تدوین پایان نامه: شیوه ها و مهارت ها

مشخصات کتاب

سرشناسه : فرامرز قراملکی، احد، 1340 -

عنوان و نام پديدآور : تدوین پایان نامه: شیوه ها و مهارت ها/ احد فرامرزقراملكی، عذرا شالباف؛ تهیه شده در معاونت پژوهش حوزه های علمیه.

وضعيت ويراست : [ویراست 2؟].

مشخصات نشر : قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه، 1397.

مشخصات ظاهری : 220 ص.: مصور، جدول.؛ 14/5×21/5 س م.

شابک : 100000 ریال: 978-622-6163-01-9

وضعیت فهرست نویسی : فاپا(چاپ سوم)

يادداشت : چاپ سوم.

یادداشت : کتابنامه: ص. 215-220.

یادداشت : نمایه.

موضوع : پایان نامه ها-- شیوه نامه

Dissertations, Academic-- Style manuals

نگارش علمی و فنی -- علوم و تکنولوژی

Technical writing -- Science and technology

تحقیق -- روش شناسی

Research -- Methodology

شناسه افزوده : شالباف، عذرا، 1345 -

شناسه افزوده : مرکزمدیریت حوزه های علمیه. معاونت پژوهش

شناسه افزوده : مرکز مدیریت حوزه های علمیه

رده بندی کنگره : LB2369/ف4ت4 1397

رده بندی دیویی : 808/02

شماره کتابشناسی ملی : 5224667

اطلاعات رکورد کتابشناسی : فاپا

خیراندیش دیجیتالی : انجمن مددکاری امام زمان (عج) اصفهان

ویراستار کتاب : خانم نرگس قمی

ص: 1

اشاره

ص: 2

تدوین پایان نامه

شیوه ها و مهارت ها

احد فرامرز قراملکی

عذرا شالباف

ص: 3

سرشناسه: فرامرز قراملکی، احد، 1340

عنوان و نام پدیدآور: تدوین پایان نامه؛ شیوه ها و مهارتها/ احد فرامرز قراملکی، عذرا شالباف

مشخصات ظاهری: 220

شابک:

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

موضوع: پایان نامه ها

موضوع: فن نگارش، آثار علمی و فنی

موضوع: تحقيق، روش شناسی

شناسه افزوده: شالباف، عذرا

شناسه افزوده: معاونت پژوهش حوزه های علمیه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه رده بندی دیویی:

شماره کتابشناسی ملین

تدوین پایان نامه شیوه ها و مهارتها

تأليف: احد فرامرز قراملکی، عذرا شالباف

تهیه شده در: معاونت پژوهش حوزه های علمیه

ویراستار: علی محمدی یدک

صفحه آرا: محمود مرتضوی

طراح جلد: هادی اندیشه

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ: سوم / بهار 1397

شمارگان: 2000

بها: 10000 تومان

همه حقوق محفوظ است

نشانی: جمکران، ابتدای بلوار انتظار، ساختمان دارالولایه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه، معاونت پژوهش

تلفن: 37255890 داخلی 522

ص: 4

پیشگفتار

اهتمام اندیشمندان به دانش های حوزه دین موجب شده است که مباحث روش شناختی مربوط به این حوزه در کانون توجه قرار گیرد. در این میان، نمی توان سهم دو ساحت نیازشناسی پژوهشی و مطالعات روش شناختی را در توسعه علوم نادیده گرفت؛ زیرا بدون توجه جدی به این دو ساحت، توسعه مطلوب در دانش های متعلق به حوزه دین به منصه ظهور نخواهد رسید. از این رو، هر گونه تلاش در ابداع، اصلاح، روشمندسازی و آموزش روش یا روش های پژوهش در علوم مربوط به حوزه دین، می تواند قدم مؤثری در جهت رشد و بالندگی این علوم باشد.

نگارش پایان نامه و رساله در سطح سه و چهار حوزه یا مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه، از مهم ترین ساحت هایی است که نظام های آموزشی حوزه و دانشگاه بدان توجه جدی داشته و دارند. این بدان دلیل است که شالوده پژوهش در این مرحله شکل می پذیرد و پژوهشگران عرصه های مختلف علوم، به طور معمول از این درگاه وارد حوزه تحقیق و تأمل می شوند. بنابراین، اهتمام به استانداردسازی و شاخص مندی پایان نامه ها اهمیت بسزایی دارد.

تعیین استانداردها، طراحی شاخص های ارزیابی و ترسیم ابعاد نظری برای نگارش پایان نامه های تحصیلات تکمیلی، همچنین، به طور کلی، پرداختن به جنبه های روش شناختی در تدوین پایان نامه و ایجاد تحول در این زمینه، نقش تعیین کننده ای در تمرین مرحله به مرحله پژوهش بر مبنای اصول و معیارهای علمی خواهد داشت.

ص: 5

کتاب حاضر، به ارائه چارچوب و قالبی علمی و روش شناختی برای پایان نامه نویسی در حوزه علوم دینی می پردازد که امید است دست مایه مناسبی برای عزیزانی باشد که می کوشند اصول و شاخص های روشی را در نگارش پایان نامه رعایت کنند.

این اثر، به قلم وزین جناب آقای دکتر احد فرامرز قراملکی و با کوشش علمی خانم عذرا شالباف فراهم آمده که تلاش ستودنی ایشان شایسته تقدیر است. همچنان که، مساعدت مجدانه یکایک عزیزان، از چاپ اول تا سوم این کتاب، درخور ستایش است. به ویژه حجت الاسلام و المسلمین جواد رفیعی، مدیر محترم مراکز و امور پژوهشی، حجت الاسلام و المسلمین سید محمد جواد حسینی کاشانی و علی محمدی یدک، مسئولان سابق و فعلی امور پژوهشگران حوزوی.

معاونت پژوهش حوزه های علمیه

زمستان 1399

ص: 6

فهرست اجمالی

مقدمه چاپ اول...17

مقدمه چاپ سوم...23

فصل اول نقد کارایی و اثربخشی پایان نامه ها ...25

فصل دوم طرح پژوهشی: چیستی و چرایی؟ ...61

فصل سوم مهارت طراحی طرح پژوهشی ...81

فصل چهارم از پرونده علمی تا تحلیل اطلاعات...125

فصل پنجم نگارش پایان نامه و رساله ...149

فصل ششم تدوین مقاله علمی پژوهشی ...183

نمایه ...199

کتابشناسی ...215

ص: 7

فهرست تفصیلی

اشاره

پیشگفتار...5

مقدمه چاپ اول...17

مقدمه چاپ سوم...23

فصل اول

نقد کارایی و اثربخشی پایان نامه ها

1. طرح مسئله..25

جدول 1: دیدگاه شما در باره عوامل کاهش اثربخشی پایان نامه ها ...26

2. رهیافت دیگر در طرح مسئله...28

3. تعریف پایان نامه و رساله...29

4. هدف پایان نامه نویسی ...30

5. اقسام مطالعات علمی ...33

جدول 2: گونه های مختلف مطالعه بر حسب مقاصد علمی ...35

1-5. پژوهش اصیل ...35

2-5. بازپژوهی ...37

3-5. مطالعه توصیفی صرف یا زمینه یابی ...39

4-5. اطلاع رسانی ...40

5-5. مطالعه مروری ...42

6-5. مطالعه مروری فراگیر ...43

7-5. تصحيح اثر دست نویس ...45

8-5. تدوین متن آموزشی ...47

ص: 8

9-5. ترجمه یک اثر ...48

تمرین ...49

جدول 3 دیدگاه شما درباره مقاصد پایان نامه های تحصیلی ...50

6. جهت گیری پایان نامه های کارشناسی ارشد و سطح سه حوزه های علمیه ...50

7. جهت گیری رساله های دکترا و سطح چهار حوزه های علمیه ...52

پیوست ...55

روش تحقیق ...55

تحقیق کتابخانه ای ...55

تحقیق میدانی ...56

پژوهش بنیادی (پایه) ...57

پژوهش کاربردی ...57

پژوهش توسعه ای ...57

پژوهش نظری ...58

پژوهش تاریخی...58

تحقيق اکتشافی...59

تحقیق تجربی....59

تحقیق توصیفی...60

تحقيقات على (آزمایشی) ...60

فصل دوم

طرح پژوهشی: چیستی و چرایی!

1. طرح مسئله...61

2. تدوین پایان نامه: آخرین مرحله فرایند پژوهش...63

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی ...65

ص: 9

3. طرح پژوهشی چیست؟...65

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی...67

4. ضرورت طرح پژوهشی...67

5. نقش راهبردی طرح پژوهشی در پایان نامه...69

1-5. نقد و بازسازی تصور محقق از پژوهش ...70

2-5. ممیزی اثربخشی و کارایی پایان نامه ...71

3-5. عامل انسجام درونی پایان نامه...72

4-5. پیشگیری خطای مسئله پنداری مبانی...73

5-5. عامل مدیریت زمان ...75

6. استانداردهای طرح تحقیقاتی ...77

جدول 4: عناصر علمی طرح پژوهشی ...79

تمرین...80

فصل سوم

مهارت طراحی طرح پژوهشی

1. طرح مسئله...81

2. عنوان ...83

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه ...84

1-2. مشیر به مسئله ...84

2-2. رسا و صریح...87

3-2. درست ساخت...88

4-2. کوتاه...89

5-2. بدیع ...90

ص: 10

6-2. با جهت گیری پژوهشی...91

7-2. فروتنی در ادعا ...91

8-2. تعیین دامنه تحقیق ...92

تمرین ...92

3. کلیدواژه ...93

4. تعریف موضوع و بیان مسائل تحقیق...94

1-4. تعریف مسئله ...96

2-4. ویژگی های مسئله تحقیق...97

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق...98

5. فرضیه ...101

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی...104

6. پیشینه تحقیق ...106

7. روش ...110

8. ضرورت تحقیق...114

9. دامنه تحقیق ...116

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور... 117

تمرین ...119

10. بودجه بندی زمان ...119

جدول 5: نمونه ای از جدول بودجه بندی زمان...121

11. دو توصیه مهم...121

پیوست ...122

الف ...122

1. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان ...122

ص: 11

2. تاریخ تمدن اسلامی ...123

3. پیوند تاریخ و حدیث ...123

ب ...124

فصل چهارم

از پرونده علمی تا تحلیل اطلاعات

1. طرح مسئله...125

2. مهارت های سختافزارانه در مطالعات کتابخانه ای...128

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای ... 129

1-2. تشکیل پرونده علمی...129

نمودار 8: چهار گام تشکیل پرونده علمی ...130

2-2. یادداشت برداری ...134

جدول 6: ویژگی های یادداشت برداری شایسته ...136

3-2. پردازش اطلاعات...143

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات...144

تمرین ...147

فصل پنجم

نگارش پایان نامه و رساله

1. طرح مسئله ...149

2. ساختار پایان نامه و رساله ...150

1-2. عنوان ...153

2-2. چکیده ...154

مواضع خطا در نگارش چکیده ... 155

ص: 12

3-2. فهرست ها...157

4-2. پیشگفتار ...159

5-2. مقدمه ...160

1-5-2 . طرح مسئله ...161

2-5-2 . پیشینه تحقیق ...163

3-5-2 . ضرورت تحقیق ...163

5-2 -4. فرضیه ...164

مواضع خطا در تدوین فرضیه ...164

5-5-2 . روش تحقیق ...167

6-5-2 . ساختار رساله ...168

7-5-2 . نتیجه ...169

6-2. متن رساله (فصل ها)...169

7-2. نتیجه ...172

8-2. پیوست ...173

9-2. نمایه...173

10-2 . کتاب شناسی...173

1-10-2 . مقاله....174

2-10-2 . کتاب ...175

3. شیوه نگارش ...176

4. شیوه ارجاع ...178

ص: 13

فصل ششم

تدوین مقاله علمی پژوهشی

1. طرح مسئله...183

2. نسبت مقاله علمی پژوهشی با پایان نامه و رساله ...184

3. دام ها و آسیب ها ...186

4. هدف از انتشار مقاله علمی پژوهشی...188

5. چیستی مقاله علمی پژوهشی...189

6. ویژگی مقاله علمی پژوهشی اثربخش...191

7. فنون و مهارت ها...192

1-7. آموزش ...193

2-7 . عنوان ...193

3-7. مسئله ...194

4-7. پیشینه ...194

5-7 . زبان ...195

6-7. ادله ...195

7-7. نقد...196

8-7. مثال ...196

9-7. ارجاع ...197

10-7 . نتیجه ...197

نمایه ...199

1. اعلام و کسان ...199

2. مفاهیم ...202

کتابشناسی ...215

ص: 14

فهرست جداول و نمودارها

جدول ها

جدول 1: دیدگاه شما در باره عوامل کاهش اثربخشی پایان نامه ها ...26

جدول 2: گونه های مختلف مطالعه بر حسب مقاصد علمی ...35

جدول 3 دیدگاه شما درباره مقاصد پایان نامه های تحصیلی....50

جدول 4: عناصر علمی طرح پژوهشی ....79

جدول 5: نمونه ای از جدول بودجه بندی زمان...121

جدول 6: ویژگی های یادداشت برداری شایسته ...136

نمودارها

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی ...65

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی...67

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه ...84

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق ...98

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی...104

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور... 117

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای ... 129

نمودار 8: چهار گام تشکیل پرونده علمی ...130

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات ...144

ص: 15

ص: 16

[ إلهی ] فَكَيْفَ لِى بتحصيل الشُّكْرِ ، وَ شکری ایاک يَفْتَقِرُ إِلَى شَكَرَ فَكُلَّمَا قُلْتُ لک الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَى لذلک أَنْ أَقُولَ لَكَ الْحَمْدُ (1)

مقدمه چاپ اول

دانش های متعلق به حوزه دین پژوهی در دهه های اخیر از رشد و توسعه کمی فراوانی برخوردار بوده اند. توسعه مطالعات دینی از جهات مختلفی قابل تأمل است؛ از جمله آنکه آیا علوم مختلف در گستره دین پژوهی به طور یکسان رشد یافته اند و یا به عنوان مثال، دانش اخلاق از توسعه محروم مانده است؟ سهم هر یک از شاخه های معارف اسلامی از توسعه و بالندگی چه میزان است؟

یکی از مسائل قابل تأمل در توسعه رشته های مختلف الهيات، نیاز آنها به روش شناسی توسعه یافته است. فقدان روش شناسی مطالعات دینی، هم به صورت عام و هم به صورت معطوف به هر یک از حوزه های تخصصی، از رخنه های معرفتی آسیب زا بوده است. رشد دانش های مختلف در حوزه مطالعات دینی، محتاج تأسیس و توسعه روش ها و ابزارهای مناسب پژوهشی در این گستره معرفتی است. چگونه می توان بدون روش شناسی

ص: 17


1- صحیفه سجادیه، مناجات شاکرین (دعای 187).

مطالعات فلسفی و کلامی، به توسعه این دو دانش پرداخت؟ تحلیل مسائل نوین کلامی که برخاسته از مبادی جدیداند، نیازمند اخذ رهیافت ها، ابزارها و روش های نوین است. گشودن معضلات اخلاقی و حل مسائل فقهی بر مبنای آموزه های اسلامی، با روش کارامد میسور است.

تألیف روش شناسی مطالعات دینی به سال 1380 حاصل تشخیص این نیاز پژوهشی بود. اقبال دانشمندان عرب زبان به آن و ترجمه و تعليقه بر آن، (2004 م) نشان می داد که روش شناسی مطالعات دینی در همه محافل دین پژوهی مسلمانان به منزله یک رخنه معرفتی تلقی می شود. اقبال فراوان فرهیختگان، استادان و دانش پژوهان به این اثر و برگزاری کارگاههای آموزشی و مشاوره ای پر استقبال بر اساس این کتاب، تجارب فراوانی را از وجوه مختلف نیاز به روش شناسی به دست می داد. این تجارب، به تحریری نو از اثر روش شناسی مطالعات دینی (1385) انجامید که تا کنون شش چاپ از تحریر نو منتشر شده است. (1390)

ضرورت آموزش و ترویج روش تحقیق معطوف به رشته های الهیات و مطالعات دینی در دوره های تحصیلات تکمیلی و سطوح سه و چهار حوزوی، توجه مدیران حوزه و دانشگاه را به این مسئله برانگیخت. بر این اساس، با ترغیب معاونت پژوهش حوزه های علمیه، کتابی کاربردی برای متن درسی در این زمینه نگارش یافت که اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی نام گرفت. این کتاب تا کنون سه بار چاپ شده است: چاپ اول 1383، چاپ دوم 1385 و چاپ سوم 1388. چاپ چهارم این اثر نیز با تغییراتی در دست انتشار است.

ص: 18

پایان نامه های تحصیلی، مجالی پژوهشی است برای طلاب و دانشجویانی که قصد دارند تحصیلات تکمیلی خود را در رشته های الهيات و معارف اسلامی ادامه دهند. آنان در تدوین پایان نامه محتاج استانداردها، شاخصها و چارچوب های نظری هستند. آنچه، پیش از این، در دوره های آموزشی به عنوان روش تحقیق ارائه می شد، دانش و مهارت آنان را در پژوهش های دینی ارتقا نمی بخشید؛ زیرا غالبا در این دوره های استادانی از گستره های معرفتی دیگری مانند روان شناسی، جامعه شناسی و مدیریت برای ارائه درس روش تحقیق دعوت می شدند و آنان، در چارچوب نظری رشته خود، روش تحقیق را در همان حوزه های تخصصی ارائه می کردند. دانشجویان و طلاب در چنین کلاس هایی احساس بیگانگی می کردند و قواعد و اصول مورد بحث را مرتبط به رشته تحصیلی خود نمی یافتند.

هنوز هم برخی متصدیان برنامه ریزی درسی که جزم گرایانه بر برنامه های تدوین شده در سه دهه اخیر تأکید می کنند، روش تحقیق رایج در علوم رفتاری را در گشودن مسائل الهیاتی کافی می پندارند؛ اما اکثریت مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی که از دغدغه توسعه و متناسب بودن رشته های الهیات با نیازهای عصر جهانی شدن برخوردارند، بر تحول و رشد روش شناسی خاص مطالعات دینی تأکید می کنند.

پژوهش، دائم الاضافه است و چارچوب نظری آن از مضاف اليه اخذ می شود. همان گونه که مطالعات جامعه شناسی چارچوب نظری معینی دارد، مطالعات دینی نیز از چارچوب نظری خاصی برخوردار است. تعلق

ص: 19

پژوهش به گستره معین از علوم، اصلی مهم در روش تحقيق است. بر مبنای این اصل، کارایی و اثربخشی پژوهش های الهیاتی و پایان نامه های تحصیلات تکمیلی در این گستره پردامنه علمی محتاج تأسیس و رشد روش شناسی خاص مطالعات دینی است. اگرچه دغدغه رشد چنین علمی به وجود آمده است و برخی محققان در حوزه های تخصصی الهیات، مانند قرآن پژوهی و فقه به تدوین آثاری در این مقام برآمده اند؛ اما هنوز در تدوین الگو، شاخص ها و استانداردهای پژوهشی در این گستره نیازمند مطالعه و تحقیق بیشتر هستیم.

در این میان، رواج پایان نامه نویسی در تحصیلات حوزوی در دو سطح سه و چهار، نیاز به شاخص ها، اصول و روش های پژوهش در مطالعات دینی را بیشتر نشان می دهد؛ چراکه فقدان روش نظام مند، سبب انحراف پایان نامه ها از جهت گیری پژوهشی به اموری چون: اطلاع رسانی، تتبعات موضوع محورانه و مطالعات پراکنده می انجامد و به این ترتیب، اثربخشی پایان نامه ها از بین می رود. افزون بر این، نظام مند نبودن پایان نامه نویسی سبب کاهش کارایی پایان نامه ها نیز می شود؛ به گونه ای که در فرایند پایان نامه نویسی، نه دانشجو و طلبه پژوهشگری می آموزد و نه حاصل پایان نامه ها بر دانش های دینی فایدتی می افزاید؛ حتی در مواردی نیز سبب بدآموزی اخلاقی، همانند کتاب سازی، انتحال و سرقت علمی می شود؛ در

حالی که تدوین رساله، باید هم به توسعه مهارت پژوهشی بینجامد و هم دانش را توسعه دهد.

فقدان شاخص ها و استانداردهای معین در تدوین پایان نامه های الهیات

ص: 20

و علوم دینی، علاوه بر کاهش کارایی و اثربخشی رساله ها، سبب سرگشتگی و حیرت نیز می شود: ضعف الطالب و المطلوب. غالب همکاران، در مقام راهنمایی و مشاوره، در تمایز مفاهیم کلیدی تحقیق مانند فرضیه، پیش فرض، مسئله تحقیق، پیشینه تحقیق و در بیان چارچوب نظری و تکمیل کاربرگ های طرح تحقیقاتی اختلاف نظرهای فراوان پیدا می کنند. در ارزیابی کارگاه های روش شناسی مطالعات دینی که برای همکاران دانشگاهی و حوزوی اجرا می شوند، غالبا با این عبارت ها روبه رو می شوم: «ای کاش از این کارگاه قبل از آنکه به راهنمایی و مشاوره پایان نامه ها بپردازیم، استفاده می کردیم»، «این کارگاه نگاه ما را به پژوهش های الهیاتی و دینی عوض کرد».

مراجعه مکرر همکاران و تشویق آنان به طراحی و پیشنهاد شاخص معین تدوین پایان نامه های تحصیلی در مطالعات دینی و رشته های الهیات که با شاخص های جهانی پژوهش نیز سازگار باشد، و نیز ترغيب مؤكد معاونت پژوهش حوزه های علمیه سبب شدند که نوشتار حاضر سامان یابد. این نوشتار، حاصل مطالعه تطبیقی در شیوه های تدوین پایان نامه و رساله در دانشگاه های بزرگ جهان، اعم از کشورهای صنعتی و اسلامی، و نیز تجارب فراوان نگارنده و همکارانی است که در مقام راهنمایی، مشاوره، داوری پایان نامه ها و ارزیابی مقاله ها مواضع رخنه و خلل را یادداشت می کردند و با انتقال تجارب خود در رفع آنها به تدبیر گروهی می پرداختند.

اگر چه نوشتار حاضر از آن مطالعات تطبیقی برآمده و بر این تحلیل

ص: 21

تجارب فراوان جمعی استوار شده است، ادعای تأسیس شاخص های تغییر ناپذیر در میان نیست؛ بلکه، با فروتنی، پیشنهادی را برای استانداردسازی پایان نامه نویسی در حوزۀ الهیات و رشته های مرتبط با دین پژوهی عرضه می کند و از همکاران، نقد، تکمیل و بازسازی آن را امید دارد. نخستین گام بودن، موجب لرزان بودن نیز هست. استواری و اتقان پیشنهاد حاضر در گرو ملاحظات تکمیلی و انتقادی همکاران نکته سنج است.

صمیمانه ترین تقدیرها را تقدیم همکاران بزرگواری می کنم که از انتشار چاپ اول روش شناسی مطالعات دینی (1380) تا کنون با ترغیب و اهدای ملاحظات انتقادی و تکمیلی خود در باروری این نهال مشارکت کرده اند. همکارانی که دو اثر روش شناسی مطالعات دینی و اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی را در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد متن درس و بحث خود قرار دادند. این اثر نیز مرهون لطف و کرامت کریمان بسیاری است؛ به ویژه اگر همکاری سرکار خانم عذرا شالباف نبود، تدوین این نوشتار از تسویف های برخاسته از گرفتاری های نگارنده رهایی نمی یافت و به منصه وجود پای نمی نهاد.

پایان هر سخن، مانند آغاز آن، ستایش خدای مهربان است

احد فرامرز قراملکی

1386

ص: 22

مقدمه چاپ سوم

مخاطب این نوشتار، دانشجویان و طلابی هستند که در پایان تحصیلات تکمیلی خود به تدوین پایان نامه کارشناسی ارشد و سطح سه یا رساله دکتری و سطح چهار مشغول اند و از شیوه ها و فنون آن می پرسند. این گروه از دانشجویان و طلاب، مطالعات پایان تحصیلات تکمیلی خود را به صورت های مختلف می توانند گزارش کنند؛ از جمله: گزارش خاص و گزارش های عام. پایان نامه و رساله، گزارش خاص است که چارچوب آن قبلا با پیشنهاد دانشجو یا طلبه به گروه آموزشی، به تصویب رسیده و پس از تکمیل گزارش، به ارزیابی هیئت داوری سپرده شده است. این گزارش، به صورت سندی علمی در کتابخانه مرکز آموزش نگهداری و چکیده آن، از طریق تارنمای های مرکز به صورت عام ارائه می شود.

دانشجو یا طلبه می تواند با موافقت مرکز آموزشی خود، پایان نامه و رساله را در جامه کتاب منتشر کند و آن را به صورت عام در دسترس همگان قرار دهد. کتاب می تواند پس از داوری علمی یا بدون داوری علمی، منتشر شود که این به اعتبار علمی و جایگاه ناشر بستگی دارد؛ هرچند قسم نخست ارزش علمی افزون تری می یابد.

برای انتشار بخش هایی از پایان نامه یا رساله به صورت عام، راه های گوناگون دیگری هم پیش رو است

ارائه مقاله به کنفرانس علمی، در دو سطح ملی و بین المللی؛ ارائه

ص: 23

مقاله به کتاب هایی که به صورت مجموعه مقالات منتشر می شوند؛ (این گونه کتاب ها هم به دو صورت بدون داوری و با داوری انتشار می یابند) ارائه مقاله به نشریه علمی ترویجی؛ ارائه مقاله به نشریه علمی پژوهشی

موضوع نوشتار حاضر، نخستین شکل گزارش تحقیقات پایان تحصیل، یعنی تدوین پایان نامه و رساله است؛ اما توصیه معاونت محترم پژوهش حوزه های علمیه سبب شد که در این چاپ، علاوه بر تجدید نظر اندک در مباحث قبلی، بحث جدیدی در باره شیوه تدوین مقاله علمی پژوهشی افزوده شود. این توصيه، البته به حق بوده است؛ زیرا دانشجو و طلبه، علاوه بر مهارت تدوین پایان نامه، باید از مهارت و توانایی تدوین مقاله علمی پژوهشی نیز برخوردار باشد. به همین سبب، سعی شده است در بحث از شیوه های تدوین مقاله علمی پژوهشی، از تعریف این گونه مقاله ها، اثربخشی آنها و نکات راهنما در افزایش اثربخشی و پیشگیری از آسیب های رایج سخن به میان آید.

قدردانی از معاونت محترم پژوهش حوزه های علمیه و همکاران، به ویژه دوست فاضل، جناب حجت الاسلام والمسلمین سید محمد جواد حسینی کاشانی و تشکر از زحمات وظيفه اخلاقی نگارنده است.

احد فرامرز قراملکی

تهران، دانشگاه تهران، 1391

ص: 24

فصل اول : نقد کارایی و اثربخشی پایان نامه ها

1. طرح مسئله

هر سال صدها پایان نامه کارشناسی ارشد و دهها رساله دکترا در حوزه و دانشگاه دفاع می شود. در مقام ارزیابی آنها می توان پرسید: چند مقاله علمی از این پایان نامه ها در مجلات علمی پژوهشی داخلی و خارجی منتشر می شود؟ چه مقداری از آنها مورد ارجاع، توجه و مطالعه دانشمندان قرار می گیرد؟ چه میزانی از نیازهای پژوهشی و معضلات نظری و عملی کشور با این پایان نامه ها پاسخ داده می شود؟ چند درصد از تولید علم، حاصل رساله های سطح چهار و دکترا است؟ میزان اثربخشی این پایان نامه ها چقدر است؟

اگر پاسخ رضایت بخشی نمی توان به دست آورد، از علل و عوامل

ص: 25

ناباروری و عقیم بودن اکثر پایان نامه ها می توان جست و جو کرد: چرا پایان نامه های تحصیلی از اثربخشی لازم برخوردار نیستند؟ رخنه و خلل کجا است؟ موانع بازدارنده کدام اند؟ لاجرم ده ها عنصر را می توانید در این امر فهرست کنید و عوامل مؤثر در کاهش کارامدی پایان نامه ها و رساله های حوزه مطالعات اسلامی را در جدول زیر بیاورید.

جدول 1: دیدگاه شما در باره عوامل کاهش اثربخشی پایان نامه ها

عوامل مؤثر بر کاهش اثربخشی پایان نامه ها

آیا می خواهید به نقد دیدگاه خود بپردازید؟ آیا شما با استفاده از ساز و کار روانی فرافکنی، سراغ عوامل بیرونی رفته اید و دیگران را مقصر دانسته اید و استادان راهنما و مشاور، نظام آموزشی و مانند آنها را عامل ناکارامدی پایان نامه ها دانسته اید؟ آیا همچون کسانی که سبک رفتاری آنان سلطه پذیری و کم رویی است، خود را متهم کرده اید؟ اما فراتر از «تومداری» و «من مداری» (نک: قربانی، سبک ها و مهارت های ارتباطی، ص 43) چگونه

ص: 26

می توان با رهیافت مسئله محور به تبیین اثربخشی پایان نامه ها و رساله ها پرداخت؟ آیا در این فهرست تلقی شما از چیستی و هدف پایان نامه و رساله نیز آمده است؟ دانش و مهارت روشی چگونه؟

یکی از شیوه های ارزیابی دیدگاه شما، استفاده از رهیافت مقایسه ای است. پاسخ خود را با مطالعه ای که در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است، مقایسه کنید:

اجرای سرهم بندی شده پایان نامه، وقت ناکافی دانشجو برای گذراندن این واحد، تکرار و کم محتوا بودن موضوعات، عدم آگاهی به اولویت های تحقیقاتی کشور، عدم شرکت در کارگاه های آموزش روش تحقیق، عدم استفاده از کارشناس برای استفاده در پایان نامه جهت اجرای کارهای آماری، نبودن برنامه مشخص برای درس پایان نامه، مراحل متعدد و وقت گیر، ناهماهنگی سطوح تصمیم گیری، توجه به ظاهر پایان نامه، نقش نمره ای پایان نامه، فقدان روحیه کار گروهی، انگیزه ناکافی استاد و دانشجو، تمایل دانشجو و استاد به آسان گیری، نا آشنایی اساتید و دانشجویان با امر تحقیق، تبعیض و انحصارطلبی در تصویب پایان نامه و سیستم ناکارامد ارزشیابی پایان نامه از مواردی است که در یک بررسی دیدگاه اساتید راهنما در مورد مشکلات روند اجرای پایان نامه در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بیان شده اند. (چنگیز و همکاران، 1382)

ص: 27

2. رهیافت دیگر در طرح مسئله

گزارش کوتاه زیر را یکی از متخصصان مدیریت استراتژیک بازرگانی با مدیران ارشد بخش صنعت و تجارت در میان گذاشته است:

- نه می دانیم کجا باید برویم!

- نه می دانیم کجا می رویم!

- تنها مواظب هستیم چگونه برویم!

آیا گزارش وی را می توان با وضعیت پایان نامه نویسی در رشته های الهيات و علوم دینی مرتبط دانست؟ آیا آن را می توان «نقد حال ما» دانست؟ بسیاری از همکاران در کارگاه های روش شناسی مطالعات دینی پیشنهاد می کردند که سطر سوم در گزارش یاد شده را به این صورت بازسازی کنیم تا بر وضعیت پایان نامه نویسی، بیشتر صدق کند:

و نه می دانیم که چگونه برویم!

صرف نظر از این ترمیم، آیا گزارش یاد شده، رخنهای راهبردی را در فعالیت های پژوهشی ما نشان نمی دهد؟ آن رخنه چیست و چه ابعادی دارد؟ یکی از رخنه ها در این مقام، تلقی دانشجو و استاد راهنما از چیستی و هدف پایان نامه و رساله است. ما بر حسب انگاره و تصوری که از پایان نامه داریم، آن را تدوین می کنیم.

ص: 28

3. تعریف پایان نامه و رساله

پایان نامه (1) و رساله (2) را به ترتیب برای دو سطح کارشناسی ارشد (سطح سه حوزه) و دکترا (سطح چهار حوزه) به کار می بریم، هر چند که بر اساس: «إذ اجتمعا افترقا و اذ افترقا اجتمعا»، پایان نامه را گاهی در مفهوم اعم و شامل هر دو سطح نیز به کار می بریم. عده ای در تعریف پایان نامه یا رساله گفته اند: آن، یکی از مدارک غیر چاپی است که بازده نهایی یک برنامه تحصیلی در مقطع عالی است و از نظر علمی هدف آن، گزارش یک تحقیق علمی و از نظر دانشگاهی و حرفه ای، هدف اصلی آن نشان دادن توانایی دانشجو در هدایت و پیشبرد یک پژوهش علمی است. (خسروی، تحلیل روش شناسی پایان نامه ها)

همچنین گفته اند: پایان نامه گزارش کاملی از کار عملی محقق یا محققانی است که به اتمام رسیده است؛ مشروط بر اینکه همه مراحل مورد بحث را، از همان زمانی که به شکل اندیشه بوده تا وقتی که به صورت نتایج مدون در آمده است، در بر بگیرد. (همان)

بنابراین، پایان نامه و رساله، گزارش مشروح از پژوهش نظام مند دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری یا طلبه سطح سه و سطح چهار حوزوی در پایان تحصیلات است که موضوع و چارچوب نظری آن

ص: 29


1- dissertation
2- thesis

به تصویب گروه آموزشی رسیده است و با هدایت اعضای هیئت علمی انجام می شود و هیئت داوران آن را ارزیابی می کنند. اعتبار علمی و رسمیت پایان نامه، به سه رکن اشاره شده در تعریف آن است: تصویب گروه آموزشی، هدایت اعضای هیئت علمی و داوری استادان.

براساس این تعریف، پایان نامه و رساله فعالیت پژوهشی گروهی است که دانشجو در آن فعالیت، به نحو آموزش عملی، مهارت پژوهش نظام مند را کسب می کند.

4. هدف پایان نامه نویسی

دغدغه روش در هر فعالیتی، امر لازم و مبارکی است و مهارت تشخیص روش و ابزار مناسب از مهم ترین مهارت های محققان است. تأمل در تعبیر مرکب «روش مناسب» نشان می دهد که مناسب بودن روش در گرو هدفی است که روش، راو وصول به آن است. پس، مهارت تشخیص روش مناسب، امر ثانوی است و پیش از آن باید مقصد را به خوبی شناخت. تشخيص مقصد، نخستین مهارت لازم برای محققان است. نتیجه منطقی این استدلال آن است که پاسخ یابی برای مسئله «چگونه و با چه روشی باید به تدوین پایان نامه پرداخت؟» در گرو پاسخ به این مسئله است که «چرا به تدوین پایان نامه می پردازیم؟» بر این اساس، یکی از اصول مهم در هدایت پایان نامه

ص: 30

ارائه مشاوره برای دست یابی دانشجو به پاسخ مسئله چرایی تدوین پایان نامه است. فلسفه تدوین رساله چیست؟

پایان نامه های تحصیلات تکمیلی در غالب دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی جهان در دو سطح طبقه بندی می شوند: کارشناسی ارشد و دکترا. پایان نامه های حوزوی نیز به ترتیب به دو سطح سه و چهار تقسیم می شوند. یکی از ابعاد تمایز این دو سطح، تمایز در اهداف پژوهش است. فرض تمایز غایی این دو سطح از پایان نامه ها، سبب تجزیه مسئله «چرا باید پایان نامه نوشت؟» به دو مسئله می شود:

1. هدف تدوین پایان نامه کارشناسی ارشد و سطح سه چیست؟

2. هدف تأليف رساله دکترا و سطح چهار چیست؟

بر اساس اصل تقدم تشخیص دقیق مسئله بر حل آن و برای دست یابی به صورت بندی دقیق و روشن از مسئله که نیمی از علم است، (1) تأمل در چند نمونه عینی رهگشا است. موضع و دیدگاه شما در خصوص نمونه های زیر چیست؟ (2) آیا با موضوع هایی همانند عناوین زیر برای پایان نامه و رساله موافق هستید؟

- آیا نمایه نویسی می تواند هدف پایان نامه کارشناسی ارشد قرار

ص: 31


1- حسن السؤال نصف العلم (کنز العمال 10، 29262/238 )
2- تمام نمونه های ارائه شده، از میان پایان نامه ها و رساله های مورد تصویب و دفاع انتخاب شده اند.

گیرد؟ به عنوان مثال آیا می توان فهرست موضوعی کتاب الحكمة المتعالية في الأسفار الأربعة صدرالمتألهین را موضوع پایان نامه قرار داد؟

- آیا فرهنگ نویسی در علوم مختلف می تواند هدف پایان نامه تحصیلی باشد؟ به عنوان مثال نوشتن فرهنگ اخلاق که متضمن تعریف و توضيح مفاهیم اخلاقی باشد و یا گردآوری و توضیح قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی را می توان عناوینی مناسب برای رساله دکترا یا سطح چهار دانست؟

. آیا تصحیح نسخ خطی و احیای میراث مکتوب را می توان موضوع پایان نامه تحصیلی کارشناسی ارشد یا دکترا قرار داد؟

- ترجمه متون از زبان های مختلف مانند عربی، انگلیسی، آلمانی، یونانی و... در پایان نامه های تحصیلی چه جایگاهی دارد؟ آیا ترجمه خلاف شیخ طوسی را می توان موضوع پایان نامه ارشد یا سطح سه قرار داد؟

- آیا رساله های دکتری یا سطح چهار می توانند جهت گیری اطلاع رسانی، آموزشی و ترویجی داشته باشند، یا جهت گیری آنها لزوما پژوهش اصیل و تولید علم است؟

- آیا پایان نامه اساسا باید به تولید منجر شود، اعم از تولید متن آموزشی یا اطلاع رسانی و تولید علم، و یا صرف رفع کنجکاوی

ص: 32

دانشجو، ورزیدگی و کسب مهارت در نگارش و تحقیق، (1) به کار بردن آموخته های پیشین و ورزیدگی ذهنی برای تحلیل و بررسی نیز می توانند هدف پایان نامه قرار گیرند؟

پرسش های یاد شده از سنخ سئوال های انکاری نیست؛ بلکه ارائه موارد عینی و مورد اختلاف کمیته های تحصیلات تکمیلی گروه های آموزشی است. رفع این اختلاف و پاسخ به این پرسش ها در گرو طبقه بندی غایی مطالعات است.

5. اقسام مطالعات علمی

مطالعه علمی را در برابر پژوهش پراکنده، به مطالعات نظام مند اطلاق می کنیم. صرف نظر از دانشی که مطالعه به آن دانش متعلق است، پایان نامه تحصیلی، بدون تردید، حاصل یک مطالعه نظام مند علمی است. آنچه در این مقام منشأ اختلاف در اثر بخش دانستن پایان نامه شده، نوع مطالعه ای است که در پایان نامه نویسی روا است. مطالعه علمی گونه های مختلف دارد و طبقه بندی های گوناگون از انواع آن ارائه می شود. (2) بی توجهی به ملاک تقسیم بندی غالبا سبب تداخل

ص: 33


1- یادگیری پژوهش حين عمل (action learning).
2- طبقه بندی ها از گونه های مطالعه بر حسب محافل علمی گوناگون ارائه شده است. این طبقه بندی ها توصیف از گونه های پژوهش در یک گستره است. جزم حصر گرایانه در هر یک از طبقه بندی ها خطا است.

طبقه بندی ها و حیرت و سرگشتگی می شود. به عنوان مثال، تقسیم پژوهش به مطالعات تاریخی، تطبیقی، تحلیلی، درون دینی، پدیدار شناختی و امثال آن، تقسیم بندی مطالعات بر حسب رهیافت و روش مطالعه است؛ در حالی که طبقه بندی مطالعه به بنیادی، کاربردی و توسعه ای بر حسب نوع مسئله تحقیق است و تقسیم بندی به مطالعات فلسفی، تحقیقات فقهی، قرآن پژوهی، پژوهش های روان شناختی، بررسی های جامعه شناختی و امثال آن، از حیث گستره معرفتی است که مسئله تحقیق متعلق به آن علم است.

مطالعات علمی از حيث جهت گیری و اهداف آنها نیز قابل تقسیم است. تأمل در این تقسیم بندی، اهداف پایان نامه نویسی را نیز روشن می کند. مطالعات علمی را از حیث مقاصد تحقیق می توان ته قسم دانست: پژوهش اصیل، بازپژوهی، زمینه یابی، (توصیفی صرف) اطلاع رسانی، مروری، مروری فراگیر، تصحيح اثر دست نویس، تدوین متن آموزشی و ترجمه یک اثر. (جدول دو)

ص: 34

جدول 2: گونه های مختلف مطالعه بر حسب مقاصد علمی

اشاره

انواع فعالیت علمی بر حسب جهت گیری آنها

1 پژوهش اصیل

2 بازپژوهی

3 زمینه یابی (توصیفی صرف)

4 اطلاع رسانی (گردآوری و سامان بخشی به اطلاعات)

5 مروری

6 مروری فراگیر

7 تصحيح اثر دست نویس

8 تدوین متن آموزشی

9 ترجمه یک اثر

1-5. پژوهش اصیل

1-5 .پژوهش اصیل (1)

مطالعه نظام مندی که محقق در آن از مسئله ای نو در مقیاس تاریخ علم تحقیق می کند، پژوهش اصیل است. مراد از مسئله در اینجا همان پرسش نیست. پرسش، مجهولی را در فرایند یادگیری مورد هدف قرار می دهد که صرفا در مقیاس فرد یادگیرنده مجهول است؛ در حالی که مسئله، رخنهای معرفتی در مقیاس تاریخ علم است که هم مواجه شدن

ص: 35


1- original research

با آن و هم پاسخ به آن در گرو مطالعه نظام مند است. فرض کنید، محققی بر آن است که حکم فقهی «خرید اندرونی» (1) در معامله های بورس را بررسی و مطالعه کند. همچنین است کسی که ارتباط خودشناسی لحظه ای با گرایش به فلسفه را برای اولین بار به دام تجربه می اندازد.

پژوهش اصیل، فرایند پردازش اطلاعات است که در آن، مسئله ای نو در مقیاس تاریخ علم مطالعه می شود و در صورت اثربخشی، به نظریه ای نو و تولید علم در مقیاس تاریخ دانش می انجامد. نیازهای پژوهشی فراوانی در همه رشته های مختلف مطالعات دینی وجود دارند که محتاج پژوهش های اصیل هستند. انتشار نتایج چنین پژوهش هایی مورد اقبال مجله های علمی پژوهشی داخلی و بین المللی است و چنین مقاله هایی در تولید علم جهانی نقش و سهم فراوانی دارند.

مطالعات اصیل، گونه های مختلف دارند؛ از جمله: «تحقيق معطوف به همبستگی» که به بررسی همبستگی بین دو متغیر می پردازد و از مهم ترین مصادیق مطالعات اصیل است. چنین مطالعه ای، در پژوهش های تجربی رواج دارد؛ ولی محدود به آن نیست؛ زیرا در مطالعات درون دینی نیز می توان همبستگی در امر مانند ایمان و عمل

ص: 36


1- insider trade

صالح را جست و جو کرد.

ملاک اصیل بودن پژوهش، مسئله تحقیق است؛ چه اینکه مسئله تجربی باشد یا تحلیلی و چه اینکه روش مطالعه تطبیقی باشد یا تاریخی. همان گونه که در مطالعات رتبه اول، مانند اخلاق، کلام، فلسفه و فقه پژوهش اصیل داشت، در مطالعات رتبه دوم نیز مانند فلسفه فقه، فرا اخلاق، فلسفه کلام نیز می توان مسئله ای جدید را به میان آورد. کسانی که با رهیافت میان رشته ای تربیت شده اند، از توان دست یابی به مسائل جدید برخورداراند. به همین دلیل، باید از تلقیهای حصر گرایانه ای چون: «مطالعه اصيل جز پژوهش همبستگی نیست» یا مطالعه همبستگی به مطالعه تجربی محدود است» اجتناب کرد.

2-5. بازپژوهی

2-5 .بازپژوهی (1)

بازپژوهی، گونه ای از پژوهش است که محقق، مسئله ای را که قبلا خود وی یا سایر پژوهشگران تحقیق کرده اند، دو باره پژوهش می کند. چنین پژوهشی، باید از نوآوری برخوردار باشد.

پژوهش مجدد یک مسئله، در دو موضع موجه و اثربخش است:

یک. گاهی مسئله ای را محققی با فرضیه ای پژوهش کرده است و اینک شما در همان مسئله با فرضیه یا مبانی دیگری تأمل می کنید؛ به

ص: 37


1- re-inquiry / research

عنوان مثال، مسئله ارتداد گاهی با مبانی و فرضیه های روان شناختی مطالعه می شود و گاهی شما همان مسئله را با مبانی و فرضیه های جامعه شناختی بررسی می کنید.

دو. گاهی شما همان مسئله و همان فرضیه را در شرایط نوینی مطالعه می کنید، به عنوان مثال، مطالعات نظام مند فراوانی در حوزه جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی انجام شده است؛ اما شما با توجه به این نکته که غالب این مطالعات در خصوص جمعیت های مسیحی انجام گرفته اند، به مطالعه این مسئله در خصوص جمعیت های مسلمان، مانند ایران یا در محیط بین فرهنگی علاقه مند می شوید. اگر مطالعه شما نظام مند و پایبند به چارچوب نظری و اصول پژوهش های تجربی باشد، می تواند به تولید علم بینجامد. (نک: فرامرز قراملکی، جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی، ص 1-16)

مطالعه بازپژوهانه همچنین جهت گیری پژوهشی دارد و فرایند گردآوری و پردازش اطلاعات در آن معطوف به حل مسئله است. بنابر این، در صورت کارایی و اثربخشی می تواند به نظریه پردازی و تولید علم منجر شود. حاصل چنین مطالعه ای در مجله های علمی پژوهشی داخل و خارج قابل چاپ است و این نوع مقاله ها در تولید علم جهانی سهم دارند.

ص: 38

3-5. مطالعه توصیفی صرف یا زمینه یابی

* 3-5. مطالعه توصیفی صرف یا زمینه یابی (1)

تحقیق زمینه یابی را مشاهده پدیده ها به منظور معنا دادن به جنبه های مختلف اطلاعات جمع آوری شده تعریف می کنند. (نک: دلاور، مبانی نظری و عملی پژوهش...، ص 141) فرایند تحقیق زمینه یابی دارای دو مرحله است: مشاهده دقیق و نزدیک پارامترهای پژوهش در جامعه و جمع آوری اطلاعات، و معنا دادن به امور مشاهده شده. معمولا تحقیق زمینه یابی به منظور کشف واقعیت های موجود در یک گروه اجتماعی، سازمان یا به طور کلی جامعه انجام می شود. هدف در این گونه مطالعه، توصیف یک جامعه تحقیقی در زمینه توزیع یک پدیده معین است. به همین دلیل، محقق در باره علت وجود توزیع بحث نمی کند؛ بلکه تنها به چگونگی آن در جامعه پژوهش می پردازد. (همان، ص 142) در این نوع مطالعات، معمولا فرضیه ای مورد آزمون قرار نمی گیرد و محقق، در مقام تبیین (بیان علت در پرتو قانون کلی) یا شکار همبستگی بین متغیرها نیست.

فرض کنید می خواهید معدل تحصیلات مدیران عالی در بخش صنعت را به دست آورید، یا وضعیت اشتغال فارغ التحصیلان رشته های الهیات در ده سال اخیر را بررسی کنید. همچنین، وقتی شما

ص: 39


1- survey research

در مقام مطالعه در بسامد برخی مفاهیم قرآن هستید، از تحقیق زمینه یابی بهره می برید. مطالعه توصیفی صرف نیز یک فرایند گردآوری و سامان بخشی اطلاعات است که حاصل آن، به دست آوردن اطلاعات شایسته برای پژوهش های اصیل یا بازپژوهی است. به همین سبب، حاصل این مطالعه قابل ارائه به کنفراسها و نشریه های ترویجی است. بنابراین، صرف تحقیق زمینه یابی به تولید علم نمی انجامد و مجله های علمی پژوهشی اقبالی به انتشار نتایج آن نمی کنند.

4-5. اطلاع رسانی

وقتی یک دایرة المعارف به شما مأموریت می دهد که در باره مدخلی، مانند یک فرقه کلامی، یا یک دانشمند و ادیب، و یا شهری، اثری و یا نظریه ای، مقاله تدوین کنید، مطالعه شما چه جهت گیری دارد؟ بدون تردید، انجام این مأموریت و ارائه مقاله در باره هر مدخلی، محتاج مطالعه ای نظام مند است. این مطالعه، در واقع تتبع موضوع محورانه است. شما به منابع و اسناد مختلف مراجعه می کنید، مطالب متعددی را می یابید، یافته های خود را نقد و سنجش می کنید و پس از تبدیل آنها به اطلاعات قابل اعتماد و شایسته، به ساماندهی آنها می پردازید تمایز داده و اطلاعات و فنون تبدیل داده به اطلاعات را، نک: فرامرز

ص: 40

قراملکی، اصول و فنون پژوهش، ص 42) و در گام پایانی، اطلاعات سامان یافته را به صورت مقاله در می آورید.

شما در این مطالعه، به اطلاعاتی دست می یابید که پیش از این پیدا نبودند و از این جهت، مطالعه شما دارای کشف و نوآوری است؛ اما مطالعه شما به یک معنا مسئله محور نیست و اگر چه مواد اولیه شایسته ای را در اختیار محققان قرار می دهد؛ اما حاصل مطالعه شما بیش از آنکه تولید علم باشد، گردآوری و سامان بخشی به اطلاعات شایسته برای پژوهش های اصیل و بازپژوهی است. بنابراین، جهت گیری متداول و رایج مقاله های دایرة المعارفی، صرف اطلاع رسانی است. البته این سخن، به معنای آن نیست که هر گونه مقاله ای در هر دایرة المعارفی، عاری از هویت پژوهشی و غیر معطوف به تولید علم است؛ زیرا در برخی دایرة المعارف ها، با مدخل هایی روبه رو می شویم که ناچار از پژوهش اصیل دست یابی به علم هستیم.

افزون بر مقاله های دایرة المعارفی، نمایه نویسی و فهرست نگاری را نیز تا حدودی به چنین مطالعه ای می توان عطف کرد؛ به شرط آنکه نظام مند و منطبق با اصول و چارچوب نظری نمایه نویسی و فهرست نگاری باشد.

ص: 41

5-5. مطالعه مروری

* 5-5. مطالعه مروری (1)

در مقام نقد و بررسی یک دیدگاه یا یک اثر، مطالعه نظام مندی را در پیش دارید. بازخوانی روشمند یک اثر با دیدگاه، همراه ملاحظات انتقادی و تکمیلی، مطالعه مروری است. البته هر اثر یا نظریه ای، ارزش مطالعه مروری ندارد؛ بلکه در مطالعه مروری، اثری مهم را برمی گزینید و به تحلیل آن می پردازید. جهت گیری های عمده در مطالعه مروری عبارت اند از: تحلیل محتوایی، نقد و ارزیابی روش مؤلف، تأمل در سازگاری درونی، کشف مبانی، توجه به لوازم منطقی، نتایج معرفتی و آثار عینی و بسترهای معرفتی ظهور نظریه. حاصل چنین مطالعه ای را در مجله های علمی ترویجی می توان منتشر کرد. مجلههای علمی پژوهشی غالبا به انتشار نتایج مطالعات مروری اقبال نمی کنند. این سخن، به معنای بی اهمیتی مطالعه مروری نیست؛ بلکه بدون تردید توسعه علم در گرو نقد تحقیقات علمی است. به بیان رنه ولک، در هیچ شاخه ای از علم، هرگز پیشرفتی حاصل نمی شود مگر آنکه آن را در انزوا و به دور از هرگونه شائبهای بررسی و نقد کنیم. (تاریخ نقد جدید، ص 1)

ص: 42


1- review

6-5. مطالعه مروری فراگیر

* 6-5. مطالعه مروری فراگیر (1)

گاهی در یک مسئله یا زمینه مطالعاتی، دیدگاه های مختلفی در دوره های گوناگون تاریخی ارائه می شود. مسئله یا نظریه، هویت تاریخی پیدا می کند و در بستر زمان جاری شده و با صور مختلف ماندگار می شود. به عنوان مثال، نظرية ناهشیار از روزگار فروید تا کنون، مورد تأمل روان شناسان در مشربهای مختلف قرار گرفته و به صورت های گوناگون تحول یافته است: ناهشیار شخصی، جمعی، متعالی و.... مرور بر این نظریه ها در رهیافت تاریخی، یعنی شناخت سلف در پرتو خلف، مطالعه نظام مندی را نیاز دارد. این مطالعه که غالبا با رهیافت تاریخی، تطبیقی و تحلیل محتوایی همراه است، مروری فراگیر نام دارد. (2)

مطالعه مروری فراگیر، از اثربخش ترین مطالعات در دین پژوهی است و در زمینه های مختلف فلسفی، کلامی، عرفانی، تفسیری و فقهی مؤثر است. به عنوان مثال، تقسیم بندی قضایا از حیث موضوع، مسئله ای است که از ارسطو تا به امروز، دیدگاه های خاصی را به میان آورده

ص: 43


1- over review
2- تلقی های گوناگون از مطالعه مروری فراگیر وجود دارد؛ عده ای آن را به لحاظ علمی، فروتر از مطالعه مروری و فاقد نقد می انگارند. آنچه در اینجا ارائه شده، مفهوم غنی از واژه است. مطالعه مروری فراگیر در این مفهوم ژرف تر از بررسی مروری است.

است. مروری بر همه این دیدگاه ها، مقایسه خلف با اسلاف و تحلیل تطبیقی آنها نتایج معرفتی گرانبهایی به دست می دهد. نگارنده با همین رهیافت، به مرور و تحلیل دیدگاه های دانشمندان مسلمان در باب چیستی علم کلام پرداخته و با مرور بر بیست دیدگاه تاریخی، به تعریفی جدید از هویت معرفتی کلام دست یافته است. (نک: فرامرز قراملکی، هندسه معرفتی کلام جدید، ص 29-160)

غالب جلسات موفق درس خارج در فقه و اصول، با رهیافت مروری فراگیر به طرح مسائل می پردازند.

مطالعه مروری فراگیر، روش رایج نزد قدما بوده است. رهیافت ارسطو در غالب مباحث متافیزیک چنین است. مثال بارز چنین پژوهشی را در مفهوم سازی ملاصدرا از حرکت می توان یافت. (الحكمة المتعالية، ج 3، ص 30-21).

برخی مجله های داخلی، چنین مقاله هایی را با مقاله های مروری قسم پنجم) در می آمیزند و به هویت پژوهشی مروری فراگیر توجه نمی کنند. در نتیجه، خود را از انتشار آن محروم می سازند؛ در حالی که براساس برخی استانداردهای جهانی، چنین مطالعاتی هم ارج پژوهش های اصیل است. در رساله هایی که به مطالعه مروری فراگیر می پردازند، امکان دست یابی به مقاله های علمی بیشتری وجود دارد.

ص: 44

7-5. تصحيح اثر دست نویس

آثار دست نویس، میراث علمی و فرهنگی ما است و در ضرورت احیای میراث مکتوب، به ویژه در حوزه علوم انسانی و رشته های الهيات، تردیدی روا نیست. مسئله اختلافی در این مقام، ارزش پژوهشی این گونه فعالیت علمی است. غالب کسانی که به دیده تحقیر به تصحیح می نگرند، تصور کاملی از آن ندارند. تصحیح یک اثر، استنساخ و بازنویسی آن از یک دست نویس و یا تایپ آن نیست؛ حتی آن را نباید صرفا ویراستاری یک اثر در معنای متداول کلمه انگاشت.

تصحیح روشمند و انتقادی یک اثر معتبر، محتاج مطالعه و اجتهاد علمی است. اثربخشی چنین مطالعه ای مرهون دانش، مهارت و توانایی پژوهشی خاصی است. توجه به فرایند مطالعه معطوف به تصحیح اثر دست نویس جهت گیری پژوهشی آن را نشان می دهد. چنین مطالعه ای حداقل هشت مرحله عمده دارد:

یک: انتخاب اثر بر اساس شناخت دقیق از اعتبار، اهمیت و جایگاه تاریخی آن در تاریخ علم مربوط. انتخاب شایسته محتاج کتاب شناسی است.

دو: شناسایی دست نویس های موجود بر اساس اطلاعات وسیع مربوط به کتابخانه های خطی مختلف در جهان. نسخه شناسی، امروزه دانش تخصصی است.

ص: 45

سه: نقد، ارزیابی و اعتبارسنجی دست نویس ها و ترسیم شجره ارتباط آنها با یکدیگر تا نخستین دست نویس، و انتخاب دست نویس های قابل استفاده در امر تصحيح.

چهار: انتخاب روش تصحیح مناسب. امروزه غالبا از روش های توأم و تلفیقی استفاده می شود.

پنج: انتخاب دقیق ترین و مناسب ترین عبارت بر مبنای اجتهاد از قرائن و شواهد و نشان دادن عبارت های سایر نسخ با امانت داری کامل

شش: شناخت منابع و مآخذ استفاده نویسنده اثر و ارجاع به آنها.

هفت: افزودن تعليقات و ملاحظات توضیحی، تکمیلی و انتقادی در حد توان علمی و انتظاری که از دانشجو و طالب علم در کارشناسی ارشد، دکترا و سطوح سه و چهار داریم.

هشت: تحلیل ساختار اثر و بیان دیدگاه های خاص و مواضع و روش شناسی نویسنده اثر جایگاه تاریخی اثر در مقدمه.

تصحیح بر اساس این فرایند، مطالعه علمی مهم و مؤثری است و صعوبت و اهمیت آن، بسی بیشتر از مطالعه مروری فراگیر است؛ (1) زیرا مطالعه مروری فراگیر در گستره علوم اسلامی، در گرو احیای میراث

ص: 46


1- بر اساس آیین نامه ارتقای اعضای هیئت علمی، تصحیح نسخ خطی حداکثر 10 امتیاز دارد. در واقع در این آیین نامه تصحیح، هم طراز ترجمه تلقی شده است؛ در حالی که اگر بر اساس فرایند یاد شده تصحیح را هم طراز تألیف بدانیم، سخن به گزاف نگفته ایم.

مکتوب و نظریه های پیشینیان است. پایان نامه ها می توانند نقش مهمی در احیای آثار خطی داشته باشند. مع الأسف طرح های تحقیقاتی رایج در دانشگاه ها، اساسا بر چنین مطالعه ای انطباق ندارند. گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه تهران، یکی از گروه های آموزشی است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به ویژه دانشجویان دکترا را به تصحیح آثار خطی ترغیب می کند. تا سال 1387 چهل و شش رساله دکتری

فرامزر قراملکی، چکیده پایان نامه های دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ص 552) و بیست و چهار پایان نامه ارشد (کوچنانی و فتاحی، چکیده پایان نامه های ارشد گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1391) بوده است. داوری در اثربخشی آنها مجال دیگری می طلبد. گروه تاریخ دانشگاه تهران گرایش خاصی را در احیای نسخه های خطی و اسناد تاریخی اجرا می کند.

8-5. تدوین متن آموزشی

گاهی با هدف آموزش و انتقال دانش به تدوین کتاب می پردازیم. تدوین نوشتارهای آسان یاب از اندیشه های پیشینیان و نگارش متون درسی، محتاج مطالعه نظام مند و نگارش سامان دار است. این نوع متون آموزشی، می تواند بر حسب گروه های سنی مخاطبان یا تخصص و

ص: 47

عدم تخصص آنان تنوع بیابد. در اهمیت و ضرورت تدوین چنین آثاری نیز جای تردید وجود ندارد. اثربخشی این نوع فعالیت های علمی، بیش از همه در گرو تخصص نویسنده در زمینه مورد بحث و برخورداری او از فن نویسندگی است.

چنین فعالیتی فاقد جهت گیری پژوهشی است و به تولید علم نمی انجامد؛ بلکه جهت گیری آن انتقال اطلاعات و آموزش است. در مقام سردبیری، شاهد آن بودم که برخی همکاران مقاله ای را با هدف پژوهشی تدوین می کردند و آن را به مجله علمی پژوهشی می سپردند؛ اما جهت گیری مقاله کاملا آموزشی بود. متون آموزشی، چارچوب معینی دارند. نگارنده، به عنوان مثال، اخلاق حرفه ای (چاپ اول 1383، چاپ سوم 1385) و سازمان های اخلاقی در کسب و کار (1385) را با جهت گیری آموزشی سامان داده است.

9-5. ترجمه یک اثر

ترجمه آثار و برگردان آنها از زبانی به زبان دیگر نیز از فعالیتهای علمی مهم است. در باب اهمیت ترجمه و نقش آن در توسعه فرهنگ و دانش بشری تردیدی نیست، آنچه جای گفت و گو است، ارزش پژوهشی این فعالیت علمی است. ترجمه موفق، بر حسب نوع اثر مورد ترجمه دارای مراتب و درجات مختلفی است. گاهی متن

ص: 48

آموزشی آسان یاب، چون «فلسفه آسان» یا گزارش آسان یاب از آرای یک فیلسوف ترجمه می شود و گاه، یک متن کلاسیک و اثر تاریخی مؤثر مانند آثار افلاطون، ارسطو، آکویناس، کانت و هایدگر ترجمه می شود. ترجمه متون مهم و مؤثر از زبان فارسی و عربی به زبان های دیگر نیز ضرورت دارد. به دلیل اینکه غالبا ترجمه آثار دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم به زبان لاتین و زبان های اروپایی محدود بوده و آثار متعلق به سده های بعد غالبا ترجمه نشده اند، بسیاری از دانشمندان مغرب زمین اندیشه فلسفی و منطقی مسلمانان را پایان یافته به ابن رشد تلقی می کنند. همچنین، ترجمه از حیث تحقیقات مترجم در باره اثر (مقدمه و تعلیقات) نیز می تواند درجات مختلف داشته باشد.

تمرین

بر اساس آنچه در تعریف مطالعات نه گانه ذکر شد، جهت گیری پایان نامه های تحصیلی را می توان تحلیل کرد. تصور خود را در این مسئله در جدول سه مکتوب کنید. از نظر شما پایان نامه های تحصیلی در دو سطح ارشد (سطح سه) و دکترا (سطح چهار) به سوی چه مقاصدی می توانند جهت گیری شوند؟ دیدگاه خود را بر اساس مباحث آتی به چالش بگیرید.

ص: 49

جدول 3: دیدگاه شما درباره مقاصد پایان نامه های تحصیلی

انواع مطالعات نظام مند کارشناسی ارشد دکتری

1 پژوهش اصيل

2 بازپژوهی

3 زمینه یابی (توصیفی صرف)

4 اطلاع رسانی (گردآوری و سامان بخشی به اطلاعات)

5 مروری

6 مروری فراگیر

7 تصحیح آثار دست نویس

8 تدوین متن آموزشی

9 ترجمه یک اثر

6. جهت گیری پایان نامه های کارشناسی ارشد و سطح سه حوزه های علمیه

دوره های تحصیلات تکمیلی غالبا دوره آموزشی هستند که بخشی از آن صرف پژوهش برای تدوین پایان نامه می شود. اختصاص واحدهایی محدود به پایان نامه از کارشناسی ارشد که نزدیک به یک هشتم دوره است، جهت گیری آموزشی و پژوهشی این دوره ها را نشان می دهد.

ص: 50

دانشجو و طالب علم در فرصت تدوین پایان نامه از طریق مشارکت در پژوهش به یادگیری حین عمل (1) پژوهش می پردازد. مقصود از تدوین پایان نامه در این دوره چیست؟

آشنایی با منابع تحقیق و افزایش مهارت قلم فرسایی و نگارش همچنین امکان استفاده از آموخته های پیشین و ورزیدگی ذهنی از فواید تدوین پایان نامه است؛ اما مصون از خطای هدف انگاری فایده، باید به جست و جوی غایت تدوین پایان نامه پرداخت. در این زمینه اختلاف آرا وجود دارد. در این نکته می توان توافق داشت که هدف، آشنایی عملی با فرایند مطالعه نظام مند و کسب تجربه و مهارت پژوهش در گستره معرفتی مرتبط است. کدام نوع مطالعه نظام مند را می توان در پایان نامه کارشناسی ارشد هدف تحقیق قرار داد؟

پژوهش اصیل در پایان نامه های کارشناسی ارشد غیر مجاز نیست؛

اما غالبا چنین پژوهشی متناسب با توانایی های فردی دانشجو و طالب علم نیست. اصل تناسب پژوهش با توانایی های فردی و گروهی از اصول مهم روش تحقیق است. بازپژوهی را می توان در این پایان نامه ها به میان آورد؛ به شرط آنکه دامنه تحقیق متناسب با توانایی های فردی دانشجو تعین یابد.

مطالعه توصیفی صرف یا زمینه یابی نیز مشروط بر آنکه در زمینه

ص: 51


1- action learning

مناسبی باشد، قابل تحقیق در پایان نامه ها است. مطالعه مروری فراگیر نیز مانند پژوهش اصیل فراتر از توان فردی دانشجو است؛ مگر در دامنه ای بسیار محدود و در شرایط خاص انجام شود. اطلاع رسانی به معنای نمایه نویسی و مروری صرف، اثربخشی پایان نامه ها را کاهش می دهد؛ اما اطلاع رسانی به معنای گردآوری اطلاعات در زمینه های دور از دسترس محققان و سامان بخشی آنها، به گونه ای که راه برای محققان بعدی جهت پژوهش های اصیل و بازپژوهی هموار شود، در پایان نامه ها قابل وصول است. تصحیح دست نویس ها نیز مشروط بر آنکه در انتخاب اثر و تناسب آن با توانایی فردی دقت شود، موجب اثربخشی پایان نامه ها است. قبلا در اهمیت تصحیح و نقش آن در احیای میراث معرفتی پیشینیان سخن گفتیم. تهیه متون آموزشی به طور کلی در قلمرو پایان نامه نویسی قرار نمی گیرد. به نظر ما ترجمه نیز مانند تصحیح دست نویس به شرط انتخاب درست و تناسب اثر با توانایی فردی می تواند اثربخش باشد.

7. جهت گیری رساله های دکترا و سطح چهار حوزه های علمیه

پژوهش، سهم عمده ای را از دوره های دکترا به خود اختصاص می دهد. در بسیاری از کشورها دوره های دکترا اساس پژوهش محوراند. برنامه دوره دکترا الهیات در ایران به دوره آموزشی و پژوهشی تقسیم

ص: 52

می شود. دوره آموزشی 12 الی 18 واحد درس و دوره پژوهشی 26 واحد است. بنابراین، در ایران از 65 تا 100 درصد دوره دکترا و سطح چهار به تدوین رساله اختصاص دارد. تدوین رساله دکترا نقش مهمی در مهارت افزایی دانشجو در پژوهش نظام مند دارد. پژوهش های اصیل، مطالعات بازپژوهی و مروری فراگیر از جایگاه خاصی در رساله های دکترا برخورداراند. تصحیح آثار دست نویس و ترجمه، به شرط آنکه اثر تصحیحی و ترجمه شده، اثر کلاسیک و مؤثر در تاریخ علم باشد و دانشجو نیز همه ضوابط تصحیح و ترجمه حرفه ای را رعایت کند، می تواند در رساله دکترا اخذ شود.

رساله های دکترا، بر اساس این جهت گیری، باید هدف گذاری شوند. یکی از مهم ترین مسئولیت های اخلاق حرفه ای استادان، راهنمایی دانشجویان در هدف گذاری رساله ها است. توقع تولید علم و نظریه پردازی از رساله دکترا و سطح چهار توقع درستی است. روی آوردن به موضوعات تکراری، زمینه های بسیار کلی و عام، و تتبعات موضوع محورانه، مهم ترین مانع دست یابی رساله ها به این اهداف است. نوآوری و تولید علم، در گرو اخذ مسائل معین و محدود در زمینه های نوین است.

مطالعات مروری فراگیر، تصحیح آثار خطی، احیای نظریه ها و مکاتب معرفتی پیشینیان نیز در جهت گیری رساله های دکتری

ص: 53

اهمیت دارند. گاهی با تأسف از خود می پرسیم: چرا با این همه رساله های دکتری و سطح چهار حوزوی، میراث معرفتی پیشینیان در گستره هایی چون علم اخلاق، گمنام مانده اند و نظریه های اخلاقی دانشمندانی چون محاسبی، جاحظ، کندی، محمدبن زکریای رازی، فارابی، ابن سینا، ابوعلی مسکویه، شیخ طوسی و خواجه نصیر الدین طوسی موضوع رساله ها قرار نمی گیرد. این در حالی است که در دهه های اخیر بسیاری از دانشمندان مغرب زمین به احیا و تحلیل نظریه های اخلاقی روی آورده اند. پژوهش مارگارت اسمیت در احیای آثار و آرای محاسبی و مطالعات فراوان آن ترزه دروارت در تحلیل دیدگاه اخلاقی کندی، رازی، فارابی و غزالی نمونه هایی از این ادعا هستند. (نک: فرامرز قراملکی، نظريه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ص 40-60)

ص: 54

پیوست

روش تحقیق

در این فصل، از گونه های مختلف پژوهش بر حسب غایت سخن گفتیم تا در پرتو آن جهت گیری پژوهشی پایان نامه و رساله روشن شود. در باب طبقه بندی روشی پژوهش ها سخن فراوان است و در روش شناسی مطالعات دینی به آن پرداخته ایم. در اینجا، طبقه بندی خاص مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (ناشر نوشتار حاضر) در طرح پایان نامه نویسی را به منزله پیوست فصل اول می آوریم. آوردن این پیوست لزوما به معنای همزمانی با اصطلاحات مندرج در آن نیست.

گفتیم که محقق باید در طرح نامه، روش خود را بیان کند. روش تحقیق، تقسیم های گوناگون دارد که مهم ترین آن تقسیم بر مبنای روش گردآوری اطلاعات و تقسیم بر مبنای هدف پژوهش است. اکنون برخی روش های تحقیق را به اختصار توضیح می دهیم:

در تقسیم بر مبنای ابزار و روش گردآوری اطلاعات، روش تحقیق به کتابخانه ای و میدانی تقسیم می شود.

تحقیق کتابخانه ای

روش تحقیق کتابخانه ای، عبارت است از: شیوه گردآوری اطلاعات لازم در خصوص ریز موضوعات تحقیق، از طریق مطالعه کتاب ها، مقالات، پایان نامه ها و دیگر آثار مکتوب که معمولا در کتابخانه های

ص: 55

عمومی یا تخصصی موجود است و نیز از طريق اندیشه ورزی بر روی اطلاعات. (نکونام، جعفر، روش تحقیق کتابخانه ای، ص 3)

اگر تحقیق شما کتابخانه ای است، باید دقت نمایید که در هر اثر پژوهشی باید منابع تحقیق به خوبی مشخص شود. از این رو، بر پژوهشگر لازم است که پیش از هر چیز، نخست نوعی کتاب شناسی متناسب با پژوهش خود فراهم آورد. منبع شناسی، محقق را آگاه می سازد که از هر منبع در چه موضوعی و به چه اندازه باید استفاده کند. باید توجه داشت علی رغم تعدد منابع، شاخص ها و علایم «کتب و مراجع مکتوب» مهم ترین منبع در راه شناخت دقیق هستند. بنابراین، در باره روش های شناسایی و یافتن منابع مکتوب، استفاده از کتابخانه و شیوه های مطالعه آن بحث مستقلی لازم است که در این مختصر نمی گنجد.

تحقیق میدانی

روش تحقیق میدانی، تحقیقی است که بر روی پدیده های عینی صورت می گیرد و از نوع بررسی های علمی غیر آزمایشی هستند. به طور کلی، هر مطالعه علمی بزرگ یا کوچکی که روابط را نظام یافته دنبال کند، فرضیه ها را بیازماید، غير آزمایشی باشد و در شرایط زندگی واقعی مانند جوامع محلی، مدارس، کارخانه ها، سازمان ها و مؤسسات اجرا شود، مطالعه میدانی تلقی می شود. (همان، ص 216)

محقق در تحقیقات میدانی از سه طریق مشاهده، مصاحبه و

ص: 56

پرسشنامه برای تکمیل پروژه خود بهره می برد. در حوزه های علمیه و علوم اسلامی، به ندرت از تحقیقات میدانی استفاده و استقبال می شود.

در تقسیم بر مبنای هدف، روش تحقیق به بنیادی، کاربردی و ... تقسیم می شود

پژوهش بنیادی (پایه)

به پژوهشی گفته می شود که بدون توجه به کاربردهای عملی، سعی در بررسی و اثبات یا نفی کامل یا جزئی یک فرضیه یا اصل اساسی آن علم دارد و به منظور گسترش مرزهای دانش، صورت می گیرد. به عبارت دیگر، تحقیق پایه (1) به منظور توسعه نظریه ها انجام می شود و لزوما به دنبال تأثيرات عملی آن نیست.

پژوهش کاربردی

پژوهش هایی هستند که به منظور فراهم ساختن زمینه های علمی در جهت عملی شدن یک فرضیه اساسی برای حل مسائل جاری یا آتی آن علم و با هدف کسب دانشی جدید با کاربرد ویژه، صورت می پذیرد. به عبارت دیگر، تحقیق کاربردی از نظریات تولید شده در تحقیقات بنیادی استفاده می کند و آنها را در دنیای واقعی به کار می بندد.

پژوهش توسعه ای

تحقیقی که هدف از آن کشف مطلب جدید نیست؛ بلکه با تکیه بر

ص: 57


1- Pure research

دانش موجود و به منظور ایجاد روش های جدید یا بهبود روش های گذشته یا وسعت دادن به گستره یک علم صورت می گیرد.

پژوهش نظری

پژوهشی است که با یک مسئله برخورد انتزاعی دارد. البته این مسئله می تواند قبل از این نیز مورد توجه دیگران بوده باشد. موضوعاتی مثل جوهر اراده انسان، مفهوم آزادی و مفهوم وظیفه اجتماعی از این قبیل است. معمولا اینها موضوعاتی هستند که تنها متفکران بزرگ به آن می پردازند؛ آن هم وقتی که تجربه چندین سال تعمق و بررسی در اطراف آن را داشته اند.

بنابراین، پیشنهاد می شود طلاب و دانشجویان جوان، چنین مباحثی را تبدیل به موضوعاتی تاریخی نمایند؛ یعنی به جای «بررسی مفهوم وجود» موضوع «بررسی مفهوم وجود در آثار ملاصدرا» را انتخاب کنند.

پژوهش تاریخی

این پژوهش هنگامی است که موضوع آن مسئله تاریخی یا مسئله ای در برهه ای خاص از تاریخ باشد. با این تعریف، در برخی رشته ها، پایان نامه ها ناچار هستند که تاریخی باشند؛ مثل موضوعات تاریخ و سیره اهل بیت (علیهم السلام) همچنان که در برخی رشته ها ممکن است مسئله را از دیدگاه تاریخی و در برهه خاصی از زمان بررسی کرد یا آنها را به صورت نظری مورد بررسی

ص: 58

قرار داد؛ یعنی شما در رشته ای مثل فلسفه ممکن است بحث اصالت الوجود را مستقلا بررسی کنید یا همان را از دیدگاه یکی از فلاسفه بررسی نمایید. نیز ممکن است در اصول بحث حجیت خبر واحد را از جهت عقلی بررسی نمایید یا ادله نقلی آن را مورد بررسی قرار دهید و بخواهید نظر اهل بیت (علیهم السلام) را در این مسئله تبیین کنید.

تحقيق اکتشافی

در تحقیق اکتشافی محقق درگیر مسئله جدیدی می شود که کمتر شناخته شده است و سابقه چندانی ندارد. بنابراین، در شروع کار، نمی توان طرح تحقیق را خیلی خوب تنظیم کرد. چنین تحقیقی برای پایان نامه توصیه نمی شود.

تحقیق تجربی

در این روش، محقق می کوشد حدود تعمیم های پیشنهادی قبلی را مشخص کند. این کار، یک تحقیق بنیادی است؛ زیرا محقق با این شیوه می تواند به وسیله تعریف، اصلاح یا رفع ابهام از موضوع تحقیق، آن علم را تکامل بخشد.

مسئله ها از جهت اینکه به دنبال شناخت چه چیزی هستند، دارای گونه های مختلفی می باشند که دو دسته آنها از همه مهم تر است. این دو دسته عبارت اند از: مسئله یا سئوال های توصیفی (چیستی) و مسئله یا سئوال های تبیینی (چرایی). (طرفی، مجید، درسنامه روش تحقیق، ص 26)

ص: 59

تحقیق توصیفی

هدف برخی تحقیق ها، توصيف جزء به جزء یک موقعیت یا یک رشته شرایط است. این گونه تحقیق، به پرسش هایی مانند «چقدر؟»، «چه کسی؟» و «چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟» پاسخ می دهد. بنابراین، «تحقیق توصیفی» آنچه را که هست توصیف و تفسیر می کند و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول، فرایندهای جاری، آثار مشهود یا روندهای در حال گسترش توجه دارد. تمرکز اصلی چنین تحقیقی، در درجه اول، بر زمان حال است؛ هر چند غالبا رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط می شوند، بررسی می کند. (خاکی، غلامرضا، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، ص 210، به نقل از جان بست)

تحقيقات على (آزمایشی)

در تحقیقات علی، رابطه علت و معلولی بین دو متغیر بررسی می شود. به عنوان مثال، ممکن است بخواهید اثر آراستگی ظاهری یک مبلغ دینی را در تأثیر پذیری مستمعان بررسی کنید. در این صورت، سنجش رابطه متغیر مستقل و اثرگذار (تغيير آراستگی ظاهری مبلغ) با متغیر وابسته و اثرپذیر (تأثیر پذیری مستمعان) یک تحقیق على خواهد بود.

ص: 60

فصل دوم : طرح پژوهشی: چیستی و چرایی؟

1. طرح مسئله

وقتی از دوره آموزشی تحصیلات تکمیلی فراغت می یابید و به اخذ پایان نامه مبادرت می کنید، کاربرگی به نام طرح تحقیقاتی در اختیار شما قرار می گیرد. تکمیل این کاربرگ در پایان نامه های کارشناسی ارشد و سطح سه، رساله های دکترا و سطح چهار و به طور کلی در هرگونه پژوهش نظام مندی که محققان برای مؤسسه ها انجام می دهند، الزامی است. از آنجا که این کاربرگ پیشنهاد طرح پژوهشی شما را ارائه می دهد، پیشنهاد (1) طرح نیز خوانده می شود.

ص: 61


1- proposal

غالبا تصور دقیقی از طرح پژوهشی و ضرورت آن نزد نو آشنایان وجود ندارد. به همین دلیل، در مواجهه با کاربرگ طرح از خود می پرسند: آیا پر کردن آن صرفا یک امر تشریفاتی و الزام اداری است یا تکمیل آن نقشی در حسن انجام تحقیق و بهره وری فرایند پژوهش دارد؟ تصور مبهم از چیستی طرح پژوهش و عدم باور به ضرورت آن، سبب می شود در مقام تکمیل کاربرگ دقت را فرو گذاریم و راه اهمال پیش گیریم. یکی از معضلات برخی همکاران رشته های الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه ها، احساس ناتوانی در تکمیل کاربرگ طرح پژوهشی است. البته مشکل ترین مرحله تحقیق نیز تهیه و تنظیم طرح آن است.» (نک: نادری پور، برنامه ریزی و کنترل پروژه، ص 201)

در تکمیل کاربرگهای طرح پژوهشی با ابهام های فراوان روبه رو می شویم. یکی از مواضع ابهام، فقدان استاندارد واحد و سلیقه یکسان در کاربرگ ها است. هر دانشگاه یا مؤسسه ای، کاربرگ خاصی را طراحی کرده است، متفاوت با کاربرگ دانشگاه دیگر. این تنوع، موجب حیرت و سرگشتگی می شود. موضع دیگر از ابهام در تکمیل این کاربرگها، فقدان استاندارد کاربرگ طرح پژوهشی ویژه رشته های علوم انسانی و به ویژه الهيات و مطالعات دینی است. دانشجویان الهیات و طلاب حوزه های علمیه در تکمیل کاربرگ هایی که غالبا متناسب با تحقیقات رایج در علوم تجربی، اعم از طبیعی و رفتاری طراحی شده اند، احساس بیگانگی

ص: 62

می کنند؛ به عنوان مثال، دانشجویی که تصحیح یک اثر مهم را موضوع رساله دکترا خود قرار می دهد، با کاربرگی روبه رو می شود که متناسب با پژوهش معطوف به تصحیح، طراحی نشده است. همین امر، ضرورت طراحی کاربرگهای متنوع و متناسب با موضوع و جهت گیری پایان نامه و رساله را نشان می دهد. کاربرگ واحد برای پژوهش اصیل، مطالعات مروری فراگیر، بازپژوهشی، تصحیح، ترجمه و... کارایی ندارد.

در این فصل، به اجمال، از چیستی طرح تحقیقاتی، ضرورت و نقش راهبردی آن در کارایی و اثربخشی پایان نامه ها بحث خواهد شد؛ اما چگونگی تکمیل کاربرگ طرح پژوهشی متناسب با رشته های الهیات و مطالعات دینی و مهارت طراحی آن، در فصل سوم خواهد آمد.

2. تدوین پایان نامه : آخرین مرحله فرایند پژوهش

تدوین پایان نامه با نگارش انشا چه تمایزی دارد؟ این سئوال طنز آمیز به یکی از مواضع آسیب پذیری تدوین پایان نامه و رساله اشاره دارد: خطای انشا پنداری پایان نامه! توجه به یک اصل پیش پا افتاده و در عین حال غالب مورد غفلت، می تواند در پیشگیری و درمان خطای انشا پنداری پایان نامه سودمند باشد: تدوین پایان نامه، همانند تدوین مقاله علمی پژوهشی، آغاز نیست؛ بلکه آخرین مرحله در فرایند پژوهش است؛ زیرا پایان نامه بنا به تعریف، گزارش نتیجه تحقیق

ص: 63

است. تحصیلات تکمیلی و سطوح سه و چهار حوزه از دو دوره آموزش و پژوهش تشکیل می شوند. در دوره پژوهش، دانشجو و طالب علم، پروژه تحقیقاتی را طراحی و اجرا و در پایان آن، نتایج و ره آوردهای پژوهش را در قالب پایان نامه و رساله عرضه می کند.

پژوهش، بنا به تعریف، «فرایند گردآوری و پردازش نظام مند اطلاعات است، متعلق به گستره خاصی از علوم و برخوردار از هویت جمعی که به نوآوری در علم می انجامد.» (نک: فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، ص 30) مراد از نوآوری در پژوهش های دانشجویی در دوره های تحصیلات تکمیلی، در بحث از جهت گیری پایان نامه ها در فصل اول بیان شد. فرایند بودن پژوهش، بیانگر این واقعیت است که پژوهش، فعالیت مستمر مرکب از مراحل مختلف است؛ به گونه ای که موفقیت در هر مرحله ای در گرو کامیابی در مرحله پیشین است. تدوین پایان نامه، مرحله پایانی این فرایند است. بنابر این، کامیابی در تدوین پایان نامه در گرو موفقیت در مراحل قبلی است. مراحل پیشین چیست و چگونه می توان در آنها موفق شد؟

فرایند تحقیق، همانند پروژه ساختمانی است که از سه مرحله اساسی تکون می یابد: طراحی نقشه و طرح، تهیه مواد اوليه و ابزارهای مناسب و ساختن بنا. پروژه تحقیقاتی نیز دارای سه مرحله عمده است: طراحی نقشه و طرح پژوهشی، اجرای پروژه

ص: 64

(گردآوری اطلاعات و پردازش آنها) و تدوین گزارش تحقیق. این گزارش، می تواند در جامه های مختلف مانند پایان نامه، رساله، مقاله علمی پژوهشی یا کتاب ارائه شود. (نمودار یک)

طرح پژوهشی

اجرای پروژه تحقیقاتی

گزارش تحقیق (پایان نامه، مقاله و کتاب)

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی

3. طرح پژوهشی چیست؟

*3. طرح پژوهشی (1) چیست؟

تدوین پایان نامه از یک جهت، مانند آفرینش هنری یک فرش است. استاد فرشباف، هر چند که ماهر و چیره دست باشد و نخهای رنگارنگ زیبا و ابریشمی مناسب نیز در اختیار داشته باشد، بدون نقشه و طرح قادر به آفرینش هنری نیست. این نقشه از قبل طراحی شده به وی می گوید: چند گره از چه رنگ نخی را نزد چند گره از چه رنگی قرار بدهد. پژوهش نیز محتاج نقشه ای است که خط پژوهشی را ترسیم کند. تتبع کورکورانه و مطالعه به روش «بینیم چه پیش می آید» و مبتنی بر آزمون و خطا، غالبا عقیم است. مطالعه اثربخش، پژوهش نظام مندی است که پیشاپیش، برنامه، ساختار و استراتژی آن معلوم شود. طرح پژوهشی این سه عنصر مهم را تعیین می کند.

ص: 65


1- research design

طرح پژوهشی، این امکان را به محقق می دهد که در مراحل تحقیق، به عنوان یک نقشه نظام دار از آن پیروی کند. ارزیابی تحقیق نیز بر اساس آن صورت می گیرد، استاد راهنما به عنوان یک مبنا برای کمک کردن از آن استفاده می کند و در مسیر و روند تحقیق و تجزیه و تحلیل، تعدیل می شود. بنابراین، از آنجا که تحقیق خوب باید به دقت طرح ریزی و نظام دار انجام گیرد، اصلاح گام به گام کافی نیست؛ بلکه باید به خوبی طراحی شود. (نک: شریفی، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 29)

تعریف های مختلفی از طرح پژوهشی ارائه شده است؛ از جمله: طرح تحقیقاتی، مجموعه ای از فعالیت های علمی و فنی منظم جهت دست یابی به اهداف مشخص با زمان بندی معین است که محقق اجرا می کند و به منظور بیان تمام جنبه ها، اهداف، روش و ملزومات مورد نیاز پژوهش تنظیم می شود. به ساده ترین بیان، طرح پژوهشی، نقشه اوليه پژوهش است که چارچوب نظری آن را به دقت ترسیم می کند.

طرح پژوهشی از چه مؤلفه هایی سامان می یابد؟ گفتیم: پژوهش، فرایند حل مسئله است. محقق برای دست یابی به جواب مسائل پژوهش، نقشه تحقیقاتی را طراحی می کند که شامل سه عنصر اساسی است: برنامه، (1) ساختار (2) و استراتژی (3) پژوهش. (نمودار دو)

ص: 66


1- plan
2- structure
3- strategy

برنامه پژوهش

- استراتژی پژوهش

ساختار پژوهش

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی

مراد از برنامه پژوهشی در این تعریف، الگوی کلی و فراگیر است که همه آنچه را محقق انجام خواهد داد، شامل می شود؛ از نوشتن فرضیه ها و دلالت های ضمنی آنها تا تحلیل نهایی داده ها، ساختار پژوهشی، الگویی است که عمل متغیرها را نشان می دهد. استراتژی پژوهش هم روش های گردآوری و تحلیل داده ها را فرا می گیرد، چگونگی دست یابی به هدف های تحقیق را بیان می کند و طریق حل و رفع معضلات، موانع و دشواری هایی را که در اجرای پژوهش احتمالا به میان می آیند، روشن می سازد. (نک: هومن، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، ص 273)

4. ضرورت طرح پژوهشی

فرایند بودن پژوهش به معنای این است که کامیابی در تدوین پایان نامه، در گرو موفقیت در مرحله نخست تحقیق است. بدون نقشه

ص: 67

دقیق، پژوهش اثربخش ممکن نیست. به دلیل اهمیت طرح پژوهشی، مرحله طراحی آن را مرحله جهت یابی تحقیق نیز می نامند. محقق در تمام مراحل تحقیق، ملزم به اجرای اصول و قوانینی است که در طرح پژوهشی آنها را ترسیم کرده است. (نادری پور، ص 201 و 202) برخورداری از طرح و نقشه درست ساخت، (1) موجب تسهیل و تصحیح فرایند پژوهش می شود.

کسانی که در تدوین پایان نامه به کامیابی و اثربخشی تحسین انگیز رسیده اند، در مقام طراحی نقشه پژوهش از خلاقیت، ابتکار و دقت برخوردار بوده اند. تأثیر طرح تحقیقاتی در کارایی و اثربخشی پایان نامه ابعاد مختلفی دارد. تأمل در این ابعاد ضرورت تکمیل دقیق کاربرگ های طرح تحقیقاتی را بیشتر نشان می دهد. به همین دلیل، حتی اگر برای مؤسسه ای پژوهش نمی کنید، بلکه در تحقیق به صورت خویش فرما عمل می کنید، یعنی کارفرمایی الزام از شما طرح تحقیقاتی نمی طلبد، توصیه می کنیم ابتدا طرح پژوهشی خود را به دقت ترسیم کنید.

هر گونه ابهام یا اهمال در طراحی و تکمیل کاربرگ طرح تحقیقاتی سبب کاهش یا زوال اثربخشی و کارایی پژوهش می شود. هر چه در این مقام درنگ کنید و برای طراحی نقشه دقیق و

ص: 68


1- well formed design

درست ساخت، زمان صرف کنید به همان اندازه در زمان پژوهش صرفه جویی کرده اید. یکی از دانشمندان مدیریت می گوید: «اگر مرا مأمور قطع درخت تنومندی کنند و برای این کار هشت ساعت فرصت دهند، شش ساعت آن را صرف تیز کردن تبر می کنم!» این سخن اهمیت درنگ و تأمل در طراحی نقشه پژوهش را آشکار می سازد. پژوهشگران برجسته حتی در پژوهش های شخصی خود، ترسیم نقشه پژوهش را مهم ترین گام می دانند.

5. نقش راهبردی طرح پژوهشی در پایان نامه

اشاره

طرح پژوهشی نقش راهبردی در کارایی و اثربخشی (1) پایان نامه ها دارد ایجاد امکان نقد و بازسازی تصور محقق از پژوهش، ملاکی برای ممیزی اثربخشی و کارایی پایان نامه، عامل انسجام درونی پایان نامه، امکان پیشگیری و درمان خطای مسئله پنداری مبانی و عامل مدیریت زمان مهم ترین ابعاد نقش راهبردی طرح پژوهشی است که به اجمال هر یک از آنها را توضیح می دهیم.

ص: 69


1- دو مفهوم کارایی(efficnicy) و اثربخشی (effectiveness) از مؤلفه های مفهوم بهره وری (productivity) هستند. در روش شناسی مطالعات دینی (ص 92 – 95) در باره کارایی و اثربخشی پروژه تحقیقاتی بحث کرده ایم.

1-5. نقد و بازسازی تصور محقق از پژوهش

موفقیت نه به اتفاق که به اختیار حاصل می آید. (1) انتخاب روش ها و ابزارهای کارآمد، کامیابی را به شما هدیه می کند؛ اما انتخاب روش مناسب در گرو چیست؟ تصور دقیق و کامل از فعالیت. هر کسی با تصوری از یک فعالیت به آن می پردازد. نخستین توصیه استادان به دانشجویان در آستانه اخذ پایان نامه این است که قبل از آنکه به فعالیتی بپردازید، ببینید آن فعالیت چیست. پیش از شیرجه زدن، نگاه کن که به کجا شیرجه می زنی؟ (2) برحسب روایت شریفی که مرحوم کلینی آن را نقل می کند: کسی که بدون بصیرت کافی به آمری، به آن می پردازد مانند کسی است که در بیراهه راهپیمایی می کند؛ سرعتش جز دوری از مقصد نمی آورد. (3)

محققان، با طرح پژوهشی تصور ذهنی خود از پژوهش را مکتوب می کنند تا مجال نقد و بازسازی آن را بیابند. مکتوب کردن تصور خود از پژوهش، اگر در چارچوب دقیقی صورت گیرد، سبب رؤیت رخنه ها و موانع و رفع آنها می شود. مرور ذهنی، به دلیل سرعت فراوان، امکان چنین تأمل و رؤیتی را به دست نمی دهد. بنابر این، طرح

ص: 70


1- success is not a chance it's a choice
2- Look befor you leap
3- «العامل على غير بصيرة كالسائر على غير طريق لا يزيد سرعته إلا بعدة» (کلینی، کافی، ج 1، ص 54)

پژوهشی نقش مهمی در بازسازی، تکمیل و اصلاح تصور محقق از اهداف پژوهش، ابزارها و روش های آن دارد.

2-5. ممیزی اثربخشی و کارایی پایان نامه

گروه های آموزشی، بر اساس طرح پژوهشی، به ارزیابی آن از حیث اثربخشی و کارایی و تناسب توانایی دانشجو با آن می پردازند. مؤسسه ها نیز در مقام تصویب یک پروژه تحقیقاتی و تخصیص اعتبار لازم، باید طرح پژوهشی را ارزیابی کنند. برای تصویب طرح پژوهشی و تأمین اعتبار آن، لازم است که پژوهشگر قصد پژوهشی خود را در پیشنهاد طرح تحقیق به اطلاع افراد ذی ربط و کسانی که اعتبار مالی طرح را تأمین می کنند، برساند.

در پیشنهاد طرح تحقیق، هدف های تحقیق، فرضیه های پژوهش، ویژگی های روش اجرای تحقیق، زمان و هزینه های لازم برای اجرای طرح تحقیق، باید به نحوی روشن و قانع کننده بیان شود. به عبارت دیگر، «در پیشنهاد طرح تحقیق، پژوهشگر ضرورت اجرای طرح تحقیق و توانایی علمی و عملی خود را در رابطه با اجرای طرح در معرض قضاوت و ارزیابی افراد ذی ربط قرار می دهد و بدین وسیله نسبت به تصویب طرح و تأمین اعتبار هزینه های درخواستی اقدام می کند. از این رو، در تدوین پیشنهاد طرح تحقیق باید نهایت کوشش

ص: 71

را به عمل آورد تا داوران طرح به سهولت به هدف پژوهش و ضرورت اجرای آن با توجه به طرح پیشنهادی پی ببرند.» (نک: سرمد، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 317)

علاوه بر این، محقق در مراحل مختلف تحقیق می تواند در ترازوی طرح پژوهشی، کارایی و اثربخشی تحقیق خود را به طور مستمر ارزیابی کند و میزان دست یابی به اهداف پژوهش را بسنجد و بر اساس این سنجش رخنه ها را رفع و موانع را دفع کند.

3-5. عامل انسجام درونی پایان نامه

طراحی دقیق طرح پژوهشی می تواند بسیاری از آفت ها و عوارض زیانبار را پیشگیری و درمان کند. یکی از آسیب های رایج در تدوین پایان نامه ها در رشته های الهیات و معارف اسلامی، پراکنده کاری و عدم انسجام است. تتبعات موضوع محورانه سبب می شود موضوعی به میان آید و هر بحثی با اندک ارتباطی که برای دانشجو خودنمایی می کند، مجال ورود به پایان نامه را بیابد. مباحث استطرادی و حاشیه های فراوان، سبب ناهمگونی مباحث، عدم انطباق عنوان بر مباحث و از هم گسیختگی پایان نامه می شود. در بسیاری پایان نامه ها وقتی منطق طرح یک بحث (حتی در حد یک بند) را جویا می شویم، دانشجو با تأمل در می یابد که این مبحث مهمان ناخوانده است و حضور آن در

ص: 72

جمع سایر مباحث آسیب زا است. وقتی به جست و جو از عوامل ورود چنین مباحثی می پردازیم، فقدان طرح پژوهشی در آغاز تحقیق را عمده ترین عامل می یابیم.

نقشه پیشین، مسئله محور طراحی می شود. چنین طرحی سبب می شود که در مقام گردآوری اطلاعات، فیش برداری و نگارش پایان نامه هر مبحثی را به میان نیاوریم و به طرح مباحث مربوط بسنده کنیم. ملاک ارتباط مباحث، مسئله و فرضیه تحقیق است و در طرح پژوهشی، مسئله و فرضيه به دقت تدوین می شوند و بر اساس آنها دانشجو می تواند آزمون های ارتباط مباحث با رساله را انجام دهد؛ یعنی در مواجهه با مطالب بپرسد: آیا این مطالب در روشن شدن مسئله تحقیق و تشخیص آن مفید است؟ آیا این مطالب در تأیید یا تضعیف و رد و اثبات فرضیه تحقیق سودمند است؟ آیا این مطالب در تأیید یا تضعیف فرضیه های رقیب سود دارد؟ بنابراین، در صورت مثبت بودن نتیجه این آزمون ها، به گردآوری آن مطالب مبادرت کند و به این طریق، پایان نامه از پراکندگی و گسیختگی مصون می ماند.

4-5. پیشگیری خطای مسئله پنداری مبانی

بسیاری از پایان نامه ها در علوم دینی و رشته های الهیات، از خطای روشی زیانباری رنجورند. تفصیل سخن در مبادی تصوری و تصدیقی

ص: 73

و تمهید مبانی و مقدمات دور و نزدیک سبب می شود حجم اصلی پایان نامه به مباحث مقدماتی صرف شود و بخش بزرگی از زمان و فرصت پژوهش به آن اختصاص یابد. در نتیجه، مجالی برای ورود ژرف به مسئله تحقیق به دست نیاید. این عارضه، ناشی از خطای مسئله پنداری مبانی است. پیش از این، در باره این خطا و آثار زیانبارش سخن گفته ام. (نک: فرامرز قراملکی، اصول و فنون پژوهش، ص 99) فرض کنید ده نفر از طلاب سطح سه علاقه مند باشند مسائل خمس را موضوع پایان نامه خود قرار دهند. اگر چه هر یک از آنها، تنها به یکی از مسائل خمس (مانند تعلق خمس بر کنز) می پردازند؛ اما جملگی آغاز پایان نامه را مصروف بحث مفصل در باب خمس، تعریف آن، ضرورت و ادله مربوط و اختلاف اهل سنت با شیعه در اصل خمس می کنند. آیا این تکرار مکررات مانع اثربخشی و کارایی پایان نامه ها نمی شود؟

فرض کنید بیست دانشجو، بیست مسئله کلامی، اصولی یا فقهی را از دیدگاه علامه حلی به تحقیق می پردازند. و ده نفر دیگر ده اثر دست نویس علامه حلی را تصحیح می کنند. اگر هر یک لازم بداند در بار؛ علامه حلی، استادان، شاگردان، وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگار وی، مکتب فکری و آثارش به تفصیل سخن گوید، چنین مباحثی سی بار تکرار در پی خواهد داشت و مع الأسف چنین

ص: 74

شده است. اشکال کار این است که دانشجو تشخیص نداده است که مقدمات دور و نزدیک و مبادی تصوری و تصدیقی، مبانی و پیش فرض های تحقیق است؛ نه از مسائل آن.

طرح پژوهشی اگر به دقت و صحت طراحی شود، محقق را از الغزيدن به چنین خطایی باز می دارد؛ چراکه در طرح، مسئله تحقیق به خوبی تقریر می شود، پژوهش به نحو مسئله محور طراحی خواهد شد و مبادی تصوری و تصدیقی جایگاه خود را در بخش پیش فرض ها با استاندارد معین پیدا می کنند.

55. عامل مدیریت زمان

برخی دانشجویان و طلاب از مهارت لازم جهت تنظیم زمان و مدیریت آن برخوردار نیستند. به همین دلیل، ناگهان با اضافه سنوات و انقضای فرصت روبه رو می شوند. متأسفانه بر اساس مقررات، سنوات تخصیص یافته برای پایان نامه و رساله های دکترا فرصت مناسبی برای مطالعه نظام مند نیست و غالبا به فرصت بیشتری نیاز است. طرح پژوهشی می تواند تحقیق را متناسب با فرصت محقق طراحی کند و از طریق بودجه بندی دقیق زمان، بهره وری آن را افزایش دهد. طرح پژوهشی درست ساخت، سبب می شود از کمترین زمان، بیشترین بازدهی حاصل آید. در پژوهش، بهره وری در زمان با تمرکز

ص: 75

ذهنی محقق نسبت دارد.

بنابراین، تدوین طرح پیشنهادی تحقیق گام مهمی در باروری فرایند تحقیق است که به عنوان یک نقشه نظام دار به محقق امکان می دهد تا در مراحل پژوهش از آن پیروی کند. این طرح، مانند نقشه اولیه ای است که مهندسان طراح پیش از اجرای پروژه ساختمان طراحی می کنند. بر این اساس، طرح پژوهشی تنها در صورتی با ارزش است که به خوبی طراحی شده باشد. (شریفی، ص 29) در فصل آتی، شیوه طراحی دقیق و درست ساخت طرح پژوهشی را بحث خواهیم کرد.

حاصل سخن: طراحی نقشه پژوهش در پایان نامه و رساله، نقش های زیر را در اثربخشی و موفقیت آن ایفا می کند:

1. خودارزیابی محقق از تصور خویش از پایان نامه و امکان بازسازی و تکمیل آن؛

2. شاخصی برای ارزیابی مستمر اثربخشی پایان نامه در مراحل مختلف پژوهش؛

3. تأمین انسجام درونی پایان نامه؛

4. وفاداری بخش های پایان نامه به مسئله تحقیق و پیشگیری از مسئله پنداری مبانی؛

5. بودجه بندی زمان و مدیریت آن.

ص: 76

6. استانداردهای طرح تحقیقاتی

طرح تحقیقاتی در جامه کاربرگ تدوین می شود. دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و آموزشی کاربرگ های خاصی را برای تدوین طرح تحقیقاتی طراحی کرده اند. مروری بر آنها، گوناگونی سلیقه ها و دوری از استانداردهای جهانی را نشان می دهد. مهم تر از همه، الگو گرفتن از کاربرگ های مربوط به رشته های فنی، علوم پایه و علوم تجربی و رفتاری در حوزه مطالعات دینی و علوم انسانی ابهام کار را تشدید کرده و محقق حوزۀ الهیات و مطالعات دینی را از مواجهه جدی با طرح تحقیقاتی دور ساخته است.

از طرفی، انطباق طرح ها و گزارش های علمی بر الگوی کم و بیش یکسان و مورد تأیید محافل علمی ضروری است. هر گونه طرح یا گزارش پژوهشی، اعم از رساله، پایان نامه، کتاب و مقاله باید از الگوی واحد و معینی پیروی کند. از طرف دیگر، طرح تحقیقاتی باید نسبت به گستره معرفتی که تحقیق به آن متعلق است، انطباق پذیری داشته باشد و این امر، مستلزم تنوع طرح های تحقیقی می شود؛ یعنی مطالعات متعلق به عرصه دین پژوهی با تحقیقات فنی و مهندسی از حيث نوع طرح تحقیقاتی و عناصر آن بسیار متفاوت اند. این تنوع حتی در درون گستره ای خاص مثل دین پژوهی می تواند تداوم یابد. به عنوان مثال، مطالعات تجربی دین با تحقیقات متعلق به فلسفه دین از

ص: 77

حيث طرح تحقیقاتی می تواند گوناگون شود یا تحقیق معطوف به احیای دست نویس های تاریخی (تصحيح) به عنوان میراث مکتوب، با مطالعات مربوط به حل مسائل نوین، می تواند متفاوت باشد.

به همین دلیل، باید از طرفی چنین تنوعی را در طراحی طرح تحقیقاتی به رسمیت شناخت و از طرف دیگر، باید به شاخص و استانداردی دست یافت که از فرم های سلیقه ای مختلف و فاقد دقت، به طرحی دقیق و کامل دست یافت. از این رو، بهتر است نظر را به حداقل عناصر لازم در طرح تحقیقاتی معطوف و چنین عناصری را استانداردسازی کنیم. تعریف و استاندارد هر یک از این عناصر را به تفصیل بحث خواهیم کرد.

پیشنهاد زیر بر این اساس ارائه می شود. در این پیشنهاد از عناصر اجرایی صرف، مانند مشخصات شخص دانشجو (و مجری طرح)، استادان راهنما و مشاور، اعتبارات مالی و امثال آنها صرف نظر و فقط به عناصر علمی طرح پژوهشی بسنده شده است. (جدول چهار). عناصر این پیشنهاد شامل ارکان اصلی طرح پژوهش است. تکمیل طرح و ارزیابی اخلاقی آن بحث مستقل دیگری می طلبد. در فصل سوم تعریف هر یک از این عناصر و شیوۂ تکمیل طرح پژوهشی بیان خواهد شد.

دو عنصر مهم منابع تحقیق و نوآوری را، که در برخی کاربرگ ها پرسیده می شود، در این پیشنهاد بیان نکردیم؛ زیرا اگر پیشینه تحقیق بر

ص: 78

اساس تعریف آن در فصل آینده به دقت توضیح داده شود، هم آشنایی محقق با منابع اصلی پژوهش و هم نوآوری احتمالی تحقیق آشکار خواهد شد. بنابر این، سبب حذف این دو عنصر، ساده سازی کاربرگ طرح تحقیقاتی است. همچنین، در این کاربرگ عنصر نوع تحقیق بنیادی، ترویجی، کاربردی و...) را هم نیاوردیم؛ چرا که بیان دقیق روش تحقیق، نشانگر تصور محقق از گونه تحقیق نیز هست.

جدول 4: عناصر علمی طرح پژوهشی

1. عنوان فارسی:

انگلیسی

2. کلیدواژه

3. تعریف موضوع

4. بیان مسئله اصلی و پرسش های فرعی

5. فرضیه

6. پیشینه تحقیق

7. روش (رویکرد، روش، ابزار و فنون)

8. ضرورت و هدف

9. بودجه بندی زمان

ص: 79

تمرین

فرض کنید در آستانه انتخاب رساله هستید. موضوعی را انتخاب و بر اساس آن، جدول شماره چهار را تکمیل کنید. پس از مطالعه فصل سوم، تمام آنچه را که در جدول شماره چهار تکمیل کرده اید، بر اساس تطبیق با فصل سوم نقد و بررسی کنید.

ص: 80

فصل سوم : مهارت طراحی طرح پژوهشی

1. طرح مسئله

در فصل دوم با مفهوم طرح پژوهشی، ضرورت و نقش راهبردی آن در اثربخشی و کارایی پایان نامه ها آشنا شدیم. بر این نکته نیز اشارت رفت که یک طرح تحقیقاتی تنها در صورتی مؤثر است که به صورت درست ساخت و دقیق طراحی شده باشد و این مشکل ترین گام در پژوهش است. همچنین در فصل پیشین از فقدان استاندارد واحد و مقبول سخن گفتیم و پیشنهادی را برای استانداردسازی طرح پژوهشی در رشته های الهیات و معارف اسلامی و علوم مرتبط عرضه کردیم؛ اما در این فصل، به بحث از چگونگی تکمیل کاربرگ طرح پژوهشی بر اساس آن استاندارد می پردازیم.

کسانی که بر اهمیت و نقش طرح تحقیقاتی وقوف دارند، در مقام

ص: 81

تکمیل کاربرگ آن با ابهام روبه رو می شوند. این ابهام، غالبا به عناصر طرح پژوهشی مربوط است. مراد از عناصر در اینجا واحدهایی است که در کاربرگ مورد سئوال قرار می گیرد و از محقق خواسته می شود انگاره خود را در باره آنها مکتوب کند. به عنوان مثال، بسیاری از دانشجویان، مراد از مسئله تحقیق را در نمی یابند و بر تمایز مسئله (1) با پرسش (2) و نیز مشكله (3) آگاهی ندارند. همچنین آنان از خود می پرسند:

فرضیه چیست و شاخص آن کدام است؟ فرضیه با چه ساختاری باید ارائه شود؟ تنوع و ترتیب فرضیه، تابع چه متغیری است؟ فرضیه با پیش فرض ها چه تفاوتی دارد؟ مراد از فرضیه صفر در پژوهش چیست؟ درباره پیشینه تحقیق چه اموری را باید نوشت؟ تمایز روی آورد با روش در چیست؟ روش ها و ابزارهای تحقیق را تا چه میزانی باید توضیح داد؟

توجه به نقش راهبردی طرح تحقیقاتی و اهمیت آن در بهره وری یک تحقیق و تأثیر آن در باروری یک پایان نامه روشن می کند که هرگونه ابهام در موارد یاد شده و اهمال برخاسته از آن، مانع بازدارنده ای در دست یابی دانشجویان به موفقیت در تهيه پایان نامه و

ص: 82


1- problem
2- question
3- difficulty

محققان در گزارش تحقیقات است. عدم وقوف بر اهمیت تکمیل دقيق کاربرگ طرح پژوهشی، عافیت طلبی، سهل انگاری و شتابزدگی موجب اهمال در این امر مهم می شود. در ادامه اهمیت و چیستی هر یک از عناصر کاربرگ طرح تحقیقاتی را به اختصار مورد بحث قرار میدهیم.

2. عنوان

اشاره

عنوان (1) در طرح تحقیقاتی نقش اسم را ایفا می کند. وقتی خداوند نوزادی به شما عطا می کند، تا حد ممکن و با اهمیت و جدیت تمام برای انتخاب اسم او مداقه می کنید و به بررسی و انتخاب بهترین اسم می پردازید. در انتخاب عنوان پایان نامه نیز که حاصل تلاش علمی شما به شمار می آید، چنین مداقهای لازم است. عنوان مصوب طرح تحقیقاتی بر اساس مقررات باید دقیقا عنوان پایان نامه باشد؛ مگر آنکه از طریق مراجع تصویب کننده، تغییر مجددا تصویب شود. به علاوه، بسیاری از داورها ابتدا به عنوان طرح توجه می کنند؛ زیرا عنوان پروژه تحقیقاتی، از هدف و مسائل آن حکایت دارد. پختگی و شایستگی عنوان، از خبرگی و توان علمی شما حکایت می کند.

عنوان را به دو زبان فارسی و انگلیسی می نویسند. هدف از نوشتن عنوان انگلیسی امکان اطلاع رسانی به محافل علمی و جست وجوی

ص: 83


1- title

الکترونیکی است. عنوان نویسی، استاندارد خاصی ندارد، ولی برای انتخاب عنوانی خوب، باید به این شاخص ها توجه کرد: مشیر به مسئله، رسا و صریح، درست ساخت، در حد امکان کوتاه، بدیع، با جهت گیری پژوهشی. (نمودار سه)

مشیر به مسئله

رسا و صریح

با جهت گیری پژوهشی

درست ساخت

عنوان پایان نامه

بدیع

کوتاه

فروتنی در ادعا

تعیین دامنه تحقیق

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه

1-2. مشیر به مسئله

مهم ترین نکته در عنوان نویسی، دلالت صریح عنوان بر مسئله تحقيق است. عنوان پایان نامه نشان می دهد که آیا با تتبعی موضوع محورانه روبه رو هستیم یا با پژوهشی مسئله محور؟ همه ما تا کنون با مسائل و مشکلات مختلفی روبه رو شده ایم؛ اما ممکن است آن را به صورت

ص: 84

علمی و روشمند بررسی نکرده ایم. احساس وجود مشکل یا مسئله، آغازی برای انجام تحقیق است. تصور کنید صبح زود قصد دارید به محل کار خود عازم شوید. خودرو شما روشن نمی شود. (احساس وجود مشکل حال شما تلاش خواهید کرد که علت یا علت ها را دریابید. بنابراین، به جست و جو می پردازید تا مشکل اصلی مثلا قطع سیم برق را پیدا کنید و با اتصال مجدد آن به رفع مشکل بپردازید. از آنجا که آغاز یک تحقیق با احساس وجود مشکل همراه است، در این مرحله آن احساس باید به صورت یک پرسش درآید. پرسش، مفهومی از امور روزمره تا مسائل پیچیده علمی را در بر می گیرد. مهم آن است که بتوان پرسش را به شیوه ای علمی و صحیح بیان کرد و بر این امر وقوف داشت که این پرسش تا کنون مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است یا نه! آیا آن مسئله نوینی است یا اگر هم نو نیست، آیا محتاج طرح مجدد آن در شرایط جدید هستیم.

امروزه با این باور جان دیویی هم داستان هستیم که اولین مرحله تحقيق احساس وجود مشکل است. به این معنا که پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکلی روبه رو شده است که در حل آن ابهام یا تردید دارد و نمی تواند در مقابل آن ساکت بماند. پس، نقطه آغازین در انجام هرگونه پژوهش و تحقیق بسیار مهم است.

بر این اساس، باید عنوان را به گونه ای نوشت که به مسئله تحقیق

ص: 85

اشاره کند؛ مثلا عنوان «نهاد دین در عصر صفوی» نشان می دهد که با تتبعی موضوع محورانه معطوف به هدف اطلاع رسانی یا آموزشی روبه رو هستیم؛ اما تعبير «رابطه نهاد دین و نهاد دولت در عصر صفوی» اشارة ضمنی به مسئله ای دارد که محقق در مقام حل آن است. به تعبیر دقیق تر، این دلالت ضمنی می تواند به دلالت صریح تبدیل شود. همچنین، می توان دو عنوان «عصمت» و «امکان عصمت» را مقایسه کرد.

بنابر این، در این مقام باید از عناوین عام که مشیر به موضوع کلی هستند، مانند عصمت، نبوت در دین های یهود و مسیحیت، پدیدارشناسی دین، ایمان، فلسفه برای کودکان، حقوق زن و امثال آنها اجتناب کرد؛ مثلا به جای عنوان حقوق زن باید به مسئله ای در حقوق زن مانند «سن مسئولیت کیفری زنان» پرداخت. عنوان باید به نحو صریح (نه التزامی و نه تضمنی) به مسئله تحقیق یا حداقل هدف پژوهش دلالت کند؛ به عنوان مثال، عنوان پایان نامه ای که به تصحیح یک اثر دست نویس می پردازد، باید به هدف تحقيق دقیقا اشاره کند.

در یک کارگاه آموزشی برای دانشجویان دکتری اخلاق پزشکی، با پیشنهاد زیر برای پژوهش روبه رو شدم:

تصادفات جاده ای و ملاحظات اخلاقی». پس از مذاکره با دانشجو، این عنوان به ترتیب زیر تغییر یافت:

ص: 86

• نقش اخلاق در پیشگیری و کاهش تصادفات جاده ای؛

• نقش اخلاق حرفه ای در پیشگیری از تصادفات جاده ای؛

• نقش اخلاق سازمانی در پیشگیری از تصادفات جاده ای؛

• سهم مسئولیت پذیری سازمان های پلیس / شرکت های ساخت قیر و آسفالت راهداری و ... در نظام تروما در پیشگیری تصادفات جاده ای.

پس از این مذاکره، دانشجو به این نکته توجه کرد که عنوان پیشنهادی وی شامل ده ها رساله است.

2-2. رسا و صریح

عنوان باید رسا و روشن باشد. هرگونه ابهام لفظی یا معنایی می تواند وضوح و روشنی عنوان را مخدوش سازد. مراد از ابهام لفظی، انتخاب واژه یا ترکیبی از واژگان نامأنوس یا بی معنا است. ابهام مفهومی به میان آوردن مفاهیم قابل هر گونه تفسیر سلیقه ای است؛ به عنوان مثال، واژه «دقیق» به لحاظ لفظ روشن است؛ اما به لحاظ مفهوم، مبهم است. بنابراین، به کار بردن مفهوم دقیق در عنوان رساله، دقیق نیست.

ملاک ابهام و روشنی در طرح تحقیقاتی، گستره معرفتی است که پژوهش متعلق به آن است. بنابراین، اگر عنوانی برای فرد غیر متخصص در رشته ای که دانشجوی آن رشته به تدوین پایان نامه می پردازد، نامأنوس و مبهم باشد، نمی توان گفت چنین عنوانی به طور

ص: 87

کلی ناشایست است. در هر حال به کار بردن الفاظ مشترک، دلالت التزامی، اهمال و امثال آنها سبب ابهام در عنوان می شود؛ مثلا عنوان برخی از احکام دفاعی اسلام» شایسته پایان نامه نیست؛ زیرا به تعبیر شیخ اشراق، سور جزئیه سبب اهمال می شود؛ در حالی که عنوان باید معین باشد.

به همین دلیل، در انتخاب عنوان نباید از تعابیر ایهام دار، خیال برانگیز، لغز گونه و مبهم استفاده کرد. برخی کسانی که از ذوق هنری برخوردارند، رساله را که جهت گیری پژوهشی دارد، از نوشتار ادبی یا خطابی متمایز نمی کنند. در گفتار خطابی یا آفرینش های ادبی، ایهام، خیال انگیزی و معماگونه بودن، زیبایی می آفریند؛ اما در پایان نامه سبب ابهام و عدم تفاهم بین پیشنهاد دهنده طرح تحقیقاتی و داوران می شود. بنابر این، عنوان پایان نامه باید به اندازه ای صریح و دقیق باشد که ارزیابان بتوانند به هدف، مسئله و دامنه تحقیق پی ببرند.

3-2. درست ساخت

عنوان باید به لحاظ نگارش درست ساخت، دقیق و با استحکام نگارشی باشد. واژه ها و عبارت ها باید بر قواعد نگارش فارسی منطبق باشد؛ به عنوان مثال، تعبير «قضاوت های انسان از دیدگاه قرآن کریم» برای عنوان یک پایان نامه نادرست است؛ زیرا واژه قضاوت در این تعبیر درست نیست. برخی طلاب به این نکته کمتر توجه می کنند. در

ص: 88

نگارش فارسی صفت و موصوف از حيث تأنیث، بر خلاف عربی، از یکدیگر تبعیت نمی کنند یا تعبیرهایی که در ساختار نحو عربی اند، در فارسی به کار نمی روند. همچنین از به کار بردن تعبیرهای عامیانه و فرومایه در عنوان پایان نامه باید خودداری کرد.

توصیه می شود عناوین پیشنهادی خود را بر اساس دستور روایی سنجی بازسازی کنید. مراد از این دستور آن است که عنوان را به عده ای عرضه و برداشت آنها را به صورت مکتوب اخذ کنید. مقایسه برداشتها میزان روایی عنوان را از حيث دقت و رسایی نشان می دهد. اگر برداشتها گوناگون و متخالف باشند، عنوان درست ساخت و رسا نیست.

4-2. کوتاه

عنوان باید در حد امکان کوتاه و دقیق باشد؛ مثلا در نوشتن عنوان به صورت «پژوهشی در مورد مقایسه میزان اثربخشی روش تجسم ذهنی با روش تکرار، برای حفظ کردن مطالب کلامی در مورد دانش آموزان دوره راهنمایی تحصیلی»، اصل دقت، اختصار و حتی درست بودن عبارت، رعایت نشده است و بیشتر کلمات و مطالب مطرح شده در عنوان زاید است. آنچه در نوشتن عنوان تحقيق اهمیت دارد، متغیرهای عمده تحقیق است که معمولا از ده تا دوازده کلمه تجاوز نمی کند و در عین فشرده و مختصر بودن، اهداف تحقیق را به روشنی نشان می دهد. (شریفی، ص 371)

ص: 89

اختصار و ایجاز، امتیاز یک عنوان محسوب می شوند و در شرایط مساوی عنوان باید کوتاه نوشت باشد. مراد از شرایط مساوی این است که اگر با تعبیر کوتاه تر بتوان شرایطی چون مشیر به مسئله بودن، رسا و صریح بودن و درست ساختی را نیز حفظ کرد، بهتر از عبارت طولانی است. رعایت اصل اختصار در عنوان، به شرط آن است که موجب ابهام نشود. بنابراین، نباید درستی و دقت را فدای اختصار و ایجاز کرد.

به طور کلی، در پژوهش باید راه اقتصاد و صرفه جویی در زمان را مهم ترین راهبرد خود قرار داد و در هر مقامی، از کوتاه ترین تعابیر استفاده کرد. آوردن واژه هایی که به جز تکرار در معنا و استدراک فایده ای ندارند، از مصادیق تطويل بدون ضرورت اند که باید از آن اجتناب کرد؛ تعابیری مثل: «پژوهشی در...»، «بررسی پیرامون...»، «مطالعه...»، «تحقیق درباره ...» و «جست و جو از ...»

5-2 . بديع

عنوان باید بديع و مبتکرانه باشد. (ساروخانی، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، ص 144) نو بودن، از مزیت های عنوان پایان نامه است و به همین دلیل، باید از هر گونه عنوان تکراری پرهیز کرد. فرض کنید شخصی بر آن است که در باره مراحل سلوک نزد عطار نیشابوری به تحقیق پردازد. آیا مجاز است عنوان پایان نامه خود را «نردبان آسمان»

ص: 90

نهد؟ این عنوان علاوه بر خطابی و شعرگونه بودن، استفاده از تعبیری است که قبلا به وسیله محققی نامدار انتخاب شده و به دلیل سرقت تحقیق وی و انعکاس آن در رسانه ها، بسیار معروف شده است.

6-2. با جهت گیری پژوهشی

عنوان در رساله های دکترا و سطح چهار باید جهت گیری پژوهشی طرح تحقیقاتی و رساله را نمایان سازد. بنابراین، از عناوین موهم اطلاع رسانی با موهم جهت گیری آموزشی و ترویجی باید خودداری کرد. در پژوهش دکترا باید از بدیهیات دور ماند و پاسخی اصیل برای مسائل اساسی فراهم آورد. (همان) تحقیقی که در آن سئوال ها یا مسئله اساسی، امور یا امری بدیهی باشد، مقبول نیست. همچنین، از اضافه کردن عباراتی چون: نگاهی به...، درامدی بر..، آشنایی با نظری نو به..، گذری بر..، سیری در ... و امثال آنها باید اجتناب کرد؛ زیرا چنین عنوان هایی موهم جهت گیری غیر پژوهشی اند.

7-2. فروتنی در ادعا

عنوان تحقیق نباید مطالبی را ادعا کند که بیش از آن چیزی است که در عمل از تحقیق به دست می آید و دقیقا باید آنچه محقق به دنبال تعیین آن است، بیان کند.

ص: 91

8-2. تعیین دامنه تحقیق

مسئله پایان نامه در محدوده خاص زمانی، مکانی یا مکتبی بررسی می شود؛ مثلا تطور تاریخی قضیه طبيعيه را در محدوده زمانی معین بررسی می کنید یا تعلق خمس بر کنز را نزد فقيهان خاص مطالعه می کنید. عنوان تحقیق باید بر این دامنه تحقیق دلالت کند. بیان نکردن دامنه تحقیق در عنوان سبب می شود، عنوان نسبت به مطالب رساله فراگیرتر باشد.

تمرین

عناوین (1) زیر را از حیث شایستگی برای طرح تحقیقاتی ارزیابی کنید:

1. سیری کوتاه در ساحت دین پژوهی.

2. رابطه اثربخشی جمعی معلمان، ویژگی های معلم، عملکرد قبلی ریاضیات، وضعیت اجتماعی، اقتصادی، جنسیت و قومیت دانش آموزان با عملکرد بعدی ریاضیات آنان در پایه چهارم مقطع ابتدایی اهواز. (2)

ص: 92


1- این عناوین، مثال های فرضی نیستند؛ بلکه نمونه های واقعی از عناوین به کار رفته محققان و دانشجویان است.
2- مهرابی زاده هنرمند، مهناز و همکاران، «رابطه اثربخشی جمعی معلمان و....)، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، 1383، سال 11، شماره 3 و 4، ص 59.

3. رابطه نبوت با استعداد ذاتی نفس. (1)

4. بررسی نظریه اصالت نفع و مضامین آن در آموزش و پرورش اخلاقی (2)

5. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان.

6. آموزش ارزش ها.

3. کلیدواژه

* 3. کلیدواژه (3)

دانشجویان رشته های الهیات و طلاب حوزه های علمیه در بیان کلیدواژه ابهام فراوان دارند. منشأ این ابهام، بی توجهی به هدف بیان کلیدواژه است.

کلید واژه در طرح های تحقیقاتی و مقاله های علمی فاقد فهرست مطالب، نقش نمایه و فهرست را ایفا می کند و جست وجوی رایانه ای را آسان می سازد. اهم مباحث پایان نامه باید به شکل کلید واژه در طرح تحقیقاتی نشان داده شود. از این رو، کلیدواژه را نباید با ترمینولوژی، يعني توضيح مفاهیم کلیدی، درآمیخت. دانشجویان غالبا به دلیل عدم

ص: 93


1- سالاری، یاسر، 84 پایان نامه کارشناسی ارشد.
2- ولوی، پروانه و همکاران، «بررسی نظریه اصالت...»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، 1383، سال 11، شماره 3 و 4.
3- key word

اطلاع و آشنایی از فلسفه وجودی کلیدواژه ها، در بیان آنها به اهمال و سهل انگاری می گروند. وجه تسمیه کلید واژه، نقش کلید بودن آن برای جست و جوی رایانه ای و کاربرد فهرستی است؛ یعنی کلید جست و جو از جنس واژه.

کلید واژه، نمای کلی کار در ذهن محقق را نشان می دهد و با نگاهی به کلیدواژه ها، نمای کلی کار برای خواننده نیز مشخص می شود. ناتوانی محقق در انتخاب کلیدواژه ها، حکایت از نارسا بودن تصور وی از تحقیق خویش است. این کلمات، در واقع راهنمای نکات مهم موجود در طرح است. بنابراین، باید در حد امکان کلماتی انتخاب شوند که ماهیت و محتوای طرح را به وضوح روشن کنند.

در باره استاندارد کمی کلید واژه، اختلاف نظر وجود دارد. برخی مؤسسات حداقل ده کلید واژه را لازم می دانند و استاندارد غالب شش (+ یک) کلمه است.

4. تعریف موضوع و بیان مسائل تحقیق

اشاره

* 4. تعریف موضوع و بیان مسائل تحقیق (1)

در این بخش از طرح تحقیقاتی باید تصور خود را از موضوع به طور روشن و متمایز بیان کرد. نباید به سادگی الفاظ فریفته شد یا آن را دليل استغنا از تعریف موضوع دانست. مطالعه ای در باره کار گروهی

ص: 94


1- problem statement

نشان داد که اگر چه همه به معضل ناکامی در کار گروهی تصدیق دارند؛ اما در بیان دقیق معنای ناکامی کار گروهی (و نه علت آن) توانا نیستند و وقتی می پرسیم عدم موفقیت در کار گروهی یعنی چه؟ به جای تحلیل دقیق این ادعا، به بیان معنای لغوی واژه ها بسنده می کنند. این بررسی نشان داد چهل و پنج درصد افراد، تصوری قابل ارائه از موضوع نداشته اند و قریب پنجاه درصد نیز فاقد تعریف واحدی از این معضل بوده اند. بنابراین، وقتی محقق بخواهد در این باب به تحقیق بپردازد، در ابتدا باید تصور خود را از ناکامی کار گروهی در ایران با تعریف موضوع ارائه دهد. در این مقام باید عنوان تحقیق را با استفاده از شیوه های تحلیل مفهومی و تحلیل گزاره ای، تحلیل کرد و هر یک از مفاهیم مندرج در عنوان را جداگانه و به صورت ترکیب شده توضیح داد.

علاوه بر تعریف موضوع، مسئله تحقیق را نیز باید با تعبیری درست ساخت و با صورت بندی دقیق و منطقی بیان کرده و پرسش های متعلق به آن را برشمرد. نخستین مرحله پژوهش علمی، شناخت و بیان مسئله است. «گاهی پژوهشگر با موضوعی مواجه و درگیر می شود؛ اما مسئله را به طور دقیق تشخیص نمیدهد. بیان صریح سئوال یا مسئله، از سخت ترین و مهم ترین مراحل روش علمی است؛ چرا که اگر مسئله به درستی و به روشنی مشخص نباشد،

ص: 95

پاسخگویی به آن امکان پذیر نیست.» (شریفی، ص 21) این سخن، در خصوص دانشجویان الهیات و طلاب علوم دینی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا غالب آنها تتبع موضوع محور را با پژوهش مسئله محور در می آمیزند و عده ای نیز در پژوهش مسئله محور به تمایز مشکله و مسئله توجه نمی کنند. در دو اثر روش شناسی مطالعات دینی و اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی این تمایز به تفصیل با مثال های فراوان بحث شده است. بنابراین، در اینجا تنها به تعریف اجمالی مسئله و ویژگی های آن بسنده می شود:

1-4. تعریف

تعاریف گوناگونی از مسئله ارائه شده است. عده ای مسئله را امری می دانند که پاسخ با نتیجه گیری مشخصی را پیشنهاد می کند. چنین بیانی، آشکارا مبتنی بر دور است؛ زیرا به عنوان مثال، گفته اند: معمولا یک اختلاف نظر یا تناقض در میان است، یا یک رابطه علیت ممکن است بر اساس مشاهدات و تجربیات شخصی پیشنهاد شود و بر اساس نوع سئوال، پاسخ ها و نتایجی که طلب می کنند، متفاوت می شود و فعالیت های تحقیق بر هدف آن متمرکز می شود. (همان، ص 30) چنین تعریف هایی از مسئله در واقع بیان مصداق آن است.

در مقام تعریف مسئله باید دو گونه مسئله را متمایز دانست: مسائل

ص: 96

نظری و مسائل عملی. مسائل نظری در واقع رخنهای معرفتی، نسبتی مجهول یا چالشی نظری اند بین آنچه پیشاپیش می دانیم با آنچه با آن مواجه می شویم. مسئله عملی را نیز بلاتکلیفی در عمل دانسته اند. بلاتکلیفی در عمل دو گونه است: مانع در برابر هدف، رخنه بين وضعیت موجود و وضعیت مطلوب، بلاتکلیفی در هدف. این دو گونه مسئله را به ترتیب مسئله عملیاتی و راهبردی نیز می خوانند. مسئله نه در مقیاس شخص و بلکه در مقیاس محافل علمی در طلب پاسخ است؛ بر خلاف پرسش که در مقیاس شخص و در فرایند آموزش و یادگیری در طلب پاسخ است. همچنین مسئله برآمده از مطالعات نظام مند پیشین و قابل پاسخ با مطالعات نظام مند پسین است. در فصل پنجم، با تفصیل بیشتر، به این بحث می پردازیم.

2-4. ویژگی های مسئله تحقیق

اولین سطح از مسئله نظری یا عملی که محقق با آن روبه رو می شود، صورت مبهم و مرکبی است که آن را مشکله می خوانیم. یکی از گام های مهم در تشخیص دقیق مسئله و صورتبندی منطقی آن، تبدیل مشکله به مسئله است. در اصول و فنون پژوهش (ص 110) به تفصیل در باره فرایند تبدیل مشکله به مسئله و مراحل هشت گانه آن سخن گفته ایم. یکی از این مراحل، گزینش مسئله

ص: 97

تحقیق از میان مسائل گوناگونی است که از تجزیه مشکله به مسائل محتمل حاصل می آیند. انتخاب موفق مسئله در گرو ترازوها، ویژگی ها و شاخص های خاصی است. (نمودار چهار)

ویژگی های مسئله

محدود و مشخص

درست ساخت

مفيد

سازگار با توانایی

نو

مورد علاقه

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق

یک. محدود و مشخص: مسئله باید محدود و مشخص باشد و مؤلفه های مفهومی آن نیز واضح و متمایز تعریف پذیر باشند. هرگونه ابهامی در صورت مسئله، موجب انحراف فرایند پژوهش می شود.

جامع گرایی و فراگیری مسئله نیز سبب جهت گیری موضوع محورانه و سطحی نگری خواهد شد. یکی از آسیب های پایان نامه ها که ناشی از عدم وقوف دانشجو به حیطه تحقیق است، تنوع و تعدد مسائل تحقیق است. تتبع موضوع محورانه بر این آسیب دامن می زند. بیان مسئله

ص: 98

محقق را در تدوین و طرح و گزارش تحقیق هدایت می کند. برای محدود کردن موضوع، می توان سئوالاتی را طرح کرد که موضوع به مسئله خاصی محدود شود. اگر مسئله کلی یا دارای متغیرها و مفاهیم متعدد باشد، تفسیر نتایج آن مشکل خواهد بود. بنابراین، مسئله باید چنان بیان شود که محدود باشد. (سرمد، ص 34)

دانشجویی که در صدد بررسی تطبیقی نبوت نزد معتزله، شیعه و اشاعره است، خود را با مسائل بسیار متنوع درگیر می کند. چنین علاقه موضوع محورانه ای، او را با مسائل فراوان و گوناگون روبه رو می کند. اگر این مشکل به مسئله تبدیل شود و محقق ببیند که در این معضله مسائل گوناگونی وجود دارد، خود را تنها به یک یا دو مسئله از آن معطوف می سازد.

مثال: یکی از مباحث نبوت، عصمت انبيا است؛ اما عصمت نیز شامل مسائل فراوانی است: دامنه عصمت، علت عصمت، ادله عصمت، تعريف عصمت،... بر این اساس، عبور از موضوع به مسئله، گذار از دامنه وسیع به محدوده معین است. کیفیت پژوهش، ژرفا و نوآوری آن در گرو معطوف شدن به محدوده معین است.

مثالی دیگر، وقتی دانشجویی در عرصه قرآن پژوهی علاقه مند به تحقیق و تدوین پایان نامه در باره هنجارهای اجتماعی در قرآن می شود، استادان راهنما باید او را از نگاه موضوع محورانه به نگرش مسئله محورانه

ص: 99

سوق بدهند و او را یاری کنند که در این معضله صدها مسئله را رصد کند. در این صورت، دانشجو با حصر توجه به یک مسئله می تواند به تحقیقی عمیق و ژرف بپردازد و از سطحی نگری مصون بماند.

دو. نو: مسئله یا باید نو یا به گونه ای باشد که بتوان برای بررسی مجدد آن توجیه کافی ارائه کرد. ضرورت های اجتماعی و اولویت معرفتی، دو ترازوی مهم در تشخیص این امر هستند. علم، از مسئله، فربه می شود و نوآوری محقق در طرح مسئله، شرط لازم تولید علم است.

سه. مفید: فایده مندی از دیگر ویژگی های ضروری مسئله تحقيق است؛ به گونه ای که اگر مسئله تحقیق یا پایان نامه فاقد فایده باشد، نه پدیدآورند انگیزه چندانی به انجام آن خواهد داشت و نه جامعه علمی بدان روی خوشی نشان خواهد داد.

چهار. مورد علاقه: فرایند تحقیق با روبه رو شدن محقق با مشكله و مسئله آغاز می شود. بنابراین، مسئله باید مورد علاقه شخصی دانشجو باشد. موفقیت در تدوین پایان نامه در گرو مشارکت دانشجو با پژوهش است و به همین دلیل، برای سال ها کار سخت و گوشه نشینی، علاقه وافر به مسئله تحقیق لازم است. هر گونه مواجهه منفعلانه یا خلاف علایق، کارایی تحقیق را تهدید می کند.

پنج. سازگار با توانایی: مسئله پژوهش باید با توانایی فردی و گروهی سازگار باشد. هر پایان نامه و رساله ای به صورت گروهی

ص: 100

انجام می شود؛ زیرا دانشجو، استاد یا استادان راهنما و استاد یا استادان مشاور، گروه تحقیق هستند. بنابر این، مسئله تحقیق باید با توانایی و امکانات گروه تحقیق سازگار باشد. تحدید دامنه تحقیق، مرحله بندی پژوهش و افزایش آموزش های پیش نیاز رساله، تدابیری در جهت انطباق بیشتر توانایی محقق با مسئله تحقیق است.

شش. درست ساخت: مسئله باید با تعبیر دقیق و درست ساخت بیان شود. به لحاظ نحوی، لزومی به جمله پرسشی نیست؛ بلکه شایسته تر آن است که از تعابیر مرکب غير تام استفاده شود. تعبیر باید واجد همه شرایط، قيدها، سورها و دامنه تحقیق باشد. هرگونه اهمال در این امور آسیب زا است.

5. فرضيه

*5. فرضيه (1)

فرضیه تحقیق، پاسخ حدسی و اولیه محقق به مسئله است که محتاج آزمون و بررسی است. از نظر عده ای، فرضیه، پرسشی جهت یافته است که انسان برابر یک امر واقع و از قبل برگزیده، مطرح می سازد؛ خواه به منظور بررسی این امر که آیا قوانین شناخته شده در مورد آن قابل اعمال هستند یا خیر، خواه جهت دستیابی به قوانینی تازه، روابطی نو یا پیشنهاد تجربه هایی جدید. (نک: ساروخانی، بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ص 165) عده ای فرضیه را به نحو اخص تعریف و

ص: 101


1- hypothesis

بیان نسبت بین دو متغیر را در تعریف آن اخذ می کنند. (سرمد، ص 30) در فصل آتی این تعریف را نقد خواهیم کرد.

کسانی که به تتبعات موضوع محورانه خو گرفته اند، از اهمیت فرضیه بی خبراند و آن را امری زاید یا خاص پژوهش های رایج در علوم پایه و گستره هایی چون روان شناسی و جامعه شناسی می انگارند. تحقیق بدون فرضیه، تیری در تاریکی انداختن و کورکورانه به جست وجو پرداختن است. محقق باید بداند دنبال نفی و اثبات یا رد و تأیید چه امری است؟ او برای مسئله تحقیق خود پاسخی بخردانه دارد و دیگران نیز برای همان مسئله پاسخ هایی رقیب دارند. پژوهش در مقام نفی و اثبات چنین فرضیه هایی است و محقق باید قوت فرضیه خود را نسبت به فرضیه های رقیب نشان دهد. به تعبیر دقیق تر، محقق هوشمند به جست و جو از کاستی ها، رخنه ها، نقض ها و ابطالهای فرضیه خود می پردازد؛ به گونه ای که اگر فرضيه او از موارد نقض و ابطال جان سالم بدر برد، از آن به منزله نتیجه تحقیق دفاع می کند. بنابراین، تمامی فرایند تحقیق برای رد یا تأیید فرضیه صورت می گیرد. هیچ تحقیقی به خوبی انجام نمی شود مگر آنکه از فرضیه هایی درست، سنجیده، دقیق و متقن برخوردار باشد. با ملاحظه فرضیه های یک طرح تحقیق می توان به مهارت، دقت، توجه و هوشمندی محقق پی برد.

فرضیه ها به لحاظ تعداد و ترتیب، تابع مسائل تحقيق هستند. اگر

ص: 102

در یک رساله دکترا سه مسئله مورد تحقیق است، چنین پایان نامه ای دارای سه فرضیه ناظر به سه مسئله است.

فرضیه به لحاظ ساختار، دارای استاندارد است و باید در جمله خبری درست ساخت و با زبانی دقیق و کمی و با اخذ همه قیود و شروط، به دور از هرگونه اهمال، ابهام و ارزش داوری بیان شود. ابهام لفظی، مفهومی و ساختاری در جمله نباشد و ساختار منطقی فرضیه کاملا روشن باشد. مثال: «نبی معصوم است»، صلاحیت طرح فرضیه را ندارد؛ زیرا هم اهل سنت و هم شیعه آن را طرح می کنند؛ اما تفاوت این دو در ساختار منطقی است. فرضیه یکی آن است که نبی در حین نبی بودن (نه پیش از آن از انجام گناهان عمدی، آگاهانه و کبیره مصون است و فرضیه دیگری آن است که نبی همیشه (قبل و بعد از نبوت) از هر گونه خطا و گناه (آگاهانه، ناآگاهانه، صغیرہ و کبیره و عمدی و غیر عمدی) مصون است.

اخذ قیود و شروط در درست ساخت بودن فرضیه اهمیت بسیاری دارد. از تعبیرهای مصدری، جملات غير تام، گزاره های مهمله و مطلقه باید پرهیز و سور یا سورهای فرضیه و جهت آنها را به دقت بیان کرد.

فرضیه نباید امر بدیهی باشد؛ زیرا امر بدیهی محتاج نفی و اثبات نیست؛ در حالی که نفی و اثبات فرضیه محل چالش و تردید است. البته ممکن است محققی دیدگاه بدیهی انگاشته شده ای را به چالش بگیرد که در این

ص: 103

صورت، فرضیه وی سلب امر بدیهی انگاشته شده است؛ نه امر بدیهی

مهم ترین ویژگی فرضیه، تحقیق پذیری (1) و آزمون پذیری (2) آن است. (ساروخانی، ص 117) به همین دلیل، فرضیه نباید متضمن گزاره بدیهی و بی نیاز از اثبات باشد. البته آزمون پذیری در علوم اسلامی مفهومی اعم از آزمون های تجربی دارد و شامل آزمون های تحلیلی، تفسیری، پدیدارشناختی و ... می شود. عده ای گمان کرده اند فرضیه باید تجربه پذیر باشد؛ اعم از اینکه مراد از آن اثبات پذیری تجربی باشد یا ابطال پذیری تجربی. این تصور، تنها شامل نوع خاصی از پژوهش های تجربی است.

فرضیه سازی، (3) فرایندی است که باید مراحل آن را به ترتیب طی کرد. (نمودار پنج)

فهرست فرضیه های پیشین

وارسی فرضیه های پیشین

صورتبندی دقیق فرضيه

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی

ص: 104


1- researchability
2- testability
3- hypothesis construction

نخستین مرحله، تهیه فهرستی از فرضیه های پیشین است. محققی که به دنبال پژوهشی خاص می رود، ابتدا باید فرضیه هایی در ذهن داشته باشد. منابع این فرضیه ها که آنها را پیشین (1) می خوانند، اندیشه، منطق، مشاهده مستقیم و سایر تحقیقات است. رایزنی با محققان پیش کسوت، بیشترین فایده را برای تهیه این فهرست در پی دارد.

دومین مرحله، وارسی فرضیه های پیشین است. تحقيق اکتشافی، (2) وارسی فرضیه ها را ممکن می سازد و از طریق مشاهده آزاد یا جمعی، (3) پیش فرض ها به طور سطحی وارسی، جابه جا، تقویت و یا آنکه به طور موقت رد می شوند. (همان، ص 104)

سومین مرحله، صورتبندی دقیق فرضیه است. در این مرحله، استفاده از دانش منطق، دست یابی به ساختار منطقی فرضیه را تسهیل می کند.

فرضیه، پیش از جمع آوری داده ها ساخته می شود. فرض کنیم محققی داده هایی جمع آوری می کند و بر اساس آنها به نظرش می رسد فرضیه دیگری مطرح کند. چون ممکن است هر دسته از مشاهدات خاص یک توزیع انتهایی (4) را نشان دهد، به کار بردن

ص: 105


1- apriori
2- exploratory research
3- mass observation
4- Extreme distribution

چنین مشاهداتی برای آزمودن فرضیه ممکن است به نتیجه گیری نادرستی بینجامد. برای اینکه تحقیق عاری از هر گونه جهت گیری باشد، ساختن فرضیه پیش از فرایند جمع آوری داده ها امری الزامی است. ساختن فرضیه های اضافی پس از جمع آوری داده ها، در صورتی که این فرضیه ها بر اساس داده های جدید آزموده شوند، نه براساس داده های پیشین که مبنای ساختن این فرضیه های اضافی بوده است، اشکالی ندارد. (شریفی، ص 31)

6. پیشینه تحقیق

عنصر پیشینه تحقیق، یکی از مواضعی است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی و محققان عرصه مطالعات دینی در تکمیل طرح تحقیقاتی خود سخت از آن غفلت می کنند؛ در حالی که آن، از مهم ترین عناصر طرح تحقیقاتی است؛ زیرا هر مطالعه ای دارای سابقه با پیشینه ای است و هیچ تحقیقی در خلأ صورت نمی گیرد؛ بلکه هر پژوهش در تداوم پژوهش های پیشین به انجام می رسد. بنابر این، در هر تحقیق ابتدا باید از تحقیقات قبلی استفاده کرد و سپس تحقیق خود را در جایگاه مناسب و در تداوم منطقی با آنها قرار داد. همان طور که شناخت درست باید با توجه به تمامی شرایط فعلی پدیده صورت گیرد، به گذشته آن نیز باید توجه کرد. بنابراین، می توان گفت که هر تحقيق

ص: 106

درست، متضمن شناخت تحقیقات قبلی است. بی توجهی به نقش این عنصر در اثر بخشی تحقیق، یکی از عوامل اهمال نسبت به آن است.

پیشینه تحقیق، گزارش مستند و مرور انتقادی بسیار خلاصه از خط های پژوهش و مطالعات نظام مند در زمینه مسئله یا فرضیه تحقیق، همراه بیان چرایی، ضرورت و نوآوری تحقیق حاضر در نسبت با آن مطالعات است. پس، مراد از نوشتن پیشینه تحقیق، نشان دادن وقوف محقق به سابقه تاریخی مسئله تحقیق در گستره مربوط است. اینکه در این گستره، در باره مسئله یا فرضیه تحقیق چه زمینه ها و بسترهایی وجود دارد، چه تحقیقاتی انجام شده است و جایگاه تحقیق حاضر در آن مطالعات چیست؟ آیا این تحقیق رخنه ای از آن میراث رفع می کند یا نقصانی را برطرف می سازد؟

از آفت های بی خبری از پیشینه تحقیق، دچار شدن به کار تکراری است. دانشجویی در موضوعی به نتیجه رسیده بود. پس از تقریر نتیجه تحقیق مدعی شده بود که نوآوری پایان نامه همین نتیجه است. او را به جست و جوهای دیجیتالی توصیه کردیم. وی از این طریق با سابقه بسیار طولانی بحث آشنا شد و بر این امر وقوف یافت که نتیجه ای که او آن را نو می انگارد، قبلا به میان آمده و نقد و رد شده است.

از دیگر آفات بی خبری نسبت به پیشینه تحقیق، عدم استفاده از سرمایه اطلاعاتی بسیار ارزشمند در تحقیق است؛ در حالی که اگر از

ص: 107

چنین سرمایه ای استفاده بهینه می شد، تحقیق سرنوشت دیگری می یافت و محقق به نتایج دیگری دست پیدا می کرد. پیشینه تحقیق سرمایه ای است که وقوف به آن و داشتن موضع انتقادی نسبت به آن، بدون تردید، راهگشا است. توجه به پیشینه تحقیق می تواند محقق را با چارچوب نظری یا تجربی مسئله تحقیق و نیز روش های تحقیق دیگر پژوهشگران آشنا سازد و اطلاعات مؤثری در اختیار او قرار دهد.

فراتر از آنچه آمد، عمده ترین سر توجه به پیشینه تحقیق، هویت جمعی پژوهش است. پژوهش، هویتی جمعی و تاریخی دارد و محقق عضوی از یک جریان عظیم تاریخی در یک گستره است. تأثیر پذیری از سلف و پیشینیان و مؤثر بودن بر خلف و پسینیان، مقوم تحقيق است. بریده از محافل علمی و عزلت گزیده در غار تنهایی و بی خبری از پژوهش های مستمر و انبوه محققان دیگر، پژوهش را از اثربخشی باز می دارد و آنرا عقیم می سازد. به ویژه در عصر حاضر که عصر انفجار اطلاعات است و کمتر حوزه های مطالعاتی الهیات وجود دارد که مورد توجه محققان در سطح جهان نباشد. چگونه می توان در گستره قرآن پژوهی بی خبر از مطالعات قرآنی رایج در هلند، آلمان، امریکا و بلژیک مدعی نوآوری یا اثربخشی بود. محقق از طریق آشنایی با پیشینه تحقیق می تواند ارتباط منطقی بین اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق را کشف کند.

ص: 108

چگونه عنصر پیشینه تحقیق در فرم را تکمیل کنیم؟ نکات زیر رهنمودهای مفیدی را ارائه می دهد:

1. لازم نیست هر آنچه را از پیشینه تحقیق می دانیم، گزارش کنیم؛ بلکه باید به خط های تحقیقاتی مربوط به مسئله یا فرضیه تحقیق اشاره کنیم. مراد از خطهای تحقیقی، پژوهش های داوری شده و معتبراند. چنین پژوهش هایی، غالبا در مجلات علمی پژوهشی نمایه شده منتشر می شوند و مقبولیت و اعتبار آنها در جامعه علمی سنجیده می شود. در سنت مطالعات اسلامی وقتی کتابی مورد حاشیه نویسی، نقدنویسی، شرح و نقد النقد قرار می گرفت اعتبار آن کتاب در محافل علمی نشان داده می شد.

2. عدم اطلاعات، خود، اطلاعات است. (نک: فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، ص 121) وقتی محقق به ویژه در رساله دکترا با مسئله ای مواجه است که خود مسئله نو و بی سابقه است و محقق در مقام پژوهشی اصیل قرار دارد، موارد قابل اشاره ای در پیشینه تحقیق نخواهد یافت. اینکه این مسئله فاقد پیشینه است، خود حاوی اطلاعاتی است که می تواند بیان شود؛ اما باید مستند و خالی از هرگونه گزافه گویی غافلانه باشد. باید توجه کرد که در این مقام شتاب زدگی، عافیت طلبی و سهل انگاری می تواند فرد را به مغالطه استنتاج عدم وجود از عدم وجدان» بلغزاند و «نیافتن» را به معنای

ص: 109

«وجود ندارد» ایهام کند و به این طریق رهزن محقق شود.

3. تعبیری که بر پیشینه تحقیق دلالت می کند، باید بسیار دقیق باشد. مقایسه جملات زیر این دقت را نشان می دهد

- در این موضوع هیچ گونه کاری نشده است.

- در این موضوع مطالعاتی وجود ندارد.

- در این مسئله مطالعات نظام مند وجود ندارد.

- در این مسئله و با این فرضیه مطالعات نظام مندی منتشر نشده است.

7. روش

تشخیص دقیق مسئله و تدوین فرضیه، اثربخشی تحقیق را تأمین می کند و روش مناسب نیز کارایی پژوهش را تضمین می کند. دانشجویان، غالبا در باب روش و ابزارهای تحقیق اهمال می ورزند. رایج ترین شیوه اهمال در این مقام، بسنده کردن به تعابیر کلی و مفاهیم مبهم است. غالبا به صورت سطحی و شعارگونه از تعابیری چون مطالعه کتابخانه ای، روش نظری، تحقیقات میدانی، مطالعه تطبیقی، تحلیل محتوایی و رهیافت هرمنوتیکی استفاده می شود؛ بدون آنکه تعریف عملیاتی روشنی از آنها در میان باشد. فراوان می بینیم دانشجو بین مفاهیمی چون رهیافت، روش و نوع تحقیق تمایز نمی نهد.

روش تحقیق را به صورت های مختلفی تعریف کرده اند. (ساروخانی، 20؛ حسینیان، 70) در بیان کوتاه، محقق باید در طرح

ص: 110

تحقیقاتی به این سئوال پاسخ دهد: اطلاعات خود را چگونه گردآوری و آنها را چگونه پردازش می کند؟ پاسخ این سئوال شامل روی آورد یا رهیافت، روش، شیوه و ابزار است که غالبا به صورت مبهم و بدون تمایز به کار می روند. روی آورد، (1) مفهومی فراگیر دارد و به شیوه محقق در تقرب به موضوع و دست یابی به فرضیه اطلاق می شود. روی آورد یا رهیافت، متعلق به مقام گردآوری (2) است و می تواند کاملا به شخص وابسته باشد و تنوع پذیری مهمترین ویژگی آن است؛ پژوهشگری در مسئله ای رهیافت درون دینی اخذ می کند؛ محقق دیگر، همان مسئله را با رهیافت تاریخی بررسی می کند، فرد دیگری با روی آورد تطبیقی به سراغ آن می رود و پژوهشگر دیگری، روی آورد میان رشته ای را در تقرب به آن اخذ می کند.

روش، (3) شیوه سنجش و آزمون فرضیه است و به مقام داوری، (4) نقد و ارزیابی متعلق است. به وسیله آن می توان به تأیید یا رد فرضیه تحقیق و فرضیه های رقیب پرداخت و به همین دلیل، امری همگانی، تکرارپذیر و قابل دستکاری است. در رهیافت تجربی، روش های

ص: 111


1- approach
2- context of discovery
3- method
4- context of justification

تجربی فراوان برای آزمون فرضیه وجود دارد؛ مانند روش های پیش بین و پس بین. همچنین است تنوع روش در رهیافت درون دینی. وقتی شما با رهیافت درون دینی و مراجعه به متون دینی به پژوهش در مسئله ای می پردازید، باید معلوم کنید که روش شما در فهم آیات و روایات چیست؟ روش تحقیق، تفسير مأثور است یا غير مأثور؟ روش شما در سنجش اعتبار تاریخی حدیث چیست؟

در هر روشی که بر می گزینید، از ابزارها و فنون متعددی می توانید استفاده کنید. ابزار شامل مقیاس، فنون و وسایلی است که محقق در مقام گردآوری داده ها، سنجش آنها و پردازش اطلاعات به کار می برد؛ به عنوان مثال، در روش تحلیلی می توان از ابزارهایی چون تحليل مفهومی، تحلیل گزاره ای و تحلیل سیستمی استفاده کرد. وقتی با رهیافت تطبیقی به پژوهش می پردازید، در عبور از موارد شباهت و تفاوت ظاهری به مواضع خلاف و وفاق واقعی، محتاج ابزارها و فنون خاصی هستید.

در مقام تکمیل طرح تحقیقاتی، پرسش مربوط به روش را جدی تلقی کنیم و از به کار بردن مفاهیم مبهم و فاقد تعریف عملیاتی بپرهیزیم. رهیافت، روش و ابزارهای تحقیق را به دقت بنویسیم و هر یک از آنها را تعریف کنیم؛ به عنوان مثال، وقتی بر آنیم که با رهیافت میان رشته ای (1) به پژوهش بپردازیم، باید تصور خود را از آن به گونه ای

ص: 112


1- interdiciplinary approach

بیان کنیم که تمايز تتبع چند رشته ای (1) با مطالعه اثر بخش میان رشته ای روشن شود. همچنین، باید به الگوهای پژوهشی و روش خود در رهیافت میان رشته ای اشاره کنیم.

روش، تابع مسئله و فرضیه است. اگر مسئله شما چند تباری (2) است، رهیافت مناسب برای تحقیق، مطالعه میان رشته ای است. حادثه یا نظریه معاصر را نمی توان با رهیافت تاریخی، به معنای شناخت سلف در پرتو خلف مطالعه کرد؛ زیرا چنین حادثه ای هنوز هویت تاریخی نیافته است و آن را نمی توان در پرتو خلف شناخت. مطالعه تاریخی شناخت سلف در پرتو خلف است و حادثه معاصر فاقد خلف هست. در توصیف بهشت و جهنم و عوامل پس از مرگ، مطالعات درون دینی، رهیافت مؤثری است.

گاهی مسئله ای را می توان با رهیافت ها و روش های مختلف بررسی کرد؛ مثلا، در عصمت انبیا، رهیافت تاریخی، رویکرد درون دینی و رهیافت کلامی، که به رهیافت های منطقی و تحلیلی متعلق است، فابل اخذ هستند. محقق در این گونه مسائل، باید رهیافت خود را انتخاب و آن را به صورت قیدی توضیحی در عنوان پایان نامه بیاورد.

ص: 113


1- multi-diciplinary
2- multi-origins

8. ضرورت تحقیق

غالب مؤسساتی که برای تحقیقات سرمایه گذاری می کنند، از محقق می خواهند که طرح توجیهی ارائه کند. هدف از این درخواست، سنجش ضرورت انجام تحقیق، میزان ریسک پذیری و بازدهی آن است. بیان ضرورت تحقیق را نباید صرفا در این جنبه منحصر کرد؛ زیرا وقت محقق و هزینه های آموزشی، سرمایه هایی است که به کار گرفته می شود و اخلاق پژوهش اقتضا می کند که محقق از اتلاف این سرمایه پرهیز کند و دغدغه نتیجه بخشی و مفید بودن آن را داشته باشد. محقق باید قبل از شروع تحقیق در مقام ترسیم نقشه تحقیق، آزمون «که چی؟» (1) را اجرا نماید و از خود بپرسد: اگر این تحقیق به صورت کامل انجام شود، آن گاه به چه نتیجه ای خواهم رسید؟ آن نتیجه، کدام رخنه معرفتی (2) را پر می کند و کدام معضله اجتماعی را برطرف می کند؟ بی توجهی به ضرورت تحقیق، یکی از مهم ترین عوامل ابتلا به تکرار مکررات در پایان نامه ها و فراموش شدن مسائل مهم تحقیقاتی است.

مهم است که نشان داده شود: پاسخ پرسش مطرح شده یا راه حل مسئله تا چه اندازه نظریه های مربوط به یک رشته علمی یا جنبه های

ص: 114


1- So what test
2- Epistemic gap

عملی آن را تحت تأثیر قرار می دهد. ارائه توضیحات دقیق در باره لزوم و کاربرد احتمالی یافته های تحقیق سبب می شود که لزوم اجرای طرح تحقیق و با ارزش بودن آن شناخته شود. شاید اگر به اهمیت و ضرورت طرح های پیشنهادی تحقیق توجه می شد و گروههای آموزشی، پایان نامه ها و رساله ها را به شرط اثبات ضرورت تحقیق می پذیرفتند، کتابخانه های دانشگاه ها با این همه پایان نامه های ناخوانده و فراموش شده پر نمی شدند. (شریفی، ص 32)

برخی داوران ممکن است موضوع تحقیق پایان نامه شما را امر تفننی و غیر لازم بینگارند و معتقد باشند که مسائل اساسی بسیاری برای تحقیق و پژوهش وجود دارد؛ چرا باید محققی زمان و نیروی خود را صرف چنین موضوعی کند. بنابراین، محقق از طریق بیان ضرورت پژوهش، باید بتواند ارزش های اساسی تحقیق را به دیگران منتقل کند. (ساروخانی، ص 145)

در موارد فراوانی سبب چالش شما با گروه آموزشی اختلاف در نگاه است؛ به مثل، دانشجوی طلبه ای برای پایان نامه ارشد در معارف اسلامی بر آن بود که «عرفت الله بفسخ العزائم» را مطالعه کند. غالب استادان گروه با پیشنهاد وی مخالفت کردند. دانشجو چاره ای جز نشان دادن ضرورت تحقیق به نحو مستدل نداشت. او سعی کرد نشان دهد که این برهان خداشناسی در منابع کلامی و فلسفی مهجور شده است و می توان با طرح

ص: 115

آن در پایان نامه ها، آن را از برهان غیر کلاسیک به برهان کلاسیک تبدیل کرد. بیان وی مؤثر افتاد و این رساله با چندین مقاله علمی - پژوهشی و یک مقاله در کنفرانس بین المللی و با نمره عالی دفاع شد. (فلاح، برهان فسخ عزائم، 1389) پس، بیان روشن و مستدل ضرورت تحقیق شیوه ای اثربخش و تعامل اخلاقی با گروه آموزشی است.

9. دامنه تحقیق

گستردگی حوزه مطالعاتی، از آسیب های مهم در تدوین پایان نامه است؛ زیرا موجب سطحی شدن پژوهش می شود. عوامل مختلفی می تواند این آسیب را پیشگیری و درمان کند: مسئله محوری و معطوف شدن به یک مسئله معين، یکی از آنها است که قبلا بحث شد. تحدید دامنه تحقیق، از دیگر روش های مؤثر در پیشگیری و درمان این آسیب است. پایان نامه ای که به بررسی یک مسئله، اما در حوزه ای بسیار گسترده می پردازد، به دلیل گستردگی حوزه مطالعاتی به مطالعه ای سطحی و تتبعی ناکام تبدیل می شود. فرض کنید به پژوهش در اخلاق حرفه ای در تمدن اسلامی علاقه مند هستید و در این مقام نیز توانسته اید از موضوع محوری به مسئله محوری فراتر روید و به عنوان مثال، در حوزه بسیار وسیع اخلاق حرفه ای به مسئله مشخصی همچون «ارتباط شایسته سالاری در انتصاب امیران و

ص: 116

آشوب های شهری» توجه نمایید؛ اگرچه مسئله محوری می تواند چارچوب تحقیق را مشخص کند؛ اما مطالعه این مسئله در تمدن اسلامی، حوزه بسیار وسیعی از پژوهش را به میان می آورد؛ به گونه ای که نیل به اهداف در حد یک پایان نامه یا رساله میسور نمی شود. بنابراین، با تحديد زمانی و مکانی مسئله می توانید دامنه تحقیق را به این صورت محدود کنید: «نسبت شایسته سالاری در انتصاب امیران و آشوب های شهری در قلمرو شرق عباسی»

پایان نامه ای که به تتبع موضوع محورانه و موضوعات وسیع می پردازد، ظرفی است وسیع و بدون عمق؛ در حالی که پژوهش مسئله محور و بسنده کردن به مسئله ای معین و محدود، به پایان نامه عمق و ژرفا می بخشد. (نمودار شش)

تتبع موضوع محور

پژوهش مسئله محور

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور (1)

ص: 117


1- بدک، 3. (William badke)

موضوع رساله اگر وسیع باشد، غنی نخواهد بود؛ ولی هرچه کوتاه تر (جزئی تر و تخصصی تر) باشد، با ارزش تر می شود. (همان)

بنابراین، محقق باید هوس مطالعه دراز دامن را فرو نهاده، خود را به دامنه ای معین محدود سازد. دانشجویی که به مطالعه در باره تحویلی نگری علاقه مند بود، برای اخذ پایان نامه به رایزنی پرداخت. پس از آنکه مطمئن شدم او تصویری روشن و قابل اعتماد به موضوع دارد و مسئله خاصی را نیز در این باب در نظر گرفته است، از او پرسیدم: تحویلی نگری را در کدام حوزه معرفتی می خواهید مطالعه کنید؟ پاسخ داد: در دین پژوهی. به او گفتم: در کدام نظام دین پژوهی؟ آیا تحویلی نگری را در دین پژوهی های نوین مطالعه می کنید یا در مطالعات سنتی دینی؟ از این طریق، وی به دامنه مشخص تری از تحقیق رسید: «زمینه های تحویلی نگری در روان شناسی دین نزد روان کاوان»؛ اما همچنان می توان از دو حیث به محدود کردن اندیشید: کدام روان کاو؟ کدام زمینه یا متغیر مؤثر در تحویل نگری؟

ص: 118

تمرین

موضوع های زیر را از حیث دامنه تحقیق نقد و پاسخ خود را با آنچه در پیوست فصل سوم آمده است، مقایسه کنید:

1. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان؛

2. تاریخ تمدن اسلامی؛

3. پیوند تاریخ و حدیث.

10. بودجه بندی زمان

* 10. بودجه بندی زمان (1)

زمان، سرمایه محقق و استفاده بهینه از آن، از عوامل بهره وری پژوهش است. امروزه مدیریت زمان را مؤلفه ای از خود مدیریتی (2) می انگارند و آن را شرط لازم برای کارایی هر پروژه ای می دانند. بر این اساس، در طرح تحقیقاتی باید تقویم دقیق زمانی را برای اجرای مراحل مختلف فرایند تحقیق ترسیم و پیش بینی کنیم که هر یک از مراحل این فرایند در چه مدت قابل انجام است. بسیاری از دانشجویان، به دلیل آنکه بر اهمیت این عنصر وقوف ندارند یا مهارت لازم برای مدیریت زمان را به دست نیاورده اند، با بحران زمان مواجه شده، فرصت ها را از دست می دهند. در چنین وضعیتی، دانشجو با افزایش سنوات تحصیلی

ص: 119


1- time budgeting
2- self management

روبه رو و در برخی موارد از ادامه کار باز مانده و مجبور به ترک تحصیل می شود. همچنین، در موارد فراوانی به اهمال، فروگذاری دقت و از دادن کیفیت می گراید.

محقق باید بداند اگر چه ما نمی توانیم جلوی گذر زمان را بگیریم؛ اما می توانیم مانع اتلاف آن شویم. این جمله بسیار معروف از پیتر دراکه است که: «اگر نتوانید زمان خود را مدیریت کنید، هیچ چیز دیگر را نمی توانید مدیریت کنید. البته افراط و تفریط در مواجهه با زمان آسیب زا است؛ زیرا همان گونه که شتاب زدگی در کاری سبب کاهش دقت، از دست رفتن اطلاعات لازم و خطاپذیری در تحلیل و پردازش اطلاعات می شود، اتلاف زمان و تأخیر بی دلیل نیز بهره وری تحقیق را کاهش میدهد. زمان محقق، از بزرگ ترین منابع و سرمایه های او است و اسراف در آن زیان بارترین رفتار ارتباطی فرد با خودش است. باید این سخن حکیمانه را آویزه گوش کنیم که: «في التأخیر آفات.» به همین دلیل، مثل معروف عربی اهمیت خود را نشان می دهد: «زمان مانند شمشیر است، اگر آن را نبری، تو را خواهد برید.» (1) پس، این هشدار مولوی را نیز بگوش جان بسپاریم: هست را از نسیه خیزد نیستی.

ص: 120


1- «الوقت كالسيف؛ أن لم تقطعه قطعك»

توجه به فرایند بودن پژوهش اهمیت برنامه زمانی را بیشتر نشان می دهد. هر مرحله در فرایند تحقیق، از حیث موفقیت، در گرو مراحل پیشین است. بنابراین، مراحل بعدی تحقیق را نمی توان پیش از اتمام مراحل قبلی انجام داد. تنظیم برنامه دقیق زمانی و پایبندی به آن، از عوامل موفقیت پژوهش است. (جدول پنج)

جدول 5: نمونه ای از جدول بودجه بندی زمان

ردیف مراحل مختلف فرایند تحقیق زمان لازم

1 تشکیل پرونده علمی

10 درصد

2 یادداشت برداری

20 درصد

3 تحلیل یادداشتها

20 درصد

4 پیشنویس اولیه

20 درصد

5 نگارش نهایی (نگارش، امور تایپ و آماده سازی)

30 درصد

11. دو توصیه مهم

یک. پس از تکمیل طرح پژوهشی، آن را به یاری متخصص روش شناسی مطالعات دینی در حوزه تخصصی رشته خود ارزیابی کنید.

دو. به کمک متخصص اخلاق پژوهش، پایبندی خود به حقوق افراد را در فرایند پژوهش به ممیزی اخلاقی بسپارید.

ص: 121

پیوست

الف

اشاره

برای نمونه، یکی از تمرین های مربوط به عنوان طرح پژوهشی را تحلیل می کنیم. این تحلیل، از یکی از استادان روش شناسی در علوم اجتماعی اخذ شده است. پاسخ خود را با این تحلیل مقایسه کنید.

1. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان

این عنوان، فاقد محدودیت بوده و بسیار کلی است. افزون بر این، بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان، با چهار مشکل زیر مواجه است:

- مشخص نیست که مقطع آموزش در این موضوع کدام مقطع است؛ زیرا آموزش را می توان در مقاطع پیش دبستانی، دبستانی، راهنمایی، دبیرستان و عالی مطالعه کرد.

- مشخص نیست کدام زمینه یا بعد از آموزش در این موضوع مطمح نظر است؛ زیرا آموزش را می توان از دیدگاه های گوناگونی مطالعه کرد؛ از جمله: افت تحصیلی، ترک تحصیل، حجم، ابعاد و عوامل آنها، تجهیزات و لوازم کمک آموزشی و کاربرد آن، نسبت آموزندگان با مربیان و ویژگی های اساسی آنان نظير سن، جنس، میزان تحصیلات، سابقه خدمت و میزان فعالیت های علمی

- مشخص نیست که آموزش در کدام دوره ایران مورد توجه محقق

ص: 122

است؛ زیرا آموزش در هر برهه از تاریخ زمین وجود داشته است.

- مشخص نیست که منظور از جهان، کدام کشور یا کشورها است. (ساروخانی، ص 165)

2. تاریخ تمدن اسلامی

این عنوان هم کلی و بسیار گسترده بوده و دارای مشکلات زیر است:

- مشخص نیست کدام مقطع تاریخ تمدن اسلامی مورد نظر است.

- مشخص نیست که قصد دارد تاریخ تمدن را از دیدگاه کدام یک از مکاتب اسلامی (امامیه، شافعی و ...) مطالعه کند.

- مشخص نیست تاریخ تمدن اسلامی در کدام دوره مورد توجه است.

- معلوم نیست منظور از تمدن اسلامی تاریخ کدام کشور یا کشورهای اسلامی است.

- بیان نمی کند چه مسئله ای را در تاریخ تمدن اسلامی جست وجو می کند.

3. پیوند تاریخ و حدیث

چنین عنوانی مبهم است؛ زیرا بر حسب دستور روایی سنجی عنوان، که قبلا بحث شد، معلوم می شود افراد تفسیرهای مختلفی از آن می کنند. هر دو واژه تاریخ و حدیث به نحو مبهم به کار رفته است. آیا مراد از حدیث، حدیث مصطلح اهل سنت است یا شیعه؟ البته عنوان به نحو مبهم از مشکلی سخن می گوید؛ اما دقیقا مشیر به مسئله نیست.

ص: 123

از طریق تجزیه مشکل به ابعاد آن، مسائل زیر را می توان نشان داد:

1. تأثیر فهم تاریخی بر فهم حديث؛

2. تأثير فهم حدیث بر فهم تاریخی؛

3. تأثیر روش شناختی علم حدیث (روش اسناد روایی) بر تاریخ نگاری؛

4. تأثر اسنادی تاریخ نگاری آغازین در دوره اسلامی از حدیث.

ب

اهداف تبیین پیشینه تحقیق در الگوی طرح پایان نامه نویسی مرکز مدیریت حوزه علمیه قم:

- آشنایی بیشتر با موضوع و ارائه آن در یک چارچوب علمی؛

- جلوگیری از تکرار بدون دلیل تحقیقات گذشته؛

- آشنایی با کمبودها و نقص های تحقیقات گذشته؛

- آشنایی با منابع و مستندات تحقیق مورد نظر؛

- آشنایی با پایه گذاران و محققان برجسته در آن موضوع؛

- برقراری ارتباط منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقيق؛

- دست یابی به چارچوب نظری و یا تجربی برای حل مسئله تحقیق؛

- آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های قبلی و تعیین میزان موفقیت آن.

ص: 124

فصل چهارم : از پرونده علمی تا تحلیل اطلاعات (اجرای طرح پژوهشی)

1. طرح مسئله

گفتیم: تدوین و نگارش پایان نامه آخرین مرحله فرایند پژوهش است و آن بر دو مرحله اساسی طراحی طرح پژوهشی و اجرای آن مسبوق است. در فصل سوم در باره نخستین گام تحقیق سخن گفتیم. اینک باید دانست که چگونه می توان در چارچوب طرح تحقیق، فرایند پژوهش را آغاز کرد و به انجام رساند. انجام اثربخش فرایند تحقیق محتاج دانش، مهارت و توانایی محقق است. مراد از دانش، اطلاعات وسیع محقق در گستره ای است که پژوهش به آن متعلق است. تقدم آموزش کافی بر پژوهش، اصل مهمی است که باید بدان پایبند بود. کسی که می خواهد در

ص: 125

باره مسئله ای روان شناختی پایان نامه بنویسد، باید با برخورداری از آموزش کافی در گستره روان شناسی بتواند چارچوب نظری، روش ها، ابزارها، مقیاس ها و مبانی آن علم را بشناسد.

این امر، در تحقیقات حوزه دین پژوهی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا غالب مسائل علوم متعلق به این حوزه معرفتی، مسائل چند تباری اند و بسیاری از دانشجویان و طلاب علاقه منداند در چنین مسائلی به پژوهش بپردازند؛ به عنوان مثال، می خواهند در زمینه نسبت توکل به خدا و موفقیت شغلی پایان نامه بنویسند. باید توجه کرد که چنین مسئله ای ریشه در علوم مختلف دارد و محتاج مطالعات میان رشته ای است و بی خبری از رشته های مربوط، اثربخشی تحقیق را از میان می برد. بنابراین، موفقیت یک رساله در گرو دانش کافی محقق یا تیم تحقیق (دانشجو، استاد راهنما و استاد مشاور) به گستره تحقیق است.

علاوه بر دانش، برخورداری محقق از مهارت های منطقی و روش شناختی نیز شرط کامیابی در تدوین پایان نامه است. آشنایی با این مهارت ها و ممارست فراوان در به کار بستن آنها، توانایی محقق را به دنبال می آورد: توانایی به کار بستن ابزارها، مقیاس ها و روش های تحقیق.

بر این اساس، فصل حاضر به برخی مهارت های روشی از حیث هدایت پایان نامه می پردازد.

مهارت های روشی را می توان دو گونه دانست: مهارت های

ص: 126

سخت افزارانه و مهارت های نرم افزارانه. مراد از مهارت های نرم افزارانه، مهارت در اخذ روی آوردها و به کار گرفتن روش های مناسب تحقيق است. مهارت در اخذ روی آورد درون دینی، مهارت در به کارگیری روش مطالعات تطبیقی، تاریخی، تحلیلی، تجربی، پدیدار شناختی و میان رشته ای نمونه هایی از مهارت های روشی نرم افزارانه اند. در باب این گونه مهارت ها، در این مقام سخنی نخواهد آمد و دوستداران آشنایی با این مهارت را به این کتاب ها ارجاع میدهیم: روش های پژوهش در علوم اجتماعی، فرانکفورد ریچارد و نچمیاس دیوید (1381)؛ اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی (1383)؛ مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، علی دلاور (1384)؛ روش شناسی مطالعات دینی (تحریری نو، 1385)؛ روش تحقیق در علوم انسانی، جعفر نکونام (1386).

آنچه در این فصل به عنوان مهارت روشی در انجام فرایند تحقیق بحث می شود، مهارت های سخت افزارانه است؛ یعنی پاسخ به اینکه در تدوین پایان نامه چگونه می توان مأخذشناسی کرد و پرونده علمی تشکیل داد. چگونه می توان یادداشت برداری کرد و به تحلیل یادداشت ها اقدام نمود و این سخن در باب مطالعات کتابخانه ای است. در خصوص مهارت های سخت افزارانه جهت انجام مطالعات تجربی، روان شناسان، جامعه شناسان و متخصصان دیگر رشته های مرتبط آثار

ص: 127

فراوانی تدوین کرده اند. بنابراین، فصل حاضر به مسائل یاد شده در زمینه مهارت های سخت افزارانه در مطالعات کتابخانه ای پاسخ می دهد.

2. مهارت های سخت افزارانه در مطالعات کتابخانه ای

اشاره

فرایند تحقیق همچون فرایند تولید یک کالا است و آغاز آن، گردآوری داده ها (1) و آن گاه تبدیل داده ها به اطلاعات (2) و سیس پردازش اطلاعات برای تولید علم است. الفاظ یاد شده در اینجا با معانی خاصی به کار می رود. مراد از داده ها که در مطالعات کتابخانه ای ترجیحا می توان آن را یافته ها نامید، مواد اولیه خام هستند که محقق از طریق مطالعه منابع تحقیق به آنها دست می یابد. اگر این یافته ها شایستگی لازم برای ورود به فرایند تحقیق را داشته باشند؛ یعنی مرتبط با مسئله تحقیق، صادق، دقیق، واضح، مستند و ... باشند، به عنوان مواد اوليه شایسته تلقی شده و اطلاعات نامیده می شوند. (نک: فرامرز قراملکی، اصول و فنون پژوهش، ص 48) بنابراین، اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای سه گام عمده دارد: تشکیل پرونده علمی، یادداشت برداری از منابع، و سنجش و تحلیل یادداشت ها. (نمودار هفت)

ص: 128


1- data
2- information

تشکیل پرونده علمی

یادداشت برداری

پردازش یادداشت ها

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای

1-2. تشکیل پرونده علمی

مراد از تشکیل پرونده علمی، کتاب شناسی، اعتبارسنجی منابع و تهيه آنها است. تشکیل پرونده علمی نقش مؤثری در دست یابی بیشتر به اطلاعات، افزایش بهره وری زمان و تمرکز ذهنی دارد. به همین دلیل، ضروری است که بخش عمده ای از منابع تحقیق پیش از ورود به تحقیق، جمع آوری و در دسترس محقق باشد. کسانی که بدون تشکیل پرونده علمی تحقیق را آغاز می کنند و بر حسب نیاز به منابع، به جست و جو از آنها و مراجعه به کتابخانه ها می پردازند، هم وقت فراوانی را هزینه می کنند و هم ذهن خود را از تمرکز باز می دارند.

تشکیل پرونده علمی به دو صورت انجام می گیرد: دستی و دیجیتالی. شیوه دستی دقت بیشتری نسبت به شیوه دیجیتالی دارد؛ اما شیوه دوم، ده ها برابر بیشتر از شیوۀ اول در زمان صرفه جویی دارد. توصیه ما تشکیل پرونده علمی به شیوه دیجیتالی و تکمیل آن به شیوه دستی است. در شیوه دیجیتالی به جای مراجعه به کتابخانه ها و

ص: 129

کتاب های فیزیکی، به سایت ها و کتابخانه های الکترونیکی مراجعه می کنیم و با استفاده از پایگاه های اطلاع رسانی مرتبط با مسئله تحقيق به جست و جو و ذخیره مطالب می پردازیم.

تشکیل پرونده علمی، خود، از گام هایی مرکب است که باید به ترتیب طی شوند؛ از جمله: شناسایی، ارزیابی، نقد و اعتبارسنجی، تهیه و چینش تاریخی منابع. (نمودار هشت)

استقصای کامل

اعتبارسنجی دقیق

تهیه منابع

چینش تاریخی

نمودار 8: چهارگام تشکیل پرونده علمی

شناسایی منابع و مآخذ تحقيق نخستین گام است. در مطالعه کتابخانه ای، منابع مکتوب تنها مخزنی هستند که می توان یافته ها و اطلاعات مورد نیاز را از آنها تأمین کرد. منابع مکتوب را به شیوه های مختلف می توان به دست آورد. وقوف محقق به پیشینه تحقیق، آن گونه که در فصل پیشین ذکر شد، توانایی او را در این گام افزایش می دهد.

ص: 130

بسنده کردن به منابع در دسترس آسیب زا است. باید منابع و خطهای پژوهشی یعنی کتاب، اعم از چاپی و دست نویس، پایان نامه های تحصیلی و مقاله های علمی پژوهشی را در این خصوص جست و جو کرد. از طریق رایزنی با پیش کسوتان و محققان و نیز جست و جو در سایت ها با کتاب شناسی ها و نمایه ها می توان به فهرستی غنی دست یافت. در این مقام از هرگونه طبقه بندی و اولویت بندی بپرهیزید تا ذهن دچار لکنت و سوی گیری نشود. در تهیه فهرست منابع باید با گرایش حداکثری، هر گونه منبعی که به ظاهر مرتبط با رساله است، فهرست شود.

دومین گام در تشکیل پرونده علمی، سنجش و پالایش منابعی است که در گام نخست به دست آمد. فهرست تهیه شده را باید از حيث اعتبار منابع و ارتباط آنها با مسئله تحقیق ارزیابی کرد. مسئله سنجش و گزینش منابع، به ویژه در عصر انفجار اطلاعات اهمیت فراوانی در بهره وری زمان و اثربخشی تحقیق دارد. یک محقق چیره دست می داند که کدام منابع را نباید بخواند. مروری بر پایان نامه ها در مراکز مختلف مطالعات دینی و رشته های الهيات، کارنامه مطلوبی را از این حیث نشان نمی دهد. استناد به منابع غیر اصیل و نامعتبر، تلاش محقق را بی ثمر کرده و جهد او را بی توفیق می گذارد.

ص: 131

آوردن منابع نامعتبر، علاوه بر بی اطلاعی محقق، دو عامل غیر اخلاقی نیز دارد: گرایش به نشان دادن منابع فراوان، که آن را لشکر کشی مآخذ می نامم، و اعتماد به دیگران و منابع آنها را به منزله منابع تحقیق قلمداد کردن.

ملاک اعتبار منابع، مسئله و فرضیه تحقیق است. هر منبعی که در گشودن مسئله تحقیق کارایی (1) بیشتری داشته باشد، معتبر است. دقت، صحت، قدمت، به روز بودن، اصالت و اموری از این قبیل، به کارایی برمی گردند. هر اندازه در طرح تحقیقاتی (فصل پیشین)، مسائل و فرضیه های تحقیق به دقت صورت بندی شوند، اعتبارسنجی منابع در این گام دقیق تر خواهد بود. بازشناسی منابع غیر دقیق، کتاب ها و مقاله های غیر استاندارد از آثار پژوهشی معتبر مهم ترین هنر محقق است. آموزش کافی محقق و رایزنی با پیشکسوتان و منتقدان در این مقام سودمند است. صرف اعتماد به نویسنده در مواضعی می تواند رهزنی کند. بنابر این، باید منابع را به نحو تفصیلی نقد و سنجش کرد.

در سومین گام به تهیه منابع معتبر می پردازیم. آنچه در این مقام اهمیت دارد، در دسترس بودن این منابع بدون کمترین هزینه زمانی است. شکل منابع جمع آوری شده از حیث اینکه خود کتاب یا تصویر آن و یا CD و ... باشد، اهمیت موضوعی ندارد. اگر در این مقام به تصویری از

ص: 132


1- efficiency

منابع بسنده می کنید، حتما مشخصات کامل کتاب شناسی را در برگ اول آن ذکر کرده یا تصویر صفحه اول کتاب (شناسنامه) را ضمیمه تصویر نمایید و در استفاده از سی دی ها، سایت ها و نرم افزارها، انطباق مشخصات کتاب شناسی را با کتاب های فیزیکی احراز کنید.

گام چهارم در تشکیل پرونده علمی، چینش تاریخی منابع است. مراد از چینش تاریخی، مرتب ساختن آنها از حیث ترتیب زمانی از گذشته به آینده است. مطالعه تاریخی، شناخت سلف (گذشته) در پر تو خلف (آینده) است. ذهن ما در مطالعه تاریخی یک مسئله و فهم تطور آرا از سلف به خلف، خلاقیت خود را باز می یابد. چینش تاریخی منابع می تواند تطور آرا، تکامل نظریه ها، اخذها، وام داری ها، ترمیم ها و بازسازی ها را در حوزه مورد مطالعه نشان دهد. بنابر این، وقتی می خواهید برای پایان نامه به مطالعه منابع و یادداشت برداری بپردازید، سعی کنید ابتدا از قدیمی ترین منبع شروع کنید، آنگاه از سلف به خلف، به ترتیب به مطالعه منابع متأخر و معاصر بپردازید.

فرض کنید که محققی می خواهد در باب الگوی علم شناسی اصولیان به بحث بپردازد؛ غالب اصولیان در آغاز مباحث خود به این مسئله پرداخته اند. مهم آن است که محقق، منابع قابل اعتماد در حوزه علم اصول را با چینش تاریخی پیش روی خود داشته باشد تا بتواند نحوه طرح این مسئله، پاسخ های ارائه شده، نقد آن پاسخ ها،

ص: 133

بازسازی ها و تکامل آرا را در آیینه مطالعه پیشینیان در پرتو پسینیان، تمام نما رؤیت کند. در پرتو چنین مطالعه ای از طرفی رخنه ها، مواضع قوت و ضعف، ابهام ها و معضلات، رو می شوند و از طرف دیگر، خلاقیت ذهن در تحلیل مسئله و یافتن پاسخی شایسته تر و بالاخره نظریه پردازی، بارورتر می شود. شناخت دیدگاه متأخران در سده اخیر، در مسئله یادشده، در گرو فهم دیدگاه آخوند خراسانی صاحب کفای الاصول و فهم انقلاب تاریخی وی در مسئله (تبدیل ستون خيمه علم از موضوع به غایت در گرو نقد و بررسی آثار پیشینیان است. روزگاری در آموزش علم اصول، مانند بسیاری از علوم، ترتیب تاریخی حفظ می شد؛ (معالم آنگاه قوانین، آن گاه فصول، آنگاه رسایل شیخ انصاری، آن گاه کفایة) ولی امروزه آموزش برخلاف ترتیب تاریخی رواج یافته است.

2-2. یادداشت برداری

مباحثی که در منابع موجود در پرونده علمی به میان آمده اند، یافته ها یا داده ها هستند. آنها در واقع مواد خام اند و شما باید از میان آنها مواد اوليه شایسته تحقیق را اخذ کنید. به همین دلیل، پس از تشکیل پرونده علمی، نوبت به گردآوری اطلاعات می رسد. در این مقام، از میان ابزارهای نرم افزارانه، فنون تبدیل یافته (داده) به اطلاعات بیشتر مورد استفاده است. آنچه در اینجا بدان توجه شده، ابزارهای سخت افزارانه و مهم ترین ابزارها

ص: 134

در این مقام، استفاده از شیوه های یادداشت برداری است. این شیوه ها، بسیار متنوع و شخص وابسته اند؛ زیرا هر کسی بر حسب سلیقه خود شیوهای اخذ می کند و به همین دلیل، از افراط و تفریط نیز مصون نمی ماند. گاهی یادداشت برداری به صورت سرگرمی خاص یا تبدیل کتابخانه ای بزرگ به یادداشت خانه ای کوچک می شود. بنابراین، در مقام یادداشت برداری توجه به هدف مطالعه بسیار مهم است.

توجه کنیم که هدف از یادداشت برداری در این مقام صرفا تدوین پایان نامه است؛ نه ارائه خدمات پژوهشی برای محققان و مؤسسه ها. شیوه یادداشت برداری نقش مهمی در کارایی تدوین پایان نامه دارد. بنابراین، باید از شایستگی آن مطمئن بود. شاخص های زیر می توانند شایسته بودن شیوۂ یادداشت برداری را نشان دهند:

یک. کاهش زمان: هر شیوه ای که زمان کمتری را در گردآوری اطلاعات و پردازش آنها هزینه کند، شایسته تر است.

دو. افزایش تمرکز ذهن محقق: هر شیوه ای که موجب تشویش ذهن و پراکندگی خاطر شود، ناشایست است. باید شیوه ای اخذ کنیم که تمرکز ذهنی را افزایش دهد. خلاقیت، باروری و بارش فکری، فرزندان چنین تمرکزی هستند.

سه. مسئله محوری: شیوه یادداشت برداری مسئله محورانه نسبت به شیوه موضوع محورانه شایسته تر است. در تدوین رساله بر خلاف

ص: 135

تدوین مقاله ای با هدف اطلاع رسانی، مسئله محور بودن شیوه یادداشت برداری، کارایی تحقیق را به شدت افزایش می دهد.

چهار. ترتیب تاریخی: یادداشت برداری با ترتیب تاریخی مؤثرتر از سلیقه های دیگر است. مراد این است که اگر یادداشت های شما از منابع به ترتیب تاریخی از گذشته به آینده مرتب شود، در مقام تحلیل یادداشت ها اثربخش تر خواهد بود.

جدول 6: ویژگی های یادداشت برداری شایسته

1 زمان بری کمتر

2 تمرکز ذهنی بیشتر

3 مسئله محوری

4 ترتیب تاریخی اطلاعات

بر این اساس، نمی توان استاندارد معینی برای یادداشت برداری وضع و ارائه کرد و به ناچار باید این امر را به سلیقه ها واگذاشت. در اینجا فقط به گزارشی از سلیقه نگارنده بسنده می کنیم: در این شیوه ابتدا مسئله تحقیق به تعداد معینی از مسائل تجزیه می شود. تعداد

ص: 136

مسائل به علاوه دو برگ (2+P) كاغذ در دفتر کلاسور تهیه می شود. بنابراین، اگر پایان نامه ای سه زیر مسئله داشته باشد، دفتری در اختیار داریم که حاوی پنج برگ است. برگ اول، محل نوشتن مشخصات کتاب شناختی منابع و برگ های دوم، سوم و چهارم برای یادداشت اطلاعات مربوط به زیر مسئله های اول، دوم و سوم است. برگ پنجم به نام کشکول، سبدی برای شکار مباحث مهم دیگر است.

وقتی چنین دفتری در اختیار داریم، منابع را به ترتیب تاریخی مطالعه می کنیم و هر مأخذي را که به دست می گیریم، ابتدا مشخصات کامل و دقیق کتاب شناسی آن را در برگ اول می آوریم و آن گاه به مطالعه مطالب آن می پردازیم. این مطالب، سه حالت دارند: یا هیچ گونه ارتباطی به هیچ کدام از مسائل تحقیق ندارند که از یادداشت برداری آنها خودداری می کنیم، یا مباحث ارتباط مستقیم و وثيق با یکی از مسائل دارند که در این صورت، هر مبحث را در برگ مربوط به همان مسئله می آوریم و یا اگر چه مباحث آن کتاب، ارتباط مستقیم با مسائل ندارند؛ اما از طرف دیگر، کاملا بی ربط به تحقیق هم نیستند. چنین مباحثی را در کشکول قرار می دهیم. کشکول نقش مهمی در پردازش اطلاعات دارد.

در مقام یادداشت برداری شیوه اختصارنویسی را اخذ می کنیم؛ یعنی مطالب را با بیانی موجز یادداشت برداری کرده و بعد از اتمام

ص: 137

یادداشت، نام منبع، جلد و صفحه را به صورتی بسیار مختصر ذکر می کنیم. حد اختصار، عدم اختلال در گزارش است؛ یعنی اصل در یادداشت برداری، اختصار است؛ اما تا حدی که سبب مبهم بودن یادداشت ها نشود. در مواضعی که عین عبارت موضوعیت دارد، می توان عین بیان نویسنده را گزارش کرد.

اگر یادداشت برداری ادامه یابد و به فرض، اطلاعات دویست منبع مهم یادداشت شوند، ممکن است برگ های هر یک از زیر مسئله ها، پیوست هایی را با خود داشته باشند؛ اما هر چه هست در برگ دو و پیوست های آن به عنوان مثال، همه مباحث دویست منبع که مرتبط با زیر مسئله اول هستند، یک جا و با ترتیبی تاریخی در دسترس چشم و ذهن ما قرار می گیرد و ما می توانیم با تمرکز بر آن، در نوبت بعدی به پردازش اطلاعات مبادرت کنیم.

نمونه: برای نشان دادن مثال عینی از این سبک، فرض کنید در باب چیستی علم کلام مشغول تحقیق برای پایان نامه خود هستید و چیستی علم کلام را به مسائل جزئی تر تجزیه کرده اید. یکی از آن مسائل، جست و جو از دیدگاه دانشمندان مسلمان در باره چیستی علم کلام است. برگ دو را که متضمن یادداشت های این محقق از منابع مربوط است، مطالعه کنید. چه نکاتی را در این شیوه یادداشت برداری می توان مورد تأمل قرار داد؟

ص: 138

برگ 2 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- صناعتی که انسان به وسیله آن می تواند به اثبات آرا و افعال معینی بپردازد که واضع ملت [شارع مقدس به آنها تصریح کرده است و نیز به وسیله آن می تواند دیدگاه های مخالف آرا و افعال یاد شده را باطل نماید. (فارابی، حصاء، 124)

- رد کردن مخالفان از طریق کلام خدا و حدیث پیامبر و امامان و یا از طریق تحلیل معانی گفته های ایشان. (شیخ صدوق، اعتقادات، 45)

- دانشی که از طریق استدلال، برهان و جدال به طرد باطل می پردازد. (شيخ مفید، تصحيح الاعتقادات، 26-27)

- دانش کلام، تأمل و تفکر در اصول دین است که بحث و نظر در آن بر محور عقل محض در نیکو یا قبیح دانستن، محال یا ممکن انگاشتن، لازم یا محتمل دانستن، قادر و عادل یا ظالم خواندن و بالاخره توحید دور می زند. اندیشه و تأمل در این علم گاه تأمل در نکته ای دقیق است که به تنهایی عقل به آن حکم می کند و گاه در حقیقتی دور از دسترس است که در خصوص آن به کتاب خدا پناه برده می شود. (ابوحیان توحیدی، ثمرات العلوم، 192-193)

- دانشی که در آن از ذات خداوند متعال و صفاتش و مبدأ و معاد بر طبق قانون شرع بحث می شود. (شیخ طوسی، شرح عبارات مصطلح نزد متکلمان، 237)

ص: 139

- كلام علم کلی است و بقیه علوم دینی مانند فقه، اصول، تفسیر و حدیث علوم جزئی هستند. معنای کلی بودن علم کلام این است که به اعم الاشيا یعنی وجود [موجود بماهو موجود می پردازد. (غزالی، المستصفی، 5 و 6)

برگ 2، پیوست 1 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- صناعت علمی که به وسیله آن می توان دیدگاهی یقینی در علم به آفرینش و آفریدگار و آنچه بر آنها جایز است و آنچه بر آنها جایز نیست، به دست آورد. (ابن صاعه بریدی آبی، حدود و حقایق، 228)

- دانشی که از احوال صانع، یعنی صفات ثبوتی و سلبی و افعال صانع - اعم از آنچه در این دنیا است، مانند حدوث عالم، و آنچه به آخرت متعلق است، مانند حشر - و احکام مربوط به افعال صانع، بر طبق قانون اسلام بحث می کند. (الفرق بين نوعی علم الالهي و الكلام)

- علمی که از احوال واجب و ممکنات در مبدأ و معاد بر طبق قانون اسلام سخن می گوید. (سمر قندی، الصحائف)

- هر آنچه از تعالیم دینی را که به دلایل عقلی اثبات توان کرد، علم اصول دین نامیده می شود و [ تعالیم دینی که موضوع کلام است] بر چهار قسم است:

یک. معرفت ذات آفریدگار؛

دو. معرفت صفات جلال و اکرام او؛

ص: 140

سه. معرفت افعال و احوال او و دقایق مصنوعات و دقايق مبدعات؛

چهار. معرفت نبوت و رسالت و حکمت او. (قطب الدین شیرازی، درة التاج، 86-85 )

- علمی است که به بحث از معاد و متعلقات آن مانند بهشت، دوزخ می پردازد طبق قانون قرآن (اصفهانی، شرح قديم تجرید، 1)

- علمی که با آن می توان عقاید دینی را از طریق اقامه دلیل و رد شبهات اثبات کرد. (ایجی، المواقف، 5)

- علم به عقاید دینی از طریق ادلة يقينی. (تفتازانی، المقاصد، 163)

برگ 2، پیوست 2 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- علمی که شامل اثبات عقاید ایمانی به وسیله ادله عقلی و رد بدعت آوران گمراه از عقاید مذهب سلف و اهل سنت است. (ابن خلدون، مقدمه، 405)

- کلامی که تحصیل آن بر همه متکلمان واجب است، علمی است که بر تصحیح عقاید دینی و اقامه برهان بر آنها مشتمل است. همان گونه که در تألیفات بزرگان پیشین آمده است، بزرگانی که هدفشان رساندن مقاصد دینی به فهم و درک طالبان علم است. (ابن ابی جمهور احسایی، التحفة الكلامیه)

- شایسته تر آن است که گفته شود: كلام صناعت نظری است که با آن می توان عقاید دینی را اثبات کرد. (لاهیجی، شوارق الالهام، 5)

ص: 141

- مقصود اصلی از علم کلام حفظ عقاید اصلی و ارکان اولی شریعت است. (آشتیانی، اساس التوحید، 19)

- علم کلام اسلامی: علمی است که در باره اصول دین اسلام بحث می کند به این نحو که چه چیزی از اصول دین است و چگونه و با چه دلیلی اثبات می شود و جواب شکوک و شبهاتی که در مورد آن وارد می شود، چیست؟ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، 58-62)

مأخذ: فرامرز قراملکی، هندسه معرفتی کلام جدید، ص 26-34

تمرین

یادداشت ها و فیش هایی را که در چیستی کلام نزد دانشمندان مسلمان در این چند صفحه آمده است، مطالعه کنید. در این شیوه یادداشت برداری چه ویژگی هایی می بینید؟ مواضع قوت و ضعف در این شیوه چیست؟ اگر این شیوه با سبک شما یکسان نیست، کدامیک شایسته تر است؟ چرا؟ با مطالعه مباحث بعد پاسخ خودتان را ارزیابی کنید.

ص: 142

3-2. پردازش اطلاعات

مرحله فرجامین در اجرای فرایند تحقیق، تجزیه، تحلیل و پردازش اطلاعات است. آنچه یک رساله منجر به تولید علم و نظریه پردازی را از یک پایان نامه ترکیبی و تألیفی صرف متمایز می سازد، پردازش اطلاعات است. محقق در این مرحله، اطلاعات به دست آمده را به عنوان مواد اولیه شایسته به کار می گیرد تا از طریق آنها به اطلاعات نو دست یابد و در مقیاس تاریخ گستره به نوآوری برسد. در پایان نامه کارشناسی ارشد و سطح سه، غالبا اطلاعات سامان می یابند؛ اما در رساله دکتری و سطح چهار، با پردازش اطلاعات به تولید علم دست می یابیم.

پایان نامه و رساله صرفا گردآوری اطلاعات نیست. دانشجو باید در تحقیق پایان تحصیلات تکمیلی خود را نشان دهد. داوران، به حق، انتظار دارند علاوه بر «قال» با «أقول» نیز روبه رو شوند. حضور علمی دانشجو در پایان نامه از طریق پردازش اطلاعات تحقق پیدا می کند. پردازش اطلاعات نیز محتاج دو گونه ابزار سخت افزارانه و نرم افزارانه است. مطالعه تطبیقی با همه فنونی که دارد، همچنین مطالعه تحلیلی، اعم از تحلیل مفهومی، تحلیل گزاره ای و تحلیل سیستمی و سایر روش ها و روی آوردها، ابزار نرم افزارانه در مقام تحلیل و پردازش اطلاعات است. باید برای تفصیل سخن در این مقام به منابع روش شناسی در حوزه علوم مربوط مراجعه کرد. در مباحث پیشین به

ص: 143

اهم این منابع اشاره شد. آنچه در اینجا قابل بیان است، اشاره به چند توصیه سخت افزارانه است:

شیوه شما در یادداشت برداری، نقش مهمی در اثربخشی پردازش اطلاعات دارد. شیوه درست، نقش بسیار مؤثری در سهولت، صرفه جویی در زمان و باروری در مقام پردازش اطلاعات دارد. پردازش اطلاعات را باید بر حسب واحدهای تحقیق انجام داد. یعنی تمام پایان نامه را به تعدادی از واحدها یا عناصر تجزیه کرد و پردازش اطلاعات را در هر یک از واحدها به طور مستقل انجام داد. بهترین ملاک برای واحتحقیق، مسئله یا زیر مسئله است. در بحث از شیوه یادداشت برداری گفتیم که یادداشتها را ذیل هر زیر مسئله بیاورید. پردازش اطلاعات نیز می تواند بر حسب واحد زیر مسئله انجام شود. یادداشت های هر زیر مسئله را باید مستقل تحلیل و پردازش کرد.

بر حسب شیوه ای که بیان شد، سه مرحله عمده در این مقام توصیه می شود. به عبارتی، پردازش اطلاعات و یادداشت ها را می توان در سه گام انجام داد: تدبر در یادداشت ها، نوشتن تحلیل ذهنی خود و بازنویسی آن. (نمودار نه)

تدبر در یادداشت ها

یادداشت کردن تحلیل ذهنی

بازنویسی، اصلاح و تکمیل یادداشت ها

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات

ص: 144

مرحله نخست: تدبر در یادداشت ها: یادداشت های شما به طور مسئله محور متضمن مباحث مختلف در منابع، با ترتیب تاریخی است. کافی است برگ های یادداشت مربوط به یک مسئله را همراه با برگ کشکول پیش روی خود قرار دهید. آن گاه با تمرکز بر یادداشت ها به مقایسه دقیق خلف با سلف بپردازید و بکوشید یادداشت های مربوط به منابع پیشین را از طریق پسینیان تحلیل کنید. هرگونه تفاوت، تشابه، اخذ، اقتباس، ترمیم، بازسازی، نقض و نوآوری را شکار کنید. این مقام، جای تأمل، درنگ و تدبر است. از هر گونه شتاب زدگی باید پرهیز کرد. تدبر شما در این یادداشت ها، موجب آن می شود که ذهن، سفیدی ها را بخواند، ناگفته ها و نانوشته ها را ببیند و ارتباط و تطور مباحث را درک کند. در مفید ترین ساعات کاری و در مناسب ترین شرایط محیطی به تأمل در یادداشت ها بپردازید.

مرحله دوم: نوشتن تحلیل های ذهنی: تحلیل ذهنی به سرعت ظهور می کند و با شتاب سپری می شود. کتابت دامی است که این کبوتر گریزپای را نگه می دارد. هر آنچه را که به شکار ذهن شما می آید، به سرعت در برگ جداگانه ای یادداشت بردارید. آنچه در این مقام مهم است، یادداشت کردن تمام نکاتی است که به ذهن می آید. هیچ چیز نباید از قلم بیفتد. باید سرعت قلم خود را با شتاب ذهن هماهنگ سازید. دغدغه صحت و سقم، دقت و عدم دقت و حتی نگارش را نداشته باشید. از توجه به هر آنچه موجب لكنت ذهن

ص: 145

می شود، صرف نظر کنید. در مرحله سوم مجال هرگونه اصلاح و تکمیل یادداشت ها وجود دارد. به همین دلیل توصیه می کنیم این بخش از تحقیق را در شاداب ترین اوقات خود انجام دهید. آنان که در آغاز راه تحقیق اند، پردازش اطلاعات را می توانند به همراهی یک استاد یا پیش کسوت انجام دهند.

مرحله سوم: بازنویسی: پس از آنکه پردازش اطلاعات را به سبک یاد شده در خصوص همه زیر مسئله ها انجام دادید، آن گاه پرونده مسئله نخست را در باره جدا کنید و پیش روی خود قرار دهید. در این پرونده یادداشت های مربوط به مسئله اول، برگ مربوط به تجزیه و تحلیل شما و نیز برگ کشکول قرار دارد. اینک برگ تحلیل اطلاعات را محور قرار دهید و آن را اصلاح، بازنویسی، تکمیل و تدقیق کنید. در این مقام، باید با دقت تمام به صحت نقل قولها، دقت برداشت از نقل قول ها و صحت و سقم عبارتی پرداخت. در مواضعی که نیاز باشد، نقل قول ها را دو باره فراتر از یادداشت ها، از منابع مربوط خود بازبینی کرده، با مجالی فراخ به آن بپردازید.

در این مقام، مراجعه به منابع، مقایسه، رایزنی و گفت و گو آسیبی به تمرکز ذهنی نمی زند و لکنت ذهنی نمی آورد. حاصل بازنویسی و بازسازی برگ پردازش اطلاعات مربوط به مسئله نخست، در واقع پیشنویس فصل نخست پایان نامه شما است که در مرحله تدوین

ص: 146

پایان نامه مبنا و اساس قرار می گیرد.

چنین فرایندی را در خصوص دیگر مسائل تحقیق نیز به همین شیوه باید انجام داد؛ به گونه ای که حاصل کار، تهیه پیشنویس هر یک از فصول پایان نامه خواهد بود. هر چه در این مقام دقت شود، مراحل تدوین پایان نامه دقیق تر انجام خواهد گرفت.

تمرین

برگ شماره دو را که در بحث یادداشت برداری به عنوان نمونه ای از یادداشت برداری در آرای دانشمندان مسلمان در تعریف علم کلام ارائه شد، مطالعه و سه مرحله پردازش یادداشت ها را در آن تمرین کنید. با تدبر در آن، مشابهت، تفاوت، اخذ، اقتباس و امثال آن را کشف کنید و تحلیل خود را بنویسید. با مقایسه نوشته خود با آنچه در فصل های سوم تا هفتم کتاب هندسه معرفتی کلام جدید آمده است، کیفیت پردازش اطلاعات را ارزیابی کنید.

ص: 147

ص: 148

فصل پنجم : نگارش پایان نامه و رساله

1. طرح مسئله

نتایج مطالعات چندین ماهه و در مواردی چند ساله دانشجو و گروه هدایت کننده وی، به شکل پایان نامه یا رساله ارائه می شود. پایان نامه به منزله یک سند دانشگاهی، هم ملاک ارزیابی تلاش دانشجو است و هم به منزله یک منبع قابل مراجعه محققان است. وضعیت تدوین پایان نامه، بیش و کم با وضعیت بسته بندی کالای صنعتی و کشاورزی قابل قیاس است؛ زیرا همان گونه که علاوه بر تولید با کیفیت کالا، بسته بندی با کیفیت و مطابق استاندارد آنها اهمیت فراوانی در کسب سهم بیشتر از بازار دارد، تدوین مهذب و مطابق با شاخص های علمی نقش مهمی در تأثیر پایان نامه در توسعه دانش

ص: 149

دارد. محتوای علمی غنی را باید با شکل مناسب همراه ساخت.

بر این اساس، باید از استانداردهای تدوین پایان نامه پرسید. رساله دارای چه ساختاری است؟ آن را چگونه آغاز می کنند و فصول آن را چگونه سامان می دهند؟ آغاز و پایان هر یک از فصل ها چه قاعده ای دارد؟ روش ارجاع به مآخذ با چه ضوابطی انجام می گیرد؟ عنوان رساله و عناوین هر یک از فصول و عنوان های فرعی چه مشخصاتی دارند؟ پیشگفتار و مقدمه شامل چه مباحثی است؟ چکیده رساله به لحاظ کمیت و کیفیت چه شاخصی دارد؟

2. ساختار پایان نامه و رساله

اشاره

پایان نامه های کارشناسی ارشد و سطح سه و نیز رساله های دکترا و سطح چهار بیش و کم ساختار واحدی دارند. هر رساله ای از سه بخش مجزا سامان می یابد: بخش مقدماتی، متن اصلی و بخش پیوست. بخش مقدماتی شامل صفحات بسم الله الرحمن الرحيم، عنوان فارسی، تقدیم، سپاس گزاری، چکیده و فهرست ها است.

غالب دانشگاه ها در بخش متن اصلی، ساختار سه جزئی را پیشنهاد می کنند. در بیان محتوای این سه جزء اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال دانشگاه اراک آن را شامل سه فصل به شرح زیر می داند: فصل اول: مقدمه و مروری بر تحقیقات گذشته، فصل دوم: روش

ص: 150

تحقیق و نتایج، فصل سوم: بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها. دانشگاه صنعتی اصفهان آن را به صورت زیر پیشنهاد کرده است: فصل اول: مقدمه شامل تاریخچه کارهای انجام شده، ارتباط موضوع تحقیق با کارهای قبلی و اهمیت موضوع و هدف آن. فصل های دوم به بعد شامل موضوعات و مفاهیم علمی مرتبط با موضوع تحقیق، روش های انجام کار، نتایج به دست آمده و تجزیه و تحلیل آنها، و فصل آخر (نتیجه) شامل جمع بندی نتایج، ارزیابی روش و یا کار انجام شده و ارائه پیشنهادها. بخش پایانی شامل پیوست ها، کتاب شناسی، چکیده انگلیسی و عنوان انگلیسی می شود.

دیگر دانشگاهها و مراکز علمی حوزوی نیز پیشنهادهای گوناگون دارند. اگر چه پایبندی به این ساختارها در غالب مراکز علمی به صورت الزام و مقررات در آمده است؛ اما نباید تأكيد حصر گرایانه به ساختار خاص مانع خلاقیت دانشجو باشد. به علاوه الزام همه رشته ها به یک سبک و ساختار واحد و توجه نکردن به اقتضای خاص رشته ها می تواند مانع رشد و تولید علم در برخی گستره ها باشد. علاوه بر تفاوت رشته ها باید به تمایز گونه پژوهش هم توجه کرد. امروزه بر تصحیح میراث مکتوب در پایان نامه و رساله، به حق، تأكید می شود. چنین رساله ای ساختار متمایزی دارد.

ص: 151

با توجه به شرایط خاص در مطالعات دینی، ساختار زیر برای پایان نامه ها و رساله های پژوهشی [غير از تصحیح پیشنهاد می شود:

1. عنوان فارسی

2. چکیده

3. فهرستها

4. پیشگفتار

5. مقدمه

6. متن اصلی شامل فصل های مختلف از فصل اول تا آخر

7. نتیجه

8 پیوستها

9. کتاب شناسی (منابع و مآخذ)

10. چکیده انگلیسی

11. عنوان انگلیسی

پایان نامه و رساله یک سند رسمی است، باید ساختار یکنواخت، منسجم و استانداردی داشته باشد؛ به گونه ای که هر عنصر می باید در مکان مناسب ساختار بیاید و هیچ مبحثی تکرار نشود. ارتباط منطقی تمام مباحث در ساختار رساله باید نمایان باشد و هیچ مبحثی مهمان ناخوانده نباشد.

آنچه بیان شد، ساختار پایان نامه پژوهشی صرف است. پایان نامه و رساله ای که موضوع آن تصحيح دست نویس های رساله ای از میراث

ص: 152

مکتوب است، ساختار دیگری دارد. ساختار زیر برای چنین پایان نامه هایی پیشنهاد می شود:

1. عنوان

2. فهرست ها

3. پیشگفتار

4. مقدمه

5. مقدمه

6. متن رساله مورد تصحیح

7. تعليقات مصحح

8. کتاب شناسی

9. معرفی کوتاه متن و روش تصحیح به زبان انگلیسی

10. چکیده انگلیسی

11. عنوان انگلیسی

1-2. عنوان

عنوان پایان نامه دقیقا همان است که در طرح پژوهشی پیشنهادی به تصویب مرجع تصویب کننده رسیده است؛ مگر آنکه از طریق فرایند پیشبینی شده در مقررات آموزشی، تغییر یابد. در فصل سوم و در مقام بیان مهارت طراحی طرح پژوهشی به بحث از اهمیت و نقش عنوان و شاخص های عنوان سازی اشاره کردیم و به همین دلیل، از تکرار بحث

ص: 153

خودداری می کنیم. عنوان در پایان نامه ها و رساله های معطوف به تصحیح باید به عنوان رساله مورد تصحيح منطبق باشد. ممکن است رسالهای نام مشهور اما نادرست پیدا کند؛ مانند سیوطی که نام شارح الفية ابن مالک به تدریج به جای عنوان شرح نشسته و معروف شده است. در چنین مواضعی، دانشجو باید به کمک استادان راهنما و مشاور به دقیق بودن عنوان رساله مورد تصحیح وقوف یابد. نگارنده، بخش منطق کتاب الملخص شامل سه بخش منطق، طبیعیات و الهيات] را تصحیح و به نام منطق الملخص منتشر کرده بودم؛ اما مرحوم استاد نورانی، به حق، یادآور شدند که عنوان را باید الملخص، قسم المنطق می نهادم.

2-2. چکیده

اشاره

* 2-2. چکیده (1)

غالب دانشجویان و طلاب، به دلیل عدم وقوف بر اهمیت و نقش چکیده، از تدوین دقیق آن باز می مانند. چکیده دو نقش عمده دارد:

اولا. جست و جوی الکترونیکی را در شبکه های اطلاعاتی ممکن می سازد. از آنجا که آوردن همه پایان نامه یا مقاله در سایت امکان پذیر یا مطلوب نیست، محقق از طریق ارائه چکیده، دست یابی به خلاصه پایان نامه را ممکن می سازد. پژوهش، هویت جمعی دارد و هر پژوهشی نقطه ای در تاریخ علم است. بنابر این، رساله همان گونه که از پیشینیان

ص: 154


1- abstract

متأثر است، باید برای پسینیان نیز مؤثر باشد. از این رو، اولین سطح ارتباط محققان با تحقیقات پایان نامه، دست یابی به چکیده آن است.

ثانيا. با توجه به عصر انفجار اطلاعات و فراوانی تحقیقات عرضه شده، صرفه جویی در وقت خواننده اصلی اخلاقی در حرفه پژوهش است. امروزه، روزگاری نیست که با حیلت های گوناگون و احيانا ادعاهای گزاف آمیز، رغبت افراد را به خواندن پایان نامه برانگیخت؛ بلکه، برعکس، باید با نشان دادن چکیده پایان نامه به خواننده کمک کرد که در خصوص تخصيص وقت برای مطالعه همه پایان نامه تصمیم بگیرد.

توجه به این دو نقش، نشان می دهد که مراد از چکیده در اینجا، چکیده تمام نما است. بنابر این، چکیده باید به گونه ای تدوین شود که همه رساله را اعم از مسئله، فرضیه، ادله و شواهد، روش، نقد فرضیه های رقیب و نتایج تحقیق نشان دهد. ادبیات چکیده هیچ تفاوتی با ادبیات پایان نامه و رساله ندارد و استاندارد کمی آن در حدود سی صد کلمه است.

مواضع خطا در نگارش چکیده

چند خطا در نگارش چکیده پایان نامه رواج دارد:

یک. تبدیل چکیده به فهرست: چکیده هرگز فهرست و حتی مروری بر مباحث رساله نیست و نباید با بیان گزارشی و فهرست گونه

ص: 155

تدوین شود. این خطا، بسیار رایج است و در نگارش چکیده مقاله ها هم رواج دارد. عیب تبدیل چکیده به فهرست این است که محتوای پایان نامه یا مقاله را دقیق نشان نمیدهند؛ مثلا وقتی در چکیده می آوریم «در این تحقیق سه دیدگاه را بررسی می کنیم و دیدگاه مختار خود را می آوریم» سه دیدگاه را نشان نداده ایم و خواننده نمی تواند بر حسب چکیده اطلاع یابد که آن سه دیدگاه کدام اند؟ تعبیرهایی چون: در این پایان نامه چنان خواهیم کرد، چنین خواهد آمد، چند فصل خواهد بود و ... نمونه هایی از تبدیل چکیده به فهرست هستند.

دو. تبدیل چکیده به طرح مسئله: برخی، هم در چکیده پایان نامه و هم در چکیده مقاله، صرفا به طرح مسئله می پردازند و به شرح و تفصيل در باب موضوع پایان نامه، مسائل آن و ضرورت بحث از مسئله سخن می گویند. بیان اجمالی مسئله نیز از مباحث چکیده است؛ اما سهم آن در چکیده متناسب با سهم طرح تفصیلی مسئله در پایان نامه است.

سه. ارجاع به ماخذ: برخی، در چکیده مانند سایر مواضع به بیان منابع و مآخذ می پردازند. در چکیده چنین امری جایز نیست.

چهار. تبدیل چکیده به نتیجه: این خطا در مقاله ها بیشتر رواج دارد. برخی، به تفاوت چکیده و نتیجه وقوف ندارند. چکیده همچنان که شامل بیان بسیار مختصر نتیجه است؛ اما علاوه بر آن، سایر عناصر پایان نامه را نیز باید شامل شود؛ به شرحی که گذشت.

ص: 156

پنج. بيان خطابی: عده ای گمان می کنند که چکیده ویترینی است که باید به زیباترین روش آن را آراست. استفاده از زبان انگیزشی، بیان شعارگونه، گزاف گویی و خطابه اساسا شأن گزارش تحقیق، اعم از پایان نامه، رساله و مقاله علمی پژوهشی نیست و باید از آن اجتناب کرد.

3-2. فهرست ها

پایان نامه و رساله مانند کتاب دارای فهرست های گوناگون است. به همین دلیل، بر خلاف طرح پژوهش و مقاله فاقد کلیدواژه است. عمده ترین فهرست ها عبارت اند از: فهرست اجمالی، فهرست تفصیلی فهرست جدول ها، نمودارها و تصاویر و فهرست علائم اختصاری. به تعریف و نقش هر یک اشاره می کنیم:

یک. فهرست اجمالی: این فهرست، بخش های عمده رساله را به کوتاهی نشان می دهد. در فهرست اجمالی، به بیان این عناوین بسنده می شود: فهرست تفصیلی، پیشگفتار، مقدمه، فصول متن، پیوست و کتاب شناسی. با فهرست اجمالی می توان برداشتی کلی از ساختار رساله را به دست آورد.

دو. فهرست تفصیلی: این فهرست شامل همه مباحث پایان نامه و رساله است. مباحث مقدمه، عناوین فصل ها، عناوین اصلی و فرعی هر یک از فصل ها و عناوین کلی پیوست ها در فهرست تفصیلی منعکس

ص: 157

می شود. بر اساس این فهرست، مباحث اصلی و فرعی رساله و نظم منطقی حاکم بر مباحث را باید به دست آورد.

سه. فهرست جدول ها، نمودارها و تصاویر: در پایان نامه و رساله استفاده از جدول، نمودار، تصویر، منحنی و امثال آنها رواج دارد و البته به شرط آنکه افراط نشود، امری پسندیده، لازم و مفید است. در فهرست جدول ها و نمودارها می توان عنوان هر یک از جدول ها، نمودارها و تصاویر را با شماره آنها نشان داد.

چهار. فهرست علائم: اگر در پایان نامه یا رساله به دلیل صرفه جویی در زمان، از علائم استفاده می کنید، در بخش فهرست می توانید آنها را همراه آنچه علامت بر آن دلالت می کند، بیاورید. مراد از علائم در پایان نامه اعم از علائم اختصاری است و آن شامل هرگونه علامت قراردادی است که شما به صورت خاص آن را اعتبار می کنید. به همین دلیل، علائم اختصاری رایج در علوم و فنون و نیز نمادهای دانش ها

مانند نمادهای ریاضی) از شمول آنچه بیان کردیم، بیرون هستند.

نقش عمده ارائه فهرست در آغاز پایان نامه، تسهیل و تصحیح ارتباط خواننده با پایان نامه است. به همین دلیل، کامل و دقیق بودن، کارایی فهرست را افزایش می دهد. فهرست آیات، روایات، اشعار، امثال و اموری مانند آنها را در آغاز رساله نمی آورند؛ بلکه در بخش پیوست و نمایه به این امور مهم می پردازند.

ص: 158

4-2. پیشگفتار

برخی دانشگاه ها و مؤسسه ها توصیه می کنند برای اموری چون اهدا، سپاس گزاری و حقوق معنوی، صفحات مستقلی در آغاز رساله و پیش از چکیده اختصاص داده شود. پیشنهاد ما این است که همه این امور را در صفحه ای با عنوان پیشگفتار می توان آورد. بنابراین، پیشگفتار شامل حداقل سه بحث مختصر است:

اول. تقدیر و سپاس: تشکر از همه اشخاص حقیقی یا حقوقی که به نحوی در تکون پایان نامه مؤثر بوده اند و از حمایت های مادی و معنوی آنها استفاده کرده اید و تقدیر از گروه آموزشی یا پژوهشی مربوط، استاد یا استادان راهنما، استاد یا استادان مشاور، همه استادانی که در تدوین پایان نامه از آنها بهره برده اید.

دوم. بیان حقوق مادی و معنوی پایان نامه: حقوق مادی پایان نامه و رساله از حیث نتایج مطالعات، خلاقیت ها و نوآوری ها از آن دانشگاه یا مؤسسه ای است که شما به عنوان دانشجو یا طالب علم در آنجا به تدوین پایان نامه پرداخته اید. در باب حقوق معنوی اثر اختلاف نظر وجود دارد. عده ای فقط دانشجو را صاحب حقوق معنوی اثر می دانند که مسئولیت صحت و سقم پایان نامه نیز با او است. عدهای دیگر، علاوه بر دانشجو، استاد راهنما را نیز صاحب حقوق معنوی می دانند. دیدگاه نزدیک تر به اخلاق پژوهش آن است که دانشجو،

ص: 159

استاد راهنما و مؤسسه مربوط را صاحبان حقوق معنوی بدانیم. این سخن، به معنای سلب مسئولیت پایان نامه از دانشجو نیست؛ بلکه به آن معنا است که دانشجو برای انتشار پایان نامه باید موافقت دانشگاه و استاد راهنما را جلب کند.

سوم. تقدیم و اهدای اثر: پایان نامه حاصل تلاش علمی و طاقت فرسایی است که به شرط اثربخشی دارای ارزش معنوی فراوانی است. عده ای اهدای چنین اثری را فرصتی برای تکریم عزیزانی چون پدر و مادر، همسر، استاد، مربی، ولی و ... می دانند. زمانی که دوازده رساله در پارادوکس دروغگو را تصحیح می کردم، استاد منوچهر صدوقی ها، به نیکویی، یادآور شدند که انتشار این اثر را به کتاب شناس و احیاگر میراث مکتوب استاد محمد تقی دانش پژوه تقدیم کنم. این شیوه، نیکو و اخلاقی است؛ زیرا قدردانی از پیشکسوت ها، یکی از اصول اخلاق پژوهش است. تقدیر آن بود که انتشار جست و جو در میراث منطق دانان مسلمانان» را نیز به حضور استاد

منوچهر صدوقی ها تقدیم کنم.

5-2. مقدمه

اشاره

مباحثی چون طرح مسئله، بیان فرضیه ها و روش تحقیق، چارچوب نظری پایان نامه را ترسیم می کنند. مقدمه دو هدف دارد: به شما امکان

ص: 160

می دهد که خواننده، با برخی اطلاعات موضوع، دورنمای مختصری از آن را به دست آورد و اجازه می دهد که شما طرح مسئله تان را ابراز کنید. برخی مؤسسه ها توصیه می کنند هر یک از مباحث یاد شده، در فصلی مستقل آورده شود. با توجه به نقش مقدماتی آنها می توان در مقدمه ای به صورت مشروح به بیان آنها پرداخت. جایگاه این مباحث مقدماتی، جایگاه رئوس ثمانیه در علوم است که قدما در آغاز هر علمی به بیان آنها یا حداقل اهم آنها می پرداختند. در مقدمه، می توان به مباحث زیر اشاره کرد: بیان مسئله، پیشینه تحقیق و ضرورت آن، فرضیه ها، روش آزمون فرضیه، ساختار مباحث و منطق حاکم بر ترتیب فصول و نتایج تحقیق.

مقدمه، در رساله های معطوف به تصحيح اثر، ساختار و مباحث دیگری را می طلبد. معرفی کوتاه نویسنده رساله مصحح، معرفی اثر، جایگاه آن در تاریخ علمی که رساله به آن علم متعلق است، ملاحظات انتقادی و روش شناختی در باب اثر، معرفی دست نویس ها و شیوه تصحیح از مباحث عمده ای است که در این گونه پایان نامه ها به میان می آیند.

1-5-2. طرح مسئله

مهم ترین سرآغاز برای هر گزارش علمی اعم از مقاله، پایان نامه و کتاب، طرح مسئله است. اگر از طرح دقیق و صورتبندی مسئله در آغاز هر اثر علمی ناکام باشید، در تدوین منظم و منسجم آن کامیاب

ص: 161

نمی شوید. طرح مسئله، نقش مهمی در سامان منطقی اثر دارد. از طریق صورتبندی مسئله است که می توان از پراکنده کاری، خطای مسئله پنداری مبانی و پرداختن به حواشی و مقدمات دور مصون ماند.

مسئله تحقیق از اموری است که خوانندگان به طور قطع به دنبال آن می گردند. بنابراین، در عنوان باید آن را برجسته کرد. همچنین باید ارزشمندی تحقیق را در مسئله آن نشان داد. مهم ترین وظیفه دانشجو در پایان نامه متقاعد کردن خوانندگان و داوران در این خصوص است که پاسخ مسئله و حل آن را ارائه کرده است. به همین دلیل، در طرح مسئله باید ارتباط بین مسئله و پاسخ آن بیان شود. طرح دقیق مسئله، ارتباط منطقی مباحث و تناسب ادله و مدعا را به خوبی تأمین می کند.

در طرح مسئله چه مباحثی به میان می آیند؟ تعریف موضوع تحقیق، صورتبندی منطقی مسئله، بیان پرسش ها و مسائل فرعی و نیز بیان انگیزه محقق را در طرح مسئله می توان آورد. مسئله شما دقیقا چیست؟ و چرا به آن می پردازید؟ مراد از انگیزه محقق، ضرورت تحقیق نیست؛ بلکه بیانگر وجهة نظر و جهت گیری محقق است. همچنین در طرح مسئله می توانید به رهیافت خودتان اشاره کنید. تمایز رهیافت و روش را بیان کرده ایم. هرچه تصور خود و خواننده را از مسئله تحقیق بیشتر روشن کنید، کارایی و اثربخشی رساله افزون تر می شود. ملاک توفیق در طرح مسئله، بیان واضح و متمایز مسائل پژوهش است.

ص: 162

2-5-2. پیشینه تحقیق

پژوهش های پیشین در طرح تحقیقاتی به نحو مجمل و کوتاه گزارش می شود. در مقدمه امکان بسط و شرح افزون تر وجود دارد. مروری بر مطالعات نظام مند مربوط به مسئله تحقیق همراه اخذ موضع انتقادی (و نه لزوما رد و انکار نشان می دهد که از چه میراثی برخوردار هستید، مواضع قوت و ضعف در تحقیقات پیشین کدام است و پژوهش شما با توجه به چنین پیشینه ای، چه ضرورتی دارد؟ آیا مسئله ای اساسا نوین را به میان آورده اید؟ آیا مسئله تحقیق شده قبلی را با فرضیه ها و مبانی جدیدی مطرح کرده اید. آیا همان مسئله و فرضیه را در شرایط نوینی به تحلیل و آزمون کشیده اید؟

در طرح تحقیقاتی امکان ارجاع وجود ندارد؛ اما در مقدمه پایان نامه می توانید به مطالعات انجام شده به طور مفصل ارجاع دهید. بنابراین، در آغاز پایان نامه با مقاله پژوهشی از گزارش مستند ره آوردهای پیشین و مرور تاریخی- تحلیلی بر رهیافت ها گریزی نیست.

3-5-2. ضرورت تحقیق

بیان مستدل ضرورت تحقیق به ویژه در رساله های دکترا و سطح چهار ضروری است. مسئله تحقیق چه ضرورت اجتماعی یا اولویت معرفتی دارد؟ همان گونه که در فصل سوم آمد، بیان ضرورت تحقیق شما را از پرداختن به امور تکراری یا بی فایده مصون می کند. در بیان ضرورت

ص: 163

تحقیق، هدف پایان نامه و اهمیت آن را می آورید. البته بیان فواید تحقیق بلامانع است؛ اما هدف پنداری فایده خطایی است که از آن باید اجتناب کرد. ضرورت تحقیق را باید در پرتو گزارش مستند و نقد مستدل پیشینه تحقیق نشان دهید.

4-5-2. فرضیه
اشاره

تعریف فرضیه و فرایند فرضیه سازی در فصل سوم بحث شد. در آنجا گفتیم: فرضیه پاسخ حدسی و اولیه محقق به مسئله پژوهش است. فرضیه نیز مانند سایر عناصر تحقیق در طرح پژوهش به اجمال بحث می شود و در مقدمه پایان نامه به تفصیل می آید.

مواضع خطا در تدوین فرضیه

برخی خطاهای رایج در تدوین فرضیه پایان نامه ها و رساله های رشته های الهیات عبارت اند از:

خطای نخست: عده ای بیان نسبت بین دو متغیر را در تعریف فرضیه اخذ کرده اند و به این طريق معرف اخص از معرف شده است. گویند: «فرضیه تحقیق، حدس بخردانه در باره رابطه دو یا چند متغیر است که به صورت جمله اخباری بیان می شود و نشانگر نتایج مورد انتظار است.» (سرمد، ص 30) این تعریف، تنها بر فرضیه در نوع

ص: 164

خاصی از تحقیقات، مانند تحقیقات همبستگی، (1) دلالت دارد و بر پژوهش های دیگر، مانند تحقیقات کیفی، زمینه یابی و تحلیلی منطقی صدق نمی کند. البته پژوهش های معطوف به همبستگی را نباید در تحقیقات تجربی حصر کرد؛ بلکه در مطالعات درون دینی نیز، به عنوان مثال، می توان فرضیه داشت که متضمن بیان نسبت بین دو متغیر باشد؛ مثلا وقتی در باره «ایمان و آرامش روانی در قرآن و روایات» مطالعه می کنیم، در واقع به کشف نسبت بین دو متغیر (ایمان و آرامش روانی) می پردازیم؛ اما این نسبت را به دام تجربه نمی اندازیم؛ بلکه با رهیافت درون دینی به کشف آن می پردازیم؛ بر خلاف بررسی ایمان و آرامش روانی با رهیافت تجربی. در مطالعات تاریخی نیز می توان به تحقیق در باره همبستگی پرداخت؛ به عنوان مثال، می توان نسبت بین شایسته سالاری در انتصاب ایران و صاحبان دیوان و آشوب های شهری در قلمرو شرق عباسی را مطالعه کرد و نیز می توان همبستگی بین نهاد دین و دولت را در گستره تاریخی به تحقیق سپرد.

بنابراین، رابطه بین دو یا چند متغیر در مطالعات دینی نیز قابل رصد است و به ویژه در رهیافت های تاریخی، تطبیقی، درون دینی و مطالعات اخلاقی، پرداختن به چنین پایان نامه هایی اولویت و ضرورت

ص: 165


1- تحقیقات همبستگی correlation شامل پژوهش هایی است که به کشف یا تبیین رابطه متغیرهای مختلف با استفاده از ضریب همبستگی می پردازد.

دارد؛ اما بسیاری از پژوهش های دیگر، نسبت بین دو متغیر را جست و جو نمی کنند. قریب به اتفاق مطالعات فلسفی، پژوهش های تحلیلی - منطقی، مطالعات کلامی، فقهی، اصولی و حتی مسائل متعدد در قرآن پژوهی اساسا معطوف به همبستگی نیستند؛ به عنوان مثال، بحث از ترجمه ناپذیری قرآن، آن گاه که معطوف به تبیین نشود، مطالعه همبستگی نیست؛ مگر آنکه، به تكلف، ادله یک نظریه یا مؤلفه های مفهومی یک تصور را متغیرهای وابسته بدانیم.

خطای دوم: برخی دانشجویان، پیش فرض ها را همان فرضیه تحقیق می پندارند. توجه به تمایز فرضیه ها و پیش فرض ها اهمیت دارد. پیش فرض ها، مقدمات و مبادی تصوری و تصدیقی هستند که تحقیق بر آنها استوار است؛ ولی محقق آنها را به عنوان مسئله مورد بحث تفصیلی قرار نمی دهد؛ بلکه به اجمال تمام به آنها اشاره می کند؛ در حالی که فرضیه، پاسخ محقق به مسئله است؛ به گونه ای که تمام تحقیق مصروف ارزیابی و آزمون آن فرضیه است.

خطای سوم: باید به تمایز فرضیه تحقیق با فرضیه صفر (1) توجه کرد. فرضیه، به طور کلی حدس و گمانی است در باره چگونگی متغیری ناشناخته. فرضیه صفر، فرضیه ای است که منکر وجود رابطه یا اثر بین متغیرها است. معمولا این فرضیه، بیان کننده عدم تفاوت یا

ص: 166


1- null- hypothesis

رابطه میان متغیرها است. دست یابی به فرضیه پوچ یا صفر، می تواند از طريق منطق و قبل از پژوهش صورت پذیرد. (با استفاده از برهان پیشین (1) یا آنکه بعد از آزمون فرضیه تحقق یابد. این فرضیه را نوعی از فرضیه های آماری (2) می خوانند؛ یک مثال در باب فرضیه آماری صفر چنین است: احتمالا باید بین میزان سواد و درآمد در یک جامعه باز رابطه ای نباشد. (ساروخانی، ص 115)

5-5-2. روش تحقیق

تلاش محقق در پایان نامه، اثبات یا تأیید فرضیه خود و ابطال يا تضعیف فرضیه های رقیب است. این امر، محتاج چارچوب نظری، روش و ابزارهای مناسب است. در طرح تحقیقاتی، به اجمال، روش خود را معرفی می کنید؛ اما در مقدمه رساله به نحو تفصیلی و با اشاره به جزئیات، باید همه عناصر روش شناسی تحقیق ارائه شود. علاوه بر آنها، دلایل خودتان را در خصوص انتخاب این روش ها و ابزارها بیاورید؛ به عنوان مثال، شما مسئله دامنه و شعاع عصمت نبی را با روش های مختلف می توانید مطالعه کنید. اولا باید روشن باشد که چرا روش کلامی (تحلیلی پیشین) را اخذ کرده اید یا چرا روش مطالعات درون دینی را برگزیده اید. همچنین است اگر با رهیافت تاریخی به

ص: 167


1- apriori reasoning
2- statistical hypothesis

پژوهش در این مسئله بپردازید؛ به عنوان مثال، وقتی رهیافت میان رشته ای را در حل یک مسئله بر می گزینید، باید نشان بدهید که اولا مسئله تحقیق از مسائل چندتباری است (1) و ثانیا باید روش و الگوی پژوهشی خود را در رهیافت میان رشته ای بنویسید.

سه اشتباه رایج در این مقام وجود دارد: یک. خطای در آمیختن گونه تحقیق با روش تحقیق؛ دو. خطای بسنده کردن به عنوان ها؛ سه. خطای اخذ روش نامناسب با فرضیه. بنابراین، توصیه می کنیم از بسنده کردن به واژه هایی چون مطالعه کتابخانه ای یا مطالعه میدانی بپرهیزید و تصور خود از روش تحقیق را به وضوح بنویسید. انگار ما از روش تحقیق، نقش مهمی در به کار بستن آن دارد. همچنین بیان روشن و دقیق روش تحقیق انگاره داوران و به طور کلی خوانندگان را به تصور شما نزدیک تر می کند.

6-5-2. ساختار رساله

یکی از مباحث مؤثر در مقدمه، بیان فصل های پایان نامه، ترتیب آنها و منطق حاکم بر ترتیب آنها است؛ به گونه ای که انسجام و ارتباط منطقی رساله معلوم شود. ترتب منطقی هر یک از فصول بر یکدیگر، نشان دهنده انسجام رساله است. در مقدمه رساله بیان کنید که آن، به ترتیب شامل چه فصل هایی است؟ و این فصل ها چرا با چنین ترتیبی

ص: 168


1- تعریف مسئله چندتباری را نک: فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، ص 277.

سامان یافته اند؟ به بیان تمثیلی، باید نقشه هوایی رساله را در اختیار خوانندگان قرار داد تا بر اینکه رساله چه ساختاری دارد و چرا واجد چنین ساختاری است، وقوف یابند.

7-5-2. نتیجه

پایان بخش مقدمه رساله، بیان اهم نتایج تحقیق است. جنبه های نوآوری رساله و یافته های محقق به اختصار بیان می شود. نتیجه را نباید با چکیده اشتباه کرد. در اینجا صرفا به بیان اجمالی حاصل پژوهش بسنده می کنیم. ادله و مستندات و سایر مباحث مربوط، در متن پایان نامه می آید. بیان اجمالی نتیجه تحقیق، به ویژه در رساله های دکترا و سطح چهار، الزامی است.

6-2. متن رساله (فصل ها)

پس از مقدمه، باید به متن اصلی پایان نامه پرداخت. متن اصلی رساله شامل تعداد محدودی از فصل ها است. در تعداد و ترتیب فصل ها، آرای مختلفی وجود دارد. غالب کسانی که در این مقام اظهارنظر می کنند و بخشنامه ها و آیین نامه های مؤسسات، غالبا معطوف به پایان نامه ها در رشته های تجربی (اعم از علوم پایه و علوم رفتاری) است. در خصوص رساله های الهیاتی و مطالعات دینی پیشنهاد می شود که ملاک تعداد و ترتیب فصل ها، مسائل و پرسش های فرعی مربوط

ص: 169

به مسائل پایان نامه باشد؛ یعنی فصل های رساله تابع مسائل آن است. آنچه در این مقام مهم است، روشن بودن منطق حاکم بر ساختار رساله است؛ یعنی تعداد و ترتیب فصل ها باید دلایل موجه داشته باشد.

ملاک پیشنهادی را با ذکر مثالی توضیح می دهیم. فرض کنید پایان نامه شما در خصوص «معرفت به خدا نزد شیخ مفید و شیخ الرئيس» است. برای این پایان نامه غالبا فصل های زیر را پیشنهاد می کنند. این پیشنهاد را ارزیابی کنید:

فصل اول، معرفی شیخ مفید و آثارش؛ فصل دوم، معرفی شیخ الرئيس و آثارش؛ فصل سوم، تعریف علم و اقسام آن و امکان معرفت؛ فصل چهارم، معرفت به خدا نزد شیخ مفید؛ فصل پنجم، معرفت به خدا نزد شیخ الرئیس؛ فصل ششم، مقایسه بین شیخ مفید و شیخ الرئیس

این ساختار که در غالب پژوهش های تطبیقی رواج دارد، دارای چندین رخنه و خلل است: اولا دو فصل نخست پرداختن به مقدمات دور است. این سخن به معنای آن نیست که در چنین رساله ای نباید به معرفی شیخ مفید و شیخ الرئیس پرداخت؛ بلکه تأکید بر این است که بیان بسیار اجمالی در باره آن دو دانشمند و معطوف به آنچه در پایان نامه محتاج آن هستیم، در مقدمه قابل اشاره است. ثانيا فصل سوم نیز مبتنی بر خطای مسئله پنداری مبادی است و مباحث آن به نحو

ص: 170

بسیار اجمالی در پیش فرض ها می آید. ثالثا پایان نامه موضوع محورانه سامان یافته است و عناوین فصل ها به مسائل تحقیق اشاره نمی کند.

بنابر این، ساختار مسئله محور چنین پایان نامه ای در گرو آن است که معرفت بشر به خدا» به مسائل جزئی تر تحلیل و در هر فصلی، مسئله ای تحقیق شود. بر این اساس، چنین پایان نامه ای ساختار زیر را پیدا می کند:

فصل اول، امکان علم بشر به خدا؛ فصل دوم، ضرورت شناخت خدا؛ فصل سوم، راه های خداشناسی؛ فصل چهارم، سنخ و گونه های معرفت به خدا؛ فصل پنجم، تحول پذیری علم بشر به خدا؛ فصل ششم، معرفت روا و ناروا نسبت به خدا؛ فصل هفتم، آثار معرفت به خدا که خود می تواند به ابعاد مختلفی چون: آثار روانی، اجتماعی و وجودی تحلیل شود؛ فصل هشتم، کثرت در معرفت به خدا؛ فصل نهم، موانع معرفت به خدا؛ و....

دانشجو در پرتو وقوف بر مسائل تحقیق - که در بحث از طراحی طرح پژوهش بیان شد می تواند صرفا به دو یا سه مسئله بسنده کند.

در تدوین مسئله محور رساله، هر فصلی به مسئله ای معین اختصاص می یابد و با ساختار زیر به بحث از آن مسئله می پردازد:

چکیده فصل (بدون عنوان چکیده)، طرح مسئله، گزارش و تحلیل

ص: 171

آرای شیخ مفید در خصوص همان مسئله، گزارش و تحلیل آرای شیخ الرئيس در خصوص همان مسئله، توصيف مواضع وفاق و خلاف آن دو، تبیین مواضع خلاف و وفاق آن دو و نتیجه بحث. نتیجه باید با هدف فصل که در طرح مسئله بیان شد، سازگار باشد.

یکی از فواید ساختار مسئله محور این است که به ویژه در رساله های دکترا، هر فصلی استعداد تبدیل شدن به یک مقاله علمی پژوهشی را پیدا می کند.

7-2. نتیجه

بخش پایانی رساله، نتایج آن است. در عنوان این مبحث، واژه «نتیجه» روشن و کافی است و نیازی به افزودن پسوند «گیری» نیست. پایان نامه گزارش مستند و مستدل از تحقیق است که به تفصیل بیان می شود. در پایان آن می توان نتایج تحقیق را بدون استدلال، استناد و ارجاع گزارش کرد. امانت داری و صداقت، دو اصل مهم در نگارش نتیجه است. بر اساس این دو اصل، باید صرفا به آنچه از پایان نامه به دست می آید، بسنده کرد و از هرگونه گزاف گویی و ادعاهایی که در پایان نامه از آنها بحث استدلالی نشده است، خودداری کرد.

ص: 172

8-2. پیوست

پس از اتمام پایان نامه، مجال به میان آمدن هر گونه پیوست وجود دارد. پیوست ها می توانند شواهد مختلف از عبارت هایی باشند که در پایان نامه، به دلیل اختصار و انسجام، از آوردن آنها خودداری شده است. همچنین، یادداشت های مختلف و نمونه های قابل تأمل نیز در این بخش قابل ذکر است.

9-2. نمایه

نمایه اهمیت فراوانی در سهولت استفاده از پایان نامه دارد. اگرچه پایان نامه سند غیر چاپی است؛ اما نسخه هایی از آن در کتابخانه های مؤسسات مربوط نگهداری می شود و مراجعه به آنها مجاز است. استفاده آسان از هر کالا و خدماتی یک اصل اخلاقی در اخلاق حرفه ای است. در بخش نمایه، که آوردن آن الزام قانونی ندارد، می توان أعلام، مکاتب، کسان، مفاهیم و اصطلاحات، کتاب ها، اشعار، روایات و امثال آنها را آورد.

10-2. کتاب شناسی

اشاره

کتاب شناسی شامل گزارش مرتب از منابع و مآخذ استفاده شده در پایان نامه با بیان همه مشخصات چاپی است. منابع تحقیق شامل همه اسناد قابل مراجعه یعنی کتاب، اعم از چاپ شده و دست نویس، مقاله های علمی پژوهشی و سایت های معتبر است. احراز اعتبار علمی

ص: 173

و پژوهشی برای منبعی که از مستندات نیست، بلکه صرفا نقد شده است، ضرورت ندارد.

کتاب شناسی دارای دو ترتیب عرضی و طولی است. مراد از ترتیب عرضی، بیان مرتب مشخصات یک منبع است و منظور از ترتیب طولی، ترتیب منابع است. شیوه های مختلفی در هر دو ترتیب وجود دارد. توصیه ما روش ونکوور با اندک تصرف و اصلاح است. در این روش منابع در ترتیب طولی بر حسب الفبایی اسم معروف (نام خانوادگی) نویسنده اول هر مأخذ صورت می گیرد. ترتیب عرضی را در مقاله و کتاب به شرح زیر می توان نشان داد:

1-10-2. مقاله

نام خانوادگی نویسنده (ها)، نام نویسنده (ها)، عنوان مقاله (ترجیحا داخل «» برای بازشناسی آن از کتاب)، نام کامل مجله، سال انتشار، شماره جلد، شماره صفحه.

نمونه فارسی: فرامرز قراملکی، احد، قراملکي، على مظهر، «الگوی علم شناسی اصولیان»، مقالات و بررسی ها، سال 13، شماره (3) 75، ص 105.

نمونه انگلیسی

Ghorbani, N. Watson, P.J. Gharamaleki, Constructive thinking Evidence of validity Among Iranian Managers, Psychological Report (ISI), 2005.

در روش ونکوور تاریخ نشر را پس از نام نویسنده یا نویسنده ها

ص: 174

می آوریم. این امر به نحوه ارجاع در پایان نامه بستگی دارد. به دلیل تصرفی که در نحوه ارجاع داریم، تاریخ نشر را در پایان مقاله و کتاب می آوریم. در مبحث شیوه ارجاع در پایان نامه به این بحث خواهیم پرداخت.

این سبک را در خصوص هر مقاله ای اعمال می کنیم چه آنکه در مجله منتشر شود یا در مجموعه مقالات و دائرة المعارف ها انتشار یابد. در مجموعه مقالات و دائرة المعارف پس از نام مجموعه به نام ویراستار (یا سرویراستار) و مشخصات چاپی اشاره می کنیم.

نمونه: لاشي حسين، «پوریای ولی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383، ص 743-744.

2-10-2. کتاب

قبل از بیان ترتیب افقی در بیان مشخصات کتاب توجه به یک نکته اهمیت دارد: کتاب های مورد استفاده دانشجویان الهیات و معارف اسلامی، غالبأ علاوه بر نویسنده، حاصل تلاش عده دیگری از دانشمندان اعم از شارح، مترجم و مصحح نیز هست. منابع کهن که به صورت دست نویس هستند، به اهتمام و کوشش کسی چاپ می شود یا با تصحیح انتقادی استاد جامه طبع می پوشد. گاهی اثری تاریخی را کسی در گذشته ترجمه و استادی آن را تصحیح و چاپ می کند. چنین

ص: 175

اثری، علاوه بر نویسنده، مترجم و مصحح نیز دارد. در این مقام، به ترتیب ترجمه و تصحیح باید دقت کرد. برخی مؤسسه ها بین کوشش، اهتمام و تصحیح فرقی قائل نمی شوند و همه با نام «به کوشش» یاد می کنند؛ (مانند دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی) اما شایسته آن است که بر حسب روی جلد، به طور دقیق، همه موارد را بازنمایی کنیم.

شیوه: نام خانوادگی [ اسم معروف نویسنده(ها)، نام نویسنده(ها)، نام کامل کتاب، نام مصحح، محقق، مترجم(ها)، محل نشر، ناشر، سال انتشار.

نمونه 1: رازی امام فخر الدين، الملخص [بخش منطق ]، مقدمه، تصحیح و تعليق احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، 1381.

نمونه 2: شیرازی ملاصدرا، مبدأ و معاد، ترجمه احمدبن محمد حسینی اردکانی، به کوشش / اهتمام عبدالله نورانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی

نمونه 3: .1991 ,Nichols Paul, Social Survey Methods, Oxford, Oxfam

3. شیوه نگارش

گفتن آسان است و نوشتن دشوار، (سمیعی، نگارش و ویرایش، ص 5) اما نوشتن پایان نامه به دلیل جهت گیری پژوهشی آن دشوارتر است. نگارش، جامه ای بر اندام پژوهش است که با آن جامه عرضه می شود. فاخر بودن جامه باید دغدغه اصلی در تدوین رساله باشد. مهم ترین

ص: 176

ویژگی جامه فاخر، برخورداری پایان نامه از زبان معیار است. ورود عناصر زبانی متروک، منسوخ یا مهجور، اصرار در سره نویسی و عربی زدایی، گرته برداری از زبان بیگانه و کاربرد عناصر زبان محلی سبب دوری نگارش پایان نامه از زبان معیار می شود. زبان معیار هرچه به زبان جاری و متداول نزدیک تر باشد، بهتر است. (همان، 51 - 55)

بر این اساس، زبان نگارش، ساده است؛ اما نه سطحی. در میان سه سطح زبان یعنی مکالمه، علم، و تخیل، زبان پایان نامه، به سطح زبان علم متعلق است. به همین دلیل، باید از جمله بندی های طولانی، هجو، هزل، طنز، فكاهه و مدح اجتناب کرد و همیشه عفت قلم را پاس داشت و از سوق بحث به ابراز احساسات و ارزش داوری پرهیز کرد.

اصطلاحات علوم را باید با دقت و درستی به کار برد. داوران به حق در این خصوص سخت گیری دارند؛ به عنوان مثال، برای غیر متخصص، دو اصطلاح عام و مطلق متمایز نیست؛ اما در نوشتار فقهی در آمیختن این دو مفهوم نابخشودنی است. همچنین است دو اصطلاح self و ego در روان شناسی

درست نویسی و رعایت ساختار الفاظ، و رعایت نظم نگارشی نیز دو اصل مهم در تدوین پایان نامه است. از پریشان انشایی، حشو، زواید، قلم فرسایی و زیاده نویسی نیز باید اجتناب کرد. عده ای با گرایش به کتاب سازی به حاشیه پردازی و تکرار مکررات و توضیح واضحات روی

ص: 177

می آورند. بیماری سخن، زیاده گویی است. توصیه نظامی را بنیو شیم:

کم گوی و گزیده گوی چون در *** تا از کم تو جهان شود پر

پس از نگارش پایان نامه آن را از حیث درستی و دقت عبارتها بازخوانی و آن را بر اساس شیوه نگارش فرهنگستان ویرایش کنید. البته شیوه نامه های مختلفی در نگارش وجود دارد؛ به عنوان مثال، کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی (نجفی، ص 130) با شیوه نام فرهنگستان تفاوت های عمده دارد.

رعایت یکنواختی در نگارش در این مقام اصل مهم است. بر همین اساس، از به کار بردن سلیقه های مختلف باید اجتناب کنید و شکل نهایی آن را به نقد دوستان، استادان و پیشکسوتان بسپارید که با دانش نقد، علف هرزه های عیب را از پایان نامه خود بزدایید.

4. شیوه ارجاع

اعتبار علمی پایان نامه به مستند یا مستدل بودن مباحث آن است. استدلال متقن و استناد معتبر، ملاک سنجش ارج علمی رساله است. اعتبار صوری و صدق مقدمات، سبب اتقان ادله و مستندات دقیق و معتبر نیز سبب اقناع می شود. غالب دانشجویان در این مقام با چند ابهام روبه رو می شوند؛ از جمله: ارجاع نویسی چیست و چه ضرورتی دارد؟ چه مواردی را باید مستند کرد؟ شيوه

ص: 178

استاندارد ارجاع نویسی چیست؟

مراد از ارجاع نویسی، ارائه مستندات یک سخن، انگاره یا دیدگاه است و نقش آن، امانت داری نسبت به صاحبان دیدگاه، سهولت مراجعه خواننده به اصل سخن و دیدگاه، و یافتن زمینه های آن در مآخذ مربوط است. در مواضع مختلفی باید به بیان مستندات پرداخت: یک، نقل یک سخن یا گزارش از یک پژوهش نظام مند؛ دو، نقد دیدگاه و ارزیابی نظریه ای خاص؛ سه، استشهاد به افکاری که با چارچوب نظری یا مبانی نویسنده هم سو است. این موارد شامل تحقیقات سابق نویسنده نیز می شود؛ یعنی شما می توانید به پژوهش هایی که قبلا انجام داده و آنها را در مجله های علمی پژوهشی معتبر داخلی یا خارجی منتشر کرده اید، ارجاع بدهید. اطلاعات عمومی، اصول متعارف و امور بدیهی را نباید ارجاع داد. همچنین ارجاع در چکیده ناروا است. ملاک ارجاع، رؤیت دقیق منابع است و گرایش به انبوه سازی مأخذ و استفاده از مأخذ دیگران بدون رؤیت، غیر اخلاقی و خبط آور است.

شیوه های مختلف ارجاع وجود دارد: ارجاع در پایان هر فصل، ارجاع در پاورقی و ارجاع در متن سه شیوه عمده اند. در بیان این سه شیوه عمده، ترتیب زمان رواج آنها لحاظ شده است. در هر شیوه عمده ای، سلیقه های فراوان وجود دارد. ملاک در انتخاب شیوه، سهولت، سرعت، تمرکز ذهنی خواننده و رواج جهانی است. اخلاق

ص: 179

پژوهش بر سهولت و سرعت در رؤیت مآخذ با حفظ تمرکز ذهنی خواننده تأکید دارد. بر این اساس، ارجاع در متن بر دو شیوه دیگر ترجیح دارد. و به همین دلیل، این شیوه رواج جهانی یافته است و در کشور ما نیز بسیاری از مراکز پژوهشی، مانند دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام و مجله های علمی پژوهشی از این شیوه تبعیت می کنند.

ارجاع نویسی در متن به سبک آمریکایی و غالب کشورهای صنعتی، نام مؤلف، تاریخ نشر اثر و صفحه است. غالبا صفحه نیز نیاز نیست. نمونه های زیر را می توان ملاحظه کرد:

نمونه یک: بر حسب تحقیقات کالینز (1999)....

این در جایی است که از کالینز تنها یک اثر (مقاله یا کتاب) استناد شده است و در پایان نامه به پژوهش وی - و نه سخن وی - ارجاع می شود.

نمونه دو: واتسون نشان داد (2000a) ....

نمونه سه: تعبير واتسون این است که... (2000b، ص 10).

در این سبک ارجاع نویسی، اسمی از اثر در میان نیست و این امر از چند جهت قابل نقد است: اولآ. در پژوهش های الهیاتی در دوره اسلامی غالب منابع، آثار دست نویس، چاپ سنگی یا چاپ جدید هستند که تاریخ تأليف آنها معلوم نیست یا تاریخ تأليف متفاوت از تاریخ کتابت و چاپ است. ثانية. عنوان کتاب در اعتبارسنجی

ص: 180

مستندات پایان نامه اهمیت دارد؛ به عنوان مثال، در ارجاع به فاضل مقداد سیوری، اینکه به شرح باب حادي عشر ارجاع شود یا به اللوامع الالهية، تفاوت فاحشی وجود دارد.

بر اساس ملاحظه های یاد شده، برخی مؤسسه ها و مراکز پژوهشی سعی کرده اند، شیوه ارجاع به متن را بومی کنند. نمونه های زیر را می توان ملاحظه کرد:

- بر اساس برخی از تحقیقات (فرامرز قراملکی، «از کثرت گرایی تا جهان شمولی معرفت»).

- علامه حلی بر آن است که... (کشف الفوائد، 20).

- برخی از متکلمان بر این سخن تصریح کرده اند (رازی، مطالب عاليه، 1، 50).

- بوعلی در اشارات تعبير را به گونه ای دیگر می آورد ... (ص 20).

- فرهنگستان زبان و ادب فارسی (شیوه نامه نگارش، 95).

اصل در این نمونه ها اختصار است. نام مؤلف یانام اثر تکرار نمی شود و در مواضعی که سبب اشتباه نشود از ذکر کوتاه نوشت هایی چون ص، ج پرهیز می شود.

اگر اثری بدون مؤلف باشد و سازمانی آن را پدید آورد، نام سازمان را به عنوان پدیدآورنده می نویسیم.

ارجاع به آیات با نام سوره و شماره آیه انجام می شود.

اصل بسیار مهم و در موارد فراوانی مورد غفلت، ارجاع به پدیدآورنده است. وقتی مقاله ای در یک دائرة المعارف یا نشریه ای

ص: 181

ارجاع می دهید، باید مؤلف مقاله را بنویسید؛ نه اسم دائرة المعارف یا مجله یا ویراستار را.

نمونه: عده ای بر آنند (فرامرز قراملکی، «جذر اصم»).

نمونه های خطا:

- (دانشنامه جهان اسلام، ج 2، ص 100).

- (دائرة المعارف فلسفه، ج 8، ص 200).

- ( پل ادواردز، دائرة المعارف فلسفه).

- (نهج البلاغه، خطبه 33).

- (امام علی، نهج البلاغه، خطبه 45).

نهج البلاغه مجموعه ای از سخنان گهربار امام علی (علیه السلام) است که مانند جوامع روایی توسط پدید آورندهای تألیف شده است. در ارجاع به آن باید نام پدیدآورنده را نوشت:

- (سیدرضی، نهج البلاغه، خطبه 45).

در نقل قول ها باید از امور زیر پرهیز کرد:

- نقل قول فراوان. البته ارجاع فراوان از نقل قول فراوان متفاوت است.

- نقل قول غیر فارسی، جز در خصوص آیات قرآن.

- نقل قول مستقیم مفصل.

ارجاعات و نقل قول ها باید به گونه ای باشد که تحلیل پدید آورنده پایان نامه را کمرنگ نکند و رساله را به مجموعه ای از یادداشتها از منابع مختلف تبدیل نسازد.

ص: 182

فصل ششم : تدوین مقاله علمی پژوهشی

1. طرح مسئله

غالب دانشگاه ها دفاع از رساله دکتری را مشروط به انتشار یا پذیرش یک مقاله علمی پژوهشی در نشریه نمایه شده ملی یا بین المللی کرده اند. چگونه می توان از پایان نامه یا رساله مقاله ای را أخذ و آن را به نحوی سامان داد که در ارزیابی داوران نشریه مقبول افتد؟ مقاله علمی پژوهشی چیست؟ و با گونه های دیگر مقاله ها (مانند مقاله علمی آموزشی، علمی ترویجی و اطلاع رسانی) چه تمایزی دارد؟ اثربخشی مقاله های علمی پژوهشی مرهون چه عواملی اند؟ در تدوین مقاله علمی پژوهشی چه دام ها و آسیب هایی وجود دارد و چگونه می توان از گرفتار آمدن به آنها پیشگیری کرد؟ اصول و فنون تدوین مقاله علمی پژوهشی کدام اند؟

ص: 183

در این فصل، با اشاره ای کوتاه به نسبت پایان نامه و رساله با مقاله علمی پژوهشی به تعریف این گونه مقاله و اثربخشی آن می پردازیم. اصول، فنون و مهارتهای تدوین مقاله علمی پژوهشی در بخش محتوایی، ساختاری و نگارشی را در ضمن بیان نکات راهبردی و کاربردی می آوریم.

2. نسبت مقاله علمی پژوهشی با پایان نامه و رساله

تحقیقات مربوط به پایان تحصیلات تکمیلی، مطالعه نظام مندی است که علاوه بر پایان نامه و رساله، می تواند مقاله یا مقاله های علمی پژوهشی را نیز بار دهد. اهمیت این امر به حدی است که در بسیاری از مراکز دانشگاهی و حوزوی انتشار مقاله مقتبس از پایان نامه و رساله یک الزام آموزشی انگاشته می شود. از دو جهت می توان نسبت بین پایان نامه و رساله را با مقاله علمی پژوهشی تحلیل کرد

مقاله علمی پژوهشی را ابتدا سردبیر متخصص وجین می کند و در صورت احراز شایستگی، برای ارزیابی و داوری، حداقل به دو داور می سپارد. پس از تأیید داوران، در هیئت تحریریه نشریه که اعضای آن جمعی از پژوهشگران پر تجربه اند، طرح می شود و در صورت موافقت اکثریت اعضا، گواهی پذیرش مقاله صادر و مقاله در نشریه جای می یابد. اخذ چنین محصولی از پایان نامه و رساله، موفق بودن آن را اثبات و توان

ص: 184

پژوهشی دانشجو را نشان می دهد. مقاله علمی پژوهشی گزارش عام داوری شده از پایان نامه است. به همین سبب، در جشنواره های پژوهشی مؤسسات آموزش عالی سالانه پایان نامه یا رساله ای که بیشترین مقاله علمی پژوهشی را منتشر کند، تشویق می شود. (1)

اگرچه انشا پنداری مقاله علمی پژوهشی نزد عده ای رواج دارد؛ مقاله

ص: 185


1- به عنوان مثال می توان از پایان نامه کارشناسی ارشد آقای محمدجواد فلاح، دانش آموخته گروه معارف دانشگاه تهران نام برد که در همایش سال 1389 تشویق و مقاله های زیر از پایان نامه وی منتشر شد: - فرامرز قراملکی، احد، فلاح، محمدجواد، «تحلیل برهان فسخ عزایم در مثنوی مولوی»، خلاصه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت هشتصدمین سال تولد مولانا، دوره جدید، شماره 1، ص 320، 1389. - فرامرز قراملکی، احد، فلاح، محمدجواد، «خداشناسی علوی در مثنوی مولوی» آینه میراث، 1، 38، ص 155-164، 1389. - معارف، مجید، فرامرز قراملکي، احد، فلاح، محمد جواد، «بررسی اسناد روایت عرفت الله...»، تحقیقات قرآن وحدیث، الزهرا، شماره 10. - فلاح، محمدجواد، فرامرز قراملکی، احد، «بررسی تطبیقی شروح نهج البلاغه در برهان فسخ عزایم» فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه دین (پردیس قم)، شماره 3، ص 99-118. - فلاح، محمدجواد، «تحلیلی بر چگونگی دلالت معرفت نفسیر شناخت خدا»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره 10، ص 123-101، پاییز 1381. - فلاح، محمدجواد، فرامرز قراملکی، احد، «گونه شناسی و تقریر برهان فسخ عزائم»، فصلنامه پژوهش های فلسفی کلامی (دانشگاه قم)، شماره 46، زمستان 1389

از انشا متمایز است. مهم ترین تمایز مقاله علمی پژوهشی با انشا نویسی و حتی با مقاله ها و تحقیقات ترمی در این است که نگارش مقاله علمی پژوهشی آخرین مرحله فرایند پژوهش است. بدون پژوهش نظام مند، نمی توان به مقاله علمی دست یافت و پایان نامه و رساله هم در واقع حاصل پژوهش نظام مند است. دانشجو در تحقیقات پایان تحصیلات تکمیلی، نوشتن مقاله علمی مقتبس از پژوهش نظام مند را مشق می کند که مهارت و توانایی آن را به دست آورد. وقتی به تدوین مقاله علمی پژوهشی علاقه مند می شوید، نگارش آن نه نخستین گام بلکه آخرین گام است. پس، مقاله علمی پژوهشی مقتبس از پایان نامه و رساله، حاصل مطالعه نظام مند شما در پایان تحصیلات تکمیلی و نشان دهنده میزان کامیابی شما در این مطالعه است.

3. دام ها و آسیب ها

مراکز دانشگاهی و حوزوی دانشجویان ارشد و دکتری و طلاب سطح سه و چهار را به تدوین و انتشار مقاله علمی پژوهشی ترغیب می کنند. شیوه های تنبیهی و تشویقی فراوانی هم در این باره وجود دارد. مشروط بودن دفاع رساله به مقاله علمی پژوهشی، یک شیوه تنبیهی است. همچنان که امتیاز دادن به مقاله های مقتبس از پایان نامه و رساله در جشنواره های پژوهشی، ورود به مقطع بالاتر تحصیلی، جذب

ص: 186

هیئت علمی و ارتقا به دانشیاری نمونه هایی از شیوه های تشویقی اند. سیاست های تشویقی و تنبیهی، غالبا راه های حقوقی اند که انگیزه های بیرونی افراد را تقویت کنند؛ اما اگر این سیاست ها با روش های اخلاقی معطوف به انگیزه های درونی و افزایش خودانگیختگی همراه نشوند، آسیب زا خواهند بود. کتاب سازی، مقاله پردازی، انتحال و سرقت علمی، توسل به ابزارهای غیر اخلاقی در انتشار مقاله، ارجاعات نادرست و فریبنده و اخذ پذیرش کاذب نمونه هایی از این آسیب ها هستند. سیاست های نظارتی بر نشریه ها و تخصیص هزینه های فراوان برای کنترل نشریه ها و مقاله ها، از رواج این آسیب ها حکایت می کند. این آسیب ها در انتشار مقاله علمی پژوهشی، خود، منشأ آفت های زیانبار فردی و اجتماعی می شود؛ به عنوان مثال، گرفتار شدن به این آسیب ها در انتشار مقاله، فرد را از محقق بودن دور می سازد و به تدریج، هویت حرفه ای او را از میان بر می دارد.

مصون ماندن از این آسیب ها، محتاج برنامه ها و شیوه های پیشگیری و درمان است. برخی از این شیوه ها را در مباحث آینده بیان می کنیم؛ اما مهم ترین برنامه پیشگیری، نگاه شما به هدف انتشار مقاله علمی پژوهشی است.

ص: 187

4. هدف از انتشار مقاله علمی پژوهشی

هدف از انتشار مقاله علمی پژوهشی چیست؟ سیاست های تشویقی و تنبیهی ممکن است سبب خطای هدف پنداری فایده شوند. مقاله علمی پژوهشی، بنا به تعریف، باید مرز دانش را توسعه دهد یا مشکلی را در جامعه حل کند. این نگاه به مقاله علمی پژوهشی، آن را به شرط اثربخشی تعریف می کند. بنابراین، صرف انتشار مقاله سبب توسعه مرز دانش یا گشوده شدن مسئله اجتماعی نمی شود؛ بلکه رواج مقاله های غیر اثربخش، جز اسراف در کاغذ و زمان فایدتی ندارد. نگاه شایسته به مقاله علمی پژوهشی، اثر بخشی آن را مهم ترین ره آورد نشر مقاله می بیند. این امر، در گرو تعیین اهداف شایسته و شیوه های مناسب در دست یابی به آن اهداف است.

اما، خطای اخذ فایده به جای هدف، عده ای را از جاده مستقیم پژوهش لغزانده و آنان را به بیراه مقاله سازی به هر شیوه ای، کشانده است. به این ترتیب، اسقاط تکلیف، به دست آوردن امتیاز، خودنمایی و اثبات خود در محافل علمی و فربه سازی کارنامه پژوهش، به جای تولید علم، توسعه مرز دانش و حل مشکلات اجتماعی می نشیند. اخذ فایده به جای هدف در تدوین مقاله علمی پژوهشی فرد را به جای اثربخشی مقاله به کثرت تولید مقاله سوق می دهد و آسیب های اخلاقی زمینه بروز می یابد. برای مصون ماندن از این آسیب ها، باید پیشاپیش تلقی خود را از چیستی مقاله علمی پژوهشی و اثربخشی آن نقد کنیم.

ص: 188

5. چیستی مقاله علمی پژوهشی

در نگاه آیین نامه ای، مقاله علمی پژوهشی نوشتاری است که در نشریه علمی پژوهشی منتشر می شود. به همین سبب، آیین نامه های جدید، چاپ مقاله در نشریه علمی پژوهشی را حداقل دارای دو امتیاز می دانند؛ در حالی که در آیین نامه های پسین، حداقل امتیاز تعریف نشده بود.

یکی از عوامل کامیابی و ناکامی ها در تدوین مقاله علمی پژوهشی، نگاه ما به چیستی این گونه مقاله ها است. نگاه نارسا و ناروا، یکی از موانع در این حوزه علمی است. غالبا، نوشتار مستقل و کوتاه را مقاله می خوانیم؛ اما چنین نوشتاری صورت های گوناگون دارد. (نک: موحد، رساله ای در مقاله نویسی، ص 81 و بعد) تردیدی نیست که یادداشت های پراکنده را نمی توان مقاله خواند. چرا؟ زیرا چنین نوشتاری، نظام مند و دارای ساختار منسجم و معطوف به موضوع یا مسئله نیست. پس، باید مقاله را نوشتار مستقل، کوتاه و دارای انسجام ساختاری دانست. آیا جزوه درسی منسجم و مرتب را می توان مقاله خواند؟ تمایز مفهومی مقاله ای که به فرایند انتقال علم از نسلی به نسل دیگر متعلق است از مقاله معطوف به تولید علم و توسعه آن آشکار است. همچنین است تمایز مفهومی مقاله موضوع محور و معطوف به اطلاع رسانی با مقاله مسئله محور و مؤثر در تولید علم. تمایز مقاله درسی از مقاله علمی پژوهشی را به صورت مفهومی درک می کنیم؛ اما

ص: 189

غالبا در مقام تعیین مصداق، به ویژه زمانی که مسئله مربوط به مقاله خود ما است، دچار ابهام و خطا می شویم. سردبیران نشریه های علمی پژوهشی نوشتارهای فراوانی را دریافت می کنند که یا یادداشت های پراکنده اند یا مقاله های آموزشی، اطلاع رسانی و مروری اند. سردبیرها ناچاراند از طریق وجین کردن، نادر مقاله های علمی پژوهشی را از سایر مقاله های دریافت شده بازشناسی کنند.

تعریف مقاله علمی پژوهشی به آنچه در نشریه های نمایه شده پژوهشی منتشر می شود، گره را باز نمی کند؛ زیرا داوران این نشریه ها برای تشخیص علمی پژوهشی بودن مقاله، محتاج ملاکی دیگر اند. اگر ملاک عینی در میان نباشد، داوری به سلیقه وابسته می شود و داوری سلیقه ای سبب انحراف نشریه از رسالت پژوهشی خواهد شد. مهم ترین ملاک داوری علمی در فرایند انتشار مقاله در نشریه نمایه شده، نوآوری مقاله در مقیاس گستره معرفتی است که مقاله به آن گستره متعلق است.

این ملاک، تمایز مقاله علمی پژوهشی را از مقاله های ترویجی، اطلاع رسانی، مروری و آموزشی نشان می دهد. بنابر این، می توان مقاله علمی پژوهشی را چنین تعریف کرد: نوشتار کوتاه، دارای انسجام و معطوف به مسئله معین که به نوآوری در تاریخ علم مربوط به آن می انجامد؛ اما نوآوری را چگونه می توان سنجید؟

ص: 190

6. ویژگی مقاله علمی پژوهشی اثربخش

مقاله علمی، گزارش کوتاه از پژوهش نظام مند است. پژوهش، بنا به تعریف، فرایندی است که از تحقیقات پیشینیان اخذ و بر پژوهش پسینیان اثر می نهد. اثربخشی مقاله علمی پژوهشی به میزان تأثیر آن در پژوهش های بعدی سنجیده می شود. این سنجش، قبل از انتشار مقاله و در حین داوری به دست نمی آید؛ بلکه داوران و هیئت تحریریه بر حسب ملاک هایی، نوآوری مقاله را داوری و تأثير مقاله بر آیندگاه را گمانه زنی می کنند. ملاک نوآوری، با توجه نویسنده به رخنه معرفتی است که تا کنون رؤیت نشده است (در مقاله های پژوهشی اصیل) یا پاسخ جدید به رخنه معرفتی مورد توجه پیشینیان است (در مقاله های بازپژوهی) یا دست یابی به حل جدید معضله ای اجتماعی و یا ابداع شیوه ای جدید در دست یابی به حل مسئله است. شما در پیشینه تحقیق که در مقدمه مقاله می آورید، داوران را در رصد کردن نوع نوآوری خود، یاری می کنید.

گفتیم: دغدغه اثربخشی مقاله امری فراتر از دغدغه انتشار آن است. سنجش اثربخشی هر فعالیتی، از جمله مقاله علمی پژوهشی، ارزیابی پسینی در زمانی پس از انجام آن فعالیت است. بر این اساس، در زمانی، مثلا یک سال، پس از انتشار مقاله می توان اثربخشی آن را سنجید. مؤسسه هایی که نشریه های علمی را نمایه می کنند، مانند ISI و ISC بر حسب شمارش ارجاعات دیگران به مقاله شما، ضریب تأثير مقاله را

ص: 191

محاسبه می کنند. اعطای امتیاز به ضریب تأثیر افزون تر، در سیاست های تشویقی، سبب رواج ارجاع کاذب می شود. اینکه استادی دانشجوی خود را به ارجاع به نوشتارهای خود الزام کند، خودارجاعی و دادوست ارجاعی، هجو ارزش های اجتماعی جهت برانگیختن افراد به نقد مقاله، نمونه هایی از ارجاع کاذب و غیر اخلاقی است.

مقاله اثربخش، دو ویژگی عمده دارد: دست یابی مقاله به مسئله ای شایسته و شیوه مناسب تحلیل مسئله. طرح مسئله تکراری و به میان آوردن مسئله نه در خور اعتنا، اثربخشی مقاله را از بین می برد. استفاده از آزمون (که چی» می تواند شما را در ارزیابی پیشین از اثربخشی مقاله یاری کند. بنابراین، قبل از نوشتن مقاله از مسئله مقاله و اهمیت آن بپرسید. آیا مسئله ای در میان است؟ اگر پاسخ مثبت بود، این پرسش را طرح کنید: به فرض موفق بودن تحليل من و انتشار مقاله، چه خواهد شد؟ کدام رخنه پر و کدام معضله حل می شود؟

7. فنون و مهارت ها

اشاره

چند بحث قبلی به منزله مقدمه برای طرح این مبحث به میان آمدند؛ اما اینکه تدوین مقاله علمی پژوهشی اثربخش به چه فنون و مهارت هایی نیازمند است؟ در اینجا بیان خواهد شد. البته پاره ای از این فنون در مباحث مربوط به تدوین پایان نامه آورده شد و اینک، به کوتاهی، چند نکته در بیان فنون و مهارت ها ارائه می شود.

ص: 192

1-7. آموزش

تدوین مقاله علمی پژوهشی، حاصل پژوهش نظام مند است و پژوهش، پس از آموزش کافی در یک گستره معرفتی است. تا در یک زمینه معرفتی آموزشی کافی ندارید، به نوشتن مقاله علمی پژوهشی نپردازید. وقتی در دانشی آموزش کافی دارید و در آن حوزه مقاله ای می نویسید، اگر به مناسبت به بحثی می پردازید که در تخصص شما نیست، دست نگه دارید و از متخصصان یاری بخواهید. داوران مقاله های علمی پژوهشی علائمی را می یابند که بر کافی نبودن دانش شما حکایت می کند؛ مثلا نابه جا به کاربردن اصطلاحی علمی. اگر دو مفهوم مطلق و عام را در مقاله ای حقوقی یا فقهی در آمیزید، داوران را بر خود بدگمان می کنید. همچنین است در آمیختن دو مفهوم خودانگاشت و خودشناسی در بحث روان شناختی. بنابراین، اظهار نظر در زمینه ای که دانش آن را ندارید، مسئولیت اخلاقی دارد.

2-7. عنوان

عنوان مقاله را جدی بگیرید. عنوان مقاله علمی پژوهشی باید به مسئله یا هدف مقاله اشاره کند. هدف از عنوان مقاله چیست؟ ترغیب خواننده یا راهنمایی وی؟ در مقاله علمی پژوهشی بر خلاف مقاله های توصیفی و آموزشی، هدف دومی است. عنوان باید رسا، کوتاه، درست و جذاب باشد. با آوردن عنوان های کلی گویانه، تکراری و موضوع محورانه، ارتباط سردبیر و داوران را از مقاله خود نبرید و به حذف مقاله خود در وجین سردبیر و

ص: 193

ارزیابی داور کمک نکنید. از آوردن واژه هایی چون: «درامدی بر....»، «آشنایی با...»، «سیری کوتاه در...» در عنوان مقاله بپرهیزید؛ زیرا این واژه ها موهم جهت گیری آموزشی و اطلاع رسانی اند. عنوانی را که انتخاب کرده اید، از طریق دوستان تان روایی سنجی کنید.

3-7. مسئله

آنچه مقاله شما را انجام می دهد، بیان مسئله است. به مسئله محور بودن مقاله پایبند باشید و در ابتدای مقاله، مسئله خود را واضح و متمایز توضیح دهید. بیان روشن مسئله، علاوه بر انسجام مقاله و پیشگیری از پراکنده نویسی، ارتباط سردبیر، داروان و خوانندگان را نیز با شما تصحیح می کند.

4-7. پیشینه

به پیشینه تحقیق و نوآوری آن اهتمام بورزید. در بیان سابقه مسئله، این نکته را مستند توضیح بدهید که پیش از شما چنین مسئله ای طرح شده است یا نه. اگر بلی، چرا به طرح مجدد آن می پردازید؟ آیا فرضیه های و پاسخ های بیان شده را کافی نمی دانید و فرضیه ای نو آورده اید یا راه و روش تازه ای را در طرح مسئله و پاسخ به آن آورده اید. توضیح مستند و بررسی انتقادی مطالعات نظام مند پیشین، اهمیت و نوآوری مقاله شما و توان شما را در وقوف بر فرضیه های رقیب، نشان می دهد. داوران در بررسی پیشینیه تحقیق تیزبین و دقیق هستند. با نشان دادن مستدل نوآوری خود، اتهام تکرارنویسی را رفع کنید.

ص: 194

5-7. زبان

مقاله علمی پژوهشی از زبان علمی برخوردار است. زبان علمی، روشن، دقیق، فاخر، درست و عاری از تعبیرهای احساسی، هجو، مدح و ابتذال است. اعتدال در نوشتار، خودداری از کوتاه نویسی ابهام آور و بلندنویسی ملال آور و پرهیز از در آمیختن متن به عبارت های عربی سبب فاخر شدن مقاله شما می شود.

6-7. ادله

قوام مقاله های علمی پژوهشی به ادله آن است. صرف طرح دیدگاه و ایراد خطابه ای در اهمیت آن کافی نیست. دیدگاه خود را باید با مستندات لازم و ادله کافی اثبات کنید. مقاله علمی، انشای احساسی، خطابه هیجانی و محل شعار نیست؛ بلکه جای برهان آوری است. سعی کنید نسبت ادله با مدعا را آزمون کنید؛ اگر ادله شما اخص، مباین یا اعم است، استدلال دیگری آورید. گاهی شیفتگی شما به دیدگاه تان، مانع رؤیت سستی ادله می شود. با مهارت منطقی، اعتبار صوری و صدق مادی دلیل های خود را ارزیابی کنید. یادتان باشد که فرد حکیم پیش از آنکه دغدغه اقناع دیگران را داشته باشد، در صدد قانع کردن خود است. حکیم از هرگونه القای ناروا می پرهیزد. او می کوشد که در تحلیل دیدگاه خود، از اقتضای دلیل و آن هم دلیل کافی، بیرون نیاید که «إن التبع هوى البرهان»

ص: 195

7-7. نقد

گاهی در مقاله به نقد آرای دیگران می پردازید و فرضیه های رقیب را می آزمایید. رعایت انصاف شرط نخست نقد دیدگاه های مخالف است. ابتدا تقریر روشن و وفادار به دیدگاه رقیب را ارائه کنید. هرگز برای رد آسان دیدگاه مخالف، آن را تحریف یا مبهم گزارش نکنید. سپس ادله خود را در کنار نهادن فرضیه رقیب به صورت روشن بیان کنید و استحکام منطقی دلیل خود را بیازمایید. از آنچه برهان حکم می کند فراتر نروید. اگر برهان نشان میدهد که فرضیه رقیب ناقص یا ناکارامد است، نمی توانید به استناد آن برهان ادعا کنید که فرضیه رقیب باطل است. در مقاله به هنگام نقد دیدگاه مخالف، به وی مجال پاسخگویی بدهید و پاسخ های احتمالی مخالف در نقدتان را بیاورید. یک جانبه پیش قاضی نروید و در نقد و رد دیدگاه دیگران، هم شاکی و هم قاضی نشوید. داوری را به خوانندگان بسپارید که این رفتار، هم به احترام به خوانندگان و هم به انصاف علمی نزدیک تر است.

8-7. مثال

آیا در مقاله علمی پژوهشی می توان مثال هم بیان کرد؟ مقاله ها از حیث مثال آوری گوناگون اند؛ مثلا مقاله های آموزشی به مثال فراوان نیازمندند. اگرچه در مقاله های علمی پژوهشی بیان مثال نادر است؛ اما در هیچ مقاله ای از مثال بی نیاز نیستیم. استاد ضياء موحد چند توصیه را در مثال آوردن در مقاله طرح می کنند:

مثال باید دقیق و مربوط، گزیده شود؛

ص: 196

از تعمیم شتاب زده پرهیز شود؛

وقتی مثال فراوان است، گروه بندی شوند؛

حسن ترتیب رعایت شود؛

تعادل حفظ شود. (رساله ای در مقاله نویسی، ص 188 - 184)

9-7. ارجاع

سلیقه های مختلف در ارجاع وجود دارد. برای هر مجله ای که مقاله می فرستید، می توانید آخرین شماره آن را مطالعه کنید و به سبک مقاله های آن شماره ارجاع بدهید. همچنین است سليقه نوشتن مآخذ و منابع مقاله

10-7. نتیجه

آنچه مقاله شما را به عنوان ره آورد پژوهشی می تواند به میان آورد و بر پژوهش های بعدی مؤثر افتد، نتیجه مقاله شما است. بنابراین، با بیان روشن اما کوتاه ره آورد خود را در قالب نتیجه به میان بیاورید. در مقاله های کاربردی، افزون بر نتیجه، ارائه راهکار هم لازم است.

پس از آنکه با استفاده از فنون و مهارت های یادشده مقاله را به پایان بردید، از ارسال سریع آن به مجله خودداری کنید و برای مدتی از آن فاصله بگیریم. پس از حداقل یک ماه، آن را به دست بگیرید و با فرض اینکه در مقام داوری آن هستید، از خود بپرسید:

آیا عنوان رسا و مشیر به مسئله است؟

آیا چکیده تمام نما است یا فهرستی از مطالب است و یا تنها بخشی از

ص: 197

مقاله را نشان می دهد؟

آیا مقاله در پی مسئله ای معین است یا در باره موضوعی است؟

آیا مسئله تحقیق به صورت واضح و متمایز توضیح داده شده است؟

آیا چکیده مقاله به لحاظ کمیت و کیفیت استاندارد است؟

آیا گزارش خوبی از پیشینه تحقیق ارائه شده است؟

آیا مقاله نوآوری دارد؟ مسئله ای جدید؟ فرضیه ای تازه یا راهی نو؟

آیا فرضیه های رقیب و دیدگاه های مخالف، منصفانه و واضح تقرير یافته یا تحریف شده است؟

آیا جمله یا مبحثی وجود دارد که فاقد دلیل و مستند باشد؟

آیا استدلال های موجود برای مدعیان کافی است؟

آیا نقد فرضیه های رقیب مستدل و مستند است؟

آیا بیان مقاله رسا و استوار است؟

آیا مقاله دارای نظم و نسق منطقی است؟

آیا تمام متن نوشته شده، لازم است؟

آیا بند یا پاراگرافی مهمان ناخوانده نیست؟

آیا عنوان های فرعی همگی لازم اند؟

ص: 198

نمایه

1. اعلام و کسان

آ

آشتیانی، 141

آکویناس، 49

ا

ابن خلدون، 141

احمد بن محمد حسینی اردکانی، 176

ارسطو، 3، 44، 69

اصفهانی، 141

افلاطون، 49

امام علی (علیه السلام)، 183

انتشارات اشراق، 0

ایجی، 141

ب

برخورداری، 68، 8، 129، 177

پ

پیتر دراکه، 120

ت

تفتازانی، 141

توحیدی ابوحیان، 139

ص: 199

ح

حسینیان، 111

خ

خسروی، 29

د

دانشگاه تهران، 47، 180

ر

رازی، 56، 179، 186

رنه ولک، 62

س

ساروخانی، 90، 104، 111، 115، 123، 167

سرمد، 72، 99، 102، 165

سمرقندی، 140

سمیعی، 146

ش

شریفی، 11، 70، 79، 90، 99،115 ،106

شیخ اشراق، 88

شیخ الرئيس، 170، 171، 172

شیخ صدوق، 139

شیخ طوسی، 32، 54، 139

شیخ مفید، 139، 170، 171

ص

صفوی، 86

صدوقی سها، 190، 191

ض

ضياء موحد، 199

ع

عطار نیشابوری، 90

علامه حلی، 74، 181

غ

غزالی، 54، 140

ف

فارابی، 54، 139

فاضل مقداد سیوری، 181

فرامرز قراملکی احد ، 176

فرانکفورد ریچارد، 127

فروید، 43

ص: 200

ق

قطب الدین شیرازی، 140

ک

کالینز، 180

کانت، 49

ل

لاشي حسين، 175

لاهیجی، 141

م

مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 55

ملاصدرا، 44، 58، 176

مولوی، 120

ن

نادری پور، 62، 68

نجفی، 178

نچمیاس دیوید، 127

و

واتسون، 181

ونکوور، 174، 175

ه

هایدگر، 49

هومن، 67

ص: 201

2. مفاهیم

آ

آثار خطی، 47، 53

آزمون، 39، 15، 13، 101، 111، ،196 ،197 ،163 ،191 ،116 ،112، 198

آزمون پذیری، 104

آزمون های تحلیلی، 104

ا

ابطال، 102، 167

ابطال پذیری تجربی، 104

اثبات پذیری تجربی، 104

اثربخشی، 20، 21، 26، 25، 26، 27، 36، 38، 45، 47، 48، 52، 63، 68، 69، 71، 72، 74، 76، 8981 92، 107، 108، 110، 126، 131، 144،،163 ،160 ،186 ،185 ،193 ،190 ، 194

اجتهاد، 45، 46

اجتهاد علمی، 46

اخلاق پژوهش، 116، 121، 190، 180

ارجاع، 26، 127، 150، 156، 193،181 ،180 ،179 ،175 ،173 ،164

199 ،1946 ،183 ،182

ارجاع نویسی، 179، 180، 181

ارزش داوری، 103

ارزشیابی، 27

استانداردهای پژوهشی، 20

اصالت الوجود، 59

اصل اخلاقی، 173

اطلاعات شایسته، 40، 41

اطلاع رسانی، 20، 32، 34، 35، 40، 130 ،91 ،86 ،83 ،52 ،50 ،41

196 ،192 ،191 ،185 ،136

ص: 202

اعتبار تاریخی، 112

اعتبار علمی، 23، 30، 174، 179

اعتبارسنجی، 46، 129، 130، 181

الفاظ مشترک، 88

الهيات، 17، 18، 19، 21، 22، 28، 39، 45، 47، 52، 62، 63، 72، 73،77، 81 93، 96، 108، 131، 154،181 ،175 ،170 ،165

انسجام درونی، 69، 72، 76

انشا پنداری، 63، 187

اهداف پژوهش / اهداف تحقيق،

ب

باز پژوهانه، 38

بازپژوهی، 34، 35، 37، 40، 41، 50، 51، 52، 53، 193

بحران زمان، 119

بدعت اوران، 141

بررسی تطبیقی، 206

برنامه ریزی درسی، 19

بسترهای معرفتی، 42

بنیادی، 34، 79

بودجه بندی زمان، 15، 76، 79، 119، 121

بهره وری تحقیق، 120

پ

پدیدارشناختی، 34، 104

پردازش اطلاعات، 36، 38، 112، 120 ، 128، 137، 138، 143، 146، 144، 147

پرونده علمی، 129، 134

پژوهش اصیل، 32، 34، 35، 36، 37، 41، 50، 51، 52، 63

پژوهش علمی، 29، 95

پژوهش معطوف به تصحیح، 63

پژوهش های دینی، 19

پیش فرض، 21، 75، 82 105، 166، 171

ص: 203

پیشنهاد طرح تحقیق، 71

پیشینه تحقیق، 21، 78، 107، 108، 198 ،194 ،110 ،109

ت

تاریخ علم، 35، 36، 45، 53، 154، 161، 190

تبدیل داده به اطلاعات، 40

تحصیلات تکمیلی، 18، 19، 20، 23، 31 33 47 50، 61 ، 64، 106، 186 ،184 ،143

تحصیلات حوزوی، 20

تحقيق اکتشافی، 105

تحقیقات همبستگی، 165

تحقیق پذیری، 104

تحلیل اطلاعات، 125، 146

تحلیل سیستمی، 112، 143

تحلیل گزاره ای، 95، 112، 143

تحلیل محتوایی، 42، 43، 110

تحویلی نگری، 118

تدوین پایان نامه، 19، 20، 21، 23، 24، 30، 31، 50، 51، 63، 64، 65، ،116 ،100 ،99 87 ،72 ،48 ،67 ،177 ،159 ،150 ،147 ،146 ،135 192

ترمینولوژی، 93

ترویجی، 24، 32، 40، 42، 72، 91 ،183، 190

تطبیقی، 21، 34، 37، 43، 44، 99،165 ،143 ،127 ،112 ،111 ،110 170

تعابیر مرکب غير تام، 101

تعریف عملیاتی، 110، 112

تعریف پذیر، 98

تقرب به موضوع، 111

تکرارپذیر، 111

تلفیقی، 46

توزیع انتهایی، 105

توسعه ای، 34

ص: 204

توصیفی، 34، 35، 39، 40، 50، 51، 193

توصیفی صرف، 24، 25، 39، 40، 51 ،50

تولید علم، 25، 32، 36، 38، 40 151 ،143 ،128 ،100 ،53 ،48 ،41 189 ،188

تولید متن، 32

تومداری، 26

ث

ثبوتی و سلبی، 140

ج

جامع گرایی، 98

جامعه علمی، 109

جامعه شناختی، 34، 38

جامعه شناسی، 19، 102

جست و جوی الکترونیکی، 83، 154

جوهر اراده انسان، 58

جهان شمولی معرفت، 181

جهانی شدن، 19

جهت گیری پژوهشی، 20، 38، 45، 48، 55، 84 88 91، 176

چ

چارچوب نظری، 19، 21، 29، 38 ،160 ،126 ،124 ،108 ،66 ،41 179 ،167

چکیده، 67، 150، 152، 154، 155، 179 ،171 ،169 ،159 ،157 ،156 198 ،197

چند تباری، 113

ح

حدوث عالم، 140

حقوق معنوی، 159، 160

حوزه دین پژوهی، 17، 126

خ

خرید اندرونی، 36

خطای روشی، 73

خطای هدف انگاری، 51

ص: 205

خودشناسی لحظه ای، 36

د

دامنه تحقیق، 92، 116

دانش اخلاق، 17

درست ساخت، 68، 69، 75، 76 81 84 88 89 90، 95، 101، 103

درون دینی، 34، 36، 111، 112، 167 ،165 ،113

دستور روایی سنجی، 89 123

دلالت التزامی، 88

دین پژوهی، 17، 18، 22، 43، 77،126 ،118 ،96 ،92

ر

رساله، 5، 20، 21، 23، 26، 25، 26،47 ،44 ،32 ،31 ،30 ،29 ،28 ،27 ،65 ،64 ،63 ،61 ،55 ،54 ،53 ،52 88،91 73، 75، 76، 77، 80 87

، 116، 117، 101،115 92، 100، 118، 126، 131، 135، 143، 149،

،155 ،154 ،153 ،152 ،151 ،150 ،162 ،161 ،160 ،159 ،158 ،157

،170 ،169 ،168 ،167 ،164 ،163 ،183 ،182 ،178 ،176 ،172 ،171، 184، 185، 186، 189، 197

روش تحقیق، 18، 19، 20، 27، 51، ،150 ،127 ،112 ،110 ،79 ،60 ،55 160، 167، 168

روش نظام مند، 20

روش شناختی، 124، 126، 161

روش شناسی مطالعات دینی، 17، 18، 21، 22، 28، 55، 64، 96، 109، 127 ،121

روی آورد، 82، 111، 127، 143

رهیافت، 18، 27، 28، 26، 37، 63،162 ،113 ،112 ،111 ،110 ،44 168 ،167 ،165 ،163

رهیافت هرمنوتیکی، 110

ریسک پذیری، 114

ز

ص: 206

زبان معیار، 176، 177

زمان بندی، 66

زمینه یابی، 34، 35، 39، 40، 50، 165

س

سازگاری درونی، 42

سطح چهار، 23، 25، 29، 31، 32، ،143 ،91 ،61 ،54 ،53 ،52 ،49 169 ،163 ،150

سطح سه، 20، 23 29، 31، 32، 49 186 ،150 ،143 ،74 ،61 ،50

سطحی نگری، 98، 100

سلامت روان شناختی، 38

سلطه پذیری، 26

ش

شاخص های تغییر ناپذیر، 22

شاخص های جهانی پژوهش، 21

شاخص های علمی، 149

شایسته سالاری، 116، 117، 165

ص

صورتبندی منطقی، 97، 162

ض

ضرورت تحقیق، 114، 115، 116، 164 ،163 ،162

ط

طرح پژوهش، 61، 26، 63، 64، ،72 ،71 ،70 ،69 ،68 ،66،67 ،65 83 82 81 ،79 ،78 ،76 ،75 ،73 ، 121، 122، 125، 153، 157، 164، 171

طرح تحقیق، 71، 102، 115، 125

طرح تحقیقاتی، 21، 61، 63، 66، 87 83 82 81 ،79 ،78 ،77 ،68 ،110 ،106 ،94 ،93 ،92 ،91 88 167 ،163 ،132 ،128 ،119 ،112

طرح مسئله، 25، 28، 61، 81 100، ،162 ،161 ،160 ،156 ،149 ،125

194 ،183 ،172 ،171

طرح نامه، 55

ص: 207

ع

عصمت، 86، 99، 113، 167

علم کلام، 44، 138، 139، 140، 141، 142، 147

علوم انسانی، 45، 62، 77، 127

علوم دینی، 14، 19، 58، 77، 115

عنوان نویسی، 84

ف

فرافکنی، 26

فرایند تحقیق، 39، 64، 76، 100، 102، 119، 121، 125، 127، 128، 143

فرضیه، 21، 37، 39، 67، 71، 73،104 ،103 ،102 ،101 82 ،79 ،113 ،111 ،112 ،110 ،106 ،105 132، 155، 160، 161، 163، 164، 165، 166، 167، 168، 194، 196، 198

فرضیه سازی، 104، 164

فرضیه های آماری، 167

فرضیه های پیشین، 105

فرضیه های رقیب، 73، 102، 111، 155، 167، 194، 196، 198

فرهنگ اخلاق، 32

فرهنگ نویسی، 32

فعالیت های پژوهشی، 28

ق

قرآن پژوهی، 20، 34، 99، 108، 166

قواعد کلی فلسفی، 32

ک

کار گروهی، 27، 94، 95

کارایی، 20، 21، 20، 38، 63، 68،110 ،100 81 ،74 ،72 ،71 ،69 162 ،158 ،136 ،135 ،132 ،119

کاربردی، 18، 34، 79، 184، 197

کاربرگ، 21، 61، 62، 63، 68، 77، 83 82 81 ،79 ،78

کاربرگ طرح تحقیقاتی، 68، 79 83

ص: 208

کتابخانه ای، 110، 128، 130، 135، 168

کتابخانه های الکترونیکی، 130

کتاب شناسی، 45، 129، 131، 133، 137، 151، 152، 153، 157، 173، 174

کلیدواژه، 79، 93، 94، 157

کم رویی، 26

گ

گردآوری، 32، 35، 38، 40، 41 50، 52، 64، 65، 67، 73، 111، 143 ،135 ،134 ،128 ،112

گردآوری داده ها، 112، 128

گستره دین پژوهی، 17، 18، 22، 96

م

مأخذشناسی، 127

مبادی تصوری و تصدیقی، 73، 75، 166

مبادی جدید، 18

متن آموزشی، 32، 34، 35، 47، 48، 50

مدیریت، 19، 28، 55، 69، 75، 76، 119، 120

مدیریت استراتژیک، 28

مدیریت زمان، 69، 75، 119

مراحل سلوک، 90

مروری، 34، 35، 42، 43، 44، 46، ،150 ،131 ،77 ،63 ،53 ،52 ،50 ، 155، 163، 190

مروری فراگیر، 34، 35، 43، 44 ،63 ،53 ،52 ،50 ،46

مسئله تحقیق، 34، 37، 73، 74، 75، 76، 82 84 85، 86 95، 97، 100، ،128 ،124 ،108 ،107 ،102 ،101 ،163 ،162 ،136 ،132 ،131 ،130 198 168

مسئله پنداری، 69، 73، 74، 76، 170 ،162

مسئله محور، 27، 41، 73، 75، 84

ص: 209

96، 99، 116، 117، 135، 136، 194 ،189 ،172 ،171 ،145

مسئله محورانه، 99، 135

مسئولیت کیفری، 86

مسائل تحقيق، 94، 98، 102، 137، 171 ،147

مسائل نوین کلامی، 18

مشاهده مستقیم، 105

مشکله، 82، 96، 97، 98، 100

مشیر به مسئله، 84 90، 123، 197

مطالعات اصیل، 36

مطالعات تطبیقی، 21، 127

مطالعات دینی، 17، 18، 19، 20، ،64 ،63 ،62 ،55 ،36 ،28 ،22 ،21 77، 96، 106، 109، 121، 127، 169 ،165 ،152 ،131

مطالعات سنتی دینی، 118

مطالعات علمی، 33، 34

مطالعات فلسفی، 18، 34، 166

مطالعات کتابخانه ای، 15، 128

مطالعه مروری، 42، 43، 52

مطالعه همبستگی، 37، 166

معارف اسلامی، 17، 19، 47، 62، 72، 81 115، 175

معرفت به خدا، 170، 171

معضله، 99، 100، 114، 192، 191

مفاهیم اخلاقی، 32

مفاهیم کلیدی، 21، 93

مقاصد تحقق، 34

ممیزی، 69، 71، 121

ممیزی اخلاقی، 121

منابع تحقیق، 51، 78، 128، 129، 132

منابع مکتوب، 130

من مداری، 26

موضوع محورانه، 20، 40، 53، 72، ،135 ،117 ،102 ،99 ،98 86 84 193 ،171

ص: 210

مهارت افزایی، 53

مهارت های سخت افزارانه، 126، 128 ،127

مهارت های منطقی، 126

میدانی، 110، 168

میراث مکتوب، 32، 45، 46، 78، 160 ،152 ،151

ن

نسخ خطی، 32

نظام دار، 66، 76

نظریه پردازی، 38، 53، 134، 143

نقض، 75، 102، 145

نقض و ابطال، 102

نمایه نویسی، 31، 41، 52

نوآوری، 37، 41، 53، 64، 78، 79، ،145 ،143 ،108 ،107 ،100 ،99 198 ،194 ،191 ،190 ،169 ،159

نیازهای پژوهشی، 25، 36

ه

هدف پژوهش، 48، 55، 72، 86

هدف تحقيق، 51، 86

همبستگی بین دو متغیر، 36

هنجارهای اجتماعی، 99

هویت پژوهشی، 41، 44

هویت جمعی، 64، 108، 154

هویت جمعی پژوهش، 108

ی

یادداشت برداری، 121، 128، 133 ،144 ،142 ،138 ،137 ،136 ،135 147

یادگیرنده، 35

ص: 211

آثار

ا

احصاء، 139

اخلاق حرفه ای، 48، 53، 87، 116، 173

از کثرت گرایی تا جهان شمولى معرفت، 181

اساس التوحيد، 142

اشارات، 181

اعتقادات، 139

الصحائف، 140

الفرق بين نوعی علم الالهی و الكلام، 140

المستصفی، 140

المقاصد، 141

الملخص، 154، 176

المواقف، 141

ب

برنامه ریزی و کنترل پروژه، 62

ت

تاریخ نقد، 42

تحلیل روش شناسی پایان نامه ها، 29

تصحيح الاعتقادات، 139

ث

ثمرات العلوم، 139

ج

جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی، 38

ح

حدود و حقایق، 140

د

دانشنامه جهان اسلام، 180، 182

ر

رابطه اثربخشی جمعی معلمان و... 92

روش تحقیق با رویکردی به

ص: 212

پایان نامه نویسی، 60

روش تحقیق در علوم انسانی، 127

روش شناسی مطالعات دینی، 17، 18، 21، 22، 28، 55، 64، 96، 109، 127 ،121

روش های تحقیق در علوم اجتماعی، 93

روش های تحقیق در علوم رفتاری، 66، 72

س

سازمان های اخلاقی در کسب و کار، 48

سبک ها و مهارتهای ارتباطی، 26

ش

شرح عبارات مصطلح نزد متکلمان، 139

شرح قدیم تجرید، 141

شناخت روش علمی در علوم رفتاری، 67

شوارق الالهام، 141

ک

کشف الفوائد، 181

م

مبانی نظری و عملی پژوهش، 39، 127

مبانی نظری و عملی پژوهش در

علوم انسانی و اجتماعی، 127

مطالب عاليه، 181

مقدمه، 17، 23، 46، 49، 141، 150، 151، 152، 153، 157، 160، 161، ،176 ،170 ،169 ،168 ،164 ،163 191، 192

ه

هندسه معرفتی کلام جدید، 44

ص: 213

ص: 214

کتابشناسی

منابع فارسی - عربی

1. ابن ابی جمهور، محمد بن زين الدين، التحفة الكلامية، تصحیح ی.ج، مجله تخصصی کلام، مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (علیه السلام)، قم، شماره 9-8، سال 2، 3، 1372 1373؛

2. ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، اعتقادات، ترجمه فارسی با حواشی شیخ مفید، ترجمه سید محمدعلی حسینی، تهران، 1371؛

3. ابن خلدون، عبد الرحمان بن محمد، مقدمه، ترجمه پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران، 1369؛

4. ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، ثمرات العلوم، در: الادب والانشاء في الصداقة و الصديق، مصر، مطبعة الشرقية، 1323 ق؛

5. بریدی، قاضی شرف الدين صاعد بن محمد، الحدود و الحقائق، تحقیق محمد تقی دانش پژوه، الذكرى الالفيه للشيخ الطوسی، مشهد، 1351؛

6. بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، مؤسسه کیهان، چاپ دوم، تهران، بهار 1370؛

7. تفتازانی، مسعودبن عمر، شرح المقاصد، عالم الكتب، بیروت، بی تا؛

8. چنگیز، طاهره، پیمان، ادبی، حسینی، محسن و توتونچی، مینا، «دیدگاه

ص: 215

اساتید راهنما در مورد مشکلات روند اجرای پایان نامه تحصیلی پزشکی عمومی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان»، مرکز توسعه آموزش پزشکی اصفهان، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، اصفهان، دوره 3، شماره 1، ص33-23، بهار 1382؛

9. خاکی، غلامرضا، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، انتشارات مرکز تحقیقات علمی کشور، تهران، 1378؛

10. خسروی، مریم، دوران، بهزاد، «تحلیل روش شناسی پایان نامه های رشته روان شناسی موجود در مرکز»، گزارش نهایی طرح پژوهشی، پاییز 1378؛

http://www.irandoc.ac.ir/Data/Reports/psy-thesis/reference.htm

11. دلاور، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی

12. رازی، امام فخر الدين، الملخص [بخش منطق ]، مقدمه، تصحیح و تعليق: احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، تهران، 1381؛

13. ساروخانی، باقر، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد نخست، اصول و مبانی)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، تهران، 1373؛

14. سرمد، زهره، بازرگان، عباس، حجازی، الهه، روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه، چاپ پنجم، تهران، 1380؛

15. سمیعی، نگارش و ویرایش، تهران، سمت؛

16. شریفی، حسن پاشا، شریفی، نسترن، روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات سخن، چاپ سوم، تهران، 1383؛

ص: 216

17. شیرازی، ملاصدرا، مبدأ و معاد، ترجمه احمدبن محمد حسینی اردکانی، به کوشش / اهتمام عبدالله نورانی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران؛

18. طرقی، مجید، درسنامه روش تحقیق، نشر هاجر، چاپ دوم، 1385

19. طوسی، محمدبن حسن، شرح العبارات المصطلحة بين المتكلمين، تحقيق محمد تقی دانش پژوه، الذكرى الالفيه للشيخ الطوسی، مشهد، 1351؛

20. غزالی، محمد بن محمد، المستصفى في علم الاصول، مصر، 1322 ق)؛

21. فارابی، ابونصر، احصاء العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1368؛

22. فراهانی، امیر حسین، موحد، ضیاء، «بازسازی منطق ترجيح»، مقالات و بررسی ها، شماره 79 (2)؛

23. فرامرز قراملکي، احد، اخلاق حرفه ای، نشر مجنون، چاپ سوم، تهران، 1385

24. اصول و فنون پژوهش در گسترة دین پژوهی، معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزهای علمیه، چاپ دوم، قم، 1385

25. ، روش شناسی مطالعات دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم (تحریری نو)، مشهد، 1385،

26. ، سازمان های اخلاقی در کسب و کار، مرکز مطالعات جهانی شدن، تهران، 1385؛

ص: 217

27. ، «از کثرت گرایی تا جهان شمولی معرفت»، مقالات و بررسی ها، شماره 76 (2)؛

28. ، قربانی نیما، «جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی»، نامة علم و دین؛

29. ، قراملکي، على مظهر، «الگوی علم شناسی اصولیان»، مقالات و بررسی ها، شماره 75 (3)؛

30. ، هندسه معرفتی کلام جديد، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1378؛

31. فرانکفورد، چاوا، نچمیاس، دیوید، روش های پژوهش در علوم اجتماعی، ترجمة فاضل لاریجانی و رضا فاضلی، سروش، تهران، 1381؛

32. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دستور خط فارسی، آثار فرهنگستان، چاپ دوم، تهران، 1382؛

33. قربانی، نیما، سبک ها و مهارت های ارتباطی، تبلور، تهران، 1386

34. کلینی، یعقوب، کافی، ترجمه و شرح حاج سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام)؛

35. لاشی، حسین، «پوریای ولی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1383؛

36. لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، اصفهان، بیتا؛

ص: 218

37. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مدارک علمی، طرح پایان نامه نویسی، 1385

38. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1370؛

39. مفید، محمد بن محمد (شیخ مفید)، شرح عقائد الصادوق او تصحیح الاعتقادات، تبریز، 1371 ق

40. مهرابی زاده، هنرمند، مهناز و همکاران، «رابطه اثربخشی جمعی معلمان و ...)، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید چمران، سال 11، شماره 3 وع، اهواز، 1383؛

41. نادری پور، محمود، برنامه ریزی و کنترل پروژه، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1372؛

42. نجفی، ابوالحسن، غلط ننویسیم (فرهنگ دشواری های زبان فارسی)، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم (با تجدید نظر)، تهران، 1370؛

43. نکونام، جعفر، روش تحقیق در علوم انسانی، دانشگاه مفید، قم، 1389؛

44. ، روش تحقیق کتابخانه ای، انتشارات اشراق، چاپ اول، قم، 1379؛

45. ولوی، پروانه و همکاران، «بررسی نظریه اصالت...)، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید چمران، سال 11، شماره 3 و 4 اهواز، 1383؛

46. هومن، حیدر علی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، پارسا، چاپ دوم، تهران، 1376؛

ص: 219

منابع لاتین

1. Chinneck. John W. How to organize your Thesis, Carleton

University, Ottawa, Canada, http://www.sce.carleton.ca/faculty/chinneck/thesis.htm /pag3 2. Ghorbani, N. Watson, P.J. Gharamaleki, A, F, Morris, R.J, Hood R.W.J (2000) Muslim Attitudes Religion Scale: Factors, Validity, and Complexity of relationship with mental healt in Iran. Mental Healt. Religion Culture. 3. 3. Nichols Paul, Social Survey Methods, Oxford, Oxfam, 1991. 4. William Badke, WRITING RESEARCH ESSAYS IN NORTH AMERICAN ACADEMIC INSTITUTIONS - A GUIDE FOR STUDENTS OF ALL NATIONS-PART ONE, http://www. Acts twu. Ca/lbr/research

ص: 220

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109