گزیده ای از

فقه طة وآل ياسين

صلوات الله وسلامه عليهم أجمعين

احکام طهور، نماز، روزه، خمس

زکات، تولّی و تبرّی ... معاملات،

ازدواج...دیات...شعائر...

حضرت آية الله شیخ حیدر تربتی کربلائی

ص: 2

رسول الله صلّى الله عليه وآله به صحابی گران قدر خود ابوذر رضی الله عنه چنین فرمود:

«..يا أَباذَرٍ! إِذا أَرادَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ بِعَبْدٍ ځيْراً فَقَّهَهُ في الدّينِ، وَزَهَّدَّهُ في الدُّنْيا، وَبَصَّرَهُ بِعُیُوبِ نَفْسِهِ، .. ».

... ای ابوذر؛ هنگامی که خداوند عزوجل بخواهد به بندهای خیر برساند، او را در امور دین بینا و آشنا ساخته و وی را در دنیا زاهد قرار میدهد و عیب هایش را به او می نمایاند، ....

حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمودند:

«الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ ، التَّفَقُّهُ فِي الدَّيْنِ ، وَ الصَّبْرِ عَلَى النَّائِبَةِ ، وَ تَقْدِيرِ الْمَعِيشَةِ ».

به درستی که کمال انسان و اوج به کمال رسیدن او؛ تفقه نمودن در دین( پذیرش دین همراه با فهم و درک)، و صبر نمودن در هنگام سختی، و داشتن اقتصاد (میانه روی )در زندگی است.

حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام فرمودند:

«لا يَسْتَكْمِلَ عَبْدُ حَقِيقَةَ الْإِيمَانِ حتي يَكُونُ فِي خِصَالٍ ثَلَاثِ التَّفَقُّهِ فِي الدَّيْنِ ، وَ حُسْنِ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ ، وَ الصَّبْرُ عَلَى الرَّزَايَا ».

بندهای حقیقت ایمان را به كمال نرساند مگر این که در اوسه خصلت باشد؛ فهمیدن احکام دین، و خوب اقتصاد نمودن در امور زندگی، و صبر بر مصیبت ها و پیشامدهای بد.

ص: 4

ثابت شدن نجاسات

نجس شدن چیزهای پاک ...41

چند مسأله ...43

مطهرات ...45

1- آب

2- زمین ...50

3- آفتاب ...51

4- استحاله ...52

5- انقلاب

6- کم شدن دو سوم آب انگور جوشیده ...53

7- انتقال ...54

8- اسلام

9- تبعیت ...55

10- برطرف شدن عین نجاست ...56

11- استبراء حیوان نجاست خوار

12- غایب شدن مسلمان ...57

13- رفتن خون متعارف حیوان

چند مسأله ...58

احکام ظرف ها

احکام وضو ...59

1- وضوی ترتیبی

شستن صورت

شستن دست ها ...60

ص: 6

مسح سر...61

مسح پاها

2- وضوی ارتماسی ...63

آداب وضو

دعاهای مستحب هنگام وضو گرفتن

شرایط وضو ...65

مسائل متفرقه وضو ...71

چیزهایی که باید برای آنها وضوگرفت ...73

چیزهایی که وضو را باطل می کند ...75

وضوی جبیره

غسلهای واجب ...78

احکام جنابت ...79

چیزهایی که بر جنب حرام است ...80

چیزهایی که بر جنب مکروه است ...81

چند مسأله

1- غسل ترتیبی ...82

2- غسل ارتماسی ...83

احکام غسل کردن

استحاضه ...86

احکام استحاضه ...87

حیض ...93

احکام حایض ...95

اقسام حایض ...99

ص: 7

1- عادت وقتيّه و عددیّه

2- عادت وقتیّه ...103

3- عادت عدديّه ...104

4- مضطربه ...106

5- مبتدئه ...107

6- ناسيه

مسائل متفرّقه حیض

نفاس ...109

غسل مسّ میّت ...111

احکام محتضر...113

احکام بعد از مرگ ...114

احکام غسل، کفن، نماز و دفن میّت

احکام غسل میّت ...115

احکام کفن میّت ...118

احکام حنوط ...120

احکام نماز میّت ...121

کیفیت نماز میّت ...123

مستحبات نماز میّت ...124

احکام دفن...125

مستحبات دفن ...127

نماز وحشت...130

نبش قبر ...131

احکام پیوند و تشریح ...132

ص: 8

غسل های مستحب.

احکام تيمّم...134

چیزهایی که تیمّم بر آن ها صحیح است ...140

کیفیت تیمّم بدل از وضو...142

کیفیت تیمّم بدل از غسل

مسائل متفرّقه تیمّم

احکام نماز...147

نمازهای واجب...148

نمازهای واجب يوميه

وقت نماز ظهر و عصر

وقت نماز مغرب و عشاء ...149

وقت نماز صبح ...150

احکام وقت نماز...151

نمازهایی که باید به ترتیب خوانده شود ...153

نمازهای مستحب ...154

وقت نافله های یومیه ...156

نماز شب ...157

نماز غفیله

احکام قبله ...158

پوشاندن بدن در نماز ...160

شرایط لباس نمازگزار...162

مواردی که لازم نیست بدن و لباس نمازگزار پاك باشد ...169

مستحبات لباس نمازگزار...172

ص: 9

مکروهات لباس نمازگزار...173

شرائط مکان نمازگزار

مستحبات مکان نماز...178

مکروهات مکان نماز

احکام مسجد...179

اذان و اقامه ...181

ترجمه اذان و اقامه ...184

احکام اذان و اقامه...185

واجبات نماز...188

1- نیّت

2- تكبيرة الإحرام ...189

3- قيام (ایستادن)...191

4- قرائت ...194

5- رکوع ...200

6- سجده ...202

چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است ...207

مستحبات و مکروهات سجده ...209

سجده های واجب قرآن ...210

7- تشهّد...212

8- سلام نماز...214

9- ترتیب ...215

10- موالات

قنوت ...216

ص: 10

تعقیب نماز...217

صلوات بر پیغمبر صلّی الله عليه وآله ...222

مبطلات نماز

مکروهات نماز...228

شکستن نماز واجب

شکیات نماز...229

شك هایی که نماز را باطل می کند

شک هایی که نباید به آنها اعتنا کرد ...230

1- شك بعد از محل

2- شك بعد از سلام ...232

3 - شك بعد از وقت

4- شک کثیرالشك

5- شك امام و مأموم ...234

6- شك در نماز مستحب

شك های صحیح...235

نماز احتیاط....239

سجده سهو...242

کیفیت سجده سهو...244

قضای سجده و تشهّد فراموش شده ...245

کم و زیاد کردن اجزاء و شرائط نماز...246

نماز مسافر و شرائط آن ...248

احکام وطن و اقامت ده روز...259

مسائل متفرّقه نماز مسافر...264

ص: 11

احکام نماز قضا ...266

نماز قضای پدر و مادر...269

اجیر گرفتن برای نماز...271

نماز آیات ...273

کیفیت نماز آیات ...276

نماز جماعت ...277

شرائط امام جماعت ...286

احکام نماز جماعت

مستحبات و مکروهات نماز جماعت ...289

احکام روزه...291

نیّت روزه ...292

چیزهایی که روزه را باطل می کند ...296

1و2 - خوردن و آشامیدن

3- جماع ...297

4- استمناء ...298

5- دروغ بستن به خدا و رسول و معصومین علیهم السّلام ...299

6- رساندن غبار غلیظ به حلق ...300

7- فروبردن سر در آب

8- باقی ماندن بر جنابت، حیض و نفاس تا اذان صبح ...301

9- اماله کردن... 306

10- قی کردن

احکام مفطرات

مکروهات روزه ...307

ص: 12

موارد قضا و کفّاره

نوع کفّاره روزه ...308

مواردی که تنها قضای روزه واجب است ...312

احکام روزه قضاء ...313

روزه بر چه کسانی واجب نیست ...316

احکام روزه مسافر ...317

ثابت شدن اول ماه ...319

روزه های حرام ...320

روزه های مستحب و مکروه ...321

احکام خمس ...324

1- منفعت کسب

2- معدن ...331

3- گنج

4 - مال حلال مخلوط با حرام...332

5- جواهری که از دریا به دست می آید ...333

7- غنیمت جنگ ...335

8- زمینی که کافرذّمی از مسلمان بخرد

مصرف خمس ...336

احکام زکات ...339

شرائط واجب شدن زکات...340

زکات گندم، جو، خرما و کشمش ...341

مقدار زکات ...342

نصاب زکات طلا ...346

ص: 13

نصاب زکات نقره

چند مسأله ...347

شرائط وجوب زکات شتر، گاو و گوسفند ...348

نصاب زکات شتر

نصاب زکات گاو ...349

نصاب زکات گوسفند ...350

چند مسأله ...351

مصرف زکات ...352

شرائط مستحق زکات ...355

نیت زکات ...357

مسائل متفرّقه زکات

احکام زکات فطره ...362

مصرف زکات فطره ...365

مسائل متفرّقه زکات فطره ...366

احکام تولی و تبری ...368

احکام معاملات خرید و فروش ...370

احکام کسب و خرید و فروش

آداب مستحبی کسب و خرید و فروش ...371

کسب های مکروه

کسب های حرام

احکام ربا در خرید و فروش ...378

شرایط فروشنده و خریدار...381

شرایط چیزهایی که خرید و فروش می شود ...382

ص: 14

صیغه عقد خرید و فروش ...384

خرید و فروش میوه ها

احکام نقد و نسیه...385

احکام معامله سلف وشرایط آن...386

احکام معامله سلف ...387

احکام فروش طلا و نقره به طلا و نقره ...388

مواردی که می توان معامله را به هم زد...389

احکام متفرّقه خرید و فروش ...393

احکام شفعه...395

احکام مضاربه...397

احکام شرکت...399

احکام صلح...402

احکام اجاره...404

شرایط مالی که آن را اجاره می دهند...408

شرایط استفاده ای که مال را برای آن اجاره می دهند ...408

احکام متفرّقه اجاره ...409

احکام جعاله ...413

احکام مزارعه...415

احکام مساقات و درختکاری...418

کسانی که از معاملات ممنوع هستند ...421

احکام وکالت ...423

احکام اقرار...426

احکام هدیّه

احکام صدقه...429

ص: 15

احکام قرض

احکام حواله دادن ...433

احکام رهن ...435

احکام حجر...436

نشانه های بلوغ ...437

احکام ضمانت ...439

احکام کفالت ...441

احکام ودیعه (امانت داری) ...442

احکام عاریه ...444

احکام ازدواج...447

احکام عقد ازدواج ...448

کیفیت خواندن عقد ازدواج ...449

شرایط عقد ازدواج

عیب هایی که به سبب آنها می توان عقد ازدواج را به هم زد ...451

زنانی که ازدواج با آنان حرام است ...452

احکام عقد ازدواج دائم ...456

احکام نشوز...460

مواردی که زن می تواند بدون اجازه شوهر از منزل خارج شود ...462

احکام نفقه سه گروه واجب النفقه ...463

احکام متعه ازدواج موقت

احکام نگاه کردن ...469

احکام پوشش ...475

احکام معاشرت، لمس کردن و بوسیدن غیر محارم ...480

احکام عروسی و فرح ...486

ص: 16

احکام آرایش و زینت ...490

احکام متفرقه زناشویی ...492

احکام خنثی و تغییر جنسیت ...496

احکام جلوگیری از حمل و برنامه تحدید نسل ...497

احکام بستن لوله زن و عقیم ساختن مرد ...499

تنظیم خانواده ، برنامه ای برای انقراض نسل شیعه ...500

احکام دوران حمل و سقط جنين

احکام تلقيح ...501

احکام رضاع (شیردادن ...504

شرایط شیردادنی که سبب محرم شدن است...507

آداب شیردادن ...510

احکام متفرقه شیردادن ...512

احکام نوزاد ...513

احکام

عقيقه...514

احکام ختنه ...516

احکام فرزندان مجهول الحال ...517

احکام طلاق ...520

عدّه طلاق ...522

عدّه زنی که شوهرش مرده ...523

طلاق بائن و طلاق رجعی ...524

احکام رجوع کردن

طلاق خلع ...525

ص: 17

طلاق مبارات ...526

احکام متفرقه طلاق ...527

احکام زنی که شوهرش مفقود شده ...529

احکام ایلاء ...531

احکام لعان ...532

احکام مسابقه ...535

احکام غصب ...539

احکام زمین های موات ...541

احکام اماکن عمومی ...543

احکام لقطه (مال پیدا شده ...545

احکام ذبح، صید و شکار حیوانات ...548

دستور سربریدن (کشتن شرعی) حیوانات ...547

شرایط سربریدن شرعی حیوان ...550

دستور سربریدن (کشتن شرعی) شتر...551

مستحبات هنگام کشتن حیوانات ...552

مکروهات هنگام کشتن حیوانات

احکام شکار با اسلحه

احکام شکار با سگ شکاری ...554

احکام صید ماهی و ملخ ...556

احکام خوردنی ها و آشامیدنیها

احکام خوردنی ها و آشامیدنی ها...596

آداب غذا خوردن ...560

چیزهایی که در غذا خوردن مذموم است ...561

ص: 18

احکام آشامیدن

آداب آشامیدن ...562

احکام نذر و عهد ...564

احکام قسم خوردن ...569

احکام کفّارات ...571

احکام وقف ...573

احکام وصیت ...577

احکام ارث ...584

ارث دسته اوّل

ارث دسته دوّم ...586

ارث دسته سوّم ...589

ارث زن و شوهر...591

احکام متفرقه ارث ...593

احکام قضاوت، شهادت و رشوه ...595

احکام حدود و تعزیرات ...603

حدود و تعزیرات ...651

احکام حدود و تعزیرات ...652

احکام قصاص و دیه ...607

برخی از احکام عزاداری و شعائر دینی ...612

احکام قرآن ...619

احکام متفرقه ...619

معنی برخی از واژه های شرعی ...625

پی نوشت ها ...633

ص: 19

حرام است ترک کند. و در تفقّه و فهمیدن در احکام شرعیه و وظائف مقررّه از همه فهمیده ترو در فتوا دادن محتاط تر باشد.

مسأله 5: به دست آوردن فتوای فقیه عادل چهار راه دارد: شنیدن از خودش، و یا شنیدن از دو نفر عادل که فتوای او را نقل کنند، و یا شنیدن از شخصی که مورد وثوق است و به گفته او اطمینان حاصل شود و گمان برخلاف گفته او نباشد، و یا دیدن در رساله آن فقیه عادل که به انتساب و درستی آن رساله اطمینان داشته باشد.

مسأله 6: اگرفقیه عادل در مسألهای فتوا داد و مطابق با احتیاط بود انسان نمی تواند در آن مسأله به فتوای فقیه دیگری عمل نماید، همچنین اگر بگوید احتیاط آن است که چنان عمل شود، مثلا بگوید: احتياط آن است که در رکعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه بگوید: «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ »مقلّد باید به این احتیاط عمل کند و به فتوای فقیه دیگری عمل نکند. اگر فقیهی که وظیفه انسان تقلید از او بوده از دنیا برود، در صورتی که فقه بودن فقیه عادل زنده از میّت برایش ثابت شود، در مسائل مورد ابتلایی که علم - اگر چه اجمالا - به اختلاف بين فقیه عادل میت و زنده دارد واجب است به فقیه عادل زنده رجوع کند، و در صورتی که أفقهیّت فقیه عادل مرده برایش ثابت بوده، مادامی که آفقه بودن فقیه زنده برایش ثابت نشود باید به فتوای فقیه عادل مرده عمل کند، چه در زمان حیات او التزام به عمل به فتوای او داشته یا نداشته باشد، و چه عمل به فتوای او کرده یا نکرده باشد، و چه فتوای او را یاد گرفته یا یاد نگرفته باشد.

مسأله 7: مسائلی را که انسان معمولاً به آن ها مبتلا می شود واجب است یاد بگیرد . مسأله 8: اگر برای انسان مسأله ای پیش آید که حکم آن را نمی داند، باید احتیاط کند یا این که با شرایطی که ذکر شد تقلید نماید، ولی چنانچه مخالف غير أفقه با آفقه را در مسائل مورد ابتلا بداند - اگر چه إجمالاً - و فتوای أفقه در دسترس نباشد و تأخیر عمل تا روشن شدن فتوای أفقه و احتیاط ممکن نباشد یا حرجی باشد، می تواند تا زمان رفع حرج از غیرافقه تقلید نماید.

ص: 22

مسأله 9: اگر کسی فتوای فقیه عادل را به دیگری بگوید، چنانچه فتوای آن فقیه عوض شود لازم نیست به او خبر دهد که فتوای آن فقیه عوض شده، ولی اگر بعد از گفتن فتوا بفهمد اشتباه کرده، در صورتی که مخالفت حكم الزامی لازم بیاید و ممکن باشد باید اشتباه او را برطرف کند.

مسأله 10: شخص مکلّفی که مدّتی اعمال خود را بدون تقليد انجام داده، در صورتی که مطابق با واقع حكم الله يا فتوای فقیه عادل باشد که فعلاً وظیفه اش تقلید از اوست صحیح است.

ص: 23

شدن به آب نجس متصل شود و بنابر احتیاط واجب آب فواره با آب نجس مخلوط گردد. مسأله 17: اگر چیز نجس را زیر شیری که متصل به کراست بشویند، آبی که از آن می ریزد اگر متصل به کرباشد و بویا رنگ و با مزه نجاست نگرفته باشد و عین نجاست نیز در آن نباشد، پاك است.

مسأله 18: اگر مقداری از آب کریخ ببندد و باقی آن به اندازه کرنباشد، چنانچه نجاست به آن برسد نجس می شود و هر مقدار از یخ نیز که آب می شود نجس است.

مسأله 19: آبی که به اندازه کربوده، اگر شك کند از کرکمتر شده یا نه، در حکم آب کراست، یعنی نجاست را پاك می کند و اگر نجاستی به آن برسد نجس نمی شود و آبی که کمتر از کربوده و شك دارد به مقدار کر رسیده یا نه، حکم آب کررا ندارد و بنابر احتیاط لازم در این گونه موارد تفحّص و تحقیق نماید.

مسأله 20: ربودن آب، از سه راه ثابت می شود:

اوّل: خود انسان به کربودن آب يقين کند

دوّم: دو مرد عادل يا يك نفر مورد اعتماد از آن خبر دهد.

سوّم: کسی که آب در اختیار اوست بگوید، مثلا حمّامی بگوید: آب حوض حمّام کُراست.

چیزی را که با آن برخورد نماید، نجس نمی کند. بنابر احتیاط در بعضی از آن شرایط). اوّل: بویا رنگ و یا مزه نجاست نگرفته باشد.

دوّم: نجاستي از خارج به آن نرسیده باشد.

سوّم: نجاست دیگری مانند خون، با بول یا غائط بیرون نیامده باشد.

چهارم: ذرّه های غائط در آب پیدا نباشد.

پنجم: به اطراف مخرج بیشتر از مقدار معمول، نجاست نرسیده باشد.

است متصل باشد، مانند آب جاری است.

مسأله 32: آب لوله های حمام و ساختمان ها که از شیرها و دوش ها می ریزد ، اگر متصل به کر باشد (مانند شبکه های آب رسانی در شهرها) در حکم آب جاری است. مسأله 33: آبی که بر روی زمین جریان دارد و از زمین نمی جوشد، چنانچه کمتر از کرباشد و نجاست به آن برسد نجس می شود، اما اگر از بالا یا با فشار به پایین بریزد، چنانچه نجاست به پایین آن برسد، بالای آن نجس نمی شود.

مسأله 40: هرگاه آب باران در جایی جمع شود، اگرچه کمتر از کرباشد، چنانچه هنگامی که باران می آید چیز نجسی را در آن بشویند و آب، بو یا رنگ یا مزه نجاست نگیرد، آن نجس پاك می شود.

مسأله 41: اگر بر فرش پاکی که روی زمین نجس است، باران ببارد و بر زمين نجس جاری شود، فرش نجس نمی شود و زمین نیز پاك می گردد.

مسأله 47: اگر آب مضاف نجس، طوری با آب کریا جاری مخلوط شود که دیگر به آن آب مضاف نگویند، پاك می شود.

مسأله 48: آبی که مطلق بوده و معلوم نیست مضاف شده یا نه، در حکم آب مطلق است، یعنی چیز نجس را پاك می کند، وضو و غسل نیز با آن صحیح است. و آبی که مضاف بوده و معلوم نیست مطلق شده یا نه، در حکم آب مضاف است، یعنی چیز نجس را پاك نمي کند، وضو و غسل نیز با آن باطل است.

مسأله 49: آبی که معلوم نیست مطلق است یا مضاف و معلوم نیست که قبلاً مطلق بوده یا مضاف، نجاست را پاك نمی کند و وضو و غسل نیز با آن باطل است؛ ولی اگر به اندازه گریا بیشتر باشد و نجاست به آن برسد، به نجاست آن حکم نمی شود ولی پاک کننده نجس نمی باشد.

مسأله 50: آبی که عین نجاست مانند خون و بول به آن برسد و بویا رنگ و یا مزه آن را تغییر دهد، اگرچه کریا جاری باشد نجس می شود. ولی اگر بویا رنگ و یا مزه آب بر اثر نجاستي که بیرون آن است عوض شود، مثلاً مرداری که پهلوی آب است بوی آن را تغییر دهد، ظاهر عدم نجاست آن است و رعایت احتیاط لازم نمی باشد گرچه خوب است.

مسأله 51: آبی که عین نجاست، مانند خون و بول در آن ریخته و بویا رنگ و یا مزه آن را تغییر داده، چنانچه به آب گریا جاری متصل شود یا باران بر آن ببارد یا باد، بار آن را در آن بریزد و یا آب باران از ناودان در آن جاری شود و تغییر آن از بین برود پاك می شود و باید آب باران یا کریا جاری با آن مخلوط گردد.

مسأله 52: اگر چیز نجسی را در آب کریا جاری آب بکشند، آبی که بعد از بیرون آوردن از آن می ریزد پاك است.

مسأله 53: آبی که پاك بوده و معلوم نیست نجس شده یا نه، پاك است و آبی که نجس بوده و معلوم نیست پاك شده یا نه، نجس است.

مسأله 54: نیم خورده سگ و خوك زمینی و کافر کتابی و غیرکتابی و مشرك و ناصبی و خوارج و

ص: 29

غلاة و جاحد نصّ بر امامت ائمّه اطهار علیهم السّلام، نجس و خوردن آن حرام است. نیم خورده مؤمن معتقد به امامت ائمّه معصومین علیهم السّلام شفاست، ونيم خورده حیوانات حرام گوشت ، پاك است و خوردن آن مکروه می باشد، مگرنیم خورده گربه که خوردن آن کراهت ندارد.

اگر خود بچّه بنشیند، جلوگیری از او واجب نیست.

مسأله 62: در پنج جا تخلّى حرام است:

اوّل: در کوچه های بن بست، در صورتی که صاحبانش اجازه نداده باشند و نیز در کوچه های غیربن بست، در صورت ضرر به عابرین .

دوّم: در ملك کسی که اجازه تخلى نداده است و یا رضایت وی معلوم نباشد.

سوّم: در جایی که برای عدّه مخصوصى وقف شده است و یا اجازه داده شده است مانند بعضی از مدرسه ها.

چهارم: روی قبر مؤمنین چون بی احترامی و اهانت به ایشان است، و همچنین است هرجایی که تخلى موجب هتك حرمت یکی از مقدسات دین و مذهب گردد . پنجم: در جاهای محترمی که تخلی، بی احترامی به حساب آید.

مسأله 63: در سه صورت مخرج غائط فقط با آب، پاك می شود (البته بنابر احتیاط در بعضی از آن ها ):

اوّل: نجاست دیگری مانند خون با غائط بیرون آمده باشد.

دوّم : نجاستي از خارج به مخرج غائط رسیده باشد.

سوّم: اطراف مخرج، بیشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد. و در غیر این سه صورت، مخرج را با آب می توان شست یا به صورتی که بعداً بیان می شود با پارچه، سنگ و مانند آن پاك کرد، اگرچه شستن با آب بهترو جمع بين شستن و پاك کردن این ها به پارچه یا سنگ أكمل است.

مسأله 64: مخرج بول با غیرآب پاك نمي شود. و در آب کرو جاری اگر بعد از برطرف شدن بول يك مرتبه بشویند کافی است، ولی با آب قلیل باید دو مرتبه شست و بهتر است سه مرتبه شسته شود.

مسأله 65: اگر مخرج غائط را با آب بشویند، باید چیزی از غائط بر آن نماند، ولی باقیمانده رنگ و بوی آن اشکال ندارد و اگر در دفعه اوّل، طوری شسته شود که ذرّه ای غائط برآن نماند،

ص: 31

شستن دوباره لازم نیست؛ ولی اگر با آب قليل شستشو می شود، باید دو مرتبه شسته شود.

مسأله 66: با سنگ، کلوخ و مانند آن اگر خشك و پاك باشد، مخرج غائط را میتوان تطهير کرد. و چنانچه رطوبت کمی داشته باشد که به مخرج نرسد اشکال ندارد و باید از سه دفعه کمتر نباشد، هرچند با يك مرتبه یا دو مرتبه مخرج پاکیزه شود.

مسأله 67: واجب است سنگ یا پارچه ای که غائط را با آن برطرف می کنند سه قطعه باشد، مگر در سنگ های بزرگ و پارچه های دراز که يك قطعه کافی است که البته با سه طرف آن ها، گرچه احتیاط سه قطعه سنگ یا پارچه می باشد و اگر با سه قطعه برطرف نشود، باید به قدری اضافه نمایند تا مخرج کاملاً پاکیزه گردد، ولى باقيماندن ذره های کوچکی که دیده نمی شود اشکال ندارد.

مسأله 68: پاك کردن مخرج غائط با چیزهایی که احترام آن لازم است، مانند کاغذی که نام های الله و پیامبران صلّى الله عليهم برآن نوشته شده است، و با استخوان و سرگین نیز نباید مخرج غائط را پاك کرد، و اگر کسی با این ها غائط را برطرف کند، گناه کرده ولی مخرج پاك است درصورتی که استخوان و سرگین پاك بوده باشد.

مسأله 69: اگر شک کند مخرج را تطهیر کرده یا نه، باید آن را تطهیر کند. همچنین اگر همیشه بعد از بول و غائط فوراً تطهیر می نموده است، واجب است آن را تطهیر کند. مسأله 70: اگر بعد از نماز شك کند که قبل از نماز مخرج را تطهیر کرده یا نه، نمازی که خوانده صحیح است، ولی برای نمازهای بعد باید تطهیر کند. و اگر بعد از داخل شدن در نماز شك کرد، باید نماز را قطع کند و تطهیر نماید، اما اگر همیشه عادت بر تطهیر داشته، بنابر احتیاط مستحب تطهیر نماید و نماز واجب را برای این احتیاط مستحب قطع نکند.

غائط نجس شده، اوّل آن را تطهیر کنند، سپس سه دفعه با انگشت میانه دست چپ، از مخرج غائط تا بیخ آلت بکشند، سپس شست را روی آلت و انگشت پهلوی شست را، زیر آن بگذارند و سه مرتبه تا ختنه گاه بکشند و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند.

مسأله 72: آبی که گاهی بعد از ملاعبه و بازی کردن با همسر خود از انسان خارج می شود و به آن «مذی»می گویند پاك است، و نیز آبی که گاهی بعد از منی بیرون می آید و به آن «وذی»گفته می شود (پس از تطهير) و همچنین آبی که گاهی بعد از بول، بیرون می آید و به آن «ودی» می گویند (پس از تطهير) اگر بول به آن نرسیده باشد، پاك است و چنانچه انسان بعد از بول استبراء و تطهیر کند و سپس آبی از او خارج شود و شك کند بول است یا یکی از این ها، پاك می باشد.

مسأله 73: اگر مرد شك کند استبراء کرده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاك است یا نه، نجس می باشد و چنانچه وضو گرفته باشد باطل می شود، ولی اگر عادت داشته که پس از بول فورا استبراء نماید، یا اگر شك کند استبرائی که کرده درست بوده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاك است یا نه، پاك می باشد و وضو را باطل نمی کند، گرچه احتیاط مستحب در تطهير واعاده وضو می باشد.

مسأله 74: کسی که استبراء نکرده، اگر بر اثر آن که مدتی از بول کردن او گذشته، یقین کند بول در مجرى نمانده است و رطوبتی ببیند و شك کند پاك است یا نه، آن رطوبت پاك می باشد و وضو را باطل نمی کند.

مسأله 75: اگر مرد بعد از بول، استبراء کند و وضو بگیرد، چنان که بعد از وضو، رطوبتی بیند که بداند یا بول است یا منی، واجب است احتیاطاً غسل کند و وضو نیز بگیرد، ولی اگر وضو نگرفته باشد فقط گرفتن وضوکافی است.

مسأله 76: برای زن، استبراء از بول نیست و اگر رطوبتی ببیند و شك کند پاك است یا نه، پاك می باشد و وضو و غسل او را باطل نمی کند.

ص: 33

بکنند پاك است. و پوستی که موقع افتادنش نرسیده باشد، بنابر احتیاط لازم باید از آن اجتناب شود.

مسأله 92: تخم مرغی که از شکم مرغ مرده بیرون می آید، اگر پوست روی آن سفت شده باشد پاك است، ولی بنابر احتیاط باید ظاهر آن را آب کشید.

مسأله 93: اگر بره و بزغاله پیش از آن که علف خوار شوند بمیرند، پنیرمایه ای که در شیردان آن ها می باشد پاك است، ولی بنابر احتیاط باید ظاهر آن را آب کشید.

مسأله 94: گوشت، پیه و چرمی که در بازار مسلمانان متشرّع فروخته می شود پاك است و همچنین اگر در دست مسلمانان متشرّع باشد، ولی اگر بداند از کافر گرفته شده و تحقیق نشده که از مسلمان و از حیوانی است که به دستور شرع کشته شده یا نه، نجس می باشند و خوردن گوشت و پیه آن حرام است و نماز در آن چرم جایز نیست.

نجس می کند.

مسأله 99: خونی که از لای دندان ها می آید، اگر بر اثر مخلوط شدن با آب دهان، از بين برود پاك است، ولی بنابر احتیاط مستحب آن را فرو نبرد.

مسأله 100: خونی که بر اثر کوبیده شدن زیر ناخن یا زیر پوست می میرد، اگر طوری شود که دیگر به آن خون نگویند، پاك است و اگر به آن خون بگویند، نجس است و در این صورت چنانچه ناخن یا پوست سوراخ شود، اگر مشقت ندارد باید برای وضو و غسل خون را بیرون آورند و اگر مشقت دارد، باید اطراف آن را طوری که نجاست زیاد نشود، بشویند و پارچه یا چیزی مانند پارچه بر آن بگذارند و روی پارچه دست تربکشد و باید تیمم هم بکند.

مسأله 101: اگر انسان نداند که خون، زیر پوست مرده یا گوشت براثر کوبیده شدن به آن حالت درآمده، پاك است.

مسأله 102: اگر هنگام جوشیدن غذا، ذرّه های خون در آن بیفتد، تمام غذا و ظرف آن نجس می شود و جوشیدن، حرارت و آتش پاک کننده آن نیست.

مسأله 103: زرد آبهای که در حال بهبودی زخم، در اطراف آن پیدا می شود، اگر معلوم نباشد که با خون مخلوط است پاك می باشد.

بیت علیهم السّلام را خدا بدانند یا بگویند که خدا در آنها و یا در یکی از آنها حلول کرده است و همچنین کسی که قائل به وحدت وجود باشد؛ نجس است و نیز کسی که ضروری دین، یعنی چیزی را که مانند نماز و روزه، مسلمانان آن را جزو دین اسلام می دانند منکر شود، نجس است به شرطی که انکارش مستلزم انکار پیامبر صلّی الله عليه وآله باشد و بداند آن چیز ضروری دین محمّدی صلّی الله عليه وآله است، اما اگر نداند بنابر احتیاط مستحب باید از او اجتناب کرد، و کسی که منکر معاد یا کبائر ضروريه دين شود کافر است.

مسأله 107: جمیع کار اهل کتاب و غیراهل کتاب ، خواه شرب خمرو اكل ميته و گوشت خوک بکنند یا نه؛ نجاست ذاتی آنان قطعی است.

مسأله 108: فرقه های غیر شیعه امامیه (و از آنها فرقه های ضالّه مضلّه: صوفيّه اتّحادی و حلولی و وحدت وجودی هرچند که خود را شیعه بنامند، غلات، شیخیّه و بابیه و ازلیه و بهائیّه و قادیانیّه و وهّابیّه) همه گمراه و جهنمی و مخلد در آتش جهنم می باشند، مگر مستضعفین از آنان که حضرت الله جلّ جلاله درباره آنان خود مشیت می نماید. بنابر فرمایش رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلّم در حدیث متواتر تنها فرقه ناجیه شیعه اماميه اثنی عشریه می باشند، و دیگران هالک و در جهت مخلداند، مگر مستضعفان آنها که حجت برایشان تمام نشده باشد که حضرت الله تبارک و تعالی درباره آنان مشیت خواهد فرمود.

مسأله 109: صریح احادیث حضرات اهل بیت نبوت عليهم السّلام و فتوای بزرگان از قدمای فقهای شیعه امامیّه بر این است که صوفیّه کافراند. و عموم فرقه های صوفیه مخالف اسلام اصيل محمدی و مخالف اهل بیت نبوت صلوات الله وسلامه عليهم می باشند.

مسأله 110 : شرکت در مجالس و مراسم صوفیّه و غلات و انجام اعمال آن ها و گفتن اذکار آنان و رفتن به مراکز تجمع آنان و هرگونه اعانت و کمک به آنان و اندک رکون به آنان و عقائد و رسومشان حرام است. و اصلا شرکت در مجالسی که به نحو صحیح مرتبط با اهل بیت نبوت عليهم السّلام نیست مطلقاً حرام است.

ص: 38

مسأله 111: فرق ضالّه و مضلّه: بابیّه، بهائیّه، قادیانیّه، صوفیّه، غلات و مانند آنان که زائیده دشمنان اسلام، و پرورده استعمارگران، و ابزار و وسیله تفرقه بین مسلمانان، و مزدور بیگانگان در تشويق افكار و القای شبهه ها در اذهان و انحراف جامعه اسلامی می باشند، در حكم اهل ذمه نیستند، و خرید و فروش با آن ها به هر نحوی که باشد حرام، و معامله باطل است، و در صورت ارشاد و هدایت آن ها با عقل و دین، دست از مسلک پوشالی و شیطانی خود برندارند، و اصرار بر ضلالت و گمراهی و کمترین فعالیت در انحراف افکار جامعه اسلامی نمایند، محارب با الله تبارک و تعالی و رسولش محسوب می شوند، و حكم محارب، بر جان و متعلقات آنها مترتّب است.

مسأله 112: تمام بدن کافرحتي مو، ناخن و رطوبت های او قطعة نجس است.

مسأله 113: اگر پدر و مادر و جد و جده بجه نابالغ تا قبل از زمان بلوغ، همه کافر باشند آن بچه نیز نجس است و اگر یکی از آن ها مسلمان باشد، به پاك است.

مسأله 114: کسی که معلوم نیست مسلمان است یا نه، چنانچه در کشور اسلامی است، محکوم به طهارت است و احکام دیگر مسلمانان را دارد، مثلاً می تواند زن مسلمان بگیرد و در قبرستان مسلمانان دفن شود.

مسأله 115: اگر مسلمانی به چهارده معصوم دشنام دهد یا با آنان دشمنی داشته باشد، مرتد است و نجس.

مسأله 118: اگر انگور و آب انگور به خودی خود به جوش آید، بنابر احتیاط واجب نجس می شود و خوردن آن حرام است. و همچنین است اگربراثر یختن به جوش آید. مسأله 119: خرما، مویز، کشمش و آب آن ها اگر به جوش آید بنابر احتیاط واجب از خوردن آن ها اجتناب شود.

اوّل: خود انسان يقين کند چیزی نجس است یا اطمینان یا علم عادی یابد، اما اگر گمان داشته باشد چیزی نجس است، لازم نیست از آن اجتناب نماید.

دوّم: کسی که چیزی در اختیار اوست بگوید آن چیز نجس است، مثلاً همسر انسان یا خدمتکار خانه بگوید، ظرف یا چیز دیگری که در اختیار اوست نجس می باشد.

سوّم: دو مرد عادل بگویند: چیزی نجس است. و همچنین اگر يك نفر عادل و یا شخص موثّق بگوید، چیزی نجس است، باید از آن چیز اجتناب کرد.

مسأله 127: اگر بر اثر ندانستن مسأله، نجس بودن و پاك بودن چیزی را نداند، مثلاً نداند عرق جنب از حرام، پاك است یا نه، باید مسأله را بپرسد. ولی اگر با این که مسأله را می داند، شك کند چیزی پاك است یا نه، مثلاً شك کند که آن چیز خون است یا نه، یا نداند که خون پشه است یا خون انسان، پاك می باشد و کاوش کردن و یا پرسیدن لازم نیست.

مسأله 128: چیز نجسی که انسان شك دارد پاك شده یا نه، نجس است و چیز پاك را اگر شك کند نجس شده یا نه، پاك است. و اگر بتواند نجس بودن یا پاك بودن آن را بفهمد، لازم نیست تحقیق کند.

مسأله 129: اگر بداند یکی از دو ظرف یا دو لباسی که از هر دوی آنها استفاده می کند، نجس شده و نداند کدام است، باید از هر دو اجتناب کند، ولی اگر نمی داند مثلاً لباس خودش نجس شده یا لباسی که هیچ از آن استفاده نمی کند و مال دیگری است، لازم نیست از لباس خودش اجتناب نماید، گرچه احتیاط خوب است.

یا نه، آن چیز پاك نجس نمی شود.

مسأله 132، زمین و پارچه و مانند آن اگر رطوبت داشته باشد، هر قسمتی که نجاست به آن برسد، نجس می شود و جاهای دیگر آن پاك است و همچنین است خیار، خربزه و مانند آن، مگر این که رطوبت آنها موجب سرایت باشد.

مسأله 133: هرگاه شیره، روغن و مانند آن طوری باشد که اگر مقداری از آن را بردارند جای آن خالی نمی ماند، همین که يك نقطه از آن نجس شد، تمام آن نجس می شود، ولی اگر طوری باشد که جای آن در موقع برداشتن خالی بماند، اگرچه بعد پرشود، فقط جایی که نجاست به آن رسیده نجس می باشد، پس اگر فضله موش در آن بیفتد جایی که فضله افتاده، نجس است و بقیّه پاك می باشد.

مسأله 134: اگر مگس یا حیوانی مانند آن، روی چیز نجسی که تراست بنشیند و بعد روی چیز پاکی که تراست بنشیند، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حیوان بوده، چیز پاك نجس می شود. و همچنین است اگر یقین داشته در پای حیوان نجاست بوده و بعد در زوال نجاست شك نماید، اما اگر نداند پاك است.

مسأله 135: اگر جایی از بدن که عرق دارد، نجس شود و عرق از آن جا به جای دیگری برود، هرجا که عرق به آن برسد نجس می شود و اگر عرق به جای دیگر نرود، جاهای دیگر بدن پاك است.

مسأله 136: اخلاطی که از گلویا بینی می آید، اگر خون داشته باشد، جایی که خون دارد نجس و بقیّه آن پاك است. پس اگر به بیرون دهان یا بینی برسد، مقداری که انسان يقين دارد، اخلاط نجس به آن رسیده، نجس است و جایی که شك دارد نجس شده یا نه، پاك است.

مسأله 137: اگر آفتابه ای که به آن سوراخ است، روی زمین نجس بگذارند، چنانچه آب، طوری زیر آن جمع گردد که با آب آفتابه یکی حساب شود، آب آفتابه نجس می شود و همچنين اگر آب بر زمين جاری شود یا فرو رود، در صورتی که سوراخ آفتابه با زمين نجس، متّصل باشد طوری که مانع از فشار آب شود، آب نجس است، ولی اگر سوراخ آن با زمین نجس، متصل

ص: 42

نباشد و آب زیر آفتابه، با آب داخل آن یکی حساب نشود، یا آب داخل آن با فشار بیرون آید، آب آفتابه نجس نمی شود.

مسأله 138: اگر چیزی داخل بدن شود و به نجاست برسد، در صورتی که بعد از بیرون آمدن آلوده به نجاست نباشد پاك است هر چند احتیاط در اجتناب از آن می باشد. پس اگر وسایل اماله، یا آب آن در مخرج غائط وارد شود، یا سوزن، چاقو و مانند آن، در بدن فرو رود و بعد از بیرون آمدن، به نجاست آلوده نباشد نجس نیست. و همچنین است آب دهان و بینی اگر در داخل به خون برسد و بعد از بیرون آمدن به خون آلوده نباشد، پاك است.

مسأله 144: باید از دادن قرآن به کافر خودداری شود و اگر قرآن در دست کافری است . در صورت امکان از او گرفته شود. ولی چنانچه مقصود از داشتن قرآن و نگهداری از آن، تحقیق و مطالعه در دین باشد و نیز انسان بداند که کافر با بدن خود آن را لمس نمی کند، اشکال ندارد.

مسأله 145: خوردن و آشامیدن عین نجس، یا چیزی که نجس شده مانند آبی که نجس شده حرام است. و همچنین است خورانیدن آن به دیگری، حتی به اطفال البته در عین نجس، حتى اگر خود طفل غذای نجس را بخورد، چه برای او ضرری داشته یا نداشته باشد لازم است از او جلوگیری کنند.

مسأله 146: فروختن چیزپاکی که نجس شده و آب کشیدن آن ممکن است، اشکال ندارد، ولى اگر مشتری آن چیز را برای کاری بخواهد که شرط آن پاك بودن است، مثلا از قسم خوراکی است که می خواهد آن را بخورد، باید فروشنده نجس بودن آن را به او بگوید، و بنابر احتیاط واجب اگر لباس نجس باشد نیز به مشتری بگوید.

مسأله 147: اگر انسان ببیند کسی چیز نجسی را در حالی که به نجاست آن جاهل است، می خورد یا با لباس نجس نماز می خواند، لازم نیست به او بگوید.

مسأله 148: اگر جایی از خانه یا فرش کسی، نجس باشد و ببیند بدن یا لباس و یا چیزی دیگر از کسانی که وارد خانه او می شوند با رطوبت به جای نجس رسیده است، اگر آنان به مهمانی او و به دعوت وی آمده باشند بنابر احتياط به آنان بگوید، البته در غیر خوراکی و در صورتی که ندانیم با آن لباس ها و بدن تطهیر نشده نماز نمی خوانند؛ گفتن به ایشان لازم نیست.

مسأله 149: اگر صاحب خانه، در بین غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، باید به میهمانها بگوید، اما اگر یکی از میهمان ها بفهمد، لازم نیست به دیگران خبر دهد، گرچه خوب است اطلاع دهد، البته اگر سبب آبروریزی صاحب خانه نشود.

مسأله 150: اگر چیزی را که عاریه کرده نجس شود، چنانچه احتمال بدهد که صاحبش آن را در کاری که شرط آن پاکی است استفاده می کند، مانند لباسی که با آن نماز می خواند، بنابر

ص: 44

احتیاط واجب باید نجس شدن آن را به او بگوید، ولی اگر در کاری که شرط آن پاکی است استعمال نمی کند، واجب نیست نجس شدن آن را به او خبردهد.

مسأله 151: اگر بچه بگوید چیزی نجس است، یا چیزی را آب کشیده، چنانچه حرف او موجب اطمینان باشد قبول می شود.

باید خاك را در آن بریزند و به شدّت حرکت دهند تا به همه ظرف برسد.

مسأله 157: ظرفی که خوك بليسد یا از آن چیز روانی بخورد، با آب قلیل یا با آب کریا با آب جاری باید هفت مرتبه شست و لازم نیست آن را خاك مال کنند، اگرچه احتیاط مستحب آن است که خاك مالی شود.

مسأله 158: اگر بخواهند ظرفی را که به شراب نجس شده با آب قلیل یا آب جاری یا آب کر؛ آب بکشند، سه مرتبه شستن کفایت می کند، اگرچه احوط و اولی هفت مرتبه شستن است.

مسأله 159: کوزه ای که از گير نجس ساخته شده و یا آب نجس در آن فرو رفته، اگر در آب کریا جاری بگذارند، به هر جای آن که آب برسد پاك می شود. و اگر بخواهند باطن آن نیز پاك شود، باید به قدری در آب کریا جاری بماند که آب به تمام آن فرو رود مسأله 160: ظرف نجس را با آب قليل به دو صورت می توان آب کشید:

1- سه مرتبه پر کنند و خالی کنند.

2- سه دفعه مقداری آب در آن بریزند و در هر نوبت آب را طوری در آن بگردانند که به جاهای نجس آن برسد و بیرون بریزند.

مسأله 161: اگر ظرف بزرگی مانند پاتیل و خمره نجس شود، چنانچه سه مرتبه آن را از آب پر کنند و خالی کنند پاك می شود. و همچنین است اگر سه مرتبه از بالا آب در آن بریزند، به طوری که تمام اطراف آن را بگیرد و در هر نوبت آبی که به آن جمع می شود بیرون آورند و باید هر دفعه ظرفی را که با آن آب ها را بیرون می آورند آب بکشند.

مسأله 162: اگر مسّ نجس و مانند آن را ذوب کنند و آب بکشند، ظاهر آن پاك می شود مسأله 163: تنوری که با بول نجس شده است، اگر سه مرتبه از بالا آب در آن بریزند، طوری که تمام اطراف آن را بگیرد پاك می شود. و در غیربول اگر بعد از برطرف شدن نجاست يك مرتبه به دستوری که گفته شد آب در آن بریزند کافیست، اما بهتر است که گودالی، ته آن بکنند تا آب ها در آن جمع شده سپس بیرون بیاورند، بعد آن گودال را با خاك پرکنند.

ص: 46

مسأله 164: اگر بعد از برطرف کردن عین نجاست، چیز نجس را يك مرتبه در آب کریا جاری فرو برند که آب به تمام جاهای نجس آن برسد، پاك می شود. و در فرش و لباس و مانند آن فشار لازم است و چنانچه متنجس به بول باشد بنابر احتیاط مستحب در آب کردو مرتبه شسته شود.

مسأله 165: اگر بخواهند چیزی را که به بول نجس شده با آب قلیل آب بکشند، يك مرتبه آب روی آن بریزند تا از آن جدا شود و در صورتی که بول در آن چیز مانده باشد، دو مرتبه دیگر نیز آب روی آن بریزند تا پاك شود. و در لباس، فرش و مانند آن لازم است بعد از هر دفعه، فشار دهند تا ساله آن بیرون آید و «غساله» آبی است که معمولاً در وقت شستن و بعد از آن، از چیزی که شسته می شود، خود به خود یا با فشار خارج می گردد.

مسأله 166: در موردی که لازم است چند بار آب کشید، موالات و پشت سرهم بودن شرط نیست، پس اگر امروز، يك مرتبه آب روی آن بریزد و فردا يك مرتبه دیگر، پاك می شود .

مسأله 167: اگر چیزی با بول پسر شیرخواری که غذاخور نشده و شیر خوك و شیر زن کافر نخورده، نجس شود، چنانچه يك مرتبه آب روی آن بریزند که به تمام جاهای نجس آن برسد پاك می شود، ولی بنابر احتیاط مستحب يك مرتبه دیگر نیز آب روی آن بریزند و در فرش و لباس و مانند آنها فشار دادن لازم نیست.

مسأله 168: اگر چیزی به غیر بول نجس شود، چنانچه بعد از برطرف کردن نجاست، يك مرتبه آب روی آن بریزند و از آن جدا شود، پاك می گردد. ولی در لباس و مانند آن باید فشار داده شود تا غساله آن خارج شود و نیز اگر در دفعه اولی که آب روی آن می ریزند، نجاست آن برطرف شود و بعد از برطرف شدن نجاست نیز آب روی آن بیاید پاك می شود.

مسأله 169: اگر حصیر نجس را که با نخ بافته شده ، در آب کریا جاری فرو برند، بعد از برطرف شدن عین نجاست پاك می شود، ولی اگر بخواهند آن را با آب قلیل آب بکشند، دو بار در بول و يك بار در غیر بول و باید فشار دهند تا آب غساله از نخهای آن خارج شود.

مسأله 170: اگر ظاهر گندم، برنج، صابون، گوشت و مانند آن نجس شود، با فرو بردن در آب کر

ص: 47

و آب جاری پاك می گردد و اگر باطن آن نجس شود، پاك شدن آن متوقف است بر این که آب به باطن آن نفوذ کند، مثلاً آن را در کیسه پارچه ای گذاشته و در آب کریا جاری نگه دارند تا آب در آن نفوذ کند.

مسأله 171: اگر انسان شك کند که آب نجس، به باطن صابون و مانند آن رسیده یا نه، باطن آن پاك است.

مسأله 172: اگر ظاهر برنج و گوشت یا چیزی مانند آن نجس شده باشد، چنانچه آن را در ظرفي بگذارند، اگر سه مرتبه آب روی آن بریزند و خالی کنند پاك می شود و ظرف آن نیز پاك می گردد، ولی اگر بخواهند لباس یا چیزی را که فشار داده می شود در ظرفی بگذارند و آب بکشند، باید در هر مرتبه که آب روی آن می ریزند آن را فشار دهند و ظرف را کج کنند تا غساله ای که در آن جمع شده بیرون بریزد.

مسأله 173: لباس نجسی که به نیل و مانند آن رنگ شده ، اگر در آب کریا جاری فرو برند و آب پیش از آن که بر اثر رنگ پارچه مضاف شود به تمام آن برسد، آن لباس پاك می شود اگر موقع فشار دادن، آب مضاف یا رنگین از آن بیرون نیاید.

مسأله 174: اگر لباسی را در آب کریا جاری آب بکشند و بعد مثلا جن آب در آن دیده شود، چنانچه از رسیدن آب جلوگیری نکرده ، آن لباس پاك است.

مسأله 175: اگر بعد از آب کشیدن لباس و مانند آن خورده گل یا اشنان در آن دیده شود پاك است. ولی اگر آب نجس به باطن گل یا اشنان رسیده باشد، ظاهر گل و اشنان پاك و باطن آن نجس است. مگر آن که لباس با آب کریا جاری آب کشیده و آب در آن نفوذ کرده باشد.

مسأله 176: وقتی که عین نجاست از هر چیز نجس برطرف نشود، آن چیز پاک نمی شود و اگر بعد از آب کشیدن بویا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشکال ندارد. پس اگر خون را از لباس برطرف کنند و لباس را آب بکشند و رنگ خون در آن بماند پاك می باشد، اما چنانچه براثربويا رنگ يقين کنند یا احتمال عقلایی دهند که ذره های نجاست در آن مانده، نجس است.

ص: 48

مسأله 177: اگر نجاست بدن را در آب کریا جاری برطرف کنند، بدن پاك می شود و بیرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نیست.

مسأله 178: غذای نجسی که لای دندان ها مانده، اگر آب در دهان بگردانند که به تمام غذای نجس برسد پاك است.

مسأله 179: اگر موی سر و صورت را با آب قلیل آب بکشند، فشار لازم ندارد البته اگر پرپشت نباشد.

مسأله 180: گوشت و دنبه ای که نجس شده، مانند چیزهای دیگر آب کشیده می شود. و همچنین است اگربدن یا لباس، چربی کمی داشته باشد که از رسیدن آب به آن جلوگیری نکند.

مسأله 181: اگر ظرف یا بدن نجس باشد و بعد طوری چرب شود که از رسیدن آب به آن جلوگیری کند، چنانچه بخواهند ظرف وبدن را آب بکشند، باید چربی را برطرف کنند تا آب به آن برسد.

مسأله 182: چیز نجسی که عین نجاست در آن نیست، اگر زیر شیری که متّصل به آب کراست يك دفعه بشویند، پاك می شود و نیز اگر عین نجاست در آن باشد چنانچه عین نجاست آن، زیر شیر یا به وسیله دیگری برطرف شود و آبی که از آن چیز می ریزد بویا رنگ و یا مزه نجاست نگرفته باشد با آب شير پاك می شود، اما اگر آبی که از آن می ریزد بویا رنگ و یا مزه نجاست گرفته باشد، باید به قدری آب شیر روی آن بریزد تا در آبی که از آن جدا می شود، بویا رنگ یا مزه نجاست نباشد.

مسأله 183: اگر چیزی را آب بکشد و یقین کند پاك شده و بعد شك کند که عین نجاست را از آن برطرف کرده یا نه، در صورتی که عین نجاست نباشد، آن چیز پاك است و اگر در وقت آب کشیدن متوجّه برطرف کردن عین نجاست نبوده، بنابر احتیاط دوباره آن را آب بکشد.

مسأله 184: زمینی که روی آن شن یا ریگ باشد، اگر با آب قليل بشویند پاك می شود. مسأله 185: زمین سنگ فرش، آجرفرش و زمین سختی که آب در آن فرو نمی رود، اگر نجس شود با آب جاری پاك می شود و با آب قلیل نیز پاك می شود ولی باید به قدری آب روی آن

ص: 49

بریزند که جاری شود و چنانچه آب قلیلی که روی آن ریخته اند از سوراخی بیرون رود، همه زمین پاك می شود و اگر بیرون نرود، باید با پارچه و مانند آن آب را بردارند و باز بر آن آب بریزند و بردارند.

مسأله 186: اگر نمك سنگ و مانند آن نجس شود، با آب کمتراز کرنیز پاك می شود. مسأله 187: اگر شکرآب شده نجس را قند بسازند و در آب کریا جاری بگذارند پاك نمی شود، مگر این که در آب کریا جاری بگذارند تا آب به همه اجزای آن برسد و مضاف نیز نشود.

مسأله 193: کسی که با دست و زانو راه می رود، اگر کف دست یا زانوی او نجس شود، پاک شدن آن با راه رفتن محلّ اشکال است و همچنين ته عصا، ته پای مصنوعی، نعل چهارپایان، چرخ اتومبیل و درشکه و مانند آن محلّ اشکال است.

مسأله 194: اگر بعد از راه رفتن، بویا رنگ و یا ذره های کوچکی از نجاست که دیده نمی شود، در کف پایا ته کفش بماند، اشکال ندارد. اگرچه بهتر است به قدری راه روند که آن ها نیز برطرف شود.

مسأله 195: درون کفش و مقداری از کف پا که به زمین نمی رسد، بنابر احتیاط با راه رفتن پاك نمی شود. و همچنین کف جوراب با راه رفتن پاك نمی گردد.

مسأله 197: آفتاب، درخت و گیاه نجس و هر چیز ثابت یا شبیه به ثابت را پاك می کند. مسأله 198: اگر آفتاب به زمین نجس بتابد، بعد انسان شك کند که زمین موقع تابیدن آفتاب تربوده یا نه یا تری آن بر اثر آفتاب خشك شده یا نه، آن زمين نجس است. و همچنین است اگر شك کند پیش از تابش آفتاب عین نجاست از آن برطرف شده یا نه، یا شك کند چیزی مانع تابش آفتاب بوده یا نه.

مسأله 199: اگر آفتاب به يك طرف دیوار نجس بتابد، طرفي که آفتاب به آن نتابیده پاك

نمی شود، مگر با تابش آفتاب تمام دیوار خشك شود.

مسأله 207: اگر پوشال ریزانگور یا خرما داخل آن باشد و سرکه بریزند ضرر ندارد. و بهتر است تا خرما، کشمش و انگور سرکه نشده، خیار، بادنجان و مانند اینها در آن نریزند مگر این که پیش از سرکه شدن، مسکرشده باشد.

مسأله 208: هر چیزی که به چیز دیگری منقلب گردد، به صورتی که دیگر آن چیز اول نباشد، احکام چیز دوّم را در بر خواهد گرفت. پس هر حرامی که به حلال منقلب گردد، مثلا گوشت حرام یا نجاست، خاکستر شود و یا نجاست پای بتّه یا درخت میوه قرار دهند و مبدل به آن شود، حلال خواهد شد. و حلالی که به حرام منقلب گردد، مانند سرکه ای که شراب شود، حرام خواهد شد. و چیز پاکی که به چیز نجس، یا نجسی که به پاك منقلب گردد حکم همان را پیدا خواهد کرد.

است، نمی تواند در دیگی که جوش نیامده بزند و اگر همه جوش آمده باشد، کفگیردیگی که دو ثلث آن کم نشده ، در دیگی که دو ثلث آن کم شده از جهت حرمت نزند.

مسأله 214: چیزی که معلوم نیست غوره است یا انگور، اگر جوش بیاید نجس نمی شود.

مسأله 215: خرما و شیره آن همچنين مویز، کشمش و آب آن ها، اگر جوش آید بنابر احتیاط واجب باید از آن ها اجتناب کرد.

دیگر لازم است و گرنه اسلام او کامل نیست.

مسأله 219: اگر موقعی که کافر بوده، لباس او با رطوبت به بدنش رسیده باشد و آن لباس در هنگام مسلمان شدن بربدن او نباشد، نجس است، بلکه حتّی اگر بر بدن او باشد نیز نجس است.

مسأله 220: اگر کافر شهادات را بگوید و انسان نداند قلبا مسلمان شده یا نه، پاك است، ولى اگربداند قلب مسلمان نشده، به این معنی که تن زیربار اسلام نداده بلکه فقط لفظی بر زبان جاری نموده، نجس است.

مسأله 226: اگر لباس و مانند آن را با آب قلیل آب بکشند، آبی که بعد از جدا شدن غساله در آن می ماند پاك است.

مسأله 227: ظرف نجس را که با آب قلیل آب می کشند، بعد از جدا شدن غساله یعنی آبی که برای پاك شدن، روی آن ریخته اند، آب کمی که در آن می ماند پاك است. ولی باید در شستن اوّل و دوّم از آن اجتناب گردد.

ده روز، مرغابی را هفت یا پنج روز و مرغ خانگی را سه روز از خوردن نجاست بازدارند و غذای پاك به آنها بدهند و اگر بعد از این مدت باز نجاست خوار به آنها گفته شود، باید تا مدّتی از خوردن نجاست آنها جلوگیری نمایند که بعد از آن مدت، دیگر نجاست خوار به آنها نگویند.

آید، خونی که در بدنش می ماند پاك است، و باید خونی که در جای سربریدن است را آب بکشند.

استعمال آن اشکال ندارد .

مسأله 246: اگر فلزی را با طلا یا نقره مخلوط کنند و ظرف بسازند، چنانچه مقدار آن فلز به قدری زیاد باشد که به آن ظرف، ظرف طلا یا نقره نگویند، بنابر احتیاط از استعمال آن اجتناب گردد.

مسأله 247: استعمال بادگیر قلیان، غلاف شمشیر، کارد و قاب قرآن اگر از طلایا نقره باشد اشکال ندارد ولی بنابر احتیاط واجب از عطردان، سرمه دان و قلم دان و مانند آن که از طلایا نقره ساخته شده، اجتناب شود.

مسأله 248: استعمال ظرف طلا یا نقره در حال ناچاری به قدر دفع ضرورت اشکال ندارد، ولی برای وضو و غسل حتی اگر ظرف دیگری نباشد نمی توان آن را استعمال کرد و باید تیمم نمود.

مسأله 249: استعمال ظرفی که معلوم نیست از طلا یا نقره است یا از چیز دیگر، اشکال ندارد.

مسأله 253: اگر احتمال دهد چرك یا چیز دیگری در ابروها، گوشه های چشم و لب او هست که نمی گذارد آب به آن برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، باید احتیاطا پیش از وضو بررسی کند تا اگر مانعی هست برطرف نماید.

مسأله 254: اگر پوست صورت از لای مو پیدا باشد، باید آب را به پوست برساند و اگر پیدا نباشد، شستن مو كافي است و رساندن آب به زیر آن لازم نیست.

مسأله 255: اگر شك کند پوست صورت از لای مو پیداست یا نه، بنابر احتیاط واجب باید مو را بشوید و آب را به پوست برساند.

مسأله 256: شستن داخل بینی و مقداری از لب و چشم که در وقت بستن دیده نمی شود واجب نیست، ولی برای آن که يقين کند از جاهایی که باید شسته شود چیزی باقی نمانده، مقداری از آنها را نیز بشوید. و کسی که نمی دانسته باید این مقدار را بشوید، اگر نداند در وضوهایی که گرفته این مقدار را شسته یا نه، نمازهایی که خوانده صحیح است هر چند احوط به جا آوردن قضای نمازهایی است که خوانده است.

مسأله 257: باید صورت و دست ها را از بالا به پایین شست و اگر از پایین به بالا بشوید وضو باطل است.

مسأله 258: اگر دست را تر کند و به صورت و دست ها بکشد، چنانچه تری دست به قدری باشد که بر اثر کشیدن دست، آب کمی بر آن ها جاری شود کافی است.

مسأله 262: در وضو، شستن صورت و دست ها، مرتبه اول واجب، مرتبه دوم در موضع تقيه جائزاست، مرتبه سوم و بیشتر از آن حرام می باشد. اما کدام شستن ، اوّل یا دوّم و یا سوّم است مربوط به قصد کسی است که وضو می گیرد، پس اگر به قصد شستن مرتبه اوّل مثلاً دو بار آب به صورت بریزد همراه با دست کشیدن اشکال ندارد و شستن اقل حساب می شود و اگر به قصد این که سه مرتبه بشوید، سه مرتبه آب بریزد مرتبه سوم حرام است.

مسأله 263: مستحب است وضو را شاداب گرفت و همچنین مستحب است آب وضو به مقدار يك مد باشد. و زیاده روی در آب وضو مکروه و چه بسا حرام می باشد.

مسأله 268: واجب است مسح پای راست را مقدّم بر مسح پای چپ نموده ، همچنین پای راست را با دست راست و پای چپ را با دست چپ مسح نماید.

مسأله 269: پهنای مسح پا، بنابر احتیاط واجب به اندازه پهنای سه انگشت بسته باشد بلکه احتیاط مستحب تمام کف دست است.

مسأله 270: لازم است که در مسح پا، دست را بر سر انگشت ها بگذارد و سپس به پشت پا بکشد.

مسأله 271: در مسح سر و روی پا، باید دست را روی آن بکشد و اگر دست را نگهدارد و سريا پا را به آن بکشد وضو باطل است.

مسأله 272: اگر موقعی که دست را بر سر یا پا می کشد، سریا پا کمی حرکت کند اشکال ندارد.

مسأله 273: جای مسح باید خشك باشد و اگر به قدری ترباشد که رطوبت کف دست برآن اثر نکند مسح باطل است، ولی اگر تری آن کم باشد اما رطوبتی که بعد از مسح در آن دیده می شود، بگویند که از تری کف دست است اشکال ندارد.

مسأله 274: اگر برای مسح رطوبتی در کف دست نمانده باشد، نمی تواند دست را با آب غیر وضوترکند، بلکه باید از اعضای دیگر وضو رطوبت بگیرد و با آن مسح نماید. مسأله 275: اگر رطوبت کف دست فقط به اندازه مسح سر باشد، بنابر احتیاط واجب سر را با همان رطوبت مسح کند و برای مسح پاها از اعضای دیگروضو رطوبت بگیرد.

مسأله 276: مسح کردن از روی جوراب و کفش باطل است، ولی اگر بر اثر سرمای شدید یا ترس از دزد، درنده و مانند آن نتواند کفش یا جوراب را بیرون آورد، باید تیمّم نماید و اگر کفش یا جوراب نجس نیست احتیاط مستحب آن است که وضوهم بگیرد و بر کفش و جوراب مسح کند و هنگام رفع مانع بنا بر احتیاط قضا نیز بنماید.

مسأله 277: اگر روی پا نجس باشد و نتواند برای مسح آن را آب بکشد، باید تیمم نماید. و بنابر احتیاط وضوهم بگیرد و چیزپاکی روی پا قرار دهد و روی آن مسح کند.

ص: 62

6- برای شستن دست راست آب را با دست راست بگیرد و در دست چپ قرار دهد.

7- اذکار مخصوص را که ذکر خواهد شد هنگام وضو گرفتن بخواند.

8- إسباغ وضو، یعنی فراوان کردن آب وضو و شاداب نمودن آن .

9- هرکدام از صورت و دست ها را دوبار أب بریزد و یک بار بشوید.

10- مردها شستن آرنج را از روی آرنج آغاز کنند و زن ها از پشت آرنج.

11- درحال وضوو پس از آن سوره قدر را بخواند.

12- پس از وضو گرفتن ، آية الكرسي و آیه 44 سوره انعام را بخواند.

مسأله 281: کسی که وضو می گیرد، مستحب است موقعی که نگاهش به آب می افتد، بگوید: «بِسْمِ اللَّهِ ، وَ بِاللَّهِ ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً ، وَ لَمْ يَجْعَلْهُ نَجِساً »و موقعی که پیش از وضو دست خود را می شوید بگويد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ ، وَ اجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ»و در وقت مضمضه کردن، یعنی آب در دهان گرداندن بگوید: «اللَّهُمَّ لَقِّنِّي حُجَّتِي يَوْمَ أَلْقَاكَ ، وَ أَطْلِقْ لِسَانِي بِذِكْرِكَ » و در وقت استنشاق، یعنی آب در بینی کردن بگوید: «اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَيَّ رِيحَ الْجَنَّةِ ، وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ یشم رِيحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِيبَهَا »و موقع شستن رو بگوید: «اللَّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهِي يَوْمَ تَسْوَدُّ فِيهِ الْوُجُوهُ ، وَ الَّا وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِي يَوْمَ تَبْيَضُّ فِيهِ الْوُجُوهُ »و در وقت شستن دست راست بخواند: «اللَّهُمَّ أَعْطِنِي كِتَابِي بِيَمِينِي ، وَ الْخُلْدَ فِي الْجِنَانِ بِيَسَارِي ، وَ حَاسِبْنِي حِسَاباً يَسِيراً » و موقع شستن دست چپ بگوید: «اللَّهُمَّ لَا تغطني كِتَابِي بِشِمَالِي ، وَ لَا مِنْ وَرَاءَ ظَهْرِي ، وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِي ، وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَانِ »و موقعی که سر را مسح می کنند بگوید: «اللَّهُمَّ عشني بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ وَ عَفْوِكَ »و در وقت مسح پا بخواند: اللَّهُمَّ ثبني عَلَى الصِّرَاطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الأقدا مَ ، وَ اجْعَلْ سعیي فِي مَا يُرْضِيكَ عَنِّي يَا

ص: 64

ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ » .

ساکن آن جا نیستند نیز با آب آن جا وضو بگیرند و وضو گرفتن آنها کشف از تعميم وقف کند.

مسأله 290: وضو گرفتن در نهرهای بزرگ، رودخانه ها، جویها، کانال ها و آبراههای شخصی، اگر علم به عدم رضایت صاحب آن دارد و یا صاحب آن سفيه، مجنون یا صغیر باشد و یا در تصرّف غاصب باشد، جایز نیست.

مسأله 291: اگر کسی که خودش آب را غصب کرده، غصبی بودن آن را فراموش کند و وضو بگیرد، وضویش باطل است.

مسأله 292: اگر به حکم غصب، جاهل باشد، یعنی نداند وضو با آب یا در ظرف و یا محل و فضای غصبی باطل است، در صورتی که جاهل قاصر باشد وضویش صحیح و اگر جاهل مقصر باشد وضوی او خالی از اشکال نیست گرچه احتیاط در تجديد وضوگرفتن با آب مباح است.

مسأله 298: اگر در صحن یکی از امامان یا امامزادگان عليهم السّلام که سابقاً قبرستان بوده، حوض یا نهری بسازند، چنانچه انسان نداند که زمین صحن را برای قبرستان وقف کرده اند، وضو گرفتن در آن حوض ونهر اشکال ندارد.

یا برای کار مستحب مانند قرآن خواندن وضو بگیرد و اگر بداند و عمداً تنها برای خواندن آن نماز وضو بگیرد به طوری که غیر از آن قصد دیگری نداشته باشد، وضویش باطل است.

مسأله 324: اگر در صورت، دستها، جلوی سرو روی پاها براثر سوختن یا چیز دیگر بر آمدگی پیدا شود، شستن و مسح روی آن کافی است و چنانچه سوراخ شود رساندن آب به زیر پوست لازم نیست، بلکه اگر پوست يك قسمت آن کنده شود، لازم نیست آب را به زیر قسمتی که کنده نشده برساند، ولی چنانچه پوستی که کنده شده، گاهی به بدن می چسبد و گاهی بلند می شود، باید آن را قطع کند یا آب را به زیر آن برساند.

مسأله 325: اگرانسان شك کند چیزی به اعضای وضوی او چسبیده یا نه، چنانچه احتمال او در نظر مردم، به جا باشد مانند آن که بعد از گل کاری شك کند، گل به دست او چسبیده یا نه، باید بررسی کند، یا به قدری دست بمالد که اطمینان پیدا کند که اگر بوده برطرف شده یا آب به زیر آن رسیده است.

مسأله 326: جایی را که باید شست و مسح کرد، هر قدر چرك باشد، اگر چرك آن مانع از رسیدن آب، به بدن نباشد اشکال ندارد و همچنین است اگر بعد از گچ کاری و مانند آن، چیز سفیدی که از رسیدن آب، به پوست جلوگیری می نماید بردست بماند، ولی اگر شك کند با بودن آن، آب به بدن می رسد یا نه، آن را برطرف کند.

مسأله 327: اگر پیش از وضو بداند در بعضی از اعضای وضو، مانعی از رسیدن آب هست و بعد از وضو شك کند که در موقع وضو، آب را به آن جا رسانده یا نه، چنانچه احتمال بدهد که در هنگام وضو متوجه بوده وضوی او صحیح است.

مسأله 328: اگر در بعضی از اعضای وضو مانعی باشد که گاهی آب به خودی خود زیر آن می رسد و گاهی نمی رسد و انسان بعد از وضو، شک کند که آب زیر آن رسیده یا نه، چنانچه بداند موقع وضو ملتفت رسیدن آب به زیر آن نبوده، احتیاط واجب آن است که دوباره وضو بگیرد.

مسأله 329: اگر بعد از وضو، چیزی که مانع از رسیدن آب است، در اعضای وضو ببیند و نداند هنگام وضو بوده، یا بعد پیدا شده وضوی او صحیح است، ولی اگر بداند در وقت وضو،

ص: 70

متوجّه آن نبوده، بنابر احتیاط واجب دوباره وضو بگیرد.

مسأله 330: اگر بعد از وضو شك کند چیزی که مانع رسیدن آب است در اعضای وضو بوده یا نه، چنانچه احتمال می دهد که در هنگام وضو گرفتن متوجه بوده است وضو صحیح است.

وضوی جدید دوباره نماز بخواند.

مسأله 338: اگر بعد از نماز شك کند قبل از نماز وضوی او باطل شده یا بعد از نماز، نمازی که خوانده صحیح است.

مسأله 339: اگر انسان مرضی دارد که بول او قطره قطره می ریزد، یا نمی تواند از بیرون آمدن غائط خودداری کند، چنانچه يقين دارد که از اوّل وقت نماز، تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن، مهلت پیدا می کند، باید نماز را در وقتی که مهلت پیدا می کند، بخواند و اگر مهلت او به مقدار کارهای واجب نماز است، باید فقط کارهای واجب نماز را به جا آورد و کارهای مستحب آن، مانند قنوت را ترك نماید.

مسأله 340: اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پیدا نمی کند و در بین نماز چند دفعه، بول یا غائط از او خارج می شود، که اگر بخواهد بعد از هر دفعه وضو بگیرد، سخت نیست، باید ظرف آبی پهلوی خود بگذارد و هر وقت بول یا غائط از او خارج شد، فوراً وضو بگیرد و بقیّه نماز را بخواند، و بنا بر احتیاط واجب همان نماز را دوباره با يك وضو بخواند و اگر در بین این نماز، وضوی او باطل شد اعتنا نکند.

مسأله 341: کسی که بول یا غائط طوری پی در پی از او خارج می شود که وضو گرفتن بعد از هر دفعه برای او سخت است، باید برای هر نمازيك وضو بگیرد.

مسأله 342: کسی که بول یا غائط پی در پی از او خارج می شود، باید برای هر نماز يك وضو بگیرد و فوراً مشغول نماز شود، ولی برای به جا آوردن سجده، تشهّد فراموش شده و نماز احتیاط که باید بعد از نماز انجام داد، در صورتی که آن ها را بعد از نماز فورا به جا بیاورد، وضو گرفتن لازم نیست، اما احتیاط در خصوص نماز احتیاط ترك نشود.

مسأله 343: کسی که بول او قطره قطره می ریزد باید برای نماز به وسیله کیسه ای که در آن، پنبه یا چیز دیگری است که از رسیدن بول، به جاهای دیگر جلوگیری می کند، خود را حفظ نماید. و بنابر احتیاط واجب پیش از هر نماز، مخرج بول، و کیسه را که نجس شده آب بکشد. و

ص: 72

نیز کسی که نمی تواند از بیرون آمدن غائط خودداری کند، چنانچه ممکن باشد باید در حال نماز از رسیدن غائط به جاهای دیگر جلوگیری کند و خود را حفظ نماید. و بنابر احتیاط واجب اگر مشقّت ندارد، برای هر نماز مخرج غائط را آب بکشد.

مسأله 344: کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند در صورتی که ممکن باشد، باید به مقدار نماز از خارج شدن بول و غائط جلوگیری نماید، اگرچه خرج داشته باشد، بلکه اگر بیماری او به آسانی معالجه شود، بنابر احتياط خود را معالجه نماید.

مسأله 345: کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند بعد از آن که بیماری او خوب شد، لازم نیست نمازهایی را که در وقت بیماری طبق وظیفه اش خوانده قضا نماید، ولى اگر در بين وقت نماز بیماری او خوب شود، باید نمازی را که در آن وقت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 346: اگر به سبب مرضی نتواند از خارج شدن باد جلوگیری کنند، باید به وظیفه کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند، عمل نماید.

چیزهایی که باید برای آنها وضو گرفت

مسأله 347: برای پنج چیز، وضو گرفتن واجب است:

اول: برای نمازهای واجب، غیر از نماز میت و وضو در نماز میت شرط کمال است و در نمازهای مستحب شرط صحت است.

دوم: برای سجده و تشهّد فراموش شده، اگر بین آن و بین نماز حدیثی از او سر زده باشد مثلا بول کند و برای سجده سهو بنابر احتیاط واجب وضو بگیرد، امّا اگر به نیت رجاء بگیرد خوب است.

سوم: برای طواف واجب خانه کعبه.

چهارم: اگر نذریا عهد کرده و یا قسم خورده باشد که وضو بگیرد.

پنجم: اگر بخواهد جایی از بدن خود را به خط قرآن و یا نام های مقدس خداوند تعالی و انبیاء و اهل بیت اطهار علیهم السّلام برساند.

مسأله 348: برای آب کشیدن قرآنی که نجس شده یا بیرون آوردن آن از مستراح و مانند آن، در

ص: 73

صورتی که مجبور باشد دست یا جای دیگر بدن خود را به خط قرآن برساند واجب است وضو بگیرد، ولی چنانچه معطّل شدن به مقدار وضو، بی احترامی به قرآن باشد، باید بدون این که وضو بگیرد قرآن را از مستراح و مانند آن بیرون آورد یا اگر نجس شده آب بکشد و تا ممکن است از دست گذاشتن به خطّ قرآن خودداری کند.

مسأله 349: مس نمودن خط قرآن، یعنی رساندن جایی از بدن به خط قرآن ، برای کسی که وضو ندارد حرام است و بنابر احتیاط واجب موی خود را نیز به خطّ قرآن نرساند، مگر آن که بلند باشد، ولی اگر قرآن را به زبان فارسی یا به زبان دیگری ترجمه کنند، مس آن بدون وضواشکال ندارد.

مسأله 350: جلوگیری بچه و دیوانه، از مس خط قرآن واجب نیست، ولی اگر بی احترامی به قرآن باشد، باید از آنان جلوگیری شود .

مسأله 351: کسی که وضو ندارد، حرام است اسم خداوند تعالی را، به هر زبانی نوشته شده باشد، مسّ نماید. و همچنین است اسم مبارك رسول الله و حضرت زهراء و ائمه معصومین صلوات الله عليهم.

مسأله 352: اگر پیش از وقت نماز به قصد این که با طهارت باشد، وضو بگیرد صحیح است و اگر نزديك به وقت نماز به قصد مهیا بودن برای نماز وضو بگیرد محل اشکال است.

مسأله 353: کسی که یقیّن دارد وقت داخل شده، اگرنیّت وضوی واجب کند و بعد از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوی او اگر به صورت تقیید نباشد، صحیح است وگرنه باطل می باشد.

مسأله 354: مستحب است انسان، برای نماز میت ، زیارت اهل قبور، رفتن به مسجد و حرم امامان عليهم السّلام وضو بگیرد. و همچنین برای همراه داشتن قرآن، خواندن آن، نوشتن آن، مش حاشیه آن و برای خوابیدن، وضو گرفتن مستحب است، و نیز مستحب است کسی که وضو دارد، دوباره وضو بگیرد.

مسأله 355: اگر برای انجام یکی از این کارهای مستحب وضو بگیرد، هرکاری را که باید با وضو انجام دهد، می تواند به جا آورد، مثلاً می تواند با آن وضو، نماز بخواند، مگر در وضویی که

ص: 74

برای تجدید وضو بوده است اگر معلوم شد وضوی اول باطل است.

پارچه ممکن نیست، باید اطراف زخم را بشوید و بنابر احتیاط واجب تیمم بدل از وضو نیز بنماید.

مسأله 362: اگر زخم ، دمل یا شکستگی، در جلوی سریا روی پاهاست و روی آن باز است، چنانچه نتواند آن را مسح کند، باید پارچه پاکی روی آن بگذارد و روی پارچه را با تری آب وضو که در دست مانده مسح کند و اگر گذاشتن پارچه ممکن نباشد مسح لازم نیست، ولی بنابر احتیاط باید بعد از وضو تیمّم نماید.

مسأله 363: اگر روی زخم، دمل یا شکستگی بسته باشد، چنانچه باز کردن آن ممکن است و آب برای آن ضرر ندارد، باید باز کند و وضو بگیرد، چه زخم و مانند آن در صورت و دستها باشد، یا جلوی سرو روی پاها.

مسأله 364: اگر زخم، دمل یا شکستگی در صورت با دست ها باشد و بشود روی آن را باز کرد، چنانچه ریختن آب روی آن ضرر دارد و کشیدن دست تر، ضرر ندارد، باید دست تر روی آن بکشد و بنابر احتیاط سپس پارچه پاکی روی آن بگذارد و روی پارچه را نیز دست تربکشد.

مسأله 365: اگر نمی شود روی زخم را باز کرد، ولی زخم و چیزی که روی آن گذاشته پاك است و رسانیدن آب به زخم ممکن است و ضرر ندارد، باید آب را بر روی زخم از بالا به پایین برساند. و اگر زخم یا چیزی که روی آن گذاشته نجس است، چنانچه آب کشیدن آن و رساندن آب به روی زخم بدون زحمت و مشقت ممکن باشد، باید آن را آب بکشد و هنگام وضو آب را به زخم برساند. و در صورتی که آب برای زخم ضرر دارد، با رساندن آب به روی زخم ممکن نیست و یا زخم نجس است و نمی شود آن را آب کشید، باید اطراف زخم را بشوید و اگر جبیره پاك است، روی آن را مسح کند، اما اگر جبيره نجس است، یا نمی شود روی آن دست ترکشید، مثلا دوایی است که به دست می چسبد، پارچه پاکی را طوری که جزو جبیره حساب شود، روی آن بگذارد و دست تر روی آن بکشد و بنابر احتیاط واجب تیمم نیزبکند. و اگر این نیز ممکن نباشد، بنابر احتیاط واجب وضو بگیرد و تیمّم نیز بنماید.

ص: 76

مسأله 366: اگر جبیره تمام صورت، یا تمام یکی از دست ها و یا تمام هر دو دست را گرفته باشد، باید وضوی جبیرهای بگیرد و تیمّم نیز بنماید.

مسأله 367: اگر جبیره تمام اعضای وضو را گرفته باشد، بنابر احتیاط واجب، باید وضوی جبیره ای بگیرد و تیمم نیز بنماید.

مسأله 368: کسی که در کف دست و انگشت ها، جبیره دارد و در موقع وضو دست ترروی آن کشیده است، باید سرو پا را با همان رطوبت مسح کند و به احتیاط واجب با پشت دست نیز مسح نماید.

مسأله 369: اگر جبيره تمام پهنای روی پا را گرفته، ولی مقداری از طرف انگشتان و مقداری از طرف بالای پا باز است، باید جاهایی که باز است، روی پا را و جایی که جبیره است، روی جبیره را مسح کند.

مسأله 370: اگر در صورت با دستها چند جبیره باشد، باید بین آن ها را بشوید و اگر جبیره ها در سریا روی پاها باشد، باید بین آنها را مسح کند و در جاهایی که جبیره است، باید به دستور جبیره عمل نماید.

مسأله 371: اگر جبیره بیشتر از معمول، اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممکن نیست، باید به دستور جبیره عمل کند و بنابر احتیاط واجب تیم نیز بنماید. و اگر برداشتن جبيره ممکن است باید جبیره را بردارد، پس اگر زخم در صورت و دست هاست، اطراف آن را بشوید و اگر در سریا روی پاهاست اطراف آن را مسح کند و برای جای زخم به دستور جبیره عمل نماید.

مسأله 372: اگر در جای وضو زخم، جراحت و شکستگی نیست، ولی به جهت دیگری آب برای آن ضرر دارد، باید تیمّم کند و بنابر احتیاط مستحب وضوی جبیره ای نیز بگیرد.

مسأله 373: اگر جایی از اعضای وضو را رگ زده است و نمی تواند آن را آب بکشد یا آب برای آن ضرر دارد، باید به روش جبیره عمل کند و بنابر احتیاط تیمّم هم بنماید. مسأله 374: اگر در جای وضو یا غسل، چیزی چسبیده است که برداشتن آن ممکن نیست، یا

ص: 77

به قدری مشقّت دارد که نمی شود تحمل کرد، باید تیمم کند و بنابر احتیاط عمل به وظیفه جبیره نیزبکند.

مسأله 375: غسل جبیره ای مانند وضوی جبیره ای است و باید آن را ترتیبی به جا آورد، هرچند بتواند غسل ارتماسی را با شرایطی که از جمله پاك بودن عضوو ضرر نداشتن آب از برای اوست، انجام دهد. و امّا اگر نتواند شرایط غسل ارتماسی را فراهم کند، غسل ترتیبی لازم است.

مسأله 376: کسی که وظیفه او تیمم است، اگر در بعضی از جاهای تیمم او زخم، دمل یا شکستگی باشد، باید مانند وضوی جبیره، تیمّم جبیره ای بنماید.

مسأله 377: کسی که باید با وضو یا غسل جبیرهای نماز بخواند، چنانچه بداند تا آخروقت عذر او برطرف نمی شود، می تواند در اوّل وقت نماز بخواند، ولی اگر اوّل وقت نماز خواند و تا پایان وقت عذرش برطرف شد، لازم است وضو گرفته یا غسل کرده و نماز را اعاده نماید ولی اگر امید دارد تا آخر وقت عذر او برطرف شود، بنابر احتیاط واجب بلکه اقوی باید صبر کند و اگر عذراو برطرف نشد، در آخروقت نماز را با وضویا غسل جبیرهای به جا آورد.

مسأله 378: اگر انسان برای مرضی که در چشم اوست روی چشم خود را بچسباند، باید وضوو غسل را جبیرهای انجام دهد و تیمّم نیز بنماید.

مسأله 379: کسی که نمی داند وظیفه اش تیمّم است یا وضوی جبیره ای ، بنابر احتیاط واجب باید هر دو را به جا آورد.

مسأله 380: نمازهایی را که انسان با وضوی جبیرهای خوانده، صحیح است و لازم نیست دوباره بخواند، ولی بعد از آن که عذرش برطرف شد، برای نمازهای بعدی بنابر احتیاط واجب، باید وضو بگیرد، یعنی نمی تواند به وضوی قبلی اکتفا کند.

غسل مسّ میّت. ششم: غسل میّت. هفتم: غسلی که بر اثر نذر، قسم و مانند آن واجب می شود.

مسأله 387: اگر شك کند به مقدار ختنه گاه داخل شده یا نه، غسل بر او واجب نیست. مسأله 388: اگر حیوانی را وطی کند، یعنی با او نزدیکی نماید و منی از او بیرون آید، غسل تنها کافی است. و اگر منی بیرون نیاید، چنانچه پیش از وطی، وضو داشته، غسل تنها کافی است و اگر وضو نداشته، بنابر احتیاط واجب بعد از غسل، وضو نیز بگیرد. مسأله 389: اگر منی از جای خود حرکت کند و بیرون نیاید، یا انسان شك کند منی از او بیرون آمده یا نه، غسل بر او واجب نیست.

مسأله 390 : کسی که نمی تواند غسل کند ولی تیمم برایش ممکن است، بعد از داخل شدن وقت نماز نیز می تواند با همسر خود نزدیکی کند.

مسأله 391: اگر در لباس خود منی ببیند و بداند از خود اوست و برای آن غسل نکرده، باید غسل کند و تنها نمازهایی را که يقين دارد بعد از بیرون آمدن آن می خوانده، قضا کند، ولى نمازهایی را که احتمال می دهد، بعد از بیرون آمدن منی خوانده، لازم نیست قضا نماید.

پنجم: خواندن سوره ای که سجده واجب دارد و آن چهار سوره است:

سوره سی و دوّم قرآن «السّجدة»، سوره چهل و یکم «فصّلت»، سوره پنجاه و سوّم «النّجم»و سوره نود و ششم «العلق» و بنابر احتیاط لازم حتّى يك حرف از این چهار سوره را نیز نخواند.

1- ترتیبی 2- ارتماسی.

همان مقدار کافی است، ولی اگر در شستن مقداری از طرف راست شك کند، بنابر احتیاط واجب بعد از شستن آن مقدار، طرف چپ را نیز بشوید. و اگر در شستن جایی از سر و گردن شك کند، بنابر احتیاط واجب باید بعد از شستن آن، دوباره طرف راست و طرف چپ را بشوید.

آن خالی از اشکال نیست.

مسأله 411: اگر در غسل به اندازه بسیار کمی از بدن شسته نشود، ولوبه اندازه سرمويي، غسل باطل است، ولی شستن جاهایی که دیده نمی شود، مثل داخل گوش و بینی که از باطن بدن شمرده می شود، واجب نیست. ولی برای این که يقين کند تمام مواضع غسل را شسته، به احتیاط واجب این قسمت ها را نیز بشوید.

مسأله 412: جایی را که شك دارد از ظاهر بدن است یا از باطن آن، چنانچه قبلا از ظاهر بوده، باید آن را بشوید، گرچه واجب نیست.

مسأله 413 : اگر سوراخ جای گوشواره و مانند آن ، به قدری گشاد باشد که داخل آن دیده شود، بنابر احتیاط باید آن را شست و اگردیده نشود، شستن داخل آن لازم نیست. مسأله 414 : چیزی را که مانع رسیدن آب به بدن است، باید برطرف کند و اگر پیش از آن که يقين کند برطرف شده، غسل نماید و بعد معلوم شود که برطرف نشده بود، غسل او باطل است.

مسأله 415: اگر هنگام غسل شك عقلایی کند، چیزی که مانع از رسیدن آب باشد در بدن او هست یا نه، باید بررسی کند تا مطمئن شود مانعی نیست.

مسأله 416: در غسل باید موهای کوتاهی را که جزو بدن حساب می شود، بشوید و شستن موهای بلند واجب نیست، بلکه اگر آب را طوری به پوست برساند که موهای بلند، ترنشود، غسل صحیح است، اما اگر رساندن آب به پوست، بدون شستن آنها ممکن نباشد، باید موهای بلند را بشوید تا آب به بدن برسد.

مسأله 417: تمام شرط هایی که برای صحیح بودن وضو گفته شد، مانند پاك بودن آب و غصبی نبودن آن، در صحیح بودن غسل نیز شرط است، ولی در غسل لازم نیست بدن را از بالا به پایین بشوید و نیز در غسل ترتيبي لازم نیست بعد از شستن هر قسمت فوراً قسمت دیگر را بشوید، بلکه اگر بعد از شستن سرو گردن ، مقداری صبر کند و بعد طرف راست را بشوید و بعد از مدتی طرف چپ را بشوید، اشکال ندارد.

ص: 84

مسأله 418:کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند، اگر به اندازه ای که غسل کند و نماز بخواند، بول و غائط از او بیرون نیاید، باید تمام غسل را فوراً انجام دهد و بعد از غسل فوراً نماز بخواند. و همچنین است حکم زن مستحاضه که بعد گفته می شود.

مسأله 419: کسی که قصد دارد پول حمامی را ندهد، یا بدون این که بداند حمامی راضی است، بخواهد نسیه بگذارد و حمامی راضی نباشد، هر چند رضایت او را بعداً حاصل نماید، غسل او باطل است.

مسأله 420: اگر حمامی راضی باشد که پول حمام نسیه بماند، ولی کسی که غسل می کند قصدش این باشد که طلب او را ندهد، یا کمتر بدهد و یا بیشتر از مقدار متعارف آب مصرف کند و یا طلب حمامی را از مال حرام بدهد، غسل او باطل است.

مسأله 421: اگر بخواهد پول حرام یا عین پولی که خمس آن را نداده به حمامی بدهد، غسل او باطل است، مگر حمامی راضی باشد که غسل، بي مقابل و بدون اجرت و یا کمتر از اجرت کامل واقع شود و یا غافل باشد.

مسأله 422: اگر شك کند غسل کرده یا نه، باید غسل کند، ولی اگر بعد از غسل شك کند غسل او درست بوده یا نه، چنانچه احتمال بدهد که وقت غسل متوجه بوده و صحیح به جا آورده، لازم نیست دوباره غسل نمايد.

مسأله 423: اگر در بین غسل جنابت، حدث اصغر از او سرزند، مثلاً بول کند، باید غسل را کامل کند و بعد وضو بگیرد. و در صورت اول بنابر احتیاط واجب غسل را از سر بگیرد.

مسأله424: اگر به خیال این که به اندازه غسل و نماز وقت دارد، برای نماز غسل کند، چنانچه بعد از غسل به اندازه خواندن يك ركعت یا بیشتر وقت داشته باشد، غسل او صحیح است و اگر کمتر از يك ركعت وقت داشته باشد و برای آن نماز غسل کرده، صحت غسل او محلّ اشکال است. بلکه اگر برای طهارت از جنابت هم غسل نموده، خالی از اشکال نیست.

مسأله 425: کسی که جنب شده اگر شك کند غسل کرده یا نه، نمازهایی را که خوانده صحيح

ص: 85

است، هرچند احتیاط در اعاده آن ها است، ولی برای نمازهای بعد باید غسل کند.

مسأله426: کسی که چند غسل بر او واجب است، اگر یکی از آن ها غسل جنابت باشد، می تواند به نیّت همه آنها يك غسل به جا آورد و ظاهر این است که اگر قصد غسل جنابت کند، از بقیّه کفایت می کند و یا آنها را جدا جدا انجام دهد.

مسأله 427: اگر در جایی از بدن، آیه قرآن با نام خدا نوشته شده باشد، بنابر احتیاط اگر ممکن است باید آن را از بین ببرد و اگر ممکن نیست وضو و غسل ارتماسی انجام دهد. و چنانچه بخواهد وضو یا غسل ترتیبی به جا آورد، باید آب را طوری به بدن برساند که دست او به نوشته نرسد.

مسأله 428: کسی که غسل جنابت کرده، نباید برای نماز وضو بگیرد، بلکه با همان غسل نماز بخواند، اما با دیگر غسل ها نمی توان نماز خواند و باید وضو نیز گرفت.

استحاضه

خون هایی که معمولاً از رحم زن خارج می شود سه گونه است:

1- حیض 2- نفاس 3- استحاضه.

مسأله 429: یکی از خون هایی که از زن خارج می شود، خون «استحاضه»است. زن را در این هنگام «مستحاضه»می گویند.

مسأله 430: خون استحاضه در بیشتر اوقات زرد رنگ و سرد است، بدون فشار و سوزش بیرون می آید و غلیظ نیست، ولی ممکن است گاهی سیاه یا سرخ، گرم و غليظ باشد و با فشار و سوزش بیرون آید.

مسأله 431: استحاضه سه قسم است: قليله، متوسّطه وكثيره:

1- استحاضه قليله: يعنی خون فقط روی پنبه ای را که زن داخل فرج می نماید، آلوده کند و در پنبه فرو نرود.

2- استحاضه متوسّطه: خون در پنبه فرو رود، اگرچه در يك گوشه آن باشد، ولی از پنبه به دستمالی که معمولاً زن ها برای جلوگیری از ریزش خون می بندند، نرسد.

ص: 86

3- استحاضه کثیرہ: خون، در پنبه فرو رود و به دستمال برسد.

مسأله 438: اگر استحاضه قلیله یا متوسّطه، بعد از نماز صبح کثیره شود، باید برای نماز ظهرو عصر، يك غسل و برای نماز مغرب و عشاء، غسل دیگری به جا آورد و اگر بعد از نماز ظهر و عصر، کثیره شود باید برای نماز مغرب و عشاء، غسل نماید. مسأله 439: مستحاضه كثيره یا متوسّطه، اگر پیش از داخل شدن وقت نماز صبح، برای نماز صبح غسل کند، غسل او باطل است.

مسأله 440: زن مستحاضه برای هر نمازی، چه واجب باشد و چه مستحب، باید وضو بگیرد و نیز اگر بخواهد نمازی را که خوانده، احتیاطاً دوباره بخواند، یا بخواهد نمازی را که تنها خوانده است، دوباره با جماعت بخواند، باید تمام کارهایی را که برای استحاضه گفته شد انجام دهد. ولی برای خواندن نماز احتیاط ، سجده فراموش شده، تشهد فراموش شده و سجده سهو، اگر آنها را بلافاصله بعد از نماز به جا آورد، لازم نیست کارهای استحاضه را انجام دهد.

مسأله 441: زن مستحاضه بعد از آن که خونش قطع شد، فقط برای نماز اولی که می خواند، باید کارهای استحاضه را انجام دهد و برای نمازهای بعد لازم نیست.

مسأله 442: اگرزن نداند استحاضه او چه قسم است، موقعی که می خواهد نماز بخواند، باید مقداری پنبه داخل فرج نماید و کمی صبر کند و بیرون آورد و پس از آن که فهمید، استحاضه او کدام قسم است کارهایی را که برای آن دستور داده شده انجام دهد، ولی اگر بداند تا وقتی که می خواهد نماز بخواند استحاضه او تغییر نمی کنند، پیش از داخل شدن وقت نیز می تواند خود را بررسی نماید.

مسأله 443 : زن مستحاضه، اگر پیش از آن که خود را بررسی کند، مشغول نماز شود، چنانچه قصد قربت داشته و به وظیفه خود عمل کرده، مثلاً استحاضه اش قليله بوده و به وظیفه استحاضه قليله عمل نموده، نماز او صحیح است و اگر قصد قربت نداشته، یا عمل او طبق وظیفه اش نبوده، مانند آن که استحاضه او متوسّطه بوده و به وظیفه قليله رفتار کرده، نماز او باطل است.

ص: 88

مسأله 444: زن مستحاضه، اگر نتواند خود را بررسی نماید، باید به آنچه يقيِّن وظيفه اوست عمل کند، مثلاً اگر نمی داند استحاضه او قليله است یا متوسّطه، باید کارهای هر دو را انجام دهد و اگر نمی داند متوسطه است یا کثیره، باید کارهای هردو را انجام دهد، ولی اگر بداند سابقا كدام يك از آن سه قسم بوده، باید به وظیفه قبل رفتار نماید. و برای برائت ذمه باید به وظیفه هردو عمل کند.

مسأله 445: اگر خون استحاضه، در باطن باشد و بیرون نیاید، وضو و غسل باطل نمی شود، اما اگر بیرون بیاید هرچند کم باشد، وضو و غسل را باطل می کند.

مسأله 446: زن مستحاضه، اگر بعد از نماز خود را بررسی کند و خون نبیند اگرچه بداند دوباره خون می آید، با وضویی که دارد می تواند فورا نماز بخواند.

مسأله 447: زن مستحاضه، اگر بداند از وقتی که مشغول وضو یا غسل شده، خونی از او بیرون نیامده، می تواند خواندن نماز را تا هنگامی که پاک است ، به تأخیر بیاندازد . مسأله 448: اگر مستحاضه، بداند پیش از گذشتن وقت نماز، به کلی پاك می شود، یا به اندازه خواندن نماز خون بند می آید، بنابر احتیاط واجب باید صبر کند و نماز را در وقتی که پاک است بخواند.

مسأله 449: اگر بعد از وضو و غسل، خون در ظاهر قطع شود و مستحاضه بداند که اگر نماز را به تأخیر بیاندازد، به مقداری که وضو، غسل و نماز را به جا آورد، به کلی پاك می شود، باید نماز را به تأخیر بیاندازد و موقعی که به کلی پاك شد، دوباره وضو و غسل را به جا آورد و نماز را بخواند. و اگر وقت نماز تنگ شد، لازم نیست وضو و غسل را دوباره به جا آورد، بلکه با وضوو غسلی که دارد، می تواند نماز بخواند و احتیاط مستحب آن است که اگر وقت دارد، به جای هريك از وضو و غسل يك تيمّم بکند، و اگروقت نیست به همان حال نماز بخواند سپس با وضو و وقت نیست به همان حال نماز بخواند سپس با وضووغسل دوباره بخواند.

مسأله 450: مستحاضه كثيره و متوسّطه، وقتی به کلی از خون پاك شد، باید غسل کند، ولى اگر بداند از وقتی که برای نماز قبل، مشغول غسل شده دیگر خون نیامده، لازم نیست دوباره

ص: 89

غسل نماید.

مسأله 451: مستحاضه قليله، بعد از وضو و مستحاضه كثيره و متوسطه، بعد از غسل و وضو، باید فوراً مشغول نماز شود، ولی گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهای قبل از نماز، اشکال ندارد و در نماز نیز می تواند کارهای مستحب، مانند قنوت و غیر آن را به جا آورد.

مسأله 452: زن مستحاضه، اگر بین غسل و نماز فاصله بیاندازد، باید دوباره غسل کند و بلافاصله مشغول نماز شود.

مسأله 453: اگر خون استحاضه جریان دارد و قطع نمی شود، چنانچه برای او ضرر ندارد، پیش از غسل و بعد از آن، با پنبه از بیرون آمدن خون جلوگیری کند، ولی اگر همیشه جریان ندارد، فقط باید بعد از وضو و غسل از بیرون آمدن خون، جلوگیری نماید و چنانچه کوتاهی کند و خون بیرون آید، باید دوباره غسل کند و اگر نماز خوانده، باید دوباره بخواند.

مسأله 454: اگر در موقع غسل، خون قطع نشود، غسل صحیح است، ولی اگر در بین غسل، استحاضه متوسّطه، كثيره شود، باید غسل را از سر بگیرد.

مسأله 455: بنابر احتیاط واجب زن مستحاضه، در تمام روزی که روزه است به مقداری که می تواند، از بیرون آمدن خون جلوگیری کند.

مسأله 456: روزه زن مستحاضه ای که غسل بر او واجب می باشد، در صورتی صحیح است که غسل ها را انجام دهد، مثلاً غسل نماز مغرب و عشاءی شبی را که می خواهد فردای آن، روزه بگیرد، به جا آورد و نیز غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب است، انجام دهد. و اگر برای نماز مغرب و عشاء غسل نکند اما برای خواندن نماز شب، پیش از اذان صبح، غسل نماید و در روز غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب است به جا آورد، روزه او صحیح است.

مسأله 457: زن روزه دار اگر بعد از نماز عصر، مستحاضه شود و تا غروب غسل نکند، روزه او صحیح است. ولی بنابر احتیاط واجب باید برای نماز مغرب و عشاء غسل کند.

مسأله 458: اگر استحاضه قليله، پیش از نماز، متوسّطه یا کثیره شود، باید کارهای متوسّطه

ص: 90

یا کثیره را که گفته شد، انجام دهد. و اگر استحاضه متوسّطه کثیره شود، باید کارهای استحاضه كثيره را انجام دهد و چنانچه برای استحاضه متوسّطه، غسل کرده باشد فایده ندارد و باید دوباره برای کثیره، غسل کند.

مسأله 459: اگر در بین نماز، استحاضه متوسّطه، كثيره شود، باید نماز را قطع کند و اول وضو بگیرد سپس برای استحاضه كثيره، غسل کند و کارهای دیگر آن را انجام دهد و همان نماز را بخواند. و اگر برای هیچ کدام از غسل و وضو وقت ندارد، باید دو تیمم کند، یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو و اگر برای یکی از آنها (غسل و وضو) وقت ندارد، باید عوض آن تیمّم کند و دیگری را به جا آورد و اگر برای تیمّم نیز وقت ندارد، نمی تواند نماز را قطع کند و باید نماز را تمام کند و بعد از وقت، قضا نماید و همچنین است اگر در بین نماز، استحاضه قليله او متوسّطه یا کثیره شود.

مسأله 460: اگر در بین نماز، خون بند بیاید و مستحاضه نداند که در باطن قطع شده یا نه، چنانچه بعد از نماز بفهمد به کلی قطع شده بوده، باید وضو بگیرد، غسل نماید و نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 461: اگر استحاضه كثيره ، متوسّطه شود، باید برای نماز اول، عمل كثيره و برای نمازهای بعد عمل متوسّطه را به جا آورد، مثلاً اگر پیش از نماز ظهر، استحاضه كثيره، متوسّطه شود، باید برای نماز ظهر غسل کند و برای نماز عصر، مغرب و عشاء فقط وضو بگیرد، ولی اگر برای نماز ظهر غسل نکرده باشد و فقط به مقدار نماز عصر وقت داشته باشد، باید برای نماز عصر غسل نماید و چنانچه وقت باشد پس از غسل، نماز ظهر را اعاده کند و اگر برای نماز عصر غسل نکند، باید برای نماز مغرب وضو بگیرد و غسل کند و اگر برای آن نیز غسل نکند و فقط به مقدار نماز عشاء وقت داشته باشد باید برای عشاء وضو گرفته و غسل نماید.

مسأله 462: اگر پیش از هر نماز، خون مستحاضه كثيره، قطع شود و دوباره بیاید، بنابر احتیاط واجب باید برای هر نماز يك غسل ويك وضو به جا آورد.

ص: 91

مسأله 463: اگر استحاضه كثيره، قلیله شود باید برای نماز اول عمل کثیره و برای نمازهای بعد عمل قلیله را انجام دهد، و نیز اگر استحاضه متوسّطه، قليله شود باید برای نماز اول عمل متوسّطه و برای نمازهای بعد، عمل قلیله را به جا آورد.

مسأله 464: اگر مستحاضه، یکی از کارهایی که بر او واجب می باشد، حتى عوض کردن پنبه را ترك كند، نمازش باطل است.

مسأله 465: مستحاضه، اگر بخواهد غیر از نماز، کار دیگری انجام دهد که شرط آن وضو داشتن است؛ نمی تواند بدون وضوی جدید عمل مشروط به طهارت را انجام دهد.

مسأله 466: اگر مستحاضه، غسلهای واجب خود را به جا آورد، رفتن به مسجد، توقف در آن، خواندن سوره ای که سجده واجب دارد و نزدیکی شوهر با او حلال می شود، اگرچه کارهای دیگری که برای نماز واجب است، مانند عوض کردن پنبه و دستمال را انجام نداده باشد. و بنابر احتیاط لازم این کارها بدون غسل جایز نیست.

مسأله 467: اگر زن در استحاضه کثیره یا متوسّطه، بخواهد پیش از وقت نماز، سوره ای را که سجده واجب دارد بخواند یا به مسجد برود، بنابر احتیاط واجب، باید غسل نماید و همچنين است اگر شوهرش بخواهد با او نزدیکی کند، اما اگر بخواهد جایی از بدن خود را به خط قرآن برساند، باید وضو نیز بگیرد.

مسأله 468: نماز آیات برزن مستحاضه، واجب است و باید برای نماز آیات کارهایی را که برای نماز یومیه، گفته شد انجام دهد.

مسأله 469: هرگاه در وقت نماز یومیه، نماز آیات برمستحاضه واجب شود، اگرچه بخواهد هردو را پشت سر هم به جا آورد، باید برای نماز آیات نیز تمام کارهایی که برای نماز یومیه او واجب است انجام دهد و نمی تواند هر دو را با يك غسل و وضو بخواند.

مسأله 670: اگر زن مستحاضه بخواهد نماز قضا بخواند، باید برای هر نماز کارهایی را که برای نماز ادا بر او واجب است به جا آورد.

ص: 92

مسأله 671: اگر زن بداند خونی که از او خارج می شود، شرعاً حکم حیض و نفاس را ندارد و خون زخم نیست، باید به دستور استحاضه عمل کند، بلکه اگر شك داشته باشد خون استحاضه است یا خون های دیگر، چنانچه نشانه آنها را نداشته باشد، بنابر احتیاط واجب باید کارهای استحاضه را انجام دهد.

مسأله 679: مدّت حیض نباید کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز باشد و اگر مختصری از سه روز کمتر باشد، حیض نیست.

مسأله 480: لازم است سه روز اوّل حیض پشت سرهم باشد، پس اگر مثلاً دو روز خون ببیند و يك روز پاك شود و دوباره يك روز خون ببیند بنابر اقوى حیض نیست و بنابر احتیاط لازم بين تروك حایض و اعمال مستحاضه جمع کند.

مسأله 481: لازم نیست در تمام سه روز خون بیرون بیاید، بلکه اگر داخل فرج یا رحم، خون باشد کافی است، ولی چنانچه در بین سه روز، مختصری پاك شود و مدت پاك شدن به قدری کم باشد که بگویند در تمام سه روز، در فرج یا رحم خون بوده حیض است، زیرا مسامحه عرفي در تطبیق حکم شرعی اعتبار دارد. ولی احتیاط بین وظایف حائض و مستحاضه عمل کند.

مسأله 482: لازم نیست شب اوّل و شب چهارم خون ببیند، ولی باید شب دوم و سوم، خون قطع نشود، پس اگر از اذان صبح روز اوّل تا غروب روز سوّم پشت سر هم خون بیاید، یا در وسط روز اوّل شروع شود و در همان موقع از روز چهارم قطع شود و شب دوّم و سوّم و چهارم، خون قطع نشود، حیض است.

مسأله 483: اگر سه روز پشت سرهم، خون ببیند و پاك شود، چنانچه دوباره خون ببیند و مجموع روزهایی که خون دیده و در وسط پاك بوده، روی هم از ده روز بیشتر نشود، روزهایی که در وسط پاك بوده نیزحیض است و احتیاط واجب جمع بین تروك حایض و اعمال مستحاضه است.

مسأله 484: اگر خونی ببیند که از سه روز بیشتر و از ده روز کمتر باشد و نداند خون دمل و زخم است یا خون حیض، در صورتی که به حیض بودن آن اطمینان پیدا کند (یعنی در ایّام حیض باشد)، باید آن را حیض قرار دهد. و گرنه جمع تروك حائض و عمل مستحاضه کند.

مسأله 485: اگر خونی ببیند که نداند خون زخم است یا حیض، بنابر احتیاط، باید عبادت های خود را به جا آورد، مگر این که حالت سابقش حیض باشد مانند صاحب عادت وقتیّه که در ایّام عادت خون ببیند و کارهایی را که بر حایض حرام است ترك كند.

ص: 94

مسأله 486: اگر خونی ببیند و شك کند خون حیض است یا استحاضه، چنانچه شرایط حیض را داشته باشد، باید حیض قرار دهد.

مسأله 487: اگر خونی ببیند که نداند خون حیض است یا بکارت، باید خود را وارسی کند، یعنی مقداری پنبه به داخل فرج نماید و کمی صبر کند، بعد بیرون آورده، پس اگر اطراف آن آلوده باشد، خون بکارت است و اگر به همه آن رسیده، حیض می باشد، البته این در صورتی است که خون بکارت زیاد نباشد که با حیض اشتباه شود.

مسأله 488: اگر کمتر از سه روز خون ببیند و پاك شود و بعد سه روز خون ببیند، خون دوّم حیض است و خون اوّل اگرچه در روزهای عادتش باشد، حیض نیست. ولی احتیاط آن است که اگر ایّام خون اوّل و پاکی وسط بیش از ده روز نباشد، بين وظایف حائض و مستحاضه جمع کند.

مسأله 491: اگر شماره روزهای حیض زن، به سه قسمت تقسیم شود و مرد در قسمت اول، با زن خود در قُبُل (و در بر نیز همان حکم را دارد) جماع کند، واجب است پس از استغفار هجده نخود طلای سکه دار به فقیر کفّاره بدهد و اگر در قسمت دوّم جماع کند، نه نخود و اگر در قسمت سوم جماع کند، چهار نخود و نیم بدهد، مثلاً زنی که شش روز خون حیض می بیند، اگر شوهرش در شب یا روز اوّل یا دوّم با او جماع کند، باید هجده نخود طلای سکه دار بدهد و در شب یا روز سوّم و یا چهارم نه نخود و در شب یا روز پنجم و ششم چهار نخود و نیم. اگر طلای سکه دار ممکن نیست قیمت آن را بدهد و اگر قیمت طلا در وقت جماع با هنگامی که می خواهد به فقیر بپردازد تفاوت کرده باشد، قیمت هنگام پرداخت به فقیر را حساب کند.

مسأله 492: اگر مرد بداند که زن در حال حیض است و با او نزدیکی نماید واجب است کاره بدهد، اما اگر نداند و نزدیکی کند کفاره ندارد.

مسأله 493: اگر کسی هم در قسمت اول و هم در قسمت دوم و هم در قسمت سوم حیض با زن خود جماع کند، هر سه کاره را که روی هم سی و يك نخود و نیم طلا می شود، باید بدهد.

مسأله 494: اگر با زن حایض، چند مرتبه جماع کند و در بین آن کفاره ندهد، بنابر احتیاط واجب برای هرجماع يك كفّاره بدهد.

مسأله 495: اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حایض شده، باید فوراً از او جدا شود و اگر جدا نشود باید کفّاره بدهد.

مسأله 496: اگر مرد با زن حایض (نعوذ بالله العظيم) زنا کند یا با زن حایض نامحرمی به گمان این که عیال خود اوست جماع نماید، باید کفّاره بدهد.

مسأله 497: کسی که نمی تواند كفّاره بدهد، اگر در وقت تعلق كقاره متمکن نبوده، باید استغفار کند و اگر متمکن بوده و بعد از دادن کفاره عاجز شده، هروقت توانست باید کفاره بدهد.

مسأله 498: طلاق دادن زن در حال حیض، به صورتی که در احکام طلاق گفته خواهد شد، باطل است.

ص: 96

مسأله 499: اگرزن بگوید حایضم، یا از حیض پاك شده ام، باید حرف او را قبول کرد، در صورتی که ندانیم دروغ می گوید.

مسأله 500: اگرزن در بین نماز حایض شود، نماز او باطل است.

مسأله 501: اگر زن در بین نماز شك کند که حایض شده یا نه، نماز او صحیح است، ولی اگر بعد از نماز بفهمد در بین نماز حایض شده ، نمازی که خوانده باطل است. مسأله 502: بعد از آن که زن از خون حیض پاك شد، واجب است برای نماز و عبادت های دیگری که باید وضو یا غسل به جا آورده شود، غسل کند. و دستور غسل حیض مانند غسل جنابت است، امّا باید برای نماز وضو نیز بگیرد.

مسأله 503: بعد از آن که زن از خون حیض پاك شد، اگرچه غسل نکرده باشد، طلاق او صحیح است و شوهرش نیز می تواند با او جماع کند، ولی بنابر احتیاط مؤکد پیش از جماع، موضع را بشوید. و بنابر احتیاط مستحب پیش از غسل، از جماع خودداری نماید، اما دیگر کارهایی که در وقت حیض بر او حرام بوده مانند توقف در مسجد و مش خط قرآن با وضو، تا غسل نکند بر او حلال نمی شود.

مسأله 504: اگر آب، برای وضو و غسل کافی نباشد و به اندازه ای باشد که بتواند یا غسل کند یا وضو بگیرد، بنابر احتیاط واجب، غسل کند و بدل از وضو تیمم نماید و اگر فقط برای وضو کافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید و اگر برای هیچ يك از آنها آب ندارد، باید دو تیمم کند، یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو

مسأله 505: نمازهای یومیه ای که زن در حال حیض نخوانده قضا ندارد، ولی روزههای واجب را باید قضا نماید و بنابر احتیاط واجب نماز آیات را قضا نماید.

مسأله 506: هرگاه وقت نماز داخل شود و بداند اگر نماز را تأخیر بیاندازد، حایض می شود، باید فورا نماز بخواند.

مسأله 507: اگر زن غیر حایض نماز را تأخیر بیاندازد و از اول وقت به اندازه خواندن يك نماز

ص: 97

بگذرد و حایض شود، قضای آن نماز بر او واجب است، ولی در تند خواندن، کند خواندن و مانند آن باید ملاحظه حال خود را بکند، مثلاً زنی که مسافر نیست اگر در اوّل ظهر نماز نخواند، قضای آن در صورتی واجب می شود که به مقدار خواندن چهار رکعت نماز به دستوری که گفته شد، از اوّل ظهر بگذرد و حایض شود و برای کسی که مسافر است گذشتن وقت به مقدار خواندن دو رکعت همراه با تحصيل طهارت کافی است.

مسأله 508: اگرزن در آخروقت نماز، از خون پاك شود و به اندازه غسل و وضو و دیگر مقدمات نماز، مانند تهیه کردن لباس یا آب کشیدن آن و خواندن يك ركعت نماز یا بیشتر از يك ركعت، وقت داشته باشد، باید نماز را بخواند و اگر نخواند باید قضای آن را به جا آورد. و همچنین اگر فقط برای يك ركعت با وضو و غسل وقت دارد، باید نماز را بخواند و اگر نخواند قضا نماید.

مسأله 509: اگر زن حایض به اندازه غسل و وضو وقت ندارد، ولی می تواند با تیمّم نماز را در وقت بخواند، بر او واجب است آن نماز را با تیمم بخواند. و همچنین اگر گذشته از تنگی وقت، تکلیفش تیمم است مثلاً آب برای او ضرر دارد، باید تیمم کند و آن نماز را بخواند.

مسأله 510: هرگاه زن پس از پاک شدن از حیض شک کند که برای نماز وقت دارد یا نه، باید نمازش را بخواند اما اگر می داند وقت هست ولی مقدار زمان نماز را نمی داند، وجوب مبادرت به نماز محل اشکال است، هرچند احوط است.

مسأله 511: اگر به خیال این که به اندازه تهیه مقدمات نماز و خواندن يك ركعت وقت ندارد، نماز نخواند و بعد بفهمد وقت داشته، باید قضای آن نماز را به جا آورد.

مسأله 512: مستحب است زن حایض در وقت نماز، خود را از خون پاك نمايد، پنبه و دستمال را عوض کند، وضو بگیرد و اگر نمی تواند وضو بگیرد، به رجاء مطلوبیت تیمم نماید و در جای نماز رو به قبله بنشیند و مشغول ذکر، دعا و صلوات شود.

مسأله 513: خواندن و همراه داشتن قرآن، رساندن جایی از بدن به مابين خط های قرآن، خضاب کردن به حنا و مانند آن ، برای حایض مکروه است.

ص: 98

بیرون می آید و بقیّه خونهای او، نشانه استحاضه دارد، عادت او از اوّل ماه تا هشتم می شود.

سوم: زنی که دو ماه پشت سرهم، در وقت معين خون حيض ببیند و بعد از آن که سه روز یا بیشتر خون دید، يك روز یا بیشتر پاك شود و دوباره خون ببیند و تمام روزهایی که خون دیده و در وسط پاك بوده، از ده روز بیشتر نشود و در هر دو ماه همه روزهایی که خون دیده و در وسط پاك بوده، روی هم يك اندازه باشد، عادت او به اندازه تمام روزهایی است که خون دیده و در وسط پاك بوده است. و لازم نیست روزهایی که در وسط پاك بوده، در هر دو ماه به يك اندازه باشد، مثلا اگر در ماه اول، از روز اول ماه تا سوم خون ببیند و سه روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببیند و در ماه دوم بعد از آن که سه روز خون دید، سه روز یا کمتر یا بیشتر پاك شود و دوباره خون ببیند و روی هم از نه روز بیشتر نشود، همه حیض است و عادت این زن، نه روز می شود . گرچه احتیاط واجب آن است که ایام وسط را احتیاط کند.

مسأله 516: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر در وقت عادت یا دو سه روز قبل و یا دو سه روز بعد خون ببیند، به طوری که بگویند حیض را جلو یا عقب انداخته، اگرچه آن خون، نشانه حیض را نداشته باشد مشروط به آن که مجموع روزها بیشتر از ده روز نشود، باید به احکامی که برای زن حایض گفته شد، عمل کند و چنانچه بعد بفهمد حیض نبوده، مثلا پیش از سه روز پاك شود، باید عبادت هایی را که به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 517: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر چند روز پیش از عادت و همه روزهای عادت و چند روز بعد از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است و اگر از ده روز بیشتر شود، فقط خونی را که در روزهای عادت دیده، حیض است و خونی که پیش از آن و بعد از آن دیده ، استحاضه می باشد و باید عبادت هایی را که در روزهای پیش از عادت و بعد از عادت به جا نیاورده قضا نماید. و اگر همه روزهای عادت، با چند روز پیش از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است و اگر از ده روز بیشتر شود، فقط روزهای عادت او حیض است و خونی که جلوتر از آن دیده استحاضه می باشد و چنانچه

ص: 100

در آن روزها عبادت نکرده باید قضا نماید. و اگر همه روزهای عادت با چند روز بعد از عادت، خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است و اگر بیشتر شود، فقط روزهای عادت حیض و باقی استحاضه است.

مسأله 518: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر مقداری از روزهای عادت را با چند روز پیش از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است، و اگر از ده روز بیشتر شود، روزهایی که در عادت خود خون دیده، حیض است گرچه شماره آن، کمتر یا بیشتر از روزهای عادتش باشد و روزهای اوّل را استحاضه قرار می دهد.

مسأله 519: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر مقداری از روزهای عادت را با چند روز بعد از عادت، خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است و اگر بیشتر شود، باید روزهایی که در عادت، خون دیده با چند روز بعد از آن که روی هم به مقدار عادت او شود حیض و بقیّه را استحاضه قرار دهد.

مسأله 520: زنی که عادت وقتيه و عددیه دارد، اگر بعد از آن که سه روز یا بیشتر خون دید پاك شود و دوباره خون ببیند و فاصله بین دو خون کمتر از ده روز باشد و همه روزهایی که خون دیده با روزهایی که در وسط پاك بوده، از ده روز بیشتر باشد، مثلا پنج روز خون ببیند و پنج روز پاك شود و دوباره پنج روز خون ببیند، چند صورت دارد:

1- تمام خونی که دفعه اول دیده، یا مقداری از آن، در روزهای عادت باشد و خون دوم که بعد از پاك شدن می بیند، در روزهای عادت نباشد، باید همه خون اوّل را حیض و خون دوّم را استحاضه قرار دهد.

2- خون اوّل در روزهای عادت نباشد و تمام خون دوّم، با مقداری از آن در روزهای عادت باشد، باید همه خون دوّم را حیض و خون اوّل را استحاضه قرار دهد.

3- مقداری از خون اوّل و دوّم در روزهای عادت باشد و خون اوّلی که در روزهای عادت بوده، از سه روز کمتر نباشد و با پاکی وسط و مقداری از خون دوّم که آن نیز در روزهای عادت بوده،

ص: 101

از ده روز بیشتر نباشد، در این صورت همه آن، حیض است و مقداری از خون اول که پیش از روزهای عادت بوده و مقداری از خون دوم که بعد از روزهای عادت بوده استحاضه است، مثلاً اگر عادتش از سوم ماه تا دهم بوده، در صورتی که یک ماه از اول تا ششم خون ببیند و دو روز پاك شود و بعد تا پانزدهم خون ببیند، از سوم تا دهم حیض است و از اول تا سوم و همچنين از دهم تا پانزدهم، استحاضه می باشد.

4- مقداری از خون اول و دوم در روزهای عادت باشد، ولی خون اولی که در روزهای عادت بوده از سه روز کمتر باشد، باید در تمام دو خون و پاکی، کارهایی را که بر حایض حرام است - و سابقا گفته شد- ترك كند و کارهای استحاضه را به جا آورد، یعنی طبق دستوری که برای زن مستحاضه، بیان شد عبادت های خود را انجام دهد.

مسأله 521: زنی که عادت وقتيه و عددیه دارد، اگر در وقت عادت، خون نبیند و در غیرآن وقت به شماره روزهای حیضش خون ببیند، باید همان را حیض قرار دهد، چه پیش از وقت عادت دیده باشد چه بعد از آن.

مسأله 522: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر در وقت عادت خود خون ببیند ولى شماره روزهای آن کمتر یا بیشتر از روزهای عادت او باشد و بعد از پاك شدن ، دوباره به شماره روزهای عادتی که داشته، خون ببیند، خون ایّام عادت را حیض قرار دهد و اگر قبل از ایّام عادت به شماره روزهای عادت خود خون ببیند و در ایّام عادت نیز خون بیند، پس اگر فاصله بین دو خون ده روز یا زیادتر باشد، هر دو را حیض قرار دهد و اگر فاصله کمتر است و در مجموع با پاکی بین، بیش از ده روز نیست، همه را حیض قرار دهد. و اگر فاصله کمتر است، ولی در مجموع بیش از ده روز است، ایّام عادت را حیض قرار دهد.

مسأله 523: زنی که عادت وقتيّه و عددیّه دارد، اگر بیشتر از ده روز خون ببیند، خونی که در روزهای عادت دیده اگرچه نشانه های حیض را نداشته باشد، حیض است و خونی که بعد از روزهای عادت دیده، اگرچه نشانه های حیض را داشته باشد، استحاضه است، مثلاً زنی که

ص: 102

عادت حیض او از اوّل ماه تا هفتم است، اگر از اول تا دوازدهم خون ببیند، هفت روز اول آن حیض و پنج روز دیگر استحاضه می باشد.

گفته شد رفتار نماید و اگر بعد بفهمد حیض نبوده، مانند آن که پیش از سه روز پاك شود، باید عبادت هایی را که به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 526: زنی که عادت وقته دارد، اگر بیشتر از ده روز خون ببیند و نتواند مقدار ایام حیض را، با نشانه های آن تشخیص دهد، باید شماره عادت خویشان خود را حیض قرار دهد، چه خویشان پدری باشند چه مادری، زنده باشند یا مرده، ولی در صورتی می توان عادت آنها را حیض قرار دهد که شماره روزهای حیض همه آنان یکسان باشد، اما اگر شماره روزهای حیض آنان، يك اندازه نباشد، مثلا عادت بعضی پنج روز و عادت بعضی دیگر هفت روز باشد، نمی تواند عادت آنان را حیض خود قرار دهد، مگر این که کسانی که عادتشان با دیگران فرق دارد به قدری کم باشند که در مقابل آنان، به حساب نیایند، در این صورت باید عادت بیشتر آنان را حیض خود قرار دهد.

مسأله 527: زنی که عادت وقته دارد و شماره عادت خویشان خود را حیض قرار میدهد، باید روزی را که در هر ماه ، اوّل عادت او بوده اول حیض خود قرار دهد، مثلاً زنی که هرماه، روز اول ماه خون می دیده و گاهی روز هفتم و گاهی روز هشتم پاك می شده، چنانچه يك ماه دوازده روز، خون ببیند و عادت خویشانش هفت روز باشد، باید هفت روز اول ماه را حیض و باقی را استحاضه، قرار دهد.

مسأله 528: زنی که باید شماره عادت خویشان خود را حیض قرار دهد، چنانچه خویشی نداشته باشد، یا شماره عادت آنان مانند هم نباشد، باید در هر ماه از اوّل روزی که خون می بیند تا هفت روز، حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد، ولی اگر در خون روزهای وسط یا آخر، نشانه های حیض بیشتر باشد، باید هفت روز وسط یا آخر را حیض قرار دهد.

دیدن او یکی نباشد، در این صورت روزهایی که خون دیده عادت او می شود، مثلاً اگر ماه اوّل از روز اوّل تا پنجم و ماه دوّم از یازدهم تا پانزدهم خون ببیند، عادت او پنج روز می شود.

دوّم: زنی که از خون پاك نمی شود ولی دو ماه پشت سرهم، چند روز از خونی که می بیند، نشانه حیض و بقیه نشانه استحاضه دارد و شماره روزهایی که خون، نشانه حیض دارد در هر دو ماه يك اندازه است، امّا وقت آن یکی نیست، در این صورت هر چند روزی که خون او نشانه حیض دارد، عادت او می شود، مثلاً اگر يك ماه از اوّل ماه تا پنجم و ماه بعد از یازدهم تا پانزدهم، خون او نشانه حیض و بقیه نشانه استحاضه داشته باشد، شماره روزهای عادت او پنج روز می شود.

سوّم: زنی که دو ماه پشت سرهم سه روز یا بیشتر، خون ببیند و يك روز یا بیشتر پاك شود و دوبار خون ببیند و وقت دیدن خون ، ماه اوّل با ماه دوّم فرق داشته باشد، اگر تمام روزهایی که خون دیده با روزهای وسط که پاك بوده، از ده روز بیشتر نشود و شماره روزهای آن نیز به یک اندازه باشد، تمام روزهایی که خون دیده با روزهای وسط که پاک بوده عادت حیض او می شود ولازم نیست روزهایی که در وسط پاك بوده، در هر دو ماه به يك اندازه باشد، مثلاً اگر ماه اوّل از روز اوّل ماه تا سوّم، خون ببیند و دو روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببیند و ماه دوم از یازدهم تا سیزدهم، خون ببیند و دو روز یا بیشتر یا کمتر پاك شود و دوبار خون ببیند و روی هم از هشت روز بیشتر نشود، عادت او هشت روز می شود.

مسأله 530: زنی که عادت عددیّه دارد، اگر بیشتر از شماره عادت خود، خون ببیند و از ده روز بیشتر شود، چند صورت دارد:

1- اگر همه خون هایی که دیده به يك صورت باشد، باید از موقع دیدن خون به شماره روزهای عادتش حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد.

2- اگر خون هایی که دیده تفاوت داشته باشد، مثلاً چند روز از آن نشانه حیض و چند روز دیگر نشانه استحاضه داشته باشد اگر روزهایی که خون نشانه حیض دارد، با شماره روزهای

ص: 105

عادت او يك اندازه است، باید همان روزها را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد.

3- اگر روزهایی که خون نشانه حیض دارد، از روزهای عادت او بیشتر است، فقط به اندازه روزهای عادت او، حیض و بقیه استحاضه می باشد.

4- اگر روزهایی که خون نشانه حیض دارد، از روزهای عادت او کمتر است، باید آن روزها را با چند روز دیگر که روی هم به اندازه روزهای عادتش شود حیض و بقیّه را استحاضه قرار دهد.

احتیاط واجب باید تا سه روز کارهای استحاضه را به جا آورند و کارهایی را که بر حایض حرام است، ترك نمايند و چنانچه پیش از سه روز، پاك نشدند باید آن را حیض قرار دهند.

مسأله 538: زنی که در حیض عادت دارد (عادت وقتيّه و عددیّه یا یکی از آن دو) چه در وقت و چه در عدد آن و یا هم در وقت و هم در عدد آن، اگر دو ماه پشت سرهم برخلاف عادت خود، خونی ببیند که وقت آن، یا شماره روزهای آن، یا هم وقت و هم شماره روزهای آن، یکی باشد، عادتش به آنچه در این دو ماه دیده است، برمی گردد، مثلاً اگر از روز اول ماه تا هفتم خون می دیده و پاك می شده، چنانچه دو ماه از دهم تا هفدهم خون ببیند و پاك شود، عادت او از دهم تا هفدهم می شود.

مسأله 539: مقصود از يك ماه، ابتدای خون دیدن تا سی روز است، نه از روز اول ماه تا آخر ماه، مگر آن که عادت او از اول هر ماه شروع شود.

مسأله540: زنی که معمولاً ماهی یك مرتبه خون می بیند، اگر در يك ماه دو مرتبه خون بیند و آن خون نشانه های حیض داشته باشد، چنانچه روزهایی که در وسط پاك بوده از ده روز کمتر نباشد، باید هردو را حیض قرار دهد.

مسأله 541: اگر سه روز یا بیشتر خونی ببیند که نشانه حیض دارد، بعد ده روز یا بیشتر خونی ببیند که نشانه استحاضه دارد و دوباره سه روز خونی به نشانه های حیض ببیند، باید خون اول و خون آخر را که نشانه های حیض داشته، حیض قرار دهد.

مسأله 542: اگر زن پیش از ده روز پاك شود و بداند در باطن خون نیست، باید برای عبادت های خود غسل کند، اگرچه گمان داشته باشد پیش از تمام شدن ده روز دوباره خون می بیند، ولی اگر یقین داشته باشد پیش از تمام شدن ده روز، دوباره خون حیض می بیند، لازم نیست غسل کند، ولی احتیاط در غسل کردن و جمع بين وظایف حائض و مستحاضه است.

مسأله 543: اگر زن پیش از ده روز، پاك شود و احتمال دهد در باطن خون باشد، باید قدری پنبه داخل فرج نماید و کمی صبر کند و بیرون آورد، پس اگر پاك بود، غسل کند و عبادتهای

ص: 108

خود را به جا آورد و اگر پاك نبود پس اگر به آب زرد رنگی آلوده باشد، محکوم به حیض نبوده مگر این که در روزهای عادت او باشد، بلکه محکوم به استحاضه می باشد ولی اگر آلوده به خون باشد، چنانچه در حیض عادت ندارد، یا عادت او ده روز است، باید صبر کند که اگر قبل از ده روز پاك شد، غسل نماید. و اگر سرده روز پاك شد یا خون او از ده روز گذشت غسل نماید و اگر احتمال دهد خون او از ده روز می گذرد، چنانچه خون به صفات حیض باشد، واجب است تا دهم، احتیاط کند به ترك عبادت. و اگر خون به صفات حیض نبود تا روز دهم احتیاط کند به ترك عبادت، در يك روزش واجب و در باقی مستحب است، اگرچه احتیاط لازم جمع است بين تروك حایض و اعمال مستحاضه، پس اگر قبل از تمام شدن ده روز یا سرده روز از خون پاك شد، تمامش حیض است و اگر از ده روز گذشت، باید عادت خود را حیض و بقیه را استحاضه، قرار دهد و عبادت هایی را که بعد از روزهای عادت به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 544: اگر چند روز را حیض قرار دهد و عبادت نکند بعد بفهمد حیض نبوده است، باید نماز و روزهای که در آن روزها به جا نیاورده قضا نماید و اگر چند روز، به گمان این که حیض نیست عبادت کند بعد بفهمد حیض بوده چنانچه آن روزها را روزه گرفته باید قضا نماید.

مسأله 549: هرگاه شك کند چیزی سقط شده یا نه، یا چیزی که سقط شده، اگر می ماند انسان می شد یا نه، بنابر احتیاط لازم، بررسی کند و اگر به نتیجه نرسید، خونی که از او خارج می شود شرعاً خون نفاس نیست.

مسأله 550: توقف در مسجد، رساندن جایی از بدن به خطّ قرآن و کارهای دیگری که بر حایض حرام است، بر «نفساء» نیز حرام می باشد. و آنچه بر حایض واجب، مستحب و مکروه است، بر نفساء نیز واجب، مستحب و مکروه می باشد.

مسأله 551: طلاق دادن زنی که در حال نفاس است صحیح نیست و نزدیکی کردن با او حرام می باشد و اگر شوهرش با او نزدیکی کند بنابر احتیاط مستحب كفاره بدهد، همان گونه که در احکام حیض گذشت.

مسأله 552: وقتی زن از خون نفاس پاك شد، باید غسل کند و عبادت های خود را به جا آورد و اگر دوباره خون ببیند، چنانچه مجموع روزهایی که خون دیده با روزهایی که در وسط پاك بوده روی هم ده روز یا کمتر از ده روز باشد، تمام آن نفاس است و اگر روزهایی که پاك بوده روزه گرفته، باید قضا نماید.

مسأله 553: اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد که در باطن خون هست، باید مقداری پنبه داخل فرج نماید و کمی صبر کند اگر پاك بود، برای عبادت های خود غسل کند.

مسأله 554: اگرزن در حال نفاس بیشتر از ده روز خون ببیند، چنانچه در حیض عادت دارد، به اندازه روزهای عادت او نفاس و بقیّه استحاضه است و اگر عادت ندارد، به مقدار عادت خویشان خود نفاس قرار دهد و تا ده روز احتیاط کند و بقیه استحاضه می باشد.

مسأله 555: زنی که عادت حیض او کمتر از ده روز است، اگر بیشتر از روزهای عادتش خون نفاس ببیند، باید به اندازه روزهای عادت خود، نفاس قرار دهد و بعد از آن بنابر احتیاط واجب، تا يك روز عبادت را ترك نماید و بعد از يك روز تا روز دهم، کارهای استحاضه را به جا آورد و کارهایی را که بر نفساء حرام است، ترك نماید. و اگر از ده روز بگذرد استحاضه است و

ص: 110

باید روزهای بعد از عادت تا روز دهم را نیز، استحاضه قرار دهد و عبادت هایی را که در آن روزها به جا نیاورده قضا نماید، مثلاً زنی که عادت او شش روز بوده ، اگر بیشتر از شش روز خون ببیند، باید شش روز را نفاس قرار دهد و بنابر احتیاط واجب، در روز هفتم عبادت را ترك كند و در روز هشتم و نهم و دهم، کارهای استحاضه را به جا آورد و کارهایی را که بر نفساء حرام است، ترك نماید و اگر بیشتر از ده روز خون دید، از روز بعد از عادت او، استحاضه می باشد.

مسأله 556: زنی که در حیض عادت دارد اگر بعد از زاییدن، تا يك ماه یا بیشتر از يك ماه پی در پی خون ببیند، به اندازه روزهای عادت او نفاس است و ده روز از خونی که بعد از نفاس می بیند، اگرچه در روزهای عادت ماهانه اش باشد، استحاضه است، مثلاً زنی که عادت حیض او، از بیستم هر ماه تا بیست و هفتم است، اگر روز دهم ماه زایید و تا يك ماه یا بیشتر خون دید، تا روز هفدهم نفاس و از روز هفدهم تا ده روز، حتی خونی که در روزهای عادت خود می بیند، استحاضه می باشد و بعد از گذشتن ده روز، اگر خونی را که می بیند در روزهای عادتش باشد حیض است، نشانه های حیض را داشته باشد یا نداشته باشد و همچنین است اگر در روزهای عادتش نباشد، ولى نشانه های حیض را داشته باشد، اما خونی که بعد از گذشتن ده روز از نفاس می بیند، اگر در روزهای عادت حیض او نباشد و نشانه های حیض را نیز نداشته باشد، استحاضه است. مسأله 557: زنی که در حیض عادت ندارد، اگر بعد از زایمان تا يك ماه یا بیشتر از يك ماه خون ببیند، ده روز اول آن نفاس و ده روز دوم آن استحاضه است و خونی که بعد از آن می بیند، اگر نشانه حیض داشته باشد، حیض و گرنه استحاضه می باشد.

برسد باید غسل کند، ولی اگر حیوان مرده ای را میّت نماید، غسل بر او واجب نیست.

مسأله 559: برای متن بدن مرده ای که تمام بدن او سرد نشده، غسل واجب نیست، اگرچه جایی را که سرد شده مس نماید.

مسأله 560: اگر موی خود را به بدن میّت برساند، یا بدن خود را به موی میت ، یا موی خود را به موی میت برساند، باید غسل کند.

مسأله 561: برای مش بچه مرده، حتی بچه سقط شده ای که چهار ماه او تمام شده و یا خلقتش تمام باشد، غسل مس میت واجب است. و بنابر احتیاط مستحب برای متن بچه سقط شده ای که کمتر از چهار ماه دارد غسل کند، بنابر این اگر بچه چهار ماههای مرده به دنیا بیاید، چنانچه بدن او در حال سقط شدن سرد باشد، بنابر احتیاط مادر او باید غسل مس میت کند و اما اگر از چهار ماه کمتر داشته باشد، لازم نیست مادر او غسل نماید.

مسأله 562: بچّه ای که بعد از مردن مادر به دنیا می آید، چنانچه در آن حال بدن مادرش سرد شده باشد، وقتی بالغ شد واجب است غسل مسّ میّت کند.

مسأله 563: اگر انسان، میتی را که هر سه غسل او تمام شده، مس نماید، غسل بر او واجب نمی شود، ولی اگر پیش از آن که غسل سوّم تمام شود، جایی از بدن او را مس کند، اگرچه غسل سوم آن جا تمام شده باشد، باید غسل مسّ میّت نماید.

مسأله 564: اگر دیوانه یا بچه نابالغی میّت را مسّ کند، بعد از آن که دیوانه، عاقل و آن بچه بالغ شد باید غسل مسّ میّت نماید.

مسأله 565: اگر از بدن زنده یا مرده ای که غسلش نداده اند، قسمتی که دارای استخوان است جدا شود و پیش از آن که قسمت جدا شده را غسل دهند، انسان آن را مس نماید، باید غسل مسّ میّت کند، ولی اگر قسمتی که جدا شده استخوان نداشته باشد، برای من آن ، غسل ترك نشود.

مسأله 566: برای مسّ استخوانی که گوشت ندارد و آن را غسل نداده اند، چه از مرده جدا شده باشد چه از زنده، بنابر احتیاط واجب باید غسل کرد و همچنین است برای میّت دندانی که از

ص: 112

مرده جدا شود، در صورتی که آن مرده را غسل نداده باشند، ولی برای میّت دندانی که از زنده جدا شده و گوشت ندارد، غسل واجب نیست. و اگرگوشت دارد بنابر احتیاط واجب غسل دارد.

مسأله 567: غسل مسّ میّت را باید مانند غسل جنابت انجام داد، ولی کسی که غسل مسّ میّت کرده، اگر بخواهد نماز بخواند، باید وضو نیز بگیرد.

مسأله 568: اگر چند میت رامسّ کند، با يك ميّت را چند بار مس نماید، يك غسل کافی است.

مسأله 569: برای کسی که بعد از مسّ میّت غسل نکرده است، توقف در مسجد، جماع و خواندن سوره هایی که سجده واجب دارد مانعی ندارد، ولی برای نماز و مانند آن ، باید غسل کند و وضو بگیرد.

مسأله 574: مستحب است این دعا را، طوری به محتضر تلقین کنند که بفهمد: « اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الْكَثِيرَ مِنْ مَعَاصِيكَ ، وَ اقْبَلْ مِنِّي الْيَسِيرَ مِنْ طَاعَتِكَ ، يَا مِنْ قِبَلِ الْيَسِيرِ ، وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ ، إقبل مِنِّي الْيَسِيرِ ، وَ اعْفُ عَنِّي الْكَثِيرَ ، إِنَّكَ أَنْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ ، اللَّهُمَّ ارْحَمْنِي فإنک رَحِيمُ ».

مسأله 575: مستحب است کسی را که سخت جان می دهد، اگر ناراحت نمی شود و سبب تعجیل مرگ او نمی گردد، به جایی که نماز می خوانده ببرند.

مسأله 576: مستحب است برای راحت شدن محتضر، بر بالین او، سوره مبارکه «یس»، «صافّات»، «احزاب»، «آية الكرسي»، آیه پنجاه و چهارم از سوره «اعراف»، سه آیه آخر سوره «دوم» و هر مقدار از قرآن کریم که ممکن است بخوانند.

مسأله 577: تنها گذاشتن محتضر، گذاشتن چیزی روی شکم او، بودن جنب و حایض نزد او، حرف زدن زیاد در کنار او، گریه کردن و تنها گذاشتن زن ها نزد او مکروه است.

نمایند، ولی اگر او عمل را نیمه کاره بگذارد، باید دیگران تمام کنند.

مسأله 581: اگر انسان يقين کند دیگری مشغول کارهای میّت شیعه امامی شده، واجب نیست به کارهای میت اقدام کند، ولی اگر شك یا گمان دارد، باید اقدام نماید.

مسأله 582: اگر کسی بداند غسل، کفن، نماز و یا دفن میّت باطل انجام شده، باید دوبار انجام دهد، ولی اگر گمان دارد باطل بوده، یا شك دارد درست بوده یا نه، لازم نیست اقدام نماید .

مسأله 583: برای غسل، کفن، حنوط ، نماز و دفن ميت، باید از ولی او اجازه بگیرند. مسأله 584: ولی زن، شوهر اوست و بعد از او، مردهایی که از میت ارث می برند، به ترتیب طبقات ارث، مقدم برزن های آن ها می باشند.

مسأله 585: اگر کسی بگوید من وصی یا ولیّ میّت هستم یا ولی میّت به من اجازه داده که غسل، کفن و دفن میت را انجام دهم، چنانچه به حرف او اطمینان دارند و دیگری هم نمی گوید من ولی یا وصی میّت هستم و یا ولی میّت به من اجازه داده است، انجام کارهای میت با اوست و اگر به حرف او اطمینان ندارند، یا دیگری می گوید من ولی یا وصی میت هستم یا ولیّ میّت به من اجازه داده است، در صورتی که دو نفر عادل به گفته یکی از آنها شهادت دهند باید حرف او را قبول کرد.

مسأله 586: اگر میّت برای غسل، کفن، دفن و نماز خود، غیر از ولی شخص دیگری را معيّن کند، بنابر احتیاط مستحب ولی اجازه بدهد. و لازم نیست کسی که میت، او را برای انجام این کارها معیّن کرده، این وصیّت را قبول کند، اما اگر قبول کرد، باید به آن عمل نماید. و یا اگر بعد از مرگ او از وصیّت مطلع شد بنابر احتیاط واجب باید عمل کند، همچنین اگر هنگام زنده بودن موصی رد کرده ولیّ به موصی نرسیده باشد.

دوّم: با آبی که با کافور مخلوط باشد.

سوّم: با آب خالص.

مسأله 588: سدر و کافور باید به اندازهای زیاد نباشد، که آب را مضاف کند و به اندازه ای کم نباشد که نگویند سدر و کافور با آب مخلوط شده است.

مسأله 589: اگر سدر و کافور به اندازه لازم پیدا نشود، بنابر احتیاط واجب، باید مقداری که به آن دسترسی دارند در آب بریزند.

مسأله 590: کسی که برای حج یا عمرہ احرام بسته است، اگر پیش از تمام کردن طواف حج یا عمره بمیرد، نباید او را با آب کافور غسل دهند و به جای آن، باید با آب خالص غسلش بدهند. مگر آن که در احرام حج پس از پایان سعی مرده که باید با آب کافور غسل دهند.

مسأله 591: اگر سدر و کافور یا یکی از اینها پیدا نشود، یا استعمال آن جایز نباشد، مثلاً غصبی باشد، باید به جای هر کدام که ممکن نیست، میّت را با آب خالص غسل بدهند و بنابر احتیاط تیمم نیزبدهند.

مسأله 592: کسی که میّت شیعه امامی را غسل می دهد، باید مسلمان، شیعه امامی، بالغ و عاقل بوده و مسائل غسل را نیز بداند.

مسأله 593: کسی که میّت را غسل می دهد، باید قصد قربت داشته باشد، یعنی غسل را برای انجام فرمان خداوند، به جا آورد.

مسأله 594: غسل بچه شیّعه امامی، اگرچه از زنا باشد واجب است. و غسل، کفن و دفن غير شیعه امامی و اولاد او وارد نیست. و کسی که از بچگی دیوانه بوده و به حال دیوانگی بالغ شده، چنانچه پدر و مادر او یا یکی از آنان، شیّعه امامی باشد باید او را غسل داد و اگر هیچ کدام شیعه امامی نباشند، غسل دادن او جایز نیست.

مسأله 595: بچّه سقط شده، اگر خلقتش تمام شده یا چهار ماه یا بیشتر دارد، باید غسل داده شود و اگر چهار ماه ندارد، باید در پارچه ای بپیچند و دفن کنند.

ص: 116

مسأله 596: حرام و باطل است مرد زن را وزن مرد را غسل بدهد، ولی زن می تواند شوهر خود را و شوهر نیز می تواند زن خود را غسل دهد، اگرچه بنابر احتیاط مستحب زن، شوهر خود و شوهر، زن خود را غسل ندهد.

مسأله 597: مرد می تواند دختر بچه ای را که سنّ او از سه سال، بیشتر نیست غسل دهد، زن نیز می تواند پسر بچه ای را که سه سال بیشتر ندارد، غسل دهد.

مسأله 598: اگر برای غسل دادن میّتی که مرد است مرد پیدا نشود، زنانی که با او نسبت دارند و محرمند، مانند مادر، خواهر، عمه و خاله، یا بر اثر شیر خوردن با او محرم شده اند، می توانند بنابر احتياط ، از زیر لباس یا چیزی که بدن او را بپوشاند غسلش بدهند و نیز اگر برای غسل میّت زن، زن دیگری نباشد، مردهایی که با او نسبت دارند و محرم هستند یا بر اثر شیر خوردن با او محرم شده اند، می توانند بنابر احتیاط از زیر لباس، او را غسل دهند.

مسأله 599: اگر میت و کسی که او را غسل می دهد هر دو مرد یا هردوزن باشند، جایز است به غیر از عورت، جاهای دیگر میّت برهنه باشد.

مسأله 600: نگاه کردن به عورت ميت حرام است، در صورتی که زن و شوهر نباشند. و کسی که او را غسل می دهد اگر نگاه کند گناه کرده، ولى غسل باطل نمی شود.

مسأله 601: اگر جایی از بدن میّت نجس باشد، باید پیش از آن که آن جا را غسل بدهند، آب بکشند و بنابر احتیاط مستحب تمام بدن میّت، پیش از شروع به غسل پاك باشد. مسأله 102: غسل میّت، مانند غسل جنابت است. و بنابر احتیاط واجب تا غسل ترتیبی ممکن است، میّت را غسل ارتماسی ندهند، ولی در غسل ترتیبی هريك از سه قسمت بدن را می توانند در آب زیاد، فرو ببرند. و احتیاط مستحب آن است که آب را روی او بریزند.

مسأله 603: کسی را که در حال حیض یا در حال جنابت مرده، لازم نیست غسل حیض یا جنابت بدهند، بلکه همان غسل میّت برای او کافی است.

مسأله 604: مزد گرفتن برای غسل دادن میّت حرام است و اگر کسی برای گرفتن مزد، به نحو

ص: 117

داعی، میّت را غسل دهد، آن غسل باطل است. ولی گرفتن مزد برای انجام کارهای مقدماتی غسل حرام نیست.

مسأله 605: اگر آب پیدا نشود یا استعمال آن مانعی داشته باشد عوض از هريك غسل، ميت را يك تيمّم بدهند، پس بنابر احتیاط واجب در ابتدا عوض از مجموع غسلها يك تيمم بدهند و بعد برای هر غسلي يك تيمّم بدهند. مشروع نیست میّت را غسل جبیرهایی بدهند و اگر آب پیدا نشود یا مصرف آن مانعی دارد باید به جای هر غسل میّت را تیمم بدهند و احتیاط واجب آن است که یک تیمّم دیگر هم به جای هرسه غسل بدهند و اگر کسی که تیمّم می دهد در یکی از این سه تیمّم قصد مافي الذّمه نماید، تیمّم چهارم لازم نیست. مسأله 606: کسی که میّت را تیمم می دهد، باید دست خود را بر زمین بزند و به صورت و پشت دستهای میّت بکشد و اگر ممکن باشد، بنابر احتیاط واجب با دست میت نیز او را تیمم بدهد.

مسأله 611: اگر کسی وصیت کرده باشد مقدار مستحب کفن را که قبلاً گفته شد، از ثلث مال او بردارند، یا وصیّت کرده باشد، ثلث مال را به مصرف خود او برسانند، ولی مصرف آن را معيّن نکرده باشد، یا فقط مصرف مقداری از آن را معین کرده باشد، می توانند مقدار مستحب کفن را از ثلث مال او بردارند.

مسأله 612: اگر میّت وصیت نکرده باشد که کفن را از ثلث مال او بردارند، می توانند از اصل مال بردارند و مستحب است مقدار واجب کفن را، با ارزانترین قیمتی که ممکن است تهیّه نمایند، ولی اگر بخواهند بیشتر از معمول بخرند، باید ورثه بالغ، مقدار اضافی را اجازه بدهند تا آن مقدار، از سهم آنان برداشته شود.

مسأله 613: کفن زن بر شوهر است، اگرچه خود زن پول داشته باشد و همچنین اگرزن را - به شرحی که در احکام طلاق گفته می شود - طلاق رجعی بدهند و پیش از تمام شدن عده بمیرد، شوهرش باید کفن او را بدهد و چنانچه شوهر بالغ نباشد یا دیوانه باشد، ولی شوهر باید از مال او کفن زن را بدهد.

مسأله 614: کفن میت بر خویشان او واجب نیست، اما اگر مخارج او در حال زندگی بر آنان واجب بوده ، بنابر احتیاط مستحب کفن او نیز بر عهده آنان است.

مسأله 615: اگر هريك از سه پارچه کفن، به قدری نازك باشد که بدن میت از زیر آن پیدا باشد، اما مجموع سه پارچه، بدن میت را می پوشاند بنابر احتیاط واجب کفایت نمی کند.

مسأله 616: کفن کردن با پوست مردار یا چیز نجس یا چیز غصبی حتی اگر چیز دیگری پیدا نشود، جایز نیست و چنانچه کفن میّت غصبی بوده و صاحب آن راضی نباشد، باید از تنش بیرون آورند، اگرچه او را عریان دفن کنند و یا دفن کرده باشند. مسأله 617: کفن کردن میّت با پارچه ابریشمی خالص و پارچه ای که با طلا بافته شده جایز نیست، ولی در حال ناچاری اشکال ندارد.

مسأله 618: کفن کردن با پارچه ای که از پشم، یا موی حیوان حرام گوشت تهیه شده، در حال

ص: 119

اختیار جایز نیست. و بنابر احتیاط واجب، با پوست حیوان حلال گوشتی که به دستور شرعی کشته شده نیز میّت را کفن نکنند، ولی اگر کفن از مو و پشم حیوان حلال گوشت باشد، اشکال ندارد، اگرچه بنابر احتیاط مستحب با آن نیز کفن ننمایند.

مسأله 619: اگر کفن ميت، با نجاست خود او، یا با نجاست دیگری نجس شود، چنانچه کفن ضایع می گردد، باید مقدار نجس را بشویند یا ببرند، اگرچه بعد از گذاشتن در قبر باشد. و اگر شستن یا بریدن آن ممکن نیست، در صورتی که عوض کردن کفن ممکن باشد باید تعویض شود.

مسأله 620: کسی که برای حج یا عمرہ احرام بسته، اگر بمیرد باید مانند دیگران کفن شود و پوشاندن سرو صورتش اشکال ندارد.

مسأله 621: مستحب است انسان در حال سلامتی، کفن، سدر و کافور خود را تهیه کند.

مخلوط ننمایند.

مسأله 628: مستحب است مقداری تربت حضرت سیّد الشهداء امام حسين عليه السّلام با کافور مخلوط کنند، ولی باید آن کافور را، به جاهایی که بی احترامی است نمالند. و نیز باید تربت به قدری زیاد نباشد که وقتی با کافور مخلوط شود، آن را کافور نگویند. مسأله 629: اگر کافور پیدا نشود، یا فقط به اندازه غسل باشد، حنوط لازم نیست و چنانچه از غسل زیاد بیاید، ولی به همه هفت عضو نرسد، بنابر احتیاط اول پیشانی و اگر زیاد آمد، به جاهای دیگریمالند.

مسأله 630: مستحب مؤكّد است دو چوب ترو تازه، در قبر، همراه میّت بگذارند. و در اخبار آمده که تا وقتی خشك نشده به ميّت عذاب نمی رسد.

مقابل او بر پشت بخوابانند، طوری که سر او به طرف راست نمازگزار و پای او به طرف چپ نماز گزار باشد.

مسأله 636: مکان نمازگزار باید غصبی نباشد و از جای میت پایین تر یا بالاتر نباشد، ولى پستی و بلندی مختصر اشکال ندارد.

مسأله 637: نمازگزار باید از میت دور نباشد، ولی کسی که نماز میت را با جماعت می خواند اگر از میت دور باشد، چنانچه صف ها به یکدیگر متصل باشد، اشکال ندارد. مسأله 638: نمازگزار باید مقابل میت بایستد، ولی اگر نماز به جماعت خوانده شود و صف جماعت از دو طرف میت بگذرد، نماز کسانی که مقابل میت نیستند اشکال ندارد. مسأله 639: بين ميت و نمازگزار باید پرده، دیوار و یا چیزی مانند آن نباشد، ولی اگر میت در تابوت و مانند آن باشد اشکال ندارد.

مسأله 640: در وقت خواندن نماز، باید عورت مت پوشیده باشد و اگر کفن کردن او ممكن نیست، باید عورتش را با هر چه می شود، حتی با تخته و آجرو مانند آن، بپوشانند.

مسأله 641: نماز میت را باید ایستاده و با قصد قربت بخواند و در موقع نیت، میت را معين کند، مثلا نیت کند براین میت نماز می خوانم قربة الى الله.

مسأله 642: اگر کسی نباشد که بتواند نماز میت را ایستاده بخواند، می شود نشسته بر او نماز خواند.

مسأله 643: اگر میت وصیت کرده باشد که شخص معینی بر او نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب آن شخص از ولی میت نیز اجازه بگیرد.

مسأله 644: مکروه است بر میّت چند مرتبه نماز بخوانند، ولی اگر میّت اهل علم وتقوی باشد، مکروه نیست.

مسأله 645: اگرمیّت را عمدا، یا از روی فراموشی و یا به جهت عذری بدون نماز دفن کنند، یا بعد از دفن معلوم شود نمازی که بر او خوانده شده، باطل بوده است، تا وقتی جسد او از هم نپاشیده، واجب است بر قبرش نماز بخوانند.

ص: 122

لَهُ . اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ فِي أَعْلَى عِلِّيِّينَ ، وَ اخْلُفْ عَلَى أَهْلِهِ فِي الْغَابِرِينَ ، وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ .

وبعد، تکبیر پنجم را بگوید، ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتِكَ ، وَ ابْنُهُ عَبْدِكَ ، وابتة أُمَّتِكَ ، وَ نَزَلَتْ بِكَ ، وَ أَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهَا . اللَّهُمَّ إِنَّا لَا نَعْلَمُ مِنْهَا إِلَّا خَيْراً ، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهَا مِنَّا . اللَّهُمَّ إِنَّ كَانَتْ محسنة فَزِدْ فِي إحسانها ، وَ إِنْ كَانَتِ مُسِيئَةً فَتَجَاوَزْ عَنْهَا ، وَ اغْفِرْ لَهَا . اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عِنْدَكَ فِي أَعْلَى عِلِّيِّينَ ، وَ اخْلُفْ عَلَى أَهْلُهَا فِي الْغابِرِينَ ، وَ ارحمها بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ .

مسأله 648: باید تكبيرها ودعاها را طوری پشت سرهم بخواند، که نماز از صورت خود خارج نشود.

مسأله 649: کسی که نماز میت را با جماعت می خواند، باید تکبیرها و دعاهای آن را بخواند یعنی به تكبيرها و دعاهای امام جماعت نباید اکتفا کند.)

7- نماز میّت را با جماعت بخواند.

8- امام جماعت، تکبیر و دعاها را بلند بخواند و کسانی که با او نماز می خوانند آهسته بخوانند.

9- در جماعت اگرچه مأموم، يك نفر باشد، پشت سر امام بایستد.

10- نمازگزار به میّت و مؤمنين ، زیاد دعا کند.

11- پیش از نماز سه مرتبه بگوید: «الصلاة».

12- نماز را در جایی بخوانند که مردم برای نماز میت بیشتر به آن جا می روند.

13- زن حایض اگر نماز میّت را با جماعت می خواند، درصفي تنها خارج از صف نمازگزاران بایستد.

مسأله 651: خواندن نماز میت در مساجد مکروه است، ولی در مسجدالحرام مکروه نیست.

بینی و یا اعضای دیگر او را ببرد، لازم است او را مخفیانه دفن نمایند که دشمن به او نرسد.

مسأله 657: مخارج انداختن در دریا و محکم کردن قبر میت، در صورتی که لازم باشد، از اصل مال مت برداشته می شود.

مسأله 658: اگرزن کافره بمیرد و بچه در شکم او مرده باشد، یا هنوز روح به بدن او داخل نشده باشد، چنانچه پدر بچه شیعه امامی و یا مسلمان مستضعف باشد، باید زن را در قبر، بر پهلوی چپ و پشت به قبله بخوابانند که روی بچه به طرف قبله باشد.

مسأله 659: دفن مسلمان، در قبرستان کفّار و دفن کافر، در قبرستان مسلمانان جایز نیست.

مسأله 660: دفن مسلمان، در جایی که بی احترامی به او باشد، مانند جایی که خاکروبه و کثافت می ریزند، جایز نیست.

مسأله 661: دفن ميّت، در جای غصبی و در زمینی که از برای غیردفن کردن وقف شده، مانند مسجد، جایز نیست.

مسأله 662: دفن ميّت، در قبر مرده دیگر جایز نیست، مگر قبر، کهنه شده و میت اولى از بين رفته باشد.

مسأله 663: چیزی که از میت جدا می شود، اگرچه مو، ناخن و دندان باشد، باید با او دفن شود، اما دفن ناخن و دندانی که در حال زندگی از انسان جدا می شود دفنش مستحب است.

مسأله 664: اگر کسی در چاه بميرد و بیرون آوردنش ممکن نباشد، باید در چاه را ببندند و همان چاه را، قبر او قرار دهند. مگر آن که صاحب آن چاه راضی نباشد یا مانع دیگری هست و یا دفن در چاه هتك حرمت او باشد.

مسأله 665: اگر بچه در رحم مادر بمیرد و ماندنش در رحم، برای مادر خطر داشته باشد، باید به آسان ترین راه، او را بیرون آورند. و هرگاه مادر مرده و بچه در شکمش زنده است، هرچند امیدی به زنده ماندن طفل نباشد، باید بچه را درآورده و دوباره شکم مادر دوخته شود.

ص: 126

عَلَيْهِ مِنْ : شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ ، وَ انَّ امحمدا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَبْدُهُ وَ رَسُولَهُ ، وَ سَيِّدِ النَّبِيِّينَ ، وَ خَاتَمِ الْمُرْسَلِينَ ، وَأَنْ عَلِيّاً أميرَالمُؤمِنينَ ، وَ سَيِّدُ الْوَصِيِّينَ ، وَ إِمَامُ افْتَرَضَ اللَّهُ طَاعَتَهُ عَلَى الْعالَمِينَ ، وَأَنْ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ، وَ عَلِيَّ بْنِ الْحُسَيْنِ ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ ، وَ جَعْفَرٍ مُحَمَّدٍ ، وَ موسی بْنِ جَعْفَرٍ ، وَ عَلَى بْنُ موسی ، وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ ، وَ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ ، وَ القایم الْحِجَّةِ الْمَهْدِيِّ ، صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أیمه الْمُؤْمِنِينَ ، وَ حُجَجِ اللَّهِ عَلَى الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ ، وَ أیمتك أیمه هَدْيُ أَبْرَارُ ، یا فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ ؟»(و به جای فلان بن فلان اسم میت و پدرش را بگویند)، سپس بگویند: «إِذَا أَتَاكَ الْمَكَانِ المقربان ، رسولین مِنْ عِنْدِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ، وسألاک عَنْ رَبِّكَ ، وَ عَنْ نَبِيِّكَ ، وَ عَنْ دِينُكَ ، وَ عَنْ كِتَابَكَ ، وَ عَنْ قِبْلَتَكَ ، وَ عَنْ أیمتك ، فلاتخف ، وَ لا تَحْزَنْ ، وَ قُلْ فِي جوابهما : اللَّهُ ربی ، وَ مُحَمَّدُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ ؛ واله نَبِيِّي ، وَ الْإِسْلَامُ دِينِي ، وَ الْقُرْآنِ كِتَابِي ، وَ الْكَعْبَةُ قِبْلَتِي ، وَ أميرَالمُؤمِنينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ إِمَامِي ، وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ المجتبی إِمَامِي ، والحسین ابْنَ عَلِيِّ الشَّهِيدِ بکربلا إِمَامِي ، وَ عَلِيُّ زَيْنِ الْعَابِدِينَ إِمَامِي ، وَ مُحَمَّدُ الْبَاقِرِ إِمَامِي ، وَ جَعْفَرِ الصَّادِقِ إِمَامِي ، وَ مُوسَى الْكَاظِمِ إِمَامِي ، وَ عَلَى الرِّضَا إِمَامِي ، وَ مُحَمَّدُ الْجَوَادِ إِمَامِي ، وَ عَلِيُّ الْهَادِي إِمَامِي ، وَ الْحَسَنُ الزکی الْعَسْكَرِيِّ إِمَامِي ، وَ الْحُجَّةُ الْمُنْتَظَرُ أَمَامِي ، هؤُلاءِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ أَئِمَّتِي وِسَادَتِي وَ قادتي وَ شفعائی ، بِهِمْ أَتَوَلَّى ، وَ مَنْ أَعْدَائِهِمْ أَ تِبْراً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ ، ثُمَّ اعْلَمْ يَا فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ »(و به جای فلان بن فلان اسم میت و پدرش را بگویند) سپس بگویند: «أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نِعْمَ الرَّبِّ ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِي نِعْمَ الرَّسُولِ ، وَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ ، وَ أَوْلَادِهِ

ص: 128

الْمَعْصُومِينَ الأیمه الْأَحَدَ عَشَرَ نَعَمْ الأیمه ، وَأَنْ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ ؛ وَ آلِهِ حَقٍّ ، وَأَنْ الْمَوْتَ حَقٍّ ، وَ سُؤَالِ مُنْكَرٍ وَ نَكِيرٍ فِي الْقَبْرِ حَقٍّ ، وَ الْبَعْثَ حَقٍّ ، وَ النُّشُورِ حَقٍّ ، وَ الصِّرَاطَ حَقٍّ ، وَ الْمِيزَانَ حَقٍّ ، وتطائر الْكُتُبِ حَقٍّ ، وَأَنْ الْجَنَّةَ حَقٍّ ، وَ النَّارَ حَقٍّ ، وَأَنْ السَّاعَةَ آتِيَةُ لَا رَيْبَ فِيهَا ، وَأَنْ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ »سپس بگویند: رأفهمت یا فُلَانٍ ؟) و به جای فلان اسم میت را بگویند، پس از آن بگویند: «ثَبَّتَكَ اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ ، وَ هَدَاكَ اللَّهُ إِلَى صِرَاطٍ مستقیم ، عَرَّفَ اللَّهُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ أَوْلِيَائِكَ فِي مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِهِ » سپس بگویند: «اللَّهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جَنْبَيْهِ ، وَ أضعد بِرُوحِهِ إِلَيْكَ ، وَ لَقِّهِ مِنْكَ بُرْهَاناً ، اللَّهُمَّ عَفْوَكَ عَفْوَكَ ».

مسأله 670: مستحب است کسی که میت را در قبرمی گذارد، با طهارت، سربرهنه و پا برهنه باشد، از طرف پای میت، از قبر بیرون آید و غیر از خویشان میّت، کسانی که حاضرند با پشت دست، خاك برقبر بریزند و بگویند: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » و اگرمیّت زن است، کسی که با او محرم می باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمی نباشد، خویشانش او را در قبر بگذارند.

مسأله 671: مستحب است قبر را، مربع یا مستطیل بسازند و به اندازه چهار انگشت، از زمین بلند کنند و نشان هایی روی آن بگذارند که اشتباه نشود، روی قبر آب بپاشند و بعد از پاشیدن آب، کسانی که حاضرند دست ها را بر قبر بگذارند، انگشت ها را باز کرده، در خاك فرو برند و هفت مرتبه، سوره قدر: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ »بخوانند، برای میت طلب آمرزش کنند و این دعا را بخوانند: «اللَّهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جَنْبَيْهِ ، وَ أَصْعِدْ إِلَيْكَ رُوحَهُ ، وَ لَقِّهِ مِنْكَ رِضْوَاناً ، وَ أَسْكِنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِكَ مَا تُغْنِيهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ ».

مسأله 672: پس از رفتن کسانی که تشییع جنازه کرده اند، مستحب است ولی میت، یا کسی که از طرف ولی اجازه دارد، دعاهایی را که وارد شده به میت تلقین کند.

مسأله 673: بعد از دفن، مستحب است صاحبان عزا را سلامتی دهند، ولی اگر مدتی گذشته

ص: 129

است که با سرسلامتی دادن ، مصیبت یادشان می آید، ترك آن بهتر است و نیز مستحب است تا سه روز، برای اهل خانه ميّت، غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مکروه است.

مسأله 674: مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصا در مرگ فرزند صبر کند و هر وقت میّت را یاد می کند بگوید: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ »و برای میّت قرآن بخواند، برسر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محکم بسازد که زود خراب نشود.

مسأله 675: جایز نیست که انسان در مرگ کسی، صورت و بدن را بخراشد و بر خود لطمه بزند، مگراز برای معصومین علیهم السّلام که هرگونه عزاداری جایز، بلکه مستحب است و در برخی موارد واجب کفائی می باشد.

مسأله 679: پاره کردن یقه، در مرگ غیر پدر و برادر جایز نیست و در مصیبت آنان یقه پاره کردن جایز است، اگرچه احوط ترك آن است.

مسأله 677: اگرزن در عزای میّت، صورت خود را بخراشد یا موی خود را بکند، باید يك برده آزاد کند، یا ده فقیر را طعام دهد و یا آنها را بپوشاند و همچنین است اگر مرد در مرگ زن یا فرزند، يقه یا لباس خود را پاره کند.

مسأله 678: بهتر است هنگام گریه بر مت، صدا را خیلی بلند نکنند، اما برای معصومین عليهم السلام شایسته است بلند گریه کنند که بر آن ثوابی بس عظیم است.

مسأله 681: اگر بخواهند میت را به شهر دوری ببرند، یا به جهت دیگری دفن او به تأخیر بیفتد، نماز وحشت را تا شب اوّل قبر او به تأخیر بیاندازند.

نهم: قبر میّتی که در غیر مشاهد مشرّفه دفن شده باشد و بخواهند به آن اماکن متبرّکه انتقال دهند به خصوص اگر وصیّت او باشد.

مسأله 691: غسل شب اوّل ماه رمضان و تمام شب های فرد آن، مانند شب سوّم، پنجم و هفتم مستحب است، ولی از شب بیست و یکم به بعد مستحب است هرشب غسل کند و بر غسل شب اول، پانزدهم، هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم، بیست و پنجم، بیست و هفتم و بیست و نهم ماه رمضان، بیشتر سفارش شده است.

مسأله 692: وقت غسل شب های ماه رمضان، تمام شب است و بهتر است مقارن غروب انجام شود، ولی از شب بیست و یکم تا آخرماه، بهتر است غسل را بین نماز مغرب و عشاء به جا آورد. ونیز مستحب است در شب بیست و سوّم غیراز اول شب، يك غسل نیز در آخر شب انجام دهد.

مسأله 693: غسل روز عید فطر و عید قربان مستحب است و وقت آن از اذان صبح است تا ظهرو تا غروب به قصد رجاء به جا آورد. و غسل شب عید فطر نیز مستحب است و وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اول شب انجام شود.

مسأله 694: غسل روز هشتم و نهم ماه ذی الحجه مستحب است و در روز نهم، بهتر است آن را نزديك ظهر به جا آورد. و همچنين غسل روز اول، پانزدهم، بیست و هفتم و آخر ماه رجب مستحب است و غسل روز عید غدیر که بهتر است پیش از ظهر انجام شود، مستحب است. و غسل روز بیست و چهارم ذیحجه روز خاتم بخشی امیرالمؤمنين عليه السلام و روز نزول سوره هل آنتی است، پانزدهم شعبان میلاد وليّ الله الأعظم عجل الله فرجه، روز نهم ربيع الأوّل . هفدهم ربيع الأوّل و روز بیست و پنجم ذي العقده نیز مستحب می باشد.

مسأله 695: غسل دادن بچه ای که تازه به دنیا آمده مستحب است. همچنين غسل زنی که برای غیر شوهرش، بوی خوش استعمال کرده است و غسل کسی که در حال مستی خوابیده است. و غسل کسی که جایی از بدنش را به بدن میتی که غسل داده اند رسانده است. و غسل کسی که در هنگام گرفتن خورشید و ماه، نماز آیات را عمداً نخوانده در صورتی که تمام ماه و خورشید گرفته باشد.

مسأله 696: کسی که برای تماشای شخص دار آویخته رفته و آن را دیده باشد، بنابر احتیاط

ص: 133

غسل کند، ولی اگر اتفاقاً یا از روی ناچاری نگاهش بیافتد و یا مثلاً برای شهادت دادن رفته باشد، غسل ندارد.

مسأله 697: پیش از داخل شدن در حرم مکّه، شهر مکّه، مسجدالحرام، خانه کعبه، حرم مدینه، شهر مدینه، مسجد پیامبر و حرم امامان صلوات الله وسلامه عليهم مستحب است غسل کند و اگر در يك روز چند مرتبه مشرّف شود، يك غسل كافي است.

مسأله 698: کسی که می خواهد در يك روز داخل حرم مگه، شهر مکه، مسجدالحرام و خانه کعبه شود، اگر به نیّت همه يك غسل کند کافی است. و اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدینه، شهر مدینه و مسجد پیامبر صلّی الله عليه وآله شود، يك غسل برای همه کفایت می کند.

مسأله 699: برای زیارت پیغمبر و امامان صلوات الله وسلامه عليهم، از دور یا نزديك و برای حاجت خواستن از خداوند و همچنین برای توبه و نشاط به جهت عبادت و برای سفر رفتن، خصوصا سفر زیارت حضرت سیّدالشهداء عليه السلام غسل مستحب است. مسأله 700: اگر یکی از غسل هایی را که در این چند مسأله گفته شد، به جا آورد و بعد کاری کند که وضو را باطل نماید، مثلاً بخوابد، غسل او باطل نمی شود ولی مستحب است دوباره غسل کند.

مسأله 701: انسان نمی تواند با غسل مستحب، کاری که مانند نماز وضو لازم دارد، انجام دهد.

مسأله 702: اگر چند غسل بر کسی واجب باشد، یا بعضی واجب و بعضی مستحب و یا همه مستحب باشد در صورتی که یکی از این ها غسل جنابت باشد و به نیت همه، يك غسل به جا آورد کافی است.

به جستجوی آب برود.

مسأله 712: اگر وقت نماز تنگ باشد، یا از دزد و درنده بترسد و یا جستجوی آب موجب ضرر یا حرج باشد، جستجو لازم نیست.

مسأله 713: اگر به جستجوی آب نرود تا هنگامی که وقت نماز تنگ شود، گناه کرده، ولى نمازش با تیمّم صحیح است.

مسأله 714: کسی که يقين دارد آب پیدا نمی کند، چنانچه دنبال آب نرود و در وسعت وقت با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد اگر جستجو می کرد، آب پیدا می شد، نمازش باطل است و باید نماز را دوباره بخواند و اگر قضا شده باید قضا نماید.

مسأله 715: اگر به اندازه معمول جستجو کرده و آب پیدا نکند و با تیمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، در جایی که جستجو کرده آب بوده، نماز او صحیح است، مگر وقت باقی باشد که در این صورت بنابر احتیاط واجب باید وضو بگیرد و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 716: کسی که يقين دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جستجو با تیمم، نماز بخواند و بعد از نماز پیش از گذشتن وقت بفهمد برای جستجو وقت داشته، بنابر احتیاط واجب دوباره نمازش را بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 717: اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند اگروضوی خود را باطل کند، تهیه آب برای او ممکن نیست، یا نمی تواند وضو بگیرد، چنانچه بتواند وضوی خود را نگهدارد و بدون ضرر یا حرج باشد، نباید آن را باطل نماید، ولی می تواند با عيال خود نزدیکی کند هر چند که بداند نمی تواند غسل کند.

مسأله 718: اگر پیش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند اگر وضوی خود را باطل کند، تهیه آب برای او ممکن نیست، چنانچه بتواند بدون ضرر یا حرج وضوی خود را نگهدارد، بنابر احتیاط آن را باطل نکند.

مسأله 719: کسی که فقط به مقدار وضویا به مقدار غسل آب دارد و می داند اگر آن را بریزد،

ص: 136

آب پیدا نمی کند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ریختن آن حرام است و بنابر احتیاط مستحب پیش از وقت نماز نیز آن را نریزد.

مسأله 720: کسی که میداند آب پیدا نمی کند، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضوی خود را باطل کند، یا آبی که دارد بریزد گناه کرده، ولى نمازش با تیمم صحیح است، اگرچه بنابر احتیاط مستحب دوباره آن را بخواند.

مسأله 727: لازم نیست یقین کند آب برای او ضرر دارد، بلکه اگر احتمال ضرر بدهد، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد و از آن احتمال، ترس برای او پیدا شود، باید تیمم کند.

مسأله 728: کسی که مبتلا به درد چشم است و آب برای او ضرر دارد، باید تیمم نماید. مسأله 729: اگربراثر یقین یا ترس ضرر، تیمم کند و پیش از نماز بفهمد آب برایش ضرر ندارد، تیم او باطل است. و اگر بعد از نماز بفهمد، بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز را با وضويا غسل بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 730: کسی که می داند آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل کند، یا وضو بگیرد و بعد بفهمد آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او صحیح است.

نداشته باشد که بر آن تیمم کند، باید آب را برای وضو یا غسل مصرف نموده و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.

بودن زمین یا خاك خشك ، بر زمین یا خاك نمناك تیمّم نکند.

مسأله 748: چیزی که بر آن تیمّم می کند، باید پاك باشد و اگر چیز پاکی که تیمم بر آن صحیح است نباشد، باید نماز را به جا آورد و بنابر احتیاط واجب آن را قضا کند.

مسأله 749: اگر يقين داشته باشد که تیمّم بر چیزی صحیح است و بر آن تیمّم نماید و بعد بفهمد تیمم بر آن باطل بوده، نمازهایی را که با آن تیمّم خوانده، باید دوباره بخواند.

مسأله 750: باید چیزی که بر آن تیمّم می کند و مکان آن چیز، غصبی نباشد، پس اگر بر خاك غصبی تیمّم کند، یا خاکی را که مال خود اوست بی اجازه ، در ملك دیگری بگذارد و بر آن تیمّم نماید، تیمم باطل می باشد.

مسأله 751: تیمّم در فضای غصبی باطل است، پس اگر در ملك خود، دست ها را بر زمین بزند و بی اجازه داخل ملك دیگری شود و دست ها را بر پیشانی بکشد، تیمم باطل می باشد.

مسأله 752: تیمم بر چیز غصبی، یا در فضای غصبی و یا بر چیزی که در ملك غصبی است، در صورتی باطل است که انسان بداند غصب است و عمداً تیمّم کند، اما اگر نداند یا فراموش کرده باشد، تیمم او صحیح است، ولی اگر چیزی را خودش غصب کند و فراموش نماید غصب کرده و بر آن تیمّم کند یا ملکی را غصب نماید و فراموش کند غصب کرده و چیزی را که بر آن تیمّم می کند در آن ملك بگذارد و یا در فضای آن ملك تیمم نماید، حکم او حکم عامد است و به آن تیمّم اکتفا نکند و اگر نماز خوانده دوباره بخواند.

مسأله 753: کسی که در جای غصبی زندانی است، لازم است نماز بخواند و اگريقين دارد آب یا خاك او نیز غصبی است، بدون وضویا تیمم نماز بخواند و بنابر احتیاط قضا نماید.

مسأله 754: مستحب است چیزی که بر آن تیمّم می کند، گردی داشته باشد که بردست بماند و بعد از زدن دست بر آن، مستحب است، دست را تکان دهد تا گرد آن بریزد. مسأله 755: تیمّم بر زمين گود، خاك جاده و زمین شوره زار که نمك روی آن را نگرفته مكروه است، اما اگر نمك روی آن را گرفته باشد، باطل است.

ص: 141

بدل از غسل مس میّت نیّت نماید، تیمم او باطل است.

مسأله 762: در تیمّم باید پیشانی، کف دست ها و پشت دست ها، پاك باشد و اگر کف دست، نجس باشد و نتواند آن را آب بکشد، باید دو تیمم بکند یکی با کف دست ها و دیگری با پشت دستها.

مسأله 763: انسان مكلّف باید برای تیمم، انگشتر را از دست بیرون آورد و اگر در پیشانی، یا پشت دستها و یا درکف دست ها مانعی باشد، مثلاً چیزی به آن چسبیده است، باید برطرف نماید.

مسأله 764: اگر پیشانی یا پشت دست ها زخم است و پارچه یا چیز دیگری را که بر آن بسته، نمی تواند باز کند، باید دست را روی آن بکشد و همچنین اگر کف دست زخم باشد و پارچه یا چیز دیگری را که بر آن بسته نتواند باز کند، باید دست را با همان پارچه بر چیزی که تیمم برآن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دست ها بکشد و در این صورت بنابر احتیاط واجب يك بار هم پشت دست را که باز است به چیزی که تیمم برآن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دست ها بکشد.

مسأله 765: اگر پیشانی و پشت دست ها مو داشته باشد، اشکال ندارد، ولی اگر موی سر، روی پیشانی آمده باشد، باید آن را کنار بزند.

مسأله 766: اگر احتمال دهد در پیشانی و کف دست ها، یا پشت دست ها مانعی هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، باید جستجو نماید تا يقين کند یا مطمئن شود مانعی نیست.

مسأله 767: اگر وظیفه او تیمم است و نمی تواند تیمم کند، باید نایب بگیرد. و کسی که نایب می شود باید او را با دست خودش، تیمم دهد و اگر به زدن دست و یا به گذاردن آن، ممکن نباشد باید نایب دست خود را بر چیزی که تیمّم بر آن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دست های او بکشد.

مسأله 768: اگر در بین تیمّم، شك کند قسمتی از آن را فراموش کرده یا نه، چنانچه از محل آن

ص: 143

گذشته به شك خود اعتنا نکند و اگر نگذشته بنابر احتیاط واجب باید آن قسمت را به جا آورد.

مسأله 769: اگر بعد از مسح دست چپ و داخل شدن به حال دیگری، شك کند درست تیمّم کرده یا نه، چنانچه احتمال بدهد که در حال عمل متوجه بوده، تیمّم او صحیح است. و اگر شك او در مسح دست چپ باشد، لازم است آن را مسح کند، مگر آن که در عملی که مشروط به طهارت است داخل شده و یا موالات از بین رفته باشد.

مسأله 770: کسی که وظیفه اش تیمّم است، نمی تواند پیش از وقت نماز برای نماز تیمّم کند، ولی اگر برای کار واجب دیگری یا امر مستحب تیمّم کند و تا وقت نماز، عذر او باقی باشد، می تواند با همان تیمم نماز بخواند.

مسأله 771: کسی که وظیفه اش تیمم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقی می ماند، در وسعت وقت می تواند با تیمّم نماز بخواند، ولی اگر بداند تا آخر وقت عذر او برطرف می شود، باید صبر کند و با وضو یا غسل، نماز بخواند و نیز اگر امید دارد عذرش برطرف شود، بنابر احتیاط باید صبر کند و با وضو یا غسل نماز بخواند و یا در تنگی وقت با تیمّم نماز را به جا آورد.

مسأله 772: کسی که نمی تواند وضو بگیرد یا غسل کند، اگر احتمال ندهد عذرش به زودی برطرف شود، می تواند نمازهای قضای خود را با تیمم بخواند، ولی اگر احتمال دهد به زودی عذر او برطرف شود، خواندن نماز قضا برای او اشکال ندارد.

مسأله 773: کسی که نمی تواند وضو بگیرد یا غسل کند و می داند که عذرش برطرف نمی شود یا احتمال می دهد که برطرف شود، می تواند نمازهای قضای خود را با تیمم بخواند، ولی اگر بعد عذرش برطرف شد، باید دوباره آنها را با وضو یا غسل بخواند. همچنین جایز است نمازهای مستحب مانند نافله های شبانه روز را که وقت معيّن دارد با تیمم بخواند، ولی اگر احتمال دهد تا آخر وقت آن ها، عذر او برطرف می شود، بنابر احتياط آنها را در اول وقتشان به جا نیاورد.

مسأله 774: کسی که باید بدل از غسل تیمم نماید، اگر بعد از تیمم حدث اصغری از او سر زند، مثلا بول کند، باید برای نمازهای بعدی بنابر احتیاط واجب بین تیمم بدل از غسل و وضو

ص: 144

جمع کند و اگر پیش از نماز محدث شده، بين وضوو تیمّم جمع نماید.

مسأله 775: اگر به جهت نداشتن آب یا عذر دیگری تیمّم کند، بعد از برطرف شدن عذر، تیمّم او باطل می شود.

مسأله 776: چیزهایی که وضو را باطل می کند، تیمم بدل از وضو را نیز، باطل می کند و چیزهایی که غسل را باطل می نماید، تیمم بدل از غسل را نیز، باطل می نماید.

مسأله 777: کسی که نمی تواند غسل کند، اگر چند غسل بر او واجب باشد، در حالی که یکی از آن ها غسل جنابت باشد، يك تيمم بدل از آن ها نماید، ولی بنابر احتیاط بدل از هرغسل، يك تیمم نماید.

مسأله 778: کسی که نمی تواند غسل کند، اگر بخواهد عملی انجام دهد که برای آن غسل واجب است، باید بدل از غسل تیمّم نماید و اگر نتواند وضو بگیرد و بخواهد عملی انجام دهد که برای آن وضو واجب است، باید بدل از وضوتیمّم نماید.

مسأله 779: اگربدل از غسل جنابت تیمّم کند، لازم نیست برای نماز وضو بگیرد، ولی اگر بدل از غسل های دیگر تیمم کند، باید وضو بگیرد و اگر نتواند وضو بگیرد، باید تیمّم دیگری نیز، بدل از وضو بنماید.

مسأله 780: اگر بدل از غسل، تیمّم نماید و بعد کاری کند که وضو را باطل می کند، چنانچه برای نمازهای بعد، نتواند غسل کند، باید وضو بگیرد و بنابر احتیاط مستحب، بدل از غسل نیز تیمّم بنماید و اگر نمی تواند وضو بگیرد، دو تیمّم کند یکی بدل از غسل . بنابر احتیاط مستحب . و دیگری بدل از وضو، ولی اگر تیمّم او بدل از غسل جنابت باشد، چنانچه يك تيمّم نماید، به قصد انجام آنچه تکلیف اوست، کافی است. واقوی، تیمّم بدل از وضو می باشد.

مسأله 781: کسی که وظیفه اش تیمم است، اگر برای کاری تیمّم کند، تا وقتی تیمّم و عذر او باقی است، کارهای دیگری که باید با وضو یا غسل انجام دهد، می تواند به جا آورد، ولی اگر عذرش تنگی وقت بوده، فقط کاری را که برای آن تیمّم نموده ، می تواند انجام دهد و همچنین

ص: 145

اگر برای خوابیدن، یا با وجود آب ، برای نماز میّت تیمّم کرده باشد.

مسأله 782: در چند مورد، مستحب است نمازهایی را که با تیم خوانده، دوباره بخواند: اوّل: از استعمال آب ترس داشته و عمد خود را جنب کرده و با تیمّم نماز خوانده باشد. دوّم: می دانسته یا گمان داشته که آب پیدا نمی کند و عمدا خود را جذب کرده و با تیمّم نماز خوانده است.

سوّم: کسی که تا آخر وقت عمداً جستجوی آب نکرده و با تیمم نماز بخواند، سپس بفهمد که اگر جستجو می کرد آب پیدا می شد.

چهارم: آن که عمد نماز را تأخیر انداخته و در آخروقت با تیمّم نماز خوانده . پنجم: آن که می دانسته یا گمان داشته که آب پیدا نمی شود و آبی را که داشته ریخته و با تیتم نماز خوانده است.

ص: 146

مسأله 783: نماز مهّم ترین اعمال دین و محبوب ترین آن ها نزد خداوند بعد از معرفت خدا و رسول و امام و شرایع دین، و آخرین سفارش های انبیاء در دنیا، و پس از معرفت، اولین عملی است که در قیامت مورد سؤال قرار خواهد گرفت، اگر مورد قبول درگاه خداوند واقع شود، عبادت های دیگر نیز قبول می شود و اگر پذیرفته نگردد، دیگر اعمال نیز قبول نمی شود. همانطور که اگر انسان در یک شبانه روز پنج نوبت، در نهر آبی شستشو کند، چرك در بدنش نمی ماند، نمازهای پنجگانه، انسان را از گناهان پاك می سازد. و مستحب است انسان نماز را در اول وقت بخواند. کسی که نماز را سبك بشمارد، مانند کسی است که نماز نمی خواند، پیامبر اسلام صلی الله عليه وآله فرمودند: «کسی که به نماز اهمیت ندهد و آن را سبك بشمارد، سزاوار عذاب آخرت است». روزی پیامبر اکرم صلّی الله عليه وآله در مسجد تشریف داشتند، مردی وارد مسجد شد، مشغول نماز گردید، رکوع و سجودش را کامل به جا نیاورد، حضرت فرمودند: «اگر این مرد، در حالی که نمازش این گونه است بمیرد، بردین من از دنیا نرفته است. از این رو انسان باید مراقب باشد با عجله و شتاب زدگی، نماز نخواند و در حال نماز به یاد خدا، با خضوع، خشوع و وقار باشد، متوجه باشد با چه کسی سخن می گوید، خود را در مقابل عظمت و بزرگی خداوند، بسیار کوچک و ناچیز ببیند. نمازگزار باید توبه و استغفار نماید، گناهانی که مانع قبول شدن نماز است، مانند: حسد، کبر، غیبت، خوردن حرام، آشامیدن مسکرات (نوشیدنی های مست کننده)، ندادن خمس و زکات، بلکه هر گناهی را ترك كند. و همچنین سزاوار است کارهایی که ثواب نماز را کم می کند به جا نیاورد، مثلاً در حال خواب آلودگی یا خودداری از بول به نماز نایستد و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند و کارهایی که ثواب نماز را زیاد می کند به جا آورد، مثلاً انگشتر عقیق به دست کند، لباس پاکیزه بپوشد، شانه و مسواك کند و خود را خوشبونماید.

ص: 147

کسی سهواً تمام یا قسمتی از نماز عصر را، در این وقت بخواند، نمازش باطل است. و وقت مخصوص نماز عصر موقعی است که به اندازه خواندن نماز عصر به مغرب وقت مانده باشد، اگر کسی تا این موقع نماز ظهر را نخواند، نماز ظهر او قضا شده و باید نماز عصر را بخواند. و بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترك نماز ظهر و نماز عصر است، اگر کسی در این وقت سهوا تمام نماز عصر را پیش از نماز ظهر بخواند، نمازش صحیح است و نماز عصر به شمار می رود و باید نماز ظهر را بعد از آن به جا آورد و بنابر احتیاط نمازی را که به جا می آورد به نیت «ما في الذّمة»یعنی آنچه تکلیف اوست، بخواند، ولی اگر عمد نماز عصر را اول به جا آورد، نمازش باطل است.

مسأله 790: اگر پیش از خواندن نماز ظهر، سهوا مشغول نماز عصر شود و در بین نماز بفهمد اشتباه کرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، باید نیّت را به نماز ظهر برگرداند، یعنی نیت کند آنچه تا کنون خوانده ام و آنچه مشغولم و آنچه بعد می خوانم همه نماز ظهر باشد. و بعد از تمام شدن نماز نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص ظهر باشد، آنچه را به جا آورده باطل است، چه در بین نماز بفهمد یا بعد از آن.

مسأله 791: در زمان حضور امام معصوم علیه السّلام واجب است انسان در روز جمعه به جای نماز ظهر، دو رکعت نماز جمعه بخواند.

مانده باشد. اگر کسی عمدا تا این موقع نماز مغرب را نخواند، باید اوّل نماز عشاء و بعد از آن، نماز مغرب را قضا کند. و بين وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشاء، وقت مشترك نماز مغرب و عشاء است، اگر کسی در این وقت سهواً نماز عشاء را پیش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز متوجه شود، نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن، به جا آورد.

مسأله 794: وقت مخصوص و مشترك که در مسأله پیش گفته شد، برای اشخاص فرق می کند، مثلا برای مسافر اگر به اندازه خواندن دو رکعت نماز، از اول ظهر بگذرد وقت مشترك می شود و برای کسی که مسافر نیست، باید به اندازه خواندن چهار رکعت بگذرد.

مسأله 795: اگر پیش از خواندن نماز مغرب، سهواً مشغول نماز عشاء شود و در بین نماز بفهمد اشتباه کرده، چنانچه تمام آنچه خوانده، یا مقداری از آن، در وقت مشترك بوده و به ركوع ركعت چهارم نرفته است، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام کند، سپس نماز عشاء را بخواند و اگر به رکوع رکعت چهارم رفته، باید نماز را تمام کند و بعد نماز مغرب را بخواند. اما اگر تمام آنچه را که خوانده در وقت مخصوص نماز مغرب بوده، نماز باطل است و باید نماز مغرب و عشاء را به ترتیب انجام دهد. مسأله 796: آخروقت نماز عشاء برای شخص مختار نصف شب است و شب از اول غروب تا اذان صبح حساب می شود، نه اول آفتاب.

مسأله 797: آخر وقت نماز مغرب و عشاء برای شخص مضطر، یا کسی که فراموش کرده، یا خواب بوده و یا به جهت حیض نماز را به تأخیر انداخته، تا اذان صبح می باشد و بنابر احتیاط لازم نیت «ما في الذّمة»کند و نیت ادا یا قضا نکند.

مسأله 798: اگر از روی گناه، نماز عشاء را تا نصف شب نخواند، بنابر احتیاط واجب، باید تا قبل از اذان صبح، بدون نت ادا و قضا، به جا آورد.

می گویند، رو به بالا حرکت می کند، موقعی که آن سفیده پهن شد «فجر صادق» یا «فجر دوّم»و اوّل وقت نماز صبح است. و آخر وقت نماز صبح هنگامی است که آفتاب بیرون می آید.

نباید عمد نماز را تا این وقت به تأخیر بیاندازد .

مسأله 807: کسی که مسافر نیست، اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج رکعت وقت داشته باشد، باید نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر کمتر وقت دارد، باید فقط نماز عصر را بخواند و بعد نماز ظهر را قضا کند. و همچنین اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار رکعت وقت داشته باشد، باید نماز مغرب و عشاء را بخواند (البته نماز عشاء را به نیت ما في الذمة بخواند و اگر کمتر وقت باشد، باید فقط نماز عشاء را بخواند و بعد نماز مغرب را قضا نماید، مگر این که مضطر باشد که در این صورت تا اذان صبح وقت دارد و نیت ادا و قضا ننماید.

مسأله 808: کسی که مسافر است اگرتا مغرب، به اندازه خواندن سه رکعت وقت داشته باشد، باید نماز ظهر و عصر را بخواند و اگر کمتر وقت دارد، باید فقط عصر را بخواند و بعد نماز ظهر را قضا نماید. و اگر شخص مختار تا نصف شب به اندازه خواندن چهار رکعت وقت داشته باشد، باید نماز مغرب و عشاء را بخواند و اگر کمتر وقت دارد، باید فقط نماز عشاء را بخواند و بعد نماز مغرب را به نیت ما في الأمة بخواند و چنانچه بعد از خواندن نماز عشاء، معلوم شود که به مقدار يك ركعت یا بیشتر به نصف شب وقت مانده است، باید فورا نماز مغرب را به نیت ادا به جا آورد.

مسأله 809: مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند و در این مورد بسیار سفارش شده است و هرچه به اقل وقت نزديك تر باشد بهتر است، مگر این که تأخیر نماز از جهتی بهتر باشد، مثلاً صبر کند تا نماز را با جماعت بخواند.

مسأله 810: هرگاه انسان عذری دارد که اگر بخواهد در اول وقت نماز بخواند، ناچار است مثلا با تیمّم یا لباس نجس نماز بخواند، چنانچه بداند عذر او تا آخر وقت باقی است، می تواند در اوّل وقت نماز بخواند، ولی اگر احتمال دهد عذر او از بين برود، باید صبر کند تا عذرش برطرف شود یا در آخروقت نماز بخواند و لازم نیست به قدری صبر کند که فقط بتواند کارهای واجب نماز را انجام دهد، بلکه اگر برای مستحبات نماز، مانند آذان، اقامه و قنوت نیز وقت دارد، می تواند

ص: 152

تیمّم کند و نماز را با آن مستحبات به جا آورد. و در عذرهای دیگر غیر از موارد تیمم اگر احتمال بدهد که عذرش باقیست، جایز است اول وقت نماز بخواند، ولی چنانچه در بین نماز عذرش برطرف شود، باید اعاده کند.

مسأله 811: کسی که مسائل نماز، شکیات و سهويات را نمی داند و احتمال می دهد یکی از اینها در نماز پیش آید، باید برای یاد گرفتن آن، نماز را از اوّل وقت به تأخیر بیاندازد، ولی اگر اطمینان دارد نماز را به طور صحیح تمام می کند، می تواند در اول وقت مشغول نماز شود، پس اگر در نماز مسأله ای که حکم آن را نمی دانست پیش نیاید، نماز او صحیح است و اگر مسألهای که حکم آن را نمی دانست پیش آید، به یکی از دو طرفي که احتمال می دهد، عمل نماید و نماز را تمام کند و بعد از نماز باید مسأله را بپرسد تا اگر نمازش باطل بوده، دوباره بخواند.

پمسأله 812: اگر وقت نماز وسعت دارد و طلب کار نیز طلب خود را مطالبه می کند، در صورتی که ممکن است، باید اوّل قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند. و همچنین است اگر کار واجب دیگری پیش آید که باید فورا آن را به جا آورد، مثلاً ببیند مسجد نجس است، باید اوّل مسجد را تطهیر کند، سپس نماز بخواند و چنانچه اوّل نماز بخواند، گناه کرده ولی نماز او صحیح است. هر چند احتیاط در اعاده است.

صحیح است، مگر این که مقداری از نماز را به نحو تقیید به نیّت ظهر خوانده باشد، که در این صورت بنابر احتیاط واجب باید نیت را به نماز عصر برگرداند و نماز را تمام کرده و اعاده کند.

مسأله 816: اگر در بین نماز عصر، شک کند نماز ظهر را خوانده یا نه، باید نیّت را به نماز ظهر برگرداند و نماز عصر را بعد از آن به جا آورد، ولی اگر وقت به قدری کم است که بعد از تمام شدن نماز، مغرب می شود باید به نیت نماز عصر، نماز را تمام نماید و بنابر احتیاط نماز ظهر را در خارج وقت، قضا کند.

مسأله 817: اگر در نماز عشاء ، پیش از ركوع ركعت چهارم، شك کند نماز مغرب را خوانده یا نه، چنانچه وقت به قدری کم است که بعد از تمام شدن نماز، نصف شب می شود، باید به نیّت عشاء نماز را تمام کند و اگر بیشتر وقت دارد، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را سه رکعت کند، سپس نماز عشاء را بخواند.

مسأله 818: اگر در نماز عشاء بعد از رسیدن به ركوع ركعت چهارم، شك کند نماز مغرب را خوانده یا نه، باید نماز عشاء را تمام کند، سپس نماز مغرب را بخواند.

مسأله 819: اگر انسان نمازی را که خوانده، احتیاط دوباره بخواند و در بین نماز یادش بیاید، نمازی را که باید پیش از آن بخواند، نخوانده است، نمی تواند نیّت را به آن نماز برگرداند، مثلاً موقعی که نماز عصر را احتیاط می خواند، اگر یادش بیاید نماز ظهر را نخوانده است، نمی تواند نیّت را به نماز ظهر برگرداند.

مسأله 820: برگرداندن نیّت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب جایز نیست.

مسأله 821: اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، انسان میتواند در صورت امکان، در بين نماز، نیّت را به نماز قضا برگرداند، مثلاً اگر مشغول نماز ظهر است، در صورتی می تواند نیّت را به قضای نماز صبح برگرداند که داخل رکعت سوّم نشده باشد.

نمازهای مستحب

مسأله 822: نمازهای مستحب بسیار است و آنها را «نافله»می گویند و بر خواندن نافله های

ص: 154

شبانه روز بیشتر سفارش شده است. و در احادیث از رسول اکرم و ائمه اطهار صلوات الله عليهم فضایل بسیاری در آنها رسیده که به ده فضيلت اشاره می کنیم.

1- سنّت رسول الله صلى الله عليه وآله است که خداوند آن را امضا فرموده و از جمله سفارش های پیغمبر اکرم به حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام است.

2- انجام دادن این نافله ها، اطاعت و تکریم پیامبر صلّی الله عليه وآله و ادای حق ایشان است.

3- نشانه ایمان به قرآن و قیامت و محافظت بر نماز است که وعده بهشت بر آن داده شده است.

4- از نشانه های مؤمن و شیعه آل محمّد صلوات الله عليهم اجمعين است.

5- مایه تکمیل ثواب نمازهای روزانه و موجب قبولی آن ها است.

6- سبب ایمنی از عذاب جهنم است.

7- موجب نزول رحمت و رضوان الهی است.

8- بهترین نمازهایی است که مایه تقرب به درگاه خداوند است.

9- الله تعالی به آن مؤمن که نافله های روزانه را می خواند بر فرشتگان آسمان مباهات می کند.

10- محبوب خداوند می شود، تا آن جا که دعا و خواسته اش برآورده و مورد كمال لطف و رحمت الهی می شود.

مسأله 823: نافله های شبانه روز، در غیر روز جمعه سی و چهار رکعت است: هشت ركعت نافله ظهر، هشت ركعت نافله عصر، چهار ركعت نافله مغرب، دو رکعت نافله عشاء، یازده ركعت نافله شب و دو ركعت نافله صبح. و دو رکعت نافله عشاء را که بنابر احتیاط واجب باید نشسته خوانده شود، يك ركعت حساب می شود، و در روز جمعه بر شانزده رکعت نافله ظهر و عصر، چهار رکعت اضافه می گردد.

مسأله 824: تمام نافله ها، دو رکعت دو رکعت خوانده می شود، مانند نماز صبح.

مسأله 825: از یازده ركعت نافله شب، هشت ركعت آن باید به نیت نافله شب، دو رکعت آن به نیت «نماز شفع» و يك ركعت آن به نیت «نماز وتر» خوانده شود. و کیفیت نافله شب بیان

ص: 155

خواهد شد.

مسأله 826: نمازهای نافله را می شود نشسته خواند، ولی بهتر است دو رکعت نماز نافله نشسته را يك ركعت حساب کند، مثلاً کسی که می خواهد نافله ظهر را که هشت ركعت است نشسته بخواند، بهتر است شانزده ركعت بخواند و اگر می خواهد نماز وتر را نشسته بخواند، دو نماز يك رکعتی به صورت نشسته بخواند.

مسأله 827: نافله ظهر و عصر در سفر، ساقط می شود، اما نافله عشاء را اگر به رجای مطلوبیت بخواند مانعی ندارد.

بعد از نافله شب ، بلافاصله بخواند.

نَقدِرَعَلَيهِ ، فَنادى فِي الظُّلُماتِ ، أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ ، فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ ، وَ کذلك نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ ».2

و در رکعت دوم، بعد از حمد به جای سوره این آیه را بخواند: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ ، وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ ، وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُها ، وَ لَا حُبَّهُ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ ، وَ لا رَطْبٍ وَ لَا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ ».2

و در قنوت آن بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِمَفَاتِحِ الْغَيْبِ الَّتِي لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا أَنْتَ ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي کذا وَ کذا ».و به جای کلمه كذا و كذا حاجت های خود را بگوید، سپس بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِيُّ نِعْمَتِي ، وَ الْقَادِرُ عَلَى طَلِبَتِي ، تَعْلَمُ حَاجَتِي ، فَأَسْأَلُكَ بحتي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، لَمَّا قَضَيْتَهَا لِي ».

پاهای او، رو به قبله باشد. و بنابر احتیاط مستحب انگشتان پای او نیز رو به قبله باشد؛ به طوری که بگویند: پای او رو به قبله است.

مسأله 842: کسی که باید نشسته نماز بخواند، اگر نمی تواند به طور معمول بنشیند و در هنگام نشستن، کف پاها را بر زمین می گذارد، باید در موقع نماز صورت، سینه، شکم و بنابر احتیاط ساق پای او، رو به قبله باشد.

مسأله 843: کسی که نمی تواند نشسته نماز بخواند، باید در حال نماز، بر پهلوی راست طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر ممکن نیست باید بر پهلوی چپ طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، و اگر این نیز ممکن نباشد، باید بر پشت بخوابد، طوری که کف پاهای او رو به قبله باشد.

مسأله 844: نماز احتیاط ، سجده وتشهّد فراموش شده و سجده سهو را باید رو به قبله به جا آورد.

مسأله 845: نماز مستحب را می توان در حال راه رفتن و سوار بودن خواند. و اگر انسان در این دو حال، نماز مستحب بخواند، لازم نیست رو به قبله باشد.

مسأله 846: کسی که می خواهد نماز بخواند، باید برای پیدا کردن قبله کوشش نماید، تا يقين کند قبله کدام طرف است و می تواند به سخن دو نفر عادل يا يك نفر ثقه (شخص مورد اطمینان اعتماد کند.

مسأله 847: اگر نتواند به قبله يقين کند یا شخص مورد اطمینانی نباشد که به او خبر بدهد، باید به گمانی که از محراب مسجد مسلمانان، یا قبرهای آنان و یا از راه های دیگر پیدا می شود، عمل نماید. و اگر از گفته کسی که با قواعد علمی قبله را می شناسد، به قبله گمان پیدا کند کافیست.

مسأله 848: کسی که گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قوی تری پیدا کند، بنابر احتیاط واجب، نمی تواند به گمان خود عمل نماید، مثلاً اگر از گفته شخصی گمان به قبله پیدا کند، ولی بتواند از راه دیگری گمان قوی تری پیدا کند، نباید به حرف او عمل نماید، مگر این که

ص: 159

سخن او باعث اطمینان شود. و همچنین میهمان بنابر احتیاط می تواند به گفته صاحب خانه در صورتی که موجب ظن (گمان) باشد و ظن قوی تری ممکن نباشد، عمل کند.

مسأله 849: اگر برای پیدا کردن قبله وسیله ای ندارد یا با این که کوشش کرده، گمانش به طرفي نمی رود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، بنابر احتیاط باید چهار نماز به چهار طرف بخواند، تا يقين کند یکی از آن ها رو به قبله بوده، یا کمی از قبله انحراف داشته است. اما اگر به اندازه چهار نماز وقت ندارد، باید به اندازه ای که وقت هست نماز بخواند، مثلا اگر فقط به اندازه يك نماز وقت دارد، باید يك نماز به هر طرفی که می خواهد بخواند. و به احتیاط واجب چنانچه بعد از وقت، قبله را فهمید، قضا نماید.

مسأله 850: اگر یقین کند که قبله در یکی از دو طرف است، بنابر احتیاط باید به هر دو طرف نماز بخواند. و اگر گمان دارد، احتیاط واجب آن است که به چهار سمت نماز بخواند.

مسأله 851: کسی که باید به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد دو نمازی که مانند نماز ظهر و عصر است بخواند، باید یکی پس از دیگری خوانده شود و لازم نیست نماز اول را به چند طرف بخواند، بعد نماز دوم را شروع کند.

مسأله 852: کسی که يقين به قبله ندارد، اگر بخواهد غیر از نماز، کاری کند که باید رو به قبله انجام گیرد، مثلاً بخواهد سر حیوانی را ببرد، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممکن نیست، به هر طرف که انجام دهد، در صورت ضرورت اشکال ندارد.

مسأله 853: کسی که به فضا مسافرت کند، قبله او کره زمین خواهد بود، پس کسی که در سفینه های فضایی یا در یکی از کرات آسمانی، مانند ماه یا مریخ یا غیره باشد، واجب است هنگام نماز، به سوی کره زمین توجه کند.

می شود، بیشتر بدن را بپوشاند.

مسأله 855: زن باید در هنگام نماز، تمام بدن، حتی سرو موی خود را بپوشاند و بنابر احتیاط واجب کف پارا نیز بپوشاند، ولى پوشاندن صورت، به مقداری که در وضو شسته می شود و دستها تا مچ، در صورتی که بیننده نامحرمی نباشد، لازم نیست، اما برای آن که يقين کند مقدار واجب را پوشانده است، بنابر احتیاط مقداری از اطراف صورت و قدری پایین تر از مچ را بپوشاند.

مسأله 856: هنگامی که انسان، قضای سجده فراموش شده و یا تشهّد فراموش شده را به جا می آورد، باید خود را مانند حال نماز بپوشاند. و همچنین بنابر احتیاط واجب در موقع سجده سهونیز خود را بپوشاند.

مسأله 857: اگر در نماز عمداً عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است. همچنین است اگر با تقصیر (کوتاهی کردن) یا از روی ندانستن مسأله باشد.

مسأله 858: اگر در بین نماز بفهمد که عورتش پیداست، باید آن را بپوشاند و بنابر احتیاط واجب، نماز را تمام کند و دوباره بخواند، به ویژه اگر پوشانیدن آن ، احتیاج به وقت زیادی داشته باشد، ولی اگر بعد از نماز، بفهمد که در نماز عورت او پیدا بوده ، نمازش صحیح است. همچنین اگر در بین نماز بفهمد که قبلا عورتش پیدا بوده، چنانچه الآن پوشیده باشد، صحیح است.

مسأله 859: اگر در حال ایستاده لباسش عورت او را می پوشاند، ولی ممکن است در حال دیگر، مثلا در حال رکوع و سجود نپوشاند، چنانچه در آن موقع عورت خود را بپوشاند، نماز او صحیح است، ولی بنابر احتیاط مستحب با آن لباس نماز نخواند.

مسأله 860: انسان اگر پوشاك ندارد می تواند در نماز خود را به علف و برگ درختان بپوشاند، ولی بنابر احتياط مستحب اگر چیز دیگری داشته باشد، با علف و برگ درختان خود را نپوشاند.

مسأله 861: انسان در حال نماز می تواند خود را با گل بپوشاند. و احوط اعاده نماز با ایما و اشاره رکوع و سجود است.

ص: 161

مسأله 862: اگر چیزی ندارد که در نماز خود را با آن بپوشاند، چنانچه احتمال دهد که پیدا می کند، بنابر احتیاط واجب نماز را به تأخیر بیاندازد و اگر چیزی پیدا نکرد، در آخروقت طبق وظیفه اش نماز بخواند.

مسأله 863: کسی که می خواهد نماز بخواند، اگر برای پوشاندن خود حتی برگ درخت، علف، گل و لجن نداشته باشد و آب گل آلود یا چاله ای نیز نباشد که در آن بایستد و احتمال ندهد که تا آخر وقت چیزی پیدا کند که خود را با آن بپوشاند، در صورتی که احتمال بدهد شخص محترمی او را می بیند، باید نشسته نماز بخواند و برای رکوع و سجود، مقداری خم شود که عورتش پیدا نباشد و برای سجود، کمی بیشتر از رکوع خم گردد، محل سجده را بالا بیاورد و پیشانی را بر آن بگذارد. و اگر اطمینان دارد ناظر محترم او را نمی بیند، ایستاده ، دو نماز بخواند و در موقع ایستادن، جلو خود را با دست بپوشاند، در یکی از آن دو نماز، رکوع و سجود را به جا آورد و در دیگری به جای رکوع و سجود، با سر اشاره نماید، اگرچه ظاهر يك نماز با اشاره کافی است.

بیاید، باید نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 869: کسی که در وسعت وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز بدن یا لباس او نجس شود و پیش از آن که چیزی از نماز را با نجاست بخواند، متوجه شود که نجس شده، یا بفهمد بدن یا لباس او نجس است و شك کند همان وقت نجس شده، یا پیش از آن نجس بوده، در صورتی که آب کشیدن بدن یا لباس یا عوض کردن لباس و یا بیرون آوردن آن، نماز را به هم نمی زند، باید در بین نماز، بدن یا لباس را آب بکشد یا لباس را عوض نماید و یا اگر چیز دیگری عورت او را پوشانده ، لباس را بیرون آورد، ولی اگر بدن یا لباس را آب بکشد، یا لباس را عوض کند یا بیرون آورد، نماز به هم می خورد یا اگر لباس را بیرون آورد، برهنه می ماند، باید نماز را قطع کند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند.

مسأله 870: کسی که در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز لباس او نجس شود و پیش از آن که چیزی از نماز را با نجاست بخواند، بفهمد که نجس شده یا بفهمد که لباس او نجس است و شك کند همان وقت نجس شده یا از پیش نجس بوده، در صورتی که آب کشیدن یا عوض کردن یا بیرون آوردن لباس، نماز را به هم نمی زند و می تواند لباس را بیرون آورد، باید لباس را آب بکشد یا عوض کند و یا اگر چیز دیگری عورت او را پوشانده ، لباس را بیرون آورد و نماز را تمام کند، اما اگر چیز دیگری عورت او را نپوشانده و لباس را نیز نمی تواند آب بکشد یا عوض کند، باید لباس را اگر ممکن است، بیرون آورد و به دستوری که برای برهنگان گفته شد نماز را تمام کند، ولی اگر لباس را آب بکشد یا عوض کند، نماز به هم می خورد و یا بر اثر سرما و مانند آن نمی تواند لباس را بیرون آورد، باید با همان حال نماز را تمام کند و نمازش صحیح است، سپس نمازش را در لباس پاك، بنابر احتیاط واجب قضا نماید.

مسأله 871: کسی که در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز بدن او نجس شود و پیش از آن که چیزی از نماز را با نجاست بخواند، متوجه شود نجس شده یا بفهمد بدن او نجس است و شك کند همان وقت نجس شده یا از پیش نجس بوده، در صورتی که آب کشیدن بدن،

ص: 163

نماز را به هم نمی زند باید آب بکشد و اگر نماز به هم می خورد، باید با همان حال نماز را تمام کند و نماز او صحیح است.

مسأله 872: کسی که در پاك بودن بدن یا لباس خود شك دارد، چنانچه نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد که بدن یا لباسش نجس بوده، نماز او صحیح است. و اگر مثلاً لباس او نجس بوده و شك کند که تطهیر کرده یا نه، نمازش صحیح نیست، هر چند معلوم نشود که نجس است.

مسأله 873: اگر لباس را آب بکشد و یقین کند پاك شده است و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاك نشده، احتیاط واجب اعاده نماز است.

مسأله 874: اگر خونی در بدن و یا لباس خود ببیند و یقین کند از خون های نجس نیست، مثلاً یقین کند خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خون هایی بوده که نمی تواند با آن نماز بخواند، احتیاط واجب اعاده نماز است.

مسأله 875: اگر یقین کند خونی که در بدن یا لباس اوست، خون نجسی است که نماز با آن صحیح است، مثلا يقين کند خون زخم و دملی است که می توان با آن نماز خواند، چنانچه بعد از نماز بفهمد، خونی بوده که نماز با آن باطل است، نمازش صحیح می باشد.

مسأله 876: اگر نجس بودن چیزی را فراموش کند و بدن یا لباسش با رطوبت، به آن برسد و در حال فراموشی نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید، احتیاط واجب اعاده نماز است. ولی اگر بدنش با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و بدون این که خود را آب بکشد، غسل کند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است. و نیز اگر جایی از اعضای وضو با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و بدون این که خود را آب بکشد، غسل کند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است و نیز اگر جایی از اعضای وضو، با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و پیش از آن که آن جا را آب بکشد، وضو بگیرد و نماز بخواند، وضو و نمازش باطل است.

مسأله 877: کسی که یک لباس دارد، اگر بدن و لباسش نجس شود و به اندازه آب کشیدن

ص: 164

یکی از آنها آب داشته باشد، چنانچه بتواند لباسش را بیرون آورد، باید بدن را آب بکشد و نماز را به دستوری که برای برهنگان گفته شد، بخواند و اگر بر اثر سرما و یا عذری دیگر، نتواند لباس را بیرون آورد، هرکدام از بدن و یا لباس را، می تواند آب بکشد، ولی اگر مثلاً نجاست یکی بول است که اگر بخواهد با آب قلیل آب بکشد، باید دو مرتبه آب روی آن بریزد و دیگری خون است که يك مرتبه، ریختن آب روی آن کافی است، باید آن را که با بول نجس شده آب بکشد.

مسأله 878: کسی که غیر از لباس نجس، لباس دیگری ندارد و از یافتن لباس پاك تا آخروقت ناامید گردد، باید نماز را به دستوری که برای برهنگان گفته شد، به جا آورد، ولی اگر بر اثر سرما و مانند آن نمی تواند لباسش را بیرون آورد، باید با لباس نجس، نماز بخواند و نماز او صحیح است.

مسأله 879: کسی که دو لباس دارد، اگر بداند یکی از آنها نجس است و نداند کدام يك می باشد، چنانچه وقت دارد، باید با هردو لباس نماز بخواند، مثلا اگر می خواهد نماز ظهر و عصر بخواند، باید با هر کدام، يك نماز ظهر و يك نماز عصر بخواند. ولی اگر وقت تنگ است، باید نماز را به دستوری که برای برهنگان گفته شد به جا آورد و بنابر احتياط ، نماز را با لباس پاك قضا نماید.

دیگری عورت او را پوشانده است و می تواند فورا یا بدون این که موالات پی در پی بودن نماز به هم بخورد لباس غصبی را بیرون آورد، باید آن را بیرون آورد و نمازش صحیح است. و اگر چیز دیگری عورت او را نپوشانده، یا نمی تواند لباس غصبی را فورا بیرون آورد و یا اگر بیرون آورد پی در پی بودن نماز به هم می خورد، در صورتی که حتی به مقدار يك ركعت وقت داشته باشد، باید نماز را قطع کند و با لباس غير غصبی، نماز بخواند و اگر به این مقدار وقت ندارد، باید در حال نماز، لباس را بیرون آورد و به دستور نماز برهنگان نماز را تمام نماید.

مسأله 884: اگر کسی برای حفظ جانش با لباس غصبي نماز بخواند و یا مثلا برای این که دزد لباس غصبی را نبرد با آن نماز بخواند، نمازش صحیح است.

مسأله 885: اگر کسی با عین پولی که خمس یا زکات آن را نداده لباس بخرد، نماز خواندن در آن لباس حکم نماز خواندن در لباس غصبی را دارد.

آن برطرف شده باشد، نماز خواندن با آن صحیح خواهد بود.

مسأله 891: اگر مو، عرق و آب دهان کسی، بر بدن یا لباس نمازگزار باشد اشکال ندارد. و همچنین است اگر مروارید، موم و عسل همراه او باشد.

مسأله 892: اگر شك داشته باشد که لباسی از حیوان حلال گوشت است یا حرام گوشت، احتیاط لازم است که با آن نماز نخواند مگر آن که حجت شرعی داشته باشد که از حیوان حرام گوشت نیست.

مسأله 893: صدف از حیوانات حرام گوشت است، ولی اگر انسان احتمال دهد که تکمه صدفي و مانند آن، از حیوان باشد، جایز است با آن نماز بخواند. گرچه احتیاط در اجتناب خوب است.

مسأله 894: پوشیدن خز خالص در نماز اشکال ندارد، ولی بنابر احتیاط واجب با پوست یا دیگر اجزاء سنجاب نماز نخواند.

مسأله 895: اگر با لباسی که نمی داند یا فراموش کرده که از حیوان حرام گوشت است نماز بخواند، بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده کند.

مسأله 899: گذاشتن دندان طلا و دندانی که روکش طلا دارد برای زنان جایز است و برای مردان جایز نیست.

مسأله 908: پوشیدن لباسی که پارچه یا رنگ یا دوخت آن، برای کسی که می خواهد آن را بپوشد معمول نیست، مانند این که اهل علم، لباس نظامی بپوشد، چنانچه هتك حرمت و یا مایه شهرت باشد، بنابر احتیاط لازم جایز نیست و احتیاط واجب ترك آن است و اگر با آن لباس نماز بخواند و آن لباس تنها ساترش باشد، بعید نیست نمازش باطل شود. مسأله 909: اگر مرد لباس زنانه و زن لباس مردانه را زی خود قرار دهد، حرام است و نماز خواندن با آن حکم مسأله گذشته را دارد.

مسأله 910: کسی که باید خوابیده نماز بخواند، اگر برهنه باشد و لحاف او نجس یا ابریشم خالص و یا از اجزای حیوان حرام گوشت باشد، باید در نماز، اگر پوشیدن صدق نماید، خود را با آن نپوشاند. اما تشك به هر حال مانعی ندارد مگر آن که مقداری از آن را به خود بپیچد که در عرف پوشیدن گفته شود و در این صورت حکم آن حکم لحاف است.

مسأله 911: نماز خواندن با انگشتر و لباسی که دارای صورت و عکس جاندار باشد جایز نیست، و هم چنین است در مکانی که عکس و یا مجسمه باشد.

مواردی که لازم نیست بدن و لباس نمازگزار پاک باشد

مسأله 912: در پنج صورت که تفصيل آن بیان خواهد شد، اگر بدن یا لباس نمازگزار نجس باشد، نماز او صحیح است: اوّل: براثر زخم یا جراحت و یا دملی که در بدن اوست، لباس یا بدنش به خون آلوده شده باشد. دوّم: بدن یا لباس او، به مقدار کمتر از درهم که تقریبا به اندازه يك اشرفی و به اندازه ر انگشت سبابه است، به خون آلوده باشد. سوّم: ناچار باشد با بدن یا لباس نجس نماز بخواند. چهارم: لباس های كوچك او مانند جوراب و عرقچین نجس باشد. پنجم: لباس زير پرستار بچه نجس شده باشد. و احکام اینها به تفصیل در مسائل آینده می آید.

ص: 169

مسأله 913: اگر فقط لباس نمازگزار نجس باشد در دو صورت نماز او صحیح است: اوّل: لباس های كوچك او، مانند جوراب و عرقچین نجس باشد.

دوّم: لباس زنی که پرستار پسر بچه خود می باشد و با بول او، لباسش نجس شده باشد. و احکام و شرایط آن بیان خواهد شد.

مسأله 914: اگر در بدن یا لباس نمازگزار، خون زخم یا جراحت یا دمل باشد، چنانچه آب کشیدن بدن یا لباس یا عوض کردن لباس برای او سخت است، تا وقتی که زخم، جراحت یا دمل خوب نشده است، می تواند با آن خون نماز بخواند. و همچنین است اگر چرکی که با خون بیرون آمده یا دوایی که روی زخم گذاشته اند و نجس شده، در بدن یا لباس او باشد.

مسأله 915: اگر خون بریدگی و زخم مختصری که به زودی خوب می شود و شستن آن آسان است، در بدن یا لباس نمازگزار باشد، باید آن را تطهیر نماید و اگر تطهیر نکند نمازش باطل است.

مسأله 916: اگر جایی از بدن یا لباس که از زخم فاصله دارد، به رطوبت زخم نجس شود، جایز نیست با آن نماز بخواند، ولى نماز خواندن با مقداری از بدن یا لباس که معمولا با رطوبت زخم آلوده می شود، مانعی ندارد.

مسأله 917: اگر از زخمی که در دهان و بینی و مانند آن است، خونی به بدن یا لباس برسد، بنابر احتیاط واجب با آن نماز نخواند اما با خون بواسیر، در صورتی که دانه هایش بیرون نباشد و آلودگی بیش از حد متعارف نباشد و تطهیر آن مشقت دارد، می توان نماز خواند و با خون بواسیری که دانه های آن بیرون است نیز می شود نماز خواند.

مسأله 918: کسی که بدنش زخم است، اگر در بدن یا لباس خود خونی ببیند که بیشتر از يك درهم است و نداند از زخم است یا خون دیگر، بنابر احتیاط لازم اگر تطهیر آن مشقت ندارد، جایز نیست با آن نماز بخواند.

مسأله 919: اگر چند زخم در بدن باشد و به اندازهای نزديك به هم باشد که يك زخم حساب شود، تا وقتی که همه خوب نشده است، نماز خواندن با خون آن اشکال ندارد، ولی اگر به قدری

ص: 170

از هم دور باشد که هر کدام، يك زخم حساب شود، هر کدام که خوب شد، باید برای نماز، بدن و لباس را از خون آن آب بکشد، مگر آن که مجموع کمتر از درهم باشد. مسأله 920: اگر مقدار بسیار کمی خون حیض یا نفاس یا استحاضه یا خون سگ، خوك، کافر یا مردار در بدن یا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است و همچنین است خون حیوان حرام گوشت بنابر احتیاط لازم، ولی خون های دیگر مانند خون بدن انسان یا خون حیوان حلال گوشت، اگرچه در چند جای بدن و لباس باشد، در صورتی که روی هم کمتر از درهم باشد که تقریبا به اندازه يك اشرفی می شود، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.

مسأله 921: خونی که به لباس بي آسترو به پشت آن برسد، اگر لباس نازك باشد، يك خون حساب می شود، ولی اگر پشت آن جدا حساب شود، باید هرکدام را جدا به شمار آورد، پس اگر خونی که در پشت و روی لباس است روی هم کمتر از درهم باشد، نماز با آن صحیح و اگر بیشتر باشد، نماز با آن باطل است.

مسأله 922: اگر خون، روی لباسی که آستر دارد بریزد و به آستر آن برسد و یا به آستر بریزد و روی لباس خونی شود، باید هرکدام را جدا حساب نمود، پس اگر خون روی لباس و آستر کمتر از درهم باشد، نماز با آن صحیح و اگر بیشتر باشد، نماز باطل است.

مسأله 923: اگر خون بدن یا لباس، کمتر از درهم باشد و رطوبتی به آن برسد، در صورتی که خون و رطوبتی که به آن رسیده به اندازه درهم یا بیشتر یا کمتر شود و اطراف را آلوده کنند، نماز با آن باطل است. و اگر رطوبت و خون به اندازه درهم نشود، نماز خواندن با آن اشکال دارد.

مسأله 924: اگر بدن یا لباس، خونی نشود ولی بر اثر رسیدن به خون، نجس شود، اگرچه مقداری که نجس شده کمتر از درهم باشد، نمازی که با آن بخواند باطل است. مسأله 925: اگر خونی که در بدن یا لباس است، کمتر از درهم باشد و نجاست دیگری به آن برسد، مثلا يك قطره بول روی آن بریزد، نماز خواندن با آن جایز نیست.

مسأله 926: اگر لباس های كوچك نمازگزار، مانند عرقچین و جوراب که نمی شود با آن عورت را

ص: 171

پوشاند نجس باشد، چنانچه از مردار و حیوان حرام گوشت درست نشده باشد، نماز خواندن با آن صحیح است. و همچنین اگر با انگشتر نجس، نماز بخواند اشکال ندارد.

مسأله 927: چیز نجس، مانند دستمال، کلید و چاقوی نجس، بلکه مطلق چیز نجس بنابر احتیاط لازم نباید همراه نمازگزار باشد.

مسأله 928: زنی که پرستار بچه شیرخوار است و با بول او لباسش نجس شده و بیشتر از يك لباس ندارد، چنانچه نتواند لباس دیگری بخرد یا کرایه یا عاریه نماید و هر شبانه روزی يك مرتبه لباس خود را آب بکشد، اگرچه تا روز دیگر لباسش با بول بچه نجس شود، می تواند با آن لباس نماز بخواند. ولی باید لباس خود را طرف عصر، برای نماز ظهر و عصر آب بکشد. و اگر بیشتر از يك لباس دارد، ولى ناچار است همه آن ها را بپوشد، چنانچه شبانه روزی یك مرتبه همه آنها را آب بکشد، کافی است.

مسأله 929: لباس پرستار بچه، چنانچه به بول دختر بچه یا پسر بچه ای که از خودش نیست نجس شود، اگر روزی يك مرتبه آن را آب بکشد و نتواند لباس دیگری تهیه کند و یا نزديك آخر وقت نماز ظهر و عصر باشد، می تواند با آن نماز بخواند.

مستحبات لباس نمازگزار مستحب است پوشش ساتر و غیر ساتر نمازگزار . از جهت جنس و وضع و حالت و رنگ . محبوب خداوند و مایه تقرب به او باشد چنان که فرموده: «ځوا زينتكم عند كل مسجد و از آن جمله مستحب است نمازگزار با عمامه باشد که شیوه انبیاء عظام و ائمه طاهرين عليهم السلام و ملائکه مقربین است. و نیز مستحب است يك طرف عمامه را به زیر صورت بر گردن بیاویزد (تحت الحنك) و به شکل کار آن را مطبق نگذارد و مستحب است عبا و لباس سفید و پاکیزه ترین لباسهایش را بپوشد. پوشیدن لباس دشمنان دین و آنچه شباهت به اهل باطل دارد، از جهت جنس و وضع و کیفیّت و عدد و رنگ، از جمله لباس سیاه که در آخرت پوشش اهل جهنم است و لباس و شعار نمرودیان و بنی عباس بوده، به خصوص کلاه و

ص: 172

عرقچین سیاه مکروه است (مگر برای ایام مصیبت و عزای معصومین و اهل بیت اطهار عليهم السّلام که کراهت ندارد) ولى عمامه و عبا و کفش سیاه در هیچ حال مکروه نیست.

مسأله 930: چند چیز در لباس نمازگزار مستحب است، از آنها: بستن عمامه با تحت الحنك، پوشیدن عبا، لباس سفید و پاکیزه ترين لباس ها، استعمال بوی خوش و دست کردن انگشتر عقيق.

مسأله 934: نماز خواندن در ملکی که منفعت آن مال دیگری است، بدون اجازه او باطل می باشد، مثلا در خانه اجاره ای اگر صاحب خانه یا دیگری، بدون اجازه مستاجر نماز بخواند، نمازش باطل است و همچنین است اگر در ملکی که دیگری در آن حقی دارد نماز بخواند، مثلا اگر میت وصیت کرده باشد که ثلث مال او را به مصرف برسانند، تا وقتی ثلث را جدا نکنند، نمی شود در آن نماز خواند.

مسأله 935: کسی که در مسجد یا حرم یا مدرسه به حق نشسته، اگر دیگری جای او را غصب کند و در آن جا نماز بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 936: اگر در جایی که نمی داند غصبی است، نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، یا در جایی که غصبی بودن آن را فراموش کرده نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید و کسی که خودش جایی را غصب کرده، اگر فراموش کند و در آن جا نماز بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 937: اگر بداند جايي غصبی است، ولي نداند در جای غصبی نماز باطل است و در آن جا نماز بخواند، چنانچه جاهل مقصر باشد، نماز او باطل است.

مسأله 938: کسی که ناچار است نماز واجب را سواره بخواند، چنانچه حیوان سواری ، زین و یا حتى نعل آن غصبی باشد، نماز او باطل است. و همچنین است اگر بخواهد بر روی آن حیوان نماز مستحب بخواند.

مسأله 939: کسی که در ملکی با دیگری شريك است، اگر سهم او جدا نباشد، بدون اجازه شریکش نمی تواند در آن ملك تصرف کند و نماز بخواند.

مسأله 940: اگر با عین پولی که خمس و زکات آن را نداده، ملکی بخرد، تصرف او در آن ملك حرام و نمازش در آن باطل است.

مسأله 941: اگر صاحب ملك به زبان، اجازه نماز خواندن بدهد و انسان بداند قلب راضی نیست، نماز خواندن در ملك او باطل است. و اگر اجازه ندهد و انسان يقين کند قلب راضی است، نماز صحیح می باشد.

ص: 174

مسأله 942: تصرّف در ملك متی که خمس یا زکات بدهکار است، حرام و نماز در آن باطل است، ولی اگر بدهی او را بدهند، تصرّف و نماز، در ملك او اشکال ندارد.

مسأله 943: تصرف در ملك متی که به مردم بدهکار است، حرام و نماز در آن اشکال دارد، ولی اگر ضامن شوند که قرض های او را بپردازند، یا این که طلب کارها و وصی میت و یا طلبك ارها و فقیه عادل اجازه بدهند، تصرّف و نماز خواندن در ملك او اشکال ندارد.

مسأله 944: اگر میّت قرض نداشته باشد، ولی بعضی از ورثه او صغیر یا دیوانه یا غايب باشند، تصرّف در ملك او حرام و نماز در آن باطل است، مگر با اجازه ولی یا آن مقدار از تصرف در ملك بقیه ورثه با اجازه آن ها که عرفا تصرف در ملك قاصرين حساب نشود.

مسأله 945: نماز خواندن در مسافرخانه، حمام و مانند آن که برای واردین آماده شده اشکال ندارد، زیرا به رضایت او اطمینان دارد، ولی در غیر این موارد، در صورتی می شود نماز خواند که مالك آن اجازه بدهد، یا حرفی بزند که معلوم شود برای نماز خواندن اذن داده است، مثلا به کسی اجازه دهد درملك اوبنشیند و بخوابد، که از آن فهمیده می شود برای نماز خواندن نیز اذن داده است.

صحیح نیست هر چند اتفاقا نماز را تمام کند؛ ولی چنانچه شك دارد و احتمال می دهد که بتواند نماز را تمام کند، می تواند نماز را شروع نماید و اگر نماز تمام شد صحیح خواهد بود.

بلند باشد که نگویند زن جلوتر از مرد یا برابر او ایستاده است، نماز آنان صحیح است .

مستحبات مکان نماز

مسأله 965: در دین مقدس اسلام، بسیار سفارش شده است که نماز را در مسجد بخوانند. و بهتر از همه آنها «مسجدالحرام»است، بعد از آن به ترتیب «مسجد رسول الله صلّى الله عليه وآله»«مسجد کوفه»«بیت المقدس»، مسجد جامع هر شهر، مسجد محله و سپس مسجد بازار قرار دارد.

مسأله 966: برای زن ها، نماز خواندن در خانه بلکه در اتاق عقب بهتر است.

مسأله 967: نماز خواندن در حرم ائمه معصومین علیهم السّلام مستحب، بلکه بهتر از مسجد است. و روایت شده نماز در حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب عليه السّلام برابر با دویست هزار نماز است. و نماز نزد قبر حضرت امام حسين عليه السّلام هر رکعتش، با هزار حج، هزار عمره، هزار برده که در راه خدا آزاد شود و هزار مرتبه جهاد کردن در رکاب رسول الله صلّى الله عليه و آله برابر است.

مسأله 968: زیاد رفتن به مسجد و رفتن در مسجدی که نمازگزار ندارد، مستحب است.

مسأله 969: همسایه مسجد بدون عذر موجه شرعی نباید از رفتن به مسجدی که در همسایگی اوست دوری کند که در حدیث از اهل بیت اطهار علیهم السّلام وارد شده است که فرموده اند: «لَا صَلَاةَ لجارالمسجد إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ »همسایه مسجد نماز ندارد مگر در مسجد. و همسایه مسجد تا چهل خانه و یا نزدیک ترین مسجد به خانه است.

مسأله 970: مستحب مؤكّد است که انسان با کسی که در مسجد حاضر نمی شود غذا نخورد، در کارها با او مشورت نکند، همسایه او نشود، از او زن نگیرد و به او زن ندهد.

مقابل آتش و چراغ، در آشپزخانه و هرجا که کوره آتش باشد، مقابل چاه و چاله ای که محل بول باشد، روبروی عکس و مجسمه چیزی که روح دارد (مگر این که روی آن پرده بکشند)، در اطاقی که شخص جنب در آن باشد، در جایی که عکس باشد اگرچه روبروی نمازگزار نباشد، مقابل قبر غیر معصومین علیهم السّلام، روی قبر، بين دو قبر و در قبرستان غیر معصومین عليهم السّلام.

مسأله 972: کسی که در محل عبور مردم یا روبروی کسی نماز می خواند، مستحب است جلوی خود چیزی بگذارد و اگر چوب یا ریسمانی باشد کافی است.

مسأله 978: اگر حصیر و فرش مسجد نجس شود، باید آن را آب کشید، ولی اگر با آب کشیدن خراب می شود و بریدن جای نجس بهتر است، باید آن را برید و اصلاح نمود. مسأله 979: بردن عين نجس، مانند خون در مسجد، اگر بی احترامی به مسجد باشد حرام است، بلکه بنابر احتیاط مستحب اگر بی احترامی نیز نباشد، عین نجس را در مسجد نبرند، ولی بردن چیزی که نجس شده، در صورتی حرام است که بی احترامی به مسجد باشد.

مسأله 980: اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش کنند و سیاهی بکوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی که این کارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشکال ندارد.

مسأله 981: بنابر احتیاط نباید مسجد را به طلا زینت نمود، ولی نسبت به حرم امامان معصوم عليهم السّلام اشکال ندارد. و نباید عکس روح دار حقیقی و یا خیالی در مسجد یا حرم اهل بیت عليهم السلام باشد اما چیزهایی مانند گل و بوته مکروه است.

مسأله 982: اگر مسجد خراب شود، نمی توان آن را فروخت یا داخل ملك و جاده نمود.

مسأله 983: فروختن در، پنجره و چیزهای دیگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود، باید آن را با اذن متولی شرعی، صرف تعمير همان مسجد کنند و چنانچه به درد آن مسجد نخورد، باید در مسجد دیگری مصرف شود، ولی اگر برای مسجدهای دیگر نیز مفید نباشد، می توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممکن است، صرف تعمير همان مسجد کنند و گرنه برای تعمیر مسجد دیگری مصرف نمایند.

مسأله 984: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزديك به خرابی می باشد، مستحب است و اگر مسجد طوری خراب شود که تعمیر آن ممکن نباشد، می توانند آن را خراب کنند و دوباره بسازند، بلکه می توانند مسجدی را که خراب نشده، برای توسعه و احتیاج مردم خراب کنند و بزرگ تر بسازند.

مسأله 985: تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ در آن مستحب است و کسی که می خواهد

ص: 180

مسجد برود مستحب است خود را خوشبو کند، لباس پاکیزه و قیمتی بپوشد، ته کفش خود را بررسی نماید که نجاستي به آن نباشد، موقع داخل شدن به مسجد، اول پای راست و هنگام بیرون آمدن، اول پای چپ را بگذارد و همچنین مستحب است از همه زودتر به مسجد آید و از همه دیرتر از مسجد بیرون رود.

مسأله 986: وقتی انسان وارد مسجد می شود، مستحب است دو رکعت نماز به قصد تحیّت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب یا مستحب دیگری نیز بخواند، کافی است.

مسأله 987: خوابیدن در مسجد اگر ناچار نباشد، صحبت کردن در مورد کارهای دنیا، مشغول صنعت شدن و خواندن شعری که نصیحت و مانند آن نباشد، مکروه است. و همچنین مکروه است آب دهان ، بینی و اخلاط سینه را در مسجد بیاندازد یا گمشده ای را طلب کند و با صدای خود را بلند نمایند، اما بلند کردن صدا برای آنان مانعی ندارد. مسأله 988: راه دادن بچه و دیوانه به مسجد مکروه است و کسی که پیاز، سیرو مانند آن خورده که بوی دهانش مردم را اذیت می کند، مکروه است به مسجد برود.

مسأله 989: برگزاری و اجرای نمایش نامه و تئاتر در مساجد و یا حسینیه ها هتک حرمت به اماکن مقدسه و حرام است.

مسأله 990: دائر کردن کلاس درس های غیر دینی در حسینیه ها و تکیه ها و مانند آن جاها، جایز نیست، ولی تدریس قرآن کریم و علوم آل محمّد صلوات الله عليهم با رعایت طهارت و احترام آن اماكن اشکال ندارد.

مسأله 992: غیر از نماز در چند جا مستحب است اذان گفته شود از جمله:

1- روز اوّلی که بچه به دنیا می آید یا پیش از آن که بند نافش بیافتد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگویند.

2- کسی که بیماری مزمن دارد اذان بگوید یا برایش اذان بگویند.

3- کسی که فرزند دار نمی شود.

4- برای دفع شیاطین از جایی که ترسناك باشد.

5- کسی که خوی بد پیدا کرده است در گوش او اذان بگویند.

6- در گوش کسی که چهل روز از خوردن گوشت خودداری کرده اذان بگویند.

7- مستحب است مرد در منزل خود صدای خود را به اذان گفتن بلند کند که دردها و بیماری ها را دور می کند.

مسأله 993: اذان بدین صورت است: گفتن چهار مرتبه «اللَّهُ أَكْبَرُ »، و گفتن « أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »، «أَشْهَدُ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهِ ولی اللَّهُ حَقّاً حَقّاً »، «حَيَّ عَلَى الصلاه »، «حي على الفلاح»، «حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ »، «اللَّهُ أَكْبَرُ »، «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »هرکدام را دو مرتبه . و یا در شهادت به ولایت بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ أميرَالمُؤمِنينَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ وَ أَ بِنَائِهِمَا الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ بِالْحَقِّ حُجَجِ اللَّهُ ، صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ ولعته اللَّهُ عَلَى أَعْدَائِهِمْ ». ومستحب است اضافه نمودن : «وَ أَشْهَدُ أَنَّ آلُ مُحَمَّدٍ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ، وَأَنْ أَعْدَائِهِمْ شرالبرية »و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمّد صلوات الله عليهم اجمعين و لعنت فرستادن بر دشمنان ایشان.

مسأله 994: اقامه بدین صورت است: گفتن دو مرتبه «اللَّهُ أَكْبَرُ »از اول اذان و يك مرتبه «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن «حَيَّ عَلَى خير العمل» دو مرتبه «قَدْ

ص: 182

قامت الصَّلَاةِ »اضافه می گردد.

مسأله 995:«أَشْهَدُ أَنْ أميرَالمُؤمِنينَ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهُ حَقّاً حَقّاً »جزو اذان و اقامه و از نشانه های ایمان و کمال شهادت به توحید خداوند و رسالت خاتم الأنبياء صلّی الله عليه وآله است؛ و در زمان رسول الله صلّى الله عليه وآله نیز به آن عمل می شده و در احادیث بسیاری بر شهادت دادن به آن تأکید شده است از جمله در فرمایش امام جعفر صادق عليه السّلام در کتاب شریف الإحتجاج که فرمودند: هرگاه یکی از شما بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »، «مُحَمَّدُ رَسُولُ اللَّهِ »پس از آن بگوید: «عَلِيُّ أميرَالمُؤمِنينَ »، و اگرهیچ دلیلی بر جزئیت شهادت ثالثه در اذان و اقامه نبود جز دو آیه کریمه إكمال دین: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينکم وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَهُ الْإِسْلَامَ دِيناً » و تبلیغ رسالت حضرت رسول اکرم: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ »كافي بود.

مسأله 996: در اذان و اقامه به ولایت و عصمت حضرت فاطمه زهراء عليها السلام دارنده عصمت کبری، یکی از دو دریا در کریمه «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ »، حقیقت «لَيْلَةُ الْقَدْرِ »، آن که نامش «فَاطِمَةَ آيَةِ اللَّهُ »زینت بخش سردر بهشت است و طاعتش برانبیاء و اولیاء و عالمیان فرض و واجب ، حجت بر حجج الهی، آن که رضا و غضبش رضا و غضب الهی، صاحب مصحف فاطمی و واسطه علوم اهل بیت، «أمّ أبيها»ی خاتم الأنبياء و المرسلين ، كفو مولی الموحدين، علة الوجود نبی و وصي وافلاک، مصطفاة الرب، معنای موّدت، علّة نسل الرّسول«الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنِ وَ الْمُحْسِنُ وَ زینب وَ أُمُّ كُلْثُومٍ وَ رُقْيَةِ »، أسوة خاتم الأوصياء و «مِنَ الْخَلْقِ فطموا عَنْ كُنْهَ مَعْرِفَتِهَا كَمَا فطموا عَنْ كُنْهُ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ وَ النَّبِيِّ وَ الْأَوْصِيَاءِ »، وَالِدَةَ الْحُجَجِ وَ الْحُجَّةُ عَلَيْهِمْ ، شَفِيعَةُ يَوْمَ الْجَزَاءُ ، الْبَتُولُ الْعَذْرَاءُ عَلَيْهَا صَلَوَاتُ اللَّهُ

ص: 183

و صلوات ملائكته و انبيائه و الأوصياء و عبادالله الصالحين، ... پس از اقرار به ولایت مولى الموحدين، جهت اظهار ادب و تکریم آن حضرت بدین صورت: «أَشْهَدُ أَنَّ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ وَلِيُّهُ اللَّهِ وَ حَجِّهِ اللَّهِ وَ عَصَمَهُ اللَّهُ الْكُبْرى » گواهی داده شود.

ترجمه اذان و اقامه

«اللَّهُ أَكْبَرُ »:خداوند بزرگ تراست از آن که وصف شود).

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »:شهادت می دهم جز خداوند یکتای بی همتا، خدای دیگری نیست.

«أَشْهَدُ أَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ »:شهادت می دهم حضرت محمد بن عبدالله صلّى الله عليه وآله پیامبر و فرستاده خداست.

«أَشْهَدُ أَنْ أميرالممؤمنين عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهُ حَقّاً حَقّاً »شهادت می دهم حضرت على عليه السلام امیرمؤمنان و به حق ولى خدا بر همه خلق است.

«أَشْهَدُ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ وَ أَ بِنَائِهِمَا الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِينَ بِالْحُجَجِ اللَّهُ ، صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ وَ لعته اللَّهُ عَلَى أَعْدَائِهِمْ »شهادت می دهم همانا حضرت امیرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السّلام و حضرت فاطمة الزهراء و امامان معصوم از فرزندان آن دو بزرگوار که صلوات های حضرت الله بر آنان و لعنت های او بر دشمنان آنان باد حجتهای برحق الله می باشند.

«وَ أَشْهَدُ أَنَّ آلُ مُحَمَّدٍ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ ، وَأَنْ أَعْدَائِهِمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ »شهادت می دهم همانا حضرات آل محمّد صلوات الله وسلامه عليهم بهترین مخلوق اند، و دشمنان آنان لعنة الله عليهم بدترین مخلوق اند.

«حَيَّ عَلَى الصَّلَاةِ »:بشتاب برای اقامه نماز.

«حَيَّ عَلَى الْفَلَاحِ »:بشتاب برای رستگاری.

«حَيَّ عَلَى خيرالعمل »:بشتاب برای بهترین کارها .

ص: 184

«قَدْ قَامَ الصَّلَاةِ »:به تحقيق نماز برپا شد.

«لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ »:خدایی جز خدای یکتا و بی همتا نیست.

اوّل: برای آن نماز اذان و اقامه گفته باشد.

دوّم: نماز جماعت غیر شیعه دوازده امامی و یا باطل نباشد.

سوّم: نماز او و نماز جماعت در يك مكان باشد، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه بگوید.

چهارم: آن که نماز جماعت در مسجد باشد.

پنجم: نماز اور نماز جماعت هر دو ادا باشد.

ششم: وقت نماز او و نماز جماعت مشترك باشد. مثلا هر دو نمازظهريا نماز عصر بخوانند. یا نمازی که به جماعت خوانده می شود نمازظهر باشد و او نماز عصر بخواند و یا بالعکس.

مسأله 1003: اگر در مسأله پیش شک کند نماز جماعت صحیح بوده یا نه، اذان و اقامه از او ساقط است، ولی اگر در یکی از شرایط دیگرشك کند، استحباب یا به قصد رجاء اذان و اقامه بگوید.

مسأله 1004:کسی که اذان و اقامه دیگری را می شنود، مستحب است هر قسمتی را که می شنود، آهسته تکرار نماید.

مسأله 1005: کسی که اذان و اقامه دیگری را شنیده، چه با او گفته باشد یا نه، در صورتی که اهلیت اقتدا داشته و بین آن اذان و اقامه و نمازی که می خواهد بخواند فاصله زیادی نباشد، می تواند برای نماز خود اذان و اقامه نگوید.

مسأله 1006: اگر مرد با قصد لذّت أذان زن را بشنود، اذان از او ساقط نمی شود، بلکه اگر قصد لذت نیز نداشته باشد اذان ساقط نیست.

مسأله 1007: اذان و اقامه نماز جماعت را باید مرد بگوید، ولی در جماعت زنان، زن می تواند اذان واقامه بگوید.

مسأله 1008: اقامه باید بعد از اذان و ایستاده و رو به قبله و با طهارت از حدث (با وضویا غسل و یا تیمم) گفته شود و اگر قبل از اذان بگویند، صحیح نیست.

مسأله 1009: اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلا (كي على الفلاح) را پیش از

ص: 186

(حَي على الصَّلاه) بگوید، باید از جایی که ترتیب به هم خورده دوباره بگوید.

مسأله 1010: باید بین اذان و اقامه فاصله زیاد ندهد و اگر بین آن مقداری فاصله شود که اذاني را که گفته، اذان این اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه بگوید.

مسأله 1011: اذان و اقامه باید به عربی صحیح گفته شود، و اگر به عربی غلط بگوید یا به جای حرفي، حرف دیگری بگوید، یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید، صحیح نیست.

مسأله 1012: اذان و اقامه باید بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود و اگر عمداً یا از روی فراموشی پیش از وقت بگوید، باطل است.

مسأله 1013: اگر پیش از گفتن اقامه شك کند اذان گفته یا نه، اذان بگوید، ولی اگر مشغول اقامه شود و شك کند اذان گفته یا نه، گفتن اذان لازم نیست.

مسأله 1014: اگر در بین اذان یا اقامه شك کند قسمت پیش را گفته یا نه، آن را بگوید، ولی اگر در حال گفتن قسمتی باشد، گفتن قسمت پیش لازم نیست.

مسأله 1015: مستحب است در هنگام گفتن اذان رو به قبله بایستد، با وضو یا غسل باشد، دست ها را بر گوش بگذارد، صدا را بلند نماید و بکشد، بين جمله های اذان کمی فاصله دهد و بین آن حرف نزند.

مسأله 1016: مستحب است در موقع گفتن اقامه راه نرود، آن را از اذان آهسته تر بگوید، جمله های آن را به هم نچسباند و بین جمله ها کمتر از جمله های اذان فاصله دهد.

مسأله 1017: مستحب است بین اذان و اقامه، يك قدم بردارد یا کمی بنشیند، سجده کند، ذکر بگوید، دعا بخواند، کمی ساکت شود، سخنی بگوید یا دو رکعت نماز بخواند، اما حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح و مغرب مستحب نیست .

مسأله 1018: مستحب است کسی که برای گفتن اذان تعيين می شود شخص عادل، وقت شناس و صدایش بلند باشد و اذان را در جای بلند بگوید.

مسأله 1019: برای زن اذان عمومی گفتن و امام جماعت مردها شدن جایز نیست و امام

ص: 187

جماعت شدن زن برای زنان کراهت دارد و اگرزن امام جماعت زنان شد در وسط آنان بایستد.

مردم هر دو را در نظر بگیرد.

مسأله 1026: اگر فقط قسمتی از نماز را برای غیر خدا به جا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت واجب باشد مانند حمد و سوره ، چه مستحب باشد مانند قنوت، بلکه اگر تمام نماز را برای خدا به جا آورد، ولی برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی مثل مسجد، یا در وقت مخصوصی مانند اول وقت، یا به کیفیّت مخصوصی، مثلا با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1027: شخص مكلف باید در تمام عبادات و طاعات توجه قلبی به حضرت الله تعالى، و ابواب وحجاب أكبرش حضرات محمّد و آل محمد صلوات الله عليهم وسائط الهی ( نُزُولًا وَ صَعُوداً - طُولًا - الَّذِينَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ الْكُلِّيَّةِ الإلهية التكوينية والتشريعية مِنْ قَبْلِهِ ، وَ بِهِمْ عُرِفَ وَ ؤحد وَ عَبْدِ اللَّهِ ، وَ لِأَنَّهُمْ الطَّرِيقِ الوحيد إِلَيْهِ وَلِّهِمْ الموضوعية فِي الْمَعْرِفَةِ وَ الطَّاعَةَ وَ الْجَزَاءُ ، وَ بِوَلَايَتِهِمْ تَصِحُّ وَ تُقْبَلُ الطَّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ ) داشته باشد.

مسأله 1028: از بهترین حالات نمازگزار آن است که با حال گریه خشیت از حضرت الله تعالى، خوف از عقاب او، شوق بهشت او، و گریه بر ستم های رفته بر حضرات محمّد و آل محمّد صلّی الله عليهم، یا شوق دیدار آنان باشد.

مسأله 1032: هنگام گفتن تكبيرة الإحرام، باید بدن آرام باشد و اگر عمداً در حالی که بدنش حرکت دارد تكبيرة الإحرام بگوید باطل است.

مسأله 1033: تكبير، حمد، سوره، ذکر و دعا را باید طوری بخواند که خودش بشنود و اگر براثر سنگینی یا کری گوش یا سرو صدای زیاد نمی شنود، باید طوری بگوید که اگر مانعی نبود، می شنید.

مسأله 1034: کسی که لال است یا زبان او مرضی دارد که نمی تواند «اللَّهُ أَكْبَرُ» را درست بگوید، باید هرطور می تواند بگوید و اگر هیچ نمی تواند بگوید، باید در قلب خود بگذراند و برای تکبیر اشاره کند وزبانش را نیز اگر می تواند حرکت دهد.

مسأله 1035: مستحب است قبل از تكبيرة الإحرام بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاكَ الْمُسِي ءُ ، وَ قَدْ أَمَرْتَ الْمُحْسِنَ أَنْ يَتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسِي ءِ ، أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسِي ءُ ، بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِيحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّي ».

یعنی: ای خدایی که به بندگان احسان می کنی، بنده گناه کار تو به در خانه تو آمده، توامر کرده ای که نیکوکار از گناه کار بگذرد، تو نیکوکاری و من گناهکارم، به حق محمد و آل محمد صلّى الله عليهم رحمت خود را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از بدی هایی که می دانی از من سر زده بگذرد و مستحب است قبل از تكبيرة الإحرام شش مرتبه تکبیر بگوید و قبل یا پس از گفتن تكبيرة الإحرام دعای توجه را که از حضرات اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین رسیده است، بخواند:

«وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً مُسْلِمَةٍ ، عَلَى مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ ، وَ دین مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ، وَ ( هَدْيُ . هدی - مِنْهَاجُ وِلَايَةً ) عَلِيُّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ، والأیمه مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا الطاهرین ( وَ الإیتمام بِآلِ مُحَمَّدٍ ) صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ ، وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ . إِنَّ صَلَاتِي وَ نُسُكِي ، وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ ، لا شَرِيكَ لَهُ ، وَ بِذَلِكَ أُمِرْتُ ، وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ . اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنْ

ص: 190

الْمُسْلِمِينَ . أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ».

مسأله 1036: مستحب مؤكد است هنگام گفتن تکبیر اوّل نماز و تکبیرهای بین نماز، دست ها را تا مقابل گوش ها بالا ببرد.

مسأله 1037: اگر شكّ کند تكبيرة الإحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن چیزی از قرائت شده، به شكّ خود اعتنا نکند.

مسأله 1038: اگر بعد از گفتن تكبيرة الإحرام، شك کند آن را صحیح گفته یا نه، چه مشغول خواندن چیزی شده باشد یا نه، به شكّ خود اعتنا نکند و چنانچه شك کند تكبيرة الإحرام گفته یا نه، نماز را تمام واعاده کند.

رکوع اگر از روی فراموشی حرکت کند، گرچه بنابر احتياط مستحب نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1044: بنابر احتیاط واجب در موقع ایستادن، هردو پا روی زمین باشد، ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هردو پا باشد و اگر روی يك پا باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1045: کسی که می تواند درست بایستد، اگر پاها را خیلی گشاد بگذارد که ایستادن صدق ننماید، نمازش باطل است.

مسأله 1046: هنگام خواندن چیزی از اذکار واجب بلکه بنابر احتیاط اذکار مستحب، باید بدنش آرام باشد و اگر می خواهد کمی جلویا عقب رود یاکمی بدن را به طرف راست و چپ حرکت دهد، باید چیزی نگوید، اما «بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ »را باید در حال برخاستن بگوید.

مسأله 1047: هرگاه در حال حرکت بدن ذکری را به قصد مطلق ذکر بگوید، نمازش صحیح است.

مسأله 1048: حرکت دادن دست و انگشتان، در موقع خواندن حمد، اشکال ندارد، اگرچه مستحب است آن را نیز حرکت ندهد.

مسأله 1049: اگر موقع خواندن حمد و سوره یا خواندن تسبیحات، بی اختیار حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج شود، بنابر احتیاط واجب بعد از آرام گرفتن بدن ، آنچه در حال حرکت خوانده، دوباره بخواند.

مسأله 1050: اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود، باید بنشیند و اگر از نشستن نیز عاجز شود، باید بخوابد، ولی تا بدنش آرام نگرفته، نباید چیزی از ذکرهای واجب را بخواند.

مسأله 1051: تا انسان می تواند ایستاده نماز بخواند نباید بنشیند، مثلاً کسی که در موقع ایستادن، بدنش حرکت می کند یا مجبور است به چیزی تکیه دهد یا بدنش را کج کند یا خم شود و یا پاها را بیشتر از معمول گشاد بگذارد، باید هرطور که می تواند ایستاده نماز بخواند، ولى اگر به هیچ وجه حتى مانند حال رکوع نیز نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نماز بخواند.

مساله 1052: تا انسان می تواند بنشیند، نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند

ص: 192

باید هرطور می تواند بنشیند. و اگر به هیچ وجه نمی تواند بنشیند، باید طوری که در احکام قبله گفته شد، بر پهلوی راست بخوابد و اگر نمی تواند، بر پهلوی چپ و اگر آن نیز ممکن نباشد، بر پشت بخوابد، طوری که کف پاهای او، رو به قبله باشد.

مسأله 1053: کسی که نشسته نماز می خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره، بتواند بایستد و رکوع را ایستاده به جا آورد باید بایستد و در حال ایستاده به رکوع رود و اگر نتواند، باید رکوع را نیز نشسته به جا آورد.

مسأله 1054: کسی که خوابیده نماز می خواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید مقداری که می تواند، نشسته بخواند، ولی تا بدنش آرام نگرفته نباید چیزی بخواند.

مسأله 1055: کسی که نشسته نماز می خواند، اگر در بین نماز بتواند بایستد، باید مقداری که می تواند، ایستاده بخواند، ولی تا وقتی که بدنش آرام نگرفته نباید چیزی بخواند.

مسأله 1056: کسی که می تواند بایستد، اگر بترسد که بر اثر ایستادن بیمار شود یا ضرری به او برسد، می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن نیز بترسد، می تواند خوابیده نماز بخواند.

مسأله 1057: اگر انسان احتمال بدهد تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند، بنابر احتیاط نماز را به تأخیر بیاندازد، پس اگر نتوانست بایستد، در آخر وقت طبق وظیفه نماز را به جا آورد و چنانچه در اول وقت نماز را خواند و در آخروقت قدرت برایستادن حاصل نمود، باید نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 1058: مستحب است در حال ایستادن بدن را راست نگه دارد، سر را صاف بگیرد (نه به زیرو نه به بالای شانه ها را پایین بیاندازد، دست ها را روی ران ها بگذارد، انگشت ها را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه کند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیاندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است قدم ها را از سه انگشت بازتا يك وجب، فاصله دهد و اگرزن است قدم ها را به هم بچسباند.

ص: 193

مسأله 1066: بنابر احتیاط لازم در نماز آیه سجده را گوش ندهد و اگر شنید بنابر احتیاط واجب به سجده اشاره کرده و پس از نماز سجده آن را به جا آورد.

مسأله 1067: در نماز مستحب خواندن سوره شرط صحت نیست، ولی شرط کمال و رسیدن به آثار خاص آن نماز است، مگر در نمازهایی که مقید به يك يا چند سوره خاص باشد، مانند نماز جعفر طیّار عليه السلام و نماز وحشت و اگر این نمازها به نذر واجب شده باشد، باید همان سوره ها را بخواند.

مسأله 1068: اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره «توحید»یا سوره «کافرون» شود، نمی تواند آن را رها کند و سوره دیگر بخواند.

مسأله 1069: اگر در نماز غیر از سوره «توحید»و «کافرون»سوره دیگری بخواند، بنابر احتیاط لازم نمی تواند آن را رها کند هرچند به نصف نرسیده باشد، مگر سوره هایی که سجده واجب دارند.

مسأله 1070: اگر مقداری از سوره را فراموش کند یا از روی ناچاری، مثلاً براثر تنگی وقت و یا به جهت دیگری نتواند آن را تمام نماید، می تواند آن سوره را رها کند و سوره دیگری بخواند، اگرچه از نصف گذشته باشد یا سوره ای را که می خواند سوره «توحید»یا «کافرون»باشد.

مسأله 1071: بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح، مغرب و عشاء را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است، حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند. مسأله 1072: مرد باید در نماز صبح، مغرب و عشاء مواظب باشد تمام کلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آن ها را بلند بخواند.

مسأله 1073: زن می تواند حمد و سوره نماز صبح، مغرب و عشاء را بلند یا آهسته بخواند، ولى اگر نامحرم صدایش را بشنود، باید آهسته بخواند.

مسأله 1074: اگر در جایی که باید نماز را بلند خواند، عمداً آهسته بخواند یا در جایی که باید آهسته بخواند، عمدة بلند بخواند، نمازش باطل است. ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن حکم باشد، صحیح است. و اگر در بین خواندن حمد و سوره نیز بفهمد اشتباه کرده، لازم نیست

ص: 195

مقداری که خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1075: اگر کسی در خواندن حمد و سوره ، بیشتر از معمول صدایش را بلند کند، مثلاً آن را با فریاد بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1076: مكلّف باید نماز را یاد بگیرد که غلط نخواند و کسی که به هیچ وجه نمی تواند آن را صحیح یاد بگیرد، هرطور که می تواند، بخواند و بنابر احتیاط واجب نماز را با جماعت به جا آورد.

مسأله 1077: کسی که حمد، سوره و اجزای دیگر نماز را به خوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، باید یاد بگیرد و اگر وقت تنگ است، در صورت امکان، باید نمازش را با جماعت بخواند.

مسأله 1078: مزد گرفتن برای یاد دادن واجبات نماز خلاف احتیاط واجب است، ولی برای مستحبات آن اشکال ندارد.

مسأله 1079: اگر یکی از کلمات حمد یا سوره را نداند یا به جای حرفي، حرف دیگری بگوید به طور مثال به جای «ض»«ظ»بگوید و یا جایی که باید بدون زیر و زبر خوانده شود، زیرو زبر دهد، یا تشدید را نگوید، آن کلمه باطل است و باید دوباره آن را به طور صحیح بخواند، اما اگر از روی عمد باشد، نمازش باطل است.

مسأله 1080: اگر انسان کلمه ای را صحیح بداند و در نماز همان گونه بخواند و سپس بفهمد غلط خوانده، باید دوباره نماز بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1081: اگر زیر و زبر کلمه ای را نداند یا نداند مثلاً کلمه ای به «س» است یا به «ص»باید یاد بگیرد و چنانچه به دو صورت یا بیشتر بخواند، مثلاً در «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ »«مستقیم»را يك بار با «س»و يك مرتبه با «ص»بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1082: اگر در کلمه ای «واو»باشد و حرف قبل از «واو»، پیش (ضمّه) داشته باشد و حرف بعد از «واو»، همزه باشد مانند کلمه «سوء»، باید آن واو را مد بدهد، یعنی آن را بکشد و همچنین اگر در کلمه ای «الف»باشد و حرف قبل از «الف»، زبر فتحه) داشته باشد و حرف

ص: 196

بعد از «الف»، همزه باشد مانند «جاء»باید «الف» را بکشد. و نیز اگر در کلمه ای «یاء» باشد و حرف پیش از «یاء»، زیر (کسره) داشته باشد و حرف بعد از آن همزه باشد، مانند «جيء»، باید «یاء»را با مد بخواند. و اگر بعد از این «واو»، «الف» و «یاء»، به جای همزه حرف ساکنی باشد، یعنی زیر، زبر و پیش نداشته باشد، باز این سه حرف را با مد بخواند، مثلا «وَلَا الضّالَين» که بعد از «الف» حرف «لام» ساکن است، باید «الف» آن را با مد بخواند و چنانچه به این دستوربا علم وعمد رفتار نکند، بنابر احتیاط واجب باید بعد از اتمام نماز، دوبار آن را بخواند.

مسأله 1083: بنابر احتیاط واجب در نماز وقف به حرکت و وصل به سکون ننماید. وقف به حرکت یعنی: زیر یا زبرو یا پیش آخر کلمه ای را بگوید و بین آن کلمه و کلمه بعدش فاصله دهد، مثلاً بگوید: «الرَّحمانِ الرَّحيمِ»و «میم»«الرَّحيمِ»را زیر بدهد و بعد با مقداری فاصله بگوید «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ».و وصل به سکون یعنی: زیریا زبرو یا پیش کلمه ای را نگوید و آن کلمه را به کلمه بعد بچسباند، مثلا بگوید: «الرَّحمانِ الرَّحیمِ» و «میم» «الرَّحيمِ» را زیر ندهد و فوری «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» بگوید.

مسأله 1084: در رکعت سوّم و چهارم نماز، می تواند فقط يك حمد آهسته بخواند، با يك مرتبه تسبیحات اربعه «سُبْحانَ اللَّهِ ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ، وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ، وَ اللَّهُ أَكْبَرُ » بگوید و گفتن سه مرتبه مستحب است، پس در وسعت وقت خود را از ثواب آن محروم ننماید و می تواند در يك ركعت، حمد و در رکعت دیگر، تسبیحات بگوید، امّا بهتر است در هر دو رکعت تسبیحات بخواند و مأموم در دو نماز جهرى (مغرب و عشاء) بنابر احتیاط واجب تسبیحات بخواند.

مسأله 1085: در تنگی وقت، باید تسبیحات اربعه را يك مرتبه بگوید.

مسأله 1086: بر مرد و زن واجب است که در رکعت سوّم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات را آهسته بخوانند.

مسأله 1087: کسی که نمی تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید در رکعت سوّم و

ص: 197

چهارم حمد بخواند.

مسأله 1088: اگر در دو رکعت اوّل نماز، به خیال این که دو رکعت آخراست، تسبیحات بگوید، چنان که پیش از رکوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در رکوع یا بعد از رکوع بفهمد، نمازش صحیح است. و پس از نماز بنابر احتیاط برای ترك حمد و سوره سجده سهوکند.

مسأله 1089: اگر در دو رکعت آخر نماز، به خیال این که دو رکعت اول است حمد بخواند، هرگاه پیش از رکوع بفهمد، باید تسبیحات را بخواند، و پس از نماز سجده سهو کند و اگر در رکوع یا پس از نماز بفهمد، نمازش صحیح است و احتیاطاً پس از نماز سجده سهو کند.

مسأله 1090: اگر در رکعت سوّم یا چهارم، می خواست حمد بخواند، ولی تسبیحات به زبانش آمد یا می خواست تسبیحات بخواند، اما حمد به زبانش آمد، باید آن را رها کند و دوباره حمد يا تسبیحات بخواند، ولی اگر قصدش خواندن همان است که به زبان جاری کرده، هر چند به سبب عادت باشد می تواند همان را تمام کند و نمازش صحیح است. مسأله 1091: کسی که عادت دارد در رکعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند، اگر غفلت نماید و مشغول خواندن حمد شود، چنانچه به قصد حمد شروع به آن کرده باشد کافی است و گرنه باید آن را رها کرده و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1092: در رکعت سوّم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار کند، مثلا بگوید: «أسْتُغْفرُالله رَبِّي وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ »یا بگوید: «اللَّهُمَّ اغفرلي ».و اگر بگوید «أسْتُغْفِرُالله»كافي است.

مسأله 1093: اگر در ركوع ركعت سوّم یا چهارم، شك کند حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، نباید به شك خود اعتنا کند و نمازش صحیح است. و اما اگر در حال رفتن به رکوع (پیش از رسیدن به حد رکوع) شك کند، باید برگردد حمد یا تسبیحات را به قصد قربت مطلقه بخواند و همچنین اگر خیلی نزديك به رکوع ملتفت شود، بنابر احتیاط مستحب به حال قیام برگردد و حمد یا تسبیحات اربعه را به نیت قربت مطلقه بخواند و در هر حال نماز را دومرتبه بخواند.

ص: 198

مسأله 1094: هرگاه شك کند آیه یا کلمه ای را درست گفته یا نه، اگر به چیز بعدی مشغول نشده، باید آن آیه یا کلمه را به طور صحیح بگوید و اگر به چیزی که بعد از آن است مشغول شده، چنانچه آن چیز رکن باشد، مثلاً در رکوع شك کند فلان کلمه از سوره را درست گفته یا نه، نباید به شك خود اعتنا کند و اگر رکن نباشد، مثلاً موقع گفتن «اللهُ الصَّمَد» شك کند «قُلْ هوالله أَحَدُ » را درست گفته یا نه، می تواند به شك خود اعتنا نکند، ولی اگر احتیاط آن آیه یا کلمه را به طور صحیح بگوید اشکال ندارد و اگر چند مرتبه نیز شك کنند می تواند چند بار بگوید، اما اگر به حدّ وسواس برسد و باز بگوید، بنابر احتیاط نمازش را دوباره بخواند و اگر در آیه آخر سوره پیش از قنوت یا رکوع شك کند، باید دوباره آیه را بخواند.

مسأله 1095: مستحب است در رکعت اوّل، پیش از خواندن حمد بگوید: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرجیم »و سزاوار است آهسته بگوید و همچنین مستحب است حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف کند یعنی آن را به آیه بعد نچسپاند، در حال خواندن حمد و سوره، به معنای آیه توجه داشته باشد، اگر نماز را با جماعت می خواند بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادی می خواند، بعد از آن که حمد خودش تمام شد بگوید: «الْحَمْدُ للہ رَبِّ الْعَالَمِينَ »، بعد از خواندن سوره توحید یک یا سه بار« كَذَلِكَ اللَّهُ رَبُّنَا » بگوید چنانچه حضرت امام على الرضا عليه السلام می گفتند، و بعد از خواندن سوره، کمی صبر کند، سپس تکبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.

مسأله 1096: باید در رکعت اوّل و دوّم نمازهای یومیه «بِسْمِ اللَّهِ الرحمان الرحیم » را بلند بگوید.

مسأله 1097: مکروه است انسان در تمام نمازهای يك شبانه روز، سوره «توحید» نخواند.

مسأله 1098 : خواندن سوره «توحید»به يك نفس، مکروه است.

مسأله 1099؛ سوره ای که در رکعت اوّل خوانده، مکروه است در رکعت دوم بخواند، ولی اگر سوره «توحید»را در هر ركعت بخواند، مکروه نیست.

ص: 199

مسأله 1109: اگر موقعی که ذکر واجب رکوع را می گوید، بی اختیار به قدری حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج شود، باید بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذکر را بگوید، ولی اگر کمی حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج نشود و یا انگشتان را حرکت دهد اشکال ندارد.

مسأله 1110: اگر پیش از آن که به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گیرد، عمداً ذکر رکوع بگوید، نمازش باطل است و احوط آن است که پس از رسیدن به حد رکوع و آرامش بدن، دوباره ذکر را بگوید و نماز را تمام کرده سپس اعاده نماید.

مسأله 1111: اگر پیش از تمام شدن ذکر واجب، عمد سر از رکوع بردارد، نمازش باطل است، اما اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پیش از خارج شدن از حال رکوع یادش بیاید که ذكر ركوع را تمام نکرده، باید در حال آرامی بدن، دوباره ذکر بگوید و اگر بعد از خارج شدن از حال رکوع یادش بیاید، نماز او صحیح است و پس از نماز احتیاط دو سجده سهونماید.

مسأله 1112: اگر نتواند به مقدار ذکر در رکوع بماند، بنابر احتیاط واجب بقیّه آن را در حال برخاستن بگوید.

مسأله 1113: اگر بر اثر بیماری و مانند آن نمی تواند در رکوع آرام بگیرد، نمازش صحیح است، ولی باید پیش از آن که از حال رکوع خارج شود، ذکر واجب، یعنی «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبحانَ الله»را بگوید.

مسأله 1114: هرگاه نتواند به اندازه رکوع خم شود، باید به چیزی تکیه دهد و رکوع کند. و اگر در هنگام تکیه نیز نتواند به طور معمول رکوع کند، باید به هر اندازه که می تواند، خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود، باید موقع رکوع بنشیند و نشسته رکوع کند و یا برای رکوع، با سر اشاره نماید و بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده کند و نشسته رکوع کند.

مسأله 1115: کسی که می تواند ایستاده نماز بخواند، اگر در حال ایستاده یا نشسته نتواند رکوع کند، باید ایستاده نماز بخواند و برای رکوع، با سر اشاره نماید و اگر نتواند اشاره کند، باید به نیت رکوع چشم ها را بر هم بگذارد و ذکر آن را بگوید و به نیّت برخاستن از رکوع، چشم ها را باز کند و

ص: 201

اگر از این نیز عاجز است، باید در قلب، نیّت رکوع کند و ذکر آن را بگوید.

مسأله 11169: کسی که نمی تواند ایستاده یا نشسته، رکوع کند، اما می تواند در حالی که نشسته است کمی خم شود و در حالی که ایستاده است با سر اشاره کند، باید ایستاده نماز بخواند و برای رکوع با سر اشاره نماید، و احتیاط واجب آن است که نماز دیگری هم بخواند و هنگام ركوع آن بنشیند و برای رکوع خم شود.

مسأله 1117: اگر بعد از رسیدن به حد رکوع و آرام گرفتن بدن، سر بردارد و دو مرتبه به اندازه رکوع خم شود، چون رکوع زیاد شده، نمازش باطل است.

مسأله 1118: بعد از تمام شدن ذکر رکوع، باید راست بایستد و بعد از آن که بدن آرام گرفت، به سجده رود و اگرعمد پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن، به سجده رود نمازش باطل است.

مسأله 1119: اگر رکوع را فراموش کند و پیش از آن که به سجده برسد، یادش بیاید، باید بایستد و به رکوع رود و چنانچه به حالت خمیدگی به رکوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1120: اگر بعد از آن که پیشانی بر زمین رسید یا بعد از برداشتن سر از سجده اول، یادش بیاید که رکوع نکرده، باید بایستد سپس رکوع را به جا آورد و پس از تمام کردن نماز، دو سجده سهوبه جا آورد. و بنابر احتیاط واجب، نماز را در صورت دوم دوباره بخواند.

مسأله 1121: مستحب است پیش از رفتن به رکوع، در حالی که راست ایستاده ، تکبیر بگوید و در رکوع زانوها را به عقب دهد، پشت را صاف نگهدارد، گردن را بکشد و مساوی پشت نگه دارد، بین دو قدم را نگاه کند، پیش از ذکریا بعد از آن صلوات بفرستد و پس از برخواستن از رکوع، راست بایستد و در حال آرامی بدن بگوید: « سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ ».

مسأله 1122: مستحب است زن ها در رکوع دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

مسأله 1124: دو سجده روی هم، يك ركن است. و اگر کسی در نماز واجب، عمداً یا از روی فراموشی هر دو را ترك كند یا دو سجده دیگر به آنها اضافه کند، نمازش باطل است.

مسأله 1125: اگرعمداً يك سجده کم و یا زیاد کند، نماز باطل می شود و اگر سهواً يك سجده کم کند، پس از نماز سجده را قضا نماید، سپس دو سجده سهو کند. و اگر سهواً یک سجده زیاد کند، باید پس از سلام دو سجده سهو کند.

مسأله 1126: اگر پیشانی را عمداً یا سهواً بر زمین نگذارد، سجده نکرده است، اگرچه جاهای دیگر به زمین برسد، ولی اگر پیشانی را بر زمین بگذارد و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، صحت سجده محل اشکال است. ولی اگر سهوا ذكرنگوید، سجده صحیح است.

مسأله 1127: بنابر احتیاط باید در سجده، سه مرتبه «سُبحانَ الله» یا یك مرتبه « سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ » بگوید و این کلمات باید پشت سرهم و به عربی صحیح گفته شود و ظاهر این است که گفتن هر ذکری که به این مقدار باشد جز در حال ناچاری کافی نیست). و مستحب است «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ » را سه یا پنج و یا هفت مرتبه بگوید.

مسأله 1128 : در سجود باید در حال ذکر واجب، بدن آرام باشد و موقع گفتن ذکر مستحب نیز اگر آن را به قصد ذکری که برای سجده دستور داده اند بگوید، آرام بودن بدن احتیاط لازم است.

مسأله 1129: اگر پیش از آن که پیشانی بر زمین برسد و بدن آرام بگیرد، عمداً ذکر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است. مسأله 1130: اگر پیش از آن که پیشانی برزمین برسد و بدن آرام گیرد، سهو ذکر سجده را بگوید و پیش از آن که سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه کرده است باید دوباره در حال آرام بودن ذکر بگوید.

مسأله 1131: اگر موقعی که ذکر سجده می گوید، یکی از هفت عضو را عمد از زمین بردارد، ذکر واجب باطل می شود و باید آن را در حال آرامش بدن اعاده نماید و بنابر احتیاط نماز را تمام کند و دوباره بخواند، ولی موقعی که مشغول گفتن ذکر نیست، اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد، اشکال ندارد.

ص: 203

مسأله 1132: اگر پیش از تمام شدن ذکر سجده، سهواً پیشانی را از زمین بردارد، نمی تواند دوباره بر زمین بگذارد و باید آن را يك سجده حساب کند، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه بر زمین بگذارد و ذکر را بگوید.

مسأله 1133: بعد از تمام شدن ذکر سجده اول، باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده برود.

مسأله 1134: جای پیشانی نمازگزار باید از جای انگشتان پای او بلندتر و یا پایین تر از چهار انگشت بسته نباشد.

مسأله 1135: در زمین سراشیب که سراشیبی آن زیاد معلوم نیست، اگر جای پیشانی نمازگزار از جای انگشت های پا و سر زانوهای او مختصری بیش از چهار انگشت بسته، بلندتر یا پایین تر باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1136: اگر پیشانی را اشتباهاً بر چیزی بگذارد که از جای انگشتان پای او از چهار انگشت بسته بلندتر است، چنانچه بلندی آن مقداری است که نمی گویند در حال سجده است، باید سر را بردارد و بر چیزی که بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است بگذارد، بنابر احتیاط باید نماز را پس از تمام نمودن دوباره بخواند و اگر بلندی آن مقداری است که می گویند در حال سجده است، باید پیشانی را از روی آن بر روی چیزی که بلندی آن، به اندازه چهار انگشت بسته یا کمتر است، بکشد و اگر کشیدن پیشانی ممکن نیست بنابر احتیاط واجب نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1137: باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می کند چیزی فاصله و مانع نباشد، پس اگر مهر به اندازهای چرك باشد که پیشانی، به خود مهر نرسد، سجده باطل است، ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر کرده باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1138: در سجده باید دو کف دست را بر زمین بگذارد، ولی در حال ناچاری، پشت دست نیز مانعی ندارد و اگر پشت دست هم ممکن نباشد، باید مچ دست را بر زمین بگذارد و

ص: 204

چنانچه آن نیز نشود، باید تا آرنج هرجا را که می تواند بر زمین بگذارد و اگر آن نیز ممکن نیست، گذاشتن بازو کافی است.

مسأله 1139: در سجده باید سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد و اگر انگشت های دیگر پا یا روی پا را بر زمین بگذارد و یا بر اثر بلند بودن ناخن، سرشست بر زمین نرسد نماز باطل است و کسی که از روی تقصیر و ندانستن حکم، نمازهای خود را اینگونه خوانده باید به احتیاط واجب دوباره بخواند.

مسأله 1140: کسی که مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را بر زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده یا اگر مانده خیلی کوتاه است، باید همان باقی مانده و بقیّه انگشتان را با هم بر زمین بگذارد و چنانچه نشود، بنابر احتیاط واجب باقیمانده را به زمین بگذارد و ذکر سجده را بگوید، سپس بقیه انگشتان را گذاشته و دوباره ذکر سجده را بگوید.

مسأله 1141: اگر به صورت غیر معمول سجده کند، مثلاً سینه و شکم را بر زمین بچسباند، یا پاها را دراز کند به طوری که سجده صدق نکند، اگرچه هفت عضوی که گفته شد، بر زمین برسد نماز او صحیح نیست و باید نماز را دوبار بخواند.

مسأله 1142: مهر یا چیز دیگری که بر آن سجده می کند باید پاك باشد، ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد یا یك طرف مهر نجس باشد و پیشانی را بر طرف پاك آن بگذارد، اشکال ندارد.

مسأله 1143: اگر در پیشانی، دمل و مانند آن باشد، در صورت امکان باید با جای سالم پیشانی سجده کند و اگر ممکن نیست، باید زمین یا مهر را گود کند و دمل را در گودال و جای سالم را به مقداری که برای سجده کافی باشد، بر زمین یا مهر بگذارد.

مسأله 1144: اگر دمل یا زخم، تمام پیشانی را گرفته باشد، باید بر یکی از دو طرف پیشانی، سجده کند و اگر ممکن نیست، بر چانه و اگر بر چانه نیز ممکن نباشد، باید بر هر جایی از صورت که ممکن است سجده کند و اگر بر هیچ جای صورت ممکن نیست، احتیاط واجب آن است که

ص: 205

با جلوی سرسجده نماید و اگر آن را هم نتواند باید برای سجده اشاره کند.

مسأله 1145: کسی که نمی تواند پیشانی را بر زمین برساند، باید به اندازه ای که می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را که سجده برآن صحیح است، روی چیز بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارد که بگویند سجده کرده است و باید کف دست ها، زانوها و انگشتان پا را به طور معمول بر زمین بگذارد.

مسأله 1146: اگر چیزبلندی نباشد که مهریا چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است روی آن بگذارد، لازم است که مهریا چیز دیگر را با دست بلند کرده و بر آن سجده نمایید.

مسأله 1147: کسی که هیچ نمی تواند خم شود، باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند و اگر نتواند، باید با چشم ها اشاره نماید و اگر نمی تواند اشاره کند باید در قلب نیت سجده کند، و بنابر احتیاط مستحب بادست و مانند آن برای سجده اشاره نماید و در قلب نیزنیّت سجده کند.

مسأله 1148: کسی که نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیت سجده کند و برای سجده با سر اشاره کند و اگر نمی تواند با چشم ها اشاره نماید و اگر این را نیز نتواند، در قلب نیّت سجده کند و بنابر احتیاط مستحب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1149: اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و اين يك سجده حساب می شود، چه ذکر سجده را گفته باشد یا نه، و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار، دوباره به جای سجده برسد، روی هم يك سجده حساب می شود و اگر ذکر نگفته باید بنابر احتیاط لازم بگوید و احتیاط آن است که نماز را اعاده نماید.

مسأله 1150: جایی که انسان باید تقیّه کند، می تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز، به جای دیگر برود، ولی بنابر احتیاط اگر بتواند بر حصیر و یا چیزی که سجده برآن صحیح است، طوری سجده کند که به زحمت نیفتد، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید و اگر ممکن است بنابر احتیاط نماز را اعاده کند.

ص: 206

مسأله 1151: اگر روی تشک پر یا چیز دیگری که بدن روی آن آرام نمی گیرد، سجده کند، چنانچه به مقدار ذکر واجب استقرار حاصل شود، سجده صحیح است و در غیر این صورت سجده او صحیح نمی باشد و از او باطل است.

مسأله 1152: اگرانسان ناچار شود در زمین گلی نماز بخواند، اگر آلوده شدن بدن و لباس برای او مشقت ندارد، باید سجده و تشهّد را به طور معمول به جا آورد و اگر مشقت دارد، می تواند در حالی که ایستاده برای سجده با سر اشاره کند و تشهّد را ایستاده بخواند و اگر سجده و تشهد را به طور معمول، به جا آورد، نمازش صحیح است.

مسأله 1153: در رکعت اول و رکعت سوّمی که تشهّد ندارد، مانند رکعت سوم نماز ظهر، عصرو عشاء، بنابر احتیاط واجب باید بعد از سجده دوّم، قدری بی حرکت بنشیند و بعد برخیزد، این عمل را «جلسه استراحت»می نامند.

و چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است

مسأله 1154: باید بر زمین سجده کرد و بهترین چیز برای سجده تربت حضرت سید الشهداء امام حسین علیه السّلام است و پس از آن خاک، سپس سنگ و پس از سنگ، گیاه است و بر آنچه از زمین می روید که خوراکی و پوشاکی نباشد، مانند چوب و برگ درختان می توان سجده کرد و سجده بر چیزهای خوراکی، پوشاکی و معدنی صحیح نیست.

مسأله 1155: سجده بر چیزهایی که از زمین می روید و خوراك حيوان است، مانند علف و برگ درختان صحیح است و احتیاط واجب آن است که بر چیزی که خشک آن خوراک حیوان است ولی پیش از خشک شدن خوراک انسان می شود، سجده نکند.

مسأله 1156: سجده بر گل های غیرخوراکی صحیح است، ولی سجده بر دواهای خوراکی که از زمین می روید، مانند گل بنفشه و گل گاوزبان صحیح نیست.

مسأله 1157: سجده بر گیاهی که خوردن آن، در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست، صحیح نیست، و نمی توان بر میوه نارس سجده کرد.

ص: 207

مسأله 1158: سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ صحیح است و باید در حال اختیار برگچ و آهک پخته ، آجر، کوزه گلی و مانند آن سجده نکند.

مسأله 1159: سجده بر کاغذ اگر از پنبه و مانند آن ساخته نشده صحیح است.

مسأله 1160: اگر چیزی که سجده بر آن صحیح است، ندارد و یا بر اثر سرما یا گرمای زیاد و مانند آن نمی تواند بر آن سجده کند، چنانچه لباس او از کتان یا پنبه است، باید بر لباسش سجده کند و اگر از چیز دیگری است، باید بر پشت دست یا چیز معدنی، مانند انگشتر عقیق سجده نماید و احتیاط لازم است که تا سجده بر پشت دست ممکن است، براین چیز سجده نکند.

مسأله 1161: سجده بر گل و خاك سستی که پیشانی روی آن آرام نمی گیرد، باطل است.

مسأله 1162: اگر در سجده اوّل، مثلاً مهر به پیشانی بچسبد، بنابر احتیاط باید آن را برای سجده دوم، بکند و همچنین است اگر خاك باشد.

مسأله 1163: اگر در بین نماز چیزی که بر آن سجده می کند از دست بدهد و چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است، نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت دارد باید نماز را بشکند و اگر وقت تنگ است، باید به ترتیبی که گذشت بر پشت دست سجده نماید.

مسأله 1164: هرگاه در حال سجده، بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است، اگر ممکن باشد باید پیشانی را از روی آن بر روی چیزی که سجده بر آن صحیح است، بکشد و اگر ممکن نباشد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، باید نماز را قطع کند و اگر وقت تنگ است، بر پشت دست سجده کند.

مسأله 1165: اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است و می تواند در حال نماز بر چیزی که سجده بر آن صحیح است سجده نماید، باید بنابر احتیاط واجب بر آن سجده کند و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1166: سجده کردن برای غیر خداوند متعال، حرام می باشد. و سجده ملائکه به امر خداوند برای حضرت آدم و سجده حضرت یعقوب و آل يعقوب برای حضرت یوسف و سجده

ص: 208

بنی اسرائیل برای حضرت موسی و هارون عليهم السّلام برای عبودیت نبوده و جائز بوده است. و سجده زیارت کنندگان حضرات معصومین اهل بیت پیامبر صلوات الله وسلامه عليهم بر عتبه درب حرم آنان هنگام داخل شدن برای خداوند متعال در مقابل مظهراتم نعمت اوست با توجه به فرق بين «مسجود»و «مسجودٌله»و «مسجودٌبه»و «مسجودٌ علیه»و برای تعظيم آنان است. و بوسیدن عتبات مقدسات عالیات اهل بیت اطهار علیهم السّلام و سجده بر آنها جهت احترام و تکریم و تعظيم آنان و اظهار محبت و مودت است که نه تنها چون سجده يعقوب نبی و آل او جائز، به جا و اجر عظیمی دارد بلکه بنابر آیه کریمه 8مأمور به آن هستیم

بگوید.

9- سجده را طول بدهد.

10- بعد از سجده در موقع نشستن، دست ها را روی ران ها بگذارد.

11- برای رفتن به سجده دوم، در حال سکون بدن «اللهُ أَكْبَر» بگوید .

12- در سجده ها صلوات بفرستد.

13- موقع بلند شدن ، دست ها را بعد از زانوها از زمین بردارد.

14- مردها آرنج ها را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند. و زن ها، آرنج ها و شکم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یکدیگر بچسبانند و مستحبات دیگری نیز برای سجده ذکر شده است که در کتاب های مفصّل فقهی گفته شده است. مسأله 1168: قرآن خواندن در سجده مکروه است و همچنین برای برطرف کردن گرد و غبار، مکروه است جای سجده را فوت کند و اگر در اثر فوت کردن، حرفی از دهان بیرون آید، اگرعمدا باشد نماز باطل است. و مکروهات دیگری نیز برای سجده ذکر شده است که در کتاب های مفصل فقهی گفته شده است.

مسأله 1172: کسی که این آیات را بنویسد یا مشاهده کند یا در نظر بیاورد، سجده بر او واجب نیست. واجب نیست سجده کند.

مسأله 1173: اگر انسان از بچه غیر ممیز که خوب و بد را نمی فهمد و یا از کسی که قصد خواندن قرآن ندارد، آیه سجده را بشنود، بنابر احتیاط واجب سجده کند و همچنین است اگر از مانند ضبط صوت و رادیو و مانند آنها، آیه سجده را بشنود، ولی شخصی که در ایستگاه رادیو آیه سجده را به قصد این که از قرآن است می خواند و کسی به وسیله رادیو به آن گوش دهد، سجده واجب است.

مسأله 1174: در سجده های واجب قرآن، باید جای انسان غصبی نباشد و احتیاط لازم است که جای پیشانی او از جای زانوها و سر انگشتان بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و نیز پیشانی را بر مهر یا چیزی که سجده بر آن جایز است، بگذارد.

مسأله 1175: در سجده های واجب قرآن لازم نیست با وضو، غسل و رو به قبله باشد یا عورت خود را بپوشاند و یا بدن و جای پیشانی او پاك باشد و همچنین چیزهایی که در لباس نمازگزار شرط می باشد، در لباس او شرط نیست، هر چند احتیاط مستحب است، اما اگر لباس یا مکان او غصبی است چنانچه سجده کردن، تصرف در آن لباس یا مکان باشد، بنابر احتیاط سجده باطل است.

مسأله 1176: احتیاط واجب آن است که در سجده واجب قرآن ، پیشانی را بر مهریا چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است گذاشته و جاهای دیگر بدن را به دستوری که در سجده نماز گفته شد بر زمین بگذارد.

مسأله 1177: هرگاه در سجده واجب قرآن، پیشانی را به قصد سجده بر زمین بگذارد، اگرچه ذکر نگوید، کافیست و گفتن ذکر مستحب است، و بهتر است بگوید: «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً ، لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ایمانا وَ تَصْدِيقاً ، لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ عُبُودِيَّةً وَرِقاً ، سَجَدْتُ لَكَ يَا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً ، لا مستنکفا وَ لَا مُسْتَكْبِراً ، بَلْ أَنَا عَبْدُ ذلیل ضعیف خایف مُسْتَجِيرُ ».

ص: 211

أُمَّتِهِ ( وَ قَرِّبْ وَسِيلَتَهُ ) وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ ، الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ . اللَّهُمَّ صُلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ ارْحَمْ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَ تَحَنَّنْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ، أَفْضَلَ مَا صَلَّيْتَ وَ بَارَكْتَ ، وَ تَرَحَّمْتَ وتحنت ، وَ سَلَّمْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ فِي الْعَالَمِينَ ، إِنَّكَ حَمِيدُ مَجِيدُ . اللَّهُمَّ صُلِّيَ عَلَى مُحَمَّدِ الْمُصْطَفَى ، وَ عَلِيُّ الْمُرْتَضَى ، وَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ، وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ ، وَ عَلَى الأیمه الرَّاشِدِينَ مِنْ آلِ طه وَ يس . اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى نُورِكَ الْأَنْوَرِ ، وَ عَلَى حَبْلِكَ الْأَطْوَلِ ، وَ عَلَى عروتک الْأَوْثَقِ ، وَ عَلَى وَجْهِكَ الأکرم ، وَ عَلَى جَنْبِكَ الأوحب ، وَ عَلَى بَابِكَ الْأَدْنَى ، وَ عَلَى الصِّرَاطِ الاقوم .اللَّهُمَّ صُلِّيَ عَلَى الأتمه الْهَادِينَ الْمَهْدِيِّينَ ، الرَّاشِدِينَ الْفَاضِلَيْنَ ، الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ ، الْأَخْيَار ُ الْأَبْرَارُ . اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلُ ، وَ إِسْرَافِيلَ وعزرائیل ، وَ عَلَى ملایكتک الْمُقَرَّبِينَ ، وَ أَنْبِيَائِكَ الْمُرْسَلِينَ ، وَ رُسُلِكَ أَجْمَعِينَ ، مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ ،وَ أَهْلُ طاعتک ( الْمُتَّقِينَ ) أَكْتَعِينَ . وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً بِأَفْضَلِ اللصاۃ وَ التَّسْلِيمِ ».

مسأله 1179: کلمات تشهّد باید به عربی صحیح و پشت سرهم گفته شود.

مسأله 1180: اگر تشهّد را فراموش کنند و بایستد و پیش از رکوع یادش بیاید که تشهد را نخوانده، باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره بایستد و آنچه باید در آن رکعت خوانده شود، بخواند و نماز را تمام کند و بنابر احتیاط واجب، باید بعد از نماز برای ایستادن بی جا، دو سجده سهو به جا آورد. و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام کند و بعد از سلام نماز بلافاصله تشهد را قضا نماید و برای تشهد فراموش شده ، دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1181: مستحب است در حال تشهد، بر ران چپ بنشیند، روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارد، و مستحب است، دست ها را بر ران ها بگذارد، انگشت ها را به یکدیگر بچسباند، و به دامان خود نگاه کند.

ص: 213

مسأله 1182: مستحب است زن ها در وقت خواندن تشهد، ران ها را به هم بچسبانند.

است، یا آنکه کاری که عمداً و سهواً آن نماز را باطل می کند مانند پشت به قبله کردن انجام داده، بنابر احتیاط واجب سجده سهو به جا آورده و بنابر احتیاط مستحب نمازش را اعاده کند.

مسأله 1193: اگر در نماز سهواً بين حروف یا کلمات، فاصله بیاندازد و فاصله به قدری نباشد که صورت نماز از بین برود، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن حروف یا کلمات را، به طور معمولی بخواند و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحیح است؛ مگر در تكبيرة الإحرام که اگر فاصله بين حروف و یا کلمات آن به اندازه ایی باشد که از صورت تكبيرة الإحرام خارج شود نماز باطل است.

مسأله 1194: طول دادن رکوع و سجود و خواندن سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند.

مسأله 1195: اگر در بین نماز به اندازه ایی ساکت بماند که نگویند نماز می خواند، نمازش باطل می شود.

مسأله 1196: اگر بین نماز کاری انجام دهد یا مدّتی ساکت بماند و شک کند که نماز به هم خورده یا نه نماز را رجاء به اتمام برساند و پس از تحقیق به وظیفه خود عمل نماید.

مسأله 1201: مستحب است انسان، قنوت را بلند بخواند، ولی برای کسی که نماز را با جماعت می خواند اگر امام جماعت، صدای او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نیست.

مسأله 1202: اگر عمدة قنوت نخواند قضا ندارد و اگر فراموش کند و پیش از خم شدن به اندازه رکوع، یادش بیاید مستحب است بایستد و قنوت بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید، مستحب است بعد از ركوع آن را قضا نماید و اگر در سجده یادش بیاید، مستحب است بعد از سلام نماز، آن را قضا نماید.

سَالِمِينَ ، نَفِّسْ عَنِ الْمَهْمُومِينَ ، وَ فَرِّجْ عَنِ الْمَكْرُوبِينَ ، واکس الْعَارِينَ ، وَ أَشْبِعِ الْجَائِعِينَ ، وَ ارْوِ الظَّامِئِينَ ، وَ اقْضِ دَيْنَ الْغَارِمِينَ ، وَ زَوِّجِ الْعَازِبِينَ ، وَ اشْفِ مَرْضَى الْمُسْلِمِينَ ، وَ أَدْخِلْ عَلَى الْأَمْوَاتِ مَا تَقَرُّ بِهِ عُيُونُهُمْ ، وَ انْصُرِ الْمَظْلُومِينَ مِنْ أَوْلِيَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلَامُ ، وَ أَطْفِئْ نایرة الْمُخَالِفِينَ . اللَّهُمَّ وَ ضَاعِفْ لَعْنَتَكَ ، وَ بَأْسَكَ ، وَ نَكَالَكَ ، وَ عَذَابَكَ ، عَلَى اللَّذَيْنِ کفرا نِعْمَتَكَ ، وَ خونا رسولک ، وَ اتَّهَمَا نبیك ، وَ بایناه ، وَ حَلَّا عَقْدَهُ فِي وَصِيِّهِ ،وَ نَبَذَا عَهْدَهُ فِي خلیفته مِنْ بَعْدِهِ ، وَ ادَّعَيَا مَقَامَهُ ، وغیرا أَحْكَامِهِ ، وَ بَدَّلَا سَنَتِهِ ، وَ قَلَّبَا دِينِهِ ، وَ صَغَّرَا قَدْرَ حُجَجِكَ ، وبدابظلمهم ، وَ طَرَّقَا طَرِيقَ الْغَدْرِ عَلَيْهِمْ ، وَ الْخِلَافِ عَنْ أَمْرِهِمْ ، وَ الْقَتْلِ لَهُمْ ، وَ إِرْهَاجِ الْحُرُوبِ عَلَيْهِمْ ، وَ مَنَعَ خلیفتك مِنْ سَدِّ الثَّلْمِ ، وَ تَقْوِيمِ الْعِوَجِ ، وَ تَثْقِيفِ الأوډ ، وَ إِمْضَاءِ الْأَحْكَامِ ، وَ إِظْهَارِ دِينِ الْإِسْلَامِ ، وَ إِقَامَةِ حُدُودِ الْقُرْآنِ . اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا ، وَ ابنتیهما ، وَ كُلَّ مَنْ مَالَ میلهم ، وَ حذاحذوهم ، وَ سَلَكَ طَرِيقَتَهُمْ ، وَ تَصَدَّرَ بِبِدْعَتِهِمْ ، لَعْناً لَا يَخْطُرُ عَلَى بَالٍ ، وَ يَسْتَعِيذُ مِنْهُ أَهْلُ النَّارِ . إلعن اللَّهُمَّ مَنْ دَانَ بِقَوْلِهِمْ ، وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُمْ وَ دَعَا إِلَى وَلَايَتِهِمْ ، وَ شَكَّ فِي كُفْرِهِمْ ، مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ .

خدایا ! از تو می خواهم به حق تو که بزرگ است بزرگ، که بر محمّد و خاندان پاک او درود فرستی، و بر آنان درودی جاودان بفرستی و این که از برکت دعای من بر محمّد و آل محمّد و دوست داران و پیروان ایشان، هر کجا که باشند، در همواری یا کوهستان یا بیابان یا دریا، چیزی را داخل کنی که چشمان ایشان به سبب آن روشن شود . ای مولای من ! غایبان ایشان را نگهبانی کن و آنان را سلامت به خانواده هایشان بازگردان. و (غم را از غمگینان و اندوه را از اندوهناکان زایل کن. برهنه ها را بپوشان و گرسنه ها را سیر گردان و تشنگان را سیراب فرما و قرض قرض داران را ادا کن و بی همسران را همسرده و بیماران مسلمانان را شفا ده و بر مردگان آن

ص: 218

چیزی را وارد گردان که به سبب آن دیدگان ایشان روشن شود و ستمدیدگان از پیروان آل محمّد عليهم السّلام را یاری کن و آتش (دشمنی) مخالفين را خاموش فرما. خداوندا! لعنت، شکنجه و عذابت را برای آن دو نفر دوچندان کن که نعمت تو را انکار و به پیامبرت خیانت کرده و تهمت زدند و او را دور و پیمان بسته شده او درباره وصی اش را شکستند و پس از او پیمانش را درباره جانشینش گسسته و جایگاه او را برای خود) ادعا نمودند. احکام و سنت او را تغییر، دین او را واژگون و ارزش حجّت های تو را کوچک شمردند و آغازگر ستم به ایشان بودند و رهسپار مسیر نیرنگ بر ایشان شدند، مخالفت با دستور ایشان، کشتنشان و آتش افروزی جنگ ها عليه ایشان و بازداشتن جانشین تو از این که شکاف های دین را ببندد و کژیها را راست کرده و ناهماهنگی ها را هموار و احکام را جاری و دین اسلام را آشکار سازد و حدهای قرآن را برپا دارد. خدایا! آن دو نفرو دو دختر آنان را لعنت کن. و نیز لعنت کن تمام کسانی را که به انحراف آنان، گرایش کرده باشند و مانند پیروی آن ها پیروی کرده و راه آنان را رهروی کرده باشند و بدعت آنان را پیش انداخته باشند، چنان لعنتی که بر خاطر هیچ کس نگذرد و اهل آتش از آن پناه جویند. خدایا لعنت کن هر کس که گفتار ایشان را اطاعت کرده و فرمان آنها را پیروی کرده باشد و مردم را به دوستی آنها فرا خوانده و در کفر آنها شک داشته باشد، از پیشینیان و پسینیان.

و فرمود: سپس دعا کن به هرچه خواهی».

مسأله 1204: مستحب است بعد از نماز، سجده شکر نماید و اگر پیشانی را، به قصد شکربر زمین بگذارد کافی است، ولی بهتر است صد مرتبه، یا سه مرتبه و يا يك مرتبه «شکرا لله»یا«شكرأ»و یا «عفوا» بگوید.

و بهتر است دعایی را که از حضرت امام على الرضا عليه السلام است خوانده شود که آن حضرت فرمودند:

«من دعا في سجدة الشكر بهذا الدعاء كان کالرامي مع رسول الله صلّى الله

ص: 219

عليه و آله وسلم يوم بدر (في بدر و أحد وحنين بألف ألف سهم) - هرکس این دعا را در سجده ی شکر بخواند مانند کسی است که در جنگ بدر و احد و حنين با هزار هزار تیر پیامبر خدا صلّى الله عليه وآله را همراهی کرده باشد) ».راویان گویند: عرض کردیم: دعا را بنویسیم؟ حضرت فرمود: بنویسید. چون سجده شکر به جا می آورید، بگویید:

«وَ صَدَّا عَنْ سَبِيلِكَ ، وَ کفرا آلاءک ، وَرَدَا عَلَيْكَ كَلَامَكَ ، وَ اسْتَهْزَءَا برسولک ، وَ قَتَلَا ابْنَ نَبِيِّكَ ، وَ حَرَّفَا كِتَابَكَ ، وَ جَحَدَا آیاتك ، وَ سَخِرَا بِآيَاتِكَ ، وَ اسْتَكْبَرَا عَنْ عِبَادَتِكَ ، وَ قَتَلَا أَوْلِيَاءَكَ ، وَ جَلَسَا فِي مَجْلِسٍ لَمْ يَكُنْ لَهُمَا بِحَقٍّ ، وَ حَمَلَا النَّاسَ عَلَى أَكْتَافِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ الصَّلَوَاتِ وَ السَّلَامُ . اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یتلو بَعْضُهُ بَعْضاً ، وَ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلَى جَهَنَّمَ رِزْقاً . اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِاللَّعْنَةِ لَهُمَا ( علیهما ) ، وَ الْبَرَاءَةِ مِنْهُمَا ، فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ . اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أميرَالمُؤمِنينَ ، وَ قَتَلَةَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ وَ ابْنِ فَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللَّهِ ، صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ . اللَّهُمَّ زِدْهُمَا عَذَاباً فَوْقَ عَذابٍ ، وَ هَوَاناً فَوْقَ هَوَانٍ ، وَ ذلافوق ذَلَّ ، وَ خِزْياً وَ خِزْيَ . اللَّهُمَّ دُعَّهُمَا فِي النَّارِ ( إِلَى النَّارِ ) دَعَا ، وارکسهما فِي أَلِيمِ عَذَابِكَ رَكْساً . اللَّهُمَّ احْشُرْهُمَا وَ أَتْبَاعَهُمَا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَراً . اللَّهُمَّ فَرِّقْ جَمْعَهُمْ ، وَ شیت أمرهم، وَ خَالِفْ بَيْنَ كَلِمَتِهِمْ ، وَ بَدِّدْ جَمَاعَتَهُمْ ، وَ الْعَنْ أیمتهم ، وَ اقْتُلْ قَادَتَهُمْ ، وَ سَادَتَهُمْ ، وَ کبراء أَهُمُّ ، وَ الْعَنْ رُؤَسَاءَهُمْ ، وَ اكْسِرْ رَايَتَهُمْ ، وَ أَلْقِ الْبَأْسَ بَيْنَهُمْ ، وَ لَا تُبْقِ مِنْهُمْ دَيَّاراً . اللَّهُمَّ الْعَنْ أباجهل وَ الْوَلِيدِ ، لَعْناً یتلو بَعْضُهُ بَعْضاً ، وَ يُتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضاً .اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یلعنهما بِهِ کل ملک مُقَرَّبُ ، وَ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ ، وَكَّلَ مُؤْمِنِ امْتَحَنْتَ قَلْبَهُ لإيمان . اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لَعْناً یتعوذ أَهْلِ النَّارِ مِنْهُ وَ مِنْ عَذَابِهِمَا . اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا لغنا

ص: 220

لَمْ یخطر ( لَا يَخْطُرُ ) لاحدببال . اللَّهُمَّ الْعَنْهُمَا فِي مُسْتَسِرِّ سِرِّكَ ، وَ ظَاهِرُ عَلَانِيَتِكَ ، وَ عَذِّبْهُمَا عَذَاباً فِي التَّقْدِيرِ ( وَ فَوْقَ التَّقْدِيرِ ) ، وَ شَارِكْ مَعَهُمَا ابْنَتَيْهِمَا ، وَ أَشْيَاعَهُمَا ، وَ مُحِبِّيهِمَا ، وَ مَنْ شَايَعَهُمَا ، إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ ».

یعنی: خدایا ! لعنت کن آن دو نفری را که دین تو را تغییر داده و نعمت تو را دگرگون کردند (به کیفر و عذاب تبدیل کردند و به پیامبرت تهمت زدند و با آیین تو مخالفت کرده و مردم را از رهروی) راه تو بازداشتند. نسبت به نعمت های تو کفر ورزیده و سخن تو را بر تو بازگرداندند پیامبرت را ریش خند کردند و فرزند پیامبرت را کشتند. کتاب تو را تحریف کردند و آیات تورا تکذیب و انکار کردند و استهزا نمودند و نشانه های تو را به ریش خند گرفتند و نسبت به پرستش توتکبر ورزیدند. اولیاء تو را کشتند و در جایگاهی نشستند که سزاوار آنان نبود و مردم را بر دوش آل محمد عليهم الصّلوات و السّلام سوار کردند. خداوندا! آن دو شخص را لعنت کن، لعنتی پی در پی، و آنان و پیروان آنان را به سوی جهنّم روان کن در حالی که کور باشند. خدایا! همانا ما به درگاه تو تقرب می جوییم به سبب و وسیله لعنت فرستادن برآن دو و بیزاری جستن از ایشان در دنیا و آخرت. خداوندا! بر کشنده امیرالمؤمنين لعنت فرست و کشنده امام حسین، پسر علی و فاطمه دختر رسول الله صلّى الله عليه وآله وسلم را لعنت کن. خداوندا! بر عذاب، خواری، خقت و رسوایی آنان، عذاب، خواری، خفّت و رسوایی دیگری بیفزا. خدایا! آنان را به سختی ویژه ای در آتش رانده و در عذاب دردناکت، به شدت سرنگون فرما. خداوندا! آن دو و پیروان آنان را دسته جمعی به سوی جهنّم روان فرما. خداوندا ! جمع آن ها را پراکنده و کار ایشان را از هم گسیخته گردان. اتحاد آن ها را از بین ببر. جماعت آن ها را متفرق و پیشوایان آنها را لعنت کن. سرکردگان، برگزیدگان و بزرگان آنها را بگش و سران آنها را لعنت کن و شکوه پرچم آنان را بشکن. اندوه و سختی را میان آن ها قرار بده و یک نفر از آن ها را باقی نگذار. خداوندا! ابوجهل و ولید را لعنت کن، لعنتی متداوم و پی در پی. خداوندا! آن دو نفر را لعنت کن لعنتی که به سبب آن، هر فرشته مقرب و هر پیامبر فرستاده شده و هر مؤمنی که قلبش برای ایمان مورد سنجش قرار

ص: 221

گرفته است، آن دو نفر را لعنت کند. خدایا! آن دو را به لعنتي لعنت کن که اهل آتش از آن و از عذاب آن دو پناه می جویند. خدایا! آن دو را به لعنتي لعنت کن که به خاطر هیچ کس خطور نکرده باشد. خداوندا! آن دو را در پنهاني راز خود و در عیانی آشکار خود لعنت کن و آنها را به عذابي معذب فرما که در تقدیر (و بلکه فراتر از تقدیر است. و با آنان شریک گردان دختران، پیروان و دوست داران ایشان و نیز هر کسی را که از آنان پیروی کرد. همانا تو شنونده دعا هستی».و همچنین مستحب است هروقت، نعمتی به انسان می رسد یا بلایی از او دور می گردد سجده شکر به جا آورد.

شکّیّات. 12- کم و زیاد شدن رکن یا غیر رکن. و تفصیل آن در مسائل زیر بیان می شود .

اوّل مبطل نماز: در بین نماز، یکی از شرط های آن از بین برود، مثلاً در بین نماز بفهمد مکانش غصبی است پس اگروقت وسیع است باید در جای غیرغصبی نماز بخواند و در تنگی وقت باید نماز را در حال بیرون رفتن تمام کند و اگر نمی تواند بیرون برود مانند زندانی یا بیمار سخت در همان حال نماز را بخواند.

دوّم مبطل نماز: در بین نماز، عمداً یا سهواً و یا از روی ناچاری، چیزی که وضويا غسل را باطل می کند پیش آید، مثلا بول از او خارج شود.

مسأله 1208: کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند، اگر در بین نماز، بول یا غائط از او خارج شود، چنانچه به دستوری که در احکام وضو گفته شد رفتار نماید نمازش باطل نمی شود و نیز اگر در بین نماز، از زن مستحاضه خون خارج شود، در صورتی که به دستور استحاضه رفتار کرده باشد، نمازش صحیح است.

مسأله 1209: کسی که بی اختیار خوابش برده ، اگر نداند که در بین نماز خوابش برده یا پس از آن، باید نمازش را، دوباره بخواند هرچند بداند نماز را تمام کرده است.

مسأله 1210: اگر بداند به اختیار خودش خوابیده و شك کند بعد از نماز بوده یا این که در بین نماز یادش رفته که نماز می خواند و خوابیده باید نمازش را اعاده کند.

مسأله 1211: اگر در حال سجده ، از خواب بیدار شود و شك کند در سجده آخر نماز است، یا در سجده شکر، چنانچه بداند که بی اختیار خوابیده باید دوباره آن نماز را بخواند و اگر بداند به اختیار خودش خوابیده و احتمال دهد که غفلت کرده و در سجده نماز خوابیده نمازش را بنابر احتیاط واجب اعاده کند.

سوّم مبطل نماز، روی هم گذاشتن دست ها به قصد نماز بودن است، ولى هرگاه از روی فراموشی یاناچاری یا تقیه یا برای جهتی دیگر مانند خاراندن دست، دست ها را روی هم بگذارد اشکال ندارد.

ص: 223

مسأله 1212: هرگاه برای ادب دست ها را روی هم بگذارد، اگرچه مانند آنها نباشد، باید نماز را دوباره بخواند.

چهارم مبطل نماز: آمین گفتن پس از خواندن حمد می باشد. ولی اگر اشتباهاً یا از روی تقیه بگوید، نمازش باطل نمی شود.

پنجم مبطل نماز: عمداً یا از روی فراموشی، پشت به قبله کند، یا به طرف راست و یا چپ قبله برگردد، بلکه اگر عمدا مقداری برگردد که نگویند رو به قبله است، اگرچه به طرف راست یا چپ نرسد، نماز باطل است.

مسأله 1213: اگر عمداً یا سهواً سر را مقداری بگرداند که بتواند پشت سرش را ببیند، نمازش باطل است، ولی اگرسر را کمی بگرداند، عمدا باشد یا اشتباهاً، نمازش باطل نمی شود. ششم از مبطلات نماز: عمداً کلمه ای بگوید که یک حرف یا بیشتر باشد، اگرچه معنی نداشته باشد.

مسأله 1214: اگر کلمه ای بگوید که يك حرف دارد، چنانچه آن کلمه معنی داشته باشد، مانند «ق» که در زبان عربی، به معنای «نگهداری کن»است، چنانچه معنای آن را بداند و آن را قصد نماید، نمازش باطل می شود، بلکه اگر معنای آن را قصد نکند ولی متوجه آن باشد، بنابر احتیاط واجب نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1215: سرفه کردن، آروغ زدن و آه کشیدن در نماز اشکال ندارد، ولی گفتن «آخ»و «آه»و مانند آن که دو حرف است، اگرعمداً باشد، نماز را باطل می کند. مسأله 1216: اگر کلمه ای را به قصد ذکر بگوید، مثلاً به قصد ذکر بگوید: «الله اکبر» و در موقع گفتن آن، صدا را بلند کنند که چیزی را به دیگری بفهماند، اشکال ندارد، ولی چنانچه به قصد این که چیزی به کسی بفهماند الله اکبر را مثلاً بگوید و قصد ذکر نداشته باشد نمازش باطل می شود.

مسأله 1217: خواندن قرآن در نماز، غیر از چهار سوره ای که سجده واجب دارد و گفته شد و

ص: 224

همچنین ذکرخدا گفتن و نیز دعا کردن در نماز اشکال ندارد، در نماز فریضه و نافله به غیر عربي دعا نکند.

مسأله 1218: در حال نماز، انسان نباید به دیگری سلام نماید و اگر دیگری به او سلام کرد، باید همانطور که او سلام کرده جواب دهد، مثلاً اگر گفته: «سلام عليكم» در جواب بگوید: «سلام عليكم»، ولی در جواب «عليكم السّلام» احتیاط آن است که بگوید: «سلام علیکم».

مسأله 1219: انسان باید جواب سلام را، در نماز یا در غیر نماز، فورا بگوید و اگر عمد یا از روی فراموشی جواب سلام را به قدری طول دهد که اگر جواب بگوید، جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نباید جواب بدهد و اگردر نماز نباشد، جواب دادن واجب نیست.

مسأله 1220: باید جواب سلام را طوری بگوید که سلام کننده بشنود، ولی اگر سلام کننده ناشنوا باشد، یا پس از نماز به سرعت بگذرد چنانچه انسان به طور معمول جواب او را بدهد، کافی است و در صورت امکان با حرکت لب و اشاره جواب را بفهماند. مسأله 1221: نباید نمازگزار جواب سلام را، به قصد دعا بگوید، به این معنا که از خداوند، برای کسی که سلام کرده سلامتی بخواهد، بلکه به قصد رد تحت جواب بگوید. مسأله 1222: اگر زن یا مرد نامحرم و یا بچه ممیز، یعنی بچه ای که خوب و بد را می فهمد، به نمازگزار سلام کند، واجب است نمازگزار جواب او را به عنوان رد تحت بدهد.

مسأله 1223: اگر نماز گزار، جواب سلام را ندهد گناه کرده است.

مسأله 1224: جواب سلام کسی که به نمازگزار غلط سلام کرده، به طوری که سلام شمرده نشود، جایز نیست.

مسأله 1225: جواب سلام کسی که از روی مسخره یا شوخی، سلام می کند واجب نیست و در نماز جایز نیست و جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان جایز نیست و در غیر نماز به کلمه «علیک»جواب دهد.

مسأله 1226: اگر کسی به عده ای سلام کند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولی اگر

ص: 225

یکی از آنان جواب دهد کافی است.

مسأله 1227: اگر کسی به عده ای سلام کند و دیگری جواب سلام دهد و یا کسی که سلام کننده قصد سلام دادن به او را نداشته جواب دهد، جواب سلام او بر آن عده واجب است.

مسأله 1228: اگر به عدّه ای سلام کند و کسی که بین آن ها مشغول نماز است، شک کند که سلام کننده، قصد سلام کردن به او را نیز داشته یا نه، نباید جواب بدهد و همچنین است اگر بداند قصد او را نیز داشته، ولی دیگری جواب سلام را بدهد، امّا اگر بداند که قصد او را نیز داشته و دیگری جواب ندهد، باید جواب او را بگوید.

مسأله 1229: سلام کردن مستحب است و بسیار سفارش شده که سواره، به پیاده و ایستاده، به نشسته و کوچکتر، به بزرگترسلام کند، اما جواب سلام واجب می باشد. مسأله 1230: اگر دو نفر باهم به یکدیگر سلام کنند، بنابر احتیاط ، هريك جواب سلام دیگری را بدهد.

مسأله 1231: در غیر نماز، مستحب است، جواب سلام را بهتر از سلام بگوید، مثلاً اگر کسی گفت:( سلام علیکم) در جواب بگوید: (سلام علیکم و رحمة الله). هفتم از مبطلات نماز: خنده با صداست، عمده باشد یا اضطراری ، اما چنانچه سهوا با صدا بخندند، نماز اشکال ندارد، مگر آن که از صورت نماز خارج شود. و همچنین لبخند، نماز را باطل نمی کند.

مسأله 1232: اگر برای جلوگیری از صدای خنده کمی حالتش تغییر کند، مثلاً رنگش سرخ شود، باید نمازش را به احتیاط واجب، دوباره بخواند، مگر از صورت نماز، خارج شود که در این صورت واجب است نماز را دوباره بخواند. هشتم از مبطلات نماز برای امور دنیا، عمدا با صدا گریه کند و بنابر احتیاط لازم برای دنیا، بي صدا نیز گریه نکند، ولی اگر از ترس خدا و یا در مصیبت و غربت اهل بیت اطهار علیهم السّلام و یا برای آخرت گریه کند، آهسته باشد یا بلند اشکال ندارد، بلکه از بهترین اعمال است.

ص: 226

نهم از مبطلات نماز: کاری است که صورت نماز را به هم بزند، مانند دست زدن و به هوا پریدن، کم باشد یا زیاد، عمداً باشد یا از روی فراموشی، ولی کاری که صورت نماز را به هم نزند، مانند اشاره کردن با دست ، اشکال ندارد.

مسأله 1233: اگر در بین نماز، مقداری ساکت بماند که نگویند نماز می خواند، نمازش باطل می شود.

مسأله 1234: اگر در بین نماز، کاری انجام دهد، یا مدّتی ساکت شود و شك کند که نماز به هم خورده یا نه، نمازش صحیح است.

دهم از مبطلات نماز: خوردن و آشامیدن است، اگر در نماز طوری بخورد یا بیاشامد که نگویند نماز را پشت سر هم می خواند عمدا باشد یا از روی فراموشی، نماز باطل می شود.

مسأله 1235: کسی که می خواهد روزه بگیرد، اگر پیش از اذان صبح، مشغول به خواندن نماز وتر»باشد و تشنه شود، چنانچه بترسد اگر نماز را تمام کند صبح شود، در صورتی که آب نزدیک او، در دوسه قدمی باشد، می تواند در بین نماز وتر آب بیاشامد، اما باید کاری که نماز را باطل می کند، مانند روگرداندن از قبله، انجام ندهد. مسأله 1236: اگردر بین نماز، غذایی که در دهان یا لای دندان ها مانده فرو ببرد، نمازش باطل نمی شود و همچنین اگر قند، شکر و مانند آن در دهان مانده باشد و در حال نماز، کم کم آب شود و فرو رود، اشکال ندارد.

یازدهم از مبطلات نماز: شك در عدد رکعت های نماز دو رکعتی، سه رکعتی و در دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی است، اگر نمازگزار در حال شک باقی باشد.

دوازدهم از مبطلات نماز: رکن نماز را عمداً یا سهواً، کم یا زیاد کند. و یا چیزی که رکن نیست، عمداً کم یا زیاد نماید.

مسأله 1237: اگر پس از نماز، شك کند که در بین نماز کاری که نماز را باطل می کند، انجام داده یانه، نمازش صحیح است.

ص: 227

نماز را بخواند.

مسأله 1244: کسی که باید نماز را قطع کند، اگر نماز را تمام کند گناه کرده، و احتیاط واجب آن است که نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 1245: اگر پیش از آن که به اندازه رکوع خم شود، یادش بیاید که اذان و اقامه را فراموش کرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است برای گفتن آن ها نماز را بشکند.

به قدری فکر کند که صورت نماز به هم بخورد یا از پیدا شدن یقین یا گمان ناامید شود.

شک هایی که نباید به آنها اعتنا کرد

مسأله 1249: شک هایی که نباید به آنها اعتنا کرد، به این شرح است:

اوّل: شك در چیزی که محل به جا آوردن آن گذشته است، مانند این که در رکوع، شك کند حمد را خوانده یا نه.

دوّم: شك بعد از سلام نماز.

سوّم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شك كثير الشّك، یعنی کسی که زیاد شك می کند.

پنجم: شك امام در شماره رکعتهای نماز، در صورتی که ماموم شماره آن را بداند. و همچنين شك ماموم در صورتی که امام شماره رکعت های نماز را بداند.

ششم: شك در نماز مستحب.

و سجده کند، و اگر شک کند تشهّد خوانده یا نه، احتیاطاً به قصد رجاء تشهّد بخواند. مسأله 1255: کسی که نشسته یا خوابیده نماز می خواند، اگر موقعی که حمد یا تسبیحات می خواند، شک کند سجده یا تشهّد را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نکند. و اگر پیش از آن که مشغول حمد یا تسبیحات شود، شك کند سجده یا تشهّد را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد.

مسأله 1256: اگر شك کند یکی از رکن های نماز را به جا آورده یا نه، چنانچه از محل آن گذشته است اعتنا نکند و اگر در محل است به جا آورد، در این صورت چنانچه بعد یادش بیاید آن ركن را به جا آورده بوده ، نمازش باطل می باشد، زیرا رکن زیاد شده است.

مسأله 1257: اگر شك کند، عملی را که رکن نیست به جا آورده یا نه، چنانچه از محل آن گذشته است اعتنا نکند و اگر در محل است به جا آورد و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید آن را به جا آورده بوده ، چون رکن زیاد نشده، نمازش صحیح است ولی بنابر احتیاط واجب دوسجده سهو به جا آورد.

مسأله 1258: اگر شك کند رکنی را به جا آورده یانه، چنانچه مشغول عمل بعدی شده، مثلاً در تشهّد شك کند دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نکند و اگر یادش بیاید آن رکن را به جا نیاورده، در صورتی که مشغول ركن بعد نشده باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش باطل است، مثلاً اگر پیش از ركوع ركعت بعد، یادش بیاید دو سجده را به جا نیاورده، باید به جا آورد و اگر در رکوع یا بعد از آن، یادش بیاید نمازش باطل است.

مسأله 1259: اگر شك کند عملی را که رکن نیست به جا آورده یا نه، و مشغول کار بعد از آن شده، باید به شك خود اعتنا نکند، مثلاً موقعی که مشغول خواندن سوره است، اگر شك کند حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نکند و اگر بعد یادش بیاید آن را به جا نیاورده، در صورتی که مشغول ركن بعد نشده، باید به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلاً در قنوت، یادش بیاید حمد را نخوانده باید بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید، اعتنا نکند و نماز او صحیح است.

ص: 231

مسأله 1260: اگر شك کند سلام نماز را گفته یا نه، یا شك کند درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز، یا مشغول نماز دیگری شده یا با انجام کاری که نماز را به هم می زند، از حال نماز بیرون رفته، یا خود را خارج از نماز می داند، باید به شك خود اعتنا نکند و اگر پیش از اینها شك کند، باید سلام را بگوید.

نکند. اگر کسی در يك نماز، سه مرتبه شك کند، یا در سه نماز پشت سرهم، مثلاً در نماز صبح، ظهر و عصر شك کند، کثیرالشّك است و چنانچه زیاد شك کردن او، از غضب یا ترس و یا پریشانی حواس نباشد، به شك خود اعتنا نکند.

مسأله 1267: کثیرالشّك، اگر در به جا آوردن چیزی از اجزاء یا شرایط نماز شك کند، چنانچه به جا آوردن آن، نماز را باطل نمی کند، باید بنابگذارد که آن را به جا آورده، مثلاً شك کند رکوع کرده یا نه، باید بنابگذارد که رکوع کرده است و اگر به جا آوردن آن، نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده، مثلا اگر شك کند يك ركوع کرده یا بیشتر، چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که بیشتر از يك ركوع نکرده است.

مسأله 1268: کسی که فقط در يك چیز نماز، زیاد شك می کند، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك کند، باید به دستور آن عمل نماید، مثلا کسی که زیاد شك می کند سجده کرده یا نه، اگر اتفاق در به جا آوردن رکوع شك کند، باید به دستور شك رفتار نماید، یعنی اگر ایستاده است رکوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نکند.

مسأله 1269: کسی که در نماز معینی، مثلاً در نماز ظهر زیاد شك می کند، اگر در نماز دیگری، مثلا در نماز عصر اتفّاق شك کند، باید به دستور شك رفتار نماید.

مسأله 1270: کسی که در جای مخصوصی، زیاد شك می کند، اگر در غیر آن جا نماز بخواند و شگی برای او پیش آید، باید به دستور شك عمل نماید.

مسأله 1271: اگر انسان شك كند (كثيرالشّك) شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید اما (كثيرالشّك) تا وقتي يقين نکند به حال معمولی مردم برگشته، باید به شك خود اعتنا نکند.

مسأله 1272: کسی که کثير الشك است، اگر شك کند، رکنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نکند، بعد یادش بیاید آن را به جا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش باطل است، مثلاً اگر شك کند رکوع کرده یا نه و اعتنا نکند، چنانچه پیش از سجده دوّم یادش بیاید رکوع نکرده، باید رکوع کند و پس از نماز دو سجده سهو

ص: 233

برای زیادی یک سجده انجام دهد و اگر در سجده دوم یادش بیاید، نمازش باطل است.

مسأله 1273: کسی که زیاد شك می کند، اگر شك کند، چیزی را که رکن نیست، به جا آورده یا نه واعتنا نکند و بعد یادش بیاید آن را به جا نیاورده، چنانچه از محل آن گذشته، نمازش صحیح است، ولی باید پس از نماز چنانچه قضا دارد آن را قضا کند و دو سجده سهو کند مثلا اگر شك کند حمد خوانده یا نه و اعتنا نکند، چنانچه در قنوت یادش بیاید حمد را نخوانده، باید بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید، نماز او صحیح است ولی پس از نماز دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1278: اگر در نماز مستحب دو رکعتی، گمان کند که سه رکعت یا بیشتر به جا آورده، اعتنا نکند و نمازش صحیح است و اگر به دو رکعت یا کمتر گمان کند، بنابر احتیاط مستحب به همان گمان عمل کند، مثلاً اگر به يك ركعت گمان دارد، بنابر احتیاط مستحب، باید يك رکعت دیگر نیز بخواند.

مسأله 1279: اگر در نماز نافله، کاری کند که در نماز واجب سجده سهو واجب می شود، با يك سجده و یا تشهّد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز، سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را به جا آورد.

مسأله 1280: اگر شك کند نماز مستحب را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طیار عليه السلام، وقت معيّن نداشته باشد بنا بگذارد که نخوانده است و همچنین اگر مثل نافله يوميه، وقت معيّن داشته باشد و پیش از گذشتن وقت، شک کند، ولی اگر بعد از گذشتن وقت، شك کند به شك خود اعتنا نکند.

ایستاده و بعد دو رکعت نشسته به جا آورد.

چهارم: شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوّم، که در این صورت باید بنا را بر چهار بگذارد، نماز را تمام کند و بعد از نماز، دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1282: اگر بعد از گفتن ذکرو پیش از سر برداشتن از سجده دوّم، یکی از این چهار شك، برای او پیش آید، بنابر احتیاط واجب باید به دستور همان شك، عمل کند و نماز را نیز دوباره بخواند.

پنجم: شك بين سه و چهار، در هرجای نماز باشد، باید بنابر چهار بگذارد، نماز را تمام کند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته، به جا آورد.

ششم: شك بين چهار و پنج، در حال ایستاده ، که در این صورت باید بنشیند، تشهد بخواند، نماز را سلام دهد، دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا آورد و بنابر احتیاط واجب ، باید دو سجده سهونیز برای قیام اضافي به جا آورد.

هفتم: شك بين سه و پنج، در حال ایستاده ، باید بنشیند، تشهد بخواند، نماز را سلام دهد، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد. و بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو نیز، برای قیام اضافی به جا آورد.

هشتم: شك بين سه و چهار و پنج، در حال ایستاده باید بنشیند، تشهد بخواند، بعد از سلام نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، سپس دو رکعت نشسته به جا آورد و بنابر احتیاط واجب، دو سجده سهونیز، برای قیام اضافي به جا آورد.

نهم : شك بين پنج و شش، در حال ایستاده، باید بنشیند، تشهد بخواند، نماز را سلام دهد، دو سجده سهو به جا آورد و بنابر احتیاط واجب، باید دو سجده سهو دیگری برای ایستادن اضافي به جا آورد.

باید به دستوری که گذشت عمل نماید، و اگر بدون شکستن نمازهم آن را از سر بگیرد، نماز دوّم هم باطل است اما اگر نماز را شکست و مشغول نماز دوّم شد، نماز دوّمش صحیح است.

مسأله 1284: اگر یکی از شك هایی که نماز احتیاط برای آن واجب است، در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام کند و بدون خواندن نماز احتیاط ، دوباره نماز را از سر بگیرد معصیت کرده و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کند، نماز را از سر گرفته باشد نماز دومش باطل است و اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می کند، مشغول نماز شده، نماز دومش صحیح است، لکن نماز اول در هر دو صورت باطل است.

مسأله 1285: اگر یکی از شك های صحیح، یا باطل برای انسان پیش آید، چنان که گفته شد، باید فورا فکر کند، ولی اگر بداند با کمی تاخیر چیزی را فراموش نمی کند، می تواند بعدا فکر نماید، جایز نیست با حالت شک نماز را ادامه دهد، مثلاً اگر در حال ایستادن شک کند که یک رکعت خوانده یا بیشتر و بداند که اگر به رکوع رود به یک طرف يقين یا گمان پیدا می کند، جایز نیست با این حال ركوع کند، مگر آن که چیزی از واجبات نماز با شک همراه نشود، مانند این که در سجده پس از ذکرشک کند، و با سر برداشتن شک برطرف شود.

مسأله 1286: اگر اول به يك طرف ، گمان بیشتری داشته باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود، باید به دستور شك عمل نماید و اگر اول، دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی که وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد به طرف دیگر گمان کند، باید طرف گمان شده را بگیرد و نماز را تمام کند.

مسأله 1287: کسی که نمی داند به يك طرف گمان بیشتری دارد یا هردو طرف در نظر او مساوی است، باید به دستور شك عمل کند.

مسأله 1288: اگر بعد از نمازبداند در بین نماز مردد بوده که مثلا دو رکعت خوانده یا سه رکعت و بنا را برسه گذاشته، ولي نداند به خواندن سه رکعت گمان داشته، یا هردو طرف در نظر او مساوی بوده ، بنابر احتیاط لازم، نماز احتیاط را بخواند.

ص: 237

مسأله 1289: اگر موقعی که تشهّد می خواند، یا بعد از ایستادن، شك کند که دو سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع، یکی از شك هایی که بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، برای او پیش آید، مثلاً شك کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، چنانچه به دستور آن شك عمل کند، نمازش صحیح است.

مسأله 1290: اگر پیش از آن که مشغول تشهّد شود، یا پیش از ایستادن، شك کند دو سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع، یکی از شك هایی که بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، برای او پیش آید، نمازش باطل است.

مسأله 1291: اگر موقعی که ایستاده ، بین سه و چهار، یا بین سه و چهار و پنج، شك کند و یادش بیاید یک یا دو سجده از رکعت پیش را، به جا نیاورده ، نمازش باطل است. مسأله 1292: اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلاً اوّل شك کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، بعد شك کند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت، باید به دستور شك دوّم عمل نماید.

مسأله 1293: اگر بعد از نماز، شك کند که در نماز، مثلاً بین دو و چهار شك کرده، یا بین سه و چهار، واجب است به دستور هردو عمل کند و نماز را نیز دوباره بخواند. مسأله 1294: اگر بعد از نماز بفهمد در نماز شکی برای او پیش آمده، ولي نداند از شكهای باطل بوده و یا از شكهای صحیح و اگر از شك های صحیح بوده کدام يك از آنهاست باید دو رکعت ایستاده و بعد از آن دو سجده سهوبه جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1295: کسی که نشسته نماز می خواند اگرشگی کند که باید برای آن، يك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند، باید دورکعت نشسته به جا آورد. و اگر شگی کند که باید برای آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو رکعت نشسته به جا آورد، و بنابر احتیاط واجب دو رکعت نشسته دیگر بخواند و احتیاط مستحب اعاده نماز است، و اگر شکّی کند که باید یک رکعت ایستاده بخواند باید دو رکعت نشسته بخواند و احتیاط مستحب اعاده نماز است.

ص: 238

چنانچه بعد از نماز احتیاط ، کاری که نماز را باطل می کند انجام داده، مثلاً پشت به قبله کرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر کاری که نماز را باطل کند انجام نداده، نماز را تکمیل می کند و برای زیادی ها سجده سهو به جا آورد و نماز را اعاده نماید.

مسأله 1303: کسی که ایستاده نماز می خواند، اگر هنگام خواندن نماز احتیاط ، از ایستادن عاجز شود، باید مانند کسی که نماز را نشسته می خواند . همان گونه که در مسأله پیش، گفته شد . نماز احتیاط به جا آورد.

مسأله 1304: کسی که نشسته نماز می خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط، بتواند بایستد، باید به وظیفه کسی که نماز را ایستاده می خواند، عمل کند.

مسأله 1305: اگر بین دو و سه و چهار شك کند و بعد از خواندن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، یادش بیاید که نماز را دورکعت خوانده، لازم نیست دورکعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.

مسأله 1306: اگر بین سه و چهار شك کند و موقعی که دو رکعت نماز احتیاط نشسته یا یك رکعت ایستاده می خواند، یادش بیاید که نماز را سه رکعت خوانده، باید نماز احتیاط را تمام نماید و کفایت می کند.

مسأله 1307: اگر بین دو و سه و چهار شك کند و موقعی که دو رکعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند، پیش از ركوع ركعت دوم، یادش بیاید که نماز را سه رکعت خوانده، باید نماز احتیاط را رها کند و کسری نماز را به جا آورد و بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده کند.

مسأله 1308: اگردر بین نماز احتیاط بفهمد، کسری نماز بیشتر یا کمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را طبق کسری نماز تمام کند، باید آن را رها نماید و نماز را دوباره بخواند و بنابر احتیاط مستحب برای رهایی از آن نماز کاری کند که نماز را باطل می نماید مثلا پشت به قبله کند و برای شکت بین دو و سه و چهار، موقعی که دو رکعت نماز احتیاط می خواند، در رکعت آخر آن بعد از رکوع بفهمد که نمازش سه رکعت بوده، باید نماز احتیاط را رها کند و بنابر احتیاط واجب کسری نماز را به جا آورد و نماز را دوباره به جا آورد.

ص: 240

مسأله 1309: اگر شك کند، نماز احتیاطی که بر او واجب بوده، به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز گذشته، به شك خود اعتنا نکند و اگر وقت دارد ، در صورتی که مشغول کار دیگری نشده و از جای نماز، برنخاسته و کاری مانند رو گرداندن از قبله که نماز را باطل می کند انجام نداده و بین شک ونماز زیاد طول نکشیده، باید نماز احتیاط را بخواند. و اگر کاری که نماز را باطل می کند به جا آورده، یا بین نماز و شك او زیاد فاصله شده احتیاط واجب آن است که نماز احتیاط را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1310: اگر در نماز احتیاط ، رکنی زیاد کند، یا مثلاً به جای يك ركعت، دو رکعت بخواند، نماز احتیاط باطل می شود و باید دوباره نماز احتیاط واصل نماز را به جا آورد.

مسأله 1311: هنگامی که انسان مشغول نماز احتیاط است، اگر در یکی از کارهای آن شك کند، چنانچه محل آن نگذشته، باید به جا آورد و اگر محلش گذشته، باید به شك خود اعتنا نکند، مثلاً اگر شك کند حمد خوانده یا نه، چنانچه به رکوع نرفته حمد را بخواند و اگر به رکوع رفته باید به شك خود اعتنا نکند.

مسأله 1312: اگر در شماره رکعت های نماز احتیاط شك کند، چنانچه طرف بیشتر شك، نماز را باطل می کند، باید بنا را بر کمتر بگذارد و اگر طرف بیشترشك، نماز را باطل نمی کند، باید بنا را بر بیشتر بگذارد، مثلا موقعی که مشغول خواندن دو رکعت نماز احتیاط است، اگر شك کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت، باید بنا بگذارد که دو رکعت خوانده و اصل نماز را نیز اعاده نماید.

مسأله 1313: اگر در نماز احتیاط، چیزی که رکن نیست، سهواً کم یا زیاد شود، سجده سهو ندارد مگر چیزی باشد که در اصل نماز سجده سهو دارد که باید بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو کند.

مسأله 1314: اگر بعد از سلام نماز احتیاط، شك کند یکی از اجزا یا شرایط آن را به جا آورده یا نه، به شك خود اعتنا نکند.

مسأله 1315: اگر در نماز احتیاط، تشهّد يا يك سجده را فراموش کند، و در جای خودش تدارک

ص: 241

آن ممکن نباشد بنابر احتیاط واجب بعد از سلام نماز، آن را قضا نماید.

مسأله 1316: اگر به همراه نماز احتیاط ، قضای يك سجده، یا قضای يك تشهد و یا دو سجده سهوبر او واجب شود، باید اول نماز احتیاط را به جا آورد.

مسأله 1317: حکم گمان در عدد رکعات نماز مانند حكم يقين است، مثلاً اگر نداند که بك رکعت خوانده یا دو رکعت، ولی گمان داشته که دو رکعت خوانده، بنا می گذارد که دو رکعت خوانده است. مگر گمان به چیزی که سبب بطلان نماز باشد که در این صورت، حكم يقين را ندارد. و اگر در نماز چهار رکعتی گمان دارد که چهار رکعت خوانده، نباید نماز احتیاط بخواند. و اما گمان در افعال نماز حکم شك را دارد، پس اگر گمان دارد رکوع کرده، چنانچه داخل سجده نشده است، باید رکوع کند، و اگر گمان دارد حمد را نخوانده، و شروع به خواندن سوره کرده اعتنا به گمان ننماید عمل را تمام کند و اصل نماز را اعاده نماید.

مسأله 1318: حکم شكّ، سهو و گمان، در نمازهای واجب يوميه و دیگر نمازهای واجب فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آیات شك کند، يك ركعت خوانده یا دو رکعت، چون شك او در نماز دو رکعتی است، نمازش باطل است.

هفتم: کم یا زیاد کردن اشتباهاً هر چیزی در نماز

هشتم: کسی که در نماز سهو کرده و نمی داند جزئی را کم و زیاد کرده .

نهم: شکّ بين 3 و 4 درفاز 4 رکعتی که گمان دارد 4 رکعت خوانده .

دهم: پس از داخل شدن در عملی شک کند که واجبی را انجام داده یا نه، مستحب است که دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1320: اگر در جایی که باید بایستد، مثلاً موقع خواندن حمد و سوره، اشتباهاً بنشیند، یا در جایی که باید بنشیند، مثلا موقع خواندن تشهد، اشتباهاّ بایستد، بنابر احتیاط واجب، باید دو سجده سهو به جا آورد، بلکه برای هر چیزی که در نماز، اشتباها کم یا زیاد شود، بنابر احتیاط واجب ، باید دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1321: اگر انسان اشتباهاً یا به خیال این که نمازش تمام شده، حرف بزند، باید دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1322: برای حرفی که از سرفه و آه کشیدن پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست، ولى اگر مثلا سهوا «آخ» یا «آه» بگوید، باید سجده سهویه جا آورد. مسأله 1323: اگر چیزی که غلط خوانده، دوبار به طور صحیح بخواند، برای آن غلط سجده سهو واجب نیست.

مسأله 1324: اگر در نماز سهواً مدتی حرف زند که تمام آن يك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو كافي است.

مسأله 1325: اگر سهواً تسبیحات اربعه را بیشتر از سه مرتبه بگوید، لازم نیست بعد از نماز دوباره سجده سهواً به جا آورد، ولی اگر تسبیحات را اصلا نگوید باید دو سجده سهو کند.

مسأله 1326: اگر در جایی که نباید سلام دهد، اشتباه یک یا دو یا سه سلام را بگوید، دو سجده سهونماید.

مسأله 1327: اگر يك سجده یا تشهد را فراموش کند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید،

ص: 243

باید برگردد و به جا آورد و بعد از نماز، بنابر احتیاط واجب برای ایستادن بی جا دو سجده سهو بنماید.

مسأله 1328: اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید که يك سجده یا تشهد از رکعت پیش فراموش کرده، باید بعد از سلام نماز، سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1329: اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز، عمدا به جا نیاورد، معصیت کرده و واجب است هرچه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهوا به جا نیاورد، هروقت یادش آمد باید فورا انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1330: اگر شك دارد دو سجده سهو بر او واجب شده یا نه، لازم نیست به جا آورد.

مسأله 1331: کسی که شك دارد دو سجده سهو بر او واجب شده یا بیشتر، اگر دو سجده سهو به جا آورد کافی است.

مسأله 1332: اگر بداند یکی از دو سجده سهو را به جا نیاورده و تدارک ممکن نباشد، باید دو سجده سهو به جا آورد و اگر بداند سهوا سه سجده کرده، احتیاط واجب آن است که دوباره دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1333: اگر شك کند يك سجده کرده یا دو سجده سهو یا شك کند که دو سجده سهو کرده یا سه سجده، چنانچه وارد تشهد نشده، بنا را بر کمتر بگذارد.

بخواند و پس از تشهد بگوید: «السَّلام عَلَيكُم» و اولی این است که: «و رَحمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهَ »را اضافه کند.

کند و غیراز سجده سهوی که برای قضای سجده یا تشهد می نماید، دو سجده سهودیگربنماید.

مسأله 1341: اگر نداند سجده را فراموش کرده یا تشهّد را، باید هر دو را قضا نماید. مسأله 1342: اگر شك دارد سجده یا تشهّد را فراموش کرده یا نه، واجب نیست قضا نماید.

مسأله 1343: اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش کرده و شك کند که پیش از ركوع ركعت بعدی به جا آورده یا نه، بنابر احتیاط واجب آن را قضا نماید.

مسأله 1344: کسی که باید سجده یا تشهّد را قضا نماید، اگر برای کار دیگری نیز سجده سهوبر او واجب شود، باید بعد از نماز فورا سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد از آن سجده سهو را به جا آورد.

مسأله 1345: اگر شك دارد که بعد از نماز قضای سجده یا تشهّد فراموش شده را به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته، باید سجده یا تشهّد را قضا نماید و اگر وقت نماز گذشته، قضای آن مستحب است.

مسأله 1349: اگر بعد از رسیدن به رکوع یادش بیاید که دو سجده از رکعت قبلی فراموش کرده ، نمازش باطل است و اگر پیش از رسیدن به رکوع یادش بیاید، باید برگردد، دو سجده را به جا آورد و برخیزد، حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند، نماز را تمام کند و بعد از نماز بنابر احتیاط واجب، برای ایستادن بی جا دو سجده سهو انجام دهد.

مسأله 1350: اگر پیش از گفتن: «السَّلامُ عَلَينا»و«السَّلام عَلَيكُم»، یادش بیاید دوسجده رکعت آخر را به جا نیاورده، باید دو سجده را به جا آورد و دوباره تشهد بخواند و سلام نماز را بدهد و برای تشهد بی جا بنابر احتیاط دو سجده سهونماید.

مسأله 1351: اگر بعد از سلام نماز، یادش بیاید يك ركعت یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، چنانچه کاری انجام داده که در نماز، چه عمدا یا سهوا اتفاق بیفتد نماز را باطل می کند، مثلا پشت به قبله کرده، نمازش باطل است و اگر کاری که عمداً و سهواً آن نماز را باطل می کند انجام نداده ، باید فورا مقداری را که فراموش کرده به جا آورد و برای هر یک از تشهّد و سلام زیادی سجده سهوبنماید.

مسأله 1352: هرگاه بعد از سلام نماز، عملی انجام دهد که اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می کند مثلاً پشت به قبله نماید، و بعد یادش بیاید که دو سجده آخر را به جا نیاورده، نماز باطل است و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کنند یادش بیاید، باید دو سجده ای را که فراموش کرده به جا آورد، دوباره تشهد بخواند، سلام نماز را بدهد و برای هریک از تشهد و سلامی که اول گفته است سجده سهوبنماید. مسأله 1353: اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده یا پشت به قبله خوانده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید. و اگر بفهمد که به طرف راست یا به طرف چپ قبله به جا آورده باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید، هر چند به سبب خطای قبله و یا ندانستن حکم شرعی بوده است.

ص: 247

مسأله 1359: اگر يك عادل یا شخص ثقه که مورد اطمینان است خبر دهد که سفر انسان هشت فرسخ است، باید نماز را شکسته بخواند و احوط جمع بين شکسته و تمام است.

مسأله 1360: کسی که يقين دارد سفر او هشت فرسخ است، اگر نماز را شکسته بخواند و بعد بفهمد هشت فرسخ نبوده، باید چنانچه وقت باقی است آن را چهار رکعتی به جا آورد و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 1361: کسی که يقين دارد از جای خود تا جایی که قصد رفتن به آن جا را دارد، هشت فرسخ نیست، یا شك دارد هشت فرسخ هست یا نه، چنانچه در بین راه بفهمد سفر او هشت فرسخ بوده، اگرچه کمی از راه باقی باشد، باید نماز را شکسته بخواند، مشروط به این که قصد برگشت این مسافت را قبل از ده روز داشته باشد و اگر تمام خوانده، دوباره نماز را شکسته به جا آورد.

مسأله 1362: اگر بین دو محلّی که فاصله آنها کمتر از چهار فرسخ است، چند مرتبه رفت و آمد کند، اگرچه روی هم هشت فرسخ شود، باید نماز را تمام بخواند، مگر آن که از اول قصد هشت فرسخ دوری را داشته باشد که در این صورت احتیاط ترک نشود. مسأله 1363: اگر محلی دو راه داشته باشد، يك راه آن کمتر از هشت فرسخ و راه دیگر آن، هشت فرسخ یا بیشتر باشد، چنانچه انسان از راهی که هشت فرسخ است یا بیشتر، به آن جا برود، باید نماز را شکسته بخواند و اگر از راهی که هشت فرسخ نیست برود، باید تمام بخواند.

مسأله 1364: اگر شهر دیوار دارد، باید ابتدای هشت فرسخ را از دیوار شهر حساب کند و اگر دیوار ندارد، باید از خانه های آخر شهر حساب نماید.

مسأله 1365: حکم مسافرت با وسایل نقلیه جديد، همان حکم مسافرت با وسایل قدیمی را دارد، پس اگر روزه دار با هواپیما، کشتی، قطار، ماشین یا سفینه های فضایی مسافرت کند و هشت فرسخ مسافت را طی نماید، افطار بر او واجب و نمازش شکسته می شود.

مسأله 1366: مسافرت شرعی با پیمودن هشت فرسخ تحقق می یابد، چه این مسافت در خطی افقی یا عمودی و یا مورب باشد، چه در کره زمین یا فضا یا آب و چه در کرات آسمانی

ص: 249

دیگر باشد. پس اگر شخصی با هرنوع وسیله ای، مسافت هشت فرسخ را در فضا، به طور عمودی بپیماید، یا رفت و برگشتش هشت فرسخ شود، لازم است روزه اش را بخورد و نمازش را شکسته بخواند و اگر شخصی با هر نوع زیر دریایی مسافت هشت فرسخ را به طور عمودی در عمق آب پیمود و یا رفت و برگشتش هشت فرسخ گردید، افطار بر او واجب شده، نمازش شکسته می شود و همچنین است حکم مسافرت در کرات دیگر یا بین آن ها . بنابراین زمان هیچ اعتباری در تحقق مسافرت شرعی و پیاده کردن احکام آن ندارد، و مسافت معتبر است.

مسأله 1367: حدّ ترخص، یعنی جایی که مسافر باید احکام شرعی مسافرت را پیاده کند، با طی مسافتی که پس از آن، دیوارهای شهر دیده نشود و صدای اذان به گوش نرسد تحقق پذیر است. البته این امر در جایی است که مسافرت در خطی افقی باشد، ولی اگر دیوارها و صدای اذان ، حتی با طی مسافت معتبر مخفی نشد، مثلا به علت این که شهر غیرعادی و ساختمان های بسیار بلندی داشت با صدای اذان غیر طبیعی بود و با بلندگوهای متعدد و قوی پخش می شد و یا به علت این که مسافرت در خط عمودی بود، در تمام این موارد، همان مسافت معتبر است و این علایم، اعتباری ندارد.

مسأله 1368: حدّ ترخص با طی مسافت معمولی که دیوارها و اذان مخفي گردد، تحقق می یابد و فرقی نمی کند مبدأ مسافرت، شهر کوچک یا بزرگ باشد.

مسأله 1369: اگر ظهر شرعی، در شهری تحقق یافت و مسافر نماز خود را در آن شهر خواند، سپس با وسیله ای به مسافرت پرداخت و به جایی رسید که هنوز ظهر نشده بود، مستحب است دوباره نماز بخواند. و همین حکم نسبت به سایر اوقات و بقیه نمازها نیز جاری است.

مسأله 1370: اگر کسی با وسیله ای روی زمین یا در فضا مسافرت کرد که با حرکت خورشید و با همان سرعت حرکت می نمود، طوری که همیشه در يك موقعیت ثابت در مقابل خورشید قرار داشت، این شخص باید در هر26 ساعت، پنج نماز بخواند. و همین نسبت در مورد کمتر از 26 ساعت یا بیشتر نیز باید رعایت شود.

ص: 250

می کند، چنانچه بداند سفر او هشت فرسخ است، باید نماز را شکسته بخواند و اگر نداند، باید بنابر احتیاط واجب از او بپرسد، اگر سفر او هشت فرسخ باشد، نماز را شکسته به جا آورد.

مسأله 1377: کسی که در سفر به اختیار دیگری است، اگر بداند یا گمان داشته باشد پیش از رسیدن به مسافت شرعی از او جدا می شود، باید نماز را تمام بخواند، مگر مجموع رفت و برگشتن هشت فرسخ شود، که در این صورت نماز شکسته خواهد بود. مسأله 1378: کسی که در سفر به اختیار دیگری است، اگر شك دارد پیش از رسیدن به مسافت شرعی از او جدا می شود یا نه، باید نماز را تمام بخواند، ولی اگر از این جهت شک کند که شاید مانعی برای سفر او پیش آید، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا نباشد، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1384: اگر پیش از رسیدن به هشت فرسخ، مردّد شود بقیه راه را برود یا نه، چنانچه در هنگام تردید مقداری راه برود و بعد تصمیم بگیرد هشت فرسخ دیگر برود یا چهار فرسخ برود و همان روز یا شب آن یا قبل از ده روز برگردد، تا آخر مسافرت باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1385: اگر پیش از رسیدن به هشت فرسخ، مردّد شود بقیه راه را برود یا نه، چنانچه در هنگام تردید مقداری راه برود سپس تصمیم بگیرد بقیه راه را ادامه دهد، اگر باقیمانده سفر جمعة کمتر از هشت فرسخ باشد و نخواهد همان روز یا شب آن یا بعد از چند روز دیگر برگردد، باید نماز را تمام بخواند. ولی اگر راهی که پیش از مردد شدن و بعد از آن می رود، روی هم هشت فرسخ باشد، بنابر احتیاط باید نماز را هم شکسته و هم تمام بخواند، گرچه بعید نیست نماز شکسته کافی باشد.

حرام است یا زن بدون اجازه شوهر سفر کند و یا سفر فرزند بدون اجازه پدر و مادر باشد، ولی اگر مانند سفر حج واجب باشد، باید نماز را شکسته بخوانند.

مسأله 1390: سفر غیر واجبی که موجب اذیت پدر و مادر باشد و ترك سفر، ضرری برای فرزندان نداشته باشد، حرام است و انسان باید در آن سفر نماز را تمام بخواند و روزه بگیرد.

مسأله 1391: کسی که سفر او حرام نیست و برای کار حرام نیز سفر نمی کند، اگر در سفر گناهی انجام دهد مثلا غيبت کند یا شراب بخورد، باید نماز را شکسته بخواند، مگر آن که آن مسافرت سبب انجام دادن معصیت شود، در این صورت احتیاط واجب جمع بين شکسته و تمام است.

مسأله 1392: اگر مخصوصا برای ترك کار واجبی مسافرت نماید، نمازش تمام است، بنابراین بدهکاری که وقت ادای بدهی او رسیده، اگر بتواند بدهی خود را بدهد و طلبکار نیز مطالبه کند، چنانچه در سفر نتواند بدهی خود را بدهد لكن مخصوصا برای ترك پرداخت این بدهی مسافرت نکند، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1393: اگر سفر او سفر حرام نباشد، ولی حیوان سواری یا مرکب دیگری که بر آن سوار است غصبی باشد یا در زمین غصبی مسافرت کند، نماز را شکسته بخواند و بنابر احتیاط مستحب هم شکسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1394: کسی که با ظالم مسافرت می کند اگر ناچار نباشد و مسافرت او كمك به ظالم باشد، باید نماز را تمام بخواند و اگر ناچار باشد یا مثلا برای نجات مظلومی با او سفر کند، نماز شکسته است.

مسأله 1395: اگر برای تفریح و گردش مسافرت کند، حرام نیست و باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1396: اگر برای هو و خوش گذرانی به شکار یا ماهیگیری برود، نمازش تمام است و چنانچه برای تهیه روزی به شکار رود، نمازش شکسته است و همچنین است اگر برای کسب و زیاد کردن مال برود، اگرچه در این صورت احتیاط آن است که نماز را هم شکسته و هم تمام بخواند و روزه هم بگیرد.

ص: 254

مسأله 1397: کسی که برای گناه سفر کند موقعی که از سفر برمی گردد، اگر توبه کرده باید نماز را شکسته بخواند و اگر توبه نکرده باید تمام بخواند، مگر عنوان حلالی بر، برگشت او صدق کند. و بنابر احتیاط مستحب در صورت توبه نکردن، هم شکسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1398: کسی که سفر او سفر حرام است، اگر در بین راه از قصد گناه برگردد، چنانچه باقیمانده راه هشت فرسخ یا بیشتر باشد یا چهار فرسخ بوده و بخواهد برود و همان روز یا شب آن و یا قبل از ده روز دیگر برگردد، باید نماز را شکسته بخواند و بنابر احتیاط واجب چنانچه هنگام برگشتن توبه نکرده هم شکسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1399: کسی که برای گناه سفر نکرده، اگر در بین راه قصد کند بقیه راه را برای گناه برود، باید نماز را تمام بخواند، ولى نمازهایی را که شکسته خوانده صحیح است

و ملحق می شود به کسی که کارش سفر است شخصی که کارش در جایی دیگر است مانند تجارت و تدریس که مقدار معتدّ به (قابل توجّهی از روزها را مثلاً ماهی ده روز یا بیشتر به آن جا سفر نموده و برمی گردد.

مسأله 1404: کسی که شغلش مسافرت است، اگر برای کار دیگری مثلاً برای زیارت یا حج مسافرت کند، باید نماز را شکسته بخواند ولی اگر مثلا راننده ، اتومبیل خود را برای زیارت کرایه بدهد و در ضمن، خودش نیز زیارت کند، باید نماز را تمام بخواند. مسأله 1405: حمله دار، یعنی کسی که برای رساندن حاجیها به مکه مکرمه مسافرت می کند، چنانچه شغلش در تمام سال مسافرت باشد، باید نماز را تمام بخواند و اگر شغلش مسافرت نباشد بلکه فقط چند هفته ای در سال سفر می کند، باید بنابر احتیاط واجب جمع بین نماز تمام و شکسته نماید و چنانچه سفر او کم باشد مانند این زمان که سفر با هواپیما است، بعید نیست حکم او نماز شکسته باشد.

مسأله 1406: کسی که شغل او حمله داری می باشد و حاجیها را از راه دور به مکّه مکرّمه و عتبات عالیات و مشاهد مشرفه و غیر این ها می برد، چنانچه تمام سال یا بیشتر سال را در راه باشد، باید نمازش را تمام بخواند.

مسأله 1407: کسی که مقداری از سال شغلش مسافرت است، مانند راننده ای که فقط در تابستان یا زمستان به کار رانندگی می پردازد، باید در سفر نماز را تمام بخواند و احتیاط مستحب جمع بين شکسته و تمام است.

مسأله 1408: راننده و دوره گردی که در دو سه فرسخی شهر، رفت و آمد می کند، چنانچه اتفاق سفر هشت فرسخی برود، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1409: کسی که شغلش مسافرت است، اگر ده روز یا بیشتر در وطن خود بماند و از اول قصد ماندن ده روز داشته باشد، باید در سفر اولی که بعد از ده روز می رود، نماز را شکسته بخواند و چنانچه بدون قصد بماند بنابر احتیاط بين شکسته و تمام جمع کند.

ص: 256

مسأله 1410: کسی که شغلش مسافرت است، غیر از راننده وسائل نقلیه (از حیوان و غیر آن) اگر در غیر وطن خود ده روز بماند، چنانچه از اول قصد ماندن ده روز داشته، در سفر اولی که بعد از ده روز می رود باید نماز را شکسته بخواند و اگر از اول قصد ماندن ده روز نداشته، باید در سفر اول نماز را تمام بخواند و احتیاط مستحب جمع است.

مسأله 1411: کسی که شغلش مسافرت است اگر شک کند در وطن خود یا جای دیگرده روز مانده یا نه، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1412: کسی که در شهرها سیاحت می کند و برای خود وطنی اختیار نکرده و نمی خواهد اختیار کند، باید نماز را تمام بخواند و بنابر احتياط مستحب بين شکسته و تمام جمع کند.

مسأله 1413: کسی که شغلش مسافرت نیست، اگر در جایی کاری دارد، مثلا جنسی دارد که برای حمل آن مسافرت های پی در پی می کند، باید نماز را شکسته بخواند. مسأله 1414: کسی که از وطنش صرف نظر کرده و می خواهد وطن دیگری برای خود اختیار کند، اگر شغلش مسافرت نباشد و عنوان دیگری که موجب تمام خواندن نماز می شود بر او تطبيق نشود، باید در مسافرت نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1417: مسافری که به وطنش برمی گردد، وقتی دیوار وطن را ببیند یا صدای اذان را بشنود، باید نماز را تمام بخواند. مسافری که می خواهد ده روز در جایی بماند چنانچه به آن محل نرسیده ولی دیوارها را می بیند و صدای اذان را می شنود، بنابر احتیاط واجب بين شکسته و تمام جمع کند.

مسأله 1418: هرگاه شهر در بلندی باشد که از دور دیده شود یا به قدری در گودی است که اگر انسان کمی دور شود دیوار آن را نبیند، کسی که از آن شهر مسافرت می کند، وقتی به اندازه ای دور شد که اگر آن شهر در زمین هموار بود، دیوارش از آن جا دیده نمی شد، باید نماز خود را شکسته بخواند. و همچنین اگر کوتاهی یا بلندی خانه ها بیشتر از معمول باشد، باید خانه های معمولی را مدّ نظر قرار داد.

مسأله 1419: اگر از جایی مسافرت کند که خانه و دیوار ندارد، وقتی به جایی برسد که اگر آن محل، دیوار داشت از آن جا دیده نمی شد، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1420: اگر به قدری دور شود که نداند صدایی را که می شنود صدای اذان است یا صدایی دیگر، نماز را شکسته بخواند و اگر بفهمد آذان می گویند ولی کلمه های آن را تشخیص ندهد، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1421: اگر به قدری دور شود که اذان خانه ها را نشنود، ولى آذان شهر را که معمولاً در جای بلندی می گویند بشنود، نباید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1422: اگر به جایی برسد که اذان شهر را که در جای بلند متعارف و معمولی می گویند، نشنود، ولى آذانی را که در جای خیلی بلندی می گویند بشنود، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1423: اگر چشم یا گوش او یا صدای اذان، غیر معمول باشد، در جایی باید نماز را شکسته بخواند که چشم متوسط ، دیوار خانه ها را نبیند و گوش متوسط صدای اذان معمولی را نشنود.

مسأله 1424: اگر هنگام سفر رفتن شك کند به حدّ ترخص، یعنی جایی که صدای اذان را نشنود

ص: 258

و دیوار شهر را نبیند، رسیده یا نه، باید نماز را تمام بخواند، به شرطی که نماز در رفتن و برگشتن در يك جا نباشد، ولی در هر دو صورت احتیاطاً فحص و بررسی لازم است و مسافر هنگام برگشتن به شهر چنانچه شک کند که به حدّ ترخص رسیده یا نه، باید شکسته بخواند.

مسأله 1425: مسافری که از وطن خود عبور می کند، وقتی به جایی برسد که دیوار وطن خود را ببیند و صدای اذان آن را بشنود، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1426: مسافری که در بین مسافرت، به وطنش رسیده، تا وقتی که در آن جاست، باید نماز را تمام بخواند، ولی اگر بخواهد از آن جا هشت فرسخ برود یا چهار فرسخ برود و همان روزیا شب آن و یا قبل از ده روز برگردد، وقتی به جایی برسد که دیوار وطن را نبیند و صدای اذان را نشنود، باید نماز را شکسته بخواند.

کرده باشد، همه آنها وطن او حساب می شود و باید نماز را در تمامی آن محل ها تمام بخواند.

مسأله 1431: کسی که به قصد توطّن در جایی بماند، هر وقت در مسافرت به آن جا برسد، باید نماز را تمام بخواند تا زمانی که از آن جا صرف نظر نکرده باشد، اما اگر صرف نظر کند، باید نمازش را شکسته بخواند.

مسأله 1432: اگر به جایی برسد که وطن او بوده و از آن جا صرف نظر کرده، نباید نماز را تمام بخواند، اگرچه وطن دیگری نیز برای خود اختیار نکرده باشد.

مسأله 1433: مسافری که قصد دارد ده روز پشت سرهم در جایی بماند یا میداند که بدون اختیار ده روز در جایی می ماند، باید در آن جا نماز را تمام بخواند.

مسأله 1434: مسافری که می خواهد ده روز در جایی بماند، لازم نیست قصد ماندن شب اول یا شب یازدهم را داشته باشد و اگر قصد کند از اذان صبح روز اوّل، تا غروب روز دهم بماند، واجب نیست که نماز را هم شکسته و هم تمام بخواند، بلکه تمام خواندن کفایت می کند و همچنین است اگر مثلاً قصدش این باشد که از ظهر روز اول تا ظهر روز یازدهم بماند و احتیاط در این صورت جمع بين شکسته و تمام است.

مسأله 1435: مسافری که می خواهد ده روز در جایی بماند، در صورتی باید نماز را تمام بخواند که بخواهد تمام ده روز را در يك جا بماند، پس اگر بخواهد مثلا ده روز در نجف اشرف و کوفه یا کربلای معلی و مرقد حر عليه السّلام و یا در تهران و شهر مقدس قم بماند، باید نماز را شکسته بخواند، البته در صورتی که آن دو شهر به هم متصل نشده باشد و گرنه حكم يك شهر را دارد، مانند این زمان که شهر نجف اشرف و کوفه يك شهر می باشند و اگر یکی از آن ها از توابع دیگری باشد بنابر احتیاط جمع بين شکسته و تمام است.

مسأله 1436: مسافری که می خواهد ده روز در جایی بماند، اگر از اوّل قصد کند در بین ده روز به اطراف آن جا برود که از مسافت شرعی کمتر است و بیشتر از نصف روز معطّل نشود، ضرر به اقامت وی ندارد و نمازش را تمام بخواند و اگر بخواهد به جایی برود که به حدّ ترخص یا بیشتر

ص: 260

دور باشد و بماند، باید نمازش را شکسته بخواند و اگر برای انجام کاری برود و نماند، بنابر احتیاط واجب جمع بخواند. ولی اگر از اوّل قصد بیرون رفتن نداشته امّا پس از قصد و خواندن یک نماز چهار رکعتی تصمیم بگیرد که بیرون برود، چنانچه رفتن و آمدن او مثلاً به اندازه یک یا دو ساعت است که در نظر عرف با اقامت ده روز منافات ندارد، نماز را تمام بخواند و اگر مدت از این بیشتر باشد، بنابر احتیاط بين شکسته و تمام جمع کند.

مسأله 1437: مسافری که تصمیم ندارد به هر صورت ده روز در جایی بماند، مثلاً قصد دارد اگر رفیقش بیاید یا منزل خوبی پیدا کند، ده روز بماند، باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1438: کسی که تصمیم دارد ده روز در جایی بماند، اگرچه احتمال بدهد برای ماندن او مانعی پدید آید، باید نماز را تمام بخواند، البته در صورتی که احتمال، عقلایی نبوده تا منافات با تصمیم بر ماندن ده روز داشته باشد، و گرنه باید شکسته بخواند.

مسأله 1439: اگر مسافر بداند مثلا ده روز یا بیشتر به آخر ماه مانده و قصد کند تا آخرماه در جایی بماند، باید نماز را تمام بخواند، ولی اگر نداند تا آخر چند روز مانده و قصد کند تا آخرماه بماند، چنانچه آخر ماه معلوم باشد، باید نماز را شکسته بخواند، اگر چه از وقتی که قصد کرده تا آخرماه نه روز یا ده روز باشد.

مسأله 1440: اگر مسافر قصد کند ده روز در جایی بماند، چنانچه پیش از خواندن يك نماز چهار رکعتی، از ماندن منصرف شود یا مردّد شود در آن جا بماند یا به جای دیگر برود، باید نماز را شکسته بخواند. اما اگر بعد از خواندن يك نماز چهار رکعتی، از ماندن منصرف شود یا مردد گردد، تا وقتی در آن جا هست ، باید نماز را تمام بخواند. مسأله 1441: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، اگر روزه بگیرد و بعد از ظهر از ماندن در آن جا منصرف شود، چنانچه يك نماز چهار رکعتی خوانده باشد، روزه اش صحیح است و تا وقتی در آن جا هست، باید نمازهای خود را تمام بخواند. و اگر يك نماز چهار رکعتی نخوانده باشد، روزه آن روز صحیح است و قضای آن را احتیاط بگیرد، اما باید نمازهای خود را شکسته

ص: 261

بخواند و روزهای دیگر نمی تواند روزه بگیرد.

مسأله 1442: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، اگر از ماندن منصرف شود و شك کند پیش از منصرف شدن يك نماز چهار رکعتی خوانده یا نه، باید نمازهای خود را شکسته بخواند و احتیاطاً تمام هم بخواند.

مسأله 1443: اگر مسافر به نیت نماز شکسته مشغول نماز شود و در بین نماز، تصمیم بگیرد ده روز یا بیشتر بماند، باید نماز را چهار رکعتی تمام نماید.

مسأله 1444: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، اگر در بین نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد، چنانچه داخل ركوع ركعت سوّم نشده، باید نماز را دو رکعتی تمام نماید و بقیه نمازهای خود را شکسته بخواند و همچنین است اگر رکعت سوّم را شروع کرده ولی به رکوع نرفته، باید بنشیند و نماز را شکسته به آخر برساند و سجده سهو بنماید و اگر به ركوع ركعت سوم رفته، نماز را به هم بزند و دوباره شکسته بخواند و تا زمانی که در آن جاست نمازهایش را شکسته به جا آورد.

مسأله 1445: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، اگر بیشتر از ده روز در آن جا بماند، تا وقتی مسافرت نکرده، باید نمازش را تمام بخواند و لازم نیست دوباره قصد ماندن ده روز کند.

مسأله 1446: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، باید روزه واجب را بگیرد و می تواند روزه مستحب هم به جا آورد و نافله ظهر، عصر و عشاء را نیز بخواند. مسأله 1447: مسافری که قصد کرده ده روز در محلّی بماند، اگر پس از خواندن يك نماز چهار رکعتی یا پس از ماندن ده روز، گرچه یک نماز تمام هم نخوانده، بخواهد به جایی که کمتر از چهار فرسخ است برود و برگردد و دوباره در جای اول خود ده روز یا کمتر بماند، از زمان رفتن تا هنگام برگشتن ، بنابر احتیاط بین تمام و شکسته جمع کند و پس از بازگشت، اگر قصد ده روز کرده، نماز را تمام بخواند و اگر قصد نکرده باید بین شکسته و تمام جمع کند، مگر آن که از آن محل قصد سفر هشت فرسخ کرده و برگشتن به محل اقامتش تنها از جهت واقع شدن در راه سفرش باشد، که در این صورت باید شکسته بخواند.

ص: 262

مسأله 1448: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند، اگر بعد از خواندن يك نماز چهار رکعتی، بخواهد به جای دیگری که کمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آن جا بماند، باید در رفتن بنابر احتياط جمع بين شکسته و تمام کند و در جایی که قصد ماندن ده روز دارد، نمازهای خود را تمام بخواند. ولی اگر جایی که می خواهد برود هشت فرسخ یا بیشتر باشد و نخواهد ده روز در آن جا بماند، باید موقع رفتن و مدّتی که در آن جا می ماند، نمازهای خود را شکسته بخواند.

مسأله 1449: مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند اگر بعد از خواندن یک نماز چهار رکعتی به جایی که کمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مرده باشد به جای اول برگردد یا نه، یا به کلی از برگشتن به آن جا غافل باشد یا بخواهد برگردد ولی مردد باشد که ده روز در آن جا بماند یا نه یا از ده روز ماندن در آن جا به مسافرت از آن جا غافل باشد، باید از وقتی می رود تا هنگامی که برمی گردد و بعد از برگشتن، نمازهای خود را تمام و شکسته بخواند.

مسأله 1450: اگر به خیال این که دوستانش می خواهند ده روز در جایی بمانند، قصد کند ده روز در آن جا بماند و بعد از خواندن يك نماز چهار رکعت اداء، بفهمد آنها قصد نکرده اند، اگرچه خودش نیز از ماندن منصرف شود، تا وقتی که در آن جا هست، باید نماز را تمام بخواند و بنابر احتیاط شکسته هم بخواند.

مسأله 1451: اگر مسافر بعد از رسیدن به مسافت شرعی، سی روز در جایی بماند و در تمام سی روز در رفتن و ماندن مرد باشد، نماز او شکسته است و بعد از گذشتن سی روز اگرچه مقدار کمی در آن جا بماند، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1452: مسافری که می خواهد نه روز یا کمتر در جایی بماند، اگر بعد از نه روز با کمترکه در آن جا ماند، بخواهد دوباره نه روز دیگر یا کمتر بماند و همینطور تاسی روز، باید نماز را شکسته بخواند، اما روز سی و یکم باید نماز را تمام بخواند. مسأله 1453: مسافری که سی روز مردّد بود، در صورتی باید نماز را تمام بخواند که تمام سی روز

ص: 263

را در يك جا بماند، اما اگر مدتی در شهری و مدتی در شهر دیگری بماند، بعد از سی روز نیز باید نماز را شکسته بخواند.

قضا نماید.

مسأله 1460: اگر فراموش کند مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در وقت یادش بیاید، باید شکسته به جا آورد و اگر بعد از وقت یادش بیاید، بنابر احتیاط واجب قضای آن نماز براو واجب است.

مسأله 1461: کسی که باید نماز را تمام بخواند، اگر شکسته به جا آورد، در هر صورت نمازش باطل است، مگر مسافری که قصد ماندن ده روز در جایی را داشته باشد و به سبب ندانستن حکم نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1462: اگر مشغول نماز چهار رکعتی شود و در بین نماز یادش بیاید مسافر است یا متوجّه شود سفر او هشت فرسخ است، چنانچه به رکوع رکعت سوّم نرفته، باید نماز را دو رکعتی تمام کند و اگر به ركوع ركعت سوّم رفته، نمازش باطل است و در صورتی که به مقدار خواندن يك ركعت نیز وقت داشته باشد، باید نماز را شکسته و به قصد ما في الذّمة بخواند و اگر قصد مكان معيّني نداشته باشد مانند این که قصد حرکت برای ملاقات شخصی را داشته که در هفت فرسخی است، سپس معلوم شد که در هشت فرسخی است، باید نمازش را تمام بخواند، مگر آن که حالا قصد سفر هشت فرسخی را داشته باشد.

مسأله 1463: اگر مسافر بعضی از خصوصیات نماز مسافر را نداند، مثلاً نداند اگر چهار فرسخ برود و همان روز یا شب آن برگردد، باید شکسته بخواند، چنانچه به نیت نماز چهار رکعتی مشغول نماز شود و پیش از ركوع ركعت سوّم حکم را بفهمد، باید نماز را دو رکعتی تمام کند و اگر در رکوع متوجه شود، نمازش باطل است و چنانچه به مقدار يك ركعت از وقت نیز مانده باشد نماز را شکسته به قصد ما في الذّمة بخواند. مسأله 1464: مسافر در مواردی که باید نماز را تمام بخواند، اگر بر اثر ندانستن مسأله به نیّت نماز دو رکعتی مشغول نماز شود و در بین نماز مسأله را بفهمد، باید نماز را چهار رکعت تمام کند.

مسأله 1465: مسافری که نماز نخوانده، اگر پیش از تمام شدن وقت به وطن خود برسد یا به

ص: 265

جایی برسد که می خواهد ده روز در آن جا بماند، باید نماز را تمام بخواند. و کسی که مسافر نیست، اگر در اوّل وقت نماز نخواند و مسافرت کند، در سفر باید نماز را شکسته بخواند.

مسأله 1466: مسافری که باید نماز را شکسته بخواند، چنانچه نماز ظهر یا عصر یا عشاء او قضا شود، باید آن را دو رکعتی قضا نماید، اگرچه در غیر سفر قضای آن را به جا آورد. و اگر از کسی که مسافر نیست یکی از این سه نماز قضا شود، باید چهار رکعت قضا نماید، اگرچه در سفر قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1467: مستحب است مسافر بعد از هر نماز که شکسته می خواند، سه مرتبه بگوید: «سُبْحانَ اللَّهِ ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ ، وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ ، وَ اللَّهُ أَكْبَرُ »و در تعقیب نماز عصر و عشاء بیشتر سفارش شده است، بلکه در تعقیب هر نماز گفتن سی مرتبه تسبیحات مایه ایمنی از بلاها و آمرزش گناهان و استجابت دعاست.

مسأله 1472: اگر انسان احتمال دهد که نماز قضایی داشته باشد یا نمازهایی را که خوانده صحیح نبوده، مستحب است احتیاطأً قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1473: قضای نمازهای یومیه که در ادای آن ها ترتیب شرط است، مانند ظهر و عصراز

يك روز، و مغرب و عشاء از يك شب، باید به ترتیب خوانده شود و در غیر آن بنابر احتیاط مستحب ترتیب را مراعات نماید.

مسأله 1474: اگر بخواهد قضای چند نماز غیر یومیه، مانند نماز آیات را بخواند یا مثلا بخواهد قضای نماز یومیه و نماز غیر یومیه را بخواند، لازم نیست آنها را به ترتیب به جا آورد.

مسأله 1475: اگر ترتیب نمازهایی را که نخوانده فراموش کند، بنابر احتياط مستحب طوری آن را بخواند که يقين کند به ترتیب قضا شده به جا آورده است، مثلاً اگر قضای يك نماز ظهر و يك نماز مغرب بر او واجب است و نمی داند کدام اول قضا شده، بنابر احتیاط مستحب اول يك نماز مغرب و بعد از آن يك نماز ظهرو دوباره نماز مغرب را بخواند یا اول يك نماز ظهر و بعد از آن يك نماز مغرب و دوباره نماز ظهر را بخواند تايقين کند هرکدام که اوّل قضا شده اول خوانده است.

مسأله 1476: اگر نماز ظهر يك روز و نماز عصر روز دیگر یا دو نماز ظهر و یا دو نماز عصر قضا شده باشد و نداند کدام اول قضا شده است، چنانچه دو نماز چهار رکعتی بخواند به نیّت این که اوّلی، قضای نماز روز اوّل و دوّمی قضای نماز روز دوّم باشد، کافی است.

مسأله 1477: اگر يك نماز ظهر و يك نماز عشاء يا يك نماز عصر و يك نماز عشاء قضا شود و نداند کدام اول قضا شده است، بنابر احتیاط مستحب طوری آن ها را بخواند که يقين کند به ترتیب به جا آورده است، مثلاً اگر يك نماز ظهر ويك نماز عشاء از او قضا شده و نمی داند کدام اوّل قضا شده، اوّل يك نماز ظهر بعد يك نماز عشاء دوباره يك نماز ظهر بخواند، یا اقل يك نماز عشاء بعد يك نماز ظهرو دوباره يك نماز عشاء بخواند. مسأله 1478: کسی که می داند يك نماز چهار رکعتی نخوانده، ولی نمی داند نماز ظهر است یا عصر، اگر يك نماز چهار رکعتی به نیّت قضای نمازی که نخوانده به جا آورد کافی است.

ص: 267

مسأله 1479: کسی که پنج نماز پشت سرهم از او قضا شده و نمی داند اولی آنها کدام است، بنابر احتياط مستحب ترتیب را مراعات نماید، یعنی نه نماز به ترتیب بخواند، مثلاً از نماز صبح شروع کند و بعد از آن که ظهر، عصر، مغرب و عشاء را خواند، دو مرتبه نماز صبح، ظهر، عصرو مغرب را بخواند و اگر شش نماز پشت سرهم از او قضا شده و اوّلی آنها را نمی داند، ده نماز به ترتیب قضا کند و همینطور برای هريك نماز که به نمازهای قضای او اضافه می شود در صورتی که پشت سرهم قضا شده باشد، يك نماز بر مقداری که گفته شد اضافه نماید، مثلا اگرهفت نماز اوقضا شده و اوّلی آنها را نمی داند، یازده نماز به ترتیب به جا آورد .

مسأله 1480: کسی که می دانند نمازهای پنج گانه او هرکدام از يك روز قضا شده و ترتیب آنها را نمی داند، اگر نماز یک شبانه روز را به جا آورد كافي و اگر شش نماز از شش روز قضا شده است، بنابر احتیاط مستحب نماز دو شبانه روز را بخواند، و همینطور برای هر نمازی که به نمازهای قضای او اضافه می شود یک شبانه روز بیشتر بخواند تا یقین کند به ترتیبی که قضا شده خوانده است.

مسأله 1481: کسی که مثلاً چند نماز صبح یا چند نماز ظهر از او قضا شده و شماره آنها را نمی داند، مثلاً نمی داند که سه یا چهار یا پنج نماز بوده، چنانچه مقدار کمتر را بخواند، كافي است، ولی اگر شماره آنها را می دانسته و فراموش کرده، بنابر احتیاط مستحب به قدری نماز بخواند تا یقین کند تمام آنها را خوانده است، مثلا اگر فراموش کرده چند نماز صبح از او قضا شده است و يقين دارد بیشتر از ده تا نبوده، بنابر احتياط ده نماز صبح بخواند.

مسأله 1482: کسی که يك نماز قضا یا بیشتر از روزهای پیش دارد، لازم نیست اوّل آن را بخواند و بعد مشغول نماز آن روز شود. و همچنین اگر يك نماز یا بیشتر از همان روز از او قضا شده باشد. اما بنابر احتیاط مستحب نماز قضای آن روز را پیش از نماز ادا بخواند.

مسأله 1483: اگر در بین نماز یادش بیاید يك نماز یا بیشتر از همان روز از او قضا شده، چنانچه وقت وسعت دارد و ممکن است نیّت نماز را به قضا برگرداند، بنابر احتیاط مستحب، نیت نماز را به قضا برگرداند، مثلاً اگر در نماز ظهر پیش از تمام شدن رکعت دوم یادش بیاید نماز صبح آن روز

ص: 268

قضا شده، در صورتی که وقت نماز ظهر تنگ نباشد، می تواند نیّت را به صبح برگرداند و آن را دو رکعتی تمام کند، سپس نماز ظهر را بخواند، ولی اگروقت تنگ است یا نمی تواند نیت را به نماز قضا برگرداند، مثلاً در رکوع رکعت سوم نماز ظهر یادش بیاید نماز صبح را نخوانده ، که اگر بخواهد نیت نماز صبح کند، يك ركوع که ركن است زیاد می شود، نباید نیّت را به قضای صبح برگرداند.

مسأله 1484: اگر از روزهای گذشته نمازهای قضا دارد و يك نماز یا بیشتر نیز از همان روز قضا شده، چنانچه برای قضای تمام آنها وقت ندارد یا نمی خواهد همه را در آن روز بخواند، بنابر احتیاط مستحب نماز قضای آن روز را پیش از نماز ادا بخواند، ولی اگر می خواهد ترتیب مستحب را مراعات نماید، بعد از خواندن قضای نمازهای سابق، بار دیگر نماز قضایی را که در آن روز پیش از نماز ادا خوانده، به جا آورد. مسأله 1485: تا وقتی مکلّف زنده است، اگرچه از خواندن نمازهای قضای خود عاجز باشد، دیگری نمی تواند نمازهای او را قضا نماید.

مسأله 1486: نماز قضا را با جماعت می شود خواند، چه نماز امام جماعت ادا باشد یا قضا. و لازم نیست هردويك نماز را بخوانند، مثلاً اگر نماز قضای صبح را با نماز ظهر یا عصرامام بخواند، اشکال ندارد.

مسأله 1487: مستحب است بچه مميز، یعنی بچه ای که خوب و بد را می فهمد، به نماز خواندن و عبادت های دیگر عادت دهند، بلکه مستحب است وادار کردن او به قضای نمازهایش و نیز تمرین و عادت دادن بچه ممیّز به هر عبادت و عمل صالح و شیوه و روش نیکو، بلکه بر اولیاء واجب است آنها را از کاری که باعث ضرر خود یا دیگران می شود منع کنند و از محرمات بازدارند.

روایت آمده و در حدیثی از امام محمد باقر علیه السلام است که فرمودند: فرزندی که پدر یا مادرش مدیون از دنیا رفته اند اگر بتواند ادا نماید و نکند، عاقّ آن ها می شود، گرچه در زمان حیات آنان نسبت به ایشان نیکوکار بوده باشد و چنانچه شخص عاق پس از مرگ پدر و مادرش دّین آنها را ادا کند و برای ایشان طلب آمرزش نماید، نام او در شمار نیکوکاران به والدین نوشته می شود. مستحب است مسلمان نمازهای فوت شده از خویشان و ارحام خویش را قضا نماید که ثواب آن عمل و ثواب صله رحم به او داده می شود و در مستحبات نیز نیابت از سوی افراد مرده یا زنده ثواب دارد .

مسأله 1489: اگر فرزند بزرگتر شك دارد پدر و مادرش، نماز و روزه قضا داشته اند یا نه چیزی بر او واجب نیست.

مسأله 1490: اگر فرزند بداند پدر و مادرش نماز قضا داشته اند و شك کند به جا آورده اند یا نه، بنابر احتیاط واجب باید قضا نماید.

مسأله 1491: اگر معلوم نباشد پسر بزرگتر کدام است، بر همه اولیاء به صورت واجب کفایی، واجب است نماز فوت شده از پدر یا مادر را قضا نمایند.

مسأله 1492: اگر میت وصیت کرده باشد برای نماز و روزه او اجیر بگیرند، بعد از آن که اجير، نماز و روزه او را به طور صحیح به جا آورد، بر فرزندان او چیزی واجب نیست.

مسأله 1493: اگر پسر، بخواهد نماز پدر و مادر را بخواند، باید به تکلیف

خود عمل کند، مثلا قضای نماز صبح، مغرب و عشاءی مادر را باید بلند بخواند.

مسأله 1494: کسی که خودش نماز و روزه قضا دارد، اگر نماز و روزه پدر و مادر نیز بر او واجب شود، هر کدام را اول به جا آورد صحیح است.

مسأله 1495: اگر پسر بزرگتر هنگام مرگ پدر یا مادر، نابالغ یا دیوانه باشد، وقتی بالغ شد یا عاقل گردید، باید نماز و روزه پدر و مادر را قضا نماید و چنانچه پیش از بالغ شدن بمیرد، باید

ص: 270

فرزندان دیگر قضا کنند.

مسأله 1496: اگر پسر بزرگتر، پیش از آن که نماز و روزه پدر یا مادر را قضا کند بمیرد، پسر دوّم بنابر احتیاط واجب باید قضا کند.

نمازهای میّت اجیر کرد، اگرچه بنا بر احتیاط نماز میت نیز همان طور قضا شده باشد. مسأله 1506: مرد برای زن و زن برای مرد می تواند اجیر شود و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز، باید اجیر به تکلیف خود عمل نماید.

مسأله 1507: در قضای نمازهای میت، اگر در ادای آن ها ترتیب معتبر بوده، مانند نماز ظهر و عصريك روز، باید به ترتیب خوانده شود. و اما اگر ترتیب آنها را نمی دانند، لازم نیست ترتیب رعایت شود، بنابراین واجب نیست با اجیرشرط کنند به قدری نماز بخواند که ترتیب حاصل شود.

مسأله 1508: اگر با اجیر شرط کنند عمل را به طور مخصوصی انجام دهد، چنانچه در نظر او باطل نباشد، باید همان طور به جا آورد. و اگر با او شرط نکنند، باید در آن عمل به تکلیف خود رفتار نماید و بنابر احتیاط مستحب از وظیفه خودش و میت ، هرکدام به احتیاط نزدیکتر است به آن عمل کند، مثلا اگر وظیفه ميت گفتن سه مرتبه تسبیحات اربعه بوده و تکلیف اويك مرتبه است، سه مرتبه بگوید.

مسأله 1509: اگر با اجیرشرط نشود که نماز را با چه مقدار از مستحبّات آن بخواند، احتیاط واجب آن است که مقداری از مستحبّات نماز را که معمول است، به جا آورد. مسأله 1510: اگر انسان چند نفر را برای نماز قضای میّت اجیر کند، بنابر احتیاط مستحب باید برای هر کدام آن ها وقتی معیّن نماید، مثلا اگر با یکی از آنها قرار گذاشت که از صبح تا ظهر نماز قضا بخواند، با دیگری قرار بگذارد که از ظهر تا شب بخواند و نیز نمازی را که در هر دفعه شروع می کند، معين نماید، مثلاً قرار بگذارد اوّل نمازی را که می خواند صبح باشد یا ظهرو یا عصرو همچنين با آن ها قرار بگذارد که در هردفعه، نمازيك شبانه روز را تمام کنند و اگر ناقص بگذارند آن را حساب نکنند و در دفعه بعد نماز یک شبانه روز را از سر شروع نمایند.

مسأله 1511: اگر کسی اجیر شود که مثلاً در مدت يك سال، نمازهای میّت را بخواند و پیش از تمام شدن سال بمیرد، بنابر احتیاط واجب باید برای نمازهایی که می دانند یا احتمال می دهند به جا نیاورده، دیگری را اجیرنمایند.

ص: 272

مسأله 1512: کسی را که برای نمازهای میّت اجیر کرده اند، اگر پیش از تمام کردن نمازها، بمیرد و اجرت همه آنها را گرفته باشد، چنانچه شرط کرده باشند تمام نمازها را خودش بخواند، باید اجرت مقداری را که نخوانده از مال او به ولی میت بدهند، مثلاً اگر نصف آن ها را نخوانده، باید نصف پولی که گرفته از مال او به ولی میت بدهند. و اگر شرط نکرده باشند، باید ورثه اش از مال او اجیر بگیرند، اما اگر مال نداشته باشد، بر ورثه او چیزی واجب نیست. ولی برای نیکی به والدین و جلوگیری از عقوق، دین او را ادا کنند.

مسأله 1513: اگر اجیر پیش از تمام کردن نمازهای میت، بمیرد و خود نیز نماز قضا داشته باشد، باید از مال او برای نمازهایی که اجیر بوده، دیگری را اجیرنمایند و اگر چیزی زیاد آمد، در صورتی که وصیت کرده باشد و ورثه اجازه بدهند، برای تمام نمازهای او اجیر بگیرند و اگر اجازه ندهند، ثلث مال را برای نماز خودش مصرف نمایند.

بادهای سیاه و سرخ و مانند آن بر او واجب شده باشد، ولی اگر برای آفتاب گرفتن، ماه گرفتن و زلزله یا برای دوتای این ها، نمازهایی بر او واجب شده باشد، بنابر احتیاط لازم، باید در نیّت معيّن کند نماز آیاتی که می خواند برای کداميك از آنهاست.

مسأله 1517: چیزهایی که نماز آیات برای آن واجب است، در هر شهری اتفاق بیفتد، فقط مردم همان شهر باید نماز آیات بخوانند و بر مردم جاهای دیگر واجب نیست، ولی اگر مکان آنها به قدری نزديك باشد که با آن شهر یکی حساب شود، نماز آیات بر آن ها نیز واجب است.

مسأله 1518: از وقتی که خورشید یا ماه شروع به گرفتن می کند، انسان باید نماز آیات بخواند و بنابر احتیاط لازم به قدری به تأخیر نیاندازد که شروع به باز شدن کند.

مسأله 1519: اگر خواندن نماز آیات را به قدری به تأخیر بیاندازد که آفتاب یا ماه شروع به باز شدن کند، بنابر احتیاط مستحب نماز را تنها به قصد قربت بخواند و نیت ادا و قضا نکند و اگر بعد از باز شدن تمام آن نماز بخواند باید نیت قضا کند.

مسأله 1520: اگر مدت گرفتن خورشید یا ماه به اندازه خواندن يك ركعت نماز یا کمتر باشد، نماز را به قصد ادا بخواند و همچنین است اگر مدت گرفتن آن بیشتر باشد. اگر انسان نماز را نخواند گناه کرده و تا آخر عمر براو واجب است و هر وقت بخواند قضا می باشد.

مسأله 1521: هنگامی که زلزله، رعد و برق و مانند آن اتفاق می افتد، انسان باید فورا نماز آیات را بخواند و اگر نخواند گناه کرده و تا آخر عمر بر او واجب است و بنابر احتیاط وقت خواندن نیت ادا و قضا نکند.

مسأله 1522: کسی که نمی داند آفتاب یا ماه گرفته است، اگر بعد از باز شدن آفتاب یا ماه بفهمد تمام آن گرفته بوده، باید قضای نماز آیات را بخواند، ولی اگر بفهمد مقداری از آن گرفته بوده، قضا بر او واجب نیست.

مسأله 1523: اگر عدّه ای بگویند خورشید یا ماه گرفته است، چنانچه انسان از گفته آنها يقين پیدا نکند و نماز آیات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته اند، در صورتی که تمام خورشید یا

ص: 274

پماه گرفته باشد، باید نماز آیات را بخواند، امّا اگر مقداری از آن گرفته باشد، خواندن نماز آیات بر او واجب نیست و اگر دو نفر که عادل بودن آنان معلوم نیست، بگویند خورشید یا ماه گرفته، بعد معلوم شود که عادل بوده اند. و بنابراقوی به گفته يك نفرثقه نیز باید نماز آیات را بخواند.

مسأله 1524: اگر انسان به گفته کسانی که از روی قوانین علمی و تحقیقات فلکی وقت گرفتن خورشید و ماه را می دانند، اطمینان پیدا کند که خورشید یا ماه گرفته، بنابر احتیاط واجب، باید نماز آیات را بخواند و نیز اگر بگویند فلان وقت خورشید یا ماه می گیرد و این مقدار طول می کشد و انسان به گفته آنان اطمینان پیدا کند، بنابر احتیاط واجب، باید به حرف آنان عمل نماید، مثلاً اگر بگویند کسوف آفتاب فلان ساعت تمام می شود با احتیاط واجب باید نماز را تا آن وقت به تأخیر نیندازد.

مسأله 1525: اگر بفهمد نماز آیاتی که خوانده باطل بوده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته، قضا نماید.

مسأله 1526: اگر در وقت نماز یومیه، نماز آیات نیز بر انسان واجب شود، چنانچه برای هر دو نماز وقت دارد، هر کدام را اول بخواند اشکال ندارد و اگر وقت یکی از آن دو تنگ باشد، باید اول آن را بخواند و اگروقت هردو تنگ باشد، باید اول نماز یومیه را بخواند.

مسأله 1527: اگر در بین نماز یومیه، بفهمد وقت نماز آیات تنگ است، چنانچه وقت نماز يوميه نیز تنگ باشد، باید آن را تمام کند بعد نماز آیات را بخواند و اگر وقت نماز یومیه تنگ نباشد، باید آن را قطع کند و اول نماز آیات سپس نماز یومیه را به جا آورد.

مسأله 1528: اگر در بین نماز آیات بفهمد وقت نماز یومیّه تنگ است، باید نماز آیات را رها کند و مشغول نماز یومیه شود و بعد از آن که نماز را تمام کرد، پیش از انجام کاری که نماز را به هم بزند، بقیه نماز آیات را از همان جا که رها کرده بخواند و بنابر احتیاط نماز آیات را دوباره بخواند.

مسأله 1529: اگر در حال حیض یا نفاس زن، آفتاب یا ماه بگیرد و یا زلزله و مانند آن اتفاق بیفتد، نماز آیات بر او واجب نیست و قضا ندارد، اما بنابر احتیاط مستحب، بعد از پاك شدن

ص: 275

نماز آیات را بخواند. و اگر پس از پاک شدن و پیش از غسل اتفاق افتاد، احتیاط لازم آن است که قضا کند.

مسأله 34 15: مستحب است پیش از هر رکوع و بعد از آن تکبیر بگوید، اما بعد از رکوع پنجم و دهم مستحب است بگوید: «سَمِعَ اللهُ لِمَن حَمِدَه».

مسأله 1535: در نماز آیات مستحب است پیش از رکوع دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط يك قنوت پیش از رکوع دهم بخواند کافیست.

مسأله 1536: اگر در نماز آیات شك کند چند رکعت خوانده و فکرش به جایی نرسد، نمازش باطل است.

مسأله 1537: اگر شك کند در رکوع آخر ركعت اوّل است یا در رکوع اوّل رکعت دوّم و فکرش به جایی نرسد، نمازش باطل است، اما اگر مثلا شك کند چهار رکوع کرده یا پنج رکوع، چنانچه به سجده نرسیده، باید رکوعی را که شك دارد، به جا آورد و اگر به سجده رسیده به شك خود اعتنا نکند. و بنابر احتیاط نماز را تمام کند و دوباره بخواند. مسأله 1538: هريك از ركوعهای نماز آیات ركن است و اگر عمداً یا سهواً، کم یا زیاد شود نماز باطل می شود.

نماز جماعت مستحب است انسان نمازهای واجب خصوصا نمازهای یومیه را با جماعت بخواند. و احادیث بسیاری در فضیلت آن وارد شده که در این جا برخی از آنها ذکر می شوند. رسول اکرم صلّى الله عليه وآله فرمودند: «کسی که نماز مغرب و عشاء و صبح را در مسجد با جماعت بخواند، به منزله کسی است که تمام شب را به عبادت شب زنده داری کرده باشد». و نیز فرمودند: «هر کس پنج نماز را به جماعت بخواند، به او گمان خیر و خوبی داشته باشید». و در حدیث دیگر است: «کسی که تصمیم گرفت برای نماز جماعت به مسجد رود، (به ازای هر قدمی که برمی دارد، خداوند متعال هفتاد هزار حسنه به او مرحمت فرماید و او را هفتاد هزار درجه بالا می برد و اگر در همین حال بمیرد، هفتاد هزار فرشته را فرمان دهد که در قبر به دیدن او روند و او را به بهشت بشارت دهند و مونس تنهایی او باشند و تا صبح قیامت برایش استغفار نمایند».و در

ص: 277

روایات معتبره است که: «نماز با جماعت بیست و پنج درجه افضل از نماز فرادی است». و نیز فرموده اند: «هریک رکعت در جماعت نزد خداوند از چهل سال عبادت محبوب تر است. البته این فضيلتها و غیراینها در صورتی است که امام جماعت از غیراهل ولایت و فاجر نباشد، چنانچه در احادیث تصریح شده، از جمله در حدیث صحیحی از امام محمد باقر علیه السلام است که فرمودند: کسی که امیرالمؤمنين عليه السلام را دوست می دارد و او را از مخالفين برتر می داند، ولی از آنها (مخالفين) بیزاری نمی جوید، چنین کسی دشمن مخلط است، در نماز جماعت به او اقتدا نکن و احترامی ندارد، مگر از ترس و تقیه باشد».و در خصوص همسایه مسجد و کسی که صدای اذان مسجد را می شنود، بیشتر سفارش شده که در حدیث است:

همسایه مسجد نمازش قبول نمی شود مگر در مسجد، جز این که بیمار یا مشغول باشد».

مسأله 1539: در حديث شريف است: «اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آنان، ثواب صد و پنجاه نماز دارد، اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعتی ثواب ششصد نماز دارد و هر چه بیشتر شوند، ثواب نماز بیشتر می شود تا به ده نفر برسند، عده آنان که از ده گذشت، اگر تمام آسمان ها کاغذ، تمام دریاها مركب، تمام درخت ها قلم و همه جن، انس و فرشتگان نویسنده شوند، نمی توانند ثواب يك ركعت آن را بنویسند».

مسأله 1560: حاضر نشدن به نماز جماعت از روی بی اعتنایی به دین، جایز نیست و سزاوار نیست انسان بدون عذر، نماز جماعت را ترك كند. چنانچه در حدیث صحیح است: «کسی که بی عذر از روی بی رغبتی نماز جماعت مؤمنين را ترک کند، نماز ندارد».

مسأله 1561: مستحب است انسان صبر کند که نماز را با جماعت بخواند و نماز جماعت، از نماز اول وقت که فرادا (تنها) خوانده می شود، بهتر است. و همچنین نماز جماعتی که مختصر بخوانند، از نماز فرادای طولانی بهتر می باشد.

مسأله 1562: وقتی نماز جماعت برپا می شود، مستحب است کسی که نمازش را فرادا خوانده، دوباره با جماعت بخواند و اگر بعد بفهمد نماز اولش باطل بوده، نماز دوم او کافی است.

ص: 278

مسأله 1563: اگر امام یا مأموم، بخواهد نمازی که با جماعت خوانده، دوباره با جماعت بخواند، چنانچه احتمال فساد آن نماز را نمی دهد، اشکال دارد.

مسأله 1564: کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می شود، چنانچه وسوسه به حدّی باشد که نماز را باطل کند، واجب است نماز را با جماعت بخواند. و اگر بسیار شک می کند و تنها با خواندن نماز به جماعت از شک راحت می شود، بنابر احتیاط لازم باید نماز را به جماعت بخواند. مسأله 1565: اگر پدر یا مادر، به فرزند خود امرکنند نماز را با جماعت بخواند، نماز جماعت براو واجب می شود و چنانچه ترک جماعت سبب عقوق شود، صحت نماز فرادای او محل اشکال است.

مسأله 1566: نماز مستحب را نمی شود با جماعت خواند، مگر نماز استسقاء» که برای آمدن باران می خوانند.

مسأله 1567: موقعی که امام جماعت نماز یومیه می خواند، هر کدام از نمازهای یومیه را می توان به او اقتدا کرد، ولی اگر نماز یومیه اش را احتیاطاً دوباره می خواند، اقتدا کردن به او جایز نیست.

مسأله 1568: اگر امام جماعت قضای نماز یومیه خود را که فوت آن یقینی باشد می خواند یا قضای دیگری را که يقين به فوت آن دارد به جا می آورد، می شود به او اقتدا کرد و همچنين است اگر نمازش را قضا می کند ولی اگر احتیاطأ قضای نماز شخص دیگری را می خواند، اقتدا به او جایز نیست .

مسأله 1569: اگر انسان نداند نمازی که امام می خواند، نماز واجب يوميه است یا نماز مستحب، نمی تواند به او اقتدا کند.

مسأله 1570: اگرامام در محراب داخل دیوار باشد و کسی پشت سر او اقتدا نکرده باشد، کسانی که دو طرف محراب ایستاده اند و به جهت دیوار محراب، امام را نمی بینند، نمی توانند اقتدا کنند.

مسأله 1571: در صځت جماعت شرط است که بین امام و مأموم و همچنین بین مأموم و مأموم

ص: 279

دیگر، که واسطه بين مأموم و امام است، چیزی که مانع از دیدن شود مانند پرده یا دیوار، بلکه بنابر احتیاط لازم شیشه و مانند آن حایل نباشد. پس اگر در برخی با همه حالات نماز، بین امام و مأموم یا بين مأموم دیگر که واسطه اتصال است، چنين حائلی باشد، جماعت باطل می شود، ولی زنان از این حکم مستثنی هستند.

مسأله 1572: اگر به جهت درازی صف اول، کسانی که دو طرف صف ایستاده اند، امام را نبینند، می توانند اقتدا کنند و همچنین است اگر بر اثر درازی یکی از صف های دیگر، کسانی که دو طرف آن ایستاده اند، صف جلوی خود را نبینند.

مسأله 1573: اگر صف های جماعت تا درب مسجد برسد، کسی که مقابل درب پشت صف ایستاده، نمازش صحیح است و همچنین نماز کسانی که پشت سر او اقتدا می کنند صحیح می باشد، بلکه نماز کسانی که دو طرف او ایستاده اند و از جهت مأموم دیگر اتصال به جماعت دارند نیز صحیح است.

مسأله 1574: کسی که پشت ستونی ایستاده که عريض و مانع اتصال به صف جلو است، اگر از طرف راست یا چپ به سبب مأموم دیگر، به امام متّصل نباشد، نمی تواند اقتدا کند.

مسأله 1575: جای ایستادن امام باید از جای مأموم، بلندتر از یک وجب متعارف نباشد، ولى اگر مقدار خیلی کمی بلندتر بود اشکال ندارد. و همچنین اگر زمین سراشیب باشد و امام در طرفی که بلندتر است بایستد، در صورتی که سراشیبی آن زیاد نباشد که به آن زمين مسطح بگویند، مانعی ندارد.

مسأله 1556: اگر جای مأموم، بلندتر از جای امام باشد، اشکال ندارد. ولی اگر به اندازه ای بلندتر باشد که نمی گویند اجتماع کرده اند جماعت صحیح نیست.

مسأله 1557: اگر بین کسانی که در يك صف ایستاده اند، فاصله یک نفر باشد و یا کسی که نمازش باطل است باشد، جماعت صحیح نیست.

مسأله 1558: پس از تکبیر امام هر چند صف جلو آماده نماز و تکبیر گفتن آنان نزدیک باشد،

ص: 280

کسی که در صف بعد ایستاده، احتیاط واجب آن است که صبر کند تا تكبير صف جلو تمام شود.

مسأله 1559: اگربداند نماز يك صف از صف های جلو باطل است، در صف های بعد نمی تواند اقتدا کند، ولی اگر نداند نماز آنان صحیح است یا نه، می تواند اقتدا نماید. مسأله 1560: هرگاه بداند نماز امام باطل است، مثلاً بداند امام وضو ندارد، اگرچه خود امام متوجّه نباشد، نمی تواند به او اقتدا کند.

مسأله 1561: اگر مأموم بعد از نماز بفهمد امام عادل نبوده یا کافر بوده یا به جهتی نمازش باطل بوده، مثلاً بی وضو نماز خوانده، نمازش را اعاده نماید.

مسأله 1562: اگر در بین نماز شك کند اقتدا کرده یا نه، چنانچه به وظیفه مأموم عمل میکند، مثلاً به حمد و سوره امام گوش می دهد، بنابر احتیاط واجب نماز را به نیت فرادا تمام نماید.

مسأله 1563: بنابر احتیاط لازم در بین نماز جماعت تا ناچار نشود، نیت فرادا نکند و بنابر احتیاط از اول قصد جدا شدن از جماعت در وسط نماز را نداشته باشد.

مسأله 1564: اگر مأموم به جهت عذری یا بدون عذر، بعد از حمد و سوره امام نیّت فرادا کند، بنابر احتیاط واجب تمام حمد و سوره را بخواند، ولی اگر پیش از تمام شدن حمد و سوره نیت فرادا نماید، لازم است مقداری که امام خوانده نیز بخواند.

مسأله 1565: اگر در بین نماز جماعت نیت فرادا نماید، نمی تواند دوباره نیّت جماعت کند، بلکه اگر مردد شود نیّت فرادا کند یا نه و بعد تصمیم بگیرد نماز را با جماعت تمام کند، صحت جماعتش محل اشکال است.

مسأله 1566: اگر شك کند نیت فرادا کرده یا نه، باید بنا بگذارد که نیّت فرادا نکرده است.

مسأله 1567: اگر هنگامی که امام در رکوع است اقتدا کند و به رکوع امام برسد، اگرچه ذکر امام تمام شده باشد نمازش صحیح است و يك ركعت حساب می شود، اما اگر به مقدار رکوع خم شود و به رکوع امام نرسد، احتیاط واجب آن است که سر از رکوع بردارد و یک رکوع حساب کند و نماز را فرادا تمام نماید، و دوباره نماز را بخواند.

ص: 281

مسأله 1568: اگر هنگامی که امام در رکوع است، اقتدا کند و به مقدار رکوع خم شود و شك کند به رکوع امام رسیده یا نه، چنانچه در مسأله پیش گذشت عمل به احتیاط کند. مسأله 1569: اگر هنگامی که امام در رکوع است، اقتدا کند و پیش از خم شدن به اندازه رکوع، امام سر از رکوع بردارد، بنابر احتیاط واجب باید بایستند و منتظر امام بماند تا امام برای رکعت بعد برخیزد و آن را رکعت اول نماز خود حساب کند و پس از اتمام نماز، اعاده نماید.

مسأله 1570: اگراول نماز یا بين حمد و سوره اقتدا کند و اتفاقاً پیش از رفتن به رکوع، امام سراز رکوع بردارد، نماز او صحیح است. مگر آن که عمداً رکوعش را از رکوع امام به تأخیر اندازد که بنابر احتیاط واجب باید نمازش را تمام کرده و اعاده نماید.

مسأله 1571: اگر به تشهّد آخر نماز امام برسد و بخواهد به ثواب جماعت برسد باید پس از نیت و گفتن تكبيرة الإحرام بنشیند و با امام تشهد بخواند، ولی سلام را نگوید و صبر کند تا امام سلام نماز را بدهد، سپس ایستاده و بی آن که دوباره نیّت کند و تکبیر بگوید، حمد و سوره را بخواند و آن را رکعت اول نماز خود بشمارد.

مسأله 1572: مأموم نباید جلوتر از امام بایستد و به احتیاط لازم مساوی هم نایستد و نیز بنابر احتیاط واجب اگر مأموم یک مرد باشد، کمی عقب تر در سمت راست امام بایستند و اگر متعدد باشند پشت سر امام بایستد و در صورت اول اگر قدش بلندتر از امام است، باید طوری بایستد که در رکوع و سجود جلوتر از امام نباشد.

مسأله 1573: در نماز جماعت، باید بین مأموم و امام پرده و مانند آن، که پشت آن دیده نمی شود، فاصله نباشد و همچنین بین انسان و مأموم دیگری که انسان به سبب او به امام متصل شده است. ولی اگر امام مرد و ماموم زن باشد، چنانچه بین آن زن و امام یا بین آن زن و مأموم دیگری که مرد است و زن به سبب او به امام متصل شده است، پرده و مانند آن باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1574: اگر بعد از شروع نماز، بین مأموم و امام یا بین مأموم و کسی که مأموم به سبب او

ص: 282

متّصل به امام است پرده یا چیز دیگری که پشت آن را نمی شود دید فاصله شود، جماعت باطل می گردد و نمازش فرادا می شود و چنانچه به وظیفه منفرد (کسی که نماز را تنها می خواند) عمل نماید، نمازش صحیح است.

مسأله 1975: احتیاط لازم است که بین جای سجده مأموم و جای ایستادن امام، بیشتر از يك قدم معمولی فاصله نباشد و همچنین است اگر انسان به سبب مأمومی که جلوی او ایستاده به امام متصل باشد و احتیاط مستحب آن است که جای سجده مأموم با جای کسی که جلو او ایستاده ، فاصله نباشد.

مسأله 1576: اگر مأموم به واسطه کسی که طرف راست یا چپ او اقتدا کرده، به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، بنابر احتیاط لازم نباید با کسی که در طرف راست یا چپ او اقتدا کرده، بیشتر از يك قدم معمولی فاصله داشته باشد.

مسأله 1577: اگر در نماز بین مأموم و امام یا بین مأموم و کسی که مأموم به سبب او به امام متصل است، بیش از یک قدم معمولی فاصله پیدا شود، نمازش صحیح است و قهراً فرادی می گردد و به احتیاط واجب نیّت فرادی بنماید.

مسأله 1578: اگر نماز همه کسانی که در صف جلو هستند تمام شود، یا همه نیت فرادا نمایند، نماز کسانی که در صف بعد ایستاده اند، فرادا می شود و اگر به وظیفه منفرد عمل نموده باشند، نمازشان صحیح است و بنابر احتیاط قصد فرادی بنماید.

مسأله 1579: اگر در رکعت دوم اقتدا کند، نباید حمد و سوره بخواند، ولى قنوت را با امام بخواند. و هنگام خواندن تشهّد امام، تسبیح بگوید و انگشتان دست و سینه پا را بر زمین بگذارد و زانوها را بلند کند و باید بعد از تشهد امام برخیزد و حمد و سوره بخواند و اگر برای سوره وقت ندارد، سوره نخواند و خود را به رکوع امام برساند و اگر برای حمد وقت ندارد و به رکوع امام نمی رسد بنابر احتیاط واجب قصد انفراد نماید و یا حمد را تمام کند و در سجده خود را به امام برساند، سپس دوباره نماز را اعاده کند.

ص: 283

مسأله 1580: اگر هنگامی که امام در رکعت دوم نماز چهار رکعتی است، اقتدا کند، باید در رکعت دوّم نمازش که رکعت سوم امام است، بعد از دو سجده بنشیند و تشهّد را به مقدار واجب بخواند و برخیزد. و چنانچه برای گفتن سه مرتبه تسبیحات وقت ندارد، باید يك مرتبه بگوید و در رکوع خود را به امام برساند.

مسأله 1581: اگر امام در رکعت سوّم یا چهارم باشد و مأموم بداند اگر اقتدا کند و حمد بخواند به رکوع امام نمی رسد، بنابر احتیاط واجب باید صبر کند تا امام به رکوع رود، سپس اقتدا نماید و اگر در رکوع به امام نرسد، بنابر احتیاط واجب حمد را تمام کنند و پس از رکوع، در سجده به امام برسد و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1582: اگر در رکعت سوّم یا چهارم امام اقتدا کند، باید حمد و سوره بخواند و اگر برای سوره وقت ندارد، باید حمد را تمام کند و در رکوع خود را به امام برساند.

مسأله 1583: کسی که در رکعت سوّم یا چهارم امام اقتدا کرده و می داند اگر سوره یا قنوت را تمام کند به رکوع امام نمی رسد، چنانچه عمد سوره یا قنوت بخواند و به رکوع نرسد، نمازش محل اشکال است و به وظیفه منفرد عمل کند و سپس نماز را اعاده نماید.

مسأله 1584: کسی که در رکعت سوم یا چهارم أمام اقتدا کرده و اطمینان دارد اگر سوره را شروع کند یا تمام نماید به رکوع امام می رسد، بنابر احتیاط واجب سوره را شروع کند یا اگر شروع کرده تمام نماید.

مسأله 1585: کسی که در رکعت سوّم یا چهارم امام اقتدا کرده و يقين دارد اگر سوره بخواند به رکوع امام می رسد، چنانچه سوره را بخواند و به رکوع نرسد، باید نیت فرادی نمایند و نمازش صحیح است.

مسأله 1586: اگر امام ایستاده باشد و مأموم نداند در کدام رکعت است، می تواند اقتدا کند، ولی باید حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگرچه بعد بفهمد امام در رکعت اوّل یا دوّم بوده ، نمازش صحیح است.

ص: 284

مسأله 1587: اگر به خیال این که امام در رکعت اوّل یا دوّم است، حمد و سوره نخواند و بعد از رکوع بفهمد در رکعت سوّم یا چهارم بوده ، نمازش صحیح است، ولی اگر پیش از رکوع بفهمد، باید حمد و سوره بخواند و اگروقت ندارد، فقط حمد بخواند و در رکوع خود را به امام برساند و اگر نمی رسد بنابر احتیاط واجب قصد فرادی کند یا خود را به امام برساند گرچه در سجده باشد، و پس از اتمام نماز آن را اعاده نماید.

مسأله 1588: اگر به خیال این که امام در رکعت سوّم یا چهارم است، حمد و سوره بخواند و پیش از رکوع یا بعد از آن بفهمد در رکعت اوّل یا دوّم بوده، نمازش صحیح است و اگر در بين حمد و سوره بفهمد، لازم نیست آن را تمام کند.

مسأله 1589: اگر موقعی که مشغول نماز مستحب است، جماعت برپا شود، چنانچه اطمینان ندارد که اگر نماز را تمام کند، به جماعت برسد، مستحب است نماز را رها کند و مشغول نماز جماعت شود، بلکه حتی اگر اطمینان نداشته باشد که به رکعت اول برسد، مستحب است به همین دستور رفتار نماید.

مسأله 1590: اگر موقعی که مشغول نماز سه رکعتی یا چهار رکعتی است جماعت برپا شود، چنانچه به رکوع سوم نرفته و اطمینان ندارد که اگر نماز را تمام کند به جماعت برسد، مستحب است به نیت نماز مستحبی، نماز را دو رکعتی تمام کند و خود را به جماعت برساند.

مسأله 1591: اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد یا سلام اول باشد، لازم نیست نیّت فرادا کند.

مسأله 1592: کسی که يك ركعت از امام عقب مانده، احتیاط لازم آن است که وقتی امام تشهّد رکعت آخر را می خواند، انگشتان دست و سینه پا را بر زمین بگذارد، زانوها را بلند نگهدارد و صبر کند تا امام تشهد بلکه سلام نماز را بگوید، سپس برخیزد و نماز را تمام کند و اگر در همان جا بخواهد نت فرادی کند مانعی ندارد، ولی چنانچه از اول قصد فرادی داشته، محل اشکال است.

ص: 285

مسأله 1601: مأموم باید غیراز حمد و سوره، همه نماز را خودش بخواند، ولی اگر رکعت اول یا دوم او، رکعت سوّم یا چهارم امام باشد، باید حمد و سوره را نیز بخواند. مسأله 1602: اگر مأموم در رکعت اوّل و دوّم نماز صبح، مغرب و عشاء صدای حمد و سوره امام را بشنود، اگرچه کلمه ها را تشخیص ندهد، باید حمد و سوره نخواند و اگر صدای امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره بخواند، ولی باید آهسته بخواند، چنانچه سهوا بلند بخواند، اشکال ندارد.

مسأله 1603: اگر مأموم برخی کلمات حمد و سوره امام را بشنود، بنابر احتیاط واجب، حمد و سوره نخواند.

مسأله 1604:اگر مأموم، سهواً حمد و سوره بخواند یا گمان کند صدایی که می شنود صدای امام نیست و حمد و سوره بخواند و بعد بفهمد صدای امام بوده، نمازش صحیح است.

مسأله 1605: اگر شك کند صدای امام را می شنود یا نه، یا صدایی بشنود و نداند صدای امام است با صدای دیگری ، می تواند به قصد قربت مطلقه حمد و سوره بخواند، هرچند که احتیاط در ترک قرائت است.

مسأله 1606: مأموم نباید تكبيرة الإحرام را پیش از امام بگوید، بلکه بنابر احتیاط لازم، تا تکبیر امام تمام نشده، مأموم تکبیر نگوید.

مسأله 1607: واجب نیست مأموم پیش از امام، سلام نگوید و چنانچه عمداً پیش از امام سلام دهد، نمازش صحیح است و لازم نیست دوباره با امام سلام دهد. اما اگر پیش از امام سلام گفت، ثوابش کم می شود .

مسأله 1608: اگر مأموم غیر از تكبيرة الإحرام و سلام، چیزهای دیگر نماز را پیش از امام بگوید، اشکال ندارد، ولی اگر آنها را بشنود یا بداند امام چه وقت می گوید، بنابر احتیاط مستحب پیش از امام نگوید.

مسأله 1609: مأموم باید غیر از آنچه در نماز خوانده می شود، کارهای دیگر آن، مانند ركوع و

ص: 287

سجود را با امام یا کمی بعد از امام به جا آورد. و اگر عمداً پیش از امام یا مدّت زیادی بعد از امام انجام دهد، معصیت کرده و بنابر احتیاط واجب نماز را تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1610: اگر سهواً پیش از امام سر از رکوع بردارد، چنانچه امام در رکوع باشد، باید به رکوع برگردد و با امام سر بردارد، در این صورت زیاد شدن رکوع که رکن است، نماز را باطل نمی کند، ولی اگر به رکوع برگردد و پیش از رسیدن به رکوع، امام سر بردارد، صحت نمازش محل اشکال است؛ پس احتیاط واجب است که نماز را تمام کند سپس آن را اعاده نماید.

مسأله 1611: اگر اشتباهاً سر بردارد و ببیند امام در سجده است، باید به سجده برگردد و چنانچه در هر دو سجده این گونه شود، برای زیاد شدن دو سجده که رکن است، نمازش باطل نمی شود.

مسأله 1612: کسی که اشتباه پیش از امام سر از سجده برداشته، اگر به سجده برگردد و هنوز به سجده نرسیده امام سربردارد، نمازش صحیح است ولی اگر در هر دو سجده چنین شود، بنابر احتیاط واجب نماز را تمام و دوباره اعاده نماید.

مسأله 1613: اگر اشتباه سر از رکوع یا سجده بردارد و سهوا یا به خیال این که به امام نمی رسد، به رکوع یا سجده نرود، جماعت و نمازش صحیح است.

مسأله 1616: اگر سر از سجده بردارد و ببیند امام در سجده است، چنانچه به خیال این که سجده اول امام است و به قصد این که با امام سجده کند به سجده رود و بفهمد سجده دوم امام بوده، سجده دوم او حساب می شود و اگر به خیال سجده دوم امام، به سجده رود و بفهمد سجده اول بوده ، باید به قصد این که با امام سجده کند، آن سجده را رها کند و دوباره با امام به سجده رود.

مسأله 1615: اگر سهواً پیش از امام به رکوع رود که اگر سر بردارد به مقداری از قرائت امام می رسد، باید برگردد و با امام به رکوع رود و نماز را با امام تمام کند و بنابر احتیاط نماز را اعاده کند. و اگر عمدة برنگردد نیز بنابر احتیاط واجب نماز را به جماعت تمام کند و دوباره بخواند.

مسأله 1616: اگر سهواً پیش از امام به رکوع رود که اگر برگردد، به چیزی از قرائت امام

ص: 288

نمی رسد، در صورتی که صبر کند تا امام به او برسد، نمازش صحیح است و همچنین اگر به قصد این که با امام نماز بخواند سر بردارد و با امام به رکوع رود، جماعت و نمازش صحیح است.

مسأله 1617: اگر سهوا پیش از امام به سجده رود، صبر کند تا امام به او برسد، و نماز را با امام تمام کند و اعاده نماید.

مسأله 1618: اگر امام در رکعتی که قنوت ندارد، اشتباه قنوت بخواند، یا در رکعتی که تشهّد ندارد، اشتباها مشغول خواندن تشهد شود، ماموم نبايد قنوت و تشهّد بخواند، ولی نمی تواند پیش از امام به رکوع رود، یا پیش از ایستادن امام بایستد، بلکه باید صبر کند، تا قنوت و تشهد امام تمام شود و بقیه نماز را با او بخواند و احتیاط لازم آن است که در صورت امکان امام جماعت را به اشتباه خود متوجّه سازد.

ایستاده اند، فاصله نباشد و شانه آنان در ردیف یکدیگر باشد.

مسأله 1623: مستحب است بعد از گفتن «قَد قامَتِ الصَّلاةَ»مأمومين برخیزند. مسأله 1624: مستحب است امام جماعت، حال مأمومی را که از دیگران ضعیف تر است، رعایت کند و قنوت، رکوع و سجود را طول ندهد، مگر این که بداند همه کسانی که به او اقتدا کرده اند به طولانی شدن نماز مایل هستند.

مسأله 1625: مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهایی که بلند می خواند صدای خود را مقداری بلند کند که دیگران بشنوند، ولی بیش از اندازه صدا را بلند نکند ولی واجب است «بِسمِ اللہِ الرَّحمانِ الرَّحیم»سوره ها را بلند بخواند.

مسأله 1626: اگر امام در رکوع بفهمد کسی تازه رسیده و می خواهد اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر همیشه طول بدهد و بعد برخیزد، اگرچه بفهمد شخص دیگری نیز برای اقتدا وارد شده است.

مسأله 1627: اگردر صف های جماعت جا باشد، جایز نیست انسان تنها بایستد.

مسأله 1628: مکروه است مأموم، ذکرهای نماز را طوری بگوید که امام بشنود.

مسأله 1629: مسافری که نماز ظهر، عصر و عشاء را دو رکعت می خواند، مکروه است در این نمازها به کسی که مسافر نیست اقتدا کند و کسی که مسافر نیست مکروه است، در این نمازها به مسافراقتدا نماید.

ص: 290

اشاره کرده و فرمودند:

«(خداوند) روزه را برای تثبیت اخلاص واجب کرد».

و امام محمّدباقر عليه السلام فرمودند:

«مؤمن (شيعه) هرگاه شب را به عبادت بپردازد و روز آن روزه بگیرد، در آن روز برای او گناهی نمینویسند و گامی برنمی دارد مگر آن که به ازای) آن گام برایش حسنه می نویسند و چنانچه آن روز بمیرد، روحش را به عليّين بالا می برند. و اگر زنده بماند تا افطار کند، خداوند نام او را در زمره توبه کنندگان خواهد نوشت».

و امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند:

«روزه دار شیعه در باغها و بوستان های بهشت گردش دارد».

و امام علىّ الرضا عليه السلام فرمودند:

«تا وقتی روزه دار افطار نکرده، قلم گناه بر او جاری نمی شود مادامی که عملی که روزه را باطل می کند انجام ندهد».

کسی که عمدا ماه مبارک رمضان روزه نگیرد، معصیت بزرگی مرتکب شده و قضا و کفاره براو واجب است چنانکه بیان خواهد شد.

و اگر۔ العیاذ بالله . منکر روزه شود کافر و مرتد است و قتل او واجب می باشد.

روزه، خودداری کردن با نیت از خوردن و آشامیدن و سایر چیزهایی است که روزه را باطل می کند، برای اطاعت فرمان خداوند عالم، از اذان صبح تا اذان مغرب.

مسأله 1632: وقت نیّت روزه مستحب، از اول شب است تا هنگامی که به اندازه نیّت کردن به اذان مغرب، وقت مانده باشد، بنابر این اگر تا این وقت، کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد و نیت روزه مستحب کند، روزه او صحیح است.

مسأله 1633: کسی که پیش از اذان صبح، در غیرروزه ماه رمضان، بدون نیّت روزه خوابیده است، اگر پیش از ظهر بیدار شود و نیت کند، روزه او صحیح است، چه روزه واجب باشد چه مستحب، اما اگر بعدازظهر بیدار شود، نمی تواند نیت روزه واجب نماید. ولی در روزه واجب مضيق مانند روزه ماه مبارک رمضان، باید به احتیاط واجب نیت روزه نماید و آن را تمام کند، سپس قضای آن را به جا آورد، خواه پیش از ظهر بیدار شود یا بعد از ظهر.

مسأله 1634: اگر بخواهد غیر از روزه ماه رمضان روزه دیگری بگیرد، باید آن را معین نماید، مثلا نیت کند روزه قضا یا روزه نذر می گیرم، ولی در ماه رمضان، لازم نیست نیت کند روزه ماه رمضان می گیرم، بلکه اگر نداند ماه رمضان است یا فراموش نماید و روزه دیگری را نیت کند، روزه ماه رمضان حساب می شود.

مسأله 1635: اگر بداند ماه رمضان است و عمدا نیت روزه غير ماه رمضان کند، نه روزه ماه رمضان حساب می شود و نه روزهای که قصد کرده است و باید آن روز را امساک کند، سپس روزه آن را قضا نماید.

مسأله 1636: اگر مثلا به نیّت روز اول ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد روز دوم یا سوم بوده ، روزه او صحیح است.

مسأله 1637: اگر پیش از اذان صبح، نیت کند و بیهوش شود و در بین روز به هوش آید، بنابر احتیاط مستحب روزه آن روز را تمام نماید و قضای آن را نیز به جا آورد. مسأله 1638: اگر پیش از اذان صبح نیت کند و مست شود و در بین روز به هوش آید، بنابر احتیاط واجب روزه آن روز را تمام کند و قضای آن را نیز به جا آورد.

مسأله 1639: اگر پیش از اذان صبح نیّت کند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه اش

ص: 293

صحیح است.

مسأله 1640: اگر نداند یا فراموش کند ماه رمضان است و پیش از ظهر متوجّه شود، چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، باید نیّت کند و روزه او صحیح است و اگر کاری که روزه را باطل می کند انجام داده باشد یا بعد از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است، روزه او باطل می باشد. ولی باید تا مغرب امساك کند، یعنی کاری که روزه را باطل می کند انجام ندهد و بعد از ماه رمضان نیز آن را قضا نماید.

مسأله 1641: اگر بچه، پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود، باید روزه بگیرد و اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست، خواه قبلا نیّت روزه کرده باشد یا نه و خواه قبل از ظهر مفطری انجام داده باشد یا خیر و لكن احتیاط مستحب آن است که چنانچه قبل از فجر نیّت روزه کرده باشد و تا قبل از ظهر مفطری انجام نداده باشد، آن روز را روزه بگیرد.

مسأله 1642: کسی که برای به جا آوردن روزه مینتی اجیرشده، اگر روزه مستحب بگیرد اشکال ندارد. ولی کسی که روزه قضا دارد، نمی تواند روزه مستحب بگیرد و چنانچه فراموش کند و روزه مستحب بگیرد، اگر پیش از ظهر یادش بیاید، روزه مستحب او به هم می خورد و می تواند نیت خود را به روزه قضا برگرداند و اگر بعد از ظهر متوجه شود، روزه او باطل است و اگر بعد از مغرب یادش بیاید، صحت روزه اش محلّ اشکال است.

مسأله 1643: اگر غیر از روزه ماه رمضان، روزه معیّن دیگری بر مكلف واجب باشد، مثلاً نذر کرده باشد روزمعینی روزه بگیرد، چنانچه عمدا تا اذان صبح نیت نکند، روزه اش باطل است و اگر نداند روزه آن روز بر او واجب است یا فراموش کند و پیش از ظهر یادش بیاید، چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد و نیّت کند، روزه او صحیح و گرنه باطل می باشد.

مسأله 1644: اگر برای روزه واجب غیر معیّنی، مانند روزه كقاره، عمداً تا نزديك ظهرنیت نکند اشکال ندارد، بلکه اگر پیش از نیّت تصمیم داشته باشد که روزه نگیرد یا تردید داشته که بگیرد یا نه، چنانچه کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد و پیش از ظهرنیّت کند،

ص: 294

روزه او صحیح است.

مسأله 1645: اگر کافر در ماه رمضان پیش از ظهر مسلمان شود، اگرچه چیزی نخورده باشد، روزه او صحیح نیست، حتی اگرنیت روزه را نیز قبل از ظهر کرده باشد.

مسأله 1646: اگر بیمار پیش از ظهر ماه رمضان خوب شود و از اذان صبح تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب نیت روزه کند و آن روز را روزه بگیرد، اما اگر بعد از ظهر خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 1647: روزی را که انسان مکلّف شك دارد، آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان، واجب نیست روزه بگیرد. و اگر بخواهد روزه بگیرد، نمی تواند نیّت روزه ماه رمضان کند یا بنابر احتیاط مستحب نیت کند که اگر ماه رمضان است روزه ماه رمضان و اگر ماه رمضان نیست روزه قضا یا مانند آن باشد، بلکه باید نیّت روزه قضا یا مستحب و یا مانند آن بنماید و چنانچه بعد معلوم شود ماه رمضان بوده، روزه ماه رمضان حساب می شود.

مسأله 1648: اگر روزی که شك دارد آخر ماه شعبان است یا اوّل ماه رمضان، به نیت روزه قضا یا روزه مستحب و مانند آن روزه بگیرد و در بین روز بفهمد ماه رمضان است، باید نیت روزه ماه رمضان کند.

مسأله 1649: اگر در روزه واجب معیّنی مانند روزه ماه رمضان مرده شود که روزه خود را باطل کند یا نه، یا قصد کند روزه را باطل کند، روزه اش باطل می شود، اگرچه از قصدی که کرده توبه نماید و کاری که روزه را باطل می کند انجام ندهد، ولی اگر به جهت رخ دادن چیزی که نداند روزه را باطل می کند یا نه مرده شود، اگر کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده ، روزه اش صحیح است و این در صورتی است که تردد در صحت روزه موجب تردد درنیت روزه نشود.

مسأله 1650: در روزه واجبی که وقت آن معیّن نیست، مانند روزه کاره، اگر قصد کند کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد یا مردد شود به جا آورد یا نه، چنانچه به جا نیاورد و پیش از ظهر دوباره نیت روزه کند، روزه او صحیح است. و در روزه مستحب اگر تا قبل از غروب نیت

ص: 295

کند روزه او صحیح است.

کند، ولی اگر بداند یا اطمینان داشته باشد غذایی که لای دندان مانده در روز فرو می رود، چنانچه خلال نکند و چیزی از آن فرو رود و یا فرو نرود، روزه اش باطل می شود.

مسأله 1658: فرو بردن آب دهان ، اگرچه به جهت خیال کردن ترشی و مانند آن ، در دهان جمع شده باشد، روزه را باطل نمی کند.

مسأله 1659: فرو بردن اخلاط سر و سینه که به فضای دهان نرسیده، اشکال ندارد، ولی اگر داخل فضای دهان شود، نباید آن را فرو برد.

مسأله 1660: اگر روزه دار به قدری تشنه شود که تحمل آن برای او حرج باشد یا بترسد از تشنگی ضرری به او برسد، می تواند به اندازه ای که از مردن نجات پیدا کند آب بیاشامد، ولى روزه او باطل می شود و اگر ماه رمضان باشد، باید در بقیه روز، از به جا آوردن کاری که روزه را باطل می کند، خودداری نماید و سپس قضای آن روزه را به جا آورد.

مسأله 1661: جویدن غذا برای بچه یا پرنده و چشیدن غذا و مانند آن، که معمولا به حلق نمی رسد، اگرچه اتفاقی به حلق برسد، روزه را باطل نمی کند، ولی اگر انسان از اول بداند به حلق می رسد نباید این کار را انجام دهد و چنانچه انجام دهد روزه اش باطل می شود، گرچه به حلق نرسد. و باید قضای آن را بگیرد و کفاره نیز لازم است.

مسأله 1662: انسان مکلف نمی تواند برای ضعف روزه را بخورد، ولی اگر ضعف او به قدری است که معمولا نمی شود آن را تحمل کرد و به او ضرری می رسد، افطار کردن روزه اشکال ندارد.

مسأله 1666: اگر فراموش کند روزه است و جماع نماید یا او را به جماع مجبور نمایند، (در اختیار و به فعل او نباشد)، روزه او باطل نمی شود و چنانچه در بين جماع یادش بیاید، یا دیگر مجبور نباشد، باید فورا از حال جماع خارج شود و اگر خارج نشود، روزه او باطل است.

ولی اگر اطمینان ندارد، در صورتی که منی از او بیرون آید، روزه اش باطل است. و در روزه ماه رمضان باید امساک کند و پس از ماه مبارک رمضان قضا بنماید.

دروغ گفتم، یا در شب دروغی به آنان نسبت دهد و فردای آن، که روزه می باشد بگوید: آنچه دیشب گفتم راست است ، روزه اش باطل می شود.

مسأله 1691: بنابر احتیاط واجب ، سر را در آب مضاف، فرو نبرد.

مسأله 1691: اگر روزه دار بی اختیار در آب بیفتد و تمام سر او را آب بگیرد، یا فراموش کند روزه است و سردر آب فرو برد، روزه او باطل نمی شود .

مسأله 1692: اگر اطمینان داشته باشد آب سر او را فرا می گیرد و خود را در آب بیاندازد و آب تمام سر او را بگیرد، روزه اش اشکال ندارد و اگر اطمینان نداشته باشد و خود را در آب بیاندازد و آب تمام سر او را بگیرد، بنابر احتیاط واجب باید روزه اش را قضا نماید.

مسأله 1693: اگر فراموش کند روزه است و سر را در آب فرو برد یا دیگری به زور سر او را در آب فرو برد، چنانچه در زیر آب یادش بیاید روزه است، یا آن شخص دست خود را بردارد، باید فوراً سر را بیرون آورد و چنانچه بیرون نیاورد روزه او باطل می شود، ولی باید تا مغرب امساک کرده و سپس روزه را قضا نماید.

مسأله 1694: اگر فراموش کند روزه است و به نیت غسل سر را در آب فرو برد، روزه و غسل او صحیح است.

مسأله 1695: اگر بداند روزه است و عمدا برای غسل سر را در آب فرو برد، چنانچه روزه او مانند روزه ماه رمضان یا واجب معین باشد، روزه و غسل او باطل است و همچنین است حکم روزه قضای ماه رمضان پس از ظهر شرعی بنابراحتیاط لازم. و اگر روزه مستحب یا روزه واجبی باشد که مانند روزه کفّاره وقت معیّنی ندارد، غسل صحیح و روزه باطل می باشد.

مسأله 1696: اگر برای نجات کسی از غرق شدن، سر را در آب فرو برد، اگرچه نجات دادن او واجب است، ولی روزه اش باطل می شود و کفّاره ندارد .

مستحب، باطل نیست. ولی بنابر احتیاط مستحب در این دو نیز غسل و یا تیمم را قبل از اذان صبح انجام دهد.

مسأله 1698: اگر در روزه واجبی مانند روزه ماه رمضان که وقت معيّن دارد، تا اذان صبح غسل نکند و تیمم نیز ننماید، اما از روی عمد نباشد، مثلا دیگری نگذارد غسل و تیمم کند، روزه اش صحیح است.

مسأله 1699: کسی که جنب است و می خواهد روزه واجبی که وقت آن معيّن است (مانند روزه ماه رمضان) بگیرد، چنانچه عمداً غسل نکند تا وقت تنگ شود، باید تیمم کند و روزه بگیرد و روزه اش صحیح است، ولی بهتر است قضای آن را هم به جا آورد.

مسأله 1701: اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش کند و بعد از يك روز یادش بیاید، باید روزه آن روز را قضا نماید و اگر بعد از چند روز یادش بیاید، باید روزه روزهایی که يقين دارد جنب بوده قضا نماید، مثلا اگر نمی داند سه روز جنب بوده یا چهار روز باید به حداقل به روزه سه روز را قضا کند.

مسأله 1702: کسی که در شب ماه رمضان ، برای هیچ کدام از غسل و تيمّم وقت ندارد، اگر خود را جذب کند، روزه اش باطل است و قضا و کفاره بر او واجب می شود، ولی اگر برای تیمم وقت دارد، چنانچه خود را جذب کند، باید تیمم نماید و روزه بگیرد و بهتر است قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1703: اگر برای آن که بفهمد وقت دارد یا نه، جستجو نماید و گمان کند به اندازه غسل وقت دارد و خود را جذب کند و بعد بفهمد وقت تنگ بوده، چنانچه تیمّم کند روزه اش صحيح است، اما اگر بدون جستجو گمان کند وقت دارد و خود را جنب نماید و بعد بفهمد وقت تنگ بوده و با تیم روزه بگیرد، بنابر احتیاط واجب روزه آن روز را قضا کند.

مسأله 1704: کسی که در شب ماه رمضان جنب است و می داند اگر بخوابد تا صبح بیدار نمی شود، نباید غسل نکرده بخوابد و چنانچه بخوابد و تا صبح بیدار نشود روزه اش باطل است و قضا و کفّاره بر او واجب می شود.

ص: 302

مسأله 1705: هرگاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود، جایز است پیش از غسل بخوابد، البته اگر به بیدار شدن عادت داشته باشد و اگر عادت نداشته باشد نیز می تواند بخوابد در صورتی که احتمال دهد که اگر دوباره بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، گرچه احتياط آن است که دیگر نخوابد تا غسل نماید.

مسأله 1706: کسی که در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا عادتش چنین است که اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه تصمیم داشته باشد بعد از بیدار شدن غسل کند و با این تصمیم بخوابد و تا اذان خواب بماند، روزه اش صحیح است.

مسأله 1707: کسی که در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا عادتش چنین است که اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه غفلت داشته باشد که بعد از بیدار شدن باید غسل کند، در صورتی که بخوابد و تا اذان صبح خواب بماند، چنانچه خواب اولش باشد روزه اش صحیح است و در خواب دوم و سوم در صورتی که مقصر باشد، تنها قضای روزه بر او واجب می شود.

مسأله 1708: کسی که در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا احتمال می دهد اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه نخواهد بعد از بیدار شدن غسل کند یا تردید داشته باشد که غسل کند یا نه، در صورتی که بخوابد و بیدار نشود روزه اش باطل است و قضا و كقاره دارد.

مسأله 1709: اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد سپس بیدار شود و بداند یا عادتش چنین باشد که اگر دوباره بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود و تصمیم داشته باشد پس از بیدار شدن غسل کند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان بیدار نشود، باید روزه آن روز را قضا کند. و اگر از خواب دوّم بیدار شود و برای مرتبه سوّم با کیفیت مذکور بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، قضای روزه آن روز بر او واجب می شود و چنانچه اطمینان و عادت بر بیدار شدن نداشته، بنابر احتياط كفّاره هم بر او واجب می شود.

ص: 303

مسأله 1710: بنابر احتیاط لازم خوابی را که در آن محتلم شده، باید خواب اول حساب کند، پس اگر بیدار شود و ببیند جنب است و دوباره بخوابد و بداند یا عادتش چنین باشد که بیدار می شود و تصمیم داشته باشد بعد از بیدار شدن غسل کند، چنانچه تا اذان خواب بماند، بنابر احتیاط واجب قضای آن روزه را بگیرد و اگر دوباره بیدار شود و بداند یا عادتش چنین است که اگر بخوابد بیدار می شود و تصمیم داشته باشد که بعد از بیدار شدن غسل کند، در صورتی که باز هم بخوابد و تا اذان خواب بماند، باید قضای آن روزه را بگیرد و بنابر احتیاط مستحب كفاره نیز لازم است.

مسأله 1711: اگر روزه دار در روز محتلم شود، واجب نیست فورا غسل کند، گرچه بهتر است.

مسأله 1712: هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده، اگرچه بداند پیش از اذان محتلم شده، روزه او صحیح است.

مسأله 1713: کسی که تا اذان صبح بر جنابت بماند نمی تواند آن روز را به نیت قضای روزه ماه رمضان روزه بگیرد، اگرچه بقا بر جنابت از روی عمد نباشد.

مسأله 1714: کسی که میخواهد قضای روزه ماه رمضان را بگیرد، اگر بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده و بداند پیش از اذان محتلم شده است، چنانچه وقت قضای روزه تنگ است، مثلا پنج روز، روزه قضای ماه رمضان دارد و پنج روز نیز به ماه رمضان مانده است، بنابر احتیاط واجب آن روز را روزه بگیرد و بعد از ماه رمضان نیز دوباره آن را به جا آورد و اگر وقت قضای روزه تنگ نیست، روزه او باطل است.

مسأله 1715: اگر در روزه واجب غیر از روزه ماه رمضان و قضای آن، تا اذان صبح جنب بماند، ولی از روی عمد نباشد، چنانچه وقت آن روزه معين است، مثلا نذر کرده که آن روز را روزه بگیرد، روزه اش صحیح است و اگر مانند روزه کفاره وقت آن معین نیست، بنابر احتیاط مستحب روز دیگری را روزه بگیرد.

مسأله 1716: اگر زن در ماه رمضان پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و عمداً

ص: 304

غسل نکند یا اگر وظیفه او تیمم است عمدا تیمم نکند، روزه اش باطل است و بنابر احتیاط لازم در قضای ماه رمضان و در هر روزه واجب معینی نیز مسأله چنین می باشد. مسأله 1717: اگر شخص جنب یا زنی که پیش از اذان صبح در ماه رمضان یا روزه معيني غير آن، از حیض یا نفاس پاك می شود، برای غسل وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه بگیرد باید تیم نماید و روزه اش بنابراقوی صحیح است. ولی در روزه غیرمعین یا مستحبی تیمم کافی نیست و بنابر احتیاط واجب باید تا اذان صبح بیدار بماند. مسأله 1718: اگرزن نزديك اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و برای هیچکدام از غسل و تیمّم وقت نداشته باشد یا بعد از اذان بفهمد پیش از اذان پاك شده بود، چنانچه روزهای که می گیرد، مانند روزه ماه رمضان واجب معين باشد؛ روزه اش صحیح است.

مسأله 1719: اگر زن بعد از اذان صبح از خون حیض یا نفاس پاك شود یا در بین روز خون حیض یا نفاس ببیند، اگرچه نزديك مغرب باشد، روزه او باطل است.

مسأله 1720: اگر زن غسل حیض یا نفاس را فراموش کند و بعد از یک یا چند روز یادش بیاید، روزه هایی که گرفته محل اشکال است و بنابراحتیاط واجب باید قضا کند. مسأله 1721: اگر زن پیش از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاك شود و در غسل کردن کوتاهی کند و تا اذان غسل نکند روزه اش باطل است. ولی چنانچه کوتاهی نکند، اگرچه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نکند، روزه او صحیح است.

مسأله 1722: زنی که در حال استحاضه است، اگر غسل های واجب خود را به تفصیلی که در احکام استحاضه گفته شد به جا آورد، روزه او صحیح است.

مسأله 1723: کسی که مسّ میّت کرده، یعنی جایی از بدن خود را به بدن میّت رسانده، می تواند بدون غسل مس میت، روزه بگیرد و اگر در حال روزه نیز میّت را مس نماید، روزه او باطل نمی شود .

ص: 305

گفته شد بخوابد و تا اذان صبح غسل نکند، روزه او باطل است.

مسأله 1733: اگر روزه دار سهوا یکی از کارهایی که روزه را باطل می کند، انجام دهد و به خیال این که روزهاش باطل شده، عمدا دوباره یکی از آن ها را به جا آورد، روزه او باطل می شود.

مسأله 1734: اگر به زور چیزی در گلوی روزه دار بریزند یا سر او را به زور در آب فرو برند، روزه او باطل نمی شود، ولی اگر مجبورش کنند روزه خود را باطل کند، مثلا به او بگویند اگر غذا نخوری ضرر مالی یا جانی به تو می زنیم و خودش برای جلوگیری از ضرر چیزی بخورد، روزه او باطل می شود .

مسأله 1735: روزه دار نباید جایی برود که میداند مجبورش می کنند خودش روزه اش را باطل کند. و اگر از روی ناچاری کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، روزه او باطل می شود، بلکه با قصد رفتن گرچه نرود روزه او باطل می شود و باید امساک کند و قضای آن را بگیرد.

باطل می کند، قضا و کفّاره بر او واجب می شود، گرچه ارتماس در آب باشد بنابراحتیاط واجب.

مسأله 1738: اگر به جهت ندانستن مسأله کاری انجام دهد که روزه را باطل می کند، چنانچه می توانسته مسأله را یاد بگیرد (یعنی مقصر در ندانستن بوده)، کفّاره بر او واجب می شود و اگر نمی توانسته مسأله را یاد بگیرد (یعنی قاصر در ندانستن بوده)، کفاره بر او واجب نیست. و بنابراحتیاط واجب حکم انسانی که غافل باشد نیز چنین است ولی چنانچه عمد به خدا یا پیامبر صلّی الله عليه وآله، حضرت زهراء و یا یکی از ائمه معصومين عليهم السلام به دروغ نسبتی بدهد و بداند که حرام است، کفّاره واجب است، گرچه نداند این کار روزه را باطل می کند.

يا عمداً وقتی شروع کند که در بین آن به روزی برسد که روزه آن واجب است، مثلاً به روزی برسد که نذر کرده آن روز را روزه بگیرد، باید روزه ها را از سر بگیرد.

مسأله 1743: اگر در بین روزهایی که باید پی در پی روزه بگیرد، عذری غیر اختیاری مانند حیض یا نفاس و یا سفری که در رفتن آن مجبور است، برای او پیش آید، بعد از برطرف شدن عذر واجب نیست روزه ها را از سر بگیرد، بلکه باید بقیه را به جا آورد.

مسأله 1744: اگر با چیز حرامی روزه خود را باطل کند، چه آن چیز از اصل حرام باشد مانند شراب و زنا یا به جهتی حرام شده باشد، مانند خوردن غذای حلالی که برای انسان ضرر زیاد دارد و نزدیکی کردن با عیال خود در حال حیض، بنابر احتیاط کفاره جمع بر او واجب می شود، یعنی باید يك برده آزاد کند و دو ماه روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر کرده یا به هر کدام از آنها يك مد که تقریبا ده سیر (حدود750گرم) است، گندم یا نان آن، جویا نان آن، و يا يك مد مویز بايك مد خرما بدهد. و چنانچه هرسه برایش ممکن نباشد، هرکدام که ممکن است باید انجام دهد.

مسأله 1745: اگر روزه دار دروغی به خدا و پیامبر صلّی الله عليه وآله نسبت دهد، كقاره جمع که در مسأله پیش گفته شد بر او واجب می شود.

مسأله 1746: اگر روزه دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبه با همسر خود نزدیکی کند، بنا بر احتیاط واجب برای هر دفعه يك كفاره بر او واجب است. و اگر جماع او حرام باشد، بنابر احتیاط واجب برای هردفعه يك كفّاره جمع واجب می شود و ظاهر این است که استمناء نیز حكم جماع را دارد.

مسأله 1747: اگر روزه دار در يك روز ماه رمضان، چند مرتبه غیر از جماع و استمناء، کار دیگری که روزه را باطل می کند انجام دهد، اگر برای همه آنها يك كفّاره بدهد، کافی است.

مسأله 1748: اگر روزه دار، غیر از جماع و استمناء کار دیگری که روزه را باطل می کند انجام دهد و بعد با حلال خود جماع نماید، بنابر احتیاط برای هرکدام يك كقاره، واجب می شود.

مسأله 1749: اگر روزه دار غیراز جماع، کار حلالی که روزه را باطل می کند، انجام دهد مثلاً آب

ص: 309

بیاشامد و بعد کار حرامی که روزه را باطل می کند غیراز جماع انجام دهد، مثلا غذای حرامی بخورد، يك كفاره کافی است ولی بنابر احتیاط کفاره جمع هم بدهد.

مسأله 1750: اگر روزه دار آروغ بزند و چیزی در دهانش بیاید، چنانچه عمدا آن را فرو ببرد، روزه اش باطل است و باید قضای آن را بگیرد و کفاره نیز بر او واجب می شود و اگر خوردن آن چیز حرام باشد، مثلا موقع آروغ زدن، خون به دهان او بیاید و عمدا آن را فرو برد، باید قضای آن روزه را بگیرد و بنابر احتیاط کفاره جمع نیز بر او واجب می شود.

مسأله 1751: اگر نذر کند روز معیّنی را روزه بگیرد، چنانچه در آن روز عمدأً روزه خود را باطل کند، باید کاره «حین نذر» بدهد و بنابراحتیاط كفاره افطار روزه را هم بدهد.

مسأله 1752: کسی که می تواند وقت را تشخیص دهد، اگر به گفته کسی که مورد اطمینان نیست و می گوید مغرب شده عمدا افطار کند و بعد بفهمد مغرب نبوده است، قضا و کفاره بر او واجب می شود، اما اگر مورد اطمینان بوده، قضا نمودن روزه کافی است.

مسأله 1753: کسی که عمده روزه خود را باطل کرده، اگر بعد از ظهر مسافرت کند یا پیش از ظهر برای فرار از کاره سفر نماید، كقاره از او ساقط نمی شود، بلکه اگر قبل از ظهر مسافرتی برای او پیش آید، کفّاره بر او واجب است.

مسأله 1754: اگر عمد روزه خود را باطل کند و بعد عذری مانند حیض یا نفاس و یا بیماری پیدا کند، احتیاط واجب این است که کفّاره را بدهد.

مسأله 1755: اگر یقین کند روز اول ماه رمضان است و عمدأ روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود که آخر ماه شعبان بوده، کفّاره بر او واجب نیست.

مسأله 1756: اگر انسان شك کند که آخر ماه رمضان است یا اوّل ماه شوال وعمد روزه خود را باطل کند، بعد معلوم شود اول ماه شوال بوده ، کفاره بر او واجب نیست. مسأله 1757: اگر روزه دار در ماه رمضان با همسر خود که روزه است جماع کند، چنانچه زن را مجبور کرده باشد، کفاره روزه خودش و روزه همسرش را باید بدهد و اگرزن به جماع راضی بوده،

ص: 310

برهرکدام يك كفاره واجب می شود .

مسأله 1758: اگر زن، شوهر روزه دار خود را به جماع مجبور کند یا به کار دیگری که روزه را باطل می کند، واجب نیست کفاره روزه شوهر را بدهد.

مسأله 1759: اگر روزه دار در ماه رمضان همسر خود را به جماع مجبور کند و در بین جماع، زن راضی شود، بنابر احتیاط واجب باید مرد دو كفّاره وزن يك كفّاره بدهد. مسأله 1760: اگر روزه دار در ماه رمضان با همسر روزه دار خود که خواب است جماع نماید وزن متوجه نشود، يك كفّاره بر او واجب می شود و روزه زن صحیح است و کفّاره ندارد.

مسأله 1761: اگر مرد، همسر خود یا زن، شوهر خود را مجبور کند که غیر از جماع، کار دیگری که روزه را باطل می کند به جا آورد، بر هیچ یک از آنها کفاره واجب نیست، مگر آن که اجبار او سلب اختیار نکند که در این صورت احتیاط واجب دادن کاره است.

مسأله 1762: کسی که به جهت مسافرت یا بیماری روزه نمی گیرد، نمی تواند همسر روزه دار خود را به جماع مجبور کند، ولی اگر او را مجبور نماید، بنابر احتیاط لازم مرد کفاره زن را بدهد.

مسأله 1763: مكلف نباید در به جا آوردن كفّاره کوتاهی کند، ولی لازم نیست فورا آن را به جا آورد.

مسأله 1764: اگر کفاره بر انسان واجب شود و چند سال آن را به جا نیاورد، چیزی بر آن اضافه نمی شود.

مسأله 1765: کسی که باید برای کاره يك روز، شصت فقیر را طعام بدهد، نباید به هر کدام از آنها بیشتر از يك مد که تقریبا ده سیر (حدود 750 گرم) است، طعام بدهد، یا یك فقیر را بیشتر از يك مرتبه سیر نمایند، ولی می تواند برای هريك از عیالات فقیر، اگرچه صغير باشند، يك مد به آن فقیر بدهد چنانچه مورد اطمینان باشد که قاره را به آنان می دهد یا میخوراند.

مسأله 1766: کسی که قضای روزه ماه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمد کاری کند که روزه را باطل می نماید، باید به ده فقیر، هر کدام يك مد که تقریبا هفتصد و پنجاه گرم یا ده سیر

ص: 311

است، طعام بدهد و اگر نمی تواند، سه روز روزه بگیرد.

مواردی که تنها قضای روزه واجب است

مسأله 1767: در چند صورت تنها قضای روزه بر شخص واجب است و کفاره واجب نیست:

اوّل: آن که در شب ماه رمضان جنب باشد و تا اذان صبح از خواب دوّم و یا سوّم بیدار نشود، چنانکه گذشت.

دوم: آن که مبطل روزه انجام ندهد، ولی نیت روزه ننماید یا ریا کند یا قصد کند که روزه نباشد، یا قصد کند مبطل روزه انجام دهد.

سوّم: آن که در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش کند و با حال جنابت یک یا چند روز روزه بگیرد.

چهارم: آن که در ماه رمضان بی تحقیق یا به علامت یا گفته شخص غیرقابل اعتماد، امساک نکند و یا پیش از مغرب افطار نماید، سپس معلوم شود اشتباه بوده و صبح شده یا مغرب نشده؛ و نیز اگر پس از تحقیق با این که گمان دارد صبح شده کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، سپس معلوم شود صبح بوده.

پنجم: آن که برای خنک شدن مضمضه کند یعنی آب در دهان بگرداند و بی اختیار فرو رود و بنابراحتیاط واجب اگر بی جهت یا برای وضوی غیر نماز واجب مضمضه کند و آب بی اختیار فرو رود، روزه را قضا کند، ولی اگر فراموش کند که روزه است و آب را فرو دهد یا برای وضوی نماز واجب مضمضه کند و بی اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست.

ششم: آن که کسی از روی اکراه یا اضطراريا تقيه افطار کند، که در این صورت لازم است قضا نماید ولی به جا آوردن کفّاره واجب نیست.

مسأله 1768: اگر غیر از آب، چیز دیگری در دهان بگذارد و بی اختیار فرو رود یا آب داخل بینی کند و بی اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست.

مسأله 1769: مضمضه زیاد روزه دار برای وضوی نماز واجب مکروه است و اگر بعد از

ص: 312

مضمضه، بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد. مسأله 1770: اگر انسان بداند بر اثر مضمضه، بی اختیار و یا از روی فراموشی آب وارد گلویش می شود، نباید مضمضه کند.

مسأله 1771: اگر در ماه رمضان بعد از تحقیق یقین کند صبح نشده و کاری که روزه را باطل می کند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده ، بنابراحتیاط واجب روزه را قضا کند.

مسأله 1772: اگر انسان شك کند مغرب شده یا نه، نمی تواند افطار کند و اگر شك کند صبح شده یا نه، پس از تحقیق چنانچه بر شکت خود بماند می تواند کاری که روزه را باطل میکند انجام دهد.

نماید.

مسأله 1777: اگر از چند ماه رمضان، روزه قضا داشته باشد، قضای هرکدام را اوّل بگیرد صحیح است، ولی اگر وقت قضای ماه رمضان آخرتنگ باشد، مثلاً پنج روز از ماه رمضان آخر، قضا داشته باشد و پنج روز نیز به ماه رمضان مانده باشد، بنابر احتیاط اول قضای ماه رمضان آخر را بگیرد.

مسأله 1778: اگر قضای روزه چند ماه رمضان بر او واجب باشد و در نیّت معيّن نکند روزهای را که می گیرد قضای کدام ماه رمضان است، قضای هیچیک حساب نمی شود. مسأله 1779: کسی که روزه قضای ماه رمضان را گرفته، اگروقت قضای روزه او تنگ نباشد، می تواند پیش از ظهر، روزه خود را باطل نماید.

مسأله 1780: اگر قضای روزه مینی را گرفته باشد، بنابر احتیاط مستحب بعد از ظهر، روزه را باطل نکند.

مسأله 1781: اگر براثر بیماری یا حیض و یا نفاس، روزه ماه رمضان را نگیرد و پیش از تمام شدن ماه رمضان بمیرد، لازم نیست روزه هایی را که نگرفته برای او قضا کنند. مسأله 1782: اگر به سبب بیماری روزه ماه رمضان را نگیرد و بیماری او تا ماه رمضان سال بعد طول بکشد، قضای روزه هایی را که نگرفته بر او واجب نیست و باید برای هر روز يك مد که تقریبا ده سیر و معادل حدود 750 گرم است طعام، يعنی گندم یا نان آن، جویا نان آن، و یا يك ممد مويزيا يك مد خرما به فقیر بدهد، ولی اگر به جهت عذر دیگری مثلا برای مسافرت، روزه نگرفته باشد و عذر او تا ماه رمضان بعد باقی بماند، روزه هایی را که نگرفته قضا نماید و برای هر روز يك مد طعام نیز به فقیر بدهد. مسأله 1783: اگر بر اثر بیماری، روزه ماه رمضان را نگیرد و بعد از ماه رمضان، بیماری او برطرف شود، ولی عذر دیگری پیدا کند که نتواند تا ماه رمضان بعد، قضای روزه را بگیرد، بنابر احتیاط مستحب باید روزه هایی را که نگرفته قضا نماید و واجب است برای هر روز يك مد

ص: 314

طعام به فقیر بدهد و نیز اگر در ماه رمضان، غیر از بیماری، عذر دیگری داشته باشد و بعد از ماه رمضان آن عذر برطرف شود و تا ماه رمضان سال بعد بر اثر بیماری نتواند روزه بگیرد، روزه هایی را که نگرفته بنابر احتیاط مستحب قضا نماید و واجب است برای هر روز يك مد طعام بدهد.

مسأله 1784: اگر در ماه رمضان، به جهت عذری روزه نگیرد و بعد از ماه رمضان عذر او برطرف شود و تا ماه رمضان آینده، عمدة قضای روزه را نگیرد باید روزه را قضا کند و برای هر روزيك مد گندم یا نان آن، یا جویا نان آن، با يك مد خرما و یا مويزبه فقیر بدهد.

مسأله 1785: اگر در قضای روزه کوتاهی کند تا وقت تنگ شود و در تنگی وقت عذری پیدا کند، باید قضا را بگیرد و برای هر روز، يك مد گندم یا نان آن، یا جویا نان آن، با يك مد مویزو با يك مد خرما به فقیر بدهد، ولی اگر موقعی که عذر دارد، تصمیم داشته باشد بعد از برطرف شدن عذر، روزه های خود را قضا کند و پیش از آن که قضا نماید در تنگی وقت عذر پیدا کند، بنابر احتیاط واجب قضا نموده و برای هر روز يك مد طعام به فقیر بدهد.

مسأله 1786: اگر بیماری انسان، چند سال طول بکشد، بعد از خوب شدن، باید فقط قضای روزه های آخرین ماه رمضان را بگیرد و برای هر روز از سال های پیش، يك مد، تقریبا ده سیرکه حدود 750 گرم است، طعام یعنی گندم یا نان آن، جوانان آن، يك مد مويزویا یک مد خرما به فقیر بدهد.

مسأله 1787: کسی که برای هر روز يك مد طعام به فقیر می دهد، می تواند کاره چند روز را، به يك فقیر بدهد.

مسأله 1788: اگر قضای روزه ماه رمضان را چند سال به تأخیر بیاندازد، باید قضای روزه را بگیرد و برای هر روز يك مد طعام به فقیر بدهد.

مسأله 1789: اگر عمداً روزه ماه رمضان را نگیرد، باید قضای آن را به جا آورد و برای هر روز، دو ماه روزه بگیرد یا به شصت فقير طعام بدهد و یا يك برده آزاد کند و چنانچه تا ماه رمضان

ص: 315

آینده، قضای روزه ها را به جا نیاورد، اضافه بر قضا و کفّاره برای هر روز، يك مد طعام به فقیر بدهد.

مسأله 1790: اگر عمد روزه ماه رمضان را نگیرد و در روز، مکرر جماع کند، بنابر احتیاط واجب کفّاره نیز مکرر می شود، ولی اگر چند مرتبه کار دیگری که روزه را باطل می کند انجام دهد، مثلا چند مرتبه غذا بخورد، يك كفاره کافی است.

مسأله 1791: بعد از مرگ پدر، پسر بزرگتر باید قضای نماز و روزه او را به جا آورد. و همچنين است بنابر احتیاط لازم بعد از مرگ مادر.

مسأله 1792: اگر پدر و یا مادر بنابراحتیاط لازم غیر از روزه ماه رمضان، روزه واجب دیگری مانند روزه نذر را نگرفته باشند بنابر احتیاط واجب، قضای آن بر پسر بزرگتر لازم است. ولی اگر پسر بزرگتر قضا نکرد، احتیاط سایر فرزندان قضا نمایند، ولی اگر پدر و مادر برای روزهای اجیر شده و نگرفته باشند قضای آن بر پسر بزرگتر لازم نیست، اما اگر اجرت را گرفته اند، باید ورثه از عهده برآیند.

را که نگرفته قضا نماید.

مسأله 1796: زنی که زاییدن او نزديك است و روزه برای خودش یا بچه اش ضرر دارد، روزه براو واجب نیست. و باید برای هر روز يك مد طعام یعنی گندم یا جویا نان یا مانند آن به فقیر بدهد. و چنانچه در همان سال بتواند روزه بگیرد، روزه هایی را که نگرفته باید قضا نماید اگر این عذر تا ماه رمضان آینده ادامه نداشت و الّا قضاء ندارد بله مستحب است قضا نماید. و برای ترک قضا نیز باید یک مد دیگر طعام بدهد.

مسأله 1797: زنی که بچه شیر می دهد و شیر او کم است، مادر بچّه باشد یا دایه او، با اجرت شیر دهد یا بی اجرت، اگر روزه برای او و یا بچه ای که شیر می دهد ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست و باید برای هر روز يك مد طعام، يعنی گندم یا جو یا نان و مانند آن، به فقیر بدهد و چنانچه در همان سال بتواند روزه بگیرد، روزه هایی را که نگرفته باید قضا نماید. و اگر کسی پیدا شود که بی اجرت بچه را شیر دهد، یا برای شیر دادن بچه از پدر یا مادر بچه و یا از شخص دیگری اجرت بگیرد، لازم نیست مادر، بچه را به او بدهد و روزه بگیرد.

مسأله 1798: زنی که در طول سال، به علت حاملگی و یا بچه شیر دادن، نتواند روزه بگیرد، روزه و قضای آن بر او واجب نیست و باید برای هر روز دو مد طعام به فقیر بدهد، یکی بعد از گذشتن ماه رمضان و دیگری آخر سال یعنی قبل از ماه رمضان دوم.

مسأله 1801: اگر غیر از روزه ماه رمضان، روزه معیّن دیگری بر انسان واجب باشد، مثلاً نذر کرده روز معینی را روزه بگیرد، تا ناچار نشود، بنابر احتیاط واجب نمی تواند در آن روز مسافرت کند و اگر در سفر باشد، چنانچه ممکن است، قصد کند ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد و اگر روزه نگیرد، لازم است روزه آن روز را قضا کند.

مسأله 1802: اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معیّن نکند، نمی تواند آن را در سفر به جا آورد، ولی چنانچه نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد، روزه بگیرد، باید آن روز را اگرچه مسافر باشد، روزه بگیرد.

مسأله 1803 مسافر برای حاجت خواستن از درگاه الهی، می تواند سه روز در شهر مدینه منوره، روزه مستحب بگیرد و احوط آن است که سه روز، روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد.

مسأله 1804: کسی که نمی داند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مسأله را بفهمد، روزهاش باطل می شود و اگر تا مغرب نفهمد، روزه اش صحیح است.

مسأله 1805: اگر فراموش کند مسافر است یا فراموش کند روزه مسافر باطل می باشد و در سفر روزه بگیرد، روزه او باطل است.

مسأله 1806: اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید روزه خود را تمام کند. و اگر پیش از ظهر به مسافرت رود و قصد پیمودن مسافت شرعی را داشته باشد وقتی به حد ترخص برسد، یعنی به جایی برسد که دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، باید روزه خود را باطل کند و اگر پیش از آن ، روزه را باطل کند، کفاره بر او واجب می شود.

مسأله 1807: اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش یا جایی که می خواهد ده روز در آن جا بماند برسد، اگر کاری که روزه را باطل می کند انجام نداده باشد، باید آن روز را روزه بگیرد، و اگر مبطل روزه انجام داده، بعد قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1808: اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا جایی که می خواهد ده روز در آن جا بماند برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد.

ص: 318

مسأله 1809 مسافر و کسی که نمی تواند روزه بگیرد، مکروه است در روز ماه رمضان جماع نماید و در خوردن و آشامیدن خود را سیر کند.

مسأله 1810: اگر روزه دار در شهری قرار داشت و خورشید غروب کرد و او افطار نمود، سپس به شهری مسافرت کرد که هنوز خورشید غروب نکرده بود، بنا بر احتیاط مستحب امساك کند، اما اگر روزه دار در شهری بود و صبح شد و روزه خود را آغاز نمود سپس به شهر دیگری مسافرت کرد که هنوز فجر نشده بود، جایز است تا وقتی که فجرطلوع نکرده، افطار کند.

بگویند شب پیش ماه را دیده ایم، باید روزه آن روز را قضا نماید.

مسأله 1816: اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای مردم شهر دیگر فایده ندارد، مگر آن دو شهر به هم نزديك باشند یا در آن شهر آفتاب زودتر از شهر خودش غروب کند یا انسان بداند افق آنها یکی و یا نزدیک است.

مسأله 1817: اول ماه با تلگراف ووسائل ارتباطی جدید ثابت نمی شود، مگر برای دو شهر نزديك و یا هم افق که انسان بداند تلگراف و وسیله دیگر از روی شهادت دو مرد عادل بوده است.

مسأله 1818: روزی که انسان نمی داند آخر ماه رمضان است یا اول ماه شوال، باید روزه بگیرد، ولی اگر پیش از مغرب بفهمد که اول ماه شوال است، باید افطار کند. مسأله 1819: اگر زندانی نتواند به ماه رمضان يقين کند، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ندارد، هر ماهی را که احتمال بدهد ماه رمضان است، روزه بگیرد صحیح است، ولی باید پس از گذشتن یازده ماه از ماهی که روزه گرفته دوباره یک ماه روزه بگیرد.

روزه های حرام و مکروه

مسأله 1820: روزه وصال (امساک کردن با نیّت در تمامی ساعات یک شبانه روز) و روزه عید فطر و عید قربان حرام است و نیز روزی که انسان نمی داند آخر ماه شعبان است یا اول ماه رمضان، اگر به نیت اول ماه رمضان روزه بگیرد حرام می باشد. و همچنین است روزه نذر حرام و روزه زنی که درحال حیض یا نفاس باشد و روزه تمامی روزهای سال بدون استثنای روزهای حرام.

مسأله 1821: اگر حق شوهر به جهت گرفتن روزه مستحب از بین برود؛ روزه زن حرام است، و بنابر احتیاط لازم اگرحق شوهر نیز از بین نرود، بدون اجازه او، روزه مستحب نگیرد.

مسأله 1822: روزه مستحب فرزند اگرسبب اذیت پدر یا مادر و یا جدش شود حرام است.

مسأله 1823: اگر فرزند بدون اجازه پدر روزه مستحب بگیرد و در بین روز پدر یا مادر او را نهی کند، اگر ترك افطار سبب اذیّت آنها شود، باید افطار نماید.

مسأله 1824: کسی که می داند روزه برای او ضرر ندارد، اگرچه دکتر بگوید ضرر دارد، باید روزه

ص: 320

بگیرد و کسی که يقين یا گمان دارد روزه برایش ضرر دارد، اگرچه دکتر بگوید ضرر ندارد، باید روزه نگیرد و اگر روزه بگیرد صحیح نیست. مگر آن که با قصد قربت روزه بگیرد و معلوم شود ضرر نداشته که حکم به بطلان محل اشکال است.

مسأله 1825: اگر انسان احتمال بدهد روزه برایش ضرر دارد و از آن احتمال، ترس برایش پیدا شود، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، نباید روزه بگیرد و اگر روزه بگیرد، صحيح نیست.

مسأله 1826: کسی که عقیده داشته روزه برای او ضرر ندارد، اگر روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر داشته، هر چند ضرر به مرتبه ای نباشد که دانسته و عمداً اقدام به آن حرام است بنابر احتیاط واجب باید قضای آن را بگیرد.

مسأله 1827: غیر از روزه هایی که گفته شد، روزه های حرام دیگری نیز هست، که در کتب مفضله ذکر شده است.

6- روز مبعث رسول گرامی اسلام صلّی الله عليه وآله .

7- تمام ماه رجب و شعبان و یا بعضی از این دو ماه گرچه یک روز باشد.

8- روز چهارم تا نهم شوال.

9 و10 - روز بیست و پنجم و بیست و نهم ذی القعده .

11- روز اول تا روز نهم ذی الحجه (روز عرفه) ولی اگر به سبب ضعف روزه، نتواند دعاهای روز عرفه را بخواند، روزه آن روز مکروه است.

12- روز عید سعید غدیر (هجدهم ذی الحجه).

13- روز مباهله (بیست و چهارم ذی الحجه). واگرکسی روزه مستحبّی بگیرد واجب نیست آن را به آخر برساند، بلکه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت کند، مستحب است دعوتش را بپذیرد گرچه بعدازظهر باشد، افطار نماید.

مسأله 1829: احتیاط لازم در ترک روزه روز عاشوراست. روزه روزی که انسان شك دارد روز عرفه است یا عید قربان، و روزه ایام تشریق (سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ذی الحجه) برای کسی که در منی باشد، و سه روز پس از عید فطر، و روزه مستحبتی میهمان بی اذن میزبان، و روزی که شک دارد روز عرفه است یا عید قربان مکروه است.

مسأله 1831: مستحب است روزه دار، نماز مغرب و عشاء را پیش از افطار کردن بخواند، ولى اگر کسی منتظر اوست یا میل زیادی به غذا دارد که نمی تواند با حضور قلب نماز بخواند، بهتر است اوّل افطار کند، ولی تا می تواند نماز را در وقت فضیلت آن به جا آورد.

ص: 323

هدیه ها و بخشش ها و جوایزویا احسان و ترحّم باشد، چه تملّک آن اختیاری باشد که به قبول نیاز دارد و چه غیراختیاری مانند ارث یا ایقاع که نیازی به قبول ندارد، چنانچه از مخارج سال خود او و افراد تحت تکفلش زیاد بیاید، باید خمس یعنی يك پنجم آن را به دستوری که گفته می شود بدهد.

مسأله 1834: مهری که زن می گیرد خمس ندارد. و همچنین است ارثی که به انسان می رسد، ولی اگر مثلا با کسی خویشاوندی دوری داشته باشد و نداند چنین خویش دارد، بنابر احتیاط واجب خمس ارثی را که از او می برد، بدهد.

مسأله 1835: اگر مالی به سبب ارث به او برسد و بداند کسی که این مال از او به ارث رسیده خمس آن را نداده، باید خمس آن را بدهد و نیز اگر در خود آن مال، خمس نباشد، ولی انسان بداند کسی که آن مال از او به ارث رسیده، خمس بدهکار بوده، باید خمس را از مال او بدهد.

مسأله 1836: اگر به سبب قناعت کردن چیزی از مخارج سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1837: کسی که دیگری مخارج او را می دهد، باید خمس تمام مالی را که به دست می آورد، بدهد.

مسأله 1838: اگر ملکی را بر افراد معيّني مثلا بر فرزندان خود وقف نماید، چنانچه در آن ملك، زراعت و درختکاری کنند و از آن چیزی به دست آورند و از مخارج سال آنان زیاد بیاید باید خمس آن را بدهند، بلکه اگر طور دیگری نیز از ملك نفع ببرند، مثلا اجاره آن را بگیرند، باید خمس مقداری را که از مخارج سالشان زیاد می آید بدهند.

مسأله 1839: مالی که فقیر گرفته و از مخارج سالش زیاد آمده، اگر از بابت زکات یا صدقه مستحب و مانند آنها بوده ، بنابر احتیاط واجب خمس آن را بدهد و اگر از بابت خمس بوده، بر آن خمس واجب نیست گرچه احوط است. و اگر از مالی که به او داده اند منفعتی ببرد، مثلا از درختی که بابت خمس به او داده اند میوه ای به دست آورد و از مخارج سالش زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.

ص: 325

مسأله 1840: اگربا عين پول خمس نداده جنسی بخرد، یعنی به فروشنده بگوید: این جنس را با این پول می خرم، چنانچه فقیه عادل، معامله يك پنجم آن را اجازه بدهد، معامله آن مقدار صحیح است و انسان باید يك پنجم جنسی را که خریده به فقیه عادل بدهد و اگر اجازه ندهد، معامله آن مقدار باطل است، پس اگر پولی که فروشنده گرفته از بین نرفته، فقیه عادل خمس همان پول را می گیرد و اگر از بين رفته، عوض خمس را از فروشنده یا خریدار مطالبه میکند.

مسأله 1841: اگر جنسی را بخرد و بعد از معامله قیمت آن را از عين پول خمس نداده بدهد، معامله ای که کرده صحیح است، ولی به مقدار يك پنجم از پول به فروشنده بدهکار می باشد و اگر پولی را که به فروشنده داده از بین نرفته، فقیه عادل يك پنجم آن را می گیرد و اگر از بين رفته، عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می کند. مسأله 1842: اگر مالی را که خمس آن داده نشده بخرد، چنانچه فقیه عادل معامله يك پنجم آن را اجازه ندهد، معامله آن مقدار باطل است و فقیه عادل می تواند يك پنجم آن مال را بگیرد و اگر اجازه بدهد معامله صحیح است و خریدار باید مقدار يك پنجم پول آن را به فقیه عادل بدهد و اگر به فروشنده داده، می تواند از او پس بگیرد.

مسأله 1843: اگر چیزی را که خمس آن داده نشده به کسی ببخشند، هرگاه گیرنده بداند که خمس آن داده نشده باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1844: اگر از کافر یا کسی که به خمس عقیده ندارد، مالی به دست انسان آید، واجب نیست خمس آن را بدهد، مگر آن که زمینی از کافر ذمی بخرد که او از مسلمانی خریده و خمس آن را نداده باشد.

مسأله 1845: تاجر، کاسب، صنعتگرو مانند اینها از وقتی که شروع به کاسبی میکند، سر سال خود که برسد، باید خمس آنچه که از خرج سالش زیاد می آید، بدهد و کسی که شغلش کاسبی نیست، اگر اتفّاق منفعتی ببرد، باید پس از گذشتن يك سال از وقت فایده بردن، خمس مقداری را که از خرج سالش زیاد آمده بدهد.

ص: 326

مسأله 1846: انسان می تواند در بین سال هروقت منفعتی به دستش آید، خمس آن را بدهد و جایز است دادن خمس را تا آخر سال به تأخیر بیاندازد .

مسأله 1847: کسی که تاجر و کاسب است و برای دادن خمس سال قرار می دهد اگر منفعتی به دست آورد و در بین سال بميرد، باید مخارج تا هنگام مرگش را، از آن منفعت کسر کنند و خمس باقی مانده را بدهند.

مسأله 1848: اگر قیمت جنسی که برای تجارت خریده، بالا رود و آن را نفروشد و در بین سال قیمتش پایین آید، خمس مقداری که بالا رفته، بر او واجب نیست.

مسأله 1849: اگر قیمت جنسی که برای تجارت خریده، بالا رود و به امید اینکه قیمت آن بالاتر رود تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد و قیمتش پایین آید، خمس مقداری که بالا رفته، بر او واجب نیست.

مسأله 1850: اگر غیر از مال التجاره، مالی داشته باشد که خمسش را داده، یا خمس ندارد، چنانچه قیمتش بالا رود و آن را بفروشد، بنابر احتياط خمس مقداری که بر قیمتش اضافه شده است، بدهد و چنانچه مثلا درختی که خریده میوه بدهد یا گوسفند چاق شود، در صورتی که مقصود او از نگهداری آن کاسبی بوده، باید خمس آنچه زیاد شده بدهد و اگر مقصودش کاسبی نبوده بلکه گذراندن زندگی بوده، باید خمس مقداری که از مخارج سالیانه زیاد می آید، بدهد.

مسأله 1851: اگرباغی احداث کند چه برای آن که بعد از بالا رفتن قیمتش بفروشد و چه قصد نگاه داشتن باغ را داشته باشد و فقط میوه آن را بفروشد، باید خمس باغ و میوه باغ و رشد درخت ها را بدهد ولی اگر باغ را برای خوردن میوه آن و استفاده از باغ به عنوان مؤونه شخصی داشته باشد، مادامی که مؤونه است خمس ندارد.

مسأله 1852: اگر درخت بید، چنار و مانند آن را بکارد، باید خمس آن را بدهد، ولی اگر مثلاً از شاخه هایی که معمولا هر سال می برند، برای گذراندن زندگی استفاده ای ببرد و به تنهایی یا با منفعت های دیگر کسبش از مخارج سال او زیاد بیاید، در آخر هر سال باید خمس آن را بدهد.

ص: 327

مسأله 1853: کسی که چند رشته کسب دارد، مثلاً اجاره ملك می گیرد، خرید و فروش و زراعت نیز می کند، باید خمس آنچه در آخر سال از مخارج او زیاد می آید بدهد. و چنانچه از يك رشته، نفع ببرد و از رشته دیگر ضرر کند، مقدار ضرر را از نفع بیرون کند و خمس زیادی را بدهد.

مسأله 1854: خرج هایی را که انسان برای به دست آوردن فایده می کند، مانند دلالی و حمالی، می تواند آن را جزو مخارج سالیانه، حساب نماید.

مسأله 1855: آنچه از منافع کسب، در بین سال برای خوراك، پوشاك، اثاثیه، خرید منزل، عروسی، جهیزیه دختر (در صورتی که وقت ازدواج دختر نمی تواند یک جا آن را تهیه کند)، زیارت و مانند آن مصرف می کند، در صورتی که بیشتر از شأن و لیاقت او نباشد و زیاده روی نیز نکرده باشد، خمس ندارد.

مسأله 1856: مالی که انسان برای نذر و کفّاره مصرف می کند، جزو مخارج سالیانه است و نیز مالی که به کسی می بخشد یا جایزه می دهد، در صورتی که بیشتر از شأن او نباشد، از مخارج سالیانه حساب می شود .

مسأله 1857: اگر انسان در شهری باشد که معمولا هر سال مقداری از جهیزیه دختر را تهیه می کنند و نمی تواند يکجا وقت ازدواج دختر تمام جهیزیه را تهیه کند، چنانچه در بین سال از منافع آن سال جهیزیه بخرد و بیش از شأنش نباشد، خمس ندارد .

مسأله 1858: مالی که خرج سفر حج و زیارت های دیگر می کند، از مخارج همان سالی حساب می شود که در آن سال شروع به مسافرت کرده ، اگرچه سفرا و تا مقداری از سال بعد، طول بکشد.

مسأله 1859: کسی که از کسب و تجارت فایده ای برده، اگر مال دیگری نیز دارد که خمس آن واجب نیست، می تواند مخارج سال خود را فقط از فایده کسب حساب کند. مسأله 1860: اگر آذوقه ای که برای مصرف سالش خریده، در آخرسال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد و چنانچه بخواهد قیمت آن را بپردازد، در صورتی که قیمتش از وقتی که خریده زیادتر شده باشد، باید قیمت آخرسال را حساب کند.

ص: 328

مسأله 1861: اگر پیش از دادن خمس از منفعت کسب، اثاثیه ای برای منزل بخرد و احتیاجش از آن برطرف شود، خمس دارد و همچنین است زیورآلات زنانه، اگر وقت زینت کردن زن با آن گذشته باشد و در شأن او نباشد مثلا در زمان سالخوردگی که استفاده از برخی زیورآلات مناسب نیست.

مسأله 1862: اگر در يك سال منفعتی نبرد، نمی تواند مخارج آن سال را از منفعتی که در سال بعد می برد، کسر نماید.

مسأله 1863: اگر در اول سال منفعتی نبرد و از سرمایه خرج کند و پیش از تمام شدن سال، منفعتی به دستش آید، می تواند مقداری که از سرمایه برداشته از منافع کسر کند. مسأله 1864: اگر مقداری از سرمایه از بین برود و از باقیمانده آن در همان سال منافعی ببرد که از خرج سالش زیاد بیاید، می تواند مقدار کم شده از سرمایه در آن سال را، از منافع بردارد.

مسأله 1865: اگر غیر از سرمایه چیز دیگری از اموال او از بین برود، نمی تواند آن را از منفعتی که به دستش می آید کسر کند، ولی اگر در همان سال به آن احتیاج داشته باشد و یا از مؤونه مطابق شأن او است، می تواند در بین سال از منافع کسب آن را تهیه نماید.

مسأله 1866: اگر در اوّل سال برای مخارج خود قرض کند و پیش از تمام شدن سال منفعتی ببرد، می تواند قبل از فرا رسیدن سرسال ، مقدار قرض خود را از آن منفعت ادا نماید.

مسأله 1867: اگر در تمام سال منفعتی نبرد و برای مخارج خود قرض کند، می تواند از منافع سال های بعد قرض خود را ادا نماید، ولی بنابر احتیاط مستحب خمس منافع را بدهد.

مسأله 68 18: اگر برای زیاد کردن مال حلال یا خریدن ملکی که به آن احتیاج ندارد، قرض کند، نمی تواند از منافع کسب آن قرض را بدهد.

مسأله 1869: کسی که خمس به مالش تعلّق گرفته و سال برآن گذشته، تا خمس آن را ندهد نمی تواند در آن مال تصرف کند، مگر به اذن فقیه عادل و با قصد پرداخت و عدم تضييع حق صاحبان خمس.

ص: 329

مسأله 1870: انسان مکلّف می تواند خمس هر چیز را از همان چیز بدهد یا به مقدار قیمت خمس آن پول بدهد ولی اگر بخواهد جنس دیگری بدهد، چنانچه تبدیل به نفع صاحبان خمس و با اذن فقیه عادل باشد، اشکال ندارد.

مسأله 1871: کسی که قصد دارد خمس بدهد، اگر خمس را به گردن خود بگیرد، با دست گردان با فقیه عادل یا وکیل او می تواند در آن تصرف کند.

مسأله 1872: کسی که خمس بدهکار است، نمی تواند آن را به گردن بگیرد، یعنی خود را بدهکار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف کند و چنانچه تصرف کند و آن مال تلف شود، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1873: کسی که با دیگری شريك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شريك او ندهد و در سال بعد از مالی که خمسش را نداده ، برای سرمایه شرکت بگذارد، هیچکدام نمی توانند در آن تصرف کنند.

مسأله 1874: اگر چه صغیر سرمایه ای داشته باشد و از آن منافعی به دست آید، احوط آن است که ولی او خمس آن را بپردازد و الّا برخود صغیر پس از بلوغ تخمیس آن منافع واجب است.

مسأله 1875: انسان نمی تواند در مالی که يقين دارد خمس آن را نداده اند، تصرف کند. ولی در مالی که شك دارد خمس آن را داده اند یا نه، می تواند تصرف نماید.

مسأله 1876: کسی که از اول تكليف خمس نداده، اگر ملکی بخرد و قیمت آن بالا رود، باید خمس مقداری که آن ملك ارزش دارد را، بدهد.

مسأله 1877: کسی که از اول تكليف خمس نداده ، اگر از منافع کسب چیزی که به آن احتیاج ندارد، خریده و يك سال از خرید آن گذشته، باید خمس آن را بدهد. و اگر اثاث خانه و چیزهای دیگر که به آن احتیاج دارد، مطابق شأن خود خریده، چنانچه بداند در بین سالی که در آن سال فایده برده آنها را خریده، لازم نیست خمس آن را بدهد. و اگر نداند که در بین سال خریده یا بعد از تمام شدن سال، بنابر احتیاط واجب با فقیه عادل مصالحه کند.

ص: 330

پنهان باشد به طوری که به آن گنج بگویند و کسی آن را پیدا کند.

مسأله 1887: اگر انسان در زمینی که ملك کسی نیست، گنجی پیدا کند، مال خود اوست و باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1888: نصاب گنج، پانزده مثقال طلای مسکوک است و بعد از کم کردن مخارجی که کرده، اگر به حدّ نصاب برسد، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1889: اگر در زمینی که از دیگری خریده، گنجی پیدا کند و بداند مال مالكين قبل نیست، مال خود او می شود و باید خمس آن را بدهد، اما اگر احتمال دهد مال یکی از آنان بوده، باید به او اطّلاع دهد و چنانچه معلوم شود مال او نیست، به قبلی اطّلاع دهد و به همین ترتیب به تمام مالكين قبل خبر بدهد و اگر معلوم شود مال هيچ يك از آنان نبوده، مال خود او می شود و باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1890: اگر در ظرف های متعدّدی که در یکجا دفن شده، مالی پیدا کند و قیمت آن روی هم پانزده مثقال طلا باشد، باید خمس آن را بدهد، ولی چنانچه در چند جاگنج پیدا کند، هر کدام که قیمتش به این مقدار برسد، خمس آن واجب است.

مسأله 1891: اگر دو نفر گنجی پیدا کنند که قیمت آن به پانزده مثقال طلا برسد، هرچند سهم هریک از آنان به این مقدار نباشد، باید خمس آن را بدهند.

مسأله 1892: اگر کسی حیوانی را بخرد و در شکم آن مالی پیدا کند، چنانچه احتمال دهد مال فروشنده است، باید به او خبر دهد و اگر معلوم شود مال او نیست، باید به ترتیب صاحبان قبلی آن را خبر کند و چنانچه نشانه اش را به وی بدهند مال فروشنده است و گرنه به یابنده می رسد و در حکم منافع کسب است.

تمام مال را بدهد و احتیاط آن است که آن را به قصد مافي الذّمه اعم از خمس یا صدقه ادا کند و مصرف آن مانند دیگر خمس ها می باشد و بعد از دادن خمس، بقیه مال حلال می شود.

مسأله 1894: اگر مال حلال با مال حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را بداند، ولى صاحب آن را نشناسد، باید تمام آن مقدار مال حرام را به نیت صاحبش صدقه بدهد و احتیاط واجب آن است که از فقیه عادل هم اجازه بگیرد.

مسأله 1895: اگر مال حلال با مال حرام مخلوط شود و انسان مقدار حرام را نداند، ولى صاحبش را بشناسد، باید یکدیگر را راضی نمایند و اگر صاحب مال راضی نشود، در صورتی که انسان بداند چیز معنی مال اوست و شك کند که بیشتر از آن نیز مال او هست یا نه، باید چیزی که يقين دارد مال اوست به او بدهد و بنابر احتیاط مستحب مقدار بیشتری که احتمال می دهد مال اوست نیز به او بدهد.

مسأله 1896: اگر خمس مال حلال مخلوط با حرام را بدهد و بعد بفهمد مقدار حرام بیشتر از خمس بوده، بنابراحتیاط واجب، باید مقداری که می داند از خمس بیشتر بوده ، از طرف صاحب آن صدقه بدهد.

مسأله 1897: اگر خمس مال حلال مخلوط با حرام را بدهد یا مالی که صاحبش را نمی شناسد، بعد از فحص، به نیّت او صدقه بدهد، هنگامی که صاحبش پیدا شد، بنابر احتیاط مستحب، به مقدار مالش به او بدهد، این در صورتی است که صاحب مال راضی به خمس و صدقه نشود والّا اشکالی ندارد و چیزی لازم نمی آید.

مسأله 1898: اگر مال حلالی با حرام مخلوط شود و مقدار حرام، معلوم باشد و انسان بداند صاحب آن از چند نفرمعین بیرون نیست، ولی نتواند بفهمد کیست، بنابر احتیاط واجب باید همه را راضی کند و اگر راضی نشوند، باید با اذن فقیه عادل آن مال را به طور مساوی بین آن چند نفر تقسیم کند.

بیرون آورد، روییدنی باشد یا معدنی، چنانچه بعد از کم کردن مخارج بیرون آوردن آن، قیمتش به هیجده نخود طلا برسد، باید خمس آن را بدهد، چه در يك دفعه آن را از دریا بیرون آورده باشد یا در چند نوبت، آنچه بیرون آمده از يك جنس باشد یا از چند جنس، یک نفر آن را بیرون آورده باشد یا چند نفر.

مسأله 1900: اگر بدون فرو رفتن در دریا، به وسیله ای جواهر بیرون آورد و بعد از کم کردن مخارج آن، قیمتش به هیجده نخود طلا برسد، خمس آن واجب است. ولی اگر از روی آب دریا یا از کنار دریا جواهری بگیرد، تنها در صورتی باید خمس آن را بدهد که آنچه را به دست آورده، به تنهایی یا با منفعت های دیگر کسب او از مخارج سالش زیادتر باشد.

مسأله 1901: خمس ماهی و حیوانات دیگری که انسان بدون فرو رفتن در دریا می گیرد، در صورتی واجب است که به تنهایی یا با منفعت های دیگر کسب او از مخارج سالش زیادتر باشد.

مسأله 1902: اگربدون قصد این که چیزی از دریا بیرون آورد، در دریا فرو رود و اتفاق جواهری به دستش آید و قصد تملک نماید، چنانچه به حد نصاب برسد باید بدون کم کردن مؤونه سال خمس آن را بدهد.

مسأله 1903: اگر انسان در دریا فرو رود و حیوانی را بیرون آورد و در شکم آن جواهری پیدا کند که قیمتش پس از کم کردن مخارجی که کرده هیجده نخود طلا یا بیشتر باشد، چنانچه آن حیوان مانند صدف باشد که معمولا در شکمش جواهر هست، باید خمس آن را بدهد و اگر اتفاق جواهری بلعیده باشد، در صورتی خمس آن واجب است که به تنهایی یا با منفعت های دیگر کسب او از مخارج سالش زیادتر باشد.

مسأله 1904: اگر در رودخانه های بزرگ، مانند دجله و فرات فرو رود و جواهری بیرون آورد، چنانچه در آن رودخانه جواهر به عمل می آید یا از معادن آن به جریان آب در رودخانه وارد می شود باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1905: اگر در آب فرو رود و مقداری عنبر بیرون آورد که قیمت آن هیجده نخود طلا یا

ص: 334

بیشتر باشد، باید خمس آن را بدهد و چنانچه از روی آب و یا از کنار دریا به دست آورد نیز خمس آن واجب است.

مسأله 1906: کسی که کسبش غواصی یا بیرون آوردن معدن است، اگر خمس آن را بدهد و چیزی از مخارج سالش زیاد بیاید، لازم نیست دوباره خمس بدهد.

مسأله 1907: اگر بچّه ای معدنی را بیرون آورد یا مال حلال مخلوط با حرام داشته باشد یا گنجی پیدا کند و یا به سبب فرو رفتن در دریا جواهری بیرون آورد، ولی او باید خمس آن را بدهد.

ولی اگر شرط کند که فروشنده مقدار خمس را از طرف او به صاحبان خمس بدهد، بر فروشنده لازم نیست که به شرط عمل نماید.

مسأله 1912: اگر مسلمان، زمینی را به غیر از خرید و فروش، ملك کافرذمی کند و عوض آن را بگیرد، مثلا با او صلح نماید، بنابر احتیاط واجب باید با کافرذمی شرط کند که خمس آن زمين را بدهد.

مسأله 1913: اگر کافر ذمی صغیر باشد و ولی او برایش زمینی بخرد، بنابر احتیاط واجب با او شرط کنند که خمس آن را بدهد.

بودن او را تصديق کنند یا در بین مردم طوری معروف باشد که شخص یقین یا اطمینان کند که او سیّد است.

مسأله 1920: به کسی که در شهر خودش به سیّد بودن شهرت داشته باشد، اگرچه انسان به سید بودن او يقين نداشته باشد، می شود خمس داد.

مسأله 1921: کسی که زنش «سیده است، نباید به او خمس بدهد تا برای مخارجش مصرف نماید، ولی اگر مخارج دیگران بر آن زن واجب باشد و نتواند مخارج آنان را بدهد، جایز است شوهرش به او خمس بدهد تا برای آنان مصرف نماید و همچنین است خمس دادن به او تا در نفقات غیرواجبه اش صرف نماید.

مسأله 1922: اگر مخارج سيّده ای که زن انسان نیست، بر انسان واجب باشد، بنابر احتیاط واجب نمی تواند از خمس، خوراك و پوشاك او را بدهد.

مسأله 1923: به سید فقیری که مخارجش بر دیگری واجب است و او نمی تواند مخارج آن سید را بدهد یا دارد و نمی دهد، می شود خمس داد.

مسأله 1924: بنابر احتیاط واجب بیشتر از مخارج يك سال، به يك سيد فقير، خمس ندهند.

مسأله 1925: اگر در شهر انسان، سید مستحق نباشد و احتمال ندهد پیدا شود، یا نگهداری خمس تا پیدا شدن مستحق ممکن نباشد، باید خمس را به شهر دیگری ببرد و به دست مستحق برساند و می تواند مخارج بردن آن را از خمس بردارد و اگر خمس از بین برود، چنانچه در نگهداری آن کوتاهی کرده، باید عوض آن را بدهد و اگر کوتاهی نکرده، چیزی بر او واجب نیست.

مسأله 1926: هرگاه در شهر خودش مستحق نباشد، ولی احتمال دهد که پیدا شود، هرچند نگهداری خمس تا پیدا شدن مستحق ممکن باشد، می تواند خمس را به شهر دیگری ببرد و چنانچه در نگهداری آن کوتاهی نکنند و تلف شود، نباید چیزی بدهد، ولی نمی تواند مخارج بردن آن را از خمس بردارد.

مسأله 1927: اگر در شهر خودش مستحق پیدا شود، باز هم می تواند خمس را به شهر دیگری

ص: 337

ببرد و به مستحقّ اولى و افضل برساند، ولی مخارج بردن آن را باید از خودش بدهد و در صورتی که خمس از بین برود، اگرچه در نگهداری آن کوتاهی نکرده باشد، ضامن است.

مسأله 1928: اگر با اجازه فقیه عادل خمس را به شهر دیگری ببرد و از بین برود، اگر در نگهداری آن کوتاهی نکرده، لازم نیست دوباره خمس بدهد و نیز چنین است اگر به کسی بدهد که از طرف فقیه عادل وكيل بوده تا خمس را بگیرد و از آن شهر به شهر دیگری ببرد، هرچند در هردو صورت احتیاط مستحب آن است که دوباره خمس را بدهد.

مسأله 1929: اگر خمس را از خود مال ندهد و از جنس دیگری بدهد، باید به قیمت واقعی آن جنس حساب کند و چنانچه جنسی را که بابت خمس به مستحق می دهد گرانتر از قیمت واقعی حساب کند، اگرچه مستحق به آن قیمت راضی شده باشد، باید مقداری را که زیاد حساب کرده، بدهد.

مسأله 1930: کسی که از مستحق طلبکار است، می تواند طلب خود را بابت خمس حساب کند، لكن بنابراحتیاط واجب از فقیه عادل اجازه بگیرد یا خمس را به او بدهد، سپس مستحق بابت بدهی خود به او برگرداند و می تواند از مستحق وکالت گرفته و خود از طرف او قبض کرده و بابت طلبش دریافت کند.

مسأله 1931: مستحق نمی تواند خمس را بگیرد و به مالك ببخشد، ولی کسی که مقداری خمس بدهکار است و فقیر شده و می خواهد بدهکار اهل خمس نباشد، اگر فقیه عادل راضی شود که خمس را از او بگیرد و به او ببخشد، اشکال ندارد.

مسأله 1932: شخص نمی تواند بي اذن فقیه عادل از مال کسی که می داند خمس نمی دهد، خمس را بردارد و به فقیه عادل برساند.

ص: 338

احکام نکات زکات از مهمترین واجبات الهی است که خداوند از اموال ثروتمندان برای فقرا و کارهای خیر تعيين نموده و در قرآن مجید پیوسته پس از دستور به نماز، مورد امر قرار گرفته است. زکات در لغت به معنی فزونی و رشد و نمو و نیز به معنی تطهیر و پاکیزگی است. چنان که پرداخت زکات مایه برکت و فزوني خبرو پاکیزگی مال از پلیدی است.

در احادیث معتبره تأکید شده که خداوند به مقداری که برای فقرا کفایت می کرده، در اموال ثروتمندان زکات را واجب ساخته و اگر همه زکات خود را به طور صحیح بپردازند، هیچ فقیری باقی نخواهد ماند و اگر فقرا صدمه می بینند؛ از جهت کسانی است که حقوق آنها را نمی دهند و در دستور زكات نقصی نیست.

در بعضی از روایات آمده است که:

مانع زکات مسلمان نیست.

امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند:

هیچ مال و ثروتی در خشکی یا دریا ضایع نگردد مگر به منع زکات .

و نیز فرمودند:

هنگامی که حضرت قائم عجل الله فرجه به پا خیزد، مانع الركات را می گیرد و گردن می زند. و عذاب های اخروی بسی سخت تر است.

مسأله 1933: زکات فقط در نه چیز واجب است:

اوّل: گندم. دوّم: جو. سوّم: خرما. چهارم: کشمش. پنجم: طلا. ششم: نقره . هفتم: شتر. هشتم: گاو. نهم: گوسفند.

اگر کسی یکی از این نه چیز را مالك باشد، با شرائطی که خواهد آمد، باید مقدار معینی به عنوان زکات بپردازد تا به مصارفی که شارع مقدّس امر فرموده است برسد.

مسأله 1934:«شلت» که دانه ای است به نرمی گندم و خاصیت جو را دارد، و «علس» که

ص: 339

مانند گندم است و خوراك مردم «صنعاء»است، بنابر احتیاط باید زکات آن دو داده شود.

شرایط واجب شدن زکات

مسأله 1935: زکات در صورتی واجب می شود که مال به مقدار نصاب، برسد و مالك آن بالغ، عاقل و آزاد باشد و بتواند در آن مال تصرّف کند.

مسأله 1936: اگر انسان یازده ماه مالك گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره باشد، اول ماه دوازدهم بنابر احتیاط باید زکات آن را بدهد، ولى اوّل سال بعد را باید بعد از تمام شدن ماه دوازدهم حساب کند.

مسأله 1937: اگر مالك گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در بین سال بالغ شود بنابراحتیاط زکات را بدهد، مثلا اگر بچه ای در اول محرم، مالك چهل گوسفند شود و بعد از گذشتن دو ماه بالغ گردد، یازده ماه که از اول محرم بگذرد، اگر شرائط دیگر را نیز دارا باشد، بنابر احتیاط باید زکات آن را بدهد.

مسأله 1938: زکات گندم و جو، وقتى واجب می شود که به آن ها گندم و جو گفته شود و زکات کشمش موقعی واجب می شود که انگور است و وقتی که رنگ خرما زرد یا سرخ شد، بنابر احتیاط زکات آن واجب می شود، ولی وقت دادن زکات در گندم و جو، موقع خرمن و جدا کردن کاه آن و در خرما و کشمش هنگامی است که خشك شده باشد. مسأله 1939: اگر موقع واجب شدن زکات گندم، جو، کشمش و خرما که در مسأله پیش گفته شد، صاحب آن بالغ و عاقل باشد، باید زکات بدهد.

مسأله 1940: اگر صاحب گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره در تمام سال دیوانه باشد، زکات براو واجب نیست، ولی اگر در مقداری از سال دیوانه باشد و در آخر سال عاقل گردد، بنابر احتیاط مستحب زکات را بدهد.

مسأله 1941: اگر صاحب گاو، گوسفند، شتر، طلا و نقره مقداری از سال، مست و بیهوش شود، زکات از او ساقط نمی شود و همچنین است اگر موقع واجب شدن زکات گندم، جو، خرما و

ص: 340

کشمش مست یا بیهوش باشد.

مسأله 1942: مالی را که از انسان غصب کرده اند و نمی تواند در آن تصرف کند زکات ندارد. ولی اگر زراعتی را از او غصب کنند و موقعی که زکات آن واجب می شود، در دست غصب کننده باشد، هروقت به صاحبش برگشت، بنابر احتیاط واجب زکات آن را بدهد.

مسأله 1943: اگر طلا و نقره یا چیزی دیگر که زکات آن واجب است، قرض کند و يك سال نزد او بماند، باید زکات آن را بدهد و بر کسی که قرض داده چیزی واجب نیست.

زکات گندم، جو، خرما و کشمش

مسأله 1944: زکات گندم، جو، خرما و کشمش وقتی واجب می شود که به مقدار نصاب، که معادل 867/207 کیلوگرم می باشد، برسد.

مسأله 1945: اگر پیش از دادن زکات از انگور، خرما، جو و گندمی که زکات آن واجب شده، خود و عیالاتش بخورند یا مثلا به فقیر بدهد، باید زکات مقداری که مصرف کرده، بدهد.

مسأله 1946: اگر هنگامی که زکات گندم، جو، خرما و انگور واجب شد، مالك آن بميرد، باید مقدار زکات را از مال او بدهند، ولی اگر پیش از واجب شدن زکات بمیرد، هريك از ورثه که سهم او به اندازه نصاب است، باید زکات سهم خود را بدهد.

مسأله 1947: اگر بعد از مالك شدن درخت خرما و انگور یا زراعت گندم و جو، زکات آن واجب شود، مثلا خرما در ملك او زرد یا سرخ شود، باید زکات آن را بدهد.

مسأله 1948: اگر بعد از آن که زکات گندم، جو، خرما و انگور واجب شد، زراعت و درخت را بفروشد، فروشنده باید زکات آن ها را پیش از فروختن بدهد و یا کنار بگذارد و چنانچه زکات آنها را پرداخت، بر خریدار چیزی واجب نیست.

مسأله 1949: اگر انسان گندم، جو، خرما یا انگور را بخرد و بداند فروشنده زکات آن را داده یا شك کند که داده یا نه، چیزی بر او واجب نیست و اگر بداند زکات آن را نداده، چنانچه فقیه عادل ، معامله مقدار زکات را اجازه ندهد، معامله آن مقدار باطل است و فقیه عادل می تواند

ص: 341

مقدار زکات را از خریدار بگیرد و اگر معامله مقدار زکات را اجازه دهد، معامله صحیح است و خریدار باید آن مقدار را به فقیه عادل بدهد و در صورتی که قیمت آن مقدار را به فروشنده داده باشد، می تواند از او پس بگیرد.

مسأله 1950: اگر وزن گندم، جو، خرما و کشمش موقعی که تراست به

867/207 کیلوگرم برسد و بعد از خشک شدن کمتر از این مقدار شود، زکات آن واجب نیست.

مسأله 1951: اگر گندم، جو و خرما را پیش از خشك شدن مصرف کند، چنانچه خشك آن ها به اندازه نصاب باشد، باید زکات آن را بدهد و تصرّف در همه آن ها پیش از ادای زکات حرام است.

مسأله 1952: گندم، جو، خرما و کشمش که زکات آن را داده است، اگر چند سال نیز نزد او بماند زکات ندارد.

مقدار زکات

مسأله 1953: اگر گندم، جو، خرما و انگور از آب باران یا نهر آبیاری شود، یا از رطوبت زمین استفاده کند، زکات آن يك دهم «10٪» است. و اگر با دلوو مانند آن آبیاری گردد، زکات آن يك بیستم «25»است. و اگر مقداری از باران یا نهرو یا رطوبت زمین استفاده کند و به همان مقدار از آبیاری با دلوو مانند آن استفاده نماید، زکات نصف آن، يك دهم و زکات نصف دیگر آن، يك بیستم می باشد، یعنی (7/5 ٪). یا از چهل قسمت، سه قسمت آن را باید بابت زکات بدهد.

مسأله 1954: اگر گندم، جو، خرما و انگور هم از آب باران آبیاری شود و هم از آب دلوو مانند آن استفاده کند، چنانچه طوری باشد که بگویند آبیاری با دلوو مانند آن غلبه داشته، زکات آن يك بیستم «25» است و اگر بگویند آبیاری با آب نهرو باران غلبه داشته، زکات آن يك دهم «٪10»است، بلکه اگر نگویند آب باران و نهر غلبه داشته، ولی آبیاری با آب باران و نه بیشتر از آب دلوو مانند آن باشد، بنابر احتیاط واجب، زکات آن يك دهم می باشد.

مسأله 1955: اگر شك کند آبیاری با آب باران و آب دلو به يك اندازه بوده یا آب باران غلبه داشته، می تواند از نصف آن، يك دهم و از نصف دیگر آن، يك بيستم بدهد. و نیز اگر بعد از

ص: 342

فحص شك کند هر دو به يك اندازه بوده یا آبیاری با دلو غلبه داشته، می تواند زکات تمام آن را يك بيستم بدهد.

مسأله 1956: اگر گندم، جو، خرما و انگور با آب باران و نهر آبیاری شود و به آب دلوو مانند آن محتاج نباشد، ولی با آب دلونیز آبیاری گردد و آب دلو به زیاد شدن محصول کمک نکند، زکات آن يك دهم است و اگر با دلوو مانند آن آبیاری شود و به آب نهرو باران محتاج نباشد، ولی از آب نهرو باران نیز استفاده کند و به زیاد شدن محصول کمک کند، زکات آن بيك بیستم است.

مسأله 1957: اگر زراعتی را با دلو و مانند آن آبیاری کنند و در زمین پهلوی آن زراعتی کنند که از رطوبت آن زمین استفاده نماید و محتاج به آبیاری نباشد، زکات زراعتی که با دلو آبیاری شده، يك بیستم و زکات زراعت پهلوی آن، يك دهم می باشد. مسأله 1958: خارجی که برای گندم، جو، خرما و انگور کرده است، حتی مقداری که از قیمت وسایل و لباس که بر اثر زراعت کم شده، می تواند از حاصل کسر کند و چنانچه باقیمانده آن به 897/207 کیلوگرم برسد، باید زکات آن را بدهد.

مسأله 1959: تخمی را که برای زراعت مصرف نموده ، اگر از خودش باشد، به مقدار وزن آن می تواند از حاصل کسر کند و اگر خریده باشد، می تواند قیمتی را که برای خرید آن داده ، جزو مخارج حساب نماید.

مسأله 1960: اگر زمین و وسایل زراعت یا یکی از این دو، ملك خود او باشد، نباید کرایه آن را جزو مخارج حساب کند و نیز برای کارهایی که خودش کرده یا دیگری بی اجرت انجام داده ، چیزی از حاصل کسر نمی شود.

مسأله 1961: اگر درخت انگور یا خرما را بخرد، بنابر احتیاط قیمت آن جزو مخارج نیست. ولى اگر خرما یا انگور را پیش از چیدن بخرد، پولی که برای آن داده، جزو مخارج حساب می شود.

مسأله 1962: اگر زمینی بخرد و در آن گندم یا جو بکارد، پولی که برای خرید زمین داده، بنابر احتیاط جزو مخارج حساب نمی شود، ولی اگر زراعت را بخرد، پولی که برای خرید آن داده

ص: 343

می تواند جزو مخارج حساب نماید و از حاصل کم کند، اما باید قیمت کاهی را که از آن به دست می آید، از پولی که برای خرید زراعت داده کسر نماید، مثلا اگر زراعتی را پانصد تومان بخرد وقیمت کاه آن ، صد تومان باشد، فقط چهارصد تومان آن را می تواند جزو مخارج حساب نماید.

مسأله 1963: کسی که بدون گاو و چیزهای دیگری که برای زراعت لازم است، می تواند زراعت کند، اگر آن را بخرد، می تواند پولی که برای خرید آن داده ، جزو مخارج حساب نماید.

مسأله 1964: کسی که بدون گاو یا چیزهای دیگری که برای زراعت لازم است، نمی تواند زراعت کند، اگر آن را بخرد و بر اثر زراعت به کلی از بین برود، می تواند قیمت آن را جزو مخارج حساب نماید و اگر مقداری از قیمت آن کم شود، می تواند آن مقدار را جزو مخارج حساب کند، ولی اگر بعد از زراعت چیزی از قیمت کم نشود، بنابر احتیاط چیزی از قیمت آن را جزو مخارج حساب ننماید.

مسأله 1965: اگر در يك زمين جو، گندم و چیزی مانند برنج و لوبیا که زکات آن واجب نیست بکارد ، مخارجی که کرده، باید برهر دو قسمت نماید، مثلا اگر هردو به يك اندازه بوده، می تواند نصف مخارج را از جنسی که زکات دارد، کسر نماید.

مسأله 1966: اگر برای شخم زدن یا کار دیگری که تا چند سال فایده دارد خرجی کند، می تواند آن را جزو مخارج سال اوّل حساب نماید.

مسأله 1967: اگر در چند شهرکه فصل آنها با یکدیگر اختلاف دارد و زراعت و میوه آن ها در يك وقت به دست نمی آید گندم، جو، خرما یا انگور داشته باشد و همه آنها محصول يك سال حساب شود، چنانچه چیزی که اول می رسد به اندازه نصاب یعنی

867/207 کیلوگرم باشد، باید زکات آن را موقعی که می رسد بدهد و زکات بقیه را هر وقت به دست می آید ادا نماید و اگر آنچه اول می رسد به اندازه نصاب نباشد، در صورتی که یقین دارد با آنچه بعد به دست می آید به اندازه نصاب می شود، واجب است زکات آنچه را که رسیده، همان وقت و زکات بقیه را موقعی که می رسد بدهد و اگر یقین ندارد که همه آن ها به اندازه نصاب شود، باید صبر کند تا

ص: 344

بقیه آن برسد، پس اگر روی هم به مقدار نصاب شود، زکات آن واجب است.

مسأله 1968: اگر درخت خرما یا انگور در يك سال دو مرتبه میوه بدهد، چنانچه روی هم به مقدار نصاب باشد، بنابر احتیاط دادن زکات آن واجب است.

مسأله 1969: اگر مقداری خرما یا انگور تازه دارد که خشك آن به اندازه نصاب می شود، چنانچه به قصد زکات مقداری از تازه آن را به مستحق بدهد که اگر خشك شود به اندازه زکاتی باشد که بر او واجب است، اشکال ندارد.

مسأله 1970: اگر زکات خرمای خشك یا کشمش بر او واجب باشد، نمی تواند زکات آن را از خرمای تازه یا انگور بدهد و نیز اگر زکات خرمای تازه یا انگور، بر او واجب باشد، نمی تواند زکات آن را از خرمای خشك یا کشمش بدهد، اما اگر یکی از این ها یا چیز دیگری را به قصد قیمت زکات بدهد، با ملاحظه تفاوت قیمت تازه و خشک مانعی ندارد. ولی احتیاط لازم فروختن آنهاست و پول آنها را به عنوان زکات بپردازد.

مسأله 1971: کسی که بدهکار است و مالی دارد که زکات آن واجب شده، اگر بمیرد، باید اول تمام زکات را از مالی که زکات آن واجب شده بدهند، بعد قرض او را ادا نمایند.

مسأله 1972: کسی که بدهکار است و گندم، جو، خرما یا انگور نیز دارد، اگر بمیرد و پیش از آن که زکات اینها واجب شود، ورثه قرض او را از مال دیگری بدهند، هر کدام که سهمش به 897/207 کیلوگرم برسد، باید زکات بدهد و اگر پیش از آن که زکات اینها واجب شود، قرض او را ندهند و برای طلبکارها نیز ضمانت دین را نکرده باشند، با رضایت آن ها، چنانچه مال میت فقط به اندازه بدهی او باشد، واجب نیست زکات اینها را بدهند. و اگر مال میّت، بیشتر از بدهی او باشد، اگر بدهی او به قدری باشد که اگر بخواهند ادا نمایند باید مقداری از گندم، جو، خرما و انگور را نیز به طلبکار بدهند، آنچه را به طلبکار می دهند زکات ندارد و بقیه مال ورثه است و هر کدام که سهمش به اندازه نصاب شود، باید زکات آن را بدهد.

مسأله 1973: اگر گندم، جو، خرما و کشمشی که زکات آن واجب شده، خوب و بد دارد، بنابر

ص: 345

احتیاط واجب زکات هر کدام از خوب و بد را از خود آن بدهد.

بدهد، زکاتی را که بر او واجب بوده داده و چه بسا بیشتر از مقدار واجب نیز داده است. مثلاً کسی که یکصد و ده مثقال نقره دارد، اگر يك چهلم (2/5 ٪) آن را بدهد، زکات یکصد و پنج مثقال آن را که واجب بوده داده و مقداری نیز برای پنج مثقال آن داده که واجب نبوده است.

مسأله 1984: طلا و نقره ای که بیشتر از اندازه معمول فلز دیگر دارد، اگر خالص آن به اندازه نصاب که مقدار آن گفته شد برسد، مالک باید زکات آن را بدهد. و چنانچه شك دارد خالص آن به اندازه نصاب هست یا نه، باید با آب کردن یا از راه دیگری مقدار خالص آن را معلوم کند.

مسأله 1985: اگر طلا و نقره ای که دارد به مقدار معمول فلز دیگر با آن مخلوط باشد، نمی تواند زکات آن را از طلا و نقره ای بدهد که بیشتر از معمول فلز دیگر دارد، ولی اگر به قدری بدهد که يقين کند، طلا و نقره خالصی که در آن هست به اندازه زكاتی می باشد که بر او واجب بوده، اشکال ندارد.

ششم: بیست و شش شترو زکات آن يك شتری است که داخل سال دوّم شده باشد.

هفتم: سی و شش شترو زکات آن يك شتری است که داخل سال سوّم شده باشد.

هشتم: چهل و شش شترو زکات آن يك شتری است که داخل سال چهارم شده باشد. نهم: شصت و يك شترو زکات آن يك شتری است که داخل سال پنجم شده باشد.

دهم : هفتاد و شش شترو زکات آن دو شتری است که داخل سال سوم شده باشد. یازدهم: نود و يك شترو زکات آن دو شتری است که داخل سال چهارم شده باشد. دوازدهم: صد و بیست و يك شتر و بالاتر که باید یا چهل چهل، حساب کند و برای هر چهل شتر، يك شتری بدهد که داخل سال سوّم شده باشد، یا پنجاه پنجاه حساب کند و برای هر پنجاه شتر، يك شتری بدهد که داخل سال چهارم شده باشد، و یا با چهل و پنجاه حساب کند، ولی در هر صورت بنابر احتیاط طوری حساب کند که چیزی باقی نماند یا اگر چیزی باقی می ماند از نه شتر بیشتر نباشد، مثلا اگر یکصد و چهل شتر دارد، باید برای صد شتر، دو شتری که داخل سال چهارم شده و برای چهل شتر دیگر، يك شتری که داخل سال سوم شده بدهد و چنانچه شتر ماده دارد باید آن را زکات بدهد و گرنه شتر نر بدهد و اگر هیچکدام از شتران به سنهای یاد شده را ندارد باید بخرد و در خریدن نریا ماده مختار است.

مسأله 1989: زکات بین دو نصاب واجب نیست، پس اگر شماره شترهایی که دارد از نصاب اول که پنج است بگذرد، تا به نصاب دوّم که ده است نرسیده، فقط باید زکات پنج شتر آن را بدهد. و همچنین است در نصاب های بعد.

دوّم: چهل عدد است و زکات آن يك گوساله ماده ای است که داخل سال سوّم شده باشد. و زكات بين سی و چهل واجب نیست، مثلا کسی که سی ونه گاو دارد، فقط باید زکات سی گاو را بدهد و نیز اگر از چهل گاو زیادتر داشته باشد، تا به شصت نرسیده، فقط باید زکات چهل گاو را بدهد و هنگامی که عدد آنها به شصت رسید، چون دو برابر نصاب اول است، باید دو گوساله که داخل سال دوم شده، بدهد و همچنین است هر چه بالا رود، باید یا سی سی حساب کند یا چهل چهل و یا با سی و چهل حساب نمایید و زکات آن را بپردازد. ولی باید طوری حساب کند که چیزی باقی نماند یا اگر چیزی باقی می ماند از نه رأس بیشتر نباشد، مثلا اگر هفتاد گاو دارد، باید سی و چهل حساب کند و برای سی گاو آن، زکات سی و برای چهل گاو آن، زکات چهل را بدهد، امّا اگر سی و سی حساب کند، ده گاو زکات نداده می ماند.

عوض کند، یا نصابی را که دارد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نماید، مثلا چهل گوسفند بدهد و چهل گوسفند دیگر بگیرد، زکات بر او واجب نیست.

مسأله 2002: کسی که باید زکات گاو، گوسفند و شتر را بدهد، اگر زکات آن را از پول یا طلا و نقره بدهد، تا وقتی تعداد آن از نصاب کم نشده، همه ساله باید زکات بدهد. و اگر از خود آن بدهد و از نصاب اول کمتر شود، زکات بر او واجب نیست، مثلا کسی که چهل گوسفند دارد، اگر از مال دیگرش زکات آن را بدهد، تا وقتی که گوسفندهای او از چهل کم نشده، هر سال باید يك گوسفند بدهد و اگر از خود آنها بدهد تا وقتی به چهل نرسیده، زکات بر او واجب نیست.

و تشویق شده، مانند بزرگداشت شعائر و چاپ و نشر کتب معارف (عقائد حقّه امامیه، فقه آل محمد و اخلاق و سیره و اجتماعيات) دین اسلام محمدی صلّی الله عليه وآله و اصلاح ذات البين و ساختن مسجد و مدرسه ای که علوم دینیّه در آن می خوانند؛ ولی آنچه اعلاء کلمه حق و دین بر آن توقّف ندارد و تقرّب به خداوند شناخته نشود، مانند نظافت شهر و آسفالت و یا توسعه راهها محلّ اشکال است.

هشتم: ابن السبيل، یعنی مسافری که در سفر غیر معصیت درمانده شده است.

مسأله 2004: جایز است به فقیر و مسکین بیشتر از مخارج سال خود و افراد تحت تکفلش يك مرتبه از زکات بدهد و اگر فقیر یا مسکین کاسب باشد و مقداری پول یا جنس دارد، بنابر احتیاط واجب ، باید فقط به اندازه کسری مخارج يك سالش به او زکات بدهد. مسأله 2005: کسی که مخارج سالش را داشته، اگر مقداری از آن را مصرف کند و بعد شك کند آنچه باقی مانده، به اندازه مخارج سال او هست یا نه، نمی تواند بدون تحقیق زکات بگیرد.

مسأله 2006: صنعتگر یا مالك يا تاجری که درآمد او از مخارج سالش کمتر است، می تواند برای کسری مخارجش زکات بگیرد و لازم نیست ابزار کار یا ملک یا سرمایه خود را برای مخارج زندگی مصرف نماید.

مسأله 2007: فقیری که خرج سال خود و افراد تحت تکفلش را ندارد، اگر خانه ای دارد که ملك اوست و در آن نشسته یا مال سواری دارد، چنانچه بدون آن ها نتواند زندگی کند، اگرچه برای حفظ آبرویش باشد، می تواند زکات بگیرد و همچنین است اثاث خانه، ظرف، لباس تابستانی و زمستانی و چیزهایی که به آن احتیاج دارد. و فقیری که اینها را ندارد، اگر به آن احتیاج داشته باشد، می تواند از زکات خریداری نماید.

مسأله 2008: فقیری که یاد گرفتن صنعت برای او مشکل نیست، بنابر احتیاط واجب، باید یاد بگیرد و با گرفتن زکات زندگی نکند، ولی تا وقتی مشغول یاد گرفتن است، می تواند زکات بگیرد.

ص: 353

مسأله 2009: به کسی که قبلا فقیر بوده و می گوید فقیرم، اگرچه انسان از گفته او اطمینان پیدا نکند می شود زکات داد.

مسأله 2010: کسی که می گوید فقیرم و قبلا فقیر نبوده یا معلوم نیست فقیر بوده یا نه، چنانچه از گفته او اطمینان پیدا نشود، احتیاط واجب آن است که به او زکات ندهند. مسأله 2011: کسی که باید زکات بدهد، اگر از فقیری طلبکار باشد، می تواند طلبی را که از او دارد بابت زکات حساب کند، اگر آن فقیرمال را در راه معصیت مصرف نکرده باشد.

مسأله 2012: اگر فقیری بمیرد و مال او به اندازه قرضش نباشد، انسان می تواند طلبی که از او دارد، بابت زکات حساب کند، همچنین اگر مال او به اندازه قرضش باشد و ورثه قرض او را ندهند یا به جهت دیگری انسان نتواند طلب خود را بگیرد می تواند طلبی را که از او دارد، بابت زکات حساب کند.

مسأله 2013: چیزی که انسان بابت زکات به فقیر می دهد، لازم نیست به او بگوید که زکات است، بلکه اگر فقیر خجالت بکشد، مستحب است به عنوان هدیه و پیشکش بدهد، ولى باید قصد زکات نماید.

مسأله 2014: اگر به خیال این که کسی فقیر است، به او زکات بدهد، بعد بفهمد فقیر نبوده ، یا از روی ندانستن مسأله به کسی که می داند فقیر نیست، زکات بدهد، چنانچه چیزی که به او داده باقی باشد، باید از او بگیرد و به مستحق بدهد و اگر از بین رفته باشد، چنانچه کسی که آن چیز را گرفته می دانسته زکات است، انسان باید عوض آن را از او بگیرد و به مستحق بدهد و اگر نمی دانسته زکات است، نمی تواند چیزی از او بگیرد و باید از مال خودش زکات را دوباره خارج کند و به مستحق بدهد.

مسأله 2015: کسی که بدهکار است و نمی تواند بدهی خود را بدهد، اگرچه مخارج سال خود را داشته باشد، می تواند برای دادن بدهی خود زکات بگیرد، ولی باید مالی را که قرض کرده، در گناه خرج نکرده باشد.

ص: 354

مسأله 2016: اگر به بدهکاری که نمی تواند بدهی خود را بدهد زکات بپردازد، بعد بفهمد قرض را در گناه مصرف کرده، چنانچه آن بدهکار فقیر باشد، می تواند آنچه را به او داده بابت زکات حساب کند، ولی بنابر احتیاط واجب اگر از آن گناه توبه نکرده، چیزی را که به او داده بابت زکات حساب نکند.

مسأله 2017: کسی که بدهکار است و در معصیت مال را خرج نکرده و نمی تواند بدهی خود را بدهد، اگرچه فقیر نباشد، انسان می تواند طلبی را که از او دارد، بابت زکات حساب کند.

مسأله 2018: مسافری که خرجی او تمام شده یا سواری او از کار افتاده، چنانچه سفرا و سفر گناه نباشد و نتواند با قرض کردن یا فروختن چیزی خود را به مقصد برساند، می تواند زکات بگیرد، اگرچه در وطن خود فقیر نباشد، ولی اگر بتواند در جای دیگر با قرض کردن یا فروختن چیزی مخارج سفر خود را فراهم کند، فقط به مقداری که به آن جا برسد، می تواند زکات بگیرد.

مسأله 2019: مسافری که در سفر درمانده شده و زکات گرفته، هنگامی که به وطنش رسید، اگر چیزی از نکات زیاد آمده باشد، بنابر احتياط آن را به فقیه عادل بدهد و بگوید زکات است.

مسأله 2023: می توان به فقیری که گدایی می کند، زکات داد، ولىّ نمی شود به کسی که زکات را در گناه مصرف می کند، زکات پرداخت.

مسأله 2024: به شرابخوار نمی توان زکات داد، بلکه کسی که آشکارا معصیت کبیره می کند یا نماز نمی خواند، هرچند آشکارا نباشد، احتیاط لازم آن است که زکات ندهد. مسأله 2025: به کسی که بدهکار است و بدهی خود را خرج در راه معصیت نکرده و نمی تواند بدهی خود را بدهد، می توان زکات داد.

مسأله 2026: انسان نمی تواند به کسانی که خرجشان بر او واجب است مانند اولاد، زکات بدهد، ولی اگر مخارج آنان را ندهد، دیگران می توانند به آن ها زکات بدهند. مسأله 2027: اگر انسان، به پسرش زکات بدهد که خرج زن، نوکرو کنیز خود نماید، اشکال ندارد.

مسأله 2028: اگر پسر به کتاب های علمی دینی احتیاج داشته باشد، پدر می تواند برای

خریدن آن به او زکات بدهد.

مسأله 2029: پدر می تواند به پسرش زکات بدهد تا برای خود زن بگیرد، پسر نیز می تواند برای آن که پدرش زن بگیرد، زکات خود را به او بدهد.

مسأله 2030: به زنی که شوهرش مخارج او را میدهد یا خرجی نمی دهد ولی می توان او را به دادن خرجی مجبور نمود، نمی شود زکات داد.

مسأله 2031: زنی که صیغه شده (ازدواج موقّت) اگر فقیر باشد، شوهرش و دیگران می توانند به او زکات بدهند، ولی اگر شوهرش در ضمن عقد شرط کند مخارج او را بدهد، یا به جهت دیگری دادن مخارجش بر او واجب باشد، در صورتی که بتواند مخارج آن زن را بدهد، نمی شود به آن زن زکات داد.

مسأله 2032: زن می تواند به شوهر فقیر خود زکات بدهد، اگرچه شوهر زکات را صرف مخارج خود آن زن نماید.

ص: 356

مسأله 2033: سید نمی تواند از غیر سید زکات بگیرد، ولی اگر خمس و سایر وجوهات، مخارج او را کفایت نکند و از گرفتن زکات ناچار باشد، می تواند روزانه از مصرف «في سبيل الله»زكات غیرسید را بگیرد و احوط این است که به عنوان «في سبيل الله»به او داده شود.

مسأله 2034: به کسی که معلوم نیست سید است یا نه، چنانچه بداند زکات غیرسید است و قبول کند و در شهر خود مشهور به سیادت نباشد، می توان زکات داد، و اگر به عنوان «في سبيل الله»بدهد در هر حال اشکال ندارد.

نماید و نیز اگر منتظر فقیر معینی باشد، یا بخواهد به فقیری بدهد که از جهتی برتری دارد، احوط آن است که جدا کند.

مسأله 2040: بعد از جدا کردن زکات، لازم است فورا آن را به مستحق بدهد، مگر آن که به کسی که می شود زکات داد دسترسی ندارد یا برای مستحق معنی کنار گذاشته باشد.

مسأله 2041: کسی که می تواند زکات را به مستحق برساند، اگر ندهد و به سبب کوتاهی او از بین برود، باید عوض آن را بپردازد.

مسأله 2042: کسی که می تواند زکات را به مستحقّ برساند، اگر زکات را ندهد و بدون آن که در نگهداری آن کوتاهی کند از بین برود، چنانچه دادن زکات را به قدری تأخیر انداخته که نمی گویند فورا داده است، باید عوض آن را بدهد و اگر به این مقدار به تأخیر نینداخته، مثلا دو سه ساعت تأخیر انداخته و در همان دو سه ساعت تلف شده، در صورتی که مستحق حاضر نبوده ، چیزی بر او واجب نیست و اگر مستحق حاضر بوده، بنابر احتیاط واجب باید عوض آن را بدهد.

مسأله 2043: اگر زکات را از خود مال کنار بگذارد، می تواند در بقیه آن تصرف کند و اگر از مال دیگرش کنار بگذارد، می تواند در تمام مال تصرف نماید.

مسأله 44 20: انسان نمی تواند نکاتی را که کنار گذاشته برای خود بردارد و چیز دیگری به جای آن بگذارد.

مسأله 2045: اگر از نکاتی که کنار گذاشته، منفعتی ببرد، مثلا گوسفندی که برای زکات گذاشته بره بیاورد، مال فقیر است.

مسأله 2046: اگر هنگامی که زکات را کنار می گذارد مستحق حاضر باشد، بهتر است زکات را به او بدهد، مگر کسی را در نظر داشته باشد که دادن زکات به او از جهتی بهتر باشد.

مسأله 2047: اگر بدون اجازه فقیه عادل، با مالی که برای زکات کنار گذاشته، تجارت کند و ضرر نماید، نباید چیزی از زکات کم کند، ولی اگر منفعت کند، بنابر احتیاط واجب باید آن را به مستحق بدهد.

ص: 358

مسأله 2048: اگر پیش از آن که زکات بر او واجب شود، چیزی بابت زکات به فقیر بدهد، زکات حساب نمی شود و هنگامی که زکات بر او واجب شد، اگر چیزی که به فقیر داده از بین نرفته باشد و آن فقیرنیزبر فقر خود باقی باشد، می تواند چیزی را که به او داده بابت زکات حساب کند.

مسأله 2049: فقیری که می داند زکات بر انسان واجب نشده، اگر چیزی بابت زکات بگیرد و نزد او تلف شود و مقصر باشد ضامن است ، پس موقعی که زکات بر انسان واجب می شود، اگر آن فقیر بر فقر خود باقی باشد، می تواند چیزی را که به او داده بابت زکات حساب کند.

مسأله 2050: فقیری که نمی داند زکات بر انسان واجب نشده، اگر چیزی بابت زکات بگیرد و نزد او تلف شود، ضامن نیست و انسان نمی تواند آن را بابت زکات حساب کند. مسأله 2051: مستحب است در دادن زکات، خویشان خود را بر دیگران، اهل علم و کمال را بر غیر آنان و کسانی را که اهل سؤال و گدایی نیستند، بر اهل سؤال مقدّم بدارد. و زکات گاو، گوسفند و شتر را به فقیرهای آبرومند بدهد، ولی اگر دادن زکات به فقیری از جهت دیگری بهتر باشد، مستحب است زکات را به او بدهد.

مسأله 2052: بهتر است زکات را آشکارا و صدقه مستحب را به طور مخفي بدهد. مسأله 2053: اگر در شهر زکات دهنده مستحقّ نباشد و نتواند زکات را به مصرف دیگری هم که برای آن معین شده برساند، چنانچه امید ندارد که در آینده مستحق پیدا کند، باید زکات را به شهر دیگر برده و به مصرف زکات برساند و با اجازه و امرفقیه عادل می تواند هزینه بردن به آن شهر را از زکات بردارد و اگر زکات تلف شود ضامن نیست.

مسأله 2054: اگر در شهر خودش مستحق پیدا شود، بهتر است زکات را به شهر دیگری نبرد، ولی اگر به شهر دیگر ببرد، مخارج بردن آن را باید از خودش بدهد و اگر زکات تلف شود ضامن است، مگر آن که به امرفقیه عادل برده باشد.

مسأله 2055: اجرت وزن کردن و پیمانه نمودن گندم، جو، کشمش و خرمایی که برای زکات می دهد با خود اوست.

ص: 359

مسأله 2056: کسی که دو مثقال و پانزده نخود نقره یا بیشتر بابت زکات بدهکار است، باید کمتر از دو مثقال و پانزده نخود نقره به يك فقير ندهد و نیز اگر غیر از نقره، چیز دیگری مانند گندم و جو بدهکار باشد و قیمت آن به دو مثقال و پانزده نخود نقره برسد، بنابر احتیاط باید به يك فقير کمتر از آن ندهد.

مسأله 2057: مکروه است انسان از مستحق درخواست کند نکاتی را که از او گرفته به او بفروشد، ولی اگر مستحق بخواهد، چیزی را که گرفته بفروشد بعد از قیمت کردن آن، کسی که زکات را به او داده می تواند آن را بخرد و بر دیگران مقدم است.

مسأله 2058: اگر شك کند زکاتی که بر او واجب بوده داده یا نه، چنانچه عادت او براداء در وقت معینی باشد و شک بعد آن وقت باشد، بعید نیست عدم وجوب زکات بر او، چه از امسال باشد یا از سال های قبل و اگر عادت او بر اداء در وقت معین نباشد و بنا نبوده براداء زکات، واجب است زکات را بدهد، چه مشکوک از امسال باشد یا از سال های قبل.

مسأله 2059: فقیر نمی تواند، زکات را به کمتر از مقدار آن صلح کند یا چیزی را گرانتر از قیمت آن بابت زکات قبول نماید یا زکات را از مالك بگیرد و به او ببخشد، ولی کسی که زکات زیادی بدهکار است و فقیر شده و نمی تواند زکات را بدهد، چنانچه بخواهد توبه کند، فقیه عادل می تواند زکات را از او بگیرد و به او ببخشد و بهتر است زکات را از او بگیرد و به او قرض بدهد و او را وکيل نمايد هر مقدار که متمگن شد تدریج به فقرا بدهد.

مسأله 2060: مكلف می تواند از زکات «از سهم سبيل الله»، قرآن، کتاب دینی و یا کتاب دعا برای جاها و اشخاصی که لازم است بخرد و وقف نماید، اگرچه بر اولاد خود و بر کسانی وقف کند که خرج آنان بر او واجب است و همچنین می تواند تولیت وقف را برای خود و اولاد خود قرار دهد.

مسأله 2061: انسان نمی تواند از زکات، ملك بخرد و براولاد خود یا بر کسانی که مخارج آنان براو واجب است، وقف نماید که درآمد آن را برای مخارج خود مصرف کند.

مسأله 2062: شخص می تواند برای رفتن به حج، زیارت و مانند آن اگر تقویت دین باشد از

ص: 360

سهم «سبيل الله» زکات بگیرد، گرچه فقیر نباشد. ولی اگر به مقدار خرج سالش زکات گرفته باشد، بنابر احتیاط برای زیارت و مانند آن زکات نگیرد.

مسأله 2063: اگر مالك، فقیری را وکیل کند که زکات مال او را بدهد، چنانچه آن فقیر احتمال دهد قصد مالك این بوده که خود آن فقیر از زکات برندارد، نمی تواند چیزی از آن برای خودش بردارد. و اگريقين داشته باشد قصد مالك این نبوده، برای خودش نیز می تواند بردارد.

مسأله 2064: اگر فقیر شتر، گاو، گوسفند، طلا و نقره را بابت زکات بگیرد، چنانچه شرط هایی که برای واجب شدن زکات گفته شد، در آن نیز جمع شود، باید زکات آن را بدهد.

مسأله 2065: اگر دو نفر در مالی که زکات آن واجب شده با هم شريك باشند و یکی از آنان زکات قسمت خود را بدهد و بعد مال را تقسیم کنند، چنانچه بداند شریکش زکات سهم خود را نداده و بعد نیز نمی دهد، تصرف او در سهم خودش هم اشکال دارد، مگر این که زکات شریک را تبرع با اذن او و در صورت امتناع با اذن فقیه عادل بدهد. مسأله 2066: کسی که خمس یا زکات بدهکار است و کاره، نذر و مانند آن نیز بر او واجب است و قرض نیز دارد، چنانچه نتواند همه آن ها را بدهد، اگر مالی که خمس یا زکات آن واجب شده، از بین نرفته باشد، باید خمس و زکات را بدهد. و اگر از بين رفته باشد، احتیاط کند به ادای قرضی که وقت پرداخت آن رسیده و طلبکار نیز مطالبه می نماید و خمس را مقدم بدارد، سپس زکات و سپس به نذر عمل کند.

مسأله 2067: کسی که خمس یا زکات بدهکار است و حجة الإسلام بر او واجب است و قرض هم دارد، اگر بمیرد و مال او برای همه آن کافی نباشد، چنانچه مالی که خمس و زکات آن واجب شده از بین نرفته باشد، باید خمس یا زکات را بدهند و در بقیه مالش، چنانچه قرض مقدم بر وجوب حج بوده آن را مقدم بدارند. و اگر مالی که خمس و زکات آن واجب شده از بین رفته باشد، باید مال او را صرف حج بنمایند و چنانچه چیزی باقی باشد به خمس و زکات و قرض قسمت نمایند.

ص: 361

مسأله 2068: کسی که مشغول تحصیل علم است و اگر تحصیل نکند می تواند برای معاش خود کسب کند، چنانچه تحصيل آن علم واجب باشد، می توان به او زکات داد. و اگر تحصیل آن علم مستحب باشد، زکات دادن به او تنها از سهم «سبيل الله» جایز است. و اگرنه واجب ونه مستحب باشد جایز نیست به او زکات بدهند.

می شود و مدتی نزد او می ماند، محل اشکال است و بلکه اظهر عدم وجوب است اگرچه احوط دادن آن است و همچنین است فطره کسی که انسان مجبور شده است خرجی او را بدهد.

مسأله 2075: فطره مهمانی که بعد از غروب شب عيد فطر وارد می شود، بر صاحب خانه واجب نیست، اگرچه پیش از غروب او را دعوت کرده باشد و در خانه او نیز افطار کند.

مسأله 2076: کسی که هنگام غروب شب عيد فطر، دیوانه یا بیهوش باشد، زکات فطره بر او واجب نیست.

مسأله 2077: اگر پیش از غروب یا مقارن با غروب بچه بالغ شود یا دیوانه عاقل گردد و یا فقیر غنی شود، در صورتی که تمام شرائط واجب شدن فطره را دارا باشد، باید زکات فطره را بدهد.

مسأله 2078: کسی که موقع غروب شب عید فطر، زکات فطره بر او واجب نیست، اگرتا پیش از ظهر روزعید شرط های واجب شدن فطره در او پیدا شود، مستحب است زکات فطره را بدهد.

مسأله 2079: کافری که بعد از غروب شب عید فطر مسلمان شده، فطره بر او واجب نیست. ولی مسلمانی که شیعه نبوده، اگر بعد از دیدن ماه شیعه شود، باید زکات فطره بدهد.

مسأله 2080: کسی که فقط به اندازه يك صاع، که تقریبا سه کیلو است، گندم و مانند آن دارد، مستحب است زکات فطره بدهد. و چنانچه عیالاتی داشته باشد و بخواهد فطره آن ها را نیز بدهد، می تواند به قصد فطره، آن يك صاع را به یکی از عیالاتش بدهد و او نیز به همین قصد به دیگری بدهد و همچنین تا به نفر آخر برسد و بهتر است نفر آخر، چیزی را که می گیرد به کسی بدهد که از خودشان نباشد و اگر یکی از آنها صغیر باشد، ولی او به جای او می گیرد. و بنابر احتیاط مستحب چیزی را که برای صغیر گرفته ، به کسی ندهد.

مسأله 2081: اگر بعد از غروب شب عید فطر، بچه دار شود و یا کسی نان خور او حساب شود، واجب نیست فطره او را بدهد، اگرچه مستحب است فطره کسانی که بعد از غروب، تا پیش از ظهر روز عید، نان خور او حساب می شوند بدهد.

مسأله 2082: اگر انسان نان خور کسی باشد و قبل از غروب یا مقارن با غروب، نان خور

ص: 363

دیگری شود، فطره او بر کسی که نان خور او شده واجب است، مثلا اگر دختر پیش از غروب به خانه شوهررود، شوهرش باید فطره او را بدهد.

مسأله 2083: کسی که دیگری باید فطره او را بدهد، واجب نیست فطره خود را بدهد. مسأله 2084: اگر فطره انسان بر کسی واجب باشد و اوفطره را ندهد، برخود انسان واجب نمی شود، مگر آن که شخص غنی، نان خورفقیرباشد که باید بنابر احتیاط واجب زکات خود را بدهد.

مسأله 2085: اگر کسی که فطره او بر دیگری واجب است، خودش فطره را بدهد از کسی که فطره بر او واجب شده ساقط نمی شود، مانند میهمان که اگر خودش فطره را بدهد، بر صاحب خانه لازم است فطره او را بدهد.

مسأله 2086: زنی که شوهرش مخارج او را نمی دهد، چنانچه نان خور دیگری باشد، فطره اش بر آن شخص واجب است و اگرنان خور دیگری نیست، اگر فقیر نباشد، باید فطره خود را بدهد.

مسأله 2087: کسی که سید نیست نمی تواند به سید فطره بدهد، حتی اگر سیدی نان خور او باشد، نمی تواند فطره او را به سید دیگری بدهد.

مسأله 2088: فطره طفلی که از مادر یا دایه شیر می خورد، بر کسی است که مخارج مادر یا دایه را می دهد، ولی اگر مادر یا دایه مخارج خود را از مال طفل برمی دارد، فطره طفل برکسی واجب نیست.

مسأله 2089: انسان اگرچه مخارج عائله اش را از مال حرام بدهد، باید فطره آنان را از مال حلال بدهد.

مسأله 2090: اگر انسان کسی را اجیر نماید و شرط کند مخارج او را بدهد، باید فطره او را نیز بدهد، ولی چنانچه شرط کند مقدار مخارج متعارف او را بدهد، مثلا پولی برای مخارجش بدهد، واجب نیست فطره او را بدهد.

مسأله 2091: اگر کسی بعد از غروب شب عید فطر بميرد، باید فطره او و افراد تحت تکفّلش را از مال او بدهند، ولی اگر پیش از غروب بمیرد، واجب نیست فطره او وعائله اش را از مال او بدهند.

ص: 364

گیرنده زکات فطره می دانسته آنچه گرفته فطره است، باید عوض آن را بدهد و اگر نمی دانسته، دادن عوض بر او واجب نیست و انسان باید دوباره زکات فطره را بدهد.

مسأله 2101: اگر شخصی بگوید فقیرم، نمي شود به او زکات فطره داد، مگر آن که از گفته او اطمینان پیدا شود یا انسان بداند فقیر بوده است.

بگذارد.

مسأله 2110: اگر مكلّف مالی داشته باشد که قیمتش از زکات فطره بیشتر است، چنانچه فطره را ندهد و نیّت کند که مقداری از آن مال برای فطره باشد، اشکال دارد. مسأله 2111: اگر مالی را که برای زکات فطره کنار گذاشته از بین برود، چنانچه به فقیر دسترسی داشته و دادن فطره را به تأخیر انداخته، باید عوض آن را بدهد و اگر به فقیر دسترسی نداشته ضامن نیست، مگر آن که در نگهداری آن کوتاهی کرده باشد. مسأله 2112: اگر در محلّ خودش مستحق پیدا شود، بنابر احتیاط واجب زکات فطره را به جای دیگر نبرد و اگر به جای دیگر ببرد و تلف شود، باید عوض آن را بدهد. مگر آن که به اذن فقیه عادل باشد و مستحقّ اولى وافضل در جای دیگر باشد.

ص: 367