فرهنگ عاشورا در ظهور : مقایسه ای بین قیام امام حسین علیه السلام و قیام امام زمان علیه السلام

فهرست مطالب

پیشگفتار...9

«1»

اهداف مشترک...13

دل شکسته ی ادم...14

بیماری ابراهیم خلیل...15

جنون عشق...16

امام زمان علیه السلام در کتب انبیا...17

یاد امام زمان علیه السلام درزیارت عاشورا...18

لوط پیامبر در ارزوی امام زمان علیه السلام...19

گریه بر سید الشهدا علیه السلام...20

گریه های امام حسین علیه السلام...20

تناسب رفتار...21

دل های مظطر...22

زاری و شیون...23

زنده کننده ی فرهنگ کربلا...24

«2»

عصر جهالت و نادانی...25

ص: 5

پیشگفتار

إنهُ لايجد عَبدٌ حَقيقة الايمانِ حتى يعلمَ ان لآخِرِنامالأوَّلنِا؛ بدون تردید هیچ بنده ای حقیقت ایمان را درک نمی کند، مگر اینکه به این باور قلبی برسد که آنچه برای اولین ماست، برای آخرین ما نیز هست.

امام صادق عليه السلام، بحارالانوار، ج 25، ص 359

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ الْحَمْدَللِه رَبُّ اَلْعَالَمِينَ وَ صَلَّي اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اَلطَّيِّبِينَ اَلطَّاهِرِينَ

با تفکر و اندیشه در تاریخ زندگی پیشوایان بزرگ شیعه و بررسی شیوه های رفتاری و سیره های عملی آنان در هدایت جامعه و بررسی آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام به این نکته پی می بریم که همه ی این پیشوایان و نگاهبانان سنگر وحی و حافظان دین، یک هدف بزرگ را دنبال می کردند. و این همان هدف بعثت انبیای الهی، به ویژه پیامبر خاتم صل الله علیه و اله بوده است.

انبیا آمده اند تا انسان ها را از زیر یوق بندگی شیاطین و هواهای نفسانی برهانند و تحت عبودیت خالق هستی قرار دهند و از انسان یک موجود الهی بسازند و به تعبیر قرآن کریم:

ص: 9

فصل اول

دل شکسته ی آدم

وقتی به آیات و احادیث و روایات مراجعه می کنیم، می بینیم که خدای منان مسائل و حوادث و جریانات کربلا را با همه ی انبیا و

فرشتگانش در میان گذاشته است. جریان امام حسین علیه السلام اختصاص به این امت مرحومه ندارد، بلکه با همه ی انبیا عنوان و مطرح شده است.

به عنوان نمونه؛ اولین روضه خوان حضرت ابی عبدالله عليه السلام جبرئیل امین است. او روضه خواند و حضرت آدم علیه السلام گریه کرد. وقتی نام های مقدس پنج تن را دید و جبرئیل نام پنج تن را یاد کرد، به نام نامی حضرت ابی عبدالله الحسين علیه السلام که رسید، به جبرئیل امین فرمود: «یا آخی جَبرئيل في ذِكرِ الخامِسِ یَنکَسِرُ قَلبی وَتَسیلُ دُمُوعی (1)؛ برادرم جبرئیل، چه شد که وقتی نام پنجمین آنان را بردی، دلم شکست و اشک چشمم جاری شد؟»

حضرت آدم علیه السلام -طبق بعضی روایات - چهل سال از ترک اولایی که از او سر زده و توبه اش پذیرفته نشده بود گریه می کرد، ولی وقتی نام نامی پنج تن، مخصوصا حضرت خامس آل عبا را دید، دلش شکست و توبه اش پذیرفته شد.

انسان با گناه از خدا جدا می شود و از فطرت فاصله می گیرد. وقتی استغفار کرد، دوباره به عالم قرب و عالم توحید باز می گردد. وقتی به خدا بازگشت کند، دل می شکند.

ص: 14

بیماری ابراهیم خلیل

در قضیه ی حضرت ابراهیم خلیل الرحمان علیه السلام آمده است که گفت: «إني سقيم.»(3) وقتی همه ی مردم گفتند: امروز روز عید است و ما داریم از شهر بیرون می رویم، تو هم بیا. ابراهیم گفت: من مریضم نمی توانم بیایم. «إني سقيم» یعنی مرض من مزمن و طولانی است. ابراهیم جوان بود. مریض نبود، بلکه صحیح و سالم بود. بعد از آن که مردم بیرون رفتند، بت ها را در هم شکست. این چه بیماری است که این همه بت را

ص: 15

جنون عشق

حضرت مولا امیرالمؤمنین علیه السلام در «نهج البلاغه» در خطبه ی متقین می فرماید: یک ویژگی اهل تقوا این است: «يقولُ لَقَدخُولِطوا؛ مردم می گویند این ها قاطی کرده و دیوانه اند.»

مرحوم شیخ عبدالکریم حامد می فرمود: تا مردم تو را دیوانه ندانند، بدان که آدم نشده ای. مردم می گویند: نگاه کن ببین می تواند پول را پارو کند، ولی اصلا دنبال پول نمی رود! پشت پا به همه این ها زده. فلان منصب، فلان شغل، فلان ریاست را به او می دهند، ولی همه را رها کرده است. «يقولُ لَقَدخُولِطوا»؛ مردم می گویند: این ها قاطی کرده اند. گاهی می بینید می زند زیر گریه، گاهی سر به بیابان می گذارد، آیا این دیوانه نیست ؟!

حضرت مولا فرمود: مردم راست می گویند، تکذیبشان نکنید. اما

مردم نمی دانند چه چیزی موجب قاطی کردن این ها شده است.

«وَلَقَد خالَطَهُم آمرٌ عَظیمٌ(2) چیز بزرگی این ها را دیوانه کرده است.» امر توحید، امر قيامت، امر معنویت و انسان شدن این ها را دیوانه کرده است. مردم این مطلب را تمیز و تشخیص نمی دهند.

ص: 16

امام زمان علیه السلام در کتب انبیا

همان طور که مصائب و مسائل حضرت اباعبدالله علیه السلام با همه ی انبیا در میان گذاشته شده، خداوند مسائلی را هم که مربوط به حضرت ولی الله الاعظم علیه السلام است، برای همه ی انبيا مطرح نموده است. همه ی انبیا می دانستند که خداوند وعده داده است که جهان را به دست قدرتمند و و توانمند یوسف زهرای اطهر علیه السلام پر از عدل و داد کند.

«وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ»(1) ما در کتاب زبور بعد از ذکر نوشتیم که بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.

این آیه مربوط به امام زمان علیه السلام است. خدای منان این مسأله را در «تورات» موسی علیه السلام و «زبور» داوود علیه السلام مطرح کرده است.(2) این بدان معناست که مردم عصر موسی بن عمران هم مسأله ی امام زمان علیه السلام را می دانستند؛ چون تورات به دست آن ها می رسید و با این قضیه روبه رو می شدند. سؤال می کردند سبط ها چه کسانی هستند. می گفتند: حضرت مهدی دوازدهمین جانشین حضرت رسول الله صل الله علیه و اله است.

ص: 17

یاد امام زمان علیه السلام درزیارت عاشورا

فلسفه ی غدیر خم معرفی امامت است. حضرت رسول صل الله علیه و اله در : خطبه ی غدیر سه مرتبه از ویژگی های امام زمان علیه السلام سخن به میان آورده است. زیارت عاشورا یادگار خداست. خدای منان زیارت عاشورا را فرستاده است. در زمان بنی امیه زیارت عاشورا را نمی توانستند برملا کنند؛ چون زمان، زمان تقیه بود. لذا پیغمبراکرم به امیرالمؤمنین؛ امیرالمؤمنین به امام حسن؛ امام حسن به امام حسین؛ امام حسین به امام سجاد؛ امام سجاد به امام باقر علیه السلام به عنوان ودیعه و امانت سپردند. زمانی زیارت عاشورا را آشکارش کردند که بنی امیه داشتند نابود می شدند و بني العباس روی کار می آمدند.

نام حضرت مهدی علیه السلام در زیارت عاشورایی که حدیث قدسی است و مربوط به کربلاست، دو مرتبه آمده است. در یک جا فرموده اند:

فَأَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِي أَكْرَمَ مَقَامَكَ وَ أَكْرَمَنِي أَنْ يَرْزُقَنِي طَلَبَ ثَارِكَ مَعَ إِمَامٍ مهُدًي ظَاهِرٍنَاطِقٍ بِالحَقّ مِنکُم» و در جای دیگر نیز چنین آمده است:

«مَعَ امام مَنصورٍ مِن أَهلِ بَيتِ مُحَمَّدٍ صَلَّی الله عَلَيهِ وآلِه»

حضرت سالار شهیدان نیز در روز عاشورا دو مرتبه نام امام زمان علیه السلام رابرده است.

حضرت امام العارفین، امام علی بن الحسین علیه السلام نیز در خطبه ای که در شام خواندند، از حضرت نام برده اند: «ومِنّا المَهدِيُّ الَّذي يَقتُلُ الدَّجَالَ؛ حضرت مهدی که دجال را می کشد، از ماست». نامش جهانی بوده؛ در همه ی زمان ها و همه ی مکان ها.

ص: 18

لوط پیامبر در آرزوی امام زمان علیه السلام

جالب اینجاست که وقتی فرشتگان مأمور عذاب به منزل حضرت

لوط علیه السلام آمدند، همسر حضرت لوط رفت داد زد و گفت: بیایید، مهمان تازه آمده است. اراذل و اوباش هم در خانه ی حضرت لوط جمع شدند. حضرت لوط موعظه کردند، اما آنها زیر بار موعظه نرفتند.

چنان که قرآن نقل کرده است، حضرت لوط به گروه اوباش گفت:

«قَالَ لَوْ أَنَّ لِى بِكُمْ قُوَّةً أَوْ ءَاوِى إِلَى رُكْن شَديد»(1)، ای کاش برای من یک نیرو و توانی و یک پناهگاهی بود.» تا به آن پناهنده می شدم و دمار از روزگار شما اراذل و اوباش در می آوردم.

در روایات ما آمده است که مراد حضرت لوط از «قوة» و «رُکن شدید» امام زمان علیه السلام و یارانش بوده است.(2) یعنی آرزو کرد ای کاش آن وعده ای که خدا به ما داده که در انتظار مصلح جهانی به سر ببرید، ای کاش آن مصلح جهانی و یاران آن مصلح جهانی الآن بودند. حضرت لوط می داند نیستند، ولی آرزو عیب ندارد. مگر من و شما آرزو نمی کنیم که «خدا کند که بیایی!»

او هم آرزو کرده است که کاش در این عصر و زمانه ی ماحضرت و یارانش تشریف داشتند و من را از این شدت نجات می دادند. معلوم می شود مسئله ی امام زمان علیه السلام در همه ی اعصار و با همه ی انبیا در میان گذاشته شده است.

ص: 19

گریه برسید الشهدا علیه السلام

دومین اشتراک گریه بر مصائب امام حسین علیه السلام است. گریه ی همراه با جزع و فزع و بی تابی مکروه و ناخوشایند است. انسان اگر گریه می کند، باید آرام آرام گریه کند. در گریه بر مصائب، جزع و فزع ممدوح و پسندیده نیست. اما انسان اگر در مصائب ابی عبدالله الحسین علیه السلام با فریاد و ضجه و ناله گریه کند، بسیار عالی است.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

إن ّ البُكاءَ وَالجَزَع َ مَكْرُوه ٌ للْعَبدِ ماخَلا البُكاءَ و الجَزَع َ عَلي الحُسَيْن بْن عَلي (علیه السلام) فانَّه مَأجُورٌ؛(1) بی گمان هر گریه و جزعی در هر مورد برای بنده ناخوشایند است، جز گریه بر حسین بن علی علیه السلام که دارای اجر و پاداش است.

تناسب رفتار

انسان باید متناسب با کربلا گریه کند. هر چیزی تناسبی دارد. اگر می خواهید به حرم امام رضا علیه السلام يابه زیارت مشاهد مشرفه بروید، می فرمودند: قدم ها را آهسته بردارید. غسل کنید. لباس نو تن کنید. گرد و غبار لباس و چهره را از بین ببرید و خود را شست و شو بدهید. موهاو محاسن را شانه کنید و وارد حرم بشوید. ولی در مورد کربلا گفته اند: با گرد و غبار و ژولیده موی و غبار آلود وارد حرم بشوید؛ متناسب با کار امام حسین علیه السلام

این تناسب در مکتب اسلام خیلی زیبا و مهم است. ظاهر و باطن متناسب و هماهنگ است. اگر انسان جوامع بشری را نگاه کند، ظاهر و باطنش به هم نمی خورد. ولی ظاهر و باطن فرامین و احکام نورانی اسلام، همه هماهنگ و متناسب است.

مثلا اسلام به ما می گوید: وضو بگیر و چهره ات رو بشوی. از آن

طرف می گوید: هنگام شستن صورت این دعا را بخوان: «ا«اللّهُمَّ بَیضْ وَجْهی یوْمَ تَسْوَدُّ فیهِ الْوُجوهُ؛(1) خدایا، در روزی که صورت ها سیاه است، مرا روسفید کن!» یعنی همزمان و هماهنگ با شستن صورت، با خدا هم صحبت می کنی. خدایا چهره ی آبرو و فطرتم را هم شست و شو بده.

ص: 21

دل های مضطر

ظاهر و باطن تمام اسلام با هم تطبیق دارد. تناسبش عجیب است. وقتی نام مخصوص حضرت مهدی علیه السلام را می بریم، بلند می شویم و دست ها را روی سر می گذاریم. چرا دست روی سر می گذاریم؟ یک معنایش این است که مهدی جان! با نیامدنت به اضطرار رسیدم.

همه ی بدبختی ها و بیچارگی های جوامع بشری به خاطر غیبت امام زمان علیه السلام است. عامل غیبت هم ما هستیم. عرب وقتی مضطر و درمانده می شد، دست ها را روی سر می گذاشت. یعنی خدایا، راه چاره بسته شده است. دستم را روی سرم می گذارم و خبر از اضطرار باطنم می دهم.

پیام دیگر این است که مهدی جان، تو بیا، من تسليمتم. انسان وقتی می خواهد تسلیم بشود. دست ها را روی سر می گذارد و اعلام می کند که من تسلیمم.

باز در اسلام آمده است که اگر می خواهی دعا کنی و از خدا چیزی می خواهی، کف دست را به طرف آسمان بگیر و بگو: «رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً» اما اگر بلا و سختی آمده است و ناراحتی و نگرانی شدید است این گونه دعا کن پشت دست را به طرف آسمان بگیر ودعاكن. یعنی خدا عذاب را نمی خواهم

یا مثلا اگر باران نیامده و مشکلاتی برای مردم رخ داده، برای نماز

ص: 22

زاری وشیون

ظاهر و باطن همه چیز دقیقا به هم می خورد. آرام گریه کردن متناسب با کربلا نیست. فریاد و ضجه زدن متناسب است. غبار آلود بودن، ژولیده موی بودن متناسب است. برای حضرت ولی الله الاعظم، امام زمان علیه السلام هم همین طور است.

فَعَلَى الْأَطائِبِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ وَعَلِيٍّ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِما وَآلِهِما فَلْيَبْكِ الْباكُونَ، وَ إِيَّاهُمْ فَلْيَنْدُبِ النَّادِبُونَ، وَ لِمِثْلِهِمْ فَلْتَذْرِفِ الدُّمُوعُ، وَلْيَصْرُخِ الصَّارِخُونَ، وَيَضِجَّ الضَّاجُّونَ، وَيَعِجَّ الْعاجُّونَ(1)؛ پس بر پاکیزگان از خاندان محمد و علی که درود خدا بر هر دو گریه کنندگان باید بر آن ها زاری کنند و برای امثال آن ها اشک ها باید روان گردد و فریاد زنندگان فریاد زنند و شیون کنندگان شیون کنند و خروش کنندگان بخروشند.

اهل ندبه بسیارند. ندبه گریه ی با صداست. بعضی ها هم ضجه می زنند. بعضی ها عجه و فریاد می زنند. «وَيَضِجَّ الضَّاجُّونَ، وَيَعِجَّ الْعاجُّونَ» این ها اگر از روی واقعیت باشد بسیار ارزشمند است و

ص: 23

زنده کننده ی فرهنگ کربلا

این دو اشتراک را به عنوان مقدمه بحث، عنوان و مطرح کردیم. قرآن

چهار هدف جالب و زیبا را مطرح کرده که هر چهار هدف در کربلا وجود دارد. اصلا امام زمان علیه السلام تشریف می آورد تا فرهنگ کربلا را زنده کنند. فرهنگ کربلا چند درصدی در جامعه ی شیعه زنده است، اما صد در صد زنده نیست. حضرت می آیند تا فرهنگ کربلا را صد در صد در همه ی عالم و جهان بگسترانند و زنده کنند.

از شعار یارانش می توان به این نکته بسیار مهم پی برد. شعار هر ملتی نشان دهنده ی اهداف آن ملت است. مثلا در شوروی شعارشان مربوط به شکم بود. شعار ما استقلال آزادی و جمهوری اسلامی بود. امام امت قدس سره فرمودند: تمام مقصد ما مکتب ماست.

هر کسی شعاری دارد. ما از شعار یاران آن حضرت به اهدافشان پی می بریم. شعار مهم یاران آن حضرت « یا لثاراتِ الحسین» است(1). یعنی ای کسانی که در انتظار خون خواهی ابی عبدالله الحسین علیه السلام به سر می برید، امام زمان علیه السلام تشریف آوردند. یعنی حضرت در واقع کربلا، برای خون حضرت، برای پیام و اهداف حضرت ابی عبدالله علیه السلام خواهد آمد.

ص: 24

فصل دوم

نجات بشر از جهل و سردرگمی

فلسفه ی قیام امام حسین علیه السلام این بود که بشر را از جهالت و نادانی رهایی دهد. البته بسیاری هم رهایی پیدا کردند. در دنیا هم هر کجا

ص: 26

کمال خرد و اخلاق

قیام امام زمان علیه السلام دقیقا تابع و پیرو قیام امام حسین علیه السلام است. امام زمان علیه السلام می خواهد جهل و نادانی را از بین ببرد و بشر را در اوج معارف و علوم و دانش قرار بدهد. برای تحقیق این مهم امام زمان علیه السلام دستی به سر همه می کشند. یعنی عنایت و توجه اش به همه ی جهانیان و به همه ی عالم می رسد. در حقیقت دو ویژگی در بشر جمع می شود: یکی این که عقل بشر کامل می شود و دیگر این که اخلاقشان کامل می شود و خود به خود جهالت و نادانی از بین خواهد رفت.

روح نماز

اقامه ی نماز یعنی «إِيّاكَ نَعبُدُ وَإِيّاكَ نَستَعينُ». چشم انسان باید خدا را بندگی کند. اگر هرزه نبود و از حرام چشم پوشید، این چشم بنده ی

خداست. اگر چشم چیزی را که نباید ببیند دید، و به حرام توجه کرد، این چشم بنده ی شیطان است. عبدالله نیست. گوش اگر به موسیقی گوش داد، به تهمت گوش داد، به غیبت گوش داد، این گوش بنده ی خدا نیست، بنده ی شیطان است. اگر حرف خدا را گوش داد، ادعیه را گوش داد، این گوش عبدالله است.

این که فرمودند بگو «إِيّاكَ نَعبُدُ»، یعنی زبانم، چشمم، گوشم، دستم، فکرم، دلم و همه ی وجودم و هستی ام تو را بندگی می کند. حضرت رسول الله صل الله علیه و اله در سجده می فرمودند:

سَجَدَ لَکَ سَوَادِی وَ خَیَالِی وَ آمَنَ بِکَ فُؤَادِی (1)؛ خدایا، سرا پای وجود و خیالم تو را سجده می کند و دلم به تو معتقد است. «إِيّاكَ نَعبُدُ» یعنی همه ی جوارح واعضایم تو را بندگی می کند. روح نماز این است.

همان عبادتی که امام العارفین، حضرت علی بن الحسين علیه السلام وقتی که مؤذن الله اکبر را گفت فرمود: «: شَهِدَ بِهَا شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ

ص: 29

استعانت از خدا

گاهی انسان با زبان می گوید: خدایا کمکم کن، ولی با دل به دیگران می گوید: کمکم کن. در مقام عمل به سراغ این و آن می رود. این «اِیّاکَ نَستَعین» را خوب نگفته است. درست دعا نکرده است. «اِیّاکَ نَستَعین» یعنی خدایا، همه ی اعضایم از تو مدد می خواهد. چهره ام به جانب تو برافراشته شده، و دستم به جانب تو دراز شده؛ «فَإِلَيْكَ يارَبِّ نَصَبْتُ وَجْهِى، وَ إِلَيْكَ يَا رَبِّ مَدَدْتُ يَدِى،»(2). دلم و فکرم به جانب توست. «أقَمتَ الصَّلوة» یعنی کرنش در برابر خدا، یعنی در برابر غیر خدا کرنش نکن.

زکاتی فراگیر و بی نظیر

وَآتَيْتَ الزَّكَاةَ؛ شهادت می دهم که زکات دادی.» معنای این جمله از زیارت نامه چیست؟ اگر مراد این باشد که امام حسین علیه السلام زکات مالش را می داد، می گویند: این هنر نیست. اگر به شما بگویند آیت الله بهاالدینی با آیت الله بهجت - رضوان الله تعالى عليهما -نماز می خواندند یا زکات می دادند می گویند: اگر این ها نماز نخوانند یا زکات ندهند، پس چه کسی باید نماز بخواند یا زکات بدهد! این ها که تعریف نشد. اگر بگوییم: حسین جان، شهادت می دهم تو زکات می دادی! اگر امام حسین علیه السلام زکات ندهد، پس چه کسی زکات بدهد بنابراین «وَآتَيْتَ الزَّكَاةَ» معنایی فراتر و گسترده تر از این معنا دارد، زکاتی همه جانبه و فراگیر. علم، زکات دارد. زکات علم و دانش، نشر آن است. آبرو زكات دارد. زكات آبرو این است که انسان آبرویش را پیش این و آن گرو بگذارد و به نفع مؤمنین و مسلمین استفاده نماید. قدرت زکات دارد. زکات قدرت این است که انسان حق مظلوم را از ظالم بگیرد و در

ص: 31

بزرگ ترین معروف

شهادت سوم: «وَ اَمَرتَ بِالمَعرُوفِ، فرمان به خوبی ها را صادر کردی.» امر به معروف کردی. این معروف چه بود؟ این معروف امامت و ولایت بود. امام حسین علیه السلام به کوفه و کربلا آمد برای این که امامت امیرالمؤمنین و امامت برادر و خود و فرزندانش را معرفی کند و به اثبات برساند. مردم کوفه به حضرت نامه نوشتند که آقاجان بیا، ما رهبر نداریم، امام نداریم، یزید را به امامت قبول نداریم.

سی هزار نامه در رابطه با موضوع امامت و ولایت آمده است. حضرت در مدینه و مکه و در مسیر کربلا نفرمودند من برای نماز و روزه و

ص: 32

ویژگی های یاران مهدی علیه السلام

ما در این جملات چهار موضوع را در رابطه با قیام آن حضرت متوجه می شویم. اکنون بیاییم به سراغ آقا امام زمان علیه السلام این آیه ی کریمه مربوط به یاران امام زمان علیه السلام است که اگر آنان بر مسند قدرت بنشینند چه می کنند.

«الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ »(2) همان کسانی که هرگاه در زمین به آن ها قدرت بخشیم نماز را برپا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه ی کارها ازآن خداست.

اگر قدرت و تمکن و توان به یاران آن حضرت بدهیم، اقامه نماز

ص: 33

احمد چلویی

شيخ عبدالكريم حامد می فرمودند: مرحوم شیخ رجبعلی خیاط یک رفیقی به نام احمد چلویی داشتند. به دیدن او رفتیم. احمد چلویی کسی بود که یک وقتی قهر کرد و خواست از تهران بیرون برود. وقتی اثاث و وسایل را جمع کرد، فرشته ای ندا داد که احمد چلویی برگرد.

خدا به برکت تو عذاب را از تهران برداشته است. در تهران بمان. برای مردم تهران مفیدی.

او کسی بود که بالای چلوکبابی اش نوشته بود، چلوکباب نسیه داده می شود. پول دستی هم قرض داده می شود. آیا شایسته نیست که این آقا مانع زلزله و عذاب باشد و به برکت او خداعذاب را بردارد. بعضی هم می نویسند نسیه داده نمی شود، حتی به جنابعالی. بعد هم اعلامیه پخش کردند که نسیه مرد، سالگرد نسیه را هم گرفته اند. البته مردم هم بد عمل می کنند. پول را می برند می خورند و نمی دهند.

فصل سوم

مصلح جهانی

حضرت فرمود: من برای اصلاح جامعه حرکت کردم. این فلسفه ی قیام حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام بود. حضرت ولی الله الاعظم علیه السلام نیز برای اصلاح جامعه می آید. از این رو یکی از القاب زیبای حضرت مصلح است.

ص: 38

بندگی خدا

این نکته جالب و زیباست که یکی از کنیه های حضرت امام حسین علیه السلام اباعبدالله است. بیش ترین نامی که از حضرت در زیارت عاشورا برده شده، کنیه ی ابا عبدالله است.

چرا به آن حضرت اباعبدالله می گویند. مرحوم علامه، میرزا ابوالفضل تهرانی، شاگرد میرزای بزرگ شیرازی، در کتاب «شفاء الصدور في شرح زیارة العاشور» می فرماید: از این نظر به آن حضرت اباعبدالله می گویند که همه ی بندگان خدا سر سفره ی کربلای او نشسته اند. اگر نبود قیام و شهادت او و یارانش، در جهان یک نفر به نام عبدالله و بنده ی خدا نداشتیم. همه عبدالشيطان، عبدالدنیا، عبدالبطن، عبدالدرهم و دینار می شدند. چون وقتی یزید آن حرکات را از خود نشان دهد و بگوید:

لعبت هاشم بالملك *** فلاخبر جاء و لاوحی نزل(2)

بنی هاشم با حکومت و سلطنت بازی کردند؛ نه وحی آمد و نه قرآنی و نه خبر آسمانی

ص: 39

زمینه ساز حرکت فرهنگی شیعی

خود حضرت هم فرمودند:

وعَلَی الإِسلامِ السَّلامُ ،إذ قَد بُلِیَتِ الاُمَّهُ بِراعٍ مِثلِ یَزیدَ (1)و باید با اسلام وداع و خداحافظی کرد، وقتی مبتلا به رهبری همچون یزید بشود.

پس قیام حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام بنی امیه را رسوا کرد. خط یزید و بنی امیه را باطل کرد و خط خدا را ترسیم نمود و به تصویر کشید. اصلا خون امام حسین علیه السلام زمینه ساز حرکت فرهنگی امام باقر و امام صادق علیهما السلام شد، وگرنه زمینه ی فرهنگی برای شیعه حاصل نمی شد.

حضرت خونش را تقدیم کرد. کم کم مردم مدینه و کوفه و شهرها پرسیدند این یزید فاسد و فاجر و این بنی امیه چه می گویند! غیر از بدبختی و نکبت برای جامعه چه به ارمغان آورده اند؟!

قیام مختار، و پیش از آن قيام حره شروع شد. تمام بنی امیه و از جمله

فرماندار بنی امیه را از شهر مدینه بیرون کردند. به جز قيام حره و قیام مختار حرکات دیگر هم به وجود آمد. فرزند مالک اشتر، ابراهیم بن مالک قهرمان، علیه حکومت بنی امیه حرکت کرد. حکومت بنی امیه تضعیف شد. بني العباس هم از آن طرف حرکت کردند و زمینه ی مساعدی برای امام باقر و امام صادق علیهما السلام به وجود آمد تا فرهنگ سازی کنند. شیعه هر چه دارد از امام باقر و امام صادق علیهما السلام دارد. خون امام

ص: 40

کارخانه انسان سازی

مؤسس حوزه علمیه قم، مرحوم شیخ عبدالکریم حائری قدس سره وقتی

می خواست نماز بخواند عرضه میداشت:

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِاللَّهِ اشهَدُ اَنَّكَ قَد اَقَمتَ الصَّلوةَ؛ سلام بر تو

یا اباعبدالله، شهادت می دهم که تو نماز را به پا داشتی. و تكبيرة الإحرام می گفت. یعنی این نمازی هم که من الان دارم می خوانم، همه به برکت امام حسین علیه السلام است. نمازی که به تعبیر امام قدس سره کارخانه ی انسان سازی است.

مرحوم سید هاشم رضوی از قول مرحوم قاضی می فرمودند: شما به

نمازهای پنج گانه اهمیت بدهید. قشنگ بخوانید، آداب آن را رعایت کنید و زیبا بخوانید. ریش من گرو اگر شما آدم نشدید. این نماز انسان را آدم می کند. بعد ایشان می فرمود: مرحوم قاضی سردش بود. می لرزید. وقتی به نماز می ایستاد، ما به او اقتدا می کردیم. بعد از نماز اول قبایش را در می آورد. می دیدیم که عرق کرده.

چنان مستغرق یاد حضرت رب العالمین می شد که آن لرزش و سرما

از بین می رفت و به برکت لطف حضرت رب العالمین برای او حرارتی حاصل می شد.

ص: 41

پدر بندگان خدا

«اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا اَباعَبْدِاللَّهِ !» سلام بر تو ای پدر همه ی بندگان عالم.

اگر او و قیامش نبود، اگر «هَیهاتَ مِنَّا الذِّلَةِ» او نبود، چه کسی درس

شهامت و شجاعت را یاد می گرفت. چه کسی می فهمید باید در مقابل ظالم بایستد و با آن مبارزه کند. لذا او پدر همه ی بندگان عالم است. هر چه عبدالله داریم، پدر همه ی آن ها اوست.

او پدر همه ی عبادت هاست. زیباترین و عالی ترین عبادت، از حضرت سر زده است. نمازی به زیبایی نماز حضرت نیست. روز عاشورا به نماز ایستاد. تیر مثل باران و تگرگ بر او و یارانش می بارید. شب عاشورا شب زمزمه و تلاوت قرآن است. شب نماز و دعاست. شب راز و نیاز است. همه ی این عبادت ها یا حقیقتا یا به نحو تمثیل و تصویر در شب و روز عاشورا از حضرت سر زده است.

ابا عبدالله یعنی پدر همه ی بندگان عالم. وقتی به عبادت حضرت نگاه می کنند، خجالت می کشند. چه مناجات قشنگ و زیبایی! انسان آخرین لحظات عمرش در حالی که خون از بدنش می رود، مشغول مناجات باشد. راوی می گوید: نزدیک شدم. دیدم دارد می گوید:

صَبراً عَلی قَضائِکَ یا رَبِّ، لا إلهَ سِواکَ یا غِیاثَ المُستَغیثین(1)؛ بر قضا و حکم تو صبر پیشه می سازم، ای پروردگار من خدایی جز تو نیست، ای فریادرس دادخواهان

ص: 42

پدر بندگان صالح

حضرت امام زمان علیه السلام هم کنیه شان اباصالح است. مرحوم محدث نوری در «النجم الثاقب» این کنیه را برای حضرت نقل کرده است. اباصالح یعنی پدر همه ی شایستگان و صلحای عالم. این هم خیلی معنای لطیف و ظریفی دارد. عالم به فساد و تباهی کشیده شده و به فساد و تباهی بیشتر کشیده خواهد شد. «کما مُلِئَت ظُلما و جَؤرا»(1) جهان مملو از ظلم و ستم و تجاوز و غارت و چپاولگری است. جهان، جهان فاسدی است، جهان ضد ارزش و ضد اخلاق است.

شخصی که می آید و جهان را به صلح و صفا و شایستگی می کشاند، امام زمان علیه السلام است. در نماز می گوییم: «آلسَّلامُ عَلَينا و عَلی عِبادِ اللهِ الصّالحينَ، سلام بر بندگان صالح و شایسته ی خدا!» کسی که عبادالله الصالحين را می سازد و تربیت می کند، امام زمان علیه السلام است. ابا صالح یعنی پدر همه ی بندگان صالح و شایسته خدا. او عالم را یکپارچه به صلح و صفا و آشتی و صلاحیت و شایستگی دعوت می کند.

حضرت دست روی سرها می کشند، هم اخلاق کامل می شود، هم

عقل ها جمع می شود. در روایات آمده است: زمان حضرت به قدری صلح و صفا در جهان حاکم می شود که گرگ و میش در کنار هم زندگی می کنند. یعنی ریشه ظلم کنده می شود.

در دعای ندبه می خوانیم:

وَاجْتَثَثْتَ أُصُولَ الظّالِمینَ، وَ نَحْنُ نَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛

ص: 43

فصل چهارم

یاران سست عنصر

حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام فرمود: من حاضرم ده نفرازیارانم را بدهم و یک نفر از یاران معاویه را بگیرم. یاران معاویه در باطلشان محکم اند. یاران من در حقانیتشان سست و ضعیف اند. هر وقت آن ها را دعوت به جهاد می کنم، بهانه می آورند.

آن قدر امیرالمؤمنین علیه السلام را آزرده خاطر کردند که فرمودند:

اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ مَلِلْتُهُمْ وَ مَلُّونِی وَ سَئِمْتُهُمْ وَ سَئِمُونِی فَأَبْدِلْنِی بِهِمْ من هوخَیْرلی مِنْهُمْ و أَبْدِلْهُمْ بِی من هو شَرّلهم مِنِّی؛(1) خدایا، من آنان را ملول کردم و آنان نیز مرا ملول ساختند. من آنان را خسته کردم و آنان هم مرا خسته کردند. به جای آنان بهتر از آنان را نصیبم کن و به جای

من بدتر از مرا نصیب آنان كن.

این شکوه و گلایه ی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام است. حضرت ابی عبدالله الحسين علیه السلام هم می فرماید: «و جَزاكُمُ الله عَنّي خيرا »(2)خدا از جانب من بهترین و زیباترین پاداش را به شما عنایت کند.» یاران امام زمان هم بعد از یاران ابا عبدالله الحسین علیه السلام در جهان هستی و آفرینش حرف اول را می زنند و برترین اند.

ص: 46

برترین اهل هر عصر

حضرت امام العارفین علی ابن الحسین، زین العابدین علیه السلام به اباخالد کابلی فرمود:

نَّ أَهْلَ زَمانِ غَیْبَتِهِ الْقآئِلِینَ بِإِمامَتِهِ وَالْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ مِنْ أَهْلِ کُلِّ زَمانٍ»؛(1) مردمی که در عصر و زمان غیبت امام زمان علیه السلام به سر می برند و معتقد به امامت حضرت مهدی علیه السلام هستند و در انتظار آمدن او به سر می برند، برترین اهل هر عصر و زمان هستند.

این مربوط به کسانی است که خود را آماده کرده اند و در انتظار به سر می برند. انتظار یعنی آماده باش. آن ها دائما در آماده باش به سر می برند. یک سرباز که در آماده باش به سر می برد، اسلحه به دوش است. کسانی که برای آمدن حضرت در آماده باش به سر می برند، برترین انسان های روی زمین هستند. یعنی بعد از یاران ابی عبدالله الحسین علیه السلام برترین هستند.

شیران بیشه ی کارزار

در همین رابطه بود که شب عاشورا وقتی عقیله بنی هاشم حضرت

زینب کبری علیها السلام به برادر عرضه می دارد: برادر نکند فردا تو را تنها بگذارند؟ امام حسین علیه السلام فرمودند:

«واللهِ لَقَدْ بَلَوتُهُم ْ فَما وَجَدْت ُ فيهم اِلاّ الاَشْوَش َ الاَقْعَس َ يَسْتَأنسُون بِالْمَنيّة ِ دُوني اِسْتيناس َ الطِّفل ِ اِلي مَحالِب اُمِّه ِ»(1)؛ من یارانم را آزمودم آنان را شیر قهرمان بیشه کارزار یافتم. با مرگ به مانند طفلی که به پستان مادر وابستگی دارد به شیر مادر علاقه مندند.

طفل وقتی به شیر مادر می رسد می خندند و هنگامی که او را از شیر

می گیرند، جیغ می زند.

یاران من با مرگ چنین انس و آشنایی دارند. وقتی مرگ به سراغشان می آید، می خندند و نعره ی مستانه سر می دهند. امام امت قدس سرّه راجع به شهدا می گفتند: وقتی از مرگ فاصله می گیرند، غصه دار می شوند. این مربوط به يقينشان است. اگر کسی اهل یقین باشد از همه چیز دست بر می دارد.

دل های آهنین

یاران حضرت مهدی علیه السلام نیزاهل یقین و باورند. امام صادق علیه السلام فرمود:

کَنزٌ بالطّالقان ما هُوَ بِذَهَبٍ وَ لا فِضَّةٍ وَرايةٌ لم تُنشَر مُنذُ طُوِيت و رِجالٌ كَاَنَّ قُلُوبَهُم زُبُرُالحَديدٍ (1)؛ در طالقان گنجی است که طلا و نقره نیست، و پرچمی است که از زمانی که پیچیده شده است، باز نشده. و

مردانی که قلوبشان همانند تکه های آهن است.

حدود هجده نفر از سیصد و سیزده نفر یاران حضرت در طالقان هستند. منطقه ی عجیب و غریبی است. حالا این طالقان کدام طالقان است، نیازمند بحث مفصلی است. طالقان کرج یا طالقان مازندران. در آنجا سادات محله دارند. طالقان جای دگر است. آن ها مردانی هستند

ص: 51

ارادتی عاشقانه

دومین ویژگی زیبای یاران حضرت ولی الله الاعظم، امام زمان علیه السلام و یاران حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام عشق به امامان معصوم علیه السلام است. یاران حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام همه عاشقانه و پروانه وار به گرد وجود آن حضرت می گشتند.

مادر ره عشق تو اسیران بلاییم*** کس نیست چنین واله و شیدا که ماییم

برما نظری کن که در این شهر غریبیم***برما کرمی کن که در این ملک گداییم

ص: 52

یاران شیدایی

مسلم بن عقیل با حقه و نیرنگ دشمن دستگیر شد والا نمی توانستند او را دستگیر کنند. با شجاعت می جنگید. پانصد نفر به سرکردگی محمد ابن اشعث به جنگ یک نفر آمده بودند. همه را تار و مار کرد. محمد ابن اشعث به ابن زیاد پیغام داد که نیرو بفرست.

گفت: خاک بر سرت کنم! پانصد نیرو به تو داده ام نتوانستی یک نفر

را دستگیر کنی. گفت: تو خیال می کنی من را به جنگ یک آدم معمولی و عادی فرستاده ای «بَعَثتَني إلى ضَرغامٍ(2) مرا به سوی یک شیر بیشه فرستاده ای.» او شیر است. مگر می توان در برابر شیر کاری کرد، افراد را می گرفت به پشت بام پرت می کرد. چه قدر اهل یقین بود. خودش را نباخته بود. بعد از دستگیری، دست هایش بسته بود. می داند به شهادت

ص: 53

اطاعتی خالصانه

یاران حضرت ولی الله الاعظم حضرت مهدی علیه السلام نیز عاشقانی سر از پا نشناخته ی امام زمان علیه السلام هستند. در همان روایت و حدیث معروف طالقان نیز آمده است:

وَهَم اَطوَعُ لَهُ مِنَ الأَمَةِ لِسَيِّدها؛ از نظر اطاعت، از یک کنیز در برابر

مولا مطیع ترند.

همان طور که یک کنیز خودش را مالک نمی داند و اربابش هر دستوری بدهد انجام می دهد، این حالت در یاران امام زمان بیشتر و

ص: 54

بوسه گه اهل نظر

ویژگی دوم یاران امام زمان علیه السلام این است:

يَتَمَسَّحونَ بَسَرج الأمامِ وَيَطُلُبُون بِذلِكَ البَرَكَةَ ؛ به زین اسب امام

زمان علیه السلام دست می کشند و به آن تبرک می جویند.

گرمیسر نشود بوسه زنم پایش را***هرکجا پای نهد بوسه زنم جایش را

جایگاه امام زمان علیه السلام را بوسه می زنند و تبرک می کنند.

هر زمینی که نشان کف پای تو بود*** سال ها بوسه گه اهل نظر خواهد بود

عبادت و راز و نیاز

حضرت اباعبدالله علیه السلام به بالین حبیب بن مظاهر آمدند و فرمودند: : «لله دركّ يا حبيب؛ خوبی و احسان تو به ما برای خدا بود، نه چیز دیگر و خدا حساب می کند.» بعد فرمود: «لَقَد كُنتَ فاضِلاً تَختِمُ القُرآنَ فِي لَيلَةٍ»(1)ای حبیب، چه برگزیده مردی بودی. در یک شب ختم قرآن می کردی!» من یک جزء قرآن نمی خوانم، اما حبیب بن مظاهریک ختم قرآن می کرد.

هفتاد و دو سر آوردند و وارد مجلس یزید کردند. یک سر بود که خیلی جلب توجه یزید کرد. دید از این سر نور می بارد. سیمای صلحا و شایستگان دارد. پیشانی اش آثار سجده های طولانی دارد. گفت: این سر کیست؟ گفتند این سر بریده قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس علیه السلام است.

شب عاشورا را برای زمزمه مهلت گرفتند.

به یارب یارب شب زنده داران *** به امید دل امیدواران

راوی می گوید: یاران حضرت «ما بَينَ راكعٍ وساجدٍ وقائمٍ؛(2) مشغول رکوع و سجود و قیام و عبادت بودند.» شب عاشورا تا صبح مشغول ذکر و قرآن و زمزمه و یا رب یا رب بودند.

یاد نماز

ویژگی دیگر یاران حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام این است که اهل نماز بودند. ظهر عاشورا در برابر امواج گلوله های دشمنان با قامت جاودانه تاریخ به امامشان اقتدا کردند. الله اکبر گفتند و به رکوع و سجده رفتند و نمازشان را خواندند. شب عاشورا هم همین طور. لذا در برابر آن ها شهادت می دهیم: «أشهَدُ اَنَّكُم قَد اقَمتُمُ الصَّلوةَ؛ شهادت می دهم که شما نماز را به پا داشتید و زنده کردید.»

ابو ثمامه ی صیداوی ساعدی هم نگاهی به آسمان کرد و به امام حسین علیه السلام گفت: یا اباعبدالله، به خدا قسم دوست دارم قبل از شما به شهادت برسم. من پیش مرگ شما هستم. از شما دفاع می کنم. تا زنده

ص: 57

فصل پنجم

فلسفه ی قیام

بحث دوم فلسفه ی قیام است. حضرت به چه فلسفه ای قیام کردند و تاریخ منور و فرهنگ جامع و کامل زیبای کربلا را به وجود آوردند. خود حضرت در سخنان شریفشان فلسفه ی قیامشان را مطرح فرمودند. همه ی فلسفه های آن قیام، دقیقا در فلسفه و قیام حضرت آقا امام زمان علیه السلام هم وجود دارد، بدون کم و کاست. اصلا ظهور امام زمان علیه اسلام برای تحقق همه ی فلسفه های کربلا است. این هم یک ارتباط تنگاتنگ بین کربلا و بين قيام حضرت.

نکته ی سوم ارتباط تنگاتنگ و اشتراکی است که بین حضرت

اباعبدالله الحسين علیه السلام و حضرت مهدی علیه السلام وجود دارد. این هم خودش زیباست.

ص: 62

شهادتگاه عشاق

یاران حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام یک ویژگی های خاص و منحصر به فرد داشتند. یک ویژگی شان ویژگی عشق و محبت استثنایی، هم نسبت به خدا و هم نسبت به ابی عبدالله الحسین علیه السلام است. امام باقر علیه السلام فرمودند: حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از جنگ صفین وارد سرزمین کربلا شدند. دیدم حضرت منقلب شدند. بعد از انقلاب این جمله را فرمود:

إنَ هاهُنا مَصَارِعُ عُشَّاقٍ شُهَدَاءَ لَا یَسْبِقُهُمْ مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ وَ لَا یَلْحَقُهُمْ مَنْ بَعْدَهُمْ؛ (1) این سرزمین، سرزمین شهادت عاشقان شهیدی است که احدی از گذشتگان و احدی از آیندگان قدرت مسابقه و مقایسه با آن ها را ندارند.

حضرت تعبیر به عشاق فرمودند: زیباترین تعبیر، تعبیر به عشق است. وقتی به لغت مراجعه می کنیم، عشق را این گونه معنا کرده اند. عشق یک نوع گیاه است که هر چه را در مسیرش پیدا کند به گرد او می گردد و بالا می رود. شبیه نیلوفر که هر چیزی باشد دور آن می گردد و بالا می رود. عاشق را از این نظر عاشق می گویند که به گرد معشوق می گردد و بس. به غیر از معشوق به چیز دیگری نمی اندیشد. عاشقان کشتگان معشوق اند*** برنیایدزكشتگان آواز

این حال اصحاب امام حسین علیه السلام روز عاشورا بوده است. جز به حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام به چیز دیگری فکر نمی کردند. اگرما بخواهیم زبان حالشان را به تصویر شعر بکشیم باید بگوییم:

ص: 63

تبرک عاشقانه

اگر به تک تک اصحاب حضرت نگاه کنیم، همه ی آن هاعاشق و

واله بودند. یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز عاشق خدا و عاشق حضرت اند.

امام صادق علیه السلام در توصیف یاران امام زمان علیه السلام فرمودند:

یَتَمَسَّحونَ بِسَرجِ الإِمامِ علیه السلام یَطلُبونَ بِذلِکَ البَرَکَهَ،ویَحُفّونَ بِهِ یَقونَهُ بِأَنفُسِهِم فِی الحُروبِ،ویَکفونَهُ ما یُریدُ فیهِم.رِجالٌ لا یَنامونَ اللَّیلَ،لَهُم دَوِیٌّ فی صَلاتِهِم کَدَوِیِّ النَّحلِ،یَبیتونَ قِیاماً عَلی أطرافِهِم،ویُصبِحونَ عَلی خُیولِهِم(2) به زین اسب امام زمان دست می کشند و به آن تبرک می جویند. گرداگرد آن حضرت را می گیرند و در جنگ ها خود را سپر بلای حضرتش می کنند و آنچه را اراده کند به جا آورند. در میان اصحاب حضرت کسانی هستند که شب ها نمی خوابند و همچون زنبور عسل زمزمه می کنند. «لا يَنامُونَ اللَّيلَ؛ یاران حضرت شب ها نمی خوابند.» چرا نمی خوابند؟ چون «لَهم دَوِئٌ فی صَلوتِهِم كَدَوِىَّ النَّحلِ؛ در نمازشان به مانند زنبور عسل گریه می کنند.» گریه ها و زمزمه های قشنگ.

ص: 65

فانی در ولایت

امام صادق علیه السلام فرمودند: یاران امام زمان علیه السلام مطیع ترند نسبت به حضرت از کنیز نسبت به سیدش. یک کنیز چگونه با همه ی وجود از سید و مولایش اطاعت می کند، یاران امام زمان از او مطیع تر و قویترند. گویا فانی در ولایت و وجود امام زمان علیه السلام شده اند. این نهایت عشق یاران را به حضرت می رساند.

«وَيَكفُونَهُ ما يُريدُ» انسان که تقاضایی دارد. گاهی تقاضایش را به

ص: 66

کتابنامه

1.قرآن مجيد.

2.بحارالانوار، علامه ملا محمد باقر مجلسی، داراحیاء التراث العربی، ما بیروت، 1983 م.

3.الكافي، الشيخ محمد بن يعقوب الكلینی، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1401 ق.

4.نهج البلاغه، با ترجمه محمد رضا آشتیانی و محمد جعفر امامی، نشر امام على علیه السلام، قم، 1369ش.

5.مفاتيح الجنان، شیخ عباس قمی، با ترجمه مهدی الهی قمشه ای، نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1374 ش.

6.الامالی، محمد بن علی بن بابويه القمی (شیخ صدوق)، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1990 م.

7.اقبال الاعمال، سید ابن طاوس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367 ش.

8.المصباح، ابراهيم بن علی عاملی کفعمی، انتشارات رضی، قم، 1405 ه-

9.الاحتجاج، ابومنصور احمد الطبرسی، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1989 م.

10.لهوف (الملهوف) على قتلي الطفوف، علی بن موسی بن جعفر بن طاوس، دارالاسراء، 1383 ش.

11.مقتل الحسین، خوارزمی، مکتبة المفيد، قم.

ص: 69