معارف ديني

مجموعه سخنرانی های سید جعفر حسینی شیرازی

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الحمد لله ربّ العالمین والصلاة والسلام علی سیدنا محمد وآله الطیبین الطاهرین ولعنة الله علی أعدائهم أجمعین إلی قیام یوم الدین

ص: 3

ص: 4

(4) دعوت به سرای سلامت... 38

دعوت خدا از انسان... 38

خانه آرامش در دنیا... 39

خانه آرامش در آخرت... 41

(5) اهمیت دانش... 43

اهمیت دانش در اسلام... 43

کتاب، ابزار مهم دانش... 44

(6) راهکارهای حفظ و گسترش دین... 46

نیاز عقل به وحی... 47

بهره گیری از راهکارهای تربیتی، برای هدایتِ مردم... 48

مقابله با گسترش فرهنگ اسلامی... 52

راهکارهای حفظ و گسترش تشیع... 53

از عوامل حفظ تشیع... 57

رابطه نمادها و حفظ دین... 58

انگیزه اصلی برگزاری مجالس امام حسین (عليه السلام) ... 58

برگزاری مراسم شکوهمند اربعین حسینی... 60

پرچمی که هرگز زمین نمی ماند... 60

پیروزی یاران خدا... 61

(7) حقایق ثابت دین... 62

معنای مستقلات عقلیه... 62

حقایق ثابت دین در عقاید، احکام و اخلاق... 63

دین یا ادیان الهی... 66

ص: 6

مراتب عبادت... 67

ناتوانی انسان در سپاسگزاری خدا... 70

اجباری نبودن ایمان به خدا... 72

نقش خوف و رجا در اصلاح نفس... 73

زیانکارترین مردم درقیامت... 74

(8) ضرورت برنامه ریزی برای زندگی... 76

به فکر خویشتن باشیم... 76

عمر، ارزشمندترین سرمایه انسان... 77

برنامه ریزی برای اصلاح نفس... 80

خاستگاه های نسیم های الهی... 83

دعا زیر گنبد امام حسین (عليه السلام) ... 84

آبادانی دنیا و آخرت... 86

(9) سنت گذاری در اجتماع... 90

شیوه های سنت گذاری... 91

الف) با گفتار... 91

ب) با عمل... 92

ج) به واسطه نزدیکان اشخاص برجسته... 93

(10) بهای بهشت... 94

نابرده رنج گنج میسر نمی شود... 94

بهشت، نعمت بی پایان... 95

بهای بهشت... 96

رابطه رحمت و حکمت خدا... 97

دستیابی به درجات عالی بهشت... 98

ص: 7

حفظ آمادگی برای امتحان... 100

حکمت خدا در اجابت دعا... 101

(11) هدفمند کردن زندگی... 103

شرط رسیدن به هدف... 104

راز موفقیت... 105

نهراسیدن از سختی ها... 107

در جستجوی بهترین ها... 109

تفاوت طمع با خواهان بهترین ها بودن... 111

زمینه های موفقیت... 112

الف) بندۀ خالص خدا بودن... 112

ب) احسان به پدر و مادر... 113

ج) احترام به آموزگار... 114

(12) تکلیف آور بودنِ قدرت و موقعیت اجتماعی... 115

هر که بامش بیش، برفش بیشتر... 116

(13) توفیق الهی... 119

حکیمانه بودن تقدیرات الهی... 119

عامل عنایت، توفیق از جانب خدا... 121

الف) کوچک شمردن کار خوب و بد... 122

ب) توجه نداشتن به کارهای غیر واجب... 123

(14) رضایت الهی... 125

حقیقت گویی خدا، پیامبر و ائمه (عليهم السلام) ... 125

ارزشمندی کسب رضایت خدا، پیامبر و اهل بیت (عليهم السلام) ... 127

ص: 8

(15) پیامد پیمان شکنی با خدا... 130

تحقق همه پدیده ها با اراده خدا... 130

آیا هدایت و گمراهی با اراده خداست؟!... 131

نتیجه پیمان شکنی با خدا... 133

(16) پاسداشت نعمت های الهی... 139

تفاوت انسان با سایر موجودات... 139

اولیای خدا، نمونه ای از امداد الهی در امتحان ها... 141

هر نعمتی زکاتی دارد... 143

نعمت از افرادی سلب و به دیگری داده می شود... 144

راه کسب رضایت خدا... 145

(17) یاد خدا... 147

شناخت خدا... 149

1- یاد خدا... 152

2- اقامه نماز... 154

3- دادن زکات... 156

4- ترس از آخرت... 157

(18) امانت الهی... 158

دلیل متمایز بودن انسان از دیگر جانداران... 158

مقصود از امانت الهی... 160

بی نیازی خدا از عبادت بشر... 161

مقصود از عصمت معصومان (عليهم السلام)... 162

سبک مغزی گناهکاران... 163

ص: 9

گسترۀ احکام اسلامی... 165

عامل مشکلات مسلمانان... 166

عامل مستجاب نشدن دعا... 167

دلیل سخت کوشی معصومان (عليهم السلام) در عبادت... 168

(19) مسئولیت و تفضل الهی... 170

مسئولیت آور بودن تفضل الهی... 172

(20) ویژگی های اخلاقی رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم)... 176

از دیدگاه قرآن... 176

1- خوش برخورد و مهربان... 177

2- بخشنده... 179

3- آمرزش خواه... 182

4- با آنها مشورت کن... 183

(21) پیامدهای مخالفت با امر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) ... 187

(22) برکت محبت امام حسین (عليه السلام) ... 194

برکت محبت امام حسین (عليه السلام) ... 198

نقش معرفت امام حسین (عليه السلام) در پاداش الهی... 199

(23) دریافت شفاعت با نیت پاک و پیروی از اهل بیت (عليهم السلام) ... 204

1. نیت پاک... 205

2. عمل صالح... 207

شفاعت مشروط... 210

اعلام نظر بهشتیان و دوزخیان... 211

ص: 10

(24) برائت از دشمنان خدا... 213

یکی از موانع گسترش اسلام... 214

چگونه باید تبری جست؟... 216

(25) استعمار نرم... 219

تخلف ناپذیری قانون علت و معلول... 219

بهره گیری رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) از اسباب ظاهری... 221

تبلیغات صحیح... 222

استعمار نرم... 224

همت بلنددار... 225

(26) قرآن، کتاب زندگی... 227

دو میراث گرانسنگ پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم)... 227

مرحله اول: شناخت... 228

مرحله دوم: عمل کردن... 232

نتیجه پایداری پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم)... 237

تلاوت قرآن... 239

(27) پیامدهای دوری از قرآن... 242

همرنگ حقیقت باش... 246

کمرنگ شدن اخلاقیات اسلام... 247

زمان شفاعت... 248

احترام بایستۀ قرآن... 250

(28) دعا به درگاه باری تعالی... 252

دعا، غذای روح... 253

ص: 11

شرایط استجابت دعا... 256

الف) همراه بودن دعا با عمل... 257

ب) مبارزه با فساد... 257

ج) دوری از گناه... 258

د) پاکی اموال... 259

ه) سازگار بودن خواسته با سنن تکوین و تشریع... 259

و) وجود مصلحت... 260

ز) اجابت برخی دعاها در درازمدت... 261

(29) علت تأخیر در اجابت دعا... 263

علت حقیقی پدیده ها... 263

متقارن بودن اسباب ظاهری و حقیقی... 265

درس بزرگ امیدواری به خدا... 267

توکل به خدا... 268

چرایی درنگ در اجابت دعا... 270

دین ورزی واقعی، عامل سعادت... 272

جاهل قاصر و مقصر... 272

تأثیر صدای آشنا در اجابت دعا... 276

(30) خیر و برکت... 278

زمان ها و مکان های مبارک... 278

شخصیت های مبارک... 279

(31) رمضان، ماه ضیافت الهی... 284

رمضان، اوج رحمت الهی بر بندگان... 285

رمضان، بهار قرآن... 286

ص: 12

ماه رمضان، بهترین زمان برای دعا... 291

تأثیر دعا بر روح... 293

(32) معنای عید... 295

شادی کردن... 297

تشریفات از نظر اسلام... 298

علت عقب ماندگی مسلمانان... 300

(33) ویژگی افراد حق پذیر... 303

مقیاس سنجش حق... 303

انتظار کشیدن یهود برای پیامبر جدید... 306

گواهان اعمال بشر... 307

درک حقیقت، سبب پیروی از آن... 308

فایده پیروی از حق... 312

(34) صبر و پایداری... 314

شکست ناپذیری... 314

گرفتاری های سخت... 316

شیوه برخورد در جوّ بی دینی... 319

صبر در مقابل معصیت، طاعت و مصیبت... 323

(35) علم و قدرت... 327

1. وسعت وجودی انسان در پرتو علم و قدرت... 331

2. امور اعتباری و حقیقی... 332

3. تبدیل امور اعتباری به ارزش های ماندگار... 333

4. کسب و تقویت قابلیت های انسانی... 337

ص: 13

(36) حسن ظن... 339

راهکار رهایی از گمان بد... 340

پیامدهای تجسس در حریم شخصی افراد... 344

تفاوت حسن ظن و اعتماد به دیگران... 345

فواید حسن ظن... 347

حسن ظن به پروردگار... 348

سوء ظن به خود... 350

(37) پرهیز از ظاهربینی... 353

زیبایی ظاهری و باطنی... 353

فریب ظاهر را نخوردن... 354

نقش ظاهربینی در سوء ظن... 356

نمونه های قضاوت ظاهری... 357

الف) توجه به ظاهر متمول افراد... 357

ب) بی توجهی به ظاهرهای ناآراسته... 358

ج) توجه به عبادت های ظاهری افراد... 359

(38) جهالت، عامل انکار حقیقت... 360

الف) انکار مسائل علمی... 361

ب) تکذیب روایات و اعتقادات... 362

(39) توکل... 367

عوامل لازم برای رسیدن به فرجام نیک... 367

با عواملی که در اختیار بشر نیست، چه باید کرد؟... 370

وابستگی موفقیت به توکل... 371

ص: 14

(40) صداقت، سبب رستگاری... 375

صادق بودن با خود... 375

صادق بودن با خدا... 376

صادق بودن با مردم... 378

(41) حبّ ذات... 381

پیامد حب ذات جاهلانه... 382

(42) ضرورت حفظ تعادل اخلاقی... 388

بایستگی های مؤمن در نوسان ها... 388

(43) کوچک نپنداشتن گناهان... 395

دروغ، کلید ورود به جایگاه گناهان... 399

طاعت کوچک، طاعت بزرگ را به دنبال دارد... 400

(44) تأثیر سخن... 402

تأثیر سخن... 404

علت ممنوعیت شدید گسترش فحشا... 407

کلمة توحيد... 409

فرجام ناسنجیده گویی... 412

(45) حرکت در مسیر حق... 414

نقش اصول شرعی و اجتماعی در زندگی... 414

امتحان نیک... 417

یاری امام حسین (عليه السلام) در رؤيا... 422

(46) صله رحم... 424

ص: 15

اهمیت پیوند خویشاوندی... 425

(47) راه پذیرش صدقات... 430

نیاز به عبادت... 430

انواع عبادت... 431

صدقه... 434

صدقۀ باطل... 435

(48) نصیحت دیگران... 440

شرایط نصیحت دیگران... 440

الف) واقعی بودن نقص و عیب... 441

ب) اخلاص داشتن نصیحت کننده... 442

ج) امین بودن نصیحت کننده... 442

نصیحت فرزند بی مبالات... 443

(49) انصاف... 446

1. انصاف در خرید و فروش.... 447

2. انصاف در مشورت... 448

3. انصاف در مستحبات... 449

اجتماع سالم، اجتماع با انصاف... 449

(50) نقش نیت در عمل... 451

نقش نیت در فداکاری... 454

(51) بازتاب باورها در عمل... 458

1- عقاید... 459

2- احکام... 460

ص: 16

3- اخلاق... 461

عامل رستگاری و هدایت... 462

(52) ناکارآمدی آرزوی بدون عمل... 463

سعادت، همسویی با سنن الهی است... 463

سنت کار و تلاش... 465

بهره مندان از شفاعت... 468

(53) به عمل کار برآید... 473

حاکم بودن قانون علت و معلول بر هستی... 473

سیره پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در رسیدن به هدف... 474

سخت کوشی رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) ... 476

تردید، تباه کنندۀ سرمایه ها... 476

راهکار رفع تردید... 477

پیامدهای ناگوار دو دلی... 478

آغاز فتح قله ها با برداشتن گام اول... 478

دستیابی تدریجی به پیشرفت... 479

ویژگی اهداف درازمدت... 481

کار امروز را به فردا وا نگذاشتن... 483

(54) اتقان در عمل... 486

اتقان در تکوین و تشریع... 486

اتقان در امور دنیا... 487

اتقان در امور آخرت... 488

کتابنامه. 491

ص: 17

ص: 18

جایی حکمی تولید مشقت شدید کند، به طور موقت برداشته می شود؛ چنان که فقها فرموده اند: هرگاه وضو گرفتن یا ایستادن در هنگام نماز و مانند اینها انسان را شدیداً به زحمت بیندازد، به تیمم و نماز نشسته تبدیل می شود.

در آیۀ دیگری نیز می خوانیم: {هُوَ اجْتَبَىٰكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ}؛(1) «او شما را برگزید و در دین خود تکلیف مشقت باری برای شما قرار نداد».

با وجود این، چرا برخی از مردم تصور می کنند که بعضی از احکام، مشکل و پرزحمت است و گاهی اوقات به سختی و با بی میلی آن را انجام می دهند یا خدای ناکرده از انجام فرمان های الهی سر باز می زنند؟! این تصور غلط چند علت دارد:

1. چنین افرادی درک نکرده اند که انجام دادن فرمان های الهی برای سعادت دین و دنیا است. آیا غذا خوردن سخت نیست؟! باید با زحمت، مواد اولیه غذا را تهیه و طبخ نمود. خوردن غذا نیز زحمت دارد و نیازمند صرف وقت و انرژی است؛ اما هیچ گاه کسی نمی گوید: وای چه کار سختی! تازه از خوردنش لذت هم می برند؛ زیرا خدا در وجود انسان، حسی را به نام «گرسنگی» قرار داده و زحمت غذا خوردن برای رفع نیاز گرسنگی و در راستای مصلحت بدن است؛ ازاین رو همه، سختی آن را به جان خریدارند.

احکام شرع نیز به همین صورت است. اگر انسان فهمید که این احکام برای رفع نیاز مادی و معنوی و در راستای مصلحت اوست؛ آن گاه برای رفع این نیاز لذت هم خواهد برد؛ اما تفاوت این دو مطلب آن است که خدا از ابتدای تولد،

ص: 20

احساس نیاز به غذا را در شخص قرار داده و از نیازهای اولیه بشری است؛ امااحساس نیاز به عبادت و بندگی، هنگام رشد عقلی ایجاد می شود و از نیازهای برتر وجود است؛ به همین دلیل انسان از روی نادانی و افتادن پرده بر عقلش از این نیاز غفلت می کند؛ مانند پدر و مادری که فرزند خود را هر روز به مدرسه می برند؛ حتی اگر به زور باشد؛ ولی شاید کودک غافل باشد که مدرسه به مصلحت اوست و گریان و غمگین شود و روزهای تعطیل خوشحالی کند؛ اما او از درک و فهم بالایی برخوردار نیست و عقلش کامل نشده است و تنها زمانی که عقلش کامل تر شود و قدرت درکش بالا رود خودش این سختی را به جان می خرد و با اشتیاق به درس خواندن روی می آورد.

نقل شده است یکی از علما برای حل مسائل علمی بسیار زحمت می کشید و از خواب و خوراکش می کاست؛ حتی در بیماری از کار دست نمی کشید، از لذت ها و تفریحات دنیوی چشم می پوشید و هنگامی که به حل مسئله ای موفق می شد، می گفت: لذتی را که من از حل این مسئله می برم، سلاطین کجا درک خواهند کرد و من حاضرم از همۀ لذت های دیگر بگذرم و به این کار بپردازم.

مسئله بندگی خدا نیز به همین صورت است و اعتراض و بی میلی افراد، ناشی از جهل آنان به این مسئله است؛ ازاین رو وقتی ائمه (عليهم السلام) یا پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) مشغول عبادت می شدند، آن قدر در عمق ارتباط با خالق فرو می رفتند که دیگر به زمان و مکان توجه نمی کردند و ساعت ها به این ارتباط معنوی ادامه می دادند و این امر برای آنان، آسان می نمود.

پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) ساعت ها بر پا می ایستادند و نماز می خواندند؛ به حدی که پای مبارکشان ورم می کرد که در این باره آیه نازل شد: {طه * مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ

ص: 21

الْقُرْءَانَ لِتَشْقَىٰ}؛(1) «طه، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی» یا کسی که فهمید دین مایه سعادت اوست، هر عملی را با جان و دل انجام می دهد، خدا می فرماید: {إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَٰبَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَىٰ فَلِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا}؛(2) «ما این کتاب (آسمانی) را برای مردم به حق بر تو نازل کردیم هر کس هدایت را پذیرد به نفع خود اوست و هر کس گمراهی را برگزیند، تنها به زیان خود گمراه می گردد». یعنی این دین و این هدایت به نفع خود بشر است.

2. علت دیگری که ممکن است باعث شود احکام، سخت به نظر آید، ناشی از این است که یا شخص، مسئله را درست نفهمیده یا تلقینات دشمنان سبب شده که مسائل آسان، سخت به نظر آید. در ادامه، این بحث روشن تر می شود:

کشورهای اسلامی آزادند که از کشوری به کشور دیگر سفر کنند و در هر جا می خواهند ساکن شوند، کار کنند و خرید و فروش آزاد داشته باشند. بعداً فکر ناقص بشری چیزی به نام گذرنامه یا ویزا را مقرر کرد.

اروپا این قانون را وضع کرد و مسلمانان نیز از آنان پیروی کردند؛ در حالی که خود اروپایی ها بعد از مدتی اذعان داشتند که قانون پسندیده ای نیست و بین خودشان، این قانون را حذف کردند و هم اکنون مرزی بین کشورهای اروپایی نیست؛ برای مثال اگر یک اروپایی به فرانسه رفت، از آنجا می تواند به راحتی به آلمان سفر کند و هیچ کس از او نمی پرسد چرا به این کشور سفر کرده ای؟ اما مسلمانان، نسنجیده از باطل پیروی می کنند با وجود اینکه اهل باطل، آن را ترک کرده اند.

مسلمانی که رزقش به شراب وابسته شد، شاید به زبان بگوید: خدا شراب را حرام کرد؛ اما در واقع، خواهان رونق بازار شراب است تا هزینه زندگی اش تأمین شود. در موارد بسیاری این گونه جا انداختند که دین مانع رزق مردم است. یا این گونه تلقین کردند که دین مزاحم پیشرفت مردم است؛ برای مثال فرانسه رعایت حجاب را در مدارس دولتی ممنوع کرد؛ یعنی اجازه نمی دهند که یک دختر مسلمان با حجاب وارد مدرسه شود، مسلمانانی هم که اصرار داشتند با حجاب وارد مدرسه شوند، دادگاه حکم بر اخراج آنها داد؛ یعنی با این کار یک دختر مسلمان این گونه فکر می کند که پیشرفت علمی در گرو ملتزم نبودن به دین است.

بنابراین گاهی تلقین غربی ها دین را مشکل جلوه می دهد و گاهی نیز مسلمانان مسئله را بد می فهمند؛ برای مثال خدای متعال در حکم روزه که به نظر بعضی ها سخت جلوه می کند، می فرماید: {يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ}؛(1) «خدا برای شما آسانی می خواهد و برای شما دشواری نمی خواهد».

زیرا اولاً: بر اثر روزه گرفتن، روح و جسم سالم می شود؛ زیرا روزه برای روح و جسم مفید است، روح را در برابر خواسته ها و امیال نفسانی قوی می کند. همچنین باعث سلامت جسم می شود؛ ازاین رو آمده است: «صُومُوا تَصِحُّوا؛(2) روزه بگیرید تا سالم شوید». زمانی که انسان غذا می خورد، قسمتی از آن نیاز بدن را رفع می کند؛ اما اگر بیش از نیاز بدن باشد به شکل چربی در بدن ذخیره می شود و با گرفتن روزه این مواد اضافی پاک سازی می شود. پس

ص: 24

حکم خدای حکیم برای حفظ مصلحت فرد بوده است.

ثانیاً: در جایی که مغایر مصلحت باشد و مشکل و سختی ایجاد کند، همین حکم به طور موقت، برداشته می شود؛ برای مثال برای شخص مسافر یا مریض روزه مشکل است. پس به طور موقت، برداشته می شود. آیا دینی راحت تر از دین اسلام وجود دارد؟ بنابراین هرجا خیال کردیم حکمی سخت است، مسئله را نفهمیده یا تحت تأثیر تلقینات دشمنان قرار گرفته ایم.

خدای متعال می فرماید: {هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}؛(1) «او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان غالب سازد، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند».

خدا پیامبر را با چه چیزی فرستاد؟ «بِالْهُدى وَدِينِ الْحَقِّ» یعنی با روشی که آن روش صحیح است، هدف چیست؟ «اظهار» در لغت عربی یعنی چیره شدن، تا اینکه این دین بر تمام ادیان چیره شود؛ هرچند مشرکان اکراه دارند. حال چه زمانی این اظهار به طور کامل اتفاق می افتد؟ در زمان ظهور حضرت حجت در روایت آمده است که حضرت حجت بر سر مردم دست می کشد تا عقولشان کامل شود(2) و درست را از نادرست تشخیص دهند.

هم اکنون دنیا زیر سلطه قوانین بشری است و این سلطه نه تنها جهان سوم، بلکه دنیا را تهدید می کند؛ به طوری که عقلا از حل آن عاجز شده اند. منشأ این مشکلات، قوانین ساختۀ بشر است؛ قوانینی که خلاف فطرت انسان و

ص: 25

سنت های حاکم بر هستی است. بنابراین بشر به قوانین الهی احتیاج دارد تا از این مشکل ها نجات یابد.

در روایت آمده است: از مراتب شرک این است که انسان در دلش خطور کند: چرا خدا این گونه دستور فرموده است: اگر این گونه نمی گفت بهتر بود؛(1) برای مثال اگر نماز صبح نبود بهتر بود، اگر روزه ماه رمضان نبود بهتر بود. اگر سهم ارث زن و مرد یکسان بود بهتر بود. اگر اینها به قلب خطور کند، البته عقاب ندارد؛ چون خدا از سر لطف و کرمش بر نیت انسان عقاب نمی کند؛ اما این از نزدیک ترین مراتب شرک است.

ص: 26

است. همچنین شخص، یک صورت باطنی به نام خُلق یا اخلاق دارد؛ همچنان که چهره، زیبا و نازیبا دارد، اخلاق انسان نیز ممکن است، زیبا یا زشت باشد؛ اما تفاوتشان این است که ظاهر زیبا یا نازیبا برای همگان واضح است؛ ولی باطن، مخفی است و از رفتار آشکار می شود.

بهشت باشند، از آنجایی که کینه مناسب بهشت نیست و درون اهل بهشت باید مانند بیرون پاک و زیبا باشد، این کینه باید از دلش برداشته شود؛ ازاین رو پروردگار می فرماید: {وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلّٖ}؛(1) «و آنچه در دل ها از کینه دارند، برمی کنیم» گویا که به دلشان چسبیده است، پس باید کنده شود و از آنجایی که زبان نشانگر درون زشت یا زیباست، در بهشت تمام سخنان پیام آور صلح، آرامش و زیبایی است و قلب را آرام و روشن می سازد. خدا می فرماید: {وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلَٰمٌ}؛(2) «تحیت آنها در آنجا سلام است» و خدا بهشتیان را به سوی سخن زیبا و شیرین هدایت می کند: {وَهُدُواْ إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ}؛(3) «و به سوی سخنان پاکیزه هدایت می شوند».

پس هر چه نفس، پاکیزه تر باشد، سنخیت او با بهشت رضوان بیشتر می شود و در درجات بالای بهشتی قرار می گیرد، همان خواسته ای که مؤمن از پروردگار، طلب می کند: «وَفِي عِلِّيِّينَ فَارْفَعْنَا؛(4) و در بهشت علیین مقام بلندمان بخش» و هر پلیدی و مشکل اخلاقی که درجه نفس را پایین می آورد و انسان را از درجه علیین به پایین نزول می دهد؛ مانند حسد ورزیدن در قلب، به گونه ای که تنها در قلب باشد و با زبان یا در عمل اظهار نشود، گناه حساب نمی شود؛ ولی سبب می شود درجه اش در بهشت پایین رود؛ ازاین رو اگر اهل بهشت هم باشد، در درجات پایین بهشت قرار می گیرد.

ص: 29

کسی که درونش را تزکیه کند و متخلق به اخلاق اسلامی شود، در کنار علوّ درجات، پروردگار نیز حسابش را آسان می گیرد؛ برای مثال اگر کسی به شما بدی کرد و شما با وجود قدرت بر پاسخ، از او گذشتید، خدا این حالت را دوست می دارد؛ ازاین رو می فرماید: حالا که تو به بنده ام آسان گرفتی و او را بخشیدی، من نیز به تو آسان می گیرم و از خطاهایت می گذرم؛ اما اگر عفو نکردید، شاید هم حق داشتید که عفو نکنید؛ ولی چون سخت گرفته اید، پروردگار نیز در قیامت شاید به شما سخت بگیرد؛ پس بر ماست که در تزکیه باطن بکوشیم و از خدا بخواهیم در این راه، ما را یاری فرماید.

ص: 30

زنده خواهند بود و همه به پروردگار، نیاز دارند؛ اما او هیچ نیازی به بشر ندارد.

نمازش بخواند، ولی عمداً بدون وضو باشد، خدا این نماز را نمی پذیرد؛ زیرامحتاج چهار ساعت نماز نیست؛ بلکه فرموده است: نماز باید باوضو باشد، خواه دو دقیقه خوانده شود، خواه چهار ساعت. همچنین پروردگار فرموده است: نماز باید طرف قبله باشد، حالا اگر کسی عمداً پشت به قبله نماز بخواند، هرچند باتوجه بسیار باشد نمازش پذیرفته نمی شود؛ زیرا آن گونه که خدا فرموده نیست. انسان باید به فرموده خدا عمل کند، نه بر اساس خواسته های نفسانی اش.

نقل شده که ابلیس نزد حضرت موسی (عليه السلام) آمد و به او عرض کرد: من یک گناهی کردم که بر آدم سجده نکردم، اکنون می خواهم توبه کنم، خدا هم که توبه پذیر است. حضرت موسی (عليه السلام) به پروردگار عرض کرد: خدایا! او آمده به درگاهت توبه کند و تو نیز تواب و رحیم هستی، پس توبه او را بپذیر. خدا فرمود: اگر حقیقتاً توبه کند می پذیرم؛ اما تنها شرط پذیرش توبه اش سجده بر قبر حضرت آدم است. حضرت موسی شرط قبولی توبه اش را برایش بیان کرد. ابلیس گفت: وقتی آدم زنده بود من برایش سجده نکردم، حالا که مرده است، سجده کنم؟(1)

پروردگار فرموده است: شرط صحت و پذیرش عبادات اعتقاد به ولایت اهل بیت (عليهم السلام) است. اگر کسی ولایت اهل بیت (عليهم السلام) را نداشته باشد، هزار سال هم که برای خدا سجده کند، پذیرفته نخواهد شد؛ زیرا همان گونه که نماز بدون وضو باطل است، هرچند با خضوع و خشوع باشد، نماز بدون ولایت اهل بیت (عليهم السلام) نیز باطل است و خدای عزوجل نمی پذیرد.

ص: 35

سازنده جهان بشریت و تزریق کننده حیات ابدی به دین باوران است.

برای نمونه به این آیه، توجه و خود قضاوت کنید: {إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَٰنِ وَإِيتَايِٕ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}؛(1) «در حقیقت خدا به عدالت و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد، به شما اندرز می دهد؛ باشد که پند گیرید».

اگر در جامعه ای به عدالت رفتار شود و مردم آن جامعه نیکوکار باشند و خویشاوند به فکر خویشاوندش باشد و جامعه عاری از فحشا و منکرات شود. همچنین از ظلم، خبری نباشد، آیا در این صورت جامعه ای آرام و بدون التهاب نخواهیم داشت؟ دنیای امروز در کنار پیشرفت های علمی و صنعتی که رفاه مادی به ارمغان آورده، بیش از پیش نیازمند آرامش وامنیت روانی است.

چنان که جسم بشر، نیازمند غذای مادی است و در صورت رعایت نکردن بهداشت و تغذیه مناسب به تدریج ضعیف می شود و حیات انسان را به خطر می اندازد.

روان نیز به غذای معنوی احتیاج دارد و در صورت مراقبت نکردن و نرسیدن غذای سالم به آن دچار بیماری و نابودی خواهد شد؛ در حالی که مرگ روح، ضررش برای انسان بسیار بیشتر از مرگ جسم است.

در دنیای امروز، آمار مبتلایان به اختلالات روحی، بیشتر می شود. شمار پزشکان متخصص روان رو به افزایش است، افسردگی و اضطراب بیداد می کند، نسبت طلاق و از هم پاشیدن خانواده، افزایش یافته است. چرا با وجود روزافزونی امکانات رفاهی، سرگردانی ها و نابسامانی های روحی رو به افزایش

ص: 40

است؟ پاسخ روشن است؛ همان طور که گفتیم، مردم از غذای معنوی سالم دور افتاده اند. پروردگار می فرماید: {وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا}؛(1)

«و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت زندگی تنگ و سختی خواهد داشت».

قلب، نیازمند نیرویی برای مبارزه با مشکلات و نیرویی برای آرامش است. این قدرت را یاد و ذکر خدا ارزانی می دارد و انسان متدین با وجود سختی ها زندگی آرام و سالمی خواهد داشت. این است خانه آرامش دنیایی که در پرتو بندگی پروردگار به دست می آید.

کسی برای رسیدن به مکانی زحمتی بکشد؛ بلکه بهشتیان به درجه ای می رسند که همه چیز برایشان آماده است.

2. نگهبانان بر آنها سلام و تهنیت می دهند؛ یعنی از همان ابتدا به آنها خبر می دهند که اینجا خانه سلم و آرامش است. در آیات دیگر داریم که خدا به بهشتیان سلام می فرستد: {سَلَٰمٌ قَوْلًا مِّن رَّبّٖ رَّحِيمٖ}؛(1) «از جانب پروردگار مهربان (به آنان) سلام گفته می شود».

3. برای همیشه در آن خانه، آرامش باقی می مانند. آیا آرزویی از این بالاتر برای یک انسان متصوّر است که او را وارد خانه ای کنند و مژده امنیت، آرامش و جاودانگی در کنار پروردگاری مقتدر و مهربان به وی دهند.

از خصوصیات این خانه پر آرامش آن گونه که در قرآن ذکر شده، این است که فکر و روح نیز باید کاملاً از هرگونه ناراحتی، پاک باشد؛ ازاین رو تا جایی پیش می رود که اگر برادر دینی از برادر خود ناراحتی در دل داشته باشد، خدای مهربان آن را از دل های آنها می زداید و در نهایت صفا و صمیمیت در کنار هم می مانند: {وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ إِخْوَٰنًا عَلَىٰ سُرُرٖ مُّتَقَٰبِلِينَ}؛(2) «آنچه کینه [و شائبه های نفسانی] در سینه های آنان است، برکنیم و برادرانه بر تخت هایی روبه روی یکدیگر نشسته اند» و خصوصیات وصف ناپذیر دیگر.

پس: پروردگار انسان را به سوی خانه آرامش دعوت می کند که نیازمند آن است. این خانه زیربنایش در دنیا به اختیار، انتخاب و تلاش فرد ریخته می شود و در آخرت برای همیشه به وی تحویل داده می شود.

ص: 42

کریم ترین [کریمان] است. همان که به وسیله قلم آموخت. آنچه را که انسان نمی دانست [به تدریج به او] آموخت».

معجزه پیامبر آخر الزمان، کتاب است. کتابی که با پیشرفت زمان روزبه روز بر اهمیت و عظمتش افزوده می شود. با ظهور پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) مسلمانان با دانش و کتاب آشنا شدند و علوم مختلف در میان مسلمانان رواج یافت؛ به طوری که جهان نیز از این پیشرفت بهره فراوان برد.

جیبی اش را صرف خرید کتاب کند و خود را به گونه ای به خواندن عادت دهد، که اگر یک روز مطالعه نکرد، احساس کند گمشده ای دارد. زمانی که انسان کتاب خوان شد، کم کم سطح معلومات و فرهنگش بالا می رود، همچنان که جسم با غذای مادی رشد می یابد، عقل نیز با فراگرفتن مطالب، رشد می کند؛ ازاین رو یکی از نشانه های صدق ادعای گستردگی فرهنگ اسلامی در صدر اسلام، وجود کتابخانه های بی شمار در شهرهای اسلامی است.

ص: 45

کل هستند و به تناسب عقلشان وظیفه و تکلیف آنان نیز سنگین تر است.

نکته قابل توجه در اینجا آن است که خدای متعال، انسان را به دلیل عاقل بودنش مکلف کرده است؛ اما در موارد بسیاری، انسان در زندگی، نیازهایی دارد که برطرف کردنش نیازمند دانش است و عقل تنها کفایت نمی کند؛ بلکه دانش به بارور ساختن عقل او برای بهتر کردن زندگی کمک می کند. شخص عاقل اگر دانش ادارۀ زندگی را نداشته باشد گرفتار سختی های بسیاری می شود؛ برای مثال اگر عاقل ترین مردم بخواهد سفر کند؛ اما شناخت درست از راه رسیدن به مقصد را نداشته باشد یا از وضعیت جاده بی خبر باشد، با اینکه عاقل است، چون از آگاهی لازم درباره راه رسیدن به مقصدش برخوردار نیست، عقلش مانع از سفرش خواهد شد یا هنگامی که به مشکلی برمی خورد با وجود عاقل بودن می گوید: بر اثر ناآگاهی، خود را گرفتار مشکل کردم؛ بنابراین، خدا عقل را به انسان عطا کرده است و عقل مسائلی را برای وی نمایان می کند؛ اما بشر افزون بر عقل به دانش نیز نیاز دارد.

را بیان کنند و دانش انسان بالا برود و نیز او را تزکیه کنند؛ زیرا عقل و دانش تنها برای سعادت، کافی نیست و به عوامل دیگری نیاز دارد؛ چرا که بسیاری از اوقات انسان می داند - برای مثال - غذایی برایش ضرر دارد؛ اما چون خوشمزه است و نفس می خواهد می خورد و با وجود آگاهی از پیامدهای ناگوار آن به علمش عمل نمی کند. پس پیامبران و ائمه (عليهم السلام) آمدند تا هم به مردم آموزش دهند، هم آنان را تزکیه کنند تا به بایدهای الهی عمل کنند و از نبایدهایش دوری گزینند.

البته آموزش دادن و تزکیه کردن به برخی مسائل مقدماتی احتیاج دارد؛ برای مثال اگر کسی بخواهد پزشک شود باید سال های متمادی درس بخواند و از بسیاری لذایذ چشم پوشی کند تا به آن درجه برسد. بی تردید پیشرفت با تنبلی سازگاری ندارد؛ بلکه تنها با تحمل زحمت فراوان می توان به پیشرفت نایل شد؛ زیرا از یک طرف جنود شیطان و از طرف دیگر جنود جهل مانع هر رشدی هستند. بنابراین خدا از سر لطف و رحمت، همه آنچه را که برای هدایت لازم است، در اختیارش قرار داده است. خدا از سر لطف ما را آفریده و راه صحیح زندگی را نیز به ما نشان داده است. اکنون اگر کسی بر اثر شوربختی به این لطف الهی پشت کند، مشکل از خود اوست؛ وگرنه خدا حجت را بر انسان تمام کرده است. اگر پزشک برای درمان بیمار به صورت رایگان دارویی تجویز کند؛ اما بیمار از مصرف دارو دریغ ورزد و بیماری اش شدت یابد، مشکل پزشک نیست؛ بلکه مشکل بیمار است که به نسخه پزشک عمل نکرده است.

بهره گرفته تا زمینه پرورش انسان ها فراهم شود که در زیر به چند مورد شاخص اشاره خواهد شد:

1. معرفی الگوهای اخلاقی: در تربیت افراد نمی توان تنها به آموزش های نظری بسنده کرد؛ بلکه باید از نمونه های عملی نیز بهره گرفت؛ زیرا اگر ساعت ها درباره درستی راستگویی و زشتی دروغگویی سخنرانی شود، آن گونه که بیان یک داستان کوتاه دربارۀ خوشبختی یک فرد راستگو و شوربختی یک نفر دروغگو در دل و جان مردم نفوذ می کند، آن مباحث نظری و علمی در دل مردم نفوذ نخواهد کرد.

بنابراین معرفی الگو برای تربیت انسان ها بسیار اهمیت دارد؛ ازاین رو قرآن که کتاب هدایت است، پر از قصه است. قصه پیامبران، صالحان، فراعنه، قارون، شیطان و قصه های مختلف دیگر در آن وجود دارد. اساساً هر سوره ای از سوره های قرآن، قصه ای در آن هست، برخی سوره ها از آغاز تا پایانش قصه می گوید، آیا قرآن کتاب قصه است؟ خیر. قرآن کتاب هدایت است؛ اما در هر جملۀ آن قصه ها مفاهیم والای اخلاقی و تربیتی فراوانی نهفته است که اگر برای آموختن آنها تنها به جنبه نظری بسنده می کرد و بر بدفرجامی سرنوشت بدسیرتان تأکید می کرد، چندان تأثیر نداشت؛ اما بیان یک قصه مانند قصه حضرت یوسف (عليه السلام) از ابتدا تا انتهایش تأثیرگذار است. اساساً ساختار فکری و ذهنی بشر به گونه ای است که گرایشش به خواندن قصه بیشتر از خواندن مطالب نظری است. چرا مردم این اندازه فیلم، سریال های تلویزیونی و تئاتر را دوست دارند؛ چون در قالب یک قصه تصویری است؛ ازاین رو، مردم اینها را بیشتر دوست دارند.

ص: 49

بنابراین، یکی از ابزارهای هدایت انسان ها ارائه الگوهای اخلاقی مثبت یا منفی است تا شنونده از سرنوشت آنان پند گیرد. خدای تبارک و تعالی قصه حضرت آدم (عليه السلام) و ابلیس، حضرت نوح (عليه السلام) حضرت ایوب (عليه السلام) ، حضرت یوسف (عليه السلام) و حضرت موسی (عليه السلام) و فرعون را در صدها آیه قرآن ذکر کرده است تا مردم با درک عمیق تر فرجام افراد صالح و ناصالح، راه رستگاری را پیشه کنند.

قرآن برای معرفی خوبی ها الگو معرفی کرده است تا مردم با شناخت شخصیت های داستان از آن پند گیرند و رفته رفته آموزه های تربیتی اسلام در وجودشان نهادینه شود.

2. ترویج و گسترش نمادهای دینی و فرهنگی: یکی از ابزارهای بسیار مؤثر در هدایت افراد، ترویج و معرفی نمادهای دینی و فرهنگی است. در آیه شریفه آمده است: {إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَٰنِ}؛(1) «در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری فرمان می دهد».

آیا احسان واجب است که خدا به آن امر کرده است؟

پاسخ: درست است که تک تک مصادیق احسان واجب نیست؛ اما فی الجمله احسان واجب است؛ برای مثال اگر شخصی وارد شهری شود که در آن شهر هیچ مسجدی نباشد، احسان کردن جهت ساخت مسجد برای او واجب می شود، نه مستحب.

آیا اگر در شهری هیچ مسجد، حسینیه، اذان و نماد دینی نباشد، این یک شهر دینی است؟ خیر. آیا مردم آن شهر متدین هستند؟ خیر. باید نمادهایی در

ص: 50

معرض دید همگان باشد و احسان کردن برای ساخت مسجد بر مردم آن شهر واجب می شود. نکته قابل توجه در مساجد وجود مناره ها است. چیزی که نماد اسلامی بودن یک شهر است باید از دور قابل مشاهده باشد. اگر در شهری مسجدی مناره نداشته باشد، نماد اسلامی آن شهر کم رنگ است و باید برای ایجاد نماد اسلامی در آن شهر احسان کرد. پس یکی از ابزارهای بسیار مؤثر هدایت، معرفی و ترویج نمادهای دینی است.

3. معرفی شعارهای برآمده از روح دین و فرهنگ: شعارهای حاوی ارزش های الهی از دیگر ابزارهای مهم هدایت است؛ ازاین رو اسلام برای هدایت مردم از ابزار شعار، نهایت بهره را برده است؛ برای مثال اذان یک شعار است. یک فرد مسلمان هر روز چند نوبت این شعار را در اوقات مختلف، صبح، ظهر و شب می شنود. محتوای این شعار چیست؟ در این شعار تمام اصول کلی اسلام مانند توحید، نبوت، امامت، نماز و امر به رستگاری جمع شده است.

4. مقرر داشتن اعمال و مناسک: یکی دیگر از راهکارهای بسیار مؤثر در هدایت بشر مقرر داشتن اعمال و مناسک خاص دینی است؛ به ویژه اعمال و مناسکی که باید مرتب و همه روزه انجام گیرد؛ مانند خواندن نماز. خدا فرموده است: {وَأَقِمِ الصَّلَوٰةَ لِذِكْرِي}؛(1) «و به یاد من نماز برپا دار».

برخی از بی خبران می گویند: اگر هر روز هنگام اذان به یاد خدا باشید، کافی است؛ اما این دیدگاه نادرست است و حتی پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) نیز باید نماز بخواند. پروردگار می فرماید: {وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّىٰ يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ}؛(2) «و پروردگارت را

ص: 51

پرستش کن تا اینکه مرگ تو فرا رسد». یعنی تا لحظه مرگ همه مسلمانان حتی پیامبر نیز باید نماز بخواند؛ چون با انجام دادن این عمل، ارتباط دائمی با خدا حفظ می شود.

توحیدی قرار داد. خدا در این باره می فرماید: {وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ}؛(1) «و در میان مردم برای [ادای] حج بانگ برآر». از طرف دیگر حضرت ابراهیم (عليه السلام) برای ذریه اش دعا کرد. در قرآن دعاهای بسیاری ذکر شده است؛ زیرا دین به این راهکارهای هدایت نیاز دارد.

برایتان کامل کردم».

در طول تاریخ، جنگ های شدیدی علیه تشیع برپا شده است، از زمان حیات پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) یکی از علت های نفاق مخالفت با جانشینی حضرت امیرمؤمنان (عليه السلام) بوده است. در روایت آمده است: روزی که حضرت علی (عليه السلام) به ولایت منصوب شدند: «فَوَقَعَتْ حَسَكَةُ النِّفَاقِ فِي قُلُوبِ الْقَوْمِ؛(1) خار نفاق در قلب آنان جا گرفت»؛ یعنی نمایان یا بیشتر شد و برخی از کسانی که در ظاهر منافق نبودند، نفاقشان آشکار شد. خدا می فرماید: {وَإِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ... فَأَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ فَزَادَتْهُمْ إِيمَٰنًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ * وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَىٰ رِجْسِهِمْ}؛(2) «و چون سوره ای نازل شود... اما کسانی که ایمان آورده اند بر ایمانشان می افزاید و آنان شادمانی می کنند و اما کسانی که در دل هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدیشان افزوده شود». آیه می فرماید: گاهی که آیه ای نازل می شود آنهایی که مؤمن هستند ایمانشان محکم تر می شود و آنهایی که منافق هستند نفاقشان بیشتر می شود و چون آیه ای از آیات دیگر خدا را تکذیب می کنند، بر تکذیب های قبلی آنان اضافه و نفاقشان آشکارتر می شود. در طول تاریخ، تشیع به صورت های مختلف مانند ترور افراد، ترور شخصیت افراد، ترور فکر، محاصره اقتصادی و... با جنگ و کینه توزی دشمنان مواجه بوده است.

نقل شده است: روزی که معاویه به قدرت رسید، دستور قتل بسیاری از شیعیان مانند حجر بن عدی، عمرو خزاعی و... و سبّ امیرالمؤمنین (عليه السلام) را به

ص: 54

صورت علنی از منابر و در همه مجالس صادر کرد و افزون بر آن به والیانش نوشت که هرکس علی بن ابی طالب را دوست بدارد، اسمش را از دیوان حقوق حذف کنید و در طول تاریخ مرتب شیعیان قتل عام شده اند.(1)

پرسش این است که چه عاملی باعث حفظ تشیع شده است؟ پاسخ این است: خدا در تدبیر این جهان اسباب و مسببات قرار داده است، ارادۀ الهی، این است که امور این جهان از راه این اسباب اداره شود.

خدا غالباً بنای معجزه ندارد. اگر بنای معجزه داشت از روز اول معجزه می کرد. حمران بن اعین از حضرت باقر (عليه السلام) سؤال می کند:

«فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَ رَأَيْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِ قِيَامِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ (عليهم السلام) وَخُرُوجِهِمْ وَقِيَامِهِمْ بِدِينِ اللَّهِ عَزَّ ذِكْرُهُ وَمَا أُصِيبُوا مِنْ قَتْلِ الطَّوَاغِيتِ إِيَّاهُمْ وَالظَّفَرِ بِهِمْ حَتَّى قُتِلُوا وَغُلِبُوا؟ فَقَالَ: أَبُو جَعْفَرٍ (عليه السلام) يَا حُمْرَانُ، إِنَّ اللَّهَ - تَبَارَكَ وَ تَعَالَى - قَدْ كَانَ قَدَّرَ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ وَقَضَاهُ، وَأَمْضَاهُ، وَحَتَمَهُ عَلَى سَبِيلِ الِاخْتِيَارِ ثُمَّ أَجْرَاهُ... وَلَوْ أَنَّهُمْ يَا حُمْرَانُ حَيْثُ نَزَلَ بِهِمْ مَا نَزَلَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَإِظْهَارِ الطَّوَاغِيتِ عَلَيْهِمْ سَأَلُوا اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَنْ يَدْفَعَ عَنْهُمْ ذَلِكَ وَأَلَحُّوا عَلَيْهِ فِي طَلَبِ إِزَالَةِ مُلْكِ الطَّوَاغِيتِ وَذَهَابِ مُلْكِهِمْ إِذاً لَأَجَابَهُمْ وَدَفَعَ ذَلِكَ عَنْهُمْ ثُمَّ كَانَ انْقِضَاءُ مُدَّةِ الطَّوَاغِيتِ وَذَهَابُ مُلْكِهِمْ أَسْرَعَ مِنْ سِلْكٍ مَنْظُومٍ انْقَطَعَ فَتَبَدَّدَ؛(2) عرض کرد: فدایت شوم نظر شما دربارۀ ماجراهایی که بر امام علی، حسن و حسین (عليهم السلام) گذشت و قیامشان برای برپا داشتن دین خدای عزوجل که به گرفتار شدنشان به بلاهایی مانند کشته شدن به دست طاغوتیان و پیروزی ستمگران بر آنان انجامید و سرانجام نیز همه آنان مغلوب و کشته شدند چیست؟ فرمود: ای حمران قطعاً

ص: 55

خدای تبارک وتعالی این امور را برای آنان مقدر، قضا و امضا کرده و با اختیارشان وقوع آن را بی چون و چرا قرار داده بود و سپس آنها را به اجرا درآورد. آن زمان که خدای عزوجل امرش را درباره آنان نازل کرد و ستمگران را بر آنان پیروز گرداند. اگر از پروردگار، می خواستند که حکمش (قضا و قدرش) را از آنان برطرف کند و بر آن پافشاری می کردند که خدا حکومت ستمگران را نابود کند، خدا خواسته آنان را اجابت می کرد و این حکم را از آنان برمی داشت، آن گاه مدت حکومت ستمگران و پایان حکومتشان سریع تر از پاره شدن تسبیح اتفاق می افتاد و حکومتشان برباد می رفت».

پروردگار در قرآن می فرماید: {وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ}؛(1) «و چون به کاری اراده فرماید، فقط می گوید: [موجود] باش؛ پس [فوراً موجود] می شود».

آنان این را از خدا درخواست نکردند؛ زیرا بنای معجزه نبود؛ بلکه بنای امتحان بود و بناست که امور از راه طبیعی اداره شود. اکنون نیز پروردگار، بنای معجزه ندارد؛ ازاین رو خدای تبارک و تعالی برای حفظ اسلام و تشیع شماری از مسائل طبیعی را تدبیر کرده است. اگر این بلاهایی که در طول تاریخ بر سر شیعیان نازل شد، بر هر گروه توانمندی نازل شده بود تا به حال چند باره از بین رفته بود. در کتاب های تاریخی آمده است که در طول تاریخ، ادیان و مذاهب بسیاری از بین رفته اند. تا کنون چقدر مذاهب به ظاهر اسلامی وجود داشته که از بین رفته اند، با وجود اینکه درصد کمی از بلاهایی که بر سر شیعیان آمد سر آنها نیامده بود. چه چیزی تشیع را حفظ کرد؟

ص: 56

را حفظ کرده است. شاید رابطۀ این شعائر با حفظ دین برای برخی روشن نباشد؛ ولی بدون تردید اینها در حفظ تشیع کارساز بوده و خواهد بود.

همه آنها فرع است. یک روایت نقل نشده است که در مجلس امام حسین (عليه السلام) کارهای دیگر انجام دهید. کارهای دیگر غیر از عزاداری که در این مجالس انجام داده می شود بر اساس ادله عامه است؛ برای مثال اینکه در آغاز این مجالس قرآن یا دعا خوانده شود خوب است و اینکه سعی شود از این مجالس به نحو احسن استفاده شود عمل بسیار پسندیده ای است؛ اما اصل مطلب روضه خواندن و گریستن بر مظلومیت امام حسین (عليه السلام) است.

بله اگر در یک مجلس چند ساعته نیم ساعت روضه خوانده شود، دو ساعت هم سخنرانی و کارهای دیگر انجام گیرد، بسیار پسندیده و باعث کسب ثواب بیشتر است.

فقها می گویند: هر عملی که مزاحم برگزاری نماز در مسجد شود نماز بر آن مقدم است؛ یعنی اگر کسی در مسجد بنشیند، موعظه می کند یا مسئله شرعی می گوید یا حتی قرآن می خواند و وقت اذان شد باید همه را تعطیل کند. هرچند حضور در مسجد و انجام دادن اعمال خداپسندانه در آن پسندیده است؛ اما مسجد جای برگزاری نماز است. البته پس از برگزاری نماز - برای مثال - بعد از نماز عصر تا مغرب می توان در مسجد ماند و قرآن خواند، ذکر گفت و عزاداری کرد.

همچنین فقها می گویند: حرم معصومین (عليهم السلام) برای زیارت است و زیارت اصل است. انجام دادن دیگر اعمال پسندیده در آنجا خوب است؛ اما اگر مزاحم زیارت شود، زیارت مقدم است. اگر نماز مزاحم زیارت شود، نماز را باید در مسجد خواند. حرم جای زیارت است. بله بهتر است که طوری برنامه ریزی شود که هم نماز خوانده شود و هم زیارت. چون حرم جای زیارت

ص: 59

و مسجد جای نماز است. غرض اصلی از برگزاری مجلس امام حسین (عليه السلام) نیز روضه خواندن و گریستن بر مظلومیت آن حضرت است و انجام دادن دیگر فعالیت های دینی و فرهنگی در آن فرع است.

برای انجام دادن وظیفه مأمور می کند.

بنابراین غرض اصلی از شعائر امام حسین (عليه السلام) حفظ دین است و ازاین رو ستمگران با آن مبارزه می کنند؛ چون ضد دین و خواهان نابودی آن هستند یا می خواهند دین طبق مرام خودشان باشد و هنگامی که دین را در راستای منافع خود نمی بینند با آن مبارزه می کنند.

حکم فلان پدیده چیست؟ می گوید: نمی دانم؛ زیرا پاسخ دادن به این گونه مسائل نیازمند دانش است. دانش نیز باید از جانب شرع به کمک عقل بیاید تا عقل بر اساس آن حکم کند. آن گاه حکم عقل را بفهمیم.

خاتم همه پیامبران (عليهم السلام) مردم را به اعتقاد به نبوت دعوت کرده اند. هر پیامبری اعلام می کرد که من پیامبر خدایم و پیامبران قبل و بعد از من نیز همه فرستادگان خدایند و همه باید به این حقیقت معقول ایمان آورند.

معاد حقیقتی است که در آینده برای تمام بشر؛ بلکه برای غیر بشر اتفاق خواهد افتاد. این حقیقتی است که تمام پیامبران آن را اعلام کرده اند. بنابراین در مسائل اعتقادی بین پیامبران هیچ تفاوتی وجود ندارد و چارچوب کلی دین خدا همان اصولی است که از روز نخست در دعوت حضرت آدم وجود داشته است؛ یعنی توحید، نبوت و معاد. از نظر اصول اعتقادی هیچ فرقی میان دعوت پیامبران نیست.

2. اصول و ارزش های اخلاقی نیز که در دعوت پیامبران آمده ثابت است و همه پیامبران بشر را به ارزش های یکسانی فرا خوانده و والایی های اخلاقی را ستوده و زشتی های اخلاقی را نکوهش کرده اند. بنابراین اصول و ارزش های اخلاقی یکسان است.

3. چارچوب و اصول کلی احکام الهی نیز در دعوت همه پیامبران یکسان است.

الف: در بخش عبادات، مبنا حکم عقل است؛ زیرا عقل حکم می کند که شکر صاحب نعمت، واجب است و شکر خدا که منعم مطلق و حقیقی است، به عبادت اوست؛ ازاین رو همه پیامبران بشر را به عبادت پروردگار دعوت کرده اند و در اصلِ دعوت به عبادت خدا با هم تفاوتی ندارند؛ هرچند در مصادیق احکام اختلافات جزئی وجود دارد که غالباً به علت شرایط متغیر است؛ مثلاً نماز همواره عبادت بوده است؛ اما زمانی مردم مکلف بودند به

ص: 64

طرف بیت المقدس و زمانی مکلف شدند به سوی کعبه نماز بخوانند.(1) یا اصل روزه همواره عبادت بوده است؛ اما در برخی شرایع روزه ای به نام روزۀ «صمت» بود که در آن روزه دار افزون بر رعایت دیگر شرایط می باید از سخن گفتن نیز خودداری می کرده است. بنابراین اصل عبادت و مصادیقش مانند نماز، روزه، انفاق و... در همه شرایع بوده است؛ اما متناسب با شرایط تفاوت هایی داشته است.

ب: همه شرایع در حرمت پلیدی ها و حلال بودن پاکیزه ها و طیبات با هم مشترک بوده اند؛ اما گاهی برخی طیبات به جهتی ممنوع می شد.

برای مثال خدای متعال در شریعت حضرت موسی برای گوشمالی بنی اسرائیل که ستم می کردند، احکام سخت گیرانه تری بر آنان وضع کرد تا عقوبتشان کند.

پروردگار متعال در این باره می فرماید: {فَبِظُلْمٖ مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَٰتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ}؛(2) «پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد، چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود، حرام گردانیدیم».

ص: 65

آیه آشکارا بیان می کند: خدا برخی طیبات و پاکیزه ها را که در همه شرایع حلال بوده است، به سزای ستمگریشان بر آنان حرام گردانید. خدای متعال با مبعوث شدن حضرت عیسی (عليه السلام) سخت گیری در شریعت حضرت موسی بر بنی اسرائیل را کاهش داد؛ ازاین رو حضرت عیسی (عليه السلام) فرمود: {وَلِأُحِلَّ لَكُم بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ}؛(1) «تا پاره ای از آنچه را که بر شما حرام گردیده برای شما حلال کنم».

حتی در شریعت اسلام برخی از چیزهایی که در آغاز اسلام حلال بود بعداً حرام شد و نیز برخی از محرمات حلال شد. این تفاوت ها و تغییرات در جزئیات است؛ وگرنه اصول کلی دین پروردگار، ثابت است.

پروردگار می فرماید: {إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٖ جَدِيدٖ}؛(1) «ای مردم، اگر [خدا] بخواهد، شما را [از میان] می برد و خلق تازه ای می آورد». سپس خدا می فرماید: {وَمَا ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٖ}؛(2) «و این [کار] بر خدا دشوار نیست».

بهشت نیست؛ بلکه شخص به دلیل شرم و حیا از خداوندگار نعمت ها او را عبادت می کند؛ مانند فرزندی که به علت خجالت از پدر و مادر به پدرش کمک کند، نه برای ترس از حرف مردم یا طمع در ارث آنان که چنین عبادتی نیز ارزش اندکی دارد.

نوع دیگری از عبادت بر اساس محبت خداست؛ مانند فرزندی که برای ترس، طمع یا خجالت به پدر و مادرش کمک نمی کند؛ بلکه به دلیل عشق به پدر و مادرش به آنان کمک کند. در این نوع عبادت، بنده چون به خدا عشق می ورزد، او را عبادت می کند:

حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرماید: «مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَلَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ، لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك؛(1) من از ترس دوزخت و به طمع بهشتت تو را عبادت نمی کنم؛ بلکه چون تو را شایسته عبادت یافتم عبادتت می کنم».

عبادت این گروه عاشقانه است؛ ازاین رو هرچند دوست دارند در بهشت الهی سکنی گزینند؛ اما خدا را به طمع بهشت یا ترس از دوزخ عبادت نمی کنند؛ زیرا عبادتی که از ترس باشد همانند بندگی بردگان است. حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرماید: «فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ؛(2) پس آن عبادت بردگان است». برده، صبح تا شب از ترس عقوبت برای مالکش تلاش می کند؛ ولی غیر از تأمین لباس، مسکن و اندکی غذا انگیزۀ دیگری ندارد. پروردگار می فرماید: {ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَّمْلُوكًا لَّا يَقْدِرُ عَلَىٰ شَيْءٖ}؛(3) «خدا مثلی می زند: بنده ای است

ص: 68

زرخرید که هیچ کاری از او برنمی آید» و نیز می فرماید: {وَهُوَ كَلٌّ عَلَىٰ مَوْلَىٰهُ}؛(1) «و او سربار مولای خویش است».

همچنین کسانی که به طمع بهشت، خدا را عبادت می کنند، عبادتشان واقعی نیست؛ بلکه تجارت است. حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرماید: «فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ؛(2) چنان عبادتی عبادت تاجران است». مانند تاجری که با سفر به نقاط دوردست تلاش می کند؛ اما هدفش کسب سود است. بنده ای نیز که به طمع بهشت، خدا را عبادت می کند، تاجر است. حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرماید: «لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك؛(3) ولی من چون تو را شایسته عبادت دانستم تو را عبادت می کنم».

بنده در برابر این همه نعمتی که پروردگار به او عطا کرده است، با عیادتش از وی تشکر می کند؛ مثلاً اگر کسی محکوم به اعدامی را از مرگ حتمی نجات دهد و به او کمک مالی کند و هزینه مداوای بیماری وی را نیز بپردازد. شکر و سپاسگزاری شخص نجات یافته در برابر نعمت بزرگ او بسیار ناچیز است و بر خود واجب می بیند که بدون طمع از کسی که به وی حیات، مال و سلامتی بخشیده، تشکر کند و او را شایسته برترین ستایش ها می بیند.

ارزش نعمت های الهی را با هیچ نعمتی نمی توان مقایسه کرد؛ زیرا هرکس نیز نعمتی عطا می کند، از خزانه الهی می بخشد. خدا که ما را آفرید و به ما نعمت حیات بخشید و پس از آن نعمت های بی شماری را همراه با نعمت

ص: 69

زندگی ارزانی داشت، شایسته هرگونه ستایش است. پروردگار می فرماید: {وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا}؛(1) «و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید».

پروردگار دربارۀ آفرینش انسان می فرماید: {وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَٰتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْءًا}؛(2) «و خدا شما را از شکم مادرانتان - در حالی که چیزی نمی دانستید - بیرون آورد». پروردگار در حالی که ما هیچ توان و فهمی نداشتیم، ما را به وجود آورد و به پدر و مادر ما سلامتی، عاطفه و نعمت های فراوان دیگری عطا کرد تا توان پرورش و تربیت ما را داشته باشند.

خطاب به رسولش (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: {يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُواْ قُل لَّا تَمُنُّواْ عَلَيَّ إِسْلَٰمَكُم بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدَاٰكُمْ لِلْإِيمَٰنِ إِن كُنتُمْ صَٰدِقِينَ}؛(1) «از اینکه اسلام آورده اند بر تو منت می نهند؛ بگو: بر من از اسلام آوردنتان منت مگذارید؛ بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منت می گذارد، اگر راستگو باشید».

یعنی اگردر ادعای اسلام آوردن راستگو باشید و نفاق نداشته باشید، منت شما بیجاست؛ زیرا خدا بر شما منت دارد که به ایمان، هدایتتان کرد تا خوش فرجام شوید.

یا برخی برای دادن خمس و زکات منت می گذارند در حالیکه فلسفه وجوب زکات، ایجاد پاکیزگی در نفس خود انسان و رشد آن است. پروردگار درباره گرفتن زکات می فرماید: {خُذْ مِنْ أَمْوَٰلِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَوٰتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}؛(2) «از اموال آنان صدقه ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزشان سازی و برایشان دعا کن؛ زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست».

همان گونه که نظافت بدن، آلودگی ها را دور می کند، پرداخت زکات نیز روح را پاک می کند و درود پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) بر آنان باعث سربلندی و آرامش آنان خواهد شد. مقصود از صدقه در این آیه، زکات است؛ زیرا صدقه در آغاز برای زکات به کار می رفت و سپس عمومیت یافت و هر کار خیری را فرا گرفت؛ زیرا انسان با هر عمل خیری خدا را تصدیق می کند؛ ازاین رو اگر

ص: 71

شخصی هنگام عبور از خیابان، سنگ یا خاری را از راه مردم بردارد که پایعابران یا چرخ وسایل نقلیه آسیب نبیند، خودش تصدیق به خدای متعال است.

باید توجه داشت که رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) به فرمان پروردگار، زکات را برای کمک به تهیدستان از ثروتمندان دریافت می کرد؛ ازاین رو در روایت آمده است که اگر مردم خمس و زکاتشان را پرداخت می کردند، فقیری روی زمین باقی نمی ماند و اگر خمس و زکات پاسخگوی نیاز فقرا نبود، خدا مقدار آن را افزایش می داد. پیامبر فرمود: «آخُذَهَا مِنْ أَغْنِيَائِكُمْ وَأَرُدَّهَا فِي فُقَرَائِكُم؛(1) [من مأمورم] که زکات را از ثروتمندانتان دریافت و به فقرایتان پرداخت کنم».

اموالی که مشمول حکم خمس و زکات می شود و حد نصاب آن اموال و مقدار واجب که باید پرداخت شود و مورد مصرف هر یک از آنها در رساله های عملیه آمده است.

هیچ کس نباید در انجام دادن عبادات منتی بر خدا و رسول و اولیای خدا داشته باشد؛ زیرا این کمترین وظیفه هر مسلمانی است که در برابر نعمت های بی پایان خدا باید انجام دهد و نفعش به خود شخص باز خواهد گشت.

پیام مرا به آنان ابلاغ کنی. پروردگار می فرماید: {فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا عَلَىٰ رَسُولِنَا الْبَلَٰغُالْمُبِينُ}؛(1) «بدانید که برعهده پیامبر ما، فقط رساندن [پیام] آشکار است».

خدای توانا، قدرت داشت که همه مردم را به ایمان وادار کند. به دیگر سخن می توانست قلب مردم را به گونه ای منقلب کند که همه ایمان آورند؛ ولی خدا چنین اراده نکرده است تا مردم امتحان شوند.

خدا خطاب به رسول اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) می فرماید: {وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَأمَنَ مَن فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّىٰ يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ}؛(2) «و اگر پروردگار تو می خواست، قطعاً هرکه در زمین است همه آنها یکسر ایمان می آوردند، پس آیا تو مردم را ناگزیر می کنی که بگروند؟»

پیامبر نیز به بهترین صورت پیام الهی را به مردم ابلاغ کرد و اگر کسانی ایمان نیاوردند، چیزی بر عهده پیغمبر نیست، کسانی که قابلیت نداشتند ایمان نیاوردند. هدایت ناپذیری آنان ضرری به پیامبر نزده است. همچنین اگر شخصی عبادتی بجا آورد و با شب زنده داری و خواندن دعای ابوحمزه یا جوشن کبیر اشکش جاری شد، کار بزرگی نکرده است و نباید مغرور شود؛ زیرا وظیفه اش را انجام داده است و نباید بر خدا و رسول منت بگذارد.

می شود، و خوف یعنی در ترس باشد که مبادا عمل من ناقص بوده یا مبادا اینعمل صحیح در آینده بر اثر ارتکاب گناهی باطل و تباه شود؟ زیرا گاهی عملی پذیرفته می شود؛ اما پس از آن بر اثر ارتکاب گناهی عمل صحیح نابود می شود که در آیات و روایات از آن به «حبط» تعبیر شده است؛ مثلاً کسی صدقه ای را با اخلاص می پردازد؛ اما پس از آن با منت گذاشتن و آزار، ثوابش را تباه می کند. پروردگار می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَٰتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ}؛(1)

«ای کسانی که ایمان آورده اید صدقه های خود را با منت و آزار، باطل مکنید». بنابراین مؤمن باید همواره در ترس و امید باشد و در همان حال که عملش را به درستی انجام می دهد و به رحمت خدا امیدوار است از کمبودهای احتمالی و حبط آن با دیگر گناهان در ترس باشد.

پرونده اعمالشان باخبر می شوند که اعمال صالح و حسنات آنان به نامه اعمالدیگران منتقل شده است.

در روایت آمده است: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ رَأَى مَالَهُ فِي مِيزَانِ غَيْرِهِ أَدْخَلَ اللَّهُ هَذَا بِهِ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ هَذَا بِهِ النَّار؛(1) بیشترین حسرت روز قیامت از کسی است که مالش را در نامه عمل دیگری می بیند که خدا او را به واسطه آن مال به بهشت می برد و وی را به واسطه آن مال به جهنم می برد».

واقعاً جای تأسف دارد که شخص ثروت اندوزد و حقوق واجب آن را ادا نکند و پس از مرگش وارث او که خبر ندارد آن اموال چگونه اندوخته شده آن را در راه خیر و ساختن مسجد و حسینیه و مدرسه و انفاق به فقرا و مانند آن هزینه کند و باعث شود به بهشت رود؛ اما کسی که آن اموال را با زحمت اندوخته است، چون حقوق واجبش را ادا نکرده و مال حرام به ارث گذاشته، راهی جهنم شود.

یا کسی که عمل صالحی انجام داده، پس از آن بر اثر غیبت دیگری ثواب عملش به پروندۀ او منتقل شود و شخص غیبت شده از آن عمل صالح، بهره مند و روانه بهشت شود.

شبیه این مجازات در کیفرهای دنیوی وجود دارد؛ مثلاً کسی که جنایتی مرتکب شود، باید جریمه آن را از دسترنج خود بپردازد.

ص: 75

اگر کسی خواهان انجام دادن کار خیر است، باید در زمان حیاتش آن را انجام دهد که ثواب و برکتش نیز بیشتر خواهد بود. مقصود این است که انسان به جای اینکه انتظار داشته باشد دیگران برای پیشرفت زندگی او برنامه ریزی کنند و کاری انجام دهند، باید خودش برنامه زندگی اش را مرتب و منظم کند.

این مسئله در آیات و روایات به شکل مختلف بیان شده است که پیام همه آنها این است که انسان باید خود دادرس خویشتن باشد و از هیچ کس، حتی عزیزترین خویشاوندانش انتظار یاری نداشته باشد.

برنامه ریزی وجود نداشته باشد، هیچ کاری به سرانجام مطلوب نخواهد رسید. برای ساختن یک ساختمان پیش از هر چیز باید نقشۀ آن آماده شود تا مصالح مورد نیاز به اندازه کافی تهیه گردد و نیروی کار لازم برای هر بخش به کار رود و هر کار به موقع و صحیح انجام گیرد تا ساختمان به وقت و مطلوب نظر کارفرما ساخته شود.

در زندگی نیز اگر انسان برنامه صحیح نداشته باشد عمرش تباه خواهد شد. عمر، سرمایه ای است که از هر چیزی در این جهان ارزشمندتر است و بهایی جز قرب به خدا، سعادت ابدی و بهشت برین با آن برابر نیست.

باید توجه داشت که این سرمایۀ پربها در صورت نداشتن برنامه ریزی نه تنها سودآور نخواهد بود؛ بلکه می تواند آدمی را به خسران ابدی گرفتار کند.

ثانیاً: اگر برنامه ای کاملاً صحیح باشد؛ اما خوب اجرا نشود، چندان فایده ای نخواهد داشت و خسران و افسوس بی حساب در پی خواهد داشت. درست مانند قرآن که کتاب آسمانی و برنامه زندگی سعادت بخش است؛ اما چون اکثر مسلمانان به آن عمل نمی کنند، از آثار و پیامدهای سعادت آفرینش بی بهره اند.

خدای عزوجل در قرآن می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید». تا وقتی مسلمانان به این کتاب حیات بخش عمل نمی کنند از نتایج پرسودش بی بهره خواهند بود.

ص: 78

همچنین درباره قرآن می فرماید: {وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّٰلِمِينَ إِلَّا خَسَارًا}؛(1) «و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می کنیم، و[لی] ستمگران را جز زیان نمی افزاید». همین قرآنی که رحمت است برای ستمگران خسران است. اگر بیماری نزد پزشک برود و پزشک هم برایش نسخه ای شفابخش بپیچد؛ اما او نسخه را بگیرد و ببوسد و در قاب طلا بگذارد و به آن عمل نکند آیا درمان خواهد شد؟ نه. اگر بیماری او ادامه یافت نمی تواند اعتراض کند که من به نسخه پزشک احترام کردم و آن را بوسیدم و قاب طلا کردم و در اتاقم آویزانش کردم پس چرا درمان نشدم؟ زیرا باید به آن عمل کند، اگر به آن عمل نکند نتیجه مطلوب را نخواهد گرفت. بنابراین بعد از برنامه ریزی، انسان باید برنامه اش را به درستی اجرا کند.

ثالثاً: نظارت دقیق، یعنی اگر کسی برنامه ای دقیق و سنجیده، تنظیم و به آن نیز عمل کند، چون معصوم نیست و دانش او محدود است و شاید در برنامه ریزی یا در اجرایش اشتباه کرده باشد یا در طول عمل به برنامه به راهکارهای بهتری دست یافته باشد و بتواند با اعمال آن راهکارها به نتایج بهتری نایل شود، یا با گذشت زمان شیوه های بهتری کشف شده باشد که بتوان از فرصت ها بهتر استفاده کرد؛ ازاین رو، باید بر اجرا و حتی محتوای برنامه نظارت دقیق داشته باشد تا به موفقیت مورد نظر دست یابد.

بنابراین مرحله سوم مرحله نظارت دقیق بر حسن اجرای برنامه و اصلاح کمبودهای احتمالی برنامه است؛ زیرا اگر زمانی برنامه ای صحیح بود، معنایش

ص: 79

این نیست که تا آخر صحیح باشد. اگر روزی فردی درستکار بود، بدین معنا نیست که تا آخر عمر درستکار باقی خواهد ماند. کسانی بوده اند که صبح انسان های شایسته ای بوده و شب افراد ناشایستی شده اند یا شب اشخاص بدسیرتی بوده اند که در طول شب توفیق توبه و رستگاری یافته اند. همیشه دنیا در حال تغییر و تغیر است.

وقتی حسابرسی روز قیامت تمام می شود و اهل بهشت به بهشت می روند و اهل جهنم به جهنم و ابلیس هم با آنان در جهنم است، آنجا اهل جهنم به یکدیگر ناسزا می گویند و از هم تبری می جویند. ابلیس در مقام دفاع از خود برمی آید و در حالی که خود نیز در آتش جهنم و معذب است، به بقیه می گوید: خدا به شما وعده داد من هم به شما وعده دادم؛ اما وعده خدا وعده حق بود و وعده من وعده باطل و با شما خلف وعده کردم؛ همه گناهان را برای شما زیبا جلوه دادم و شما را به ارتکاب گناهان تشویق و ترغیب کردم، بعد می گوید: نه من فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس من هستید، پس مرا ملامت نکنید و خودتان را ملامت کنید. من که بر شما سلطه ای نداشتم، که به زور شما را به کار ناپسند وادار کنم. من تنها شما را دعوت کردم شما هم فریب خوردید و دعوت مرا پذیرفتید. مقصود این است که انسان پیش از هر عملی ابتدا برای نفس خود یک برنامه صحیح، طبق فرمان های پروردگار، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و ائمه (عليهم السلام) تنظیم و نفس خویش را تزکیه کند.

معنای تزکیه چیست؟ ماده زکی در لغت عربی به معنای رشد و نمو است. زکات مال را هم از آن جهت زکات می گویند که وقتی مسلمان، حق خدا را در اموالش می پردازد یا وقتی زکات فطره را در اول ماه شوال می پردازد، در واقع مالش را رشد داده است؛ مانند باغبانی که در زمستان شاخه های زاید را می چیند و نتیجه آن پربار شدن درختان است؛ هرچند وقتی کسی نگاه کند می بیند که درخت خیلی کوچک تر و شاخه هایش کمتر شده است؛ اما در تابستان پربارتر خواهد شد.

تزکیه نفس یعنی اینکه انسان نفس خود را رشد دهد؛ چرا؟ چون خدای

ص: 81

تبارک و تعالی در نهاد هر شخصی بذر درستکاری قرار داده است. فقط لازم است که انسان برای رشد و پرورش این بذر که در وجود او نهفته است، شرایط مناسب ایجاد کند تا به کمال برسد؛ مانند دانه گندم که در زمان و زمین مناسب کشت می کنند و با آبیاری به موقع و مراقبت لازم از آن در دوران کاشت و داشت، هنگام برداشت یک دانه گندم 100 تا 200 دانه و گاهی 700 دانه می شود.

در آیه شریفه آمده است: {مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٖ مِّاْئَةُ حَبَّةٖ}؛(1) «مثل [صدقات] کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، همانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه ای صد دانه باشد». همان دانه است که رشد و نمو پیدا می کند».

نفس انسان نیز قابلیت رشد و نمو را دارد، تفاوت افراد نیکوکار با افراد زشت کردار در این است که افراد نیکوکار آن بذر خوبی را که در نهادشان بوده است رشد داده اند و در نتیجه به رشد و کمال رسیده اند و افراد زشت کردار بذر زشتی در نهاد خود کاشته اند؛ وگرنه خدای متعال در نهاد هیچ کسی زشتی قرار نداده است؛ زیرا در حدیث شریف آمده است: «كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ؛(2) هر نوزادی که به دنیا می آید بر فطرت خدایی به دنیا می آید». تفاوت حال امروز شخص با نوزادی او را باید در عللی جستجو کرد که در جای خود ذکر شده و باعث شده است تا او بذر زشتی در نفسش بکارد؛ مانند علف خودرو که رشد می کند؛ به گونه ای که کنترل آن سخت می شود.

ص: 82

دوم: تزکیه نفس به مراقبت دائم احتیاج دارد. باغبان همیشه مواظب است، چه وقت باغش را آبیاری کند، چقدر به آن آب بدهد و مراقب باشد که پرندگان، حشرات یا جانوران محصولات او را از بین نبرند و دچار آفت نشود تا پس از سال ها به مرحله باروری برسد و هنگامی که به مرحله باروری برسد باز نیازمند مراقبت است و این مراقبت تا پایان عمر مفید درخت باید ادامه یابد.

نفس نیز همین گونه است. انسان شاید اکنون فردی وارسته باشد؛ اما معلوم نیست که تا ساعتی دیگر نیز همین گونه باشد، ممکن است نفسش او را گرفتار آفت اخلاقی کند و به گمراهی اش بکشاند.

شخصی می پرسید: چرا خدای تبارک و تعالی، نماز را هفته ای یک روز قرار نداده و دستور داده است که فرد هر روز پنج نوبت نماز بخواند؟

پاسخ این است که نفس باید همواره تغذیه بشود. بدن و روح به تغذیه نیاز دارد که باید هر لحظه تغذیه و تقویت شود و این حداقل عبادت است؛ زیرا خدا آن را تسهیل کرده است؛ وگرنه حداکثرش نمازهای نافله همراه با دیگر مستحبات را شامل می شود، هرچه انسان به عبادات بیشتر التفات داشته باشد، به کمال نزدیک تر خواهد شد و رشد نفسش بیشتر می شود.

می بخشد. به این پدیده در زبان عربی، نفح گفته می شود. به هر حال خدا زمان هایی دارد که در آن زمان ها نفحات قدسی می وزد و نیز مکان هایی دارد که در آنها نفحات قدسی وجود دارد و افراد باید برای جان تازه گرفتن در آن مکان ها حضور یابند.

است و شخص را به این سو و آن سو می کشاند. بنابراین، تزکیه نفس به مراقبت مستمر بر نفس نیاز دارد.

سوم: حسابرسی؛ بدین معنا که شب انسان فکر کند از امروز صبح تا به حال چه کارهایی انجام داده ام؟ اگر کارها پسندیده بوده است، خدا را شکر کنم و اگر بر خلاف خواست الهی بوده، استغفار کند و اگر بر خلاف حق مردم بوده است، اگر جای جبران دارد جبران کند و اگر جبران کردنی نیست، از آنان حلالیت بطلبد. انسان باید مانند یک تاجر که درباره اموال و خرید و فروش خود حسابرسی دارد، از نفسش حسابرسی کند، اگر یک تاجر حسابرسی نداشته باشد، ناگهان ورشکست می شود؛ چون نمی داند درآمد و هزینه اش چقدر و از چه کسی طلبکار و به چه کسی بدهکار است. اگر انسان از نفسش حسابرسی نداشته باشد، ناگهان متوجه می شود که از نظر روحی و معنوی ورشکست شده و در روز قیامت دستش خالی است؛ آن گاه با خود می گوید: اعمال پسندید ۀ من چه شد و از فرجامش متحیر می ماند.

خدا درباره چنین افرادی می فرماید: {قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُم بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَٰلًا}؛(1) «بگو: آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانیم؟» {الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا}؛(2) «[آنان] کسانی اند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته و خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند». او می پندارد اعمال پسندیده ای انجام می دهد؛ اما روز قیامت درمی یابد قضاوتش درباره اعمالش خیالی بیش نیست و هیچ عمل پسندیده ای در نامه عملش ندارد.

ص: 85

زندگی کردن در چارچوب شریعت الهی، سعادت دنیا و آخرت را به همراه خواهد داشت و گرچه رسیدن به این آرمان، آسان نیست؛ اما اگر انسان بر نفسش مسلط باشد، چندان هم سخت نیست؛ زیرا اگر فرد نفس خود را به درستکاری عادت دهد، پیمودن راه سعادت برایش هموار خواهد شد.

خدا این قابلیت را در نهاد بشر قرار داده است که بر اثر تکرار اعمال به آنها عادت می کند؛ مثلاً اگر کسی بدون تمرین قبلی ناگهان ده کیلومتر راه برود، ماهیچه پاهایش درد می گیرد؛ اما اگر هر روز پیاده روی داشته باشد، ممکن است در یک روز صد کیلومتر هم راه برود و هیچ دردی هم در بدن و پاهایش احساس نکند؛ زیرا بدن وقتی تمرین داشته باشد و به کاری عادت کند انجام دادن آن عمل برایش سخت نیست.

نفس انسان نیز همین گونه است؛ ازاین رو اگر کسی مثلاً بخواهد درس بخواند در آغاز برایش سخت است و باید خود را به درس خواندن وادار کند و قطعاً روزهای اول سخت است؛ ولی رفته رفته عادت می کند.

به هر حال، نفس انسان بر اثر تمرین و تکرار کاری به آن عادت می کند. بنابراین کسی خیال نکند پیمودن راه سعادت ماهیتاً بسیار سخت است؛ زیرا فطرتاً و ذاتاً شیفته زیبایی ها و کمالات است و به دیگر سخن در وجود انسان مقتضی برای نیل به سعادت و کمال موجود است؛ اما گاهی نفس مانع حرکت او در راه سعادت می شود. بنابراین بشر همواره باید با تمرین دادن خود به انجام دادن اعمال پسندیده و مراقبت بر آن، زمام نفس را در دست داشته باشد تا نفس به حرکت کردن در راه سعادت عادت کند و درستکاری، ملکه نفس شود؛ به گونه ای که حرکت در غیر راه مستقیم برایش غیر عادی جلوه کند.

ص: 87

در این صورت انسان هم از نظر روانی آسوده و خرسند است که گامی به سوی زندگی خردمندانه نزدیک شده است و هم از آن جهت که از خدا اطاعت کرده و دنیا و آخرتش را آباد کرده است، خرسند است.

در روایت آمده است: «لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ؛(1) روزه دار دو خوشحالی دارد». یکی در وقت افطار و دیگری در روز قیامت. در روز قیامت که معلوم است وقتی ثوابش را می بیند و به پاداش عملش می رسد خوشحال می شود؛ اما خوشحالی وی در وقت افطار چگونه است؟ آیا مقصود این است که گرسنگی و محدودیت هایش پایان یافته است، خیر. مقصود این است که خوشحال می شود که روز را با طاعت خدا گذرانده و موفق شده است از آثار سازنده جسمی و روحی روزه برخوردار شود. کسی که روزه نگرفته روزش گذشته و کسی که روزه گرفته است نیز روزش گذشته است؛ اما روزه خوار روزش با معصیت الهی گذشته و روزه دار با طاعت خدا و برخوردار از آثار فردی و اجتماعی روزه که در بهتر شدن زندگی دنیا و آخرت او مؤثر است.

تبارک و تعالی نیز به او توفیق خواهد داد و هر کس در راه خدا گام بردارد، در دنیا قبل از آخرت یاری اش خواهد کرد تا با ساختن دنیایی خداپسندانه، آخرتی آباد و سعادتمندانه برای خود رقم زند. پروردگار می فرماید: {إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ فِي الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَٰدُ}؛(1) «در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند، در دنیا و روزی که گواهان برپای می ایستند قطعاً یاری می کنیم».

ص: 89

ءَابَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْءًا وَلَايَهْتَدُونَ}؛(1) «و وقتی به آنها گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید، می گویند: نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروی می نماییم. آیا اگر پدران آنها، چیزی نمی فهمیدند و هدایت نیافتند [باز از آنان پیروی خواهند کرد؟]».

چرا این گونه است؟! زیرا طبیعت اکثر مردم چنین است، مردم روش جدید یا ابداع و ابتکار جدید را دوست ندارند؛ بلکه غالباً ممکن است با آن مبارزه کنند، حالا چه خوب باشد چه بد؛ زیرا دوست دارند همان راهی را بروند که همه رفته اند؛ برای مثال زمانی که اختراعی می شود، معمولاً مردم در ابتدای کار با آن مخالفت می کنند؛ حتی اگر به نفعشان باشد، تا رفته رفته در میان اجتماع پذیرفته شود. پس مردم معمولاً پیروند و کمتر دیده شده که آغازگر کاری باشند. در اینجا نقش و اهمیت کسانی که پایه گذار روش و سنتی در اجتماع هستند، روشن می شود. چنین افرادی اگر بنیانگذار سنت های پسندیده باشند، مردم تابع آنها می شوند، راه پسندیده را می روند و نتیجه خوب می گیرند و اگر راهی را که برگزیده اند نادرست باشد، بسیاری از مردم از آنان تبعیت می کنند و پیامدهای ناگواری برای آنان دربرخواهد داشت.

خود میلیون ها نفر را هدایت یا گمراه کردند.

کند تا پزشک توانمندی شود و اگر بخواهد تخصص بگیرد زحمت بیشتری دارد؛ زیرا هدف برتر تلاش بیشتر می طلبد.

در فصل امتحانات، دانشجویان و دانش آموزان با کاستن از خواب، خوراک و تفریحات خود مطالعاتشان را افزایش می دهند؛ زیرا رسیدن به هدف مهم با تنبلی امکان پذیر نیست. این قاعده نه تنها در مسائل علمی جاری است؛ بلکه در مسائل مادی و معنوی نیز همین گونه است.

مالک، [بگو:] (پروردگارت جان ما را ستاند) پاسخ دهد: (شما ماندگارید)». چون در این جهان هرکس در سختی باشد، امیدوار است که این سختی روزی پایان یابد، هرچند دردآورترین سختی ها باشد؛ اما دوزخیان هیچ امیدی به پایان یافتن عذاب ندارند.

نکته شایان دقت درباره بهشت، این است که بهشت آسان به دست نمی آید. همچنین درجات بهشت با یکدیگر متفاوت است. در روایت آمده است که هر درجه ای از بهشت با درجۀ دیگرش بین زمین تا آسمان فرق دارد.(1) برترین درجه بهشت که به پیامبر اختصاص دارد، با پایین ترین درجه بهشت بسیار متفاوت است.

به هر حال، بهشتی که درک نعمت ها و فاصله بین درجاتش برای ما قابل تصور نیست، آسان به دست نمی آید و رسیدن به آن سخت است؛ ازاین رو در روایت آمده است: «حُفَّتِ الْجَنَّةُ بِالْمَكَارِه؛(2) بهشت با ناملایمات احاطه شده است».

ممکن است کسی دیگری را فریب دهد؛ اما نمی توان خدا را فریب داد. پروردگار به تمام امور حتی نیت های ما آگاه است. گاهی شخص، خیال می کند که کار پسندیده ای انجام می دهد؛ اما در واقع این چنین نیست؛ زیرا در نیتش، صادق نیست. نفس انسان فریبنده است. گاهی شخص کاری را ظاهراً به عنوان وظیفه انجام می دهد؛ اما در واقع برای مشهور شدن آن کار را انجام می دهد و خود را فریب می دهد که برای پروردگار، انجام وظیفه می کند، باید هوشیار باشیم که در دام خودفریبی گرفتار نشویم.

باشد. اگر قابل آن رحمت نباشد از باب حکمت شایستۀ دریافت رحمت نخواهد بود. اگر کسی توقع رفتن به بهشت را دارد، باید سختی هایش را تحمل کند و هرچقدر درجۀ بالاتری می خواهد، باید سختی های بیشتری را تحمل کند؛ ازاین رو در روایت آمده است: «إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِيَاءُ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَل؛(1) به راستی شدیدترین بلاها از آن پیامبران و سپس پیروانشان و آن گاه از آن شبیه ترین مردم به آنان می باشد».

کسی از انبیا و ائمه (عليهم السلام) برای خدا عزیزتر نیست؛ اما چرا رنج های آنان بیشتر از همه است؟ چون پاداشی که پروردگار می خواهد به آنان عطا کند، بالاترین است؛ ازاین رو باید شدیدترین سختی ها را تحمل کنند.

داشت. وقتی انسان، آمادگی تحمل یک مشکل را داشته باشد، راحت تر آن را می پذیرد و با آن سازگار می شود و اگر آمادگی روانی آن را نداشته باشد، تحمل مشکل برایش سخت خواهد بود و نمی تواند با آن سازگار شود و خود را می بازد.

کسی که آمادگی روانی پذیرش این واقعیت را دارد که دنیا برای مؤمن، جای گرفتاری و تحمل مشکلات است، آن را رحمت خدا برای مؤمنان می داند و بر این باور است که آنچه از دوست رسد شیرین است؛ چون اگر انسان مشکلات نداشته باشد، از خدای متعال غافل می شود. بارها تجربه کرده ایم که هرگاه مشکلی نداشته باشیم کمتر در خانه خدا می رویم؛ اما اگر مشکل پیدا کنیم در خانه خدا می رویم؛ ازاین رو انسان وقتی باور کند که ایجاد مشکلات نیز از رحمت خداست، با مشکلات برخورد سازنده ای خواهد داشت؛ مثلاً اگر کودکی بر اثر تزریق واکسن تب کند و شب تا صبح نخوابد، در ظاهر تلخ است؛ اما در باطن شیرین است؛ ازاین رو پدر صلاح فرزندش را در تحمل این رنج کوتاه مدت می بیند و هرگز قصد اذیت او را ندارد. این رنج برای کودک رحمت است؛ ولی کودک بر اثر ناآگاهی گله مند است؛ اما پدر که می داند آن رنج کوتاه برای کودک رحمت است، این کار را انجام می دهد و کسی نیز پدر را ملامت نمی کند که چرا فرزندت را اذیت می کنی و همه قدردان او نیز خواهند بود. اگر پدر این وظیفه را چند روز تأخیر بیندازد یا به آن بی توجهی کند، همه مذمت و ملامتش می کنند.

بنابراین اگر مؤمنی گرفتار شود، این از رحمت خدا در حق آن مؤمن است تا به یاد پروردگار بیفتد و کمی از تعلقات دنیایی دور شود و به درگاه الهی،

ص: 99

دعا کند. همین دعا و توسل درجه انسان را بالا می برد. خدای متعال می فرماید: {فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ}؛(1) «پس چرا هنگامی که عذاب ما بر آنان رسید تضرع نکردند؟» اگر آنان در درگاه خدا گریه و زاری می کردند، پروردگار به ایشان رحم می کرد و درجۀ آنان نزد خدا بالاتر می رفت. خدای تبارک می خواهد گرفتاری باشد تا صبر کنیم، آن گاه اجر صابران را به ما عطا کند. در بهشت یک درجه ای است که تنها کسی به آن نایل خواهد شد که بدنش در دنیا گرفتار بیماری یا نقص عضو شده باشد؛ ازاین رو در روایت آمده است در روز قیامت شخص برای دریافت پاداش صابران آرزو می کند: «ای کاش با قیچی تکه تکه می شدم».(2) البته باید مؤمن باشد؛ چون شرط رسیدن به بهشت ایمان است.

انسان وقتی آمادگی تحمل گرفتاری را داشته باشد، هنگام گرفتاری، صبر برایش آسان خواهد بود و ایمانش را بر باد نمی دهد.

ازاین رو همواره اولیای الهی با گرفتاری های فراوانی امتحان شده اند. رسول اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) می فرماید: «مَا أُوذِي نَبِي مِثْلَ مَا أُوذِیت؛(3) هیچ پیامبری به اندازه من اذیت نشد». پیامبر افضل پیامبران است، در نتیجه باید گرفتاری آن حضرت از سایر پیامبران بیشتر باشد.

در امتحان های سخت، شکست خواهد خورد. در آیه شریفه می فرماید: {أَوَلَا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٖ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ}؛(1)

«آیا نمی بینند که آنان در هر سال یک یا دو بار آزموده می شوند». اگر شخص آماده باشد می تواند در امتحان پیروز شود؛ زیرا بسیاری از کسانی که پیروز شده اند، مانند ما بوده اند؛ اما اگر آماده نباشد در امتحان مردود خواهد شد و اگر بعداً نیز توبه کند و با شفاعت وارد بهشت شود، در پایین ترین درجات بهشت خواهد بود. کسی که می تواند در درجۀ بالاتر و در جوار انبیا و اولیا قرار داشته باشد، چرا به درجه پایین قانع شود؟!

پروردگار می فرماید: {وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ}؛(2) «و آنان را از روز حسرت بیم ده. آن گاه که کار از کار گذشته است». در روز قیامت هرکس در هر درجه ای باشد، حسرت می خورد که چرا درجه اش را بهتر نکرده است؛ حتی کسانی که در درجات عالی هستند، باز هم حسرت می خورند که چرا درجه شان بالاتر نیست؛ اما حسرت فایده ای ندارد؛ زیرا انسان تنها یک بار شانس برخورداری از نعمت زندگی در این جهان را دارد و این شانس هرگز تکرار نخواهد شد.

خدای متعال نفرموده است تا برای دعا دست بلند کردید، فوراً دعایت مستجاب می شود. پروردگار، دعا را اجابت می کند؛ اما گاهی انسان چیزی را از خدا می خواهد که به مصلحتش نیست؛ ازاین رو خدای تبارک در زمان مناسب، بهترش را به وی عطا می کند.

حضرت فرمودند: خدا بنده ای را می بیند که وقتی مشکل ندارد به درگاه الهی دعا نمی کند و از فیض قرب الهی محروم می شود؛ اما خدا دوست دارد که صدای بنده اش را بشنود.(1)

پروردگار، دوست ندارد بنده اش او را فراموش کند؛ ازاین رو وقتی دعا می کند فوراً دعایش را مستجاب نمی کند تا بنده به درگاه الهی، ناله کند و درجه اش بالاتر برود. هرچه ارتباط بنده با خدایش بیشتر باشد، درجه اش بالاتر می رود؛ ازاین رو هنگامی که دعایش مستجاب شد، به گونه ای دیگر گرفتارش می کند تا از خدای متعال غافل نشود.

انسان هیچ گاه نباید از رحمت و یاری پروردگار، مأیوس شود؛ بلکه در دعا بسیار اصرار کند؛ زیرا خدا دوست دارد بنده اش دعا نماید و باور کند که دعایش مستجاب خواهد شد. با وجود اینکه کسی بالاتر از اولیای الهی نیست؛ اما آنان نیز گرفتار بیشترین مصائب شده اند. بنابراین گرفتاری، لازمه زندگی در این جهان است؛ ازاین رو باید بندگان خدا حضور خود را در حرم ها، مساجد و حسینیه ها که در آنها زمینه قرب به خدا بیش از دیگر اماکن است، بیشتر کنند و در همه جا در چارچوب شرع عمل کنند تا قابلیت کسب مقام های بالاتر را پیدا کنند.

ص: 102

امْرُؤٌ عَبَثاً فَيَلْهُوَ وَلَا تُرِكَ سُدًى فَيَلْغُوَ؛(1)

هیچ کس بیهوده آفریده نشده تا به بازی پردازد و او را به حال خود وانگذاشته اند تا خود را سرگرم کارهای بی ارزش نماید».

پس هر لحظه از عمر، حساب و کتاب دارد و بسیار پر ارزش است. انسان تنها با هدفمند کردن زندگی به موفقیت دست می یابد. تحقیقات نشان می دهد انسان هر چه زودتر هدفش را در زندگی تعیین کند موفقیتش، بیشتر خواهد بود و از عمرش بهتر و بهینه تر بهره می گیرد. گروهی از روان شناسان به دبیرستانی رفتند و از دانش آموزان دبیرستان خواستند که هدف آینده شان را تعیین نمایند و بگویند در آینده می خواهند چه کاره شوند؟ دانش آموزان به دو گروه تقسیم شدند: گروهی که درباره شغل آینده شان هدف قطعی و روشن داشتند و گروه دیگری که هنوز تصمیم نگرفته بودند. بعد از سال ها که این دانش آموزان به سن کار رسیده بودند، به سراغشان آمدند. آنها دریافتند که گروه اول مردانی موفق و تأثیرگذار در اجتماع می باشند و گروه دوم گروهی ناموفق و سرگردان که همچنان از این شاخه به آن شاخه می پرند.

البته یک مسئله مهم در تعریف موفقیت، این است: موفقیت زمانی معنا می یابد که انسان افزون بر هدف شخصی، هدف نوعی نیز داشته باشد؛ یعنی آنچه با تلاش آموخته و به دست آورده در اختیار همنوعانش قرار دهد و شخص مفیدی در اجتماع گردد.

از دانش آموزی می پرسند: هدفت چیست؟ می گوید: قبولی در کنکور؛ ولی هیچ گاه درس نمی خواند و تلاش نمی کند. این شیوه نشان دهنده آن است که این شخص به هدف نخواهد رسید یا شخصی که می گوید: من منتظر امام زمان هستم، هدفی بسیار ارزشمند دارد؛ ولی آیا در این راه تلاش می کند؟ تزکیه نفس می کند؟ بندگی خدا را می کند؟ از محرمات دوری می کند؟ به خلق خدمت می کند؟ اگر پاسخ ها مثبت باشد، او را منتظر حقیقی گویند. بنابراین کسی تنها با شعار و گفتار به هدف نمی رسد، هرچند هدفش مقدس باشد؛ بلکه به دنبال آن عمل صحیح لازم است. پس در زندگی هدفمند باشیم و در راه رسیدن به آن کار صحیح انجام دهیم و بهترین کار برای جوانان، کسب علم مفید است.

بنابراین با تعیین هدف در زندگی و تلاش و همت می توان به هدف دست یافت و از عمر، استفادۀ بهینه کرد.

آدمی جز نتیجه کوشش نباشد و البته نتیجه کوشش او به زودی دیده خواهد شد». این قانون کلی حاکم بر هستی است که قانون های الهی تغییرناپذیر است. نکته قابل توجه در این آیه وجود کلمه انسان است؛ یعنی فرق نمی کند که شخص بر حق باشد یا بر باطل، فردی که تلاش می کند نتیجه آن را می بیند.

داستان همت و پشتکار یکی از علمای بزرگ در لغت عرب معروف است. او تا سی سالگی بیسواد بود؛ ولی در این سن، اراده کرد علم بیاموزد؛ ازاین رو به مکتب رفت و از استاد تقاضا کرد به وی درس دهد. معلم جمله ای را به او تعلیم داد و از او خواست آن را حفظ کند و بعد از چند روز بیاید و آن را ارائه دهد؛ ولی او جمله را اشتباه حفظ کرد و همین موجب شد که مورد تمسخر قرار گیرد. از این جهت ناراحت شد و از شهر خارج و راهی صحرا شد تا کنار چشمه آبی رسید. دید آب چشمه بر اثر ریزش مداوم بر سنگ زیرین توانسته در سنگ حفره ای ایجاد کند و حوض آبی تشکیل دهد که با خود گفت: قلب و مغز من از این سنگ سخت تر نیست، شاید قطره و دو قطره آب اثر نداشته باشد؛ ولی ریزش مداوم آب پس از سال ها تأثیرگذار بوده، پس من هم می توانم با کوشش مستمر و مداوم به نتیجه برسم. سرانجام بر اثر کوشش و زحمت بسیار از بزرگان ادبیات عرب شد.

باید بدانیم که به جز پیامبران و امامان (عليهم السلام) و بندگان برگزیدة خدا بقیه افراد بشر تقریباً در یک سطح اند و آنچه سبب تمایز آنها می شود، نتیجۀ تلاش، همت و خواست آنهاست.

امام علی (عليه السلام) فرمودند: «الْمَرْءُ بِهِمَّتِهِ؛(1) شخص با همتش است». همچنان که

ص: 106

یک پرنده هر چند جثه کوچک و ناچیز داشته باشد دو بالش سبب اوج گرفتنش می شود، یک انسان نیز هر چند در نظرها کوچک یا بی استعداد بیاید؛ ولی پشتکارش سبب پروازش خواهد شد.

دشوار عهده دار گردید.(1)

یکی از ستمکارترین و خونریزترین حکام بنی امیه، عبدالملک بن مروان می باشد. بیشترین دوران امامت حضرت سجاد (عليه السلام) یعنی مدت بیست و یک سال، مصادف با حکومت او شد. مسعودی می نویسد: عبدالملک فردی خونریز و کارگزاران او مانند حجاج حاکم عراق، مهلّب حاکم خراسان و هشام بن اسماعیل حاکم مدینه نیز همچون وی سفاک و بی رحم بودند.(2)

امام سجاد (عليه السلام) در چنین شرایطی امامت را عهده دار شدند و به گونه ای کار کردند که زمینه برای دو امام بعد از ایشان فراهم شد؛ از جمله فعالیت های ایشان این بود که بردگان را خریداری کرده، مدتی تحت تعلیم و تربیت قرار می دادند و پس از آنکه آنها را آزاد می کردند، هر کدام یک فرد تربیت شده و الگو برای دیگران بودند. آنان پس از آزادی نیز پیوند معنوی خود را با امام قطع نمی کردند و به سهم خود دیگران را تحت پوشش تربیتی قرار می دادند. این برنامه امام با توجه به محدودیت هایی که ایشان در ارشاد و هدایت مستقیم جامعه با آن روبه رو بودند، بسیار در خور توجه و بررسی است.

دیگر اینکه امام بسیاری از اهداف و مقاصد خودشان را در قالب دعا و مناجات بیان می کردند. مجموعه دعاهای ایشان به نام «صحیفه سجادیه» معروف است. این صحیفه پس از قرآن مجید و نهج البلاغه، بزرگ ترین و مهم ترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می رود. همچنین نمونه ای از آموزه های تربیتی و اخلاقی که از امام چهارم به یادگار مانده،

ص: 108

مجموعه ای به نام «رسالة الحقوق» است. امام خواسته خود را به بهترین روش و در بدترین شرایط اعمال کردند. آنچه از ایشان به یادگار مانده تا به امروز مورد استفاده جویندگان راه سعادت قرار می گیرد. بنابراین آن حضرت از سختی ها نهراسید:

آسان کشد به ساحل مقصود، رخت و بخت *** آن ناخدا که سختی دریا کشیده است

حضرت فرمودند: عبادت به جای خود، کار هم به جای خود.(1)

کار کردن یک ارزش است، آن گاه اگر کسی ثروتمند است، آن را افزایش دهد. سپس ثروتش که بیشتر شد، در راه خدا انفاق کند، مسجد بسازد، حسینیه بسازد، کار خیر انجام دهد، کتاب چاپ کند. مؤسسات دینی چگونه بنا شده است؟ مگر نه این است که با پول مردم بنا شده است؟ اگر پول نبود، حسینیه ها چگونه بنا می شد؟

همچنین در کسب علم اگر کسی به درجه ای از علم رسید، احساس نکند که بی نیاز شده است. در روایت آمده است: «مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ؛(2)

هر کس دو روزش مساوی باشد، مغبون است»؛ زیرا عمرش را از دست داده و استفاده نکرده است.

همیشه در نظر داشته باشیم کسانی که موفق شده اند بر دنیا تأثیر بگذارند، افراد عادی مثل من و شما بوده و حتی از نظر شرایط زمانی و مکانی شاید از ما پایین تر بوده اند؛ اما با دید بلند و همت عالی توانسته اند نام خود را در تاریخ به عنوان افراد تأثیرگذار ثبت کنند.

حتی زمانی که انسان دعا می کند، بهترین ها را از پروردگار بخواهد. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) قبل از اسلام مهمان شخصی از طائف شدند، او بعد از اسلام خدمت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) آمد، حضرت به او گفتند: که حاجتت را بخواه، گفت: دویست گوسفند حاجت من است. هنگامی که خارج شد پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: چه می شد که همچون آن پیرزن بنی اسرائیل که خواسته های بزرگی از موسی (عليه السلام)

ص: 110

داشت؛ از جمله درخواست هایش از موسی این بود که ای موسی! از خدای متعال بخواه که من در بهشت همسایه ات باشم.(1)

وقتی شخص می تواند باارزش ترین را بخواهد، چرا به کمترین اکتفا کند؟! برای اوج گرفتن، همیشه بهترین ها را بخواهیم و برای رسیدن به آن همت عالی داشته باشیم.

همت بلند دار که مردان روزگار *** از همت بلند به جایی رسیده اند

او این پول را بهینه هزینه کند، بهترین کار را انجام داده است. طمع غیر از همت بلند است. طمع انسان را نابود می کند؛ در حالی که همت بلند، شخص را در اوج قرار می دهد.

اوست که بی نیاز ستوده است». این ماییم که فقیر درگاه رحمت اوییم؛ اما پروردگار از ما خواسته، بنده خوبی برایش باشیم و بازتاب آن خوبی نیز در وجود خود ما خواهد بود؛ همچنان که بازتاب بدی نیز در وجود خود انسان خواهد بود. وقتی پدری کودکش را از دست زدن به چاقو منع می کند، شاید آن بچه دلیلش را نفهمد؛ ولی عمل به این دستور به سود کودک است. بندۀ خوب نیز سر به طاعت و بندگی معبودش می سپارد و نتیجه آن را در زندگی می بیند.

می فرماید: {فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ...}؛(1) «پس هرکس هموزن ذره ای نیکی کند [نتیجۀ] آن را خواهد دید».

حسین (عليه السلام) به کوفه را شنیدند از کوفه خارج شدند تا با امام حسین (عليه السلام) روبه رو نشوند؛ اما اتفاقاً در راه با امام حسین (عليه السلام) روبه رو شدند، امام نیز از آنها یاری طلبیدند. آیا آنان چون نخواستند با حضرت روبه رو شوند، تکلیفی ندارند؟ چرا تکلیف دارند. گاهی شخص از مکانی عبور می کند، می بیند جان انسانی در خطر است. در اینجا اگر بتواند نجاتش دهد، بر وی واجب است، به او کمک کند. با وجود اینکه به صورت ناگهانی با این صحنه روبه رو شده است؛ ولی این حالت تکلیف را ساقط نمی کند. پس خدای متعال از بشر خواسته در هر موقعیتی قرار گرفت، خواسته یا ناخواسته آن را قدر بداند و ادای تکلیف کند.

دیگران - برای مثال پدر - شده فرقی نمی کند. حالا که او در این موقعیت است، مسئولیتش از دیگران سنگین تر است. خدا می فرماید: {يَٰنِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٖ مِّنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ}.(1)

حالا اگر این جایگاه را مراقبت نکند و گناه آشکاری از او سر زند، در اینجا خدا می فرماید: {يَٰنِسَاءَ النَّبِيِّ مَن يَأْتِ مِنكُنَّ بِفَٰحِشَةٖ مُّبَيِّنَةٖ يُضَٰعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ}؛(2) «ای همسران پیامبر، هر کس از شما مبادرت به کار زشت آشکاری کند، عذابش دو چندان خواهد بود». اگر گناه بزرگی از آنها سر زند، پروردگار او را دو برابر زنان دیگر عذاب می کند؛ زیرا عذاب به میزان تأثیر این گناه بستگی دارد.

خودت را؛ زیراتو در محیط خانواده، مسئولیت داری.

2. هرکس در موقعیت بزرگ تری قرار گرفت، بداند که در اسلام این موقعیت، تنها تکلیف او را بیشتر می کند، و نباید از موقعیت ها سوء استفاده کرد؛ برای مثال اگر کسی پدر شوهر، مادر شوهر یا بزرگ خاندان شد یا مسئولیت سیاسی پیدا کرد، خواه به اختیار خودش، خواه بی اختیار مدیر یک اداره یا یک کارخانه شد و عده ای زیردستش شدند یا ثروتمند شد و یک عده کارگر زیر دست او قرار گرفتند، در این زمان ها مسئولیتش بزرگ تر می شود، فکر نکند که همان شخص سابق است؛ زیرا شخص سابق یک شخص بود، گناهش هم به اندازه یک نفر بود؛ اما وقتی مسئولیتش توسعه یافت، تأثیر عملش نیز بیشتر می شود. اگر خدای ناکرده گناهی هم مرتکب شود، عذابش مضاعف می شود. پس باید بفهمد که در این شرایط، تکلیفش چیست و خدا از او چه خواسته است؟ باید همان گونه عمل کند تا موجب سعادت خود و اجتماع شود.

ص: 118

علم خود دو پله از منبر بالا رفتم، اگر به مقدار جهل خودم می خواستم بالا روم باید منبری می گذاشتند که تا آسمان ها پله داشته باشد.

از جمله امور مهم در تقدیرات انسان ها، مسئله هدایت و ضلالت است که خدای متعال در آیاتی از قرآن کریم آن را به خود نسبت می دهد و می فرماید: {إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}؛(1) «[ای پیامبر!] تو نمی توانی کسی را که دوست داری، هدایت کنی؛ ولی خدا هر کس را بخواهد، هدایت می کند و او به هدایت یافتگان آگاه تر است».

در آیه دیگر دارد: {أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا}؛(2)

«آیا شما می خواهید کسی را که خدا گمراه کرده، هدایت کنید؟! در حالی که هر کس را خدا گمراه کند، راهی برای او نخواهی یافت».

حال اگر انسان این آیات را به تنهایی ملاحظه کند، با خود می گوید: پس کسی که کافر یا گمراه از این دنیا رود، تقصیر او نیست؛ زیرا پروردگار نخواسته که او را هدایت کند.

اگر بنا باشد که پروردگار بدون سبب کسی را هدایت یا گمراه کند و سپس کسی را به علت این گمراهی عذاب کند، ظلم کرده است. خدا هم از ظلم منزه است، پاسخ در خود قرآن است، خدای متعال می فرماید: اگر ما کسی را هدایت کردیم، به خاطر رفتار خودش است؛ یعنی کاری می کند که شایستگی و لیاقت هدایت می یابد، یا کار ناپسندی انجام می دهد که به سبب آن سقوط می کند و به سمت گمراهی می رود؛ برای مثال قرآن می فرماید:

ص: 120

{وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَٰسِقِينَ}؛(1) «و خدا گروه فاسقان را هدایت نمی کند». زیرا شخص بر اثر فسق، شایستگی هدایت را از دست می دهد. بنابراین خدای متعال کارهایش بر اساس حکمت است و هیچ کاری را بی حکمت انجام نمی دهد.

انجام دادن کار خیر برایش فراهم است؛ اما توفیق بر انجام دادن آن کار نمی یابد و بعد پشیمان می شود که چرا انجام ندادم، هر چه هم فکر می کند به جایی نمی رسد؛ ولی مطمئناً عاملی باعث سلب توفیقش شده است. حال چه چیزی سبب سلب توفیق می شود، در اینجا دو مورد را بیان می کنیم که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته است:

خدای متعال او را به توبه موفق کند.

دو نفر در راه کربلا بودند که امام حسین (عليه السلام) از آنها یاری خواست.

اولین آنها زهیر بن القین است، زهیر عثمانی بود. چنین شخصی دعوت امام حسین (عليه السلام) را پذیرفت و به دست امام (عليه السلام) هدایت شد و جزء شهدای کربلا شد. چه چیزی باعث شد که کلام امام حسین (عليه السلام) در او اثر کند، حتماً یک سلسله امور دینی را که مورد رضای خدای متعال است، در طول زندگی رعایت کرده بود که خدا در آن لحظه حساس چنین موفقش فرمود.

دومین نفری که امام حسین (عليه السلام) در راه کربلا با وی برخورد کرد و از او نصرت طلبید، عبیدالله بن حرّ جعفی است. امام خطاب به او فرمود: «ان علیك ذنوباً كثیرة، فهل لك من توبة تمحى بها ذنوبك؟؛ گناهان زیادی مرتکب شده ای، اکنون می توانی با نصرت ما، گذشته خود را جبران کنی و توبه نمایی». عبیدالله گفت: مرا معذور دارید! اما اسبی تیزرو و شمشیری برّان دارم که آن را تقدیم شما می کنم. امام (عليه السلام) فرمود: «لا حاجة لنا فیك ولا في فرسك؛ ما نه به تو احتیاجی داریم و نه به اسب تو!» و به فرموده قرآن کریم، انسان های ظالم را تکیه گاه خود قرار نمی دهم. دلیل این سلب توفیق عظیم عبیدالله بن حر جعفی چه بود؟! حضرت سیدالشهداء (عليه السلام) او را چنین توصیف فرمود: «عبیدالله! تو گذشته تاریکی داری. تو در صفین، معاویه را کمک کردی. تو قطع طرق کردی. اکنون می توانی از فرصت استفاده کنی و توبه نمایی». در واقع، آمدن امام (عليه السلام) به سراغ عبیدالله برای نجات غریق بود؛ ولی عبیدالله توفیق توبه نیافت و بعد از واقعه جانسوز کربلا همیشه تأسف می خورد که چرا امام حسین (عليه السلام) را یاری نکرد.(1)

ص: 124

مردم هستند هر چند آن خواست نامشروع باشد و بر اساس آن خواسته ها شعار می دهند - حال بعد از پیروزی به این شعار عمل کنند یا نکنند بحث دیگری است - زیرا به رأی مردم نیازمندند تا بتوانند نماینده پارلمان یا نخست وزیر شوند یا به هر مقام دیگری نایل شوند. بنابراین شعارهایی که می دهند بر اساس خواسته مردم است، چه درست باشد چه نادرست؛ اما خدای متعال این گونه نیست. بر اساس خواسته مردم حکم نمی دهد. بلکه خدا، پیامبر و ائمه (عليهم السلام) حقیقت را بیان می کنند که مایه سعادت انسان هاست؛ ازاین رو می بینیم وقتی پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) احکام الهی را برای مردم بیان می کنند، پاره ای از مردم این احکام را نمی پسندند؛ ولی پسند مردم مورد نظر پیامبر نیست یا برای حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) مهم بیان واقعیت بوده، هر چند که این واقعیت به خانه نشینی ایشان منجر شود؛ زیرا امارت و حکومت، هدف حضرت نبود؛ گرچه این منصب برای ایشان منصبی الهی بود.

هدف حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) اجرای خواسته خدا بود، خواه مردم بپسندند، خواه نپسندند؛ ازاین رو در روز شوری که عُمَر شش نفر را تعیین کرده بود تا بعد از خودش خلیفه را تعیین کنند، عبدالرحمن ابتدا به حضرت علی (عليه السلام) رو کرد و گفت با تو بیعت می کنیم به شرط عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر و سیره شیخین. حضرت می توانست یک دروغ مصلحتی بگوید و قدرت را در دست بگیرد، همچنان که عثمان این سه شرط را پذیرفت؛ ولی بعد از رسیدن به قدرت به هیچ یک عمل نکرد؛ ولی ایشان قبول نکردند و فرمودند: «كتاب اللّه وسنة رسوله واجتهاد رأيي؛(1)

به کتاب خدا (قرآن)، سنت پیامبرش و چیزی که به

ص: 126

نظر خودم صحیح است عمل می کنم». البته در واقع نظر حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) همان نظر خدا و پیامبر است؛ زیرا امام، قرآن ناطق است. همین امر سبب شد سیزده سال دیگر خانه نشین شوند؛ حتی بعد از اینکه به قدرت ظاهری رسیدند، بسیاری از اموری را که رغبت مردم در آن بود؛ ولی خلاف حق و حقیقت بود انجام ندادند تا جایی که بعضی از اصحاب به حضرت گفتند به خاطر مصلحت، بعضی امور را انجام دهید و حضرت نپذیرفتند؛ زیرا هدف امام علی (عليه السلام) بیان حقیقت است، نه رسیدن به قدرت. او می خواهد راه را از چاه نشان دهد که برای همیشه اگر کسی دنبال شناخت حقیقت است، آن را بیابد و سرگشته و گمراه نگردد.

که آنان فرهنگی دارند که با فرهنگ اسلام در بسیاری از مسائل متفاوت است و برای رسیدن به اهدافشان باید فرهنگ اسلامی را از مسلمانان دور کنند؛ ازاین رو با توجه به قدرت اقتصادی، سیاسی، نظامی و تبلیغاتی که دارند، بر جامعه اسلامی فشار می آورند و علیه اسلام با انواع وسایل، تبلیغ منفی می کنند. یک عده ضعیف النفس هم هستند که می گویند: باید از بخشی از احکام دست برداریم تا مورد حملات تبلیغی قرار نگیریم یا فلان کار را ترک کنیم؛ چراکه غیر مسلمانان خوششان نمی آید و اگر چنین کنیم علیه ما تبلیغات سوء می کنند؛ یعنی در یک کلام بیاییم دیگران را از خود راضی کنیم، آیا راضی می شوند؟!

خدای متعال حقیقتی را در قرآن بیان کرده است: {وَلَن تَرْضَىٰ عَنكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَىٰ...}؛(1) «هرگز یهود و نصاری از تو راضی نخواهند شد [تا به طور کامل تسلیم خواسته های آنها شوی، و] از آیین [تحریف یافته] آنان، پیروی کنی. بگو هدایت، تنها هدایت الهی است».

«لن» در لغت عرب برای نفی ابد است؛ یعنی هیچ وقت یهود و نصاری از تو راضی نخواهند شد؛ مگر اینکه مانند خودشان یهودی یا نصرانی شوی. مسلمانان هر عملی انجام دهند و از هر حکمی از احکام خدا چشم بپوشند تا رضایت آنها را جلب کنند، آنها هرگز راضی نخواهند شد. هر روز به عنوانی، احکام اسلام را زیر سؤال می برند. در اینجا وظیفه داریم که به جای تسلیم شدن با آگاهی از احکام اسلامی در ردّ سخن آنها برآییم و توضیح دهیم که احکام اسلام چیست، دلیلش چیست، فلسفه اش چیست، چرا خدای متعال این احکام را صادر کرده است؟ چون معتقدیم که هیچ حکمی بدون حکمت،

ص: 128

فایده و دلیل نیست و همه احکام الهی دلیل و فایده دارد. پس باید توضیح دهیم و دفاع کنیم؛ اما منتظر نباشیم و برایمان مهم نباشد که آنها از ما راضی شوند؛ چون به حکم قرآن، این مسئله تحقق نمی پذیرد.

هر چقدر تلاش کنیم، همه مردم از ما راضی نمی شوند. بنابراین، پیرو خدا و رسولش باشیم که رضایتشان به نفع خود ماست؛ زیرا آنها به ما نیازی ندارند و آنچه را گفته و فرمان داده اند در راستای سعادت انسانی است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) ما را به دو چیز مهم سفارش کردند: تمسک به کتاب خدا؛ یعنی عمل به تمام احکام پروردگار که در قرآن موجود است، دیگری تمسک به اهل بیت ایشان؛ یعنی امامان معصوم (عليهم السلام) . پیامبر می فرمایند: اگر به این دو تمسّک کردید، هیچ گاه گمراه نمی شوید؛ ازاین رو برای شما مهم نباشد که مردم چه فکر می کنند؛ بلکه مهم این باشد که حقیقت چیست و پیرو آن حقیقت باشید.

ص: 129

سبب نیز دو قسم است: سبب مختار و سبب غیر مختار. سبب مختار در نظام هستی، انسان است که آنچه را بخواهد می تواند انجام دهد و آنچه را نخواهد می تواند انجام ندهد و بقیه سبب ها غیر مختارند؛ مانند گرمای آتش یا بوی خوش گل که آتش سبب غیر مختار برای گرما و گل سبب غیر مختار برای بوی خوش است.

در جواب باید گفت: از معنای این آیات شریفه و امثالش روشن می شود، «القرآن يفسر بعضه بعضاً؛ برخی از آیات قرآن بعضی دیگر را تفسیر می کند». جداگانه معنا کردن آیات، بدون در نظر گرفتن دیگر آیات سبب گمراهی می شود؛ برای مثال در قرآن داریم: {فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ}؛ «وای بر نمازگزاران». اگر آیه بعدش را که می گوید: {الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ}؛(1) «کسانی که در نمازشان سهل انگاری می کنند» در نظر نگیریم، آیه اول معنایش می شود: نمازگزاران وارد جهنم می شوند؛ زیرا ویل چاهی در جهنم است.

به همین ترتیب آیات بسیاری به این شکل موجود است. ما نمی توانیم مقصود واقعی یک آیه را بدون در نظر گرفتن آیات دیگر بفهمیم. در توضیح آیات هدایت و ضلالت، خوب است، مثالی بزنیم: در روشن کردن آتش، نقش انسان به منزله سبب مختارِ روشن نمودن آتش است؛ اما چه کسی اثربخش این عمل است؟ اثر این روشن کردن، گرمابخشی است. خدای متعال به منزله سبب اصلی، گرما را بر آتش بار می کند. پس انسان در روشن کردن آتش، مختار است؛ ولی اگر آن را روشن کرد، خدا نتیجه این کار را بر آن بار می کند.

مثال دوم: شخصی که خود را از جای بلندی پرتاب می کند، بعد از چند ثانیه به زمین برخورد می کند و می میرد. چه کسی او را پرتاب کرده است؟ خود او به عنوان سبب مختار، چه کسی او را قبض روح کرده است؟ خدای تبارک و تعالی به منزله مسبب یا نتیجه بخش اعمال است. پروردگار می فرماید: {اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا}؛(2) «خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز

ص: 132

می ستاند». نتیجه قهری سقوط از بلندی، مرگ است؛ ولی هلاکت آن فرد نتیجه عملی بوده است که با اختیار خود انجام داده است.

در هدایت و ضلالت نیز این چنین است. خدا در آیات دیگر قرآن می فرماید: {وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَٰسِقِينَ}؛(1) «و خدا نافرمانان را هدایت نمی کند». {وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَٰفِرِينَ}؛(2) «و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند» یا: {إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّٰلِمِينَ}؛(3) «آری! خدا گروه ستمکاران را راهنمایی نمی کند». یعنی کسی که فاسق (نافرمان اوامر خدا)، یا کافر (پوشاننده حق) یا کسی که ستمگر شود، نتیجه فسق، کفر و ظلم، گمراهی است. فرد با اختیار و به دست خود فسق و ظلم می ورزد و خدای عالم، نتیجه این اعمال را که گمراهی است، بر آن بار می کند. پس گمراهی نتیجه قهری عمل انسان است.

بارها اینمعنا را به او گوشزد کرده است. یا پیمانی که خدا به یکتایی خود از فرزندان آدم در عالم ذرّ گرفته،(1) با توجه به اینکه ایمان به خدا به صورت فطری و در اعماق روح آدمی است. اینها از جمله پیمان هایی است که انسان با خدای خود بسته و شکستن مکرر آن خسرانی بس بزرگ برای اوست.

در پی جریانی که برای شخصی به نام «ثعلبه» از اصحاب پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) رخ داد، خدای متعال آیاتی را در قرآن ذکر کرد و پیمان شکنان را سخت توبیخ فرمود. جریان از این قرار بود: ثعلبه، شخصی فقیر بود که کار و ثروت برای گذران زندگی خود نداشت. روزی خدمت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) مشرف شد و عرض کرد: یا رسول الله (صلی الله عليه وآله وسلم) وضع مالی ام خراب است، دعا کنید تا خدای تبارک و تعالی رزق مرا زیاد گرداند و از فقر و فلاکت نجات یابم.

پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) به او فرمود: «قَلِيلٌ تُؤَدِّي شُكْرَهُ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ لَا تُطِيقُهُ؛(2) مقدار اندکی که سپاسش را ادا کنی، بهتر از مقدار زیادی است که توانایی ادای شکرش را نداشته باشی». آیا بهتر نیست به پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) تأسی جویی و به زندگی ساده ای بسازی؟ ولی ثعلبه دست بردار نبود و سرانجام به پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) عرض کرد: به خدایی که تو را به حق فرستاده، سوگند یاد می کنم، اگر خدا ثروتی به من عنایت کند، تمام حقوق آن را خواهم پرداخت.

پس پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در حقش دعا فرمودند و چیزی نگذشت که دعای ایشان اجابت شد و دنیا به او رو کرد، صاحب گوسفندانی شد و کم کم تعداد آنها زیاد شد؛ به حدی که دیگر نمی توانست آنها را در شهر مدینه نگه دارد، پس

ص: 134

آنها را به خارج از شهر برد و خودش نیز مجبور شد خارج از شهر بماند.

پس از مدتی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) مأمور جمع آوری «زکات» را نزد او فرستاد، تا زکات اموالش را دریافت کند که البته چیز اندکی هم می شد؛ برای مثال کسی که گوسفند دارد، باید از هر چهل گوسفند یک گوسفند را بابت زکات بپردازد؛ یعنی دو و نیم درصد که با مالیات های امروز دنیا قابل قیاس نیست.

زکات در چه راهی خرج می شود؟ آیه قرآن درباره مصرف زکات می فرماید: {إِنَّمَا الصَّدَقَٰتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَٰكِينِ وَالْعَٰمِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَٰرِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}؛(1) «زکات ها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنان [جمع آوری و پخش] آن و کسانی که دلشان به دست آورده می شود و در [راه آزادی] بردگان و وامداران و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد». یعنی تمام زکات به نفع ملت و در جیب ملت است.

به هر حال فرستاده پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) برای دریافت زکات نزد ثعلبه رفت. ثعلبه گفت: اول زکات دیگران را دریافت کن و بعد سراغ من بیا. افراد ضعیف النفس دائم در انجام کار خیر، امروز و فردا می کنند؛ در حالی که در روایت آمده است: هرگاه نیت پرداخت صدقه کردی، بی درنگ بپرداز؛ زیرا اگر انسان نیت کرد و تأخیر انداخت شیطان برای فریبش دست به کار می شود و او را به وسوسه می اندازد.(2)

به هر حال مأمور زکات رفت و برگشت، گفت: تنها زکات شما مانده است؛ ولی این بار نیز از پرداخت حق الهی خودداری کرد و افزون بر آن به

ص: 135

اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت: این حکم، همسان «جزیه» است. ما مسلمان شده ایم که از پرداخت «جزیه» معاف باشیم و با پرداخت «زکات» چه فرقی میان ما و غیر مسلمانان باقی می ماند؟ وقتی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) سخنش را شنید، فرمود: وای بر ثعلبه! ای وای بر ثعلبه!

در این هنگام آیاتی از سوی پروردگار در توبیخ پیمان شکنان نازل شد که می فرماید: {وَمِنْهُم مَّنْ عَٰهَدَ اللَّهَ لَئِنْ ءَاتَىٰنَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّٰلِحِينَ * فَلَمَّا ءَاتَىٰهُم مِّن فَضْلِهِ بَخِلُواْ بِهِ وَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ * فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَىٰ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُواْ اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُواْ يَكْذِبُونَ}؛(1)

«بعضی از آنها با خدا پیمان بسته اند که اگر از کرم خویش به ما عطا کند، قطعاً صدقه خواهیم داد و از صالحان خواهیم شد؛ اما وقتی خدا از فضل خود به آنان بخشید، بخل ورزیدند و سرپیچی کردند و روی برتافتند. این عمل (روح) نفاق را تا روزی که خدا را ملاقات کنند، در دل هایشان برقرار ساخت؛ زیرا از پیمان الهی تخلف جستند و دروغ می گفتند».

در این آیات چند نکته مهم به چشم می خورد: اول: آیه می فرماید: خدا، نفاق را در دل هایشان برقرار ساخت، به دو دلیل: 1. از پیمان الهی تخلف کردند؛ 2. دروغگو بودند؛ یعنی نفاق، نتیجۀ قهری پیمان شکنی و دروغ است. حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) این حقیقت را تأیید می کند: «وَلِلْمُنَافِقِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَإِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَإِذَا ائْتُمِنَ خَانَ؛(2) منافق سه نشانه دارد: به هنگام سخن گفتن دروغ می گوید، وقتی وعده می دهد تخلف می کند و هرگاه به او امانتی بسپارند در آن خیانت می کند».

ص: 136

نکته دوم: پروردگار می فرماید نفاق در دل های پیمان شکنان پایدار می ماند تا روزی که خدا را ملاقات کنند؛ یعنی نفاق گناهی است که علاج ندارد، خدا بر قلب چنین افرادی مهر بدبختی می زند: «فَطَبِعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ».(1) البته فراموش نشود که بنابر آنچه بیان شد، سبب مختار، خود انسان می شود و این مهر زدن نتیجه عمل خود شخص است؛ وگرنه خدای متعال همیشه درهای توبه را باز گذاشته است؛ اما اگر شخصی نعوذ بالله به مرحله ای برسد که دیگر امیدی به اصلاح و هدایتش نباشد، آن گاه بر قلبش مهر زده می شود؛ مانند بیماری که پزشک جوابش می کند و می گوید: دیگر علاجی نداری؛ اما سبب این بیماری، خود شخص است، نه پزشک.

اکنون که فهمیدیم نفاق علاج ندارد، خوب است منافق را کمی بیشتر توصیف کنیم. منافق کسی است که هیچ عشق و ایمانی نسبت به خدا و پیامبر در قلبش نیست و فقط اظهار مسلمانی می کند. یکی از صفات زشت آنان همین است که هنگام ناتوانی، از ایمان دم می زنند و شاید افراد دارای امکانات را مذمت کنند که چرا از امکاناتشان به نفع مردم محروم استفاده نمی کنند؟! اما همین که خودشان به نوایی برسند، چنان غرق دنیاپرستی می شوند که همه پیمان های خویش را با خدا به دست فراموشی می سپارند، گویا به کلی تغییر شخصیت می دهند و درک و دید دیگری پیدا می کنند. همین کم ظرفیتی، روح نفاق را چنان در آنان نهادینه می سازد که راه بازگشت را به روی آنان می بندد. پروردگار می فرماید: {فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَىٰ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ}؛(2) «این عمل (روح)

ص: 137

نفاق را تا روزی که خدا را ملاقات کنند، در دل هایشان برقرار ساخت».

خلاصه، انسان سبب مختار است و آنچه به او می رسد نتیجه عملش شمرده می شود. باید توجه داشت که تنها کفر، ظلم، گمراهی و پیمان شکنی نفاق آور نیست؛ بلکه گاهی انباشته شدن گناهان کوچک پیامدهای بس ناگواری به بار می آورد. ممکن است انسان یک ظلم را کوچک بشمارد و بگوید: چیز مهمی نیست؛ مگر خدا غفور و رحیم نیست؟ بله خدای متعال، غفور و رحیم است؛ به شرطی که انسان، قابلیت رحمت الهی را داشته باشد، ممکن است همین ظلم کوچک، فرد را به گمراهی بکشد. شما شنیده اید که خیلی از آتش سوزی ها از یک جرقه سیگار شروع شده است؛ جرقه سیگاری که به نظر کوچک و ناچیز می آید، یا خیلی اوقات پزشکان اخطار می دهند فلان بیماری که به نظر علاجش راحت است، اگر جدی گرفته نشود به مرگ منجر می شود و آن گاه دیگر علاجی نخواهد داشت.

پس گناهان را کوچک نشماریم، این طور نباشد که بی توجه آن را انجام بدهیم و از کنارش بگذریم. بسیاری از اشخاص بدبخت در آغاز زندگی، انسان های بسیار نیکوکاری بوده اند؛ اما به علت ارتکاب یک خطای کوچک، رفته رفته گمراه شده اند.

باید توجه داشت که نذر نیز پیمانی است که با پروردگار بسته می شود، و در زمانی منعقد می شود که گفته شود برای خدا این نذر را می کنم؛ به هر حال وقتی با خدا پیمانی بسته می شود باید به آن عمل شود. اهمیت ندادن به پیمان شکنی باعث می شود که سرانجام شخص به نفاق کشیده شود.

ص: 138

وَرُسُلِهِ}؛(1) «و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند». در روز قیامت، جایگاه فرشتگان، اطراف عرش است. خدا می فرماید: {وَتَرَى الْمَلَٰئِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ}؛(2) «و فرشتگان را می بینی که پیرامون عرش به ستایش پروردگار خود تسبیح می گویند». بیشترین خلقی که خدا آفریده است، ملائکه باشند.

حیوانات طبق غریزه عمل می کنند و به دلیل نداشتن عقل، تکلیف ندارند. در این میان موجودی که پروردگار به او هم عقل و هم شهوت داده، انسان است. انسان به دلیل داشتن عقل، مکلف شده است؛ ازاین رو هر چه عقلش بیشتر باشد، تکلیفش هم سنگین تر خواهد بود.

گفته شده: «حَسَنَاتُ الْأَبرَارِ سَیئَاتُ الْمُقَرَّبِین؛(3) اعمال پسندیده نیکوکاران، گناهان مقربان است». چرا؟ زیرا مقربان عقلشان بیشتر است و تکلیفشان نیز سنگین تر است؛ برای مثال عملی که از یک کودک شیرین است، چه بسا که برای یک جوان قبیح باشد؛ به هر حال، خدا به انسان عقل، شهوت و اختیار می دهد و می فرماید: {إِنَّا هَدَيْنَٰهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}؛(4) «ما راه را به او نشان داديم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاسگزار». از روز اول هم عواملی به عنوان وسایل امتحان بر سر راه عقل قرار گرفته است؛ مانند: شیطان یا شهوت ها و خواسته های نفسانی. پیامبران هم برای تأیید و تکمیل عقل، فرستاده شدند:

ص: 140

«وَیثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ؛(1) تا توانمندی های پنهان شده عقل ها را آشکار سازند». حال، اگر انسان خواسته های نفسانی را در راهی که عقل دستور می دهد به کار گیرد، موجب سعادتش می شود؛ برای مثال عقل می گوید: غذا خوردن اشکال ندارد؛ اما پول این غذا باید از راه حلال کسب شود و غل و غش و ربا و گول زدن که غیر مشروع است در کار نباشد. همچنین توانایی جسمی و پول در راه حلال صرف شود؛ برای مثال در قمار یا در مواردی که خلاف رضای خداست، صرف نشود و غریزه جنسی از راهی که پروردگار فرموده اشباع شود، تا مایه خیر و برکت در زندگی شود؛ اما گاهی شیطان و نفس بر انسان چیره می شوند و عقل کنار می رود. البته به اختیار خود انسان است: {إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَٰنِ كَانَ ضَعِيفًا}؛(2) «که نیرنگ شیطان [در نهایت] ضعیف است». شخصی که فریب شیطان را می خورد، نفس ضعیفی دارد و در دنیا و آخرت شقاوتمند خواهد بود.

شکست بخورد، مشکل خودش است؛ از جمله کمک های الهی، این است که خدا بندگان شایسته ای را قرار داده که در همه جا هستند و مردم را به راه راست تشویق می کنند. البته این افراد اندک اند؛ اما در هر زمان و مکانی هستند.

در روایت آمده است: «هیچ مکانی نیست؛ مگر اینکه خدا در آنجا حجتش را قرار داده است». در بدترین محیط ها که افرادش منحرف اند، اگر بررسی شود، روشن خواهد شد که افراد درستکاری نیز در آنجا هستند. آیا این افراد به اجبار درستکار شده اند؟ خیر؛ به اختیار خودشان و در هر کجا که باشند، منشأ خیرند و خدا به وسیله آنان بسیاری از افراد را هدایت می کند یا دست کم، حجت را بر افراد تمام می کند تا اگر انسان غافل است، با دیدن آنان بیدار شود و اگر بیدار نشود، از بدبختی و شقاوت خودش می باشد. پروردگار می فرماید: {لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةُ بَعْدَ الرُّسُلِ}؛(1) تا برای مردم، پس از [فرستادن] پیامبران در مقابل خدا [بهانه و] حجتی نباشد». همه می توانند از این افراد باشند.

در روایت آمده است: «وَخَبَأَ أَوْلِیاءَهُ فِي خَلْقِهِ فَلَا تُحَقِّرَنَّ أَحَداً فَلَعَلَّهُ ذَلِكَ الْوَلِي؛(2) خدا ولیّ خود را در میان مردم قرار داده است. پس هیچ یک از بندگان خدا را کوچک نشمارید، شاید او ولی خدا باشد».

هر کس در هر کجا از کره زمین باشد، می تواند با تزکیه نفس خود یکی از اولیای الهی و مایه خیر و برکت باشد: {وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ}؛(3) «و مرا در

ص: 142

هر کجا که باشم، برای جهانیان مایه برکت و رحمت خود گردانیده است».مبارک در لغت به معنای خیر ثابت است؛ برای مثال کسی که یک میلیارد دارد؛ اما تمامش در یک تجارت از بین می رود، این پول برکت نداشته و خیر ثابت نبوده است؛ اما شخصی که یک میلیون سرمایه دارد؛ ولی به مرور زمان پیوسته بر آن افزوده می شود و گره گشای امور مردم است، این سرمایه، خیر ثابت است. پروردگار در قرآن درباره حضرت عیسی (عليه السلام) می فرماید: او در هر کجا که باشد، خیر ثابت است.

کسانی هستند که هر کجا باشند منشأ شر، مشکلات و اختلاف می شوند. بر عکس، کسانی هستند که در همه جا مبارک اند و دست، زبان، چشم، پول و آبرویشان منشأ خیر است. انسان سعادتمند از جمله این گروه است.

زکات در لغت عربی به معنای «نمو» است؛ یعنی زیاد شدن، مثل باغبانی که درآخر زمستان، شاخه های زاید درختان را می چیند و در ظاهر، درخت کوچک می شود؛ اما این کار در واقع سبب نیرومندی و بازده بیشتر محصول می شود. پس زکات هر نعمتی که پروردگار به انسان داده این است که در راه خدا صرفش کند. با این کار، هم زکات آن را می پردازد و هم نعمت، نمو می یابد. همه اعضای بدن، نعمت الهی است. پس همه را باید تحت کنترل قرار داد و در راه رضای او به کار گرفت؛ اعم از چشم، گوش، زبان و... .

وی از آن بهره گیرد؛ ولی اگر قدر نداند یا اغراض نفسانی و غیر خدایی را درآن دخیل کند، خدا آن را می گیرد و به دیگری عطا می کند.

بعضی نوکر امام حسین (عليه السلام) بودند؛ ولی به سبب قدر ندانستن این نعمت، پروردگار، نوکری سیدالشهداء را از آنان گرفت و دیگران را به جایشان قرار داد. باید بدانیم که اگر تمام افراد حاضر در این جلسه خدمت سیدالشهداء را ترک کنند، دستگاه سیدالشهداء تعطیل نمی شود؛ بلکه به مشیت الهی روزبه روز جلوه باشکوه تری می یابد و خدا مسئولیت آن را به کسان دیگری واگذار می کند و در این میان، تنها ماییم که خسران می کنیم.

می نویسند؛ ولی اگر گناهی مرتکب شد، صبر می کنند و چند ساعت فرصت می دهند، شاید توبه کند؛(1) اما اگر ناسپاسی به حدی رسید که دیگر پیمانه پر شد و شخص نشان داد که قابلیت این نعمت را ندارد، خدا آن را به دیگری می دهد.

بنابراین سعی کنیم همیشه رضای الهی در نظرمان باشد. اگر این مسئله در نظر ما باشد، اکثر مشکلات، بلکه تمام مشکلات و اختلافات حل می شود. مشکلات کنونی اجتماع، ناشی از این است که طرفین یا یک طرف، رضای خدا در نظرشان نیست.

ص: 146

نیروی جاذبه ای در زمین است که اشیا را به سمت خود می کشد.

خدای متعال برای فهم مطالب قرآن از همین شیوه بهره گرفته است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت است و معقولات سخت را باید با مثال به ذهن نزدیک کرد؛ برای مثال خدا برای درک صبر در قرآن، داستان حضرت موسی و بنی اسرائیل را بیان می کند. آنها در حکومت مستبد فرعون، سختی های بسیاری را متحمل شدند؛ ولی با صبر به درجه ای رسیدند که خدای متعال، سلطه بر شرق و غرب را به آنان عطا کرد. انسان با این مثال محسوس، صبر را بهتر می فهمد؛ از این قصه ها در قرآن بسیار فراوان است. پروردگار می فرماید: {نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَٰذَا الْقُرْءَانَ}؛(1) «ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحی کردیم، بر تو حکایت می کنیم». خدا بهترین قصه ها را در قرآن ذکر کرده است. آیا برای سرگرمی بوده؟ خیر؛ بلکه برای تقریب معقولات به ذهن بوده است. یا برای تربیت مبلغان دینی، داستان حضرت نوح را نقل می کند؛ زیرا یک مبلغ ممکن است، زود خسته شود و بگوید این زحمت ها چه فایده ای دارد؛ ولی زمانی که بفهمد حضرت نوح برای تبلیغ دین الهی، نهصد و پنجاه سال تبلیغ کرد، آن گاه معنای استقامت در راه تبلیغ دین را می فهمد.

در تفهیم مسائل، کاربرد مثال بسیار اهمیت دارد. پروردگار می فرماید: {إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِ أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا}؛(2) «خدا از اینکه به پشه ای - یا فروتر [یا فراتر] از آن - مَثَل زند، شرم ندارد». پروردگار از مثال زدن خجالت

ص: 148

نمی کشد؛ حتی اگر به پشه یا حتی کمتر از آن باشد؛ زیرا هدف آگاهی بخشیدن به انسان هاست.

دیوار و در آن چراغی موجود است - سابقاً حفره ای در دیوار ایجاد می کردند و برای بیشتر شدن نور، چراغ را در آن حفره می گذاشتند که نور از بالا بتابد - اگر اطراف نور مانع نباشد، نور به همه جا پخش می شود؛ اما اگر اطراف این نور، مانع باشد و تنها از یک طرف بتابد، نورش بیشتر می شود؛ برای مثال، پشت پروژکتورهای قوی قابی می گذراند تا نور از پشت منعکس نشود و کاری می کنند تا نور تنها به یک طرف متمرکز شود؛ ازاین رو نور چند برابر می شود؛ اما چراغ های عادی نورش به همه اطراف پخش می شود؛ ازاین رو بُردش کم می شود.

پس نور الهی به گونه ا ی است که علاوه بر قوی بودن و فراگیری عالَم، نورش زیبا، دلربا و کاملاً نمایان است.

خدا در ادامه شرح این نور می فرماید: {الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ}؛(1) «آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون ستاره ای فروزان».

وقتی چراغ های نفتی را روشن می کردند، حباب را بر آن قرار می دادند، تا نور فروزان تر شود. حال می فرماید: حبابی بر این چراغ می آید که خودش دارای چنین درخشندگی است و خود این عامل سبب می شود نور قوی تر شود.

در ادامه می فرماید: {يُوقَدُ مِن شَجَرَةٖ مُّبَٰرَكَةٖ زَيْتُونَةٖ لَّا شَرْقِيَّةٖ وَلَا غَرْبِيَّةٖ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ}؛(2) «این چراغ با روغنی افروخته می شود که از درخت پربرکت زیتونی گرفته شده که نه شرقی است و نه غربی، (آن چنان صاف و

ص: 150

خالص است که) نزدیک است بدون تماس با آتش روشنی بخشد».

سوخت این چراغ از روغن درخت زیتون است که این درخت، نه طرف شرق است نه طرف غرب؛ یعنی آفتاب از صبح تا شب به آن می تابد که چنین روغنی حتی بدون برخورد با آتش درخشان است. پس از لحاظ مادی تمام شرایط برای یک نور با تشعشع قوی فراهم است.

اکنون برای اثرگذاری کامل این نور به جز شرایط مادی، به نور معنوی نیاز است که همانا این نور معنوی، خانه هایی است که خدا اجازه داده آن خانه ها بلندمرتبه باشد و نام خدا در آنجا برده شود. پروردگار می فرماید: {فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْأصَالِ}؛(1) «در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود در [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند».

مثال مادی با حالت معنوی آمیخته می شود تا نور خدا را بیان کند. البته تعبیر به نور مجاز است، نه اینکه واقعاً فکر کنیم پروردگار از جنس نور است، می گوییم خدا نور است؛ یعنی: «الظاهر بنفسه المظهر لغيره».

پس این چراغ مثالی، در خانه ای است که پروردگار اجازه داده نامش در آن خانه برده شود، حال افراد این خانه چه کسانی اند؟

خدا می فرماید: {رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَٰرَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَوٰةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَوٰةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَٰرُ}؛(2) «مردانی که تجارت و معامله، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند. آنها از روزی

ص: 151

می ترسند که در آن دل ها و چشم ها زیر و رو می شود».

پس افراد این خانه، انسان هایی پاک هستند و صفت شاخص آنها، این است که از یاد پروردگار و قیامت غافل نمی شوند. از مصادیق بارز این رجال همچنان که در روایات آمده، انبیاء و ائمه (عليهم السلام) هستند. خانه های آنان به گونه ای است که خدای متعال اجازه داده که رفیع باشد. مقصود از بلند بودن، بلند بودن معنوی است و نشان از عظمت این مکان ها و صاحبانش نزد پروردگار دارد.

برای تجارت همراه با هزار دینار به مصر فرستاد. او هم رفت و با دو برابر مبلغ سرمایه برگشت. حضرت از این سود زیاد تعجب کردند و فرمودند: چه کردی که سرمایه ات به دو برابر رسید؟! او گفت: ما جنسی خریدیم به مبلغ هزار دینار و به مصر بردیم، وقتی به مصر رسیدیم، فهمیدیم که این جنس، کمیاب و مورد نیاز شدید مردم می باشد - ظاهراً جنس گندم بوده - ازاین رو کاروان تجارتی ما توافق کردند که گندم را به دو برابر قیمت بفروشند. مردم هم که نیاز داشتند، مجبور به خریداری شدند.

آن گاه امام صادق (عليه السلام) به او فرمودند: هزار دیناری را که سرمایه من بود، برگردان و هزار دینار دیگر را نمی خواهم؛ زیرا در این تجارت از احتیاج مردم سوء استفاده کرده ای؛ در حالی که باید حال مردم را در زمان نیازمندی مراعات کرد و اگر قرار بوده صد دینار سود برد، در حالت نیازمندی مردم باید نود دینار سود گرفت.(1) این داستان نشان می دهد تجارت سبب غفلت این خاندان پاک از یاد خدا نمی شد؛ بلکه از تمام این لحظات استفاده می کردند و به اطرافیان و آیندگان درس خداشناسی و فضایل اخلاقی می دادند.

«تلهیهم»؛ یعنی مشغول کردن. لهو نیز از همین ماده گرفته می شود؛ چون انسان را بیهوده مشغول می کند. {رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ}؛ «مردانی که مشغولشان نمی کند»؛ البته هیچ کاری مردان الهی را از یاد خدا غافل نمی کند. همین طور که گفتیم، به خاطر اهمیت تجارت همراه با یاد خدا، در آیه بر این موضوع تأکید شده؛ وگرنه در روایت آمده است که حضرت فرمودند: هر کاری که

ص: 153

می خواهم انجام دهم، قبل از آن و در حال انجام دادن آن و بعد از آن خدا را می بینم.(1) یعنی قبل از آن کار توجه می کنم که آیا این کار مشروع است یا نه؟ در حال کار نیز توجه می کنم که عملم خالصانه و مورد رضای خدا باشد. بعد از اتمام نیز توجه می کنم که نتیجه کارم مورد رضای پروردگار باشد.

در زمان عثمانی، تاجری در بغداد می زیست. یک روز فقیری از او کمک خواست. [در این مورد واجب نیست انسان به فقیر کمک کند؛ اما اگر نمی خواهد به او کمک کند، باید با روی خوش فقیر را ردّ کند؛ نه اینکه خدای ناکرده ناسزا بگوید و با اهانت به او تکذیبش کند، شاید واقعاً محتاج باشد و شخص مرتکب تهمت شود]؛ به هر حال، تاجر بغدادی از کمک کردن امتناع کرد. بعضی از فقرا نیز خشونت دارند و اگر کسی به آنان کمک نکند ممکن است ناسزا بگویند که در این لحظات، باید بردبار بود. فقیر به او گفت: از خدا نمی ترسی؟ درست است که خدا به تو تفضل کرده و ثروت هنگفتی در اختیارت گذاشته است؛ ولی ممکن است به صورت ناگهانی همه را از تو بگیرد. تاجر گفت: اگر پروردگار بخواهد، مرا فقیر کند باید چند سال فکر کند، آن قدر املاک و مستغلات دارم، آن قدر پول دارم، فرض کن در هر تجارتی هم بخواهم ضرر کنم، باز هم چند سال طول می کشد تا فقیر شوم. در همان روز والی عثمانی که حاکم بغداد بود، سوار بر کالسکه از آنجا عبور می کرد. عده ای توطئه گر بر او بمبی پرتاب کردند، بمب منفجر شد و حاکم زخمی شد، حاکم خیال کرد بمب از دکان این تاجر به طرف او پرتاب شد؛ ازاین رو دستور داد تمام اموال تاجر را مصادره کردند و تاجری که خیال می کرد خدا برای فقیر کردنش باید سال ها فکر کند در یک لحظه محتاج نان شبش شد.

بسیاری از تاجران درجه یک بوده اند که بعد از چند صباحی محتاج نان شبشان شده اند. دنیا این گونه است. می گویند: آنکه چرخ و فلک را اختراع کرد، شخص حکیمی بود. از او پرسیدند: چرا این را اختراع کردی؟ گفت:

ص: 155

می خواستم عملاً به انسان ها نشان دهم که یک روز آن بالا هستی و روزی پایین، وقتی آن بالایی، مغرور نشو و وقتی این پایین هستی، مأیوس نشو.

کنند؛ وگرنه پیامبر محتاج نبودند.

تفاوت انسان با بقیه جانداران به عقل است؛ وگرنه ساختار بدنش با جانداران دیگر، فرق چندانی ندارد. زیست شناسان در تقسیم بندی موجودات زنده، انسان را جزء پستانداران به شمار می آورند. این گروه شامل انسان، گاو، شیر و... می شود. اینها همه گوشت، خون، استخوان، اعصاب و غرایز دارند؛ اما فرق بشر با آنها برخورداری از نعمت عقل است.

خدای تبارک و تعالی به عقل اهمیت بسیاری داده است. در روایت آمده است: وقتی خدای عزوجل، عقل را آفرید، به عقل خطاب کرد: «اَقْبِلْ؛ بیا». عقل آمد؛ آن گاه فرمود: «ادبر؛ برو» رفت. سپس فرمود: «مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَيّ مِنْكَ؛(1) من موجودی را نیافریدم که بیش از تو دوستش داشته باشم».

اسلام با هر چیزی که به عقل آسیب وارد کند، مبارزه بسیار شدیدی کرده است. در روایات آمده است: میگساری، اصل و ریشه تمام پلیدی هاست.(2) کارهایی بدتر از میگساری هم وجود دارد؛ اما چرا آن را ریشه و مادر همه پلیدی ها (ام الخبائث) نام برده اند؟ چون به عقل بشر آسیب وارد می کند و انسان مست، عقلش زایل می شود؛ ازاین رو ممکن است که هر گناهی را انجام دهد. انسان مست از هر جانور درنده ای خطرناک تر و پست تر است. بدین جهت در آیات و روایات بسیاری بر زشتی میگساری تأکید شده است. مثلاً در روایت آمده است: اگر کسی، دخترش را به ازدواج شرابخواری درآورد «فَقَدْ قَطَعَ رَحِمَه؛(3) این شخص یقیناً قطع رحم کرده» و دخترش را تباه کرده است.

ص: 159

آیا چون این جنایتکاران از ارتکاب جنایت لذت می برند باید به آنان اجازه ارتکاب جنایت را داد؟ هرچند زشتی برخی از رفتارها برای مردم کاملاً روشن است، مانند رفتار کسی که با ارتکاب جنایت لذت می برد؛ اما در حقیقت تمام گناهان زشت است؛ هرچند زشتی آن برای همه روشن نیست.

خدای تبارک و تعالی از سر لطف و رحمتش به مردم، واجبات و محرمات را مقرر فرموده است. خدا می فرماید: {إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَٰلِكَ خَلَقَهُمْ}؛(1) «مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحم کرده و برای همین آنان را آفریده است». خدا راه صحیح لذت بردن از زندگی را به انسان معرفی کرده که در قالب بایدها و نبایدها نهفته است.

باید توجه داشت که اگر در برخی از گناهان، لذت ظاهری وجود دارد، موقتی و زودگذر است؛ اما چون ضرر درازمدتش فراوان بوده خدا آن را منع کرده است. عاقل هرچند گرسنه باشد و غذای بسیار لذیذی داشته باشد، اگر بداند غذا مسموم است، هرگز آن را میل نخواهد کرد. انسان هرچه گرسنه تر باشد لذتش از غذا بیشتر خواهد شد؛ اما چرا انسان عاقل به غذای مسموم دست نمی زند؟ چون می داند مدت این لذت بسیار کوتاه است و یک ساعت یا دو ساعت پس از خوردن آن غذای لذت بخش، مسموم خواهد شد و خواهد مرد؛ ازاین رو، از خوردنش خودداری خواهد کرد. تمام گناهان نیز همین گونه است.

است گناه نکند؛ زیرا اگر مجبور باشد گناه نکند، چندان فضیلت نیست؛ مانند اینکه کسی را در اتاقی زندان کنند که نتواند مرتکب گناه شود. درست است که گناهی مرتکب نمی شود؛ اما این گونه بی گناهی چندان فضیلت نیست. معصوم بودن پیامبران و ائمه (عليهم السلام) نسبت به گناهان بدین معناست که آنان قدرت ارتکاب گناه را دارند اما گناه نمی کنند؛ زیرا قبح و زشتی گناهان برایشان منکشف و روشن است. هر انسانی نسبت به برخی از محرمات، این حالت را دارد؛ ازاین رو، هیچ گاه شخص عاقل از چاه فاضلاب نمی خورد و هرگز فکر آن را نیز نمی کند؛ زیرا این مقدار درک را دارد که این رفتار، کار پلیدی است.

هرچه عقل انسان قوی تر شود، درکش نیز بیشتر خواهد شد؛ ازاین رو کسی که عقل دارد، هرچه عقلش قوی تر شود، زشتی گناهان بیشتری را می فهمد. بنابراین از ارتکاب گناهان بیشتر خودداری می ورزد. این یکی از معانی عصمت است که قبح کارها برای افراد منکشف است؛ پس قدرت برای انجام دادن کارهای ناشایست دارند؛ ولی از ارتکاب آنها خودداری می کنند.

(دین) ابراهیم (عليه السلام) چیست؟

دین ابراهیم دربردارنده سه اصل بنیادین است: 1. اعتقاد به پروردگار و بندگی وی؛ 2. انجام دادن واجبات وترک محرمات الهی؛ 3. عمل به آداب و ارزش های اخلاقی. این سه اصل بنیادین، زیربنای دین ابراهیم است که التزام به هر یک از آنها منوط به عقل انسان است. هرچه عقل شخص، قوی تر باشد، عمق این مسائل را بهتر می فهمد و التزامش به آن بیشتر می شود.

این امانتی را که خدای تبارک و تعالی بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کرد و نپذیرفتند؛ اما انسان آن را پذیرفت، اگر به مقتضایش عمل کند، فرجامش رستگاری است و اگر به مقتضایش عمل نکند، مصداق این جمله است که می فرماید: {إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا}؛(1) «راستی او ستمگری نادان بوده است». وی به خود ستم کرده است. بی تردید خدا از بی توجهی انسان به تکلیفش ضرر نمی کند؛ زیرا به فرمانبرداری بشر از او نیازی ندارد. «ظلوم» لفظ مبالغه است؛ یعنی بسیار ستمکار. وقتی انسان به دنیا می آید، از استعدادهای گوناگونی برخوردار است که در آغاز در مرحله قوه است و با پرورش به مرحله فعلیت می رسد. این واقعیت را از جنبه جسمانی می توان در مورد ورزشکاری مشاهده کرد که رتبه های بالایی در مسابقات ورزشی کسب می کند. ورزشکاران یک شبه به این مرحله از قدرت بدنی نرسیده اند؛ بلکه قدرتی را که خدا به آنان عطا کرده است، سال های سال با تمرین به این درجه رسانده اند. اگر آن قابلیت خدادادی نبود، هرگز به این مرحله نمی رسیدند. ورزشکاران همیشه در حال تمرین اند؛ زیرا اگر چند روز تمرین را ترک کنند،

ص: 164

دوباره بدنشان ضعیف می شود و آن قابلیت بالا را از دست می دهند. در حوزه معنویات نیز همین گونه است.

اساساً اسلام برای فرزندی که بناست در آینده به دنیا بیاید، تا وقتی او را در قبر می گذارند و دفن می کنند حکم معین کرده است. البته این احکام غالباً مستحبات یا مکروهات است و انجام دادن آنها واجب یا حرام نیست. برخی می گویند چه معنا دارد که انسان وقتی وارد دستشویی می شود، مستحب است با پای چپ وارد شود و هنگام خارج شدن با پای راست خارج شود؟ چرا دستشویی دعای مخصوصی دارد؟ جوابش واضح است؛ زیرا خدای تبارک و تعالی می خواهد کل زندگی انسان با خدا پیوند داشته باشد و هیچ وقت خدا را فراموش نکند تا سیستم زندگی اش یک سیستم صحیح باشد. بله بسیاری از این آداب، واجب نیست و اگر فرد، فراموش کرد یا انجام نداد، اشکال ندارد؛ اما مسلمان با این مستحبات تشویق شده است که همواره در زندگی به یاد خدا باشد. اگر انسان با یاد پروردگار زندگی کند، خودش نفع می برد.

عامل همه این مشکلات عمل نکردن مسلمانان به احکام حیات بخش و سعادت آفرین اسلام است. کسی که عمداً زهر خورده باشد و سپس از خدا بخواهد او را شفا دهد، پروردگار، دعایش را اجابت نمی کند.

آن را دارد؛ ولی غالب انسان ها به این امانت خیانت می کنند.(1) ما باید سعی کنیم از این خائنان نباشیم و فقط شعار ما ولایت نباشد؛ بلکه پیروی از ائمه (عليهم السلام) نیز همراه این شعار باشد و ائمه (عليهم السلام) در گفتار و کردار، مقتدای ما باشند.

ما نمی دانیم که در آینده چه سرنوشتی خواهیم داشت و نمی دانیم آیا در لحظۀ احتضار، با ایمان خواهیم مرد یا بی ایمان؛ زیرا لحظه احتضار، شیطان بر بالین شخص در حال مرگ حاضر می شود و او را فریب می دهد. ارتکاب برخی از گناهان باعث می شود که انسان در لحظه احتضار، با کفر از دنیا برود.

بنابراین باید در اطاعت و بندگی پروردگار، سخت کوش باشیم. البته مانند حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) نیستیم؛ اما باید به واجبات عمل کنیم و از محرمات الهی دوری کنیم. حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) فرمودند: «أَلَا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ وَلَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَعِفَّةٍ وَسَدَادٍ؛(1) البته شما را یارای آن نیست که چنین کنید، ولی مرا به پارسایی و مجاهدت و پاکدامنی و درستی خویش یاری دهید».

مقصود حضرت این است که با عبادت پروردگار و اطاعت از اوامر خدا مرا یاری کنید.

ص: 169

عصمت، در پیامبران متفاوت است.

مثلاً درجه عصمت حضرت محمد (صلی الله عليه وآله وسلم) بیش از حضرت عیسی (عليه السلام) و درجه عصمت حضرت عیسی بیش از درجه عصمت حضرت آدم (عليه السلام) است.

اینجا ممکن است بعضی سؤال کنند که خدای تبارک و تعالی، پیامبران را معصوم آفرید؛ ازاین رو اینها بالاترند. اگر ما را نیز مانند آنان معصوم می آفرید، ما نیز مانند آنها بودیم، پس چرا ما را به درجه آنها نیافرید؟ به دیگر سخن: اگر خدای متعال می خواست ما را مانند پیامبر قرار دهد، قدرت این کار را داشت، پس چرا این قابلیت را در ما قرار نداد؟ این اشکال بی مورد است؛ زیرا آنچه را پروردگار به انسان عطا کرده، تفضل بر بشر است؛ وگرنه انسان حقی بر خدا ندارد؛ مانند اینکه کسی در پاسخ درخواست یک فقیر هزار تومان و در پاسخ فقیر دیگری بنا به مصلحتی یک میلیون تومان پرداخت کند؛ در حالی که هیچ کدام حقی یا طلبی از او نداشته اند؛ بلکه کمک او از روی تفضل است و فقیر اول نیز حق اعتراضی ندارد.

خلق انسان به صورت «أحسن تقویم» تفضل خدا بوده، هرچند به شخصی تفضل بیشتری کرده و او را معصوم قرار داده و جای هیچ گونه اعتراضی باقی نمانده است. البته تفاوت درجات بی دلیل نیست و علل و مصلحتی دارد؛ ولی نمی خواهیم در این زمینه سخن به درازا بکشد؛ بلکه به موضوع اصلی می پردازیم.

بنا به دلیل و علتی، تفضل خدا بر یک شخص یا یک گروه، بیشتر از دیگری است، خدا می فرماید: {إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ ءَادَمَ وَنُوحًا وَءَالَ إِبْرَٰهِيمَ وَءَالَ عِمْرَٰنَ عَلَى الْعَٰلَمِينَ}؛(1) «خدا آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد».

ص: 171

پس خدا ذریه حضرت عمران و ذریه حضرت ابراهیم را اختیار کرد و جای اعتراضی برای دیگران هم نیست.

فرقه های مسلمان و به شکرانه این هدایت الهی، وظیفه و تکلیف بیشتری دارند. خیلی از افراد فکر می کنند اگر کار واجب یا یک مستحبی را انجام دادند، دیگر وظیفه ای در قبال دین ندارند؛ برای مثال تاجری که مسجدی می سازد و می گوید من وظیفه خودم را انجام دادم یا دانشمندی که کتابی می نویسد و می گوید: من وظیفه خود را انجام دادم، در اشتباه هستند؛ زیرا هر یک از مسلمانان باید تا اندازه ای که قدرت دارد در راه خدا تلاش کند، با انجام یک کار یا کارهای خوب مسئولیت از دوش ما برداشته نمی شود.

خدمت پیامبراکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) عرض کردند: مگر خدای تبارک و تعالی نمی فرماید: {لِّيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَٰطًا مُّسْتَقِيمًا}؛(1) «تا خدا گناهان گذشته و آینده ای را که به تو نسبت می دادند ببخشد و نعمتش را بر تو تمام کند و به راه راست هدایتت فرماید». طبق این آیه هیچ گناهی بر پیامبر نیست، نه در گذشته و نه در آینده؛ پس چرا این قدر ایشان خود را خسته می کردند، برای نماز شب قیام می کردند، در رکوع و سجود الهی می کوشیدند، جهادهای سختی در راه خدا می کردند؟ پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: آیا نباید بنده شاکری برای خدا باشم؟!؛(2) درست است که گناهی در گذشته و آینده بر گردنم نیست؛ اما بنده سپاسگزاری نباشم؟!

کسی خیال نکند اگر واجبات را انجام داد، نماز خواند، روزه گرفت، خمس داد، حج رفت و... دیگر مسئولیتی ندارد.

برای مثال همه مسلمانان وظیفه امر به معروف و نهی از منکر دارند، نگویند

ص: 173

فقط مخصوص روحانیان است. همه وظیفه ارشاد جاهل و تنبیه غافل را دارند. همه وظیفه نشر دین را دارند. این وظیفه ها واجب است، حال اگر هم واجب کفایی باشد، ما کسانی را نداریم که به اندازه کافی این وظیفه را انجام دهند. در نتیجه بر همه واجب عینی است، البته هر شخصی به اندازه توان و قدرتش. پروردگار می فرماید: {لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}؛(1) «خدا هیچ کس را جز به اندازه توانایی اش تکلیف نمی کند». خدا به اندازه قدرت هرکس به او تکلیف داده است؛ ولی ما بایستی به وظیفه مان به اندازه توان عمل کنیم. آیه شریفه دیگری می فرماید: {فَاتَّقُواْ اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ}؛(2) «پس تا می توانید از خدا پروا بدارید». به مقداری که قدرت و استطاعت دارید، بایستی تقوا داشته باشید و از محرمات دوری گزینید، به واجبات عمل کنید و وظایف خود را انجام دهید.

انسان هیچ گاه نباید فکر کند که با انجام دادن یک عمل وظیفه اش تمام می شود و همین کفایت می کند. چنین تفکری شاخه ای از غرور است؛ یعنی شخص با خودش فکر می کند که کار خوب و مهمی انجام داده و دیگر نیاز به تلاش بیشتر نیست.

بلکه گاهی باعث حبط عمل می شود، در آخرت انسان می بیند این همه زحمت کشیده ولی دستش خالی است؛ زیرا از کارش خوشش آمده و عجب و خودپسندی دامان او را گرفته. خدا می فرماید: {وَقَدِمْنَا إِلَىٰ مَا عَمِلُواْ مِنْ عَمَلٖ فَجَعَلْنَٰهُ هَبَاءً مَّنثُورًا}؛(3) «و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم و همه را

ص: 174

همچون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم» باید بیشتر فعالیت و کار کنیم.

پس انسان مؤمن هر اندازه هم که کار یا عبادت انجام دهد، باز هم باید خود را مقصر بداند و همیشه این مطلب در نظرش باشد که شاید بتوانم بیشتر و بهتر کار کنم. اگر تلاش یا عبادتی داشت خیلی راضی نباشد؛ چرا که شاید مورد قبول درگاه باری تعالی قرار نگیرد. یکی از صفات مؤمن این است که بین خوف و رجا باشد؛ یعنی وقتی از او می پرسند اگر الآن مُردی اهل بهشتی یا اهل جهنم، بگوید: نمی دانم؛ اما کسی که بگوید بله من فلان کار خیر را انجام داده ام و اگر مُردم در صدر بهشتم، این مؤمن حقیقی نیست؛ بلکه باید ضمن تلاش پیوسته بین خوف و رجا باشد.

ص: 175

ما فحش و ناسزا بگوید و ما هم جوابش را بدهیم، فرق ما با او چیست؟ اگر وی فحاشی کند و ما نیز فحاشی کنیم، ما نیز مانند او خواهیم بود؛ ازاین رو امام کاظم (عليه السلام) می فرمایند: اگر دو نفر مشغول فحش دادن به یکدیگر شوند، آن کسی که رتبه و مقامش بالاتر است، به مرتبه شخص پایین تر نزول خواهد کرد؛(1) چون کارشان یکی است و فرقی با هم ندارند.

بنابر فرموده آن حضرت، اگر دیگری با من بی نزاکتی کند، من باید با او رفتار پسندیده داشته باشم، برخوردم باید بازتاب خوبیِ من باشد، نه بدی من. خوبی باید در هر شرایطی از درون انسان بجوشد، همچون یک شیشه عطر که بوی خوش جزء ذاتش شده، اگر شیشه عطری را بشکنند و درون آشغال بیندازند تا وقتی آن شیشه عطر درون آشغال است، عطرش به مشام خواهد رسید و هرگز به علت همجواری با آشغال ها بوی آشغال نمی گیرد.

خوش برخوردی و هر صفت نیک دیگری نیز باید برای مؤمن، ملکۀ نفسانی شود و در برابر هر برخورد ناپسندی نیز باید به اخلاق پسندیده پایبند باشد. پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) با همه، خوش برخورد و خوش رفتار بودند. زمانی که انسان تصمیم می گیرد با نفسش جهاد کند، باید بداند که کسی نتوانسته تنها با سخن، بدون عمل تغییری در خود یا دیگران ایجاد کند.

پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) هدفی دارد که برای رسیدن به آن، باید در عمل، ویژه باشد. هر کدام از ما نیز هدفی در زندگی داریم که اگر اخلاقمان را نسازیم، به هدف نمی رسیم. اگر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) با آن بیابان گرد با آن رفتار زشتش، همانند او عمل می کردند یا اصحاب رفتاری همچون وی از خود نشان می دادند، آیا

ص: 178

دشمنی آن مرد با اسلام بیشتر نمی شد؟ آیا پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به هدف خود که هدایت انسان به سوی نور است نایل می شدند؟ گاهی اوقات ما هدف داریم؛ ولی به بیراهه می رویم. در هر رشته ای که باشیم و هر جایگاهی داشته باشیم، تنها با رعایت اخلاق پیامبرانه موفق خواهیم شد؛ برای مثال از میان دو فروشنده یا خانوادۀ نرمخو و خشن، فرد نرمخو و خوشرو جاذبۀ بیشتری خواهد داشت و از سوی دیگران فرمانبردارتر خواهد بود و شخص خشن و تندخو در زندگی موفق نخواهد شد.

خدای متعال می فرماید: {خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ}؛(1) «طریقه عفو و بخشش را نگه دار و امر به معروف کن». آیات متعدد دیگری نیز داریم که به جای انتقام به عفو تشویق می کنند. رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: اگر مردی تو را به عیبی که در تو نیست سرزنش کند، تو او را به آنچه در اوست سرزنش مکن.(2) روزی در مجلس حضرت رسول (صلی الله عليه وآله وسلم) شخصی به یکی از صحابه دشنام داد و او ساکت بود. بعد از آن وی نیز شروع به تلافی کرد. حضرت برخاستند و فرمودند: فرشته از جانب تو جوابش را می داد؛ ولی چون خود به سخن آمد، فرشته رفت و شیطان آمد و در مجلسی که شیطان در آن است من نمی نشینم.(3)

افزون بر آن آیا دوست نداریم که خدا عفومان کند؟! پروردگار می فرماید: {وَلْيَعْفُواْ وَلْيَصْفَحُواْ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ}؛(4) «و باید عفو کنند و گذشت نمایند، مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزندۀ مهربان است». اگر علاقه مندیم پروردگار از لطف و کرمش عفومان کند، ما نیز این گونه باشیم. وقتی روز قیامت نامه اعمال ما را به دستمان می دهند؛ برای مثال می بینیم چند نماز واجب را ترک کرده ایم یا از وقتی روزه بر ما واجب شده، چند روزه را خورده ایم، یا بعضی گناهان دیگری را انجام داده و فراموش کرده ایم که آن را تصحیح و جبران کنیم، آن هم در محضر پروردگار؛ زیرا گاهی کسی در حضور یک فرد عادی مرتکب خطایی می شود و گاهی در

ص: 180

حضور شخصی بزرگ مرتکب خطایی می شود، اگر در محضر خدا مرتکب گناه شویم دوست داریم پروردگار چه برخوردی با ما داشته باشد، آیا دوست نداریم که از سر لطف و رحمت بر ما بنگرد و همه خطاهای ما را عفو کند. اگر چنین برخوردی را آرزو می کنیم، خدا نیز می فرماید: {وَلْيَعْفُواْ وَلْيَصْفَحُواْ}؛ باید عفو کنند و گذشت نمایند».

اگر کسی نسبت به مردم سخت گیر باشد و اگر اشتباهی در حق او شد، از آن اشتباه نگذرد و دائماً به رخ فرد بکشد، روز قیامت چه توقعی از خدا دارد؟! پروردگار به وی می فرماید: تو از یک خطای کوچک بندۀ من نگذشتی پس چگونه انتظار داری که من از تمام خطاهای بزرگ تو درگذرم. کسی که با مردم بد برخورد می کند، نباید توقع داشته باشد که با او خوب برخورد شود. خدای متعال می فرماید: {إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ}؛(1) «اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید».

یکی از صفات زیبای شخص عاقل این است که، چیزهایی را می فهمد ولی به روی خودش نمی آورد، چنانچه این مضمون در روایت آمده است.(2)

نقل شده است که در مدینه شخصی دلقک بود و آدم ها را می خنداند - که کاری سبک و ناپسند است، انسان باید رفتارش سنگین و موقر باشد - او مردم را مسخره می کرد و از این راه، دیگران را می خنداند و پول می گرفت. به او گفتند: تو هرگز نمی توانی امام زین العابدین (عليه السلام) را دست بیندازی و مایه خنده دیگران را فراهم کنی.

ص: 181

گفت: اینکه مشکل نیست و یک روز که حضرت از مسجد خارج می شدند، دوید و عبای ایشان را از دوششان کشید و بُرد، به تصور اینکه حالا حضرت دنبالش می روند و مردم از دیدن این صحنه می خندند؛ اما حضرت هیچ توجهی به او نکردند، دلقک که دید حضرت هیچ واکنشی نشان ندادند، برگشت و شروع کرد به زدن حرف های نامناسب. باز حضرت هیچ توجهی به او نکردند، وقتی دلقک این حالت را دید، فکر کرد حضرت حواسشان متوجه جای دیگری است، پس جلو رفت و گفت: من شما را با این کلمات مورد ناسزا قرار دادم؛ ولی شما هیچ گونه توجهی نمی کنید!! حضرت فرمودند: بله! من متوجه کردار تو هستم؛ اما از تو گذشتم. این نمونه ای از رفتار امام زین العابدین (عليه السلام) بود.(1)

رسیدند و گفتند: این برده ما بوده است. او را با این عنوان به ثمن بخسی فروختند. یوسف، هفت سال زندانی کشید و نتیجه برخوردها این شد که مدت چهل سال از پدر و مادر و شهر و دیارش دور باشد؛ ولی خدا او را به درجه بالایی رساند؛ زیرا قطع نظر از پیامبری، از لحاظ دنیوی نیز عزیز مصر و خزانه دار کشور شد.

در این حال وقتی برادران برای دریافت گندم نزدش آمدند، آنها را شناخت؛ ولی به هیچ وجه به روی خود نیاورد، و نه تنها به آنها گندم داد؛ بلکه پول هایی را نیز که بابت گندم داده بودند به آنها بازگرداند، و بار سوم وقتی آمدند و یوسف را شناختند، یوسف با آن جایگاه و عظمت حتی آنان را ملامت نیز نکرد؛ بلکه به آنها گفت: {قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّٰحِمِينَ}؛(1)

«گفت: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست! خدا شما را می بخشد و او مهربان ترین مهربانان است». یعنی هیچ مشکلی بر شما نیست و من تمام آن قضایا را فراموش می کنم. سپس گفت: بروید و اهلتان را نیز به اینجا بیاورید و در راحتی زندگی کنید: {وَأْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ}؛(2) «و همه کسان خود را نزد من آورید».

کسی به ما اهانت کرده، از او می گذریم و انتقام نمی گیریم، ممکن هم هست که از خدا بخواهیم وی را به راه راست هدایت کند و از گناهش بگذرد؛ اما معمولاً افراد از این بالاتر انجام نمی دهند.

خدا در اینجا به پیامبرش می فرماید: بعد از طلب آمرزش آنها قلب هایشان را نیز جلب کن، قابل توضیح است که شأن نزول این آیه درباره حادثه «احد» است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) جنگ «احد» را به پیشنهاد مسلمانان در آن نقطه قرار داد؛ ولی مسلمانان به نقشه جنگی پیامبر (عليه السلام) عمل نکردند و همین سبب شکستشان شد. عده ای از آنها صحنه جنگ را ترک و فرار کردند. با این حال بعد از مراجعت مسلمانان از احد، خدا به پیامبرش فرمود: آنان را مورد عفو قرار بده و از این بالاتر با ایشان مشورت کن.

با برخورد سازنده رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) جمع پراکنده ای که خود سبب این مصیبت ها شده بودند، با این شیوه و منش، به سرعت منسجم شدند و جراحات التیام پذیرفت.

پس اینها دستورهای کلی و راهکار های اخلاقی اسلام برای جمع شدن قلب های پراکنده است. شیوه ای مطابق با فطرت انسان که برآمده از توصیه های عالم مطلقی است که آگاهی کامل از روان انسان ها دارد و بهترین متخصص روان شناسی است.

پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به مشورت با آنها نیاز نداشتند؛ زیرا ایشان معصوم بودند و تمام کارهایشان صد در صد درست بود. پس چرا خدا به پیامبرش فرمود: با آنان مشورت کن؟! چون انتخاب دامنه احد برای جنگ، محصول رأی اکثریت بود که نتیجه رضایت بخش نداشت؛ پس این فکر به نظر بسیاری می رسید که

ص: 184

پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در آینده نباید با کسی مشورت کند؛ در حالی که مشورت به صورتِ یک امر پسندیده در اسلام است؛ ازاین رو، قرآن به این طرز تفکر پاسخ می گوید و دستور می دهد که همچنان با مردم مشورت کن؛ زیرا در بررسی کلی، روی هم رفته منافع آن به مراتب بیش از زیان های آن است و اثری که در آن برای پرورش فرد و اجتماع و بالا بردن شخصیت آنها وجود دارد، از همه اینها بالاتر است. با این طریق هم دل های آنان را به دست می آورید و هم بر اثر برخوردهای سازنده اخلاقی کسی که تا دیروز دشمن بوده، دوست خواهد شد.

خدای متعال می فرماید: {ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَٰوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ}؛(1)

«[بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یکدل می گردد».

می گویند هزار دوست، کم و یک دشمن، بسیار است. پس فرد باید کاری کند که دشمن به دوست تبدیل شود. تنها نام مسلمانی را یدک نکشیم؛ بلکه مسلمانی را با اصلاح اخلاق و رفتارمان ثابت کنیم.

شخصی از کشور کفر به یکی از کشورهای اسلامی آمد و به جایی وارد شد، دید بر سر در نوشته شده است: رسول الله (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمود: «النَّظَافَةُ مِنَ الْإِيمَانِ؛(2) پاکیزگی جزئی از ایمان است». گفت: به به عجب دینی است که تمیزی جزء ایمان است.

ولی زمانی که وارد آنجا شد، دید حوضی که از آن استفاده می کردند،

ص: 185

آبش سبز شده و کرم درآورده است. آن گاه گفت: اسلام را ندیدم؛ زیرا هیچ کس به آموزه های اسلام عمل نمی کند؛ اما افرادی را دیدم که می گفتند: ما مسلمانیم. پس اگر می خواهیم پیرو واقعی پیامبر باشیم، باید به آنچه خدا و پیامبر فرموده اند، عمل کنیم.

ص: 186

آنچه را که برای پیروزی لازم بود فراهم نمودند؛ از جمله در جنگ احد، نقشه جنگی پیامبر یک نقشه صحیح و کاملی بود که هیچ اشکال و خللی در آن نبود؛ برای مثال محل فرماندهی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در بالای کوه بود تا بر منطقه احد مشرف و مسلط باشند و فرماندهی کنند. حضرت جایی را که ممکن بود دشمن از پشت حمله کند، پنجاه نفر تیرانداز گماردند تا راه نفوذ دشمن را ببندند. دستوری که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به آنان دادند، این بود که خواه ما پیروز شویم، خواه شکست بخوریم، این نقطه را رها نکنید تا وقتی دستور ترک محل به شما داده شود.

جنگ شروع شد. در ابتدای جنگ، نقشه صحیح پیش رفت و مشرکان شکست خوردند و فرار کردند. در این لحظه مسلمانانی که در میدان نبرد بودند، مشغول جمع آوری غنایم شدند. اکثر تیراندازان بالای تپه نیز به خیال پیروزی مسلمانان برای به دست آوردن غنایم برخلاف تذکر فرماندۀ خود، امر پیامبر را پشت سر انداختند و به جز فرمانده و چند نفر دیگر، بقیه به پایین تپه سرازیر شدند. مشرکان نیز که منتظر فرصت بودند تا مشاهده کردند آنان از تپه پایین آمدند، از پشت به مسلمانان حمله کردند. مشرکانی هم که در حال فرار بودند تا این وضعیت را دیدند برگشتند؛ ازاین رو مسلمانان از دو طرف محاصره شدند و فاجعه ای به وجود آمد که تبعات فراوانی به دنبال داشت؛ از جمله:

1. مخالفت با امر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) پیروزی را به شکست تبدیل کرد. اگر این افراد، محل مأموریت خود را ترک نمی کردند، پیروزی استمرار می یافت؛ ولی به دنبال این نافرمانی و شکست، هفتاد نفر از مسلمانان کشته شدند. با فرار مسلمانان، مشرکان به بدن های شهدا دست یافتند و آنها را مُثله کردند؛ یعنی

ص: 188

انگشت های دست و پا و بینی و گوش آنها را بریدند و با خودشان به مکه بردند. زنان مشرکان هم انگشت شهدا را گردنبند کردند و به گردن آویختند.

2. هیبت مسلمانان از بین رفت؛ زیرا مسلمانان بعد از جنگ بدر، هیبتی در دید قبایل و عشایر اطراف مدینه یافته بودند و کسی جرأت جسارت به آنها را نداشت. خود ترس دشمن، عاملی برای پیروزی است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) می فرمودند: «وَنُصِرْتُ بِالرُّعْبِ؛(1)

پیروزی من به سبب ترس طرف مقابل بود». حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) نیز می فرمایند: هر کس به دست من کشته شد، نیمی از کار را من انجام داده ام و نیم دیگر، کار ترس خودش بوده است؛ زیرا تا مرا می دید خودش را می باخت.(2)

پس بعد از این جنگ هیبتی که مسلمانان داشتند، از بین رفت؛ به گونه ای که بعد از مدتی، وقتی شخصی آمد برای عشیره اش از پیامبر مبلّغ طلبید، عده ای در راه، آن مُبلّغان را کشتند. هنوز خبر کشته شدن آنان نیامده بود که یکی از مشایخ عشایر نزد پیامبر آمد و گفت: ما می خواهیم قرآن را به قبیله خود آموزش دهیم. پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) چهل نفر حافظ قرآن را با آنان فرستادند که باز در وسط راه به این چهل نفر حمله کردند و به جز چهار نفرشان که اسیر شدند و آنها را به مشرکان مکه فروختند، بقیه را کشتند.

بنابراین، ناامنی نیز از نتایج نافرمانی و عصیان از امر پیامبر بود.

3. گرایش مردم به اسلام نیز متوقف شد؛ زیرا اکثر مردم بر پایة مصلحت طلبی عمل می کنند. اگر احساس کنند شخصی قوی است و برای آنها

ص: 189

سود دارد؛ به ویژه اگر دینی آورده باشد، از او پیروی می کنند؛ ولی اگر نفعی در او نبینند عقب می کشند؛ ازاین رو بعد از رحلت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) عده بسیاری مرتد شدند و از عقیده خود برگشتند؛ زیرا اسلام آنها بر پایۀ عقیده صحیح نبود؛ بلکه بر پایۀ مصلحت طلبی بود. به هر حال، بر اثر نافرمانی گروهی در جنگ احد، گسترش اسلام نیز برای مدتی متوقف شد.

بنابراین تنها یک مخالفت با امر رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) چنین پیامدهای ناگواری داشت. اکنون مسلمانان روزانه هزاران بار با امر خدا و پیامبر مخالفت می کنند و می پندارند این مخالفت ها به نفعشان است؛ درست مانند همان مسلمانانی که به امید به دست آوردن غنایم، خلاف امر پیامبر عمل کردند.

امروز نیز مسلمانان می پندارند مخالفت با اوامر خدا و رسول به نفعشان است؛ اما هزاران بلا گریبان جامعه اسلامی را می گیرد؛ آن گاه می گویند: چرا این قدر ظلم و جنایت فراوان است؟ چرا پروردگار، کاری انجام نمی دهد؟ غافل از اینکه اینها همه از پیامدهای مخالفت مسلمانان با اوامر رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) است؛ ازاین رو هر چه دعا کنیم فایده ندارد. باید به راه راست برگردیم و بایدها و نبایدهای اسلامی را رعایت کنیم تا ثمر نیکو به دست آید.

در روایت آمده است: «لَتَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ أَوْ لَیسْتَعْمَلَنَّ عَلَیكُمْ شِرَارُكُمْ فَیدْعُو خِیارُكُمْ فَلَا یسْتَجَابُ لَهُمْ؛(1)

امر به معروف و نهی از منکر کنید [اگر نکردید] اشرار بر شما مسلط می شوند، آن گاه خوبان شما دعا می کنند و خدا دعایشان را مستجاب نمی کند».

بعد از جریان جنگ احد، فرارکنندگان توبه کردند و خدای عالم نیز

ص: 190

توبه شان را پذیرفت و با توبه، عقاب برداشته شد؛ ولی اثر وضعی گناه آنان بر جای ماند؛ یعنی کشته ها زنده نشدند و آسیب های وارد شده برنگشت.

4. مشکل دیگری که بر اثر نافرمانی آنان پیش آمد، شبهه هایی بود که منافقان شایع کردند و می گفتند: اگر محمد (صلی الله عليه وآله وسلم) پیامبر خدا است چرا پروردگار، او را نصرت نکرد؟ بی تردید گروهی از مسلمانان، ضعیف الایمان بودند و این شبهات زود بر ذهن آنان اثر می گذاشت؛ زیرا نمی دانستند که موازین خدا حکیمانه و دقیق است. انسانی که ظاهر را می بیند از واقع بی اطلاع خواهد ماند.

خدای عالم تمام کارهایش بر اساس حکمت و دقت است؛ اما مردم در موارد بسیاری، علت وقایع را نمی دانند. پروردگار می فرماید: {وَمَا أَصَٰبَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ}؛(1) «و روزی که [در احد] آن دو گروه با هم برخورد کردند، آنچه به شما رسید به اذن خدا بود [تا شما را بیازماید] و مؤمنان را معلوم بدارد». مشرکان با توجه به فرجام جنگ احد، شبهه افکنی را شروع کردند و در این میان یهودیان مدینه نیز از فرصت استفاده کردند و به این گروه پیوستند.

عده ای تحت تأثیر این حرف ها می گفتند: خدا را شکر که ما به جنگ نرفتیم؛ وگرنه کشته می شدیم. این هفتاد نفر نیز اگر نرفته بودند زنده می ماندند و شایع می کردند که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) آنان را فریب داد. کسانی که تازه مسلمان شده بودند با انبوهی از شبهات روبه رو شدند؛ برخی مسلمانان مادرزادی، هنگام پیش آمدن شبهه متزلزل می شوند، چه رسد به کسانی که اکثرشان تازه مسلمان شده بودند و خیلی چیزها را خبر نداشتند که بعداً آیات قرآن در سوره

ص: 191

آل عمران به این شبهات پاسخ داد.

برای مثال آیه نازل شد: {إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ}؛(1) «اگر (در میدان احد) به شما آسیبی رسیده آن قوم را نیز آسیبی نظیر آن [در جنگ بدر] رسید و ما این روزها[ی شکست و پیروزی] را در میان مردم به نوبت می گردانیم». این حالت بین افراد خوب و بد در دنیا می چرخد، هر کس تلاش کند پیروز می شود، یک روز مؤمنان درست کار می کنند و پیروز می شوند و یک روز مشرکان. قانون های الهی تغییر نمی کند و هر کس بر اساس سنت های الهی کار کند، پیروز می شود.

و دربارۀ شبهه دیگری که گفته بودند اگر اینها نمی رفتند کشته نمی شدند، خدا می فرماید: {الَّذِينَ قَالُواْ لِإِخْوَٰنِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُواْ قُلْ فَادْرَءُواْ عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَٰدِقِينَ}؛(2)

«(منافقان) آنها هستند که به برادران خود - در حالی که از حمایت آنها دست کشیده بودند - گفتند: اگر آنها از ما پیروی می کردند، کشته نمی شدند، بگو: (مگر شما می توانید مرگ افراد را پیش بینی کنید؟) پس مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست می گویید». کسی که اجلش رسیده می میرد و اگر در جبهه جنگ کشته نشد در خانه اش می میرد. به هر حال پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) یک سال و اندی برای رفع شبهه و برداشتن آثار ناگواری - که شکست مسلمانان در غزوه احد به جای گذاشته بود - کوشش کردند.

عصیان داشتیم باید بدانیم چیزی را که خدا و پیامبر فرموده اند، صحیح است، نه پندارهای ما؛ زیرا معلومات ما کم است، پروردگار می فرماید: {وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ}؛(1) «و فوق هر صاحب دانشی دانشوری است». بشر خیلی چیزها را درک نمی کند؛ در حالی که خدای عالَم به تمام امور هستی عالِم است، پروردگار می فرماید: {وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ}؛(2) «و اوست که به هر[گونه] آفرینشی داناست» و برنامه او صد در صد صحیح است.

قرآن درباره باور راستین به خدا و پیامبر می فرماید: {فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا}؛(3) «پس نه (چنین است) به حق پروردگار تو که ایمان نمی آورند مگر اینکه تو را در مورد آنچه مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده ای در دل هاشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند و کاملاً سر تسلیم فرود آورند».

بنابراین، مؤمنان حتی در دل نیز نباید از هیچ حکمی ناراحت باشند؛ زیرا در امور اختلافی همواره حکم به نفع یک طرف دعوا است و طرف دیگر احتمال دارد حُکم را بپذیرد؛ ولی در نفسش از این حکم ناراحت باشد، خدا می فرماید: {ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ}؛ «سپس از حکمی که کرده ای در دل هایشان احساس ناراحتی [و تردید] نکنند».

ص: 193

روز قیامت که ان شاء الله اهل بهشت شدید، خواهید دید هراندازه کهزیبایی های دنیا در چشم و دل شما زیبا و بزرگ بیاید؛ اما هرگز با نعمت های بهشت قابل مقایسه نیست. اگر در قرآن کریم، گوشه ای از نعمت ها ذکر شده، به اندازه گنجایش عقل بشر است؛ مانند اینکه شما بخواهید لذت هایی را که بزرگ ترها احساس می کنند برای کودکی شرح دهید، می گویید مانند لذت خوردن شکلات است؛ زیرا عقل کودک بیش از این کشش ندارد؛ اما همان گونه که واقعاً لذت های بزرگ دنیوی با لذت خوردن شکلات قابل مقایسه نیست نعمت های اخروی نیز با نعمت های دنیا قابل مقایسه نیست.

به هر حال خدای عزوجل می فرماید: {وَرِضْوَٰنٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبَرُ}؛ «و رضایت خدا بزرگ تر و بالاتر از این نعمت هاست». رضایت خدا یعنی چه؟ او مانند بشر نیست که کیفیات نفسانی داشته باشد تا گاهی از چیزی خوشش آید و خشنود شود و گاهی بدش آید و خشمگین شود. این کیفیات از ویژگی های ماده است که در بشر وجود دارد؛ اما پروردگار از ماده و از کیفیات و تغییرات مادی، منزه می باشد. رضایت و غضب الهی به معنای ثواب و عقاب اوست که مربوط به فعل خداست، چیزی است که خدا برای دیگران خلق می کند، خواه ثواب باشد، خواه عقاب. بنابراین {وَرِضْوَٰنٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبَرُ} نیز یک ثواب است؛ اما این ثواب بالاتر از نعمت حوریان و قصرهای بهشتی است.

اکرام خدا به بنده و فراهم کردن زمینه دریافت این بخشش بر عهدۀ خود افراد است؛ زیرا خدای تبارک و تعالی حکیم است و کار بیهوده انجام نمی دهد.

بنابراین اگر انسان قابلیت خود را برای قبول لطف پروردگار بیشتر کند،

ص: 195

خدای تبارک و تعالی لطفش را بر او بیشتر خواهد کرد. خدای متعال، لطفشرا بر همه بندگان جاری کرده است؛ زیرا اولاً: بندگان را آفریده که این اصل نعمت ها بر بندگان است.

ثانیاً: انواع نعمت ها را برای انسان آفریده است. پروردگار می فرماید: {وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا}؛(1) «و اگر نعمت[های] خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را بشمارید». انسان غرق در نعمت است. همین بدن، نعمت های فراوان دارد. اگر یکی از این نعمت ها کم شود؛ برای مثال چشم درد بگیرد، چه بلایی سرش می آید؟ شاید گاهی تجربه کرده باشید که برای مثال بر اثر تب، شب تا صبح نمی توانید بخوابید و چند ساعت از نعمت خواب محروم می شوید، چه بلایی سرتان می آید؟ این یکی از بی نهایت نعمت الهی است که چند ساعت از آن محروم شده اید.

به هر حال، اصل آفرینش انسان به اراده خدای تبارک و تعالی لطف و رحمت او بر بشر است. از همه مهم تر این است که آدمی را بر اثر موهبت عقل از جانوران متمایز کرده است. این نعمت بزرگ خداست. همچنین قابلیت هدایت را در وجود بشر قرار داده است. اگر انسان از این قابلیت استفاده کند و آن را به فعلیت برساند، آن گاه خدای تبارک و تعالی رحمتش را در دو دنیا بر او بیشتر می کند؛ ازاین رو پروردگار می فرماید: {وَالَّذِينَ اهْتَدَوْاْ زَادَهُمْ هُدًى وَءَاتَىٰهُمْ تَقْوَاهُمْ}؛(2) «و[لی] آنان که به هدایت گراییدند [خدا] آنان را هرچه بیشتر هدایت بخشید و [توفیق] پرهیزگاری شان داد». کسانی که هدایت شوند؛ یعنی هدایت

ص: 196

خدا را بپذیرند و در راه مستقیم گام بردارند، خدای تبارک نیز هدایتش را برآنان بیشتر خواهد کرد. همچنین الطافش را بر آنان افزایش خواهد داد و در دنیا راه رستگاری را به ایشان نشان خواهد داد و در آخرت نیز آنها را به بهشت خواهد برد.

گاهی شخصی در تجارتش صد میلیون سود می برد؛ اما دیگری با همان زحمت یا کمتر، یک میلیارد سود می برد. شخص باید با انتخاب بهترین شیوه های کسب درآمد، بهره وری و درآمدش را بیشتر کند و به طور کلی از عواملی که در حیطه اختیار انسان است، به صورت بهینه بهره ببرد.

در امور معنوی نیز همین گونه است که فرد می تواند با انتخاب برتر با زحمتی همسنگ زحمت با دیگران از پاداشی بسیار گرانبهاتر برخوردار شود؛ مثلاً انسان می تواند با همان زحمت روزمره در زندگی با پذیرش ولایت ائمه (عليهم السلام) و اظهار محبت به مقام والای حضرت سیدالشهداء، زحمت مادی و فانی شدنی زندگی اش را به سود معنوی هنگفت و ماندگار اخروی تبدیل کند که برای ابد از آن بهره مند باشد.

به شخص ورزشکاری که در همه مسابقات قهرمان می شد، گفتند: با خوش شانسی همیشه قهرمان می شوی، گفت: بله. وقتی من بیشتر تمرین می کنم، شانسم هم بیشتر می شود. چرا این شانس تنها برای کسی که تمرین می کند وجود دارد؟ چون در واقع بخشی مهمی از امور مربوط به تلاش و قابلیت های انسان و بخشی نیز مربوط به خدای تبارک و تعالی است.

جا دارد انسان، بخشی را که مربوط به تلاش خود اوست، شانسش را برای بهشت بیشتر کند. کسی می گفت: اگر من به طویله های بهشت نیز راه یابم

ص: 197

راضی هستم. گفتند: تو که می توانی در صدر بهشت در جوار پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) باشی،چرا در طویله بهشت سکنی گزینی؟ هرچه می توانی انجام بده چندان هم، سخت نیست. به تقوا و عمل صالح احتیاج دارد که منفعتش در دنیا نیز به خودت باز می گردد و کمی کوشش بیشتر می طلبد، چرا کوتاهی کنیم؟

یکی از نام های روز قیامت، روز حسرت است؛ چون همه مردم غیر از معصومان (عليهم السلام) حسرت می خورند؛ زیرا می بیند که می توانسته درجه اش را بهتر و بالاتر برساند. البته معنای اینکه در درجه پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) یا در جوار پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) قرار گیرد، بدین معنا نیست که نعمت هایی که خدا در بهشت به پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) می دهد به همۀ کسانی نیز عطا می کند که در جوار آن حضرت هستند؛ بلکه بدین معناست که همسایه پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) است. مثل اینکه ممکن است در یک شهر دو نفر همسایه باشند که یکی منزلش کاخ باشد و دیگری کوخ؛ اما در یک کوچه و در یک منطقه هستند. به هر حال، وقتی شخص می تواند به بالاترین درجه برسد، چرا در عملش کوتاهی کند؟

سیدالشهداء (عليه السلام) خدمت می کند، حاکی از آن است که محبتش به امامحسین (عليه السلام) بیشتر است و اگر کسی کمتر خدمت می کند، نسبت به آن شخص اول، محبتش کمتر است. بنابراین خدا برای عزت بخشیدن به شخص، محبت امام حسین (عليه السلام) را در قلبش بیشتر می کند. نشانه این محبت نیز عمل به دستورهای آن حضرت است. هر اندازه محبت به آن حضرت بیشتر باشد، پاداشش در نامه عملش بیشتر خواهد بود؛ چون ثواب فقط به عمل نیست؛ بلکه به عمل و قلب است؛ یعنی معرفت به خدا و اولیایش. حتی در دنیا نیز یک کارگر ساختمانی بیشتر زحمت می کشد؛ اما مهندس بیشتر حقوق دریافت می کند و خلاف عدالت نیست؛ زیرا مهندس پشت میز نشسته و با یک قلم محاسبه کرده و آن کارگر صبح تا شب کار کرده و زحمت کشیده است؛ اما استحقاق دریافت حقوق تنها به کار کردن بدنی بستگی ندارد؛ بلکه بخشی به کار کردن و بخش عمده اش به دانش و معرفت بستگی دارد. آخرت نیز همین گونه است؛ ازاین رو هرگاه محبت قلبی و عمل بدنی بیشتر با هم جمع شد، ثواب بیشتر خواهد شد.

دیگر آمده: ثواب صد حج(1) و در روایت دیگری هزار حج(2) در روایت دیگری آمده است که اگر کسی پیاده به زیارت امام حسین (عليه السلام) برود، هر قدمی که می گذارد برایش ثواب یک حج نوشته می شود و برای هر قدمی که برمی دارد، یک عمره نوشته می شود.(3)

پرسش این است که وجه متفاوت بودن این روایات چیست؟ پاسخ: به معرفت اشخاص بستگی دارد. هرچه معرفت شخص بالاتر باشد، پاداشش نیز بالاتر است. بنابراین باید سعی کنیم محبت سیدالشهداء (عليه السلام) و معرفت خود از آن حضرت را افزایش دهیم که با عمل نمودار می شود. محبت نباید خیالی و پنداری باشد. گرچه خدای تبارک و تعالی کریم است و اهل بیت (عليهم السلام) نیز کریم هستند؛ اما انسان نباید معرفتش درباره آنان سطحی باشد؛ بلکه باید عمقی باشد.

شما تجربه کرده اید وقتی مادری کودکی دارد که در معرض خطر قرار می گیرد، چطور رفتار می کند. کسی نقل می کرد: خانه ای آتش گرفته و کودکی داخل منزل و مادر کودک بیرون منزل بود و فریاد می زد: حمید، حمید، حمید. در حالی که آتش شعله ورتر می شد، ناگهان مادر به کانون آتش رفت تا فرزندش را نجات دهد که همه گفتند: مادرش نیز سوخت؛ اما خدا نجاتشان داد. واکنش این مادر به آن حادثه، نشانه محبت واقعی و عمقی مادر

ص: 200

به آن کودک است. آیا ما حاضریم برای سیدالشهداء (عليه السلام) این گونه خود را به آب و آتش بزنیم یا حاضر نیستیم؟ اگر حاضریم نشانه محبت واقعی ماست و باید از پروردگار بخواهیم که آن محبت را بیشتر کند و اگر حاضر نیستیم باید از خدا بخواهیم تا معرفت و محبت آن حضرت را به ما عطا فرماید و در عمل نیز خدمت به مکتب آن حضرت را بیشتر کنیم.

در روایت آمده است: «إِنَّ اللَّهَ (تَبَارَكَ وَتَعَالَى) لَا يَنْظُرُ إِلَى صُوَرِكُمْ وَلَا إِلَى أَمْوَالِكُمْ وَلَكِنْ يَنْظُرُ إِلَى قُلُوبِكُمْ وَأَعْمَالِكُمْ؛(1) خدا به صورت ها (ظاهر) و دارایی های شما نمی نگرد؛ بلکه به دل های (باطن) شما می نگرد». ازاین رو باید عمل با اخلاص باشد، تا خدا به آن پاداش عطا فرماید. اگر همه یا برخی از اعمال بدون اخلاص باشد در نامه اعمال، ثواب اندکی ثبت می شود و ممکن است باعث سلب توفیق از انسان شود. افراد بسیاری در خدمت سید الشهداء (عليه السلام) بوده اند؛ اما بعداً دشمن آن حضرت یا به ایشان بی اعتنا شده اند؛ زیرا محبت آنان سطحی بوده و واقعیت نداشته است. کسانی ادعای محبت اهل بیت (عليهم السلام) را داشته اند؛ اما در امتحان پایشان لغزیده و معلوم شده است که محبت آنان چندان عمیق نبوده است.

بنابراین انسان باید همواره هوشیار باشد که مبادا هوای نفس و شیطان بر او غالب شود. شاید کسی امسال خالصانه عزاداری کند؛ اما این بدین معنا نیست که تا آخر عمر بر همین راه باشد؛ زیرا گاهی امتحان های خدا سخت است. البته هرچه معرفت و دلدادگی انسان به امام حسین (عليه السلام) بیشتر باشد، احتمال موفقیت در امتحان های سخت برایش بیشتر می شود؛ اما اگر محبت

ص: 201

ظاهری باشد و مثلاً چون همه در عزاداری شرکت کرده اند، او نیز شرکت کند، البته خوب است؛ ولی ضمانت برای پایدار ماندن در محبت و خدمتگزاری به امام حسین (عليه السلام) برای همیشه نیست. محبت عمیق و واقعی در وقت مشکلات معلوم می شود. وقتی زندان و شکنجه و تبعید است، اگر در آن زمان کسی برای خدمتگزاری به امام حسین (عليه السلام) حاضر باشد، نشانه آن است که محبتش واقعی است.

بر اساس گزارشِ برخی از تواریخ، روزی که امام حسین (عليه السلام) از مدینه خارج شدند عده ای نیز با حضرت خارج شدند؛ اما وقتی به زرود (یکی از منازل بین راه مدینه و کوفه) رسیدند و خبر کشته شدن مسلم بن عقیل به آنان رسید، اکثرشان از لشکر امام حسین (عليه السلام) خارج شدند و ریزش نیروها ادامه یافت تا شب تاسوعا و عاشورا که هفتاد و دو تن باقی ماندند. بستگان امام حسین (عليه السلام) نیز شانزده نفر بودند و سی و دو نفر از لشکر یزید به لشکر امام حسین (عليه السلام) ملحق شدند. شهدای کربلا در مجموع، به 120 نفر رسیدند.

به هر حال ممکن است شخصی در آغاز دوستدار امام حسین (عليه السلام) و فعال باشد؛ اما با افزایش مشکلات، تحملش ضعیف شود و میدان را خالی کند؛ ازاین رو باید محبتمان را افزایش دهیم و بهترین داور برای قضاوت در این باره، وجدان ماست. خدا می فرماید: {بَلِ الْإِنسَٰنُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِيرَهُ}؛(1) «بلکه انسان بر نفس خویشتن بیناست، هرچند به عذرتراشی دست بزند». بین خود و خدایمان ببینیم چقدر از ادعایمان حقیقت دارد؛ زیرا انسان خودش را نمی تواند فریب دهد.

ص: 202

به هر حال اگر با مراجعه به وجدانمان دریافتیم که در محبت امام حسین (عليه السلام) کوتاهی داریم، سعی کنیم آن کمبود را برطرف کنیم و خدا هم توفیق خواهد داد: {وَالَّذِينَ اهْتَدَوْاْ زَادَهُمْ هُدًى}؛(1) «و[لی] آنان که به هدایت گراییدند [خدا] آنان را هرچه بیشتر هدایت بخشید و [توفیق] پرهیزگاری شان داد». اگر انسان واقعاً دنبال هدایت باشد خدا نیز کمکش خواهد کرد.

ص: 203

خاک ممکن است آجری شود که در نمای خانه ای ساده به کار رود یا برعکس در نمای قصری عظیم زینت بخش باشد. انسان نیز در مدت محدود زندگی، مختار است با انتخاب خویش یا خود را به ارزش های حقیقی که پیامبر و امامان به ما آموخته اند، آراسته گرداند، یا بی توجه به آنها زندگی را سپری کند و بدون کسب هیچ ارزشی، آن را به پایان رساند یا خدای ناکرده حتی به درجه پایین تر از حیوان نیز نزول کند. خدا می فرماید: {أُوْلَٰئِكَ كَالْأَنْعَٰمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَٰئِكَ هُمُ الْغَٰفِلُونَ}؛(1) «آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند، آنان همان غافلان اند». در کنار ایمان به خدا دو چیز است که نشان می دهد ما به انوار الهی نزدیک شده و سنخیتی با آنها یافته ایم:

در روایتی آمده است که حضرت عیسی (عليه السلام) فرمودند: نیت کار ناپسند را نداشته باش؛ زیرا این حالت مانند دودی است که دیوارها را سیاه می کند. گناه همانند آتشی است که خانه را می سوزاند؛ ولی نیت بد همانند دودی است که دیوارها را سیاه می کند.(1) پس این گونه گناهان، گناهان قلبی اند که کیفر اخروی ندارند؛ ولی آثار دنیوی شان به ضرر انسان است.

حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرمایند: «عِنْدَ فَسَادِ النِّيَّةِ تَرْتَفِعُ الْبَرَكَةُ؛(2) هرگاه نیت فاسد باشد، برکت از میان می رود» یا سوء نیت مانع استجابت دعاست.

به فرموده امام سجاد (عليه السلام) : «وَالذُّنُوبُ الَّتِي تَرُدُّ الدُّعَاءَ سُوءُ النِّيَّةِ؛(3) از گناهانی که باعث بالا نرفتن دعا می شود نیت بد است». برعکس، افرادی که همیشه برای همه خوبی می خواهند و دارای نیت نیک هستند، توفیق و برکت با آنها یار می شود. حضرت علی (عليه السلام) می فرماید: «مَنْ حَسُنَتْ نِيَّتُهُ أَمَدَّهُ التَّوْفِيقُ؛(4) هر کس نیتش نیکو باشد، توفیق یاری اش خواهد نمود». در جای دیگر می فرمایند: آدمی با نیت نیک و خوش اخلاقی به تمام آنچه در جستجوی آن است، از زندگی خوش و امنیت محیط و وسعت روزی دست می یابد.(5) خدا از سر کرمش به نیت خوب ثواب می دهد؛ ازاین رو در روایت آمده است: «نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ

ص: 206

خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ؛(1) نیت مؤمن بهتر از عمل اوست».

در اهمیت نیت پاک همین بس که در بسیاری از دعاها به درخواست ائمه (عليهم السلام) از خدا برای داشتن نیت صادقه اشاره شده است؛ از جمله در دعای امام زمان آمده است: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا تَوْفِيقَ الطَّاعَةِ وَبُعْدَ الْمَعْصِيَةِ وَصِدْقَ النِّيَّةِ؛(2) خدایا! توفیق اطاعت و دوری از نافرمانی و نیت پاک را روزی ما کن». امام سجاد (عليه السلام) در دعای مکارم الاخلاق این گونه از پروردگار درخواست می کند: «وَانْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ، وَبِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ، اللَّهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِكَ نِيَّتِي؛(3)

خدایا! فرجام نیتم را به بهترین نیت ها و عملم را به بهترین اعمال برسان، خدایا به لطف خود نیت مرا کامل گردان».

مؤمن باشد قطعاً او را با زندگی پاکیزه ای، حیاتِ [حقیقی] بخشیم».

عمل صالح باید بر پایه نیت خالص باشد. مردی به رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) عرض کرد: ما اموال خود را به دیگران می بخشیم تا اسم و رسم ما در میان مردم باشد. آیا پاداشی داریم؟ پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: نه. گفت: گاهی برای اجر الهی و زمانی برای به دست آوردن نام و نشان چیزی می بخشیم. آیا پاداشی داریم؟ فرمودند: خدا چیزی را نمی پذیرد؛ مگر اینکه خالص برای او باشد. پس این آیه را تلاوت فرمودند: {أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ}؛(1) «آگاه باشید: آیین پاک از آن خداست».

پس انسان بعد از ایمان به خدا باید عمل صالح داشته باشد و عمل صالح نیز در گرو نیت خالص است. اگر نیت پاک و خالص باشد، عمل نیز صالح می شود.

اینکه بعضی می گویند ظاهر مهم نیست؛ بلکه مهم این است که قلب پاک باشد، سخن درستی نیست. نیت و عمل اثر متقابل بر یکدیگر دارند. این نظریه مانند این است که شخصی در قلبش به قوانین راهنمایی و رانندگی احترام بگذارد؛ ولی در عمل، چراغ قرمز را رد کند یا در قلبش همسایه را دوست داشته باشد؛ ولی در عمل، حقوق همسایه را رعایت نکند و گفته شود: همین که قلبشان پاک است، کافی است. این مطلب خلاف عقل و منطق است. در اعتقادات دینی، نیت، زبان و عمل با هم دارای ارزش است.

در روایت از امام رضا (عليه السلام) نقل شده است: «الْإِيمَانُ قَوْلٌ بِاللِّسَانِ وَتَصْدِيقٌ بِالْجَنَانِوَعَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ؛(2) ایمان، حقیقتی است که بر زبان جاری شود و با قلب تصدیق شود

ص: 208

و با ارکان [بدن] به آن عمل شود»؛ یعنی شخص در عمل نیز مطیع فرمان های الهی می شود، نماز می خواند، زکات می پردازد، حسن خلق دارد، امانتدار است و... . هرگاه این سه اصل مهم با هم جمع شود، ایمان کامل خواهد شد. انسان با شعار نمی تواند پروردگار متعال را راضی کند؛ ازاین رو بر ماست که نیت و عملمان صالح باشد و در این راه به اهل بیت (عليهم السلام) تأسی کنیم. خدا حجت را کامل کرده و پیامبر و ائمه (عليهم السلام) را به منزله الگو برای بشر فرستاده است: {وَعَلَٰمَٰتٖ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ}؛(1) «و نشانه هایی [دیگر نیز قرار داد] و آنان به وسیلۀ ستاره [قطبی] راه یابی می کنند». منظور از علامات و نجم، ائمه و پیامبر (عليهم السلام) می باشند.

روز قیامت ما عذری نداریم. به ما می گویند حجت بر شما تمام بود: {قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَٰلِغَةُ}؛(2) «بگو: برهان رسا ویژۀ خداست». خدای تبارک و تعالی حجتش را به بشر رسانده است؛ ازاین رو هر کس دنبال این حجت نباشد، روز قیامت در مقابل خدا عذری ندارد؛ زیرا اگر جلوه های گمراه کننده و جلوه های نزول دهنده حیوانی فراوان است، ستارگان درخشانی هم در آسمان بشریت می درخشند که عروج دهنده انسانیت به اعلا علیین هستند؛ ازاین رو در قیامت می پرسند: آیا سیره پیامبر به شما نرسید؟! آیا سیره حضرت زهرا (عليها السلام) را نشنیدید؟! آیا احادیث گهربار ائمه و آیات پرمغز قرآنی را نخواندید؟! چرا تعقل نکردید؟! گمراهان در حال کیفر دیدن خود می گویند: {لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْنَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَٰبِ السَّعِيرِ}؛(3) «و گویند: اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقل

ص: 209

کرده بودیم در [میان] دوزخیان نبودیم».

درباره جهنم، مطلب برعکس می شود؛ یعنی اهل جهنم، اعتراف می کنند و اذعان دارند که مستحق جهنم می باشند. در دادگاه های دنیا ممکن است مدارک بر مُجرم عرضه شود و شهود بیایند و شهادت دهند؛ اما مُجرم تا لحظه آخر منکر شود و بگوید که بی گناه است؛ اما در دادگاه عدل الهی، آنچنان مدارک، مستدل و قوی است که مجرم به گناه اقرار می کند و جای انکار باقی نمی ماند؛ زیرا اعضای بدن، فرشتگان، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و ائمه (عليهم السلام) علیه او شهادت می دهند. خدا می فرماید: {وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ}؛(1) «و بگو: [هر کاری می خواهید] بکنید که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست». ما در بخش شفاعت گفتیم که خود عمل حاضر می شود. آیا مدرکی محکم تر از این؟! یعنی عمل انسان به شکل جسم حاضر می شود - در علم کلام آن را تجسم اعمال گویند - اگر نماز خوانده، نمازش حاضر می شود، اگر دروغی گفته دروغ حاضر می شود و دیگر هیچ جایی برای انکار نیست؛ ازاین رو تمام آنهایی که اهل جهنم هستند، خود به درستی این حکم اذعان دارند.

ص: 212

رفته رفته باعث می شود نفس آدمی این مسئله را عادی بشمرد و به این مسئله عادت کند و در نتیجه ممکن است شخص از نظر عمل کم کم به این وادی کشیده شود. همنشینی با رفیق نیز همین حالت را دارد.

وجود مانع روانی بین یک انسان با اشخاص پلید یا بدکردار، قطع نظر از شرع، یکی از ضروریات عقلی است. اگر شرع هم در این باره چیزی نمی گفت، عقل حکم می کرد که شخص بین خودش و اشخاص پلید مانع بگذارد. ازاین رو با اینکه فرعون و قومش مربوط به هزاران سال قبل می باشند، وقتی خدا اسم آنان را در قرآن ذکر می کند، می فرماید: {وَأُتْبِعُواْ فِي هَٰذِهِ لَعْنَةً}؛(1) «در این دنیا مورد لعن قرار گرفتند». لعنت به معنای دور بودن از رحمت خداست. نه تنها پروردگار، آنها را از رحمتش دور می کند؛ بلکه لعنت کنندگان نیز آنها را لعن می کنند. خدا در آیه دیگر می فرماید: {عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَٰئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ}؛(2) «لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر آنان باد». هدف این است که این لعن و تبری، مانع روانی ایجاد می کند و در این هنگام انسان دیگر از کارهای پلید و زشت آنها، پیروی نمی کند و هیچ گاه پیروشان نخواهد شد.

ذات خود ندارد عیبی، هر عیب که هست از مسلمانی ماست) ولی آنها معرّف اسلام شدند؛ برای مثال بنی امیه و بنی عباس چقدر مرتکب جنایات فجیع شده اند؟! حال اگر در نظر مردم، اسلام مساوی با عملکرد اینان باشد، آیا کسی مسلمان می شود؟! قطعاً خیر.

در تاریخ اسلام، تمام این جنایات آمده و وقتی به مردم دنیا چنین تاریخی عرضه شود، چرا مردم مسلمان شوند؟!

تبرّی در قرآن آمده است. خود پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) هم تبرّی داشتند و یک عده افراد را به صراحت لعن می کردند. این عده بعدها قدرت را به دست گرفتند و چون به طور آشکار، لعن پیامبر بر آنان واضح و معلوم بود، این لعن را چنین توجیه کردند که از زبان پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) حدیث جعل کردند که: «خدایا من یک بشرم. گاهی عصبانی می شوم و سخن های نادرست به زبان می آورم. خدایا من هر کس را لعن کردم، این لعن من برای او زکات باشد و گنا هانشان محو شود»؛ یعنی هر کس مورد لعن پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) قرار گرفته، این لعن برایش فضیلت شود.

قرآن می فرماید: {وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ}؛(1) «و هیچ گاه سخن از هوای نفس نگوید و سخنش جز وحی الهی نباشد». آیا این آیه به گوش اینها نرسیده است؟! در شرع اسلام، لعن یک مؤمن حرام است. پس آیا پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) عمل حرام انجام می داده است؟! ما می دانیم که پیامبر معصوم است و حالت غضب و رضا تأثیری بر گفتار و رفتار ایشان ندارد و هر آنچه از ایشان صادر شود، در هر حالتی صد در صد صحیح است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) بی دلیل غضبناک نمی شدند. غضب پیامبر، غضب خداست و ایشان بر چیزی غضب

ص: 215

می کند که مورد ناخشنودی خدا باشد.

بنابراین وقتی خدا در قرآن از عده ای اظهار برائت می کند و به دنبال آن رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) نیز چنین می کند، معلوم می شود وظیفه مؤمن مسلمان نیز برائت است.

پروردگار در قرآن می فرماید: «و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده ای که به او داده بود نبود؛ ولی وقتی برایش روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست. به راستی ابراهیم دلسوزی بردبار بود».(1)

منظور از پدر در آیه، آذر عموی ابراهیم بود؛ زیرا در لغت عربی به عمو نیز پدر می گویند. به ویژه اگر انسان پدرش مرده و تحت کفالت عمویش باشد. حضرت ابراهیم برای عمویش آذر استغفار کرد؛ زیرا آذر به حضرت ابراهیم قول داده بود که ایمان بیاورد. پس حضرت ابراهیم نیز از خدا خواست که گناهانش را ببخشاید؛ اما زمانی که بر او آشکار شد که وی دشمن خداست، از او تبری جست. نمی گوید: «از کارهایش اظهار بیزاری کرد؛ بلکه از خود او تبری جست».

فرمودند: «إِنِّي أَكْرَهُ لَكُمْ أَنْ تَكُونُوا سَبَّابِين؛ من خوش ندارم که شما ناسزاگو باشید». بعد حضرت، طریقه برائت را این گونه بیان فرمودند: «وَلَكِنَّكُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ؛(1) اعمالی را که مرتکب شده اند بیان کنید». وقتی کسی بگوید: فلان کس عمل خلافی را مرتکب شده، دروغ نگفته و تأثیرش نیز فراوان است. این حالت مانند آن است که دو نفر با هم دعوا کنند و یکی به دیگری فحش های زشت دهد و رهگذری که می شنود، او را محکوم کند؛ اما اگر وی به جای دشنام، عملی را که او در حقش مرتکب شده، بیان کند؛ برای مثال بگوید: چرا فلان تهمت را به من زده ای، یا پولم را خورده ای، تأثیرش بر مخاطبان بیشتر است.

بنابراین مسئله برائت با توصیف اعمال طرف مقابل، آن هم توصیف صحیح و بدون دروغ و کم و زیاد کردن تأثیرگذار است؛ زیرا خلفای جور آن قدر کارهای ناپسند انجام داده اند که به ناسزاگویی احتیاج نیست. توصیف اعمال خلافکاران سبب می شود مردم از آنها و اعمالشان منزجر شوند و خود به خود یک مانع روانی بین خود و آنها احساس کنند و این احساس جنبه بازدارندگی دارد و سبب می شود کارهای آنها تکرار نشود.

شخصی می گفت: من در فلان دانشگاه درس می خواندم؛ از جمله کسانی که با من هم درس بود یک هموطن بود که هیچ گونه التزامی به دین نداشت؛ اما هنگام خوردن غذا از خوردن گوشت خوک اجتناب می کرد. به او گفتم: تو التزامی به دین اسلام نداری، نه نماز می خوانی و نه روزه می گیری و هر حرامی را مرتکب می شوی، پس این حالت اجتناب از گوشت خوک برای چیست؟! گفت: من ابایی از خوردن گوشت خوک ندارم؛ اما از وقتی بچه

ص: 217

بودم پلیدی گوشت خوک را شنیده ام؛ ازاین رو تا نگاهش می کنم، حالم به هم می خورد؛ یعنی شنیدن بدی گوشت خوک در این شخص مانع روانی ایجاد کرده که با وجود بی دینی، از خوردن آن اجتناب کند. بنابراین توصیف افراد خطاکار نیز برای دوری جستن شنونده از رفتار و شخصیتشان تأثیرگذار است.

به هر حال، اگر این مانع روانی در برابر همه پلیدی ها فراهم باشد، دیگر انسان هیچ گاه دنبال کارهای پلید نخواهد رفت. پس «لعن» دعایی است که بر اساس آن از خدا می خواهیم شخص را از رحمتش دور کند. پروردگار در قرآن درباره شیطان می فرماید: {وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَىٰ يَوْمِ الدِّينِ}؛(1) «تو تا روز قیامت از رحمت من طرد هستی». این برائت قولی است.

بعد هم نوبت برائت عملی می رسد که شخص عملاً پایبند برائت باشد و خود را از رذایل انسان های پلید دور کند؛ ازاین رو دین در تولی و تبری خلاصه شده است. تولی یعنی دوست داشتن پیامبر و اهل بیت (عليهم السلام) که آیینه تمام نمای فضایل الهی می باشند که این حالت سبب پیروی از آن بزرگان می شود و تبری یعنی بیزاری جستن و دوری گزیدن از انسان هایی که ضد ارزش ها و فضایل الهی عمل می کنند.

البته بحث دیگری هم است که به تقیه مرتبط است و در جای خود دربارة آن سخن خواهیم گفت؛ ان شاء الله.

ص: 218

طول بکشد. خدای متعال می فرماید: {وَالْعَٰقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}؛(1) «و فرجام [نیک] برای پرهیزگاران است». این یک قانون الهی دیگر است که عاقبت و فرجام نیک برای مؤمنان است؛ اما در کوتاه مدت این اسباب است که انسان را به مسببات می رساند؛ مثلاً هنگامی که اکثر یاران امام حسن (عليه السلام) از یاری آن حضرت دریغ ورزیدند، معاویه مسلط شد و برای مدت کوتاهی حکومت کرد؛ اما برای همیشه در دنیا و آخرت مورد لعن و نفرین قرار گرفت؛ هرچند به خاندان پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) آسیب رساند؛ اما در آخرت، پیروزی از آن خاندان پیغمبر (صلی الله عليه وآله وسلم) است. در همین دنیا نیز هنگامی که حضرت مهدی ظهور کند، پیروزی مطلق از آن خاندان رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) خواهد بود. وقتی یاران معاویه دستور او را اطاعت کردند و اکثر یاران حضرت امام حسن (عليه السلام) دستور آن حضرت را اطاعت نکردند، با اینکه حضرت (عليه السلام) زمام امور هستی را به اذن الله در دست داشت؛ اما در ظاهر هنگامی که تنها ماند، مجبور به صلح شد؛ زیرا به امر خدای متعال حضرت امام حسن (عليه السلام) مکلف است که به ظاهر عمل کند و از قدرت غیبی اش استفاده نکند.

در جنگ صفین پیروزی لشکر حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) نزدیک بود؛ به صورتی که معاویه به قصد فرار، سوار بر اسب شد و پایش را در رکاب گذاشت و تا این حد پیروزی لشکر حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) نزدیک و شکست لشکر معاویه حتمی بود؛ اما بیست هزار نفر از سپاه حضرت شورش کردند و علیه حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) شمشیر کشیدند. آنان اعلام کردند یا جنگ را متوقف کن یا تو را خواهیم کشت و اگر حضرت جنگ را متوقف نمی کردند

ص: 220

کشته می شدند.

اسباب ظاهری باعث شد که معاویه بر گردة مسلمانان سوار شود و حکومت بنی امیه هزار ماه ادامه یابد و پیامدهای آن نیز همچنان ادامه دارد.

در حالی به اشغالگری خود ادامه داده اند که در برابر آنان بیش از یک میلیارد مسلمان وجود دارد که بارها با اسرائیل جنگیده اند؛ ولی مسلمانان در تمام آن جنگ ها شکست خورده اند. اگر هم فرضاً در یک جنگ شکست نخورده اند، پیروزی چندانی به دست نیاورده اند.

علت شکست مسلمانان در برابر چند میلیون صهیونیست، آن است که یک میلیارد مسلمان یا بیشتر، اسباب ظاهری پیروزی بر دشمن را فراهم نکرده اند؛ ازاین رو، شکست خورده اند، با اینکه کشورهایشان مهم ترین منابع و معادن مانند نفت، گاز، آهن و...، بهترین زمین های زراعی و بهترین موقعیت سوق الجیشی و استراتژیکی جهان را در اختیار دارند.

از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون حدود ده ها جنگ در دنیا روی داده است که در این جنگ ها غالباً یا هر دو طرف مسلمان بوده اند یا طرف شکست خورده، مسلمان بوده است و غالباً مسلمانان کشته می شوند؛ دینشان که بر حق است و مسلمانان نیز درست کردارتر از دیگران هستند. علت چیست؟ علتش این است که مسلمانان اسبابی را که خدا برای پیروزی قرار داده است، فراهم نکرده اند؛ اما یهودیان از آن اسباب بهره گرفته و به نتیجه رسیده اند.

مهم را ترک کردند باعث شد که سپاه اسلام شکست بخورد. ابوسفیان تلاش کرد از این پیروزی نظامی نهایت استفاده را ببرد و آن را به یک پیروزی عقیدتی تبدیل کند. معمولاً افراد شکست خورده از نظر روانی در حالت ضعف قرار می گیرند و ممکن است طرف مقابل برای تحت تأثیر قرار دادن آنان از روش های روانی استفاده کند؛ ازاین رو لشکر ابوسفیان در برابر کوه احد فریاد زدند: «اُعْلُ هبل اُعْلُ هبل؛ بلند باد [بت] هبل، بلند باد هبل»؛ یعنی این پیروزی از برکات بت هبل است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فوراً به مسلمانان مستقر روی کوه احد دستور دادند که در جواب شعار آنان فریاد برآورند: «الله اعلی و اجل؛ خدا برتر و بزرگوارتر است» تا اثر روانی شعار آنان خنثی شود.

دوباره مشرکان به دستور ابوسفیان فریاد برآوردند: «انا لنا العُزّى ولا عزّى لکم؛ ما [بت] عزّا داریم، ولی شما عزّا ندارید». عزا یکی از سه بت بسیار مهم مشرکان بود. قرآن می فرماید: {أَفَرَءَيْتُمُ اللَّٰتَ وَالْعُزَّىٰ * وَمَنَوٰةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَىٰ}؛(1) «خبر دهید از لات و عزا و منات آن سومین دیگر». مشرکان می پنداشتند این سه بت دختران خدا هستند و خدا در قرآن پندار آنان را ردّ کرد. به هر حال، پیامبر جواب آنان را دادند تا تأثیر روانی شعار آنان خنثی شود؛ ازاین رو فرمود در جواب آنان بگویید: «اللَّهُ مَوْلَانَا وَلَا مَوْلَى لَكُمْ؛(2) خدا سرور ماست و شما سرور ندارید». پروردگار می فرماید: {ذَٰلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَأَنَّ الْكَٰفِرِينَ لَا مَوْلَىٰ لَهُمْ}؛(3) «زیرا خدا سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند، ولی کافران را

ص: 223

سرپرست [و یاری] نیست».

به این ترتیب رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) اثر تبلیغاتی شعارهای آنان را خنثی کرد. روشن است که اگر در برابر تبلیغات کارساز دشمن، تبلیغ تأثیرگذاری انجام نشود، دشمن در کارزار تبلیغاتی خود برای تضعیف روحیه جبهه مقابلش پیروز خواهد شد.

بر دیگر فرهنگ ها نایل شویم.

ما مسلمانان بسیار قدرت داریم، زیرا:

اولاً: بهترین دین را داریم.

ثانیاً: خدا نیز ما را یاری می کند؛ چون خودش وعده داده و فرموده است: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ يَنصُرْكُمْ}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر خدا را یاری کنید یاریتان می کند» و هرگز خدا بر خلاف وعده اش عمل نمی کند.

ثالثاً: امکانات خوبی داریم.

اما متأسفانه غالباً همت بلند نداریم، یا می گوییم نمی شود، که این سخن سرآغاز شکست است. بنابراین کاری را که می توانیم انجام دهیم و همواره در فکر باشیم که چگونه کارهای بزرگ تری انجام دهیم. معمولاً کسانی موفق خواهند شد که همواره در فکر باشند چگونه کارهای بزرگ تر را انجام دهند و وقتی تصمیم می گیرند معمولاً شرایط نیز فراهم می شود و به نتیجه می رسند.

ص: 226

جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُواْ}؛(1) «و همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید». حبل الله قرآن و اهل بیت (عليهم السلام) هستند.

متأسفانه غالب مسلمانان هم قرآن و هم اهل بیت (عليهم السلام) را ترک کرده اند. در ادعا و شعار، خود را پیرو قرآن و اهل بیت (عليهم السلام) معرفی می کنند؛ اما در عمل غالباً نه پیرو قرآن هستند و نه اهل بیت (عليهم السلام) ؛ در حالی که به فرموده رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) این دو از یکدیگر جدایی ناپذیرند و هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شوند تا در روز قیامت در کنار حوض کوثر بر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) وارد شوند.

اگر کسی ادعا کند که من پیرو حضرت علی بن ابی طالب (عليه السلام) هستم؛ اما به قرآن عمل نکند، این در واقع پیرو امام علی (عليه السلام) نیست؛ چرا که امیرالمؤمنین (عليه السلام) هیچ گاه از قرآن جدا نیست؛ ازاین رو، پیروی از آن حضرت باید با پیروی از قرآن همراه باشد و پیروی از قرآن باید با پیروی از امیرالمؤمنین (عليه السلام) همراه باشد.

پیروی از قرآن کریم و اهل بیت (عليهم السلام) چند مرحله دارد که با تحقق همه آن مراحل مفهوم واقعی تمسک و چنگ انداختن به آن دو یادگار گرانسنگ تحقق و عینیت می یابد:

منزلت و محتوای ارزشمند و انسان ساز و احکام نورانی آن را بشناسیم و به درستی آن باور داشته باشیم و بدانیم قرآن چه می گوید.

از دیدگاه برخی، منزلت قرآن، این مقدار است که در مجلسِ فاتحه ای چند آیه از قرآن خوانده شود؛ یعنی قرآن را کتاب مرده ها می دانند. با وجود اینکه آیه شریفه ای که در طلیعۀ سخن ایراد شد، می فرماید: قرآن کتاب زندگی است و اگر قرآن بر مرده ای نیز خوانده شود، باز هدف اصلی، هدایت و هوشیار کردن زنده ها از طریق عبرت گرفتن از فرجام زندگی دیگران است. بنابراین نخست باید منزلت قرآن را بشناسیم و سپس دریابیم قرآن چه می گوید.

نسبت به اهل بیت (عليهم السلام) که عِدل و همتای قرآن هستند، نیز باید همین گونه عمل کنیم و گفتار، کردار و سیرۀ عملی آنان را بشناسیم و بدانیم منزلت و جایگاهشان در هدایت و رستگاری بشر چیست؟

غالباً افراد، گرفتار افراط و تفریط می شوند؛ ازاین رو گاهی مقام اهل بیت (عليهم السلام) را تا خدایی بالا می برند؛ یعنی غلو می کنند. در حدیثی از امام صادق (عليه السلام) آمده است که: «اجْعَلُونَا عَبِيداً مَخْلُوقِينَ وَقُولُوا فِينَا مَا شِئْتُمْ؛(1) اعتقاد داشته باشید که ما بنده خدا و مخلوق هستیم، سپس هر چه خواستید درباره ی ما بگویید (یعنی دارای تمام صفات کمال مخلوق هستیم)».

و در مقابل گروهی تفریط می کنند و منزلت آنان را تا حد یک انسان عادی فرود می آورند.

اهل بیت (عليهم السلام) جایگاه بسیار والایی دارند؛ اما هرگز به درجه خالقیت نمی رسند، هرچند منزلتشان از حد یک انسان عادی بسیار بالاتر است.

ص: 229

قرآن نیز چنین است. گاهی منزلت قرآن نزد بعضی تا حد کتاب مردگان تنزل می یابد که خطایی بس بزرگ است؛ زیرا قرآن کتاب هدایت بشر و با مضامین بسیار بلند و سعادتبخش است که اگر خدای تبارک و تعالی آن را برای ما تیسیر (آسان) نمی کرد، ما توان درک آن را نداشتیم. پروردگار می فرماید: {وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْءَانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٖ}؛(1) «و قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده ایم؛ پس آیا پندگیرنده ای هست؟» حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرماید: «ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ وَبَاطِنُهُ عَمِيقٌ؛(2) ظاهر قرآن بسیار زیبا و باطنش هم بسیار عمیق و ژرف است».

در مرحله شناخت قرآن باید بدانیم منزلت و جایگاه قرآن چیست؟ خدا دو کتاب دارد: کتاب تکوین، یعنی آفرینش آسمان و زمین و کتاب تشریع، یعنی قرآن، همان گونه که این جهان، کتاب تکوین خداست، قرآن نیز کتاب تشریع خدای تبارک و تعالی است.

امروز عظمت آفرینش آسمان و زمین برای دانشمندان روشن است. کیهان شناسی می گوید: ستاره هایی هستند که میلیاردها سال نوری(3) از ما دورند؛ یعنی نور آن ستاره ها میلیاردها سال نوری قبل حرکت کرده تا اینکه تازه به ما رسیده است.

خدای متعال، این منظومه شمسی را - که عبارت است از خورشید و هر چیزی که گرد خورشید می گردد، یعنی خورشید، سیارات بزرگ، سیارک ها

ص: 230

و... - آفریده است. منظومه شمسی جزء کهکشان راه شیری است. این کهکشان دارای میلیاردها ستاره است که خورشید یکی از ستاره های کوچک آن است. این در حالی است که کهکشان راه شیری تنها یکی از کهکشان های بی شمار جهان است و پدیده های دیگری در جهان هستی وجود دارد که بشر آنها را کشف نکرده است و کیهان شناسان در تلاش اند که رازهای دیگری از آن را کشف کنند.

جهان هستی به اصطلاح معصوم است؛ یعنی هیچ خطایی در هیچ قانونی از قانون های فیزیک نیست، قانون های فیزیک که بر جهان هستی حاکم است صد در صد صحیح است و هیچ گاه خطا نمی کند. در کتاب تکوین خدا. هیچ قانونی از قوانین الهی اشتباه نیست؛ ازاین رو امکان ندارد که برای مثال روزی آتش سرما دهد؛ مگر اینکه خدای تبارک و تعالی چنین اراده کند. این کتاب تکوین است.

قرآن کتاب تشریع خدا است که از جهان هستی بسیار مهم تر است. در قرآن هیچ اشتباهی نیست. خدا می فرماید: {أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلَٰفًا كَثِيرًا}؛(1)

«آیا در [معانی] قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند». در آیه دیگر می فرماید: {لَّا يَأْتِيهِ الْبَٰطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ}؛(2)

«از پیش روی آن و از پشت سرش باطل به سویش نمی آید».

کتاب تکوین ظاهری از این جهان است. انسان از امکانات هستی مانند آب،

ص: 231

گیاهان، زمین و... به مقدار توانش بهره می برد و هرچه قوانین بیشتری از قوانین هستی را کشف کند، از نظام هستی بهره مندتر خواهد شد. اختراعاتی که تاکنون شده است همه در یک کلمه خلاصه می شوند و آن این است که دانشمندان قوانین موجود در این جهان را کشف کرده و سپس کوشیده اند بر طبق این قوانین دستگاه هایی بسازند که برای زندگی بشر رفاه بیاورد. این موضوع عامل اصلی کل اختراعات بشر است.

کتاب تشریع (قرآن) نیز همین طور است؛ یعنی قرآن یک ظاهری دارد که اگر کسی به زبان عربی آگاه و آشنا باشد ظاهر قرآن را می فهمد، وقتی پیامبر قرآن را برای عرب های جاهلی می خواندند، آنها ظاهر قرآن را می فهمیدند که قرآن چه می گوید؛ اما باطنش بسیار عمیق و ژرف است که برای شناخت باطنش نیز ابزارهایی نیاز است که پروردگار آنها را نیز قرار داده است. البته این بحثی است که جای خود را دارد؛ اما راسخین در علم هستند که تأویل آیات را می دانند و بخشی از آنها را برای ما بیان کرده اند.

شخص جاهل به علت کوتاهی کردن از فراگیری حکم پروردگار، مورد عذاب و عتاب قرار می گیرد؛ اما کسی که می دانسته و عمل نکرده جرمش سنگین تر است که چرا با حکم خدا مخالفت کردی؟ ریشۀ قوانین اسلام در قرآن است که قابل تغییر نیست، مثل قوانین فیزیک که در عالم تکوین است و قابل تغییر نیست. قوانین تشریعی نیز قابل تغییر نیست؛ زیرا خدای تبارک و تعالی که انسان را آفریده به خصوصیات و مصالح و مفاسدش آگاه است.

پروردگار از سر لطف و رحمت، قوانین حیات بخش را برای انسان بیان کرده است که اگر به آنها عمل نکند باعث شوربختی او خواهد بود؛ مانند پزشکی که به مناطق دورافتاده سفر کند و با جان و دل و به صورت رایگان بیماران را مداوا کند، اگر آنان نپذیرند از شوربختی خودشان خواهد بود. خدای تبارک و تعالی، قوانین نهایی را که قابل تغییر نیست و با فطرت انسان سازگار است و نیازهای جسم و روح او را برآورده می کند، در قرآن بیان فرموده است؛ ازاین رو اگر ما به آنها عمل نکنیم مشکل از ما خواهد بود.

خدای عزوجل می فرماید: {هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ}؛(1) «اوست کسی که شما را آن گونه که می خواهد در رحم ها صورتگری می کند» سپس در آیة بعد می فرماید: {هُوَ الَّذِي أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَٰبَ مِنْهُ ءَايَٰتٌ مُّحْكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّٰسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُوْلُواْ الْأَلْبَٰبِ}؛(2) «اوست کسی که این کتاب [= قرآن] را بر تو فرو فرستاد.

ص: 233

پاره ای ازآن، آیات محکم [= صریح و روشن] است. آنها اساس کتاب اند؛ و [پاره ای] دیگر متشابهات اند [که افراد نادان در معنای آن ها به اشتباه می افتند]. اما کسانی که در دل هایشان انحراف است برای فتنه جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پیروی می کنند، با آنکه تأویلش را جز خدا و ریشه داران در دانش کسی نمی داند. [آنان که] می گویند: ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محکم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسی متذکر نمی شود».

خدا در این دو آیه به انسان متذکر می شود، همان خدایی که شما را آفریده و چهرۀ شما را شکل داده و از تمام خصوصیات شما آگاه است. قرآن را بر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نازل کرد تا وسیلۀ هدایت مردم باشد. بنابراین:

اولاً: باید منزلت و مقام قرآن و اهل بیت (عليهم السلام) را شناخت.

ثانیاً: باید محتوای پیام این دو را شناخت؛ زیرا هنگامی که فهمیدیم منزلت قرآن و اهل بیت (عليهم السلام) بسیار بالاست. باید بدانیم این دو مقام والا چه پیام و دستوری برای ما دارند. شاید کسی بگوید که من به زبان عربی آگاهی ندارم، حتی بسیاری از عرب ها نیز شاید معنای قرآن را فهم نکنند؛ اما می توانند با کمک کتاب های تفسیر و ترجمه با معانی قرآن آشنا شوند که وقتی قرآن می خوانند این گونه نباشد که الفاظی را که معنایش را نمی فهمند تلفظ کنند. تلاوت قرآن کار پسندیده ای است؛ ولی باید توجه داشت که این کار، مقدمه است. هدف شناخت معانی انسان ساز آیات قرآن است.

ثالثاً: به اوامر و نواهی آنها عمل کرد.

یکی از مشکلات این است که غالباً دنبال این هستیم که دیگران دربارۀ ما

ص: 234

چه نظری دارند. برخی می پندارند اگر کسی به احکام اسلام ملتزم باشد، ممکن است برخی از مردم او را شخصی عقب افتاده تصور کنند. برخی از مسلمانان هنگام عمل به وظایف دینی خویش در برخی اماکن و محیط ها احساس شرم می کنند که نشانۀ سست باوری آنان است. هدف اصلی از ضرورت شناخت قرآن و اهل بیت (عليهم السلام) عمل به دستورهای حیات بخش آنان است؛ بنابراین هرگز نباید در عمل به دستورهای آنان درنگ کرد.

زمانی در یکی از فرودگاه های شهری در کشور غیر اسلامی بودیم، اتفاقاً وقت پرواز نیم ساعت بعد از اذان ظهر بود و هواپیما بعد از غروب آفتاب به مقصد می رسید؛ یعنی کل وقت نماز ظهر و عصر، غیر از نیم ساعت اولی که در فرودگاه بودیم، هواپیما در حال پرواز بود؛ ازاین رو تا وقت نماز شد، بنده عبایم را در سالن فرودگاه پهن کردم و قبله را از راه قبله نما پیدا کردم و نماز خواندم. برخی از افراد حاضر در آنجا به ما نگاه می کردند، شنیدم کسی به دیگری می گفت: ببین او آبروی ما را می برد. اما باید بگویم:

اولاً: اینها توهمات است. اگر کسی به دینش پایبند باشد، آبروی کسی را نمی برد.

ثانیاً: فرضاً که آبرویتان برود، دین مهم تر از آبروی خیالی ماست؛ زیرا دین واقعیت و حقیقت دارد؛ اما آبرویی که خارج از چهارچوب دین باشد، اعتباری و خیالی است. اگر در یک مهمانی جمعی، شخصی یقین کند، غذایی که برای مهمان ها گذاشته اند، مسموم است و هر کسی آن غذا را بخورد نیم ساعت بعد خواهد مرد، و میزبان بی خبر از مسمومیت غذا همه را دعوت به صرف کردن غذا کند، آیا آن شخص از آن غذای مسموم میل می کند؟ هرگز نخواهد

ص: 235

خورد. اگر او را مسخره کنند یا به او ناسزا بگویند از آن غذا نخواهد خورد؛ زیرا حقیقت را می داند و حفظ جانش مهم تر از حرف دیگران است. یا اگر شخصی راه را گم کرده باشد، هنگامی که راه را پیدا می کند یقیناً از همان راه خواهد رفت، هرچند همه همراهانش از راه دیگری بروند و او را مسخره کنند؛ زیرا می داند که آنان بیراهه می روند و به مرگشان ختم خواهد شد.

هرگز قضاوت دیگران درباره فرهنگ و شیوه زندگی ما برایمان مهم نیست؛ بلکه آنچه برای ما اهمیت دارد، شناخت و عمل به حقیقت است. حقیقت آن است که قرآن و پیامبران فرموده اند. مگر اولین کسانی که مسخره می شوند، ما هستیم؟ اولین کسانی که مسخره شده اند، پیامبران بوده اند. قرآن می فرماید: {يَٰحَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ}؛(1)

«دریغا بر این بندگان! هیچ فرستاده ای بر آنان نیامد، مگر آنکه او را ریشخند می کردند». یعنی تمام رسولانی که برای هدایت مردم آمدند مورد ریشخند قرار گرفتند؛ زیرا از نظر ادبی «ما» و «الا» دلالت بر حصر می کند و تمام رسولان را شامل می شود. به دیگر سخن از آن استفاده عموم می شود؛ اما پیامبران به ریشخند جاهلان اهمیت ندادند؛ چون می دانستند راهشان درست است.

افزون بر آن، کسی که دنباله رو دیگران و در فکر این است که دیگران دربارۀ وی چه فکر می کنند، رفته رفته هویت و جوهرۀ انسانیتش از بین خواهد رفت؛ زیرا خواسته های مردم متفاوت و غالباً عاری از حقیقت است و نباید انسان شخصیت خود را برای گفته دیگران نابود کند.

امروز غربی ها از نظر صنعتی، اقتصادی و نظامی از کشورهای اسلامی

ص: 236

قوی ترند؛ هرچند دینشان باطل و دین ما حق است. یکی از اسباب قوت آنان، این است که در فرهنگشان مهم نیست که دیگران درباره آنان چه می گویند و برای چیره شدن فرهنگشان بر جهان، تبلیغات گسترده ای دارند. آنچه از فرهنگ آنان در ماهواره ها پخش شود که با فرهنگ بومی دیگر ملت ها متفاوت باشد، چند روزی مورد تمسخر آن ملت ها قرار می گیرد؛ اما سرانجام عادی می شود، وقتی عادی شد کم کم دیگران هم از آنها پیروی می کنند. سرانجام ما هر اندازه در مجالس و محافلمان آنها را مسخره کنیم، برایشان مهم نیست. این همه علیه فرهنگ مبتذل آنان سخنرانی می شود، آیا آنان فرهنگ مبتذلشان را به خاطر سخنان دیگران رها کردند؟ خیر. این همه سخنرانی بر ضد آنها شده و می شود؛ اما آنان نه تنها از فرهنگشان دست برنداشتند؛ بلکه سعی می کنند که آن را بر دیگران نیز تحمیل کنند و بسیاری نیز دانسته یا نادانسته دنباله رو آنها می شوند.

بنابراین وقتی آنان در مواضع باطلشان آن گونه پایدارند، چرا ما در موضع حقمان ضعیف باشیم. چرا نگران باشیم که یک غربی یا شرقی، ما را مسخره کند. ما باید این نقطه قوت آنان را فرا گیریم. اگر دین ما حق است و نماز، روزه، قرآن، حجاب و اعتقاداتمان حق است، نباید مخالف دیگران با ارزش های ما برایمان مهم باشد. اگر ما بر عقیدۀ درست خودمان پافشاری کنیم و دنبال این نباشیم که دیگران درباره ما چه می گویند موفق خواهیم شد؛ زیرا وقتی عقیده ما حقیقت داشته باشد، در نهایت جای خود را در جهان باز خواهد کرد.

پیغمبر بود. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به مشرکان اعلام کردند خدایان شما دروغین و باطل اند و مشرکان، حضرت را مسخره کردند؛ بلکه تهمت های ناروا به حضرت زدند. این برخوردهای ناشایست در قرآن نقل شده است. اگر قرآن نقل نکرده بود جرأت نمی کردیم حرفشان را نقل کنیم. قرآن از قول کفار و مشرکان نقل می کند که خطاب به آن حضرت می گفتند: {وَقَالُواْ يَٰأَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ}؛(1)

«و گفتند: ای کسی که قرآن بر او نازل شده است، به یقین تو مجنونی». گفتند: شاعر، کاهن افسانه گو است و نسبت های ناروای دیگری به پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نسبت دادند.

به هر حال، پیامبر و بنی هاشم سه سال در شعب ابی طالب محاصره اقتصادی شدند به حدی که کودکانشان از گرسنگی گریه می کردند. همچنین حضرت را محاصره سیاسی و اجتماعی کردند و در مکه، قصد کشتن ایشان را داشتند که پیغمبر از مکه هجرت کردند و مسلمانان را به حبشه و مدینه فرستادند؛ اما به خاطر همه این برخوردهای نادرست آیا عقیده خود را ترک کردند؟ نه؛ بلکه مقاومت کردند تا همان مشرکانی که او را مسخره می کردند، روزی اسلام آوردند؛ هرچند برخی از آنان از روی نفاق و در ظاهر اسلام آوردند؛ اما سرانجام در نتیجه استقامت، پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) پیروز شد. خدا می فرماید: {إِنَّ الَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَٰئِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحْزَنُواْ وَأَبْشِرُواْ بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ}؛(2) «در حقیقت کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] هان، بیم

ص: 238

مدارید و غمگین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید، شاد باشید».

داده ام که بعد از آن توفیق از من سلب شده است و از آن روز تا کنون سال ها می گذرد که نتوانسته ام حتی یک صفحه از قرآن را بخوانم. پرسیدند: چه کاری انجام داده ای؟ گفته بود: من اهل ذوق و ادبیاتم و کسانی که اهل ادب اند، شعر حفظ می کنند و سرگذشت شعرای مهم را فرا می گیرند و دیوان های آنان را جمع و مطالعه می کنند؛ ازاین رو بسیار علاقه مند بودم که دیوان یزید بن معاویه - لعنة اللّه علیه - را داشته باشم؛ چون یزید از نظر ادبیات عرب بسیار توانا بود.(1)

آن بازاری گفته بود: با توجه به اینکه در آن زمان صنعت چاپ چندان گسترده و دستیابی به کتاب مثل امروز آسان نبود، من سال ها دنبال دیوان یزید بودم؛ ولی نمی یافتم، در آن زمان قرآن نیز مانند امروز فراوان نبود و هرکس یک نسخه برای خودش داشت و از آن نگهداری می کرد؛ زیرا اگر آن نسخه گم می شد یا از بین می رفت باید دوباره از نو بنویسد یا از کسی با قیمت بسیار گزاف هدیه بگیرد، تا اینکه سالی به حج مشرف شدم و قرآنم را با خودم برده بودم. هنگام ورود به مسجدالحرام چشمم به یک کتابفروشی افتاد. دقت کردم

ص: 240

دیدم دیوان یزید را دارد که بسیار خوشحال شدم و به فروشنده گفتم: قیمت این کتاب چقدر است؟ او نگاه کرد دید قرآنی در دست من است. گفت: من این کتاب را به تو نمی فروشم؛ اما حاضرم با قرآنت معاوضه کنم. من فکر کردم اگر این قرآن را به او بدهم، قرآن فراوان است؛ یا خودم دوباره می نویسم یا با قیمت گزافی می خرم؛ اما این دیوان را نمی توانم در غیر از این کتابفروشی پیدا کنم و همین امر باعث شد که قرآن را با دیوان یزید بن معاویه معاوضه کنم. سرانجام قرآن را دادم و دیوان را گرفتم. وی گفته بود: از آن روز تاکنون توفیق خواندن قرآن از من سلب شده است.

کسی که قرآن را با دیوان یزید بن معاویه معاوضه کند، نتیجه اش این است که خدای تبارک و تعالی توفیق تلاوت کلامش را از او سلب می کند. احترام به قرآن شامل احترام ظاهری و معنوی به آن است که با خواندن، فهمیدن و عمل کردن به آن تحقق می یابد.

ص: 241

برود. پزشکانی نیز هستند که به مناطق محروم، دور افتاده، جنگ زده، زلزله زده و... سفر می کنند و به صورت رایگان، بیماران را معاینه و مداوا می کنند. اینان پزشکانی هستند که به سراغ بیماران می روند.

پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) در این جمله به پزشکی تشبیه شدند که سراغ بیماران می روند. پیامبر با یافتن بیماران برایشان نسخه صحیح می پیچیدند. اگر بیماری به این نسخه عمل نکند، مشکل پزشک نیست؛ زیرا او بیمار را پیدا کرده و نسخه صحیح برایش پیچیده و دارویش را نیز در اختیارش قرار داده است. پیامبر مأموریتشان را به نحو احسن انجام دادند و هر چیزی که مردم را به بهشت نزدیک و از جهنم دور می کند، برای مردم بیان کردند و با سیرۀ عملی خودشان نیز آنها را به مردم نشان دادند؛ زیرا سخن گفتن بسیار آسان است؛ اما عمل کردن سخت است؛ ولی گفتار آن حضرت مطابق کردارشان بود.

بدبختی و مشکلات فراوانِ فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و... مسلمانان، از خدا و اسلام و پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) نیست. مشکل این است که آنان از فرمان های پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) روی گردانیده اند و به آن عمل نمی کنند. قرآن کریم تنها کتاب آسمانی است که بدون تحریف به دست ما رسیده است؛ چون خدا نسبت به کتاب های آسمانی گذشته چنین تعهدی را نداده بود که این کتاب ها را از تحریف حفظ کند؛ اما خدا نسبت به قرآن کریم این تعهد را داده و فرموده است: {إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَٰفِظُونَ}؛(1) «بی تردید، ما این قرآن را نازل کرده ایم و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود».

این قرآن، کتاب هدایت است؛ ازاین رو با کتاب های دیگر فرق دارد.

ص: 243

کتاب های دیگر به اصطلاح فصل فصل است؛ اما قرآن این گونه نیست؛ زیرا همه مردم همیشه کل قرآن را نمی خوانند؛ ازاین رو، هر صفحۀ قرآن حاوی شناخت خدا، پیامبر، قیامت، اخلاق، آداب و احکام است؛ چون برای هدایت مردم نازل شده است؛ پس مطالب مورد نیاز برای هدایت و رستگاری مردم در جای جای آن وجود دارد. البته برخی جاها مفصل و برخی جاها با اشاره و اجمال است؛ ازاین رو همین مقدار که انسان چند آیه بشنود یا تلاوت کند، همه اصول اساسی را در آن می یابد.

خدا با فرستادن قرآن بر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) راه هدایت بشر را هموار کرده است. آیا مردم به قرآن عمل می کنند؟ ممکن است عدۀ بسیاری متدین باشند و نماز بخوانند، روزه بگیرند و اگر مستطیع شدند به حج بروند و خمس بپردازند و اگر بر اموالشان زکات تعلق گرفت با شرایطی که در کتاب های فقهی ذکر شده است، زکاتشان را بپردازند و از گناهان نیز بپرهیزند؛ اما اینها بخشی از قرآن است.

این کتاب آسمانی، بیش از شش هزار آیه دارد. مشهور فقها ذکر کرده اند که از این شش هزار آیه، تنها 500 آیه مربوط به احکام است؛ یعنی یک دوازدهم قرآن مربوط به واجبات و محرمات است. بخش عمدۀ آن مربوط به بقیۀ امور است. آیا متدینان به این مسائل عمل می کنند؟ شمار کسانی که به این دستورها عمل می کنند، اندک است؛ ازاین رو امروز تمام مجتمعات اسلامی گرفتار مشکلات فراوان اند.

مشکلات سیاسی کشورهای اسلامی باعث شده است که هر روز مسلمانان کشته شوند. همچنین شماری از کشورهای اسلامی تحت اشغال نیروهای بیگانه

ص: 244

است. از نظر اقتصادی با اینکه مهم ترین ثروت های طبیعی دنیا مانند نفت، گاز، معادن و زمین های حاصلخیز در مناطق اسلامی است؛ اما مردم این کشورها غالباً فقیرند. از نظر اجتماعی نیز آمار طلاق، مشکلات خانوادگی و جرم و جنایت بسیار بالاست که همه آنها پیامد دوری غالب مسلمانان از آموزه های سعادت آفرین خدا و پیامبر است.

ازاین رو روز قیامت، پیامبر از مهجور ماندن قرآن شکایت می کند. پروردگار می فرماید: {وَقَالَ الرَّسُولُ يَٰرَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُواْ هَٰذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُورًا}؛(1) «و پیامبر خدا گفت: پروردگارا، قوم من این قرآن را رها کردند». در پرونده شکایت رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) از مهجور ماندن قرآن، شاکی، پیامبر و حاکم در دادگاه، خدا و روشن است که حکم الهی این دادگاه به نفع پیغمبر صادر خواهد شد.

خدای تبارک و تعالی در آیه دیگری می فرماید: {وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا}؛(2) «و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت». خدای عزوجل می فرماید: هرکس از ذکر من - خواه قرآن باشد، خواه پیامبر، خواه اهل بیت و خواه یاد خدا زیرا در قرآن کریم ذکر به همه اینها اطلاق شده است - روی گردان شود، در دنیا گرفتار خواهد بود و زندگی سختی خواهد داشت.

البته این دنیای اوست، آخرتش نیز بدتر از دنیایش خواهد بود؛ ازاین رو پروردگار می فرماید: {وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَٰمَةِ أَعْمَىٰ}؛ «و روز رستاخیز او را نابینا

ص: 245

محشور می کنیم».

خدا در ادامه این آیه می فرماید: {قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَىٰ وَقَدْ كُنتُ بَصِيرًا * قَالَ كَذَٰلِكَ أَتَتْكَ ءَايَٰتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَٰلِكَ الْيَوْمَ تُنسَىٰ}؛(1) «می گوید: پروردگارا چرا مرا نابینا محشور کردی با آنکه بینا بودم؟ می فرماید: همان طور که نشانه های ما بر تو آمد و آن را به فراموشی سپردی، امروز همان گونه فراموش می شوی».

سیزده سال اول بعثت که پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) ، در مکه بودند تنها حدود دویست نفر به آن حضرت ایمان آوردند. به هر حال، مشرکان، رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) را بسیار مسخره می کردند. هنگامی که آن حضرت نماز می خواندند، آنها از کنار ایشان ردّ می شدند و به قصد مسخره کردن وی به همدیگر اشاره می کردند یا گاهی هنگامی که پیامبر در حال سجود یا رکوع بودند، شکمبه گوسفند یا شتر را بر سر آن حضرت خالی می کردند. اگر بنا بود که به اصل «خواهی نشوی رسوا همرنگ جماعت باش» عمل شود باید رسول اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) همرنگ قوم خود می شد؛ ولی این شعار نادرست است. انسان باید خواهان شناخت حقیقت و پیرو آن باشد. اگر کسی به مهمانی دعوت شود که هزار نفر در آن حضور داشته باشند و دریابد غذا مسموم است؛ اما شاهد باشد که نهصد و نود و نه نفر آن غذای مسموم را می خورند، آیا عاقلانه است بگوید: برای رسوا نشدن باید از این غذای مسموم بخورم؟ نه؛ زیرا عقل می گوید: خوردن غذای مسموم، نارواست؛ ازاین رو از خوردن آن غذا خودداری خواهد کرد؛ هرچند همه او را مسخره کنند. بنابراین، بر عهده مسلمانان است که آموزه های قرآن را در تمام زندگی به کار گیرند.

اکنون اخلاقیات اسلام بسیار کمرنگ شده است. آیا امروزه مردم به حقوق همسایه احترام می گذارند؟ در روایت آمده است: «مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتَ شَبْعَانَ وَجَارُهُ جَائِعٌ؛(1) به من ایمان نیاورده کسی که سیر بخوابد در حالی که همسایه اش گرسنه باشد». در مواردی به ویژه شهرهای بزرگ، برخی هیچ اطلاعی از وضع نابسامان همسایه خود ندارند. در مسائل خانوادگی، زن و شوهر حقوق همدیگر را رعایت نمی کنند. مقصود این نیست که هیچ کس به آموزه های دین عمل نمی کند؛ بلکه مقصود این است که غالباً این گونه است.

نقل شده است که یکی از اصحاب پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در جنگی زخمی شد و سپس در مدینه به شهادت رسید و افتخار جهاد در کنار پیغمبر و نیل به درجه رفیع شهادت در راه خدا را داشت. هنگامی که رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) او را دفن کردند فرمودند: قبر بر او فشار وارد کرد؛ زیرا در منزل با خانواده اش بد اخلاق بود. او اهل بهشت خواهد بود؛ اما بداخلاقی با خانواده اش باعث شد که از عذاب فشار قبر مصون نماند.(2)

او خواهد شد؛ اما ممکن است عذاب قبر نیز نصیبش شود و در مرحله بعد مشمول شفاعت شود.

در دنیا نیز برخی را به جرم ارتکاب برخی از جرایم زندانی می کنند و پس از چند ماه اگر نشانه های اصلاح در رفتارشان مشاهده شود، آنان را عفو می کنند؛ برای مثال وزیر یا رئیس دستگاه قضایی از مقام مربوط درخواست عفو او را می کند و با موافقت وی، زندانی آزاد می شود. این نیز شفاعت است. شفاعت یعنی درخواست عفو در مورد این زندانیان. مسئول زندان به مقام بالاتر اعلام می کند: این فرد مجرم در مدت زندانی بودن، مرتکب خلافی نشده است و نشانه های پشیمانی و اصلاح در او مشاهده می شود؛ ازاین رو عفو می شود.

شفاعت اهل بیت (عليهم السلام) قطعاً شامل حال تمام مؤمنان حتی گناهکاران می شود و هرکس مؤمن از دنیا برود، شامل حالش خواهد شد. این شفاعت قطعی است و هیچ شکی در اصل آن نیست. تنها مسئله این است که چه وقت شامل حالش می شود؟ در لحظه مرگ یا در عالم برزخ و یا بعد از اینکه مدت ها در جهنم ماند؟!

کسانی هستند که همان لحظه اول پس از مرگ شفاعت شامل حالشان می شود. در روایت آمده است که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و امیر مؤمنان (عليه السلام) بر بالین هر مؤمن، منافق و کافری حاضر می شوند، اگر منافق و کافر باشد وعدۀ جهنم به او می دهند؛ اما اگر مؤمن باشد، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) بالای سر او و امیر مؤمنان (عليه السلام) به احترام پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در کنارش می نشیند.(1) آن گاه حضرت علی (عليه السلام) و رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) اگر شخص درستکاری باشد، به وی بشارت بهشت می دهند: {لَهُمُ الْبُشْرَىٰ فِي الْحَيَوٰةِالدُّنْيَا

ص: 249

وَفِي الْأخِرَةِ}؛(1) «در زندگی دنیا و آخرت مژده برای آنان است». {إِنَّ الَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَٰئِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحْزَنُواْ وَأَبْشِرُواْ بِالْجَنَّةِ}؛(2) «در حقیقت، کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست؛ سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند [و می گویند:] هان، بیم مدارید و غمگین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید شاد باشید».

بنابراین کسانی هستند که بشارت در همان لحظه اول، شامل حالشان می شود و برخی در قبر و گروهی در برزخ یا در قیامت شفاعت شامل حالشان می شود. البته برخی حتی در روز قیامت نیز شفاعت شامل حالشان نمی شود؛ بلکه مدت زیادی در جهنم می مانند تا بعد با شفاعت از جهنم خارج شوند. پس شفاعت قطعی است و شامل همه مؤمنان می شود؛ اما زمان شفاعت به عمل خود آنان بستگی دارد.

احترام بایسته قرآن است. بالاترین احترام به قرآن عمل به آن است.

در روایت آمده است: یکی از شکایت کنندگان روز قیامت، قرآنی است که در منزل مانده و گرد و خاک رویش نشسته است.(1) قرآنی که گرد رویش نشسته، خوانده نشده است و نخواندن معمولاً با عمل نکردن قرین و همراه است، و اگر قرآن شکایت کند، حکم به نفع قرآن است.

ص: 251

نفس با اجرای فرمان های الهی، تزکیه و تطهیر می شود.

برای مثال در روایت آمده است: همچنان که اگر انسان، روزی پنج بار خود را در چشمه آب زلالی شستشو دهد، ناپاکی از بدنش زدوده می شود، نمازهای پنج گانه نیز گناهان را پاک می گرداند.(1) ممکن است برخی بپرسند: گاهی عبادتی انجام می دهیم که بی روح و بدون حضور قلب است، پس تأثیر مثبتی بر روح ندارد؛ برای مثال صبح ها در حال گیجی از خواب برمی خیزیم، نماز می خوانیم و سریع به رختخواب برمی گردیم و به خوابمان ادامه می دهیم، این نمازی چه فایده ای دارد؟ چرا خدای متعال چنین نمازی را واجب کرده است؟

در جواب باید گفت: همین نماز، غذایی برای روح است؛ زیرا همان گونه که اگر شخصی به علت بیماری بدون میل، غذایی را صرف کند، از خواص طبیعی اش بهره مند خواهد شد - البته در صورتی که غذا با میل خورده شود، فایده بیشتری به بدن می رساند - عبادت نیز همین طور است. اگر انسان با توجه و رغبت، عبادت را به جا آورد، نفعش بسیار بیشتر از عبادت بدون توجه است؛ اما اگر بی توجه هم عبادت کند، غذای روح فراهم می شود و اثرش را می گذارد؛ بنابراین عباداتی که خدای تبارک و تعالی برای ما واجب کرده، غذای معنوی روح است و روح را از آلودگی پاک می کند.

نزدیک می شود و طبق روایات، هیچ وسیله ای مانند دعا، فرد را به مقامات قرب معنوی نزدیک نمی کند.

نماز زیباترین عبادت خدای متعال است. سورۀ حمد زیباترین درس بندگی است که در آن مخلوق با خالقش سخن می گوید. نیمی از الفاظ این سوره، دعا و درخواست از درگاه خداست؛ یعنی بعد از ستایش خدا - که از آداب دعاست - می گوییم: {إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ * اهْدِنَا الصِّرَٰطَ الْمُسْتَقِيمَ...}؛(1) «تو را می پرستیم تنها و بس، به جز تو نجوییم یاری زکس». در این آیات به پیشگاه خدای متعال اظهار بندگی می کنیم و از او یاری می طلبیم، بعد هدایت در راه مستقیم را از وی می خواهیم و... . همین چند درخواست کوتاه، درخواست هایی پرمغز و از ارکان دین است. خواستن این حاجات از پروردگار نشانۀ جایگاه والای انسان در مراتب عبودیت الهی است.

امام صادق (عليه السلام) می فرمایند: نزد خدای متعال، مقام و منزلتی است که تنها با درخواست و دعا می توان به آن دست یافت.(2)

خواندن دعاها و ذکرهای واجب در نماز، واجب است و ترک عمدی آنها، موجب بطلان نماز می شود؛ اما دعاهای مستحب فراوانی نیز داریم و خدا به دلیل اینکه امور بر عموم مردم سخت نشود، آنها را واجب نکرده است؛ بلکه آن را مستحب و پسندیدۀ درگاهش می داند.

مشکلی که اکثر افراد دارند، آن است که هنگام گرفتاری و رنج به دعا رو می آورند؛ در حالی که دعا باید هم در گرفتاری و هم در رفاه باشد.

ص: 254

در روایت آمده است: اگر فردی هنگام رفاه دعا کند، ملائکه با صدایش آشنا می شوند و اگر موقع گرفتاری هم دعا کند، ملائکه می گویند: «صوتٌ معروف؛ صدایی است که آن را می شناسیم». پس این صدا را بالا می برند؛ ولی اگر تنها در وقت گرفتاری دعا کند، ملائکه می گویند: «إِنَّ ذَا الصَّوْتَ لَا نَعْرِفُه؛(1) این صدایی است که ما نمی شناسیم» و آن را برمی گردانند؛ ازاین رو در روایت آمده است که هنگام گرفتاری و رفاه دعا کنید.

شخص باید همواره به یاد پروردگار باشد تا خدای متعال نیز او را یاد کند. خدا می فرماید: {فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ}؛(2) «مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم»؛ زیرا در وقت گرفتاری همۀ انسان ها، حتی کافران که وجود خدا را انکار می کنند، وی را می خوانند. پروردگار در این باره می فرماید: {فَإِذَا رَكِبُواْ فِي الْفُلْكِ دَعَوُاْ اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّىٰهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ}؛(3)

«و وقتی بر کشتی سوار می شوند، خدا را با اخلاص می خوانند، و[لی] چون به سوی خشکی رساند و نجاتشان داد، ناگاه شرک می ورزند».

دعاهای ارزشمندی از زبان پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) و ائمه معصومین (عليهم السلام) به ما رسیده است. آنان در قالب این دعاها به ما آموزش داده اند که چگونه با خالق خود سخن بگوییم و از درگاه رحمتش چه درخواست کنیم؟ آیا آموزش صحیح بندگی از جانب معصومان (عليهم السلام) ارزشمند نیست؟ آیا سبب رفعت روح

ص: 255

نمی شود؟ دعاهایی با این مضامین عالی، تنها در فرهنگ اهل بیت (عليهم السلام) وجود دارد و دیگر فِرَق اسلامی از این مضامین عالی محروم می باشند.

یکی از بزرگان می گوید: زمانی به کشور مغرب سفر کردم و نوار دعای ابوحمزه ثمالی را همراه داشتم. آن را به یکی از کارمندان رادیو دادم. او نیز پس از شنیدن آن دعا تشویق شد تا آن را از رادیو پخش کند. پس از پخش، بسیاری از شنوندگان از آن استقبال کردند. آنها مکرر به رادیو زنگ زدند و پخش مجدد آن را تقاضا می کردند؛ زیرا این دعا مضامین والایی دارد و مجموعه ای حاوی آموزه هایی درباره توحید، نبوت و معاد است؛ پس این نعمت را قدر بدانیم و ارتباط خود را با پروردگار از این طریق بیشتر کنیم.

انسان می تواند دعاها را حفظ کند و هنگام کار آنها را زمزمه کند، یا دعاها را به شکل نوار صوتی درآورد و در اوقات فراغت یا وقتی با وسیله نقلیه به سوی مقصدی در حرکت است، ادعیه را بشنود و با خود زمزمه کند؛ آن گاه جزء گروهی می شود که فرشتگان می گویند: «صوتٌ نعرفه؛ صدایی است که آن را می شناسیم» نه صدایی که برای فرشتگان ناشناخته باشد.

اجتماع به وجود می آورد که نتیجه اش خالی ماندن صحنه اجتماع از پاکان و خردمندان و فراهم شدن شرایط برای حضور نابخردان است و دعا برای برطرف شدن پیامدهای آن اثری ندارد؛ زیرا این وضع، نتیجه قطعی اعمال افراد می باشد.

ممکن است ده درصد مردم به این وظیفه عمل کنند؛ اما اگر اکثر جامعه بی اعتنا باشند. در این صورت، اثری نخواهد داشت؛ زیرا خدای متعال سبب وجود هر پدیده ای را به گونه ای خاص قرار داده است؛ برای مثال ارتشی که برای پیروزی به هزار نفر نیرو نیاز دارد، اگر نهصد نفرشان فرار کنند، پیروزی محقق نخواهد شد.

پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در جنگ احد، پنجاه نفر را روی تپه ای قرار دادند و برای حفاظت از پشت جبهه، مأمور کردند و به آنها دستور دادند که هرگز جایگاهشان را ترک نکنند؛ ولی در مرحلۀ اول پیروزی، حدود سی و هفت نفر از آنان تپه را رها کردند. همین امر سبب شد دشمن از پشت به مسلمان ها حمله کند و وجود سیزده نفر که کمتر از حد نیاز بود مانع شکست مسلمانان نشد.

پروردگار، شرط موفقیت را در مورد امر به معروف به حضور مردم در این امر مهم وابسته کرده است. در غیر این صورت، مشکلات حل نخواهد شد و دعای نیکوکاران به اجابت نخواهد رسید.

امام صادق (عليه السلام) فرمود: «إِيَّاكُمْ أَنْ يَسْأَلَ أَحَدٌ مِنْكُمْ رَبَّهُ شَيْئاً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ حَتَّى يَبْدَأَ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالْمِدْحَةِ لَهُ وَالصَّلَاةِ عَلَى النَّبِيِّ وَآلِهِ ثُمَّ الِاعْتِرَافِ بِالذَّنْبِ ثُمَّ الْمَسْأَلَة؛(1) مبادا هیچ یک از شما خواسته ای مادی یا معنوی را از پروردگارش تقاضا کند، مگر اینکه نخست حمد و ثنای او را به جا آورد و بر پیامبر و آلش درود بفرستد، بعد به گناه خود نزد او اعتراف و توبه کند، سپس دعا نماید».

هرگز نباید گناه را کوچک شمرد؛ زیرا ممکن است همان گناه، پروردگار را به غضب آورد و مانع اجابت دعا شود. در روایت آمده است: «فَلَا تَسْتَصْغِرَنَّ شَيْئاً مِنْ مَعْصِيَتِهِ فَرُبَّمَا وَافَقَ سَخَطُهُ مَعْصِيَتَهُ؛(2) هرگز هیچ یک از گناهان را کوچک نشمرید که شاید غضب خدا در همان باشد».

برایش قرار داده یا تشریع و قانون آسمانی الهی، معین کرده است.

اگر دعا کردن به صورت صحیح و با شرایط لازم آن باشد، شکل یک حاجت طبیعی به خود می گیرد و دستگاه خلقت به حکم تعادل و توازنی که دارد، باعث می شود، هر جا به مدد الهی نیاز باشد، امداد خدایی فرا رسد؛ اما خواسته ای که خلاف هدف تکوین یا تشریع باشد، مانند درخواست عمر جاوید یا درخواست قطع رحم از خدا، قابل استجابت نیست؛ زیرا این گونه درخواست ها از پروردگار، مصداق واقعی دعا نیست.

در روایت آمده است: پروردگار همه دعاهای بنده را اجابت می کند؛ امابعضی را در دنیا و بعضی را در آخرت اجابت می کند.(1)

گاهی بنده ای فقیر است و از خدای مهربان مال می طلبد. خدا دعایش را در دنیا اجابت نمی کند؛ اما در آخرت، زمانی که بشر، محتاج یک حسنه از سوی خداست، پروردگار می فرماید: آن درخواستی که در دنیا داشتی هم اکنون اجابت می کنم، پس جزای او نعمت های بهشتی است. بر اساس این روایت تمام دعاها مستجاب است، فقط بعضی در دنیا و بعضی برای آخرت است.

نفرینشان کرد. مضمون کلام حضرت این بود: خدا غلام (ثقیف) را بر شمامسلط کند.(1)

اهل کوفه دو گروه بودند: یک گروه افراد بسیار صالح و شایسته ای بودند، مانند شهدای کربلا که اکثرشان از اهل کوفه بودند؛ اما گروه دیگر، جاه طلبانی بودند که به شدت با حق مبارزه می کردند و خواهان هرج و مرج در جامعه بودند.

بنابراین حضرت علی (عليه السلام) فرمود: خدا غلام (ثقیف) یعنی حجاج را بر شما مسلط کند؛ اما این دعا سی سال بعد از شهادت حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) محقق شد.

پس اگر کسی دعا کرد و فوراً نتیجه نگرفت، نگوید: چرا این گونه شد، اولاً: باید شرایط استجابت دعا فراهم باشد؛ ثانیاً: مصلحت الهی ایجاب کند؛ ثالثاً: ممکن است دعا اجابت شده باشد؛ اما به زمان مطلوب احتیاج دارد.

ص: 262

می فرماید: {اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ}؛(1) «خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می ستاند». {قُلْ يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ}؛(2) «بگو: فرشته مرگی که بر شما گمارده شده جانتان را می گیرد». {تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا}؛(3) «فرشتگان ما جانش بستانند».

بنابراین، سبب واقعی مرگ قبض روحی است که خدا انجام می دهد، هرچند سبب ظاهری مرگ حوادث طبیعی است که ما می بینیم؛ ازاین رو اگر سبب واقعی وجود نداشته باشد، اسباب ظاهری بی تأثیر خواهد بود.

دلیل اینکه در روز قیامت، دوزخیان در معاد جسمانی با همین جسم مادی دنیا در آتش جهنم می سوزند؛ ولی نامیرا هستند و بار دیگر جسمشان به حال اول باز می گردد. این است که خدا خواسته آنان با وجود فراهم بودن سبب مرگ و نابودیشان نمیرند و همچنان در آتش معذب و مخلَّد باشند. پروردگار می فرماید: {أَيَحْسَبُ الْإِنسَٰنُ أَلَّن نَّجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَىٰ قَٰدِرِينَ عَلَىٰ أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ}؛(4)

«آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان هایش را گرد نخواهیم آورد؟ آری [بلکه] تواناییم که [خطوط] سر انگشتانش را [یکایک] درست [و بازسازی] کنیم». خدا در قیامت حتی خط های انگشت انسان را بازسازی خواهد کرد؛ اما انسان دوزخی با وجود همین جسم مادی و سوختن پیوسته نمی میرد؛ بلکه همواره زنده است و عذاب می کشد؛ خدا می فرماید: {إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِءَايَٰتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ

ص: 264

نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَٰهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُواْ الْعَذَابَ}؛(1)

«به زودی کسانی را که به آیات ما کفر ورزیده اند، در آتشی [سوزان] درآوریم؛ که هرچه پوستشان بریان گردد، پوست های دیگری برجایش نهیم تا عذاب را بچشند». به فرمودۀ قرآن، وقتی پوستش می سوزد دوباره همین پوست به شکل اول بر می گردد و دوباره می سوزد و همچنان تکرار می شود. قدرت سوزانندگی آتش جهنم به گونه ای است که قابل قیاس با آتش دنیا نیست.

به هر حال، در قیامت انسان دوزخی با همین جسم دنیایی زنده می ماند و با وجود آتش فوق العاده سوزان دوزخ نمی میرد. آیه شریفه می فرماید: {وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِن كُلِّ مَكَانٖ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٖ}؛(2) «و مرگ از هر جانبی به سویش می آید، ولی نمی میرد». چرا؟ چون سبب واقعی مرگ، قبض روح است و خدا قبض روحش نمی کند.

این اسباب ظاهری متقارن با اسباب واقعی است؛ برای مثال بارش باران سبب ظاهری اش این است که آفتاب بر دریا می تابد و بر اثر حرارت آفتاب، آب دریا بخار می شود و بخار تا سطحی مشخص بالا می رود و در آنجا بخار دوباره به آب تبدیل می شود و به زمین باز می گردد. اینها همه اسباب طبیعی و ظاهری بارش باران است؛ اما روایات(1) متعددی داریم که سبب واقعی اش فرشتگانی هستند که از طرف خدا آب را از زمین بالا می برند و بعد دوباره به زمین باز می گردانند.

نکته قابل تأمل این است که خدای تبارک و تعالی برای آزمون بشر، اسباب ظاهری را با اسباب واقعی همراه کرده است؛ یعنی اگر شما اسباب ظاهری را انجام دادید، خدا هم سبب واقعی را ایجاد می کند.

کسی که بیماری سختی دارد، به وسیلۀ خدا شفا می یابد؛ اما سبب ظاهری اش آن است که بیمار به پزشک مراجعه و در بیمارستان، عمل جراحی می کند و عامل خطرناک بیماری را از بدنش خارج می کنند و بیمار شفا می یابد. در اینجا پزشک سبب ظاهری است؛ اما خدای تبارک و تعالی فرموده است: اگر برای شفای بیماری خواهان فراهم آمدن سبب واقعی هستید، باید از طریق سبب ظاهری به آن دست یابید. در قرآن آمده است: حضرت ابراهیم (عليه السلام) گفت: {وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ}؛(2) «و چون بیمار شوم او مرا درمان می بخشد». اما باید سبب ظاهری را فراهم کنیم؛ آن گاه اگر خدا صلاح بداند شفا می دهد.

یا برای مثال رزق را پروردگار به انسان عطا می کند. خدا می فرماید: {إِنَّ اللَّهَ

ص: 266

هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ}؛(1) «خداست که خود روزی بخش نیرومند استوار است». روزی با پروردگار است؛ اما باید کوشش کرد. این تلاش سبب ظاهری است؛ اما بر اساس سنت های الهی حاکم بر هستی تا این اسباب ظاهری فراهم نشود خدا سبب واقعی به دست آوردن روزی را فراهم نمی کند؛ یعنی اگر کسی در خانه بنشیند و منتظر روزی باشد، خدا به او روزی نخواهد داد. پروردگار فرموده است: من به شرطی به بندگانم روزی عطا می کنم که اسباب ظاهری اش را فراهم کنند، البته تلاش برای کسب روزی، سبب ظاهری است؛ اما سبب واقعی خداست.

الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْأخِرَةِ هُمْ غَٰفِلُونَ}؛(1) «از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، و حال آنکه از آخرت غافل اند».

در نظام هستی اسباب و علل ظاهری پدیده ها قابل مشاهده اند و بشر می پندارد همین عوامل ظاهری باعث ایجاد پدیده های جهان هستند؛ در حالی که این گونه نیست و واقع چیزی دیگری است و علت و سبب حقیقی اراده خدا است. اگر این مسئله روشن شد بسیاری از مسائلی که در آیات و روایات بیان شده روشن خواهد شد؛ مثلاً آتش سوزاننده است؛ اما در حقیقت سوخته شدن نیازمند سبب واقعی است؛ ازاین رو اگر پروردگار بخواهد، آتش بی اثر خواهد شد؛ مانند قصه حضرت ابراهیم (عليه السلام) که آتش عظیمی وجود داشت؛ اما آن حضرت نسوخت؛ زیرا خدای تبارک و تعالی سبب واقعی سوزاندن را فراهم نکرده بود.

در روایتی آمده است که حضرت موسی (عليه السلام) خطاب به خدای تبارک عرض کرد: «منك الداء؛ بیماری از توست». «ومنك الشفاء؛ شفا هم از توست». حضرت موسی (عليه السلام) به خدا عرض کرد: اگر مرض و شفا از توست چرا من به پزشک مراجعه کنم؟ پروردگار فرمود: «أترید أن تبطل حكمتی؛(1)

آیا می خواهی حکمت مرا باطل کنی؟» خدا حکمتش ایجاب می کند که این دنیا محل امتحان باشد و همه مردم حتی پیامبران آزمایش شوند. امتحان شدن ایجاب می کند که وظایفی به عهدۀ شخص واگذار شود. اگر همه امور، طبق یک برنامه از پیش تعیین شده، پیش برود، دیگر امتحان، معنایی ندارد.

بنابراین انجام دادن برخی از امور به اختیار انسان واگذار شده است تا زمینه امتحانش فراهم شود. همچنین شخص باید باور داشته باشد که سبب واقعی خداست و در همه امور به خدا توکل کند تا در زمینه هایی که ایجاد اسباب ظاهری را در توان خود می بیند از قدرت واقعی که قدرت مطلق و خدای تواناست غافل نشود و همواره امید و توکلش به خدا باشد.

در باب توکل باید به این نکته توجه داشت که هرگز نباید بین توکل و تواکل خلط شود. تواکل بدین معناست که انسان از انجام دادن وظایفی که خدا بر عهده اش واگذاشته دریغ ورزد و منتظر بماند که خدای متعال با قدرت قاهره اش کوتاهی های او را جبران کند. این بینش باعث واماندگی در زندگی و خسران مادی و معنوی بشر خواهدشد.

توکل بدین معناست که شخص همه اموری را که پروردگار برعهده اش واگذاشته، در حد توانش انجام دهد و آنچه را در توان ندارد یا اساساً از حیطۀ

ص: 269

قدرتش خارج است به خدا که مسبب الاسباب و قادر مطلق است واگذارد که تنها در این صورت از یاری آفریدگار، بهره مند خواهد شد.

استجابت دعایمان بی جاست. در حدیث آمده است: «لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْكَرِ أَوْ لَيُسْتَعْمَلَنَّ عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ فَيَدْعُو خِيَارُكُمْ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ؛(1)

باید امر به معروف و نهی از منکر کنید، وگرنه بدترین شما بر شما مسلط می شوند، آن گاه نیکان شما دعا می کنند، ولی دعایشان مستجاب نمی شود».

در چنین مواردی، اگر جامعه به بایستگی های فردی و اجتماعی اش عمل نکند و بر اثر غفلت و تنبلی زمینۀ حاکمیت ستمگران را فراهم کند، سپس ستمگران بر آنان ستم روا دارند و صبرشان را لبریز کنند و راه نجاتی برایشان باقی نگذارند، آن گاه مردم دست دعا به درگاه آن ذات بی نیاز بلند کنند، هرگز دعایشان برآورده نخواهد شد؛ چرا که خاستگاه برآمدن حاجات این افراد جز آگاهی، همت و کوشش آنان نیست و به دیگر سخن، حاجات آنان با اقدام همه مردم در عمل به وظیفۀ امر معروف و نهی از منکر برآورده خواهد شد.

بنابراین در موارد بسیاری باید با اقدام عملی در چارچوب وظایف دینی مشکلات مادی و اجتماعی مان را برطرف سازیم و با عمل به همۀ احکام دین زمینه آرامش، رشد و پیشرفت خود را فراهم کنیم، از درون خویش با پایبندی به دین و با همت و کوشش خویش آن را بجوییم و احکام دین را آن گونه که فرمان داده شده به جا آوریم تا از ثمرۀ آن یعنی زندگی سعادتمند، بهره مند شویم و از گرفتاری ها نجات یابیم؛ زیرا خدا در چارچوب احکام دین آنچه را لازمه زندگی سعادتمندانه است، به ما ارزانی داشته و اکنون این ماییم که باید زندگی قابل قبول نسبی خویش را در قالب عمل به احکام دین رقم بزنیم.

ص: 271

(کسی که به علم دسترسی ندارد) معذور است. جاهل مقصر کسی است که به علم دسترسی دارد؛ اما در فراگیری آن تقصیر و خطا کرده است و او معذور نیست؛ برای مثال، کسی که هنگام رانندگی، قوانین راهنمایی و رانندگی را نادیده می گیرد و مرتکب خلاف می شود، پلیس جریمه اش می کند و اگر بگوید، من نمی دانستم از او نمی پذیرد؛ زیرا راننده باید قوانین راهنمایی و رانندگی را رعایت کند و ادعای ناآگاهی عذر نیست؛ چون شخصی که بدون توجه به تابلوهای راهنمایی و رانندگی کند، مقصر است. در مورد احکام اسلام نیز آیا می شود وقتی در بلاد اسلام، مسلمانان غالباً سواد خواندن و نوشتن دارند و کتاب و وسایل اطلاع رسانی فراوان در اختیار مردم قرار دارد، کسی ادعا کند من حکم پروردگار را نمی دانستم؛ زیرا احکام الهی در رساله ها و کتاب ها هست و در سخنرانی ها نیز بیان می شود؛ ازاین رو جهل افراد غالباً تقصیری است و معذور نیستند. در روایات آمده است: در روز قیامت برخی از افراد جزء گناهکاران معرفی می شوند که آنان در دفاع از خود می گویند: ما از احکام الهی بی خبر بودیم. در پاسخ به آنان گفته می شود: «أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ؛(1) چرا فرا نگرفتی؟»

بله اگر کسی دانسته، مرتکب خلاف شود، کیفرش بیشتر است؛ اما کسی هم که بر اثر کوتاهی، حکم پروردگار را فرا نگرفته و مرتکب گناه شده است، کیفر می شود.

بی تردید همه اعمال ما ثبت می شود و پیامد اعمال آدمی، همواره باقی خواهد ماند. تنها گروه اندکی از مردم به کل احکام شرع متدین و پایبندند؛ ولی اکثر مردم آگاهانه یا ناآگاهانه مرتکب گناه می شوند. هنگامی که ارتکاب

ص: 273

گناه افزایش یافت، نتیجه اش به صورت سرنوشت شومی برای آنان رقم خواهد خورد؛ آن گاه مردم برای رهایی از آن سرنوشت به درگاه خدا دعا می کنند؛ ولی دعایشان مستجاب نمی شود؛ زیرا آن سرنوشت نتیجۀ قطعی عمل خودشان است که بدان صورت تجسم یافته و طبق سنن الهی حاکم بر هستی تا علت، باقی است، معلول هم وجود خواهد داشت و چون قانون علت و معلول تخلف ناپذیر است، دعای آنان بی اثر خواهد بود.

در قرآن آمده است: دوزخیان به پروردگار، استغاثه می کنند که ما را نابود کن؛ آنجا که می فرماید: {وَنَادَوْاْ يَٰمَٰلِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُم مَّٰكِثُونَ}؛(1) «و فریاد کشند: ای مالک، [بگو:] پروردگارت جان ما را بستاند. پاسخ دهد: شما ماندگارید». در آیه دیگری می فرماید: {وَإِن يَسْتَغِيثُواْ يُغَاثُواْ بِمَاءٖ كَالْمُهْلِ}؛(2) «و اگر فریادرسی جویند، به آبی چون مس گداخته یاری می شوند». همچنین خدای تبارک فرموده است: {وَمَا دُعَٰؤُاْ الْكَٰفِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَٰلٍ}؛(3) «و[لی] دعای کافران جز در بیراهه نیست».

از همه این آیات برمی آید که دعای دوزخیان مستجاب نمی شود؛ چرا؟ زیرا دوزخی که در آن گرفتارند، برساخته عمل خودشان است. پروردگار می فرماید: {هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ}؛(4) «آیا جز آنچه می کردید سزا داده می شوید؟» مجرمی که مرتکب جنایتی شده و در دادگاه محکوم به زندان شده، هرچقدر التماس و استغاثه کند، بی فایده است. بلاهایی که ما را احاطه

ص: 274

کرده اند، غالباً نتیجه عمل خودمان است. اگر چند نفر انسان صالح هم گرفتار می شوند، از باب سنت عام خداست که می فرماید: {وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لَّا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمْ خَاصَّةً}؛(1)

«و از فتنه ای که تنها به ستمکاران شما نمی رسد بترسید».

باید توجه داشت که آتش برخی از فتنه ها دامن همه را می گیرد یا به قول شاعر:

آتش به نیستان چو فروزد *** یکجا تر و خشک را بسوزد

بنابراین برای رفع مشکلات و گرفتاری ها و برآورده شدن بسیاری از دعاهایمان باید سعی کنیم، اولاً: اعمال خود و خانواده مان را اصلاح کنیم. آیه شریفه می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا}؛(2) «ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگ هاست حفظ کنید».

ثانیاً: امر به معروف و نهی از منکر کنیم.

انسان پیش از هرکس باید اصلاح نفس را از خود شروع کند و بنده شایسته ای برای آفریدگار باشد. بنده شایستۀ خدا بودن چندان سخت نیست، شخص با عمل به واجبات، ترک محرمات، مراعات اخلاق اسلامی و انجام دادن هرچه بیشتر مستحبات می تواند درجه بندگی اش را بالاتر ببرد. چنین افرادی اگر دعا کنند امکان استجابتش از جانب خدای تبارک و تعالی بیشتر است.

گاهی هم این گونه می شود، که دعای مستجابی باعث یک تقدیر حتمی

ص: 275

می شود، وقتی این تقدیر حتمی، گریبان مردم را گرفت پیوسته دعا می کنند؛ ولی دعایشان مستجاب نمی شود؛ چون قبلاً حکم الهی دربارۀ آنان صادر شده است؛ ازاین رو انسان باید از قبل عملش صالح و همواره به یاد خدا و پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) باشد تا در وقت اضطرار که دعا می کند دعایش مستجاب شود.

تاکنون ما آن را نشنیده ایم برگردانید.

ازاین رو انسان باید در همه حال و در غم و شادی، عمل صالح انجام دهد تا از بندگان شایسته الهی باشد و اگر چنین بنده ای در حال گرفتاری دعا کند، خدا دعایش را مستجاب می کند؛ اما اگر بنده شایسته پروردگار نباشد، هنگام گرفتاری انتظار برآورده شدن دعایش را نداشته باشد؛ زیرا خدا چون رحیم است، شاید برخی از دعاهایش را مستجاب کند؛ اما نباید انتظار برآورده شدن همه دعاهایش را داشته باشد.

ص: 277

انسان باید این روزها و ماه های مبارک را قدر بداند و از آنجایی که ثواب هر عملی در آنها چند برابر دیگر زمان هاست، سعی کند در این روزها کارهای خداپسندانه را بیشتر انجام دهد؛ مثل دعا و زیارت، خدمت به مردم، صله رحم، احترام و تکریم پدر و مادر، برقراری صلح و آشتی و... .

همچنین مکان هایی مبارک است و سود زیاد می رساند؛ پس انسان سعی کند به این مکان ها بیشتر برود؛ مثل مساجد، حرم ها و جاهایی که ذکر خدا و اهل بیت (عليهم السلام) در آن می شود.

خدا می فرماید: {فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْأصَالِ}؛(1) «در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت] آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند».

حضرت هادی (عليه السلام) در سامرا بیمار شدند، برای شفای خود هزینه سفر به کربلا را دادند تا کنار قبر سید الشهداء (عليه السلام) برای ایشان دعا کنند.(2)

اگر حضرت هادی (عليه السلام) خودشان دعا می کردند، مستجاب بود؛ اما ایشان می خواستند به امر خدا این دعا در جای مبارکی باشد تا پیروانشان نیز فرا گیرند.

بنابراین سعی کنیم در این مکان های مبارک بیشتر حاضر شویم و برای اصلاح امور دنیوی و اخروی خویش دعا کنیم.

مبارک گفتیم، این افراد همواره خیرشان ثابت و پایدار است.

حضرت عیسی (عليه السلام) در آغوش مادر به اذن پروردگار به سخن آمد و از جمله سخنانش این است که گفت: {وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ}؛(1) «و مرا هر جا که باشم وجودی پربرکت قرار داده است». حضرت عیسی (عليه السلام) از خدای متعال می خواهد که او را همواره برای همگان وجودی پربرکت قرار دهد.

در مقابل اینان افرادی هستند که شر محض اند و مردم هنگام مشاهده آنان وحشت می کنند و می گویند: ان شاء الله خدا شرشان را از سر ما کم کند؛ چون به مردم آزار می رسانند و هرجا باشند فتنه انگیزی می کنند و باعث شر و بدبختی می شوند.

چگونه فردی وجودش پر خیر و مبارک می شود و فرد دیگر دارای شر و بدی؟! این به خود فرد بستگی دارد؛ برای مثال شخصی که بداخلاق است، این ویژگی شرآفرین است و برعکس فردی که خوش اخلاق است، همین خوش اخلاقی باعث می شود که خیر انسان فزونی یابد.

پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) می فرمایند: «إِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ ذَهَبَ بِخَيْرِ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ؛(2) حسن خلق، نیکی دنیا و آخرت را به دنبال دارد».

همچنین در روایت دیگری آمده است: خوش اخلاقی شخص باعث بهشتی شدنش و بد اخلاقی شخص سبب دوزخی شدنش خواهد شد ؛(3) زیرا همان طور که گفتیم خوش اخلاقی باعث می شود، خیر انسان فزونی یابد و شخصی که

ص: 280

خیرش بسیار باشد، اهل بهشت خواهد شد و بد اخلاقی باعث فزونی شر انسان خواهد شد و کسی که شرش بسیار باشد، اهل جهنم خواهد شد.

نکته قابل توجه دربارۀ جنگ های عصر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) این است که جنگ های حضرت، همه دفاعی بود، در یکی از جنگ های رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) با مشرکان سه نفر از کفار به جرم توطئه گری علیه مسلمانان، محکوم به قتل شدند. وقتی نوبت به یکی از این سه نفر رسید، جبرئیل بر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نازل شد و عرض کرد: یا رسول الله! او را نکشید؛ زیرا خدای متعال می فرماید: این فرد، خوش اخلاق است و این قدر پروردگار، صفت خوش اخلاقی را دوست دارد که به خاطر این صفت به او زندگی دوباره بخشیده است. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) وی را آزاد کردند، او تعجب کرد: با اینکه به جنگ پیامبر آمده و به مسلمانان ضرر زده و حکم اعدامش صادر شده، چرا حکم اعدامش لغو و به آزادی او تبدیل شد؛ ازاین رو از رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) سؤال کرد: چرا مرا آزاد کردید؟! پیامبر فرمودند: زیرا جبرئیل از طرف خدا بر من نازل شد و گفت: تو فرد خوش اخلاقی... هستی، بدین سبب دستور آزادی تو را دادم، هر چند مشرک هستی. وی به دلیل آگاهی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) از ویژگی اخلاقی او که خبر غیبی به حساب می آمد، پی برد که ایشان به وحی متصل است؛ ازاین رو همانجا شهادتین را گفت و مسلمان شد.(1)

آری، خوشخویی سبب خیر و برکت می شود. برخی همواره در فکر این هستند که به گونه ای به دیگران خیر برسانند. خیر رساندن نیز همیشه با پول نیست. یکی قدمش خیر است، دیگری دستش خیر است، ممکن است خیر رساندن به حفظ آبروی شخص باشد؛ برای مثال اگر فرد آبروداری برای افراد

ص: 281

ضمانت کند و مشکلشان را حل کند، نشانه برخورداری او از خیر و برکت است.

به هر حال خدای متعال به هر کسی موهبتی و نیرویی بخشیده که از آن طریق می تواند مثمر ثمر باشد؛ ازاین رو فرد باید سعی کند همیشه به مردم خدمت کند، اگر به مردم خدمت کند و خیرش به مردم برسد، مردم دعایش می کنند و بسیاری از دعاها در حقش مستجاب خواهد شد. اشخاصی هستند که تا مردم نامشان را می شنوند می گویند پروردگار خیرش دهد، خدا نیز دعای آنان را اجابت و به او خیر عطا می کند. کسانی نیز هستند که تا مردم نام آنان را می شنوند نفرینش می کنند و اگر شخص مستحق آن باشد در حقش اجابت می شود.

چرا مردم یکی را دعا می کنند و دیگری را نفرین؟ زیرا یکی با نفع رساندن به مردم، یاد نیک از خود به جا گذاشته و دیگری با شر رساندن به مردم از خود یاد بد به جا گذاشته است. بنابراین فرد باید سعی کند وجود مبارکی داشته باشد.

امام صادق (عليه السلام) می فرمایند: «مَا قَضَى مُسْلِمٌ لِمُسْلِمٍ حَاجَةً إِلَّا نَادَاهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى عَلَيَّ ثَوَابُكَ وَلَا أَرْضَى لَكَ بِدُونِ الْجَنَّةِ؛(1) هیچ مسلمانی نیاز مسلمانی را برآورده نمی کند، مگر اینکه خدای تبارک و تعالی او را ندا دهد: پاداش تو بر عهده من است و من به کمتر از بهشت برایت راضی نخواهم بود».

آیا پاداشی بالاتر از بهشت موجود است؟ پس چرا به جای وجود مبارک، خدای ناکرده گاهی اوقات ندانسته وجودی شررسان و زیان آور برای دیگران

ص: 282

شویم؟! بی تردید فرد خوش اخلاق، هم خودش راحت و آسوده است، هم دیگران از وجود او در آسایش اند، هم آخرتش آباد است. کسی که به مردم خدمت می کند، هم خودش شاد است، هم مردم او را مدح می کنند، هم خدا آخرتش را آباد می کند.

بنابراین سعی کنیم وجودمان مبارک باشد، خیر از وجود و از همه اعضا و جوارحمان جوشش داشته باشد و به دیگران نیرو و انرژی ببخشد. وجود مبارک مانند درخت صندل است که چوب بسیار خوشبویی دارد. این درخت را حتی زمانی که با تبر قطع می کنند، با اینکه هستی را از وی می گیرند؛ ولی همان تبری که آن را قطع می کند از وجود صندل خوشبو و عطرآگین می گردد.

ص: 283

احاطه کرده باشد؛ ازاین رو خدای مهربان از لطف و کَرَمش ماه رمضان را تقدیر کرده تا چون یک شوک معنوی باشد تا به خواب رفتگان، بیماران و مردگان روحی را زنده کند. پس خوشا به حال آنان که این شوک را بپذیرند و از این فرصت و سفره گسترده شده، نهایت بهره را ببرند.

این تغییرِ ناگهانی چه بود؟ سبب آن، چیزی جز قرآن به منزله کتاب انسان ساز بشریت نبود. خدا می فرماید: {مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَٰبُ وَلَا الْإِيمَٰنُ وَلَٰكِن جَعَلْنَٰهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَن نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا}؛(1) «تو پیش از این نمی دانستی کتاب و ایمان چیست [و از محتوای قرآن آگاه نبودی]؛ ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگان خویش را بخواهیم هدایت می کنیم».

پس قرآن نوری است که روشن کننده راه هدایت است؛ ازاین رو اگر به قرآن عمل کنیم، بهره بسیاری خواهیم برد، آن هم در دنیا قبل از آخرت. در قرآن آمده پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) این گونه از امتش نزد خدا شکایت می کند: {وَقَالَ الرَّسُولُ يَٰرَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُواْ هَٰذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُورًا}؛(2) «پیامبر فرمود: پروردگارا! قوم من، این قرآن را ترک کردند». وقتی شاکی، پیامبر و قاضی، خدای متعال باشد، صد در صد رأی به نفع پیامبر صادر می شود و تارکان قرآن محکوم خواهند شد.

ازاین رو سعی کنیم در این ماه مبارک، اهتمام و توجه بیشتری به قرآن داشته و از همین ماه آغازکننده این حرکت عظیم باشیم که حسب روایات، ماه رمضان، بهار قرآن است.

در اهمیت به قرآن دو نکته قابل ذکر است:

اولاً: مسلمانان قرآن خواندن را فرا گیرند. سابقاً اولین چیزی که در مکتب ها فرا می گرفتند، علاوه بر الفبای نوشتاری، یادگیری قرآن بود؛ ازاین رو مردم می توانستند قرآن بخوانند؛ ولی از زمانی که استعمار وارد کشورهای اسلامیشد، قرآن را از برنامه اصلی مدارس خارج کردند و به حاشیه راندند.

ص: 287

ثانیاً: علاوه بر خواندن، سعی کنیم قرآن را بفهمیم و بدان عمل کنیم. قرائت خوب است و برکت دارد؛ ولی همان گونه که گفتیم: قرآن دستور زندگی است؛ پس اگر یک آیه خواندیم و معنایش را نفهمیدیم، سؤال کنیم. کتاب هایی در باب ترجمۀ قرآن یا در باب تفسیر مختصر قرآن وجود دارد، اینها را تهیه کنیم و بخوانیم تا این نور خدایی بیشتر در قلب ها نفوذ کند؛ زیرا قرآن کریم نور است و هر چه انسان بیشتر استفاده کند، درونش روشن تر می شود و بهره بیشتری می برد.

خدای متعال فرموده است: {وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ}؛(1) «و ما قرآنی را که شفابخش و مایه رحمت برای مؤمنان است، فرو فرستادیم».

حال این برکتی است که از قرآن دیده می شود و چه بسا شفاهای عظیمی که در سایه توجه و عمل به قرآن حاصل خواهد شد و شاید انسان هم از این حقیقت غافل باشد؛ زیرا ما راز اکثر چیزهای موجود در هستی را نمی دانیم.

پروردگار می فرماید: {يَعْلَمُونَ ظَٰهِرًا مِّنَ الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا}؛(2) «از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند و حال آنکه از آخرت غافل اند». ما ظاهری از امور دنیایی را می بینیم و از بسیاری از حقایق غافلیم.

پس خواندن و عمل کردن به قرآن را از همین ماه مبارک آغاز کنیم، اگر کسی توان قرائت قرآن را ندارد، نگوید برای مثال من چهل ساله شده ام و دیگر عیب است بخواهم دنبال یادگیری قرآن بروم، به هیچ وجه عیب نیست؛بلکه وظیفه یک مسلمان و مایه افتخار است.

ص: 288

بعد از مرحله یادگیری سعی در عمل به قرآن داشته باشیم.

برای مثال در این ماه هدف ما این نباشد که تنها قرآن را ختم کنیم. می شود در کل ماه مبارک یک ختم قرآن خواند؛ ولی با تدبر باشد و سعی کنیم به آن عمل کنیم. برخی قرآن را که باز می کنند و یک مقدار می خوانند، ورق می زنند تا ببینند چه وقت یک جزء تمام می شود، مثل اینکه عمل سختی است و می خواهند زودتر راحت شوند؛ در حالی که روایت داریم: همت شما بر آخر جزء یا آخر صفحه نباشد(1) یا سفارش شده است که قرآن را با شتاب نخوانید؛ بلکه: {وَرَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلًا}؛(2) «و قرآن را شمرده شمرده بخوانید». اگر انسان یک آیه را بخواند و به آن عمل کند، بهتر از این است که یک جزء از قرآن را بخواند و نفهمد.

در روایت آمده است: امام رضا (عليه السلام) هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می کردند. شخصی علت را از حضرت پرسید؛ حضرت هم در پاسخ به او فرمودند: زیرا وقتی قرآن می خوانم به معنایش هم فکر می کنم و با تدبر و تأمل می خوانم؛ ازاین رو سه روز طول می کشد.(3)

روایت دارد: اگر به آیه عذاب برخورد کردید، به خدا پناه بجویید، اگر به آیه بهشت رسیدید، از خدا بهشت را طلب کنید(4) و در این زمینه سعی کنید کودکانتان را نیز با قرآن مأنوس کنید. البته این گونه نباشد که به کودک فشارآورید، بعضی ها برای حفظ قرآن به کودک فشار می آورند. این کار اشتباهی

ص: 289

است و فشار نتیجه معکوس دارد. اگر با فشار فراگیرد، بعدها زده می شود، باید کاری کرد تا کودک با علاقه تشویق به یادگیری شود.

دو کودک بودند، یکی هفت ساله و دیگری نه ساله، آنان حافظ کل قرآن بودند و حتی شماره آیه و شماره صفحه را هم می دانستند. از پدرشان پرسیدم: شما چگونه با آنان کار کردید؟ آیا به آنان فشار وارد نشد؟ گفت: خیر؛ هیچ فشاری روی آنان نبود، شیوه کارم بدین صورت بود: نوارهای قرآن را تهیه کردم و همیشه در منزل صدای قرآن بلند بود. پیوسته ضبط صوت کار می کرد و هر وقت نوار تمام می شد، دوباره از اول باز می گرداندم. کودکان هنگام بازی، صدای ضبط صوت را می شنیدند و بدین صورت حافظ قرآن شدند. باید توجه داشت که حافظه کودک قوی است و صدایی که وارد گوشش می شود، در حافظه اش ثبت می شود و بدین صورت آنان با قرآن مأنوس شدند و کم کم شروع به حفظ قرآن نمودند.

روان شناسان به اثبات رسانده اند که جنین در شکم مادر، اصوات را می شنود و در مغزش ثبت می شود؛ ازاین رو توصیه می کنند که مادران هنگام بارداری مراقب سخن خود باشند، سخنان زیبا بر زبان آورند و از سخنان بد و خشن بپرهیزند و درست همین توصیه ها در روایات وارد شده است که زن حامله مستحب است قرآن بخواند، دعا بخواند و با خدای خود نجوا کند و بر خواندن دعاها و سوره های خاص از قرآن توصیه می شود؛ زیرا تمام اینها در مغز جنین ثبت می شود. باز بچه که دنیا آمد، اصوات پیرامون او در حافظه اش اثر می گذارد، حتی اگر معنای آنها را نفهمد، زمانی که بزرگ شد، همانچیزهایی که در حافظه اش ثبت شده در زندگی اش اثرگذار است.

ص: 290

مرحوم والد (رحمه الله) ، نقل می کردند که یک نفر صابئی آمد نزد ما مسلمان شد.(1) از او پرسیدم: چه چیزی سبب مسلمان شدنت شد؟ گفت: من هرگاه صدای اذان را می شنیدم، قلبم به آن مایل می شد و هرگاه اسم پیامبر را در اذان می شنیدم، احساس می کردم ایشان را بسیار دوست دارم؛ ولی نمی دانستم علت چیست تا یک روز مادرم قصه ای برایم نقل کرد. او گفت: همسایه ما مسلمان و اهل علم بود، وقتی به دنیا آمدی تو را نزد وی بردم، او تو را در آغوش گرفت و در گوش راستت اذان و در گوش چپت اقامه گفت و از آن زمان بود که فهمیدم، شنیدن این صدا در اول تولد سبب کشش و علاقه مندی بنده به اسلام و حضرت رسول اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) شده است.

ازاین رو یکی از وظایف پدر و مادر این است که فرزندانشان را با قرآن مأنوس کنند؛ برای مثال یکی از بازی های امروز کودکان، بازی های رایانه ای است و می شود برای این بازی ها طوری برنامه ریخت که به جای صداهای این بازی ها، آیات قرآن یا دعاهایی همچون حدیث کساء یا زیارت عاشورا و... به گوش بچه برسد که همین سبب آشنایی و علاقه مندی کودک خواهد شد. پس این ماه عزیز را در فراگیری و عمل به قرآن مغتنم بشماریم و سپس آن را تا رسیدن به مقصد نهایی - که همانا رستگاری در آخرت است - ادامه دهیم.

دارد، این است که آیه مربوط به دعا در میان آیات ماه رمضان آمده است؛ آنجا که خدا می فرماید: {وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ}؛(1) «و وقتی بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، [بگو] من نزدیکم، دعای دعاکننده را به وقتی مرا می خواند پاسخ می گویم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند (و به مقصد برسند)».

در آیة قبل می فرماید: {شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ}؛(2) «ماه رمضان ماهی است که قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه های هدایت و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است».

در حقیقت زمانی که انسان قرآن می خواند، پروردگار با او سخن می گوید و وقتی دعا می کند، وی با خدا سخن می گوید؛ در حالی که خدا نزدیک است و دعای دعاکننده را پاسخ می دهد: {فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ}؛ ولی اینکه چگونه با خدا سخن بگوییم و چه بخواهیم، در این زمینه بهترین طرز سخن گفتن را امامان معصومین (عليهم السلام) به ما آموزش داده اند. دعاهایی که از ائمه طاهرین (عليهم السلام) به ما رسیده، مجموعه ای از معارف اسلامی، همچون صفات جلال و جمال الهی، فضایل و مکارم اخلاقی، اصول دین، بیان نیازهای انسانی و... است.

همیشه شخص باید دعا کند و خدای خود را بخواند؛ اما در ماه مبارک رمضان به دلیل نزول رحمت بی نهایت الهی بر بندگان، استجابت دعا در این ماهمبارک بیشتر از دیگر زمان هاست. پس باید در این ماه بیش از پیش دعا کرد.

ص: 292

همچنین در روایت آمده است که گاهی خدا استجابت دعای بنده مؤمن را به تأخیر می اندازد؛ زیرا پروردگار دوست دارد صدایش را بشنود.(1) اگر امروز دعا کرد و دعایش مستجاب شد، دیگر فردا دعا نمی کند؛ اما اگر این مشکل یک سال طول کشید، هر شب دعا می کند و خدا دوست دارد صدای بنده مؤمن را بشنود و درجاتش را بالا ببرد.

گاهی هم به مصلحت بنده مؤمن نیست که دعایش در دنیا مستجاب شود؛ یعنی خواسته ای از خدا دارد که اگر این خواسته اش برآورده شود، ضرر به جانش، مالش، آبرویش یا از آن بزرگ تر، ضرر به دینش می رسد؛ ازاین رو خدای بزرگ استجابت آن دعا را برای آخرت می گذارد و وقتی انسان محتاج یک حسنه است، پروردگار به او می گوید: فلان روز دعا کردی، الآن استجابت دعایت را با بالا بردن درجاتت جبران می کنم.

بنابراین از دعا و خواندن خدای مهربان خسته نشویم؛ زیرا وی به بنده اش نزدیک است، صدایش را می شنود و در وقتش آن را اجابت و یا به بالاتر از آن جبران می کند.

ص: 294

بازگشت به تاریخ، اصل و ریشه؛ ازاین رو ملاحظه می کنید که امت های مختلف در مناسبت های ملی مهمشان عید می گیرند؛ چرا؟ چون قصدشان یادآوری آن حادثه تاریخی مهمی است که برای ملت آنان اتفاق افتاده است. اسلام هم روزهای مهم را عید نامگذاری کرده تا بهانه ای باشد برای اینکه مسلمانان به بزرگان دینشان و رخدادهای گذشته برگردند و با بازخوانی رفتار آنان الگوهای رفتارهای پسندیده ای برای خود برگزینند. پس عید تنها این نیست که برای مثال جشن و سروری بر پا کنیم، لباس نو بپوشیم و بزرگ ترها به کوچک ترها عیدی دهند. عید باید یادآور سیره و سنت پیامبر و ائمه اطهار (عليهم السلام) باشد.

برگردیم به هزار و چهارصد سال پیش تا دریابیم، پیامبر چه می کردند و چه می فرمودند؟ ایشان هر سال در روز عید فطر خطبه ایراد می فرمودند. برخی از خُطَب پیامبر در این روزها در کتب و روایات ثبت شده است. روز عید، نماز خوانده و خطبه ایراد می شود تا همین مطالب گوشزد شود. عید فطر، عید قربان، عید غدیر، میلادهای ائمه (عليهم السلام) ، میلاد پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) و مناسبت های دیگر مثل مباهله، مناسبت هایی است که در تاریخ ثبت شده است. اینها باید احیا شود و به بهانه اینها به آن تاریخی که این حوادث اتفاق افتاده برگردیم و در زندگی مان بازتاب دهیم؛ وگرنه تنها با جشن گرفتن، در جریان زندگی تغییری حاصل نمی شود؛ بلکه این ماییم که باید تغییر کنیم و به فطرتمان برگردیم. پروردگار می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید. وقتی شما را به سوی چیزی می خواند که شما را حیات می بخشد».

ص: 296

مسلمانان در زمان پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) هنگامی پیشرفت کردند و قدرت گرفتند که به صورت عملی دستورهای اسلام را در زندگی اجرا نمودند. در ظرف مدت کوتاهی، یک امت بسیار عقب افتاده به گونه ای پیشرفت کردند که پرچمدار علم، آزادی، تقوا و تمدن شدند.

مکروه است؛ ازاین رو روایت دارد که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) هیچ گاه قهقهه نمی زدند؛ بلکه متبسّم بودند.(1) پس خوشحال بودن تنها، هیچ گاه از جمله در عید، کافی نیست؛ بلکه خوشحالی باید با یادگیری و اجرای یک عمل نیک همراه باشد.

نظاره گر جریان بود، ترسید. پیام فرستاد که نماز نخوانید و برگردید که حضرت بازگشتند.(1)

بنابراین در اسلام هیچ تشریفاتی نیست؛ مگر چیزی که به نفع انسان باشد. در دنیای امروز خیلی از کارها تشریفاتی شده که فقط مایه ضرر است. مسلمانان که تربیت اسلامی و اخلاق اسلامی را می پسندند و با اجرای آن در زندگی، خواهان تعالی و پیشرفت انسانی هستند، باید سعی کنند، همیشه در زندگی از تشریفات بیهوده دوری گزینند. اگر عملی فایده دارد انجام دهند؛ وگرنه نباید خود را به آن مقید کنند؛ زیرا این تقیّد، آنان را از کارهای اساسی باز می دارد.

برای مثال در ازدواج که امر مؤکّد در دین اسلام است، رسوم و تشریفات روزبه روز سیر صعودی دارد و در حال حاضر اجتماع می خواهد به اغلب این رسوم عمل کند. این قید و بندها سبب تأخیر در ازدواج و عامل بسیاری از مشکلات و مفسده ها شده است؛ از جمله این رسوم، آن است که باید پسر به خواستگاری دختر برود و اگر پدر دختر برای دخترش دنبال شوهر مناسب باشد، در عُرف اجتماع زشت است، با اینکه شیوۀ صحیح برخلاف این رسم بوده است.

قرآن می فرماید: حضرت شُعَیب (عليه السلام) به حضرت موسی (عليه السلام) گفت: {إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَٰتَيْنِ}؛(2) «من می خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو درآورم». نگفت برای مثال دختر بزرگ تر، بلکه گفت: یکی از این دو را اختیار کن؛ اما ما می گوییم عیب است یا در اجتماع اگر کسی برای دخترش دنبال داماد برود، می گویند: حتماً دخترش عیبی داشته که این کار را

ص: 299

کرده اند،در میان هزاران پیامبر که هر کدام داستانی داشتند، خدا داستان های مهم از بعضی پیامبران را برگزیده و در قرآن بیان فرموده است؛ چرا؟ زیرا از بیان آن هدفی داشته است. او می خواسته است که ما یاد بگیریم و بر اساس آموخته هایمان زندگی سعادتمندانه داشته باشیم.

به هر حال، تشریفات و قید و بندها که سبب بسیاری از مشکلات در جامعه ها شده، از اسلام نیست و اسلام آن را نهی فرموده است. پروردگار می فرماید: یکی از اهداف پیامبر برداشتن قید و بندها و غل و زنجیرهایی است که گریبانگیر جاهلان شده است: {وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَٰلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ}؛(1) «و بارهای سنگین و غل و زنجیرهایی را که بر آنها بود (از دوش و گردنشان) برمی دارد». آن وقت ما این رسوم بیهوده را غل و زنجیری می کنیم و به دست و پایمان می بندیم.

خواستند که پروردگار، مائده ای از آسمان برایشان نازل کند. حضرت عیسی (عليه السلام) هم از خدا درخواست کرد: {قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِّأَوَّلِنَا وَءَاخِرِنَا وَءَايَةً مِّنكَ...}؛(1) «عیسی بن مریم عرض کرد: پروردگارا! از آسمان مائده ای بر ما بفرست تا برای اول و آخر ما عیدی باشد و نشانه ای از تو...». حضرت عیسی (عليه السلام) به خدای متعال می فرماید: {وَءَايَةً مِّنكَ}؛ «این عیدی علامتی هم باشد»؛ فقط به صِرف عید نباشد تا اینها این علامت و آیه را ببینند، یک سفره از آسمان همراه با طعام بهشتی بیاید تا یک آیتی برای مردم شود. پروردگار فرمود: این عید و این نشانه را برای شما قرار می دهم؛ اما اگر کسی بعد از این نشانه توجه نکرد و از راه و روش الهی دوری جست: {فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَّا أُعَذِّبُهُ أَحَدًا مِّنَ الْعَٰلَمِينَ}؛(2) «وی را [چنان] عذابی کنم که هیچ یک از جهانیان را [آن چنان] عذاب نکرده باشم». در روایت آمده است که برخی از آنان این طعام را خوردند؛ ولی به حق کافر شدند و آن را پوشاندند. پس از سوی پروردگار، عذابی بر آنها نازل شد و به شکل خوک مسخ شدند.(3) عذابی که تا آن لحظه برای هیچ امتی سابقه نداشت.

به هر حال گرفتار شدن مسلمانان نیز همین حالت را دارد و این گونه بدبختی بازتاب سرپیچی آنان از فرمان الهی است.

ص: 301

مسلمانان باید به فرمان های خدا و پیامبر برگردند، حتی در امور جزئی؛ زیرا گاهی ممکن است گفته شود: موضوعی مستحب یا مکروه است و عمل به آن یا ترک آن ضروری نیست و ما اگر واجبات را انجام دهیم و از محرمات دوری کنیم، بقیه مهم نیست؛ ولی این دیدگاه نادرست است. برنامه تکامل انسان و چهارچوب اسلام فقط محدود به انجام دادن واجبات و ترک محرمات نیست. در این سیستم، صدها مستحب و مکروه وجود دارد، صدها آداب و فضایل اخلاقی موجود است، و نهی از صدها رذایل اخلاقی که ممکن است حرام نباشد؛ ولی در صورت بی توجهی به آنها رفته رفته در سعادت شخص، خلل ایجاد می شود و شیاطین در او نفوذ خواهند کرد.

پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) در روایتی می فرمایند: اسلام، غریب آغاز گردید و غریب خواهد شد؛(1) یعنی روزی می رسد که مسلمانان از اسلام اعراض می کنند، خدا هم از آنها اعراض می کند، مانند امروز که هر چه دعا می کنیم، پروردگار، دعای ما را اجابت نمی کند.

بنابراین اگر ما به سوی پروردگار و دستورهایش بازگردیم، عنایت پروردگار نیز به ما باز می گردد؛ وگرنه ممکن است ده ها سال دیگر نیز این مصیبت ادامه پیدا کند؛ زیرا خدای تبارک و تعالی در قرآن فرموده است: {إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ}؛(2) «خدا هرگز هیچ قومی را دگرگون نکند، مگر اینکه آنها خودشان را تغییر دهند [که مستحق آن شوند]».

ص: 302

ولی کسی که حکم به نفع او داده نشود، معمولاً می گوید: من مورد ظلم واقع شدم، به من جفا شده، قاضی رشوه گرفته یا شهود صادق نبودند.

به هر حال به جای اینکه تسلیم حکم حق و صحیح باشد، خود را مظلوم قلمداد می کند؛ حتی اگر صد در صد حکم دادگاه، صحیح باشد، هرچند اگر قاضی، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و یا حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) باشد؛ ازاین رو خدای متعال گردن نهادن به حق را شرط ایمان قرار داده است؛ همچنان که ملاحظه می کنید، پروردگار به طور صریح، داوری پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را در اختلافات و قبول بی چون و چرای حکم پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را شرط ایمان می داند و می فرماید: به خدای تو قسم، اینها حلاوت و طعم ایمان را نمی چشند؛ مگر اینکه تو را به عنوان قاضی قرار دهند و در موارد اختلافشان وقتی حکم کردی، حتی اگر حکم علیه آنها باشد، قلباً وعملاً تسلیم حکم تو شوند و هیچ حرجی نسبت به این حکم نداشته باشند، اگر به این مرحله رسیدند، طعم ایمان را می چشند.

این آیه نشان می دهد که مردم همیشه مقیاس حق را خواست خود قرار می دهند؛ اما انسان باید به مراحل بالای رشد و کمال برسد که آنچه صحیح است مقیاس قرار دهد.

ازاین رو در مراحل ایمان گفته شده: صبر بر مصیبت درجه ای از درجات ایمان و از آن بالاتر، راضی بودن بر مصیبت است؛ برای مثال گاهی شخص نسبت به بیماری، مرگ عزیزان یا از دست دادن مال و... صبر می کند؛ یعنی جزع نمی کند، سخن غیرصحیح نمی گوید، کار خلاف شرع نمی کند؛ در حالی که ممکن است راضی به این حالت نباشد؛ ولی برخی به درجه ای رسیده اند که قلباً تسلیم امر الهی شده اند که مقام رضاست و مقامی بس عظیم و

ص: 304

بلند است؛ زیرا مقیاس حق را خواست خدا قرار داده اند، نه خواست خودشان؛ بله اگر مقیاس خواست انسان باشد، بشر به هیچ وجه خواهان مصیبت نیست.

یکی از شعارهای زمان جاهلیت این بود: «انْصُرْ أَخَاكَ ظَالِماً أَوْ مَظْلُوماً؛(1) برادرت را چه ظالم باشد، چه مظلوم، یاری اش کن»؛ یعنی به صِرف اینکه با تو نزدیکی دارد، تو باید یاری اش دهی، چه بر حق باشد چه نباشد، واقعاً این حالت در نفس انسان موجود است؛ یعنی شاید برای بسیاری پیش آمده باشد که اگر یکی از بستگان یا دوستان نزدیکشان با کسی نزاع پیدا کند، بدون اینکه طرف نزاع را دیده یا حرفش را شنیده باشند، به طرفداری از خویشاوند خود برآمده و طرف نزاع را مذمّت می کنند که حق خویشاوند آنان را خورده است، خدای ناکرده تهمت و غیبت پیش می آید و گفته ها در این میان کم و زیاد می شود، چرا؟ چون نفس آنان این گونه خواسته و کاری به حق ندارد؛ در حالی که این شعار عین جهل است و این گونه عملکرد به دور از حق و حقیقت است.

ولی پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) الفاظ این شعار را تغییر ندادند. مسلمین تعجب کردند؛ ازاین رو به پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) گفتند: زمانی که برادر مظلومت را یاری دهی، مسئله واضح است؛ اما زمانی که ظالم باشد، چطور یاری اش دهیم؟ پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: «يمنعه من الظلم؛(2) برادر ظالمت را یاری کن بدین معناست که او را از ظلمش باز داری».

این ظلم باعث بدبختی و هلاکت برادرت در دنیا قبل از آخرت می شود، خدا می فرماید: {فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةَ بِمَا ظَلَمُواْ}؛(3) «این [هم] خانه های خالی

ص: 305

آنهاست به کیفر ستمکاری که کرده اند». آیا می خواهد برادرش در دنیا و آخرت بدبخت باشد؟ خیر؛ پس وی را در برگرداندن از ظلم یاری دهد. بگو برادر! این کار تو ظلم است و تو را هلاک می کند، نه اینکه چون برادر من است، در هر صورتی بخواهم او را یاری کنم.

طرف خدا کتابی برای آنها آمد که موافق نشانه هایی بود که با خود داشتند و پیش از این به خود نوید پیروزی بر کافران می دادند [که با کمک آن، بر دشمنان پیروز گردند] با این همه، وقتی این کتاب و پیامبری را که از قبل شناخته بودند، نزد آنها آمد به او کافر شدند. لعنت خدا بر کافران باد».

بنابراین، هر شخصی باید ببیند خواسته ای که دارد، صحیح است یا نه، اگر صحیح است، که چه بهتر؛ ولی اگر صحیح نیست، باید قلباً و عملاً راه صحیح را بپذیرد، در غیر این صورت زندگی خود را به تباهی خواهد کشید.

در روایت آمده است که یکی از اصحاب حضرت رضا (عليه السلام) خدمت ایشان آمد. حضرت به او گفتند: اعمال شما هر روز بر من عرضه می شود. سپس این آیه را تلاوت نمودند.(1)

در روایت دیگری آمده است: اگر کار عرضه شده بر ایشان پسندیده باشد، موجب سرور آنان می شود و اگر ناپسند باشد، موجب ناراحتی ایشان می شود؛(2) مانند پدری که وقتی فرزندش کار پسندیده انجام دهد، خوشحال می شود، حتی اگر فرزندش را عاق کرده باشد و از کار ناپسند فرزندش غمگین می شود. پیامبر هم پدر این امت است. در روایت داریم که ایشان به علی (عليه السلام) فرمودند: «يَا عَلِيُّ أَنَا وَأَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ؛(3) یاعلی! من و تو پدر این امتیم».

است که پس از درک حقیقت پیرو آن می شود. پس اگر حقیقتی باشد که آن را کشف نکند و طبیعتاً از آن پیروی نکند، خودش ضرر خواهد کرد.

این چیزی است که در مسائل طبیعی صادق است. همین مسئله در مسائل معنوی نیز صادق است. کسی که واقعاً باور دارد که خدا او را می بیند، باور دارد که گزارش کارش به پیامبر و ائمه (عليهم السلام) می رسد، باور دارد که روز قیامت تمام کارهایی که انجام داده در برابرش حاضر می شود: {وَوَجَدُواْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرًا}.(1) اگر به راستی این حقایق را بپذیرد، انسانی می شود که برای خودش سعادت را رقم خواهد زد و منشأ خیر برای دیگران خواهد بود یا دست کم، دیگران از شرش مصون خواهند بود؛ زیرا چنین انسانی گناه نمی کند، مال مردم را نمی خورد و کارهای ناپسند انجام نمی دهد. کسی که در حضور جمع، حاضر به انجام دادن کار ناشایست نباشد؛ ولی همان کار را در محلی خلوت به راحتی انجام دهد، معنایش این است که او واقعاً به خدا به پیامبر و امام معتقد نیست؛ چراکه اگر واقعاً معتقد باشد، کار ناپسند انجام نمی دهد؛ برای مثال وقتی با یک جمع مذهبی سفر می رود، وقت اذان صبح برمی خیزد و نماز می خواند، آیا این شخص وقتی در خانه تنهاست نیز برای نماز بیدار می شود؟! اگر چنین می کند، معنایش این است که واقعاً به خدا و به نماز معتقد است.

یا یک خانم اگر هنگام ورود به یک جوّ مذهبی حجابش را رعایت کند؛ اما در جایی دیگر رعایت نکند، نشان دهنده این است که او واقعاً حجابش برای خدا نیست و به آن اعتقادی ندارد؛ بلکه برای حفظ آبرو در انظار دیگران است. پس اگر او کاری را که در جمع دینداران انجام می دهد، همان کار را در

ص: 309

تنهایی نیز انجام دهد، این بدین معناست که واقعاً به خدا و پیامبر اعتقاد دارد. مهم نیست که مردم او را ببینند یا نبینند یا درباره او چگونه فکر کنند؛ بلکه درستی عمل برایش مطرح است.

مردم مدینه تا زمانی که زندگی شان تأمین بود و مشکلی نداشتند، از پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) که حاکم اسلامی بود، پیروی می کردند؛ اما ایمان و پیروی حقیقی انسان ها از حق، زمانی آشکار می شود که پای تحمل سختی به میان آید. برای مثال اکثر مسلمانان در جنگ احد فرار کردند؛ زیرا دیدند جانشان در خطر است و از غنیمت دیگر خبری نیست؛ و به جز شهدا تنها دوازده نفر باقی ماندند و از پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) دفاع کردند که از جمله فرد ثابت این گروه امیرالمؤمنین علی (عليه السلام) بود. با وجود اینکه مقصر در این جنگ، کسانی بودند که از فرمان پیامبر سرپیچی نمودند و تنگه ای را که حضرت سفارش کرده بودند، در هیچ حال رها نشود، رها کردند و دنبال جمع غنایم رفتند.

آن قدر منظره فرار آنان ناپسند بود که آیه نازل شد: {وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَىٰ أَعْقَٰبِكُمْ وَمَن يَنقَلِبْ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللَّهَ شَيْءًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّٰكِرِينَ}؛(1) «محمد فقط فرستاده خداست و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، شما به عقب برمی گردید؟ [و اسلام را رها کرده به دوران جاهلیت و کفر بازگشت خواهید نمود؟] و هر کس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضرری نمی زند و خدا به زودی شاکران (و استقامت کنندگان) را پاداش خواهد داد».

بنابراین، اگر انسان از حق برگشت، ضرری به پروردگار نمی رسد؛ زیرا خدا

ص: 310

محتاج نماز، روزه، خمس، حج، حجاب و راستگویی ما نیست. این ماییم که به او و بندگی اش نیازمندیم. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نیز به ما نیازی ندارد، مقامش نزد خدا بسیار بلند است. ائمه (عليهم السلام) نیز همین طور، به ما احتیاجی ندارند: «فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً؛ ضرری به خدا نمی رسد»؛ بلکه بشر ضرر می کند.

بعد از رحلت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) اکثر مسلمانان دستور رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) را درباره امامت حضرت علی (عليه السلام) نادیده گرفتند؛ زیرا دیدند حکومت، قدرت و جوّ عمومی جامعه همه یک طرف است و حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) طرف دیگر ازاین رو دریافتند که اگر بخواهند از حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) حمایت کنند، مشکلات دارد، گرفتاری دارد، حکومت بر آنان غضب می کند، مانند ابوذر تبعید می شوند که تبعید شد و بالاخره بر اثر گرسنگی جان داد، یا عمار یاسر که به اندازه ای کتک خورد که به فتق مبتلا شد، و برعکس کسانی که به طرف قدرت و تشکیلات رفتند، بهره مندی دنیوی یافتند به حدّی که بعضی از آنها بعد از مرگشان طلاهایی به جا گذاشتند که برای تقسیم بین ورثه مجبور شدند آنها را با تبر بشکنند.

پس کسی که پیرو حقیقت باشد، برایش مهم نیست که در این میان پولی به دستش آید یا نه، مردم از او راضی اند یا نه، مسخره اش می کنند یا تشویق، آنچه برایش مهم است، حقیقت است. اگر مسافری سر دو راهی برسد و یقین کند که راه اول راه خطرناکی است و باعث هلاکتش می شود و راه دوم راهی است که او را به مقصد می رساند و تا حدی به این راه یقین دارد، اگر همه مردم از راه اول بروند و وی را به دلیل رفتن در راه دوم مسخره کنند، اهمیتی نمی دهد؛ چون اگر او نیز با آنان برود که مسخره نشود به هلاکت می افتد؛ زیرا به این

ص: 311

حقیقت رسیده است که راه دوم، راه درستی است.

عمار یاسر در جنگی که امام علی (عليه السلام) در مقابل معاویه داشت، در سپاه علی (عليه السلام) بود. او به گونه ای در حق طلبی پابرجا بود که می گفت: اگر اینها با شمشیرهایشان این قدر به ما بزنند که مجبور شویم از صفین (در سوریه) عقب نشینی کنیم و تا جایی عقب رویم که به هَجر (منطقه ای در عربستان) برسیم، همچنان در راهمان استوار خواهیم ماند؛ زیرا می دانیم راه ما راه حق و راه آنها باطل است.(1)

که شانزده نفرشان از بستگان حضرت سیدالشهداء بودند و بقیه غیر خویشاوند آن حضرت بودند که همه در آن جبهه جنگ کشته شدند. کسانی نیز که به جنگ امام حسین (عليه السلام) آمدند، یا به دست امام حسین (عليه السلام) و اصحابشان کشته شدند یا چهار - پنج سال بعد به دست مختار کشته شدند. بنابراین هم پیروان حق کشته شدند و هم پیروان باطل؛ ولی اکنون بعد از هزار و چهار صد سال، قطع نظر از آخرت که شهدای کربلا چه جایگاه عظیمی خواهند داشت، در همین دنیا نام امام حسین (عليه السلام) و یارانش با عظمت برده می شود و تمام دل ها در مقابل مقام عظیم آنها تواضع می کنند و مشمول دعایی شدند که حضرت ابراهیم از خدا خواست: {وَاجْعَل لِّي لِسَانَ صِدْقٖ فِي الْأخِرِينَ}؛(1) «و مرا بر زبان آیندگان به نیک نامی بلندآوازه گردان».

در مقابل عمر سعد و همراهانش برای همیشه مذمّت ولعن می شوند.

شهدای کربلا در ظاهر دنیای خود را از دست دادند، قاتلان آنان نیز چند صباحی بعد دنیایشان را از دست دادند؛ اما در واقع کسی که با سیدالشهداء بود، قبل از آخرت در دنیا پیروز شد.

برای مثال خدا، نسل بابرکتی از علما و صالحان را برای حربن یزید ریاحی که در آخرین لحظات به سیدالشهداء ملحق شد قرار داد که تاکنون هم نسلش باقی هستند. یکی از خواسته های ما در دنیا همین است که نسل خوبی از خود به جا بگذاریم. نسلی پاک و خوش نام؛ این آرزو در گرو پیروی ما از حق و حقیقت برآورده خواهد شد.

ص: 313

خود را در جنگ این گونه بیان می کند؛(1) اما آنچه را که از تداوم جنگ پرسیده ای و رأی مرا خواسته ای بدانی، همانا رأی من پیکار با پیمان شکنان است، تا آن گاه که خدا را ملاقات کنم، نه فراوانی مردم مرا توانمند می کند و نه پراکندگی آنان مرا هراسناک می سازد. هرگز گمان نکنی که فرزند پدرت، اگر مردم او را رها کنند، خود را زار و فروتن خواهد داشت و یا در برابر ستم سست می شود و یا مهار اختیار خود را به دست هر کس می سپارد و یا از دستور هر کس اطاعت می کند؛ بلکه تصمیم من آن گونه است که آن شاعر قبیله بن سلیم سروده است: اگر از من بپرسی چگونه ای؟ بدان که من در برابر مشکلات روزگار شکیبا هستم؛ بر من دشوار است که مرا با چهره ای اندوهناک بنگرند، تا دشمن سرزنش کند و دوست ناراحت شود.

شکیبایی یک فضیلت عالی است که گاهی با یک رذیله اخلاقی به نام سستی، تنبلی، دست روی دست گذاردن و زیر بار ذلت رفتن، اشتباه می شود؛ در حالی که معنای صبر این است که شخص در راه رسیدن به خواسته و هدفش، مشکلات را تحمل کند و با تلاش به خواسته اش نایل آید. همچون باغبانی که برای رسیدن به محصول، تحمل سوز گرما و سرما را بر خود هموار سازد و با نیش خار همدم گردد. پس انسان باید در مقابل مشکلات، مقاومت و چاره جویی کند تا به خواسته اش برسد. البته شخص مؤمن برای پیروزی دو رکن اساسی نیاز دارد: یکی صبر و دیگری ارتباط با خدا و تکیه بر نیروی محکم الهی. خدا می فرماید: {وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَوٰةِ}؛(2) «از شکیبایی و نماز چاره جویید».

ص: 315

عامل دوم یعنی نماز و راز و نیاز با پروردگار، نیروی تازه ای در انسان ایجاد می کند و او را برای رویارویی با مشکلات، نیرو می بخشد. از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است: «كَانَ عَلِيٌّ (عليه السلام) إِذَا هَالَهُ شَيْءٌ فَزِعَ إِلَى الصَّلَاةِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الآيَةَ وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ؛(1) وقتی مشکل مهمی برای حضرت علی (عليه السلام) پیش می آمد به نماز برمی خواست، سپس این آیه را تلاوت می فرمود: {وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَوٰةِ}».

آری، نماز انسان را به قدرت لایزالی پیوند می دهد که همه مشکلات را برایش آسان می سازد. همین احساس سبب می شود، شخص در برابر حوادث نیرومند و خونسرد باشد.

هیزم ها را به آتش کشیدند، جانوری سعی کرد آبی بر این آتش بریزد.(1) آنچه مهم است اراده همراهی خیرخواهانه و همدردی کردن با دیگران است. این عمل است که به انسان ارزش می دهد و مورد پسند ایزد منان قرار می گیرد.

درباره اصحاب سبت نقل شده است: خدا، صید ماهی در روز شنبه را بر یهودیان حرام کرده بود. مردم در برابر این مسئله سه دسته شدند: گروهی معصیت کرده، صید می کردند. گروه دوم اینها را نهی از منکر می کردند، گروه سوم خود صید نمی کردند؛ ولی نهی از منکر هم نمی کردند و به گروه دوم می گفتند: {لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا}؛(2) «برای چه قومی را که خدا هلاک کننده ایشان است یا آنان را به عذابی سخت عذاب خواهد کرد پند می دهید؟» می گفتند: اینها افرادی هستند که دیگر امیدی به هدایتشان نیست. چرا اینها را موعظه می کنید؟ آنها جواب دادند: {قَالُواْ مَعْذِرَةً إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}؛(3) «گفتند: تا معذرتی پیش پروردگارتان باشد و شاید که آنان پرهیزگاری کنند». گفتند شاید یک نفر هدایت شود، اگر هم هدایت نشد، ما تکلیف خود را انجام داده ایم و نزد پروردگارمان دلیل داریم.

بر اساس آیه شریفه وقتی عذاب نازل شد، گروه سوم هم گرفتار عذاب الهی شدند.

2. دعا و راز و نیاز با پروردگار: انسان همواره باید خالق خود را بخواند و پیوند و ارتباط بندگی خود را با وی حفظ کند، خواندن خدا در همه حال نشانه

ص: 317

ایمان، توجه به پروردگار و بندگی اوست. پروردگار می فرماید: {قُلْ مَا يَعْبَؤُاْ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ}؛(1) «بگو: پروردگار من برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد». مفهوم آیه، چنین می شود: در پیشگاه خدا آنچه به شما وزن و ارزش می دهد، همان ایمان، توجه به پروردگار و بندگی اوست؛ ولی یک نوع از دعا، دعایی است که هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا بر قلب و زبان، جاری می شود: {أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ}؛(2) «[کیست] آن کس که درمانده را - چون وی را بخواند - اجابت می کند و گرفتاری را برطرف می گرداند؟» این گونه دعا به ویژه اگر از سینه پاک و قلب پرهیزگار خارج شود، اثر خارق العاده ای دارد. به فرموده امیرمؤمنان علی (عليه السلام) : «الدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحِ وَمَقَالِيدُ الْفَلَاحِ وَخَيْرُ الدُّعَاءِ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقِيٍّ وَقَلْبٍ تَقِيٍّ؛(3) دعا کلید پیروزی و مفتاح رستگاری و بهترین دعا، دعایی است که از سینه پاک و قلب پرهیزگار برآید».

دعا به شخص نیرو، امیدواری و آرامش می بخشد و از نظر روانی اثر انکارناپذیری بر موفقیت دارد. یکی از روان شناسان در باره اثر دعا می گوید: نیایش در همان حال که آرامش را پدید آورده است، در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی و انبساط باطنی و گاهی روح قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند. نیایش، خصایل خویش را با علامت بسیار مشخص و منحصر به فرد نشان می دهد، صفای نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادی درونی، چهره پر

ص: 318

از یقین، استعداد هدایت و نیز استقبال از حوادث، اینهاست که از وجود یک گنجینه پنهان در عمق روح ما حکایت می کند.

گنجایش خودشان روان شدند. سپس سیل بر روی خود کفی حمل کرد و ازآنچه برای به دست آوردن زینتی یا کالایی، در آتش می گدازند نیز نظیر آن کفی برمی آید... . خدا حق و باطل را چنین مَثَل می زند! اما کف بیرون افتاده از میان می رود؛ ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین باقی می ماند. خدا مثل ها را چنین می زند».

چه مثال زیبایی است! زرق و برق دنیا، عقاید باطل و شیطانی، قدرت های دنیایی، همه و همه همچون کفی می مانند که سیلاب آن را ایجاد کرده که همه در مقابل حق ناچیز و فرومایه و پست اند، هیچ کدام مایه نجات بشریت از آلام و دشواری ها نمی باشند، به فرموده خدا، آنچه به انسان سود می رساند، همان حق، پایدار و جاویدان است.

از رسالت پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) تا به امروز شگردهای بسیاری برای از بین بردن دین اسلام به کار رفته، در زمان آن حضرت با قدرت شمشیر و نیزه به سراغ دین آمدند؛ ولی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) با نیروی اندک بر آنان غلبه کردند و بعد از رحلت آن حضرت به جنگ اهل بیت پیامبر (عليهم السلام) آمدند. شرق و غرب آرام ننشسته اند و به هر صورتی سعی در کم نور کردن آن دارند؛ فرقه های ضاله ای را برای نابودی دین ایجاد کرده اند. همچنین سعی کرده و می کنند از طریق رسانه ها، و... اخلاق مسلمانان را فاسد کنند، با درست کردن گروه های تروریستی سعی بر این دارند که دین اسلام را دینی پر از سبعیت، خشونت و بی رحمی نشان دهند.

ولی سؤال این است: آیا موفق شده اند؟! آمار نشان می دهد شمار گروندگان به دین اسلام روزبه روز بیشتر می شوند. خدا می فرماید: {يُرِيدُونَ أَن يُطْفِئُواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَٰهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَٰفِرُونَ * هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰوَدِينِ

ص: 320

الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}؛(1) «آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند؛ ولی خدا نور خود را کامل می کند، هر چند کافران خوش نداشته باشند. او کسی است که رسول خدا را با هدایت و دین حق فرستاد تا وی را بر همه ادیان غالب سازد، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند».

2. همواره به یاد داشته باشیم که قدرت شکست ناپذیری انسان، او را بر تمام مشکلات پیروز خواهد کرد؛ اما تنها یک اعتقاد راسخ لازم است.

با مطالعه تاریخ روشن می شود که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) با مشکلات سختی روبه رو بودند. مشرکان به ایشان گفتند: یا محمد! هر چه از مال دنیا می خواهی در اختیارت می گذاریم، اگر قدرت می خواهی تو را به فرمانروایی قبول می کنیم، به شرطی که از عقیده ات دست برداری و مردم را به آیینت دعوت نکنی.

پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) در جواب فرمود: اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارید تا من از راهم برگردم (کنایه از اینکه تمام هستی را در اختیارم بگذارید) دست از آیینم برنمی دارم.(2)

امروز نیز ممکن است در راه حفظ شئونات دینی به ما بخندند یا ما را مسخره کنند؛ ولی مسلمان پیرو رسول خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) به این ریشخندها توجهی نمی کند. این گونه رفتارها نه تنها ضرری متوجه مسلمانان نمی کند؛ بلکه سبب علوّ درجات آنان می شود.

وقتی بنی امیه، پیروان حضرت علی (عليه السلام) را می کشت، حضرت فرمودند: «أما

ص: 321

السبّ فسبوني؛(1) اگر شما را مجبور کردند به من ناسزا بگویید اشکالی ندارد، بگویید»؛ زیرا با این کار، خودتان را نجات می دهید. بعد حضرت می فرماید: «این برای من زکات است»؛ یعنی سبب ترفیع درجات می شود.

شخصی نقل می کرد: ما عده ای رفیق بودیم که یکی از ما بسیار متدین و پایبند به دین بود و ما مسخره اش می کردیم؛ ولی اهمیتی نمی داد. زمانی برای تجارت همراهش به چین رفتیم و چون در آنجا غذای ذبح اسلامی وجود ندارد، ما برای صرف غذا به رستوران می رفتیم و هر غذایی بود برایمان مهم نبود؛ ولی وی به غذایش نیز التزام داشت و غذاهای نباتی مثل سیب زمینی آب پز و امثال اینها را می خورد تا اینکه به یکی از روستاهای مسلمان نشین چین رفتیم. در آنجا مسجدی بود. ما نیز در این اندازه که نمازی بخوانیم، رعایت می کردیم. سپس برای نماز به مسجد رفتیم و همه به این دوست متدینمان اقتدا کردیم. بعد به خود آمدم که چرا پشت سرش نماز خواندم؟ جوابش این است؛ زیرا می دانم شخص درستکاری است، هر چند سال ها مسخره اش می کردیم.

بنابراین، انسان نباید وقتی در شرایط ناهمواری گرفتار می شود، از خود ضعف نشان دهد؛ بلکه باید همواره عمل درست را انجام دهد، خواه دیگران آن را قبول داشته باشند، خواه نداشته باشند.

پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به عمار یاسر فرمودند: اگر تمام مردم از راهی رفتند و علی بن ابی طالب (عليه السلام) از راه دیگری، تو از راهی که علی (عليه السلام) می رود برو؛ زیرا علی (عليه السلام)

ص: 322

حق است و دیگران هر چند شمارشان زیاد باشد، باطل اند.(1)

چرا ما شهدای کربلا را مدح می کنیم؟ چرا نامشان همچنان باقی است و پا بر جا خواهد ماند؟ زیرا در راه باطلی که اکثر مردم رفتند قدم نگذاشتند، راه حق را برگزیدند و ازاین رو جاودانه شدند!!

بلکه باید در راه تبلیغ دین، امیدوار و استوار باشد. قرآن کریم با هدف آموزش درس پایداری به مبلغان دینی، داستان حضرت نوح پیامبر را مثال می زندکه نهصد و پنجاه سال با تحمل مشکلات، تبلیغ کرد؛ ولی با وجود کم نتیجه بودن تلاش هایش هرگز از رساندن پیام الهی به مردم خسته نشد؛ زیرا اگر انسان، نتیجه کارش را ببیند، تشویق می شود؛ ولی او نتیجه ای هم نمی دید؛ اما خستگی ناپذیر بود. پروردگار می فرماید: {وَمَا ءَامَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ}؛(1) «و با او جز [عدۀ] اندکی ایمان نیاورده بودند». در روایت آمده است که در طول نهصد و پنجاه سال تبلیغ حضرت نوح (عليه السلام) فقط هشتاد نفر به وی ایمان آوردند.(2)

همچنین خدا برای آموزش صبر به بیماران، حضرت ایوب (عليه السلام) را مثال می زند. ایوب فرزند داشت، اموال داشت، سلامتی داشت و همواره خدا را شکر می کرد. شیطان به پروردگار گفت: خدایا دلیل اینکه او تو را شکر می کند، این است که مشکلی ندارد. پس مرا بر اموالش مسلط کن. خدا هم برای اینکه ایوب برای بشر حجت شود، شیطان را بر اموالش مسلط کرد. پس تمام اموالش یکباره از دست رفت؛ ولی ایوب باز هم شکراً لله، شکراً لله می گفت. شیطان گفت: خدایا مرا بر اولادش مسلط کن، پس اولادش را از دست داد که مصیبتی بس بزرگ است؛ ولی شکر از دهان ایوب نمی افتاد. شیطان خواست بر جانش مسلط شود؛ ازاین رو، ایوب به بیماری سختی دچار شد، آن هم نه یک روز و دو روز؛ زیرا ممکن است بعضی ها روز های اول بیماری مقاومت کنند؛ اما پس از گذشت مدت اندکی رفته رفته صبرشان را از

ص: 324

دست بدهند و ناله و زاری کنند؛ اما حضرت ایوب، سالیان دراز بیمار بود؛ ولی شکراً لله از زبانش نمی افتاد و خدا را شکر می کرد؛ زیرا باور داشت که خدا صلاح دانسته نعمت هایی مانند سلامتی، فرزند و پول چند روزی دست او باشد و سپس از وی باز پس بگیرد.(1)

در روایت آمده است: ضجر (حوصله سر رفتن) و کسل (تنبلی) کلید هر شرّی است.(2) انسان که قوی ترین آفریده خدا است، نباید صبرش سر آید و خدای ناکرده، سخن خلاف شرع بگوید یا کار خلاف شرع انجام دهد؛ ازاین رو ضجر یکی از صفات مذموم است.

خلاصه چندین سال گرفتار بیماری سختی بود تا اینکه مردم شهر او را بیرون کردند - حتی همسرش هم عاجز شده بود - کسانی که از بیمار پرستاری می کنند، اگر بیماری طول بکشد، ممکن است کم کم خسته شوند؛ ولی مواظب باشند که این امتحان الهی است و اگر سربلند خارج شوند، مایه خیر برای هر دو طرف است.

باید توجه داشت همین که پروردگار ما را آفریده و به ما نعمت وجود عطا کرده، ما را غرق در نعمت کرده است. خدا می فرماید: {وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا}؛(3) «و اگر نعمت خدا را شماره کنید، نمی توانید آن را به شمار درآورید». همه نعمت های الهی تفضل از جانب خدا و محبوب است؛ حتی مؤمنان اگر بهشت بروند، استحقاقشان نیست؛ بلکه از سر تفضل خدا است.

ص: 325

{وَإِنَّ رَبَّكَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ}؛(1) «پروردگار تو نسبت به همه مردم فضل و رحمت دارد؛ ولی اکثر آنها شکرگزار نیستند». اگر کسی به دیگری پولی عطا کند و به او بگوید اگر این پول را در راه صحیح خرج کردی من دو برابرش را به تو عطا می کنم، در این مورد، وی طلبی ندارد؛ بلکه عطاکننده پول، تفضل بیشتری عنایت می کند؛ ازاین رو تمام عبادت ها و بندگی های ما در مقابل فضل الهی هیچ است.

به هر حال، در این میان تنها شماتت ها و سرزنش های شیطان، ایوب را به ستوه آورد که ای ایوب! تو که سال ها شکر خدا را کرده ای، این گونه خدا نعمت هایش را از تو می گیرد و گشایشی در کارت نمی شود؛ ازاین رو ایوب بعد از سال ها تحمل مصائب، به سوی بارگاه الهی دست دراز کرد و عرضه داشت: {وَأَيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّٰحِمِينَ}؛(2) «و ایوب را [یاد کن] وقتی پروردگارش را ندا داد: به من آسیب رسیده است و تو مهربان ترین مهربانانی!».

پس خدا نیز بهتر و بیشتر از آنچه را او داشت به او برگرداند: {فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرّٖ وَءَاتَيْنَٰهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَىٰ لِلْعَٰبِدِينَ}؛(3) «ما دعای او را مستجاب کردیم و ناراحتی هایی را که داشت برطرف ساختیم و خاندانش را به او بازگرداندیم و همانندشان را بر آنها افزودیم تا رحمتی از سوی ما و تذکری برای عبادت کنندگان باشد».

ص: 326

برابر کوچک ترین دشمنان، قدرت دفاع نداشتند تا جایی که دشمنان، گروه کثیری از آنان را از سرزمین خود بیرون راندند و حتی فرزندان ایشان را به اسارت گرفتند.

بیدار شدن از خواب غفلت مسئله بسیار مهمی است؛ ازاین رو وقتی انسان دریافت که راه خطایی را می رود، باید برای نجات از گمراهی، چاره جویی کند؛ برای مثال بیمار تا زمانی که بیماری اش را قبول نداشته باشد، سراغ پزشک و درمان نمی رود؛ اما وقتی قانع شد که نیازمند درمان است، همین امر، او را به مطب پزشک می کشاند.

بنابراین نخستین شرط موفقیت در حل مشکلات، شناخت و پذیرش مشکل است. هم اکنون اگر مسلمانان به راستی قانع شوند که مشکل دارند، گامی به جلو خواهد بود. اگر مسلمانان به کمبودها بی اعتنا باشند، برای رفع مشکلات تلاش نخواهند کرد.

بنی اسرائیل بعد از مدتی تحمل ذلت و اسارت دریافتند که سرپیچی از دستورهایِ پیامبران الهی، آنان را به این وضع اسفبار کشانده است؛ پس نزد پیامبرشان اشموئیل رفتند و گفتند: ما آماده ایم دستور خدا را اطاعت کنیم تا از ذلت نجات یابیم، فقط شما یک پادشاه را برای ما انتخاب کن تا همگی تحت فرمان و هدایتش یک دل و یک رأی با دشمن نبرد کنیم و عزت از دست رفته را بازیابیم.

اشموئیل که با روحیات و سست همتی آنان به خوبی آشنا بود، در جواب گفت: از آن بیم دارم که چون فرمان جهاد برسد، از دستور امیرتان سرپیچی کنید. آنها گفتند: چگونه ما از فرمان امیر، سر باز زنیم؛ در حالی که دشمن، ما

ص: 328

را از وطن خود بیرون رانده، سرزمین های ما را اشغال نموده و فرزندانمان را به اسارت برده است؟!

اشموئیل دریافت که آنان با تشخیص درد، سراغ طبیب آمده و رمز عقب ماندگی را درک کرده اند. بنابراین به درگاه خدا روی آورد و خواسته قوم را به پیشگاهش عرضه داشت. سپس وحی شد که طالوت را به پادشاهی ایشان برگزیدم. اشموئیل عرض کرد: خدایا! من هنوز طالوت را ندیده ام و نمی شناسم، وحی آمد ما او را به جانب تو خواهیم فرستاد.

طالوت که بود؟ طالوت، مردی بلند قامت و خوش اندام بود، بدنی محکم و نیرومند داشت و از نظر قوای روحی نیز بسیار قوی بود. او زیرک، دانشمند و با تدبیر بود؛ ولی با این همه، شهرتی نداشت و با پدرش در یکی از دهکده ها می زیست، چهارپایان پدر را به چرا می برد و کشاورزی می کرد. روزی شماری از چهارپایان او در بیابان گم شدند و طالوت به جستجوی آنها پرداخت. این وضع چند روز ادامه یافت تا اینکه به نزدیک شهر «صُوف» رسید. وقتی وارد شهر شد با اشموئیل برخورد کرد و میان دل های آنان آشنایی برقرار شد و اشموئیل از همان لحظه طالوت را شناخت. وقتی طالوت سرگذشت خود را برایش شرح داد، اشموئیل گفت: اما چهارپایانت هم اکنون در راه دهکده به سوی باغستان پدرت روانه اند و نگرانشان مباش. من تو را برای کاری بسیار بزرگ تر از آن دعوت می کنم.

اشموئیل به طالوت گفت: پروردگار، تو را مأمور نجات بنی اسرائیل ساخته است. طالوت نخست از این پیشنهاد تعجب کرد؛ اما با تمام خشنودی آن را پذیرفت. اشموئیل به قوم خود گفت: خدا طالوت را به فرماندهی شما برگزیده

ص: 329

است: {وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا}؛(1) «و پیامبرشان به آنان گفت: در حقیقت، پروردگار، طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است».

بنی اسرائیل که برای فرمانده و رئیس لشکر، امتیازاتی از نظر نسب و ثروت قائل بودند و هیچ کدام را در طالوت نمی دیدند، در برابر این انتصاب، سخت به حیرت افتادند؛ زیرا به عقیده آنها وی نه از خاندان «لاوی»(2) بود که سابقه نبوت داشتند و نه از خاندان یوسف و یهودا که دارای سابقه حکومتداری بودند؛ بلکه از خاندان «بنیامین» برادر تنی یوسف بود. پس برای اعتراض گفتند: او چگونه می تواند بر ما حکومت کند ما از او سزاوارتریم؟!

{قَالُواْ أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ}؛(3) «گفتند: چگونه او را بر ما پادشاهی باشد با آنکه ما به پادشاهی از وی سزاوارتریم و به او از حیث مال، گشایشی داده نشده است؟» پیامبر به آنها فرمود: خدا او را بر شما برگزیده، و او را در علم و جسم (قدرت)، وسعت بخشیده است: {قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاءُ وَاللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌ}؛(4) «پیامبرشان گفت: در حقیقت، خدا او را بر شما برتری داده و او را در دانش و [نیروی] بدن بر شما برتری بخشیده است و خدا پادشاهی خود را به هرکس که بخواهد می دهد و خدا گشایشگر داناست». احسان پروردگار، وسیع است و از لیاقت افراد آگاه است.

ص: 330

این خلاصه ای بود از داستان بنی اسرائیل و طالوت که آیات آن به طور مفصل در سوره بقره بیان شده است و می دانیم که داستان های قرآن برای سرگرمی نیست؛ بلکه هر داستانی، نکات آموزنده فراوانی فراسوی زندگی انسان ها قرار می دهد.

حال برخی از نکات این آیه را بیان می کنیم؛ زیرا در حقیقت، پاسخ قرآن در مقابل اعتراض بنی اسرائیل، نگرش قرآن را به ارزش های واقعی نشان می دهد:

ورزیده سازد، میانگین وزنه ای که می تواند بردارد بین دویست تا سیصد کیلوگرم است؛ اما همین فرد با به کارگیری علم در سایه عقل می تواند وسایلی را اختراع کند تا با فشار دادن یک دکمه هزاران تن وزن را در یک لحظه جابه جا کند.

آیه نیز بسیار زیبا اشاره کرده: ابتدا علم را بیان می کند؛ یعنی گسترش علم را بر گسترش نیروی جسمانی مقدم داشته است؛ زیرا شرط اول وسعت وجود که زیربنای توسعه دیگر توانایی ها است، علم و آگاهی است.

شخصی به یکی از دانشمندان یونان گفت: پدران تو اشخاص معروفی نبودند؛ اما پدران من همه از بزرگان بودند. آن دانشمند به او گفت: همین ننگ تو را بس که فرزند پدرانت هستی؛ زیرا چنان دانشمندانی چنین شخص نادانی را به دنیا آورده اند؛ ولی برای خاندانم مایه افتخارم. بنابراین از نظر اسلام، علم مهم است، خواه علم دین باشد، خواه علوم دیگر.

دومین ارزش مهم، قدرت است که مقصود از جسم در آیه، قدرت اجرایی است. شخصی که در زمینه های مختلف نظامی، اقتصادی و صنعتی نیرومند باشد، طبق قوانین و سنن الهی به نتیجه می رسد؛ حتی اگر بر باطل باشد. در دنیا کسی که علم و قدرت دارد پیشرفت می کند، حق باشد یا باطل؛ ازاین رو پیروان جبهۀ حق نیز باید خود را به علم و قدرت مجهز کنند تا زمینه پیشرفتشان فراهم شود.

جمله {اصْطَفَىٰهُ عَلَيْكُمْ} را در قالب مثالی بیان می کنیم: وقتی شما برای خرید میوه از میان میوه ها، میوه خوب را جدا می کنید، قصدتان برگزیدن بهترین هاست. خدای تبارک و تعالی هم «اصطفا» می کند؛ یعنی بندگان بهتر را برای رهبری و هدایت مردم برمی گزیند؛ ازاین رو اگر شایستگان در میان فرزندان پیامبران باشند، از میان آنان برمی گزیند و اگر در میان دیگر طبقات و اقشار اجتماعی باشند، از میان آنان برمی گزیند، پروردگار، امور را بر اساس شایستگی و مصحلت انجام می دهد و کاری به نظر مردم ندارد.

حیات ابدی توشه برگیرد؛ برای مثال اگر شخص حسب و نسبی دارد، باید از آن برای گره گشایی امور درماندگان استفاده کند، برای کسی ضمانت کند، کسی را از بند نجات دهد و... . اگر کسی سید و منسوب به پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) است، این یک امر اعتباری است، یک امتیازی است که خدا به او داده است و او می تواند از این امتیاز به نحو احسن استفاده یا برعکس از آن سوء استفاده کند که در این صورت، وبال جانش می شود. مگر ابولهب عموی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نبود؟! اما این نسب، وبال جانش شد. او کسی بود که سوره ای در قرآن، علیه اش نازل شد، با اینکه مشرکان زیادی بودند که پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را آزار می دادند.

کسی که ثروت دارد می تواند از آن به نحو احسن استفاده کند. اگر این گونه عمل کرد، ثروتش برایش نعمت می شود؛ وگرنه عذاب جانش می شود. خدا می فرماید: {وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٖ * يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنفُسِكُمْ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ}؛(1) «و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (ذخیره و پنهان) می کنند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند، ایشان را به مجازات دردناکی خبر ده. روزی که آن گنجینه ها را در آتش جهنم بگدازند و پیشانی و پهلوها و پشت هایشان را با آنها داغ کنند (و به آنها می گویند): این همان چیزی است که برای خود اندوختید، پس [کیفر] چیزی را که برای خود می اندوختید بچشید».

پس تنها راه پایدار کردن ارزشمندی ثروت، انفاق و احسان آن در راه

ص: 334

خداست. در غیر این صورت ثروت هایی که ذخیره شده مایه عذاب صاحبش خواهد شد.

خدای متعال می فرماید: روز قیامت آن گنجینه ها را در آتش می گدازند؛ {يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا}. این امر به سوزندگی فوق العاده سکه ها اشاره می کند؛ زیرا وقتی سکه ها را در آتش دوزخ بگدازند، بسیار داغ و سوزان می شود. چرا پروردگار از میان اعضای بدن، صورت و پهلو و پشت را نام می برد؛ زیرا با این سه عضو در مقابل محرومان عکس العمل نشان می دادند: گاهی صورت را درهم می کشیدند و زمانی به علامت بی اعتنایی از روبه رو شدن با آنها خودداری می کردند و منحرف می شدند و گاهی به آنان پشت می کردند. پس این سه نقطه از بدن، آنها را با اندوخته های زر و سیمشان داغ می کنند. پس ارزش امور اعتباری به این بستگی دارد که چگونه از فرصتی که خدای متعال در اختیار بشر قرار داده استفاده کند؛ وگرنه ذاتاً ارزشی ندارد.

حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) سخن بسیار زیبایی در نشان دادن ارزش انسان دارد. ایشان می فرماید: «قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُ؛(1) ارزش هر انسانی به آن عمل نیکویی است که انجام می دهد».

حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) قیمت انسان را در چه می داند؟ به پول؟ به سلطنت و مقام؟ خیر، ایشان قیمت یک انسان را به کاردانی و نیکوکاری وی می داند؛ برای مثال در زمینه ارزش حکومت کردن و داشتن مقام نقل شده است: زمانی ابن سماک به هارون عباسی گفت: اگر تو در بیابانی گرفتار تشنگی شوی، به گونه ای که در خطر مرگ قرار گیری و شخصی بگوید: من حاضرم یک لیوان

ص: 335

آب در قبال نصف مُلکت به تو بفروشم، آیا معامله را قبول می کنی یا نه؟

گفت: بله قبول می کنم که نصف ملکم را بدهم و یک لیوان آب بگیرم.

سپس ابن سماک گفت: اگر این لیوان آب را خوردی، بعد به حصر مبتلا شدی و در آن هنگام شخصی به تو بگوید: من حاضرم در قبال نصف دوم مُلکت، تو را درمان کنم و اگر علاج نکنی می میری، آیا قبول می کنی؟

گفت: بله، حاضرم نصف دیگر را هم بدهم تا علاج شوم.

ابن سماک گفت: این چه حکومتی است که ارزش تمام آن با یک لیوان آب و ادرار برابر است؟ آیا این ملک ارزش دارد، حالا وسعت آن شرق و غرب عالم را گرفته باشد.(1)

ابن عباس یکی از تعبیرهایی را که حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) نسبت به حکومت دارند نقل می کند می گوید: زمانی خدمت امام علی (عليه السلام) رسیدم، دیدم در حال وصله کردن کفش خود هستند، تا مرا دید فرمود: قیمت این کفش چقدر است؟

گفتم: بهایی ندارد.

فرمود: «وَاللَّهِ لَهِيَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ إِمْرَتِكُمْ إِلَّا أَنْ أُقِيمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا؛(2) به خدا سوگند، همین کفش بی ارزش نزد من از حکومت بر شما محبوب تر است؛ مگر اینکه حقی را با آن به پا دارم، یا باطلی را دفع نمایم».

این سخن نشان می دهد که حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) برای حکومت هیچ ارزشی قائل نبودند؛ مگر اینکه بتوان از آن به صورت یک ابزار، کاری را برای

ص: 336

نجات انسان ها انجام داد. بنابراین مواظب باشیم امور اعتباری در انتخاب های زندگی، ما را نفریبد. مشکل بسیاری از مردم این است که به این امور اعتباری بها می دهند و پول و قدرت برایشان مهم است؛ در حالی که پروردگار در میان همه گزینه ها، طالوت را اختیار کرد، نه به خاطر پول و نسب؛ بلکه به خاطر قابلیتی که در وجود وی دید.

برگزیده که در مجالس امام حسین (عليه السلام) به هر صورتی که توان دارند خدمت کنند. حالا اگر کسی به دلایل کوچک و بی ارزش این توفیق را از خود سلب کرد، دستگاه امام حسین (عليه السلام) تعطیل نمی شود؛ بلکه خدا کسان دیگری را برمی گزیند و کار را به آنها واگذار می کند.

بنابراین، خدای متعال بر اساس امور حقیقی، افراد را انتخاب می کنند و خود انسان ها نیز با بالا بردن علم و آگاهی و قدرت های معنوی در این انتخاب سهیم می شوند؛ ازاین رو باید مراقب باشیم، قابلیتی را که کسب می کنیم سلبش نکنیم، هرچند اگر سلبش کردیم، دستگاه الهی تعطیل نمی شود و امور به دیگری واگذار می شود.

ص: 338

درنده در کمین ماست، فرار نمی کنیم؟ زیرا آن را تصور نکرده ایم، پس چیزی که فرد را به حرکت و واکنش وا می دارد، واقعیت نیست؛ بلکه تصور است.

بی تردید برای هرکس در زندگی اتفاقاتی افتاده که به دلیل ندانستن ترتیب اثری نداده یا بر اساس خیالاتش واکنش هایی نشان داده که بعد روشن شده اشتباه کرده است. بر اساس همین خصوصیت انسان است که خدای متعال دستور بازدارنده ای به اهل ایمان می دهد که این دستور یکی از جامع ترین و حساب شده ترین دستورها در زمینه روابط اجتماعی انسان هاست و مسئله امنیت اجتماعی و اخلاقی را به طور کامل در جامعه تضمین می کند.

منظور از {كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ}؛ «بسیاری از گمان ها»، گمان بد است که نسبت به گمان های خوب در میان مردم بیشتر است. از آن به «کثیر» تعبیر شده است؛ وگرنه حسن ظن و گمان خیر، نه تنها ممنوع نیست؛ بلکه مستحسن است. چنان که قرآن مجید می فرماید: {لَّوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَٰتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُواْ هَٰذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ}؛(1) «چرا وقتی آن (بهتان) را شنیدید، مردان و زنان با ایمان گمان نیک به خود نبردند و نگفتند: این بهتانی آشکار است؟!»

1. منظور از این نهی، نهی از ترتیب آثار است؛ یعنی هرگاه در ذهن شما گمان بدی درباره مسلمانی پیدا شد، در عمل کوچک ترین اعتنایی به آن نکنید، طرز رفتار خود را دگرگون نسازید و مناسبات خود را با مظنون تغییر ندهید. بنابراین آنچه گناه است ترتیب اثر دادن به گمان بد می باشد.

ازاین رو در حدیثی از پیامبر گرامی خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) می خوانیم:

«ثَلَاثٌ فِي الْمُؤْمِنِ لَا يُسْتَحْسَنُ وَلَهُ مِنْهُنَّ مَخْرَجٌ فَمَخْرَجُهُ مِنْ سُوءِ الظَّنِّ أَنْ لَا يُحَقِّقَهُ؛(1) سه چیز است که وجودش در مؤمن پسندیده نیست و راه فرار دارد، از جمله سوء ظن که راه فرارش این است که به آن جامه عمل نپوشاند».

2. انسان می تواند با تفکر درباره مسائل مختلف، گمان بد را در بسیاری از موارد از خود دور سازد؛ به این ترتیب که در راه های حمل بر صحت بیندیشد و احتمالات صحیحی را که در مورد آن عمل وجود دارد، در ذهن خود مجسم سازد و به تدریج بر گمان بد غلبه کند. بنابراین گمان بد چیزی نیست که همه زوایایش از اختیار آدمی بیرون باشد.

حضرت امیرالمؤمنین (عليه السلام) در این باره می فرماید:

«ضَعْ أَمْرَ أَخِيكَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى يَأْتِيَكَ مَا يَغْلِبُكَ مِنْهُ وَلَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِيكَ سُوءاً وَأَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مَحْمِلًا؛(2) اعمال برادرت را بر نیکوترین وجه ممکن، حمل کن تا دلیلی بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده، گمان بد مبر، مادامی که می توانی محمل نیکی بر آن بیابی».

ص: 341

گاهی افرادی نزد ما می آیند که مشکلات بسیار زیادی دارند؛ برای مثال بین زن و شوهر، دائم نزاع پیش می آید. پس از صحبت با آنان روشن می شود که منشأ اکثر این مشکلات، تصور نادرست است؛ یعنی مرد درباره همسرش افکار ناصحیح دارد و زن درباره شوهرش، همین گونه می اندیشد. گاهی دایره وسیع تر می شود و برای مثال بین دو برادر یا دو خواهر، سال هاست مشکلاتی وجود دارد و به فرزندان آنها نیز سرایت کرده است؛ اما پس از تحقیق روشن می شود که تمام این ناراحتی ها بر سر موضوع پوچی بوده که اصلاً حقیقت نداشته و تنها از تصورات و خیالات باطل طرفین نشأت گرفته است.

هرگاه درباره کسی گمان بدی به خاطرتان گذشت به آن اعتنا نکنید و دل خود را نسبت به آن شخص بد نسازید و از اکرام و احترامتان به او نکاهید؛ بلکه بهتر آن است که در تعظیم و دوستی با وی بیفزایید و در خلوت، او را دعا کنید تا به این سبب شیطان به غیظ آید و از خوف افزایش احترام و دعا به وی، دیگر گمان بد را به خاطر شما نیفکند.

بنابراین اگر کسی خطا و لغزشی از دیگری دید، در خلوت، او را نصیحت کند، نه اینکه نزد دیگران پشت سرش غیبت کند. همچنین باید از خطا کردنش محزون شود و غرض از نصحیت، رهانیدن وی از هلاکت باشد. هرگاه چنین رفتار کرد برایش ثواب حزن بر خطای او و ثواب نصیحت کردن او و ثواب نجات وی از خطا و گمراهی، هر سه نوشته می شود.

البته شاید گاهی گمان، موافق واقع باشد؛ ولی اکثر اوقات، مخالف واقع و گاهی گناه است. پس می فرماید: {إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ}؛(1) چون روشن نیست کدام

ص: 342

مطابق واقع و کدام مخالف واقع است. باید از هر سوء ظنی پرهیز کرد که گرفتار گناه نشویم؛ زیرا غالباً به دنبال سوء ظن، غیبت و تهمت می آید.

بسیاری از افراد، روحیه بدبینی دارند و همیشه همه چیز را سیاه می بینند و می گویند: همه با من بد هستند، همه بدی مرا می خواهند، همه می خواهند به من ضربه بزنند. این افراد همیشه ناراحت اند و خودشان را اذیت می کنند و ضرر زیادی به خود می زنند؛ زیرا آدمی که دائم خودخوری می کند، آسایش ندارد و افزون بر گرفتاری های روحی، گرفتار بیماری های جسمی نیز می شود. حالا فرض کنید فلانی با شما بد است؛ اما اگر به فرموده امام علی (عليه السلام) عملش را به جهت نیک حمل کنید، دیگر به خودتان ضربه نمی زنید و ذهنتان را خراب نمی کنید.

بارها تجربه شده است دو نفر که با هم رفیق اند، هر بدی از یکدیگر ببینند، آن را به جهت نیک حمل می کنند؛ اما دو نفر که با یکدیگر مخالف اند هر عملی از دیگری سر زند، از آن تفسیر بد می کنند؛ برای مثال اگر رفیقی از خیابان ردّ شود و سلام نکند، می گوید: حواسش نیست؛ اما اگر مخالفش ردّ شود و به وی سلام نکند، می گوید: چرا به من سلام نکرد؟ چون با من دشمن است، عمداً سلام نکرد.

بنابراین باید در برخورد با همه افراد به عملکرد آنان جهت نیک داد، تا قبل از همه خود شخص آرامش داشته باشد. همچنین همان طور که گفتیم دنبال کردن این موضوع ها سبب غیبت و تهمت می شود و بر اثر این تفکرات نادرست، شخص مرتکب گناهان بزرگی در حق دیگران خواهد شد. شاید خدای متعال در روز قیامت، گناهانی را که از حق خودش باشد ببخشد؛ اما از گناهانی که در حق دیگران است نمی گذرد؛ مگر آنکه صاحبش بگذرد.

ص: 343

پس اگر تا به امروز دید منفی به همه چیز و همه کس داشته اید، سعی کنید طرز فکرتان را اصلاح کنید. زاویه دید خود را تغییر دهید و روی سفید موضوعات را ببینید و با این تغییر 180 درجه ای به دیگران، حسن ظن و گمان خوب پیدا کنید.

زمانی گروهی از روان شناسان برای شناخت روحیه تعدادی از دانش آموزان، آنها را تحت آزمایش قرار دادند. آنان لیوانی را که تا نصفش آب بود، روبه روی آنان قرار دادند و پرسیدند: چه می بینید؟ بعضی از آنها گفتند: لیوانی را می بینیم که تا نصف پر است و بعضی دیگر گفتند: لیوانی را می بینیم که تا نصف خالی است. از لحاظ روان شناسی، کسانی که نیمه خالی لیوان را می بینند، بدبین و منفی نگرند و به دلیل داشتن این روحیه، بیشترین ضربه و ضرر را به خودشان می زنند.

هر انسانی ممکن است کاستی هایی داشته باشد؛ ازاین رو پروردگار می فرماید: از دیگران بگذرید: {وَلْيَعْفُواْ وَلْيَصْفَحُواْ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ}؛(1) «و باید عفو کنند و گذشت نمایند. مگر دوست ندارید که خدا بر شما ببخشاید؟ و خدا آمرزندۀ مهربان است».

ظن داشته باشد، نه اینکه تمام مردم آن شهر را خطاکار فرض کند؛ ولی مسئله اعتماد کردن به افراد، موضوع دیگری است؛ برای مثال اگر کسی قصد معامله با دیگری را دارد باید محکم کاری کند. خدا می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٖ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه به وامی تا سررسیدی معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید» یا در ازدواج یا گذاشتن امانت باید تحقیق کرد و مطمئن شد و سپس اقدام کرد.

بنابراین انسان باید به همه حسن ظن داشته باشد؛ ولی در مواردی که نیازمند اعتماد است، نباید بدون شناخت به کسی اعتماد کرد. گمان، حالتی است که احتمال دارد به هر علتی بر فرد عارض شود و حتی شخص را به مرحلۀ قطعیت برساند.

در روایت آمده است: شخصی را دستگیر کردند و با عنوان قاتل نزد حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) آوردند. مردم او را در خرابه ای دستگیر کرده بودند؛ در حالی که چاقویی خونین در دست داشت و مقتول نیز خون آلود در خرابه افتاده بود. حضرت به او رو کردند و پرسیدند: تو این شخص را کشتی؟ گفت: بله؛ یعنی اقرار کرد. یکی از عوامل ثابت شدن جرم، اقرار متهم است.

در این لحظه شخصی آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! من قاتلم و از اینکه شخص بی گناهی قصاص شود ترسیدم. آمدم که به گناهم اقرار کنم.

در اینجا حضرت به متهم رو کردند و گفتند: پس تو چرا به دروغ اقرار کردی؟!

متهم گفت: من شغلم قصابی است، گوسفندی را ذبح کردم. سپس برای

ص: 346

دفع حصر با همان لباس خون آلود و چاقویی که در دست داشتم، وارد آن خرابه شدم. زمانی که وارد شدم با صحنه قتل مواجه شدم و همین که آمدم خارج شوم، مردم ریختند و مرا دستگیر کردند. من نیز که تمام شواهد را علیه خود می دیدم، چاره ای جز اقرار نداشتم.(1)

منظور از نقل این حکایت، روشن شدن مرز بین گمان و قطع بود که چقدر به هم نزدیک است و در جایی که تمام ادله موجود، انسان را به قطع می رساند، ناگاه روشن می شود که گمانی ناصحیح بیش نبوده است.

همچنین در روایت آمده است: اگر پنجاه نفر قسم خوردند که فلانی فلان کار را انجام داده یا فلان سخن را گفته است؛ ولی خود شخص گفت: من این سخن را نگفته ام، حضرت می فرماید: «فَصَدِّقْهُ وَكَذِّبْهُمْ؛(2) او را تصدیق و آنها را تکذیب کن». یعنی به گفته شان ترتیب اثر نده.

حسن ظن سبب رفع اختلاف و همگرایی می شود.

علت اکثر اختلافات میان خویشاوندان یا خانواده، سوء ظن است. پیامد آن اختلاف، اضطراب و از هم گسیختگی خانواده و جامعه و بروز حقد و کینه میان افراد است. پس از ریشه یابی معلوم می شود، منشأ تمام ناراحتی ها تنها یک خیال باطل بوده است.

آیا می دانید چه ربطی بین اوامر و نواهی این آیه وجود دارد؟

قبل از شرح مطلب به این نکته توجه کنید: یکی از خصوصیات قرآن، آن است که تمام کلمات در جای مناسب واقع می شوند.

در این آیه نیز بین اوامر و نواهی، ارتباط موجود است. پروردگار می فرماید: از بسیاری از گمان ها اجتناب کنید. بعضی از گمان ها گناه است. بعد می فرماید: {وَ لَا تَجَسَّسُواْ} زیرا گمان بد باعث تجسس می شود. سپس می فرماید: {وَلَا يَغْتَب} زیرا وقتی مشکل فرد آشکار شد، ناخودآگاه غیبت پشت سرش می آید. در آخر می فرماید: غیبت کننده گوشت برادر مرده اش را می خورد؛ زیرا تجسس و غیبت باعث ضرر رساندن به دیگران می شود و کسی که به دیگران ضربه می زند، در واقع عملاً دارد او را می کشد و از گوشت مردۀ وی استفاده می کند. بنابراین از سوء ظن بپرهیزید که عواقب بسیار ناگواری به دنبال دارد.

سرش نگاه می کند. خدای متعال دستور می دهد او را برگردانید، او را برمی گردانند، خطاب می کند: چرا به اطرافت نگاه کردی؟ و در انتظار چه فرمانی بودی؟ عرض می کند: پروردگارا! من درباره تو چنین گمان نمی کردم، می فرماید: چه گمان می کردی؟ عرض می کند: گمانم این بود که گناهان مرا می بخشی و مرا در بهشت خود جای می دهی! پروردگار می فرماید: «يَا مَلَائِكَتِي وَعِزَّتِي وَآلَائِي وَبَلَائِي وَجَلَالِي وَعُلُوِّي وَارْتِفَاعِ مَكَانِي مَا ظَنَّ بِي عَبْدِي سَاعَةً مِنْ حَيَاتِهِ خَيْراً قَطُّ وَلَوْ ظَنَّ بِي سَاعَةً مِنْ حَيَاتِهِ خَيْراً مَا رَوَّعْتُهُ بِالنَّارِ أَجِيزُوا لَهُ كَذِبَهُ وَأَدْخِلُوهُ الْجَنَّةَ؛(1) ای فرشتگان من! به عزت و جلال و نعمت ها و مقام والایم سوگند، این بنده ام در زمان حیاتش هرگز لحظه ای گمان خیر درباره من نبرده و اگر لحظه ای دربارۀ من گمان خیر برده بود، من او را به جهنم نمی فرستادم، گرچه او دروغ می گوید؛ ولی با این حال، اظهار حسن ظنش را بپذیرید و او را به بهشت ببرید».

سپس پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمود: هیچ بنده ای نیست که نسبت به خدای متعال گمان خیر ببرد؛ مگر اینکه خدا نزد گمان وی خواهد بود. این همان نکته است که می فرماید: {وَذَٰلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَىٰكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنَ الْخَٰسِرِينَ}؛(2)-(3) «و همین بود گمانتان که دربارۀ پروردگارتان بردید؛ شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید».

در حدیثی از امام صادق (عليه السلام) می خوانیم: «يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يَخَافَ اللَّهَ خَوْفاً كَأَنَّهُ يُشْرِفُ عَلَى النَّارِ وَيَرْجُوَهُ رَجَاءً كَأَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: {وَذَٰلِكُمْ

ص: 349

ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ}(1) الآيَةَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِهِ بِهِ إِنْ خَيْراً فَخَيْراً وَإِنْ شَرّاً فَشَرّاً؛(2) سزاوار است بنده مؤمن آن چنان از خدا بترسد که گویی در کنار دوزخ قرار گرفته و مشرف بر آتش است و آن چنان به او امیدوار باشد که گویی اهل بهشت است؛ چنان که خدای متعال می فرماید: این گمانی است که شما به خدا پیدا کردید و سبب هلاکتتان شد. سپس امام (عليه السلام) افزود: خدا نزد گمان بنده خویش است. اگر گمان نیک ببرد نتیجه اش نیک و اگر گمان بد ببرد نتیجه اش بد است».

خود را از ناپاکی مبرّا نمی داند؛ همچنان که حضرت یوسف (عليه السلام) به خدا عرض می کند: {وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ}؛(1) «من هرگز خودم را تبرئه نمی کنم، که نفس (سرکش) بسیار به بدی ها امر می کند، مگر آنچه را پروردگارم رحم کند! پروردگارم آمرزنده مهربان است».

پس انسان نباید نفس خود را تبرئه کند و بگوید: من نیکوکار و درستکارم و توجیهات باطلی در این زمینه داشته باشد. «ابوجهل» از سرسخت ترین دشمنان پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) بود. وی از روی حسادت و علت های دیگری با اینکه یقین داشت، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) بر حق است، به ایشان ایمان نیاورد تا اینکه در جنگ بدر کشته شد. در لحظات آخر عمرش، یکی از مسلمانان به نام عبدالله بن مسعود، بر سینه اش نشست تا سرش را جدا کند. در لحظه ای که بر سینه ابوجهل نشست، او در حالت سکرات موت، چشمش را باز کرد و گفت: که هستی؟ گفت: عبدالله بن مسعودم. گفت: ای فرومایه چه می خواهی انجام دهی؟ گفت: می خواهم سرت را جدا کنم. گفت: تو سر مرا نبر تا نگویند قاتلش یک شخص فرومایه بوده، بگو بزرگی بیاید این کار را انجام دهد. گفت: نه، من باید تو را بکشم. گفت: پس از پایین گردن ببر تا در بین سرهای دیگر نمود داشته باشد.(2)

در تاریخ آمده است: ابوجهل! دختری داشت که می گفت: پیامبری بر پدرم عرضه شد؛ ولی او چون نمی خواست با قومش مخالفت کرده باشد، آن رانپذیرفت.(3) این بدین معناست که ما بسیار شایسته ایم؛ ولی خودمان مقام پیامبری

ص: 351

را نپذیرفتیم.

به هر حال، خدای متعال در آیه ای که بیان شد، این طرز گفتار را مذمت می کند و می فرماید: {بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي}؛ «بلکه خدا هر کس را بخواهد تزکیه می کند»؛ یعنی کسی که ملتزم به اوامرش باشد و نواهی اش را ترک کند، خدا تزکیه اش می کند. در آخر می فرماید: {وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا} فتیل نخ سفیدی است که داخل هسته خرما قرار دارد که می فرماید: ما به اندازه این فتیل که هیچ ارزشی ندارد به کسی ظلم نمی کنیم؛ یعنی تزکیه خدا بر اساس شایستگی افراد است. بنابراین نباید انسان به خودش حسن ظن داشته باشد.

در روایت(1)

آمده است: اگر شما مسلمانی را دیدید که از شما بزرگ تر بود، بگویید: او بهتر از من است؛ چون در ایمان و عمل صالح بر من پیشی گرفته است و اگر از شما کوچک تر بود، بگویید: او از من بهتر است؛ زیرا کمتر از من گناه کرده است و اگر هم سن بودید، باز هم بگویید: از من بهتر است؛ زیرا من درباره خود اطلاع دارم که چه گنا هانی کرده ام؛ ولی درباره او اطلاع ندارم.

اگر انسان دربارۀ خودش این نظر را داشته باشد و به اصطلاح «يتَّهِمُ نَفسَه؛ نفسش را متهم کند» سبب خواهد شد که همیشه سعی کند، کارهایش را بهترانجام دهد و به دیگران نیز با دید بهتری بنگرد.

ص: 352

الآخِرِ كَفَضْلِ الآخِرَةِ عَلَى الدُّنْيَا؛(1) فضیلت خواندن نماز در اول وقت نسبت به آخر وقت مانند فضیلت آخرت بر دنیاست».

درباره ارزش نماز جماعت روایات بسیاری وارد شده است؛ برای مثال روایت شده است: اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آنان ثواب صد و پنجاه نماز را دارد، اگر دو نفر اقتدا کنند هر رکعت ثواب ششصد نماز را دارد و هر چه شمار افراد بیشتر شوند ثواب نماز بیشتر می شود تا به ده نفر برسد، آن گاه که از ده نفر گذشت اگر تمام آسمان ها کاغذ، تمام دریاها مرکب، تمام درخت ها قلم و همه جن و انس و فرشتگان نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.(2)

پس با وجود این همه ارزشی که برای مستحبات و ظواهر قرار داده شده، اگر این ظاهر، باطن نداشته باشد، گویا هیچ است؛ برای مثال کسی که به جای نماز با اخلاص، نماز با ریا بخواند، هر قدر نمازش در ظاهر زیباتر و رعایت مستحبات آن بیشتر باشد، گناهش هم بیشتر می شود. خدا می فرماید: {فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ}؛(3) «پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافل اند؛ همان کسانی که ریا می کنند».

{يَعْلَمُونَ ظَٰهِرًا مِّنَ الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْأخِرَةِ هُمْ غَٰفِلُونَ}؛(1) «آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می دانند و از آخرت غافل اند». علت این امر هم درک پایین افراد است. اگر کسی اندکی عقلش را به کار ببندد و بیندیشد و سطح علم خود را با فهم قرآن و روایات پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و ائمه طاهرین (عليهم السلام) بالا ببرد، می تواند باطن امور را درک کند؛ برای مثال، از دید کسی که دانش چندانی ندارد و از روی ظاهر داوری می کند، شاید سلامتی کسی را تأیید کند که از دید یک پزشک با وجود سلامت ظاهری اش، درونی بیمار داشته باشد.

فرق ما با پزشک در این است که وی سطح علمش را در تشخیص بیماری های پوشیده بالا برده است؛ ازاین رو پزشک حاذق، بیماری را از صورت افراد یا چگونگی ضربان قلبشان تشخیص می دهد. این موضوع در امور مادی و دنیوی است، در امور معنوی نیز همین گونه است. انسانی که درک و علمش در سطح پایین است، متأسفانه ظاهر دیگران را نگاه می کند و چون به باطن نمی نگرد، خیلی اوقات فریب ظاهر افراد را می خورد و در دام آنان می افتد.

در جنگ صفین، شمار بسیاری از اصحاب حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) با دیدن قرآن بر سر نیزه لشکریان معاویه، فریب خوردند. آنان چنان اسیر ظاهر شدند که سخن مولا و رهبرشان را نشنیدند و در حالی که تا یک قدمی پیروزی رفته بودند، جنگ را متوقف کردند. در این جنگ دو گروه قرار گذاشتند که نماینده ای را به منزله داور انتخاب کنند و کار را به او بسپارند. حضرت علی (عليه السلام) ابن عباس را پیشنهاد کردند؛ ولی بسیاری از اصحاب ظاهربین حضرت،

ص: 355

نظر ایشان را نپذیرفتند و گفتند: ما ابوموسی اشعری را نماینده و حَکَم خویش انتخاب می کنیم. علت اصرار آنان بر تعیین ابوموسی چه بود؟! ابوموسی اشعری در زمان عثمان، والی کوفه بود. وی فردی مقدس نما، و از قرّاء قرآن بود. شخصی باسابقه و معروف که انسان ظاهربین چنین فردی را صد در صد تأیید می کند؛ غافل از اینکه مهم روح و باطن افراد است، تنها عامل به قرآن و سنن پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) مورد تأیید دین است.

به هر حال، حضرت علی (عليه السلام) که به خوبی از باطن ابوموسی آگاه بودند، وقتی به حکومت رسیدند، با وجود میل مردم کوفه، او را از این سِمَت عزل کردند. مردم کوفه نیز مجبور به پذیرش این امر شدند؛ اما همچنان او را شخص مقدس و متدینی می پنداشتند؛ ازاین رو در جنگ صفین از فرمان مولای خود سر باز زدند و ابوموسی را حَکَم خویش انتخاب کردند؛ آن گاه عمروعاص او را فریب داد و نتیجه را به نفع معاویه به پایان رساند. بعد هم که این افراد فهمیدند اشتباه کرده اند، امام را مقصر دانستند و بر او خروج کردند. این مشکل و ضرر بزرگ و جبران ناپذیر ناشی از جهل مردم بود.

تا وقتی امتی جاهل باشند این امت پیروز نخواهند شد. باید سطح درک و معلوماتمان را بالا ببریم، استقلال فکری داشته باشیم و دربارۀ قضایا تأمل کنیم تا گرفتار بدبختی و سیه روزی نشویم.

الظَّنِّ إِثْمٌ...}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان ها گناه است». پس انسان مسئول است باید دقت کند. شاید گاهی بر اساس ظاهر و بدون توجه به باطن افراد یا پدیده ها داوری کند و بر اثر داوری سطحی خود گرفتار پیامدهای ناگوار بسیاری شود.

بنابراین با مشاهده موضوع نامطلوب باید فکر کنیم اگر چیزی است که به ما مربوط نمی شود، آن را نادیده فرض کنیم و اگر مربوط به ماست باید با تفکر از ظاهر به باطن منتقل شویم.

راه باطل بود، باطنی پوچ داشت.

اساساً پولی که روح معنویت در آن دمیده نشده باشد، به جای آرامش، بیچارگی می آورد. پروردگار می فرماید: {إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا}؛ «جز این نیست که خدا می خواهد در زندگی دنیا به وسیله اینها عذابشان کند» و اما اولادشان وقتی بزرگ شدند دیگر خبری از پدر و مادر نمی گیرند و وقتی والدینشان اندکی ناتوان و از کارافتاده شوند، انتظار مرگ آنها را می کشند تا ثروتشان را به ارث برند.

نَرَىٰ رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ}؛(1) «و می گویند: چرا مردانی را که ما از اشرار می شمردیم نمی بینیم؟» روز قیامت در جهنم نگاه می کنند می گویند: فلان آقایی که مسخره اش می کردیم و می پنداشتیم از اشرار است در جهنم نیست، بعد متوجه می شوند که در بهشت است، این مسئله حساسیت قضاوت در مورد افراد را نشان می دهد؛ حتی این گونه نباشد که اگر یک بار از کسی خطایی سر زد، او را برای همیشه بدکردار بدانیم؛ زیرا شاید توبه کرده باشد.

اگر فرد به موضوعی احاطه علمی داشته باشد و آن را بر پایه اصول علمی و تحقیق انکار کند، کلام صحیحی است؛ اما اگر بدون هیچ دلیلی انکار کند، سرمنشأ مشکلات و ضررهای بسیار خواهد شد.

نازل کرده ایم شک دارید، پس سوره ای همانند آن بیاورید». در اینجا خدای متعال بر خلاف مشرکان که انکارشان بدون اساس و دلیل است، بسیار عقلی و منطقی دلیل می آورد و می گوید: اگر می پندارید پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) قرآن را جعل کرده، معنایش این است که کس دیگری نیز می تواند مثلش را بیاورد. سپس پروردگار می فرماید: {وَادْعُواْ شُهَدَاءَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَٰدِقِينَ}؛(1) «و گواهان خود را به جز خدا به کمک خوانید اگر شما راستگویید»؛ ولی از آن تاریخ تا به امروز، این تحدی قرآن، پاسخگو نداشته و کسی نتوانسته است مثل قرآن را بیاورد، نه در معنا و نه در ترتیب و نه در جهات دیگر.

هر کس حقیقتی را انکار کند خودش ضرر می کند. اگر پدیده ای حقیقت داشته باشد، خواه کسی آن را بپذیرد، خواه انکار کند حقیقت آن پدیده تغییر نمی کند؛ برای مثال شخصی که بیمار است اگر بگوید بیمار نیستم آیا با این انکار بیماری اش برطرف می شود؟ خیر؛ در حالی که پذیرش حقیقت مقدمه ای برای برخورد مناسب با آن حقیقت می شود.

خدای متعال نتیجه این تکذیب را متضرر شدن آن می داند و می فرماید: {كَذَٰلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَٰقِبَةُ الظَّٰلِمِينَ}؛(2) «پیشینیان آنها نیز همین گونه تکذیب کردند، پس بنگر عاقبت کار ظالمان چگونه بود». پیامد تکذیب و انکار واقعیت ضرر دیدن خود مردم است، همان طور که پیشینیان آنان ضرر دیدند.

جاهلان خیال می کنند که با انکار حقیقت، امور خوشایندی برایشان فراهم

ص: 363

می شود؛ اما چند صباح بعد نتیجه انکار حقیقت روشن می شود؛ برای مثال مسلما نانی که صد سال قبل در مسیر شرق و غرب رفتند و قرآن و روایات را مسخره و تکذیب کردند، چه چیزی به دست آوردند؟! حالا آخرت هیچ، از نظر دنیایی به کجا رسیدند؟ آیا زندگی شان بهبود یافت یا کشورهایشان پیشرفت کرد؟ خیر، شاهدیم در همان عقب افتادگی که بودند، باقی ماندند.

در حال حاضر نیز موجی به وجود آمده است که با بسیاری از احکام قرآن ضدیت می کنند؛ برای مثال اشکال می کنند: چرا زن نصف مرد ارث می برد؛ چرا مدیر خانه مرد است، یا چرا دیه زن نصف مرد است، مگر اسلام دین مساوات نیست؟ سپس به علت اینکه احکام نصّ قرآن است و نمی شود آن را انکار کرد، به توجیه و تأویل آیات پرداخته اند؛ اما کسانی که بنا بر ذوق خودشان یا بنا بر پسند غیر مسلمانان، آیات را توجیه می کنند باید بدانند که اسلام، حقایق را بدون هیچ تعارفی بیان می کند. خدا می فرماید: {وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِ مِنَ الْحَقِّ}؛(1) «و حال آنکه خدا از حق [گویی] شرم نمی کند» و به ذوق و پسند بشر کاری ندارد. خدای حکیم، موضوعاتی را که بیان می کند، بر اساس حکمت و مصلحت انسان است؛ نه بر اساس میل و پسند آنها؛ برای مثال وقتی اسلام، شراب را تحریم کرد، شراب ماده ای بود که تقریباً تمام عرب ها با آن سر و کار داشتند و اگر یک نفر شراب نمی نوشید مشهور می شد؛ برای مثال در تاریخ زندگی جعفر بن ابی طالب آمده که او در جاهلیت خمر نمی خورده و این برای دیگران مسئله عجیبی بوده است. وقتی اسلام خمر را تحریم کرد، به همین دلیل بسیاری از آنان حاضر به پذیرفتن اسلام نشدند و خواهان لغو این

ص: 364

حکم بودند؛ ولی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: این حکم از سوی خدای متعال وضع شده. شاید شراب منافعی داشته باشد؛ برای مثال از لحاظ اقتصادی برای کسی که آن را کشت می کند یا کسی که کارخانه شراب سازی دارد؛ اما ضرری که به اجتماع می زند بسیار بیش از نفعش می باشد.

یا وقتی پروردگار به پیامبر امر کرد، حضرت علی (عليه السلام) را جانشین خود اعلام کند، این مسئله بسیار مشکل بود؛ زیرا بسیاری از منافقان در جنگ ها از حضرت علی (عليه السلام) ضربه خورده بودند و کینه عمیقی از ایشان به دل داشتند و بعد از رحلت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نیز به عقب بازگشتند؛ خدای حکیم می فرماید: {أَفَإِيْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَىٰ أَعْقَٰبِكُمْ}؛(1) «آیا اگر او (رسول خدا) بمیرد یا کشته شود، از عقیدۀ خود برمی گردید؟»

واضح است که با وجود چنین مردمی بیان جانشینی حضرت علی (عليه السلام) بسیار دشوار بود؛ اما خدای متعال فرمود: {يَٰأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...}؛(2) «ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، کاملاً به مردم برسان و اگر ابلاغ نکنی رسالت او را انجام نداده ای و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد».

ازاین رو اسلام، حقایق را بدون هیچ تعارفی بیان می کند و اگر عقل محدود بشر، مصلحت آن را درک نمی کند، دلیل نمی شود که اصل حکم را ردّ کند. اگر کسی نظریه انیشتین در نسبیت را برای ما شرح داد و نفهمیدیم، نباید اصل نظریه را ردّ کنیم؛ بلکه می گوییم ما نفهمیدیم، به اضافه اینکه بسیاری از

ص: 365

حقایقی که خدا بیان فرموده با مرور زمان و پیشرفت علم آشکار می شود و کسانی که تا دیروز منکر بوده و اشکال می کرده اند، ممکن است همان حقایق را به صورت دیگر بپذیرند.

اگر شخص شرایط مناسب را فراهم کند، خدا نیز علت هایی را که از قدرت او خارج است فراهم می کند تا مقصود حاصل شود. مثال ساده برای تقریب به ذهن، شخصی است که قصد سفر دارد. او برای اینکه سالم به مقصد برسد، دو چیز لازم دارد: داشتن ماشین سالم و بنزین به میزان کافی و رانندۀ ماهری که از تجربه کافی برخوردار باشد تا به مقصد برسد؛ اما آیا همین مقدار کافی است؟ خیر؛ زیرا چیزهای دیگری در عالم طبیعت موجود است که انسان قادر به دفع شرّ آنها نمی باشد.

برای مثال زمانی که ماشین در حال حرکت است، دفع شر ماشینی که از روبه رو می آید، در قدرت و اختیار راننده نیست. شاید رانندة آن ماشین خوابش ببرد و در یک لحظه ماشینش از مسیر منحرف شود و با ماشین مقابل برخورد کند. پس هوشیاری راننده مقابل در اختیار رانندۀ مقابلش نیست، با اینکه تمام کارهایی که به عهده راننده است، درست انجام داده است. این واقعیت نشان می دهد که رسیدن به مقصد قسمتی از آن در اختیار افراد و قسمت مهم و بیشترش از قدرت آنان خارج است. آن دسته از سبب هایی که در قدرت انسان است، خدا از انسان خواسته که آنها را انجام دهد؛ ازاین رو اگر کسی در خانه بنشیند و بگوید پروردگارا به من روزی برسان، خدا به او روزی نمی دهد؛ زیرا خدا در قرآن فرموده است: {فَامْشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزْقِهِ}؛(1) «در فراخنای آن (زمین) رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید».

کسی که درس نمی خواند و دوست دارد آخر سال نتیجه خوب کسب کند، هر چند هم دعا کند، دعایش مستجاب نمی شود. حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام)

ص: 368

می فرمایند: «الدَّاعِي بِلَا عَمَلٍ كَالرَّامِي بِلَا وَتَر؛(1) کسی که دعا می کند و عمل ندارد مانند کمانی است که زه ندارد». خدا وسیله کسب دانش را در اختیار بشر قرار داده است پس توقع از خدا برای موفق شدن در امتحان بدون درس خواندن، توقع بیجایی است.

یا در مورد زندگی پس از این دنیا خدای تبارک و تعالی بهشت را خلق کرده؛ اما اگر کسی عمل صالح نداشته باشد و طبق فرمان های الهی عمل نکند، بعد هم توقع داشته باشد به بهشت جاویدان برسد، خیال باطلی است؛ زیرا رسیدن به بهشت، راهی دارد که خدا این راه را به شکل روشن و آسان به وسیله پیامبران و ائمه (عليهم السلام) در اختیار بشر قرار داده است؛ ولی برخی در این راه خدا قدم بر نمی دارند و نتیجتاً به مقصد هم نمی رسند.

گویند بنده ای با حکمت یک روز اذان صبح مولایش را برای نماز صبح از خواب بیدار کرد. مولا گفت که هنوز وقت باقی است، اگر چند دقیقه بیشتر بخوابم، اشکال ندارد. یک ساعت بعد که هوا کمی روشن شد، آمد بیدارش کرد. گفت: هنوز تا آخر وقت زمان باقی است، پروردگار، ارحم الراحمین است. نزدیک طلوع آفتاب بیدارش کرد، گفت: حالا چه می شود اگر یک روز نمازمان قضا شود؟! خدا ارحم الراحمین است. بعداً توبه می کنیم و قضایش را به جا می آوریم، آفتاب طلوع کرد و او هم نماز نخواند. پس وقت کار شد، مقداری گندم به بنده اش داد که برود در مزرعه بکارد، بنده هم به جای اینکه گندم بکارد، ارزن کاشت. عصر مولا دید که هنوز بذرهای گندم موجود است. گفت: چرا نکاشتی؟ گفت: به جای گندم ارزن کاشتم، پروردگار، ارحم

ص: 369

الراحمین است، ان شاءالله به جای ارزن، گندم درمی آید. مولا گفت: امکان ندارد، نمی شود. بنده گفت: چطور در مسائل دنیا نمی شود؛ اما در مسائل آخرت می گویی: می شود با وجود کم کاری و مطیع نبودن وارد بهشت شویم؟!

به هر حال، خدا ارحم الراحمین است؛ اما دنیا و آخرت فرقی نمی کند. هر چه را انسان بکارد، همان را درو می کند. اگر انسان به وظیفه ای که خدا امر فرموده عمل نکند، به نتیجه مطلوب نمی رسد و منافاتی نیز با رحمت خدا ندارد؛ زیرا پروردگار، رحمتش را به بشر نشان داده، فرموده در راه راست الهی، حرکت کنید؛ آن گاه بیشتر از آن مقداری که حق شماست عطایتان می کنم.

نیست و مؤمنان باید فقط بر او توکل کنند». {وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ}؛(1)

«هر کس بر خدا توکل کند، کفایت امرش را می کند».

توکل بر خدا کردن یعنی چه؟ این جمله را بسیار شنیده ایم: «توکلت علی الله»؛ معنایش چیست؟

توکل بدین معناست که شخص چیزی را که در قدرتش نیست، به خدای تبارک و تعالی بسپارد تا پروردگار عالم امورش را به سرانجام نیک ختم فرماید. اگر چیزی را که در قدرت اوست، انجام ندهد و بگوید خدا کریم است، این توکل نیست؛ بلکه سهل انگاری در کار است. انسان باید چیزی را که در قدرت و اختیارش نیست، به پروردگار واگذار نماید.

قدرت بی نهایت توجه داشته باشد و بنده خوبی برای پروردگار باشد، پروردگار تمام راه ها را برایش می گشاید: {وَالَّذِينَ جَٰهَدُواْ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا}؛(1) «و آنها که در راه ما [با خلوص نیت] جهاد کنند، به راه های خود هدایتشان خواهیم کرد».

جهادی که در این آیه به آن اشاره شده چند نوع است که بزرگ ترینش جهاد با نفس است؛ یعنی انسان وظیفه اش را انجام دهد و انجام دادن وظیفه از آنجایی که سخت است، به مبارزه با نفس احتیاج دارد. کسی که در راه خدا جهاد کند، خدا راه ها را برای وی می گشاید: {وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ}؛(2) «و هرکس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می دهد و از جایی که حسابش را نمی کند به او روزی می رساند». تقوا یعنی عمل کردن به دستور پروردگار و بندگی کردن برای خدا. تقوا معنایش این است که در انجام دادن تمام فرمان های الهی کوشا باشد. اگر وقت نماز است، نمازش را به جا آورد، اگر وقت کار و امرار معاش است، کار کند و در همین کار از راه حق منحرف نشود، خدا می فرماید: {رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَٰرَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ}؛(3) «مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، آنان را از یاد خدا باز نمی دارد».

انسان باتقوا هنگام طلب علم باید برای یادگیری تلاش کند. باید هنگام نیاز بیندیشد و عقلش را در انتخاب راه ها به کار گیرد؛ زیرا دین ما، دین عقلانیت

ص: 372

است و خدا در قرآن به بشر هشدار می دهد که: {أَفَلَا تَعْقِلُونَ}؛(1) «آیا تعقل نمی کنید». همچنین انسان باتقوا طبق فرمان الهی به پدر و مادر خود احسان می کند و احترام بسیار برایشان قائل می شود، تا آنجا که به آنان «اُف» نمی گوید. پروردگار می فرماید: {فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفّٖ}؛(2) «به آنها [حتی] اُف مگو». در روایت آمده است که اگر واژه ای کوچک تر از کلمه «اُف» در لغت بود، خدا آن کلمه را به کار می برد. پس اگر انسان به وظیفه خودش در همه جهات عمل کند، آن گاه خدا درب ها را برایش می گشاید.

اگر زمانی دیدیم با وجود اینکه شخصی به وظایف الهی عمل نمی کند، دری برایش گشوده شده، بدانیم که برای امتحان است یا اینکه شاید توبه کند و بازگشت نماید.

حکایت شده است: روزی وزیری در راه رفتن به قصر پادشاه با حاجتمندی برخورد کرد. حاجتمند به وزیر گفت: حاجتی از پادشاه دارم، از تو می خواهم این نامه را به پادشاه برسانی. وزیر می خواست امتناع کند که حاجتمند به او گفت: تو از رساندن این نامه، ضرر نمی کنی؛ بلکه به یک حاجتمند کمک کرده ای. وزیر قبول کرد و نامه را گرفت و به دست پادشاه رساند. پادشاه نامه را خواند. اول گفت: این حاجت را برآورده نمی کنم. وزیر گفت: والا حضرت تنها راه برآورده شدن حاجت او شمایید، کاری که می توانسته انجام دهد، انجام داده است و نامه را به من داده تا به شما برسانم. بیش از این نمی توانسته کاری انجام دهد، من نیز کاری را که می توانستم انجام دهم، انجام دادم. من

ص: 373

نمی توانستم حاجتش را برآورده کنم؛ زیرا این کار به دست شماست. اگر از دست شما کاری برمی آید، انجام بدهید، تو از من و آن حاجتمند پایین تر نباش. پادشاه دید سخن درستی است؛ ازاین رو حاجت حاجتمند را برآورده کرد.

خدای تبارک و تعالی می فرماید: کاری را که به عهده شماست انجام دهید و بقیه اش را به من واگذار کنید. اگر این چنین کردید، پروردگار در دنیا قبل از آخرت مشکلات شما را حل می کند؛ زیرا خدا در قرآن فرموده است: {إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ فِي الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَٰدُ}؛(1) «ما به یقین پیامبران خود و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان به پا می خیزند یاری می دهیم».

هر کس بنده خوبی برای خالق باشد، خدا وی را در همین دنیا یاری می دهد. همچنین در روزی که گواهان شاهد اعمال ما هستند، گواهانی همچون ملائکه، پیامبر و ائمه (عليهم السلام) ، خوبان و دیگر مقربان و حتی دست و پای انسان علیه وی یا به نفعش شهادت می دهند. زمین نیز شهادت می دهد.

ص: 374

باید از فرصت ها استفاده کرد.

حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) می فرمایند: «الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْر؛(1) فرصت ها را مغتنم بشمارید که فرصت برق آسا گذرد». دانش آموز تنبل اگر آخر سال هم در امتحان قبول شود، چون واقعاً از وقتش استفاده مفید نکرده، سوادی ندارد و در آینده به درجات علمی بالا نمی رسد؛ زیرا موفقیت در امتحان همیشه دلیل بر دانشور بودن نیست. ممکن است سؤالی آمده باشد که او اتفاقاً پاسخ آن را می دانسته است.

سبز شدن را دارد؛ اما زمین کویر یا شوره زار هر چند هم باران بر آن ببارد، سبز نمی شود؛ زیرا قابلیت ندارد، رحمت خدا نیز همه جا هست، بر همه نازل می شود؛ اما این ما هستیم که باید قابلیت برخورداری آن رحمت را داشته باشیم، پس به پروردگار، دروغ نگوییم، او دانای به همه چیز است و فریب نمی خورد.

شخصی نمازش ریاکارانه بود؛ زیرا دوست داشت مردم تحسینش کنند و او را آدم متدیّنی بدانند؛ در حالی که اگر کسی نمازش به این صورت باشد، باطل است. در خلوت نمازش را سریع می خواند؛ اما در حضور دیگران زیبا و آرام می خواند، البته خودش نیز از این حالت ناراحت بود. سرانجام نیمه شبی تصمیم گرفت به مسجد برود و دور از چشم دیگران با خدا نجوا کند، پس به مسجد رفت و مشغول نماز شد. در اثنای نماز، صدایی شنید و همان حالت شیطانی به سراغش آمد و با خود گفت: باید نمازم را در حضور این شخص به گونه ای بخوانم تا فردا همه جا از من تعریف کند؛ ازاین رو نمازش را با طمأنینه خواند، بعد از نماز برگشت، ببیند کیست، دید جانوری از باران فرار کرده و در آنجا پناه گرفته، به خودش گفت: ای بدبخت تو همیشه برای مردم نماز می خواندی، حالا دیگر کارت به جایی رسیده که برای یک جانور نماز خواندی.

بنابراین همان طور که گفتیم باید با خدا صادق بود و باور داشت که خدا، فریب اعمال نادرست را نمی خورد؛ ازاین رو در روز قیامت بعضی از مردم می بینند که اعمال بسیاری انجام داده، نماز خوانده، روزه گرفته، حج رفته و کارهای دیگر انجام داده اند؛ اما اعمالشان همچون ذرات غبار پراکنده و تباه شده و بی ارزش اند و به فرموده قرآن: {وَقَدِمْنَا إِلَىٰ مَا عَمِلُواْ مِنْ عَمَلٖ فَجَعَلْنَٰهُ هَبَاءً

ص: 377

مَّنثُورًا}؛(1) «و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم و همه را همچون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم».

وقتی از روزنه پنجره، آفتاب می تابد، ذرات غباری در هوا دیده می شود که در زبان عربی «هباء» نام دارد. آیا این ذره های کوچک ارزشی دارد؟ خیر؛ هیچ ارزشی ندارد. در قیامت برخی از مردم می بینند با وجود اعمال بسیاری که انجام داده اند، چیزی در نامه اعمالشان ثبت نشده است، می پرسند: اعمالم کجاست؟ می گویند: اعمال تو که برای خدا نبوده که حالا توقع پاداش داری، بنابراین باید با خدا صادق بود تا رستگار شد.

دروغ خود را نجات دهد، در نتیجه اعتماد مردم از او سلب می شود؛ ازاین رو وقتی هم به مشکل برخورد کند، کسی کمکش نخواهد کرد و خودش ضرر می کند.

بنابراین انسان باید همواره با مردم صادق باشد؛ حتی اگر می بیند راست گفتن اکنون موجب ضررش می شود، بداند که در واقع موجب ضررش نخواهد شد؛ برای مثال اگر نزدیک امتحانات است و دانش آموزی به جای درس خواندن مشغول بازی شود و به پدرش دروغ بگوید رفته رفته به دروغ عادت می کند. این گونه هم نیست که باطل همیشه باقی بماند، هر دروغی روزی کشف می شود و هر راستی هم حتی اگر مردم باور نداشته باشند، روزی کشف خواهد شد.

ابوذر از صحابه نزدیک پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و به راستگویی معروف بود. پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) درباره اش فرمود: «روی زمین و زیر آسمان راستگوتر از ابوذر در زمان خودش نیست»،(1) همیشه راست می گفت، هم با خودش، هم با خدا، هم با خلق خدا صادق بود.

او حتی در شرایط سخت زمان عثمان دروغ نگفت و با خدای خود صادق بود. هر چیز خلاف شرعی می دید، برمی آشفت و حقیقت را بیان می کرد، اذیتش هم می کردند؛ اما این دردها موقت است. تحمل رنج در راه خدا، چند روزی بیشتر نیست؛ اما آثارش می ماند. اکنون بعد از هزار و چهارصد سال ما ابوذر را مدح می کنیم؛ زیرا راستگو بود، روز قیامت هم در درجات عالی بهشت جا دارد.

ص: 379

برای مثال اگر معلم از دانش آموز تکلیف بخواهد و او به دروغ بگوید یادم رفت دفترم را بیاورم، اگر بگوید: ننوشته ام، معلم ناراحت می شود؛ اما می فهمد که وی فرد صادقی است و به گفته اش اعتماد می کند.

زمانی که در سال چهارم ابتدایی درس می خواندم، یک روز معلم گفت: دفترها را روی میز بگذارید، می خواهم تکالیف را ببینم. شاگرد اول کلاس گفت: آقا فراموش کرده ام دفترم را بیاورم، معلم با وجود توجهی که به شاگرد اول داشت، گفت: برای اینکه بفهمیم حقیقت را گفتی، برو دفترت را از خانه بیاور. او رفت و چند دقیقه بعد با دفتر و تکلیف نوشته شده آمد. او راست گفت و آبرویش حفظ شد: «النّجاةُ في الصِّدْقِ».

بنابراین اگر انسان یک بار، دو بار، سه بار سر مردم کلاه بگذارد، بالاخره فاش می شود. آیه می فرماید: {وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَٰطِلُ إِنَّ الْبَٰطِلَ كَانَ زَهُوقًا}؛(1) «و بگو حق آمد و باطل نابود شد، یقیناً باطل نابودشدنی است»؛ یعنی باطل چیزی است که نمی تواند دوام یابد. باطل ممکن است چند روزی باشد؛ اما دوام ندارد و حق چیزی است که دوام دارد و سبب کسب آبرو می شود.

ص: 380

برای مثال آتش آفریدۀ خداست. خدا آتش را به نفع بشر خلق کرده است؛ اما اگر به شکل ناصحیح از آن استفاده کند، به ضررش تمام می شود. این دلیل نمی شود که خالق آتش کارش باطل باشد؛ بلکه استفاده شخص ناصحیح بوده است؛ وگرنه آتش از ضروریات زندگی است. غرایز نیز همین حالت را دارند. آنها ضامن حیات و بقای زندگی اند؛ اما گاهی اوقات انسان به شکل ناصحیح از آنها استفاده می کند و بنابراین مایه شر می شود؛ ازاین رو خدای کریم می فرماید: {مَّا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٖ فَمِنَ اللَّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٖ فَمِن نَّفْسِكَ}؛(1) «هر چه از خوبی ها به تو می رسد، از جانب خداست و آنچه از بدی به تو می رسد، از خود توست».

خالق، غریزه حب ذات را خلق کرده است. این غریزه نیز در جای خود برای انسان مایه خیر است؛ زیرا همین حب ذات است که باعث پیشرفت بشر می شود؛ برای مثال کسی که کار می کند تا پولی به دست آورد، یا درس می خواند تا کسب علم کند یا هر زحمت و رنجی که انسان در طول حیات متحمل می شود تا در مقابلش چیزی به دست آورد، یا زمانی که خطری متوجه اش شد، فرار می کند و می کوشد خطرات را از خودش دور کند، اینها همه نشانه حب ذات است، نشانه این است که خودش را دوست دارد و طالب بقا و پیشرفت خودش می باشد. همه اینها به نفع انسان است تا زمانی که در جای صحیح خودش باشد.

دوست داشته باشد و هر چه را به ضررش می بیند، نپذیرد و از خود دور کند. حال بحث بر سر این است که مورد درستی پیش می آید که مغایر با خواسته انسان است و او بر اساس غریزه حب ذات باید آن را دفع کند، از آن طرف عقل می گوید حق را باید پذیرفت و در برابر آن گردن نهاد، پس با این تضادی که بین عقل و نفس پیش می آید چه باید کرد؟

برای روشن شدن موضوع به داستان زیر توجه شود: روزی ابوجهل با ابوسفیان با یکدیگر ملاقات کردند و ابوسفیان از ابوجهل پرسید که آیا آنچه محمد (صلی الله عليه وآله وسلم) می گوید، صحیح است یا نه؟ ابوجهل گفت: بله؛ تمام آنچه محمد (صلی الله عليه وآله وسلم) می گوید، حق است و صحیح، گفت: اگر این گونه است، چرا به او ایمان نمی آورید؟! ابوسفیان گفت: زیرا ما همیشه در همه کار رقیب بنی هاشم بوده و سعی کرده ایم در هر پست و مقامی از آنها عقب نمانیم، تا اینکه از میان آنها پیامبری ظهور کرد، پیامبری که در گفتارش امین است؛ ولی ما چگونه ادعا کنیم که ما هم پیامبری داریم؛ زیرا این مورد در اختیارمان نیست؛ بلکه در اختیار پروردگار است؛ از این جهت اگر پیامبری اش را بپذیریم، مزیتی برای بنی هاشم می شود، مزیتی که ما از آن محروم خواهیم بود.(1) بنابراین حبّ ذات سبب شد تا ابوجهل برای همیشه به سعادت پشت کند و با انتخاب خود، راه جهنم را برگزیند.

درست است که حب ذات وجودش برای حیات آدمی، ضروری است؛ ولی گاهی ارزش هایی والا و حقیقی مانند عدالت، راستگویی و... پیش می آید که رشد در سایه پذیرفتن آنها و گذشتن از حبّ ذات است.

ص: 383

خدا در قرآن کریم می فرماید: {يَٰأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُونُواْ قَوَّٰمِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَٰلِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ}؛(1) «ای کسانی که ایمان آورده اید، پیوسته به عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید، هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان شما باشد».

پروردگار می فرماید: پیوسته به عدالت قیام کنید. «قوّام» اسم مبالغه به معنای زیاد قیام کننده است؛ یعنی عدالت را همیشه پاس دارید که مصداق این عدالت در هنگام شهادت دادن است. آیا کسی حاضر می شود علیه خودش یا پدر و مادرش یا فامیلش شهادت دهد؟ این کاری بسیار سخت و خلاف حب ذات است. ولی خدای متعال به فرد مؤمن، فرمان برپایی عدالت و گذشتن از حب ذات را در همه جا، از جمله در هنگام شهادت دادن می دهد.

بنابراین قطعاً رشد و صلاح انسان و جامعه در این است و این قدر مسئله عدالت مورد تأکید خدا است که در آیه دیگری می فرماید: {وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنََٔانُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ}؛(2)

«نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است». یعنی مواظب باشید که دشمنی و داشتن کینه و بغض از کسی، عدالت شما را تحت الشعاع قرار ندهد. اگر انسان به آن اندازه از درجه کمال رسید که چیزی را حتی اگر به ضررش باشد؛ اما رضای خدا در آن باشد انجام دهد به رستگاری رسیده است.

جنگ جمل به تحریک طلحه و زبیر بود. آنها عایشه را برای جنگ با

ص: 384

حضرت علی (عليه السلام) برانگیختند و زبیر هم عامل اصلی بود. امام علی (عليه السلام) در روز رویارویی دو سپاه به زبیر نزدیک شد. زبیر پسر عمه حضرت علی (عليه السلام) است. پس آن قدر به او نزدیک شد که گردن های دو اسب کنار هم قرار گرفت. حضرت علی (عليه السلام) به وی گفت: آیا به خاطر داری که روزی من و تو در خدمت پیامبراکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) نشسته بودیم، ایشان به تو رو کردند و پرسیدند: آیا علی (عليه السلام) را دوست داری؟ تو گفتی: آری، او را دوست می دارم؛ آن گاه پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به تو فرمود: روزی خواهد آمد که در جنگ رویاروی علی (عليه السلام) می ایستی و با او می جنگی و در آن روز تو ظالمی. زبیر کمی فکر کرد و گفت: «لا حول ولا قوة إلّا باللّه». این قضیه را فراموش کرده بودم. حضرت گفتند: حالا که یادت آمد، خطایت را اصلاح کن؛ زیرا خدا توبه پذیر است و تا لحظه آخر، توبه بنده را می پذیرد.

اینجا بود که تصمیم گرفت برگردد و توبه کند، پسرش عبدالله از حالت پدر متوجه موضوع شد و به او گفت: آیا شمشیر پسر ابی طالب را دیدی و ترسیدی؟

در اینجا انسان عاقل و مؤمن که با آیات الهی آشناست، عار را می پذیرد و از راه حق به خاطر نپذیرفتن عار منصرف نمی شود؛ مگر امام حسین (عليه السلام) در روز عاشورا نفرمود: «وَالْعَارُ أَوْلَى مِنْ دُخُولِ النَّار؛(1) ننگ بهتر از دوزخی شدن است». اگر چیزی مورد رضای خداست باید انجام داد، هرچند سبب شود عده ای نادان انسان را مسخره کنند؛ زیرا ریشخند آنان بهتر از این است که انسان برای همیشه در آتش جهنم جاودانه شود، به هر حال این سخن زبیر را برانگیخت و

ص: 385

به جای توبه به سپاه حضرت علی (عليه السلام) حمله کرد. حضرت هم به اصحاب گفتند: کسی کاری به کارش نداشته باشد، راه را برایش باز کنید که او در حالت غضب است. پس از این کار از جنگ کناره گرفت بدون آنکه خطایش را اصلاح کند، سپس شخصی به او حمله کرده، سرش را از بدن جدا نمود که این شخص هم بعدها از خوارج شد و امیر مؤمنان (عليه السلام) در مورد هر دوی آنها فرمود: «القاتل والمقتول كلاهما في النار؛ قاتل و مقتول هر دو در دوزخ اند». این عاقبت کسی است که حق را به خاطر هوای نفسش زیر پا می گذارد.(1)

جریان دیگری نیز در صدر اسلام اتفاق افتاد که قهرمان این داستان، درست عکس زبیر عمل کرد و نامش به منزله شخص رستگار در تاریخ ثبت شد. عبدالعزّی در یکی از قبایل بزرگ عرب می زیست. عمویش شیخ قبیله بود و از آنجا که پسری نداشت، ریاست قبیله بعد از او به عبدالعزّی می رسید و افزون بر واگذاری ریاست قبیله به او بنا بود که داماد عمویش نیز بشود؛ ولی در آن زمان که آوازه اسلام همه جا پیچیده بود، او با شنیدن آیات قرآن و آشنایی با عقاید اسلام مسلمان شد. عمو فهمید که او مسلمان شده، به او گفت: از اسلام برگرد، در غیر این صورت تو را از ریاست قبیله محروم می کنم؛ اما او نپذیرفت. گفت: دخترم را به ازدواجت درنمی آورم. گفت: مهم نیست. گفت: پول هایت را می گیرم، گفت: بگیر. گفت: تو را از قبیله اخراج می کنم، گفت: اخراج کن؛ ازاین رو عمویش هر چه داشت، از وی گرفت، حتی لباس های تنش را، به صورتی که برای پوشاندن خود دو پارچه از مادر گرفت و آن را مانند احرام به دور خود پیچید و به مدینه آمد. وقتی پیامبر خدا (صلی الله عليه وآله وسلم) از جریان

ص: 386

او باخبر شد، عمل او را ستود و از آن به بعد نامش را «عبدالله ذوالبجادین» گذاشت؛ یعنی کسی که دو لا پارچه بر خودش پیچیده است. بعد از مدتی هم عبدالله در یکی از جنگ های پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) شرکت کرد و شهید شد.(1)

این جریان نشان می دهد که اعتقاد به آخرت، ارزش ها را تغییر می دهد؛ به گونه ای که انسان تمام ارزش ها و لذت های آنی دنیا، از قبیل پول و ریاست و دیگر لذایذ دنیوی را زیر پا می گذارد تا به حق برسد؛ ازاین رو نام نیکش هم در دنیا و هم در آخرت جاودانه می شود. پس اگر خواهان رستگاری هستیم، مواظب باشیم که حب ذات مانع از دیدن حقایق نشود یا اگر دیدیم آن را انکار نکنیم.

ص: 387

گفت: هرچند خدا پول را از من گرفت؛ ولی با گرفتن پول، همه چیز را از من گرفت، گفتم: یعنی چه که همه چیز را از تو گرفت؟! گفت: یعنی دین و ایمان را هم با آن پول از من گرفت، گفتم: یعنی الآن نماز نمی خوانی؟! گفت: نه، روزه نمی گیری؟ نه و... به او گفتم: خدا دین را از تو نگرفت، این خودت بودی که این هدیه الهی را از دست دادی.

هدیه دینداری از جانب پروردگار به او داده شده و او آن را ردّ کرده است. زمانی که او گرفتار فقر و زندان شده، به جای اینکه بیشتر به سوی خدا آید، ایمان و توازن درونش را از دست می دهد و نه تنها دنیایش را می بازد؛ بلکه زندگی ابدی اش را نیز متزلزل می سازد و فکر می کند حالا که پولش رفته، پس دیگر دنیا به آخر رسیده است و باید تمام اعتقادش را ترک کند.

اما برعکسِ وی افراد فقیری بوده اند که روزگار به آنان رو کرده و چند روزی پول و رفاه به زندگی شان راه یافته و همین سبب غرور و طغیانشان شده است. خدا می فرماید: {كَلَّا إِنَّ الْإِنسَٰنَ لَيَطْغَىٰ * أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنَىٰ}؛(1) «به یقین انسان طغیان می کند از اینکه خود را بی نیاز ببیند». بنابراین برنده کسی است که در نوسانات زندگی خود را نمی بازد و با ایمان ثابت و استوار راهی آخرت می شود.

در اینجا دو نکته قابل ذکر است:

اول: اینکه گرفتاری دنیا استثناپذیر نیست، پروردگار دنیا را به گونه ای خلق کرده که هر کس در این دنیا قدم گذاشت، باید گرفتار نابسامانی ها شود و با آن دست و پنجه نرم کند. خدا می فرماید: {لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَٰنَ فِي كَبَدٍ}؛(2) «که ما

ص: 389

انسان را در رنج آفریدیم (و زندگی او پر از رنج هاست)».

این گونه نیست که گروهی نورچشمی از بلاها مصون باشند، ما از پیامبران و اولیای الهی عزیزتر نزد پروردگار نداریم؛ اما می بینیم همین اولیای الهی نیز گرفتار سختی ها شدند؛ به طوری که عده ای از آنان کشته شدند، بسیاری از آنان هجرت کردند، همه مورد استهزاء و مسخره دیگران بودند، حتی بعضی از نظر جسمی گاهی بیمار بودند.

دوم: اینکه خدا انسان ها را امتحان می کند: {أَوَلَا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٖ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ}؛(1) «آیا آنها را نمی بینند که در هر سال، یک یا دو بار آزمایش می شوند؟!» مصداق آیه این بود که هر سال پیامبر مجبور بودند برای دفاع از مسلمانان جنگی داشته باشند و شرکت در این جنگ ها برای منافقان خیلی سخت بود و همین برایشان امتحان محسوب می شد؛ اما آیه عمومیت دارد و گویای این مطلب است که هر انسانی مرتب امتحان می شود و در این حالت کسانی که بتوانند فکرشان، رفتارشان و عملشان را کنترل کنند و استوار و ثابت قدم بمانند، در امتحان پیروزند. خدا می فرماید: {إِنَّ الَّذِينَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَٰمُواْ تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَٰئِكَةُ أَلَّا تَخَافُواْ وَلَا تَحْزَنُواْ...}؛(2) «به یقین کسانی که گفتند پروردگار ما خدای یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید...».

امام رضا (عليه السلام) از جمله اولیای الهی هستند که با نگرشی در حیات مبارکشان این مطلب کاملاً مشهود است. ایشان بعد از شهادت پدر گرامی شان، امام موسی

ص: 390

کاظم (عليه السلام) تحت نظارت شدید هارون درآمدند؛ به طور مثال هارون یک بار به مأموران خود امر کرد برای تفتیش به خانه امام رضا (عليه السلام) بروند و اموال موجود در خانۀ ایشان را غارت کنند. آنان نیز به منزل حضرت یورش بردند. حضرت رضا (عليه السلام) هجده خواهر داشتند همه آنان را در اتاقی جمع کردند. مأموران نیز هر چه بود، مصادره کردند تا نوبت به آن اتاق رسید. حضرت (عليه السلام) جلو در ایستادند و اجازه ورود به آنها ندادند و فرمودند: هر چه در این اتاق هست، خودم تحویل می دهم. آن گاه از زنان خواستند هر چه زیور دارند حتی چادرهایشان را بدهند تا تحویل مأموران دهند؛ به گونه ای که هنگام اقامه نماز، تنها یک عبا داشتند و به نوبت نماز می خواندند. حضرت زمانی این گونه در فشار بودند.(1)

روزی نیز آن حضرت ولیعهد شدند و از نظر ظاهر در ناز و نعمت به سر می بردند. مأمون قصری در اختیار حضرت گذاشته بود که در آنجا زندگی کنند. هر چند در آنجا نیز حضرت زندانی بودند - زیرا وقتی انسان تحت نظارت باشد، خانه کوچک و قصر تفاوتی ندارد - . امام (عليه السلام) در آن قصر نیز بسیار ساده می زیستند، در مدینه غذای شان ساده بود، هنگامی هم که به مرو آمدند، جز غذای ساده تناول ننمودند؛ هرچند از لحاظ مقامی به جایی رسیده بودند که وزیر مأمون به نام ذوالریاستین که همه کاره بود، برای گرفتن یک امضاء در تأیید املاک و مستغلاتش نزد حضرت می آمد که در صورت به خلافت رسیدن ایشان، دارایی اش را از دست ندهد که البته حضرت برایش امضا نکرد. روزی حضرت جانش در معرض خطر و کشته شدن بود و یک روز هم قدرت داشتند با یک کلمه هزاران نفر را به کشتن دهند؛ ولی حضرت

ص: 391

در هر دو حالت، رفتار یکسانی داشتند و در هر شرایطی، دو هدف داشتند: تبلیغ دین و سامان دادن به امور مسلمانان. در همه حالات ابایی از گفتن حق نداشتند و هیچ گاه قدرت ظاهری حکام تأثیری بر ایشان نداشت.

یک روز در حالی که مأمون در کنار حضرت نشسته بود، دزدی را نزد او آوردند. وقتی مأمون به قیافه اش نگاه کرد، دید پیشانی اش بر اثر سجده زیاد پینه بسته، به او گفت: آیا درست است که با این همه سجده و کارهای نیک به تو نسبت دزدی دهند؟ وی در پاسخ گفت: از روی اضطرار و ناچاری دزدی کرده ام؛ چرا که حق مرا از بیت المال منع کردی.

مأمون گفت: تو چه حقی در بیت المال داری؟

او در پاسخ گفت: خدای متعال خمس را شش بخش کرده است و می فرماید: «بدانید هرگونه غنیمتی که به شما برسد، خمس آن برای خدا و پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است».(1) همچنین تو که خود ناپاکی، نمی توانی دیگری را محاکمه کنی و حکم شرع را بر او اجرا کنی؛ زیرا حاکم شرع باید عادل باشد، خدا می فرماید: «آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید؛ اما خودتان را فراموش می کنید؟!»(2)

مأمون متحیر ماند در جواب او چه بگوید. پس به حضرت رو کرد و گفت: یابن رسول الله چه می گویی؟

حضرت فرمودند: {قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَٰلِغَةُ}؛(3) «بگو: برهان رسا ویژۀ خداست».

ص: 392

اگر دلیلی در جواب او داری بیاور.

آن گاه دزد در ادامه گفت: از شرط عدالت که بگذریم، بنده حق ندارد بر مولای خودش حکم براند.

مأمون گفت: چطور؟

گفت: چون که مادر تو کنیز بوده و پدر تو آن را با پول مسلمانان خریده و من هم یکی از مسلمانانم و از این کار پدرت راضی نبودم. پس این بیع باطل بوده و تو که نتیجه این بیع هستی، مِلک مسلمانان هستی و من هم یکی از مسلمانان و یکی از مولاهای تو هستم.

مأمون که در وضع سختی قرار گرفته بود، سعی کرد با سیاست خود را کنترل کند؛ ازاین رو گفت: یابن رسول الله! چه می گویید؟

حضرت فرمودند: {قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَٰلِغَةُ}؛ «برهان رسا ویژۀ خداست». جواب داری بده.

مأمون که می خواست خود را از این درگیری خلاص کند، دستور داد دزد را آزاد کنند؛ اما در روایت آمده است که بعد از این جریان، مأمون بر کشتن حضرت (عليه السلام) تصمیم گرفت.(1)

جریان برگزاری نماز عید حضرت نیز که مشهور است. حضرت در جمع درباریانی که با تجمل و جلال ظاهری راهی نماز شده بودند، در کمال سادگی با پای برهنه بدون تشریفات به قصد نماز حرکت کردند و همگان را به شگفتی و تأسی واداشتند؛ به طوری که تمام درباریان چکمه ها را از پا درآوردند،

ص: 393

تجملات را کنار گذاشتند و با پای برهنه دنبال حضرت به راه افتادند.(1) این است راه آموزگاران بشریت در نوسانات زندگی که هرگز تعادل اخلاقی خود را از دست نمی دهند.

جمع آوری غنائم شدند. اکثر مأموران حفاظت از پشت جبهه با دیدن این حالت، فرمایش پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را از یاد بردند و از تپه به پایین سرازیر شدند تا از قافله عقب نمانند. در این لحظه مشرکان که منتظر چنین فرصتی بودند، از پشت سر به مسلمانان حمله کردند و پیروزی ابتدایی به شکست تبدیل شد. این نافرمانی سبب شهید شدن هفتاد نفر از مسلمانان شد. عده زیادی از مسلمانان نیز فرار کردند.

سؤال اینجاست که چرا در میان صدها نفری که در کارزار شرکت کردند، تنها هشتاد نفر سربلند شدند؟ ده نفر همچون امیرالمؤمنین (عليه السلام) با پیامبر ماندند، به اضافه هفتاد شهید؛ ولی عده زیادی از ترس جان فرار کردند و تقریباً سی و هشت نفر از پنجاه نفری که مسئول حفاظت از پشت جبهه بودند، از امر پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) سرباز زدند و به طمع جمع آوری غنائم - که صد در صد پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به طور مساوی میان همه تقسیم می کردند - پست خود را رها کردند. اینها که به پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به عنوان فرستاده خدا ایمان آورده بودند و دین آباء و اجدادشان را ترک کرده بودند و معجزات پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را که ما به غیر از قرآن فقط به گوشمان رسیده از نزدیک دیده و لمس کرده بودند، از نزدیک با پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) گفتگو کردند و کلام وحی را از خود ایشان شنیدند، با چنین شرایط و موقعیت خوبی که داشتند، چطور شد که دنیا و هوای نفس آنان را فریب داد و سبب شد همه چیز را فراموش کنند و این خسارات بزرگ را به بار آورند؟!

آیه قرآن درست به همین نکته اشاره می کند و سؤال را پاسخ می دهد: {إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْاْ مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَٰنُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُواْ}؛(1) «کسانی که

ص: 396

در روز روبه رو شدن دو جمعیت با یکدیگر (در جنگ احد) فرار کردند، شیطان آنها را بر اثر بعضی از گناهانی که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت».

آنان به خاطر گناهانی که قبلاً انجام داده بودند لغزیدند، انسان فکر نکند اگر مرتکب یک گناه شود، حتی اگر گناه کوچکی باشد اثری بر سرنوشت او نخواهد داشت؛ زیرا ارتکاب یک گناه مانند این است که قفل در انبار گناه را باز کرده باشد. باز کردن در با کلید، کار ساده ای است؛ اما اگر در باز شد، ممکن است مشکلات زیادی به بار آید.

برای مثال شاید دزدی پشت در بایستاد و بچه ای بگوید که درست است پدرم گفته در را باز نکن؛ اما اگر کلید را در قفل بگذارم و بازش کنم، چه می شود؟! این کار در نظر یک کودک، کار کوچکی است؛ ولی عواقب آن می تواند بس خطرناک باشد.

انسانی هم که گناهی مرتکب می شود، معنایش این است که در واقع در را برای حضور شیطان باز کرده است و وقتی در برای شیطان باز شد، او سبب می شود که انسان گنا هان بزرگ تری مرتکب شود. پس هر گناهی که انجام داد، گناه بزرگ تری را به دنبال دارد. گویا همان حلقه های زنجیر به هم متصل اند که کشیدن حلقه اول، سبب کشیده شدن حلقه دوم می شود و حلقه دوم، حلقه سوم را به دنبال خود می کشد و به همین ترتیب.

آن گاه نتیجه این می شود: {ثُمَّ كَانَ عَٰقِبَةَ الَّذِينَ أَسَُٰٔواْ السُّوأَىٰ أَن كَذَّبُواْ بَِٔايَٰتِ اللَّهِ وَكَانُواْ بِهَا يَسْتَهْزِءُونَ}؛(1) «سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند». یعنی

ص: 397

عاقبت گناه به تکذیب آیات الهی و در نهایت کافر شدن انسان منجر می شود. هیچ گاه یک گناه این حالت را ایجاد نمی کند؛ ولی طبیعت انسان بدین گونه است که انجام دادن یک گناه او را به سمت معصیت بعدی سوق می دهد. پس گناه اول گناه دوم را می کشد. به همین ترتیب تا کارش به جایی می رسد که آیات الهی را تکذیب می کند و کافر می شود. این حالت همان قصه است که «تخم مرغ دزد، شتر دزد می شود».

برای مثال در روایت آمده است: کسی که برای حج مستطیع شود با این حال حج نرود، در حالی می میرد که یهودی یا نصرانی است؛(1)

یعنی در لحظه احتضار، شیطان سراغش می آید؛ ولی اطرافیان متوجه نیستند؛ چون شخص در حال احتضار پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) ، امیر مؤمنان (عليه السلام) ، فرشته ها وشياطین را می بیند؛ پس کسی که این گناه کبیره را انجام دهد؛ یعنی حج نرفته، در این لحظه شیطان به راحتی فریبش می دهد و ایمانش را می گیرد.

آیه شریفه می فرماید: {كَمَثَلِ الشَّيْطَٰنِ إِذْ قَالَ لِلْإِنسَٰنِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِّنكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَٰلَمِينَ}؛(2) «کار آنها همچون شیطان است که به انسان گفت: کافر شو [تا مشکلات تو را حل کنم] اما وقتی کافر شد، گفت: من از تو بیزارم، من از خدا که پروردگار عالمیان است، بیم دارم». وقتی شخص به کفر مُرد، شیطان می گوید: به من ربطی ندارد، می خواستی فریب مرا نخوری. پس کسانی که راه سعادت را می پیمایند، متوجه باشند هر نقطه ضعفی را که در ضابطه و چارچوب عقل و دین، نقطه ضعف است و در وجود انسان رخنه

ص: 398

کرده و سبب شده از جاده مستقیم خارج شود، رفع کند؛ وگرنه همان تاریکی و تزلزل، راهی برای نفوذ شیطان می شود.

می کنند، راه را برای نفوذ شیطان باز می کنند. پس هیچ گناهی را کوچک نشماریم تا در برابر شیطان نفوذناپذیر شویم. در این مرحله لازم است از خدا بخواهیم کمکمان کند تا نقاط ضعف خود را بیابیم و با توکل بر خدای مهربان سعی در برطرف کردن آنها کنیم. همچنین در انجام طاعات و واجبات هر چند کوچک، خود را ملتزم کنیم تا در آزمایش های بزرگ زندگی رستگار شویم.

ص: 401

برای آنها سخن ماندگاری بیان کند، فرصتی که تکرار شدنی نبود. اصولاً لازم است این سخن، بسیار ارزشمند، پرمغز و کلیدی باشد.

ازاین رو حضرت، این حدیث قدسی را - که در آغاز سخن بیان شد - نقل فرمودند که به حدیث سلسلة الذهب معروف شد؛ چون سند سلسله راویان گران سنگی دارد که از امام هشتم (عليه السلام) شروع می شود تا به خدا می رسد. کلامی با چنین سند محکمی برای آنها مطرح شد.(1)

ص: 403

شبیخون بزند، آنچه سبب تضعیف روحیه مسلمانان شد، کلام بود.

عاملی که سبب شد تمام مسلمانان به جز حدود ده نفر فرار کنند، شایعه ای بود که دشمن پخش کرد، مبنی بر اینکه حضرت محمد (صلی الله عليه وآله وسلم) کشته شده است (قُتِلَ محمد). همین جمله دو کلمه ای سبب تضعیف روحیه ها و فرار مسلمانان شد. اگر این دو واژه شایع نمی شد شاید استقامت می کردند، با اینکه از دو طرف محاصره شده بودند؛ زیرا در بسیاری از موارد، لشکرهایی بوده اند که بدین صورت محاصره شده و بر اثر استقامت شکست نخورده اند. پس پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) با علم به تأثیر فراوان کلام بر شکست یا پیروزی لشکریان به این موضوع توجه داشتند.

مشرکان بعد از جنگ، کنار کوه احد جمع شدند و ابوسفیان، بُت هُبل را به دست گرفت و فریاد زد: «اُعلُ هُبل اُعلُ هُبل؛ سرافراز باد هُبل، سرفراز باد هُبل». ابوسفیان می خواست علاوه بر پیروزی ظاهری به پیروزی روانی نیز دست یابد که اگر ما پیروز شدیم به کمکِ بت هُبل بود. بسیاری از نوکیشان، سست عقیده می باشند و این گونه تبلیغات واهی بر آنها اثر می گذارد؛ زیرا همه مانند عمار، ابوذر و سلمان نمی شوند. عمار بود که می گفت: اگر دشمن، ما را شکست دهد به گونه ای که مجبور شویم از صفین که در سوریه است، تا سعفات هِجر در منطقۀ شرقی عربستان عقب نشینی کنیم، باز هم می دانیم و می گوییم: علی بر حق و معاویه بر باطل است.

به هر حال، در اینجا پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) برای جلوگیری از تأثیر کلام دشمن بر سپاهیانش فوراً شعاری مقابل شعار آنها قرار دادند و فرمودند: «اللَّهَ أَعْلى وَأَجَلُّ؛ خدا بلندمرتبه و ارجمندتر است». مشرکان از پایین کوه می گفتند: «اُعلُ هُبَل» و

ص: 405

مسلمانان از بالای کوه فریاد می زدند: «اللَّهَ أَعْلى وَأَجَلُّ». تأثیر این شعار پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) بر قلب مسلمانان کاملاً مشهود بود و غرض ابوسفیان حاصل نشد. پس شعار را عوض کرد و گفت: «إنا لنا العزّى ولا عزّى لكم؛ ما عُزی داریم، ولی شما عُزی ندارید». [عزّی یکی از بت های جاهلیت بود. قرآن می فرماید: {أَفَرَءَيْتُمُ اللَّٰتَ وَالْعُزَّىٰ}؛(1) «به من خبر دهید از لات و عزّی»]. آن گاه پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) سریع در جوابش فرمودند: «اللَّهُ مَوْلَانَا وَلَا مَوْلَى لَكُمْ؛ خدا سرپرست ماست و شما سرپرست ندارید». مشرکان دو سه کلمه بیان می کردند؛ ولی تأثیر کلام، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را وا می داشت، سریع به آنها پاسخ بدهد.

در روایت آمده است وقتی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) حضرت زهرا (عليها السلام) را به عقد حضرت امیر مؤمنان (عليه السلام) درآورد، طبق عادات جاهلی، این گونه تبریک می گفتند: «بالرفاء والبنین؛ با سازش و فرزندان بسیار». آرزوی انسجام بین زن و شوهر و بسیار بچه دار شدن در ظاهر، کلمات بدی نیست؛ ولی پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) فرمودند: این گونه تبریک نگویید. «بل عَلَی الخیر والبَرِكَة؛(2) بگویید: خیر و مبارک باد». در ظاهر، این جمله نیز همان معنا را می رساند، وقتی انسجام باشد خیر است و فرزند هم خیر زیاد است. پس چرا پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) آن را تغییر دادند؟!

برخی از واژه ها برای آدمی، تداعی معانی می کند؛ یعنی معانی دیگری در ذهن می آید؛ ازاین رو گاهی کسی درباره شرق داستان می گوید و شنونده بر اثر شنیدن آن، مطلبی از غرب به یادش می آید. شخصی درباره امروز سخن می گوید و شنونده به یاد رخدادی در پنجاه سال قبل می افتد که باز همین

ص: 406

واژه ها در آن استفاده شده است. بنابراین ممکن است واژه ای زیبا و پسندیده باشد؛ اما چون معانی ناپسند دیگری به ذهن می آورد، باید تغییر کند.

در این تبریک جاهلی نیز (بنین) یعنی اولاد ذکور. عرب های جاهلی از دختر بدشان می آمد و با اینکه جمله (بالرفاء والبنین) معنای خوبی دارد؛ اما آن معنا تداعی می شد که خدا به تو دختر ندهد؛ بلکه پسر بدهد. پس باید تغییر می کرد، برعکس جملۀ (بالخیر و البرکه) که این تداعی را ندارد.

لکه دار ساختن حیثیت پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و متزلزل ساختن وجاهت عمومی ایشان بود. آنان با جعل ناجوانمردانه ترین شایعات، پاکی بعضی از همسران پیامبر بزرگ اسلام را زیر سؤال بردند و برای مدتی چنان افکار مسلمانان را ناراحت کردند که مؤمنان ثابت قدم و راستین همچون مارگزیدگان به خود می پیچیدند تا اینکه وحی الهی به یاری آنان آمد.

2. درست است که گاهی تهمت، دو سه کلمه است؛ ولی این دو سه کلمه، گناه بزرگی است؛ زیرا تأثیر عظیمی بر فرد و جامعه دارد. گناه همانند آتشی است که اگر در نقطه ای از انبار بزرگ یا جنگل گسترده ای روشن شود، باید فوری آن را مهار و خاموش کرد؛ وگرنه همه جا را فرا خواهد گرفت و کسی قادر نخواهد بود آنها را کنترل کند.

آشکار کردن فحشا و منکرات، دروغ گفتن و نسبت های ناروا دادن به مردم از گناهان بزرگ زبان است که به علت تأثیرات مخرب آن بر فرد و جامعه در اسلام ناروا شمرده شده است. پس مسلمان، حق اشاعه و نشر فحشا و تجاهر به فسق را ندارد؛ زیرا گناهان را کوچک جلوه می دهد.

در حدیثی از امام موسی بن جعفر (عليه السلام) می خوانیم: مردی خدمت آن حضرت، عرض کرد: فدایت شوم دربارۀ یکی از برادران دینی، کاری نقل کردند که من آن را ناخوش داشتم، از خودش پرسیدم انکار کرد؛ در حالی که جمعی از افراد موثق، این مطلب را از او نقل کرده اند.

امام (عليه السلام) فرمودند: «كَذِّبْ سَمْعَكَ وَبَصَرَكَ عَنْ أَخِيكَ؛ فَإِنْ شَهِدَ عِنْدَكَ خَمْسُونَ قَسَامَةً، وَقَالَ لَكَ قَوْلًا، فَصَدِّقْهُ، وَكَذِّبْهُمْ، وَلَا تُذِيعَنَّ عَلَيْهِ شَيْئاً يَشِينُهُ تَهْدِمْ بِهِ مُرُوَّتَهُ فَتَكُونَ مِنَ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ فِيهِمْ {إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَٰحِشَةُ فِي الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَهُمْ

ص: 408

عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْأخِرَةِ}؛(1)-(2) گوش و چشم خود را در[بارۀ عیب] برادر مسلمانت تکذیب کن، حتی اگر پنجاه نفر سوگند یاد کنند که وی کاری را انجام داده و او انکار کند، از وی بپذیر و از آنها نپذیر. هرگز چیزی که مایۀ عیب و ننگ اوست و شخصیتش را از میان می برد، در جامعه پخش مکن، چون در زمره کسانی خواهی بود که خدای عزوجل می فرماید: کسانی که دوست دارند زشتکاری در میان آنان که ایمان آورده اند، شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی دردناک خواهد بود».

بنابراین دو سه کلمه به ظاهر ناچیز، هم جنگ روانی به راه می اندازد و هم اشاعه فحشا می کند و گناه را در نظر عموم کوچک جلوه می دهد که این خود بزرگ ترین معصیت است. امام علی (عليه السلام) می فرمایند: «أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُهُ؛(3) بدترین گناهان، گناهی است که صاحبش آن را سبک بشمارد».

در جای دیگر پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) می فرمایند: «قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا؛(1)

بگویید: معبودی جز خدا وجود ندارد تا رستگار شوید». مسلمانان زیر لوای لا إله إلّا الله در مدت کوتاهی، سرور دنیا شدند. این شعار عقیده سازی می کند و عقیده، هدف ساز است و به انسان قدرت می دهد. عقیده به اینکه هیچ خدایی جز «الله» نیست، تو را بنده و مطیع او می سازد و کسی که در راه پروردگار قرار گیرد، رفتاری خداپسندانه خواهد داشت.

سپس امام رضا (عليه السلام) به دنبال این کلام قدسی اضافه می کنند: «بِشَرطها وشُروطِها وأَنَا مِن شَروطِها؛ با شرایط آن و [ولایت] من جزء آن شرایط است». حضرت فرمودند: هرچند گفتن این جمله، دژ الهی است؛ ولی برای نتیجه دادن این جمله، شرایطی لازم است که ولایت ما اهل بیت جزء آن شرایط است؛ وگرنه بسیاری این جمله را بر زبان می آورند؛ ولی نتیجه ای برای آنان در بر ندارد.

همچنین ولایت بدون طاعت هم تأثیرش محدود است. کسی که ولایت بدون طاعت دارد، معلوم می شود که ولایتش چندان عمیق نیست. در روایت آمده است: «إِنَّ وَلِيَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَإِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ وَإِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللَّهَ وَإِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُه؛(2)

دوست محمّد كسى است كه خدا را اطاعت كند هر چند پيوند خويشاوندى او دور باشد، و دشمن محمّد كسى است كه خدا را نافرمانى كند، هر چند خويشاوند نزديك او باشد».

ولایت بدون طاعت معنا ندارد و ولایت نیست. به هر حال، جمله «لا اله الا

ص: 410

الله» با پیش شرط هایش تأثیر بسزایی دارد؛ پس هنگام گفتن این جمله باید مواظب باشیم که آیا با شرایطش است یا نه؟ اساساً هر سخنی می گوییم باید یقین داشته باشیم که یکی از آن صد و نود گناه زبان نباشد.

در روایت آمده است: «مَنْ أَعَانَ عَلَى قَتْلِ مُؤْمِنٍ بِشَطْرِ كَلِمَةٍ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بَيْنَ عَيْنَيْهِ مَكْتُوبٌ آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَى؛(1) اگر کسی با بخشی از یک کلمه بر قتل مسلمانی کمک کند روز قیامت در حالی که بر پیشانی اش نوشته شده او از رحمت خدا مأیوس است، به محشر وارد می شود».

شطر یعنی جزئی از کلمه؛ یعنی حتی یک حرف بگوید و همین یک حرف بر قتل مسلمانی کمک کند، آن شخص در قیامت از رحمت پروردگار، مأیوس خواهد بود، نه شفاعتی شامل حالش می شود، نه کارهای شایسته ای که انجام داده برایش فایده دارد؛ بلکه مستقیم به جهنم می رود.

داستان لقمان حکیم معروف است. روزی مولایش به لقمان گفت: یک گوسفند ذبح کن و بهترین اعضایش را برایم بیاور، او هم به دستورش عمل کرد و زبان و قلب گوسفند را برایش برد. روز دیگر گفت: گوسفندی ذبح کن و بدترین اعضایش را برایم بیاور. وی نیز به دستورش عمل کرد و زبان و قلبش را برایش برد. مولا به لقمان گفت: چگونه است که در دو درخواست متضاد، زبان و قلب گوسفند را آوردی؟ گفت: زیرا اگر زبان و قلب، پاک باشند، بهترین اعضا خواهند بود و اگر ناپاک باشند بدترین اعضا خواهند بود(2) و همان عضوی که ممکن است بهترین عضو باشد، بدترین عضو خواهد بود.

ص: 411

باید توجه داشت که ممکن است یک کلمه، تأثیر بسیار خوب یا بدی بر فرد و جامعه داشته باشد؛ پس انسان باید مواظب باشد و هرگز نسنجیده سخن نگوید.

چه می گویند، گفت: به حق خدمتی که به پدرت هارون کرده ام، درخواست این آقا را قبول نکن.

مأمون هم که منتظر بهانه ای بود و اگر جلودی این حرف را نمی زد مجبور می شد او را آزاد کند، به حضرت رو کرد و گفت: یا علی بن موسی الرضا دیگر حجت کامل شد. خودش گفت: کلام شما را قبول نکنم؛ وگرنه می خواستم درخواست شما را بپذیرم. پس دستور قتل وی را صادر کرد.(1)

گفتن یک جمله کوتاه از روی جهل چنین عاقبت سوئی در پی داشت. همچنین باید توجه داشت که یکی از صفات زشت، سوء ظن است. انسان تا وقتی چیزی برایش قطعی نشده، باید حسن ظن داشته باشد؛ چرا سوء ظن؟! در داستان بالا، جلودی بر اساس سوء ظن سخن گفت و ضرر کرد و خسر الدنیا و الآخره شد.

امیدواریم که خدای تبارک و تعالی به ما توفیق دهد بتوانیم زبان خود را کنترل کنیم و به تأثیر کلام توجه داشته باشیم.

ص: 413

نجاستش نیست، پاک بدانیم؛ برای مثال شاید فرشی به وسیله خون یا هر چیز نجسی نجس شده باشد؛ اما تا وقتی به نجاست آن یقین نداشته باشیم، این فرش از لحاظ ظاهر شرع، پاک است؛ هرچند شرع، خواهان نظافت و پاکی است؛ ولی در عین حال نمی خواهد زندگی را بر مردم مشکل کند و مردم مانند وسواس ها رفتار کنند.

از امام باقر (عليه السلام) نقل شده است که فرمود: «إِذَا عَلِمْتَ أَنَّهُ مَيْتَةٌ فَلَا تَأْكُلْ وَإِنْ لَمْ تَعْلَمْ فَاشْتَرِ وَبِعْ وَكُلْ وَاللَّهِ إِنِّي لَأَعْتَرِضُ السُّوقَ فَأَشْتَرِي بِهَا اللَّحْمَ وَالسَّمْنَ وَالْجُبُنَّ وَاللَّهِ مَا أَظُنُّ كُلَّهُمْ يُسَمُّونَ هَذِهِ الْبَرْبَرُ وَهَذِهِ السُّودَانُ؛(1) من وارد بازار می شوم و پنیر می خرم با وجود اینکه می دانم بعضی کسانی که در بازار کار می کنند، از نجاست پرهیز نمی کنند». این سخن برای تعلیم دیگران است که «اصالة الطهارة» را جاری کنند و زندگی را بر خود سخت نگیرند.

همان گونه که در شرع، اصولی برای تنظیم زندگی وجود دارد، در اجتماع نیز اصولی وجود دارد که لازم است انسان هنگام شک به آن اصول عمل کند؛ وگرنه خودش ضرر خواهد کرد.

یکی از این اصول اجتماعی «أصالة الأقدام یا أصالة العمل» است. زمانی که شخص می خواهد کاری را انجام دهد، اگر به درستی آن یقین دارد، به راحتی آن کار را انجام می دهد و اگر به نادرستی آن یقین دارد، آن را ترک می کند؛ ولی گاهی انسان شک می کند که کاری مفید است یا مضر؛ برای مثال گاهی تاجری می داند که تجارتی سودآور است، انجام می دهد یا می داند آن تجارت زیان آور است که ترکش می کند؛ ولی گاهی شک می کند که تجارتی سودآور است یا

ص: 415

نه؟ در اینجا قاعده «اصالة العمل» می گوید: هرگاه کسی در درستی کاری شک کرد، تحقیق کند؛ اما اگر تحقیق کرد و دریافت که قطعاً خلاف عقل و شرع نیست و امکان موفقیت آن نیز وجود دارد، آن عمل را انجام دهد. افراد موفق بدین گونه عمل می کنند و حتی ممکن است گاهی اقدامشان با شکست مواجه شود؛ اما کسانی که ذاتاً اهل عمل و اقدام هستند، اکثر اوقات به نتیجه می رسند.

در سفری همراه با دوستان مشاهده می کردیم که عده ای از دوستان در کار و تجارت پیشرفت کرده اند و وضع کسب و کارشان رونق گرفته و عده ای دیگر کارشان چندان پیشرفتی نکرده است. از یکی از آنان پرسیدم: چرا این گونه شده؟! شما تقریباً در یک سطح بودید؛ اما برخی این قدر پیشرفت کرده اند و برخی نه؟ گفت: گاهی در تجارت، موردی پیش می آید که شخص نمی داند سودآور است یا نه، در این میان یکی می ترسد و می خواهد سرمایه ای را که دارد حفظ کند، دیگری در این مورد اقدام می کند، شاید در چند مورد نیز ضرر کند؛ اما صد بار هم سود می کند. پس کسانی که شجاعت اقدام کردن به کارها را دارند پیشرفت می کنند.

مرحوم والد (رحمه الله) نقل می کردند: زمانی تصمیم گرفتیم در کربلا مدرسه ای بسازیم که هزینه ساختش تقریباً پانصد دینار می شد و در آن زمان پول نسبتاً هنگفتی بود و تقریباً معادل هزینه ساخت دو منزل بزرگ بود؛ از این رو به برخی از رفقا گفتیم با تجار صحبت کنند تا آن پول را جمع کنند. در این میان، تاجری از ایران آمده بود و معروف به بخل بود. آنان برای جمع آوری پول، سراغ همه رفتند، جز او. سرانجام پس از کوشش بسیار توانستند تنها مبلغ پنجاه دینار؛ یعنی یک دهم مبلغ یاد شده را جمع آوری کنند. آن گاه به آنان توصیه

ص: 416

کردیم که با وی نیز در این باره گفتگو کنند، گفتند: وی معروف به بخل است و گفتگو با او بی فایده است و برای ما مایه سبکی است. به آنان گفتم: اگر کسی برای خودش چیزی بطلبد و جواب ردّ بشنود شاید خیال کند آبرویش رفته است؛ اما کسی که برای موضوع دینی از مردم تقاضای کمک کند و تقاضایش پذیرفته نشود کسی نمی گوید آبرویش رفت؛ بلکه برعکس، آبرویش در اجتماع بیشتر می شود. گفتیم شما بروید با او گفتگو کنید فوقش تقاضای شما را ردّ می کند، ضرر دیگری که به شما وارد نمی شود.

به هر حال آنها با وجود اکراه زیاد، راهی شدند و بعد از مدتی خوشحال برگشتند. پرسیدم: قصه چیست؟! گفتند: رفتیم با سختی فراوان، جریان را به او گفتیم، پرسید: تا حالا چقدر جمع کرده اید؟ گفتیم: پنجاه دینار، پرسید چقدر مانده؟ گفتیم: چهار صد و پنجاه دینار و او کل چهار صد و پنجاه دینار را پرداخت و آن مدرسه ساخته شد.

بله ممکن هم بود که تقاضای آنان را ردّ کند، شاید موارد دیگری هم بوده باشد از کسانی که چنین تقاضاهایی را ردّ کرده اند؛ اما شخصی که اصل برایش اقدام و عمل کردن است، اگر در یک مورد موفق نشد، در موارد بسیاری، موفق خواهد شد.

جنگ بدر اولین جنگ مسلمانان در برابر مشرکان است. این جنگ امتحانی بود که هر دو طرف مؤمن و مشرک را گرفتار کرد؛ ولی برای مؤمنان، امتحان نیکو بود. در این جنگ نابرابر، شمار مسلمانان سیصد و سیزده نفر و شمار مشرکان هزار نفر بود. مشرکان همراه با ساز و برگ جنگی فراوان بودند؛ اما مسلمانان تنها سه اسب و هشتاد شتر داشتند. در این درگیری نابرابر با وجود شمار اندک مسلمانان در مقابل کفار که بیش از سه برابر مسلمانان بود، مسلمانان به پیروزی دست یافتند و غنایم فراوانی نصیبشان شد. مشرکان هفتاد کشته و هفتاد اسیر دادند که تنها سی و پنج نفر از کشته ها به دست حضرت علی (عليه السلام) کشته شدند و آن گاه آیه نازل شد: {فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}.(1)

در مورد جمله {وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْت}، در روایات اسلامی و کلمات مفسران، توضیحی بدین شرح آمده است: در روز جنگ بدر، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) به حضرت علی (عليه السلام) فرمود: مشتی از خاک و سنگریزه از زمین بردار و به من بده. حضرت علی (عليه السلام) چنین کرد، پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) آنها را به سوی مشرکان پرتاب کرد و فرمود: «شاهت الوجوه؛(2) رویتان سیاه و زشت باد». در این زمان خدای تبارک و تعالی، بادی فرستاد که این سنگریزه ها و خاک را به صورت و چشم های مشرکان رساند.

خدای متعال در این آیه مبارکه، تمام پیروزی ها و اقدامات پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) را به خود نسبت داده است که با تفسیرهای متفاوت سازگار است؛ زیرا اگر گفته شود برای این است که مسلمانان به قدرت جسمانی خود مغرور نشوند و

ص: 418

سرچشمه همه قدرت ها چه جسمانی، چه روحانی و نیروی ایمان خود را از ناحیه پروردگار بدانند درست است و اگر بگوییم حوادث معجزه آسایی در این جنگ رُخ داد که همه از ناحیه خدا بود، درست است و اگر بگوییم پیروزی با تلاش مسلمانان و اراده پروردگار بود، نیز درست است؛ اما اگر از نگاهی فراتر به این پیروزی نگاه کنیم، عامل اصلی آن، مقولۀ درستی و حقیقت مداری بود؛ زیرا خدای متعال نظام آفرینش را به گونه ای خلق کرده که همیشه هر آنچه حق است به نتیجه خواهد رسید، خواه امور مادی باشد، خواه امور معنوی؛ برای مثال هم اکنون در علم جدید این مطلب ثابت شده که هر نقطه ای از زمین یا هوا یا دریا آلوده شود، به مرور زمان عناصر اصلی آن پدیده دوباره بازسازی می شود و به حالت اولیه باز می گردد؛ چون حالت اصلی و طبیعی هر چیزی همان است که خدا قرار داده و آن حق است و آلودگی یک مقوله باطل است.

امور معنوی نیز همین طور است. ممکن است عده ای برای تحقق آن کارشکنی کنند؛ اما چون حق است سرانجام پیروز خواهد شد. پروردگار می فرماید: {هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}؛(1) «اوست کسی که فرستادۀ خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد، تا آن را بر هرچه دین است فائق گرداند هرچند مشرکان را خوش نیاید». ازاین رو در جریان شهادت امام حسین (عليه السلام) در درگیری با لشکر یزید، می بینیم با وجود پیروزی ظاهری یزید، امام حسین (عليه السلام) که به حق بود نامش زنده ماند و تا ابد جاودانه خواهد ماند و نامش کاخ هر ظالمی را می لرزاند.

ص: 419

در روایت آمده است: «لِلْبَاطِلِ جَوْلَة، لِلْحَقِّ دَوْلَةً؛(1) باطل تاخت و تاز دارد، حق دولت پایدار است». شخصی می گفت: چگونه این روایت، عینیت می یابد؛ در حالی که برای مثال بنی امیه حدود هشتاد سال حکومت کردند، بنی عباس حدود پانصد سال و بنی عثمان حدود ششصد سال حکومت کردند؛ اما حکومت های حق، مدت کمی دوام داشتند؟!

به او گفتم: از دو زاویه می شود به مسئله نگاه کرد:

1. ظاهری: خدا می فرماید: {يَعْلَمُونَ ظَٰهِرًا مِّنَ الْحَيَوٰةِ الدُّنْيَا}؛(2) «از زندگی دنیا ظاهری را می شناسند».

2. واقعی: در این نگرش، حکومت های ظالمان امتداد دارد؛ اما سرانجام برای همیشه زایل می شوند، مگر حزب بعث سی و پنج سال حکومت نکرد؛ اما سرانجام سرنگون و نابود شد و هرگز کسی از آن به نیکی یاد نمی کند؛ ولی امام حسین (عليه السلام) حق است و نام و عملش جاودانه خواهد ماند تا زمانی که حکومت برحق مهدی موعود تشکیل شود و حکومت آرمانی آن حضرت، جامه عمل بپوشد.

خدای متعال حق را پیروز می کند؛ ولی مؤمنان باید در این راه قدم بگذارند و این راه را طی کنند. در نظام هستی، قطعاً پروردگار می تواند حق را بدون نیاز به بشر پیروز گرداند؛ ولی باید انسان به صورت نیکو آزموده شود؛ برای مثال اگر قطاری به سوی مشهد در حال حرکت است و به کسی بگویند ده ساعت دیگر، این قطار به مشهد می رسد، فقط شما باید به خود کمی زحمت بدهید، از خانه خارج شوید، بلیط تهیه کنید، و سوار قطار شوید. حالا یا او از این

ص: 420

فرصت، استفاده و اقدام می کند یا می گوید: نه! من در خانه بمانم بهتر از این زحمت است. خوب این شخص با قدم نگذاشتن در این مسیر، خود را از زیارت محروم خواهد کرد. قطار حقی هم که خدا قرار داده در حال حرکت به سوی جلو است و خدای عالم، محور حرکت این قطار را به دست دارد و این انسان است که باید در این قطار حق سوار شود.

به هر حال همه مردم امتحان می شوند؛ اما گروهی در راه حق قدم می گذارند و به صورت نیکو و با نعمت هایی آزموده می شوند و گروهی در راه باطل قدم می گذارند و گرفتار امتحان های بد و مصیبت ها می شوند. در صدر اسلام برخی از اصحاب پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و مشرکان در جنگ ها کشته شدند، برخی از اصحاب پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) و مشرکان نیز در جنگ ها معلول شدند؛ اما اصحاب پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) ، گرفتار آزمایش نیکو و مشرکان، گرفتار آزمایش بد شدند.

یا در حادثه کربلا اکثر مردم آن زمان، امتحان بدی دادند و شکست خوردند؛ در حالی که پروردگار اراده کرده بود که خواه مردم امام حسین (عليه السلام) را یاری کنند، خواه نکنند دستگاه بر حق امام حسین (عليه السلام) را پیروز گرداند. کسانی که همراه امام حسین (عليه السلام) بودند و کسانی که مقابل او قرار داشتند هر دو دسته از دنیا رفتند، مگر انسان در دنیا چقدر زندگی می کند؟! حبیب بن مظاهر در این جنگ کشته شد، حرمله هم به دست مختار کشته شد؛ اما حبیب بن مظاهر ضرر نکرد و گرفتار آزمایش نیکو شد؛ زیرا حالا که قرار بود بمیرد در راه خدا کشته شد و قبل از آخرت، نامش در همین دنیا جاودانه شد.

در آیه بعد می فرماید: {ذَٰلِكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَٰفِرِينَ}؛(1) «[ماجرا] این بود،

ص: 421

و[بدانید که] خدا نیرنگ کافران را سست می گرداند». «ذلکم» در این جمله برای تأکید بر محتوای آیه قبل است.

پروردگار، نقشه های کافران را سست می کند تا نتوانند به مؤمنان و برنامه های آنها آسیبی برسانند. اساساً باطل، ضعیف و از بین رفتنی است.

شکر که در خواب بودم، چون اگر در بیداری بود قطعاً اهل جهنم می شدم.

می فرماید: {ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَٰوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ}؛(1) «[بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یکدل می گردد». کسی که در صدد آزار و اذیت توست، با برخورد کریمانه، دوست و یارت می گردد؛ زبان حال این است:

ما برای وصل کردن آمدیم *** نی برای فصل کردن آمدیم

همین دنیا و قبل از آخرت، اثرش را نشان می دهد و استثنابردار هم نیست. مسلمان و کافر در این قاعده شریک اند. اگر مسلمان رعایت کند، سود می برد، اگر کافر هم رعایت کند، سود می برد.

حضرت امیرالمؤمنین (عليه السلام) در خطبه ای فرمودند: پناه می برم به پروردگار از گناهانی که در فنا کردن صاحب خود تعجیل می کنند. عبدالله بن کوّاء عرض کرد: یا امیرالمؤمنین آیا گناهی هست که در فنای آدمی تعجیل کند؟ فرمود: بلی، قطع رحم. به درستی که وقتی اهل خانواده ای با هم اجتماع، دوستی، مواسات و نیکویی می کنند؛ در حالی که ایشان اهل فسق و فجورند؛ ولی به جهت دوستی و نیکویی با هم، خدا روزی ایشان را وسیع می نماید. وقتی اهل یک خانواده از هم دوری و قطع رحم می نمایند، ایشان را از زندگی آسوده و سعادت محروم می سازد و حال اینکه اهل تقوا و پرهیزگاری اند.(1)

شخصی عمه پیری داشت، روزی به دیدنش رفت. حضرت صادق (عليه السلام) فرمودند: خدای متعال، مرگ معلقی را برایت تقدیر کرده بود که از دنیا بروی؛ اما به خاطر صله رحم با عمه ات این مرگ را از تو دور کرد و چند سال بر عمرت افزود.(2)

امام صادق (عليه السلام) در این باره می فرماید: چیزی را نمی شناسم که عمرها را زیاد کند؛ مگر صله رحم. حتی اینکه می شود از عمر کسی سه سال باقی مانده باشد و صله رحم به جا آورد، پروردگار، عمر او را سی سال زیاد کند و سی و سه سال بگرداند و می شود از عمر کسی، سی و سه سال باقی مانده باشد و صله

ص: 426

رحم را قطع نماید و خدا سی سال عمر او را کم کند و سه سال بگرداند.(1)

از بررسی روایات باب معاشرت روشن می شود که قطع رحم موجب فقر، پریشانی و کوتاهی عمر می گردد. هنگام صدقه دادن نیز ابتدا باید فامیل را ترجیح داد و به آنان رسیدگی کرد.

در روایت آمده است: اگر کسی خویشاوند نیازمند داشته باشد و صدقه را به دیگری دهد، پروردگار این صدقه را قبول نمی کند.(2) خدای متعال در آیات متعددی بر این امر تأکید کرده است: {وَءَاتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَٰمَىٰ وَالْمَسَٰكِينَ...}؛(3) «و مال [خود] را با وجود دوست داشتن، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و... بدهد». در صدقه دادن مال به ذوی القربی (خویشاوندان) تأکید شده است.

با توجه به آیات و روایاتی که در باب مراعات حقوق خویشاوند خوانده شد، اگر دو خویشاوند با هم قهر باشند، تکلیف چیست؟ در این موارد، هر یک دیگری را مقصر جلوه می دهد؛ ازاین رو، در روایت آمده است که حتی اگر طرف مقابل شما مقصر باشد، از او درگذرید.(4) افزون بر این تأکید شده است که بهترین نوع صدقه دادن، صدقه ای است که شخص به خویشاوندی که با او قهر است پرداخت کند؛ زیرا باید به شدت روی هوای نفس پا گذاشته

ص: 427

است. در روایت آمده است: «أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ صَدَقَةٌ فِي اللَّيْلِ إِلَى ذِي رَحِمٍ كَاشِح؛(1)برترین صدقه صدقه ای است که در شب و به خویشاوند متنفر از صدقه دهنده پرداخت شود». کاشح در لغت عربی یعنی کسی که وقتی شما را ببیند روی خود را برمی گرداند.

گاهی کسی با دیگری قهر است؛ ولی در ظاهر مراعات می کند. گاهی کسی با دیگری قهر است و به محض دیدنش روی خود را برمی گرداند. روایت می فرماید بهترین صدقه، آن است که به چنین فردی پرداخت شود؛ زیرا در قهر، هر شخصی حق را با خود می بیند و شاید همین طور هم باشد. پس این گذشت، نیازمند ارادۀ نفس است که شخص از خدا و معصومین اطاعت کند و او را ببخشد و افزون بر آن به او هدیه عطا کند.

در زمینه کمک مادی به خویشاوندان، برخی از افراد صندوقی دارند که هر کس تمکن مالی بهتری دارد ماهانه پولی به آن صندوق واریز می کند و به کسانی که وضعشان ضعیف تر است، برای ازدواج، خرید وسایل منزل و ایجاد اشتغال به عنوان قرض، مبالغی به آنان پرداخت می شود.

متأسفانه امروز مانند قدیم نیست و روابط خویشاوندان و همسایگان ضعیف شده است و کمتر از حال یکدیگر خبر دارند که شاید یک جهتش نشر فرهنگ غرب در کشورهای اسلامی باشد.

یکی از دوستان ساکن در آلمان، برایم نقل کرد: زمانی همایشی داشتیم که در انگلیس برگزار می شد و باید از آلمان به انگلیس سفر می کردیم. یکی از همراهان ما مسیحی و مادرش ساکن انگلیس بود. به او گفتم: حالا که تا اینجا

ص: 428

آمده ای، نمی خواهی با مادرت دیداری داشته باشی؟ گفت: نه، احتیاجی نیست. هفت ماه پیش به او زنگ زدم و تلفنی با هم صحبت کردیم.

بنابراین با وجود این خطرات فرهنگی اگر علاقه مندیم در دنیا و قبل از آخرت زندگی بهتری داشته باشیم، باید به دستورهای اسلام دربارۀ وظایف فردی و اجتماعی خویش بها بدهیم.

ص: 429

عالم آخرت است. غالب افراد آن قدر مشغول دنیا و نیازهای مادی می شوند که از جنبه مهم معنوی غافل می شوند، یا اگر هم توجه داشته باشند، بیشتر زبانی است و درک عمیقی از آن ندارند.

در روایت آمده است: پیامبر (صلی الله عليه وآله وسلم) نزدیک اذان به بلال می فرمود: «أَرِحْنَا يَا بِلَال!؛(1) ای بلال ما را راحت کن». گو اینکه نماز، استراحتی برای پیامبر اکرم (صلی الله عليه وآله وسلم) است تا ساعاتی ایشان را از سختی های دنیا برهاند.