بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

طلایه داران تبلیغ بین الملی تاریخ تشیع

ص: 3

ص: 4

علامه شیخ عبدالحسین امینی ...177

شیخ محمدجواد مغنیه ...185

آیت الله سید ابوالقاسم خویی ...195

شیخ محمدجواد شری عاملی ...203

سید ذیشان حیدر جوادی ...211

امام موسی صدر ...222

شهید آیت الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی ...233

دکتر عبدالجواد فلاطوری ...239

علامه سید مرتضی عسکری ...248

آیت الله سید محمد بحر العلوم ...260

آیت الله دکتر شیخ عبدالهادی فضلی ...269

ص: 6

در مسیر هزار و چهارصد ساله تاریخ، مشعل داران هدایت پس از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) و امامان معصوم علیهم السلام وارثان پیامبران (العلماء ورثه الانبياء)، (1) پرچم نبوی « انی رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً » (2) را بدوش کشیده و با عمل به تکلیف آیه نفر « فَلَوْلَا نَفَرُ مِنَ کل فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةُ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ » (3) پس از تحصیل علوم دینی به جامعه باز گشته و با همت والای ستودنی شان مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و با رساندن دعوت اسلام و آموزه های حیات بخش قرآن و عترت به مخاطبان بین الملل، همه سختی های سفر و غربت و خطر را تحمل و جزو قافله صدر نشینان آیه وحیانی « الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً » (4) گشتند.

این عالمان و بزرگان عرصه تبلیغ بين المللی دین، با دم عیسوی خویش فریاد .. «... اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دعاکم لِمَا يحييکم » (5) را در نقاط مختلف کره زمین سر دادند و با احیاء جانهای آدمیان و دمیدن روح ایمان، شایسته پاداش عظیم احياء و همه بشریت گشتند که «....... وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً» (6)

خداوند بزرگ این پرچمداران بزرگ تاریخ روحانیت شیعه را اسوه های شایسته که دیگر نسل های روحانیت قرار داد تا ما حوزویان و آراسته شدگان به کسوت زیبای و روحانیت، با مطالعه روشها و تلاش ها و اخلاص و فداکاری های آنان درس عبرت

گرفته و دامنه مرزهای اسلام را به پیش ببریم.

اکنون که حوزه های علمیه شیعه همگام با تمامی ملت ایران از برکت دم عیسوی روح خدا خمینی کبیر، جان و توان تازه ای گرفته و بیش از همه دوره های تاریخ توانمندی حضور فعال بین المللی بیشتری پیدا کرده و پیشوای بزرگ و رهبر فرزانه

ص: 8

ما با هدایت، شجاعت و حکمت، فرمان استمرار صدور فرهنگ اسلام و انقلاب را سر داده، بر همین اساس لحظه ای درنگ بر سربازان ولی عصر (عج) روا نیست، چرا که لباس سربازی، بر قامت ما نشان آمادگی و فداکاری صادقانه برای نشر تعاليم حیات بخش اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام است.

امید است خداوند بزرگ که اسلام را برای همه انسان های روی کره زمین نازل

فرموده، تبلیغات محدود شمع گونه ما را به تبلیغ بین المللی وسیع با اراده سترگ تبدیل کرده تا با درخشش انوار معارف وحیانی بتوانیم جهل بشریت را در تمام گیتی محو کرده و نور هدایت را در دل همه آدمیان روشن کنیم، زیرا که پیشرفت اسلام در پهنه جغرافیایی کره زمین، تنها مرهون دلاور مردانی از تاریخ روحانیت است که شجاعت حضور در عرصه های جهانی را بر ترس های موهوم و راحت طلبی ها ترجیح دادند.

معاونت بین الملل حوزه های علمیه در راستای معرفی این بزرگ مردان عرصه تبلیغ بین المللی تاریخ روحانیت شیعه، و الگو گیری از روش ها و فعالیت های جهانی و آنان اقدام به تدوین کتاب "عالمان اسلامی در عرصه جهانی " نمود.

بی تردید عالمان بسیاری در طول تاریخ فعالیت های بین المللی داشته اند که در جلد اول این کتاب فقط توفيق معرفی برخی از آنها را داریم. امید است در جلدهای بعدی به معرفی دیگر چهره های برجسته تبلیغ دینی در عرصه بین المللی بپردازیم.

کتاب حاضر با هدف تاکید بر فعالیت های بین المللی عالمان شیعه، جمع آوری و تدوین شده است که مشتمل بر فعالیت بین المللی 31 نفر از علما بر اساس موضوعات زیر می باشد:

اطلاعات کلی از جایگاه خانوادگی و اجتماعی، شخصیت علمی و ... آنان؛

مسافرت های تبلیغی و علمی به سایر کشورها؛

حضور در عرصه های فرهنگی و همایش های بین المللی؛

فراگیری زبانهای خارجی و تسلط بر آنها، تألیف و سخنرانی به زبان های رایج دنیا؛

تعامل و ارتباط با بزرگان مذاهب و ادیان جهان با هدف تبادل افکار و ایجاد هم دلی بین مسلمانان و هم زیستی مسالمت آمیز بین پیروان همه ادیان؛

ص: 9

بررسی های تطبیقی علوم اسلامی و مکتب اهل بیت علیهم السلام با دیگر مذاهب و ادیان و تألیف کتب علمی متناسب با جوامع مخاطب دیگر مذاهب و ادیان؛

نقش آفرینی در عرصه های سیاسی استقلال ملت های مسلمان و نهضت های ضد

استعماری؛

تأسیس موسسات اسلامی و فرهنگی و خیریه عام المنفعه برای مصالح همه مسلمانان؛

رسیدگی به مشکلات دینی، علمی و اقتصادی ملل مسلمان؛

و ...

در پایان از زحمات همه بزرگوارانی که در تدوین و تألیف این کتاب همکاری نموده اند، اعم از مراکز و اشخاص حقیقی و حقوقی به ویژه پژوهشکده باقر العلوم (علیه السلام) ، اداره مطالعات معاونت بین الملل حوزه های علمیه، حجج اسلام صمد جودتی، محمود مهدی پور، رضا مختاری، و سایر نویسندگان محترم تشکر و قدردانی می کنم.

محمدحسن زمانی معاون بين الملل حوزه های علمیه

ص: 10

بسیاری پرورش می دهد. امام خمینی رحمه الله در سال 42 با سخنرانی تاریخی خود در مدرسه فیضیه عليه کاپیتولاسیون و سلطه استعمار آمریکا و حاکمیت استبدادی شاهف موجی از بیداری را آفرید که منجر به قیام 15 خرداد شد و رژیم پهلوی چند ماه ایشان را حبس کرد و پس از آزادی، بخاطر استمرار مبارزات امام، در سال 42 ایشان را به ترکیه تبعید و پس از دو سال به عراق تبعید نمود. امام خمینی قدس سره در طول 15 سال با تدریس فقه و اصول در حوزه علمیه نجف به تربیت عالمانی مجاهد پرداخت و در سال 56 نهضت را دوباره آغاز و چند ماه به پاریس تبعید و 12 بهمن 57 به ایران بازگشت و با سرنگونی نظام شاهنشاهی، حکومت جمهوری اسلامی را در ایران تأسیس کرد.

تألیفات و کتب ارزشمندی در رشته های فقه، اصول، تفسیر، عرفان، سیاست و شعر از ایشان به یادگار مانده است.

عاقبت، امام خمینی در سال 1368 شمسی در سن 89 سالگی و پس از یک دهه به رهبری انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و مدتی و پس از اتمام جنگ تحمیلی علیه ملت مبارز ایران اسلامی و سربلندی ایران در این جنگ، دیده از جهان فروبست. جسد مطهر امام در جنب آرامستان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد و مزار و مرقد ایشان زیارتگه عام و خاص می باشد.

متوالی، به تبیین نقشه های استعمار در میان ممالک اسلامی و مستضعف پرداخته و راه های مبارزه را نیز تشریح می کردند. «بیگانه نمودن کشورهای استعمار زده از خویش، و غربزده و شرق زده نمودن آنان»(1) از جمله اهداف جهان استکبار است.

امام خمینی قدس سره یکی از امور مهم در راه مقاصد اسلام را «قطع ایادی ظالمه و برانداختن ریشه استبداد و استعمار» می دانست تا قوانین آسمانی اسلام که برای تمام شئون زندگی نازل شده تحقق کامل یابد و از این رو که نقش روحانیت اصیل را در بقای اسلام راستین، بسیار پر رنگ می دید از توطئه استعمار برای بدنام کردن روحانیت و نهایتا جدایی بین توده مردم مسلمان از این صنف دینی و همچنین ناقص جلوه دادن اسلام خبر داده و می فرمود: «مع الأسف تاکنون دست خیانت استعمار، به وسایل مختلفه، فاصله عمیق بین طبقه جوان و مسائل ارجمند دین و قواعد سودمند اسلام ایجاد نموده، طبقه جوان را به روحانیون و اینها را به آنها بد معرفی نموده و در نتیجه وحدت فکری و عملی از بین رفته و راه را برای مقاصد شوم اجانب باز نموده است. و تأسف بیشتر آنکه همین دستگاههای مرموز نگذاشته اند طبقه تحصیلکرده به احکام مقدسه اسلام به خصوص قوانین تشکیلاتی و اجتماعی و اقتصادی آن - توجه کنند، و با تبلیغات گوناگون وانمود نموده اند که اسلام جز احکام عبادی مطلبی ندارد؛ در صورتی که قواعد سیاسی و اجتماعی آن بیشتر از مطالب عبادی آن است.» (2)

غرب نبود، ولی برای رشد و ترقی قبل از هر چیز باید این مسئله برای ملل مستضعف و مسلمان حل می شد که امکان حرکت و رشد وجود دارد و باید روحیه خودباختگی را دفع و روح خودباوری را تقویت نمود. امام خمینی و بر نقش حکومت پهلوی در ترویج روحیه خودبافتگی و غربزدگی تکیه کرده و می فرمود: این جانب نمی گویم ما خود همه چیز داریم؛ معلوم است ما را در طول تاریخ نه چندان دور خصوصا، و در سده های اخیر از هر پیشرفتی محروم کرده اند و دولتمردان خائن و دودمان پهلوی ... ما را از هر فعالیتی برای پیشرفت محروم کرد. وارد کردن کالاها از هر قماش و سرگرم کردن بانوان و مردان خصوصا طبقه جوان، به اقسام اجناس وارداتی از قبیل ابزار آرایش و تزئینات و تجملات و بازیهای کودکانه و به مسابقه کشاندن خانواده ها و مصرفی بار آوردن هر چه بیشتر ... سرگرم کردن و به تباهی کشاندن جوانها که عضو فعال هستند با فراهم آوردن مراكز فحشا و و عشرت کده ها، و ده ها از این مصائب حساب شده، برای عقب نگه داشتن همه کشورهاست.» (1) امام خمینی تاکید اکید داشت که باید زمینه ها و علل خودباختگی و و وابستگی فرهنگی و سیاسی و اقتصادی را شناخت و نسبت به تلاش ها و تبلیغات غرب برای از خودبیگانه کردن مسلمانان غافل نبود. در طرف ایجابی نیز باید اهمیت استقلال و خودکفایی و نقش آن در تعالی ملل مستضعف و مسلمان را همواره ملحوظ داشته و می فرمودند که تحول فرهنگی راه مقابله با خودباختگی می باشد و طبیعتا این فرهنگ، زمینه ها و بستر خاص خود را طلبیده و نهایتا دستاوردها و نتایجی که از آن به بار می نشیند، استقلال کشور در تمامی جهات علمی و اقتصادی و سیاسی و عدم سلطه بیگانگان را در پی خواهد داشت. ایجاد بسیج، توصیه به تاسیس نهادهای مردمی، دستور تاسیس جهاد سازندگی و ده ها نمونه دیگر که امام خمینی در طول زندگی خویش به ویژه ده سال رهبری و زعامت در نظام مقدس جمهوری اسلامی متحقق ساختند، حاکی از اهتمام و عنایت وافر ایشان به مقوله خودباوری و نفی روحیه خودباختگی بود. نتایجی که ملت مقاوم ایران علی رغم تمام تهدیدها و تحریم ها در زمینه رشد و ترقی در عرصه های علمی و سیاسی و فرهنگی و برخی

ص: 14

محورهای اقتصادی داشته، تمام به سبب پذیرفتن روحیه خودباوری بوده و انسانهای منصف حجم ترقی ایران در طی مدتی نه چندان طولانی و با تمام کارشکنی های بیگانان را حیرت زا می بینند. (1) طبیعی است که برای استمرار پیشرفت جمهوری اسلامی این دو خصلت متضاد (داشتن روحیه خودباوری و نداشتن روحیه خودباختگی)، چنانکه مقام معظم رهبری می فرمایند باید همواره مد نظر ما مسئولین و آحاد ملت) باشد. «آرمانهای بزرگی که امام (رحمه الله) بیان می کردند، عبارت بود از : مبارزه با استکبار جهانی، حفظ اعتدال قاطع در خط «نه شرقی و نه غربی»، اصرار فراوان بر استقلال حقیقی و همه جانبه ملت (خودکفایی به معنای کامل)، پافشاری فراوان و تمام نشدنی بر حفظ اصول دینی و شرع و فقه اسلامی، ایجاد وحدت و همبستگی، توجه به ملتهای مسلمان و مظلوم دنیا، عزت بخشیدن به اسلام و ملت های اسلامی و مرعوب نشدن در مقابل قدرتهای جهانی، ایجاد قسط و عدل در جامعه اسلامی، حمایت بی دریغ و همیشگی از مستضعفان و محرومان و قشرهای پایین جامعه و لزوم پرداختن به آنها. همه ما شاهد بودیم که امام در این خطوط، مصرانه و بدون تعلل، حرکتش را ادامه داد. ما باید راه و اعمال صالح و حرکت مداوم او را دنبال کنیم.»

و عظمت و سر بلندی و قدرت اسلام ضرورت دارد و این هدفی بود که امام همواره آن را دنبال می کردند... امام بزرگوارمان بذر وحدت را پاشیده اند و تا نهال اسلامی در حال رشد است این حرکت استمرار خواهد داشت و استکبار از ضربه زدن به این

حرکت پر شتاب که راه روشنی را در پیش روی خود دارد ناتوان است.» (1)

امام همچنین از ایجاد «ارتش مشترک دفاعی» توسط کشورهای اسلامی سخن می گفت که «دولت های منطقه با قطع نظر از زبان و نژاد و مذهب، فقط تحت پرچم اسلام» در باره آن اندیشیده و طرح آن را ریخته و اینگونه ارتشی را برای مبارزه با استکبار و استعمار ایجاد نمایند. خلاصه اینکه مسئله اهتمام امام خمینی به مبحث اتحاد و وحدت به حدی واضح است که نیاز به بیان و تفصیل در کلام ندارد. ایشان وحدت را اصلی ترین رمز اقتدار مسلمين و تفرقه را اولین عامل شکست آنان می دانسته و همواره بر نقش مهم وحدت در پیروزهای تاریخی مسلمانان و ایرانیان وی تاکید داشتند، از دید ایشان باید اثرات و نتایج مترتب بر وحدت را شناخت تا در پی تحقق آن بود و از جهات مختلف بدان نگریسته و خسارت های ناشی از فقدان

وحدت و بروز تفرقه را بارها گوشزد کرده و از توطئه وسیع استکبار جهانی و دشمنان اسلام در جهت ضربه زدن به اتحاد اسلامی سخن می گفت. (2)

بود. امام خمینی قدس سره که اسرائیل را کابوس سیاه استعمار می خواند، و آن را «جرثومه فساد» و «غده سرطانی خاورمیانه»، «دشمن بشریت و دشمن اسلام» و «مجسمه شیطان» خوانده و می فرمود: «امروز روزی نیست که به سیره سلف صالح بتوان رفتار کرد، با سکوت و کناره گیری همه چیز را از دست خواهیم داد.» (1) لذا بدون هیچ ملاحظه ای می فرمود: «اسرائیل باید از صحنه روزگار محو شود» و «بر هر مسلمانی لازم است که خود را علیه اسرائیل مجهز کند.»

امام «خودخواهی و دست نشاندگی و تسلیم بعضی دولتهای عربی» را مانع رهایی فلسطین از اشغال و غصب اسرائیل دانسته و تذکر می داد که «هدف دولتهای بزرگ از ایجاد اسرائیل تنها با اشغال فلسطین پایان نمی پذیرد، آنها در این نقشه اند که (پناه بر خدا) تمامی کشورهای عربی را به همان سرنوشت فلسطین دچار کنند» (2) و استفاده از وجوهات شرعی را در مسیر آزادی سازی فلسطین جایز می شمرد: «لازم است بر دول اسلامی به خصوص و بر سایر مسلمين عموما که رفع این ماده فساد را به هر نحو که امکان دارد بنمایند و از کمک به مدافعین کوتاهی نکنند و جایز است از محل زکوات و سایر صدقات در این امر مهم حیاتی صرف نمایند. (3) همچنین راه کارهایی از جمله امتناع صدور نفت دول نفت خیز اسلامی به اسرائیل و حامیان آنها را پیشنهاد می داد. ایشان بین یهود و صهیونیسم تفاوت گزارده و تمام پیروان ادیان و همه آزادی خواهان جهان را به مبارزه با این نماد وحشت و ترور و تبعیض و نژاد پرستی فرا می خواند و یکی از دغدغه های مستمر ایشان لزوم اتحاد جهان اسلام در قبال اسرائیل جنایتکار بود. برای من یک مطلب به شکل معماست و آن این است که همه دول اسلاميه و ملت های اسلام می دانند که درد چیست، می دانند که دست های اجانب در بین است که اینها را متفرق از هم بکند، می بینند که با این تفرقه ها ضعف و نابودی نصیب آنها می شود، می بینند که دولت پوشالی اسرائیل در مقابل اسلام ایستاده که اگر مسلمین مجتمع بودند هر کدام یک سطل آب به اسرائیل می ریختند

ص: 17

او را سیل می برد، معذالک در مقابل او زبون هستند، معما اینست که با این که اینها را می دانند، چرا به علاج قطعی که آن اتحاد و اتفاق است روی نمی آورند؟ چرا توطئه هایی که استعمارگرها برای تضعیف آنها به کار می برند، آنها توطئه ها را خنثی نمی کنند؟ آیا این معما چه وقت باید حل شود؟ و پیش کی باید حل بشود؟ این توطئه ها را کی باید خنثی کند، غیر از دولت های اسلام و ملت های مسلمين؟» (1)

اما از باقیات الصالحات امام خمینی رحمه الله درباره فلسطین، «روز قدس» است. «من از عموم مسلمانان جهان و دولت های اسلامی می خواهم که برای کوتاه کردن دست این غاصب و پشتیبانان آن، به هم بپیوندند، و جميع مسلمانان جهان را دعوت می کنم آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را که از ایام قدر است و می تواند تعیین کننده سرنوشت مردم فلسطین نیز باشد، به عنوان «روز قدس» انتخاب و طی مراسمی همبستگی بین المللی مسلمانان را در حمایت از حقوق قانونی مردم مسلمان فلسطين ) اعلام نمایند. از خداوند متعال پیروزی مسلمانان را بر اهل كفر خواستارم.» (2) روز ( قدس به تعبیر امام خمینی قدس سره روز اسلام، روز بسیج عمومی، روز حکومت اسلامی و یک روز جهانی است و روزی نیست که فقط اختصاص به قدس داشته باشد. روز و مقابله مستضعفین با مستکبرین است، روز مقابله ملت هایی است که در زیر فشار ظلم و آمریکا و غير آمریکا بودند، روزی است که باید مستضعفین مجهز بشوند، در مقابل مستکبرین، و دماغ مستکبرین را به خاک بمالند... روز قدس، روزی است که باید سرنوشت ملتهای مستضعف معلوم شود باید ملت های مستضعف در مقابل مستکبرین اعلان وجود بکنند، باید همانطور که ایران قیام کرد، و دماغ مستکبرین را به خاک مالید، و خواهد مالید، تمام ملتها قيام کنند، و این جرثومه های فساد را به زباله دانها بریزند.» (3) در عمل هم ماهده شد که روز جهانی قدس تبدیل به یک روز جهانی علیه استکبار و نه تنها اسرائیل، شده است و همه ساله به تاسی از نفس گرم امام خمینی رحمه الله

ص: 18

بزرگوار با عظیمتی بیش از پیش برگزار شده و چنانکه امام امیدواری می کرد این روز مقدمه ای برای ایجاد «حزب مستضعفین» (1) در تمام دنیا شده است. (2)

امروز دیگر چیزی به نام کمونیسم در جهان نداریم. ولی از شما جدا می خواهم که در شکستن دیوارهای خیالات مارکسیسم، گرفتار زندان غرب و شیطان بزرگ نشوید. امیدوارم افتخار واقعی این مطلب را پیدا کنید که آخرین لایه های پوسیده هفتاد سال کژی جهان کمونیسم را از چهره تاریخ و کشور خود بزدایید. امروز دیگر دولت های همسو با شما که دلشان برای وطن و مردمشان می تپد هرگز حاضر نخواهند شد بیش از این منابع زیرزمینی و رو زمینی کشورشان را برای اثبات موفقیت کمونیسم، که صدای شکستن استخوانهایش هم به گوش فرزندانشان رسیده است، مصرف کنند. آقای گورباچف وقتی از گلدسته های مساجد بعضی از جمهوری های شما پس از هفتاد سال بانگ الله اکبر» و شهادت به رسالت حضرت ختمی مرتبت ۔ صلی الله علیه و آله و سلم - به گوش رسید، تمامی طرفداران اسلام ناب محمدی تان را از شوق به گریه انداخت. لذا لازم دانستم این موضوع را به و شما گوشزد کنم که بار دیگر به دو جهان بینی مادی و الهی بیندیشید. مادیون معیار و شناخت در جهان بینی خویش را «حس» دانسته و چیزی را که ماده ندارد موجود نمی دانند. قهرا جهان غیب، مانند وجود خداوند تعالی و وحی و نبوت و قیامت، را به افسانه می دانند. در حالی که معیار شناخت در جهان بینی الهی اعم از «حس و عقل» می باشد، و چیزی که معقول باشد داخل در قلمرو علم می باشد گرچه محسوس نباشد. لذا هستی اعم از غیب و شهادت است، و چیزی که ماده ندارد، می تواند موجود باشد. و همان طور که موجود مادی به «مجرد» استناد دارد، شناخت حسی نیز به شناخت عقلی متکی است. قرآن مجید اساس تفکر مادی را نقد می کند، و به آنان که بر این پندارند که خدا نیست و گرنه دیده می شد. لن نومن لک حتی نرى الله جهرة؛ می فرماید: لاتدركه الأبصار وهو يدرك الأبصار وهو اللطيف الخبير. از قرآن عزیز و کریم و استدلالات آن در موارد وحی و نبوت و قیامت بگذریم، که از نظر شما اول بحث است، اصولا میل نداشتم شما را در پیچ و تاب مسائل فلاسفه، به خصوص فلاسفه اسلامی، بیندازم...»

ص: 20

مشترک و امثال آنان به تکاپو و تلاش مذبوحانه افتاده اند. غیر از این نیست که سران استکبار از قدرت برخورد عملی مسلمانان در شناخت و مبارزه با توطئه های شوم آنان به هراس افتاده اند و اسلام امروز مسلمانان را یک مکتب بالنده و متحرک و پر حماسه می دانند و از اینکه فضای شرارت آنها محدود شده است و مزدبگیران آنان چون گذشته با اطمینان نمی توانند عليه مقدسات قلم فرسائی کنند مضطرب شده اند. من قبلا نیز گفته ام همه توطئه های جهان خواران علیه ما از جنگ تحمیلی گرفته تا حصر اقتصادی و غیره برای این بوده است که ما نگوئیم اسلام جوابگوی جامعه است و حتما در مسائل و اقدامات خود از آنان مجوز بگیریم. ما نباید غفلت بکنیم واقعا باید به سمتی حرکت نمائیم که ان شاء الله تمام رگه های وابستگی کشورمان از چنین دنیای متوحشی قطع شود. استکبار غرب شاید تصور کرده است از اینکه اسم بازار مشترک و حصر اقتصادی را به میان بیاورد ما در جا می زنیم و از اجرای حکم خداوند بزرگ صرف نظر می نماییم. خیلی جالب و شگفت انگیز است که این به ظاهر متمدنین و متفکرین وقتی یک نویسنده مزدور با نیش قلم زهرآگین خود احساسات بیش از یک میلیارد انسان مسلمان را جریحه دار می کند و عده ای در رابطه با آن شهید می شوند برایشان مهم نیست و این فاجعه عين دمکراسی و تمدن است. اما وقتی بحث اجرای حکم و عدالت بمیان می آید نوحه رأفت و انسان دوستی سر می دهند. ما کینه دنیای غرب را با جهان اسلام و فقاهت از همین نکته ها بدست می آریم. قضیه آنان قضیه دفاع از یک فرد نیست. قضیه حمایت از جریان ضد اسلام و ضد ارزشی است که بنگاه های صهیونیستی و انگلیس و آمریکا به راه انداخته اند و با حماقت و عجله خود را روبروی همه جهان اسلام قرار داده اند. البته باید ببینیم که بعض دولتها و حکومت های اسلامی چگونه با این فاجعه بزرگ برخورد می کنند. اینکه دیگر مسئله عرب و عجم و فارس و ایران نیست. بلکه اهانت به مقدسات مسلمانان از صدر اسلام تا کنون و از امروز تا همیشه تاریخ است و نتیجه نفوذ بیگانگان در فرهنگ مکتب اسلام است که اگر غفلت کنیم این اول ماجراست و استعمار از این مارهای خطرناک و قلم به دستان اجیر شده در آستین فراوان دارد.»

ص: 22

به جهانیان بشناسانی، زبان انگلیسی را یاد بگیر؛ و بر لزوم و بایستگی فراگیری زبانهای خارجی در نهادهای آموزشی جمهوری اسلامی تاکید دارد: «پیشتر به زبان

خارجی احتیاج نبود. امروز احتیاج است. باید زبان های زنده دنیا جزء برنامه تبلیغات مدارس باشد.... امروز مثل دیروز نیست که صدای ما از ایران بیرون نمی رفت. امروز ما می توانیم در ایران باشیم و در همه جای دنیا با زبان دیگری تبلیغ

کنیم.» (1) طبیعتا طلاب علوم دینی که اولویت دار ترین اشخاص برای تبلیغ معارف دینی هستند، دو محور و وسیله برای ترویج معارف دینی احتیاج دارند، اول داشتن بار علمی و سواد و معرفت و شناخت به معارف دینی و مذهبی، و محور دوم که اهمیتی کمتر از محور دوم ندارد، شیوه ارائه و توان ايصال معارف با وسایل خاص از جمله دانستن زبان های مخاطبان خارجی، (2) می باشد.

ص: 24

اشاره نمود. (1) اقدامات این فقیه خبير و عالم بصیر و نیز پیشنهادهای حکیمانه ایشان طبیعتا وسعت بزرگی از عرصه های بین المللی را در بر می گیرد و در این مقاله برخی از نگاه های دوراندیشانه ایشان ذکر خواهد شد.

برخی از آثار علمی ایشان می باشد. (1) نکته قابل ذکر دیگر اینکه مقام معظم رهبری دام ظله : چه قبل و چه بعد از انقلاب همواره به این نکته تاکید داشته اند که یک رویه تالیفات علمی باید ناظر به رفع شبهات و دفع تهمت ها علیه اسلام و انقلاب باشد و روحانیون و حوزه را اصلی ترین و اولین مسئول این امر بر می شمارند. ایشان می فرمایند: «باید به تناسب تهمت هایی که به ما می زنند و به تناسب فحش هایی که به ما می دهند و به تناسب کتابهایی که علیه ما می نویسند، نیازها را بدانیم. مرکز و بانک اطلاعات حوزه کجاست که اینها را نگاه کند و درباره ی آن موضوعات تحقیق نماید و بنویسد؟ یکی از کارهایی که حوزه باید انجام بدهد، همین است. یعنی مرکزی داشته باشد و کتابهایی را که در دنیا راجع به انقلاب نوشته اند، جمع کند؛ چه آنهایی که مستقیما درباره ی انقلاب است و چه آنهایی که به خاطر انقلاب، به شیعه و یا اسلام فحش داده اند و چه کتابهایی که از ما تعریف کرده اند و نقاط قوت ما را - که بعضا خودمان هم از آنها غافل بوده ایم - یادآور شده اند.» به واسطه همین نگاه است که پس از ترور ناکام ایشان توسط عوامل نفاق و کوردلی، که ایشان موقعیت تالیف یک اثر علمی مفصل را نیافتند، می بینیم معظم له از نویسندگان و و محققان به ویژه محققان جوانی که تالیفاتی در راستای زدودن شبهات با بیان مبانی اصیل و اصلی انقلاب و اسلام دار هستند تمجید نموده و آنان و اثرشان را مورد تشویق قرار می دهد.

بودن نظام طاغوتی پهلوی تالیف فرموده اند به صراحت از نگاه تمدن ساز اسلام و لزوم ایجاد یک حکومت دینی برای تحقق آرمانهای اصیل اسلامی سخن گفته است. (1) اما بیت الغزل كلام ایشان در این باب این است که اسلام با توانایی مناسبی که برای ایجاد یک تمدن نوین اسلامی داراست، باید با تحول همراه بوده، آن هم تحولی که منطبق با نیازهای داخلی و بین المللی باشد. «در زمینه های گوناگون، امروز نیاز وجود دارد؛ هم برای نظام اسلامی، هم در سطح کشور، هم در سطح جهان. تبیین معرفت شناسی اسلام، تفکر اقتصادی و سیاسی اسلام، مفاهیم فقهی و حقوقی ای که پایه های آن تفکر اقتصادی و سیاسی را تشکیل می دهد، نظام تعلیم و تربیت، مفاهیم اخلاقی و معنوی، و... همه ی اینها باید دقیق، علمی، قانع کننده و ناظر به اندیشه های رایج جهان آماده و فراهم شود؛ این کار حوزه هاست. با اجتهاد، این کار عملی است. اگر ما این کار را نکنیم، به دست خودمان کمک کرده ایم به و حذف دین از صحنه ی زندگی بشر؛... این، معنی تحول است. این حرکت نوبه نو اجتهادی، اساس تحول است» ایشان تاکید دارند که تحول و دگرگونی یک امر قهری است و خواه ناخواه پیش می آید. منتها باید این تحول و تغییر، مدیریت شود و هدایت، برنامه ریزی و مدیریت این تحول را بزرگان حوزه، مراجع تقلید، اندیشمندان، دانشمندان و فضلا با رویکرد حرکت تحول خيز محتوائی بر عهده خواهند داشت.

همچنین ایشان در رابطه با تحول تمدنی نوین این نکته را تذکر می دهند که تحول به معنای رها کردن شیوه های سنتی بسیار کارآمد حوزه در زمینه های مختلف از آموزش، تبلیغ (داخلی و بین المللی)، پژوهش و... نیست. بلکه پرداختن به موضوعات ضروری و مورد نیاز و تطبیق خود با نیازهای روز و بهره گیری از روش های معقول نوین می باشد و تطابق خود و رشته های علمی با نیازهای جامعه برای حوزه علمیه اولویت بیشتری نسبت به دانشگاه ها دارد.

ص: 28

خامنه ای دام ظله در زمینه متولیان امر اتحاد اسلامی می فرماید: یکی از اصول اسلام وحدت مسلمین و اخوت اسلامی است. «و اعتصموا بحبل الله»، از علمای موجه و زبان های ناطق و گویا، بخصوص ائمه محترم جمعه و شخصیت هایی که مقام رسمی و جایگاه شناخته شده ای را در جامعه اسلامی دارا هستند، چه کسی اولی به این است که مردم را صمیمانه به سمت وحدت و استحکام همین یکپارچگی که بحمدالله هست، دعوت کند؟ زمزمه های تفرقه را از هر کس که باشد، رد کنید. نگذارید افرادی از روی نادانی، یا خدای نکرده از روی غرض، در صفوف ملت انشقاق ایجاد کنند. این ملت که با یکپارچگی و وحدت خود توانست به هدف هایش برسد، باید ان شاء الله این وحدت و یکپارچگی را در زیر پرچم اسلام و قرآن حفظ کند. مساله ی وحدت را همه باید جدی بگیرند؛ در درجه اول، نخبگان؛ نخبگان سیاسی، نخبگان دینی، نخبگان دانشگاهی، نخبگان حوزه های علمیه؛ در همه جا در کشور ما همه مساله وحدت را جدی بگیرند. ایجاد اختلاف مذهبی بین گروه های مختلف د مسلمان، خطر بزرگی است. اگر دشمنان بتوانند آتش اختلافات فرقه ای را در یک جائی برافروزند، فرونشاندن آن جزو دشوارترین کارهاست. باید جلوی این کار را گرفت؛ این هم نمی شود، جز با ابتکار عمل و مجاهدت و اخلاص نخبگان در هر کشوری؛ علما، دانشگاهیان، سیاستمداران، کسانی که دارای نفوذ و تأثیر ند؛ برای مردم تشریح کنند نقشه ی دشمن را و نگاه امیدوارانه دشمن را به ایجاد اختلاف بین مردم، بین کشورهای اسلامی، بین جناح های اسلامی، بین سنی و شیعه (1)، بین گرایش های مختلف در مذاهب مختلف اسلامی؛ مردم را آگاه کنند. اگر ما می گوییم که شیعه و سنی در کنار هم قرار بگیرند، یعنی شیعه، شیعه بماند، سنی هم سنی بماند. ما چه موقع به عالم تسنن گفته ایم که منظورمان از وحدت این است که

ص: 30

شما شیعه بشوید. ما چنین چیزی نگفته ایم. هر کس خواست شیعه بشود، از طریق علمی و از راه مباحثات عالمانه شیعه بشود. آنها هم آزادند که بروند کار خودشان را بکنند. ما نمی گوییم شما مذهبت را عوض کن؛ ما می گوییم شیعه و سنی باید همیشه سر عقل باشند، نگذارند دشمن از اختلافات اینها سوء استفاده کند. خط قرمز از نظر نظام اسلامی و از نظر ما، عبارت است از اهانت به مقدسات یکدیگر آن کسانی که نادانسته، از روی غفلت، گاهی از روی تعصب های کور و بی جا، چه سنی و چه شیعه به مقدسات یکدیگر توهین می کنند، نمی فهمند چه می کنند. بهترین وسیله برای دشمن همین ها هستند، بهترین ابزار در دست دشمن همین ها هستند، این خط قرمز است. سنی و شیعه هر کدام مراسم مذهبی خودشان را، آداب خودشان را، عادات خودشان را، وظایف دینی خودشان را انجام می دهند و باید بدهند.

هم بگذارند و با هم صمیمی باشند، ولو عقایدشان مخالف با یکدیگر باشد، اما آلت دست دشمن نشوند، دنیای اسلام سربلند خواهد شد.»

استفاده بردند. (1) می توان استفاده کرد که تولدش در حدود سال 320 ق بوده است. البته برخی ولادت او را حدود 305 ق ذکر کرده اند که با تعبیر جوان در سال 355 سازگاری ندارد مگر این که تعبیر نجاشی را تسامحی بدانیم. شیخ صدوق محضر اساتید و شیوخ متعددی که تعدادشان را تا 252 تن هم ذکر کرده اند (2) بهره های وافر علمی برد و خود از اساتید و بزرگان عصر خویش و در زمره مشایخ اصلی روایی قرار گرفت. تعدادی از اصلی ترین آثار حدیثی شیعی، متعلق به این فقیه، محدث و متکلم فرزانه است که در جای خود پیرامون آنها بحث می شود. این دانشمند بزرگ در سال 381 ق در ری در گذشت و مزارش که در نزدیکی حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) است و به «ابن بابویه» معروف می باشد از آن زمان تا به حال زیارتگاه عاشقان اهل بیت علیهم السلام است.

اشاره ای می شود. اما مطلب دیگری که شیخ صدوق از آن دوری نمی نمود ارتباط حضوری و مکاتبه ای با سیاست مداران و حکام زمانه بود. امری که بسیاری از آن پرهیز داشتند. شیخ صدوق دریافته بود که با قدرت یافتن شیعیان باید پشتوانه ای محکم از جهت عقیدتی و فکری برای آنها ایجاد شود؛ لذا وی نه تنها در محافل حکام و امرا حضور می یافت و یا نامه نگاری با آنان داشت که حتی به درخواست آنان کتاب می نوشت و در مناظره ها شرکت می جست و برای تقویت بنیان شیعه که از سوی برخی سلاطین سنی افراطی به بد دینی و کفر متهم می شد ،(1) از هیچ همراهی و همکاری با وزرا و امرای شیعه (به ویژه دیالمه) دریغ نمی ورزید.

داشت بر شيخ عرض نمود ... و جواب صواب استفاده فرموده، شيخ را تعظیم و تکریم تمام نمود و جوایز و اقطاع مقرر فرمود.» این هجرت بسیار پر برکت بود و شیخ صدوق که تا آخر زندگی در ری زیست و جز برای چند سفر علمی و زیارتی از ری خارج نشد همواره در این کهن شهر سکونت اختیار نموده بود و به ترویج مذهب تشیع و مناظره با صاحبان مذاهب و مکاتب دیگر می پرداخت.

اجتهاد فقهی اش، پاسخ پرسش های متعددی را که از شمال آفریقا تا دروازه های چین از وی پرسیده می شد پاسخ می داد. آثار شیخ صرفا نقل مطالب فقهی نیست، بلکه در زمینه عقیدتی نیز آثار تقریبی فراوانی نوشته است و او را باید از ارکان حدیث اماميه دانست. شیخ یکی از سه تن از محدثان ثلاثه متقدم است(شیخ کلینی و شیخ طوسی دو تن دیگر هستند (1)). از میان کتاب های پنج گانه حدیثی شیعه دو کتاب من لا يحضره الفقیه و مدینه العلم از آن شیخ صدوق است که با تأسف کتاب مدینه العلم مفقود شده است. شیخ صدوق چنان که گفته شد با تألیفات خود سعی در صیانت از عقاید تشیع و نیز دفع شبهات مخالفین داشت. از این رو کتاب شریف علل الشرایع که درباره فلسفه احکام و علت تشريع آنهاست را نگاشت و کتاب کمال الدین و تمام النعمه را درباره اثبات وجود امام زمان (عج) و غیبت طولانی آن حضرت از نظر عقلی و نقلی نوشت. التوحيد، الخصال، الامالی، عیون اخبار الرضا، صفات الشيعه، و معانی الاخبار و دیگر تألیفات وی از روی نیاز زمانه بوده است نه از روی صرف و نویسندگی و تفنن در نگارش. وی در مقدمه من لا يحضره الفقیه می نویسد: من و نخواستم مانند سایر مصنفان، روایاتی که در هر موضوع رسیده است را ثبت کنم، بلکه در این کتاب روایاتی را آورده ام که بر اساس آن فتوا می دهم و آنها را صحیح می دانم و معتقد به صحت آنها می باشم و میان من و پروردگار حجت است. مرحوم مامقانی به نقل از علامه بحر العلوم می نویسد که برخی اصحاب روایات کتاب من لا يحضره الفقيه صدوق را بر دیگر کتاب های چهارگانه به دلایلی چند ترجيح می دادند.

مخالفان را پاسخ داده و از نفوذ آنان در ممالک شیعه بکاهد. برای مثال، وی کتاب کمال الدین را در اواخر زندگی اش تألیف کرد و چون در آن عصر اسماعیلیه، فرقه زیدیه و طرفداران جعفر کذاب (تواب) و پیروان زیادی از اهل تسنن ایرادهایی به فرقه امامیه وارد کرده و اذهان مردم را مشوب می کردند شیخ صدوق بخشی از تألیفات خود را به پاسخ دادن از شبهات آنان و تبیین و روشن کردن اشکال های مذاهب و مکاتب آنان مختص گردانید.

پرداخت و در این دوران، پدرش استادی وی را نیز به عهده داشت. صاحب پس از فراگیری مقدمات، به تحصیل فقه، حدیث، تفسیر، کلام و دیگر علوم رایج پرداخت.

پس از چندی که او خود را از استادان و بزرگان اصفهان بی نیاز دید به ری که از مراکز علم و ادب آن زمان بود، مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عميد»، وزیر دانشمند و شهير آل بویه پیوست. ابن عمید وقتی توانایی صاحب را در نگارش متون ادبی دید، او را از نویسندگان مقام وزارت قرار داد. کاردانی و توانایی صاحب در انجام این امور، راه پیشرفت را بر او هموار ساخت تا آن جا که چون رکن الدوله، فرزندش مؤيد الدوله را به حکومت اصفهان منصوب کرد، صاحب نیز در مقام دبیری او به زادگاهش اصفهان بازگشت. (1) این دانشمند بزرگوار در شب جمعه، 24 صفر سال 385 ق دیده از جهان فرو بست و در اصفهان به خاک سپرده شد.

کاردانی بی کار است، یک شغل کسانی را که چند شغل داشتند، به او واگذار می کرد. (1)

صاحب در دوران وزارت خود از بیت المال حقوق نمی گرفت و به سبب احتیاط، با اموال شخصی خویش زندگی خود را می گذراند. صاحب در سیاست خارجی با دیده ای بینا حرکات و کارهای فرمانروایان اطراف و کارگزاران آنها را زیر نظر داشت و در هریک از کشورها و همسایگان، افرادی را برای گزارش اخبار و اوضاع در نظر گرفته بود. (2)

7. الحجر، از ابو جعفر احمد بن أبي سليمان. (1)

و....

صاحب بن عباد تا آخرین لحظات حيات، دمی از علم آموزی و دانش گستری غفلت نورزید. کو شش صاحب در آموختن، به زمان معینی محدود نبود، به گونه ای که حتی پس از رسیدن به مقام وزارت نیز علم و معرفت آموزی را فراموش نکرد. او چه در ایام اقامت در شهرهای اصفهان، بغداد و ری و چه در مسافرت، همیشه با برخی دانشمندان و بزرگان علم همراه بود و حتی در مأموریت های نظامی نیز مجلس بحث و گفتگو تشکیل می داد. فراهم آوردن زمینه های گسترش علم در میان عموم مردم از سیاست های مهم صاحب در دوران وزارت بود. او به همین سبب دانشمندانی را از بغداد به اصفهان و ری فرا خواند. صاحب می دانست که آباد شدن کشور و رونق اقتصاد در نخستین مرحله نیازمند آن است که مردم از زنجیر جهل و نادانی و رهیده، روشنایی دانش و فضیلت را درک کنند. صاحب به کتاب های اهل قلم نیز و توجه ویژه داشت و هرگاه از نگارش کتابی جدید آگاه می شد با کوشش فراوان نسخه ای از آن برای مطالعه و نگه داری در کتاب خانه خویش به دست می آورد. در توانست کتابخانه ای بزرگ و کم نظیر تشکیل دهد. کتاب خانه صاحب، بیشتر و کتاب های علمی آن دوران را در بر داشت و دانشوران و نویسندگان فراوانی از آن گنجینه ارزشمند استفاده می کردند. «مقدسی»، جغرافی دان پرآوازه و مشهور قرن چهارم، یکی از کسانی است که به گفته خود، از کتاب خانه بزرگ صاحب بسیار بهره برده است. فهرست نام کتاب های موجود در کتاب خانه ده جلد و برای حمل کتاب ها به تعدادی زیاد شتر نیاز بود. به نقل برخی مدارک، تعداد کتاب های موجود در کتاب خانه صاحب در ری، که با قرن دهم میلادی هم زمان بوده، به اندازه مجموع کتاب های موجود در کتاب خانه های اروپا برآورد شده است.

صاحب، بزرگان دین و علم و ادب را گرامی می داشت و برخی بزرگان نیز به حضور آمده و در شمار همراهان او در می آمدند و برخی دیگر با نامه نگاری، ارادت خود را به وی بیان می کردند؛ همانند صابی، نویسنده مشهور آن دوران. سید

ص: 44

رضی نیز در بغداد قصیده هایی سروده و صاحب را ستوده است. ابن عباد هر سال پنج هزار دینار به بغداد می فرستاد تا میان فقها و ادیبان آن دیار تقسیم شود.

از جمله دانشمندان و ادیبان ملازم صاحب می توان به: ابوالقاسم زعفرانی ابو القاسم بن أبي العلاء، ابو العباس ضبی، ابوسعید رستمی، ابودلف خزرجی، ابو محمد خازن اصفهانی، بدیع الزمان همدانی و بسیاری دیگر (1) اشاره کرد. یاقوت در معجم الأدباء می گوید: پانصد شاعر صاحب بن عباد را ستوده اند و از صاحب نقل شده که گفته است: صد هزار بیت فارسی و عربی در مدح من گفته شده است. او به دانشمندان و بزرگان مکه و مدینه نیز توجه داشت و هر سال با کاروان حجاج برای هر یک، به فراخور شأنش، هدایایی می فرستاد. حکایات فراوانی از روابط نیک صاحب بن عباد با بزرگان معاصرش در منابع نقل شده که نشان دهنده بزرگواری و عنایت او به دانشمندان معاصر خود است. هلال بن هارون صابی حرانی، نویسنده نامی عصر او که دهها سال در خدمت خلفا و وزرا عهده دار دیوان رسائل بود و شعرای عراق او را همچون رؤسا مدح می گفتند، در نامه ای که به صاحب نوشته، چنین می گوید: «هنگامی که نامه ام را در دستان آورنده آن گذاردم، بر آن نامه بوسه زدم، زیرا می دانستم که پس از رسیدن، چشمان مبارک تو بر آن خواهد افتاد.» ثعالبی نیز در توصیف جلسات صاحب با ادبا و بزرگان می گوید: در این گونه مجالس، ثمرات عقول و افکار و ذوق های مختلف بر صاحب عرضه می شد و از نتایج این اجتماعات بود که سخن صاحب در فصاحت و بلاغت به مرز سحر و حد اعجاز رسید و نظم و نثرش چون خورشید در همه آفاق پرتوافکن شد و شرق و غرب را فرا گرفت. (2)

ص: 45

کرد. (1) وی فرزانه ای تلاشگر بود، به طوری که پیش از دوازده سالگی از برخی محدثان، روایت فرا گرفت و از استاد خویش، شیخ صدوق، قبل از بیست سالگی حدیث شنید. (2)

برجستگی های این دانشمند بزرگ بیش از آن است که در چند صفحه محدود بتوان آنها را بیان داشت و در این جا فقط این قسمت از سخنان رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای دام ظله پیرامون شیخ را ذکر می کنیم: شیخ مفید در سلسله علمای امامیه فقط یک متکلم و فقیه سر آمد برجسته نیست، بلکه فراتر از این وی مؤسس و سر حلقه جریان علمی رو به تکاملی است که در دو رشته کلام و فقه تا امروز در حوزه های علمی شیعه امتداد یافته و ویژگی های اصلی و خطوط اساسی آن هم چنان پابرجا مانده است. از جهت نقش مؤثر و تعیین کننده محمدبن محمدبن النعمان المفيد و در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت علیهم السلام و بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه و نیز آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل و در فقه و کلام و بیان اهمیت حوزه بغداد در زمان شیخ مفید رحمه الله حقا باید وی را بنیان گذار حوزه های علمی شیعه با قواره ای که در قرنها پس از آن دیده می شود، دانست. (3)

حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی بهره جست. «فقه» را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از ادیب و مورخ چیره دست، محمد بن عمران مرزبانی

علم روایت» آموخت. ابن حمزه طبری، ابن داود قمی، صفوان و شیخ صدوق دیگر استادان او بودند که شهد شیرین دانش را در کام جان او ریختند. در میان استادان وی عالمانی از مناطق مختلف قم، کوفه، بصره، طبرستان، حلب، قزوین، بلخ، مراغه، همدان و شهر زور دیده می شوند.

در کتاب های معتبری چون امالی شیخ مفید، رجال شيخ طوسی، رجال نجاشی و فهرست شیخ، اسامی ده ها نفر از بزرگان و استادان و مشایخ شیخ مفید همچون ابوالفرج برقی داودی، جعفر دقاق، حسن بن احمد بن صالح همدانی حلبی، حسن بن عبدالله قطان، اسماعيل بن محمد کاتب، عثمان بن احمد دقاق، علی بن محمد بن

خالد میثمی، علی بن محمد رفاه، محمد بن حسن جوانی، محمد بن علی بن رباح و قرشی، هارون بن موسی تلعکبری و... آمده است. (1) افرادی که گاه نه تنها در فروع دین که در عقیده و نظر نیز دارای اختلاف بسیار با شیخ مفید بودند، ولی وی در درس آنان حضور می یافت و به تعامل علمی و داد و ستد دانش مشغول بود. در تعلیم و دانش و تربیت شاگرد نیز شیخ مفید همین خصلت را در عصر طلایی قرن چهارم و پنجم پیشه خویش ساخته بود و گروه بی شماری از دانشمندان عالم به مذاهب مختلف را تربیت کرد و مشعل های فروزانی چون سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالعباس نجاشی، ابوالفتح کراجکی، ابویعلی محمد بن حسن جعفری، سلار بن عبد العزیز دیلمی و جعفر بن محمد دوریستی و... را که همگی از بزرگان علمای شیعه و استادان علوم و فنون اسلامی به شمار می آیند، به حوزه های علمی و دینی تحویل داد. (2)

ص: 48

ولی همواره سعی داشت از التهاب های مذهبی بکاهد و با دانشمندان مذاهب مختلف در محیطی به دور از غوغاسالاری و عوام گرایی به بحث بپردازد. امری که در زمان او و شاگردش سید مرتضی، علی رغم برخی اقدام های خیره سرانه عوام اهل سنت تقریبا موفقیت آمیز پی گیری شد، ولی در زمان دیگر شاگردش شیخ طوسی این هرج و مرج به اوج رسید و موجب کشتار بسیار در بغداد شده و خانه رهبر شیعیان (شیخ طوسی) آتش زده شد و وی به نجف اشرف هجرت نمود.

مهمی است که شیخ مفید چندین اثر مستقل پیرامون آن نوشته است و بدین گونه برکت آثار شیخ مفید از جهات گوناگون در تثبیت مذهب امامیه در عصر تکثر اجتهادات، اثر گذار بود. شخصی که به تعبیر مقام معظم رهبری دام ظله در پیام به کنگره هزاره رحلت شیخ مفید، خود و افکارش همواره در ضمن جریان غنی و پربار فقه و کلام مدرسه اهل بیت علیهم السلام ، گشاینده و مؤسس خط سیری خاص در فقه و کلام شیعه بوده است.

روزی روشن تر و نورانی تر برای وی پدید می آمد. (1) محبت شیخ در دل ها چنان بود که در زمان رحلت او در ماه رمضان 413 ق غبار غم سراسر دلهای پاک را فرا گرفت و شهر بغداد جامه سیاه به تن کرد و هشتاد هزار نفر سوگوار شیعی و سنی، اشک یتیمی ریخته و در ماه روزه عاشورایی دیگر را به پا کردند. (2) در سال 1372 ق به مناسبت هزاره رحلت شیخ مفید، کنگره جهانی هزاره وفات او در قم برپا شد (3) و پیام علمی مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای دام ظله به این کنگره بین المللی در جزوه ای 45 صفحه ای و به سه زبان فارسی، عربی، انگلیسی منتشر شده و در اختیار شخصیت های علمی و میهمانان داخلی و خارجی شرکت کننده قرار گرفت. از برکات این کنگره این بود که آثار شیخ مفید احیا شده و مقالات بسیاری پیرامون افکار و آثار وی نوشته شد که دسته ای از آنان بر جهات تعامل علمی شیخ مفید با صاحبان دیگر مکاتب و نیز خصلت تقریبی و وحدت گرایی شیخ اختصاص یافته بود.

ص: 52

البشر» و «خواجه» شهرت یافت. خواجه نصیر علوم متنوع را در مشهد، نیشابور، اصفهان، قم و عراق (نجف، موصل و...) نزد پدر، دایی اش «نورالدین علی بن محمد شیعی»، «کمال الدین محمد حاسب»، «سراج الدین قمری»، «فریدالدین داماد نیشابوری»، «قطب الدین مصری شافعی»، «برهان الدین محمد حمدانی قزوینی»،

خواجه ابو السعادات اسعد بن عبد القادر بن اسعد اصفهانی» و «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» فرا گرفت. (1) خواجه بر اثر تندباد حوادث مدتی در قائن، قهستان (جنوب خراسان و در حوالی بیرجند) و در الموت قزوین سپری کرد و چندین سال نیز زندانی بود و مجبور بود کتاب های خویش را بر مبنای عقیدتی اسماعیلیان بنگارد. خواجه خود در این باره چنین می نویسد: «بیشتر مطالب آن را در چنان وضع سختی نوشته ام که سخت تر از آن ممکن نیست و بیشتر آن را در روزگار پریشانی فکر نگاشتم که هر جزئی از آن، ظرفی برای غصه و عذاب دردناک بود و پشیمانی و حسرت بزرگی همراه داشت. و زمانی بر من نگذشت که از چشمانم اشک نریزد و دلم پریشان نباشد و زمانی پیش نمی آمد که دردهایم افزون نگردد و غم هایم دو چندان نشود...». (2)

عاقبت این دانشمند بزرگ شیعی پس از دهها سال خدمت به اسلام و مسلمین در هجدهم ذی حجه سال 672 ق در بغداد وفات یافت. وی در حالی که محتضر بود در پاسخ پیشنهاد یکی از اطرافیان برای دفن در نجف اشرف گفت: «من شرم دارم که در کنار این امام بزرگوار حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) بمیرم و از آستان او به جای دیگر برده شوم»؛ و بدین روی بدن مطهر خواجه در حرم مقدس کاظمین (علیه السلام) دفن گردید.

ص: 54

باشد - بر حاکم ظالم ۔ اگر چه مسلمان باشد - را بیان داشت (1) و دیگر علمای مجلس مذکور هم به تأیید این نظر پرداختند. علی رغم نقش مهم خواجه نصیر در ستم ستیزی و دفع ستم ظالمان، در برخی کتاب های تاریخی او را آماج تهمت های ناورا قرار داده اند و چهره ای جنگ طلب از این دانشمند صلح جو به نمایش گذارده اند.

یکی از اصلی ترین ویژگی های خواجه نصیر طوسی، عقیده راسخ وی به آزاد اندیشی و برپایی کرسی های حقیقی نظریه پردازی در علوم و فنون مختلف بود. در روزگاری که مدارس نظامیه و سلطنت سلجوقیان و حکومت آل عباس و رواج اندیشه اشعری، مجال را بر آزاداندیشی بسته بود و عامل اصلی افول تمدن فاخر اسلامی بود خواجه نصیر طوسی ظهور کرد و در آن ظلمت فراگیر به کاری بزرگ دست زد و به نوسازی تمدن اسلامی پرداخت و به تعبیر جرجی زیدان، وی را باید مشعلی نورانی در آن تاریکی وحشتناک به شمار آورد. (زها العلم في بلاد المغول على يد هذا الفارسی كأنه قبس منير في ظلمه مدلهمه (1): در آن روزگار درخشش دانش در ممالک تحت سلطه مغولان، به دست این مرد ایرانی روی داد و گویا وی مشعلی نورانی در یک تاریکی وحشتناک بود خواجه نصیر به حفظ آثار علمی مذاهب گوناگون، اعم از شیعه و سنی و اسماعیلی همت گماشت و اصراری بر شیعه کردن اجباری مردم نداشت و دوست داشت همه کس با اختیار و از روی آزادی م عقیده به بررسی مذاهب پرداخته و حق را دریابد.

نجات جان دانشمندان و علمایی همچون ابن ابی الحدید (شارح نهج البلاغه) و برادرش موفق الدوله و عطاملک جوینی که مغولان بر آنها خشم گرفته بودند؛ و جذب قوم مغول به فرهنگ و تمدن اسلامی و نیز جلوگیری از تهاجم مغولان به کشورهای مسلمان؛ در کنار کارهایی چون ارتباطات حضوری و مکتوب با دانشمندان بلاد مختلف از شرق تا غرب عالم از اقدام های وی بود. هم چنین دعوت از دانشمندان مختلف در اقصا نقاط جهان برای گرد آمدن در دانشگاه بزرگ مراغه از رشک آمیز ترین اقدام های خواجه نصیر محسوب می شود که منجر به گرد آمدن دانشمندان شیعه ، سنی، کافر و... از تمام نقاط علمی جهان هم چون شام و چین و هند و... در مراغه بود.

ص: 57

مراغه تا بغداد و در شمال تا تبریز و در شرق تا سلطانیه را در بر می گرفت، به نحوی شرایط را برای اتصال و پیوند آن با جهان متمدن آن روز نیز فراهم می کرد. مهم این بود که در این تمدن محلی، هم زمان، نوعی نگاه تمدنی فراگیر و جهانی وجود داشت که در شکل برقراری پیوند متقابل میان تبریز و نواحی تمدنی دیگر خود را نشان می دهد؛ به عبارت دیگر، اصولی در این تمدن شکل می گیرد که راه را برای بزرگ تر شدن آن یا ارتباط با جهانی بزرگ تر باز می کند و خواجه نصیر، نقطه ثقل کانون تمدنی مراغه است و شخصیت او ویژگی هایی داشت که برای بنیان گذاری یک کانون تمدنی، ضروری به نظر می آمد؛ درست مثل پادشاهی که نقش بنیان گذاری یک سلسله را ایفا می کند. برخی از این خصلت ها را چنین می توان بیان کرد: اهمیت دادن به علم به عنوان علم، بدون در آمیختن آن با تعصبات مذهبی،

اخلاق لازم برای گردآوری عالمان و فرهیختگان به همراه داشتن امکانات علمی

کافی؛ عدم ورود در سیاست و در گیر شدن جدی با آن؛ توجه به جهان مادی و محو

نشدن در یک فضای معنوی صرف و... (1)

ص: 59

حاجتی) سوگند دهد، قطعا خداوند حاجت او را روا نموده و دعایش را به استجابت می رساند. (1) در شب 29 ماه مبارک رمضان سال 648 ق در این شهر فرزندی از خاندانی پاک سرشت ولادت یافت که از مقربان درگاه باری تعالی قرار گرفت. نامش، حسن و لقبش جمال الدین و بعدها معروف به آیت الله علامه حلی شد. (2) مادر وی بانویی نیکو کار و عفیف، دختر حسن بن یحیی بن حسن حلی، (3) خواهر محقق حتی است و پدرش، شیخ یوسف سدید الدین، از دانشمندان و فقهای عصر خویش در شهر فقاهت پرور حله است. علامه حلی از پدر به «آل مطهر» پیوند می خورد و آل مطهر به قبیله بنی اسد که قبیله مادر حضرت على (علیه السلام) است متصل می شود. (4) علامه از محضر اساتید شیعه و سنی بسیاری چون خواجه نصیرالدین طوسی (597 - 672 ق)؛ سید رضی الدین علی بن طاووس (589 - 664 ق)؛ حسن بن میثم بحرانی (626 - 679ق)؛ و برهان الدین نسفی (5) بهره علمی برد و شاگردان بسیاری نیز پرورش داد و تأليف های ارزنده ای از خود بر جای نهاد و از برخی جهت ها در تاریخ تشیع مانندی برای وی نتوان یافت و به تعبیر سید حسن صدر می گوید: علامه حلی نظیری ندارد! نه پیش از زمان خودش و نه بعد از آن. (6) این دانشمند فرزانه در سال 726 ق در گذشت و در حرم مطهر حضرت علی علی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

ص: 61

دانشمندان بد کیش سنی بوده و امام وهابی ها به شمار می رود. بعد از این که علامه

حلى كتاب منهاج الكرامة را در اثبات امامت نوشت، ابن تیمیه به علت عناد و الجاجتی که با علامه داشت کتابی به نام منهاج السنه (در رد شیعه و به ویژه رد کتاب منهاج الكرامه) نوشت. وقتی کتاب منهاج السنه به دست علامه رسید، او با آن همه بی ادبی ها و توهین های ابن تیمیه به شیعه و شخص علامه، اشعاری را برای او فرستاد که ترجمه آنها چنین است: اگر آنچه را مردم می دانستند، تو هم می دانستی، با دانشمندان دوست می شدی، ولی جهل و نادانی را شیوه خود ساختی و گفتی: هر کس بر خلاف هوای نفس تو می رود، دانشمند نیست! (1) ابن حجر عسقلانی - دانشمند متعصب سنی - چنین اعتراف می کند: «علامه نامش مشهور و اخلاقی نیک دارد. وقتی کتاب ابن تیمیه به او رسید گفت: « لَوْ كانَ يَفْهَمُ مَا أَقُولُ أَجَبْتُهُ»؛ یعنی: اگر ابن تیمیه آنچه را که من گفتم می فهمید جوابش را می دادم.

کن که معاشرت با آنان موجب اخلاق بد و بروز صفات زشت خواهد شد، بلکه همواره با علما و دانشمندان بوده و با آنان هم نشین باش که این کار، ایجاد آمادگی و زمینه خوبی برای کسب کمالات خواهد شد و نیروی استوار معنوی برای استنباط و پرده برداری از مجهولات، در تو پدید می آورد.»

علامه در بحث های علمی به تعبیر حافظ ابروی شافعی «به هیچ وجه راه تعصب نمی پیمود ... و... مناظره های علامه ... جهت فایده رسانی و استفاده بود نه به طریق جدل و لجاج و دشمنی، به طوری که علامه هرگز به راه تعصب بحث نمی کرد و به صحابه معروف، توهین نمی کرد و اگر کسی درباره یکی از صحابه کلمه ای بد به زبان می آورد از آن منع می کرد، علامه نیک دریافته بود که اختلافات مذهبی دمار از روز گار تمدن اسلامی بر آورده و در حال کنونی برای جبران گذشته و ادامه حرکت تمدن فرو خفته اسلامی باید بیش از همه بر دانش ورزی و تعامل و هم گرایی و اتحاد تأکید و پافشاری داشت. (1)

می شد، خیمه مدرسه در بالاترین و بهترین نقطه آنجا برپا می شد. (1) تأليف های علامه در موضوع های متنوعی چون فقه، اصول، کلام، حدیث، تفسیر، فلسفه، ادعیه و ... بود و وی در بسیاری از نوشته های خود علاوه بر پرداختن به مبنا و مشرب شیعه در آن علم، مبانی دینی و مذهبی سایر مذاهب و کیش ها را بیان داشته است تا خواننده از روی انتخاب بتواند حقانیت و عیار عقیده هر مذهب را کشف کند. علامه نقش مهمی در تحول علمی رو به جلو اجتهاد در شیعه داشت و اگر برخی انسانهای خبیث دوباره دولت ایلخانیان را به سمت تفکر خشک و ظاهربینانه برخی مذاهب باز نمی گردانند و تفکر اجتهاد و آزاد اندیشانه کتاب های علامه ادامه می یافت، ایران و ممالک اسلامی به افول و درماندگی درد آور آن روزگار مبتلا نمی شد.

ص: 66

نواحی جنوب شرقی آسیا چقدر جالب و پرماجراست. جالب تر از این، خبرهایی بود

که در مورد راه یافتن اسلام به این نواحی از طریق تجار مسلمان و ارتباط آنان با امرا و فرمانروایان آن سامان به گوشش می رسید. شیخ احمد هم که دانش آموخته حوزه علمیه بود علاقه مند گردید همراه برادرش محمدسعید در یک سفر تجارتی، به آسیای جنوب شرقی برود تا در صورت مساعد بودن شرایط اجتماعی و فرهنگی آن مناطق، پیام توحید و کلمه طیبه حق را به گوش انسان های تشنه حقیقت برساند. او اطمینان داشت که حتی با وجود شرک و بت پرستی در برخی جوامع، رایحه یکتا پرستی و عدالت گستر و آزادگی اسلام به دلیل تعالیم بسیار غنی خود، می تواند تیرگی ها را کنار بزند و طلوع صبح صادق ایمان را نوید دهد.

سر انجام این پرورش یافته مکتب تشیع با کوله باری از علم و ایمان به همراه برادرش بار سفر بست و در سال 1602 میلادی و در دوران زمامداری نارسو آن (1590 - 1605م) با یک کشتی بزرگ ایرانی و از طریق سواحل جنوب شرقی ایران پس از طی مسیری پرمخاطره و پشت سر نهادن توفان های دریایی، وارد تایلند گردید. و در آن زمان به دلیل رونق تجاری، گروه های زیادی از بازرگانان اروپایی، عرب و و ایرانی در این شهر به سر می بردند. به همین دلیل مسافران کشتی حامل شیخ احمد و و برادر کوچکترش محمد سعید به منظور تجارت رهسپار تایلند گردیده بودند اما در آن میان، شیخ احمد می خواست با توانمندی علمی و تسلط به چندین زبان خارجی، رایحه عطر آگین توحید را در تایلند بپراکند و بوستانی از فضیلت فراهم سازد. در آن زمان شهر آیودیا - مرکز سابق تایلند - شهر کوچکی بود که نارسوآن به توسعه اش همت گماشت. این شهر تازه رشد یافته، دارای خلأهایی بود که تجار خارجی می توانستند با معلومات خویش این کاستی ها را ترمیم کنند و تنها به تجارت اکتفا نکنند و به کارهای اجرایی هم مشغول شوند. این امر موجب شد که مردمان سر زمین های دیگر در امور اداری و حکومتی تایلند نیز فعالیت کنند. هم چنین در این دوران در اصول و مناسبات اجتماعی و فکری، تغییرات عمده ای رخ داد.

ص: 68

دینی را تبیین نمود و در ترویج باورهای شیعه، نهایت اهتمام را به خرج داد. او گرچه به عنوان تاجر وارد سیام شد، اما هدف اصلی اش ترویج و تبلیغ فرهنگ اسلامی بود و به قول استاد یکی از دانشگاه های تایلند و مدیر مؤسسه پژوهش های اقیانوسیه - آسيا: «شیخ احمد اندیشمندی بود در لباس یک تاجر». شیخ احمد علاوه بر فعالیت های دینی، از تلاش برای پیشرفت و سعادت محل اقامتش غافل نبود.

او در محیط آزاد و قانونمندی چون آیودیا به دلیل ذکاوتی که در امور اقتصادی از خویشتن نشان داد و نیز با شایستگی در مدیریت و صفات فردی یک مسلمان صدیق و با پشتکار، به مقامات عالی سیاسی و اجتماعی در تایلند نائل آمد.

بی پیرایگی، مردم داری، مهرورزی، هم زیستی با فرودستان، چشم پوشی از زخارف دنیا و مهم تر از همه، پایبندی به ارزش های معنوی دین مبین اسلام رمز

موفقیت او به شمار می روند. هم چنین کوشش ها و موقعیت های این عنصر گرانمایه، و مؤید این حقیقت مسلم است که تعالیم اسلام هماهنگ با فطرت آدمیان از هر قوم و و نژاد و سرزمینی است و اگر غبارهای شرک و کفر و آفات خرافات و افکار موهوم از تمایلات عالی انسان ها زدوده شود، نور توحید بر اعماق وجودشان می تابد.

ویران کرده، به جای آن مسجدی بنا کنند. این مرکز عقیدتی در منطقه دشت بانکوک بنا گردید.

در طول این ده سال، شهرت شیخ احمد چنان رو به افزایش رفت که ملاقات و همکاری با او در امور بازرگانی و فرهنگی، جزو آرزوهای بزرگ تاجران و مسافران و حتی نیروهای بومی به شمار می رفت. در این موقع شیخ با دختری از خانواده ای متشخص به نام «آب چوای» ازدواج کرد که نتیجه این وصلت، یک دختر و دو پسر بود. پسر بزرگتر «چوئن» نامیده شد؛ ولی فرزند کوچک تر (ذكور) قبل از آن که به سن ده سالگی برسد، بر اثر بیماری آبله در گذشت؛ دخترش «شی» نام داشت. به این ترتیب، یک خانواده تایلندی از نسل شیخ احمد شکل گرفت.

موقعیت تجاری شیخ احمد که با ویژگی های اخلاقی او همراه شده بود، اعتماد و اطمینان گروهی از بازرگانان را چنان بر انگیخت که او را به عنوان رئیس صنف خود برگزیدند. همین انتخاب، به وی امکان داد تا گاهی به دیدار فرمانروای آیودیا برود و در این ملاقات ها امتیازات مهمی برای رونق کارهای خویش و یارانش به دست آورد. در این هنگام نارسو آن - فرمانروای وقت - درگذشت و برادرش «اکاتوت ساروت» به قدرت رسید.

حاکم جدید بیشتر به عمران و بهبودی اوضاع اجتماعی و اقتصادی سر زمین تحت قلمرو خود می اندیشید. طبیعی است در این دوره، تاجران هوشمند و باذکاوت، موقعیت مناسب تری به دست آوردند و زمینه بسط اقتدارشان فزونی گرفت. به دلیل رابطه شیخ احمد با یکی از درباریان، که «چائو من سوراساکتی» نام داشت، رفت و آمد او به مقر حکومت گسترش ویژه ای یافت و در موقعیتی قرار گرفت که از نزدیک ناظر تحولات داخلی باشد و از منازعات سیاسی مخفی، که پس از به قدرت رسیدن اکاتوت ساروت میان شاهزادگان در حال تکوین بود، باخبر گردد. او برای رفع این اختلاف ها تدابیری اندیشید و بانفوذی که در دربار داشت و با تدبیر و حکمت، توانست شعله های تفرقه و دشمنی را خاموش کند.

موقعیت فرهنگی و نفوذ اجتماعی شیخ احمد موجب شد تا مدیریت توسعه بندر و گمرک آیودیا را به دست آورد. شیخ احمد، پس از چندی به عنوان دومین فرد پس از وزیر خارجی و بازرگانی در تصمیم گیری های مهم کشور تایلند برگزیده شد

ص: 71

و پس از درگذشت دوستش چائومن، به جانشینی او منصوب گردید. شیخ احمد در تمام دوران حکومت «اکاتوت ساروت» (1605- 1610م) و «سونگ هام» (1610 1628م)، که حاکمی عادل بود، در مقام خویش باقی ماند؛ اما در سال 1628 میلادی به ظاهر به دلیل سال خوردگی و در واقع به دلیل مخالفت «چتا» در دوران کوتاه سلطنتش با وی بر کنار گردید.

می گسترانیدند؛ این بازرگانان، دچار مشکلی مالی شدند و به اداره امور خارجه مراجعه کردند؛ اما به دلیل بی کفایتی رئیس آن منطقه، به این تقاضا رسیدگی نشد. ژاپنی ها از شدت خشم شورش کردند. شاه که سنین کهن سالی را می گذرانید، ترسید و متواری گشت اما رئیس عالی مقام امور کشوری همراه با شیخ احمد قمی برای سرکوب شورش، چندین هزار نفر از چینی ها، خائق ها و تایلندی ها را سازماندهی و مسلح کردند. برخی از ژاپنی ها کشته شدند و عده ای با قایق های خود به تنگه چائو فریا فرار کردند و عده ای دستگیر شدند.

شیخ احمد، نیروهای خود را به مرکز فرمانروایی تایلند فرستاد تا آن را از هجوم شورشیان ژاپنی در امان نگه دارند. پس از این اقدام های شجاعانه که با پیروزی همراه بود، ساگهام، شیخ احمد را به سمت وزیر اعظم کشور گماشت و به او مدال سلطنتی اعطا کرد و «فراماها آمارت» به مقام وزیر عالی امور نظامی منصوب گردید. حتی بعد از شیخ احمد قمی، فرزندانش تا چهارده نسل در مقامات بالای دولتی در آیودیا و سیام (تایلند) قرار داشتند. شیخ احمد هم چنان نفوذ و مقامش را در دربار ) حفظ کرد تا زمانی که «سامت فارا چائو سانگ هارم» بر اریکه قدرت تكيه زد. در ( طی 25 سال، میان سال های 1630 تا 1655م. به عنوان وزیر اعظم سیام، خدمات مذهبی و اجرایی با ارزشی انجام داد و سرزمین تایلند در این دوران با همسایگان در صلح و صفا روزگار گذرانید. شیخ احمد در طی زمام داری شش پادشاه آیودیا، در پست های مهم دولتی خدمت کرد. او از اعتماد و اطمینانی که به دست آورده بود، برای تبلیغ اسلام همراه با پیشرفت و توسعه سیاسی، اقتصادی مرکز حکومت تایلند بهره گرفت و سعادت معنوی و مادی را به دوستان مسلمانش در سیام هدیه کرد.

امور اجتماعی و عنوان وزیر اعظم بازنشسته کرد. زحمات او موجب شد که عده زیادی راه حقیقت را بجویند و به سرچشمه ارزش های والای اسلامی راه یابند.

دیگر نکته این که تعدادی از شیعیان اهل تایلند که از نسل شیخ احمد قمی هستند، در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل علوم دینی می باشند.

ص: 76

قاضی موفق شد از بزرگانی اجازه روایت کسب کند که از آن میان می توان به

مولا عبد الرشید شوشتری فرزند خواجه نورالدین طبيب (مؤلف كتاب مجالس الاماميه در اعتقادات) و مولا عبد الواحد تستری اشاره کرد. (1) زمانی که وی به مدارج بلند علمی رسید عازم دیار هندوستان شد و تا انتهای زندگی در این منطقه زیست و علاوه بر انبوه تألیفاتی که حاصل زحمات علمی اوست در نشر اسلام و تشیع نیز توفیق بسیار کسب کرد و عاقبت در سال 1019 قمری به تهمت ناصوابی گرفتارش کردند و او را بی رحمانه و به طرز فجیعی به شهادت رساندند. می گویند بر بدن قاضی نورالله با چوب خاردار آن مقدار زدند که بدنش قطعه قطعه شد. (2) امروز مزار او در آگره هندوستان، زیارت گاه هزاران هزار مسلمان بیدار دل شبه قاره هند است.

نسبت به دین خاصی نداشت. (1) همین نگرش اکبرشاه به دین موجب شده بود که اکبرشاه به فکر ارائه دینی مشترک از کل ادیان بیفتد و سپس هندوستان محل زندگی ملحدان گردد. قاضی نورالله شوشتری به هنگام ورود به آگره، نزد ابوالفتح مسیح الدین گیلانی (شاعر بزرگ و طبیب حاذق ایرانی) رفت. مسیح الدین گیلانی بعد از فراگیری علوم و فنون در سال 983 وارد هندوستان شده و به خاطر قابلیت و استعداد خویش در زمره مقربان اکبر شاه در آمده بود. (2) قاضی نور الله که لیاقت فراوان خود را در زمینه های متنوع نشان داده بود به واسطه مسيح الدين و اکبرشاه به بالاترین مناصب دینی شبه قاره هند نائل گشتامل با اهل سنت

تعامل با اهل سنت و فتوا به مذاهب خمسه و پرورش شاگردان بسیاری از اهل سنت، نشان توان بالای علمی قاضی نورالله شوشتری است که سالیان سال در هند، منصب قضا و افتا را بر عهده داشت و جز معدودی نمی دانستند که وی شيعه است. قاضی دریافته بود که ترویج ای اهل بیت علیهم السلام و شیعه که با تهمت های بی شماری توسط علمای ماوراء النهر چهره ای مشوه از تشیع در اذهان هندیان بود کاری ساده نیست؛ لذا با لطایف الحيل توانست در کنار فقه اهل سنت، فقه شیعه را نیز مطرح کند. این کتمان مذهب از یک سو، و قدرت و تسلط وی بر مبانی فقهی و کلامی مذاهب از سوی دیگر در کنار آوازه زهد و پارسایی او، طلاب فرق و مذاهب گوناگون را به پای درس وی می کشاند. قاضی فقه را بر مبنای مذاهب پنج گانه «شیعه»، «حنفیه» (3)، «مالکیه»، «حنبلیه» و «شافعیه» برای طلاب هر مذهب تدریس می کرد و در پایان و بیان اقوال، نظر شیعه را باظرافتی خاص بر کرسی می نشاند. (4) البته وی شاگردان شیعه ای نیز در همان هند داشته (از جمله فرزندانش)، ولی جو ضد شیعی و رابطه مخفیانه شاگردان شیعی مذهب وی موجب گشت که غیر از چند تن (چون علامه شیخ محمد هروی خراسانی، علامه مولا محمدعلی

ص: 79

کشمیری و سید جمال الدین عبدالله مشهدی) نام شاگردان دیگر وی در تاریخ به ثبت نرسد. سید نورالله در زمان قضاوت نیز همین رویه ترویج فقه شیعه را داشت و از صفات پست رشوه گیری و حکم به ناحق که برخی قاضیان اهل سنت هند بدان آراسته بودند مبرا بود. عبد القادر بداونی در منتخب التواریخ می نویسد: «بسیار به صفت نصفت (1) و عدالت و نیک نفسی و حیا و تقوا و عفاف و اوصاف اشراف موصوف است و به علم و حلم و جودت فهم و حدت طبع و صفای قریحه و ذکاء مشهور است. صاحب تصانیف لايقه است. توقیعی بر تفسیر مهمل (2) شیخ فیضی نوشته که از حیز تعریف و تصنیف بیرون است و طبع نظمی دارد و اشعار دل نشین می گوید. به وسیله حکیم ابوالفتح به ملازمت پادشاهی پیوست و زمانی که موکب منصور به لاهور رسید و شیخ معین قاضی لاهور را در وقت ملازمت از ضعف پیری و فتور در قوا، سقطه در دربار واقع شد، رحم بر ضعف او آورده، فرمودند که شیخ از کار مانده، بنابراین قاضی نورالله به آن مسئولیت منصوب گردید و الحق مفتیان ماجن و محتسبان حيال محتال لاهور را که به معلم الملكوت سبق می دهند، خوش به ضبط در آورده و راه رشوت را برایشان بسته و در پوست پسته گنجانیده، چنانچه فوق آن متصور نیست و می توان گفت که قائل این بیت او را منظور داشته و گفته که: تویی آن کس که نکردی به همه عمر قبول / در قضا هیچ ز کس جز که شهادت از گواه». قاضی نورالله آثار متعددی نیز در زمینه فقه و کلام و تفسير مقارن نوشته است مانند کتابی مفصل در قضا و شهادات که در آن قاضی شرایط قاضی و محکوم و نیز احکام قضا را که در این باب از سوی شیعه و اهل سنت وارد شده است، بیان کرده است.

گردد. قاضی نورالله در سایه سار تقيه، نه تنها به منصب قضا دست یافت، بلکه

توانست کتاب های ارزشمندی را به جامعه شیعی تحویل دهد، در شمار کتاب های ایشان اختلاف نظر است، ولی آیت الله مرعشی نجفی (رحمةالله علیه) در مقدمه کتاب احقاق الحق، تصنیفات این بزرگ مرد عرصه سیاست و نگارش را 140 کتاب ذکر می کند. اما از آن جا که خود قاضی در نامه ای می نویسد: «فقیر، نام خود را در تصانيف ننوشته تا قربة إلى الله باشد و ايضا هرگز به کسی از مخالفان اظهار نکرده که آن تصانیف از فقیر است، می توان حدس زد که آثار دیگری نیز داشته است. نکته حائز اهمیت در آثار تطبیقی و مقارن قاضی نورالله در زمینه حدیث، فقه و کلام همین بحث رعایت تقریب علمی است و او معتقد است که اگر غبار تعصب را از راه فرو نشاند و طبق موازین علمی که مورد قبول عاقلان است در این علوم به بحث نشست نتیجه ای جز تقریب و نزدیکی و هم گرایی نخواهد داشت. زمانی که علامه و حلی کتاب شریف نهج الحق که از سوره های مهم کتاب تقریب علمی است را نوشت برخی چون ابن تیمیه صاحب منهاج السنه و قاضی روزبهان بقلی ابطال الباطل را در رد نهج الحق علامه نوشتند. قاضی نورالله برای اثبات ادعاهای مستند علامه حلى و رد شبهات مخالفان به ویژه شبهات و دعوای بی پایه بقلی دست به تأليف و موسوعه عظیم احقاق الحق زد که با تعليقات علامه مرعشی نجفی در بیست و چند مجلد بارها به چاپ رسیده است. قاضی نورالله در این اثر با بیان منطقی و زیبا و رسا، کتاب فضل بن روزبهان را پاسخ گفته است و در بطلان دیدگاه وی به کتاب های خود اهل سنت استشهاد کرده است. (1) الزام النواصب فی الرد علی میرزا مخدوم الشریفی که توسط میرزا محمد علی چهاردهی گیلانی ترجمه شده و نوه دانش مند او به نام مرتضی مدرسی آن را چاپ کرده است، القام الحجر در رد ابن حجر، بحر الغدیر فی اثبات تواتر حديث الغدير سند و مؤلف و دلالة، حاشیه بر حاشیه چلپی بر شرح التجريد اصفهانی، حاشیه بر شرح مواقف در علم کلام، حاشیه بر تفسیر بیضاوی، حاشیه بر الهیات، شرح تجرید، حاشیه بر حاشيه القديمه، حاشیه بر

ص: 81

شرح الوقایه در فقه حنفی، دلائل الشيعة في الامامة به فارسی، دافعة الشقاق (دافعة النفاق)، رساله ای در امر العصمة، رساله ای در ذکر نام حدیث سازان و احوال آنان، رساله ای در رد بعضی عامه که عصمت انبیا را نفی می کنند، السحاب المطیر در تفسیر آیه تطهیر، مجالس المؤمنین که در احوال جماعتی از علما، حکما، ادبا، عرفان شعرا، رجال متقدم، راویانی است که به اعتقاد قاضی نورالله همگی شیعه مذهب اند. افزون بر اینها در بر دارنده حکایات و قصه ها و روایت های آنها، هم چنین گذری به شهرها و احوالات ایشان است و مطالب اختلافی کلامی و فقهی و حدیثی شیعه را نیز یاد آور می شود و به زبان فارسی تألیف شده است. (1) الصوارم المهرقه در پاسخ الصواعق المحرقه و کتاب مصائب النواصب (2) و بسیاری آثار دیگر قاضی نورالله که به طور عمده لحنی روان و خواندنی دارد از نمونه های تألیفاتی وادی تقریب علمی است.

مناظره شوشتری با سید قزوینی که قاضی نورالله خود در کتاب مجالس المؤمنين (1) به آن اشاره می کند. در عرصه مناظره مکتوب نیز سید نورالله که اغلب با رعایت ادب و متانت در کلام سخن می گفت، چه نسبت به دیدگاه های برخی معاصران خود، اعم از اهل سنت معاصر خودش یا اسلاف اهل سنت، کتاب هایی به شیوه مناظره ای می نگاشت. «النور الأنور الأزهر في تنویر خفایا » رسالة القضا و القدر للعلامه الحلی یکی از این آثار است که شوشتری در آن رساله بعضی علمای هند در عصر خود را رد کرده و آن را در اواخر زندگی اش در سال 1018 نوشته است و در رساله ای در تفسیر آیه « فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ » (2) قاضی، در این رساله، به دفع کلام نیشابوری در تفسیرش پرداخته است. الرسالة المسحیه دیگر کتاب اوست که به صورت مبسوط و مفصل، ادله طائفه شیعه و اهل سنت را در مسئله شستن پاها و مسح آن ذکر کرده است. رساله ای در پاسخ از اعتراض بعضی اعتراض های عامه بر خود در حاشية الوقايه و نیز رساله ای در پاسخ شبهات الشياطين که قاضی در آن به رد شبهات شیطان های امت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) پرداخته است از این باب است، چنان که رساله ای در وجوب المسح على رجلين دون غسلهما و الصوارم المهرقة در رد بر و الصواعق المحرقه و کتابی در مناظره با مخالفين و مصائب النواصب و رساله ای در وجوب لطف از همین دست آثار است که در آنها یا شبهات معاصرانش به نیکی پاسخ داده شده یا شبهاتی را که علمای سابق اهل تسنن بر شیعه نموده و همان شبهات مستمسک سنیان معاصر قاضی و سایر دوران بوده مورد رد قرار گرفته است. حافظه فوق العاده قوی و جامعیت دانش قاضی نورالله و وسعت اطلاعات علمی و تاریخی و حدیثی و کلامی و تفسیری وی در این آثار بسیار اعجاب برانگیز است. (3)

ص: 83

کردند، مگر یکی از بزرگان ایشان که مخالفت کرد و بیتی را به این مضمون نوشت و به نزد اکبرشاه فرستاد. گر لحمک لحمی بحدیث نبوی هی /بی صل علی نام علی بی ادبی هی. (1) اکبرشاه از کشتن قاضی نورالله صرف نظر کرد و محبت او بیش از پیش در قلب وی افزون شد. (2) اما مدتی بعد حسودان جهنمی صفت باز دست به کار شده و علمای دربار شاه بعدی در صدد فتنه و برانگیختن شاه علیه قاضی شوشتری بر آمدند و نزد او به سعایت پرداختند، که قاضی شیعه است و خود را ملزم به مذاهب اربعه نمی داند و فتوایش با فتوای مذهب اماميه تطبیق می کند. جهانگیر شاه بیان آنان را برای اثبات تشيع قاضی کامل ندانست و گفت: این دلیل کامل نیست؛ چرا که او از اول قضاوت را به شرط اجتهاد خود پذیرفته است. اما آنان به حیله دیگری دست زدند. شخصی را وا داشتند تا به عنوان شاگرد نزد قاضی رفت و آمد کند و خود را شیعه معرفی کند. وی پس از رفت و آمد بسیار و جلب اطمینان قاضی، به نوشته های وی از جمله مجالس المؤمنین پی برد و درخواست آن کرد. وی کتاب را از قاضی گرفت و از آن نسخه ای برداشت و نزد علمای دربار برد. آنان نیز این کتاب را به عنوان سند تشیع قاضی نورالله به جهانگیر شاه عرضه کردند و به سلطان گفتند که او در کتابش چنین و چنان گفته است و استحقاق اجرای حد دارد. جهانگیر شاه گفت: حدش چیست؟ آنان گفتند: ضربه زدن با شلاق ... شاه کار را بر آنان واگذار کرد و آنان بلافاصله حد را اجرا کرده و قاضی را با وضع فجیعی به شهادت رساندند. اما با این که جزای این کار ناصواب آنان به روز قیامت موکول است ولی در همین زمان هم مشاهده می شود آن نابکاران گمنام اند و مزار منور قاضی نورالله شوشتری از زیارت کده های مشهور هندوستان به شمار می رود.

ص: 85

میرزا در چهار سالگی پای به مکتب نهاد و پس از فراغت از درس های اولیه، در

شش سالگی، وارد حوزه علمیه شد و به فراگیری علم و دانش پرداخت. هوش سرشار و حافظه ی قوی این کودک، اساتید او را به شگفتی وا داشت. هنوز کودکی هشت ساله بود که بر فراز منبر مسجد وکیل شیراز قرار گرفت، همانند واعظان با تجربه، با خواندن متن کتاب اخلاقی ابواب الجنان، مردم را به حقیقت طلبی و سعادت جویی و خداخواهی و خودسازی دعوت کرد. او پس از طی مقدمات و سطوح حوزوی در سال 1248 ق، به سوی اصفهان بار سفر بست و محضر آیت الله شیخ محمد تقی اصفهانی، صاحب كتاب مشهور هداية المسترشدین و نیز درس آیت الله سید حسن بید آبادی، مشهور به «مدرس» و آیت الله حاج محمد ابراهیم کلباسی را نیز دریافت و تقریبا در سن بیست سالگی مجتهد شد. وی تا 29 سالگی در اصفهان ماند و سپس راهی عتبات عالیات گشته و مدتی را در کربلا اقامت گزید و سپس راهی نجف اشرف شد. اساتید وی در عتبات عبارت اند از: آیت الله شیخ حسن کاشف الغطا، آیت الله شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)، آیت الله سید ابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط) و آیت الله شیخ مشکور حولایی و البته بیش از همه خود را مرهون اخلاق و دانش شیخ انصاری می دید. بدین سان که میرزای شیرازی به حلقه یاران خاص شیخ انصاری پیوسته بود و این رابطه تا پایان عمر شیخ استوار ماند و از استادی و شاگردی بسی فراتر رفت، به طوری که شیخ انصاری وقتی کتاب مهم فرائد الأصول خویش را می نوشت، با اصرار زیاد از میرزای شیرازی خواست آن را تصحیح کند. به گفته صدر الاسلام خویی، میرزا به مدت چهارده سال در درس شیخ انصاری شرکت جست. (1) پس از شیخ انصاری مرجعیت شیعه به میرزای شیرازی رسید و وی یک دهه در نجف بود و سپس به سامرا هجرت نمود و حدود بیست سال در این شهر مقدس به انجام وظایف پرداخت و مکتبی علمی و سیاسی را بنا نهاد که به کتاب های سامرا معروف است. میرزای شیرازی در سال 1312 ق وفات یافته و جسد مطهرش در نجف اشرف به خاک سپرده شد. (2)

ص: 87

شخصی فاضل و کار کشته را می فرستاد و در زمینه های مالی نیز برنامه مخصوص به خود را داشت که در کتاب ها مسطور است. میرزا نه تنها برای مناطق داخل ایران به اعزام مبلغ و نماینده دینی دست می یازید که حتی برای شیعیان دوردست هند و آفریقا و قفقاز و کشمیر و ... نیز به این اقدام دست می زد. تربیت و اعزام مبلغان ویژه برای مناطق حساس و زیر سلطه انگلیس نظیر تبت و کشمیر و فرستادن آیت الله سید عبد الحسين لاری به عنوان نماینده خود به منطقه حساس جنوب ایران که این عالم بزرگوار، سد محکمی در مقابل تجاوزات انگلیس بود و مبارزات آزادی خواهانه مردم جنوب عليه انگلیس را رهبری می کرد و برای مدتی در آن جا به تشکیل حکومت اسلامی اقدام کرد از این نمونه هاست. (1) در کتاب های تراجم و شرح حال اسامی بزرگان بسیاری که نماینده میرزای شیرازی در نقاط مختلف ایران و ممالک اسلامی بوده اند ذکر شده است.

استعمار خارجی و جلوگیری از نفوذ بیگانگان از اقدام های مهم دیگر میرزای شیرازی است و اصولا وی همواره بر سیاسی بودن طلاب تأکید داشت و مدام بر خواندن عهدنامه مالک اشتر اصرار می ورزید. (1) پرورش یافتگان کتاب های سیاسی وی نیز نقش قابل انکارناپذیری در سیاست یک و نیم قرن اخیر شیعه داشته اند و در میان اغلب مجاهدان استعمار ستیز و مخالف استبداد قرن چهارده هجری نام شاگردان میرزا را می بینیم، کسی که به تعبیر مقام معظم رهبری دام ظله از ایجاد گران امواج بیداری اسلامی بود. «نخستین امواج بیداری در کشورهای این منطقه که هم زمان با آغاز ورود پیشقراولهای استعمار آغاز شد، غالبا به وسیله علمای دین و مصلحان دینی پدید آمد. نام رهبران و شخصیت های برجسته چون سید جمال الدين و محمد عبده و میرزای شیرازی و آخوند خراسانی ... و شیخ فضل الله و حاج آقا نورالله و ابوالاعلی مودودی و دهها روحانی معروف بزرگ و مجاهد و متنفذ از کشورهای ایران و مصر و هند و عراق در صفحات تاریخ برای همیشه ثبت و ضبط است.» (2)

ص: 91

نجات یافت. آخوند در عین حال توجه به مفاسد بلاد عثمانی هم داشت. از حال زار

شیعیان قفقاز و باکو و سایر نقاط غافل نبود. در زمینه اتحاد اسلامی چه در جنبه نظری و چه در زمینه عملی بسیار کوشید. هم چنین مسلمانان جهان و مردم آزادی خواه را به دفاع از ممالک اسلامی به خصوص ایران و طرابلس غرب (لیبی) که مورد تهاجم دولت های استکباری مثل روسیه و ایتالیا بودند فرا می خواند. خود هم با جمع آوری نیروهای فراوان در عراق و یک دل کردن علما عازم حرکت به سوی ایران شد که در طلیعه حرکت و پس از نماز صبح روز سه شنبه 20 ذی حجه 1329ق (برابر با 21 آذر 1290 ش و 12 دسامبر 1911 م) به طور مشکوکی وفات یافت. نهضت علمی و سیاسی ایجاد شده توسط آخوند خراسانی؛ در سال های بعد توسط شاگردانش؛ نظیر بزرگانی چون آیت الله بروجردی، شرف الدین عاملی، علامه بلاغی، محمد حسین کاشف الغطاء، سید ابوالقاسم کاشانی و... پی گیری شد.

حرکت الهی دعوت کرده و نامه ای به شاه می نویسد و در آن پس از ذکر مقداری از اوصاف و نتایج حسنه مترتب بر این شرکت، شاه ایران را به پوشیدن لباس های تولید داخل ترغیب نموده و مردم را هم به این امر تحریض می نماید در آخر هم به این شعر پارسی استشهاد می نماید

کهن جامه خویش پیراستن *** به از جامه عاریت خواستن

البته دفاع علما از جمله آخوند در این مسئله استقلال اقتصادی منحصر به این سالیان منحصر نیست. وی در سال های بعد هم فتاوای زیادی درباره این مسئله یا به صورت اعم از آن یعنی استفاده از مطلق مصنوعات وطنی دارد، چنان که یکی از این فتاوا در سال 1324 ق در دست است. در یک بند از اندرزنامه ای هم که به احمد شاه قاجار می نویسد او را به ترویج منسوجات و کالاهای وطنی برای آزادی از قید احتیاج به منسوجات و مصنوعات خارجی ترغیب می کند. در اواخر زندگانی دنیوی هم که بحث حرمت کالاها و متاع های روسی و خارجی مطرح می شود بارها حمایت خود را از تولید تولید گران لباس ها و متاع ها داخلی اعلام می دارد و از مردم می خواهد از صنایع وطنی استفاده کنند. در عمل نیز آخوند خراسانی و سایر علمای ربانی مکتب امامیه از لباس و پوشاک و حتی کاغذ و قلم ممالک اسلامی استفاده می کردند و سعی داشتند با مصرف تولیدات داخلی علاوه بر تقویت اقتصاد ملی و اقتصاد اسلامی، از وابستگی ممالک اسلامی به کشورهای غربی بکاهند.

بوده اند، ولی این حلقه مفقوده هم چنان ناشناخته بوده و تلاش های وحدت گرایانه بزرگان شیعه که در این حلقه بوده اند، از شهرتی برخوردار نیست.

در زمان مشروطه چون انگلیس و دیگر قدرت های استعمارگر در پی اختلاف افکنی میان مسلمانان بودند و برجسته سازی اختلاف شیعه و سنی یکی از این راه ها بود، علمای دین از جمله آخوند خراسانی در مواقع مختلف بر اتحاد میان شیعه و سنی چه در داخل ایران و چه در نواحی عثمانی و عراق توصیه بسیار داشتند، حتی عملکرد ایشان در دفاع از مسلمان سنی مذهب هند و یا لیبی نیز در همین راستا تحلیل می شود که آخوند خراسانی رحمه الله ، شیعه و سنی را در هنگام حمله کفار و بیگانگان مهاجم، به صورت یکسان از اعضای پیکره اسلام می داند. خلاصه محسن و اهمیت اتحاد مذاهب و ممالک اسلامی بر هیچ عاقلی پوشیده نیست و فقط انسانهای غافل یا جاهل به این مسئله مهم اهتمام ندارند.

امضای غلامرضا سردار اشرف، علمای نجف هم به امضا و تأیید آن اقدام می نمایند. عهد نامه در شش ماده است. کوشش در راه حفظ وطن، اکمال و ابقای مشروطه، حصول امنیت سه ماده اول آن بود. ماده چهارم شبیه ماده اول، ماده پنجم محافظ شرف و منافع و مقام یکدیگر بودن هیئت متحدین، و ششمین ماده، حمایت و نظارت هیئت اتحادیه بر مجلس است. آخوند خراسانی رحمه الله علاوه بر امضای آن، مطلبی را می نویسد بدین شرح:

«بسم الله الرحمن الرحيم، این معاهده اتحاد نامه سرداران عظام جنوب ایدهم الله

تعالی از شعب و فروع همان اخوت و اتحادی است که حضرت خاتم النبيين (صلی الله علیه و آله وسلم) فيما بين اصحاب کرام خود استوار فرموده، مادامی که این اخوت و اتحاد دینی محفوظ بود، رونق و شکوه عزت و اعتلای اسلام روز به روز افزون بود و اختلال

اساس آن اخوت و اتحاد مسلمانان را به این حالت حاليه رسانیده، مصداق «يخافون في أن يتخطفكم الناس» نموده است. وطن عزیز ما مسلمانان ایران را لگد کوب حملات و ظالمانه اجانب و حقوق مليه بلکه بشریمان را پایمال تاخت و تاز ستمگرانه آنان نموده، به كمال نخوت و غرور از شمال و جنوب حمله آورده، اساس امنیت مملکت مان را منهدم و هر روزی یک دست اندازی و لگد کوبی تازه ای را دارند و آنچه به حق پرستان و نوع پروران عالم هم تظلم [خواهی] می شود به جایی نمی رسد.

لهذا بر تمام امرا و سرداران و رؤسا و خوانین عشایر و ایلات و قاطبه رجال با شرف ایران، جنوبا وشمالا و غربا واجب است اندکی به حال اسف اشتمال سایر رجال بزرگ اسلام که به واسطه نفاق داخلی و... رفع ید از این اخوت دینیه ... در تحت اسارت و فشار اجانب ... گرفتارند عطف نظری نموده از روزگار سیاه آنان عبرت بگیرند و تا فرصت از دست نرفته عقد اتحاد و اتفاق به مواد شش گانه متن را مستحکم دارند.» البته مرحوم آخوند قیدی توضیحی به ماده ششم معاهده و قیدی اصلاحی هم بر ماده پنجم می افزاید که برای پرهیز از طولانی شدن کلام از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.

2. اتحاد میان دولت ها و علمای ایران و عثمانی؛ آخوند خراسانی رحمه الله همچنین در اواخر زندگانی نورانی اش معاهده ای را با علمای سنی مذهب بغداد بنابر اتحاد و عدم تفرقه و نیز نگه داری ممالک اسلامی از گزند گرگ های دولت های

ص: 96

بیگانه و ملل مسيحيه امضا می نماید. تاریخ این عهدنامه، اول ذیحجه الحرام 1328 قمری است. از علمای شیعه علاوه بر مرحوم آخوند، حضرات شیخ عبدالله مازندرانی، آقا نورالله اصفهانی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید اسماعیل صدر، میرزا محمد تقی شیرازی، شیخ العراقين و شیخ حسین مازندرانی هم این معاهده را امضا نموده اند. در این نامه اختلاف های فرق پنج گانه را مایه افتراق میان مسلمانان و عامل انحطاط دولتهای اسلامی و تسلط کفار بر ممالک اسلامی دانسته اند. علما این اتحاد را واجب و از ایجاد عوامل افتراق و شقاق، منع شرعی نموده اند. از منظر اتحاد ملل مسلمان به هر مذهبی از مذاهب پنج گانه و نیز اتحاد دو دولت بزرگ عصر - که ایران و عثمانی باشد - هم تأکید داشته و قرار می نهند که تمام قوای خود را در این زمینه به کار اندازند: «بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين و السلام علی محمد خاتم النبيين و آله و صحبة المنتجبين. چون پیش ما واضح و ثابت شد که این اختلافات فرق پنج گانه اسلاميه در غیر آنچه متعلق به اصول دیانت است و شقاق مابین طبقات مسلمین، علت تامه انحطاط دول اسلاميه و سبب اصلی استیلای اجانب بر ممالک اسلامی بوده است، فلذا محض محافظه کلمه جامعه دینیه و مدافعه از شریعت شریفه محمدیه، اتحاد آرا و اتفاق فتاوای مابین مجتهدین عظام و رؤسای مذهب جعفریه و علمای کرام اهل سنت مقيمين دارالسلام بغداد بر وجوب اعتصام بحبل الله - چنانچه خداوند احدیت تعالی شأنه امر فرموده، فقال عز من قائل: و اعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا - و بر وجوب بر قاطبه مسلمین در حفظ بیضه اسلام و صیانت جميع ممالک عثمانیه و ایرانیه از تشبثات شوم اجنبيه و هجمات سلطه خارجیه و به جهت محافظت حوزه اسلامیه، کلمه ما متفق و آرای ما متحد شد بر این که تمام قوا و نفوذ خودمان را در این خصوص بذل کرده و از هر گونه اقدام به مقتضای مقام مضایقه ننماییم، و امیدواریم که دولتين عليتين اسلاميتين [یعنی ایران و عثمانی] با کمال اتحاد در حفظ استقلال و حقوق همدیگر نهایت اهتمام و عنایت داشته باشند. بر عموم ملت ایرانیه اعلان نمودیم که ثبات و تعاون در حفظ استقلال دولت خودشان واجب و حمایت های مملکت و سد ثغور بلاد اسلامی از مداخله اجانب فرض عین است. چنانچه خداوند عالم - جل شأنه - ما بين مؤمنین انداخته است، متذکر شده و اعلان می نماییم که واجب است از تمام موجبات شقاق و نفاق

ص: 97

تحرز کرده و در حفظ نوامیس امت بذل نهایت جهد نموده و کمال تعاون و تعاضد و حسن مواظبت بر اتفاق کلمه بنمایند تا این که رایت شریفه محمدیه مصون و مقام دولتين علبتين عثمانیه و ایرانیه - ادام الله شوكتهما- محفوظ بماند. بمحمد و آله و صحبه خير البرية»

3. برگزاری کنگره وحدت در حرم حضرت علی (علیه السلام) ؛ از موارد دیگری که در دوران زندگی آخوند خراسانی در زمینه اتحادگرایی و وحدت طلبی و تقریب مذاهب اسلامی که آخوند خراسانی فتوا به وجوب آن داده بود انجام شد معاهده ای است که میان آخوند خراسانی و علمای شیعه با علمای بغداد منعقد گشت. این معاهده پس از برپایی یک کنگره و مجمع در نجف اشرف و صحن مبارک حرم مطهر حضرت علی (علیه السلام) نگاشته و امضا شد. جرجی زیدان گزارش این مجلس را در آن زمان در مجله اش، الهادل آورده است.

4. اتحاد در برابر تهاجم بیگانگان در تلگرافی دیگر هم به تاریخ 29 ربیع دی الثانی 1327 قمری یعنی در اواخر دوره استبداد صغیر که اغتشاشاتی در ایران حاکم و بوده آخوند از علما، امرا، خوانین و تجار و عموم مردم بوشهر و بنادر اطراف از

آبادان و بندرعباس و... بذل جهد و تلاش در زمینه « حفظ امنیت و عدم تعرض به احدی و حفظ نفوس و اعراض و اموال مسلمين و غیر مسلمین از تبعه خارجه و داخله» را واجب می شمرند. توجه به این نکته بد نیست که این عالم ربانی نه تنها برای حفظ امنیت و ایجاد اتحاد میان ملت ایران به اتحاد شیعه و سنی توصیه می کند

که حتی به حال کفار تحت سیطره بلاد اسلام هم توجه دارد. چنان که درباره زردشتیان تبریز و دیگر نواحی هم لازم و واجب می شمارد که مورد تعرض واقع

نشوند.

5. مکاتبه در زمینه اتحادگرایی؛ میان آخوند خراسانی و علمای سنی مذهب از یک طرف و هم چنین شیخ الاسلام از طرف دیگر مکاتباتی صورت گرفته است. از جمله در حادثه ای در همین سالیان میان مسلمانان بخارا مقاتله ای روی می دهد. آخوند خراسانی تلگرافی به علمای بخارا نموده و به آنها نسبت به ملتزم بودن به صلح و اتحاد و مودت تأكيد اکید می نماید. سپس به استانبول و خطاب به شیخ الاسلام و

ص: 98

سایر علمای عثمانی مکاتبه ای انجام می دهد که به قضات و مفتیان سنی بخارا مخابره نمایند در این که ملتزم به صلح و اتحاد و برادری باشند. متن عربی مکاتبه را مرحوم آقا نجفی قوچانی در حیات الاسلام ذکر نموده است. این عبارت آخوند در این نوشته بسی عبرت زاست که: «و هذا والله مضر بالدين و يفرق شمل المسلمين و دفع امثال هذه الحوادث مطلوبه من روساء الاسلام» یعنی: قسم به خداوند که اختلاف میان سنی و شیعه برای دین مضر است و باعث فروپاشی یکپارچگی مسلمانان می گردد و البته دفع این گونه حوادث تفرقه برانگیز از رؤسای مذهبی اسلام خواسته می شود. مرحوم آخوند حتی در دقایق آخر زندگانی هم تأکید بسیار به حرکت برای دفاع از اسلام داشتند و دوستانش از جمله شيخ عبدالله مازندرانی پس از فوت او می نگارند: «سابقا حكم وجوب اتحاد در حفظ بیضه اسلام به همه جا مخابره، خودمان هم خدمت مرحوم حضرت آیت الله خراسانی مصمم حرکت بودیم، بغتتا مسلمانان را یتیم گذاشته، داعيان عزادار و در عزم حرکت در صورت اقتضای ه شدیدتر از سابق هستیم»

محجوبانه ای در حق من دعا کرد که ان شاء الله روزی چشمانم به حقایق اسلام باز و روشن شود، این در حالی بود که برخی بزرگان به هیچ وجه با شخصیت های غیر مسلمان دیدار نمی کردند. برخوردهای آخوند خراسانی و ارتباط های شفاهی و کتبی وی با شخصیت های غیر مسلمان به همین یک مورد خلاصه نمی شود. ادوارد براون از دیگر ای مطرح غربی و از مستشرقان بنام است که با آخوند خراسانی مکاتباتی دارد و آخوند خراسانی نوشته هایی را در رد برخی خواسته های او و در عین حال به صورت محترمانه در پاسخ وی نوشته است.

می شوند و تربیت می گردند و این شخص به جایی خواهد رسید که به حکم او پادشاهی از سلطنت خلع می گردد.» منظور از مبارزه آخوند خراسانی با استبداد داخلی، تنها استبداد داخل ایران نیست. وی نسبت به رفتارهای مستبدانه حاکمان عراق و هم چنین پادشاه عثمانیه واکنش نشان می دهد و از این رو فرقی میان استبداد ایران و غیر ایران نمی گذارد.

حفظ مرزهای مملکت نیز از دغدغه های دائمی وی محسوب می گشت. در زمانی که روسیه قصد تصرف ایران را دارد آخوند خراسانی ابتدا با تحریم کالاهای روسی بر آنها ضربه وارد می کند و سپس حکم جهاد صادر نموده و خود به همراه اصحاب و شاگردان خویش و علمای عتبات و خیل بسیاری از مردم به سمت ایران قصد عزیمت می نماید. چون از سوی دیگر، ایتالیا به طرابلس غرب - لیبی - حمله نموده آخوند خراسانی و علمای عتبات همگی فتوای وجوب دفاع از ممالک اسلامی را صادر نموده و مسلمانان را به مقابله با قوای بیگانه و مهاجم فرا می خوانند.

1306 ق وارد شهر مقدس کاظمین شد تا بتواند در سایه اندیشه های بلند آن دیار، به اهداف عالیه اش نایل آید و شش سال از عمرش را در این شهر صرف تحصیل و تهذیب نمود و در سی سالگی به زادگاهش نجف اشرف بازگشت و در درس سر آمدترین استوانه های علمی و عملی عصر خویش حاضر شد و سرزمین سبز فکرش را با زلال آب های با صفای آن حوزه طراوت بخشید و مدت چهارده سال در این دانشگاه بزرگ اسلامی ماند و از باغ و بوستانهای نجف خوشه های فراوان علم و معنویت چید و در سال 1326 ق وارد شهر مقدس سامرا شد و در درس مرجع مجاهد و رهبر انقلابی، میرزا محمد تقی شیرازی شرکت جست و ده سال بر سفره علمی این مجتهد سترگ و بیدار مهمان بود و با استفاده از جنبه های روحی و معنوی آن بزرگوار، خویشتن را تقویت کرد. به طور کلی اساتید وی عبارت اند از: فقيه بزرگوار شیخ محمد طه نجف (متوفای 1323 ق) فقيه محقق حاج آقا رضا همدانی (متوفای 1322 ق) عالم و اصولی مدقق شیخ محمد کاظم خراسانی (متوفای 1329 ق) علامه فقیه سید حسن صدرالدین کاظمی (متوفای 1354 ق) فقیه بزرگ شیخ محمد حسین مامقانی (متوفای 1323 ق) علامه محدث میرزا حسین نوری و (متوفای 1320 ق) فقیه عالی مقام سید محمد حسن هاشم هندی غروی (متوفای 1323 ق) مرجع مجاهد میرزا محمد تقی شیرازی (متوفای 1338 ق) (1)

بلاغی با سال ها تحصیل نزد این بزرگان و تلاش بسیار توانست جزو اصلی ترین مدافعان مذهب و کتاب های تشیع در قرن چهاردهم قمری به شمار رود و عاقبت پس از سالیان متمادی سعی و اهتمام در رد شبهات و تثبیت عقاید حق و تربیت شاگردان بسیار در شب دوشنبه، 22 شعبان 1352 ق (2) ندای حضرت دوست را لبیک گفت. پس از تجلیل و تشییع پیکر پاکش را در حجره جنوبی سوم در سمت غربی صحن مبارک حضرت علی (علیه السلام) ، در کنار آرامگاه جواد بن محمد حسینی (مؤلف كتاب مفتاح الكرامه ) به خاک سپردند.

ص: 103

دفاع از حق انگیزه ای ندارم. بنابراین، هیچ فرقی نیست که کتاب به نام من با نام دیگری منتشر شود!

واداشت و پس از مدتی آنجا را به مسجدی تبدیل کرد و در آن نماز و شعایر حسینی اقامه می شد.» (1)

علامه بلاغی، مرز و بوم را هماره نگهبان بود و برای بیدار ساختن جامعه دل می سوزاند و تمام هستی خود را فدای خدمت به حق و خلق کرد. وی برای چاپ کتاب الهدی (در رسوا سازی خدعه ها و توطئه های مبلغان مسیحی) پولی نداشت. به ناچار هر چه در خانه داشت به قیمت ارزان فروخت و کتاب را به چاپ خانه فرستاد تا خداوند اندک اندک اثاثیه خانه و زندگانی وی را فراهم ساخت. (2)

ص: 106

کرد. (1) میرزا عبدالعلی هرندی، سید محمد باقر در چهای، شیخ مرتضی ریزی، آخوند ملا محمد کاشی، حکیم نامدار میرزا جهانگیر خان قشقایی از اساتید مطرح وی هستند. (2) مدرس سپس در شعبان 1311 ق راهی عتبات عراق شد و پس از حضوری مختصر در سامرا و ملاقات با میرزای شیرازی عازم نجف گشت و از دروس بزرگانی چون آخوند خراسانی، سید کاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی بهره علمی، اخلاقی و سیاسی بسیار برد و در همان عتبات با شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی هم حجره ای بود و با سید ابوالحسن اصفهانی و سید علی کازرونی هم بحث و با سید محمد صادق طباطبائی، سید هبة الدين شهرستانی، شیخ عبدالکریم حائری و سید مصطفی کاشانی ارتباط داشت. عاقبت وی پس از هفت سال اقامت در نجف و تأیید مقام اجتهاد او از سوی علمای این شهر به سال 1318 ق راهی اصفهان گردید و تا زمان مجلس دوم مشروطه در اصفهان بود و سپس عازم تهران گشته و و چند سال آخر زندگی را نیز در خواف خراسان گذراند و عاقبت شهد شهادت را و چشید و به ملکوت اعلا پیوست.

ستیز برخاست و با اعمال و رفتار زورمداران مخالفت کرد. آیت الله حاج سید رضا بهاء الدینی درباره این خصلت ستم ستیزی مدرس اظهار داشته است: مرحوم مدرس یک رجل علمی و دینی و سیاسی بود و این گونه فردی مهم تر از رجل علمی و دینی است، زیرا این مظهر ولایت است که اگر ولایت و سیاست مسلمین نباشد دیگر فروع اسلامی تحقق کامل نمی یابد. (1)

در سال 1324 ق که ایران مشروطه شد و اصلی ترین رهبر روحانی این نهضت استاد شهید مدرس یعنی آخوند خراسانی بود و شهید مدرس وی را بسیار مدیون آخوند خراسانی می دانست به عنوان یکی از طراز اول های مجلس معرفی و سپس انتخاب شد و در مجلس دوم حضور یافت و به مدت بیست سال اصلی ترین روحانی سیاست پیشه ایران به شمار می رفت. در عین حال در کنار سیاست از وظایف روحانیت و حوزوی خویش فاصله نگرفت. وی با ورود به تهران در اولین فرصت درس خود را در ایوان زیر ساعت در مدرسه سپهسالار آغاز نمود و تأکید کرد که کار اصلی من تدریس است و سیاست کار دوم من است. (2) وقتی که مدرس به ساحت مجلس قدم گذاشت بعضی فکر می کردند او یک روحانی معمولی است و باور نمی کردند که این سید لاغر اندام با عصای چوبی و لباس کرباس به زودی تما امور را به دست گرفته، در بحث و استدلال کسی حریفش نمی شود. موقعیت حساس ایران و بی کفایتی زمام داران و نفوذ کامل بیگانگان شرایطی را بر ایران تحمیل ساخت که با استقامت و پایداری شهید مدرس برخی از این شرایط تحمیلی خنثی گردید. یکی از این موارد، اولتیماتوم ننگین دولت روس به هم دستی دولت انگلیس در ذی حجه 1329 بود که طی آن خواهان اخراج مورگان شوستر (که مشغول رسیدگی به امور مالی ایران بود) گردید. (3) شهید محمد خیابانی و شهید مدرس به مخالفت با این اولتیماتوم پرداختند. بر اثر این مخالفت و نیز تظاهرات مردم به تبعیت از روحانیون، مجلس موفق نشد برای پاسخ دادن به دولت روس تصمیمی اتخاذ

ص: 109

کند. (1) نمونه دیگری از تجلی شجاعت و شهامت مدرس که به سیاست موازنه منفی (یا به تعبير خودش : توازن عدمی) معتقد بود و موازنه مثبت (توازن وجودی) را قبول نداشت (2) مخالفت آن فقیه بزرگوار با قرارداد استعماری وثوق الدوله نخست وزیر وقت با انگلیس است. مدرس در خصوص خطرهای این قرارداد اظهار داشت روح این قرارداد استقلال مالی و نظامی ایران را از بین می برد. از تلگراف سرپرسی کاکس انگلیسی به سر لرد کروژن بر می آید که مدرس از مهم ترین عوامل ضدیت با این قرارداد بوده است. (3) بدین نحو او با رهبری مبارزات مجلس، بزرگ ترین قدرت استعماری زمان خود یعنی انگلستان را به زانو در آورد، ولی با نهایت تواضع چنین افتخاری را به ملت ایران نسبت داد. (4)

همه طبقات بدان پیوستند و شخصیت های سرشناسی چون مدرس، حاج سید نورالدین عراقی و حاج آقا نورالله اصفهانی در میان آنها دیده می شدند. مهاجران در شهر قم کمیته دفاع ملی تشکیل دادند که در مصاف با روس ها ناگزیر به عقب نشینی شده، به سوی غرب کشور رفتند و در کرمانشاه دولت موقتی تشکیل دادند که وزارت عدلیه و اوقاف آن را شهید مدرس عهده دار بود. در این برنامه گروهی به تحریکات انگلیس و روس قصد ترور مدرس و رئیس دولت یعنی نظام السلطنه مافی را داشتند که توطئه آنان کشف و خنثی گردید. (1) مدتی بعد شهید مدرس به همراه عده دیگری از رجال نامی عازم قلمرو عثمانی شد و در نهایت ساده زیستی به محض ورود به استانبول در مدرسه ایرانیان این شهر به تدریس علوم دینی پرداخت، ولی پس از مدتی سلطان محمد پنجم پادشاه عثمانی از وی دعوت کرد که برای ملاقات و مذاکره در قصر او حضور یابد. شهید مدرس در این ملاقات با استقامت و شجاعت و اعتماد به نفس شگفت انگیزی سخن گفت و از دولت عثمانی خواست و تا از الحاق قسمتی از خاک آذربایجان به کشورش جلو گیری به عمل آورد. (2) وی در ملاقات با دیگر شخصیت های این کشور از وحدت مسلمین و زمینه های اقتدار ( مسلمانان و پیشرفت اسلام سخن گفت. (3)

فعلی) شد برای این که طلاب علوم دینی از اوقات خود استفاده بیشتری نموده، و با جدیت افزون تری به کار درس و مباحثه بپردازند برای نخستین بار طرح امتحان طلاب را به مرحله اجرا در آورد و به منظور حسن اداره این مدرسه، نظام نامه ای تدوین کرد و امور تحصیلی طلاب را مورد رسیدگی قرار داد و برای احیا و آبادانی روستاها و مغازه های موقوفه مدرسه زحمت های زیادی را تحمل کرد. عصرهای پنج شنبه اغلب در گرمای شدید تابستان به روستاهای اطراف ورامین رفته و خود قنات های روستاهای این منطقه را مورد بازدید قرار می داد و گاه به داخل چاه ها می رفت و در تعمیر آنها همکاری می کرد و از این که با چرخ از چاه گل بکشد هیچ ابایی نداشت. (1) در این مدرسه شخصیت هایی چون آیت الله حاج میرزا ابوالحسن

شعرانی، آیت الله سید مرتضی پسندیده (برادر بزرگ تر امام راحل)، شیخ محمد على لواسانی و... تربیت شدند. (2) مدرس نخستین کسی بود که تدریس نهج البلاغه را در و حوزه های علمیه رسمی کرد و نخستین مجتهدی بود که این کتاب را جزو متون و درسی طلاب قرار داد. شخصیتی چون حاج میرزا علی آقا شیرازی - استاد شهید مطهری - نهج البلاغه را نزد شهید مدرس آموخت. مدرس به کارهای گروهی اعتقاد ( وافر داشت و از کارهای مهم و در خور توجه این فقیه فرزانه در این راستا، تدوین تفسیری جامع برای قرآن بود که علاوه بر جمع آوری تفاسیر خطی و چاپی عده ای از دانشمندان را برای نیل بدین مقصود به همکاری دعوت نمود و در صورتی که این طرح تفصیلی جامع به اجرا در می آمد روشی بسیار عالی و سبکی تازه و عمیق بود. مدرس مدت ها فلسفه تدریس می کرد و در عرفان مهارت داشت و در زندان خواف برای عده ای از مأموران قلعه ای که در آن به سر می برد مثنوی را تفسیر می کرد. (3)

شهید مدرس که مدتی وزیر عدلیه بود و یکی از آثارش که به صورت گروهی تدوین شده اصول تشکیلات عدلیه است. در زمینه عدلیه (دادگستری) و اوقاف،

ص: 112

نظرهای بلندی داشت. هم چنین برای رساندن پیام انقلاب مشروطه و نیز معرفی ایران و تشیع معتقد بود باید اهل فن و زبان دانان در قلب اروپا روزنامه ها و مجلاتی به زبان های مختلف منتشر سازند و خود برای تحقق ساخت گوشه ای از این افکار، رحیم زاده صفوی را که به چندین زبان مسلط بود راهی اروپا کرد و نیز از او خواسته بود نظام روحانیت رایج در غرب را شناسایی کرده و به مدرس گزارش دهد، چه این که شهید عالی قدر در پی این بود تا اداره روحانیت در دو حیطه ملی و بین المللی فعالیت کند و به مانند عهد صفویه بودجه این اداره از موقوفات شیعه باشد. همچنین شعبه داخل روحانیت مأمور انجام فعالیت هایی چون امامت جماعت، وعظ و ارشاد، مسائل عقود و... در ایران و دیگر ممالک شیعه باشد و معارف دین و محاسن اخلاق را به مردم بیاموزند. ساختار این شعبه اخیر از روحانیت از قریه و قصبه تا پایتخت حکومت، دارای درجات متعدد و قابل رسیدن برای هر روحانی باشد. شعبه خارجی این اداره و سازمان هم تبليغ امور مربوط به دیانت شریف اسلام و مذهب نورانی تشیع در ممالک غیر اسلامی باشد و مدیریت این شعبه خارجی با گروهی از علمای طراز اول باشد که در دورهای سه یا پنج ساله از سوی علمای بزرگ ایران و عتبات برگزیده شوند. (1)

نشانه های مرگ ظاهر نشد عمامه سید را در حین نماز از سرش برداشته، بر گردنش انداختند و آن فقیه بزرگوار را به شهادت رساندند. مشهد این فقیه فرزانه در شهر کاشمر زیارتگاه عاشقان معرفت و شیفتگان حقیقت می باشد. امام خمینی رحمه الله که شیفته مدرس بود درباره اش فرموده است: «مرحوم مدرس که القاب برای او کوتاه و کوچک است ستاره درخشانی بود بر تارک کشوری که از ظلم و جور رضا شاهی تاریک می نمود و تا کسی آن زمان را درک نکرده باشد ارزش این شخصیت عالی مقام را نمی تواند درک کند». (1)

ص: 114

روایت داشت. (1) كاشف الغطاء اگر چه مرجع تقلید بود، ولی هیچ گاه دامنه مقلدانش وسعت نیافت، ولی در عوض در زمینه اتحاد اسلامی و مصلح بودن و دارا بودن اندیشه های روشن، جزو مشاهير زمان خود در جهان اسلام به شمار می رفت. کاشف الغطاء رحمه الله بیش از همه اساتیدش از استاد فرزانه اش آخوند خراسانی متأثر بود: در دیدگاه ها و افکار و اندیشه هایی چون: اتحاد جهان اسلام و مسلمین، اندیشه اقتصاد مستقل اسلامی، توجه به اخذ نو آوری های مثبت غرب، دوری از نارسایی های وارد شده از جهان غرب در عالم اسلام، اصلاح امور حوزوی و تنقیح کتاب ها و دروس حوزه، تلقی به قبول فلسفه، عدم انحصار مرجعیت در فهم فروع و توجه به وجهه اجتماعی نهاد مرجعیت، توجه به آموزش های نو و ایجاد مدارس جدید، بذل عنایت به شیعیان مناطق دور دست اسلامی، مدارا با مذاهب غیر شیعه و سعه صدر در برخورد با کفار، روحیه ضدیت با دولت های کفر و نفی استکبار، دارا بودن اندیشه جهاد، طرد استبداد داخلی حاکمان مسلمان، عدالت گرایی و ... متأثر بود. این عالم ربانی در سال 1373 ق در کرند کرمانشاه دار فانی را وداع گفته و در نجف اشرف رخ در نقاب خاک پاک آن جا کشید و برای همیشه روزگار اسوه و نمونه ای نیک برای مصلحان و اهالی کوی تقریب باقی ماند.

پایه و اساس است. توحید و اتحاد. به بیان دیگر، پس از بحث یگانگی و توحید خداوند سبحان، هیچ امری به اندازه هم گرایی و اتحاد مورد عنایت اسلام نیست و مؤلفه های دینی در همین راستا تفسیر می شود. سیری در فعالیت ها و سفرها و آثار و کلمات کاشف الغطا رحمه الله حجم حیرت زایی از تأکید وی بر مقوله وحدت و اتحاد را پیش روی آدمی قرار می دهد و به حق ایشان را باید از طلایه داران اتحاد مذاهب اسلامی و بلکه اتحاد ادیان الهی و توحیدی در قرن چهاردهم به شمار آورد.

مصر ولبنان اقامت کرد و به ارشاد مردم پرداخت. شروع جنگ جهانی اول و اشغال عراق به دست انگلیس او را برای دفاع از وطن، به بازگشت به میهن فرا خواند. (1)

مردم فلسطین به بیت المقدس آمده بودند تا از سخنان رهبران فرقه های اسلامی و شخصیت های برجسته سیاسی و مذهبی کشورهای مسلمان بهره جویند. رشيد رضا (نویسنده سنی مذهب تفسير المنار) و علامه اقبال لاهوری نیز در این همایش بزرگ حضور داشتند. هر شب چند نفر از دانشمندان سخنرانی می کردند تا این که نوبت به جناب کاشف الغطاء رسید. وی گفت: «امروز قدرت بزرگی که در دست ما مسلمان هاست، هرگز در کشورهای غربی راه ندارد. گرچه غرب از جنبه اقتصادی پیشرفته تر از مسلمان هاست. شعله غیرت و نگهداری ارزش های اسلامی در درون ما برافروخته است، به گونه ای که ما را به دفاع از آرمان هایمان را داشته است. مسلمانان در تمام کشورهای دور و نزدیک، آتش عشق به اسلام در جانشان زبانه می کشد. ترس من به چند دلیل است:

شرقی ها، به ویژه مسلمانان - مراد من برادران حاضر در این کنگره نیست - از پایداری در هدف برخوردار نیستند. چه بسا مسلمانانی که حرکتی آتشین آغاز کردند، ولی پس از مدتی حرکت شان به خاموشی گرایید.

بی ثباتی، کشنده ترین دردها و سخت ترین بیماری هاست. پایداری، شاخه ای از شاخه های شکیبایی است که در قرآن از آن سخن به میان آمده و است.

اختلاف و جدایی یکدیگر از دیگر ویژگی هایی است که در درون ما ریشه دوانیده و ما را بیچاره ساخته است. اختلاف اندیشه و آزادی فکر از ویژگی های انسان است...، اما مصيبت این است که اختلاف نظر، به دشمنی بگراید....

تردیدی نیست که ما پیش از آن که سنی یا شیعه باشیم مسلمانیم. مسلمانان برادران یکدیگرند. آیا برادر با برادر دشمنی می ورزد؟! یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) در پاره ای از احکام باهم اختلاف داشتند، ولی وحدت شان به هم نخورد ... به همین خاطر، اسلام در نیم قرن بر شرق و غرب جهان سایه افکند. بر هر مسلمانی به ویژه بر رهبران و دانشمندان لازم است که در این دوران بسیار سرنوشت ساز، تمام توان خود را برای وحدت میان مسلمان ها به کار گیرند، معنای وحدت میان شیعه و سنی این نیست که به شیعیان بگویی

ص: 119

عقیده اهل سنت را بپذیرند و به سنی بگوییم که شیعه بشوند، اتحاد این است که با یکدیگر دشمنی نورزیم. ای دانشمندان و سردمداران اسلام کوشش کنید تا مسلمانان با یکدیگر متحد شوند. همان گونه که اسلام، در آغاز جهان را تکان داد، با تلاش شما بار دیگر جهان اسلام زنده شود. ای یکتاپرستان! یکی شوید. من پیش از این، دو کلمه گفتم که امیدوارم از سخنان ماندنی باشد، گفتم: گنبد اسلام بر دو پایه استوار است: کلمه توحید و توحید کلمه.

سومین بیماری ما این است که ما شرقی ها عادت داریم به جای عمل، حرف بزنیم و در جایی که باید اندیشه خود را به کار بندیم، کارها را بدون فکر انجام می دهیم و این روش به زیان ماست. هر ملتی با سه چیز می تواند قیام کند: مردم توانا، اندیشه درست و کوشش دائم. (1)

سخنان کاشف الغطاء در میان شرکت کنندگان در کنگره غوغایی به پا کرد. در و آن شب با اصرار از کاشف الغطاء خواستند که امام جماعت نماز عشا باشد، او نیز

پذیرفت. تمام علمای اهل سنت، حتى وهابیون، ناصبی ها و خوارج نیز به او اقتدا کردند، از آن روز به بعد، کاشف الغطاء امام جماعت کنگره شد. نماز جمعه هم به امامت او برگزار شد. روزنامه ها و مجله های کشورهای اسلامی سخنان کاشف الغطاء را چاپ کردند. بسیاری از نویسندگان و دانشمندان اهل سنت از آن به بعد، نسبت به شیعه، روش ملایم تری برگزیدند. کاشف الغطاء پانزده روز در فلسطین ماند و با علما و مردم صحبت کرد. آنان را به وحدت فرا خواند. بسیاری پس از سخنرانی او در کنگره، وی را «امام کاشف الغطا» می خواندند، دانشمندان اهل سنت از وسعت نظر، قدرت بیان و سخنان پرمغز او به شگفت آمده بودند. (2)

ص: 120

الحسينية ؛ المثل العليا في الاسلام لا في بحمدون برخی از تألیفات او هستند. (1) اما اگر وی تنها کتاب اصل الشيعه و اصولها را داشت برای عظمت مقامش کافی بود. این کتاب، تألیفی مختصر و بسیار مفید است که بارها در کشورهای اهل تسنن به چاپ رسیده است. اصل الشيعة واصولها از زیباترین نوشته های کاشف الغطاست. کاشف الغطاء درباره انگیزه نگارش این کتاب می نویسد: «دو سال پیش، یکی از جوانان پرشور که با هیئتی علمی از سوی دولت عراق، برای تحصیل در «دارالعلوم العليا» به مصر رفته بود، در نامه ای طولانی به من نوشت... من با برخی از دانشمندان دانشگاه الازهر رفت و آمد دارم. گاه و بیگاه از نظام آموزشی و دانشمندان حوزه علمیه نجف سخن به میان می آید. استادان الازهر از اندیشمندان حوزه علمیه نجف به بزرگی یاد می کنند، ولی می گویند: متأسفانه شیعه هستند. من از این سخنان آنها شگفت زده شدم. به آنها گفتم: مگر شیعه بودن گناه است؟! مگر شیعیان مسلمان نیستند؟! برخی از آنها در پاسخ گفتند: شیعیان مسلمان نیستند و... من جوانی هستم ای که از پیدایش شاخه های گوناگون مذهب ها در اسلام آگاهی ندارم. اکنون از سخنان دانشمندان بزرگ اهل تسنن به تردید افتاده ام که آیا شیعه فرقه ای از اسلام است؟ اگر مرا از این سرگردانی نجات ندهید مسئولیت لغزش و گمراهی من بر عهده شماست. من به وسیله نامه درباره تاریخ شیعه و پاسخ به تهمت های آنان، او را راهنمایی کردم، ولی در شگفت بودم که چگونه برخی از دانشمندان بزرگ اهل سنت، این گونه سخن می گویند. تا این که کتاب فجر الاسلام نوشته احمد امین، نویسنده بزرگ مصری به دستم رسید. مغزم از دروغ های شاخ دار این کتاب سوت کشید. احمد امین، سال پیش (1349 قمری) همراه شماری از استادان، دانشجویان و دانشمندان مصر، به نجف، شهر دانش آمد و به زیارت دروازه شهر دانش توفيق یافت. او در نجف همراه دوستانش در یکی از شب های ماه مبارک رمضان به دیدن من آمد. من او را به نرمی سرزنش کردم که چرا چنین دروغ هایی را به شیعه نسبت داده است. آخرین عذر احمد امین این بود که آگاهی کافی درباره شیعه نداشتم. من گفتم: این بهانه پذیرفتنی نیست. نویسنده باید در موضوعی که می خواهد بنویسد،

ص: 122

خوب بررسی کند. چرا کتاب خانه های نجف، از جمله کتاب خانه خصوصی خودم که پنج هزار جلد کتاب دارد که بیشتر نویسندگان آنها از اهل سنت هستند، ولی در کتاب خانه های قاهره کتاب هایی که نویسندگان آنها شیعه اند، بسیار کم پیدا می شود؟! چند ماه پیش، یکی از جوانان پاک شیعه بغداد، در نامه ای به من نوشت سفری به استان «دليم»، همسایه استان بغداد داشتم، بیشتر مردم آن جا سنی هستند. من با مردم نشست و برخاست داشتم. آنها از سخنان و ادب من بسیار خوشحال بودند، اما هنگامی که فهمیدند من شیعه هستم، گفتند: ما گمان نمی کردیم شیعیان با ادب باشند، چه رسد به دانش و دین آنها! ما آنها را یک مشت وحشیان بیابان می پنداشتیم! مدتی بعد به سوریه و مصر رفتم. شگفت آور بود، مسلمانان سنی مصر نیز همان سخنان مردم «دليم» را گفتند. آیا موقع آن نرسیده است که به دفاع از شیعه بپردازید. (1)

روزنامه های مصر، سوریه و... مقاله های مسمومی درباره شیعه می نویسند. دیگر تاب نیاوردم و سکوت نکردم. نه از این نظر که ستمی بر شیعه شده باشد و من بخواهم در برابر سیل تهمت ها از آن دفاع کنم، بلکه از این نظر که پرده های نادانی را از برابر چشم مسلمانان کنار بزنم تا افراد با انصاف در داوری درباره شیعه راه عدالت پیش بگیرند و عذر و بهانه ای هم برای آن دسته از دانشمندان که یاوه هایی بر زیان شیعه می گویند و می نویسند، باقی نماند که بگویند دانشمندان شیعه، مذهب خود را معرفی نکردند. (این جمله را احمد امین در دیدار با کاشف الغطاء گفت) و از همه مهم تر امید می رود در سایه این کتاب پیوندهایی در میان مسلمانان استوار گردد و دشمنی از میان آنها برچیده شود. شاید پس از نوشتن این کتاب، نویسنده کتاب فجر الاسلام دگر بار ننویسد «تشیع پناهگاه دشمنان اسلام بوده و هست. تشیع پناهگاه افرادی است که می خواهند اندیشه های پدران یهودی، نصرانی و زردشتی خود را وارد اسلام کنند.» (2)

ص: 123

نشدید؟! دنیای خاور تاکنون دچار کابوس استعمار بود و اینک صهیونیسم نیز به میدان آمد تا به روستاهای فلسطین حمله کند و مردان و زنان و کودکان آنان را بکشد. مگر به آنها پول و اسلحه نمی دهید؟! (1) مگر شما آنها را به خاطر این جنایت هایشان تشویق نکردید؟ شما نهصد هزار عرب (2) (فلسطینی) را بی خانمان، آواره بیابان ها، زمین را بستر و آسمان را لحاف آنها نکردید؟! آنها در وطن خود عزیز بودند و شما کاری کردید که دل سنگ به حال آنها می سوزد... آیا نرون ( امپراتور روم و جنایتکار بزرگ تاریخ) به اندازه شما جنایت کرد؟! شگفتا که شما از مسلمانان و اعراب انتظار همکاری دارید و از آنها می خواهید که با شما هم فکری و همکاری کنند. شما عرب را لگدمال می کنید. با یک دست بر سرش می کوبید و با دست دیگر او را نوازش می کنید. اکنون شما از در دیگری وارد شده اید. امروز از ما می خواهید که با شما در کنگره ها بر سر یک میز بنشینیم و درباره ارزش های معنوی به مذاکره بپردازیم. آیا خون هایی که در ایران، سوریه، مصر و لبنان ریخته می شود، ناشی از توطئه های شما نیست؟! آیا شما در شرق و غرب جهان به مردم بی گناه ستم روا نمی دارید؟! تونس، مراکش و الجزایر در غرب جهان، از آتش بیداد شما می سوزند و کره، هند و چین (ویتنام) و کنیا در شرق جهان، در آتش شما خاکستر شدند. تمام این دشمنی های شما برای ماده پرستی شماست. همان چیزی که در نامه خود از آن نکوهش کرده و آن را زنگ خطری برای مردم دنیا بیان کردید. آیا شما چیزی جز ماده را می پرستید؟! آیا شما دینی غیر از دنیا پرستی دارید؟! شما بمب اتم را برای چه ساخته اید؟ آیا تلاش در راه استثمار ملتها و به بند کشیدن آنها به خاطر دنیا پرستی و پول پرستی شما نیست؟ تمام برنامه های شما - حتی آنهایی که به نام دین انجام می دهید - به خاطر دنیا پرستی است....

.... شما فلسطین را ذبح کردید، اما با دست دولت های عربی، بلکه به دست دولت های اسلامی تا ذبح شرعی باشد! به دست مسلمان و رو به قبله، تا برای شما و

ص: 126

صهیونیست ها خوردن آن حلال باشد! ... شما به این اندازه جنایت بسنده نکردید.، بلکه تلاش می کنید که عرب را وارد پیمان دفاع مشترک کنید و این مرغ ضعیف و بی بال و پر را باز در دامی دیگر بیندازید... کمک های مالی شما سرابی است که تشنه را می فریبد، اما سیرابش نمی کند. آمریکا اگر یک دلار کمک می کند، ده برابر آن را پس می گیرد بعضی می گویند: انگلیس، فرانسه و دولت های اروپایی در پیمان آتلانتیک وارد شدند و استقلال خود را از دست ندادند. بنابراین چه مانعی دارد که ما نیز در پیمان های دفاعی وارد بشویم. در پاسخ می گوییم: همین دولت ها هم استقلال سیاسی، دفاعی و اقتصادی خود را از دست داده و تابع آمریکا شده اند. به همین خاطر است که بسیاری از حزب های آن کشورها، با آن مخالفند، مانند حزب

کارگر انگلیس که حزب بزرگی است.

مصالح ما هیچ گونه ارتباطی با مصالح آمریکا ندارد. آنها فقر، نادانی و عقب ماندگی ما را می خواهند و ما خواهان دانش، سعادت و پیشرفتیم. ... من دولت های عرب را نصیحت می کنم که تسلیم دولت های استعماری نشوند، زیرا م مشکلی را برایشان حل نخواهد کرد. به جوانان می گویم که راه رهایی ما بازگشت به قرآن و اسلام است. فرهنگ پربار اسلامی می تواند پشتوانه مبارزه شما با استعمار باشد، نه مرام کمونیستی که فرهنگی وارداتی است. ... اگر آمریکا بویی از انسانیت و معنویت برده بود از سیاه پوست های آمریکایی الاصل که در حال نابودی اند، حمایت می کرد. اگر ذرهای عدالت در دولت آمریکا بود، با پانزده میلیون سیاه پوست این همه بدرفتاری نمی کرد. دویست سال است که شما آمریکایی ها سیاهان را به بردگی گرفته اید. ... آمریکا به اسرائیل کمک های نقدی می دهد و اسلحه فراوان در اختیار او می گذارد، اما در مورد کشورهای عربی به جز وعده های تو خالی، هیچ چیز به آنها نمی دهد. اگر اسلحه ای به کشورهای عربی بدهد، به این شرط است که با اسرائیل نجنگد. شگفتا! اگر ما با اسرائیل نجنگیم، با که بجنگیم؟ ما جز اسرائیل دشمنی نداریم.... ما این ذلت ها را چگونه فراموش کنیم و با شما کنار یک میز بنشینیم و درباره ارزش های معنوی و نمونه های عالی اخلاقی به گفتگو بپردازیم؟! ... سوگند به همه مقدسات که اگر دولت های عربی باهم متحد شوند، بر آمریکا، انگلیس و اسرائیل پیروز می شوند. شما شیطان ها بهتر است دست از

ص: 127

جنایت های خود بردارید و فلسطین را به صاحبان اصلی اش بسپارید.... اگر پیامبران اولو العزم پنج نفرند: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) طاغوت های اولوالعزم نیز پنج نفرند: روزولت، تروس، آیزنهاور، چرچیل، وایدن، اینها جرثومه فسادند.... همه بدبختی های جهان اسلام زیر سر آمریکا، انگلیس و فرانسه است.

ارزش های عالی اخلاقی در اسلام است، نه در بحمدون ...

پاسخ کاشف الغطاء به کنگره در نامه ای با نام «المثل العليا في الاسلام، لا في بحمدون» (نمونه های عالی اخلاقی در اسلام است، نه در کنگره بحمدون) در

کنفرانس پخش شد. روزنامه های لبنان، نامه کاشف الغطاء را چاپ کردند. مردم با اهداف پشت پرده کنگره آشنا شدند. یکی از اندیشمندان مسلمان درباره این نامه

گفت: «کاشف الغطاء كشف الغطا: کاشف الغطاء پرده را کنار زد.» نامه کاشف

الغطاء مورد استقبال کم نظیر خوانندگان قرار گرفت و هم چنین بسیاری از و شرکت کنندگان کنگره از اهداف شوم پشت پرده آمریکا از تشکیل چنین کنگره ای و مطلع شدند و بدین خاطر سه بار در آن سال چاپ شد. نزدیک به صد هزار نسخه از كتاب «المثل العليا في الاسلام، لا في بحمدون» در کشورهای مسلمان چاپ و به انگلیسی و فارسی ترجمه شد.

بر هر فرد مسلمان خواه عرب یا غیر عرب واجب است... .» صهیونیست ها در سال 1327 شمسی، 1367 قمری، 1048م فلسطین را اشغال کردند. در همین ایام برخی دولت های عربی به نبرد با متجاوزان برخاستند. کاشف الغطاء پیامی برای رزمندگان مسلمان فرستاد و آنها را به ادامه نبرد تشویق نمود. او هماره در سخنرانی ها و نوشته ها و دیدارهایش با مردم، اندیشمندان و شخصیت های سیاسی جهان از فلسطین سخن می گفت و مسلمانان را به نبرد با اشغالگران فرا می خواند.

ص: 129

و با قلم، بیان و عمل صادقانه اش، در متحد ساختن امت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) کوشید و از هیچ سعی و تلاش دریغ نورزید. نخستین گام بلند و سنگین وی در راه وحدت امت اسلامی، تألیف کتاب گران قدر الفصول المهمه في تأليف الامه بود که در سال 1327 ق در شهر صور به زیور طبع در آمد. از این تاریخ تا پایان زندگی همواره به دنبال تحقق این آرمان الهی خویش حرکت کرد و به نتایج درخشان و ثمربخشی دست یافت. در اواخر سال 1329 ق برای دیدار از مصر و آشنایی با علمای دینی، دانشمندان، متفکران و نویسندگان آن دیار و مساعد کردن زمینه ایجاد اتحاد ملت اسلام، راهی آن دیار شد. وی در یافته بود که بهترین نقطه حرکتش دانشگاه الازهر، بزرگترین مرکز علمی و دینی مسلمانان اهل سنت است.

دست تقدیر شرف الدین را با مفتی بزرگ و استاد معروف دانشگاه الازهر، شیخ سلیم بشری مالکی، آشنا کرد. ثمره این آشنایی علمی و مذهبی، مباحثات و مکاتبات شورانگیز و شگفتی زایی بود که در تاریخ اسلام می تواند در راه اتحاد ملل مسلمان و دست یافتن به حقایق و وقایع تاریخ، سرمشق عالمان و متفکران مسلمان باشد. 25 سال بعد از آن واقعه، در سال 1355 ق شرف الدين مجموعه مکاتبات خود را شیخ سلیم را که 112 نامه بود، به همراه مقدمه ای روشنگر، به صورت کتابی با نام المراجعات، در شهر صیدا به چاپ رساند. از ویژگی های این کتاب، کاربرد واژه های نو و پرمعنا، جملات کوتاه و آهنگین، تعبيرات بديع و دلنشین و پربار کردن مطالب از اشعار و امثال عرب، افزون بر جنبه های علمی و استدلالی کتاب بود که این اثر را در نوع خود بی نظیر ساخته است. در مصر، شرف الدين ضمن مکاتبه با شیخ سلیم بشری، با دیگر عالمان و دانشوران اهل سنت نیز ملاقات و مباحثات علمی، دینی و فلسفی داشت و بزرگان آنان مانند شیخ محمد نجیب، شیخ محمد سلموطی، شیخ محمد عبده و شیخ عبد الكريم الكتانی ادریسی، با نوشتن اجازات و تأییدات علمی، مقام علمی و فکری شرف الدین را گرامی داشتند و از او تجليل کردند.

وی در یکی از سخنرانی های پر شور خود جمله پر محتوا و عمیقی گفت که حقیقت وحدت اسلامی را بیان می کرد. سید رشيد رضا، عالم و نویسنده مشهور مصری که در آن محفل حضور داشت، آن جمله را با خط درشتی در مجله خود

ص: 131

المنار چاپ کرد و آن جمله این بود: شیعه و سنی را روز نخست، سیاست از هم جدا کرده است و اکنون نیز باید سیاست آن دو را در کنار هم بنشاند و متحدشان کند. هم چنین او در ابتدای کتاب الفصول المهمة في تأليف الامة که از آن به منشور وحدت اسلامی یاد می کنند می نویسد: «تنها با وحدت اسلامی است که اقدام های عمرانی هماهنگ می گردد، وسائل ترقی فراهم می شود، روح تمدن جلوه می کند، فروغ آسایش در آفاق زندگی می تابد و یوغ بردگی از گردن همه برداشته می شود.»

رضا (علیه السلام) زد... و به آرزوی دیرین خویش دست یافت. سفر شرف الدین به ایران، نزدیک به یک ماه طول کشید و در اوایل سال 1356 ق به وطن خود باز گشت.

تشکیل یک کنگره عمومی در شهر وادي الحجير - در مرز لبنان و سوریه به فراخواند و در ضمن سخنرانی در این کنگره، عليه فرانسویان فتوای جهاد داد. فرانسه استعمارگر حکم اعدام شرف الدین را صادر کرد و در پی جستجوی فرانسویان برای دستگیری شرف الدين، وی ابتدا به جبل عامل و سپس به دمشق هجرت کرد و در اجتماع های سیاسی، علمی و دینی دمشق حضور یافت. چون آوازه علمی و سیاسی اش آفاق کشورهای اسلامی را پر کرده بود، هر جا می رفت قدر می دید و بر صدر می نشست. او علما، دانشمندان، سیاستمداران، روشن فکران و مبارزان را راهنمایی می کرد و راه درست مبارزه سیاسی را به آنان نشان می داد. فرانسویان که به شرف الدین دست نیافتند، خانه و کتاب خانه اش را آتش زدند و بسیاری از آثار

خطی او را سوزاندند!

شرف الدین علاوه بر فعالیت های سیاسی و اجتماعی در دمشق، به اوضاع تبعیدیان مسلمان لبنانی و غیر لبنانی رسیدگی می کرد. او و دیگر مبارزان لبنانی، مدتی را در دمشق گذراندند، تا این که فرانسویان توطئه طلب و تجاوز کار، دامنه تجاوزات خود را گسترش دادند و خاک سوریه را نیز اشغال کردند. شرف الدین به همراه خانواده اش به فلسطین رفت و در شهر «حيفا» سکنی گزید. چندی بعد در سال 1338 ق با لباس مبدل و برای دومین بار عازم مصر شد. وی علاوه بر حضور در مساجد و محافل علمی، سیاسی و ادبی بر حضور در مساجد و محافل علمی، سیاسی و ادبی هر روز با افراد و گروههای مختلفی دیدار و گفتگو می کرد و اکثر سخنانش در نشریات آن روز مصر به چاپ می رسید.

شرف الدين مدتی در مصر ماند. سپس بر آن شد تا در نزدیک ترین نقطه لبنان حضور یابد، و از نزدیک برای آزادی کشور و ملتش تلاشی شایسته را به انجام رساند. وقتی وارد بیروت شد، فرانسویان خواستند مقدمات عزیمت او را به شهر صور زودتر فراهم کنند، ولى شرف الدین در بیروت توقف کرد تا برای آزادی دیگر مبارزان و آزادی خواهان مهاجر، تبعیدی و متواری، با حاکمان مذاکره و گفتگو کند. به هر تقدیر، با آزادی و بازگشت دیگر مبارزان و آزادی خواهان موافقت و عمل آمد و شرف الدین با خیالی آسوده، آهنگ صور کرد. روز بازگشت شرف الدین به وطن، از ایام به یادماندنی تاریخ لبنان است. مردم مبارز و مسلمانی که

ص: 134

حدود یک سال از نعمت حضور عینی رهبر دینی و انقلابی خود محروم بودند، به هنگام بازگشت شکوهمند او، تمام احساسات درونی خویش را با شور و هیجان و تظاهرات و شعر و خطابه اظهار می کردند.

به وجود آمده بود، تصمیم به اصلاح دستگاه های آموزش و پرورش جامعه خود گرفت. وی تصمیم گرفت مدرسه ای در صور بسازد. در این کار از تمام کسانی که امکان کمک مادی داشتند، دعوت به همکاری کرد. او ابتدا در سال 1357ق مدرسه ای ابتدایی برای آموزش و پرورش دانش آموزان مسلمان با نام المدرسه الجعفريه بنا نهاد. این مدرسه به طور رایگان اداره می شد و علاوه بر تعلیم درس های جدید، از درس های معارف و اخلاق اسلامی نیز بهره می جست. سپس در مقام یک مصلح دل سوز و آگاه، باشگاه مجلل و زیبای نادى الامام الصادق (علیه السلام) را تأسیس کرد تا بدین طریق از شرکت جوانان در محافل دشمنان و بدخواهان جلوگیری کند. علاوه بر آن، مسجدی در نزدیکی مدرسه جعفریه و باشگاه امام صادق (علیه السلام) ساخت تا دانش آموزان و کسانی که به باشگاه می آیند، فرائض دینی خود را در مسجد انجام دهند. شرف الدین خوب می دانست که دختران امروز، مادران فردایند و در تربیت و فرزندان مسلمان نقشی اساسی دارند. با احساس این نیاز و پس از تهیه مقدمات، در در سال 1361ق مدرسه دختران «الزهرا» را تأسیس کرد. پس از مدتی، مخالفان سیاسی او که از دست نشاندگان فرانسه بودند، با توسل به زور و کمک دولت وابسته لبنان و

بازان دولتی، مدرسه الزهرا را بستند! اما شرف الدين بدون هیچ ترس و یاسی، کلاس های آن سال را در خانه خود برپا کرد و تا آخر ادامه داد و سال بعد، دوباره مدرسه بازگشایی شد و در کنار مدرسه جعفریه، کار خود را آغاز کرد. بعدها دانشکده جعفریه را نیز تأسیس کرد. وی به اندازه توان مادی خویش همواره در جهت رفع نیاز فقرا و مستمندان می کوشید. خانه اش در صور پناهگاه تهیدستان و حاجتمندان بود. وی در ادامه، راه اصلاح و سازندگی اجتماعی خویش، مؤسسه خیریه ای را به نام جمعية البر والإحسان؛ «انجمن نیکوکاری و احسان» به همین منظور در سال 1365 دوباره تأسیس کرد. تأسیس این مؤسسه از کارهای بسیار درخشانی کارساز و اساسی شرف الدین در سال های آخر عمرش بود.

ص: 136

سازندگی فرهنگی امت جدش، آخرین کار جاودان و حسن ختام یک عمر تلاش او برای خوش بختی و سعادت و وحدت مسلمانان جهان محسوب می شود. ابوهریره، کتابی است تحقیقی درباره ابوهریره که پیرامون این اثر نیز با یکی از دانشمندان اهل سنت مکاتباتی داشته است. اجوبة مسائل جار الله، پاسخی است علمی و مستند به بیست سؤال که «موسی جارالله» از علمای شیعه کرده بود. الى المجمع العلمي العربي بدمشق، پاسخ هایی است علمی به تهمت هایی که مجمع علمی دمشق در آن ایام نسبت به شیعه روا داشته بود.

علمای جهان اسلام است شرف الدین نیز به تبعیت از مذاق استاد خود به نگارش کتابی چون تأليف الامه دست زده و هم چنین باب مکاتبات با بزرگان مصر را می گشاید. او در لبنان، ارتباط حسنه ای با مسیحیان دارد و بعدها با آینده نگری برای جانشین خود امام موسی صدر همین مسیر را طی می کند. شرف الدین از اولین علمایی است که مسئله تبلیغ دینی و فرستادن مبلغ به آفریقا را مورد نظر خود قرار داده است و حتی دو فرزند خود سید صدر الدين و سید جعفر را به آفریقا روانه ند. به طور کلی این شخصیت عظیم القدر از مفاخر عالم تشیع و اسلام محسوب می شود و به تعبیر علامه شیخ آقابزرگ تهرانی در نقباء البشر، این شخصیت به تنهایی چونان امتی بزرگ به فعالیت و تلاش در مسیر هم گرایی میان مسلمانان و رفع عقب ماندگی های فکری و عملی اقدام می نمود.

ص: 139

1364 قمری برابر با 9 دی 1323 شمسی به حوزه مقدس قم کشانید (1) و بیش از ده سال زعامت مطلق جهان تشیع با وی بود و در این زمان علاوه بر تربیت مجتهدان برجسته و شاگردان فراوان، توانست منشأ اقدام های بسیاری برای جهان اسلام گردد. این عالم ربانی و مرجع جهانی، عاقبت در 13 شوال سال 1380 ق برابر با دهم فروردین 1340 ش دیده از جهان فانی فرو بست و پیکر مطهرش در مسجد اعظم قم به خاک سپرده شد. (2)

جواز پیروی از مذهب جعفری (شیعه دوازده امامی) داد. (1) این امر سبب شد که مرحوم بروجردی علاوه بر تشکر مکتوب، هیئتی از فضلای قم را برای تشکر حضوری به از هر بفرستد. البته در عین حال تأکید داشتند چندان بر این امر شادی فوق العاده صورت نگیرد که مبادا برادران اهل تسنن فکرهایی نمایند. مرحوم دوانی در همین رابطه می نویسد: پس از آن که آوازه فتوای تاریخی شیخ محمود شلتوت رئیس وقت دانشگاه اسلامی مصر در دنیای اسلام منعکس شد، که جایز دانسته بود به مذهب شیعه امامیه همانند یکی از مذاهب اربعه عامه، عمل شود، و آمد و رفت های دیگر علمای مصر مانند شیخ حسن باقوری و ابوالمجد و... به ایران زیاد شد، روزی آقای امام موسی صدر در جلسه مکتب اسلام به مناسبت گفت: «خوب است حالا که آقای دوانی رابط ما و آقای بروجردی است، برود و از ایشان تقاضا کند تلگراف ها و نامه های تاریخی که میان ایشان و شیخ محمود شلتوت و علمای بزرگ الازهر مبادله شده، بدهند تا در «مکتب اسلام» ترجمه و عینا درج کنیم، چون عکس العمل بسیار مطلوبی خواهد داشت.

من هم خدمت آیت الله بروجردی رسیدم و این تقاضا را مطرح کردم، آیت الله و فقيد که به دقت عرایضم را گوش می دادند به یک باره سرخ شدند و دست از گوش داشتند و فرمودند: نه شورش نکنید، این مکاتبات میان ما به طور سری بوده، بگذارید اگر خود آنها مصلحت دانستند و مثلا در مجله دار التقريب و یا الازهر چاپ کردند، شما هم از آنجا نقل کنید، نه این که بگویند یک قدم به طرف شیعه ها نزدیک شدیم و آنها دست و پای خود را گم کرده اند، و مطلب سری را فاش نمودند. از کجا که آنها مایل باشند که این نامه ها و تلگراف ها توسط ما منتشر شود و به اطلاع عموم برسد. تازه تجربه نشان داده که هر وقت اقلیتی خود را به اکثریتی نزدیک کرد، در آن هضم می شود. نزدیکی ما به این آقایان و به طور کلی عامه باید در همین حدود باشد، شما هم از حد نگذرانید که خطرناک است و روح تولی ضعیف می شود و ممکن است نتیجه عکس بدهد. من خواستم با این مبادلات، آمد و

ص: 142

رفتی میان قم و الازهر باشد. آنها بیایند و از نزدیک ما را ببینند و بدانند که بسیاری از آنچه راجع به ما شنیده اند واقعیت ندارد. (1)

شیخ عبد المجيد سلیم دانشمند مشهور الازهر نیز یکی دیگر از افرادی بود که با آیت الله بروجردی ارتباط داشت. هم چنین شیخ حسن باقوری دانشمند معروف مصر و وزیر اوقاف آن کشور بود، که پس از ملاقات با آیت الله العظمی بروجردی در قم و پس از مراجعت به مصر در پاسخ یکی از دانشمندان مصری که از وی پرسیده بود آیت الله بروجردی پیشوای شیعیان را چگونه دیدی؟ گفت: بزرگ ترین شخصیتی است که در طول عمر خود دیده ام. این ملاقات چنان ثمر بخش بود و در روحیه آن دانشمند مصلح مصری مؤثر واقع شد که باید تماس های بعدی دانشمندان مصر و پیشرفت هایی را که شیعه در مصر پیدا کرد و کتاب هایی را که در مصر چاپ کرد از آثار آن دانست. ابو المجد، نماینده مؤتمر الاسلامی مصر و دارالتقريب المذاهب الاسلاميه نیز بی نهایت از ملاقات خود با آیت الله العظمی بروجردی مسرور و مفتخر گردیده بود. دیگر این که آیت الله بروجردی در یک زمان با ارسال نامه ای به ملک و سعود پادشاه وقت عربستان با هدف برگزاری مراسم مشترک کنگره عظیم حج، طبق روایات و منابع مشترک و مورد قبول شیعه و سنی که محتوای آن حدیث مفصلی از امام صادق (علیه السلام) بود و حدود چهارصد حکم از احکام مربوط به مناسک حج را در برداشت سعی در هم گرایی مذاهب اسلامی داشت. آیت الله بروجردی هم چنین دیدار با برخی غیر مسلمانان را رد نمی کرد، چنان که دکتر آرشه تونگ دبیر کل

ص: 143

سازمان بین المللی مبارزه با الكل به همراه دکتر چهرازی خدمت آیت الله بروجردی رسیدند و مصاحبه ای به عمل آوردند. سوال و جوابی که میان وی و آیت الله بروجردی در زمینه مشروبات الکلی در گرفت سبب شد که دکتر آرشه تونگ بی نهایت تحت تأثیر جاذبه معنوی مرحوم بروجردی و سخنان ایشان قرار گرفته و پاسخ آیت الله العظمی بروجردی را در بیست و ششمین کنگره جهانی مبارزه با الكل در حضور نمایندگان کشورهای مختلف دنیا مطرح کند و نمایندگان کنگره پس از استماع گزارش دکتر آرشه تونگ و قرائت متن مصاحبه و پیام آیت الله فقید طبق گزارش مخبر روزنامه اطلاعات (21 تير 1339 ش) علاوه بر این که اعتراف کرده بودند اسلام تنها دیانتی است که به طور رسمی مشروبات الکلی را تحریم کرده است، همگی در مقابل شخصیت آیت الله العظمی بروجردی سر تعظیم فرود آوردند.

الاسلام نشریه دار التقريب، اولین نامه رئیس دانشگاه الازهر را در شماره دو سال چهارم خود که به حضرت آیت الله بروجردی نوشته، نقل کرده و می نویسد: هنگامی که استاد بزرگوار دبیر کل دارالتقریب از ایران به قاهره مراجعت نمود، با استاد بزرگ شیخ عبد المجيد سليم رئيس جامع الأزهر ملاقات کرده و پیام شفاهی حضرت آیت الله بروجردی را به ایشان ابلاغ نمود، رئيس الازهر هم نامه ذیل را در پاسخ پیام شفاهی آیت الله بروجردی نوشته و برای ایشان فرستاد: حضور محترم آیت الله آقای حاج آقا حسین بروجردی (حفظه الله سلام الله عليكم و رحمة الله) استاد محترم آقای شیخ محمد تقی قمی دبیر کل دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه پیام شفاهی آن جناب را به این جانب ابلاغ نمود. با کمال لطف خدمت این جانب و علمای دارالتقریب را در راه دین مبین اسلام ستوده اید و تأثیر این خدمت در ایجاد حسن تفاهم و هماهنگی میان مسلمانان و جلوگیری از دسائس غرض ورزان تمجید و فرموده اید. خدا می داند که این کار بهترین آرزوی من است که می خواهم مادام العمر آن را عملی سازم، و پیوسته از باری تعالی مسئلت داشته ام که آرزوی مرا محقق سازد و کسانی را که در این راه مقدس جدیت دارند، تأیید کند. من از اعتماد کی و وثوق جناب عالی در حق خود تشکر می کنم و متقابلا می دانم که آن جناب و پیوسته کوشش دارید تا در سایه علم و مقام و نفوذ روحانی خود در ایران و سایر له کشورها، موجبات اصلاح امور امت اسلام را فراهم سازید و به خصوص توجه آن حضرت را به معنویات دار التقريب عنایت بیشتر جناب شما را در موارد مختلف و مناسبات گوناگون برای ما نمودار می سازد، زیرا همان طور که از مثل جناب عالی انتظار می رود، شما با دانش و بصیرت و تقوا و دوراندیشی خود راهی را برای بزرگ داشت مسلمانان و تقویت شوکت و عظمت آنها پیش گرفته ایم، به خوبی تشخیص داده و تحصین می کنید. (1)

ارتباط میان ایران و مصر و استمرار فعالیت دارالتقریب، آن اندازه برای مرحوم

بروجردی مهم بود که ایشان در بیماری رحلت خویش و در آخرین روزهای زندگی شریف خود نیز به این مسئله می اندیشیدند، چنان که شیخ علی دوانی نقل

ص: 145

می نماید: در روز جمعه اولین روز بیماری آیت الله بروجردی بعد از حمله قلبی که در ناراحتی مخصوصی قرار داشتند، طبيب معالج ایشان داروی مسکنی به ایشان می دهد تا پزشکان متخصص از تهران برسند. در آن روز و آن حال تا چشم ایشان به آقای فلسفی خطیب شهیر می افتد از ایشان می پرسند: آقای شیخ محمد تقی قمی به مصر رفتند؟ آقای فلسفی عرض می کند: خیر. می فرمایند: برای چه نرفته است؟ عرض می کنند: به واسطه وضع موجود و تیرگی روابط دو کشور. آیت الله فقید می فرمایند: می خواستم نامه ای به شیخ محمود شلتوت رئيس جامع الأزهر بنویسم، بلکه وضع موجود میان دو کشور بهبود یابد.

است (1) ، این کار در فهم صحیح منشأ صدور روایت و بستر طرح آن حدیث تأثير

دارد.

حکیمانه و متناسب با هر ناحیه به مناطق تبلیغی فرستادند. البته یاد آوری این نکته لازم است که مرحوم حجت الاسلام و المسلمین صدر بلاغی که از خطبای نامی آن زمان به شمار می آمد نماینده سیار مرحوم آیت الله العظمی بروجردی بود که به بسیاری از کشورها مسافرت نموده و وظایف دینی و تبلیغی را از جانب این مرجع عالی قدر انجام می دادند، همچنین ایشان نمایندگان دیگری در برخی مناطق دیگر ایران با کشورهای خارجی داشتند که تفصیل این مطلب به درازا خواهد کشید.

بروجردی رحمه الله نسبت به آن واکنش نشان می داد و به فضلا و محققان حوزه دستور می داد که پاسخ آنها مستدل نوشته شود. توجه به نشر مجلات داخلی و خارجی هم هیچ گاه از دید ایشان مخفی نماند. این ویژگی و دیگر ویژگی های برجسته ایشان سبب شد که علما و ادبای سنی مذهب و حتی غیر مسلمان هم دید نافذ جهانی وی را در شعرها و مقاله هایی چند ستوده (1) و شاهان شیعه و سنی برایش هدیه بفرستند.

ظهور عرفان و فلسفه در اسلام نوشته شده بود و آیت الله بروجردی رحمه الله آن را خوانده بود و ناراحت شده و به بنده دستور دادند که پاسخ آنها را بدهم. بنده هم رساله مستدلی نوشتم و اثبات کردم که مکتب اسلام اصولا با مکتب بودا میانه ای ندارد و نه فقط تحت تأثیر آن واقع نشده، بلکه اسلام با آن افکار مبارزه کرده و افکار بودا را به صورت خرافات تلقی می کند. سپس رساله را به نظر شان رساندم و قدردانی فرمودند، آن گاه رساله را برای مجله مزبور فرستادم که عینا در آن مجله طبع و نشر شد.

دارالشفاء، هم چنین ساخت مدرسه ای در کرمانشاه و ساخت مسجدی بزرگ در شهر صحنه در استان کرمانشاه و تعمیر و تجدید بنا مسجد حاج سید عزیزالله واقع در بازار تهران و مسجد ارگ تهران که به طور رسمی از وقفیت خارج شده بود، با اقدام های ایشان برگردانده شد و از نو این مسجد مجلل ساخته شد که از مساجد معروف تهران گشت و ساخت مسجدی با شکوه در ایران شهر در استان سیستان و بلوچستان و مسجدی بزرگ در ایستگاه شهر شاهرود و یک باب دبستان که شعبه ای از جامعه تعلیمات اسلامی بوده در شهر میانه و یک باب حمام در یکی از دهات اطراف همان شهر و ساخت مسجدی بزرگ در نورآباد ممسنی که به مانند صحنه کرمانشاه یکی از مراکز مهم فرقه على اللهی ها بود. چنانکه در شهرهایی دیگر چون بروجرد و اصفهان و اهواز و ... نیز بناهای ماندگار ایشان همواره محل عبادت و علم آموزی مردم است. شیخ علی دوانی در مورد آثار ابنیه ایشان می نویسد: آثار و ابنیه ای که به دستور و یا تشویق و یا به اجازه آن مرد بزرگ در شهرها و قصبات و دهات کشور و یا خارج ایران ساخته شده بسیار است، تنها در تهران طبق اظهار یکی از مطلعان و نزدیکان ایشان 134 بنا ساخته شده است که با تمام مصارف آن را آیت الله فقید بر عهده گرفته اند و یا در مصارف آن شرکت داشته و اجازه داده اند. طبق اظهار همان مقام مطلع در عرض شانزده سال ریاست و مرجعیت، بالغ بر هزار مسجد و مدرسه و کتاب خانه و بیمارستان و دبستان و حمام و سایر ابنيه خیریه و عام المنفعه در ایران و عراق و لبنان و آفریقا و اروپا بنا شده است. هم چنین این عالم ربانی و مرجع روشن اندیش در طول زندگی نورانی و پر افتخار و برکت خود در کنار دیگر کارها و خدمات به تأسیس و توسعه بسیاری از کتاب خانه های سراسر ایران و خارج از کشور پرداختند.

ص: 151

فیض برد (1) و در شمار مجتهدان شیعه جای گرفت. این عالم روشن اندیش و پر تلاش، عاقبت در شب دوشنبه بیست و ششم شوال 1386 قمری (2) (بهمن ماه 1345ش) وفات یافت و در حریم پاک امام کاظم (علیه السلام) و در دل کتاب خانه اش به خاک سپرده شد. (3)

ارشاد ناآگاهان و ایراد سخنرانی ها و نشست های علمی فراوان فراهم نمود. سرانجام جمع ترسایان بحرین را پراکنده ساخته و مؤمنان آن سامان را قدرتی تازه بخشید. (1)

عثمانی هم ضمن صدور اطلاعیه ای مردم را به جهاد و مقاومت در برابر فرانسه، بریتانیا و روسیه فرا خواند. هر چند این فتوا در بیست و سوم محرم 1333 قمری در همه مساجد بغداد خوانده شد ولی دانشمندان دینی دست پرورده عثمانیان، نه تنها آن را تأیید نکردند بلکه با ارسال پیام های محرمانه، دولت بریتانیا را مورد حمایت و تشویق قرار دادند. دولت عثمانی در تنگنایی تاریک گرفتار آمده بود. کسانی که در سایه سلطان استانبول، باغ ها، ثروت ها و عنوان های مذهبی گرد آورده بودند، یک باره پدر خوانده ترک خویش را از یاد برده، پیک دوستی به سمت بریتانیا گسیل می کردند. البته مقام های رسمی مذهبی در این موضع گیری تنها نبودند بلکه نمایندگان عراق در پارلمان عثمانی و عراقیان پرورش یافته در مدرسه های نظامی استانبول نیز از سلطان عثمانی روی گردانده، برای خدمت به ملکه بریتانیا به رقابت پرداختند. (1) در چنین شرایطی، شیعیان که همواره شهروندانی درجه دوم و سزاوار اهانت به شمار می آمدند، به پیروی از فقیهان نجف احساس مسئولیت کرده، سرنوشت خویش را با سرنوشت دولت سست بنیاد عثمانی پیوند زدند. (2)

سید هبة الدين همراه روحانیان بزرگی چون شیخ الشریعه اصفهانی، میرزا مهدی

فرزند آخوند خراسانی و سید مصطفی کاشانی پرچم مقدس بارگاه امام على (علیه السلام) برداشته و در میان شعارهای پیوسته مردم به سمت جبهه روان شدند. آنها شب را در

کوفه به سر برده، بامداد همراه سید محمد فرزند سید کاظم یزدی و سوارانی که به آنان پیوسته بودند، ادامه مسیر دادند. (3) انبوه مجاهدان در 21 محرم 1334 به بغداد رسیدند. بغداد در آن سال، نقطه اوج همایش های وحدت بود. عصر جمعه، بیست و پنجم محرم، حضرت آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی همراه سید هبة الدين و دیگر دانشوران عازم جبهه به دیدار اندیشمندان اهل سنت در اعظميه شتافتند و در محفلی که سراسر یگانگی، روشنی و دوستی بود - شرکت کردند. هبة الدين که نمی توانست بدین مقدار در وحدت شیعه و سنی بسنده کند، در جهت نزدیکی فزونی نیروهای

ص: 155

فرهنگی مسلمان، دو روز بعد در یکشنبه بیست و هفتم محرم از دفتر نشریه صدى الاسلام بازدید کرد و تلاش دست اندر کاران آن نشریه را ستود. (1)

سپاه ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام سرانجام به جبهه رسید و در نبرد با نیروهای بریتانیا دلاورانه شرکت نمود، اما عاقبت پس از مدت ها نبرد جان برکفانه، بر اثر ضعف عثمانی و خیانت برخی خودی ها انگلیس بر عراق تسلط یافت. خشونت بسیار سربازان اشغالگر و بی احترامی آنها به مقدسات مذهبی مردم (2) روز به روز فزونی می یافت و فضای جامعه را برای شورشی فراگیر آماده می ساخت. لندن با درک شرایط در 1336 قمری به سیاستی نوین روی آورد. سیاستی که حضورشان را مشروع جلوه دهد و منافع دراز مدتشان را تأمین سازد. بنابر این مسئله همه پرسی درباره آینده عراق را مطرح کردند. (3) سید هبة الدين که از نقشه های استعمارگران آگاه بود با همکاری شیخ محمد رضا شیرازی - فرزند میرزا محمدتقی شیرازی - و گروهی از مؤمنان، انجمن سری «الجمعية الوطنية الاسلامية» را بنیاد و نهاد. (4) هدف این گروه، استقلال کامل عراق بود. هدفی که با فتوای مشهور مرجع و بزرگ آن زمان؛ میرزا محمد تقی شیرازی مبنی بر این که هیچ مسلمانی حق ندارد

غیر مسلمان را برای حکومت بر مسلمانان انتخاب کند، فراگیر شد (5) و نقشه ی همه پرسی اشغالگران را با ناکامی روبه رو ساخت.

متن را به ملک فیصل سپردند. (1) فیصل که برای به دست آوردن اعتماد مردم چاره ای جز گماردن برخی خوش نامان در دستگاه اداره کشور نمی دید، پست وزارت معارف را به فقیه بیدار سامرا پیشنهاد کرد. هر چند سید هبة الدین پذیرش این پیشنهاد را نمی پسندید و آن را فرصتی برای بهره گیری از نام نیک مبارزان راه آزادی می دانست ولی پافشاری فراوان آشنایان در استفاده از فرصتی - که شاید دیگر هرگز تکرار نمیشد . وی را به پذیرش واداشت. (2) او در این مقام نخست مستشاران بریتانیایی و استادان خارجی را از کار برکنار کرد. مدرسه های ابتدایی و متوسطه بنیاد نهاد. عشایر را از مدارس بسیار برخوردار ساخت. مدرسه صنایع بغداد را از انگلیسیان باز پس گرفت و برای نخستین بار در تاریخ آموزش و پرورش نوین کشورهای اسلامی، مسئله تربیت دینی دانش آموزان و استادان را مورد تأکید قرار داد. (3) پیروزی های هبة الدين در اصلاح نظام آموزشی عراق، استعمارگران را در نگرانی فرو برد. بنابراین، چنان عرصه را بر وی تنگی ساختند که ناگزیر در بیستم ذی حجة 1340 قمری استعفا داد. (4) مدتی بعد دیوان عالی تمییز احکام بر اساس مذهب جعفری شکل گرفت و مسئولیت آن به سید هبة الدين سپرده شد. هر چند آن دانشور بزرگ پس از تجربه وزارت معارف، شرکت در کارهای اجرایی را شایسته نمی دانست، ولی دیگر بار به اصرار برخی فقیهان شیعه این مسئولیت را پذیرفت. تلاش در سازمان دهی دادگاه های شرعی و پیوند آنها با دیوان عالی، گزینش داوران شایسته، تبیین احکام و تنظیم قوانین لازم در شیوه دادرسی، بخشی از اقدام های آن فقیه بیدار در این مقام به شمار می رود. در 1342 ق هم زمان پذیرش مسئولیت دیوان عالی تمييز، بیماری چشم، هبة الدين را در رنج فرو برد. بیماری دشواری که با جراحی سال 1345 اندکی بهبود یافت (5)، ولی هرگز ریشه کن نشد؛ حتی سفر 1349 به سوریه و

ص: 157

بهره گیری از تخصص پزشکان آن سامان نیز دستاوردی جز رنج بیشتر در پی نداشت. (1) البته بیماری هرگز به معنای پایان کوشش های معمول و گوشه گیری فقیه بیدار عراق نبود. آن بزرگ مرد در سال 1353 برای شرکت در انتخابات مجلس شورای ملی از دیوان عالی تمییز احکام جعفری کناره گرفت و به عنوان نماینده استان بغداد رهسپار مجلس شد. مجلسی که بیش از چند ماه دوام نیاورد و سرانجام در ذی حجه همان سال منحل شد. (2)

السواحل؛ یاقوت النحر في ميقات البحر؛ قاب قوسين في الصلوة عند القطبين؛ حکم الاحكام؛ الفياض حواش على الرياض؛ التكتف و الاسبال؛ فقه حی؛ دليل القضاء (2 جلد)؛ فتح الباب لتقبيل الاعتاب ؛ رساله ای در وجوب نماز جمعه؛ رساله در صوم؛ الزواج الموقت؛ وقامت المحصول فی شرح کفایت الاصول با کتاب فی احکام اهل الكتاب ؛ الهيئة والاسلام؛ - به چاپ رسیده و به فارسی ترجمه شده است . مواقع النجوم؛ الشريعة و الطبيعة ؛ نهضة الحسين (علیه السلام) ؛ - به چاپ رسیده و به فارسی ترجمه شده است - الشمعه في حال ذي الدمعه ؛ سيرة خير البشر؛ طی العوالم (شرح حال آخوند خراسانی)؛ صدف الثالی فی شجره ابي المعالی؛ دری المعالی فی ذریه ابی المعالی؛ ثقاة الرواه التمهيد في زيد الشهيد (تاریخ زندگی زید بن على (علیه السلام) ؛ کتاب امیر المؤمنين (علیه السلام) ، الوافى الكاف یا شرح جبل قاف؛ رواشح الفيوض فی علم العروض؛ عقد الحباب ؛ الدر والمرجان ؛ الأوراق في الاشتقاق؛ زبور المسلمين (ادعیه در قرآن کریم)؛ قصار الحكم في قصار الكلم؛ جنة المأوى في الارشاد الى التقوى، و المنابر؛ و...در مجموع، بیش از صد کتاب و رساله از وی به یادگار مانده است.

ص: 159

به آن از ابتدایی ترین عقاید در نزد مسلمانان است که در آن احتیاج به استادی که آن را تعلیم بدهد و یا کتابی که آن را ثابت بسازد و یا رساله ای که آن را نشر کند ندارد.» شیخ عبدالكریم زنجانی نیز در زمینه اتحاد طلبی به مانند سید جمال معتقد است این مقوله، امری روشن بوده و به بیان و برهان نیازی ندارد. او که خود از منادیان وحدت گرایی و اتحاد طلبی در جهان اسلام بود، به منظور ایجاد وحدت میان مسلمانان جهان و ایجاد جبهه واحد در برابر استعمارگران، راهی کشورهای اسلامی شد و در کشورهای مصر، اردن، سوریه، لبنان، فلسطین، هندوستان و مناطق قفقاز با شخصیت های برجسته علمی و سیاسی دیدار کرد. او با ایراد سخنرانی های پر شور در محافل مهمی چون دانشگاه الازهر و مسجد جامع اموی، همبستگی مسلمانان را در برابر سیاست تفرقه افکنانه استعمارگران خواستار شد. سخنان ایشان در الأزهر مصر، آن قدر جذاب و پرشور بود که علما و صاحب نظران حاضر در جلسه را به تحسین و تجلیل واداشت، تا جایی که دکتر طه حسين بر دستان آیت الله زنجانی، این خطیب و عالم بر جسته، بوسه زده و می گوید: کنت اذا سمعت محاضرة الامام الزنجانی .. ظننت أن ابن سینا حى يخطب! زمانی که سخنرانی امام زنجانی را شنیدم، گمان کردم که ابوعلی سینا زنده شده و سخنرانی می کند.

وجهه اجتماعی و چهره علمی شیخ عبدالكریم چنان بزرگی بود که در سفرهایش گاهی مهمان پادشاهان و فرمانداران می شد و او نیز به خوبی از این فرصت ها استفاده می کرد و با برقراری وحدت اسلامی میان کشورهای مسلمان، سد شکست ناپذیری در برابر استعمار و صهیونیست های جنگی طلب به وجود می آورد. موضوع تفرقه میان شیعه و سنی بیش از هر چیز خاطر شیخ عبدالکریم رحمه الله را آزار می داد و او در سخنرانی های خود بیشتر به تحلیل آن می پرداخت و در کنفرانسی که در «مقررابطة الشباب العربی» در قاهره برگزار گردید، جهان اسلام را به وحدت و همدلی فراخواند. وی در این کنفرانس تأکید کرد: «دعوت به سوی اتحاد در میان امت عربی و اسلامی ناقص است و تمام جوانب آن در نظر گرفته نمی شود. خطبا و نویسندگان، تنها در مورد فضیلت وحدت اسلامی و ضرورت آن صحبت می کنند، اما راه کارهای درستی ارائه نمی دهند، در حالی که خود می دانند این گونه دعوتها موقتی است و نتیجه راضی کننده ای ندارد. آیا لازم نیست سعی شود ریشه های عدم

ص: 161

موفقیت وحدت مسلمانان بیشتر شکافته شود و مسائل تاریخی و حوادثی که در قدیم برای امت اسلامی رخ داده، به طور صحیح، تحلیل و بررسی شود و گره های کور این مسئله باز شود؟ هم چنین، آیا نباید مواظب دسیسه های استعماری باشیم که بذر اختلاف را در میان امت اسلامی پخش می کنند و بزرگان ما را متهم به الحاد و فساد می کنند؟ مگر نه این است که آنان شیخ محمد عبده را متهم به الحاد نموده و او را دست پرورده انگلیس معرفی نمودند؟ چنان که همین اتهام را به سعد زغلول نیز نسبت داده اند.»

بازدید نمود و از نزدیک با مسئولان آن گفتوگو کرد. شالوده گفتو گوهای او دعوت به وحدت و همدلی بود و سعی می نمود فرهنگ تقریب را میان علما و طلاب علوم دینی رواج دهد. وی ابتدا به دانشگاه الازهر قدم گذاشت و مورد استقبال گرم شیخ الازهر مصطفی مراغی رحمه الله قرار گرفت. این ملاقات در ساعت پنج بعداز ظهر روز سه شنبه 10 نوامبر 1936م در دفتر مدیریت دانشگاه انجام شد. در آنجا به پاس قدوم شیخ عبد الكريم، دانشمندان و علمای الازهر، مانند شیخ عبد المجيد سليم مفتی مصر، شیخ فتح الله سليمان رئيس عالی دادگاه شرعی، شیخ محمد عبد اللطيف فحام نماینده الازهر و مراکز دینی قاهره و بسیاری دیگر حضور یافتند، چنان که مسئولان دولتی و لشکری مانند زکی عرابی پاشا وزیرمعارف، و نمایندگانی از سفارت عراق، ایران، عربستان، ترکیه، افغانستان و هم چنین استاد محمد فريد وجدی، مدیر مجله الازهر و استاد مؤدب زاده مدیر مجله چهره نما نیز حضور داشتند.

مرکز مهم برخاسته است. هدف از این نشست آن است که از این جا تحیت و سلام خود را به علما و مراجع شیعه در نجف ابلاغ کنیم و دست برادری به آنها دهیم.»

پس از وی شیخ عبدالکریم سخنانی به این مضمون بیان فرمود: «من خیلی خوشبختم که در چنین محفلی حضور دارم. محفلی که برای وحدت مسلمین و تقویت روابط دینی و تحقق روح برادری تشکیل شده است. من به روشنی می بینم که با تشریک مساعی استاد بزرگ امام مراغی بین دو طایفه بزرگ اسلامی یعنی شیعه امامیه و اهل سنت، روابط و اشتراكات نزدیک وجود دارد و این تقارب و هم بستگی ناشی از تعاليم جميع مذاهب اسلامی در دانشگاه قاهره است که در ضمن آن مذهب شیعه امامیه نیز تدریس می شود. در این مجلس تاریخی که از سوی دانشگاه الازهر برای تکریم حوزه نجف اشرف شکل گرفته است، اخوت اسلامی کاملا دیده می شود. بر حاضرین پوشیده نیست که نجف اشرف قلب اسلام است و از هزار سال پیش در کنار مرقد شریف امام اعظم امير المؤمنین علی بن ابیطالب (علیه السلام) تأسیس شده و آثار عظیمی از خود بر جای گذاشته است. اکنون دو مرکز علمی بزرگ در جهان اسلام وجود دارد که یکی نجف و دیگری قاهره است و تأسیس کنندگان این دو مرکز علمی از شیعه بوده اند؛ پس آیا ثمره ای عظیم تر از این برای شیعه سراغ دارید؟ این دو مرکز اگر چه بعد از گذشت سالیان دراز از یکدیگر دور شدند، اما هر دو در گسترش مشترکات فرهنگ اسلامی و عربی، یک راه را پیموده اند.»

مرحوم زنجانی در سفری که به سوریه داشت بر همين تقارب خواص دو طایفه تأكيد نمود. سردبیر مجله «التمدن الاسلامیه» که از منش و دانش شیخ عبدالکریم به وجد آمده بود، درباره ایشان نوشت: «سخنانی که امام مجاهد شيخ عبدالكريم زنجانی پیام آور وحدت اسلامی در سالن دانشگاه سوریه ایراد نمود، از بهترین سخنرانی های سودبخشی بود که تاکنون دمشق دیده است. همه براهین فلسفی، ادله منطقی و استنتاج هایی که این مصلح بزرگی در سخنرانی خود داشت برگرفته از عمق قرآن کریم بوده است و البته با بیان سحر آمیزی که داشت سخنانش بلیغ ترین اثر را بر جمع پر ازدحام دانشگاه به ویژه بزرگان و علمای آنجا گذاشت.» آیت الله زنجانی در لبنان نیز سخنرانی های متعددی پیرامون وحدت و تقریب بین مذاهب

ص: 164

اسلامی انجام داد که شاید مهم ترین آنها سخنرانی وی در «دار الايتام بزرگ» بیروت باشد. نویسنده مجله العرفان در این باره نوشته است: «خطابه استوار علامه کبیر شیعی امام زنجانی در جمع هزاران نفر که بین آنها فرهیختگانی از فرقه های مختلف بوده اند بار دیگر ما را به ضرورت بحث و تفکر درباره تقریب ادیان و مذاهب فراخوانده است.» پس از سخنرانی علامه زنجانی، شیخ مصطفی غلایینی به نمایندگی از جمع حاضر منبر رفته و گفت: علمای بیروت که در رأس آنها مفتی سرزمین لبنان است، با آن چه امام زنجانی القا کرده موافق می باشند.

را پیمود، به بزرگداشت مقام علمی بزرگان شیعه و بیان عظمت شاگردان مکتب جعفری (علیه السلام) پرداخت.

این عدم اتفاق و همبستگی مردم فلسطین همان دردی است که مرحوم زنجانی قبل از تأسیس حکومت غاصب اسرائیل بدان اشاره داشته و متأسفانه تا به حال نیز همین عیب و ایراد در میان جامعه خواص فلسطینی وجود دارد. این خطبه مرحوم زنجانی را خطبه ناریه نامیده اند، یعنی خطابه آتشین، وی در ادامه، خطاب به سران صهیونیسم نیز چنین گفت: ای یهودیان! بدانید که کرکس مرگ، بر گرد سرتان پرواز می کند. به شما اخطار می کنم که هرگاه فلسطین را رها نکنید، بدبختی ها و مرگ فلاکت بار در کمین شماست.... سپس در بخشی از سخنانش خطاب به حامیان دولت غاصب اسرائیل چنین گفت: آیا با خدا می جنگید؟ در حالی که پیروزی خدا حتمی است. آنان که برای تأسیس دولتی به نام اسرائیل، در فلسطین کو شش می کنند و می خواهند برای یهود، سلطنت و عزت کسب نمایند و با عرب و مسلمین، برای نیل به این هدف پیکار می کنند، باید بدانند با خدایی که برای یهود، ذلت و مسکنت، مقرر فرموده، در پیکارند؛ آنجا که حضرت باری می فرماید: «و ضربت عليهم الذلة و المسكنة وباءو بغضب من الله» اما شکی نیست که در این پیکار، پیروزی با ایزد متعال است، در آن جا که می فرماید: «لاغلبن انا و رسلی...»

علامه زنجانی سپس خطاب به همه کشورهای عربی گفت: بر همه حکومت های عربی و اسلامی واجب است قضیه فلسطین را در بالاترین مرتبه اهمیت قرار داده و در جهت استیصال رژیم صهیونیستی گام های موثری بردارند. امروز فریاد من باید به گوش همه جهانیان برسد و به عنوان یک حماسه در قلب های شان جا گیرد. لازم است فریاد گسترده مردم فلسطین در تمام روزنامه ها و رسانه های جهانی پخش

گردد، به طوری که حتی کرها نیز آن را بشنوند تا همگان بر افروخته گردند: « انَّ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ »

پس از سخنرانی استاد زنجانی، مفتی بزرگ فلسطین خطاب به ایشان چنین گفت: «ای امام زنجانی! درسی که شما امروز در مسجدالاقصی به مردم فلسطین داده اید ثمره اش بیشتر از صدهزار سرباز مسلح با تجهیزات کامل است. شما بر گردن فلسطين منتی گذاشته اید که هیچ گاه روزگار آن را فراموش نخواهد کرد.»

ص: 167

جواهری شرکت نمود و بهره های وافر علمی کسب نمود. هم چنین میرزا محمد حسین نائینی و سید محمد سعید حبوبی هم از اساتید وی هستند. (1) حکیم که دارای آثار بسیاری چون مستمسک العروه و شاگردان فراوانی است در قضایای سیاسی نیز فعالیت بسیار داشت و ده ها تن از فرزندان و نوادگان او به تیغ کین دشمنان دین به سعادت شهادت نائل آمده اند. (2) مرحوم حکیم که پس از رحلت آیت الله بروجردی از مشهورترین مراجع تقلید شیعه به شمار می رفت، از طرفداران امام خمینی رحمه الله و نهضت مبارزه با طاغوت پهلوی بود و عاقبت در پی فشار فراوان حزب بعث عراق با دلی آزرده از اقدام های طاغوتیان زمان، در سال 1390 ق برابر با 1348 ش دیده از جهان فرو بست. (3) مردم عراق پس از تشییعی به یادماندنی پیکر این عالم ربانی را به نجف انتقال دادند و در کنار کتاب خانه ای که خود بنیاد نهاده بود، به خاک سپردند. (4)

می جنگید. وی حتی در یکی از جبهه های نبرد یعنی جبهه راست شعیبه به همراه مجتهدانی مانند سید محمد سعيد حبوبی و شیخ باقر حیدر؛ جزو رهبران و فرماندهان بود. (1) سید محمد سعید، که به سبب کهولت سن، توان اداره چنین سپاهی در خویش نمی دید، مهر ویژه خویش را به سید محسن حکیم سپرده، و او را بدین امر خطیر گماشت و به رزمندگان گفت: آقای حكيم حفظه الله امین و مورد اعتماد من است و هر حکمی کند باید انجام گیرد. (2) حكيم به فرمان سید حبوبی اداره امور نیروهای مجاهد را بر عهده گرفت. این حکم مال های بسیاری با عنوان هدایای مردمی و کمک های دولت عثمانی، به سمت سید محسن گسیل داشت. ولی فرزند پارسای خاندان حکیم از آن مال ها حتى اسبی برای خود در زمینه راحتی بیشتر در آمد و شد در جبهه ها تهیه نکرد. (3) حبوبی آن قدر به حکیم اعتماد داشت که می گفت: اگر حکیم سالم بماند و من هلاک شوم مانعی ندارد. وجود او سودمندتر است. روزی خواهد آمد که او به ریاست می رسد. (4)

آنان نگهبانی می کنم.» (1) مرحوم حکیم حتی در زمینه طهارت یا نجاست کفار اهل کتاب، قائل به طهارت آنان می باشد و این فتوا در زمان وی اگر چه مخالفانی داشت. ولی عده ای دیگر از بزرگان مذهب در زمان ایشان و پس از ایشان با رأی مرحوم حکیم هم عقیده می باشند. وی همچنین خود را به دور از سیاست و اجتماع قرار نمی داد و وظیفه روحانیت را یک وظیفه عزلت مآبانه نمی دانست و می فرمود: اگر سیاست به معنای اصلاح امور مردم و تلاش برای بالا بردن و پیشرفت آنها و نیک تر ساختن کارهای شان باشد.... دین مقدس اسلام جز برای پرداختن بدین امور نیامده است و طبیعی است که مؤمنان باید با همه توان بدان پرداخته، و آن را واجب بدانند. (2)

سراسر کشور، بخشی از برنامه های آن فقیه پاک رأی در پاسداری از مرزهای اعتقادی مردم به شمار می آید. (1)

به علاوه این مرجع حکیم برای رویارویی با حزبها و گروه های سیاسی ساخته استعمارگران تدبیری تازه اندیشید. آن بزرگ مرد حزب دعوت اسلامی را، که توسط حضرات آیات: سید محمد باقر صدر، سید مرتضی عسکری، سید مهدی حکیم، سید محمد باقر حکیم، سید محمد حسين فضل الله، شیخ محمد مهدی شمس الدين و گروهی دیگر از بزرگان حوزه نجف بنیاد نهاده شده بود، (2) تقویت کرد (3) و با تشکیل «جماعة العلماء»، که بسیاری از چهره های سرشناس حوزه نجف در آن شرکت داشتند، (4) حوزه کهن سال حریم امیرمؤمنان (علیه السلام) را از چشمی بیدار و دستی توانا در عرصه سیاست، فرهنگ و اجتماع عراق برخوردار ساخت. مرجع بزرگ شیعه در پی این تحرکات، فتوای مشهور کفر حزب کمونیست را صادر کرد. ترجمه این فتوا که در پاسخ به نامه یکی از پیروانش نوشته شده، چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم؛ پیوستن به حزب کمونیست جایز نیست. این کار کفر و بی دینی بوده، موجب گسترش کفر و بی دینی است. خداوند شما و همه مسلمانان را از آن حفظ کند و بر ایمان و تسلیم تان بیفزاید. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته؛ محسن و حکیم 17 شعبان 1379». (5) در پی این پیام مردم، گروه گروه، حزب کمونیست را ترک گفتند و سرزمین عراق از خطر سقوط در گرداب کمونیزم جهانی رهایی یافت، ولی این پایان تحركات مرجع بیدار نجف نبود. آن بزرگ مرد برای فرود آوردن ضربه نهایی بر پیکر کمونیست ها ضمن پیامی به شهید صدر لزوم نگارش کتابی در مقایسه کمونیزم و اسلام را یاد آور شد. پس از این پیام بود که شهید سید محمد باقر صدر کتاب گرانسنگ فلسفتنا را نوشت. (6)

ص: 175

28 ربیع الثانی 1390 هجری قمری در تهران بدرود جهان گفت و جسد طاهرش را در نجف اشرف در کتاب خانه امير المؤمنین (علیه السلام) به خاک سپردند.

طلاب آموزش داده شود.» (1) وی با مشکلات تأليف و نشر کتاب آشنا بود و در این اندیشه بود تا با تأسیس «دار التأليف» رفاه مورد نیاز محققان را در این مکان فراهم آورده و نویسندگان بدون هیچ آشفتگی خیال به تحقیق و تألیف مشغول شوند و اگر تأليف مناسب حوزه کار گردانندگان آن بود، خود به چاپ و نشر آن اقدام نمایند. وی بعدها كتاب العترة الطاهرة في الكتاب العزيز را نوشت و حق اولویت و مولویت

خاندان رسالت را تبیین محو کرد. علامه امینی با مطرح نمودن ولایت و امامت و بحث های عمیق علمی و کاوشگرانه پیرامون آن از متفکران اسلامی برجسته ای بود

که به «ولایت فقیه» در عصر غیبت رسید و بحث و درس اختصاصی پیرامون آن را امری لازم و ضروری دانست. حکومت را از آن ولی فقیه به حساب آورد و گفت: دیگران غاصبند و این مقام، حق مسلم آن فریادگر است.» و در جای دیگر به صراحت هر چه تمام تر ندا بر داشت که: «الامام الخميني ذخيرة الله للشيعة.» «امام خمینی ذخیره خداوند برای جهان تشیع است.»

بسیار آثار ایشان همین مسئله است و گرنه در صورت استفاده از کتاب خانه های عراق و پاسخ دادن به همان شبهات قدیمی و مکتوب در کتاب های هیچ گاه تألیفات ایشان این اندازه هدایتگر و مفید و کارآمد جلوه نمی کرد.

نمی کند، زیرا چشم او چشمی است که آمیخته با اعتقاد به خدا است و چنین چشمی، اشتباه نمی کند، و دست علی (علیه السلام) نیز جز در راه رضای خدا حرکت نمی نماید. سؤال کننده وقتی این حدیث را دید مطلب را دریافت و قانع شد. (1)

مسئلت می کنم که برکه آب زلال شما را (غدیر در عربی به معنای برکه آب است) سبب صلح و صفا میان دو برادر شیعه و سنی قرار دهد که دست به دست هم دهند و بنای امت اسلامی را بسازند».

شیخ محمد سعيد دحدوح از دانشمندان برجسته سوری نامه ای ادیبانه به مؤلف الغدیر نگاشته و در آن این گونه می گوید: « آقای من، کتاب، الغدیر را دریافت کردم و آن را مورد مطالعه قرار دادم ... قبل از آنکه در امواج انبوه معانی آن وارد شوم نیروی فکر و اندیشه ام در آن شناور گشت و شمه ای از آن را با ذائقه روحی خویش چشیدم. احساس نمودم که این همان یگانه سرچشمه و منبع آب گوارایی است که هرگز دگر گون نشود. این منبع جوشان معانی از آب باران صاف تر و گواراتر و از

مشک خوشبوتر است...» (1)

علامه امینی در این اثر رشک انگیز و شگفت آور با نقد آثار و تألیفات کسانی و چون «ابن تیمیه»، «آلوسی»، «قصیمی»، «رشید رضا» و... در صدد برآمد تا وحدت و و اخوت اسلامی را در جهان اسلام بگستراند و تخم های نفاق و تفرقه را بخشکاند. وی

اسناد حديث غدير»، 24 کتاب تاریخی، 27 محدث، چهارده مفسر قرآن و متکلم اسلامی را می یابد که به نقد حدیث غدیر پرداخته اند. آن گاه راویان حدیث غدیر» از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را به ترتیب حروف الفبا ذکر می کند. همچنین «یکصد و ده» تن از اصحاب را نام می برد که «حدیث غدیر» را روایت کرده اند و به نام «هشتاد و چهار» تابعی اشاره می نماید. سپس طبقات راویان حدیث غدیر» از علما را بر می شمارد از علمای قرن دوم هجری تا قرن چهاردهم «سیصد و شصت» تن را ذکر می کند که به نقل «حديث شريف غدير» موفق شده اند و علامه مجاهد برای یافتن مدارک معتبر، بارها به اقصی نقاط جهان مسافرت می نماید. دکتر سید جعفر شهیدی که خود در نجف و تهران از یاران آن فرزانه بود، نقل می کند که روزی علامه امینی به من گفت: «برای تأليف الغدیر ده هزار جلد کتاب خوانده ام». چاپ الغدير از سال 1364ق/1324 ش در نجف آغاز شد و تا نه جلد آن به طبع رسید و در سراسر ممالک اسلامی و غیر آن منتشر گشت. اگر چه به تعبیر علامه شیخ محمدتقی

ص: 182

قمی از این جهت که اهل سنت از برخی اسامی رم می کنند بهتر بود برای نفوذ بیشتر این اثر نام آن مثلا رحله النبي يا حجة الوداع نهاده می شد. (1) در هر حال الغدير شاهکاری است ستودنی و ماندنی.

است. نگاهی به تقریظهای دانشمندان اهل تسنن بر الغدیر همین نکته را روشن می کند که این اثر در مسیر تقریب علمی بسیار مؤثر است.

ص: 184

به ناحق صادر کند. همین مسئله سبب عزل شیخ از ریاست دادگستری گردید. برای

عزل شیخ محمد جواد از ریاست، به هر ترفندی دست زدند، حتی نسبت کمونیستی به او دادند. (1) این عالم ربانی سرانجام در 19 محرم 1400ه. ق. در لبنان دارفانی را وداع گفت و جسد وی به نجف اشرف منتقل و در یکی از اتاق های حرم مطهر امام على (علیه السلام) دفن گردید. (2)

شیعیان خلافت بعد از پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را حق امام على (علیه السلام) می دانند، ولی عقیده دارند که نباید به اختلافی دامن زد که موجب تفرقه و به ضرر اسلام باشد، همان طور که امام علی (علیه السلام) این کار را کرد. او به حاضران در جلسه گفت: ستیان این حقیقت را نمی دانند.» (1)

توانایی استخراج و استنباط احکام از دلیل های چهارگانه برای مجتهد دیروز، کافی بود بدان جهت بود که زندگی را برابر شرع اسلام تنظیم و با احکام و نصوص آن، همراه کرده بودند. بنابراین، بر مجتهد امروز نیز افزون بر شرایط یاد شده، واجب است که ظرفیت و بینش دینی روشن و گسترده و دیدگاه زمانی، نسبت به مجرای

حوادث و حقایق زندگی پیرامون خود، داشته باشد.

هم چنین مجتهد باید دارای فکری خلاق و نوآور بوده و از قید و بندها که نه عقل آنها را واجب کرده و نه دین، آزاد باشد، تا بتواند بین نصوص دینی و مقتضیات زمانی مطابقت ایجاد کند، و لازم است که مجتهد بتواند از قوانین جدید، در مورد آنچه به زندگی بشر کمک می رساند، اقتباس کند، البته آن گونه قوانینی که شریعت سمحه و سهله اسلام آنها را جایز دانسته است.... .

بالاخره کسی در عصر ما مجتهد مطلق قلمداد می شود که بتواند بر اساس مصلحت، در قلمرو مبادی و قواعد عمومی، ابتکار کند، اما فرد ظاهر گرا که بر عقل و و دنیای خود قفل زده، محال است حقیقت اجتهاد در او تحقق یابد؛ حتی اگر تمامی م آیات الاحکام و احادیث فقهی و متون و شرح آنها را حفظ باشد و بر مسند تدریس

تکیه زند و صد هزار کتاب و رساله بنگارد.» (1)

بحران فتنه انگیز که گریبان گیر ما شده است، «وحدت ملی»، «وحدت اسلامی» و

جنوب لبنان» بود.»

بتواند انواع سلاح و هر آن چه که احتیاج دارد را بخرد، صد در صد حرام است. و اگر اموال عرب (نفت) نباشد و آن را به آمریکا ندهد، هیچ وقت آمریکا نمی تواند به اسرائیل مساعدت مالی و نظامی بکند...» (1) وی بارها فریاد زد: «چه ننگی بالاتر از این که مسلمانان و اعراب، در مسئله اسرائیل این چنین بی خاصیت و بی تفاوت شده اند؟» ولی گوش شنوایی نبود که به ندای او پاسخ دهد. مرحوم مغنیه در کنار مبارزات سیاسی، از تهاجم فرهنگی غافل نبود. كتاب الله و العقل را در رد کتاب مصطفی محمود به نام الله و الانسان نوشت و نیز مقالات فراوانی در رد مادیگری،

کمونیستی و... دارد.

9. المهدي المنتظر و العقل: با ترجمه وحید دامغانی و با عنوان زمامدار آینده

چاپ و منتشر شده است.

10. امامه على و العقل.

11. على و القرآن: این کتاب با عنوان خورشید ایمان توسط یوسف صديق عربانی و با عنوان على و قرآن توسط محسن بهبهانی ترجمه و چاپ شده است.

12. الحسين في القرآن: با عنوان شهادت، حسین، قرآن توسط محمد رسول دریایی آن را ترجمه و چاپ کرده است.

13. مفاهیم انسانية في كلمات الامام الصادق (علیه السلام) : با نام «مردان پاک از نظر امام صادق (علیه السلام)» که مرحوم مصطفی زمانی آن را ترجمه و چاپ کرده است.

14. مذاهب و مصطلحات فلسفية.

15. الفقه على المذاهب الخمسة: که در سال 1379 ه. ق. چاپ شده است.

16. دول الشيعة: ترجمه محمد بحرینی کاشمری، با عنوان دولت های شیعه در «طول تاریخ» چاپ شد.

هم چنین با ترجمه محمد آیت اللهی، به ضمیمه کتاب امیر مومنان و آذربایجان چاپ شد.

17. معالم الفلسفة الاسلامية: با ترجمه محمد رضا عطائی، با عنوان خطوط

برجسته ای از فلسفه و کلام اسلامی» چاپ شده است.

18. فلسفة التوحيد و الولایت.

19. الاسلام بنظرية عصرية.

20. هذا هى الوهابية: در سال 1384 ه. ق. چاپ شده است؛ سید ابراهیم سید علوی

آن را با عنوان این است آئین وهابیت ترجمه کرد، که در سال 1351ش. چاپ شد.

21. فقه الإمام الصادق: 3 مجلد.

22. التفسير الكاشف: 7 مجلد.

23. في ظلال نهج البلاغة: 4 مجلد.

24. علم اصول الفقه في ثوبه الجديد.

25. اصول الاثبات في فقه الجعفری.

ص: 193

26. تجارب محمد جواد مغنیه بقلمه: در سال 1400 ه. ق. چاپ شده است.

27. دليل الموالي للنبي وآله.

28. اسرائیلیات.

29. المختصر الجامع في فقه جعفر الصادق: مغنیه پیش از پایان نگارش این کتاب

از دنیا رفت.

مغنیه در ابتدا، شروع به تأليف كتاب جیبی و کوچک کرد، از جمله الله و العقل، النبوة و العقل،... که بیشتر آنها در مجموعه عقليات اسلامی گرد آمده است. وقتی از او پرسیدند: چرا شما کتاب های قطور و گران قیمت را رها کرده، به کتاب های جیبی و کوچک پرداخته اید؟ پاسخ داد: روزی از خیابان های بیروت عبور می کردم، دیدم جوانی در همان حالی که با یک دست ساندویچ می خورد، با دست دیگر یک کتاب جیبی و گرفته و مشغول خواندن است. اگر کتاب بزرگ بود، این طور قابل استفاده نبود. (1) بعدها او به تألیف کتاب های قطور دست زد و الشيعة و التشيع، معالم الفلسفة ( الاسلامية، الفقه على المذاهب الخمسة، فقه الامام جعفر الصادق و... را نوشت. و بزرگ ترین اثر او تفسير الكاشف است. اثر ارزشمند دیگر مغنیه با نام فقه الامام الصادق (علیه السلام) می باشد و در سال 1385ه. ق. جایزه ای به مقدار 5000 لیره گرفت که در نوع خود بی نظیر بود. (2)

ص: 194

تدریس علوم حوزوی پرداخت و می گفت: «من به تجربه دریافته ام که انسان باید آموخته هایش را به دیگران بیاموزد. در درس گفتن یک نوع نبوغ برای انسان حاصل می شود که خیلی مفید است.» ایشان از جهت کثرت تربیت شاگردان برجسته، جزو نوابغ شیعه به شمار می رود و اسامی شاگردان وی دفتری جداگانه می طلبد. اجمالا این که بزرگانی چون حضرات آیات: سیدعلی خامنه ای، سید ابو القاسم کوکبی، محمدتقی بهجت، میرزاجواد تبریزی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، شهید میرزا علی غروی تبریزی، سید علی سیستانی، آقا موسی شبیری زنجانی، سید محمد حسين فضل الله، اسد حیدر، شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی، امام موسی صدر، مسلم ملکوتی، محمد تقی جعفری، محمد جواد مغنیه، شهید سید محمد باقر صدر و سید عبدالرزاق مقرم از شاگردان او بوده اند. این عالم استبداد ستیز و مخالف استعمار عاقبت در کمال مظلومیت در روز شنبه، 8 صفر 1413 برابر 17 مرداد 1371 در کوفه رحلت نمود و در مسجد الخضراء صحن مطهر حرم حضرت على (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

در فرانسه مرکز اسلامی و در پاکستان مكتبه الثقافة و النشر «انتشاراتی» کراچی و در مالزی مکتبة الثقافة و النشر، کوآلالامپور در تایلند مؤسسة دار العلم و نیز مدرسه دینی بانکوک در بنگلادش مدرسه دینی، داکا و در عراق مكتبة الامام الخوئی و مدرسه دار العلم در انگلستان مركز الامام الخویی لندن را تأسیس کرد. این مؤسسه که در شمال غربی لندن قرار دارد و قبلا کلیسا بوده است شامل: مرکز اسلامی، مدرسه امام صادق (علیه السلام) (ویژه پسران)، مدرسه الزهرا (ویژه دختران) سالن های غذاخوری، سالن اجتماعات، کتاب خانه عمومی، کتاب فروشی و مرکز تبلیغات می باشد. مجله النور از سوی این مرکز، هر ماه به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر می شود که در گسترش معارف شیعی در میان مسلمانان اروپا نقش به سزایی دارد. این مرکز بر تمام مؤسسات آیت الله خویی در جهان، نظارت دارد.

حضرت امام خمینی قدس سره از آغاز حرکت مردم مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی، آیت الله العظمی خویی با صدور اعلامیه ها، پیامها و تلگراف ها، به یاری انقلاب اسلامی شتافت. اقدام های وی از سال 1341 به بعد، حاکی از ژرف نگری و دوراندیشی این مرجع فقید می باشد. وی در بیانیه ای پیرامون قضایای نهضت امام در سال 42 می نویسد: «نظر به این که دولت فعلی ایران برای پیشرفت مقاصد شوم خود، که مخالف مقررات دین اسلام است، از هر گونه تعدی و ظلم، از زدن و کشتن و زندان بردن آقایان علمای اعلام و طلاب علوم دینیه و سایر طبقات مؤمنین مضایقه ندارد، بر هر فردی از افراد مسلمان در هر لباس و هر مقامی که باشند، واجب است

که از همکاری با این دولت خائن خودداری نمایند و بر تمامی مسلمانان لازم است

استغاثه حضرت سید الشهدا حسین بن علی (عع) را در نظر گرفته و از دین مقدس

اسلام دفاع نمایند. (1)

آیت الله خامنه ای دام ظله: نیز بر این نکته تأکید داشتند که مرحوم خویی از مدافعان انقلاب بود. «آیت الله خویی فقیهی بزرگ و اصولی ای عمیق و مفسری نوآور و

رجالی ای صاحب مکتب و متکلمی زبردست بود. آثار علمی ارزشمند این مرد بزرگ به ده ها جلد کتاب در فقه و اصول و تفسیر و رجال منحصر نمی شود. هزاران

گرد تربیت یافته در حوزه دروس غنی و سرشار او هم اکنون در همه بلاد اسلامی منتشرند. این بزرگوار یکی از نخستین کسانی بود که پس از شروع نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی قدس سره حوزه علمیه نجف را به اهمیت حوادث ایران متوجه ساخت و سعی و کوششی ارجمند در همراهی با حرکت عظیم روحانیت و مردم در ایران مبذول کرد. در نهضت خونین مردم عراق در رمضان سال 1412ه.ق، قطب اصلی نهضت و مرکز صدور حکم قیام اسلامی بود و به همین جهت پس از سرکوب شدن این نهضت به وسیله رژیم خون خوار بعثی این کهن مرد دانشمند مورد آزار و شکنجه و اهانت مأموران سنگ دل بعثی قرار گرفت و در معرض خطر جدی (اعدام)

ص: 200

واقع شد و پس از آن که به فضل الهی از خطر نجات یافت (1) تا مدت ها در شرایط سخت زیر نظر مأموران بعثی قرار گرفت.» آقای ناطق نوری در تشریح فعالیت های سیاسی مرحوم خویی می گوید: «... مبارزات ایشان در آغاز نهضت شکوهمند ایران به رهبری امام راحل مان را همه می دانند. مشارکت ایشان در نهضت و انقلاب، به گونه ای بود که بعضا در آن روزها و ماه های اول، آن چنان حاد و داغ، ایشان با حکومت شاه برخورد داشتند که امام و آیت الله میلانی پیکی را فرستادند و از ایشان خواستند که با آن حدت و شدت کار را ادامه ندهد...». مرحوم خویی هم چنین رهبری قیام شیعیان عراق در ابتدای دهه نود میلادی به دنبال تهاجم صدام به کویت و حمله همه جانبه کشورهای غربی به عراق و کویت در نیمه شعبان 1412 را بر عهده داشتند. با قیام مردم کربلا، مردم نجف، کوفه، عماره، حله، ناصریه، بصره، و شهرهای دیگر نیز علیه رژیم به پا خاستند و آیت الله خویی با تعیین یک هیئت نه نفره حرکت مردمی را جهت بخشید و با صدور اعلامیه ای در 18 شعبان مجاهدین را به رعایت احکام شرعی و عدم تندروی و عمل به موازین اسلامی دعوت نمود، اما پس ا از چندی با هجوم وحشیانه رژیم و در اختیار نهاده شدن تجهیزات نظامی آمریکا به صدامیان، قتل عام بی سابقه و سبعانه شیعیان روی داد و سکوت معنادار کشورهای غربی و مجامع جهانی و سازمانهای حقوق بشر و اهانت و جسارت به عتبات مقدسه و دستگیری آیت الله خویی و حبس و قتل صدها نفر از علمای اعلام، طلاب و فضلا و از جمله آنها عده ای از خاندان آل بحر العلوم، آل خرسان، آل خلخالی و... لکه ننگی در تاریخ غرب است. پس از این وحشیگری ها آیت الله خویی و عده ای از بستگانش را با تهدید و اجبار با بالگرد برای دیدار با صدام به بغداد روانه کردند و از ایشان خواستند تا در صفحه تلویزیون ظاهر شده و از مجاهدان بخواهد تا سلاحهای خویش را بر زمین گذارند و به دستورات رژیم گوش فرا دهند. با این که ایشان از قبول این خواسته سر باز زدند، اما وسائل تبلیغاتی صدام سخنان مرجع عالی قدر را با تحريف نقل کردند. پس از این مرجع بزرگوار و همراهانشان را در خانه ای زندانی

ص: 201

نمودند و تحت نظر قرار دادند. در پی این اعمال بی شرمانه جهان تشیع از جمله مراجع عالیقدر تقلید و مقام معظم رهبری دام ظله و نهادها و سازمان ها و شخصیت ها و مردم مسلمان کشورهای اسلامی همه بر آشفته و این اهانت را به ساحت مقدس مرجعیت محکوم کردند و خواهان آزادی و رفع حصر از آیت الله خویی شدند، اما جنایت کارانی مانند صدام به جای آن که در مقام عذر خواهی بر آیند و ایشان را محترمانه به حوزه علمیه نجف برگردانند، ایشان را به کوفه تبعید نمود و در آن جا زیر نظر قرار داد و در ملاقات مردم با وی سخت گیری نمود، تا آن که سرانجام آن مرجع بزرگ شیعه با دلی غمگین و قلبی اندوهناک به دیار پروردگار شتافت.

ص: 202

حوزه های جنوب لبنان با موفقیت طی کرد و سپس راهی نجف اشرف شد. دوران جوانی او در این وادی عظیم ولایت و شرافت سپری شد و از محضر بزرگان آن دیار استفاده های علمی وافر برد و به فراگیری دروس اجتهاد مبادرت ورزید و پس از مدتی به وطن خویش باز گشت. (1) علامه شری از محضر اساتید صاحب نام و مبرز علمی و اجتهادی در لبنان و نجف اشرف بهره های بسیار برد که مهم ترین ایشان عبارتند از: سید ابوالحسن اصفهانی؛ ه میرزا محمد حسین نائینی؛ آقا ضیاء الدین عراقی؛ شیخ ابو الحسن مشکینی؛ شیخ محمد حسین اصفهانی و آیت الله شیخ محمدتقی آملی .

این عالم فرهیخته و فقیه صمدانی، که فروغ تبلیغ و مجاهدت اسلامی و منادی حقانیت شیعه در جهان اسلام و دنیای غرب است، سرانجام در سن 85 سالگی و در اواخر آبان ماه 1375 شمسی برابر با 1415 ق و 19 نوامبر 1994م در دیترویت وفات یافت و پیکر پاک او پس از تشییع باشکوه توسط مسلمانان دیترویت (اعم از شیعه و سنی) در قبرستانی که خود برای دفن مسلمانان در آن سرزمین ایجاد کرده بود،

مدفون گردید و آرامش ابدی یافت. (2)

دعوت های مستمر مهاجران شیعه در آمریکا، برای نشر و گسترش معارف اسلام و ترویج مذهب اهل بیت علیهم السلام به آمریکا رفت و در شهر «ديترويت» - ایالت شیکاگو - به سرپرستی و هدایت شیعیان و تألیف و تصنیف و خدمات مذهبی و سخنرانی پرداخت و این کار بیش از چهل سال از زندگی او را تشکیل داد. (1)

نشست های علمی در جهت نشر اسلام و معارف شیعه اثنا عشری از دیگر اقدام های ایشان بود. شایان یاد است که جلسات علمی و سخنرانی های علامه شری در طول سی سال اقامت در دیترویت مستمر بوده و از رادیوی محلی آن دیار پخش می شد. وی به مدت چهارده سال برنامه هفتگی اسلامی رادیوی آمریکا را اداره می نمود (1) و سبب رغبت و زمینه ساز جدی برای جذب مسیحیان اروپایی و آمریکایی به دین مبین اسلام می گشت. تأسیس بیمارستان کودکان در غرب، که دارای تجهیزات کامل طبی و خدمات پزشکی و درمانی به اطفال می باشد (2) از دیگر فعالیت های عمرانی است.

در میان اعراب، آفریقایی ها و لبنانی های ساکن در آمریکا از مصادیق دیگر روحیه اتحاد طلبی وی است.

رویکرد اسلامی اند از پیروزی این انقلاب استقبال کنند، ولی نه تنها این کار را نکردند که حتی به نیابت از اسرائیل خود را وارد جنگ ناجوانمردانه ای علیه انقلاب ایران نمودند. از طرف دیگر قلم به دستان مزدور با تهمت های ناروای بسیار سعی در مخدوش نمودن چهره شیعه و انقلاب اسلامی داشتند.» (1)

3. امير المؤمنين (علیه السلام) : که به زبان عربی نوشته شده و توسط محمدرضا عطایی با نام امیر المؤمنين (علیه السلام) أسوه وحدت، در سال 1363 و 1364 ش به زبان فارسی ترجمه گردیده و مرکز پژوهش های آستان قدس رضوی در سال 1365 ش چاپ و منتشر نموده است. (1)

4. استنطاقات حول الإسلام: به زبان انگلیسی نوشته شده و به عربی و فارسی نیز

ترجمه گردیده است.

5. التعاليم الإسلامية: از آثار انگلیسی اوست که به عربی و فارسی نیز ترجمه شده

است.

6. الإمام الحسين سيد الشهداء الي (علیه السلام)

7. عمل المسلم. (2) این دو اثر اخیر نیز به زبان انگلیسی نوشته شده است.

کتاب های انگلیسی علامه شرى الخلافة في الدستور الاسلامی، أخو النبي محمد 6، استنطاقات حول الإسلام، التعاليم الإسلامية، الإمام الحسین سید الشهداء (علیه السلام) و عمل و المسلم، ابتدا در دو جلد کامل منتشر گردیده است و بعدها هر یک به صورت مجزا و با شرح تفضیلی به زبانهای عربی و فارسی (برخی به هر دو زبان و برخی به یکی از آن زبان ها) ترجمه شده اند. (3)

8. الشيعه في قفص الاتهام: این کتاب در سال 1405 ق به زبان عربی نوشته شده است و قبلا گفتیم که هدف از نگارش آن دفاع از انقلاب مبارک اسلامی ایران است. کتاب یادشده از به بخش تشکیل شده است: بخش اول بحث از تحریف قرآن و عدم اعتقاد شیعیان به این تحریف است. بخش دوم در پاسخ از شبهه مشهور خطای جبرئیل در وحی است که به اشتباه به جای حضرت علی (علیه السلام) آن را به حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) نازل کرده است. بخش سوم سخن از این مسئله است که آیا امام بر همه هستی تسلط دارد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، مقصود حقیقی از این مطلب چیست؟ و در این فصل مؤلف که سخت شیفته انقلاب اسلامی و امام خمینی رحمه الله

ص: 209

است به دفاع از برخی عقاید عرفانی و قرآنی امام رحمه الله برمی خیزد. بخش بعدی در زمینه این تهمت است که شیعه عقاید خود را از یهود گرفته است و پنجمین بخش درباره ابن سبا و قتل عثمان است. در بخش ششم از ارتباطات غیر شیعیان با يهود سخن گفته شده است. در بخش هفتم از رابطه مسلمانان غیر شیعه با یهود در عصر کنونی و موضع جمهوری اسلامی ایران در این موضوع سخن گفته است. در بخش هشتم از مجاهدات حزب الله و شیعیان جنوب لبنان علیه اسرائیل غاصب و جنایت کار سخن گفته و نهمین و آخرین فصل این کتاب به موضوع شیعه پیرامون اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) اختصاص دارد و در نهایت از یکی از عقاید محکم اسلامی خویش؛ یعنی وحدت مسلمانان سخن می گوید. (1) كتاب الشيعه في قفص الاتهام توسط محمدرضا عطایی در سال 1365 ش به زبان فارسی ترجمه شده و شیعه و تهمت های ناروا نام گرفته و شهرت یافته است که انتشارات مرکز پژوهش های و آستان قدس رضوی آن را چاپ کرده است. (2) این کتاب باحجم اندکی که دارد، و حکایت از علم، اخلاص، ادب و دید جهانی نویسنده است و نمایان گر ابهت و شخصیت عالی علمی و معنوی اوست.

ص: 210

وی به شمار می آیند. علامه سید ذی شأن حیدر جوادی که تحصیلات مقدماتی خویش را در هندوستان طی نموده بود، برای تعمیق بخشیدن به یافته های علمی خود و دست یابی به مراحل عالی علوم حوزوی در سال 1373ق (1956م) راهی شهر علم و اجتهاد نجف اشرف شد و در آغاز ورودش به حوزه علمیه به تحصیل و پژوهش ادبیات نزد استادان بنام پرداخت و دست مایه ای مهم برای پیمودن مراحل بعدی فراهم کرد. وی پس از پشت سر نهادن سطح حوزه، به محضر فقیهان و عالمان بزرگ نجف اشرف حاضر گشت و از آنان بهره های علمی فراوان برد تا به درجه بلند اجتهاد دست یافت و از برخی استادان خود اجازه روایت، امور حسبیه و اجتهاد دریافت نمود. وی در این زمان بر اساس نیاز شیعیان و مسلمانان هند در سال 1383ق به زادگاه خود بازگشت و به دستگیری و انذار قوم خویش و انجام فعالیت های علمی، فرهنگی و اجتماعی پرداخت و در این راستا خدمات شایسته ای انجام داد.

ثبت نام در مجموعه های تنظیم المكاتب همانند مدارس ابتدایی رایج است. تنها تفاوت مکتب خانه ها با مدارس ابتدایی دولتی در محتوای تعلیمات می باشد؛ در این مؤسسه کوشش بر آن است که در بخش علوم دینی، حلقه مفقوده معارف اسلامی در مدارس دولتی برای فرزندان شیعه هندوستان پر شود. این مکتب خانه ها با این که از نظر دولت هند، رسمی و قانونی می باشند ولی بیشتر آنها در حسینیه ها، مساجد و برخی اماکن شخصی مربوط به شیعیان برگزار می شوند.

مکتب خانه ها دارای دو بخش کلی هستند؛ در برخی از آنها به آموزش قرآن کریم و زبان اردو (زبان مسلمانان هند) پرداخته می شود و در بخش دیگر اعتقادات و اخلاق آموزش داده می شود. متون درسی براساس معارف تشیع و در پنج زبان اردو، هندی، گجراتی، بنگالی و انگلیسی نوشته شده اند. به طور کلی در مکتب خانه ها در

سه موضوع تدریس می شود: قرآن و تجوید، زبان اردو و بخش دینیات که خودش و پنج عنوان عقاید، احکام، تاریخ، اخلاق و معلومات عامه اسلامی را شامل است.

از جمله ثمرهای این مؤسسه، فراهم شدن برای جذب افراد علاقه مند به حوزه علمیه می باشد، بلکه حدود نود درصد کسانی که در هندوستان به حوزه علمیه گرایش می کنند محصل هایی هستند که پیشتر تحصیلات خود را در مکتب خانه های تنظیم المكاتب پشت سر نهاده اند. اما پس از رحلت عالم بزرگوار سید غلام عسکر در سال

1405ق (1986م)، مدیریت تنظیم المکاتب به علامه حیدر جوادی رسید و تا پایان عمر با تدبیر عالمانه ایشان اداره می شد. مؤسسه تنظیم المكاتب هم اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می دهد و بیش از 1600 مکتب خانه را تحت سرپرستی خود دارد و روز به روز به وسعت آن افزوده می شود.

گرایش دولت و مسئولان فرهنگی و مذهبی آن کشور به وهابیت و منویات دولت عربستان، سبب شده است که نسبت به شیعیان امارات کم توجهی شود و گاه با القای شبهات اعتقادی، ارکان باورهای آنان را نشانه می روند و در تضعیف مذهب آنان کوشش می کنند.

اما خطیب توانا آیت الله سید ذی شان حیدر جوادی براساس رسالت دینی خویش در سال 1398 ق به ابوظبی پایتخت امارات که بیشتر شیعیان در آن شهر سکونت دارند، سفر نمود و به مدت دو دهه تا چندی پیش از وفاتش در آن دیار ماندگار شد. وی در آن کشور با ایراد سخن رانی به ویژه در برخی مناسبات مذهبی و با تبیین معارف دینی، معرفی جایگاه علمی و معنوی اهل بیت علیهم السلام و تشریح مبانی اعتقادی مذهب شیعه، از حریم تشیع دفاع می نمود و ضمن تحکیم مواضع اعتقادی شیعیان، سبب شد تا گروهی از دیگر مسلمانان مستبصر شده به حریم هدایت راه یابند. آن عالم فرزانه در مسجد «الرسول الأعظم» به اقامه نماز جماعت می پرداخت. این مسجد م در منطقه مدينة زايد، روبه روی خیابان الجوازات قرار دارد و در کنار آن مدرسه و علمیه واقع است و عده ای از طلاب علوم دینی در آن جا به تحصیل اشتغال دارند. به آیت الله حیدر جوادی افزون بر فعالیت های یاد شده در «مرکز حسینی» آن شهر نیز و حاضر شده و به ارشاد و تبلیغ معروف دینی می پرداخت. مرکز حسینی، مؤسسه ای است که شیعیان هندی و پاکستانی در آن جا حضور می یابند و از محضر عالمان و مبلغان دینی بهره مند می شوند.

زبان اردو یکی از آثار ماندگار قرآن پژوه هندی آیت الله حیدر جوادی به شمار می آید. وی انگیزه خود را برای نگارش ترجمه ای جدید از قرآن کریم به زبان اردو را کامل نبودن ترجمه های پیشین در رساندن معارف و مفاهیم بلند قرآن کریم می داند؛ از این رو، کوشش کرده تا با بیانی شیوا و سلیس به ترجمه آیه های آن بپردازد. او درباره ناکارآمدی ترجمه های قرآن کریم به زبان اردو که پیش از ایشان نگاشته شده اند می گوید: «ترجمه های معروف حدود بیش از نیم قرن گذشته شکل گرفته اند. در این نیم قرن، زبان اردو بسیار تغییر یافته است، و لذا لازم بود ترجمه ای از قرآن به زبان کنونی وجود داشته باشد، به ویژه ترجمه هایی که اخیرا انجام گرفته برای عموم قابل استفاده نیست و جنبه تربیتی قرآن - که اصولا قرآن با این هدف نازل شده . در آنها چندان مورد توجه قرار نگرفته است. ترجمه هایی که به زبان اردو انجام شده است مختلف اند، بعضی از آنها بیشتر به جنبه های مذهبی پرداخته و به بیان دیگر حقایق چندان توجهی نکرده اند. بعضی دیگر از آنها توضیحاتی بر خلاف ادب و قرآن دارند، و مبنای بعضی توضیحات هم اسرائیلیات است، و ترجمه بعضی آیات می طبق سنت و جو منطقه ای انجام گرفته است. طبیعی است که اصلاح همه این ضعف ها بدون اقدام به ترجمه ای جدید امکان پذیر نیست».

حیدر جوادی درباره زمان بری و منابع مورد استفاده اش برای تحقق این منظور می گوید: «این ترجمه حدود یک سال و نیم طول کشید و در آن از تفاسیر مختلفی مثل: الكاشف، الميزان، تفسیر نمونه، مجمع البیان و هم چنین از برخی ترجمه های اردو کمک گرفتم... من در دوران اقامت در ابوظبی (امارات) این ترجمه را شروع کردم. در آن وقت کتاب های دینی و علمی، به ویژه کتاب های شیعی مورد نیاز که بتوان از آنها استفاده نمود، در منطقه خلیج فارس در دسترس نبود. علاوه بر این، در صورت بروز مشکل، امکان دسترسی به افراد یا مراکز علمی هم وجود نداشت».

توجه به بحث های علمی تطبیقی و مقارن میان شیعه و سنی نیز در تألیفات حيدر جوادی مشهود است. تحلیل و بررسی جنبه های گوناگون مطالعه قرآن همراه با تبیین موضوعی سوره های آن است که با هدف ارائه اثری جامع در روش مطالعه و فهم قرآن تدوین شده است. حیدر جوادی با استفاده از متون کهن و معتبر تفسیری و روایی فریقین نظير: تفسیر عیاشی، الاتقان، مستدرک، در المنثور، تفسیر کبیر، فتح

ص: 217

الباری، صحیحین و مسانید سعی می نماید مبانی قرآن شناسی و فهم آن را بیان کند. وی پس از معنای لغوی و اصطلاحی قرآن، در ضمن دفاع از صیانت قرآن، پیشینه و منشا تحریف را شرح می دهد، سپس فراگیری آیات و عدم نسخ را بیان می نماید و خلاصه ای از آرای قرآن در باب: آفرینش، اقتصاد، انسان، حکومت و تربیت را عرضه می دارد. مولف در دومین بخش به بازخوانی موضوعی سوره ها می پردازد و چکیده هر سوره را به دست می دهد.

هم چنین پرداختن به جهات اجتماعی اسلام در تألیفات او نشان گر دید روشن و وسیع او در نگرش به دین اسلام و مکتب تشیع است.نگارش سیره ائمه علیهم السلام به صورت جداگانه و به زبان انگلیسی از اقدام های مهم دیگر او به شمار می رود، چنان که ترجمه برخی آثار ارزنده در جهت تقریب علمی نیز از نقاط درخشان زندگی علامه جوادی است.

کتاب الامام الصادق (علیه السلام) والمذاهب الأربعة، نوشته علامه اسد حیدر (م 1364ش) از علمای معاصر شیعه امامیه است. این کتاب به منزله دائرة المعارف کوچکی در و تاریخ، فقه و حدیث شیعی است و نویسنده به نقد و تحلیل تاریخی موضوع مورد و نظر خود نشسته و از عقاید و آرای شیعی در برابر انتقادهای وارد شده بر این طایفه کا عالمانه دفاع می کند. برخی ویژگی های این کتاب عبارت اند از:

1. تحقیق و تتبع وسیع نویسنده که از ارجاع های فراوان وی در پاورقی ها مشخص

می شود.

2. بررسی عالمانه و منصفانه به رغم این که رعایت بی طرفی محض ممکن نیست

و نویسنده هم عالمی راسخ در تشیع است.

3. ویژگی ممتاز دیگر نویسنده در این کتاب، دید سیاسی و تحلیلی اوست و این

ویژگی، کتاب را خواندنی تر و روشنگرتر کرده است، چنانکه کوشیده است در ورای رویدادهای اجتماعی و سیاسی و حتی حوادث علمی و فقهی و اعتقادی محض، انگیزه های سیاسی قدرتمندان و خداوندان زمین و زمان را نیز کشف کند و به نمایش بگذارد.

نویسنده با تبیین همه جانبه شخصیت امام ششم (علیه السلام) نشان می دهد که او در زمان خود آگاه ترین و عالی ترین عالمان امت، و از نظر صلاحیت های فکری، اخلاقی، علمی و

ص: 218

سیاسی برای رهبری امت، مناسب ترین فرد بوده است. علامہ ذیشان حیدر جوادی این کتاب ارزشمند را به زبان اردو ترجمه و در دو جلد به وسیله انتشارات مطبعة تعمیر آداب شهر لاهور هند در سال 1968م به چاپ رسانده است.

ترجمه معالم المدرستين، نوشته سید مرتضی عسکری و به زبان عربی به اردو و با نام مکاتب خلافت و امامت کی امتیازی نشانات نیز در این راستاست، چنان که ترجمه ثم اهديت از دکتر محمد تیجانی، مشابه مشرب ترجمه ای در کتاب سابق است.

موجب تأثر و تألم این جانب گردید. ایشان با قلم و بیان و تأسیس مؤسسات اسلامی، عمر پر برکت خویش را صرف خدمت به اسلام و مسلمین، خاصه مذهب حقه اهل بیت علیهم السلام نمود. این جانب ارتحال این روحانی عالی قدر را به مسلمانان هندوستان و علما و حوزه های علمیه آن کشور به ویژه به بیت محترم و آقازاده هایش تسلیت گفته ، از درگاه الهی برای آن فقید سعید رحمت و غفران و برای بازماندگانش صبر جمیل و اجر جزیل مسئلت می نمایم. سید علی خامنه ای.

1/28/ 1379ش.»

از مرحوم آیت الله حیدر جوادی سه فرزند پسر به جای ماند که دو نفر از آنان از عالمان و فرهیختگان هند و امارات به شمار می آیند. حجت الاسلام سید جواد حیدر جوادی که در قم تحصیل کرده و اکنون مسئولیت مدرسه علمیه جامعه امامیه انوار العلوم الله آباد را به عهده دارد. سید احسان حیدر جوادی که پس از پشت سر نهادن مقدمات علوم دینی، راهی شهر قم شد و به فراگیری مراحل عالی علوم حوزوی پرداخت. پس از آن راهی امارات شد و مسئولیت «مركز الحسینی» را در شهر ابوظبی به عهده گرفت و راه پدر بزرگوارش را ادامه داد و خدمات شایسته ای به شیعیان آن دیار انجام داد. افزون بر آن، ایشان مسئولیت مدرسه علمیه خواهران «جامعه فاطمه» در بمبئی هند و «جامعة الزهراء» در الله آباد را نیز به عهده دارد.

ص: 221

کنفرانس های بین المللی، مبارزه با استعمار و صهیونیسم، برخی از فعالیت های این عالم ربانی؛ که به «مسيح لبنان» معروف است، به شمار می رود.

1. فراگیری زبان های خارجی

یکی از مهم ترین ابزارهای انتقال معارف دینی به مردمان سایر ادیان یا کشورهای غیر هم زبان با ایران و ممالک اسلامی فراگیری و آموختن زبانهای بین المللی است. به علاوه اشتراک زبان دانی از عوامل نزدیکی و هم سنخ پنداری محسوب می شود. اگر چه در زمان کنونی، استقبال طلاب از فراگیری زبانهای خارجی رو به فزونی نهاده است، ولی این حجم استقبال در دوران گذشته کمتر از زمان کنونی بود. امام موسی صدر که طلبه ای خوش ذوق و باهوش بود در طی زمان تحصیل در تهران و قم و نیز زمان هجرت به لبنان سعی کرد به آموختن زبانهای دیگر نیز بپردازد. وی علاوه بر زبان عربی که با فصاحت و بلاغت بدان سخن می گفت با کوشش و سعی بسیار، دو زبان انگلیسی و فرانسه را نیز فرا گرفت و در طی برخورد با شخصیت های متعدد لبنانی، اروپایی و آفریقایی که به این دو زبان سخن می گفتند با زبان اصلی با آنها سخن گفته و به گفتگو می پرداخت. فایده دیگر اطلاع از زبان های خارجی، اطلاع مستقیم و بی واسطه با مطالب صاحبان دیگر ادیان و مذاهب است و حداقل مزیت این امر، دور ماندن از آفت های ترجمه است، چه این که در موارد فراوانی، ترجمه سبب دور شدن خواننده از قصد واقعی نویسنده می گردد.

2. بهره گیری از امکانات جدید در امر تبلیغ معارف در سطح بین الملل

تأسیس مجله مکتب اسلام یکی از نقطه های نورانی تاریخ حوزه علمیه محسوب می گردد. امام موسی صدر به همراه تعدادی از فضلای جوان حوزه علمیه و با حمایت آیت الله حاج آقا حسین بروجردی در دهه سی شمسی به تأسیس نخستین مجله حوزوی به نام درس هایی از مکتب اسلام که بعدها به مکتب اسلام نامیده شد، اقدام نمود و خود نیز از نخستین شماره آن سلسله مقالاتی را با عنوان اقتصاد در مکتب اسلام به نگارش در می آورد. این استفاده ابزاری از مجلات و نشریات برای نشر معارف دینی بعدها دامنه وسیعی یافت و امام موسی صدر در لبنان نیز همین شیوه را در پی داشت. البته وی اقدام های دیگری نیز در این مسیر انجام داد که می توان

ص: 223

تأسیس دبستان و دبیرستان ملی صدر در قم را از این نمونه یاد کرد. این دو نهاد آموزشی که از نظر علمی و تربیتی، از بهترین مدارس قم محسوب می شد در سال 1338 به منظور تربیت و پرورش نیروهای متعهد و متخصص جوان، تأسیس شد.

3. هجرت و سفرهای خارجی برای تبلیغ دین

امام موسی صدر در سال 1338ش به پیشنهاد آیت الله بروجردی و برای جانشینی علامه شرف الدین عاملی و رهبری شیعیان لبنان عازم این کشور شد بود. وی حتی قبل از این تاریخ هم، به سیر و سفرهای بین المللی می پرداخت و برای نمونه می توان از سفر سال 1335ش به لبنان یاد کرد. وی همچنین در سالیان سکونت در لبنان نیز از اهمیت سفرهای خارجی غافل نبود و افزون بر مسافرت در شهرهای مختلف لبنان به کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی دست می زد و از این راه خدمات قابل توجهی به ترویج مبانی و معارف اسلام می نمود. از نمونه کارهای وی در این سفرها انجام مصاحبه های متعدد با رسانه های کشورهای مقصد و تشریح مذاق و على مشرب اسلامی واقعی نسبت به قضایای فرد و اجتماع بود.

امام موسی صدر برای به عهده گرفتن رهبری شیعیان غرب آسیا بسیار مناسب بود.

و ظاهری مرتب و جذاب، بیانی شیوا و فصيح، علم سرشار و روشن اندیشی بسیار و کو خصلت مثبت بینی بسیار سبب شده بود امام موسی صدر در اندک زمانی به صورت نماد و الگوی برجسته برای شیعیان و مسلمانان لبنان و حتی مسیحیان این کشور در آید. البته وی در گذشته و در سال 1335 ش به جهت رسیدگی به اوضاع مسلمانان ایتالیا سفری به این کشور نموده بود، اما به دلایلی این مأموریت به سرانجام نرسید و امام موسی صدر لبنانی شد و امید محرومان لبنان و مسیح این کشور لقب گرفت.

4. تأسیس نهادهای خدماتی و آموزشی بین المللی

در زمان مهاجرت سید موسی به لبنان، شیعیان این کشور اگر چه اکثریت جمعیت لبنان را تشکیل می دادند و بر طبق قانون اساسی آن کشور می بایست به تناسب بیشترین قدرت سیاسی را در اختیار داشته باشند، اما نه تنها چنین نبود، بلکه محروم ترین گروه مذهبی و در واقع شهروندان درجه سه به شمار می رفتند.

ص: 224

امام موسی صدر با مشاهده و مطالعه اوضاع شیعیان لبنان دریافت که علت عمده

مشکلات شیعیان لبنان، فقر فرهنگی و اقتصادی آنان است، از همین رو ایشان از نخستین ماه های ورودش به شهر صور با یک برنامه ریزی منظم با حضور در دبیرستان ها و مراکز فرهنگی و هنری با جوانان و روشن فکران درباره مبرم ترین مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی گفتگو می کرد، حتی در مراکز فرهنگی و مذهبی مسیحیان حاضر می شد و با بزرگان آن جا بحث و تبادل نظر می نمود. سکونت ایشان در لبنان، آغاز حرکت و تحول های مبار کی گردید که برخی آثار آن تاکنون نیز ادامه دارد. تأسیس «مدرسه صنعتی جبل عامل» جهت آموزش و تربیت نوجوانان بی سرپرست و مردم شیعه لبنان به ریاست دکتر شهید مصطفی چمران که خود فارغ التحصیل از دانشگاه آمریکا در رشته های فنی بود یکی از این اقدام های به شمار می آید. این مدرسه از سطح علمی بالایی برخوردار بود و دانش آموزان علاوه بر فراگیری فنون متنوع فنی و صنعتی، در کلاس های عقیدتی و دینی نیز شرکت می کردند و با فنون جنگ چریکی هم در عمل آشنا می شدند. تأسیس «جمعیت خیریه بر و احسان»؛ مؤسسه «بیت الفتاة»؛ «مؤسسه بهداشتی درمانی مدينة الطب» و معهد الدراسات الاسلامية» از دیگر اقدام های امام موسی بود. نکته حائز اهمیت این و بود که این مراکز خدماتی و علمی فقط مختص شیعیان نبود و اهل سنت و مسیحیان می نیز از خدمات این مراکز بهره مند شده و در آنها به تحصیل می پرداختند.

5. تأسيس مجلس اعلای شیعیان در لبنان

امام موسی صدر مشاهده می کرد که برای حراست از حقوق اجتماعی و سیاسی شیعیان بایستی این گروه تقویت شوند و جایگاه مهم تری در تحولات کشور و منطقه ایفا نمایند. بدیهی است برای تبلیغ معارف دینی نیز کارهای سازمان محور بیش از کارهای فردمحور نتیجه بخش خواهد بود. امام موسی صدر از این رو و پس از مشاهده بستر مناسب در سال 1348ش (1389ق/1969م) برای همگرایی بیشتر شیعیان لبنان به تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان نمود. ویژگی این تشکیلات این بود که فقط رنگ و بوی شیعی نداشت و در تحولاتی که جهان اسلام گرفتار آن بود نیز ورود می نمود آثار خود را می نهاد. پس از تأسیس این مجلس، در تیر ماه 1348 ش

ص: 225

امام موسی صدر به عنوان نخستین رئیس مجلس اعلای شیعیان انتخاب شد. وی سپس با راه اندازی سازمان «حركة المحرومین» در حفظ، حراست و سازماندهی فرهنگی، عقیدتی و سیاسی محرومان مسلمان لبنان، کوشید و با توجه به استقبال بسیار مردم از این اقدام وی چند سال بعد یعنی در سال 1354 ش «سازمان نظامی أمل» را زیر نظر شهید دکتر مصطفی چمران در سال 1354 ش تأسیس نمود و نیروهای مردمی ساماندهی شده در این سازمان جهت حفاظت از سرزمین لبنان آماده بودند. امل شاخه نظامی «حركة المحرومین» بود و علاوه بر آموزش های چریکی به جوانان لبنانی، صدها نفر از جوانان سایر کشورهای اسلامی، از جمله ایران نیز در اردوگاه های نظامی آن دوره های آموزشی می گذراندند. ناگفته نماند که درخت تنومند حزب الله لبنان که در عصر حاضر منشأ خدمات اجتماعی و سیاسی فراوانی به سود شیعیان شده، در واقع پیشینه خویش را در سازمان امل و حركة المحرومین می بیند.

6. شرکت در کنفرانس های بین المللی

امام موسی صدر در خطابه و سخن رانی بسیار توانا بود و علاوه بر جهات برجسته فتاری وی، شیوه سخت و ساختار بیانی وی نیز افراد بسیاری را به خود جذب می کرد. ایشان از این خصلت خدادادی به صورت بهینه استفاده می نمود و علاوه بر خطابه هایی که در لبنان و در جمع اهل سنت یا مسیحیان و نیز در تلویزیون لبنان ارائه مود، با شرکت در کنفرانس ها و کنگره های بین المللی در آسیا، آفریقا و اروپا به تبیین معارف دین و آشنا نمودن دیگران با این آموزه های نورانی اقدام می نمود، برای مثال، در زمانی که ایشان در لبنان ساکن بود دانشگاه پاریس، کنفرانسی را در رابطه با تشیع در مغرب زمین برگزار نمود و امام موسی صدر نیز به این کنفرانس دعوت شده بود. امام موسی که به لحاظ اقتضای مکانی لبنان، زبان فرانسه را فرا گرفته بود از این موقعیت، بهره بسیار برد و سخن رانی علمی و آموزنده و جذابی را در این کنفرانس ارائه نمود که در روشن شدن اذهان غربی ها نسبت به مکتب تشیع و جایگاه آن در دین اسلام موثر بود. شیوه جالب امام موسی صدر این بود که در جاهایی که مخاطبانش سنی یا مسیحی بودند وی بر مشترکات تشيع با تسنن یا اسلام با مسیحیت

ص: 226

و یهود تأکید کرده و مثلا در ابتدای سخنرانی خویش علاوه بر ذکر آیاتی از قرآن

کریم، عباراتی از تورات یا انجیل را نیز قرائت می کرد و این بر جذبه بالای

سخنرانی وی می افزود.

7. ارتباط با علما و شخصیت های مسلمان

یکی از آفات دوری نمودن شخصیت ها و علمای مذاهب و ادیان از یکدیگر، بدفهمی های بسیار ناشی از این دوری و سوء استفاده شیطان صفتان تفرقه افکن است. از این جهت دانشمندان روشن بین بیش از هر چیز سعی دارند وسائط و واسطه ها کم شده و صاحبان عقاید و مکاتب متفاوت به طور مستقیم و در فضایی دوستانه به بحث و گفتگو بپردازند. امام موسی صدر یکی از برنامه های اصلی خویش در دوران حضور بیست ساله در لبنان را همین مسئله ارتباط مستقیم و دوستانه و تفاهم آمیز با صاحبان مذاهب و مکاتب دیگر قرار داده بود و اثر بسیار برجسته این اقدام های وی افزون بر جذب تعدادی از غیر مسلمانان به دیانت اسلام و گرویدن عده ای از غیر شیعیان به تشیع، ارتقای حس هم زیستی میان مردم بود.

امام موسی صدر از همان بدو ورود به لبنان با شخصیت ها و رهبران دینی مسیحی و اهل سنت، روابط دوستانه ای برقرار نمود. حضور گسترده امام موسی صدر در مساجد، کلیساها، دیرها و مجامع دینی و فرهنگی اهل سنت و مسیحیان سبب شهرت كل بسیار وی در لبنان و شام و حتی کشورهای اسلامی شده بود و او به معنای واقعی کلمه بر قلب ها حکومت می کرد. یکی از سخنرانی های تاریخی وی در دير المخلص واقع در جنوب لبنان و کلیسای مارمارون در شمال لبنان در سال های 1341 و 1342ش بود که تأثیرهای معنوی عمیقی بر مسیحیان آن کشور بر جای نهاد. هم فکری با شیخ حسن خالد مفتی اهل سنت لبنان نیز از دیگر کارهای امام موسی صدر بود که آثار ارزنده بسیاری در هم گرایی مذاهب اسلامی و ادیان ابراهیمی و دفع توطئه های بیگانگان داشت. وی فقط به داخل لبنان بسنده نکرده و در سفرهایی که در سال های مختلف به کشورهای دیگر از جمله کشورهایی آفریقایی انجام می داد (به طور مثال در تابستان سال 1342 و در سفری دو ماهه به کشورهای شمال آفریقا)، همین امری، جنبه تقريب و هم گرایی را در جهان اسلام تقویت می بخشید.

ص: 227

هم چنین از دیگر بازدیدها و ملاقات های مهم وی، دیدار او از واتیکان و ملاقات با سران مسیحیت کاتولیک بود. امام موسی صدر پس از جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل در سال 1346 به دیدار پاپ رفت، و نشستی که ابتدا نیم ساعت پیش بینی شده بود، به تقاضای پاپ بیش از دو ساعت به درازا کشید و مسائل مهمی از روابط مسیحیان با مسلمانان در لبنان و جهان اسلام مطرح شد.

8. حمایت از فلسطین

لبنان کشوری است که از زمان تأسیس رژیم جعلی صهیونیستی گرفتار این رژیم است و در طی بیش از شصت سال از ایجاد این غده سرطانی، آسیب های فراوانی از این کشور دیده است. در تمام طول این زمان طلایه دار اصلی مبارزه با صهیونیسم و دفاع از فلسطین علمای شیعه بوده اند. مردم فلسطین اگر چه اغلب سنی مذهب بوده و و به ندرت در میان آنها شیعه یافت می شود، ولی این مانع از این نبوده که علمای شیعه ای به دفاع از برادران مسلمان خود و مبارزه با اسرائیل جنایت کار بر نخیزند.

امام موسی صدر همواره به این غده سرطانی توجه داشت و سعی می کرد توطئه های آنها را خنثی کند. رژیم صهیونیستی نیز یکی از اصلی ترین دشمنان خود او را امام موسی صدر می دانست. امام موسی در مسیر مبارزه با اسرائیل و دفاع از کو فلسطین در سال 1349 رهبران مذهبی مسلمانان و مسیحیان جنوب لبنان را در

چارچوب «کمیته دفاع از جنوب» گرد هم آورد، تا برای مقاومت در برابر تجاوزات اسرائیل چاره اندیشی نمایند. مشاهده می شود که توانایی وی به حدی بود که حتی مسیحیان را که شهر بیت المقدس را مقدس می شمردند نیز با خود همراه نمود، حتی وی در زمستان سال 1353 و در اقدامی بی سابقه، خطبه های عید را در حضور شخصیت های بلند پایه مسیحی لبنان در کلیسای كبوشيين بيروت ایراد نمود، و اگر آتش جنگ داخلی شعله ور نمی شد، در پی آن بود تا کاردینال مارونی لبنان را برای ایراد خطبه های یکی از نمازهای جمعه شهر بیروت دعوت نماید. وی در زمستان سال 1355 و در جمع سر دبیران روزنامه های لبنانی، با پیش بینی صریح حذف فاصله ها و روند جهانی شدن در اواخر قرن بیستم، قرن بیست و یکم را قرن هم زیستی پیروان ادیان، مذاهب، فرهنگ ها و تمدن های گوناگون نامید.

ص: 228

امام موسی صدر از فلسطینیان مهاجر و رانده شده نیز دفاع می کرد و در جریان جنگ داخلی لبنان، حمایت خود را از مبارزان فلسطینی اعلام داشت و به دولت و ارتش لبنان نسبت به سرکوب و کشتار فلسطینی ها هشدار داد. سرانجام با وساطت او آتش بس میان دولت لبنان و احزاب راستی با فلسطینی های ساکن لبنان برقرار شد. وی حل مسئله فلسطین را مبرم ترین مسئله لبنان و جهان اسلام می دانست و آن را نه تنها مسئله ای اسلامی، بلکه یک موضوع انسانی تلقی می کرد و می کوشید تا وجدان های بشری را متوجه خطر صهیونیسم و دفاع از مظلومان مردم فلسطین کند. ایشان در این باره می فرمودند: «تلاش برای آزادی فلسطين، تلاش برای آزادی مقدسات اسلامی و مسیحی و تلاش برای آزادی انسان است.» و چون خود یک مجتهد مستم و برجسته بود در زمانی فتوای تحریم هر گونه معامله با اسرائیل را صادر نمود.

9. منادی تقریب میان مراکز علمی جهان اسلام

به عقیده امام موسی صدر یکی از عیوب اصلی مراکز اسلامی در جهان اسلام عدم ارتباط منظم آنها با هم بود، چه این که ارتباط های اندک و نامنظم دردی را دوا نمی کرد. از این جهت ضرورت داشت مراکز علمی و دینی در جهان اسلام از هر مذهبی که باشند به هم دیگر نزدیک شوند. امام موسی صدر اگر چه مشکلی بزرگ به نام وهابیت را در راه این تقریب و هم گرایی و نزدیکی می دید ولی هیچ گاه دست از کوشش نکشید و در سفری که به آفریقا نمود سعی کرد با ارائه طرحی معقول، مراکز اسلامی مصر، الجزایر و مغرب (مراکش) را به هم فکری و ارتباط با حوزه های علمیه شیعه فرا خواند، به ویژه که ارتباط مصر و ایران پس از رحلت آیت الله بروجردی کم شده بود و ضرورت این امر بیش از هر زمان دیگر بود.

امام موسی صدر به این مقدار نیز اکتفا نکرد. او حتی در پی تقریب اسلام و مسیحیت بود و در این مسیر نیز اقدام های بسیاری را به انجام رساند، برای مثال، وی در بهار سال 1344 ش، اولین دور سلسله گفتگوهای اسلام و مسیحیت را با حضور بزرگان این دو دین، در مؤسسه فرهنگی «الندوة اللبنانيه» به راه انداخت و هدفش نه

ص: 229

تنها هم گرایی بزرگان اسلام و مسیحیت که نزدیک شدن مردمان این دو کیش نیز به

هم بود.

10. اتحاد مذاهب اسلامی و ادیان توحیدی

اتحاد مذاهب اسلامی به معنای دست برداشتن از عقاید مذهبی نیست. یکی از تهمت هایی که به منادیان تقریب مذاهب اسلامی زده می شد، سنی کردن شیعه و شيعه کردن سنیان بود، در حالی که غرض وحدت گرایان در این زمینه این بود که بر مشترکات پای فشرده شود و مباحث اختلافی در محدوده های علمی و به دور از غوغاسالاری عوامانه مطرح شود. به علاوه مذاهب اسلامی در صف واحد در قبال

توطئه های مستکبران و جهان خواران بایستند.

امام موسی صدر که جدی وحدت طلب چون سید اسماعیل صدر و اساتیدی اتحادگرا چون آیت الله بروجردی و امام خمینی (رضوان الله عليهما) و دوستانی با اندیشه چون شهید بهشتی داشت، همواره در پی وحدت مذاهب اسلامی و حتی فراتر از این مسئله در پی وحدت ادیان توحیدی بود. وی در این زمینه تلاش های ممتد و بسیار اثرگذاری داشت و در محیط طایفه گرایانه لبنان می توانست کشتی و نجات را از طوفان های متلاطم توطئه گران وهابی و صهیونیست و آمریکایی نجات که دهد. در یکی از زمانهایی که تلاش های وی برای آشتی چند گروه معارض به نتیجه رسید به تحریک رئیس جمهور وقت مناطق شیعه نشین بیروت مورد هجوم واقع شد. امام موسی صدر برای رفع این فتنه و خودداری از جنگ گسترده مذهبی با انتشار بیانیه مشترکی با دو تن از علمای اهل سنت، مردم کشور را به سقوط دولت نظامی با اعتصاب عمومی دعوت کرد که به دنبال این تصمیم قاطع و شجاعانه پس از چهار روز دولت سرنگون شد.

اما پس از مدتی جنگ داخلی لبنان دوباره شروع شد. امام موسی صدر برای رفع این مشکل و نیز برای جلب توجه عموم مردم در 17 جمادی الثانی 1395 ق به اعتصاب غذای نامحدودی در مسجد عاملیه بیروت دست زد و خواسته های خود را در پنج بند اعلام داشت. مهم ترین خواسته های وی پایان یافتن درگیری میان همه نیروها بود، این اقدام با استقبال بسیاری از مسلمانان و حتی مسیحیان که از این جنگ

ص: 230

ناخواسته خانگی خسته و رنجیده بودند مواجه شد. به دنبال آن، گروه فراوانی از شخصیت های بزرگ مسیحی، دولت مردان، سیاستمداران، علمای برجسته اهل سنت و رهبران فلسطینی و نیز وزیر امور خارجه سوریه به عنوان اعلام همبستگی با امام موسی صدر روانه مسجد عاملیه شدند. با وجود کارشکنی احزاب چپ و راست، امام موسی صدر در جمع حاضران به ایراد سخنرانی پرداخت که بسیار موثر واقع شد و تمام نیروها یکی پس از دیگری به امام موسی پیوستند و دولت نیز تسلیم خواسته های ایشان شد.

جنگ های داخلی لبنان علاوه بر اغراض سیاسی با بهانه های مذهبی و دینی هم آغشته بود. با آغاز جنگ داخلی لبنان در فروردین سال 1354، تمام تلاش های امام موسی صدر، مصروف پایان دادن به این بحران گردید. وی در خرداد آن سال در مسجد عاملیة بیروت به اعتصاب نشست، و به پشتوانه مشروعیت مردمی و مقبولیت وسیع و شخصیت کاریزماتیک خود در میان تمام مذاهب، آرامش را به تابستان لبنان باز گردانید. با شعله ور شدن مجدد آتش جنگ، صدر در اردیبهشت 1355 حافظ اسد را وادار نمود تا با اعزام نیروهای سوری به لبنان، موازنه قوا و آرامش را به این کشور باز گرداند. حل اختلافات مصر با سوریه نیز هم چون آب سردی بود که وی بر آتش جنگ داخلی لبنان فرو ریخت.

خمینی رحمه الله برخیزد و برای بیشتر رسیدن خبر انقلاب ایران در بهار سال 1357 ش لوسین ژرژ خبرنگار روزنامه لوموند فرانسه در بیروت را به نجف فرستاد تا با انجام اولین مصاحبه بین المللی با امام خمینی رحمه الله، افکار عمومی جهانیان را با انقلاب اسلامی ایران آشنا سازد. امام موسی صدر در دیدارهای مکرر سال 1357 ش خود با رهبران سوریه، عربستان سعودی و برخی دیگر از کشورهای جهان عرب، اهمیت انقلاب اسلامی ایران، پیروزی قریب الوقوع آن، و ضرورت هم پیمانی آنان با این انقلاب را به آنها گوشزد نمود. وی در شهریور 1357 ش با انتشار مقاله ای با عنوان «ندای پیامبران» در روزنامه لوموند، انقلاب اسلامی را ادامه حرکت انبیا دانست و امام خمینی رحمه الله را به عنوان یگانه رهبر بزرگ انقلاب به جهانیان معرفی نمود.

اصفهان به تحصیل علوم دینی پرداخت و در هجده سالگی برای تکمیل تحصیلات عالی و به دست آوردن دانستنی های تازه به شهر مقدس قم عزیمت کرد. در قم با دوستانی چون شهید مطهری و امام موسی صدر آشنا شد و در مدت شش ماه بقیه دروس سطح (مکاسب و کفایه) را به پایان رساند و در سال 1326 در درس خارج فقه و اصول شرکت کرد. اساتید وی بزرگانی چون امام راحل، آیت الله حجت کوهکمری، آیت الله بروجردی و علامه طباطبایی بودند. بهشتی در سال 1327 موفق به اخذ دیپلم ادبی گشت و در همان سال وارد دانشکده منقول و معقول (الهيات و معارف اسلامی کنونی) شد و در رشته فلسفه به تحصیل پرداخت و در سال 1330 موفق به اخذ لیسانس در رشته فلسفه شد. در سال 1335 وارد دانشکده الهیات شد و تا سال 38 در آن دانشکده مشغول تحصیل در دوره دکترا بود، ولی پس از اتمام

تحصیل در آن دانشکده بخاطر فعالیت های بسیاری که در داخل و خارج ایران و داشت، نتوانست رساله دکترای خویش را ارائه دهد و این امر به تأخیر افتاد. سرانجام تاریخ 1353/11/1 رساله دکترای خود را با راهنمایی استاد مطهری ارائه و از آن دفاع کرد و موفق به اخذ دکترا در رشته فلسفه شد. پس از پیروزی انقلاب نقش مهمی در نهادهای قضایی و نگارش قانون اساسی داشت و عاقبت در تیر سال 1360 ش به دست منافقان کوردل مرغ جانش از قفس تن رهید و به حظيرة القدس پیوست.

نسل جوان را با فرهنگ غنی اسلام آشنا ساخت. (1) وی در سال 1339 به فکر سازمان دهی درست و دقیق برای حوزه افتاد و با هم فکری دوستانش به این نتیجه رسید که باید تحولی اساسی همراه با نوعی برنامه ریزی اصولی انجام گیرد تا طلاب تحت یک برنامه منظم و مدون در آیند و در آینده برای جامعه مؤثر و مفید واقع شوند. بدین منظور با همکاری شهید قدوسی و دعوت از اساتید بزرگواری چون حضرات آیات مشکینی، مصباح یزدی و جنتی به تشکیل مدرسه حقانی اقدام نمودند و آن را به مثابه پایگاه مهمی برای تربیت طلاب متعهد و انقلابی قرار دادند. تأسیس «دبیرستان دین و دانش» قم یکی دیگر از کارهای وی بود که به کمک برخی دوستانش شکل گرفت و خود مسئولت آن را عهده دار گشت تا دانش آموز و دانشجوی مکتبی، دین و دانش را دو مقوله مجزا نداند، بلکه این دو را با هم فرا گیرد، زیرا دین و دانش انفکاک ناپذیرند. (2) این نگرش وسیع در دیدگاه و رویکرد مثبت نسبت به نهادها و ساختارهای نوین برای ترویج علم و دین از افکار راسخ في شهید بهشتی در ایران و خارج از ایران و قبل و بعد از انقلاب بود.

اما با تلاش علامه سید احمد خوانساری این مشکل برطرف شد و او در اسفند 1343 به آلمان رفت و در شکل گیری مرکز اسلامی هامبورگ و اتحادیه انجمن اسلامی دانش آموزان مسلمان - گروه فارسی زبانان - و رسیدگی به دانشجویان مسلمان مقیم آنجا ایفای نقش کرد. (1) البته فعالیت های ایشان در مدت پنج سال اقامت در آن جا به موارد یاد شده منحصر نبود، بلکه ایشان با تمام گروه ها ارتباط برقرار کرد و دامنه فعالیت هایش را در سطح اروپا گسترش داد؛ به ویژه گام های مؤثر شهید بهشتی در معرفی اسلام به اروپائیان از سویی به واسطه تسلط یافتن به زبان آلمانی در کنار زبان انگلیسی و عربی بود.

دیگر نهادهای دینی آن کشورها هم اقدام هایی انجام داد. بهشتی بعد از هجرت امام

خمینی رحمه الله به فرانسه نیز برای دیدار با او به پاریس رفت و در عاشورای 1357 بعد از سخنرانی اش بازداشت شد و مدتی را در زندان سپری نمود. بدیهی است این سفرها و تعامل با سایر صاحبان ادیان و مذاهب الهی و غیر استعماری در نگرش وی به غیر مسلمانان و مسلمانان غیر شیعه در تدوین قانون اساسی و برخی احکام قضایی تأثیر داشت چه این که حضور فیزیکی در محل زندگی غیر شیعیان و تعامل با جامعه غیر مسلمانان بسیار متفاوت از کسب گزارش و مطالعه و این دست امور است.

به ولایت فقیه باشد. آیت الله بهشتی تا هنگام شهادت به عنوان دبیر کل حزب جمهوری اسلامی انجام وظیفه می نمود. (1) پس از آن که مجلس خبرگان از سوی نمایندگان منتخب مردم، تشکیل شد دکتر بهشتی نایب رئیس مجلس خبرگان بود و بیشتر جلسات مجلس خبرگان به ریاست ایشان برگزار می شد. این مدیر دل سوز نظام، به رغم مشغله کاری فراوان، با تلاش و کوشش فوق العاده و با هم فکری و همکاری باران دلسوز امام و انقلاب، قانون اساسی جمهوری اسلامی را تدوین کردند که به تأیید امام و تصویب امت رسید. یکی دیگر از اقدام های ایشان، روشن کردن جایگاه ولایت فقیه در این نظام مقدس بود. گرچه بعضی لیبرال ها و ملی گرایان هم چون بنی صدر با آن مخالفت می کردند ولی آیت الله بهشتی با شیوه ای نرم و با دلایل و براهین مستند به مخالفان پاسخ می داد و سرانجام اصل ولایت فقیه در مجلس خبرگان تصویب شد. سرانجام این شهید مظلوم که درد دین داشت در حقیقت ولی به نسبت های ناروای بسیاری متهم بود، در حالی که بالاترین مقام فضایی کشور را بر عهده داشت (2) شربت شهادت نوشید و دار فانی را وداع گفت.

ص: 238

مدرس یزدی، شیخ کاظم دامغانی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ هادی کدکنی، شیخ مجتبی قزوینی، (1) حجت الاسلام ممجد، حاج محمدرضا کلباسی و حاج شیخ محمد رضا ترابی خراسانی، (2) بهره علمی و اخلاقی برد. فلاطوری در سال 1330 ش به تهران بازگشت و در مدرسه مجد از محضر این فقیهان و عالمان برجسته ای چون شیخ محمدتقی آملی، میرزا احمد آشتیانی، میرزا مهدی آشتیانی وعده ای دیگر تحصیلاتش را تکمیل نمود. هم بحث وی در این زمان دکتر جعفری لنگرودی، استاد و رئیس سابق دانشکده حقوق بود. (3) فلاطوری اندکی بعد با راهنمایی استاد ش میرزا مهدی آشتیانی راهی آلمان شد و طی دهها سال سکونت در این کشور منشأ

خدمات علمی و فرهنگی بسیاری شد که به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

خدمت درخشان توفیق یافت و همین پاداش او را بس... و آیا تصور می کنید اگر خدمات گران ارجی را که فلاطوری برای انجام دادن آنها آماده گشت و انجام داد، قرار بود با برنامه ریزی ها و هزینه گذاری ها و اعزام های متعارف انجام یابد، چقدر زمان می برد و چه اندازه «نیرو» می خواست و چه مبلغ هزینه می طلبید؟ (1)

هدف از هجرت استاد فلاطوری به اروپا کشف حقیقت بود و وی اگر چه در آنجا گمشده اش را نیافت و خود می گفت: «من ...... به اروپا رفتم و به دنبال حقیقت می گشتم ... دیدم آنها بیچاره تر از ما هستند.» (2)، ولی همو به واسطه سکونت در غرب و تعامل با صاحبان اندیشه های مخالف دارای دیدی جامع در ارائه معارف دینی گشت.

ب) تأسیس آکادمی علوم اسلامی در مسیر همگرایی متدينان ادیان مختلف)

عزم کم نظیر دکتر فلاطوری به تأسیس مرکز مطالعات شیعه محدود نگشت و وی در سال 1355 ش از آلمان به ایران آمد و جهت تحول بنیادین در مسلمانان جهان با دوستانش به رایزنی پرداخت. رهاورد این تلاش ها تأسیس آکادمی علوم اسلامی بود که با استقبال و حمایت مالی دوستانش رو به رو شد و مرحوم فلاطوری پشتیبانی علمی و برنامه های کاربردی آن را به عهده گرفت.

فلاطوری در حال برنامه ریزی بلند مدت برای این آکادمی بود که انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در میان بهت و حیرت جهانیان پیروز شد. جنگ تحمیلی ابرقدرت های جهان علیه ایران سبب کندی سرعت فعالیت های این آکادمی شد، ولی در اواخر دوران جنگ و در سال 1367 ش در محل آکادمی در کلن آلمان جلسه ای تشکیل شد و مجمع عمومی جلسه، پس از دو هفته بحث در مورد مسائل مختلف، و تصمیم گرفت آکادمی را ابقا کند و به پروفسور فلاطوری اجازه دهد، در جهت و اجرای برنامه پیشنهادی خویش در خصوص کتاب های درسی، گام بردارد. آکادمی اعتقاد بود که منازعات پیروان این ادیان از منظر خدای متعال بی معناست. از این رو، آکادمی با انتشار اطلاعیه ای از پروژه مهم گفتو گوی ادیان ابراهیمی در اکتبر 1978م سخن گفت که با پژوهش درباره روابط متقابل با فرهنگ و تاریخ فکری مغرب زمین، سوء تفاهمات میان ادیان مرتفع گشته و در جستجوی روش ها و لوازم

کمکی خاصی بود تا مانع از خود بیگانگی کامل انسان هایی باشد که با این فرهنگ پرورش یافته اند و هم چنین از تأثیرهای منفی حاصل از این از خود بیگانگی در

جامعه ای که این انسانها در آن زندگی می کنند پیش گیری به عمل آورد. (1)

ص: 242

ج) تأسیس دانشکده علوم اسلامی در اروپا

یکی از آرمان های والای پروفسور فلاطوری، در جهت آموزش صحیح اسلام به مسلمانان جهان و غیر مسلمانان مشتاق، شناخت حقیقتی اسلام، تأسیس دانشکده علوم اسلامی در اروپا بود. وی پس از رایزنی های مداوم، نتوانست نظر صاحب نظران و سرمایه گذاران ایران را جلب کند و تصمیم گرفت در این برنامه از همکاری دانشگاه الازهر مصر بهره گیرد. به تدریج، با نگارش و تصویب اساس نامه و آیین نامه این دانشکده، مقدمات تأسیس آن فراهم آمد، ولی این همکاری، با در گذشت نا به هنگام دانشمند بزرگ و دوست دار انقلاب اسلامی شیخ محمد غزالی که از دوستان نزدیک و صمیمی پروفسور فلاطوری بود و نیز با درگذشت شیخ الازهر (شیخ جاد الحق) به فاصله یک ماه بعد از غزالی، ناتمام ماند. البته فرزند حوزه و دانشگاه حکیم فلاطوری نومید نشد و هم چنان مصمم و نستوه برای به ثمر رساندن این طرح و مهم گام برداشت. در پرتو تلاش های وی، آکادمی به هامبورگ منتقل شد و مقدمات تأسیس دانشکده و دیگر امور به انجام رسید، ولی دریغا که این بار متفکر فرهیخته عبد الجواد حکیمی فلاطوری دیده از جهان خواهد بست و این طرح ناتمام و می ماند، (1) هر چند اخلاف و پویندگان مسیر وی بایستی نمونه های مشابهی از این گونه طرح ها را در مناطق مختلف به بار بنشانند.

ارزنده بود. خود در گزارشی می نویسد: برادران عزیز! خوشوقت از آنم که در این لحظه به یاری خداوند می توانم بشارت به ثمر رسیدن پروژه اصلاح کتاب های درسی مدارس آلمان غربی را در مورد آموزش و عرضه اسلام به دانش آموزان دبستانی، دبیرستانی و مدارس حرفه ای به حضورتان عرض کنم. آکادمی موفق شده است، پس از ماه ها تلاش و تحمل سختی ها، این کتاب ها را در سلسله انتشارات معتبر ترین و رسمی ترین انستیتوی بین المللی تحقیق کتاب های درسی منتشر ساخته، به آنها رسمیت ببخشد. (1)

فلاطوری پس از رسیدن به این موفقیت بزرگی در آلمان، برای گسترش این طرح در سراسر اروپا گام برداشت. سمپوزیوم هایی در کلن تشکیل داد و در چهارمین سمپوزیوم بین المللی آکادمی علمی - اسلامی شهر کلن در سال 1991 م که در سالن اجتماعات آکادمی برگزار شد، از نمایندگان آکادمی چهارده کشور و اروپایی دعوت به عمل آورد و در گسترش طرح خود توفیق حاصل کرده (2) و تحسین دیگران را برانگیزاند. (3) وی چنان که گفته شد در هفده کشور اروپایی به و اجرای طرحش موفق شد و این تا سال 1994 م به طول انجامید. حاصل کار فلاطوری این بود که کتاب های درسی این هفده کشور از بسیاری پیش داوری های و مغرضان پاک شد و اسلام ناب و چهره مسلمانان واقعی و قرآن و نبی اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) به درستی معرفی شد. (4) پروفسور فلاطوری در این باره می گوید: «من به آلمان رفتم و با شروع به تدریس در دانشگاه متوجه شدم که بخش های اسلامی در کتاب های درسی کشور آلمان و سایر کشورها، خرافی و خالی از واقعیت هستند و نویسندگان آن یهودی هستند. در این کتاب ها پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) را چوپانی معرفی می کردند که گوسفندانش را فروخت، با زن ثروتمندی ازدواج کرد و اموال او را به نفع خود

ص: 244

مصادره نمود و دو مطلب را در بین اعراب ترویج داد؛ این که بهشت و جهنمی وجود دارد و دیگر این که اموال خود را در راه خدا بدهید.»

فلاطوری طرح خود را در چند مرحله اجرا نمود. ابتدا درس نامه هایی ویژه دوره

دبیرستان تا دانشگاه تنظیم می کرد و بعد از چندین سال مطالب خود را جایگزین کتاب های درسی آنان می نمود. این کار وی در کنار تأسیس نهادهای مروج اندیشه پاک شیعه، خدمتی بسیار قابل تقدیر است. استاد مهدی محقق که از کهنه رفیقان دکتر فلاطوری است در این باره می گوید: ایجاد یک آکادمی خاص برای تحقیقات اسلامی و مباحث مختلف شیعی و طرح زدودن و پاک سازی اهانت به اسلام و شارع مقدس اسلام از کتاب های درسی اروپا خدمتی بی نظیر است که فلاطوری به اسلام و مسلمانان کرد و اگر او با صدق و صفا و ایمان خود پا در این وادی نمی نهاد این کار از عهده هیچ مر کز و حوزه و نهادهایی هم چون الازهر، ندوة العلما و ... بر نمی آمد. فلاطوری دید وسیع تری نیز داشت. وی در نوزدهمین کنگره خاورشناسان آلمانی در فرایبورگ، برنامه ای را برای تحقیق شیعه ارائه داد، که اساس آن بررسی تفکرات م شرق به صورتی که مورد قبول علمای مغرب زمین باشد بود. بعد از سخنرانی او از سوی دانشگاه توبینگن، تقاضای همکاری برای تهیه و تکمیل اطلس مذهبی» و از و طرف دانشگاه بن درخواست مساعدت برای «طرح اقلیت های اسلامی» بدو واصل گردید و این از جهتی نشان تشنگی غرب برای شناخت معارف راستین و نیز مقبولیت دکتر فلاطوری و ارزندگی و کاربردی بودن طرح های او بود.

فضلای دانشگاه های الازهر و عين الشمس و قاهره موفق گردید ارتباط برقرار کند و کوشش های علمای شیعه و دانشمندان ایرانی را بر آنان عرضه دارد و این در دوران پس از انقلاب اسلامی ایران بود که هیچ گونه ارتباطی (1) میان مصر و ایران وجود نداشت. (2)

و مسیحیت، (1) فارابی و تبادل فرهنگ ها، (2) اسلام در مدارس آلمان، (3) روش تحقیق در عقاید و علوم شیعی (سخن رانی در کنگره شیخ طوسی در مشهد، سال 1348)، (4) تحول بنیادین فلسفه یونان در پرتو اندیشه اسلامی، (5) روش ابتکاری مهندس بازرگان در پژوهش های قرآنی (6) و...

این آثار، ناشی از تلاش بسیار مرحوم فلاطوری در غربت غرب بود. دکتر مهدی محقق نیز درباره این استاد گرانقدر می گوید: «همان رنج و تعب خود را در راه علم

که در مدرسه حاج حسن (تهران) متحمل میشد به هامبورک منتقل کرد.» (7) و البته فلاطوری چنان که باید شناخته نشده است و این مطلب از دوران جوانی وی نیز صدق می کرد که میرزا مهدی آشتیانی درباره اش فرموده بود: عبد الجواد حکیمی افلاطوری با این که به درجه شامخی از علوم و معارف رسیده است نزد دانش پژوهان و طالبان حقایق ناشناخته و مجهول القدر است. (8) در هر صورت، اقدام های و فعالیت های تقریبی و اتحادگرایانه مرحوم فلاطوری، چراغ راهی برای پویندگان م مسیر انتقال معارف در جوامع غیر شیعی است. این دانشور فرزانه در 71 سالگی در روز یکشنبه نهم دی ماه 1375 در آلمان در گذشت و سپس جسدش به ایران منتقل ( شد و در بیست و یکم دی ماه 1375 در جوار تربت پاک شهیدان اصفهان در تکیه و فاضل اصفهانی (هندی) تخت فولاد به خاک سپرده شد. (9) روحش شاد.

ص: 247

روحانی و اهل فضل و علم در شهر زیبا و با طراوت سامرا در روز هشتم جمادی الثانی سال 1332ق (بهار 1293ش) دیده به جهان گشود. (1) وی علاوه بر تحصیل در عراق مدتی هم در قم از محضر بزرگانی چون آیت الله مرعشی نجفی آیت الله شیخ محمد حسین شریعتمداری ساوجی (عموزاده سید مرتضی عسکری) و دو تقریب گرای بزرگ اهل خمین یعنی حضرت امام خمینی رحمه الله و میرزا خلیل کمره ای خمینی به تحصیل پرداخت، سپس به سامرا و بعد به کاظمین رفت و عاقبت به بغداد هجرت نمود تا فصلی نو در زنگی اش آغاز کند. خود وی درباره این مقطع از زندگی پر فراز و نشیبش می گوید: «هجرت من به بغداد، بار اولش ظاهرا در 1363ق/1323 ش قبل از پایان جنگ جهانی دوم بود که تلاش کردم در کاظمین، مدرسه جدید برای بچه های شیعه ایجاد کنم و می خواستم یک دانشکده اسلامی یا حوزه نوین هم راه بیندازم که افراد متنفذی مخالف کردند و نشد. این بود که باز به سامرا پناه بردم). (2)

ابتدایی را بنیان گذاری کرد و اداره آن را بر عهده استاد احمد امین نهاد و خود به حمایت از وی پرداخت و پس از آن، مدرسه «منتدى النشر» را در شهر کاظمین

پایه ریزی کرد.

2. مدرسه روضة الزهرا و الزهرا در کاظمین

علامه، مدرسه روضة الزهرا را برای آموزش کودکان و الزهرا را برای آموزش دختران اختصاص داد و مدیریت و اداره این دو مدرسه را به شهیده «بنت الهدی صدر» سپرد.

3. مدارس امام جواد (عليه السلام) در کراده شرقيه بغداد.

4. مدارس «بغداد الجديدة» استاد اداره این مدرسه ها را به شهید سید عبدالرحيم

شو کی سپرد.

5. مدارس امام کاظم (علیه السلام) در کاظمین.

) 6. مدارس امام صادق (علیه السلام) در بصره. این مدارس از سوی علمای شهر بصره اداره می شد.

7. دبیرستان امام باقر (علیه السلام) در حله. علامه اداره این دبیرستان مهم را به شهید شیخ على سما که سپرد.

8. دبیرستان امام حسین (علیه السلام) در دیوانیه. آیت الله محمدمهدی شمس الدین این دبیرستان را اداره می کرد.

9. مرکز تعلیم دختران «نعمانیه» در کوت. این مرکز زیر نظر سید قاسم شبر اداره می شد. (1)

10. احداث درمانگاه «الرعاية الاسلامية». علامه عسکری علاوه بر خدمات فرهنگی، درمانگاهی به نام «الرعاية الاسلامية» در کراده شرقيه بغداد در سال 1382ق و نیز درمانگاهی به همین نام در کاظمین احداث کرد. این درمانگاه ها جهت درمان طلاب حوزه های علمیه و زائران عتبات عالیات احداث شده بود. (2)

ص: 250

علامه عسکری در مدت حضور خود در عراق، کتاب خانه و صندوق های خیریه در شهرهای مختلف عراق تأسیس کرد.

مشکلات و سختی ها در اراده پولادین این مرد بزرگ، اثر منفی نگذاشت و وی به فعالیت های علمی - فرهنگی خود ادامه داد تا این که با فشار حزب بعث وضعیت تغییر کرد. علامه عسکری در این فراز از زندگی خود با بیان خاطرات تلخ آن روزها می گوید:

«... شرایط، هر روز، سخت تر می شد. کودتای عبدالكريم قاسم و سقوط سلطنت در 1958م کودتای عبد السلام عارف در 1963م و نخست وزیری احمد حسن البکر، کودتای بعثی ها در 1968م و حاکمیت مطلق حزب بعث در عراق، ليكن ما هم مرتبة شكل فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و مبارزات مان را، متناسب با شرایط، تغییر می دادیم تا این که در 1389ق. به خاطر مبارزه با حزب بعث، بعد از خروج سید مهدی از عراق، قصد دستگیری مرا داشتند و به خانه ام ریختند که به بیروت

گریختم». (1) علامه عسکری در ادامه با تأکید بر این که از شهادت در راه خدا هیچ ترس و واهمه ای نداشته است، در تبیین علت فرار خود از عراق می گوید: «روزی که من از عراق گریختم، از جانم نمی ترسیدم؛ از این بیم داشتم که دستگیرم کنند و بعد، یک مصاحبه ساختگی ترتیب دهند و اعلام کنند سید مرتضی عسکری، جاسوس آمریکا بوده و اعتراف کرده و این طوری، حيثيت من و روحانیت شیعه را لکه دار کنند. بعثی ها از این کارها زیاد می کردند. (2) علامه عسکری پس از مدتی که در بیروت اقامت گزید، متوجه شد که جاسوسان رژیم بعث به دنبال سر نخی از او هستند تا او را ربوده و به عراق باز گردانند. از این رو، ماندن در بیروت را صلاح ندانست و به ایران مهاجرت کرد و در شهر مقدس قم سکنی گزید. (3)

ص: 251

آموزشی حوزه است. او با مسافرت به کشورهای گوناگون و تحقیق درباره نظام آموزشی آن کشورها، با اعتراف به ضعف نظام آموزشی حوزه، می گوید:

«از آن جا که نزدیک به شصت سال است که در فکر این بوده ام که چه کنم تا حوزه های علمیه ما بازدهی بیشتری داشته باشند، به حوزه ها و مراکز علمی دنیا تا آن جا که توانسته ام، رفته ام و از نزدیک دیده ام و روش های تعلیم و تربیت آنها را با وضعی که خودمان داریم، مقایسه کرده ام. جامعة الاسلامی مدینه را دیده ام. دو بار [به] جامع الأزهر رفته ام و به مدارس چین و پاکستان رفتم. ما در حوزه ها توجه نداریم که باید چگونه طلبه را عالم کرد؛ چگونه باید تربیت کرد. در صورتی که در دانشگاه های دنیا، سال به سال مطالعه می کنند و از روش های نو در تعلیم و تربیت استفاده می کنند. آموزش عربی در حوزه های ما دویست سال از تدریس عربی در دانشگاه های عرب عقب است». (1) علامه عسکری خود از پیشتازان طرح تغییر ساختار متون درسی حوزه است و کتاب هایی را اصلاح کرده است. وی در این زمینه می گوید: «بنده از سال 1353 که در قم بودم، در این صدد بودم؛ حوزه های متعددی تشکیل دادم. در عراق، حوزه علمیه تأسیس کردم. چهارده سال پیش در تهران در مجمع علمی اسلامی، یک دوره کتاب های درسی برای قبل از مرحله فقه و اصول مقدمات تنقیح کردم که چاپ هم شده است. از نصاب شروع کردم؛ امثله، صرف میر، هدایه، منطق، هم همین طور.... این کتاب ها در بعضی دانشگاه ها تدریس می شود. بعد یک المنهج المقترح [را] نوشتم که چاپ هم شده است. در این طرح، مواد درسی یک دوره چهار ساله را بیان کردم». (2) عسکری تخصصی شدن دروس حوزه را نیز لازم شمرده و می گفت: «اصل تخصصی شدن در حوزه، نه تنها صحيح است، بلکه ضررورت دارد؛ برای این که غیر از معصوم کسی نمی تواند در تمام علوم به حد تخصص برسد. تخصص در فقه هم باید باشد؛ اول یک دوره عمومی فقه باشد؛ سپس شاخه شاخه شود. عده ای در عبادات، عده ای در معاملات و ...» (3)

ص: 253

دانشمندان و متخصصان در تحقیق و بررسی علوم قرآن و سیره و حدیث به جامعه تحویل داده شود. از خداوند منان آرزومندم که مرکز این دانشکده در شهر مقدس قم و شعبه های آن در شهرها و جاهای دیگر باشد تا این حرکت در راستای حرکت علمی خستگی ناپذیر و مخلصانه شما در راه نشر حقایق اسلامی با روح علمی پاک و به دور از تعصب و سطحی بودن و با دقت کافی، استمرار یابد. از برادران مؤمن و متعهدمان انتظار دارم که در این برنامه مفید با شما همکاری لازم را مبذول دارند. خداوند گام های شما را استوار بدارد...»

این اثر با نام یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، توسط عطامحمد سردارنیا به فارسی ترجمه و نشر مجمع علمی اسلامی آن را منتشر کرده است؛

3. عبدالله بن سبأ و أساطير أخرى (2 جلد)؛

این اثر با نام عبدالله بن سبأ و دیگر افسانه های تاریخی، توسط سید احمد فهرى، محمد صادق نجمی، هاشم هاشم زاده هریسی و عطامحمد سردارنیا ترجمه و به وسیله مجمع علمی اسلامی منتشر شده است؛

4. معالم المدرستين (3 جلد)؛

این اثر وزين، توسط محمد جواد کرمی ترجمه شده و دانشکده اصول دین آن را به چاپ رساند؛

5. القرآن الکریم و روایات المدرستين (3 جلد)؛

علامه عسکری درباره انگیزه تألیف و موضوع این کتاب می گوید: «... می دانید که حاجی نوری کتابی دارد با عنوان فصل الخطاب في تحريف كتاب رب الارباب. این کتاب، چاپ سنگی بود و کمتر کسی از شیعه و سنی آن را دیده بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، احسان ظهیر با پول وهابی ها فصلی از این کتاب را - که حاوی احادیث شیعه در باب تحریف قرآن بود - چاپ کرد و اسمش را هم گذاشت الشيعة و القرآن. این کتاب و امثال آن، باعث شدند که بعد از انقلاب، حدود دویست کتاب کوچک و بزرگ در رد شیعه فقط در هند به چاپ برسند؛ در حالی که اصل حرف حاجی نوری اشتباه است. روش تحقیقش اشکال دارد و مستنداتش هم یا اعتبار ندارد یا شیعی نیستند و یا ربطی به موضوع ندارند و درک و فهم او خطا بوده است. در کتاب القرآن و روایات المدرستين، سعی کرده ام تمام اعتقادات شیعه را درباره قرآن، شفاف و مستند و دسته بندی شده بیاورم...» (1)

6. عقائد الاسلام من القرآن الكريم؛

این اثر با نام عقاید اسلام در قرآن کریم، توسط محمد جواد کرمی ترجمه شده و توسط مجمع علمی اسلامی در سه جلد منتشر گردیده است.

ص: 256

نویسنده در مقدمه کتاب، درباره انگیزه نوشتن این کتاب می نویسد: «از آن جا که دیدم مکاتب گوناگون بشری با قرآن کریم مخالفت دارند و قانون گذاری نظام اجتماعی، قوانین جامعه را بر اساس چنین دیدگاهی در ستیز با احکام قرآنی بنا می نهند و این بنیان بی ریشه نسل به نسل مورد اعتماد و استناد و دست مایه آیندگان می گردد،.. به تدوین مباحث این کتاب همت گماشتم».

7. على المائدة الكتاب و السنه (19 جلد)؛

چند جلد از این اثر با نام بر گستره کتاب و سنت، توسط محمد جواد کرمی ترجمه شده و مجمع علمی اسلامی آن را منتشر کرده است.

8. صلاة ابی بکر. این اثر، توسط محمدباقر ادیبی لاریجانی به زبان فارسی ترجمه شده و انتشارات پروین آن را به چاپ رسانده است؛

9. قيام الائمه بإحياء الدین ( 14 جلد)؛

10. دور الائمه في احياء السنة؛

11. مقدمه «مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول» (2 جلد)؛

12. مع ابي الفتوح التليدي في كتابه الانوار الباهرة؛

13. مع الدكتور الوردي في كتابه وعاظ السلاطين؛

14. آراء و اصداء حول عبد الله بن سباء و روایات سیف بن عمر؛

15. طب الرضا وطب الصادق؛

16. مصطلحات الاسلامية؛

17. تعليم الاسلام؛

18. احكام الاسلام؛

19. منتخب الادعيه؛

20. الآداب الاسلامیه؛

21. السياسة في الاسلام أو الأحكام السلطانية (دست نویس)؛

22. الأمراض الاجتماعية؛

23. روایان ساختگی (دست نویس)؛

24. منتخب الأدعية (كتاب دعا)؛

ص: 257

25. منهج البحث التاریخی (روش بررسی تاریخ)؛

26. حديث الكساء؛

27. افتراءات و اکاذیب عثمان الخميس في كتاب الله ثم للتاريخ».

آثار فارسی :

28. نقش ائمه در احیای دین. این اثر توسط کتاب خانه بزرگ اسلامی تصحیح شده و نشر کو کب و مجمع علمی اسلامی آن را منتشر کرده اند؛

29. ادیان آسمانی و مسئله تحریف. سید حسین افتخارزاده سبزواری، این اثر را به

فارسی ترجمه و انتشارات مجمع علمی اسلامی آن را منتشر کرده است؛

30. سقیفه (بررسی نحوه شکل گیری حکومت پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) )؛

31. سلسله بحث هایی پیرامون صحابی پیامبر و احادیث ساختگی؛

32. انواع روایت های ساختگی و سازندگان احادیث (دست نویس)؛

33. روایات دروغین و روایات زنادقه و غلات (دست نویس)؛

34. سیره رسول خدا و اهل بیت و خدیجه ام المؤمنین؛

35. شناخت صحابی (کسانی که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)را دیده اند، ولی از وی روایت نکرده اند) (دست نویس)؛

36. شناخت صحابی (کسانی که جزء صحابیان شمرده می شوند، ولی پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را ندیده اند و از وی روایت نکرده اند) (دست نویس).

این عالم ربانی و مجاهد پر تلاش عاقبت در سن 96 سالگی در سال 1428ق مصادف با شهریور 1386 ش وفات یافت و بزرگان شیعه در رحلت وی پیام های جان سوزی صادر نمودند. مقام معظم رهبری دام ظله با اشاره به تلاش های بسیار این مجاهد علامه فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحیم؛ درگذشت محقق و نویسنده عالی قدر مرحوم آیت الله آقای حاج سید مرتضی عسکری (رحمة الله علیه) را به علما اعلام و حوزه های علمیه و شاگردان و ارادتمندان و به طور ویژه به خاندان مکرم و فرزندان محترم ایشان تسلیت می گویم. این عالم بزرگوار و سخت کوش ده ها سال از عمر با برکت خود را در راه پژوهش در کلام و تاریخ و حدیث صرف کرد و

ص: 258

محصول مبارک آن تأليفات و مقالاتی است که در گستره جهان اسلام با استقبال و تحسین رو به رو شد و در ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام موفقیت های ارزشمندی به دست آورده است. رحمت خدا بر آن دانشمند بلند همت و پر تلاش و خستگی ناپذیر. والسلام عليه و رحمة الله ؛ سید علی خامنه ای - 27 شهریور ماه 1386».

ص: 259

شریعت اسلامی در دانشگاه بغداد اخذ کرد و مدرک فوق لیسانس خود را در سال 1970م برابر با 1349ش در رشته الهیات از دانشگاه تهران گرفت. پس از آن عازم مصر شد و دکترای خود را در رشته شریعت اسلامی در دانشگاه قاهره در سال 1980م برابر با 1358 ش با موفقیت کسب کرد. از این رو، گاه از آن عالم بزرگوار، با عنوان «دکتر بحر العلوم» یاد می کنند.

اعدام او را صادر کرد. از جمله فعالیت های آن عالم مبارز هنگام اقامت در لندن، شرکت در کنفرانس معارضان عراقی در بیروت در سال 1991م به عنوان هیئت رئیسه کنفرانس به همراه مسعود بارزانی و حسن نقیب بود. وی در بهار سال 2003 م که با اشغال عراق توسط آمریکا و انگلستان به حکومت صدام پایان داده شد به وطن خود بازگشت و به فعالیت های سیاسی خود ادامه داد. هم اکنون دفتر او در نجف

اشرف از مراکز مهم فعالیت های استکبارستیزی است.

این نهاد در سال 1353 ق در نجف و بغداد برای مجهز کردن طلاب علوم دینی به دانش ها و معلومات روز و راه کاری نو برای نشر معارف و احکام دینی و مقابله با شبهات دشمنان دین اسلام و مکتب تشیع، با اساسنامه ای مفصل مجوز تأسیس را دریافت کرد. در ماده چهار اساس نامه جمعیت چنین آمده است: اهداف منتدى النشر عبارت است از عمومیت دادن فرهنگ اسلامی و علمی و اصلاح اجتماعی به وسیله ی نشر و تألیف و آموزش و ... این نهاد، دانشکده و چندین مدرسه دارد که به تربیت طلاب می پردازد. آیت الله بحرالعلوم در این باره می گوید: «هدف این بود که برنامه ای بریزیم و بنایی را پایه گذاری کنیم که طلبه بتواند در کنار دروس حوزوی به علوم دیگر نیز آشنا شود تا از این طریق بتواند رسالتی را که در عصر حاضر بر عهده دارد، به خوبی انجام دهد و برای بیان مطالب اصیل اسلامی به مقتضای عصر و زمان، زبان گویا داشته باشد؛ زیرا، عصر ما عصری است که عالم دین باید در دستی، قلم توانا داشته باشد که فکر ناب اسلام را عرضه کند و در دستی، سلاح که در م وقت لزوم به دفاع از عقیده خویش بپردازد.

برای هدف یاد شده، مرحوم مظفر، دانشکده فقه را در نجف در سال 1338 ش تأسیس کرد. با این که خود من از یاری دهندگان ایشان در تأسیس دانشکده بودم و ه به گونه ای، از مؤسسان آن به شمار می آمدم، ولی با این حال ایشان برای تثبیت موقعیت دانشکده و ترغیب و تشویق دیگران به نام نویسی در آن، به من پیشنهاد کرد تا به عنوان دانشجو در کلاس های حاضر شوم و پس از گذراندن مراحل تحصیلی، مدرک دریافت کنم. از این روی، ما در کلاس های درس حاضر شدیم و دوره چهار ساله را در آن دانشکده گذراندیم. اکنون از افتخارات من است که از آن دانشکده فارغ التحصیل شده ام.

مرحوم مظفر قصد داشت دانشکده را به دانشگاه تبدیل کند و آن را در جاهای دیگر نیز توسعه بدهد که متأسفانه موانعی به وجود آمد و موفق نشدیم. تنها توانستیم در بغداد دانشکده ای به نام «دانشکده اصول دین» تأسیس کنیم. مسئولیت این دانشکده را آیت الله سید مرتضی عسکری بر عهده داشت. من هم مدتی در رشته فقه تدریس می کردم. در این فکر بودیم که در کوفه دانشگاهی تأسیس کنیم. برنامه ریزی کردیم. تا حدودی مقدمات کار را فراهم کرده بودیم. متأسفانه بعثی ها به

ص: 263

حکومت رسیدند و نه تنها آن را اجازه ندادند، بلکه دانشکده اصول دین را نیز در بغداد تعطیل کردند و دانشکده فقه را در نجف تحت سیطره خود در آوردند. دانشکده فقه در همان مدت کم تا حدودی آثار مثبت بر جای گذاشت .

با این که بنده از افراد نزدیک به ایشان و از خانواده علم و فضل نجف به شمار می آمدم و در این دانشکده ها هم تدریس داشتم و در راه گسترش آنها تلاش می کردم، یک بار هم به من نفرمود که رفتن به این گونه مراکز، مناسب شأن شما نیست، بلکه یک بار به خود من فرمود: فرزندم، لازم است مدرسه و آموزشگاه زبان تأسیس کنیم تا طلاب به فراگیری زبان های خارجی بپردازند؛ زیرا، برای اعزام مبلغ به خارج به شدت به چنین چیزی نیازمندیم.»

... حدود 25 سال پیش با یکی از برادران روحانی، از نجف به مصر رفتیم تا از برخی کتب خطی کتاب خانه الازهر برای کتاب خانه آیت الله حکیم نسخه برداری کنیم. در آن وقت مسئول جامعة الازهر شیخ احمد باقوری بود. به او گفتم: در کتاب خانه الأزهر کتاب های شیعه نیست. گفت: انتظار دارید که کتاب های مربوط به شما را تهیه بکنیم و به کتاب خانه بیاوریم؟ این شما هستید که باید آثارتان را به این جا بفرستید تا ما هم آنها را در کتاب خانه قرار بدهیم!

بر همین اساس وقتی به نجف آمدیم، کتاب هایی خریدیم و فرستادیم. مقصود این است که این، نمونه کوچکی از کار تبلیغی است، آن هم در کشور اسلامی و مرکز علم که لازم است که خود ما همت کنیم و به سراغ آنان برویم، چه رسد به کارهای تبلیغی مهم تر. بنابر این، مسئله تبلیغ را باید جدی بگیریم. باید مرکزی برای تربیت مبلغ اختصاص بدهیم و افراد مستعد را انتخاب کنیم و به مقتضای نیاز به تربیت آنان بپردازیم.

است، مانند حمزه بن عبدالمطلب، عمار بن یاسر، سلمان فارسی، حباب بن عبد الله بن ابی، سعد بن ربيع، مصعب بن عمیر، خباب بن ارت، بلال حبشی، مقداد بن اسود، ابورافع و جعفر بن ابی طالب و در جلد دوم، صحابی های زن معرفی شده اند، مانند نجوم لن تغيب، خديجة بنت خویلد، صفية بنت عبد المطلب، أم سلمة، فاطمة بنت أسد، سمیه بنت خیاط أم عمار، أم أيمن، نسيبة بنت كعب أم عمارة الانصارية، هند بنت عمرو بن حرام، أمية بنت قيس العقارية، صفية بن بنی دینار . این کتاب در سه جلد در بیروت از سوی انتشارات دار الزهراء به چاپ رسیده است. در ایران با ترجمه محمد علی امینی به نام «با پیامبر، اصحاب رسول اکرم»، به فارسی برگردانده شد و از سوی انتشارات حکمت تهران در سال 1383 ش به زیور چاپ آراسته شده است . دور الامام الصادق (علیه السلام) في مسيرة الدعوة الاسلامية و أضواء على قانون الشخصية که با استناد بر فقه مذاهب خمسه، ردیه ای بر قانون مساوات حقوق زن و مرد است در عهد عبد الكريم قاسم نوشته شده بود از دیگر آثار ارزنده وی هستند.

سید محمد بحر العلوم، افزون بر تألیفات، مقاله های بسیاری به گونه نوشتاری و مصاحبه درباره موضوعات گوناگون سیاسی و اعتقادی و رجالی و فقهی در نشریات و گوناگون ایران و عراق و لبنان به چاپ رسانده است. از این نکته نیز نباید غافل شد که وی شاگردان و فرزندان خود را در جهات تبلیغ بین الملل و فرا منطقه ای تحریض و تشویق می کند. پسران وی در مراکز علمی و اداری عراق مشغول به کار هستند. بزرگ ترین آنان دکتر سید ابراهیم بحر العلوم است که پس از طی مقدمات کلاسیک، وارد دانشگاه بغداد شد. در سال 1354 ش ليسانس خود را در رشته نفت و مهندسی معدن گرفت. در همان رشته در سال 1369 ش موفق به اخذ دکترا شد. وی از متخصصان در دانش نفت و گاز است و پس از فروپاشی حکومت حزب بعث، چند سالی وزیر نفت عراق و نماینده مجلس بود.

ص: 268

ارشد خود را با موضوع «اسماء الافعال و الأصوات، دراسة و نقد» با راهنمایی دکتر ابراهیم سامر و داوری شیخ عبد الهادي مطر، كمال ابراهیم و دکتر مهدی مخزومی، به انجام رساند. فضلی با بزرگانی چون محمد حسين فضل الله، شیخ محمد مهدی شمس - الدين، سید مهدی حکیم، سید محمدباقر حکیم، شیخ احمد وائلی و... ارتباط دائمی داشت و همواره از انقلاب اسلامی ایران پشتیبانی می نمود و پیوسته از طریق شیخ محمدعلی تسخیری، مشاوره هایی با علمای ایران داشت. هنگامی که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید پیام تبریک ارسال کرد و در این باره از هیچ خدمتی دریغ نمی کرد.

صرف حرف زدن در این زمینه بود. وی از این جهت با نهادهای تقریبی شکل گرفته در جهان اسلام و اندیشه تقریبی جمهوری اسلامی ایران توافق تام داشت.

دروس في أصول فقه امامیه؛

التقليد؛

الوسيط في فهم النصوص الشرعية؛

الاجتهاد؛

تحقیق طريق استنباط الأحكام، للمحقق الكر کی؛

و ...

عاقبت، این مجاهد خستگی ناپذیر پس از تحمل دوره بیماری در 26 جمادی الاول 1434 ق مصادف با 18 فروردین 1392 ش در تهران ندای الهی را لبیک گفته و به دیار باقی شتافت. پیکر مطهر ایشان پس از تشیع با شکوهی در شهر سيهات عربستان به خاک سپرده شد. در پی این حادثه غم انگیز، پیام های تسلیتی از جانب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای دام ظله رهبر معظم انقلاب و دیگر شخصیت های مذهبی و سیاسی صادر شد؛ از جمله: آیت الله العظمی علوی گرگانی، آیت الله العظمی سیدمحمود هاشمی شاهرودی رئیس هیئت عالی حل اختلاف و تنظیم روابط بین قوا، آیت الله تسخیری رئیس شورای عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، حجت الاسلام والمسلمين اعرافی رئیس جامعة المصطفى العالمية، و از علمای لبنان و حجت الاسلام سیدعلی فضل الله امام جمعه منطقه حاره حريک بیروت و هم چنین از ما علمای عربستان: شيخ فوزى السيف امام جمعه قطيف، سید حسن النمر الموسوي شیخ عبد الله اليوسف، شيخ فيصل العوامی، شیخ حسين المصطفی، شیخ على المعلم شيخ حسين الراضی و شیخ محمد المدلوح، پیام های تسلیت جداگانه ای را به مناسبت رحلت آن عالم فرزانه صادر نمودند.

پیام تسلیت مقام معظم رهبری دام ظله شامل اشاراتی ارزنده به برخی جهات فعالیت فرامرزی و دورنگرانه علامه فضلی است که آن را از نظر می گذرانیم: «بسم الله الرحمن الرحیم؛ با حزن و اندوه فراوان، خبر درگذشت علامه آیت الله دکتر عبدالهادي الفضلی را دریافت نمودم. این علامه فقید، عمر شریف خود را در جهاد علمی و سیاسی و دفاع از مقدسات امت اسلامی و مسائل بر حق آن سپری کرد. این فقید از پیشگامان تفکر و اندیشه و از نظریه پردازان برجسته اسلامی بود و بهترین نشانه این امر، آثار و تألیفات گران سنگ ایشان است. مرحوم الفضلی پناهگاه علمای

ص: 273

امت بودند و با فکر و حرکت و جهاد و تلاش های وحدت آفرین خود، نمونه و اسوه ای را در نزدیکی دل ها، وحدت بخشیدن به صفوف اسلام، همدلی و دوری از نزاع ها و اختلافات، و تمرکز نگاه ها و اندیشه ها بر دشمن مشترک آحاد امت عظیم اسلامی ارائه کردند. هم چنین این فقید راحل در اواخر زندگی خود با صبر بر ابتلای الهی و بیماری طاقت فرسا، نمونه و تصویر بسیار والایی از انسان مؤمن صابر شاکر واثق به خدای بزرگ و توانا و متوكل بر او به ظهور رساند. به همین مناسبت، تسلیت و تعزیت خود را به خانواده مکرم و دوستان و شاگردان و دوست داران ایشان، خصوصا علمای امت اسلامی و حوزه های علمیه تقدیم می کنم و از خداوند منان مسئلت می کنم تا رحمت واسعه ی خود را بر این فقید عزیز نازل فرماید، بهشت را جایگاه ابدی ایشان قرار دهد، او را در رضوان وسیع خود وارد کند و به بستگان و دوستداران ایشان صبر و تسلیت عنایت فرماید. هم چنین از خداوند جل و علا مسئلت دارم که همه علمای صالح و خوب ما را سلامتی کامل، توفیق دائم و اقتدا به اندیشه و رفتار و جهاد فقید سعید ما عطا فرماید؛ و انا لله و انا اليه راجعون. سید علی حسینی خامنه ای؛ 28 جمادی الاول 1434 هجری قمری - 20 فروردین 1392 هجری شمسی»

ص: 274

14. حديث صداقت شیخ صدوق، عبد الرحيم اباذری، دار الحدیث، قم 1379.

15. حماسه غدیر، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ 15 سال 1374.

16. حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آخوند خراسانی، مجتهد عصر مشروطه، محسن دریابیگی، انتشارات موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، تهران 1386ش.

17. خداوند دانش و سیاست خواجه نصیر الدین طوسی، اقبال يغمایی، وزارت فرهنگ و هنر، تهران.

18. الخواجه نصیر الدين الطوسی، مقاربه في شخصيته و فکره، سهيل الحسینی، معهد المعارف الحكميه، بیروت 2005.

19. خواجه نصیرالدین طوسی، مصطفی بادکوبه ای هزاوه ای شرکت توسعه کتابخانه های ایران؛ تهران

20. داستان های مدرس، غلامرضا گلی زواره، امیرکبیر، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران 1384.

21. دانشمند طوس ( مجموعه مقالات گردهمایی علم و فلسفه در آثار خواجه نصیر

طوسی)، نصرالله پور جوادی - ژيوا وسل، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1379.

22. دیدار با ابرار، خواجه نصیر، عبدالوحید وفائی، سازمان تبليغات اسلامی، تهران 1372ش.

23. دیدار با ابرار، شیخ طوسی، علیرضا شهروی، تهران، الهدى، 1382.

24. دیدار با ابرار، شیخ مفید، نوشته احمد لقمانی، تهران، الهدی، چ2، 1384.

25. دیدار با ابرار، علامه امینی، علیرضا سید کباری، تهران، الهدی، 1382.

26. ربع قرن مع العلامة الأمینی، حسين الشاکری، قم 1417 ق.

27. رحلة الشهرستاني إلى الهند، تحقیق جواد كاظم البيضانی، دار مدارک للنشر، 2012م.

28. زعیم بزرگ عالم تشیع آیت الله بروجردی، علی دوانی، چاپخانه حکمت 1340.

29. زندگانی و شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی، کاظم روان بخش، شفق، 1329.

30. زندگینامه دکتر عبدالجواد فلاطوری، سید عباس رفیعی پور، دلیل ما، قم 1383.

ص: 276

31. ستارگان حرم، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، قم، نشر زائر، قم چاپ اول 1377.

32. سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیر الدین طوسی، محمد مدرسی زنجانی،

امیرکبیر، تهران 1363ش.

33. السيد هبة الدين الحسینی الشهرستاني حياته و نشاطه العلمي و الاجتماعي

(1386 - 1301 ق)، السيد عبد الستار الحسنی، قم، مؤسسه تراث الشيعه، 1429ق.

34. السيد هبة الدين الشهرستانی، آثاره الفكرية و مواقفه السياسية، محمد باقر احمد

البهادلی، بیروت، مؤسسة الفكر الاسلامی، 1423ق/2002م،

35. سینای دانش: ویژه نامه آیت الله آخوند خراسانی، سید مهدی مکی، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، قم 1383ش.

36. شرح حال خدمات علمی و فرهنگی دکتر عبدالجواد فلاطوری، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران 1386

37. شکوه فقاهت (یادنامه مرحوم آیت الله حاج آقا حسین بروجردی)، دفتر تبلیغات

اسلامی، انتشارات بوستان کتاب، قم 1379.

38. شهداء الفضيله، عبد الحسین امینی نجفی، محمدرضا حکیمی، نشر مكتبه الطباطبایی، قم 1352.

39. الشيخ الزنجانی و الوحده الاسلامیه، محمد سعيد آل ثابت، تهران، المجمع العالمي بين المذاهب الاسلاميه، 1427ق.

40. شیخ صدوق پاسدار حریم ولایت، عبد العلی محمدی شاهرودی، نصایح، قم 1380.

41. صاحب بن عباد وزیر دین پرور، سعید بابائی حائری، سازمان تبلیغات اسلامی، قم 1360 ش.

42. صاحب بن عباد، شرح احوال و آثار، احمد بهمینار، دانشگاه تهران، بیتا.

43. صفحات مضيئة من حياة هبة الدين الحسيني الشهرستانی، جواد كاظم البيضائی،

بغداد، مرکز سومر للدراسات والبحوث التاريخية، 2010م،

44. علامه امینی جرعه نوش غدیر، مهدی لطفی، موسسه فرهنگی انتشاراتی انصاری، 1379 قم.

ص: 277

45. الغدیر، عبدالحسین امینی، نشر مركز الغدير للدراسات الاسلاميه 1374.

46. فلاطوری، چند مقاله درباره مقامات علمی و مجاهدات فرهنگی و خدمات اسلامی او، محمد حکیمی و عباس رفیعی پورعلویجه، انتشارات دليل ما، قم، 1383.

47. الفهرست لمشاهير علماء زنجان، موسی عباسی زنجانی، نشر آل عبا، قم، 1380.

48. گفتگوی ادیان: مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت پروفسور عبد الجواد فلاطوری، مهدی محقق و محمد نوری و مرتضی حاج حسینی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران 1386

49. گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقر العلوم، نشر معروف، قم 1379.

50. گنجینه خواف، نصرالله صالحی، نشر کتابخانه طهوری، تهران 1386.

51. الگوی زعامت، (سرگذشت های ویژه حضرت آیت الله العظمی بروجردی از زبان علما و مراجع)، محمد لک علی آبادی، انتشارات هنارس، قم 1389

52. مثل مدرس، حمید رسایی، اسوه، تهران 1388

53. مجالس المومنین، شوشتری، نورالله بن شريف الدين، اسلامیه، تهران، 1377.

54. مدرس، على مدرسی، نشر بنیاد تاریخ انقلاب تهران 1366.

55. مدرس، قهرمان آزادی، حسین مکی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1359.

56. مدرس، مجاهدی شکست ناپذیر، عبدالعلی باقی، تهران نشر تفکر : گواه 1370.

57. المراجعات الريحانیه، محمد حسین کاشف الغطاء، تحقيق: سيد محمد عبدالكريم

صافی، ذوی القربی، قم 1385

58. مرگی در نور: زندگانی آخوند خراسانی صاحب کفایه، عبدالحسین مجيد كفائی، نشر زوار، تهران 1359ش.

59. المصلح المجاهد الشيخ محمد کاظم الخراسانی، عبدالرحيم محمد علی، نجف، النعمان، 1972م.

60. مصنفات الشيخ الصدوق، ابوجعفر محمد بن بابویه قمی، دارالمجتبی، قم 1387.

61. معانی الاخبار، محمد بن علی ابن بابویه (شیخ صدوق)، مصحح: علی اکبر غفاری، مکتبه الصدوق موسسه دارالعلم، قم 1379.

62. معجم رجال الحدیث، سيد الوالقاسم خویی، 23 جلد، نشر دار الزهرا، قم 1367.

ص: 278

63. مفاخر و مشاهیر ایران و جهان - آیت الله بروجردی، مصطفی قلی زاده علیار، نگین، تهران 1389

64. منادیان تقریب: (علامه محمد تقی قمی، موسس دار التقريب مصر)، مسلم تھوری، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، زاهدان، 1382.

65. موسوعه آخوند خراسانی، گروه نویسندگان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم 1390ش.

66. موسوعه علامه بلاغی، دفتر تبلیغات اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم.

67. میرزای شیرازی ( ترجمه هدية الرازي الى المجدد الشيرازی)، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ترجمه اداره پژوهش و نگارش وزارت ارشاد اسلامی، تهران، اداره کل تبلیغات و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی 1362.

68. هبة الدين الشهرستانی: منهجه في الاصلاح و التجديد و كتابة التاريخ: دراسه

تحليليه، اسماعيل طه جابری، بغداد، دار الشوون الثقافية العامة، 2008م /1387ش.

69. هبة الدين الشهرستانی، سید محمد مهدی علوی سبزواری، نجف اشرف، مطبعة

الآداب، 1348 ق.

70. هبة الدين شهرستانی ستاره سامرا، عباس عبیری، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.

71. یادنامه شهید بهشتی، سید فرید قاسمی، قم، قدس، حر، 1365.

72. یادنامه علامه امینی، به اهتمام خسروشاهی، حکیمی و شهیدی، بوستان کتاب، قم 1390.

ص: 279