ص: 2

ص: 3

ص: 4

فصل دوم: روحانیت از عصر نبوی تا شهادت امام صادق علیه السلام

الف. عصر نبوی...49

1. سلمان فارسی...52

2. معاذبن جبل...54

3. عبد الله بن مسعود...55

4. اسلم ابو رافع...56

5. ابوذر غفاری...57

ب. عصر علوی...59

1. کمیل بن زیاد نخعی...63

2. صعصعة بن صوحان عبدی...65

3. ابو الأسود دوئلی...66

4. اصبغ بن نباته...68

ج. از شهادت امام علی علیه السلام تا عاشورا...68

1. حبیب بن مظاهر...70

2. رشید هجری...71

3. میثم تمار...72

4. حجر بن عدی...74

د. از عاشورا تا شهادت امام صادق علیه السلام...75

عصر امام سجاد علیه السلام...75

1. ابان بن تغلب بن رباح...77

2. ابوحمزه ثمالی...78

3. سعید بن جبیر...78

4. ابو خالد کابلی...79

عصر امام باقر علیه السلام...80

1. بریدبن معاویه عجلی...82

2. محمد بن مسلم...83

3. جابر بن یزید جعفی...84

فضیل بن یسار...84

عصر امام صادق علیه السلام...86

ص: 6

1. مومن الطاق...90

2. هشام بن حکم... 91

3. زرارة بن اعین...92

فصل سوم: روحانیت از شهادت امام صادق علیه السلام تا آغاز غیبت کبری

الف: عصر امام کاظم علیه السلام...98

1. صفوان بن یحیی...99

2. حسن بن محبوب...100

3. زکریابن ادریس قمی...101

4. علی بن یقطین...103

ب: عصر امام رضا علیه السلام...104

1. احمدبن ابی نصر بزنطی...107

2. زکریابن آدم قمی...108

3. يونس بن عبد الرحمن...109

4.عبد السلام هروی...110

ج: عصر امام جواد علیه السلام...111

1. محمد بن اسماعیل بن بزیع...112

2. محمد بن ابی عمیر...113

3. علی بن مهزیار اهوازی...114

د: عصر امام هادی علیه السلام...115

1.حسن بن راشد...117

2. ایوب بن نوح...118

3. حسن بن على (حسن اطروش)...118

4. عبدالعظیم حسنی...119

ه: عصر امام حسن عسکری علیه السلام تا آغاز غیبت...120

1. احمد بن اسحاق قمی...123

2. عبدالله بن جعفر حمیری...124

3. ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی...124

4. محمدبن حسن صفار...124

و: عصر غیبت صغری امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف...125

ص: 7

1. عثمان بن سعيد عمري...127

2. محمد بن عثمان عمرى...128

3. حسین بن روح نوبختی...129

4. علی بن محمد سمرى...131

5. علی بن بابویه قمی...131

6. محمد بن یعقوب کلینی...132

فصل چهارم: جایگاه روحانیت پس از غیبت کبری

الف. جایگاه علمی و فرهنگی...137

1.تشکیل حوزه های علمیه...139

2. إحيا و حراست از فرهنگ اصیل دینی...141

3. تالیف و تدوین کتب در علوم مختلف...143

ب. جایگاه سیاسی و اجتماعی...144

1. نظام وکالت...145

2. نیابت خاصه...148

3. نیابت عامه...149

فصل پنجم: بایدها و نبایدهای جایگاه روحانیت

1. ساده زیستی و مهرورزی...157

2. توجه به وحدت...159

وحدت اسلامی...159

وحدت صنفی...161

وحدت مراکز علمی...163

3. تکلیف محوری...165

4. شناخت و طرد جریانهای نفوذی...166

پرهیز از عوام زدگی و غفلت از زمان شناسی...167

6. بصیرت گرایی...168

فصل ششم: مراکز و حوزه های علمی شیعه

1. حوزه علميه مدينه...174

2. حوزه علمیه کوفه...175

ص: 8

3. حوزه علمیه نجف اشرف...176

4.حوزه علميه قم...177

5.حوزه علميه بغداد...180

6. حوزه علميه حله...181

7. حوزه علمیه سامرا...183

فصل هفتم: بررسی چند پرسش

الف: چرایی ارتباط علما با سلاطین و حکام...187

1. پاسداری از اسلام و تفکر شیعی...189

2. نجات مسلمانان و مقابله با خونریزی...190

3. زمینه سازی در جهت نشر ارزش های اسلام...191

4.پاسداری و صیانت از دولت های شیعی...192

5. گسترش فرهنگ تشيع...194

ب: عناوین و القاب روحانیون...195

ج: لباس روحانیت...199

1. نماد فرهنگ و تمدن...202

2. نماد حضور اجتماعی...202

3. نماد مقابله با تهاجم فرهنگی...203

د: دخالت روحانیت در سیاست...203

ه: تقلید از علما و روحانیون...210

الف) تقلید ناپسند...211

ب) تقلید پسندیده...212

نتیجه گیری...217

منابع و مآخذ...219

ص: 9

ص: 10

مقدمه روحانیت شیعه، تاریخی به دیرینه تاریخ اسلام دارد و وجود پیغمبر خاتم حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان اولین مبلغ اسلام و دعوت کننده مردم به دین خدا در طلیعه این تاریخ می درخشد. دومین بزرگواری که طلایه دار تبلیغ دین نبوی بود، امیر المؤمنین علی علیه السلام تربیت یافته رسول اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است که جانفشانی های او در راه تبلیغ و ترویج دین خاتم، صفحات تاریخ را پر کرده است. یکی از تدابیر نورانی آن حضرت در راستای تبلیغ اسلام ناب، تربیت اصحاب و یارانی بود که توانایی رساندن پیام اسلام و معارف و احکام دین را به جهانیان دارند؛ چراکه به حکم آیه شریفه «تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا»(1) دین اسلام، دینی جهانی با احکام جهان شمول است و دین جهانی باید به جهانیان برسد. بدیهی است این مهم در گرو تبلیغ و ترویج دین توسط مبلغان دینی است و اعزام مبلغان تربیت شده به يثرب جهت رساندن پیام اسلام و برقراری رابطه فرهنگی میان يثرب و مکه از نخستین نتایج این حرکت مقدس بود که این امر پس از اجابت اهل يثرب نسبت به دعوت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم صورت پذیرفت و با همین هدف بود که مبلغان دینی به دستور آن حضرت، مرزهای جغرافیایی فراتر از حجاز از قبیل ایران و حبشه را در نوردیدند و بدین وسیله این حقیقت رقم خورد که وجود مقدس پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم خود بنیان گذار نهاد روحانیت و تبلیغ دینی در تاریخ اسلام است.

آری، آن حضرت پس از استقرار حاکمیت اسلام در مدینه، افراد آموزش دیده ای را که به علم و پارسایی آنان اطمینان داشت به سوی قبایل و

ص: 11

گاهی به درخواست آنان به عنوان نماینده خود جهت آموزش احکام اسلام گسیل فرمود. هنگامی که حضرت علی علیه السلام را جهت آموزش احکام به یمن فرستاد بخشی از عظمت کار تبلیغ دین و مبلغان دینی و جایگاه آن را تبیین فرمود. بنابراین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در دوران 23 ساله رسالت خویش و با رهنمود وحی و صراحت آیه شریفه «نفر» مبنی بر ضرورت تأسیس مرکزی برای آموزش دین و تربیت مربی و مبلغ دینی، این مهم را به اجرا گذاشت.

پس از رحلت آن حضرت، جانشین حقیقی ایشان (حضرت علی علیه السلام) روش پیامبر را استمرار بخشیدند؛ از این رو تا پایان سال چهلم هجرت، روحانیت با وظایف مشخص و جایگاه پذیرفته شده در اجتماع مسلمین شناخته شده و مورد مراجعه مردم بود؛ از آن پس اگر چه فراز و فرودهای سیاسی و اجتماعی در روند گسترش نهاد روحانیت وجود داشته است، اما عالمان دین در هر شرایطی، حلقه اتصال مردم با اهل بیت و ائمه اطهار علیهم السلام حتی در دوره استیلای حاکمان جور، بوده و با الهام از ائمه معصومین علیهم السلام محور و مرجع تصمیم گیری های سیاسی و اجتماعی و حل و فصل مشکلات مردم بوده اند؛ خانه روحانیون و علمای دین تنها نهادی بود که آموزش احکام در آنها صورت می گرفت و سؤالات مردم و شبهات عقیدتی پاسخ داده می شد.

از این روی روحانیت شیعه، تاریخی پیوسته بر اساس اسلام و نهادی شکل گرفته از بنیان وحیانی و جایگاهی پذیرفته شده در پیشگاه اهل بیت و ائمه اطهار علیهم السلام داشته و در این راه با هدایت های ائمه اطهار علیهم السلام و با ایثارگری ها و شهادت طلبی ها، فرهنگ اصیل اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام را زنده و پویا نگه داشته است؛ لذا در طول تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی رهین مجاهدت های خالصانه این نهاد باعظمت بوده است.

نوشتار حاضر، نگاهی به تاریخچه روحانیت شیعه است که در راستای شناسایی بیشتر این نهاد خصوصا برای نسل جوان، به همت محقق محترم

ص: 12

جناب آقای محمد صمدی، تألیف گردیده است. امید است مورد استفاده و توجه خوانندگان محترم قرار گیرد.

در پایان، از مؤلف محترم و از همه عزیزانی که ما را در تحقق این اثر یاری نموده اند؛ به ویژه حجج اسلام آقایان حسین عبدالمحمدی (ارزیاب علمی)، حمیدرضا مطهری (ارزیاب علمی) و امیر علی حسنلو (مدیر گروه تاریخ و سیره) تشکر و سپاسگزاری می نمایم.

حسن رضایی مهر

رئیس مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

ص: 13

ص: 14

ص: 16

فرهنگ اسلامی وارد و در آن رایج شده است؛ اما تفاوتی اساسی و بنیادین بین معنا و کاربرد این اصطلاح در اسلام، با آنچه در مسیحیت به کار می رود، وجود دارد؛ در اسلام روحانیت هم وظایف اجتماعی (مربوط به بعد مادی) و هم وظایف معنوی را بر عهده دارد، اما در مسیحیت، این وظایف محدود به قلمرو معنوی است. البته تفاوت روحانی در اسلام و مسیحیت، تفاوتی بنیادین و جوهری است؛ چراکه جایگاه روحانیت در هر دینی برگرفته از تعاليم آسمانی آن دین است؛ از این رو، روحانیت در مسیحیت، با روحانیت در یهود متفاوت است و این دو نیز با روحانیت در اسلام متفاوت اند. علاوه بر این، حتی در اسلام، روحانیت شیعه و اهل تسنن نیز با یکدیگر فرق دارند.

در غرب و مسیحیت این گونه پذیرفته شده است که حوزه دین، منحصر به امور قلبی، معنوی، اخلاق و مسائل اخروی است و باید مسائل دنیایی و غیر دینی را دانشگاه ها و کارشناسان علمی، حل و فصل نمایند. طبق چنین نگرشی، نقش روحانیت در این دین - که نقش خود را صرفا منحصر به بیان تعالیم اخلاقی می داند - با روحانیت در اسلام - که دیانت را دخیل در همه شؤون زندگی مادی و معنوی انسان می داند و برای خود نقشی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی قائل است - متفاوت خواهد بود(1).

شرق شناسان و نیز روشنفکران قیاس گرا برای گزارش از متولیان مکتب تشیع در دوره قاجاریه، بدون اینکه به مبنای یاد شده توجهی داشته باشند، در مقام قیاس بر آمدند و با نوعی شباهت سازی، تصور کردند که عالم شیعی همان روحانی مسیحی است. برخی کارکردهای اجتماعی و دینی متولیان دین و نیز تشابه پوشش سنتی علمای شیعه با روحانیون کلیسا نیز این مشابهت سازی را یاری کرد و موجب شد تا به مرور زمان در فرهنگ و ادبیات شیعه، واژه روحانی و روحانیت برای علمای شیعه به کار رود، سفرنامه نویسان از جمله نخستین کسانی اند که بر اساس همین تفکر، در نوشتار و گزارش های خود از

ص: 18

واژه روحانی استفاده کرده اند و بعدها کسانی که این کتاب ها را به فارسی ترجمه کرده اند در ترجمه از کلمه روحانی استفاده نموده اند(1).

گرچه از دیدگاه فرهنگ اسلامی، واژه های «روحانی» و «روحانیت» صحيح و جامع به شمار نمی رود، اما به خاطر کاربرد و کثرت استعمال، محتوای آن بر افراد اسلام شناس و علمای دین دلالت دارد. به عبارت دیگر، این واژه از زمانی که در جامعه ما رواج پیدا کرده است، رفته رفته بار معنایی کاملا دینی به خود گرفته و تقریبا هم ردیف واژه عالم و علما است؛ بنابراین مقصود ما از روحانی و روحانیت، آن معنایی که در فرهنگ مسیحیت جریان دارد، نیست.

علمی و آموزشی دیگر متمایز می کند عبارتند از: داشتن جاذبه معنوی، زهد، قناعت، پرهیز از تجمل گرایی ، استقلال از دولت در زمینه های مختلف و....

مراحل مختلفی را پشت سر نهاده است؛ مرحله اول آن ارتباط فردی و مستقیم مردم با مراجع، در حد استفتا و صدور احکام از جانب مراجع بوده است که از زمان اصحاب ائمه علیهم السلام تا عصر علامه حلی وجود داشته است.

مرحله دوم، تشکیلاتی شدن دستگاه مرجعیت و ارتباط با مردم، توسط نمایندگان و وکلای مرجع است. بنیان گذار این مرحله، مرحوم «شهید اول» است. حتی شهادت این مرجع عالی قدر را می توان در رابطه با همین موضوع دانست. این مرحله تا عصر «مرحوم وحید بهبهانی» ادامه یافت.

مرحله سوم، مرحله گسترش و تمرکز مرجعیت است که از عصر مرحوم «شیخ جعفر کاشف الغطا» تا عصر ورود استعمار به جهان اسلام ادامه داشت. مرحله چهارم، مرحله ورود به صحنه مبارزات سیاسی با استعمار خارجی و استبداد داخلی و حرکت به سوی حاکمیت اسلام در صحنه زندگی و در سطح سیاست بین الملل است که از عصر استعمار تا ابتدای قرن پانزدهم هجری طول کشید.

نقطه اوج و مرحله جدیدی که هم اکنون برای مرجعیت شیعه آغاز گردیده است، مرحله تصدی حکومت و ولایت همه جانبه بر تمام شئون زندگی جامعه اسلامی است که با تأسیس نظام مقدس جمهوری اسلامی در ایران شروع شده است.(1) حضور آگاهانه فقها و مراجع در مسائل سیاسی و اجتماعی، نقطه عطفی در تاریخ روحانیت و مرجعیت به شمار می رود و این نهاد را به عنوان نهادی قدرتمند و پرنفوذ مطرح نموده است.

معنای مکتب خاصی است که تنها از علی علیه السلام و یازده فرزند معصوم آن حضرت پیروی کرده و معتقد به امامت و خلافت ایشان از طریق نص هستند(1).

عقیدۂ تشیع و گرایش های شیعی در عصر رسالت آغاز شده است و نخستین فردی که عنوان شیعه را مطرح نمود، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمودند: «على علیه السلام و شیعه او از رستگارانند»(2) آن حضرت مصداق بارز آیة «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ»:(3) همانا کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام دادند، آنان بهترین مخلوقاتند، را على علیه السلام و شیعیان وی بیان نمودند(4). ایشان خطاب به حضرت علی علیه السلام فرمودند: «تو و شیعیانت روز قیامت با رضایت و خشنودی بر خداوند وارد می شوید...»(5) بنابر این، شخص پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم واژه شیعه را به کار برده و مؤسس مذهب شیعه به شمار می روند. بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، با وقوع رویدادهایی در رابطه با جانشینی آن حضرت، این خط راستین که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نضج یافته بود، در جامعه اسلامی آشکار گردید(6).

همواره عالمان دینی از ارزش والایی در جامعه برخوردار بوده اند و قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی که برای راهنمایی و سعادت بشر نازل گردیده به مسئله ارزش علم و جایگاه علما اهمیت ویژه ای داده است. با اندک تأمل در آیات قرآن روشن می گردد که بخش زیادی از قرآن به علم و دانش اختصاص دارد؛ حتی اولین آیاتی که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد، در باب علم، خواندن، معرفت و شناخت بوده است.(1)

از نگاه قرآن، عالمان دارای امتیازهای ویژه ای هستند و نقش آنان در هدایت و تأثیر گذاری بی مانند است؛ البته مقصود این آیات از عالمان، صرفا عالمان دینی نیست؛ هر چند عالمان دینی، مصداق بارز و حقیقی آن به شمار می روند. برخی از ویژگی ها و امتیازات عالمان دین در قرآن چنین بیان شده اند:

1.صاحبان دانش به پیروی سزاوارترند.(2)

2. عالمان، شایسته درک آیات و اسرار الهی اند(3)

3. عالمان، به آیات الهی ایمان دارند.(4)

4. عالمان، به توحید و یگانگی خداوند شهادت می دهند(5)

5.عالمان، در درک حقایق و هدایت به سوی خدا، پیشرو هستند.(6)

6. عالمان، دارای منزلت، درجه و رتبه بالا هستند.(7)

7. عالمان، خداترساند.(8)

8 عالمان، برتر هستند(9).

ص: 23

9. عالمان، در برابر قرآن، فروتن و تسلیم هستند(1).

10. عالمان، آیات و نشانه های الهی را در جهان هستی می بینند و درس خداشناسی می گیرند.(2)

11. عالمان، در برابر آیات الهی سر به سجده می گذارند... و تلاوت آیات قرآن بر خشوع آنان می افزاید.(3)

12. عالمان، اهل تعقل و تفکرند و ریزه کاری های مثال های قرآنی را درک می کنند.(4)

13. دلهای عالمان، گنجینه و مخزن آیات الهی است.(5)

14. عالمان، دلسوز مردم در راهنمایی و روشنگری هستند.(6)

امنای خداوند بر آن هستند. پس هرکس دانش خود را به کار بندد، امانتش را ادا کرده و هر کس به کار نبندد جزء خیانتکاران است.»(1)

و نیز می فرماید: «یا عالم باش، یا متعلم و یا دوستدار علما. اگر غیر از اینها باشی، دشمن علما خواهی شد و دشمن علما اهل هلاکت است.»(2) امام رضا علیه السلام از دانشمندان دینی به عنوان «علمای آل محمد» که خداوند اطاعت و دوستی آنان را واجب کرده است یاد می کند.(3)

اکنون به برخی دیگر از ویژگی ها و منزلت های عالمان دین از نگاه روایات اشاره می شود:

1.علما امینان امت می باشند.(4)

2. علما صاحبان تاج های نورانی در روز قیامت هستند.(5)

3. علما بعد از پیامبران، شفاعت کنندگان روز جزا هستند.(6)

4. عالمان، حاکم و سرپرست مردم اند(7).

5. عالمان، جاودانه تاریخ اند(8).

6. عالمان، وارثان پیامبر اسلام اند(9).

7. علما گرامی ترین بندگان خدا بعد از پیامبران هستند(10).

8. علما به پیامبران اقتدا کرده اند.(11)

ص: 25

9. علما در میان مردم، همانند ماه شب چهارده می باشند.(1)

10. علما سزاوارترین - نزدیک ترین - مردم به انبيا هستند.(2)

11. علما دعوت کنندگان مردم به سوی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هستند.(3)

12. علما زمان شناس و خودشناس هستند.(4)

13. علما بعد از پیامبران، شفاعت کنندگان روز جزا هستند.(5)

14. علما بر پادشاهان حکمرانی می کنند.(6)

15. مركب قلم علما بر خون شهدا برتری دارد.(7)

16. عالمان و فقیهان، دژهای مستحکم اسلام اند.(8)

پیامبر گرامی اسلام نیز در همین راستا و با هدف عینیت بخشیدن به آیات قرآن، با تعلیم و تربیت یاران خود و اعزام آنها به مناطق مختلف، در جهت تبلیغ اسلام و انذار مردم به ایفای نقش پرداختند(1). در زمان پیامبر اسلام صی الله علیه و آله و سلم، افرادی بودند که وظایف روحانیت امروزی را عهده دار بودند؛ آنان آیات قرآن، احکام، جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی را از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرا می گرفتند و با سفر به مناطق دور و نزدیک، مردم را با حقایق و معارف دین آشنا می کردند.(2) امامان علیهم السلام نیز با ادامه سیره و روش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در تثبیت و شکوفایی این نهاد مقدس قدم برداشتند.

توجه پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم علیهم السلام به جایگاه و رسالت عالمان دین و نیز ضرورت شکل گیری این نهاد، از آن جهت است که رسالتی را که پیامبران و به تبع آن امامان علیهم السلام آغاز کرده و ادامه دادند، به اقتضای نیازهای واقعی انسان و جامعه بشری بود و بی تردید پس از عصر پیامبران و معصومان و سپری شدن دوران تبلیغ و تعلیم آنان، آن نیازها همچنان برای نسل های بعد و حتی نسلی که زمان رسول خدا را درک کرده و پس از ایشان زیسته اند، باقی است.

به همان دلیل که بشر نیاز به بعثت انبیا دارد به تداوم راه ایشان نیز، توسط جانشینان صالح و شایسته نیازمند است. علاوه بر این، گرچه وجود چنین عالمان و جانشینانی در هر دین یک ضرورت عقلی و غیر قابل انکار است، ولی با توجه به اینکه دین اسلام آخرین دین برای هدایت مادی و معنوی جهان بشریت بوده و بعد از پیامبر گرامی اسلام نیز پیامبری برانگیخته نخواهد شد، وجود عالمان ضرورتی دو چندان پیدا می کند تا از این طریق میراث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حفظ و زنده نگه داشته شود.

ص: 27

بنابراین می توان اساسی ترین علت شکل گیری نهاد روحانیت را، تداوم بخشیدن به حرکت پیامبران الهی و پیگیری اهداف آنان در جامعه بشری و نسل های بعدی دانست.

بدون شک، آشنایی با ضرورت ها و فلسفه وجودی روحانیت که بر گرفته از آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام است، کمک شایانی در شناخت و شکل گیری روحانیت و نیز رسالت و جایگاه این نهاد، خواهد نمود. اکنون به برخی از ضرورت های شکل گیری روحانیت در اسلام اشاره می گردد

را اصلی بنیادین و اساسی میداند؛ چون بدون آگاهی از معارف دینی، تبیین و تشریح دین ممکن و میسور نخواهد بود. براین اساس، فهم و شناخت دین، مقدمه ای در جهت نیل به هدف مطلوب، یعنی انذار و بیم دادن مردم خواهد بود.(1)

همان گونه که در آیه شریفه آمده است، هیچ اشاره ای به اینکه این گروه (عالمان) بایستی از کدام طبقه، نژاد و قبیله باشند، نشده است. این نکته بیانگر آن است که تحصیل علوم دینی و فهم دین، منحصر به طبقه یا گروه خاصی نیست و به عبارت دیگر، در دین اسلام هیچ گونه امتیاز طبقاتی وجود ندارد و کسب علوم و معارف گوناگون، انحصاری نیست.

در گذشته، برخی تصور می کردند که فقط شناخت اجمالی اسلام کافی است و به جای صرف وقت و نیرو برای شناخت اسلام، باید سعی کنیم بهتر به اسلام عمل کنیم، اما تجربه نشان داده است که ضعف شناخت، موجب بروز اختلاف در بین مسلمانان می شود و بین باورهای عقیدتی آنان فاصله زیادی ایجاد می کند؛ یعنی آنچه را یک گروه به اسلام نسبت می دهند، گروه دیگر مخالف اسلام تلقی می کنند. در نتیجه، تا زمانی که شناخت صحیح و گسترده از دین، در جامعه وجود نداشته باشد، این گونه اختلافات قابل رفع نیست.(2)

در فهم دین، نخستین منبع برای شناخت صحیح دین و معارف آن، پیامبر گرامی اسلام است؛ چرا که ایشان با وحی الهی ارتباط مستقیم داشت و عمل به دستورات ایشان امری لازم و واجب است.(3) ضرورت فهم صحیح دین و تبیین و انتقال دین و ارزش های دینی به نسل های بعدی، مهم ترین فلسفه وجودی روحانیت در اسلام است.

ترویج ارزش های دینی است. به منظور شرح و عرضه مداوم پیام اسلام به مخاطبان و ایجاد زمینه فکری - فرهنگی برای تحقق اهداف اسلامی در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و..، ضرورت روحانیت جلوه گر می شود. بدون تردید، کهنگی و نابودی دینی که مبلغ و پیام رسان نداشته باشد حتمی خواهد بود. براین اساس، ضرورت تبلیغ دین و بیان ارزش های آن، وجود چنین نهادی را لازم و ضروری می نماید. این مرحله، در واقع بعد از فهم و شناخت صحیح دین صورت می گیرد. هدف از فهم و تفقه در دین، ابلاغ آن به مردم می باشد تا آنان از مخالفت فرمان پروردگار، خودداری نمایند. خداوند می فرماید: «به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم دهند! شاید بترسند و خودداری کنند.» (1)

بر این اساس یکی از اهداف تشکیل حوزه های علمی، تبلیغ دین و انذار و ترساندن مردم از زشتی های گناهان است(2). البته این هدف مهم، در راستای تداوم رسالت پیامبران الهی و امامان معصوم علیهم السلام صورت می گیرد.(3) از آنجایی که اسلام، دینی برای تمامی ابعاد زندگی مادی و معنوی بشر است در نتیجه رسالت عالمان نیز به نسبت علم و آگاهیشان، همه جانبه، گسترده و در راستای استمرار همان رسالت انبیا و اولیای الهی است. همان گونه که دین اسلام مرز جغرافیایی خاصی ندارد، رسالت علمای دین هم منحصر به ملت و منطقه جغرافیایی خاصی نیست؛ بلکه شامل همه امت های اسلامی و حتی تمامی جوامع بشری می شود.

خداوند متعال در رابطه با رسالت پیامبران می فرماید: «پیامبران پیشین، کسانی بودند که رسالت های الهی را تبلیغ می کردند و- تنها - از او می ترسیدند.»(4) اگر چه این آیه اشاره به ویژگی پیامبران و اصلاح گران آسمانی

ص: 30

دارد(1)، اما چون عالمان دین، وارثان پیامبران الهی می باشند(2)، وظایف و رسالت رسالت عالمان دین نیز در طول رسالت پیامبران است و بدون شک، این عالمان دین هستند که از گذشته تا به امروز، همواره تبليغ رسالت های الهی را عهده دار بوده و خواهند بود؛ بنابراین، این مهم (شرح و عرضه دین) از عهده هر کسی ساخته نیست و کسانی می توانند این رسالت بزرگ را انجام دهند که شناخت صحیحی از دین داشته باشند و بتوانند نظام ارزشی اسلام را در همه شئون زندگی بشر، به جهانیان عرضه بدارند.

بین مردم و معصومان علیهم السلام ایفا می نمودند.(1)

براین اساس، عالمان دین، عهده دار تبیین معارف اسلامی و استخراج فروع از مبانی و اصولی هستند که از اهل بیت علیهم السلام دریافت کرده اند(2)، تا براساس آن، همه ابعاد زندگی مسلمانان را مورد توجه قرار داده و ساماندهی کنند. در حقیقت، وساطت عالمان دین میان امامان و مردم، فقط در جهت رساندن علوم و معارف الهی از سوی امامان علیهم السلام به مردم است، تا در پرتو آن، مردم به سر منزل مقصود و کمال دینی و دنیوی رهنمون گردند. بنابراین علما با بهره گیری از تعالیم ائمه، تلاش می کنند تا خلق را با حقیقت واقعی ائمه اطهار علیهم السلام آشنا کرده و آنان را به مقام قرب حقیقی برسانند.

سوق می دهد و بر عالمان دینی نیز لازم است نیازهای فکری و دینی آنان را تأمین نمایند: «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»(1)؛ «اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید».

به گفته برخی از مفسران، منظور از اهل ذکر، آگاهان به علوم و مفاهیم قرآن و عالمان دین هستند(2) که در رأس آنان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام قرار دارند.(3)

البته این آیه شریفه بیانگر یک اصل اساسی در تمام زمینه های زندگی مادی و معنوی است و به همه مسلمانان تأکید می کند که آنچه را نمی دانند از افراد آگاه بپرسند.(4)

بنابراین این وظیفه عالمان دین است که ابزار لازم برای پاسخ گویی به پرسش های مطرح شده در حوزه دین را مهیا کنند تا در مقابل یورش شبهه ها، پرسش های گوناگون و آسیب ها غافلگیر نشوند و بتوانند به هنگام، پاسخ های درخور را ارائه دهند.

پس با توجه به آیه شریفه فوق، از یک سو بر جاهلان لازم است که در مسائل مبهم و مجهول به آگاهان و متخصصان آن مراجعه کنند، همان گونه که امام صادق علیه السلام می فرماید: «از علما و دانشمندان، آنچه را که نمیدانید بپرسید»(5) و از سوی دیگر، این وظیفه دانشمندان است که به پرسش و شبهات آنان پاسخ گویند.

هنگامی که ابرهای جهل و تاریکی، افق جامعه را می پوشاند و مردم را به خوابی عمیق فرو می برد، عالمان دین به پاسخ گویی و روشنگری می پرداختند و افق های تازه ای در برابر مردم می گشودند. خداوند متعال می فرماید: «اما کسانی

ص: 33

که عالم بودند گفتند: وای بر شما! ثواب الهی برای کسانی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند بهتر است، اما جز صابران آن را دریافت نمی کنند.»(1)

از آیه شریفه استفاده می شود که عالمان در راه روشنگری مردم، تلاش می کنند تا مبادا مردم غافل شده و به تباهی کشیده شوند؛ چنان که پیامبران علیهم السلام نیز چنین روشی داشتند. امام على علیه السلام می فرماید: «عالم، چراغ خدا در زمین است، پس هر کس که خداوند خیرش را بخواهد، از آن پرتویی بر می گیرد.» (2) در روایت دیگری از امام باقر علیه السلام عالمی که شبهات مردم را برطرف می کند، چنین تشبیه شده است: «دانشمند شمعی به همراه دارد که تاریکی نادانی و حیرت را می زداید؛ پس هر کس در پرتوی آن از حیرت بیرون آید یا از نادانی رهایی یابد، از رهیدگان از آتش است... .»(3)

بنابر این روشنگری و پاسخ گویی به شبهات و پرسش ها از وظایف و مسئولیت های مهم عالمان دین است. امام جواد علیه السلام عالمانی را که از پاسخ گویی و راهنمایی خودداری می کنند و راه را به گمشدگان نشان نمی دهند، خیانتکار خوانده و از روش آنان انتقاد می کند.(4)

از این رو، امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه ای همگانی است که به دو صورت انجام می گیرد. حالت اول به شکل عمومی است که بر همه مردم واجب است تا در حد توان خود، امر به خوبی ها کنند و دیگران را از بدی ها باز دارند. همان گونه که خداوند می فرماید: «شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شده اند؛ (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.»(1)

روش دیگر امر به معروف و نهی از منکر به صورت منسجم و تخصصی انجام می گیرد و آن بدین گونه است که گروهی خاص به صورت فنی و حرفه ای، عهده دار آن می شوند. در این رابطه خداوند می فرماید: «باید از میان شما مسلمانان، جمعی دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنان رستگارانند.»(2)

بدون شک، عالمان دینی شایسته ترین افراد برای این امر می باشند؛ چون امر به معروف مستلزم علم و شناخت است و چه بسا ضرر امر و نهی بدون شناخت، بیشتر از خیر آن باشد. شاید به همین دلیل باشد که در روایتی این وظیفه بر عهده عالمان نهاده شده است.(3)

امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه علت دوری مردم از رحمت خدا را ترک امر به معروف و نهی از منکر بیان داشته و می فرماید: «.... دانشمندان و حکما، به خاطر ترک نهی از منکر، مورد لعن خدا قرار گرفتند.»(4)

بنابراین یکی از ضرورت های شکل گیری روحانیت، انجام وظیفه دینی «امر به معروف و نهی از منکر» است که ضرورت آن با حصول شرایط عاقلان و روایت کنندگان به اثبات رسیده است(5)

ص: 35

سودمند باشد و مردم را از چنگال دشمنان و ستمگران رهایی بخشد.»(1)

امام جواد علیه السلام نیز با اشاره به چنین ضرورتی در شکل گیری روحانیت می فرمایند: «خداوند متعال در امت هر یک از پیامبران، تنی چند از عالمان را قرار داد تا گمراهان را به راه آورند و با مردم در تحمل آزار مخالفان همراه باشند... این عالمان، خون خود را برای جلوگیری از هلاکت و نابودی بندگان خدا اهدا می کنند.»(2)

این بیان، به روشنی رسالت عالمان را در هدایت بندگان خدا و نیز مقابله با موانع این راه، از جمله سیطره جویی ها و بهره کشی های ستمگران گوشزد می کند.

بنابراین، عالمان بایستی در برابر ستم ها، ناعدالتی ها، نابرابری ها و پرخوری شکم بار گان و ثروت اندوزان مقابله کنند و همواره یاور ستمدیدگان باشند.

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز، مردم را در پیشامدهایی که رخ می دهد به عالمان و راویان حدیث ارجاع می دهند و آنان را حجت خود بر مردم می دانند.(1)

بنابر این روشن می گردد که امامان علیهم السلام علوم و معارف اسلامی را به عنوان میراث به عالمان سپردند و مردم را نیز بر آن داشتند تا برای دست یافتن به آن علوم و معارف به ایشان مراجعه کنند؛ پس فقها و عالمان دین، مرجع رسمی تبیین ارزش ها و تثبیت باورهای دینی و نیز استنباط و صدور احکام عملی خواهند بود.

دین و جانشینان امام معصوم، وظیفه هدایت مردم را به عهده دارند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «علمای شیعه، مرزداران حریم ها و محافظانی هستند که ابلیس و عفریت هایش در ورای آن قرار دارند...»(1). در روایت دیگری امام موسی کاظم علیه السلام، عالمان و فقیهان مؤمن را دژهای مستحکم دین اسلام می داند.(2)

علمای شیعه نیز همواره در طول تاریخ اسلام، نهایت سعی و کوشش خود را در حفظ و نگهداری این میراث الهی به کار بستند و حتی در این راه، متحمل انواع درد، رنج و شکنجه ها شدند. امام هادی علیه السلام با اشاره به این رسالت مهم عالمان می فرماید: «... اگر دانشمندان الهی که به سوی او (خدا) می خوانند و ره می نمایند و از دینش دفاع می کنند، نبودند، هیچ کس نمی ماند، مگر اینکه از دین باز می گشت؛ ولی آنان اند که زمام دلهای ناتوان شیعه را همچون سکانی در دست ناخدای کشتی، به دست گرفته اند... .»(3)

تلاش جدی روحانیت برای حفظ منابع اصیل دین، یعنی قرآن و روایات، قابل تقدیر است. اسناد تاریخی بیانگر این واقعیت است که روحانیت در طول تاریخ چند صد ساله خود، همواره برای حراست و پاسداری از قرآن و حفظ، جمع آوری و دسته بندی احادیث، تلاشی بی وقفه نموده است. امام خمینی رحمة الله تلاش های طاقت فرسای علما را «جهاد في سبيل الله» نامیده و می فرماید:

«اگر فقهای عزیز نبودند، معلوم نبود امروز چه علومی به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت علیهم السلام به خورد توده ها داده بودند. جمع آوری و نگهداری علوم قرآن و اسلام و آثار و احادیث پیامبر بزرگوار و سنت و سیره معصومین علیهم السلام و ثبت و تبويب و تنقیح آنان در شرایطی که امکانات بسیار کم بوده است و سلاطین و ستمگران در محو آثار رسالت، همه امکانات خود را به کار

ص: 39

می گرفتند، کار آسانی نبوده است که - بحمدالله - امروز نتیجه آن زحمات را در آثار و کتب با بر کتی همچون «کتب اربعه» و کتاب های دیگر متقدمین و متأخرین از فقه و فلسفه، ریاضیات و نجوم و اصول و کلام و حدیث و رجال، تفسیر و ادب و عرفان و لغت و تمامی رشته های متنوع علوم مشاهده می کنیم.»(1)

نتیجه چنین تلاش مقدس و غیر قابل وصفی، تدوین مجموعه های حدیثی گران سنگ و با ارزشی همچون نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، الكافی و ... را به دنبال داشته است؛ بنابراین جمع آوری روایات اسلامی در علوم مختلف، تدوین کتب و تفاسیر قرآنی و دفاع از اندیشه های شیعی، نمونه هایی از خدمات ارزشمند روحانیت شیعه در این عرصه بوده که موجب اعتلای فرهنگ غنی شیعه گردیده است.

بوده و نه برای خواستن زیادتی از مال، بلکه هدف، ورود به نشانه های دین تو و اظهار اصلاح در شهرهای تو بوده است»(1). همان گونه که در زمان زمامداری یزید، بدعتها و آفات فکری و دینی به اوج خود رسیده بود و امام حسین علیه السلام نیز هدف از قیام خویش را احیای سنت نبوی اعلام کرد.(2)

در کنار معصومان، وارثان علوم و رسالت آنان، یعنی عالمان ربانی نیز وظیفه احیاگری را بر دوش دارند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از کسانی که سنت ایشان را زنده می کنند به عنوان جانشینان خود یاد نموده است. آن حضرت در پاسخ این سؤال که جانشینان شما چه کسانی هستند، فرمود: «آنان که سنت مرا زنده می کنند و آن را به بندگان خدا می آموزند»(3). امام رضا علیه السلام نیز فرمود: «خدا رحمت کند بنده ای را که امر ما را زنده می کند.» از آن حضرت سؤال شد، چگونه امر شما را زنده می کند؟ فرمود: «علوم ما را فرا می گیرد و به مردم یاد می دهند.»(4)

گرچه احیاگری دینی، حوزه وسیعی را شامل می شود، اما می توان گفت مهم ترین وظیفه احیاگر در دو حوزه تحریف زدایی و مقابله با بدعتها - که به صورت تدافعی انجام می گیرد- و پیش بینی نیازهای فکری آینده - که به شکل تهاجمی صورت می پذیرد- خلاصه می شود.

1-9. تحریف زدایی و مقابله با بدعتها

یکی از وظایف عالمان و احیاگران دینی که جنبه تدافعی دارد، مقابله با بدعتها و تحریف زدایی است؛ چرا که بدعت، از مظاهر فساد است و باید با فساد مبارزه نمود. به عبارت دیگر، بدعت یک بیماری است که جامعه به آن دچار شده است و احیاگر، طبیبی است که به معالجه و درمان آن می پردازد؛ بنابراین احیاگری در این راستا به سبب پیشامدی است که بر دین وارد

ص: 41

می شود و اساس کار احیاگری را می توان در دردشناسی و درمان گری خلاصه نمود.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «هر گاه انحرفات و بدعت ها در میان امت من پدید آید، بر عالم دین است که علم خود را آشکار کند و هر کس چنین نکند، لعنت خدا بر او باد.»(1) امام علی علیه السلام نیز در این زمینه می فرماید: «سنت را احیا و زنده کنید و بدعت را بمیرانید.»(2) این روایات، رسالت عالمان دین را به خوبی بیان می کند و راه بر هر عذر و بهانه ای می بندند.

بدعت آن چیزی است که جزء دین نیست، ولی پوشش و لباس دین بر تن کرده است. از مصادیق مرگ دین، آن است که خرافات با دین آمیخته شود، سنت ها تحریف شده و دینی قلمداد گردد و رفتارهای غیر دینی و ضددینی، به نام دین تمام شود. در اینجاست که ضرورت حضور عالمان دین معنا پیدا می کند؛ چرا که اگر آنان علم خود را آشکار نکنند و با بدعت ها و انحرافات مقابله ننمایند، غباری مه آلود بر چهره واقعی دین سایه خواهد افکند و دین را با چالش های اساسی روبرو می سازد. امام خمینی رحمة الله در این رابطه می فرماید: «تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علمای متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهم ترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کجرویها بوده اند.»(3)

عالمان دین در مسیر تبیین مکتب اهل بیت علیهم السلام، ضمن رصد پدیده ها و جریان های عصر خود و غفلت نکردن از کج روی های افراد بدعت گذار، با اطلاع از شکل گیری بدعتها و ظهور فرقه ها، به میدان آمده و با موضع گیری شجاعانه، همواره جامعه اسلامی را از گزند انحراف و التقاط مصون نگه می داشتند؛ نگاهی کوتاه به زندگی عالمان شیعه گویای این حقیقت است که

ص: 42

آنان به موازات ترویج مکتب اهل بیت و پاسداری از مبانی اسلام ناب، هرگز در مقابل انحرافات و بدعت های زمان خویش ساکت نشسته اند؛ شیخ کلینی رحمة الله با تلاشی بیست ساله در گردآوری و تدوین نخستین مجموعه احادیث شیعه به نام «کافی» گامی مجاهدانه در احیا و ماندگاری تفکر شیعی برداشت. وی با ظهور فرقه قرامطه(1) آن هم در دوره قدرت نمایی این فرقه و حمله آنان به مکه هرگز خوفی از آنان به دل راه نداد، بلکه شجاعانه به میدان آمد و با نگارش کتاب «رد على القرامطه» به مقابله با این جریان نوظهور و بدعت های آن پرداخت.(2)

عالم بزرگ شیعه، قاضی نورالله شوشتری (سنه 1019) آنجا که مکتب تعالی بخش اهل بیت را در هجوم معاندان می دید، بدون هیچ واهمه ای به نگارش کتاب «احقاق الحق» می پردازد و سرانجام به خاطر حرکت روشنگرانه خود، زیر تازیانه خاردار که با هر ضربه تکه هایی از گوشت او از بدن جدا می شد، شربت شهادت می نوشد تا به همه آیندگان بیاموزد که هرگز در مقابل انحرافات و فتنه های فکری و فرهنگی زمان خویش نباید ساکت نشست.(3)

2-9. پیش بینی نیازهای فکری آینده

هرچه زمان به پیش می رود، فکر زاینده و خلاق بشر، به مسائل جدیدی دست می یازد؛ از این رو، از دیگر وظایف عالمان دینی در جهت احیای دین، توجه به نیازهای فکری آینده و تأمین آنها است. در این مرحله، روحانیت جنبه تهاجمی به خود گرفته و در جهت مطالعه نیازمندی های زمان و رویدادها پیشروی خواهد کرد. امام خمینی رحمة الله در این خصوص می فرماید: «حوزه ها و روحانیت، باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس العمل

ص: 43

مناسب باشند.»(1) به هر حال، عالم دین باید در همه مرزهای فکری و اعتقادی عصر خود حضور داشته باشد تا هرجا رخنه ای به وجود آمد، به مقابله با آن برخیزد(2) و با آینده نگری، مشکلات فردای اجتماع را ارزیابی و برای آن برنامه ریزی کند.

بدون شک، لازمه توجه به نیازهای فکری آینده، شناخت دقیق زمان و زمانه است و آگاه ترین مردم به زمان، کسی است که از رویدادها و پدیده های روزگار دچار حیرت نشود.(3) امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید: «هر کس زمان خود را بشناسد، مسائل پیچیده به او شبیخون نمی زند.»(4) اگر عالم، زمانه، عناصر زمان و فرهنگ زمان را نشناسد، مورد هجوم مسائل و رویدادها قرار خواهد گرفت(5). این وظیفه عالمان دینی است که همچون پزشکی ماهر و توانا، زمان و مقتضیات زمان خود را بشناسند تا بتوانند رویدادهای آینده را پیش بینی کنند. امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز در روایتی، مردم را در پیشامدهایی که رخ می دهد، به راویان حدیث - یا همان عالمان دین - ارجاع می دهند(6). بر این اساس، یکی از رسالت های عالمان دین، تلاش برای کسب علوم و معارف اسلامی و پیش بینی نیازهای فکری جامعه است؛ چرا که همواره با پیشرفت زمان، موضوعات متنوع و جدیدی نیز پیش می آید که در گذشته مطرح نبوده است؛ همانند چگونگی خواندن نماز و گرفتن روزه در ایستگاه های فضایی

بدون شک، معصومان علیهم السلام با رهنمودهای خویش، اصول کلی و راه های برون رفت از هرگونه بحران فکری را به پیروان و عالمان دینی نشان داده اند

ص: 44

و این عالمان اند که باید از آن اصول کلی و راهبردی، راه و روش چگونه بر آوردن نیازهای زمان خود و نیازهای فکری آینده را دریابند و جامعه را از آسیب های فکری در امان نگه دارند(1). شاید به همین دلیل است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «مثل عالمان در زمین، مثل ستارگان در آسمان است که در تاریکی های خشکی و دریا، به وسیله آنها، می توان به راه درست رسید و چون غروب کنند، چه بسا راه یافتگان به گمراهی افتند».(2)

مصادیق زمام امور است(1).

خداوند برای رهبری و اداره امور انسان ها، روند و تدبیر خاصی در نظر گرفته و پیامبران را بدین جهت مأمور و گسیل داشته است. در مکتب اسلام، رهبری اجتماعی و سیاسی و برآوردن سعادت دنیوی و اخروی مردم به عهده آنان گذاشته شده است. از این رو، روشن می شود که این مسئله هیچگاه نباید مورد غفلت قرار گیرد و انسان ها از رشد و کمال باز بمانند. عالمان دین با ویژگی هایی که در قرآن و سنت ذکر شده است، این وظیفه مهم را بر عهده خواهند داشت؛ زیرا این عالمان دین هستند که قادرند دردهای اجتماع و درمان آن را به درستی تشخیص دهند و از عهده چاره جویی آنها برآیند. دیگران نیز این گونه وظایف را باید با راهنمایی، نظارت و تشخیص علمای دین انجام دهند.(2)

بدیهی است افرادی می توانند عهده دار چنین تکالیف و مسئولیتی باشند که در متن فرهنگ اسلامی پرورش یافته و با قرآن، سنت، فقه و معارف اسلامی آشنایی کامل داشته باشند؛ از این رو، تنها روحانیت است که می تواند جامعه اسلامی را در ابعاد گوناگون رهبری نماید.

ص: 46

ص: 48

محفل ها و حلقه های علمی مسلمانان، بعد از بعثت پیامبر گرامی اسلام شکل گرفت و رفته رفته بعد از دعوت عمومی آن حضرت، به اوج خود رسید. با نزول آیه «فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ»(1)، «آنچه را مأمور گردیده ای آشکار کن»، دوران دعوت عمومی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شروع شد. این در حالی بود که چهل نفر پیش از این به دین اسلام گرویده بودند و مسلمانان به عنوان صاحبان اندیشه و دینی که بر پایه توحید استوار است، شناخته می شدند.(2)

بنابراین خاستگاه و مهد اصلی پیدایش عالمان دین، شهر مکه است. این حوزه و حلقه های علمی، تحت رهبری مستقیم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آغاز شد. در این حوزه، بیشتر تعلیمات و مسائلی همچون الهيات، توحید، نفی شرک، ایمان به عالم غیب و... مطرح می شد(3). شاگردان حوزه علمی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کسانی بودند که دل و جان خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سپرده بودند و پیوسته از معارف بلند اسلامی سیراب می شدند. تبلیغ دین و تعلیم قرآن، از مسائل مهمی بود که در آن عصر مورد توجه عالمان حوزه مکه قرار گرفته بود؛ لذا اقامه نماز و قرائت قرآن در کنار خانه خدا، از نخستین تبلیغات اسلامی بود که شاگردان مکتب وحی برای انجام آن و رساندن پیام قرآن به گوش مردم، از شکنجه و شهادت در راه خدا ترسی نداشتند. این حوزه، سیزده سال با مشکلات و کارشکنی های بت پرستان - مثل قطع روابط اقتصادی و اجتماعی - به رشد فکری و علمی خود ادامه داد.(4)

تبلیغ و اعزام مبلغ در سیره نبوی، اصلی مستمر بود. آن حضرت، همواره مبلغانی را برای تعلیم دین، به اطراف جزيرة العرب می فرستاد. «مصعب بن عمیر» را بایستی جزء نخستین عالمان و مبلغان دین اسلام دانست، او از سوی پیامبر مأموریت یافت به شهر یثرب (مدینه) برود تا برای

ص: 50

مردم آن شهر اقامه نماز جمعه، جماعت و تبلیغ دین کند(1). پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، «عبد الله بن ام مکتوم» را به عنوان مبلغ به همراه جمعی که از مدینه آمده بودند به آن شهر روانه نمود تا به مردم قرآن و مبانی اسلامی را بیاموزد.(2)

هجرت پیامبر گرامی اسلام صلی الله و آله و سلم از مکه به مدینه و تأسیس حکومت اسلامی در مدینه، این شهر را به بزرگترین پایگاه نشر و معارف اسلامی تبدیل نمود. از این زمان به بعد حرکت و جنبش علمی مسلمانان آغاز گردید و قرآن و احادیث، اندیشه و توجه مسلمانان را به خود جلب کرد. مسلمانان آیات قرآن را که به تدریج نازل می شد، فرا می گرفتند و آنچه را که نمی دانستند از افرادی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آنها را مأمور کتابت آیات قرآن کرده بود و به «کتاب وحی» معروف بودند، می پرسیدند.(3)

از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، تنها گروهی که احکام فقه و باورهای دینی را ارائه می کردند، قرآن را آموخته بودند. به این گروه «قرآء» می گفتند؛ چرا که بسیاری از مردم بی سواد بودند و کسانی که در میانشان می توانستند قرآن بخوانند، به این نام شهرت داشتند. بعد از گسترش کشورهای اسلامی و تکامل فقه، عنوان «قراء» به فقیهان و عالمان تغییر یافت.(4)

گرچه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در معرفی این گروه و بیان رسالت آنان، با عنوان «فقیه»، (5) «عالم»،(6) «علما» و «فقها»(7) یاد کرده، با این حال در آن دوره، لفظ فقیه یا عالم در مورد این افراد کاربرد نداشته و آنها بیشتر به قاری(8) معروف بودند. عناوینی چون «عالمان دین» و «فقیه»، به تدریج در دوره امامان معصوم رواج یافته است.

ص: 51

بنابر این عالمان دینی و روحانیون در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، کسانی بودند که در نزد پیامبر قرائت قرآن و احکام اسلامی را فرا می گرفتند و سپس به تبلیغ دین می پرداختند. افرادی مثل «عمروبن حزم بخاری»(1) و «اسعد بن زراره»(2) از جمله مبلغانی هستند که به ترتیب در مناطق «نجران»، «یثرب» و «نجد» به تبلیغ دین اسلام می پرداختند. «حارث بن عمیر ازدی» مبلغ دیگری است که برای تبلیغ به منطقه «بصری» اعزام شد، اما در میان راه به شهادت رسید.(3) از عالمان و مبلغان دیگر، گروهی چهل نفری است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را به رهبری «منذر بن عمرو» به سرزمین نجد فرستاد، اما همه آنان در «بئر معونه» به دست دشمن به شهادت رسیدند(4). برخی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که سر آمد صحابه بودند، همانند امام علی علیه السلام به تدوین و کتابت وحی می پرداختند. سلمان فارسی و ابوذر غفاری نیز به جمع آوری و تدوین احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همت می گماردند.(5)

اکنون به برخی از عالمان بزرگ تربیت شده مکتب نبوی اشاره می شود:

علمی وی فرمود: «سلمان دریایی است که خشک نمی شود و گنجی است که تمام نمی شود؛ سلمان از ما اهل بیت است و به او حكمت و برهان عطا شده است.»(1) فضل بن شاذان در مورد او گفته است: «مَا نَشَأَ فِي اَلْإِسْلاَمِ رَجُلٌ مِنْ سَائِرِ اَلنَّاسِ كَانَ أَفْقَهَ مِنْ سَلْمَانَ اَلْفَارِسِيِّ در میان تمام مسلمانان، فقیه تر از سلمان فارسی نیامده است.»(2)

سلمان بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همواره در کنار اهل بيت علیه السلام بود و لحظه ای از علی علیه السلام جدا نشد. وی با شهامتی ستودنی، در مقابل غاصبان خلافت، جبهه گرفت و از امام علی علیه السلام دفاع نمود. شعار کوبنده اش (کردید و نکردید(3)) که در مخالفت با غاصبان خلافت سر داد، زبانزد عام و خاص است. یکی از اقدامات بسیار مهم سلمان - که بخش اعظم زندگی او را فرا گرفته بود - تلاش او در معرفی اسلام ناب و تشیع راستین، بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. او در این راستا از هر فرصتی بهره می برد. در موارد بسیاری که خلفا در برابر سؤالات بیگانگان در می ماندند؛ سلمان، با ارجاع مردم به امام علی علیه السلام مقام علمی و جایگاه واقعی جانشینی را به مردم نشان می داد و حضرت نیز با پاسخ دهی به پرسش ها و شبهات آنان، اساس دین اسلام را حفظ می نمود.(4)

سلمان پس از فتح مدائن، به عنوان حاکم در این شهر منصوب شد(5). وی با الهام از شیوه عملی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، مسجد را به عنوان پایگاهی برای تعلیم و تربیت، نشر معارف دین و نیز فعالیت های اجتماعی قرار داده بود و خود در مسجد برای مردم سورۂ یوسف را تفسیر می کرد تا آنان با درس های عفت،

ص: 53

صداقت و نیز شیوه مطلوب حکومت داری آشنا شوند. رفتار و اخلاق سلمان، او را محبوب دلها کرده بود و او بر دلهای مردم حکومت می کرد. سلمان در ایام حکومت خود، بیت المال و حتى حقوق شخصی خود را به نفع جامعه و نیازمندان مصرف می کرد(1). او در زندگی و حکومت خود به قدری ساده زیست بود که مورد اعتراض خلیفۂ وقت قرار گرفت.(2)

سلمان از جمله کسانی است که در اسلام دست به تصنیف زد. وی در سال 35 هجری قمری در مدائن دار فانی را وداع گفت.(3)

براق و چشمانش سرمه کشیده بود و چون اصحاب را در چیزی شک و درماندگی پیش می آمد، رو به او می آوردند و از وی می پرسیدند. از شخصی پرسیدم این جوان کیست؟ گفت «معاذبن جبل» است».(1)

معاذ علاوه بر فعالیت های علمی و فرهنگی، در عرصه مبارزه نیز پیشگام بود. وی در بیشتر رخدادهای مهم در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضور داشت. در سال هشتم هجرت پس از فتح مکه، وقتی پیامبر خواست تا به مدینه باز گردد، «معاذبن جبل» را به عنوان مبلغ در مکه منصوب فرمود تا در غیاب آن حضرت به مردم مکه قرآن، احکام و فقه بیاموزد.(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بر خلافت مقدم دانست و از امام علی علیه السلام دفاع کرد. ابن مسعود، در جریان تشییع جنازه حضرت زهرا علیها السلام، حضور داشته و از جمله نمازگزاران بر دختر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است(1). روایت معروفی که جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دوازده نفر می داند، از وی نقل شده است.(2)

در هجرت سوم نیز در کنار امام على علیه السلام از مکه به کوفه هجرت نمودم»(1).

از ابوذر نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «إِنَّ عَلِیّاً مَعَ اَلْحَقِّ وَ اَلْحَقُّ مَعَهُ لَنْ یَزَولاَ حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ»؛(1) «علی با حق است و حق با او و این دو از هم جدا نمی شوند تا بر حوض کوثر بر من وارد شوند.»

ابوذر سعی داشت فضیلت های اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ویژه امام علی علیه السلام را در میان مردم، به خصوص نسل جوانی که زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را درک نکرده بودند، بیان کند. او در کنار کعبه می ایستاد و فریاد می زد: «ای مردم! هر کس مرا نمی شناسد، من ابوذر غفاری هستم. از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: اهل بیت من به کشتی نوح می ماند؛ هرکس از آنان تخلف کند، غرق می شود.»(2) پس از حادثه «سقیفه» همراه مقداد، سلمان فارسی و...، تلاش می کنند که انحراف حاصل شده در امر خلافت را برطرف کنند، او در اعتراض به واقعه سقیفه می گوید: «ای گروه قریش، شما و بستگان شما می دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: امر خلافت پس از من برای علی علیه السلام است، ولی شما فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را دور انداخته، به دست فراموشی سپردید، پیرو دنیا شدید و آخرت را رها کردید».(3)

ابوذر در دوره خلیفه دوم، به خاطر عمل به رسالت خویش در تبلیغ دین اسلام و نقل احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم توسط خلیفه زندانی شد و تا زمان مرگ خلیفه، در زندان ماند.(4)

ابوذر عالمی وظیفه شناس و حق گو بود؛ وی عملکرد دستگاه خلافت را بر نمی تابید و بی مهابا خليفه و کارگزارانش را به فساد مالی متهم می کرد. ابوذر اعتراضات گسترده ای به رفتار و عملکرد عثمان در مدینه و معاویه در دمشق کرد(5). از جمله اعتراضات ابوذر به معاویه در مورد ساخت «کاخ سبز» است؛ که

ص: 58

با مشاهده این کاخ به وی می گوید: «ای معاویه، اگر این خانه را از مال خدا ساخته ای، خیانت است و اگر از مال خود ساخته ای، اسراف کرده ای... » معاویه چون در مقابل سخنان کوبنده ابوذر جوابی نداشت، سکوت می کند و ابوذر ادامه می دهد: «به خدا کارهایی پدید آمده که آن را خوب نمی دانم و به خدا که اینها نه در قرآن کریم آمده و نه در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و به خدا من حقى را می بینم که خاموش می شود و باطلی را که زنده می شود...»(1)

ابوذر غفاری، کتاب «الخطبة» را تدوین نمود(2) و این در زمانی بود که راویان حدیث از نقل حدیث منع می شدند. سرانجام ابوذر به دلیل افشاگری ستیز علیه انحرافات موجود و مخالفت با عثمان، به «ربذه» (بیابانی بی آب) تبعید شد و در آنجا دار فانی را وداع گفت.(3)

هستی»(1). عایشه می گفت: «علی علیه السلام عالم ترین مردم به سنت است.»(2)

به اعتراف همگان، حضرت علی علیه السلام از نخستین لحظات نزول وحی تا آخرین لحظات زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، همراه و همدم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود و بدین ترتیب از دیگر صحابه به مبانی، مسائل و احکام دین احاطه کامل تری داشت. سخن مشهور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»(3) بهترین گواه بر این مطلب است. ادعای حضرت که می فرماید: «سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی»(4) نشانگر دانش برتر امام بود؛ ادعایی که هیچ کس از صحابه، به جز امام علی علیه علیه السلام آن را مطرح نکرد.(5) «عبد الله بن عمر» می گوید: «علی علیه السلام اعلم مردم به آنچه که خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرده، است»(6)

آن حضرت، شاگردان و علمای بزرگی تربیت نمود که مايه اعتبار و عظمت حوزه علمی شیعه شدند. «ابن ابی الحدید»، همه علمای اسلام را با واسطه یا بدون واسطه، شاگرد ایشان می داند.(7)

امام علی علیه السلام قبل از خلافت ظاهری، مشارکت فعال در امور رسمی حکومت نداشته، مگر در بعضی موارد خاص قضایی و سیاسی، از سوی خلفا مورد مشورت قرار می گرفت.(8) چنین فضایی، فعالیت امام علی علیه السلام را به بعد علمی و فرهنگی محدود می کرد. آن حضرت با علم و دانش گسترده ای که از دین و احکام اسلام داشت، توانست به بیان و اجرای بسیاری از احکام اسلامی، به صورت صحیح و درست بپردازد و از آموزش های غلط و

ص: 60

نادرست جلوگیری کند. به عنوان نمونه، وقتی در دوره خلیفه دوم، پنج نفر مرتکب عمل منافی عفت شدند، خلیفه درباره همه آنان حکمی یکسان صادر کرد؛ وقتی امام علیه السلام از تصمیم خلیفه آگاه شد، نظر او را صحیح ندانست و فرمود که باید از وضع آنان تحقیق شود، اگر حالات آنان مختلف باشد، حکم خدا نیز مختلف خواهد بود. پس از تحقیق، امام فرمود: «یکی را باید گردن زد، دومی را سنگسار کرد، سومی را صد و چهارمی را پنجاه تازیانه زده پنجمی را باید ادب کرد». خلیفه از اختلاف حکم امام، انگشت تعجب به دندان گرفت و سبب آن را پرسید. امام فرمود: «اولی کافر ذمی است و جان کافر تا وقتی محترم است که به احکام ذمه عمل کند، اما اگر احکام ذمه را زیر پا نهاد، سزای او مرگ است، دومی مرتکب زنای محصن شده است و کیفر او در اسلام سنگسار است، سومی جوان مجردی است که خود را آلوده کرده و جزای او صد تازیانه است، چهارمی غلام است و کیفر او نصف کیفر فرد آزاد است، پنجمی دیوانه است»(1).

خلیفۂ سوم نیز پیوسته از اندیشه پر فروغ و راهنمایی های امام علی علیه السلام بهره می برد.(2) نمونه دیگری از این رفتار را شیخ مفید در «الارشاد» در مورد حکم غلط عثمان درباره سنگسار کردن یک زن و اصلاح آن توسط امام علی علیه السلام آورده است(3). علاوه بر این، کمک های علمی و فکری امام عالم به خلفا، به دوران خلافت ابوبکر و عمر منحصر نبود، بلکه دشمنان نیز مرجعیت علمی ایشان را به رسمیت شناخته بودند. معاویه با تمام دشمنی و کینه ای که نسبت به آن حضرت داشت، در مسائل علمی و مشکلات فکری، دست نیاز به سوی آن حضرت دراز می کرد و بدین منظور افرادی را به صورت ناشناس نزد امام علیه السلام روانه می کرد تا پاسخ مسائل علمی را از آن حضرت فرا گیرند.؟(4)

ص: 61

خلفا نه تنها در امور فقهی و قضایی، بلکه در مسائل سیاسی و نظامی نیز از دانش گسترده امام علی علیه السلام بهره های فراوان می بردند و خود را بی نیاز از آن نمی دانستند؛ برای نمونه، امام علیه السلام در پاسخ به رایزنی ابوبکر برای نبرد با رومیان، وی را به این کار تشویق کرد و به او بشارت پیروزی داد.(1)

بعد از خلافت امام علی علیه السلام، فعالیتهای ایشان، نه تنها در بعد علمی، بلکه در همه زمینه ها گسترده شد. احیای فرهنگ قرآنی و سنت نبوی، رفع تبعیض و تبیین حقوق متقابل حکومت و مردم، اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی و به طور کلی، تجلی حکومت دینی براساس اندیشه های ناب اسلامی، از ویژگی های بارز حکومت ایشان به شمار می رود. با انتقال مرکز خلافت از مدینه به کوفه، مرکزیت رسمی علمی و آموزشی، به کوفه منتقل شد و مسجد کوفه علاوه بر آنکه محوریت سیاسی یافت، به عنوان مرکز مهم علمی پدیدار گشت. از همین روی، عالمان و فرهیختگان در این شهر جمع می شدند و از چشمه های جوشان علمی آن حضرت استفاده می کردند. در همین حلقه های علمی بود که امام علیه السلام خطاب به شاگردان و اصحاب خویش فرمود: «سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی»؛(2) «پیش از آنکه مرا از دست بدهید، هرچه می خواهید از من بپرسید».

شاید حضور و استقبال عالمان و تشنگان دانش، موجب ایراد خطبه ها و پندهای حکمت آموز از سوی آن حضرت شده است. امام علی علیه السلام برای تعلیم مردم و شاگردانشان، جلسات آموزشی برگزار می کرد، امام باقر علیه السلام در این رابطه می فرماید: «هنگامی که على علیه السلام نماز صبح به جا می آورد، به تعقیب نماز می پرداخت تا خورشید طلوع کند. سپس دوستداران علم و دیگر اقشار مردم، نزد ایشان جمع می شدند و آن حضرت به آنان علم دین و قرآن

ص: 62

می آموخت و در ساعتی خاص از جلسه بر می خاست».(1)

در گزارشی دیگر آمده است که وقتی شخصی از امام خواست تا ایمان را برای او تعریف کند، امام علیه السلام جواب او را به جلسه عمومی روز بعد موکول کرد و فرمود: «فردا نزد من بیا تا در جمع مردم به تو پاسخ دهم تا اگر تو گفته مرا فراموش کردی، دیگری آن را به خاطر بسپارد؛ چرا که گفتار، همچون شکار رمنده است که یکی آن را در می یابد و یکی آن را از دست می دهد.»(2)

در دوره امامت امام علی علیه السلام اکثر عالمان و روحانیون، شاگردان مکتب علمی آن حضرت بودند. شیخ طوسی تعداد شاگردان و راویان آن حضرت را بیش از چهارصد نفر ذکر نموده است(3) که در میان آنان، برخی به مراتب بالای علمی و عرفانی نایل شدند. اکنون به برخی از چهره های شاخص در میان عالمان عصر امام علی علیه السلام اشاره می شود.

راه نجات را در پیش گرفته اند و افراد نادانی که به هر سو متمایل و هر بانگی را پیروی می نمایند آنها، هم جهت بادند و هرگز به فروغ علم نورانی نگشته و به پناهگاه مورد اعتمادی نیز پناه نبرده اند...». سپس امام علی علیه السلام اشاره به سینه مبارک خود کرد و فرمود: «هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً»؛(1) «آه! در اینجا علوم فراوانی است؛ ولی حاملی برای آنها نمی یابم.»

کمیل مصداق بارز این آیه شریفه: «لَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا ۗ»(2) بود او در راه روشنگری دین - که از رسالت های مهم عالمان به شمار می رود- در زمان خلافت عثمان به جرم حق گویی و اعتراض به عملکرد کارگزاران وی، به منطقه «حمص»(3) تبعید شد.(4) علاوه بر این، او جانفشانی های دیگری در راه دین کرده است؛ پذیرش مسئولیت فرمانداری شهر «هیت»(5) از جانب امام علی علیه السلام، حضور در جنگ های صفین، نهروان و «دير الجماجم» نمونه های دیگری از اقدامات و رسالت های وی به شمار می رود.(6)

کمیل از جمله یاران و شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی علیه السلام با ایشان بیعت کرد و تا پای جان فداکاری نمود. سرانجام این عالم عارف، به دست حجاج بن یوسف ثقفی در سال 83 هق به شهادت رسید. جالب آنکه علی علیه السلام از شهادت کمیل و کیفیت آن خبر داده بود.(7)

ص: 64

تمام مراحل دفاع کرد. امام صادق علیه السلام در باره امام شناسی صعصعه می فرماید: «مَا کَانَ مَعَ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ مَنْ یَعْرِفُ حَقَّهُ إِلاَّ صَعْصَعَهُ وَ أَصْحَابُهُ»؛(1) «کسی نبود که به راستی، حق امير المؤمنین علیه السلام را بشناسد، به جز صعصعه و یارانش.»

صعصعه علاوه بر این، در میدان مبارزه نیز دلاوری شجاع بود. در جنگ جمل به همراه دو برادرش زید و سيحان، در رکاب مولای متقیان علی علیه السلام مردانه جنگید و دو برادرش به شهادت رسیدند و صعصعه نیز مجروح گردید(2). همچنین او به عنوان خطیبی سر آمد، از سوی امام علی علیه السلام برای گفتگو به نزد خوارج فرستاده شد. این عالم سخنور با سخنان کوبنده و هدایتگرانه خویش تلاش کرد آنان را به اسلام ناب رهنمون سازد.(3)

روزها خدمت على علیه السلام رسیدم و دیدم آن حضرت در حال تفکر و اندیشه است. عرض کردم یا امیرالمؤمنین علیه السلام، به چه موضوعی فکر می کنی؟ آن حضرت فرمود: امروز یکی از نزدیکان من در هنگام محاوره و مکالمه، مرتكب غلط هایی شد و الفاظ و کلمات را درست تلفظ نکرد و من از این جهت در فکر فرو رفته ام و باید برای این کار چاره ای بیندیشم. ابوالاسود می گوید: در این هنگام، على علیه السلام صفحه ای به من داد که در آن نوشته بود: کلام بر سه قسم است؛ اسم، فعل و حرف. سپس از این اصول، قوانینی به من تعلیم داد و اصل علم نحو از اینجا پدید آمد(1). وقتی ابو الاسود آنچه را درباره نحو نوشته بود خدمت امام آورد، امام فرمود: «مَا أَحْسَنَ هَذَا النَّحْوَ الَّذِي نَحَوْتَ(2)؛ «چه زیبا این نحو را ترتیب داده ای» و از این گفتار امام بود که این علم، علم نحو نامیده شد.»

وی حکومت عادلانه امام علی علیه السلام را نعمتی الهی می دید که باید در تحکیم آن کوشید؛ از این رو، با شناخت وظیفه خود، همواره در امر حکومت، خیر خواه امام علیه السلام بود و نارسایی های برخی کارگزاران را به امام گوشزد می کرد. وقتی که ابوالاسود متوجه خیانت ابن عباس به بیت المال شد، به امام گزارش داد.(3)امام در پاسخ نامه ابوالاسود، از او خواست که حوادث منطقه را به او برساند و فرمود: «کسی همانند تو، خیرخواه امام و امت باشد و امانت گذار و راهبر حق... مرا از آنچه آنجا می گذرد و نظر در آن موجب صلاح امت است، آگاه کن که شایسته این کاری و این تكلیفی واجب بر تو است.»(4) بعد از برکناری ابن عباس، ابو الاسود از طرف امام حاکم بصره شد.(5)

پس از شهادت امام علی علیه السلام، ابو الأسود در مقام خطیبی سخنور و مبلغی

ص: 67

پرتوان، بر فراز منبر رفت و خطبه رسایی ایراد نمود و بسیار گریست و مردم را به بیعت با امام حسن علیه السلام سفارش و مطالبی در بزرگی و عظمت امام حسن علیه السلام بیان نمود. به دنبال سخنان وی، مردم برخاسته و با امام حسن علیه السلام بیعت کردند(1).

ایشان شرکت می کردند. «ابن صباغ مالکی» نمونه ای از این حلقه های علمی را چنین گزارش می کند: «مردی وارد مسجد مدینه شد و دید شخصی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حدیث نقل می کند و گروهی گرد او جمع شده اند. نزد او آمد و از وی پرسید: مرا از شاهد و مشهود آگاه ساز؟ پاسخ داد: شاهد، روز جمعه و مشهود، روز عرفه است. آن مرد نزد شخص دیگری رفت که او هم در مسجد حدیث می گفت، از او نیز از شاهد و مشهود پرسید، او جواب داد: شاهد، روز جمعه و مشهود، روز عید قربان است. سپس نزد شخص سومی که چهره ای درخشان داشت و او نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حدیث نقل می کرد، آمد و سؤال سابق را تکرار نمود. ایشان فرمود: مراد از شاهد، رسول خدا و مرا از مشهود، روز قیامت است و سپس ایشان به قرآن کریم استناد نمود. آن شخص از مردم پرسید که شخص اولی که از وی سوال نمودم كیست؟ پاسخ دادند: ابن عباس و سپس از دومی پرسید، گفتند: ابن عمر است و وقتی از نفر سوم پرسید، گفتند: حسن بن علی بن ابی طالب است.»(1)

عالمان و راویان متعددی در محضر امام حسن علیه السلام جمع می شدند تا از علوم آن حضرت بهره ببرند. در میان آنها، برخی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز حضور داشتند.

بعد از شهادت امام حسن علیه السلام، حلقه های علمی آن دوره، با حضور امام حسین علیه السلام ادامه و استمرار یافت. عالمان این دوره، توانستند معارف اسلامی را در نزد امام حسین علیه السلام کسب کنند. معاویه، در توصیف این حلقه های علمی می گوید: «وقتی وارد مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شدی و حلقه ای را دیدی که همگان در نهایت سکوت و توجه، به صاحب حلقه گوش می دهند، آن حلقه حسین بن على است.»(2)

اکنون به برخی از عالمان این دوره که همگی از یاران امام حسن و

ص: 69

امام حسین علیهماالسلام محسوب می شوند، اشاره می گردد.

و عظمت علمی وی در نامه ای که امام حسین علیه السلام حبیب را به یاری فقیه یاد نموده است(1). این عالم الهی ضمن بصیرت و آگاهی از زمانه و شناخت امام عصر خویش به خوبی توانست نقش خویش را در پاسداری از دین و احیای ارزش های اسلامی ایفا و سرانجام در سن 75 سالگی در کربلا در حالی که موهای سفید صورتش از خون سرش رنگین بود به فیض شهادت نایل گردید.(2)

بنی امیه، با آگاهی، شجاعت و فداکاری راه ائمه را برگزید و در مسیر گسترش شیعه و رونق بخشیدن به جامعه شیعی گام بر می داشت؛ وی همواره از هر فرصتی برای بازگو کردن فضائل ائمه و نیز دفاع از حقانیت شیعه استفاده می نمود و در این راه از هیچ کسی واهمه ای نداشت. همین رسالت او موجب شد که «عبيد الله بن زياد» دستور داد، دستها و پاهایش را بریدند و او در همان حال شروع به بیان حقایق نمود، پس به امر عبيدالله زبانش را نیز بریدند(1). در نقلی دیگر آمده است که رشید را به دار آویختند و او از فراز دار، سخنان و فضائل امام علی علیه السلام را می گفت که زبانش را بریدند(2)

پاسداری از احادیث و علوم معصومین علیهم السلام و ترویج آموزه های مکتب اهل بیت در سخت ترین شرایط، از جمله رسالت های این سنگربان توحید بوده است که فرجام عمرش، شهادت در راه خدا و در راه ولای اهل بیت و دفاع از حق بود و پس از عمری جهاد و مبارزه و دفاع از اسلام و تبعید شدن و سختی کشیدن از سوی حکومت اموی، ستارۂ اقبال او از افق شهادت، طلوع کرد و او را جاودانه ساخت.

على علیه السلام آموخت؛ تبحر وی در تفسیر و تاویل قرآن به حدی بود که وقتی «ابن عباس» که خود مفسر قرآن و از شاگرد امام على علیه السلام بود پای درس تفسیر قرآن میثم نشست، از اطرافیان خواست تا قلم و کاغذ برایش آورند تا سخنان میثم را درباره قرآن بنویسد.(1)

وی احادیث بسیار زیادی از حضرت علی علیه السلام شنید و کتابی از شنیده های خود گردآوری نمود که جز اندکی از آن روایات باقی نمانده است. بیشتر روایات میثم درباره فضائل امام علی علیه السلام است. پس از شهادت وی، پسرانش نوشته های او را بازگو می کردند. بر این اساس، میثم یکی از مؤلفان شيعه محسوب می گردد.

بصیرت بخشی، روشنگری و مبارزه با انحرافات و کجرویها از جمله رسالت های مهم میثم در ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام و تبیین اسلام ناب به شمار می رود. میثم را باید زبان گویای اسلام دانست، حق گویی ها و نیز عشق و ارادت وی به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او شخصیتی به یاد ماندنی ساخت که مورد لطف و محبت معصومان علیهم السلام قرار گرفت. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از میثم به نیکی یاد می کرده است. همان گونه که «ام سلمه» - همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به میثم گفت: ای میثم! همانا در پاسی از شب شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سفارش تو را به على صلی الله علیه و آله و سلم می نمود.(2)

میثم در عصری که نشر مکتب تعالی بخش اهل بیت علیهم السلام جرمی بزرگ محسوب می شد؛ بدون هیچ ترسی شجاعانه به تبلیغ می پرداخت و سرانجام به خاطر حرکت روشنگرانه خویش دستگیر شد. سپس «عبیدالله بن زياد» دستور داد تا دو دست و دو پای او را قطع و به دار آویختند. میثم با همین وضعیت بر بالای چوبه دار مشغول بیان نمودن فضائل امام علی علیه السلام بود؛ گویا خطیبی است که بر روی چوبه ها سخن می گوید، دشمنان طاقت نیاورده و

ص: 73

زبان او را بریده و به شهادت رساندند. شهادت این عالم بزرگ، ده روز قبل از رسیدن امام حسین علیه السلام به عراق بود.(1)

از صلابت و پایداری حجر بود و لحظه های قبل از شهادت اش را بازگو می۔ کردند که معاویه لب به سخن گشود و گفت: اگر من در میان یارانم چند نفر همچون حجر داشتم قلمرو حکومت امویان را تا همه جای دنیا می گستراندم ولی... حیف و هيهات! کجا من امثال حجر را دارم؟! کسانی که در راه باورهایشان با تمام قدرت، فداکاری می کنند و پس از درنگی آمیخته با غصه گفت: روز من با حجر - در محکمه عدل الهی - بسی طولانی خواهد بود(1).

امام سجاد علیه السلام علاوه بر مباحث علمی، در موضوع های فقه، تفسیر، حدیث و ... هر جمعه جلسه سخنرانی عمومی برگزار می کرد و به مباحث اخلاقی، پند و اندرز مردم، ترغیب به زهد، شوق به آخرت و ... می پرداخت. «عبدالله محض» در این رابطه می گوید: «مادرم فاطمه، همواره مرا به حضور در جلسات دایی ام، امام سجاد علیه السلام تشویق می کرد و در هر جلسه، بر خداترسی و علمم افزوده می شد.»(1)

امام سجاد علیه السلام علاوه بر تعلیم و تربیت عالمان شیعی، وظایف و جایگاه عالمان اهل سنت را نیز تبیین می نمود. امام سجاد علیه السلام به «محمدبن مسلم زهری» (عالم معروف سنی مدینه) نامه ای نوشت و به او درباره تخطی از وظایفش هشدار داد. زهری در این نامه مورد نصيحت امام علیه السلام قرار گرفته تا موقعیت خود را به عنوان وسیله ای در دست حاکمیت امویان، مورد تجدیدنظر قرار دهد(2). عظمت و جایگاه علمی امام سجاد علیه السلام موجب شد تا فقهای معاصر آن دوره، بر مقام و شأن علمی آن حضرت اعتراف کنند.(3)

امام سجاد علیه السلام در دوره خود توانست به مذهب شیعه حیاتی نو ببخشد و زمینه را برای فعالیت های آینده امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام فراهم کند. لازم به ذکر است که امام سجاد علیه السلام در طول 34 سال فعالیت خود، شیعه را از یکی از سخت ترین دوران های حیات خویش عبور داد؛ دورانی که جز سرکوبی شیعه به وسیله زبیریان و امویان، نشان روشنی ندارد(4). در این دوره، سرپرستی و تعليم عالمان و شاگردان، که برخی از آنها بازمانده صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علی علیه السلام بودند، از مهم ترین اقدامات علمی و فکری امام سجاد علیه السلام است. عالمان و دانشمندان، همواره در مقابل امام علیه السلام زانوی ادب زده و از کوثر علم الهی او سیراب می شدند و هیچگاه حضرت را رها

ص: 76

نمی کردند. حتی هنگام عزیمت برای مراسم حج، حدود هزار عالم و قاری با امام علیه السلام همراه شدند تا از بوستان علوم ایشان خوشه ای بچینند(1).

اکنون به برخی از عالمان بزرگ این دوره که همگی از اصحاب و شاگردان حوزه علمی امام سجاد علیه السلام بودند، اشاره می شود.

صنف و گروهی نزد من می آیند، آیا باز هم می توانم آن حدیث را روایت کنم؟... امام علیه السلام در پاسخ می فرماید: بلی.(1) از این روایت و گفتار ابان که می گوید: «از هر صنف و گروهی نزد من می آیند، به خوبی روشن می شود که شاگردان امام صادق علیه السلام، کانون توجه مردم بوده اند و بر این اساس شخصیتی همچون «ابان بن تغلب» با الهام از سیره عملی پیامبر اعظم و ائمه اطهار علیهم السلام، در میان مردم مرجعیت علمی داشته و این جایگاه مستقیما از سوی ائمه به ایشان عطا گردیده است.

ابان صاحب تألیفاتی در زمینه تفسیر و اصول بود که همگی دلالت بر وسعت علمی او دارد. وی در سال 161 هق، دار فانی را وداع گفت.(2)

شاگردان خاص امام سجاد علیه السلام گردید(1). سعید بن جبیر همانطور که خود شیفته درس و بحث بود، نسبت به آموزش دانش به شاگردان خویش نیز، توجه ویژه ای داشت. وی همیشه آنان را به فهم و تفقه تشویق می نمود و با استفاده از کنایه و امثال، اهمیت دانش را به آنان گوشزد می کرد(2). تلاش سعید در تبیین باوری های شیعی قابل تحسین است. معرفی و بیان جانشینان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، نمونه ای از اقدامات وی به شمار می رود. وی از ابن عباس نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خلفای من و حجت های الهی بر مردم بعد از من، دوازده نفرند. نخستین نفر از آنان، برادرم علی و آخرین نفر از آنان فرزندم مهدی است.»(3)

سعید بن جبیر در تفسیر قرآن، فقه و علوم دیگر سرآمد بود. سعید از شیعیان برجسته امام زین العابدین به شمار می رفت و همواره آن حضرت را به عنوان الگو و مقتدای خویش می دانست. امام علیه السلام نیز توجه ویژه ای به وی داشت و او را تمجید می نمود. پایداری سعید در راه اهل بیت، امامت و ترویج معارف اسلامی در سخت ترین شرایط، موجب شد تا حجاج بن یوسف ثقفی، او را در سال 95 ه-ق به شهادت برساند.(4)

ابوخالد عالمی بود که برای پیدا کردن امام عصر خویش، تلاش های فراوانی کرد و خود را به آستان امام سجاد علیه السلام رسانده(1) و بر امامت معصومان اصرار ورزید. در حقیقت او از روحانیون، مبلغان و شاگردان برجسته امام سجاد علیه السلام است که توانست رسالت خویش را در انتقال معارف و فرهنگ اسلام به نسل های بعدی، به خوبی ایفا کند؛ روایاتی که از این عالم بزرگ در خصوص مباحث اعتقادی، اخلاقی، تاریخی و مهدویت... به جای مانده است؛ گویای این حقیقت است.(2)

حديث جابر بن عبدالله انصاری، از سوی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم صورت گرفته است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به وی خبر داد که عمر طولانی می کند و هنگامی که فرزندش باقر را ملاقات کرد، سلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به ایشان برساند. علت نام گذاری آن حضرت به باقر از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده است: «يَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً»؛(1) «علم را به تمام و کمال می شکافد.»

شیخ مفید در مورد نقش امام باقر علیه السلام در بسط و گسترش علوم اسلامی و توجه دانشمندان به ایشان می نویسد: «هیچ یک از فرزندان حسن و حسین علیهماالسلام به اندازه اباجعفر علیه السلام در علم دین، آثار، روایات، علوم قرآن و متون گوناگون آن تلاش نکردند و اثر بر جای نگذاشتند. بازماندگان صحابه و بزرگان تابعین و رؤسای فقیهان مسلمانان، از آن حضرت در مسائل دینی روایت کرده اند. امام باقر علیه السلام اخبار پیشینیان و پیامبران را روایت می کرد و مردم از ایشان سیره و سنت پیامبر يَبْقُرُ الْعِلْمَ بَقْراً را یاد می گرفتند...»(2)

موقعیت علمی ایشان در جایگاه شخصیتی عالم، فقیه و صاحب علوم اهل بیت، بسیاری از طالبان علم را به بهره گیری از محضر ایشان وا می داشت. در این میان، اهل عراق که شیعیان بسیاری در میان آنها وجود داشت، شیفته شخصیت آن حضرت شده بودند(3). شهرت علمی امام علیه السلام، نه تنها در حجاز، (4) بلکه در عراق و خراسان نیز به طور گسترده فراگیر شده بود به گونه ایی که مردم خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می پرسیدند.(5)

بدین ترتیب، عالمان و فقیهان بسیاری در محضر امام باقر علیه السلام گرد آمدند و حوزه علمی بزرگی پدید آمد. علاوه بر این، گستره و شهرت علمی امام علیه السلام سبب شد تا عالمان و راویان حدیث اهل سنت نیز، به جایگاه علمی ایشان

ص: 81

پی برده و در محضر وی حاضر شوند. یکی از عالمان اهل سنت به نام «ابو اسحاق» وقتی نزد امام علیه السلام آمد و مقام بسیار بلند و اعجاب انگیز علمی ایشان را دید، در توصیف آن حضرت گفت: «کسی را مانند او ندیده ام.»(1)

درباره مقام و جایگاه دینی و علمی آن حضرت، دانشمندان بزرگی لب به سخن گشوده و جملات زیبایی نقل کرده اند.(2) امام باقر علیه السلام در دورۀ خود، با توجه به فضای جامعه، توانست عالمان بزرگی را تربیت نموده و به جامعه اسلامی تحویل دهد. اکنون به برخی از عالمان این دوره که همگی از شاگردان مکتب علمی آن حضرت می باشند اشاره می شود.

که «على بن عقبه اسدی» از آن روایت کرده است.(1)

گرفت. امام صادق علیه السلام به خاطر ولایت پذیری فضیل، در منزلت او فرموده است: «به انسان های فروتن و خاشع مژده بده، هرکس دوست دارد مردی از اهل بهشت را ببیند، به این مرد نگاه کند. فضیل از ما اهل بیت است»(1)

فضیل از جمله شخصیت های علمی عصر خویش بود که مرجعیت علمی اش مورد تأکید امام صادق علیه السلام قرار گرفت و آن حضرت، یاران خویش را برای اخذ فتوا به وی ارجاع می داد. سعيد بصری به امام صادق علیه السلام می گوید: «من در میان گروهی زندگی می کنم که امام جماعت و تمام مردمی که در آن مسجد نماز می خوانند، از مخالفان سرسخت اهل بیت و شیعیان می باشند. آیا پشت سر امام آنان نماز بخوانم؟» حضرت در پاسخ فرمود: «صل خلفه (با او نماز بخوان) و به همان نماز بسنده کن». سپس فرمود: «اگر به بصره نزد فضیل رفتی و او را از پاسخی که به تو دادم، آگاه نمودی، آنگاه به فتوای فضيل عمل کن و فتوای مرا رها کن» علی بن سعید می گوید: به بصره رفتم و آنچه را از امام شنیده بودم، برای فضیل گفتم. او گفت: «مولای من به آنچه فرموده، آگاه تر است ولی من از حضرت صادق علیه السلام و از پدرش حضرت باقر علیه السلام شنیدم که بارها می فرمودند: «به آن نمازی که پشت سر ناصبی و دشمن اهل بیت علیهم السلام خواندی، اعتنا نکن سعی کن به گونه ای آهسته، قرائت را بخوانی».(2)

این عالم بزرگ، از منظر دانش اندوزی و کسب فیض، به سبب بهره مندی از محضر امامان علیهم السلام به چنان جایگاه رفیعی دست یافت که در حوزه علمی بصره، به عنوان استادی نمونه شناخته می شد. دانشجویان و طالبان علم، از جای جای قلمروی اسلام، به نزد او می شتافتند و از درخت دانش او خوشه ها می چیدند. بیشتر شاگردان فضیل بن يسار، همچون جميل بن دراج، حسن بن محبوب و حماد بن عثمان، از چهره های شاخص و برتر شیعه در

ص: 85

زمینه حدیث به شمار می روند(1).

دانشمندان جامعه، از عظمت فراوانی برخوردار بود. «ابوزهره» در این رابطه می نویسد: «علمای اسلام با تمام اختلاف نظرها و تعدد اندیشه و مشرب شان، در فردی غیر از امام صادق علیه السلام و علم او اتفاق نظر ندارند».(1) همین جایگاه بزرگ علمی و دینی امام علیه السلام، دوستداران علم و دانش را به حوزه علمی آن حضرت گسیل می داشت. این مرکز علمی، مملو از فقیهان و عالمان بزرگی بود که در علوم و رشته های گوناگون علمی همچون فقه، تفسیر، کلام و... فعالیت داشتند. شیخ مفید شمار شاگردان و راویان آن حضرت را چهار هزار نفر ذکر می کند.(2)

علاوه بر عالمان بزرگ شیعی، علمای بزرگ اهل سنت نیز در حوزه درسی امام علیه السلام حاضر می شدند. از جمله این افراد «مالک بن انس» بود. وی در مورد شخصیت امام علیه السلام می گوید:

«در مدتی که خدمت جعفر بن محمد مشرف می شدم، او را خارج از سه حال ندیدم؛ یا نماز می خواند، یا روزه بود، و یا به قرائت قرآن اشتغال داشت. او هرگز بدون وضو از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل حدیث نمی کرد و سخنی به گزاف نمی گفت. ایشان از علمای زاهدی بود که ترس از خدا، سراسر وجودش را فرا گرفته بود.»(3)

ابوحنیفه، شاگرد دیگر آن حضرت که از علمای بزرگ اهل سنت است۔ درباره امام علیه السلام می گوید: «من هرگز فقیه تر از جعفر بن محمد ندیده ام. او بدون تردید داناترین و اعلم امت اسلامی است.»(4)

امام صادق علیه السلام مرجعیت علمی و هدایت فکری عالمان دین را به عهده داشتند و همواره سعی می کرد شیعیان و عالمان شیعی را از غلو کنندگان منحرف، دور نمایند. آن حضرت به یکی از شاگردان خویش به نام مفضل

ص: 87

چنین می فرماید: «ای مفضل! با غلو کنندگان نشست و برخاست نکنید، با آنان هم غذا نباشید، همراهشان چیزی ننوشید و با آنان مصافحه نکنید.»(1)

امام صادق علیه السلام، در این دوره عالمان بزرگی را تربیت نمود و آنان را به عنوان مرجع برای شیعیان خود معرفی کرد. ایشان در جواب یکی از شیعیان خود که از آن حضرت می پرسد هنگامی که سؤالی برای ما پیش می آید، به چه کسی مراجعه کنیم؟ می فرماید: «عَلَیْکَ بِالْأَسَدِیِّ یَعْنِی أَبَا بَصِیرٍ»؛(2) «به اسدی (ابوبصیر) مراجعه کن.»

در جای دیگری، امام علیه السلام یکی از یاران خود را به «محمدبن مسلم ثقفی» ارجاع می دهد و می فرماید: «به راستی او مسائل شرعی را از پدرم شنیده است و در نزد پدرم مورد احترام و اعتماد بود.»(3)

در گزارش دیگری، امام علیه السلام «عبدالرحمن بن حجاح» را به مباحثه و ترویج اعتقادات اسلامی در میان مردم توصیه کرده و می فرماید: «ای عبدالرحمن! با مردم، پیرامون مسایل اعتقادی، بحث و گفتگو کن؛ زیرا دوست دارم در میان شخصیت های بزرگ شیعه، امثال تو وجود داشته باشند.»؟(4)

همان گونه که اشاره شده، تربیت عالمان در حوزه های مختلف علمی، به صورت تخصصی از بارزترین مشخصه های حوزه علمی امام صادق علیه السلام به شمار می رود. بدین ترتیب، شاگردان آن حضرت در مناظره ها و مباحث علمی نیز به صورت تخصصی وارد می شدند. همان گونه که مردی از آن حضرت، در مسائل مختلف درخواست مناظره کرد و امام علیه السلام از مناظره با وی امتناع کرد و او را در ادبیات عرب، علوم قرآن، فقه، کلام، مباحث امامت، توحید و استطاعت، به ترتیب به شاگردان برجسته خویش هم چون ابان بن تغلب، حمران بن اعین، زرارة بن اعین، مومن طاق، هشام بن حکم،

ص: 88

هشام بن سالم و طیار ارجاع داد(1).

امام صادق علیه السلام در راستای تبیین وظایف عالمان دین و نیز توانمندساختن آنان در رویارویی با شبهات و مناظره ها، نقاط ضعف و قوت آنان را گوشزد می کرد. ایشان به «حمران» می فرمود: «در بحث، سخنی را دنبال می کنی و به نتیجه می رسانی». به «هشام بن سالم» فرمود: «می خواهی بحث را دنبال کنی و به نتیجه برسانی، اما توانایی نداری». به «قیس ماصر» فرمود: «در گفتگو، به حق نزدیک می شوی، اما از اخبار و احادیث نبوی فاصله می گیری و حق را به باطل می آمیزی؛ اما بدان که سخن حق، هر چند کم باشد، تو را از باطل بسیار، بی نیاز خواهد کرد». به «هشام بن حکم» فرمود: «تو در بحث پیش می روی، همین که می خواهی به زمین بخوری، دوباره پرواز می کنی و کسی همانند تو، باید با مردم سخن بگوید. از لغزش بپرهیز که امداد و شفاعت تو را یاری خواهد کرد».(2)

از سوی دیگر، آن حضرت بر روابط و مناسبات علما نیز توجه داشت و عالمانی را که به دربار شاهان رفت و آمد داشتند، بیم داده و می فرمود: «فقیهان، امینان پیامبرانند، اگر فقیهی را ببینید که پیش سلاطین رفت و آمد دارد، او را متهم کنید.»(3)

علاوه بر این، امام علیه السلام همواره حامی و مدافع عالمان بود و از کسانی که در مورد شخصیت هایی همچون برید عجلی، زراره و محمدبن مسلم عیب جویی می کردند، به شدت انتقاد کرده و می فرمود: «ای گروه عیب جو...، خدا روح شما را پاک نگرداند. شما از کسانی عیب جویی می کنید که امین خدا بر حلال و حرام دین شما هستند. آنان ستارگان شیعیانم هستند، چه زنده باشند چه مرده، اینان یاد پدرم را زنده کرده اند آنان کسانی هستند که

ص: 89

مشمول صلوات و رحمت خداوند می باشند، چه زنده باشند و یا مرده..»(1)

اکنون به برخی از عالمان بزرگ این دوره که همگی از شاگردان و یاران امام جعفر صادق علیه السلام به شمار می روند، اشاره می شود.

هیچ کس بحث نکن، وی گفت: بنابر این، تو برو سخنش را اطاعت کن. ابوخالد می گوید: به حضور امام صادق علیه السلام رفتم و جریان را گفتم، آن حضرت لبخندی زد و فرمود: ای ابو خالد، فرق است بین مؤمن الطاق و تو، او با مردم (مخالفان) سخن می گوید و در سخن اوج می گیرد و اندیشه طرف مقابل را درهم می شکند، ولی اگر تو وارد سخن گردی، قدرت بر پرواز از این سو به آن سو نداری»(1)

مؤمن الطاق دارای تألیفاتی همچون «کتاب المعرفة»، «اثبات الوصية»، کتاب رد على المعتزله في امامة المفضول»، «کتاب الجمل في امر طلحة و الزبير و عائشه» و.. بود.(2)

هشام بر حاضران گران آمد، امام علیه السلام فرمود: «هشام با دل، زبان و دستش ما را یاری می کند و نابود کنندهء نظرهای باطل دشمنان ماست. کسی که از او پیروی کند، از ما پیروی کرده است و کسی که با او مخالفت کند، با ما مخالفت ورزیده است».(1)

پاسخ گویی به شبهات عقیدتی، از جمله رسالت های هشام بن حکم در مقام عالم دین به شمار می رود. روزی امام صادق علیه السلام خطاب به هشام که در مناظره با دانشمندی پیروز شده بود فرمود: «داستان بحث عقیدتی خود را با آن دانشمند بزرگ، در میان این جمع بیان کن و بگو چگونه او را شکست دادی.» هشام گفت: «ای فرزند رسول خدا، جلالت شما مرا می گیرد و خجالت می کشم. زبان من نزد شما نمی چرخد». حضرت فرمود: «هر گاه شما را به چیزی فرمان دهم انجام دهید». آنگاه هشام جریان مباحثه خود را بیان نمود و امام علیه السلام، هشام را به دلیل احتجاج و استدلال ستود و بر وی درود فرستاد.(2)

شخصیت هشام بن حکم از آن جهت برجسته است که در دفاع از اسلام و دفع شبهات مخالفان بسیار کوشیده است. وی حتی با بزرگان معتزله، از جمله عمرو بن عبید، مناظره و مباحثه داشت و با استفاده از روش استدلال سربلند بیرون آمد(3). وی علاوه بر فعالیتهای گسترده در دانش اندوزی، مناظره با مخالفان و تبلیغ دین، حدود سی جلد کتاب در موضوعات مختلف علمی به رشته نگارش در آورد. «الامامه» و «جبر و اختیار» در علم کلام و «الفاظ» در اصول فقه، بخشی از یادگارهای آن دانشمند برجسته است.(4)

وی مرجع فتوا و احکام حلال و حرام بود. او در فقه، کلام، حدیث و... مهارت داشت و از او به عنوان «افقه الاولين» یاد می شد(1). شکوفایی بسیاری از مباحث فقه شیعه، مرهون زحمات طاقت فرسای عالمان بزرگی همچون زراره و امثال اوست. در هیچ بابی از ابواب فقهی، نمی توان نقش احادیث زراره را نادیده گرفت. وی با اینکه در کوفه سکونت داشت(2) و امامان علیهم السلام در مدینه سکونت داشتند؛ در پرتوی عزمی راسخ و همتی بلند، توانست نزدیک به دو هزار حدیث را بدون واسطه از زبان امام باقر و امام صادق علیهماالسلام دریافت کرده و نقل کند. زراره و دیگرانی چون او بودند که با پرسش های مختلف و ضبط دقیق گفتار ائمه علیهم السلام بزرگ ترین و بالاترین افتخارات را برای مکتب امامیه به ارمغان آوردند تا امروز فقیهان بتوانند در میدان های مختلف فقه، با دست باز به اجتهاد بپردازند.

نقش زراره در گسترش معارف اهل بیت به قدری مهم است که امام صادق علیه السلام در حق او فرمود: «زراره از امنای خداوند در حلال و حرام، سد محکم در برابر نفوذ اهل باطل و تأويل های اهل غلو است و برپادارنده عدل و قسط در دنیا... است. وی را بیش از سایر مردم، چه زندگان و چه مردگان دوست دارم و اگر او نبود، هر آینه احادیث و روایات پدرم به سرنوشت نامعلومی دچار می شد».(3) زراره دارای تأليفات مختلفی همچون «الاستطاعه» و «الجبر» بوده است(4). او از نظر علمی به حدی رسیده بود که هیچ کس توان ایستادگی در مقابل برهانها و حجت هایش را نداشت؛ از این رو امام صادق علیه السلام او و برخی دیگر از اصحابش را برای مناظره با علمای دیگر مذاهب انتخاب می کرد و با صراحت تمام به آنان می فرمود: «اگر بتوانید اصحاب مرا در مباحث علمی شکست دهید، چنان است که مرا

ص: 93

شکست داده اید.»(1)

این عالم بزرگ از سوی امام صادق علیه السلام به عنوان مرجع علمی برای مردم، معرفی شده است. آن حضرت به فيض بن مختار فرمود: «هر وقت خواستی بر احادیث ما آگاهی یابی، سراغ آن شخص را بگیر». سپس با دست مبارک به زراره اشاره نمود.(2)

ص: 94

ص: 96

بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام مرجع و منبع اصلی شیعیان در مسائل علمی و دینی، امامان بودند. دانش فراوان ائمه، آگاهی کاملشان از دین و تسلط شان در علوم اسلامی، آنان را در جایگاهی قرار داده بود که همواره مورد مراجعه و توجه بودند. مردم به شیوه های گوناگون با ائمه ارتباط داشته و مسائل، پرسش ها و مشکلات خود را با ایشان در میان می گذاشتند. البته در همین حال، عالمان و راویان حدیثی که علوم اهل بیت را فرا گرفته بودند، مرجع علمی کسانی بودند که دسترسی به امام برایشان مقدور نبود. با شکل گیری نهاد وکالت، وکیلان امامان که همان عالمان و راویان حدیث بودند، علاوه بر تنظیم ارتباط میان امام و شیعیان و جمع آوری خمس و ارسال آن برای امام، در حل مشکلات علمی و دینی نیز نقش سازنده ای داشته و محل رجوع شیعیان بوده اند(1).

در این برهه از زمان، روحانیت با محوریت امامان معصوم، توانست موجودیت خود را حفظ کرده و روند تکاملی خود را ادامه دهد. امامان در همین راستا، عالمان و دانشمندان زیادی را در حوزه های مختلف اسلامی همچون فقه، کلام، تفسیر و... تربیت کرده و با این کار، حوزه های علمی و فقهی را با برنامه ای روشن و هدفمند بنیان نهادند که گسترش و تعمیق آن، باعث شکل گیری حوزه های علمی بزرگی در طول تاریخ شد.

ائمه اطهار علیهم السلام همواره در تربیت انسانهای عالم و شایسته می کوشیدند و بعد از آماده سازی و پرورش، آنان را به طور خاص و با عناوینی همچون آشنایان و امینان خدا به حلال و حرام(2)، راویان حدیث(3) و امین امامان،

ص: 97

به عنوان مرجع دینی به مردم معرفی می کردند تا پاسخ گوی نیازهای علمی و نیز اجتماعی و سیاسی پیروان و مردم مسلمان باشند.

سرانجام به شهادت آن حضرت منجر شد(1).

با توجه به وجود جو خفقان و اختناق و فشارهای شدید علیه امامان شیعه علیهم السلام و عدم امکان ارتباط آزادانه و مستقیم آنان با شیعیان، ضروری می نمود که گروهی نقش واسطه بین امام - به عنوان رهبر جامعه - و شیعیان را به عهده داشته باشند. افزون بر آن، اگر چنین جوی نیز وجود نداشت، باز با توجه به گستردگی جهان اسلام در آن عصر و وجود شیعیان در مناطق مختلف و لزوم ارتباط آنان با امام علیه السلام، تشکیل چنین سازمانی ضروری بود؛ از این رو، در این دوره، فعالیت نهاد وکالت که توسط امام صادق علیه السلام پی ریزی شده بود، به طور چشمگیری گسترش یافت؛ چرا که به علت محدودیت های حاکم عباسی (هارون) برای امام، ارتباط مستقیم ایشان با شیعیان کاهش یافت در چنین شرایطی، آن حضرت به بسط و گسترش نهاد وکالت اهتمام ورزید و با تعیین وکلای متعدد در نقاط گوناگون، این نهاد شکلی منسجم تر یافت. در این دوره، وکلا و سفرای امام علیه السلام، به عنوان تنها مرجع قابل اعتماد، شیعیان را در مشکلات سیاسی، فکری، اجتماعی، اقتصادی و دینی یاری می کردند(2). بنابراین عالمان این دوره، همان شاگردان و وکلای امام کاظم علیه السلام و پدر گرامیشان بودند که توانستند با هدایت و روشن بینی آن حضرت، با همه سختی ها و مشکلاتی که از سوی حکومت بر آنان اعمال می شد، به راه و رسالت خود ادامه دهند. اکنون به برخی از عالمان بزرگ این دوره اشاره می شود.

صفوان یکی از وکیلان و یاران خاص امام کاظم علیه السلام بود که ضمن جمع آوری وجوهات شرعی، مأموریت خطیر نشر روایات اهل بیت، هدایت شیعیان و مبارزه با خطوط انحرافی و التقاطی آن عصر را بر عهده داشت، اما این مسئولیت (وکالت) هرگز او را مغرور نساخت، چنانچه امام رضا علیه السلام می فرماید: «صفوان ریاست را دوست ندارد»(1).

صفوان از محضر علمی امام رضا علیه السلام نیز بهره ها برد و قلب عطشناک او از زلال دانش ایشان سیراب گشت. در زمان امام رضا علیه السلام مشکلات و معضلات زیادی گریبان گیر جامعه شیعی بود. ظهور و وجود فرقه های مختلف کلامی، فلسفی و فقهی، از جمله این ناهنجاری ها به شمار می رفت و باعث گمراهی افراد زیادی می شد. فرقه واقفیه - که بر امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام توقف کرده و امامان بعدی را قبول نداشتند- شک و تردیدهای زیادی در امامت حضرت رضا علیه السلام ایجاد کرده بودند. آنان در صدد بودند، شخصیت بزرگی چون صفوان بن یحیی را نیز به جمع خود بکشانند؛ از این رو اموال زیادی به وی پیشنهاد کردند، ولی موفق نشدند.(2)

این عالم برجسته شیعه، پس از یک عمر تلاش بی وقفه در دانش اندوزی، نشر مکتب نورانی اهل بیت علیهم السلام و مبارزه با انحرافات عقیدتی، در سال 210ه-ق در شهر مدینه دار فانی را وداع گفت.(3)

نزد او می رفتند و از فضل و دانش وی، به خصوص در دانش فقه، بهره می بردند. ابن محبوب، اگر چه در میان فرقه گمراه واقفیه و همراه آنان بود، اما در آن غرق نشد؛ حق را شناخت و به آن تمسک جست. او در این باره، روایاتی را در رد واقفيه و گمراهی آنان نقل کرده است.(1)

او با نوشتن کتاب های فراوان در زمینه های گوناگون، مقام و منزلت علمی خود را تثبیت و تقویت کرد و در حراست از حریم تشیع به پا خاست. برخی از تألیفات و تصنیفات وی عبارتنداز: «المشيخه»، «الحدود»، «کتاب الديات»، «الفرائض»، «النكاح»، «الطلاق» و...(2)

مصادف بود، بسیار درخشنده و سازنده به نظر می رسید. وی نیز از این فرصت کمال استفاده را برای ایجاد رابطه بیشتر با امامان و کسب فیض از ایشان برد، اما اوضاع سختی که به وسیله زمامداران حکومت غاصب عباسی، بر ضد شیعیان به وجود آمده بود، باعث شد فضای جامعه در آن زمان، به تیرگی و سیاهی گرائیده و عرصه بر پیروان مکتب تشیع تنگ گردد؛ ولی زکریابن ادریس، همانند بسیاری از شیعیان واقعی، هرگز از اوضاع دشوار آن روزگار نترسید و با تقویت رابطه خود با پیشوایان دین، به مقابله با دسیسه های دشمنان تشیع پرداخت.

با توجه به اینکه، بلند خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» در نماز، از نشانه های شیعه است، اگر کسی در آن روزگار، «بسم الله الرحمن الرحیم» را در نماز بلند می خواند، شیعه بودنش آشکار می شد و این امر سبب آزار و اذیت او از سوی دشمنان تشیع می گشت. در این اوضاع، «زکریابن ادریس» به نزد امام کاظم علیه السلام شتافت و با طرح مسئله، کسب تکلیف نمود. حضرت علیه السلام در جواب، امر به تقیه کرد و فرمود: بلند نخواند»(1)

پس از شهادت امام کاظم علیه السلام برخی از مردم بر اثر دنیاطلبی، توطئه جدیدی بر ضد شیعه و ولایت امامان معصوم علیهم السلام به اجرا گذاشتند که می توانست در راستای سیاست شوم نظام منحوس عباسیان، مبنی بر نفی رهبری امامان شیعه از صحنه اجتماع قرار گیرد. طراحان این توطئه که از شیعیان حضرت کاظم علیه السلام نیز به شمار می آمدند، چنین شایعه کردند که امام کاظم علیه السلام نمرده است و او، همان مهدی قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است که زنده است. برخی از شیعیان سست عنصر و کم مایه نیز، با شنیدن این خبر، بی هیچ تحقیق و جستجویی آن را باور کرده و به آنها گرویدند و به این وسیله، فرقه گمراه «واقفیه» شکل گرفت(2). در چنین اوضاعی، یکی از وظایف عالمان دینی به فرموده پیامبر گرامی اسلام، مبارزه

ص: 102

با بدعت ها و تحریف زدایی است(1)، از این رو «زکریابن ادریس» شجاعانه و با شناخت این گروه منحرف، به منظور مقابله با آنان خدمت امام رضا علیه السلام رسید و درباره عقائد گروه واقفیه کسب تکلیف کرد(2) و سپس نقش خود را در افشاگری فرقه منحرف «واقفیه» به خوبی ایفا کرد.

بخش مهمی از زندگانی پر ثمر «زکریابن ادریس»، صرف حفظ و نقل آثار و سخنان خاندان رسالت شد. او در این راستا، خالصانه تلاش کرد و با انعکاس احادیث و روایت های آموزگاران بشریت (ائمه طاهرین علیهم السلام)، وظيفة سنگین و مقدس خود را به نیکی انجام داد.

اینکه خداوند، به وسیله تو شکستی را جبران و آتش فتنه مخالفان را خاموش سازد. ای علی! کفاره همکاری شما با اینان، احسان به برادرانت است. ای علی بن یقطین، یک چیز را برایم ضامن شو، من سه چیز را برایت ضمانت می کنم. ضمانت کن به هر که از دوستان ما می رسی، نیازش را برطرف کرده، اکرامش کنی، من نیز ضمانت می کنم هرگز سقف زندان بر تو سایه نیفکند، تیزی شمشیر به تو نرسد و هرگز فقر و بیچارگی به خانه ات راه نیابد. ای على! هرکه مؤمنی را خرسند کند، ابتدا خدا و سپس پیامبر و آلش را خشنود ساخته است... .»(1)

وی خدمات ارزشمندی را در منصب خود انجام داد که تأمین هزینه زندگی بسیاری از مستمندان شیعه و نیز حفظ جان و اموال شیعیان، بخشی از خدمات او به شمار می رود.(2)

عالمان بزرگ شیعه در این دوره، تحت هدایت علمی و فکری امام رضا علیه السلام بودند. آن حضرت با تربیت شاگردان و نقل روایات، سهم بزرگی در غنی سازی فرهنگ شیعه ایفا کرد. چنانچه ایشان نزد «مأمون» از فعالیت خویش یاد می کند و می فرماید: «به خدا قسم وقتی در مدینه بودم، سوار بر مرکب خویش می شدم و میان کوچه و بازار رفت و آمد می کردم. وقتی اهالی مدینه و دیگران حاجات و نیازهای خود را از من درخواست می کردند، آن را برآورده می کردم، آنها مثل عمو و خویشاوندان من بودند و نامه های مرا در شهر می پذیرفتند و سفارش های مرا رد نمی کردند. تو بر نعمتی که خداوند به من عنایت فرمود، اضافه نکردی... .»(1)

امام رضا علیه السلام در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، مجلس درس و بیان مسائل داشت. اباصلت هروی می گوید: «شنیدم علی بن موسی الرضا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمود: من در حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می نشستم، دانشمندان مدینه اجتماع می کردند چون یکی از آنها در مسئله ای فرو می ماند، همگی متوجه من می شدند و مسائل را از من جویا می شدند و من پاسخ آنان را میدادم».(2) «ابن جوزی» در این رابطه می گوید: «علی بن موسی الرضا علیه السلام در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فتوا می داد، در حالی که حدود بیست سال بیشتر نداشت».(3)

امام علیه السلام علاوه بر مسجد، در منزل خویش نیز مجلس علمی تشکیل می داد و به سؤالات و پرسش های یاران و شاگردانش پاسخ می دادند. سلیمان بن جعفر (از اصحاب امام) می گوید: «در خدمت امام ابی الحسن بودم در حالی که خانه پر بود از مردم و آنها سؤال می کردند و آن حضرت پاسخ می داد.»(4)

علاوه بر عالمان شیعه، فقیهان و محدثان اهل سنت نیز از وجود امام رضا علیه السلام بهره مند می شدند و با ایشان در مسائل مختلف علمی گفتگو

ص: 105

می کردند. در این رابطه ابراهیم بن صولی می گوید: «روزی نزد امام رضا علیه السلام بودیم. امام علیه السلام فرمود: در دنیا نعمت حقیقی نیست. فقیهان و محدثانی که حاضر بودند پرسیدند: پس قول خداوند متعال در آیه «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ» چیست؟ و سپس هر کدام نظر خویش را اعلام کردند. در پایان نیز امام رضا علیه السلام نظر خویش را گفت و نظر آنان را نقد کرد.»(1)

علاوه بر محافلی که در منزل امام به صورت علنی برگزار می شد، آن حضرت با یاران و عالمان بزرگ شیعی، در جلسات خصوصی نیز ملاقات می کرد و به سؤالات آنان پاسخ می داد. این جلسات و گفتگوهای علمی در خلوت شب که رفت و آمد کمتر بود، صورت می گرفت. «احمدبن ابی نصر بزنطی» می گوید: «من به اتفاق صفوان بن یحیی و محمد بن سنان به خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدیم، پس از مدتی که در حضور ایشان بودیم، برخاستیم که برویم، امام فرمود: ای احمد، شما بنشینید. من هم در کنار آن حضرت نشستم. ایشان با من سخن می گفت و من سؤالاتی از آن حضرت می پرسیدم تا آنگاه که پاسی از شب گذشت...»(2)

از زکریابن آدم که از علمای بزرگ آن دوره محسوب می شود نیز نقل شده است: «در شب اولی که خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم، تا نزدیک اذان صبح به گفتگو پرداختیم، سپس حضرت برخاست و نماز صبح را به جای آورد.»(3)

علاوه بر این، عالمان بزرگ و یاران امام رضا علیه السلام، گاهی مجالس علمی و دینی را بدون حضور امام علیه السلام تشکیل می دادند و نتیجه مذاکرات و مباحثات خود را خدمت امام علیه السلام مطرح کرده و پاسخ صحیح را دریافت می کردند.(4)

هدایت علمی و فکری امام رضا علیه السلام، منحصر به عالمان شهر مدینه و مراجعان آن نبود، بلکه آن حضرت به مراکز علمی همچون بصره و ایران سفر

ص: 106

کرد. سفر امام رضا علیه السلام به ایران، موجبات تشکیل محافل علمی را فراهم ساخت. آن حضرت در طول سفر خود به خراسان، به هر منزلگاهی که می رسید، به ایراد حدیث می پرداخت. «رجاء بن ضحاک» در این زمینه نقل می کند: «آن حضرت در هیچ شهری قدم نمی گذاشت، جز اینکه مردم آن شهر به دیدارش می رفتند و از ایشان مسائل و مشکلات دینی خود را می پرسیدند. حضرت نیز از اجداد گرامی خویش، برای آنها حدیث نقل می کرد.(1)

یکی از اجتماعات پرشور، در سفر امام به نیشابور رخ داد. در این اجتماع چندین هزار نفر شرکت داشتند که بعضی از آنان از محدثان بزرگ اهل سنت بودند. امام علیه السلام در این جمع، حدیث شریف «سلسلة الذهب» را بیان کرد.(2)

حجم زیادی از فعالیت های علمی امام رضا علیه السلام، در قالب مناظره و گفتگو با پیروان و بزرگان ادیان و مذاهب دیگر و پرسش و پاسخ، در زمینه مسائل کلامی و اعتقادی صورت گرفته است. برخی از مناظرات آن حضرت عبارتند از: مناظره با رأس جالوت (بزرگ یهودیان)، مناظره با جاثلیق (اسقف مسیحیان) و مناظره با علی بن محمدبن جهم.(3)

امام رضا علیه السلام به تربیت شاگردان و عالمان، اهتمام فراوانی داشت. این شاگردان، در انتقال احادیث شیعه به نسل های بعد و نیز تدوین و تعلیم آنها، نقش بزرگی بر عهده داشتند. اکنون به برخی از این عالمان و شاگردان اشاره می شود:

امام رضا علیه السلام بود که در روایات از او به عنوان «صاحب الرضا» یاد شده است(1). سؤالات فقهی وی که از فروعات دقیق علمی است، نشانگر دقت و فهم فقیهانه اوست. پیشگامان شیعه، احادیث نقل شده او را صحیح شمرده و به مقام فقهی و فضل وی اعتراف نموده اند.(2)

امام کاظم علیه السلام - مقایسه کرده است و او را از بندگان صالح خداوند می داند. از دیدگاه آن حضرت، زکریابن آدم موجب خیر و برکت فراوان در شهر قم بوده است.

وقتی که یکی از یاران امام علی بن موسی الرضا علیه السلام به نام «مسيب همدانی» به نزد آن حضرت رفته و عرض می کند: من راهم دور است و به علت دوری مسافت نمی توانم همیشه به حضورتان برسم و مسائل دینی خود را از شما دریافت کنم، امام رضا علیه السلام می فرماید: «از زکریابن آدم بیاموز که در امور دین و دنیا امین و مورد اعتماد است»(1). این فرمایش گهربار، سند افتخاری برای این عالم بزرگ به شمار می رود، چرا که امام رضا علیه السلام در این کلام ارزشمند، زکریابن آدم را وکیل و امین خویش در امور دینی و دنیوی دانسته و به او اعتباری ویژه ای بخشیده است. امین بودن در این گونه امور، لباسی است که تنها زیبنده قامت پارسایان و بندگان صالح خداوند است.

یونس، مصداق بارز روایتی است که می فرماید: «هر گاه انحرفات و بدعت ها در میان امت من پدید آید، بر عالم است که علم خود را آشکار کند...»(1). وی در مقابل کجرویها و انحراف های فرقه گمراه «واقفيه» ایستادگی کرد و با آنان به مبارزه پرداخت(2). وی با توجه به مقام علمی خود، به عنوان مرجع علمی شیعیان، جایگاه خاصی داشت و امام رضا علیه السلام شیعیان را در اخذ مسائل دینی به وی ارجاع می داد. زمانی که نماینده امام رضا علیه السلام در شهر قم (عبد العزيز مهتدی) به حضرت عرض می کند، راه من دور است و نمی توانم همیشه به حضور شما برسم و مسائل و احکام دین را بپرسم، امام علیه السلام می فرماید: مسائل و احکام دینت را از یونس بن عبدالرحمن دریافت کن(3). این بیان امام علیه السلام، در تأیید یونس و بیانگر مقام و موقعیت علمی و معنوی اوست.

تربیت شاگردان کارآمد، یکی دیگر از نکات مثبت در زندگی يونس بن عبدالرحمن است؛ وی در این عرصه، به موفقیت های زیادی دست یافت و با پرورش شاگردان بسیار، قدم های بلندی در راه نشر حدیث و معارف اهل بیت برداشت. تعداد شاگردان او را تا 45 نفر دانسته اند(4) که عده ای از آنان، بدون تردید از نخبگان و فرزانگان حوزه حدیث و معارف شیعه محسوب می شوند.

نزد عالمان اهل سنت، شهرت فراوانی دارد(1). هرچند اباصلت از محضر بزرگان زیادی استفاده می کرد و خود نیز در علوم مختلف مهارت و تخصص داشت، ولی قرار گرفتن در مکتب علمی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام، او را به یکی از علمای نامدار شیعه تبدیل کرد. وقتی او به دریای علم علیه السلام آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم رسید، در آن غرق شد و به ترویج و تبلیغ آموزه های اهل بیت علیهم السلام پرداخت. در نگاه اباصلت، امام رضا علیه السلام دانشمندترین انسان و حجت خدا بر روی زمین بود. وی با بزرگان فرقه های مختلفی همچون؛ «مرجئه»، «جهمیه» و... مبارزه و مناظره می کرد. اباصلت هروی، در مناظره با «بشر بن غیاث مریسی» - که قرآن را مخلوق می دانست- در مجلس مأمون او را شکست داد(2). اباصلت همواره مورد علاقه امام رضا علیه السلام بود و تا زمان شهادت آن حضرت، در خراسان زندگی کرد.(3)

در این دوره، امام علیه السلام به عنوان پیشوای شیعیان، نقش خود را در رهبری و هدایت علمی و فکری عالمان و شیعیان به خوبی ایفا کرد. آن حضرت با انحرافات عقیدتی برخورد می کرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صواب را بیان می نمود و مردم را از باورهای ناصحیح و غلط باز می داشت. یکی از شخصیت هایی که با هدایت آن حضرت از اعتقاد ناصحیح خود دست کشید و از مذهب زیدیه(1) عدول کرد، «قاسم بن عبدالرحمن» است.(2)

امام علیه السلام به عنوان پاسدار حریم وحی، از تفسیر های نابه جا و غیر عقلانی آیات قرآن جلوگیری کرده و علما و دانشمندان را به سوی فهم صحیح آیات راهنمایی می کرد. روزی در مجلس معتصم، برخی از دانشمندان به آیه ای استناد کرده و یک حکم شرعی صادر کردند؛ امام علیه السلام که در آن جلسه حضور داشت، خطای آنان را گوشزد کرد و تفسیر صحیح را برای حاضران بیان نمود؛ معتصم نیز نظریه امام عالی را پسندید و به عامل خود دستور داد، طبق نظر امام جواد علیه السلام عمل کند.(3)

اکنون به عالمان این دوره اشاره می شود:

نیز خواسته ام را اجابت کرد و یکی از پیراهن های خویش را برایم فرستاد(1).

بخش مهمی از رسالت عظیم این عالم بزرگ، در دربار عباسی انجام شد. وی طبق دستور امام کاظم علیه السلام در تشکیلات بنی عباس شغل مهمی داشت و از مشاوران خاص دستگاه خلافت به شمار می رفت. وی در این مقام، پناهگاه استواری برای شیعیان و ستمدیدگان بود و همواره در دفع ظلم و ستم می کوشید.(2)

زندان خلفای عباسی سپری شده است. «هارون الرشید» برای پی بردن به نام اصحاب امام کاظم علیه السلام و شیعیانش در عراق، او را دستگیر، زندانی و سخت شکنجه کرد؛ اما او مقاومت کرد و زبان به افشای نام یاران حضرت نگشود. در برهه ای دیگر، پس از شهادت امام رضا علیه السلام، محمد بن ابی عمیر به دلیل نپذیرفتن منصب قضاوت از طرف مأمون، به زندان افتاد، زندانی شدن او چهار سال به طول انجامید و با شکنجه و آزار سنگین توأم بود. در این مدت تمامی اموال او ضبط گردید و هنگامی که از زندان رهایی یافت، در نهایت تنگ دستی بود(1). سالهایی که او در زندان بود، کتاب هایش را در صندوقی مخفی کرد؛ ولی در اثر آب باران همه آنها از بین رفت. وقتی ابن ابی عمیر از زندان آزاد شد، دوباره به تأليف همه آنها پرداخت؛ ولی نتوانست سلسله راویان را در سند بیاورد؛ بنابراین تمام احادیث وی مرسل شد؛ ولی محدثان، احادیث مرسل او را به منزله مسند دیگران تلقی کرده اند.(2)

این عالم بزرگ، احادیث بسیاری از محضر ائمه علیهم السلام آموخت و فقیه زمان خویش به شمار می رفت. ابن ابی عمیر در زندگی خود، به خاطر فعالیت هایش، همواره تحت نظر و مراقبت حکومت بود. وی در راه ترویج مبانی دینی و پایداری در راه اهل بيت عليهم السلام متحمل انواع سختی ها، شکنجه ها، زندان، مصادره اموال و... شد(3). سرانجام وی بعد از یک عمر تلاش و مقاومت خستگی ناپذیر در راه نشر مکتب اهل بیت علیهم السلام به سال 217 ه-ق چشم از جهان فروبست.(4)

گروید(1). وی از نزدیکان امام جواد علیه السلام بود و آن حضرت در گرامی داشتن وی، عنایت ویژه ای داشته است(2). وی از وکلای امام جواد و امام هادی علیهماالسلام در شهر اهواز بوده است(3) . او در این شهر، به عنوان عالمی پرهیزکار، به تبیین مسائل و نظرات فقهی امام علیه السلام، پاسخ گویی به سؤالات مردم و امور دینی می پرداخت. امام جواد علیه السلام در نامه ای او را چنین تحسین می کند: «ای علی! تو را در پیروی کردن، انجام دستورات و... آزمودم، پس اگر بگویم کسی را مانند تو ندیده ام، چه بسا راست گفته باشم. خداوند به تو بهشت برین پاداش دهد. من مقام تو و خدمات شبانه روزی تو را در سرما و گرما از نظر دور نداشته ام...»(4)این نامه جایگاه رفیع و ارزشمند او را نزد امام علیه السلام به خوبی نشان می دهد.

علی بن مهزیار، عالمی خستگی ناپذیر و روایتگری سخت کوش بود که رتبه بلند او در میان نخبگان مذهب اماميه، زبانزد فقها و علمای بزرگ است. روایت های فراوان او همواره مورد توجه فقیهان، محدثان و مفسران است. وی بیش از سی کتاب و رساله در زمینه های مختلف علوم و معارف اسلامی همچون تفسير، دعا، تجارت و ... تألیف کرده است(5). مزار علی بن مهزیار، در شهر اهواز واقع شده است و هم اکنون مورد توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت است.

منتقل کنند. بدین ترتیب، او می توانست ارتباط و رفت و آمدهای مردم با امام علیه السلام را از نزدیک تحت کنترل در آورد. امام هادی علیه السلام تا پایان عمر خود در این شهر به سر برد(1). با این همه، امام هادی علیه السلام توانست شیعیان را سازماندهی کرده و عالمان و شاگردان برجسته ای تربیت کند؛ چرا که شناسایی و جذب افراد مستعد و تربیت آنان بر اساس آموزه های اسلامی و مجهز کردن آنان به انواع علوم مورد نیاز جامعه، از اقدامات و رسالت های مهم امامان علیهم السلام است. البته محدودیت های اعمال شده از سوی حکومت های وقت، انجام این رسالت را با مشکلاتی مواجه می ساخت؛ حتی برخی از یاران امام علیه السلام شهید و دستگیر شدند و یا اموال آنان مصادره شد.(2)

در این دوران، با توجه به گستردگی شیعه در سرتاسر بلاد اسلامی، نباید نقش عالمان بزرگ و شاگردان آن حضرت در ایفای شبکه وکالت نادیده گرفته شود. وکلای آن حضرت که همگی از عالمان بزرگ شیعی بودند، ارتباط میان امام و شیعیان نواحی مختلف عراق، یمن، مصر، ایران و... را بر عهده داشتند. آنان علاوه بر جمع آوری خمس و ارسال آن برای امام، در حل معضلات کلامی و فقهی نیز شرکت داشتند. همچنین آنان در زمینه سازی امامت امام بعدی، نقشی سازنده و موقعیتی محوری در منطقه خود داشتند. وکلای آن حضرت، بیشتر به وسیله نامه، توسط افراد مطمئن، با امام در ارتباط بودند. در زمان امام هادی علیه السلام قم مهم ترین مرکز تجمع شیعیان ایران بود و روابط مستحکمی به واسطه عالمان بزرگ این شهر، بین شیعیان و ائمه وجود داشت.(3)

آن حضرت، همواره در تربیت، تکریم و معرفی عالمان دین می کوشید. یکی از علمای شیعه، در مناظره ای، با اقامه دلیل و برهان، بر طرف مقابل پیروز شد و خبر آن به امام هادی علیه السلام رسید. وقتی آن عالم به محضر آن حضرت

ص: 116

رسید، حضرت هادی علیه السلام به احترام او از جا برخاست و او را با تکریم و تجلیل در صدر مجلس نشاند. این توجه و احترام ویژه امام علیه السلام نسبت به یک عالم، برای برخی از سادات حاضر در آن مجلس گران آمد و یکی از آنان که از جهت سن و سال از همه بزرگتر بود، گفت: «ای پسر رسول خدا، چرا شما او را بر سادات بنی هاشم مقدم می دارید؟» حضرت در پاسخ فرمود: «آیا شما نمی بینید که خداوند فرموده است: خداوند کسانی از شما را که ایمان آوردند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می بخشد(1). ...... خداوند، درجات و امتیازات را برای صاحبان علم و ایمان قرار داده، نه برای صاحبان شرافت». سپس امام علیه السلام در ادامه فرمودند: «شما هرگز نباید این احترام و تجلیل را مورد اعتراض قرار دهید. بدانید کاری که این عالم انجام داده و در مجمعی از حق دفاع کرده... از هر شرافت نسبی بالاتر است.»(2)

اکنون به برخی از عالمان این دوره اشاره می شود.

است که توانست با مبارزه و پیروزی بر دشمنان، حکومتی شیعی بر پا کند و از این رهاورد، دین اسلام را در میان سواحل دریای خزر نشر داده و در حدود دویست هزار دیلمی و گیلک، به دست وی ایمان آوردند(1). به گفته «طبری» و «ابن اثیر» (از نویسندگان بزرگ اهل سنت)، ناصر الحق، حاکمی عادل و نیک سیرت بود و مردم همانند او را در عدالت و برپایی حق ندیدند.(2)

«حسن بن علی» جد بزرگ «سید مرتضی علم الهدی» (عالم بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری) از سوی مادر است. سید مرتضی در وصف او می گوید: مقام و برتری او در دانش، پارسایی و فقه، روشن تر از خورشید درخشان است. او بود که دین اسلام را در دیلم نشر داد. به طوری که مردم آن دیار، به وسیله او از گمراهی به هدایت رهنمون شدند و با دعای او به حق باز گشتند.»(3)

طرف دیگر نشانه دین داری واقعی و احساس مسؤلیتی است که وی در پرتو علم و دانش خود، به اهمیت آن پی برده است؛ از این رو، امام هادی علیه السلام، آگاهی دینی او را مورد تأیید قرار می داد و شیعیان شهر ری را برای آموختن مسائل دینی، به او ارجاع می داد. ابو حماد رازی می گوید: «در سامرا خدمت امام هادی علیه السلام رسیدم و درباره مسایلی از حلال و حرام، از آن حضرت پرسیدم و ایشان پاسخ گفت: زمانی که خواستم خداحافظی کنم، فرمود: ای حماد! هرگاه در ناحیه ای که زندگی می کنی، مشکلی در امر دینت برایت پیش آمد، از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان.»(1) چنین ستایشی، نشان دهنده شخصیت علمی و مورد اعتماد وی است.

حضرت عبدالعظیم علیه السلام در میان شیعیان شهر ری، به عنوان مبلغی پرتلاش، پاسخ گوی مسایل شرعی مردم بود و مشکلات مذهبی آنان را حل می کرد. وی، نوری در تاریکی بود تا شیعیان علاقه مند را به حقیقت مذهب «تشیع» رهنمون سازد.

دیدار امام علیه السلام با توجه به فضای حاکم سیاسی، برای شیعیان و عالمان کمی سخت بود. یکی از یاران آن حضرت نقل می کند: «در یکی از روزها که قرار بود امام به دارالخلافه برود، در منطقه عسکر به انتظار دیدن وی جمع شدیم. در این حال نامه ای از طرف آن حضرت بدین مضمون به ما رسید: کسی بر من سلام و حتی اشاره هم به طرف من نکند، زیرا که در امان نیستید.»(1) البته امام علیه السلام، همواره با شیعیان و شاگردانش در فرصت های گوناگونی، ملاقات کرده و با یکدیگر در ارتباط بودند و یکی از بهترین راه های ارتباطی آنان، مکاتبه و نامه نگاری بوده است.(2)

امام عسکری علیه السلام، با توجه به موقعیت بلند علمی و اخلاقی، به عهده داشتن رهبری شیعیان، اعتقاد قلبی شیعیان به امام علیه السلام و احترام بسیار مردم به وی، شهرت فراوانی پیدا کرده و مورد توجه عام و خاص بود. به همین دلیل، حکومت عباسی سعی می کرد در ظاهر رفتار احترام آمیزی نسبت به آن حضرت از خود نشان دهد. از خادم امام علیه السلام نقل شده است: روزهایی که امام به مقر خلافت می رفت، شور و شعف عجیبی در مردم پیدا می شد. خیابان های مسیر آن حضرت از جمعیتی که سوار بر مرکب های خود بودند، پر می شد. وقتی امام تشریف می آوردند، هیاهو یکباره خاموش می شد و سپس آن حضرت از میان جمعیت گذشته و وارد مجلس می شد.(3)

با همه سختی ها، عالمان و اصحاب امام عسکری علیه السلام با ایشان در ارتباط بودند و برخی از آنان که سابقه علمی درخشان و همچنین ارتباط استواری با امامان قبلی یا خود امام عسکری علیه السلام داشتند، به عنوان وکیل ایشان انتخاب می شدند. ایجاد چنین سیستم ارتباطی از طریق عالمان، از یک سو موجب احیای شیعیان در عرصۂ حیات فرهنگی و اجتماعی و مانع از پیدایش ضعف در تشکیلات آنها می شد و از سوی دیگر، موجب گسترش آموزه های شیعی

ص: 121

در قالب حدیث و کلام، به تمامی جوامع کوچک و پراکنده شیعی می گردید.(1)

بخشی از فعالیت های علمی امام حسن عسکری علیه السلام، مربوط به مبارزه ایشان با عقاید انحرافی از راه مناظره و پاسخ گویی به شبهات بود؛ راهنمایی شاگرد اسحاق کندی برای پاسخ گویی به استادش درباره تناقض قرآن، رفع شک و تردید از عقاید برخی شیعیان درباره نماز باران و مقابله با راهب نصرانی(2)، نمونه هایی از اقدامات آن حضرت در این رابطه به شمار می رود. همچنین آن حضرت در مقابل فرقه هایی مانند صوفیه(3)، واقفیه(4) و مفوضه،(5) با صراحت موضع گرفته، ضمن باطل و دروغگو دانستن آنان، شیعیان را از انحراف حفظ کرد.

ارتباط امام حسن عسکری علیه السلام با شیعیان و عالمان مناطق مختلف، قابل توجه است. آن حضرت رساله ها و نامه های مختلفی را برای مناطق شیعه نشین می فرستاد و در آنها، ضمن اشاره به معارف دینی و لزوم انجام احکام الهی، بسیاری از مسائل لازم و ضروری را یادآوری می کرد. نامه به «علی بن حسین بابویه قمی»(6) و «نامه به اهل قم و آبه (آوه)(7) از جمله نامه های حضرت به شمار می رود.

در این دوره ها، اصحاب امامان علیهم السلام که عالمان بزرگ آن روزگار محسوب می شدند، روایات معصومان را جمع آوری کرده و آنها را برای شیعیان ساکن در کشورهای دور و نزدیک می فرستادند.(8)

ص: 122

اکنون به برخی از شاگردان امام عسکری علیه السلام، که همگی از عالمان بزرگ آن دوره بودند و هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشیع، نقش مهم و بسزایی داشتند، اشاره می شود.

بوده که با حفظ و نقل روایات، خدمت بزرگی به جهان تشیع کرد و شخصیت هایی همچون کلینی، با نقل روایاتش، تلاش او را به نتیجه رسانده اند. محمدبن حسن صفار در دورانی زندگی می کرد که ظلم و جنایت بنی عباس به اوج خود رسیده بود. بسیاری از شیعیان و یاران ائمه، در زندان به سر می بردند و حتی امام علیه السلام نیز در سامرا به شدت تحت نظر و کنترل حکومت قرار داشت؛ از این رو، صفار از طریق ارسال نامه های خصوصی و مخفیانه به امام حسن عسکری علیه السلام، با آن حضرت ارتباط داشت و از این طريق، شیعیان را از نور وجود ایشان بهره مند می ساخت(1).

یکی از مهم ترین اقدامات این عالم بزرگ در جهت حفظ اصالت فرهنگ شیعی، دفاع از حریم عقاید شیعه و مقابله با افکار انحرافی خطرناک و شرک آلود، یعنی غلو بوده است. وی در این راستا، با شناخت عمیق زمانه و نیازهای فکری آن، کتابی به نام «الرد على الغلاة» تدوین نمود(2). از دیگر تألیفات وی که برای نسل های امروز نیز به یادگار مانده است، کتاب «بصائر الدرجات» در رابطه با فضایل پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم عليهم السلام است. این کتاب از معتبر ترین منابع قدیمی شیعه است که از زمان نگارش تاکنون، پیوسته مورد توجه علما، فقها و بزرگان شیعه بوده است. عالمان بزرگی چون شیخ کلینی در کتاب کافی و شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه، در موارد بسیاری به آن استناد نموده اند.

جامعه شیعه به وجود آمد. گرچه عدم حضور مستقیم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در غیبت صغری، جامعه علمی شیعه را با مشکلاتی مواجه ساخت؛ اما این مشکل با وجود نایبان خاص و دیگر عالمان و محدثان برجسته شیعه، در غیبت صغری مرتفع می شد. عالمان و فقیهان بزرگ این دوره، مراجع علمی برای عموم شیعیان محسوب می شدند که استمرار حرکت علمی شیعه را از زمان حضور امامان تا غیبت صغری و کبری بر عهده داشتند.

بنابر این عالمان بزرگ این دوره را همان نایبان اربعه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و سایر یاران و وکیلان معصومان تشکیل می دادند که توانستند در پرتوی هدایت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف مردم و شیعیان را با مسئله غیبت آشنا کرده و جامعه شیعه را برای ورود به عصر غیبت کبری آماده سازند.

در دوره غیبت صغری، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق نایبان خاص خویش با شیعیان در رابطه بود و امور آنان را حل و فصل می کرد. این امور، افزون بر مسائل مالی، شامل مسائل عقیدتی، علمی و فقهی نیز می شد. رابطین میان آن حضرت و شیعیان، چهار نفر از اصحاب با سابقه و مورد اعتماد امامان پیشین بودند که یکی پس از دیگری این وظیفه خطیر را بر عهده داشته و به عنوان نایبان خاص آن حضرت معروفند. این افراد، از طرف امام با وکلای او در دورترین نقاط بلاد اسلامی در تماس بوده و نامه ها و خواسته های شیعیان را به محضر مقدس آن حضرت می رساندند و ایشان نیز در جواب، فرمان هایی صادر می کرد(1).

تمامی کارهای نایبان امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حتی در امور جزئی، در پرتوی رهنمودها و دستورهای ایشان انجام می گرفت. از جمله اقداماتی که این بزرگواران در ارتباط با شیعیان انجام دادند، رفع شک و تردیدهای موجود درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مبارزه با انشعابات درونی تشیع و در رأس آنها

ص: 126

غلو کنندگان، سازماندهی و کلا و مخفی نگاه داشتن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بود(1).

در عصر غیبت صغری، تألیفات و تصنیفات علمای شیعه، به نحو چشمگیری افزایش و انسجام یافت. شرایط دوران غیبت و عدم حضور امام به عنوان کسی که پاسخ گوی همه مسائل بود، مهم ترین عامل در این امر محسوب می شد. محدودیت زمانی و مکانی نایبان خاص و همچنین مشکلات سیاسی و فشارهایی که از جانب دستگاه حکومتی بر آنها اعمال می شد، بر این مشکلات می افزود: از این رو، فقیهان و محدثان شیعه، به ضرورت این امر پی بردند که علوم اهل بیت علیهم السلام باید به صورت مدون در آید و در اختیار مردم قرار گیرد تا پاسخ گوی مسائل و رفع کننده مشکلات آنها باشد. در همین حال، تقاضا برای ارائه چنین کتاب هایی از سوی مردم و طالبان علم زیاد بود؛ به طوری که برخی از معتبر ترین کتاب های نوشته شده در این عصر، به واسطه درخواست کسانی بود که درگیر چنین مشکلاتی بودند و برای رفع آنها به فقیهان و محدثان رجوع می کردند(2) نمونه بارز این کتاب ها، «الکافی» شیخ کلینی است که شاید مهم ترین کتابی باشد که در این عصر، به رشته تحریر در آمد.

اکنون به نواب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز برخی از عالمان این دوره اشاره می شود.

امام عسکری علیه السلام عرض می کند که همیشه نمی توانم به نزد شما بیایم و وقتی که به شما دسترسی ندارم، گفتار چه کسی را قبول و از فرمان چه کسی پیروی کنم ؟ امام علیه السلام فرمود: «عمری (عثمان بن سعيد) و پسرش (محمد) مورد اعتمادند. پس آن دو هرچه به تو برسانند، از من رسانیده و آنچه به تو بگویند، از طرف من گفته اند. به سخنان آن دو گوش بده و از آنان پیروی کن که هر دو مورد اعتماد و امین هستند».(1)

«عثمان بن سعید» برای پوشش فعالیت های مذهبی و سیاسی خود، به شغل روغن فروشی اشتغال داشت؛ و از این طریق اموالی که برای رساندن به امام به وی داده می شد، در ظرف روغن می نهاد و نزد آن حضرت می برد(2). او پس از شهادت امام عسکری علیه السلام در محله كرخ - از محله های شیعه نشین بغداد - ساکن شد و سرپرستی شیعیان را عهده دار شد.

از مشکلات زمان او، تلاش گسترده حکومت برای دستیابی به امام علیه السلام بود که با تقیه و دوراندیشی «عثمان بن سعيد»، برای حکومت یقین شد که امام عسکری علیه السلام فرزندی نداشته است؛ عثمان این مطلب را به اطلاع شیعیان می رساند و شیعیان نیز تقیه می کردند. جریان ظهور غلوکنندگان و نایبان و وکلای دروغین، از دیگر مشکلات زمان عثمان بن سعید بود. او با رهنمودهای امام علیه السلام به شدت با این مسئله برخورد می کرد.(3) عثمان بن سعید به مدت پنج سال، نایب حضرت حجت بود. وی در سال 265 ه-ق چشم از جهان فرو بست و در منطقه غربی شهر بغداد به خاک سپرده شد.(4)

شد(1). مشکل بزرگ محمدبن عثمان، همچون گذشته، روبه رو شدن با مدعیان دروغین نیابت و بابیت بود. او با رهنمودهای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین افراد سودجویی را به شیعیان معرفی می کرد(2). گسترش و نشر آثار اعتقادی شیعه در تبیین مسئله مهدویت و غیبت و نقد مکاتب و عقاید باطل، از جمله فعالیت های دانشمندان شیعه در این عصر است. در همین راستا، زمانی که شیعیان از محمدبن عثمان عمری درباره گفتار مفوضه و عقاید آنها سؤال پرسیدند، وی در پاسخ، دیدگاههای مفوضه را در نسبت دادن دو صفت «خلق» و «زرق» به ائمه علیهم السلام تکذیب کرد و آنها را از شئون ذات مقدس الهی بر شمرد.(3)

محمد بن عثمان تا سال 305ه-ق در قید حیات بود و رابط امام با شیعیان محسوب می شد و کنترل و هدایت وکلای آن حضرت را در بلاد اسلامی بر عهده داشت. در طول مأموریت و نیابت او، دست خط هایی در تأیید سفارت وی از ناحیه مقدس امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف صادر گردید.(4) وی در اواخر عمر پربرکت خویش، به دستور امام دوازدهم، یکی از دوستان و دستیارانش به نام «حسین بن روح نوبختی» را به نیابت برگزید و در سال 305 ه-ق. به سوی معبود شتافت. مقبره او در شهر بغداد، در محله شیخ خلائی، محل زیارت شیعیان است.(5)

خود، به دستور حضرت ولی عصر، او را به عنوان جانشین خود معرفی کرد و پس از آن، شیعیان برای تحویل اموال به وی رجوع کردند(1). او با توجه به موقعیت و نفوذ سیاسی اش، توانست علاوه بر کمک به شیعیان، فعالیت های خود را گسترش دهد و همین مسئله، موجب آشکار شدن نیابت او در میان شیعیان شد.(2)

یکی از اساسی ترین محورهای فعالیت این عالم بزرگ، مبارزه با غلوکنندگان بود؛ مبارزه با افرادی همچون «شلمغانی» که معتقد بود روح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در کالبد نایب دوم و روح امام علی علیه السلام در بدن نایب سوم و ...حلول کرده است. حسین بن روح این عقیده را کفر و الحاد آشکار خواند و او را فردی حیله گر نامید و اندیشه او را مانند عقاید نصارا درباره مسیح و نیز شبیه عقاید حلاج دانست. وی برای بی اعتبار کردن شلمغانی، تلاش زیادی کرد و در نهایت، توقيع امام عصر علیه السلام بر مجاهدت او در این زمینه، مهر تأیید نهاد.(3)

اقدامات و فعالیت های چشمگیر حسین بن روح موجب شد تا خليفة عباسی و اطرافیانش، او را به بهانه های واهی روانه زندان کنند. وی به مدت پنج سال در زندانهای تنگ و تاریک «مقتدر» به سر برد؛ ولی هیچگاه دست از رهبری و هدایت شیعیان بر نداشت و در غیاب خود، به وسیله یکی از کارگزارانش، به رهبری مردم و مدیریت تشکیلات نیابت ادامه داد. حسین بن روح در سال 317 ه-ق از زندان آزاد شد و در پرتوی نفوذ تعدادی از بزرگان خاندان نوبختی در دربار، آزادانه به اداره امور دینی شیعیان پرداخت(4). وی در سال 326 ه-ق چشم از جهان فروبست.(5)

ص: 130

قرار داده و از قم اخراج کرد(1). او نزد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف جایگاه ممتازی داشت. در عراق، با «حسین بن روح نوبختی» (نایب سوم امام) تماس گرفت و نامه ای برای امام عجل اله تعالی فرجه الشریف نوشت و از حضرت خواست تا دعا کند که خدا فرزندی به وی عطا کند. در پاسخ، حضرت حجت عجل اله تعالی فرجه الشریف نوشت: «از خدا خواستم و در آینده ای نزدیک، دارای دو پسر مبارک (فقيه) خواهی شد». پس از آن، خداوند دو فرزند فقیه به علی بن بابویه ارزانی داشت که یکی از آن دو شیخ صدوق بود.(2)

در مورد مقام علمی وی، گفته اند: «مقام او در فقه و حدیث چنان بلند بود که وقتی سند حدیث در دسترس نبود یا در متن حديث شبهه ای وجود داشت، عالمان شیعه به فتاوای او در کتاب «شرايع» رجوع می کردند.(3)

ابن بابویہ قمی در سال 329 ه- ق درگذشت؛ یعنی درگذشت او، مصادف با درگذشت «علی بن محمد سمری» و آغاز غیبت کبری بوده است.(4) مرقد ابن بابویه قمی، با فاصله اندکی از آستان مقدس حضرت معصومه علیهاالسلام قم واقع شده و زیارتگاه مردم است.

در میان خانواده ای علمی چشم به جهان گشود. هر چند زمان دقیق ولادت او مشخص نیست؛ اما برخی قراین تاریخی نشان میدهد که او در فاصله کوتاهی قبل یا پس از ولادت امام زمان علیه السلام متولد شده است(1).

کلینی از چهره های درخشان و بزرگ علمی شیعه، در زمان غیبت صغری به شمار می رود. علاوه بر عالمان شیعه، علمای بزرگ اهل تسنن نیز به شخصیت علمی و معنوی او اذعان نموده اند(2). ابن اثیر، او را تازه کننده مذهب امامیه، در ابتدای سده سوم معرفی کرده است.(3)

خطر نابودی احادیث معصومان علیهم السلام، پراکندگی روایات در بین مردم و در نتیجه اختلاف در نگرش های کلامی و فقهی،(4) کلینی را بر آن داشت تا روایات را جمع آوری و به صورت منسجم تدوین و تنظیم کند؛ از این رو، کلینی برای انجام رسالت خویش به شهرهای مختلفی مهاجرت کرد. وی پس از کسب علم و حدیث از دهها استاد و محلات، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از شیعه واقعی در اذهان مردم باقی گذاشت که هنگام ورود به بغداد، همه او را می شناختند. شیعیان به او افتخار می کردند و اهل سنت به دیدۂ تحسین به او می نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او، موجب شد که هم شیعه و هم اهل سنت، در مشکلات دینی به او مراجعه کنند؛ به طوری که عام و خاص در فتواها به او روی می آوردند و به همین سبب، او اولین کسی بود که به لقب «ثقة الاسلام» شهرت یافت.(5)

کلینی سرانجام کتاب معروف «الکافی» که جمع آوری و تألیف آن حدود

ص: 133

بیست سال طول کشید را به رشته تحریر در آورد(1) و از میان سیصد هزار حدیث، شانزده هزار حدیث را انتخاب و در آن گنجاند. این کتاب، شامل احادیثی در زمینه عقاید، فقه، آداب، اخلاق و زندگی معصومان علیهم السلام است. این شخصیت علمی، پس سالها تلاش در راستای احیای مبانی اصیل دینی، در سال 329 ه-ق در شهر بغداد چشم از جهان فرو بست.(2)

ص: 134

ص: 136

غیبت کبری، تأثیر مهمی بر گسترش اختیارات و وظایف علما و فقها داشت. در واقع با آغاز غیبت کبری و عدم دسترسی به امام معصوم علیهم السلام و نایبان خاص ایشان، جایگاه و موقعیت روحانیت جلوه بیشتری گرفت و از این رو، نقش و رسالت آنان در جامعه اسلامی سنگین تر و آشکارتر گردید.

عالمان، بعد از غیبت کبری با توجه به جایگاهی که در جامعه شیعی داشتند، توانستند موجبات وحدت جامعه شیعیان را بر محور اعتقاد به امامت امام غایب فراهم آورند و بدین ترتیب، از انشعاب امامیه به فرقه های مختلف جلوگیری کنند. در حقیقت، در عصر غیبت، روحانیت، مرجعیت فراگیری داشته و این جایگاه همیشه تأثیر گذار بوده است.

گرچه می توان به جایگاه روحانیت از زوایای مختلف نگریست و آن را تبیین نمود؛ ولی در اینجا جایگاه روحانیت را به لحاظ علمی و فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار می دهیم.

وجود داشته باشند.»(1)

همچنین وقتی فردی به نام «علی بن مسیب» به امام رضا علیه السلام عرض کرد که از چه کسی مسائل دینی ام را اخذ کنم، آن حضرت فرمود: «از زکریابن آدم اخذ کن که در امور دینی و دنیوی مورد اعتماد است.»(2)

برای پی بردن به ارزش و اعتبار این جایگاه، کافی است ما این سلسله از علمای اسلام و نیز تمام آثار و خدمات به جای مانده از ایشان را از صفحه تاریخ اسلام حذف کنیم، روشن است که با خلأ عظیم فکری و فرهنگی روبرو خواهیم شد. مجاهدت های شیخ مفید در مقابل دشمنان سرسخت اهل بیت و نیز مرزبندی مکتب اهل بیت،(3) مبارزات شهید اول و شهید ثانی و آزار و شکنجه هایی که آنان متحمل شدند، خدمات خواجه نصیر الدین طوسی و تلاش های طاقت فرسای علامه حلی و حضورش در دربار ایلخانیان و دفاع از ماهیت شیعه و تألیفات گران سنگ همه علما که هر یک از این تألیفات در جای خود یک خط اساسی و شبهه گسترده را از دامن شیعه زدوده است، تشیع را که می رفت تا در عرصه تاریخ به نابودی کشیده شود، نجات داده است.

روحانیت، عنصر اصلی مولد فرهنگ در تاریخ تشیع بوده است. ارزش ها و هنجارها، همواره از طریق روحانیت به جامعه تزريق گردیده و جزء فرهنگ عمومی مردم شده است و به عنوان دلیلی شرعی و مقبول در میان افراد جامعه محسوب می شود. عزاداری برای معصومان، به خصوص حضرت سید الشهدا که امروزه به صورت یک فرهنگی عمومی در آمده است، مرهون تلاش علمای شیعه در این زمینه است. علمای شیعه با الگوگیری از سیره عملی اهل بیت علیهم السلام و با توجه به سفارشات آنان، این گونه مراسم ها را

ص: 138

استمرار بخشیدند و به تدریج در تکامل محتوایی آن نیز کوشیدند.(1) بی گمان آیین سوگواری و عزاداری امام حسین علیه السلام از نظر فرهنگی دارای غنای کامل است که ضمن زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدای کربلا، سبب حیات و پویایی مکتب تشیع در طول تاریخ بوده است. این روش فرهنگی بی بدیل که آمیخته با عواطف، احساسات و روح پاک مردم است، در طول قرون متمادی، مایۀ تکرار آرمان های عاشورایی در بین مردم شده و پیوندی ناگسستنی بین نهضت امام حسین علیه السلام و جامعه پدید آورده است.

علاوه بر این، آداب و رسومی که امروزه در فرهنگ مردم جای گرفته است و در میان مسلمانان به عنوان ارزش شناخته می شود (همچون صله رحم، تکریم دیگران و ...) و نیز دین داری و معلومات دینی و علمی، همگی حاصل تلاش ها و خدمات علمی و فرهنگی روحانیت بوده است. گاه با حضور یک عالم دینی در منطقه ای، شاهد تحول فکری و اخلاقی عظیمی بوده ایم و همه این موارد، دلیل گویایی بر جایگاه علمی و فرهنگی روحانیت است. به جرئت می توان گفت، هیچ تحلیلگر منصفی وجود ندارد که جایگاه تاریخی و تعیین کننده روحانیت را در راستای احیای فرهنگ و تبیین هویت فرهنگی ملت مسلمان، مورد تأکید قرار ندهد؛ بنابراین نقش عالمان دین در مسیر فرهنگ سازی، بسیار کلیدی بوده است و آنان همواره فرهنگ را حفظ و به نسل های بعدی منتقل کرده اند.

اکنون به برخی از خدمات علمی و فرهنگی روحانیت که گویای جایگاه آنان در این عرصه است، اشاره می شود.

امامت امام باقر و امام صادق علیهما السلام شاهد تعمیق و شکوفایی مراکز علمی هستیم. شاگردان مکتب ایشان با بهره گیری از حضور آن دو امام، به پایه گذاری حوزه های دیگر اقدام کردند.

روند تدریجی پیشرفت حوزه های علمی استمرار داشت تا اینکه حوزه نجف توسط شیخ طوسی تأسیس شد و حوزه های علمی جبل عامل، حله و شام نیز در کنار آن فعالیت داشتند که علمای بزرگی چون علامه حلی و محقق کرکی از آنها برخاسته و فرهنگ اسلام و شیعه را پاسداری و رونق داده اند.(1) تأسیس حوزه های علمیه در ایران همزمان با شروع غیبت کبری و ظهور شخصیت هایی همچون مرحوم شیخ صدوق و پدرش در ری و قم است. روند تأسیس و رونق یافتن حوزه های علمیه در ایران در سیر تاریخ ادامه یافته و حوزه هایی در اصفهان، خراسان، ری، قم و شهرهای بزرگ تشکیل شده است که عمدتا از لحاظ علمی تحت تأثیر حوزه علمیه نجف بوده است. بعد از روی کار آمدن صفویان، میراث حوزه نجف، حوزه بزرگ و کم نظیر اصفهان است که خود نقطه عطفی در تکامل حوزه های علمی شیعه است. در واقع گسترش حوزه های علمی ایران از این زمان شروع شد. اگرچه فراز و فرودهایی در راه تکامل آنها وجود داشت، اما مهم ترین فرآیند تشکیل حوزه های ایران، با هجرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری از نجف به قم و تأسیس حوزه علمیه قم آغاز می شود که نقش حوزه نجف را پس از فروکش کردن آن ایفا کرده و مهم ترین نقطه بسط و گسترش فرهنگ شیعه شده است و یکی از بزرگترین انقلاب های جهان از آن سرچشمه گرفته و تمام جهان را تحت تأثیر قرار داده است.(2)

بنابر این، بعد از غیبت کبری، روحانیت به عنوان میراث داران معصومان هم نقش خود را در زمینه بسط و تکامل حوزه های علمی ایفا کرده و همواره از

ص: 140

جایگاه بزرگ علمی برخوردار بوده است. تربیت و پرورش شاگردان برجسته در علوم مختلف نیز، از تأسیس حوزه های علمی سرچشمه گرفته است.

داشته اند. علمای اسلام، با الگوپذیری از شیوه امامان معصوم علیهم السلام همچون مناظرات امام رضا علیه السلام با تمام علمای ادیان، این شیوه را در طول تاریخ ادامه داده اند. نقش علمای بزرگی چون شیخ صدوق رحمه الله و شیخ مفید رحمه الله بعد از غیبت کبری، در راستای احیای فرهنگ دینی، دفاع از مبانی شیعه و پاسخ گویی به شبهات، قابل توجه است. مهم ترین مسئله در این دوره، زیر سؤال بردن موضوع امامت و نیز امامت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، از سوی فرقه های مختلفی چون معتزله، زیدیه و... بوده است. (1)

شیخ صدوق در این رابطه بیان می دارد که: «این موضوع (شبهه افکنی پیرامون امامت و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف اندیشه مرا بسیار به خود مشغول داشت تا اینکه به دستور امام عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف، کتاب کمال الدین و تمام النعمة را تدوین نمودم».(2) این کتاب، یکی از مهم ترین منابع مربوط به دوران غیبت و مسائل مربوط به آن است که به شبهات مخالفان در این باره، پاسخ داده است. همچنین وی کتاب دیگری به نام «الغيبه» نوشت که آن را غیر از «كمال الدین»دانسته اند.(3)

مناظرات علمی شیخ صدوق در ری و بغداد، در همین زمینه بود. برخی از این مناظرات در حضور ركن الدوله دیلمی، حاکم ری، با مخالفان صورت گرفته است.(4) در یکی از این مناظرات، به شبهات و ایرادهای اهل سنت و دیگر مذاهب غیر مسلمان درباره امامت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، چنان پاسخ محکمی داد که همگی در برابر ایشان سکوت کرده و رکن الدوله در تصدیق شیخ صدوق، سخن گفت.(5)

ص: 142

شیخ مفید نیز به نوبه خود با شناخت و درک موقعیت زمان خویش، با سلاح برهان، در این راستا قدم های اساسی برداشت. برگزاری جلسات علمی، مناظره و پاسخ گویی به شبهات، از جمله اقدامات ایشان در این زمینه است. در یکی از جلسه های مناظره، وقتی که بر «قاضی عبد الجبار»، دانشمند معتزلی، غالب شد، مورد تکریم حاکم وقت قرار گرفت. در مناظره ای، عالم اهل سنت به نام «علی بن عیسی رمانی» مغلوب وی گردید و لقب مفید به ایشان اعطا شد.(1)

مهم ترین رهاورد چنین شیوه ای را در دوره ایلخانی شاهد هستیم. علامه حلی، مناظره بزرگی با علمای چهار مکتب فقهی اهل سنت برقرار نمود و در پی آن، ایلخان مغول، مکتب شیعه را به عنوان مذهب رسمی کشور ایران اعلام نمود.(2)

«الوافی»، «بحارالأنوار»، «وسائل الشیعه»و تفاسیری نظیر «التبيان»، «مجمع البیان»، «نورالثقلين» و... استمرار یافت.(1)

نقشی را بر عهده داشته و روند این جایگاه بعد از دوره معصومان به چه شکلی تبلور یافته است. اکنون به جایگاه سیاسی و اجتماعی روحانیت بعد از غیبت کبری و نیز به پیشینه آن در دوره معصومان اشاره می شود.

همان گونه که اشاره شد، یکی از وجوه مهم نهاد وکالت، نقش سیاسی آن بوده است. سازماندهی و تشکل شیعیان در ارتباط با ائمه علیهم السلام، به عنوان جدی ترین مخالفان حکومت بنی عباس، واقعیتی بود که از چشم حاکمان عباسی پنهان نماند و با حساسیت بسیار پیگیری می شد؛ به همین خاطر، عباسیان تلاش بسیاری در قلع و قمع و نابودی این نهاد به کار می گرفتند. دستگیری و شهادت بسیاری از این وکلا، از جمله وکلای امام هادی علیه السلام، از این موارد بوده است. (1)

عملکرد نهاد وکالت در معرفی امام هادی علیه السلام به عنوان جانشین امام نهم، از جلوه های بارز نقش سیاسی این نهاد به شمار می رود. پس از شهادت امام جواد علیه السلام ، وکلای برجسته، جلسه ای محرمانه در منزل «محمدبن فرج» تشکیل دادند تا امام هادی علیه السلام را به عنوان امام جدید معرفی کنند؛ (2)زیرا در این زمان، به علت نبودن تماس مستقیم بین امام و شیعیان، نقش سیاسی و مذهبی نهاد و کالت افزایش یافت.

ریاست و رهبری این نهاد را در هر دوره، امام همان عصر عهده دار بود، دورنمای ساختار نهاد وکالت را می شود به یک هرم تشبیه کرد که در رأس آن امام معصوم علیه السلام قرار داشت و به ترتیب که به سمت قاعده پایین می آید، وکلا با رتبه و مقامشان حضور دارند. در حقیقت سخت گیری های حکومتهای بنی امیه و بنی عباس بر امامان معصوم علیهم السلام و مردم، از یک سو و پراکندگی و گستردگی مناطق شیعه نشین از سوی دیگر، موجب محدودیت ارتباط مستقیم مردم با امامان شد؛ از همین روی، ائمه نخستین خط ارتباطی میان خود و مردم را پی ریزی کردند.(3) عالمانی که از سوی امامان به عنوان وکیل انتخاب می شدند، دارای سلسله مراتبی در این تشکیلات بودند. برخی

ص: 146

وکیل اصلی یا مطلق و برخی وکیل مناطق خاص و محلی بودند.(1) در برخی از منابع، از وکلای اصلی با عنوان «باب» تعبیر شده است.(2) هر کدام از مناطق و نواحی دوردست که دارای بخش ها و آبادی های زیادی بودند، یک وکیل داشتند که شماری از کارگزاران محلی زیر نظر او به انجام وظایف می پرداختند. گاهی یک منطقه به خاطر گستردگی و جمعیت زیادش دارای چند وکیل ناحیه بود. اخبار تاریخی متعدد نشان می دهد که وکلا، شیعیان را بر مبنای نواحی گوناگون به چهار بخش بزرگ تقسیم کرده بودند؛ بخش نخست شامل «بغداد»، «مدائن»«سواد»و «کوفه»؛ بخش دوم شامل «بصره»و «اهواز»؛ بخش سوم شامل «قم»و «همدان» و بخش چهارم نیز شامل حجاز، یمن و مصر بود.(3)

در گزارشی که نجاشی در شرح حال «محمد بن علی بن ابراهيم بن محمد همدانی»آورده، روشن است که مناطق بزرگ و پر جمعیت، چند وکیل داشته که این وکلا به وکیل اصلی مراجعه می کرده اند. در یک زمان، «قاسم بن محمد»، «ابو على بسطام» و «عزیر بن زهیر» هر سه وکیل بودند و به «حسن بن هارون همدانی»مراجعه می کردند و از او دستور می گرفتند.(4)

بنابر این نظام وکالت بیانگر جایگاه سیاسی، اجتماعی و حتی علمی و فرهنگی عالمان در دوره معصومان است که توانستند با هدایت امامان علیهم السلام در تثبیت موقعیت سیاسی و فرهنگی شیعه گام بردارند. نهاد وکالت تا آغاز دوره غیبت کبری جریان داشت و فعالیت آنها تا سال 329 ه ق هم زمان با وفات چهارمین نایب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف تداوم یافت و به دنبال آن وظایف وکلای امام عجل الله تعالی فرجه الشریف به عهده فقهای جامع الشرایط سپرده شد.

ص: 147

نقش مهمی در کاهش ظلم و ستم حكام ایفا کنند. نکته در خور توجه - که در نوشته تاریخ نویسان و سفرنامه نگاران به چشم می خورد- این است که غالبا نقش علما، کاهش فشار شاه بر مردم بود. به دلیل آنکه معمولا خاستگاه آنها طبقه محرومان بود، جهت گیری و دفاع آنها نیز بر همین طبقه متمرکز بود. چنان که ادوارد پولاک می نویسد: «ملاها در بین محرومین و فرودستان، طرفداران زیادی دارند، اما دولتیان از ملاها می ترسند، زیرا آنها می توانند قیام برپا کنند. ترس از آنها وسیله ای است که استبداد و ظلم زورگویان را تا اندازه ای محدود می کند».(1)

موقعیت و نفوذ اجتماعی و سیاسی روحانیت به قدری بوده است که حتی در برخی از دوره های تاریخ، مثل دوره صفویه، عالمان به عنوان حفاظی میان قدرت مطلقه فرمانروا و مردم نقش آفرینی می کردند.(2) برای آگاهی از جایگاه روحانیون به برخی از گزارش ها در خصوص موقعیت و نفوذ علمای شیعه اشاره می شود:

«عضدالدوله»از حاکمان آل بویه، به شیخ مفید بسیار احترام می گذاشت و وی نزد پادشاه جایگاه و منزلت بزرگی داشت.(3) «عضدالدوله»شخصا به دیدار او می شتافت و خواسته های شیخ را اجابت می کرد.(4)

در رابطه با قدرت سیاسی و موقعیت محقق کرکی، آورده اند: «هنگامی که او وارد قزوین شد، شاه خطاب به وی گفت: شما امروز نایب امام و شایسته تر به مقام سلطنت هستید و من یکی از کارگزاران شمایم که اوامر و نواهی شما را به مرحله اجرا می گذارم»(5) محقق کرکی با توجه به جایگاه و اختیارات گسترده ای که کسب کرد، ضمن تداوم فعالیت های فرهنگی، به

ص: 150

اقدامات سیاسی و اجتماعی مؤثری دست زد و در این باره دستورها و فرمان های متعددی به حکام و زمامداران نواحی مختلف ایران در خصوص چگونگی رابطه با مردم، نحوه اخذ مالیات و مقدار و مدت آن صادر کرد. (1)

درباره نفوذ و میزان نظارت علامه مجلسی بر مسائل اجتماعی و سیاسی کشور و همچنین میزان تأثیر گذاری ایشان بر شاه صفوی آمده است: روزی به علامه مجلسی خبر دادند که بت پرستان در شهر اصفهان در خانه ای، بتی را قرار داده و برای نیایش آن بت به آن مکان می روند. علامه بعد از تحقیق و آگاهی از محل آن، فتوای تخریب آن را صادر کرد. بت پرستان که اغلب غیر ایرانی و اهل کشورهای مجاور بودند، وقتی از فتوای علامه اطلاع یافتند، با هدایایی گرانبها به دربار شاه رفتند و از وی تقاضا کردند که مانع تخریب بت شود. پادشاه که می دانست علامه مجلسی به هیچ قیمتی از حکم خدا چشم پوشی نمی کند، تقاضای آنان را رد کرد.(2)

عباس اقبال آشتیانی، درباره نفوذ علمای شیعه در عهد قاجار می نویسد: «علمای امامیه دوره قاجاریه، بر اثر تشویقی که از ایشان می شد و شهرتی که در نتیجه تألیفات و علم و فضل و کثرت شاگردان و مقلدان پیدا کردند، به تدریج چنان نفوذ یافتند که پایه قدرت خود را برابر یا بالاتر از قدرت سلاطین و اولیای امور گذاشتند و به نام ترویج احکام دین و اجرای حدود و ... در بسیاری موارد، سلاطین و حكام را مطیع اوامر و احکام خود کردند.»(3)

سفیر انگلیس، سر جان ملکم، در عصر فتحعلی شاه در خصوص موقعیت و جایگاه روحانیت می نویسد: «اهالی هر شهر که مجتهدی در آن سکنی دارد، بالطبع و بالاتفاق به ایشان رجوع کرده، مجتهدین را هادی راه نجات و حامی از ظلم بغات و طغات دانند و چنان در تعظیم و تبجيل ایشان مبالغت

ص: 151

نمایند که جبارترین سلاطین نیز مجبور است در این امر متابعت خلق نموده از روی اعتقاد یا تکلیف، مجتهد را رعایت و احترام نماید.»(1)

«بنجامین»، سفیر آمریکا در زمان ناصرالدین شاه، در مورد جایگاه و قدرت «حاج ملاعلی کنی» می نویسد: «موقعی که از منزل خارج می شود، فقط سوار یک قاطر سفید رنگ می گردد و یک نوکر همراه اوست، ولی مردم وقتی از آمدن او مطلع می شوند، از هر طرف نزد وی می آیند و مانند یک وجود فوق طبیعی از این روحانی استقبال می کنند. یک اشاره از طرف او کافی است که شاه را از تخت سلطنت به زیر آورد...»(2)

در بررسی جایگاه سیاسی و اجتماعی روحانیت، تجمع در خانه علما از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آنان پناهگاهی بودند که مردم نیازمند و ستمدیده به آنها روی می آورند و مشکلاتشان را برطرف می نمودند. تجمع در خانه علما برای مصون بودن از تعدی زورگویان، امری رایج بوده است. مردم بی گناه و مظلوم که هیچ پناهگاهی نداشتند، به علما پناه می آوردند تا از تجاوز ستمگران در امان بمانند. اینکه چنین امری امکان داشته و هیچ مقامی حق تعرض به شخص پناه آورده را نداشته، بیانگر نفوذ و موقعیت علما بوده است. بسیاری از تحلیلگران داخلی و خارجی، به این موقعیت و جایگاه ممتاز اشاره کرده اند.(3) چنان که ادوارد پولاک می نویسد: «در نتیجه، خانه فقها پناه مظلومان بود و بعضی اوقات، شهری به واسطه وجود شخصی از این طبقه، بخشیده و معاف می شدند. این قشر، سپر بلای ضعفا و مساکین اند»(4)

نمونه دیگر برای درک جایگاه مرجعیت و روحانیت، فتوای تاریخی مرجع بزرگ، آیت الله میرزای شیرازی، در تحریم استعمال توتون و تنباکو است که اعتراض عمومی بی نظیری را علیه حکومت ناصرالدین شاه قاجار به

ص: 152

وجود آورد و دامنه اعتراضات به دربار شاه نیز رسید و به گونه ایی که همه خواجه ها و غلام ها، قلیان ها را شکستند.(1)

حرکت های انقلابی در ایران، همچون نهضت «روحانیت فارس» عليه قوای انگلیس به رهبری آیت الله شیخ جعفر محلاتی شیرازی، آیت الله شیخ محمد برازجانی و آیت الله سید عبدالحسین لاری و نهضت «جنگل»به رهبری روحانی مجاهد، میرزا کوچک خان جنگلی، نهضت «ملی ایران»با رهبری عالم مبارز، آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی(2) و ... همگی بر نقش و جایگاه روحانیت اشاره دارند.

با نگاهی به مراسم تشییع پیکر علما پس از رحلتشان، می توان به موقعیت اجتماعی علمای شیعه پی برد. تشییع جنازه های علمای شیعه، همه در نوع خود کم نظیر بوده است. با درگذشت یک عالم دینی، غم و ماتم همه جا را فرا می گرفت و حتی مخالفان علما را هم متأثر می کرد. در مورد رحلت حجت الاسلام شفتی آورده اند: «روز عظیمی مانند روز وفات «سيد شفتی» تاکنون در اصفهان دیده نشده است. مردم فوج فوج، مرد و زن در عزای او مانند کسی که پدر مهربان خود را از دست داده باشد، به طوری شیون و ناله سر داده و اشک می ریختند که صدای شیون از خارج شهر نیز به گوش می رسید. در سوگ او تا یک سال آثار و آداب عزاداری در ایران، هند، ترکستان و ... برپا بود.»(3)

گویاترین شاهد و نمونه برای دریافتن جایگاه اجتماعی و سیاسی روحانیت در عصر حاضر، وقوع انقلاب اسلامی ایران است که تحقق آن بدون تلاش روحانیت و هدایت و رهبری امام خمینی رحمه الله، مرجع و عالم بزرگ شیعه، امکان پذیر نبود.

ص: 153

ص: 154

ص: 156

روحانیت در جامعه دینی و نظام ما دارای جایگاهی بس مهم و والا است؛ چرا که خود را به حق وارث انبیا میداند و سعی در ادامه راه آنان دارد و بدون شک، تبعیت و پیروی مردم از روحانیت نیز در تفسير همین معنا نهفته است. روحانیت در سامان بخشی به این حرکت الهی می باید با نگاهی ژرف و عمیق به چگونگی اعتلای جایگاه معنوی خویش اندیشیده و با ایجاد زمینه ها و به کارگیری صحیح امکانات به این مهم دست یابد، به عبارت دیگر این رسالت و ماموریت خطیر نیازمند آن است که روحانیت در عصر حاضر، ضمن حفظ جایگاه خویش به ارتقای آن از طریق اصول راهبردی (بایدها) و پیشگیرانه (نبایدها) توجه کافی و لازم نماید؛ از این رو به برخی از شاخصه های مهم ارتقای جایگاه روحانیت در عصر حاضر اشاره می گردد.

همسطحی زندگی مادی و معیشتی روحانیت با مردم، اصلی ترین عامل پیوند قلبی، فکری و فرهنگی مردم با روحانیت به شمار می رود. آنچه باعث می شود توده مردم نسبت به دین پایبند باشند، پایبندی مروجان دین به ساده - زیستی است. زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنين و ائمه اطهارعلیه السلام گنجینه زهد و عدم توجه به دنیا است.(1) روحانیت همیشه با ساده زیستی کنار مردم بوده و این ویژگی بارز و برجسته برای مردم ملموس و همواره به عنوان رمز و راز توفیق خارق العاده روحانیون در ایجاد تحولات دینی و معنوی مردم به شمار آمده است، چرا که آحاد مردم، دین را نه از منابع دینی؛ بلکه از منادیان دینی فراگرفته و هیچگاه کمترین شکاف و فاصله ای را بین خود و روحانیت احساس نکرده و آنان را نمود عینی و عملی سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام دانسته اند.

هر چند ساده زیستی و بی رغبتی به دنیا برای همه انسانها مطلوب است؛ اما ساده زیستی برای روحانیت به عنوان الگو و منادی آزادی از تعلقات دنیوی اهمیت دو چندان دارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «إِنَّ مِنْ أَعْوَنِ الْأَخْلَاقِ عَلَى الدِّينِ الزُّهْدَ فِي الدُّنْيَا»؛(2) «به درستی که کمک کننده ترین اخلاق به دین، زهد در دنیاست.»

علمای بزرگ اسلام و جانشینان راستین پیامبران همواره بر نقش رهبری خویش واقف بوده و در پایین ترین سطح جامعه زمان خود زندگی نموده اند. مردانی که هرگز نسبت به دنیا رغبتی نداشته و در کمال زهد و بی آلایشی زیستند. بزرگانی چون شیخ اعظم انصاری رحمه الله شخصیتی که مرجعیت کل شیعیان جهان را عهده دار بود و زهد او برای دولت عثمانی و اهل سنت نیز شگفت انگیز بوده است، روزی که از دنیا رفت تمام دارایی او هفده تومان بود که به همین اندازه هم مقروض بود و چون آن مال را برای ادای دین او

ص: 158

کنار گذاشتند بازماندگان، مخارج ترحیم و اقامه عزا برای او را نداشتند.(1)

همچنین شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علميه قم که با وجود زعامت حوزه و در اختیار داشتن امکانات مالی، سادگی خود را حفظ کرد و به لحاظ زهد و ساده زیستی نمونه بود. امام خمینی قدس سره در یکی از سخنرانی های خود فرمودند: «مرحوم آقای حاج شیخ عبدالكريم ما وقتی فوت شد آقازاده های او همان شب شام نداشتند».(2)در دوران معاصر نیز می توان از اسوه هایی چون علامه طباطبائی و آیت الله بهجت و آیت الله بهاء الدینی (3)نام برد، که با وجود در اختیار داشتن امکانات مادی فراوان، آلوده و گرفتار دنیاگرایی نشدند.

آری، بدون تردید ساده زیستی و بی اعتنایی به مادیات از مهم ترین اصول راهبردی در جهت حفظ شأن و ارتقای جایگاه روحانیت بوده و می بایست همواره این اصل مهم استمرار یابد.

اهداف خود در ممالک اسلامی بوده و هست. روحانیت در راستای مقابله با توطئه های تفرقه افکن می بایست بسترهای لازم را در جهت تعمیق و تقویت اندیشه تقریب فراهم نماید؛ چرا که همواره اختلافات و درگیری های مذهبی، در طول تاریخ اسلام، به عنوان آسیبی جدی برای روحانیت و حوزه های علمی شیعه محسوب می شده است. این اختلافات در بسیاری موارد موجب ریخته شدن خون مسلمانان بی گناه می گردید و حتی به دنبال همین اختلافات، شیخ مفید در سال 392 ه ق تبعید شد.(1) یاقوت حموی، در گزارشی، خراب شدن مدرسه «سید زاهد ابو الفتوح» و مدرسه «شیخ حمید مکی» در شهر ری را پیامد نزاع مذهبی می داند.(2)

علمای اسلام با هم گرایی و تعامل می توانند جهت مصون ماندن یکپارچگی امت اسلام، مانع بروز اختلافات مذهبی باشند، یکی از راهکارهای پرهیز از این منازعات، احترام به عقاید و مقدسات مذهبی همدیگر است، بدیهی است صدور فتواهای خلاف دین و بدعت آلود عليه طرف مقابل، از عوامل تشدید این منازعات است و مهم ترین راه برون رفت از این آسیب، تکیه بر مشترکات و ایجاد زمینه های گفتمان با محوریت عقل گرایی است؛ هرگاه عقل گرایی از میان امت اسلام رخت بربسته، جنگ و خونریزی بر جهان اسلام حاکم شده و زمینه سلطه بیگانگان بر کشورهای اسلامی را هموار نموده است، جنگ های داخلی در سوریه، عراق، افغانستان از این نمونه اند؛ اما آنگاه که عقل گرایی در میان علمای اسلام رواج یافته، تمدن اسلامی در سایه این همگرایی و تکیه بر مشترکات رشد نموده و علمای مذهبی در سایه این همدلی به تولید علم و شکوفایی دانش و پیشرفت علمی نائل شده اند.

ص: 160

نفوذ افسارگسیخته جریان های معاند چون سلفی ها و وهابی های تکفیری به مثابه زنگ خطری برای مسلمانان است که عدم جلوگیری از رشد قارچ گونه این عناصر، ضربه ای بزرگ به وحدت مسلمین است. در یکصد سال اخیر مصلحان دلسوزی پرچم وحدت را برافراشته و به سهم خود قدم هایی در جهت تحقق آن برداشته اند؛ سید جمال الدین اسدآبادی، میرزامحمد حسن شیرازی، شیخ محمد حسین کاشف الغطا، سیدعبدالحسین شرف الدين، آیت الله بروجردی، شیخ عبدالمجید سلیم و شیخ محمود شلتوت، امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری از جمله منادیان وحدت شیعه و سنی اند که قدم های مثبتی در این عرصه برداشته اند. در عصر حاضر روحانیت می بایست ضمن استمرار حرکت بزرگان اندیشه تقریب، با روشنگری و مواضع وحدت آفرین خویش مانع اقدام اختلاف افکنان در میان امت اسلامی باشند.

هم جدا کنند و به همین دلیل بین شما اختلاف میاندازند»؛(1) «پیروی از اختلاف انداز های داخلی - که عوامل آگاه یا ناآگاه قدرت های استعماری هستند - موجب می شود که مملکت شما به دامان آمریکا بیفتد»(2) و...، همه این تاکیدات، جهت توجه دادن روحانیت به این مسئله مهم یعنی حفظ یکپارچگی روحانیت و دوری از تفرقه است.

دو جریان عقل محوری و نقل محوری در سده چهارم هجری (3) از نمونه های بارزی است که موجبات اختلاف را فراهم نموده است. روشن است که چنین منازعاتی، به جای مبادلات فکری، از آسیب های مهم و جدی برای روحانیت به شمار می رفته است؛ چنان که چنین اختلافاتی گاه به نزاع و صدور فتوا بر ضد یکدیگر انجامیده است.(4) نهضت مشروطیت را نیز می توان نقطه اوج «تفرقه» قلمداد نمود؛ جایی که شیخ فضل الله نوری در اثر همین صف آرایی در جبهه خودی بر سر دار می رود. این سخنان بیدار کننده و آگاهی بخش امام رحمه الله را باید به یاد داشت که فرمودند: «همه دیدید و نسل آتیه خواهد شنید که دست سیاست بازان پیرو شرق و غرب، روحانیون را که اساس مشروطیت را با زحمات و رنج ها بنیان گذاشتند از صحنه خارج کردند. ما باید از تاریخ عبرت بگیریم. در زمان مشروطه آنهایی که می خواستند ایران را نگذارند به یک سامانی برسد... بین افراد، دستجات، احزاب اختلاف انداختند... این اختلاف موجب شد که نتوانست مشروطه آن طوری که علمای اسلام می خواستند تحقق پیدا بکند. بعد هم این اختلافات موجب شد که یک دسته از آن غرب زده ها بریزند و به اسم مشروطه، بگیرند مقامات را و استبداد را به صورت مشروطه بر این ملت تحمیل کنند و دیدید که چه شد...»(5)

ص: 162

البته برداشت های مختلف و اختلاف نظرهای علمی، امری طبیعی و متداول است و نه تنها نکوهیده نیست؛ بلکه پسندیده و موجب نمایان شدن اندیشه و فکر برتر و صحیح تر می شود و در کنار آن نقاط ضعف و کاستی نظرات و دیدگاههای مختلف در امور فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی و سیاسی شناسایی می گردد و همیشه رشد و پویایی به ارمغان آورده است. امام خمینی رحمه الله تصریح دارند که «کتاب های فقهای بزرگوار اسلام پر است از اختلاف نظرها و سلیقه ها و برداشت ها در زمینه های مختلف نظامی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و عبادی تا آنجا که در مسائلی که ادعای اجماع شده است قول و یا اقوال مخالف وجود دارد و حتی در مسائل اجماعی هم ممکن است قول خلاف پیدا شود».(1)

بر این اساس روحانیت می بایست زمینه های تشدید وحدت صنفی را فراهم و با عوامل ایجاد کننده اختلاف و چند دستگی و تشنج، تقابل صحيح و همه جانبه نماید.

محمد صلی الله علیه و آله ... قبایل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشور خودش را مبدل به یک جامعه فشرده و با انضباط نمود.(1)

دانشگاه همواره جایگاه آموزش و کاوش در حوزه اندیشه های علمی بوده و رسالت اساسی آن سوق دادن جامعه به سوی جایگاه رفیع فرهنگی و اجتماعی است. دانشگاهیان به عنوان روشن فکرانی که از افق بالاتری به جامعه می نگرند، می توانند در پیشبرد جامعه به سوی رشد و تعالی نقش بسیار مهمی ایفا نمایند.

وحدت روحانیت و دانشگاهیان، راهبرد اساسی برای تحقق اسلام ناب محمدی است و بدون این وحدت، انقلاب اسلامی کم فروغ است. همچنین وحدت و همکاری این دو پایگاه فکری - فرهنگی جامعه، برای ایجاد سدی محکم در مقابل هجوم ارزش های غربی، ضروری است؛ چرا که از بدو تأسیس دانشگاه، دشمنان اسلام سعی کردند که دانشگاه و دانشجو را از ملت و پشتوانه دینی او و جامعه دور کنند و اگر این نهاد مهم در تضاد با حوزه و باورهای مذهبی جامعه باشد، باعث خسارت های زیادی شده که در نهایت خوشحالی اجانب را به دنبال دارد. بنیانگذار انقلاب اسلامی - که همیشه با نگاهی ژرف به مسائل می نگریست - جدایی حوزه و دانشگاه را توطئه استکبار می دانست. ایشان در سخنانی فرموده اند: «حالا که می بینند یک تحولی پیدا شده است و با هم هستند و می خواهند باهم کشور خودشان را به پیش ببرند، حالا شیاطین بیشتر در فکر هستند که روحانی را از یک طرف بکوبند و دانشگاهی را از یک طرف و فساد کنند بین این دو تا... چشم هایتان را باید خیلی باز کنید.... آنها در صدد این هستند که نگذارند شماها با هم باشید».(2)

وحدت و همکاری میان این دو نهاد، نه یک وحدت فیزیکی و شکلی، بلکه تقارب و یکی شدن در مبانی معرفت شناختی، ارزش های فرهنگی و

ص: 164

دغدغه ها و حساسیت های سیاسی - اجتماعی است؛ و همین حالت است که هر یک از این دو قشر را در جایگاه واقعی خود قرار داده است. بر این اساس روحانیت برای رسیدن به جایگاه حقیقی خود در جامعه می باید به تقویت روزافزون وحدت دوسویه اهتمام جدی نماید.

تلاش های مردم مبارز ایران به رهبری روحانیت مجاهد و تشکیل حکومت اسلامی، زمینه تعامل فزاینده با مردم فراهم گردیده است و انزوا و دوری از مسائل جامعه بی معنا شده است. رهبر فرزانه انقلاب اسلامی با اشاره به نقش تعیین کننده روحانیت در مقاطع مهم تاریخ ایران از جمله مسئله ملی شدن نفت، ارتباط عمیق و دوجانبه روحانیون با مردم را رمز این موفقیت دانستند و فرمودند: «استمرار ارتباط مستقیم روحانیت با همه قشرهای مردم با هر خاستگاه و موقعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، وظیفه ای کاملا جدی و موجب تقویت اعتماد مردم است که برای عمل به آن باید از نشست و برخاست با مردم به ویژه در مساجد و جلسات مذهبی، بهره گرفت.»(1)در بیانی دیگر می فرمایند: «روحانیت، باید با مردم زندگی کند. روحانیت، همان ماهی ای است که در آب زندگی می کند؛ آب دریای عظیم و متلاطم توده ها. ما را نباید از آب خودمان و از دریای متلاطمی که در آن بایستی شنا کنیم، جدا کنند. اگر جدا کنند، وجود و حیثیتی نخواهیم داشت».(2)

که معلوم باشد، فلان آقا نفوذی است. چه بسا بیشتر از شما اظهار دیانت بکند. مع ذلک، در موقع مناسب کارش را انجام می دهد..».(1)

امام رحمه الله از کارشناسان در خدمت استعمار یاد می کند که برای کسب خبر و اختلاف افکنی در جامعه و برای جلب اعتماد مردم، گاه لباس روحانیت به تن می کردند.(2) از جمله چهر های نفوذی و مهره های استعمار در فاصله سال های 1220ش تا 1260 ش عبارتند از؛ احمد احسایی، سید کاظم رشتی و علی محمد باب که توانستند با نفوذ در حوزه علمیه به ایفای نقش بپردازند. مراجعه به نوشته های عجیبی که از احمد احسایی، سید کاظم رشتی و یاران و پیروان علی محمد باب درباره مفاهیم جاری شیعی و تفسیرهای تازه و تأویلات شگفت و متفاوت، باقی مانده، نشان از آن دارد که این جریان از اصل اسلام دور شده و به راه های دیگری غلطیده است. (3)به هر حال روحانیت می باید با شناخت دقیق جریان های نفوذی ضمن سرعت عمل، مانع اقدام آنها شود؛ چرا که استعمار با علم کردن آنان هدفی جز زشت نمایاندن چهره دین اسلام و جایگاه روحانیت ندارد.

موافق طبیعت عوام است.(1)

غفلت و نا آشنایی با عنصر زمان، از دیگر مقوله هایی است که روحانیت می باید بدان توجه لازم را داشته باشد؛ زیرا عدم شناخت زمان، روحانیت را در رویارویی با رویدادها و مسائل، ناکارآمد و نقش و جایگاه آنان را غیر مؤثر و خنثی معرفی می نماید. زمان شناس باید بداند که روزگار آبستن چه حوادثی است و چه بذرهایی در زمان حاضر پاشیده می شود که در آینده سر بر می آورد. روحانیت باید آن قدر در متن جامعه حاضر و آشنای به فضای اجتماع باشد که بتواند پیش بینی کند در سال های آینده چه سؤالات و مشکلاتی مطرح می شود و چه اتفاقاتی می افتد. روشن است کسانی می توانند تکلیف و وظيفه خود را در امور اجتماعی و سیاسی به نحو مطلوب انجام دهند که نسبت به شرایط و زمینه های آن نیز شناخت داشته باشند و این شناخت بدون «شناخت زمان»امکان پذیر نیست. در نتیجه شناخت زمان خصوصا برای روحانیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همان گونه که امام صادق علیه السلام فرمودند: «کسی که شناخت کامل از اوضاع زمان خود دارد، به گونه ای عمل می کند که هرگز مورد هجوم جریان هایی که او را به اشتباه می اندازد، قرار نمی گیرد».(2)یعنی وظیفه خود را به جا و به نحو مطلوب انجام می دهد. عالم زمانشناس باید در دو سطح منطقه ای و جهانی از محیط پیرامون خود آگاهی کامل داشته باشد تا بتواند از یک سو با مردم منطقه خویش همدردی و همراهی کند و از سوی دیگر در سطح جهانی، چهره های استعمارگران، نقشه ها و ترفندهای آنان و نیز راهکارهای مقابله با آنان را بشناسد.(3)

انسان در همه عرصه ها، به ویژه عرصه اجتماعی و سیاسی، رفتاری همسو با حق داشته باشد. اهمیت و جایگاه بصیرت، روشن بینی و درک درست از شرایط و فضاها، چنان است که قرآن کریم یکی از ویژگی های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیروانش را داشتن بینش صحیح در رفتارها و کردارها می داند: «قُلْ هَٰذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ ۚ عَلَىٰ بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي»؛(1)«بگو: این راه من است من و پیروانم، همگان را در عین بصیرت، به سوی خدا می خوانیم.»

امام علی علیه السلام در سخنی، مردم را به سه دسته تقسیم کرده، می فرماید: «النَّاسُ ثَلَاثَةُ عَالِمُ ربانی وَ مُتَعَلِّمُ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةُ وَ هَمَجُ رَعَاعُ اتِّبَاعِ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ كَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ»؛(2) «مردم سه دسته اند: عالم ربانی، آموزنده در راه نجات حق و مردم عوام که دنبال هر صدایی می دوند و با هر بادی حرکت می کنند نه از نور علم، بهره مندند و نه به پناهگاه محکمی تکیه زدند».در تبیین کلام ایشان می توان گفت: اگر چه جامعه ایده آل اسلامی، جامعه ای است که همه اعضای آن صاحب قدرت تجزیه و تحلیل مسائل باشند و از عوام زدگی و ظاهر بینی بپرهیزند ولی به فرموده آن حضرت، سرچشمه زلال بصیرت در دست عالمان ربانی است که دیگران برای شناخت راه هدایت و نجات، بایستی در پی آنان روان گردند. در گذر تاریخ، جوامع بشری، با شرایطی روبرو شده اند که حق و باطل درهم آمیخته و مردم به فتنه های بزرگ مبتلا بودند؛ فتنه هایی که پیامدش انحراف مردم از مسیر حق بود، جوامع اسلامی نیز از این حادثه مصون نمانده اند، دشمنان اسلام با آمیختن حق و باطل و ایجاد شک و شبهه در دل ها، در پی آن بودند که اهداف شوم خود را با دور ساختن جوامع اسلامی از مسیر کمال و به تاراج بردن فکر و فرهنگ اصیل اسلامی، عملی کنند. براین اساس روحانیت به عنوان مرکز مهم نورافشانی بصیرت در جامعه اسلامی به شمار می رود که بایستی همواره این شمع پر فروغ به روشنایی و تلو خویش ادامه دهد.

ص: 169

ص: 170

ص: 172

حوزه های علمیه شیعه در طول چهارده قرن، عهده دار حفظ و انتقال میراث انبیا و ائمه معصومین علیهم السلام در بلندای تاریخ و پهنای جغرافیا بوده است. همواره حضور شیعیان در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی، پیدایش حوزه های علمی شیعی را به دنبال داشته است. عالمانی که آگاه به مبانی دینی و احکام اسلامی بوده اند، با فعالیت های علمی و آموزشی خود، حوزه ها و مراکز علمی را تشکیل می دادند. البته نباید نقش آموزه های اسلام را در شکل گیری این حوزه های علمی از نظر دور داشت؛ چرا که دین اسلام به دنبال تأمین زندگی مطلوب و سرشار از پویایی در عرصه اندیشه و فرهنگ است تا انسان را از تاریکی جهل به سوی قله های بلند و رفيع علم رهنمون سازد. اسلام این فرایند را از طریق ترغیب و تشویق افراد به علم آموزی، تفقه در دین (1)و تدبر در عالم هستی و پدیده های طبیعت، سرعت بخشیده است. به همین دلیل، معصومان و عالمان بزرگ در طول قرنهای گذشته در جهت همسویی با این فرآیند، اقدام به تأسیس و راه اندازی مراکز مهم علمی نمودند.(2)

اولین حوزه ای که در اسلام تأسیس شد، حوزه مکه و سپس حوزه مدینه بود. این دو حوزه را باید اساس و بنیاد حوزه های شیعی دانست؛ چرا که تمام حوزه های جهان اسلام، از این دو حوزه سرچشمه گرفته است. رابطه حوزه های تشیع با این دو حوزه، مانند تنه درخت با ریشه آن است و در واقع حوزه های شیعی، به ویژه در عصر امامان علیهم السلام، امتداد واقعی آن دو حوزه می باشند.(3)

ص: 173

در این راستا، امامان علیهم السلام با تربیت عالمان و شاگردان بزرگی در فقه، کلام، تفسیر و شاخه های دیگر علوم، حوزه های علمی را با برنامه ای دقیق و هدفمند بنیان نهادند که گسترش و تعمیق آن موجب شکل گیری حوزه های علمی بزرگی در طول تاریخ شد.

اکنون به برخی از این حوزه های علمیه که در عصر معصومان و نیز بعد از غیبت کبری شکل گرفت، اشاره می شود.

فارغ التحصیل این حوزه و از شاگردان امام صادق علیه السلام است. (1)

مجموع کتاب هایی که فقها و عالمان بزرگ شیعه، در اوضاع و احوال حاکم بر کوفه تألیف کردند، بالغ بر 6600 کتاب است که در بین آنها تعداد 400 کتاب، معروف به «اصول اربعمائه»بوده که بعدها منبع تألیف و تدوین کتب جوامع حدیث شیعه نظیر کتب اربعه گردید.

لازم به ذکر است مباحث علمی در این حوزه، محدود به تفسیر، حدیث و فقه نبود، بلکه فراتر از آن، علوم دیگری مثل شیمی و علوم طبیعی را نیز در بر می گرفت؛ تا جایی که تعداد قابل توجهی از دانش آموختگان این حوزه، از بزرگان تألیف و تصنیف در رشته های مختلف علوم گردیدند؛ از آن جمله می توان به «هشام بن محمدبن سائب کلبی»با 200 کتاب، «ابن شاذان» با 280 کتاب، «ابن ابی عمیر» با 194 کتاب و «ابن دول القمی» با 100 کتاب تألیفی اشاره کرد.(2)

جدیدی پدید آورد که کم و بیش شبیه روش های جدید و امروزین بود و همین امر سبب حسن شهرت حوزه علمیه نجف شد.(1)

پس از اقامت شیخ طوسی در این شهر و مهاجرت روزافزون عالمان شیعی و طالبان علم به این شهر و گسترش حوزه علمیه، مدارس فراوانی به ویژه در عهد جلایریان، ایلخانان و صفویان در این شهر تأسیس شد که متأسفانه، همگی آنها از بین رفته اند و نام و نشانی از آنها باقی نمانده است. قدیمی ترین مدرسه ای که اکنون در نجف موجود است، مدرسه مقداد سیوری (م.826 ه ق) است که بعدها در اثر ویرانی، شخصی به نام حاج سلیم خان شیرازی، آن را تعمیر کرد و از آن پس، مدرسه مذکور با عنوان «مدرسه سلیمیه»خوانده می شود.(2)

با گسترش تشیع در قم، مناسبات مردم قم با ائمه علیهم السلام گسترش یافت و به سرعت به عنوان یکی از مراکز مهم علمی تشیع مطرح شد. روابط گسترده عالمان و شیعیان قم با ائمه معصومین علیهم السلام موجب شد تا علوم اهل بیت علیهم السلام به طور وسیعی در این شهر رواج پیدا کند، تا آنجا که شماری از عالمان و راویان برجسته که به طور مستقیم احادیث را از ائمه علیهم السلام دریافت می کردند، در این شهر می زیستند. نقش اساسی عالمان قم در ترویج علوم دینی ستودنی است.(1) شخصیت هایی چون «زکریابن آدم»، «شاذان بن جبرئیل»، «ابو اسحاق ابراهيم بن هاشم»، «محمدبن یحیی عطار»، «احمدبن عیسی بن عامر»، «حسین بن حسن قمی»، «ابن قولویه قمی»، «علی بن حسین بن بابویه» و فرزندش محمد معروف به «شیخ صدوق» از عالمان بزرگ این حوزه علمی محسوب می شوند. وجود و حضور چنین شخصیت های علمی در شهر قم، به این شهر سابقه ای علمی و وجه های بی مانند داد و حوزه قم را به عنوان کانون مهم و تأثیر گذار در بسیاری از تحولات اجتماعی، سیاسی، علمی و فرهنگی، نمایان ساخت. بی گمان حوزه های علمی دیگر ایران، متأثر از حوزه دیرپای قم بود که توسط شاگردان ائمه تشکیل شد. حوزه قم بعد از حضور و حیات شاگردان ائمه، به عنوان کانون شیعی، نتایج بیشماری در تاریخ ایران و تشیع داشته است، اما نقطه عطف مهم در تحولات علمی شهر قم، از زمان ورود حضرت فاطمه معصومه علیها السلام به این شهر آغاز می شود؛ به ویژه از آن هنگام که آن حضرت که در قم مدفون شدند، مرقد ایشان شمعی شد که پروانه ها را به سوی خود کشید و بدین سبب، قم مرکزیتی ویژه یافت و علمایی که به قصد زیارت آن حضرت به قم می آمدند، گاهی در این شهر مسکن می گزیدند و همین امر موجب تشکیل یک اجتماع علمی قوی متشکل از علاقه مندان به فرهنگ و مکتب شیعی گردید. طی یک هزار سال گذشته «حوزه علمیه قم» فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است، تا زمان آیت الله میرزای قمی

ص: 178

که مسئولیت این حوزه را بر عهده داشت حوزه با قوت و قدرت فعالیت می کرد؛ اما پس از وفات ایشان در سال 1231ه.ق. حوزه قم کم فروغ شد تا آن که با هجرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری به شهر قم، حوزه این شهر در قالب یک نهاد مستحکم، حیاتی دیگر یافت.

مکتب حدیثی قم که در انعکاس و انتقال علوم اهل بیت، نقش پرکار و درخشانی داشته است، یکی از مکاتب مهم حدیثی جهان اسلام و میراث دار مکتب اهل بیت است. مکتب قم بر مکتب حدیثی شیعه در عراق (بغداد و نجف) تأثیر داشته و بر مکتب حدیثی ری و مکاتب دیگر نیز بی تأثیر نبوده است.

این مکتب با داشتن ویژگی های خاص از دیگر مکاتب حدیثی شیعه مانند (مدینه، کوفه، بغداد، ری و خراسان )به جهاتی متمایز است. کثرت محدثان موجود در این مرکز حدیثی و اقدامات مفید آنان در تدوین برخی از مجموعه های گران سنگ حدیثی، اهتمام شديد بر حفظ و جمع آوری حدیث و پرهیز از نقل احادیث ضعیف، از ویژگی های مهم محدثان این حوزه حدیثی بوده است. از دیگر ویژگی های مکتب حدیثی قم تأکید بر نقل عین خبر یا گرایش به روش اهل الحديث و پرهیز از دخالت دادن دیدگاه تحلیلی در فهم و تبیین معنای حدیث است. این ویژگی ها در این دوره بر استواری آثار حدیثی شیعه در قم می افزاید. در دوره ای که از نیمه اول قرن سوم آغاز شد، این حوزه حدیثی، در دو قرن سوم و چهارم، دوران تعالی، نشاط و پویایی خود را پشت سر نهاد و توان و ظرفیت میراث بزرگ علمی شیعه را به مرحله ای رساند که به مرحله و قرن بعد راه یابد. سرانجام این دستاوردها و میراث به دست بزرگانی چون شیخ مفید و سید مرتضی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم رسید و آنان با توجه به این زیربنای محکم و استوار، به تحلیل عقلی و احیای این علوم پرداختند و پویایی مراحل بعدی را سبب شدند. از مهم ترین عالمان این دوره حوزه قم می توان از «علی بن بابویه قمی»، «شیخ صدوق»، «محمد بن الحسن بن الوليد»، «محمدبن قولویه» و فرزند او «جعفر بن قولویه» نام برد. آثاری که خاندان ابن بابویه و شیخ صدوق (پدر و

ص: 179

پسر) نوشتند، بهترین گواه بر عظمت کهن و دیرین حوزه قم است. کتاب هایی که شیخ صدوق در علوم اهل بیت نوشته است، از ارکان مهم منابع حدیثی شیعه محسوب می شود. بصائر الدرجات(1) از آثار مکتب علمی حدیثی قم است که توسط صفار قمی نوشته شد. مهارت دانشمندان حوزه قم در شناخت و فهم حدیث، سبب شد که آنان مرجع مطمئنی در تصحیح کتب و جوامع حدیثی باشند. چنان که، حسین بن روح نوبختی، کتابی را که اخبارش برای او ناشناخته بود، جهت شناسایی و درک آن، به نزد علمای حوزه قم فرستاد.(2) ابوعمرو کشی رجالی، شاگرد محمدبن قولویه قمی بود و شیخ مفید نیز شاگرد جعفر بن محمدبن قولویه قمی و شیخ صدوق بود.(3)

عسکری علیه السلام به بغداد آمد و پس از وی، سایر نایبان خاص نیز در این شهر اقامت گزیدند. همین امر موجب مرکزیت علمی و دینی برای این شهر شد. مهاجرت عالمانی از کوفه، بصره، قم، ری و حتی سمرقند، (1) در تکامل حوزه علمی بغداد بسیار مؤثر بود و بدین ترتیب، این حوزه تحت تأثیر مکاتب مختلف علمی و اندیشه های عالمان شیعی شکل گرفت.

در عصر غیبت، در حوزه علمی بغداد، علاوه بر حضور فقیهان و محدثان، متکلمانی همچون «ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی» و «حسن بن موسی نوبختی» نیز ظهور کردند. از جمله عالمان و فقیهان بزرگی که در این شهر حضور داشتند «محمدبن احمدبن جنید اسکافی»بود. وی تألیفات زیادی داشت؛ نجاشی در رجال خود، بالغ بر یکصد کتاب از وی ذکر کرده است. ابن جنید از مشایخ روایت شیخ مفید محسوب می شد.(2)

«ابن ابی عقیل» از دیگر عالمان این حوزه محسوب می شود. وی نخستین کسی است که بعد از غیبت کبری بحث اصول و فروع را از هم جدا نمود.(3)

«محمدبن یعقوب کلینی» محدث بزرگ حوزه ری نیز در اواخر عمر خود به بغداد مهاجرت نمود و دو سال پایانی عمرش را در این شهر گذراند. مسجد «براثا» یکی از مراکز مهم آموزشی حوزه علمی بغداد بوده است. این مسجد همواره محل آموزش، مباحثه، مذاکرات و گاه نیز منشأ بروز درگیری هایی بین شیعیان و اهل سنت بود و بارها مورد هجوم و ویرانی قرار گرفت.(4)

است؛ اما آغاز شکوفایی این حوزه، به دوران ظهور فقیه بزرگوار، ابن ادریس باز می گردد.(1) ظهور عالمان بزرگی چون محقق حلی (م. 677ق) و علامه حلی (729ق) و خاندان آل طاووس به حوزه حله عظمت خاصی بخشید و در حقیقت، اوج شکوفایی و پویایی این حوزه، در عصر محقق حلی و علامه حلی است که تحرک علمی بغداد و نجف به حله منتقل شد.

شهر حله از ابتدای تأسیس، سرزمینی شیعی بوده و شیعیان از سایر مناطق عراق به آن شهر وارد می شدند. این سرزمین از دیرباز، مورد توجه برخی امامان شیعه قرار گرفته بود؛ چنان که اصبغ بن نباته نقل می کند: «هنگامی که حضرت علی علیه السلام به صفین می رفت، همراه او بودم. آن حضرت بر تلی بلند ایستاد و با اشاره به نیزاری که بین بابل و آن تل بود، فرمود: شهری است و عجب شهری! عرض کردم: یا امیر المؤمنین، می بینم از وجود شهری سخن می گویی؛ آیا در اینجا شهری بوده و اکنون آثار آن از بین رفته است؟ حضرت فرمود: خیر، ولی در اینجا شهری به وجود می آید که او را «حله سیفیه» می گویند و مردی از تیره بنی اسد آن را بنیان گذاری می کند و از آنجا مردمی پاک سرشت و خداجوی پدید می آیند که در پیشگاه خدا، مقرب و دعایشان مورد قبول است.»(2)

حوزه حله، بعد از درخشش علمی در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم، رو به رکود نهاد و تاکنون هم نتوانسته است به آن عظمت و شکوه باز گردد. عامل اصلی این رکود، وضعیت نامطلوب سیاسی حله در اواخر قرن نهم بود. در این زمان، از یک طرف تمام سرزمین عراق زیر نفوذ حکومت حکام ستمگر ترکمان قرار گرفته بود و از سوی دیگر، گروهی جدید به نام «مشعشعین» در عرصه سیاسی عراق ظهور کرد که با حکومت ترکمان ها مخالف بود.(3)

ص: 182

ص: 184

ص: 186

در این فصل، پنج پرسش در رابطه با روحانیت مورد بررسی قرار گرفته است. علت انتخاب این موارد، وجود سؤالات و نیز برخی شبهات است که از سوی مخالفان روحانیت، در اذهان مردم از طریق برخی نشریات، فضای مجازی و... مطرح می شود. سؤالات و شبهاتی مبنی بر اینکه چرا روحانیت در گذشته تاریخ خود - مثلا دوره صفویه - با برخی حکومت ها همکاری می کرده است؟ اصلا چه لزومی داشت که روحانیت به پادشاهان نزدیک شود؟ لباس روحانیت از چه زمانی مرسوم و نهادینه شده است؟ آیا پیامبرصلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام نیز از پوششی همچون عمامه، عبا و قبا استفاده می کردند؟

سیاست داشته اند و روشن است که میزان و کیفیت دخالت روحانیت را باید با توجه به شرایط و زمینه های امکان این امر دانست؛ بدین معنا که در برخی از دوره ها به سبب فراهم بودن فضای مناسب، حضوری پر رنگ تر داشته اند و در برخی موارد که شرایط مناسبی وجود نداشت، حضورشان در عرصه سیاست کمرنگ بوده است. مبنای علمای شیعه در همکاری با پادشاهان جور، همان تمسک به سیره ائمه علیهم السلام بوده است. این تعامل در طول تاریخ اسلام از دوره امام علی علیه السلام مرسوم و معمول بوده است و چنین شیوه ای مورد تأیید امامان علیهم السلام نیز بوده است. پذیرش منصب ولایت اهواز در دوران حکومت منصور دوانیقی توسط یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام به نام عبدالله نجاشی،(1) پذیرش منصب وزارت در زمان خلافت هارون الرشید از سوی علی بن یقطین به توصیه امام موسی کاظم علیه السلام(2) و پذیرش وزارت خلیفه عباسی از سوی اسماعیل بن بزیع»(3) از نمونه های بارز حضور علمای شیعه در دستگاه حاکمان است. علما نیز با پیروی از سیره معصومان، این روش را در دوره های حساس تاریخی به کار گرفته اند.

شهیدثانی در رابطه با همکاری علما با سلاطین می نویسند: «باید توجه داشت صرف پیروی از سلاطین و ورود در کادر آنها به هر صورتی نمی تواند منشأ نكوهش و خرده گیری بر دانشمندانی باشد که به سلاطین و اهل دنیا پیوستند؛ بلکه این نکوهش و انتقاد متوجه دانشمندانی است که پیوستن به پادشاهان و ابنای دنیا را زمینه و وسیله ای قرار دهند تا در سایه آن به مناصب و مقامات عالی دنیوی و تفوق و برتری بر همگان و کسب جاه و منزلت و دنیا و ریاست و امثال آنها نائل گردند. اگر هدف از پیوستن به سلطان و اهل دنیا چنین باشد که از این رهگذر، نظام و سازمان زندگی

ص: 188

همنوعان خود را پایدار نگه دارد و هسته مرکزی دین و آئین الهی اسلام را در پایه رفیعی قرار دهد و بدعت گذاران را قلع و قمع کند. اگر دانشمندانی با چنین اهداف الهی و انسانی به پادشاهان بپیوندند، نه تنها کار ناروایی مرتکب نشده اند، بلکه این کار آنان به عنوان عملی سرشار از فضیلت و شایسته ترین رفتار به شمار می آید».(1)

با نگاهی به عملکرد علمای بزرگ در پیوستن به پادشاهان در مقاطع حساس، باید زمان شناسی، تعهد و شجاعت آنان را تحسین کرد. اکنون به برخی از علل همکاری علما با حاکمان اشاره می شود.

خویش به کار گیرد. علامه در مدت کوتاهی که به حاکم مغول نزدیک شد، با نفوذ کلام، قدرت بیان و وسعت اطلاعات علمی خویش، او را پیرو مکتب تشیع ساخت. (1)شیعه شدن حاکم مقتدر مغول در آن روزگار و نیز شیعه شدن بسیاری از ایلخانان، شاهزادگان و... به تبعیت از حاکم، موجب حفظ و تثبیت موقعیت شیعه گردید.

در خدمت اسلام و تقویت آن به کار گیرد. امام خمینی رحمه الله در رابطه با عملکرد وی می فرماید: «خواجه نصیر الدین، چنان سنجیده و دقیق عمل کرد و از دانش و نبوغ خویش به جا بهره برد که هلاکو خان را شدیدا تحت تأثیر قرار داد و در حقیقت، این او بود که بر هلاكو حکم می راند.»(1)

نمونه دیگر همکاری علما با حاکمان در مورد شهر حله بود؛ وقتی که مغولان، شهرها و دیار مسلمانان را یکی پس از دیگری اشغال می کردند، شهر حله نیز از این هجوم وحشیانه در امان نبود. عالم بزرگ این شهر، سدید الدین یوسف حلی»، پدر علامه حلی، با مشورت سید بن طاووس و ... به این نتیجه رسیدند، در راستای حفظ جان و مال مسلمانان به سلطان نامه ای نوشته و اعلام همکاری نمایند. اتخاذ چنین تدبیر و سیاستی، موجب شد که هلاکو با دستور عمومی خود، علاوه بر اهل حله، شهرهای کوفه، نجف و کربلا را نیز از هجوم غارت لشکر خود در امان دارد.(2)

بنابر این، علمای شیعه با همکاری و حضور خود، توانستند دین و مظاهر دینی مردم را که مغولان بنای نابودی آن را داشتند بر دل و جان آنان (مغولان) حاکم گردانده و آنها را در خدمت پیشرفت دین قرار دهند.

قمارخانه ها و... را تعطیل می کرد و به آباد کردن مساجد، مدارس علمی و... همت می گمارد.(1)

علامه محمد باقر مجلسی (1110ق) با نگارش ده ها کتاب برای سطوح گوناگون جامعه و بر جای نهادن اثر ماندگار «بحارالأنوار» در دربار صفویه، ضمن کاستن قدرت خواجه سرایان، محدود کردن رفت و آمد سفرای اروپایی، بستن ده ها خانقاه و دستور تخریب بتکده هندوان در اصفهان و ممانعت از تبلیغ مبلغان مسیحی؛ با حرکتی شجاعانه سنگ پایه ای را که بزرگان دیگری چون محقق کرکی و شیخ بهایی و ... در حکومت صفویه بنا نهاده بودند، به پایان رسانیده و جامعه اسلامی را از شر حاکمیت صوفیان رهایی بخشید.

بنابراین علما در دستگاه سیاست تأثیر پذیر نبودند، بلکه با حضور خود، تحولی در دستگاه حکومت ایجاد می کردند؛ از این رو امام خمینی با در نظر گرفتن این عنصر، فعالیت های علمایی چون خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ بهایی و ... را مورد ستایش قرار می دهند و از آنان به عنوان علمای مجاهد و صالحی که از مقامشان گذشت کرده اند، یاد می کنند. ایشان در این زمینه می گوید: «من هم اگر چنانچه می توانستم، یک سلطان جائری - ستمگری - را به راه بیاورم، می رفتم درباری می شدم، شما هم تکلیفتان این بود که اگر بتوانید یک سلطان جائری را آدمش کنید، بروید درباری بشوید. این درباری شدن نیست، این آدم سازی است.»(2)

دولت های شیعی در مقابل حکومت های سنی مذهب بوده است. ضرورت این امر با توجه به اینکه شیعه در طول تاریخ، اغلب در تقيه و انزوای سیاسی قرار داشت، بیش از پیش معلوم می شود. علاوه بر این در آن دوره ها، سلاطین سنی مذهب از قتل عام شیعیان باکی نداشتند و خفقان و اختناق بر اقلیت شیعه حاکم بود. حکومت صفویان اولین حکومت شیعی اثنی عشری مستقل و در عرض با حکومت های سنی گرای هم عصر خود چون عثمانی و شیبانیان در آسیای میانه به حساب می آید. این در دورانی بود که فاصله مذهبی اهل سنت و تشیع بسیار گسترده شده بود. شیعیان در اقصی نقاط جهان تحت پیگرد حکومت های مخالف قرار داشتند؛ این امر از یک منظر زمینه رشد و تقویت حکومت صفویان را بیش از پیش فراهم می نمود؛ چرا که باعث جذب و توجه شیعیان اعم از خواص و عوام به این حکومت می گردید. دعوت آگاهانه شاهان صفوی از علمای شیعه و بهره مندی حکومت از حضور آنان در عرصه های نرم افزاری حکومت نوپای خود از یک سو و اشتیاق عده ای از علما از شکل گیری حکومتی شیعی از سوی دیگر سبب شد تا علمای شیعه به تدریج جذب صفویان گردیده تا ضمن صیانت از دولت شیعی به رسالت های دینی خویش جامه عمل بپوشانند.(1)

براین اساس به جاست علمای شیعه وجود دولت های شیعی را موقعیتی ممتاز قلمداد کنند؛ چرا که شکست حکومت شیعی در برابر حاکمان سنی متعصب، به منزله شکست تلاش و اقدامات علمای شیعه در طول زمان بود؛ چرا که با تسلط آنان، ذخایر مادی و معنوی شیعه به تاراج می رفت؛ از این رو همکاری علما با سلاطین شیعی و حمایت از نظام سیاسی در جهت صیانت از حکومت های شیعی، ضروری به نظر می رسید.

ص: 193

«صاحب بن عباد»، وزیر دربار آل بویه و از عالمان بزرگ قرن چهارم، در تحکیم و توسعه حکومت شیعی آل بویه می کوشید. وی از مدیریت و درایتی قوی برخوردار بود و در جهت رونق اقتصادی، آبادانی و ترویج فرهنگ و دانش مردم تلاش می کرد. (1)

شیخ مفید نیز در این دوره، حکومت شیعی آل بویه را تقویت و ارشاد می نمود. عضدالدوله، از حاکمان آل بویه، همواره برای بهره مندی علمی و... به دیدار شیخ مفید می شتافت.(2)

همکاری علمای همچون شیخ بهایی، محقق کرکی، میرداماد و... نیز یادآور پاسداری از دولت شیعی حاکم بوده است؛ زیرا با استقرار دولت صفوی در ایران، یک حاکمیت مطلق و منسجم در این کشور برقرار شد و این دولت توانست کشور ایران را زیر پرچم و قدرت واحد، از تجزیه و پراکندگی برهاند.

تزریق فرهنگ شیعه در جامعه ایران پرداختند. آنان با به کار گیری تمام نیروی خود، سعی و تلاش بسیاری در راه بسط فرهنگ شیعه و حفظ میراث دوره های گذشته نمودند و مجموعه های بزرگ فقهی، حدیثی و فلسفی را به وجود آوردند و فرهنگ بخش بزرگی از جهان اسلام را به فرهنگ شیعه تغییر دادند.(1)

واژه «شيخ» از دوره ائمه تا غیبت صغری به تاریخ به القاب علمای شیعه افزوده شد. تقریبا در قرن چهارم هجری، از عالمان بزرگ شیعی با نام شیخ یاد می شده است. مانند شیخ صدوق، شیخ طوسی و شیخ مفید(1)

بررسی برخی از منابع روایی و کتب رجالی، حاکی از آن است که واژه«ثقة»را ائمه برای برخی راویان احادیث و اصحاب خود انتخاب کرده اند مثلا درباره زراره یا غیر او، چنین القابی از طرف ائمه استفاده شده است. امام رضاعلیه السلام یکی از اصحاب خود به نام «يونس بن عبدالرحمن»را «ثقه» و مورد اعتماد خویش معرفی می کند.(2) امام هادی علیه السلام نیز همین تعبیر را در مورد عثمان بن سعيد و پسرش محمدبن عثمان (نایب اول و دوم امام عصر) به کار برده و تأکید می کند: «هر چه این دو از ناحیه من برای شما بگویند، از من گفته اند و مورد وثوق هستند.»(3)

«حجت» در لغت به برهان و دلیلی گفته می شود که مقصود را روشن می سازد. (4)در مورد این واژه باید گفت این واژه در وهله اول، اختصاص به پیامبران و ائمه دارد و بر همین اساس گفته شده که زمین هیچگاه از حجت خالی نخواهد بود. (5)اما در مورد استعمال این واژه برای علمای شیعه باید گفت از آنجا که ائمه علیهم السلام، علما را (که آشنایان به احادیث و حلال و حرام دین هستند) به عنوان جانشینان خود در دوره غیبت معرفی کرده اند؛(6) و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز با

ص: 196

به کار گیری واژه حجت مردم را به فقها و علمای دین ارجاع داده اند،(1) می توان گفت که علمای آگاه به دین و وارسته به عنوان حجت از سوی ائمه هم معرفی شده اند و بر همین اساس علما ملقب به این عنوان می شوند.

البته این القاب در طول تاریخ دست خوش تغییر شده اند، مثلا لقب «ثقة الاسلام» گرچه اینک کمتر به کار می رود، اما در گذشته برای علمای بزرگی چون کلینی، صاحب كتاب «الکافی»، به کار رفته که به خاطر تأليف كتاب الكافی مورد تأیید ضمنی امام معصوم قرار گرفته است.(2) واژه «حجت الاسلام»نیز لقبی برای علمای بزرگ طراز اول جهان اسلام در بین شیعه و سنی بوده است مثلا برای بزرگ ترین عالم اهل سنت (غزالی)، حجت الاسلام غزالی گفته اند. در شیعه نیز علمای بزرگی مانند سید محمدباقر شفتی و ملاقربانعلی زنجانی، از علمای بزرگ دوره مشروطه، معروف به حجت الاسلام بودند.(3) از آنجا که در دوره صفویه، علمای شیعه در دربار صفوی صاحب مناصب بزرگی شدند، القاب و عناوینی همچون شیخ الاسلام، صدرالاسلام و... برای عالمان متداول گردید. به نظر می رسد رواج کاربرد لقب حجت الاسلام برای علمای شیعه از دوره فتحعلی شاه قاجار آغاز شده است و شماری از عالمان طراز اول عصر قاجار با این لقب مشهور شده اند؛ در اواخر دوره قاجار، با شروع مبارزات آزادی خواهانه در ایران که به انقلاب مشروطیت انجامید، کاربرد واژه حجت الاسلام و جمع عربی آن (حجج الاسلام) به عنوان لقب عام علما در خطابه ها و نامه ها به تدریج رواج یافت. در آثار مکتوب این دوره به ویژه در

ص: 197

نامه هایی که میان علمای نجف و روحانیان هوادار مشروطه در ایران رد و بدل می شد و نیز روزنامه های آن عصر این لقب برای عالمان بزرگ به کار می رفته و گاه برای تکریم بیشتر، تعبیر حجت الاسلام و المسلمین ذکر می شده است.(1) در استفتایی که از میرزای شیرازی درباره استعمال تنباكو شده است از عنوان «حجت الاسلاما»استفاده شده است.(2)

«آیت الله»به معنای نشانه خداوند است و در اصطلاح عنوانی برای فقهای بزرگ است، نخستین کسی که این عنوان به ایشان اطلاق شد، عالم بزرگ شیعه، حسن بن یوسف، معروف به علامه حلی بود. ابن حجر عسقلانی، ایشان را «آيةٌ في الذُكاء» خوانده است. (3)شاید به خاطر دانش عمیق و تقوای بی نظیرش، لقب آیت الله به وی اعطا شده است. علمای بزرگی همچون «شرف الدین شو کستانی»، «شیخ بهایی» و «محمدتقی مجلسی» در اجازه نامه هایی که برای شاگردان خود نوشته اند از علامه حلی به عنوان «آية اللهَ في العَالَمِينَ» یاد کرده اند.(4) بعدها این عنوان به میرزای شیرازی، صاحب فتوای تحریم تنباکو، اطلاق شده و لقب «آیت الله العظمی» به مرحوم آقای بروجردی، به خاطر مرجعیت فراگیر ایشان، در عصر پهلوی داده شد.(5)

علاوه بر این، لقب «علامه» (به معنی کسی که بسیار علم و دانش دارد) برای تجلیل از مقام علمی افرادی که دارای جامعیت در رشته های مختلف علمی بوده اند؛ اطلاق می شده است مانند علامه بحر العلوم، علامه شعرانی و علامه طباطبائی

ص: 198

گرچه کیفیت لباس فعلی با لباس آن دوره کمی متفاوت است. لباس مرسوم و معمول آن دوره عبارت بود از عبا، لباس بلند (قبا) و عمامه. در واقع چنین پوششی اختصاص به افراد خاصی نداشت، بلکه همه مردم چنین نوع پوششی داشتند. شخص پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همانند سایر مردم از این لباس استفاده می کردند؛ به طوری که اگر ناشناسی وارد مجلسی می شد که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن حضور داشت، آن حضرت را از دیگران تشخیص نمی داد.

استفاده از عمامه معمولا در اجتماعات و مراسم خاص صورت می گرفت؛ همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله در فتح مکه و هنگام ورود به مکه، عمامه مشکی بر سر داشت.(1) آن حضرت عمامه های مختلفی داشت؛ از جمله عمامه ای به نام «سحاب» که در روز عید آن را به على علیه السلام هدیه نمود و به دست مبارک خویش عمامه خود را به سر امام علی علیه السلام بست(2) و فرمود:

«خداوند در جنگ بدر و حنین مرا با فرشتگانی یاری کرد که چنین عمامه هایی داشتند.»(3) امام زین العابدین نیز با عمامه سفید در مسجد حاضر می شد، در حالی که دو طرف آن را بر دوش انداخته بود. در رابطه با امام رضا علیه السلام نقل شده که وقتی آن حضرت به دستور و اجبار مأمون برای اقامه نماز عید فطر عازم مصلای نماز بود، عمامه سفید بر سر داشت.(4)

منابع متعددی نحوه پوشش پیامبر صلی الله علیه و آله را بدین گونه توصیف کرده اند که آن حضرت لباس های بلند بر تن می کرد و به خاطر زیبائی و نظافت، به پوشیدن لباس سفید توصیه می نمود و همیشه عبایی روی لباس ها می انداخت و معمولا عمامه ای بر سر مبارک داشت.(5) در روایات اسلامی، به این لباس

ص: 200

توجه و تأکید خاصی شده است؛ از جمله اینکه عمامه مستحب است و دو رکعت نماز خواندن با عمامه، بهتر است از چهار رکعت نماز خواندن بدون عمامه،(1) همچنین شایسته نیست امام جماعت بدون عمامه یا عبا باشد، شایسته است که امام جمعه هنگام خطابه با عمامه باشد، خداوند و ملائکش در روز جمعه بر صاحب عمامه ها درود می فرستند، همچنین فرشتگانی که در جنگ بدر به کمک مسلمانان آمدند، عمامه های سفید بر سر داشتند.(2)

همان گونه که اشاره شد، چنین لباسی ابتکار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبوده است، بلکه این پوشش عربهای آن زمان بوده است. بعدها با گسترش اسلام و فتح سرزمین های مختلف، مردم آن سرزمین ها نیز لباس مسلمانان را به تن می کردند؛ به طوری که این نوع پوشش برای مردم ایران حتى تا عصر صفویه نیز معمول بوده است. شخصیت هایی مانند ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و خواجه نصیر الدین طوسی در قرن ششم و هفتم هجری، همین نوع پوشش(یعنی عبا، قبا و عمامه) را بر تن داشتند.(3) در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی، تصویر عالمی دیده می شود که عمامه سفیدی بر سر دارد. همچنین ابو محمد حریری، از ادیبان قرن پنجم، در کتاب مقامات خود، تصویر عالمی را در حال سخنرانی نشان می دهد که عمامه بر سر دارد و به سؤالات حاضران جواب می دهد. (4)بعدها رفته رفته لباس مسلمانان و از جمله ایرانیان به دلایلی همچون تعامل با دیگر فرهنگ ها، استفاده از سلاح های جنگی و ... تغییر کرد، اما روحانیت همچنان شکل و ساختار خود را در این مورد حفظ کرده است؛ چون روحانیون خود را پرچمداران تمدن و فرهنگ بزرگ اسلامی می دانند در گفتار، رفتار و حتی شکل ظاهری پوشش نیز از معصومان علیهم السلام پیروی می کنند.

ص: 201

البته بدیهی است که صرف پوشیدن این لباس، ارزش خاصی برای دارنده آن ایجاد نخواهد کرد، بلکه التزام فرد مزبور به اصول، مبانی و ارزش ها، تنها عاملی است که دارنده لباس را دارای ارزش می کند. این نوع پوشش امروزه دارای مزایا و اهدافی است که عبارتنداز :

کردن بر مجموعه ای»، «امور مربوط به اداره کشور»و امثال آن است. این واژه در عربی از ریشه «ساس» گرفته شده است و به معنای قیام برای امری و مدیریت و تدبیر آن است.(1) همچنین در معنای سیاست آمده است: «القِيامُ عَلى الشيءِ بِمَا يُصلِحُه»؛(2) اقدام به کاری بر اساس مصحلت». با توجه به معانی لغوی واژه سیاست، می توان معانی ریاست، حکومت کردن، هدایت و مدیریت را در تعریف سیاست اخذ کرد؛ بر این اساس، سیاست در اصطلاح، عبارت است از اداره جامعه های انسانی و هدایت آن به سوی تعالی.

دین نیز مجموعه عقاید، اخلاق و احکامی است که برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسانها است؛ به عبارت دیگر، دین، طرحی برای زندگی بشری در همه ابعاد و شئون آن است. در این مجموعه، احکام دین اسلام شامل عبادتها، معاملات و سیاست ها می باشد. با دقت در مبانی دینی، یعنی قرآن و روایات، به خوبی روشن می گردد که حجم مباحث اجتماعی و سیاسی بسیار چشمگیر بوده و این نکته بیانگر اهمیت و جایگاه مسائل سیاسی و حکومتی در دین اسلام است؛ چرا که با تشکیل حکومت هم ساختار سیاسی جامعه حفظ می شود و هم سایر احکام دین یعنی عبادات و معاملات به خوبی در جامعه تحقق می یابد.

در اندیشه اسلامی، «دین و سیاست» باهم پیوندی ناگسستنی دارند؛ به طوری که این دو یک مقوله واحد و تفکیک ناپذیر به شمار می روند و بدون شک، طرح جدایی دین از سیاست، با تفکر دینی ناسازگار و بیگانه است. خاستگاه اصلی اندیشه جدایی دین از سیاست، غرب است. این اندیشه، با توجه به تجربه ناخوشایند اقتدار سیاسی کلیسا در قرون وسطا، از دوره رنسانس به بعد مطرح شده و واکنشی است در برابر روحانیت

ص: 204

ارتجاعی و وابسته به کانون قدرت، که در همان زمان (قرون وسطی) شکل گرفته بود.(1) ظهور چنین اندیشه و پدیده ای به تشکیل حکومت هایی در جهان غرب منجر گردید که خود را ملتزم به رعایت مقررات دینی در سطح اجتماع، سیاست داخلی و امور خارجی نمی دیدند؛ چرا که چنین تفکری (عدم دخالت دین) به نفع حكام زورگو بوده و آنان خود را مقید به آموزه ها و مبانی دینی ندانسته و هر کاری که می خواستند انجام می دادند.

ردیابی و رصد اندیشه جدایی دین از سیاست در جهان اسلام نشان می دهد که این اندیشه از سوی گروه های مختلفی مطرح شده است؛ گروه اول؛ حاکمان ستمگری بودند که در صدر اسلام خواستار تبدیل جریان خلافت به سلطنت بودند؛ وقتی معاویه در سال چهل هجری به خلافت رسید، در جمع مردم عراق چنین گفت: «من با شما بر سر نماز و روزه نمی جنگیدم، بلکه می خواستم بر شما حکومت کنم و به مقصود خود رسیدم.»(2) گروه دوم، استعمارگران خارجی بودند که فرهنگ جدایی دین از سیاست را برای رسیدن به اهداف خود در کشورهای اسلامی ترویج می کردند. استعمارگران می دانند که بزرگ ترین خطر برای آنان، دین و آیین الهی است؛ از این رو همواره می کوشند تا دین را از ماهیت خود تهی کنند و یا آن را به انزوا برده و در گوشه معابد، زندانی نمایند. گروه سوم؛ جریان روشنفکری غربگرا است که سعی در تطبیق جریان جدایی دین از سیاست که در جوامع غرب رواج یافته بود بر حوزه اسلام داشته اند. روشنفکران با القای اینکه ورود روحانیت به عرصه سیاست موجب تنزل جایگاه و احترام آنان در جامعه می شود سعی دارند روحانیت را در نقش یک مجسمه قدیس مطرح کنند که در حوزه و خانه های خود نشسته و صرفا به عبادت های شخصی، مطالعه، تدریس یا در نهایت موعظه مردم مشغول است؛ آن هم به

ص: 205

شرطی که در مسائل سیاست دخالتی نداشته باشد. این نقشه آنچنان ماهرانه اجرا شد که عدم مداخله در امور اجتماعی و سیاسی، نوعی قداست و دخالت در آن بزرگ ترین عیوب شمرده شد. در حالی که اسلام، دینی سیاسی است و در جای جای آن به مباحث سیاسی و اجتماعی پرداخته و درباره سیاست، وظایفی معین کرده است. با نگاهی به تاریخ صدر اسلام به خوبی روشن می شود که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در مدینه، بعد از فراهم شدن شرایط حکومت، حکومتی دینی تشکیل داد و بر مسند قدرت قرار گرفت و اداره سیاسی جامعه را نیز بر عهده داشت. امام علی علیه السلام با تشکیل حکومت، اثبات نمود که بین دین و سیاست رابطه ناگسستنی وجود دارد؛ اگر دین از سیاست جدا بود، چرا آن حضرت حکومت تشکیل داد؟! امامان دیگر نیز همواره به دنبال تشکیل حکومت بودند؛ از این رو حاکمان ستمگر و دین ستیز از آنان وحشت داشته و آنان را زندانی و به شهادت می رساندند. اگر امامان حکومت را حق خویش نمی دانستند و فقط در مساجد و یا کنج خانه ها، صرفا به بیان احکام عبادی می پرداختند، هیچگاه حکومت متعرض آنان نمی شد.

در روایات، از امامان به عنوان «عالم بالسياسة» و «ساسة العباد»عالم به سیاست و سیاستمداران بندگان خدا، یاد شده است. امام صادق علیه السلام پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله را چنین معرفی می کند: «فَوَّضَ إِلَيْهِ أَمْرَ الدِّينِ وَ الْأُمَّةِ لِيَسُوسَ عِبَادَهُ»(1)؛ «خداوند امر دین و مردم را به پیامبر صلی الله علیه و آله را واگذار کرد تا سیاست و امور بندگانش را تدبیر کند.» بر این اساس انبیای الهی و ائمه شیعه، تنها رهبران دینی مردم نبوده اند، بلکه سیاست مداران واقعی جامعه هستند و از آنجا که به مصالح و مفاسد انسانها آگاهی دارند، آنان را به سوی سعادت واقعی هدایت می کنند. در جامعه نبوی و در سیره و روش پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز این طور نبوده است که عده ای سیاستمدار و عده ای روحانی

ص: 206

باشند. امام خمینی رحمه الله با اشاره به زمان صدر اسلام که دیانت با سیاست یکی بود، می فرمایند: «مگر زمان پیغمبر اکرم، سیاست از دیانت جدا بود؟ مگر در آن دوره عده ای روحانی بودند و عده دیگر سیاست مدار و زمامدار؟ مگر زمان خلافت حضرت امیر، سیاست از دین جدا بود؟ دو دستگاه بود؟ این حرفها را استعمارگران و عمال سیاسی آنها درست کرده اند تا دین را از تصرف امور دنیا و از تنظیم جامعه مسلمانان بر کنار سازند.»(1)

در روایات، به صراحت عالمان دینی، میراث دار رسالت و تعهد انبیای الهی معرفی شده اند،(2) بنابراین هیچ عالم حقیقی و روحانی وارسته ای، نمی تواند نسبت به حکومت و سیاست بی تفاوت باشد، چرا که تحقق اهداف معنوی و تربیتی اسلام، در سطحی فراگیر و گسترده، مشروط به نظام سیاسی و اجتماعی صالح و شایسته است.

نگاهی که دین اسلام به سیاست دارد هیچگاه روحانیت را محدود به امور معنوی نکرده است، چرا که سیاست و حکومت از دیدگاه اسلام امرى مذموم و ناپسند تلقی نمی شود، بلکه ابزاری است برای سامان دهی زندگی اجتماعی بشر، که اگر به درستی در خدمت مصالح و منافع انسانها قرار گیرد، بزرگ ترین عامل مؤثر در سعادت و خوشبختی بشر خواهد بود و اگر در اختیار تبهکاران و هواپرستان قرار گیرد، بیشترین لطمه را به سعادت بشر وارد خواهد کرد؛ بنابراین دین باوران راستین، باید تلاش کنند که این ابزار را برای تأمین سعادت و صلاح جامعه در اختیار بگیرند و به درستی از آن بهره برداری کنند.

بنابر این دینی که سیاست جزء ماهیت و جوهره آن است و رهبرانش

ص: 207

عالم به سیاست معرفی شده اند و همه افراد امت اسلام را مسئول سرنوشت یکدیگر می داند، چگونه اجازه می دهد که کارشناسان و متخصصان آن مکتب، از سیاست و اجتماع به دور باشند و از کنار حوادث بی تفاوت بگذرند. برخی از کسانی که مخالف حضور روحانیت در سیاست هستند، می گویند: «روحانیت تنها باید به نظارت بر قدرت اکتفا کند و از حضور مستقیم در مناصب قدرت پرهیز و دوری نماید».(1) در پاسخ باید به چند نکته اشاره کرد:

الف) نظارت بر کار کرد و برنامه های حکومت، وظیفه ای همگانی است که به عنوان امر به معروف و نهی از منکر، بر دوش همه اقشار جامعه است و اصل هشتم قانون اساسی هم بر آن تأکید کرده است. البته نفوذ و رسالت روحانیت، این وظیفه را برای روحانیون سنگین تر می سازد.

ب) اگر مقصود از نظارت صرفا اخلاقی و ارشادی است و اینکه روحانیت با آموزش های اخلاقی و تربیتی، همواره در کنار نظام و مسئولان باشد تا زمینه ایجاد جامعه قرآنی و اجرای قسط و عدالت فراهم آید، عملا امکان ندارد؛ زیرا تجربه تاریخی ثابت کرده است که با این گونه نظارت، نمی توان احکام اسلامی را پیاده کرد و به عدالت اجتماعی دست یافت؛ چرا که روحانیت سال ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی همواره به عنوان ناظر اخلاقی و ارشادی مطرح بوده است، اما با این شیوه موفق نشد آن گونه که باید احکام سیاسی و اجتماعی اسلام را اجرا کند.

ج) اگر مقصود از نظارت، نظارت قانونی و سیاسی است؛ به این معنی که برای روحانیت در قانون اساسی جایگاه و موضع قانونی در نظر گرفته شود، تا با استفاده از آن بر کار مسئولان و نظام نظارت داشته باشد، چنین نظارتی

ص: 208

بدون دخالت و بدون استفاده از قدرت امکان پذیر نیست. آیا می شود به ولی فقیه اختیارات قانونی داد و سپس از او خواست که در حاشیه قدرت بماند و کاری به اجرا و مدیریت عملی نداشته باشد؟

فاصله گرفتن و دوری جستن روحانیت از قدرت، سیاست و حاکمیت - هنگامی که نیاز به چنین حضوری باشد حمل بر تنبلی، ناتوانی، مسئولیت گریزی و شانه خالی کردن از بار مسئولیت های اجتماعی و سیاسی تلقی خواهد شد. مگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین علیه السلام خود مستقیما در کلیه کارهای حکومتی دخالت و حضور نداشتند؟! بنابراین نظارت کردن - بدون حضور فعال - نمی تواند تضمینی برای تحقق ارزش ها و احکام الهی در جامعه باشد؛ زیرا همان گونه که گفته شد بخشی از مسائل علم فقه در مورد سیاست و مباحث سیاسی است و کنار رفتن از صحنه سیاسی، به معنای تعطیل قسمت زیادی از احکام فقه خواهد بود. آیا کسانی که به دنبال قداست روحانیت هستند، به این لوازم هم پایبند هستند؟

بنابراین، روحانیت اساسا نهادی سیاسی است و به نظر می رسد با نگاهی دینی و منصفانه، نه تنها نمی توان منعی برای حضور روحانیت قائل شد، بلکه آن را به عنوان رسالتی مهم و وظیفه ای اصلی برای روحانیون باید به شمار آورد.

نقش تعیین کننده، مثبت و مؤثر روحانیت در تحولات سیاسی و اجتماعی و جهت دهی آن در جوامع اسلامی، غیر قابل انکار است. بدون تردید مدعیان این اندیشه که روحانیت باید صرفا به امور معنوی بپردازد، با آگاهی از این نقش مؤثر روحانیت، درصدد خنثی سازی آن هستند. روحانیون در همه مبارزات ضد استعماری و ضداستبدادی کشورهای اسلامی، سهم بسزایی داشته اند. به خصوص، روحانیت شیعه به خاطر برخورداری از جایگاه اجتماعی بر جسته و نفوذ مؤثر در توده های متدین و نیز به علت بهره مندی از جایگاه مرجعیت و اجتهاد - که از ویژگی های مکتب اهل بیت علیهم السلام است -

ص: 209

همواره کانون تحولات اجتماعی در تاریخ ما بوده است. جریان نهضت تحریم تنباکو برای پیشگیری از نفوذ استعمار، انقلاب مشروطیت برای مبارزه با استبداد و ایجاد عدالت، نهضت ملی کردن صنعت نفت به منظور کوتاه کردن دست سلطه گر استعمار انگلیس و سرانجام نهضت اسلامی ملت ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله و هدایت مراجع تقلید و روحانیون در دهه 1340ه. ش - که به شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 ه.ش منتهی شد - نمونه های برجسته این نقش اساسی است.

در عصر امامان و تشویق آنان به این امر، نتیجه طبیعی عوامل متعددی از جمله وجود فاصله زیاد میان شهرها، فراهم نبودن امکانات ضروری برای مسافرت مردم و در نتیجه دشواری دسترسی به امام بود. امامان، پیروانشان را به راویان حدیث و یاران نزدیک خود همچون، زرارة بن اعین، يونس بن عبدالرحمان، ابان بن تغلب، زکریابن آدم، محمدبن مسلم و...، ارجاع می دادند و گاهی یاران خود را به حضور در مساجد و مراکز عمومی، برای فتوا دادن و ارشاد مردم تشویق می کردند. و از آنجا که در عصر غیبت، نیاز به تقلید در احکام شرعی، بیشتر ظهور و بروز یافت، مرجع شناخت احکام در موضوعات مختلف، فقیهانی معرفی شده اند که دارای شرایطی هستند و مردم باید از ایشان تقلید کنند.

همواره رجوع به متخصص، از اموری به شمار می رود که هر عقل سلیمی به ضرروت آن پی برده و آن را بدیهی می شمارد. همان گونه که برای معالجه و درمان بیماری های جسمی، وجود پزشکان متخصص لازم است، بدون تردید در امور دینی نیز، باید افراد صاحب نظر و متخصص در علوم اسلامی وجود داشته باشند تا حقیقت دین را در همه ابعاد آن یعنی؛ علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... تبیین کنند؛ به عبارت دیگر، دین اسلام چیزی نیست که خود به خود به مردم معرفی شود، بلکه اسلام شناسان باید آن را معرفی کنند و پاسخ گوی سؤالات فراوان باشند.

در اندیشه دینی، تقلید به دو قسم دسته بندی می شود: تقلید پسندیده و تقلید ناپسند.

را به سقوط و بدبختی نیز می کشاند؛ چرا که مصداق بارز تقلید کورکورانه است که نمونه های آن در برخی جوامع، زیاد یافت می شود. قرآن تقلید از نیاکان را نمونه ایی از تقلید ناپسند معرفی کرده است؛ چرا که ملاک و شرایط تقلید رعایت نشده است. تقلیدهایی که برخاسته از تعصب قومی و خانوادگی باشد، از نظر قرآن مذموم شمرده می شود؛ زیرا در این نوع تقليدها، شرط عقلانی که مقبولیت تقلید را ثابت کند، وجود ندارد؛ از این رو در آیات بسیاری چنین تقلیدی نکوهش شده و اهل آن را سزاوار سرزنش دانسته است.

برخی از تقلیدهای ناپسند دیگر، چون از جهل و نادانی و یا رفاه و خوشگذرانی و تلقینات شیطانی برخاسته است، امری ناپسند و مذموم شمرده شده که ریشه همه آنها به اصل فقدان عقلانیت بر می گردد. نتیجه چنین تقلیدی، چیزی جز هلاکت و نابودی، خشم و انتقام الهی، عذاب در قیامت و... نخواهد بود. البته قرآن برای تقلید کورکورانه و غیر عقلانی، آثار و نتایج دیگری نیز برشمرده است که می توان به جلوگیری از رشد فردی و اجتماعی، خرافه گرایی، بدعت گرایی، پایبندی بی دلیل و غیرعقلانی به سنت ها، دوری از آزاداندیشی و ... اشاره کرد.

ترغیب کرده است. این امر و فرمان به پرسشگری و در نتیجه تقلید و پیروی از آگاهان صادق، از آن روست که عقل و عاقلان آن را پسندیده می دانند و در حقیقت دستور قرآن در این باره امری ارشادی به حکم عقل و عاقلان در پیروی جاهل از عالم است که تقلیدی پسندیده و بر پایه معیارهای عقلانی است. در تمامی مواردی که قرآن، سخن از تقلید مثبت و پسندیده به میان آورده است، ملاک و معیار عقلانی و عقلایی بودن را می توان در آن جست. به عبارت دیگر، تقلید با تحقق شرایطی امری پسندیده است که آدمی باید آن را احراز کند؛ از جمله این شرایط، آگاهانه، عالمانه و عاقلانه بودن است. مقلد خود باید به حکم علم و عقل دریابد که این پیروی و ملازمت بر پایه اصول و مبانی عقلانی بوده و درست و صحیح است. شرط دیگر، آن است که علم و عقل کسی که از او تقلید می شود، احراز شود و سوم آنکه تقلید در امور مشروع، معقول و یا مقبول عقلایی باشد. همان گونه که افراد در مهارت ها و علوم بشری که مربوط به امور مادی و زندگی این دنیایی آنان است به متخصص آن رشته مراجعه می کنند در مورد احکام و فروعات دینی نیز که هم مربوط به دنیای آنان و هم مربوط به آخرت آنهاست، این ضروت وجود دارد. اینکه گفته شود در این گونه مسائل نیازی نیست که به روحانیت مراجعه شود، چون هر شخصی خود با مراجعه به قرآن و روایات به این احکام دسترسی دارد؛ نظری درست و صحیح نیست، چون اگر این حرف به این معنا باشد که شخص به مرحله اجتهاد رسیده است لازمه آن این است که بگوئیم همه انسانها مجتهد هستند و واضح است که این امری خلاف واقع است و اگر بدین معناست که افراد هر چه را به ذهن خود می رسد عمل کنند لازمه این حرف آن است که افرادی که هیچ آشنایی با شیوه و اسلوب دست یابی به احکام ندارند چیزهایی را به دین نسبت دهند که در

ص: 213

دین وجود ندارد حال آنکه این کار هم در قرآن نهی شده است و هم خلاف حکم عقل و عقلاست؛ چرا که سرانجام این کار نیز چیزی جز دوری از حق و حقیقت نیست.

روحانیت و علمای دین چون متخصصینی هستند که افراد باید برای دریافت آموزه های دینی و رفع شبهات به آنان مراجعه کنند. مراجعه به روحانیت با توجه به پیشرفت زمان - که فکر زاینده و خلاق بشر به مسائل جدیدی دست می یازد و پرسش های جدیدی درباره معارف دینی پیش می آید به ضرورتی اساسی است؛ چرا که افراد آگاه و متخصص در دین می توانند از عهده چنین سؤال هایی برآیند. مبنای چنین ضرورتی (رجوع افراد به متخصصان و عالمان) در قرآن کریم چنین بیان شده است: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(1)؛ «اگر نمی دانید، از آگاهان بپرسید».این آیه شریفه، بیانگر یک قانون کلی عقلانی در مورد رجوع جاهل به عالم است. عالی ترین مصداق این آیه پیشوایان معصوم علیهم السلام هستند و فقها و عالمان دین در رتبه بعدی آن قرار دارند؛ بر این اساس، رجوع به متخصص، در قرآن کریم به رسمیت شناخته شده و مورد تأکید قرار گرفته است. از سوی دیگر، در روایات بر مردم تکلیف شده است که از عالمان دین تقلید و پیروی نمایند. امام حسن عسکری علیه السلام در این رابطه می فرماید: «فاما مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ »؛ (2) «هر کس از فقیهان که مالک نفس خود و نگاهبان دین خویش باشد و با هوای نفس خود مخالفت کند و مطیع فرمان خدای خویش باشد بر عوام است که از چنین کسی تقلید کند.»

ص: 214

براین اساس، تقلید یا پیروی غیر متخصص از متخصص، یک امر فطری و عقلی است که مورد تأیید اسلام نیز قرار گرفته است؛ چرا که انسان در این عالم مسافری بیش نیست و چنین فردی در حرکت خود به سر منزل مقصود، نیاز به شناخت دارد؛ از این رو هر فردی یا باید خود، عالم و متخصص بوده و یا به عالم مراجعه و از نظرات او پیروی کند. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «کسی که بدون بصیرت، حرکت و عمل کند، مثل کسی است که در بیراهه قدم گذارد و سرعت حرکت او، جز دوری از هدف نتیجه ای نخواهد داشت».(1)«الْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بصیرة کالسائر عَلَى غَيْرِ طَرِيقٍ لَا يَزِيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ إِلَّا بُعْداً ».

ص: 215

ص: 216

روحانیت همواره و در هر زمانی به رسالت و تکلیف خود عمل کرده است؛ از این رو دشمنان به دنبال حذف اساس و بنیاد نهاد روحانیت هستند.

برخورداری از جایگاه والای علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ، همواره از نقاط قوت و امتیاز روحانیت به شمار می رود. اگر تلاش ها و خدمات علمی، فرهنگی و... آنان نبود، آثاری از آموزه های دینی و آسمانی در بین مردم یافت نمی شد. در حقیقت، شکل گیری روحانیت، در راستای تحقق اهداف و آرمان های الهی و هدایت و سعادت بشر در زندگی دنیوی و اخروی صورت گرفته است؛ از این رو روحانیت در اسلام، رکنی اساسی به شمار می رود که توانسته است اهداف دین را، در همه ابعاد آن، همچون بعد معرفتی، اخلاقی، رفتاری، اجتماعی، سیاسی و... جلوه گر و محقق سازد. تاریخ روحانیت رسالت مدار شیعی نشان می دهد که این نهاد، همواره اصلی ترین مانع بر سر راه استعمارگران برای دست یابی به منافع خود در جوامع اسلامی، بوده است. هر چند، دشمنان داخلی و خارجی کوشیده اند، با استفاده آشکار و پنهان از اندیشه جدایی دین از سیاست، این باور و همبستگی را به گوشه انزوا ببرند و شریعت را از سیاست و اداره امور جامعه جدا بدانند، اما نقش عالمان دین، در همه مقاطع، تعیین کننده و تأثیر گذار بوده است و بر همین اساس است که امضا و نام هیچ یک از روحانیون در پای قراردادهای استعماری نیست، ولی نام روشنفکران غیر دینی در زیر قراردادهای استعماری آن ثبت و ضبط شده است.(1) در طول تاریخ تشیع، کمتر فرصتی به دست آمده که روحانیت بتواند همگام با هدایت دینی، رهبری سیاسی و اجتماعی مردم را نیز دارا باشد. این رخداد، در سده های اخیر، به ویژه در قرن حاضر، ظهور و نمود بیشتری پیدا کرده است. حضور آگاهانه روحانیت در مسائل سیاسی و اجتماعی، نقطه عطفی در تاریخ روحانیت به شمار می رود و بدون تردید، نشاط و پویایی شيعه در قرون اخیر، مرهون تلاش های روحانیت است.

ص: 218

بیروت: دار المعرفة، 1418 ق.

12. ابن الأثير، عزالدين ابی الحسن علی بن ابی الکرم الشيبانی، الکامل، ترجمه عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1371.

13. ابن بابویه، محمدبن علی(شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه؛ ترجمه علی اکبر غفاری، چاپ اول، تهران: صدوق، 1367.

14. ابن بابویه، محمدبن على، الخصال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.

15. ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم: جهان، 1378ق.

16. ابن جوزی، ابی فرج عبدالرحمن، منتظم، بیروت: دار الكتب العلميه، 1385ق.

17. ابن جوزی، تذکرة الخواص، نجف: منشورات المطبعة الحيدريه، 1383ق.

18. ابن حوقل، محمد، صورة الأرض، ليدن(هلند): بریل، 1967م.

19. ابن حيون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1409 ق.

20. ابن خلدون، العبر(تاریخ ابن خلدون)، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، [بی جا]، 1363.

21. ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی، 1375.

22. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، قم: منشورات الرضی، 1364

23. ابن داود حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، چاپ اول، تهران: دانشگاه،1342.

24. ابن سعد، طبقات الکبری، تحقيق: عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت: دار الكتب العلميه، 1410 ق.

25. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم: نشر علامه، 1379ق.

ص: 220

26. ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، تهران: منشورات الاعلمی، [بی تا].

27. ابن عبدالبر، محمد، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، چاپ اول، بیروت: دار الجيل، 1412 ق.

28. ابن عبد ربه، احمد بن محمد، عقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلميه، 1404 ق.

29. ابن کثیر، البداية و النهایة، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1407 ق.

30. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، [بی تا]۔

31. ابن هشام، سيرة النبوية، تحقيق: مصطفى السقا، بیروت: دارالمعرفه، [بی تا]۔

32. ابوالحسنی، علی، کارنامه شیخ فضل الله نوری، چاپ اول، تهران: عبرت،1380.

33. احسایی، علی بن ابراهیم، عوالی اللئالی، تحقیق: مجتبی عراقی، چاپ دوم، قم: مطبعة السيد الشهداء، 1403ق.

34. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، تبریز: المكتبة بنی هاشمی، 1381ق.

35. اردبیلی الغروی، محمدبن علی، جامع الرواة، قم: منشورات مكتبه آیت الله مرعشی نجفی، 1403 ق.

36. اشپولر، پرتولد، تاریخ مغول در ایران، تهران: علمی و فرهنگی، 1368.

37. اصفهانی، ابو الفرج، الاغانی، بیروت: موسسه جمال، [بی تا].

38. اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المأثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، 1362.

39. افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلما، تحقیق: سیداحمد حسینی، قم: مكتبة المرعشی، 1401ق.

40. اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران: کتابخانه طهوری، 1357.

41. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.

42. امینی، عبدالحسین، الغدير، بیروت: دار الكتاب العربی، 1398ق.

43. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، چاپ اول، تهران: سخن، 1381.

ص: 221

44. ایوانف، میخائیل، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی، تهران: [بی جا]، 1356.

45. بازرگان، مهدی، مجموعه آثار، [بی جا]، شرکت انتشارات، 1378.

46. بحرالعلوم، محمدمهدی، الفوائد الرجاليه، تهران: منشورات مكتبه الصادق، 1364.

47. بحرانی اصفهانی، عبدالله، عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الايات و الأخبار: قم: موسسه الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، 1413 ق.

48. بحرانی (ابن شعبه)، محمد حسن بن علی، تحف العقول، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1404ق.

49. بخاری، ابو عبدالله محمد بن اسماعیل، تاريخ الكبير، بیروت: دار الكتب العلميه، [بی تا].

50. بلاذری، انساب الاشراف، چاپ اول، بیروت: دار الفكر،1417ق.

51. بیاضی، علی بن يونس، الصراط المستقيم، نجف: حیدریه، 1384ق.

52. بیانات امام خمینی رحمه الله، در جستجوی راه از کلام امام، دفتر 8،چاپ دوم، تهران: امیر کبیر، 1363.

53. بیهقی، ابوبکر احمدبن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی و فرهنگی، 1361.

54. بیهقی، احمد بن حسین، سنن بیهقی، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمية، 1414ق.

55. پورسیدآقایی، سید مسعود و دیگران، تاریخ عصر غیبت، چاپ اول، قم: مؤسسه فرهنگی عصر، 1379.

56. پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1368.

ص: 222

57. ترمذی، محمدبن عیسی، شمائل البنی، ترجمه دامغانی، تهران: نی، [بی تا]

58. تهرانی، آقابزرگ، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، بیروت: دار الضواء، 1403ق.

59. تهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشيعة، قم: اسماعیلیان، [بی تا]۔

60. ثقفی کوفی، ابواسحاق، الغارات، تحقيق: حسین ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، 1353.

61. جعفریان، رسول، تاریخ شیعه در ایران، چاپ اول، قم: انصاریان، 1385.

62. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، چاپ هفتم، قم: انصاریان، 1383.

63. جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، چاپ اول، قم: انصاریان، 1370.

64. جمعی از دانشوران حوزه و دانشگاه، حوزه و روحانیت، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی بشری، 1389

65. جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، قم، 1371.

66. جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن، چاپ دوم، قم: اسراء، 1385.

67. چیت ساز، محمدرضا، تاریخ پوشاک ایران، تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات صدا و سیما، 1379.

68. حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، [بی جا]، مؤسسه چاپ و النشر، 1411 ق.

69. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الفكر، 1398ق.

70. حامد الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ترجمه ابوالقاسم سری، توس، 1356.

71. حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، چاپ اول، بیروت: اعلمی، 1425ق.

ص: 223

72. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت، 1409ق.

73. حسن بیک روملو، احسن التواریخ، تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطير، 1384.

74. حسنلو، امیر علی، علما و فرهنگ جامعه، فصلنامه فرهنگ زنجان، شماره 17 و 18، بهار و تابستان 1383.

75. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، تهران: امیر کبیر، 1367.

76. حکیمی، محمدرضا، الحياة، ترجمه احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

77. حکیمی، محمدرضا، هویت صنفی روحانی، قم: جامعه مدرسین، [بی تا].

78. حلی، جمال الدین حسن بن یوسف، رجال علامه حلی، قم: دارالذخائر، 1411ق.

79. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، چاپ اول، قم: موسسة آل البيت، 1413ق.

80. حنبلی، ابن عماد، شذورات الذهب، چاپ اول، بیروت: دار ابن کثیر، 1406ق.

81. حویزی، علی بن جمعه، تفسير نور الثقلين، قم: اسماعیلیان، 1412 ق.

82. حیدر، اسد، الامام الصادق علیه السلام و المذاهب الأربعة، اصفهان: مكتبة الامام امیرالمؤمنین، [بی تا].

83. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات في أحوال العلما و السادات، [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].

84. خورى الشرتوتی، سعید، اقرب الموارد، بیروت: مطبعة مرسلي اليسوعية، 1889م.

85. خویی، حبیب الله، منهاج البرائه فی شرح نهج البلاغه، مصحح: ابراهیم

ص: 224

میانجی، تهران: مكتبة الاسلامية، 1400 ق.

86. خویی، سید ابو القاسم، معجم الرجال الحدیث، چاپ سوم، قم: مدينة العلم، 1403ق.

87. دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، بیروت: [بی نا]، 1413ق.

88. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، چاپ اول، قم: شریف الرضی، 1412ق.

89 دیلمی، شیرویه بن شهردار، الفردوس بمأثور الخطاب، تحقيق: سعید زغلول، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلميه، 1406ق.

90. ذهبی، شمس الدين، تاریخ الاسلام، بیروت: دار الكتاب العربی، 1407 ق.

91. ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلا، قم: اسماعیلیان، 1413 ق.

92. راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1405ق.

93. رجبی، محمد حسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، تهران: نی، 1384.

94. زرکلی، خیر الدين، الاعلام، چاپ هشتم، بیروت: دار العلم للملايين، 1989م.

95. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، چاپ سوم، قم: موسسه امام صادق علیه السلام، 1414ق.

96. سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کاظم عزیزی، چاپ دهم، تهران: نشر مرکز، 1381.

97. سیوطی، جلال الدين، الدر المنثور، قم: منشورات مكتبة آية الله مرعشی نجفی، 1404ق.

98. شاکری، حسین، موسوعة المصطفی و العترة، چاپ اول، قم: الهادی، 1415ق.

99. شریعتی، علی، مجموعه آثار (نرم افزار کاریز)، تهران: بنیاد فرهنگی

ص: 225

شریعتی، [بی تا].

100. شکوری، ابوالفضل، خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران (زندگانی آخوند ملاقربانعلی زنجانی معروف به حجت الاسلام از رهبران نهضت مشروعه) چاپ اول، زنجان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان، 1371.

101. شهرستانی، الملل و النحل، تحقيق: فتح الله بن بدران، قاهره، قم: افست 1364.

102. شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنين، تهران: کتابفروشی اسلامیه،1354.

103. شيخ آل محبوبه، جعفر، ماضي النجف وحاضرها، بیروت: دارالاضواء، 1406 ق.

104. شیخ طوسی، محمدبن حسن، اختيار معرفة الرجال، چاپ اول، قم: آل البيت، 1404 ق.

105. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الاستبصار، چاپ اول، تهران: دار الكتب الاسلاميه، 1290 ق.

106. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الغيبه، تهران: مكتبة نينوى الحديثة، [بی تا].

107. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، نجف: المكتبة المرتضویه،[بی جا]، [بی تا].

108. شیخ طوسی، محمدبن حسن، امالی طوسی، چاپ اول، قم: دار الثقافه، 1414 ق.

109. شیخ طوسی، محمدبن حسن، رجال طوسی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1415ق.

110. شیخ مفید، محمدبن نعمان، الارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، چاپ ششم، تهران: نشر و فرهنگ اسلامی، 1383.

ص: 226

111. شیرازی، ابن اسحاق، طبقات الفقهاء، بیروت: دار العلم، بیروت، [بی تا]

112. صافی گلپایگانی، علی، منتخب الاثر، چاپ هشتم، قم: موسسة السيدة المعصومة (سلام الله علیها)، 1421 ق.

113. صافی گلپایگانی، لطف الله، سیر حوزه های علمی شیعه، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

114. صالحی شامی، محمدبن یوسف، سبل الهدى، چاپ اول، بیروت: دار الكتب العلمیه، 1414 ق.

115. صدر، محمد، تاریخ الغيية الصغرى، اصفهان: مكتبة الإمام أمير المؤمنین العامه، [بی تا].

116. صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمدبن ابراهیم، شرح اصول الکافی، چاپ اول، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383.

117. صدوق، ابی جعفر محمد بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، مصحح: علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، [بی تا].

118. صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس، 1369.

119. طباطبایی، محمد حسین و دیگران، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت،شرکت سهامی انتشار، [بی تا].

120. طباطبایی، محمد حسین، تفسير الميزان، ترجمه موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: بی تا.

121. طبرسی، ابی منصور احمد بن علی، احتجاج، چاپ اول، تهران: دارالاسوه،1413ق.

122. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ اول، قم: آل البيت، 1417 ق.

123. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت: مكتبة الحياط، [بی تا]

ص: 227

124. طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهيم، چاپ دوم، بیروت: دار التراث، 1387

125. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقيق: حسینی اشکوری، چاپ سوم، تهران: مرتضوی، 1375.

126. عاملی، جعفر مرتضی، شیخ مفید پرچمدار آزادی اندیشه، ترجمه محمد سپهری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1380.

127. عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، تحقيق: عادل احمد عبدالموجود، چاپ اول، بیروت: دار الكتب، 1417ق.

128. عسقلانی، ابن حجر، تهذيب التهذیب، حیدر آباد دکن، مجلس دائرة المعارف النظاميه، 1325ق.

129. عسکری، مرتضی، معالم المدرستين، تهران: بنیاد بعثت، 1412 ق.

130. عقاد، عباس محمود، ابوالشهداء الحسين بن علی علیه السلام، قم: شریف رضی، 1372.

131. عیاشی، محمدبن مسعود، تفسیر عیاشی، مصحح: رسولی محلاتی، چاپ اول، تهران: المطبعة العلمية، 1380ق.

132. غنیمه، عبد الرحيم، تاریخ دانشگاه های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسائی، تهران: دانشگاه تهران، 1372.

133. فاضل قائینی، علی، علم الاصول تاريخا و تطورا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.

134. فتال نیشابوری، روضة الواعظین، چاپ اول، قم: شریف رضی، 1375.

135. فضل الله، محمد جواد، الامام الصادق علیه السلام بیروت: دار الزهراء، 1401ق.

136. فضلی، عبدالهادی، تاریخ التشريع الاسلامی، قم: دار الکتب الاسلامی، 1382.

ص: 228

137. قمی، شیخ عباس، سفينة البحار، تهران: کتابخانه سنایی، [بی تا].

138. قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفريه، تهران: کتابخانه مرکزی، 1366.

139. قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، چاپ هشتم، قم: هجرت، 1374.

140. قهبایی، عنایت الله، مجمع الرجال، قم: اسماعیلیان، 1384ق.

141. کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین، چاپ اول، قم: نوید اسلام، 1388.

142. کسائی، نورالله، مدارس نظامیه، چاپ دوم، تهران: امیر کبیر، 1363.

143. کشی، محمدبن عمر، رجال کشی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1388.

144. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران: دار الكتب الاسلامیه، 1365.

145. کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسيرفرات، چاپ اول، تهران: موسسة الطبع و النشر في وزارة الارشاد الاسلامی، 1410 ق.

146. گدار، آندره، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن مقدم، مشهد: آستان قدس رضوی، 1375.

147. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت، 1365.

148. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: چاپخانه مرتضویه، [بی تا].

149. متقی هندی، علاء الدين، کنز العمال، بیروت: موسسة الرساله، 1409ق.

150. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.

151. محدث نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم: آل البيت، 1408ق.

152. مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تهران: کتابفروشی خیام، 1369.

153. مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، چاپ دوم، تهران: کویر، 1386.

ص: 229

154. مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، چاپ یازدهم، قم: جامعه مدرسین، 1383.

155. مرکز اسلامی انگلیس، النجف الاشرف اسهامات في الحضارة الانسانيه، لندن: مرکز اسلامی انگلیس، 1421ق.

156. مروان خلیفات، و ركبت السفينه، چاپ دوم، مركز الغدير للدراسات الاسلاميه، [بی تا]

157. مسعودی، ابوالحسن علی، مروج الذهب، چاپ دوم، قم: دار الهجرة، 1409 ق.

158. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، چاپ اول، تهران: صدرا، 1364

159. مطهری، مرتضی، خاتمیت، چاپ دوازدهم، تهران: صدرا، 1378.

160. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ دوازدهم، تهران: صدرا، 1362

161. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، چاپ هشتم، تهران: صدرا، 1377.

162. مطهری، مرتضی، نامه ها و ناگفته ها، صدرا، تهران: 1382.

163. مطهری، مرتضی، یادداشت های استاد مطهری، چاپ دوم، تهران: صدرا، 1379.

164. مظفر، محمد حسین، تاريخ الشيعه، قم: مكتبة بصیرتی، [بی تا].

165. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپ بیستم، تهران: امیر کبیر، 1382.

166. مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تصحیح: علی اکبر غفاری، چاپ اول، قم: المؤتمر العالمی، 1413 ق.

167. مفید، محمد بن محمد، الجمل، مصحح: علی میرشریفی، چاپ اول، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

168. مقدسی، طاهر، البدء و التاریخ، ترجمه شفیعی کدکنی، چاپ اول،

ص: 230

تهران: آگه، 1374.

169. مقریزی، تقي الدين، الامتاع الاسماع، چاپ اول، تحقیق: محمد عبد الحميد النميسی، بیروت: دار الكتب العلميه، 1420 ق.

170. مکی، زین الدین، شهیدثانی، روضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، تهران: مكتبة العلمية الاسماعيليه، [بی جا]

171. مکی، زین الدین، منية المريد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1409 ق.

172. موسسة الامام المهدي، تفسير المنسوب الى الامام العسكري، چاپ اول، قم: موسسة الامام المهدی، 1409ق.

173. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، تاریخ معاصر ایران از دیدگاه امام خمینی (تبییان دفتر بیستم) تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1378.

174. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، کلمات قصار، پندها و حکمت های امام خمینی رحمه الله، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ دهم، 1386.

175. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، منشور برادری، چاپ دهم،تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1376.

176. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، نرم افزار صحیفه امام، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، [بی تا].

177. موسسه فرهنگی بشری، مرجعیت، ساختار تشکیلاتی حوزه و روحانیت، چاپ اول، تهران: موسسه فرهنگی بشری، 1389.

178. موسوی خمینی، روح الله، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1378.

179. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم: جامعه مدرسین، 1407ق.

ص: 231

180. نجفی، موسی، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1374.

181. نجفی، موسی، و فقيه حقانی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، چاپ پنجم، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1387

182. نوایی، عبدالحسین، فتنه باب، تهران: بابک، 1362

183. نوری همدانی، حسین، اسلام مجسم علماء بزرگ اسلام، چاپ نهم، قم: مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، 1386.

184. ورام، ابی فراس، مجموعه ورام، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس، 1369.

185. یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان، چاپ دوم، بیروت: دارصادر، 1995م.

186. یحیی بن معین، تاریخ، تحقیق: محمدنورسیف، ریاض: جامعة الملك عبدالعزيز، 1399ق.

187. یعقوبی، احمدبن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، چاپ ششم، تهران: علمی فرهنگی، 1371.

ص: 232