه زیاد، بلکه طبق خبری که گذشت، امیر المومنین علیه السلام لحن قاری را شنیدند و علم نحو را وضع نمودند(2)

ص: 120

ص: 124

ص: 126

با وجود تمام ادله و شواهد تاریخی و بیانات فراوان از دانشمندان علم نحو و مورخین ادبیات در خصوص انتساب وضع دانش نحو به امیر المومنین علیه السلام و گسترش آن توسط أبوالأسود الدؤلي اما هنوز برخی از به اصطلاح محققین معاصر در زمینه تاریخ و ادبیات این مساله اتفاقی را که تا سر حد اجماع رسیده است و بسیاری از ادباء و نحویون بر آن اتفاق نطر دارند، با ذکر برخی از اشکالات و طرح برخی از انتقادات انکار میکنند.

ب) ادعای تاسیس دانش نحو توسط علی بن ابی طالب رضي الله عنه از کارهای شیعیان میباشد که عادت داشتند جمیع علوم و فنون را به ائمه مذاهب خود نسبت بدهند و جمیع علوم را به علی رضی الله عنه و فرزندانش مربوط بدانند.

ج ) با چشم پوشی از دو نکته مزبور در اصل اینکه این دانش توسط علی رضی الله عنه به ما رسیده باشد نیز در میان مورخین اختلاف شده است و برخی معتقدند عبدالرحمن بن هرمز در زمان خلافت هشام این دانش را ابداع کرده است و جماعتی نیز بر این باورند که نصربن عاصم واضع دانش نحو میباشد و به طور قطعی قائلین این دو باور علی رضی الله عنه و أبو الأسود را واضع دانش نحو نمیدانند و منکر این مطلب میباشند بنابراین نفس اختلافات موجود مانع از صحت انتساب وضع به علی رضی الله عنه می باشد.

به طور خلاصه احمد امین مصری ادعا کرده است: وجود تقاسیم وتعاریف فلسفی،جعل و کذب شیعه و اختلاف آراء در واضع علم نحو سبب گردیده تا برخی چنین حرف نادرستی را یعنی انتساب وضع نحو به علی رضی الله عنه را مطرح کنند.

و کلّ هذا حدیث خرافة،فطبیعةزمن علی علیه السلام وابی الاسود تأبی هذه التعاریف؛وهذه تقاسیم الفلسفیة،وردالینا من هذا العصر ،فی کل فرع علم لیناسب مع الفطرة لیس فیه تعریف ولا تقسیم ،انّما هو تفسیر آیة او جمع الاحادیث ،لیس فیها تبویب ولاترتیب ،فامّا تعریف و امّا تقسیم منطقی فلیس

ص: 128

فیه بشئی مما صح نقله الینا عن عصر علی وابی الاسود، واخشی ان یکون ذلک من وضع بعض الشیعة الذین ارادو ان ینسبوا کل شی الی علی ابن ابی طالب علیه السلام واتباعه ،ویشهد لهذا الروایات الکثیرةالمتناقصه فی سبب الوضع ومن حسن الخط انّ هذا لیس محلّ اتفاق بین العلماء فمنهم من قال:انّ واضع النحو عبدالرحمن بن هرمز (سنه175) فی خلافة هشام ومنهم من قال انّه نصر بن عاصم ( 89ق) القائلون بهذا من غیر شک ینکرون نسبته الی علی وابی الاسود(1)

ابتدا در رد کلام احمد امین مصری باید گفت اگر انتساب وضع نحو به امیر المومنین علی علیه السلام و یا حتی به طور فرض به شاگرد ایشان أبو الأسود الدؤلي خرافات و ادعای باطل است پس در این صورت اولین خرافه پردازان و دروغ گویان بزرگان مورخین و دانشمندان اهل سنت می باشند که اقوال جمهور عامه از این دو حال خارج نیست یا امیر المومنین علی علیه السلام را واضع نحو دانسته اند یا شاگرد ایشان أبو الأسود را مبتکر و مبدع این دانش دانسته اند،بنابراین طبق ادعای احمد امین مصری آن گروهی که متهم است به دروغگویی و خرافه پردازی دانشمندان اهل سنت هستند که ما در رساله مزبور شواهد فراوان و متعددی از اقوال عامه را ذکر کردیم و تمام سعی خود را بذل کردیم تا در اثبات گزاره ها و روند بحث از منابع اهل سنت استفاده کنیم.

ص: 129

بنابراین ادعای باطل احمد امین مصری نه تنها شیعه را محکوم نمی کند بلکه موجب توهین و تهمت به محققین و مورخین اهل سنت گردیده است.او با این اشکال نه تنها بر شیعه هجمه ای نکرده است بلکه شان و منزلت بسیاری از بزرگان عامه مانند: ابن خلکان،ابن حجر عسقلانی،ابن کثیر،فخر رازی،سیوطی،عبدالقاهربغدادی،ابن ابی الحدید معتزلی و دیگران را زیر سوال برده است زیرا دانشمندان مذکور تنها برخی از قائلین وضع نحو توسط امیر المومنین علی علیه السلام می باشند که طبق دیدگاه احمد امین مصری این جماعت دروغگو و خرافه گو هستند.با چشم پوشی از این جنبه از اهل انصاف سوال میپرسیم که آیا مهم ترین مورخین علم نحو و بزرگان علم نحو مانند ابوالبرکات الانباری، ابوسعید السیرافی،جمال الدين القفطی و سائر اهل تحقیق ندانستند و نفهمیدند که به طور قطع امیر المومنین علی علیه السلام را واضع نحو دانستند؟ آیا اساسا با وجود شمار فراوان محقق و مورخ که مخالف نظر احمد امین میباشند اصلا جایی برای مناقشه و بحث با او و پرداختن به کلام او باقی می ماند؟

پرواضح است که دشمنی های این شخص با شیعیان و پیروان مکتب امامیه موجب شده است تا با حقد و کینه ای که نسبت به مذهب شیعیان دارد به طور عجیب و غریبی انصاف علمی را زیر پا بگذارد و شمار عظیمی از کلمات محققین را نادیده بگیرد و چنین حرف باطل و خلاف جمهوری را بیان کند

ص: 130

اما اشکال او در خصوص اینکه اختلافات موجود در نزد مورخین دلیل بر عدم صحت انتساب وصع نحو به امیر المومنین علیه السلام میباشد نیز ادعایی مردود و باطل است زیرا طرفداران وضع توسط دیگران مانند: عبد الرحمن بن هرمز و نصر بن عاصم بسیار اندک هستند و قائلین و طرفداران قابل توجهی ندارد که موجب اعتناء باشد و در مقام تضاد و مقابله با قول مشهور قرار بگیرد، همچنین ما در فصل واضع نحو با ارائه رای محققین بطلان دیدگاه خلاف مشهور و وضع نحو توسط عبدالرحمن بن هرمز و نصر بن عاصم را با ذکر کلام ابوالبرکات الانباری و جمال الدين القفطي بیان کردیم و جایی برای تشکیک و مجالی برای مقابله نگذاشتیم.

و در تتمه جواب به این اشکال میگوییم چه کسی گفته است که مجرد اختلاف و صرف بروز نظرات مختلف دلیل بر نفی صحت اصل مساله میباشد؟

در هر مساله ای از مسائل دست کم اختلافات جزئی و بدوی وجود دارد که این قبیل تعارضات با امعان نظر و دید انصاف توسط اهل تحقیق به خوبی قابل حل و نتیجه گیری میباشد اینکه افرادی مانند احمد امین مصری نتوانستند به نتیجه مطلوب برسند از دو حال خارج نیست یا مطالعه و تحقیق شایسته نداشتند که بعید از نظر میباشد و یا اینکه باورهای فکری و پیش فرض های اعتقادی آنها مانع از تصمیم گیری صحیح و قضاوت های علمی درستشان شده است و اگرنه اگر یک کتاب از کتب مورخین نحو را

ص: 131

می خواندند هرگز چنین اشکالاتی را حتی تحت عنوان احتمال ضعیف بیان نمی کردند چه برسد به اینکه بخواهند به عنوان اشکال و نقد به شیعه آن را بازگو کنند در نتیجه احمد امین مصری آن شخصی هست که دچار خرافه و کذب شده است نه شیعیان و غایت این بحث از دوحال خارج نیست یا احمد امین مصری دچار خرافه و کذب شده است یا دانشمندان اهل سنت زیرا ادله وضع نحو از کلمات دانشمندان عامه میباشد و اثبات مطلوب به طور عمد از طرق منابع اهل سنت صورت گرفته است تا رد محکمی باشد بر منتقدین بی انصافی مانند احمد امین.

ب) انتساب نحو بخاطر وجود تعریفات و تقسیمات منطقی و فلسفی به حضرت علی رضی الله عنه یا یکی از معاصرینش اصلا معقول و مورد پسند نیست و شاید بتوان گفت: علت اشتهار این ادعا کلمات نادرست شیعیان میباشد که وضع نحو را به ایشان یا شاگردش ابوالاسود که میگویند از شیعیان بوده نسبت داده اند.

ج) اختلاف اخبار و حکایات در بیان علت وضع موجب اضطراب روایات شده است بنابراین نمیتوان ادعا کرد که حضرت علی رضی الله عنه واضع نحو بوده باشد.

[وکأنه لم یکن مشغولا حین ذهب إلی العراق والکوفة بإعداد الجیوش لحرب معاویة, ولا کان مشغولا بحروب الخوارج، إنما کان مشغولا بالنحو ووضع رسومه وأصوله وفصوله. وطبائع الأشیاء تنفي أن یکون قد وضع ذلك، ونفس الروایة السالفة وما أشبهها من الروایات تحمل في تضاعیفها ما یقطع بانتحالها لما یجري فیها من تعریفات وتقسیمات منطقیة لا یعقل أن تصدر عن علي بن أبي طالب أو عن أحد من معاصریه، ولعل الشیعة هم الذین نحلوه هذا الوضع القدیم للنحو الذي لا یتفق في شيء وأولیة هذا العلم ونشأته الأولی.وقد تقف الروایات في الواضع الأول للنحو عند أبي الأسود، غیر أنها تعود فتضطرب في السبب الذي جعله یرسمه وفي حاکم البصرة موطنه الذي بعثه علی هذا الرسم والأبواب الأولی التي رسمها فیه یکون ذاک صنع الشیعة، وکأنهم رأوا أن یضیفوا النحو إلی شیعي قدیم، فارتفع به بعضهم إلی علي بن أبي طالب، ووقف به آخرون عند أبي الأسود صاحبه الذي کان یتشیع له(1)

ص: 133

همانطور که ذکر شد دو اشکال شوقی ضیف دقیقا تکرار کلمات احمد امین مصری میباشد، اما اشکال اول او به قدری مضحک است و جنبه هزل دارد که به دور از مبالغه باور دارم بیشتر کلام او مناسب نقل در مجالس مناسب با ضحک و سرور است تا بحث و گفتگو در مجامع علمی و مناقشات تاریخی اما به هرحال برای تتمیم فائده و اظهار ماهیت حقیقی این گروه و منشأ صدور این گزافه ها مختصرا به حرف های او پاسخ میدهیم:در رد کلام شوقی ضیف می گویم چه کسی گفته است که تاریخ وضع نحو مصادف با حرب با معاویه و خوارج بوده است؟ این ادعا را چگونه اثبات میکنید؟ اگر هم فرض بگیریم تاریخ وضع نحو همان تاریخ پیدایش جنگ با مخالفین بوده است چه کسی گفته است که انجام حرب با ایتان یک عمل دیگر منافات دارد و نمی توان دو عمل را در یک زمان انجام داد؟ در ضمن احدی ادعا نکرده است که حضرت امیر المومنین علی علیه السلام چندین سال مشغول به ترسیم قواعد و ضوابط نحوی بوده است بلکه دقیقا بر خلاف وهم باطل شوقی ضیف آنچه طبق اخبار و حکایات مروی به دست آمده است خبر از ترسیم قوانین عربیت در مدت کوتاهی می دهد زیرا گذشت که أبو الأسود نقل کرد حضرت دستور دادند رقعی تهیه کنم برایشان سپس بعد از چند روز اقسام کلمه و اقسام اسم در آن نوشته بود الخ، همچنین جنگ اینطور نبوده است که موجب انصراف و فراغ حضرت از سائر امور شده باشد آن هم مساله به این اهمیت که طبی گفتار أبو الأسود احیاء لغت عربی و حفظ دین منوط به آن

ص: 134

می باشد بنابراین حتی احتمال اینکه حضرت به این معضل توجه نداشتند و برای رفع آن چاره جویی نکرده باشند مردود و باطل است زیرا حفظ دین از هر مساله دیگری برای اهل بیت علیهم السلام اهمیت داشته است.

اشکال دیگر او اضطراب علت وضع بوده است در حالیکه او فرق میان وضع و بعث را دقت نکرده است زیرا تمام مورخین علت وضع را شیوع لحن در لغت عربی و قرائت قران دانسته است و تمامی اختلافات درباره علت بعث بوده است که همانطور که گذشت؛ لحن دختر ابوالاسود، استماع لحن در قرائت آیه ﴿أَنَّ ٱللَّهَ بَرِيءٌ مِّنَ ٱلْمُشْرِكِينَ و رسولُه﴾ ، لحن مردی از نوبندجان، لحن شخصی در حضور زیاد و الخ را دلیل بعث یعنی برانگیختن واضع در وضع نحو معرفی کردند و این هیچ ارتباطی با اضطراب در خصوص علت وضع ندارد زیرا فایده نحو صیانت لسان از خطای در گفتار میباشد و این دانش از همان ابتدا به همین منظور یعنی جلوگیری از شیوع فساد در لغت عربی و لحن در قرائت قران به وجود آمد.

و اگر کسی بگوید منظور شوقی ضیف اضطراب در علت بعث بوده است و به اشتباه گفت: اضطراب روایات وضع در این صورت نیز میگوییم اشکال او مردود و باطل است زیرا با شدت رواج فساد در اعراب کلام و شیوع لحن در لغت عربی هیچ بُعد و استحاله ای ندارد که تمامی این موارد رخ داده باشد مخصوصا وقتی در اخبار وضع نحو حرف از نگرانی به میان آمده است یعنی موارد و مصادیق لحن موارد اندک و انگشت شمار نبوده است بلکه در میان

ص: 135

افراد مختلف رواج داشته است و تصدیق این گفتار بر محققین در حیطه مصادیق لحن و لاحن کاملا مسلّم و قطعی است تا جایی که همانطور ذکر گردید حتی شعراء،ادباء،متکلمین و فقهاء نیز برخی از مواقع دچار لحن و خطای در گفتار میشدند و برخلاف قواعد زبان عربی و اعراب صواب قران را قرائت میکردند.

بنابراین نه کلام احمد امین مصری که اضطراب اخبار را در واضع دلیل بر رد کلام مشهور دانسته است صحیح میباشد و نه کلام شوقی ضیف که اضطراب در علت وضع را دلیل بر نقد و مخالفت با جمهور دانسته است. بنابراین صرف اضطراب حکایات و روایات در باب علت وضع یا واضع نحو دلیل بر انکار اصل مساله وضع نحو نیست.

اشکال مشترک دیگری که احمد امین مصری و شوقی ضیف بیان کرده اند عدم سازگاری وجود تعاریف و تقاسیم فلسفی در دانش نحو با طبعیت عصر زندگانی امیر المومنین علی علیه السلام و آن دوران میباشد.

جای تعجب بسیار است که چگونه شوقی ضیف که خود را محقق و متتبع تاریخ ادبیات میداند از جنس کلمات جاهلیت و نوع سخنان شعراء و حکماء در آن عصر و پس از آن در زمان امیر المومنین علی علیه السلام اطلاع و آگاهی ندارد؟

ص: 136

چگونه مورخ معروفی مانند احمد امین با1 فرهنگ وادب و بلاغت عصر جاهلیت ناآشنا میباشد؛ با اینکه حتی با یک تحقیق اجمالی میتوان به مراتب مانند این تعاریف و تقاسیم را که به قول احمد امین و شوقی ضیف فلسفی میباشد و با طبیعت زمان صدر اسلام سازگار نیست در کلمات حکماء،ادباء، شعرای عصر جاهلی آیات ،روایات وهمچنین احادیث امیر المومنین علی علیه السلام مشاهده کرد.

زهیر بن ابی سلمی حکیم شعرای جاهلیت مقاطع حق را به سه قسم تقسیم میکند و میگوید:

وإنّ الحق مقطعه ثلاثُ یمین أو نفار أو جَلاءُ *** فذالکم مقاطع کلّ حقِ ثلاثُ کلّهنّ لکم شفاء

زهیر در این شعر اموری را که حق از آن در مقام قضاء شناخته میشود به سه مورد تقسیم میکند: یمین (قسم خوردن)،حکم قاضی،عذر و دلیل واضح. ابن رشیق القیروانی گفته است: از جمله کسانی که از قول زهیر و تقسمیش تعحب میکرد عمر بن خطاب بود (1)

از این قبیل تقسیمات در قران کریم نیز فراوان آمده است: [ثُمَّ أوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإذْنِ اللَّهِ ذلِك هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ].(2)

ص: 137

آنگاه این کتاب (قرآن) را به گروهی از بندگانمان که (آنان را) برگزیدیم به میراث دادیم، پس برخی از بندگان ما (در عمل به کتاب) بر خود ستمکارند و بعضی میانه رو و برخی با اذن الهی نسبت به کارهای خیر سبقت گیرند، که این همان فضل بزرگ الهی است

زمخشری در تفسیر کشاف در تفسیر تقسیم موجود در آیه شریفه گفته است:[ثم قسمهم إلی ظالم لنفسه مجرم وهو المرجأ لأمر الله، ومقتصد: هو الذي خلط عملا صالحا وآخر سیئا، وسابق من السابقین].(1)

امیرالمومنین علی علیه السلام نیز در کلمات قصار خود با اثر پذیری ازهمین تقسیم قران کریم فرموده است :[ شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَالنَّارُ أمَامَهُ! سَاع سریعٌ نَجَا، و طالِبٌ بَطِيءٌ رَجَا، وَمُقَصِّرٌ في النَّارِ هَوَي] آن کس که بهشت و دوزخ را پیش روی خود دارد در تلاش است، برخی از مردم به سرعت به سوی حق پیش میروند که اهل نجاتند وبعصی به کندی میروند وامیدوارند ودیگری کوتاهی میکند ودر آتش جهنم گرفتار است قرآن کریم به این سه گروهی که امام نام می برند (سریعٌ نَجَا، وَ طَالِبٌ بَطِيءٌ رَجَا، وَمُقَصِّرٌ في النَّار هَوَی)

اشاره فرموده است:[ثُمَّ أورثنا الکتابَ الّذین اصطفَینا مِن عِبادِنا فَمِنهُم ظالمٌ لِنَفسهِ وَ منهُم مُقتَصِدٌ وَ مِنهُم سابِق بالخیرات]

تقسیمات امیر المومنین علی علیه السلام به مراتب در کلمات قصار ایشان از تعریفات و تقسیمات نحوی منزلت و جایگاه بالاتری دارد و به طریق اولی از جنبه های فلسفی و منطقی بیشتری برخوردار است .

ص: 138

تقسیمات مختلف که در سور متعدد بوده را در یک کلام جمع نموده است وپس از استخراج تقسیمات از سور متعدده آن را تحت یک کلام آورده است

مَنْ أُعْطِیَ أَرْبعاً لَمْ یُحْرَمْ أَرْبَعاً: مَنْ أُعْطِیَ الدُّعَاءَ لَمْ یُحْرَمِ الاِجَابَةَ، وَمَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ، وَمَنْ أُعْطِیَ الاْسْتِغْفَارَ لَمْ یُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ، وَمَنْ أُعْطِیَ الشُّكْرَ لَمْ یُحْرَمِ الزیاده(1)

کسی را که چهار چیز داند از چهار چیز محروم نباشد :بادعا از اجابت کردن،باتوبه از پذیرفته شدن،بااستغفار از آمرزش گناه،باشکرکردن ازفزونی نعمت ها تصدیق و منشأ صدور کلام امیر المومنین علی علیه السلام در آیات شریفه وجود دارد؛ خداوند درباره دعا میفرماید:اُدعونی أستجب لکم [غافر/60]،درباره استغفار فرموده است:[ وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا](نساء/110)، در مورد شکر فرموده است:[وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ](ابراهیم/7)

و در مورد توبه فرموده است:[ إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا] (نساء/17)

از حاصل جمع چهار آیه مزبور و لحاظ آن در یک مجموعه در میبابیم که خداوند تبارک و تعالی باب دعاء را گشود تا بنده خودرا استجابت کند،باب توبه را گشود تا از بنده خود قبول کند، باب استغفار را فتح نمود تا او را

ص: 139

بیامرزد و باب شکر را فتح نمود تا نعمت بنده شکور خود را زیاد کند واین چهار باب رحمت الهی هستند که امیر المومنین علی علیه السلام جمیع این چهار باب رحمت الهی را در کلام خود بیان کردند.

با این بیان واضح شد که اینگونه تقسیمات نه تنها هیچ منافاتی با طبیعت زمان امیر المومنین علی علیه السلام نداشته است بلکه در زمان جاهلیت نیز این چنین تقسیماتی در کلام ادباء وحکماء رواج داشته است.

وتقسیم کلام به اسم وفعل وحرف توسط امیر المومنین علی علیه السلام یک تقسیم استقرائی میباشد که تا به امروز احدی نتوانسته قسمت چهارمی به آن اضافه کند و همین دقت وامعان نظر بالا موجب شده عده ای همچون ابن ابی الحدید وضع نحو را برای امیر المومنین علی علیه السلام مانند یک معجزه بدانند چرا که قدرت بشر را خارج از ترسیم چنین اصول وقوانین دانسته اند که به با این دقت و ظرافت قواعدی را ترسیم کند که نقصان یا اضافات نداشته باشد

[و من العلوم علم النحو والعربیةو قد علم الناس کافة أنه هو الذي ابتدعه و أنشأه و أملی علی أبي الأسود الدؤلي جوامعه و أصوله من جملتها :الکلام کله ثلاثة أشیاء اسم و فعل و حرف و من جملتها تقسیم الکلمة إلی معرفة و نکرة و تقسیم وجوه الإعراب إلی الرفع و النصب و الجر و الجزم و هذا یکاد یلحق بالمعجزات لأن القوة البشریة لا تفي بهذا الحصر و لا تنهض بهذا الاستنباط] (1)

ص: 140

تقسیم اصناف مردم و زمان بر پنج قسم در خطبه 32 و تقسیم روایان حدیث بر چهار قسم در خطبه 210 نهج البلاغة از دیگر تقسیمات امیر المومنین علی علیه السلام میباشد .

بنابراین اینگونه سبک و سیاق از تعریفات و تقسیمات در کلام ،ادباء، شعراء، آیات حکما ،قران کریم و از همه مهم تر در کلمات امیر المومنین علی علیه السلام به وفور یافت میشود و ب خلاف آنچه احمد امین و شوقی ضیف ادعا کردند نه تنها با طبیعت عصر امیر المومنین علی علیه السلام منافات نداشته است بلکه از اسلوب های کلامی و سبک های رایج سخن به شمار می آمده است و نشان از قدرت و تبحر اشخاص در فنون و علوم ادب بوده است.

علاوه بر این در تتمه رد اشکالات منتقدین، می گوییم: اگر فرض بگیریم که تعاریف و تقاسیم نحو با طبیعت آن زمان سازگاری نداشته است و این ادعا را بپذیریم، در این صورت نیز اشکال منتقدین مورد قبول نمیباشد زیرا هر علم و دانشی در بدو تاسیس و ابداع متضمن مطالب و مسائلی میباشد که جدید و خلاف طبیعت آن عصر میباشد و هر دانشی اصطلاحات جدید و غریب با آن عصر دارد و از آنجایی که قران کریم به دلیل اشتمال بر آرائه های ادبی خارق العاده و فصاحت و بلاغت بی نظیر و نظم و اسلوب شگفت انگیز معجزه میباشد و با توجه به اینکه اولین گام فهم معانی الفاظ قرائت صحیح آنها می باشد که متوقف بر تحصیل علم نحو میباشد بنابراین وضع

ص: 141

نحو در همان عصر نزول یا کمی پس از آن ضرورت دارد و به منظور صیانت از قرآن نباید بین عصر رواج قرائت و وضع قوانین نحو انفکاک و جدایی باشد.

زیرا همانطور که جرجی زیدان گفته است: تعجیل عرب در تدوین علم نحو تابع تعجیلشان در فتح و نشر دین بوده است،زیرا نشر دین که آیات و روایات باشد باید به طور مصون و بر طبق مفهوم و مقصود صحیح منتشر بشود واین امر محقق نمیشود مگر با علوم آلی که بیان باشد از نحو تا آیات و روایات دستخوش لحن و فساد و در نتیجه معنای سقیم نشود.

بنابراین از حیث گزاره های تاریخی و همچنین تعلیل و تحیل عقلی و ضرورت شناسی باید از منظر عقل و نقل حکم کرد به اینکه وضع قوانین دانش نحو نه تنها منافات و تضادی با طبعیت عصر امیر المومنین علی علیه السلام ندارد بلکه بخاطر آن رسالت و هدفی که از دانش نحو متوقع است باید به طور حتمی در همین عصر تاسیس می گشت تا بتوان در سایه تعلیمات عربیت از مفاهیم و مقاصد کلامی آیات به طور صحیح برداشت کرد و نمی دانیم چرا با وجود این همه از ادله و براهین نقلی و عقلی باز عده ای در این مسیر دچار اشتباه شده یا از حقیقت علمی در بحث رویگردان می شوند.

ص: 142

ص: 144

به طور کلی در باب نحو ما دو دسته روایت داریم، روایاتی که امر میکنند به تعلیم قوانین زبان عربی و فراگیری علم نحو مصطلح را ضروری میدانند و روایاتی که برخی از ظاهرش برداشت مذمت کرده اند برای اطلاع از مقصود روایات و دلائل مذمت نحو بر فرض صحت در برخی روایت به اختصار به برخی از این روایات اشاره میکنیم در مدح دانش نحو در لسان روایات از سه تعبیر نحو،اعراب و عربیة استفاده شده و همانطور که گذشت منشأ تعدد تعبیر به دلیل اختلاف در وجه تسمیه این دانش می باشد.

در این روایت علم نحو جزو علوم أربعة محسوب شده و قسیم فقه، طب،نجوم قرار گرفته است، این مطلب دلیل بر اهمیت دانش نحو میباشد البته برخی گفته اند: امام علیه السلام در این روایت صدد حصر علوم نمیباشد وفقط برخی از علوم مهم را معرفی کرده اند که صرف وجود علم نحو ذیل این تقسیم، اشاره به اهمیت و جایگاه این دانش دارد.

الجواهر للکراجکي : قال أمیر المؤمنین: العلوم أربعة : الفقه للأدیان والطبّ للأبدان والنحو للّسان ، والنجوم لمعرفة الأزمان.

در روایتی دیگری نیز به نقل از علامه مجلسی رحمةالله علیه در بحارالانوار و شیخ حر عاملی رضوان الله علیه در کتاب وسائل الشیعه،حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام علوم را به سه قسم تقسیم کرده و فرمودند:سه نوع علم داریم ؛علم فقه که موضوعش ادیان است،علم طب که درباره ابدان می باشد وعلم نحو که درباره صحت لسان سخن میگوید.تنها فرق این روایت با روایت سابق این است که در این روایت علم نجوم در شمار علوم ذکر نشده است.

و قال امیرالمومنین علی علیهِ اَلسلامُ: اَلعِلمُ اَلفِقهُ لِلاَدیانِ وَ الطِّبُّ للاَبدانِ و اَلنَّحوُ لِلِّسَانِ (1)

ص: 146

احتمال سوم :در هنگام نوشتن احادیث ما مراعات کتابت حروف ،نقطه گذاری و عدم خلط بین حروف را بکنید تا از تحریف،تصحیف و اشتباه مصمون باشد.

البته هیچ یک از این سه احتمال با یکدیگر تنافی ندارد و قابل جمع میباشد زیرا در نظر شیعه کلام ائمه معصومین علیهم السلام بهترین کلمات می باشد و باید برای مردم بازگو شود و اهل بیت علیهم السلام به فصیح سخن گفتن و در امان ماندن از لحن و پرهیز از خلاف نحو سخن گفتن دستور داده اند

[أي أظهروه، وبینوه، أو لا تترکوا فیه قوانین الإعراب، أو أعربوا لفظه عند الکتابة.]

کلام مارا از فصاحت می اندازید ومقصود صحیح ما را از بین میبرید و این موجب تفویت حق مطلب و مقصود اصلی گفتار ما می شود.

اعربوا حدیثنا ای لا تلحنوا فی اعراب الکلمات واعطوا الکلمة اعرابها فانّا قوم فصحاء وکلامنا فصیح فاذا الحنتم فیه أو اهملتم فی اعرابه اختلت فصاحته و فات المقصود من رعایته فیکون ظلما فیه وتفویتا لحقّه اعربوا حدیثنا (1)

ص: 149

[اَعربَ] یعنی ابان واظهر به معنای آشکار شدن که دقیقا با رعایت قوانین علم نحو و اعراب گذاری آخر کلمات است که کلام آشکار میشود و فاعل از مفعول به ،تعجب از خبر،معرب از مبنی و سائر اصناف کلام از یکدیگر شناخته میشود، بنابراین به این روایت نیز میتوان به عنوان یک دلیل روایی برای اهتمام به تعلیم علم نحو استشهاد و استناد کرد

دو احتمال هیچ منافاتی ندارد زیرا رعایت علم نحو و تجوید هر دو از لوازم ضروری قرائت قران می باشد زیرا قارئ قران باید تمام قوانین قرائت اعم از دستورات نحوی و تجویدی را رعایت کند، موضع رفع، نصب، جر و جزم کلمات را بداند که مربوط به دانش نحو است و مقام وقف، وصل ،احکام مخارج حروف را نیز رعایت کند که مربوط دانش تجوید است.

بنابراین روایت مزبور نیز یکی دیگر از شواهد روایی برای امر به تعلیم علم نحو و اهمیت این دانش میباشد.

[اما من أعرب کلامه اذا ظهر اعرابه و لم یلحن فیها أو من أعرب بکلامه اذا أفصح به و لم یلحن فی حروفه و مواده](1)

ص: 152

و قال النّبی صلّی الله علیه و آلهِ: أَعرِبوا القرآن و التمسوا غرائبهُ: به نقل از علامه مجلسی در بحار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:قران را اعراب بدهید و ظرائف ولطائف آن را دریابید.(1)

در ابتدا علامه مجلسی در شرح لفظ اعراب گفته اند: یعنی زیبایی های لازم در قرائت مانند: تفخیم، ترقیق، ادغام و سایر قوانین علم تجوید در قرائت قران اظهار بشود و سپس کلام طیّبی در [شرح المشکاة] را بیان کرده اند

طیّبی در شرح المشکاة گفته است:مراد از [اعربوا القران و التمسوا غرائبه ]

یعنی زیبایی ها و نکات ویژه اعراب در قران و غرائب لغت ،ظرائف و لطایف لغوی قران را دریابید و کشف کنید.در کتاب نهایه آمده است:اِعراب را اعراب نامیده اند بخاطر آشکار و واضح بودن کلام وقتی آن را اعراب می دهیم و مانند اعرب به معنای کنار زدن پرده، حالات اعرابی آخر کلمه معنا را کشف میکند وغموض و مشکلات معانی را کنار می زند و حل می کند.

[أعرب القرآن قیل المراد اقرءوها بألحان العرب کما مر ، أي بینوا فیه محسنات القراءة من التفخیم والترقیق والإدغام وغیر ذلك ، وقال الطیبي في شرح المشکاة أعربوا القرآن واتبعوا غرائبه أي بینوا

ص: 153

ما فیه من غرائب اللغة وبدائع الإعراب ، وفیه غرائبه بالفرائض و الحدود لیزول التکرار، وفي النهایة إنما سمي الإعراب إعرابا لتبیینه وإیضاحه] (1)

ناظر به علم نحو وجمیع علوم ادبی میباشد زیرا شناخت صحیح نسبت به زبان عربی بدون رعایت دستور زبان عربی که یکی از مهم ترین دستورات آن دانش نحو میباشد حاصل نمی شود در نتیجه فراگیری دانش نحو لازم و ضروری می باشد تا با یادگیری آن کلام خدا را بفهمیم.

ابتدا باید دانست آیا مراد از نحو در روایت مزبور علم نحو مصطلح میباشد یا معنای دیگر از نحو قصد شده است و سپس در خصوص لفظ [انهمک] و عنوان انهماک بحث کرد.

مویّد این مطلب و احتمال ماجرای فخر فروشی و تکبر دانشمند نحوی در کشتی با کشتیبان می باشد که مولوی در شعر خود به آن اشاره کرده است.

آن یکی نحوی به کشتی در نشست/رو به کشتیبان نمود آن خود پرست

گفت هیچ از نحو خواندی گفت لا *** گفت نیم عمر تو شد بر فنا

دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب *** لیك آندم گشت خاموش ازجواب

باد کشتی را به گردابی فکند *** گفت کشتیبان بدان نحوی بلند

هیچ دانی آشنا کردن بگو *** گفت نی از من تو سباحی مجو

گفت کل عمرت ای نحوی فناست *** زانکه کشتی غرق در گردابهاست

احتمال دوم :مذمت توجه به قواعد نحوی در هنگام دعاء: اگر شخصی در هنگام قرائت ادعیه و تلاوت آیات وروایات به جای تفکر و تدبّر در مضامین و مفاهیم عالی دعا،غرق در نکات ادبی و وجوه ادبی متن دعا بشود از آن ثمره دعا که ایجاد حالت خضوع وخشوع و تضرع میباشد فارغ وغافل میگردد، به همین خاطر پیامبر از افراط در توجه به نحو هنگام دعا نهی فرمودند.

ص: 157

احتمال سوم: نحو به معنای طريق[راه رفتن] هرکس در شیوه راه رفتن دقت بسیاری به خرج بدهد خضوع و خشوع از او سلب میشود طبق این احتمال مراد ازنحو معنای لغوی میباشد نه دانش نحو اصطلاحی که متکفل صیانت لسان از خطای در گفتار است.

علامه مجلسی پس از بیان این سه احتمال میفرمایند: هیچ کدام از این سه احتمال مناسبتی بامقام ندارد مگر با تکلّف به ویژه در احتمال سوم(راه رفتن) زیرا خشوع در عبادات به کار میرود نه در راه رفتن و اگر نحو را به معنای طریق بگیریم طلب النحو میشود درصدد پیدا کردن راه نه راه رفتن واساسا ناظر به شیوه راه رفتن نمیباشد تا ما روایت را حمل کنیم بر نهی از دقت بسیار در راه رفتن که موجب سلب خشوع میشود.

بیان الظاهر أنّ المراد علم النحو و لا ینافي تجدد هذا العلم و الاسم لعلمه ع بما سیتجدد و یحتمل أن یکون المراد التوجه إلی القواعد النحویة في حال الدعاء. و النحو في اللغة الطریق و الجهة و القصد و شيء منها لا یناسب المقام إلا بتکلف تام(1)

ص: 158

نه ذکر یک امر قطعی زیرا احتمالات مذکور به بیان خود علامه مجلسی رحمةالله علیه دارای تکلف میباشد

همچنین درسند این روایت جعفر بن محمد بن سنان دهقانی است که نه توثیق خاص دارد نه توثیق عام و عبیدالله بن عبدالله دهقان واسطی که نجاشی اورا تضعیف کرده است واعتباری ندارد، بنابراین حمل این روایت بر احتمالات مذکور اشکالات عدیده دلالی و سندی دارد و مخالف قواعد ادبی میباشد. هرچند ما با دلائل نقلی وعقلی ممدوح بودن علم نحو و ضرورت تحصیل آن را ثابت کرده ایم و بر فرض صحت این روایت هیچ خدشه ای بر منزلت این دانش وارد نیست لکن به هر حال این روایت مذکور هیچ گونه دلالتی در مذمت نحو ندارد و غایت امر افراط در طلب این علم مذمت شده است که ما نیز بر همین عقیده میباشیم زیرا نگاه آلی به علم نحو داریم که در مسیر استنباط فراگیری آن به مقدار رفع حاجت در طریق فقاهت ضروری است نه علم استقلالی و علی حدّه ای که خودش محور باشد وموضوعیت داشته باشد.

بنابراین اولا این روایت هیچ دلالتی بر مذمت تحصیل اصل علم نحو ندارد و ثانیا اگر از اشکالات فراوان روایت چشم پوشی کنیم غایت امر این است که افراط در فراگیری دانش نحو به دلائلی مانند ایجاد غرور و تکبر و فخر فروشی در وجود محصّل آن مذموم و مورد

ص: 160

نکوهش است که مورد بحث ما نیست زیرا کلام در مقام حاضر در خصوص مدح یا ذم اصل دانش نحو است و مذمت بر اثر افراط بخاطر ایجاد غرور و تکبر اختصاصی به دانش نحو ندارد بلکه هر دانشی که شرط اخلاص در آن رعایت نشود و موجب فخر و غرور شود به حکم ثانوی مذموم و ناپسند میباشد اعم از اینکه علم نحو باشد یا سائر علوم حکم به وجوب فراگیری دانش نحو از باب مقدمه فهم دین.

جهد وسعی تمام باید این علم را فراگرفت چون ما درصدد فهم آیات و روایات(ثقلین) می باشیم

که وسیله هدایت ابدی و رهایی ازشقاوت سرمدی هستند به همین خاطر اهتمام جدی به علم نحو داریم که ابزار فهم ثقلین می باشد.

[ قیل: ومن ثمّ کانت معرفته واجبة، لأنّ تعلّم الشرائع الواردة بلغة العرب لا یتمّ إلا به].(1)

بنابراین اعتقاد به وجوب فراگیری و ضرورت تحصیل دانش نحو از باب اینکه مقدمه فهم صحیح متن دین است و حصول درک صحیح از ثقلین بدون تحصیل آن ممکن نیست،گفتاری دارای قوت و وجیه میباشد که عدم اطلاع از آن باب فهم صحیح از تفسیر،کلام،فقه و سائر علوم را می بندد.

پایان

ص: 163

طبقات النحويين واللغويين: محمد بن الحسن ابوبکر الزبيدي الأندلسي (379ه)ط دار المعارف

المنصف لابن جني: أبو الفتح عثمان بن جني الموصلي (392ه)ط:دار إحياء التراث القديم

الخصائص: أبو الفتح عثمان بن جني الموصلي(392ه)ط الهيئة المصرية العامة للكتاب

تاريخ العلماء النحويين: التنوخي، أبو المحاسن(442ه)، هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة

كنزالفوائد: الكراجكي، أبو الفتح(449ه)

تاريخ مدینةدمشق: أبو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله ابن عساكر ( 571ه) دار الفكر بيروت

نزهة الألباء في طبقات الأدباء: عبد الرحمن بن محمد بن عبيد الله الأنصاري، أبو البركات، كمال الدين الأنباري( 577ه) ط مكتبة المنار،الزرقاء - الأردن

البلغة في الفرق بين المذكر والمؤنث: عبد الرحمن بن محمد أبو البركات، كمال الدين الأنباري (577ه)،مكتبة الخانجي - القاهرة - مصر

تلقيح فهوم أهل الأثر في عيون التاريخ والسير: جمال الدين أبي الفرج عبد الرحمن ابن الجوزي(597ه-

معجم الأدباء إرشاد الأريب إلى معرفة الأديب: شهاب الدين أبو عبد الله ياقوت بن عبد الله الحموي ( 626ه)ط:دار الغرب الإسلامي، بيروت

ص: 165

إنباه الرواة على أنباه النحاة: جمال الدين أبو الحسن علي بن يوسف القفطي (646ه)دار الفكر العربي - بيروت

الجامع لأحكام القرآن تفسير القرطبي أبو عبدالله القرطبي (المتوفى:671ه) ط دارالكتب القاهرة

وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان: ابن خلكان البرمكي الإربلي (681ه)دار صادر - بيروت

تهذيب الكمال في أسماء الرجال: يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف المزي ( 742ه)،مؤسسة الرسالة - بيروت

تاریخ ابن خلدون : عبدالرحمن ابن خلدون (808ه)،انتشارات اعلمی بیروت

الإصابة في تمييز الصحابة: ابن حجر العسقلاني( 852ه)،دار الكتب العلمية - بيروت

جامع المسانيد والسُّنَن الهادي لأقوم سَنَن: أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي (774ه) دار خضر بيروت

المزهر في علوم اللغة وأنواعها: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي ( 911ه)دار الكتب العلمية - بيروت

الاقتراح في أصول النحو: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي ( 911ه) دار البيروتي، دمشق

بغية الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة: ( 911ه) جلال الدين السيوطي،المكتبة العصرية بيروت

ص: 166

خزانة الأدب ولب لباب لسان العرب: عبد القادر بن عمر البغدادي (المتوفى: 1093ه)

الحدائق الندية في شرح الفوائد الصمدية: سید عليخان بن احمد مدنی(1120ق)،ذوي القربى

كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام : فاضل هندي(1137ه)،مؤسسة النشر الاسلامي،

الدراسات اللغوية و النحوية في المصر: (1397ه). أحمد نصیف،مکتبة دار التراث قاهره،

المدارس النحوية : شوقي ضيف (1426ه)،دار المعارف

تلحين النحويين للقراء، ياسين جاسم المحيميد،مکتبة الفقاهة

إحياء النحو، ابراهیم مصطفی،لجنة التالیف و الترجمة القاهرة

من تاریخ النحو،سعید افغانی،دار الفكر بیروت

ضحی الاسلام،أحمد امین،مکتبة النهضة المصرية

اثر القران في تطور النقد العربي،سعد زغلول،دار المعارف قاهره

في الأدب الجاهلی،طه حسین،دار المعارف مصر دراسات في النحو و اللغة، حسن عون،قاهره

القرآن الکریم و اثره في الدراسات النحویة،دار المعارف مصر،

ص: 167

تاریخ آداب العرب،مصطفی صادق رافعی، المكتبة العصرية بیروت(1426ق)

تاریخ الادب العربی في العصر العباسی محمد علی آذر شب،انتشارات سمت

تاریخ نحو، عبد الکریم محمد،ترجمه رمضان رضائی، دانشگاه تبریزعلی محمد میر جلیلی، بوستان کتاب

نقش قران در پایه گذاری و تطور علوم ادبی علیرضا دل افکار، انتشارات سمت

ص: 168