منجی عالم بشریت و عدالت گستر جهان،حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف )،علما و مراجع عظام تقلید ،از امام راحل،مقام معظم رهبری و همه ی جویندگان حقیقت و پویندگان راه تعالی و پیشرفت جامعه ی اسلامی.

ص: 2

دلائل مشروعیت جنگ های امام علی علیه السلام...45

الف:روایات پیامبر صلی الله علیه وآله...45

ب:صدق عنوان«باغی»و«محارب»بر دشمنان حضرت علی علیه السلام...49

ج:اعترافات بزرگان اهل سنت...57

شبهه ی معاویه و خون خواهی عثمان...58

گفتار چهارم:فضیلت جنگ و جهاد ، از دیدگاه امام علی علیه السلام...63

1.جهاد،دری از درهای بهشت...63

2.جهاد،ستون دین...64

3.جهاد،وسیله ی تقرب به خداوند...65

4.جهاد،شریف ترین اعمال...65

گفتار پنجم :اخلاق نظامی از دید گاه امام علی علیه السلام...66

1.شروع نکردن جنگ...67

2.آزادی مخالفان،قبل از عملی کردن اعمال یا اظهار مخالفت...72

3.جلوگیری از تعدی و ظلم...74

4.نهی از خونریزی...76

5.توکّل بر خدا...76

6.پایبندی به عهد و پیمان...81

7.الزام به حیا و کرم...82

8.مراعات جوانمردی...84

9.حلم و نهی از دشنام به دشمن...86

10.پرهیز از غدر و نیرنگ...87

11.توجه به اخلاق ،انتخاب فرمانده...92

فصل سوم:مدیریت نظامی امام علی (علیه السلام)پیش از جنگ...95

گفتار اوّل:کسب اطلاعات و جمع آوری نیرو...97

1.کسب اطلاعات نظامی...98

ص: 4

2.مشورت با بزرگان...102

3.جمع آوری نیرو...105

4.سلاح و تجهیزات...110

گفتار دوم:هزینه های جنگ و راه های تامین آن...113

الف:خراج...113

ب:کمک های مردمی...113

ج:اموال شخصی...115

گفتار سوم:آموزش نظامی...116

الف:آموزش رزم انفرادی...116

ب:آموزش های جمعی...118

گفتار چهارم:حرکت دادن سپاه...122

1.اجتماع در اردوگاه...122

2.مانور...123

3.پشتیبانی...124

4.نظم و آرایش نیروها،در هنگام حرکت...124

گفتار پنجم:روشن گری و تبلیغات جنگ...126

الف:روشن گری نسبت به نیروهای خودی...126

ب:روشن گری: نسبت به نیرو های دشمن ...130

گفتار ششم:اتمام حجت با دشمن و توصیه های نهایی...136

1.اتمام حجت...136

2.آرایش نیروها...138

3.آخرین سفارش ها به یاران...140

فصل چهارم :مدیریت نظامی در جنگ و پس از آن...143

گفتار اول:مدیریت میدان جنگ...145

الف)شروع درگیری ،پس از ححمله دشمن...146

ص: 5

ب)نحوه ی جنگ...149

1-جنگل جمل...149

2-جنگ صفین...152

3-جنگ نهروان ...154

ج)بکارگیری شیوه های مختلف...155

تفاوت خُدعة و غدر...162

خدعه از نظر فقهی...163

خدعه از نظر عقل...164

پیامبر و خدعه در جنگ...165

خدعه از دیدگاه حضرت علی علیه السلام...167

خدعه های علی علیه السلام در میدان جنگ ...170

شبهه ی فریب خوارج...171

شبهه ی فریب عمرو بن عبدود...174

د)توجه به مسائل روانی در هنگام جنگ...177

گفتار دوم :مدیریت پس از جنگ...185

جمع بندی و نتیجه گیری...211

منابع و مآخذ...219

ص: 6

ابن ابی الحدید گفته است: «نمی دانم درباره ی بزرگ مردی که دشمنانش اعتراف به فضایل او کردند و نتوانستند مناقبش را نادیده بگیرند یا فضایلش را کتمان کنند، چه بگویم.. على سرآمد همه ی فضایل و سرچشمه هاست؛در فضایل و کمالات شایسته و مجد و عظمت، هیچ کس به پایه او نرسید، هر کس به جایی رسید علوم خود را از او گرفت.»

اهمیت و ارزش جهاد على علیه السلام در راه خدا مورد اعتراف دوست و دشمن است. او پیشوای مجاهدان راه حق است و غیر او را نتوان جهادگر حق دانست؛ با این وجود برخی از مستشرقان مغرض، با استناد به اخبار نواصب، شبهاتی را درباره ی سیره ی جهادی آن حضرت علیه السلام مطرح نموده و از آن چهره ی تابناک انسانیت و سرچشمه ی مهر و عدالت به خشونت یاد کرده اند. این نوشتار که در راستای پاسخ به این گونه شبهات است، به همت محقق محترم جناب آقای یدالله حاجی زاده تدوین و تالیف گردیده است. امید است مورد استفاده و توجه خوانندگان محترم قرار گیرد.

در پایان بر خود لازم می دانم از مولف محترم و از همه ی عزیزانی که ما را در تحقق این اثر یاری نموده اند؛ به ویژه حجت الاسلام و المسلمین محمدهادی یوسفی غروی ( ارزياب علمی) و حجج اسلام آقایان: غلامحسن محرمی (ارزیاب علمی) و امیرعلی حسنلو ( مدیر گروه تاریخ و سیره) تشکر و سپاسگزاری نمایم.

حسن رضایی مهر رئیس مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

ص: 2

ص: 4

مسائل نظامی و جنگ، به عنوان یک واقعیت، همواره و در همه ی دوران در زندگی انسان ها، در وجود داشته است. در تاریخ جامعه ی بشری عصری وجود ندارد که در آن عصر، جنگ یا جنگ هایی رخ نداده باشد. بشر همواره، با جنگ، خسارت ها، مصیبت ها و تلخی های آن، دست و پنجه نرم کرده است؛ از این رو عدم توجه به این پدیده و نادیده گرفتن آن، چشم پوشیدن از واقعیات است. بررسی این واقعیت اجتماعی از دیدگاه اسلامی، بسیار ضرورت دارد و در حقیقت، مقدمه ای است که می تواند انطباق سيره ی نظامی امام على علیه السلام را، با دیدگاه اسلامی، مشخص سازد.

اساس، قرآن کریم، جنگجویان را در دو صف که فقط بر پایه ی اهداف از یکدیگر متمایز هستند؛ قرار می دهد و می فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ»(1)کسانی که ایمان آورده اند در راه خدا می جنگند و کافران در راه طاغوت.

بنابر این در اسلام، جنگ و جهاد وجود دارد و هدف از آن، جلو گیری از فساد و تباهی و سیطره یافتن کفر و شرک است. وقتی گروهی مفسد، سر به طغیان بر می دارند و دست به بیدادگری می زنند؛ و آزادی انسان ها را سلب نموده و حقوق و حیثیت آنان را مورد تهدید و تجاوز قرار می دهند؛ جنگ نه تنها ناپسند و ناروا نیست، که بسیار پسندیده و روا است.

دین اسلام، همان گونه که در عرصه های سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و...،نظام های مستقلّی دارد، در زمینه ی جنگ و دفاع نیز، دارای نظام است. در این نظام، مؤلّفه هایی مانند ماهیّت، اهداف، شرایط، قوانین و مقررات جنگ و صلح، عوامل پیروزی و شکست، وظایف و ویژگی های فرماندهان و نیروها و بسیاری دیگر از مسائل نظامی و دفاعی، وجود دارد.

شهید مطهری رحمة الله، در خصوص تفاوت اسلام و مسیحیّت در امر جنگ و جهاد می نویسد:

می گویند: مسیحیت این افتخار را دارد که هیچ اسمی از جنگ در آن نیست. امّا ما می گوئیم اسلام این افتخار را دارد که قانون «جهاد» دارد... اسلام یک دینی است که وظیفه و تعّهد خودش را در این میداند که یک جامعه تشکیل بدهد. اسلام آمده

ص: 6

جامعه تشکیل بدهد، آمده کشور و دولت و حکومت تشکیل بدهد. رسالتش اصلاح جهان است. چنین دینی نمی تواند بی تفاوت باشد نمی تواند قانون جهاد نداشته باشد. همچنان که دولتش نمی تواند ارتش نداشته باشد...(1)

دین مقدّس اسلام، به شدّت با قتل نفس مخالف است(2). اسلام اجازه نمی دهد که هر فردی بر روی دیگری اسلحه کشیده (3)و او را به قتل برساند. هر چند از نظر اسلام، جنگ، حالتی استثنایی دارد و در صورتی است که راه حل مسالمت آمیز به جایی نرسد(4)؛ اما اسلام نیز همواره و در هر شرایطی، طرفدار صلح نیست. اسلام، هم طرفدار صلح است و هم طرفدار جنگ؛ در آن جا که دشمن، حاضر به همزیستی شرافت مندانه نیست؛ و به حکم این که ظالم است و می خواهد به گونه ای شرافت انسانی را پایمال کند، اگر تسلیم شویم، ذلّت را متحمل شده ایم.(5)

آیت الله مصباح یزدی در این رابطه می نویسد:

حکمت الهی اقتضای چنان آزادی بی حد و حصری را ندارد که در نهایت به تسلط کامل مفسدان و تبهکاران بر جامعه بیانجامد. به گونه ای که اوضاع و احوال را یکسره زیر سیطرهی خویش در آورند، راه های حق و عدل را به کلی مسدود سازند و آئین راستین

ص: 7

الهی را نابود کنند. تا آنجا که دیگر هیچ کس نتواند در مسیر حق و عدل حرکت کند و راه را از چاه تشخیص دهد...خدای متعال با وسایلی، از سیطره کامل کفر و شرک بر جامعه و تسلط فراگیر تبهکاران بر نیکوکاران پیشگیری خواهد کرد... وسیله جلوگیری از این گونه اوضاع اجتماعی و کنترل جنگ و فساد، گاه عوامل فوق طبیعی مثل برخی از بلاهای آسمانی است. گاه نیز این کار را به وسیله عوامل طبیعی انجام می دهد؛راه سوم نیز استفاده از عامل انسانی است. گاهی خداوند انسان های مومن و نیکو کار و خداپرست را مأمور سرکوب تبهکاران و کافران و منافقان می کند تا با آنان بجنگند و از طغیان بیش از حدشان جلوگیری کنند. اما به هر حال، استفاده از همین وسایل به گونه ای است که در نهایت، مصالح بشری را تأمین می کند و در مجموع زندگی انسانی در جهان، به بهترین وجه، جریان و استمرار یابد و با بیشترین خیرات و برکات همراه باشد.(1)

خداوند متعال در قرآن می فرماید:

«وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ»(2)؛ و اگر خدا (شر) برخی از مردم را به وسیله برخی دیگر دفع نمی کرد، فساد روی زمین را فرا می گرفت.

و در جای دیگر می فرماید:

«وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا»(3)اگر خدا شر بعضی از مردم را به بعضی دیگر دفع نکند، همانا صومعه ها و دیر و کنشتها و مساجدی که در آن نماز و ذکر خدا بسیار می شود، همه خراب و ویران می شد.

ص: 8

بنابراین در اسلام، جنگ و جهاد، یکی از لوازم زندگی انسانی محسوب می شود. علاوه بر این، آمادگی برای جنگ و جهاد، یکی از اصول نظامی در دین مبین اسلام محسوب می شود.

خداوند متعال می فرماید:

«وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ»(1)؛با تمام توان و نیرو، برای مقابله با آنها [دشمنان]، آماده و (همچنین) اسب های ورزیده (برای میدان نبرد)، تا به وسیله ی آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.

جنگ با مشرکان در حقیقت، دفاع از مقام انسانیت و آزادی بشر و محو ظلم و بیدادگری است. اصولاً کفر و الحاد و شرک به خداوند یکتا، یکی از عوامل انحطاط بشریت و از ریشه های اصلی ظلم و فساد در جوامع انسانی است. جامعه ای که به اصل توحيد معتقد نباشد، بی گمان به ظلم و انواع رذائل و مفاسد دیگر، گرفتار خواهد شد(1).

جزیه بپردازند واجب است(1).

در این زمینه نیز آیات متعددی وجود دارد. از جمله خداوند متعال می فرماید:

«قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّىٰ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ»(2)؛ با آن گروه از اهل کتاب که به خدای متعال و روز قیامت ایمان ندارند و آن چه را که خدای متعال و فرستاده اش حرام کرده اند، حرام نمی شمارند و پیرو دین حق نیستند، بجنگید تا هنگامی که با خواری به دست خود جزیه دهند.

البته جنگ با اهل کتاب نیز دارای شرایطی است. در «شرایع الاسلام» آمده است: «با اهل کتاب، باید به فرمان امام عادل یا نماینده او جهاد کرد»(3).

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

در جنگ با اهل کتاب با توجه به آیات موارد مشروعیت جهاد، شرط این است که طرف دیگر بخواهد جنگ را شروع کند یا برای نشر دعوت اسلامی مانع ایجاد کند(4).

سخت بگیر، و (بدان که جایگاه آنان جهنّم است و بد سرانجامی دارند.

منافقان و توطئه گران داخلی، به کارشکنی و ویرانگری می پردازند و مانع اجرای طرح های حکومت اسلامی هستند. بی آنکه کارشکنی و ویران گری و خراب کاری خود را، علنی سازند.(1)البته در نحوه ی جهاد با منافقان و چگونگی جهاد با آنان، مباحث گوناگونی مطرح است.

1زمانی که تسلیم امر الهی شوند و اطاعت امام را بپذیرند، جنگیدن با آن ها واجب است و در این خصوص، در بین مسلمین اختلافی وجود ندارد.

2. گروه دوم از بغاة، طایفه ای از مسلمین هستند که بر طایفه ای دیگر بغی( تجاوز) کرده باشند؛ که در این صورت بر سایر مسلمانان واجب است که بین آن ها صلح ایجاد کنند. اما اگر باغیان بر بغی (ستم و تجاوز) خویش اصرار داشتند، با آن ها بجنگند تا فرمان الهی را بپذیرند(1).

آیت الله مصباح یزدی نیز می نویسد:

برای اهل بغی چند صورت می توان تصور کرد: نخست آن که، گروهی از مسلمانان بر ضد حکومت و امام عادل بر حق، قیام کنند. صورت دیگری که برای اهل بغی تصور می شود این است که یکی از حکومت های اسلامی بر حکومت اسلامی دیگر ستم روا دارد و به آن تجاوز کند...(2)

در برخی از آیات قرآن، به این نوع جنگ نیز اشاره شده است. خداوند متعال می فرماید:«...وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا ۖ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»(3)؛ اگر دو گروه از مؤمنان با یکدیگر جنگ کنند، میان آن ها آشتی برقرار کنید و اگر یکی از آن دو، بر دیگری تعدی کند، با او پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد. پس اگر باز گشت، میانشان به دادگری آشتی برقرار

ص: 13

سازید. و عدالت ورزید، که خدا دادگران را دوست می دارد. خداوند متعال، به منظور جلوگیری از ظلم و بیدادگری و خروج از نظامات عمومی، که ممکن است در داخل ممالک اسلامی وقوع یابد، قوانینی وضع کرده که در صورت بروز چنان حوادث نامطلوبی، اعمال گردد و اجتماع از شرّ، ظلم و تعدّی، محفوظ بماند.(1)

جنگ های امام على علیه السلام با ناکثین، قاسطین و مارقین، در حقیقت جنگ با اهل بغی بوده است. در این رابطه در بخش های بعدی مطالبی ذکر خواهد شد.

که در کشوری غیر اسلامی و دار الكفر زندگی می کنند، مورد ظلم و تجاوز قرار می گیرند و به هر علت، توانایی رویارویی با این تجاوز و ستم را ندارند. از سوی دیگر، امکان مهاجرت به کشور اسلامی، برای آنان فراهم نیست؛ در چنین وضعی، بر سایر مسلمانان لازم است که در حدّ توان، به کمک آن ها شتافته و با زورگویان و ستم پیشه گان بجنگند و موجبات رهایی و آزادی آنان را، از بند ستم و اسارت فراهم سازند.(1)

جلال الدیّن فارسی می نویسد:

چنین جهادی از لحاظ مصالح استمداد کنندگان، دفاعی است و از حیث رفتار مسلمانانی که به یاری ستم دیده گان می شتابند، ماهیت آزادی بخشی دارد.(2)

عادل و مجتهد و دستگاه حکومتی شرط نیست.(1)به نظر تمامی فقهای مسلمان، چنان چه، بر مسلمین یا سرزمین های اسلامی و یا اساس اسلام، از جانب دشمنان هجوم صورت گیرد، بر همه ی مسلمانان واجب است با تمامی امکانات و توان از آن دفاع کنند.(2)

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

اگر جنگی برای دفع تهاجم باشد(دیگری به سرزمین ما تجاوز کرده به مال و ثروت ما چشم دوخته به حریت و آقایی ما چشم دوخته و می خواهد آن را سلب کند...)در این شرایط اگر نجنگیم به بهانه صلح، این صلح نیست، تسلیم است.(3)

در جهاد دفاعی، چون هدف دفع تعدّی تجاوزکاران بیگانه است، با رسیدن به این هدف؛ جهاد دفاعی هم خاتمه می یابد. خداوند متعال ضمن صدور فرمان جهاد دفاعی، طرف پیکار و هدف آن را مشخص فرموده:«... وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ...»(4)در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، بجنگید و دست به تجاوز نزنید؛ زیرا خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.

در این آیه خداوند فرمان می دهد که به مجرّد این که دشمن، درخواست صلح و

ص: 16

متارکه ی جنگ کرد، با تقاضای او موافقت نمایید.(1)در جهاد دفاعی، تهاجم و تجاوز به مسلمانان، هم می تواند داخلی باشد (همانند این که متجاوزی داخلی، عرض و ناموس یا مال و مقدّسات فردی را مورد تجاوز قرار دهد) و هم ممکن است، خارجی باشد؛ یعنی بیگانه به سرزمین اسلامی تجاوز کند. امّا در جهادی که، «مقابله به مثل» نامیده می شود، تجاوز به عرض و ناموس در آن نیست، بلکه بیرون راندن مهاجمان از سرزمین اسلامی و آزادسازی کشور اسلامی از وجود متجاوزان، مطرح است.

ص: 17

ص: 18

ص: 20

ایشان در این رابطه در نهج البلاغه و در برخی کتب تاریخی، ثبت شده است . رفتار نظامی ایشان در سه جنگ«جمل، صفین و نهروان»را می توان در کتاب های تاریخی که در این زمینه نگاشته شده اند، جستجو کرد. سیرهی نظامی امام على علیه السلام(به عنوان اوّلین فردی که به پیامبر اسلام،-حضرت محمد -صلی الله علیه وآله ایمان آورد(1)و مجاهده ی او در راه خدا، بیش از صحابه بود(2)) الگوی کاملی برای همه ی مسلمانان، محسوب می شود.

از دیدگاه امام علی علیه السلام، جنگ و جهاد ویژگی های اسلامی خود را داراست . رفتار ایشان از اسلام جدا نیست. بلکه تبیین کننده ی اندیشه های اسلامی است. بنابر این مشی نظامی ایشان، کاملاً منطبق بر آموزه ها و راهبردهای نظامی اسلام است.

از دیدگاه امام علی علیه السلام، در ساختار حکومت و جامعه، نظامیان از جایگاه برجسته ای برخوردارند؛ نظامیانی که وظیفه ی برقراری امنیت و سرکوبی متجاوزان و عاصیان را برعهده دارند.

ایشان، جنگی که در راه خدا و برپایی ارزش های الهی، کسب عزّت، احیای

ص: 22

حق،کوتاه کردن دست متجاوزان و ستم گران و هدایت گمراهان و منحرفان انجام گیرد،مقدس است. چنین جهادی از فضیلت بالایی برخوردار است و از ارکان دین و وسیله ی تقرب به خداوند، شریف ترین اعمال و دری از درهای بهشت است. ترک آن، موجبات حقارت، ذلّت و سرافکندگی را به دنبال خواهد داشت؛از این رو ایشان، وجود نیروی نظامی آماده و کار آزموده را برای حکومت اسلامی، امری ضروری می دانستند. از دید امام على علیه السلام، جنگ، آخرین راه حل و آخرین حربه محسوب می شود؛ بنابراین آن حضرت تا زمانی که ناچار نمی شدند، جهاد نمی کردند.

ایشان جنگ را برای اصلاح جامعه و احیای ارزش های اخلاقی ضروری می دانند؛ بنابراین رعایت مسائل اخلاقی و شرعی در جنگ، اصلی مهّم بوده و باید بدان ملتزم بود.

به فرموده امام علی علیه السلام هیچ جامعه ای بدون حکومت و حاکمیت نمی تواند پابرجا باشد و در اداره ی کشور وجود حکومت و حاکم، یک ضرورت می باشد.

آن حضرت در خطبه 40 نهج البلاغه می فرماید:

«وانّه لابدّ للناس من امیر بَرًّ او فاجر...»(1)؛ مردم به زمامدار (نیک یا بد) نیازمندند.

در همین خطبه حضرت پس از اشاره به ضرورت حکومت و حاکمیت، کارکرد اصلی آن را، ایجاد امنیت و عدالت می داند. ایشان می فرماید: «تا مؤمنان در سایه

ص: 23

1حکومت زندگی کنند، به وسیلهی حکومت بیت المال جمع آوری می گردد؛ به کمک آن، با دشمنان مبارزه می کند؛ جاده ها امن و حقّ ضعيفان از نیرومندان،گرفته می شود، نیکوکاران در رفاه و از دست بدکاران در امان می باشند.»(1)

برپایی عدالت و امنیت جز با کمک نیروی نظامی محقق نمی شود. و ایشان در جایی دیگری همین نکته را بیان فرموده است، که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

از دیدگاه امام على علیه السلام جامعه از گروه های مختلفی که وجود هر یک از آن ها در ساختار حکومت لازم است؛ تشکیل شده است. و حضرت علی علیه السلام در نامه ی 53 نهج البلاغه، در تبیین طبقات اجتماعی می فرماید: بدان که، مردم از گروه های گوناگونی می باشند که اصلاح هر یک از آن ها جز با دیگری امکان ندارد. و هیچ یک از گروه ها از گروه دیگری بی نیاز نیست. از آن قشرها، لشکریان خدا و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه دهندگان، پرداخت کنندگان مالیات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه وران و نیز طبقه پائین جامعه یعنی نیازمندان و مستمندان می باشند.(2)

حضرت وجود نیروی نظامی را برای حکومت امری ضروری می داند. چرا که به کمک نیروی نظامی است که می توان دشمنان دین، متجاوزان، منحرفان و گمراهان را سرکوب کرد و بدین ترتیب عدالت و امنیت را در جامعه بر پا کرد

ص: 24

و عزت و سربلندی را برای جامعه اسلامی و مسلمانان به ارمغان آورد. حضرت در نامه ای به کارکردهای این طبقه اجتماعی اشاره می کند و می فرماید:

سپاهیان به اذن پروردگار، حافظان و پناهگاه رعيّت، زینت زمامداران، عزّت و شوکت

دین و راه های امنیّت می باشند. قوام رعيّت جز به وسیله ی آنان ممکن نیست(1).

حضرت برای آن ها دو وظیفه و کارکرد اساسی مطرح می کند:

1. برقراری امنیّت خارجی: دفاع از حاکمیت در برابر تجاوز دشمنان و هجوم باندهای وابسته به بیگانگان حضرت در عبارت «حافظان و پناهگاه رعیّت»(2)به همین نکته اشاره دارد.

2. برقراری امنیت داخلی: هر جامعه ای در درون خویش با توطئه هایی مواجه می شود؛ بنابر این ارتش و نیروی نظامی در این مورد، می تواند نقش بسیار مهمّی را، در جلوگیری از گسترش یا سرکوب این توطئه ها، ایفا کند.

حضرت على علیه السلام برپایی حق و عدالت را در سایه ی وجود نیروهای نظامی و انسان های حق طلبی می داند که در رکاب آن حضرت با دشمنان مبارزه می کنند:

من همواره با یاری انسان حق طلب بر سر کسی که از حق روی گردان است، می کوبم و با یاری فرمان بردار مطیع، نافرمانِ اهل تردید را در هم می شکنم، تا آن روز که دوران زندگی من به سر آید.(3)

ص: 25

بنابراین از دیدگاه امام علی علیه السلام، با توجه به کارکرد اصلی حکومت یعنی برقراری امنیت و ایجاد عدالت و کار کرد نیروهای نظامی که برقراری امنیت داخلی و خارجی و برپایی حق و عدالت است، نیروی نظامی از مهم ترین اجزای ساختاری یک حکومت محسوب می شود.

ص: 26

گفتار دوم: ویژگیهای جنگ و جهاد از دیدگاه امام علی علیه السلام

شخصی با دشمن نبرد نکنند بلکه جنگ آنان، در راه خداوند باشد. آن حضرت به «معقل بن قيس» - یکی از فرماندهان نظامی خویش - فرمود: ... مواظب باش پیش از آن که دشمن را به صلح و راه خدا دعوت کنی و راه عذرشان را در پیشگاه خدا ببندی، به خاطر عدوات شخصی، با آن ها پیکار نکنی(1).

آن حضرت در آخرین لحظات عمر شریفشان، در وصایای خویش به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام فرمود:

«الله الله في الجهاد بأموالكم و أنفسكم و ألسنتكم في سبيل الله ... »؛(2)

خدا را خدا را در مورد جهاد با اموال، جانها و زبان های خویش«در راه خدا»، فراموش

نکنید.!

بنابر این حضرت جهاد«فی سبيل الله»را دارای ارزش می داند و در نظر ایشان مرگ در راه خدا گرامی ترین مرگ هاست. على علیه السلام می فرماید: پربرکت ترین و شرافت مندانه ترین و باشکوه ترین مرگ ها، کشته شدن در راه خداست، سوگند به خدایی که جان فرزند ابوطالب در دست اوست، هزار ضربه شمشیر بر من آسان تر از آن است که در بسترم بمیرم، در حالی که در مسیر انجام فرمان خدا نباشم .(3)

ص: 28

مرهم و داروهای عادی را برای درمان زخم و مریض خود به کار می بست و در صورت نیاز و ضرورت، به داغ کردن زخم می پرداخت(1).

امام على علیه السلام معتقد بودند اگر شیوه های سیاسی مناسب برای جلو گیری از جنگ کارساز نبود، و به جنگ منجر شد، باید از هر فرصتی برای اتمام جنگ و باز گرداندن صلح استفاده نمود. حضرت در نامه ای به یکی از فرماندهان خویش، در مورد گروهی از یاغیان نوشت:

اگر آن پیمان شکنان، به سایه ی فرمانبرداری باز گردند، دل خواه همین است و چنان چه بر نفاق افکنی و سرکشی، پای فشاری کردند، آن گاه با کمک فرمانبرداران، با سرکشان

پیکار کن!(2)

ایشان عجله برای شروع جنگ را ناپسند دانسته و معتقد بود برای شروع جنگ نباید عجله کرد، باید با نرمش و شکیبایی دشمن را به اطاعت از حق فراخواند و حجت را بر او تمام کرد.

در جنگ جمل، بعد از اینکه نیروهای کوفی، جهت همراهی با حضرت، برای مقابله با اصحاب جمل جمع شدند، حضرت فرمودند: « شما باید در موافقت من، به بصره آئيد که در آنجا بنگریم، خیال ایشان چیست؟! ابتدا ایشان را نصیحت کنیم، باشد که رشد خویش باز یابند. و اگر روی به جنگ آرند، ما نیز

ص: 30

در اطفاء نایره (آتش) سعی نمائیم تا حكم و تقدير حق سبحانه در چیست؟(1)

هنگامی که علی علیه السلام به ربذه رسید، «رفاعة بن رافع» به پا خواست و چنین گفت: ای امیر مؤمنان بر چه کاری تصمیم گرفته ای و ما را کجا خواهی برد؟ حضرت علی علیه السلام فرمود: آنچه نیت کرده ام و تصمیم بر انجامش دارم اصلاح است. اگر از ما بپذیرند و به آن پاسخ مثبت دهند! رفاعه گفت: اگر نپذیرند چه؟ حضرت فرمود: آنان را فرا می خوانیم و از حق، به اندازه ای به آنان می بخشیم که امید داریم، راضی شوند؛ رفاعه گفت: اگر راضی نشدند؟ حضرت فرمود: تا وقتی که آنان ما را به خود واگذارند، آن ها را به حال خود واگذار می کنیم؛ رفاعه گفت: اگر ما را به خود واگذار نکنند؟ على علیه السلام فرمود: در مقابل آنان از خود دفاع می کنیم؛ رفاعه گفت: نیکو تصمیمی است.(2)

در جنگ صفین نیز، وقتی حضرت علی علیه السلام، «جریر بن عبدالله بجلّی» را نزد معاویه فرستاد و طی نامه ای معاویه را به بیعت و به رسمیت شناختن حکومت شرعی خویش. دعوت نمود، یاران امام اشاره نمودند که، باید برای جنگ با اهل شام، آماده شد؛ حضرت فرمود: جنگ با اهل شام، باز داشتن آنان از رسیدن به رستگاری و طاعت الهی است، در صورتی که خواهان آن باشند... من

ص: 31

چاره ی کار را در نرمش و شکیبایی می بینیم»(1)؛ در صفین، بعد از آن که دو لشکر روبروی هم قرار گرفتند، یاران حضرت نارضایتی خود را از تأخیر در جنگیدن با شامیان، ابراز داشتند و برخی از افراد نادان گمان می کردند، این تأخیر شاید به این جهت باشد که حضرت، از مرگ می ترسد؛ حضرت به آنان فرمود: اما این که شما می پرسید: آیا این همه تأخیر به خاطر ناگواری مرگ است؟ به خدا سوگند که هیچ باک ندارم که من به سوی مرگ روم یا مرگ به سویم آید! اما این که می گویید در جنگیدن با اهل شام، دو دل هستم، به خدا یک روز هم جنگ را به تاخیر نینداختم، مگر به این امید که گروهی از آنان، به من بپیوندند و به دست من هدایت یابند و در پرتو روشنایی من رستگار شوند(2).

امیرمؤمنان علیه السلام، هیچ گاه بدون اتمام حُجت بر دشمن، جنگ را آغاز نمی کرد.

شیخ مفید رحمة الله، در مورد جنگ جمل می نویسد:

حضرت علی علیه السلام، بامداد پنج شنبه - دهم جمادی الاولى - به سوی دشمن حرکت کرد. چون به اردوگاه رسید توقف نمود و خطاب به مردم اظهار داشت:«برای شروع جنگ شتاب مکنید! تا حجت را بر این قوم تمام کنم. سپس عبدالله بن عبّاس را احضار کرد و قرآنی به او داد و فرمود: (این قرآن را، پیش طلحه و زبیر و عایشه ببر و آنان را به احکام قرآن، فراخوان و به طلحه و زبیر

ص: 32

بگو: علی می گوید: مگر شما به اختیار خود با من بیعت نکردید؟ اکنون چه انگیزه ای شما را به شکستن بیعت من وا داشته است و این کتاب خدا، میان من و شماست!(1)

ابن عبّاس نزد دشمن رفت، پس از برگشت، گفت: این قوم، تنها، خواستار جنگ می باشند. حضرت فرمود: ما برای پیروزی بر آنان، به خداوند تکیه داریم.(2)ابن عباس می گوید: هنوز از جایم حرکت نکرده بودم که تیراندازان دشمن، شروع به تیرباران ما کردند. گفتم: ای امیر المؤمنین چه می اندیشی؟ تا چه هنگام این قوم، هر کار می خواهند انجام دهند؟! فرمان بده تا آنان را کنار بزنیم! حضرت فرمود: تا یک بار دیگر حجّت برایشان تمام کنم؛ سپس فرمود: چه کسی این قرآن را از من می گیرد و بر آنان، عرضه می دارد و ایشان را به احکام قرآن، فرا می خواند؟ و باید بداند که کشته خواهد شد!(3)

تمام این جریانات تاریخی، حکایت از این دارند که هدف حضرت، صرف جنگ و نابود کردن دشمن نبوده است، بلکه هدف اصلی ایشان، در حقیقت، هدایت دشمن بوده است؛ هدایتی که سبب شود، دشمن از راه گمراهی خویش باز گردد و به حق رو آورد. بنابر این حضرت از هرگونه تلاشی، در جهت عدم شروع جنگ دریغ نمی کرد.

در این خصوص در بحث «اخلاق در جنگ» نیز به مناسبت، سخن خواهیم گفت.

ص: 33

صومعه ها، و معابد یهود و نصارا، و مساجدی که نام خدا، در آن بسیار برده می شود، ویران می گردید(1).

حضرت علی علیه السلام، با توجه به آموزه های الهی در خصوص جنگ و جهاد و توجه به سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، جنگ را، (اگر با چنین انگیزه هایی که ذکر شد صورت گیرد)، لازم و ضرروی می دانست.

در این جا به برخی از اهداف جنگ از دیدگاه امام علی علیه السلام اشاره می شود:

1. انحراف و لغزش از خط اصیل اسلام، که امام، حافظ آن است.

2. کج روی به خاطر یک سلسله ابهام ها و شک ها که موجب در هم شدن حق و باطل می شود.

3. دور شدن از حقیقت به علت توجيه و تأويل باطل.

در حدیثی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: شما در عصر تنزیل می جنگید ولی در میان شما کسی است که برای تأويل قرآن می جنگد [سپس اشاره به حضرت على علیه السلام، که مشغول وصله زدن کفش خویش بود، کرد و]فرمود: آن مرد، این وصله زننده ی کفش است.(1)عمّار یاسر، یکی از فرماندهان سپاه على علیه السلام در جنگ صفین، به همین نکته اشاره کرده است. وی می گوید: «نحن ضربنا كم على تنزيله فاليوم نضربكم على تأويله»(2)ما دیروز برای دفاع از دین خدا و تنزیل،با شما می جنگیدیم و امروز با شما، برای تأويل قرآن و زدودن انحراف آلودی که از کتاب خدا کرده اید، می جنگیم.

حضرت علی علیه السلام در خطبه ای در شهر کوفه فرمودند: سوگند به جان خودم که در مبارزه با مخالفان حق و آنان که در گمراهی و فساد غوطه ورند، یک لحظه مدارا و سستی نمی کنم.(3)آن حضرت مبارزه خویش را با مخالفان حق و

ص: 36

گمراهان، امری لازم و واجب شمرده است.

حضرت در حدیثی می فرماید:

جهاد با کسی که با میل و رغبت، از حق رو گردانده و با اختیار، کوری و ضلالت رابرگزیده است، بر انسان های عارف و بیدار، واجب است(1).

بنابر این حضرت، دفاع از مظلومان را، در مبارزه با عاصیان و تجاوز کارانی چون طلحه و زبیر عنوان کرده است. در مورد دیگری حضرت علی علیه السلام، بعد از آگاهی از پیوستن عمروعاص به معاویه و هشدار به مردم در خصوص خشونت معاویه و حامیانش، در صورت حاکمیت ایشان و دست اندازی آنها به مال مردم و فساد در زمین، می فرماید:

خود را برای جنگ آماده کنید... ستمگران به سوی شما آمده اند تا نور خدا را خاموش

کنند و شما را مقهور سازند...(1)

و در موردی دیگر پس از جنگ صفین و رأی حکميت فرمود:

اکنون برای جنگ خود را مهیا کنید و وسائل آن را فراهم سازید. هر که جهاد در راه خدا را وا گذارد و در کار وی نفاق کند، بر لب پرتگاه هلاکت باشد، مگر آن که خدا به کرم خویش وی را دریابد، از خدا بترسید و با دشمن خدا که می خواهد نور خدا را خاموش کند، بجنگید. با خطا کاران گمراه ستمگر بدکار که قرآن نخوانند و فقه دین ندانند و علم تاویل ندارند و چندان سابقه در اسلام ندارند که شایسته این کار باشند، بجنگید. به خدا اگر خلیفه شما شوند با شما چون خسرو و هرقل عمل کنند. (2).(3)

ایشان در این بیانات، فلسفه ی جهاد را؛ دفاع از آزادی و جلوگیری از سلطه ی زورمداران بر انسانها می داند و هدف دیگر جهاد را، مقابله با کسانی می داند که تلاش می کنند با عصیانگری خویش نور خدا را خاموش کنند.

وقتی خبر تهاجم سربازان معاویه به شهر انبار در سال 38 ه ق و سستی

ص: 38

مردم، به اميرالمؤمنين علیه السلام رسید، خطبه ای خواندند و ناراحتی عمیق خویش را از این حادثه ی تجاوز کارانه بیان داشت. در بخشی از این خطبه آمده است: ... شگفتا! شگفتا! به خدا سوگند این واقعیت قلب انسان را می میراند و دچار غم و اندوه می کند !که شامیان در باطل خود وحدت دارند و شما در حق متفرّقيد... به شما حمله و تجاوز می شود و شما حمله نمی کنید. با شما می جنگند و شما نمی جنگید. این گونه معصیت خدا می شود و شما رضایت می دهید.(1)

در این خطبه حضرت، عدم پیکار با متجاوزان و سستی و تنبلی را قبيح و زشت می خواند و دست کشیدن از نبرد با متجاوزان را، رضایت دادن به انجام معصیت الهی تعبیر می کند. ایشان با توبيخ ياران خویش، سعی در برانگیختن غیرت آن ها در جهت مبارزه با متجاوزان و عاصیان دارد. آن حضرت در نامه ای به برادرش «عقيل»، (هنگامی که معاویه حمله های غارت گرانه خود را به اطراف حکومت اسلامی، شروع کرده بود و دست به فساد و قتل و غارت و تجاوز زده بود)، چنین نوشت: من تا جان دارم، جنگ با کسانی که آن را روا می دانند، لازم می دانم، تا آن که خدای خود را دیدار کنم(2).

ص: 39

قهری خرابی ها، کم کاری ها و بی نظمی ها، رو به اصلاح رفته و استعدادها در پرتو امنيت شكوفا شده و کشور ساخته می شود. حضرت على علیه السلام، در سخنی دیگر در خصوص نقش اصلاحی جهاد می فرماید:(1)... خداوند جهاد را بر مؤمنان واجب کرد و آن را امری بزرگ و ارزشمند شمرده و برای اسلام و جامعه مسلمین یار و یاور قرار داده است. به خدا سوگند که دنیا و دین اصلاح نمی شود مگر به جهاد در راه خدا.

بهترین وسیله ی تقرب به خدا، ایمان به خدا و فرستاده ی اوست و( سپس) جهاد و جنگیدن در راه او که سبب سربلندی اسلام است(1).

در حدیث دیگری می فرماید:

خداوند ایمان را، برای پاکی از شرک واجب قرار داده است و جهاد را به جهت حفظ

عزت و شرف اسلام واجب کرده است.(2)

وقتی خبر تهاجم سربازان معاویه به شهر انبار و سستی مردم به امام علیه السلام ابلاغ شد حضرت فرمود:

کسی که جهاد را ترک کند، خداوند لباس ذلّت و خواری به او پوشانیده و او را در بلاها غرق می سازد و کوچک و ذلیل می گرداند.... من شب و روز، پنهان و آشکار، شما را به مبارزه با شامیان دعوت کردم و گفتم پیش از آن که با شما بجنگند، با آنان نبرد کنید. به خدا سوگند هر ملّتی که درون خانه خود مورد هجوم قرار گیرد ذلیل خواهد شد. اما شما سستی به خرج دادید و خواری و ذلت را پذیرفتید تا آنجا که دشمن پی در پی به شما حمله کرد و سرزمین های شما را تصرف نمود.»(3)

همه این تعابیر، نشانگر این است که جهاد با دشمنان دین، عزّت و سربلندی را برای اسلام و مسلمین به همراه دارد و ترک جهاد و سستی و تنبلی در مبارزه با دشمن، موجبات ذلّت و خواری و سرافکندگی را در پی خواهد داشت.

ص: 42

حضرت علی علیه السلام در بحبوحه ی جنگ نیز یاران خویش را به کسب عزّت و سربلندی دعوت می کرد. در جنگ صفین، هنگامی که معاویه با استفاده از فرصت، آب را تصرف کرد و راه دسترسی علی علیه السلام و لشکریانش را به آب بست، حضرت در جملاتی حماسی و غرورانگیز یاران خویش را به جنگ با دشمن و کسب عزّت فراخواند.

حضرت فرمود:

شامیان با بستن آب، شما را به پیکار دعوت کرده اند. اکنون بر سر دو راهی قرار دارید؛ یا به ذلت و خواری بر جای بنشینید و یا شمشیرها را از خون آنها سیراب سازید تا از آب سیراب شوید. پس بدانید که مرگ در زندگی همراه با شکست و زندگی جاویدان در مرگ پیروزمندانه ی شما است(1).

خود را به انجام رسانده...سپس فرمود:افسوس بر ایشان!به خدا سوگند ایشان را نخواسته ام مگر برای بپا داشتن حق، و جز من ایشان را نمی خواهد، مگر در راه باطل.(1)

در سال 36 هجری در منطقه ی «ذی قار»(2)، به هنگام عزیمت به شهر بصره، جهت قتال با ناکثین، ابن عبّاس به خدمت حضرت رسید، در حالی که حضرت مشغول وصله زدن به کفش خود بود؛ ابن عبّاس می گوید:

حضرت وقتی مرا دید فرمود: قیمت این کفش چقدر است؟ گفتم: ارزشی ندارد. فرمود: به خدا سوگند همین کفش بی ارزش، نزد من از حکومت بر شما، محبوب تر است، مگر این که حقّی را با آن به پا دارم یا باطلی را دفع نمایم. (3)آنگاه حضرت از خیمه بیرون آمد و خطبه خواند و فرمود: به خدا سوگند من از پیشتازان لشکر اسلام بودم، تا آن جا که صفوف کفر و شرک تارومار شد، هرگز ناتوان نشدم و نترسیدم، هم اکنون نیز همان راه را می روم، پردهی باطل را می شکافم تا حق را از پهلوی آن بیرون آورم!(4)

وحقانیّت آن حضرت، علاوه بر روایات متعددی که از رسول خدا صلی الله علیه وآله، در این زمینه وارد شده و در این روایات، به حقانیت امام علی علیه السلام اشاره شده است ،(1)عنوان«باغی»و «محارب»را نیز بر دشمنان آن حضرت تطبیق می کند؛ چرا که حکومت امام على علیه السلام، با بیعت مردم شکل گرفته بود و هر گونه مخالفت و سرکشی و عناد، خروج از اطاعت آن حضرت و یاغی شدن را در پی داشته است. بزرگان اهل سنت نیز، اعتراف کرده اند که حق، با علی علیه السلام بوده است(2)؛ علاوه بر این، حضرت علی علیه السلام با تأخیر انداختن جنگ ها و اتمام حجّت با دشمن، راه هر اعتراض را در این زمینه بستند.

تقسیم می شوند: 1. بعضی از روایات به صورت مطلق، به حقانیت حضرت اشاره دارند؛ مانند روایات ذیل که از طریق عامه و خاصه از رسول خدا صلی الله علیه وآله، نقل شده اند:

«عليّ مع الحقّ و الحقّ مع علي يدور حيثما دار.»(1)على با حق و حق با على است هر کجا او باشد حق به آن سو می گراید.

در برخی از منابع این حدیث به این صورت ذکر شده است که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

عَلِيٌ مَعَ الحَقِّ والْحَقُّ مَعَ عَلِيٍ لاَ يَفْتَرِقَانِ حَتِّي يَرِدَا عَلَى اَلْحَوْضِ(2)على با حق و حق با على است و این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

در این روایت به تساوی حضرت با حق در تمام لحظات تأکید شده است. و در روایتی دیگر قریب به این مضمون آمده است:

علي مع القرآن و القران مع علي (3) على با قرآن و قرآن با على است.

و در روایت دیگری که در قالب دعا از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل شده، آن حضرت از خداوند می خواهد که دوستان امام را دوست بدارد و دشمنانش را دشمن و

ص: 46

کمک کنند گانش را یاری دهد و عنایت و توجه خود را از کسانی که از یاری وی دست بر می دارند، قطع کند.(1).

از زبیر بن عوام روایت شده است:

از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: حق با علی علیه السلام است و على علیه السلام با حق است هر کس از علی علیه السلام اطاعت کند، هدایت می یابد و هر کس از او نافرمانی کند، به نابودی کشیده می شود و هر که او را دوست بدارد، سعادتمند می شود و هر کس او را دشمن بدارد، بدبخت می شود.(2)

روایات حقانیت علی علیه السلام (هم در منابع روایی اهل سنت و هم منابع روایی شیعه) به حدی زیاد است که اگر جمع آوری شود کتاب بسیار مفصلی خواهد شد؛ بنابراین به همین موارد اکتفا می شود.

2. قسم دوم از روایات پیامبر صلی الله علیه وآله، در خصوص جنگ و قتال با حضرت على علیه السلام است که از روایات پیشین، خاص تر و شفاف تر است. روایات فراوانی از پیامبر صلی الله علیه وآله گزارش شده که در آن ها جنگ با حضرت علی علیه السلام، جنگ با پیامبر و جنگ با خدا توصیف شده است. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:

يَا عَلِيُّ حَربُكَ حَربِي وَ حَربِي حَربُ الله(3) یا على جنگ با تو، جنگ با من

ص: 47

است و جنگ با من، جنگ با خداست.

در روایت دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

...حربك يا علي حربي و سلمك يا علي سلمي(1) يا على جنگ با تو جنگ با من، و صلح با تو صلح با من است.

پیامبر در روایتی جنگ کنندگان با حضرت علی علیه السلام، پس از وفات خود را، از اصحاب آتش شمرده است.(2)

از جمله روایات خاص، شفاف و پیش گویانه ی پیامبر صلی الله علیه وآله، روایت مربوط به جهادهای سه گانه ی حضرت علی علیه السلام، با به ظاهر مسلمانان و تعیین نام های آنان به اسامی «ناکثان» و «مارقان» و «قاسطان» است که جای هیچ گونه شبهه ای، در حق بودن جبهه ی امام و باطل بودن دشمنان وی باقی نمی گذارد.(3)

پیامبر در روایتی خطاب به «ام سلمه»همسر خویش - اسامی مخالفان و جنگ کنندگان با حضرت را چنین معرفی می کند:

یا امّ سلمه! هذا (علي) والله، قاتل القاسطين و الناكثين والمارقين بعدي(4)

..ای ام سلمه! به خدا قسم على علیه السلام پس از من، قاتل قاسطین و ناکثین و مارقین خواهد بود.

ص: 48

در روایت دیگری، پیامبر صلی الله علیه وآله، خصوصیات بیشتری از اسامی دشمنان حضرت ارایه می دهد و در پاسخ سؤال ام سلمه، که این سه گروه مخالف کیستند؟ فرمودند:

«ناکثان»! کسانی هستند که در مدینه با حضرت بیعت می کنند؛ امّا در بصره آن را می شکنند. «قاسطان»؛ معاویه و اصحابش در شام هستند. و امّا «مارقان»؛ اصحاب نهروان هستند(1).

روایات بسیار زیادی به این مضمون از دیگر صحابه ی بزرگ مانند:«عمّاریاسر»و«ابو ایّوب انصاری»، گزارش شده است، که تفصیل آن را باید در جای خود دنبال کرد.(2)

این کار اقدام می کنند «باغی»می گویند(1).

واژه ی «محارب»نیز از ریشه ی «حرب» و معنای لغوی آن، نقيض «سِلم»، به معنای آشتی است .(2)و از نظر اصطلاحی بدین معنا آمده است: کسی که سلاح خود را برای ترساندن مردم و به منظور ایجاد فساد در زمین، چه در خشکی و چه در دریا؛ چه در شهر یا بیرون شهر؛ چه شب و چه روز؛ برهنه و یا آماده کند.(3)

حکومت حضرت علی علیه السلام، با بیعت مردم تشکیل شد و یک حکومت کاملاً الهی و مردمی بود و هر گونه مخالفت و بر افراشتن پرچم، سرکشی و عناد، و کشیدن شمشیر بر علیه آن حضرت و سایر مسلمانان، در واقع خارج شدن از اطاعت آن حضرت و صادق بودن عنوان «باغی» و «محارب» خواهد بود. عمّار یاسر صحابی بزرگ رسول خدا صلی الله علیه وآله- قبل از جنگ صفین، در کوفه خطبه ای خواند و کوفیان را تحریک کرد تا به على علیه السلام بپیوندند. وی در این خطبه (که به گوشه هایی از آن اشاره می شود) پس از اشاره به آیه ی 9سوره ی حجرات، که می فرماید: «و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آن ها را آشتی دهید؛ و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند، با گروه

ص: 50

متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد(1)، گفتند:

حرکت کنید و ببینید چه کسی سزاوار یاری و نصرت است ...و اگر گروهی بر گروه دیگر بغی و ستم کرد و شما گروه ستم کار (باغيه) را شناختید، به دستور قرآن عمل کنید.

وقتی مردم این سخن (منصفانه ی) عمار را شنیدند، به او گفتند: شما که صحابه ی بزرگوار رسول خدایی، ما تو را به حقّ خدا و رسول سوگند می دهیم و از تو می پرسیم: «هل سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله يذكر هذه الفئة؟» آیا رسول خدا صلی الله علیه وآله این گروه (ستم کار) را به شما معرفی نکرد؟ عمّار گفت: شهادت می دهم که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله، ما را به جنگ با ناکثین و قاسطین و مارقین امر کرد و از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمودند: «على با حق است و حق با علی است و این دو از هم جدا نمی شوند تا در روز قیامت در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.»(2)مردم سخن عمّار را پذیرفتند و دعوت او را اجابت کردند.

صدق عنوان «باغی» و «محارب» بر ناكثان (طلحه و زبیر و ...)، روشن است؛ چرا که آنان با نقض بیعت خود و تشکیل گروه های مخالف مسلّح و با تسخیر شهر بصره و کشتن مأموران حکومتی حضرت، راه بغی و طغیان و جنگ با حکومت مشروع وقت را پیش گرفتند. در منابع تاریخی آمده است: ناكثين پس

ص: 51

از ورود به بصره با عثمان بن حنیف درگیر شده و بسیاری از یاران او را کشتند و زخمی ها، هر دو طرف بسیار بود.(1)در مسجد بصره یا اطراف آن 40 نفر از مخالفان طلحه و زبیر که بر علیه آنها دست به اقدام زده بودند، به قتل رسیدند.(2) آن ها عثمان بن حنیف را تحت شکنجه قرار دادند و او را از بصره بیرون کردند؛(3)سپس بیت المال را غارت کرده و هر چه در آن بود ربودند.(4)حکیم بن جبله، پس از دستگیری عثمان بن حنیف، با 300 نفر از قبیلهی عبد القيس قیام کردند و همگی آنها به دست ناكثين به قتل رسیدند.(5)

معاویه نیز با رد درخواست کناره گیری از حکومت شام و تبلیغات وسیع بر عليه على علیه السلام، وجمع آوری نیرو بر علیه آن حضرت، عملاً عنوان باغی و محارب گرفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مورد معاویه، فرموده بود: اگر معاوية بن ابي سفيان را بر منبر دیدید، گردن او را بزنید. «فاضربوا عنقه»(6).در برخی روایات به جای «فاضربوا عنقه»، «فاقتلوه»دارد(7). یعنی او را بکشید.

این روایت ها عدم صلاحیت معاویه را برای تصدی مقام موعظه و تبلیغ و

ص: 52

خلافت ثابت می کند. همچنین در روایتی رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

«یا عمّار! تقتلك الفئة الباغية»(1)ای عمار گروه باغی ستمکار تو را خواهند کشت؛ طبق بیان شیعه و اهل سنت، این روایت از اخبار غیبی رسول خداست که تصریح در ستم کاری معاویه دارد.(2)چرا که عمار در جنگ صفین و توسط لشکریان معاویه کشته شد.

این حدیث حتى از منظر اهل سنت از متقن ترین و صحیح ترین احادیث می باشد، که معاویه نتوانسته آن را انکار کند.(3)معاویه پس از کشته شدن عمّار، علی علیه السلام را قاتل او معرفی کرد و گفت: «انما قتله الذين جاءوا به»(4) کسانی او را کشتند که او را به میدان آوردند؛ چون على او را به میدان رزم آورده بود پس او باعث قتلش شده است. در پاسخ به این مغالطهی معاویه بیان شد که اگر على علیه السلام قاتل عمّار است، پس قاتل حمزه سید الشهدا، نیز رسول خداست؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه وآله او را به میدان نبرد آورده بود (5).

شهادت عمار در جنگ صفین، برای بسیاری از افراد، حقیقت را روشن کرد و آنها به حقانیت علی علیه السلام، پی بردند. از فرزند خزيمة بن ثابت روایت شده

ص: 53

است:

پدرم در جنگ صفین شمشیر نمی کشید و می گفت من نمی جنگم تا عمار کشته شود می خواهم ببینم چه کسی او را خواهد کشت؛ چرا که من از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: عمار را گروه باغیه خواهند کشت. وقتی عمار کشته شد، خزیمة گفت: الان

حقیقت برای من کاملاً روشن شد. سپس به جنگ رفت تا به شهادت رسید.(1)

در روایت دیگری نیز رسول خدا صلی الله علیه وآله، شهادت عمّار را در جنگ اهل عراق و شام بیان می کند و می فرماید: «عمار در جبهه ی حق خواهد بود.»(2)از عمار روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وآله به من فرمود: «ای عمار! تو به زودی پس از من همراه با علی علیه السلام، با دو گروه جنگ خواهی کرد: ناکثین و قاسطین؛ سپس گروه «باغيه» تو را خواهند کشت. عمار می گوید: عرض کردم: یا رسول الله! آیا رضایت خداوند و شما هم بر همین امر است؟ پیامبر فرمود: بله این امر مورد رضایت الهی و رضایت من است.»(3)

علاوه بر این؛ معاویه با سرپیچی از دستورات امام على علیه السلام، به عنوان فردی یاغی و متمرّد شناخته می شد؛ حضرت علی علیه السلام تمامی کارگزاران عثمان را عزل

ص: 54

کرده بود. از میان آنها تنها معاویه بود که سرپیچی کرد.(1)؛ سپس شامیان را بر علیه آن حضرت تحریک کرد و لشکری برای مبارزه با آن حضرت، تدارک دید.

امّا در خصوص علّت برخورد با خوارج به این نکته باید توجه شود که خوارج، دست به اقداماتی زدند که برخورد با آنها از طرف امام علیه السلام، واجب شد.

آن ها با تشکیل گروه هایی، به صورت رسمی، در مقابل امام على علیه السلام قرار گرفتند.خوارج، تنها به اهانت نسبت به حضرت علی علیه السلام و تكفير آن حضرت، بسنده نکردند، بلکه با تشکیل گروهی مسلح و انتخاب «عبد الله بن وهب» به عنوان رهبر خویش، با او بیعت کردند.(2)و برای پیش برد اهداف خویش، در نهروان جمع شدند و با نامه نگاری و دعوت از گروه ها و اشخاص هم فکر خویش، دست به آشوب و بلوا زدند.(3)

در یکی از این نامه ها، آمده است:

.. از عبد الله بن وهب و... به هر کس از مؤمنان و مسلمانان بصره، که این نامه ی ما به دست ایشان برسد، درود بر شما.... همانا اصحاب ما، کسانی را در فرمان خدا داور ساختند که به غیر آن چه کتاب خدا و سنت پیامبر بود حکم کردند و به این جهت

ص: 55

کافر شدند و از راه راست منحرف گشتند. ما و ایشان از یک دیگر جدا شدیم و عهد و پیمان بر یک سو نهادیم، که خداوند خیانت کاران را دوست نمی دارد و ما کنار پل نهروان جمع شده ایم. شما هم به ما ملحق شوید که خدایتان رحمت کند و بتوانید بهره ی خود را از ثواب و پاداش الهی بگیرید.(1)

آن ها چون امام على علیه السلام و شیعیان آن حضرت را، به دلیل پذیرش حکمت حکومت، کافر می دانستند؛ خونشان را حلال بر می شمردند و با این طرز فکر، دست به قتل های متعدد و فراوانی زدند. آنان حتّی به زنان و بچه ها نیز، رحم نکردند به طوری که «عبدالله بن خباب» و همسر حامله اش را سر بریدند و سه زن دیگر از قبیله ی طی را نیز، کشتند.(2)

امام على علیه السلام که آماده می شد با معاویه جنگ کند، برای بررسی صحت اخبار مزبور، پیکی مخصوص به نام «حارث بن مرة عبدی»را به سوی آنان گسیل داشت. که برخلاف انتظار و برخلاف آداب جنگی، این سفیر حضرت نیز، به دست آنان به شهادت رسید.(3)با وجود این، حضرت با آنان مدارا کرد و از آنان خواست فقط قاتلان را تحویل دهند؛تاحضرت آنها را به مجازات قتل، قصاص کند. اما آنها به این درخواست توجهی نکردند. و در جواب حضرت، همگی خود را قاتل معرفی کردند و گستاخانه تأكید نمودند که ما خون آنان و حتی شما را برای خود حلال می دانیم .(4)

با این اقدامات، رها کردن این گروه خطرناک و عازم شدن به جنگ با

ص: 56

معاویه، زن و فرزندان مسلمان را با خطری جدّی مواجه می کرد.

در عین حال حضرت علی علیه السلام برای برگرداندن خوارج از عقاید نادرست و افراطی خویش، بارها پیک هایی را به سوی آنان فرستاد تا آنان را متقاعد کند که دست از اعمال نادرست خویش بردارند. حضرت، «ابن عباس»را نزد آنان فرستاد.(1)بار دیگر، غلام خویش را به سوی آنان فرستاد و از او خواست علّت خروجشان را بپرسد، در حالی که او با آنان رفتار عادلانه دارد و سهمشان را از بیت المال می پردازد و به بزرگ و کوچکشان احترام می گذارد.(2)خود آن حضرت بارها با خوارج صحبت نمود و با آنها اتمام حجت کرد و به آنها امان داد.(3)

حضرت علی علیه السلام، به محض مشاهده ی طغیان و شورش ناکثین و قاسطین و مارقین، جنگ و جهاد را آغاز نمی کرد، بلکه ابتدا می کوشید با راه کارهای گوناگون، پیمان شکنان و شورشیان را وادار به ترک سرکشی و تسلیم نماید.

در این رابطه علاوه بر مطالب پراکنده ای که پیش از این بیان شد، در فصل بعد مطالبی ذکر خواهد شد.

و شبهه شدند(1)، اما بزرگان اهل سنّت، حضرت را در جنگ هایش برحق و مصیب و مخالفانش را «باغی» و «یاغی» و اهل آتش، توصیف کرده اند. که می توان به ابو حنیفه، مالک بن انس، شافعی، قرطبی، اوزاعي، عبد القادر جرجانی، ابن کثیر، ابن حجر، و دیگران اشاره کرد.

مناوی در کتاب فیض القدیر می نویسد:

فقهاء حجاز و عراق،از هر دو گروه اهل حدیث و اهل رأی از جمله: مالک، شافعی،ابوحنیفه، و اوزاعی، و بسیاری از متکلّمین و مسلمانان معتقدند که على فعلیه السلام در جنگ با اهل صفین بر حق بوده است، همان گونه که در برخورد با اصحاب جمل نیز محق بوده است و کسانی که با او جنگ کرده اند، ستم گرانی بوده اند که به او ظلم کرده اند.(2)

قرطبی نیز می نویسد:

نزد علمای مسلمین ثابت و مقرر شده که علی (رضی الله عنه) امام بوده است و هر کس بر او خروج کرد، باغی است و قتال (جنگ) با او واجب است تا به حق باز گردد و صلح را بپذیرد .(3)

در قتل عثمان شرکت داشته اند سزاوار بود که علی علیه السلام، قاتلان عثمان را به معاویه بسپارد تا او آنها را قصاص کند. و به این وسیله از بروز جنگ جلوگیری کند؟!

در پاسخ باید گفت؛ معاویه نه تنها یاران على عليه السلام، بلکه خود آن حضرت را نیز عامل قتل عثمان، معرفی می کرد (1)و او تلاش داشت به این وسیله، اعمال خویش را توجیه کند و بهانه ای برای مخالفت با على علیه السلام داشته باشد. بهانه ای که راه دست یابی او را به خلافت، هموار می کرد.

در این رابطه به چند نکته باید توجه شود:

1. در زمان محاصرهی «دار الاماره»، عثمان توسط مخالفان، (که قریب 2 ماه طول کشید)(2)، معاویه با وجود قدرت لازم، به تقاضای کمک عثمان، هیچ توجهی نکرد؛ (3)او می دانست که در این شرایط اگر عثمان کشته شود، می تواند از کشتن او سود ببرد و از این شرایط به نفع خود استفاده کند. یعقوبی در این رابطه می نویسد: عثمان در خانه اش محاصره بود و بیش از همه طلحه و زبیر و عایشه، مردم را عليه أو تحریک می کردند. پس به معاویه نوشت و از او خواست که با شتاب، نزد وی آید. معاویه با دوازده هزار نفر رهسپار مدینه شد، سپس به سپاهیانش گفت: در مرزهای شام بمانید تا من نزد امیر المؤمنين بروم و از کار او، نیک آگاه گردم. معاویه نزد عثمان آمد و چون از شماره ی لشکر

ص: 59

پرسید، گفت: آمده ام که رأى تو را بدانم و آن گاه نزد آنان باز گردم و ایشان را به مدینه آورم. عثمان گفت: نه به خدا قسم! لیکن تو خواستی که من کشته شوم سپس بگویی که منم صاحب خون، برگرد و مردم را نزد من برسان. معاویه بازگشت و به سوی او برنگشت تا کشته شد(1).

2. ادّعای مشارکت حضرت على علیه السلام در قتل عثمان، سخن ناحقّی بود که از طرف معاویه بیان می شد. در حالی که حضرت علی علیه السلام، سخت مخالف کشته شدن عثمان بود. آن حضرت کشته شدن عثمان را، مساوی با باز شدن درهای فتنه، قلمداد کرده بود و در عمل برای کشته نشدن عثمان، تلاش های فراوانی نمود.(2)

3. نکته ی بعد آن که اصل، تقاضای تحویل قاتلان عثمان به معاویه نیز، فاقد مشروعیّت و اعتبار است.زیرا اوّلاً: اگر قرار بر خون خواهی و محاکمهی قاتلان باشد، با وجود خلیفه ی مشروع الهي و مردمی و همچنین اولیای دم، نوبت به معاویه نمی رسد. عثمان، فرزندانی داشت و آن ها ولیّ دم پدرشان بودند. این موضوع ارتباطی به معاویه نداشت، علاوه بر این، اگر به فرض هم بپذیریم که على علیه السلام می توانست قاتلان عثمان را به معاویه تحویل دهد، این کار، نوعی مشروعیت بخشیدن و رسمیت دادن حکومت وی در شام محسوب می شد؛ در حالی که وی یک حاکم مخلوع و معزول از طرف على علیه السلام بود، که حکم یاغی پیدا کرده بود. حضرت علی علیه السلام فرموده بود: ... راه قانونی حل این مسأله این است که: نخست معاویه اعلام تبعیت کند و بیعت کند، سپس اگر ادعایی دارد،

ص: 60

در دادگاه مطرح کند.(1)

امّا چرا آن حضرت، خود اقدام به محاکمهی قاتلان عثمان نکرد؟ همان گونه که از تاریخ و از کلمات امام بر می آید(2)، قاتل عثمان شخص واحدی نبود، بلکه وی در جریان یک انقلاب کشته شد که در آن، افراد زیادی از مردم مدینه و سایر شهرها حضور داشتند.(3)

دینوری می نویسد:

«محمّد بن ابی بکر، عثمان را گرفت و وی را به پشت بر زمین زد،و روی سینه اش نشست، ریش عثمان را گرفت و گفت: نعثل ! معاویه به کمک تو نیامد، همچنین، ابن عامر و ابن ابی سرح. عثمان به محمد بن ابی بکر گفت: اگر پدرت مرا در این وضعیت می دید، بر من گریه می کرد. محمد با شنیدن این سخنان، عثمان را رها کرد و از خانه ی وی بیرون رفت... مردی از کوفه به عثمان نزدیک شد و با نیزه بزرگی که در دست داشت کتف عثمان را زخمی کرد، به طوری که خون فوران کرد و مقداری از آن بر قرآن ریخت، فردی دیگر، با پا ضربه ای محکم به عثمان زد و دیگری با شمشیری که در دست داشت ضربه ای بر عثمان فرود آورد و عثمان در اثر این ضربه از هوش رفت.

زنان ناله و شیون کردند، پس از مدتی مقداری آب بر صورت عثمان پاشیدند و وی به

هوش آمد.

محمد وارد شد و به عثمان گفت:نعثل! دین خدا را تغییر داده ای! مردی از مصر وارد جایگاه عثمان شد و ریش وی را گرفت و یک مشت از ریش عثمان را کند! شمشیرش

ص: 61

را از غلاف بیرون کشید و گفت:کار او را به عهده ی من بگذارید، مرد شمشیرش را بالا برد، عثمان دستش را جلوی شمشیر مرد مصری قرار داد، مرد مصری با ضربه ای دست عثمان را قطع کرد. مردی کوتاه قد و سیاه چهره با موهای مجعد، وارد شد و در حالی که گر ز آهنینی در دست داشت...ضربه ای بر سر عثمان زد و وی را زخمی کرد و در اثر آن عثمان بر زمین افتاد...مرد مصری، در حالی که شمشیر خود را از غلاف بیرون آورده بود گفت: به خدا سوگند بینی او را قطع می کنم.... مرد دیگری وارد و گفت: عثمان را برای من بگذارید. سپس نوک شمشیر خود را بر روی شکم عثمان قرار داد و با فشاری محکم شمشیر را در آن فرو برد. نائله همسر عثمان - با دست خود شمشیر را گرفت ولی در اثر این کار چند انگشت وی قطع شد. عثمان با این ضربه شمشیر کشته شد. همسر عثمان، در پی دیدن این صحنه، شروع به فریاد زدن کرد. پس از مدتی نائله خود را به قسمت بالای دار الاماره رساند و گفت: عثمان کشته شد. (1)

ص: 62

1در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله، روایت شده که فرمود:

برای بهشت بابی است که آن را باب مجاهدین می گویند.(1)

حضرت علی علیه السلام، در خطبه ای دیگر، رسیدن به بهشت را در سایه ی جهاد در راه خدا معرفی می کند. حضرت می فرماید:

کیست که شتابان و با نشاط با جهاد خویش به سوی خدا حرکت کند؛ چونان تشنه کامی که به سوی آب میدود. بهشت در سایه ی نیز ه های دلاوران است.(2)

در روایتی دیگر، حضرت علی علیه السلام، بهای بهشت را، «جهاد» معرفی کرده است.(3)

اصرار می ورزید و جنگ را آغاز می کرد؛ حضرت نیز با نیروی نظامی خویش به جنگ با دشمن می پرداخت و او را سر جای خویش می نشاند .

از دیدگاه امام على علیه السلام توکل به خداوند، لازمه ی کار بود، استفاده از شیوه های ناجوانمردانه، به هیچ عنوان، صحيح نبود؛ پایبندی به تعهد در سیره ی حضرت رعایت می شد؛ مکر و فریب و دشنام به دشمنان در سیره حضرت راه نداشت؛ به مجروحین توجه نموده و اسرا را آزاد می کرد و لذا تمامی جنبه های اخلاقی را رعایت می کرد. به نظر می رسد رعایت مسائل اخلاقی در سیره ی نظامی حضرت، نمود بیشتری نسبت به سایر جنبه های دیگر جنگ دارد. در حقیقت، همین جنبه های اخلاقی است که می تواند برای هر انسانی، درس های فراوانی را به همراه داشته باشد. در این جا به برخی از اصول اخلاقی، که حضرت در جنگ های خویش، به آن پایبند بودند، می پردازیم.

حضرت، در جنگ جمل، پس از این که نیروهای کوفی که حدود هزار نفر بودند جهت همراهی ایشان جمع شدند؛ فرمود:

این ساعت مرا مهمّی پیش آمده و جماعتی از برادران و دوستان که به ایشان گمان مخالفت و منازعت نداشتم، دست از آستین خصومت بیرون کرده، در بصره جمعیتی فراهم کرده و عزم جنگ دارند. شما باید در موافقت من به بصره آیید که در آن جا بنگریم خیال ایشان چیست؟! ابتدا ایشان را نصیحت کنیم، باشد که رشد خویش باز یابند و اگر روی به جنگ آرند ما نیز در اطفاء نایره (خاموش کردن آتش) ایشان سعی نماییم تا حکم و تقدير حق سبحانه در چیست!(1).

در همین جنگ، بعد از رویارویی دو لشکر با هم، حضرت سه روز منتظر ماندند و در مدت این سه روز، حضرت، پیوسته با دشمن اتمام حجّت می کرد و از آنها می خواست که حق را پذیرفته و صلح کنند. در راه رسیدن به منطقه ای که جنگ جمل در آن رخ داد، آن حضرت، در جواب کسانی که از روش برخورد ایشان با سران جمل می پرسیدند، فرمود:

سوگند به خدا اراده ای جز صلح ندارم مگر آن که پیشنهاد مرا نپذیرند.(2)

طبری به نقل از جندب ازدی می نویسد:

هر گاه با دشمن روبرو می شدیم. امام على علیه السلام می فرمود: با دشمن در نیاویزید و جنگ را آغاز نکنید، تا دشمن آغازگر جنگ باشد. زیرا شما بحمدلله دارای حجت (نزد خدا

ص: 68

و مردم هستید و اگر در صحنهی نبرد، آغازگر جنگ نباشید، خود حجتی دیگر بر حقّانیت شماست.(1)

در جنگ جمل، عده ای از لشكريان على علیه السلام می خواستند جنگ را آغاز کنند، اما حضرت در خطبه ای به آنان فرمود:

دست و زبان خود را از این مردم باز دارید! آنان برادران شمایند .(2)

یعقوبی می نویسد:

در جنگ جمل، مردی از لشکر دشمن تیری انداخت و مردی از اصحاب امير المؤمنين را کشت، بدن او را نزد على علیه السلام آوردند، حضرت گفت: خدایا تو شاهد باش! سپس مرد دیگری تیری انداخت،تیر به«عبدالله بن بديل بن روقاء خزاعی»رسید و او را کشت. برادرش جنازه ی او را بر داشت و نزد على علیه السلام آورد. على علیه السلام گفت: خدا یا تو شاهد باش! سپس جنگ آغاز شد (3).

شیخ مفید رحمة الله، نیز در خصوص جنگ جمل و اتمام حجت بر اصحاب جمل می نویسد:

حضرت علی علیه السلام، چون به میدان جنگ رسید توقف کرد و خطاب به مردم اظهار داشت: برای شروع جنگ شتاب مکنید! تا من حجت را بر این قوم تمام کنم. سپس «عبداللہ بن عباس» را فرا خواند و او را به نزد طلحه و زبیر فرستاد تا با آن دو صحبت کند.... ابن عباس نزد دشمن رفت و برگشت و به على علیه السلام گفت: این قوم جز جنگ اراده ای ندارد. حضرت فرمود: ما برای پیروزی بر آنان به خداوند متعال مستظهریم. ابن عباس می گوید: هنوز از جایم حرکت نکرده بودم که تیراندازان دشمن، شروع به تیرباران ما کردند گفتم: ای امیر المومنین چه می اندیشی؟ تا چه هنگام این قوم هر کاری

ص: 69

می خواهند انجام دهند؟! فرمان بده تا آنها را کنار بزنیم. فرمود: تا یک بار دیگر حجت را بر ایشان تمام کنم. سپس گفت: چه کسی این قرآن را از من می گیرد و بر آنان عرضه می دارد و ایشان را به احکام قرآن فرا می خوانده و باید بداند که کشته خواهد شد....(1)

قبل از آغاز جنگ صفین، حضرت علی علیه السلام، هنگام اعزام مالک اشتر به او فرمود:

با گروه شامیان، پیش از آن که دعوتشان کنی و سخنشان را بشنوی، جنگ آغاز مکن! مگر آن ها آغاز کنند، دشمنی قوم سبب نشود که پیش از دعوتشان و اتمام حجت مکرر، با آنها جنگ کنی!؟.(2)

در همین جنگ، حضرت علی علیه السلام بشیر بن عمر و سعیدبن قیس و شبث بن ربعی را فرا خواند و به آن ها فرمود:

از جانب من، پیش این مرد (معاویه) بروید و او را به اطاعت خداوند و اتحاد دعوت کنید تا دست از خونریزی بکشد و از حق پیروی کند.

هیئت اعزامی امام، با معاویه گفتگو کردند و از پیامدهای خطرناک جنگ هشدار دادند و او را به پیروی از امیر المؤمنین دعوت کردند. امّا معاویه در جواب آنها چنین گفت: اِنصرفوا مِن عندي فليسَ بَيني و بينكم الّا السيف از نزد من بروید که هیچ پاسخی جز شمشیر پیش من نخواهید داشت.(3)

در نامه های متعددی که بین حضرت علی علیه السلام و معاویه رد و بدل شد؛ حضرت

ص: 70

علی علیه السلام بارها معاویه را دعوت به حق و اطاعت پروردگار کرد(1). در برخورد با خوارج نیز همین سیره، مشاهده می شود. خوارج، همواره به جوسازی و شایعه پراکنی می پرداختند و سخنرانی های حضرت علی علیه السلام را به هم می زدند. حضرت علی علیه السلام، با این احوال، سهمیه ی آنان را از بیت المال قطع نکرد و آن ها را راهنمایی می کرد و به بحث منطقی فرا می خواند. تنها زمانی به مقابله نظامی با آنان برخاست که از کوفه جهت تدارک جنگ علیه امام، بیرون رفتند.(2)

«طلحه و زبیر» از مخالفان و دشمنان حضرت على علیه السلام بودند. اگرچه دشمنی اینان از ابتدا صریح و آشکار نبود، اما برای امام کاملاً روشن بود که آن ها برای ایجاد فتنه و اغتشاش، عازم مکه و بصره هستند.(3) حضرت، به عنوان حاکم جامعه ی اسلامی و در اوج قدرت می توانست آن ها را به ماندن در مدینه وا دارد و حتی می توانست آنان را حبس و تبعید کند؛ ولى به آشوب و اغتشاش و تضعیف حکومت خود تن داد، فقط به این دلیل که به اصول اخلاقی و عدالت پایبند بود. مجازات عملی که اتفاق نیفتاده و قصاص قبل از جرم، با منطق عدالت، سازگار نیست. و دلیل امام هم همین بود .(4)

ص: 71

جایز نمی دانم که بر مردم یورش برم و آنان را زندانی و مجازات کنم؛ مگر این که مخالفت خود را با ما اظهار (علنی) کنند(1).

حضرت علی علیه السلام می فرمود:

من کسی را به دلیل اتّهام، مواخذه نمی کنم و با ظنّ و گمان، به عقوبت کسی نمی پردازم و فقط با کسی می جنگم که به مخالفت با من برخیزد، در برابر من بایستد و دشمنی آشکار کند. البته باز هم با او نمی جنگم تا هنگامی که او را بخواهم و عذر او را بشنوم؛ اگر پس از بحث، باز هم با ما سر جنگ داشت از خدا یاری می جویم و با او پیکار می کنم(2).

ایشان با جبر و زور با افرادی که با آن حضرت بیعت نکردند رفتار ننمود و آن ها را مجبور به بیعت نکرد. «عبدالله بن عمر» از بیعت، خودداری کرده بود، حضرت علی علیه السلام، از او خواست که ضامنی بیاورد که دست به اغتشاش نخواهد زد؛ او گفت: ضامنی ندارم. یکی از یاران امام خواست او را بکشد، حضرت علی علیه السلام مانع شد و فرمود: من خود ضامن او هستم.(3)

حضرت، همواره بد اخلاقی های مخالفان خویش را تحمل می نمود و تا جایی که امکان داشت عفو و بخشش را نسبت به مخالفان، سرلوحه ی کار خویش قرار می داد. روزی حضرت، در میان عده ای از مردم مطلبی فرمود؛ یکی از خوارج به امام گفت: قاتله الله ما افقهه. خدا او را بکشد این مرد چقدر دانا

ص: 73

است. اطرافیان شمشیر کشیدند تا او را که به رهبر و حاکم جامعه، چنین توهینی کرده بود، به قتل برسانند. حضرت مانع شد و فرمود:

آرام باشید! دشنامی داد و پاسخ او فقط یک دشنام است و البته بخشودن گناه او شایسته تر است و او را ببخشید.(1)

گاهی اوقات خوارج، در انظار عمومی به آن حضرت توهین می کردند؛ ولی حضرت در پاسخ، آنان را نصیحت می کردند و به بحث و گفتگو فرا می خواند تا حقایق، روشن شود(2).

حضرت، در نامه ای دیگر خطاب به خراج گیران و فرمانداران شهرها که سپاه اسلام از قلمرو آنها می گذشت، نوشت:

امّا بعد! سپاهیانی روانه کرده ام که به خواست خدا از سرزمین هایی که زیر فرمان شماست خواهند گذشت و آن چه به فرمان الهی بر آنان واجب است، مانند نیاز ردن مردم و خویشتن دارای از شرارت، به آنان سفارش کرده ام. اگر به شما و اهل ذمّه ی دیار شما زیانی برسانند، من از آنان بیزاری می جویم. مگر آنکه سپاهیان به گرسنگی مرگ بار، دچار شده و برای سیر کردن خود، چاره ای نداشته باشند. پس هر یک از سپاهیان، از روی هوسرانی و ستم گری، از مردم چیزی بگیرد، وی را کیفر دهید و دست بی خردان قوم خود را از آزار و گزند و تعرّض به سربازان کوتاه کنید. من در پشت سپاه، چشم به راهم، اگر ستمی به شما رفت به من گزارش کنید و اگر از فرماندهان سپاه هم، گزندی به شما رسید مرا آگاه سازید، که جز پشتیبانی خدا و همت من، نمی تواند او را دفع کند و من به یاری پروردگار او را برکنار می سازم(1).

سفارش های اخلاقی حضرت در عباراتی که ذکر شد، نشان گر اوج توجّه حضرت به مسائل اخلاقی است. حضرت، از سپاهیان خویش انتظار دارد که کوچک ترین ستمی به مردمی که در مسیر حرکتشان قرار دارند، نداشته باشند. حتى اهل ذمه نیز، نباید از سپاهی که از منطقه آنها می گذرد زیانی ببینند. از طرفی حضرت، به فرمانداران شهرها سفارش می کند که افراد بی خرد قوم را، از تعرض به سپاهیان و سربازان باز دارند.

ص: 75

پیروز می شوند، بلکه در عین استفاده از همه ی ابزار و وسایل و سلاح های جنگی باید تنها و تنها، خدای متعال را مؤثر حقیقی بدانند و به او توکل کنند و به لطف و عنایت و نصرت او اعتماد داشته باشند.

خداوند متعال می فرماید:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ...»(1)، ای کسانی که ایمان آوردید هنگامی که گروهی از دشمنان را در برابر خود در میدان نبرد دیدید، ثابت قدم باشد و خدا را فراوان یاد کنید تا رستگار و پیروز شوید.

از دیدگاه امام على علیه السلام، توكّل رمز قوّت برای رزمندگان جبهه ی حق و عاملی در جهت هموار شدن سختی هاست. آن حضرت در حدیثی می فرماید:

ریشه ی اساسی داشتن قوّت قلب، توکّل بر خداست.(2)

و در حدیثی دیگر می فرماید:

کسی که به خدا توکل نماید، سختی ها برای او هموار و اسباب و ابزار لازم برای او آسان می شود.(3)

شیخ مفید می نویسد:

در جنگ جمل، حضرت على علیه السلام «صعصعة بن صوحان» را برای نصیحت و خیر خواهی، با نامه ای پیش طلحه و زبیر و عایشه فرستاد. صعصعة می گوید: من پس از

ص: 77

ابلاغ پیام حضرت، پیش امیر المؤمنین بر گشتم. حضرت فرمود: صعصعة چه خبر؟ گفتم: ای امیرالمؤمنین!قومی را دیدم که چیزی جز جنگ با تو را نمی خواهند. حضرت فرمود: باید از خدا یاری خواست.(1)

در جایی دیگر حضرت فرمود:

ما برای پیروزی بر دشمن، به یاری خداوند مستظهریم(2).

در منابع آمده است چون امير المؤمنین علیه السلام خبردار شد که معاویه «ابوالاعورسلمی» را مأمور حمله به سپاه خویش کرده و او با لشکری به جانب ایشان می آید، ابتدا« زياد بن نضر» و «شریح بن هانی» را فراخواند و لشکری به ایشان داد و هر دو را به جنگ ابوالاعور فرستاد. آنها رفتند و وقتی متوجه شدند ابوالاعور با لشکری انبوه می آید، سواری را خدمت امام فرستادند و کیفیت حال را گفتند،(3)حضرت مالک اشتر را فرا خواند و فرمود: تعجیل کن و یاران خود را دریاب! و چون به آن قوم رسیدی، ابتدا به جنگ مکن، بگذار آن ها ابتدا به جنگ کنند؛ سپس آنان را نصیحت کن و همه را به اطاعت فراخوان، اگر اطاعت کردند، نیکو باشد والّا از خدای تعالی در جنگ با ایشان، یاری خواه و اعتماد بر فضل و باری باری تعالی کن و شرّ ایشان دفع گردان! (4)

بنابراین حضرت برای غلبه بر دشمن، به همه ی اسباب و وسایل ظاهری و

ص: 78

نیروی کافی توجه داشت و در نهایت توکل بر خداوند را لازمه ی کار می دانست.

حضرت على علیخ السلام، توجهی به حرف منجّمین، در خصوص سعد و نحس ایّام وساعات نداشت؛ بلکه به عکس، مخالف استفاده از این امور بود. و تنها توکل بر خداوند را لازمه ی هر کاری می دانست. در حدیثی از آن حضرت آمده است:

ای مردم از فراگرفتن علم ستاره شناسی بپرهیزید، جز آن مقدار که در دریانوردی و صحرانوردی به آن نیاز دارید. چرا که ستاره شناسی شما را به غیب گویی، و غیب گویی به جادوگری می کشاند و ستاره شناس چون غیب گو و غیب گو چون جادوگر و جادو گر چون کافر است و کافر در آتش جهنم است. با نام خدا حرکت کنید.!(1)

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

از مجموع روایاتی که از اهل بیت اطهار عليهم السلام رسیده است، این مطلب استنباط می شود که این امور یا اساساً اثر ندارند و یا اگر هم اثر دارد، «توکل به خدا، به پیامبر و اهل بیت علیهم السلام، اثر این ها را از بین می برد.(2)

هنگامی که حضرت علی علیه السلام برای جنگ با خوارج حرکت کردند، یکی از منجمین(3)که در بین اصحاب او بود، به آن حضرت عرض کرد: یا امیر المومنین! در این ساعت حرکت نکن! و سه ساعت از روز که گذشت، حرکت کن؛ زیرا اگر در این ساعت حرکت کنی، به تو و اصحابت اذیت و ضرر شدیدی می رسد

ص: 79

و اگر در ساعتی که من پیشنهاد می کنم بروی، پیروز خواهی شد و به مقصود خود می رسی! آن حضرت با این ادّعا مخالفت نموده؛(1)فرمود:

کسی که این سخن تو را بپذیرد، کلام خدا را تکذیب کرده است که می فرماید: همانا علم ساعت (قیامت) نزد خداست و او باران را فرو می ریزد و آنچه که در رحم های آبستن است می داند و هیچ کسی نمی داند که فردا چه خواهد کرد. و هیچ کس نمی داند که به کدام سرزمین مرگش فرا می رسد(2)

سپس فرمود:

به خدا قسم اگر بفهمم که نجوم کار می کنی، برای همیشه تو را زندانی خواهم کرد و مادامی که سلطنت دارم تو را از سهم بیت المال محروم خواهم نمود.(3)حضرت در همان ساعتی که منجم نهی کرده بود حرکت کرد و وقتی بر اهل نهروان پیروز شد؛ فرمود:

اگر ما در ساعتی که منجم می گفت حرکت می کردیم، مردم می گفتند: در زمان پیشنهادی منجم حرکت کرد و پیروز شد، (4)آگاه باشید که محمد صلی الله علیه وآله منجم و کاهن نبود(5).

ص: 80

پیمان شکنی است که از کیفر آن می ترسی، و در دنیا و آخرت نمی توانی پاسخ گوی پیمان شکنی باشی. (1)این همه سفارش و توصیه ی مکرر به رعایت عهد پیمان، نشان دهنده ی اوج توجه حضرت على علیه السلام به رعایت عهد و پیمان است.

معاویه به این کرامت و اخلاق نیکوی حضرت آفرین گفت و خطاب به عمروعاص گفت: مرحبا بر علی! که مردی است با اخلاق نیک، روا نداشت که به عورت بیگانه ای بنگرد و او را بکشد، اگر می خواست تو را می کشت؛ ولیکن کرم کامل و حیای شامل که دارد، او را از کشتن تو و نگریستن به عورت تو منصرف نمود(1).

در جنگ صفین همین اتفاق برای «بسر بن ارطاة» نیز پیش آمد. ابن اعثم می نویسد: روزی «بسر بن ارطارة» به میدان مبارزه آمد و ساعتی جولان نمود و هیچ سخن نمی گفت... حضرت على علیه السلام بر او حمله کرد و نیزه ای حواله ی سینه او نمود. بسر، از اسب جدا شد و به پشت به روی زمین افتاد. حضرت خواست او را بکشد، بسر که مرگ را جلوی چشم خود دید، به عمروعاص اقتدا نمود و عورت خویش را آشکار ساخت. حضرت روی برگرداند و بسر که می خواست بگریزد، «کلاه خود» از سر او افتاد و یاران على علیه السلام، او را شناختند و فریاد زدند: یا امیر المؤمنین! او بسر بن ارطاة است. امير المؤمنین علیه السلام فرمود: بگذارید که برود. لعنت خدا بر او بادا معاویه از آن حالت می خندید، چون بسر پیش او رسید، گفت: سهل باشد ای بسر! (ناراحت نباش) مبارزان من بیشتر چنینند که جان از دست علی به سبب کشف عورت می برند...(2).

همین صفت کرم و بزرگواری حضرت بود که عایشه را وادار کرد اعتراف کند که ازسفرش به بصره پشیمان است. حضرت على علیه السلام عایشه را همراه با

ص: 83

زنانی که در هیأت مردان بودند، روانه ی مدینه کرد؛ چون عایشه به مدینه رسید به او گفتند: سفر چگونه بود؟ گفت: به خدا خوب بود. علی بن ابیطالب علیه السلام کرم فراوان کرد ولی مردانی با من فرستاد که آنها را نمی شناختم. و چون زنان حقیقت حال خویش گفتند، سجده کرد و گفت: به خدا ای پسر ابوطالب پیوسته کرم تو فزون می شود. آرزو دارم نرفته بودم(1)... و همواره می گفت: به خدا قسم دوست داشتم، بیست سال پیش از این، مرده بودم(2).

در این هنگام که معاویه و سربازانش شکست خورده بودند، عمرو عاص به معاویه گفت: در باره آنان چه گمان می کنی، اگر همان طور که تو دیروز آب را از ایشان منع کردی، علی علیه السلام مقابله به مثل کند؟ معاویه گفت: رها کن آنچه را گذشت. حقیقت این است که آنچه ما در باره على روا دیدیم او در باره ی ما روا نخواهد دید، زیرا هدف او از آمدن به اینجا آب نیست.(1)

حضرت علی علیه السلام، در هنگام رویارویی با دشمن، به یارانش می فرمود:

آنگاه که با دشمنان به جنگ پرداختید و آنها گریختند، آنها را تعقیب مکنید، فراری آن ها را نکشید، بر مجروحان جنگی دشمن متازید و آن ها را برهنه مسازید و بدنشان را قطعه قطعه نکنید. و چون به خانه ی دشمن رسیدید، هتک حرمتی نکنید و داخل خانه هایشان نشوید، مگر اجازه دهند و هیچ چیز از خانه هایشان برندارید، مگر آنچه در میدان جنگ به دست می آورید.(2)

و در نهج البلاغه می فرماید:

زنان را با آزار دادن تحریک نکنید؛ هر چند آبروی شما را بریزند و یا امیران شما را دشنام دهند. متعرض آنها نشوید؛ زیرا آنها ضعیف النفس هستند .(3)

ص: 85

در نهج البلاغه آمده است؛ وقتی آن حضرت اصحاب خویش را موعظه می فرمود، یکی از خوارج به شگفت آمد و گفت: قَاتَلَهُ اللهُ كَافِراً مَا أفقَهَه خدا او را کافر بکشد، چقدر می فهمد. مردم برخاستند تا او را بکشند حضرت على علیه السلام فرمود: «رُوَیداً - إِنَّمَا هُوَ سَبٌّ أو عَفوٌ عَن ذَنب» صبر کنید. آن تنها یک دشنام و ناسزا بود، مقابل آن یک دشنام یا عفو و گذشت است(1).

بعد از پایان یافتن جنگ جمل نیز وقتی زنی به آن حضرت دشنام داد، حضرت با حلم و بزرگواری برخورد کرد و جواب دشنام وی را نداد.(2)

«غدر» به معنی ترک وفا و شکستن پیمان است(1) این کلمه بیشتر در دشنام، استفاده می شود و گفته می شود «یا غدر» ای نیرنگ باز!(2) از جمله موارد غدر، علاوه بر وفا نکردن به پیمان و شکستن آن، می توان به موارد ذیل اشاره کرد: کشتنِ بعد از امان؛ حمله ی غافل گیرانه به دشمن در زمانی که دشمن تصور حمله را ندارد،(3) استفاده از هر روشی برای شکست دادن دشمن هرچند با آلوده کردن آب های آشامیدنی آن ها و ... باشد.

امام على علیه السلام تنها پیروزی ظاهری بر دشمن را، هدف نمی دانستند. حضرت بارها اباحهی مطلق ابزارها را، هر چند در پرتو هدفِ مقدس، مذمّت کرده اند.

در خطبهی 41 نهج البلاغه می فرماید:

ما در زمانی واقع شده ایم که بیشتر مردم حیله و نیرنگ را، زیرکی می پندارند و افراد جاهل آنان را اهل تدبیر می خوانند. چگونه فکر می کنند؟! خدا بکشد آن ها را! چه بسا شخصی تمام پیش آمدهای آینده را می داند و راه های مکر و حیله را می شناسد ولی امر و نهی پروردگار مانع اوست.(4)

ص: 88

ایشان در حکمت 327 می فرماید:

الغالب بالشّر مغلوب(1) آن کسی که با بدی پیروز شد، شکست خورده است. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه به نقل از جاحظ می نویسد:

على علیه السلام در جنگ های خود، چیزی را جز آن چه موافق کتاب و سنت بود به کار نمی گرفت. امّا معاویه، خلاف کتاب و سنت عمل می کرد و هر نوع مکر و فریبی را به کار می بست.... نظامیان و جنگ جویان اگر بتوانند شبیخون بزنند می زنند و اگر بتوانند سر همه افراد دشمن را در حال خواب با سنگ های گران بکوبند، می کوبند نامه های جعلی و اختلاف انگیز میان سپاهیان دشمن پخش می کنند و با هر وسیله و تزویر و حیله ای که بتوانند مخالفان خود را می کشند و اهمیتی نمی دهند که این کشتن چگونه و در چه حالی باشد. اگر کسی بخواهد فقط بر اساس آنچه در کتاب و سنت آمده است به تدبیر امور بپردازد بر آن مبنا و سیره، عمل کند، خود را از بسیاری از چاره اندیشی ها محروم کرده است. علی پایبند پارسایی بود... و به آن چه افراد دارای شیطنت و حیله گر و نیرنگ باز انجام می دهند، بی اعتنا بود.(2)

بنابراین این مطلب که حضرت على علیه السلام، نسبت به معاویه از توانایی های سیاسی و نظامی کمتری برخوردار بوده است، و معاویه سیاست مدار تر از علی علیه السلام بوده است، سخن نادرستی است. چرا که علی علیه السلام، برای دست یابی به اهداف خویش، حاضر نیست از هر راهی وارد شود و هر ترفند ممکنی را به کار گیرد؛ پایبندی آن حضرت به مسائل اخلاقی، سبب می شد از چاره جویی های خلاف، خودداری کند. حضرت خود نیز تصریح می کند که معاویه،

ص: 89

از من سیاست مدارتر نیست، ولی او اهل غدر ونیرنگ است. و من نمی خواهم اهل غدرو نیرنگ باشم (1).

اگر بین آن حضرت و نیروی دشمن، پیمان ترک مخاصمه بسته می شد، هرگز حاضر نبود آن پیمان را بشکند؛ چرا که شکستن پیمان، از نظر آن حضرت، خیانت بود و نه خدعه ی جنگی برای شکست دادن دشمن.

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

آنچه که على علیه السلام را از سیاست مداران دیگر جهان - البته به استثنای امثال پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله- متمایز می کند این است که او از اصل غدر و خیانت در روش پیروی نمی کند ولو به قیمت این که آنچه دارد و حتى خلافت، از دستش برود، چرا؟ چون می گوید اساساً من پاسدار این اصولم، فلسفهى خلافت من پاسداری این اصول انسانی است، پاسداری صداقت است، پاسداری امانت است، پاسداری وفاست، پاسداری درستی است، و من خليفه ام برای اینها، آن وقت چطور ممکن است که من این ها را فدای خلافت کنم؟(2)

آن حضرت، در فرمانی که به مالک اشتر نوشته است، به این موضوع تصریح می کند و می فرماید:

اگر با دشمن پیمانی بستی یا با پیمانی به او امان دادی، پیمان را وفا و امان را ادا، کن و از دل و جان، پایبند پیمانت باش؛ زیرا مردم - با وجود گوناگونی

ص: 90

خواسته ها و اختلاف نظرهایشان - در اهمیت وفای به عهده اتفاق نظر دارند، و در هیچ یک از فرایض دیگر الهی چنین نیست. همانا که مشرکان نیز در روابط اجتماعی خود به این امر پایبند بودند، زیرا عواقب سوء پیمان شکنی را می دانستند. پس هرگز در امانی که داده ای دغل مورز و در پیمانی که بسته ای خیانت مکن و با دشمن هم پیمان، نیرنگ مباز!(1)

از نگاه فقهی نیز «غدر»، (بر خلاف خدعه) منع شده است.

صاحب جواهر می نویسد:

غدر، مانند به قتل رساندن دشمن بعد از امان به او، جایز نیست. این مسئله اجماعی است، چرا که در نصوص نیز نهی شده است(2)، مضافاً به این که فی نفسه هم قبح دارد و باعث تنفیر مردم از اسلام می شود.

سپس ایشان به حدیث حضرت علی علیه السلام اشاره می کند که فرمودند: «لو لا كراهية الغدر کنت اُدهي الناس..»(3). صاحب جواهر روایت دیگری را از امام صادق عليه السلام نقل می کند که در این روایت، سائل از امام علیه السلام می پرسد: اگر دو گروه از اهل حرب که هر کدام حاکم جداگانه ای دارند، به جنگ بپردازند سپس صلح کنند، بعد یکی از حاکمان نسبت به دیگری غدر کند، یعنی به طور مثال؛ نزد مسلمانان بیاید و بخواهد با آن ها پیمان ببندد که با رقیبش به جنگ

ص: 91

بپردازند، حکم این مسئله چیست؟ حضرت فرمودند:

لا يَنبغي لِلمسلمينَ أن يَغدرو وَ لا يَأمروا بِالغدَرَ وَ لا يقاتلوا مع الذين غدروا(1) برای مسلمانان غدر و امر به غدر جایز نیست همچنین همکاری با کسانی که غدر کرده اند، جایز نیست.

شما بر من آنست که رازی را از شما پوشیده ندارم (مگر در امر جنگ) و کاری را جز حكم شرع، بی مشورت شما انجام ندهم...(1)

و در نامه ی 53 خطاب به مالک اشتر می نویسد:

برای فرماندهی سپاه، کسی را برگزین که خیر خواهی او برای خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله و امام تو بیشتر، دامن او پاک تر، شکیبایی او بیشتر باشد. از کسانی که دیر به خشم آید و عذر پذیر تر باشد و بر ناتوان رحمت آورد و با قدرتمندان برخورد کند. قدرت مندی، او را به تجاوز نکشاند و ناتوانی، او را از حرکت باز ندارد.(2)

باز در همین نامه می نویسد:

برگزیده ترین فرماندهان سپاه تو، باید کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند و از امکانات مالی خود، بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه ای که خانواده هایشان در پشت جبهه و خودشان در آسایش کامل باشند تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند.(3)

سپس حضرت به شخص مالک، به عنوان یک زمامدار می نویسد:

پس خواسته های سپاهیان را برآور! همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی که انجام داده اند برشمار؛ زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را بر می انگیزاند و ترسوها را به تلاش وا می دارد و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان

ص: 93

را شناسایی کن و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری مگذار و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را بزرگ شماری یا گم نامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را، ناچیز بدانی.(1)

علاوه بر مطالبی که ذکر شد، حضرت در توجیه یکی از فرماندهان سپاه خود می فرماید:

در هر صبح و شام از خدا بترس و از غرور بر خود نگران باش... پس خود را از ظلم و تعدی باز دار! من تو را فرمانده و ولّی این لشکر قرار دادم؛ مبادا به دنبال ذلیل کردن آنان باشی و بر آنان علو و سرکشی نداشته باش که بهترین شما با تقواترین شماست. از دانایان سپاه بیاموز و نادانانشان را یاد بده و از سفیهان آنها بگذر(2).

بنابر این از دیدگاه امام على علیه السلام یک فرمانده ی خوب، فردی است مهربان، با عدالت و با انصاف، پوزش پذیر، با تقوا، صبور، امدادگر و کمک حال و تشویق کننده ی اقدامات مفيد؛ علاوه بر این صفاتی چون غرور، خود پسندی، درشت خویی و ظلم و... نباید در او وجود داشته باشد.

ص: 94

ص: 96

توطئه معاویه و عمروعاص و ماجرای حکمیت و فریب خوردن لشکریان امام، مانع از پیروزی نهایی حضرت علی علیه السلام شد).

نهادی شده جاسوسی، همیشه احساس شده است. چرا که هر چه نظام اطلاعاتی یک رژیم کامل تر و دقیق تر باشد، رهبران سیاسی و فرماندهان نظامی کشور، خواهند توانست در فرایند تصمیم گیری، بهتر و دقیق تر عمل کنند؛ و پیشرفت جامعه را تضمین نمایند. امروزه، کسب اطلاع توسط جاسوسان و مراکز اطلاعاتی، به قدری اهمیت یافته است که، چه بسا بر اساس همین اطلاعات، سرنوشت سیاسی - نظامی یک کشور، تعیین گردد.(1)

حضرت علی علیه السلام، همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله(2)، به کسب اطلاعات نظامی، توجّه خاصی داشت. آن حضرت در حدیثی می فرماید:

همانا برادر جنگ، بیداری و هوشیاری است و هر آن کس به خواب می رود، دشمن او نخواهد خوابید!.(3)

حضرت علی علیه السلام، «مأمور اطلاعاتی» داشت؛ و به آن ها سفارش می کرد، اطلاعات لازم را برایشان ارسال نمایند. بنابر این، از تحرکات دشمن، به خوبی آگاه بود. آن حضرت، برای کسب اطلاعات نظامی، گاهی افرادی را،به مناطقی که لازم بود،می فرستاد؛ و به فرماندهان نظامی اش برای کسب اطلاعات نظامی نیز سفارش می کرد. مأموران اطلاعاتی حضرت، در مناطق مختلف، تحركات دشمن را به ایشان گزارش می کردند مثلاً زرارة بن قیس شاذی مامور ایشان در

ص: 99

يمن خبر «بسر» را به ایشان داد.(1)

یکی دیگر از دلایل وجود نیروی اطلاعاتی حضرت، در مناطق مختلف نامه ایشان به قثم بن عباس، در مکه است:

مأمور اطلاعاتی من در شام با نامه ای مرا آگاه کرده است که مردمی از دیار شام به مکه گسیل شده اند و در مراسم حج می خواهند شرکت کنند. گروهی کوردل و ناشنوا که می خواهند حق را با باطل در آمیزند....(2)

حضرت علی علیمه السلام، از فرمانداران شهرهای تحت فرمانش، و از فرماندهان نظامی، درخواست می کرد که اخبار و اطلاعات را، به حضرت برسانند.

برخی نامه های حضرت بدین شرح است:

نامه ایشان به یکی از فرماندهان: «اخبار و گزارشات خود را در هر زمان و در هر حال برای من ارسال کن».(3)

نامه حضرت به شریح بن هانی و زیاد بن نضر: «از راهنما استفاده کنید و عيون وطلائع (عوامل اطلاعاتی را پیشاپیش خود داشته باشید. (4)

ص: 100

در جای دیگر می فرماید:«بدانید که گروه پیشرو، عيون لشکریانند و عيون گروه پیشرو، طلايع هستند. مبادا از اعزام آن ها غفلت کنید که گرفتار کمین دشمن شوید».(1)

«قثم بن عباس» در نامه ای، حضرت علی علیه السلام را از خروج طلحه و زبیر و عایشه از مکه و حرکت به سوی بصره آگاه ساخت.(2)

بنابر این، حضرت با توجه به در اختیار داشتن این نیروهای اطلاعاتی و جاسوسی،از آگاهی کافی برخوردار بود؛ و از تحرکات دشمن اطلاع کافی داشت. قبل از جنگ جمل عده ای که خبر تحرکات نظامی شورشیان بصره را شنیده بودند؛ نزد حضرت آمدند و گفتند: شما در مدینه آرام نشسته اید! و دشمنان شما با تمام امکانات در حال شورش گری می باشند. آن حضرت فرمود:

به خدا سوگند! از آگاهی لازم برخوردارم؛ و هرگز غافل گیر نمی شوم که دشمنان، ناگهان مرا محاصره کنند و با نیرنگ دستگیرم نمایند!(3)

در جایی دیگر می فرماید: آگاه باشید، که شیطان حزب خویش را گرد آورده و سواره و پیادگان لشکر خود را فرا خوانده! اما من آگاهی و بینش و بصیرت خود را، همچنان همراه دارم! به خدا سوگند، گردابی برای آن ها فراهم

ص: 101

سازم که جز من کسی نتواند آن را چاره کند!.(1)

یکی از مأموران اطلاعاتی حضرت در جنگ جمل، برادر ایشان عقیل بود.(2)

عقيل در نامه خود به امام نوشته بود «من عایشه، طلحه و زبیر را، ملاقات کردم؛ آنان به طرف بصره در حرکت بودند...؛آنان در حالی به سوی تو می آیند که تو را قاتل عثمان می دانند!؛ آن دو را، مردمان بسیاری، همراهی می کنند!».(3)

در برخی موارد، حضرت علی علیه السلام، افرادی را برای تحقیق در خصوص موضوع و کسب اطلاعات اعزام می کرد. در منابع آمده است: بعد از آن که خوارج «عبدالله بن خباب» صحابی رسول خدا صلی الله علیه وآله، را کشته و زن باردارش را شکم دریده و جنین او را کشتند؛ و خبر این واقعه، به حضرت رسید؛ ایشان، حارث بن مرة را فرستاد، تا درباره ابن خباب، زنش و زنانی که کشته شده بودند، تحقیق کند. وقتی که حارث نزد خوارج آمد، وی را نیز کشتند...(4)

براساس همین دستورات الهی بود که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله، توجه خاصی به مشورت با اصحاب خویش داشت؛

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

پیامبر صلی الله علیه وآله، سبکش این بود که نمی خواست، تنها تصمیم بگیرد.(1)

حضرت علی علیه السلام نیز، با الهام از دستورات الهی؛ و با توجه به سیره ی نبی گرامی اسلام صلی الله علیه وآله همواره - خصوصاً در جنگ ها - با یاران خویش در خصوص حوادث پیش آمده و اقداماتی که باید صورت بگیرد، مشورت می کرد.

شیخ مفید رحمة الله می نویسد:

چون طلحه و زبیر و عایشه، اجتماع کردند و تصمیم بر خروج گرفتند و آماده رفتن به بصره شدند؛ این خبر به على علیه السلام رسید و پس از آن هم نامه ای رسید که حاکی از اخبار آن قوم بود. در این هنگام امیر المؤمنین علی علیه السلام، ابن عباس؛ محمد بن ابی بکر؛ عمار بن یاسر و سهل بن حنیف را فرا خواند و این موضوع و خبر تصمیم آن قوم را برای رفتن به بصره، در اختیار ایشان نهاد، و سپس فرمود: اکنون نظریه خود را بگوئید و رای خویش را باز گوئید تا بشنوم. عمار گفت: رأی درست این است که به کوفه حرکت کنیم؛ زیرا اهل آن، شیعه ی ما هستند و این قوم آهنگ بصره دارند.

ابن عباس گفت: ای امیر المؤمنين! رأی درست به عقیده من چنین است: نخست کسانی را به کوفه بفرستیم و آنان با تو بیعت کنند... و سپس به کوفه حرکت کنیم؛ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: راه درست این است که خود با کسانی که همراه من خواهند شد، حرکت کنیم و به تعقیب ایشان بپردازیم.(2)

حضرت علی علیه السلام، همواره امور جاری مملکت را با یاران خویش، در میان

ص: 103

می گذاشت؛ و قائل بود که به جز اسرار نظامی نباید چیزی را از یاران خویش مخفی کند(1)، همین امر سبب می شد اصحاب حضرت، در امور مختلف، نظر خویش را اعلام کنند؛ و ایشان با بررسی نظریات آنها، تصمیم لازم را اتخاذ می کرد.

طبری می نویسد:

حضرت علی علیه السلام، تصمیم داشت قبل از این که طلحه و زبیر و پیروانشان، به بصره

برسند آن ها را متوقف کند؛اما وقتی به - ریذه - رسید از عبور آنها خبر یافت،و چون به آن ها دست نیافت، در آن جا ماند و به مشورت پرداخت.(2)

در جنگ صفین نیز، حضرت قبل از جنگ، ابتدا «جریر بن عبد الله بجلی» را به سوی معاویه فرستاد؛ سپس با مردم مشورت نمود. مردم از او خواستند در کوفه بماند ولی عدّه ای مخالف بودند؛ از جمله: مالک اشتر؛ عدي بن حاتم؛ شريح بن هانی؛ آنها گفتند: «کسانی که می خواهند شما در کوفه بمانید، برای ترساندن شما از جنگ با شامیان بوده است. على علیه السلام فرمود:

من نیز آماده جنگ با شامیان هستم؛ ولی هم اکنون - جریر بن عبدالله - در شام است. امید آن دارم که معاویه و شامیان خیر خواهی وی را بپذیرند و بیعت کنند.(3)

نصر بن مزاحم می نویسد: «چون على علیه السلام آهنگ عزیمت به شام کردند؛ مهاجران و انصار را فرا خواند و پس از حمد و ستایش خداوند متعال، فرمود: اما بعد؛ همانا شما مردمی فرخنده رأى؛ صبر پیشه؛ حق گو؛ مبارک کردار، و

ص: 104

درست فرمان هستید؛ ما آهنگ آن داریم که بر دشمن خویش و خصم شما، لشکر بکشیم. بدین جهت، رأی مشورتی خود را، به ما بازگو کنید(1).

همه این موارد، نشان دهنده توجّه خاصّ حضرت به مشورت با یاران،در مسائل نظامی است.

خصوص فراهم کردن نیرو؛ و امکانات بر ضد معاویه صورت می گرفت.مقابله با سپاه شام کار آسانی نبود؛ جنگ با معاویه و نیروهای شامی، به لشکری مجهز و کامل نیاز داشت؛ و حضرت نمی توانست تنها به نیروی نظامی عراق اكتفا کند.

در منابع آمده است:

امیر المؤمنین علی علیه السلام به عمّال و نوّاب خویش نامه ها نوشت و ایشان را از عزیمت به شام، و اندیشه جنگ با معاویه، آگاه ساخت و فرمود که، روی به خدمت آورند و در آمدن، شتاب نمایند .(1)

حضرت علی علیه السلام، در نامه ای به ابن عباس - که در بصره بود- نوشت:«مسلمانان و مؤمنانی را که در منطقه تو هستند، نزد من بفرست؛ آزمون و گذشت مرا از آنان، به یادشان آور؛ و ادامهی علاقه ام را نسبت به آن ها، یادآوری کن و آنان را به جهاد، تشویق و از فضیلتی که در این کار است، آگاه ساز!»(2).

در نامه حضرت به اشعث بن قیس - فرماندار آذربایجان - آمده است:«ما قصد عزیمت به شام داریم و منتظر آمدن هستیم؛ وقتی بر مضمون این نامه آگاهی یافتی،در آمدن نزد ما تعجیل کن! و جماعتی را که در موافقت تو هستند - از سواره و پیاده - با خویش بیاور»(3). حضرت به کارگزاران خویش در

ص: 106

اصفهان؛ همدان(1)؛ بحرین(2)؛ ری؛(3) و مدائن(4) نیز نامه نوشت و آن ها را دعوت کرد تا با سپاهیان خویش در کوفه، حاضر شوند(5).

در جنگ صفین نیز هر چند، بسیج نیروها با نوشتن نامه صورت گرفت،امّا حضرت از اعزام افراد نیز، برای دعوت و بسیج مردم برای به منظور مقابله با شامیان، غافل نبود. نصر بن مزاحم می نویسد: حارث بن اعور به فرمان علی علیه السلام مردم مدائن را دعوت کرد تا به یاری علی علیه السلام بشتابند. حارث در میان مردم مدائن فریاد زد: هر که از رزمندگان اسلام است، نماز عصر را به امیرمؤمنان بپیوندد. همان لحظه همگان به او پیوستند.(1)

در موردی دیگر، حضرت، بعد از آن که «شریح بن هانی» و «زیادین نصر» را به همراه دوازده هزار نفر، به عنوان طلیعهی سپاه خویش به جانب شام فرستادند،در«نخيلة»خطبه ای خواند و مردم را به حرکت به جانب معاویه، دعوت کرد. حضرت فرمود:

مبادا دست به دست کنید و عقب بمانید!من«مالک بن حبيب يربوعی»را به جای خود گماشته ام و به او دستور داده ام که هیچ (سرباز) جا مانده ای را رها نکند مگر آن که او را به شما ملحق ساز(1).

این مطلب نشان می دهد که حضرت در کوفه، ستاد اعزام نیرو داشتند و افرادی مأمور بوده اند که نیروهای جامانده را به لشكريان على علیه السلام برسانند. حضرت علی علیه السلام سعی داشت با قوای نظامی بالایی به جنگ با معاویه برود؛ بنابر این ایشان، در طول مسیر هم به فکر جمع آوری نیرو بود. در جایی دیگر، حضرت فرمودند:

در نظر دارم که فرات را بپیمایم و به سوی مردمی اندک از شما، که در اطراف فرات ساکن هستند، رهسپار شوم و آنان را با شما به سوی دشمنان برانگیزم و آنان را قوای کمکی شما قرار دهم.(2)

مجموع نیروهای حضرت علی علیه السلام در مقابله با سپاه شام به نود هزار نفر رسید.(3)

ص: 109

پس از پایان نبرد با خوارج نهروان،على علیه السلام خواستار نبرد مجدّد با معاویه بود؛ حضرت در حالی که مردم را برای نبرد با معاویه آماده می ساخت به آنان فرمود:

هر چه می توانید نیرو و اسبان جنگی آماده سازید و به خداوند متعال توكل کنید(1).

به نظر می رسد علاوه بر این که حضرت، به مردم دستور می داد که خودشان سلاح و تجهیزات خویش را برای مقابله با دشمن فراهم سازند، وظیفه ی تأمین بخشی از سلاح و تجهیزات را بر عهده ی کارگزاران خویش نیز، گذارده بود و از آن ها می خواست که نیروهای«مسلح»خویش را برای مقابله با سپاهیان دشمن فراهم سازند. ابن اعثم می نویسد: امير المؤمنین به عمّال و نوّاب خویش، نامه نوشت... «عبد الله بن عباس» از بصره رسید، «مخنف بن سلیم» از اصفهان رسید... و دیگر عمّال و نوّاب از اطراف و جوانب روی به خدمت آوردند. آخرین کسی که از عمّال رسید ربیع بن خثیم بود که از ولایت ری به خدمت حضرت آمد با چهار هزار مرد مسلح.(2)

در نامه ی حضرت به جریر بن عبد الله بجلّی - عامل همدان - آمده است:

سواره و پیاده ی خویش را به همراه بیاور و در این باب تعجيل کن.(3)

ص: 111

در جنگ های حضرت، «شمشیر» مهم ترین سلاح، هم برای نیروهای سواره و هم نیروهای پیاده محسوب می شد. علاوه بر شمشیر، از نیزه؛ کمان بازره با کلاه خود و سپر نیز استفاده می شد.

ص: 112

خداوند متعال می فرماید:

با مال و جان خویش در راه خدا، جهاد کنید.(1)

در سوره ی انفال آیهی 60 نیز، خداوند متعال می فرماید:

برای مبارزه با دشمن، تمام نیروی خود را مهیا کنید..... آن چه در راه خدا صرف می کنید، خداوند به شما عوض آن را به تمام خواهد داد و هرگز به شما ستم نخواهد شد(2)

در سیرهی نظامی حضرت علی علیه السلام نیز به این مسئله توجه شده است؛ مقدار زیادی از هزینه های جنگ، توسط یاران آن حضرت و کسانی که در جنگ شرکت داشتند، تأمین می شد. حضرت به یاران خویش دستور می داد، برای جنگ آماده شوند و خود را برای رویارویی با دشمن تجهيز کنند.(3)

در سفارش های حضرت در لحظات آخر عمرشان آمده است:

الله الله في الجهاد بِاموالِكم و انفسِكم و السِنَتِكم في سَبيلِ الله ؛...(4)

خدا را خدا را، در جهاد به اموال و جانها و زبانتان در راه خدا [فراموش نکنید].

ص: 114

در جای دیگر می فرماید:

و ضربه های شمشیر را محکم بزنید(1).

2. سکوت: حضرت على علیه السلام دستور می داد نیروها در میدان جنگ، سکوت را رعایت کنند. حضرت می فرماید:

صدای خود را در سینه نگه دارید که در زدودن سستی نقش بسزایی دارد.(2)

3. فشردن دندانها: حضرت به سپاهیان می فرمود:

دندان ها را به هم بفشارید تا مقاومت شما در برابر ضربات دشمن، بیشتر گردد.(3)

4. تحرّک لازم: ایشان به نیروهای تحت امرش فرمود:

پی در پی، حمله کنید و از فرار شرم دارید، زیرا فرار در جنگ، لکّه ننگی برای نسل های آینده و مایه ی آتش روز قیامت است.(4) در برابر نیزه ها در پیچ و خم باشید که در رد کردن نیزهی دشمن، مؤثر است(5).

5. ضربه ی محکم: حضرت به نیروهایش دستور می دهد که ضربه ای را که

ص: 117

می زنند محکم و پرقدرت باشد و می فرمود:

برای فرو کردن نیزه ها و محکم ترین ضربه های شمشیر، خود را آماده کنید.(1)

6. کمک به همرزم: حضرت فرمود:

در رزم تن به تن، هر کسی حریف خود را کشته و سپس به کمک برادرش بشتابد.(2)

7. آموزش عملی: حضرت علی علیه السلام نه تنها به صورت تئوری، نکات آموزشی را به یاران خویش یاد می داد و بلکه گاهی از اوقات عملاً به نیروهایش آموزش می داد. ایشان در آموزش های رزم انفرادی، به پسرش محمدبن حنیفه فرمود:

اگر کوه ها از جای کنده شوند تو ثابت باش! دندان ها را به هم بفشار و کاسه سرت را به خدا عارية بده، پای بر زمین میخ کوب کن و به صفوف پایانی دشمن بنگر.(3)سپس حضرت خود به جنگ دشمن رفت و پس از بازگشت فرمود: این گونه بجنگ(4).

را در جنگ صفین به «معقل بن قیس ریاحی» سپرد و او را با سه هزار مرد جنگی،رهسپار کرد و چگونگی حرکت و زمان مناسب آن و سایر موارد را به آنها آموزش داد. حضرت فرمود:

در خنکی صبح، سپاه را حرکت ده در هوای گرم لشکر را استراحت ده!در پیمودن راه شتاب مکن، در آغاز شب حرکت نکن؛ زیرا خداوند شب را وسیله ی آرامش قرار داده است... پس آسوده باش و مرکب ها را آسوده بگذار، آن گاه که سحر آمد و سپیده ی صبحگاهان، آشکار شد در پناه برکت خداوند حرکت کن. هر جا دشمنی را مشاهده کردی در میان لشکرت بایست. نه چنان به دشمن نزدیک شو که همانند جنگ افروزان باشی و نه آن قدر دور باش که پندارند از نبرد می هراسی، تا فرمان من به تو رسد...(1)

در این دستورالعمل آموزشی، نکات چندی وجود دارد که به آنها اشاره می شود:

1-1. حرکت سپاه باید در موقعی از روز انجام شود که باعث اذیّت لشکریان و چارپایان آن ها نشود؛ یعنی صبح زود و هنگام عصر که هوا خنک تر است.

1-2. هنگام شب باید از حرکت دادن نیروها، خودداری شود.از این زمان باید برای استراحت دادن به نیروها و تقویت بنیه ی لشکریان و چارپایان استفاده کرد.

ص: 119

1-3. از عجله و شتاب در پیمودن راه، باید خودداری کرد چرا که عجله ممکن است نیروها را ناخواسته در دام دشمن بیندازد.

1-4. در صورت برخورد با نیروهای دشمن، نه آن قدر باید به آن ها نزدیک شد، که نشان جنگ طلبی باشد و نه آن قدر باید از آن ها دور ایستاد که دشمن، گمان کند که ترسی در کار است چرا که همین امر ممکن است او را ترغیب به حمله کند.

حضرت در دستورالعملی که آن را به «زياد بن نضر»و«شریح بن هانی»هنگام اعزام آنها به سوی معاویه داده است می فرماید:

از پراکندگی بپرهیزید، هرجا فرود می آیید، با هم فرود آیید و هرگاه کوچ می کنید همه با هم کوچ کنید. چون تاریکی شب شما را پوشاند، نیزه داران را پیرامون لشكر بگمارید و نخوابید مگر اندک(1).

حضرت، در این دستورالعمل نحوه ی حرکت به سوی دشمن را تعیین کرده است؛ به این صورت که نیروها باید از هر گونه پراکندگی در حرکت و فرود بپرهیزند. علاوه بر این حضرت جهت حفاظت نیروها در شب یک دستور تاکتیکی مهم به آنها می دهد و آن حفاظت از نیروها با کمک نیزه داران است، که باید در اطراف لشکر مستقر شوند.

2. آموزش نحوهی قرار گرفتن نیروها در برابر دشمن: حضرت على علیه السلام به نظم نیروهای خویش بسیار اهمیت می داد و به آنها توصیه می کرد که هنگام

ص: 120

روبرو شدن نیروها با دشمن، صفوف خویش را کاملاً منظم کنند.

ایشان در روزهایی که در صفین، ارتش خود را سامان می داد فرمود:

فَسَوّوا صُفوفكم كالبنيانِ المَرصُوص فقدموا الدارع و اخروا الحاسر(1)؛ صف های خویش را چونان ستونهای استوار، منظم کنید. افراد زره پوش را در صف مقدم و نیروهای بی زره، پشت سر آنان قرار گیرند.

حضرت، در خطبهی 124 می فرماید:

زره پوشیده ها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید و آن ها که کلاه خود ندارند، در پشت سر قرار گیرند.(2)

در نامه ی 11 نهج البلاغه آمده است:

هر گاه به دشمن رسیدید، با او به شما رسید، لشکر گاه خویش را بر فراز بلندی ها یا دامنه ی کوهها یا بین رودخانه ها قرار دهید، تا پناه گاه شما و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از یک سو یا دو سو آغاز کنید. در بالای قله ها و فراز تپه ها، دیده بان هایی بگمارید، مبادا دشمن از جایی که بیم ندارید ناگهان بر شما یورش آورد!(3)

ص: 121

حكمين؛ حضرت على علیه السلام رأی آن ها را مخالف با کتاب خدا و سنت پیامبر و پیروی از هوى نفس، اعلام کرد و از آن رأى، تبرّی جست و خواستار مقابله دوباره با شامیان شد(1). سپس با مردم حرکت کرد و در نخيله اردو زد و به یاران خود فرمود:

من برای همه برادران شما نوشته ام که پیش شما بیایند و چون برسند به خواست خدا حرکت خواهیم کرد.(2)

دینوری می نویسد:

حضرت علی علیه السلام، پس از نبرد با خوارج، باز به نخيله آمد و همان جا را اردوگاه کرد؛ اما بیشتر مردم کوفه برگشتند...(3)

ابراهيم بن محمد ثقفی نیز می نویسد:

پس از جنگ با خوارج، علی علیه السلام همراه مردم به نخیله رسید. حضرت به نیروهایش فرمان داد آن جا چادر بزنند و خود را برای جهاد آماده کنند .(4)

مقدمه ی سپاه توسط امام، در حقیقت یک مانور نظامی بود که به منظور ایجاد رعب در دشمن صورت گرفت. فرماندهان این گروه، موظف بودند اخبار و اطلاعات لازم را برای حضرت ارسال کرده و تمامی اصول نظامی را رعایت نمایند(1).

به سوی دشمن توجه خاصی داشت. به نیروهای تحت امرش دستور داد از هنگام حرکت خود تا هنگام فرود آمدن، از هیچ قبیله و گروهی بدون آرایش نظامی و مواظبت مگذرید.(1) معمولا لشکر حضرت علی علیه السلام از یک مقدمه؛ دو جناح چپ و راست (میمنه و میسره)؛ قلب لشکر و عقبه تشکیل می شد. در جنگ جمل و در مسیر راه، حضرت على علیه السلام برای قبایل همدان و حمير ، پرچمی بست و «سعیدبن قیس همدانی»را فرماندهی ایشان قرار داد.

برای قبایل مذحج و اشتری ها، پرچمی بست و «زیادبن نضر حارثی»را بر ایشان گماشت. برای قبیله ی طی، پرچمی بست و عدی بن حاتم را فرماندهی داد(2)همین طور برای قبایل؛ قیس، عبس، ذبیان، برای مردم کنده و حضر موت، قبایل ازد، خثعم، خزاعه و..، و برای هریک از این قبایل فرماندهی مشخص کرد.(3)این لشکرهای هفت گانه، به همین صورت در جنگ های جمل، صفین و نهروان شرکت کردند.(4)

همین مورخ می نویسد:

حضرت علی علیه السلام سپاه خویش را به ستون های هزار نفره، تقسیم کرده بود و هر یک از ستونها را به فرماندهی یکی از صحابه بزرگ سپرده بود. سواره نظام، مقدمه سپاه بود. دو جناح میمنه (راست) و مسیره (چپ)، برای لشکر قرار داده بود و خود نیز همراه تعدادی از رزمندگان زبده در قلب سپاه قرار داشت. برای لشکر ساقه (عقبه) نیز قرار داده بود(5).

ص: 125

ای مردمان! مرا با برادران و یاران خویش، سه کار پیش آمده است که حکم هر سه کار، در قرآن مجید است:

1. حسد: برادران و دوستان من! در این حقیقت که خلیفه ی رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشم بر من حسد ورزیدند؛ می خواهند لباس خلافت الهی را از تن من بیرون آورند.

2. عهدشکنی: آنها با اختیار با من بیعت کردند و سوگند خوردند که بر قول خویش وفادار باشند، اکنون عهد خویش را شکسته اند.

3. بغی: آنها می خواهند بدون لياقت، خلافت را به دست گیرند و به قدرت برسند(1).

سپس به این آیاتی از قرآن استناد فرمودند:

«انَّمَا بُغیُکم عَلَي أنفُسِكُم »(2)سر کشی شما فقط به زبان خود شماست.

«فَمَن نَگَّثَ فَإِنَّمَا يَنكثُ عَلَى نَفسِهِ »(3) هر که پیمان شکنی کند تنها به زبان خود پیمان می شکند.

«وَلَا يَحِيقُ المَكرُ السَّيِّئ إلَّا بِأهلِهِ»(4) نیرنگ زشت، جز دامن صاحبش را نگیرد.

در مورد دیگری حضرت به یاران خویش در خصوص بطلان ادعاهای ناکثین فرمود:

ص: 127

سوگند به خدا ناكثين هيچ گناهی از من سراغ ندارند و انصاف را بین من و خودشان رعایت نکردند. آن ها حقی را می طلبند که خود ترک کرده اند و انتقام خونی را می خواهند که خود ریخته اند...همانا من به کتاب خدا و فرمانش درباره ی ناکثین خشنودم. اما اگر سر باز زدند، با شمشیر تیز، پاسخ آن ها را خواهم داد که برای درمان باطل و یاری دادن حق، کافی است.(1)

در جنگ جمل فردی از صحابه على علیه السلام درباره ی منحرف شدن طلحه و زبیر و عایشه تردید کرده بود؛ حضرت در جواب وی فرمود: حقیقت بر تو اشتباه شده است. حق و باطل را با میزان قدر و شخصیت افراد نمی توان شناخت. این صحیح نیست که تو اوّل شخصیت هایی را مقیاس قرار دهی، بعد حق و باطل را با این مقیاس ها بسنجی. اشخاص نباید مقیاس حق و باطل قرار گیرند این حق و باطل هستند که باید مقیاس اشخاص و شخصیت آنان باشند.(2)

در مورد این کلام ارزشمند امام، طه حسین می نویسد:

سخنی محکم تر و بالاتر از این، بعد از انقطاع وحی یافت نمی شود(3).

ص: 128

حضرت علی علیه السلام، به منظور روشن گری یاران خویش در خصوص عایشه که از وجهه ی خاصی برخوردار بود، فرمودند:

به خدا قسم، زن سوار بر آن شتر سرخ، هیچ گردنه یا منطقه ای را نمی پیماید مگر این که در معصیت خدا و مورد خشم اوست. تا آن که خود و همراهان خود را به هلاکت بیفکند... همان زنی که سگ های «حُوأب»(1)بر او پارس خواهند کرد.(2)

حضرت علی علیه السلام جهت روشنگری یاران خویش در جنگ صفین و آگاهی بخشیدن به یاران خویش که با چه کسانی نبرد می کنند؛ فرمود:

شما با طلقا و فرزندان آنان و ستم گران و کسانی که به اجبار مسلمان شدند و همیشه با رسول خدا صلی الله علیه وآله سرسخت و با اسلام در جنگ بودند می جنگید. آنان دشمنان سنت و اهل بدعت و مکر می باشند.(3)

و در خصوص نیرنگ های معاویه فرمود:

آگاه باشید که معاویه گروهی از تبه کاران متجاوز را بسیج کرد و کانال های اطلاعات و اخبار را بر آنان بست تا آن جا که حاضرند گردن های خویش را زیر

ص: 129

شمشیر قرار دهند(1).

در جنگ با خوارج، عده ای از یاران حضرت علی علیه السلام شک داشتند که چگونه شمشیر کشیدن به افرادی که اهل قرآن و نماز و عبادت های سخت هستند، روا می باشد؟! حضرت با استناد به حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله در مورد خوارج فرمود:

گروهی قرآن می خوانند ولی از استخوان ترقوه آنان بالاتر نمی رود، این ها از دین خارج می شوند همان گونه که تیر از کمان خارج می شود و خوشا به حال کسی که آن ها را بکشد و یا آن ها او را به شهادت برسانند.(2)

از جنگ منصرف می شدند. علاوه بر این، در مواردی، روشن گری های حضرت، موجب تضعیف روحیه نیروهای دشمن می گردید.

حضرت على علیه السلام در جنگ جمل، «طلحه و زبیر و عایشه»و نیروی بصری را، بارها ارشاد و هدایت کرد و مسائل را برای آن ها روشن ساخت. در منابع آمده است: حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل، نامه ی مفصلی به طلحه و زبیر نوشت(1) در این نامه حضرت فرمودند:

شما می دانید که من رغبتی به خلافت نداشتم و آن روز که خلافت را بر من عرضه می کردید، ابا نموده و قبول نمی کردم. مردم به من اصرار کردند و مبالغت نمودند. من تا آن وقت که شما هر دو راضی نشدید و بیعت نکردید، به بیعت مردمان رضا ندادم. آن روز که شما بیعت می کردید، بر شما حرجی نبود... اکنون نمی دانم چرا رأی شما تغییر یافته، و با من به نزاع و مخالفت برخاسته اید و نقض عهد، روا می دارید؟! اگر می دانید که این سخن از سر صدق گفته می شود و از جانب من در رعایت حقوق شما سستی نشده است؛ پس از این اندیشه که کرده اید باز گردید...شما را با طلب خون عثمان چه کار؟! شما به وی چه تعلق دارید؟! میان شما قرابتی و مواصلتی نیست! به چه سبب خون او را طلب می کنید و در آن مبالغت دارید !!؟(2)

ایشان در نامه ای دیگر، خطاب به «عايشة» نوشت:

ای عایشه! تو بدان سبب که از خانه بیرون آمدی، خدا و رسول را نافرمانی

ص: 131

کردی... و بیان کردی که خون عثمان می طلبم. میان تو و عثمان چه خویشاوندی و قرابتی است؟! گناه تو که از خانه بیرون آمدی و خویش و خلق را در معرض بلا افکنده ای، از گناه کسانی که عثمان را کشتند بیشتر است. من می دانم که عده ای تو را بر این کار ترغیب می کنند و تو را به سبب خون عثمان به خشم آورده اند. از خدا بترس ای عایشة! به خانه خود باز گرد...(1).

در موردی دیگر حضرت علی علیه السلام، «عبدالله بن عباس» و «یزیدبن صوحان» را

نزد عايشة فرستاد و به آنها فرمود: به عايشة بگوئید:

خدای تعالی به تو دستور داده است که در خانه خود قرارگیری و بیرون نیایی. اکنون بهتر است که باز گردی. و اگر باز نگردی و این فتنه را فرو ننشانی، سرانجامِ این کار، جنگ خواهد بود و مردم بسیاری کشته شوند. از خدا بترس ای عایشه و توبه کن!.(2)

عایشه جواب داد: من جواب این سخنان نتوانم داد؛ چرا که می دانم به حجّتِ على علیه السلام برنیایم.(3)

حضرت على علیه السلام در راستای سیاست روشنگری خویش، در جنگ جمل،

ص: 132

از «زبیر» خواست نزدیک حضرت بیاید تا با هم گفتگو کنند. حضرت علی علیه السلام به زبیر فرمود:

ای زبیر! آیا تو خونی را می خواهی که خود باعث ریخته شدن آن شدی؟! آیا به یاد می آوری روزی را که رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگامی که من و او با هم می خندیدیم و تو گفتی یا رسول الله صلی الله علیه وآله پسر ابوطالب را رها نمی کنی؟ که بلافاصله ایشان فرمود:

ای زبیر! تو با او خواهی جنگید در حالی که نسبت به او ستم کاری !

وقتی زبیر این سخن پیامبر را به یاد آورد، گفت: اگر زودتر به من یادآوری کرده بودی، به جنگ تو نمی آمدم، به خدا قسم هرگز با تو جنگ نخواهم کرد(1).

همین روشنگری حضرت سبب شد زبیر، تصمیم قطعی خویش را برای کنار کشیدن از جنگ بگیرد. منابع می نویسند:

وقتی زبیر بر می گشت، پسرش عبدالله گفت: کجا می روی و ما را وا می گذاری؟ گفت پسرم ابوالحسن چیزی را به یاد من آورد که فراموش کرده بودم. گفت: نه، به خدا قسم، از شمشیر های بنی عبدالمطلب می گریزی. گفت: نه، به خدا، بلکه چیزی را که زمان از یاد من برده بود، به یادم آورد و ننگ را بر جهنم ترجیح دادم...آنگاه از جنگ کناره گرفت؟(2)

ص: 133

دینوری و دیگر مورخان می نویسند:

گفته اند طلحه هم چون دانست که زبیر باز گشته است، او هم تصمیم به بازگشت گرفت و وقتی مروان بن حکم متوجه این موضوع شد، تیری به طلحه زد که بر زانوی او نشست و چندان خونریزی کرد که وی در گذشت. (1)

حضرت بارها در جنگ جمل بین دو لشکر به سخنرانی پرداخت و تا جایی که امکان داشت به دشمن آگاهی داد. خود آن حضرت می فرماید:

چندان که امکان داشت با این جماعت مدارا کردم و در افروختن آتش حرب، صبر نمودم و ایشان را از عواقب منازعت و مخاصمت ترسانیدم... از آنان خواستم از خدا و پیغمبر شرم کنند؛ اما در ایشان هیچ اثری نکرد !(2)

در جنگ صفین نیز حضرت علی علیه السلام نامه های زیادی به معاویه فرستاد. حضرت خواستار این بود که معاویه دست از افکار باطل خویش بردارد، اندیشه مخالفت را از سر بیرون کند و حق و حقیقت را بپذیرد و از حضرت پیروی کند. حضرت علی علیه السلام در خصوص هدف خویش می فرماید:

... در این فکرم که به معاویه نامه ای بنویسم و او را نصیحت و سرزنش واجب کنم، شاید که در وی اثر کند و اندیشه ی مخالفت از سر بیرون کند.(3)

هر چند این روشن گری ها در معاویه اثر نبخشید؛ امّا وجود این اسناد در تاریخ، حق و حقیقت را بر همگان روشن ساخته است.

حضرت علی علیه السلام در نامه ای به معاویه نوشت:

تو را با عثمان چه نسبتی است؟ پسران عثمان بدین امر (خون خواهی

ص: 134

عثمان )شایسته ترند و اگر تو می پنداری که برای خون خواهی پدرشان، از ایشان سزاوارتر و قوی دست تر هستی؛ نخست مطيع من باش، آن گاه آن گروه را به محاکمه نزد من آور تا من و تو، ایشان را به راه حق وا داریم(1).

ایشان همواره خوارج را نصیحت می کرد و آن ها را به بحث و گفتگو فرا می خواند تا حقایق برای آن ها روشن شود.(2)در جنگ نهروان، حضرت على علیه السلام ابتدا «عبد الله بن عباس»را به منظور روشن گری، نزد خوارج فرستاد و چون خوارج برای تثبیت ادعاهای خود و غلبه بر طرف مقابل از ظاهر آیات قرآن سود می جستند؛ حضرت به ابن عباس فرمود:

برای آنان از قرآن حجت میاورا به احادیث استناد کن.(3)

وقتی حضرت روشنگری ابن عباس را در آن ها مؤثر نديد، ایشان خود، به سخنرانی برای آن ها پرداخت و به آن ها فرمود:

من شما را می ترسانم از این که صبح کنید در حالی که میان این نهر و در بین این زمین های پست و بلند، کشته شوید، بدون آن که نزد پروردگار خود حجت و دلیل داشته باشید(4).

همین روشنگری ها، سبب شد که گروه زیادی از خوارج از جنگ کناره گیری کنند.(5)

ص: 135

بسیاری از لشکر ما را زخمی کردند، دیگر عذری نماند(1).

حضرت على علیه السلام همواره به یاران خویش توصیه می نمود که جنگ را بدون اتمام حجت شروع نکنید.(2)در جنگ صفین حضرت علی علیه السلام،«صعصعة بن صوحان» را نزد معاویه فرستادند تا به او بگوید ما به سوی شما آمده ایم تا پیش از آن که جنگ در گیرد، اتمام حجت کنیم. اگر بپذیرید صلح را بیشتر دوست داریم....(3)

حضرت على علیه السلام می فرمود:

ما معتقدیم که باید از جنگ، خودداری کنیم تا دشمن را به راه راست دعوت کنیم و اتمام حجت نمائیم.(4)در جنگ با خوارج نیز حضرت با دشمن صحبت کرد و حجت را بر آنان تمام کرد.

«عبد الملک بن ابی حرّه حنفی»می گوید: روزی علی علیه السلام سخن می گفت؛ خوارج در اثنای سخنش بانگ «حکمیّت خاص خداوند است»بر آوردند.حضرت فرمود:الله اكبر! سخن حقی است که منظور باطل از آن دارند؛ اگر خاموش باشند جزو جماعت ما باشند، اگر سخن گویند با آنان حجت گوئیم و

ص: 137

اگر بر ضد ما قیام کنند به جنگ ایشان رویم(1).

قلب لشکر، «یمنی ها»را در سمت راست و«ربيعة»را در سمت چپ قرار داد.(1)

نصر بن مزاحم در خصوص آرایش نیروهای سپاه على علیه السلام در نبرد صفین می نویسد:

در نبرد صفین، حضرت علی علیه السلام پیش از جنگ، پرچم نیروها را می بست، فرماندهان الشكر را معیّن می کرد و سپاه را آرایش جنگی می داد. علی علیه السلام، «عمار یاسر» را به فرماندهی کلّ سواران گماشت. «عبدالله بديل» و «رقاء» را به فرماندهی کل پیادگان، «هاشم بن عتبة بن ابی وقاص»را به پرچم داری کل سپاه،«اشعث بن قیس»را به فرماندهی جناح راستِ سواره نظام و «عبداللہ بن عباس»را به فرماندهی جناح چپِ سواره نظام، «سلیمان بن صرد خزاعی» را به فرماندهی جناح راست پیاده نظام و «حارث بن مرّه عبدی» را به فرماندهی جناح چپ پیاده نظام و «مضریّان» کوفه و بصره را در میانه و قلب سپاه و «یمینان» را در جناح راست و «بني ربيعة» را در جناح چپ سپاه قرار داد و پرچم های قبایل را بست و آنها را به نامدارانشان سپرد...(2)

بنابراین پیداست که در این نبرد، همانند سایر نبردهای حضرت، فرماندهان سپاه کاملاً مشخص بودند و آرایش نظامی سپاه، به طور شایسته ای رعایت شده بود.

در جنگ نهروان نیز سپاه حضرت از یک مقدمه، دو جناح چپ و راست و نیروهای سواره و پیاده تشکیل شده بود.

در جنگ با خوارج حضرت علی علیه السلام «حجر بن عدی» را بر جناح راست، «شبث بن ربعی» را بر جناح چپ، «ابو ایّوب انصاری»(3)را بر سواران، «ابوقتاده» را

ص: 139

بر پیادگان، «قیس بن سعد» را بر مردم مدینه فرمانده قرار داد. خود، در قلب لشکر ایستاد و پرچمی به دست «ابو ایّوب انصاری» داد و فرمود:

هر کس به زیر این پرچم بیاید در امان است(1).

تا آنان آغاز به جنگ نکرده اند، شما به جنگ با ایشان نپردازید، اگر دشمن را شکست دادید، فراری را نکشید، مجروحی را به قتل نرسانید. عورتی را برهنه نسازید، کشته ای را مُثله نکنید. اگر به قرارگاه دشمن در آمدید، پرده ای را مدريد. جز به فرمان من به خانه ای وارد مشوید. چیزی از اموال ایشان جز آن چه در لشکر گاه است، بر نگیرید؛ به هیچ زنی آزار و گزند نرسانید، اگر چه به ناموس شما دشنام دهند، زیرا آن زنان از نظر نفسانیات و خرد، ضعیف و ناتوان هستند. ما مأمور بودیم در عهد رسول خدا صلی الله علیه وآله یعنی آن زمانی که آنان زنان مشرک بودند، از آزردن ایشان خودداری کنیم. به روزگار جاهلی هم اگر مردی زنی را با چماق یا پاره آهنی می کوفت که بر او دست یابد و غلبه کند، پس از وی، بازماندگان آن مرد، به سبب چنان رفتار ناشایستی سرزنش می شدند.(1)

یکی از سفارش های حضرت، قبل از آغاز نبرد، دعوت لشكریان به صبر و پایداری و فرار نکردن از معرکه ی نبرد بود. مالک بن اعین می گوید:

امیر المؤمنین علیه السلام، مردم را در نبرد صفین توصیه کرد و فرمود: خود را در معرض دشمنی خدا قرار ندهید که همانا گذر شما به سوی خداوند است، خدای متعال می فرماید: فرار، شما را سودی نرساند اگر از مرگ یا پیکار بگریزید و در آن صورت جز اندکی بهره مند نخواهید شد.(2)به خدا سوگند اگر از شمشیر دنیا بگریزید، از شمشیرهای آخرت در امان نباشید. پس، از شکیبایی و راستی مدد گیرید که همانا پیروزی پس از شکیبایی فرود آید و در راه خدا به درستی پیکار کنید و نیرویی جز از طرف خداوند نیست.(3)

از دیگر سفارشات آن حضرت قبل از نبرد، می توان به سفارش حضرت در

ص: 141

خصوص کمک به همرزمان در معرکه ی نبرد اشاره کرد. آن حضرت در جنگ صفين فرمودند:

هر یک از شما که هنگام نبرد با دشمن، در خود شجاعتی دید و از یکی از برادرانش، سستی مشاهده کرد، باید از برادرش دفاع کند(1).

ص: 142

ص: 144

جنازه ی آن ها را نزد علی علیه السلام آوردند، حضرت فرمود: «اللهم اشهد» خدایا تو شاهد باش. سپس جنگ آغاز شد. (1)

در جنگ صفین نیز ابتدا نیروهای معاویه بر شریعه دست یافته و مانع می شدند لشکریان علی علیه السلام، آب بردارند. ایشان «صعصعة بن صوحان» را نزد معاویه فرستاد تا پیام حضرت را به معاویه برساند و به او بگوید، لشکر شما سوار و پیاده ما را قصد کرده و به جنگ پرداختند. قبل از این که ما جنگ را شروع کنیم خود آن ها نبرد را برپا کردند... بستن آب هم به روی ما تجاوزی دیگر است که از شما سر زد. به اتباع خود پیام بده راه آب را برای مردم باز کنند و از ستیز خوداری نمایند تا ببینیم که چه باید کرد. اما معاویه سوارانی را برای یاری نزد «ابو الاعور» که از طرف وی، مأمور محافظت از شریعه بود، فرستاد. على علیه السلام وقتی بر آن تصمیم آگاه شد فرمود: برای آب با آن ها نبرد کنید. «اشعث بن قیس» گفت: من به نزد آن ها خواهم رفت. او و یارانش رفتند و چون نزدیک شدند، دشمنان شوریدند و يكباره تیرها را رها کردند، اتباع اشعث بن قیس هم، به مقابله پرداختندو تیراندازی نمودند... سپس طرفين دست به شمشیر بردند.(2)

خوارج نهروان نیز پس از این که «عبد الله بن وهب» را به عنوان امیر خویش برگزیدند، شروع به تبهکاری و فساد کردند. حضرت علی علیه السلام ابتدا فرمود، ایشان را وابگذارند؛ اما آن ها اموال مردم را گرفتند و خون افراد بی گناه را ریختند. «عبد الله بن خباب بن ارت» را کشته و شکم همسرش را دریدند و زنان و

ص: 147

کودکان را کشتند. حضرت على علیه السلام به آن ها فرمودند: کشتگان برادران ما را به ما دهید تا شما را رها کنیم. آنها نپذیرفتند و بر على علیه السلام شوریدند و حضرت على علیه السلام آماده کارزار با آن ها شد و مسلمانان را به پیکار با آنها فرا خواند.(1)

آن ها حتی فرستاده ی حضرت علی علیه السلام که برای تحقیق به نزد آن ها رفته بود، کشتند.(2)در خصوص حمله ی نیروهای حضرت علی علیه السلام، به خوارج نیز در منابع آمده است: نیروهایی که همراه «عبدالله بن وهب» ماندند؛ بر علی علیه السلام حمله کردند. على علیه السلام به اتباع خود دستور داده بود که از آغاز جنگ خودداری کنند تا آنها شروع نمایند. خوارج فریاد زدند: الرواح، الرواح الي الجنة شتاب شتاب سوی بهشت! آن گاه حمله کردند.(3)سوران على علیه السلام، دو دسته شدند؛ یک دسته در میمنه و یک دسته در میسره؛ تیراندازان هم آنان را تیرباران کردند. سواران از دو طرف آن ها را محاصره کردند. مردان نیز نیزه ها را به آن ها حواله کردند و شمشيرها را به کار بردند(4).

ص: 148

ابن اعثم کوفی می نویسد:

میمنه ی اهل بصره بر میسر ہی اهل کوفه، حمله کردند و ایشان را کمی عقب بردند. اهل

کوفه مقاومت کرده و ساعتی جنگیدند(1).

ابن اثیر نیز می نویسد:

روز اول، قبیله ی مضرّ بصره بر مضرّ کوفه حمله کردند و آن ها را عقب راندند. سپس

مضرّ کوفه تجدید قوا کرده و دوباره حمله نمودند.(2)

پس از این حمله، گروهی هفت نفره از یاران على علیه السلام به جنگ دشمن رفتند و همه آنان به شهادت رسیدند؛ از جمله ی این افراد می توان به «مخنف بن سلیم»،«زیدبن صوحان» و «صعقب بن سليم» اشاره کرد.

ابن اعثم می نویسد:

في الجمله، در یک موضع، هفت مرد معروف از یاران على علیه السلام کشته شدند.(3)

سپس یک حمله ی تن به تن، در منابع نقل شده است.

ابن اعثم در ادامه می نویسد:

سپس مردی از اصحاب جمل، به نام «عبدالد بن بشر»به میدان آمد و رجز خواند و گفت: کجاست ابوالحسن، آن که صاحب فتنه است؟! سپس با شمشیرش بر على علیه السلام حمله کرد. حضرت به او شمشیری زد که سر و گردنش جدا شد و به کناری افتاد.(4)

در این جنگ، نبردهای تن به تن کم و بیش ادامه یافت. یکی از اصحاب جمل به نام «عاصم بن الزّلف» مهار شتر «عايشة» را گرفته بود و رجز می خواند،

ص: 150

«منذر بن حفصه» شمشیری به او زد و او را کشت. سپس در میدان جولان می داد که توسط یکی از اصحاب جمل به «نام رکیع بن الموئل» به شهادت رسید. سپس «مالک اشتر» به میدان آمد و مبارز خواست؛ «عامربن شدّاد» به جنگ او آمد اما، عامر کشته شد. (1)

ابن اثیر به نقل از مالک اشتر در جنگ جمل می نویسد:

من در جنگ تن به تن «عبدالرحمان بن عتاب»، «اسودبن عوف» و «جندب بن زهیر» را کشتم»؛ در این جنگ هر کس مهار شتر عايشة را به دست می گرفت، توسط نیروهای

لشكر على علیه السلام، به قتل می رسید. تا آن که مهار شتر رها و آزاد گشت.(2)

منابع، حمله ی تن به تن مالک اشتر با «عبدالله زبیر» را نیز نقل کرده اند.(3)

به نظر می رسد روز اولِ جنگ، با حملات گروهی و تن به تن و محدود به پایان رسیده است. و حمله ی اصلی و همگانی در روز دوم جنگ، صورت گرفته است.

ابن اثیر می نویسد:

اهل کوفه، عایشه را قصد کردند، عایشه هم افراد خود را تشجیع می کرد، طرفین سخت به هم پرداختند؛ جنگ به شدت در گرفت(4).

ص: 151

ابن اعثم نیز می نویسد:

روز دوم جنگ، یاران على علیه السلام از دست راست و چپ و قلب و جناح، حمله ها کردند و مبارزه ها نمودند که هیچ وقت کسی مثل آن یاد ندارد. در آن روز از اصحاب جمل، بی نهایت کشته شدند. سرانجام، آثار ظفر بر لشكر على علیه السلام ظاهر شد .(1)

بنابر این در جنگ جمل نوع حملات متفاوت بوده است. حمالات ابتدایی بیشتر جزئی، تن به تن؛ گروهی و حملات پایانی، بیشتر همگانی و عمومی بوده است.

یک به لشکرگاه خویش باز گشتند.(1)از جنگ های تن به تن می توان به جنگ حضرت على علیه السلام با عمروعاص(2) و «بسرین ارطاة»، و مقابله با «حُريث» - غلام آزاد شدهی معاویه - اشاره کرد.(3)مبارزه ی «حجر بن عدی» با «حجر الشّر» و «حکم بن از هر» با «حجر الشّر» و «رفاعة بن طليق»(4)با وی نیز از مبارزات تن به تن می باشند که منابع به آن ها اشاره کرده اند.

از جنگ های گروهی می توان به حمله ی اشعث بن قیس و همراهیانش به عده ای از لشکر شام، همچنین حمله ى «مالک اشتر نخعی» با عده ای به لشکر شام(5)، و حملات گروهی «عبيد الله بن عمر» با «محمد بن ابوبکر»، «شرحبیل بن سمط» با «مالک اشتر» و «ذو الكلاع» با قبیله ی همدان(6) اشاره کرد. در روزهای آخر جنگ حضرت على علیه السلام فرمود: اراده دارم که بر این قوم حمله کنم می باید که همه ی قوم به اتفاق من روی به کار آوریم...سوار و پیاده ی لشکر امیر المؤمنین جمع شدند و بر لشکر شام حمله کردند(7).

ابن اعثم می نویسد:

پس لشکرها به هم بر آمدند و رسم مبارزه خواستن و دو نفر به میدان آمدن را کنار

ص: 153

گذاشتند و بر یک دیگر حمله می کردند و می زدند و می کشتند.(1)

بی تردید، حملهی همگانی از طرف حضرت علی علیه السلام برای یکسره کردن کار و پایان بخشیدن به جنگ بوده است.

دینوری می نویسد:

حضرت علی علیه السلام، دستور حمله همگانی را صادر کرد. و فرمان داد همگان از هر سوی یک باره حمله کنند و چنان کردند. على علیه السلام، خود بر گروهی حمله کرد که معاویه در آن گروه بود همراهان حضرت و لشکریان علی علیه السلام به یک باره تکبیر گفتند و حمله کردند و صف های مردم شام، از هم پاشید. شامی ها عقب نشینی کردند و پس از فرار دوباره، گرد آمدند و به جنگ پرداختند، هر دو سپاه پایداری کردند تا شب فرا رسید و گروه زیادی کشته شدند.(2)

حملات همگانی لشکر على علیه السلام به نیروهای شامی، آن ها را در آستانه ی شکست قرار داد. در همین زمان بود که معاویه و عمروعاص دست به توطئه ای تازه زدند و مسئله ی حکمیّت را به وجود آوردند.

خوارج نزدیک شدند. آنگاه بانگ زدند: «پیش به سوی بهشت» و حمله کردند. حمله ی خوارج سخت بود. لشكر على علیه السلام دو گروه شدند. تیراندازان به سوی خوارج تیر انداختند و سواران از پهلوی راست و چپ به آنها تافتند و پیادگان نیز با نیزه و شمشیر حمله بردند. به خدا چیزی نگذشت که به خاکشان ریختند....(1)

دینوری نیز می نویسد:

خوارج فریاد بر آوردند که حكم فقط از آن خداست هر چند مشرکان را ناخوش آید و همگان یک باره بر یاران على علیه السلام حمله کردند...یاران على علیه السلام نیز به آنها حمله کردند و خوارج یک جا کشته شدند.(2)

على علیه السلام از شگرد حمله به قلب سپاه دشمن، در هر سه جنگ دوران خلافت خود بهره برد.

در جنگ جمل،محور و قلب سپاه دشمن، «عایشه»بود.نیروهای بصری اطراف او را گرفته بودند و او با تحریک آن ها سعی داشت سپاه على علیه السلام را متزلزل کند. حضرت علی علیه السلام برای خاتمه دادن به جنگ و پراکنده کردن نیروهای بصری از اطراف عایشه، چارهی کار را در حمله به شتر عایشه دید.

حضرت در فرمانی چنین فرمود: شتر را پی کنید تا پراکنده شوند.(1)عموم مورخان نوشته اند پس از پی شدن شتر، نیروهای بصری شکست خوردند(2)و پا به فرار گذاشتند.

مردی از قبیله ی بنی تمیم بن مرّه،از«عبدالرّحمان بن صرة تنوخي»-که شتر عایشه را پی کرده بود - پرسید: چرا شتر عایشه را پی کردی؟ تنوخی گفت: این چه سخن است که می گویی!؟ اگر آن روز شتر عایشه را پی نمی کردم، از لشکر عایشه یک نفر هم زنده نمی ماند. آن جنگ به موجب پی کردن شتر به پایان رسید.(3)

در جنگ صفین نیز حضرت علی علیه السلام، پیروزی نهایی را در حمله به قلب سپاه دشمن؛ یعنی مقرّ فرماندهی معاویه میدید، به یاران خویش دستور داد به

ص: 156

قلب سپاه دشمن، حمله کنند. در نهج البلاغه آمده است حضرت فرمود:

به آن گروه فراوان اطراف خیمه ی پر زرق و برق و طناب های در هم افکنده (مقرّ فرماندهی معاویه) به سختی حمله کنید. به قلب آنها هجوم برید که شیطان در کنار آن پنهان شده، دستی برای حمله در پیش و پای برای فرار آماده دارد. مقاومت کنید تا ستون حق بر شما آشکار گردد(1).

ابن اعثم کوفی می نویسد: لشكر على علیه السلام بر قلب لشکر معاویه حمله کردند.

معاویه با طایفه ای از بزرگان قریش، در عقب ایستاده بود. در این حمله، اسب معاویه به سر در آمد و معاویه به روی زمین افتاد؛ اصحاب حضرت تلاش کردند او را دستگیر کنند اما لشکر شام، گرد او آمدند و او را محافظت کردند. معاویه از شدّت ترس مدهوش گشته و عقل از او زایل گشته بود. (2)نصر بن مزاحم نیز می نویسد: «مالک اشتر» و سپاهیانش به صفوف دشمن حمله بردند تا به قلب سپاه شام زدند. چون على علیه السلام دید پیروزی نهایی نزدیک است و احتمال دارد جنگ یکسره شود. عده ای را به کمک نیروهایش فرستاد.(3)

این عبارات حاکی از این است که این تاکتیک نظامی کاملاً مؤثر بوده است و سپاه شام را متزلزل کرده است.

ص: 157

در جنگ با خوارج نیز حضرت على علیه السلام به قلب لشکر آنان حمله کرد.

سواران سپاه نیز از چپ و راست آن ها را در بر گرفتند و گروه خوارج در اندک مدتی شکست خوردند(1).

رسیدند. (امروزه از این تاکتیک با عنوان عملیات «گاز انبری» یا «احاطه ای» یاد می کنند).

على علیه السلام با یاران خود و با فریادهای «الله اکبر»حمله را آغاز نمودند.گروه محاصره شده نیز از آن سو حمله کردند. حلقه ی محاصره شکسته شد و لشکریان سواره نظام با پیروزی و کمترین خسارات بازگشتند و شامیان با دادن 700 کشته مجبور به عقب نشینی شدند. (1)

حضرت علی علی دستور داد تمامی لشکر از هر سو یک باره حمله کنند. علی علیه السلام خود نیز با گروهی از سپاهیانش بر گروهی که معاویه در آن گروه بود، حمله کرد...(1)

تاکتیک حملات عمومی و همگانی، نیروهای معاویه را تضعیف کرده و افراد بسیاری از لشکر معاویه کشته شدند. معاویه که شکست خویش را حتمی می دید در نامه ای به على علیه السلام نوشت: اگر تو و من می دانستیم که جنگ به این جا می کشد، چنین ستمی بر خود روا نمی داشتیم... شایسته است که بر گذشته پشیمان شویم و آینده را اصلاح کنیم... به خدا قسم لشکریان، ناتوان و سست شده اند و مردان نابود!(2). این نامه اقراری است از معاویه به تضعیف نیروهای خویش پس از حملات همگانی لشکر على عليه السلام.

حملات همگانی و پی در پی لشکر على علیه السلام، سبب شد معاویه سرانجام، دست به دامن فرد مکّاری چون «عمروعاص» شود. عمروعاص نیز به معاویه گفت: آنان را دعوت کن که قرآن میان تو و ایشان حکم باشد که به خواسته ی خودخواهی رسید.(3)

می خورد.(1) خَدَعَهُ يعنی او را فریب داد و از جایی که متوجه نشود، امری ناپسند برای او اراده کرد(2). وقتی گفته می شود «رَجُلٌ خُدعَة» یعنی مردی که مردم را فریب می دهد(3). شکی نیست که خدعه به معنای فریب دادن دشمن، تنها در جنگ، مجاز است. خدعة در واقع راهی است برای شکست دادن دشمن و حیله ای است که با آن می توان بهترین ضربات را به دشمن وارد کرد.

اتخاذ سیاست های فریب دهنده، دشمن را شکست داده و آنها را وادار به تسلیم نمایند.

ایشان اختلاف بینداز تا دست از یاری و همکاری با یکدیگر بکشند) زیرا جنگ خدعه و فریب است(1).

2. در موردی دیگر در غزوه ی «سلسلة» (ذات سلاسل)، عمرو عاص از رسول خدا صلی الله علیه و آله در خواست کرد با خدعه به جنگ با دشمن برود و رسول خدا صلی الله علیه وآله موافقت کرد و او را فرستاد.(2)

3. رسول خدا صلی الله علیه وآله در برخی از جنگ ها دستور می داد برای فریب دشمن در بسیاری از نقاط آتش بیفروزید تا دشمن تصور کند سپاه اسلام از نظر نیروی نظامی، برتر است.

واقدی و دیگران نوشته اند در غزوة «حمراء الاسد» پیامبر صلی الله علیه وآله دستور داده بود تا روزها هیزم جمع کنند و چون شب فرا می رسید، دستور می داد که آتش بیفروزند و هر فردی آتشی روشن می کرد، به طوری که شب ها پانصد آتش افروخته می شد که از راه دور هم دیده می شد. یکی از مسلمانان می گوید: آوازه اردوی ما و آتش هایی که شب ها می افروختیم در همه جا شایع شده بود و این

ص: 166

خود از وسایلی بود که خداوند با آن دشمن ما را منکوب کرد و ترساند.(1)

4. پیامبر صلی الله علیه وآله به یاران خویش دستور می داد:

«غَيِّرُوا الشَّيبَ وَ لَا تَشَبَّهوا بِاليَهودِ»(2)خضاب کنید و مانند یهودیان نشوید.

شهید مطهری رحمة الله می نویسد:

به على علیه السلام عرض کردند در باره این حدیث که «غَيِّرُوا الشَّيبَ وَ لَا تَشَبَّهوا بِاليَهودِ».(علی علیه السلام خودش این حدیث را روایت می کرد ولی عمل نمی کرد، یعنی؛ خودش رنگ نمی بست و خضاب نمی کرد). على علیه السلام فرمود: این دستور، مخصوص زمان پیغمبر است؛ این تاکتیک جنگی بود که دشمن نگوید این ها، یک عده پیر و فرسوده هستند، یک حیله ی جنگی بود که رسول اکرم صلی الله علیه و آله به کار می برد ولی امروز «فَامرُوٌ وَ مَا اختَارَ»(3)

هر که بخواهد خضاب کند و هر که نخواست خضاب نکند.

ابن ابی الحدید می نویسد:

یهودیان خضاب نمی کردند پیامبر صلی الله علیه وآله صحابه را امر کرد به خضاب تا در دید دشمن جوان به نظر برسند و مشرکان در جنگ از آنها بترسند چرا که پیر بودن نشان ضعف می باشد (4)

1می دانست. آن حضرت در حدیثی می فرماید:

در نبرد بر نیرنگ و حیله ات بیشتر از نیرو و توانت اعتماد کن! (1)

در حدیث دیگری حضرت فرمود: «الحَربُ خُدعَة؛ جنگ خدعه است. سپس فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه وآله خبر رسید که «بنی قریظه» به ابوسفیان گفته اند: ما شما را در جنگ با محمد صلی الله علیه وآله یاری می کنیم. پیامبر در جمع مسلمانان برخاست و فرمود: بنی قریظه فردی را نزد ما فرستاده اند و گفته اند: در جنگ ما و ابوسفیان، به یاری ما خواهند آمد. این خبر به ابوسفیان رسید. ابوسفیان گفت: یهودیان نیرنگ زدند....(2)

در روایتی دیگر از سوید بن غفله از علی علیه السلام روایت شده آن حضرت فرمود: وقتی از رسول خدا صلی الله علیه وآله برای شما حدیثی می خوانم، به خدا قسم اگر از آسمان به زیر افتم نزد من محبوب تر است از این که بر او دروغ ببندم....جنگ خدعه است.(3)

حضرت علی علیه السلام در غیر جنگ، به هیچ عنوان حاضر نیست خدعه و

ص: 168

فریبی به کار بندد. پس از این که امر حکومت به علی علیه السلام رسید، حضرت على علیه السلام معاویه را از حکومت شام عزل کرد. معاویه هم از بیعت با آن حضرت خوداری کرد. مسعودی در مروّج الذهب می نویسد: مغیره گفت: هر کس را می خواهی برکنار کن و معاویه را رها کن! حضرت فرمود: نه، به خدا قسم! حاضر نیستم معاویه را حتی برای دو روز، باقی بگذارم. حضرت على علیه السلام می فرماید: سپس مغیره در روز پنجم بیعت مجدداً آمد و گفت: من آن روز سخنی گفتم و شما نپذیرفتید من وقتی فکر کردم دیدم شما درست می گفتید، درست نیست که در این کار خدعه ای به کار ببری و در این کار فریب کاری نباید باشد. ابن عباس می گوید: من گفتم: من پیشنهاد می کنم معاویه را ابقا کنی! و علی علیه السلام مخالفت کرد. سپس گفتم: «أماسمعتَ رسول الله يقول: الحرب خدعة!...» آیا نشنیده ای که رسول خدا فرمود جنگ خدعه است؟ على علیه السلام باز هم نپذیرفت. و فرمود: ای ابن عباس! من از خرده کاری های تو و خرده کاری های معاویه، به دورم»(1).

این روایت تاریخی به خوبی نشان می دهد که علی علیه السلام ابقاء موقتی معاویه به حکومت شام، به منظور عزل راحت تر او، نیرنگ می دانست و علی رغم پیشنهاد ابن عباس که تصور می کرد این کار خدعهای مجاز است، آن را نپذیرفت.

حضرت علی علیه السلام در شورای شش نفره ی عُمر؛ وقتی عبدالرحمن بن عوف

ص: 169

به آن حضرت پیشنهاد کرد، حاضرم با شما بیعت کنم با این شرط که به سیره ی شیخین (علاوه بر قرآن و سنت پیامبر) عمل کنی، نپذیرفت و حاضر نشد (هر چند با دروغ مصلحتی )خود را پایبند به سیره ی شیخین نشان دهد.(1)در واقع او نخواست با خدعه و دروغ و فریب به حکومت دست پیدا کند.

در جنگ صفّین «بسر بن ارطاة» به میدان آمد و ساعتی جولان داد و هیچ سخن نمی گفت.از ترس این که مبادا حضرت علی علیه السلام او را بشناسد. علی علیه السلام مخفیانه جلو آمد و بر او حمله کرد. و نیزه ای حواله ی او ساخت. بسر، از اسب جدا شد و بر قفا روی زمین افتاد. سپس با خواری میدان جنگ را ترک کرد.(1)

همین نویسنده آورده است:

مردی از لشکر شام، چهار نفر از یاران على علیه السلامایم را به شهادت رساند. مبارزین لشکر على علیه السلام پس از کشته شدن نفر چهارم، از مبارزه با او خودداری کردند.حضرت على علیه السلام تغییر لباس داد و به میدان رفت. شامی ندانست که حریف کیست به آن حضرت حمله کرد. حضرت علی علیه السلام با شمشیر او را به دو نیم کرد...(2)

(على)سخن مجملی گفت که تمام پیامبران آن را می گویند و دشمن نیز به آن راضی شد بدون آن که امام اقرار به گناهی کرده باشد.(1)

پاسخ:

نویسنده ی این شبهه، تنها به بخشی از روایت اشاره کرده و پایان آن را ذکر نکرده است؛ در حالی که پایان روایت، کاملاً نشان می دهد که على علیه السلام به هیچ عنوان نمی خواسته خوارج را فریب دهد.

در بحار الانوار و برخی دیگر از منابع آمده است: ... خوارج به على علیه السلام گفتند: ما مرتکب گناه شدیم و توبه کردیم تو هم توبه کن! على علیه السلام فرمود: «انّا أستَغفِر اللهَ مِن كلِّ ذَنبِ» من از هر گناهی به درگاه خدا توبه می کنم. خوارج که 6 هزار نفر بودند (به کوفه) برگشتند. وقتی در کوفه بودند، شایعه کردند که على علیه السلام از تحکیم برگشته و آن را گمراهی دانسته است... اشعث، نزد على علیه السلام آمد و گفت: یا امیر المومنین مردم گمان می کنند که شما حکمیت را گمراهی شمرده اید و اقامه بر آن را کفر پنداشته اید!؟ على علیه السلام (برای از بین بردن این انحراف )در میان مردم برخاست و فرمود: مَن زَعَمَ أنِّي رَجَعتُ عَن الحُكومَةِ فَقَد كَذبَ وَمَن رَآهَا ضَلَالًا فَقَد ضَلَّ؛(2)هر کس گمان کرده که من از حکمیت برگشته ام، دروغ گو است و هر کس گمان کرده که حکمیّت گمراهی

ص: 172

بوده است، خودش گمراه است.(1) با شنیدن این سخن خوارج از مسجد خارج شدند.

به نظر می رسد برداشت فریب، دروغ و خدعه از سخن حضرت، برداشتی نادرست باشد. آیا اگر خوارج، از استغفار حضرت، برداشت نادرستی داشته اند، مقصر، حضرت است یا کج فهمی خوارج!؟ علاوه بر این؛ وقتی حضرت متوجه شد که از استغفار ایشان، برداشت نادرستی شده و مطالب نادرست دیگری به آن اضافه شده، فوراً به ایراد سخن پرداخت و فرمود: هر کس گمان کرده که من از حکمیت برگشته ام، درغگو است و هر کس گمان کرده که حکمیت گمراهی بوده است، خودش گمراه است.

لذا سخن استغفار گونه ی حضرت، از مصادیق «الحرب خدعة» نمی باشد چرا که الحرب خدعة، مربوط به میدان جنگ است نه مربوط به چنین مواردی که جنگی در کار نیست بلکه گفت و گویی بین علی علیه السلام و خوارج است . هم چنین، وقتی علی علیه السلام متوجه شد از سخن ایشان برداشت نادرستی شده است، برای روشن شدن موضوع، به ایراد سخن پرداخت. و حقیقت را برای همگان روشن کرد. اگر حضرت، قصد فریب دادن خوارج را داشت چنین به روشن گری نمی پرداخت.

ص: 173

رسول خدا صلی الله علیه وآله به على علیه السلام اعتراضی در این خصوص نکرده است، خود نشان دهنده ی درستی این کار است.

نکته ی دیگری که در روایت است این است که على علیه السلام به عمرو گفت: ای عمرو! تو که از شجاعان عرب هستی، چرا از دیگران برای مبارزه با من کمک گرفته ای؟! عمرو به پشت سرش نگاه کرد، على علیه السلام به سرعت بر ساق پاهای او زد... (1)

در برخی از روایات تاریخی آمده است:علاوه بر عمرو بن عبدود، چند نفر دیگر هم به همراه عمرو، با اسبان خویش به این سوی خندق پریدند. در ابتدای همین روایت، به عبور «هبيرة بن وهب» و «ضراربن خطاب» به همراه عمرو بن عبدود اشاره شده است(2) در برخی از نوشته ها به افراد دیگری نیز اشاره شده که به این سوی خندق آمدند از جمله؛ عكرمة بن ابي جهل و مرداس فهری،(3) بنابراین على علیه السلام، حتی برای فریب دشمن در این جا به دروغ متوسل نشده است، بلکه برای فریب او سخنی راست گفته است.

علاوه بر این اگر به فرض این که بگوییم علی علیه السلام دروغی برای فریب دشمن گفته باشد، مرتکب گناه نیرنگ نشده است، چرا که ثابت شد، خدعه در

ص: 175

جنگ جایز است.

«خود» و «زره» ندارد، به دنبال گذارید، و دندان ها را بر هم فشار دهید، زیرا که آن، شمشيرها را از سرها بیشتر دور می کند، و در اطراف نیزه ها پیچ و خم داشته باشید زیرا زدن نیزه (یا رد کردن آن )به این گونه، مؤثّرتر است، و چشم ها را پائین اندازید؛ زیرا سبب نیروی قلب می شود و دل ها را آرام کند و ساکت باشید؛ زیرا که آن سستی را بهتر دور می کند و به متانت و وقار نزدیک تر است، و پرچم خود را (هنگام جنگ) از جا حرکت ندهید( و به این سو و آن سو نبرید) و دور آن را خالی نگذارید، و جز در دست دلاوران (به دست دیگری )نسپارید(1).

را در گرو روحیه ی عالی نظامیان می دانند.

حضرت على علیه السلام همانند پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله(1)توجه خاصی به تقویت روحی نیروهای خودی و در بعضی مواقع، تضعیف روحی دشمن داشت. آن حضرت، در موارد زیادی با روحیه بخشی به یاران خویش موجبات پیروزی آن ها را بر دشمنان خویش فراهم می آورد. نسبت به دشمنان نیز، حضرت علی علیه السلام سعی در برپایی جنگ روانی علیه آن ها را نداشت. حضرت با بیان حقیقت، سعی داشت در روحیه ی دشمن به نحوی تأثیر بگذارد که دشمن خود را ضعیف بپندارد.

از جمله شیوه های روانی که آن حضرت در جنگ های خویش به آنها توجه داشته است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

همانا رسول خداصلی الله علیه وآله به ما دستور فرمود که قبل از آغاز جنگ شعارهایی را بسازیم و سفارش فرمود که در شعارها نامی از خدا باشد(1).

شعاری که استفاده از آن در جنگ های زمان حضرت على علیه السلام معمول بود، شعار «الله اکبر» بود. در شبی که به «ليلة الهریر» مشهور شد، هرگاه امیر المؤمنین به دست خویش مردی از اهل شام را می کشت، تکبیر می گفت.(2)

شیخ مفید به نقل از «محمدبن حنیفه» می نویسد:

در جنگ جمل، همین که امیر المؤمنین دید اصحاب جمل به سوى ما حمله ور شده اند، به من فرمان داد پر چم را به پیش ببرم. من پرچم را به پیش بردم. دشمن شروع به حمله کرد. من در جای خود ایستادم ناگاه دیدم امیر المؤمنين بادست خود به شانه ام زد و رایت را از دست من گرفت و بانگ برداشت: «یا منصور أمِت» ای یاری شده بمیران!. به خدا سوگند همین که این شعار، شنیده شد، دیدم که آنان سست شدند و لرزه بر اندام هایشان افتاد.(3)

این شعار، (یا منصور امت)؛ از شعارهایی بود که پیامبر صلی الله علیه وآله در جنگ های خویش از آن استفاده می کرد(4). سر دادن شعار به صورت هماهنگ و با صلابت بیشتر، روحیه ی افراد را بالا می برد. علاوه بر این، در تضعیف روحیه ی

ص: 179

نیروهای دشمن نیز تأثیر گذار است. در بحث تاکتیک های نظامی اشاره شد که در جنگ صفین، زمانی که عده ای از نیروهای سپاه على علیه السلام به محاصره ی دشمن در آمده بودند، حضرت علی علیه السلام به یاران خویش دستور داد با سر دادن شعار «الله اکبر» و حمله از دو سوی دشمن، محاصره را بشکنند و موفق هم شدند(1). در همین جنگ پس از همگانی شدن جنگ علی علیه السلام و لشکریانش، چنان تکبیر گفتند که به نقل دینوری، زمین به لرزه درآمد و صف های مردم شام از هم پاشید.(2)

عاريه بده پای خود را چون میخ در زمین بکوب، چشم بینداز تا انتهای لشكر را ببینی(1).

در جنگ صفین، هنگامی که لشکر معاویه راه ورود به آب فرات را به تصرف خویش در آوردند و مانع استفاده لشكريان على علیه السلام از آب شدند، حضرت علی علیه السلام در سخنانی مهیج و تشجیع کننده، خطاب به لشکریان خود فرمود:

شامیان با بستن آب، شما را به پیکار دعوت کرده اند؛ اکنون بر سر دو راهی قرار دارید. پس شما ای لشکریان خدا! یا بر ذلت و خواری، اقرار کرده، شجاعت و شرافت خویش را از دست بدهید و اظهار عجز و ناتوانی کنید؛ یا آن که شمشیرهایتان را از خون هایشان سیراب سازید تا آن که سیراب شوید؛ پس بدانید که مرگ، در زندگی توأم با شکست شماست و زندگی جاویدان، در مرگ پیروزمندانه ی شما.(2)

این سخنان روحیه بخش، یاران على علیه السلام را تقویت کرد و آن ها موفق شدند نیروهای شامی را شکست داده و آب را به تصرف خویش در آورند. در همین جنگ، وقتی علی علیه السلام قوم «غسان» را دید که صف های خود را حفظ کرده و عقب نرفته اند، یاران خویش را برضد آن ها تشجيع کرد و فرمود:

ص: 181

به خدا اینان جز به وسیله ی ضربت های «جان شکار» که سر بشکافد و استخوان را به صدا در آورد و دست و بازو بریزد؛ پیشانی هایشان را با عمود آهنین درو کند؛ سرشان را به سینه بیندازد، از جا نخواهند رفت. مردمان صبور و پاداش جو کجایند!(1).

این روحیه بخشی سبب شد، سپاهیان امیر المومنین به غسانیان و همراهانشان حمله بردند و افرادی بسیاری از آنها را کشتند.(2)

حضرت علی علیه السلام در برخی از موارد برای روحیه بخشی و تشجیع یاران خویش، آن ها را تشویق می کرد. «مالک بن اعین» می گوید: امير المؤمنین، که درود خدا بر او باد، مردم را در صفین تشویق کرد و فرمود: خدا شما را بر داد و سندی راهنمایی کرد که از عذاب دردناک رهایی بخشید و پاداش خود را آمرزش گناه و جایگاه های پاک در بهشت برین قرار داد و خداوند فرمود: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ»(3). در حقیقت خدا کسانی که در راه او صف در صف چنان که گویی بنایی ریخته شده از سرب هستند و جهاد می کنند را دوست می دارد(4).

ص: 182

این تشویق ها سبب می شد که اشخاص، آمادگی خود را برای مشکل ترین اقدامات اعلام کنند. در جنگ صفین وقتی حضرت علی علیه السلام خستگی را در وجود مبارزان قبیله ی ربیعه احساس کرد، با جملاتی مشوّقانه، روحیه ی جنگی آن ها را بالا برد. در منابع آمده است: علی علیه السلام وقتی به قبیله ی ربیعه رسید، با صدای رسا فریاد زد: این پرچم ها و علم ها به کدام قبیله تعلق دارد؟ گفتند: پرچم های ربیعه است. على علیه السلام فرمود: پس این پرچم ها از آن کسانی است که خداوند به آن ها صبر و شجاعت و صیانت بخشید و ایشان را ثابت قدم گردانید. آن گاه به «حضين بن منذر» - یکی از افراد قبيله ربیعه - فرمود: ای رادمرد! آیا نمی خواهی پرچم خود را یک قدم پیش ببری؟! گفت: آری به خدا قسم، ده قدم پیش می برم. او به اندازه ای پیش رفت که على علیه السلام فرمود: بس است(1).

پس از شهادت «عمّاریاسر»، حضرت علی علیه السلام خطاب به قبیله ی ربیعه و همدان فرمود: شما زره و نیزهی من هستند... پس چند نفر داوطلب خواست تا انتقام عمار را از دشمن بگیرند. دوازده هزار نفر رزمنده ی شجاع، دعوت حضرت را اجابت کردند. على علیه السلام به همراه این افراد به دشمن حمله کرد. هیچ صفی از اهل شام نماند مگر این که متزلزل و پراکنده شد.(2)

ص: 183

در حدیث دیگری می فرماید: گذشت، زکات پیروزی است.(1)

«احنف بن قیس» به على علیه السلام گفت: ای علی! مردم ما در بصره گمان می کنند که اگر فردا بر آنان پیروز شوی، مردانشان را می کشی و زنانشان را به اسارت می گیری؟! حضرت فرمود: از مانند من، واهمه ی چنین کارهایی نباشد، و آیا این کار جز از بی دین سر می زند؟ آیا سخن خداوند را نشنیده ای که «لَستَ عَليهِم بِمِصَيطر الَّا مَن تَولَّي و کفَر»(2)، تو بر آنان سلطه ای ندارد مگر کسی که روی بگرداند و کفر ورزد.(3)

حضرت علی علیه السلام، پس از جنگ، وقتی نیروهای دشمن را خطری برای مردم و حکومت خویش نمی دید و به این نکته می رسید که دشمن متوجه اشتباهات خویش شده است، اعلان عفو عمومی می داد. دشمنان خویش حتى سرسخت ترین آن ها را می بخشید و به آنها امان می داد؛ همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه وآله در فتح مکه، ابوسفیان و معاویه را که از سرسخت ترین دشمنان حضرت بودند امان داد و بخشید(4).

پس از جنگ جمل که نیروهای بصری، شکست خورده و پراکنده شدند،

ص: 186

حضرت علی علیه السلام آن ها را بخشید و به همه امان داد(1).

یعقوبی می نویسد:

منادي على علیه السلام ندا داد: زخم داری را نکشید، فراری را دنبال نکنید و بر پشت کننده، خنجر نزنید. هر کس سلاح بیندازد در امان است و هر کس در خانه اش را ببندد در امان است. سپس سیاه و سرخ (همه را )امان داد.(2)

آن حضرت در همان جنگ، «عایشه» را که از مسبِّبان اصلی جنگ بود، عفو کرد و از او خواست که به خانه اش در مدینه باز گردد. «عایشه» در خانه ی «عبدالله بن خلف خزاعی» بود که علی علیه السلام نزد وی آمد و فرمود:

يا حميراء! الم تنهى عن المسير؟! ای حمیرا! (از القاب عایشه) مگر از راه سپردن نهی نشده بودی؟! (3)عایشه گفت: ای پسر ابی طالب. اکنون که دست یافته ای ببخش! حضرت فرمود: به مدینه باز گرد به همان خانه ای پیامبر به تو دستور فرموده است که در آن آرام گیری.

سپس حضرت هفتاد زن از قبیلهی «عبد القيس» را در لباس مردانه همراهش فرستاد تا او را به مدینه رساندند (4).

کرامت و بزرگواری حضرت علی علیه السلام در حق عایشه، سبب شد وی بارها

ص: 187

به پشیمانی خویش از همراهی با طلحه و زبیر و به وجود آوردن حوادث جنگ جمل اعتراف کند.

مسعودی می نویسد:

چون عایشه به مدینه رسید به او گفتند: سفر چگونه بود؟ گفت: به خدا خوب بود، علی بن ابی طالب کرم فراوان کرد. ولی مردانی را با من فرستاد که آن ها را نمی شناختم و چون زنان همراه وی حقیقت حال خویش را گفتند، سجده کرد و گفت: به خدا ای پسر ابوطالب، پیوسته کرم تو فزون می شود؛ آرزو دارم نرفته بودم گر چه چنین و چنان می شد.(1)

عایشه هرگاه از جنگ جمل یاد می کرد به حدی می گریست که مقنعه او از آب چشمش تر می گشت و بیهوش می شد و گاه گاهی می گفت: کاش پیش از آن که به بصره می رفتم، بیست سال قبل از آن مرده بودم تا مرتکب چنین عملی نمی شدم.(2)

در منابع آمده است:

وقتی عایشه آیه ی «وَ قَرنَ فِي بُيوتِكنَّ»(3)در خانه هایتان بنیشینید»،را تلاوت می کرد، چندان می گریست که روسری اش خیس می شد (4).

حضرت علی علیمه السلام، علاوه بر بخشش عایشه -که خود یکی از سران

ص: 188

اصحاب جمل بود-«عبد الله بن زبیر» را نیز بخشید. عبدالله نیز از سرکردگان اصحاب جمل بود و نقش مهمی در شکل گیری و برپایی این جنگ ایفا کرده بود.

ابن اعثم کوفی می نویسد:

پس از جنگ جمل، عایشه به برادرش «محمد بن ابی بکر» گفت: عبدالله بن زبیر را پیدا کن! (1)محمد گفت: این همه رنج و مشقت به واسطه ی او به تو رسیده است؟! عایشه مجدداً از محمد در خواست کرد که خواهر زاده اش عبدالله را پیدا کرده و نزد او بیاورد. محمد بن ابو بکر عبدالله را نزد عایشه آورد...سپس عایشه به محمد گفت: برو و برای او از على علیه السلام امان بگیر. محمد به خدمت امیر المؤمنین علی علیه السلام رسید و برای عبدالله بن زبیر امان خواست. حضرت فرمود: من همه عالم را امان داده ام چه جای عبدالله بن زبیر

است.(2)

پس از جنگ جمل، «صفّیه» - مادر طلحه - به حضرت علی علیه السلام توهین کرد؛ در حالی که خانه اش همانند مخفی گاهی مملو از مجروحانی بود که با حضرت جنگیده بودند. حضرت پاسخی به توهین آن زن نداد فقط به او فهماند که می داند مجروحان جنگ در خانه او هستند تا دست از دشنام و گستاخی بردارد.(3) صفّیه، به حضرت علی علیه السلام گفت: خدا فرزندان تو را يتيم کند که فرزندانم را یتیم کردی! حضرت اعتنایی نکرد. او چند بار سخن و

ص: 189

اهانت خویش را تکرار کرد. یکی از همراهان حضرت که خشمگین شده بود به على علیه السلام عرض کرد چرا پاسخش را نمی دهید؟ حضرت فرمود: مگر خداوند به ما امر نکرده است که به زنها تعرض نکنیم، اگر چه کافر باشند؛ پس چگونه می شود به زنهای مسلمان تعرض کرد؟ (1)

شیخ مفید رحمة الله، در خصوص بخشش عمومی علی علیه السلام در جنگ جمل می نویسد:

علی علیه السلام، پس از پیروزی بر بصریان، برای آن ها سخنرانی کرد و فرمود: به راستی خداوند دارای رحمت گسترده و غفران همیشگی و گذشت بسیار و کیفر دردناک است. ای بصریان! شما بیعت مرا شکستید و دشمنم را بر علیه من یاری دادید، نسبت به من چه گمانی دارید؟! مردی به پا خواست و گفت: ما به تو گمان نیک داریم و می بینیم که تو پیروز شدی و قدرت یافتی. اگر کیفر دهی ما مرتکب جرم شده ایم و اگر گذشت کنی، نزد خداوند دوست داشتنی تر است. فرمود: از شما گذشتم پس، از فتنه دوری کنید.(2)

حضرت علی علیه السلام علاوه بر امان دادن به مردم بصره و بخشش آن ها، سفارش آن ها را به حاکم خویش در بصره - عبد الله بن عباس - نیز نمود. چون امیر المؤمنین خواست از بصره برود، «عبد الله بن عباس» را به حکومت آن شهر گماشت و او را سفارش کرد و اندرز داد. در سفارشات آن حضرت در خصوص مردم شهر بصره آمده است:

ص: 190

ای ابن عباس! بر تو باد بیم از خداوند و رعایت عدل نسبت به مردمی که بر آنان ولایت داری! بر مردم چهره ی گشاده داشته باش و مجلس خویش را بر آنان گشاده دار و بردبار باش و از خشم بپرهیز... (1)

عقیده ی شما در مورد اسیر گرفتن زن و فرزندان اینان چیست؟ فرمود: هیچ راهی بر آن نیست. ما فقط با کسانی که با ما جنگ کرده اند، جنگ کردیم. کسی دیگر از یارانش گفت: باید از زنان و فرزندان ایشان و اموال آن ها هم میان ما تقسیم کنی و گرنه به چه دلیل ریختن خون ایشان حلال باشد.؟(1) حضرت فرمود: بر این زنان و فرزندان هیچ راهی نیست، چرا که آنان مسلمانند و در سرزمین مسلمانانند. ما فقط کسانی را که با ما جنگ کرده اند و کسانی که بر ما ستم کرده اند کشته ایم(2). حضرت علی علیه السلام اموال مردم را در بصره به آنها باز می گرداند. شخصی به آن حضرت عرض کرد: یا امیر المومنین! غنایم و اسيران را بین ما قسمت کن! وقتی سخت گیری در این خصوص بر علی علیه السلام زیاد شد، حضرت فرمود: «ایُّكم ياخُذُ ام المؤمنين في سهمه؟» چه کسی عایشه را به عنوان سهم غنیمتش می گیرد؟! پس ساکت شدند و پذیرفتند.(3)

دینوری می نویسد:

یاران على علیه السلام در اردوگاه آنان (اهل جمل) بر سیم و زر و کالاهای دیگر می گذشتند و بر نمی داشتند و فقط سلاح و مرکبی را که در جنگ به کار برده بودند، تصرف می کردند. یکی از یاران على علیه السلام به او گفت: ای امیر المومنین چگونه کشتن ایشان

ص: 192

برای ما رو است ولی اموال و اسیر گرفتن آنان بر ما ناروا و حرام است؟! حضرت فرمود یکتا پرستان را نمی توان به اسارت گرفت، و اموال ایشان را نمی توان به غنیمت برد. فقط آن چه در جنگ به کار برده اند می توان تصرف کرد، آن چه را که نمی دانید رها کنید و به آن چه فرمان داده می شوید عمل کنید (1).

شکی نیست که اصحاب جمل و صفین و نهروان، مصداق بارز «اهل بغی»شمرده می شوند. دستور قرآن کریم در خصوص اهل بغی، قتال با ایشان است .

« فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّىٰ تَفِيءَ إِلَىٰ أَمْرِ اللَّهِ ۚ »(2)بنابراین قتال با آن ها دستور قرآنی است که حضرت به آن دستور، عمل کرده است. اما این که علی علیه السلام معتقد است، تصرّف اموال ایشان (به جز اموالی که در جنگ از آنها استفاده شده) حرام است؛ نشان می دهد که آن حضرت به شدت پایبند به اصول و اعتقادات اسلامی است و هرگز حاضر نیست ذرّه ای ستم نسبت به دیگران، هرچند دشمن باشند، روا دارد.

شبهه کشتن اسرا در جنگ صفین

در خصوص اهل جمل، اختلافی وجود ندارد که اسرای ایشان، آزاد می شدند و مجروحان و فراریان آن ها کشته نمی شدند. امّا در مورد اهل صفین اختلاف وجود دارد، در برخی از منابع تاریخی به آزادسازی آن ها اشاره شده اما در مقابل، روایاتی در کتب حدیثی وجود دارد که اشاره به کشته شدن آنان

ص: 193

دارد. ما در این قسمت، روایات تاریخی که اشاره دارد اسیران جنگ صفین آزاد می شدند، را ذکر می کنیم و ذیل عنوان «برخورد با فراریان»، روایاتی که کشته شدن اسیران و فراریان و مجروحان جنگ را بیان می کند، را ذکر می کنیم.

«یزیدبن بلال» می گوید:

به همراه على علیه السلام در صفین حضور داشتم وقتی اسیری را نزد او می آوردند، می فرمود تو را به زجر نمی کشم. به درستی از خداوند جهانیان می ترسم. سپس سلاح وی را

می گرفت و او را سوگند می داد که دیگر پیکار نکند و او را آزاد می ساخت(1).

در برخی از منابع آمده است:

على علیه السلام در جنگ صفین اسیرانی را گرفتار کرد ولی همگی آنها را آزاد فرمود، و نزد معاویه بازگشتند. عمرو عاص پیش از این، درباره ی اسیرانی که به اسارت معاویه در آمده بودند گفته بود: ایشان را بکش. ولی وقتی معلوم شد که علی علیه السلام با اسیران ایشان چه رفتاری نمود، معاویه به عمرو عاص گفت: اگر در باره ی این اسیران گوش به تو دهم، به کار زشت و ناشایستی دست زده ام. آیا نمی بینی که او اسیران ما را آزاد کرده است؟ از این رو معاویه نیز دستور آزادی تمام کسانی را که از سپاه علی علیه السلام به اسارت گرفته بود، صادر کرد(2).

ص: 194

ابن اثیر می نویسد:

حضرت علی علیه السلام در جنگ صفین دست به ابتکاراتی زد که دوست و دشمن را شیفته ی خود ساخت. یکی از آن ها، آزاد کردن اسیران شامی بود که معاویه نیز ناچار شد،

اسرای کوفی را باز گرداند.(1)

نصر بن مزاحم در خصوص رفتار على علیه السلام با اسرای شامی در جنگ صفین می نویسد:

علی علیه السلام چون از سپاه، شام اسیری می گرفت او را آزاد می کرد مگر این که آن اسیر یکی از یاران وی را کشته بود که در این صورت وی را به قصاص می کشت. اما اسیری را که آزاد کرده بود و او دیگر بار به معاویه پیوسته بود و مجدداً به میدان آمده بود و

گرفتار شده بود آزاد نمی کرد و می کشت.(2)

با توجه به مطلب اخیر به نظر می رسد اختلافی که در مورد اسرای جنگ صفین وجود دارد، این گونه قابل حل باشد که اگر اسیر، اولین مرتبه است که اسیر می شود و کسی را هم نکشته است، آزاد می شد و از او تعهدی مبنی بر عدم شرکت مجددش در جنگ گرفته می شد، ولی اگر دفعه دومی بود که اسیر می شد و یا کسی را به قتل رسانده بود، به قتل می رسید.

خویش را سفارش می کرد که هرگز مجروحی را به قتل نرسانند.(1)در این رابطه در بخش «توصیه های حضرت، قبل از جنگ» مطالبی ذکر شد.

حضرت علی علیه السلام سفارش می کرد در حد امکان به یاری مجروحان بشتابند.

امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:

بر «مروان بن حکم»وارد شدم، گفت: کسی را بزرگوارتر از پدرت (علی) به هنگام پیروزی ندیدم. در جنگ جمل بر ما مسلط گشت و منادی اش نداد داد، فراری را نکشید و بر زخمی یورش مبرید.(2)

حضرت على علیه السلام فرمود: هرگاه دیدید از برادران شما کسی در جنگ، زخمی شده یا وامانده و یا مورد طمع دشمن واقع شده، با جان و دل به او نیرو و روحیه بدهید و به یاریش بشتابید.(3)حضرت على علیه السلام در جهت توجه به مجروحان و امداد رسانی به آن ها می فرماید: ... از همراه داشتن دارو شرم نکنید برای احتیاط از شر دشمن دارو و دوا به همراه داشته باشید. (4)

در مورد مجروحین خوارج، که چهل نفر بودند امام دستور دادند آن ها را به کوفه ببرند و معالجه و مداوا نمایند.(5)

ص: 196

ابن اعثم کوفی می نویسد:

بعد از آن که شتر عایشه پی شد و سپاه بصره شکست خوردند و پا به فرار گذاشتند،

على علیه السلام اصحاب خود را بانگ زد و فرمود: «فراریان را دنبال نکنید».!(1) در جنگ جمل، پس از شکست نیروهای بصری، حضرت علی علیه السلام در هشداری که به مردم بصره داده است، به نحوه ی برخورد خویش با فراریان اشاره کرده است؛ آن حضرت می فرماید: جرم شما را عفو کردم (2)و شمشیر از فراریان برداشتم و استقبال کنندگان را پذیرفتم.(3)

برخی از علما، معتقدند بین مجروحین و فراریان و اسیران جنگ جمل و صفین باید تفاوت گذاشت. در جنگ جمل، دستور على علیه السلام این بود که مجروحین به قتل نرسند، فراریان کشته نشوند و اسیران هم به قتل برسند. اما در صفین این گونه نبود؛ شیخ حرّعاملی در کتاب «وسائل الشيعه» در بابی با عنوان «أنّ من كان له فئة مِن اهل البغي، وجب أن يتبع مدبرهم و يجهز علي جريحهم و يقتل اسیر هم و من لم يكن له فئة لم يفعل ذلك بهم»؛(4) چهار حدیث در این مورد نقل می کند که به برخی از آنها اشاره می شود:

الف): «حفص بن غیاث» نقل می کند که از امام صادق علیه السلام، در مورد دو گروه از

ص: 198

مؤمنین سؤال کردم که یکی از آنها «باغيه» است و دیگری «عادله»...حضرت فرمود: برای اهل عدل جایز نیست که فراری را تعقیب کنند و یا اسیری را بکشند و مجروحی را به قتل برسانند (سپس حضرت ادامه داد) و البته این در صورتی است که از اهل بغی احدی باقی نمانده باشد، و گروهی وجود نداشته باشد که این ها به آن گروه بپیوندند. اما اگر گروهی باشد که اهل بغی به آن گروه می پیوندند، در این صورت اسیرشان هم کشته می شود و فراری ایشان تعقیب می شود و مجروح ایشان به قتل می رسد».(1)

ب): «حسن بن علی بن شعبه» در تحف العقول از ابی الحسن الثالث علیه السلام نقل می - کند که آن حضرت در جواب مسائل «یحیی بن اکثم» فرمود: امّا این که گفتی على علیه السلام اهل صفین (چه کسانی که به جنگ می آمدند و چه کسانی که فرار می کردند) را به قتل می رساند و مجروحان آنها را می کشد؛ اما روز جمل، فراری را تعقیب نمی کرد و مجروحی را نمی کشت و هر کس سلاحش را می انداخت، در امان بود و هر کس به خانه اش وارد می شد در امان بود، به این علّت بود که اهل جمل، امام آن ها کشته شده بود و گروهی نداشتند که به او بپیوندند و مردم به خانه های خودشان بر می گشتند در حالی که محارب و مخالف نبودند... اما اهل صفین به گروه آماده و رهبری می پیوستند که برای آن ها سلاح، نیزه، شمشیر و زره آماده می کرد و مجروحان آن ها را مداوا می کرد و با تجهیز آنها مجدّداً آن ها را به میدان جنگ می فرستاد بنابر این به این علّت،

ص: 199

حکم این دو گروه، مساوی نبود.(1)

ج): از عبدالله بن شریک از پدرش نقل شده است که وقتی مردم در جنگ جمل شکست خوردند، على علیه السلام فرمود: فراری را نکشید و مجروحی را به قتل نرسانید و کسی که در خانه اش را ببندد در امان است. وقتی جنگ صفین پیش آمد فراری و غیر فراری را به قتل می رساند و مجروحان کشته می شدند.

«ابان بن تغلب» به «عبدالله بن شریک» گفت: این دو سیره مختلف است. او گفت: اهل جمل، طلحه و زبیر را به قتل رساندند، ولی معاویه زنده بود و رهبر آنها (فراریان و مجروحانی که خوب می شدند و به او می پیوستند) بود(2).

این برداشت، مؤيّد سيره ی علی علیه السلام و نوع رفتار آن حضرت می باشد به گونه ای که یکی از شیعیان ایشان این گونه برداشت کرده است که علّت تفاوت دو نوع رفتار، تفاوت در ماهیت دو گروه بوده است. همین استدلال را برخی از علمای شیعه، در جواب کسانی که این سؤال را پرسیده اند، مطرح کرده اند.(3)

نمی دانست. ایشان هم بر کشته های خودی و هم بر کشته های دشمن، نماز می گذارد و امان می داد آن ها را دفن کنند؛ به یاران خویش سفارش می کرد که عورت ها و بدن های کشته گان را آشکار نسازید، آنها را مثله نکنید و هتک حرمت ننمائید...(1)

منابع می نویسند:

على علیه السلام بر کشته گان جنگ از کوفی و بصری نماز خواند و هم بر کشته گان قریش از موافق و مخالف از مردم مدینه و مکه، نماز خواند و همه را در گوری بزرگ به خاک سپرد(2).

حضرت علی علیه السلام علاوه بر دفن کشته های خودی، افرادی را مأمور کرد که به دفن کشته های اهل بصره بپردازند.(3)

در جنگ جمل، على علیه السلام سه روز در خارج شهر بصره اقامت کرد و به مردم بصره اجازه داد که مقتولین خود را دفن کنند. مردم هم کشته های خود را دفن کردند.(4)در جنگ صفین نیز با توجه به طولانی بودن مدت جنگ و درگیری های متعددی که در طول این مدت انجام شد، معمولاً پس از هر درگیری، حضرت دستور می داد کشته گان را جمع آوری کرده و به خاک بسپارند.

ص: 201

کند، علاوه بر حقوق دائمی خود، همین مبلغ (پانصد درهم) را دریافت خواهید کرد(1).

این مطلب نشان دهنده ی این است که:

اولاً: حضرت برای نیروهایش مقرری دائمی در نظر گرفته بوده است.

ثانياً: به منظور سپاس گزاری از آن ها پس از پیروزی مبالغی را در اختیار آن ها قرار می داده است.

«ای مردم بصره! شما همه با من دشمنی کردید و استحقاق هر گونه عقوبتی را دارید! من از گناهکاران شما گذشت کردم، و فراریان را تعقیب نکردم، کسانی که آمدند و از کرده ی خود اظهار ندامت کردند، آن ها را بخشیدم و بار دیگر از شما بیعت گرفتم، اگر به بیعت من وفا کنید و نصيحت مرا قبول نموده و از من اطاعت کنید، در میان شما به کتاب خدا و سنت عمل خواهم کرد...اکنون اگر هواهای نفسانی، شما را از جاده حق منحرف کند و نادانی، شما را وادار کند که با من بجنگید و بر خلاف من عمل نمائید من هم اسبان راهوار خود را آماده کرده ام و پا در رکاب آماده ام تا شما را سرکوب کنم، به خداوند اگر کاری کنید که من از روی ناچاری به طرف شما بیایم، چنان بلائی بر سر شما خواهد آمد که از جنگ جمل هم سخت تر خواهد بود. من امیدوارم که انشاء الله شما کاری نکنید، تا مسایلی پیش آید و موجب ناراحتی شما گردد، این نامه را برای شما فرستادم تا حجت و برهانی باشد، و شما از عواقب کارهائی که در پیش دارید، مطلع باشید، اینک اگر شما نصیحت های مرا قبول نکنید و به فساد مشغول شوید و با فرستاده ی من عناد بورزید، خود به طرفتان خواهم آمد!(1)

در برخی از منابع آمده است على علیه السلام برای آنها نوشت:

اگر هم اکنون کارهای ناروا و اندیشه های نابخردانه، شما را به مخالفت و دشمنی با من بکشاند، سپاه من آماده و پا در رکابند؛ و اگر مرا به حرکت دوباره مجبور کنید حمله ای بر شما روا دارم که جنگ جمل در برابر آن، بسیار کوچک باشد.(2)

منطقی و روشن، آنان را توجیه می کرد. در میان بحث های گذشته، به بخشی از این روشن گریها اشاره شد. در اینجا با تفصیل بیشتری به این مسئله پرداخته می شود.

در جنگ جمل بعد از این که حضرت على علیه السلام وارد کوفه شد؛ خطبه ای خواند، آن گاه فردی به نام «ابو بردة بن عوف ازدي» برخاست و گفت: ای امیر المؤمنین! آیا کشته گان پیرامون عایشه و طلحه و زبیر را دیدی؟! آنان به چه سبب کشته شدند؟! حضرت فرمود: آنان شیعیان و کارمندان مرا کشتند و بر سر عده ای از مسلمانان که خواستار وفاداری پیمان بودند ریختند و آنها را کشتند. من از آنان خواستم که قاتلان برادرانم را به من بسپارند تا به قصاص، آنها را بکشم که قرآن خداوند، داور میان ما و آنان است؛ ولی امتناع کردند و در حالی که تعهد بیعت مرا در گردن داشتند به جنگ من برخاستند و خون شیعیان مرا ریختند. پس من هم با آنان جنگیدم. آیا تو از این بابت (هنوز) در شکی؟! گفت در شک بودم اما اینک حقیقت را فهمیدم و خطای آن گروه بر من آشکار شد به راستی تو هدایت شده ی درست کرداری!. (1)

ص: 206

«ابن کواء» از على علیه السلام در مورد طلحه و زبیر پرسید: چرا جنگ با آنان را حلال کردی در حالی که همراه تو با رسول خدا صلی الله علیه وآله هجرت کرده بودند و در شورای عمر نیز حضور داشتند؟! على علیه السلام فرمود: در حجاز با من بیعت کردند و در عراق به مخالفت پرداختند، با آنان برای مخالفت آنان جنگیدم(1).

«خرّیت بن راشد» از اصحاب امام بود که پس از ماجرای حکمیت در مقابل امام ایستاد و به على علیه السلام گفت: به خدا سوگند دیگر دستوراتت را اطاعت نخواهم کرد و پشت سرت نماز نخواهم خواند و از تو جدا خواهم شد..

حضرت على علیه السلام فرمود: مادرت به عزایت بنشیند! اگر چنین کنی پیمان خود را شکسته ای و پروردگارت را نافرمانی نموده ای و جز به خودت، به کسی زیان نرسانده ای! به من بگو دلیل این تصمیم تو چیست؟! خریت بن راشد دلیل تصمیم خود را پذیرش حکمیّت بیان کرد. حضرت از او خواست که با هم بنشینند و درباره حکمیت با هم بحث کنند. تا شاید وی هدایت شود.

«خریّت بن راشد» با تعهد به این که فردا خواهد آمد از ایشان جدا شد، ولی باز نگشت(2).

از ابوكثير نقل شده، آن گاه که خوارج نهروان کشته شدند، با علی بن ابی طالب علیه السلام بودیم. گویا عده ای، از کشتن خوارج، اضطرابی در جان خویش احساس می کردند. علی علیه السلام فرمود:

ص: 207

ای مردم! همانا پیامبر خدا با ما دربارهی اقوامی سخن گفت که از دین بیرون می آیند همانند تیری که از هدف بیرون رود و هرگز به آن باز نمی گردند و (فرمود) نشانی آن این است که در میان آنان مردی است سیاه با دستی ناقص که یکی از دستانش همانند پستان زن است و پیرامونش هفت موی، رسته است. پس او را بجویید که همانا من یقین دارم وی در میان ایشان است. پس به دنبال او گشتند و او را کنار رود، زیر کشته ها پیدا کرده و آوردند، آنگاه على علیه السلام تکبیر برآورد و فرمود: خدا و پیامبرش راست گفته اند. مردم نیز وقتی او را دیدند تكبير سر دادند و شادمان گشتند و آن چه احساس می کردند از ایشان رخت بربست .(1)

در نقلی دیگر آمده است:

خوارج شعار می دادند «لا حكم الا لله» على علیه السلام فرمود: این گفتار حقی است که از آن باطل قصد شده. همانا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله مردمی را وصف فرموده که نشانه ی آن را در این گروه می بینم. یکی از آنان منفورترین مردمان نزد خداست. مردی سیاه که یکی از دستانش همانند پستان گوسفند یا برآمدگی پستان زنان است. چون علی بن ابی طالب آنان را کشت، نظر اندازید و او را بیابید. نظر انداختند و نشانی از او نیافتند. گفت: باز گردید به خدا سوگند نه من دروغ گفته ام و نه به من دروغ گفته شده. این سخن را دو سه بار گفت. سپس او را یافتند و آوردند و در مقابل على علیه السلام قرار دادند.(2)

ص: 208

حضرت على علیه السلام به منظور روشن گری یاران خویش، و متوجه ساختن آن ها به فریفته شدن خوارج توسط شیطان، فرمود: ای شور بخت مردم! آن که فریبتان داد، شما را زیانکار ساخت. اصحاب حضرت پرسیدند: ای امیر المومنین چه کسی ایشان را فریفت؟ فرمود: همان شیطان گمراه کننده و نفس فرمان دهنده به بدی که آنان را فریفته ی آرزوها ساخت و راه نافرمانی را به رویشان گشود؛ به پیروزی وعده شان داد و در آتش سرنگونشان کرد .(1)

کنی، باز هم حق به هم زدن پیمان را نداری و شکیبایی در دشواری ناشی از پیمان، بهتر از نقض پیمان با تمسّک به مکر و حیله است. که عذاب الهی را در پی خواهد داشت.(1)

در جنگ صفین پس از تحمیل حکّمیت بر حضرت و رو شدن حیله ی معاویه، گروهی در پی نقض پیمان بودند ولی ایشان قبول نکرد و فرمود:

وای بر شما! آیا پس از اعلام رضایت و عهد و پیمان بر گردم!؟ مگر نه این که خداوند می فرماید:«چون عهدی بستید بدان وفا کنید و هرگز سوگند و پیمان را،که مؤکد و استوار کردید، نشکنید؛ زیرا خدا را بر خود ناظر و گواه گرفته اید و خدا به هر چه می کنید آگاه است».(2).(3)

ص: 210

کرد. جنگ جمل با پیروزی حضرت به پایان رسید و بصریان از عمل خویش پشیمان شدند. در جنگ با معاویه نیز بروز مسئله ی حکمیّت، مانع پیروزی نهایی جنگ به نفع امام شد. در همین جنگ بود که خوارج نهروان به وجود آمدند. حضرت وقتی با طغیان گری آنها مواجه شد، به جنگ با آن ها پرداخت و آنها را سرکوب کرد.

از نظر امام على علیه السلام هر چند نظامی گری لازمه حکومت است، اما حاکمیت می بایست بر آموزه های دینی و اخلاقی استوار باشد. سیروی نظامی امام علی علیه السلام در عصر حکومت در شکل مدیریت نظامی، قبل از جنگ، به هنگام جنگ و پس از آن، نمود یافته است. با توجه به این که اندیشه ی نظامی امام على علیه السلام ذیل اندیشه ی نظامی اسلام مطرح است، به همین منظور، ابتدا اندیشه ی نظامی در اسلام را مورد توجه قرار دادیم؛ در این بخش به این نتیجه رسیده ایم که در دین مبین اسلام که به عنوان آخرین و کامل ترین دین بر بشر عرضه شده است، جنگ مطلقاً بد نیست. همان گونه که مطلقاً خوب و دارای ارزش نیست. هدف جنگ و جهاد در اسلام، جلوگیری از فساد و تباهی از سیطره یافتن کفر و شرک می باشد.

در فصل دوم این پژوهش، جایگاه جنگ و جهاد در ساختار حکومت و اهداف آن از منظر امام على علیه السلام مورد بررسی قرار گرفته و به شبهاتی که در این رابطه مطرح بوده، پاسخ داد شده است. در این بررسی به این نتیجه رسیده ایم که مسائل نظامی، در ساختار حکومت از دیدگاه آن حضرت از جایگاه خاصی برخوردار است و در حقیقت نظامیان، در رأس گروه ها و عناصر سازنده ی حکومت می باشند، که با کمک آن ها می توان دشمنان دین، متجاوزان، منحرفان

ص: 212

و گمراهان را سرکوب کرد و بدین ترتیب عدالت و امنیت را در جامعه بر پا کرده و عزت و سربلندی را برای جامعه اسلامی و مسلمانان به ارمغان آورد. از منظر آن حضرت، جنگ و جهاد با ارزش، جنگ و جهادی است که در راه خدا (في سبيل الله) باشد و هدف از آن مبارزه با انحراف و گمراهی، مبارزه با متجاوزان و عاصیان و اصلاح جامعه انسانی، کسب عزت، احياء حق و برپایی عدالت باشد.

علاوه بر این در این فصل به اخلاق نظامی از دیدگاه امام على علیه السلام نیز پرداخته شده است و به این نکته رسیده ایم که آن حضرت، همواره به تمامی مسائل اخلاقی قبل از نبرد، به هنگام نبرد و پس از آن توجه داشته و به شدّت پایبند مسائل اخلاقی بود و هیچ گاه از دستورات اخلاقی اسلام، حتی به بهای پیروز شدن بر دشمن، تخطی نمی کرد. ایشان هر روشی را برای رسیدن به اهداف نظامی بکار نمی گرفت بلکه مسائل اخلاقی سر لوحه اقدامات ایشان بود. از دیدگاه امام على علیه السلام جنگ، آخرین راه کار بر ضد دشمن بود. آن حضرت تمامی شیوه های مناسب را برای جلوگیری از درگیری و جنگ به کار می برد و به روشن گری می پرداخت. اما وقتی دشمن بر جهالت خویش اصرار می ورزید و جنگ را آغاز می کرد، حضرت نیز با قاطعیت و توأم با رعایت مسائل اخلاقی، دشمن را سرکوب می کرد.

از دیدگاه امام على علیه السلام توکل بر خداوند مهم ترین اصل در جنگ بود. استفاده از شیوه های ناجوانمردانه، به هیچ وجه صحیح نبود، در سیره ی حضرت پایبندی به تعهد، رعایت می شد، مکر و فریب جایگاهی نداشت، دشنام به دشمن را صحیح نمی دانست، و تمامی جنبه های اخلاقی رعایت می شد.

ص: 213

در فصل سوم، به مدیریت نظامی امام علی علیه السلام قبل از آغاز جنگ تا لحظه ی شروع جنگ پرداخته ایم. و به این نتیجه رسیده ایم که حضرت، به کسب اطلاعات نظامی، سخت اهمیت می داد. مأمورین اطلاعاتی در مناطق مختلف، اطلاعات لازم را به حضرت منتقل می کردند. به نیروهای تحت فرمان خویش نیز سفارش می کرد که از این مسئله غافل نشوند. آن حضرت با الهام از دستورات الهی و سیره ی نبی مکّرم اسلام، همواره به اصل مشورت در امور توجه می نمود. حضرت در جنگ ها با یاران خویش در خصوص حوادث پیش آمده و اقداماتی که باید صورت بگیرد مشورت می کرد؛ و چون احتمال درگیری و برخورد با نیروهای دشمن را می داد، نیرو و تجهیزات لازم را برای حمله و جنگ با دشمن فراهم می آورد. نامه نگاری، سخنرانی و اعزام افراد به مناطق مختلف از شیوه هایی بوده که حضرت برای جمع آوری نیرو به کار می برده است.

آن حضرت به جمع آوری تسلیحات و تجهیزات جنگ، اهمیت فراوانی می داد. از نیروهای خویش در خواست می کرد خودشان سلاح و تجهیزات لازم را برای مقابله با دشمن فراهم سازند. شمشیر، مهم ترین سلاح، هم برای نیروهای سواره و هم پیاده نظام بود. در عین حال از نیزه و کمان نیز استفاده می شد.

در گفتار دوم این فصل، به هزینه های جنگ و راه های تأمین آن در سیره ی حضرت علی علیه السلام پرداخته ایم. آن حضرت برای تأمین امکانات و تدارکات جنگ های خویش علاوه بر خراج (مالیات)، کمک های مردمی را نیز در نظر داشت. علاوه بر این خود نیز از اموال شخصی خویش در این راه استفاده می کرد.

آموزش نظامی نیز در سیره حضرت مورد توجه بود. حضرت علی علیه السلام هم

ص: 214

به آموزش های انفرادی همانند نحوه شمشیر زدن، تحرک لازم در میدان جنگ، و... هم به آموزش های جمعی همانند نحوه ی حرکت به سوی دشمن، نحوه ی قرار گرفتن نیروها در برابر دشمن و ... توجه داشت.

در گفتار بعدی به نحوه حرکت دادن سپاه پرداخته ایم. و به این نتیجه رسیده ایم که حضرت در مرحله ی اول دستور می داد، تمامی نیروها در اردوگاه نظامی بیرون شهر جمع شوند. سپس آن حضرت پس از ساماندهی نیروهای دستور حرکت به طرف دشمن را صادر می کرد. توجه به مانورهای نظامی، اعزام نیروهای پشتیبان و نظم و آرایش نیروها در هنگام حرکت، از مؤلفه های مورد توجه حضرت، در این شرایط بوده است.

توجه به روشن گری، هم نسبت به نیروهای خودی و هم نسبت به نیروهای دشمن در سیره ی حضرت به طور جدی دنبال شده است.

حضرت در مورد نیروهای خودی، شرایطی را فراهم می کرد تا آنها با آگاهی از حقایق، در برابر سیل شایعات و اکاذیب دشمن، مقاوم شوند و از طرفی تلاش مضاعفی برای نیل به اهداف، از خود به نمایش گذارند. در مورد نیروهای دشمن، حضرت سعی داشت با روشن گری خویش آن ها را هدایت کند تا دست از عصیان گری و جنگ بکشند.بدون شک این روشن گریها موجبات تضعیف روحی دشمن را فراهم می کرد و در برخی موارد، آن ها به اشتباه خویش پی برده و دست از جنگ بر می داشتند یا به یاران حضرت می پیوستند. علاوه بر این، با این روشن گریها، حجت بر دشمن تمام می شد.. .

در فصل چهارم و پایانی این پژوهش به مدیریت نظامی امام على علیه السلام به هنگام جنگ و پس از جنگ پرداخته شده است. نتیجه ای که از مدیریت نظامی

ص: 215

امام على علیه السلام به هنگام جنگ می گیریم، به طور خلاصه چنین است: حضرت علی علیه السلام پس از آغاز نبرد از طرف دشمن، اجازهی جنگ را صادر می کرد و تمامی جنبه های نظامی را در نظر داشت و به خوبی میدان جنگ را مدیریت می کرد. حضرت برای غلبه بر دشمن، انواع تاکتیک ها را به کار می بست؛ به جنبه های روانی در هنگام جنگ توجه داشت و به موقع از شیوه های مؤثر بهره می برد. از جمله تاکتیک هایی که حضرت در میدان جنگ به آنها توجه داشت، می توان به «حمله به قلب سپاه دشمن»، «محاصره کامل دشمن»؛ «حمله همگانی»؛ «خدعه» و «تمرکز قوا» اشاره نمود.

و در بحث «مسائل روانی»، استفاده از شعار، تشجيع نيروها، استفاده از لباس، پرچم و استر رسول خدا صلی الله علیه وآله و ... مورد توجه حضرت بود.

در گفتار دوم این فصل به مدیریت حضرت پس از جنگ اشاره شده است. و به این نتیجه رسیده ایم که حضرت على علیه السلام معمولاً پس از جنگ هایش فرمان عفو عمومی را صادر می کرد، اسرایی که قاتل کسی نبودند، آزاد می کرد؛ به مجروحین جنگ، چه از نیروهای خودی بودند یا دشمن، رسیدگی می نمود و به یاران خویش فرمان می داد اولا مجروحان دشمن را به قتل برسانند، ثانيا به کمک تمامی مجروهان بشتابند و در صورت لزوم آن ها را به پشت جبهه منتقل کنند تا مداوا شوند.

در نحوه ی برخورد با فراریان، حضرت به یاران خویش سفارش می کرد هیچ گاه از معرکه ی جنگ فرار نکنند؛ به فراریان دشمن آسیبی نرسانند. البته مجروحان و فراریان جنگ صفین، چون دوباره به معاویه می پیوستند، کشته می شدند.

ص: 216

حضرت علی علیه السلام هم بر کشته های خودی و هم بر کشته های دشمن (چون مسلمان بودند) نماز می خواند و آن ها را دفن می کرد، حضرت هتک حرمت نیروهای دشمن را جایز نمی دانست. در جنگ های زمان حضرت على علیه السلام غنایمی به جز سلاح و ابزارهای جنگی میدان نبرد، وجود نداشت. چرا که نیروهای مقابل، در ظاهر مسلمان بودند.

تشکر از مجاهدان و رزمندگان و تمجید و تعریف از آن ها و برطرف ساختن نیازهای مادی و معنوی آنها همواره پس از جنگ های حضرت، مورد توجه ایشان بود.

حضرت علی علیه السلام به منظور جلوگیری از شورش مجدد نیروهای دشمن از حربه ی «تهدید» استفاده می کرد و به منظور زدودن شک و ابهام از نیروهای خویش به روشن گری می پرداخت و با پاسخ دادن به ابهامات و سؤالات نیروهای خویش این شک و دو دلی را برطرف می ساخت.

مدیریت نظامی امام على عليه السلام قبل از جنگ و به هنگام جنگ سبب شده است که آن حضرت در جنگ جمل و نهروان به پیروزی کامل دست یابد. در جنگ صفین نیز مدیریت حضرت، شکست نهایی دشمن را نزدیک کرد امّا حربه ی فریب کارانه ی دشمن در آخرین لحظات جنگ، سبب شد این پیروزی نهایی به دست نیاید. توجه حضرت على علیه السلام به مسائل مدیریتی و اخلاقی در تمامی مراحل جنگ های ایشان، سبب شده است، آن حضرت به عنوان الگویی کامل برای تمامی انسان های آزاده و خصوصاً مسلمانان و نظامیان مطرح باشد.

ص: 217

ص: 218

انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1377ش.

9. ابن حجر، فتح الباری، چاپ دوم، دار المعرفة، بیروت، بی تا.

10. ابن حزم، المحلي، دار الفکر، بیروت، بی تا.

11. ابن خلدون، العبر، ترجمه ی عبدالمحمد آیتی، مؤسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، بی جا، 1363ش.

12. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه ی محمود مهدوی دامغانی، فرهنگ و اندیشه، تهران،1374ش.

13. ابن شعبه حرانی، ابو محمد، تحف العقول، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1404ق.

14. ابن عبد البر، الاستیعاب، چاپ اول، دار الجيل، بیروت، 1412 ق.

15. ابن عساکر، الامام علی بن ابی طالب، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1395ق.

16. ابن عساکر، تاریخ مدینه ی دمشق، دار الفکر، بیروت، 1415 ق.

17. ابن کثیر، اسماعيل، البداية والنهاية، چاپ اول، دار احیاء التراث العربی،بیروت، 1408 ق.

18. ابن مسکویه، تجارب الأمم، ترجمه ی ابوالقاسم امامی، سروش، تهران،1369ش.

19. ابن منظور، لسان العرب، چاپ اول، داراحياء التراث العربی، بیروت، 1408 ق.

20. ابن هشام حمیری، السيرة النبویه، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.

21. ابو الحسین، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللّغة، تحقیق عبدالسلام محمد

ص: 220

هارون، چاپ دوم، مطبعه الحلبي، مصر، 1389ق.

22. احسایی، ابن ابی جمهور، عولی اللثالی، چاپ اول، سید الشهداء، قم،1406ق.

23. احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، دارصادر، بیروت، بی تا

24. احمد بن علی بن المثنی، مسند ابو یعلی الموصلی، دار المامون للتراث،بی جا، بی تا.

25. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، مكتبه بنی هاشمی، تبریز، 1381ش

26.ازغندی، علیرضا و جلیل روشندل، مسائل نظامی و استراتژیک معاصر، چاپ پنجم، سمت، تهران، 1382ش.

27. اسکافی، ابوجعفر، المعيار والموازنة، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی، بی جا، بی تا

28. اشراق، محمد کریم، تاریخ و مقررات جنگ در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1360ش.

29. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، چاپ دوم، مؤسسة دار الكتاب، قم، بی تا.

30. المناوي، محمد عبدالرئوف، فيض القدير، چاپ اول، دار الكتب العلميه، بیروت، 1415ق.

31. امینی، عبد الحسين، الغدیر، دار الكتاب العربی، بیروت، 1397ق.

32. اندلسی، ابن حزم، جوامع السيرة النبوية، دار الكتب العلمیه، بیروت، بی تا.

33. بحرانی، سیدهاشم، البرهان، چاپ اول، بنیاد بعثت، تهران، 1416ق.

34. بحرانی، سیدهاشم، مدينة المعاجز الائمة الاثني عشر، چاپ اول،

ص: 221

موسسة المعارف الاسلاميه، قم، 1413 ق.

35.بحرانی، میثم بن علی، اختیار مصباح السالكين، چاپ اول، آستان قدس رضوی، مشهد، 1366ش.

36. بستانی، محمد، استراتژی نظامی امام علی علیه السلام، چاپ اول، سازمان تحقیقات خودکفایی سپاه، تهران، 1378ش.

37. بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، دار الكتب العلمیه، بیروت، بی تا.

38. بغدادی، صفي الدين عبد المومن، مراصد الاطلاع على اسماء الامكنة و البقاع، چاپ اول، دار الجيل، بیروت، 1412 ق.

39. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بين الفرق، دار الجبل، بیروت، 1408.

40. بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، تحقيق سهيل ذکار، ریاض زرکلی، دار الفکر، بیروت، 1417 ق.

41. بهوتی، منصور بن يونس، کشف القناع، چاپ اول، دارالکتب العلميه، بیروت، 1418 ق.

42. بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه ی محمود مهدوی دامغانی، چاپ اول، علمی و فرهنگی، تهران، 1361ش.

43. بیهقی، احمد بن علی بن حسین، السنن الكبرى، دار الفكر، بیروت، بی تا

44. تقي الدين، احمد بن علی، امتاع الاسماع، چاپ اول، دار الكتب العلميه، بیروت، 1420 ق.

45. تمیمی، ابوحاتم، السيرة النبويه و اخبار الخلفاء، چاپ سوم، کتب الثقافيه، بیروت، 1417 ق.

46. تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، ترجمه ی سیدهاشم رسولی

ص: 222

محلاتی، چاپ دوم، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، تهران، 1378ش.

47. ثقفی، کوفی، الغارات، ترجمه ی عزیزالله عطاردی، عطارد، بی جا،1373ش.

48. جعفری، محمد تقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، بنیاد نهج البلاغه، تهران، 1369ش.

49. جمال الدين محمدبن عبدالله بن مالک، الفيّة ابن مالك في النحو و الصرف، دار الكتب المصرية، قاهرة، 1348ق.

50. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، چاپ چهارم، دار العلم للملايين، بیروت، 1407 ق.

51. حرانی، ابو محمد، تحف العقول، جامعه مدرسین، قم، 1404 ق.

52. حسن بن یوسف (علامه حلی)، تحرير الاحکام، مؤسسه آل البيت، مشهد، بی تا.

53. حسن بن يوسف (علامه حلی)، تذكرة الفقها، مكتبة الرضوية، بی جا،بی تا.

54. حسن بن یوسف (علامه حلی)، قواعد الاحکام، چاپ اول، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1413 ق.

55. حسن بن یوسف (علامه حلی)، نهج الحق و کشف الصدق، مؤسسه دار الهجرة، قم، 1407 ق.

56. حسین بن عبدالوهاب، عيون المعجزات، الحیدریه، نجف، 1369ق.

57. حلبی شافعی، ابوالفرج، السيرة الحلبية، چاپ دوم، دارالکتب العلميه، بیروت، 1427 ق.

ص: 223

58. حلی، محقق، شرایع الاسلام، استقلال، تهران، 1409 ق.

59. حموی، یاقوت، معجم البلدان، چاپ دوم، دارصادر، بیروت، 1995 ق.

60. حمیری کلاعی، ابو الربيع، الاكتفاء بما تضمنه من مغازي رسول الله صلی الله علیه وآله و الثلاثة الخلفاء، دارالکتب العلمية، بيروت، بی تا.

61. حمیری، عبدالله، قرب الاسناد، چاپ اول، آل البيت، قم، 1413ق.

62. حمیری، محمد بن عبد المنعم، الروض المعطار في خبر الأقطار، چاپ دوم، مكتبة لبنان، بیروت، 1984 ق.

63. خزاز قمی، علی بن محمد، كفاية الاثر، بیدار، قم، 1401 ق.

64. خسروی حسینی، سید غلامرضا، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، چاپ دوم، مرتضوی، تهران، 1375ش.

65. خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، چاپ دوم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1411ق.

66. خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحين، مدينه العلم، قم، 1413 ق.

67. دمشقى الباعوني، محمد بن احمد، جواهر المطالب في مناقب الامام الجلیل علی بن ابی طالب، چاپ اول، مجمع احياء الثقاتة الاسلاميه، قم، 1415ق.

68. دمشقی، شمس الدين، محمد بن مکی (شهید اول)، الدروس، چاپ اول، ، نشر اسلامی، قم، 1414ق.

69. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ اول، مؤسسه ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1373ش.

ص: 224

70. دینوری، ابن قتیبه، الامامة و السياسة، ترجمه ی ناصر طباطبایی، ققنوس، تهران، 1380ش.

71. دینوری، ابوحنیفه، الأخبار الطوال، ترجمهی محمود مهدوی دامغانی، چاپ چهارم، نشرنی، تهران، 1371ش.

72. ذهبی، شمس الدين محمدبن احمد، تاریخ الاسلام، چاپ دوم، دار الكتاب العربی، بیروت، 1413 ق.

73. ذهبی، شمس الدین، سیراعلام النبلاء، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1413 ق.

74. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، تحقیق محمد سیّد کیلانی، دار المعرفة، بیروت، بی تا

75. راوندی، قطب، الخرائج و الجرائح، مؤسسهى الامام المهدی، قم، بی تا.

76. رشاد، علی اکبر، دانشنامه ی امام علیه السلام، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1380ش.

77. زبیدی، محمدبن مرتضی، تاج العروس، مكتبة الحياة، بيروت، بی تا .

78. سجستانی، سلیمان بن داوود، مسند ابی داوود، دار الحديث، بیروت، بی تا.

79. سید مرتضی، خصائص الائمه، آستان قدس رضوی، مشهد، 1406 ق.

80 .سیوری، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان، تحقیق سید محمد قاضی، دارالمهدی، بی جا، بی تا .

81. سیوطی، جلال الدين، الجامع الصغیر، چاپ اول، دار الفكر، بیروت، 1401 ق.

82. سیوطی، جلال الدين، فتح الباری فی شرح صحيح البخاری،

ص: 225

دار المعرفة للطباعة و النشر، بيروت، بی تا .

83. شلتوت، شیخ محمود، جنگ و صلح در اسلام، ترجمه ی شریف رحمانی، بعثت، تهران، 1354ش.

84. شمس الدین، محمد مهدی، جنگ و صلح از دیدگاه اسلام، ترجمه ی بنیاد نهج البلاغه، روشنگر، قم، 1364ش.

85. صالحي شامی، محمدبن یوسف، سبل الهدى، چاپ اول، دار الكتب العلمية، بيروت، 1414ق.

86. صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، مجلس العلمی، بی جا، بی تا.

87. الضبي الاسدی، سیف بن عمر، الفتنه و وقعة الجمل، دار النفائس، بیروت، 1391ق.

88. طباطبایی، محمد حسین، تفسير الميزان، ترجمه ی سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر تبلیغات، قم، 1374ش.

89. طبرانی، سليمان بن احمد، المعجم الاوسط، دار الحرمین، بی جا، بی تا.

90. طبرانی، سليمان بن احمد، المعجم الصغير، دار الكتب العلمية، بيروت، بی تا.

91. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، چاپ اول، مرتضی، مشهد، 1403ق.

92. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، چاپ سوم، اسلاميه، تهران،

1390ق.

93. طبری، احمد بن عبدالله، دخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، مکتبه القدسی، بی جا، 1356ش.

94. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ترجمهی ابوالقاسم پاینده،

ص: 226

اساطير، تهران، 1375ش.

95. طبری، محمد بن علی، بشارة المصطفي، چاپ اول، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1420 ق.

96. طریحی، فخر الدين، مجمع البحرین، چاپ سوم، مرتضوی، تهران، 1375ش.

97. طه، حسین، علی و بنوه، دار المعارف، قاهره، 1980م.

98. عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سيرة النبي الأعظم، چاپ چهارم، دار الهادی، بیروت، 1415ق.

99. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تحقیق شیخ محمد رازی، داراحياء التراث العربی، بیروت، بی تا.

100. عاملی، شیخ زين الدين بن على (شهیدثانی)، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، چاپ اول، داوری، قم، 1410ق.

101. عباس محمود العقاد، عبقريه الامام على مكتبه العصريه، بيروت، 1286ق.

102. عبدالله بن قدامه، المغنی، دار الكتاب العربی، بیروت، بی تا.

103. عسقلانی، ابن حجر، الاصابة في تمييز الصحابه، دارالکتب العلميه، بیروت، 1415ق.

104. عسکری، سید مرتضی، احادیث امّ المومنین عایشه، بی جا، 1418 ق.

105. علی بن حسین (سید مرتضی)، تنزيه الانبياء و الائمه، رضی، قم، بی تا.

106. عمروبن ابی عاصم، کتاب السنة، المكتب الاسلامی، بیروت، بی تا .

ص: 227

107. فارسی، جلال الدین، جهاد، حدّ نهایی تکامل، جهان آرا، قم، 1345ش.

108. الفخری، محمد بن على بن طباطبا، تاريخ الفخری، ترجمه ی محمد وحید گلپایگانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم، تهران، 1360ش.

109. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، هجرت، قم، 1409ق.

110. فیروز آبادی، مجد الدين، قاموس المحیط، بی جا، بی تا.

111. قاضی ابن البراج، المهذب، جامعه مدرسین، قم، 1406 ق.

112. قاضی عبد الجبار، تثبیت دلائل النبوة، دار المصطفی، قاهره، بی ت.

113. قاضی نعمان، ابوحنیفه، شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار،انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علميه قم، قم، بی تا .

114. قاضی نعمان، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، دار المعارف، بی تا، 1383ق.

115. قاندان، اصغر، سیاست نظامی امام علی علیه السلام، چاپ اول، فروزان،تهران، 1375ش.

116. قرطبی، یحیی، تفسير القرطبی، مؤسسه التاريخ العربی، بیروت، 1405ق.

117. قمی، ابو القاسم بن حسن (میرزای قمی)، جامع الشتات، چاپ اول، مؤسسه ی کیهان، بی جا، 1413 ق.

118. قمی، علی بن ابراهيم بن هاشم، تفسیر القمی، چاپ سوم، جزائری، قم، 1404 ق.

ص: 228

119. قندوزی، سليمان بن ابراهيم، ينابيع المودة لذوي القربي، اسوه، بی جا،1416ق.

120. کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، مکتبه مصطفوی، قم، بی تا.

121. کراجکی، محمد بن على، معدن الجواهر، چاپ دوم، مهر استوار، قم، 1349ش.

122. کرکی، محقق، جامع المقاصد، چاپ اول، آل بیت، قم، 1408 ق.

123. کفعمی، شیخ ابراهیم، محاسبة النفس، چاپ اول، مؤسسه قائم آل محمد، قم، 1413ق.

124. کلبی، هشام بن محمد، الاصنام، چاپ دوم، نشر نو، تهران، 1374ش.

125. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، دار الكتب الاسلاميه، بی جا، 1367ش.

126. الكوفي، ابن ابی شیبه، المصنف، چاپ اول، دار الفكر، بیروت، 1409 ق.

127. کوفي، احمدبن اعثم، الفتوح، ترجمه ی محمدبن احمد مستوفی هروی، انتشارات آموزش و انقلاب اسلامی، تهران، 1372ش.

128. کوفی، فرات، تفسیر فرات، مؤسسه چاپ و نشر، بی جا، 1410ق.

129. کوفی، محمد بن سليمان، مناقب الامام امير المؤمنین، چاپ اول، مجمع احياء، الثقافة الاسلامیه، بی جا 1412ق.

130. کیا، علی، اسلام دین جنگ و صلح، چاپ اول، سعید، بی جا، 1362ش.

131. لکهنوی، میر حامد حسین، عبقات الانوار، چاپ دوم، کتابخانه عمومی امام امير المؤمنین، اصفهان، 1366ش.

ص: 229

132. الليثى الواسطی، علی بن محمد، عیون الحکم، چاپ اول، دار الحديث، قم، 1376ش.

133. مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، مطبعة الحيدريه، نجف، 1376ش.

134. المتقي الهندي، علاء الدین علی، کنزل العمال، مؤسسة الرساله، بیروت، بی تا .

135. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، مؤسسه ی الوفاء، بیروت، 1403ق.

136. محمد بن حسن (شیخ طوسی)، الامالی، چاپ اول، دار الثقافة، قم، 1414ق.

137. محمد بن حسن (شیخ طوسی)، التبیان، مكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول بی جا، 1409ق.

138. محمد بن حسن (شیخ طوسی)، الرسائل العشر، جامعه ی مدرسین، قم، 1404ق.

139. محمد بن حسن (شیخ طوسی)، تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، دار الكتب الاسلامیه، بی جا، 1365ش.

140. محمد بن حسین (سیدرضی)، تنبيه الغافلين و تذكرة العارفين، چاپ اول، پیام حق، تهران، 1378ش.

141. محمد بن سلامه، دستور معالم الحكم، مكتبه مفيد، قم، بی تا .

142. محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقیه، چاپ دوم، نشر اسلامی، قم، 1404ق.

ص: 230

143. محمد بن على (شیخ صدوق)، الامالی، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، بی تا.

144. محمد بن على (شیخ صدوق)، الامالی، چاپ اول، مؤسسة البعثه، قم، 1417ق.

145. محمد بن على (شیخ صدوق)، الخصال، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، بی تا .

146. محمد بن على (شیخ صدوق)، ثواب العمال، چاپ دوم، منشورات الرضی، قم، 1368ش.

147. محمد بن على (شیخ صدوق)، معانی الاخبار، موسسة النشر الاسلامی، قم، بی تا.

148. محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، آل البيت، قم، 1404ق.

149. محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الاختصاص، قم، بی تا.

150. محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد فی معرفه حجج الله على العباد، ترجمه ی سیدهاشم رسولی محلاتی، چاپ دوم، اسلامیه، تهران، بی تا .

151. محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، تحقيق مؤسسه ی آل البيت ،علیهم السلام دار المفيد، بی جا، بی تا.

152. محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة، چاپ سوم، بوستان کتاب، قم، 1387ش.

153. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامهی امیر المؤمنين، ترجمه ی مهدی

مهریزی، دار الحدیث، قم، 1424ق.

ص: 231

154. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم، بی تا .

155. محمودی، محمدباقر، نهج السعادة في مستدرك نهج البلاغه، النعمان النجف، نجف، 1385ش.

156. المدنی، ضامر بن شدقم، وقعة الجمل، چاپ اول، بی جا،1420ق.

157. مسعودی، علی بن حسین، مروّج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ی ابو القاسم پاینده، چاپ اول، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران،1374ش.

158. مصباح یزدی، محمد تقی، جنگ و جهاد در قرآن، چاپ اول، مرکز انتشارات مؤسسه امام خمینی رحمة الله، قم، 1382ش.

159. مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات قرآن الكريم، چاپ اول، وزارت ارشاد، تهران، 1416ق.

160. مطهری، مرتضی، جاذبه و دافعه علی علیه السلام، صدرا، تهران، بی تا .

161. مطهری، مرتضی، جهاد، چاپ چهاردهم، صدرا، تهران، 1384ش.

162. مطهری، مرتضی، سیری در سیرهی نبوی، چاپ سی و پنجم، صدرا، تهران، 1385ش.

163. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، تهران، بی تا.

164. معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیر کبیر، تهران،1364ش.

165. مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، دار المعارف، 1383ش. بی تا.

166. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ترجمهی محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، آگه، تهران، 1371ش.

ص: 232

167. مقری فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، چاپ دوم، هجرت، قم،1414 ق.

168. مقریزی، تقی الدین احمد بن على، النزاع و التخاصم بین بنی امیه و بنی هاشم، تحقیق سید علی عاشور، بی جا، بی تا.

169. مکارم شیرازی، ناصر قواعد الفقهيه، چاپ سوم، مدرسه امام امیر المومنین، قم، 1411 ق.

170. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّين، ترجمه ی پرویز اتابکی، چاپ دوم، انتشارات آموزش و انقلاب اسلامی، تهران، 1370ش.

171. موسوعة الامام علي بن ابي طالب، دار الحدیث، قم، 1422 ق.

172. نجفی، محمد حسن، جواهر الكلام، دارالکتب الاسلاميه، بی جا،1363ش.

173. نسایی، احمد بن شعيب، السنن الکبری، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلميه، 1411ق.

174. نقوی، سید حامد، خلاصه ی عبقات الانوار، مؤسسة البعثه، قم، 1405ق.

175. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، آل البيت لاحياء التراث، قم، 1408ق.

176. نویری، شهاب الدين، نهاية الأرب، ترجمهی محمود مهدوی دامغانی، امیرکبیر، تهران، 1364ش.

177. نیشابوری، فتّال، روضة الواعظين، منشورات الرضی، قم، بی تا.

178. نیشابوری، فضل بن شاذان، الايضاح، تحقیق سید جلال الدین حسینی

ص: 233

ارموی، بی جا، بی تا.

179. نیشابوری، محمدبن عبدالله الحاكم، المستدرک علی الصحیحین، دار الكتاب العربی، بیروت، بی تا.

180. نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، دار الفکر، بیروت، بی تا.

181. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1408ق.

182. واقدی، محمدبن عمر، المغازی، ترجمه ی محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1369ش.

183. یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی، چاپ نهم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1382ش.

184. يوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاريخ الإسلامي، چاپ اول، مجمع اندیشه اسلامی، قم، 1417ق.

مقالات

1. عظیمی شوشتری، عباسعلی، قوانین و مقررات کلی جنگ و دفاع در اسلام، فصلنامه مصباح، سال ششم، ش 22.

2. علیخانی، علی اکبر، جایگاه دشمنان و مخالفان در نگرش سیاسی امام على علیه السلام، مجله حوزه و دانشگاه، بهار 1380، ش 26.

3. کردستانی، شیخ الاسلام، جنگ در اسلام، نشریه معارف، بی تا.

4.کریمی نیا، محمد مهدی، اصالت صلح و همزیستی یا جنگ و قتال در اسلام، فصلنامه بصیرت، سال دوازدهم، ش 34.

ص: 234