ص: 2

تدوین پایان نامه

شیوه ها و مهارت ها

احد فرامرز قراملکی

عذرا شالباف

ص: 3

سرشناسه: فرامرز قراملکی، احد، 1340

عنوان و نام پدیدآور: تدوین پایان نامه؛ شیوه ها و مهارتها/ احد فرامرز قراملکی، عذرا شالباف

مشخصات ظاهری: 220

شابک:

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

موضوع: پایان نامه ها

موضوع: فن نگارش، آثار علمی و فنی

موضوع: تحقيق، روش شناسی

شناسه افزوده: شالباف، عذرا

شناسه افزوده: معاونت پژوهش حوزه های علمیه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه رده بندی دیویی:

شماره کتابشناسی ملین

تدوین پایان نامه شیوه ها و مهارتها

تأليف: احد فرامرز قراملکی، عذرا شالباف

تهیه شده در: معاونت پژوهش حوزه های علمیه

ویراستار: علی محمدی یدک

صفحه آرا: محمود مرتضوی

طراح جلد: هادی اندیشه

ناشر: انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

نوبت چاپ: سوم / بهار 1397

شمارگان: 2000

بها: 10000 تومان

همه حقوق محفوظ است

نشانی: جمکران، ابتدای بلوار انتظار، ساختمان دارالولایه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه، معاونت پژوهش

تلفن: 37255890 داخلی 522

ص: 4

کتاب حاضر، به ارائه چارچوب و قالبی علمی و روش شناختی برای پایان نامه نویسی در حوزه علوم دینی می پردازد که امید است دست مایه مناسبی برای عزیزانی باشد که می کوشند اصول و شاخص های روشی را در نگارش پایان نامه رعایت کنند.

این اثر، به قلم وزین جناب آقای دکتر احد فرامرز قراملکی و با کوشش علمی خانم عذرا شالباف فراهم آمده که تلاش ستودنی ایشان شایسته تقدیر است. همچنان که، مساعدت مجدانه یکایک عزیزان، از چاپ اول تا سوم این کتاب، درخور ستایش است. به ویژه حجت الاسلام و المسلمین جواد رفیعی، مدیر محترم مراکز و امور پژوهشی، حجت الاسلام و المسلمین سید محمد جواد حسینی کاشانی و علی محمدی یدک، مسئولان سابق و فعلی امور پژوهشگران حوزوی.

معاونت پژوهش حوزه های علمیه

زمستان 1399

ص: 6

9-5. ترجمه یک اثر ...48

تمرین ...49

جدول 3 دیدگاه شما درباره مقاصد پایان نامه های تحصیلی ...50

6. جهت گیری پایان نامه های کارشناسی ارشد و سطح سه حوزه های علمیه ...50

7. جهت گیری رساله های دکترا و سطح چهار حوزه های علمیه ...52

پیوست ...55

روش تحقیق ...55

تحقیق کتابخانه ای ...55

تحقیق میدانی ...56

پژوهش بنیادی (پایه) ...57

پژوهش کاربردی ...57

پژوهش توسعه ای ...57

پژوهش نظری ...58

پژوهش تاریخی...58

تحقيق اکتشافی...59

تحقیق تجربی....59

تحقیق توصیفی...60

تحقيقات على (آزمایشی) ...60

فصل دوم

طرح پژوهشی: چیستی و چرایی!

1. طرح مسئله...61

2. تدوین پایان نامه: آخرین مرحله فرایند پژوهش...63

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی ...65

ص: 9

3. طرح پژوهشی چیست؟...65

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی...67

4. ضرورت طرح پژوهشی...67

5. نقش راهبردی طرح پژوهشی در پایان نامه...69

1-5. نقد و بازسازی تصور محقق از پژوهش ...70

2-5. ممیزی اثربخشی و کارایی پایان نامه ...71

3-5. عامل انسجام درونی پایان نامه...72

4-5. پیشگیری خطای مسئله پنداری مبانی...73

5-5. عامل مدیریت زمان ...75

6. استانداردهای طرح تحقیقاتی ...77

جدول 4: عناصر علمی طرح پژوهشی ...79

تمرین...80

فصل سوم

مهارت طراحی طرح پژوهشی

1. طرح مسئله...81

2. عنوان ...83

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه ...84

1-2. مشیر به مسئله ...84

2-2. رسا و صریح...87

3-2. درست ساخت...88

4-2. کوتاه...89

5-2. بدیع ...90

ص: 10

6-2. با جهت گیری پژوهشی...91

7-2. فروتنی در ادعا ...91

8-2. تعیین دامنه تحقیق ...92

تمرین ...92

3. کلیدواژه ...93

4. تعریف موضوع و بیان مسائل تحقیق...94

1-4. تعریف مسئله ...96

2-4. ویژگی های مسئله تحقیق...97

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق...98

5. فرضیه ...101

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی...104

6. پیشینه تحقیق ...106

7. روش ...110

8. ضرورت تحقیق...114

9. دامنه تحقیق ...116

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور... 117

تمرین ...119

10. بودجه بندی زمان ...119

جدول 5: نمونه ای از جدول بودجه بندی زمان...121

11. دو توصیه مهم...121

پیوست ...122

الف ...122

1. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان ...122

ص: 11

2. تاریخ تمدن اسلامی ...123

3. پیوند تاریخ و حدیث ...123

ب ...124

فصل چهارم

از پرونده علمی تا تحلیل اطلاعات

1. طرح مسئله...125

2. مهارت های سختافزارانه در مطالعات کتابخانه ای...128

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای ... 129

1-2. تشکیل پرونده علمی...129

نمودار 8: چهار گام تشکیل پرونده علمی ...130

2-2. یادداشت برداری ...134

جدول 6: ویژگی های یادداشت برداری شایسته ...136

3-2. پردازش اطلاعات...143

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات...144

تمرین ...147

فصل پنجم

نگارش پایان نامه و رساله

1. طرح مسئله ...149

2. ساختار پایان نامه و رساله ...150

1-2. عنوان ...153

2-2. چکیده ...154

مواضع خطا در نگارش چکیده ... 155

ص: 12

3-2. فهرست ها...157

4-2. پیشگفتار ...159

5-2. مقدمه ...160

1-5-2 . طرح مسئله ...161

2-5-2 . پیشینه تحقیق ...163

3-5-2 . ضرورت تحقیق ...163

5-2 -4. فرضیه ...164

مواضع خطا در تدوین فرضیه ...164

5-5-2 . روش تحقیق ...167

6-5-2 . ساختار رساله ...168

7-5-2 . نتیجه ...169

6-2. متن رساله (فصل ها)...169

7-2. نتیجه ...172

8-2. پیوست ...173

9-2. نمایه...173

10-2 . کتاب شناسی...173

1-10-2 . مقاله....174

2-10-2 . کتاب ...175

3. شیوه نگارش ...176

4. شیوه ارجاع ...178

ص: 13

فصل ششم

تدوین مقاله علمی پژوهشی

1. طرح مسئله...183

2. نسبت مقاله علمی پژوهشی با پایان نامه و رساله ...184

3. دام ها و آسیب ها ...186

4. هدف از انتشار مقاله علمی پژوهشی...188

5. چیستی مقاله علمی پژوهشی...189

6. ویژگی مقاله علمی پژوهشی اثربخش...191

7. فنون و مهارت ها...192

1-7. آموزش ...193

2-7 . عنوان ...193

3-7. مسئله ...194

4-7. پیشینه ...194

5-7 . زبان ...195

6-7. ادله ...195

7-7. نقد...196

8-7. مثال ...196

9-7. ارجاع ...197

10-7 . نتیجه ...197

نمایه ...199

1. اعلام و کسان ...199

2. مفاهیم ...202

کتابشناسی ...215

ص: 14

فهرست جداول و نمودارها

جدول ها

جدول 1: دیدگاه شما در باره عوامل کاهش اثربخشی پایان نامه ها ...26

جدول 2: گونه های مختلف مطالعه بر حسب مقاصد علمی ...35

جدول 3 دیدگاه شما درباره مقاصد پایان نامه های تحصیلی....50

جدول 4: عناصر علمی طرح پژوهشی ....79

جدول 5: نمونه ای از جدول بودجه بندی زمان...121

جدول 6: ویژگی های یادداشت برداری شایسته ...136

نمودارها

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی ...65

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی...67

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه ...84

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق ...98

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی...104

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور... 117

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای ... 129

نمودار 8: چهار گام تشکیل پرونده علمی ...130

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات ...144

ص: 15

ص: 16

[ إلهی ] فَكَيْفَ لِى بتحصيل الشُّكْرِ ، وَ شکری ایاک يَفْتَقِرُ إِلَى شَكَرَ فَكُلَّمَا قُلْتُ لک الْحَمْدُ وَجَبَ عَلَى لذلک أَنْ أَقُولَ لَكَ الْحَمْدُ (1)

مطالعات فلسفی و کلامی، به توسعه این دو دانش پرداخت؟ تحلیل مسائل نوین کلامی که برخاسته از مبادی جدیداند، نیازمند اخذ رهیافت ها، ابزارها و روش های نوین است. گشودن معضلات اخلاقی و حل مسائل فقهی بر مبنای آموزه های اسلامی، با روش کارامد میسور است.

تألیف روش شناسی مطالعات دینی به سال 1380 حاصل تشخیص این نیاز پژوهشی بود. اقبال دانشمندان عرب زبان به آن و ترجمه و تعليقه بر آن، (2004 م) نشان می داد که روش شناسی مطالعات دینی در همه محافل دین پژوهی مسلمانان به منزله یک رخنه معرفتی تلقی می شود. اقبال فراوان فرهیختگان، استادان و دانش پژوهان به این اثر و برگزاری کارگاههای آموزشی و مشاوره ای پر استقبال بر اساس این کتاب، تجارب فراوانی را از وجوه مختلف نیاز به روش شناسی به دست می داد. این تجارب، به تحریری نو از اثر روش شناسی مطالعات دینی (1385) انجامید که تا کنون شش چاپ از تحریر نو منتشر شده است. (1390)

ضرورت آموزش و ترویج روش تحقیق معطوف به رشته های الهیات و مطالعات دینی در دوره های تحصیلات تکمیلی و سطوح سه و چهار حوزوی، توجه مدیران حوزه و دانشگاه را به این مسئله برانگیخت. بر این اساس، با ترغیب معاونت پژوهش حوزه های علمیه، کتابی کاربردی برای متن درسی در این زمینه نگارش یافت که اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی نام گرفت. این کتاب تا کنون سه بار چاپ شده است: چاپ اول 1383، چاپ دوم 1385 و چاپ سوم 1388. چاپ چهارم این اثر نیز با تغییراتی در دست انتشار است.

ص: 18

پایان نامه های تحصیلی، مجالی پژوهشی است برای طلاب و دانشجویانی که قصد دارند تحصیلات تکمیلی خود را در رشته های الهيات و معارف اسلامی ادامه دهند. آنان در تدوین پایان نامه محتاج استانداردها، شاخصها و چارچوب های نظری هستند. آنچه، پیش از این، در دوره های آموزشی به عنوان روش تحقیق ارائه می شد، دانش و مهارت آنان را در پژوهش های دینی ارتقا نمی بخشید؛ زیرا غالبا در این دوره های استادانی از گستره های معرفتی دیگری مانند روان شناسی، جامعه شناسی و مدیریت برای ارائه درس روش تحقیق دعوت می شدند و آنان، در چارچوب نظری رشته خود، روش تحقیق را در همان حوزه های تخصصی ارائه می کردند. دانشجویان و طلاب در چنین کلاس هایی احساس بیگانگی می کردند و قواعد و اصول مورد بحث را مرتبط به رشته تحصیلی خود نمی یافتند.

هنوز هم برخی متصدیان برنامه ریزی درسی که جزم گرایانه بر برنامه های تدوین شده در سه دهه اخیر تأکید می کنند، روش تحقیق رایج در علوم رفتاری را در گشودن مسائل الهیاتی کافی می پندارند؛ اما اکثریت مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی که از دغدغه توسعه و متناسب بودن رشته های الهیات با نیازهای عصر جهانی شدن برخوردارند، بر تحول و رشد روش شناسی خاص مطالعات دینی تأکید می کنند.

پژوهش، دائم الاضافه است و چارچوب نظری آن از مضاف اليه اخذ می شود. همان گونه که مطالعات جامعه شناسی چارچوب نظری معینی دارد، مطالعات دینی نیز از چارچوب نظری خاصی برخوردار است. تعلق

ص: 19

پژوهش به گستره معین از علوم، اصلی مهم در روش تحقيق است. بر مبنای این اصل، کارایی و اثربخشی پژوهش های الهیاتی و پایان نامه های تحصیلات تکمیلی در این گستره پردامنه علمی محتاج تأسیس و رشد روش شناسی خاص مطالعات دینی است. اگرچه دغدغه رشد چنین علمی به وجود آمده است و برخی محققان در حوزه های تخصصی الهیات، مانند قرآن پژوهی و فقه به تدوین آثاری در این مقام برآمده اند؛ اما هنوز در تدوین الگو، شاخص ها و استانداردهای پژوهشی در این گستره نیازمند مطالعه و تحقیق بیشتر هستیم.

در این میان، رواج پایان نامه نویسی در تحصیلات حوزوی در دو سطح سه و چهار، نیاز به شاخص ها، اصول و روش های پژوهش در مطالعات دینی را بیشتر نشان می دهد؛ چراکه فقدان روش نظام مند، سبب انحراف پایان نامه ها از جهت گیری پژوهشی به اموری چون: اطلاع رسانی، تتبعات موضوع محورانه و مطالعات پراکنده می انجامد و به این ترتیب، اثربخشی پایان نامه ها از بین می رود. افزون بر این، نظام مند نبودن پایان نامه نویسی سبب کاهش کارایی پایان نامه ها نیز می شود؛ به گونه ای که در فرایند پایان نامه نویسی، نه دانشجو و طلبه پژوهشگری می آموزد و نه حاصل پایان نامه ها بر دانش های دینی فایدتی می افزاید؛ حتی در مواردی نیز سبب بدآموزی اخلاقی، همانند کتاب سازی، انتحال و سرقت علمی می شود؛ در

حالی که تدوین رساله، باید هم به توسعه مهارت پژوهشی بینجامد و هم دانش را توسعه دهد.

فقدان شاخص ها و استانداردهای معین در تدوین پایان نامه های الهیات

ص: 20

و علوم دینی، علاوه بر کاهش کارایی و اثربخشی رساله ها، سبب سرگشتگی و حیرت نیز می شود: ضعف الطالب و المطلوب. غالب همکاران، در مقام راهنمایی و مشاوره، در تمایز مفاهیم کلیدی تحقیق مانند فرضیه، پیش فرض، مسئله تحقیق، پیشینه تحقیق و در بیان چارچوب نظری و تکمیل کاربرگ های طرح تحقیقاتی اختلاف نظرهای فراوان پیدا می کنند. در ارزیابی کارگاه های روش شناسی مطالعات دینی که برای همکاران دانشگاهی و حوزوی اجرا می شوند، غالبا با این عبارت ها روبه رو می شوم: «ای کاش از این کارگاه قبل از آنکه به راهنمایی و مشاوره پایان نامه ها بپردازیم، استفاده می کردیم»، «این کارگاه نگاه ما را به پژوهش های الهیاتی و دینی عوض کرد».

مراجعه مکرر همکاران و تشویق آنان به طراحی و پیشنهاد شاخص معین تدوین پایان نامه های تحصیلی در مطالعات دینی و رشته های الهیات که با شاخص های جهانی پژوهش نیز سازگار باشد، و نیز ترغيب مؤكد معاونت پژوهش حوزه های علمیه سبب شدند که نوشتار حاضر سامان یابد. این نوشتار، حاصل مطالعه تطبیقی در شیوه های تدوین پایان نامه و رساله در دانشگاه های بزرگ جهان، اعم از کشورهای صنعتی و اسلامی، و نیز تجارب فراوان نگارنده و همکارانی است که در مقام راهنمایی، مشاوره، داوری پایان نامه ها و ارزیابی مقاله ها مواضع رخنه و خلل را یادداشت می کردند و با انتقال تجارب خود در رفع آنها به تدبیر گروهی می پرداختند.

اگر چه نوشتار حاضر از آن مطالعات تطبیقی برآمده و بر این تحلیل

ص: 21

تجارب فراوان جمعی استوار شده است، ادعای تأسیس شاخص های تغییر ناپذیر در میان نیست؛ بلکه، با فروتنی، پیشنهادی را برای استانداردسازی پایان نامه نویسی در حوزۀ الهیات و رشته های مرتبط با دین پژوهی عرضه می کند و از همکاران، نقد، تکمیل و بازسازی آن را امید دارد. نخستین گام بودن، موجب لرزان بودن نیز هست. استواری و اتقان پیشنهاد حاضر در گرو ملاحظات تکمیلی و انتقادی همکاران نکته سنج است.

صمیمانه ترین تقدیرها را تقدیم همکاران بزرگواری می کنم که از انتشار چاپ اول روش شناسی مطالعات دینی (1380) تا کنون با ترغیب و اهدای ملاحظات انتقادی و تکمیلی خود در باروری این نهال مشارکت کرده اند. همکارانی که دو اثر روش شناسی مطالعات دینی و اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی را در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد متن درس و بحث خود قرار دادند. این اثر نیز مرهون لطف و کرامت کریمان بسیاری است؛ به ویژه اگر همکاری سرکار خانم عذرا شالباف نبود، تدوین این نوشتار از تسویف های برخاسته از گرفتاری های نگارنده رهایی نمی یافت و به منصه وجود پای نمی نهاد.

پایان هر سخن، مانند آغاز آن، ستایش خدای مهربان است

احد فرامرز قراملکی

1386

ص: 22

مقاله به کتاب هایی که به صورت مجموعه مقالات منتشر می شوند؛ (این گونه کتاب ها هم به دو صورت بدون داوری و با داوری انتشار می یابند) ارائه مقاله به نشریه علمی ترویجی؛ ارائه مقاله به نشریه علمی پژوهشی

موضوع نوشتار حاضر، نخستین شکل گزارش تحقیقات پایان تحصیل، یعنی تدوین پایان نامه و رساله است؛ اما توصیه معاونت محترم پژوهش حوزه های علمیه سبب شد که در این چاپ، علاوه بر تجدید نظر اندک در مباحث قبلی، بحث جدیدی در باره شیوه تدوین مقاله علمی پژوهشی افزوده شود. این توصيه، البته به حق بوده است؛ زیرا دانشجو و طلبه، علاوه بر مهارت تدوین پایان نامه، باید از مهارت و توانایی تدوین مقاله علمی پژوهشی نیز برخوردار باشد. به همین سبب، سعی شده است در بحث از شیوه های تدوین مقاله علمی پژوهشی، از تعریف این گونه مقاله ها، اثربخشی آنها و نکات راهنما در افزایش اثربخشی و پیشگیری از آسیب های رایج سخن به میان آید.

قدردانی از معاونت محترم پژوهش حوزه های علمیه و همکاران، به ویژه دوست فاضل، جناب حجت الاسلام والمسلمین سید محمد جواد حسینی کاشانی و تشکر از زحمات وظيفه اخلاقی نگارنده است.

احد فرامرز قراملکی

تهران، دانشگاه تهران، 1391

ص: 24

ناباروری و عقیم بودن اکثر پایان نامه ها می توان جست و جو کرد: چرا پایان نامه های تحصیلی از اثربخشی لازم برخوردار نیستند؟ رخنه و خلل کجا است؟ موانع بازدارنده کدام اند؟ لاجرم ده ها عنصر را می توانید در این امر فهرست کنید و عوامل مؤثر در کاهش کارامدی پایان نامه ها و رساله های حوزه مطالعات اسلامی را در جدول زیر بیاورید.

می توان با رهیافت مسئله محور به تبیین اثربخشی پایان نامه ها و رساله ها پرداخت؟ آیا در این فهرست تلقی شما از چیستی و هدف پایان نامه و رساله نیز آمده است؟ دانش و مهارت روشی چگونه؟

یکی از شیوه های ارزیابی دیدگاه شما، استفاده از رهیافت مقایسه ای است. پاسخ خود را با مطالعه ای که در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان انجام شده است، مقایسه کنید:

اجرای سرهم بندی شده پایان نامه، وقت ناکافی دانشجو برای گذراندن این واحد، تکرار و کم محتوا بودن موضوعات، عدم آگاهی به اولویت های تحقیقاتی کشور، عدم شرکت در کارگاه های آموزش روش تحقیق، عدم استفاده از کارشناس برای استفاده در پایان نامه جهت اجرای کارهای آماری، نبودن برنامه مشخص برای درس پایان نامه، مراحل متعدد و وقت گیر، ناهماهنگی سطوح تصمیم گیری، توجه به ظاهر پایان نامه، نقش نمره ای پایان نامه، فقدان روحیه کار گروهی، انگیزه ناکافی استاد و دانشجو، تمایل دانشجو و استاد به آسان گیری، نا آشنایی اساتید و دانشجویان با امر تحقیق، تبعیض و انحصارطلبی در تصویب پایان نامه و سیستم ناکارامد ارزشیابی پایان نامه از مواردی است که در یک بررسی دیدگاه اساتید راهنما در مورد مشکلات روند اجرای پایان نامه در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بیان شده اند. (چنگیز و همکاران، 1382)

ص: 27

به تصویب گروه آموزشی رسیده است و با هدایت اعضای هیئت علمی انجام می شود و هیئت داوران آن را ارزیابی می کنند. اعتبار علمی و رسمیت پایان نامه، به سه رکن اشاره شده در تعریف آن است: تصویب گروه آموزشی، هدایت اعضای هیئت علمی و داوری استادان.

براساس این تعریف، پایان نامه و رساله فعالیت پژوهشی گروهی است که دانشجو در آن فعالیت، به نحو آموزش عملی، مهارت پژوهش نظام مند را کسب می کند.

ارائه مشاوره برای دست یابی دانشجو به پاسخ مسئله چرایی تدوین پایان نامه است. فلسفه تدوین رساله چیست؟

پایان نامه های تحصیلات تکمیلی در غالب دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی جهان در دو سطح طبقه بندی می شوند: کارشناسی ارشد و دکترا. پایان نامه های حوزوی نیز به ترتیب به دو سطح سه و چهار تقسیم می شوند. یکی از ابعاد تمایز این دو سطح، تمایز در اهداف پژوهش است. فرض تمایز غایی این دو سطح از پایان نامه ها، سبب تجزیه مسئله «چرا باید پایان نامه نوشت؟» به دو مسئله می شود:

1. هدف تدوین پایان نامه کارشناسی ارشد و سطح سه چیست؟

2. هدف تأليف رساله دکترا و سطح چهار چیست؟

بر اساس اصل تقدم تشخیص دقیق مسئله بر حل آن و برای دست یابی به صورت بندی دقیق و روشن از مسئله که نیمی از علم است، (1) تأمل در چند نمونه عینی رهگشا است. موضع و دیدگاه شما در خصوص نمونه های زیر چیست؟ (2) آیا با موضوع هایی همانند عناوین زیر برای پایان نامه و رساله موافق هستید؟

- آیا نمایه نویسی می تواند هدف پایان نامه کارشناسی ارشد قرار

ص: 31

گیرد؟ به عنوان مثال آیا می توان فهرست موضوعی کتاب الحكمة المتعالية في الأسفار الأربعة صدرالمتألهین را موضوع پایان نامه قرار داد؟

- آیا فرهنگ نویسی در علوم مختلف می تواند هدف پایان نامه تحصیلی باشد؟ به عنوان مثال نوشتن فرهنگ اخلاق که متضمن تعریف و توضيح مفاهیم اخلاقی باشد و یا گردآوری و توضیح قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی را می توان عناوینی مناسب برای رساله دکترا یا سطح چهار دانست؟

. آیا تصحیح نسخ خطی و احیای میراث مکتوب را می توان موضوع پایان نامه تحصیلی کارشناسی ارشد یا دکترا قرار داد؟

- ترجمه متون از زبان های مختلف مانند عربی، انگلیسی، آلمانی، یونانی و... در پایان نامه های تحصیلی چه جایگاهی دارد؟ آیا ترجمه خلاف شیخ طوسی را می توان موضوع پایان نامه ارشد یا سطح سه قرار داد؟

- آیا رساله های دکتری یا سطح چهار می توانند جهت گیری اطلاع رسانی، آموزشی و ترویجی داشته باشند، یا جهت گیری آنها لزوما پژوهش اصیل و تولید علم است؟

- آیا پایان نامه اساسا باید به تولید منجر شود، اعم از تولید متن آموزشی یا اطلاع رسانی و تولید علم، و یا صرف رفع کنجکاوی

ص: 32

دانشجو، ورزیدگی و کسب مهارت در نگارش و تحقیق، (1) به کار بردن آموخته های پیشین و ورزیدگی ذهنی برای تحلیل و بررسی نیز می توانند هدف پایان نامه قرار گیرند؟

پرسش های یاد شده از سنخ سئوال های انکاری نیست؛ بلکه ارائه موارد عینی و مورد اختلاف کمیته های تحصیلات تکمیلی گروه های آموزشی است. رفع این اختلاف و پاسخ به این پرسش ها در گرو طبقه بندی غایی مطالعات است.

طبقه بندی ها و حیرت و سرگشتگی می شود. به عنوان مثال، تقسیم پژوهش به مطالعات تاریخی، تطبیقی، تحلیلی، درون دینی، پدیدار شناختی و امثال آن، تقسیم بندی مطالعات بر حسب رهیافت و روش مطالعه است؛ در حالی که طبقه بندی مطالعه به بنیادی، کاربردی و توسعه ای بر حسب نوع مسئله تحقیق است و تقسیم بندی به مطالعات فلسفی، تحقیقات فقهی، قرآن پژوهی، پژوهش های روان شناختی، بررسی های جامعه شناختی و امثال آن، از حیث گستره معرفتی است که مسئله تحقیق متعلق به آن علم است.

مطالعات علمی از حيث جهت گیری و اهداف آنها نیز قابل تقسیم است. تأمل در این تقسیم بندی، اهداف پایان نامه نویسی را نیز روشن می کند. مطالعات علمی را از حیث مقاصد تحقیق می توان ته قسم دانست: پژوهش اصیل، بازپژوهی، زمینه یابی، (توصیفی صرف) اطلاع رسانی، مروری، مروری فراگیر، تصحيح اثر دست نویس، تدوین متن آموزشی و ترجمه یک اثر. (جدول دو)

ص: 34

با آن و هم پاسخ به آن در گرو مطالعه نظام مند است. فرض کنید، محققی بر آن است که حکم فقهی «خرید اندرونی» (1) در معامله های بورس را بررسی و مطالعه کند. همچنین است کسی که ارتباط خودشناسی لحظه ای با گرایش به فلسفه را برای اولین بار به دام تجربه می اندازد.

پژوهش اصیل، فرایند پردازش اطلاعات است که در آن، مسئله ای نو در مقیاس تاریخ علم مطالعه می شود و در صورت اثربخشی، به نظریه ای نو و تولید علم در مقیاس تاریخ دانش می انجامد. نیازهای پژوهشی فراوانی در همه رشته های مختلف مطالعات دینی وجود دارند که محتاج پژوهش های اصیل هستند. انتشار نتایج چنین پژوهش هایی مورد اقبال مجله های علمی پژوهشی داخلی و بین المللی است و چنین مقاله هایی در تولید علم جهانی نقش و سهم فراوانی دارند.

مطالعات اصیل، گونه های مختلف دارند؛ از جمله: «تحقيق معطوف به همبستگی» که به بررسی همبستگی بین دو متغیر می پردازد و از مهم ترین مصادیق مطالعات اصیل است. چنین مطالعه ای، در پژوهش های تجربی رواج دارد؛ ولی محدود به آن نیست؛ زیرا در مطالعات درون دینی نیز می توان همبستگی در امر مانند ایمان و عمل

ص: 36

صالح را جست و جو کرد.

ملاک اصیل بودن پژوهش، مسئله تحقیق است؛ چه اینکه مسئله تجربی باشد یا تحلیلی و چه اینکه روش مطالعه تطبیقی باشد یا تاریخی. همان گونه که در مطالعات رتبه اول، مانند اخلاق، کلام، فلسفه و فقه پژوهش اصیل داشت، در مطالعات رتبه دوم نیز مانند فلسفه فقه، فرا اخلاق، فلسفه کلام نیز می توان مسئله ای جدید را به میان آورد. کسانی که با رهیافت میان رشته ای تربیت شده اند، از توان دست یابی به مسائل جدید برخورداراند. به همین دلیل، باید از تلقیهای حصر گرایانه ای چون: «مطالعه اصيل جز پژوهش همبستگی نیست» یا مطالعه همبستگی به مطالعه تجربی محدود است» اجتناب کرد.

عنوان مثال، مسئله ارتداد گاهی با مبانی و فرضیه های روان شناختی مطالعه می شود و گاهی شما همان مسئله را با مبانی و فرضیه های جامعه شناختی بررسی می کنید.

دو. گاهی شما همان مسئله و همان فرضیه را در شرایط نوینی مطالعه می کنید، به عنوان مثال، مطالعات نظام مند فراوانی در حوزه جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی انجام شده است؛ اما شما با توجه به این نکته که غالب این مطالعات در خصوص جمعیت های مسیحی انجام گرفته اند، به مطالعه این مسئله در خصوص جمعیت های مسلمان، مانند ایران یا در محیط بین فرهنگی علاقه مند می شوید. اگر مطالعه شما نظام مند و پایبند به چارچوب نظری و اصول پژوهش های تجربی باشد، می تواند به تولید علم بینجامد. (نک: فرامرز قراملکی، جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی، ص 1-16)

مطالعه بازپژوهانه همچنین جهت گیری پژوهشی دارد و فرایند گردآوری و پردازش اطلاعات در آن معطوف به حل مسئله است. بنابر این، در صورت کارایی و اثربخشی می تواند به نظریه پردازی و تولید علم منجر شود. حاصل چنین مطالعه ای در مجله های علمی پژوهشی داخل و خارج قابل چاپ است و این نوع مقاله ها در تولید علم جهانی سهم دارند.

ص: 38

در مقام مطالعه در بسامد برخی مفاهیم قرآن هستید، از تحقیق زمینه یابی بهره می برید. مطالعه توصیفی صرف نیز یک فرایند گردآوری و سامان بخشی اطلاعات است که حاصل آن، به دست آوردن اطلاعات شایسته برای پژوهش های اصیل یا بازپژوهی است. به همین سبب، حاصل این مطالعه قابل ارائه به کنفراسها و نشریه های ترویجی است. بنابراین، صرف تحقیق زمینه یابی به تولید علم نمی انجامد و مجله های علمی پژوهشی اقبالی به انتشار نتایج آن نمی کنند.

قراملکی، اصول و فنون پژوهش، ص 42) و در گام پایانی، اطلاعات سامان یافته را به صورت مقاله در می آورید.

شما در این مطالعه، به اطلاعاتی دست می یابید که پیش از این پیدا نبودند و از این جهت، مطالعه شما دارای کشف و نوآوری است؛ اما مطالعه شما به یک معنا مسئله محور نیست و اگر چه مواد اولیه شایسته ای را در اختیار محققان قرار می دهد؛ اما حاصل مطالعه شما بیش از آنکه تولید علم باشد، گردآوری و سامان بخشی به اطلاعات شایسته برای پژوهش های اصیل و بازپژوهی است. بنابراین، جهت گیری متداول و رایج مقاله های دایرة المعارفی، صرف اطلاع رسانی است. البته این سخن، به معنای آن نیست که هر گونه مقاله ای در هر دایرة المعارفی، عاری از هویت پژوهشی و غیر معطوف به تولید علم است؛ زیرا در برخی دایرة المعارف ها، با مدخل هایی روبه رو می شویم که ناچار از پژوهش اصیل دست یابی به علم هستیم.

افزون بر مقاله های دایرة المعارفی، نمایه نویسی و فهرست نگاری را نیز تا حدودی به چنین مطالعه ای می توان عطف کرد؛ به شرط آنکه نظام مند و منطبق با اصول و چارچوب نظری نمایه نویسی و فهرست نگاری باشد.

ص: 41

است. مروری بر همه این دیدگاه ها، مقایسه خلف با اسلاف و تحلیل تطبیقی آنها نتایج معرفتی گرانبهایی به دست می دهد. نگارنده با همین رهیافت، به مرور و تحلیل دیدگاه های دانشمندان مسلمان در باب چیستی علم کلام پرداخته و با مرور بر بیست دیدگاه تاریخی، به تعریفی جدید از هویت معرفتی کلام دست یافته است. (نک: فرامرز قراملکی، هندسه معرفتی کلام جدید، ص 29-160)

غالب جلسات موفق درس خارج در فقه و اصول، با رهیافت مروری فراگیر به طرح مسائل می پردازند.

مطالعه مروری فراگیر، روش رایج نزد قدما بوده است. رهیافت ارسطو در غالب مباحث متافیزیک چنین است. مثال بارز چنین پژوهشی را در مفهوم سازی ملاصدرا از حرکت می توان یافت. (الحكمة المتعالية، ج 3، ص 30-21).

برخی مجله های داخلی، چنین مقاله هایی را با مقاله های مروری قسم پنجم) در می آمیزند و به هویت پژوهشی مروری فراگیر توجه نمی کنند. در نتیجه، خود را از انتشار آن محروم می سازند؛ در حالی که براساس برخی استانداردهای جهانی، چنین مطالعاتی هم ارج پژوهش های اصیل است. در رساله هایی که به مطالعه مروری فراگیر می پردازند، امکان دست یابی به مقاله های علمی بیشتری وجود دارد.

ص: 44

سه: نقد، ارزیابی و اعتبارسنجی دست نویس ها و ترسیم شجره ارتباط آنها با یکدیگر تا نخستین دست نویس، و انتخاب دست نویس های قابل استفاده در امر تصحيح.

چهار: انتخاب روش تصحیح مناسب. امروزه غالبا از روش های توأم و تلفیقی استفاده می شود.

پنج: انتخاب دقیق ترین و مناسب ترین عبارت بر مبنای اجتهاد از قرائن و شواهد و نشان دادن عبارت های سایر نسخ با امانت داری کامل

شش: شناخت منابع و مآخذ استفاده نویسنده اثر و ارجاع به آنها.

هفت: افزودن تعليقات و ملاحظات توضیحی، تکمیلی و انتقادی در حد توان علمی و انتظاری که از دانشجو و طالب علم در کارشناسی ارشد، دکترا و سطوح سه و چهار داریم.

هشت: تحلیل ساختار اثر و بیان دیدگاه های خاص و مواضع و روش شناسی نویسنده اثر جایگاه تاریخی اثر در مقدمه.

تصحیح بر اساس این فرایند، مطالعه علمی مهم و مؤثری است و صعوبت و اهمیت آن، بسی بیشتر از مطالعه مروری فراگیر است؛ (1) زیرا مطالعه مروری فراگیر در گستره علوم اسلامی، در گرو احیای میراث

ص: 46

مکتوب و نظریه های پیشینیان است. پایان نامه ها می توانند نقش مهمی در احیای آثار خطی داشته باشند. مع الأسف طرح های تحقیقاتی رایج در دانشگاه ها، اساسا بر چنین مطالعه ای انطباق ندارند. گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه تهران، یکی از گروه های آموزشی است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به ویژه دانشجویان دکترا را به تصحیح آثار خطی ترغیب می کند. تا سال 1387 چهل و شش رساله دکتری

فرامزر قراملکی، چکیده پایان نامه های دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ص 552) و بیست و چهار پایان نامه ارشد (کوچنانی و فتاحی، چکیده پایان نامه های ارشد گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1391) بوده است. داوری در اثربخشی آنها مجال دیگری می طلبد. گروه تاریخ دانشگاه تهران گرایش خاصی را در احیای نسخه های خطی و اسناد تاریخی اجرا می کند.

عدم تخصص آنان تنوع بیابد. در اهمیت و ضرورت تدوین چنین آثاری نیز جای تردید وجود ندارد. اثربخشی این نوع فعالیت های علمی، بیش از همه در گرو تخصص نویسنده در زمینه مورد بحث و برخورداری او از فن نویسندگی است.

چنین فعالیتی فاقد جهت گیری پژوهشی است و به تولید علم نمی انجامد؛ بلکه جهت گیری آن انتقال اطلاعات و آموزش است. در مقام سردبیری، شاهد آن بودم که برخی همکاران مقاله ای را با هدف پژوهشی تدوین می کردند و آن را به مجله علمی پژوهشی می سپردند؛ اما جهت گیری مقاله کاملا آموزشی بود. متون آموزشی، چارچوب معینی دارند. نگارنده، به عنوان مثال، اخلاق حرفه ای (چاپ اول 1383، چاپ سوم 1385) و سازمان های اخلاقی در کسب و کار (1385) را با جهت گیری آموزشی سامان داده است.

آموزشی آسان یاب، چون «فلسفه آسان» یا گزارش آسان یاب از آرای یک فیلسوف ترجمه می شود و گاه، یک متن کلاسیک و اثر تاریخی مؤثر مانند آثار افلاطون، ارسطو، آکویناس، کانت و هایدگر ترجمه می شود. ترجمه متون مهم و مؤثر از زبان فارسی و عربی به زبان های دیگر نیز ضرورت دارد. به دلیل اینکه غالبا ترجمه آثار دانشمندان مسلمان تا قرن هفتم به زبان لاتین و زبان های اروپایی محدود بوده و آثار متعلق به سده های بعد غالبا ترجمه نشده اند، بسیاری از دانشمندان مغرب زمین اندیشه فلسفی و منطقی مسلمانان را پایان یافته به ابن رشد تلقی می کنند. همچنین، ترجمه از حیث تحقیقات مترجم در باره اثر (مقدمه و تعلیقات) نیز می تواند درجات مختلف داشته باشد.

دانشجو و طالب علم در فرصت تدوین پایان نامه از طریق مشارکت در پژوهش به یادگیری حین عمل (1) پژوهش می پردازد. مقصود از تدوین پایان نامه در این دوره چیست؟

آشنایی با منابع تحقیق و افزایش مهارت قلم فرسایی و نگارش همچنین امکان استفاده از آموخته های پیشین و ورزیدگی ذهنی از فواید تدوین پایان نامه است؛ اما مصون از خطای هدف انگاری فایده، باید به جست و جوی غایت تدوین پایان نامه پرداخت. در این زمینه اختلاف آرا وجود دارد. در این نکته می توان توافق داشت که هدف، آشنایی عملی با فرایند مطالعه نظام مند و کسب تجربه و مهارت پژوهش در گستره معرفتی مرتبط است. کدام نوع مطالعه نظام مند را می توان در پایان نامه کارشناسی ارشد هدف تحقیق قرار داد؟

پژوهش اصیل در پایان نامه های کارشناسی ارشد غیر مجاز نیست؛

اما غالبا چنین پژوهشی متناسب با توانایی های فردی دانشجو و طالب علم نیست. اصل تناسب پژوهش با توانایی های فردی و گروهی از اصول مهم روش تحقیق است. بازپژوهی را می توان در این پایان نامه ها به میان آورد؛ به شرط آنکه دامنه تحقیق متناسب با توانایی های فردی دانشجو تعین یابد.

مطالعه توصیفی صرف یا زمینه یابی نیز مشروط بر آنکه در زمینه

ص: 51

مناسبی باشد، قابل تحقیق در پایان نامه ها است. مطالعه مروری فراگیر نیز مانند پژوهش اصیل فراتر از توان فردی دانشجو است؛ مگر در دامنه ای بسیار محدود و در شرایط خاص انجام شود. اطلاع رسانی به معنای نمایه نویسی و مروری صرف، اثربخشی پایان نامه ها را کاهش می دهد؛ اما اطلاع رسانی به معنای گردآوری اطلاعات در زمینه های دور از دسترس محققان و سامان بخشی آنها، به گونه ای که راه برای محققان بعدی جهت پژوهش های اصیل و بازپژوهی هموار شود، در پایان نامه ها قابل وصول است. تصحیح دست نویس ها نیز مشروط بر آنکه در انتخاب اثر و تناسب آن با توانایی فردی دقت شود، موجب اثربخشی پایان نامه ها است. قبلا در اهمیت تصحیح و نقش آن در احیای میراث معرفتی پیشینیان سخن گفتیم. تهیه متون آموزشی به طور کلی در قلمرو پایان نامه نویسی قرار نمی گیرد. به نظر ما ترجمه نیز مانند تصحیح دست نویس به شرط انتخاب درست و تناسب اثر با توانایی فردی می تواند اثربخش باشد.

می شود. دوره آموزشی 12 الی 18 واحد درس و دوره پژوهشی 26 واحد است. بنابراین، در ایران از 65 تا 100 درصد دوره دکترا و سطح چهار به تدوین رساله اختصاص دارد. تدوین رساله دکترا نقش مهمی در مهارت افزایی دانشجو در پژوهش نظام مند دارد. پژوهش های اصیل، مطالعات بازپژوهی و مروری فراگیر از جایگاه خاصی در رساله های دکترا برخورداراند. تصحیح آثار دست نویس و ترجمه، به شرط آنکه اثر تصحیحی و ترجمه شده، اثر کلاسیک و مؤثر در تاریخ علم باشد و دانشجو نیز همه ضوابط تصحیح و ترجمه حرفه ای را رعایت کند، می تواند در رساله دکترا اخذ شود.

رساله های دکترا، بر اساس این جهت گیری، باید هدف گذاری شوند. یکی از مهم ترین مسئولیت های اخلاق حرفه ای استادان، راهنمایی دانشجویان در هدف گذاری رساله ها است. توقع تولید علم و نظریه پردازی از رساله دکترا و سطح چهار توقع درستی است. روی آوردن به موضوعات تکراری، زمینه های بسیار کلی و عام، و تتبعات موضوع محورانه، مهم ترین مانع دست یابی رساله ها به این اهداف است. نوآوری و تولید علم، در گرو اخذ مسائل معین و محدود در زمینه های نوین است.

مطالعات مروری فراگیر، تصحیح آثار خطی، احیای نظریه ها و مکاتب معرفتی پیشینیان نیز در جهت گیری رساله های دکتری

ص: 53

اهمیت دارند. گاهی با تأسف از خود می پرسیم: چرا با این همه رساله های دکتری و سطح چهار حوزوی، میراث معرفتی پیشینیان در گستره هایی چون علم اخلاق، گمنام مانده اند و نظریه های اخلاقی دانشمندانی چون محاسبی، جاحظ، کندی، محمدبن زکریای رازی، فارابی، ابن سینا، ابوعلی مسکویه، شیخ طوسی و خواجه نصیر الدین طوسی موضوع رساله ها قرار نمی گیرد. این در حالی است که در دهه های اخیر بسیاری از دانشمندان مغرب زمین به احیا و تحلیل نظریه های اخلاقی روی آورده اند. پژوهش مارگارت اسمیت در احیای آثار و آرای محاسبی و مطالعات فراوان آن ترزه دروارت در تحلیل دیدگاه اخلاقی کندی، رازی، فارابی و غزالی نمونه هایی از این ادعا هستند. (نک: فرامرز قراملکی، نظريه اخلاقی محمدبن زکریای رازی، ص 40-60)

ص: 54

عمومی یا تخصصی موجود است و نیز از طريق اندیشه ورزی بر روی اطلاعات. (نکونام، جعفر، روش تحقیق کتابخانه ای، ص 3)

اگر تحقیق شما کتابخانه ای است، باید دقت نمایید که در هر اثر پژوهشی باید منابع تحقیق به خوبی مشخص شود. از این رو، بر پژوهشگر لازم است که پیش از هر چیز، نخست نوعی کتاب شناسی متناسب با پژوهش خود فراهم آورد. منبع شناسی، محقق را آگاه می سازد که از هر منبع در چه موضوعی و به چه اندازه باید استفاده کند. باید توجه داشت علی رغم تعدد منابع، شاخص ها و علایم «کتب و مراجع مکتوب» مهم ترین منبع در راه شناخت دقیق هستند. بنابراین، در باره روش های شناسایی و یافتن منابع مکتوب، استفاده از کتابخانه و شیوه های مطالعه آن بحث مستقلی لازم است که در این مختصر نمی گنجد.

پرسشنامه برای تکمیل پروژه خود بهره می برد. در حوزه های علمیه و علوم اسلامی، به ندرت از تحقیقات میدانی استفاده و استقبال می شود.

در تقسیم بر مبنای هدف، روش تحقیق به بنیادی، کاربردی و ... تقسیم می شود

دانش موجود و به منظور ایجاد روش های جدید یا بهبود روش های گذشته یا وسعت دادن به گستره یک علم صورت می گیرد.

قرار داد؛ یعنی شما در رشته ای مثل فلسفه ممکن است بحث اصالت الوجود را مستقلا بررسی کنید یا همان را از دیدگاه یکی از فلاسفه بررسی نمایید. نیز ممکن است در اصول بحث حجیت خبر واحد را از جهت عقلی بررسی نمایید یا ادله نقلی آن را مورد بررسی قرار دهید و بخواهید نظر اهل بیت (علیهم السلام) را در این مسئله تبیین کنید.

غالبا تصور دقیقی از طرح پژوهشی و ضرورت آن نزد نو آشنایان وجود ندارد. به همین دلیل، در مواجهه با کاربرگ طرح از خود می پرسند: آیا پر کردن آن صرفا یک امر تشریفاتی و الزام اداری است یا تکمیل آن نقشی در حسن انجام تحقیق و بهره وری فرایند پژوهش دارد؟ تصور مبهم از چیستی طرح پژوهش و عدم باور به ضرورت آن، سبب می شود در مقام تکمیل کاربرگ دقت را فرو گذاریم و راه اهمال پیش گیریم. یکی از معضلات برخی همکاران رشته های الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه ها، احساس ناتوانی در تکمیل کاربرگ طرح پژوهشی است. البته مشکل ترین مرحله تحقیق نیز تهیه و تنظیم طرح آن است.» (نک: نادری پور، برنامه ریزی و کنترل پروژه، ص 201)

در تکمیل کاربرگهای طرح پژوهشی با ابهام های فراوان روبه رو می شویم. یکی از مواضع ابهام، فقدان استاندارد واحد و سلیقه یکسان در کاربرگ ها است. هر دانشگاه یا مؤسسه ای، کاربرگ خاصی را طراحی کرده است، متفاوت با کاربرگ دانشگاه دیگر. این تنوع، موجب حیرت و سرگشتگی می شود. موضع دیگر از ابهام در تکمیل این کاربرگها، فقدان استاندارد کاربرگ طرح پژوهشی ویژه رشته های علوم انسانی و به ویژه الهيات و مطالعات دینی است. دانشجویان الهیات و طلاب حوزه های علمیه در تکمیل کاربرگ هایی که غالبا متناسب با تحقیقات رایج در علوم تجربی، اعم از طبیعی و رفتاری طراحی شده اند، احساس بیگانگی

ص: 62

می کنند؛ به عنوان مثال، دانشجویی که تصحیح یک اثر مهم را موضوع رساله دکترا خود قرار می دهد، با کاربرگی روبه رو می شود که متناسب با پژوهش معطوف به تصحیح، طراحی نشده است. همین امر، ضرورت طراحی کاربرگهای متنوع و متناسب با موضوع و جهت گیری پایان نامه و رساله را نشان می دهد. کاربرگ واحد برای پژوهش اصیل، مطالعات مروری فراگیر، بازپژوهشی، تصحیح، ترجمه و... کارایی ندارد.

در این فصل، به اجمال، از چیستی طرح تحقیقاتی، ضرورت و نقش راهبردی آن در کارایی و اثربخشی پایان نامه ها بحث خواهد شد؛ اما چگونگی تکمیل کاربرگ طرح پژوهشی متناسب با رشته های الهیات و مطالعات دینی و مهارت طراحی آن، در فصل سوم خواهد آمد.

است. تحصیلات تکمیلی و سطوح سه و چهار حوزه از دو دوره آموزش و پژوهش تشکیل می شوند. در دوره پژوهش، دانشجو و طالب علم، پروژه تحقیقاتی را طراحی و اجرا و در پایان آن، نتایج و ره آوردهای پژوهش را در قالب پایان نامه و رساله عرضه می کند.

پژوهش، بنا به تعریف، «فرایند گردآوری و پردازش نظام مند اطلاعات است، متعلق به گستره خاصی از علوم و برخوردار از هویت جمعی که به نوآوری در علم می انجامد.» (نک: فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، ص 30) مراد از نوآوری در پژوهش های دانشجویی در دوره های تحصیلات تکمیلی، در بحث از جهت گیری پایان نامه ها در فصل اول بیان شد. فرایند بودن پژوهش، بیانگر این واقعیت است که پژوهش، فعالیت مستمر مرکب از مراحل مختلف است؛ به گونه ای که موفقیت در هر مرحله ای در گرو کامیابی در مرحله پیشین است. تدوین پایان نامه، مرحله پایانی این فرایند است. بنابر این، کامیابی در تدوین پایان نامه در گرو موفقیت در مراحل قبلی است. مراحل پیشین چیست و چگونه می توان در آنها موفق شد؟

فرایند تحقیق، همانند پروژه ساختمانی است که از سه مرحله اساسی تکون می یابد: طراحی نقشه و طرح، تهیه مواد اوليه و ابزارهای مناسب و ساختن بنا. پروژه تحقیقاتی نیز دارای سه مرحله عمده است: طراحی نقشه و طرح پژوهشی، اجرای پروژه

ص: 64

(گردآوری اطلاعات و پردازش آنها) و تدوین گزارش تحقیق. این گزارش، می تواند در جامه های مختلف مانند پایان نامه، رساله، مقاله علمی پژوهشی یا کتاب ارائه شود. (نمودار یک)

طرح پژوهشی

اجرای پروژه تحقیقاتی

گزارش تحقیق (پایان نامه، مقاله و کتاب)

نمودار 1: مراحل سه گانه پروژه تحقیقاتی

طرح پژوهشی، این امکان را به محقق می دهد که در مراحل تحقیق، به عنوان یک نقشه نظام دار از آن پیروی کند. ارزیابی تحقیق نیز بر اساس آن صورت می گیرد، استاد راهنما به عنوان یک مبنا برای کمک کردن از آن استفاده می کند و در مسیر و روند تحقیق و تجزیه و تحلیل، تعدیل می شود. بنابراین، از آنجا که تحقیق خوب باید به دقت طرح ریزی و نظام دار انجام گیرد، اصلاح گام به گام کافی نیست؛ بلکه باید به خوبی طراحی شود. (نک: شریفی، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 29)

تعریف های مختلفی از طرح پژوهشی ارائه شده است؛ از جمله: طرح تحقیقاتی، مجموعه ای از فعالیت های علمی و فنی منظم جهت دست یابی به اهداف مشخص با زمان بندی معین است که محقق اجرا می کند و به منظور بیان تمام جنبه ها، اهداف، روش و ملزومات مورد نیاز پژوهش تنظیم می شود. به ساده ترین بیان، طرح پژوهشی، نقشه اوليه پژوهش است که چارچوب نظری آن را به دقت ترسیم می کند.

طرح پژوهشی از چه مؤلفه هایی سامان می یابد؟ گفتیم: پژوهش، فرایند حل مسئله است. محقق برای دست یابی به جواب مسائل پژوهش، نقشه تحقیقاتی را طراحی می کند که شامل سه عنصر اساسی است: برنامه، (1) ساختار (2) و استراتژی (3) پژوهش. (نمودار دو)

ص: 66

برنامه پژوهش

- استراتژی پژوهش

ساختار پژوهش

نمودار 2: عناصر سه گانه طرح پژوهشی

مراد از برنامه پژوهشی در این تعریف، الگوی کلی و فراگیر است که همه آنچه را محقق انجام خواهد داد، شامل می شود؛ از نوشتن فرضیه ها و دلالت های ضمنی آنها تا تحلیل نهایی داده ها، ساختار پژوهشی، الگویی است که عمل متغیرها را نشان می دهد. استراتژی پژوهش هم روش های گردآوری و تحلیل داده ها را فرا می گیرد، چگونگی دست یابی به هدف های تحقیق را بیان می کند و طریق حل و رفع معضلات، موانع و دشواری هایی را که در اجرای پژوهش احتمالا به میان می آیند، روشن می سازد. (نک: هومن، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، ص 273)

دقیق، پژوهش اثربخش ممکن نیست. به دلیل اهمیت طرح پژوهشی، مرحله طراحی آن را مرحله جهت یابی تحقیق نیز می نامند. محقق در تمام مراحل تحقیق، ملزم به اجرای اصول و قوانینی است که در طرح پژوهشی آنها را ترسیم کرده است. (نادری پور، ص 201 و 202) برخورداری از طرح و نقشه درست ساخت، (1) موجب تسهیل و تصحیح فرایند پژوهش می شود.

کسانی که در تدوین پایان نامه به کامیابی و اثربخشی تحسین انگیز رسیده اند، در مقام طراحی نقشه پژوهش از خلاقیت، ابتکار و دقت برخوردار بوده اند. تأثیر طرح تحقیقاتی در کارایی و اثربخشی پایان نامه ابعاد مختلفی دارد. تأمل در این ابعاد ضرورت تکمیل دقیق کاربرگ های طرح تحقیقاتی را بیشتر نشان می دهد. به همین دلیل، حتی اگر برای مؤسسه ای پژوهش نمی کنید، بلکه در تحقیق به صورت خویش فرما عمل می کنید، یعنی کارفرمایی الزام از شما طرح تحقیقاتی نمی طلبد، توصیه می کنیم ابتدا طرح پژوهشی خود را به دقت ترسیم کنید.

هر گونه ابهام یا اهمال در طراحی و تکمیل کاربرگ طرح تحقیقاتی سبب کاهش یا زوال اثربخشی و کارایی پژوهش می شود. هر چه در این مقام درنگ کنید و برای طراحی نقشه دقیق و

ص: 68

درست ساخت، زمان صرف کنید به همان اندازه در زمان پژوهش صرفه جویی کرده اید. یکی از دانشمندان مدیریت می گوید: «اگر مرا مأمور قطع درخت تنومندی کنند و برای این کار هشت ساعت فرصت دهند، شش ساعت آن را صرف تیز کردن تبر می کنم!» این سخن اهمیت درنگ و تأمل در طراحی نقشه پژوهش را آشکار می سازد. پژوهشگران برجسته حتی در پژوهش های شخصی خود، ترسیم نقشه پژوهش را مهم ترین گام می دانند.

پژوهشی نقش مهمی در بازسازی، تکمیل و اصلاح تصور محقق از اهداف پژوهش، ابزارها و روش های آن دارد.

را به عمل آورد تا داوران طرح به سهولت به هدف پژوهش و ضرورت اجرای آن با توجه به طرح پیشنهادی پی ببرند.» (نک: سرمد، روش های تحقیق در علوم رفتاری، ص 317)

علاوه بر این، محقق در مراحل مختلف تحقیق می تواند در ترازوی طرح پژوهشی، کارایی و اثربخشی تحقیق خود را به طور مستمر ارزیابی کند و میزان دست یابی به اهداف پژوهش را بسنجد و بر اساس این سنجش رخنه ها را رفع و موانع را دفع کند.

جمع سایر مباحث آسیب زا است. وقتی به جست و جو از عوامل ورود چنین مباحثی می پردازیم، فقدان طرح پژوهشی در آغاز تحقیق را عمده ترین عامل می یابیم.

نقشه پیشین، مسئله محور طراحی می شود. چنین طرحی سبب می شود که در مقام گردآوری اطلاعات، فیش برداری و نگارش پایان نامه هر مبحثی را به میان نیاوریم و به طرح مباحث مربوط بسنده کنیم. ملاک ارتباط مباحث، مسئله و فرضیه تحقیق است و در طرح پژوهشی، مسئله و فرضيه به دقت تدوین می شوند و بر اساس آنها دانشجو می تواند آزمون های ارتباط مباحث با رساله را انجام دهد؛ یعنی در مواجهه با مطالب بپرسد: آیا این مطالب در روشن شدن مسئله تحقیق و تشخیص آن مفید است؟ آیا این مطالب در تأیید یا تضعیف و رد و اثبات فرضیه تحقیق سودمند است؟ آیا این مطالب در تأیید یا تضعیف فرضیه های رقیب سود دارد؟ بنابراین، در صورت مثبت بودن نتیجه این آزمون ها، به گردآوری آن مطالب مبادرت کند و به این طریق، پایان نامه از پراکندگی و گسیختگی مصون می ماند.

و تمهید مبانی و مقدمات دور و نزدیک سبب می شود حجم اصلی پایان نامه به مباحث مقدماتی صرف شود و بخش بزرگی از زمان و فرصت پژوهش به آن اختصاص یابد. در نتیجه، مجالی برای ورود ژرف به مسئله تحقیق به دست نیاید. این عارضه، ناشی از خطای مسئله پنداری مبانی است. پیش از این، در باره این خطا و آثار زیانبارش سخن گفته ام. (نک: فرامرز قراملکی، اصول و فنون پژوهش، ص 99) فرض کنید ده نفر از طلاب سطح سه علاقه مند باشند مسائل خمس را موضوع پایان نامه خود قرار دهند. اگر چه هر یک از آنها، تنها به یکی از مسائل خمس (مانند تعلق خمس بر کنز) می پردازند؛ اما جملگی آغاز پایان نامه را مصروف بحث مفصل در باب خمس، تعریف آن، ضرورت و ادله مربوط و اختلاف اهل سنت با شیعه در اصل خمس می کنند. آیا این تکرار مکررات مانع اثربخشی و کارایی پایان نامه ها نمی شود؟

فرض کنید بیست دانشجو، بیست مسئله کلامی، اصولی یا فقهی را از دیدگاه علامه حلی به تحقیق می پردازند. و ده نفر دیگر ده اثر دست نویس علامه حلی را تصحیح می کنند. اگر هر یک لازم بداند در بار؛ علامه حلی، استادان، شاگردان، وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگار وی، مکتب فکری و آثارش به تفصیل سخن گوید، چنین مباحثی سی بار تکرار در پی خواهد داشت و مع الأسف چنین

ص: 74

شده است. اشکال کار این است که دانشجو تشخیص نداده است که مقدمات دور و نزدیک و مبادی تصوری و تصدیقی، مبانی و پیش فرض های تحقیق است؛ نه از مسائل آن.

طرح پژوهشی اگر به دقت و صحت طراحی شود، محقق را از الغزيدن به چنین خطایی باز می دارد؛ چراکه در طرح، مسئله تحقیق به خوبی تقریر می شود، پژوهش به نحو مسئله محور طراحی خواهد شد و مبادی تصوری و تصدیقی جایگاه خود را در بخش پیش فرض ها با استاندارد معین پیدا می کنند.

ذهنی محقق نسبت دارد.

بنابراین، تدوین طرح پیشنهادی تحقیق گام مهمی در باروری فرایند تحقیق است که به عنوان یک نقشه نظام دار به محقق امکان می دهد تا در مراحل پژوهش از آن پیروی کند. این طرح، مانند نقشه اولیه ای است که مهندسان طراح پیش از اجرای پروژه ساختمان طراحی می کنند. بر این اساس، طرح پژوهشی تنها در صورتی با ارزش است که به خوبی طراحی شده باشد. (شریفی، ص 29) در فصل آتی، شیوه طراحی دقیق و درست ساخت طرح پژوهشی را بحث خواهیم کرد.

حاصل سخن: طراحی نقشه پژوهش در پایان نامه و رساله، نقش های زیر را در اثربخشی و موفقیت آن ایفا می کند:

1. خودارزیابی محقق از تصور خویش از پایان نامه و امکان بازسازی و تکمیل آن؛

2. شاخصی برای ارزیابی مستمر اثربخشی پایان نامه در مراحل مختلف پژوهش؛

3. تأمین انسجام درونی پایان نامه؛

4. وفاداری بخش های پایان نامه به مسئله تحقیق و پیشگیری از مسئله پنداری مبانی؛

5. بودجه بندی زمان و مدیریت آن.

ص: 76

حيث طرح تحقیقاتی می تواند گوناگون شود یا تحقیق معطوف به احیای دست نویس های تاریخی (تصحيح) به عنوان میراث مکتوب، با مطالعات مربوط به حل مسائل نوین، می تواند متفاوت باشد.

به همین دلیل، باید از طرفی چنین تنوعی را در طراحی طرح تحقیقاتی به رسمیت شناخت و از طرف دیگر، باید به شاخص و استانداردی دست یافت که از فرم های سلیقه ای مختلف و فاقد دقت، به طرحی دقیق و کامل دست یافت. از این رو، بهتر است نظر را به حداقل عناصر لازم در طرح تحقیقاتی معطوف و چنین عناصری را استانداردسازی کنیم. تعریف و استاندارد هر یک از این عناصر را به تفصیل بحث خواهیم کرد.

پیشنهاد زیر بر این اساس ارائه می شود. در این پیشنهاد از عناصر اجرایی صرف، مانند مشخصات شخص دانشجو (و مجری طرح)، استادان راهنما و مشاور، اعتبارات مالی و امثال آنها صرف نظر و فقط به عناصر علمی طرح پژوهشی بسنده شده است. (جدول چهار). عناصر این پیشنهاد شامل ارکان اصلی طرح پژوهش است. تکمیل طرح و ارزیابی اخلاقی آن بحث مستقل دیگری می طلبد. در فصل سوم تعریف هر یک از این عناصر و شیوۂ تکمیل طرح پژوهشی بیان خواهد شد.

دو عنصر مهم منابع تحقیق و نوآوری را، که در برخی کاربرگ ها پرسیده می شود، در این پیشنهاد بیان نکردیم؛ زیرا اگر پیشینه تحقیق بر

ص: 78

اساس تعریف آن در فصل آینده به دقت توضیح داده شود، هم آشنایی محقق با منابع اصلی پژوهش و هم نوآوری احتمالی تحقیق آشکار خواهد شد. بنابر این، سبب حذف این دو عنصر، ساده سازی کاربرگ طرح تحقیقاتی است. همچنین، در این کاربرگ عنصر نوع تحقیق بنیادی، ترویجی، کاربردی و...) را هم نیاوردیم؛ چرا که بیان دقیق روش تحقیق، نشانگر تصور محقق از گونه تحقیق نیز هست.

تکمیل کاربرگ آن با ابهام روبه رو می شوند. این ابهام، غالبا به عناصر طرح پژوهشی مربوط است. مراد از عناصر در اینجا واحدهایی است که در کاربرگ مورد سئوال قرار می گیرد و از محقق خواسته می شود انگاره خود را در باره آنها مکتوب کند. به عنوان مثال، بسیاری از دانشجویان، مراد از مسئله تحقیق را در نمی یابند و بر تمایز مسئله (1) با پرسش (2) و نیز مشكله (3) آگاهی ندارند. همچنین آنان از خود می پرسند:

فرضیه چیست و شاخص آن کدام است؟ فرضیه با چه ساختاری باید ارائه شود؟ تنوع و ترتیب فرضیه، تابع چه متغیری است؟ فرضیه با پیش فرض ها چه تفاوتی دارد؟ مراد از فرضیه صفر در پژوهش چیست؟ درباره پیشینه تحقیق چه اموری را باید نوشت؟ تمایز روی آورد با روش در چیست؟ روش ها و ابزارهای تحقیق را تا چه میزانی باید توضیح داد؟

توجه به نقش راهبردی طرح تحقیقاتی و اهمیت آن در بهره وری یک تحقیق و تأثیر آن در باروری یک پایان نامه روشن می کند که هرگونه ابهام در موارد یاد شده و اهمال برخاسته از آن، مانع بازدارنده ای در دست یابی دانشجویان به موفقیت در تهيه پایان نامه و

ص: 82

محققان در گزارش تحقیقات است. عدم وقوف بر اهمیت تکمیل دقيق کاربرگ طرح پژوهشی، عافیت طلبی، سهل انگاری و شتابزدگی موجب اهمال در این امر مهم می شود. در ادامه اهمیت و چیستی هر یک از عناصر کاربرگ طرح تحقیقاتی را به اختصار مورد بحث قرار میدهیم.

الکترونیکی است. عنوان نویسی، استاندارد خاصی ندارد، ولی برای انتخاب عنوانی خوب، باید به این شاخص ها توجه کرد: مشیر به مسئله، رسا و صریح، درست ساخت، در حد امکان کوتاه، بدیع، با جهت گیری پژوهشی. (نمودار سه)

مشیر به مسئله

رسا و صریح

با جهت گیری پژوهشی

درست ساخت

عنوان پایان نامه

بدیع

کوتاه

فروتنی در ادعا

تعیین دامنه تحقیق

نمودار 3: ویژگی های عنوان پایان نامه

علمی و روشمند بررسی نکرده ایم. احساس وجود مشکل یا مسئله، آغازی برای انجام تحقیق است. تصور کنید صبح زود قصد دارید به محل کار خود عازم شوید. خودرو شما روشن نمی شود. (احساس وجود مشکل حال شما تلاش خواهید کرد که علت یا علت ها را دریابید. بنابراین، به جست و جو می پردازید تا مشکل اصلی مثلا قطع سیم برق را پیدا کنید و با اتصال مجدد آن به رفع مشکل بپردازید. از آنجا که آغاز یک تحقیق با احساس وجود مشکل همراه است، در این مرحله آن احساس باید به صورت یک پرسش درآید. پرسش، مفهومی از امور روزمره تا مسائل پیچیده علمی را در بر می گیرد. مهم آن است که بتوان پرسش را به شیوه ای علمی و صحیح بیان کرد و بر این امر وقوف داشت که این پرسش تا کنون مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است یا نه! آیا آن مسئله نوینی است یا اگر هم نو نیست، آیا محتاج طرح مجدد آن در شرایط جدید هستیم.

امروزه با این باور جان دیویی هم داستان هستیم که اولین مرحله تحقيق احساس وجود مشکل است. به این معنا که پژوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکلی روبه رو شده است که در حل آن ابهام یا تردید دارد و نمی تواند در مقابل آن ساکت بماند. پس، نقطه آغازین در انجام هرگونه پژوهش و تحقیق بسیار مهم است.

بر این اساس، باید عنوان را به گونه ای نوشت که به مسئله تحقیق

ص: 85

اشاره کند؛ مثلا عنوان «نهاد دین در عصر صفوی» نشان می دهد که با تتبعی موضوع محورانه معطوف به هدف اطلاع رسانی یا آموزشی روبه رو هستیم؛ اما تعبير «رابطه نهاد دین و نهاد دولت در عصر صفوی» اشارة ضمنی به مسئله ای دارد که محقق در مقام حل آن است. به تعبیر دقیق تر، این دلالت ضمنی می تواند به دلالت صریح تبدیل شود. همچنین، می توان دو عنوان «عصمت» و «امکان عصمت» را مقایسه کرد.

بنابر این، در این مقام باید از عناوین عام که مشیر به موضوع کلی هستند، مانند عصمت، نبوت در دین های یهود و مسیحیت، پدیدارشناسی دین، ایمان، فلسفه برای کودکان، حقوق زن و امثال آنها اجتناب کرد؛ مثلا به جای عنوان حقوق زن باید به مسئله ای در حقوق زن مانند «سن مسئولیت کیفری زنان» پرداخت. عنوان باید به نحو صریح (نه التزامی و نه تضمنی) به مسئله تحقیق یا حداقل هدف پژوهش دلالت کند؛ به عنوان مثال، عنوان پایان نامه ای که به تصحیح یک اثر دست نویس می پردازد، باید به هدف تحقيق دقیقا اشاره کند.

در یک کارگاه آموزشی برای دانشجویان دکتری اخلاق پزشکی، با پیشنهاد زیر برای پژوهش روبه رو شدم:

تصادفات جاده ای و ملاحظات اخلاقی». پس از مذاکره با دانشجو، این عنوان به ترتیب زیر تغییر یافت:

ص: 86

• نقش اخلاق در پیشگیری و کاهش تصادفات جاده ای؛

• نقش اخلاق حرفه ای در پیشگیری از تصادفات جاده ای؛

• نقش اخلاق سازمانی در پیشگیری از تصادفات جاده ای؛

• سهم مسئولیت پذیری سازمان های پلیس / شرکت های ساخت قیر و آسفالت راهداری و ... در نظام تروما در پیشگیری تصادفات جاده ای.

پس از این مذاکره، دانشجو به این نکته توجه کرد که عنوان پیشنهادی وی شامل ده ها رساله است.

کلی ناشایست است. در هر حال به کار بردن الفاظ مشترک، دلالت التزامی، اهمال و امثال آنها سبب ابهام در عنوان می شود؛ مثلا عنوان برخی از احکام دفاعی اسلام» شایسته پایان نامه نیست؛ زیرا به تعبیر شیخ اشراق، سور جزئیه سبب اهمال می شود؛ در حالی که عنوان باید معین باشد.

به همین دلیل، در انتخاب عنوان نباید از تعابیر ایهام دار، خیال برانگیز، لغز گونه و مبهم استفاده کرد. برخی کسانی که از ذوق هنری برخوردارند، رساله را که جهت گیری پژوهشی دارد، از نوشتار ادبی یا خطابی متمایز نمی کنند. در گفتار خطابی یا آفرینش های ادبی، ایهام، خیال انگیزی و معماگونه بودن، زیبایی می آفریند؛ اما در پایان نامه سبب ابهام و عدم تفاهم بین پیشنهاد دهنده طرح تحقیقاتی و داوران می شود. بنابر این، عنوان پایان نامه باید به اندازه ای صریح و دقیق باشد که ارزیابان بتوانند به هدف، مسئله و دامنه تحقیق پی ببرند.

نگارش فارسی صفت و موصوف از حيث تأنیث، بر خلاف عربی، از یکدیگر تبعیت نمی کنند یا تعبیرهایی که در ساختار نحو عربی اند، در فارسی به کار نمی روند. همچنین از به کار بردن تعبیرهای عامیانه و فرومایه در عنوان پایان نامه باید خودداری کرد.

توصیه می شود عناوین پیشنهادی خود را بر اساس دستور روایی سنجی بازسازی کنید. مراد از این دستور آن است که عنوان را به عده ای عرضه و برداشت آنها را به صورت مکتوب اخذ کنید. مقایسه برداشتها میزان روایی عنوان را از حيث دقت و رسایی نشان می دهد. اگر برداشتها گوناگون و متخالف باشند، عنوان درست ساخت و رسا نیست.

اختصار و ایجاز، امتیاز یک عنوان محسوب می شوند و در شرایط مساوی عنوان باید کوتاه نوشت باشد. مراد از شرایط مساوی این است که اگر با تعبیر کوتاه تر بتوان شرایطی چون مشیر به مسئله بودن، رسا و صریح بودن و درست ساختی را نیز حفظ کرد، بهتر از عبارت طولانی است. رعایت اصل اختصار در عنوان، به شرط آن است که موجب ابهام نشود. بنابراین، نباید درستی و دقت را فدای اختصار و ایجاز کرد.

به طور کلی، در پژوهش باید راه اقتصاد و صرفه جویی در زمان را مهم ترین راهبرد خود قرار داد و در هر مقامی، از کوتاه ترین تعابیر استفاده کرد. آوردن واژه هایی که به جز تکرار در معنا و استدراک فایده ای ندارند، از مصادیق تطويل بدون ضرورت اند که باید از آن اجتناب کرد؛ تعابیری مثل: «پژوهشی در...»، «بررسی پیرامون...»، «مطالعه...»، «تحقیق درباره ...» و «جست و جو از ...»

نهد؟ این عنوان علاوه بر خطابی و شعرگونه بودن، استفاده از تعبیری است که قبلا به وسیله محققی نامدار انتخاب شده و به دلیل سرقت تحقیق وی و انعکاس آن در رسانه ها، بسیار معروف شده است.

3. رابطه نبوت با استعداد ذاتی نفس. (1)

4. بررسی نظریه اصالت نفع و مضامین آن در آموزش و پرورش اخلاقی (2)

5. بررسی و تحلیل آموزش در ایران و جهان.

6. آموزش ارزش ها.

3. کلیدواژه

* 3. کلیدواژه (3)

دانشجویان رشته های الهیات و طلاب حوزه های علمیه در بیان کلیدواژه ابهام فراوان دارند. منشأ این ابهام، بی توجهی به هدف بیان کلیدواژه است.

کلید واژه در طرح های تحقیقاتی و مقاله های علمی فاقد فهرست مطالب، نقش نمایه و فهرست را ایفا می کند و جست وجوی رایانه ای را آسان می سازد. اهم مباحث پایان نامه باید به شکل کلید واژه در طرح تحقیقاتی نشان داده شود. از این رو، کلیدواژه را نباید با ترمینولوژی، يعني توضيح مفاهیم کلیدی، درآمیخت. دانشجویان غالبا به دلیل عدم

ص: 93

اطلاع و آشنایی از فلسفه وجودی کلیدواژه ها، در بیان آنها به اهمال و سهل انگاری می گروند. وجه تسمیه کلید واژه، نقش کلید بودن آن برای جست و جوی رایانه ای و کاربرد فهرستی است؛ یعنی کلید جست و جو از جنس واژه.

کلید واژه، نمای کلی کار در ذهن محقق را نشان می دهد و با نگاهی به کلیدواژه ها، نمای کلی کار برای خواننده نیز مشخص می شود. ناتوانی محقق در انتخاب کلیدواژه ها، حکایت از نارسا بودن تصور وی از تحقیق خویش است. این کلمات، در واقع راهنمای نکات مهم موجود در طرح است. بنابراین، باید در حد امکان کلماتی انتخاب شوند که ماهیت و محتوای طرح را به وضوح روشن کنند.

در باره استاندارد کمی کلید واژه، اختلاف نظر وجود دارد. برخی مؤسسات حداقل ده کلید واژه را لازم می دانند و استاندارد غالب شش (+ یک) کلمه است.

نشان داد که اگر چه همه به معضل ناکامی در کار گروهی تصدیق دارند؛ اما در بیان دقیق معنای ناکامی کار گروهی (و نه علت آن) توانا نیستند و وقتی می پرسیم عدم موفقیت در کار گروهی یعنی چه؟ به جای تحلیل دقیق این ادعا، به بیان معنای لغوی واژه ها بسنده می کنند. این بررسی نشان داد چهل و پنج درصد افراد، تصوری قابل ارائه از موضوع نداشته اند و قریب پنجاه درصد نیز فاقد تعریف واحدی از این معضل بوده اند. بنابراین، وقتی محقق بخواهد در این باب به تحقیق بپردازد، در ابتدا باید تصور خود را از ناکامی کار گروهی در ایران با تعریف موضوع ارائه دهد. در این مقام باید عنوان تحقیق را با استفاده از شیوه های تحلیل مفهومی و تحلیل گزاره ای، تحلیل کرد و هر یک از مفاهیم مندرج در عنوان را جداگانه و به صورت ترکیب شده توضیح داد.

علاوه بر تعریف موضوع، مسئله تحقیق را نیز باید با تعبیری درست ساخت و با صورت بندی دقیق و منطقی بیان کرده و پرسش های متعلق به آن را برشمرد. نخستین مرحله پژوهش علمی، شناخت و بیان مسئله است. «گاهی پژوهشگر با موضوعی مواجه و درگیر می شود؛ اما مسئله را به طور دقیق تشخیص نمیدهد. بیان صریح سئوال یا مسئله، از سخت ترین و مهم ترین مراحل روش علمی است؛ چرا که اگر مسئله به درستی و به روشنی مشخص نباشد،

ص: 95

پاسخگویی به آن امکان پذیر نیست.» (شریفی، ص 21) این سخن، در خصوص دانشجویان الهیات و طلاب علوم دینی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا غالب آنها تتبع موضوع محور را با پژوهش مسئله محور در می آمیزند و عده ای نیز در پژوهش مسئله محور به تمایز مشکله و مسئله توجه نمی کنند. در دو اثر روش شناسی مطالعات دینی و اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی این تمایز به تفصیل با مثال های فراوان بحث شده است. بنابراین، در اینجا تنها به تعریف اجمالی مسئله و ویژگی های آن بسنده می شود:

نظری و مسائل عملی. مسائل نظری در واقع رخنهای معرفتی، نسبتی مجهول یا چالشی نظری اند بین آنچه پیشاپیش می دانیم با آنچه با آن مواجه می شویم. مسئله عملی را نیز بلاتکلیفی در عمل دانسته اند. بلاتکلیفی در عمل دو گونه است: مانع در برابر هدف، رخنه بين وضعیت موجود و وضعیت مطلوب، بلاتکلیفی در هدف. این دو گونه مسئله را به ترتیب مسئله عملیاتی و راهبردی نیز می خوانند. مسئله نه در مقیاس شخص و بلکه در مقیاس محافل علمی در طلب پاسخ است؛ بر خلاف پرسش که در مقیاس شخص و در فرایند آموزش و یادگیری در طلب پاسخ است. همچنین مسئله برآمده از مطالعات نظام مند پیشین و قابل پاسخ با مطالعات نظام مند پسین است. در فصل پنجم، با تفصیل بیشتر، به این بحث می پردازیم.

تحقیق از میان مسائل گوناگونی است که از تجزیه مشکله به مسائل محتمل حاصل می آیند. انتخاب موفق مسئله در گرو ترازوها، ویژگی ها و شاخص های خاصی است. (نمودار چهار)

ویژگی های مسئله

محدود و مشخص

درست ساخت

مفيد

سازگار با توانایی

نو

مورد علاقه

نمودار 4: ویژگی های مسئله تحقیق

یک. محدود و مشخص: مسئله باید محدود و مشخص باشد و مؤلفه های مفهومی آن نیز واضح و متمایز تعریف پذیر باشند. هرگونه ابهامی در صورت مسئله، موجب انحراف فرایند پژوهش می شود.

جامع گرایی و فراگیری مسئله نیز سبب جهت گیری موضوع محورانه و سطحی نگری خواهد شد. یکی از آسیب های پایان نامه ها که ناشی از عدم وقوف دانشجو به حیطه تحقیق است، تنوع و تعدد مسائل تحقیق است. تتبع موضوع محورانه بر این آسیب دامن می زند. بیان مسئله

ص: 98

محقق را در تدوین و طرح و گزارش تحقیق هدایت می کند. برای محدود کردن موضوع، می توان سئوالاتی را طرح کرد که موضوع به مسئله خاصی محدود شود. اگر مسئله کلی یا دارای متغیرها و مفاهیم متعدد باشد، تفسیر نتایج آن مشکل خواهد بود. بنابراین، مسئله باید چنان بیان شود که محدود باشد. (سرمد، ص 34)

دانشجویی که در صدد بررسی تطبیقی نبوت نزد معتزله، شیعه و اشاعره است، خود را با مسائل بسیار متنوع درگیر می کند. چنین علاقه موضوع محورانه ای، او را با مسائل فراوان و گوناگون روبه رو می کند. اگر این مشکل به مسئله تبدیل شود و محقق ببیند که در این معضله مسائل گوناگونی وجود دارد، خود را تنها به یک یا دو مسئله از آن معطوف می سازد.

مثال: یکی از مباحث نبوت، عصمت انبيا است؛ اما عصمت نیز شامل مسائل فراوانی است: دامنه عصمت، علت عصمت، ادله عصمت، تعريف عصمت،... بر این اساس، عبور از موضوع به مسئله، گذار از دامنه وسیع به محدوده معین است. کیفیت پژوهش، ژرفا و نوآوری آن در گرو معطوف شدن به محدوده معین است.

مثالی دیگر، وقتی دانشجویی در عرصه قرآن پژوهی علاقه مند به تحقیق و تدوین پایان نامه در باره هنجارهای اجتماعی در قرآن می شود، استادان راهنما باید او را از نگاه موضوع محورانه به نگرش مسئله محورانه

ص: 99

سوق بدهند و او را یاری کنند که در این معضله صدها مسئله را رصد کند. در این صورت، دانشجو با حصر توجه به یک مسئله می تواند به تحقیقی عمیق و ژرف بپردازد و از سطحی نگری مصون بماند.

دو. نو: مسئله یا باید نو یا به گونه ای باشد که بتوان برای بررسی مجدد آن توجیه کافی ارائه کرد. ضرورت های اجتماعی و اولویت معرفتی، دو ترازوی مهم در تشخیص این امر هستند. علم، از مسئله، فربه می شود و نوآوری محقق در طرح مسئله، شرط لازم تولید علم است.

سه. مفید: فایده مندی از دیگر ویژگی های ضروری مسئله تحقيق است؛ به گونه ای که اگر مسئله تحقیق یا پایان نامه فاقد فایده باشد، نه پدیدآورند انگیزه چندانی به انجام آن خواهد داشت و نه جامعه علمی بدان روی خوشی نشان خواهد داد.

چهار. مورد علاقه: فرایند تحقیق با روبه رو شدن محقق با مشكله و مسئله آغاز می شود. بنابراین، مسئله باید مورد علاقه شخصی دانشجو باشد. موفقیت در تدوین پایان نامه در گرو مشارکت دانشجو با پژوهش است و به همین دلیل، برای سال ها کار سخت و گوشه نشینی، علاقه وافر به مسئله تحقیق لازم است. هر گونه مواجهه منفعلانه یا خلاف علایق، کارایی تحقیق را تهدید می کند.

پنج. سازگار با توانایی: مسئله پژوهش باید با توانایی فردی و گروهی سازگار باشد. هر پایان نامه و رساله ای به صورت گروهی

ص: 100

انجام می شود؛ زیرا دانشجو، استاد یا استادان راهنما و استاد یا استادان مشاور، گروه تحقیق هستند. بنابر این، مسئله تحقیق باید با توانایی و امکانات گروه تحقیق سازگار باشد. تحدید دامنه تحقیق، مرحله بندی پژوهش و افزایش آموزش های پیش نیاز رساله، تدابیری در جهت انطباق بیشتر توانایی محقق با مسئله تحقیق است.

شش. درست ساخت: مسئله باید با تعبیر دقیق و درست ساخت بیان شود. به لحاظ نحوی، لزومی به جمله پرسشی نیست؛ بلکه شایسته تر آن است که از تعابیر مرکب غير تام استفاده شود. تعبیر باید واجد همه شرایط، قيدها، سورها و دامنه تحقیق باشد. هرگونه اهمال در این امور آسیب زا است.

بیان نسبت بین دو متغیر را در تعریف آن اخذ می کنند. (سرمد، ص 30) در فصل آتی این تعریف را نقد خواهیم کرد.

کسانی که به تتبعات موضوع محورانه خو گرفته اند، از اهمیت فرضیه بی خبراند و آن را امری زاید یا خاص پژوهش های رایج در علوم پایه و گستره هایی چون روان شناسی و جامعه شناسی می انگارند. تحقیق بدون فرضیه، تیری در تاریکی انداختن و کورکورانه به جست وجو پرداختن است. محقق باید بداند دنبال نفی و اثبات یا رد و تأیید چه امری است؟ او برای مسئله تحقیق خود پاسخی بخردانه دارد و دیگران نیز برای همان مسئله پاسخ هایی رقیب دارند. پژوهش در مقام نفی و اثبات چنین فرضیه هایی است و محقق باید قوت فرضیه خود را نسبت به فرضیه های رقیب نشان دهد. به تعبیر دقیق تر، محقق هوشمند به جست و جو از کاستی ها، رخنه ها، نقض ها و ابطالهای فرضیه خود می پردازد؛ به گونه ای که اگر فرضيه او از موارد نقض و ابطال جان سالم بدر برد، از آن به منزله نتیجه تحقیق دفاع می کند. بنابراین، تمامی فرایند تحقیق برای رد یا تأیید فرضیه صورت می گیرد. هیچ تحقیقی به خوبی انجام نمی شود مگر آنکه از فرضیه هایی درست، سنجیده، دقیق و متقن برخوردار باشد. با ملاحظه فرضیه های یک طرح تحقیق می توان به مهارت، دقت، توجه و هوشمندی محقق پی برد.

فرضیه ها به لحاظ تعداد و ترتیب، تابع مسائل تحقيق هستند. اگر

ص: 102

در یک رساله دکترا سه مسئله مورد تحقیق است، چنین پایان نامه ای دارای سه فرضیه ناظر به سه مسئله است.

فرضیه به لحاظ ساختار، دارای استاندارد است و باید در جمله خبری درست ساخت و با زبانی دقیق و کمی و با اخذ همه قیود و شروط، به دور از هرگونه اهمال، ابهام و ارزش داوری بیان شود. ابهام لفظی، مفهومی و ساختاری در جمله نباشد و ساختار منطقی فرضیه کاملا روشن باشد. مثال: «نبی معصوم است»، صلاحیت طرح فرضیه را ندارد؛ زیرا هم اهل سنت و هم شیعه آن را طرح می کنند؛ اما تفاوت این دو در ساختار منطقی است. فرضیه یکی آن است که نبی در حین نبی بودن (نه پیش از آن از انجام گناهان عمدی، آگاهانه و کبیره مصون است و فرضیه دیگری آن است که نبی همیشه (قبل و بعد از نبوت) از هر گونه خطا و گناه (آگاهانه، ناآگاهانه، صغیرہ و کبیره و عمدی و غیر عمدی) مصون است.

اخذ قیود و شروط در درست ساخت بودن فرضیه اهمیت بسیاری دارد. از تعبیرهای مصدری، جملات غير تام، گزاره های مهمله و مطلقه باید پرهیز و سور یا سورهای فرضیه و جهت آنها را به دقت بیان کرد.

فرضیه نباید امر بدیهی باشد؛ زیرا امر بدیهی محتاج نفی و اثبات نیست؛ در حالی که نفی و اثبات فرضیه محل چالش و تردید است. البته ممکن است محققی دیدگاه بدیهی انگاشته شده ای را به چالش بگیرد که در این

ص: 103

صورت، فرضیه وی سلب امر بدیهی انگاشته شده است؛ نه امر بدیهی

مهم ترین ویژگی فرضیه، تحقیق پذیری (1) و آزمون پذیری (2) آن است. (ساروخانی، ص 117) به همین دلیل، فرضیه نباید متضمن گزاره بدیهی و بی نیاز از اثبات باشد. البته آزمون پذیری در علوم اسلامی مفهومی اعم از آزمون های تجربی دارد و شامل آزمون های تحلیلی، تفسیری، پدیدارشناختی و ... می شود. عده ای گمان کرده اند فرضیه باید تجربه پذیر باشد؛ اعم از اینکه مراد از آن اثبات پذیری تجربی باشد یا ابطال پذیری تجربی. این تصور، تنها شامل نوع خاصی از پژوهش های تجربی است.

فرضیه سازی، (3) فرایندی است که باید مراحل آن را به ترتیب طی کرد. (نمودار پنج)

فهرست فرضیه های پیشین

وارسی فرضیه های پیشین

صورتبندی دقیق فرضيه

نمودار 5: مراحل سه گانه فرایند فرضیه سازی

ص: 104

نخستین مرحله، تهیه فهرستی از فرضیه های پیشین است. محققی که به دنبال پژوهشی خاص می رود، ابتدا باید فرضیه هایی در ذهن داشته باشد. منابع این فرضیه ها که آنها را پیشین (1) می خوانند، اندیشه، منطق، مشاهده مستقیم و سایر تحقیقات است. رایزنی با محققان پیش کسوت، بیشترین فایده را برای تهیه این فهرست در پی دارد.

دومین مرحله، وارسی فرضیه های پیشین است. تحقيق اکتشافی، (2) وارسی فرضیه ها را ممکن می سازد و از طریق مشاهده آزاد یا جمعی، (3) پیش فرض ها به طور سطحی وارسی، جابه جا، تقویت و یا آنکه به طور موقت رد می شوند. (همان، ص 104)

سومین مرحله، صورتبندی دقیق فرضیه است. در این مرحله، استفاده از دانش منطق، دست یابی به ساختار منطقی فرضیه را تسهیل می کند.

فرضیه، پیش از جمع آوری داده ها ساخته می شود. فرض کنیم محققی داده هایی جمع آوری می کند و بر اساس آنها به نظرش می رسد فرضیه دیگری مطرح کند. چون ممکن است هر دسته از مشاهدات خاص یک توزیع انتهایی (4) را نشان دهد، به کار بردن

ص: 105

چنین مشاهداتی برای آزمودن فرضیه ممکن است به نتیجه گیری نادرستی بینجامد. برای اینکه تحقیق عاری از هر گونه جهت گیری باشد، ساختن فرضیه پیش از فرایند جمع آوری داده ها امری الزامی است. ساختن فرضیه های اضافی پس از جمع آوری داده ها، در صورتی که این فرضیه ها بر اساس داده های جدید آزموده شوند، نه براساس داده های پیشین که مبنای ساختن این فرضیه های اضافی بوده است، اشکالی ندارد. (شریفی، ص 31)

درست، متضمن شناخت تحقیقات قبلی است. بی توجهی به نقش این عنصر در اثر بخشی تحقیق، یکی از عوامل اهمال نسبت به آن است.

پیشینه تحقیق، گزارش مستند و مرور انتقادی بسیار خلاصه از خط های پژوهش و مطالعات نظام مند در زمینه مسئله یا فرضیه تحقیق، همراه بیان چرایی، ضرورت و نوآوری تحقیق حاضر در نسبت با آن مطالعات است. پس، مراد از نوشتن پیشینه تحقیق، نشان دادن وقوف محقق به سابقه تاریخی مسئله تحقیق در گستره مربوط است. اینکه در این گستره، در باره مسئله یا فرضیه تحقیق چه زمینه ها و بسترهایی وجود دارد، چه تحقیقاتی انجام شده است و جایگاه تحقیق حاضر در آن مطالعات چیست؟ آیا این تحقیق رخنه ای از آن میراث رفع می کند یا نقصانی را برطرف می سازد؟

از آفت های بی خبری از پیشینه تحقیق، دچار شدن به کار تکراری است. دانشجویی در موضوعی به نتیجه رسیده بود. پس از تقریر نتیجه تحقیق مدعی شده بود که نوآوری پایان نامه همین نتیجه است. او را به جست و جوهای دیجیتالی توصیه کردیم. وی از این طریق با سابقه بسیار طولانی بحث آشنا شد و بر این امر وقوف یافت که نتیجه ای که او آن را نو می انگارد، قبلا به میان آمده و نقد و رد شده است.

از دیگر آفات بی خبری نسبت به پیشینه تحقیق، عدم استفاده از سرمایه اطلاعاتی بسیار ارزشمند در تحقیق است؛ در حالی که اگر از

ص: 107

چنین سرمایه ای استفاده بهینه می شد، تحقیق سرنوشت دیگری می یافت و محقق به نتایج دیگری دست پیدا می کرد. پیشینه تحقیق سرمایه ای است که وقوف به آن و داشتن موضع انتقادی نسبت به آن، بدون تردید، راهگشا است. توجه به پیشینه تحقیق می تواند محقق را با چارچوب نظری یا تجربی مسئله تحقیق و نیز روش های تحقیق دیگر پژوهشگران آشنا سازد و اطلاعات مؤثری در اختیار او قرار دهد.

فراتر از آنچه آمد، عمده ترین سر توجه به پیشینه تحقیق، هویت جمعی پژوهش است. پژوهش، هویتی جمعی و تاریخی دارد و محقق عضوی از یک جریان عظیم تاریخی در یک گستره است. تأثیر پذیری از سلف و پیشینیان و مؤثر بودن بر خلف و پسینیان، مقوم تحقيق است. بریده از محافل علمی و عزلت گزیده در غار تنهایی و بی خبری از پژوهش های مستمر و انبوه محققان دیگر، پژوهش را از اثربخشی باز می دارد و آنرا عقیم می سازد. به ویژه در عصر حاضر که عصر انفجار اطلاعات است و کمتر حوزه های مطالعاتی الهیات وجود دارد که مورد توجه محققان در سطح جهان نباشد. چگونه می توان در گستره قرآن پژوهی بی خبر از مطالعات قرآنی رایج در هلند، آلمان، امریکا و بلژیک مدعی نوآوری یا اثربخشی بود. محقق از طریق آشنایی با پیشینه تحقیق می تواند ارتباط منطقی بین اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق را کشف کند.

ص: 108

چگونه عنصر پیشینه تحقیق در فرم را تکمیل کنیم؟ نکات زیر رهنمودهای مفیدی را ارائه می دهد:

1. لازم نیست هر آنچه را از پیشینه تحقیق می دانیم، گزارش کنیم؛ بلکه باید به خط های تحقیقاتی مربوط به مسئله یا فرضیه تحقیق اشاره کنیم. مراد از خطهای تحقیقی، پژوهش های داوری شده و معتبراند. چنین پژوهش هایی، غالبا در مجلات علمی پژوهشی نمایه شده منتشر می شوند و مقبولیت و اعتبار آنها در جامعه علمی سنجیده می شود. در سنت مطالعات اسلامی وقتی کتابی مورد حاشیه نویسی، نقدنویسی، شرح و نقد النقد قرار می گرفت اعتبار آن کتاب در محافل علمی نشان داده می شد.

2. عدم اطلاعات، خود، اطلاعات است. (نک: فرامرز قراملکی، روش شناسی مطالعات دینی، ص 121) وقتی محقق به ویژه در رساله دکترا با مسئله ای مواجه است که خود مسئله نو و بی سابقه است و محقق در مقام پژوهشی اصیل قرار دارد، موارد قابل اشاره ای در پیشینه تحقیق نخواهد یافت. اینکه این مسئله فاقد پیشینه است، خود حاوی اطلاعاتی است که می تواند بیان شود؛ اما باید مستند و خالی از هرگونه گزافه گویی غافلانه باشد. باید توجه کرد که در این مقام شتاب زدگی، عافیت طلبی و سهل انگاری می تواند فرد را به مغالطه استنتاج عدم وجود از عدم وجدان» بلغزاند و «نیافتن» را به معنای

ص: 109

«وجود ندارد» ایهام کند و به این طریق رهزن محقق شود.

3. تعبیری که بر پیشینه تحقیق دلالت می کند، باید بسیار دقیق باشد. مقایسه جملات زیر این دقت را نشان می دهد

- در این موضوع هیچ گونه کاری نشده است.

- در این موضوع مطالعاتی وجود ندارد.

- در این مسئله مطالعات نظام مند وجود ندارد.

- در این مسئله و با این فرضیه مطالعات نظام مندی منتشر نشده است.

تحقیقاتی به این سئوال پاسخ دهد: اطلاعات خود را چگونه گردآوری و آنها را چگونه پردازش می کند؟ پاسخ این سئوال شامل روی آورد یا رهیافت، روش، شیوه و ابزار است که غالبا به صورت مبهم و بدون تمایز به کار می روند. روی آورد، (1) مفهومی فراگیر دارد و به شیوه محقق در تقرب به موضوع و دست یابی به فرضیه اطلاق می شود. روی آورد یا رهیافت، متعلق به مقام گردآوری (2) است و می تواند کاملا به شخص وابسته باشد و تنوع پذیری مهمترین ویژگی آن است؛ پژوهشگری در مسئله ای رهیافت درون دینی اخذ می کند؛ محقق دیگر، همان مسئله را با رهیافت تاریخی بررسی می کند، فرد دیگری با روی آورد تطبیقی به سراغ آن می رود و پژوهشگر دیگری، روی آورد میان رشته ای را در تقرب به آن اخذ می کند.

روش، (3) شیوه سنجش و آزمون فرضیه است و به مقام داوری، (4) نقد و ارزیابی متعلق است. به وسیله آن می توان به تأیید یا رد فرضیه تحقیق و فرضیه های رقیب پرداخت و به همین دلیل، امری همگانی، تکرارپذیر و قابل دستکاری است. در رهیافت تجربی، روش های

ص: 111

تجربی فراوان برای آزمون فرضیه وجود دارد؛ مانند روش های پیش بین و پس بین. همچنین است تنوع روش در رهیافت درون دینی. وقتی شما با رهیافت درون دینی و مراجعه به متون دینی به پژوهش در مسئله ای می پردازید، باید معلوم کنید که روش شما در فهم آیات و روایات چیست؟ روش تحقیق، تفسير مأثور است یا غير مأثور؟ روش شما در سنجش اعتبار تاریخی حدیث چیست؟

در هر روشی که بر می گزینید، از ابزارها و فنون متعددی می توانید استفاده کنید. ابزار شامل مقیاس، فنون و وسایلی است که محقق در مقام گردآوری داده ها، سنجش آنها و پردازش اطلاعات به کار می برد؛ به عنوان مثال، در روش تحلیلی می توان از ابزارهایی چون تحليل مفهومی، تحلیل گزاره ای و تحلیل سیستمی استفاده کرد. وقتی با رهیافت تطبیقی به پژوهش می پردازید، در عبور از موارد شباهت و تفاوت ظاهری به مواضع خلاف و وفاق واقعی، محتاج ابزارها و فنون خاصی هستید.

در مقام تکمیل طرح تحقیقاتی، پرسش مربوط به روش را جدی تلقی کنیم و از به کار بردن مفاهیم مبهم و فاقد تعریف عملیاتی بپرهیزیم. رهیافت، روش و ابزارهای تحقیق را به دقت بنویسیم و هر یک از آنها را تعریف کنیم؛ به عنوان مثال، وقتی بر آنیم که با رهیافت میان رشته ای (1) به پژوهش بپردازیم، باید تصور خود را از آن به گونه ای

ص: 112

بیان کنیم که تمايز تتبع چند رشته ای (1) با مطالعه اثر بخش میان رشته ای روشن شود. همچنین، باید به الگوهای پژوهشی و روش خود در رهیافت میان رشته ای اشاره کنیم.

روش، تابع مسئله و فرضیه است. اگر مسئله شما چند تباری (2) است، رهیافت مناسب برای تحقیق، مطالعه میان رشته ای است. حادثه یا نظریه معاصر را نمی توان با رهیافت تاریخی، به معنای شناخت سلف در پرتو خلف مطالعه کرد؛ زیرا چنین حادثه ای هنوز هویت تاریخی نیافته است و آن را نمی توان در پرتو خلف شناخت. مطالعه تاریخی شناخت سلف در پرتو خلف است و حادثه معاصر فاقد خلف هست. در توصیف بهشت و جهنم و عوامل پس از مرگ، مطالعات درون دینی، رهیافت مؤثری است.

گاهی مسئله ای را می توان با رهیافت ها و روش های مختلف بررسی کرد؛ مثلا، در عصمت انبیا، رهیافت تاریخی، رویکرد درون دینی و رهیافت کلامی، که به رهیافت های منطقی و تحلیلی متعلق است، فابل اخذ هستند. محقق در این گونه مسائل، باید رهیافت خود را انتخاب و آن را به صورت قیدی توضیحی در عنوان پایان نامه بیاورد.

ص: 113

عملی آن را تحت تأثیر قرار می دهد. ارائه توضیحات دقیق در باره لزوم و کاربرد احتمالی یافته های تحقیق سبب می شود که لزوم اجرای طرح تحقیق و با ارزش بودن آن شناخته شود. شاید اگر به اهمیت و ضرورت طرح های پیشنهادی تحقیق توجه می شد و گروههای آموزشی، پایان نامه ها و رساله ها را به شرط اثبات ضرورت تحقیق می پذیرفتند، کتابخانه های دانشگاه ها با این همه پایان نامه های ناخوانده و فراموش شده پر نمی شدند. (شریفی، ص 32)

برخی داوران ممکن است موضوع تحقیق پایان نامه شما را امر تفننی و غیر لازم بینگارند و معتقد باشند که مسائل اساسی بسیاری برای تحقیق و پژوهش وجود دارد؛ چرا باید محققی زمان و نیروی خود را صرف چنین موضوعی کند. بنابراین، محقق از طریق بیان ضرورت پژوهش، باید بتواند ارزش های اساسی تحقیق را به دیگران منتقل کند. (ساروخانی، ص 145)

در موارد فراوانی سبب چالش شما با گروه آموزشی اختلاف در نگاه است؛ به مثل، دانشجوی طلبه ای برای پایان نامه ارشد در معارف اسلامی بر آن بود که «عرفت الله بفسخ العزائم» را مطالعه کند. غالب استادان گروه با پیشنهاد وی مخالفت کردند. دانشجو چاره ای جز نشان دادن ضرورت تحقیق به نحو مستدل نداشت. او سعی کرد نشان دهد که این برهان خداشناسی در منابع کلامی و فلسفی مهجور شده است و می توان با طرح

ص: 115

آن در پایان نامه ها، آن را از برهان غیر کلاسیک به برهان کلاسیک تبدیل کرد. بیان وی مؤثر افتاد و این رساله با چندین مقاله علمی - پژوهشی و یک مقاله در کنفرانس بین المللی و با نمره عالی دفاع شد. (فلاح، برهان فسخ عزائم، 1389) پس، بیان روشن و مستدل ضرورت تحقیق شیوه ای اثربخش و تعامل اخلاقی با گروه آموزشی است.

آشوب های شهری» توجه نمایید؛ اگرچه مسئله محوری می تواند چارچوب تحقیق را مشخص کند؛ اما مطالعه این مسئله در تمدن اسلامی، حوزه بسیار وسیعی از پژوهش را به میان می آورد؛ به گونه ای که نیل به اهداف در حد یک پایان نامه یا رساله میسور نمی شود. بنابراین، با تحديد زمانی و مکانی مسئله می توانید دامنه تحقیق را به این صورت محدود کنید: «نسبت شایسته سالاری در انتصاب امیران و آشوب های شهری در قلمرو شرق عباسی»

پایان نامه ای که به تتبع موضوع محورانه و موضوعات وسیع می پردازد، ظرفی است وسیع و بدون عمق؛ در حالی که پژوهش مسئله محور و بسنده کردن به مسئله ای معین و محدود، به پایان نامه عمق و ژرفا می بخشد. (نمودار شش)

تتبع موضوع محور

پژوهش مسئله محور

نمودار 6: مقایسه تتبع موضوع محورانه و پژوهش مسئله محور (1)

ص: 117

موضوع رساله اگر وسیع باشد، غنی نخواهد بود؛ ولی هرچه کوتاه تر (جزئی تر و تخصصی تر) باشد، با ارزش تر می شود. (همان)

بنابراین، محقق باید هوس مطالعه دراز دامن را فرو نهاده، خود را به دامنه ای معین محدود سازد. دانشجویی که به مطالعه در باره تحویلی نگری علاقه مند بود، برای اخذ پایان نامه به رایزنی پرداخت. پس از آنکه مطمئن شدم او تصویری روشن و قابل اعتماد به موضوع دارد و مسئله خاصی را نیز در این باب در نظر گرفته است، از او پرسیدم: تحویلی نگری را در کدام حوزه معرفتی می خواهید مطالعه کنید؟ پاسخ داد: در دین پژوهی. به او گفتم: در کدام نظام دین پژوهی؟ آیا تحویلی نگری را در دین پژوهی های نوین مطالعه می کنید یا در مطالعات سنتی دینی؟ از این طریق، وی به دامنه مشخص تری از تحقیق رسید: «زمینه های تحویلی نگری در روان شناسی دین نزد روان کاوان»؛ اما همچنان می توان از دو حیث به محدود کردن اندیشید: کدام روان کاو؟ کدام زمینه یا متغیر مؤثر در تحویل نگری؟

ص: 118

روبه رو و در برخی موارد از ادامه کار باز مانده و مجبور به ترک تحصیل می شود. همچنین، در موارد فراوانی به اهمال، فروگذاری دقت و از دادن کیفیت می گراید.

محقق باید بداند اگر چه ما نمی توانیم جلوی گذر زمان را بگیریم؛ اما می توانیم مانع اتلاف آن شویم. این جمله بسیار معروف از پیتر دراکه است که: «اگر نتوانید زمان خود را مدیریت کنید، هیچ چیز دیگر را نمی توانید مدیریت کنید. البته افراط و تفریط در مواجهه با زمان آسیب زا است؛ زیرا همان گونه که شتاب زدگی در کاری سبب کاهش دقت، از دست رفتن اطلاعات لازم و خطاپذیری در تحلیل و پردازش اطلاعات می شود، اتلاف زمان و تأخیر بی دلیل نیز بهره وری تحقیق را کاهش میدهد. زمان محقق، از بزرگ ترین منابع و سرمایه های او است و اسراف در آن زیان بارترین رفتار ارتباطی فرد با خودش است. باید این سخن حکیمانه را آویزه گوش کنیم که: «في التأخیر آفات.» به همین دلیل، مثل معروف عربی اهمیت خود را نشان می دهد: «زمان مانند شمشیر است، اگر آن را نبری، تو را خواهد برید.» (1) پس، این هشدار مولوی را نیز بگوش جان بسپاریم: هست را از نسیه خیزد نیستی.

ص: 120

توجه به فرایند بودن پژوهش اهمیت برنامه زمانی را بیشتر نشان می دهد. هر مرحله در فرایند تحقیق، از حیث موفقیت، در گرو مراحل پیشین است. بنابراین، مراحل بعدی تحقیق را نمی توان پیش از اتمام مراحل قبلی انجام داد. تنظیم برنامه دقیق زمانی و پایبندی به آن، از عوامل موفقیت پژوهش است. (جدول پنج)

است؛ زیرا آموزش در هر برهه از تاریخ زمین وجود داشته است.

- مشخص نیست که منظور از جهان، کدام کشور یا کشورها است. (ساروخانی، ص 165)

از طریق تجزیه مشکل به ابعاد آن، مسائل زیر را می توان نشان داد:

1. تأثیر فهم تاریخی بر فهم حديث؛

2. تأثير فهم حدیث بر فهم تاریخی؛

3. تأثیر روش شناختی علم حدیث (روش اسناد روایی) بر تاریخ نگاری؛

4. تأثر اسنادی تاریخ نگاری آغازین در دوره اسلامی از حدیث.

باره مسئله ای روان شناختی پایان نامه بنویسد، باید با برخورداری از آموزش کافی در گستره روان شناسی بتواند چارچوب نظری، روش ها، ابزارها، مقیاس ها و مبانی آن علم را بشناسد.

این امر، در تحقیقات حوزه دین پژوهی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا غالب مسائل علوم متعلق به این حوزه معرفتی، مسائل چند تباری اند و بسیاری از دانشجویان و طلاب علاقه منداند در چنین مسائلی به پژوهش بپردازند؛ به عنوان مثال، می خواهند در زمینه نسبت توکل به خدا و موفقیت شغلی پایان نامه بنویسند. باید توجه کرد که چنین مسئله ای ریشه در علوم مختلف دارد و محتاج مطالعات میان رشته ای است و بی خبری از رشته های مربوط، اثربخشی تحقیق را از میان می برد. بنابراین، موفقیت یک رساله در گرو دانش کافی محقق یا تیم تحقیق (دانشجو، استاد راهنما و استاد مشاور) به گستره تحقیق است.

علاوه بر دانش، برخورداری محقق از مهارت های منطقی و روش شناختی نیز شرط کامیابی در تدوین پایان نامه است. آشنایی با این مهارت ها و ممارست فراوان در به کار بستن آنها، توانایی محقق را به دنبال می آورد: توانایی به کار بستن ابزارها، مقیاس ها و روش های تحقیق.

بر این اساس، فصل حاضر به برخی مهارت های روشی از حیث هدایت پایان نامه می پردازد.

مهارت های روشی را می توان دو گونه دانست: مهارت های

ص: 126

سخت افزارانه و مهارت های نرم افزارانه. مراد از مهارت های نرم افزارانه، مهارت در اخذ روی آوردها و به کار گرفتن روش های مناسب تحقيق است. مهارت در اخذ روی آورد درون دینی، مهارت در به کارگیری روش مطالعات تطبیقی، تاریخی، تحلیلی، تجربی، پدیدار شناختی و میان رشته ای نمونه هایی از مهارت های روشی نرم افزارانه اند. در باب این گونه مهارت ها، در این مقام سخنی نخواهد آمد و دوستداران آشنایی با این مهارت را به این کتاب ها ارجاع میدهیم: روش های پژوهش در علوم اجتماعی، فرانکفورد ریچارد و نچمیاس دیوید (1381)؛ اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی (1383)؛ مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، علی دلاور (1384)؛ روش شناسی مطالعات دینی (تحریری نو، 1385)؛ روش تحقیق در علوم انسانی، جعفر نکونام (1386).

آنچه در این فصل به عنوان مهارت روشی در انجام فرایند تحقیق بحث می شود، مهارت های سخت افزارانه است؛ یعنی پاسخ به اینکه در تدوین پایان نامه چگونه می توان مأخذشناسی کرد و پرونده علمی تشکیل داد. چگونه می توان یادداشت برداری کرد و به تحلیل یادداشت ها اقدام نمود و این سخن در باب مطالعات کتابخانه ای است. در خصوص مهارت های سخت افزارانه جهت انجام مطالعات تجربی، روان شناسان، جامعه شناسان و متخصصان دیگر رشته های مرتبط آثار

ص: 127

فراوانی تدوین کرده اند. بنابراین، فصل حاضر به مسائل یاد شده در زمینه مهارت های سخت افزارانه در مطالعات کتابخانه ای پاسخ می دهد.

تشکیل پرونده علمی

یادداشت برداری

پردازش یادداشت ها

نمودار 7: سه مرحله اجرای طرح تحقیقاتی در مطالعات کتابخانه ای

کتاب های فیزیکی، به سایت ها و کتابخانه های الکترونیکی مراجعه می کنیم و با استفاده از پایگاه های اطلاع رسانی مرتبط با مسئله تحقيق به جست و جو و ذخیره مطالب می پردازیم.

تشکیل پرونده علمی، خود، از گام هایی مرکب است که باید به ترتیب طی شوند؛ از جمله: شناسایی، ارزیابی، نقد و اعتبارسنجی، تهیه و چینش تاریخی منابع. (نمودار هشت)

استقصای کامل

اعتبارسنجی دقیق

تهیه منابع

چینش تاریخی

نمودار 8: چهارگام تشکیل پرونده علمی

شناسایی منابع و مآخذ تحقيق نخستین گام است. در مطالعه کتابخانه ای، منابع مکتوب تنها مخزنی هستند که می توان یافته ها و اطلاعات مورد نیاز را از آنها تأمین کرد. منابع مکتوب را به شیوه های مختلف می توان به دست آورد. وقوف محقق به پیشینه تحقیق، آن گونه که در فصل پیشین ذکر شد، توانایی او را در این گام افزایش می دهد.

ص: 130

بسنده کردن به منابع در دسترس آسیب زا است. باید منابع و خطهای پژوهشی یعنی کتاب، اعم از چاپی و دست نویس، پایان نامه های تحصیلی و مقاله های علمی پژوهشی را در این خصوص جست و جو کرد. از طریق رایزنی با پیش کسوتان و محققان و نیز جست و جو در سایت ها با کتاب شناسی ها و نمایه ها می توان به فهرستی غنی دست یافت. در این مقام از هرگونه طبقه بندی و اولویت بندی بپرهیزید تا ذهن دچار لکنت و سوی گیری نشود. در تهیه فهرست منابع باید با گرایش حداکثری، هر گونه منبعی که به ظاهر مرتبط با رساله است، فهرست شود.

دومین گام در تشکیل پرونده علمی، سنجش و پالایش منابعی است که در گام نخست به دست آمد. فهرست تهیه شده را باید از حيث اعتبار منابع و ارتباط آنها با مسئله تحقیق ارزیابی کرد. مسئله سنجش و گزینش منابع، به ویژه در عصر انفجار اطلاعات اهمیت فراوانی در بهره وری زمان و اثربخشی تحقیق دارد. یک محقق چیره دست می داند که کدام منابع را نباید بخواند. مروری بر پایان نامه ها در مراکز مختلف مطالعات دینی و رشته های الهيات، کارنامه مطلوبی را از این حیث نشان نمی دهد. استناد به منابع غیر اصیل و نامعتبر، تلاش محقق را بی ثمر کرده و جهد او را بی توفیق می گذارد.

ص: 131

آوردن منابع نامعتبر، علاوه بر بی اطلاعی محقق، دو عامل غیر اخلاقی نیز دارد: گرایش به نشان دادن منابع فراوان، که آن را لشکر کشی مآخذ می نامم، و اعتماد به دیگران و منابع آنها را به منزله منابع تحقیق قلمداد کردن.

ملاک اعتبار منابع، مسئله و فرضیه تحقیق است. هر منبعی که در گشودن مسئله تحقیق کارایی (1) بیشتری داشته باشد، معتبر است. دقت، صحت، قدمت، به روز بودن، اصالت و اموری از این قبیل، به کارایی برمی گردند. هر اندازه در طرح تحقیقاتی (فصل پیشین)، مسائل و فرضیه های تحقیق به دقت صورت بندی شوند، اعتبارسنجی منابع در این گام دقیق تر خواهد بود. بازشناسی منابع غیر دقیق، کتاب ها و مقاله های غیر استاندارد از آثار پژوهشی معتبر مهم ترین هنر محقق است. آموزش کافی محقق و رایزنی با پیشکسوتان و منتقدان در این مقام سودمند است. صرف اعتماد به نویسنده در مواضعی می تواند رهزنی کند. بنابر این، باید منابع را به نحو تفصیلی نقد و سنجش کرد.

در سومین گام به تهیه منابع معتبر می پردازیم. آنچه در این مقام اهمیت دارد، در دسترس بودن این منابع بدون کمترین هزینه زمانی است. شکل منابع جمع آوری شده از حیث اینکه خود کتاب یا تصویر آن و یا CD و ... باشد، اهمیت موضوعی ندارد. اگر در این مقام به تصویری از

ص: 132

منابع بسنده می کنید، حتما مشخصات کامل کتاب شناسی را در برگ اول آن ذکر کرده یا تصویر صفحه اول کتاب (شناسنامه) را ضمیمه تصویر نمایید و در استفاده از سی دی ها، سایت ها و نرم افزارها، انطباق مشخصات کتاب شناسی را با کتاب های فیزیکی احراز کنید.

گام چهارم در تشکیل پرونده علمی، چینش تاریخی منابع است. مراد از چینش تاریخی، مرتب ساختن آنها از حیث ترتیب زمانی از گذشته به آینده است. مطالعه تاریخی، شناخت سلف (گذشته) در پر تو خلف (آینده) است. ذهن ما در مطالعه تاریخی یک مسئله و فهم تطور آرا از سلف به خلف، خلاقیت خود را باز می یابد. چینش تاریخی منابع می تواند تطور آرا، تکامل نظریه ها، اخذها، وام داری ها، ترمیم ها و بازسازی ها را در حوزه مورد مطالعه نشان دهد. بنابر این، وقتی می خواهید برای پایان نامه به مطالعه منابع و یادداشت برداری بپردازید، سعی کنید ابتدا از قدیمی ترین منبع شروع کنید، آنگاه از سلف به خلف، به ترتیب به مطالعه منابع متأخر و معاصر بپردازید.

فرض کنید که محققی می خواهد در باب الگوی علم شناسی اصولیان به بحث بپردازد؛ غالب اصولیان در آغاز مباحث خود به این مسئله پرداخته اند. مهم آن است که محقق، منابع قابل اعتماد در حوزه علم اصول را با چینش تاریخی پیش روی خود داشته باشد تا بتواند نحوه طرح این مسئله، پاسخ های ارائه شده، نقد آن پاسخ ها،

ص: 133

بازسازی ها و تکامل آرا را در آیینه مطالعه پیشینیان در پرتو پسینیان، تمام نما رؤیت کند. در پرتو چنین مطالعه ای از طرفی رخنه ها، مواضع قوت و ضعف، ابهام ها و معضلات، رو می شوند و از طرف دیگر، خلاقیت ذهن در تحلیل مسئله و یافتن پاسخی شایسته تر و بالاخره نظریه پردازی، بارورتر می شود. شناخت دیدگاه متأخران در سده اخیر، در مسئله یادشده، در گرو فهم دیدگاه آخوند خراسانی صاحب کفای الاصول و فهم انقلاب تاریخی وی در مسئله (تبدیل ستون خيمه علم از موضوع به غایت در گرو نقد و بررسی آثار پیشینیان است. روزگاری در آموزش علم اصول، مانند بسیاری از علوم، ترتیب تاریخی حفظ می شد؛ (معالم آنگاه قوانین، آن گاه فصول، آنگاه رسایل شیخ انصاری، آن گاه کفایة) ولی امروزه آموزش برخلاف ترتیب تاریخی رواج یافته است.

در این مقام، استفاده از شیوه های یادداشت برداری است. این شیوه ها، بسیار متنوع و شخص وابسته اند؛ زیرا هر کسی بر حسب سلیقه خود شیوهای اخذ می کند و به همین دلیل، از افراط و تفریط نیز مصون نمی ماند. گاهی یادداشت برداری به صورت سرگرمی خاص یا تبدیل کتابخانه ای بزرگ به یادداشت خانه ای کوچک می شود. بنابراین، در مقام یادداشت برداری توجه به هدف مطالعه بسیار مهم است.

توجه کنیم که هدف از یادداشت برداری در این مقام صرفا تدوین پایان نامه است؛ نه ارائه خدمات پژوهشی برای محققان و مؤسسه ها. شیوه یادداشت برداری نقش مهمی در کارایی تدوین پایان نامه دارد. بنابراین، باید از شایستگی آن مطمئن بود. شاخص های زیر می توانند شایسته بودن شیوۂ یادداشت برداری را نشان دهند:

یک. کاهش زمان: هر شیوه ای که زمان کمتری را در گردآوری اطلاعات و پردازش آنها هزینه کند، شایسته تر است.

دو. افزایش تمرکز ذهن محقق: هر شیوه ای که موجب تشویش ذهن و پراکندگی خاطر شود، ناشایست است. باید شیوه ای اخذ کنیم که تمرکز ذهنی را افزایش دهد. خلاقیت، باروری و بارش فکری، فرزندان چنین تمرکزی هستند.

سه. مسئله محوری: شیوه یادداشت برداری مسئله محورانه نسبت به شیوه موضوع محورانه شایسته تر است. در تدوین رساله بر خلاف

ص: 135

تدوین مقاله ای با هدف اطلاع رسانی، مسئله محور بودن شیوه یادداشت برداری، کارایی تحقیق را به شدت افزایش می دهد.

چهار. ترتیب تاریخی: یادداشت برداری با ترتیب تاریخی مؤثرتر از سلیقه های دیگر است. مراد این است که اگر یادداشت های شما از منابع به ترتیب تاریخی از گذشته به آینده مرتب شود، در مقام تحلیل یادداشت ها اثربخش تر خواهد بود.

مسائل به علاوه دو برگ (2+P) كاغذ در دفتر کلاسور تهیه می شود. بنابراین، اگر پایان نامه ای سه زیر مسئله داشته باشد، دفتری در اختیار داریم که حاوی پنج برگ است. برگ اول، محل نوشتن مشخصات کتاب شناختی منابع و برگ های دوم، سوم و چهارم برای یادداشت اطلاعات مربوط به زیر مسئله های اول، دوم و سوم است. برگ پنجم به نام کشکول، سبدی برای شکار مباحث مهم دیگر است.

وقتی چنین دفتری در اختیار داریم، منابع را به ترتیب تاریخی مطالعه می کنیم و هر مأخذي را که به دست می گیریم، ابتدا مشخصات کامل و دقیق کتاب شناسی آن را در برگ اول می آوریم و آن گاه به مطالعه مطالب آن می پردازیم. این مطالب، سه حالت دارند: یا هیچ گونه ارتباطی به هیچ کدام از مسائل تحقیق ندارند که از یادداشت برداری آنها خودداری می کنیم، یا مباحث ارتباط مستقیم و وثيق با یکی از مسائل دارند که در این صورت، هر مبحث را در برگ مربوط به همان مسئله می آوریم و یا اگر چه مباحث آن کتاب، ارتباط مستقیم با مسائل ندارند؛ اما از طرف دیگر، کاملا بی ربط به تحقیق هم نیستند. چنین مباحثی را در کشکول قرار می دهیم. کشکول نقش مهمی در پردازش اطلاعات دارد.

در مقام یادداشت برداری شیوه اختصارنویسی را اخذ می کنیم؛ یعنی مطالب را با بیانی موجز یادداشت برداری کرده و بعد از اتمام

ص: 137

یادداشت، نام منبع، جلد و صفحه را به صورتی بسیار مختصر ذکر می کنیم. حد اختصار، عدم اختلال در گزارش است؛ یعنی اصل در یادداشت برداری، اختصار است؛ اما تا حدی که سبب مبهم بودن یادداشت ها نشود. در مواضعی که عین عبارت موضوعیت دارد، می توان عین بیان نویسنده را گزارش کرد.

اگر یادداشت برداری ادامه یابد و به فرض، اطلاعات دویست منبع مهم یادداشت شوند، ممکن است برگ های هر یک از زیر مسئله ها، پیوست هایی را با خود داشته باشند؛ اما هر چه هست در برگ دو و پیوست های آن به عنوان مثال، همه مباحث دویست منبع که مرتبط با زیر مسئله اول هستند، یک جا و با ترتیبی تاریخی در دسترس چشم و ذهن ما قرار می گیرد و ما می توانیم با تمرکز بر آن، در نوبت بعدی به پردازش اطلاعات مبادرت کنیم.

نمونه: برای نشان دادن مثال عینی از این سبک، فرض کنید در باب چیستی علم کلام مشغول تحقیق برای پایان نامه خود هستید و چیستی علم کلام را به مسائل جزئی تر تجزیه کرده اید. یکی از آن مسائل، جست و جو از دیدگاه دانشمندان مسلمان در باره چیستی علم کلام است. برگ دو را که متضمن یادداشت های این محقق از منابع مربوط است، مطالعه کنید. چه نکاتی را در این شیوه یادداشت برداری می توان مورد تأمل قرار داد؟

ص: 138

برگ 2 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- صناعتی که انسان به وسیله آن می تواند به اثبات آرا و افعال معینی بپردازد که واضع ملت [شارع مقدس به آنها تصریح کرده است و نیز به وسیله آن می تواند دیدگاه های مخالف آرا و افعال یاد شده را باطل نماید. (فارابی، حصاء، 124)

- رد کردن مخالفان از طریق کلام خدا و حدیث پیامبر و امامان و یا از طریق تحلیل معانی گفته های ایشان. (شیخ صدوق، اعتقادات، 45)

- دانشی که از طریق استدلال، برهان و جدال به طرد باطل می پردازد. (شيخ مفید، تصحيح الاعتقادات، 26-27)

- دانش کلام، تأمل و تفکر در اصول دین است که بحث و نظر در آن بر محور عقل محض در نیکو یا قبیح دانستن، محال یا ممکن انگاشتن، لازم یا محتمل دانستن، قادر و عادل یا ظالم خواندن و بالاخره توحید دور می زند. اندیشه و تأمل در این علم گاه تأمل در نکته ای دقیق است که به تنهایی عقل به آن حکم می کند و گاه در حقیقتی دور از دسترس است که در خصوص آن به کتاب خدا پناه برده می شود. (ابوحیان توحیدی، ثمرات العلوم، 192-193)

- دانشی که در آن از ذات خداوند متعال و صفاتش و مبدأ و معاد بر طبق قانون شرع بحث می شود. (شیخ طوسی، شرح عبارات مصطلح نزد متکلمان، 237)

ص: 139

- كلام علم کلی است و بقیه علوم دینی مانند فقه، اصول، تفسیر و حدیث علوم جزئی هستند. معنای کلی بودن علم کلام این است که به اعم الاشيا یعنی وجود [موجود بماهو موجود می پردازد. (غزالی، المستصفی، 5 و 6)

برگ 2، پیوست 1 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- صناعت علمی که به وسیله آن می توان دیدگاهی یقینی در علم به آفرینش و آفریدگار و آنچه بر آنها جایز است و آنچه بر آنها جایز نیست، به دست آورد. (ابن صاعه بریدی آبی، حدود و حقایق، 228)

- دانشی که از احوال صانع، یعنی صفات ثبوتی و سلبی و افعال صانع - اعم از آنچه در این دنیا است، مانند حدوث عالم، و آنچه به آخرت متعلق است، مانند حشر - و احکام مربوط به افعال صانع، بر طبق قانون اسلام بحث می کند. (الفرق بين نوعی علم الالهي و الكلام)

- علمی که از احوال واجب و ممکنات در مبدأ و معاد بر طبق قانون اسلام سخن می گوید. (سمر قندی، الصحائف)

- هر آنچه از تعالیم دینی را که به دلایل عقلی اثبات توان کرد، علم اصول دین نامیده می شود و [ تعالیم دینی که موضوع کلام است] بر چهار قسم است:

یک. معرفت ذات آفریدگار؛

دو. معرفت صفات جلال و اکرام او؛

ص: 140

سه. معرفت افعال و احوال او و دقایق مصنوعات و دقايق مبدعات؛

چهار. معرفت نبوت و رسالت و حکمت او. (قطب الدین شیرازی، درة التاج، 86-85 )

- علمی است که به بحث از معاد و متعلقات آن مانند بهشت، دوزخ می پردازد طبق قانون قرآن (اصفهانی، شرح قديم تجرید، 1)

- علمی که با آن می توان عقاید دینی را از طریق اقامه دلیل و رد شبهات اثبات کرد. (ایجی، المواقف، 5)

- علم به عقاید دینی از طریق ادلة يقينی. (تفتازانی، المقاصد، 163)

برگ 2، پیوست 2 مسئله 1 چیستی علم کلام از دیدگاه دانشمندان مسلمان

- علمی که شامل اثبات عقاید ایمانی به وسیله ادله عقلی و رد بدعت آوران گمراه از عقاید مذهب سلف و اهل سنت است. (ابن خلدون، مقدمه، 405)

- کلامی که تحصیل آن بر همه متکلمان واجب است، علمی است که بر تصحیح عقاید دینی و اقامه برهان بر آنها مشتمل است. همان گونه که در تألیفات بزرگان پیشین آمده است، بزرگانی که هدفشان رساندن مقاصد دینی به فهم و درک طالبان علم است. (ابن ابی جمهور احسایی، التحفة الكلامیه)

- شایسته تر آن است که گفته شود: كلام صناعت نظری است که با آن می توان عقاید دینی را اثبات کرد. (لاهیجی، شوارق الالهام، 5)

ص: 141

- مقصود اصلی از علم کلام حفظ عقاید اصلی و ارکان اولی شریعت است. (آشتیانی، اساس التوحید، 19)

- علم کلام اسلامی: علمی است که در باره اصول دین اسلام بحث می کند به این نحو که چه چیزی از اصول دین است و چگونه و با چه دلیلی اثبات می شود و جواب شکوک و شبهاتی که در مورد آن وارد می شود، چیست؟ مرتضی مطهری، مجموعه آثار، 58-62)

مأخذ: فرامرز قراملکی، هندسه معرفتی کلام جدید، ص 26-34

اهم این منابع اشاره شد. آنچه در اینجا قابل بیان است، اشاره به چند توصیه سخت افزارانه است:

شیوه شما در یادداشت برداری، نقش مهمی در اثربخشی پردازش اطلاعات دارد. شیوه درست، نقش بسیار مؤثری در سهولت، صرفه جویی در زمان و باروری در مقام پردازش اطلاعات دارد. پردازش اطلاعات را باید بر حسب واحدهای تحقیق انجام داد. یعنی تمام پایان نامه را به تعدادی از واحدها یا عناصر تجزیه کرد و پردازش اطلاعات را در هر یک از واحدها به طور مستقل انجام داد. بهترین ملاک برای واحتحقیق، مسئله یا زیر مسئله است. در بحث از شیوه یادداشت برداری گفتیم که یادداشتها را ذیل هر زیر مسئله بیاورید. پردازش اطلاعات نیز می تواند بر حسب واحد زیر مسئله انجام شود. یادداشت های هر زیر مسئله را باید مستقل تحلیل و پردازش کرد.

بر حسب شیوه ای که بیان شد، سه مرحله عمده در این مقام توصیه می شود. به عبارتی، پردازش اطلاعات و یادداشت ها را می توان در سه گام انجام داد: تدبر در یادداشت ها، نوشتن تحلیل ذهنی خود و بازنویسی آن. (نمودار نه)

تدبر در یادداشت ها

یادداشت کردن تحلیل ذهنی

بازنویسی، اصلاح و تکمیل یادداشت ها

نمودار 9: سه مرحله پردازش اطلاعات

ص: 144

مرحله نخست: تدبر در یادداشت ها: یادداشت های شما به طور مسئله محور متضمن مباحث مختلف در منابع، با ترتیب تاریخی است. کافی است برگ های یادداشت مربوط به یک مسئله را همراه با برگ کشکول پیش روی خود قرار دهید. آن گاه با تمرکز بر یادداشت ها به مقایسه دقیق خلف با سلف بپردازید و بکوشید یادداشت های مربوط به منابع پیشین را از طریق پسینیان تحلیل کنید. هرگونه تفاوت، تشابه، اخذ، اقتباس، ترمیم، بازسازی، نقض و نوآوری را شکار کنید. این مقام، جای تأمل، درنگ و تدبر است. از هر گونه شتاب زدگی باید پرهیز کرد. تدبر شما در این یادداشت ها، موجب آن می شود که ذهن، سفیدی ها را بخواند، ناگفته ها و نانوشته ها را ببیند و ارتباط و تطور مباحث را درک کند. در مفید ترین ساعات کاری و در مناسب ترین شرایط محیطی به تأمل در یادداشت ها بپردازید.

مرحله دوم: نوشتن تحلیل های ذهنی: تحلیل ذهنی به سرعت ظهور می کند و با شتاب سپری می شود. کتابت دامی است که این کبوتر گریزپای را نگه می دارد. هر آنچه را که به شکار ذهن شما می آید، به سرعت در برگ جداگانه ای یادداشت بردارید. آنچه در این مقام مهم است، یادداشت کردن تمام نکاتی است که به ذهن می آید. هیچ چیز نباید از قلم بیفتد. باید سرعت قلم خود را با شتاب ذهن هماهنگ سازید. دغدغه صحت و سقم، دقت و عدم دقت و حتی نگارش را نداشته باشید. از توجه به هر آنچه موجب لكنت ذهن

ص: 145

می شود، صرف نظر کنید. در مرحله سوم مجال هرگونه اصلاح و تکمیل یادداشت ها وجود دارد. به همین دلیل توصیه می کنیم این بخش از تحقیق را در شاداب ترین اوقات خود انجام دهید. آنان که در آغاز راه تحقیق اند، پردازش اطلاعات را می توانند به همراهی یک استاد یا پیش کسوت انجام دهند.

مرحله سوم: بازنویسی: پس از آنکه پردازش اطلاعات را به سبک یاد شده در خصوص همه زیر مسئله ها انجام دادید، آن گاه پرونده مسئله نخست را در باره جدا کنید و پیش روی خود قرار دهید. در این پرونده یادداشت های مربوط به مسئله اول، برگ مربوط به تجزیه و تحلیل شما و نیز برگ کشکول قرار دارد. اینک برگ تحلیل اطلاعات را محور قرار دهید و آن را اصلاح، بازنویسی، تکمیل و تدقیق کنید. در این مقام، باید با دقت تمام به صحت نقل قولها، دقت برداشت از نقل قول ها و صحت و سقم عبارتی پرداخت. در مواضعی که نیاز باشد، نقل قول ها را دو باره فراتر از یادداشت ها، از منابع مربوط خود بازبینی کرده، با مجالی فراخ به آن بپردازید.

در این مقام، مراجعه به منابع، مقایسه، رایزنی و گفت و گو آسیبی به تمرکز ذهنی نمی زند و لکنت ذهنی نمی آورد. حاصل بازنویسی و بازسازی برگ پردازش اطلاعات مربوط به مسئله نخست، در واقع پیشنویس فصل نخست پایان نامه شما است که در مرحله تدوین

ص: 146

پایان نامه مبنا و اساس قرار می گیرد.

چنین فرایندی را در خصوص دیگر مسائل تحقیق نیز به همین شیوه باید انجام داد؛ به گونه ای که حاصل کار، تهیه پیشنویس هر یک از فصول پایان نامه خواهد بود. هر چه در این مقام دقت شود، مراحل تدوین پایان نامه دقیق تر انجام خواهد گرفت.

ص: 148

دارد. محتوای علمی غنی را باید با شکل مناسب همراه ساخت.

بر این اساس، باید از استانداردهای تدوین پایان نامه پرسید. رساله دارای چه ساختاری است؟ آن را چگونه آغاز می کنند و فصول آن را چگونه سامان می دهند؟ آغاز و پایان هر یک از فصل ها چه قاعده ای دارد؟ روش ارجاع به مآخذ با چه ضوابطی انجام می گیرد؟ عنوان رساله و عناوین هر یک از فصول و عنوان های فرعی چه مشخصاتی دارند؟ پیشگفتار و مقدمه شامل چه مباحثی است؟ چکیده رساله به لحاظ کمیت و کیفیت چه شاخصی دارد؟

تحقیق و نتایج، فصل سوم: بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها. دانشگاه صنعتی اصفهان آن را به صورت زیر پیشنهاد کرده است: فصل اول: مقدمه شامل تاریخچه کارهای انجام شده، ارتباط موضوع تحقیق با کارهای قبلی و اهمیت موضوع و هدف آن. فصل های دوم به بعد شامل موضوعات و مفاهیم علمی مرتبط با موضوع تحقیق، روش های انجام کار، نتایج به دست آمده و تجزیه و تحلیل آنها، و فصل آخر (نتیجه) شامل جمع بندی نتایج، ارزیابی روش و یا کار انجام شده و ارائه پیشنهادها. بخش پایانی شامل پیوست ها، کتاب شناسی، چکیده انگلیسی و عنوان انگلیسی می شود.

دیگر دانشگاهها و مراکز علمی حوزوی نیز پیشنهادهای گوناگون دارند. اگر چه پایبندی به این ساختارها در غالب مراکز علمی به صورت الزام و مقررات در آمده است؛ اما نباید تأكيد حصر گرایانه به ساختار خاص مانع خلاقیت دانشجو باشد. به علاوه الزام همه رشته ها به یک سبک و ساختار واحد و توجه نکردن به اقتضای خاص رشته ها می تواند مانع رشد و تولید علم در برخی گستره ها باشد. علاوه بر تفاوت رشته ها باید به تمایز گونه پژوهش هم توجه کرد. امروزه بر تصحیح میراث مکتوب در پایان نامه و رساله، به حق، تأكید می شود. چنین رساله ای ساختار متمایزی دارد.

ص: 151

با توجه به شرایط خاص در مطالعات دینی، ساختار زیر برای پایان نامه ها و رساله های پژوهشی [غير از تصحیح پیشنهاد می شود:

1. عنوان فارسی

2. چکیده

3. فهرستها

4. پیشگفتار

5. مقدمه

6. متن اصلی شامل فصل های مختلف از فصل اول تا آخر

7. نتیجه

8 پیوستها

9. کتاب شناسی (منابع و مآخذ)

10. چکیده انگلیسی

11. عنوان انگلیسی

پایان نامه و رساله یک سند رسمی است، باید ساختار یکنواخت، منسجم و استانداردی داشته باشد؛ به گونه ای که هر عنصر می باید در مکان مناسب ساختار بیاید و هیچ مبحثی تکرار نشود. ارتباط منطقی تمام مباحث در ساختار رساله باید نمایان باشد و هیچ مبحثی مهمان ناخوانده نباشد.

آنچه بیان شد، ساختار پایان نامه پژوهشی صرف است. پایان نامه و رساله ای که موضوع آن تصحيح دست نویس های رساله ای از میراث

ص: 152

مکتوب است، ساختار دیگری دارد. ساختار زیر برای چنین پایان نامه هایی پیشنهاد می شود:

1. عنوان

2. فهرست ها

3. پیشگفتار

4. مقدمه

5. مقدمه

6. متن رساله مورد تصحیح

7. تعليقات مصحح

8. کتاب شناسی

9. معرفی کوتاه متن و روش تصحیح به زبان انگلیسی

10. چکیده انگلیسی

11. عنوان انگلیسی

خودداری می کنیم. عنوان در پایان نامه ها و رساله های معطوف به تصحیح باید به عنوان رساله مورد تصحيح منطبق باشد. ممکن است رسالهای نام مشهور اما نادرست پیدا کند؛ مانند سیوطی که نام شارح الفية ابن مالک به تدریج به جای عنوان شرح نشسته و معروف شده است. در چنین مواضعی، دانشجو باید به کمک استادان راهنما و مشاور به دقیق بودن عنوان رساله مورد تصحیح وقوف یابد. نگارنده، بخش منطق کتاب الملخص شامل سه بخش منطق، طبیعیات و الهيات] را تصحیح و به نام منطق الملخص منتشر کرده بودم؛ اما مرحوم استاد نورانی، به حق، یادآور شدند که عنوان را باید الملخص، قسم المنطق می نهادم.

متأثر است، باید برای پسینیان نیز مؤثر باشد. از این رو، اولین سطح ارتباط محققان با تحقیقات پایان نامه، دست یابی به چکیده آن است.

ثانيا. با توجه به عصر انفجار اطلاعات و فراوانی تحقیقات عرضه شده، صرفه جویی در وقت خواننده اصلی اخلاقی در حرفه پژوهش است. امروزه، روزگاری نیست که با حیلت های گوناگون و احيانا ادعاهای گزاف آمیز، رغبت افراد را به خواندن پایان نامه برانگیخت؛ بلکه، برعکس، باید با نشان دادن چکیده پایان نامه به خواننده کمک کرد که در خصوص تخصيص وقت برای مطالعه همه پایان نامه تصمیم بگیرد.

توجه به این دو نقش، نشان می دهد که مراد از چکیده در اینجا، چکیده تمام نما است. بنابر این، چکیده باید به گونه ای تدوین شود که همه رساله را اعم از مسئله، فرضیه، ادله و شواهد، روش، نقد فرضیه های رقیب و نتایج تحقیق نشان دهد. ادبیات چکیده هیچ تفاوتی با ادبیات پایان نامه و رساله ندارد و استاندارد کمی آن در حدود سی صد کلمه است.

تدوین شود. این خطا، بسیار رایج است و در نگارش چکیده مقاله ها هم رواج دارد. عیب تبدیل چکیده به فهرست این است که محتوای پایان نامه یا مقاله را دقیق نشان نمیدهند؛ مثلا وقتی در چکیده می آوریم «در این تحقیق سه دیدگاه را بررسی می کنیم و دیدگاه مختار خود را می آوریم» سه دیدگاه را نشان نداده ایم و خواننده نمی تواند بر حسب چکیده اطلاع یابد که آن سه دیدگاه کدام اند؟ تعبیرهایی چون: در این پایان نامه چنان خواهیم کرد، چنین خواهد آمد، چند فصل خواهد بود و ... نمونه هایی از تبدیل چکیده به فهرست هستند.

دو. تبدیل چکیده به طرح مسئله: برخی، هم در چکیده پایان نامه و هم در چکیده مقاله، صرفا به طرح مسئله می پردازند و به شرح و تفصيل در باب موضوع پایان نامه، مسائل آن و ضرورت بحث از مسئله سخن می گویند. بیان اجمالی مسئله نیز از مباحث چکیده است؛ اما سهم آن در چکیده متناسب با سهم طرح تفصیلی مسئله در پایان نامه است.

سه. ارجاع به ماخذ: برخی، در چکیده مانند سایر مواضع به بیان منابع و مآخذ می پردازند. در چکیده چنین امری جایز نیست.

چهار. تبدیل چکیده به نتیجه: این خطا در مقاله ها بیشتر رواج دارد. برخی، به تفاوت چکیده و نتیجه وقوف ندارند. چکیده همچنان که شامل بیان بسیار مختصر نتیجه است؛ اما علاوه بر آن، سایر عناصر پایان نامه را نیز باید شامل شود؛ به شرحی که گذشت.

ص: 156

پنج. بيان خطابی: عده ای گمان می کنند که چکیده ویترینی است که باید به زیباترین روش آن را آراست. استفاده از زبان انگیزشی، بیان شعارگونه، گزاف گویی و خطابه اساسا شأن گزارش تحقیق، اعم از پایان نامه، رساله و مقاله علمی پژوهشی نیست و باید از آن اجتناب کرد.

می شود. بر اساس این فهرست، مباحث اصلی و فرعی رساله و نظم منطقی حاکم بر مباحث را باید به دست آورد.

سه. فهرست جدول ها، نمودارها و تصاویر: در پایان نامه و رساله استفاده از جدول، نمودار، تصویر، منحنی و امثال آنها رواج دارد و البته به شرط آنکه افراط نشود، امری پسندیده، لازم و مفید است. در فهرست جدول ها و نمودارها می توان عنوان هر یک از جدول ها، نمودارها و تصاویر را با شماره آنها نشان داد.

چهار. فهرست علائم: اگر در پایان نامه یا رساله به دلیل صرفه جویی در زمان، از علائم استفاده می کنید، در بخش فهرست می توانید آنها را همراه آنچه علامت بر آن دلالت می کند، بیاورید. مراد از علائم در پایان نامه اعم از علائم اختصاری است و آن شامل هرگونه علامت قراردادی است که شما به صورت خاص آن را اعتبار می کنید. به همین دلیل، علائم اختصاری رایج در علوم و فنون و نیز نمادهای دانش ها

مانند نمادهای ریاضی) از شمول آنچه بیان کردیم، بیرون هستند.

نقش عمده ارائه فهرست در آغاز پایان نامه، تسهیل و تصحیح ارتباط خواننده با پایان نامه است. به همین دلیل، کامل و دقیق بودن، کارایی فهرست را افزایش می دهد. فهرست آیات، روایات، اشعار، امثال و اموری مانند آنها را در آغاز رساله نمی آورند؛ بلکه در بخش پیوست و نمایه به این امور مهم می پردازند.

ص: 158

استاد راهنما و مؤسسه مربوط را صاحبان حقوق معنوی بدانیم. این سخن، به معنای سلب مسئولیت پایان نامه از دانشجو نیست؛ بلکه به آن معنا است که دانشجو برای انتشار پایان نامه باید موافقت دانشگاه و استاد راهنما را جلب کند.

سوم. تقدیم و اهدای اثر: پایان نامه حاصل تلاش علمی و طاقت فرسایی است که به شرط اثربخشی دارای ارزش معنوی فراوانی است. عده ای اهدای چنین اثری را فرصتی برای تکریم عزیزانی چون پدر و مادر، همسر، استاد، مربی، ولی و ... می دانند. زمانی که دوازده رساله در پارادوکس دروغگو را تصحیح می کردم، استاد منوچهر صدوقی ها، به نیکویی، یادآور شدند که انتشار این اثر را به کتاب شناس و احیاگر میراث مکتوب استاد محمد تقی دانش پژوه تقدیم کنم. این شیوه، نیکو و اخلاقی است؛ زیرا قدردانی از پیشکسوت ها، یکی از اصول اخلاق پژوهش است. تقدیر آن بود که انتشار جست و جو در میراث منطق دانان مسلمانان» را نیز به حضور استاد

منوچهر صدوقی ها تقدیم کنم.

می دهد که خواننده، با برخی اطلاعات موضوع، دورنمای مختصری از آن را به دست آورد و اجازه می دهد که شما طرح مسئله تان را ابراز کنید. برخی مؤسسه ها توصیه می کنند هر یک از مباحث یاد شده، در فصلی مستقل آورده شود. با توجه به نقش مقدماتی آنها می توان در مقدمه ای به صورت مشروح به بیان آنها پرداخت. جایگاه این مباحث مقدماتی، جایگاه رئوس ثمانیه در علوم است که قدما در آغاز هر علمی به بیان آنها یا حداقل اهم آنها می پرداختند. در مقدمه، می توان به مباحث زیر اشاره کرد: بیان مسئله، پیشینه تحقیق و ضرورت آن، فرضیه ها، روش آزمون فرضیه، ساختار مباحث و منطق حاکم بر ترتیب فصول و نتایج تحقیق.

مقدمه، در رساله های معطوف به تصحيح اثر، ساختار و مباحث دیگری را می طلبد. معرفی کوتاه نویسنده رساله مصحح، معرفی اثر، جایگاه آن در تاریخ علمی که رساله به آن علم متعلق است، ملاحظات انتقادی و روش شناختی در باب اثر، معرفی دست نویس ها و شیوه تصحیح از مباحث عمده ای است که در این گونه پایان نامه ها به میان می آیند.

نمی شوید. طرح مسئله، نقش مهمی در سامان منطقی اثر دارد. از طریق صورتبندی مسئله است که می توان از پراکنده کاری، خطای مسئله پنداری مبانی و پرداختن به حواشی و مقدمات دور مصون ماند.

مسئله تحقیق از اموری است که خوانندگان به طور قطع به دنبال آن می گردند. بنابراین، در عنوان باید آن را برجسته کرد. همچنین باید ارزشمندی تحقیق را در مسئله آن نشان داد. مهم ترین وظیفه دانشجو در پایان نامه متقاعد کردن خوانندگان و داوران در این خصوص است که پاسخ مسئله و حل آن را ارائه کرده است. به همین دلیل، در طرح مسئله باید ارتباط بین مسئله و پاسخ آن بیان شود. طرح دقیق مسئله، ارتباط منطقی مباحث و تناسب ادله و مدعا را به خوبی تأمین می کند.

در طرح مسئله چه مباحثی به میان می آیند؟ تعریف موضوع تحقیق، صورتبندی منطقی مسئله، بیان پرسش ها و مسائل فرعی و نیز بیان انگیزه محقق را در طرح مسئله می توان آورد. مسئله شما دقیقا چیست؟ و چرا به آن می پردازید؟ مراد از انگیزه محقق، ضرورت تحقیق نیست؛ بلکه بیانگر وجهة نظر و جهت گیری محقق است. همچنین در طرح مسئله می توانید به رهیافت خودتان اشاره کنید. تمایز رهیافت و روش را بیان کرده ایم. هرچه تصور خود و خواننده را از مسئله تحقیق بیشتر روشن کنید، کارایی و اثربخشی رساله افزون تر می شود. ملاک توفیق در طرح مسئله، بیان واضح و متمایز مسائل پژوهش است.

ص: 162

تحقیق، هدف پایان نامه و اهمیت آن را می آورید. البته بیان فواید تحقیق بلامانع است؛ اما هدف پنداری فایده خطایی است که از آن باید اجتناب کرد. ضرورت تحقیق را باید در پرتو گزارش مستند و نقد مستدل پیشینه تحقیق نشان دهید.

خاصی از تحقیقات، مانند تحقیقات همبستگی، (1) دلالت دارد و بر پژوهش های دیگر، مانند تحقیقات کیفی، زمینه یابی و تحلیلی منطقی صدق نمی کند. البته پژوهش های معطوف به همبستگی را نباید در تحقیقات تجربی حصر کرد؛ بلکه در مطالعات درون دینی نیز، به عنوان مثال، می توان فرضیه داشت که متضمن بیان نسبت بین دو متغیر باشد؛ مثلا وقتی در باره «ایمان و آرامش روانی در قرآن و روایات» مطالعه می کنیم، در واقع به کشف نسبت بین دو متغیر (ایمان و آرامش روانی) می پردازیم؛ اما این نسبت را به دام تجربه نمی اندازیم؛ بلکه با رهیافت درون دینی به کشف آن می پردازیم؛ بر خلاف بررسی ایمان و آرامش روانی با رهیافت تجربی. در مطالعات تاریخی نیز می توان به تحقیق در باره همبستگی پرداخت؛ به عنوان مثال، می توان نسبت بین شایسته سالاری در انتصاب ایران و صاحبان دیوان و آشوب های شهری در قلمرو شرق عباسی را مطالعه کرد و نیز می توان همبستگی بین نهاد دین و دولت را در گستره تاریخی به تحقیق سپرد.

بنابراین، رابطه بین دو یا چند متغیر در مطالعات دینی نیز قابل رصد است و به ویژه در رهیافت های تاریخی، تطبیقی، درون دینی و مطالعات اخلاقی، پرداختن به چنین پایان نامه هایی اولویت و ضرورت

ص: 165

دارد؛ اما بسیاری از پژوهش های دیگر، نسبت بین دو متغیر را جست و جو نمی کنند. قریب به اتفاق مطالعات فلسفی، پژوهش های تحلیلی - منطقی، مطالعات کلامی، فقهی، اصولی و حتی مسائل متعدد در قرآن پژوهی اساسا معطوف به همبستگی نیستند؛ به عنوان مثال، بحث از ترجمه ناپذیری قرآن، آن گاه که معطوف به تبیین نشود، مطالعه همبستگی نیست؛ مگر آنکه، به تكلف، ادله یک نظریه یا مؤلفه های مفهومی یک تصور را متغیرهای وابسته بدانیم.

خطای دوم: برخی دانشجویان، پیش فرض ها را همان فرضیه تحقیق می پندارند. توجه به تمایز فرضیه ها و پیش فرض ها اهمیت دارد. پیش فرض ها، مقدمات و مبادی تصوری و تصدیقی هستند که تحقیق بر آنها استوار است؛ ولی محقق آنها را به عنوان مسئله مورد بحث تفصیلی قرار نمی دهد؛ بلکه به اجمال تمام به آنها اشاره می کند؛ در حالی که فرضیه، پاسخ محقق به مسئله است؛ به گونه ای که تمام تحقیق مصروف ارزیابی و آزمون آن فرضیه است.

خطای سوم: باید به تمایز فرضیه تحقیق با فرضیه صفر (1) توجه کرد. فرضیه، به طور کلی حدس و گمانی است در باره چگونگی متغیری ناشناخته. فرضیه صفر، فرضیه ای است که منکر وجود رابطه یا اثر بین متغیرها است. معمولا این فرضیه، بیان کننده عدم تفاوت یا

ص: 166

رابطه میان متغیرها است. دست یابی به فرضیه پوچ یا صفر، می تواند از طريق منطق و قبل از پژوهش صورت پذیرد. (با استفاده از برهان پیشین (1) یا آنکه بعد از آزمون فرضیه تحقق یابد. این فرضیه را نوعی از فرضیه های آماری (2) می خوانند؛ یک مثال در باب فرضیه آماری صفر چنین است: احتمالا باید بین میزان سواد و درآمد در یک جامعه باز رابطه ای نباشد. (ساروخانی، ص 115)

پژوهش در این مسئله بپردازید؛ به عنوان مثال، وقتی رهیافت میان رشته ای را در حل یک مسئله بر می گزینید، باید نشان بدهید که اولا مسئله تحقیق از مسائل چندتباری است (1) و ثانیا باید روش و الگوی پژوهشی خود را در رهیافت میان رشته ای بنویسید.

سه اشتباه رایج در این مقام وجود دارد: یک. خطای در آمیختن گونه تحقیق با روش تحقیق؛ دو. خطای بسنده کردن به عنوان ها؛ سه. خطای اخذ روش نامناسب با فرضیه. بنابراین، توصیه می کنیم از بسنده کردن به واژه هایی چون مطالعه کتابخانه ای یا مطالعه میدانی بپرهیزید و تصور خود از روش تحقیق را به وضوح بنویسید. انگار ما از روش تحقیق، نقش مهمی در به کار بستن آن دارد. همچنین بیان روشن و دقیق روش تحقیق انگاره داوران و به طور کلی خوانندگان را به تصور شما نزدیک تر می کند.

سامان یافته اند؟ به بیان تمثیلی، باید نقشه هوایی رساله را در اختیار خوانندگان قرار داد تا بر اینکه رساله چه ساختاری دارد و چرا واجد چنین ساختاری است، وقوف یابند.

به مسائل پایان نامه باشد؛ یعنی فصل های رساله تابع مسائل آن است. آنچه در این مقام مهم است، روشن بودن منطق حاکم بر ساختار رساله است؛ یعنی تعداد و ترتیب فصل ها باید دلایل موجه داشته باشد.

ملاک پیشنهادی را با ذکر مثالی توضیح می دهیم. فرض کنید پایان نامه شما در خصوص «معرفت به خدا نزد شیخ مفید و شیخ الرئيس» است. برای این پایان نامه غالبا فصل های زیر را پیشنهاد می کنند. این پیشنهاد را ارزیابی کنید:

فصل اول، معرفی شیخ مفید و آثارش؛ فصل دوم، معرفی شیخ الرئيس و آثارش؛ فصل سوم، تعریف علم و اقسام آن و امکان معرفت؛ فصل چهارم، معرفت به خدا نزد شیخ مفید؛ فصل پنجم، معرفت به خدا نزد شیخ الرئیس؛ فصل ششم، مقایسه بین شیخ مفید و شیخ الرئیس

این ساختار که در غالب پژوهش های تطبیقی رواج دارد، دارای چندین رخنه و خلل است: اولا دو فصل نخست پرداختن به مقدمات دور است. این سخن به معنای آن نیست که در چنین رساله ای نباید به معرفی شیخ مفید و شیخ الرئیس پرداخت؛ بلکه تأکید بر این است که بیان بسیار اجمالی در باره آن دو دانشمند و معطوف به آنچه در پایان نامه محتاج آن هستیم، در مقدمه قابل اشاره است. ثانيا فصل سوم نیز مبتنی بر خطای مسئله پنداری مبادی است و مباحث آن به نحو

ص: 170

بسیار اجمالی در پیش فرض ها می آید. ثالثا پایان نامه موضوع محورانه سامان یافته است و عناوین فصل ها به مسائل تحقیق اشاره نمی کند.

بنابر این، ساختار مسئله محور چنین پایان نامه ای در گرو آن است که معرفت بشر به خدا» به مسائل جزئی تر تحلیل و در هر فصلی، مسئله ای تحقیق شود. بر این اساس، چنین پایان نامه ای ساختار زیر را پیدا می کند:

فصل اول، امکان علم بشر به خدا؛ فصل دوم، ضرورت شناخت خدا؛ فصل سوم، راه های خداشناسی؛ فصل چهارم، سنخ و گونه های معرفت به خدا؛ فصل پنجم، تحول پذیری علم بشر به خدا؛ فصل ششم، معرفت روا و ناروا نسبت به خدا؛ فصل هفتم، آثار معرفت به خدا که خود می تواند به ابعاد مختلفی چون: آثار روانی، اجتماعی و وجودی تحلیل شود؛ فصل هشتم، کثرت در معرفت به خدا؛ فصل نهم، موانع معرفت به خدا؛ و....

دانشجو در پرتو وقوف بر مسائل تحقیق - که در بحث از طراحی طرح پژوهش بیان شد می تواند صرفا به دو یا سه مسئله بسنده کند.

در تدوین مسئله محور رساله، هر فصلی به مسئله ای معین اختصاص می یابد و با ساختار زیر به بحث از آن مسئله می پردازد:

چکیده فصل (بدون عنوان چکیده)، طرح مسئله، گزارش و تحلیل

ص: 171

آرای شیخ مفید در خصوص همان مسئله، گزارش و تحلیل آرای شیخ الرئيس در خصوص همان مسئله، توصيف مواضع وفاق و خلاف آن دو، تبیین مواضع خلاف و وفاق آن دو و نتیجه بحث. نتیجه باید با هدف فصل که در طرح مسئله بیان شد، سازگار باشد.

یکی از فواید ساختار مسئله محور این است که به ویژه در رساله های دکترا، هر فصلی استعداد تبدیل شدن به یک مقاله علمی پژوهشی را پیدا می کند.

و پژوهشی برای منبعی که از مستندات نیست، بلکه صرفا نقد شده است، ضرورت ندارد.

کتاب شناسی دارای دو ترتیب عرضی و طولی است. مراد از ترتیب عرضی، بیان مرتب مشخصات یک منبع است و منظور از ترتیب طولی، ترتیب منابع است. شیوه های مختلفی در هر دو ترتیب وجود دارد. توصیه ما روش ونکوور با اندک تصرف و اصلاح است. در این روش منابع در ترتیب طولی بر حسب الفبایی اسم معروف (نام خانوادگی) نویسنده اول هر مأخذ صورت می گیرد. ترتیب عرضی را در مقاله و کتاب به شرح زیر می توان نشان داد:

می آوریم. این امر به نحوه ارجاع در پایان نامه بستگی دارد. به دلیل تصرفی که در نحوه ارجاع داریم، تاریخ نشر را در پایان مقاله و کتاب می آوریم. در مبحث شیوه ارجاع در پایان نامه به این بحث خواهیم پرداخت.

این سبک را در خصوص هر مقاله ای اعمال می کنیم چه آنکه در مجله منتشر شود یا در مجموعه مقالات و دائرة المعارف ها انتشار یابد. در مجموعه مقالات و دائرة المعارف پس از نام مجموعه به نام ویراستار (یا سرویراستار) و مشخصات چاپی اشاره می کنیم.

نمونه: لاشي حسين، «پوریای ولی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383، ص 743-744.

اثری، علاوه بر نویسنده، مترجم و مصحح نیز دارد. در این مقام، به ترتیب ترجمه و تصحیح باید دقت کرد. برخی مؤسسه ها بین کوشش، اهتمام و تصحیح فرقی قائل نمی شوند و همه با نام «به کوشش» یاد می کنند؛ (مانند دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی) اما شایسته آن است که بر حسب روی جلد، به طور دقیق، همه موارد را بازنمایی کنیم.

شیوه: نام خانوادگی [ اسم معروف نویسنده(ها)، نام نویسنده(ها)، نام کامل کتاب، نام مصحح، محقق، مترجم(ها)، محل نشر، ناشر، سال انتشار.

نمونه 1: رازی امام فخر الدين، الملخص [بخش منطق ]، مقدمه، تصحیح و تعليق احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، 1381.

نمونه 2: شیرازی ملاصدرا، مبدأ و معاد، ترجمه احمدبن محمد حسینی اردکانی، به کوشش / اهتمام عبدالله نورانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی

نمونه 3: .1991 ,Nichols Paul, Social Survey Methods, Oxford, Oxfam

ویژگی جامه فاخر، برخورداری پایان نامه از زبان معیار است. ورود عناصر زبانی متروک، منسوخ یا مهجور، اصرار در سره نویسی و عربی زدایی، گرته برداری از زبان بیگانه و کاربرد عناصر زبان محلی سبب دوری نگارش پایان نامه از زبان معیار می شود. زبان معیار هرچه به زبان جاری و متداول نزدیک تر باشد، بهتر است. (همان، 51 - 55)

بر این اساس، زبان نگارش، ساده است؛ اما نه سطحی. در میان سه سطح زبان یعنی مکالمه، علم، و تخیل، زبان پایان نامه، به سطح زبان علم متعلق است. به همین دلیل، باید از جمله بندی های طولانی، هجو، هزل، طنز، فكاهه و مدح اجتناب کرد و همیشه عفت قلم را پاس داشت و از سوق بحث به ابراز احساسات و ارزش داوری پرهیز کرد.

اصطلاحات علوم را باید با دقت و درستی به کار برد. داوران به حق در این خصوص سخت گیری دارند؛ به عنوان مثال، برای غیر متخصص، دو اصطلاح عام و مطلق متمایز نیست؛ اما در نوشتار فقهی در آمیختن این دو مفهوم نابخشودنی است. همچنین است دو اصطلاح self و ego در روان شناسی

درست نویسی و رعایت ساختار الفاظ، و رعایت نظم نگارشی نیز دو اصل مهم در تدوین پایان نامه است. از پریشان انشایی، حشو، زواید، قلم فرسایی و زیاده نویسی نیز باید اجتناب کرد. عده ای با گرایش به کتاب سازی به حاشیه پردازی و تکرار مکررات و توضیح واضحات روی

ص: 177

می آورند. بیماری سخن، زیاده گویی است. توصیه نظامی را بنیو شیم:

کم گوی و گزیده گوی چون در *** تا از کم تو جهان شود پر

پس از نگارش پایان نامه آن را از حیث درستی و دقت عبارتها بازخوانی و آن را بر اساس شیوه نگارش فرهنگستان ویرایش کنید. البته شیوه نامه های مختلفی در نگارش وجود دارد؛ به عنوان مثال، کتاب غلط ننویسیم ابوالحسن نجفی (نجفی، ص 130) با شیوه نام فرهنگستان تفاوت های عمده دارد.

رعایت یکنواختی در نگارش در این مقام اصل مهم است. بر همین اساس، از به کار بردن سلیقه های مختلف باید اجتناب کنید و شکل نهایی آن را به نقد دوستان، استادان و پیشکسوتان بسپارید که با دانش نقد، علف هرزه های عیب را از پایان نامه خود بزدایید.

استاندارد ارجاع نویسی چیست؟

مراد از ارجاع نویسی، ارائه مستندات یک سخن، انگاره یا دیدگاه است و نقش آن، امانت داری نسبت به صاحبان دیدگاه، سهولت مراجعه خواننده به اصل سخن و دیدگاه، و یافتن زمینه های آن در مآخذ مربوط است. در مواضع مختلفی باید به بیان مستندات پرداخت: یک، نقل یک سخن یا گزارش از یک پژوهش نظام مند؛ دو، نقد دیدگاه و ارزیابی نظریه ای خاص؛ سه، استشهاد به افکاری که با چارچوب نظری یا مبانی نویسنده هم سو است. این موارد شامل تحقیقات سابق نویسنده نیز می شود؛ یعنی شما می توانید به پژوهش هایی که قبلا انجام داده و آنها را در مجله های علمی پژوهشی معتبر داخلی یا خارجی منتشر کرده اید، ارجاع بدهید. اطلاعات عمومی، اصول متعارف و امور بدیهی را نباید ارجاع داد. همچنین ارجاع در چکیده ناروا است. ملاک ارجاع، رؤیت دقیق منابع است و گرایش به انبوه سازی مأخذ و استفاده از مأخذ دیگران بدون رؤیت، غیر اخلاقی و خبط آور است.

شیوه های مختلف ارجاع وجود دارد: ارجاع در پایان هر فصل، ارجاع در پاورقی و ارجاع در متن سه شیوه عمده اند. در بیان این سه شیوه عمده، ترتیب زمان رواج آنها لحاظ شده است. در هر شیوه عمده ای، سلیقه های فراوان وجود دارد. ملاک در انتخاب شیوه، سهولت، سرعت، تمرکز ذهنی خواننده و رواج جهانی است. اخلاق

ص: 179

پژوهش بر سهولت و سرعت در رؤیت مآخذ با حفظ تمرکز ذهنی خواننده تأکید دارد. بر این اساس، ارجاع در متن بر دو شیوه دیگر ترجیح دارد. و به همین دلیل، این شیوه رواج جهانی یافته است و در کشور ما نیز بسیاری از مراکز پژوهشی، مانند دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام و مجله های علمی پژوهشی از این شیوه تبعیت می کنند.

ارجاع نویسی در متن به سبک آمریکایی و غالب کشورهای صنعتی، نام مؤلف، تاریخ نشر اثر و صفحه است. غالبا صفحه نیز نیاز نیست. نمونه های زیر را می توان ملاحظه کرد:

نمونه یک: بر حسب تحقیقات کالینز (1999)....

این در جایی است که از کالینز تنها یک اثر (مقاله یا کتاب) استناد شده است و در پایان نامه به پژوهش وی - و نه سخن وی - ارجاع می شود.

نمونه دو: واتسون نشان داد (2000a) ....

نمونه سه: تعبير واتسون این است که... (2000b، ص 10).

در این سبک ارجاع نویسی، اسمی از اثر در میان نیست و این امر از چند جهت قابل نقد است: اولآ. در پژوهش های الهیاتی در دوره اسلامی غالب منابع، آثار دست نویس، چاپ سنگی یا چاپ جدید هستند که تاریخ تأليف آنها معلوم نیست یا تاریخ تأليف متفاوت از تاریخ کتابت و چاپ است. ثانية. عنوان کتاب در اعتبارسنجی

ص: 180

مستندات پایان نامه اهمیت دارد؛ به عنوان مثال، در ارجاع به فاضل مقداد سیوری، اینکه به شرح باب حادي عشر ارجاع شود یا به اللوامع الالهية، تفاوت فاحشی وجود دارد.

بر اساس ملاحظه های یاد شده، برخی مؤسسه ها و مراکز پژوهشی سعی کرده اند، شیوه ارجاع به متن را بومی کنند. نمونه های زیر را می توان ملاحظه کرد:

- بر اساس برخی از تحقیقات (فرامرز قراملکی، «از کثرت گرایی تا جهان شمولی معرفت»).

- علامه حلی بر آن است که... (کشف الفوائد، 20).

- برخی از متکلمان بر این سخن تصریح کرده اند (رازی، مطالب عاليه، 1، 50).

- بوعلی در اشارات تعبير را به گونه ای دیگر می آورد ... (ص 20).

- فرهنگستان زبان و ادب فارسی (شیوه نامه نگارش، 95).

اصل در این نمونه ها اختصار است. نام مؤلف یانام اثر تکرار نمی شود و در مواضعی که سبب اشتباه نشود از ذکر کوتاه نوشت هایی چون ص، ج پرهیز می شود.

اگر اثری بدون مؤلف باشد و سازمانی آن را پدید آورد، نام سازمان را به عنوان پدیدآورنده می نویسیم.

ارجاع به آیات با نام سوره و شماره آیه انجام می شود.

اصل بسیار مهم و در موارد فراوانی مورد غفلت، ارجاع به پدیدآورنده است. وقتی مقاله ای در یک دائرة المعارف یا نشریه ای

ص: 181

ارجاع می دهید، باید مؤلف مقاله را بنویسید؛ نه اسم دائرة المعارف یا مجله یا ویراستار را.

نمونه: عده ای بر آنند (فرامرز قراملکی، «جذر اصم»).

نمونه های خطا:

- (دانشنامه جهان اسلام، ج 2، ص 100).

- (دائرة المعارف فلسفه، ج 8، ص 200).

- ( پل ادواردز، دائرة المعارف فلسفه).

- (نهج البلاغه، خطبه 33).

- (امام علی، نهج البلاغه، خطبه 45).

نهج البلاغه مجموعه ای از سخنان گهربار امام علی (علیه السلام) است که مانند جوامع روایی توسط پدید آورندهای تألیف شده است. در ارجاع به آن باید نام پدیدآورنده را نوشت:

- (سیدرضی، نهج البلاغه، خطبه 45).

در نقل قول ها باید از امور زیر پرهیز کرد:

- نقل قول فراوان. البته ارجاع فراوان از نقل قول فراوان متفاوت است.

- نقل قول غیر فارسی، جز در خصوص آیات قرآن.

- نقل قول مستقیم مفصل.

ارجاعات و نقل قول ها باید به گونه ای باشد که تحلیل پدید آورنده پایان نامه را کمرنگ نکند و رساله را به مجموعه ای از یادداشتها از منابع مختلف تبدیل نسازد.

ص: 182

در این فصل، با اشاره ای کوتاه به نسبت پایان نامه و رساله با مقاله علمی پژوهشی به تعریف این گونه مقاله و اثربخشی آن می پردازیم. اصول، فنون و مهارتهای تدوین مقاله علمی پژوهشی در بخش محتوایی، ساختاری و نگارشی را در ضمن بیان نکات راهبردی و کاربردی می آوریم.

پژوهشی دانشجو را نشان می دهد. مقاله علمی پژوهشی گزارش عام داوری شده از پایان نامه است. به همین سبب، در جشنواره های پژوهشی مؤسسات آموزش عالی سالانه پایان نامه یا رساله ای که بیشترین مقاله علمی پژوهشی را منتشر کند، تشویق می شود. (1)

اگرچه انشا پنداری مقاله علمی پژوهشی نزد عده ای رواج دارد؛ مقاله

ص: 185

از انشا متمایز است. مهم ترین تمایز مقاله علمی پژوهشی با انشا نویسی و حتی با مقاله ها و تحقیقات ترمی در این است که نگارش مقاله علمی پژوهشی آخرین مرحله فرایند پژوهش است. بدون پژوهش نظام مند، نمی توان به مقاله علمی دست یافت و پایان نامه و رساله هم در واقع حاصل پژوهش نظام مند است. دانشجو در تحقیقات پایان تحصیلات تکمیلی، نوشتن مقاله علمی مقتبس از پژوهش نظام مند را مشق می کند که مهارت و توانایی آن را به دست آورد. وقتی به تدوین مقاله علمی پژوهشی علاقه مند می شوید، نگارش آن نه نخستین گام بلکه آخرین گام است. پس، مقاله علمی پژوهشی مقتبس از پایان نامه و رساله، حاصل مطالعه نظام مند شما در پایان تحصیلات تکمیلی و نشان دهنده میزان کامیابی شما در این مطالعه است.

هیئت علمی و ارتقا به دانشیاری نمونه هایی از شیوه های تشویقی اند. سیاست های تشویقی و تنبیهی، غالبا راه های حقوقی اند که انگیزه های بیرونی افراد را تقویت کنند؛ اما اگر این سیاست ها با روش های اخلاقی معطوف به انگیزه های درونی و افزایش خودانگیختگی همراه نشوند، آسیب زا خواهند بود. کتاب سازی، مقاله پردازی، انتحال و سرقت علمی، توسل به ابزارهای غیر اخلاقی در انتشار مقاله، ارجاعات نادرست و فریبنده و اخذ پذیرش کاذب نمونه هایی از این آسیب ها هستند. سیاست های نظارتی بر نشریه ها و تخصیص هزینه های فراوان برای کنترل نشریه ها و مقاله ها، از رواج این آسیب ها حکایت می کند. این آسیب ها در انتشار مقاله علمی پژوهشی، خود، منشأ آفت های زیانبار فردی و اجتماعی می شود؛ به عنوان مثال، گرفتار شدن به این آسیب ها در انتشار مقاله، فرد را از محقق بودن دور می سازد و به تدریج، هویت حرفه ای او را از میان بر می دارد.

مصون ماندن از این آسیب ها، محتاج برنامه ها و شیوه های پیشگیری و درمان است. برخی از این شیوه ها را در مباحث آینده بیان می کنیم؛ اما مهم ترین برنامه پیشگیری، نگاه شما به هدف انتشار مقاله علمی پژوهشی است.

ص: 187

غالبا در مقام تعیین مصداق، به ویژه زمانی که مسئله مربوط به مقاله خود ما است، دچار ابهام و خطا می شویم. سردبیران نشریه های علمی پژوهشی نوشتارهای فراوانی را دریافت می کنند که یا یادداشت های پراکنده اند یا مقاله های آموزشی، اطلاع رسانی و مروری اند. سردبیرها ناچاراند از طریق وجین کردن، نادر مقاله های علمی پژوهشی را از سایر مقاله های دریافت شده بازشناسی کنند.

تعریف مقاله علمی پژوهشی به آنچه در نشریه های نمایه شده پژوهشی منتشر می شود، گره را باز نمی کند؛ زیرا داوران این نشریه ها برای تشخیص علمی پژوهشی بودن مقاله، محتاج ملاکی دیگر اند. اگر ملاک عینی در میان نباشد، داوری به سلیقه وابسته می شود و داوری سلیقه ای سبب انحراف نشریه از رسالت پژوهشی خواهد شد. مهم ترین ملاک داوری علمی در فرایند انتشار مقاله در نشریه نمایه شده، نوآوری مقاله در مقیاس گستره معرفتی است که مقاله به آن گستره متعلق است.

این ملاک، تمایز مقاله علمی پژوهشی را از مقاله های ترویجی، اطلاع رسانی، مروری و آموزشی نشان می دهد. بنابر این، می توان مقاله علمی پژوهشی را چنین تعریف کرد: نوشتار کوتاه، دارای انسجام و معطوف به مسئله معین که به نوآوری در تاریخ علم مربوط به آن می انجامد؛ اما نوآوری را چگونه می توان سنجید؟

ص: 190

محاسبه می کنند. اعطای امتیاز به ضریب تأثیر افزون تر، در سیاست های تشویقی، سبب رواج ارجاع کاذب می شود. اینکه استادی دانشجوی خود را به ارجاع به نوشتارهای خود الزام کند، خودارجاعی و دادوست ارجاعی، هجو ارزش های اجتماعی جهت برانگیختن افراد به نقد مقاله، نمونه هایی از ارجاع کاذب و غیر اخلاقی است.

مقاله اثربخش، دو ویژگی عمده دارد: دست یابی مقاله به مسئله ای شایسته و شیوه مناسب تحلیل مسئله. طرح مسئله تکراری و به میان آوردن مسئله نه در خور اعتنا، اثربخشی مقاله را از بین می برد. استفاده از آزمون (که چی» می تواند شما را در ارزیابی پیشین از اثربخشی مقاله یاری کند. بنابراین، قبل از نوشتن مقاله از مسئله مقاله و اهمیت آن بپرسید. آیا مسئله ای در میان است؟ اگر پاسخ مثبت بود، این پرسش را طرح کنید: به فرض موفق بودن تحليل من و انتشار مقاله، چه خواهد شد؟ کدام رخنه پر و کدام معضله حل می شود؟

ارزیابی داور کمک نکنید. از آوردن واژه هایی چون: «درامدی بر....»، «آشنایی با...»، «سیری کوتاه در...» در عنوان مقاله بپرهیزید؛ زیرا این واژه ها موهم جهت گیری آموزشی و اطلاع رسانی اند. عنوانی را که انتخاب کرده اید، از طریق دوستان تان روایی سنجی کنید.

از تعمیم شتاب زده پرهیز شود؛

وقتی مثال فراوان است، گروه بندی شوند؛

حسن ترتیب رعایت شود؛

تعادل حفظ شود. (رساله ای در مقاله نویسی، ص 188 - 184)

مقاله را نشان می دهد؟

آیا مقاله در پی مسئله ای معین است یا در باره موضوعی است؟

آیا مسئله تحقیق به صورت واضح و متمایز توضیح داده شده است؟

آیا چکیده مقاله به لحاظ کمیت و کیفیت استاندارد است؟

آیا گزارش خوبی از پیشینه تحقیق ارائه شده است؟

آیا مقاله نوآوری دارد؟ مسئله ای جدید؟ فرضیه ای تازه یا راهی نو؟

آیا فرضیه های رقیب و دیدگاه های مخالف، منصفانه و واضح تقرير یافته یا تحریف شده است؟

آیا جمله یا مبحثی وجود دارد که فاقد دلیل و مستند باشد؟

آیا استدلال های موجود برای مدعیان کافی است؟

آیا نقد فرضیه های رقیب مستدل و مستند است؟

آیا بیان مقاله رسا و استوار است؟

آیا مقاله دارای نظم و نسق منطقی است؟

آیا تمام متن نوشته شده، لازم است؟

آیا بند یا پاراگرافی مهمان ناخوانده نیست؟

آیا عنوان های فرعی همگی لازم اند؟

ص: 198

ح

حسینیان، 111

خ

خسروی، 29

د

دانشگاه تهران، 47، 180

ر

رازی، 56، 179، 186

رنه ولک، 62

س

ساروخانی، 90، 104، 111، 115، 123، 167

سرمد، 72، 99، 102، 165

سمرقندی، 140

سمیعی، 146

ش

شریفی، 11، 70، 79، 90، 99،115 ،106

شیخ اشراق، 88

شیخ الرئيس، 170، 171، 172

شیخ صدوق، 139

شیخ طوسی، 32، 54، 139

شیخ مفید، 139، 170، 171

ص

صفوی، 86

صدوقی سها، 190، 191

ض

ضياء موحد، 199

ع

عطار نیشابوری، 90

علامه حلی، 74، 181

غ

غزالی، 54، 140

ف

فارابی، 54، 139

فاضل مقداد سیوری، 181

فرامرز قراملکی احد ، 176

فرانکفورد ریچارد، 127

فروید، 43

ص: 200

ق

قطب الدین شیرازی، 140

ک

کالینز، 180

کانت، 49

ل

لاشي حسين، 175

لاهیجی، 141

م

مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 55

ملاصدرا، 44، 58، 176

مولوی، 120

ن

نادری پور، 62، 68

نجفی، 178

نچمیاس دیوید، 127

و

واتسون، 181

ونکوور، 174، 175

ه

هایدگر، 49

هومن، 67

ص: 201

اعتبار تاریخی، 112

اعتبار علمی، 23، 30، 174، 179

اعتبارسنجی، 46، 129، 130، 181

الفاظ مشترک، 88

الهيات، 17، 18، 19، 21، 22، 28، 39، 45، 47، 52، 62، 63، 72، 73،77، 81 93، 96، 108، 131، 154،181 ،175 ،170 ،165

انسجام درونی، 69، 72، 76

انشا پنداری، 63، 187

اهداف پژوهش / اهداف تحقيق،

ب

باز پژوهانه، 38

بازپژوهی، 34، 35، 37، 40، 41، 50، 51، 52، 53، 193

بحران زمان، 119

بدعت اوران، 141

بررسی تطبیقی، 206

برنامه ریزی درسی، 19

بسترهای معرفتی، 42

بنیادی، 34، 79

بودجه بندی زمان، 15، 76، 79، 119، 121

بهره وری تحقیق، 120

پ

پدیدارشناختی، 34، 104

پردازش اطلاعات، 36، 38، 112، 120 ، 128، 137، 138، 143، 146، 144، 147

پرونده علمی، 129، 134

پژوهش اصیل، 32، 34، 35، 36، 37، 41، 50، 51، 52، 63

پژوهش علمی، 29، 95

پژوهش معطوف به تصحیح، 63

پژوهش های دینی، 19

پیش فرض، 21، 75، 82 105، 166، 171

ص: 203

پیشنهاد طرح تحقیق، 71

پیشینه تحقیق، 21، 78، 107، 108، 198 ،194 ،110 ،109

ت

تاریخ علم، 35، 36، 45، 53، 154، 161، 190

تبدیل داده به اطلاعات، 40

تحصیلات تکمیلی، 18، 19، 20، 23، 31 33 47 50، 61 ، 64، 106، 186 ،184 ،143

تحصیلات حوزوی، 20

تحقيق اکتشافی، 105

تحقیقات همبستگی، 165

تحقیق پذیری، 104

تحلیل اطلاعات، 125، 146

تحلیل سیستمی، 112، 143

تحلیل گزاره ای، 95، 112، 143

تحلیل محتوایی، 42، 43، 110

تحویلی نگری، 118

تدوین پایان نامه، 19، 20، 21، 23، 24، 30، 31، 50، 51، 63، 64، 65، ،116 ،100 ،99 87 ،72 ،48 ،67 ،177 ،159 ،150 ،147 ،146 ،135 192

ترمینولوژی، 93

ترویجی، 24، 32، 40، 42، 72، 91 ،183، 190

تطبیقی، 21، 34، 37، 43، 44، 99،165 ،143 ،127 ،112 ،111 ،110 170

تعابیر مرکب غير تام، 101

تعریف عملیاتی، 110، 112

تعریف پذیر، 98

تقرب به موضوع، 111

تکرارپذیر، 111

تلفیقی، 46

توزیع انتهایی، 105

توسعه ای، 34

ص: 204

توصیفی، 34، 35، 39، 40، 50، 51، 193

توصیفی صرف، 24، 25، 39، 40، 51 ،50

تولید علم، 25، 32، 36، 38، 40 151 ،143 ،128 ،100 ،53 ،48 ،41 189 ،188

تولید متن، 32

تومداری، 26

ث

ثبوتی و سلبی، 140

ج

جامع گرایی، 98

جامعه علمی، 109

جامعه شناختی، 34، 38

جامعه شناسی، 19، 102

جست و جوی الکترونیکی، 83، 154

جوهر اراده انسان، 58

جهان شمولی معرفت، 181

جهانی شدن، 19

جهت گیری پژوهشی، 20، 38، 45، 48، 55، 84 88 91، 176

چ

چارچوب نظری، 19، 21، 29، 38 ،160 ،126 ،124 ،108 ،66 ،41 179 ،167

چکیده، 67، 150، 152، 154، 155، 179 ،171 ،169 ،159 ،157 ،156 198 ،197

چند تباری، 113

ح

حدوث عالم، 140

حقوق معنوی، 159، 160

حوزه دین پژوهی، 17، 126

خ

خرید اندرونی، 36

خطای روشی، 73

خطای هدف انگاری، 51

ص: 205

خودشناسی لحظه ای، 36

د

دامنه تحقیق، 92، 116

دانش اخلاق، 17

درست ساخت، 68، 69، 75، 76 81 84 88 89 90، 95، 101، 103

درون دینی، 34، 36، 111، 112، 167 ،165 ،113

دستور روایی سنجی، 89 123

دلالت التزامی، 88

دین پژوهی، 17، 18، 22، 43، 77،126 ،118 ،96 ،92

ر

رساله، 5، 20، 21، 23، 26، 25، 26،47 ،44 ،32 ،31 ،30 ،29 ،28 ،27 ،65 ،64 ،63 ،61 ،55 ،54 ،53 ،52 88،91 73، 75، 76، 77، 80 87

، 116، 117، 101،115 92، 100، 118، 126، 131، 135، 143، 149،

،155 ،154 ،153 ،152 ،151 ،150 ،162 ،161 ،160 ،159 ،158 ،157

،170 ،169 ،168 ،167 ،164 ،163 ،183 ،182 ،178 ،176 ،172 ،171، 184، 185، 186، 189، 197

روش تحقیق، 18، 19، 20، 27، 51، ،150 ،127 ،112 ،110 ،79 ،60 ،55 160، 167، 168

روش نظام مند، 20

روش شناختی، 124، 126، 161

روش شناسی مطالعات دینی، 17، 18، 21، 22، 28، 55، 64، 96، 109، 127 ،121

روی آورد، 82، 111، 127، 143

رهیافت، 18، 27، 28، 26، 37، 63،162 ،113 ،112 ،111 ،110 ،44 168 ،167 ،165 ،163

رهیافت هرمنوتیکی، 110

ریسک پذیری، 114

ز

ص: 206

زبان معیار، 176، 177

زمان بندی، 66

زمینه یابی، 34، 35، 39، 40، 50، 165

س

سازگاری درونی، 42

سطح چهار، 23، 25، 29، 31، 32، ،143 ،91 ،61 ،54 ،53 ،52 ،49 169 ،163 ،150

سطح سه، 20، 23 29، 31، 32، 49 186 ،150 ،143 ،74 ،61 ،50

سطحی نگری، 98، 100

سلامت روان شناختی، 38

سلطه پذیری، 26

ش

شاخص های تغییر ناپذیر، 22

شاخص های جهانی پژوهش، 21

شاخص های علمی، 149

شایسته سالاری، 116، 117، 165

ص

صورتبندی منطقی، 97، 162

ض

ضرورت تحقیق، 114، 115، 116، 164 ،163 ،162

ط

طرح پژوهش، 61، 26، 63، 64، ،72 ،71 ،70 ،69 ،68 ،66،67 ،65 83 82 81 ،79 ،78 ،76 ،75 ،73 ، 121، 122، 125، 153، 157، 164، 171

طرح تحقیق، 71، 102، 115، 125

طرح تحقیقاتی، 21، 61، 63، 66، 87 83 82 81 ،79 ،78 ،77 ،68 ،110 ،106 ،94 ،93 ،92 ،91 88 167 ،163 ،132 ،128 ،119 ،112

طرح مسئله، 25، 28، 61، 81 100، ،162 ،161 ،160 ،156 ،149 ،125

194 ،183 ،172 ،171

طرح نامه، 55

ص: 207

ع

عصمت، 86، 99، 113، 167

علم کلام، 44، 138، 139، 140، 141، 142، 147

علوم انسانی، 45، 62، 77، 127

علوم دینی، 14، 19، 58، 77، 115

عنوان نویسی، 84

ف

فرافکنی، 26

فرایند تحقیق، 39، 64، 76، 100، 102، 119، 121، 125، 127، 128، 143

فرضیه، 21، 37، 39، 67، 71، 73،104 ،103 ،102 ،101 82 ،79 ،113 ،111 ،112 ،110 ،106 ،105 132، 155، 160، 161، 163، 164، 165، 166، 167، 168، 194، 196، 198

فرضیه سازی، 104، 164

فرضیه های آماری، 167

فرضیه های پیشین، 105

فرضیه های رقیب، 73، 102، 111، 155، 167، 194، 196، 198

فرهنگ اخلاق، 32

فرهنگ نویسی، 32

فعالیت های پژوهشی، 28

ق

قرآن پژوهی، 20، 34، 99، 108، 166

قواعد کلی فلسفی، 32

ک

کار گروهی، 27، 94، 95

کارایی، 20، 21، 20، 38، 63، 68،110 ،100 81 ،74 ،72 ،71 ،69 162 ،158 ،136 ،135 ،132 ،119

کاربردی، 18، 34، 79، 184، 197

کاربرگ، 21، 61، 62، 63، 68، 77، 83 82 81 ،79 ،78

کاربرگ طرح تحقیقاتی، 68، 79 83

ص: 208

کتابخانه ای، 110، 128، 130، 135، 168

کتابخانه های الکترونیکی، 130

کتاب شناسی، 45، 129، 131، 133، 137، 151، 152، 153، 157، 173، 174

کلیدواژه، 79، 93، 94، 157

کم رویی، 26

گ

گردآوری، 32، 35، 38، 40، 41 50، 52، 64، 65، 67، 73، 111، 143 ،135 ،134 ،128 ،112

گردآوری داده ها، 112، 128

گستره دین پژوهی، 17، 18، 22، 96

م

مأخذشناسی، 127

مبادی تصوری و تصدیقی، 73، 75، 166

مبادی جدید، 18

متن آموزشی، 32، 34، 35، 47، 48، 50

مدیریت، 19، 28، 55، 69، 75، 76، 119، 120

مدیریت استراتژیک، 28

مدیریت زمان، 69، 75، 119

مراحل سلوک، 90

مروری، 34، 35، 42، 43، 44، 46، ،150 ،131 ،77 ،63 ،53 ،52 ،50 ، 155، 163، 190

مروری فراگیر، 34، 35، 43، 44 ،63 ،53 ،52 ،50 ،46

مسئله تحقیق، 34، 37، 73، 74، 75، 76، 82 84 85، 86 95، 97، 100، ،128 ،124 ،108 ،107 ،102 ،101 ،163 ،162 ،136 ،132 ،131 ،130 198 168

مسئله پنداری، 69، 73، 74، 76، 170 ،162

مسئله محور، 27، 41، 73، 75، 84

ص: 209

96، 99، 116، 117، 135، 136، 194 ،189 ،172 ،171 ،145

مسئله محورانه، 99، 135

مسئولیت کیفری، 86

مسائل تحقيق، 94، 98، 102، 137، 171 ،147

مسائل نوین کلامی، 18

مشاهده مستقیم، 105

مشکله، 82، 96، 97، 98، 100

مشیر به مسئله، 84 90، 123، 197

مطالعات اصیل، 36

مطالعات تطبیقی، 21، 127

مطالعات دینی، 17، 18، 19، 20، ،64 ،63 ،62 ،55 ،36 ،28 ،22 ،21 77، 96، 106، 109، 121، 127، 169 ،165 ،152 ،131

مطالعات سنتی دینی، 118

مطالعات علمی، 33، 34

مطالعات فلسفی، 18، 34، 166

مطالعات کتابخانه ای، 15، 128

مطالعه مروری، 42، 43، 52

مطالعه همبستگی، 37، 166

معارف اسلامی، 17، 19، 47، 62، 72، 81 115، 175

معرفت به خدا، 170، 171

معضله، 99، 100، 114، 192، 191

مفاهیم اخلاقی، 32

مفاهیم کلیدی، 21، 93

مقاصد تحقق، 34

ممیزی، 69، 71، 121

ممیزی اخلاقی، 121

منابع تحقیق، 51، 78، 128، 129، 132

منابع مکتوب، 130

من مداری، 26

موضوع محورانه، 20، 40، 53، 72، ،135 ،117 ،102 ،99 ،98 86 84 193 ،171

ص: 210

مهارت افزایی، 53

مهارت های سخت افزارانه، 126، 128 ،127

مهارت های منطقی، 126

میدانی، 110، 168

میراث مکتوب، 32، 45، 46، 78، 160 ،152 ،151

ن

نسخ خطی، 32

نظام دار، 66، 76

نظریه پردازی، 38، 53، 134، 143

نقض، 75، 102، 145

نقض و ابطال، 102

نمایه نویسی، 31، 41، 52

نوآوری، 37، 41، 53، 64، 78، 79، ،145 ،143 ،108 ،107 ،100 ،99 198 ،194 ،191 ،190 ،169 ،159

نیازهای پژوهشی، 25، 36

ه

هدف پژوهش، 48، 55، 72، 86

هدف تحقيق، 51، 86

همبستگی بین دو متغیر، 36

هنجارهای اجتماعی، 99

هویت پژوهشی، 41، 44

هویت جمعی، 64، 108، 154

هویت جمعی پژوهش، 108

ی

یادداشت برداری، 121، 128، 133 ،144 ،142 ،138 ،137 ،136 ،135 147

یادگیرنده، 35

ص: 211

پایان نامه نویسی، 60

روش تحقیق در علوم انسانی، 127

روش شناسی مطالعات دینی، 17، 18، 21، 22، 28، 55، 64، 96، 109، 127 ،121

روش های تحقیق در علوم اجتماعی، 93

روش های تحقیق در علوم رفتاری، 66، 72

س

سازمان های اخلاقی در کسب و کار، 48

سبک ها و مهارتهای ارتباطی، 26

ش

شرح عبارات مصطلح نزد متکلمان، 139

شرح قدیم تجرید، 141

شناخت روش علمی در علوم رفتاری، 67

شوارق الالهام، 141

ک

کشف الفوائد، 181

م

مبانی نظری و عملی پژوهش، 39، 127

مبانی نظری و عملی پژوهش در

علوم انسانی و اجتماعی، 127

مطالب عاليه، 181

مقدمه، 17، 23، 46، 49، 141، 150، 151، 152، 153، 157، 160، 161، ،176 ،170 ،169 ،168 ،164 ،163 191، 192

ه

هندسه معرفتی کلام جدید، 44

ص: 213

ص: 214

اساتید راهنما در مورد مشکلات روند اجرای پایان نامه تحصیلی پزشکی عمومی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان»، مرکز توسعه آموزش پزشکی اصفهان، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، اصفهان، دوره 3، شماره 1، ص33-23، بهار 1382؛

9. خاکی، غلامرضا، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، انتشارات مرکز تحقیقات علمی کشور، تهران، 1378؛

10. خسروی، مریم، دوران، بهزاد، «تحلیل روش شناسی پایان نامه های رشته روان شناسی موجود در مرکز»، گزارش نهایی طرح پژوهشی، پاییز 1378؛

http://www.irandoc.ac.ir/Data/Reports/psy-thesis/reference.htm

11. دلاور، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی

12. رازی، امام فخر الدين، الملخص [بخش منطق ]، مقدمه، تصحیح و تعليق: احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، تهران، 1381؛

13. ساروخانی، باقر، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، جلد نخست، اصول و مبانی)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، تهران، 1373؛

14. سرمد، زهره، بازرگان، عباس، حجازی، الهه، روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه، چاپ پنجم، تهران، 1380؛

15. سمیعی، نگارش و ویرایش، تهران، سمت؛

16. شریفی، حسن پاشا، شریفی، نسترن، روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات سخن، چاپ سوم، تهران، 1383؛

ص: 216

17. شیرازی، ملاصدرا، مبدأ و معاد، ترجمه احمدبن محمد حسینی اردکانی، به کوشش / اهتمام عبدالله نورانی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران؛

18. طرقی، مجید، درسنامه روش تحقیق، نشر هاجر، چاپ دوم، 1385

19. طوسی، محمدبن حسن، شرح العبارات المصطلحة بين المتكلمين، تحقيق محمد تقی دانش پژوه، الذكرى الالفيه للشيخ الطوسی، مشهد، 1351؛

20. غزالی، محمد بن محمد، المستصفى في علم الاصول، مصر، 1322 ق)؛

21. فارابی، ابونصر، احصاء العلوم، ترجمه حسین خدیو جم، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1368؛

22. فراهانی، امیر حسین، موحد، ضیاء، «بازسازی منطق ترجيح»، مقالات و بررسی ها، شماره 79 (2)؛

23. فرامرز قراملکي، احد، اخلاق حرفه ای، نشر مجنون، چاپ سوم، تهران، 1385

24. اصول و فنون پژوهش در گسترة دین پژوهی، معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزهای علمیه، چاپ دوم، قم، 1385

25. ، روش شناسی مطالعات دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ دوم (تحریری نو)، مشهد، 1385،

26. ، سازمان های اخلاقی در کسب و کار، مرکز مطالعات جهانی شدن، تهران، 1385؛

ص: 217

27. ، «از کثرت گرایی تا جهان شمولی معرفت»، مقالات و بررسی ها، شماره 76 (2)؛

28. ، قربانی نیما، «جهت گیری های دینی و سلامت روان شناختی»، نامة علم و دین؛

29. ، قراملکي، على مظهر، «الگوی علم شناسی اصولیان»، مقالات و بررسی ها، شماره 75 (3)؛

30. ، هندسه معرفتی کلام جديد، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1378؛

31. فرانکفورد، چاوا، نچمیاس، دیوید، روش های پژوهش در علوم اجتماعی، ترجمة فاضل لاریجانی و رضا فاضلی، سروش، تهران، 1381؛

32. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دستور خط فارسی، آثار فرهنگستان، چاپ دوم، تهران، 1382؛

33. قربانی، نیما، سبک ها و مهارت های ارتباطی، تبلور، تهران، 1386

34. کلینی، یعقوب، کافی، ترجمه و شرح حاج سید جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام)؛

35. لاشی، حسین، «پوریای ولی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1383؛

36. لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، اصفهان، بیتا؛

ص: 218

37. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، مدارک علمی، طرح پایان نامه نویسی، 1385

38. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1370؛

39. مفید، محمد بن محمد (شیخ مفید)، شرح عقائد الصادوق او تصحیح الاعتقادات، تبریز، 1371 ق

40. مهرابی زاده، هنرمند، مهناز و همکاران، «رابطه اثربخشی جمعی معلمان و ...)، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید چمران، سال 11، شماره 3 وع، اهواز، 1383؛

41. نادری پور، محمود، برنامه ریزی و کنترل پروژه، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1372؛

42. نجفی، ابوالحسن، غلط ننویسیم (فرهنگ دشواری های زبان فارسی)، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم (با تجدید نظر)، تهران، 1370؛

43. نکونام، جعفر، روش تحقیق در علوم انسانی، دانشگاه مفید، قم، 1389؛

44. ، روش تحقیق کتابخانه ای، انتشارات اشراق، چاپ اول، قم، 1379؛

45. ولوی، پروانه و همکاران، «بررسی نظریه اصالت...)، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه شهید چمران، سال 11، شماره 3 و 4 اهواز، 1383؛

46. هومن، حیدر علی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، پارسا، چاپ دوم، تهران، 1376؛

ص: 219