سمت ها و ... و نیز احیاء و چاپ منابع نادر و نفیس از جمله و ... است. بارات که به منظور گسترش و تقویت فعالیت در زمینه ها همکاری با سازمان ها و دستگاههای دولتی و غیردولتی و انات چاپ و نشر کتاب ها و مقالات و دستاوردهای علمی در یکی از نمونه های آن است

سازمان اسناد و کتابخانه ملی

جمهوری اسلامی ایران

ص: 2

انستتیو دستنویس های شرقی فرنگستان علوم روسیه سنت پترزبورگ

جلد یازدهم

نگارش

حسین متقی

با مقدمه

د. ابوذر ابراهیمی ترکمان

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

1395

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

1395

ص: 3

فهرست نویسی پیش از انتشار کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

عنوان و نام پدیدآور : فهرست توصیفی نسخه های خطی فارسی انستیتو دستنویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه - سنت پترزبورگ جلد یازدهم نگارش حسین متقی؛ با مقدمه ابوذر ابراهیمی ترکمان.

مشخصات نشر : تهران : سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1395

مشخصات ظاهری : 650 ص.

شابک : دوره 9-440-446-964-978؛ 3-439-446-964-978

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

موضوع : فرهنگستان علوم روسیه. انستیتو نسخه های خطی شرقی -- فهرست ها

موضوع : نسخه های خطی فارسی -- روسیه - سن پترزبورگ -- فهرست ها

شناسه افزوده : متقی، حسین، 1348 -

شناسه افزوده : ابراهیمی ترکمان، ابوذر، 1347 -، مقدمه نویس

سرشناسه : فرهنگستان علوم روسیه. انستیتو نسخه های خطی شرقی

(Rossiiskoi akademii nauk Institut vostochnykh rukopisei)

شناسه افزوده : سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

رده بندی کنگره : Z6621 1395 2 55ف

رده بندی دیویی : 011/31

شماره کتابشناسی ملی :4217206

شابک : 3-439-446-964-978

فهرست توصیفی نسخه های خطی فارسی

نگارش حسین متقی

ناشر: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

شمارگان: 500 نسخه چاپ اول 1395

چاپ و صحافی: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران

سید آصف آصفی

ناظر چاب: پرویز بختیاری

بها: 460000 ریال

نشانی: تهران، بزرگراه شهید حقانی (غرب به شرق)،

بعد از ایستگاه مترو، بلوار کتابخانه ملی

دفتر فروش: 81623277- 81623315

نمابر:1 8162330

وب گاه : www.nlai.ir

پست الکترونیک انتشارات: Publication@nlai.ir

ص: 4

ص: 6

الحمد لله، به همت کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، در سال 1392 به زیور طبع آراسته شد؛ البته در گردآوری آن فهرست گرانسنگ، دوستان و همکاران دیگری هم مشارکت داشتند، شكر الله سعيهم.

با توجه به مقبولیت و استقبال محققان از فهرست یاد شده، با مشورت عزیزان در سازمان، تصمیم بر این شد، کار سنگین فهرست نگاری و معرفي نسخ خطی فارسی مؤسسه مذکور در سن پترزبورگ، دنبال شود، با هماهنگی های به عمل آمده، با رایزنی ایران در مسکو و انستیتوی مذکور در سن پترزبورگ، برای بار دوم، آقای متقی، در سال 1393 عازم روسیه شده و به تنهایی زحمت معرفي تعدادی دیگر از نسخ خطی فارسی را عهده دار شدند؛ وی که در این سفر، با دشواری هایی در هماهنگی ها هم روبرو شده بودند، اما خم به ابرو نیاورده و عاشقانه مشغول به کار شدند، که حاصل از خود گذشتگی های ایشان در این سفر پر مشقت، همين اثر است که مجلدی دیگر از فهرست نسخ خطی فارسی انستیتوی مذکور می باشد.

اثری که پیش روی ماست، مجموعه دیگری از مواریث کهن اسلامی و ایرانی در انستیتو دستنویس های شرقی آکادمی علوم روسیه، است که با تلاش مضاعف ایشان، گردآوری شده است و البته ایشان درباره روش و شکل کار فهرستنگاری و مشکلات کار، در مقدمه خود، به تفصیل، سخن گفته اند و امیدوارم ان شاء الله این اثر، دریچه ای به روی اندیشمندان و پژوهشگران متون کهن کشورمان، بگشاید و مقبول نظر حضرت حق و طبع اندیشمندان باشد.

ابوذر ابراهیمی

رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

ص: 8

اگر نه مد بسم الله بودی تاج عنوان ها *** نگشتی تا قیامت نوخط شیرازه دیوان ها

حکومت لنين با جنگ داخلی همراه بود و پس از مدتی رقابت برای جانشینی لنین شدت گرفت.

وی در سال 1924م درگذشت و ژوزف استالین در سال 1929م به رهبری بلامنازع حزب کمونیست دست یافت. سیاست های استالین به صنعتی سازی سریع کشور انجامید، اما حکومت او با حجم غير منتظره ای از پاکسازی های سیاسی، تبعیدهای دسته جمعی و حبس و زندان همراه بود.

در ژوئن 1941م آلمان به شوروی یورش برد و جنگی چهار ساله در گرفت که 27 میلیون شهروند شوروی در طی آن جان باختند. شوروی در این جنگ پیروز شد و کنترل سیاسی بیشتر قلمرو اروپای شرقی و مرکزی را برای خود تضمین کرد. استالین تا زمان مرگش در سال 1953م در قدرت باقی ماند. در این دوران حزب کمونیست با استفاده از دستگاه امنیتی عظیم خود بر تمام جنبه های زندگی حیات اجتماعی جامعه تسلط یافت و شوروی با پراخت بهایی گزاف از حیات انسان ها به یک ابرقدرت صنعتی و نظامی تبدیل شد.

خروشچف جانشين استالين تلاش کرد تا جنبه های بی رحمانه حکومت استالین را افشا کرده و در عین حال بخش های کلید حکومت کمونیستی را حفظ کند. وی سانسور را در جامعه کاهش داده و سیاست خارجی همزیستی مسالمت آمیز با غرب را در پیش گرفت؛ اما با سرکوب قیام سال 1956م مجارستان به سلطه این کشور بر دولت های دست نشانده شوروی ادامه داد. با این حال دستگاه حزبي اعتماد خود را به وی از دست داده و اعتبار خروشچف در پی نحوه مواجهه او با بحران موشکی 1962 کوبا کاهش یافت. او به سال 1964 در یک کودتای حزبی ساقط شد.

در دوران برژنف (جانشين خروشچف)، شرایط زندگی برای توده های مردم قابل پیش بینی تر و مناسب تر شد اما سرکوب سیاسی ادامه یافت. با این حال با توجه به کاهش رشد اقتصادی و سر بر آوردن مشکلات اجتماعی دوران برژنف به عصر رکود معروف شد. از سال 1979م شوروی در جنگی طولاني و خونبار در افغانستان درگیر شد که یک نسل کامل قربانی آن شدند. در سال 1370ش/ 1991م شوروی پس از جنگ سرد طولانی با غرب، در زمان حکومت میخائیل گورباچف، از هم فرو پاشید و فدراسیون روسیه به جای آن نشست.

ص: 10

باید افزود روسیه با نام رسمی فدراسیون روسیه» پهناورترین کشور جهان است که در شمال اوراسیا قرار دارد. این کشور در آسیای شمالی و اروپای خاوری واقع است و با اقیانوس آرام شمالی و اقیانوس منجمد شمالی و نیز دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک مرز آبي دارد. روسیه با 14 کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی دارد و با کشورهای پیرامون دریای برینگ، دریای ژاپن، دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک ارتباط دریایی دارد. روسیه با 17075400 کیلومتر مربع وسعت، پهناورترین کشور جهان است. پهناوری روسیه دو برابر مساحت کانادا یا چین یا ایالات متحده آمریکا است. پایتخت روسیه شهر مسکو است که در باختر و بخش اروپایی کشور است و بزرگ ترین شهر اروپایی است.

روسیه حدود 143 میلیون نفر (برآورد سال 2013م) جمعیت دارد، که از این دید در جهان دارای جایگاه نهم است. تراکم جمعیت روسیه 8/3 نفر در هر کیلومتر مربع است که از پایین ترین نرخ های تراکم جمعیت در جهان است. نرخ رشد جمعیت در این کشور منفی است. بیشتر جمعیت روسیه در غرب این کشور (بخش اروپایی زندگی می کنند. حدود 80 درصد (115 میلیون نفر) از مردم روسیه از نژاد روسی هستند و سایر نژادهای این کشور عبارتند از: تاتار، اوکراینی، چوواش، چچنی، ارمنی، داغستانی، مغول، آواری، اینگوش، چرکس، بالکار، اوستیایی، آذری، گرجی و.... زبان رسمی روسیه، زبان روسی است، ولی حدود 30 زبان دیگر نیز در جمهوری ها و مناطق خود مختار این کشور وجود دارد. زبان روسی از زبان های زنده جهان است و بعد از زبان اسپانیولی و لاتین رتبه پنجم را دارد. روسیه 21 جمهوری خودگردان دارد که بیشتر در جنوب باختر کشور (قفقاز شمالی) قرار دارند.

روسیه فرهنگ پرباری دارد و نویسندگان معروفی مانند تالستوی و داستایوفسکی روسی بوده اند. روسیه تا پیش از قرن هجدهم یک حکومت نه چندان نیرومند در خاور اروپا بود و وسعت آن چندان زیاد نبود. تا اینکه در آغاز قرن 18 میلادی و با اصلاحاتی که تزار پطر کبیر انجام داد، این کشور به یک امپراتوری پهناور و نیرومند تبدیل شد. در سال 1917م انقلاب

ص: 11

کمونیستی در این کشور به وقوع پیوست و نام کشور به اتحاد جماهیر شوروی تغییر یافت. روسیه، با نام جمهوری فدراتیو روسیه، مهمترین و بزرگ ترین جمهوری در اتحاد جماهیر شوروی بود.

واحد پول روسیه روبل (RUB) و یک روبل نیز 100 کوپک است. اقتصاد روسیه صنعتی و نیز وابسته به منابع بزرگ انرژی این کشور به ویژه گاز است و راه های ترابری این کشور نیز بسیار مهم هستند. روسیه با تولید ناخالص

داخلی 2118 تریلیون دلار در سال 2013م هجدهمین اقتصاد بزرگ جهان و سرانه 14973 دلار، چهل و نهمین کشور جهان بوده است. اقتصاد این کشور بر پایه سرمایه داری و خصوصی سازی است، که این موضوع پس از فروپاشی شوروی و رهایی از اقتصاد دولتی و سوسیالیستی انجام شد. روسیه از اعضای گروه هشت و از کشورهای صنعتی به حساب می آید.

نوع حکومت هم در روسیه به صورت چند حزبی فدرال بوده و اکنون (2015م) ولاديمير پوتین، رییس جمهور و دمیتری مدودف، نخست وزیر روسیه است. سیاست کنونی روسیه، همکاری و عدم تنش با غرب و تلاش برای اتحاد کشور است. ولی به خاطر گسترش ناتو به شرق و پس از درگیری روسیه با گرجستان بر سر اوستیای جنوبی و نیز اخیرا به جهت مسأله اوکراین و کریه و نیز موضوع سوریه، روابط روسیه و غرب تا حدودی به تیرگی گراییده است. روسیه در جامعه بین المللی از جمله کشورهایی به حساب می آید که از فرهنگ و هنر دفاع می کند و مردم این کشور هم، عمدتا از مردمانی با فرهنگ به حساب می آیند.

به لحاظ دین و مذهب، نیز باید گفت، اکثریت مردم فدراسیون روسیه مسیحی و پیرو ارتدوکس هستند؛ اما ادیان دیگر شامل اسلام، یهودیت و بودیزم، نیز دارای طرفداران نسبتا زیادی هستند؛ با این حال اسلام، پس از مسیحیت ارتدوکس، دومین دین شناخته شده در روسیه است. کلیسای ارتدوکس روسیه، سازمان مذهبی اصلی در روسیه است که در مناطق مختلف روسیه و در جامعه مشترک المنافع کشورهای خارجی 123 حوزه سقفی دارد و بیش از 19000 جمعیت کلیسایی و بنای کلیسایی، حدود 480 دير و صومعه، بیش از 150 نفر اسقف ارشد،

ص: 12

17500 نفر کشیش و 2300 نفر از درجات پایین تر کلیسایی و همچنین از سال 1990م الكسی دوم، پانزدهمین اسقف اعظم (پاتریک) و تاریخ کلیسا همراه با ينود مقدس (هیأت رئیسه اسقف ها) امور کلیسایی را اداره می کند. باید افزود که علاوه بر کلیساهای ارتودکس در روسیه، فرق دیگر مسیحیت، از جمله کاتولیک ها، پروتستان ها و ارمنی ها نیز، برای خود کلیساهایی دارند.

اسلام در حال حاضر در بخش عظیمی از روسیه گسترش یافته است. طبق اطلاعات اکثر رهبران مسلمانان، تعداد مسلمانان در روسیه بالغ بر 20 میلیون نفر است. بعضی مفتی ها و اسلام شناسان حتى ارقام 25 تا 35 میلیون را عنوان می کنند. در این زمینه، رایزن فرهنگی وقت ایران در مسکو، دکتر ابراهیمی ترکمان، معتقد است: «وقتی در سال 1991م فروپاشی رخ داد فدراسیون روسیه 154 میلیون نفر جمعیت داشت و 8 میلیون هم مهاجر به آنها افزوده شد، در آن زمان از جمعیت کل آن سرزمین، تنها 13 میلیون نفر مسلمان بودند؛ اما امروزه با اینکه، به جهت رشد منفی، جمعیت کل روسیه به حدود 140 میلیون نفر رسیده، جمعیت مسلمان این کشور به 30 میلیون نفر رسیده است که این نشان از اقبال مردم به اسلام دارد).

طبق آمارهای نیمه رسمی بین 12 تا 20 میلیون از جمعیت فدراسیون روسیه مسلمان هستند؛ ليكن آمارهای غیر رسمی منتسب به محافل اسلامی، به جهت روند رو به رشد اسلام در روسیه، رقم 30 میلیونی مسلمان را در روسیه تأیید می کنند. این گروه بیشتر در قفقاز شمالی، تاتارستان، باشقیر ستان، اودموريتا، چواشيا، جمهوری ماری، سیبری، استان های او میانوف، پنزا، سامارا، سارا توق، آستاراخان، پرم، چلیا بینسک، نیژنی نو گورد، و شهرهای مسکو سنت پترزبورگ و قاسموف ساکن هستند. مسلمانان این مناطق پیرو دو مذهب شناخته شده تسنن و تشیع می باشند؛ اما تعداد سنی ها بیشتر است و پیروان مذهب تسنن از نظر مکاتب فقهی، به دو مکتب فقهی حنفی و شافعی و از نظر مکاتب کلامی به مکتب کلامی اشعری و اندی نیز به ماتریدیه، تعلق دارند و البته در سال های اخیر جریان سلفیت و وهابیت در روسیه، بخصوص در جمهوری های چچنستان و داغستان، فعالیت هایی دارند. گفتنی است که اغلب پیروان دین اسلام در کرانه رود ولگا،

ص: 13

نزدیک به اورال و همچنین قفقاز شمالی زندگی می کنند.

بنابر آمارهای رسمی تعداد شیعیان روسیه به دو میلیون نفر می رسد، اما آمارهای غیر رسمی حکایت از چهار میلیون نفر دارد، از این تعداد، حدود سیصد هزار نفر در مسکو زندگی می کنند تا یک میلیون نیز، برخی برآورده کرده اند که قبلا سازماندهی درستی نداشتند، اما از چند سال قبل، برخی نهادهای خودجوش بومی و نیز از سوی ایران تلاش هایی در هدایت و روشنگری شیعیان آغاز شده است. مسلمانان شیعه به طور عمده در مناطق مرزی قفقاز شمالی زندگی می کنند. باید افزود که گروه شیعیان را عموما آذربایجانی ها و تالش ها تشکیل می دهند

همچنين بر پایه آمارهای سال 1996م، در روسیه، تعداد 43 اداره دینی مسلمان و 2349 مسجد وجود داشته است. از جمله مساجدی که می توان در مسکو نام برد، مسجد جامع مسکو، مسجد تاریخی، مسجد یادبود روی کوه پالكوني، مسجد آترادنایا و مسجد نواتروف می باشد. در پترزبورگ نیز، باید به مسجد تاریخی منطقه پوشكين اشاره نمود که از سوی تزارها برای شاهان عثمانی ساخته شده بود که بعد از جنگ اول جهانی و قرار گرفتن عثمانیان در صفوف متفقين، کاربری آن تغییر یافت و اکنون این مسجد تعطیل است؛ امید است، به عنوان مسجدی رسمی برای شیعیان مورد بهره برداری قرار گیرد. از دیگر مساجد سن پترزبورگ که درست در وسط شهر قرار گرفته است، مسجدی زیبا با نام «مسجد تاتارها» می باشد که قدمتی 150 ساله دارد و طبق اسناد موجود، این مکان مقدس، از سوی یک خیر شیعی از اهالی باکو، مرحوم حاجی زین العابدین تقی اف ساخته شده است، ليکن اکنون به دلائلی، تحت اختیار مسلمانان اهل سنت است.

در آغاز قرن بیستم میلادی تقریبا نیمی از یهودیان جهان در روسیه زندگی می کردند. باتوجه به اینکه در سال های 1970 تا 1980م تعداد زیادی از یهودیان از شوروی به فلسطين اشغالى (اسرائیل) مهاجرت کردند؛ اما بر اساس آمارها، تعداد قابل توجهی از آنها در سال 1997م در فدراسیون روسیه، به ویژه در شهرهای بزرگ مسکو و سنت پترزبورگ زندگی می کنند. در ضمن عده نسبتا قلیلی نیز از آنها در منطقه خود مختار ابلاست در شرقی ترین نقطه

ص: 14

روسیه، ساکن هستند. تبلیغ در آيين يهود موضوعیت ندارد، چرا که «آنان خود را نژاد برتر می دانند و همواره به دنبال افزایش نفوذ و سلطه اقتصادی و سیاسی بر جهان هستند و در ضمن این دین به طریق وراثت منتقل می شود و کسی نمی تواند به این آیین داخل شود».

مذهب بودائی (بودیسم) نیز، از سال 1941م به عنوان یکی از مذاهب روسیه به رسمیت شناخته شد. طرفداران این آیین در جمهوری های کالميكيا و تیوا و بعضی از نواحی ایرکوتسک و چیتا و شرق روسیه، اخیر تعدادی نیز در مسکو و سنت پترزبورگ ساکن شده اند. ناگفته نماند که تعداد بودائیان روسیه (طبق آمار 1997م) حدود یک میلیون نفر بوده است و البته بودائیان، در این ایام (2014م)، تبلیغات وسیعی در روسیه، به خصوص در شهر مسکو، دارند.

باید دانست که عمده تمرکز نسخه های خطی اسلامی در روسیه به لحاظ کیفی، به ترتیب در شهرهای سنت پترزبورگ، مسکو، تاتارستان (قازان)، داغستان (مخاچ قلعه)، باشقیرستان (اوفا) و چچنستان (گروزنی) می باشد که در معرفي آن مواریث، از اوایل قرن 19م تاکنون بیش از 100 جلد فهرست در قالب کتاب، مقاله یا پایان نامه، به زبان های روسی، آلمانی، فرانسوی، ترکی، فارسی، عربی و دیگر زبان ها چاپ و منتشر شده است؛ ليكن به لحاظ کمی به نظر می رسد جمهوری های داغستان و تاتارستان، مقام نخست را در تعداد نسخه های خطی اسلامی در روسیه، دارا باشند، اما از آنجا که این نسیخ هنوز فهرست نشده اند و آمارهای دقیقی نیز در دست نیست، با همه این احوال، بدون تردید، منابع تراثي موجود در شهر سنت پترزبورگ به لحاظ کیفی، پیشتاز است.

بر پایه منابع مطالعاتی ترائی روسیه، از یکصد هزار مجلد نسخه خطی اسلامی موجود در روسیه، بیش از 90٪ آنها به زبان های عربی، فارسی و ترکی نگارش یافته اند، اما از این تعداد، به نظر می رسد تاکنون، در حالت بیشینه آن، بیش از 30٪ این مواریث کهن به صورت توصیفی، معرفي نشده باشند و در حقیقت شاید به جرأت بتوان بیش از 70٪ در صد این آثار، فاقد شناسه

توصیفی هستند. البته خالی از لطف نخواهد بود که در آغاز این فهرست، به منابع کلیات دستنویس های روسیه اشاره ای بشود. برای بهره مندی فارسی زبانان از عناوین منابع انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و مانند آنها، افزون بر نام اصلی، ذیلا ترجمه عناوین آنها به فارسی نیز برگردانده شده است.

1) Akimushkin, O. F; A. B. Khalidov (with additional material) G. J. Roper (Ed.), "Islamic manuscripts in Russian Federation”; In: World survey of Islamic manuscripts (London, 1993), Vol. II, pp. 663-702.

Roper (Edymushkin,

اکیموشكين، أولگ. في.؛ أ. د. خالدوف (اضافات)؛ و. جی. جی. روبر؛ عبدالستار الحلوجی (ترجمة و تحقيق)، «المخطوطات الاسلامية في روسيا الاتحادية»، رک. المخطوطات الاسلامية في العالم، ج 2، صص 539-592، عربی و آکیموشكين، اولگ في.. جفری راپر (سر ويراستار) و احمد

ص: 16

رحیمی ریسه (سر ویراستار)، «نسخه های خطی اسلامی در فدراسیون روسیه»، رک. گنجینه های دست نویس های اسلامی در جهان، ج 3، صص 1177-1208، فارسی.

2) افشار، ایرج، «کتاب شناسی فهرست های نسخ خطی فارسی در کتابخانه های اتحاد جماهير شوروی»، رک. کتابشناسی فهرست های نسخه های خطی فارسی در کتابخانه های دنیا، صص 7 - 9، فارسی.

3) الوهابي، حسين، المكتبات في الإتحاد السوفيتي، بغداد: ماشین نویسی شده (= طبع رونیه)، 1967م، وزیری، 24 ص، عربي.

(4) CraTen, C., CpedHaq A3uq u Hpan, JIeHHHrpal, ABpopa, 1972, 192c.

.

استاتی، سرورنیک، آسیای مرکزی و ایران، لنین گراد: انتشارات سپیده دم، 1972م، 192ص، وزیری بزرگ، روسی، مصور.

5) Тюляяев, С. И., Памятники Искусства Индии в Собраниях Музеев СССР, Москва, Государственное издательство изобразительного искусства 1956, 127c.

تولويائف، س. ای.، هنر های هندی در کلکسیون های اتحاد جماهیر شوروی، مسکو: انتشارات دولتی هنرهای زیبا، 1956م، 127ص، وزیری بزرگ، روسی و انگلیسی.

6) سزگین، فؤاد، «مجموعات المخطوطات العربية في مكتبات الاتحاد السوفيتي»، رک. تاریخ التراث العربي مجموعات المخطوطات العربية في مكتبات العالم، صص 3-12، عربی.

7) مرعشی نجفی، محمود، «فهرست نگاری نسخه های خطی در روسیه و جمهوری های جدید»، رک. نسخه شناسی (قم 1389)، ج 3، صص 7-54، فارسی.

8) دانش پژوه، محمد تقی، «چند فهرست برای نسخ خطی در شوروی»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 287-407 به انضمام 83 نمونه تصویر.

در این نوشتار، ضمن معرفی برخی فهارس نسخ خطی کتابخانه های روسیه (عمدتا مربوط به

ص: 17

شهر سنت پترزبورگ)، چند نسخه خطی نیز از فهرست روزن، چاپ 1877م، مربوط به نسخ وزارت امور خارجه (رک. نشریه، ص 287)، از گزارش آکادمی پادشاهی علوم سنت پترزبورگ، چاپ 1898م، (رک. نشریه، ص 287)، از فهرست رساله های اسماعیلی تألیف ایوانف، چاپ 1919م، (رک. نشریه، ص 288)، از فهرست موزه آسیایی تألیف ایوان، چاپ 1917م (رک. نشریه، ص 288)، از مقاله دورن درباره یازده نسخه خطی در کتابخانه دوکی کوبوگ در ایالت بایریش آلمان در مجموعه آسیایی، دفتر 2، ش2، صص 186-194 (رک. نشریه، صص 289 - 291)، از مقاله دورن درباره نسخ خطی اسلامی در موزه آسیایی در مجموعه آسیایی، دفتر 2، ش 1، 1852م، ص 54 (رک. نشریه، صص 292-294)، از فهرست کتابخانه عمومی ترکستان از ای. کاله، درباره نسخه هایی از قزاقستان یا ازبکستان (رک. نشریه، صص 294-299)، فهرست روزن، چاپ 1886م، مربوط به نسخ وزارت امور خارجه (رک. نشریه، صص 299-310)، فهرست روماسکویچ، چاپ 1925م (رک. نشریه، صص 311-312)، مقاله دورن در مجموعه آسیایی، دفتر 5، ش2، 1864م، مربوط به کتابخانه عمومی سلطنتی سنت پترزبورگ (رک. نشریه، صص 313-332)، مقاله دورن در باره چند نسخه خطی موزه آسیایی در مجموعه آسیایی، دفتر 4 ش 1، 1860م (رک. نشریه، صص 332-337)، چند نسخه فارسی از دورن مربوط به موزه آسیایی در مجموعه آسیایی، دفتر 4، ش4، 1862م (رک. نشریه، صص 337-338)؛ نسخه های خطی موزه آسیایی از مقاله دورن در مجموعه آسیایی، دفتر 5، 1867م (رک. نشریه، صص 338 340)؛ گزارشی از نسخه های خطی فارسی قازان (رک. نشریه، صص340-350)، کتابخانه بنیاد زبان و ادبیات فرهنگستان ترکمنستان به بنام مخدوم قلی (رک. نشریه، صص 350-362)، گزارشی از نسخه های خطی ایروان در ماتناداران (رک. نشریه، صص 362-1365)، نمایشگاه نسخه های خطی تاشکند در ازبکستان (رک. نشریه، صص 366-367)، نسخه ای در دربند داغستان (رک. نشریه، صص 368-373)، موزه تاریخ ادیان شهر لنینگراد (رک. نشریه، ص 384)، خانه پولیسف خاورشناس در تاشکند (رک. نشریه، ص 385)، ادامه معرفی نسخ خطی کتابخانه سالتیکش شدرین در پترزبورگ (رک. نشریه، صص 386-404)، نسخه های فارسی از

ص: 18

بنیاد فرهنگستان تفلیس در گرجستان (رک. نشریه، صص 404-407)، معرفي شده است.

9) روح بخشان، علی محمد؛ محمود مرعشی نجفی، «گزارش سفر به شوروی»، رک. نشریه آینه پژوهش (قم)، س 1، ش5 (بهمن و اسفند 1369)، صص 102-104، فارسی (معرفي مختصر تعدادی از دست نویس های مربوط به کتابخانه های فدراسیون روسیه).

10) مرعشی نجفی، محمود، «فهرستنگاری نسخه های خطی اسلامی در روسیه و جمهوری های تازه استقلال یافته»، رک. مجله میراث شهاب (قم)، س 5، ش 17-18 (پاییز - زمستان 1378)، صص 42 - 62، فارسی.

11) حبیبی آزاد، ناهید، «آثار فرهنگی و ادبی ایران در کتابخانه ها و مراکز فرهنگی روسیه،] آسیای مرکزی و قفقاز»، رک. نشریه مشكوة (مشهد)، ش 56-57 (1376)، صص240-273، فارسی؛ (معرفي اختصاری ده ها نسخه خطی عربی و فارسی نفیس).

12) المحاسنی، اسماء زکی، «منتخبات من المخطوطات العربية في المكتبات الروسية »، رک. دراسات في المخطوطات العربية، صص 87-88، عربي.

13) عواد، کورکیس، «المخطوطات العربية في الاتحاد السوفيتي»، رک. فهارس المخطوطات العربية في العالم، ج 1، صص 107-127، عربی.

14) خالدوف، أنس باقی، «مجموعات المخطوطات الإسلامية في الاتحاد السوفيتي (السابق)» رک. المؤتمر الافتتاحي لمؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، صص 83-103، عربی.

15) زیدان، يوسف، «المخطوطات الالفية في مكتبات روسيا»، رک. مجلة معهد المخطوطات العربية» (القاهرة)، مج48، ع 1-2 (1425ق/2004م)، ص 57، عربی (باز چاپ: المخطوطات الألفية: أعمال المؤتمر الدولي المركز المخطوطات «سبتمبر 2004»، ص 126)؛ (معرفي نامگوی 3 دستنویس هزار ساله نفیس، موجود در کتابخانه های روسیه).

ص: 19

16) علیف، رستم (1) و عبدالحسين حائری (مترجم)، «نسخ خطی شرقی و فهرست کتب خطی در شوروی»، رک. مجله وحيد (تهران)، س 2، ش5 (اردیبهشت 1344)، صص 69-72 (بخش اول)؛ ش 8 (مرداد 1344)، صص 6-9 (بخش دوم)؛ ش 10 (مهر 1344)، صص 15-16 (بخش سوم) و 66-67 (بخش چهارم)؛ ش 11 آبان 1344)، صص 13-15 (بخش پنجم)؛ س 3، ش 2 بهمن 1344)، صص 128 - 132 (بخش ششم)، فارسی (باز چاپ: حدیث عشق، تهران، 1380، ج 1، صص 139-155).

17) دانش پژوه، محمد تقی، «پراکنده ها و نسخه هایی از بنیادهای فرهنگی کشور شوروی»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 287-407، فارسی.

18) Rezvan, E. A., “Qur'anic Manuscripts as Birth, Death, Land and Library Register”, In: Manuscripts Orientelia (St. perarsburg), Vol. VIII, No. 3 (Sseptamber 2002), pp. 17-25.

رضوان، ای. آ.، «دست نویس های قرآنی و بررسی چگونگی روند کتابت قرآن، فراز و فرود نسخه پردازی قرآن، منطقه های نسخه نویسی قرآن و کتابخانه های نسخ خطی قرآن کریم مضبوط » رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)، س 8، ش3 (سپتامبر 2002م)، صص 17 - 25، انگلیسی.

19) فرح، سهيل، «من مخطوطاتنا العربية في الاتحاد السوفيتی» رک. مجلة الفكر العربي المعاصر (بيروت)، ع 30-31 (1984م)، صص 144-153، عربي.

20) دانش پژوه، محمد تقی، نسخه های خطی در کتابخانه های اتحاد جماهیر شوروی»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 8 (1358)، صص 1-310، فارسی، در این نوشتار، گزارشی از نسخ خطی کتابخانه عمومی لنين در مسکو، نسخه های خطی بنیاد خاورشناسی فرهنگستان شوروی شهر لنینگراد، کتابخانه شچدرین در شهر لنینگراد، نسخه های عربی و ترکی

ص: 20

گرجستان، موزه هنری گرجستان در شهر تفلیس، کتابخانه بنیاد خاورشناسی فرهنگستان تفلیس و کتابخانه دانشگاه لنینگراد، به اجمال و تفصیل آمده است).

موزه آسیایی (AM) که بعدها به موسسه مطالعات شرقي (IOS) تبدیل شد تأسیس و افتتاح گردید و نخستین رئیس موزه آسیایی نیز فردی به نام آقای فرن انتخاب گردید؛ وی در مدت 22 سال ریاست خود، توانست زمینه های مطالعات شرقی، بخصوص در زمینه خاورمیانه، زبان عربی، زبان فارسی را تأسیس یا گسترش دهد. جانشین وی در موزه آسیایی، دانشمند شهیر، آقای دورن بود که بیش از 20 سال در تقویت موضوعات مربوط به خاورشناسی تلاش نمود. نباید از نظر دور داشت که این سال ها (1243 ق) یادآور پایان دومین دوره از جنگ های خانمان سوز ایران و روسیه بود که در پی آن نسخه های خطی نفیس بقعه شیخ صفی در اردبیل، به سنت پترزبورگ انتقال یافت و آقای دورن، همان کسی است که آنها را در سال 1852م به زبان فرانسوی فهرست نموده و منتشر ساخت.

باید افزود در آن مقطع تاریخی، موزه آسیایی، به جز مجموعه های دستنویس مغولی، ترکی، تبتی و چینی، مجموعه ای نفیس نیز در موضوع فلسفه به دست آورد که مطالعات شرقی را وارد مرحله جدیدی ساخت. تا سال 1855م زمانی که دانشکده زبان های شرقی در دانشگاه ایالتی سنت پترزبورگ افتتاح شد؛ این موزه همواره به عنوان یک نهاد تخصصی برای نیازهای دانشمندان روسی و خارجی خدمت می کرد. در سال 1876م این موزه نقش فعالی در سومین (1) کنگره بین المللی شرق شناسان در سنت پترزبورگ داشت. در سال 1917م، این موزه مهمترین و بزرگ ترین مجموعه تخصصی جهان در عرصه نسخ خطی و نخستین های کتب چاپ شده در شرق و در حقیقت گنجینه بزرگ فرهنگی ملل شرق در سواحل رودخانه نوا محسوب می گردید. پس از انقلاب کمونیستی روسیه، از 1920م، همچنان این نهاد تنها مرکز مطالعات شرقی در فرهنگستان علوم شناخته می شد. در سال 1930م، انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی بنا گذاشته شد. همزمان با جنگ جهانی دوم و محاصره لنینگراد توسط آلمان ها در سال 1943م مؤسسه، بسیاری از محققان خود را از دست داد؛ در پی این جنگ خانمان سوز، روس ها

ص: 22

بیش از 27 میلیون کشته دادند و کسانی از محققان هم مجبور به ترک لنینگراد و مهاجرت به مسکو یا دیگر کشورها شدند.

در سال 1950م انستیتو رسما از لنینگراد به مسکو انتقال داده شد و در لنینگراد فقط شعبه ای از آن به نام شعبه دست نویس های شرقی، باقی ماند؛ اما بعد از گذشت دو سال، بر پایه شعبه دستنویس های شرقی، مجددا انستیتوی خاورشناسی، با عنوان «انستیتوی خاورشناسی شعبه النینگراد» تأسیس گردید که تابع انستیتو خاورشناسی مسکو بود. از سال 1960 تا 1968م این انستیتو به عنوان «انستیتوی ملل آسیایی» نامیده می شد و برخی فهرست ها و مطالعات نیز تحت همین عنوان منتشر گردیده است. در 29 اکتبر 1970م، هیأت رئیسه آکادمی علوم اتحاد جماهير شوروی (سابق) تصمیم گرفت، حوزه فعالیت ها در زمینه مطالعات شرق شناسی شعبه اصلی مسکو و شعبه فرعی لنینگراد را از هم مستقل و تعریف نماید؛ بر این پایه، مطالعات اساسی شرق شناسی، همچون بررسی تاریخ کهن شرق در قرون وسطی، ادبیات کلاسیک فرهنگ های شرقی، مذاهب، فلسفه و قانون، در مسکو (IOS) متمرکز گردید و عمدتأ قلمرو بررسی متون کهن و نسخ خطی شرقی نیز به شعبه سنت پترزبورگ واگذار شد و در حقیقت می توان گفت انستیتو از این تاریخ به بعد، رسما مستقل از مؤسسه خاور شناسی مسكو، گردید. پس از آن، شاخه های پژوهشی متعددی از جمله مطالعات کردی و ترکی نیز در شعبه سنت پترزبورگ تأسیس گردید و کاتالوگ های چندی برای نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی از سوی دانشمندانی همچون آکیمو شكين، خالدوف و دیمیتریوا به تدریج نگارش و منتشر گردید. در این مرکز، همچنين تحقیقات بنیادی چندی روی جنبه های مختلف شرق باستان، شامل چین شناسی، مطالعات ژاپنی و کره ای و نیز مطالعات سغدی، صورت گرفت. در این مدت آثار متعددی تأليف گردید؛ آثار کهن چندی، همچون تاریخ مغولان راز، بخشی از تاریخ رشیدالدین فضل الله، به زبان اصلی خود تصحیح گردیده و به چاپ رسید و چندین اثر شرقی نیز به روسی ترجمه و منتشر گردید. در طول دهه 1990 تا 2000م دستاوردهای علمی بزرگی نصیب انستیتو گردید؛ در این مدت از

ص: 23

جمله، سه جلد از تاریخ خلافت، به چاپ رسید که جایزه وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه را در سال 2001م در پی داشت. همچنین کتاب چهار جلدی اسلام در قلمرو امپراتوری سابق روسیه که از سوی اسلام شناس برجسته روس، پروفسور پروزوروف، تهیه شد و نیز فهرست نسخه های خطی عربی مسیحی آماده گردید. در 19 ژوئن 2007م هیأت رئیسه آکادمی علوم روسیه دستور سازمان دهی مجدد شعبه سنت پترزبورگ را صادر نمود و از این تاریخ، همزمان با استقلال کامل و رسمي از مسکو، نام این نهاد از «انستیتو مطالعات شرقی» به «انستیتو دستنویس های شرقی» تغییر یافت.

انستیتو دستنویس های شرقی، افزون بر دارا بودن یکصد و سی هزار نسخه خطی شرقی در 65 زبان، نیز دارای کتابخانه ای تخصصی، شامل 800 هزار جلد کتاب در شاخه های مختلف مطالعات شرقی و نیز دارای هزاران سند تاریخی است. این انستیتو به آموزش میراث ادبي و فرهنگی ایران توجه زیادی نشان می دهد. در حال حاضر در شعبه خاورمیانه آن، 11 کارمند ایران شناس و افغان شناس به تحقیقات علمی مشغولند. 4 کارمند علمی دیگر در کنار آن شعبه زبان، تاریخ و ادبیات کردی آموزش می دهند. چهار ایران شناس، یعنی آقایان دکتر لیوشیتس، دکتر پیریخانیان، دکتر داندامايوف و دکتر چوناکووا در شعبه خاور باستان کار می کنند. گرچه موضوعات و رشته های پژوهشی دانشمندان آن انستیتو خیلی دامنه دار و گسترده هستند، ولى بررسی و تحقیق دستنویس های فارسی و تاجیکی همچنان مورد توجه ویژه ایران شناسان آن انستیتو قرار دارد.

تهیه مجلدات ده گانه از فهارس منتشر شده دستنویس های فارسی (بدون جلد 9)، از سوی گروه فهرست نگاران، زنده یاد دکتر آکیموشكين، دکتر کوشیش، دکتر میکلوخا ماكلای، دکتر صلاح الدينوف، دکتر تومانوویچ، دکتر نیازوف صورت گرفته است و خانم دکتر شیگلووا، نیز تهیه فهرست کتاب های چاپ سنگی این مؤسسه را عهده دار بوده است. لينيا اسمیرنووا در زمینه متون تاریخی، آکیموشكين در زمینه متن شناسی مینیاتوری، اولگا اسمیرنووا و لیوشیتس در زمینه کشف

ص: 24

رمزهای اسناد به زبان های سغدی، پارتی و باختری، راگوز و پرخانیان و چوناکووا در زمینه متن های فارسی میانه، داند میایق در عرصه مسائل تاریخ ایران باذلاستان، کولسنيكوف و پو گالوف و نزربه در زمینه مسائل قرون وسطی، و اورانسکی در عرصه تاریخ زبان های ایرانی، تحقیقات مختلفی انجام داده اند.

در این انستیتو در بخش های مختلف، کسانی همچون ولادیمیر ایوانف، ستانيسلاف پروزوروف، خیسمتولين، ایانیسیان، کامنسکی، بوریس نوریک، شگیلووا و دیگران اشتغال دارند که برخی در زمینه ایران شناسی نیز فعالیت هایی انجام داده اند و برخی زبان فارسی را کاملا مسلط هستند.

دکتر پروزوروف، ضمن دارا بودن مقام دوم (معاونت) انستیتو و تسلط به زبان عربی، صاحب تألیفات فراوانی نیز در حوزه های اسلامی و شیعی در قالب کتاب و مقاله است. شرح و ترجمه فرق الشيعه نوبختی به روسی (مسکو 1973م)، کتابشناسی تاریخ شیعه در عراق، ایران و آسیای میانه تا عصر آل بویه = علم التاريخ عند الشيعة (مسکو 1980م)، شرح و ترجمه جلد نخست الملل و النحل شهرستاني (مسكو 1984م)، دائرة المعارف الإسلامية، حاوی 600 مقاله (مسکو 1991م)، النصوص العربية الإسلامية (مسكو 1994م)، الإسلام في الدولة الروسيا، حاوی مقالات متعدد شامل 5 جلد (مسکو 1998–2012م)، التقدم في الدراسات الإسلامية (سنت پترزبورگ 2009م)، تصحيح تلخيص البيان في ذكر فرق أهل الأديان (مسکو 1988م)، تصحیح معجم الشيوخ، تأليف ابو الكرم عبدالسلام بن محمد الحجي الأندر سباني من القرن 6ه (در دست انتشار)، تصحیح لوامع أنوار القلوب في جمع أسرار الحب و المحبوب، تأليف القاضی ابوالمعالی عزیزی بن عبدالملک بن منصور، الشهير ب «شيذلة» من القرن 5ق (در دست انتشار)، از جمله آثار کتابی اوست. وی همچنین بخش هایی از تفسیر المیزان علامه طباطبایی (ره) را در دست ترجمه دارند.

باید افزود اکنون حدود ده سال است، ریاست انستیتو بر عهده دانشمند بزرگوار، سرکار خانم دکتر ایرینا پاپوا (1) است، البته تخصص اصلی ایشان چین شناسی و متون کهن چینی می باشد.

ص: 25

بر پایه آماری که زنده یاد اولگ ف. آکیموشكين در سال 1992م منتشر ساخته است،(1) با چشم پوشی از آمارهای مربوط به نسخه های غیر اسلامی (120000 عنوان نسخه)، انستیتو دستنویس های شرقی، دارای 9874 نسخه اسلامی (مشتمل بر 5184 نسخه عربی، 3058 نسخه فارسی، 1500 نسخه ترکی، 28 نسخه پشتو، 14 نسخه مالیزی، 14 نسخه کردی و 3 نسخه اردو) است؛ اما با توجه به روند خرید، اهدا یا انتقال برخی نسخه ها به این مرکز علمی، در سال های اخیر، این آمارها تا حدودی دست خوش تغییر شده اند، برای نمونه، به اذعان خود مسؤولان انستیتو، تعداد نسخ خطی فارسی موجود در این انستیتو، بیش از پنج هزار عنوان نسخه، گزارش گردیده است و با این رشد کمی، به نظر می رسد، در این مؤسسه، در کل، حدود پانزده هزار عنوان نسخه خطی اسلامی (کتابت شده با خط و الفبای عربی)، به زبان های مختلف، متمرکز شده باشد.

باید افزود بین سال های 1955 تا 1990م، برای ثلث نسخه های خطی فارسی (حدود 1000 نسخه)، 10 جلد فهرست به زبان روسی (بدون جلد 9) از سوی دانشمندان و ایران شناسان روسی تهیه شده است. عنوان مشترک این اثر: فهرست نسخ خطی فارسی و تاجیکی موجود در انستیتری شرق شناسی آکادمی علوم روسیه است که بین سال های 1955 تا 1993م به اهتمام فهرستنگاران برجسته انستیتو نسخ خطی شرقی با نام های: آن. دی میکلوخو ماکلای (جلدهای 1-3)، اس. آی. بایوفسکی (جلدهای 4-5)، آن. آن. تومانویچ (جلد 6)، ز. ان. واروژيکنيا (جلد 7)، خ. آن. نیازوف (جلد 8) و زنده یاد اولگ آکیموشكين (جلد 10)، به ترتیب در موضوعات تاریخ، جغرافیا، تذکرهها (جلدهای 1-3)، فرهنگ های فارسی (جلد 4)، فرهنگ های دو زبانه (جلد 5)، فولکلور، داستان ها و حکایات (جلد 6)، دیوان های شعر (جلد 7)، ادبیات منظوم و منثور فارسی (ج8) و جنگ ها و آلبوم (ج 10) نگارش یافته است. گفتنی است جلد نهم فهرست نسخ خطی فارسی، هنوز (2015م) تأليف نشده است یا تألیف گردیده ولی منتشر نشده

ص: 26

است. عناوین اصلی فهرست های نسخ خطی فارسی و تاجیکی مؤسسه دستنویس های شرقی،، به زبان روسی چنین است:

1. Миклухо-Маклай Н. Д.: Описание таджикских и персидских рукописей Института востоковедения. Выпуск 1. Ответственные редакторы В.И.Беляев, Д.И.Тихонов. М. Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1955.

2. Миклухо-Маклай Н. Д.: Описание таджикских и персидских рукописей Института народов Азии. Выпуск 2. Биографические сочинения. Ответственные редакторы И.А. Орбели, В.И. Беляев. М.: ИВЛ, 1961.

3. Миклухо-Маклай Н. Д.: Описание таджикских и персидских рукописей Института востоковедения. Выпуск 3. Исторические сочинения. Ответственные редакторы О.Ф. Акимушкин. М.: «Наука» ГРВЛ, 1975.

4. Баевский С. И.: Описание персидских и таджикских рукописей Института народов Азии. Выпуск 4. Персидские толковые словари (фарханги). М.: ИВЛ, 1962

5. Баевский С. И.: Описание персидских и таджикских рукописей Института народов Азии. Выпуск 5. Двуязычные словари. [Ответственный редактор А.Н.Болдырев] М.: ГРВЛ, 1968.

6. Туманович Н. Н.: Описание персидских и таджикских рукописей Института востоковедения АН СССР. Выпуск 6. Фольклор (Занимательные рассказы и повести). Ответственный редактор Ч.А.Байбурди. М.: «Наука» ГРВЛ, 1981.

7. Ворожейкина З. Н.: Описание персидских и таджикских рукописей Института востоковедения. Выпуск 7. Персоязычная художественная литература (X — начало XIII в.). Ответственный редактор А.Н.Болдырев.

М.: «Наука» ГРВЛ, 1980.

8. Ниязов, Х. Н. Описание персидских и таджикских рукописей института востоковедения, Выпуск 8. М., Наука, 1979.

10. Акимушкин О. Ф.: Описание таджикских и персидских рукописей Института востоковедения РАН. Выпуск 10. Поэтические сборники, альбомы. М., Наука, 1993.

این فهرست ها نسبتا دقیق نوشته شده اند و آنچه که بایستی در فهرست نگاری اشاره شود، تقریبا به آن پرداخته شده است؛ به گمان راقم سطور، این فهرست ها، بين رده «توصیفی» و

ص: 27

«تحلیلی» قابل تعریف و ارزیابی هستند. ناگفته نماند در هر فهرست، به طور میانگین بین 30 تا 45 آیتم از هر نسخه، گزارش شده اند.

باید افزود که در معرفی این مجموعه نفیس اسلامی موجود در این مؤسسه، طی حدود دویست سال، تاکنون فهرست های متعددی در قالب کتاب، مقاله یا پایان نامه دانشگاهی، به زبان های مختلف نوشته شده است که اشاره به بخشی از این آثار ارزشمند، مفید خواهد بود:

1) اکیموشكين، أولگ. ف. أ. د. خالد وف (اضافات)؛ و. جی. جی. روبر؛ عبدالستار الحلوجی (ترجمة و تحقیق)، «المخطوطات الاسلامية في معهد الدراسات الشرقية بسان بطرسبورج » رک. المخطوطات الاسلامية في العالم، ج 2، صص 553-567، عربی.

2) آکیموشكين، اولگ ف.؛ ا. بوشچوفسکی؛ کریم کشاورز (مترجم) و ایرج افشار (مقدمه)، مآخذ کتاب شناسی نسخ خطی فارسی: فهرست های انستیتوی شرق شناسی لنینگراد»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 3 (1342)، صص 289-295، فارسی.

3) Dorn, B., Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg, 1846, XII+776s.

دورن، برنهارت، موزه آسیایی آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، سنت پترزبورگ: 1846م، 802ص، وزیری، آلمانی.

4) Dorn, B., „Über eine Neue Bereicherung des Asiatischen Museum der Kaiserl. Akademie der Wisseschaften, 30 september 1842", In: Das Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu St. Petersburg. (St. Petersburg, 1846), pp. 668-679.

دورن، برنهارت، «گزارش تعدادی نسخه خطی در موزه آسیایی آکادمی سلطنتی علوم در 30 سپتامبر 1842م»، رک. نشریه موزه آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ (سنت پترزبورگ)، س 1846، صص 668-679، آلماني (معرفي چند نسخه فارسی در موضوع تاریخ).

5) مرعشی نجفی، محمود، «برخی نسخه های خطی نفیس موسسه مطالعات شرقی

ص: 28

فرهنگستان علوم روسیه شعبه سن پترزبورگ»، رک. مجله میراث شهاب (قم)، س 5، ش 17-18 ( پاییز و زمستان 1378)، صص 17-27، فارسی (معرفي 260 نسخه خطی نفیس).

6) رفیعی، حسین، «کتابخانه فرهنگستان علوم و انستیتوی ملل آسیا در جمهوری فدراتیو روسیه شعبه سن پترزبورگ»، رک. مجله میراث شهاب (قم)، س 4، ش 14 (زمستان 1377)، صص 44-51، فارسی (معرفي 50 نسخه نفیس به همراه توصیف 17 دستنویس اهدایی فتحعلی شاه به تزار روس در سال 1829م).

7) المحاسنی، اسماء زکی، «من أهم المخطوطات العربية المحفوظة في المتحف الآسيوي بروسيا» رک. دراسات في المخطوطات العربية، صص 78-80، عربي.

8) دانش پژوه، محمد تقی، «نسخه های خطی بنیاد خاورشناسی فرهنگستان شوروی در شهر لنینگراد»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 8 (1358)، صص 27-97، فارسی (معرفي 200 نسخه).

9) دانش پژوه، محمد تقی، «چند فهرست برای نسخ خطی بنیاد مطالعات خاورشناسی در النینگراد»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 287-407 به انضمام 83 نمونه تصویر.

10) Dorn, B., Bericht über die vom wirkl. Staatsrat Chaynikov dem asiatischen museum zugekommenen Sendungen von morgenländischen Münzen und Handschriften", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, 1860-63), Vol. IV, No. 1 (1860), pp. 29-62.

دورن، برنهارت، «گزارش مأمور امور وزارت خارجه، خانیکف به موزه آسیایی درباره عرضه مجموعه ای کامل از سکه های شرقی و نسخه های خطی»، رک. نشریه مجموعه آسیایی بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1860-1863م)، س 4، ش1 (1860م)، صص 29 - 62، آلماني.

ص: 29

11) دورن، برنهارت؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «فهرستواره مجموعه ای از دست نویس های موزه آسیایی در لنینگراد»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 332-338، فارسی (معرفي 66 نسخه عربی، 19 نسخه فارسی، 5 نسخه پشتو و یک نسخه ترکی تا تاری).

12) ایرانش، و.؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «چند نسخه خطی [اسماعیلی

از موزه آسیایی لنینگراد»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، ص 288، فارسی معرفي 11 نسخه اسماعیلی).

13) Dorn, B., „Bericht über einige vom W. Staatsrath Chanykov von Astrabad aus dem Asiatischen Museum übersandten Geschenke (1)", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg. 1859), Vol III, Nr. 5 (Mai 1858), pp. 490 491.

دورن، برنهارت، «گزارش تعدادی نسخ خطی اهدایی خانیکوف (از وزارت امورخارجه) ارسالی از استرآباد به موزه آسیایی» رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1859م)، س 3، ش 5 (می 1858م)، صص490-491، آلماني.

14) Dorn, B., „Bericht über eine vom Wirkl. Staatsrath Chanykov dem

aus Meschhed zugekommene sendung (2)", In: Asiatischen Museum Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1859), Vol, III, Nr. 5(November 1858), pp. 492-496.

دورن، برنهارت، «گزارش تعدادی نسخ خطی ارسالی از مشهد به موزه آسیایی، از طرف مأمور وزارت امورخارجه، خانیکوف»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1859م)، س 3، ش 5 (نوامبر 1858م)، صص 492-496، آلماني (معرفی 16

نسخه).

15) Dorn, B., „Bericht über die vom Wirkl. Staatsrath Chanykov aus Herat eingegangene sendung von morgenländischen Handschriften (3)“, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, 1859), Vol, III, Nr. 5 (December 1858), pp. 497-501.

ص: 30

دورن، برنهارت، «گزارش مأمور وزارت امور خارجه، خانیکف درباره ارسال تعدادی نسخ خطی شرقي از هرات»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1859م)، س 3، ش 5 (دسامبر 1858م)، صص 497 - 501، آلماني (معرفي 19 نسخه).

16) Dorn, B., „Bericht über drei vom Wirkl. Staatsrath Chanykov eingesandte Afghanische Handschriften (4)", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, 1859), Vol, III, Nr. 5 (Januar 1859), p. 532.

دورن، برنهارت، «گزارش مأمور وزارت امور خارجه، خانیکف، درباره ارسال سه نسخه خطی از افغانستان»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1859م)، س 3، ش 5 (ژانویه 1859م)، ص 532، آلماني (معرفی 3 نسخه).

(17) Dorn, B., ,,Uber die dem Asiatischen Museum seit dem Jahre 1850 In: Mélanges Handschriften“, Muhammedanischen zugekommenen Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1852), Vol, I, Nr. 2 (April 1852), pp. 53-60.

دورن، برنهارت، «درباره نسخه های خطی اسلامی بدست آمده در سال 1850م در موزه آسیایی»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1852م)، س 1، ش 2 (آوریل 1852م)، صص 53 -60، آلماني (معرفی 39 نسخه).

18) دورن، برنهارت؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «گزارش تعدادی نسخه خطی عربی و فارسی در موزه آسیایی» رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 292 294، فارسی (معرفی 39 نسخه خطی فارسی و عربی).

19) Dorn, B., „Bericht über eine wissenschaftliche Reise in dem Kaukasus und den Südlichen Küstenländern des Kaspischen Meeres“, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1862), Vol, IV, Nr. 4 (September 1861), pp. 429 - 500.

دورن، برنهارت، «گزارش یک سفر علمی به قفقاز و سواحل جنوبی کشور در دریای خزر»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1862م)، س 4،

ص: 31

ش 4 (سپتامبر 1862م)، صص 429-500، ألماني (معرفي 12 نسخه فارسی، 2 نسخه عربی و 1 نسخه ترکی تاتاری).

20) دورن، برنهارت؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «گزارشی از چند نسخه خطی بدست آمده از سواحل جنوبی دریای خزر»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 337-338، فارسی (معرفی 15 نسخه فارسی، عربی و ترکی تا تاری).

21) Dorn, B., "Das Asiatische Museum im Jahre 1865”, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1867), Vol. V, Nr. 5 (Matz 1866), pp. 464-465.

دورن، برنهارت، «موزه آسیایی در سال 1865م»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1867م)، س 5، ش5 (مارس 1866م)، صص 464 465، آلماني (معرفی 16 نسخه).

22) دورن، برنهارت؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «گزارشی از چند نسخه خطی در موزه آسیایی مربوط به سال 1865م»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 338-340، فارسی (معرفي 16 نسخه فارسی، عربی و ترکی).

23) علیف، رستم و عبدالحسين حائری (مترجم)، «نسخ خطی عربی در کتابخانه انجمن تحقیقات شرقی در لنینگراد»، رک. مجله وحيد (تهران)، س 2، ش 8 (مرداد 1344)، صص 8-9 و ش 10 (مهر 1344)، صص 15-16 و 66-67، فارسی (معرفي 20 نسخه خطی).

24) سزگین، فؤاد، «مجموعات المخطوطات العربية في مكتبات الاتحاد السوفيتي (المتحف الأسيوي = معهد آسيا البحوث الشرقية في النينجراد»، رک. تاريخ التراث العربي مجموعات المخطوطات العربية في مكتبات العالم، صص 7-10، عربي.

25) AKIMyIIIKIH, O. M.; B. B. KyIIIeB; H. A. MIKJIyxo-MaKJIahi, A. M. Мугинов и М. А. Салахетдинова, Персидские и Таджикские Рукописи Института Народов Азии АН СССР: Краткий Алфавитный Каталог (4acTE 1-2), MockBa, HayKa, 1964, 633+146c.

ص: 32

آکیموشكین، اولگ في.؛ و. و. کوشش؛ ن. د. میکلوخو ماکلای؛ ا. م. مغنی اق؛ م. ا. صلاح الدين اوا، دست نویس های فارسی و تاجیکی در انستیتو ملل آسیایی وابسته به آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی در لنینگراد: فهرست مختصر الفبایی (مجلدات 1-2)، مسكو: مؤسسه خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی، 1964م، 633+146صص، وزیری، روسی.

26) آکیموشكين، اولگ في. و. و. کوشف؛ ن. د. میکلوخو ماکلای، ا. م. مغنی اف؛ م. ا. صلاح الدین اوا؛ عارف رمضان (مترجم)، فهرست نسخه های خطی فارسی انستیتو خاورشناسی (ملل آسیایی) فرهنگستان علوم روسیه: فهرست الفبایی، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1375، 486ص، وزیری، فارسی (معرفی 2976 نسخه خطی در 4970 عنوان).

27) Миклухо-Маклай, Н. Д., Описание Таджикских и Персидских Рукописей Института Бостоковедения (Выпуск 1: география), М. - Л., Институт востоковедения, Издательство Академии Наук СССР, 1955, 107с.

میکلوخو ماکلای، ن. د. فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 1: جغرافي)، مسکو لنینگراد: موسسه مطالعات شرقی آکادمی علوم شوروی، 1955م، 107 ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 73 دستنویس فارسی در 91 عنوان).

28) MHKJIyXO-MaKJTali, H. J., OnucaHue Ta00HuKcRux u Ilepcuckus Рукописей Института Народов Азии (Выпуск 2: Биографические couHHeHMA), Mock Ba, MBJI, 1961, 168c.

میکلوخو ماکلای، ن. د. فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو ملل آسیایی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 2: زندگی نامه ها و تذکره ها)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1961م، 168 ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 103 دستنویس در 116 عنوان).

29) Миклухо-Маклай, Н. Д., Описание Таджикских и Персидских Рукописей Института Бостоковедения (Выпуск 3: Исторические couHHeHIA), MocKBa, TPBJI (HayKa), 1975, 443c.

ص: 33

میکلوخو ماکلای، ن. د.، فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو مطالعات خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 3: آثار تاریخی)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1975م، 444 ص، وزیری بزرگ، روسی (294 دستنویس در 302 عنوان).

30) Баевский, С. И., Описание Таджикских и Персидских Рукописей Института Народов Азии(Выпуск 4: Персидские толковые словари «dapxaHTM»), MockBa, MBJI, 1962, 79c.

بایوفسکی، س. آی.، فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو مثل آسیایی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 4: لغت نامه های تفسیری فارسی «فرهنگ ها»)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1962م، 80ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفی 55 نسخه خطی فارسی)

31) Баевский, С. И., Описание Таджикских и Персидских Рукописей Института Народов Азии (Выпуск 5: Двуязычные словари), Москва, TPBJI, 1968, 103c.

بایوفسکی، س. آی.، فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو ملل آسیایی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 5: لغت نامه ها و فرهنگ های دوزبانه)، مسکو: انتشارات دانش آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1968م، 104 ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 90 نسخه در 79 عنوان).

32) Туманович, Н. Н., Описание Персидских и Таджикских Рукописей Института Бостоковедения (Выпуск 6: Фольклор (Занимательные paccKa3EI H IIOBecTH), MocK Ba, TPBJI (Hayka), 1981, 144c.

تومانو قيچ، ن. ن.، فهرست دست نویس های فارسی و تاجیکی در انستیتو مطالعات خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 6: فرهنگ عامه و فولکلور «حکایت مشهور و داستان های سرگرم کننده»)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1981م، 144 ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 40 دستنویس در 59 عنوان).

ص: 34

33) Ворожейкина, З. Н., Описание Таджикских и Персидских Рукописей Института Бостоковедения (Выпуск 7: Персоязычная художественная литература (X - начало XIII в.), Москва, Институт народов A3HH (ArageMWA Hayr CCCP), 1980, 160c.

واروژیکینا، ز. ن.، فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستنينو مطالعات خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 7: ادبیات فارسی منظوم و منثور «از سده 10 تا اوایل سده 13 میلادی تا قبل از هجوم مغول)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهير شوروی)، 1980م، 160ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 78 دستنویس در 121 عنوان).

34) Ниязов, Х. Н., Описание Персидских и Таджикских Рукописей Института Бостоковедения (Выпуск 8: Персоязычная художественная JIHTepaTypa (XI - HaqaJIo XII B.), MocKBa, TPBJI (Hayra), 1979, 144c.

نیازوف، خ. ن.، فهرست دست نویس های فارسی و تاجیکی در انستیتو مطالعات خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 8: ادبیات فارسی منظوم و منثور «از سده 11 تا اوایل سده 12 میلادی تا قبل از هجوم مغول)، مسکو: انتشارات دانش (آکادمی علوم اتحاد جماهير شوروی)، 1979م، 144 ص، وزیری بزرگ، روسی (معرفي 135 دستنویس فارسی).

IIepcu0cxux 35) AKHMy IIIKHH, 0, 0., OnucaHue TaocuKcRux u Рукописей Института Бостоковедения РАН (Выпуск 10: Поэтические c6opHHKH, AJID6oMB), MockBa, Hayka, 1993, 300c.

آکیموشكين، اولگ ف.، فهرست دست نویس های تاجیکی و فارسی در انستیتو مطالعات خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه (جلد 10: منتخبات، مجموعه های شعری ادبی و آلبوم ها)، مسکو: انتشارات ادبیات شرق (آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی)، 1993م، 300 ص، وزیری کوچک، روسی (معرفی 57 دستنویس فارسی).

36) گروه مؤلفان (ن. د. میکلو خو ماکلای: جلدهای 1-3؛ س. ای. بایوفسکی: جلدهای 4 - 5؛ ن. ن. تومانو فیچ: جلد 6، ز. ن. واروژیکينا: جلد 7، خ. ن. نیاز وف: جلد 8؛ اولگ في. آکیموشكين: ج 10)، گروه مترجمان (مژده دهقان خلیلی: جلدهای 1، 5-6 و 10؛ مهدی نصیری:

ص: 35

جلدهای 1، 5-6 و 8؛ محسن معظمی: جلد 2، سميرا اسماعیلی: جلدهای 2-4، 6 و 10؛ فاطمه نظری: جلد 3، معصومه اختیاری: جلدهای 7-8)، گروه ناظران و ویراستاران علمی (على صدرایی خویی، محسن حیدرنیا و حسین متقی)؛ زیر نظر رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در فدراسیون روسیه، بنیاد بین المللی ایرانشناسی مسکو و کتابخانه مرکزی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و با مقدمه د. ایرنا پاپوا (رئیس انستیتو دست نویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ) و د. ابوذر ابراهیمی ترکمان (رایزن فرهنگی ج. ا. ایران در فدراسیون روسیه و گروه ناظران و ویراستاران علمی، فهرست نسخه های خطی فارسی انستیتو دست نویس های شرقی در سنت پترزبورگ روسیه، قم: کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) با همکاری رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در فدراسیون روسیه، بنیاد بین المللی ایرانشناسی مسکو، کتابخانه مرکزی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و انستیتو دست نویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ، 1392ش/2014م، وزیری بزرگ، 600ص، فارسی (معرفي 1027 عنوان نسخه خطی فارسی).

37) میکلوخو ماکلای، ن. د. «کتاب های نفیس انستیتوی خاورشناسی اتحاد شوروی»، رک. مجله پیام نوين (تهران)، س 1، ش 11-12 (1337ش)، صص 121-134 و س2، ش1 (1338ش)، صص 32-47 و ش 2 (1338ش)، صص 8-18، فارسی

38) گروهی از خاورشناسان و معروف خزنه دار (ترجمه، تعلیق و مقدمه)، تاريخ الاستشراق و الدراسات العربية و الكردية في المتحف الآسيوي و معهد الدراسات الشرقية في أننينغراد 1818 - 1968م. بغداد: جامعة بغداد (چاپ مطبعة المعارف)، 1980م، 384+ 2 صص، وزیری، عربی.

39) المنجد، صلاح الدين، «مخطوطات لنينغراد: مخطوطات معهد الدراسات الشرقية». رک. مجلة معهد المخطوطات العربية (القاهرة)، مج 4، ج 2، (1960م)، صص 319-322، عربي (معرفي 49 نسخه خطی عربی).

40) ناشناخته، «مخطوطات انتقتها بعثة معهد المخطوطات إلى الاتحاد السوفيتي: مكتبة معهد

ص: 36

الدراسات الشرقية في النينجراد»، رک. مجلة معهد المخطوطات العربية (القاهرة)، مج 23، ج 2 (1977م)، صص 136-137، عربی (معرفي 10 نسخه خطی عربی نفیس).

41) XaJIHOB, A, B., A. W. MHXaHIO Ba, Kamal02 Apackux Pykonucet Института Народов Азии Академии Наук (Томе 1-3), Москва, ИВЛ, 1960-1986, 136c, 79c, 199c.

خالدوف، انس. ب.؛ آ. ی. میخائیلووا، فهرست دستنویس های عربی انستیتو ملل آسیایی آکادمی علوم روسیه در لنینگراد (مجلدات 1-3)، مسکو: انتشارات ادبیات شرق، 1960-1965م، وزیری بزرگ، روسی

- جلد اول: نسخ ادبیات داستانی، 1960م، 136 ص، (معرفي 138 نسخه در 155 عنوان).

- جلد دوم: نسخ جغرافيا، 1961م، 79ص، (معرفي 51 نسخه در 55 عنوان).

- جلد سوم: نسخ تاریخ، 1965م، 199ص + 20 تصویر، (معرفي 99 نسخه در 110 عنوان).

42) Халидова, А. Б., Арабские Рукописи Института Востоковедения, Kpamkuk Kamasuoe (MacTE 1-2), MocKBa, M3aTeJTECTB0 «HayKa» TPBJI, 1986, 527+336c.

خالدوف، أنس باقی اویچ، فهرست مختصر دست نویس های عربی در انستیتوی خاورشناسی وابسته به آکادمی علوم روسیه (مجلدات 1-2)، مسکو: انتشارات دانش، 1986م، 336+527 صص، وزیری بزرگ، روسی.

43) Khalidov, A. B., Catalogue of Arabic manuscripts at the Institute of oriental studies, Leningrad - Russia, Chicago, The open school, 527+335pp.

خالدوف، آ. ب. م. آی. مشریقوف (مترجم)، فهرس المخطوطات العربية في معهد الدراسات الشرقية في بطرزبورغ بروسيا، شیکاگو: مدرسه آزاد، بدون تاریخ، 527+335صص، رقعی، عربی و انگلیسی (معرفي 5181 نسخه عربی در 10822 عنوان).

44) خالدوف، أنس، المخطوطات العربية الجغرافية في معهد الدراسات الشرقية التابع لأكاديمية

ص: 37

العلوم للاتحاد السوفيتي، الكويت: قسم الجغرافيا بجامعة الكويت و الجمعية الجغرافية الكويتية، 1987م، 56ص، وزیری، عربی.

44) LIMHTpMeBa JI.B.; A. M. MyTHHOB HC, H. MypaTOB, OnucaHue Тюркских Рукописей Института Народов Азии (Томе 1-3) Москва, «HayKa» TPBJI, 1965-1980, 260c, 232c, 264c.

دمیتریوا، آل. و.؛ آ. ام. موغينوف؛ س. ن. موراتوف، فهرست نسخه های خطی ترکی انستیتوی خاور شناسی وابسته به آکادمی علوم روسیه در لنینگراد (مجلدات 1-3)، مسكو: انتشارات دانش، 1980-1965 م، وزیری بزرگ، روسی

- جلد نخست: آثار تاریخی (بخش 1)، 1965، 260ص.

- جلد دوم: آثار تاریخی (بخش 2)، سیره، کتاب شناسی، دانش نامه ها، جغرافيا و تقویم، 1975، 232 ص.

- جلد سوم: شعر، بلاغت، شروح دیوان ها و تعليقات بر آثار شعر و شاعری، 1980، 264 ص.

46) Дмитриева Л. В., Каталог Тюркских Рукописей Института Востоковедения Российской Академии Наук, Москва, Вост. лит., 2002, 616c.

دمیتریوا، ال. و.، فهرست نسخه های خطی ترکی انستیتو مطالعات شرقی آکادمی علوم روسیه در سنت پترزبورگ، مسکو: انتشارات مؤسسه شرق شناسی آکادمی علوم روسیه، 2002م، 616ص، وزیری، روسی (معرفي 1500 نسخه ترکی در 3500 عنوان).

47) Rezvan, M. E.,

رضوان، ام. آی.، «قطعاتی از قرآن های کلکسیون آ. آ. پولوفتسوف در شعبه انستیتو موسسه مطالعات شرقی در سنت پترزبورگ»، رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)،

ص: 38

س 7، ش 2 (ژولای 2001)، صص 20-35، انگلیسی.

48) بولديروف، الکساندر، «کتاب های خطی فارسی و ایران شناسان لنینگراد

رک. نشریه پیام نوين (تهران)، س 6، ش 5 (1342)، صص 81-85، فارسی.

49) میکلوخو ماکلای، ن. د.؛ اولگ ف. آکیموشكين؛ و. و. کوشف؛ م. ا. صلاح الدین اوا، نسخه های خطی فارسی کمیاب در موسسه مطالعات شرق شناسی لنینگراد»، رک. نشریه راهنمای کتاب (تهران)، س 4 (1340)، صص 38-43، فارسی.

50) حبیبی آزاد، ناهید، «آثار فرهنگی و ادبی ایران در انستیتو ملل آسیا (شعبه لنینگراد) و برخی نسخه های خطی آن»، رک. نشریه مشكوة (مشهد)، ش 56-57 (1376)، صص240-243، فارسی (معرفي 26 دستنویس نفیس).

51) Rosen, V. R., Les manuscrits arabes de l'Institut des Langues Orientales du Ministère des affaires étrangères, St. Petersburg, Imprimerie de l'Académie Impériale des Sciences, 1877, 268p.

روزن، ویکتور رومانویچ، نسخه های خطی عربی در موسسه زبان های شرقی در وزارت امور خارجه روسیه، سنت پترزبوگ: آکادمی سلطنتی علوم، 1877م، وزیری بزرگ، 268 ص، فرانسوی (معرفي 229 دستنویس عربی).

52) روزن، ویکتور رومانویچ؛ محمد تقی دانش پژوه (مترجم)، «چند دستنویس از بنیاد زبان های خاوری سنت پترزبورگ»، رک. نشریه نسخه های خطی (تهران)، دفتر 10 (1358)، صص 299 - 310 و 312-313، فارسی (معرفي 132+29 دستنویس فارسی).

53) Rosen, V. R., Les manuscrits persans de l'Institut des Langues Orientales du Ministère des affaires étrangères, St. Petersburg, Imprimerie de l'Académie Impériale des Sciences, 1886, 369p.

روزن، ویکتور رومانویچ، نسخه های خطی فارسی در مؤسسه زبان های شرقی در وزارت امور خارجه روسیه، سنت پترزبوگ: آکادمی سلطنتی علوم، 1886م، وزیری بزرگ، 369ص،

ص: 39

فرانسوی.

54) Dorn, B.,“ Über die aus dem Nachlasse des Wirkl. Staatsrathes Graf dem Asiatischen Museum der Akademie Zugekommenen Morgenländischen Handschriften“, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, 1869-1873), Vol. VI, No. 1 (1868), pp. 111-140.

دورن، برنهارت، «درباره تعدادی از دست نویس های شرقی تازه دست یاب موزه آسیایی [در سنت پترزبورگ»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1869 – 1873م)، س 6، ش1 (1868م)، صص 111-140، آلماني (معرفي 40 نسخه خطی فارسی

و عربی).

55) Dorn, B.,“ Über die vom General - Adjutanten von Kaufmann dem Asiatischen Museum verehrten Morgenländischen Handschriften“. In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1873-76), Vol. VII, No. 2-3 (1874), pp. 395-415.

دورن، برنهارت، «درباره چند دستنویس شرقی متعلق به ژنرال آجودان کا وفمان در موزه آسیایی شریف»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1876 - 1873م)، س 7، ش 2-3 (1874م)، صص 395-415، آلماني (معرفي 27 دستنویس فارسی).

56) Dorn, B., "Die Fonton'sche Handschriften - Sammlung [: Deutschen General – Consuls Dr. Blau in Odessa hat das Asiatische Museum der Akademie die nachgelassenen morgenländischen Handschriften des Geh. Rathes Fonton erworben]", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, 1876-81), Vol. VIII, No. 1 (1876), pp. 189-196.

دورن، برنهارت، «مجموعه دستنویس های شرقی متعلق به فقید راتز فونتن، ارسالی از سوید کربلا و کنسول آلمان در اودیسه به موزه آسیایی آکادمی [ سلطنتی علوم روسیه ]»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1881-1876م)، س 8، ش1 (1876م)، صص 189-196، آلماني (معرفي 19 نسخه خطی عربی و فارسی).

ص: 40

57) Salemann, C., “Neue Erwerbungen des Asiatischen Museums”. In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, 1880-89), Vol. IX, No. 3(1887), pp. 331-402.

زالمان کارل [ مجموعه دست نویس های شرقی ] تازه یاب در موزه آسیایی»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1889-1880م)، س 9، ش3 (1887م)، صص 331-402، آلمانی (معرفي چند نسخه عربی، فارسی و ترکی جغتایی)

58) Dorn, B., "Über die aus dem Nachlasse des Wirkl. Staatsrathes Graf dem Asiatischen Museum der Akademie Zugekommenen Morgenländischen Handschriften”, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Pétersbourg, 1869-1873), Vol. VI, No. 1 (1868), pp. 111-140.

دورن، برنهارت، «درباره تعدادی از دست نویس های شرقی تازه دست یاب موزه آسیایی در سنت پترزبورگ»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1873-1869 م)، س 6، ش 1 (1868م)، صص 111-140، آلماني (معرفي 40 نسخه خطی فارسی و عربی).

59) Salemann, C., "Das Asiatische Museum im Jahre 1890. Nebst Nachträgen”, In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1890-92), Vol. X, No. 2 (1891), pp. 271-292.

زالمان، کارل، «موزه آسیایی در سال 1890م، به انضمام تکلمه»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ 1892-1890م)، س 10، ش 2 (1892م)، صص 271-292، آلماني (معرفي 134 دستنویس از مجموعه کوهن؛Kuhn(1)نسخه از مجموعه رودولف؛ Radloff.(2)نسخه از مجموعه سیؤرن؛ Sjögren(3)نسخه از مجموعه لرش؛ Lerch.(4)نسخه از مجموعه اسمیرنوف (5) و سرانجام 46 نسخه بدست آمده از امکان مختلف و مجموعه های متنوع، به

ص: 41

اختصار معرفي شده است.

60) Smirnov, W. D., Les manuscrits turcs de l'Institut des Langues Orientales du Ministère des affaires étrangères, St. Petersburg, Imprimerie de l'Académie Impériale des Sciences, 1897, 216p.

اسمیرنوف، و. د.، نسخه های خطی ترکی در مؤسسه زبان های شرقی در وزارت امور خارجه روسیه، سنت پترزبوگ: آکادمی سلطنتی علوم، 1897م، 216 ص، وزیری بزرگ، فرانسوی (معرفي 98 دستنویس ترکی).

61) Rezvan, E. A., “Oriental Manuscripts of Karl Faberge (1): The Qur'an [in St. Petersburg branch of the Institute of Oriental Studies collection)”, In: Manuscripta Orientalia (St. Petersburg), Vol. VII, No. 1 (March 2001), pp. 40-61.

رضوان، ای. آ.، «دست نویس های شرقی کارل فابرگ (1): قرآن در شعبه انستیتو مطالعات شرقی در سنت پترزبورگ. رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)، س 2، ش1 (مارس 2001)، صص 40-61، انگلیسی.

62) Rezvan, E. A., “Oriental Manuscripts of Karl Faberge (II): Ragamala Miniatures of the Album ‘Muraqqa' ” (Parts 1-2), In: Manuscripta Orientalia (St. Petersburg), Vol. VII, No. 2 (June 2001), pp. 36-45 (Part 1) No. 3 September 2001), pp 39-45 (Part 2).

رضوان، ای. آ، «دست نویس های شرقی کارل فابرگ (2): آلبوم مرقع و مینیاتورهای راگاملا» (1) (بخش 1 - 2)، رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)، س 7، ش 2 (ژوئن 2001)، صص 36-45 (بخش اول) و ش3 (سپتامبر 2001)، ص 39 -45 (بخش دوم)، انگلیسی.

63) Rezvan, E. A., “Oriental Mansscripts of Karl Faberge (III): Biographical works and portraits” (parts 1-2), In: Manuscripta Orientalia (St. Petersburg), Vol. VII, No. 4 (December 2001), pp. 48-54 (Part 1) Vol. VIII, No. 1 (March 2002), pp. 39-48 (Part 2).

ص: 42

رضوان، ای. آ، «دست نویس های شرقی کارل فابرگ (3): زندگی نامه ها و نقاشی های پرتره» (بخش 1 - 2)، رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)، س 7، ش 4 (دسامبر 2001)، صص 48-54 (بخش اول) و س 8، ش1 (مارس 2002م)، صص 39-48 (بخش دوم)، انگلیسی.

64) Rezvan, E. A., “Oriental Mansscripts of Karl Faberge (IV): Poetry and Miniatures” (parts 1- 2), Manuscripta Orientalia (St. Petersburg), Vol. VIII, No. 2 (June 2002), pp. 52-60 (Part 1) No. 3 (September 2002), pp. 46-52 (Part 2.

رضوان، ای. آ.، «دست نویس های شرقی کارل فابرگ (4): شعر و مینیاتورها» (بخش 1 - 2)، رک. نشریه دست نویس های شرقی (سنت پترزبورگ)، س 8، ش 2 (ژوئن 2002م)، صص 52-60 (بخش اول) و ش3 سپتامبر 2002م)، صص 46 - 52 (بخش دوم)، انگلیسی

65) Dorn, B.,“ Chronologisches Verzeichniss der seit dem Jahre 1801 bis 1866 in Kasan Gedruckten Arabischen, Türkischen, Tatarischen und Persischen Werke, als Katalog der in dem Asiatischen Museum befindlichen Schriften der Art", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Imperiale des Sciences de St. Pétersbourg, 1867), Vol, V, Nr. 5 (November December 1866), pp. 533-649.

دورن، برنهارت، «فهرست کتاب های چاپی عربی، ترکی، تاتاری و فارسی از 1801 1866م در قازان موجود در موزه آسیایی»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1867م)، س 5، ش 5 (نوامبر دسامبر 1866م)، صص 533-649 آلمانی.

66) Dorn, B., "Catalogue des ouvrages Arabes, Persans et Turcs, Publies a Constantinople, en Egypte et Perse, qui se Trouvent au Musée Asiatique de l'Academie", In: Mélanges Asiatiques (Tirés du Bulletin de l'académie Impériale des Sciences de St. Petersbourg, 1867), Vol, V, Nr. 5 (Matz 1866), pp. 465-528.

دورن، برنهارت، «فهرست کتب چاپی سنگی و سربی عربی، فارسی و ترکی منتشر شده در قسطنطنیه، مصر و ایران موجود در آکادمی موزه آسیایی»، رک. نشریه مجموعه آسیایی (بولتن آکادمی سلطنتی علوم در سنت پترزبورگ، 1867م)، س 5، ش 5 (مارس 1866م)، صص 465

ص: 43

528، آلماني (معرفي 111 کتاب نفیس چاپ قسطنطنيه، 141 چاپ مصر و 129 چاپ ایران).

گفتنی است که به جهت سهولت در بهره مندی پژوهشگران از داده های کتاب شناختی و نسخه شناختی دستنویس های توصیف شده در این مجموعه گرانسنگ، راقم، نمایه های متعدد مفیدی را در انجام این فهرست افزوده است که طبعا برخی از آنها، مسبوق به سابقه نیست و علت آن نیز، یکی، زجرها و رنج هایی بوده که راقم در سالیان گذشته در مراجعه به منابع فاقد نمایه، کشیده است و دلیل دیگر نیز، مهیا سازی مواد تراثی، برای پژوهش های درون متنی و برون متنی و نیز مطالعات عمیق تر و نیز تحلیل آماری، بر پایه این مواد خام تراثی بوده است؛ البته ناگفته نماند که زنده یاد پروفسور هلموت ريتر، خاورشناس شهیر آلماني (مقیم شهر استانبول در ترکيه)، بارها در درس خویش می گفتند: «خداوند ما را از شر کتاب های بدون ایندکس مصون بدارد»!

به هر تقدیر نمایه های بیست و سه گانه پایانی این اثر، مشتمل است بر نمایه عناوین آثار، نمایه پدیدآوران آثار، نمایه موضوعات آثار، نمایه گزارش متن آثار، نمایه محل تأليف آثار، نمایه تاریخ تأليف آثار، نمایه ماده تاریخ آثار، نمایه تقدمه های آثار، نمایه آغاز نسخ خطی، نمایه کاتبان نسخ خطی، نمایه محل کتابت نسخ خطی، نمایه تاریخ کتابت نسخ خطی، نمایه مالکان نسخ خطی، نمایه مهرهای نسخ خطی، نمایه صحافان نسخ خطی، نمایه خطوط نسخ خطی، نمایه کاغذهای نسخ خطی، نمایه جلدهای نسخ خطی، نمایه یادداشت های نسخ خطی، نمایه ترتیبی نسخ خطی، نمایه اعلام، نمایه کتاب ها و نمایه اماکن .

در آنالیز بخشی از داده های کتاب شناختی نسخ خطی معرفی شده در این اثر، باید گفت، در مجموع، 150 عنوان، در 516 نسخه، تألیف 110 پدید آور (مؤلف، مترجم، ناظم، محشی، منتخب و ...) معرفي شده است و مقام نخست بیش ترین تکرار نسخ، مربوط به دیوان حافظ شیرازی، با 54 نسخه و مقام دوم، نیز، اختصاص به خمسه جامی (پنج گنج) با 53 نسخه دارد؛ البته علی رغم تفحص نسبتا وسیع راقم سطور، در منابع کتاب شناختي و مصادر نسخه شناختی، افزون بر معدودی از عناوین ناشناخته، پدید آور 28 عنوان نیز، ناشناخته مانده است و امیدوارم که با تلاش های پژوهشگران تازه نفس نسل جوان علاقمند، کار شناسایی این مجاهيل (چند عنوان و پدید آور)،

ص: 45

بر پایه منابع و مصادر جدید، بازشناسی گردند، ان شاء الله. به لحاظ موضوعی، آثار معرفي شده، به ترتیب فراوانی، عبارتند از: ادبیات فارسی منظوم و منثور (24 عنوان)، تفسير قرآن کریم (11 عنوان)، تصوف (10 عنوان)، پزشکی (8 عنوان)، تاریخ و اخلاق (هر یک با 6 عنوان)، نظامی گری (5 عنوان)، آداب و اخلاق، اخلاق و تصوف و فقه شیعه (هر یک 4 عنوان)، ادعیه و کلام و عقاید شیعه (3 عنوان)، ادیان، اسناد، ادعیه و تصوف، دستور زبان، فقه اهل سنت، فلسفه و منشآت و مکاتبات (هر یک 2 عنوان) و موضوعات نیز هر کدام، یک عنوان (بدون لحاظ نسخ مکرر عناوین).

در این اثر، تا جایی که مصادر کتاب شناختی، یاری می کرده است، تاریخ تأليف آثار، ثبت شده اند؛ کهن ترین تأليف فارسی این مرکز، مربوط به سال 519ق الطائف التفسير تأليف زاهدی در واجکی) است و تعداد تألیفات معرفي شده در این فهرست - که موفق به شناسایی تاریخ تأليف آنها شدیم - به این ترتیب، از قرن ششم (3 عنوان)، قرن هفتم (3 عنوان)، قرن هشتم (3 عنوان)، قرن نهم (16 عنوان)، قرن دهم (13 عنوان)، قرن یازدهم (24 عنوان)، قرن دوازدهم (7 عنوان)، قرن سیزدهم (10 عنوان) و قرن چهاردهم هجری (1 عنوان) می باشند. همچنین به لحاظ محل تأليف آثار، تا جایی که ردی از آنها در سر چشمه های کتاب شناختی، یافتیم، به ترتیب، بخارا (11 عنوان)، هندوستان و سمرقند (هر یک با 4 عنوان)، هرات و قهستان (هر یک با 2 عنوان) و شهرهای بادکوبه، حیدر آباد (هند)، دار السرور تفلیس، دکن (هند)، دیبول (هند)، ساوه، شیراز و مشهد مقدس، هر کدام، یک عنوان از آثار معرفی شده در این اثر را به خود اختصاص داده اند.

در بخش تقدمه (أهداء) آثار معرفی شده در این فهرست، چند اثر به درخواست پادشاهان، شخصیت های سیاسی، تاریخی، وزرا، حاکمان، شاهزادگان و برخی شخصیت های علمی و یا حتی به در خواست با نام فرزندان، شاگردان و دوستان خود، "تأليف " گردیده است که بدون تردید می تواند، برای تحلیل ها و ارزیابی اهمیت و جایگاه دانش در دوره های مختلف تاریخی، مفید باشد. به ترتیب فراوانی آثار معرفي شده در این فهرست، 6 عنوان به نام شاه سلیمان صفوی (حک .

ص: 46

1105-1077 ق)، 4 عنوان، به نام سلطان حسین بایقرا (حک 873-911ق)، 3 عنوان، به نام شاه عباس اول صفوی (حک 996-1038 ق)، 2 عنوان، به نام ابوبکر بن سعد زنگی و محمد بن ابوبکر زنگی (از اتابکان شیراز)، شاه طهماسب صفوی (حک. 931-984ق)، و سلطان عبدالله قطب شاه (د. 1035 ق)، یک عنوان نیز به نام یا درخواست ناصر الدین ابوالفتح عبد الرحيم بن ابی منصور (حاکم اسماعیلی قهستان)، شمس الدين ابو المظفر ابراهیم شاه شرقی (حک . 804 844ق)، سلطان ناصر الدين قباجه (حاکم سیند)، .... (فرمانفرمای قهستان، خواف، سنجان و مابیژن آباد)، ابوالمظفر علاء الدين سلطان حسين شاه، سلطان ناصر الدین سید عبد العزيز بهادر خان» (حک . 1091-1057

ق)، مظفر الدين يرلق ارسلان بن حسام الدوله البيورک چوپانی، اکبر شاه (حک

1014-963 ق) سلطان شهاب الدین محمد شاهجهان (حک . 1037-1068ق)، سلطان غیاث الدین (زنده 868 ق)، شاه عباس ثاني (حک 1052-1075ق)، سلطان حسین صفوی (حک . 1144-1105 ق)، شمس الحلافه محمد شاه بن تغلق شاه فرمانروای دهلی (حک . 725 - 752ق)، شمس الدين التتمش مملوکی (حک . 607-633ق)، شهاب الدین محمد شاه جهان (حک 1068-1037 ق)، محمد قلی قطب شاه (حک . 989 - 102ق)، عبدالعزیز خان بن عبيد الله خان شیبانی (حک. 947-957ق)، علاء الدين محمد خلجی (حک 695-715ق)، فتحعلی شاه قاجار (حک . 1212-1250 ق)، مظفر حسن بن سلطان حسين، مظفر الدین ابوالغازی سلطان امیر شمس الدين بن سلطان كمال الدين محمد از پادشاهان رستمدار (حک سلسله 897-995ق)، يمين الدوله بهرامشاه پادشاه غزنه (حک 511-552ق)، وكيل الرعایا (کریمخان زند)، شیخ الاسلام شمس الدین محمد بن علی خاتوني مشهور به ابن خاتون عاملی (وزیر قطب شاه)، معزالدين ابوالقاسم بابر بهادر (وزیر جلال الدين محمود)، ابوالحسن (پسر سلطان حسین بایقرا، حاکم مرو)، امیر شیخ احمد سهیلی جغتایی (د. 918ق)، امیر علیشیر نوایی (د. 908 ق)، سراج الدین قاسم بیک پرناک تركماني (از شاهزادگان و حاکم شیراز بین سال های 900-906ق در روزگار شاهی رستم بیک بن مقصود بیک)، وزیر مجدالدين ابو محمد بخاری، ملکه تخت نشین، عصمة الدنيا والدین، بدیع الجمال (بدیع الجمال، همسر امير مبارزالدين محمد و مادر سلطان ابوالمظفر بایزید حک 757

ص: 47

790ق)، حاج آقاسی (وزیر کریم خان زند)، حمزه میرزا فرزند سلطان محمد خدابنده صفوی (برادر بزرگتر شاه عباس اول)، رفیع الدین حسین (فرزند يوسف هروی طبیب)، ضیاء الدین یوسف (فرزند عبدالرحمن جامی) با 2 عنوان، محمداسماعیل (برادر کهتر مؤلف)، عباس قونسول اعظم در استر آباد، قاضی امیرشرع و دیگران تأليف گردیده است.

در بخش نسخه شناسی این فهرست، هم باید گفت که حدود 10 نسخه از این آثار معرفي شده، به خط مؤلف است؛ تعدادی دستنویس نیز، به در خواست، اشاره یا به نام پادشاه، دانشمندی و یا شخصیتی، "کتابت " گردیده است و از آن جمله اند: سلطان سید عبد العزيز بهادر خان (حک . 1091-1055 ق)، شاه مراد کشمیری، ملا دولت خان ولد شيخ رسول دویزین، میرزا صالح بیک بدخشی، بإشارة المفخم المكرم المؤيد بتأييد الملك الكبير محمد ظهير»، سلالة السادات ...... میرزا محمود نایب کنسولگری مقیم استرآباد و میرزا محمد مهدی بن میر سید احمد.

از مجموع 516 نسخه معرفي شده در این دفتر، کاتب 36 نسخه معلوم می باشد که بر پایه نسبت آنان در انجامه نسخ، حدود نیمی از کاتبان، به حوزه آسیای مرکزی، به خصوص حوزه بخارا و سمرقند تعلق دارند. همچنین از این میان، محل کتابت 38 نسخه نیز در انجامه، مشخص گردیده است و به ترتیب 6 نسخه در بخارا و سمرقند، 3 نسخه در قوقند و قازان، 2 نسخه در شهرهای یزد، بلخ و 2 نسخه هم در قریه دیوین استنساخ گردیده است و باقی شهرها و ولایات نیز هر کدام یک نسخه، در آنها، کتابت شده است، که عبارتند از: آقسو، اردبیل، اصفهان، بابا لار، بلخ، پطرزبورگ، دارالسرور تفلیس، دار السعاده زنجان دارالسلطنه هرات، سيالكوت، شبرغان، شیراز، قازان، کشمیر، محلات، مشهد، نسف، نعمت آباد، وان، قریه شافلان به رباط عاليحضرت سید محمود و قریه طاشلچو از ولایت قزان و سایر نسخه ها فاقد محل کتابت می باشند.

باید افزود که از میان نسخ معرفي شده در این دفتر، 240 نسخه خطی، تاریخ کتابت آنها، مضبوط است و تاریخ حدودی (قرن) باقی نسخ را نیز راقم سطور، بر پایه دو دهه تجربه در حوزه فهرست نگاری، مشتمل بر قدمت، کاغذ، مرکب و سایر مميزات و مؤلفه های نسخه شناختی،

ص: 48

ثبت نموده است. در این دفتر، دستنویس های کتابت شده در قرن ششم (2 نسخه)، قرن هفتم (2 نسخه)، قرن هشتم (7 نسخه)، قرن نهم (15 نسخه)، قرن دهم (115 نسخه)، قرن یازدهم (139 نسخه)، قرن دوازدهم (96 نسخه)، قرن سیزدهم (128 نسخه) و قرن چهاردهم هجری (14 نسخه) بوده است و البته باید توجه داشت در این آمارها، از آنجا که احتمال کتابت برخی نسخ،

در دو قرن است (مانند کتابت سده 11 یا 12 ق) لذا بر این مبنا در آمار مذکور، این نوع نسخ یکبار در عداد قرن 11 شمارش شده و بار دیگر هم در عداد نسخ کتابت شده در قرن 12 ق.

در ادامه گزارش جنبه های نسخه شناسی دستنویس های توصیف شده در این دفتر، باید افزود که بیشترین فراوانی خط نوشتاری این مجموعه نفیس، (با حدود 350 نسخه، خط نستعلیق می باشد؛ اما کلکسیونی متنوع و جذاب نیز از انواع خطوط خوش و تحریری ارزشمند، در این مجموعه گرانسنگ، قابل مشاهده است که به عنوان نمونه، می توان به این موارد اشاره داشت : تعليق، تعليق آمیخته به ثلث پخته، تعلیق پخته، تعليق زیبا، ثلث، ثلث پخته، ثلث خوش، ثلث زیبا، ثلث مایل به کوفي تزیینی، ثلث معرب، شکسته نستعلیق، شکسته نستعلیق خوش، شکسته نستعلیق زیبا، شکسته نستعلیق ممتاز، كوفي تزیینی، نستعلیق (چلیپا)، نستعلیق تحریری، نستعلیق تحریری (چلیپا)، نستعلیق تحریری (چند قلم)، نستعلیق تحریری (ردی ء)، نستعليق ترکی تحریری، نستعلیق خوش، نستعلیق مایل به تعلیق، نستعلیق مایل به تعلیق پخته، نستعلیق مایل به شکسته ، نستعلیق ممتاز، نستعلیق هندی، نسخ، نسخ پخته، نسخ تحریری، نسخ تحریری کهن، نسخ تحریری کهن (چند قلم)، نسخ خفی، نسخ کهن، نسخ مایل به تعلیق، نسخ مایل به تعلیق کهن، نسخ معرب، نسخ معرب پخته و نسخ معرب خوش مایل به کوفي.

از دیگر جنبه های نسخه شناختی، می توان به انواع کاغذهای استفاده شده در این مجموعه ارزنده اشاره نمود و نکته ای که جالب توجه است، اینکه، بیشترین کاغذهای بکار رفته در این کلکسیون سترگ، از نوع کاغذ شرقی (84 مورد) است و به جز مواردی نادر همچون کاغذ شرقی از نوع خانباليغ، باقی آنها، عمدتا از نوع کاغذ سمرقندی تحریری (به صورت ضخیم یا نازک)،

ص: 49

می باشد که عمدتا کار دست است؛ سایر کاغذهای این مجموعه نیز حاوی طیفی از کاغذهای فرنگی کارخانه های اروپایی و روسی است که در کل (28 مورد) می باشد و افزون بر نوارهای آب نقشی (واترمارک) درون کاغذها، مواردی نیز حاوی آب نقش تجارتی کاغذهای اروپایی و روسی هستند؛ از جمله دو نوع کاغذ فرنگی، آبی ضخیم (روسی با مارک تجارتی

MOKOE-B 1821) و دیگری سفید (با واتر مارک تجارتی و نشانه ببر و عبارت BEN TO PIOCARDO) از آن جمله اند. اطلاعات جامع انواع کاغذهای این مجموعه نفیس، طبق داده های جزئی این فهرست، چنین اند: شرقی (خانباليغ) ضخیم نخودی، شرقی (خانباليغ) نخودی، شرقی (سمرقندی تحریری) آهار مهره، شرقی (سمر قندی تحریری) نازک نخودی، شرقی (سمرقندی) ضخیم نخودی، شرقی سفید، شرقی سفید ضخیم آهار مهره، فرنگی، فرنگی آبی ضخیم، فرنگی آهار مهره، فرنگی سفید، فرنگی سفید آهار مهره، رنگی ضخیم آهار مهره سفید، فرنگی ضخیم سفید، فرنگی ضخیم نخودی، فرنگی نخودی و آبی دارای واتر مارک ( آب نقش) تجارتی.

در خصوص کیفیت جلدها، صحافی و داستان تجليد جلدهای این مجموعه ارزشمند، سخن بسیار است؛ جلدهایی نفیس و هنری، همچون تیماج، میشن، ساغری، مشمعی (گالینگور)، مقوایی، کاغذی و حتى قصه برخی آثار بدون جلد که حکایت خودش را دارد؛ اما از باب نمونه، اشاره به مشخصات تعدادی از جلدهای توصیف شده در این مجموعه، خالی از لطف نخواهد بود. جلدهایی همچون تیماج زرشکی فرسوده با ترنج و سرترنج همراه نوار کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ تیماج زرشکی، دارای ترنج طلایی زمینه زرشکی نگاره های اسلیمی با طبله و قاب مخصوص؛ تیماج زرشکی، ضربی، با ترنج، سرترنج و لچک ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی؛ تیماج زرشکی، مجدول، ضربی با ترنج، سرترنج و لچک ترنج با زمینه لاکی منقوش به گل و بوته و نگاره های اسلیمی؛ تیماج قرمز، دارای ترنج و سرترنج و جداول شبیه نگاره های اسلیمی؛ تیماج قهوه ای با ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، با عطف و مغزی تیماج قهوه ای روشن؛ تیماج قهوه ای تیره با ترنج ضربی زمینه گل و بوته، با طبله و شمسه ضربي

ص: 50

زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، عطف تیماج قهوهای فرسوده؛ تیماج قهوه ای تیره فرسوده با ترنج و سرترنج لاکی قهوه ای روشن (طلایی) با زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی در قطع رحلی بزرگ؛ تیماج قهوه ای تیره فرسوده با روکشی از پارچه کرم رنگ؛ چوبی با روکش کاغذی عسلی، با ترنج و سرترنج لاکی زمینه گل و بوته؛ چوبی با کار رنگ و روغن روی جلد، مجدول با زمینه مشکی، زعفرانی، سبز (زنگار) و قرمز، با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته، عطف تیماج قهوهای فرسوده؛ چوبی ضخیم با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ با ترنج و سرترنج ساده، جدول ضربی و عطف تیماج سرخ؛ دو رو، برون پارچه مخملی گل بهی با گل و برگ و بوته صورتی و زرد، درون تیماج زرشگی مجدول ضربي، با ترنج و سرترنج ضربی زمینه طلایی؛ عطف تیماج سبز یشمی با روکش محافظ پارچه ای ابلق؛ دو رو تیماج، برون زرشکی با ترنج ضربی زمینه لاکی کرم با نقش گل و بوته و نگاره های اسلیمی، و درون قهوه ای، همراه قاب میشن (گالینگور) با روکش کاغذی آبی ابلق در قطع ربعی دراز؛ دو رو روغنی، برون با زمینه زرشکی مرقش مجدول با نقش گلهای شکفته و غنچه الوان همراه برگ ها و بوته های الوان بسیار زیبا و هنری، درون با زمینه قهوه ای و گل و برگ الوان که در برخی بخش ها رنگ آنها، فروریخته است، مجدول زرین و مشکين؛ عطف تیماج مشکی؛ روغنی؛ روغنی طرح مرقش به رنگ قهوه ای تیره، مجدول به رنگ نارنجی، دارای ترنج و سرترنج نقش زمینه گل و بوته، عطف تیماج مشکی فرسوده؛ زرکوب فرنگی در قطع ربعی؛ ساغری مشکی آسیب دیده، مجدول، با ترنج و سرترنج و لچک ترنج ضربی؛ کاغذی ابر و باد ابلق؛ مشمعی (گالینگور پارچه ای) مشکی، با عطف و گوشه تیماج سرخ؛ مقوایی (بدون شیرازه بندی)؛ مقوایی با ترنج و سر ترنج، زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، مجدول ضربی، برون با روکش کاغذی قرمز، درون آبی نفتی با ترنج و سرترنج لاکی کرم رنگ، عطف تیماج قهوهای فرسوده؛ مقوایی با روکش سبز حنایی (کار آسیای میانه)، ضربي، مجدول با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، با عطف تیماج زرشکی؛ میشن قهوه ای تیره و عطف تیماج مشکی با قطع خشتی و البته برخی نیز بدون جلد با قابي مقوایی همراه روکش کاغذی ابلق؛ عطف پارچه سرمه ای که از چهار طرف با نخی بسته شده!

ص: 51

داستان دستنویس های هنری این مجموعه نفیس، تذهیب، تشعیر، نگارگری، نقاشی ها و نگاره ها (مینیاتورها)، تجلید خود حدیث مفصل دیگری است که بایستی یک جلد کتاب، به نحو مستقل، در باره ابعاد گوناگون نفائس هنری موجود در این کلکسیون گرانقدر، سخن گفت؛ اما از باب براعت استهلال، شاید خالی از فایده نبوده باشد که به توصیفات تعدادی از نسخ خطی هنری و مصور این دفتر تراثي، اشاره ای گذرا داشته باشیم. موارد ذیل بخشی از دستنویس های هنری این کلکسیون نفیس هستند که برخی از آنها (مانند مورد الف) به جهت نفاست فوق العاده آن، قیمتی مادی برای آن متصور نیست!

الف) این نسخه، شاهکاری هنری و به غایت نفیس است؛ این نسخه عزیز الوجود، بسیار بسیار هنرمندانه، کتابت، تذهیب و تزيين گردیده است و شاید، یکی از نفیس ترین نسخه های موجود این اثر، در جهان باشد. آیات قرآن کریم با طلا به خط ثلث معرب درشت نوشته شده و در ذیل آن به نسخ پخته ترجمه و تفسیر گردیده است. نسخه در برگ آغاز دارای سرلوحی به غایت زیبا مربوط به سده هفتم هجری احتمالا سبک بغدادی است که در بالا و پایین آن دارای دو کتیبه بازوبندی فوق العاده زیبا که کلمه «الله» به خط کوفی تزیینی همراه گل و بوته طلایی و نگاره های اسلیمی طلایی با زمینه زنگار و لاجورد و شنگرف مجدول به طلا و مرکب مشکی، در میان آن آیه «إلى النار تدعونني لأكفر بالله و أشرک به» با طلا به خط ثلث نگارش یافته است؛ در مقابل سرلوح نیز پنج نگاره و شمسه (ترنج زرین) با زمینه گلبرگ طلایی با زمینه طلا و شنگرف و لاجور و زنگار (سبز) به طرز بسیار هنرمندانه ای ترسیم گردیده است و در میان شمسه کوچک کلمه «الله» به خط کوفی تزیینی با طلا کتابت گردیده است. نسخه دارای نشانه های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزبهاست که بیشتر در قالب شمسه و مستطیل و برخی نیز به صورت شلجمی نگارگری شده است و به نظر می رسد مربوط به همان زمان کتابت و در همان سده هفتم هجری روی نسخه کار شده باشد؛ در میان جوف شمسه های بزرگ در هامش - که بسیار هنرمندانه با زمینه زنگار، لاجورد، شنگرف و طلا تزيين شده است - بخط كوفي تزیینی

ص: 52

اجزاء و احزاب سوره ها (مانند عشرة) آمده است و نیز در میان شمسه های کوچک که بیشتر علائم میان آیات است، نوعا كلمه «الله» با طلا به خط ثلث مایل به کوفی تزیینی به شکل هنری، کتابت گردیده است. بر فراز سور، کتیبه هایی طلایی مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی با زمینه طلا، زنگار، شنگرف و مرکب مشکی ترسیم گردیده است که در لبه های کناری آن کتیبه ، کلمه «الله» با طلا به خط کوفی تزیینی بسیار زیبایی کتابت به صورت موازی قرینه سازی شده است و در میان جوف آن نیز با سفید آب بخط ثلث زیبایی، نام سوره و تعداد آیات نگارش یافته است. این هشت کتیبه در ابتدای سوره های ... ترسیم گردیده اند. در برگ ... نسخه، در وسط صفحه، از میان عبارت «و کار دین زیادت طراوتی یافت و رونقی و نظامی پذیرفت و بیغامبر عليه السلام بملوک جهان نامها نبشت و سوی ایشان رسولان فرستاد ...» عبارت «و بیغامبر عليه السلام بملوک جهان»، به طرز هنرمندانه ای انتخاب گردیده و به نحو مستقل به خط درشت تعليق زیبایی کتابت گردیده است.

ب) دو برگ آغازین مذهب و دارای یک سر لوح سبک کنگره ای زیبا و هنری مربوط به مکتب صفوی، با زمینه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان و نگاره های اسلیمی زرین، همراه با کتیبه بازوبندی که با زمینه طلا و لاجورد که جوف آن نانوشته مانده است؛ این دو برگ دارای تشعير گل و بوته و نگاره های اسلیمی طلایی و قرمز؛ میانه سطور این دو برگ، با طلا دندانه موشی شده است.

ج) این نسخه نفیس مذهب، دارای ده مجلس نگاره (مینیاتور) بسیار زیبا و هنری از مکتب هرات، با مضامین اخلاقی مجالس سلاطين، علما، حکما و قضات، در برگ های ... آمده که در تمامی آنها، برگ مقابل نیز تذهیب و دارای تشعیر است که در آن صحنه های بسیار زیبای هنری از شکار حیوانات و مناظر گل و بوته، با رنگ طلایی ترسیم گردیده است و میانه سطور نیز با طلا اندازی، دندانه موشی شده است. برگ های نسخه مجدول به طلا، شنگرف، لاجورد، زنگار و مرکب مشکی است.

ص: 53

د) نسخه دارای نشانه های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب هاست که برخی در قالب شمسه و برخی شلجمی است و به نظر می رسد مربوط به همان زمان یا یکصد سال پس از آن در سده هفتم یا هشتم هجری بر روی نسخه کار شده باشد. ابتدای سور نام سوره همراه تعداد آیات آن به آب طلا و خط ثلث نگارش یافته اند.

ه) نسخه ای نفیس و هنری است، دارای هشت مجلس نگاره (مینیاتور) با مضامین دلاوری و رشادت و جنگاوری مربوط به تیمور لنگ و خاندان تیموری است.

و) نسخه هنری نفیسی است، در آغاز، دارای یک سرلوح مذهب و نیز حاوی یک مجلس مینیاتور، که متناسب با مضامین عاشقانه این منظومه، به شکلی هنرمندانه ترسیم گردیده است.

ز) نسخه ای نفیس و هنری حاوی چندین نگاره (مینیاتور) بوده و همچنين آغاز هر یک از منظومه های پنج گانه، دارای سرلوحی مذهب می باشد.

ح) نسخه ای نفیس و هنری است و در آغاز هر یک از منظومه ها، یک سرلوح مذهب آمده است و این نسخه همچنین دارای چند مجلس نگاره (مینیاتور) می باشد.

ط) نسخه منظومه يوسف و زلیخا، بسیار نفیس و هنری، دارای 64 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامین داستان حضرت یوسف عليه السلام و زلیخا، ترسیم گردیده است.

ط) نسخه ایست نفیس و هنری، دارای 10 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامین داستان حضرت یوسف و زلیخا، ترسیم شده است.

ک) نسخه ایست بسیار نفیس و هنری، دارای 73 مجلس نگاره (مینیاتور) که متناسب با مضامین داستان حضرت یوسف عليه السلام و زلیخا، ترسیم گردیده و آغازین برگ نسخه نیز دارای یک سر لوح مذهب، گویا به سبک هرات، است.

ل) نسخه ایست نفیس و هنری، در آغاز دارای سرلوحی مذهب و در میان نسخه نیز دارای 6 مجلس نگاره (مینیاتور) متناسب با مضامین غزلیات (عاشقانه)، ترسیم شده است و برای نمونه،

ص: 54

در یکی از مینیاتورها، پیکره آدمی، مرغی در دست، به شکلی هنرمندانه (گویا به سبک مکتب هرات) نگارگری و سپس تذهیب شده است.

م) این نسخه نفیس و هنری دارای دو مجلس نگاره (مینیاتور) متناسب به مضامين غزليات عاشقانه دیوان جامی است.

است، تا چه قبول افتد و که در نظر آید، « وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ » (1)

امید است توانسته باشم، به این طریق، برگ زرین دیگری، بر دفتر نگارین فرهنگ غنی ایران اسلامی افزود باشم. اینجا بایسته است از اساتید بزرگوار، پژوهشگران و دانشوران گرامی، صمیمانه بخواهم، از تذکرات و راهنمایی های اصلاحی خود، نسبت به محتوای اثر، ما را محروم نسازند؛ (2) البته نقص هایی ممکن است در برخی مدخلها ملاحظه شود، پژوهشگران گرامی، باید توجه داشته باشند، که به جهت استعجال نهاد اعزام کننده، كل فهرست نگاری این پانصد و شانزده عنوان نسخه خط نفیس، دقیقا طی 25 روز کاری، صورت گرفته است و طبعا در این زمان محدود که با محدویت های متعددی توأم، بوده است، رخداد برخی نواقص امری طبیعی می نماید؛ با این حال به تعبیر ابن خلدون، «خداوندان و دانشمندان کرامت در آن به دیده انتقاد و اصلاح نگرند، نه به چشم رضامندی و از آنچه سزاوار اصلاح است، چشم پوشی نکنند». (3)

در پایان سخن، شایسته است، از عزیزان و سرورانی در شکل گیری این اثر ناچیز، سهیم بوده اند، تشکر نمایم، بخصوص از استاد، جناب آقای دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، ریاست محترم سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، از سه جهت، بایستی سپاس ویژه ای داشته باشم، یکی به جهت عنایت و حمایت مستمر ایشان نسبت به مقوله نسخ خطی، چه در زمانی که سمت رایزنی ایران در روسیه را عهده دار بودند و چه دوران کنونی که مسؤولیت سنگین هدایت این سازمان را به دوش می کشند؛ دوم اینکه ادامه کار سترگ فهرست نگاری نسخ فارسی در انستیتو دستنویس های شرقی، مطمئنا بدون دخالت و حمایت مستقیم ایشان، عملا مقدور نمی شد و سوم اینکه علی رغم مشغله های فراوان اجرائی، ایشان، از سر مهر، قبول زحمت نموده، تقریظی بر این اثر ناچیز، قلمی فرمودند. از سرکار خانم دکتر ایرنا پاپوا، رئیس انستیتو دستنویس های شرقی فرهنگستان علوم روسیه و دکتر ستانیسلاو پروزوروف، معاونت محترم انستیتو، که در طول مدت

ص: 56

فهرست نگاری، نهایت محبت و همراهی را نسبت به راقم، مبذول داشتند؛ از استاد، جناب آقای قهرمان سلیمانی، معاونت محترم پژوهشی و آموزشی سازمان، بابت حمایت صمیمانه از طرح فهرست نگاری در روسیه؛ از فرد فرد عزیزان سرپرستی رایزنی فرهنگی ایران در مسکو، که طی این سفر، زحمات متعدد راقم، همواره بر عهده این گرامیان بوده است؛ از سرکار خانم عاطفه نوری، ریاست معزز کتابخانه مرکزی سازمان فرهنگ که در طول همکاری صمیمانه خویش با این پروژه، فراتر از مسؤولیت های محوله تلاش نمودند و نیز همکار عزیز ایشان، جناب آقای سعید خودداری نائینی، که هماره، از ابتدای پروژه، مستقیما رهين الطاف این دو بزرگوار بوده ام، از سرکار خانم اولگا باستريبوا، از همکاران بخش نسخ خطی کتابخانه ملی روسیه، از سرکار خانم ایوانوونا از اساتید ادبیات فارسی دانشگاه سنت پترزبورگ، از جناب آقای فتح الله ذوقی، از همکاران بنیاد مطالعات اسلامی در مسکو، از جناب آقای محمدجواد شعبانی از علاقمندان حوزه ترانی که همزمان برای دوره تخصصی زبان آموزی در سنت پترزبورگ حضور داشتند، از جناب آقای سید علی رضی، دانشجوی دانشگاه سنت پترزبورگ و نیز از سرکار خانم سمیه پسندیده، دانشجوی علوم سیاسی در مسکو، که در مدت حضورم در روسیه، به اشکال مختلف، از راهنماییهای صمیمانه این گرامیان، بهره مند بوده ام؛ از سرکار خانم الهام بادينلو، به جهت ویرایش فني اثر، با مراجعات مکرر، فراوان مدیون محبت های ایشان هستم.

به عنوان ختامه مسک، از ریاست معزز و معاونین محترم سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، به خصوص سروران بخش انتشارات سازمان، که نهایت محبت را، در روند چاپ و نشر این فهرست، مبذول داشتند، صمیمانه تشکر می نمایم و الله ولي الخير و هو المستعان.

حسين متقی

قم - آبان 1394/ نوامبر 2015

ص: 57

ص: 58

(1) «C-271 »

عنوان: آئینه حق نما

پدیدآور (مؤلف): ژروم گزاویه (1)

موضوع: ادیان (مسیحیت)

گزارش متن: کتابی پر آوازه در اثبات حقانیت دین مسیحیت و نقد دین اسلام در قالب مناظره است که در پنج باب، طی ده سال، بین سال های 1599-1609م/1007-1017ق، در هند، تأليف گردیده است و طبق مقدمه به اکبر شاه (حک 963-1014 ق /1556-1605م) تقدیم گردیده، اما، در میانه تأليف، اکبر شاه در گذشته است.

عناوین پنجگانه این اثر چنین است:

- باب اول: در احتیاج آدمیان بدین خدا بحكم وجوب (5 فصل)؛

- باب دویم: در چیزهایی که دین عیسویان از خدای آموزد... (8 فصل)؛

- باب سوم: در خدائیت حضرت عیسی (ع)... (9 فصل)؛

- باب چهارم: در احکام دین ... و در فرق احکام دین عیسی [علیه السلام] و احکام دین محمد [صلی الله علیه و آله وسلم] (8 فصل)؛

- باب پنجم: در تاییداتی که در دین حق عیسویان یافت می شود و برای بندگی خدای ... (8 فصل).

ص: 59

گفتنی است در پی نگارش این اثر، در آوان سلطنت شاه عباس اول (حک . 996-1038ق) نسخه ای از آئینه حق نما، از دربار پادشاهی هند به دارا لحكومه وقت ایران (اصفهان) فرستاده شد؛ این اثر از آنجا که از استحکام خاصی برخوردار بود، اندیشه گران ایرانی و غیر ایرانی را بر آن داشت که پاسخی بر آن بنگارند. بهترین پاسخی که برای آن نگاشته شده، کتاب مصقل صفاء تأليف سيد احمد علوی عاملی (د. حدود 1060 ق)، شاگرد و داماد میرداماد (د. 1040 ق)، یکی از دانشمندان، متکلمان، فیلسوفان و دین شناسان برجسته عصر صفوی است. البته نباید از نظر دور داشت که پس از نگارش اثر پر حجم آئینه حق نما، شخصی به نام «شیرونیمو سواير» آن را تلخیص کرده و با نام منتخب آئینه حق نما منتشر ساخت؛ این اثر، بر خلاف اصل کتاب به صورت غير مناظره ای و با نثر صریح نگاشته شده بود. و کتاب مصقل صفا، گویا در نقد همین منتخب آئینه حق نما می باشد و نه اصل کتاب و به نظر می رسد، نقل برخی مطالب آن، در ذیل این اثر، خالی از لطف نباشد!

طبق آنچه که مصحح آن، در مقدمه اثر آورده، سید احمد عاملی، عبارات کتاب آئینه حق نما (یا) منتخب آیینه را به صورت مستقیم نقل می کند و سپس طی سه فصل، با موشکافي خاصی به نقد و بررسی آن اثر می پردازد.

عاملی، در فصل اول مصقل صفا، به مسأله تثليث و الوهیت مسیح پرداخته و با بهره گیری از ادله برهانی و شیوه های جدلی به ابطال مدعای خصم می پردازد. به طور کلی مؤلف مصقل، در این فصل مستم می گیرد که انجيل، مسیح را علم الهی دانسته است و همه تلاش ایشان این است که این مطلب را ابطال کند و یا تنا في آن را با دیگر فقرات کتاب مقدس نشان دهد. انجيل هیچگاه مسیح را به صورت یکی از صفات الهی تصویر نکرده و این مطلب از عقاید مسیحیان متأخر است. علوی در پایان فصل اول به این نکته باز می گردد که آیا لفظ اولاد یا فرزند در کتاب مقدس تا چه حد بر مدعای مسیحیان دلالت دارد. وی با تمسک به این کلام مسیح به شاگردان که: «من در پدرم و پدر در من و شما در من و من در شما»؛ استدلال می کند که اگر مدعای

ص: 60

مسیحیان راست باشد، بر طبق کتاب مقدس باید شاگردان مسیح را نیز فرزندان خدا دانست.

فصل دوم کتاب مصقل صفا، به چگونگی الوهیت عیسی مسیح و ارتباط بين جنبه ناسوتی و لاهوتي او اختصاص دارد و به همین مناسبت بحث به فداء، کشیده می شود و در پایان از (بشارات عهدین) به نبوت پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله، بحث می شود. البته مسیحیان در چگونگی الوهیت مسیحیت اختلاف دارند و فرقه های یعقوبیه، نسطوریه و دیگر فرق، هر کدام به نوعی این مسأله را تفسیر می کردند. نویسنده کتاب آئینه حق نما، تا آنجا که از نقل مصقل صفا بر می آید، بی آنکه وارد جزئیات بحث شود با زرنگی خاصی این مسأله غامض را به طور سربسته مطرح می کند: «پس آنکه گفتم که عیسی خداوند ماست و هم آدم به این معنا نمی گوئیم که خدا خدائی خود را گذاشته آدم شده باشد، بلکه به این معنی که در عیسی الهیت قدیم بشریت گردید، و چنانکه جان ناطق که با جسم طبیعی پیوند گرفته آدم ترکیب گرفت همین طور خدا و آدم جمع گردیده عیسی شده است». مؤلف مصقل به همان روش سابق، از دو طریق این ادعا را ابطال می کند: ابتدا تنافي این مطلب را با مضامین کتاب مقدس معلوم می دارد، و سپس غیر معقول بودن اصل این مدعا را به اثبات می رساند.

مؤلف در فصل سوم مصقل، ابتدا به احکام انجيل و شریعت نصارا می پردازد و نشان می دهد که عبارات انجيل نه تنها با تورات در تنافي است، بلکه با دیگر عبارات انجیل نیز سازگار نمی باشد؛ سپس وارد بحث از معاد روحانی و معاد جسمانی می شود.

در پایان کتاب مصقل صفا، نیز مصتف دانشمند آن، به مسأله نبوت خاصه می پردازد و با اشاره به خاتمیت نبی اکرم صلوات الله عليه و آله، از پیامبران اولوالعزم عليهم السلام و اوصیای آنها سخن به میان می آورد.

باید افزود مصقل صفا (در نقد کتاب آئینه حق نما) همراه گفتاری از هانری کربن، به اهتمام سید جمال الدین میردامادی (از نوادگان مؤلف) و با مقدمه و تعليقات آقای دکتر حامد ناجی اصفهانی، در سال 1373ش به چاپ رسیده است.

ص: 61

آغاز: «بسمله، در خطاب ظل اللهی خلافت ... جلال الدين و الدنيا اکبر پادشاه، خلد الله ملکه، آورده اند که ایکشمنش حكيم بعزيمت اکساب دانش آموختن حکمت آن استاد دانا یعنی سقراط را ملازمت کرد ... (6ب) پس ای پادشاه بزرگ توانا درین کتاب به پیشکش آوردیم خلاصه دین راست که خدا ... (8 الف) اسناد دین حق انجیل است و طرف دیگر حکیم دانایی ... این را آئینه

حق نما نامیده شد، چرا که همچنانکه در آینه چیزهای محسوس روشن دیده می شود و اینچنین درین کتاب دین حق و معقول بر وجه احسن مشاهده عقلا ... شبهای دراز بروز آوردیم جهدها کردم و محنتها ... (8ب) بیشتر در گذارش آن بزبان فارسی که مرا بدان اینهمه بیگانگی است و آنرا از سر تو چون خورد سالان در کهن سالی از حروف تهجی آغاز نمودم تا این خدمت بجا آید ... (9 الف) در سال هزار و پانصد و نود و نه از تولد عیسی ... (14 الف) خدا صاحب ما کرامت فرمود و درین چرخ کنم تا آفرید کار ما شناخته همکنان گردد ... چون دریافتم که احتیاج عامست از ناداشتن آگهی از دین حق خدا .... عزیمت کردم کتابت کردن و نگاه داشتن از چیزی که بسخن گذاردن نمیتوانستم با مید آنکه خدا صاحب ما نظر به نیت نیک من کرده در آنچه نیروی من نمی رسد ...... دریافتم که درین سرزمین دین حق (15ب) این مطالب علا و مقاصد اقصی در پنج باب گذارش می یابد ....»

انجام: «... استعانت دعاهای حضرت بی بی مریم پارسا که والده او و خداوند ماست ...... باتمام رسید و انصرام انجامید، بعون و عنایت ملک الوهاب، مبحث این کتاب ربانی و مذاکره این کتاب خطاب حقانی همه دقیقه و کمال کرمه در سنه هزار و ششصد و نه از تولد حضرت عیسی مسیح صاحب ما با تمام انجامید بعون المجيد، تم».

نوع خط: نستعلیق، کاتب (مؤلف): گویا نسخه مبيضه مؤلف است، تاریخ کتابت (تأليف): سده 11ق (نزدیک زمان تأليف)؛ تعداد برگ: 558گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: تیماج زرشکی، ضربي، با ترنج، سرترنج و لچک ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی

گزارش نسخه: نسخه ای نفیس است که به نظر می رسد نسخه پاکنویس (مبیضه) مؤلف بوده

ص: 62

باشد که البته نیازمند تحقیق و بررسی بیشتری است. در آغاز نسخه با خطی خفی نوشته شده است: «من کتب زنادقه»! این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

(2)

«C-1649-1 »

عنوان: آداب الاصحاب

پدید آور (مؤلف): فخر الدین علی بن حسین، کاشفی بیهقی سبزواری متخلص به «صفی» (د. 939ق)

موضوع: تصوف

گزارش متن: کتابی است در آداب سلوک و طریقت صوفیانه که در هشت باب (هر یک در چند فصل)، به ترتیب ذیل، تنظیم گردیده است. گفتنی است فهرست مطالب اثر، در دیباچه، گنجانده شده است.

- باب اول: در آداب استیذان ( شنیدن) و سلام و مصافحه و معانقه و تقبیل ایادی (در چهار فصل)؛

- باب دوم: آداب خواب و لباس و راه رفتن و سواری (در چهار فصل)؛

- باب سوم: آداب و شرایط اهل صحبت (در چهار فصل)؛

- باب چهارم: آداب مصاحبت و معاشرت ازدواج و استحمام (در چهار فصل)؛

- باب پنجم: رعایت حقوق اصحاب از عیادت و تعزیت و آداب مريض؛

- باب ششم: آداب ضيافت و اکل و شرب (در چهار فصل)؛

ص: 63

- باب هفتم: آداب سماع و فواید آن (در چهار فصل: 1. حل و حرمت سماع و رقص، 2. اختلاف احوال مشایخ در سماع و ترک آن، 3. در بیان فواید سماع، 4. آداب مجلس سماع و شرایط اقوال)؛

- باب هشتم: آداب سفر (در چهار فصل).

آغاز: «بسملة، الحمدلله الذي زين من جزيل عطائه قلوب أوليائه ... ؛ اما بعد چنين كويد فقير متوسل باسباب خدمت... که نزد ارباب علم و عرفان روش و مبرهن است که پیش اصحاب ذوق دو چندان معين و مبین که کیمیای سعادت ابدی مصاحبت اخبار اختیار ست و تخم شقاوت سرمدی مخالطت اسرار است ... از شرح و بیان مستغنی است؛ حضرت قطب الموحدین و غوث المحققين خواجه ناصر الدين عبيدالله ... رساله والديه فرموده اند که حق سبحانه و تعالی دل را جنان آفریده ست که با هر کس همنشینی کند از صحبت او متأثر شود ....

انجام: «... مقید نشده اند و بعضی در بدایت و نهایت مقیم بوده اند اصلا سفرها کرده اند و هر یکی از ایشان را در آن غرض صحيح و قصد درست بوده است، تمت».

نوع خط: نستعلیق و مواردی هم شکسته نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1317ق، تعداد برگ: 160گ (متن)، نوع کاغذ: شرقی نخودی آهار مهره، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سرمه ای و زیتونی روشن منقش به ترنج و سرترنج زمینه قرمز گل و بوته و نگاره های اسلیمی با عطف تیماج قرمز و مغزی پارچه ای قرمز.

گزارش نسخه: در هامش برگ های این نسخه اشعار فارسی هلالی جغتایی نوشته شده است که در ادامه همین فهرست معرفي شده است. همچنين اشعاری به ترکی جغتایی، از شاعری متخلص به «امیر» با این مطلع:

یار آشتی سنبلیدین شانه برله تابلار *** بولدی سرگردان ختن دشتیده مشكابلار

سیم گل رخساریدین ظاهر اولدی اشکایلار *** سیم سو بولدی آقتي هر طرف سیما بلار

ص: 64

در هامش آمده؛ در انجام نیز، ابیاتی به فارسی از جامی با این مطلع دیده می شود:

نگاهی جانب ما مستمندان میکنی یا ني؟ *** ز رحمت التفاتی با غریبان میکنی یا ني؟

گفتنی است این نسخه در سال 1995 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(3)

B-946)

عنوان: آداب الطريق

پدیدآور (مؤلف): حاجی عبدالرحیم ...

موضوع: تصوف

گزارش متن: رساله ای در آداب تصوف، با بهره گیری از کلمات صوفیان به نام است، یا به تعبير خود مؤلف «طریق و رسم قلندی و خرقه پوشی و آزادگی و آداب این سلسله» است که در سال 1083 ق به نام «سلطان ناصر الدين سيد عبد العزيز بهادر خان» (حک. 1057-1091 ق)، از پادشاهان سلسله جانی (هشتر خانی)، در سمرقند یا بخارا، در دوازده باب (1. کله، 2. موی سر،

3. دلق و خرقه و ژنده، 4. کمره عصا، 5. کشکول، 6. کدو مطبخ، 7. سفره، 8. تخته پوست، 9. لباس و ... )، با عنوان های «اگر بپرسند... جواب بگو»، تألیف شده است. باید دانست مؤلف که از شاگردان «سید مرجان محمد قلندر» بوده است و در این اثر، از جامی و طريقه قادریه و کبرویه یاد می نماید. وی در این اثر سلسله خرقه خود را از محمد صلوات الله علیه و آله تا «شيخ عبد القدوس» (که از نزد او بسوی خوارزم شتافته و سلسله خرقه وی نیز از صدیق است) و از او نیز تا «خواجه عبدالله کوچک» که اکنون در لنگر است، می رساند. مؤلف در اثر خود از سلسله عصا هم یاد نموده است و می گوید که: «کشکول در زمان شهادت حسين (عليه السلام] شکست و اثری از آن نماند و کدو مطبخ در زمان ابوذر شکست و ادهم سعالدوني يافت و چهار تسمه به آن

ص: 65

بست...).

آغاز: «بسمله، ستایش و سپاس بي قياس مر خیاطی را که بی سوزن الوهیت و ربوبیت لباس فقر در برو دوش ... ؛ بعد از توحید واجب الوجود و درود نامعدودا بر آن سید عاقبت محمود باد ... ؛ أما بعد بدانکه نموده می شود بر ارباب تحقیق و اصحاب تصدیق که سبب تألیف این رساله شریف آن بود که روزی جمعی از دیوانه گان پریشان .... هر یک از اهل مجلس بجانب این فقیر حقير.. ناظر شده معلوم میکردند که ترا بايست در طریق و رسم قلندری و خرقه پوشی و آزاده گی و آداب این سلسله سخنی چند؛ و لیكن این فقیر را هیچ لیاقت آن نبود که در این علم اختیار تصنیف نمایم ...).

انجام: «... آنها که از خود بیخبرند این شاهدات جلوه گرند... هر که با جان همدمی دارد، زجانان فارغ است؛ تمت». .

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: روز دوشنبه... 1238ق، تعداد برگ 53گ، نوع کاغذ: شرقی نازک نخودی، نوع جلد: تیماج زرشکی فرسوده.

گزارش نسخه: در انجام نسخه، برگی حاوی نصایح و نقولاتی از روایات نبوی (ص) به انضمام چهار بیت شعر فارسی نسبتا ضعیف، ملصق شده و بیت نخست آن چنین است:

اول قدم پیر مغان را عشق است *** دویم سپر پابرهنه گان را عشق است

(4)

C-667-2»

عنوان: نسخه دیگری از آداب الطريق (2)

آغاز: «مانند نسخه 946-B.

ص: 66

انجام: «...» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 50گ (17ب - 66ب).

(5)

«C-1102-3 »

عنوان: آغاز و انجام (1) = تذكره = مبدأ و معاد

پدیدآور (مؤلف): خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن، طوسی مشهور به «خواجه نصير» (د. 672 ق)

موضوع: کلام و عقاید شیعه

گزارش متن: رساله مختصری در مبدأ و معاد و مراحلی که انسان در باز پسين طی می کند و آنچه از ثواب یا عقاب به او می رسد، به روش فلسفی و کلامی، با بهره گیری از آیات کریمه و احادیث اهل بیت علیهم السلام، که پیش از سال 670ق، به درخواست یکی از دوستان نگاشته شده و آن مشتمل بر بیست فصل است.

گفتني است خواجه خود، در مقدمه کتاب، این اثر را تذکره خوانده است، اما باید توجه داشت کتاب التذكره خواجه، در سر چشمه ها، بیشتر به اثر دیگر وی که در هیئت و نجوم است، اطلاق شده است و کتاب مورد گفتگو، به همین نام آغاز و انجام یا مبدأ و معاد مشهور و موسوم گردیده است؛ البته نام اخير، در قدیمی ترین نسخه با تاریخ کتابت سال 670ق (در زمان حیات وی) آمده است.

ص: 67

عناوین فصول بیست گانه این اثر گرانسنگ، چنین است:

- فصل اول: در صفت راه آخرت؛

- فصل دوم: در اشاره به مبدا و معاد؛

- فصل سوم: در اشاره به هر دو جهان؛

- فصل چهارم: در اشاره به مکان و زمان آخرت؛

- فصل پنجم: در اشاره به حشر خلایق؛

- فصل ششم: در اشاره به صراط؛

- فصل هفتم: در اشاره به صحايف اعمال و کرام الكاتبين؛

- فصل هشتم: در اشاره به حساب و طبقات اهل حساب؛

- فصل نهم: در اشاره به ترک اعمال و ذکر میزان؛

- فصل دهم: در اشاره به طی آسمانهاء

- فصل یازدهم: در اشاره به حال های خلق؛

- فصل دوازدهم: در اشاره به درهای بهشت و دوزخ؛

- فصل سیزدهم: در اشاره به نفخات صور؛

- فصل چهاردهم: در اشاره به زبانیه دوزخ؛

- فصل پانزدهم: در اشاره به جوی های بهشت؛

- فصل شانزدهم: در اشاره به در خت طوبی و درخت زقوم؛

- فصل هفدهم: در اشاره به حور العين؛

ص: 68

- فصل هجدهم: در اشاره به خازن بهشت و مالک دوزخ؛

- فصل نوزدهم: در اشاره به ثواب و عقاب و عدل؛

- فصل بیستم: در ذکر احوال دوزخ

این اثر چند بار با عنوان رساله آغاز و انجام، به چاپ رسیده و از آن جمله است: چاپ سنگی در تهران 1314ق، و چاپ سربی در تهران، به اهتمام زنده یاد ایرج افشار در دانشگاه تهران در سال 1335ش. (1)

آغاز: « رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لدنک رَحْمَةُ انک أَنْتَ الْوَهَّابُ ، رَبَّنا انک جامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيهِ أَنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ »؛ سپاس آفریدگاری را که آغاز همه از اوست و انجام همه بد وست بلکه خود همه اوست و درود برگزیدگانی را که راهنمایان اند خلق را بآغاز و انجام خصوصا بر محمد و آل او عليه السلام؛ دوستی عزیزی از محرر ضعیف این تذکره، التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده اند از انجام کار آفرینش، شبیه بدانکه در کتاب خدای تعالی مسطور است و بر زبان اولیا و انبیاء مذکور از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غير آن ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش بعیان بینند، نه بر آن وجه که اهل دانش بیان میکنند ... پس اگر این تذکره، از آنچه مراد آن عزیز است قاصر آید باید که چون عذر واضح است، مواخذه نفرمایند ....

نوع خط: نسخ، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 710ق، تعداد برگ: 37گ (68ب - 104 الف).

(6)

(A-736-2»

ص: 69

عنوان: نسخه دیگری از آغاز و انجام (2)

آغاز: «مانند نسخه 3-1102-C).

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 890ق، تعداد برگ: 22گ (23ب - 44 الف).

(7)

B-2502»

عنوان: آیات الاجتهاد (1) في اعلام العباد = الرسالة الجهادية

پدیدآور (مؤلف): ابوالحسن بن محمد کاظم جاجرمی (د. پس از 1238 ق)

موضوع: فقه و سیاست

گزارش متن: یکی از حجیم ترین جهادیه ها است که مؤلف به مناسبت جنگ ایران و روسیه، در عهد فتحعلی شاه قاجار (حک. 1212-1250ق) و پس از شکست ایرانیان در دوره نخست این جنگ ها، در تحریض و تشویق مسلمانان بر جهاد با کفار و دشمنان اسلام و ایران، یک مقدمه، شانزده (برخی نسخ چهارده) فصل و یک خاتمه، تأليف نموده و در در عصر روز جمعه بیست و ششم جماد الأولى سال 1238 ق از آن فراغت یافته است. مؤلف در این اثر، در هر فصل، ابتدا آیات قرآن (در مجموع 230 آیه)، سپس احادیث مناسب (در مجموع 171 حدیث) را با عنوان حقیر گوید»، ترجمه و شرح کرده و گاهی هم به گفته های فقها، استشهاد و استناد نموده است.

عناوین فصول این کتاب چنين است:

ص: 70

- مقدمه: در سبب تأليف كتاب؛

- فصل اول: در امر بمعروف و نهی از منکر؛

- فصل دوم: در معنی جهاد و دفاع؛

- فصل سوم: در فضیلت جهاد و ثواب آن؛

- فصل چهارم: در اوامری که خدا و رسول در خصوص جهاد فرموده اند؛

- فصل پنجم: در ثواب انفاق اموال در راه جهاد؛

- فصل ششم: در مذمت آنانکه از انفاق در راه خدا بخل می ورزند؛

- فصل هفتم: در مذمت آنانکه از جهاد بر کنار می روند؛

- فصل هشتم: در لزوم تهیه آلات و ادوات حرب؛

- فصل نهم: در مذمت آنانکه جهاد را باعث مرگ می دانند؛

- فصل دهم: در مدح آنانکه در جهاد صبر و توکل دارند؛

- فصل یازدهم: در عدم جواز فرار از جهاد؛

- فصل دوازدهم: در عدم جواز دوستی مسلمانان با کفار؛

- فصل سیزدهم: در عدم اعتماد بر عهد کفار؛

- فصل چهاردهم: در مدح آنانکه از آیات و احکام قرآن پیروی می کنند؛

- فصل پانزدهم: در ذم آنانکه از قرآن پیروی نمی کنند؛

- فصل شانزدهم: در آداب و رسوم لشکرکشی؛

- خاتمه: در چند دعای کوتاه.

ص: 71

آغاز: «نحمدک یا من حبب الينا حمية الاسلام ولم يجعلنا بلا غيرة كمن ينشأ في الحلية و هو غير مبين في الخصام ... ؛ اما بعد چنين کوید بنده حقیر که این رساله ایست در جهاد و دفاع و مشتمل است بر مقدمه و شانزده فصل و خاتمه، اما ... سبب تأليف رساله اینست که چون چندی قبل از این طایفه روسیه منحوسه بحيله و غدر و مكر اهالی تفلیس را که در دین ما آنها قرين بودند، فریب داده ... و بدون مجادله و مقاتله بلد مزبور را بتصرف خود در آوردند ... و سبب ایشان بعضی از بلوکات و بلدان آذربایجان را که مقام اهل اسلام بود، نیز بتصرف در آوردند ... و چون خود را في الجمله مستقل یافتند باراده تسخير ساير بلاد اسلام اعلام نزاع برافروختند، بعد از آنکه سلطان سلاطين ... فتحعلی شاه قاجار ... از آنجا که آن طایفه شوم از رسوم جنگ مردان عاری و از سواری اسب و بکار بردن دشنه و شمشیر و نیزه و تير عاجزند و در طریقه قلعه داری استعمال توپ و تفنگ که دخلى بشجاعت و جلادت ندارد، مهارتی دارند، بقية السيف از بیم دست گردان ایران خود را بحصارهای متصرفي خود از تلفيس و غیره کشیدند ... حضرت ظل الهي ... حراست فرمودند بعلاوه آنها ملک زاده اعظم .... نایب السلطنه عباس شاه ... را با استعداد تمام در دارلسطنه تبریز مستقر ساختند و هر سال تقریبا 3 کرور زر و سیم بجهت اقوام دین قویم در تهیه اسباب حرب ... بعد از مشاهده آن اوضاع، آن مومنان و مسلمانانی که در بلاد متصرفي روس می باشند بعضی شروح باهل اسلام نوشتند و شکوه از رفتار کفار نمودند؛ بعضی از آن شروح و نوشتجات بعلاوه نوشتجات علمای سایر بلاد آذربایجان بنظر حقیر رسید و آتش حمیت و غیرت چنان در کانون سینه ام شعله ور گردید که آرامی در دل و قرار در جانم نماند .... و الله الحمد ... چندین هزار از لشکر روس در مجادله بدرک واصل شده اند و اگر در بدایت امر بعضی از مسلمانان از خدا بی خبر غفلة خود طایفه روس را داخل بلدان نمیکردند بزور کجا مقدور روس بود که قریه را بتصرف آورند ... به تأليف رساله در جهاد پردازم و آیات و احادیث مناسب را در آن درج نمایم ...... و این رساله را بر ... تسمیه نمودم و سبب تسميه باين اسم اینست که چوم دیدم که همتها قاصرند و درد دین را کمتر کسی كما ينبغی دارد .... مردم را در خواب غفلت دیدم، بحیثیتی که اصلا مال و وبال این امر را ملاحظه نمی کنند و هر کس در فکر کار امروز

ص: 72

خود می باشد و در فکر فردا نیست ...».

انجام: «... حقیر کوید که بر مردمی که در اطرافند و در معرکه جهاد حاضر نیستند، لازم است ایندعای جلیل القدر عظیم الشان را برای دفع اعدای دین بخصوص برای دفع شر روسیه دایم بخوانند ..، مدامت کنند و دفع روس و سایر اعدای دین را از خدا بخواهند .... در هنگام نزول باران ... و غروب آفتاب ... ابتهال از درگاه خالق و الجلال دفع طایفه روسیه نکبت مال را بخواهند ... و الحمدلله كما هو أهله و مستحقه ... اگر خبطی یا سهوی یا نسیانی یا عبارت نامأنوسی یا تصریح و کنایه بر مذمت کسانی که مسامحه در جهان می نمایند برخوردند حقیر را عفو نمایند، زیرا در حالت تغير و پریشانی حال و تفرق حواس ... بسبب بلایی که در بعضی بلاد بر مسلمانان نازل شده است ...؛ بحث بر کسانی وارد است که آرام ندارند و تغير ندارند؛ اللهم عجل فرج آل محمد و ادفع اعداء الدين برحمتك يا أرحم الراحمين و محمد و آله الطاهرين المعصومين صلی علی علیه و آله و سلم».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1239 ق (یکسال پس از تأليف اثر)، تعداد برگ: 214گ، نوع کاغذ: فرنگی آبی ضخیم (از نوع روسی با مارک تجارتی MOKE-B 1821)، نوع جلد: تیماج زرشکی، مجدول، ضربی با ترنج، سرترنج و لچک ترنج با زمینه لاکی منقوش به گل و بوته و نگاره های اسلیمی.

گزارش نسخه: در برگ نخست نسخه، فهرست مطالب کتاب آمده است، سپس یادداشتی در تعداد آیات و احادیث این اثر آمده است که در بخش گزارش متن اشاره شد؛ نیز یک عبارت طلسم و تعویذ مشاهده می شود. برگ های نسخه، پراکنده شده و نیازمند صحافی و ترمیم فني است. گفتنی است این نسخه در سال 1935 وارد این انستیتو گردیده است.

(8)

B-357»»

ص: 73

عنوان: آية الآيات فرقانی

پدیدآور (مؤلف): شهاب الدین احمد بن شیخ محمد مدون نیشابوری (د. پس از 891ق)

موضوع: علوم قرآنی

گزارش متن: کتابی در علوم قرآن کریم، در استخراج محل دقیق آیات ضمن جداول متعدد که یک دیباچه (در سه بخش مشتمل بر مطمح الاسماء، مطمع الأفعال و مطمح الحروف) و 29 مقصد نگارش یافته است. برای چگونگی استفاده از این جداول مندرج در متن برای استخراج و تعيين محل آیات، مؤلف در مقدمه کتاب، به تفصیل، توضیح داده است. باید افزود، مؤلف که از دوستان عبدالرحمن جامی (د. 898 ق)، امیر علیشیر نوایی (د. 908ق) و ملا حسین واعظ کاشفی (د. 910ق) بوده است، این اثر را در سال 885ق به نام سلطان حسین بایقرا (حك873 911ق/1469-1506م)، در هرات، شروع نموده و در 891ق از تأليف آن فراغت یافته است.

آغاز: «بسمله، زیباترین آیتی که نکته شناسان حقایق قرآنی دیباچه صحايف معانی را به بیان آن محلی و محلی سازند و خجسته ترین صورتی که حافظان مخازن دقایق فرقاني ... اما بعد بر نظر مشرفان مناظر حقیقت واضح ... چنانچه در روزگار فرخنده آثار ... سلطان السلاطين ...،

شه عالم آرای سلطان حسین *** کزو یافت ملک جهان زیب زین

خلد الله سبحانه ملکه، ... باسمه تعالی بعد از تقديم وظایف تحمید و تسلیم معرض رأی شریف ... خدمت مولوی اعظمی آدام الله تعالى .... عبدالرحمن بن احمد الجامي .... و بعد فيقول أقل خلق الله باری ... فلهذا أشارت عالى لازال ... که فقیر حقير حسين الكاشفي ....»

انجام: « ... تم المقاصد بعون الى المحامد و آخر دعوانا بتوفيق ربنا ... هذا آخر ما جعله الله تعالى مكتوبا ... في اوایل شهر رمضان سنة احدی و تسعين و ثمانمائة بدار السلطنه هراة ... و أنا الفقير الحقير الراجي ... إنك أنت الغفور الرحیم».

ص: 74

نوع خط: نستعليق و نسخ، کاتب: مير محمد بن علاء الدین در کزینی عراقی، تاریخ کتابت: 12 شعبان 1083 ق، به دستور سلطان سید عبد العزيز بهادر خان (حک . 1055-1091 ق)، محل کتابت: دار الکتب خاقانیه - بخارا، تعداد برگ: 356گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی آهار مهره، نوع جلد: مقوایی، برون با روکش پارچه ترمه کرم و سبز زیتونی با نقوش گل و بوته و درون: تیماج زرشکی مجدول به زر؛ عطف تیماج قرمز.

گزارش نسخه: این نسخه از چشم سلطان گذرانده شده است، چرا که در برگ نخست «عرض دیده شد» ثبت گردیده است. برگ های نسخه، مجدول به طلا، لاجورد، شنگرف و مرکب مشکی است. هر یک از سرفصل ها با علامتی طلایی در گوشه متن، معین گردیده است. عناوین « مقصد» ها، به رنگ لاجورد نوشته شده اند. در برگ (4. الف)، فایده ای منقول از روضة الصفا، با عنوان «اسامی فرزندان حضرت یعقوب عليه السلام» آمده است. این نسخه در سال 1914 توسط ولیدوف به این انستیتو انتقال یافته است.

(9)

B-687»

عنوان: ائمه زادگان و اولیا و مشايخ مدفون ولايت بادکوبه

پدیدآور (مؤلف): میرزا رضاقلی ناظر اوف (د. پس از 1269ق)

موضوع: مشاهد آذربایجان

گزارش متن: رساله ای بسیار موجز در امامزادگان و اولیا و مشایخ مدفون در شهر باکو (= بادکوبه)، مرکز جمهوری آذربایجان فعلی است که در دوازده بخش به ترتیب ذیل، در پانزدهم شعبان المعظم سال 1269 در بادکوبه تأليف گردیده است. عناوین دوازده گانه این اثر چنين است:

- اول: در یک فرسخی قلعه بادکوبه مرقد منوره حضرت بي بي هیبت (س) که اسمش حلیمه

ص: 75

خاتون صبيه جناب امام موسی کاظم علیه السلام، ضریح و گنبد و مسجد و حریم دارد (1ب)؛

- دویم: در قرینه اناردران من توابع بادکوبه ... سه قبر است از علائمش

می ماند بشخص محترم ... (1ب)؛

- سیم: در قریه بلبله من توابع بادکوبه، مقبره با گنبد و مسجد و حریم و اطرافش قبور مؤمنین شهرت بامامزاده یافته ... (2 الف)؛

- چهارم: سلالة السادات الفخام سید یحیی، مردی ریاضت کش مدفنش مسجدی که موسوم باسمش در قرب گمرکخانه بادکوبه ... (2 الف)؛

- پنجم: زبدة المحققين ... شیخ ابوسعید ابوالخير در مضجع مبارکش یک ورس بعد از قلعه بادکوبه در طرف شمالی در بلندی صومعه دارد ... (2ب)؛

- ششم: عمدة العرفا مشهور به شیخ العارفين در یک ورسی قریه پیر شفیق ... (2ب)؛

- هفتم: یک ورس دورتر از قریه مرده كان من توابع بادکوبه، در قرب باغات شيولان؛ مقبره هست اطرافش قبرستان مشهور به پیر حسن ... (3 الف)؛

- هشتم: از قلعه بادکوبه الى قريه ریزه ... در میان آب جزیره هست مشهور به جزیره پیر اللهی و در آنجا مزاری موجود ... گنبدش انهدام یافته ... (3 الف)؛

- نهم: در قریه پلكاه من توابع بادکوبه، بقدر سه ورس از قریه به کنار دریا مزاری ... به پیرهنت خار اشتهار دارد؛ گنبدش طاقی منهدم و سه قبر در آن طاق موجود و صندوقه اش از چوب و تخته مشبک بغایت خوب زیارتگاه ... (3ب)؛

- دهم: در ما بين قریه کشله و بلبله، موضعی گودی هست، موسوم به پیر جمشید ... (ب) ؛

- یازدهم: در دو ورسی از قلعه بادکوبه، معروف به پیر منظری ... (3ب)؛

- دوازدهم: در چهار فرسخی اناردران ... مشهور به قلعه گاه ... قدمگاه جناب اميرالمؤمنين

ص: 76

على بن ابی طالب عليه السلام ... (4 الف).

آغاز: «بسمله، ائمه زادگان و اولیاء و مشایخی که در ولایت بادکوبه مدفون گشته بدین تفصيل اند؛ اول در یک فرسخی قلعه بادکوبه مرقد منوره حضرت بي بي هیبت (س) که اسمش حلیمه خاتون صبيه جناب امام موسی کاظم (ع) ضریح و گنبد و مسجد و حریم دارد ....

انجام: «... دوازدهم: در چهار فرسخی اناردران قريب بدریا مکانی مرتفع و مشهور بقلعه گاه در آنجا بقعه و مقبره و احداث نموده اند بين الأنام موسوم بقدمگاه نذرات و قربانی می آورند و بتواتر رسیده که قدمگاه جناب امير المؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام است؛ تحریرة في پانزدهم شهر شعبان المعظم سنة 1269 در محروسه بادکوبه).

نوع خط شکسته نستعلیق خوش، کاتب (مؤلف): نسخه اصل به خط مؤلف، تاریخ کتابت (تأليف): 15 شعبان 1269ق، تعداد برگ: 4گ، نوع کاغذ: فرنگی سفید، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی با عطف پارچه کرم.

گزارش نسخه: در برگ آغاز تملک نسخه «آقایی 1863» آمده است.

(10)

(C-2379 »

عنوان: ابواب الجنان

پدیدآور (مؤلف): رفیع الدین محمد بن فتح الله، قزوینی متخلص به «واعظ» و مشهور به «واعظ قزوینی» (د. 1089 ق)

موضوع: اخلاق و مواعظ

گزارش متن: کتابی مفصل در آداب و اخلاق اسلامی، وعظ و نیز آنچه باید واعظان و اهل

ص: 77

منبر بدانند، با انشائی ادیبانه و نیکو، متضمن اشعاری مناسب در وعظ و پند و اندرز است. مؤلف بر آن بود که کتاب در هشت باب (هر باب یک جلد) به شماره درهای هشتگانه بهشت (ابواب الجنان) تالیف شود، ولی مؤلف موفق به این کار نشده است و فقط باب ( = جلد) اول را در یک مقدمه (متضمن سه مطلب) و چهارده مجلس مفصل، به نام شاه عباس ثاني (حک 1052 - 1075 ق) و نیز پس از گذشت یکی دو سال از وفات شاه عباس دوم (د. 1075 ق)؛ در سال 1077 یا 1079ق، به نام شاه سلیمان (حک 1077-1105 ق)؛ باب (= جلد دوم را نگاشت و پس از درگذشت مؤلف در سال 1089 ق، باب (= جلد سوم را نیز فرزندش محمد شفیع، تأليف نمود و باقی ابواب (پنج باب = جلد دیگر)؛ نیز ناتمام مانده است. گفتنی است که این کتاب در تبریز و هند، بارها به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، بهترین مقالی که سر خیل کاروان فنون محاورات تواند بود و خوشترین کلامی که... (2 الف) شاه سلیمان حشمتانرا بانتقام پای موری در هم شکند... (3ب) و بعد از ادای مراسم حمد و ثنا خوانی که عبارت از اعتراف بعجز و هیچ مدانیست... (5 الف) اما بعد بر مرآت ضمائر اولو الأبصار ظاهر و روشن ...»

انجام: «... مشاطکی توفیقات... مرحله باب اول از مراحل ابواب ثمانيه ابواب الجنان که به تنهایی مجلدی می تواند بود پیموده بسر منزل انجام رسید... و آثار مذکوره را برا توجه قلوب دردمندان سازکار و کوارا گرداند توفيق اتمام ابواب را بر وجه ثواب کرامة فرماید مته و کرمه و السلام، تمت».

نوع خط ثلث و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1084ق (در زمان حیات مؤلف)؛ تعداد برگ: 352گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره مجدول ضربی، با ترنج و سر ترنج لاکی کرم رنگ زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی .

گزارش نسخه: دو برگ نخست مذهب، دارای سرلوح مكتب صفوی، سبک کنگره، مجدول به طلا و زنگار و لاجورد زمینه طلایی و لاجورد همراه با گل و بوته الوان، دارای کتیبه بازو بندی

ص: 78

زمینه طلایی که جای نوشته خالی مانده است. دو برگ نخست، دارای تشعیر مزین به گل و بوته الوان و نگاره های اسلیمی طلایی و میان سطور با آب طلا دندانه موشی شده است. برگها، مجدول به طلا، شنگرف و لاجورد است. آثار اندکی از رطوبت روی برخی برگ ها مشاهده می گردد. در آغاز تملک «محمدابراهیم بن بخشعلی همدانی» در سال 1251 ق در دارالسلطنه اصفهان همراه یک مهر بیضی «عبده محمد ابراهيم بن بخشعلی» و در فراز آن یک مربع کوچک دیگر با عبارت «العبد محمدکاظم 1290» آمده است که در انجام نسخه نیز تکرار گردیده است. این نسخه در سال 1939 به این انستیتو انتقال یافته است.

(11)

(C-2444 »

عنوان: نسخه دیگری از ابواب الجنان (2)

آغاز: افتاده «... دلگرم نبودی از رشک آسمان نیاسودی و اگر از فیض عروجش ... (1ب)، و بعد بر ضمایر ...).

انجام: «مانند نسخه 2379-C».

نوع خط شکسته نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 10 جمادى الأولى 1105، تعداد برگ: 193 گ، نوع کاغذ: فرنگی نخودی، نوع جلد: تیماج مشکی فرسوده با عطف تیماج كرم رنگ.

گزارش نسخه: روی برگ ها آثار رطوبت و برخی آسیب دیدگی ها، مشاهده می شود، این نسخه در سال 1956 به این انستیتو انتقال یافته است.

(12)

ص: 79

«D-148»

عنوان: نسخه دیگری از ابواب الجنان (3)

آغاز: «مانند نسخه 2379-C).

انجام: «مانند نسخه 2379-C).

نوع خط: نستعلیق، کاتب: كلب استان ائمه دین مبین سید... (محو شده است)؛ تاریخ کتابت: سه شنبه 25 رجب سال 1243، تعداد برگ: 185گ، نوع کاغذ: شرقی سفید ضخیم آهار مهره، نوع جلد: ساغری مشکی آسیب دیده، مجدول، با ترنج و سرترنج و لچک ترنج ضربي.

گزارش نسخه: گفتنی است در تاریخ کتابت نسخه دست برده شده، اما نسخه از نیمه نخست سده 13 هجری است و در ابتدای نسخه نیز چنین آمده است: «ابتدای شروع در نوشتن این کتاب روز یکشنبه 20 جمادی الاولی 1242». در آغاز ابیاتی به فارسی از انوری دیده می شود. در انجام یک تاریخ وفات مربوط به سال 1244 ق آمده است. این نسخه در سال 1935 وارد این انستیتو گردیده است.

(13)

D-149 »

عنوان: نسخه دیگری از ابواب الجنان (4)

آغاز: «مانند نسخه 2379-C».

انجام: «مانند نسخه 2379-C».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: محمدصادق بن عبدالصمد خطيب اقلیدی، تاریخ کتابت: رمضان المبارک 1090ق، تعداد برگ: 148گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: جلد تیماج قهوه ای

ص: 80

روشن، مجدول ضربي.

گزارش نسخه: نسخه دارای سرلوحی زیبا از اواخر عصر صفوی است (سبک کنگره)؛ با زمینه لاجورد و گل و بوته الوان و در میان آن، سرلوح با نگاره های اسلیمی، به درشتی و به صورت قرینه، تذهیب شده است. برگ ها مجدول به زر، لاجورد، قرمز و مشکی است. در آغاز نسخه بر افزودگی هایی از تملک و یادداشت و مهر بوده که محو شده است و در انجام نیز چند یادداشت، جملگی از مالک نسخه (نامش در نسخه نیامده) بخط زیبای شکسته نستعلیق با تاریخ ذي القعده 1240 ق و باقی یادداشت ها نیز محو شده است. آثار رطوبت و آسیب برگها و نیز والی غیرفنی، در نسخه مشاهده می شود. در انجام، مصرعى بخط خوش نستعلیق: «هر که آمد عمارتی نو ساخت و رفت»! گویا از میرزا شفیع. کاغذ انجامين نسخه دارای واتر مارک تجارتی ( آب نقش) با نشانه ببر و عبارت: « BEN TO PIOCARDO» است. باید افزود که این اثر دارای محفظه ای بنددار از جنس مقوا می باشد. این نسخه خطی در سال 1912 وارد این انستیتو گردیده است.

(14)

B-4383 »

عنوان: احکام قرانات

پدیدآور (مؤلف): ایرانشاه بن على نیشابوری

موضوع: ستاره شناسی

گزارش متن: رساله ای در احکام قرانات علم نجوم است که در سه قسم، به نام فرمانفرمای قهستان، خواف، سنجان و مابیژن آباد در سه قسم پیش از سده نهم هجری تألیف گردیده است.

قسم اول در مقدمات (در شش باب)؛ قسم دوم در شرح محاسبات و استخراج و اعمال (در شش

ص: 81

باب) و قسم سوم در طوالع مبادی و قرانات و دلایل آن و احکام ملتها و دولتها و انقلاب کارها و ظهور حوادث (در سه باب) به طریق استادانی همچون محمد عبدالجليل سجزی، ابومعشر بلخی و کوشیار است. باید افزود در برخی مصادر تاریخ تأليف با استفاده از عبارت پایانی کتاب نوروز جمعه 27 ذح 1051 مطابق 4 شهریور 1011» سال 1051 ق ذکر شده است که نبایستی صحیح باشد، به چهار دلیل، یکی اینکه تاریخ مذکور در انجام کتاب مربوط به محاسبات نجوی و جداول تقویمی سال های آینده است، دوم اینکه در آن از قران سال 909 ق یاد شده است که این نیز میتواند مربوط به محاسبات نجومی بوده چند سال آینده باشد، سوم اینکه نسخه مورد گفتگو (لولا تاريخ التملک)؛ با توجه به قرائن و شواهد کاغذ و قلم آن مربوط به سده نهم یا نهایتا سده دهم هجری است و چهارم اینکه در آغاز نسخه، به صراحت تاریخ تملک نسخه از سوی علی بن حسین علی بیهقی در سال «889ق» مشاهده می شود که دلایل روشنی بر این هستند حداقل تاریخ مذکور در انتهای اثر (1051 ق)؛ به هیچوجه نمی تواند تاریخ تأليف اثر بوده باشد.

آغاز: «سپاس و شکر پروردگاری را که عقول عقلای عالم از ادراک کمال ذات او قاصر است...».

انجام: «... نوروز جمعه 27 ذح 1051 مطابق 4 شهریور 1011؛ تم»..

نوع خط: نسخ خفی، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: نیمه دوم سده 1ق، تعداد برگ: 136گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، نوع جلد: تیماج زرشکی، مجدول ضربي.

گزارش نسخه: این نسخه دارای یک سر لوح نفیس به سبک تیموری، با زمینه طلا و لاجورد همراه نگاره های اسلیمی و گل و بوته الوان که در میان آن با سفید آب کلمه «بسم الله الرحمن الرحیم» به خط ثلث خوش در آن نگارش یافته است. برگ ها مجدول به طلا و لاجورد است و بخشی از برگ های آغازین و انجامين نسخه رطوبت دیده است. عناوین و اشکال هندسی و نجومی شنگرف است. در برگ (9 الف) تملک «علی بن الحسين بن على البيهقي في شهور سنة تسع وثمانين و ثمانمائة بدار الملک شیراز» آمده است که گویا «فخرالدین علی بن حسین کاشفی

ص: 82

بیهقی»، فرزند دانشمند ملاحسین کاشفی است؛ نیز یادداشتی در طالع حضرت ابراهيم عليه السلام و همچنین تملکاتی از حسن السنجانی (؟) در سال 990ق، موسی زاده محمد عبيد الله، السيد احمد رشید عبد الله افندی زاده با مهر مدور «السيد احمد رشید» همراه مهری بیضی «المتوكل على الحي الأحد عبده عبد الله بن أحمد» و نیز یک مهر هشت گوش «و الله تؤتي ملكه من تشاء و الله واسع علیم عبده محمد». همچنین در میان هشت برگ نونویس آغاز نسخه، برافزودگی هایی شامل یادداشت هایی به عربی، ترکی (آذری و عثمانی در باره اثر، تملک محمد توفيق عمر آغا زاده القاضي بعسکر روم ایلی در سال 1270ق، با یک مهر بیضی «نظام الدین الحسینی» به همراه تکرار برخی مهرها و تملکات سابق به انضمام فهرست مطالب کتاب (3ب -5ب) آمده است. در انجام یک مهر بیضی «السيد شهاب الدین» دیده می شود که در برخی برگ های میانی (مانند 100 الف) تکرار گردیده است. نیز در برگ پایانی فایده ای در علم نجوم ثبت گردیده است.

(15)

«1-881-B »

عنوان: اختیارات بدیعی

پدیدآور (مؤلف): زين الدين على بن جمال الدین حسین انصاری مشهور به «حاجی زین العطار» (د. 806ق)

موضوع: پزشکی

گزارش متن: کتابي مشهور مشتمل بر دو مقاله که مؤلف آن را در سال 767ق تأليف نموده و سپس در سال 770ق در قالب تحریر دیگری آن را به نام ملکه تخت نشین، «عصمة الدنيا والدين، بدیع الجمال» که بایستی همان خانزاده، بدیع الجمال، همسر امير مبارزالدين محمد ومادر سلطان ابوالمظفر بایزید (حک

757-790ق)، بوده باشد. گفته شده مؤلف از اعقاب خواجه عبدالله

ص: 83

انصاری و نیز وی از اطبای دوره شاه شجاع مظفری (د. 765ق) بوده است. عناوین اصلی و فرعی این اثر، چنين است:

مقاله اول: در ادویه مفرده و اسامی [آنها] بلغت هر طایفه و ابدال و اصلاح و منفعت و مضرت آن به ترتیب حروف معجم.

مقاله دوم: در مرکبات مستعمل مشتمل بر 23 باب (1. في المفرحات، 2. في المعاجين، 3. في الجوارشات، 4. في الاطریفلات، 5. في المربيات، 6. في الأشربة، 7. في اللعوقات، 8. في السفوفات، 9. في الحبوبات، 10. في الاقراص، 11. في الايارجات، 12. في الترياقات، 13. في المطبوخات و النقوعات، 14. في مياه الاصول، 15. في الحقن، 16. في الشيافات و الفرازج، 17. في الأدوية العين من الأكحال و البرودات و الشيا فات، 18. في الاطلية و الضمادات و التطولات، 19. في الغراغر و المضمضات، 20. في الادهان والخضابات، 21. في المراهم و ...) و یک خاتمه.

آغاز: «بسمله، امداد حمد بی عدو [اعداد] سپاس بی قیاس مبدعی را که آثار ابداع او بر هر ورقی از اوراق... اما بعد بر ارباب فطنت و اصحاب حکمت مخفی و مستور نماند... و چون بنده کمترین بندگان ... در این قسم بحسب المقدور شروعی نموده میخواست که تا قول اصح و تجربه ارجح باز نماید... بلقيس زمین و زمان، ملکه تخت نشین... زهره زهرا دولت... عصمت الدنيا والدین بدیع الجمال، خلد الله ايام سلطنتها... بدانکه این کتاب مشتمل است بر دو مقالت...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 447گ (1ب - 447ب).

(16)

B-882»

عنوان: نسخه دیگری از اختیارات بدیعی (2)

ص: 84

آغاز: «مانند نسخه 1-881-B».

انجام: «... الباب السادس عشر في المراهم مرهم ساذج... مرهمی دیگرست... چهار درم موم بروغن بکذازد و اسفیداج... و اگر حرارت زیاده بود قدری که ... سوختن بود ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 9 یا اوایل سده 10ق، تعداد برگ: 329گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، نوع جلد: تیماج مشکی فرسوده.

گزارش نسخه: نسخه دارای حاشیه نویسی هایی نیز هست. آثار رطوبت، چربی و فرسودگی روی برگ های نسخه مشهود است. در آغاز، چند یادداشت محو شده، بیشتر درباره طبیات، آمده است؛ نیز یک مهر نسبتا بزرگ مدور با عبارت «المتوكل على الله الملک الحي قاضي قليچ ابن الله بیردی بی 1165» دیده می شود که در پایان نسخه نیز تکرار گردیده است. این دستنویس در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

(17)

«B-883-2»

عنوان: نسخه دیگری از اختیارات بدیعی (3)

آغاز: افتاده (...).

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1247ق، تعداد برگ: 22گ (88 الف - 109ب).

(18)

ص: 85

B-1803 »

عنوان: نسخه دیگری از اختیارات بدیعی (4)

آغاز: «مانند نسخه 1-881-B».

انجام: «... ينق بلغت اهل اندلس آنفخه است و گفته شد، يمنه نباتیست که بشیرازی منبل دراز خوانند و در جراحتها مستعمل کنند و در زخمهاء تازه و الله يعلم بالصواب و إليه المرجع المآب».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11ق، تعداد برگ: 127گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ مجدول ضربی، با ترنج و سرترنج لاکی زرشکی با زمینه نگاره های اسلیمی

گزارش نسخه: آغازین برگ های نسخه حاوی بیتی به فارسی، چند نسخه طبي، فایده ای در خواص مومیایی و فایده ای دیگر در خواص سرب است؛ در انجام نیز در برگی، فایده ای در خواص حنا همراه فهرستی از ادویه ها و چند نسخه طبی دیگر آمده است. در آغاز، به خطی جدید، این اثر با عنوان منتخب اختیارات بدیعی نام برده شده است. این دستنویس در سال 1917 به این انستیتو انتقال یافته است.

(19)

«C-1669-2»

عنوان: نسخه دیگری از اختیارات بدیعی (5)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1013ق، تعداد برگ: 410گ (7 الف - 416ب).

ص: 86

(20)

«D-145»

عنوان: نسخه دیگری از اختیارات بدیعی (6)

آغاز: «مانند نسخه 1-881-B».

انجام: «... باب السادس عشر في المراهم... بآب شیرین بشوید و بعد از آن داروها سوده بران افشاند و بمبالغت بساید و دیگر بار بشوید و استعمال کند و الله اعلم بالصواب تم الكتاب الموسوم باختيارات البدیعی بعون الله الوهاب».

نوع خط: نستعلیق خوش، کاتب: على بن شريف بن فخرالدین حسینی، تاریخ کتابت: اواخر رجب سال 866ق، تعداد برگ: 195 گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی آهار مهره، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی ابرو و باد ( ابلق)؛ عطف و مغزی تیماج قهوه ای روشن.

گزارش نسخه: برگ آغازین نسخه، دارای رنج نگارین، زمینه شنگرف فام، دور زرین، لاجوردین، زنگارین و مشکين است که نشان می دهد، این دستنویس نفیس و سلطنتی، برسم کتابخانه «سلطان امیر رستم» نگارش یافته است؛ عبارت درون آن لوحه، به خط ثلث خوش زرین چنین است: «برسم خزانة السلطان الأعظم مالک رقاب الأمم أمير رستم، خلد الله ملکه، ابن الأمير المرحوم أمير سالار بن محمد بن سالار بن سالوک بن سالار بن کیکاوس بن شهنشاه بن حاتم بن هزار اسب بن ابی منصور بن اسبوزن بن شکاش بن انور بن أنوزا بن بنا خسرو بن فیلشاه بن ابی منصور بن شکاش بن شهنشاه بن حارث بن سعد بن على (عدي بن حاتم بن عبد الله بن) سعد بن الخشنع بن امرء القيس بن حجر بن حارث بن عمر الكندي، نور الله تعالى قبورهم و مثواهم، في سنة 869». در کنار این ترنج زرین، یک مهر لوزی شکل، با عبارت «غلام شاه سلطان محمود خان 959» است که در پایین آن مهر مدوری با عبارت «غلام شاو دین، رستم »

ص: 87

آمده است. همچنانکه در صفحات آینده این فهرست آمده، نسخه شماره 144-D (كفاية الطب تفلیسی با تاریخ 869ق)؛ نام امیر رستم در آن نسخه نیز آمده است که هر دو نسخه در اندازه و کاغذ یکی هستند. باید افزود، این نسخه (145-D)، در ساخت و ریخت مانند مجمع الشعراء سالار (نسخه شماره 530 کتابخانه مجلس سنا) است و آن در اصل ساخته «خواجه امير رستم خوریانی

بسطامی» می باشد.

نسخه مورد گفتگو، دارای دو کتیبه نفیس سبک تیموری، یکی بر فراز برگ نخست و دیگری بر فراز مقاله دوم کتاب (176 ب)؛ با زمینه لاجوردین و طلایی، همراه گل و بوته زرین، لاجوردین و زنگارین است؛ در جوف بازو بندی کتیبه، عبارت «بسم الله الرحمن الرحيم و به الاستعان» در میان سرلوح نخستين و عبارت «بسم الله الرحمن الرحيم وبه نستعين» درون سرلوح دوم، به خط ثلث خوش و به آب طلا بر زمینه ای شنگرف نام کتابت گردیده است. برگ های این نسخه نفیس، مجدول به زر، لاجورد و مشکی و نشانی ها به شنگرف است. حاشیه نویسی و تعليقاتی به زبان ترکی عثمانی در برگ های آن دیده می شود. در انجام چند یادداشت به ترکی عثماني مشاهده می گردد. این نسخه در سال 1935 به این انستیتو منتقل گردیده است.

(21)

(C-794 »

عنوان: اختيارات مظفری

پديد آور (مؤلف): قطب الدین محمود بن مسعود، شیرازی (د. 710ق)

موضوع: ریاضیات و ستاره شناسی

گزارش متن: گزیده ای از نهاية الادراك في دراية الافلاک خود مؤلف است که به نام مظفر الدین یرلق ارسلان بن حسام الدوله البيورک چوپانی» در چهار مقاله، به شرح ذیل، تأليف

ص: 88

گردیده است:

مقاله اول: مقد مات (در سه باب):

- باب اول : در تعریف علم هیئت و موضوع و مبادی و مسائل و فایده آن،

- باب دوم: در ذکر مقدماتی که تعلق بعلم هندسه دارد،

- باب سوم : در ذکر مقدماتی که تعلق بعلم طبیعی دارد.

مقاله دوم: هیئت جرمهای علوی و آنچه بدان تعلق دارد (در سیزده باب):

- باب اول: در استداره سطح زمین و آسمان،

- باب دوم: در وضع و ترتیب اجرام بسيطه

- باب سوم: در دوایر مشهوره از عظام و صغار،

- باب چهارم : در اوضاعی که نسبت حرکت اولى و ثانیه جاذب می شود و احوال کواکب ثابته، با صوتی که اقتضاء

- باب پنجم: در اسناد حرکاتی که ظاهرا ممتنع الصدور باشد از افلاک جواز صدور آن کند،

- باب ششم: در افلاک و حرکات آفتاب،

- باب هفتم: در افلاک ماه و حرکات او در طول و عرض،

- باب هشتم: در افلاک کواکب علوی یعنی زحل و مشتری و مریخ و حرکات ایشان در طول،

- باب نهم: در افلاک زهره و عطارد و حرکات ایشان در طول،

- باب دهم: در اختلاف منظر،

ص: 89

- باب یازدهم: در اختلاف نور ماه در عروض كواكب پنجگانه که ایشانرا متحیره خوانند،

- باب دوازدهم: در نقصان و خسوف و کسوف و زمانی که میان دو خسوف یا دو کسوف افتد،

- باب سیزدهم: در مکافات و قرانات و تسریق و تغريب و ظهور و خفا کواکب.

مقاله سوم: هیئت زمين از معمور و غیر معمور (در سیزده باب):

- باب اول: در هیئت زمين و شمه ای از احوال او،

- باب دوم : در خواص مواضعی که آنرا عرضی باشد بر وجهی کلی و آنرا آفاق مایله خوانند و در سمت مشرق و مغرب و تعديل النهار،

- باب چهارم: در خواص مواضعی که عرض آنرا از تمام میل کلی در نگذرد،

- باب پنجم: در خواص مواضعی که عرض آن از تمام میل کلی در گذرد و بربع دور نرسد،

- باب ششم: در خواص مواضعی که عرض آن ربع باشد از دور،

- باب هفتم: در مطالع بروج،

- باب هشتم: در درجات ممر کواکب و درجات طلوع و غروب ایشان،

- باب نهم: در مقدار شبانروز و تعديل الايام بالليالي،

- باب دهم: در صبح و شفق،

- باب یازدهم: در معرفت اجزاء ایام،

- باب دوازدهم: در اظلال و احوال آن،

- باب سیزدهم: در معرفت خط نصف النهار که آنرا خط زوال خوانند و در سمت بلاد.

مقاله چهارم: در معرفت مقادير ابعاد و اجرام کواکب (در سه باب):

ص: 90

- باب اول: در ابعاد و اجرام بر وجه مشهور،

- باب دوم : در بیان خطائی که مقدمان و متاخران را افتاده است در ابعاد و اجرام،

- باب سوم: در طریق حق در ابعاد و اجرام.

آغاز: «بسمله، سباس و ستایش بی قیاس و مدح و حمد بی حد و عد لایق حضرت عزت صانعی باشد کی... صلات صلوات و تحف تحيات... راه نمایان دین و مهتر پیشوایان یعنی محمد مصطفی. و على آله و..... جنین کوید محرر این رسالت و مقرر این مقالت أحوج خلق الله .... بحكم آنکه شریفترین نوعی از انواع علم ریاضی که جزوی است از اجزاء حکمت نظری علمیست... و جون آن علم بر وجهی که استاد صناعت صاحب مجسطی تقریر کرده است از اشکالات عظیم خالی نبود مبرزان و متأخران که حرمان طلاب ... در حل مشکلات و کشف آن معضلات جهد المقل بذل کرده اند... و جون ساعد توفيق بزیور سعادت تأييد ربانی زینتی کرفت... (2 الف) همت بر تحقیق حق مقصور کردانیده باشند عرضه کند بس بحکم این تشبیث کتاب نهاية الإدراك في دراية الأفلاک بساخت و بسبب آنک آن کتاب مشتمل بود بر نهایات افکار متقدمان... مبتدی تمييز آنج مذهب مختارست از غير آن دشوار می نمود بنا بر این مقدمه تردد خاطری می بود... در اثناء این تفکر و پند این تحریر از حضرت عليا بارگاه والا مخدوم... ملک أمراء العرب و العجم قدوة زعماء... مظفر الدنيا والدین حسام الإسلام و المسلمين. افتخار جهان اکرم و اشرف ایران بولق الأرسلان بن..... الشهيد.. سلطان الغزاة حسام الدوله والدين البيورک أدام الله علاه... که صیت بزرگواری و احسانش... فصلی جند در شرح اوضاع افلاک و اجرام بپردازد. ابکار معانی را بالفاظ بارسی طرازد تا عواید فواید... و اساس این کتاب بر جهار مقالت لایق افتاد و وضع هر مقالتي بر جند باب بدني تفصيل». .

انجام: «... و الله أعلم بالصواب و إليه المرجع و المآب و جون در صدر کتاب وعده داده بودیم باینجا رسید باب را بر این مسأله و مقاله را بدین باب و کتاب را بدین مقاله ختم کنیم. ولو دولت او را از کمال فر و بها و فرط رفعت و کبریا رشک شهر طاووسان اولى الاجنحه مثنى و ثلاث و

ص: 91

رباع كناد بمحمد و آله الطيبين الطاهرين، تم».

نوع خط نسخ و تعلیق، کاتب: صالح بن احمد حسینی (= الحسين) جیلی (= الجلیلی = الجبلی) کوجسفاني (= کوچسفهانی)؛ تاریخ کتابت: سه شنبه 21 ربیع الثانی 830ق، محل کتابت: دارالعباده یزد، تعداد برگ: 142گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، نوع جلد: تیماج مشکی بدون لایی.

گزارش نسخه: این نسخه مقابله گردیده و در برخی برگ ها نشان بلاغ دارد (مانند برگ های 30ب، 44ب). عناوین و نشانی ها و اشکال نجومی و هندسی به شنگرف ترسیم گردیده است. آثار رطوبت در برگ های میانی نسخه و فرسودگی در لبه برخی برگ ها مشاهده می شود. در آغازین برگ نسخه، یک دایره بزرگ به مرکزیت زمین که خورشید بر دور زمین می چرخد (بر پایه هیئت بطلميوسي) ترسیم شده است. در این برگ برافزودگی ها و یادداشت هایی از ابواسحق ...، چند بیت شعر فارسی، تملكاتی چند از «محمد بن عبدالله عمدة الحفاظ»، «محمد بن عبدالله بن عمر صحاف»، «نظام الدین بن زين الدين منجم» همراه یک مهر بیضی ناخوانا، «عبدالله»، روزبهان» و «احمد بن اسمعيل المقری» دیده می شود. در انجام پس از متن) یک برگ شامل منتخبی از فصل دوم یکی از ابواب همين اثر به خطی جدید تر (از سده 10 ق) به انضمام و برگ شامل چند دایره نجومی و ریاضی ترسیم شده به زبان عربي (داخل پاکت ضمیمه) دیده می شود. گفتنی است که این نسخه نفیس در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است و خوشبختانه نسخه ای عکسی از آن در آرشیو کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در تهران موجود است. (1)

(22)

«C-1556»

ص: 92

عنوان: اخلاقی (کتابی در ... .)

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: آداب و اخلاق

گزارش متن: کتابی در اخلاق در سی باب (در فهرست سی و یک باب) گویا تألیفی مربوط به دو - سه سده اخير (سده 12 یا 13 ق) از حوزه آسیای مرکزی باشد و متن از اهل سنت با رویکرد صوفیانه است که فراوان از صوفیان نامی نقل می کند و از معصومین علیهم السلام، به صورت «امیرالمؤمنین علی کرم الله وجهه (95 الف)»، حضرت فاطمه رضي الله عنها (برگ 95 الف) و «امير المؤمنین حسن رضی الله عنه (برگ 93 الف)»، امام جعفر صادق رضي الله عنه (برگ 99ب)» نقل روایت و حکایت می نماید.

آغاز: افتاده «... و نکیر و از هول قيام و فزع آنروز در امان باشد .... باب اول در عقوبت دوستی دنیاداران؛ باب دوم در فضیلت زهد تقوی؛ باب سیوم در فضیلت ذکر حق .... و تعالی؛ باب چهارم در فضیلت اخلاص؛ باب پنجم در فضیلت علم علماء باب ششم در فضیلت بسم الله الرحمن الرحيم ... ؛ باب نوزدهم در فضیلت صبر کردن .... باب سی ام در فضیلت صبر و محنت. نقل عبد الله بن عباس رضي الله، روایت می کند ....»

انجام: «... و نیز فرمودند که سه چیز از گنجهای بهشت است، اول پنهان داشتن بیماری، دوم صدقه پنهانی دادن، سیوم گناه را پنهان داشتند و الله اعلم بالصواب تمت الكتاب بعون الملک الوهاب».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1247ق، تعداد برگ: 115گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه با ترنج و سر ترنج، مجدول

ص: 93

(23)

«B-1845»

عنوان: اخلاق (کتابی در ... )

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: آداب و اخلاق

گزارش متن: کتابی در اخلاق و آداب، به روش شیعی است از منابع شیعی نقل قول می کند...

ابواب موجود چنین است:

- باب هشتم در آداب نکاح و آنچه بدان متعلقست (برگ 18 الف)؛

- باب نهم در آداب سفر (برگ 33ب)؛

- باب دهم در دعا و آنچه بدان خواندن تعلق دارد (برگ 45 الف)؛

- باب یازدهم در آداب مريض (برگ 91ب)؛

- باب دوازدهم در نوادر کتاب (برگ 152ب) که فصل نخست آن ترجمه فارسی رساله حقوق امام سجاد علیه السلام آمده است، در فصل دوم ترجمه فارسی مناهی منقول از پیامبر صلوات الله عليه و آله به نقل از امام صادق (ع) فصل سوم ترجمه فارسی وصایای پیامبر به على عليه السلام با خطاب «یا علی»، فصل چهارم در ترجمه فارسی مواعظ پیامبر صلوات الله عليه و آله به ابن مسعود با خطاب «ای پسر مسعود» و فصل پنجم در ترجمه وصایای پیامبر صلوات الله عليه و آله به ابوذر غفاری با خطاب «ای ابی ذر / ای اباذر» که یکی دو برگی از آن بخش در انجام افتاده است.

با توجه به سبک متن به نظر می رسد، اثری نزدیک به آثار علامه مجلسى (ره) بوده باشد، ولی کتاب عين الحياة وی نمی باشد.

ص: 94

آغاز: افتاده «... و اطعنا و سقينا و كل بلاء... فصل سیوم در آداب طعام خوردم و آنچه بدان متعلق است ...»

انجام: «... ای ابی ذر... نگذاری که بر کسی ظلمی واقع شود که او متوجه من شود و دعا کند پس بتحقیق که رد نمیکنم دعای مظلوم را ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 200گ، نوع کاغذ: فرنگی نخودی، نوع جلد: تیماج زرشکی فرسوده، مجدول، ضربي.

(24)

«B-4092 »

عنوان: اخلاق (کتابی در ... )

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اخلاق و تصوف

گزارش متن: کتابی در اخلاق، به روش اهل سنت و صوفیانه، در چند باب با عناوین «حکایت» گویا در حوزه آسیای میانه بين سه سده اخیر در دوازده باب تألیف گردیده باشد؛ در این اثر از صوفیان به نام یاد کرده و نقل مطلب می کند و از حضرت امیر علیه السلام، به صورت امیر المؤمنين علي رضي الله عنه (برگ 2 الف) یاد می نماید. ابواب موجود چنین اند:

- باب [دويم] اندر سخاوت و صدقه دادن (برگ آب)؛

- باب سیوم اندر ورع (برگ 6ب)

- باب [چهارم] اندر حکایت زنان (برگ 10 الف)؛

- باب [پنجم] اندر حکایت کودکان (برگ 15ب)؛

ص: 95

- باب ششم [اندر حکایت] بزرگان و کرمات ایشان (برگ 19ب)؛

- باب هفتم اندر حکایت درویشان (برگ 22ب)؛

- باب هشتم اندر حکایت در فریاد رسیدن حق تعالى (برگ 26ب)؛

- باب نهم اندر اوقات اولیا و کرمات ایشان (برگ 29 الف)؛

- باب دهم اندر خوابها که بزرگان دیده اند (برگ 31 ب)؛

- باب یازدهم در حکایتهای پراکنده (برگ 33ب)؛

- باب دوازدهم قصه معراج رسول صلی الله عليه (برگ 40ب).

باید افزود در انتهای باب دوازدهم قضایای خطبة الوداع و واقعه رحلت پیامبر صلوات الله عليه و آله و بخشی از داستان سقیفه و انتخاب ابوبکر تا واقعه قتل عثمان آمده است.

آغاز: افتاده «. روزی که در گورش نهادیم هر شب تا روز... حکایت ابو مطمع مر حاتم اصم را گفت میشنوم که سفرهایی میکنی و به بیابان ها میذاری بی زاد و راحله، گفت زاد تو چیست ....

انجام: «... اکنون عبدالله بن سعيد و مروان بن حکم و معاویه ترا چه شود که اگر پدرت امیر صدیق زنده بودی ... و الله اعلم بالصواب).

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13 ق، تعداد برگ: 62گ، نوع کاغذ: فرنگی آبی ضخیم، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی.

(25)

«C-1463-2 »

عنوان: اخلاقي (کتابی در...)

ص: 96

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اخلاق

گزارش متن: کتابی است در اخلاق و نیز بیان برخی مسایل اعتقادی و فقهی به روش اهل است که با استمداد از آیات و روایات و حکایات در چند باب (شاید سی باب) نگارش یافته است و بنا بر قرائن درون متنی، تاریخ تأليف آن نبایستی فراتر از سده یازدهم هجری باشد؛ ابواب موجود این اثر (22 باب) چنین است:

- باب اول .... (افتاده)؛

- باب (دوم) (98ب) في الزهد؛

- باب [سوم] في المجالس (103 الف)؛

- باب چهارم في الاخلاص (104ب)؛

- باب [ پنجم] في ذكر الموت و شدته (108ب)؛

- باب (ششم) في عذاب القبر (113 الف)؛

- باب [هفتم ] في صفة الجنة (122ب)؛

- باب هشتم في التوبة (127ب)؛

- باب [نهم] في الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر (133 الف)؛

- باب [دهم] في صفة الرحیم (139 الف)؛

- باب [ یازدهم] في حق الجار (141ب)؛

- باب دوازدهم في أفضلية [صلوة الجنازه (142ب)؛

- باب (سیزدهم) في شارب الخمر (143ب)؛

ص: 97

- باب چهاردهم في الكذب (145 الف)؛

- باب [ پانزدهم] في الغيبة (146 الف)؛

- باب [ شانزدهم] في الغماز (148ب)؛

- باب (هفدهم] في التكبر (150 الف)؛

- باب [ هجدهم] في الكاظمين (152 الف)؛

- باب نوزدهم في الخوف (152 الف)؛

- باب (بیستم) في الفضائل (154 الف)؛

- باب [بیست و یکم] في الصبر (155ب)؛

- باب (بیست و دوم) في المصيبة (157 الف)؛

- باب بیست و سوم في الوضوء (158ب).

آغاز: افتاده «... بدوزخ اندازید و بهر حبه که از کجا پیدا کرده است و بكجا صرف کرده است ... (98ب) باب (دوم) في الزهد، قال الله تعالى وقل متاع الدنيا قليله ابوجلاء رضي الله عنه روایت می کند از رسول عليه السلام گفتند هر کجا زاهدانند که رغبت بدنيا ندارد، شمایان با وی نزدیک شوید از و نصیحت شنوید ....»

انجام: «... باب [بیست و سوم] في الوضوء، قال الله تعالى يا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلى الصلوة فاغسلوا وجوهكم ... ، رسول عليه السلام گفتند که هر که وضوی تمام کند دو رکعت نماز بگذارد حق تعالی گناه او را عفو ...» افتاده .

نوع خط: نستعلیق تحریری (ردی ء)، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13ق، تعداد برگ: 65گ (93 الف - 158ب)؛ نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی همراه والي لبه برگ ها، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) قهوه ای.

ص: 98

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1915 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(26)

«C-2010 »

عنوان: اخلاق (رساله ای در ...)

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اخلاق

گزارش متن: رسالهای موجز در اخلاق به روش اهل سنت و با رویکرد صوفيانه، با عناوینی مانند فضیلت و شرافت ماه مبارک، فضیلت قرآن خواندن که مطالب به صورت نقل حکایات و اقوال صوفیان به نام، به دو زبان فارسی و ترکی (لهجه ازبکی) است و احتمالا در محدوده بخارا و سمرقند، به رشته تحریر در آمده باشد. برخی داستان ها محل تأمل و بررسی است برای نمونه (برگ 11 الف): «حضرت امام حسين (عليه السلام علی اصغر را در مکتب فرستاد آن شهزاده فاتحة الكتاب را یاد کرده به پیش پدر در آمده خواند، حضرت امام حسين (عليه السلام) هزار اشرفي و هزار سکه عمری... داده روانه نمود، معلم که عبدالرحمن شبلی (1) باشد گفته اند که من چه مقدار چیز یاد دادم، حضرت امام حسين (عليه السلام) شنیده، گفته اند که من از آنحضرت شنیده ام یک آیت قصيره فاتحة الكتاب را... کند تمام خزینه بر وی نرسد».

آغاز: «روایت می کند که یک مردی بود صالح نام، آن مرد در یکشب جمعه در گورستان رفت دو رکعت نماز خوانده مراقبه نمود که در آن وقت ند حلقه از اهل گورستان دیده ...»

انجام: «... فرموده اند که هر که نماز با جماعت ادا کند در روز قیامت بی حساب و بی عذاب در

ص: 99

بهشت در آید».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 13ق، تعداد برگ: 14گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مقوایی.

گزارش نسخه: این رساله ضمن مجموعه ای از اوراق پراکنده در اخلاق و فقه و حديث، مکاتبات و منشآت و جز اینها با تاریخ 1294 ق به زبان های عربی، فارسی و ترکی آمده است که بیشتر برگ هایی جدا شده از کتب دیگر است. از جمله اوراق پراکنده اقرارنامه ای است منسوب به «حاج میرابوطالب بن میرمؤمن مازندرانی»؛ وی طبق این سند مقر و معتقد به عقاید اهل سنت و جماعت می باشد و ذیل آن چند نفر از عالمان اهل سنت نیز شهادت داده اند، از جمله: «من كان مقر بهذه العقاید الحقة السنية لانتهم بالشيعة، حرره ملاسعید»؛ این مجموعه پراکنده، پیش از این در کتابخانه سید واحدی (گویا در بخارا یا سمرقند) بوده است به شماره «1530-402.No» که گویا در دوره حاکمیت بلشویک ها، به این انستیتو منتقل گردیده است؛ بعید نیست که این اقرار نامه، به عنوان تقیه صادر شده باشد و الله العالم. یادداشت «سید واحد کتبخانه سی قولياز مالار بولگی « 435-1562 .No» در آغاز نسخه آمده است.

(27)

«A-209 »

عنوان: اخلاق محسنی = جواهر الاسرار

پدیدآور (مؤلف): كمال الدين حسين بن على، واعظ کاشفی بیهقی سبزواری (د. 910ق)

موضوع: اخلاق

گزارش متن: کتابی در فلسفه عملى (اخلاق) مشحون از نصایح و اندرزهای حکیمانه به نثری فصیح و روان است که مؤلف، آن را در سال 900 ق به نام ابوالحسن (حاكم مرو)، یکی از پسران

ص: 100

سلطان حسین بایقرا (حک 873-911ق/1469 - 1506م)، در چهل باب تالیف نموده است و وجه تسمیه آن به اخلاق محسنی" نیز اشاره به همین است که ماده تاریخ اثر و برابر با عدد 900 می باشد. باید افزود که این کتاب به نحو مکرر در ایران و خارج از کشور به طبع رسیده و به زبان های دیگر از جمله انگلیسی نیز ترجمه گردیده است.

آغاز: «بسمله، حضرت پادشاه على الاطلاق عزت كلمته و جلت عظمته .. إنك لعلى خلق عظیم؛ زیرا که حسن خلق نوریست از انوار حکمت الهی و سری از اسرار عزت پادشاهی... (3 الف) مالک الخافقين شهنشاه آفاق سلطان حسين، خلد الله تعالى ظلال خلافته... و اولاد امجاد کامکار نامدار شاه ابوالحسن معین ملک... خلد الله تعالى ملکه... (5 الف) فقير حقير..... نیز از اجرام بارگاه... (5ب) بس بتحرير این رساله که به اخلاق محسنی مستی گشته اقدام نمود... و قبل از شروع بموقف عرض میرساند که ....

انجام: «... قطعه:

با خامه کفتم ای که زسر ساختی قدم *** وز مقدم تو چشم سخن یافت روشنی

اخلاق محسنی بتمامی نوشته ای *** تاریخ هم نویس ز اخلاق محسنی

الله المحمد».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: ملا سید اکرم خجندی، تاریخ کتابت: 1290ق، محل کتابت: ولایت آقسو، تعداد برگ: 253گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی آهار مهره، نوع جلد: میشن یک لایی.

گزارش نسخه: در آغاز نسخه اشعاری به ترکی جغتایی آمده است. باید دانست این نسخه در سال 1910 به این انستیتو انتقال یافته است.

(28)

ص: 101

(A-821-2)

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (2)

آغاز: افتاده «...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 65گ (18ب - 82ب).

(29)

(A-938 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (3)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: محمد غني بن حاجی محمد، تاریخ کتابت: 5 محرم الحرام سال 1107ق، تعداد برگ: 321گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی آهار مهره، نوع جلد: برون مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)، مجدول، ضربی، با ترنج و سرترنج زمینه لاکی سرخ با طرح گل و بوته و درون نیز مقوایی با روکش کاغذی زرد و سرخ منقش، عطف تیماج سرخ.

گزارش نسخه: دو برگ آغازین نسخه نونویس است و برگ های نسخه، مجدول زرین و مشکین است. این نسخه در سال 1935 به این انستیتو منتقل گردیده است.

ص: 102

(30)

«A-1068 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (4)

آغاز: افتاده «... دانند که تحقیق بدین امریست لازم و از لقای بدین در جه عليا فرضی است... و اولاد امجاد کامکار نامدار... (3ب) فقیر حقیر... نیز از اجرام باركاه... بس بتحرير این رساله که

به اخلاق محسنی مسمی گشته اقدام نمود... و قبل از شروع بموقف عرض میرساند که ...».

انجام: «مانند نسخه 209-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 976ق، تعداد برگ: 223گ، نوع کاغذ: فرنگی نخودی دارای مارک تجارتی، نوع جلد: چوبی با روکش کاغذی عسلی، با ترنج و سرترنج لاکی زمینه گل و بوته.

گزارش نسخه: در آغاز نسخه و چند جای نسخه، مهر بیضی «سید واحدی کو توپخانه سی به شماره 271-144.No» آمده است. این نسخه در سال 1934 (احتمالا از بخارا) وارد این انستیتو گردیده است.

(31)

«B-785-3 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (5)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 988ق، تعداد برگ: 145گ (127ب -

ص: 103

271ب).

(32)

«B-926-1 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (6)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 143گ (1ب - 143ب).

(33)

B-927»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (7)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: درویش محمد بن درويش جلال نیشابوری، تاریخ کتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 95گ، نوع جلد: برون تیماج قهوه ای تیره مجدول، ضربي، با ترنج و سر ترنج و دارای لبه برگردان (طبله).

گزارش نسخه: نسخه دارای یک سر لوح زیبا به سبک صفوی (طرح کنگره)، با زمینه لاجورد و طلا و زنگار همراه گل و بوته الوان است، برگ ها مجدول به طلا و لاجورد است. در آغاز تملک

ص: 104

«علی بای بن محیی بن ازبک امير اتابکی» با تاریخ 950ق، همچنین تملک

«جوزيف لويس روسو» در سال 1810م و دیگران مشاهده می شود. در آغاز و انجام اشعاری به فارسی با این مطلع آمده است:

وارسته کجاست که راه عدم رویم *** با یک دگر، چو سایه، قدم بر قدم رویم

یادداشت هایی نیز در برخی اوراق به لاتین (گویا فرانسوی) دیده می شود. این نسخه در سال 1935م به این انستیتو انتقال یافته است.

(34)

«B-1154»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (8)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11ق، تعداد برگ: 205گ، نوع جلد: تیماج قهوه ای با ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، با عطف و مغزی تیماج قهوه ای روشن

گزارش نسخه: برخی آثار رطوبت روی برگها دیده می شود. در آغاز تملک «عبد الرحمن بن حسام الدين» مشاهده می گردد و همچنین عبارت «علی ولی الله» به خط نستعلیق خوش، همراه تملک «سلیمان بن يوسف» با تاریخ 1065ق دیده می شود. این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

ص: 105

(35)

«B-1984»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (9)

آغاز: افتاده «... برو و صد هزار درم بخشش را بر آن قرار داده بستان... (5 الف) باب چهلم در تربیت خدم و حشم ....»

انجام: «... (128 الف) باب سی و نهم در دفع اشرار... (131ب) نه اندیشد نه از عقوبت خدای ترسد و نه از سیاست سلطان باک دارد دفع چنین ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 131گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه) با ترنج و سر ترنج لاکی قرمز زمینه گل و بوته و در جوف سرترنج یک مصرع «ابر و دلبری چون بوسه دهد» آمده است؛ عطف مشمعی (گالینگور) قهوه ای.

گزارش نسخه: آثار رطوبت و فرسودگی در میان اوراق نسخه و جابجایی برگ ها دیده می شود و ترتیب ابواب فعلی نسخه چنین است: باب چهلم (5 الف)؛ باب بیست و یکم (40 الف)؛ باب هژدهم (44 الف)؛ باب نوزدهم (46 الف)؛ ابواب بيست دویم (55ب) تا سی و نهم (128 الف) هم جملگی موجود است، بنابر این ابواب اول تا هجدهم آن افتاده است. برگ ها مجدول به لاجور و مرکب قرمز است و برگ های آسیب دیده، برخی با صورت غیر فنی ترمیم و والی گردیده است. بر پشت جلد، یک اقرارنامه شرعی از «ملا فضيل» به زبان فارسی مبنی بر واگذاری (فروش) یک پلک به «ملاعبدالرحمن» به یکصد اشرفي، در گذر جان قباد بلده بخارا، با تاریخ 1250ق نوشته شده است. این نسخه در سال 1915 از بخارا به این انستیتو منتقل گردیده است.

ص: 106

(36)

«B-2111 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (10)

آغاز: افتاده «... او تغير عجب یافته خليفه قدری از آن آب چشید... (2 الف) باب نهم در عقت و آن احتراز باشد از ارتکاب محرمات، خصوصا از شهوت حرام و این از جمله مکارم اخلاق است ....

انجام: «... (141 الف) باب سی و چهارم در فراست .... (149ب) چنانچه حضرت حق سبحانه فرموده که إن بعض الظن إثم، و اگر کسی مجرد کمانی بی تحقیق ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق خوش، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 149 برگ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: تیماج قهوهای فرسوده با عطف پاره سفید فرسوده.

گزارش نسخه: برگ ها مجدول به زر، لاجورد و مرکب مشکی است و بیشترین برگها فرسوده شده و نسخه فاقد شیرازه بندی است. در آغاز یادداشتی مربوط به پادشاهان ایران باستان آمده است. این نسخه در سال 1915 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(37)

«B-2298»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (11)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A».

ص: 107

نوع خط: نستعلیق ممتاز، كاتب: میرزا علی محمد... (به جهت میرزا صالح بیک بدخشی)، تاریخ کتابت: 1026ق، تعداد برگ: 229 گ، نوع جلد: برون و درون تیماج زرشکی.

گزارش نسخه: نسخه ای است بسیار نفیس، دو برگ آغازین مذهب و دارای یک سرلوح سبک کنگره ای زیبا و هنری مربوط به مکتب صفوی، با زمینه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان و نگاره های اسلیمی زرین، همراه با کتیبه بازوبندی که با زمینه طلا و لاجورد که جوف آن نانوشته مانده است؛ این دو برگ دارای تشعیر گل و بوته و نگاره های اسلیمی طلایی و قرمز؛ میانه سطور این دو برگ، با طلا دندانه موشی شده است. برگ ها با طلا، لاجورد، شنگرف و مرکب مشکی جدول کشی شده و با لاجورد کمندکشی گردیده است. تمامی برگ های نسخه «متن و حاشیه» شده است و دارای افشان طلاست؛ کاغذ متن به رنگ قهوه ای روشن و جنس آن شرقی و کاغذ حاشیه به رنگ سفید و جنس آن فرنگی آهار مهره است. برخی برگ های پایانی آسیب دیده که به صورت غیرفتی والی شده اند، در آغازین برگ نسخه، حديث مشهور نبوی صلوات الله عليه و آله: «من مات ولم يعرف امام زمانه ...» به خط نستعلیق خوش نوشته شده است؛ نیز در هامش برگ های (129 - 131 الف) دو روایت در مدح امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب عليه السلام آمده است که در آن به قضیه اعتراض خلیفه ثانی به پیامبر صلوات الله عليه، بعد از مفتخر نمودن حضرت امیر (ع) به «امیرالمؤمنین» در جنگ حنین... اشاره دارد: « مر ویست... جناب رسول

صلوات الله علیه و آله در غزوه حنين فرمود... اميرالمؤمنين ... ؛ بدترین خلائق... گفت: یا رسول الله امروز لقب تازه ای به ابن عمت قرار داده ای ؟! مگر آدم، امير المؤمنين زمان خود نبود...». این نسخه در سال 1926 وارد این انستیتو گردیده است.

(38)

«C-659-1 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاقي محسنی (12)

ص: 108

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 986ق، تعداد برگ: 167گ (1ب - 167 الف).

(39)

«C-660-2»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (13)

آغاز: «مانند نسخه 209-A».

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1303ق، تعداد برگ: 159گ (12ب - 170 الف).

(40)

«C-661 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (14)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A». نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: محمد حکیم خواجه بن اسکندر خان تاشکندی، تاریخ

ص: 109

کتابت: 1232ق، تعداد برگ: 144گ، نوع جلد: مقوایی فرسوده با روکش کاغذی سبز زیتونی (کار آسیای میانه)؛ با ترنج لاکی قرمز، با زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی و سرترنج لاکی طلایی؛ عطف و مغزی تیماج قهوه ای روشن.

گزارش نسخه: در انجام ابیاتی (اندکی به فارسی و بیشتر به ازبکی) آمده است به این مطلع:

وصالینک فرقتنده گئجه گوندوز خار زار ایمدی *** بلا طوفانیکا قالدم بویوب مر دلفکار امدی

باید افزود که این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

(41)

«C-663 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (15)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق ممتاز (عناوین: ثلث خوش طلایی و شنگرف)، كاتب: عبد العزيز، تاریخ کتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 219گ، نوع جلد: روغنی برون با زمینه زرشکی مرقش مجدول با نقش گل های شکفته و غنچه الوان همراه برگها و بوته های الوان بسیار زیبا و هنری، درون با زمینه قهوه ای و گل و برگ الوان که در برخی بخش ها رنگ آنها، فروریخته است، مجدول زرین و مشکین؛ عطف تیماج مشکی.

گزارش نسخه: این نسخه نفیس مذهب، دارای ده مجلس نگاره ( مینیاتور) بسیار زیبا و هنری از مکتب هرات، با مضامین اخلاقی مجالس سلاطين، علما، حکما و قضات، در برگ های (10ب، 33ب، 50ب، 62ب، 81، 96ب، 136ب، 158ب، 174 الف، 192 الف) آمده که در تمامی

ص: 110

آنها، برگ مقابل نیز تذهیب و دارای تشعیر است که در آن صحنه های بسیار زیبای هنری از شکار حیوانات و مناظر گل و بوته، با طلا ترسیم گردیده است و میانه سطور نیز با طلا، دندانه موشی شده است. برگ های نسخه مجدول به طلا، شنگرف، لاجورد، زنگار و مرکب مشکی است. تملک «گراف» در سال 1867م در آغاز نسخه و نیز یک مهر مربع با عبارت «مهدی و هادی و علی اکبر ...» آمده است که در برگ انجام نیز تکرار شده است. گفتنی است که این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

(42)

«C-152-2»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (16)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1214ق، تعداد برگ: 237گ (8ب - 244ب).

(43)

«C-1627»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (17)

آغاز: افتاده «... و بعد از آن اعمال چنین در حدیث آمده که بدرستی... (1ب) مالک الخافقين شهنشاه آفاق سلطان حسين، خلد الله تعالى ظلال خلافته... و اولاد امجاد کامکار نامدار... شاه

ص: 111

ابوالمحسن معین ملک ...، ...، فقير حقير... نیز از اجرام باركاه... بس بتحرير این رساله که به اخلاق محسنی مسمی گشته اقدام نمود... و قبل از شروع بموقف عرض میرساند که ...

انجام: «... (134 ب) باب چهلم در تربیت خدم و حشم... (161ب) پادشاه مسلم دارد تا ثمره خير دهد و آن فایده هم عاید بدو شود و اگر اول باستیفای ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 161گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: مقوایی با ترنج و سرترنج، زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، مجدول ضربی، برون با روکش کاغذی قرمز، درون آبی نفتی با ترنج و سرترنج لاکی کرم رنگ، عطف تیماج قهوهای فرسوده.

گزارش نسخه: آثار شدید رطوبت بر برگ های نسخه مشاهده می گردد که در برخی موارد متن را ناخوانا کرده است. این نسخه در سال 1995 از بخارا وارد این انستیتو گردیده است.

(44)

«C-1791-1 »

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق محسنی (18)

آغاز: «مانند نسخه 209-A.

انجام: «مانند نسخه 209-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1235ق، تعداد برگ: 214گ (1ب - 214ب).

ص: 112

«B-937-1»

عنوان: اخلاق ناصری (1)

پدیدآور (مؤلف): خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن، طوسی مشهور به «خواجه نصير» (د. 672 ق)

موضوع: اخلاق

گزارش متن: کتابی است گرانبها، در آداب و اخلاق؛ خواجه نصیر، به سال 633ق، هنگامی که در قائن قهستان، زندانی (یا) مقیم بوده است، آن را بنا به درخواست حاكم اسماعیلی آن سامان ناصر الدین ابوالفتح عبدالرحيم بن ابی منصور» در سه مقاله مشتمل بر سی فصل تنظیم نموده است و چون در حال تقیه بوده مقدمه ای مناسب آن حال نوشت؛ اما پس از مدتی مقدمه آن را طبق دلخواه خویش تغییر داد. باید افزود پایه این کتاب، کتاب طهارة الأعراق، ابو علی احمد بن محمد بن يعقوب خازن رازی مشهور به «ابن مسکویه» است که همزمان با برگردان آن اثر به فارسی، دو بخش، تدبير منزل و یاست مدن را نیز به آن افزوده است. این اثر چندین بار به چاپ رسیده و چاپ تصحیحی مرحوم دکتر مجتبی مینوی، از بهترین چاپ های آن اثر است. باید افزود، این اثر گرانسنگ، به جهت اهمیت فوق العاده آن، در طی قرون متمادی مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و برای نمونه از سوی کسانی همچون جلال الدين محمددواني، خاتون آبادی، سلطان العلماء و محمد تقی نصیری طوسی تحریر و به گزین شده است.

آغاز: «بسمله، حمد بیحد و مدح بیعد لایق حضرت عزت مالک الملکی باشد که همچنانکه در بدو فطرت اولی... ذكر سببی که باعث شد بر تألیف این کتاب بوقت مقام قهستان در خدمت آن بقعه در مجلس عالي ناصر الدين عبدالرحيم بن ابی منصور، تغمده الله برحمته، در اثنای ذکری که می رفت از کتاب الطهارة که استاد فاضل ... مسکویه خازن... در تهذیب اخلاق ساخته است ... ؛

ص: 113

با محرر این اوراق فرمود که این نفیس را تبدیل کسوت الفاظ و نقل از زبان تازی بزبان پارسی تجدید ذکری باید کرد، چه اهل روزگار که پیشتر از حلیه ادب خالی اند از مطالعه جواهر معاني ... حالی شوند ... هر چند این کتاب مشتمل بر شریفتری بایست از ابواب حکمت عملی اما از دو قسم دیگر خالیست، یعنی حکمت مدنی و حکمت منزلى و تجدید مراسم این دو رکن... مهمست...

پس اولى آنکه ذمت بعهده ترجمه این کتاب مرهون نباشد و تقلد طاعت را بقدر استطاعت مختصری در شرح تمامی اقسام حکمت عملی بر سبیل ابتدا به شیوه ملازمت اقتدا جنانکه مضمون قسمی که بر حکمت خلقی مشتمل خواهد بود مرتب کرده آید و در دو قسم دیگر از اقوال و آراء... و... کتاب را اخلاق ناصری نام نهاد... بانعام قبول کنند انشاء الله تعالى ....

انجام: «... از فعل نیک پیشیمان مشو، با هیچکس مراء مکن، همیشه بر ملازمت سیرت عدل و استقامت و التزام خیرات مواظبت کن، اینست وصایای افلاطون که خواستیم که کتاب را بر آن ختم کنیم و بعد ازین سخن قطع کنیم خدایتعالی همگنان را توفيق اکتساب خيرات و اقتنای حسنات کرامت کناد و بر طلب مرضات خود حریص کرداناد؛ آله اللطيف المجيب»..

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1283ق، تعداد برگ: 202گ (1ب - 202 الف).

(46)

«B-1152»

عنوان: نسخه دیگری از اخلاق ناصری (2)

آغاز: «مانند نسخه 1-937-B».

انجام: «مانند نسخه 1-937-B»

نوع خط نستعلیق خوش، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 9 یا 10ق، تعداد برگ: 217گ،

ص: 114

نوع کاغذ: شرقی نخودی آهار مهره، نوع جلد: تیماج زرشکی، دارای ترنج طلایی زمینه زرشکی نگاره های اسلیمی همراه لبه برگردان (طبله) و دارای قاب مخصوص.

گزارش نسخه: در آغاز، جنب مهرهای لاتینی متملکان اروپایی و نیز مهرهای انستیتو، تملک محمد خداداد مدرس در مدرسه ... منقاری زاده» با مهر بیضی «محمد خداداد»، نیز تملک «فيض الله بن عثمان الشهير محمود افندی» در سال 1082ق و همچنین تملک «سید محمد زين العابدین مدرس مدرسه اسمیخان سلطان» با مهر هشت گوش «مظهر سر محمد باد ابن زین العابدین 1098» آمده است. در آغاز همچنين، هفت صفحه، گزارشی به خط زیبا، به زبان فرانسوی، در توصیف تفصیلی اثر مربوط به سال 1843م درج شده است که به نظر می رسد، برای ترجمه به فارسی، مفید باشد. گفتنی است که این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است و خوشبختانه نسخه ای عکسی از آن در آرشیو کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در تهران موجود است. (1)

(47)

«A-869-»

عنوان: ادعیه و تعویذات (كتابي در ... )

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: ادعیه و اذکار

گزارش متن: بخشی از یک کتاب در تعویذات و ادعیه و علوم غریبه به فارسی و ترکی ازبکی است که از ابتدا دو باب اول و دوم کامل افتاده و تنها بخشی از باب سوم مانده است و ابواب موجود اثر نیز از باب چهارم تا باب سی و یکم در متن قابل مشاهده است و البته باید دانست که

ص: 115

ابواب 19 تا 29 نیز به طور کامل افتاده و باقی ابواب، یعنی از باب سی و یکم تا آخر نیز افتاده است و به جهت همين افتادگی های گسترده، نام کتاب و پدیدآور اثر مورد شناسایی قرار نگرفت.

انجام: «... مرویست آنحضرت گفتند بگیرید باران نیسان را و بخوانید بر وی هفتاد بار سوره فاتحه را و هفتاد بار آیت الکرسی را ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13 ق، تعداد برگ: 36گ (41 الف - 76ب)، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: تیماج زرشکی فرسوده.

(48)

«A-398-1 »

عنوان: ادعیه و صلوات و اوراد و اذکار (رساله در ... )

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: تصوف

گزارش متن: رساله ای در ادعیه و صلوات و اوراد و اذکار صوفیانه همراه برخی روایات نبوی صلوات الله علیه و آله و حکایات و نقل اقوال صوفیان به نام، که به روش اهل سنت نگارش یافته است؛ با توجه به خط و قلم، بایستی این اثر، تألیفی مربوط به سده سیزدهم هجری در محدوده آسیای میانه، حوالى بخارا بوده باشد.

آغاز: «بسمله، اسناد ورد دیگر، هر کس این دعا را بخواند... الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين ... در بیان صلوات که حضرت پیغمبر صلی الله عليه ...».

انجام: «... یا منان و یا دیان و یا سبحان یا سلطان یا غفران یا مستعان و صلى الله على سيدنا و نبينا محمد و آله و أصحابه أجمعين برحمتك يا أرحم الراحمين».

ص: 116

نوع خط نستعلیق تحریری، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 13 یا اوایل سده 14ق، تعداد برگ: 19گ (1 الف - 19 الف)، نوع کاغذ: شرقی نازک نخودی، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی با عطف پارچه ای کرم رنگ.

گزارش نسخه: این نسخه گویا در سال 1956 از محدوده آسیای میانه ( بخارا یا سمرقند) به گنجینه انستیتو دستنویس های شرقی در شهر سنت پترزبورگ، افزوده شده است.

(49)

«A-869-2»

عنوان: اخلاق و عقاید. (رساله ای در ...)

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اخلاق و عقاید

گزارش متن: اوراقی ناقص و پراکنده از یک متن شیعی درباره حفظ ایمان، تهذیب اخلاق و عقاید حقه است.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 5گ (18 الف - 22 الف)، نوع کاغذ: فرنگی سفید، نوع جلد: تیماج زرشکی فرسوده.

(50)

«127-C»

عنوان: اسکندرنامه

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

ص: 117

موضوع: ادب

گزارش متن: کتابی مفصل شامل حکایات و حوادث روزگار اسکندر ذوالسدهين، به نثر، با عناوین «راویان اخبار و ناقلان آثار چنین خبر داده اند، آورده اند که، القصه، راوی گوید که» است که با مقدمه ای به روش اهل سنت، در 113 فصل (داستان) نگارش یافته است؛ به نظر نمی رسد تألیف این کتاب، فراتر از سده 10 ق بوده باشد، چه، از منابعی متأخر، همچون خردنامه اسکندری اثر عبدالرحمن جامی (د. 898ق) در میان کتاب مطالبی نقل شده است.

آغاز: «بسمله، »؛ بعد از حمد ذوالجلال و قادر بر کمال لم يزل ولايزال. دانای کل حال و معبود بی زوال ... ؛ بعد از حمد خدا و نعت شریف آن سلطان سند انبیاء و سرور اصفیا و شفيع روز جزا محمد مصطفی صلی الله عليه و سلم و مناقب چهار یار .... و المرتضى الأيه و فرزندان ارجمند ایشان و اصحاب کبار ایشان... راویان اخبار و ناقلان آثار چنین خبر داده اند که وقت... (5 الف) چون پیغمبر عليه السلام ببطحی که رسیدند در میان بطحاء آثار وحی نازل شد جبرئیل امین سوره والضحی را آورد و یعنی سوکند بر وی و خوی و موی مسلسل مشکبار عنبر بوی، تو اندوهگین مباش که من ترا دشمن نکرفته ام آنگاه سوره کهف را بخواند جبرئیل گفت خدایت میفرماید که یا محمد تو پنداری که قصة اصحاب کهف و اصحاب رقیم از امور نایاب بود از قدرت ما عجب بود که قصه های که این مشرکان از تو پرسند آن در خزانه قدرت ما یافت نشود، بس بیامدند حضرت نبوی چنانچه از جبرئيل شنوده بودند بر خواندند بعضی تصدیق کردند و بعضی تکذیب نمودند؛ چون ما درین مختصر متصدی بیان ذوالسدهمین بودیم بنابرین از آن چهار سخن نکردیم و از اسکندر سخن کردیم، اما مظفر یونانی در تاریخ خود آورده است از قصه اسکندر بدانکه در ایران زمین پادشاهی بود داراب نام داشت جمعی از مردمان بودند ....

انجام: «... القصه مادر ملک اسکندر چون مضمون نامه آن بوده جزع فزع نکرد، پای در دامن صبر کشید ... ملک اسکندر را در کنار قلعه اسکندریه در روم بخاک دفن کردند بعده حکیمان

ص: 118

بمادر ملک اسكندر تعزیت رسانیدند... تعزيت رسانیدن حکیم اول در کنار پرده میکفت ...

سکندر ترا صبر فرموده است *** رهت سوی آرام بنموده است

چو مردان در آن ره نهادی قدم

... تمت الكتاب بعون الملک الوهاب».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: روز سه شنبه غره جمادی الاول 1256ق، تعداد برگ: 572گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) آهار مهره، نوع جلد: مشمعی (گالینگور پارچه ای مشکی، با عطف و گوشه تیماج سرخ

گزارش نسخه: آثار رطوبت بر فزار برگ ها مشاهده می گردد که در برخی موارد متن ناخوانا شده است. در آغاز یک تملک گویا از کاوف من (؟) با تاریخ 1874، همراه یک بیت شعر فارسی:

در گذر دیدم پری رویی، شدم دیوانه اش *** چیست نام او، کجا باشد، نه دانم خانه اش!

دیده می شود. این نسخه در سال 1935 وارد این انستیتو گردیده است.

(51)

«C-1248 »

عنوان: نسخه دیگری از اسکندرنامه (2)

آغاز: افتاده «... برسام كفت این فعل ایشان بسنديده من افتد، کفت مردی رفته خبر بیاورد... فرستادن ملک برسام با ملک اسکندر عالی مقام، در تاریخ صبری آورده است که چون روز شد برسام یکی از دانایانرا فرمود که بنزد اسکندر رفته ....»

انجام: (مانند نسخه 127-C).

ص: 119

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: اوزبک خواجه ولد بابا ملا نعمت الله قصه خوان، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 164گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه با ترنج و سرترنج لاکی قرمز ضربی زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، عطف و مغزی تیماج سرخ.

گزارش نسخه: آثار رطوبت و چربی و نیز فرسودگی روی برخی برگ های نسخه مشاهده می گردد. این نسخه در سال 1995 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(52)

«C-1463-3 »

عنوان: اسکندرنامه

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: بخشی اندک از اثری در توصیف حوادث و وقایع ایام سلطنت اسکندر ذوالسدهين به نثر عامیانه است که به نظر می رسد، برای قصه خوانان و نقالان نگارش یافته است. این اثر به جهت افتادگی فراوان از آغاز و انجام آن، عنوان اصلی و مؤلف آن شناخته نشد، جز اینکه یکی از عناوین آن، در متن مورد گفتگو، باقیمانده است «داستان در آمدن ملک اسکندر در ظلمات بطلب آب حیات (160 الف)» که مع الاسف با نسخه پیشین (127-C) قرابت و مطابقتي ندارد، و البته نباید از نظر دور داشت که این عدم تطابق، فراتر از مسأله اختلاف نسخ جزئی بوده است و شاید بتوان گفت که تحریر دیگر در ساختار دیگری است. گفتنی است تیتر عناوین اصلی اثر، به صورت «داستان ...) و عناوین فرعی نیز، به صورت «الغرض» و «القصه» آمده است.

آغاز: افتاده « (159 الف) مهیبی بر آمد دیدند از جانب آسمان ابر سیاهی مار عظيم منقش ...

ص: 120

الغرض هر روز هفت نوبت خدای تعالی از مار و ماهی رزق آنها را میرساند... (160 الف) داستان در آمدن ملک اسکندر در ظلمات بطلب آب حیات، شیخ علاء الدين علامه میگوید هر چیزیکه حضرت خضر علیه السلام با ملک اسکندر فرمودند».

انجام: «... القصه کوچ کرده راهی شدند بجایی رسیدند مرغزاری و چشمه آبی مردی افتاده و از سینه او در خت عظیمی بر آمده است، خود او زنده، ملک اسکندر کفتند ای مرد چه نام داری؟ کفت ای جوان مردم مرا ملک مقوقس نام است پادشاه عظیم الشان بودم در ظلمات در آمده آب حيوة را یافته کرفتم هر چند امیران منع کردند که ای ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 3گ (159 الف - 161ب)؛ نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) قهوه ای.

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1915 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(53)

(C-1621 »

عنوان: اسکندرنامه

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: تحریر دیگری از داستان زندگی، جنگ ها، وقایع و حوادث دوران اسکندر مقدونی به نثر عاميانه و به روش اهل سنت است که با عناوین «القصه»، با استفاده از تاریخ طبری و برخی مصادر دیگر تاریخی، نگارش یافته است؛ البته باید توجه داشت که این نثر، به

ص: 121

متن نسخه «127-C» که پیش تر معرفی گردید، تا حدودی نزدیک است و به خصوص برخی منابع آن دو، مانند تاریخ مظفر یونانی (86 الف) تقریبا یکی است و به نظر می رسد تحریری از یک متن بوده باشند، هر چند در جاهایی، کاملا متفاوت هستند. در این متن، برخی روایات موضوعه" هم راه یافته اند (228 الف) که برای نمونه می توان به این حدیث مجعول، اشاره کرد که به حدیث نبوی (ص) متواتر لفظة (از طریق منابع سنی و شیعی متعدد) عباراتی افزوده اند: « قَالَ النَّبِيُّ عَلَيْهِ السَّلَامُ ، أَنَا مَدِينَةُ الصِّدْقُ وَ أَبُو بَكْرٍ بَابُهَا وَ أَنَا مَدِينَةُ الْعَدْلِ وَ عُمَرَ بَابُهَا وَ أَنَا مَدِينَةُ الْحَيَاءُ وَ عُثْمَانَ بَا بِهَا وَ أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلَى بَابِهَا »!

برخی از عناوین این اثر چنین است:

- داستان جنگ اسکندر با پدرش فليقوس (8ب)؛

- داستان اسکندر با کید هندی (43 الف)؛

- رفتن اسکندر بار دوم مکه (67 الف)؛

- ایمان آوردن پادشان قلعه صبا هند (74ب)؛

- نامه فرستادن جهان شاه برای شیهال شاه (94 الف)؛

- داستان آمدن ملک اسکندر و با سپاه همراه شدن بارگاه سراپرده حضرت یوسف پیغمبر را آوردن (154ب)؛

- بیرون آمدن ملک اسکندر از درون چاه (216 الف)؛

۔ جنگ کردن صلصال با همراه نقابداران (225ب)؛

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام على رسوله محمد و آله و أصحابه أجمعين، أما صاحب تاریخ طبری و صاحب تاریخ اعظم و در زبدة التواريخ آورده اند که در میان قیصر و ملک مغرب دايم جنگ بود مردم بستوه آمده بوده اند از هر دو طرف، آخر قصد صلح

ص: 122

کردند، سپاه مغرب بوزير مبک روم نامه فرستادند ... بدین ترتیب نامه در برگه ديوان الملک بود باقليدوس رسید ...)).

انجام: «... اسکندر بجانب شیر نگاه کرده گفت ای جانو من بتو فال نیکو گرفته ام باید که تو هم دوست را از دشمن فرق کنی بیامر من بکسی دخل نکنی و ضرر نرساني و الا که هر چه بینی از خود بینی، شیر باسکندر تعظیم کرد ...» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 232گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری نازک) نخودی، نوع جلد: یک لت جلد (لنگه)، مقوایی ساده الت اصلی افتاده) و لت روی دیگر، برون: با روکش کاغذی حنایی (کار آسیای میانه)؛ مجدول ضربي، با ترنج و سرترنج لاکی زرشگی زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی و درون: روکش کاغذی مشکی.

گزارش نسخه: در آغاز نسخه، ابیاتی به فارسی آمده است، آثار رطوبت و فرسودگی و ترمیم غیر اصولی آنها دیده می شود.

(54)

«B-386»

عنوان: اسناد أحكام قضائي صادره از طرف قضات

پدید آور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اسناد

گزارش متن: مجموعه ای از اسناد (ترجیحا صورت آنها) حاوی احکام صادره از سوی قضات در محاضر و محاکم، بیشتر درباره طلاق، ازدواج و تعزیرات است که به روش اهل سنت و بر پایه

ص: 123

فقه حنفی نگارش یافته است؛ برخی از برگ ها حاوی سؤال ها و فروع فقهی است که از حاکم یا امام پرسیده شده و جواب آن داده شده است. با توجه به قرائن و شواهد درون متنی، به نظر می رسد این اسناد مربوط به حوزه بخارا یا سمرقند بوده باشد.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13ق، تعداد برگ: 23گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی فرسوده، نوع جلد: بدون جلد (لفاف کاغذی).

گزارش نسخه: برگها دارای مهرهای مربع «عبده محمد مؤمن»، «العبد محمد صوفي» و... است که برخی با قلم بازنویسی نیز شده است.

(55)*

«B-1134»

عنوان: اعمال حواریان

پديد آور (مؤلف): ناشناخته

پدیدآور (مترجم): طهمورث میرزا والی زاده (سده 13 ق)

گزارش متن: کتابی درباره اعمال حواریون حضرت عیسی علیه السلام در چند فصل که گویا از زبان لاتین یا زبان دیگری (گویا فرانسوی به فارسی برگردانده شده است. در یادداشتی که در سال 1866م (1282 ق) به زبان فرانسوی در آغازین برگ نسخه (15ب) آمده، نام مترجم «والى زاده طهورث میرزا»، ثبت شده است. باید افزود نسخه مورد گفتگو از آغاز تا اول فصل نهم را دار است.

آغاز: (فصل اول)، ابتدای این سخن را تصنیف نمودم برای همه کس ای مخلص خدا تو فیلوس برای عمل و تعلیم تا آن روزی که به حواریان برگزیده خود را بروح القدوس موعظت میگردان، صعود نمود ....

ص: 124

انجام: «... فصل نهم در آن زمان ساولوس زیاده تهدید میکرد... کسی که یافته بود از این تعلیم در راه و هر جا مردان و زنان بسده آورده برای ... . سالم» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق تحریری با قلم خوردگی های فراوان در متن) و یازده برگ نخست (1ب - 11 الف) که بازنویسی (نسخه مبیضه) است به نسخ تحریری می باشد، کاتب (مترجم): نسخه اصل به خط مترجم، تاریخ کتابت (ترجمه): نیمه دوم سده 13 ق (گویا 1282 ق)، تعداد برگ: 61گ، نوع کاغذ: فرنگی ضخیم سفید، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی ابلق، عطف گالینگور

پارچه ای قهوه ای.

گزارش نسخه: در برگی (15 الف) دعایی به خط شکسته نستعلیق، به فارسی با آغاز: «ای پدر ما تو که در سموات برقرار هستی ...» آمده است که در ذیل، ترجمه آن به ترکی به لهجه آذری با این آغاز: «آی بزم آتا میز، سن کی کوکلر اوزارنده برقرار سن » مشاهده می گردد. باید توجه داشت که اصل متن متر جم بين برگهای (16 الف - 61 الف) آمده است و بين برگهای (آب - 11 الف) بازنویسی از متن مذکور است که به صورت ناتمام در برگ (11 الف)، رها گردیده است.

(56)

«A-280 »

عنوان: الأغراض الطبية و المباحث العلائية (1) = اغراض طبی

پدیدآور (مؤلف): زین الدین ابو ابراهیم اسماعیل بن حسین، حسینی جرجانی مشهور به «سید اسماعیل گرگانی» (د. 531 یا 535ق)

موضوع: پزشکی

ص: 125

گزارش متن: کتاب طبی مشهوری است که مؤلف پس از تأليف ذخیره خوارزمشاهی، برای توضیح و استفاده روان، آن اثر را به نام وزیر «مجدالدین ابو محمد بخاری)»، در دو مجلد و سه بحث و هر بحث در چند گفتار و هر گفتار در چند باب، خلاصه کرده است. عناوین کتاب چنين اند:

- بحث اول (دارای 15 گفتار): 1. حد طب (19باب)، 2. اندام های بسیط (7 باب)، 3. اندام های مرگب (17 باب)، 4. قوتها (5 باب)، 5. تندرستی و بیماری (5 باب)، 6. نبض (20 باب)، 7. نفس (1 باب)، 8. تفسره (21 باب)، 9. تندرستی (7 باب)، 10. عرق (5 باب)، 11. نفث (5 باب)، 12. اجناس سبب ها (16 باب)، 13. زادن و مردن (6 باب)، 14. تقدمه المرفه (3

جزء)، 15. بحران (8 باب).

- بحث دوم (دارای 3 گفتار): 1. حفظ صحت (16 باب)، 2. ادویه مفرده (3 جزء)، 3. قرابادین (19 باب).

- بحث سوم (دارای 26 گفتار): 1. بیماری های سر (6 جزء)، 2. چشم (6 باب)، 3. گوش (7 باب)، 4. بینی (5 باب)، 5. دهان (3 جزء)، 6. حنجره (5 باب)، 7. آلت دم زدن (7 باب)، 08 دل (6 باب)، 9. مری و معده (22 باب)، 10. جگر (8 باب)، 11. سپرز (3 جزء)، 12. سپرز (2 جزء)، 13. اسهال (8 باب)، 14. مقعد (5 باب)، 15. کرم روده (2 باب)، 15. پیچ ناف و قولنج (3 باب)، 16. گرده و مثانه (16 باب)، 18. بیماری های مردان (8 باب)، 19. بیماری های زنان (6 باب)، 20. پشت (7 باب)، 21. تب ها (14 باب)، 22. آماس ها (12 باب)، 23. ریش ها و سوختگی (6باب)، 24. آراستگی و پاکیزگی (3باب)، 25. زهرها (7باب)، 26. مجبری... (4 باب).

باید افزود نسخه مورد گفتگو، کامل و شامل جلد اول کتاب است.

آغاز: «بسمله، کفتار اول، اندر یاد کردن حد طب و موضوع و موضوع آن و یاد کردن یاد کردن جزو علمی و عملی از آن و یاد کردن ارکان و مزاج و اخلاط؛ نوزده با بست، باب نخستين اندر حد طب و موضوعات آن، باید دانستن کی طب علمی است کى طبيب بدان علم اندر

ص: 126

حالهای تن مردن ....

انجام: «... (219ب) باب بیستم اندر حقنها و شیافها مسهل و غير مسهل، حقنه زكام فعل خشک فرود آرد... (220ب) صفت سیانی کی... فرود آرد جو شیر مرحريق سبيد را ستار .... برشند و شیاف کنند؛ تم القرابادین بحمدلله و حسن توفيقه و الحمد رب العالمين و حسبنا الله و نعم الوكيل، تمت [المجلد الأول و يتلوه (المجلد الثاني بحمدلله و مته»..

نوع خط: نسخ (عناوين كوفي تزیینی)، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 6 یا اوایل سده 7ق (پیش از 637ق)، تعداد برگ: 221گ، نوع کاغذ: شرقی (خانباليغ) نخودی، نوع جلد: میشن قهوه ای تیره، عطف تیماج مشکی با قطع خشتی.

گزارش نسخه: نسخه ایست بسیار نفیس و کهن، چند برگ نخست (1ب - 12 الف) دارای فهرست مطالب است. عنوان ها، جداول و نیز برگ های نسخه، مجدول به شنگرف می باشد. در برگ نخست، تملکی محو شده (با زحمت خواناست) از: «کیه محمد بن فيل دفیر بن کیا مردان بن باکالیجار الديلمي .. قزوین» در سال 637ق، با یادداشت: «... این کتاب اغراض في ملک العبد الضعف المفلس المحتاج إلى رحمه الله تعالى، كتبه محمد بن دفیر بن کیا مردان بن باکالیجار الديلمی... قزوین، حماه الله تعالى في آخر رمضان المعظم عمت بركته في يوم الثلثاء سنة سبع و ثلثين ستمائة، بحمد الله و منه ... ذلک و یورث هذا الكتاب منه الى وهذا خط كريم الشرق الحسن بن محمد فيل دفیر بن کیا مردان ابن باکالیجار لبلد (؟) قزوین حماه الله تعالى في ثالث عشره صفر، حله الله الظفر و يوم..... سنة سبع وستين وستمائة اللهم ...»؛ نیز یادداشتی محو شده از «حاجی رحیم» مربوط به سال 1232ق، همچنين تاریخ خریداری نسخه از .... ام میرزا علی، همچنین «مشهدی کمال چراغ» در سال 1232ق، مهر بیضی کوچکی بر فراز برگ نخست با عبارت «سید رضی الحسینی 1106» آمده است که در انجام نسخه نیز تکرار شده است. در برگ (84 الف) یک مهر مربع ناخوان با نوشتار معکوس «... بن علی» دیده می شود. روی برخی برگ ها، آثار رطوبت و چربی و والی غیرفنی مشاهده می گردد. پس از اتمام متن اثر، یک تاریخ تولد «میرزا اسماعيل بن میرزا

ص: 127

على طبيب شیرازی (یا) تبریزی» مربوط به سال 1226 ق آمده است. در برگ (220 الف) مهر مربع ناخوانا «احمد بن » آمده است. کاتب این نسخه نیز، گویا از شیعیان بوده است در برگ (1 ب) دعا برای اهل بیت علیهم السلام را به صورت «و آله الطاهرين الطيبين» آورده است. بر فراز برگ (11 الف) یادداشتی (گویا به زبان یونانی) نوشته شده است. این نسخه در سال 1915 توسط خاورشناس شهیر، ولادیمیر ایوانف به این انستیتو انتقال یافته است.

(57)

«A-279-3 »

عنوان: نسخه دیگری از الأغراض الطبية و المباحث العلائية (2)

آغاز: افتاده «...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 8گ (46ب - 53ب).

(58)

«C-645 »

عنوان: الفاظ الادوية (1)

پدیدآور (مؤلف): نورالدين محمد بن عبدالله، قرشی شیرازی مشهور به «حكيم عين الملک» و متخلص به «بقی» (د. پس از 1038 ق)

ص: 128

موضوع: پزشکی

گزارش متن: معجم لغات و الفاظ ادویه مفرده طبی در زبان های یونانی، عربی، رومی، اندلسی، عبری، سریانی، بربری، ترکی و فارسی است که در یک مقدمه (در چهار فایده) و نتیجه (در حل الفاظ ادویه و ذکر علامت آنها) و خاتمه (در بیان ادویه کثير النفع... چون پادزهر و مومیایی و چوب چینی و چای و قهوه و تنباکو)، به سال 1035 ق برابر با ماده « آباد ابد باد صاحب قران ثانی» یا به سال 1038 برابر با ماده «الفاظ ادویه» (1) یا 1069ق مطابق ماده «الفاظ الادویه»، به نام شهاب الدین محمد شاه جهان (حک 1037-1068ق/1628 -1658م)، از امپراتوران مغول هند، نگارش یافته است. این اثر برای نخستین بار در سال 1793م در کلکته، 1881م در لکهنو و در سال 1886م در فیروز پور در هند، به صورت سنگی، به چاپ رسیده است. (2)

آغاز: «بسمله، هو الله احد الله الصمد که پایه حقیقت بی چونش از دایره دریافت و احاطه شناخت برتر است و تفكر ادراک کنه ذاتش كاشف الانوار ....

نوع خط: نستعلیق تحریری (دو قلم)، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: ماه رجب 1279ق، تعداد برگ: 134گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز حنایی (کار آسیای میانه)، ضربی، مجدول، با ترنج و سرترنج لاکی کرم، با زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، داخل سر ترنج نام صحاف آمده: «میرزا عبدالرزاق صحاف 1266»؛ عطف و مغزی تیماج قرمز

گزارش نسخه: در انجام نسخه یادداشتی طبی آمده است. این نسخه در سال 1913 به این انستیتو انتقال یافته است.

ص: 129

(59)

(C-1427)

عنوان: الأمينية لما فيه من الودايع اليقينية = الامينية في الفروع (1) = فتاوى الامينية

پدیدآور (مؤلف): محمدامین بن عبد الله، مؤمن آبادی بخاری حنفي (د. پس از 958ق)

موضوع: فقه اهل سنت (حنفی)

گزارش متن: رساله مفصلی در فروع فقه حنفی است و طبق مقدمه، مؤلف آن را هنگامی که در بخارا سکونت داشته و بسیاری از فتواهای فقهی را از کتاب های فقهای مشهور مذهب حنفی یادداشت می کرد، با آوردن روایت های مسائل، به در خواست گروهی، در این مجموعه، به ترتیب کتاب های فقهی حنفیه، از کتاب الطهاره تا کتاب الوصایا، مشتمل بر فصولی گرد آورده و بسیاری از فروع را به فارسی نگاشته است؛ گفتنی است در این اثر، مسائل هر کتاب، با عنوان «مسئلة - مسئله، بیان شده و از رد و استدلال و نقل اقوال، جز در موارد قليل، خودداری شده است.

آغاز: «بسملة، یا دائما للفضل علينا بتوفيق محامدک و یا باسط لأيدينا لتنميق رسائلک، اهدنا هداية كافية على وجه الكفاية... ؛ و بعد فيقول العبد الفقير... لما صرفت معظم عمری و عنفوان شبابي في ملازمة الفقهاء الماهرين في البلدة القاهرة بخارا.. كتاب الطهارة وهي مشتمل على ستة فصول الفصل الأول في فرائض الوضوء ....

انجام: «... في فتاوى الأنباری، الحمدلله الذي وفقنا بتكاليف هذا الكتاب بعون الملک الوهاب...».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 978ق، محل کتابت: بلخ، تعداد برگ: 198گ.

گزارش نسخه: برگ های نسخه فرسوده شده است.

ص: 130

(60)

«C-1459 »

عنوان: نسخه دیگری از الامينية لما فيه من الودايع اليقينية (2)

آغاز: «مانند نسخه 1427-C».

انجام: «مانند نسخه 1427-C».

نوع خط: نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، محل كتابت: شابورغان (شبرغان)، تعداد برگ: 126گ.

(61)

«C-1691»

عنوان: نسخه دیگری از الامينية لما فيه من الودايم اليقينية (3)

آغاز: «مانند نسخه 1427-C»

انجام: «مانند نسخه 1427-C).

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1097ق، تعداد برگ: 386گ.

(62)

«C-1732 »

عنوان: نسخه دیگری از الامينية لما فيه من الودايع اليقينية (4)

ص: 131

آغاز: «مانند نسخه 1427-C».

انجام: «مانند نسخه 1427-C».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 993ق، محل كتابت: بلخ، تعداد برگ 195گ (1ب - 195 الف).

گزارش نسخه: برخی از برگ های نسخه فرسوده شده است.

(63)

«C-1811»

عنوان: نسخه دیگری از الأمينية لما فيه من الودايع اليقينية (5)

آغاز: «مانند نسخه 1427-C».

انجام: «مانند نسخه 1427-C».

نوع خط: نستعلیق، کاتب (مؤلف): گویا نسخه به خط مؤلف، تاریخ کتابت (تأليف): نیمه سده 10ق، تعداد برگ: 126گ (52ب - 177ب).

گزارش نسخه: با توجه به برخی قلم خوردگی های متن، محتمل است نسخه به خط مؤلف بوده باشد.

(64)

«D-663 »

عنوان: نسخه دیگری از الأمينية لما فيه من الودايع اليقينية (6)

ص: 132

آغاز: «مانند نسخه 1427-C».

انجام افتاده «...» .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 143گ.

(65)

« 268-C »

عنوان: اناجیل اربعه = انجیل های چهارگانه

پدیدآور (مترجمان): محمد مهدی بن محمد نعیم عقیلی، میر محمد معصوم حسینی خاتون آبادی و میر عبد الغني بن محمد معصوم حسینی خاتون آبادی (سده 12ق)

موضوع: ادیان (مسیحیت)

گزارش متن: از جمله کارهایی که در راستای سیاست تکثرگرایی نادر شاه (حک 1148 - 1160 ق)، در نیمه سده دوازدهم هجری، صورت گرفت، ترجمه فارسی سه کتاب مقدس، یعنی قرآن کریم، تورات و اناجیل اربعه به کمک عالمان مسلمان و راهبان و کشیشان و پادریان و احبار یهود و نصارای اصفهان بوده است. در همین زمینه، به محمد مهدی عقیلی دستور داده شد که به همراهی میر محمد معصوم حسینی خاتون آبادی و پسرش میر عبد الغنى، نیز کمک راهبان و کشیشان و پادریان و نصارای اصفهان، انجيل های مرقس، يوحنا، متی و لوقا به فارسی برگردانده شوند؛ کتاب مورد گفتگو، نتیجه این کوشش هاست و در روند ترجمه، به سخنان دانشمندان و شرح هایی که بر آنها نگاشته شده نیز نگریسته شده است.

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13ق، تعداد برگ: 118گ، نوع جلد: زرکوب فرنگی در قطع ربعی.

ص: 133

گزارش نسخه: عناوین و نشانی ها شنگرف و برگ ها مجدول به زر و لاجورد است.

(66)

«B-4384»

عنوان: نسخه دیگری از اناجیل اربعه (2)

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13 ق، تعداد برگ: 147 گ. گزارش نسخه: نسخه دارای پنج سرلوح مذهب است.

(67)

«C-264»

عنوان: نسخه دیگری از اناجیل اربعه (3)

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1205ق/1790م، تعداد برگ: 134 گ.

(68)

«C-265-1 »

عنوان: نسخه دیگری از اناجیل اربعه (4)

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1205ق/1790م، تعداد برگ: 94گ.

(69)

ص: 134

(C-266)

عنوان: نسخه دیگری از اناجیل اربعه (5)

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1205ق/1790م، تعداد برگ: 163گ.

(70)

«C-267»

عنوان: نسخه دیگری از اناجیل اربعه (6)

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1205ق/1790م، تعداد برگ: 109گ.

(71)

«B-1981 »

عنوان: انوار سهیلی (1)

پدیدآور (مؤلف و مترجم): كمال الدين حسين بن على، واعظ کاشفی بیهقی سبزواری (د. 910ق).

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: ترجمه ای از کلیله و دمنه عربی، اثر عبدالله بن مقفع (د. حدود 156 ق)، و نیز تحریری از کلیله و دمنه بهرامشاهی، اثر نصرالله منشی (سده 6 ق)، حاوی حکایات ادبی، اخلاقی و پند آموز است که ملا حسین کاشفی، آن را با افزودگی ها و اصلاح و حل عبارات مشکل، در چهارده باب، به نام امیر شیخ احمد سهیلی جغتایی (د. 918 ق)، از امیران سلطان حسین بایقرا

ص: 135

(حک 873-911ق/1469-1506م)، نگاشته است. این کتاب بارها چاپ و منتشر شده است.

عناوین ابواب چهارده گانه این اثر چنین است:

- باب اول: در اجتناب نمودن از استماع قول ساعی و تمام؛

- باب دوم: در سزا یافتن بدکاران و شامت عاقبت ایشان؛

- باب سوم: در موافقت دوستان و فواید معاضدت ایشان؛

- باب چهارم: در ملاحظه احوال دشمنان و این نابودن از حیله ایشان؛

- باب پنجم: در مضرت غافل شدن و از دست دادن مطلوب؛

- باب ششم: در آفت تعجیل و ضرر شتابزدگی در کارها؛

- باب هفتم: در حزم و تدبير و بحيله خلاص یافتن از بلای اعدا؛

- باب هشتم: در احتراز از ارباب حقد و اعتماد نانمودن بر تملق ایشان؛

- باب نهم: در فضیلت عفو که ملوک را بهترین صنعتی است؛

- باب دهم: در بیان جزای اعمال بطریق مکافات؛

- باب یازدهم: در مضرت افزون طلبیدن و از کار خود باز ماندن؛

- باب دوازدهم: در فضیلت حلم و وقار و سکون؛

- باب سیزدهم: در اجتناب فرمودن از قول اهل غدر و خیانت؛

- باب چهاردهم: در عدم التفات به انقلاب زمان.

آغاز: «بسمله، حضرت حکیم على الاطلاق جلت عظمته که وظایف حمد و ثنای بحكم بحمده بر زبان جميع موجودات علوی و سفلی جاری و دایر است ....

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 436گ.

ص: 136

(72)

«B-4217-1»

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (2)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B.

نوع خط: نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11ق، تعداد برگ: 491گ (1ب - 491 الف).

(73)

«C-98»

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (3)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1175ق، تعداد برگ: 244گ

(74)

(C-787»

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (4)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 432گ.

ص: 137

(75)

«C-809-2»

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (5)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B.»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 61گ (75ب - 135ب).

گزارش نسخه: این نسخه تنها مشتمل بر باب نخست کتاب می باشد.

(76)

« 841-C»

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (6)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1108ق، تعداد برگ: 254گ.

(77)

«C-1331-1 »

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (7)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B»

ص: 138

انجام: «...» افتاده.

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 228گ (1ب - 228ب).

(78)

«D-205 »

عنوان: نسخه دیگری از انوار سهیلی (8)

آغاز: «مانند نسخه 1981-B »

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1238ق، تعداد برگ: 220گ.

(79)

«B-441»

عنوان: أنيس الطالبين

پدیدآور (مؤلف): حسين ...... (1)

موضوع: اخلاق، تاریخ و تصوف

گزارش متن: کتابی در اخلاق و تاریخ است که در ساختاری متصوفانه و عارفانه در یکصد و هفت باب، به نظم و نثر گویا در ماه شوال سال 1257 ق تألیف گردیده است. روش نگارش کتاب، در قالب شیعی و صوفیانه است، نسبت به امیرالمؤمنين علي عليه السلام، عنایت ویژهای دارد و بارها از تعبير «علی ولی الله» بهره می جوید و روایت های متعدد نابی از آن حضرت با

ص: 139

عنوان «امير المؤمنين على بن ابي طالب عليه السلام» و نیز دیگر امامان به خصوص امام صادق عليه السلام نقل قول می کند. در ذكر قضایای آخر الزمان (سفياني و دجال و ... ) به صراحت نام مبارک حضرت صاحب الامر عليه السلام (م ح م د) را به قلم می آورد و نیز از کسانی مانند کعب الاحبار و بایزید بسطامی و طیفور ... همه را با دعای «رحمه الله» یاد می کنند که نشانگر روحیه صوفیانه مؤلف است. به نظر می رسد این اثر به جهت خط مؤلف بودن (قريب به يقين)؛ نسخه ای منحصر بفرد و نفیس بوده باشد؛ این اثر ارزشمند نیازمند مطالعه، تحقیق و بررسی بیشتری است.

عناوین برخی ابواب کتاب چنين است:

- باب اول: عنوان باب اول در متن نیامده (گویا افتاده)، ولی در نسخه بخش

پایانی باب نخست، موجود است؛

- باب دوم: در محبت، توکل [و] کعبه (5 الف)؛

- باب سوم: در بیان معرفت الله (8 الف)؛

- باب نهم: در مقالات موسی علیه السلام (22ب)؛

- باب هجدهم: در بیرون آمدن امام علیه السلام (45ب)؛

- باب سی و نهم: در بیان قضا و قدر (72ب)؛

- باب هشتاد و ششم: در بیان کبر و حسد (130ب)؛

- باب یکصد و یکم: در آفریدن گنج وجود که گنج خدای تعالی است (146 الف)؛

- باب يکصد هفتم: در بیان ذم دنیا (153 الف).

آغاز: «بسمله، ذره یعنی فاضل ترین و بهترین نیکوئی ها ذكر لا اله الا الله است و خدای تعالی جل جلاله فرموده که در قیامت سعادتمندتر نزد من کسی باشد که اگر لا اله الا الله از اخلاص مداومت کرده باشد باین کلمه هیچ گناه در دیوان اعمال او نگذارم و هیچ عملی مثل این

ص: 140

نیست...)).

انجام: « ... زين للناس حب الشهوات من النساء (153ب) ... و آن درم و دینار همه را میراث گیران میبرند ...

بدرگاهت همی دارد تمنا *** کنی لطفی تو بر سوی "حسينا"

که از بخت سیه تقصیرکارم *** ولی از درگه ت امید وارم

بحق فاطمه دخت پیمبر *** شفاعت خواه خلقان، روز محشر

.. تمت الكتاب بعوا الملک الوهاب تمام شد کتاب انیس الطالبين من تصنيف جامع العلوم في تاریخ... التماس چنانست از خواننده گان که اگر سهوی در کتاب رفته باشد از مرحمت خود چشم پوشیده و باصلاحش کوشند، تم»..

نوع خط شکسته نستعلیق، کاتب (مؤلف): نسخه اصل به خط مؤلف (قريب به يقين)، تاریخ کتابت (تأليف): 1257ق، تعداد برگ: 154گ، نوع کاغذ: فرنگی سفید آهار مهره، نوع جلد: میشن بدون لایی قهوه ای.

گزارش نسخه: قلم خوردگی هایی متعددی در برخی عبارات (4 الف،

ب، 15 الف، 28 الف،... و 146 الف) دیده می شود. این نسخه در سال 1915 از سوی ولادیمیر ایوانف به این انستیتو انتقال یافته است.

(80)

« 1840-B »

ص: 141

عنوان: انیس الموحدين (1)

پدیدآور (مؤلف): ملا محمد مهدی بن ابوذر، نراقی کاشانی (د. 1209ق)

موضوع: کلام و عقاید شیعه

گزارش متن: رساله ای در بیان اصول دین است که بر اساس دلائل عقلی و نقلیه، در پنج باب، در روز چهارشنبه 14 جمادی الثانی سال 1209ق، نگارش یافته است. مؤلف در آغاز کتاب می نویسد: «از جمله مسائل اتفاقیه فرقه ناجيه اثنی عشریه، بلکه فرق اسلامیه آنست که بر هر فردی از افراد انسانی واجب و لازم است علم باصول خمسه و معرفت صفات کماليه الهيه ودانستن صفات سلبیه و باید این علم و معرفت ناشی از دلیل و برهان باشد و از روی تقلید نباشد».

عناوین پنج گانه رساله چنين است:

- باب اول: در اثبات صانع؛

- باب دوم: در صفات باری (در یک مقدمه و دو فصل؛ مقدمه در کیفیت صفات باری؛ فصل اول در صفات ثبوتیه و فصل دوم در صفات سلبيه)؛

- باب سوم: در نبوت (داراری چهار فصل)؛

- باب چهارم: در امامت (دارای یک مقدمه و هفت فصل)؛

- باب پنجم: در معاد.

باید افزود این کتاب به نحو مکرر به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، انیس موحدین و جليس مجردین، سپاس بیقياس و ستایش رفيع الاساس یگانه ای است جل شانه که ابداع ممکنات و اختراع مكونات ... ؛ اما بعد چنين گوید ذره بي بها ... که از جمله مسائل اتفاقیه فرقه ناجیه شیعه اثنا عشریه بلکه فرق اسلاميه ....

ص: 142

انجام: «... ثالثا اینکه شکی نیست که اجتماع هر دو معاد با یکدیگر و ثبوت هر دو لذات با آلام با هم و جمع میان هر دو سعادت یا شقاوت در باب تكليف اثم و در وعد و وعید ادخل است ... تمام شد».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: اسماعيل بن ملامحمد ملایری، تاریخ کتابت: غره ماه رجب سال 1229ق، تعداد برگ: 55گ، نوع کاغذ: فرنگی ضخیم نخودی، نوع جلد: روغنی طرح مرقش به رنگ قهوه ای تیره، مجدول به رنگ نارنجی، دارای ترنج و سرترنج نقش زمینه گل و بوته، عطف تیماج مشکی فرسوده.

گزارش نسخه: در برگ آغاز یادداشتی با عنوان «طريقه رمل مختصر»، در قالب یک نسخه طبی دیده می شود. همچنین بر فراز برگ نخست، یک مهر بیضی «... قد رحق (؟) اسمعیل» آمده است که در برگ انجام نیز دوباره تکرار شده است. در برگ انجام، همچنین مهر بیضی «حسين مني أنا من حسینی» و «حسين 1290» دیده می شود. بخشی از ترقيمه که دارای یادداشتی بوده، بریده شده است. پس از انجام نسخه دو برگ حاوی چند یادداشت شامل روایتی از رسول خدا صلوات الله عليه و آله در فضیلت فاطمه خير نساء العالمين سلام الله عليها و نیز بیتی از قابل ایروانی:

بهشت را بکسی با بها نمی بخشند *** بهشت را بکسان با بهانه می بخشند!

همچنين فوائدی شامل «به جهت برآورده شدن حوائج از شیخ احمد رحمه الله)، نسخه ای جالب جهت درست کردن رنگ های طبیعی»، چند یادداشت دیگر: «تاريخ مواجب فتح الله که هفت تومان است»، «تاريخ مواجب يوسف»، «تاریخ واجب سيد نصر الله» و... در سال 1259ق مشاهده می گردد. بر پشت جلد هم نوشته شده است که «کسی کتاب را به نورچشمی خود محمدرضاخان» بخشیده است. این نسخه در سال 1913 به این انستیتو انتقال یافته است.

(81)

ص: 143

«C-1547»

عنوان: انیس الواعظين = انس الواعظين = تذكره طایفه اوليا

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: اخلاق و تصوف

گزارش متن: کتابی است در اخلاق و تصوف با عناوین: «در خبر است، در خبر آمده است، چنانچه در خبر است، پس ای مومن، بدانکه ای مومن، نکته و جز آنها» با نقل آیات، روایات، كلام فقها و صوفیان مشهور، همراه نقل حکایات فراوان از منابع مختلف، بیشتر آثار تفسیری، فقهی و روایی، به روش اهل سنت و صوفیانه، گویا در قرون 12 یا 13 هجری در محدوده بخارا یا نزدیک به آن، نگارش یافته است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله الحنان المنان ذي الفضل و الإحسان و الكرم و الامتنان مبين البيان ... (2 الف) این دو سوره است حضرت رسول عليه السلام که مفاصله میان بحر کنم ... در خبر است که قال عليه السلام من قال بسم الله الرحمن الرحيم مرة واحدة لم يبق من ذنوبه ذرة ....»

انجام: «... که من الیک بندہ مومن کويد الهي إله واحد مالک کوید نامش چیست بنده کوید که هو الرحمن الرحیم فرمان شود که ای مالک بگذارید، پس او را در بهشت برد و... خود بنماید، تمت». .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13 ق، تعداد برگ: 188 گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نازک نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی سبز زیتونی، با ترنج، سرترنج، لچک ترنج و کتیبه های بازوبندی ضربي منقوش به گل و بوته و نگاره های اسلیمی

گزارش نسخه: برگ های نسخه، پراکنده و لبه های آنها آسیب دیده و نیازمند صحافی و ترمیم است؛ فراز برگ ها آثار رطوبت دیدگی وجود دارد. در آغاز نسخه، نام انیس الواعظین با قلمی نسبتا کهنه تر همراه نام سه اثر دیگر حکایت شیه عبد القادر جیلانی و دیوان بسحاق و نسخه لوایح

ص: 144

و و نیز نام انس الواعظین با قلمی جدید، نوشته شده است و در ذیل آن مشق خوشنویسی (الهي تو مکن رسوا بحق سيد الكونين) شده است. بر پشت جلد بیتی به فارسی آمده است:

راه بسیار است مردم را بقرب حق، ولى *** راه نزدیکتر دل مردم بدست آوردن است

این نسخه در سال 1995 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(82)

«A-343* » (1)

عنوان: ايضاح = قوس نامه

پدیدآور (مؤلف): منصور بن عبدالرحمن بن محمد بن احمد رازی فارسی

موضوع: نظامی گری

گزارش متن: رساله ای در آداب تیراندازی با کمان است که در 22 باب، نگارش یافته است. عناوین ابواب (طبق دیباچه) چنين است: «1. در اصل تیر انداختن، 2. در فضل تیر و کمان، 3. در اصول تیر انداختن، 4. طريق تیر و کمان، 5. در قبضه گرفتن، 6. در شست گرفتن، 7. در ایستادن و نشستن، 8. در نظر کردن، 9. در تفاوت نظر، 10. در مصاف داشتن، 11. در کمان کشیدن، 12. در گشادن تیر، 13. در بیرون آمدن، 14. در چگونگی کمان، 15. در چگونگی زه، 16. در چگونگی تیر و کمان، 17. در چگونگی انگشتانه، 18. در عادت کردن، 19. در عیوب تیر اندازف 20. در عیوب تیر، 21. در تیر پرتاب، 22. در گرو بستن.

آغاز: «بسمله، الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين و صلى الله على خير خلقه محمد و آله

ص: 145

أجمعين، أما بعد چنين گوید منصور بن عبد الرحمن بن محمد بن احمد الرازی الفارسی که روایت کنند که پیغمبر صلعم فرمود که لكل شيء زکوة و زکوة العلم نشره، معنى حديث آنکه هر نعمتی از نعمتهای خدای عز و جل زكاتی دارد و زکوة علم نشر کردن و مستفیض گردانیدنست ... و چون حق تعالی ما را این علم ارزانی داشته بود، خواستم که نشر کنم این کتاب تصنیف کردم، تا تذكره باشد مر خلق را و بنای این بحر بر بیست و دو باب مرتبست .... این کتاب را ایضاح نام کرده شد ....

انجام: «... و چون این انواع که گفته شد مجموع را رعایت کنی در هر کاری که از تير انداختن استوار باشی؛ تمام شد کتاب قوس نامه »

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 998ق، تعداد برگ: 52گ، نوع کاغذ شرقی (سمرقندی) ضخیم نخودی، نوع جلد: تیماج قهوه ای ضربي، مجدول، با ترنج و سرترنج زمینه طلایی منقش به گل و بوته در قطع ربعی.

گزارش نسخه: نسخه دارای یک سرلوح مذهب محرابی سبک دوره صفوی، با زمینه طلا و لاجورد منقش به گل و بوته الوان و نگاره های اسلیمی است و در جوف آن نام قوس نامه درج شده است، همچنانکه در انجام نسخه نیز به نام مذکور، آمده است. برگ ها مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی است. عناوین و نشانی ها شنگرف و طلایی است. آثار اندکی از رطوبت بر فراز برگ ها مشاهده می شود. این نسخه در سال 1907 به این انستیتو انتقال یافته است.

(83)

«A-467»

عنوان: ایضاح در تیراندازی = رساله در علم کمانداری = رساله در تیراندازی

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

ص: 146

موضوع: نظامی گری

گزارش متن: رساله ای در دانش فن تیراندازی با کمان است که در بیست باب، نگارش یافته است و با ایضاح (نسخه شماره *343-A) که اندی پیش در همین فهرست از نظر گذشت، اگرچه در نام مشترک می باشند، اما متفاوتند. باید افزود ابواب عناوین این اثر تا باب شانزدهم طابقا نعل بنعل، با نسخه دانشگاه تهران (نسخه شماره 7796)، (1) منسوب به «طاهر ما وراء النهری»، یکی است (جز اینکه نسخه ما یک "اندر" در آغاز همه ابواب دارد)، اما نسخه مورد گفتگو، چهار باب ابواب هفدهم تا بیستم) بیشتر دارد؛ مضافا بر آن آغاز (2) و انجام آن متفاوت بوده است؛ به هر تقدیر بایستی متن این دو نسخه، بررسی و تطبیق شود. کل عناوین ابواب رساله چنين است:

- باب اول اندر فضایل تیرانداختن؛

- باب دوم اندر فضایل تیر و کمان؛

- باب سوم اندر عدد اصول تیرانداختن ؛

- باب چهارم اندر طریق تيرانداختن؛

- باب پنجم اندر قبضه گرفتن؛

- باب ششم اندر شست گرفتن؛

- باب هفتم اندر استادن؛

- باب هشتم اندر نظر کردن؛

ص: 147

- باب نهم اندر تفاوت نظر دانستن؛

- باب دهم اندر مسافت بستن؛

- باب یازدهم اندر کمان کشیدن؛

- باب دوازدهم اندر گشادن تير؛

- باب سیزدهم اندر بیرون آمدن کمان؛

- باب چهاردهم اندر چگونگی کمان.

- باب پانزدهم اندر چگونگی زه؛

- باب شانزدهم اندر چگونگی تیر؛

- باب هفدهم اندر چگونگی انگشت؛

- باب هشدهم اندر عادت کردن؛

- باب نوزدهم اندر عیوب تیرانداز؛

- باب بیستم اندر شناختن عیوب تیر.

آغاز: «بسمله، الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين ولا عدوان على الظالمين و الصلوة و السلام على خير خلقه محمد و آله الطاهرين. این رساله ایست در علم کمانداری و هر چه حاجت افتد آموزنده را در انداختن تیر و گرفتن کمان ... این رساله مرتب است بر بیست باب و هر بابی آنچه تیراندازان را حاجت شرح داده شد بر طریق استاد و این موسومه گشت با ایضاح ... (3 الف)؛ باب اول ... بدانکه اصل تیرانداختن کتاب خدای عزوجل است و سنت رسول ....»

انجام: « ... باب بیستم اندر شناختن عیوب تیر ... یکی کمان کشیدن سردست ... تا پهلوی سبابه و بر سوفار فوت کند چون تير باز. پهلوی سبابه، تمت الكتاب بعون الملک الوهاب».

ص: 148

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 71گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: میشن بدون لايي.

گزارش نسخه: برخی برگ های آسیب دیده ترمیم شده است. روی برگ نخست، بيتي از حافظ شیرازی به خط «شاه محمد ولد أماشیزاد (؟)» آمده است:

در نمازم خم ابروی تو در یاد آمد *** حالتي رفت که محراب به فریاد آمد

نیز تملکی محو شده «... ابن مر حبا ...»، همچنين بيتي از سحاب مهابادی دیده می شود:

چون گذشتی از برم قبله من، مونس جان *** مهر بر لب زدم اما شدم از دل قربان

(84)

(A-225)

عنوان: بحر الانساب (1)

پدیدآور (مؤلف): ابو مخنف لوط بن يحيى ازدی خزاعی (د. 157ق)

پدیدآور (مترجم): سید مرتضی علم الهدی داعی حسنی رازی مشهور به «صاحب تبصرة العوام» (سده 6ق)

موضوع: شرح زندگی امامان (ع)

گزارش متن: کتابی در شرح احوال امامان علیهم السلام و اولاد آن ستارگان هدایت است که به نظر می رسد برخی مطالب آن بعدها با اغراضي خاص، به آن افزوده شده یا تحریف شده باشد. در برخی مصادر آمده که اصل این کتاب به زبان عربی بود و ابو مخنف آن را نگاشته بود؛ سپس

ص: 149

نسخه ای از آن، به خط امام حسن عسکری علیه السلام مدت ها در مسجد اقصی در فلسطین بوده تا آنکه سید ابوطاهر (شریف) بن جعفر بن عمران بن موسی بن محمد تقی آن را از مسجد اقصی به ولایت عجم آورده و سید مرتضی علم الهدی به فارسی برگردانده است. این کتاب حاوی نام یکایک امامان شیعه (اثنی عشری) و شرح زندگانی آنان و مصائبی که بر هر یک رفته و شرح حال اولاد و خویشان و علویانست. در آخر کتاب نیز در چند صفحه شرح علویان نواحی طبرستان ذکر گردیده است و به نظر این قسمت اخير، بعدها به اصل کتاب الحاق شده باشد.

باید افزود این ترجمه فارسی، در برخی مصادر و نسخ منسوب به سید مرتضی علم الهدی (د. 436 ق) دانسته شده است که مطلقا مبنایی علمی ندارد، ليكن انتساب آن به سید مرتضی رازی، صاحب تبصرة العوام محتمل است، مرحوم آقا بزرگ تهرانی نیز در الذریعه، بر این باور است ترجمه فارسی اثر از سید مرتضی رازی است و او در آثار خویش، کرارا از کتاب تاریخ اولاد الاطهار علیهم السلام نقل قول هایی کرده است. به هر تقدیر، در منابع از این اثر با عنوان بجر الانساب ساختگی یاد شده است و بدون تردید، این مسأله نیازمند بررسی بیشتری است که عجالتا اکنون بیش از این، فرصت کافي در دست راقم نیست.

گفتنی است که این اثر بارها به چاپ رسیده است؛ نخستين آن چاپ سنگی سال 1268 ق در بمبئی - هند است.

آغاز: «الحمد الخالق البرايا و الشكر لواهب العطایا و الصلوات والسلام ... ؛ اما بعد مصنف این کتاب ابو مخنف بن لوط بن يحيی خزاعی عبد الرحمه این کتاب به بحر الانساب ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 96 گ.

(85)

ص: 150

«B-712-3 » (1)

عنوان: نسخه دیگری از تجر الانساب (2)

آغاز: «الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام على خير خلقه محمد و آله و اولاده و ائمة اثني عشری علیهم السلام، قال النبي صلى الله عليه و آله و سلم كل حسب و نسب ينقطع إلا حسبي و نسبی، یعنی بدانید که ... و این نسخه را در مسجد اقصی یافتم بخط امام شریف بن جعفر ... این نسخه در اصل تازی بوده است شیخ الحفاظ او را لفظ بلفظ فارسی کرده است ....

نوع خط: نستعلیق خوش، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 10گ (197 - 206 الف).

گزارش نسخه: برگ ها مجدول به شنگرف و لاجورد و عناوین نسخه به شنگرف است.

(86)

«C-648 »

عنوان: بحر الخواص

پدیدآور (مؤلف): نعمت الله بن مغیث الدین محمد حکیم، کرمانی متخلص به «حکیمی» (د. پس از 868ق)

موضوع: پزشکی

گزارش متن: کتابی در علم پزشکی است که در یک مقدمه، سه مقاله و یک

سلطان غیاث الدین، در سال 868ق، نگارش یافته است.

نوع خط: نستعلیق هندی، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ:

ص: 151

160گ.

گزارش نسخه: عناوین نسخه شنگرف است.

(87)

«B-949»

عنوان: بحر المعاني

پدیدآور (مؤلف): محمد بن نصيرالدين / ناصر الدین جعفر، مکی / ملکی حسینی (سده 8ق)

موضوع: تصوف

گزارش متن: مجموعه ای مشتمل بر 36 نامه صوفیانه است که مؤلف آنها را برای برادرش ملک محمود عرف شجن نوشته است. این کتاب در سال 1889م در مراد آباد هند به صورت سنگی به چاپ رسیده است. (1)

آغاز: «بسمله، آن خدایی که انگبین شیرین نوش راز فواره نیش زنبور به قدرت خویش چکاند و آن سبحان که نبات در قطره عطار از شاخ نومیدی رساند و آن ملکی که اشک دیده بر ابر که تو او را باران خوانی در ...».

انجام: «... هر که را طبیعت در علم و اسرار رغبت افتد و به خواندن بجر المعانی مشرف شود امید چنان است که مؤلف بجر المعانی را به دعاء خیر یاد کرده به فاتحة الكتاب مستفید گرداند تمت».

نوع خط: نستعلیق هندی، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: صفر 1236ق، تعداد برگ: 220 گ.

ص: 152

(88)

«C-1426-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تجر المعاني (2)

آغاز: «مانند نسخه 949-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: شیخ راجو مخدوم جعفری (برای شاه مراد کشمیری)، تاریخ کتابت: روز پنجشنبه سوم شوال 1075ق، تعداد برگ: 139 گ (1ب - 139 الف).

گزارش نسخه: برگ ها مجدول به شنگرف و زر و یک مهر با تاریخ 1164ق دیده می شود. عناوین متن به شنگرف است.

(89)

«C-1450 »

عنوان: بجر المواج و السراج الوهاج

پدیدآور (مؤلف): قاضی شهاب الدین احمد بن شمس الدین عمر، زاولي دولت آبادی مشهور به فاضل هندی» (د. 849ق)

موضوع: تفسير قرآن کریم

گزارش متن: تفسير نسبتا مفصلی به روش اهل سنت است که مؤلف عنایت ویژه ای به جنبه های ادبی و قرائت داشته و دنباله هر آیه، با عناوین «قوله جل جلاله، قوله عز اسمه، قوله عز و جل» مطالبی در باره اعراب و لغات آیات گفته، سپس با عنوان «معنی اینست» آیه را ترجمه و تفسیر می نماید و در ادامه با عناوینی مانند «در خبر است، سئوال، جواب، جواب دیگر» به برخی سؤالات مربوط به آیه، پاسخ می دهد. باید افزود که مؤلف در آغاز، سه جزو آخر قرآن را تفسير

ص: 153

نموده است و چون در اکناف تاليف، مشهور شد، به درخواست شمس الدین ابوالمظفر ابراهيم شاه شرقي (حک. 804-844ق)، از اول قرآن شروع به تفسیر نمود. باید افزود که جلد اول این تفسير (سوره های اول تا چهارم) در سال 1297ق/1880م در لکهنو - هند، در قطع بزرگ، به چاپ رسیده است. (1)

گفتنی است، تشابه اسمی مؤلف (فاضل هندی) با صاحب کشف اللثام، يعنى بهاء الدين محمد بن تاج الدین حسن اصفهانی (د. 1137 ق)، زمینه اشتباهاتی را نزد برخی کتابشناسان و تراجم نویسان، فراهم آورده است (2) و این اثر را به فاضل هندی (شیعی) نسبت داده اند!

آغاز: افتاده «... و توحید موجب انفراد در اولوهیت؛ سؤال و «ایاک نستعين» عطف بر «ایاک نعبد» است؛ (1ب) «صراط الذين أنعمت عليهم»، بدل است از «الصراط المستقيم» أي اهدنا صراط الذين أنعمت عليهم، معنی اینست، ثابت دار ما را بر ره کسانی انعام و احسان کرده بریشان از بیغمبران و صدیقات و شهیدان و صالحان جنانجه در محلی دیکر کفته ...

انجام: «... (766 الف) «فمن كان يرجوا لقاء ربه فليعمل عملا صالحا» ... (766ب) بدانکه ختم سوره بجمل مذکوره و کلمات مسطوره و منتهاء مستحسن است ... سخن بدان تمام کرداند ... جنین بود مستحسن باشد و الله أعلم بجراداته لايبلغ أحد إلى تمام إرادته لا إله إلا هو رتی توکلی عليه و هو حسبي».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 766گ، نوع کاغذ شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: ساغری مشکی فرسوده، عطف تیماج فرسوده در قطع وزیری بزرگ.

گزارش نسخه: افتادگی از آغاز چند برگ بیشتر نیست، مهر شلجمی «این نسخه ... فصل ...

ص: 154

مستعان ... وقف کتابخانه عبد العزيز خان» که بایستی عبدالعزیز خان (حک . 947-957ق) از پادشاهان سلسله منغيتيه ازبکستان امروزی بوده باشد؛ نیز یک مهر مدور «وقف صادق،... والله علم. سنة 1018» که در بیشتر برگهای نسخه تکرار شده است. عبارات این نسخه با عبارت «صح» در ها مش تصحیح گردیده است. برخی اوراق نسخه پراکنده و تعدادی نیز آفت دیده است که به صورت غير فني وصالی گردیده اند؛ برگ آغاز نو نویس است. این نسخه در سال 1995 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(90)

«C-1802-2»

عنوان: نسخه دیگری از تجر المواج و السراج الوهاج (2)

آغاز: «(201ب) سورة الضحى وهي إحدى عشر آیت، «بسم الله الرحمن الرحيم،» خبر است از رسول صلی الله عليه و سلم که او گفت هر که سوره و الضحی بر خواند او را بود بعدد هر سایلی و یتیمی ده نیکي قوله جل جلاله «و الضحی» سوکند بروشنای روز قوله تعالى «والليل إذا سجی» و سوکند به شب جون تار استد ....

انجام: « ... (241 الف ) سورة الناس ستة آيات «بسم الله الرحمن الرحيم قل أعوذ» بکو پناه میکیرم «رب الناس» به پروردگار آدمیان ملک الناس پادشان آدمیان ... «من الجنة و الناس» از جنیان و آدمیان یعنی شياطين الإنس و الجن و در لباب آورده که در این سوره بنج جا لفظ ناس واقع شده است ... (242ب) مؤید این قول است انکه در معوذه ثانیه که و بیان منتظری از آن در جواهر التفسير سمت تحریر یافته است و الله قدير عليم ... فله الحمد في الأخرة و الأولى و الصلوة و السلام على حبيبه محمد مصطفى و على آله مفاتح أسرار العلى ... و تمدد روحانیت حضرت رسالت پناهی صلی الله عليه و سلم تفسير مواهب علیه برنام خجسته فرجام امیر کبیر عالم گیر ... علی شیر ... تاریخ تفسیر مولانا حسین واعظ رحمت الله عليه ...

ص: 155

تا خامه که این نامه اقبال نوشت *** انجام سخن به ایمن الفال نوشت

گفتم مه سال روز تاریخ نویس *** في الحال دویم ز شهر شوال نوشت

تمت الكتاب بعون الملک الوهاب».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: ملا حاجی محمد بن ملا محمد زاهد اعلم بن ملا مير محمد اعلم اند خودی، تاریخ کتابت: 1247ق، تعداد برگ: 41گ (201ب - 242ب)؛ نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی تحریری) نازک نخودی، نوع جلد: جلد تیماج زیتونی تیره، مجدول ضربي.

گزارش نسخه: این نسخه شامل تفسير سوره ضحی تا پایان قرآن کریم می باشد. باید افزود طبق یادداشت کاتب در انجام نسخه: «ما كتبته في سورة و الضحى إلى سورة الفلق من تفسير بحر المواج لأنه لم أجد نسخه الأصل من تفسير زاهدی». از آنجایی که متن، فاقد ترجمه بسم الله است، در هامش برگها، ترجمه بسم الله اوایل سوره ها به نقل از تفسیر مواهب علیه مولى حسين کاشفی، متناسب با محتوا و مضامین سوره ها به صورت متنوع نقل گردیده است و این تنوع ادبي در ترجمه بسم الله های سور، لطافت خاصی به این اثر بخشیده است؛ برای نمونه در ابتدای سوره الضحی چنین آمده است: «بنام آن خدای که بدرستی و راستی محمد سوگند یاد کرد، مهربان که انجهان و اینجهان بیافرید، بخشاینده که خشنودی خود اندرین امت بجست» یا در ابتدای سوره انشراح نیز این چنین آمده است: «بسم الله به نام آن خدای که دل محمد را کشاده کرد، الرحمان مهربان که پشت ویرا سبکبار کردانید، الرحيم بخشاینده که پس هر دشواری آسانی آورد». برگ ها به جهت روغنی نمودن قسمت متن، شبیه متن و حاشیه شده است، به این شکل که متن تیره تر به نظر می رسد. نسخه دارای تعلیقات و حواشی بیشتر از تفسیر مواهب ملا حسین کاشفی و نیز معارج النبوة و جز اینها و نیز با نشان «منه ره» که از مؤلف می باشد. عناوین قرمز است، در انجام یک حدیث از پیامبر صلوات الله عليه و آله درباره اذان، مبنی بر شنیدن نام رسول الله صلوات الله عليه و آله و ادای احترام با وضع انگشت ابهام بر چشمان و پاداش آن در قیامت، نیز چند رباعی

ص: 156

به فارسی، با مطلع:

چشمیكه جمال مصطفی را بیند *** شک نیست که عالم صفا را بیند

در انجام، در پشت جلد، تملک «ملا عبدالرحیم» همراه دو بیت شعر فارسی آمده است. گفتنی است که این نسخه سال 1930 توسط پاسچیکا به این انستیتو منتقل گردیده است.

(91)

«D-332-1»

عنوان: نسخه دیگری از تجر المواج و السراج الوهاج (3)

آغاز: افتاده « ... اعتقاد نصاری است که عیسی را که میگفتند و آن الله بر حالت دلالت می کند وجود او مسبوق بعدم است و آن منا في اولویت بود. معنی اینست و با مردمان سخن کوبید.... « قالَتْ رَبِّ انی يَكُونُ لِي وَلَدُ وَ لَمْ يمسسنی بَشَرٍ» جمله مستأنفه است در جواب ماذا قالت مريم، استفهام برای تعجب است «وَ لَمْ يمسسنی بَشَرٍ» حال است معنی اینست مردم کفت مرا فرزند از کجا باشد و ولد جکونه شود و حال اینست که من هيج بشری نرسیده و هیج شوهری روی من ندیده « قالَ كَذلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ ما يَشاءُ » ......».

انجام: « ... هو الذي انزل من السماء ماء لكم منه شراب و منه شجر فيه تسیمون ... در مقام ذکر نباتات ... مقام موجب فصل آمده جنانج در « إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَواءُ عَلَيْهِمْ » ...» افتاده.

نوع خط: نسخ مایل به تعلیق، تاریخ کتابت: سده 9 یا 10ق، تعداد برگ: 96گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: بدون جلد پیچیده شده در لفاف کاغذی و مقوا در قطع سلطاني.

گزارش نسخه: این نسخه از تفسیر آیه 47 سوره آل عمران تا آیه ده سوره النحل را داراست.

ص: 157

برگ ها مجدول به شنگرف و لاجورد و کمندکشی به شنگرف و لاجورد است. سوره ها، دارای نشان های شمسه مدور با زمینه لاجورد، زنگار و شنگرف که درون آن حرف «ع» نوشته شده است؛ البته در برخی جاها این شمسه ها بریده شده اند! مهر مستطيل «وقف ... قل ..... کلیات .. سبحان ... 977 (یا) 1770

» در اکثر برگ ها دیده می شود. نسخه افتادگی هایی در میانه نسخه دارد. به انضمام این نسخه، پاکتی حاوی چند رساله پراکنده ولی مستقل است که در جای جای این فهرست، به نحو الفبایی، به آنها اشاره گردیده است.

(92)

«C-1838»

عنوان: بدايع الانشاء (1) - انشاء يوسفي

پدیدآور (مؤلف): يوسف بن محمد بن يوسف طبیب هروی یوسفی (د. حدود 950ق)

موضوع: منشآت و مکاتبات

گزارش متن: مکاتبات و منشات گوناگون و متنوعی است به سلاطين علما و افراد عادی که مؤلف آنها را در این اثر، به نام فرزندش رفیع الدین حسین (2) ترتیب داده و به سال 922 (یا) 940 ق از تدوین و تألیف آن فراغت یافته است.

آغاز: «بسمله، زينت عنوان هر نامه نامی و زیور دیباچه هر صحیفه گرامی حمد مبدعی است که منشی حکمت بالغه و کاتب قدرت کامله اش بقلم ابداع و خاتمه اختراع جراید عواید انسان را بارقام اکرام و علم الانسان ما لم يعلم مرقوم گردانید ... اما بعد چنين گوید بنده فقير و کمینه حقير ... که این رساله ایست مسمى به بدايع الانشاء مشتمل بر محاورات خطابي و جوابی که جهت

ص: 158

فرزند عزیز قرة العين رفیع الدین حسین، طال عمره و سایر طالبان در حین عبارت و قید کتابت می آید ... مقدمه بباید دانست که فن انشا منقسم می شود بدو قسم، یکی توقیعات که مضامین آن منطوی بر امثله و احکام سلاطين و حکام است و محاورات که ترکیب آن مواد صور مكاتبات و مفاوضات است. محاورات منقسم می شود بر سه قسم از برای آنستکه خالی از آن نیست که رتبه مکتوب الیه از رتبه کاتب بلندتر است یا فروتر یا مساویست؛ اگر بلندتر است مرافعات کویند و اگر فروتر است رقعات و اگر مساویست مراسلات، و هر یکی از این اقسام ثلثه منقسم می شود بخطابي و جوابي ....»

انجام: «... در شکایت از حبس... و دلی جون آبگینه شکسته میگویم

في زبختم روی یاری نی زیاد امید لطف *** اه من چون میزیم ... ...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 101گ، نوع کاغذی شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره با ترنج ضربی زمینه گل و بوته، با لبه بر گردان (طبله) با شمسه ضربی زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، عطف تیماج قهوهای فرسوده .

گزارش نسخه: پنج برگ نخست نسخه فرسوده و نیازمند ترمیم است؛ باقی برگ ها نیز آفت و آسیب دیده است که البته برخی از آنها به صورتي غير فني، وصالی و ترمیم گردیده است. بر پشت لبه برگردان جلد، یادداشتی مختصر مربوط 9 رجب المرجب سال 1136ق و ذکر نامی از سلطان حسین صفوی، گویا مربوط به ایام حمله محمود افغان به دارالسلطنه اصفهان باشد. در برگ نخست وقفنامه نسخه از «ملا محمد» آمده است. بر پشت الت جلد سمت چپ نسخه، نیم برگی از برگ آغازین مثنوی جواهر الاسلام سروده محمود عارفي هروی (د. 850 یا 853ق) است. طردا للباب، باید افزود که عارفی در هرات ولادت یافت؛ وی از شاعران مشهور عهد شاهرخ تیموری

ص: 159

و از ستایندگان خاص وزیر او، خواجه پير أحمد بن اسحاق، بود؛ او به سبک سلمان ساوجی شعر می سرود و مهارتی خاص در سخنوری داشت و سلمان ثاني شهرت داشت. عارفی در طریقه ی حنفی متعصب بود و در هرات در گذشت و همان جا به خاک سپرده شد. آثار، دیوان، غزلیات و مثنویاتی از وی به یادگار مانده که مثنوی حال نامه (یا) مثنوی گوی و چوگان مهمترین اثر وی، مثنوی ده نامه و نیز مثنوی جواهر الاسلام (نسخه مورد گفتگو) از جمله آن هاست. مصرع اول تمامی ابیات این مثنوی ناقص (جواهر الاسلام) افتاده و مصرع دوم بیت نخست چنین است: «حی و قیوم و رازقست». در ذیل همان نیم برگ، بیتی از اشعار جامی: «الهی غنچه امید بگشای ...» آمده است که آن سرآغاز منظومه يوسف و زلیخای اوست.

(93)

«B-2239»

عنوان: نسخه دیگری از بدايع الانشاء (2)

آغاز: «مانند نسخه 1838-C».

انجام: «... حصول مطالب فلان ارادت افراخته باد، ابواب حضور جناب فلان مفتح باد بشرف مطالعه محبت شعاری ملاحظه فرمایند، تمت هذه الكتاب مسمى انشاء يوسفى». .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: محمد شامل بن نور محمد بن سعدالله (دست برده شده)، تاریخ کتابت: 1075ق (دست برده شده)، تعداد برگ: 134 گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش سبز حنایی (کار آسیای میانه)؛ ضربي، مجدول با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، با عطف تیماج زرشکی.

گزارش نسخه: این نسخه دارای یک سر لوح ساده به سبک ترکی، با زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی، برگ ها مجدول به لاجورد و شنگرف است؛ در برگهای نخست توضیح برخی

ص: 160

واژه ها در ذیل کلمات، میان سطور آمده است. در برگ نخست برافزوده هایی حاوی برخی فوائد ادبي و جز آن نوشته شده است. برخی برگ های میانی دارای حاشیه نویسی است. پایین برگ ها رطوبت دیده و فرسوده شده است. در برگی به ضمیمه حاوی نامه ای از ملا نظام الدین قاری به ملا نجم الدين کتابفروش در باره شراکت در تجارتی، در پشت آن مکتوبی در باره عهد و پیمان مذکور آمده است. رقم کاتب اصلی بریده شده و نام کاتب نوشته شده نونویس تر است و در تاریخ کتابت نیز دست برده شده است. در برگ انجام، ثنا و مدحی درباره شیخ عبدالقادر گیلانی در قالب دعا و ثنا آمده است که در برخی جاها حالتي منظوم دارد:

الهی بحرمت سلطان الملة و المصطفى *** الهي بحرمت خواجه و دلیل .......

بر آن برهان الدین مخدوم شیخ عبدالقادر جیلانی *** هدایت متوكل ولايت ممدوح شیخ عبدالقادر جیلانی

در پشت آن، ابیاتی به فارسی با رقم «یار محمد» با این مطلع آمده است:

چگويم ز شوقت تو ای یار جانی *** ز شوقت همه ربن روني بهاني (؟)

این نسخه در سال 1915 از بخارا به این انستیتو انتقال یافته است.

(94)

«B-339-2»

عنوان: نسخه دیگری از بدايع الانشاء (3)

آغاز: «مانند نسخه 1838-C»

انجام: «...» افتاده .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 13گ (62ب - 74ب).

ص: 161

گزارش نسخه: این نسخه تنها حاوی بخش اندکی از کتاب می باشد.

(95)

«1-2304-B»

عنوان: بدائع التاريخ

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: تاريخ

گزارش متن: در این اثر ابتدا تاریخ پیش از اسلام، از ابتدای دولت کیومرث تا انتهای دولت خسرو پرویز و یزدجرد ساسانی (2ب - 27 الف) به مانند یک مقدمه بلند آمده است و سپس به تفصيل با این عناوین به اصل مباحث کتاب پرداخته شده است. ذکر اسامی اقوام ترک و شعبه اوغوز و تاریخ از ابتدای حمله مغول تا تيمور و اولاد حاکم وی تا سال 793ق و تعداد اولاد تیمور ... (29 الف - 80ب)؛ داستان ذوالقرنين و يأجوج و مأجوج و داستان خرابی بیت المقدس (80ب - 86ب)؛ در باب شام کنونی و حالات و مقامات او به نقل از بخشی کشمیری (86ب - 11 الف)؛ در بیان هفت اقلیم بلاد و بحرها ... (91 الف - 94ب)؛ در ذکر بعضی شعرای ایران و برخی ابیات آنها: مشتمل بر شرح احوال اسدی طوسی، فردوسی طوسی، ناصر خسرو، حکیم ازرقی، افضل الدین خاقانی، اوحدالدین انوری، رشیدالدین وطواط، سنایی غزنوی، ظهيرالدين فاریابی، نظامی گنجوی، پور بهاء جامی، فریدالدین عطار، جلال الدین رومی، سعدی شیرازی، خسرو دهلی، حسن دهلوی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، ابن يمين، خواجه حافظ شیرازی، شاه قاسم انوار، خواجه عصمت الله بخاری، شرف الدین یزدی، شیخ آذری، ابواسحاق حلاج شیرازی و رودکی (94 - 146ب)؛ بیان نسبت حضرت موسی علیه السلام و قضایای بنی اسرائیل (146 - 167ب)؛ ذکر قتیبه بن مسلم الباهلی و کشته شدن او به نقل از تاریخ حافظ

ص: 162

ابرو (169 الف - 174ب)؛ فرستادن سعد بن ابی وقاص بر ولایت مدائن و خراسان (174ب - 175ب) [البته اینجا اوراقی از نسخه افتاده است]؛ داستان حضرت موسی و عیسی علیهما السلام (176 الف - 181 الف)؛ اسناد سوره فاتحه (181 الف - 181ب)، در بیان حرص و طمع و قناعت (182 الف - 183 الف)؛ [بين برگ های 184 - 257 الف یک رساله با عنوان منتخب عجایب المخلوقات که به نظر می رسد خارج از متن مذکور باشد در جای خود، به صورت مستقل معرفي کردیم؛ قصه اصحاب کهف (چند برگی هم از آغاز آن افتاده است] (258 الف - 261 الف)؛ گفتار در بیان هفتاد و دو مذهب ... [مذهب شیعه (267ب - 269 الف) که: به امامت و خلافت امیرالمؤمنین علی کرم الله وجهه قایلند دون اصحاب کرام رضی الله عنهم و امام را از صغایر و کبایر معصومم اعتقاد میدانند و در اصل سه فرقه بزرگند امامیه و زیدیه و غلاة و مجموع اشان بیست و چهار فرقه می شود و اما امامیه زیاده گروهند اول کیسانیان ... ] (261 الف - 271ب)؛ ذکر جمیل ظهيرالدين محمد بابر شاه بن میرزا عمر شیخ ... (272ب - 278 ب)؛ [بين برگهای 280 الف - 335 الف، سه رساله که قاعدتا بایستی خارج از متن مذکور بوده باشد: رساله نخست در ترجمه فارسی قرعه مأمونیه = فال نامه منسوب به امام علی بن موسی الرضا عليه السلام از على بن محمد بن القاضي البشری (280 الف - 289 ب) و رساله دوم طالع نامه (290 - 300ب) و رساله سوم منتخب نظام التواریخ (302ب - 335 الف) آمده است که در محل خویش به تفصیل یاد کرده ایم، با این احتمال ضعیف اینکه ممکن است، همه این رسائل، بخشی از کتاب مذکور نیز بوده باشند و ذکر جمیل محمد شیبانی خان بن داغ سلطان بن ابوالخير خان ... تا ذکر جمیل عوض غازی سلطان بن سلطان غازی (337 الف - 352 الف). باید افزود، با توجه به شواهد و قرائن درون متنی و بیرونی، این اثر تاریخی، بایستی تألیفی از دوره سلطنت عبدالعزیز خان بن عبيد الله خان شیبانی (حک. 947-957ق) بوده باشد.

آغاز: افتاده «... اجل نجار زار اینچنین ملک اسکندر سر دخمه ره استوار کرد مدت سه ماه آنجا بود بعد از آن راهی شد ... (2ب) پوشیده مباد که در اوایل که منصب صدارت عبد العزيز خان

ص: 163

بن عبيد الله تعلق ... جنین گویند که در ایام ملوک عجم خصوصا پادشاه عادل نوشیروان .....»

انجام: «... ذکر جمیل عوض غازی سلطان بن سلطان غازی .... ذکر جميل ابو الخير خان ... امید ست که جواهر خوب از لجه طبع لطيفش ظاهر گردد و الله اعلم بالصواب» .

نوع خط نستعلیق ترکی تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سال 1124ق (به قرینه برگ 182ب)؛ تعداد برگ 298گ (2 ب - 278ب) و (337 الف - 352 الف)؛ نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی قهوه ای (کار آسیای میانه با ترنج و سر ترنج و لچک ترنج و کتیبه های بازوبندی، کار محمد حکیم صاف، عطف تیماج قهوه ای.

گزارش نسخه: روی برگ نخست داستان مختصر مرد نابینا و مسافر، در پشت برگ نخست یک صلواتیه عربي منظوم با این مطلع دیده می شود:

اللهم صلى على محمد و على آل محمد سيد المتقين *** اللهم صلى على محمد و على آل محمد المشفقين

باید افرود که این نسخه در سال 1919 به این انستیتو انتقال یافته است. همانگونه که اشاره گردید، این مجموعه مشتمل بر رسائلی چند است که در محل خویش معرفی کردیم، اما عناوین آنها، فهرستوار، چنین اند: منتخب عجایب المخلوقات (184 - 257 الف)؛ ترجمه قرعه مأمونیه = فال نامه منسوب به امام علی بن موسی الرضا عليه السلام (280 الف - 289ب) و طالع نامه (290 - 300ب).

(96)

«B-997»

عنوان: بساتين الانس

پدیدآور (مؤلف و ناظم): محمد صدرعلا احمدحسن (حسین)، دبير عبدوسی دهلوی هندی،

ص: 164

مشهور به «تاج ملک»، «تاج عبد وسی» و «اختسان» (د. پس از 726ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: مجموعه ای از اساطیر و داستان مانند کلیله و دمنه و مرزبان نامه به منظور بیان مسائل سیاست و کشورداری است که در ضمن آن ابیات و اشعار عربی و فارسی خود تاج عبد وسی، نیز با عناوین: «للمؤلف، مؤلف کوید» آورده شده است؛ گفتنی است که مؤلف این اثر را در 26 سالگی، به سال 726 ق، به نام شمس الخلافه محمد شاه بن تغلق شاه فرمانروای دهلی (حک. 725-752) در هندوستان، تأليف نموده است و در ضمن مطالب به تاریخ سلطان سعید شهید غازی ابوالمظفر غیاث الدین تغلق شاه (حک. 720-725ق) نیز اشارتی گردیده است.

آغاز: «بسمله، صد هزار زواهر جواهر حمد و سپاس و غرر درر ثناء بی قیاس نثار حضرت با جلالت آفریدگاری ... (2ب) و حف تحيات و طرف صلوات بر آن مهتر سپهر نبوت ... محمد مصطفى عليه من الصلوات از کاها و من التحيات أنماها ... (4 الف) و بر صحابه کرام او باد ... أصحابی کالنجوم بأيهم اقتدیتم اهتديتم و على آله البررة الكرام ..، فصل، حمد و ثناء مجدد مر خدایی را که مالک هفت کشور و اقاليم بحر و بر از برتو انوار آفتاب عدل کامل ملک آرای ... مالک ممالک عرب و عجم خورشید .... ظل الله في الأرضين ... سکندر الزمان ... ابوالمجاهد شمس الخلافة محمد شاه بن تغلق شاه السطان بن السطان و هو الذي ... (5 الف)، أدام الله أيام سلطنته .. (9ب) فصل، جنین میگوید ممهد این عالى اساس که جون مجلس اعلى خداوند عالم جهانگشای اعظم .... غیاث الدنيا والدین ابوالمظفر تغلق شاه السطان ....».

انجام: «مؤلف کوید،

از معدل جان کوهر مطلوب رسید *** عاشق بسی عمر ما بمحبوب رسید

هم خسرو دلداده به شیرین بیوست *** هم یوسف گم گشته به يعقوب رسید

ص: 165

تمت الكتاب بعون الملک الوهاب».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: قوام بن محمد مازندرانی، تاریخ کتابت: 27 ذی القعده سال 836ق، محل کتابت: دارالسلطنه هرات، تعداد برگ: 211گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: تیماج، برون زرشکی با ترنج ضربی زمینه لاکی کرم با نقش گل و بوته و نگاره های اسلیمی، و درون قهوهای، همراه قاب مشمعی (گالینگور) با روکش کاغذی آبی ابلق در قطع ربعی.

گزارش نسخه: نسخه دارای یک سرلوح، به سبک تیموری با زمینه لاجورد و طلا و با تقوش گل و بوته الوان و نگاره های اسلیمی است، در بخش کتیبه بازوبندی سر لوح عبارت «کتاب بساتين الأنس» با سفید آب به خط نستعلیق خوش، بر روی زمینه طلایی نوشته شده است. دو برگ نخست اثر، مجدول به طلا، لاجورد و مرکب مشکی و عناوین و نشانی ها نیز به شنگرف نگارش یافته است. در آغاز نسخه، برافزودگی هایی شامل ابیاتی به فارسی با این مطلع دیده می شود:

از نوای مطرب امشب خاطرم دلگیر شد *** ای خوش اوقاتی که صرف ناله زنجير شد

در همان برگ، تملكی از «محمدصادق بن ابراهيم الحريري الحرفوشی» و نیز تملكی از «محمود» و چند یادداشت دیگر آمده است؛ از جمله اینکه کسی آن را خوانده و عنوان های مطالب را در هامش نوشته است. برگ های نسخه پراکنده و نیازمند صحافی و ترمیم است، برخی برگ ها نیز آسیب دیده است که البته تعدادی از آنها به صورت غیرفنی ترمیم گردیده اند. بر پشت برگ انجام نسخه، نام «محمدشفیع» با تاریخ سلخ رجب المرجب 1154 نوشته شده است که گویا یادداشت تملک نسخه باشد. گفتنی است که این نسخه در سال 1935 به این انستیتو منتقل گردیده است.

(97)

«A-33 »

ص: 166

عنوان: بوستان سعدی

پدیدآور (ناظم): ابو عبدالله مصلح الدین بن عبدالله، سعدی شیرازی (د. 691ق)

موضوع: ادبیات و اخلاق

گزارش متن: حکایات ادبي و اخلاقی منظوم آمیخته به مواعظ عرفانی است که حکیم سخن، شیخ اجل سعدی شیرازی آنها را در قالب مثنوی و در بحر تقارب، در حدود 4023 بیت، به سال 655ق، در ده باب (عدل و تدبير و انصاف، احسان و شکر نعمت، عشق و دلباختگی و مستی و شور، تواضع و فروتنی، رضا و توكل، قناعت، تربیت، شکر بر عافیت، توبه و مناجات)، سروده است. شاعر در آغاز، اتابک ابوبکر بن سعد زنگی و اتابک محمد بن ابوبکر زنگی، از اتابکان شیراز را ستایش می کند. باید افزود که این اثر فاخر ادبی، به شکل های گوناگون و متنوعی، در ضمن کلیات سعدی یا مستقل، به چاپ رسیده است که از آن جمله اند: چاپ سنگی تهران، 1328ق، چاپ سربی، تهران 1316ش با تصحيح فروغی و چاپ سربی، تهران، 1317ش، با تصحیح مرحوم محیط طباطبایی.

آغاز: «بنام خداوند جان آفرین *** حکیم سخن در زبان آفرين».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10-11ق، تعداد برگ: 148 گ.

(98)

«A-475»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (2)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 962ق، تعداد برگ: 142 گ.

ص: 167

(99)

«A-476»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (3)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: روز سه شنبه 21 شعبان 888ق، تعداد برگ: 143گ.

گزارش نسخه: نسخه نفیس و کهنی در قطع بغلی است، عناوین به صورت شنگرف نوشته شده است. برخی برگ های آن نونویس شده است.

(100)

«A-477»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (4)

آغاز: «مانند نسخه 33-A»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 117 گ.

(101)

«A-1163 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (5)

ص: 168

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1144ق، تعداد برگ: 125گ.

(102)

«B-158 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (6)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 136 گ.

(103)

«B-159»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (7)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 85گ.

(104)

«B-160 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (8)

آغاز: «مانند نسخه 33-A» .

ص: 169

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 142ق، تعداد برگ: 154 گ.

(105)

«B-1159»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (9)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 142ق، تعداد برگ: 185گ، نوع جلد: تیماج ضربي.

گزارش نسخه: نسخه دارای یک سر لوح طلایی است.

(106)

«B-1209 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (10)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: محمد علی بن محمد اسماعيل، تاریخ کتابت: 1236ق، محل کتابت: مسجد ایلچی، محله احمد آباد - اصفهان، تعداد برگ: 179گ، نوع جلد: روغنی.

گزارش نسخه: نسخه دارای یک سرلوح طلایی است.

(107)

ص: 170

«B-2331»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (11)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1790م/1205ق، تعداد برگ: 121گ.

(108)

«B-2717»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (12)

آغاز: افتاده (...).

نوع خط: نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1182ق، محل کتابت: قازان، تعداد برگ: 128گ.

(109)

«2877-B»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (13)

آغاز: «مانند نسخه 33-A» .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 157 گ.

(110)

ص: 171

«B-2948 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (14)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 149گ.

(111)

«B-3160 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (15)

آغاز: «مانند نسخه 33-A»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت؛ سده 11-12ق، تعداد برگ: 130 گ.

(112)

«B-3262»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (16)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 142گ.

گزارش نسخه: سه برگ نخستین نسخه فرسوده شده است.

ص: 172

(113)

«B-3384»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (17)

آغاز: «مانند نسخه 33-A»،

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1242-1243ق، تعداد برگ: 114گ.

(114)

«4229-B»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (18)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 135 گ.

(115)

«4420-B»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (19)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1167ق، تعداد برگ: 132 گ.

گزارش نسخه: هفت برگ نخستین نسخه فرسوده شده است.

ص: 173

(116)

«C-82 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (20)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

انجام: «.» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 144 گ.

(117)

«C-83»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (21)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1031ق، تعداد برگ: 149گ.

(118)

«C-84»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (22)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11-12ق، تعداد برگ: 170 گ.

ص: 174

(119)

(C-848 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (23)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: عاقتو عاريوس ... (1) ، تاریخ کتابت: 1241ق، تعداد برگ: 142گ.

(120)

«C-849»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (24)

آغاز: «مانند نسخه 33-A» نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1242ق، تعداد برگ: 181گ.

(121)

«C-1139 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (25)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1280ق، تعداد برگ: 155گ.

ص: 175

(122)

«A-32-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (26)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتایت: 948 ق، تعداد برگ: 139گ (1ب - 139 الف).

(123)

«A-1383-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (27)

آغاز: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1167ق، تعداد برگ: 108گ (1 الف - 108ب).

(124)

«B-1151-2 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (28)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1054ق، تعداد برگ: 113گ (31ب -

ص: 176

143ب).

(125)

«B-1874-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (29)

آغاز: «...» افتاده.

نوع خط نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1277ق، تعداد برگ

138 (1 الف - 138ب).

(126)

«B-2612-2»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (30)

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 26گ (65ب ۔ 80 الف).

گزارش نسخه: این نسخه تنها شامل بخشی از بوستان است.

(127)

«B-2845-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (31)

ص: 177

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 132گ (1ب - 132ب).

(128)

«1-2897-B »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (32)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 121گ (1 الف - 121ب).

گزارش نسخه: آغازین برگ نسخه، فرسوده شده است.

(129)

«B-2941-2»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (33)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1228ق، تعداد برگ: 132

(25ب - 156ب).

ص: 178

(130)

«B-3469-2»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (34)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 37گ (9ب - 47ب).

(131)

«B-3652-2»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (35)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1273ق، محل كتابت: کشمیر، تعداد برگ: 155گ (134ب - 288 الف).

(132)

«B-4229-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (36)

آغاز: افتاده «...».

ص: 179

انجام: «...» افتاده .

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 154گ (1 الف - 154ب).

(133)

«B-4460-2»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (37)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

انجام: «...» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق (چلیپا)، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1279ق، تعداد برگ: 70گ (13ب - 82 الف).

گزارش نسخه: این نسخه در هامش برگ های این مجموعه، کتابت گردیده است.

(134)

«C-112-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (38)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق (چلیپا)، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1060ق، تعداد برگ: 246گ (1ب - 246 الف).

ص: 180

گزارش نسخه: این نسخه در هامش برگ های این مجموعه، کتابت گردیده است.

(135)

«C-1480-2 »

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (39)

آغاز: «مانند نسخه 33-A»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 114گ (140ب - 253ب).

(136)

«C-1919-6»

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (40)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق (چلیپا )، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 43گ (405ب - 447ب).

گزارش نسخه: این نسخه در هامش برگ های این مجموعه، کتابت گردیده است.

(137)

(C-786)

ص: 181

عنوان: نسخه دیگری از بوستان سعدی (41)

آغاز: «مانند نسخه 33-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 63گ.

(138)

« C-130 »

عنوان: بهار دانش (1)

پدیدآور (مؤلف): میرزا عنایت الله کنبوه لاهوری مشهور به «آل محمد صالح» (د. 1082 یا 1088ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: اثری منثور به تقلید از کتاب عیار دانش، تأليف ابوالفضل بن مبارک علامی (د. 1011 ق) است که مؤلف، در آن، افسانه ای هندی کهن را از روایت بر همنان در معاشقه جهاندار سلطان و مهربانو / مهرپرور (بهروزبانو) به تحریر در آورده و با ابیاتی از آثار منظوم خود در آمیخته و به سال 1061 ق/1651م، به نام سلطان شهاب الدین محمد شاهجهان (حک . 1037 1068ق/1628-1658م) تقدیم نموده است. این کتاب، به جهت اینکه سال ها کتاب درسی بوده، بارها در هند وستان به چاپ رسیده است که از آن جمله اند چاپ های: کلکته (1809م)، در هامش اسکندرنامه نظامی (1261 ق)، هند (1262، 1287، 1291، 1293 ق)، لكهنو (1279، 1312 ق) و گانپور (1886م) و همچنین دارای شروح و تعلیقاتی است که در برخی فهارس به آنها اشاره شده است.

ص: 182

آغاز: «بسمله، (دیباچه) فاتحه کتاب مستطاب آفرینش و پیرایه صحیفه دانش و بینش حمد خداوند خرد بخش سخن آفرین صورت نمای معنی ایجاد تكوین است ... ؛ [متن] پیرایه ده دیباچه سخن، حمد حکیمی است که ملک معنی را به وساطت تیغ ناطقه مسخر معشر بشر گردانید .........

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1136ق، تعداد برگ: 264گ. گزارش نسخه: برخی از برگ های نسخه فرسوده شده است.

(139)

«C-1313 »

عنوان: نسخه دیگری از بهار دانش (2)

آغاز: «مانند نسخه 130-C (فاقد دیباچه مؤلف)».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 255 گ.

(140)

«C-1423 »

عنوان: نسخه دیگری از مهار دانش (3)

آغاز: «مانند نسخه 130-C).

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 227 گ.

ص: 183

(141)

«C-2456»

عنوان: نسخه دیگری از چهار دانش (4)

آغاز: «مانند نسخه 130-C».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1212ق، تعداد برگ: 204گ.

(142)

«A-64»

عنوان: بهارستان

پدیدآور (مؤلف): نورالدين عبدالرحمن بن احمد، جامی هروی (د. 898ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: اثری ادبی مشتمل بر حکایات و مطایبات به غایت شیرین و نمکین، نیز داستان های عرفانی و پند و اندرزهای صوفیانه به نظم و نثر است که جامی آن را به پیروی و اسلوب گلستان سعدی، در سال 892ق به نام فرزندش ضياء الدين يوسف، نگاشته و به سلطان حسین بایقرا (حک 873-111ق/1469 - 1506م) تقديم داشته است. این اثر در یک مقدمه، هشت روضه (و هر روضه در هشت آیین) و یک خاتمه تنظیم گردیده است و عناوین روضه های هشت گانه آن چنین است:

- روضه نخست در نشر رياحين جيده از بساتین دوربینان راه هدایت؛

- روضه دوم در ترشيح شقایق حقایق حکم؛

ص: 184

- روضه سوم در شکفتن شکوفه های باغستان حکومت و ایالت؛

- روضه چهارم در وصف میوه بخشی درختان باغستان جود و کرم؛

- روضه پنجم در تقرير رقت حال بلبلان چمن عشق و محبت؛

- روضه ششم در وزیدن نسايم ملاطفات و روایح مطایبات؛

- روضه هفتم در داستان مرغان قافیه سنج سرا بستان سخن؛

- روضه هشتم در حکایتی چند از زبان احوال بی زبانان.

گفتنی است این اثر ادبی نفیس نخستین بار در سال 1870م در لکهنو و در سال های 1252، 1275، 1285، 1294 و 1311 ق همراه ترجمه ترکی در استانبول و نیز در سال های 1308 ش در تهران و همچنین در سال 1909م در دهلی نو در مطبع مجتبائی به چاپ رسیده است. (1) باید افزود این اثر همچنین تاکنون به دهها زبان، ترجمه و چاپ گردیده است، که از آن جمله اند: ترجمه آلمانی از بارون شلختا (چاپ وین 1846م)، ترجمه ترکی از محمد شاکر که با عنوان هداية العرفان در سال 1252ق منتشر شده است؛ ترجمه ترکی دیگر از محمد فوزي مشهور به حریری زاده که در سال 1327 ق در استانبول به چاپ رسیده است.

از جمله مطایبات بهارستان جامی است: پسری را گفتند که پدرت بمیرد تا میرا وی گیری، گفت ني! همی خواهم که او را بکشند تا میراث بستانم و دیت هم! قطعه:

فرزند نخواهد ز پی مال پدر را *** خواهد که نماند پدر و مال بماند

خوش نیست مرگ پدر و بردن میراث *** خواهد که کشندش که دیت هم بستاند؟

یا جامی در جای دیگری در فوائد شوخی و مزاح گوید:

ص: 185

گر مقبلی مزاح کند عیب او مکن *** شغلست آن بقاعده عقل و دین مباح

دل آینه ست و کلفت او زنگ آینه *** آن زنگ را چه صیقل امکان بجز مزاح؟

آغاز: «چو مرغ امر ذی بالی ز آغاز *** نه از نیروی حمد آید به پرواز

مقصد نارسیده پر بریزد *** فتد زان سان که دیگر بر نخیزد

هزاران داستان حمد و ثنا، از زبان مرغان بهارستان عشق و وفا که از منابر اغصان فضل و احسان اصوات و طيب الحان على الواحد خوانند ... ؛ اما بعد، نموده می شود چون در این وقت دلپسند فرزند ارجمند ضياء الدين يوسف ...).

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 95گ.

گزارش نسخه: برگ های نسخه فرسوده شده است.

(143)

(A-65)

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (2)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 94گ.

(144)

«473-A»

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (3)

ص: 186

آغاز: «مانند نسخه 64-A» .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 141ق، تعداد برگ: 111گ.

(145)

«474- A»

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (4)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 139ق، تعداد برگ: 73گ.

(146)

«B-206»

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (5)

آغاز: «مانند نسخه 64-A» .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 152ق، تعداد برگ: 133گ.

(147)

«B-208 »

عنوان: نسخه دیگری از بیمارستان (5)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

ص: 187

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 129گ.

(148)

«1-919-A»

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (6)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1068ق، تعداد برگ: 110گ (2 ب - 111 الف).

(149)

«B-1008-2»

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (7)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1251ق، محل کتابت: قوقند، تعداد برگ: 73گ (103 - 175ب)، نوع جلد: روغني.

گزارش نسخه: نسخه ای نفیس دارای چند نگاره (مینیاتور) می باشد.

(150)

«2-1153-B»

ص: 188

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (8)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1254ق، محل کتابت: بخارا، تعداد برگ: 93گ (73ب - 165ب).

(151)

«B-2236-2 »

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (9)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 51گ (48ب - 98ب).

(152)

(C-112-3 »

عنوان: نسخه دیگری از بهارستان (9)

آغاز: «مانند نسخه 64-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1060ق، تعداد برگ: 111گ (158 الف - 268 الف).

(153)

ص: 189

«B-119-1 »

عنوان: بيان المحمود

پدیدآور (مؤلف): محمود میرزا بن فتحعلی شاه قاجار (سده 13 ق)

موضوع: تراجم و تذکره شعرا

گزارش متن: کتابي تذکره گونه در بیان اشعار و سروده های جمعی از شاعران دوره حکمرانی فتحعلی شاه قاجار (حک. 1212-1250 ق) است که به اهتمام چهاردهمین فرزند شاه، به سال 1240ق، تدوین گردیده است و به مثابه تكمله اثر دیگر وی، سفينة المحمود، می باشد.

با توجه به مقدمه اثر، هدف عمده مؤلف از تدوین آن، ساختن اثری برای شاعران جوان و علاقه مند به شاعری، به ویژه تفتن های ادبی و سرگرمی از حیث مشاعره و مراسلات و مانند آن است و شاید از همین روست که اغلب نمونه های شعری این اثر، که جملگی غزلیات است، دارای مضامین عاشقانه است. گفتنی است مؤلف در شرح حال شاعران، تنها به بیان تخلص شعری شاعر بسنده کرده، هر چند در برخی موارد اطلاعات بیشتری، ارائه می دهد.

این اثر شامل یک مقدمه و دو قسمت است: مقدمه در ذکر مؤلف و سبب تأليف همراه یک قصيده 52 بیتی در مدح فتحعلی شاه قاجار (پدر)؛ قسمت اول در ذکر احوال 312 تن از شعرای معاصر نویسنده به اجمال (الفبایی با تقدیم نام شاهزادگان و امرا) و قسمت دوم، نیز انتخاب ابياتي از غزلیات شعرای مذکور در قسمت نخست، با در نظر گرفتن حروف اول و آخر ابیات که در 180 باب تنظیم گردیده است؛ گفتنی است که عدد ابیات انتخاب شده حدود 3500 بیت است که نخستين آن از پدر (فتحعلی شاه) و آخرین آن نیز از صاحب اثر (محمود میرزا) است. (1)

آغاز: «بسمله، بیان محمود در ستایش خداوند معبود ... اما بعد چنين گوید نیازمند ملک جبار ... که چون در اتمام کتاب سفينة المحمود که در ذكر احوال و اقوال شعرای معاصرینست ...

ص: 190

توفیق یافت ...».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1261ق، تعداد برگ: 150گ (2ب - 152 الف).

(154)

«C-48 »

عنوان: نسخه دیگری از بیان الحمود (2)

آغاز: «مانند نسخه 1-119-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1308ق، تعداد برگ: 192 گ.

(155)

(A-254-2)

عنوان: بیست باب در معرفت اسطرلاب (1)

پدیدآور (مؤلف): خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن، طوسی مشهور به «خواجه نصير» (د. 672 ق)

موضوع: اسطرلاب و ستاره شناسی

گزارش متن: کتابی مختصر در معرفت اسطرلاب، حاوی بیست باب به شرح ذیل است که گفته شده، گزیده ای از کتاب بزرگ خواجه، با عنوان صد باب در اسطرلاب است، کتابی که از سوی خود خواجه به این نام نامیده نشده است. گفتنی است کتاب بیست باب، بارها چاپ شده و از آن

ص: 191

جمله، چاپ مرحوم مدرس رضوی است که در سال 1335 ش در تهران منتشر گردیده است.

عناوین بیست گانه این اثر چنین است:

- باب اول در القاب آلات و خطوط و دایره اسطرلاب؛

- باب دوم در معرفت ارتفاع گرفتن از آفتاب و ستارگان؛

- باب سوم در معرفت طالع از ارتفاع درجه آفتاب را از منطقه طلب باید کرد؛

- باب چهارم در معرفت ارتفاع از طالع ( این باب عکس باب پیشین است)؛

- باب پنجم در دائره و ساعات مستوی و معوج؛

- باب ششم در معرفت میل آفتاب غایت ارتفاع و بعد ستاره از معدل؛

- باب هفتم معرفت مطالع بروج در خط استواء؛

- باب هشتم در معرفت خانه های دوازده گانه؛

- باب نهم ساعات صبح و شفق؛

- باب دهم در معرفت استخراج ظل از ارتفاع و ارتفاع از ظل؛

- باب یازدهم در معرفت طالع سال مستقبل از طالع سال ماضی چون طالع سال ماضی معلوم بود؛

- باب دوازدهم در معرفت عرض بلد و تحقیق آن؛

- باب سیزدهم در معرفت طالع وقت در شهری که آنرا صفحه جداگانه نبود؛

- باب چهاردهم ارتفاع قطب فلک البروج؛

- باب پانزدهم در معرفت سمت از ارتفاع و ارتفاع از سمت اسطرلاب؛

ص: 192

- باب شانزدهم در معرفت تقويم آفتاب؛

- باب هفدهم در معرفت بالای اشخاص مرتفع از زمین و پهنای رودها؛

- باب هجدهم در معرفت عمل کردن بر صحیفه آفاقی؛

- باب نوزدهم در معرفت امتحان خطوط اسطرلاب؛

- باب بیستم در معرفت ستارگان چند از ثوابت که بر اسطرلاب ها ثبت کنند از جهت ارتفاع گرفتن بشب.

آغاز: «بسمله و الحمد لله حمد الشاکرین و الصلاه على محمد و آله اجمعين ...؛ این مختصریست در معرفت اسطرلاب از تصانيف ... مشتمل بر بیست باب، باب اول در القاب آلات و خطوط و دوائر اسطرلاب آنچه علاقه در وی است حلقه بود ...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 35گ (65ب - 99 الف).

(156)

«A-268-2 »

عنوان: نسخه دیگری از بیست باب در معرفت اسطرلاب (2)

آغاز: «مانند نسخه 2-254-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 20گ (97ب - 116ب).

(157)

ص: 193

«B-3059-3 »

عنوان: نسخه دیگری از پیست باب در معرفت اسطرلاب (3)

آغاز: «مانند نسخه 2-254-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 18گ (108ب - 125ب).

(158)

«B-4295-2»

عنوان: نسخه دیگری از بیست باب در معرفت اسطرلاب (4)

آغاز: «مانند نسخه 2-254-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 12گ (30ب - 41ب).

(159)

«B-4375-1 »

عنوان: نسخه دیگری از بیست باب در معرفت اسطرلاب (5)

آغاز: «مانند نسخه 2-254-A».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 16گ (1ب -

ص: 194

16ب).

(160)

«B-252-3 »

عنوان: بیمار و طبيب = مناظره بیمار و طبيب = قصیده بیمار و طبيب = مثنوی بیمار و طیب

پدیداور (ناظم): قاضی میر سید شریف تبریزی اصفهانی متخلص به «شريف» (د. 956ق)

موضوع: ادبیات فارسی (منظوم)

گزارش متن: مثنوی عاشقانه ای در حدود 90 بیت است. نام سراینده در فهرست ها به صورت های «قاضی شریف، سلیم شریف، ملا محمدشریف، قاضی شریف تبریزی، ملا محمد شریف آملی، جامی، وحشی بافقی، شریف آملی، شریف اصفهانی و ...» آمده است. استاد منزوی در فهرستواره کتابهای فارسی (ج10، ص 414) درباره سراینده گوید: «وی بایستی همان شریف ثانی، سید علی پس دختر میر سید شریف جرجانی باشد که قاضی بوده و در جنگ چالدران کشته شده است؛ وی پدر شریفی شیرازی بوده که به هند رفته و در 944 ق درگذشته است».

آغاز: «سوی ویرانه ام آمد سحری جلوه کنان *** بهر پرسیدن بیمار خود آن سرو روان».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 2گ (127 الف - 128ب).

(161)

«B-1950-2 »

ص: 195

عنوان: نسخه دیگری از بیمار و طبیب (2)

آغاز: «مانند نسخه 3-252-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1269ق، محل کتابت: سمرقند، تعداد برگ: 4گ (27ب - 30 الف).

(162)

«D-420-3»

عنوان: نسخه دیگری از بیمار و طبیب (3)

آغاز: «مانند نسخه 3-252-B»

نوع خط: نستعلیق (چلیپا)، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1253ق، تعداد برگ: 5گ (66 الف - 68 الف).

گزارش نسخه: این ابیات در هامش برگ ها، کتابت گردیده است.

(163)

«C-969-1 »

عنوان: تاج التراجم في تفسير القرآن للأعاجم = تفسير طاهری

پدیدآور (مؤلف): عمادالدین ابوالمظفر شاهفور طاهر بن محمد اسفراینی (د. 471ق)

موضوع: تفسير قرآن

گزارش متن: تفسير مفصلی بر قرآن کریم است که با مقدمه ای در چند فصل، در هفت جلد،

ص: 196

برای فارسی زبانان تأليف گردیده است.

این تفسير از نخستین های تفسیرهای فارسی قرآن کریم است و با توجه به تاریخ وفات مؤلف (471ق) نگارش آن به حدود نیمه سده پنجم هجری برمی گردد. اسفراینی در این تفسیر کوشیده است با نمودن علت نزول آیات هر سوره و سبب انزال آنها، پیوند و رابطه معنایی جمیع و یا اغلب آیات هر سوره را آشکار سازد و این از نکات دقیقی است که در همه تفاسیر کهن فارسی دیده نشده است.

اسفراینی هنگام ترجمه و تفسیر آیات، ابتدا، مکی یا مدنی بودن سوره ها را مشخص نموده و تعداد آیات و تعداد کلمات و حروف سوره را معین می کند، سپس احادیثی را که در فضیلت خواندن آن سوره ها ذکر شده می آورد و در ادامه، آیه را به فارسی روان ترجمه می نماید و بر اساس روایات مختلف، شأن نزول هر آیه را بیان کرده و بر پایه روایاتی از ابن عباس، مقاتل و جابر آنها را تفسیر می کند و البته تمايلات شیعی و علاقمندی مؤلف به اهل بیت علیهم السلام نیز در جای جای اثر مشهود است، همچنانکه، از امام علی و امام صادق عليهما السلام، مکرر نقل روایت کرده است. اسفراینی آن زمان که برای بعضی آیات، روایاتی نیافته باشد، تنها به ترجمه آنها اکتفا می کند و گاه خود نیز به تفسیر آن می پردازد.

مؤلفان دانشنامه قرآن، علاوه بر ذکر ویژگی های برجسته این تفسیر، آن را نمایشگاهی از فعالیت های متکلمانه اشعری مآبانه شاهفور اسفراینی می دانند که از تأثیر مجعولات و اسرائیلیات نیز برکنار نمانده است. (1)

نثری که مؤلف تاج التراجم برای ترجمه استفاده می کند بسیار ساده، روان، کوتاه و مقطع است و ویژگی هایی را که برای نثر دوره اول زبان فارسی یعنی دوره قبل از سال چهارصد و پنجاه هجری ذکر شده، دارد و حتی گاه خصایصی در نثر او به چشم می خورد که در کتب سبک

ص: 197

شناسی، به آنها اشاره ای نشده است. برخی از ویژگی های است از:

الف) آوردن حرف اضافه "ها"، به جای "به"، مانند: «نه از بهر مالی که ها یکدیگر آوردن» یا «اما ها تو نمایم».

ب) به کار بردن "ای"، هم در معنای "آیا" و هم به عنوان صوت برای آگاهانیدن، مانند: «گفت موسی ایشان را ای همی گویید حق را چون به شما آمد این جادوی است؛ آن گاه گفت: ای سحر بود این و فلاح نکنند جاودان» و نیز بکار بردن ای" به جای "چه" شرطی، مانند: «ای پس از آن که بیوفتید نزول عذاب ایمان آرید به خدای، ای اکنون ایمان آرید».

ج) آوردن "م" نفي به صورت جدا بر سر فعل، مانند: «ایمان مه آرند تا ببینند عذاب دردنمای یعنی غرق»..

د) به کار بردن "بایست برای حالت مضارع و جمع بستن اسم جمع، مانند: «بایست تا شفاعت کنی بدان مقدار که تعلیم کردهای خلقان را».

ه) تذبذب در کاربرد حروف اضافه فارسی و عربی که گاهی از حروف فارسی استفاده می کند و گاه مترادف عربی آن را می آورد، شاید تعمدی ندارد و تحت تأثير ترجمه قرار گرفته که صورت عربی را ذکر می کند، مانند: « ستوده است اندر افعال خویش؛ اما فضل کند و اما عذاب»..

و) به کار بردن مصدر مطلق عربی، مانند: «تا ایشان را افژول همی کنند بر معصیت افزولیدنی».

ز) گاه در کاربرد بعضی واژگان، سبک خاصی را رعایت نکرده و در موقعیت های مختلف صورت های گوناگون واژگان را آورده است، مانند: «استوار» و «ستور» که هر دو صورت آن آمده است.

ح) جدا آوردن عطف و معطوف از یکدیگر، مانند: «تا بیرون آری خلق را از تاریکیهای کفر به نور ایمان به مشیت خدای ایشان و توفیق»، که در اینجا در اصل، توفيق معطوف به مشیت

ص: 198

است، ولی جدای از آن و پس از مضاف اليه آمده است.

این تفسیر با تصحیح و تعليقات نجيب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، در سال 1375 ش از سوی شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دفتر نشر میراث مکتوب در سه جلد منتظر گردیده است.

پایان سخن اینکه، نسخه مورد گفتگو، شامل جلد اول، و تفسیر آیات سوره حمد تا پایان سوره توبه است.

آغاز: «بسملة، قال شيخ الإمام أبوالمظفر ... سپاس مر خدایرا که بیافری خلقانرا بر ابتدا و بدانچه خواسته بود... (2 الف) و درود بر مصطفی محمد برگزین خلقان و سید پیغمبران و خاتم انبیا و رسولان و صلوات الله عليه و آله الطيبين الطاهرين ... (3 الف) کر وهاني که غالب بر ایشان پارسی بود بدان که ترجمه باشد الفاظ قرآنرا بر وجهی که ایشانرا بخوندن آن في الجمله سبیلی باشد هر چند که اندر مجالس علم تفاریق آن همی شنیده اند و از بهر آن چند کس تعرض کردند اندر عصرهای مختلف که ترجمه کنند کتاب خدايرا جل جلاله بفارسی و چون بزرکان اندران مطالعه کردندی و خللهای بسیار یافتندی برخی از جهت عبارتی کراندران موافقت لغت نکاه داشته بودند و الفاظ مفسرانرا تتبع نکرده بودندی و برخی از قبل آن که الفاظی را اطلاق کردندی موهوم تشبيه را خواستندی که بیک لفظ پارسی ترجمه کنند تا معنی آن ناقص کردندی و فایده از آن پیدا نکشتی و ندانستندی که الفاظ قرآن شریفتر و جامعتر از آنست که معنی یک از آن بیک لفظ فارسی بتوان نمود، چون اندران ترجمها که کرده بودند این خلل دیدم که یاد کردیم از حق سبحانه توفيق خواستم و بر آن مقدار که توفیق یافتیم اجتهاد کردیم اندر راست کردن الفاظ پارسی که ترجمه شاید انرا لغت عرب را موافق اقوال مفسران و مطابق اصول دیانت را و مصون از هر تأویلی که متضمن بود چیزی را از تعطیل و تشبیه و یا نصرت چیزیرا از مذاهب اهل الحاد و بدعت راست و مستقیم بر طريقه اهل سنت و جماعت و از بهر این صفات بود که این را تاج التراجم في تفسير القرآن للأعاجم لقب نهادیم... (3ب) بالله التويق و بدانکه مقدمه این کتاب چهار

ص: 199

فصل یاد کنیم فصلی اندی فضل ترجمه قرآن و فصلی اندر بیان ترجمه بعضی از آن اخبار که آمده است اندر فضیلت قرآن و فصلی اندر بیان اعتقادات اهل سنت و جماعت و فصلی اندر بیان معانی اسماء خدای تعالی تنبیه کنند اندر اوصاف و صفات وی... (10ب) بسم الله الرحمن الرحيم و اندر فضیلت این آیت روایت کرده است ابن عباس که کفت بهترین مردمان ... (12 الف) الرحمن الرحيم ... این دو نامست از نامهای خدای تعالی و مهنی این هر دو مشتق است از رحمت ... (12ب) امام جعفر الصادق عليه السلام کفت رحمن اسمی است خاص بصفتي عام و رحیم اسمی است عام بصفتی خاص ... (13 الف) امام جعفر بن محمد عليهما السلام کویند که خدای تعالی جمع کرده است معانی کتب منزله همه در قرآن چنانک پیغمبر عليه السلام كفت أوتيت جوامع الكلم ... کوید امام جعفر صادق که جمله معانی این سوره... (16 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَلَمَ ذلک الْكِتَابِ » ... بدانکه مفسران را اندرین حروف مقطعه در سوره ها قولهاست بسیار گروهی گفتند که هر یکی از این حرفیست از نامی از جمله نامهای خدای ....».

انجام: «... فَإِنْ تَوَلَّوْا » پس اکر برگردند منافقان از یاری و هواداری و تخلف نمایند از فرمان برداری فقل بس تو بكو « حَسْبِيَ اللَّهُ » بنده است است مرا خدای تعالی که شر شما را کفایت کند و مر بر شما غالب سازد « لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ » هیچ معبودی بحق نیست مکر وی « عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ » بر وی توکل کردم و کار خود با وی گذاشتم « وَ هُوَ وَ أَوْ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ » پروردگار عرش بزرک، مراد ملک عظیم است یا عرش که قبله دعا و مطاف ملایکه باشد ایشارت بكمال و قدرت و حفظ حق تعالی است ... که حافظ بندگان و ناصر سرافندگان اوست».

نوع خط نستعلیق مایل به تعليق، كاتب: محمد بن ملا مهدی ایروانی، تاریخ کتابت: روز دوشنبه ماه شعبان 1075ق، محل کتابت: قریه دیوین، تعداد برگ: 311گ (1ب - 311ب)؛ نوع کاغذ: فرنگی نخودی (دارای واتر مارک = آب نقش اروپایی)؛ نوع جلد: تیماج قهوه ای، مجدول ضربی، دارای ترنج و سرترنج لاکی زرد زمینه گل و بوته، با طبله (لبه برگردان).

گزارش نسخه: نسخه دارای تعلیقات و حاشیه نویسی هایی است و با نسخه کهنی هم مقابله

ص: 200

گردیده است (برای نمونه بنگرید 252ب)؛ آثار رطوبت و آسیب دیدگی و فرسودگی در برخی اوراق مشاهده می گردد، ترجمه آیات با جوهر قرمز در ذیل آیات نوشته شده است. وقف نامه نسخه توسط سید ابراهیم افندی بن الحاج مصطفى افندى بن السيد سلیمان افندی به سال 1194 ق، برای کتابخانه مفتى السيد الحاج عبدالله افندی (جد واقف) در آغاز نسخه مشاهده می گردد؛ در آغاز همچنین یادداشتی در نام تنی چند از مفسران آمده است؛ در انجام نسخه رقم کاتب (ترقيمه) اشعاری به فارسی آورده، سپس با اشاره به تفسیر جواهر ملاحسین کاشفی اشاره می دارد که تا اینجا (برگ 311ب) مربوط به تفسير تاج التراجم (جلد اول) بود و بعد از آن از جواهر التفسير مولی حسین بن علی واعظ کاشفی بیهقی است که در همین فهرست، در محل خویش، معرفي کرده ایم.

(164)

«B-682-1 »

عنوان: تاریخ سيد راقم = تاریخ راقم = تاريخ كثيره = تاریخ تیموریان

پدیدآور (مؤلف): سید شرف الدين شريف (اعلم) بن نور الدين آخوند ملا فرهاد، راقم سمرقندی مشهور به «میر سید شریف راقم» یا «آخوند ملا میر سید شریف راقم» (د. پس از 1113ق)

گزارش متن: تاریخ مختصر و مشهوری در شرح حوادث تاریخی در ترکستان، خراسان، بخارا، سمرقند، ورارود، ایران و هندوستان است که شامل رویدادهای تاریخی از تولد امیر تیمور و وفات سلطان ابوسعید بهادر ایلخانی (736ق) تا پادشاهی عبد العزيز بن ندر محمد خان، از پادشاهان شیبانی و احوال خانان ازبک ماوراء النهر تا شرح جنگ های آنان با تیموریان و صفویان تا حوادث و وقایع سال 1054 (يا) 1055ق است و پس از یاد کرد واقعه هر سال، به نثر ماده تاریخ آن می آید. در این اثر، حوادث تاریخی با تاریخ درگذشت بسیاری از دانشمندان، ادیبان، شاعران، امیران، وزیران، پادشاهان و دیگر نامداران ایران و ماوراء النهر، به ترتیب سال، همراه

ص: 201

شرح کوتاهی در احوال هر یک از آنان، تا سر گذشت «یوسف قراباغی» و «ملاميرزا» یا «ملای نو» آمده است؛ مؤلف بر اساس ماده تاریخ تاریخ راقم»، در سال 1113ق، از تألیف آن فراغت یافته است و باید دانست که این اثر به جهت مشابهت فراوان، با تاریخ ترکستان، تأليف محمدامین بخارایی، سبب گردیده که برخی پژوهشگران گمان برند که یکی از این دو کتاب، مطالبش را از دیگری گرفته است؟

باید افزود که این اثر برای نخستین بار در هامش تحفة الأحباب في تذكرة الاصحاب، تأليف قاری رحمت الله بن عاشور محمد واضح بخارایی، در سال 1332 ق در تاشکند - اربکستان، به صورت سنگی، به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، بر ضمير ارباب دانش و خواطر اصحاب بینش واضح و لایح است که در تواريخ حوادثات ایام علمای عظام و فضلای کرام لئالی نظم و جواهر نثر وانموده اند ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگی: 249گ (1ب - 249 الف).

(165)

« B-683 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (2)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1223ق، تعداد برگ: 248گ.

(166)

ص: 202

«B-684»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (3)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1188ق، تعداد برگ: 255گ.

(167)

«B-2413»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (4)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1250ق، تعداد برگ: 225 گ.

(168)

«2420-B»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (5)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 138 گ. گزارش نسخه: این نسخه تا حوادث سال 930ق را داراست و باقی آن افتاده است.

ص: 203

(169)

«B-2476»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (6)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1257ق، تعداد برگ: 112گ.

(170)

«C-454-1»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (7)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1223ق، تعداد برگ: 167گ (4ب - 170ب).

(171)

«C-459»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (8)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1188ق، محل کتابت: قوقند، تعداد برگ: 324گ.

ص: 204

(172)

(C-460)

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (9)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1257ق، تعداد برگ: 231گ.

(173)

«C-461 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (10)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 164 گ. گزارش نسخه: این نسخه تا حوادث سال 969 ق را داراست و باقی آن افتاده است.

(174)

«C-462 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (11)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

ص: 205

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 13 ق، تعداد برگ: 144گ (1ب - 144ب).

(175)

«C-813 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (12)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1253ق، تعداد برگ: 245گ.

(176)

«C-1312-3 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سید راقم (13)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

انجام: «...» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ

(134 - 152 الف).

گزارش نسخه این نسخه تا حوادث سال 780ق را داراست و باقی آن ناتمام مانده است.

ص: 206

(177)

«C-1348-2 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (14)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1266ق، محل كتابت: بخارا، تعداد برگ: 170گ (20ب - 189 الف).

(178)

«C-1683»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (15)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1311ق، تعداد برگ: 193گ.

گزارش نسخه: این نسخه تا حوادث سال 922ق را داراست و باقی آن ناتمام مانده است.

(179)

«C-1855-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (16)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1240ق، محل کتابت: قوقند، تعداد برگ:

ص: 207

236گ (2ب - 237 الف).

(180)

«C-1857-1»

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ سيد راقم (17)

آغاز: «مانند نسخه 1-682-B».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 13ق، تعداد برگ: 198گ (2ب - 9ب) و (194 الف - 383ب).

(181)

«C-1526»

عنوان: تاریخ موسويه = موسی نامه = تاریخ موسی (ع) = قصص موسی (ع)

پدیدآور (مؤلف): معین الدین محمدامین بن شرف الدين محمد، واعظ فراهی هروی مشهور به «معين مسكين» و «ملا معين فراهی» و متخلص به «معینی» (د. 907ق)

موضوع: تاریخ انبیاء (علیهم السلام)

گزارش متن: داستان ها و حوادث زندگی حضرت موسی علیه السلام با قوم بنی اسرائیل است که مؤلف پس از حدائق الملحقايق في كشف اسرار الدقایق خود، که تفسیر سوره يوسف عليه السلام بوده، در ماه صفر سال 904ق ساخته است. فراهی در این اثر آیات قصص مربوط به حضرت موسی علیه السلام را از قرآن کریم استخراج و مرتب کرده و آن را در این اثر تفسیر کرده است.

آغاز: «الحمد لله نحمده و نستعينه و نؤمن و نتوكل عليه و نعوذ بالله ... ؛ اما بعد همیگوید بنده

ص: 208

ضعیف مستكين المستعين بعون الملک القوي ....».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: فريد بن شیخ نظام الدین، تاریخ کتابت: روز چهارشنبه 1 ربيع الثاني 916ق، تعداد برگ: 147گ.

گزارش نسخه: کاتب نسخه، مالک نسخه نیز بوده است.

(182)

«C-2167-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تاریخ موسویه (2)

آغاز: افتاده «...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 2گ (4 الف - 5ب).

گزارش نسخه: این نسخه تنها حاوی بخش اندکی از کتاب است و باقی آن افتاده است.

(183)

«C-1951»

عنوان: تحفة المؤمنين (1) = تحفه حکیم مؤمن

پدیدآور (مؤلف): حکیم محمد مؤمن بن محمدزمان حسینی تنکابنی دیلمی مشهور به «حکیم

ص: 209

مؤمن» (د. پس از 1086ق)

موضوع: پزشکی

گزارش متن: کتابی مشهور و مفصل در قواعد کلی علم پزشکی و داروسازی بر اساس طب سنتی است که حکیم مؤمن آن را بر پایه کتاب های قانون، معالجات بقراطی، معالجات ایلاقی، مصنفات جالینوس و رازی و دیسقوريدوس و کتبی همچون کامل الصناعه وما لا يسع الطبيب جهله و جامع ابن بیطار و تذكره أولي الألباب و ترجمه کتب هندی و جز اینها، در پنج تشخیص و سه قسم دستورات، در سال 1080 ق تأليف و به شاه سلیمان صفوی (حک . 1077-1105ق) تقديم داشته است.

عناوینی تفصیلی بخش های مختلف تحفه حکیم مؤمن چنین است:

الف) تشخیصات:

- تشخیص اول: در بیان سبب اختلاف اقوال اطباء در ماهية و خواص و قدر شربت ادویه و شروط اخذ آن و ذکر درجات و قوتها بحسب مراتب؛

- تشخیص دوم: در ذکر صفات ادویه مفرده و اغذيه مفرده و مرکبه و بیان افعال کلیه و متشابه کلی و تفسير اسامی و لغات مذکور در کتاب؛

- تشخیص سوم: در بیان مهية و کیفیت و خواص ادویه مفرده و اغذيه مفرده و مرکبه و ذکر مصلح و بدل و قدر شربت بترتیب حروف و ذکر اسامی ادویه بلغت یونانی و سریانی و عربی و فارسی و هندی و ترکی و امثال آن؛

- تشخیص چهارم: در مداوای سموم (در پنج فصل):

فصل اول: در تدبیر منع تأثير سموم و احتراز از آن؛

فصل دوم: در تدبير مشترکه سموم؛

ص: 210

فصل سوم: در تدبير سموم مشروبه؛

فصل چهارم: در تدبير سموم ملدوغه معروفه حیوانات و جراحات آلات مسمومه؛

فصل پنجم: در بیان آنچه حشرات از و گریزند.

- تشخیص پنجم: در اوزان و مقادیر (در سه فصل):

فصل اول: در اوزان صغار؛

فصل دوم: در اوزان كبار؛

فصل سوم: در تحویل بعضی اوزان ببعضی.

ب) دستورات

- دستور اول: در بیان اعمالی که متعلق است به ادویه مفرده مثل شستن و سوختن ادویه و تمحيص و تشويه و طریق آشامیدن عشبه و چوب چینی و ماء الجبن و مانند آن (در پنج طریق):

- طريق اول: در تدبير ادویه مفرده مخصوصه (در پنج فصل):

فصل اول: در دستور احراق؛

فصل دوم: در تشويه و تمحیص و تقلیه؛

فصل سوم: در غسل ادویه؛

فصل چهارم: در بیان دستور اتخاذ بعضی از ادویه؛

فصل پنجم: در بیان اصلاح بعضی از ادویه بطريق مخصوصه و حفظ بعضی از آن؛

طریق دوم: در بیان دستور استعمال بعضی ادویه و طريق استعمال چوب چینی،

طريق سوم: در گرفتن عرقها و آبها و روغنها و در دستور گرفتن عرق گوگرد،

ص: 211

طریق چهارم: در ساختن گل حکمت و ادویه مصنوعه،

طریق پنجم: در بیان امور غريبه (در پنج حل و سه عقد و خاتمه):

حل اول: در بیان حجر اصطلاحی و بیان بعضی اصطلاحات؛

حل دوم: در قواعد تقطير و تصعید و تکلیس و مانند آن؛

حل سوم: در بیان آلات مخصوص عمل صناعت؛

حل چهارم: در قواعد گرفتن بعضی از آبها و تحمير و تبییض و سایر تدبیرات اجزاء؛

حل پنجم: در بعضی از خواص فلزات و اصطلاح آن و آنچه بان متعلق است.

عقد اول: در قواعد قمریه؛

عقد دوم: در قواعد شمسیه؛

عقد سیوم: در قواعد عمل مروارید و اعمال متفرقه؛

خاتمه: در خطوط مرموزه.

- دستور دوم: در بیان اعمالی که متعلق است به ادویه مرکبه و ذکر معاجين و حبوب و سایر مرکبات (در 24 باب):

باب اول: در بیان معاجين (در پنج فصل):

فصل اول: در تریاقات؛

فصل دوم: در ایارجات؛

فصل سوم: در جوارشات؛

فصل چهارم: در معاجين كبار وصغار و با هیه و مسهله و اطریفلات؛

ص: 212

فصل پنجم: در مفرحات.

باب دوم: در اقسام حبوب؛

باب سوم: در اقراص؛

باب چهارم: در سفوفات؛

باب پنجم: در اشربه و ربوب؛

باب ششم: در مربیات و صفت بعضی از حلواها ؛

باب هفتم: در لعوقات؛

باب هشتم: در مطبوخات و نقوعات و ماء الاصول و مقيئات و مسكنات قی؛

باب نهم: در سنونات و غرغره و مضمضه؛

باب دهم: در احال و شیافات و سایر ادویه عين؛

باب یازدهم: در ذکر آدهان؛

باب دوازدهم: در مرهمها و ذرورات جراحت و ما يتعلق بها؛

باب سیزدهم: در ضمادات و كمادات و نطولات و قطورات؛

باب چهاردهم: در سعوطات و عطوسات و نشوقات و لخلخات و نفوخات و بخورات وادخنه؛

باب پانزدهم: در حقنه ها و فتایل و فرزجات و حمولات؛

باب شانزدهم: در خضاب و غيره؛

باب هفدهم: در غسولات و منقيات بشره و محمرات و ما يتعلق بها؛

باب هجدهم: در ادویه کلف و بهق و بر ص و وسم و خیلان و نمش و برش و سعفه و مانندان؛

ص: 213

باب نوزدهم: در مطيبات بدن و عرق و بيان غوالي و عطریات؛

باب بیستم: در ذکر خواص غریبه و اسرار مکتومه،؛

باب بیست و یکم: در بیان بعضی از رساین کیمیای بدن حکماء هند؛

باب بیست و دوم: در بیان بعضی از ادویه مخصوص معالجه چهار پایان؛

باب بیست و سوم: در قلع آثار رنگهای لباس و رفع چربي و امثال آن؛

باب بیست چهارم: در دستور معالجه طیور (بزورة)؛

- دستور سوم: در معالجات با رعایت اختصار.

باید افزود این کتاب به صورت چاپ سنگی به نحو متعدد در هند و ایران، به ترتیب به سالهای 1266 و 1281 ق منتشر شده است. این اثر دوبار تصحیح شده، یکبار غير منقح، به سال 1386 ش که از سوی موسسه نشر شهر در تهران و دیگری تصحیح و تحقیق خوب و نسبتا دقیق موسسه احیاء طب طبیعی، که در سال 1390 ش در قم نشر یافته است.

گفتنی است که ترجمه عربی این اثر توسط یک پزشک اهل مدینه به نام مصطفی یوسف زاده مشهور به «شورانی» یا «شیروانی که به نام تحفة المسلمين، و ترجمه ترکی آن نیز در سده 13 ق از سوی پزشکی، تحت عنوان غنية المسلمين، در ترکیه منتشر شده است.

آغاز: «سبحانک اللهم يا قدوس و یا طبيب النفوس أنتم لنا أنوار معرفتک و أذقنا حلاوة مغفرتک، شکر شیرین شربت حيوة حکیمی را جل شأنه ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 400گ.

گزارش نسخه: این نسخه از انجام نسخه ناتمام مانده است.

(184)

ص: 214

«C-1668-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تحفة المؤمنین (2)

آغاز: «مانند نسخه 1951-C».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 6گ (1ب - 6ب).

گزارش نسخه: این نسخه تنها حاوی بخش اندکی از آغاز کتاب (مقدمه) است.

(185)

«B-453 »

عنوان: ترجمه اربعون حديثا (1) = ترجمه چهل حدیث = ترجمه قطب شاهی

پدیدآور (مؤلف): شیخ بهاء الدين محمد بن حسين، عاملی مشهور به «شیخ بهایی» (د. 1030ق)

پدیدآور (مترجم): شمس الدین ابوالمعالي محمد بن على بن احمد، عاملی عینائی مشهور به «ابن خاتون» (د. پس از 1068ق)

موضوع: حديث

گزارش متن ترجمه فارسی (تحت اللفظی) کتاب چهل حدیث (الأربعون حديثا) استاد خود شیخ بهائی (ره) است که با اندکی اضافات، نکات و شرح، در ماه شوال 1027ق به پایان رسانده و به سلطان ابوالنصر محمد قطب شاه (د. 1035 ق) تقدیم گردیده است. ابن خاتون در ترجمه هر حديث، مطالب شرح خود را با عنوان های «آغاز، بینش، نمایش، بحث، طراز، انجام» آورده و در

ص: 215

دیباچه نام ترجمه قطب شاهی، بدان داده است و مشهور است اندی بعد، شیخ بهائی این ترجمه را دیده و ستوده و در 16 رمضان سال 1029ق، تقریظی شیوا بر آن نوشته است.

این اثر نخستين بار در سال 1308-1309 ق در مطبع سپهر بمبئی در هند به صورت چاپ سنگی و آخرین بار در سال 1368ش، به تصحیح ابراهيم احمدیان، از سوی انتشارات حکمت به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله و به نستعين، ای از تو حدیث معرفت را تبيين، وی ترجمه وصف تو تنزيل مبين .. بهتر حدیثی که مجلس آرایان انجمن يقين را سر لوح کتاب بیان مزين بجواهر حقايق آن تواند بود و زیباتر کلامی که گل چینان حدایق دین را خار شبهت وریب از گلدسته عقاید تو اندر بود؛ حمد مبدعی است که خلق کونین پرتوی از اشعه

لوای شاهی او است؛ اما بعد بمسامع ارباب دانش و ذکا می رساند، داعی دولت قاهره ....»

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11ق، تعداد برگ: 320گ.

گزارش نسخه نسخه نفیسی است و دارای دو سر لوح مذهب است.

(186)

«C-244 »

عنوان: نسخه دیگری از ترجمه اربعون حديثا (2)

آغاز: «مانند نسخه 453-B»

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1077ق، تعداد برگ: 329گ.

(187)

ص: 216

«C-1129»

عنوان: نسخه دیگری از ترجمه اربعون حديثا (3)

آغاز: «مانند نسخه 453-B»

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1075ق، تعداد برگ: 309گ.

(188)

«A-950-2»

عنوان: ترجمه توحید مفضل (1) = ترجمه کتاب فكر

پدیدآور (راوی): ابو محمد مفضل بن عمر، جعفی کوفي (د. پس از 174 ق) پدیدآور (مترجم): علامه محمدباقر بن محمد تقی، مجلسی اصفهانی (د. 1110ق)

موضوع: حديث و اعتقادات

گزارش متن ترجمه فارسی روان متن روایت مفصل مفضل بن عمر جعفی از امام صادق عليه السلام به نحو املا، در خداشناسی، اثبات صانع، توحید و یگانگی ذات اقدس الهی از طریق تفکر در مخلوقات ارضی و سماوی است، که علامه مجلسی آن را در چهار مجلس، با عناوین «مؤلف گوید - مترجم گوید»، همراه برخی اضافات، شرح و توضیحات سودمند، در سال 1094ق (در برخی نسخه ها سال 1104 ق) به نام شاه سلیمان صفوی (حک. 1077-1105 ق) ساخته است.

درباره کتاب فکر یا کتاب التوحيد، طبق آنچه که در مقدمه کتاب آمده: مفضل بن عمر در مسجد النبي صلوات الله عليه و آله، نشسته بود که ابن ابی العوجاء دهری با یاران خود وارد شد و سخنانی در انکار صانع و نسبت دادن خلقت به طبیعت بیان کرد مفضل بن عمر بر او غضب کرد،

ص: 217

ولی در مجادله از پس رندی ابن ابی العوجاء برنیامده و با حالی نزار و دلی شکسته بر امام صادق (ع) وارد شد و امام بعد از شنیدن ماجرا، مفضل را وعده آموختن حکمت های الهی داد. کتاب توحید یا فكر، در چهار مجلس، توسط امام صادق (ع) به مفضل جعفی املا گردیده است؛

- مجلس اول: در اثبات وجود خالق مدبر از طریق تفکر در شگفتی های موجود در خلقت اعضای انسان و مباحث مربوط به ویژگی های انسان نسبت به سایر جانداران؛

- مجلس دوم: در مورد انواع حیوانات و ویژگی های هر کدام؛

- مجلس سوم: در شگفتی های آفرینش آسمان، زمین، ستارگان، ماه، خورشید، معادن و برخی از نباتات و درختان اختصاص دارد؛

- مجلس چهارم: در مورد حكمت وجود مرگ و تلخی ها و بلاهای طبیعی و اثبات اینکه اینها نیز در چرخه نظام کلی عالم قرار داشته و خارج از تدبير الهی نیستند. (1)

درباره راوی اصل اثر، مفضل بن عمر نیز باید گفت که وی، یکی از اصحاب برجسته امام جعفر صادق و امام موسی کاظم (ع) و از چهره های مهم تاريخ تشيع است. گزارش های رسیده در مورد شخصیت علمی و سیاسی وی به گونه ای متفاوت و پرسش برانگیز است، برخی او را در زمره خواص اصحاب ائمه (علیهم السلام) و دارای رتبه هایی چون وكالت و نیابت از طرف آن ستارگان هدایت و برخی نیز وی را "فاسد المذهب"، "مضطرب الروایه" و "خطابی" خوانده اند و جمع بين آنها حقیقت امری دشوار می نماید؛ وی از سویی در مقام علمی، از تقرب نزد امامان (ع) و جایگاه ویژه ای برخوردار است و از سوی دیگر، در عصر ظهور جریان های انحرافی، مانند غلات و خطابیه گزارش هایی از انحرافات فکری وی و همسو شدن با جریان های غالیانه و حتی خطابیه را دارد؛ (2) البته شیخ مفید (د. 413ق)، مفضل را از صالحان می داند و آیت الله خویی (ره) نیز نظر

ص: 218

شیخ مفید را ارجح دانسته و غلو خواندن او را مصداق "غلو اصطلاحی علم کلام" نمی داند. (1)

ناگفته نماند ترجمه توحید مفضل مرحوم علامه مجلسی (ره)، نخستين بار در سال 1279 ق در کارخانه عبد الخالق در تهران و بار دیگر در سال 1322 ق چاپ سنگی شده است. این اثر به صورت چاپ سربی، در سال 1361 ق از سوی انتشارات اسلاميه در تهران، و نیز با عنوان شگفتی های خلقت، از سوی انتشارات سرور در سال 1385 (تجدید 1390 ش) و سرانجام در سال 1387 ش از سوی انتشارات بركات اهل بیت علیهم السلام در مشهد چاپ و منتشر گردیده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله الذي هدانا إلى توحيده بصفوته محمد المفضل علی عبیده و عترته الأكرمين المخصو صین بلطفه قديمه و جدیده ... بر الواح ضمائر خجسته سرائر برادران اماني می نگارد ...»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 37گ (38 الف - 74ب).

(189)

«C-650 »

عنوان: ترجمه جاویدان خرد = ترجمه المحكمة الخالدة = ترجمه آداب العرب و الفرس

پدیدآور (مؤلف): ابوعلی احمد بن يعقوب، رازی مشهور به «ابن مسکویه» (د. 421ق)

پدیدآور (مترجم): شرف الدين عثمان بن ابی الوفا بن محمد، قزوینی (د. پس از 623ق) موضوع: اخلاق

ص: 219

گزارش متن ترجمه کتاب آداب العرب و الفرس (1) یا جاویدان خرد (2) اثر ماندگار ابن مسکویه است، اثری در غایت اشتهار که در موضوع اخلاق، آداب و رسوم و امثال و حکم آمیخته به پند و اندرز و به مطالب و لطایف ادبی، در چهار بخش و یک خاتمه، به نام ابوبکر بن سعد بن زنگی (حک. 623-658ق)، از عربی به فارسی روان برگردانده شده است.

درباره کتاب ارزنده جاویدان خرد باید گفت که آن اثر، در حقیقت ساخته و پرداخته اندیشه کهن ایرانی و از میراث گرانبهای فرهنگ پارسی میانه به خط پهلوی بوده است. این اثر کهن پارسی که در اوایل دوره اسلامی با عنوان سخنان و وصایای هوشنگ شهرت داشته، از قرون دوم یا سوم هجری، از سوی حسن بن سهل، به عربی برگردانده و تلخیص شده است و همین ترجمه و تلخیص نیز، بن مایه کار ابن مسکویه را در کتاب آداب العرب و الفرس تشکیل داده است؛ چنانکه وی می نویسد: «بجوانی از ابو عثمان جاحظ کتابی خواندم که در آن کتاب، سخن از جاویدان خرد رفته بود، آنچه جاحظ نقل کرده بود، کلمات چندی از جاویدان خرد بود و نیز بسیار مطالب آن احترام گذارده بود؛ من در پی یافتن جاویدان خرد بر آمدم تا آنرا در نزد موبدان موبد، جستم و آن را پر از اشکال و نظائر کثیر از حکم فارسی و هند و عرب و روم یافتم؛ چون کتاب بدینسان نیکو بمن نمود، خاصه وصيت هوشنگ بفرزندش، بر آن شدم، آن وصیت را انتساخ کنم و با تعداد دیگر از وصایا اقوام فوق همراه آوردم و نتیجه این کتاب در پند و اندرز و اخلاقیات شد».

عناوین کتاب جاویدان خرد، چنين است:

- مقدمه؛

- قسم اول: حكم و آداب پارسیان باستانی؛

ص: 220

- قسم دوم: حكم و آداب هندیان؛

- قسم سوم: حكم و آداب عرب؛

- قسم چهارم حكم و آداب روم.

ناگفته نماند، عجالتا که بر پایه تتبعات و تورقات و تصفحات مستعجلانه راقم سطور در این مقطع، این اثر گرانسنگ، افزون بر ترجمه فارسی شرف الدين عثمان (نسخه مورد گفتگو)، دارای دو ترجمه دیگر نیز می باشد؛ یکی ترجمه «محمد حسین بن حاجی شمس الدين» (د. پس از 1065ق) که گفته شده این ترجمه، از سوی درویش فانی مانکجی بن ليم جی هوشنگ هاتریای گجراتی، آن را به نام ناصر الدین شاه، در سال 1293-1294ق (1246 یزدگردی)، بخط نستعلیق خوش، در بمبئی، چاپ سنگی شده است. بر پایه گفته فهرست نویسان، این مترجم در کتاب مسکویه رازی دست برده و پس و پیش کرده و در میانه کار، فرخ نامه يونان دستور، نامه دهقان خداپرست با نوشیروان و داستان دخمه انوشیروان و نیز در پایان، رساله امینی از بطلان نفس، تأليف بابا افضل کاشانی را در آن گنجانده است که البته به ضرس قاطع نمی توان گفت، کار مترجم بوده، بلکه این اضافات، از سوی ناشر این اثر، صورت گرفته باشد. بر این پایه جهت حکم قطعی در باره این اضافات، رؤیت اصل نسخه ترجمه «محمدحسین ضروری است. ترجمه دیگر نیز، از تقی الدین محمد بن شیخ محمد ارجانی تستری است که وی آن را، در زمان سلطنت جهانگیر پادشاه هند (اوایل سده 11 ق) ساخته است؛ باید افزود که این اثر در سال 1355ش، تحقیق و در تهران به چاپ رسیده است.

پایان سخن اینکه، ترجمه مورد گفتگو (نسخه حاضر)، به اهتمام زنده یاد محمد تقی دانش پژوه تصحیح و در سال 1359ش، از سوی مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران منتشر گردیده است و دارای مقدمه ای ارزشمند درباره اثر و نسخه، به قلم مصحح است. همچنين اصل عربي کتاب جاویدان خرد نیز نخستين بار با عنوان الحكمة الخالدة، به اهتمام فيلسوف شهير، عبدالرحمن بدوی، در سال 1952م در قاهره به چاپ رسیده است و گویا ویلیام چیتیک نیز این اثر را همراه

ص: 221

مطالع الايمان، تصحیح و منتشر نموده است و اینکه آیا، همراه ترجمه لاتین آن است یا نه، عجالتا، بجهت عدم دسترسی راقم به منابع، از جزئیات این چاپ، اطلاعی در دست نیست.

آغاز: «بسمله، حمد بی حد خالقی که واهب صور و اشکال است ....»

نوع خط: نسخ عرب، کاتب: اسحق بن محمد بن محمد بن محمود یمانی، تاریخ کتابت: 709ق، تعداد برگ: 215گ؛ نوع جلد: تیماج قهوهای زرکوب ترنجی ضربی، درون هم ضربی مقوایی دارای لبه بر گردان (لولا دار = دارای طبله).

گزارش نسخه: نسخه ای نفیس و کمیاب و کهن است. در زمینه صفحه عنوان نسخه، که زرین و آراسته به سفید آب است، چنین نوشته شده است: «کتاب ترجمه جاودان خرد من مصنفات الامام شرف المله و الدين عثمان بن محمد القزوینی رحمه الله» که البته کلمه «عثمان» را کسی پاک کرده است! سرفصل ها، عنوانها و نشانی ها، به صورت شنگرف نوشته شده است، دو برگ آغازین نسخه، بالا و پائین و میانه سطرها، به زرکشی شده است؛ برگها مجدول به لاجورد است.

(190)

«C-1173 »

عنوان: ترجمه خلاصة الفاخر في اخبار الشيخ عبدالقادر

پدیدآور (مؤلف): عبدالله بن اسعد، يافعی بینی (د. 768ق)

پدیدآور (مترجم): فضل الله بن اسدالله، سمنانی حسینی متخلص به «جهانی» (سده 11ق)

موضوع: تراجم و تصوف

گزارش متن: ترجمه فارسی کتاب خلاصة المفاخر في أخبار الشيخ عبدالقادر (1) تأليف عبدالله

ص: 222

يافعی در شرح حالات شیخ عبد القادر گیلاني (د. 561ق) است. خلاصة الفاخر نیز، ذیل و تتمهای بر کتاب روض الرياحين في حكايات الصالحين اوست که وی آن را در شرح حال عارفان نامی نگاشته و در آن پانصد حکایت از عارفان و صوفیان ذکر کرده است.

باید افزود که اصل کتاب خلاصة الفاخر، یکبار به تصحیح و اهتمام نجیب احمد قریشی، در سال 1983م در لاهور و دگر بار با تحقیق و تعليقات احمد فرید المزیدی، از سوی دار الكتب العلمية به سال 2012م در بیروت منتشر گردیده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و العاقبة للمتقين و الصلوة و السلام على رسوله محمد و آله وصحبه اجمعين می گوید أضعف العباد، أصلح الله شأنه، که چون کتاب خلاصة الفاخر ...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 399گ.

(191)

«C-260 »

عنوان: ترجمة الخواص (1) = تفسير زواری

پدیدآور (مؤلف): ابوالحسن فخرالدین علی بن حسن، زواری اصفهانی (د. پس از 968ق)

موضوع: تفسير قرآن کریم

گزارش متن ترجمه تفسیری روان و نیکویی از قرآن کریم، با بهره مندی از احادیث و استناد به اخبار و روایات اماميه و اقوال مفسرين عامه مناسب بحث است. در این اثر مؤلف نسبت به

ص: 223

آیاتی که در شأن، فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام نازل شده است، گفتگوها را با تفصيل و توضیح بیشتری برگزار نموده است. زواری در این اثر از تفسیر مواهب علیه ملا حسین کاشفی، بهره بیشتری برده و از شیوه تفسیری کاشفی الهام گرفته است. زواری در مقدمه تفسير در این باره می گوید: «تاکنون در تفاسیر، توجهی به آیات با برکات که در شأن أمير المؤمنين و مناقب اهل بیت سید المرسلین است، نشده، بنابر این، من با توجه به تفسیر مواهب علیه دست به تأليف این تفسیر زدم» و گویا بدین جهت باشد که قرابت هایی بین این دو تفسیر، به چشم می خورد.

زواری در ترجمه و تفسیر آیات، راه ايجاز را پیش گرفته، جز در تفسیر سوره حمد که مباحثی نسبتا مستوفایی نسبت به مسأله مبدأ و معاد و برخی مطالب عرفانی دارد. مؤلف این اثر بر پایه ماده تاریخ «از فضل اله چون باتمام رسید / تاریخ وی از فضل اله است عیان» در سال 947ق، طی دو جلد (جلد اول از سوره فاتحه تا سوره کهف و جلد دوم نیز از سوره کهف تا سوره ناس)،

به پایان برده و به شاه طهماسب صفوی (حک. 930 - 983ق)، تقدیم نموده است.

از کتاب ترجمة الخواص، نسخه های خطی فراوانی در داخل و خارج از کشور در دسترس است که بخشی از آنها به قلم راقم سطور، در کتاب معجم الآثار المخطوطة (1) معرفي گردیده است. این اثر نخستین بار در سال 1355 ق به سعی و اهتمام مرحوم حاج شیخ محمد حسین مولوی در حاشیه قرآن کریم چاپ گردیده و همان طبع نیز در سال 1368 ق از سوی شرکت سهامی طبع کتاب، افست گردیده است. این تفسیر با مقدمه، تصحيح تعليقات منصور پهلوان، با عنوان رساله دکتری علوم قرآن و حدیث، به استاد راهنمایی دکتر سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی در 458ص، در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، دفاع گردیده است.

آغاز: «بسمله، حمد بیحد و شکر بلا عد منعمی را سزد که شقایق حقایق قرآني را در حدائق صدور انسانی بشکفانید فوایح و انوار اشجار و روایح زهار و دقایق فرقانی به مشام جان و جنان ایشان رسانید ...».

ص: 224

انجام: «...» افتاده .

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 279گ.

(192)

«C-1128-4»

عنوان: ترجمة الصلاة (1)

پدیدآور (مؤلف): ملا محمد محسن بن مرتضی، فیض کاشانی (د. 1091ق)

موضوع: فقه شیعه

گزارش متن: رساله ای در شرح و ترجمه مختصر سوره های حمد، تو حید و قدر و نیز برخی اذکار و ادعیه نماز، با اشاراتی به اسرار نماز همراه درج 450 بیت شعر از خود و دیگران است که در هشت «در»، به عدد باب های بهشت فردوس، مشتمل بر: اذان و اقامه، ادعیه افتتاحیه؛ سوره فاتحه، سوره قدر و توحید، رکوع، سجود، قنوت، تشهد؛ برابر با ماده تاریخ «ترجمت» در سال 1043ق نگارش یافته است.

مرحوم فیض کاشانی در مقدمه این اثر گوید: «چون اذکار نماز بزبان عربی و اردست و بسیاری از ابنای عجم بلکه عرب هم از فهمیدن آن عاجزند بخاطر این ضعیف محسن بن مرتضی رسید که آنرا بزبان فارسی ترجمه نماید و بعضی آداب و فواید بآن منظم سازد تا شاید جمعی از مومنان از آن بهره مند گردند و این فقیر بی بضاعت را در اوقات حضور دل بدعای خیر یاد آوری نمایند، بیت:

تو که کیمیا فروشی نظری بقلب ما کن *** که بضاعتی نداریم و فکنده ایم دامی

ص: 225

پس ساعتی چند از اوقات صرف این مهم نمود و این هشت "در" که بمنزله درهای بهشت است برروی طالبان گشود و بترجمة الصلوة موسوم ساخت ..»

این اثر نخستین بار در سال 1260 ق همراه ترجمة الشريعة، يکبار هم با عنوان عرفان نماز به کوشش مهدی انصاری، در سال 1382 ش در کاشان و بار دیگر با تصحیح محققان مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) در کنگره بزرگداشت مرحوم فیض کاشانی در سال 1386 به چاپ رسیده است.

آغاز: «هر که نه گويا بتو خاموش به ***هر چه نه یاد تو فراموش به

سپاس بیقیاس کریمی را که با کمال کبریایی و عظمت و جلال و عظمت و استغنا و عزت در لطف و مرحمت و عطوفت و رافت بر روی بند گان گشود ...».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 16گ (207ب - 222 الف).

(193)

«D-297-4»

عنوان: نسخه دیگری از ترجمة الصلاة (2)

آغاز: «مانند نسخه 4-1128-C».

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1096ق، تعداد برگ: 17گ (244ب - 256ب).

(194)

ص: 226

«B-2304-3 »

عنوان: ترجمه قرعه مأمونیه = فال نامه امام علی بن موسی الرضا عليه السلام

پدیدآور (مؤلف): على بن محمد بن قاضی بشری

پدیدآور (مترجم): ناشناخته

موضوع: علوم غریبه

گزارش متن: این فالنامه، متنی است که گویا حضرت رضا عليه السلام به درخواست مأمون عباسی، تنظیم فرموده اند و کسی نیز آن را به درخواست دوستی، به فارسی برگردانده است. نسخه حاضر، دارای یک دیباچه، جداول و ده دایره بزرگ و کوچ ده دایره بزرگ و کوچک و سپس حل آنها همراه متن با عنوان «سؤال کردی» است که با نام پرندگان، نگارش یافته است. مؤلف در دیباچه گوید: «چون کس خواهد که در مهمی شروع و خیر و شر و نیک و بد خود را بداند این دائره چهار گونه که در هر یک شش بیت است یک یک ملاحظه کند و ضمیر خود را به بیند که در کدام دائره است و نظر کند که در میان آن دائره چه حرفست ...». گفتنی است که نسخه دیگری از این اثر در کتابخانه ملی ایران به شماره (2772ف) (1) نگهداری می گردد.

آغاز: «بسمله، بعد از سپاس ایزد تعالی که مبدع كل است و آفرین بر سید کائنات محمد صلی الله عليه و سلم که مشرع حق است، جنین گویند که مؤلف اخبار این مقاله علی بن محمد بن القاضي البشری عفا الله عنه که دوستی عزیز استدعا نمود که نسخه قرعه مأمونیه که امام بحق ابوالحسن علی بن موسی رضا عليه التحية و السلام از برای مأمون خلیفه ساخته بود آنرا از لفظ عربی بپارسی باید کرد تا طایفه را که دست ادراک و فهم ایشان قاصرست بدین بهره مند شوند...).

انجام: «... سؤال کردی از انبازی و شرکت بکن که مبارکست و نفع بسیار بر تو برسد و الله

ص: 227

اعلم بالصواب تمام شد فالنامه شریعت، تمت».

نوع خط نستعلیق تحریری، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سال 1124ق (به قرینه برگ 182ب)؛ تعداد برگ: 10گی (280 الف - 289ب)؛ نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی قهوه ای (کار آسیای میانه با ترنج و سرترنج و لچک ترنج و کتیبه های بازوبندی، کار محمد حکیم ص اف، عطف تیماج قهوه ای.

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1919 به این انستیتو انتقال یافته است.

(195)

«A-222 »

عنوان: تصوف (کتابی در ... ) = رساله حضرت سلطان چشتی

پدیدآور (مؤلف): بهاء الدين محمود ...

موضوع: تصوف

گزارش متن: کتابی است در تصوف، در طریقه چشتیه، به نظم و نثر که مؤلف در آن پس از نعت منظوم خداوند و پیامبر صلوات الله علیه و آله و خلفای راشدین به شرح احوال و کرامات صوفیان چشتی و برخی آداب تصوف، همچون خرقه پوشی پرداخته است. مؤلف تعدادی از رسائل صوفیان چشتی را در داخل متن خود گنجانده است (مانند برگ های 15ب و 53 الف). مؤلف گمنام ما، به جهت گرایش صوفیانه، اگر تعبير درستی بوده باشد، به نوعی ستی دوازده امامی است! چنانکه در ابتدای این اثر، به شخص شخیص مولی الموحدین، حضرت امیر المؤمنين على بن ابي طالب و اهل بیت علیهم السلام، عنایت ویژه ای دارد و در آغاز، به نقل از تاریخ طبری (برگ های 5 الف - 7ب) به زندگی و احوال و بیان تواریخ ولادت و شهادت و اولاد امامان از امام علی تا امام مهدی علیهم السلام، پرداخته است؛ برای نمونه درباره حضرت صاحب

ص: 228

العصر و الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، می نویسد: «امام حسن عسکری (علیه السلام ... چون عمرش به بیست دو سال و شش ماه رسید، امام مهدی (علیه السلام] متولد شد. [آن امام] روز آدینه سنة ستين و مائتين بسامره وفات یافت ... ایشانرا غير محمدمهدی (عليه السلام) فرزند نبوده است و امام محمد مهدي (عليه السلام) در شب پنجشنبه در ماه شعبان سنه اربع خمسين و مائتين در سامره متولد شده، چون در سن نه سالگی رسیدن[د]، در سامره غایب شدند و دیگر هیجکس ایشانرا ندیدند و علمه عند الله، مدت چهار سال و شش ماه امام بوده اند و الله اعلم بالصواب»؛ چنانکه در جای جای اثر نیز فراوان از دوازده امام علیهم السلام یاد می کند (مانند برگ 113 الف).

آغاز: «بسملة، رب يسر ولا تعسر،

نخواهد هر چه گوید مرد کمراه *** از این کفتارها استغفرالله

نکویم که چنان که چنین کرد *** که کاهی آسمان که زمین کرد

... (برگ 7ب) بسمله، الحمد لله رب العالمين و العاقبة للمتقين و الصلوة ... ؛ اما بعد از حمد و صلوة میکوید تراب الاقدام درویشان و سک کرکین باب عارفان، بهاء الدين محمود، بنده کی مخدومی قاضی حمیدالدین ناگوری المعروف را سخن چند در بیان اسراری مشایخ طبقات پیران چشت ... (برگ 8 الف) أسره في الذكر محمد الرسول صلوات الله عليه و سلم، أسره في الذكر أمير المؤمنين علي رضي الله عنه و ... حسن بصری .... و ... خواجه عبدالواحد بن زید ... و ... شیخ عیاض .... و سلطان ابراهیم ادهم ...... و ... شیخ حذیفه مرعشی ... و ... شیخ هبيره بصری ... و ... شیخ علوی دینوری ... و ... شیخ ابواسحاق شامی ... و ... سید ابو احمد چشتی ... و ... سید محمد زاهد چشتی ... و ... سید ابوناصر الدين ابی یوسف چشتی ... و ... سلطان مودود چشتی...).

انجام: «... سوره اخلاص سه بار ختم کنیم و الله اعلم بالصواب تمت، ... تو خشنود باشی ما

ص: 229

رسته کار، بدانکه فردا بصحرای ... اللهم اغفر لي ... لجميع المؤمنين و المؤمنات و المسلمين و المسلمات برحمتك يا أرحم الراحمين».

نوع خط: نستعلیق تحریری (چند نوع)، کاتب: حاجی عباس، تاریخ کتابت: 25 ربيع الثاني 1273ق، محل کتابت: قريه شافلان به رباط عاليحضرت سید محمود، تعداد برگ: 126گ، نوع کاغذ: فرنگی نخودی، نوع جلد: تیماج زیتونی فرسوده.

گزارش نسخه: این نسخه سال 1934 وارد این انستیتو گردیده است.

(196)

«C-1409»

عنوان: تفسير بصائر چینی = بصائر در تفسیر کتاب عزیز = البصائر – البصائر في التفسير = تفسير البصائر

پدیدآور (مؤلف): شيخ معين الدين /ظهيرالدين / فخر الدين ابو جعفر /ابو العلاء محمد بن محمود، نیشابوری (د. پس از 552ق)

موضوع: تفسیر قرآن کریم

*

گزارش متن: تفسیری نفیس و کهن به زبان فارسی به روش اهل ستت که گویا مؤلف آن را پس از چهل سالگی از روی تفسیر بزرگ سی جلدی خواجه امام محمود نیشابوری، نوشته است و طبق رقم مؤلف در پایان سوره مائده (برگ 95ب)، وی در نیمه جمادی الثانی سال 552 ق از ربع اول تفسیر، فراغت یافته است؛ حاجی خلیفه در کشف الظنون، تاریخ تأليف تفسير را سال 577ق ثبت نموده است؛ البته زنده یاد دانش پژوه، بر اساس نسخه کاملی که از تفسیر بصائر دیده نسخه ما فاقد مقدمه)، به اشتباء حاجی خلیفه تصریح کرده است: «از ملاحظه القابی که در مقدمه آن مذکور است مستم می شود که کتاب به بيمين الدوله بهرامشاه اهداء شده و همین نکته را

ص: 230

صاحبان لباب الالباب و هفت اقلیم نیز ذکر کرده اند، بنابر این شکی نمی ماند که تاریخ اتمام بصائر مینی مدتها قبل از تاریخی بوده است که حاجی خلیفه ذكر نموده است (577ق)». (1) همو درباره مؤلف می افزاید: «مؤلف (نیشابوری همان کسی است که او را بهرامشاه پادشاه غزنه (حك 552-511 ق) در سال 529ق موقعی که سلطان سنجر سلجوقی قصد حمله به غزنه را داشت، به وساطت نزد این پادشاه فرستاد. وی صاحب یک دیوان شعر و ترجمه ای از کتاب غررالسير ثعالبی به نام رأی آرای است و او معارضه ای داشته است بین تیغ و قلم به نام صحيفة الاقبال که ظاهرا تمام آنها از میان رفته است». باید دانست که لقب او به قول عوفي در لباب الألباب فخرالدین است، در عين حال حاجی خلیفه او را ظهیرالدین ابوجعفر می خواند. صاحب هفت اقلیم و نیز حاجی خلیفه (در جای دیگر) او را محمود بن احمد بن محمود نامیده اند.

در روش تفسیری مؤلف البصائر، باید گفت، وی در آغاز هر سوره، به مدنی یا مکی بودن سور، تعداد آیات و بیان اختلاف آنها و نیز روایات مربوط به فضل قرائت سوره مذکور اشاره کرده است و گاه برای تفصیل بیشتر، به نحو جداگانه در ادامه آیه، با عنوان «فصل» (مانند قصه معراج پیامبر صلوات الله علیه و آله در برگهای «163 - 165 به این نسخه) مطالب تفسیری خویش را بیان می نماید و گاهی هم با عناوین «سؤال و جواب» مطرح می نماید. در این اثر، گاه از پیامبر صلوات الله علیه و آله، خلفای راشدین، رجال، عالمان و مفسران و شخصیت های یاد شده و نقل روایت یا مطلب و قولی می شود و گاهی برخی از اینها حاوی اطلاعات کتاب شناختی ارزشمندی هستند، که خود، نیازمند پژوهشی مستقل است؛ چنانکه برای نمونه، در اول سوره بقره (4 الف)، مؤلف می نویسد: «میان علما و مفسران اختلاف بسیار ست و کتب متقدمان بتفصيل آنها ناطق است و خواجه امام محمود نشابوری تغمده الله برحمته در تفسیر بزرک، کی در سی مجلد تصنیف کردست، جمله این اقاویل را بر جهار اصل مرتب کردست و پس از انج انصاف را حکم کرده شود ...»

ص: 231

مؤلف در جای جای این تفسير ارزنده، از پیامبر اکرم صلوات الله عليه و آله به دو صورت «بیغامبر عليه السلام» و «بیغامبر صلى الله عليه و سلم»، از امام على عليه السلام به صورت های امیر المؤمنین علی کرم الله وجهه (2 الف)؛ على بوطالب، رضي الله عنه (279 ب)» و نیز از بانوی دو سرا، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به صورت «فاطمه رضي الله عنها» یاد کرده و در جاهای مختلف نیز به فضائل اهل بیت علیهم السلام اشاره و اشعار دارد، چنانکه برای نمونه، در سوره الانسان (263)، ذیل آیه شریفه « يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ ... » آورده است: «و ایشان طعام دهند بر انج خود بدان محتاج باشد و نیز گفتند کی بر انج طعام دادن را درست دارند، ایشان طعام دهند در ماندکان بی جیز و طفلان بي بدر و اسیران بی متعهد را، « إِنَّما يطعمکم لِوَجْهِ اللَّهِ ...» که ایشانرا گویند کی انج ما بشما می دهیم برای خدای را می دهیم و از شما در مقابله آن باداشی و شکری جشم نمی داریم؛ کویند این آینها در شأن على بوطالب و فاطمه زهرا رضی الله عنهما آمدست کی حسن و حسین ناتوان شدند و ایشان نذر کردند کی اگر فرزندان را صحت باشد سه روز روزه دارند و خداوند تعالی هر دو را صحت داد و ایشان روزه گرفتند و روز اول صاعی جو از جهودي فام کردند و فاطمه آنرا آس کرد و بسرشت و بخت و بوقت افطار بیش آورد ناگهان درویشی در آمد و گفت از درماندگی قیامت یاد کنید و بر من ببخشاید؛ هر دو تن بر آن اتفاق کردند کی آن نان بخته بیرون بردند و بدان درویش دادند و خود بآب افطار کردند و بر آن بگذرانیدند و در روز داوم صاعی دیگر از جو فام کردند و فاطمه آنرا آرد کرد و بسرشت و بخت و بوقت افطار یتیمی در آمد و گفت از حال فرزندان خویش بازاندیشید و بر من بي بدر رحمت کنید؛ هر دو تن بر آن اتفاق کردند کی انج ساخته بودند بدو دادند و شب کرسنه بخفتند و روز سیم همجنان بقرض محلی کردند و برای ساختند شبانکاه اسیری بردرآمد گفت از اسیری قیامت یاد کنید و بر استاد من نیکویی کنید؛ هم ایثار کردند و آن را بر فاقه بروز رسانیدند و با مداد آن بکاه بیغامبر علیه السلام بر سر بالین ایشان آمد و جفنه ثرید آورد و گفت من داوش از جهت شما بی خواب بوده ام و تا اکنون کی این قدر طعام میسر شده، نه آسوده ام، حالی این بخورید و ببشارتی بزرک شاد شوید و این آیتها بریشان خواند و گفت در حق شم آمد ست؛ و این قصه دلیل آنست

ص: 232

که این سورت بمدینه منزل شد است چه، زفاف فاطمه مدينه بودست و ولادت حسن و حسین رضوان الله عليهما آنجا می بود، إنا نخاف من ربنا يوما عبوسا قمطريرا، این حکایت قول على و فاطمه است کی ایشان گفتند ما شما را برای خدای را عز و جل طعام می دهیم کی ما از خداوند خود می بترسیم از عذاب روزی کی رویها در آن روز ترش باشد و عذاب آن روز سخت باشد و مدت آن روز دراز ....»

جهت آشنایی پژوهشگران با این تفسير، بخش هایی از چند سوره را به عنوان شاخص، بازخوانی می کنیم :

- سورة الحمد: «(2 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ...» من آغاز کنم بنام خدای بخشاینده مهربان و یا آغاز کنید بدان قول اول اخبار ست کی خواننده قرآن از حال خود آگاهی می دهد کی من آغاز می کنم و وخیر و برکت در آن دانم ...... امير المؤمنين على... روایت کرد از بیغامبر صلی الله عليه و سلم کی هیج نبشته نباشد ضایع کداشته بسم الله الرحمن الرحیم در آن نبشته کی نه ایزد تعالى وليی را از اولیاء خود بفرستد تا آن نبشته بردارد بس هر که نبشته بر دارد کی در آن بسم الله الرحمن الرحیم که باشد نام او را بزرک کرداند و بعليين رساند و عذاب خود آسان کرداند بر مادر و بدر وی اگر جه ناکر ویدکان باشد ....»

- آية الكرسي (آیه 255 سورة البقرة): «(42ب) « اللَّهُ لا اله الَّا هُوَ الْحَىِّ الْقَيُّومُ » بیغامبر علیه السلام کفت در سورة البقره آیتی هست کی از همه اینهاء قرآن فاضلترست و بدین آیت اشارت کرد ... «اللَّهُ لا اله الَّا هُو» آن خذای کی سزای بر ستشست آن کس است کی جزاء هیج کس سزای برستش نیست، «الْحَىِّ الْقَيُّومُ» زنده باینده، « لَا تَأْخُذُهُ سِنَةُ وَ لَا نَوْمُ » نه کيرد او را غنودن و خواب، نوله ما في السموات وما في الأرض که مرو راست انج در آسمانها و زمینست همه ملک و ملک اوست آفریده و هست کرده اوست ....»

- سورة آل عمران: «( 47 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَلَمَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ...» گروهی از ترسا آن کی ایشان را وفد نجران گفتند بنزدیک بیغامبر عليه السلام آمدند و در کار دین سخون

ص: 233

کفتند و با جهودان مدینه خصومت کردند... کفت خذاي و آفریدگار جهان آن خدائیست کی جز او خدای نیست، « الْحَىِّ الْقَيُّومُ » زنده باینده، « نَزَلَ علیک الْكِتَابِ ...» که او آن خدائیست کی فرو فرستاد بر تو ای محمد قرآن را بحق و راستی و درستی و تو سزای آن بودی ....

- سورة بنی اسرائیل: «(163ب) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم » سورت بنی اسرائیل بکه منزل شده است بقول عبدالله بن عباس هشت آیت از آن مدینه آمدست ... « سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلًا ...» باکی از عیبها و دوری از نقصانها آن خدای را کی در یک شب برد بنده خود را از مکه تا به بیت المقدس الذي باركنا حوله و آن مسجد بیت المقدس را صفت کرد و گفت «الذي باركنا» آن مسجد کی برکت فرستادیم کرد بر کرد آن از آبادانی دیه ها و بسیاری کشتها و انبوهی درختان و بزرگی آبها و توانکری مردمان و نیز گفتند کی مراد ازین برکت، برکت دینی است نه دنیایی آبی انجا خطه انبيا و خوابگاه ایشان و مزار اوليا و بارت جای ایشانست و در خبرست کی بهر زمين کی قدم داوستی از دوستان خذای انجا رسد و او از اهل آن زمین خشنودی باشد ...».

- سورة يس: «176 الف) «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم» ..، « يس وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ ...» این خطاب محمد راست عليه السلام بیکی از دو وجه یا انج این حرف مختصریست از نام انسان و انسانی کی جامع بوذ معانی انسانیت را او بودست...».

- سورة الكوثر: «281 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَنَا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ ...» ای محمد ما ترا دادیم این حوض کوثر کی بهشیانرا از آن آب دهی و تشنگی عرصات را بدان ازیشان بنشانی و کرد عرصات و دود دوزخ را بدان از روی ایشان بشویارني ...» .

- سورة النصر: «281 الف ) سورت نصر بمدينه آمد ست و سه آیتست جون این سورت منزل شد بیغامبر عليه السلام فاطمه را رضی الله عنها بیش خود خواند و در کوش وی سخوني دراز بكفت و او کریان از نزدیک وی را ستر نشست و باز بیغامبر عليه السلام او را بیش خواند و اندکی در کوش او سخون کفت و خندان شد و بجای خود باز آمد و عایشه رضوان الله عليها از وی بر سید کی آنکاه جه کریانید ترا و اکنون جه می خندانید ترا، کفت معاذ الله کی از من باز کفتن

ص: 234

سر بدر آید اگر باید او خود با شما کویذ و بز از آمدن سورت سالی نگذشته بود تا بیغامبر عليه السلام بسرای آخرت رفت آنکاه فاطمه خبر کرد عایشه را رضی الله عنهما کی در آن روز کی سورت نصر فرود آمذ ما شادی کردیم کی باز فيروزی خواهد بود، دشمنان ما مراد دوستان ما خواهند شد بیغامبر عليه السلام آن شادی را از من نبسندید و گفت این خبر مرک منست کی می شنوی جه شادی رسد ترا آنجای و بدین سبب من گریان شدم و جون آن سوختکی من بدید بر من رحمت آورد کفت خرسند باشد کی از همکان تو من زودتر خواهی بیوست، بدان خندان شدم و اهل علم کفتند کی فرود آمدن این سورت را خبر مرک خود بدان سبب خواندند کی. هر کار کی تمام شود بانجام رسد و از آن روز کی آیت «اليوم أكملت لکم دینکم» آمد تا آن روز کی این جهان بفصل بیغامبر عليه السلام تاریک شد هشتاد روز بیش نبود ... « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ ...» چون نصرت خدای تعالی بتو بیوسته شد و مکه بر دست تو کشاده شد و ببینی کی مردمان در دین خدای تعالی و آن دین اسلامست فوج فوج کروه کروه در می آیند این نعمت را شکر گزار و خداوند خود را بباکی از همه عیبها دوری از همه نقصانها ياد کن .........

مرحوم علامه محمد قزوینی در مکتوبی که از پاریس به مرحوم نخجوانی در تبریز فرستاده است، از منظر دیگری، اطلاعات ارزشمندی از این تفسير ارائه کرده است که ان شاء الله، بازخوانی آن در این مدخل، خالی از لطف نخواهد بود: « تفسير موسوم به بصائر بيني تأليف معین الدین محمد بن محمود بن أبي الحسن النيسابوری، مؤلف این تفسير، معاصر بهرامشاه غزنوی بوده است که مدت سلطنت او بین سال های 511-552ق است و وجه تسمیه کتاب به بصائر دینی، این بوده است که لقب بهرامشاه (مثل لقب جدش سلطان محمود غزنوی) یمین الدوله بوده است و حاجی خلیفه در کشف الظنون در تحت عنوان البصائر في التفسير گويد ما نصه: البصائر في التفسير بالفارسية للشيخ ظهير الدين ابي جعفر محمد بن محمود النيسابوري الذي فرغ منه سنه 577 سبع و سبعين و خمسمائه و هو كتاب كبير في مجلدات" انتهى و هیچ شکی نیست که تاریخ 577 در عبارت حاجی خلیفه

ص: 235

غلط فاحش است یکی بقرينه صریح عبارت اخر خود تفسير "ماه رمضان سنة خمس و اربعين" که لابد مقصود خمس و اربعين و خمسمائه بوده است و دیگر بقرينه آنکه صاحب الباب الألباب چنانکه مذکور خواهد شد میگوید که مؤلف مزبور یعنی محمد نیشابوری در وقتی که سلطان سنجر به غزنه لشکر کشید، برسالت از جانب بهرامشاه بنزدیک سلطان سنجر فرستاده شد و چون معسكر سنجر رسید "بوسیلت پیری و تقدم جانب او مرعی ماند و چون از خارج معلوم است که لشکرکشی سنجر به غزنین در سن 529ق بوده است و چون در این سال محمد نیشابوری پیر بوده است، پس بسیار بعید است که تا سنه 577ق یعنی تا 48 سال وی در حیات بوده باشد و هذا واضح. باری عین عبارت الباب الالباب (ج 1، ص 280) باختصار اینست: "الامام العالم فخرالدین محمد بن محمود بن احمد النيسابوری، امام یگانه و صاحب فضل بیکرانه ... پدر او امام بيان الحق محمود نیشابوری از افراد عالم بوده است و لطائف و غرائب و تصانیف او در انواع علوم در اطراف جهان مشهور است ... " و این امام فخر الدين محمد محمود که ما بصدد ذكر اوئيم در عهد دولت بهرامشاه از فحول ائمه غزنین بود و تفسیر بصائر ميني تأليف اوست و رأی آرای که ترجمه غرر و سير اللثعالبی است تصنیف او و صحيفة الاعمال که در معارضه تیغ و قلم است ساخته و پرداخته او، و او را تصانیف بسیار است ... ". در آن وقت که رایت دولت سلطان سعید سنجر تغمده الله برحمته بر صوب ممالک غزنین خافق گشت تا بهرامشاه را مالش دهد و ممالک غزنین را مستخلص و مصفی گرداند و بهرامشاه را با او امکان مقاومت نبود امام فخر الدين محمد محمود نیشابوری را برسالت فرستادند و چون به حد تکين آباد بمعسكر منصور پیوست بوسیلت پیری و تقدم جانب او مرعی ماند و او را پیش بردند، بعد از رعایت جانب ادب و اقامت شرایط خدمت زبان بر گشاد و گفت: بهرام که شاهی از این درگاه یافته است مقام خدمت میبوسد و میگوید: "ور پست کنی بنا خود افراشته ای از دست می فکنم چو برداشتهای گر آب دهی نهال خود کاشته ای من بنده همانم که تو پنداشته ای" انتهى ما في لباب الالباب، و چنانکه ملاحظه می فرمائید لقب او را فخر الدین می نویسد در صورتیکه در خود تفسير لقب او معین الدین مسطور است، و شکی نیست که قول خود او لابد بر قول لباب الالباب مقدم است و همچنین حاجی

ص: 236

خلیفه چنانکه گذشت لقب او را ظهيرالدین نوشته است ولابد منشا اشتباه حاجی خلیفه لقب ظهير القضاة بوده است که در آنجا مسطور است و همچنین کنیه او را ابوجعفر نوشته به جای ابوالعلاء مذکور در تفسير و لابد (بر فرض صحت نسخه [ نخجوانی ) قول خود او بر اقوال حاجی خليفه وسائرين مقدم است. اسم مؤلف ما نحن فيه را در کتاب روضات الجنات آقا محمد باقر خوانساری (طبع طهران، ص 225) نیز پیدا کردم، در آنجا در ضمن ترجمه حال حسن بن محمد بن الحسين النيسابوري المعروف بالنظام الاعرج صاحب تفسير مشهور موسوم به غرائب القرآن و رغائب الفرقان که در هامش تفسير طبری در بولاق بطبع رسیده است (در سنه 1329ق) گوید: و من جمله في يعرف بلقب النيسابوري ايضا هو الشيخ معین الدین قاضي القضاة محمد بن محمود بن ابي الحسن النيسابوری صاحب غريب القرآن المأخوذ في كتاب الشيخ ابي بكر محمد بن عزیز السجستاني المشهور و قد كنيه لأجل ولده القاضي جمال الدین محمود و كان عندنا منه نسخة مختصرة لطيفة " انتهى ما في روضات الجنات، و اگر مؤلف روضات الجنات اسم غريب القرآن را به غرائب القرآن نیشابوری مذکور در فوق که در هامش تفسير طبری طبع شده، بواسطه اشتراک نسبت نیسابوری و اینکه هر دو صاحب تفسیر بوده اند، اشتباه نکرده باشد، معلوم می شود که این غریب القرآن تألیف دیگری از تأليف محمد بن محمود نیسابوری ما نحن فيه است و احتمال قوی نیز دارد که غريب القرآن از پدر صاحب ترجمه، محمود نیسابوری ملقب به بيان الحق بوده است چه حاجی خلیفه در ضمن تعداد مؤلفين در علم غريب القرآن، در تحت عنوان علم غريب الحديث و القرآن، يعنى لغات مشکله حدیث یا قرآن، اسم پدر او را می برد باين عبارت: "و أبي القاسم محمود بن ابي الحسن بن الحسين النيسابوري الملقب به بيان الحق" انتهى. خلاصه آنکه، این تفسیری که سر کار یک جلد ناقص از آن دارید، موسوم به بصائر دینی است و در عهد بهرامشاه غزنوی در سنه 545ق تألیف شده است. من در غالب فهرست های کتب فارسی کتابخانه های اروپا از قبیل فهارس كتابخانه های پاریس و لندن و برلن و کتابخانه خدیوی در مصر و غيرها گشتم، نام این

ص: 237

تفسير را پیدا نکردم. (1) معلوم می شود این نسخه سرکار یا منحصر بفرد است، یا اقلا خیلی نادر و کمیاب است، پس خوب است که سر کار در حفظ و مواظبت آن جدا بکوشید و آنرا برایگان یا بغیر رایگان از دست ندهید که چیز بسیار نفیسی باید باشد و از یادگارهای زبان فارسی سده ششم است که چنانچه معلوم است، بسیار کم از آن عهدها کتاب فارسی مانده است و از اینکه حاجی خلیفه عبارت ابتدای آنرا برسم معهود خود در هر کتابی که خود آنرا دیده بوده، ذکری نکرده است و معلوم می شود که او هم این کتاب را ندیده بوده است، بلکه نام آن را از جای دیگر نقل کرده است؛ پس مجددا عرض میکنم که در حفظ و رعایت و مواظبت این تفسير فارسی نفیس، سرکار باید خیلی سعی داشته باشید و آنرا بدوستان یا بغیر دوستان عاریه ندهید و آنرا در جائی که از غرق و حرق و سرق مصون باشد، نگاه دارید و نگذارید که حتی هیچکس در منزل خودتان هم آنرا نگاه کند و دست مالی نماید زیرا که تاریخ کتابت این نسخه هم علاوه بر تاریخ اصل تأليف آن بسیار قدیم است یعنی سنه آن 680ق، پس از استعمال و دست مالي لابد زود خراب و پاره خواهد شد، زنهار زنهار که در حفظ این نسخه نفیس فارسی باقصى الغايه بکوشید و برای این گنج شایگان طلسمی از اخفاء و کتمان و عدم عاریه دادن ببندید. رودربایستی را در مقابل دوستان کنار بگذارید و عبوس وجه و چین ابروان را بدون مجامله و محابات برابر حراست آن، هم از چشم اغیار و هم از چشم احباب، مطلقا شعار خود سازید. مرقوم داشته بودید که این تفسير از سوره نور شروع می شود ولي ندانستم که یک جلد است تا آخر قرآن یا جلدهای متعدد است، مثلا دو جلد یا سه جلد، گویا یک جلد باشد و از روی قیاس و قرینه باید دو جلد دیگر قبل از آن بوده است که مفقود است». (2)

ص: 238

ناگفته نماند که نسخه ما، تقریبا تفسیر کل قرآن کریم، با اندی افتادگی در آغاز و انجام، شامل تفسير سوره های 1 (حمد) تا 7 و 9 تا 18 و 35 تا 112 (توحید)، است.

باید افزود بخشی از این تفسیر، شامل جلد اول آن به کوشش استاد على رواقی، تصحیح و تحقیق گردیده و در سال 1359ش، از سوی بنیاد فرهنگ ایران، در تهران، منتشر گردیده است و البته استاد رواقی، این تفسير بصائر را سالهاست در دست تحقیق دارند، ضمن آرزوی موفقیت، امیدواریم، معرفی توصیفی این نسخ نفيس، بتواند بخش های ناقص را پر و خلأ کار را جبران نماید و ان شاء الله به زودی شاهد انتشار باقی جلد های این اثر گرانسنگ باشيم.

آغاز: افتاده «... تأیید ست و موافقت جماعتست اکر بتلبیس شیطان و تمويه نفس بدفرمای... بسم الله الرحمن الرحیم رب يسر ولا تعسر، أعوذ بالله من الشيطان الرجيم ... می خواهم بخدای تعالي و التجا می کنم بدو از دیو و کندها او آن دیو کی از نزد خداوند تعالي داندست و از رحمت او دور کرد ... بسم الله الرحمن الرحیم که، من آغاز کنم بنام خدای بخشاینده مهربان و یا آغاز کنید بدان قول اول اخبار ست کی خواننده قرآن از حال خود آگاهی می دهد کی من آغاز می کنم و وخیر و برکت در آن دانم ...... امير المؤمنين على ... روایت کرد از بیغامبر صلی الله عليه و سلم کی هیج نبشته نباشد ضایع کداشته بسم الله الرحمن الرحیم در آن نبشته کی نه ایزد تعالی ولیی را از اولیاء خود بفرستد تا آن نبشته بردارد بس هر که نبشته بردارد کی در آن بسم الله الرحمن الرحیم که باشد نام او را بزرک کرداند و بعليين رساند و عذاب خود آسان کرداند بر مادر و بدر وی اگر جه ناکر ویدکان باشد ... (2ب) « الحمدلله رَبِّ الْعَالَمِينَ » ای سباس و ستایش مر خذای را کی پروردكار جهانیانست ....»

انجام: «... (282 الف ) سورة الاخلاص أربع آيات ... جون کويد « اللَّهُ الصَّمَدُ » از تشبیه بیزاری کرده .... و جون کويد « لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ » از ترسایان و جهودان بیکانه شده باشد و جون بکوید ... اکنون باز .... سورت .... نزله تبارک و تعالی ...» افتاده.

نوع خط: آیات به خط نسخ معرب پخته و درشت، و تفسیر و ترجمه آیات به خط نسخ

ص: 239

تحریری کهن، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 6 یا اوایل سده 7ق، تعداد برگ: 282گ، نوع کاغذ: شرقی (خانباليغ) نخودی؛ نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره فرسوده با روکشی از پارچه کرم رنگ.

گزارش نسخه: نسخه ایست بسیار گرانبها، در آغاز دارای دو سر لوح و دو کتیبه مزدوج بسیار نفیس که سبک تذهیب آن تقریبا متعلق اواخر به دوره سلجوقیان (گویا سبک بغداد) باشد، یکی از کتیبه های مزدوج، شمسه ایست بسیار زیبا با زمینه طلا و لاجورد که با خط زیبای کوفي تزیینی بر داخل کتیبه نوشته شده است؛ بالا و پایین آن کتیبه که زمینهای لاجورد دارد، آیه شریفه « لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ » به خط زیبای کوفی تزیینی نوشته شده است؛ نیز در پشت آن سر لوح دیگری است که به خط کوفی تزیینی عبارت «قال الرسول عليه السلام» و داخل سرلوح به آب طلا و به خط ثلث خوش حدیثی نبوی (صلوات الله عليه و آله) نوشته شده با این عبارت: «الماهر بالقرآن مع السفرة الكرام البررة و قال صلى الله عليه و على آله و سلم ..». نام مولف تفسیر، به وضوح در برگ «59 الف» دیده می شود؛ برگ نخست نسخه، مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی است؛ نسخه دارای نشانه های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب هاست که برخی در قالب شمسه و برخی شلجمی است و به نظر می رسد مربوط به همان زمان یا یکصد سال پس از آن در سده هفتم یا هشتم هجری بر روی نسخه کار شده باشد. ابتدای سور نام سوره همراه تعداد آیات آن به آب طلا و خط ثلث نگارش یافته اند، جابجایی ها و افتادگی های فراوانی در نسخه مشاهده می شود (مانند 118ب، 175ب، 179ب)؛ چنانکه تنها از ادامه سوره بنی اسرائیل تا سوره یس (برگ 176 الف) برگهای زیادی افتاده است؛ برگها در محدوده آغاز و انجام نسخه، فرسوده شده است و بخش هایی از برگها نیز رطوبت دیده است ولی متن خواناست و آسیبی به متن نرسیده است؛ البته برخی برگ های آسیب دیده، وصالی غیر فنی گردیده اند. مهر هشت گوش «وقف خالص محمد صديق بن يونس ...) در جای جای نسخه مشاهده می گردد. گفتنی است این نسخه در سال 1915 از بخارا وارد این انستیتو گردیده است.

ص: 240

(197)

«C-189 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسير بصائر ميبينی (2)

آغاز: افتاده «... وَ یا قَوْمِ ما لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجاةِ وَ تَدْعُونَنِي ، إِلَى النَّارِ ، تدعوننی لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ ( 1ب ) مَا لَيْسَ لِى بِهِ عِلْمُ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ»، این خربیل را گفتند چرا دین ما را می بکداری و پرستش مدبران را اختیار می کنی و بجی سبب ایادی ملک را کی خویش ...»

انجام: «... بیغامبر کفت عليه السلام هر کی سورة الفتح بخواند ثواب آن کسان باید کی با بیغامبر عليه السلام بیعت رضوان کردند و بدان وفا نمودند؛ سوره الحجرات بمدينه منزل شده است و هژده آیت است الله اعلم».

نوع خط: آیات قرآن به زر با خط ثلث معرب درشت و ترجمه و تفسیر در ذیل آن نیز به خط نسخ پخته، کاتب: محمد بن محمد بن محمد العميد الدين الخطيب]، تاریخ کتابت: 630ق، تعداد برگ: 210گ، نوع کاغذ: شرقی (خانباليغ) ضخيم نخودی؛ نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره فرسوده با روکشی از پارچه کرم رنگ.

گزارش نسخه: این نسخه، شامل تفسير حزبهای (48-52) قرآن کریم (یک چهار حزب)، سوره های 40 تا 48 و به دگر تعبير مشتمل بر تفسیر آیات 42 سوره غافر تا آخر سوره فتح است و جالب است بدانیم بخش بعدی همین نسخه نفیس (تا سورة الطلاق)، بخط همین کاتب و همان تاریخ کتابت، در کتابخانه سلطان محمد فاتح (در ضمن مجموعه کتابخانه سلیمانیه) در استانبول - ترکیه به شماره «201» نگهداری می گردد و میکروفیلمی از آن به شماره «3279» (1) در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. درباره این دستنویس، باید گفت، این نسخه،

ص: 241

شاهکاری هنری، به غایت نفیس و عزيز الوجود است. این نسخه بسیار هنرمندانه، کتابت، تذهیب و تزیین گردیده است و شاید، یکی از نفیس ترین نسخه های موجود این اثر در جهان کنونی بوده باشد. آیات قرآن کریم با طلا به خط ثلث معرب درشت نوشته شده و در ذیل آن به نسخ پخته ترجمه و تفسیر گردیده است. نسخه در برگ آغاز دارای سرلوحی به غایت زیبا مربوط به سده هفتم هجری احتمالا سبک بغدادی است که در بالا و پايين آن دارای دو کتیبه بازوبندی فوق العاده زیبا که کلمه «الله» به خط کوفی تزیینی همراه گل و بوته طلایی و نگاره های اسلیمی طلایی با زمینه زنگار و لاجورد و شنگرف مجدول به طلا و مرکب مشکی، در میان آن آیه «إلى النار تدعونني لأكفر بالله و أشرك به» با طلا به خط ثلث نگارش یافته است؛ در مقابل سرلوح نیز پنج نگاره و شمسه (ترنج زرین) با زمینه گلبرگ طلایی با زمینه طلا و شنگرف و الاجور و زنگار (سبز) به طرز بسیار هنرمندانه ای ترسیم گردیده است و در میان شمسه کوچک کلمه «الله» به خط کو فی تزیینی با طلا کتابت گردیده است. نسخه دارای نشانه های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب هاست که بیشتر در قالب شمسه و مستطیل و برخی نیز به صورت شلجمی نگارگری شده است و به نظر می رسد مربوط به همان زمان کتابت و در همان سده هفتم هجری روی نسخه کار شده باشد؛ در میان جوف شمسه های بزرگ در هامش - که بسیار هنرمندانه با زمینه زنگار، لاجورد، شنگرف و طلا تزيين شده است - بخط كوفي تزیینی اجزاء و احزاب سوره ها (مانند عشرة) آمده است و نیز در میان شمسه های کوچک که بیشتر علائم میان آیات است، نوع كلمه «الله» با طلا به خط ثلث مایل به کوفي تزیینی به شکل هنری، کتابت گردیده است. بر فراز سور، کتیبه هایی طلایی مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی با زمینه طلا، زنگار، شنگرف ومرکب مشکی ترسیم گردیده است که در لبه های کناری آن کتیبه، کلمه «الله» با طلا به خط کوفی تزیینی بسیار زیبایی کتابت به صورت موازی قرینه سازی شده است و در میان جوف آن نیز با سفید آب بخط ثلث زیبایی، نام سوره و تعداد آیات نگارش یافته است. این هشت کتیبه در ابتدای سوره فصلت (24 الف)، ابتدای سوره حم عسق (54ب)؛ ابتدای سوره الزخرف (82ب)، ابتدای سوره الدخان (112ب)؛ ابتدای سورة الجاثيه (126 الف)، ابتدای سوره

ص: 242

الأحقاف (142 الف)، ابتدای سوره القتال (163ب) و ابتدای سوره الفتح (183 الف) ترسیم گردیده اند. در برگ (187ب) نسخه، در وسط صفحه، از میان عبارت «و کار دین زیادت طراوتي یافت و رونقی و نظامی پذیرفت و بیغامبر علیه السلام بملوک جهان نامها نبشت و سوی ایشان رسولان فرستاد ...» عبارت «و بیغامبر علیه السلام ملوک جهان»، به طرز هنرمندانه ای انتخاب گردیده و به نحو مستقل به خط درشت تعلیق زیبایی کتابت گردیده است. در پایان نسخه، دو برگ مجدول به طلا و لاجورد همراه چهار دایره بزرگ، رقم کاتب (ترقيمه) به خط تعلیق آمیخته به ثلث پخته درشت شخص دیگری به نام «ابن الامام اوحدالدين الخطاط»، چنين نوشته شده است: «کاتب هذا الجزء العبد المستكين الحقير المسكين. محمد بن محمد بن محمد العميد» که به دعایی ختم شده است؛ گفتنی است که این نسخه در سال 1954 (احتمالا از سمرقند یا بخارا) به این انستیتو انتقال یافته است.

(198)

«D-497»

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر بصائر ييني (3)

آغاز: «بسم الله الرحمن الرحيم»، سورة الأنعام، عبد الله بن عباس کفت رضي الله عنهما که این سورت مکه منزل شده است مکر شش آیت و نزول آن در یک شب بود و هفتاد هزار فریشته بتشییع این سورت از آسمان فرود آمدند و تمامی مکه و حوالی آن با اطراف کوهها از فریشتکان بر شد و او از تسبیح و تقدیس ایشان بلند شده و کوهها با ایشان در موافقت آمدند ... « سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَوَاتِ الْأَرْضِ ...» سپاس و ستایش مر خدای را تعالی کویند و منت و نعمت او بر خود ....»

انجام: «... (163 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا ، إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ » باکی از

ص: 243

عیبها و دوری از نقصانها آن خدای را که در یک شب ببرد بندهء خود را از مکه تا بیت المقدس ..... (167ب) « فَإِذا جاءَ وَعْداً وَلِيُّهُمَا بَعَثْنا فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَيْكُمْ عِباداً لَنا أَوْلَى بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّيارِ ، وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولاً» بدانج زکریا را عليه السلم بکشند و او را باره باره کنند ما شما را بقدرت خود بگیریم و بخت نصر و لشکر او را بر شما کماریم تا بیایند و شمار را رنجه دارند و بعضی را از شما بوده گیرند ...» افتاده.

نوع خط: نسخ تحریری کهن، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 7 یا 8ق، تعداد برگ: 167گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی؛ نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره فرسوده با ترنج و سرترنج لاکی قهوه ای روشن (طلایی) با زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی در قطع رحلی بزرگ.

گزارش نسخه: این نسخه، حاوی تفسیر سوره سورة الأنعام (6) تا كل سورة النحل (16) و نیز تا آیه 5 سوره الاسراء (17) است و باقی سوره ها افتاده است. نسخه ایست کهن و نفیس، روی برگها آثار رطوبت دیده می شود، اما متن خواناست. در آغاز نسخه، صورت یک نکاح نامه حدودا مربوط به سده 9ق آمده که به مرور دوران، برخی کلمات آن محو گردیده است. عنوان اثر، در آغاز نسخه تفسير خواجه پارسا ثبت شده که صحیح نیست. باید افزود، این نسخه در 1935م (گویا از سمرقند یا بخارا) به این انستیتو انتقال یافته است.

(199)

«C-1190 »

عنوان: تفسير قرآن کریم پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: تفسير قرآن کریم

ص: 244

گزارش متن: تفسیری کهن از قرآن کریم، با عناوین «اهل تأویل گفته اند» است که به نظر می رسد تألیفی از سده ششم یا هفتم هجری، برای فارسی زبانان بوده باشد. به جهت تمرکز بیشتری که مؤلف ناشناس این تفسیر، روی ترجمه آیات دارد، شاید "ترجمه تفسیری" تعبير دقیق تری برای این اثر گرانسنگ، بوده باشد، هر چند ندرتا در مواردی نیز، به تفصیل، به تفسير آیات می پردازد (مانند برگ 48 الف). در این اثر، به ندرت از اشخاص یاد می شود، در عین حال مواردی مانند عبد الله بن جبير (48 الف) یا ابن عباس (169 الف) یاد شده اند. در این تفسير حرف «ش» نوعا به صورت «س» نوشته شده است، مانند: «ایسان، نسسته، بریسان، بهست، بسناسند، خویستن، نساید، بکسیت، اندیسه، ستایس، نبسته، اینسان، داست، دسمنان، میسوند، فريسته و ...) و نوع کلمات ادات، به صورت «جنانک، انک، انانک، انج، کی و ...) و افعال نیز با لهجه خراسان بزرگ قدیم، به صورت «امدیت، نیاوردیت، کنیت، می شویت، بکرویت، ببرهیزیت، خواهیت، گفتندی، در آمدندی و ...» نوشته شده است.

باید افزود چند سال قبل، راقم سطور، در گاهنامه جنگ (دفتر اول، 1388)، از قطعات یک تفسیر کهن به زبان فارسی، موجود به شماره 16381» در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی (ره) در قم، سخن گفته بود، اینک برای نیل به مقصود و شناخت دقیق تر این تفسير، ناگزیر، برخی فرازهای آن نوشتار را بازخوانی می کنیم.

تفسیر کهن موجود مکتبه عامره مرعشیه، تفسیری عرفانی و موجز از قرآن کریم با عناوینی همچون «اهل تأويل كفته اند، اهل بصیرت كفته اند، اهل تحقیق درایت وجهی گفته اند» بوده است که با لحاظ تاریخ کتابت آن و زمان تأليف آن، بایستی از سده هفتم هجری یا پیش از آن تاریخ بوده باشد؛ ليكن بنابر قرائن و شواهد، نبایستی از سده ششم هجری فراتر بوده باشد. این اثر بی تردید تألیفی از خراسان بزرگ است. برخی واژه ها و افعال و ادات به کار رفته در آن برای نمونه، چنين بودند: «جند» به جای «چند»، «جنين» به جای «چنین»، «جنانک» به جای «چنانکه»، «انانک» به جای «آنانکه»، «دانیت» به جای «دانید»، «انج» به جای «آنچه»، «کی» به جای «که»،

ص: 245

«بیرستیت» به جای «بپر ستید»، «خواهیت کنیت» به جای « خواهید کنید»، «بشارت دهید سان» به جای «به آن ها بشارت دهید»، «و اکه کن سان» به جای «و آنها را آگاه کن» و نیز ترجمه برخی واژه های عربی برای نمونه چنین بوده است: «او نرفته اند در زمین این ناکروندکان و بنکریده اند که جکونه بوده است عاقبت آن کافران که بودند بیس از انسان از عهد نوح عليه السلام تا عهد ایسان ان کافران بیشین ازينها زیادت بقوت و باثار یعنی بتن و مال و حرمت و کفایت زیادت ...) در ترجمه ی آیه ی « أَوْ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثارة فِي الْأَرْضِ ...» و «بس کفت موسی علیه السلام که من اند خسیدم بخداوند خود از شما، یعنی در بناه او شدم از سر هر کافی سر برآورده که نگرود بروز شمارا ...» در ترجمه ی آیه ی «و قال موسى إلى عذت بربی و ربکم من كل متكبر لا يؤمن بيوم الحساب» (8ب نسخه مرعشی). این نسخه مشتمل بر بخش هایی از ترجمه و تفسیر نیمه دوم آیات قرآن کریم است و متأسفانه باقی آن افتاده است و علی رغم تفحص فراوان راقم سطور و نیز بررسی تطبیقی با ده ها تفسير فارسی کهن (همزمان با پیش از سده 7ق)، همچون: ينابيع العلوم، دقائق التأويل، لطائف التفسير (= تفسیر زاهدی در واز جکی)، تفسیر سورآبادی، کشف الاسرار میبدی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تاج الاعاجم، قرآن پاک، قرآن آکسفورد، تفسیر نسفی، لسان التنزیل، و ده ها تفسير فارسی ناشناخته دیگر و نیز روند تطبیق با تمامی تفاسير فارسی معرفی شده در کتاب هزار سال تفسير فارسی، از استاد حسن سادات ناصری یا کتاب نخستين مفسران پارسی نویس و جز این آثار، متأسفانه با هیچ یک از تفاسیر موجود هم خوانی ندارد و تطبیقی صورت نگرفت، و این عدم تطابق، ما را به این حقیقت رهنمون می سازد، که نسخه موجود محتمل است، باز مانده ای از یک تفسير کهن فارسی که به نظر می رسید در گذر زمان مفقود گردیده است».

به هر تقدیر، بر پایه تطبیقاتی که در برخی بخش ها صورت گرفت، به نظر رسید نسخه دیگری از همان تفسیر موجود در مکتبه عامره مرعشیه بوده باشد، چرا که بیشترین مؤلفه های آن تقريبا یکسان است و بر نسخه مورد گفتگو تطبیق می کند، هر چند در جاهایی اختلافات اندکی مشاهده

ص: 246

می شود که بعید نیست اختلاف در تحریر و ناشی از تصحیف کتاب بوده باشد. باید افزود نسخه مورد گفتگو، نسخه کاملتری نسبت به نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی (ره) است و بخش هایی از آن (مانند سوره النجم که در هر دو نسخه مشترک است)، کاملا منطبق گردید.

در تكمله بحث، جهت آگاهی پژوهشگران ادب کهن فارسی با متن این تفسير و و آشنایی محققان با سبک نگارشی آن، بخش هایی از این اثر ارزشمند کهن را همخوانی می کنیم.

- سورة آل عمران (32ب): « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ أَمَامَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ...» أهل تأويل گفته اند که الف قسم است بالاهیت الله و لام قسم است بلطف ... يعني قسم باين اسماء شریفه عزیز کی الله است معبود بسزا هست کننده و نیست کننده ... نه معبودی مرک او زنده و آگاه باینده بخود و ببای دارنده همه بقدرت خود فرستاده است ....»

- آية الكرسي (بقره آیه 255) «(26ب) « اللَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَىِّ الْقَيُّومُ ...» الله است یعنی خداوند است معبود بسزا نه معبودی مکر او یعنی سزای عبادت اوست بس عبادت کردن مر غير او را محال است زنده ست يعني آگاه است بخود و موصوف است همه صفات ستوده باینده است بخود و همه خلایق بذات او قائم نه گیردش غنودن و نه خواب یعنی هرکزی ...»

- سورة الروم (225ب) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَلَمَ ، غُلِبَتِ الرُّومُ ...» و سبب نزول این ایت آنست که خبر رسید بصحابه مصطفى عليه السلم و مشرکان عرب که مغان فارس غلبه کردند و قهر کردند مرا. روم را و ومغان نسبت داستندی مشرکان از آن روی که هر دو فریق را کتاب و شریعت نبود و هر دو فریق جهال بودند و میان انسان هيج حکم شرعی نبود و اهل روم ترسایان بودند و اهل کتاب بودند و دعوت متابعت عیسی علیه السلام می کردند، از این روی بصورت... و این رومیان در نزدیکترین زمین یعنی در زمینی که نزدیکتر ست بزمين عرب از زمین فارسیان و ایسان که رومیانند از بعد مغلوب شدن هر اینه غالب شوند در جند سال اندکی یعنی در کم ده سال و همان هفت سال که مصطفی علیه السلم خبر داد...».

ص: 247

- سورة يس (247) «بسم الله الرحمن الرحيم يس و القرآن الحكيم ...» معنی وی آنست و الله اعلم ای مردم بحقیقت و ای مهتر بحقيقت بحق این قرآن صوب بسندیده که باک از ریبت و از زیغ و شبهت که ... از فرستادکان بر راه راست ...».

- سورة النجم (299ب) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى ما ضَلَّ صاحبکم وَ مَا غوی »، سوگند بشرف و جاه و حرمت ستاره، چون برود در هوا از بالا بنشیب و از نشیب به بالا، يعنى بفرمان حق تعالی این ستاره می رود در هوا. بدانک درین سورت بیان معراج مصطفی است عليه السلام کی حق تعالى ورا مخصوص گردانید از جمله خلق به آن و این قول عامه مفسران است کی نزول این سوره در بیان معراج است و تفسیر سوره معلوم نشود مگر از بعد بیان مقدمه وی و وى آنست کی خداوند تعالي مر مصطفی را عليه السلام مخصوص کرد بكرامت معراج از جمله خلایق در بیداری کی جبریل را عليه السلام فرستاد با براق بهشتی تا بر براق نشست و گرد عالم برگشت چنانک بیان کرده شد در سوره بنی اسرائیل. از بعد آن او را در بال خود گرفت و با سمانها بر آورد در بیداری تا بچشم سر بديد فريستگان آسمانها را بران هیأت کی بودند ... »

- سورة معارج (327ب) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، سَأَلَ سائِلُ بِعَذابٍ واقِعٍ ...» اهل تأويل گفته اند نزول آیت در حق نصر بن الحارث ليث، لعنه الله که بر در مسجد مصطفى عليه السلام بایستاد و گفت ای بار خدای اگر این محمد رسول حق است و انج وی میگوید حق است بر ما سنک باران کردان از آسمان، جنانک بیان کرده شد در سوره انفال بس حق تعالی بیان ....

ناگفته نماند، نسخه حاضر، شامل ترجمه تفسیری قرآن کریم از اوایل سوره بقره تا دو آیه نخست سوره نوح عليه السلام است و متأسفانه بخش های بعدی، به همراه صفحاتی از میانه این تفسیر کهن، افتاده است.

آغاز: افتاده .........

ص: 248

انجام: «.... بسم الله الرحمن الرحيم إنا أرسلناک نوحا إلى قومه» ... بدرستی که هر اینه ما فرستادیم نوح را عليه السلام بسوی قوم وی که بیم کن و آگاه کن قوم خود را بیس از انک برسد بايسان عذاب دردکین یعنی ... نوح بیغامبر علیه السلم مر شما را بیم کننده بیدا که بر ستید مر خداوند ... آریت ... تا بیامرزد حق تعالى ...» افتاده.

نوع خط: نسخ تحریری کهن (چند قلم)، تاریخ کتابت: سده 7 یا 8ق، تعداد برگ: 328گ، نوع کاغذ: شرقی (سمرقندی) نخودی، نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره فرسوده.

گزارش نسخه: آیات به شنگرف نوشته شده و در اثر تسری رطوبت، جوهر قرمز در برخی برگهای میانی، به برگ مقابل سرایت کرده است و در نتیجه، خوانش برخی کلمات، اندکی با صعوبت مواجه است. لبه برگ های نسخه در صفحات آغازین و انجامين، فرسوده شده است؛ برخی برگ های آسیب دیده، والی غیر اصولی شده است. به ضمیمه نسخه، برگی از دیوان هلالی کتابت حدود سده 10 ق آمده که مشتمل بر غزلیات وی با ردیف «الف و تاء» با مطلع:

گفتی که هر کس یک نظر بیند مرا، جان می دهد *** من هم به جان در خدمتم گر یک نظر بینم ترا

گفتنی است، این نسخه در سال 1917م (گویا از محدوده بخارا و سمرقند) به این انستیتو منتقل گردیده است.

(200)

(D-715)

عنوان: تفسير قرآن کریم

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: تفسير قرآن کریم

ص: 249

گزارش متن: تفسیری است کهن به فارسی، گویا تالیف سده ششم یا هفتم هجری، متن بیشتر در قالب ترجمه تفسیری است تا تفسير مصطلح معهود؛ در این اثر به ندرت نقل قول از چیزی یا کسی شده است؛ برخی کلمات، افعال و ادات، با لهجه مناطقی از خراسان بزرگ، محدوده بلخ و مانند آن نوشته شده است؛ برای نمونه به جای «بترسید» به صورت «بترسیت (90ب)»، به جای

بکار برید» به صورت «بکار بریت (91 الف)»، به جای «مخورید» از واژه «محوریت (91 الف)» یا به جای «ایمان آورید» به صورت «ايمان آریت» یا به جای وفا کنید «وفا کنیت» بهره گرفته شده است و البته طبق روال متون کهن، اداتی مانند «آنچه» به صورت «انج »، «آنکه» به صورت «انک» و «چنانکه» به صورت «جنانک» استفاده شده است؛ البته باید توجه داشت با اینکه این اثر، با اینکه با تفسیر پیش گفته، قرابت های نسبتا زیادی دارد و به لحاظ علمی قابل مطالعه تطبیقی است، لیكن به لحاظ متنی، ارتباط و تطبیقی با هم ندارند.

از نکات بدیع این ترجمه تفسیری، این است که تمامی «بسم الله »های سوره ها، دارای ترجمه ای منحصر بفرد است. برای آشنایی پژوهشگران ادبی فارسی از روش و سبک متن این تفسير، فرازهایی از آن نقل می گردد :

- سورة البقرة (آية الكرسي، آیه 255) (برگ 48 الف) ... « اللَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ » خدای یکیست و جز وی خدای نیست، « الْحَيُّ الْقَيُّومُ » زنده و باینده است و کار خلق سازنده است، « لَا تَأْخُذُهُ سِنَةُ وَ لَا نَوْمُ » منزه است از غنودن و خفتن و آمدن و رفتن، « لَهُ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ » مر او راست هر چه در آسمانها و زمینهاست ...»

- سورة آل عمران (برگ 57ب)؛ «... سورة آل عمران مایتان آية و هي مدنية و حروفها أربعة عشر ألفا وخمسمائة و عشرون حرفا ... « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ » بنام آفریدکار برودکار آمرزکار « أَلَمَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْقَيُّومُ » ويست زنده و باینده، « نَزَلَ علیک الْكِتابَ بِالْحَقِّ » فرستاد بتو کتاب براستی راه نماید، « مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ » موافق مر کتابهاء بیشین را « وَ أَنْزَلَ التَّوْرِيَةِ وَ الْإِنْجِيلِ مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنَّاسِ » و فرستاد توریت و انجیل بیش ازین رهنمای مر اهل دین را ...»

ص: 250

- سورة النساء (برگ 90ب) «... سورة النساء ماية و ست و سبعون آية و هي مدنية ... «بسم الله الرحمن الرحيم» بنام دارنده جهان داننده کدازنده عصیان، «يا أيها الناس اتقوا ربکم» ای مردمان بترسیت از بروردکارتان، «الذي خلقكم من نفس واحدة» انک بیافرید شما را از یکتن و همان آدم بیغامبرست صلوات الله عليه و خلق منها زوجها و بیافرید شما را از وی جفت ورا و آن همان حواست رضي الله عنها از بهلوی جب وی از آن استخوان که خرد ترست ... «و اتقوا الله الذي تساءلون به و الأرحام» و بترسیت از آن خدای که حاجتهاء خویش از یکدیگر بحث وی میخواهیت و بترسیت از انک خویشها ببريت ...».

- سورة المائدة (برگ 126 ب) «سورة المائدة ماية و عشرون آية وهي مدنية ... «بسم الله الرحمن الرحيم» بنام خدای نعمت و رحمت نمای «یا ایها الذين آمنو اوفوا بالعقود» ای مؤمنان وفا کنیت بعهدهاء خدای و خلقان، «احلت لكم بهيمة الأنعام» حلال کرده شد بر شما بی زبانان جهاربایان «إلا ما يتلى عليكم» مكر انج خوانده می شود بر شما در قرآن یعنی «حرمت عليكم الميتة ... ». .

ناگفته نماند نسخه مورد گفتگو، شامل تفسیر سوره بقره، از آیه «إن الله لا يستحيي أن يضرب ، در اوایل سوره بقره، تا آخر آیه 165 سوره انعام، آیه «قل أغير الله أبغى ربا و هو رب كل شیء» است.

آغاز: افتاده «... باک صورت و باک سیرت بیافت بی علت بی عیب بی ریب بی حسد بی غیرت بی ناز بی مخالف «و هم فيها خالدون» و ایشان بوند در وی جاودان باشند کان نه میرندكان و نه کراشیدکان و جون منافقان مثل باران و آتش شنیدند گفتند این کلام ربانی نیست .... «إن الله لا يستحيي أن يضرب مثلا» خداوند عز و جل یاد کردن مثل به بشه و بانج ...».

انجام: «... و أنا أول المسلمين» منم نخستین کردن دهندگان از اهل این زمان، وقل أغير الله أبغى ربا و هو رب كل شيء بكو یا محمد او جز الله را خدای خواهم جست و خواست روی بروردكار همه چیزهاست «و لاتكسب كل» ...» افتاده .

ص: 251

نوع خط: آیات نسخ معرب، ترجمه و تفسیر نسخ کهن و برخی جاها مایل به تعلیق کهن، تاریخ کتابت: سده 8ق، تعداد برگ: 185گ، نوع کاغذ: شرقی (گویا سمرقندی تحریری) نخودی فرسوده؛ نوع جلد: تیماج مشکی فرسوده.

گزارش نسخه: برگ ها مجدول به شنگرف و سجاونديها، عنوان ها و نشان ها هم به شنگرف است، کتابت نسخه نیز طبق قرائن و شواهد، بایستی از سده هشتم یا نهایتا از اوایل سده نهم هجری بوده باشد. بر فراز برگ ها، فرش الحروف و قرائات مختلف آیات قرآنی که راویان آنها نیز معین گردیده است، همراه برخی تعلیقات دیده می شود و در هامش نیز با عنوان «قوله» برخی واژه ها، به فارسی و عربی (بیشتر به عربی) توضیح داده شده است.

(201)

«A-876-1 »

عنوان: تفسير چرخي = تفسير قرآن کریم - تفسير كلام ربانی

پدیداور (مؤلف): يعقوب بن عثمان بن محمود چرخی غزنوی شیزری مشهور به «ملا يعقوب چرخی» (د. حدود 850ق)

موضوع: تفسیر قرآن کریم

گزارش متن: تفسیری موجز و روان با مشرب عرفانی - اخلاقی، شامل تفسير فاتحة الكتاب و جزء 29 و 30 قرآن کریم است که گفته شده آخرین اثر چرخی بوده است. این تفسیر به زبان فارسی دری که در برخی مصادر گفته شده در حدود سال 851ق، نگارش یافته است که با وجود کهن ترین نسخه این تفسیر با تاریخ کتابت 836ق در کتابخانه با دلیان در آکسفورد - انگلستان به شماره «648/2 » تأليف آن به قبل از سال 836ق بر می گردد. در روش تفسیری چرخی، وی همزمان با ترجمه و تفسیر آیات، به بیان سبب نزول، اختلاف قراءات، فضايل سور

ص: 252

با نقل أقوال مأثور و اراء مفسران و نیز برخی اشعار نغز فارسی پرداخته است. از ویژگی های بارز این تفسیر، رعایت ایجاز و اعتدال و جامع بودن در بیان نکات تفسیری و ادبی است. از جمله منابع تفسیری چرخی می توان به تفسیر زمخشری، تفسیر کواشی، تفسیر نسفی و تفسیر فخر رازی اشاره کرد.

درباره مؤلف، شایسته ذکر است که ملا يعقوب چرخی از شاگردان بهاء الدین نقشبند (د. 791ق/1389م) بنیانگذار سلسله نقشبندیه و استاد صوفي بزرگ، خواجه عبيد الله احرار (د. 895ق /1490م)، در روستای چرخ، از توابع غزنین در افغانستان امروزی پا بر عرصه گیتی نهاد و طبق نظر برخی تراجم نویسان (همچون قول صاحب طبقات شاهجهانی) سال 838 ق / 1434 - 1435م و یا طبق نظر برخی دیگر (1) وفات وی در سال 851ق / 1447-1448م بوده و وی در قصبه حصار شادمان (تاجیکستان امروزی) بخاک سپرده شده است.

چاپ های متعددی از این تفسیر در دست است که مرحوم خانبابا مشار (2) با عنوان تفسير بی نقطه به مواردی اشاره نموده است: چاپ های سنگی بمبئی (1297 و 1308 ق)، لاهور (1870م)، لکھنو (بي تاريخ) و چاپ سربی در لاهور (1331، 1350ق). این اثر همچنين به اهتمام حسنعلی محمدی و لیلا حمامی تصحیح و در سال 1387 ش از سوی انتشارات فرتاب منتشر گردیده است. عبدالرحمن ریگی نیز تفسير يعقوب چرخی را تصحیح نموده و در سال 1388 در انتشارات آوای اسلام در تربت جام منتشر نموده است. دانشجو مهدی آریانفر نیز بخشی از تفسیر خواجه يعقوب چرخی را تصحیح کرده و در سال 1384 ش با استاد راهنمایی دکتر مهدی جلالی، به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد، در دانشگاه فردوسی مشهد دفاع نموده است و آن هر چند به

لحاظ زمانی، پیش از دو تصحیح پیشین بوده است، ولی به هر تقدیر هنوز منتشر نشده است.

باید افزود که سید پادشاه حاجی سید عطایی، معروف به حاجی همدانی، تفسیر چرخی را

ص: 253

در 993ق به ترکی جغتایی و همچنين احمد بن عبدالله مشهور به غراب زاده (د. 1099 ق) به ترکی عثمانی و اخيرا نیز محمد نذیر رانجها، آن را به اردو ترجمه کرده و آن را در لاهور به سال 2005م به چاپ رسانده است.

آغاز: «بسملة، لك الحمد يا من بيده الملك و هو على كل شيء قدير و الصلاه على جميع الأنبياء و المرسلين خصوصا على سيدنا و مولانا محمد السراج المنير و على آله و أصحابه التابعين أجمعين و بعد فيقول الفقير المحتاج إلى الغفور الراجي يعقوب بن عثمان بن محمود بن محمد الغزنوی ثم الچرخی ثم الشيزري ... ؛ قد التمس متى أن أكتب لهم تفسير سورة الفاتحه و سوره الملک منتخب من تفسير الكشاف و الكواشی ... بدان ای عزیز که عبدالله بن عباس ....

نوع خط: نسخ تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 138گ (1ب - 138ب).

(202)

«A-751-2»

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (2)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 197گ.

(203)

«A-791-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (3)

ص: 254

آغاز: افتاده ((...)).

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 197 (5 الف - 201ب).

گزارش نسخه: افتادگی از آغاز نسخه، ناچیز و در حدود یک یا دو برگ است.

(204)

«A-807-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (4)

آغاز: افتاده «...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 200گ (1 الف - 200ب).

گزارش نسخه: افتادگی از آغاز و انجام نسخه، در حدود یک یا دو برگ است.

«B-360-2»

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (5)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 154گ (28ب -

ص: 255

181ب).

(206)

«B-361-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (6)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11ق، تعداد برگ: 161گ (2ب - 162ب).

(207)

«B-1863 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (7)

آغاز: افتاده «... و همه علم بسم الله در باء بسم الله ای بی مکان و بي ما يكون يعنی هر جه بود من بود ... بسم الله الرحمن الرحیم به آغاز میکنم بنام خدای نیک مهربان و نیک بخشاینده و به الوهیتش شناختندش عارفان و بهمر بانیش روزی یافتند عالمیان و به بخشش او نجات یافتند کناه کاران، بس هر که این سه اسم را بداند و خدای تعالی را بآن بخواند گویا که آن هزار نام خوانده است ...؛ بدانکه بعضی از علما گفته اند که سوره فاتحه تعليم است از حق تعالی و معنى الحمد الله این است که بگوئید که همه سباس و ستایش ...

انجام: «... ومن الجنة و الناس ... و بافعال بد ایشان خاطر خود را پریشان ندارد و الله اعلم بالصواب تم».

ص: 256

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1111ق، تعداد برگ: 147گ، نوع کاغذ : شرقی نخودی نازک، نوع جلد: بدون جلد (مقوای خاکستری).

گزارش نسخه: برخی برگها فرسوده و برخی به صورت غير فتى وصالی شده است. در برگ پایان، یک لیست برای لوازم متفرقه آمده است. همچنین در آغاز و انجام نسخه ابیاتی به فارسی آمده است (بیت نخست)؛ یا دو بیتی در ذم یزید بن معاویه، آمده است:

تو روي آئينه ما قفای آئینه ایم *** چنانکه او تو بد از ما نکو نمیآید

یزید را بجهنم خدا عذابش کن ***چه مس گداخته سازش دوباره آبش کن

عذاب بدین سوش اخروی کمش باشد *** بقدر علم خودت ای خدا عذابش کن.

این نسخه ظاهرا سال 1916م به این انستیتو (گویا از سمرقند و بخارا) منتقل گردیده است.

(208)

«B-2248 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسير چرخی (8)

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و العاقبة للمتقين و الصلوة و السلام على محمد و آله أجمعين، علماء دین گفته اند که مر الله تعالی را هزار ... بس هر که این سه اسم را بداند و خدای تعالی را بین سه نام بخواند گویا که باین سه، هزار نام خوانده است .... بدانکه بعضی از علما گفته اند که سوره فاتحه تعليم است از حق تعالی مر بند کانرا که جو حمد و ثنا کویند و معنی و الحمد لله و اینست که بگویند که همه سباس و ستایش ... .».

انجام: « ...

ص: 257

کار تو تبدیل احسان و عطا *** کار من سهوست و نسیان و خطا

سهو و نسیان را مبدل کن بعلم *** من همه جهلم مرا کن جمله علم؛

اللهم ارزقنا [و] توقنا (مسلمين و ألحقنا بالصالحين، لك الحمد على التوفيق للابتداء و الاختتام يا ذا الجلال والإكرام. تمت الكتاب بعون الملک الوهاب»..

نوع خط: نسخ تحریری، کاتب: محمدصادق بن ملاكرم على از موضع بيجوح (؟)؛ تاریخ کتابت: روز دوشنبه 28 رمضان 1046ق، تعداد برگ: 270گ، نوع کاغذ: شرقی نازک نخودی، نوع جلد: چوبی با کار رنگ و روغن روی جلد، مجدول با زمینه مشکی، زعفرانی، سبز (زنگار) و قرمز، با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته و در سرترنج، نام صحاف با عبارت «عمل صحاف ملا میرزا غنى 1246» آمده است؛ عطف تیماج قهوهای فرسوده .

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1915م (گویا از بخارا) وارد انستیتو گردیده است.

(209)

«B-2585»

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (9)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

انجام: «... بافعال بد ایشان خاطر خود را پریشان ندارد .... توفنا مسلمة و ألحقناه بالصالحين على التوفيق لك الحمد على التوفيق للابتداء و الاختتام يا ذا الجلال والإكرام، تم بعون الله الملك المنان».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: شیخ الاسلام بن عبد الحق، تاریخ کتابت: 1854م/1271ق، تعداد برگ: 163 گی، نوع جلد: تیماج قهوهای فرسوده، عطف تیماج قهوه ای.

ص: 258

گزارش نسخه: دو برگ در آغاز و یک برگ در انجام نسخه، حاوی بر افزودگی هایی به نظم و نثر مشتمل بر آیات، روایات و مطالب فقهی، لغوی و ادبی، به عربی و ترکی (تاتاری) آمده است. در آغاز چند مهر هشت گوش «... محمد» دیده می شود. گفتنی است که این نسخه پیش از این در کتابخانه سید واحدی (به ظن قوی در بخارا یا سمرقند) بوده است و در آن کتابخانه به شماره « .No 159-1286 » نگهداری می شده است و سپس گویا در سال 1934 به انستیتو منتقل گردیده است.

(210)

«B-2592 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (10)

آغاز: «بسم الله الرحمن الرحيم، تبارک»، یعنی بزرگ است و پاینده است ...... «الذي» آن خدایی که «بیده» بفرمان و قدر ست اوست؛ «الملک» پادشاهی، بعضی میگویند مراد اینجا ازید صفت کی از صفت حق تعالی و از متشابهات است ....»

نوع خط نستعلیق تحریری، کاتب: عبيدالله بن عبدالكريم، تاریخ کتابت: روز آدینه 25 شعبان 1175 برابر با 1762 عیسوی، محل كتابت: مدرسه ملا ابراهیم در قریه طاشلچو از ولایت قزان [= قازان مرکز تاتارستان در فدراسیون روسیه] در طريق الاط، تعداد برگ: 91گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی ضخیم، نوع جلد: چوبی قهوه ای با عطف تیماج فرسوده.

گزارش نسخه: روی دو برگ آغازین، برافزودگی هایی به نظم و نثر، شامل برخی روایات و توضیح برخی واژگان از کتب لغت و جز اینها به عربی و ترکی (تاتاری) و نیز در انجام، پس از اتمام متن نیز در دو برگ به عربی و ترکی (تاتاری) از جمله نقل چند روایت، فایده ای در فضائل ماه رجب و نکاتی درباره زنان و وضع حمل آنان و نیز برخی ادعیه نوشته شده است. گفتنی است که این نسخه پیش از این در کتابخانه سید واحدی بوده است و در آن کتابخانه به شماره « .No

ص: 259

153-1280» نگهداری می شده و در سال 1934 به این انستیتو منتقل گردیده است.

(211)

«B-3275»

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (11)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13 ق، تعداد برگ: 113گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی و عطف مشمع قهوه ای.

گزارش نسخه: در آغاز و انجام نسخه، تملک «ملا فخر الدين بن ملا ابراهيم بن ملا ارصلان الكيموی» همراه یادداشتی به ازبکی آمده است. این نسخه در سال 1934 از آسیای میانه (گویا از بخارا در جمهوری ازبکستان) به انستیتو منتقل شده است.

(212)

«B-4008-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (12)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1196ق، محل کتابت: بابالار، تعداد برگ: 202گ (1ب - 202 الف).

ص: 260

«B-4422 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخي (13)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

انجام: «.. وقل أعوذ برب الفلق ....» از دوزخیان بر آید از سختى عذاب او، در تفسير عتابي آورده است رسول (صلوات الله عليه و آله) فرمود ...» افتاده.

نوع خط: نسخ تحریری، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 130گ، نوع کاغذ: شرقی ضخیم نخودی، نوع جلد: مقوایی فرسوده.

(214)

«C-1312-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (14)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نسخ تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1041ق، تعداد برگ: 130 گ (1 الف - 130ب).

(215)

«C-1452 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسیر چرخی (15)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A»

ص: 261

انجام: «... يوم تكون السماء كالمهل، آن عذاب نزدیک است و آینده است در روزیکه باشد آسمان همچون مس گداخته، یعنی گدازد نماند و تكون الجبال ...» ناتمام.

نوع خط: نستعلیق تحریری، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13ق، تعداد برگ: 56گ، نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی و عطف و گوشه مشمع خاکستری تیره.

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1956م، گویا از آسیای مرکزی، به این انستیتو منتقل گردیده است.

(216)

«C-1546»

عنوان: نسخه دیگری از تفسير چرخی (16)

آغاز: «مانند نسخه 2248-B».

نوع خط نستعلیق، کاتب: اپاقی بن خواجه محمد، تاریخ کتابت: سده 12ق، تعداد برگ: 74گ، نوع کاغذ؛ شرقی نخودی، نوع جلد: مقوایی با روکش کاغذی زیتونی، ضربي، با ترنج و سرترنج و لچک ترنج و کتیبه زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی .

گزارش نسخه: در انجام نسخه یک دعا با عنوان «دعای مشایخ» آمده است؛ نیز در آغاز یادداشت هایی به ترکی ازبکی دارد از جمله این سه بیت:

از لده جون نه نصيب اولدی اوزکه بولمادی اول *** سعیدی نه شقی قیلدی نه شقینی سعید

ایتنک دورشاه لار يوقتور نوای ایت جه آلینکده *** اولار ایت دین کم بو ایت ایاغي فراغيدين كم

تیش لاریمدین ایکی دورت دانه ني جرخ ایلادی کم *** رخنه لار بولدی اجل کیرکالی جان جيقغالی کم.

ص: 262

(217)

«C-1812-3 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسير چرخی (17)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نستعليق و نسخ، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1146ق، تعداد برگ: 74گ (79 الف - 203ب).

(218)

«C-2362-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تفسير چرخی (18)

آغاز: «مانند نسخه 1-876-A».

نوع خط: نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1207ق، تعداد برگ: 149گ (4ب - 152ب).

(219)

«C-1594»

عنوان: تفسیر قرآن کریم

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

ص: 263

موضوع: تفسیر قرآن کریم

گزارش متن ترجمه و تفسیری کهن به زبان فارسی بروش اهل سنت، گویا تأليفي از قرون ششم یا هفتم هجری بوده باشد و به لحاظ روش تفسیری و سبک ادبی، نزدیک به تاج التراجم في تفسير القرآن للأعاجم، است برای سبیل مثال، به کار بردن مصدر مطلق عربی برای فارسی: « هر آئینه بدرستی و راستی میخواهد خدای تا ببرد از شما بلیدی کناه ای اهل بیت بیغامبر و میخواهد که باک کند شما را باک کردنی ...» (225ب).

این تفسیر در مواردی با عبارت «بقولی» به تفسیر آن می پردازد و بجهت تمرکز بیشتر مؤلف بر مسأله ترجمه آیات، اگر به این تفسیر، ترجمه تفسیری" بگوییم، انصب خواهد بود. مؤلف ناشناس ما، در این اثر پس از نام حضرت رسول صلوات الله علیه و آله، عبارت «علیه السلام (برگ 110ب)» و پس از نام ابوبکر رضی الله عنه (برگ 216 الف)» بکار برده است و تقریبا در هیچ نقطه ای از تفسیر، نامی از اهل بیت علیهم السلام، نبرده است!

بر پایه مطالعات نسبتا مفصلی که روی منابع کتاب شناختي و فهارس نسخ خطی داخلی و خارجی و همچنین متون تفاسیر کهن فارسی متعدد موجود و در دسترس، صورت گرفت، (1) عجالتا متأسفانه به عنوان و مؤلف این تفسير ارزشمند، راهی نیافتیم، بدان امید که علاقمندان جوان ادب فارسی کهن، این راه سترگ را برای نیل به مقصود، طی و تعقیب نمایند تا بلکه با تلاش های نسل جدید، مختصات کتابشناختی این تفسير گرانسنگ را شناخته و برگ زرین دیگری بر تارک ادب فارسی کهن ایران اسلامی رقم بزنند، ان شاء الله.

برای آگاهی با متن این اثر کهن، آشنایی با متن ترجمه و تفسیر برخی سوره های این اثر و همچنین جهت بررسی پژوهشگران عزیز، برای شناسایی عنوان مؤلف این تفسير، بخش هایی از این اثر را، باز خوانی می کنیم :

ص: 264

- سورة آل عمران (برگ 25 الف) مدنية مائتان آية ... « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم » ای أنا اللہ أعلم یعنی من خدای داناتر بدانج هست و خواهد بود، « اللَّهُ لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَىِّ الْقَيُّومُ ...» خدای یکیست نیست خدای دیگر جز او زنده همیشه و پائیده و سازنده کار، فرستاد او بر تو قرآن بیان حق را راست دارنده بتوحيد واصل برستش آنج بیش او از کتابها و بفرستاده توریه جمله یكبار موسی و انجیل بر عیسی ...».

- سورة الروم (برگ 216 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، أَلَمَ غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ ...» منم خدای داناتر آنج هست و آنج خواهد بود مغلوب شدند رومیان در اندک زمین نزدیک فارس و ایشان اهل کتاب بودند و غالب شدند. بر ایشان فارسیان و ایشان و ایشان مغان بودند آتش برست بس غمگین شدند مؤمنان مغلوبت شدن رومیان و شاد شدند مشرکان و میگفتند ما غالب خواهیم شد بر اهل ایمان جنانک غالب شدند فارسیان آتش برست بر اهل کتاب بس خبر داد خدای تعالی غالب شدند رومیان بر فارسیان و ... در مدت سه سال و بقولی در سر هفتم سال و ...».

- سورة التغابن (برگ 236 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّمَوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهِ الْحَمْدِ ...» بباکی یاد میكن مر خدایرا آنج در آسمانها و آنج در زمین است و مر او راست مملکت هفت آسمان و زمین و سزاوار ستایش اوست که همه بیافرید و همه را روزی می دهد و نیکو ...».

- سورة القلم «(برگ 301 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرحیم ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یسطرون » ... « إنک لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ ...»؛ ایزد تعالی سوگند یاد می کند ماهی که زیر هفتم آسمان زمین و عالم بر بشت ویست و بقلم که زیر هفتم آسمان است و بدانج می نویسند خلق و بقولي جنانج بدانج مینویسند فرستکان از اعمال بندگان؛ این جواب قسم است که نیستی تو ای محمد بن نبوت خداوند خود دیوانه یعنی برسانید بیغام خدای جنانک ایشان کمان می برند و بقولی نیستی تو ای محمد دیوانه نعمة اینجا بمعنی نبوت است بدرستی که مر تراست مزدی نابرده که هرگز زائل نشود

ص: 265

و بقول اجری که منت نهاده نشود بر تو زیرا که ثوات واجب شده است بعمل تو بدرستی که تو بر خلق نیکویی و بقولی بر دین اسلام و بقولى خلق عظيم خلقی که فرموده است خدای بر آن سرانجام به بینی تو ای محمد و به ببینند ایشان و بدانند روز قیامت که کدام کس از شما دیوانه بود ...»

- سورة تبت «برگ 110ب) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ » سبب نزول این سوره آن بود جون رسول عليه السلام قرابتان خویش را ...... میخواند و از آتش دوزخ و عذاب قیامت می ترسانید، ابولهب رسول را دعا بد کرد و بدست او ...، خداوند برای وعید او این سوره فرستاد و گفت زیان کردند و بیکار شدند ....»

- سورة الكوثر «برگ 110 الف) « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، إِنَّا أعطیناک الکوثر » بدرستی که بدادیم ترا ما ای محمد نیکیها ... و بقولى بفضل قرآن و بقولی بدادن علم بسیار و بقولی بدادیم ما ترا ای محمد جوئی که در بهشت ... آب او شیرین تر از شهد و سبيد تر از شیر و سردتر از ژاله و خشبوی تر از مشک ...».

- آية تطهير (آیه 33 سوره احزاب) بدون اینکه مؤلف نسخه مورد گفتگو، اشاره ای به خاندان رسالت عليهم السلام نماید آن را چنین معنی کرده است: «برگ 225ب) هر آئینه بدرستی و راستی میخواهد خدای تا ببرد از شما بلیدی کناه ای اهل بیت بیغامبر و میخواهد که باک کند شما را باک کردنی ... نزول آیه در حق زید بن حارث است و زینب بنت جحش است زن زید در آنج مصطفى عليه السلام خواست او را بزنی کند و او رضاء نمیداد و بقولی در آنج مصطفی زینب را برای زید میخواست و اولیا او تنک میکردند و زینب رضاء نمیداد خدای تعالی خبر داد بود رسول عليه السلام را بعد كذاشتن زید زینب را بزنی تو خواهی کرد وحی آمد و نیست بر مرد ایمان آورده را و نه مر زن ایمان آورده را ...»

ناگفته نماند، این نسخه از تفسیر، کامل و مشتمل بر ترجمه و تفسیر سوره فاتحه (با برگی افتاده از آغاز) تا پایان سوره فلق (با برگ افتاده از انجام) می باشد.

ص: 266

آغاز: « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، الحمدلله رَبِّ الْعَالَمِينَ ...» ای سباس و ستایش مر خدایرا عزوجل آفریدگار جهانیان است و بروردكار .... بحالی بود، بقولي حمد کفت خدای تعالی بر ذات خود برای تعلیم بندکان تا سباس و ستایش ...»

انجام (110ب): (سورة فلق ... سبب نزول این دو سوره و معوذتين آن بود .... سورة الناس بسم الله الرحمن الرحيم ... که خداوند مردمان «ملک الناس» ...» افتاده.

نوع خط: نسخ تحریری کهن (چند قلم)، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 7 یا 8ق، تعداد برگ: 321گ، نوع کاغذ؛ شرقی نخودی (گویا سمرقندی)؛ نوع جلد: بدون جلد با قابی مقوایی همراه روکش کاغذی ابلق؛ عطف پارچه سرمه ای که از چهار طرف با نخی بسته شده است.

گزارش نسخه: نسخه ایست به غایت نفیس، روی برگ نخست نسخه عنوان اثر را به خطی جدید: تفسیر هاشمی ثبت نموده اند که گویا درست نباشد؛ ليكن به هر تقدیر نیازمند مطالعات و بررسی بیشتری است. در آغاز، برگی حاوی فهرست مطالب یک کتاب فقهی حاوی کتاب الصلوة و کتاب الصوم همراه جزئیات آنها (برگ 03a)؛ نیز چند یادداشت کهن از سده هشتم هجری (برگ 03b)، شامل فایده ای درباره غضب و ماهیت آن، درباره اختصاصات زنان و مردان و فایده ای نیز در باره کلمه الفهرس که معرب دانسته شده است و تای فهرست زائد است. روی برگ آغازین نسخه (برگ 1 الف) یک مهر بیضی نسبتا درشت ناخوانای «وقف ...» که در بیشتر برگ های نسخه هم تکرار شده است؛ نیز در همان برگ، چند تملک محو شده با مهرهای مدور بزرگ دیده می شود که متن آنها نیز محو شده است. در برخی برگها (مانند 13ب) نشان بلاغ (مانند بلغ) دارد که نشان می دهد با نسخه دیگر و کهنی مقابله گردیده است.

(220)

«C-1472 »

ص: 267

عنوان: تقرير التحرير = تقرير التقرير

پدیدآور (مؤلف): خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن، طوسی مشهور به «خواجه نصير» (د. 672 ق)

پدیدآور (مترجم): ابوالخير خيرالله خان بن لطف الله مهندس بن ماهر العصر احمد، لاهوری (د. پس از 1160 ق)

موضوع: ریاضیات (هندسه)

گزارش متن ترجمه و شرحی روان و عالمانه بر تحرير أصول الهندسة و الحساب لاقلیدس اثر ماندگار خواجه نصیرالدین طوسی است که از سوی مترجم دانشمند ما، گویا بین سال های 1144-1140 ق، به انجام رسیده است. علامه حسن زاده آملی، به مناسبتی، درباره این اثر فرمودند: «مرحوم خيرالله خان مهندس، شارح و مترجم تحرير مجسطی خواجه بفارسی ... ؛ سخن از شرح و ترجمت مهندس خيرالله خان را بدین جهت به میان آورده ام، تا بدان آگاهی و آشنایی حاصل شود که کتابی بسیار بسیار گرانقدر و ارزشمند است، و به اضعاف بزرگی صورت و معنایش در خور تحسین و تمجید است. آن جناب بر تحریر اصول اقلیدس خواجه نیز شرحی مبسوط بنام تقرير التحرير بزبان فارسی نوشته است و همچنین بر متوسطات که عبارت از آکر و مساكن و مخروطات و مناظر و غيرها باشند. شرح آن در اواخر سلطنت محمد شاه هندی که زیج محمد شاهی بنام اوست، تمام تحریر یافت و تاریخ تمام آن بیست و چهارم محرم روز یکشنبه سال یکهزار و یکصد و شصت هجری مطابق سال بیست و نهم جلوس محمد شاه هندی است». (1)

درباره تحرير اقلیدس خواجه باید گفت که آن اثر (به عربی) تحریری بسیار عالمانه و نیکو از کتاب اصول هندسه و حساب، تأليف اقلیدس بن نوقطریس بن برنيقيس صوری (د. 283 ق م)،

ص: 268

فیزیکدان و ریاضیدان سترگ یونان باستان است که خواجه نصیر در سال 646ه آن را به پایان برده است. اصول اقلیدس ابتدا در اواخر سدهی که در زمان خلیفه ی عباسی هارون رشید (حک 170-193 ه)، از سوی حجاج بن يوسف بن مطر كوفي، به عربی برگردانده شد که بعدها به ترجمه ی «هارونی» شهرت یافت؛ همو بار دیگر، در زمان مأمون عباسی (حک 198-218ه) ترجمه ای دیگری از اصول اقلیدس ارائه نمود که به ترجمه ی «مأموني» موسوم گردید و همچنین بعدها ثابت بن قره حرانی صابئی (د. 288 ه) نیز آن ترجمه را اصلاح نمود. بر پایه ی برخی منابع کهن، در نیمه ی سده ی 3ه ابویعقوب اسحاق بن حنين بن اسحاق عبادی نصرانی طبیب (د. 298 ه) نیز، برای بار سوم، اصول اقلیدس را از یونانی یا سریانی، به عربی برگرداند و گزارش ها نشان می دهند، که خود او نیز شخص، آن را اصلاح نموده است. به نظر می رسد خواجه در تحریر خویش، به همین متن اخير (اسحاق بن حنين) که منقح ترین ترجمه ها بوده، بیش ترین نظر را داشته است؛ هر چند که بدون تردید، خواجه هر سه متن ترجمه ی عربی، حتى تحرير بغدادی را نیز در

دست داشته و از همه ی آن آثار در تحریر بی بدیل خویش بهره ی وافي برده است. همانگونه که در مقدمه ی نسخ تحریر خواجه نیز آمده، مجموع اشکال مقالات پانزده گانه ی اصول اقلیدس، بر پایه ی دو ترجمه ی حجاج (هارونی و مأموني)، 468 شکل است، اما بر اساس نسخهی ثابت بن قرة حرانی، 10 شکل از آن تعداد، زیادتر آمده است. به هر تقدیر خواجه تمامی آن اشکال را که خالی از اغلاق و اجمال نبود، تحریر و شرح نموده و اشکال و گزاره های دیگری نیز بدان افزوده و افزون بر بيان صدر و حدود آنها، به مواضع اختلاف بين ترجمه ها نیز، اشاره نموده است.

تحرير اقليدس اثر ماندگار خواجه نصیر، نخستين بار (1) در سال 1657م در لیدن، سپس در سال 1216ه/1801م در استانبول، در سال 1824م در کلکته، نیز در لکهنو (با شرحی در هامش)، سپس در سال 1292ه به خط مغربي در فاس - مغرب و نیز در سال 1298 ه در

ص: 269

ایران و سپس به صورت مکرر در ایران و سایر کشورها، به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، شکر مر خدای را که از وست ابتدا و بسوی اوست انتها و بدو ست اختیار همه چیزها ...).

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 11 یا اوایل 12 ق (سال 1140ق در انجام نسخه گویا مربوط به تاریخ تأليف است)، تعداد برگ: 88گ.

(221)

«D-146 »

عنوان: تقويم الابدان في تدبير الانسان

پدیداور (مؤلف): ابو علي يحيى بن عيسى بن علی، طبیب بغدادی مشهور به «ابن جزله» (د. 493ق)

پدیدآور (مترجم): محمداشرف بن شمس الدین محمد طبیب (د. پس از 1077ق)

موضوع: پزشکی

گزارش متن: ترجمه فارسی کتابی طبی و مشهور تقويم الابدان از تصانیف ابن جزله، طبيب بزرگ سده پنجم هجری است. این ترجمه به دستور شاه سلیمان صفوی (حک. 1077-1105ق) صورت گرفته است. این کتاب نخستين بار در سال 1275 ق و بار دیگر به سال های 1285 و 1303 ق، به صورت سنگی، در تهران به چاپ رسیده است. (1)

گفتنی است که ابن جزله تقويم الابدان را شبیه به کتاب های نجومی تقسیم بندی نموده است، هر بیماری را در دوازده خانه تقسیم نموده است: 1. نام بیماری، 2. امزجه، 3. اسنان، 4. بادها، 5.

ص: 270

شهرها، 6. بیماری سالم است یا مخوف؟، 7. سبب آن بیماری، 8. صلاحیت برای استفراغ دارد یا نه؟؟ 9. با داروهای گرم یا سرد تداوی می شود؟، 10. درمان با تدبیر ملکی، 11. درمان با آسانترین داروها، 12. درمان عمومی. مؤلف پس از آن، داروهای کشنده و علامت بیماری که آنها را خورده است، ذکر می کند.

ابن جزله، در این اثر، 44 نوع از «بیماری ها را شرح داده و هر نوع، در صفحه ای جدول بندی شده و دارای هشت شعبه می باشد. بر پایه تقسیم وی، مجموع «علت ها نیز 352 نوع است. ابن جزله این اثر را بر جداول و بیوتی تنظیم نموده و آن را به خلیفه عباسي، المقتدي بأمر الله (حک . 448-487ق) تقديم نموده است.

پایان سخن اینکه، در کنار چاپ های متعدد اصل کتاب عربی تقويم الابدان ابن جزله، (1) ترجمه لاتيني آن نیز، در سال 1522م، در شهر استراسبورگ فرانسه، چاپ شده است.

آغاز: «سپاس بی قیاس حکیم درمان آفرینی را سزاست که به اقتضای حکمت بالغه استخراج تقويم ابدان بشریه فرموده ... و سپس یاری دهنده بندگان در علم و عمل و نگاهدارنده است از لغزش و زلل و هو حسبنا و نعم الوكيل ...»

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 50گ.

(222)

(C-508)

عنوان: تكمله نفحات الأنس = حاشية نفحات الأنس

پدیدآور (مؤلف): رضي الدين عبدالغفور لاری (د. 912ق)

ص: 271

موضوع: تصوف

گزارش متن، تکمله و تعلیقاتی در توضیح و شرح مطالب مشكله نفحات الانس استاد خویش، عبدالرحمن جامی (د. 898ق) است و از آنجایی که در کتاب جامی شرح حالی از خود جامی نبود، لاری، در خاتمه آن سرگذشت نامه جامی و سیرت، آثار و کرامات او را در سال 898 ق (سال درگذشت جامی) نگاشته و آن را تکمله نفحات الانس نامیده و (گویا به عنوان تسلی درگذشت جامی) به فرزند او، ضیاء الدین یوسف، تقدیم داشته است.

گفتنی است که این اثر یکبار با تصحیح، مقابله و تحشیه بشير هروی، در سال 1343ش، از سوی انجمن جامی در کابل و بار دیگر با مقدمه، تصحیح و تعليقات محمود عابدی، در سال 1380 ش، از سوی انتشارات جام گل، در کرج، چاپ و منتشر گردیده است.

آغاز: «بسملة، تيمنا بذكر الملك الأعلى و حمد الله تبارک و تعالی و صلى الله على ... چون تسوید این اوراق بتوفيق عليم خلاق به سر حد اتمام رسید و ذکر طوایف اولیا ... به انجام کشید ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1027ق، محل کتابت: مشهد، تعداد برگ: 154گ.

(223)

«C-1601 »

عنوان: نسخه دیگری از تکمله نفحات الأنس (2)

آغاز: «مانند نسخه 508-C».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 159گ.

ص: 272

(224)

«B-1801-3»

عنوان: تکمیل الاعيان وتقوية الايقان

پدیدآور (مؤلف): ابوالمجد عبد الحق بن سيف الدين ترک دهلوی بخاری قادری (د. 1052ق)

موضوع: عقاید اهل ستت

گزارش متن ترجمه و شرح متنی کلامی به روش اهل ستت، منسوب به ابو حامد غزالي (د. 505ق)، با سرآغاز «حقائق الأشياء ثابتة و العالم حادث ..» است، البته با احتمال اینکه، اصل اثر نیز ممکن است از خود مترجم بوده باشد. در این رساله بنا به گفته پدیدآور اثر، عقائد صحيح اهل سنت و جماعت بازگو می شود و جز به بیان قول صحیح تعرضی نکرده و اقوال باطله را نیاورده است.

باید افزود که این اثر یکبار به اهتمام ظفر علی سهارنپوری در دهلی و بار دوم در همانجا در مطبع احمدی، بدون تاریخ، و بار سوم به اهتمام حاجی عبدالغفار و عبدالرحمن، در سال 1308 ق/1891م در قندهار افغانستان، هر سه به صورت چاپ سنگی، چاپ و منتشر شده اند و آخرین چاپی هم که راقم سطور از آن اطلاع دارد، چاپ کراچی در پاکستان است که از طرف انتشارات رحیم اکیدمی در سال 1421ق منتشر گردیده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام على سيد المرسلين و إمام المتقين و خاتم النبيين محمد ... ؛ اما بعد ... این رساله ایست مسمی به تکمیل الایمان و تقوية الايقان در بیان عقاید اسلام و قواعد ملت بر طریقه ستيه اهل سنت و جماعت ....»

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 188 گ (170ب - 357ب).

ص: 273

(225)

«B-2011 »

عنوان: نسخه دیگری از تکمیل الاعيان وتقوية الا يقان (2)

آغاز: «مانند نسخه 3-1801-B».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1298ق، تعداد برگ: 156گ.

(226)

«B-2051»

عنوان: نسخه دیگری از تکميل الايان وتقوية الا يقان (3)

آغاز: «مانند نسخه 3-1801-B».

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1152ق، محل كتابت: سيالكوت، تعداد برگ 61گ.

(227)

«C-1524-3 »

عنوان: نسخه دیگری از تکمیل الايمان وتقوية الايقان (4)

آغاز: « مانند نسخه 3-1801-B».

نوع خط نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1263ق، تعداد برگ

86گ (151 - 236ب).

ص: 274

(228)

«27-A»

عنوان: تیمورنامه (1)= تمرنامه = ظفرنامه

پدیدآور (مؤلف): عبدالله خبوشانی جامی مشهور به «ملا عبد الله هاتفی» متخلص به «هاتفی» (د. 927ق)

موضوع: ادبیات فارسی (منظوم)

گزارش متن: مثنوی حماسی مشهوری در حدود 3400 بیت است که در آن داستان امیر تیمور کورکان (د. 807ق) به نظم در آمده است. مشهور است که هاتفی در این اثر، کتاب منشور ظفرنامه شرف الدین علی یزدی (د. 830ق) را به نظرم در آورده است. این اثر منظوم وهاتفی در سرودن آن، ضمن تقليد از اسکندرنامه نظامی، به شاهنامه فردوسی نیز نظر داشته است. هاتفی بنا داشته به پیروی از خمسه نظامی، پنج منظومه بسراید، اما تنها دو منظومه تیمورنامه و خسرو و شیرین را توانسته به نحو کامل بسراید و گویا باقی منظومه های خمسة هاتفی و دیگر آثار وی، ناتمام مانده است. در باره خمسة هاتفی، شایسته توضیح است، لیلی و مجنون، نخستين مثنوی هاتفی که او آن را، پس از استشاره و استیذان از جامی، به نظم کشیده است (چاپ دوشنبه، 1967م به تصحيح سعدالله اسدالله اف)؛ خسرو و شیرین، دومین اثر منظوم در قالب مثنوی اوست (چاپ مسکو، 1977م، به تصحيح سعدالله اسدالله اف)؛ هفت منظر در مقابل هفت پیکر نظامی، گویا بخشی از آن سروده شده باشد و شاهنامه هاتفی را به درخواست شاه اسماعیل صفوی به نظم کشیده و در باره آن در ادامه همین سطور، اشاره ای شده است.

هاتفی، از شعرای صاحب نام قرون 9 و 10 هجری و خواهرزاده عبدالرحمن جامی بوده

ص: 275

است. او در خدمت سلطان حسین بایقرا و وزیر دانشمندش امیر علیشیر نوائی احترامی تمام داشت و شاه اسماعیل صفوی (حک . 907-930ق) نیز در تعظیم و تکریم وی می کوشید و مشهور است هنگامی که شاه اسماعیل صفوی، شهر هرات را فتح کرد، از روی کدورتی که نسبت به جامی داشت، دستور داد تا عمارت مقبره او را در هم بکوبند و در کتاب ها و دیوانها هرجا که نام "جامی" هست، نقطه "جامی" را تراشیده، و بر بالای آن گذارند، تا "خامی" خوانده شود.

چون این خبر به هاتفی رسید، سخت متاثر گشت و قطعه زیر را سرود و به حضور شاه فرستاد:

بس عجب دارم ز انصاف شه کشور گشای *** آنکه عمری بر درش گردون غلامی کرده است

کز برای خاطر جمعی لوند نا تراش *** نقطه جامی تراشیدست و خامی کرده است.

شاه اسماعیل وقتی شعر را خواند و از مفهوم ظاهری و باطنی آن آگاهی یافت، از حکم خود منصرف شد و تصمیم گرفت دیگر خامی نکند!

هاتفی به درخواست آن شهریار جوان، سرودن شاهنامه را که شرح فتوحات شاه اسماعیل صفوی بود، شروع کرد، ولی هزار بیت آن را سروده بود، که روز گارش به سر آمد و این مثنوی ناتمام ماند! بباید دانست که از سوی دانشمندان ادب فارسی، این مثنوی بهترین اثر ادبي او شناخته می شود و این ابیات ناتمام شاهنامه هاتفی را هم، محقق ارجمند، سید علی آل داوود، تصحیح و چاپ کرده است. گفتنی است که هاتفی، در حدود صد سال زیست و سرانجام در سال 127 ق درگذشت و در باغ خود، واقع در خرجرد جام، در زادگاهش به خاک سپرده شد.

گفتنی است که تیمورنامه هاتفی، یکبار با عنوان ظفر نامه هاتفی، در سال 1869م در مطبع منشی نول، در لکهنو - هند به صورت چاپ سنگی منتشر شده که نسخه ای از آن اکنون در کتابخانه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در تهران موجود است و بار دیگر به اهتمام ابوهاشم سید یوشع، به سال 1958م در دانشگاه مدراس - هند، به صورت تحقیقی منتشر

ص: 276

گردیده است. (1)

آغاز: افتاده (...) .

انجام: «...» افتاده .

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 127گ.

(229)

«B-143 »

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (3)

آغاز: «به نام خدایی که فکر و خرد *** نیارد که در کنه او پی برد

همین آید از عقل چون بنگریست *** که هست او و لیکن ندانست چیست

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 972ق، تعداد برگ: 144گ.

(230)

«E-141»

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (4)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 109گ.

ص: 277

(231)

«B-145-2»

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (5)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 976ق، تعداد برگ: 98گ (5ب - 102ب).

گزارش نسخه: نسخه نفیس هنری است، در برگ آغاز داری یک سرلوح مذهب است.

(232)

«C-65»

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (6)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 132 گ.

(233)

«1-1141-C»

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (7)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1043ق، تعداد برگ: 121گ.

گزارش نسخه : نسخه ای نفیس و هنری است، بر فراز آغازین برگ نسخه، یک سرلوحی

ص: 278

مذهب دیده می شود.

(234)

«C-1687»

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (8)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 991ق، تعداد برگ: 141گ (2ب - 142 الف).

گزارش نسخه: نسخه ای نفیس و هنری است، دارای هشت مجلس نگاره (مینیاتور) با مضامین دلاوری و رشادت و جنگاوری مربوط به تیمور لنگ و خاندان تیموری است.

(235)

«C-1848-1 »

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (9)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1009ق، محل كتابت: بخارا، تعداد برگ: 133گ (1ب - 133 الف).

(236)

«C-2453-3 »

ص: 279

عنوان: نسخه دیگری از تیمورنامه (9)

آغاز: «مانند نسخه 143-B».

نوع خط نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 46گ (134 - 180ب).

(237)

«1-343-A»

عنوان: تیراندازی (رساله در ... )

پدیدآور (مؤلف): مير محمد نیشابوری

موضوع: نظامی گری

گزارش متن: رساله مختصری در بیان روش ها و دستورهای تیر اندازی با کمان است که با استفاده از روایات نبوی صلوات الله عليه و آله و نیز کلمات نظم و نثر دانشمندان دین و ادب، به نگارش در آمده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و الصلوة و السلام على رسوله و آله ... قال النبي صلی عليه و سلم من ترک الرمی سهم ... حضرت رسالت پناه صلى الله على و ستم میفرماید که اگر کسی ترک کند تیراندازی را بعد از دانستن، پس بتحقيق ترک کرده باشد ستت مرا و هر که ترک کند سنت مرا پس از از امت من نباشد ....»

انجام: «... اول نرم باید کشید و روبرو در سر کشد که تا کار او باصلاح آید، و الله اعلم بالصواب تمام شد

کمانرا کماندار باید بجست *** کشیدن کشادن به شست و درست

ص: 280

مبادا که در روز جنگ و مصاف *** كمان سخت باشد کماندار شست».

نوع خط: شکسته نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1253ق، تعداد برگ: 10گ (1ب - 10 الف)؛ نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: تیماج برون مشکی فرسوده و درون زرشکی.

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1935 وارد این انستیتو گردیده است.

(238)

«A-284»

عنوان: جام جهان نمای عباسی (1)

پدیدآور (مؤلف): میرزا قاضی بن کاشف الدين محمد، اردکانی یزدی (د. 1075ق/1664م)

موضوع: پزشکی

گزارش متن: رساله ای در منافع و مضار، آثار، امراض، دستور ساخت و قواعد نوشیدن شراب، بر پایه دقايق تجربیات اطباء و حکمای یونان، هند، عراق و فرنگ، در یک مقدمه، سی باب و یک خاتمه است که در ماه رجب سال 1037ق به امر و در خواست شاه عباس حسینی صفوی (حک : 996-1038 ق) تأليف گردیده است. ناگفته نماند که مؤلف این اثر، طبيب مخصوص شاه عباس اول (حک 996-1038 ق)، قاضی و شیخ الاسلام اصفهان بوده است.

آغاز: (2) افتاده «...».

ص: 281

انجام: «...» افتاده.

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 127گ.

(239)

«A-318-3»

عنوان: جامع الأسرار (1) = جامع الأسرار النوريه - مجمع الأسرار = كنز الأسرار

پدیدآور (مؤلف): محمد علی بن عبدالحسين، رقی توني طبسی اصفهانی، مشهور به «نورعلی شاه» (د. 1212 ق)

موضوع: تصوف

گزارش متن: گفتاری است به نظم و نثر در حقیقت حسن و عشق به روش صوفیان، آمیخته به حکایات آموزنده که به پیروی از گلستان شیخ اجل سعدی شیرازی، شامل مناجات، نیایش، فوائد خاموشی، سخن، فضیلت قناعت، حکمت، و نواسنجی عدالت، نگارش یافته است.

ناگفته نماند این اثر، نخستين بار در سال 1283 ق به ضمیمه عوارف المعارف، تأليف عارف سهروردی، چاپ سنگی شده است و نیز بار دیگر در شیراز به سال 1317ش (چاپ سوم)، به ضمیمه همان عوارف، به صورت چاپ سربی منتشر شده است. (2)

آغاز: «بسمله، سپاس بی قیاس و حمد بی حد مر آن کنز خفا را باد سرمد که چون روز ازل را چست دم زد ز خلوتخانه در بیرون قدم زد ... ؛ اهل معرفت گویند که محسن علت غائی ایجاد است و عشق اساس حسن را بنیاد ...»

ص: 282

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1263ق، تعداد برگ: 27گ (55ب - 81 الف).

(240)

«A-712-3 »

عنوان: جامع الامثال = احوال بزرگان (رساله ...) = جامع الانبیاء (علیهم السلام) (1)

پدید آور (مؤلف): محمد بن حاجی کامران، استر آبادی (سده 10 ق)

موضوع: انساب

گزارش متن: رسالهای موجز در انساب و شجره آل علي بن ابي طالب عليه السلام و سرگذشت اجمالی دوازده امام علیهم السلام و نیز شاهزادگان ایرانی از خاندان ساسانی است که در مناطق رستمدار، آمل و ساری فرمانروایی کرده اند (برگ های 3 الف - 16ب). این اثر در ده فصل تنظیم گردیده و به مظفر الدین ابوالغازی سلطان امير شمس الدين بن سلطان كمال الدين محمد از پادشاهان رستمدار (حک . سلسله 897-995ق) تقدیم گردیده است. بیشتر مطالب این اثر، شبیه افسانه است، ليكن اثری سودمند و حاوی اطلاعات مفید جغرافیایی و تاریخی است. نسخه دیگری از این اثر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (2) به شماره « 5837/1 » نگهداری می گردد. گویا این نسخه همان است که پیش تر در کتابخانه شخصی مرحوم سعید نفیسی قرار داشته و میکرو فیلمی هم از آن در خود کتابخانه دانشگاه تهران به شماره «2817/1 » موجود است. (3)

ص: 283

عناوین فصول ده گانه نسخه مورد گفتگو، چنين است:

- فصل اول: در حالت ها که بعد از وفات حضرت سرور کاینات (ص) واقع شده؛

- فصل دوم: در ذکر حالات پادشاه یزدجرد و فرزندان او بالاختصار؛

- فصل سوم: در القاب مردم (دوستان آل محمد از عرب ها) که در این ولایت اند؛

- فصل چهارم: در واقعه ای که بعد از قتل عثمان واقع شده بود؛

- فصل پنجم: در سبب آمدن لشکر یزید به دارالمرز و احوال آن؛

- فصل ششم: در ذکر اهل بیت رسول (ص) که از جور اعادی و ظلم بنی مروان و رشیدیان درین ولایت (کوه پایان دارالمرز) آمدند؛

- فصل هفتم: در القاب امت محمد که سنی و شیعه اند و رافضی و ناصبی و خارجی اند؛

- فصل هشتم: در تقدیر اسامی خلفای شیعه و سنی؛

- فصل نهم: در بیان آنکه هر امامی را ازین دوازده که شهید کرده اند و مذهب ها که نهاده اند؛

- فصل دهم: در کنیه جماعت صلاخی که ایشان چه کسانند که خود را به سادات نصب می کنند و غریب زادها.

گفتنی است که در پایان فهرست اثر، چنین آمده است: «این رساله از چهار کتاب مشهور استخراج کرده شد و در تحریر آمد، اول کتاب یزدجرد، دويم تواریخ سقیفه صحابه، سیم بجر النساب سادات و چهارم كنية الأنساب» و نیز آمده است که این نسخه از خط امام شریف ابی برکات به خط عربی در میان سادات رضوی که در آهنگ لار از مأمون رسید آمده بودند و تقیه می کردند و آن را امیر سید یحیی بن جمال الدين بن ابوطاهر بن عمران بن موسی بن امام محمد تقی (ع) بیرون آورد و به پارسی برگرداند تا زمان سعاد الدولة و الدين اردشیر بن قباد بن دیوبند بن فریورز بن اسکندر بن تاج الدولة بن ایرج بن هرمز بن کیخسرو بن کیومرز بن شاه

ص: 284

غازی بن يزدجرد بن فيروز شاه بن بهرام بن گور بن يزدجرد بن بهرام بن کرمان بن شاهپور بن اردشیر بابکان (با رساندن نسب او به حضرت ابراهیم علیه السلام)، مبنی بر اینکه این نسخه را سيدان لار بیرون آوردند و سعدالدوله پادشاه ساری در چال باغ ساری در گذشت تا زمان ملک مازندران چلابی و چلوی و امیر سید قوام الدين [از مرعشیان] رسید.

آغاز: «بسمله، شکر و سپاس و حمد بی قیاس پادشاهی را سزد که برگزیده آدم و نوح و آل عمران را از جميع مخلوقات، مشرف گردانید، از پس ایشان پادشاهان نامدار و سلاطین عالی مقدار بر سر بندگان بداشت ... ؛ اما بعد همی گوید ... محمد بن حاجی کامران استرابادی ....»

نوع خط: نستعلیق خوش، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 15گ (183 - 197 الف).

گزارش نسخه: نسخه ایست نفیس و کمیاب، برگ های آن مجدول به شنگرف و لاجورد است.

(241)

«D-306»

عنوان: جامع التمثيل (1) = مجمع التمثيل

پدیدآور (مؤلف): میرزا محمد علی هبله رودی /حبله رودی طهرانی (د. پس از 1054ق)

موضوع: ادب

گزارش متن: کشکول جامع حاوی امثال، داستان های شیرین، حکایات اخلاقی، نکات تاریخی و مطایبات شیرین و طنز آمیز به نظم و نثر است که در یک مقدمه و 27 (در برخی نسخ 28) باب (فصل) و به دنبال هر فصل ملحقاتی در داستان های طیبت انگیز و هزلى مشتمل بر

ص: 285

حکایات اندر مکر زنان و مانند آن، به نام سلطان عبدالله قطب شاه و وزیر وی شیخ الاسلام شمس الدين محمد بن علی خاتوني مشهور به ابن خاتون عاملی، در سال 1054 ق در حیدر آباد (هند) نگارش یافته است. این اثر را نباید با کتاب مجمع الامثال او اشتباه کرد.

برای تنوع ذائقه و رفع خستگی در این ایام و لیالی و گرمی کرسی شبهای سرد زمستانی شهر علم و دانایی، سنت پترزبورگ و نیز آشنایی با سبک قلم و ادبیات نوشتاری مؤلف، ذکر دو نمونه از حکایات شیرین این اثر، خالی از لطف نبوده با این امید که برای تک زنان، مایه عبرت باشد، تا پا را فراتر از گلیم خود، دراز نکنند!

- حکایت: مردی تعریف دو زن داشتن را کرد، شخصی به هوس افتاد، با وجود داشتن زن خود، یک زن دیگر بگرفت .... ایام گذشت و اندی بعد رفت دید که بسیار به او بد می گذرد و همیشه گرفتار نزاع بین این دو زن است. به نزد آن مرد آمد گفت: "من به سخن تو، زن دیگری بگرفتم و کار من پریشان شده است، گفت: "خدا پدرت را بیامرزد من که دو زن دارم، یکی از آنها در اصفهان است، دیگری در شیراز و من خود الحال در طهرانم، هذا بر من خوش میگذرد و تو می خواهی در یک ولایت دو زن داشته باشی و خود هم در آن ولایت باشی، محالست ... "!

- حکایت: شخصی در مجلسی تعریف می کرد از دو زن داری، اینکه چقدر خوبست شخص دو زن داشته باشد ... ؛ مردی حاضر مجلس بود و هوس کرد با آنکه یک زن داشت، زنی دیگر گرفت، چون شب شد به اطاق تازه عروس آمد، راهش نداد و گفت: "تو که زنی داشتی، دیگر مرا چرا گرفتی، برو نزد زن اولت"؛ آن مرد به اطاق زن کهنه آمد، او نیز قهر کرده، جوابش نداد؛ اتفاقا هوا بسیار سرد بود، ناچار به مسجدی که نزدیک خانه بود، آمد در زیر بوریایی خوابید، صدای سرفه ای شنید، گفت: کیستی ؟ گفت: "من فلان شخصم"؛ معلوم شد که این همان شخصی است که تعریف دو زن داری را می کرد، گفت: "چرا به مسجد آمده ای؟ گفت: برای این که هیچ کدام زنهایم مرا راه نمی دهند"، گفت: "چرا تعریف می کردی؟ گفت: "برای آنکه در مسجد شب تنها بودم، رفیقی می خواستم "»!

ص: 286

پایان نسخه اینکه، این اثر دارای چاپ های متعددی است، برای نمونه در سال های 1276، 1283، 1285 و 1324 به صورت چاپ سنگی در تهران و بار دیگر در سال 1310 ق به صورت سنگی در تبریز چاپ و منتشر شده است؛ این اثر همچنین از سوی دارالکتب الاسلاميه در تهران، سپس از روی آن چاپ، بارها از سوی ناشران مختلف افست گردیده است.

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: 1236ق، تعداد برگ: 212 گ.

(242)

«D-327»

عنوان: جامع الحکایات

پدیدآور (مؤلف): ناشناخته

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: کتابی است مشتمل بر داستان هایی از شخصیت های اساطیری ایران باستان مانند ضحاک، بزرگمهر، انوشیروان و بهرام گور که در هفت باب، به نام علاء الدين محمد خلجی (حک . 715-695 ق)، نگارش یافته است. باید افزود که بسیاری از حکایات از زبان جانوران نگارش یافته است و برخی جغرافیایی و نجومی، با دو نقشه یکی برای هفت اقلیم دیگری برای گرداگرد آسمان، به نظر می رسد، برخی از داستان ها، اثر مشابهت هایی با برخی آثار کهن ادبی ایران، همچون مرزبان نامه دارد؛ به هر تقدیر، متن فارسی کهن بسیار ارزشمندی است که نیازمند مطالعات بیشتر علاقمندان زبان و ادب فارسی کهن ایران زمین است.

آغاز: افتاده «...» .

ص: 287

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 8ق، تعداد برگ: 256گ.

گزارش نسخه: نسخه نفیس

ارزنده ایست که دور نیست منحصر بفرد بوده باشد. در آغاز تملكی از «سبحان قلی خان» همراه مهری با تاریخ 1108ق دیده می شود. یادداشتی از زالمان و برتلس مبنی بر اینکه نسخه را به زالمان بخشیده است.

(243)

«C-1548»

عنوان: جامع الحکایات = منتخب جوامع الحکایات

پدیدآور (مؤلف): سديد الدين (نورالدین / جمال الدين) محمد بن محمد، عوفي بخاری یزدی (د. پس از 625ق)

پدیدآور (منتخب): ناشناخته

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: منتخبی از کتاب جوامع الحکایات و لوامع الروايات عوفي، مشتمل بر حکایات نغز است. درباره اصل کتاب، در مدخل خود جوامع الحکایات، در این فهرست، به تفصیل سخن گفته ایم، رجوع گردد.

نوع خط: نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10ق، تعداد برگ: 186 گی؛ قطع جلد: ربعی.

گزارش نسخه: سرفصل ها، عناوین و نشانی ها به شنگرف نوشته شده است.

ص: 288

(244)

«B-392»

عنوان: جامع عباسی (1)

پدید آور (مؤلف): شيخ بهاء الدين محمد بن حسین، عاملی مشهور به «شیخ بهایی» (د. 1030ق)

موضوع: فقه شیعه

گزارش متن: متن فقهی فتوایی مهمی شامل مسائل مبتلا به و مورد نیاز مكلفين، با عباراتی روان و قابل فهم برای عموم است که مؤلف آن را به دستور شاه عباس اول صفوی (حک . 1038-996 ق) در اواخر عمر شریف خود، با تقسیم بندی اولیه و نیت نگارش بیست باب، شروع نموده و موفق شده تا پنج باب نخست آن را، شامل احکام طهارت، صلات، زکات، صوم و حج بنگارد، اما مع الاسف با درگذشت آن دانشمند سترگ، در سال 1030ق، این اثر ارزنده ناتمام مانده بود و سپس به دستور شاه عباس صفوی یا بنا به وصیت شیخ بهایی (ره)، باقی ابواب پانزده گانه اثر (از باب ششم در احکام وقف تا باب بیستم در احکام خون بها)، از سوی شاگردش، نظام الدین محمد بن حسين، تفريشی ساوجی (د. پس از 1038 ق)، تا 20 شعبان سال 1032 ق در شهر ساوه، پایان پذیرفته و به این ترتیب، تمامی بیست باب کتاب جامع عباسی، تتميم و تکمیل شده است.

ناگفته نماند که سید زین العابدین حسینی خواهر زاده و شاگرد شیخ بهایی (ره) باب مزاری، حاوی دوازده مطلب، در ادامه پنج باب دایی دانشمند خویش نگاشت و می خواست که این باب، به عنوان ششمين باب آن باشد و به تدریج باب های دیگر را هم بنویسد، ليكن گویا با شنیدن قضيه تتمیم جامع عباسی از سوی نظام الدين ساوجی، وی از ادامه کار نگارش ابواب دیگر، به

ص: 289

روش مورد نظر خود، منصرف شده است. باید افزود شیخ الاسلام شمس الدين محمد بن خاتون عاملی هم حاشیه و شرحی بر همان ابواب پنجگانه جامع عباسی دارد.

عناوین ابواب بیست گانه کتاب جامع عباسی بنابر تقسیم مؤلف در مقدمه کتاب، به شرح ذیل است ولی نباید از نظر دور داشت که نسخه مورد گفتگو، شامل اصل جامع عباسی و تنها شامل پنج باب نخست می باشد.

- باب اول: در بیان طهارت؛

- باب دوم: در نمازهای واجبی و سنتی؛

- باب سوم: در زکات و خمس واجبی و سنتی؛

- باب چهارم: در روزه واجبی و سنتی؛

- باب پنجم: در حج گزاردن؛

- باب ششم: در وقف و تصدق و قرض و جهاد؛

- باب هفتم: در زیارات معصومین و بعضی از احوال ایشان؛

- باب هشتم: در نذر و سوگند و کفاره آنها؛

- باب نهم: در بیع و شفعه و توابع آن؛

- باب دهم: در اجاره و عاریه و غصب و توابع آن؛

- باب یازدهم: در نکاح بدوام و متعه و تحلیل و ملک؛

- باب دوازدهم: در طلاق و خلع وعده داشتن؛

- باب سیزدهم: در شکار کردن و شروط آن؛

- باب چهاردهم: در ذبح حیوانات و حلال و حرام آن؛

ص: 290

- باب پانزدهم: در آداب طعام خوردن و آب نوشیدن؛

- باب شانزدهم: در قضا پرسیدن و شروط آن؛

- باب هفدهم: در اقرار کردن و وصیت نمودن؛

- باب هجدهم: در قسمت کردن ترکه؛

- باب نوزدهم: در حدودی که در شرع مقرر است؛

- باب بیستم: در خونبهای قتل و قطع اعضا و زخمها.

گفتنی است کتاب جامع عباسی، به جهت جامعیت، روان بودن و مقبولیت عمومی، چاپ های سنگی، سربی و حروفي متعددی در ایران هست که مرحوم خانبا با مشار اطلاعات کتاب شناختی دهها مورد از آن ها را ثبت نموده است؛ (1) اما همینقدر باید گفت که این اثر، نخستین بار در سال 1230ق، همگام با نخستین های صنعت چاپ در ایران، منتشر گردیده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين ... و بعد چون توجه خاطر ملکوت ناظر اشرف اقدس کلب آستان علی بن ابي طالب عليه السلام ...»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1184ق، تعداد برگ: 160گ.

(245)

«393-B»

عنوان: نسخه دیگری از جامع عباسی (2)

آغاز: افتاده «...» .

ص: 291

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 109گ.

(246)

«3-1128-C»

عنوان: نسخه دیگری از جامع عباسی (3) آغاز: افتاده «....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 205گ (2 الف - 206ب).

(247)

«D-311»

عنوان: جامع المعجزات

پدیدآور (مؤلف): محمد واعظ اصفهانی (سده 13 ق)

موضوع مناقب اهل بیت (علیهم السلام)

گزارش متن: کتابی است با نثری نیکو و روان در بیان معجزات حضرات معصومین علیهم السلام و پاره ای از فضائل و مناقب آن ستارگان هدایت علیهم السلام، آمیخته به اشعاری مناسب است که در سه جلد بزرگ، جلد اول در معجزات حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، جلد دوم در معجزات حضرت امیر المؤمنين و زهرای مرضیه عليهما السلام و جلد سوم در فضایل بقیه ائمه علیهم السلام و هر جلد در یک مقدمه و چند باب و یک خاتمه، به نام فتحعلی شاه قاجار

ص: 292

(حک . 1212 - 1250 ق)، با دیباچه ای در اصول دین و کیفیت خلقت عالم و عالمیان و احوال بهشت و دوزخ، نگارش یافته است؛ باید افزود که مؤلف ضمن ذكر معجزات گاهی به مطالب سودمندی می پردازد که در مجموع دارای معلومات دینی نیکوئی است.

آغاز (ج 1): «بسمله، جامع المعجزات، کلام حکمت نظام متکلمی است دل كلامه على كلامه که لآلى حمد و ثنایش درة التناج تارک سخن سنجان است ...».

عناوین جلد دوم کتاب که اختصاص به مناقب، فضائل و معجزات حضرت امیرالمؤمنين (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) دارد، در یک مقدمه، بیست و چهار باب و یک خاتمه، چنين است:

- مقدمه در اثبات امامت و فضائل آنحضرت (ع)؛

- باب اول در معجزات آنحضرت (ع) قبل از انعقاد نطفه؛

- باب دوم در معجزات از جهت سخاوت؛

- باب سوم در معجزات از جهت شجاعت؛

- باب چهارم در معجزات از جهت جنگ با شیاطین و جنیان؛

- باب پنجم در معجزات از جهت خواب؛

- باب ششم در زنده کردن مردگان؛

- باب هفتم در شفای امراض بیماران؛

- باب هشتم در معجزات ابلاء اعداء

- باب نهم در استنطاق حيوانات؛

- باب دهم در معجزات راجع به جمادات و نباتات؛

- باب یازدهم در اخبار به مغیبات؛

ص: 293

- باب دوازدهم در معجزات راجع به نجوم و کواکب؛ - باب سیزدهم در قضایا و احکام آنحضرت (ع)؛

- باب چهاردهم در معجزات از جهت عبادات؛

- باب پانزدهم در معجزات آنحضرت؛

- باب شانزدهم در طی الارض و طى اللسان؛

- باب هفدهم در اسلحه و ملابس و مراکب آنحضرت؛

- باب هجدهم در رایت ولوای آنحضرت؛ - باب نوزدهم در تعدد ازواج و اولاد و کنیزان آن حضرت (ع)؛

- باب بیستم در تاریخ زندگانی آنحضرت (ع)؛

- باب بیست و یکم در شهادت آنحضرت (ع)؛

- باب بیست و دوم در معجزات بدن مقدس؛

- باب بیست و سوم در معجزات قبر آنحضرت (ع)؛

- باب بیست و چهارم در بعضی از مواعظ آنحضرت (ع)؛

- خاتمه در حالات حضرت زهرا علیها السلام.

آغاز (ج 2): «بسمله، الحمدلله الذي خلق السماوات و الارضين... اما بعد چنین گوید تراب اقدام دوستان ابوتراب اميرالمؤمنين ... عليه السلام ذره بیمقدار محمد واعظ اصفهانی خاکسار که این مجلد دوم است از کتاب جامع المعجزات که تشنه لبان بادیه ....»

همچنین عناوین جلد سوم کتاب که اختصاص به مناقب، فضائل و معجزات امامان، از حضرت امام مجتبی (ع) تا امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) دارد، در یک مقدمه، 12 و یک خاتمه، چنين است:

ص: 294

- مقدمه در بیان عدد اوصیاء بعد از سید انبياء و اثبات ایشان به دلیل عقل و نقل؛

- باب اول در ذکر معجزات امام حسن مجتبی علیه السلام؛ - باب دوم در ذکر معجزات امام حسين عليه السلام؛

- باب سوم در کیفیت شهادت امام حسين عليه السلام؛

- باب چهارم: در ذکر معجزات امام زین العابدین علیه السلام؛

- باب پنجم در ذکر معجزات امام محمد باقر علیه السلام؛

- باب ششم در ذکر معجزات امام جعفر صادق علیه السلام؛

- باب هفتم در ذکر معجزات امام موسی کاظم علیه السلام؛

- باب هشتم در ذکر معجزات امام رضا عليه السلام؛

- باب نهم در ذکر معجزات امام محمد تقی جواد علیه السلام؛

- باب دهم در ذکر معجزات امام علی النقی علیه السلام؛

- باب یازدهم در ذکر معجزات امام حسن عسکری علیه السلام؛

- باب دوازدهم در ذکر معجزات امام زمان مهدی موعود عليه السلام؛

- خاتمه در بیان فوائد متفرقه و منافع كثيره از قصص و مواعظ و اخلاق که از ائمه اطهار عليهم السلام رسیده است.

آغاز (ج 2): «بسمله، الحمدلله رب العالمين ... اما بعد چنين گويد گلدسته بند رياحين مناقب ائمه دین بنده حقیر فاني محمد واعظ اصفهانی که چون بدست ... در جلد دوم جامع المعجزات از ریاض مناقب شاه ولایت و خاتون قیامت ... دسته گلی بست ... اکنون شروع در مجلد سیم میشود که مشتمل است بر فضائل ومناقب ومصائب باقی ائمه علیهم السلام ....

ص: 295

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1260ق، تعداد برگ: 170 گ.

(248)

(A-267-1)

عنوان: جام گیتی نما (1)

پدیداور (مؤلف): تاليف كمال الدين حسين بن معین الدین، میبدی یزدی مشهور به «قاضی میر حسین» و متخلص به «منطقی» (د. 911ق) و یا تألیف سید غیاث الدین منصور بن صدرالدین محمد دشتکی شیرازی (د. 948ق)

موضوع: فلسفه

گزارش متن: گفتاری موجز در حکمت و قواعد فلسفی همراه با اشکال فلکی، به روش مشرب متأخرین حکمای ایران است که در یک فاتحه و سی مقصد کوتاه و یک خانه به سال 897ق یا 900ق در شیراز تألیف و به یکی از شاهزادگان (سراج الدین قاسم بیک پرناک تركماني حاكم شیراز بین سال های 900-906ق در روزگار شاهی رستم بیک بن مقصود بیک)، تقديم گردیده است. عناوين اثر چنین است:

- فاتحه کتاب در «اقسام موجودات »؛

- مقصد 1. در واجب الوجود

- مقصد 2. علم حصولی و حضوری؛

- مقصد 3. علم الهی؛

- مقصد 4. فعل حق تعالی؛

ص: 296

- مقصد 5. صدور موجودات؛

- مقصد 6. عقل؛

- مقصد 7. نفس ناطقه؛

- مقصد 8. هيولى؛

- مقصد 9. جسم ؛

- مقصد 10. فلک الافلاک؛

- مقصد 11. فلک آفتاب؛

- مقصد 12. فلک زهره و مریخ و مشتری؛

- مقصد 13. فلک قمر؛

- ...

- مقصد 20. عناصر چهار گانه؛

- ....

- مقصد 26. نفس نباتی؛

- ... مقصد 29. قوای انسانی؛

- مقصد 30. عرض و مقولات نه گانه آن.

- خاتمه در «توجيه عقیده حکماء در خصوص قدم عالم و امتناع خرق و التيام».

ناگفته نماند که این اثر ارزنده در برخی مصادر، به غیاث الدین منصور دشتکی و در برخی منابع حتى به خواجه نصیر طوسی نسبت داده شده است و جالب اینکه طبق گفته مرحوم خانبابا مشار، با همین نسبت خواجه نصير، همراه رساله جبر و اختیار و آغاز و انجام خواجه، در سال

ص: 297

1314 ق در تهران چاپ سنگی شده است؛ (1) همچنین مرحوم فاضل یزدی (مطلق) نیز در این باره نوشته است: «در مقصد 15 کتاب آمده: "و در تحفه شاهی اثبات افلاک ذکر شده است و این مختصر سعه بیان آن ندارد و اگر مراد از این جمله، اشاره به اثر دیگر مؤلف باشد، ممکن است نویسنده این کتاب، قطب الدين محمود بن مسعود شیرازی (د. 710ق) باشد، چه، او کتابی دارد بنام التحفه الشاهية في الهيئة ». (2)

با احترام به اظهار نظرهای بزرگان، به گمان راقم سطور، با توجه به متن و سبک و توجه به مؤلفه های مکتب فلسفی اثر، به ظن قوی و قریب به یقین، به نظر می رسد این اثر، متعلق به مکتب فلسفی شیراز، در قرون نهم و دهم هجری است و انتساب اثر به خواجه نصیر و قطب شیرازی هم به ظن قوی منتفی باشد، چرا که به گفته مرحوم آقا بزرگ تهرانی: «في بعض تلک النسخ منسوب إلى الخواجه نصيرالدين الطوسي، لكنه خطة جزمة لأنه في المقصد السادس عشر يذكر مقدار دور الأفلاك إلى قوله "و فلک ثوابت نزد بطلیموس بسی و شش هزار سال دوره تمام کند و نزد ابن اعلم و خواجه نصیرالدین طوسی به بیست و پنج هزار و دویست سال و نزد محيي الدين مغربی به بیست و سه هزار ... " إلى آخر كلامه، فيظهر أنه متأخر عن الحواجه الطوسی و ينقل عنه» (3) و از طرف دیگر، عبارت مربوط به تحفه شاهی قطب، نیز چندان وجهی ندارد و غیاث الدین دشتکی نیز دارای تحفه شاهی (4) است. نکته دیگر اینکه اگر تاریخ تأليف 897ق، هم که مرحوم آقا بزرگ تهرانی، برای اثر ذکر کرده اند، متقن و مستند بوده باشد، طبیعتا مؤيدی برای این نظریه ( تأليف سده نهم هجری در شیراز) خواهد بود.

اما بحث دیگر، اینکه، این اثر، تأليف کدامیک از دو دانشمند شهير، يعني قاضي مير حسين میبدی یا غیاث الدین منصور دشتکی است؟ این مسأله نیازمند تحقیقات بیشتری است؛ ليکن در

ص: 298

این مقطع زمانی استعجال و آشفته حالى راقم، همین قدر کافی باشد که حاجی خلیفه (1) و آقا بزرگ (در مدخلی)، بر این باورند که این اثر ترجیحا از قاضی میر حسین میبدی است، ولی در عين حال، با اینکه در الذريعة، مدخل مستقلی با عنوان جام گیتی نما، با نسبت میبدی آورده اند، اما در مدخل دیگری، (2) از یک جام گیتی نما، با مؤلفي مجهول یاد می کنند که با توجه به مختصات کتاب شناختی مشترک گفته شده، به نظر نمی رسند، دو اثر جداگانه بوده باشند و قريب به يقين یک اثرند. ایشان در مدخل دوم (بدون ذکر مؤلف )، پس از بحثی در نفي انتساب اثر به خواجه نصیرالدین طوسی، انتساب اثر را به غیاث الدین منصور دشتکی تقویت نموده و می نویسند:

فالظاهر صحة ما في نسخة مكتبة الكاظمية [که تصریح به نام غیاث الدین منصور دشتکی دارد] ... و يؤكد صحة نسبته إلى غياث الدين منصور أن في المقصد الخامس عشر، أحال إثبات فلک خامس العطارد إلى كتاب تحفه شاهی و مراده کتاب نفسه ...) و البته همانطور که اشاره گردید، این دیدگاه مبتنی بر این است که این دو اثر را یکی بدانیم.

به هر تقدیر دفتر بحث انتساب اثر به یکی از این دو شخصیت علمی، همچنان باز است و طبیعتا اثبات قطعی این موضوع، نیازمند تحقیقات بیشتر درون متنی و فرامتنی است و استعجال نهاد اعزام کننده راقم، مبنی بر اتمام سریع کار فهرست نگاری نسخ خطی، فقدان مصادر پژوهشی و وجود انبوهی از دستنویس های فهرست نشده در این انستیتو، بیش از این مقتضی تحقیقات و مطالعات بیشتر نیست و پژوهشگران جوان، این مطالعات را در فرصت فراخ تری، دنبال خواهند نمود، ان شاء الله.

ناگفته نماند این اثر، همانگونه که فوق اشاره گردید با نسبت خواجه نصیرالدین طوسی در سال 1314ق، همراه دو رساله خواجه و نیز لوایح جامی، چاپ سنگی شده است و نیز با نسبت میبدی، به عنایت و اهتمام ابراهیم حاقلانی به عربی و لاتینی ترجمه شده و در سال 1631م با

ص: 299

عنوان مختصر مقاصد حكمة فلاسفة العرب در آلمان و سپس در سال 1641م در پاریس به چاپ رسیده است. (1)

آغاز: «بسمله، سپاس حکیمی را که افکار حکماء و انظار علماء در معرفت کنه او متحير و پریشانند و درود بر کاملان، خاصه حضرت مصطفی و آل و اصحاب او ... و از هر جا استفاده کند تا آن عقائد مزید استحکام و رسوخ موصوف گردد و بدرجه يقين برسد ... اللهم أرنا الحق ... و آله الطيبين الطاهرين ...»

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 21گ (1ب - 21 الف).

(249)

«B-1709.3»

عنوان: نسخه دیگری از جام گیتی نما (2)

آغاز: «مانند نسخه 1-267-A».

نوع خط نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 10گ (125 - 134 الف).

(250)

«B-2134-2 »

عنوان: نسخه دیگری از جام گیتی نما (3)

ص: 300

آغاز: «مانند نسخه 1-267-A».

نوع خط: نستعلیق، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1225ق، محل کتابت: بخارا، تعداد برگ 14گ (17ب - 30ب).

(251)

«B-2496 »

عنوان: جاودان نامه = جاوید نامه (1)

پدیدآور (مؤلف): افضل الدین محمد بن حسن، مرقی کاشانی مشهور به «بابا افضل» (سده 7ق)

موضوع: فلسفه

گزارش متن: گفتار کوتاه فلسفی در شناخت اشیاء و آغاز و انجام هر چیز است که در چهار باب و هر باب طی چند فصل، نگارش یافته است. فیلسوف شهیر سده هفتم هجری، بابا افضل کاشانی، در دیباچه اثر می گوید: «این نامه وصيتي است از ما برادرانی را که در ایشان خاصیت انسان و هنرهایی که مردم از آن سزاوار نام مردم گردد و قوت دارد و اندر و نشان خواستاری آن بود که از آغاز و انجام خود پرسد و هر چند که ما درین نامه از دراز گفتن نیک پرهیز نمائیم، اما هیچ نکته فرو نگذاریم و بر آنچه بعمر اندک خود یافته ایم از کتاب دانایان گذشته ....»

عناوین ابواب این رساله ارزنده چنين است:

- باب نخستين در شمردن اقسام علوم بطریق کلی (در 5 فصل)؛

- باب دوم در شناختن خود و راه آن (در 10 فصل)؛

- باب سوم در شناختن آغاز کار (در 10 فصل)؛

ص: 301

- باب چهارم در شناختن انجام (در 10 فصل).

گفتنی است که این رساله کوتاه نخستین به سال 1312ش و سپس در جلد یکم مصفات با افضل کاشانی (صص 259 - 326) در سال 1331 ش در تهران به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، الحمدلله رب العالمين و الصلاة و السلام علی سید المرسلین محمد رسول الله و آله أجمعين ... این نامه ایست از ما به برادرانی که ایشانرا انسانیت رنجه داد و اندرون ایشان از خود متقاضی شود ...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 39گ (1ب - 39ب).

(252)

«B-1839»

عنوان: المجذوات (1) = جذوات طور سینا

پدید آور (مؤلف): سید محمدباقر بن محمد، حسینی استر آبادی مشهور به میرداماد» و متخلص به «اشراق» (د. 1040 ق)

موضوع: تفسير، عرفان و فلسفه

گزارش متن: رساله ای در حل مسأله عدم احتراق بدن مبارک حضرت موسی علیه السلام و بیان سبب احتراق و درهم ریختن کوه طور به واسطه تجلی نور الهي و مانند آن است که به روشی فلسفی و تفسیری در دوازده «جذوة» (هر جذوة دارای چند «لحاقة »، «فلذة»، «لامعة»، «تكملة») و بیست و هشت میقات (حروف الفبا بر مبنای علم حروف)، نگارش یافته و به شاه عباس اول

ص: 302

صفوی (حک 996-1038 ق) تقدیم گردیده است.

باید افزود شاه عباس صفوی، مکتوبي، به خامه مظفر علی (یا علیا) به وی می نویسد مبنی بر اینکه مسأله مزبور را دانشمندان دیار هند پاسخ گفته اند، اما پاسخ آنان مورد پسند افاضل عصر ما واقع نشده است؛ شاه از میرداماد می خواهد که او نیز به این مسأله پاسخ گوید؛ مرحوم میرداماد در مقدمه کتاب خویش، پس از حمد خدا و نعت پیغمبر صلوات الله عليه و آله و مدح شاه عباس، آورده است: «علمای هند بزبان خاص خود مسأله آتش طور سینا را پیش کشیده اند و درباره آتش آن کوه و نسوختن موسی (ع) مطالب بسیار گفته اند، بدون آنکه روشن کنند که مقصود چیست و غرض چه می باشد؛ لذا این بنده طبق امر سلطان، دست بتحرير این رساله زدم و در آن با دقت خاصی این مسأله را تبیین کردم».

در تبیین بیشتر محتوای این رساله، باید گفت که اثر با طرح مسائل فلسفی و به خصوص مباحث مربوط به وجود نشان می دهد که غرض از آتش طور چیست و جلوه حق و حقیقت چگونه است و سپس روی تفسیر آیه « فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً » (1)، همراه تحقیقاتی در علم اعداد و حروف کار نگارش اثر دنبال شده است؛ میرداماد در جذوه 11 از حساب و اسرار اعداد و در جذوه 12 از اسرار عدد و حروف سخن گفته است؛ او همچنین در این کتاب از اثبات حدوث دهری سخن به میان آورده و می گوید ارسطو نیز در رسائل (حروف) خود در مافوق طبیعت صاحب این مشرب است. باید دانست وی در این اثر از تفسير آيه الكرسي اثر خفری، انموذج العلوم، قبس الانوار و برخی آثار و کسان یاد کرده است. میر داماد کتاب جدوات را پس از کتب الافق المبين، الا يقاظات و القبسات نوشته است.

کتاب الجذوات، نخستين بار در سال 1302 ق به اهتمام شيخ على محلاتی حائری، در بمبئی - هند، چاپ سنگی شده است؛ (2) این اثر همراه حواشی ملا علی نوری، با تحقیق و تعليقات على

ص: 303

اوجبی، در سال 1380ش، از سوی مرکز نشر میراث مکتوب در تهران چاپ گردیده است.

آغاز: «بسملة، عينان لم يكتبهما قلم في كل عين من العينين نونان ... مقادس قبسات أنوار تسبیح و تحمید وقف حرم کبریای ناظم کارخانه ابداع و تکوین ...».

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1235ق، تعداد برگ: 56گ.

(253)

«C-1114»

عنوان: جلاء العيون (1)

پدیدآور (مؤلف): علامه محمدباقر بن محمد تقی، مجلسی اصفهانی (د. 1110ق)

موضوع: تاریخ و مصائب معصومین (علیهم السلام)

گزارش متن: شرح مصائب، مناقب، احوال، زندگی حضرات معصومین علیهم السلام به نثری روان است، همراه نقل روایاتی معتبر با ترجمه فارسی آنها، با یادکرد عالمان شیعی و بهره جویی از برخی مصادر تفسير و روایی، مشتمل بر یک مقدمه در ثواب گریستن بر مصائب آن ستارگان هدایت و چهارده باب (به عدد چهاده معصوم علیهم السلام)، با تفصیل بیشتر باب پنجم در احوال حضرت سید الشهدا علیه السلام، در دو جلد (جلد نخست در 6 محرم 1089 و جلد دوم نیز در ربیع الاول 1103ق) و به شاه سلیمان صفوی (حک . 1077-1105 ق)، تقدیم گریده است؛ علامه مجلسی (ره)، در مقدمه کتاب می نویسد: «این کتاب را که در اخبار و احوال ائمه اطهار و پیغمبر بزرگوار اسلام عليهم السلام است در یک مقدمه و چهارده باب فراهم آوردم و تقديم بسلطان وقت کردم تا او باحوال اجداد امجاد خود علیهم السلام، آگهی یابد».

ص: 304

گفتنی است، این کتاب از سوی مرحوم سید عبدالله شر (د. 1242ق)، با درج سند احادیث شرح موارد مشکل، در دو جلد تعريب نموده است؛ همو آن را تلخيص نیز نموده که به مختصر جلاء العيون (1) مشهور است.

کتاب جلاء العيون، دارای چاپ های متنوع متعددی به سنگی و سربی در هند، ایران و عراق است که مرحوم مشار به مواردی اشاره نموده است؛ (2) چاپ سنگی (به تعبیر دقیق تر چاپ چوبي) سال 1240 ق در تهران و چاپ سربی نجف اشرف در سال 1353 ق، نیز چاپ تحقیقی سال 1375 (چاپ نهم 1382) انتشارات سرور در قم، از جمله آن چاپ هاست.

آغاز: «بسمله، ستایش بی مثل و انباز سزاوار خداوند بی نیازی است که تذکر مصائب و استماع نوائب سربازان مالک قرب و وصال و جان فشانان ... ؛ اما بعد، تشنه آب زلال فيوض ربانی و آرزومند ادراک سعادت ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1132ق، تعداد برگ: 360گ.

(254)

(C-1113 )

عنوان: نسخه دیگری از جلاء العيون (2)

آغاز: «مانند نسخه 1114-C»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1228ق، تعداد برگ: 202 گ.

گزارش نسخه: نسخه حاضر تنها مشتمل بر پنج باب آغاز کتاب است.

ص: 305

(255)

«D-695»

عنوان: نسخه دیگری از جلاء العيون (3)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1229ق، تعداد برگ: 327گ.

(256)

«A-483-3»

عنوان: جمع مختصر (1) = مختصر وحيد = مختصر وحیدی

پدیدآور (مؤلف): وحید(ی) تبریزی قمی (د. 142ق)

موضوع: عروض

گزارش متن: رساله ای در عروض و قافیه و صنایع شعری است که مؤلف آن را گویا در اوایل سده 10ق (پیش از سال 922ق)، برای برادر زاده خود، نگاشته است. این رساله مختصر، به کوشش بر تلس، خاورشناس شهیر روسی، به سال 1959م در مسکو، از سوی اداره نشریات ادبیات خاور، به چاپ رسیده است. (2)

آغاز: «بسمله، سپاس بی قیاس واجب التعظیمی را که بتشریف نطق انسان را مشرف ساخت و کلام موزون و علم اوزان موهبت فرمود ... ؛ اما بعد بدانکه این مختصریست از منشآت وحیدی تبریزی در علم عروض و قافيت و صنایع الشعر که از برای برادرزاده خود تألیف کرده تا بدین

ص: 306

مقدمه در اوزان مدخل کند و حدود قافيه بشناسد و صنایع الشعر بداند و این را جمع مختصر نام نهاد ...».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 922ق، تعداد برگ: 24گ (42ب - 65 الف).

گزارش نسخه: نسخه نفیسی است که در زمان حیات مؤلف، کتابت گردیده است خوشبختانه نسخه ای عکسی از این دستنویس، در آرشیو کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در تهران موجود است؛ (1) اما شماره آن، گویا به اشتباه «488-A» ثبت شده است.

(257)

«A-1454-1 »

عنوان: نسخه دیگری از جمع مختصر (2)

آغاز: «مانند نسخه 1-1454-A»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11 یا 12ق، تعداد برگ: 55گ (1ب - 55 الف).

(258)

«C-857»

عنوان: نسخه دیگری از جمع مختصر (3)

آغاز: «مانند نسخه 1-1454-A»

ص: 307

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1140ق، تعداد برگ: 23گ.

(259)

(A-343-3)

عنوان: جنگ اشعار درباره تیر و کمان

پدیدآور (ناظمان): جمعی از شعرا

موضوع: ادبیات فارسی (منظوم)

گزارش متن: مجموعه ای از اشعار شاعران عاشقانه که در آنها تیر و کمان و پیکان و مانند آنها به کار رفته است. شاعرانی که از آنها در این اثر اشعاری نقل گردیده است عبارتند از: خازن، استاد، میرزا مهدی، قدسی، کلیم همدانی، صائب، رضا، ظهوری، فردوسی، وحید، محتشم خان کشمیری، محمد ولی کابلی و کسان دیگری که به از آنها با عنوان لا ادری» یاد شده است.

آغاز: «تا به تیر مژه دل صید کنی ... است /ابروان چشمت بود ... دو کمان پیوسته

رسیده گوشه ابر و بچشم سرمه سای او / که پنداری کماندار ایست در دنبال آهوئی.

انجام: «این سعادت نصیب هر کس نیست *** سروران ای ولی سراسر رفت».

نوع خط شکسته نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1253ق، تعداد برگ: 5گ (21ب - 25 الف)؛ نوع کاغذ: شرقی نخودی، نوع جلد: تیماج برون مشکی فرسوده و درون زرشکی.

گزارش نسخه: این نسخه در سال 1935 وارد این انستیتو گردیده است.

(260)

«B-710-2»

ص: 308

عنوان: جوامع الحکایات و لوامع الروايات

پدیدآور (مؤلف): سدید الدین (نورالدين /جمال الدین محمد بن محمد، عوفي بخاری یزدی (د. پس از 625ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: کتاب ادبی، اخلاقی و تاریخی معتبر و سودمند است، مشتمل بر چهار قسم و هر قسم در 25 باب، در مجموع دارای يکصد باب، متضمن حکایات و سیر گذشتگان و روایات و الطايف اخبار و اسمار پیشینیان و مطالبی از تاریخ انبياء عليهم السلام و اخلاق فاضله و روش پسندیده انساني و صفاتی که انسان باید بدان متصف گردد. در روش عوفي هم باید گفت که وی در هر باب، ابتدا درباره ځلقی و صفت، بحثی می آورد و پس از آن حکایاتی چند ذکر می کند. عوفي این کتاب را ابتدا به دستور سلطان ناصر الدين قباجه (حاکم سیند) شروع به تأليف آن نمود، اما از آنجا که ناصر الدين در قلعه بكر مغلوب جنگ با شمس الدین التمش گشته و در شب پانزدهم جمادی الاول 625ق، خود را در آب افکند، عوفي کتاب را به نام شمس الدین التمش مملوکی (حک. 607-633ق در دهلی هند) تکمیل نموده و به پایان برد. عوفی در این کتاب از تاریخ بیهقی حکایات و سوانح متعددی نقل کرده و از قراری که دکتر محمد نظام الدین نشان می دهد قسمت مهم از اخبار مجلدات دیگر تاریخ بیهقی در جوامع الحکایات موجود است و و در خاتمه ابواب نیز مدح ابو سعید جنیدی وزیر آمده است.

گفتنی است کتاب جوامع دارای چاپ ها، تصحیحات، ترجمه ها و برگزیده های نسبتا متنوعی است؛ اما باید دانست که این اثر نخستين بار، در سال 1929م، با مقدمه انگلیسی دکتر محمد نظام الدین، به هزینه اوقاف گیپ، در لیدن - هلند، به چاپ رسید؛ در سال 1335 ش، محمد رمضانی، پانزده باب آن را، از روی نسخه ای که در زمان مؤلف (اوائل سده هفتم هجری) کتابت شده، عينة گراور نمود (چاپ تصویر برگردان) و در تهران، انتشارات کلاله خاور چاپ و منتشر کرد. نیز پانزده باب از بخش نخست کتاب، به همت زنده یاد دکتر محمد معین، کار شد، اما با

ص: 309

درگذشت کار او ناتمام ماند و همان مقدار هم با تصحیح و تعليقات وی، سال ها بعد، یعنی در سال 1371ش، از سوی انتشارات دانشگاه تهران، روانه بازار شد. مرحوم ملک الشعرای بهار نیز منتخبی از آن را منتشر نموده است. استاد جعفر شعار، ابتدا گزیده ای از جوامع الحکایات را در سال 1366 ش از سوی مرکز نشر دانشگاهی در تهران منتشر نمود و سپس در سال 1369ش، تصحیحی از آن را در انتشارات امیرکبیر تهران به دست چاپ سپرد. پانصد و یک حکایت از جوامع الحکایات، عنوان دیگری بود که امیر بانوی کریمی (امیری فیروزکوهی)، از سوی انتشارات زوار، در 530ص از آن انتخاب و در سال 1392 ش منتشر نمود.

آغاز: «بسمله، حمد و ثنا مبدعی را که از بدایت صباح وجود تا نهایت رواح عدم حرج در حد پادشاهی اوست و شکر و سپاس موجدی را که از پیشکاه عقل تا پایکاه طبع هرکه هست در تحت اوامر و نواهی او ...».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 10ق، تعداد برگ: 475گ (6ب - 480ب).

گزارش نسخه: نسخه ای است نفیس و هنری که بر فراز قسم ها، دارای یک سر لوح مذهب می باشد و تقریبا جز اندکی افتادگی در انجام، نسخه کاملی است.

(261)

«B-711-1»

عنوان: نسخه دیگری از جوامع الحکایات و لوامع الروایات (2)

آغاز: «بسمله، شکر و سپاس و حمد بيقیاس پروردکاری را که برید و هم در سیاحت ساحت عظمت او کام بر نتواند گرفت و درود بر سیدی که طاوس فکر در پرواز هوای وصف او قوادم و

ص: 310

خوافي باز نتواند کرد ... چون تمدد و املای دولت خداوند خواجه جهان و دستور صاحبقران نظام الملك ... ابوالمفاخر محمد بن ابو سعد الجنیدی دو قسم از کتاب جوامع الحکایات و لوامع الروايات که مشتمل بود هر قسمی بر بیست و پنج باب بتحریر پیوست قسم سوم در بیان طبایع و اخلاق مذموم که در جبلت آدمی مرکوزست ابتدا کرده آمد ...»

انجام: «...» افتاده.

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 197گ (1 الف - 197ب).

گزارش نسخه: این نسخه مشتمل بر شانزده باب نخست قسم سوم کتاب می باشد.

(262)

«B-3006-2 »

عنوان: نسخه دیگری از جوامع الحکایات و لوامع الروایات (3)

آغاز: «مانند نسخه 2-710-B»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 55گ (49ب - 103 الف).

گزارش نسخه: این نسخه مشتمل بر شش باب نخست قسم اول کتاب می باشد.

(263)

«B-4385»

عنوان: نسخه دیگری از جوامع الحکایات و لوامع الروايات (4)

ص: 311

آغاز: « مانند نسخه 1-711-B».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 60گ. گزارش نسخه: این نسخه مشتمل بر حکایاتی از قسم سوم کتاب است.

(264)

« D-100 »

عنوان: نسخه دیگری از جوامع الحکایات و لوامع الروايات (5)

آغاز: «مانند نسخه 2-710-B»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1251ق، محل کتابت: پطرزبورگ، تعداد برگ: 370گ.

گزارش نسخه: این نسخه مشتمل بر قسم اول و دوم کتاب است.

(265)

«D-196»

عنوان: نسخه دیگری از جوامع الحکایات و لوامع الروايات (6)

آغاز: «مانند نسخه 1-711-B»

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 169 گ. گزارش نسخه: این نسخه مشتمل بر قسم سوم و چهارم کتاب است.

ص: 312

(266)

«B-3787-3 »

عنوان: حجة الذاکرین لرد المنکرین

پدیدآور (مؤلف): محمد شريف بن محمد حسینی (حسنی) علوی صدیقی مشهور به «شريف بخاری» (د. 1109ق)

موضوع: تصوف

گزارش متن: رساله ای در تصوف است که در یک مقدمه، سه مقاله و یک خانه در سال 1072ق، گویا در بخارا، نگارش یافته است. این کتاب غير از کتاب عربي حجة الذاکرین و رت المنكرين، تأليف عبد القادر بن محى الدين اربلی قادری است که در قاهره به چاپ رسیده است.

باید افزود برخی تراجم نویسان، زادگاه او را شهر سبز (گش) به سال 1026ق ذکر کرده اند؛ مؤلف از شخصیت های برجسته و از عالمان ماوراء النهر در نیمه دوم سده یازدهم هجری، در شهر بخارا بوده است و از گفته های اصحاب تراجم، چنین بر می آید که وی در حیات فکری بخارا، در سده یازدهم هجری، سهمی وافر داشته است و مدرسان و دانشمندان متعددی را در این شهر تربیت نموده است. نوشته اند که محمد شریف، مدتی پس از جلوس سبحانقلی خان طوغای تیموری (حک. 1091-1114 ق)، از سلسله جانیان، در شهر بخارا، از منصب شیخ الاسلامی کناره گرفته و در خانقاهی که خود، در گذر تشگران بخارا ساخته بود، عزلت گزیده و به تدریس و تأليف مشغول گردیده است و پاره ای از اشعار نیز سروده است؛ تاریخ وفات وی اول صفر 1109ق واقع شده است. ملا شریف، بیشتر به جهت شرح مشكاة المصابيح بغوی شهرت دارد؛ اما افزون بر اثر مورد گفتگو (نسخه حاضر)، آثار دیگر وی عبارتند از: حاشیه بر الفوائد الضيائيه جامی، حاشیه بر شرح العقاید العضديه دوانی و حاشیه بر تهذيب تفتازانی که گویا تعليقاتی بر

ص: 313

شرح علامه دوانی بر تهذیب المنطق و الكلام تفتازانی است.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 96گ (110ب - 205ب).

(267)

«C-1525-1 »

عنوان: نسخه دیگری از حجه الذاکرین لرد المنکرین (2)

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 109گ (1ب - 109ب).

(268)

«C-1501 »

عنوان: حدائق الملحقائق في كشف أسرار الدقايق (1) = تفسير سورة يوسف (ع) = أحسن القصص = حدائق الحقايق = بجر الدر

پدیدآور (مؤلف): معين الدين محمدامین بن شرف الدين محمد، واعظ فراهی هروی مشهور به «معين مسكين» و «ملا معين فراهی» و متخلص به «معینی» (د. 907ق)

موضوع: تاریخ انبیاء (ع)

گزارش متن: تفسیری مفصل و عرفانی از سوره يوسف عليه السلام به انضمام داستان ها و حوادث پر ماجرای زندگی آن حضرت، به نظم و نثر است که مؤلف پیش از کتاب تاریخ موسویه

ص: 314

یا موسی نامه خود، که قصص موسی علیه السلام است، اندی قبل از سال 904ق (سال تأليف موسی نامه) ساخته است. مؤلف در مقدمه این اثر، در سبب تأليف آن می نویسد: «مدتی است مدید و عهدی بعید که تسوید سوره يوسف عليه الصلوة و السلام با حل الفاظ و معانی و تفسير كلمات و مبانی و آن با تحقیقات ارباب تحقیق و لطایف و اشارات و اصحاب تدقیق که در این سوره کریه ... همواره خاطر متوجه آن همی بود ... ؛ جمعی از دوستان ربانی که مایل مطالعه قصص قرآنی بودن باين فقير التفات نموده استدعای تفسیر سوره یوسف عليه السلام بر آل عمران فرمودند ....»

این اثر به کوشش دکتر سید جعفر سجادی، از سوی انتشارات دانشگاه تهران در سال 1346ش در 854ص به چاپ رسیده و یکبار نیز در سال 1357 ش تجدید چاپ گردیده است.

آغاز: «بسمله، « رَبَّنا آتِنا مِنْ لدنک رَحْمَةُ وَ هيء لَنا مِنْ أَمْرِنا رَشَداً» ... همی گوید بنده ضعيف مستكين ... مدتی است مدید و عهدی بعید که تسوید سوره يوسف عليه الصلوة و السلام با حل الفاظ و معانی و تفسیر کلمات و مباني و آن با تحقیقات ارباب تحقیق و لطایف و اشارات و اصحاب تدقیق که در این سوره کريه بنظر این فقیر حقیر رسیده بود و بر طبق مجالس تذكيريه مرقوم رقم کلک بين کشته همواره خاطر متوجه آن همی بود تا تفسير حدايق الحقایق که روضه است پر از ازهار و شقایق ... . جمعی از دوستان ربانی که مایل مطالعه قصص قرآنی بودن باین فقير التفات نموده استدعای تفسیر سوره يوسف عليه السلام بر آل عمران فرمودند بنا بر آنکه چون توفيق الهي عز و جل رفیق کشته اتمام این سوره میسر کردد... از آل عمران تا باین سوره مفسر کشته و در سلک تحریر منخرط کردد و این نیز دفتری باشد از دفاتر دریا متقاطر تفسير حدائق الحقايق في كشف أسرار الدقايق ... فصل در بیان فضائل این سوره کرمه و سبب نزول .... »

انجام: «... طالع کشت و طریق واضح شد و صندوق صدیق را عليه السلام بمزار خليل و مشهد اسرائيل عليهما الصلوة و السلام رسانیده در جوار آباء و اجداد عظام وی مدفون گردانیدند صلوات الله تعالى و سلامه على ... الحمدلله رب العالمين ....»

ص: 315

نوع خط: نسخ و نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 300گ، نوع کاغذ: فرنگی نخودی، نوع جلد: برون پارچه مخملی گل بهی با گل و برگ و بوته صورتی و زرد، درون تیماج زرشگی مجدول ضربي، با ترنج ضربی زمینه طلایی با عبارت:

از عمل خیش ندارم امید *** بر کرم تست مرا اعتماد

و سرترنج ضربی زمینه طلایی با عبارت: «خواجه مير عبادالله قاری»؛ عطف تیماج سبز يشمی با روکش محافظ پارچه ای ابلق.

گزارش نسخه: در انجام نسخه ابیاتی به خط شکسته به فارسی با مطلع ذیل آمده است:

رسید مژده که ایام غم نخواهند ماند *** چنین نماند چنان نیز هم نخواهد ماند

و نیز دارای یک مهر شلجمی ناخوان «أفوض أمري إلى الله .....» دیده می شود. این نسخه در سال 1915م از شهر بخارا در ازبکستان، به این انستیتو منتقل گردیده است.

(269)

(C-1935)

عنوان: نسخه دیگری از حدائق الحقايق في كشف أسرار الدقایق (2)

آغاز: افتاده «...».

نوع خط نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 286گ.

(270)

« D-348-4 »

عنوان: حسن و عشق

ص: 316

پدیدآور (مؤلف): میرزا نورالدين محمد بن فتح الدین شیرازی مشهور به «نعمت خان عالی» و متخلص به «عالی» (د. 1120 یا 1120ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: داستان صوفیانه جسم و جان و تزویج آن دو است. این اثر، بارها در هند به چاپ رسیده است.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 10گ (133ب - 142ب).

(271)

(C-217)

عنوان: حق اليقين (1)

پدیدآور (مؤلف): علامه محمدباقر بن محمد تقی، مجلسی اصفهانی (د. 1110ق)

موضوع: کلام و عقاید شیعه

گزارش متن: کتابی در اصول دین پنجگانه و ضروریات اعتقادات دینی و شماره گناهان کبیره و پاره ای از موضوعات اخلاقی و آداب اسلامی را به طور نسبتا مفصل که به بسیاری از ادله نقلیه در آن تمسک رفته است، مخصوصا بحث امامت را با توضیحاتی با عنوان «مؤلف گوید» در شش باب و یک خاتمه و هر باب مشتمل بر فصول، مقاصد و مباحثی، به نام شاه سلطان حسين صفوی (حک. 1105-1144 ق) تألیف و در آخر ماه شعبان 1109 ق، به پایان برده است و گویند این اثر، آخرین تأليف علامه مجلسی بوده است.

ص: 317

علامه مجلسی (ره) در این اثر، در سبب تألیف و موضوعات و اجزای آن می نویسد: «سعادت اخروی بستگی باعمال عبادی دنیوی دارد و بنده باید در این مزرعه تخم عمل خیر بکارد تا در آخرت بهره کافي ببرد، از این جهت چون اکثر مردمان از این غافلند، لذا بر آن شدم که ضروریات دینی را بتفصيل و غيرضروری را با جمال در این کتاب فراهم آورم و در دسترس بندگان الهي بنهم باشد، تا آنها راه ثواب اخروی پویند. در این کتاب از اقرار بحقيقت اوصیای پیغمبران خصوصا دوازده امام عليهم السلام و اقرار بعدالت حق تعالی و منزه بودن او از افعال قبیحه و اقرار بحشر و معاد و توابع آن بتفصیل سخن میاید ...).

عناوین ابواب کتاب حق اليقين، چنین است:

- باب اول در اقرار بوجود حق تعالی و صفات کمالیه او در چند فصل)؛

- باب دوم در صفات سلبيه حق تعالى (در چند مبحث)؛

- باب سوم در اموری متعلق به افعال حق تعالی (در چند بحث)؛

- باب چهارم در مباحث نبوت (در چند مقصد)؛

- باب پنجم در امامت (در چند مقصد)؛

- باب ششم در اثبات معاد و بیان مقدمات و توابع آن (در چند فصل).

- خاتمه در احوال عالم پس از قیامت.

کتاب حق اليقين چاپ های متعددی دارد که مرحوم مشار به مواردی اشاره داشته است (1) و از آن جمله اند چاپ چوبی در سال 1241 ق در تهران، چاپ سنگی در سال 1259 ق در تهران و چاپ سربی دو جلدی انتشارات اسلامیه تهران. چاپ انتشارات امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال 1386 ش در قم و دیگری چاپ انتشارات دینا در تهران به سال 1392 ش، از جمله چاپ های

ص: 318

اخيري و نسبتا خوب این اثر گرانبها به شمار می روند.

آغاز: «بسمله، الحمدلله الواحد الأحد الفرد الصمد العليم القدير ليس كمثله شيء وهو السميع البصير و الصلوة على أشرف العارفين ... ؛ اما بعد خامه شکسته و زبان و بیان ایكم نشان تراب اقدام ارباب يقين ...»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 13ق، تعداد برگ: 347گ.

(272)

«C-218»

عنوان: نسخه دیگری از حق اليقين (2)

آغاز: «مانند نسخه 217-C».

نوع خط: نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1231ق، تعداد برگ: 354گ.

(273)

«C-1127»

عنوان: نسخه دیگری از حق اليقين (3)

آغاز: افتاده (...).

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1201ق، تعداد برگ: 238گ.

(274)

ص: 319

«D-410 »

عنوان: نسخه دیگری از حق اليقين (4)

آغاز: «مانند نسخه 217-C».

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق و نسخ، كاتبه: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13ق، تعداد برگ: 284گ.

(275)

«B-2429»

عنوان: حلية المتقين (1)

پدیدآور (مؤلف): علامه محمدباقر بن محمد تقی، مجلسی اصفهانی (د. 1110ق)

موضوع: آداب و اخلاق

گزارش متن: کتابی در اخلاق، محاسن آداب و سنن اسلامی است که مرحوم علامه مجلسی آن را، با بهره گیری از آیات کریمه و استفاده از روایات نبوی (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، در چهارده باب (هر باب در چند فصل) و یک خاتمه، ساخته و در پنجم رجب المرجب سال 1079ق به پایان برده است.

عناوین ابواب چهارده گانه این کتاب گرانسنگ و خاتمه آن چنین است:

- باب اول در آداب لباس؛

- باب دوم در آداب زینت بدن و زیور پوشیدن؛

ص: 320

- باب سوم در آداب خوردن و آشامیدن؛

- باب چهارم در فضیلت تزویج و آداب نکاح؛

- باب پنجم در مسواک و ناخن گرفتن و مانند اینها؛

- باب ششم در استعمال عطر و روغن؛

- باب هفتم در آداب حمام رفتن ؛

- باب هشتم در آداب خواب و بیداری و بیت الخلاء؛

- باب نهم در حجامت و خواص بعضی ادویه و ادعیه؛

- باب دهم در آداب معاشرت و حقوق برادران ایمانی؛

- باب یازدهم در آداب مجالس؛

- باب دوازدهم در آداب دخول و خروج از خانه؛

- باب سیزدهم در آداب سواری و تجارت و زراعت؛

- باب چهاردهم در آداب سوار کردن و چهار پایان نگاه داشتن ؛

- خاتمه در بعضی از فوائد متفرقه.

کتاب حلية المتقين دارای چاپها و برگزیده ها و تصحیحات فراوانی است و مرحوم خانبابا مشار به مواردی از آنها اشاره داشته است (1) و از آن جمله اند: چاپ سربی 1248 ق در تهران، چاپ سنگی در سال 1260 ق در تهران و چاپ حروفي انتشارات جاویدان علمی تهران. تحقیق على اما میان، چاپ انتشارات سرور در قم به سال 1387 و تصحیح رضا مرندی، چاپ انتشارات جمهوری در تهران به سال 1384 و نیز چاپ 1384 انتشارات هجرت در سال 1386 (چاپ

ص: 321

نوزدهم)، از جمله چاپ های اخیری و نسبتا خوب حروفی این اثر گرانبها محسوب می گردد.

آغاز: «بسمله، الحمد لله الذي حلى أنبيائه المرسلين بأحسن حلية المتقين و بعث نخبة أصفيائه ليتمم مکارم أخلاق المؤمنين ... ؛ اما بعد چنین گوید تراب اقدام مؤمنین و خادم طلبه علوم ائمه طاهرين عليهم السلام ... اجابت ملتمس ایشان نمود و بر چهارده باب و خاتمه مرتب گردانید باب اول در آداب لباس ، باب دوم در آداب حلی وزیور پوشیدن وسرمه کشیدن و در آئینه نظر کردن

و خضاب کردن باب سوم ...»

نوع خط نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1241ق، تعداد برگ: 217 گ.

(276)

«1131-C»

عنوان: حیات القلوب (1)

پدیدآور (مؤلف): علامه محمدباقر بن محمد تقی، مجلسی اصفهانی (د. 1110ق)

موضوع: تاریخ معصومین (علیهم السلام)

گزارش متن: در زندگانی پیامبران گذشته عليهم السلام و تاریخ پیامبر اکرم صلی الله عليه و آله و سیره امامان عليهم السلام و حضرت زهرا علیها السلام است و در پایان نیز مباحثی در امامت بر پایه احادیث و اخبار حضرات معصومین علیهم السلام با توضیحاتی با عناوین «مؤلف گوید - مترجم گوید» آورده است که به نظر می رسد این مباحث، ترجمه احادیث جلدهای پنجم، ششم و هفتم کتاب خود، بحارالانوار، می باشد. این اثر در سه جلد که هر یک دارای چند باب تأليف و به سلطان سلیمان صفوی (حک. 1077-1105ق) تقدیم گردیده است. جلد اول کتاب

ص: 322

در 15 شوال 1085 در مشهد مقدس و جلد دوم در 25 ذی الحجه 1087 به پایان رسیده است.

نویسنده در مقدمه کتاب دربار سبب تأليف اثر می نویسد: «از عنفوان جوانی برهنموني هدایات رباني از ظلمات علوم جهالت اثر و کتب ضلالت ثمر منزجر گردیده عنان عزیمت بصوب عين الحيوه جاودانی یعنی تتبع اخبار و تفحص آثار اهل بیت اخبار سید ابرار ... معطوف گردانیدم وعمده احادیث و آثار ایشان که بعد از تتبع بسیار بدست آمده بود در کتاب بحار الانوار جمع نمودم ... ؛ جمعی از برادران مذهبی از من خواستند که آنچه از کتاب جامع الأبواب، که متعلق بتواریخ احوال و معجزات و مکارم و صفات انبیاء عظام و اولیاء کرام است از عربی فارسی ترجمه کنم و گوشزد کردند که آنچه تاکنون در این زمینه فراهم آمده از قول مخالفان بوده و بالنتيجه حق معنى ادا نشده است، لذا من دست بتحرير این کتاب در این زمینه زدم و آنرا در چهار کتاب که هر کتاب خود مشتمل بر فصولی چند است فراهم آوردم و تقديم اهل ایمان کردم».

عناوین مجلدات کتاب چنين است:

- جلد اول: در زندگانی پیامبران گذشته عليهم السلام (دارای سی و هفت باب)؛

- جلد دوم: در حالات معصومین علیهم السلام (دارای شصت و پنج باب)؛

- جلد سوم: در مباحث امامت (دارای دوازده باب).

کتاب حیات القلوب دارای چاپ ها و برگزیده ها و تصحيحات نسبتا زیادی است و مرحوم مشار به مواردی از آنها اشاره داشته است (1) و از آن جمله اند: چاپ چوبی (سربي) 1241 ق در تهران، چاپ سنگی در سال 1261 ق در تهران و چاپ حروفي انتشارات آفرینه - قم، در سال 1389 ش، به اهتمام کاظم عابدینی مطلق، از جمله چاپ های تصحیح شده این اثر گرانبها، محسوب می گردد.

ص: 323

آغاز: (1) افتاده «....»

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق و نسخ، كاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 346گ.

گزارش نسخه: این نسخه شامل جلد اول کتاب می باشد؛ بخش هایی از آغاز و انجام نسخه افتاده است.

(277)

«D-305 »

عنوان: نسخه دیگری از حیات القلوب (2)

آغاز: «بسمله، الحمدلله و الصلوة على عباده الذين اصطفى محمد و آله خيرة الوری، اما بعد این کتاب دوم است از کتاب حياة القلوب از مؤلفات احقر عباد الله محمد باقر ابن محمد تقی، عفى الله عن جرائمهما، در بیان تاریخ ولادت با سعادت و غزوات و سایر احوال شريفه ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1126ق، تعداد برگ: 471گ.

گزارش نسخه: این نسخه جلد دوم کتاب می باشد.

(278)

«C-92 »

ص: 324

عنوان: خاوران نامه (1) = خاور نامه

پدیدآور (ناظم): شمس الدين محمد بن حسام الدين حسن بن شمس الدین زاهد، خوشقی قهستاني قائنی خراسانی، مشهور به ابن حسام» و «فردوسی ثانی» (د. 875ق)

موضوع: ادبیات فارسی

گزارش متن: ولایت نامه خاوران نامه، مثنوی حماسی مشهوری مشتمل بر 22500 بیت است که در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف، به سال 830ق سروده شده است و در آن ابن حسام، فضائل و مناقب حضرت امیر المؤمنين عليه السلام، آمیخته به داستان های خیالی از سفرها و جنگ ها و دلاوریهای آن حضرت و یارانش، همچون مالک اشتر و ابوالمحجن در سرزمین خاوران و مشرق زمین، با شاه خاور به نام قباد و شاهان بت پرست دیگر به نام طهماس شاه و صلصال شاه و سپاه دیوان و اژدها به نظم کشیده شده است.

این مثنوی گرانقدر، از قدیمی ترین منظومه های حماسی دینی در ادب فارسی و در نوع خود کم نظیر و به لحاظ سبک و ارزش شعری، از مقام ممتازی بر خوردار است. این نوع سبک ادبی در تاریخ ادب فارسی، امروزه رو به فراموشی سپرده شده است. خاوران نامه، از قدیمی ترین حماسه های فارسی شیعیان است، و بعد از علی نامه، سرایش سده پنجم هجری، کهن ترین حماسه شیعی به زبان فارسی است هدف این داستان ها، تحكیم ایمان مردم و برانگیختن حس تحسین شیعیان و دوست داران آل علی علیهم السلام، بوده است، بنا به پسند عوام در آن روزگار، همیشه صحت روایات تاریخی مورد نظر نبوده، بلکه در آنها گاه سخن از جنگ با اژدها و دیو و جن می رود که در میان مردم، فرهنگ و ادبیات رایجی بوده است. شخصیت های انسانی این مثنوی، همچون مالک اشتر، ابوالمحجن و عمر بن امیه واقعیت تاریخی دارند، ولی پاره ای دیگر نظیر عملاق، قرطاس، عبدوی و نیز مکان هایی همچون حصن ضمان و حصن ظفر، صرفا ساخته و

ص: 325

پرداخته ذهن شاعر است و تنها از دید حماسی باید بدان ها نگریست.

باید افزود با اینکه ابن حسام، تصریح کرده که نام منظومه اش خاوران نامه است، اما در عين حال، در بسیاری از سر چشمه ها و فهرست ها، از آن با عنوان خاور نامه یاد کرده اند:

چو بر سال هشتصد بیفزود سی *** شد این نامه تازیان پارسی

مر این نامه را خاوران نامه نام *** نهادم بدانگه که کردم تمام.

درباره محتوای این کتاب گرانسنگ باید گفت که ابن حسام خوسفی، بعد از ذکر توحید و ستایش نبوت، خرد و دانش را ستوده و پس از مناجات، به ستایش مقام نبوت پرداخته است. وی در آغاز خاوران نامه، اصحاب پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله، در حضور او بحث می کنند که چه کسی از اصحاب، پهلوان تر است و به دنبال این بحث و نزاع، دو تن از اصحاب، ابوالمحجن و سعد وقاص، مکه را به قصد خاورزمین ترک می کنند. آنان در راه با نوادر، فرمانروای راهزنان، می جنگند و سعد وقاص اسیر می شود. ابوالمحجن نوادر را می کشد و سعد وقاص را می رهاند که هر دو با قطار آدم خوار روبه رو می شوند و پس از جنگیدن با او می گریزند. حضرت محمد صلی الله عليه و آله، على علیه السلام را به جستجوی آن دو، روانه می کند. برخی از مردم خاورزمین قنبر را اسیر می کنند و امیر المؤمنین قنبر را گم می کند. علی علیه السلام پس از آنکه ابوالمحجن و سعد وقاص را می یابد، با قطار می جنگد و او را به اسلام دعوت می کند و چون قطار نمی پذیرد، کشته می شود. از آن پس لشکر اسلام به رهبری امیر المؤمنین علی علیه السلام به خاورزمین می رود. علی علیه السلام، قنبر را می یابد و او را می رهاند. در این میان، مالک اشتر هم به جستجوی حضرت علي عليه السلام می آید و سپاه اسلام به رهبری علی علیه السلام، چندین بار با سپاه خاورزمین می جنگد.

در بخشی از داستان، عمرو آمیه نیز، به داستان وارد می شود که پیک و تندرو سپاه اسلام است. پاره ای از کتاب، از جنگ علی علیه السلام با جادوان بحث می کند؛ سرانجام على

ص: 326

عليه السلام، خاورزمین را مسخر می کند و جمشید شاه می گریزد. پس از آن على علیه السلام، رسول اکرم صلی الله عليه وآله را در خواب می بیند که به او فرمان می دهد به سرزمین قهرمان رود تا یادگار سلیمان علیه السلام را از فراز کوه بلور، برایش بیاورد و او در آنجا با سپاه قهرمان می جنگد. پس از آن على علیه السلام به سرزمین ساحل می رود. بخشی عظیمی از خاوران نامه درباره جنگ های امیر مؤمنان علی علیه السلام با تهماس، پهلوان اهل ساحل، است. پس از آن به سرزمین قام، که سرزمین زردشتیان است، می رود و با صلصال شاه می جنگد. در تمام این جنگ ها، سپاه اسلام به رهبری علی علیه السلام پیروز است. مالک اشتر و عمرو أميه نیز قهرمانی های بسیار نشان می دهند.

باید افزود که ابن حسام در این مثنوی، سخت، تحت تأثير شاهنامه فردوسی است و حتی در جایی از کتاب راجع به اینکه فردوسی را در خواب دیده، سخن گفته است. درباره جزئیات این مسدله، رشته سخن و عنان قلم را به دست استاد ادبیات فارسی در دانشگاه کالیفرنیا، جناب آقای دکتر امید سالار، می دهیم که می نویسند: «سراینده تاریخ حیدری، هرکسی که باشد . و مسلما حسن کاشی نیست - شعر نسبتا ضعیفی دارد. اما اگر به آثار یکی از بهترین حماسه سرایان شیعی، یعنی ابن حسام خوسفی (783-875 ق) که خاوران نامه اش از حماسه های مذهبی نامدار ست، بنگریم، می بینیم که این شاعر شیعی معتقد، نیز در باب فردوسی با نهایت احترام سخن می گوید، تا آنجا که خاوران نامه خود را برگ گلی از "روضه فردوسی می خواند. (1) ابن حسام در همان اوایل خاوران نامه که آن را در بیش از بیست و دو هزار بیت، به بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه در ذکر دلاوری های مولای متقیان علیه السلام سروده است، ارادت خود را به فردوسی و پیرویش را از اثر جاودانی او، صریحا ابراز کرده است. (2)

ابن حسام از فردوسی به الهام گر (3) خود تعبیر می کند و می نویسد که یک بار فردوسی را در

ص: 327

باغ پر گل و گیاهی به خواب می بیند و نزد او می رود و او را در آغوش می گیرد و با او سخن می گوید و معتقد ست که به برکت این خواب طبع او گشوده می شود و سخنش روان می گردد. (1) ابن حسام، آن شاعر شیعه معتقدی که عمری را در دهقانی و کار و زحمت صرف کرده، و به ندرت مدح کسی را گفته، از فردوسی با کمال احترام یاد می کند و از و می خواهد که سینه بر سینه اش نهد تا صافی نهاد فردوسی نصیبش شود. حسن کاشی - که در تقوا از ابن حسام هم پیش بوده، زیرا هرگز مدیحه سرایی نکرده و با فقر ساخته تا دستش جلوی کسی، بجز خداوند تبارک و تعالی، دراز نباشد - هم صریحا از فردوسی با کمال احترام یاد می کند. چگونه ممکن است که نص سخن این دو شاعر معتقد شیعه را نادیده گرفت و به این فکر افتاد که ابن حسام و حسن کاشی و امثال ایشان، با فردوسی به خاطر تشعشان معارضت داشته اند؟ البته هیچ بعید نیست که شعرا به یکدیگر رقابت کنند یا به خاطر چشم و هم چشمی های شاعرانه که نمونه های آن را در عهد خودمان هم بسیار دیده ایم، یکدیگر را بکوبند و سخن هم را خوار کنند؛ اما آن رقابت ها دیگر ست و کاسه کوزه ی آنها را بر سر مذهب تشیع شکستن، دیگر؛ تشیع به خودی خود دیانتی نیست که به مذاهب دیگر توهینی روا دارد. اگر این گونه بداخلاقی ها در طول تاریخ مذهب شیعه از برخی از پیروان این مذهب به ظهور رسیده است، نباید آن را به حساب تشيع گذاشت. این کارها از مقوله بداخلاقی و تعصب است و ربطی به مذهب اهل بیت (علیهم السلام) و سعه صدری که معصومین در اقوال و افعالشان نشان داده و پیروانشان را به آن توصیه کرده اند، ندارد. (2)

در کنار برخی چاپ های سنگی خاوران نامه در ایران، هند و پاکستان - که مرحوم مشار، در پژوهه خویش، گزارشی از آنها به دست داده است (3). روایتی منثور از نوع روایت نقالان نیز با نام خاور نامه باقی مانده است. این کتاب منشور، مشحون از تعبیرات و اصطلاحات نقالی است و چند به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. بنا بر اطلاع راقم، اصل خاوران نامه، تاکنون

ص: 328

تصحيح منقحی از آن منتشر نشده است و تنها دو دانشجو ضمن پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد، به تصحيح خاوران نامه پرداخته اند؛ یکی نیمه نخست کتاب، از حیدر علی خوشکنار و دیگری نیمه دوم آن به تصحيح حمیدالله مرادی، که خوشبختانه ، به اهتمام حمیدالله مرادی خلاصه ای از خاوران نامه با عنوان تازیان نامه پارسی: خلاصه خاوران نامه منتشر شده است.

گفتنی است، خاوران نامه در هند نیز رواج و شهرت داشته و شاعری اهل دکن، متخلص به رستمی، خاوران نامه را در سده یازدهم هجری، برای خدیجه سلطان شهربانو، همسر سلطان محمد بن ابراهیم عادل شاه (حک. 1035 - 1070ق)، پادشاه دکن، به زبان دکنی، ترجمه کرده است.

پایان سخن اینکه راقم در کتاب معجم الآثار المخطوطة، گزارشی از دستنویس های مختلف این اثر در کتابخانه های جهان بدست داده است (1) و نسخه ای از خاوران نامه، با تاریخ کتابت متأخر (سده 13 ق) نیز نزد راقم موجود است؛ از مجموع نسخ خطی خاوران نامه، به نظر می رسد، کهن ترین آن ها، نسخه موزه هنرهای تزئینی در تهران بوده باشد که برای نگهداری بهتر، به کاخ موزه گلستان (سلطنتی)، انتقال گردیده است.

آغاز: «نخستین بر این نامه دلگشای *** سخن نقش بستم بنام خدای».

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: گویا سده 11ق، تعداد برگ: 263گ.

(279)

«C-1432 »

عنوان: نسخه دیگری از خاوران نامه (2)

ص: 329

آغاز: افتاده (...).

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 10 یا 11ق، تعداد برگ: 530گ.

(280)

«B-1150»

عنوان: خزان و چهار

پدیدآور (مؤلف و ناظم): قاضی محمد شريف بن شمس الدين محمد، شیرازی مشهور به «شريفا» و متخلص به «کاشف» (د. پس از 1060 ق)

موضوع: اخلاق و ادبیات فارسی

گزارش متن: کتابی است در اخلاق با نثری نیکو و ادیبانه، آمیخته به حکایات و ابیاتی از خود مؤلف در شرح احوال کسانی که پس از سال ها مرارت و سختی، به آسایش و گشایش رسیده اند؛ مؤلف آن را به در خواست برادر کھتر خویش محمداسماعیل، در یک مقدمه و چهارده اساس (به ترتیب ذیل) و یک

خاتمه در سلخ ماه شعبان المعظم سال 1060ق نگاشته است: 1. صبر، 2. رحم، 3. ادب، 4. پاکیزگی، 5. عبادت، 6. لطف، 7. يقين، 8. حلم، 9. نصرت، 10. مروت، 11. سخاوت، 12. کرامت، 13. هدایت، 14. خاتمیت.

قاضی شریفا، ابتدا شرحی بر حروف «صراط على حق نمسکه» آورده است؛ او بر این باور است که در این عبارت، هر یک از حروف، رمز یکی از القاب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام می باشد. باید افزود که بیش تر داستان ها از کتاب الفرج بعد الشدة ابن جوزی اقتباس گردیده و سپس موارد دیگری نیز از سوی مؤلف به آن افزوده شده است؛ مؤلف پس از اساس چهاردهم

ص: 330

(خاتمیت) شرح حالی از خود نگاشته است.

این اثر نخستین بار در سال های 1263 و 1271 ق در تهران و نیز در سال های 1276 و 1284 ق در تبریز به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. این اثر همچنین با تصحیح متن و شرح مشکلات آن، توسط محمد حسین خسروان و رضا اشرف زاده، در سال 1382ش، با عنوان خزان و بهار: حکایتهایی از گشایشهای پس از سختی، از سوی انتشارات به نشر در مشهد مقدس به چاپ رسیده است.

آغاز: «بسمله، چمن آرای فرج بعد از شدت در خزان و بهار روز گار لطف شامل حضرت سبحانی است که ذات کاملی انسانیرا در وحشت سرای رحم در دامن .. صراط على حق نمسکه ... اما بعد آن ناجی از مضایق مهالک و مخالف مسالک ....»

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 1234ق، محل کتابت: اردبیل، تعداد برگ: 117گ.

(281)

«B-4293 »

عنوان: نسخه دیگری از خزان و بهار (2)

آغاز: «مانند نسخه 1150-B»

انجام: «...»، ناتمام.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12 یا 13ق، تعداد برگ: 55گ.

(282)

ص: 331

«B-173»

عنوان: خسرو و شیرین (1)

پدیدآور (ناظم): امیر محمد امین، شهرستانی اصفهانی متخلص به «روح الامین» و «امین» (د. 1047ق)

موضوع: ادبیات فارسی (منظوم)

گزارش متن: منظومه داستان خسرو و شیرین و فرهاد در قالب مثنوی است که شاعر آن را طبق عبارات دیباچه منثور آن، به درخواست محمد قلی قطب شاه (حک. 989-102ق)، پادشاه دکن، در سال های 1017-1018 ق سروده و پس از مدح وی، منظومه داستانی اش را به نام آن پادشاه شیعی، موشح ساخته است.

گفتنی است بخش بندی و عناوین منظومه خسرو و شیرین روح الامین، چنين است:

- در بیان بي وفائی و ناسازگاری ایام؛

- در بیان آگاه شدن شیرین از ویرانی دیار عشق، یعنی مرگ فرهاد:

چنین آید بگوش از هوشیاران *** که شیرین بود روزی پیش یاران

...

بیا روح الامین داری اگر هوش *** بکن این پند را چون حلقه در گوش؛

۔ صفت بزم آرایی خسرو و شیرین در شبی که دعوی زیادتی داشت بر روز ... و شیرین ساختن روح الامین کام خامه را بنوشتن شرح این مقال.

باید افزود که منظومه خسرو و شیرین روح الامین اصفهانی، به اهتمام بانو پریچهر سلطانی،

ص: 332

تصحیح گردیده و در سال 1389، از سوی انتشارات سامان دانش چاپ شده است.

آغاز (دیباچه): «ای بسته بدست جود تو قطب کمر / وای مکرمتت نهاده تاجش بر سر

خواهم که کند زبان عریان امین *** از مرحمتت جامه شکری در بر».

آغاز (منظومه): «خداوندا به عشقم راه بنمای *** دری بر رویم از تأیید بگشای »

انجام: «...» افتاده.

نوع خط: نستعلیق، کاتب: نامعلوم، تاريخ كتابت: گویا سده 12ق، تعداد برگ: 317گ.

گزارش نسخه: نسخه ای نفیس و هنری است و دارای دو سر لوح مذهب می باشد.

(283)

«A-55»

عنوان: خسرو و شیرین (1)

پدیدآور (ناظم): میرزا محمد صادق، موسوی شیرازی اصفهانی مشهور به «منشی» و متخلص به «نامی» (د. 1204ق)

موضوع: ادبیات فارسی (منظوم)

گزارش متن: منظومه ای ادبی در داستان عشق خسرو و فرهاد به شیرین است که در حدود 3700 بیت، هنگامی که شاعر به شیراز رفته بود به در خواست وکیل الرعایا (کریمخان زند) و وزیرش حاج آقاسی، در قالب مثنوی و در بحر تقارب، سروده شده است و این منظومه، نخستين مثنوی خمسه یا پنج گنج نامی است.

ص: 333

باید افزود، نامی از شعرا و منشیان کریم خان زند بوده و لقب «نامی» نیز از سوی وکیل الرعایا، به وی اعطا شده است و نامی ترین اثر مؤلف نیز، تاریخ گیتی گشا است که تاریخ زندیه است. سعید نفیسی در مقدمه تاریخ گیتی گشا، دو مثنوی درج گهر و يوسف و زلیخا را به نامی نسبت داده است و به باور وی خود نامی، تمام مثنوی های خود را نامه نامی نامیده است.

برای آشنایی با سبک و قریحه نامی و این ابیات از مثنوی خسرو شیرین اوست:

مرا در کوکب سالار کشور *** خديو ظلم سوز عدل گستر

وکیل قائم آل محمد *** که دور دولتش بادا مخلد

گذر افتاد سوی ملک شیراز *** چه شیراز آنکه بر جنت کند ناز

مبارک منزلى از چشم بد دور *** بهشتی جایگ اه جلوه حور

هنرور حاج آقاسی که ایام *** نماید فخر چون او را برد نام

در این کشور بر او، جا گرفتم *** بقرب لطف او مأوی گرفتم