ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

4- مردار ... 21

5 - خون ... 22

6 و7- سگ و خوك ... 24

8 - كافر ... 24

9- شراب ... 25

10- فقّاع ... 25

11 و 12 - عرق جُنُب از حرام و عرق حيوان نجاست خوار ... 26

راه ثابت شدن نجاست ... 27

راه نجس شدن چيزهاى پاك ... 28

احكام نجاسات ... 30

مطهِّرات: ... 32

1- آب ... 32

2- زمين ... 39

3- آفتاب ... 40

4- اِستِحاله ... 42

5 - كم شدن دو سوم آب انگور ... 43

6 - انتقال ... 44

7 - اسلام ... 44

8 - تَبَعيت ... 45

9 - برطرف شدن عين نجاست ... 46

10- اِستِبراء حيوان نجاست خوار ... 47

11- غايب شدن مسلمان ... 47

احكام ظرف ها ... 49

وضو ... 51

وضوى ارتماسى ... 55

ص: 6

دعاهايى كه موقع وضو گرفتن مستحب است ... 56

شرايط وضو ... 56

احكام وضو ... 63

چيزهايى كه بايد براى آنها وضو گرفت ... 66

چيزهايى كه وضو را باطل مى كند ... 68

احكام وضوى جبيره ... 68

غسل هاى واجب ... 72

احكام جنابت ... 73

چيزهايى كه بر جنب حرام است ... 74

چيزهايى كه بر جنب مكروه است ... 75

غسل جنابت ... 75

غسل ترتيبى ... 76

غسل ارتماسى ... 77

احكام غسل كردن ... 78

استحاضه ... 81

احكام استحاضه ... 82

حيض ... 89

احكام حائض ... 92

اقسام زن هاى حائض ... 97

1- صاحب عادت وقتيه و عدديه ... 97

2- صاحب عادت وقتيه ... 101

3- صاحب عادت عدديه ... 103

4- مُضْطَرِبه ... 104

5 - مُبتَدِئه ... 105

6 - ناسِيه ... 106

ص: 7

مسائل متفرقه حيض ... 106

نفاس ... 108

غسل مسّ ميّت ... 111

احكام محتضر ... 113

احكام بعد از مرگ ... 115

احكام غسل و كفن و نماز و دفن ميت ... 115

احكام غسل ميت ... 116

احكام كفن ميت ... 119

احكام حُنوط ... 122

احكام نماز ميت ... 123

دستور نماز ميت ... 125

مستحبات نماز ميت ... 127

احكام دفن ... 128

مستحبات دفن ... 130

نماز وحشت ... 134

نبش قبر ... 134

غسل هاى مستحب ... 135

تيمم ... 138

در هفت مورد به جاى وضو و غسل بايد تيمم كرد:

اول: آن كه تهيۀ آب به قدر وضو يا غسل ممكن نباشد. ... 138

دوم: از موارد تيمم ... 141

سوم: از موارد تيمم ... 142

چهارم: از موارد تيمم ... 143

پنجم: از موارد تيمم ... 143

ششم: از موارد تيمم ... 143

ص: 8

هفتم: از موارد تيمم ... 144

چيزهايى كه تيمم به آنها صحيح است ... 145

دستور تيمم بدل از وضو ... 147

دستور تيمم بدل از غسل ... 148

احكام تيمم ... 148

احكام نماز

نمازهاى واجب ... 155

نمازهاى واجب يوميه ... 155

وقت نماز ظهر و عصر ... 155

وقت نماز مغرب و عشا ... 157

وقت نماز صبح ... 159

احكام وقت نماز ... 159

نمازهايى كه بايد به ترتيب خوانده شود ... 162

نمازهاى مستحب ... 164

وقت نافله هاى يوميه ... 165

نماز غفيله ... 166

احكام قبله ... 167

پوشانيدن بدن در نماز ... 169

لباس نمازگزار ... 171

مواردى كه لازم نيست بدن و لباس نمازگزار پاك باشد ... 180

چيزهايى كه در لباس نمازگزار مستحب است ... 184

چيزهايى كه در لباس نمازگزار مكروه است ... 184

مكان نمازگزار ... 184

جاهايى كه نماز خواندن در آنها مستحب است ... 190

ص: 9

جاهايى كه نماز خواندن در آنها مكروه است ... 191

احكام مسجد ... 191

اذان و اقامه ... 194

ترجمۀ اذان و اقامه ... 195

واجبات نماز ... 199

نيت ... 199

تكبيره الاحرام ... 200

قيام (ايستادن) ... 202

قرائت ... 205

ركوع ... 213

سجود ... 216

چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است ... 222

مستحبات و مكروهات سجده ... 225

سجده واجب قرآن ... 226

تشهّد ... 228

سلام نماز ... 229

ترتيب ... 229

مُوالات ... 230

قُنوت ... 231

ترجمۀ نماز ... 232

1- ترجمۀ سورۀ «حمد» ... 232

2- ترجمۀ سورۀ «قل هو اللّه احد» ... 232

3- ترجمه ذكر ركوع و سجود و ذكرهايى كه بعد از آنها مستحب است ... 232

4- ترجمۀ قنوت ... 233

5 - ترجمۀ تسبيحات اربعه ... 233

ص: 10

6 - ترجمۀ تشهد و سلام ... 233

تعقيب نماز ... 234

صلوات بر پيغمبر ... 234

مبطلات نماز ... 235

چيزهايى كه در نماز مكروه است ... 241

مواردى كه مى شود نماز واجب را شكست ... 242

شكيات ... 243

شك هاى باطل ... 243

شك هايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد ... 244

1- شك در چيزى كه محل آن گذشته است ... 244

2- شك بعد از سلام ... 246

3- شك بعد از وقت ... 247

4- كثيرالشك (كسى كه زياد شك مى كند) ... 247

5 - شك امام و مأموم ... 249

6 - شك در نماز مستحبى ... 249

شك هاى صحيح ... 250

نماز احتياط ... 254

سجدۀ سهو ... 258

دستور سجدۀ سهو ... 260

قضاى سجده و تشهد فراموش شده ... 261

كم و زياد كردن اجزا و شرايط نماز ... 263

نماز مسافر ... 265

مسائل متفرقه ... 281

نماز قضا ... 283

نماز قضاى پدر و مادر كه بر پسر بزرگ تر واجب است ... 288

ص: 11

نماز جماعت ... 289

شرايط امام جماعت ... 298

احكام جماعت ... 299

چيزهايى كه در نماز جماعت مستحب است ... 303

چيزهايى كه در نماز جماعت مكروه است ... 304

نماز آيات ... 304

دستور نماز آيات ... 307

نماز عيد فطر و قربان ... 309

اجير گرفتن براى نماز ... 312

احكام روزه

نيّت ... 315

چيزهايى كه روزه را باطل مى كند:

1- خوردن و آشاميدن ... 319

2- جِماع ... 321

3- استمناء ... 321

4- دروغ بستن به خدا و پيغمبر ... 323

5 - رساندن غبار غليظ به حلق ... 324

6 - فرو بردن سر در آب ... 325

7- باقى ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح ... 326

8 - اِماله كردن ... 331

9- قِىْ كردن ... 331

احكام چيزهايى كه روزه را باطل مى كند ... 332

آنچه براى روزه دار مكروه است ... 333

جاهايى كه قضا و كفّاره واجب است ... 334

ص: 12

كفّارۀ روزه ... 334

جاهايى كه فقط قضاى روزه واجب است ... 339

احكام روزۀ قضا ... 341

احكام روزۀ مسافر ... 345

كسانى كه روزه بر آنها واجب نيست ... 346

راه ثابت شدن اول ماه ... 347

روزه هاى حرام و مكروه ... 349

روزه هاى مستحب ... 350

مواردى كه مستحب است خوددارى نمودن از كارهايى كه روزه را باطل مى كند ... 351

احكام خمس

در هفت چيز خمس واجب مى شود:

1 - منفعت كسب ... 353

2- معدن ... 361

3- گنج ... 363

4- مال حلال مخلوط به حرام ... 364

5 - جواهرى كه به واسطۀ فرو رفتن در دريا به دست مى آيد ... 365

6 - غنيمت ... 367

7- زمينى كه كافر ذِمّى از مسلمان بخرد ... 367

مصرف خمس ... 368

احكام زكات

شرايط واجب شدن زكات ... 372

زكات گندم و جو و خرما و كشمش ... 374

نِصاب طلا ... 381

ص: 13

نِصاب نقره ... 381

زكات شتر و گاو و گوسفند ... 383

نِصاب شتر ... 384

نصاب گاو ... 385

نصاب گوسفند ... 385

مصرف زكات ... 388

شرايط كسانى كه مستحق زكاتند ... 391

نيت زكات ... 393

مسائل متفرقۀ زكات ... 394

زكات فِطرَه ... 399

مصرف زكات فطره ... 403

مسائل متفرقه زكات فطره ... 404

احكام حج

شرايط وجوب حج ... 406

احكام خريد و فروش

چيزهايى كه در خريد و فروش مستحب است ... 410

معاملات مكروه ... 411

معاملات حرام ... 411

شرايط فروشنده و خريدار ... 416

شرايط جنس و عوض آن ... 418

صيغۀ خريد و فروش ... 420

خريد و فروش ميوه ها ... 420

نقد و نسيه ... 421

ص: 14

معاملۀ سَلَف ... 422

شرايط معاملۀ سَلَف ... 422

احكام معاملۀ سَلَف ... 424

فروش طلا و نقره، به طلا و نقره ... 425

مواردى كه انسان مى تواند معامله را به هم بزند ... 425

مسائل متفرقه ... 430

احكام شركت ... 431

احكام صلح ... 435

احكام اجاره ... 438

شرايط مالى كه آن را اجاره مى دهند ... 440

شرايط استفاده اى كه مال را براى آن اجاره مى دهند ... 441

مسائل متفرقۀ اجاره ... 442

احكام جعاله ... 447

احكام مزارعه ... 450

احكام مساقات ... 454

كسانى كه نمى توانند در مال خود تصرف كنند ... 457

احكام وكالت ... 459

احكام قرض ... 462

احكام حواله دادن ... 466

احكام رهن ... 469

احكام ضامن شدن ... 471

ص: 15

احكام كفالت ... 474

احكام وديعه (امانت) ... 475

احكام عاريه ... 479

احكام نكاح يا ازدواج و زناشويى

احكام عقد ... 482

دستور خواندن عقد دائم ... 483

دستور خواندن عقد غير دائم ... 483

شرايط عقد ... 484

عيب هايى كه به واسطۀ آنها مى شود عقد را به هم زد ... 486

عده اى از زن ها كه ازدواج با آنان حرام است ... 487

احكام عقد دائم ... 491

مُتعه يا صيغه ... 492

احكام نگاه كردن ... 494

مسائل متفرقۀ زناشويى ... 496

احكام شيردادن ... 499

شرايط شيردادنى كه علت محرم شدن است ... 501

آداب شيردادن ... 504

مسائل متفرقه شيردادن ... 504

احكام طلاق

شروط صحت طلاق ... 507

عدّۀ طلاق ... 509

عدّه زنى كه شوهرش مرده ... 511

طلاق بائن و طلاق رِجعى ... 511

ص: 16

احكام رجوع كردن ... 512

طلاق خُلْع ... 513

طلاق مبارات ... 513

احكام متفرقۀ طلاق ... 514

احكام غصب ... 516

احكام مالى كه انسان آن را پيدا مى كند ... 521

احكام سربريدن و شكار كردن حيوانات ... 525

دستور سربريدن حيوانات ... 526

شرايط سر بريدن حيوان ... 527

دستور كشتن شتر ... 528

چيزهايى كه موقع سر بريدن حيوانات مستحب است ... 529

چيزهايى كه در كشتن حيوانات مكروه است ... 529

احكام شكار كردن با اسلحه ... 530

شكار كردن با سگ شكارى ... 532

صيد ماهى ... 534

صيد ملخ ... 535

احكام خوردنى ها و آشاميدنى ها ... 536

چيزهايى كه موقع غذا خوردن مستحب است ... 538

چيزهايى كه در غذا خوردن مكروه است ... 539

مستحبات آب آشاميدن ... 540

مكروهات آب آشاميدن ... 540

احكام نذر و عهد ... 541

احكام قسم خوردن ... 547

ص: 17

احكام وقف ... 550

احكام وصيت ... 554

احكام ارث ... 562

كسانى كه به واسطۀ خويشى ارث مى برند سه دسته هستند:

ارث دسته اول ... 563

ارث دسته دوم ... 565

ارث دسته سوم ... 568

ارث زن و شوهر ... 571

مسائل متفرقۀ ارث ... 574

احكام حدّى كه براى بعضى از گناهان معيّن شده است ... 576

احكام ديه ... 579

مسائل متفرقه ... 583

ص: 18

فقيه بزرگ پرداختند و سرانجام با نام «توضيح المسائل» چاپ و انتشار يافت.

پس از رحلت آيت اللّه العظمى بروجردى در فروردين 1340 ش و نياز مقلدين به فتاواى امام خمينى(س)، نخست رساله «نجاة العباد» براى استفاده عموم انتشار يافت، پس از آن حضرت امام بر توضيح المسائل حاشيه نگاشت كه شامل همه ابواب و كتب توضيح المسائل بوده و تعداد حواشى امام يك هزار مورد مى باشد. و با عنوان «حاشيه توضيح المسائل» در شعبان 1381 ق توسط چاپخانه علميه قم در 138 صفحه منتشر گرديد. اين چاپ تنها شامل جملاتى از توضيح المسائل است كه حاشيه امام ناظر به آن بوده و به شكل جدول صفحه آرايى شده است.

پس از آن، متن توضيح المسائل به همراه حواشى حضرت امام منتشر گرديد، سپس در ضمن توضيح المسائل با حواشى تعدادى از مراجع تقليد توسط انتشارات جاويدان و فراهانى چاپ شد كه در آن حواشى مربوط به امام بدون ذكر نام و همراه با پرانتز خالى ( ) مشخص شده است.

گرچه پس از چاپ حاشيه امام بر توضيح المسائل؛ توضيح المسائلى با در نظر گرفتن فتاواى امام و تغييراتى كه يافته بود منتشر شد و دهها سال محل مراجعه مؤمنين بوده و مى باشد؛ اما مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س) در جهت احياء آثار و نظرات حضرت امام، اقدام به چاپ اين حاشيه كه خود اثرى علمى و به قلم ايشان است نموده و با دقت در تعيين محل حواشى و ويرايش كامل، آن را در موسوعه امام خمينى(س) منتشر كرده است.

مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س) .

دفتر قم

ص: 20

بسم اللّه الرحمن الرحيم .

الحمد للّه ربّ العالمين والصلاة والسلام على خير خلقه محمّ-د وآله الطاهرين ولعنة اللّه على أعدائهم أجمعين إلى يوم الدين

ص: 1

ص: 2

مى كند بايد اعلم باشد(1)؛ يعنى در فهميدن حكم خدا از تمام مجتهدهاى زمان خود استادتر باشد.

مسأله 3 - مجتهد و اعلم را از سه راه مى توان شناخت:

اول: آن كه خود انسان يقين كند، مثل آن كه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

دوم: آن كه دو نفر عالم عادل كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند، به شرط آن كه دو نفر عالم عادل ديگر با گفتۀ آنان مخالفت ننمايند.

سوم: آن كه عده اى از اهل علم كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخيص دهند، و از گفتۀ آنان اطمينان پيدا مى شود مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند.

مسأله 4 - اگر شناختن اعلم مشكل باشد، بايد از كسى تقليد كند كه گمان به اعلم بودن او دارد، بلكه اگر احتمال ضعيفى هم بدهد كه كسى اعلم است و بداند ديگرى از او اعلم نيست بايد از او تقليد نمايد و اگر چند نفر در نظر او اعلم از ديگران و با يكديگر مساوى باشند بايد از يكى از آنان تقليد كند. ولى چنانچه يكى از آنان پرهيزكارتر باشد(2) بايد از او تقليد نمايد.

مسأله 5 - به دست آوردن فتوا؛ يعنى دستور مجتهد چهار راه دارد:

اول: شنيدن از خود مجتهد. دوم: شنيدن از دو نفر عادل كه فتواى مجتهد را نقل كنند. سوم: شنيدن از كسى كه انسان به گفتۀ او اطمينان دارد(3). چهارم: ديدن در رسالۀ مجتهد در صورتى كه انسان به درستى آن رساله، اطمينان داشته باشد.

ص: 4

مسأله 6 - تا انسان يقين نكند كه فتواى مجتهد عوض شده است مى تواند به آنچه در رساله نوشته شده عمل نمايد، و اگر احتمال دهد كه فتواى او عوض شده جست وجو لازم نيست.

مسأله 7 - اگر مجتهد اعلم در مسأله اى فتوا دهد، مقلد آن مجتهد؛ يعنى كسى كه از او تقليد مى كند نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر عمل كند، ولى اگر فتوا ندهد و بفرمايد احتياط آن است كه فلان طور عمل شود، مثلاً بفرمايد احتياط آن است كه در ركعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه تسبيحات اربعه؛ يعنى «سُبْحانَ اللّه ِ وَالْحَمْدُ للّه ِ وَلا اِلهَ اِلاّ اللّه ُ وَاللّه ُ اَكْبَرُ» بگويند، مقلد بايد يا به اين احتياط كه احتياط واجبش مى گويند عمل كند و سه مرتبه بگويد، يا به فتواى مجتهدى كه علم او از مجتهد اعلم كمتر و از مجتهدهاى ديگر بيشتر است(1) عمل نمايد، پس اگر او يك مرتبه گفتن را كافى بداند مى تواند يك مرتبه بگويد و همچنين است اگر مجتهد اعلم بفرمايد مسأله محل تأمل يا محل اشكال است.

مسأله 8 - اگر مجتهد اعلم بعد از آن كه در مسأله اى فتوا داده احتياط كند - مثلاً بفرمايد ظرف نجس را كه يك مرتبه در آب كر بشويند پاك مى شود، اگر چه احتياط آن است كه سه مرتبه بشويند - مقلد او نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر رفتار كند(2)، بلكه بايد يا به فتوا عمل كند، يا به احتياط بعد از فتوا كه آن را احتياط مستحب مى گويند عمل نمايد.

مسأله 9 - اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود بايد از مجتهد زنده تقليد كرد. ولى كسى كه در مسأله اى به فتواى مجتهدى عمل كرده(3)، اگر بعد از مردن

ص: 5

آن مجتهد در آن مسأله به فتواى مجتهد زنده رفتار نكرده باشد، مى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته باقى باشد اگرچه احتياط مستحب آن است كه به فتواى مجتهد زنده رفتار نمايد.

مسأله 10 - اگر در مسأله اى به فتواى مجتهدى عمل كند، و بعد از مردن او در همان مسأله به فتواى مجتهد زنده رفتار نمايد، دوباره نمى تواند آن را مطابق فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته است انجام دهد. ولى اگر مجتهد زنده در مسأله اى فتوا ندهد و احتياط نمايد و مقلد مدتى به آن احتياط عمل كند، دوباره مى تواند به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته عمل نمايد. مثلاً اگر مجتهدى گفتن يك مرتبه «سُبحانَ اللّه ِ وَالْحَمْدُ للّه ِ وَلا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَاللّه ُ اَكْبَرُ» را در ركعت سوم و چهارم نماز كافى بداند و مقلد مدتى به اين دستور عمل نمايد و يك مرتبه بگويد، چنانچه آن مجتهد از دنيا برود و مجتهد زنده احتياط واجب را در سه مرتبه گفتن بداند و مقلد مدتى به اين احتياط عمل كند و سه مرتبه بگويد دوباره مى تواند به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته برگردد و يك مرتبه بگويد.

مسأله 11 - مسائلى را كه انسان غالباً به آنها احتياج دارد واجب است ياد بگيرد.

مسأله 12 - اگر براى انسان مسأله اى پيش آيد كه حكم آن را نمى داند چنانچه ممكن است بايد صبر كند(1) تا فتواى مجتهد اعلم را به دست آورد، و اگر ممكن نيست بايد به فتواى مجتهدى كه علم او كمتر از مجتهد اعلم و بيشتر از مجتهدهاى ديگر است عمل كند، يا اگر مى تواند از راه احتياط وظيفۀ خود را انجام دهد.

مسأله 13 - اگر كسى فتواى مجتهدى را به ديگرى بگويد، چنانچه فتواى آن مجتهد عوض شود لازم نيست به او خبر دهد كه فتوا عوض شده ولى اگر بعد از گفتن فتوا

ص: 6

بفهمد اشتباه كرده در صورتى كه ممكن باشد بايد اشتباه را برطرف كند.

مسأله 14 - اگر مكلف مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام دهد در صورتى اعمال او صحيح است كه با فتواى مجتهدى كه وظيفه اش تقليد از او بوده يا با فتواى مجتهدى كه فعلاً بايد از او تقليد كند مطابق باشد(1)، يا از راه ديگرى بفهمد كه به وظيفۀ واقعى خود رفتار كرده است.

ص: 7

لباس نجس به آب كر برسد چنانچه آن آب بو يا رنگ يا مزۀ نجاست را بگيرد نجس مى شود، و اگر تغيير نكند نجس نمى شود.

مسأله 18 - اگر بوى آب كر به واسطۀ غير نجاست تغيير كند، نجس نمى شود.

مسأله 19 - اگر عين نجس مانند خون به آبى كه بيشتر از كر است برسد و بو يا رنگ يا مزه قسمتى از آن را تغيير دهد، چنانچه مقدارى كه تغيير نكرده كمتر از كر باشد تمام آب نجس مى شود، و اگر به اندازه كر يا بيشتر باشد فقط مقدارى كه بو يا رنگ يا مزه آن تغيير كرده نجس است.

مسأله 20 - آب فواره اگر متصل به كر باشد آب نجس را پاك مى كند ولى اگر قطره قطره روى آب نجس بريزد آن را پاك نمى كند، مگر آن كه چيزى روى فواره بگيرند تا آب آن قبل از قطره قطره شدن به آب نجس متصل شود و بنابر احتياط واجب بايد آب فواره با آن آب نجس مخلوط گردد.

مسأله 21 - اگر چيز نجس را زير شيرى كه متصل به كر است بشويند آبى كه از آن چيز مى ريزد اگر متصل به كر باشد و بو يا رنگ يا مزۀ نجاست نگرفته باشد و عين نجاست هم در آن نباشد(1) پاك است.

مسأله 22 - اگر مقدارى از آب كر يخ ببندد و باقى آن به قدر كر نباشد چنانچه نجاست به آن برسد نجس مى شود، و هر قدر از يخ هم آب شود نجس است.

مسأله 23 - آبى كه به اندازه كر بوده، اگر انسان شك كند از كر كمتر شده يا نه مثل آب كر است؛ يعنى نجاست را پاك مى كند و اگر نجاستى هم به آن برسد نجس نمى شود. و آبى كه كمتر از كر بوده و انسان شك دارد به مقدار كر شده يا نه حكم آب كر ندارد.

ص: 9

مسأله 24 - كر بودن آب به سه راه ثابت مى شود:

اول: آن كه خود انسان يقين كند.

دوم: آن كه دو مردِ عادل خبر دهند.

سوم(1): كسى كه آب در اختيار اوست به كر بودن آن خبر دهد مثلاً حمامى بگويد آب حوض حمام كر است.

مسأله 36 - آبى كه روى زمين جريان دارد ولى از زمين نمى جوشد، چنانچه كمتر از كر باشد و نجاست به آن برسد نجس مى شود. اما اگر از بالا با فشار به پايين بريزد، چنانچه نجاست به پايين آن برسد بالاى آن نجس نمى شود.

موقعى كه باران مى آيد، چيز نجسى را در آن بشويند و آب، بو يا رنگ يا مزۀ نجاست نگيرد، آن چيز نجس پاك مى شود.

مسأله 43 - اگر بر فرش پاكى كه روى زمين نجس است باران ببارد، و بر زمين نجس جارى شود، فرش نجس نمى شود و زمين هم پاك مى گردد.

مى شود، ولى چنانچه از بالا با فشار(1) روى چيز نجس بريزد، مقدارى كه به چيز نجس رسيده نجس، و مقدارى كه بالاتر از آن است پاك مى باشد. مثلاً اگر گلاب را از گلابدان روى دست نجس بريزند، آنچه به دست رسيده نجس، و آنچه به دست نرسيده پاك است.

مسأله 49 - اگر آب مضاف نجس، طورى با آب كر يا جارى مخلوط شود كه ديگر آب مضاف به آن نگويند، پاك مى شود.

مسأله 50 - آبى كه مطلق بوده و معلوم نيست مضاف شده يا نه، مثل آب مطلق است؛ يعنى چيز نجس را پاك مى كند، وضو و غسل هم با آن صحيح است. و آبى كه مضاف بوده و معلوم نيست مطلق شده يا نه، مثل آب مضاف است؛ يعنى چيز نجس را پاك نمى كند، وضو و غسل هم با آن باطل است.

مسأله 51 - آبى كه معلوم نيست مطلق است يا مضاف، و معلوم نيست كه قبلاً مطلق يا مضاف بوده، نجاست را پاك نمى كند، وضو و غسل هم با آن باطل است. ولى اگر به اندازۀ كر يا بيشتر باشد و نجاست به آن برسد، حكم به نجس بودن آن نمى شود.

مسأله 52 - آبى كه عين نجاست، مثل خون و بول به آن برسد و بو يا رنگ يا مزۀ آن را تغيير دهد اگرچه كر يا جارى باشد نجس مى شود. ولى اگر بو يا رنگ يا مزۀ آب به واسطۀ نجاستى كه بيرون آن است عوض شود، مثلاً مردارى كه پهلوى آب است بوى آن را تغيير دهد نجس نمى شود.

مسأله 53 - آبى كه عين نجاست مثل خون و بول در آن ريخته و بو يا رنگ يا مزۀ آن را تغيير داده، چنان كه به كر يا جارى متصل شود، يا باران بر آن ببارد، يا باد، باران

ص: 14

را در آن بريزد، يا آب باران از ناودان در آن جارى شود(1)، و تغيير آن از بين برود پاك مى شود. ولى بنابر احتياط واجب(2) بايد آب باران يا كر يا جارى با آن مخلوط گردد.

مسأله 54 - اگر چيز نجسى را در كر يا جارى آب بكشند، آبى كه بعد از بيرون آوردن، از آن مى ريزد پاك است(3).

مسأله 55 - آبى كه پاك بوده و معلوم نيست نجس شده يا نه، پاك است. و آبى كه نجس بوده و معلوم نيست پاك شده يا نه نجس است.

مسأله 56 - نيم خورده سگ و خوك و كافر، نجس و خوردن آن حرام است و نيم خوردۀ حيوانات حرام گوشت پاك و خوردن آن مكروه مى باشد.

مسأله 59 - موقع تخلّى بايد طرف جلوى بدن؛ يعنى شكم و سينه و زانوها(1) رو به قبله و پشت به قبله نباشد.

مسأله 60 - اگر موقع تخلّى طرف جلوى بدن كسى رو به قبله يا پشت به قبله باشد و عورت را از قبله بگرداند كفايت نمى كند، و اگر جلوى بدن او رو به قبله يا پشت به قبله نباشد، احتياط واجب آن است كه عورت را رو به قبله يا پشت به قبله ننمايد.

مسأله 61 - احتياط واجب(2) آن است كه طرف جلوى بدن در موقع استبراء كه احكام آن بعداً گفته مى شود. و موقع تطهير مخرج بول و غائط رو به قبله و پشت به قبله نباشد.

مسأله 62 - اگر براى آن كه نامحرم او را نبيند، مجبور شود رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند، بايد رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند، و نيز اگر از راه ديگر ناچار باشد كه رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند مانعى ندارد(3).

مسأله 63 - احتياط واجب آن است كه بچه را در وقت تخلّى رو به قبله يا پشت به قبله ننشانند، ولى اگر خود بچه بنشيند، جلوگيرى از او واجب نيست.

مسأله 64 - در چهار جا تخلّى حرام است:

اول: در كوچه هاى بن بست در صورتى كه صاحبانش اجازه نداده باشند. دوم: در ملك كسى كه اجازۀ تخلّى نداده است. سوم: در جايى كه براى عدۀ مخصوصى وقف

ص: 16

شده است مثل بعضى از مدرسه ها. چهارم: روى قبر مؤمنين در صورتى كه بى احترامى به آنان باشد.

مسأله 65 - در سه صورت، مخرج غائط فقط با آب پاك مى شود:

اول: آن كه با غائط، نجاست ديگرى مثل خون بيرون آمده باشد. دوم: آن كه نجاستى از خارج به مخرج غائط رسيده باشد. سوم: آن كه اطراف مخرج بيشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد، و در غير اين سه صورت مى شود مخرج را با آب شست و يا به دستورى كه بعداً گفته مى شود با پارچه و سنگ و مانند اينها پاك كرد، اگرچه شستن با آب بهتر است.

مسأله 66 - مخرج بول با غير آب پاك نمى شود، و در كر و جارى اگر بعد از برطرف شدن بول يك مرتبه بشويند كافى است، ولى با آب قليل بايد دو مرتبه شست(1)، و بهتر است سه مرتبه شسته شود.

مسأله 67 - اگر مخرج غائط را با آب بشويند، بايد چيزى از غائط در آن نماند، ولى باقى ماندن رنگ و بوى آن مانعى ندارد، و اگر در دفعه اول طورى شسته شود كه ذره اى از غائط در آن نماند، دوباره شستن لازم نيست.

مسأله 68 - با سنگ و كلوخ و مانند اينها اگر خشك و پاك باشند مى شود مخرج غائط را تطهير كرد، و چنانچه رطوبت كمى داشته باشند كه به مخرج نرسد اشكال ندارد. ولى بايد از سه دفعه كمتر نباشد اگر چه با يك مرتبه يا دو مرتبه مخرج پاكيزه شود(2).

ص: 17

مسأله 69 - احتياط واجب(1) آن است كه سنگ يا پارچه اى كه غائط را با آن برطرف مى كنند، سه قطعه باشد و اگر با سه قطعه برطرف نشود بايد به قدرى اضافه نمايند تا مخرج كاملاً پاكيزه شود، ولى باقى ماندن ذره هاى كوچكى كه ديده نمى شود اشكال ندارد.

مسأله 70 - پاك كردن مخرج غائط با چيزهايى كه احترام آنها لازم است: مانند كاغذى كه اسم خدا و پيغمبران بر آن نوشته شده حرام است و با استخوان و سرگين هم نبايد مخرج غائط را پاك كرد، و اگر كسى با اينها غائط را برطرف كند، معصيت كرده ولى مخرج پاك مى شود(2).

مسأله 71 - اگر شك كند كه مخرج را تطهير كرده يا نه، اگرچه هميشه بعد از بول يا غائط فوراً تطهير مى كرده، احتياط واجب(3) آن است كه تطهير نمايد.

مسأله 72 - اگر بعد از نماز شك كند كه قبل از نماز مخرج را تطهير كرده يا نه، نمازى كه خوانده صحيح است، ولى براى نمازهاى بعد بايد تطهير كند.

و بهترين آنها اين است كه بعد از قطع شدن بول، اگر مخرج غائط نجس شده، اول آن را تطهير كنند، بعد سه دفعه با انگشت ميانۀ دست چپ از مخرج غائط تا بيخ آلت بكشند و بعد شست را روى آلت و انگشت پهلوى شست را زير آن بگذارند و سه مرتبه تا ختنه گاه بكشند و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند.

مسأله 74 - آبى كه گاهى بعد از ملاعبه و بازى كردن از انسان خارج مى شود و به آن مَذى مى گويند پاك است. و نيز آبى كه گاهى بعد از منى بيرون مى آيد و به آن وَذى گفته مى شود و آبى كه گاهى بعد از بول بيرون مى آيد و به آن وَدى مى گويند، اگر بول به آن نرسيده باشد، پاك است. و چنانچه انسان بعد از بول استبراء كند و بعد آبى از او خارج شود و شك كند كه بول است يا يكى از اينها، پاك مى باشد.

مسأله 75 - اگر انسان شك كند استبراء كرده يا نه، و رطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه، نجس مى باشد. و چنانچه وضو گرفته باشد باطل مى شود، ولى اگر شك كند استبرايى كه كرده درست بوده يا نه، و رطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه، پاك مى باشد، وضو را هم باطل نمى كند.

مسأله 76 - كسى كه استبراء نكرده اگر به واسطۀ آن كه مدتى از بول كردن او گذشته، يقين كند بول در مجرا نمانده است و رطوبتى ببيند و شك كند پاك است يا نه، آن رطوبت پاك مى باشد، وضو را هم باطل نمى كند.

مسأله 77 - اگر انسان بعد از بول استبراء كند و وضو بگيرد، چنانچه بعد از وضو رطوبتى ببيند كه بداند يا بول است يا منى، واجب است احتياطاً غسل كند، وضو هم بگيرد. ولى اگر وضو نگرفته باشد فقط گرفتن وضو كافى است.

مسأله 78 - براى زن استبراء از بول نيست و اگر رطوبتى ببيند و شك كند پاك است يا نه، پاك مى باشد، وضو و غسل او را هم باطل نمى كند.

ص: 19

يازدهم و دوازدهم: عرق جنب از حرام و عرق حيوان نجاست خوار كه بنابر احتياط واجب بايد از اين دو اجتناب كرد(1).

مسأله 90 - چيزهايى از مردار(1) كه مثل پشم و مو و كرك و استخوان و دندان، روح نداشته پاك است.

مسأله 91 - اگر از بدن انسان يا حيوانى كه خون جهنده دارد، در حالى كه زنده است گوشت يا چيز ديگرى را كه روح دارد جدا كنند، نجس است.

مسأله 92 - پوست هاى مختصر لب و جاهاى ديگر بدن كه موقع افتادنشان رسيده، اگرچه آنها را بكنند پاك است، ولى بنابر احتياط واجب بايد از پوستى كه موقع افتادنش نرسيده و آن را كنده اند اجتناب نمايند.

مسأله 93 - تخم مرغى كه از شكم مرغ مرده بيرون مى آيد، اگر پوست روى آن سفت شده باشد، پاك است، ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد.

مسأله 94 - اگر بره و بزغاله، پيش از آن كه علف خوار شوند بميرند، پنير مايه اى كه در شيردان آنها مى باشد پاك است، ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد.

مسأله 95 - دواجات روان و عطر و روغن و واكس و صابون كه از خارجه مى آورند اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد، پاك است.

مسأله 96 - گوشت و پيه و چرمى كه در بازار مسلمانان فروخته شود پاك است، و همچنين است اگر يكى از اينها در دست مسلمان باشد، ولى اگر بدانند آن مسلمان از كافر گرفته و رسيدگى نكرده كه از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده يا نه، نجس مى باشد.

ماهى و پشه خون جهنده ندارد، پاك مى باشد.

مسأله 98 - اگر حيوان حلال گوشت را به دستورى كه در شرع معيّن شده بكشند و خون آن به مقدار معمول بيرون آيد، خونى كه در بدنش مى ماند، پاك است، ولى اگر به علت نفس كشيدن يا به واسطۀ اين كه سر حيوان در جاى بلندى بوده خون به بدن حيوان برگردد، آن خون نجس است.

مسأله 99 - بنابر احتياط واجب(1) از تخم مرغى كه ذره اى خون در آن است بايد اجتناب كرد. ولى اگر خون در زرده باشد تا پوست نازك روى آن پاره نشده سفيده پاك مى باشد.

مسأله 100 - خونى كه گاهى موقع دوشيدن شير ديده مى شود نجس است و شير را نجس مى كند.

مسأله 101 - خونى كه از لاى دندان ها مى آيد، اگر به واسطۀ مخلوط شدن با آب دهان از بين برود، پاك است، ولى احتياط واجب(2) آن است كه آن را فرو نبرند.

مسأله 102 - خونى كه به واسطۀ كوبيده شدن، زير ناخن يا زير پوست مى ميرد، اگر طورى شود كه ديگر به آن خون نگويند، پاك است، و اگر به آن خون بگويند نجس است(3) و در اين صورت چنانچه ناخن يا پوست سوراخ شود، اگر مشقت ندارد بايد براى وضو و غسل خون را بيرون آورند و اگر مشقت دارد بايد اطراف آن را به طورى كه نجاست زياد نشود، بشويند و پارچه يا چيزى مثل پارچه، بر آن بگذارند و روى پارچه دست تر بكشند و تيمم هم بكنند.

ص: 23

مسأله 103 - اگر انسان نداند كه خون، زير پوست مرده يا گوشت به واسطۀ كوبيده شدن به آن حالت درآمده، پاك است.

مسأله 104 - اگر موقع جوشيدن غذا ذره اى خون در آن بيفتد، تمام غذا و ظرف آن نجس مى شود، و جوشيدن و حرارت و آتش پاك كننده نيست.

مسأله 105 - زردابه اى كه در حال بهبودى زخم در اطراف آن پيدا مى شود، اگر معلوم نباشد كه با خون مخلوط است، پاك مى باشد.

مسأله 110 - كسى كه معلوم نيست مسلمان است يا نه پاك مى باشد. ولى احكام ديگر مسلمانان را ندارد، مثلاً نمى تواند زن مسلمان بگيرد، و نبايد در قبرستان مسلمانان دفن شود.

مسأله 111 - اگر مسلمانى به يكى از دوازده امام دشنام دهد، يا با آنان دشمنى داشته باشد، نجس است.

آبى كه به دستور طبيب از جو مى گيرند و به آن ماءالشعير مى گويند پاك مى باشد.

مسأله 131 - اگر مگس يا حيوانى مانند آن، روى چيز نجسى كه تر است بنشيند و بعد روى چيز پاكى كه آن هم تر است بنشيند، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حيوان بوده، چيز پاك نجس مى شود، و اگر نداند پاك است.

مسأله 132 - اگر جايى از بدن كه عرق دارد نجس شود و عرق از آن جا به جاى ديگر برود، هر جا كه عرق به آن برسد نجس مى شود، و اگر عرق به جاى ديگر نرود جاهاى ديگر بدن پاك است.

مسأله 133 - اخلاطى كه از بينى يا گلو مى آيد، اگر خون داشته باشد، جايى كه خون دارد نجس، و بقيۀ آن پاك است، پس اگر به بيرون دهان يا بينى برسد، مقدارى را كه انسان يقين دارد جاى نجس اخلاط به آن رسيده، نجس است، و محلى را كه شك دارد جاى نجس به آن رسيده يا نه، پاك مى باشد.

مسأله 134 - اگر آفتابه اى را كه ته آن سوراخ است روى زمين نجس بگذارند چنانچه آب طورى زير آن جمع گردد كه با آب آفتابه يكى حساب شود، آب آفتابه نجس مى شود، بلكه اگر آب بر زمين جارى شود يا فرو رود، در صورتى كه سوراخ آفتابه به زمين نجس متصل باشد باز هم بنابر احتياط واجب بايد از آب آفتابه اجتناب كرد، ولى اگر سوراخ آن به زمين نجس متصل نباشد و آب زير آفتابه هم با آب داخل آن يكى حساب نشود، آب آفتابه نجس نمى شود.

مسأله 135 - اگر چيزى داخل بدن شود و به نجاست برسد، در صورتى كه بعد از بيرون آمدن، آلوده به نجاست نباشد پاك است، پس اگر اسباب اماله يا آب آن در مخرج غائط وارد شود، يا سوزن و چاقو و مانند اينها در بدن فرو رود و بعد از بيرون آمدن، به نجاست آلوده نباشد نجس نيست. و همچنين است آب دهان و بينى اگر در داخل به خون برسد و بعد از بيرون آمدن به خون آلوده نباشد.

ص: 29

نجس غذا را نجس كند و بخورد، لازم نيست از او جلوگيرى كنند.

مسأله 143 - فروختن و عاريه دادن چيز نجسى كه مى شود آن را آب كشيد اگر نجس بودن آن را به طرف بگويند اشكال ندارد(1).

مسأله 144 - اگر انسان ببيند كسى چيز نجسى را مى خورد يا با لباس نجس نماز مى خواند لازم نيست به او بگويد.

مسأله 145 - اگر جايى از خانه يا فرش كسى نجس باشد و ببيند بدن يا لباس يا چيز ديگر كسانى كه وارد خانۀ او مى شوند با رطوبت به جاى نجس رسيده است، بايد به آنان بگويد(2).

مسأله 146 - اگر صاحب خانه در بين غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، بايد به مهمان ها بگويد، اما اگر يكى از مهمان ها بفهمد لازم نيست به ديگران خبر دهد، ولى چنانچه طورى با آنان معاشرت دارد كه ممكن است(3) به واسطۀ نجس بودن آنان، خود او هم نجس شود بايد بعد از غذا به آنان بگويد.

مسأله 147 - اگر چيزى را كه عاريه كرده نجس شود، چنانچه صاحبش آن چيز را در كارى كه شرط آن پاكى است استعمال مى كند مانند لباس كه با آن نماز مى خواند، واجب است نجس شدن آن را به او بگويد(4) بلكه اگر در كارى هم كه شرط آن پاكى

ص: 31

است استعمال نمى كند، بنابر احتياط واجب بايد نجس شدن آن را به او خبر دهد.

مسأله 148 - اگر بچه بگويد چيزى نجس است يا چيزى را آب كشيده نبايد حرف او را قبول كرد ولى بچه اى كه تكليفش نزديك است(1) اگر بگويد چيزى را آب كشيدم حرف او قبول مى شود و اگر بگويد چيزى نجس است احتياط مستحب آن است كه از آن اجتناب كنند.

پاك شدن چيز نجس با آب قليل؛ يعنى آب كمتر از كر، شرط هاى ديگرى هم دارد كه بعداً گفته مى شود.

مسأله 151 - ظرف نجس را با آب قليل بايد سه مرتبه شست، و در كر و جارى يك مرتبه كافى است(1)، ولى ظرفى را كه سگ ليسيده يا از آن ظرف آب يا چيز روان ديگر خورده، بايد اول با خاكِ پاك، خاك مال كرد و بعد يك مرتبه(2) در كر يا جارى يا دو مرتبه با آب قليل شست، و همچنين ظرفى را كه آب دهان سگ در آن ريخته بنابر احتياط واجب بايد پيش از شستن خاك مال كرد.

مسأله 152 - اگر دهانۀ ظرفى كه سگ دهن زده، تنگ باشد و نشود آن را خاك مال كرد، چنانچه ممكن است بايد كهنه به چوبى بپيچند و به توسط آن خاك را به آن ظرف بمالند و اگر ممكن نيست بايد خاك را در آن بريزند و به شدّت حركت دهند(3) تا به همۀ آن ظرف برسد.

مسأله 153 - ظرفى را كه خوك بليسد يا از آن، چيز روانى بخورد، با آب قليل بايد هفت مرتبه شست، و در كر و جارى يك مرتبه كافى است(4) و لازم نيست آن را خاك مال كنند، اگرچه احتياط مستحب آن است كه خاك مال شود.

مسأله 154 - اگر بخواهند ظرفى را كه به شراب نجس شده با آب قليل آب بكشند بنابر احتياط واجب بايد هفت مرتبه بشويند(5).

ص: 33

مسأله 155 - كوزه اى كه از گل نجس ساخته شده و يا آب نجس در آن فرو رفته اگر در آب كر يا جارى بگذارند به هر جاى آن، كه آب برسد پاك مى شود. و اگر بخواهند باطن آن هم پاك شود بايد به قدرى در آب كر يا جارى بماند كه آب به تمام آن فرو رود(1).

مسأله 156 - ظرف نجس را با آب قليل، دو جور مى شود آب كشيد. يكى آن كه سه مرتبه پر كنند و خالى كنند، ديگر آن كه سه دفعه قدرى آب در آن بريزند و در هر دفعه آب را طورى در آن بگردانند كه به جاهاى نجس آن برسد و بيرون بريزند.

مسأله 157 - اگر ظرف بزرگى مثل پاتيل و خمره نجس شود، چنانچه سه مرتبه آن را از آب پر كنند و خالى كنند پاك مى شود، و همچنين است اگر سه مرتبه از بالا، آب در آن بريزند، به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد، و در هر دفعه آبى كه ته آن جمع مى شود بيرون آورند، و احتياط واجب آن است كه در هر دفعه ظرفى را كه با آن آب ها را بيرون مى آورند آب بكشند.

مسأله 158 - اگر مِس نجس و مانند آن را آب كنند و آب بكشند، ظاهرش پاك مى شود.

مسأله 159 - تنورى كه به بول نجس شده است، اگر دو مرتبه از بالا آب در آن بريزند به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد پاك مى شود. و در غير بول اگر بعد از برطرف شدن نجاست يك مرتبه به دستورى كه گفته شد آب در آن بريزند، كافى است. و بهتر است كه گودالى ته آن بكنند تا آب ها در آن جمع شود و بيرون بياورند، بعد آن گودال را با خاكِ پاك پر كنند.

مسأله 160 - اگر چيز نجس را بعد از برطرف كردن عين نجاست، يك مرتبه در آب كر يا جارى فرو برند كه آب به تمام جاهاى نجس آن برسد پاك مى شود. و در فرش

ص: 34

و لباس و مانند اينها فشار لازم نيست(1).

مسأله 161 - اگر بخواهند چيزى را كه به بول نجس شده با آب قليل آب بكشند، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود در صورتى كه بول در آن چيز نمانده باشد، يك مرتبه ديگر كه آب روى آن بريزند پاك مى شود، ولى در لباس و فرش و مانند اينها بايد بعد از هر دفعه، فشار دهند تا غُساله آن بيرون آيد (و غُساله آبى است كه معمولاً در وقت شستن و بعد از آن از چيزى كه شسته مى شود خود بخود يا به وسيلۀ فشار مى ريزد).

مسأله 162 - اگر چيزى به بول پسر شيرخوارى كه غذاخور نشده و شير خوك و زن كافره(2) نخورده، نجس شود، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند كه به تمام جاهاى نجس آن برسد پاك مى شود ولى احتياط مستحب آن است كه يك مرتبۀ ديگر هم آب روى آن بريزند و در لباس و فرش و مانند اينها فشار لازم نيست.

مسأله 163 - اگر چيزى به غير بول نجس شود، چنانچه بعد از برطرف كردن نجاست يك مرتبه آب روى آن بريزند و از آن جدا شود، پاك مى گردد. و نيز اگر در دفعۀ اولى كه آب روى آن مى ريزند نجاست آن برطرف شود و بعد از برطرف شدن نجاست هم آب روى آن بيايد، پاك مى شود. ولى در هر صورت لباس و مانند آن را بايد فشار دهند تا غسالۀ آن بيرون آيد.

مسأله 164 - اگر حصير نجس را كه با نخ بافته شده، در آب كر يا جارى فرو برند، بعد از برطرف شدن عين نجاست، پاك مى شود. ولى اگر بخواهند آن را با آب قليل آب بكشند؛ بنابر احتياط واجب بايد به هر قسم كه ممكن است اگرچه به لگد كردن باشد،

ص: 35

دو دفعه فشار دهند كه در هر دفعه غسالۀ آن جدا شود(1).

مسأله 165 - اگر ظاهر گندم و برنج و صابون و مانند اينها نجس شود به فرو بردن در كر و جارى، پاك مى گردد. و اگر باطن آنها نجس شود پاك شدن باطن آنها محل اشكال است(2).

مسأله 166 - اگر انسان شك كند كه آب نجس به باطن صابون رسيده يا نه، باطن آن پاك است.

مسأله 167 - اگر ظاهر برنج و گوشت يا چيزى مانند اينها نجس شده باشد، چنانچه آن را در ظرفى بگذارند و سه مرتبه آب روى آن بريزند و خالى كنند پاك مى شود، و ظرف آن هم پاك مى گردد. ولى اگر بخواهند لباس يا چيزى را كه فشار لازم دارد در ظرفى بگذارند و آب بكشند بايد در هر مرتبه كه آب روى آن مى ريزند آن را فشار دهند و ظرف را كج كنند، تا غساله اى كه در آن جمع شده بيرون بريزد.

مسأله 168 - لباس نجسى را كه به نيل و مانند آن رنگ شده، اگر در آب كر يا جارى فرو برند و آب پيش از آن كه به واسطۀ رنگ پارچه مضاف شود به تمام آن برسد آن لباس پاك مى شود. اگرچه موقع فشار دادن آب مضاف يا رنگين از آن بيرون آيد.

مسأله 169 - اگر لباسى را در كر يا جارى آب بكشند و بعد مثلاً لجن آب در آن ببينند، چنانچه احتمال ندهند كه جلوگيرى از رسيدن آب كرده آن لباس پاك است.

مسأله 170 - اگر بعد از آب كشيدن لباس و مانند آن خوردۀ گِل يا اشنان در آن ديده شود پاك است، ولى اگر آب نجس به باطن گل يا اشنان رسيده باشد ظاهر گل و اشنان، پاك و باطن آنها نجس است.

مسأله 171 - هر چيز نجس تا عين نجاست را از آن برطرف نكنند پاك نمى شود. ولى

ص: 36

اگر بو يا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشكال ندارد. پس اگر خون را از لباس برطرف كنند و لباس را آب بكشند و رنگ خون در آن بماند، پاك مى باشد، اما چنانچه به واسطۀ بو يا رنگ يقين كنند يا احتمال دهند كه ذره هاى نجاست در آن چيز مانده، نجس است.

مسأله 172 - اگر نجاست بدن را در آب كر يا جارى برطرف كنند بدن پاك مى شود و بيرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نيست.

مسأله 173 - غذاى نجسى كه لاى دندان ها مانده اگر آب در دهان بگردانند و به تمام غذاى نجس برسد، پاك مى شود.

مسأله 174 - اگر موى سر و صورت را با آب قليل آب بكشند بايد فشار دهند كه غسالۀ آن جدا شود.

مسأله 175 - اگر جايى از بدن يا لباس را با آب قليل، آب بكشند، اطراف آن جا كه متصل به آن است و معمولاً موقع آب كشيدن آن جا نجس مى شود با پاك شدن جاى نجس پاك مى شود(1). و همچنين است اگر چيز پاكى را پهلوى چيز نجس بگذارند و روى هر دو آب بريزند. پس اگر براى آب كشيدن يك انگشت نجس، روى همۀ انگشت ها آب بريزند و آب نجس به همۀ آنها برسد، بعد از پاك شدن انگشت نجس، تمام انگشت ها پاك مى شود.

مسأله 176 - گوشت و دنبه اى كه نجس شده مثل چيزهاى ديگر آب كشيده مى شود. و همچنين است اگر بدن يا لباس، چربى كمى داشته باشد كه از رسيدن آب به آنها جلوگيرى نكند.

مسأله 177 - اگر ظرف يا بدن نجس باشد و بعد به طورى چرب شود كه جلوگيرى از

ص: 37

رسيدن آب به آنها كند، چنانچه بخواهند ظرف و بدن را آب بكشند، بايد چربى را برطرف كنند تا آب به آنها برسد.

مسأله 178 - چيز نجسى كه عين نجاست در آن نيست، اگر زير شيرى كه متصل به كر است يك دفعه بشويند پاك مى شود، و نيز اگر عين نجاست در آن باشد، چنانچه عين نجاست آن، زير شير يا به وسيلۀ ديگر برطرف شود، و آبى كه از آن چيز مى ريزد بو يا رنگ يا مزۀ نجاست نگرفته باشد با آن شير پاك مى گردد. اما اگر آبى كه از آن مى ريزد بو يا رنگ يا مزۀ نجاست گرفته باشد بايد به قدرى آب شير روى آن بريزند تا در آبى كه از آن جدا مى شود، بو يا رنگ يا مزۀ نجاست نباشد.

مسأله 179 - اگر چيزى را آب بكشد و يقين كند پاك شده و بعد شك كند كه عين نجاست را از آن برطرف كرده يا نه، چنانچه موقع آب كشيدن متوجه برطرف كردن عين نجاست بوده آن چيز پاك است و اگر متوجه برطرف كردن عين نجاست نبوده بايد دوباره آن را آب بكشد(1).

مسأله 180 - زمينى كه آب روى آن جارى نمى شود اگر نجس شود با آب قليل پاك نمى گردد. ولى زمينى كه روى آن شن يا ريگ باشد - چون آبى كه روى آن مى ريزند از آن جدا شده و در شن و ريگ فرو مى رود - با آب قليل پاك مى شود، اما زير ريگ ها نجس مى ماند.

مسأله 181 - زمين سنگ فرش و آجرفرش و زمين سختى كه آب در آن فرو نمى رود اگر نجس شود با آب قليل، پاك مى گردد، ولى بايد به قدرى آب روى آن بريزند كه جارى شود و چنانچه آبى كه روى آن ريخته اند از سوراخى بيرون رود همۀ زمين پاك مى شود، و اگر بيرون نرود جايى كه آب ها جمع مى شود نجس مى ماند. و براى پاك شدن آن جا بايد گودالى بكنند كه آب در آن جمع شود، بعد آب را

ص: 38

بيرون بياورند و گودال را با خاك پاك پر كنند.

مسأله 182 - اگر ظاهر نمكِ سنگ و مانند آن نجس شود، با آب كمتر از كر هم پاك مى شود.

مسأله 183 - اگر شكر آب شدۀ نجس را قند بسازند و در آب كر يا جارى بگذارند پاك نمى شود.

اطراف آن هم كه معمولاً به گِل آلوده مى شود پاك مى گردد(1).

مسأله 189 - كسى كه با دست و زانو راه مى رود، اگر كف دست يا زانوى او نجس شود با راه رفتن پاك مى گردد(2). و همچنين است ته عصا و ته پاى مصنوعى و نعل چهارپايان و چرخ اتومبيل و درشكه و مانند اينها.

مسأله 190 - اگر بعد از راه رفتن، بو يا رنگ يا ذره هاى(3) كوچكى از نجاست كه ديده نمى شود، در كف پا يا ته كفش بماند اشكال ندارد. اگرچه احتياط مستحب آن است به قدرى راه روند كه آنها هم برطرف شوند.

مسأله 191 - توى كفش و مقدارى از كف پا كه به زمين نمى رسد به واسطۀ راه رفتن پاك نمى شود و پاك شدن كف جوراب به واسطۀ راه رفتن، محل اشكال است(4).

اينها بتابد و چيز نجس را خشك كند، آن چيز پاك نمى شود، ولى اگر ابر به قدرى نازك باشد كه از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند اشكال ندارد. چهارم: آن كه آفتاب به تنهايى چيز نجس را خشك كند پس اگر مثلاً چيز نجس به واسطۀ باد و آفتاب خشك شود پاك نمى گردد، ولى اگر باد به قدرى كم باشد كه نگويند به خشك شدن چيز نجس كمك كرده، اشكال ندارد. پنجم(1): آن كه آفتاب مقدارى از بنا و ساختمان را كه نجاست به آن فرو رفته، يك مرتبه خشك كند، پس اگر يك مرتبه بر زمين و ساختمان نجس بتابد و روى آن را خشك كند، و دفعۀ ديگر زير آن را خشك نمايد، فقط روى آن پاك مى شود و زير آن نجس مى ماند.

مسأله 193 - آفتاب حصير نجس را پاك مى كند ولى اگر يك طرف آن را خشك كند، پاك شدن طرف ديگر آن اشكال دارد(2). و نيز پاك شدن درخت و گياه به واسطۀ آفتاب محل اشكال است(3).

مسأله 194 - اگر آفتاب به زمين نجس بتابد، بعد انسان شك كند كه زمين موقع تابيدن آفتاب تر بوده يا نه، يا ترى آن به واسطۀ آفتاب خشك شده يا نه، آن زمين نجس است، و همچنين است اگر شك كند كه پيش از تابش آفتاب، عين نجاست از آن برطرف شده يا نه، يا شك كند كه چيزى مانع تابش آفتاب بوده يا نه.

مسأله 195 - اگر آفتاب به يك طرف ديوار نجس بتابد، طرفى كه آفتاب به آن نتابيده پاك نمى شود(4).

ص: 41

جوش آمده زده اند در ديگى كه جوش نيامده نزنند(1) و اگر همه جوش آمده باشد بايد كفگير ديگى را كه ثلثان نشده، در ديگى كه ثلثان شده نزنند.

مسأله 209 - چيزى كه معلوم نيست غوره است يا انگور، اگر جوش بيايد نجس نمى شود.

برطرف شده باشد احتياط واجب آن است(1) كه جاى آن را آب بكشد.

مسأله 213 - اگر موقعى كه كافر بوده لباس او با رطوبت به بدنش رسيده باشد و آن لباس در موقع مسلمان شدن در بدن او نباشد نجس است، بلكه اگر در بدن او هم باشد بنابر احتياط واجب بايد از آن اجتناب كند.

مسأله 214 - اگر كافر شهادتين بگويد و انسان نداند قلباً مسلمان شده يا نه، پاك است، ولى اگر بداند قلباً مسلمان نشده نجس است(2).

عورت ميت را مى پوشانند و دست كسى كه او را غسل مى دهد، بعد از تمام شدن غسل پاك مى شود(1).

مسأله 219 - كسى كه چيزى را با دست خود آب مى كشد، بعد از پاك شدن آن چيز دست او هم پاك مى شود(2).

مسأله 220 - اگر لباس و مانند آن را با آب قليل، آب بكشند و به اندازۀ معمول فشار دهند تا آبى كه روى آن ريخته اند جدا شود، آبى كه در آن مى ماند پاك است.

مسأله 221 - ظرف نجس را كه با آب قليل آب مى كشند، بعد از جدا شدن آبى كه براى پاك شدن، روى آن ريخته اند، آب كمى(3) كه در آن مى ماند پاك است.

بنابر احتياط واجب بايد آب بكشد(1).

مسأله 225 - اگر گرد و خاك نجس به لباس و فرش و مانند اينها بنشيند، چنانچه طورى آنها را تكان دهند كه گرد و خاك نجس از آنها بريزد، پاك مى شود(2).

او است، نجس شود و آن مسلمان غايب گردد با شش شرط پاك است(1):

اول: آن كه آن مسلمان چيزى كه بدن يا لباس را نجس كرده نجس بداند پس اگر مثلاً لباسش به عرق جنب از حرام آلوده شود و آن را نجس نداند، بعد از غايب شدن او نمى شود آن لباس را پاك دانست.

دوم: آن كه بداند بدن يا لباسش به چيز نجس رسيده است.

سوم: آن كه انسان ببيند آن چيز را در كارى كه شرط آن پاكى است استعمال مى كند، مثلاً ببيند با آن لباس نماز مى خواند.

چهارم: آن كه آن مسلمان بداند شرط كارى را كه با آن چيز انجام مى دهد پاكى است، پس اگر مثلاً نداند كه بايد لباس نمازگزار پاك باشد، و با لباسى كه نجس شده نماز بخواند، نمى شود آن لباس را پاك دانست.

پنجم: آن كه انسان احتمال دهد آن مسلمان چيزى را كه نجس شده آب كشيده است پس اگر يقين داشته باشد كه آب نكشيده، نبايد آن چيز را پاك بداند. و نيز اگر نجس و پاك در نظر آن مسلمان فرق نداشته باشد، پاك دانستن آن چيز محل اشكال است.

ششم: آن كه بنابر احتياط واجب آن مسلمان بالغ باشد.

مسأله 228 - اگر خود انسان يقين كند كه چيزى كه نجس بوده پاك شده است، يا دو عادل به پاك شدن آن خبر دهند، آن چيز پاك است، و همچنين است اگر كسى كه چيز نجس در اختيار او است بگويد آن چيز پاك شده، يا مسلمانى چيز نجس را آب كشيده باشد، اگرچه معلوم نباشد درست آب كشيده يا نه.

مسأله 229 - كسى كه وكيل شده است لباس انسان را آب بكشد اگر بگويد آب

ص: 48

كشيدم، و انسان به گفتۀ او اطمينان پيدا كند(1) آن لباس پاك است.

مسأله 230 - اگر انسان حالى دارد كه در آب كشيدن چيز نجس يقين پيدا نمى كند مى تواند به گمان اكتفا نمايد.

ظرف به آن گفته شود، استعمال آن چه به تنهايى و چه با استكان، حرام است و اگر ظرف به آن گفته نشود استعمال آن مانعى ندارد.

مسأله 236 - استعمال ظرفى كه روى آن را آب طلا يا آب نقره داده اند اشكال ندارد.

مسأله 237 - اگر فلزى را با طلا يا نقره مخلوط كنند و ظرف بسازند چنانچه مقدار آن فلز به قدرى زياد باشد كه ظرف طلا يا نقره به آن ظرف نگويند استعمال آن مانعى ندارد.

مسأله 238 - اگر انسان غذايى را كه در ظرف طلا يا نقره است به قصد اين كه چون غذا خوردن در ظرف طلا و نقره حرام مى باشد، در ظرف ديگر بريزد اشكال ندارد، و اگر به اين قصد نباشد، ريختن غذا از ظرف طلا يا نقره در ظرف ديگر حرام است(1) ولى در هر دو صورت خوردن غذا از ظرف دوم مانعى ندارد.

مسأله 239 - استعمال بادگير قليان و غلاف شمشير و كارد و قاب قرآن اگر از طلا يا نقره باشد اشكال ندارد، ولى احتياط واجب(2) آن است كه عطردان و سرمه دان و ترياك دان طلا و نقره را استعمال نكنند.

مسأله 240 - استعمال ظرف طلا يا نقره در حال ناچارى اشكال ندارد ولى براى وضو و غسل در حال ناچارى هم نمى شود ظرف طلا و نقره را استعمال كرد(3).

ص: 50

مسأله 241 - استعمال ظرفى كه معلوم نيست از طلا يا نقره است يا از چيز ديگر اشكال ندارد.

واجب بايد مو را بشويد و آب را به پوست هم برساند.

مسأله 248 - شستن توى بينى و مقدارى از لب و چشم كه در وقت بستن ديده نمى شود واجب نيست، ولى براى آن كه يقين كند از جاهايى كه بايد شسته شود چيزى باقى نمانده واجب است مقدارى از آنها را هم بشويد. و كسى كه نمى دانسته بايد اين مقدار را بشويد اگر نداند در وضوهايى كه گرفته اين مقدار را شسته يا نه، نمازهايى كه خوانده صحيح است.

مسأله 249 - بايد صورت و دست ها را از بالا به پايين شست و اگر از پايين به بالا بشويد وضو باطل است.

مسأله 250 - اگر دست را تر كند و به صورت و دست ها بكشد، چنانچه ترى دست به قدرى باشد كه به واسطۀ كشيدن دست، آب كمى بر آنها جارى شود كافى است.

مسأله 251 - بعد از شستن صورت بايد دست راست و بعد از آن دست چپ را از آرنج تا سر انگشت ها بشويد.

مسأله 252 - براى آن كه يقين كند آرنج را كاملاً شسته بايد مقدارى بالاتر از آرنج را هم بشويد.

مسأله 253 - كسى كه پيش از شستن صورت دست هاى خود را تا مچ شسته، در موقع وضو بايد تا سر انگشتان را بشويد و اگر فقط تا مچ را بشويد وضوى او باطل است.

مسأله 254 - در وضو، شستن صورت و دست ها، مرتبۀ اول واجب و مرتبۀ دوم مستحب(1) و مرتبۀ سوم و بيشتر از آن حرام مى باشد. و اين كه كدام شستن، اول يا دوم يا سوم است مربوط به قصد كسى است كه وضو مى گيرد، پس اگر به قصد شستن

ص: 52

مرتبۀ اول مثلاً ده مرتبه آب به صورت بريزد اشكال ندارد و همۀ آنها شستن اول حساب مى شود، و اگر به قصد(1) اين كه سه مرتبه بشويد سه مرتبه آب بريزد مرتبۀ سوم آن حرام است.

مسأله 255 - بعد از شستن هر دو دست بايد جلوى سر را با ترى آب وضو كه در دست مانده مسح كند، و احتياط واجب(2) آن است كه با دست راست از بالا به پايين مسح نمايد.

مسأله 256 - يك قسمت از چهار قسمت سر كه مقابل پيشانى است جاى مسح مى باشد، و هر جاى اين قسمت را به هر اندازه مسح كند كافى است، اگرچه احتياط مستحب آن است كه از درازا به اندازۀ درازاى يك انگشت و از پهنا به اندازۀ پهناى سه انگشت بسته، مسح نمايد.

مسأله 257 - لازم نيست مسح سر بر پوست آن باشد بلكه بر موى جلوى سر هم صحيح است. ولى كسى كه موى جلوى سر او به اندازه اى بلند است كه اگر مثلاً شانه كند به صورتش مى ريزد، يا به جاهاى ديگر سر مى رسد، بايد بيخ موها را مسح كند، يا فرق سر را باز كرده پوست سر را مسح نمايد، و اگر موهايى را كه به صورت مى ريزد يا به جاهاى ديگر سر مى رسد جلوى سر جمع كند و بر آنها مسح نمايد، يا بر موى جاهاى ديگر سر، كه جلوى آن آمده مسح كند باطل است.

مسأله 258 - بعد از مسح سر بايد با ترى آب وضو كه در دست مانده روى پاها را از

ص: 53

سر يكى از انگشت ها تا برآمدگى روى پا مسح كند و احتياط واجب(1) آن است كه تا مفصل را هم مسح نمايد.

مسأله 259 - پهناى مسح پا به هر اندازه باشد كافى است، ولى بهتر آن است كه به اندازۀ پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد و بهتر از آن مسح تمام روى پا است.

مسأله 260 - احتياط واجب(2) آن است كه در مسح پا دست را بر سر انگشت ها بگذارد و بعد به پشت پا بكشد، نه آن كه تمام دست را روى پا بگذارد و كمى بكشد.

مسأله 261 - در مسح سر و روى پا بايد دست را روى آنها بكشد، و اگر دست را نگهدارد و سر يا پا را به آن بكشد وضو باطل است، ولى اگر موقعى كه دست را مى كشد سر يا پا مختصرى حركت كند اشكال ندارد.

مسأله 262 - جاى مسح بايد خشك باشد. و اگر به قدرى تر باشد كه رطوبت كف دست به آن اثر نكند مسح باطل است. ولى اگر ترى آن به قدرى كم باشد كه رطوبتى كه بعد از مسح در آن ديده مى شود بگويند فقط از ترى كف دست است اشكال ندارد.

مسأله 263 - اگر براى مسح، رطوبتى در كف دست نمانده باشد نمى تواند دست را با آب خارج، تر كند، بلكه بايد از اعضاى ديگر وضو رطوبت بگيرد و با آن مسح نمايد.

مسأله 264 - اگر رطوبت كف دست فقط به اندازۀ مسح سر باشد، احتياط واجب(3) آن است كه سر را با همان رطوبت مسح كند، و براى مسح پاها از اعضاى ديگر وضو رطوبت بگيرد.

ص: 54

مسأله 265 - مسح كردن از روى جوراب و كفش باطل است، ولى اگر به واسطۀ سرماى شديد يا ترس از دزد و درنده و مانند اينها نتواند كفش يا جوراب را بيرون آورد، مسح كردن بر آنها اشكال ندارد، و اگر روى كفش نجس باشد بايد چيز پاكى بر آن بيندازد و بر آن چيز مسح كند. و احتياط واجب(1) آن است كه تيمم هم بنمايد.

مسأله 266 - اگر روى پا نجس باشد و نتواند براى مسح، آن را آب بكشد بايد تيمم نمايد.

وقت نماز تنگ است بايد تيمم كند، و اگر وقت دارد احتياط واجب آن است كه صبر كند تا آب صاف شود و وضو بگيرد.

شرط سوم: آن كه آب وضو و فضايى كه در آن وضو مى گيرد مباح باشد.

مسأله 273 - وضو با آب غصبى و با آبى كه معلوم نيست(1) صاحب آن راضى است يا نه، حرام و باطل است، و نيز اگر آب وضو از صورت و دست ها در جاى غصبى بريزد، چنانچه در غير آن جا نتواند وضو بگيرد، وضوى او باطل مى باشد(2). و اگر در غير آن جا بتواند وضو بگيرد وضو صحيح است.

مسأله 274 - وضو گرفتن از حوض مدرسه اى كه انسان نمى داند آن حوض را براى همۀ مردم وقف كرده اند يا براى محصلين همان مدرسه، در صورتى كه معمولاً مردم از آب آن وضو بگيرند اشكال ندارد.

مسأله 275 - كسى كه نمى خواهد در مسجدى نماز بخواند اگر نداند حوض آن را براى همۀ مردم وقف كرده اند يا براى كسانى كه در آن جا نماز مى خوانند، نمى تواند از حوض آن وضو بگيرد، ولى اگر معمولاً كسانى هم كه نمى خواهند در آن جا نماز بخوانند از حوض آن وضو مى گيرند، مى تواند از حوض آن وضو بگيرد.

مسأله 276 - وضو گرفتن از حوض تيمچه ها و مسافرخانه ها و مانند اينها براى كسانى كه ساكن آن جاها نيستند، در صورتى صحيح است كه معمولاً كسانى هم كه ساكن آن جاها نيستند، با آب آنها وضو بگيرند.

مسأله 277 - وضو گرفتن در نهرهاى بزرگ اگر چه انسان نداند كه صاحب آنها راضى است، اشكال ندارد ولى اگر صاحب آنها از وضو گرفتن نهى كند احتياط

ص: 57

واجب آن است كه با آب آنها وضو نگيرند.

مسأله 278 - اگر فراموش كند آب، غصبى است، و با آن وضو بگيرد صحيح است، ولى كسى كه خودش آب را غصب كرده اگر غصبى بودن آن را فراموش كند و وضو بگيرد، وضوى او باطل است(1).

شرط چهارم: آن كه ظرف آب وضو مباح باشد.

شرط پنجم: آن كه ظرف آب وضو طلا و نقره نباشد.

مسأله 279 - اگر آب وضو در ظرف غصبى يا طلا و نقره است و غير از آن، آب ديگرى ندارد بايد تيمم كند و نمى تواند(2) با آب آنها وضو بگيرد. و اگر آب ديگرى دارد چنانچه در ظرف غصبى يا طلا و نقره، وضوى ارتماسى بگيرد يا با آنها آب را به صورت و دست ها بريزد وضوى او باطل است(3)، و در صورتى كه با مشت يا چيز ديگر، آب را از آنها بردارد و به صورت و دست ها بريزد وضوى او صحيح است.

مسأله 280 - بنابر احتياط واجب بايد در حوضى كه مثلاً يك آجر و يا يك سنگ آن غصبى است وضو نگيرد(4).

مسأله 281 - اگر در صحن يكى از امامان يا امامزادگان كه سابقاً قبرستان بوده حوض يا نهرى بسازند، چنانچه انسان نداند كه زمين صحن را براى قبرستان وقف كرده اند وضو گرفتن در آن حوض و نهر اشكال ندارد.

شرط ششم: آن كه اعضاى وضو موقع شستن و مسح كردن، پاك باشد.

ص: 58

مسأله 282 - اگر پيش از تمام شدن وضو جايى را كه شسته يا مسح كرده نجس شود، وضو صحيح است.

مسأله 283 - اگر غير از اعضاى وضو جايى از بدن نجس باشد، وضو صحيح است. ولى اگر مخرج را از بول يا غائط تطهير نكرده باشد احتياط مستحب آن است كه اول آن را تطهير كند بعد وضو بگيرد.

مسأله 284 - اگر يكى از اعضاى وضو نجس باشد و بعد از وضو شك كند كه پيش از وضو آن جا را آب كشيده يا نه، چنانچه در موقع وضو ملتفت پاك بودن و نجس بودن آن جا نبوده وضو باطل است، و اگر مى داند ملتفت بوده، يا شك دارد كه ملتفت بوده يا نه، وضو صحيح است. و در هر صورت جايى را كه نجس بوده بايد آب بكشد.

مسأله 285 - اگر در صورت يا دست ها بريدگى يا زخمى است كه خون آن بند نمى آيد و آب براى آن ضرر ندارد، بايد در آب كر يا جارى فرو برد و قدرى فشار دهد كه خون بند بيايد، بعد به دستورى كه گفته شد وضوى ارتماسى بگيرد.

شرط هفتم: آن كه وقت براى وضو و نماز كافى باشد.

مسأله 286 - هرگاه وقت به قدرى تنگ است كه اگر وضو بگيرد، تمام نماز يا مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مى شود، بايد تيمم كند، ولى اگر براى وضو و تيمم يك اندازه وقت لازم است بايد وضو بگيرد.

مسأله 287 - كسى كه در تنگى وقت نماز بايد تيمم كند، اگر به قصد قربت يا براى كار مستحبى مثل خواندن قرآن وضو بگيرد صحيح است و اگر براى خواندن آن نماز، وضو بگيرد باطل است(1).

شرط هشتم: آن كه به قصد قربت؛ يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم وضو بگيرد، و اگر براى خنك شدن يا به قصد ديگرى وضو بگيرد باطل است.

ص: 59

مسأله 288 - لازم نيست نيت وضو را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند ولى بايد در تمام وضو متوجه باشد كه وضو مى گيرد. به طورى كه اگر از او بپرسند چه مى كنى بگويد وضو مى گيرم.

شرط نهم: آن كه وضو را به ترتيبى كه گفته شد به جا آورد؛ يعنى اول صورت و بعد دست راست و بعد دست چپ را بشويد و بعد از آن سر و بعد پاها را مسح نمايد، و بايد پاى چپ را پيش از پاى راست مسح نكند، و اگر به اين ترتيب وضو نگيرد باطل است.

شرط دهم: آن كه كارهاى وضو را پشت سر هم انجام دهد.

مسأله 289 - اگر بين كارهاى وضو به قدرى فاصله شود كه وقتى مى خواهد جايى را بشويد يا مسح كند رطوبت جاهايى كه پيش از آن شسته يا مسح كرده خشك شده باشد، وضو باطل است. و اگر فقط رطوبت جايى كه جلوتر از محلى است كه مى خواهد بشويد يا مسح كند خشك شده باشد مثلاً موقعى كه مى خواهد دست چپ را بشويد رطوبت دست راست خشك شده باشد و صورت تر باشد، احتياط واجب آن است كه وضو را باطل كند و از سر بگيرد(1).

مسأله 290 - اگر كارهاى وضو را پشت سر هم به جا آورد ولى به واسطۀ گرماى هوا يا حرارت زياد بدن و مانند اينها رطوبت خشك شود وضوى او صحيح است.

مسأله 291 - راه رفتن در بين وضو اشكال ندارد، پس اگر بعد از شستن صورت و دست ها چند قدم راه برود و بعد سر و پا را مسح كند، وضوى او صحيح است.

شرط يازدهم: آن كه شستن صورت و دست ها و مسح سر و پاها را خود انسان انجام دهد، و اگر ديگرى او را وضو دهد، يا در رساندن آب به صورت و دست ها و مسح سر و پاها به او كمك نمايد، وضو باطل است.

ص: 60

مسأله 292 - كسى كه نمى تواند وضو بگيرد بايد نايب بگيرد كه او را وضو دهد. و چنانچه مزد هم بخواهد، در صورتى كه بتواند بايد بدهد. ولى بايد خود او نيت وضو كند و با دست خود مسح نمايد و اگر نمى تواند بايد نايبش دست او را بگيرد و به جاى مسح او بكشد، و اگر اين هم ممكن نيست بايد از دست او رطوبت بگيرند و با آن رطوبت، سر و پاى او را مسح كنند.

مسأله 293 - هر كدام از كارهاى وضو را كه مى تواند به تنهايى انجام دهد، نبايد در آن كمك بگيرد.

شرط دوازدهم: آن كه استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد.

مسأله 294 - كسى كه مى ترسد كه اگر وضو بگيرد، مريض شود يا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نبايد وضو بگيرد. ولى اگر نداند كه آب براى او ضرر دارد، و وضو بگيرد اگرچه بعد بفهمد كه ضرر داشته، وضوى او صحيح است(1).

مسأله 295 - اگر رساندن آب به صورت و دست ها به مقدار كمى كه وضو با آن صحيح است ضرر ندارد و بيشتر از آن ضرر دارد، بايد با همان مقدار وضو بگيرد.

شرط سيزدهم: آن كه در اعضاى وضو مانعى از رسيدن آب نباشد.

مسأله 296 - اگر مى داند چيزى به اعضاى وضو چسبيده ولى شك دارد كه از رسيدن آب جلوگيرى مى كند يا نه، بايد آن را برطرف كند يا آب را به زير آن برساند.

مسأله 297 - اگر زير ناخن چرك باشد، وضو اشكال ندارد، ولى اگر ناخن را بگيرند بايد براى وضو آن چرك را برطرف كنند، و نيز اگر ناخن بيشتر از معمول بلند باشد، بايد چرك زير مقدارى را كه از معمول بلندتر است برطرف نمايند.

مسأله 298 - اگر در صورت و دست ها و جلوى سر و روى پاها به واسطۀ سوختن يا

ص: 61

چيز ديگر، برآمدگى پيدا شود، شستن و مسح روى آن كافى است. و چنانچه سوراخ شود رساندن آب، به زير پوست لازم نيست، بلكه اگر پوست يك قسمت آن كنده شود، لازم نيست آب را به زير قسمتى كه كنده نشده برساند ولى چنانچه پوستى كه كنده شده گاهى به بدن مى چسبد و گاهى بلند مى شود بايد آن را قطع كند يا آب را به زير آن برساند.

مسأله 299 - اگر انسان شك كند كه به اعضاى وضوى او چيزى چسبيده يا نه، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، مثل آن كه بعد از گل كارى شك كند گل به دست او چسبيده يا نه، بايد وارسى كند يا به قدرى دست بمالد كه اطمينان پيدا كند كه اگر بوده برطرف شده يا آب به زير آن رسيده است.

مسأله 300 - جايى را كه بايد شست و مسح كرد هر قدر چرك باشد اگر چرك آن مانع از رسيدن آب به بدن نباشد اشكال ندارد. و همچنين است اگر بعد از گچ كارى و مانند آن چيز سفيدى كه جلوگيرى از رسيدن آب به پوست نمى نمايد بر دست بماند، ولى اگر شك كند كه با بودن آنها آب به بدن مى رسد يا نه، بايد آنها را برطرف كند.

مسأله 301 - اگر پيش از وضو بداند كه در بعضى از اعضاى وضو مانعى از رسيدن آب هست و بعد از وضو شك كند كه در موقع وضو آب را به آن جا رسانده يا نه، وضوى او صحيح است(1).

مسأله 302 - اگر در بعضى از اعضاى وضو مانعى باشد كه گاهى آب به خودى خود زير آن مى رسد و گاهى نمى رسد و انسان بعد از وضو شك كند كه آب زير آن رسيده يا نه، چنانچه بداند موقع وضو ملتفت رسيدن آب به زير آن نبوده، احتياط واجب آن است كه دوباره وضو بگيرد.

ص: 62

مسأله 303 - اگر بعد از وضو چيزى كه مانع از رسيدن آب است در اعضاى وضو ببيند و نداند موقع وضو بوده يا بعد پيدا شده، وضوى او صحيح است، ولى اگر بداند كه در وقت وضو ملتفت آن مانع نبوده، احتياط واجب آن است كه دوباره وضو بگيرد.

مسأله 304 - اگر بعد از وضو شك كند چيزى كه مانع رسيدن آب است در اعضاى وضو بوده يا نه، وضو صحيح است.

است بشويد يا مسح كند، و اگر در بين وضو در شستن يا مسح كردن جايى شك كند بايد به همين دستور عمل نمايد.

مسأله 310 - اگر بعد از نماز شك كند كه وضو گرفته يا نه، نماز او صحيح است، ولى بايد براى نمازهاى بعد وضو بگيرد.

مسأله 311 - اگر در بين نماز شك كند كه وضو گرفته يا نه، نماز او باطل است و بايد وضو بگيرد و نماز را بخواند.

مسأله 312 - اگر بعد از نماز شك كند، كه قبل از نماز وضوى او باطل شده يا بعد از نماز، نمازى كه خوانده صحيح است.

مسأله 313 - اگر انسان مرضى دارد كه بول او قطره قطره مى ريزد يا نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند چنانچه يقين دارد كه از اول وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن مهلت پيدا مى كند، بايد نماز را در وقتى كه مهلت پيدا مى كند بخواند، و اگر مهلت او به مقدار كارهاى واجب نماز است، بايد در وقتى كه مهلت دارد فقط كارهاى واجب نماز را به جا آورد و كارهاى مستحب آن مانند اذان و اقامه و قنوت را ترك نمايد.

مسأله 314 - اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پيدا نمى كند و در بين نماز چند دفعه بول يا غائط از او خارج مى شود كه اگر بخواهد بعد از هر دفعه وضو بگيرد سخت نيست، بايد ظرف آبى پهلوى خود بگذارد و هر وقت بول يا غائط از او خارج شد فوراً وضو بگيرد(1) و بقيه نماز را بخواند. و احتياط مستحب آن است كه همان نماز را دوباره با يك وضو بخواند و اگر در بين آن نماز وضوى او باطل شد اعتنا نكند.

مسأله 315 - كسى كه بول يا غائط طورى پى در پى از او خارج مى شود كه وضو

ص: 64

گرفتن بعد از هر دفعه براى او سخت است، اگر بتواند مقدارى از نماز را با وضو بخواند، بايد براى هر نماز يك وضو بگيرد(1).

مسأله 316 - كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود اگر نتواند هيچ مقدار از نماز را با وضو بخواند، احتياط واجب آن است كه براى هر نماز، يك وضو بگيرد(2).

مسأله 317 - اگر مرضى دارد كه نمى تواند از خارج شدن باد جلوگيرى كند، بايد به وظيفۀ كسانى كه نمى توانند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كنند عمل نمايد(3).

مسأله 318 - كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود، بايد براى هر نمازى وضو بگيرد(4) و فوراً مشغول نماز شود، ولى براى به جا آوردن سجده و تشهد فراموش شده و نماز احتياط كه بايد بعد از نماز انجام داد در صورتى كه آنها را بعد از نماز فوراً به جا بياورد وضو گرفتن لازم نيست.

مسأله 319 - كسى كه بول او قطره قطره مى ريزد بايد براى نماز به وسيلۀ كيسه اى كه در آن، پنبه يا چيز ديگرى است كه از رسيدن بول به جاهاى ديگر جلوگيرى مى كند، خود را حفظ نمايد، و احتياط واجب آن است كه پيش از هر نماز مخرج بول و كيسه را كه نجس شده آب بكشد(5)، و نيز كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند، چنانچه ممكن باشد بايد به مقدار نماز از رسيدن غائط به جاهاى ديگر جلوگيرى

ص: 65

نمايد. و احتياط واجب آن است كه اگر مشقت ندارد، براى هر نماز مخرج غائط را آب بكشد.

مسأله 320 - كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند در صورتى كه ممكن باشد(1) بايد به مقدار نماز از خارج شدن بول و غائط جلوگيرى نمايد، اگرچه خرج داشته باشد، بلكه اگر مرض او به آسانى معالجه شود، احتياط واجب آن است كه خود را معالجه نمايد.

مسأله 321 - كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، بعد از آن كه مرض او خوب شد، لازم نيست نمازهايى را كه در وقت مرض مطابق وظيفه اش خوانده قضا نمايد. ولى اگر در بين وقت نماز مرض او خوب شود، بايد نمازى را كه در آن وقت خوانده دوباره بخواند.

پنجم: اگر نذر كرده باشد كه جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند.

ششم: براى آب كشيدن قرآنى كه نجس شده يا بيرون آوردن آن از مستراح و مانند آن، در صورتى كه مجبور باشد دست يا جاى ديگر بدن خود را به خط قرآن برساند، ولى چنانچه معطل شدن به مقدار وضو، بى احترامى به قرآن است بايد بدون اين كه وضو بگيرد، قرآن را از مستراح و مانند آن بيرون آورد، يا اگر نجس شده آب بكشد.

مسأله 323 - مس نمودن خط قرآن؛ يعنى رساندن جايى از بدن به خط قرآن براى كسى كه وضو ندارد، حرام است. و احتياط واجب آن است(1) كه موى خود را هم به خطّ قرآن نرساند ولى اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگرى ترجمه كنند مس آن اشكال ندارد.

مسأله 324 - جلوگيرى بچه و ديوانه از مس خط قرآن واجب نيست، ولى اگر مس نمودن آنان بى احترامى به قرآن باشد، بايد از آنان جلوگيرى كنند.

مسأله 325 - كسى كه وضو ندارد، حرام است اسم خداوند متعال را به هر زبانى نوشته شده باشد مس نمايد. و احتياط واجب آن است(2) كه اسم مبارك پيغمبر و امام و حضرت زهرا علیهم السلام را هم مس ننمايد.

مسأله 326 - اگر پيش از وقت نماز به قصد اين كه با طهارت باشد وضو بگيرد يا غسل كند صحيح است و نزديك وقت نماز هم اگر به قصد مهيا بودن براى نماز وضو بگيرد اشكال ندارد.

مسأله 327 - كسى كه يقين دارد وقت داخل شده اگر نيت وضوى واجب كند و بعد از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوى او صحيح است.

مسأله 328 - مستحب است انسان براى نماز ميت و زيارت اهل قبور و رفتن به

ص: 67

مسجد و حرم امامان علیهم السلام وضو بگيرد، و همچنين براى همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن و نيز براى مس حاشيۀ قرآن و براى خوابيدن، وضو گرفتن مستحب است، و نيز مستحب است كسى كه وضو دارد دوباره وضو بگيرد، و اگر براى يكى از اين كارها وضو بگيرد هر كارى را كه بايد با وضو انجام داد، مى تواند به جا آورد مثلاً مى تواند با آن وضو نماز بخواند.

دست تر را روى پارچه هم بكشد. و اگر اين مقدار هم ضرر دارد يا زخم نجس است و نمى شود آب كشيد، بايد اطراف زخم را به طورى كه در وضو گفته شد، از بالا به پايين بشويد و بنابر احتياط واجب پارچه پاكى روى زخم بگذارد و دست تر روى آن بكشد، و اگر گذاشتن پارچه ممكن نيست بايد اطراف زخم را بشويد و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد(1).

مسأله 332 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در جلوى سر يا روى پاها است و روى آن باز است، چنانچه نتواند آن را مسح كند(2)، بايد پارچۀ پاكى روى آن بگذارد و روى پارچه را با ترى آب وضو كه در دست مانده مسح كند، و اگر گذاشتن پارچه ممكن نباشد، مسح لازم نيست ولى بايد بعد از وضو تيمم نمايد(3).

مسأله 333 - اگر روى دمل يا زخم يا شكستگى بسته باشد، چنانچه باز كردن آن ممكن است(4) و آب هم براى آن ضرر ندارد، بايد باز كند و وضو بگيرد، چه زخم و مانند آن در صورت و دست ها باشد، يا جلوى سر و روى پاها.

مسأله 334 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت يا دست ها باشد و بشود روى آن را باز كرد، چنانچه ريختن آب، روى آن ضرر دارد و كشيدن دست تر ضرر ندارد، احتياط واجب آن است كه دست تر روى آن بكشد و بعد پارچۀ پاكى روى آن(5) بگذارد و روى پارچه را هم دست تر بكشد.

مسأله 335 - اگر نمى شود روى زخم را باز كرد ولى زخم و چيزى كه روى آن گذاشته

ص: 69

پاك است و رسانيدن آب به زخم ممكن است(1) و ضرر هم ندارد، بايد آب را به روى زخم برساند، و اگر زخم يا چيزى كه روى آن گذاشته نجس است، چنانچه آب كشيدن آن و رساندن آب به روى زخم ممكن باشد بايد آن را آب بكشد و موقع وضو آب را به زخم برساند، و در صورتى كه آب براى زخم ضرر دارد، يا آن كه رساندن آب به روى زخم ممكن نيست، يا زخم نجس است و نمى شود آن را آب كشيد، بايد اطراف زخم را بشويد، و اگر جبيره پاك است روى آن را مسح كند، و اگر جبيره نجس است يا نمى شود روى آن را دست تر كشيد، مثلاً دوايى است كه به دست مى چسبد، پارچه پاكى را به طورى كه جزء جبيره حساب شود، روى آن بگذارد و دست تر روى آن بكشد، و اگر اين هم ممكن نيست احتياط واجب آن است كه وضو بگيرد و تيمم هم بنمايد.

مسأله 336 - اگر جبيره، تمام صورت يا تمام يكى از دست ها يا تمام هر دو دست را گرفته باشد بايد وضوى جبيره اى بگيرد و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد.

مسأله 337 - اگر جبيره تمام اعضاى وضو را گرفته باشد، بنابر احتياط واجب بايد وضوى جبيره اى بگيرد و تيمم هم بنمايد(2).

مسأله 338 - كسى كه در كف دست و انگشت ها جبيره دارد و در موقع وضو دست تر روى آن كشيده است، بايد سر و پا را با همان رطوبت مسح كند(3).

مسأله 339 - اگر جبيره تمام پهناى روى پا را گرفته ولى مقدارى از طرف انگشتان و مقدارى از طرف بالاى پا باز است، بايد جاهايى كه باز است روى پا را، و جايى كه جبيره است روى جبيره را مسح كند.

ص: 70

مسأله 340 - اگر در صورت يا دست ها چند جبيره باشد، بايد بين آنها را بشويد و اگر جبيره ها در سر يا روى پاها باشد، بايد بين آنها را مسح كند و در جاهايى كه جبيره است بايد به دستور جبيره عمل نمايد.

مسأله 341 - اگر جبيره بيشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممكن نيست، بايد به دستور جبيره عمل كند، و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد، و اگر برداشتن جبيره ممكن است بايد جبيره را بردارد، پس اگر زخم در صورت و دست ها است اطراف آن را بشويد و اگر در سر يا روى پاها است اطراف آن را مسح كند و براى جاى زخم به دستور جبيره عمل نمايد.

مسأله 342 - اگر در جاى وضو زخم و جراحت و شكستگى نيست، ولى به جهت ديگرى آب براى آن ضرر دارد، بايد تيمم كند(1) و احتياط مستحب آن است كه وضوى جبيره اى هم بگيرد.

مسأله 343 - اگر جايى از اعضاى وضو را رگ زده است و نمى تواند آن را آب بكشد يا آب براى آن ضرر دارد، بايد به دستور جبيره عمل كند(2).

مسأله 344 - اگر در جاى وضو يا غسل چيزى چسبيده است كه برداشتن آن ممكن نيست، يا به قدرى مشقت دارد كه نمى شود تحمل كرد، بايد به دستور جبيره عمل كند و بنابر احتياط واجب تيمم هم بنمايد(3).

ص: 71

مسأله 345 - غسل جبيره اى مثل وضوى جبيره اى است، ولى بايد آن را ترتيبى به جا آورند و اگر ارتماسى انجام دهند باطل است.

مسأله 346 - كسى كه وظيفه او تيمم است، اگر در بعضى از جاهاى تيمم او زخم يا دمل يا شكستگى باشد بايد به دستور وضوى جبيره اى، تيمم جبيره اى نمايد.

مسأله 347 - كسى كه بايد با وضو يا غسل جبيره اى نماز بخواند، چنانچه بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف نمى شود، مى تواند در اول وقت نماز بخواند، ولى اگر اميد دارد كه تا آخر وقت عذر او برطرف شود احتياط واجب آن است كه صبر كند و اگر عذر او برطرف نشد در آخر وقت نماز را با وضو يا غسل جبيره اى به جا آورد.

مسأله 348 - اگر انسان براى مرضى كه در چشم اوست موى چشم خود را بچسباند، بايد وضو و غسل را جبيره اى انجام دهد و احتياط آن است كه تيمم هم بنمايد.

مسأله 349 - كسى كه نمى داند وظيفه اش تيمم است يا وضوى جبيره اى بنابر احتياط واجب بايد هر دو را به جا آورد.

مسأله 350 - نمازهايى را كه انسان با وضوى جبيره اى خوانده صحيح است ولى بعد از آن كه عذرش برطرف شد، براى نمازهاى بعد بايد وضو بگيرد(1).

باشد يا در مرد، در قُبُل باشد يا در دُبُر، بالغ باشند يا نابالغ اگرچه منى بيرون نيايد هر دو جنب مى شوند.

مسأله 356 - اگر شك كند كه به مقدار ختنه گاه داخل شده يا نه، غسل بر او واجب نيست.

مسأله 357 - اگر نَعُوذُ بِاللّه حيوانى را وطى كند؛ يعنى با او نزديكى نمايد، و منى از او بيرون آيد غسلِ تنها، كافى است. و اگر منى بيرون نيايد، چنانچه پيش از وطى وضو داشته باز هم غسل تنها كافى است، و اگر وضو نداشته احتياط واجب آن است كه غسل كند، وضو هم بگيرد.

مسأله 358 - اگر منى از جاى خود حركت كند و بيرون نيايد، يا انسان شك كند كه منى از او بيرون آمده يا نه، غسل بر او واجب نيست.

مسأله 359 - كسى كه نمى تواند غسل كند ولى تيمم برايش ممكن است، بعد از داخل شدن وقت نماز هم مى تواند با عيال خود نزديكى كند(1).

مسأله 360 - اگر در لباس خود منى ببيند و بداند كه از خود او است و براى آن غسل نكرده، بايد غسل كند و نمازهايى را كه يقين دارد، بعد از بيرون آمدن منى خوانده قضا كند، ولى نمازهايى را كه احتمال مى دهد بعد از بيرون آمدن آن منى خوانده، لازم نيست قضا نمايد.

به طورى كه در وضو گفته شد.

دوم: رفتن در مسجد الحرام و مسجد پيغمبر صلی الله علیه و آله وسلم ، اگرچه از يك در داخل و از در ديگر خارج شود.

سوم: توقف در مساجد ديگر و حرم امامان علیهم السلام ، ولى اگر از يك در داخل و از در ديگر خارج شود، يا براى برداشتن چيزى برود مانعى ندارد.

چهارم: گذاشتن چيزى در مسجد.

پنجم: خواندن سوره اى كه سجدۀ واجب دارد و آن چهار سوره است، اول: سورۀ سى و دوم قرآن «الم تنزيل». دوم: سورۀ چهل و يكم «حم سجده». سوم: سورۀ پنجاه و سوم «والنجم». چهارم: سورۀ نود و ششم «اقرء» و اگر يك حرف از اين چهار سوره را هم بخواند حرام است.

واجب و مانند آن واجب مى شود. ولى براى نماز ميت و سجدۀ شكر و سجده هاى واجب قرآن غسل جنابت لازم نيست.

مسأله 364 - لازم نيست در وقت غسل نيت كند كه غسل واجب يا مستحب مى كنم و اگر فقط به قصد قربت؛ يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم، غسل كند كافى است.

مسأله 365 - اگر يقين كند وقت نماز شده ونيت غسل واجب كند بعد معلوم شود كه پيش از وقت غسل كرده، غسل او صحيح است.

مسأله 366 - غسل را چه واجب و چه مستحب، به دو قسم مى شود انجام داد ترتيبى و ارتماسى:

باشد، شستن همان مقدار كافى است. و اگر از طرف راست باشد بايد بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف چپ را بشويد. و اگر از سر و گردن باشد بايد بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف راست و بعد طرف چپ را بشويد.

مسأله 372 - اگر پيش از تمام شدن غسل، در شستن مقدارى از طرف چپ شك كند، شستن همان مقدار كافى است. ولى اگر در شستن مقدارى از طرف راست شك كند بايد بعد از شستن آن مقدار، طرف چپ را هم بشويد و اگر در شستن مقدارى از سر و گردن شك كند، بايد بعد از شستن آن، دوباره طرف راست و طرف چپ را بشويد(1).

جاى آن را بداند يا نداند، بايد دوباره غسل كند.

مسأله 376 - اگر براى غسل ترتيبى وقت ندارد و براى ارتماسى وقت دارد، بايد غسل ارتماسى كند.

مسأله 377 - كسى كه روزۀ واجب گرفته يا براى حج يا عمره احرام بسته، نمى تواند غسل ارتماسى كند ولى اگر از روى فراموشى غسل ارتماسى كند صحيح است.

مسأله 382 - اگر سوراخ جاى گوشواره و مانند آن به قدرى گشاد باشد كه داخل آن ديده شود، بايد آن را شست و اگر ديده نشود شستن داخل آن لازم نيست.

مسأله 383 - چيزى را كه مانع رسيدن آب به بدن است، بايد برطرف كند و اگر پيش از آن كه يقين كند برطرف شده غسل نمايد، غسل او باطل است.

مسأله 384 - اگر موقع غسل شك كند، چيزى كه مانع از رسيدن آب باشد، در بدن او هست يا نه، بايد وارسى كند تا مطمئن شود كه مانعى نيست.

مسأله 385 - در غسل بايد موهاى كوتاهى را كه جزء بدن حساب مى شود، بشويد و شستن موهاى بلند واجب نيست(1)، بلكه اگر آب را طورى به پوست برساند كه آنها تر نشود، غسل صحيح است ولى اگر رساندن آب به پوست، بدون شستن آنها ممكن نباشد، بايد آنها را بشويد كه آب به بدن برسد.

مسأله 386 - تمام شرط هايى كه براى صحيح بودن وضو گفته شد، مثل پاك بودن آب و غصبى نبودن آن، در صحيح بودن غسل هم شرط است ولى در غسل لازم نيست بدن را از بالا به پايين بشويد، و نيز در غسلِ ترتيبى، لازم نيست بعد از شستن هر قسمت فوراً قسمت ديگر را بشويد، بلكه اگر بعد از شستن سر و گردن مقدارى صبر كند و بعد طرف راست را بشويد و بعد از مدتى طرف چپ را بشويد اشكال ندارد. ولى كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، اگر به اندازه اى كه غسل كند و نماز بخواند، بول و غائط از او بيرون نمى آيد، بايد هر قسمت را فوراً بعد از قسمت ديگر(2) غسل دهد و بعد از غسل هم فوراً نماز بخواند. و همچنين است حكم زن مستحاضه كه بعداً گفته مى شود.

ص: 79

مسأله 387 - كسى كه قصد دارد پول حمامى را ندهد يا بدون اين كه بداند حمامى راضى است، بخواهد نسيه بگذارد، اگر چه بعد حمامى را راضى كند، غسل او باطل است.

مسأله 388 - اگر حمامى راضى باشد كه پول حمام نسيه بماند ولى كسى كه غسل مى كند قصدش اين باشد كه طلب او را ندهد، يا از مال حرام بدهد غسل او اشكال دارد.

مسأله 389 - اگر بخواهد پول حرام يا پولى كه خمس آن را نداده به حمامى بدهد، غسل او باطل است.

مسأله 390 - اگر مخرج غائط را در آب خزينه تطهير كند و پيش از غسل شك كند كه چون در خزينه تطهير كرده حمامى به غسل كردن او راضى است يا نه، غسل او باطل است، مگر اين كه پيش از غسل حمامى را راضى كند.

مسأله 391 - اگر شك كند كه غسل كرده يا نه، بايد غسل كند ولى اگر بعد از غسل شك كند، كه غسل او درست بوده يا نه، لازم نيست دوباره غسل نمايد.

مسأله 392 - اگر در بين غسل حَدَث اصغر از او سر زند، مثلاً بول كند، احتياط واجب آن است(1) كه غسل را تمام نمايد و دوباره غسل كند، وضو هم بگيرد، يا غسل را رها كرده و غسل ديگرى نمايد و بعد از آن وضو هم بگيرد.

مسأله 393 - اگر به خيال اين كه به اندازۀ غسل و نماز وقت دارد براى نماز غسل كند، چنانچه بعد از غسل به اندازۀ خواندن يك ركعت يا بيشتر وقت داشته باشد غسل او صحيح است و اگر كمتر از يك ركعت وقت داشته باشد غسل او باطل است(2).

مسأله 394 - كسى كه جنب شده اگر شك كند غسل كرده يا نه نمازهايى را كه خوانده صحيح است، ولى براى نمازهاى بعد بايد غسل كند.

ص: 80

مسأله 395 - كسى كه چند غسل بر او واجب است مى تواند به نيت همۀ آنها يك غسل به جا آورد، يا آنها را جدا جدا انجام دهد.

مسأله 396 - اگر برجايى از بدن، آيۀ قرآن يا اسم خداوند متعال نوشته شده باشد، بنابر احتياط واجب اگر ممكن است بايد آن را از بين ببرد(1)، و اگر ممكن نيست بايد وضو و غسل را ارتماسى انجام دهد و چنانچه بخواهد وضو يا غسل را ترتيبى به جا آورد بايد آب را طورى به بدن برساند كه دست او به نوشته نرسد.

مسأله 397 - كسى كه غسل جنابت كرده، نبايد براى نماز وضو بگيرد ولى با غسل هاى ديگر نمى شود نماز خواند و بايد وضو هم گرفت.

استحاضۀ متوسطه آن است كه خون در پنبه فرو رود اگر چه در يك گوشۀ آن باشد ولى از پنبه به دستمالى كه معمولاً زن ها براى جلوگيرى از خون مى بندند، نرسد. استحاضۀ كثيره آن است كه خون پنبه را بگيرد و به دستمال هم برسد.

آن خون، وضو و غسل به جا نياورده باشد، بايد در موقع نماز وضو و غسل را به جا آورد(1).

مسأله 404 - مستحاضۀ متوسطه و كثيره كه بايد وضو بگيرد و غسل كند هر كدام را اول به جا آورد صحيح است، ولى بهتر آن است كه اول وضو بگيرد.

مسأله 405 - اگر استحاضۀ قليلۀ زن، بعد از نماز صبح، متوسطه شود، بايد براى نماز ظهر و عصر غسل كند، و اگر بعد از نماز ظهر و عصر متوسطه شود بايد براى نماز مغرب و عشا غسل نمايد.

مسأله 406 - اگر استحاضۀ قليله يا متوسطۀ زن بعد از نماز صبح كثيره شود بايد براى نماز ظهر و عصر يك غسل، و براى نماز مغرب و عشا غسل ديگرى به جا آورد و اگر بعد از نماز ظهر و عصر كثيره شود، بايد براى نماز مغرب و عشا غسل نمايد.

مسأله 407 - مستحاضۀ كثيره يا متوسطه اگر پيش از داخل شدن وقت نماز براى نماز غسل كند، غسل او باطل است ولى اگر نزديك اذان صبح براى نماز شب غسل كند و نماز شب را بخواند و همين كه وقت داخل شد فوراً نماز صبح را بخواند اشكال ندارد(2).

مسأله 408 - زن مستحاضه، براى هر نمازى چه واجب باشد و چه مستحب، بايد وضو بگيرد و نيز اگر بخواهد نمازى را كه خوانده احتياطاً دوباره بخواند، يا بخواهد نمازى را كه تنها خوانده است دوباره با جماعت بخواند، بايد تمام كارهايى را كه براى استحاضه گفته شد انجام دهد. ولى براى خواندن نماز احتياط و سجدۀ فراموش شده و تشهد فراموش شده و سجدۀ سهو، اگر آنها را بعد از نماز فوراً به جا آورد

ص: 83

لازم نيست كارهاى استحاضه را انجام دهد.

مسأله 409 - زن مستحاضه بعد از آن كه خونش قطع شد، فقط براى نماز اولى كه مى خواند، بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد و براى نمازهاى بعد لازم نيست.

مسأله 410 - اگر زن نداند استحاضۀ او چه قسم است، موقعى كه مى خواهد نماز بخواند، بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد(1) و كمى صبر كند و بيرون آورد و بعد از آن كه فهميد استحاضۀ او كدام يك از آن سه قسم است كارهايى را كه براى آن قسم دستور داده شده انجام دهد، ولى اگر بداند تا وقتى كه مى خواهد نماز بخواند استحاضۀ او تغيير نمى كند پيش از داخل شدن وقت هم مى تواند خود را وارسى نمايد.

مسأله 411 - زن مستحاضه اگر پيش از آن كه خود را وارسى كند، مشغول نماز شود، چنانچه قصد قربت داشته و به وظيفۀ خود عمل كرده مثلاً استحاضه اش قليله بوده و به وظيفۀ استحاضۀ قليله عمل نموده، نماز او صحيح است و اگر قصد قربت نداشته يا عمل او مطابق وظيفه اش نبوده مثل آن كه استحاضۀ او متوسطه بوده و به وظيفۀ قليله رفتار كرده، نماز او باطل است.

مسأله 412 - زن مستحاضه اگر نتواند خود را وارسى نمايد، بايد به آنچه مسلّماً وظيفۀ اوست عمل كند مثلاً اگر نمى داند استحاضۀ او قليله است يا متوسطه، بايد كارهاى استحاضۀ قليله را انجام دهد، و اگر نمى داند متوسطه است يا كثيره، بايد كارهاى استحاضۀ متوسطه را انجام دهد، ولى اگر بداند سابقاً كدام يك از آن سه قسم بوده بايد به وظيفۀ همان قسم رفتار نمايد.

مسأله 413 - اگر خون استحاضه در باطن باشد و بيرون نيايد، وضو و غسل باطل نمى شود و اگر بيرون بيايد هرچند كم باشد، وضو و غسل را باطل مى كند(2).

ص: 84

مسأله 414 - زن مستحاضه اگر بعد از نماز خود را وارسى كند و خون نبيند اگرچه بداند دوباره خون مى آيد، با وضويى كه دارد مى تواند نماز بخواند.

مسأله 415 - زن مستحاضه اگر بداند از وقتى كه مشغول وضو يا غسل شده خونى از او بيرون نيامده، مى تواند خواندن نماز را تأخير بيندازد(1).

مسأله 416 - اگر مستحاضه بداند كه پيش از گذشتن وقت نماز به كلى پاك مى شود، يا به اندازۀ خواندن نماز، خون بند مى آيد، بايد صبر كند و نماز را در وقتى كه پاك است بخواند.

مسأله 417 - اگر بعد از وضو و غسل، خون در ظاهر قطع شود و مستحاضه بداند كه اگر نماز را تأخير بيندازد، به مقدارى كه وضو و غسل و نماز را به جا آورد، به كلى پاك مى شود، بايد نماز را تأخير بيندازد و موقعى كه به كلى پاك شد، دوباره وضو و غسل را به جا آورد و نماز را بخواند. و اگر وقت نماز تنگ شد لازم نيست وضو و غسل را دوباره به جا آورد، بلكه با وضو و غسلى كه دارد مى تواند نماز بخواند.

مسأله 418 - مستحاضۀ كثيره و متوسطه وقتى به كلى از خون پاك شد بايد غسل كند، ولى اگر بداند از وقتى كه براى نماز پيش، مشغول غسل شده ديگر خون نيامده لازم نيست دوباره غسل نمايد.

مسأله 419 - مستحاضۀ قليله بعد از وضو، و مستحاضۀ كثيره و متوسطه بعد از غسل و وضو، بايد فوراً مشغول نماز شود، ولى گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهاى قبل از نماز اشكال ندارد و در نماز هم مى تواند كارهاى مستحب مثل قنوت و غير آن را به جا آورد.

مسأله 420 - زن مستحاضه اگر بين غسل و نماز فاصله بيندازد، بايد دوباره غسل

ص: 85

كند(1) و بلافاصله مشغول نماز شود.

مسأله 421 - اگر خون استحاضۀ زن جريان دارد و قطع نمى شود، چنانچه براى او ضرر ندارد، بايد پيش از غسل و بعد از آن به وسيلۀ پنبه از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند، ولى اگر هميشه جريان ندارد فقط بايد بعد از وضو و غسل از بيرون آمدن خون جلوگيرى نمايد، و چنانچه كوتاهى كند و خون بيرون آيد، بايد دوباره غسل كند(2) و اگر نماز هم خوانده بايد دوباره بخواند.

مسأله 422 - اگر در موقع غسل، خون قطع نشود، غسل صحيح است، ولى اگر در بين غسل، استحاضۀ متوسطه كثيره شود، احتياط واجب آن است كه غسل را از سر بگيرد(3).

مسأله 423 - احتياط واجب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزى كه روزه است به مقدارى كه مى تواند از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند.

مسأله 424 - روزۀ زن مستحاضه اى كه غسل بر او واجب مى باشد، در صورتى صحيح است كه غسل نماز مغرب و عشاى شبى كه مى خواهد فرداى آن را روزه بگيرد به جا آورد. و نيز در روز غسل هايى را كه براى نمازهاى روزش واجب است، انجام دهد. ولى اگر براى نماز مغرب و عشا غسل نكند و براى خواندن نماز شب پيش از اذان صبح غسل نمايد و در روز هم غسل هايى را كه براى نمازهاى روزش واجب است به جا آورد، روزۀ او صحيح است.

مسأله 425 - اگر بعد از نماز عصر، مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند روزۀ او صحيح است.

ص: 86

مسأله 426 - اگر استحاضۀ قليلۀ زن پيش از نماز، متوسطه يا كثيره شود بايد كارهاى متوسطه يا كثيره را كه گفته شد انجام دهد. و اگر استحاضۀ متوسطه، كثيره شود بايد كارهاى استحاضۀ كثيره را انجام دهد و چنانچه براى استحاضۀ متوسطه غسل كرده باشد فايده ندارد و بايد دوباره براى كثيره غسل كند.

مسأله 427 - اگر در بين نماز، استحاضۀ متوسطۀ زن كثيره شود، بايد نماز را بشكند و براى استحاضۀ كثيره غسل كند و وضو بگيرد و كارهاى ديگر آن را انجام دهد و همان نماز را بخواند. و اگر براى هيچ كدام از غسل و وضو وقت ندارد، بايد دو تيمم كند، يكى بدل از غسل، و ديگرى بدل از وضو، و اگر براى يكى از آنها وقت ندارد بايد عوض آن تيمم كند و ديگرى را به جا آورد، ولى اگر براى تيمم هم وقت ندارد نمى تواند نماز را بشكند، و بايد نماز را تمام كند، و بنابر احتياط واجب قضا نمايد، و همچنين است اگر در بين نماز استحاضۀ قليلۀ او متوسطه يا كثيره شود.

مسأله 428 - اگر در بين نماز، خون، بند بيايد و مستحاضه نداند كه در باطن هم قطع شده يا نه، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده، بايد وضو و غسل و نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 429 - اگر استحاضۀ كثيرۀ زن متوسطه شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و براى نمازهاى بعد عمل متوسطه را به جا آورد. مثلاً اگر پيش از نماز ظهر استحاضۀ كثيره متوسطه شود، بايد براى نماز ظهر غسل كند و براى نماز عصر و مغرب و عشا فقط وضو بگيرد ولى اگر براى نماز ظهر غسل نكند و فقط به مقدار نماز عصر وقت داشته باشد، بايد براى نماز عصر غسل نمايد، و اگر براى نماز عصر هم غسل نكند بايد براى نماز مغرب غسل كند. و اگر براى آن هم غسل نكند و فقط به مقدار نماز عشا وقت داشته باشد بايد براى عشا غسل نمايد.

مسأله 430 - اگر پيش از هر نماز خون مستحاضۀ كثيره قطع شود و دوباره بيايد براى

ص: 87

هر نماز بايد يك غسل به جا آورد(1).

مسأله 431 - اگر استحاضۀ كثيره قليله شود، بايد براى نماز اول عمل كثيره و براى نمازهاى بعد عمل قليله را انجام دهد، و نيز اگر استحاضۀ متوسطه قليله شود بايد براى نماز اول، عمل متوسطه و براى نمازهاى بعد عمل قليله را به جا آورد.

مسأله 432 - اگر مستحاضه يكى از كارهايى را كه بر او واجب مى باشد حتى عوض كردن پنبه را ترك كند، نمازش باطل است.

مسأله 433 - مستحاضۀ قليله اگر بخواهد غير از نماز كارى انجام دهد، كه شرط آن وضو داشتن است، مثلاً بخواهد جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند بايد وضو بگيرد و وضويى كه براى نماز گرفته كافى نيست.

مسأله 434 - اگر مستحاضه، غسل هاى واجب خود را به جا آورد، رفتن در مسجد(2) و توقف در آن و خواندن سوره اى كه سجدۀ واجب دارد و نزديكى شوهر با او حلال مى شود اگرچه كارهاى ديگرى را كه براى نماز واجب است، مثل عوض كردن پنبه و دستمال انجام نداده باشد.

مسأله 435 - اگر زن در استحاضۀ كثيره يا متوسطه بخواهد پيش از وقت نماز سوره اى را كه سجدۀ واجب دارد بخواند يا مسجد برود، بنابر احتياط واجب(3) بايد

ص: 88

غسل نمايد، و همچنين است اگر شوهرش بخواهد با او نزديكى كند، ولى اگر بخواهد جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند، بايد وضو هم بگيرد.

مسأله 436 - نماز آيات بر مستحاضه واجب است. و بايد براى نماز آيات هم كارهايى را كه براى نماز يوميه گفته شد انجام دهد.

مسأله 437 - هرگاه در وقت نماز يوميه نماز آيات بر مستحاضه واجب شود اگرچه بخواهد هر دو را پشت سر هم به جا آورد، بايد براى نماز آيات هم تمام كارهايى را كه براى نماز يوميه او واجب است انجام دهد و نمى تواند(1) هر دو را با يك غسل و وضو بخواند.

مسأله 438 - اگر زن مستحاضه بخواهد نماز قضا بخواند، بايد براى هر نماز كارهايى را كه براى نماز ادا بر او واجب است به جا آورد.

مسأله 439 - اگر زن بداند خونى كه از او خارج مى شود خون زخم نيست و شرعاً حكم حيض و نفاس را ندارد بايد به دستور استحاضه عمل كند(2)، بلكه اگر شك داشته باشد كه خون استحاضه است يا خون هاى ديگر، چنانچه نشانۀ آنها را نداشته باشد، بنابر احتياط واجب بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد.

است و با فشار و كمى سوزش بيرون مى آيد.

مسأله 441 - زن هاى سيده بعد از تمام شدن شصت سال يائسه مى شوند؛ يعنى خون حيض نمى بينند، و زن هايى كه سيده نيستند، بعد از تمام شدن پنجاه سال يائسه مى شوند.

مسأله 442 - خونى كه دختر پيش از تمام شدن نه سال و زن بعد از يائسه شدن مى بيند حيض نيست.

مسأله 443 - زن حامله و زنى كه بچه شير مى دهد، ممكن است حيض ببيند.

مسأله 444 - دخترى كه نمى داند نه سالش تمام شده يا نه اگر خونى ببيند كه نشانه هاى حيض را نداشته باشد حيض نيست. و اگر نشانه هاى حيض را داشته باشد حيض است(1) و معلوم مى شود نه سال او تمام شده است.

مسأله 445 - زنى كه شك دارد يائسه شده يا نه، اگر خونى ببيند و نداند حيض است يا نه، بايد بنا بگذارد كه يائسه نشده است.

مسأله 446 - مدت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نمى شود و اگر مختصرى هم از سه روز كمتر باشد، حيض نيست.

مسأله 447 - بايد سه روز اول حيض، پشت سر هم باشد، پس اگر مثلاً دو روز خون ببيند و يك روز پاك شود و دوباره يك روز خون ببيند حيض نيست.

مسأله 448 - لازم نيست در تمام سه روز خون بيرون بيايد، بلكه اگر در فرج يا رحم(2) خون باشد كافى است، و چنانچه در بين سه روز مختصرى پاك شود و مدت

ص: 90

پاك شدن به قدرى كم باشد كه بگويند در تمام سه روز در فرج يا رحم خون بوده، بازهم حيض است.

مسأله 449 - لازم نيست شب اول و شب چهارم را خون ببيند، ولى بايد در شب دوم و سوم خون قطع نشود، پس اگر از اذان صبح روز اول تا غروب روز سوم پشت سر هم خون بيايد، يا در وسط هاى روز اول شروع شود و در همان موقع از روز چهارم قطع شود و در شب دوم و سوم هم هيچ خون قطع نشود، حيض است.

مسأله 450 - اگر سه روز پشت سر هم خون ببيند و پاك شود، چنانچه دوباره خون ببيند و روزهايى كه خون ديده و در وسط پاك بوده روى هم از ده روز بيشتر نشود روزهايى هم كه در وسط پاك بوده حيض است.

مسأله 451 - اگر خونى ببيند كه از سه روز بيشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون دمل و زخم است يا خون حيض، بايد آن را حيض قرار دهد(1).

مسأله 452 - اگر خونى ببيند كه نداند خون زخم است يا حيض، بنابر احتياط

ص: 91

واجب(1) بايد عبادت هاى خود را به جا آورد و كارهايى را كه بر حائض حرام است ترك كند.

مسأله 453 - اگر خونى ببيند و شك كند كه خون حيض است يا نفاس، چنانچه شرايط حيض را داشته باشد، بايد حيض قرار دهد.

مسأله 454 - اگر خونى ببيند كه نداند خون حيض است يا بكارت، بايد خود را وارسى كند؛ يعنى مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند، بعد بيرون آورد پس اگر اطراف آن آلوده باشد، خون بكارت است و اگر به همه آن رسيده، حيض مى باشد.

مسأله 455 - اگر كمتر از سه روز خون ببيند و پاك شود و بعد سه روز خون ببيند خون دوم حيض است وخون اول اگرچه در روزهاى عادتش باشد حيض نيست.

بايد به دستورى كه بعداً گفته مى شود روزهاى عادت خويشان خود را حيض قرار دهد، شوهرش نمى تواند در آن روزها با او نزديكى نمايد.

مسأله 458 - اگر شمارۀ روزهاى حيض زن به سه قسمت تقسيم شود و مرد در قسمت اول آن، با زن خود در قبل جماع كند، بايد هجده نخود طلا كفاره(1)به فقير بدهد و اگر در قسمت دوم جماع كند، نه نخود و اگر در قسمت سوم جماع كند، بايد چهار نخود ونيم بدهد. مثلاً زنى كه شش روز خون حيض مى بيند، اگر شوهرش در شب يا روز اول و دوم با او جماع كند بايد هجده نخود طلا بدهد و در شب يا روز سوم و چهارم نه نخود و در شب يا روز پنجم و ششم بايد چهار نخود و نيم بدهد.

مسأله 459 - بنابر احتياط واجب(2) براى وطى در دبر زن حائض هم بايد كفاره بدهد.

مسأله 460 - احتياط واجب آن است كه هجده نخود، طلاى كفاره را سكه دار(3) بدهد و اگر ممكن نباشد، قيمت آن را هم مى توان داد.

مسأله 461 - اگر قيمت طلا در وقتى كه جماع كرده با وقتى كه مى خواهد به فقير بدهد فرق كرده باشد، بايد قيمت وقتى را كه مى خواهد به فقير بدهد حساب كند.

مسأله 462 - اگر كسى هم در قسمت اول و هم در قسمت دوم و هم در قسمت سوم حيض، با زن خود جماع كند، بايد هر سه كفاره را كه روى هم سى و يك نخود و نيم مى شود بدهد.

مسأله 463 - اگر انسان بعد از آن كه در حال حيض جماع كرده و كفارۀ آن را

ص: 93

داده دوباره جماع كند باز هم بايد كفاره بدهد(1).

مسأله 464 - اگر با زن حائض چند مرتبه جماع كند و در بين آنها كفاره ندهد احتياط واجب آن است كه براى هر جماع يك كفاره بدهد.

مسأله 465 - اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حائض شده، بايد فوراً از او جدا شود و اگر جدا نشود بايد كفاره بدهد(2).

مسأله 466 - اگر مرد با زن حائض زنا كند يا با زن حائض نامحرمى به گمان اين كه عيال خود او است جماع نمايد، احتياط واجب آن است كه كفاره بدهد.

مسأله 467 - كسى كه نمى تواند كفاره بدهد بنابر احتياط واجب بايد استغفار كند(3)، و هر وقت توانست بايد كفاره را بدهد.

مسأله 468 - طلاق دادن زن در حال حيض، به طورى كه در كتاب طلاق گفته مى شود باطل است.

مسأله 469 - اگر زن بگويد حائضم يا از حيض پاك شده ام، بايد حرف او را قبول كرد.

مسأله 470 - اگر زن در بين نماز حائض شود، نماز او باطل است.

مسأله 471 - اگر زن در بين نماز شك كند كه حائض شده يا نه، نماز او صحيح است ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز حائض شده نمازى كه خوانده باطل است.

مسأله 472 - بعد از آن كه زن از خون حيض پاك شد، واجب است براى نماز و عبادت هاى ديگرى كه بايد با وضو يا غسل يا تيمم به جا آورده شود، غسل كند. و دستور آن مثل غسل جنابت است، ولى براى نماز بايد پيش از غسل يا بعد از آن وضو

ص: 94

هم بگيرد. و اگر پيش از غسل وضو بگيرد بهتر است.

مسأله 473 - بعد از آن كه زن از خون حيض، پاك شد، اگرچه غسل نكرده باشد، طلاق او صحيح است، و شوهرش هم مى تواند با او جماع كند، ولى احتياط مستحب آن است كه پيش از غسل از جماع با او خوددارى نمايد. اما كارهاى ديگرى كه در وقت حيض بر او حرام بوده مانند توقف در مسجد و مس خط قرآن، تا غسل نكند بر او حلال نمى شود.

مسأله 474 - اگر آب براى وضو و غسل كافى نباشد و به اندازه اى باشد كه بتواند يا غسل كند يا وضو بگيرد، بايد غسل كند(1) و بدل از وضو تيمم نمايد. و اگر فقط براى وضو كافى باشد و به اندازۀ غسل نباشد، بايد وضو بگيرد و عوض غسل تيمم نمايد و اگر براى هيچ يك از آنها آب ندارد، بايد دو تيمم كند، يكى بدل از غسل و ديگرى بدل از وضو.

مسأله 475 - نمازهاى يوميه اى كه زن در حال حيض نخوانده، قضا ندارد، ولى روزه هاى واجب را بايد قضا نمايد.

مسأله 476 - هرگاه وقت نماز داخل شود و بداند كه اگر نماز را تأخير بيندازد حائض مى شود، بايد فوراً نماز بخواند.

مسأله 477 - اگر زن حائض نماز را تأخير بيندازد و از اول وقت به اندازۀ خواندن يك نماز بگذرد و حائض شود، قضاى آن نماز بر او واجب است(2)، ولى در تند

ص: 95

خواندن و كند خواندن و چيزهاى ديگر بايد ملاحظۀ حال خود را بكند، مثلاً زنى كه مسافر نيست اگر در اول ظهر نماز نخواند، قضاى آن در صورتى واجب مى شود كه به مقدار خواندن چهار ركعت نماز به دستورى كه گفته شد از اول ظهر بگذرد و حائض شود، و براى كسى كه مسافر است گذشتن وقت به مقدار خواندن دو ركعت كافى است.

مسأله 478 - اگر زن در آخر وقت نماز از خون پاك شود و به اندازۀ غسل و وضو و مقدمات ديگر نماز مانند تهيه كردن لباس يا آب كشيدن آن و خواندن يك ركعت نماز يا بيشتر از يك ركعت وقت داشته باشد، بايد نماز را بخواند و اگر نخواند بايد قضاى آن را به جا آورد.

مسأله 479 - اگر زن حائض به اندازۀ غسل و وضو وقت ندارد ولى مى تواند با تيمم نماز را در وقت بخواند آن نماز بر او واجب نيست، اما اگر گذشته از تنگى وقت تكليفش تيمم است، مثل آن كه آب برايش ضرر دارد، بايد تيمم كند و آن نماز را بخواند.

مسأله 480 - اگر زن حائض شك كند كه براى نماز وقت دارد يا نه، بايد نمازش را بخواند.

مسأله 481 - اگر به خيال اين كه به اندازۀ تهيۀ مقدمات نماز و خواندن يك ركعت وقت ندارد نماز نخواند و بعد بفهمد وقت داشته، بايد قضاى آن نماز را به جا آورد.

مسأله 482 - مستحب است زن حائض در وقت نماز، خود را از خون پاك نمايد و پنبه و دستمال را عوض كند و وضو بگيرد و اگر نمى تواند وضو بگيرد تيمم نمايد و در جاى نماز رو به قبله بنشيند و مشغول ذكر و دعا و صلوات شود.

مسأله 483 - خواندن و همراه داشتن قرآن و رساندن جايى از بدن به مابين خط هاى قرآن و نيز خضاب كردن به حنا و مانند آن براى حائض مكروه است.

ص: 96

دوم: زنى كه از خون پاك نمى شود ولى دو ماه پشت سر هم چند روز معيّن مثلاً از اول ماه تا هشتم خونى كه مى بيند نشانه هاى حيض را دارد؛ يعنى غليظ و سياه و گرم است و با فشار و سوزش بيرون مى آيد. و بقيه خون هاى او نشانه هاى استحاضه را دارد كه عادت او از اول ماه تا هشتم مى شود.

سوم: زنى كه دو ماه پشت سرهم در وقت معيّن، خون حيض ببيند و بعد از آن كه سه روز يا بيشتر خون ديد يك روز يا بيشتر پاك شود و دوباره خون ببيند و تمام روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود و در هر دو ماه همۀ روزهايى كه خون ديده و در وسط پاك بوده روى هم يك اندازه باشد كه عادت او به اندازۀ تمام روزهايى است كه خون ديده و در وسط پاك بوده است، و لازم نيست روزهايى كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به يك اندازه باشد، مثلاً اگر در ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببيند و سه روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببيند و در ماه دوم بعد از آن كه سه روز خون ديد، سه روز يا كمتر يا بيشتر پاك شود و دوباره خون ببيند و روى هم از نه روز بيشتر نشود، همه حيض است و عادت اين زن نه روز مى شود.

مسأله 486 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت يا دو سه روز جلوتر يا دو سه روز عقب تر خون ببيند، به طورى كه بگويند حيض را جلو يا عقب انداخته اگر چه آن خون، نشانه هاى حيض را نداشته باشد بايد به احكامى كه براى زن حائض گفته شد عمل كند. و چنانچه بعد بفهمد حيض نبوده مثل اين كه پيش از سه روز پاك شود بايد عبادت هايى را كه به جا نياورده قضا نمايد.

مسأله 487 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر چند روز پيش از عادت و همۀ روزهاى عادت و چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است. و اگر از ده روز بيشتر شود، فقط خونى را كه در روزهاى عادت خود ديده، حيض است و خونى كه پيش از آن و بعد از آن ديده استحاضه مى باشد، و

ص: 98

بايد عبادت هايى را كه در روزهاى پيش از عادت و بعد از عادت به جا نياورده قضا نمايد. و اگر همۀ روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر از ده روز بيشتر شود، فقط روزهاى عادت او حيض است و خونى كه جلوتر از آن ديده استحاضه مى باشد و چنانچه در آن روزها عبادت نكرده بايد قضا نمايد. و اگر همۀ روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است، و اگر بيشتر شود فقط روزهاى عادت حيض و باقى استحاضه است.

مسأله 488 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد اگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر از ده روز بيشتر شود روزهايى كه در عادت خون ديده با چند روز پيش از آن كه روى هم به مقدار عادت او شود حيض، و روزهاى اول را استحاضه قرار مى دهد. و اگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند و روى هم از ده روز بيشتر نشود، همه حيض است و اگر بيشتر شود، بايد روزهايى كه در عادت خون ديده با چند روز بعد از آن كه روى هم به مقدار عادت او شود حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

مسأله 489 - زنى كه عادت دارد، اگر بعد از آن كه سه روز يا بيشتر خون ديد پاك شود و دوباره خون ببيند و فاصلۀ بين دو خون كمتر از ده روز باشد و همۀ روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر باشد. مثل آن كه پنج روز خون ببيند و پنج روز پاك شود و دوباره پنج روز خون ببيند، چند صورت دارد:

1- آن كه تمام خونى كه دفعۀ اول ديده يا مقدارى از آن، در روزهاى عادت باشد و خون دوم كه بعد از پاك شدن مى بيند در روزهاى عادت نباشد، كه بايد همۀ خون اول را حيض و خون دوم را استحاضه قرار دهد.

2- آن كه خون اول در روزهاى عادت نباشد، و تمام خون دوم يا مقدارى از آن

ص: 99

در روزهاى عادت باشد كه بايد همۀ خون دوم را حيض و خون اول را استحاضه قرار دهد.

3- آن كه مقدارى از خون اول و دوم در روزهاى عادت باشد و خون اولى كه در روزهاى عادت بوده از سه روز كمتر نباشد و با پاكى وسط و مقدارى از خون دوم كه آن هم در روزهاى عادت بوده از ده روز بيشتر نباشد، كه در اين صورت همۀ آنها حيض است و مقدارى از خون اول كه پيش از روزهاى عادت بوده و مقدارى از خون دوم كه بعد از روزهاى عادت بوده استحاضه است، مثلاً اگر عادتش از سوم ماه تا دهم بوده، در صورتى كه يك ماه از اول تا ششم خون ببيند و دو روز پاك شود و بعد تا پانزدهم خون ببيند، از سوم تا دهم حيض است و از اول تا سوم و همچنين از دهم تا پانزدهم استحاضه مى باشد.

4- آن كه مقدارى از خون اول و دوم در روزهاى عادت باشد ولى خون اولى كه در روزهاى عادت بوده، از سه روز كمتر باشد، كه بايد در تمام دو خون و پاكى وسط كارهايى را كه بر حائض حرام است و سابقاً گفته شد ترك كند و كارهاى استحاضه را به جا آورد؛ يعنى به دستورى كه براى زن مستحاضه گفته شد عبادت هاى خود را انجام دهد.

مسأله 490 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت خون نبيند و در غير آن وقت به شمارۀ روزهاى حيضش خون ببيند، بايد همان را حيض قرار دهد، چه پيش از وقت عادت ديده باشد چه بعد از آن.

مسأله 491 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر در وقت عادت خود خون ببيند ولى شمارۀ روزهاى آن كمتر يا بيشتر از روزهاى عادت او باشد و بعد از پاك شدن، دوباره به شمارۀ روزهاى عادتى كه داشته خون ببيند، بايد در هر دو خون كارهايى را كه بر حائض حرام است ترك كند و كارهاى استحاضه را به جا آورد.

مسأله 492 - زنى كه عادت وقتيه و عدديه دارد، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند، خونى

ص: 100

كه در روزهاى عادت ديده اگرچه نشانه هاى حيض را نداشته باشد، حيض است، و خونى كه بعد از روزهاى عادت ديده اگرچه نشانه هاى حيض را داشته باشد استحاضه است. مثلاً زنى كه عادت حيض او از اول ماه تا هفتم است، اگر از اول تا دوازدهم خون ببيند، هفت روز اول آن حيض و پنج روز بعد استحاضه مى باشد.

براى زن هاى حائض گفته شد رفتار نمايد و اگر بعد بفهمد حيض نبوده، مثل آن كه پيش از سه روز پاك شود، بايد عبادت هايى را كه به جا نياورده قضا نمايد.

مسأله 495 - زنى كه عادت وقتيه دارد، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و نتواند حيض را به واسطۀ نشانه هاى آن تشخيص دهد، بايد شمارۀ عادت خويشان خود را حيض قرار دهد، چه پدرى باشند چه مادرى، زنده باشند يا مرده. ولى در صورتى مى تواند عادت آنان را حيض خود قرار دهد كه شمارۀ روزهاى حيض همۀ آنان يك اندازه باشد و اگر شمارۀ روزهاى حيض آنان يك اندازه نباشد، مثلاً عادت بعضى پنج روز و عادت بعض ديگر هفت روز باشد نمى تواند عادت آنان را حيض خود قرار دهد. مگر كسانى كه عادتشان با ديگران فرق دارد به قدرى كم باشند كه در مقابل آنان هيچ حساب شوند كه در اين صورت بايد عادت بيشتر آنان را حيض خود قرار دهد.

مسأله 496 - زنى كه عادت وقتيه دارد و شمارۀ عادت خويشان خود را حيض قرار مى دهد، بايد روزى را كه در هر ماه اول عادت او بوده، اول حيض خود قرار دهد، مثلاً زنى كه هر ماه، روز اول ماه خون مى ديده و گاهى روز هفتم و گاهى روز هشتم پاك مى شده، چنانچه يك ماه، دوازده روز خون ببيند و عادت خويشانش هفت روز باشد، بايد هفت روز اول ماه را حيض و باقى را استحاضه قرار دهد.

مسأله 497 - زنى كه بايد شمارۀ عادت خويشان خود را حيض قرار دهد، چنانچه خويش نداشته باشد، يا شمارۀ عادت آنان مثل هم نباشد بايد در هر ماه از روزى كه خون مى بيند تا هفت روز را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد ولى اگر در خون روزهاى وسط يا آخر نشانه هاى حيض بيشتر باشد، بايد هفت روز وسط(1) يا آخر را حيض قرار دهد.

ص: 102

ديدن خون به شمارۀ روزهاى عادتش حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر همۀ خون هايى كه ديده يك جور نباشد، بلكه چند روز از آن، نشانۀ حيض و چند روز ديگر نشانۀ استحاضه را داشته باشد اگر روزهايى كه خون، نشانۀ حيض را دارد با شماره روزهاى عادت او يك اندازه است، بايد همان روزها را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد، و اگر روزهايى كه خون نشانۀ حيض دارد، از روزهاى عادت او بيشتر است، فقط به اندازۀ روزهاى عادت او حيض، و بقيه استحاضه است، و اگر روزهايى كه خون نشانۀ حيض دارد از روزهاى عادت او كمتر است بايد آن روزها را با چند روز ديگر كه روى هم به اندازۀ روزهاى عادتش شود، حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

روز(1) يا بيشتر از ده روز باشد، بايد به دستورى كه در مسألۀ قبل گفته شد رفتار نمايد، و اگر خونى كه نشانۀ حيض دارد كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نباشد، همۀ آن حيض است. ولى اگر پيش از گذشتن(2) ده روز از خونى كه نشانۀ حيض دارد دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانۀ حيض را داشته باشد، مثل آن كه پنج روز خون سياه و نه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سياه ببيند، بايد به دستورى كه در مسألۀ قبل گفته شد رفتار نمايد.

مسأله 504 - مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانۀ حيض و چند روز ديگر آن نشانۀ استحاضه داشته باشد، چنانچه خونى كه نشانۀ حيض دارد از سه روز كمتر يا از ده روز بيشتر باشد، بايد عادت خويشان خود را(1) حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد.

عادت خود خونى ببيند كه وقت آن يا شمارۀ روزهاى آن يا هم وقت و هم شمارۀ روزهاى آن يكى باشد، عادتش برمى گردد به آنچه در اين دو ماه ديده است، مثلاً اگر از روز اول ماه تا هفتم خون مى ديده و پاك مى شده چنانچه دو ماه از دهم تا هفدهم ماه، خون ببيند و پاك شود، از دهم تا هفدهم، عادت او مى شود.

مسأله 508 - مقصود از يك ماه، از ابتداى خون ديدن است تا سى روز، نه از روز اول ماه تا آخر ماه.

مسأله 509 - زنى كه معمولاً ماهى يك مرتبه خون مى بيند، اگر در يك ماه دو مرتبه خون ببيند و آن خون نشانه هاى حيض را داشته باشد، چنانچه روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز كمتر نباشد، بايد هر دو را حيض قرار دهد.

مسأله 510 - اگر سه روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانۀ حيض را دارد، بعد ده روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانۀ استحاضه را دارد و دوباره سه روز خونى به نشانه هاى حيض ببيند بايد خون اول و خون آخر را كه نشانه هاى حيض داشته، حيض قرار دهد.

مسأله 511 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود و بداند كه در باطن خون نيست، بايد براى عبادت هاى خود غسل كند، اگرچه گمان داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مى بيند، ولى اگر يقين داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مى بيند نبايد غسل كند(1).

مسأله 512 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود، و احتمال دهد كه در باطن خون هست، بايد قدرى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند و بيرون آورد. پس اگر پاك بود، غسل كند و عبادت هاى خود را به جا آورد و اگر پاك نبود اگرچه به آب زرد رنگى هم آلوده باشد، چنانچه در حيض عادت ندارد يا عادت او ده روز است بايد صبر كند كه اگر پيش از ده روز پاك شد، غسل كند، و اگر سر ده روز پاك شد، يا خون او از ده

ص: 107

گذشت، سرِ ده روز غسل نمايد، و اگر عادتش كمتر از ده روز است، در صورتى كه بداند پيش از تمام شدن ده روز يا سر ده روز پاك مى شود، نبايد غسل كند و اگر احتمال دهد خون او از ده روز مى گذرد احتياط واجب آن است كه(1) تا دو روز عبادت را ترك كند و بعد از دو روز تا روز دهم كارهاى استحاضه را به جا آورد و كارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد. پس اگر پيش از تمام شدن ده روز يا سر ده روز از خون پاك شد تمامش حيض است و اگر ده روز گذشت، بايد عادت خود را حيض و بقيه را استحاضه قرار دهد و عبادت هايى را كه بعد از روزهاى عادت به جا نياورده قضا نمايد.

مسأله 513 - اگر چند روز را حيض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حيض نبوده است، بايد نماز و روزه اى را كه در آن روزها به جا نياورده قضا نمايد. و اگر چند روز را به گمان اين كه حيض نيست عبادت كند، بعد بفهمد حيض بوده، چنانچه آن روزها را روزه گرفته بايد قضا نمايد.

مسأله 517 - ممكن است خون نفاس، يك آن، بيشتر نيايد، ولى بيشتر از ده روز نمى شود.

مسأله 518 - هرگاه شك كند كه چيزى سقط شده يا نه، يا چيزى كه سقط شده اگر مى ماند انسان مى شد يانه لازم نيست وارسى كند، وخونى كه از او خارج مى شود شرعاً خون نفاس نيست.

مسأله 519 - توقف در مسجد و رساندن جايى از بدن به خط قرآن و كارهاى ديگرى كه بر حائض حرام است، بر نفساء هم حرام است و آنچه بر حائض واجب و مستحب و مكروه است، بر نفساء هم واجب و مستحب و مكروه مى باشد.

مسأله 520 - طلاق دادن زنى كه در حال نفاس است و نزديكى كردن با او حرام مى باشد(1) و اگر شوهرش با او نزديكى كند احتياط مستحب آن است(2)به دستورى كه در احكام حيض گفته شد كفاره بدهد.

مسأله 521 - وقتى زن از خون نفاس پاك شد، بايد غسل كند و عبادت هاى خود را به جا آورد. و اگر دوباره خون ببيند چنانچه روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده، روى هم ده روز يا كمتر از ده روز باشد، تمام آن نفاس است، و اگر روزهايى كه پاك بوده روزه گرفته باشد بايد قضا نمايد.

مسأله 522 - اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد كه در باطن خون هست بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد و كمى صبر كند كه اگر پاك است، براى عبادت هاى خود غسل كند.

مسأله 523 - اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد، چنانچه در حيض عادت دارد به اندازۀ روزهاى عادت او نفاس و بقيه استحاضه است و اگر عادت ندارد تا ده روز

ص: 109

نفاس و بقيه استحاضه مى باشد، و احتياط مستحب آن است كسى كه عادت دارد از روز بعد از عادت، و كسى كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هجدهم زايمان، كارهاى استحاضه را به جا آورد و كارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك كند.

مسأله 524 - زنى كه عادت حيضش كمتر از ده روز است، اگر بيشتر از روزهاى عادتش خون نفاس ببيند، بايد به اندازۀ روزهاى عادت خود نفاس قرار دهد و بعد از آن بنابر احتياط واجب تا دو روز عبادت را ترك نمايد(1) و بعد از دو روز تا روز دهم كارهاى استحاضه را به جا آورد و كارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك نمايد و اگر از ده روز بگذرد، استحاضه است و بايد روزهاى بعد از عادت تا روز دهم را هم استحاضه قرار دهد و عبادت هايى را كه در آن روزها به جا نياورده قضا نمايد. مثلاً زنى كه عادت او شش روز بوده اگر بيشتر از شش روز خون ببيند، بايد شش روز را نفاس قرار دهد و بنابر احتياط واجب در روز هفتم و هشتم عبادت را ترك كند و در روز نهم و دهم كارهاى استحاضه را به جا آورد و كارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك نمايد و اگر بيشتر از ده روز خون ديد، از روز بعد از عادت او استحاضه مى باشد.

مسأله 525 - زنى كه در حيض عادت دارد، اگر بعد از زاييدن تا يك ماه يا بيشتر از يك ماه پى در پى خون ببيند به اندازۀ روزهاى عادت او نفاس است و ده روز از خونى كه بعد از نفاس مى بيند اگر چه در روزهاى عادت ماهانه اش باشد، استحاضه است، مثلاً زنى كه عادت حيض او از بيستم هر ماه تا بيست و هفتم آن است، اگر روز دهم ماه زاييد و تا يك ماه يا بيشتر پى در پى خون ديد، تا روز هفدهم نفاس و از روز هفدهم تا ده روز حتى خونى كه در روزهاى عادت خود كه از بيستم تا بيست و هفتم است مى بيند، استحاضه مى باشد، و بعد از گذشتن ده روز، اگر خونى

ص: 110

را كه مى بيند در روزهاى عادتش باشد، حيض است چه نشانه هاى حيض را داشته باشد يا نداشته باشد و همچنين است(1) اگر در روزهاى عادتش نباشد ولى نشانه هاى حيض را داشته باشد، اما اگر خونى كه بعد از گذشتن ده روز از نفاس مى بيند، در روزهاى عادت حيض او نباشد و نشانه هاى حيض را هم نداشته باشد استحاضه است.

مسأله 526 - زنى كه در حيض عادت ندارد، اگر بعد از زايمان تا يك ماه يا بيشتر از يك ماه خون ببيند، ده روز اول آن نفاس و ده روز دوم آن استحاضه است و خونى كه بعد از آن مى بيند، اگر نشانۀ حيض را داشته باشد حيض و گرنه آن هم استحاضه مى باشد.

مسأله 530 - براى مس بچۀ مرده، حتى بچۀ سقط شده اى كه چهار ماه او تمام شده غسل مس ميت واجب است بلكه بنابر احتياط واجب(1) براى مس بچه سقط شده اى كه از چهار ماه كمتر دارد بايد غسل كرد، بنابراين اگر بچۀ چهار ماهه اى مرده به دنيا بيايد، مادر او بايد غسل مس ميت كند، بلكه اگر از چهارماه كمتر هم داشته باشد بنابر احتياط واجب(2) بايد مادر او غسل نمايد.

مسأله 531 - بچه اى كه بعد از مردن مادر به دنيا مى آيد، وقتى بالغ شد واجب است غسل مس ميت كند.

مسأله 532 - اگر انسان، ميتى را كه سه غسل او كاملاً تمام شده مس نمايد، غسل بر او واجب نمى شود، ولى اگر پيش از آن كه غسل سوم تمام شود جايى از بدن او را مس كند اگرچه غسل سوم آن جا تمام شده باشد بايد غسل مس ميت نمايد.

مسأله 533 - اگر ديوانه يا بچۀ نابالغى، ميت را مس كند، بعد از آن كه آن ديوانه، عاقل يا بچه بالغ شد بايد غسل مس ميت نمايد.

مسأله 534 - اگر از بدن زنده يا مرده اى كه غسلش نداده اند قسمتى كه داراى استخوان است جدا شود و پيش از آن كه قسمت جدا شده را غسل دهند، انسان آن را مس نمايد، بايد غسل مس ميت كند. ولى اگر قسمتى كه جدا شده، استخوان نداشته باشد، براى مس آن غسل واجب نيست.

مسأله 535 - براى مس استخوانى(3) كه گوشت ندارد و آن را غسل نداده اند چه از مرده جدا شده باشد چه از زنده، بنابر احتياط واجب بايد غسل كرد. و همچنين است

ص: 112

براى مس دندانى كه از مرده جدا شده در صورتى كه آن مرده را غسل نداده باشند ولى براى مس دندانى كه از زنده جدا شده و گوشت ندارد يا گوشت آن خيلى كم است، غسل واجب نيست.

مسأله 536 - غسل مس ميت را بايد مثل غسل جنابت انجام دهند ولى كسى كه غسل مس ميت كرده، اگر بخواهد نماز بخواند، بايد وضو هم بگيرد.

مسأله 537 - اگر چند ميت را مس كند يا يك ميت را چند بار مس نمايد، يك غسل كافى است.

مسأله 538 - براى كسى كه بعد از مس ميت غسل نكرده است، توقف در مسجد و جماع و خواندن سوره هايى كه سجدۀ واجب دارد، مانعى ندارد، ولى براى نماز و مانند آن بايد غسل كند و وضو بگيرد.

كه بر او نماز مى خوانند بخوابانند.

مسأله 541 - رو به قبله كردن محتضر بر هر مسلمان واجب است و اجازه گرفتن از ولىّ او لازم نيست.

مسأله 542 - مستحب است شهادتين و اقرار به دوازده امام علیهم السلام و ساير عقايد حقّه را، به كسى كه در حال جان دادن است طورى تلقين كنند كه بفهمد، و نيز مستحب است چيزهايى را كه گفته شد تا وقت مرگ تكرار كنند.

مسأله 543 - مستحب است اين دعاها را طورى به محتضر تلقين كنند كه بفهمد:

«اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الْكَثيرَ مِنْ مَعاصِيكَ، وَاقْبَلْ مِنِّي الْيَسيرَ مِنْ طاعَتِكَ، يا مَنْ يَقْبَلُ(1) الْيَسيرَ وَيَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ، اِقْبَلْ مِنِّي الْيَسيرَ وَاعْفُ عَنِّي الْكَثيرَ، اِنَّكَ اَنْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ، اَللّهُمَّ ارْحَمْنِي فَاِنَّكَ رَحيمٌ».

مسأله 544 - مستحب است كسى را كه سخت جان مى دهد، اگر ناراحت نمى شود به جايى كه نماز مى خوانده ببرند.

مسأله 545 - مستحب است براى راحت شدن محتضر بر بالين او سوره مباركۀ «يس» و «الصافات» و «احزاب» و «آية الكرسى» و آيۀ پنجاه و چهارم از سورۀ «اعراف» و سه آيۀ آخر سورۀ «بقره» بلكه هر چه از قرآن ممكن است بخوانند.

مسأله 546 - تنها گذاشتن محتضر و گذاشتن چيزى(2) روى شكم او و بودن جُنُب و حائض نزد او و همچنين حرف زدن زياد، و گريه كردن و تنها گذاشتن زن ها نزد او مكروه است.

ص: 114

مسأله 553 - ولىّ زن شوهر اوست و بعد از او، مردهايى(1) كه از ميت ارث مى برند مقدم بر زن هاى ايشانند.

مسأله 554 - اگر كسى بگويد من وصى يا ولىّ ميتم يا ولىّ ميت به من اجازه داده كه غسل و كفن و دفن ميت را انجام دهم، چنانچه به حرف او اطمينان دارند(2) و ديگرى هم نمى گويد من ولىّ يا وصى ميتم يا ولىّ ميت به من اجازه داده است، انجام كارهاى ميت با اوست و اگر به حرف او اطمينان ندارند يا ديگرى مى گويد من ولىّ يا وصىّ ميّتم يا ولىّ ميت به من اجازه داده است، در صورتى كه دو نفر عادل به گفتۀ اولى شهادت دهند بايد حرف او را قبول كرد.

مسأله 555 - اگر ميت براى غسل و كفن و دفن و نماز خود غير از ولىّ، كس ديگرى را معيّن كند، احتياط واجب آن است كه ولىّ و آن كس هر دو اجازه بدهند، و لازم نيست كسى كه ميت، او را براى انجام اين كارها معيّن كرده، اين وصيت را قبول كند ولى اگر قبول كرد، بايد به آن عمل نمايد.

مسأله 559 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته است، اگر پيش از تمام كردن طواف حج يا عمره بميرد(1)، نبايد او را با آب كافور غسل دهند و به جاى آن بايد با آب خالص غسلش بدهند.

مسأله 560 - اگر سدر و كافور يا يكى از اينها پيدا نشود يا استعمال آن جايز نباشد مثل آن كه غصبى باشد، بايد به جاى هر كدام كه ممكن نيست ميت را با آب خالص غسل بدهند.

مسأله 561 - كسى كه ميت را غسل مى دهد، بايد مسلمان دوازده امامى و بالغ و عاقل باشد و مسائل غسل را هم بداند.

مسأله 562 - كسى كه ميت را غسل مى دهد، بايد قصد قربت داشته باشد؛ يعنى غسل را براى انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد، و در اول غسل دوم و سوم هم، نيت غسل را تجديد نمايد(2).

مسأله 563 - غسل بچۀ مسلمان اگرچه از زنا باشد، واجب است. و غسل و كفن و دفن كافر و اولاد او جايز نيست. و كسى كه از بچگى ديوانه بوده و به حال ديوانگى بالغ شده، چنانچه پدر و مادر او يا يكى از آنان مسلمان باشند، بايد او را غسل داد و اگر هيچ كدام آنان مسلمان نباشند، غسل دادن او جايز نيست.

مسأله 564 - بچۀ سقط شده را اگر چهار ماه يا بيشتر دارد، بايد غسل بدهند، و اگر چهار ماه ندارد، بايد در پارچه اى بپيچند و بدون غسل دفن كنند.

مسأله 565 - حرام است(3) مرد، زن را و زن، مرد را غسل بدهد ولى زن مى تواند

ص: 117

شوهر خود را غسل دهد و شوهر هم مى تواند زن خود را غسل دهد، اگرچه احتياط مستحب آن است كه زن، شوهر خود و شوهر، زن خود را غسل ندهد.

مسأله 566 - مرد مى تواند دختر بچه اى را كه سن او از سه سال بيشتر نيست، غسل دهد، زن هم مى تواند پسر بچه اى را كه سه سال بيشتر ندارد، غسل دهد.

مسأله 567 - اگر براى غسل دادن ميتى كه مرد است مرد پيدا نشود زنانى كه با او نسبت دارند و محرمند مثل مادر و خواهر و عمه و خاله، يا به واسطۀ شير خوردن با او محرم شده اند، مى توانند از زير لباس يا چيزى كه بدن او را بپوشاند غسلش بدهند. و نيز اگر براى غسل ميت زن، زن ديگرى نباشد مردهايى كه با او نسبت دارند و محرمند، يا به واسطۀ شير خوردن با او محرم شده اند، مى توانند از زير لباس، او را غسل دهند.

مسأله 568 - اگر ميت و كسى كه او را غسل مى دهد هر دو مرد يا هر دو زن باشند بهتر آن است(1) كه غير از عورت، جاهاى ديگر ميت برهنه باشد.

مسأله 569 - نگاه كردن به عورت ميت، حرام است، و كسى كه او را غسل مى دهد اگر نگاه كند معصيت كرده ولى غسل باطل نمى شود.

مسأله 570 - اگر جايى از بدن ميت نجس باشد، بايد پيش از آن كه آن جا را غسل بدهند، آب بكشند. و احتياط مستحب آن است كه تمام بدن ميت، پيش از شروع به غسل پاك باشد.

مسأله 571 - غسل ميت مثل غسل جنابت است، و احتياط واجب آن است كه تا غسل ترتيبى ممكن است، ميت را غسل ارتماسى ندهند، و در غسل ترتيبى هم اگر ممكن است هر يك از سه قسمت بدن را در آب فرو نبرند(2) بلكه آب را روى آن بريزند.

مسأله 572 - كسى را كه در حال حيض يا در حال جنابت مرده، لازم نيست غسل

ص: 118

حيض يا غسل جنابت بدهند، بلكه همان غسل ميت براى او كافى است.

مسأله 573 - مزد گرفتن براى غسل دادن ميت حرام است(1) و اگر كسى براى گرفتن مزد، ميت را غسل دهد، آن غسل باطل است. ولى مزد گرفتن براى كارهاى مقدماتى غسل حرام نيست.

مسأله 574 - اگر آب پيدا نشود، يا استعمال آن مانعى داشته باشد بايد عوض هر غسل، ميت را يك تيمم بدهند و احتياط واجب(2) آن است كه يك تيمم ديگر هم، عوض هر سه غسل بدهند و اگر كسى كه تيمم مى دهد، در تيمم سوم، قصد ما فى الذمّه نمايد؛ يعنى نيت كند كه اين تيمم را براى آن كه به تكليف عمل شده باشد انجام مى دهم، تيمم چهارم لازم نيست.

مسأله 575 - كسى كه ميت را تيمم مى دهد، بايد دست خود را به زمين بزند و به صورت و پشت دست هاى ميت بكشد و اگر ممكن باشد احتياط مستحب(3) آن است كه با دست ميت هم او را تيمم بدهد.

و بهتر آن است(1) كه تا روى پا برسد. و درازى سرتاسرى بايد به قدرى باشد كه بستن دو سر آن ممكن باشد، و پهناى آن بايد به اندازه اى باشد كه يك طرف آن روى طرف ديگر بيايد.

مسأله 578 - مقدارى از لنگ، كه از ناف تا زانو را مى پوشاند و مقدارى از پيراهن كه از شانه تا نصف ساق را مى پوشاند، مقدار واجب كفن است، و آنچه بيشتر از اين مقدار در مسألۀ قبل گفته شد، مقدار مستحب كفن مى باشد.

مسأله 579 - اگر ورثه بالغ باشند و اجازه دهند كه بيشتر از مقدار واجب كفن را، كه در مسأله قبل گفته شد از سهم آنان بردارند، اشكال ندارد، و احتياط واجب(2) آن است كه بيشتر از مقدار واجب كفن را از سهم وارثى كه بالغ نشده بر ندارند.

مسأله 580 - اگر كسى وصيت كرده باشد كه مقدار مستحب كفن را كه در دو مسألۀ قبل گفته شد، از ثلث مال او بردارند، يا وصيت كرده باشد ثلث مال را به مصرف خود او برسانند ولى مصرف آن را معيّن نكرده باشد يا فقط مصرف مقدارى از آن را معيّن كرده باشد، مى توانند مقدار مستحب كفن را از ثلث مال او بردارند.

مسأله 581 - اگر ميت وصيت نكرده باشد كه كفن را از ثلث مال او بردارند و بخواهند از اصل مال بردارند، احتياط واجب آن است(3) كه مقدار واجب كفن را به ارزان ترين قيمتى كه ممكن است تهيه نمايند ولى اگر كسانى از ورثه كه بالغ هستند اجازه بدهند كه از سهم آنان بردارند، مقدارى را كه اجازه داده اند، از سهم آنان مى شود برداشت.

ص: 120

مسأله 582 - كفن زن بر شوهر است، اگرچه زن از خود مال داشته باشد، و همچنين اگر زن را به شرحى كه در كتاب طلاق گفته مى شود، طلاق رجعى بدهند و پيش از تمام شدن عدّه بميرد، شوهرش بايد كفن او را بدهد و چنانچه شوهر بالغ نباشد يا ديوانه باشد وَلىِّ شوهر بايد از مال او كفن زن را بدهد.

مسأله 583 - كفن ميت بر خويشان او واجب نيست، اگرچه مخارج او در حال زندگى بر آنان واجب باشد.

مسأله 584 - احتياط واجب آن است كه هر يك از سه پارچۀ كفن به قدرى نازك نباشد كه بدن ميت از زير آن پيدا باشد.

مسأله 585 - كفن كردن با پوست مردار(1) و چيز غصبى، اگر چيز ديگرى هم پيدا نشود جايز نيست و چنانچه كفن ميت غصبى باشد و صاحب آن راضى نباشد بايد از تنش بيرون آورند، اگر چه او را دفن كرده باشند.

مسأله 586 - كفن كردن ميت با چيز نجس و با پارچۀ ابريشمى خالص، يا پارچه اى كه با طلا بافته شده(2) جايز نيست، ولى در حال ناچارى اشكال ندارد.

مسأله 587 - كفن كردن با پارچه اى كه از پشم يا موى حيوان حرام گوشت تهيه شده، در حال اختيار جايز نيست، و احتياط واجب(3) آن است كه با پوست حيوان حلال گوشتى هم كه به دستور شرع كشته شده، ميت را كفن نكنند ولى اگر كفن از مو و پشم حيوان حلال گوشت باشد اشكال ندارد، اگرچه احتياط مستحب آن است كه با اين دو هم كفن ننمايند.

ص: 121

مسأله 588 - اگر كفن ميت به نجاست خود او، يا به نجاست ديگرى نجس شود، چنانچه كفن ضايع نمى شود، بايد مقدار نجس را بشويند يا ببُرند(1) اگرچه بعد از گذاشتن در قبر باشد. و اگر شستن يا بريدن آن ممكن نيست، در صورتى كه عوض كردن آن ممكن باشد، بايد عوض نمايند.

مسأله 589 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته اگر بميرد بايد مثل ديگران كفن شود و پوشاندن سر و صورتش اشكال ندارد.

مسأله 590 - مستحب است انسان در حال سلامتى، كفن و سدر و كافور خود را تهيه كند.

طواف بميرد(1)، حنوط كردن او جايز نيست.

مسأله 595 - زنى كه شوهر او مرده و هنوز عده اش تمام نشده اگرچه حرام است خود را خوشبو كند، ولى چنانچه بميرد حنوط او واجب است.

مسأله 596 - احتياط واجب آن است كه(2) ميت را با مشك و عنبر و عود و عطرهاى ديگر خوشبو نكنند و اينها را با كافور مخلوط ننمايند.

مسأله 597 - مستحب است، قدرى تربت حضرت سيدالشهدا علیه السلام با كافور مخلوط كنند، ولى بايد از آن كافور به جاهايى كه بى احترامى مى شود نرسانند و نيز بايد تربت به قدرى زياد نباشد، كه وقتى با كافور مخلوط شد، آن را كافور نگويند.

مسأله 598 - اگر كافور پيدا نشود، يا فقط به اندازۀ غسل باشد، حنوط لازم نيست(3). و چنانچه از غسل زياد بيايد ولى به همۀ هفت عضو نرسد، بايد اول به پيشانى و اگر زياد آمد به جاهاى ديگر بمالند.

مسأله 599 - مستحب است دو چوب تر و تازه در قبر همراه ميت بگذارند.

نماز خواندن بر بچه اى كه مرده به دنيا آمده مستحب نيست.

مسأله 602 - نماز ميت بايد بعد از غسل و حنوط و كفن كردن او خوانده شود، و اگر پيش از اينها، يا در بين اينها بخوانند، اگرچه از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد كافى نيست.

مسأله 603 - كسى كه مى خواهد نماز ميت بخواند، لازم نيست با وضو يا غسل يا تيمم باشد و بدن و لباسش پاك باشد، و اگر لباس او غصبى هم باشد اشكال ندارد، اگرچه احتياط مستحب آن است كه تمام چيزهايى را كه در نمازهاى ديگر لازم است رعايت كند.

مسأله 604 - كسى كه به ميت نماز مى خواند، بايد رو به قبله باشد و نيز واجب است ميت را مقابل او به پشت بخوابانند، به طورى كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاى او به طرف چپ نمازگزار باشد.

مسأله 605 - مكان نمازگزار بايد غصبى نباشد(1) و نيز بايد از جاى ميت پست تر يا بلندتر نباشد ولى پستى و بلندى مختصر اشكال ندارد.

مسأله 606 - نمازگزار بايد از ميت دور نباشد، ولى كسى كه نماز ميت را به جماعت مى خواند اگر از ميت دور باشد، چنانچه صف ها به يكديگر متصل باشد اشكال ندارد.

مسأله 607 - نمازگزار بايد مقابل ميت بايستد، ولى اگر نماز به جماعت خوانده شود و صف جماعت از دو طرف ميت بگذرد، نماز كسانى كه مقابل ميت نيستند اشكال ندارد.

مسأله 608 - بين ميت و نمازگزار، بايد پرده و ديوار يا چيزى مانند اينها نباشد ولى اگر ميت در تابوت و مانند آن باشد اشكال ندارد.

ص: 124

مسأله 609 - در وقت خواندن نماز، بايد عورت ميت پوشيده باشد و اگر كفن كردن او ممكن نيست، بايد عورتش را اگرچه با تخته و آجر و مانند اينها باشد بپوشانند.

مسأله 610 - نماز ميت را بايد ايستاده و با قصد قربت بخواند. و در موقع نيت، ميت را معيّن كند، مثلاً نيت كند نماز مى خوانم بر اين ميت قربةً الى اللّه.

مسأله 611 - اگر كسى نباشد كه بتواند نماز ميت را ايستاده بخواند، مى شود نشسته بر او نماز خواند.

مسأله 612 - اگر ميت وصيت كرده باشد كه شخص معيّنى بر او نماز بخواند، احتياط واجب آن است كه آن شخص از ولىّ ميت اجازه بگيرد و بر ولىّ هم واجب است كه اجازه بدهد.

مسأله 613 - مكروه است بر ميت چند مرتبه نماز بخوانند، ولى اگر ميت اهل علم و تقوا باشد مكروه نيست.

مسأله 614 - اگر ميت را عمداً يا از روى فراموشى يا به جهت عذرى بدون نماز دفن كنند، يا بعد از دفن معلوم شود، نمازى كه بر او خوانده شده باطل بوده است تا وقتى جسد او از هم نپاشيده واجب است با شرط هايى كه براى نماز ميت گفته شد به قبرش نماز بخوانند.

است بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَيِّتِ» و بعد تكبير پنجم را بگويد.

و بهتر است بعد از تكبير اول بگويد: «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَرْسَلَهُ بِالْحقِّ بَشيراً وَنَذيراً بَيْنَ يَدَيِ السّاعَةِ».

و بعد از تكبير دوم بگويد: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ كَاَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى اِبراهيمَ وَآلِ اِبراهيمَ اِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ وَصَلِّ عَلى جَميعِ الاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلينَ وَالشُّهَداءِ وَالصِّدِّيقينَ وَجَميعِ عِبادِ اللّه ِ الصّالِحينَ».

و بعد از تكبير سوم بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنينَ وَالْمُؤمِناتِ وَالْمُسْلِمينَ وَالْمُسْلِماتِ اَلاَْحْياءِ مِنْهُمْ وَالاَْمْواتِ تابِعْ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ بِالْخَيْراتِ اِنَّكَ مُجيبُ الدَّعَواتِ اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ».

و بعد از تكبير چهارم اگر ميت مرد است بگويد: «اَللّهُمَّ اِنَّ هَذَا عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدِكَ وَابْنُ اَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَاَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِه، اَللّهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ اِلاّ خَيْراً وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، اَللّهُمَّ اِنْ كانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِي اِحسانِهِ وَاِنْ كانَ مُسِيئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ فِي اَعْلى عِلِّيّينَ وَاخْلُفْ عَلى اَهْلِهِ فِي الْغابِرينَ وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرَّاحِمينَ».

و بعد تكبير پنجم را بگويد ولى اگر ميت زن است بعد از تكبير چهارم بگويد: «اَللّهُمَّ اِنَّ هذِهِ اَمَتُكَ وَابْنَةُ عَبْدِكَ وَابْنَةُ اَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَاَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِه، اَللّهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنها اِلاّ خَيْراً وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنّا، اَللّهُمَّ اِنْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِي اِحْسانِها وَاِنْ كانَتْ مُسِيئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَاغْفِرْ لَها، اَللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَكَ فِي اَعْلى عِلِّيِّينَ وَاخْلُفْ عَلى اَهْلِها فِي الْغابِرِينَ وَارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرَّاحِمينَ».

مسأله 616 - بايد تكبيرها و دعاها را طورى پشت سر هم بخواند كه نماز از صورت خود خارج نشود.

مسأله 617 - كسى كه نماز ميت را به جماعت مى خواند بايد تكبيرها و دعاهاى آن را هم بخواند.

ص: 126

او داخل نشده باشد چنانچه پدر بچه مسلمان باشد، بايد زن را در قبر به پهلوى چپ پشت به قبله بخوابانند كه روى بچه به طرف قبله باشد.

مسأله 627 - دفن مسلمان، در قبرستان كفار و دفن كافر، در قبرستان مسلمانان جايز نيست.

مسأله 628 - دفن مسلمان در جايى كه بى احترامى به او باشد، مانند جايى كه خاكروبه و كثافت مى ريزند، جايز نيست.

مسأله 629 - دفن ميت در جاى غصبى و در زمينى كه مثل مسجد(1) براى غير دفن كردن وقف شده جايز نيست.

مسأله 630 - دفن ميت در قبر مردۀ ديگر جايز نيست(2) مگر آن كه قبر، كهنه شده و ميت اولى از بين رفته باشد.

مسأله 631 - چيزى كه از ميت جدا مى شود، اگرچه مو و ناخن و دندانش باشد، بايد با او دفن شود(3). و دفن ناخن و دندانى كه در حال زندگى از انسان جدا مى شود مستحب است.

مسأله 632 - اگر كسى در چاه بميرد و بيرون آوردنش ممكن نباشد بايد درِ چاه را ببندند(4) و همان چاه را قبر او قرار دهند.

مسأله 633 - اگر بچه در رحم مادر بميرد و ماندنش در رحم براى مادر خطر داشته

ص: 129

باشد، بايد به آسان ترين راه او را بيرون آورند، و چنانچه ناچار شوند كه او را قطعه قطعه كنند اشكال ندارد، ولى بايد به وسيلۀ شوهرش اگر اهل فن است يا زنى كه اهل فن باشد او را بيرون بياورند و اگر ممكن نيست مرد محرمى كه اهل فن باشد، و اگر آن هم ممكن نشود مرد نامحرمى كه اهل فن باشد بچه را بيرون بياورد، و در صورتى كه آن هم پيدا نشود كسى كه اهل فن نباشد مى تواند بچه را بيرون آورد.

مسأله 634 - هرگاه مادر بميرد و بچه در شكمش زنده باشد اگرچه اميد زنده ماندن طفل را نداشته باشند بايد به وسيلۀ كسانى كه در مسألۀ پيش گفته شد، پهلوى چپ او را بشكافند(1) و بچه را بيرون آورند و دوباره بدوزند.

كنند، و دعاهايى كه دستور داده شده، پيش از دفن و موقع دفن بخوانند و بعد از آن كه ميت را در لحد گذاشتند، گره هاى كفن را باز كنند و صورت ميت را روى خاك بگذارند و بالشى از خاك زير سر او بسازند و پشت ميت، خشت خام يا كلوخى بگذارند كه ميت به پشت برنگردد و پيش از آن كه لحد را بپوشانند، دست راست را به شانۀ راست ميت بزنند و دست چپ را به قوّت بر شانۀ چپ ميت بگذارند و دهان را نزديك گوش او ببرند و به شدّت حركتش دهند و سه مرتبه بگويند:

«اِسْمَعْ اِفْهَمْ يا فُلانَ بْنَ فُلان» و به جاى فلان بن فلان اسم ميت را بگويند مثلاً اگر اسم او محمد و اسم پدرش على است سه مرتبه بگويند:

«اِسْمَعْ اِفْهَمْ يا مُحَمَّدَ بْنَ عَلي» پس از آن بگويند:

«هَلْ اَنْتَ عَلَى الْعَهْدِ الَّذِي فارَقْتَنا عَلَيهِ مِنْ شَهادَةِ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَاَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَآلِهِ عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَسَيِّدُ النَّبِيّينَ وَخاتَمُ الْمُرْسَلِينَ وَاَنَّ عَلِياً اَميرُ الْمُؤْمِنينَ وَسَيِّدُ الْوَصِيِّينَ وَاِمامٌ افْتَرَضَ اللّه ُ طاعَتَهُ عَلَى الْعالَمِينَ وَاَنَّ الْحَسَنَ وَالْحُسَيْنَ وَعَلِيَ بْنَ الْحُسَيْنِ وَمُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَجَعْفَرَبْنَ مُحَمَّدٍ وَمُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ وَعَلِيَ بْنَ مُوسى وَمُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَعَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ وَالْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ وَالْقائِمَ الْحُجَّةَ الْمَهْدِيَّ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِمْ اَئِمَّةُ الْمُؤمنينَ وَحُجَجُ اللّه ِ عَلَى الْخَلْقِ اَجْمَعِينَ وَاَئِمَّتُكَ اَئِمَّةُ هُدىً بِكَ اَبْرارٌ يا فُلانَ بْنَ فُلانٍ» و به جاى فلان بن فلان اسم ميت و پدرش را بگويد.

و بعد بگويد: «اِذا اَتاكَ الْمَلَكانِ الْمُقَرَّبانِ رَسُولَيْنِ مِنْ عِندِ اللّه ِ تَبارَكَ وَتَعالى وَسَئَلاكَ عَنْ رَبِّكَ وَعَنْ نَبِيِّكَ وَعَنْ دِينِكَ وَعَنْ كِتابِكَ وَعَنْ قِبْلَتِكَ وَعَنْ اَئِمَّتِكَ فَلا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ وَقُلْ فِي جَوابِهِما اللّه ُ رَبِّي وَمُحَمَّدٌ صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَآلِهِ نَبِيِّي وَالاِْسْلامُ دِينِي وَالْقُرْآنُ كِتابِي وَالْكَعْبَةُ قِبْلَتِي وَاَميْرُ الْمُؤْمِنينَ عَلِيُّ بْنُ اَبِيطالِبٍ اِمامِي وَالْحَسَنُ بْنُ عَليٍّ الْمُجْتَبَى اِمامِي وَالْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ الشَّهيدُ بِكَرْبَلا اِمامِي وَعَلِيٌّ زَيْنُ الْعابِدِينَ اِمامِي وَمُحَمَّدٌ الْباقِرُ اِمامِي وَجَعْفَرٌ الصّادِقُ اِمامِي وَمُوسَى الكاظِمُ اِمامِي وَعَلِيٌّ الرِضا اِمامي وَمُحَمَّدٌ الْجَوادُ اِمامي وَعَليٌّ الْهادِي اِمامِي وَالْحَسَنُ الْعَسْكَريُّ اِمامِي وَالْحُجَّةُ الْمُنْتَظَرُ اِمامِي هؤُلاءِ صَلَواتُ

ص: 131

اللّه ِ عَلَيْهِمْ اَجْمَعِينَ اَئِمَّتِي وَسادَتِي وَقادَتِي وَشُفَعائِي بِهِمْ اَتَولّى وَمِنْ اَعدائِهِمْ اَتَبَرَّءُ فِي الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ ثُمَّ اعْلَمْ يا فُلانَ بْنَ فُلانٍ» و به جاى فلان بن فلان اسم ميت و پدرش را بگويد.

بعد بگويد: «اَنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَتَعالى نِعْمَ الرَّبُّ وَاَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَآلِهِ نِعْمَ الرَّسُولُ وَاَنَّ عَلِيَّ بْنَ اَبِيطالِبٍ وَاَوْلادَهُ الْمَعْصُومينَ الاَْئِمَّةَ الاِْثْنَي عَشَرَ نِعْمَ الاَْئِمَّةُ وَاَنَّ ما جاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللّه ُ عَلَيْهِ وَآلِهِ حَقٌ وَاَنَّ الْمَوْتَ حَقٌ وَسُؤالَ مُنْكَرٍ وَنَكيرٍ فِي الْقَبْرِ حَقٌّ وَالْبَعْثَ حَقٌّ وَالنُّشُورَ حَقٌّ وَالصِّراطَ حَقٌّ وَالْمِيزَانَ حَقٌّ وَتَطايُرَ الْكُتُبِ حَقٌّ وَاَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَالنّارَ حَقٌّ وَاَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَاَنَّ اللّه َ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ» پس بگويد: «اَفَهِمْتَ يا فُلانُ» و به جاى فلان اسم ميت را بگويد. پس بگويد: «ثَبَّتَكَ اللّه ُ بِالْقَوْلِ الثّابِتِ وَهَداكَ اللّه ُ اِلى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ عَرَّفَ اللّه ُ بَيْنَكَ وَبَيْنَ اَوْليائِكَ فِي مُسْتَقَرٍ مِنْ رَحْمَتِهِ» پس بگويد: «اَللّهُمَّ جافِ الاَْرضَ عَنْ جَنْبَيْهِ وَاصْعَدْ بِرُوحِهِ اِلَيكَ وَلَقِّهِ مِنْكَ بُرهاناً، اَللّهُمَّ عَفوَك عَفْوَك».

مسأله 636 - مستحب است كسى كه ميت را در قبر مى گذارد، با طهارت و سر برهنه و پا برهنه باشد و از طرف پاى ميت از قبر بيرون بيايد و غير از خويشان ميت كسانى كه حاضرند، با پشت دست خاك بر قبر بريزند و بگويند: (اِنَّا للّه ِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ). اگر ميت زن است كسى كه با او محرم مى باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمى نباشد خويشانش او را در قبر بگذارند.

مسأله 637 - مستحب است قبر را مربع يا مربع مستطيل بسازند و به اندازۀ چهار انگشت از زمين بلند كنند و نشانه اى روى آن بگذارند كه اشتباه نشود و روى قبر آب بپاشند، و بعد از پاشيدن آب كسانى كه حاضرند، دست ها را برقبر بگذارند وانگشت ها را باز كرده درخاك فرو برند و هفت مرتبه سوره مباركۀ «اِنّا اَنزلناه» بخوانند و براى ميت طلب آمرزش كنند و اين دعا را بخوانند:

«اَللّهُمَّ جافِ الاَْرْضَ عَنْ جَنْبَيْهِ وَاَصْعِدْ اِلَيْكَ رُوحَهُ وَلَقِّهِ مِنْكَ رضْواناً وَاَسْكِنْ قَبْرَهُ مِنْ

ص: 132

رَحْمَتِكَ ما تُغْنِيهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ».

مسأله 638 - پس از رفتن كسانى كه تشييع جنازه كرده اند مستحب است ولىّ ميت يا كسى كه از طرف ولىّ اجازه دارد، دعاهايى را كه دستور داده شده، به ميت تلقين كند.

مسأله 639 - بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را سر سلامتى دهند ولى اگر مدتى گذشته است كه به واسطۀ سر سلامتى دادن، مصيبت يادشان مى آيد، ترك آن بهتر است، و نيز مستحب است تا سه روز براى اهل خانۀ ميت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مكروه است.

مسأله 640 - مستحب است انسان در مرگ خويشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر كند و هر وقت ميت را ياد مى كند (اِنَّا للّه ِ وَاِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ) بگويد، و براى ميت قرآن بخواند و سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محكم بسازد كه زود خراب نشود.

مسأله 641 - جايز نيست انسان در مرگ كسى صورت و بدن را بخراشد و به خود لطمه بزند.

مسأله 642 - پاره كردن يقه در مرگ غير پدر و برادر جايز نيست و احتياط واجب(1) آن است كه در مصيبت آنان هم يقه پاره نكند.

مسأله 643 - اگر زن در عزاى ميت صورت خود را بخراشد(2) يا موى خود را بكند، بايد يك بنده آزاد كند(3)، يا ده فقير را طعام دهد و يا آنها را بپوشاند و همچنين است اگر مرد در مرگ زن يا فرزند يقه يا لباس خود را پاره كند.

مسأله 644 - احتياط واجب آن است كه در گريۀ بر ميت صدا را خيلى بلند نكنند.

ص: 133

رسيده با او دفن شده باشد و ورثه راضى نشوند كه آن چيز در قبر بماند، ولى اگر وصيت كرده باشد(1) كه دعا يا قرآن يا انگشترى را با او دفن كنند، براى بيرون آوردن اينها نمى توانند قبر را بشكافند.

سوم: آن كه ميت بى غسل يا بى كفن دفن شده باشد، يا بفهمند غسلش باطل بوده، يا به غير دستور شرع كفن شده يا در قبر، او را رو به قبله نگذاشته اند.

چهارم: آن كه براى ثابت شدن حقى بخواهند بدن ميت را ببينند.

پنجم: آن كه ميت را در جايى كه بى احترامى به اوست مثل قبرستان كفار يا جايى كه كثافت و خاكروبه مى ريزند دفن كرده باشند.

ششم: آن كه براى يك مطلب شرعى كه اهميت آن از شكافتن قبر بيشتر است، قبر را بشكافند؛ مثلاً بخواهند بچۀ زنده را از شكم زن حامله اى كه دفنش كرده اند بيرون آورند.

هفتم: آن كه بترسند درنده اى بدن ميت را پاره كند، يا سيل او را ببرد يا دشمن بيرون آورد.

هشتم: آن كه قسمتى از بدن ميت را كه با او دفن نشده بخواهند دفن كنند ولى احتياط مستحب آن است(2) كه آن قسمت از بدن را طورى در قبر بگذارند كه بدن ميت ديده نشود.

به جا آورده شود، و اگر تا ظهر انجام ندهد بهتر است كه بدون نيت ادا و قضا تا عصر جمعه به جا آورد. و اگر در روز جمعه غسل نكند مستحب است از صبح شنبه تا غروب قضاى آن را به جا آورد. و كسى كه مى ترسد در روز جمعه آب پيدا نكند مى تواند روز پنج شنبه يا شب جمعه(1) غسل را انجام دهد، و مستحب است انسان در موقع غسل جمعه بگويد:

«اَشْهَدُ اَنْ لا اِلَهَ اِلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ وَاَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ وَاجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ».

2- غسل شب اول ماه رمضان و تمام شب هاى طاق مثل شب سوم و پنجم و هفتم، ولى از شب بيست و يكم مستحب است همه شب غسل كند، و براى غسل شب اول و پانزدهم و هفدهم و نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم و بيست و پنجم و بيست و هفتم و بيست و نهم بيشتر سفارش شده است. و وقت غسل شب هاى ماه رمضان تمام شب است، و بهتر است مقارن غروب آفتاب به جا آورده شود ولى از شب بيست و يكم تا آخر ماه بهتر است غسل را بين نماز مغرب و عشا به جا آورد. و نيز مستحب است در شب بيست و سوم غير از غسل اول شب، يك غسل هم در آخر شب انجام دهد.

3- غسل روز عيد فطر و عيد قربان، و وقت آن از اذان صبح است تا غروب(2) و بهتر است آن را پيش از نماز عيد به جا آورد.

4- غسل شب عيد فطر، و وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اول شب به جا آورده شود.

5 - غسل روز هشتم و نهم ذى حجه، و در روز نهم بهتر است آن را نزديك ظهر به جا آورد.

ص: 136

6 - غسل روز اول و پانزدهم و بيست و هفتم و آخر ماه رجب.

7- غسل روز عيد غدير، و بهتر است پيش از ظهر آن را انجام دهند.

8 - غسل روز بيست و چهارم ذى حجه.

9- غسل روز عيد نوروز و پانزدهم شعبان(1) و نهم و هفدهم ربيع الاول و روز بيست و پنجم ذى قعده.

10- غسل دادن بچه اى كه تازه به دنيا آمده.

11- غسل زنى كه براى غير شوهرش بوى خوش استعمال كرده است.

12- غسل كسى كه در حال مستى خوابيده.

13- غسل كسى كه جايى از بدنش را به بدن ميتى كه غسل داده اند رسانده.

14- غسل كسى كه در موقع گرفتن خورشيد و ماه نماز آيات را عمداً نخوانده در صورتى كه تمام ماه و خورشيد گرفته باشد.

15- غسل كسى كه براى تماشاى دار آويخته رفته و آن را ديده باشد ولى اگر اتفاقاً يا از روى ناچارى نگاهش بيفتد يا مثلاً براى شهادت دادن رفته باشد، غسل مستحب نيست.

مسأله 652 - پيش از داخل شدن در حرم مكه، شهر مكه، مسجد الحرام، خانۀ كعبه، حرم مدينه، شهر مدينه، مسجد پيغمبر و حرم امامان علیهم السلام مستحب است انسان غسل كند و اگر در يك روز چند مرتبه مشرّف شود يك غسل كافى است و كسى كه مى خواهد در يك روز داخل حرم مكه و مسجد الحرام و خانۀ كعبه شود، اگر به نيت همه يك غسل كند كافى است و نيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه و شهر مدينه و مسجد پيغمبر صلی الله علیه و آله وسلم شود، يك غسل براى همه كفايت مى كند و براى زيارت پيغمبر و امامان از دور يا نزديك و براى حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنين

ص: 137

براى توبه و نشاط به جهت عبادت و براى سفر رفتن خصوصاً سفر زيارت حضرت سيدالشهدا علیه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگر يكى از غسل هايى را كه در اين مسأله گفته شد به جا آورد و بعد كارى كند كه وضو را باطل مى نمايد مثلاً بخوابد، غسل او باطل مى شود و مستحب است دوباره غسل را به جا آورد.

مسأله 653 - انسان نمى تواند با غسل مستحبى كارى كه مانند نماز، وضو لازم دارد انجام دهد.

مسأله 654 - اگر چند غسل بر كسى مستحب باشد و به نيت همه يك غسل به جا آورد كافى است.

مسأله 658 - كسى كه وقت نماز او تنگ نيست و براى تهيۀ آب وقت دارد، اگر يقين دارد، در محلى دورتر از مقدارى كه بايد جست وجو كند آب هست، بايد براى تهيۀ آب برود(1)، و اگر گمان دارد آب هست رفتن به آن محل لازم نيست ولى اگر گمان او قوى باشد(2)، بنابر احتياط واجب بايد براى تهيۀ آب به آن محل برود.

مسأله 659 - لازم نيست خود انسان در جست وجوى آب برود، بلكه مى تواند كسى را كه به گفتۀ او اطمينان دارد بفرستد و در اين صورت اگر يك نفر از طرف چند نفر برود كافى است.

مسأله 660 - اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود، يا در منزل يا در قافله آب هست بايد به قدرى جست وجو نمايد كه به نبودن آب يقين كند يا از پيدا كردن آن نا اميد شود.

مسأله 661 - اگر پيش از وقت نماز جست وجو نمايد و آب پيدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پيدا مى كند(3)، احتياط واجب آن است كه دوباره در جست وجوى آب برود.

مسأله 662 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جست وجو كند و آب پيدا نكند و تا وقت نماز ديگر در همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد كه آب پيدا مى شود احتياط واجب آن است كه دوباره در جست وجوى آب برود(4).

ص: 139

مسأله 663 - اگر وقت نماز تنگ باشد(1) يا از دزد(2) و درنده بترسد، يا جست وجوى آب به قدرى سخت باشد كه نتواند تحمل كند، جست وجو لازم نيست.

مسأله 664 - اگر در جست وجوى آب نرود تا وقت نماز تنگ شود معصيت كرده، ولى نمازش با تيمم صحيح است.

مسأله 665 - كسى كه يقين دارد آب پيدا نمى كند، چنانچه دنبال آب نرود و با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه اگر جست وجو مى كرد آب پيدا مى شد نمازش باطل است.

مسأله 666 - اگر بعد از جست وجو آب پيدا نكند و با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، در جايى كه جست وجو كرده آب بوده نماز او صحيح است.

مسأله 667 - كسى كه يقين دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جست وجو با تيمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه براى جست وجو وقت داشته، احتياط واجب آن است كه دوباره نمازش را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد(3).

مسأله 668 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند(4)كه اگر وضوى خود را باطل كند تهيۀ آب براى او ممكن نيست، يا نمى تواند وضو بگيرد چنانچه بتواند وضوى خود را نگهدارد، نبايد آن را باطل نمايد.

ص: 140

مسأله 669 - اگر پيش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند(1) كه اگر وضوى خود را باطل كند، تهيۀ آب براى او ممكن نيست چنانچه بتواند وضوى خود را نگهدارد احتياط واجب آن است كه آن را باطل نكند.

مسأله 670 - كسى كه فقط به مقدار وضو يا به مقدار غسل آب دارد و مى داند(2) كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمى كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ريختن آن حرام است، و احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم آن را نريزد.

مسأله 671 - كسى كه مى داند(3) آب پيدا نمى كند، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز وضوى خود را باطل كند يا آبى كه دارد بريزد معصيت كرده ولى نمازش با تيمم صحيح است، اگرچه احتياط مستحب آن است كه قضاى آن نماز را بخواند.

مسأله 674 - اگر ناچار شود كه براى تهيۀ آب قرض كند، بايد قرض نمايد ولى كسى كه مى داند يا گمان دارد كه نمى تواند قرض خود را بدهد واجب نيست قرض كند.

مسأله 675 - اگر كندن چاه مشقت ندارد، بايد براى تهيۀ آب، چاه بكند.

مسأله 676 - اگر كسى مقدارى آبِ بى منت به او ببخشد بايد قبول كند.

ندارد، مثلاً آب يا ظرفش غصبى است و غير از آن، آب و ظرف ديگرى ندارد بايد به جاى وضو و غسل تيمم كند.

تيمم به آن صحيح است ندارد، احتياط واجب(1) آن است كه با برف يا يخ، اعضاى وضو يا غسل را نمناك كند، و اگر اين هم ممكن نيست به يخ يا برف تيمم نمايد ولى در دو صورت اخير نمازى را كه خوانده بايد قضا كند.

مسأله 697 - اگر با خاك و ريگ چيزى مانند كاه كه تيمم به آن باطل است مخلوط شود، نمى تواند به آن تيمم كند، ولى اگر آن چيز به قدرى كم باشد كه در خاك يا ريگ، از بين رفته حساب شود، تيمم به آن خاك و ريگ صحيح است.

مسأله 698 - اگر چيزى ندارد كه بر آن تيمم كند چنانچه ممكن است، بايد به خريدن و مانند آن تهيه نمايد.

مسأله 699 - تيمم به ديوار گلى صحيح است و احتياط مستحب آن است كه با بودن زمين يا خاك خشك به زمين يا خاك نمناك تيمم نكند.

مسأله 700 - چيزى كه بر آن تيمم مى كند بايد پاك باشد و اگر چيز پاكى كه تيمم به آن صحيح است ندارد، نماز بر او واجب نيست ولى بايد قضاى آن را به جا آورد.

مسأله 701 - اگر يقين داشته باشد كه تيمم به چيزى صحيح است و به آن تيمم نمايد، بعد بفهمد تيمم به آن باطل بوده نمازهايى را كه با آن تيمم خوانده بايد دوباره بخواند.

مسأله 702 - چيزى كه بر آن تيمم مى كند و مكان آن چيز، بايد غصبى نباشد، پس اگر بر خاك غصبى تيمم كند، يا خاكى را كه مال خود اوست بى اجازه در ملك ديگرى بگذارد و بر آن تيمم كند تيمم او باطل مى باشد(2).

ص: 146

مسأله 703 - تيمم در فضاى غصبى باطل است(1)، پس اگر در ملك خود، دست ها را به زمين بزند و بى اجازه داخل ملك ديگرى شود و دست ها را به پيشانى بكشد، تيمم او باطل مى باشد.

مسأله 704 - تيمم به چيز غصبى، يا در فضاى غصبى يا بر چيزى كه در ملك غصبى است، در صورتى باطل است كه انسان بداند غصب است و عمداً تيمم كند و چنانچه نداند، يا فراموش كرده باشد، تيمم او صحيح است. ولى اگر چيزى را خودش غصب كند و فراموش كند كه غصب كرده و بر آن تيمم كند، يا ملكى را غصب نمايد و فراموش كند كه غصب كرده و چيزى را كه بر آن تيمم مى كند در آن ملك بگذارد، يا در فضاى آن ملك تيمم نمايد، تيمم او باطل است(2).

مسأله 705 - كسى كه در جاى غصبى حبس است، اگر آب و خاك او غصبى است، بايد با تيمم نماز بخواند.

مسأله 706 - مستحب است چيزى كه بر آن تيمم مى كند، گردى داشته باشد كه به دست بماند و بعد از زدن دست بر آن، مستحب است دست را بتكاند كه گرد آن بريزد.

مسأله 707 - تيمم به زمين گود و خاك جاده و زمين شوره زار كه نمك روى آن را نگرفته مكروه است، و اگر نمك روى آن را گرفته باشد باطل است.

بينى و احتياطاً(1) بايد دست ها روى ابروها هم كشيده شود. چهارم: كشيدن كف دست چپ به تمام پشت دست راست و بعد از آن كشيدن كف دست راست به تمام پشت دست چپ.

را بايد پشت سرهم به جا آورد و اگر بين آنها به قدرى فاصله دهد كه نگويند تيمم مى كند باطل است.

مسأله 713 - در موقع نيت بايد معيّن كند كه تيمم او بدل از غسل است يا بدل از وضو، و اگر بدل از غسل باشد بايد آن غسل را معيّن نمايد، و چنانچه اشتباهاً به جاى بدل از وضو، بدل از غسل يا به جاى بدل از غسل، بدل از وضو نيت كند، يا مثلاً در تيمم بدل ازغسل جنابت، نيت تيمم بدل ازغسل مس ميت نمايد، تيمم او باطل است.

مسأله 714 - درتيمم بايد پيشانى وكف دست ها وپشت دست ها پاك باشد و اگر كف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد، احتياط واجب(1) آن است كه دو تيمم كند: يكى با كف دست و يكى با پشت دست؛ يعنى پشت دست را به چيزى كه تيمم به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دست ها بكشد.

مسأله 715 - انسان بايد براى تيمم انگشتر را از دست بيرون آورد و اگر در پيشانى يا پشت دست ها يا در كف دست ها مانعى باشد، مثلاً چيزى به آنها چسبيده باشد، بايد برطرف نمايد.

مسأله 716 - اگر پيشانى يا پشت دست ها زخم است و پارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نمى تواند باز كند، بايد دست را روى آن بكشد و نيز اگر كف دست زخم باشد و پارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نتواند باز كند، بايد دست را با همان پارچه به چيزى كه تيمم به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دست ها بكشد.

مسأله 717 - اگر پيشانى و پشت دست ها مو داشته باشد اشكال ندارد ولى اگر موى سر روى پيشانى آمده باشد، بايد آن را عقب بزند.

مسأله 718 - اگر احتمال دهد كه در پيشانى و كف دست ها يا پشت دست ها مانعى

ص: 149

هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد بايد جست وجو نمايد، تا يقين يا گمان كند(1) كه مانعى نيست.

مسأله 719 - اگر وظيفۀ او تيمم است و نمى تواند تيمم كند، بايد نايب بگيرد. و كسى كه نايب مى شود، بايد او را با دست خود او تيمم دهد و اگر ممكن نباشد بايد نايب، دست خود را به چيزى كه تيمم به آن صحيح است بزند و به پيشانى و پشت دست هاى او بكشد.

مسأله 720 - اگر در بين تيمم شك كند كه قسمتى از آن را فراموش كرده يا نه، بايد آن قسمت(2) را با آن چه بعد از آن است به جا آورد.

مسأله 721 - اگر بعد از مسح دست چپ شك كند كه درست تيمم كرده يا نه، تيمم او صحيح است.

مسأله 722 - كسى كه وظيفه اش تيمم است نمى تواند(3) پيش از وقت نماز براى نماز تيمم كند، ولى اگر براى كار واجب ديگر يا مستحبى تيمم كند و تا وقت نماز عذر او باقى باشد، مى تواند با همان تيمم نماز بخواند.

مسأله 723 - كسى كه وظيفه اش تيمم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقى مى ماند، در وسعت وقت مى تواند با تيمم نماز بخواند، ولى اگر بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف مى شود، بايد صبر كند و با وضو يا غسل نماز بخواند، و نيز اگر اميد دارد(4) كه

ص: 150

عذرش برطرف شود، بايد صبر كند و با وضو يا غسل نماز بخواند، يا در تنگى وقت با تيمم نماز را به جا آورد.

مسأله 724 - كسى كه نمى تواند وضو بگيرد يا غسل كند، اگر احتمال ندهد كه عذرش به زودى برطرف شود، مى تواند نمازهاى قضاى خود را با تيمم بخواند ولى اگر احتمال دهد، به زودى عذر او برطرف مى شود، خواندن نماز قضا براى او اشكال دارد(1).

مسأله 725 - كسى كه نمى تواند وضو بگيرد يا غسل كند، جايز است نمازهاى مستحبى را كه مثل نافله هاى شبانه روز وقت معيّن دارد با تيمم بخواند، ولى اگر احتمال دهد كه تا آخر وقت آنها عذر او برطرف مى شود، نبايد آنها را در اول وقتشان به جا آورد(2).

مسأله 726 - كسى كه احتياطاً بايد غسل جبيره اى و تيمم نمايد مثلاً جراحتى در پشت او است، اگر بعد از غسل و تيمم نماز بخواند و بعد از نماز حَدَث اصغرى از او سر زند مثلاً بول كند، براى نمازهاى بعد، بايد بدل از غسل، احتياطاً تيمم كند و وضو هم بگيرد(3).

مسأله 727 - اگر به واسطۀ نداشتن آب يا عذر ديگرى تيمم كند، بعد از برطرف شدن عذر، تيمم او باطل مى شود.

مسأله 728 - چيزهايى كه وضو را باطل مى كند، تيمم بدل از وضو را هم باطل مى كند، و چيزهايى كه غسل را باطل مى نمايد، تيمم بدل از غسل را هم باطل مى نمايد.

مسأله 729 - كسى كه نمى تواند غسل كند، اگر چند غسل بر او واجب باشد، احتياط

ص: 151

واجب آن است كه بدل هر يك از آنها يك تيمم نمايد.

مسأله 730 - كسى كه نمى تواند غسل كند، اگر بخواهد عملى را كه براى آن غسل واجب است انجام دهد، بايد بدل از غسل تيمم نمايد، و اگر نتواند وضو بگيرد و بخواهد عملى را كه براى آن وضو واجب است انجام دهد، بايد بدل از وضو تيمم نمايد.

مسأله 731 - اگر بدل از غسل جنابت تيمم كند، لازم نيست براى نماز وضو بگيرد، ولى اگر بدل از غسل هاى ديگر تيمم كند، بايد وضو بگيرد، و اگر نتواند وضو بگيرد، بايد تيمم ديگرى هم بدل از وضو بنمايد.

مسأله 732 - اگر بدل از غسل تيمم كند و بعد كارى كه وضو را باطل مى كند براى او پيش آيد، چنانچه براى نمازهاى بعد نتواند غسل كند بايد وضو بگيرد و بنابر احتياط واجب(1) بدل از غسل تيمم نمايد، و اگر نمى تواند وضو بگيرد، بايد دو تيمم كند يكى بدل از غسل و ديگرى بدل از وضو. ولى اگر تيمم او بدل از غسل جنابت باشد، چنانچه يك تيمم نمايد به قصد اين كه آن چه تكليف اوست انجام داده باشد، كافى است.

مسأله 733 - كسى كه بايد براى انجام عملى مثلاً براى خواندن نماز، بدل از وضو و بدل از غسل تيمم كند، احتياط واجب(2) آن است كه تيمم سومى هم به قصد اين كه بتواند آن عمل را انجام دهد بنمايد. ولى اگر در تيمم اول، نيت بدل از وضو يا نيت بدل از غسل نمايد و تيمم دوم را به قصد اين كه وظيفۀ خود را انجام داده باشد به جا آورد، تيمم سوم لازم نيست.

ص: 152

مسأله 734 - كسى كه وظيفه اش تيمم است اگر براى كارى تيمم كند، تا تيمم و عذر او باقى است، كارهايى را كه بايد با وضو يا غسل انجام داد، مى تواند به جا آورد. ولى اگر عذرش تنگى وقت بوده يا با داشتن آب براى نماز ميت يا خوابيدن تيمم كرده فقط كارى را كه براى آن تيمم نموده مى تواند انجام دهد.

مسأله 735 - در چند مورد مستحب است نمازهايى را كه انسان با تيمم خوانده دوباره بخواند:

اول: آن كه از استعمال آب ترس داشته و عمداً خود را جنب كرده و با تيمم نماز خوانده است.

دوم: آن كه مى دانسته يا گمان داشته كه آب پيدا نمى كند و عمداً خود را جنب كرده و با تيمم نماز خوانده است.

سوم: آن كه تا آخر وقت، عمداً در جست وجوى آب نرود و با تيمم نماز بخواند و بعد بفهمد كه اگر جست وجو مى كرد، آب پيدا مى شد.

چهارم: آن كه عمداً نماز را تأخير انداخته و در آخر وقت با تيمم نماز خوانده است.

پنجم: آن كه مى دانسته يا گمان داشته كه آب پيدا نمى شود و آبى را كه داشته ريخته است.

ششم: آن كه از ترس مزاحمت جمعيت و نرسيدن به نماز جماعت، نماز جمعه را با تيمم خوانده است(1).

ص: 153

گناهانى كه مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، كبر، غيبت، خوردن حرام، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس و زكات بلكه هر معصيتى را ترك كند. و همچنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كم مى كند به جا نياورد، مثلاً در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نايستد، و در موقع نماز به آسمان نگاه نكند و نيز كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند به جا آورد، مثلاً انگشترى عقيق به دست كند و لباس پاكيزه بپوشد و شانه و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد.

مى رود، سايه زيادتر مى شود بنابراين وقتى سايه به آخرين درجۀ كمى رسيد و دو مرتبه رو به زياد شدن گذاشت، معلوم مى شود ظهر شرعى شده است ولى در بعضى شهرها مثل مكه كه گاهى موقع ظهر سايه به كلى از بين مى رود، بعد از آن كه سايه دوباره پيدا شد، معلوم مى شود ظهر شده است.

مسأله 738 - چوب يا چيز ديگرى را كه براى معيّن كردن ظهر به زمين فرو مى برند شاخص گويند.

مسأله 739 - نماز ظهر و عصر هر كدام وقت مخصوص و مشتركى دارند: وقت مخصوص نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتى كه از ظهر به اندازۀ خواندن نماز ظهر بگذرد، كه اگر كسى سهواً تمام نماز عصر را در اين وقت بخواند، نمازش باطل است(1) و وقت مخصوص نماز عصر موقعى است كه به اندازۀ خواندن نماز عصر، وقت به مغرب مانده باشد، كه اگر كسى تا اين موقع نماز ظهر را نخواند، نماز ظهر او قضا شده و بايد نماز عصر را بخواند، و ما بين وقت مخصوص نماز ظهر و وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترك نماز ظهر و نماز عصر است، كه اگر كسى در اين وقت اشتباهاً تمام نماز عصر را پيش از نماز ظهر بخواند نمازش صحيح است و بايد نماز ظهر را بعد از آن به جا آورد.

مسأله 740 - اگر پيش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و در بين نماز بفهمد اشتباه كرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند؛ يعنى نيت كند كه آنچه تا حال خوانده ام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد مى خوانم همه نماز ظهر باشد، و بعد از آن كه نماز را تمام كرد، نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد، بنابر احتياط واجب بايد نيت را به نماز ظهر

ص: 156

برگرداند و نماز را تمام كند، و بعد هر دو نماز را به ترتيب به جا آورد.

مسأله 741 - در زمان حضور امام علیه السلام واجب است، انسان در روز جمعه به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند، ولى در اين زمان اگر كسى(1) نماز جمعه بخواند، احتياط واجب آن است كه نماز ظهر را هم بخواند.

مسأله 742 - وقت نماز جمعه از اول ظهر است تا وقتى كه سايۀ شاخص به اندازۀ خود شاخص(2) شود.

به اندازۀ خواندن نماز عشا به نصف شب مانده باشد كه اگر كسى تا اين موقع نماز مغرب را نخواند بايد اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند و بين وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر كسى در اين وقت اشتباهاً نماز عشا را پيش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود، نمازش صحيح است و بايد نماز مغرب را بعد از آن به جا آورد.

مسأله 745 - وقت مخصوص و مشترك كه معنى آن در مسألۀ پيش گفته شد براى اشخاص فرق مى كند، مثلاً اگر به اندازۀ خواندن دو ركعت نماز از اول ظهر بگذرد، وقت مخصوص نماز ظهر كسى كه مسافر است تمام شده و داخل وقت مشترك مى شود، و براى كسى كه مسافر نيست، بايد به اندازۀ خواندن چهار ركعت نماز بگذرد.

مسأله 746 - اگر پيش از خواندن نماز مغرب، سهواً مشغول نماز عشا شود و در بين نماز بفهمد كه اشتباه كرده، چنانچه تمام آنچه را خوانده يا مقدارى از آن را در وقت مشترك خوانده و به ركوع ركعت چهارم نرفته است، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و بعد نماز عشا را بخواند، و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته بايد نماز را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند. اما اگر تمام آنچه را خوانده، در وقت مخصوص نماز مغرب خوانده باشد و پيش از ركوع ركعت چهارم يادش بيايد، احتياط(1) واجب آن است كه نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و دوباره نماز مغرب و بعد از آن عشا را بخواند.

مسأله 747 - آخر وقت نماز عشا نصف شب است. و شب را بايد از اول غروب تا

ص: 158

اذان صبح حساب(1) كرد، نه تا اول آفتاب.(2) مسأله 748 - اگر از روى معصيت، يا به واسطۀ عذرى نماز مغرب يا نماز عشا را تا نصف شب نخواند، بنابر احتياط واجب، بايد تا قبل از اذان صبح، بدون اين كه نيت ادا و قضا كند به جا آورد.

بيندازد تا يقين كند، وقت داخل شده است.

مسأله 752 - اگر دو مرد عادل به داخل شدن وقت خبر دهند، يا انسان يقين كند كه وقت نماز شده و مشغول نماز شود و در بين نماز بفهمد كه هنوز وقت داخل نشده، نماز او باطل است. و همچنين است اگر بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را پيش از وقت خوانده ولى اگر در بين نماز بفهمد وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده، نماز او صحيح است.

مسأله 753 - اگر انسان ملتفت نباشد كه بايد با يقين به داخل شدن وقت مشغول نماز شود، چنانچه بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را در وقت خوانده، نماز او صحيح است و اگر بفهمد تمام نماز را پيش از وقت خوانده يا نفهمد كه در وقت خوانده يا پيش از وقت، نمازش باطل است. بلكه اگر بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده است، احتياط(1) واجب آن است كه دوباره آن نماز را بخواند.

مسأله 754 - اگر يقين كند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بين نماز شك كند كه وقت داخل شده يا نه، نماز او باطل است، ولى اگر در بين نماز يقين داشته باشد كه وقت شده، و شك كند كه آنچه از نماز خوانده در وقت بوده يا نه، نمازش صحيح است.

مسأله 755 - اگر وقت نماز به قدرى تنگ است كه به واسطۀ به جا آوردن بعضى از كارهاى مستحب نماز، مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مى شود، بايد آن مستحب را به جا نياورد. مثلاً اگر به واسطۀ خواندن قنوت، مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده مى شود، بايد قنوت نخواند.

مسأله 756 - كسى كه به اندازۀ خواندن يك ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز را به نيت ادا بخواند ولى نبايد عمداً نماز را تا اين وقت تأخير بيندازد.

ص: 160

مسأله 757 - كسى كه مسافر نيست، اگر تا مغرب به اندازۀ خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز ظهر و عصر هر دو را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط نماز عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند و همچنين اگر تا نصف شب به اندازۀ خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز مغرب و عشا را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عشا را بخواند و بعداً مغرب را قضا نمايد(1).

مسأله 758 - كسى كه مسافر است اگر تا مغرب به اندازۀ خواندن سه ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز ظهر و عصر را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، بايد فقط عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند. و اگر تا نصف شب به اندازۀ خواندن چهار ركعت نماز وقت دارد، بايد نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر كمتر وقت دارد بايد فقط عشا را بخواند و بعداً مغرب را قضا نمايد(2)، و چنانچه بعد از خواندن عشا، معلوم شود كه به مقدار يك ركعت يا بيشتر وقت به نصف شب مانده است بايد فوراً نماز مغرب را به نيت ادا به جا آورد.

مسأله 759 - مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند و راجع به آن خيلى سفارش شده است و هر چه به اول وقت نزديك تر باشد بهتر است، مگر آن كه تأخير آن از جهتى بهتر باشد، مثلاً صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند.

مسأله 760 - هرگاه انسان عذرى دارد كه اگر بخواهد در اول وقت نماز بخواند، ناچار است مثلاً با تيمم يا با لباس نجس نماز بخواند، چنانچه بداند عذر او تا آخر وقت باقى است، مى تواند در اول وقت، نماز بخواند. ولى اگر احتمال دهد كه عذر او از بين مى رود بايد صبر كند تا عذرش برطرف شود و چنانچه عذر او برطرف نشد، در آخر وقت نماز بخواند، و لازم نيست به قدرى صبر كند كه فقط بتواند كارهاى واجب نماز

ص: 161

را انجام دهد، بلكه اگر براى مستحبات نماز مانند اذان و اقامه و قنوت هم وقت دارد مى تواند تيمم كند و نماز را با آن مستحبات به جا آورد.

مسأله 761 - كسى كه مسائل نماز و شكيات و سهويات را نمى داند و احتمال مى دهد كه يكى از اينها در نماز پيش آيد، بايد براى ياد گرفتن اينها نماز را از اول وقت تأخير بيندازد. ولى اگر اطمينان دارد كه نماز را به طور صحيح تمام مى كند، مى تواند در اول وقت مشغول نماز شود، پس اگر در نماز مسأله اى كه حكم آن را نمى داند پيش نيايد نماز او صحيح است و اگر مسأله اى كه حكم آن را نمى داند پيش آيد، جايز است به يكى از دو طرفى كه احتمال مى دهد، عمل نمايد و نماز را تمام كند. ولى بعد از نماز بايد مسأله را بپرسد كه اگر نمازش باطل بوده، دوباره بخواند و اگر صحيح هم بوده، بنابر احتياط واجب دوباره به جا آورد(1).

مسأله 762 - اگر وقت نماز وسعت دارد، و طلبكار هم طلب خود را مطالبه مى كند در صورتى كه ممكن است بايد اول قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند، و همچنين است اگر كار واجب ديگرى كه بايد فوراً آن را به جا آورد پيشامد كند، مثلاً ببيند مسجد نجس است كه بايد اول مسجد را تطهير كند، بعد نماز بخواند. و چنانچه اول نماز بخواند، معصيت كرده ولى نماز او صحيح است.

و نماز عصر را بخواند و همين طور است در نماز مغرب و عشا.

مسأله 765 - اگر در بين نماز عصر يقين كند كه نماز ظهر را نخوانده است و نيت را به نماز ظهر برگرداند چنانچه يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده بوده، بنابر احتياط واجب بايد نيت را به نماز عصر(1) برگرداند و بعد از تمام كردن نماز دوباره نماز عصر را بخواند.

مسأله 766 - اگر در بين نماز عصر شك كند كه نماز ظهر را خوانده يا نه، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند. ولى اگر وقت به قدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز، مغرب مى شود بايد به نيت نماز عصر، نماز را تمام كند(2).

مسأله 767 - اگر در نماز عشا، پيش از ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه، چنانچه وقت به قدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز، نصف شب مى شود، بايد به نيت عشا نماز را تمام كند، و اگر بيشتر وقت دارد، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را سه ركعتى تمام كند، بعد نماز عشا را بخواند.

مسأله 768 - اگر در نماز عشا بعد از رسيدن به ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه، بايد نماز را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند(3).

مسأله 769 - اگر انسان نمازى را كه خوانده احتياطاً دوباره بخواند و در بين نماز يادش بيايد، نمازى را كه بايد پيش از آن بخواند نخوانده است، نمى تواند نيت را به آن

ص: 163

نماز برگرداند، مثلاً موقعى كه نماز عصر را احتياطاً مى خواند، اگر يادش بيايد نماز ظهر را نخوانده است، نمى تواند نيت را به نماز ظهر برگرداند.

مسأله 770 - برگرداندن نيت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب جايز نيست.

مسأله 771 - اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، انسان مى تواند در بين نماز نيت را به نماز قضا برگرداند، ولى بايد برگرداندن نيت، به نماز قضا ممكن باشد، مثلاً اگر مشغول نماز ظهر است، در صورتى مى تواند نيت را به قضاى صبح برگرداند كه داخل ركعت سوم نشده باشد.

را نشسته بخواند، دو نماز يك ركعتى نشسته بخواند.

مسأله 775 - نافلۀ ظهر و عصر و عشا را(1) در سفر نبايد خواند.

گفته شد. و ممكن است نافلۀ صبح را بعد از نافلۀ شب بلافاصله بخوانند.

مسأله 781 - وقت نافلۀ شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است(1) نزديك اذان صبح خوانده شود.

مسأله 782 - مسافر و كسى كه براى او سخت است نافلۀ شب را بعد از نصف شب بخواند، مى تواند آن را در اول شب به جا آورد.

و بعد بگويند: «اَللّهُمَّ اَنْتَ وَلِيُّ نِعْمَتِي وَالْقادِرُ عَلى طَلِبَتي تَعْلَمُ حاجَتِي فَأسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمُ السَّلامُ لَمّا قَضَيْتَها لِي».

مسأله 789 - نماز مستحبى را مى شود در حال راه رفتن و سوارى خواند و اگر انسان در اين دو حال، نماز مستحبى بخواند لازم نيست رو به قبله باشد.

مسأله 790 - كسى كه مى خواهد نماز بخواند، بايد براى پيدا كردن قبله كوشش نمايد، تا يقين كند(1) كه قبله كدام طرف است، و اگر نتواند يقين پيدا كند، بايد به گمانى كه از محراب مسجد مسلمانان يا قبرهاى آنان يا از راه هاى ديگر پيدا مى شود عمل نمايد حتى اگر از گفتۀ فاسق يا كافرى كه به واسطۀ قواعد علمى قبله را مى شناسد گمان به قبله پيدا كند كافى است.

مسأله 791 - كسى كه گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قوى ترى پيدا كند نمى تواند به گمان خود عمل نمايد، مثلاً اگر ميهمان از گفتۀ صاحب خانه گمان به قبله پيدا كند ولى بتواند از راه ديگر گمان قوى ترى پيدا كند نبايد به حرف او عمل نمايد.

مسأله 792 - اگر براى پيدا كردن قبله وسيله اى ندارد، يا با اين كه كوشش كرده، گمانش به طرفى نمى رود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد بايد چهار نماز به چهار طرف بخواند و اگر به اندازۀ چهار نماز وقت ندارد، بايد به اندازه اى كه وقت دارد، نماز بخواند، مثلاً اگر فقط به اندازۀ يك نماز وقت دارد، بايد يك نماز به هر طرفى كه مى خواهد بخواند. و بايد نمازها را طورى بخواند كه يقين كند يكى از آنها رو به قبله بوده يا اگر از قبله كج بوده، به طرف دست راست و دست چپ قبله نرسيده است.

مسأله 793 - اگر يقين يا گمان كند كه قبله در يكى از دو طرف است، بايد به هر دو طرف نماز بخواند ولى احتياط مستحب آن است كه در صورت گمان، به چهار طرف نماز بخواند.

ص: 168

مسأله 794 - كسى كه بايد به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد دو نماز بخواند كه مثل نماز ظهر و عصر بايد يكى بعد از ديگرى خوانده شود، احتياط واجب(1) آن است كه نماز اول را به هر چند طرف كه واجب است بخواند، بعد نماز دوم را شروع كند.

مسأله 795 - كسى كه يقين به قبله ندارد، اگر بخواهد غير از نماز كارى كند كه بايد رو به قبله انجام داد، مثلاً بخواهد سر حيوانى را ببرد، بايد به گمان عمل نمايد و اگر گمان ممكن نيست به هر طرف كه انجام دهد صحيح است.

مسأله 800 - اگر در بين نماز بفهمد كه عورتش پيدا است، بايد آن را بپوشاند و احتياط واجب(1) آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند، ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز، عورت او پيدا بوده، نمازش صحيح است.

مسأله 801 - اگر در حال ايستاده لباسش عورت او را مى پوشاند ولى ممكن است در حال ديگر، مثلاً در حال ركوع و سجود نپوشاند، چنانچه موقعى كه عورت او پيدا مى شود، به وسيله اى آن را بپوشاند، نماز او صحيح است. ولى احتياط مستحب آن است كه با آن لباس نماز نخواند.

مسأله 802 - انسان مى تواند در نماز، خود را به علف و برگ درختان بپوشاند ولى احتياط مستحب آن است موقعى خود را با اينها بپوشاند كه چيز ديگرى نداشته باشد.

مسأله 803 - انسان در حال ناچارى مى تواند در نماز خود را با گل(2) بپوشاند.

مسأله 804 - اگر چيزى ندارد كه در نماز خود را با آن بپوشاند چنانچه احتمال دهد كه پيدا مى كند، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تأخير بيندازد، و اگر چيزى پيدا نكرد، در آخر وقت مطابق وظيفه اش نماز بخواند.

مسأله 805 - كسى كه مى خواهد نماز بخواند، اگر براى پوشاندن خود حتى برگ درخت و علف و گل و لجن نداشته باشد و آب گل آلود يا چاله اى هم كه در آن بايستد پيدا نكند و احتمال ندهد، كه تا آخر وقت چيزى پيدا كند كه خود را با آن بپوشاند، در صورتى كه احتمال بدهد كه نامحرم او را مى بيند بايد نشسته نماز بخواند و براى ركوع و سجود به قدرى خم شود كه عورتش پيدا نباشد و براى سجود، كمى بيشتر از ركوع خم شود و مهر را بالا بياورد و پيشانى را بر آن بگذارد و اگر اطمينان دارد كه نامحرم او

ص: 170

را نمى بيند، احتياط واجب آن است كه دو نماز ايستاده بخواند و موقعى كه ايستاده است قُبل خود را با دست بپوشاند و در يكى از آن دو نماز، ركوع و سجود را به جا آورد و در ديگرى به جاى ركوع و سجود با سر اشاره نمايد.

لباس او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند، ملتفت شود كه نجس شده، يا بفهمد بدن يا لباس او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده، در صورتى كه آب كشيدن بدن يا لباس يا عوض كردن لباس يا بيرون آوردن آن، نماز را به هم نمى زند، بايد در بين نماز بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض نمايد يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده، لباس را بيرون آورد، ولى چنانچه طورى باشد كه اگر بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض كند يا بيرون آورد، نماز به هم مى خورد و اگر لباس را بيرون آورد برهنه مى ماند، بايد نماز را بشكند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند.

مسأله 813 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز لباس او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند بفهمد كه نجس شده، يا بفهمد كه لباس او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده، در صورتى كه آب كشيدن يا عوض كردن يا بيرون آوردن لباس، نماز را به هم نمى زند و مى تواند لباس را بيرون آورد، بايد لباس را آب بكشد يا عوض كند، يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده، لباس را بيرون آورد و نماز را تمام كند، اما اگر چيز ديگرى عورت او را نپوشانده و لباس را هم نمى تواند آب بكشد يا عوض كند بايد لباس را بيرون آورد و به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز را تمام كند. ولى چنانچه طورى است كه اگر لباس را آب بكشد يا عوض كند، نماز به هم مى خورد و به واسطۀ سرما و مانند آن نمى تواند لباس را بيرون آورد، بايد با همان حال نماز را تمام كند و نمازش صحيح است.

مسأله 814 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است، اگر در بين نماز بدن او نجس شود و پيش از آن كه چيزى از نماز را با نجاست بخواند ملتفت شود كه نجس شده، يا بفهمد بدن او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده، در صورتى كه آب كشيدن بدن نماز را به هم نمى زند، بايد آب بكشد و اگر نماز را به هم

ص: 172

مى زند، بايد با همان حال نماز را تمام كند و نماز او صحيح است.

مسأله 815 - كسى كه در پاك بودن بدن يا لباس خود شك دارد، چنانچه نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه بدن يا لباسش نجس بوده، نماز او صحيح است.

مسأله 816 - اگر لباس را آب بكشد و يقين كند كه پاك شده است و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاك نشده، بايد نماز را دوباره بخواند(1) و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 817 - اگر خونى در بدن يا لباس خود ببيند و يقين كند كه از خون هاى نجس نيست، مثلاً يقين كند كه خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خون هايى بوده كه نمى شود با آن نماز خواند، نماز او صحيح است.

مسأله 818 - اگر يقين كند خونى كه در بدن يا لباس اوست خون نجسى است كه نماز با آن صحيح است، مثلاً يقين كند خون زخم و دمل است، چنانچه بعد از نماز بفهمد خونى بوده كه نماز با آن باطل است احتياط واجب(2) آن است كه نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 819 - اگر نجس بودن چيزى را فراموش كند و بدن يا لباسش با رطوبت به آن برسد و در حال فراموشى نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نماز او صحيح است. ولى اگر بدنش با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و بدون اين كه خود را آب بكشد، غسل كند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است. و نيز اگر جايى از اعضاى وضو با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و پيش از آن كه آن جا را آب بكشد، وضو بگيرد و نماز بخواند، وضو و نمازش باطل مى باشد.

ص: 173

مسأله 820 - كسى كه يك لباس دارد، اگر بدن و لباسش نجس شود و به اندازۀ آب كشيدن يكى از آنها آب داشته باشد، چنانچه بتواند لباسش را بيرون آورد، بايد بدن را آب بكشد و نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد به جا آورد و اگر به واسطۀ سرما يا عذر ديگر نتواند لباس(1) را بيرون آورد، هر كدام از بدن يا لباس را كه بخواهد مى تواند آب بكشد ولى اگر مثلاً نجاست يكى بول است كه اگر بخواهد با آب قليل آب بكشد بايد دو مرتبه آب روى آن بريزد و ديگرى خون است كه يك مرتبه ريختن آب روى آن كافى است، بايد آن را كه به بول نجس شده آب بكشد.

مسأله 821 - كسى كه غير از لباس نجس، لباس ديگرى ندارد(2) بايد نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد به جا آورد ولى اگر به واسطۀ سرما و مانند آن نمى تواند لباسش را بيرون آورد، بايد با لباس نجس نماز بخواند و نماز او صحيح است.

مسأله 822 - كسى كه دو لباس دارد، اگر بداند يكى از آنها نجس است(3) و نداند كدام يك آنهاست، چنانچه وقت دارد بايد با هر دو لباس نماز بخواند. مثلاً اگر مى خواهد نماز ظهر و عصر بخواند بايد با هر كدام يك نماز ظهر و يك نماز

ص: 174

عصر بخواند ولى اگر وقت تنگ است، بايد نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد به جا آورد، و احتياط مستحب(1) آن است كه آن نماز را با لباس پاك قضا نمايد.

با لباس غيرغصبى نماز بخواند و اگر به اين مقدار وقت ندارد، بايد در حال نماز لباس را بيرون آورد و به دستور نماز برهنگان نماز را تمام نمايد.

مسأله 827 - اگر كسى براى حفظ جانش با لباس غصبى نماز بخواند، يا مثلاً براى اين كه دزد لباس غصبى را نبرد با آن نماز بخواند، نمازش صحيح است.

مسأله 828 - اگر با عين پولى كه خمس يا زكات آن را نداده لباس بخرد، نماز خواندن در آن لباس باطل است(1).

مسأله 833 - اگر آب دهان يا بينى يا رطوبت ديگرى از حيوان حرام گوشت مانند گربه بر بدن يا لباس نمازگزار باشد، چنانچه تر باشد نماز باطل و اگر خشك شده و عين آن برطرف شده باشد، نماز صحيح است.

مسأله 834 - اگر مو و عرق و آب دهان كسى بر بدن يا لباس نمازگزار باشد اشكال ندارد. و همچنين است اگر مرواريد و موم و عسل همراه او باشد.

مسأله 835 - اگر شك داشته باشد كه لباسى از حيوان حلال گوشت است يا حرام گوشت، چه در داخله تهيه شده باشد چه در خارجه، احتياط واجب(1) آن است كه با آن نماز نخواند.

مسأله 836 - صدف از حيوان حرام گوشت است و اگر انسان احتمال دهد كه تكمۀ صدفى و مانند آن از آن حيوان است، احتياط واجب(2) آن است كه با آن نماز نخواند.

مسأله 837 - پوشيدن خز خالص در نماز اشكال ندارد، ولى احتياط واجب(3) آن است كه با پوست سنجاب نماز نخوانند.

مسأله 838 - اگر با لباسى كه نمى داند يا فراموش كرده كه از حيوان حرام گوشت است نماز بخواند، بنابر احتياط واجب بايد آن نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 840 - زينت كردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه و انگشتر طلا به دست كردن و بستن ساعت مچى طلا به دست براى مرد حرام و نماز خواندن با آنها باطل است. و احتياط واجب آن است كه از استعمال عينك طلا هم خوددارى كند، ولى زينت كردن به طلا، براى زن در نماز و غير نماز اشكال ندارد.

مسأله 841 - اگر مردى نداند يا فراموش كند كه انگشترى يا لباسش از طلا است يا شك داشته باشد و با آن نماز بخواند احتياط واجب(1) آن است كه آن نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

ديگرى غير از اينها ندارد، مى تواند با اين لباس ها نماز بخواند(1).

مسأله 848 - اگر غير از لباس غصبى و لباسى كه از مردار تهيه شده لباس ديگرى ندارد و ناچار نيست لباس بپوشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 849 - اگر غير از لباسى كه از حيوان حرام گوشت تهيه شده لباس ديگرى ندارد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار باشد، مى تواند با همان لباس نماز بخواند. و اگر ناچار نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز را به جا آورد و بنابر احتياط واجب يك نماز ديگر هم با همان لباس بخواند.

مسأله 850 - اگر مرد غير از لباس ابريشمى خالص يا طلاباف، لباس ديگرى نداشته باشد، چنانچه در پوشيدن لباس ناچار نباشد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 851 - اگر چيزى ندارد كه در نماز عورت خود را با آن بپوشاند، واجب است اگرچه به كرايه يا خريدارى باشد، تهيه نمايد. ولى اگر تهيۀ آن به قدرى پول لازم دارد كه نسبت به دارايى او زياد است، يا طورى است كه اگر پول را به مصرف لباس برساند، به حال او ضرر دارد، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 852 - كسى كه لباس ندارد اگر ديگرى لباس به او بخشد يا عاريه دهد، چنانچه قبول كردن آن براى او مشقت نداشته باشد، بايد قبول كند بلكه اگر عاريه كردن يا طلب بخشش براى او سخت نيست، بايد از كسى كه لباس دارد، طلب بخشش يا عاريه نمايد.

مسأله 853 - پوشيدن لباسى كه پارچه يا رنگ يا دوخت آن براى كسى كه مى خواهد آن را بپوشد معمول نيست، مثل آن كه اهل علم لباس نظامى بپوشد، حرام(2) است ولى اگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد.

ص: 179

مسأله 854 - احتياط واجب آن است كه مرد لباس زنانه و زن لباس مردانه نپوشد ولى اگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد.

مسأله 855 - كسى كه بايد خوابيده نماز بخواند، اگر برهنه باشد و لحاف يا تشك او نجس يا ابريشم خالص يا از اجزاى حيوان حرام گوشت باشد، احتياط واجب آن است كه در نماز خود را با آنها نپوشاند.

خون نماز بخواند و همچنين است اگر چركى كه با خون بيرون آمده يا دوايى كه روى زخم گذاشته اند و نجس شده، در بدن يا لباس او باشد.

مسأله 858 - اگر خون بريدگى و زخمى كه به زودى خوب مى شود و شستن آن آسان است، در بدن يا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است.

مسأله 859 - اگر جايى از بدن يا لباس كه با زخم فاصله دارد، به رطوبت زخم نجس شود، جايز نيست با آن نماز بخواند. ولى اگر مقدارى از بدن يا لباس كه معمولاً به رطوبت زخم آلوده مى شود، به رطوبت آن نجس شود، نماز خواندن با آن مانعى ندارد.

مسأله 860 - اگر از زخمى كه توى دهان و بينى و مانند اينهاست خونى به بدن يا لباس برسد، احتياط واجب آن است كه با آن نماز نخواند، و همچنين است خون بواسير در صورتى كه دانه هايش بيرون نباشد(1) ولى با خون بواسيرى كه دانه هاى آن بيرون است مى شود نماز خواند.

مسأله 861 - كسى كه بدنش زخم است، اگر در بدن يا لباس خود خونى ببيند و نداند از زخم است يا خون ديگر، احتياط واجب(2) آن است كه با آن نماز نخواند.

مسأله 862 - اگر چند زخم در بدن باشد و به طورى نزديك هم باشند كه يك زخم حساب شود، تا وقتى همه خوب نشده اند، نماز خواندن با خون آنها اشكال ندارد. ولى اگر به قدرى از هم دور باشند كه هر كدام يك زخم حساب شود، هر كدام كه خوب شد، بايد براى نماز، بدن و لباس را از خون آن آب بكشد.

مسأله 863 - اگر سر سوزنى خون حيض يا نفاس، يا استحاضه، يا خون سگ يا خوك يا كافر، يا مردار، يا حيوان حرام گوشت در بدن يا لباس نمازگزار باشد نماز او

ص: 181

باطل(1) است ولى خون هاى ديگر مثل خون بدن انسان يا خون حيوان حلال گوشت اگرچه در چند جاى بدن و لباس باشد در صورتى كه روى هم كمتر از درهم باشد، (كه تقريباً به اندازۀ يك اشرفى مى شود) نماز خواندن با آن اشكال ندارد.

مسأله 864 - خونى كه به لباس بى آستر بريزد و به پشت آن برسد، يك خون حساب مى شود ولى اگر پشت آن، جدا خونى شود، بايد هر كدام را جدا حساب نمود(2)، پس اگر خونى كه در پشت و روى لباس است روى هم كمتر از درهم باشد، نماز با آن صحيح و اگر بيشتر باشد نماز با آن باطل است.

مسأله 865 - اگر خون، روى لباسى كه آستر دارد بريزد و به آستر آن برسد و يا به آستر بريزد و روى لباس خونى شود، بايد هر كدام را جدا حساب نمود، پس اگر خون روى لباس و آستر، كمتر از درهم باشد نماز با آن صحيح و اگر بيشتر باشد نماز با آن باطل است.

مسأله 866 - اگر خون بدن يا لباس كمتر از درهم باشد و رطوبتى به آن برسد در صورتى كه خون و رطوبتى كه به آن رسيده به اندازۀ درهم يا بيشتر شود و اطراف را آلوده كند، نماز با آن باطل است، بلكه اگر رطوبت و خون به اندازۀ درهم نشود و اطراف را هم آلوده نكند، نماز خواندن با آن اشكال دارد(3).

مسأله 867 - اگر بدن يا لباس خونى نشود ولى به واسطۀ رسيدن به خون نجس شود اگرچه مقدارى كه نجس شده كمتر از درهم باشد، نمى شود با آن نماز خواند.

مسأله 868 - اگر خونى كه در بدن يا لباس است كمتر از درهم باشد و نجاست

ص: 182

ديگرى به آن برسد، مثلاً يك قطره بول روى آن بريزد، نماز خواندن با آن جايز نيست.

مسأله 869 - اگر لباس هاى كوچك نمازگزار مثل عرقچين و جوراب كه نمى شود با آنها عورت را پوشانيد نجس باشد، چنانچه از مردار و حيوان حرام گوشت درست نشده باشد، نماز با آنها صحيح است و نيز اگر با انگشترى نجس نماز بخواند اشكال ندارد.

مسأله 870 - احتياط واجب آن است كه چيز نجس مانند دستمال و كليد و چاقوى نجس همراه نمازگزار نباشد، ولى كسى كه اين مسأله را نمى دانسته و مثلاً مدتى با اين كه دستمال نجس در جيبش بوده نماز خوانده، لازم نيست آن نمازها را قضا كند.

مسأله 871 - زنى كه پرستار پسر بچه است و بيشتر از يك لباس ندارد، چنانچه نتواند(1) لباس ديگرى بخرد، يا كرايه كند و يا عاريه نمايد هرگاه شبانه روزى يك مرتبه لباس خود را آب بكشد، اگر چه تا روز ديگر لباسش به بول بچه نجس شود، مى تواند با آن لباس نماز بخواند. ولى احتياط مستحب(2) آن است كه لباس خود را طرف عصر براى نماز ظهر و عصر آب بكشد، و نيز اگر بيشتر از يك لباس دارد ولى ناچار است كه همۀ آنها را بپوشد، چنانچه شبانه روزى يك مرتبه همۀ آنها را آب بكشد كافى است.

مسأله 872 - هر گاه لباس پرستار به بول دختر بچه نجس شود، اگر چه روزى يك مرتبه آن را آب بكشد، چنانچه بعد از آن نجس شود، احتياط واجب(3) آن است كه با آن لباس نماز نخواند.

ص: 183

مسأله 877 - كسى كه در مسجد نشسته، اگر ديگرى جاى او را غصب كند و در آن جا نماز بخواند نمازش(1) باطل است.

مسأله 878 - اگر در جايى كه نمى داند غصبى است نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، يا در جايى كه غصبى بودن آن را فراموش كرده نماز بخواند و بعد از نماز يادش بيايد، نماز او صحيح است ولى كسى كه خودش جايى را غصب كرده، اگر فراموش كند و در آن جا نماز بخواند نمازش باطل است(2).

مسأله 879 - اگر بداند جايى غصبى است ولى نداند كه در جاى غصبى نماز باطل است و در آن جا نماز بخواند، نماز او باطل مى باشد.

مسأله 880 - كسى كه ناچار است نماز واجب را سواره بخواند، چنانچه حيوان سوارى يا زين يا نعل(3) آن غصبى باشد نماز او باطل است و همچنين است اگر بخواهد بر آن حيوان نماز مستحبى بخواند.

مسأله 881 - كسى كه در ملكى با ديگرى شريك است اگر سهم او جدا نباشد، بدون اجازۀ شريكش نمى تواند در آن ملك تصرف كند و نماز بخواند.

مسأله 882 - اگر با عين(4) پولى كه خمس و زكات آن را نداده ملكى بخرد، تصرف او در آن ملك حرام و نمازش هم در آن باطل است.

مسأله 883 - اگر صاحب ملك به زبان، اجازۀ نماز خواندن بدهد و انسان بداند كه قلباً راضى نيست، نماز خواندن در ملك او باطل است. و اگر اجازه ندهد و انسان

ص: 185

يقين كند كه قلباً راضى است نماز صحيح است.

مسأله 884 - تصرف در ملك ميتى كه خمس يا زكات بدهكار است حرام و نماز در آن باطل است ولى اگر بدهى او را بدهند يا ضامن(1) شوند كه ادا نمايند، تصرف و نماز در ملك او اشكال ندارد.

مسأله 885 - تصرف در ملك ميتى كه به مردم بدهكار است، حرام(2) و نماز در آن باطل است ولى اگر ضامن شوند كه قرض هاى او را بپردازند يا اين كه طلب كارها و وصىّ ميت يا طلب كارها و حاكم شرع اجازه بدهند، تصرف ونماز در ملك او مانعى ندارد.

مسأله 886 - اگر ميت قرض نداشته باشد ولى بعضى از ورثۀ او صغير يا ديوانه يا غايب باشند، تصرف در ملك او حرام(3) و نماز در آن باطل است.

مسأله 887 - نماز خواندن در مسافرخانه و حمام و مانند اينها كه براى واردين آماده است اشكال ندارد(4)، ولى در غير اين قبيل جاها، در صورتى مى شود نماز خواند كه مالك آن اجازه بدهد، يا حرفى بزند كه معلوم شود، براى نماز خواندن اذن داده است، مثل اين كه به كسى اجازه دهد در ملك او بنشيند و بخوابد، كه از اينها فهميده مى شود براى نماز خواندن هم اذن داده است.

ص: 186

مسأله 888 - در زمين بسيار وسيعى(1) كه براى بيشتر مردم مشكل است، موقع نماز از آن جا به جاى ديگر بروند، بى اجازۀ مالك مى شود نماز خواند.

مانند اينها اطمينان ندارد كه بتواند نماز را تمام كند، احتياط واجب آن است كه نماز نخواند.

مسأله 899 - نماز خواندن در جايى كه تار و مانند آن استعمال مى كنند باطل است(1).

مسأله 900 - احتياط واجب(2) آن است كه در خانۀ كعبه و بر بام آن نماز واجب نخوانند ولى در حال ناچارى اشكال ندارد.

مسأله 901 - خواندن نماز مستحب در خانۀ كعبه و بر بام آن اشكال ندارد، بلكه مستحب است در داخل خانه مقابل هر ركنى دو ركعت نماز بخوانند.

مسأله 911 - اگر جايى از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست بايد آن جا را بكنند، يا خراب(1) نمايند، و پر كردن جايى كه كنده اند، و ساختن جايى كه خراب كرده اند واجب نيست(2). ولى اگر چيزى مانند آجر مسجد نجس شود، در صورتى كه ممكن باشد، بايد بعد از آب كشيدن، به جاى اولش بگذارند(3).

مسأله 912 - اگر مسجدى را غصب كننند و به جاى آن خانه و مانند آن بسازند، يا به طورى خراب شود كه نماز خواندن در آن ممكن نباشد، بازهم نجس كردن آن حرام(4) و تطهير آن واجب است.

مسأله 913 - نجس كردن حرم امامان علیهم السلام حرام است. و اگر يكى از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بى احترامى باشد، تطهير آن واجب است، بلكه احتياط مستحب آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد آنرا تطهير كنند.

مسأله 914 - اگر حصير مسجد نجس شود، بايد آن را آب بكشند ولى چنانچه به واسطۀ آب كشيدن، خراب مى شود و بريدن جاى نجس بهتر است، بايد آن را ببرند(5).

مسأله 915 - بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بى احترامى به مسجد باشد حرام است، بلكه احتياط واجب(6) آن است كه اگر بى احترامى هم نباشد، عين نجس را

ص: 192

در مسجد نبرند. ولى بردن چيزى كه نجس شده، در صورتى حرام است كه بى احترامى به مسجد باشد.

مسأله 916 - اگر مسجد را براى روضه خوانى چادر بزنند و فرش كنند و سياهى بكوبند و اسباب چاى در آن ببرند، در صورتى كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود اشكال ندارد.

مسأله 917 - زينت كردن مسجد به طلا حرام(1) است و بنابر احتياط واجب نبايد صورت چيزهايى كه مثل انسان و حيوان روح دارد در مسجد نقش كنند. و نقاشى چيزهايى كه روح ندارد، مثل گل و بوته مكروه است.

مسأله 918 - اگر مسجد خراب هم شود نمى توانند آن را بفروشند يا داخل ملك و جاده نمايند.

مسأله 919 - فروختن در و پنجره و چيزهاى ديگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند. و چنانچه به درد آن مسجد نخورد، بايد در مسجد ديگر مصرف شود، ولى اگر به درد مسجدهاى ديگر هم نخورد، مى توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد وگرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند.

مسأله 920 - ساختن مسجد و تعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مى باشد مستحب است و اگر مسجد طورى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد، مى توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده، براى احتياج مردم خراب كنند و بزرگ تر بسازند.

مسأله 921 - تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است، و كسى كه مى خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتى

ص: 193

بپوشد، و ته كفش خود را وارسى كند كه نجاستى به آن نباشد، و موقع داخل شدن به مسجد، اول پاى راست و موقع بيرون آمدن، اول پاى چپ را بگذارد، و همچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد آيد و از همه ديرتر از مسجد بيرون رود.

مسأله 922 - وقتى انسان وارد مسجد مى شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحيت و احترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب يا مستحب ديگرى هم بخواند كافى است.

مسأله 923 - خوابيدن در مسجد اگر انسان ناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهاى دنيا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعرى كه نصيحت و مانند آن نباشد مكروه است. و نيز مكروه است آب دهان و بينى و اخلاط سينه را در مسجد بيندازد و گمشده اى را طلب كند و صداى خود را بلند كند ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد.

مسأله 924 - راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مكروه است و كسى كه پياز و سير و مانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت مى كند مكروه است به مسجد برود.

اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّه ِ، حَيَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَيَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَيَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَلِ، اَللّه ُ اَكْبَرُ، لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ» هر يك دو مرتبه. و اقامه هفده جمله است؛ يعنى دو مرتبه «اَللّه ُ اَكْبَرُ» از اول اذان و يك مرتبه «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ» از آخر آن كم مى شود، و بعد از گفتن «حَيَّ عَلى خَيْرِ الْعَمَلِ» بايد دو مرتبه «قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ» اضافه نمود.

مسأله 928 - «اَشْهَدُ اَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّ اللّه ِ» جزء اذان و اقامه نيست، ولى خوب است بعد از «اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّه ِ» به قصد قربت گفته شود.

عصر روز عرفه كه روز نهم ذى حجه است. سوم: نماز عشا شب عيد قربان، براى كسى كه در مشعر الحرام باشد. چهارم: نماز عصر و عشا زن مستحاضه. پنجم: نماز عصر و عشاى كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند و در اين پنج نماز در صورتى اذان ساقط مى شود كه با نماز قبلى هيچ فاصله نشود يا فاصلۀ كمى بين آنها باشد، ولى فاصله شدن نافله و تعقيب ضرر ندارد.

مسأله 932 - اگر براى نماز جماعتى اذان و اقامه گفته باشند، كسى كه با آن جماعت نماز مى خواند، نبايد براى نماز خود اذان و اقامه بگويد.

مسأله 933 - اگر براى خواندن نماز جماعت به مسجد رود و ببيند جماعت تمام شده تا وقتى كه صف ها به هم نخورده و جمعيت متفرق نشده، نمى تواند(1)براى نماز خود اذان و اقامه نگويد.

مسأله 934 - در جايى كه عده اى مشغول نماز جماعتند، يا نماز آنان تازه تمام شده و صف ها به هم نخورده است، اگر انسان بخواهد فرادا يا با جماعت ديگرى كه برپا مى شود نماز بخواند، با شش(2) شرط اذان و اقامه از او ساقط مى شود:

اول: آن كه نماز جماعت در مسجد باشد و اگر در مسجد نباشد، ساقط شدن اذان و اقامه اشكال دارد. دوم: آن كه براى آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند. سوم: آن كه نماز جماعت باطل نباشد. چهارم: آن كه نماز او و نماز جماعت در يك مكان باشد، پس اگر نماز جماعت، داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه بگويد. پنجم: آن كه نماز او و نماز جماعت هر دو ادا باشد. ششم: آن كه وقت نماز او و نماز جماعت مشترك باشد مثلاً هر دو نماز ظهر، يا هر دو نماز عصر

ص: 196

بخوانند، يا نمازى كه به جماعت خوانده مى شود، نماز ظهر باشد و او نماز عصر بخواند يا او نماز ظهر بخواند و نماز جماعت نماز عصر باشد.

مسأله 935 - اگر در شرط سوم از شرط هايى كه در مسأله پيش گفته شد شك كند؛ يعنى شك كند كه نماز جماعت صحيح بوده يا نه، اذان و اقامه از او ساقط است ولى اگر در يكى از پنج شرط ديگر شك كند مستحب است اذان و اقامه بگويد.

مسأله 936 - كسى كه اذان و اقامۀ ديگرى را مى شنود مستحب است هر قسمتى را كه مى شنود بگويد(1).

مسأله 937 - كسى كه اذان و اقامۀ ديگرى را شنيده، چه با او گفته باشد يا نه، در صورتى كه بين آن اذان و اقامه و نمازى كه مى خواهد بخواند زياد فاصله نشده باشد، مى تواند براى نماز خود اذان و اقامه نگويد.

مسأله 938 - اگر مرد اذان زن را با قصد لذت بشنود، اذان از او ساقط نمى شود. بلكه اگر قصد لذت هم نداشته باشد، ساقط شدن اذان اشكال دارد.

مسأله 939 - اذان و اقامۀ نماز جماعت را بايد مرد بگويد، ولى در جماعت زنان اگر زن اذان و اقامه بگويد كافى است.

مسأله 940 - اقامه بايد بعد از اذان گفته شود و اگر قبل از اذان بگويند صحيح نيست.

مسأله 941 - اگر كلمات اذان و اقامه را بدون ترتيب بگويد، مثلاً«حىّ على الفلاح» را پيش از«حىّ على الصّلاة» بگويد بايد از جايى كه ترتيب به هم خورده، دوباره بگويد.

مسأله 942 - بايد بين اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بين آنها به قدرى فاصله دهد كه

ص: 197

اذانى را كه گفته اذان اين اقامه حساب نشود مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگويد و نيز اگر بين اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد كه اذان و اقامۀ آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگويد.

مسأله 943 - اذان و اقامه بايد به عربى صحيح گفته شود، پس اگر به عربى غلط بگويد، يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد، يا مثلاً ترجمۀ آنها را به فارسى بگويد صحيح نيست.

مسأله 944 - اذان و اقامه بايد بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود و اگر عمداً يا از روى فراموشى پيش از وقت بگويد باطل است.

مسأله 945 - اگر پيش از گفتن اقامه شك كند كه اذان گفته يا نه بايد اذان را بگويد، ولى اگر مشغول اقامه شود و شك كند كه اذان گفته يا نه، گفتن اذان لازم نيست.

مسأله 946 - اگر در بين اذان يا اقامه پيش از آن كه قسمتى را بگويد شك كند كه قسمت پيش از آن را گفته يا نه، بايد قسمتى را كه در گفتن آن شك كرده بگويد، ولى اگر در حال گفتن قسمتى از اذان يا اقامه شك كند كه آنچه پيش از آن است گفته يا نه، گفتن آن لازم نيست.

مسأله 947 - مستحب است انسان در موقع گفتن اذان، رو به قبله بايستد و با وضو يا غسل باشد و دست ها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نمايد و بكشد و بين جمله هاى اذان كمى فاصله دهد و بين آنها حرف نزند.

مسأله 948 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته تر بگويد و جمله هاى آن را به هم نچسباند، ولى به اندازه اى كه بين جمله هاى اذان فاصله مى دهد، بين جمله هاى اقامه فاصله ندهد.

مسأله 949 - مستحب است بين اذان و اقامه يك قدم بردارد، يا قدرى بنشيند يا سجده كند يا ذكر بگويد يا دعا بخواند يا قدرى ساكت باشد يا حرفى بزند يا دو ركعت نماز

ص: 198

بخواند ولى حرف زدن بين اذان و اقامۀ نماز صبح و نماز خواندن بين اذان و اقامۀ نماز مغرب مستحب نيست(1).

مسأله 950 - مستحب است كسى را كه براى گفتن اذان معيّن مى كنند، عادل و وقت شناس و صدايش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگويد.

و معيّن نكند، ظهر است يا عصر، نماز او باطل است. و نيز كسى كه مثلاً قضاى نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازى را كه مى خواند، در نيت معيّن كند.

مسأله 954 - انسان بايد از اول تا آخر نماز به نيت خود باقى باشد، پس اگر در بين نماز به طورى غافل شود كه اگر بپرسند چه مى كنى، نداند چه بگويد، نمازش باطل است.

مسأله 955 - انسان بايد فقط براى انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس كسى كه ريا كند؛ يعنى براى نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط براى مردم باشد، يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.

مسأله 956 - اگر قسمتى از نماز را هم براى غير خدا به جا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت، واجب باشد مثل «حمد» و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت، بلكه اگر تمام نماز را براى خدا به جا آورد ولى براى نشان دادن به مردم در جاى مخصوصى مثل مسجد، يا در وقت مخصوصى مثل اول وقت، يا به طرز مخصوصى، مثلاً با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است.

«بسم اللّه الرحمن الرحيم» بچسباند بايد «ر» اكبر را پيش بدهد.

مسأله 960 - موقع گفتن تكبيره الاحرام، بايد بدن آرام باشد و اگر عمداً(1) در حالى كه بدنش حركت دارد، تكبيره الاحرام را بگويد باطل است.

مسأله 961 - تكبير و «حمد» و سوره و ذكر و دعا را بايد طورى بخواند كه خودش بشنود و اگر به واسطۀ سنگينى يا كرى گوش يا سر و صداى زياد نمى شنود، بايد طورى بگويد كه اگر مانعى نباشد بشنود.

مسأله 962 - كسى كه لال است يا زبان او مرضى دارد كه نمى تواند «اللّه اكبر» را درست بگويد، بايد به هر طور كه مى تواند بگويد و اگر هيچ نمى تواند بگويد بايد در قلب خود بگذراند و براى تكبير اشاره كند و زبانش را هم اگر مى تواند حركت دهد.

مسأله 963 - مستحب است بعد از تكبيره الاحرام بگويد: «يا مُحْسِنُ قَدْ اَتاكَ الْمُسيءُ وَقَدْ اَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسيءِ اَنْتَ الْمُحْسِنُ وَاَنَا الْمُسيءُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَتَجاوَزْ عَنْ قَبيحِ ما تَعْلَمُ مِنّي» يعنى اى خدايى كه به بندگان احسان مى كنى بندۀ گنهكار به در خانۀ تو آمده و تو امر كرده اى كه نيكوكار از گنهكار بگذرد، تو نيكوكارى و من گناهكار به حق محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم رحمت خود را بر محمد وآل محمد بفرست و از بدى هايى كه ميدانى از من سر زده بگذر.

مسأله 964 - مستحب است موقع گفتن تكبير اول نماز، و تكبيرهاى بين نماز، دست ها را تا مقابل گوش ها بالا ببرد.

مسأله 965 - اگرشك كند كه تكبيره الاحرام را گفته يانه، چنانچه مشغول خواندن چيزى شده، به شك خود اعتنا نكند و اگر چيزى نخوانده، بايد تكبير(2) را بگويد.

ص: 201

مسأله 966 - اگر بعد از گفتن تكبيره الاحرام شك كند كه آن را صحيح گفته يا نه، چنانچه مشغول خواندن چيزى شده به شك خود اعتنا نكند و اگر چيزى نخوانده، بايد تكبير را بگويد و احتياط واجب آن است كه اول عملى كه نماز را باطل مى كند، انجام دهد مثلاً صورت خود را از قبله بگرداند، بعد تكبير بگويد.

باشد، ولى لازم نيست سنگينى بدن روى هر دو پا باشد و اگر روى يك پا هم باشد اشكال ندارد.

مسأله 973 - كسى كه مى تواند درست بايستد، اگر پاها را خيلى گشاد بگذارد كه به حال ايستادن معمولى نباشد نماز باطل است.

مسأله 974 - موقعى كه انسان در نماز مشغول خواندن چيزى است حتى موقع گفتن ذكرهاى مستحبى(1) نماز، بايد بدنش آرام باشد. و در موقعى كه مى خواهد كمى جلو يا عقب رود، يا كمى بدن را به طرف راست يا چپ حركت دهد، بايد چيزى نگويد ولى «بِحَوْلِ اللّه ِ وَقُوَّتِهِ اَقُومُ وَاَقْعُدُ» را بايد در حال برخاستن بگويد.

مسأله 975 - اگر در حال حركت بدن ذكر بگويد، مثلاً موقع رفتن به ركوع يا رفتن به سجده تكبير بگويد، چنانچه آن را به قصد ذكرى كه در نماز دستور داده اند بگويد، بايد احتياطاً نماز را دوباره بخواند و اگر به اين قصد نگويد، بلكه بخواهد ذكرى گفته باشد نماز صحيح است.

مسأله 976 - حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن «حمد»، اشكال ندارد، اگرچه احتياط مستحب آن است كه آنها را هم حركت ندهد.

مسأله 977 - اگر موقع خواندن «حمد» و سوره، يا خواندن تسبيحات بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود، احتياط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 978 - اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود بايد بنشيند و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد بخوابد ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.

مسأله 979 - تا انسان مى تواند ايستاده نماز بخواند، نبايد بنشيند مثلاً كسى كه در موقع

ص: 203

ايستادن، بدنش حركت مى كند يا مجبور است به چيزى تكيه دهد، يا بدنش را كج كند، يا خم شود يا پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد، بايد به هر طور كه مى تواند ايستاده نماز بخواند ولى اگر به هيچ قسم حتى مثل حال ركوع هم نتواند بايستد، بايد راست بنشيند و نشسته نماز بخواند.

مسأله 980 - تا انسان مى تواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشيند، بايد هر طور كه مى تواند بنشيند و اگر به هيچ قسم نمى تواند بنشيند، بايد به طورى كه در احكام قبله گفته شد، به پهلوى راست بخوابد و اگر نمى تواند، به پهلوى چپ و اگر آن هم ممكن نيست به پشت بخوابد، به طورى كه كف پاهاى او رو به قبله باشد.

مسأله 981 - كسى كه نشسته نماز مى خواند، اگر بعد از خواندن «حمد» و سوره بتواند بايستد، و ركوع را ايستاده به جا آورد، بايد بايستد و از حال ايستاده به ركوع رود و اگر نتواند، بايد ركوع را هم نشسته به جا آورد.

مسأله 982 - كسى كه خوابيده نماز مى خواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند، بايد مقدارى را كه مى تواند، نشسته بخواند. و نيز اگر مى تواند بايستد، بايد مقدارى را كه مى تواند، ايستاده بخواند، ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند.

مسأله 983 - كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر در بين نماز بتواند بايستد بايد مقدارى را كه مى تواند، ايستاده بخواند ولى تا بدنش آرام نگرفته، بايد چيزى نخواند.

مسأله 984 - كسى كه مى تواند بايستد اگر بترسد كه به واسطۀ ايستادن مريض شود يا ضررى به او برسد، مى تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد، مى تواند خوابيده نماز بخواند.

مسأله 985 - اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ايستاده نماز بخواند بايد

ص: 204

نماز را تأخير بيندازد(1) پس اگر نتوانست بايستد، در آخر وقت مطابق وظيفه اش نماز را به جا آورد.

مسأله 986 - مستحب است در حال ايستادن، بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پايين بيندازد، دست ها را روى ران ها بگذارد، انگشت ها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه كند، سنگينى بدن را به طور مساوى روى دوپا بيندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پيش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشتِ باز، تا يك وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.

نخوانده بايد بخواند. و اگر بفهمد سوره را نخوانده، بايد فقط سوره را بخواند ولى اگر بفهمد «حمد» تنها را نخوانده، بايد اول «حمد» و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نيز اگر خم شود و پيش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد «حمد» و سوره، يا سورۀ تنها، يا «حمد» تنها را نخوانده، بايد بايستد و به همين دستور عمل نمايد.

مسأله 992 - اگر در نماز يكى از چهار سوره اى را كه آيۀ سجده دارد و در مسأله 361 گفته شد، عمداً بخواند نمازش باطل است.

مسأله 993 - اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره اى شود كه سجدۀ واجب دارد، چنانچه پيش از رسيدن به آيۀ سجده بفهمد، بايد آن سوره را رها كند و سورۀ ديگر بخواند و اگر بعد از خواندن آيۀ سجده بفهمد مى تواند سوره را تمام كند و بعد از(1) نماز، سجدۀ آن را به جا آورد.

مسأله 994 - اگر در نماز آيۀ سجده را بشنود نمازش صحيح است و بايد بعد از نماز(2) سجدۀ آن را به جا آورد.

مسأله 995 - در نماز مستحبى خواندن سوره لازم نيست، اگرچه آن نماز به واسطۀ نذر كردن واجب شده باشد، ولى در بعضى از نمازهاى مستحبى مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصى دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، بايد همان سوره را بخواند.

مسأله 996 - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از «حمد»، سورۀ «جمعه» و در ركعت دوم بعد از «حمد»، سورۀ «منافقين» بخواند و اگر مشغول يكى از اينها شود، بنابر احتياط واجب نمى تواند آن را رها كند و سورۀ ديگر بخواند.

ص: 206

مسأله 997 - اگر بعد از «حمد» مشغول خواندن سورۀ «قل هو اللّه اَحد» يا سورۀ «قل يا اَيّها الكافرون» شود، نمى تواند آن را رها كند و سورۀ ديگر بخواند ولى در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روى فراموشى به جاى سورۀ «جمعه» و «منافقين» يكى از اين دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسيده، مى تواند آن را رها كند و سورۀ «جمعه» و «منافقين» را بخواند.

مسأله 998 - اگر در نماز جمعه يا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره «قل هو اللّه اَحد» يا سورۀ «قل يا اَيّها الكافرون» بخواند، اگرچه به نصف نرسيده باشد بنابر احتياط واجب نمى تواند رها كند و سورۀ «جمعه» و «منافقين» را بخواند.

مسأله 999 - اگر در نماز، غير سورۀ «قل هو اللّه اَحد» و «قل يا اَيّها الكافرون» سورۀ ديگرى بخواند، تا به نصف نرسيده مى تواند رها كند و سورۀ ديگر بخواند.

مسأله 1000 - اگر مقدارى از سوره را فراموش كند يا از روى ناچارى، مثلاً به واسطۀ تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد مى تواند آن سوره را رها كند و سورۀ ديگر بخواند، اگرچه از نصف گذشته باشد يا سوره اى را كه مى خوانده «قل هو اللّه اَحد» يا «قل يا اَيّها الكافرون» باشد.

مسأله 1001 - بر مرد واجب است «حمد» و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است «حمد» و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.

مسأله 1002 - مرد بايد در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات «حمد» و سوره حتى حرف آخر(1) آنها را بلند بخواند.

مسأله 1003 - زن مى تواند «حمد» و سورۀ نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند، ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود بنابر احتياط واجب بايد آهسته بخواند.

ص: 207

مسأله 1004 - اگر در جايى كه بايد نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند، يا در جايى كه بايد آهسته خواند عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن «حمد» و سوره هم بفهمد اشتباه كرده، لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1005 - اگر كسى در خواندن «حمد» و سوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند، مثل آن كه آنها را با فرياد بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 1006 - انسان بايد نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند و كسى كه به هيچ قسم نمى تواند صحيح آن را ياد بگيرد، بايد هر طور كه مى تواند بخواند و احتياط مستحب آن است كه نماز را به جماعت به جا آورد.

مسأله 1007 - كسى كه «حمد» و سوره و چيزهاى ديگر نماز را بخوبى نمى داند و مى تواند ياد بگيرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، بايد ياد بگيرد و اگر وقت تنگ است، بنابر احتياط واجب در صورتى كه ممكن باشد، بايد نمازش را به جماعت بخواند.

مسأله 1008 - مزد گرفتن براى ياد دادن واجبات نماز حرام(1) است ولى براى مستحبات آن اشكال ندارد.

مسأله 1009 - اگر يكى از كلمات «حمد» يا سوره را نداند، يا عمداً آن را نگويد يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد، مثلاً به جاى (ض) (ظ) بگويد يا جايى كه بايد بدون زير و زبر خوانده شود، زير و زبر بدهد، يا تشديد را نگويد نماز او باطل است.

مسأله 1010 - اگر انسان كلمه اى را صحيح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده بايد دوباره نماز را بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 1011 - اگر زير و زبر كلمه اى را نداند يا نداند مثلاً كلمه اى به (س) است يا به

ص: 208

(ص) بايد ياد بگيرد(1) و چنانچه دو جور يا بيشتر بخواند، مثل آن كه در )اهْدِنَا الصِّرَاطَ المُسْتَقِيمَ( مستقيم را يك مرتبه با سين و يك مرتبه با صاد بخواند نمازش باطل است.

مسأله 1012 - اگر در كلمه اى واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه پيش داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه «ء» باشد مثل كلمۀ «سوء» بايد آن واو را، مدّ بدهد يعنى آن را بكشد و همچنين اگر در كلمه اى الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل «جاء» بايد الف آن را بكشد و نيز اگر در كلمه اى «ى» باشد و حرف پيش از «ى» در آن كلمه زير داشته باشد و حرف بعد از «ى» در آن كلمه همزه باشد مثل «جى ء» بايد «ى» را با مدّ بخواند و اگر بعد از اين واو و الف و «ى» به جاى همزه «ء» حرفى باشد كه ساكن است يعنى زير و زبر و پيش ندارد باز هم بايد اين سه حرف را با مدّ بخواند، مثلاً در (وَلاَ الضّآ لّينَ) كه بعد از الف حرف لام ساكن است، بايد الف آن را با مدّ بخواند و چنانچه به دستورى كه گفته شد رفتار نكند، احتياط واجب(2) آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1013 - احتياط واجب(3) آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننمايد و معنى وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمه اى را بگويد و بين آن كلمه و كلمۀ بعدش فاصله دهد. مثلاً بگويد: (الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) و ميم الرحيم را زير بدهد و بعد قدرى فاصله دهد و بگويد: (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ). و معنى وصل به سكون آن است كه زير يا زبر يا پيش كلمه اى را نگويد و آن كلمه را به كلمۀ بعد بچسباند مثل آن كه بگويد: (الرَّحْمنِ الرَّحِيم) و ميم الرحيم را زير ندهد و فوراً (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) را بگويد.

ص: 209

مسأله 1014 - در ركعت سوم و چهارم نماز مى تواند فقط يك «حمد» بخواند يا بنابر احتياط واجب سه مرتبه(1) تسبيحات اربعه بگويد؛ يعنى سه مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللّه ِ وَالْحَمْدُ للّه ِ وَلا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ وَاللّه ُ اَكْبَرُ» و مى تواند در يك ركعت «حمد» و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هر دو ركعت تسبيحات بخواند.

مسأله 1015 - در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك مرتبه بگويد.

مسأله 1016 - بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، «حمد» يا تسبيحات را آهسته بخوانند.

مسأله 1017 - اگر در ركعت سوم و چهارم «حمد» بخواند، بنابر احتياط واجب بايد بسم اللّه آن را هم آهسته بگويد.

مسأله 1018 - كسى كه نمى تواند تسبيحات را ياد بگيرد يا درست بخواند، بايد در ركعت سوم و چهارم «حمد» بخواند.

مسأله 1019 - اگر در دو ركعت اول نماز به خيال اين كه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع بفهمد، بايد «حمد» و سوره را بخواند و اگر در ركوع يا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحيح است.

مسأله 1020 - اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اين كه در دو ركعت اول است «حمد» بخواند، يا در دو ركعت اول نماز با اين كه گمان مى كرده در دو ركعت آخر است «حمد» بخواند، چه پيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن نمازش صحيح است.

مسأله 1021 - اگر در ركعت سوم يا چهارم مى خواست «حمد» بخواند تسبيحات به زبانش آمد، يا مى خواست تسبيحات بخواند «حمد» به زبانش آمد بايد آن را رها كند و

ص: 210

دوباره «حمد» يا تسبيحات را بخواند. ولى اگر عادتش خواندن چيزى بوده كه به زبانش آمده، مى تواند همان را تمام كند(1) و نمازش صحيح است.

مسأله 1022 - كسى كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند اگر بدون قصد مشغول خواندن «حمد» شود بايد آن را رها كند و دوباره «حمد» يا تسبيحات را بخواند.

مسأله 1023 - در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند، مثلاً بگويد: «اَسْتَغْفِرُ اللّه َ رَبِّي وَاَتُوبُ اِلَيْهِ» يا بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْلِي»، و كسى كه مشغول گفتن استغفار است، اگر شك كند كه «حمد» يا تسبيحات را خوانده يا نه، چنانچه عادت داشته در نماز فقط بعد از تسبيحات استغفار كند بايد به شك خود اعتنا ننمايد، و اگر در جاهاى ديگر نماز هم استغفار مى كرده(2)بايد «حمد» يا تسبيحات را بخواند، و نيز اگر نمازگزار پيش از خم شدن براى ركوع در حالى كه مشغول گفتن استغفار نيست، شك كند كه «حمد» يا تسبيحات را خوانده يا نه، بايد «حمد» يا تسبيحات را بخواند.

مسأله 1024 - اگر در ركوع ركعت سوم يا چهارم يا در حال رفتن به ركوع شك كند كه «حمد» يا تسبيحات را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1025 - هرگاه شك كند كه آيه يا كلمه اى را درست گفته يا نه اگر به چيزى كه بعد از آن است مشغول نشده، بايد آن آيه يا كلمه را به طور صحيح بگويد و اگر به چيزى كه بعد از آن است مشغول شده، چنانچه آن چيز ركن باشد مثل آن كه در ركوع

ص: 211

شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر ركن نباشد، مثلاً موقع گفتن (اللّه ُ الصَّمَدُ) شك كند كه (قُلْ هُوَ اللّه ُ اَحَدٌ) را درست گفته يا نه، بازهم مى تواند به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر احتياطاً آن آيه يا كلمه را به طور صحيح بگويد اشكال ندارد، و اگر چند مرتبه هم شك كند، مى تواند چند بار بگويد اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگويد، بنابر احتياط واجب بايد نمازش را دوباره بخواند.

مسأله 1026 - مستحب است در ركعت اول، پيش از خواندن «حمد» بگويد: «اَعُوذُ بِاللّه ِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ» و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر «بسم اللّه» را بلند بگويد و «حمد» و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند؛ يعنى آن را به آيۀ بعد نچسباند، و در حال خواندن «حمد» و سوره به معناى آيه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت مى خواند، بعد از تمام شدن «حمد» امام، و اگر فرادا مى خواند، بعد از آن كه «حمد» خودش تمام شد بگويد: «الحَمْدُ للّه ِ ربِّ العالَمِينَ». بعد از خواندن سورۀ «قل هو اللّه ُ اَحد»، يك، يا دو، يا سه مرتبه «كَذَلِكَ اللّه ُ ربّي» يا سه مرتبه «كَذَلِكَ اللّه ُ رَبُّنا» بگويد، بعد از خواندن سوره كمى صبر كند بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.

مسأله 1027 - مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول، سوره «اِنّا اَنزلناه» و در ركعت دوم، سورۀ «قل هو اللّه اَحد» را بخواند.

مسأله 1028 - مكروه است انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز سورۀ «قل هو اللّه اَحد» را نخواند.

مسأله 1029 - خواندن سورۀ «قل هو اللّه اَحد» به يك نفس مكروه است.

مسأله 1030 - سوره اى را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم بخواند ولى اگر سورۀ «قل هو اللّه اَحد» را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست.

ص: 212

مسأله 1039 - در ركوع بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكرى كه براى ركوع دستور داده اند بگويد بنابر احتياط واجب، آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1040 - اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد، بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود بايد بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذكر را بگويد، ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود، يا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.

مسأله 1041 - اگر پيش از آن كه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد عمداً ذكر ركوع را بگويد، نمازش باطل است.

مسأله 1042 - اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب، عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سربردارد، چنانچه پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود، يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده بايد در حال آرامى بدن دوباره ذكر را بگويد و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد، يادش بيايد نماز او صحيح است.

مسأله 1043 - اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، احتياط واجب آن است كه بقيۀ آن را در حال برخاستن بگويد(1).

مسأله 1044 - اگر به واسطۀ مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد نماز صحيح است ولى بايد پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود، ذكر واجب؛ يعنى «سُبْحانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ» يا سه مرتبه «سُبْحانَ اللّه ِ» را بگويد.

مسأله 1045 - هرگاه نتواند به اندازۀ ركوع خم شود، بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع

ص: 214

كند و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند بايد به هر اندازه مى تواند، خم شود و اگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع ركوع بنشيند و نشسته ركوع كند و احتياط مستحب آن است كه نماز ديگرى هم بخواند و براى ركوع آن با سر اشاره نمايد.

مسأله 1046 - كسى كه مى تواند ايستاده نماز بخواند اگر در حال ايستاده يا نشسته نتواند ركوع كند، بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره كند، بايد به نيت ركوع چشم ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگويد و به نيت برخاستن از ركوع، چشم ها را باز كند و اگر از اين هم عاجز است بايد در قلب، نيت ركوع كند و ذكر آن را بگويد.

مسأله 1047 - كسى كه نمى تواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و براى ركوع فقط مى تواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند، بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد و احتياط مستحب آن است كه نماز ديگرى هم بخواند و موقع ركوع آن بنشيند و هر قدر مى تواند براى ركوع خم شود.

مسأله 1048 - اگر بعد از رسيدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به اندازۀ ركوع خم شود، يا بعد از آن كه به اندازۀ ركوع خم شد و بدنش آرام گرفت، به قدرى خم شود(1) كه از اندازۀ ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد، چون ركوع زياد شده نمازش باطل است.

مسأله 1049 - بعد از تمام شدن ذكر ركوع، بايد راست بايستد و بعد از آن كه بدن آرام

ص: 215

گرفت به سجده رود و اگر عمداً پيش از ايستادن، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.

مسأله 1050 - اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آن كه به سجده برسد، يادش بيايد، بايد بايستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خميدگى به ركوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1051 - اگر بعد از آن كه پيشانى به زمين رسيد، يادش بيايد كه ركوع نكرده نمازش باطل است(1).

مسأله 1052 - مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوى پشت نگهدارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد ولى آن را به نيت ذكر ركوع نگويد(2) و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد: «سَمِعَ اللّه ُ لِمَنْ حَمِدَهُ».

مسأله 1053 - مستحب است در ركوع زن ها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

از روى فراموشى هر دو را ترك كند، يا دو سجدۀ ديگر به آنها اضافه نمايد، نمازش باطل است.

مسأله 1056 - اگر عمداً يك سجده كم يا زياد كند، نماز باطل مى شود و اگر سهواً يك سجده كم كند حكم آن بعداً گفته خواهد شد.

مسأله 1057 - اگر پيشانى را عمداً يا سهواً به زمين نگذارد، سجده نكرده است، اگرچه جاهاى ديگر به زمين برسد ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهواً جاهاى ديگر را به زمين نرساند، يا سهواً ذكر نگويد سجده صحيح است.

مسأله 1058 - احتياط واجب(1) آن است كه در سجده سه مرتبه «سُبْحانَ اللّه ِ» يا يك مرتبه «سُبْحانَ رَبِّيَ الاَْعْلى وَبِحَمْدِهِ» بگويد و بايد اين كلمات دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود. و مستحب است «سُبْحانَ رَبِّيَ الاَْعْلى وَبِحْمَدِهِ» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد.

مسأله 1059 - در سجود بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم، اگر آن را به قصد ذكرى كه براى سجده دستور داده اند بگويد، آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1060 - اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد عمداً ذكر سجده را بگويد، يا پيش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

مسأله 1061 - اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام گيرد، سهواً ذكر سجده را بگويد و پيش از آن كه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده است، بايد دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگويد.

ص: 217

مسأله 1062 - اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن، ذكر را گفته يا پيش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحيح است.

مسأله 1063 - اگر موقعى كه ذكر سجده را مى گويد، يكى از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد، نماز باطل مى شود ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست، اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.

مسأله 1064 - اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پيشانى را از زمين بردارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند، ولى اگر جاهاى ديگر را سهواً از زمين بردارد، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.

مسأله 1065 - بعد از تمام شدن ذكر سجدۀ اول بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.

مسأله 1066 - جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاى زانوها و سر انگشتان(1) پاى او بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد، بلكه احتياط واجب(2) آن است كه جاى پيشانى او از جاى انگشتان و سر زانوهايش پست تر از چهار انگشت بسته نباشد.

مسأله 1067 - در زمين سراشيب كه سراشيبى آن درست معلوم نيست اگر جاى پيشانى نمازگزار از جاى انگشت هاى پا و سر زانوهاى او مختصرى بيش از چهار انگشت بسته بلندتر باشد اشكالى ندارد(3).

مسأله 1068 - اگر پيشانى را به چيزى بگذارد(4) كه از جاى انگشت هاى پا و سر

ص: 218

زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى گويند در حال سجده است، بايد سر را بردارد(1) و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بگذارد، و اگر بلندى آن به قدرى است كه مى گويند در حال سجده است احتياط واجب آن است كه پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه بلندى آن به اندازۀ چهار انگشت بسته يا كمتر است بكشد، و اگر كشيدن پيشانى ممكن نيست، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1069 - بايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده مى كند چيزى نباشد پس اگر مهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولى اگر مثلاً رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.

مسأله 1070 - در سجده بايد كف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد، بايد مچ دست را بگذارد، و چنانچه آن را هم نتواند، بايد تا آرنج هر جا را كه مى تواند بر زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن نيست، گذاشتن بازو كافى است.

مسأله 1071 - در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمين بگذارد، و اگر انگشت هاى ديگر پا، يا روى پا را به زمين بگذارد، يا به واسطۀ بلند بودن ناخن، سر شست به زمين نرسد نماز باطل است و كسى كه به واسطۀ ندانستن مسأله، نمازهاى خود را اين طور خوانده، بايد دوباره بخواند(2).

مسأله 1072 - كسى كه مقدارى از شست پايش بريده، بايد بقيۀ آن را به زمين بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده، يا اگر مانده خيلى كوتاه است بايد بقيۀ انگشتان را بگذارد و

ص: 219

اگر هيچ انگشت ندارد، بايد هر مقدارى از پا باقى مانده به زمين بگذارد.

مسأله 1073 - اگر به طور غير معمول سجده كند، مثلاً سينه و شكم را به زمين بچسباند يا پاها را دراز كند، اگرچه هفت عضوى كه گفته شد به زمين برسد، بنابر احتياط واجب(1)، بايد نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1074 - مهر يا چيز ديگرى كه بر آن سجده مى كند، بايد پاك باشد، ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد، يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.

مسأله 1075 - اگر در پيشانى دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند، و اگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد بر زمين بگذارد.

مسأله 1076 - اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نيست بايد به هر جاى از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر به هيچ جاى از صورت ممكن نيست بايد با جلوى سر سجده نمايد.

مسأله 1077 - كسى كه نمى تواند پيشانى را به زمين برساند بايد به قدرى كه مى تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و طورى پيشانى را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، ولى بايد كف دست ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمين بگذارد.

مسأله 1078 - كسى كه هيچ نمى تواند خم شود بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره كند و اگر نتواند بايد با چشم ها اشاره نمايد و در هر دو صورت احتياط واجب آن است

ص: 220

كه اگر مى تواند مهر را بلند(1) كند و به پيشانى بگذارد، و اگر با سر يا چشم ها هم نمى تواند اشاره كند، بايد در قلب نيت سجده كند، و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.

مسأله 1079 - كسى كه نمى تواند بنشيند، بايد ايستاده نيت سجده كند و چنانچه مى تواند، براى سجده با سر اشاره كند و اگر نمى تواند، با چشم ها اشاره نمايد و اگر اين را هم نمى تواند، در قلب نيت سجده كند، و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.

مسأله 1080 - اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد، و اين يك سجده حساب مى شود، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى اختيار دوباره به جاى سجده برسد، روى هم يك سجده حساب مى شود و اگر ذكر نگفته باشد بايد بگويد.

مسأله 1081 - جايى كه انسان بايد تقيه كند مى تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد و لازم نيست براى نماز به جاى ديگر برود ولى اگر بتواند بر حصير يا چيزى كه سجده بر آن صحيح مى باشد، طورى سجده كند كه به زحمت نيفتد(2)، نبايد بر فرش و مانند آن سجده نمايد.

مسأله 1082 - اگر روى تشك پر يا چيز ديگرى كه بدن روى آن آرام نمى گيرد سجده كند باطل است(3).

ص: 221

مسأله 1083 - اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل نماز بخواند، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس براى او مشقت ندارد، بايد سجده و تشهد(1) را به طور معمول به جا آورد و اگر مشقت دارد، مى تواند در حالى كه ايستاده، براى سجده با سر اشاره كند و تشهد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهد را به طور معمول هم به جا آورد، نمازش صحيح است.

مسأله 1084 - در ركعت اول و ركعت سومى كه تشهد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا بنابر احتياط واجب(2) بايد بعد از سجدۀ دوم قدرى بى حركت بنشيند و بعد برخيزد.

مسأله 1089 - سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى ديگر معمول نيست و نيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست.

مسأله 1090 - سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است و احتياط واجب(1) آن است كه در حال اختيار به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آن سجده نكنند.

مسأله 1091 - اگر كاغذ را از چيزى كه سجده بر آن صحيح است مثلاً از كاه ساخته باشند، مى شود بر آن سجده كرد ولى سجده بر كاغذى كه از پنبه و مانند آن ساخته شده اشكال ندارد(2).

مسأله 1092 - براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيدالشهدا علیه السلام مى باشد، بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گياه است.

مسأله 1093 - اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطۀ سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمى تواند بر آن سجده كند، چنانچه لباس او از كتان يا پنبه است، بايد به لباسش سجده كند و اگر از چيز ديگر است بايد بر پشت دست(3) يا چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد ولى احتياط مستحب آن است كه تا سجده بر پشت دست ممكن است، بر چيز معدنى سجده نكند.

مسأله 1094 - سجده بر گل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى گيرد باطل است(4).

ص: 223

مسأله 1095 - اگر در سجدۀ اول، مهر به پيشانى بچسبد و بدون اين كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال ندارد(1) و دو سجده حساب مى شود.

مسأله 1096 - اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد، بايد نماز را بشكند و اگر وقت تنگ است بايد به لباسش اگر از پنبه(2) يا كتان است سجده كند و اگر از چيز ديگر است بر پشت دست، يا چيز معدنى مانند انگشترى عقيق سجده نمايد و احتياط مستحب آن است كه تا سجده بر پشت دست ممكن است، به چيز معدنى سجده نكند.

مسأله 1097 - هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد، بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه سجده بر آن صحيح است بكشد و اگر ممكن نباشد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، بايد نماز را بشكند و اگر وقت تنگ است، در صورتى كه لباسش از پنبه(3) يا كتان است، بايد پيشانى را از روى آن به روى لباسش بكشد و اگر از چيز ديگر است پيشانى را از روى آن به پشت دست يا چيزى معدنى بكشد.

مسأله 1098 - اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.

مسأله 1099 - سجده كردن براى غير خداوند متعال حرام مى باشد و بعضى از مردم عوام كه مقابل قبر امامان علیهم السلام پيشانى را به زمين مى گذارند، اگر براى شكر خداوند متعال باشد، اشكال ندارد وگرنه حرام است.

ص: 224

12- در موقع بلند شدن، دست ها را بعد از زانوها از زمين بردارد.

13- مردها آرنج ها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زن ها آرنج ها و شكم را بر زمين بگذارند و اعضاى بدن را به يكديگر بچسبانند. و مستحبات ديگر سجده در كتاب هاى مفصل گفته شده است.

مسأله 1101 - قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نيز مكروه است براى برطرف كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان بيرون آيد، نماز باطل است و غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتاب هاى مفصل گفته شده است.

قصد خواندن قرآن ندارد، آيه سجده را بشنود، احتياط واجب(1) آن است كه سجده كند و همچنين است اگر مثلاً از گرامافون و راديو آيۀ سجده را بشنود.

مسأله 1106 - در سجده واجب قرآن بايد جاى انسان غصبى(2) نباشد وجاى پيشانى او از جاى زانوها و سر انگشتان بيش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد ولى لازم نيست با وضو يا غسل و رو به قبله باشد و عورت خود را بپوشاند و بدن و جاى پيشانى او پاك باشد و نيز چيزهايى كه در لباس نمازگزار شرط مى باشد، در لباس او شرط نيست. اما اگر لباس او غصبى است، چنانچه سجده كردن، تصرف در آن لباس باشد سجده باطل است.

مسأله 1107 - احتياط واجب(3) آن است كه در سجدۀ واجب قرآن، پيشانى را بر مهر يا چيز ديگرى كه سجده بر آن صحيح است گذاشته و جاهاى ديگر بدن را به دستورى كه در سجده نماز گفته شد بر زمين بگذارد.

مسأله 1108 - هرگاه در سجدۀ واجب قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگرچه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر، مستحب است و بهتر است بگويد:

«لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ اِيماناً وَتَصْدِيقاً لاَ اِلَهَ اِلاَّ اللّه ُ عُبُودِيَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لاَ مُسْتَنْكِفاً وَلاَ مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعِيفٌ خائِفٌ مُسْتَجِيرٌ».

ص: 227

مسأله 1113 - مستحب است زن ها در وقت خواندن تشهد، ران ها را به هم بچسبانند.

مسأله 1119 - اگر ركنى را فراموش كند و چيزى را كه بعد از آن است و ركن نيست به جا آورد، مثلاً پيش از آن كه دو سجده كند تشهد بخواند، بايد ركن را به جا آورد و آنچه را اشتباهاً پيش از آن خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1120 - اگر چيزى را كه ركن نيست فراموش كند و ركن بعد از آن را به جا آورد، مثلاً «حمد» را فراموش كند و مشغول ركوع شود، نمازش صحيح است.

مسأله 1121 - اگر چيزى را كه ركن نيست فراموش كند و چيزى را كه بعد از آن است و آن هم ركن نيست به جا آورد، مثلاً «حمد» را فراموش كند و سوره را بخواند چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد، مثلاً در ركوع يادش بيايد كه «حمد» را نخوانده، بايد بگذرد و نماز او صحيح است، و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آنچه را فراموش كرده به جا آورد و بعد از آن، چيزى را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1122 - اگر سجدۀ اول را به خيال اين كه سجدۀ دوم است، يا سجدۀ دوم را به خيال اين كه سجدۀ اول است به جا آورد، نماز صحيح است و سجدۀ اول او سجدۀ اول و سجدۀ دوم او سجدۀ دوم حساب مى شود.

مسأله 1125 - طول دادن ركوع و سجود و خواندن سوره هاى بزرگ، موالات را به هم نمى زند.

او را ستايش مى كند. «اَسْتَغْفِرُ اللّه َ رَبِّي وَاَتُوبُ اِلَيْهِ» يعنى طلب آمرزش و مغفرت مى كنم از خداوندى كه پرورش دهندۀ من است و من به طرف او بازگشت مى نمايم. «بِحَوْلِ اللّه ِ وَقُوَّتِهِ اَقُومُ وَاَقْعُدُ» يعنى به يارى خداى متعال و قوۀ او برمى خيزم و مى نشينم.

رحمت بفرست بر محمد و آل محمد. «وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارفَعْ دَرَجَتَه» يعنى قبول كن شفاعت پيغمبر را و درجۀ آن حضرت را نزد خود بلند كن. «السَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَكاتُهُ» يعنى سلام بر تو اى پيغمبر و رحمت و بركات خدا بر تو باد. «السَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللّه ِ الصّالِحِينَ» يعنى سلام از خداوند عالم بر نمازگزاران و تمام بندگان خوب او. «السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَكاتُهُ» يعنى سلام و رحمت و بركات خداوند بر شما مؤمنين باد.

نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.

مسأله 1134 - موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم مستحب است صلوات را هم بنويسد و نيز بهتر است هر وقت آن حضرت را ياد مى كند صلوات بفرستد.

سوم از مبطلات نماز: آن است كه مثل بعض كسانى كه شيعه نيستند دست ها را روى هم بگذارد.

مسأله 1139 - هرگاه براى ادب دست ها را روى هم بگذارد، اگرچه مثل آنها نباشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند، ولى اگر از روى فراموشى يا ناچارى يا براى كار ديگر مثل خاراندن دست و مانند آن، دست ها را روى هم بگذارد اشكال ندارد.

چهارم از مبطلات نماز: آن است كه بعد از خواندن «حمد»، آمين بگويد ولى اگر اشتباهاً يا از روى تقيه بگويد، نمازش باطل نمى شود.

پنجم از مبطلات نماز: آن است كه عمداً يا از روى فراموشى پشت به قبله كند، يا به طرف راست يا چپ قبله برگردد، بلكه اگر عمداً به قدرى برگردد كه نگويند رو به قبله است، اگرچه به طرف راست يا چپ نرسد، نمازش باطل است.

مسأله 1140 - اگر عمداً سر را به قدرى بگرداند(1) كه بتواند پشت سر را ببيند نمازش باطل است و اگر سهواً سر را به اين مقدار بگرداند احتياط واجب آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند ولى اگر سر را كمى بگرداند عمداً باشد يا اشتباهاً نمازش باطل نمى شود.

ششم از مبطلات نماز: آن است كه عمداً كلمه اى بگويد كه دو حرف يا بيشتر باشد، اگرچه معنى هم نداشته(2) باشد، ولى اگر سهواً بگويد نماز باطل نمى شود.

مسأله 1141 - اگر كلمه اى بگويد كه يك حرف دارد، چنانچه آن كلمه معنى داشته باشد

ص: 236

مثل «ق» كه در زبان عرب به معناى اين است كه نگهدارى كن، چنانچه معنى آن را بداند و قصد آن را نمايد، نمازش باطل مى شود، بلكه اگر قصد معناى آن را نكند ولى ملتفت معناى آن باشد احتياط واجب آن است كه نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1142 - سرفه كردن و آروغ زدن و آه كشيدن در نماز اشكال ندارد، ولى گفتن آخ و آه و مانند اينها كه دو حرف است، اگر عمدى باشد نماز را باطل مى كند.

مسأله 1143 - اگر كلمه اى را به قصد ذكر بگويد مثلاً به قصد ذكر بگويد: «اللّه اكبر» و در موقع گفتن آن، صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكال ندارد ولى چنانچه به قصد اين كه چيزى به كسى بفهماند بگويد، اگرچه قصد ذكر هم داشته باشد، نماز باطل مى شود.

مسأله 1144 - خواندن قرآن در نماز، غير از چهار سوره اى كه سجدۀ واجب دارد و در احكام جنابت گفته شد و نيز دعا كردن در نماز اشكال ندارد ولى احتياط واجب(1) آن است كه به غير عربى دعا نكند.

مسأله 1145 - اگر چيزى از «حمد» و سوره و ذكرهاى نماز را عمداً يا احتياطاً چند مرتبه بگويد اشكال ندارد. ولى اگر از روى وسواس چند مرتبه بگويد، نماز باطل مى شود(2).

مسأله 1146 - در حال نماز، انسان نبايد به ديگرى سلام كند و اگر ديگرى به او سلام كند، بايد همان طور كه او سلام كرده جواب دهد(3) مثلاً اگر گفته «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در جواب بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُم» ولى در جواب «عَلَيْكُمُ السَّلامُ» بايد بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُم».

ص: 237

مسأله 1147 - انسان بايد جواب سلام را چه در نماز يا در غير نماز فوراً بگويد، و اگر عمداً يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد، كه اگر جواب بگويد جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نبايد جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نيست.

مسأله 1148 - بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود، ولى اگر سلام كننده كر باشد، چنانچه انسان به طور معمول جواب او را بدهد كافى است.

مسأله 1149 - احتياط واجب(1) آن است كه نمازگزار جواب سلام را به قصد دعا بگويد؛ يعنى از خداوند عالم براى كسى كه سلام كرده سلامتى بخواهد.

مسأله 1150 - اگر زن يا مرد نامحرم يا بچه مميز؛ يعنى بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد، به نمازگزار سلام كند، نمازگزار مى تواند(2) جواب او را بدهد ولى در جواب سلام زن بايد بگويد: «سَلامٌ عَليكْ» و كاف را زير و زبر و پيش ندهد(3).

مسأله 1151 - اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصيت كرده ولى نمازش صحيح است.

مسأله 1152 - اگر كسى به نمازگزار غلط سلام كند، به طورى كه سلام حساب نشود، جواب او واجب نيست.

مسأله 1153 - جواب سلام كسى كه از روى مسخره يا شوخى سلام مى كند و جواب سلام مرد و زن غير مسلمان واجب(4) نيست.

مسأله 1154 - اگر كسى به عده اى سلام كند، جواب سلام او بر همۀ آنان واجب است،

ص: 238

ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است.

مسأله 1155 - اگر كسى به عده اى سلام كند و كسى كه سلام كننده قصد سلام دادن به او را نداشته، جواب دهد، باز هم جواب سلام او بر آن عده واجب است.

مسأله 1156 - اگر به عده اى سلام كند و كسى كه بين آنها مشغول نماز است شك كند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را هم داشته يا نه، نبايد جواب بدهد، و همچنين است اگر بداند قصد او را هم داشته ولى ديگرى جواب سلام را بدهد. اما اگر بداند كه قصد او را هم داشته و ديگرى جواب ندهد، بايد جواب او را بگويد.

مسأله 1157 - سلام كردن مستحب است و خيلى سفارش شده است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچك تر به بزرگ تر سلام كند.

مسأله 1158 - اگر دو نفر با هم به يكديگر سلام كنند، بر هر يك واجب است جواب سلام ديگرى را بدهد.

مسأله 1159 - در غير نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد، مثلاً اگر كسى گفت: «سلام عليكم» در جواب بگويد: «سلام عليكم ورحمة اللّه».

هفتم از مبطلات نماز: خنده با صدا و عمدى است و چنانچه سهواً هم با صدا بخندد، نمازش اشكال دارد(1) ولى لبخند نماز را باطل نمى كند.

مسأله 1160 - اگر براى جلوگيرى از صداى خنده حالش تغيير كند، مثلاً رنگش سرخ شود، بنابر احتياط واجب بايد نمازش را دوباره(2) بخواند.

هشتم از مبطلات نماز: آن است كه براى كار دنيا عمداً با صدا گريه كند. و احتياط واجب آن است كه براى كار دنيا بى صدا هم(3) گريه نكند ولى اگر از ترس خدا يا براى

ص: 239

آخرت گريه كند، آهسته باشد يا بلند، اشكال ندارد، بلكه از بهترين اعمال است.

نهم از مبطلات نماز: كارى است كه صورت نماز را به هم بزند مثل دست زدن و به هوا پريدن و مانند اينها، كم باشد يا زياد، عمداً باشد يا از روى فراموشى. ولى كارى كه صورت نماز را به هم نزند مثل اشاره كردن به دست اشكال ندارد.

مسأله 1161 - اگر در بين نماز به قدرى ساكت بماند كه نگويند نماز مى خواند نمازش باطل مى شود.

مسأله 1162 - اگر در بين نماز كارى انجام دهد يا مدتى ساكت شود و شك كند كه نماز به هم خورده يا نه، نمازش صحيح است.

دهم از مبطلات نماز: خوردن و آشاميدن است، كه اگر در نماز طورى بخورد(1) يا بياشامد كه نگويند نماز مى خواند، عمداً باشد يا از روى فراموشى نمازش باطل مى شود. ولى كسى كه مى خواهد روزه بگيرد، اگر پيش از اذان صبح نماز مستحبى(2) بخواند و تشنه باشد، چنانچه بترسد كه اگر نماز را تمام كند صبح شود، در صورتى كه آب روبه روى او در دو سه قدمى باشد مى تواند در بين نماز آب بياشامد، اما بايد كارى كه نماز را باطل مى كند، مثل روگرداندن از قبله انجام ندهد.

مسأله 1163 - اگر به واسطۀ خوردن يا آشاميدن عمدى(3) موالات نماز به هم بخورد؛ يعنى طورى شود كه نگويند نماز را پشت سر هم مى خواند، بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند.

ص: 240

مسأله 1164 - اگر در بين نماز، غذايى را كه در دهان يا لاى دندان ها مانده فرو ببرد، نمازش باطل نمى شود. و نيز اگر قند يا شكر و مانند اينها در دهان مانده باشد و در حال نماز كم كم آب شود و فرو رود اشكال ندارد(1).

يازدهم از مبطلات نماز: شك در ركعت هاى نماز دو ركعتى يا سه ركعتى يا در دو ركعت اول نمازهاى چهار ركعتى است.

دوازدهم از مبطلات نماز: آن است كه ركن نماز را عمداً يا سهواً كم يا زياد كند، يا چيزى را كه ركن نيست عمداً كم يا زياد نمايد.

مسأله 1165 - اگر بعد از نماز شك كند كه در بين نماز كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده يا نه، نمازش صحيح است.

بزند، بلكه بايد به قدرى فكر(1) كند كه صورت نماز به هم بخورد، يا از پيدا شدن يقين يا گمان نا اميد شود.

آرام بودن بدن را انجام داده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1180 - اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند كه ركوع كرده يا نه، يا شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1181 - اگر در حال برخاستن شك كند كه سجده يا تشهد(1) را به جا آورده يا نه، بايد برگردد و به جا آورد.

مسأله 1182 - كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند، اگر موقعى كه «حمد» يا تسبيحات مى خواند، شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از آن كه مشغول «حمد» يا تسبيحات شود، شك كند كه سجده يا تشهد را به جا آورده يا نه، بايد به جا آورد.

مسأله 1183 - اگر شك كند كه يكى از ركن هاى نماز را به جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را به جا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دوسجده را به جا آورده يا نه، بايد به جا آورد و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را به جا آورده بوده، چون ركن زياد شده نمازش باطل است.

مسأله 1184 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست به جا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده، بايد آن را به جا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه «حمد» را خوانده يا نه، بايد «حمد» را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را به جا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.

مسأله 1185 - اگر شك كند كه ركنى را به جا آورده يا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد كه آن ركن را به جا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را به جا

ص: 245

آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلاً اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را به جا نياورده، بايد به جا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.

مسأله 1186 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست به جا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده، بايد به شك خود اعتنا نكند، مثلاً موقعى كه مشغول خواندن سوره است، اگر شك كند كه «حمد» را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر بعد يادش بيايد كه آن را به جا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است. بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد كه «حمد» را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.

مسأله 1187 - اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه، يا شك كند درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده، يا به واسطۀ انجام كارى كه نماز را به هم مى زند، از حال نمازگزار بيرون رفته، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از اينها شك كند، بايد سلام را بگويد(1).

مسأله 1195 - كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى كند، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلاً كسى كه زياد شك مى كند سجده كرده يا نه اگر در به جا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد؛ يعنى اگر ايستاده ركوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.

مسأله 1196 - كسى كه در نماز مخصوصى مثلاً در نماز ظهر زياد شك مى كند اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.

مسأله 1197 - كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند زياد شك مى كند، اگر در غير آن جا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد بايد به دستور شك عمل نمايد.

مسأله 1198 - اگر انسان شك كند كه كثيرالشك شده يا نه، بايد به دستور شك عمل نمايد. و كثيرالشك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1199 - كسى كه زياد شك مى كند، اگر شك كند ركنى را به جا آورده يا نه، و اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را به جا نياورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را به جا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلاً اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در سجده يادش بيايد، نمازش باطل است.

مسأله 1200 - كسى كه زياد شك مى كند، اگر شك كند چيزى را كه ركن نيست به جا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را به جا نياورده، چنانچه از محل به جا آوردن آن نگذشته بايد آن را به جا آورد، و اگر از محل آن گذشته نمازش صحيح است، مثلاً اگر شك كند كه «حمد» خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت يادش بيايد كه «حمد» نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.

ص: 248

مسأله 1205 - اگر در نماز مستحبى دو ركعتى، گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود بايد اعتنا نكند و نمازش صحيح است. و اگر گمانش به دو ركعت يا كمتر برود، بنابر احتياط واجب بايد به همان گمان عمل كند، مثلاً اگر گمانش به يك ركعت مى رود احتياطاً بايد يك ركعت ديگر بخواند.

مسأله 1206 - اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجدۀ سهو واجب مى شود، يا يك سجده يا تشهد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجدۀ سهو يا قضاى سجده و تشهد را به جا آورد.

مسأله 1207 - اگر شك كند كه نماز مستحبى را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيّار وقت معيّن نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنين است اگر مثل نافلۀ يوميه وقت معيّن داشته باشد، پيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را به جا آورده يا نه، ولى اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.

سوم: شك بين دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوم، كه بايد بنا بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد.

چهارم: شك بين چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجدۀ دوم، كه بايد بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد ولى اگر بعد از سجدۀ اول، يا پيش از سر برداشتن از سجدۀ دوم، يكى از اين چهار(1) شك، براى او پيش آيد، بنابر احتياط واجب بايد به دستور همان شك عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.

پنجم: شك بين سه و چهار، كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به جا آورد.

ششم: شك بين چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته به جا آورد.

هفتم: شك بين سه و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده به جا آورد.

هشتم: شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد.

نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجدۀ سهو به جا آورد و بنابر احتياط واجب(2) دو سجدۀ سهو ديگر

ص: 251

براى ايستادن بيجا بنمايد.

مسأله 1209 - اگر يكى از شك هاى صحيح براى انسان پيش آيد نبايد نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است، پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گيرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند، مشغول نماز شود نماز دومش صحيح است.

مسأله 1210 - اگر يكى از شك هايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند، مشغول نماز شده نماز دومش صحيح است.

مسأله 1211 - وقتى يكى از شك هاى صحيح براى انسان پيش آيد چنان كه گفته شد، بايد فوراً فكر كند ولى اگر چيزهايى كه به واسطۀ آنها ممكن است يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا شود، از بين نمى رود، چنانچه كمى بعد فكر كند اشكال ندارد، مثلاً اگر در سجده شك كند مى تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخير بيندازد.

مسأله 1212 - اگر اول گمانش به يك طرف بيشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود، بايد به دستور شك عمل نمايد. و اگر اول دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى كه وظيفۀ اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف ديگر برود، بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند.

مسأله 1213 - كسى كه نمى داند گمانش به يك طرف بيشتر است يا هر دو طرف در نظر او مساوى است بايد به دستور شك عمل كند(1).

ص: 252

مسأله 1214 - اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حال ترديدى داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده بايد نماز احتياط را بخواند.

مسأله 1215 - اگر موقعى كه تشهد مى خواند، يا بعد از ايستادن شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه و در همان موقع يكى از شك هايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتد صحيح مى باشد، براى او پيش آيد مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، چنانچه به دستور آن شك عمل كند نمازش صحيح است(1).

مسأله 1216 - اگر پيش از آن كه مشغول تشهد شود، يا پيش از ايستادن(2)، شك كند كه دو سجده را به جا آورده يا نه، و در همان موقع يكى از شك هايى كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، برايش پيش آيد نماز باطل است.

مسأله 1217 - اگر موقعى كه ايستاده بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند و يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش به جا نياورده نمازش باطل است.

مسأله 1218 - اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلاً اول شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.

مسأله 1219 - اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار شك كرده، يا بين سه و چهار، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1220 - اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند از شك هاى باطل بوده يا از شك هاى صحيح و اگر از شك هاى صحيح بوده كدام قسم آن

ص: 253

بوده است بايد دو ركعت نماز احتياط ايستاده(1) و دو ركعت نشسته و دو سجدۀ سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1221 - كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر شكى كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نشسته(2) به جا آورد. و اگر شكى كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته به جا آورد.

مسأله 1222 - كسى كه ايستاده نماز مى خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مى خواند و حكم آن در مسألۀ پيش گفته شد، نماز احتياط را به جا آورد(3).

مسأله 1223 - كسى كه نشسته نماز مى خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد بايد به وظيفۀ كسى كه نماز را ايستاده مى خواند عمل كند.

ديگر مثل ركعت اول به جا آورد و بعد از تشهد سلام دهد.

مسأله 1225 - نماز احتياط سوره و قنوت ندارد، و بايد آن را آهسته بخوانند و نيت آن را به زبان نياورند و احتياط واجب آن است كه بسم اللّه آن را هم آهسته بگويند.

مسأله 1226 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد، نمازى كه خوانده درست بوده، لازم نيست نماز احتياط را بخواند. و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را تمام نمايد.

مسأله 1227 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعت هاى نمازش كم بوده، چنانچه كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده، بايد آنچه از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بيجا دو سجدۀ سهو بنمايد. و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند، انجام داده، مثلاً پشت به قبله كرده، بايد نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 1228 - اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش به مقدار نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحيح است.

مسأله 1229 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين دو و چهار، دو ركعت نماز احتياط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، بايد نماز را دوباره(1) بخواند.

مسأله 1230 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده مثلاً در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده، مثلاً پشت به قبله كرده، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد دو ركعت كسرى نمازش را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

ص: 255

مسأله 1231 - اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.

مسأله 1232 - اگر بين سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته يا يك ركعت ايستاده را مى خواند، يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده بايد نماز احتياط را تمام كند و بنابر احتياط واجب(1) نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1233 - اگر بين دو و سه و چهار شك كند و موقعى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند پيش از ركوع ركعت دوم يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند و بنابر احتياط واجب نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1234 - اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر از نماز احتياط بوده، چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نمازش تمام كند، بايد آن را رها كند و كسرى نماز را به جا آورد و بنابر احتياط واجب، نماز را دوباره بخواند، مثلاً در شك بين سه و چهار اگر موقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته را مى خواند، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمى تواند دو ركعت نشسته را به جاى دو ركعت ايستاده حساب كند، بايد نماز احتياط نشسته را رها كند و دو ركعت كسرى نمازش را بخواند و احتياطاً نماز را هم دوباره به جا آورد.

مسأله 1235 - اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده به جا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند، و اگر وقت دارد، در صورتى كه مشغول كار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و كارى هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول كار

ص: 256

ديگرى شده يا كارى كه نماز را باطل مى كند به جا آورده، يا بين نماز و شك او زياد طول كشيده، احتياط واجب آن است كه نماز احتياط را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1236 - اگر در نماز احتياط، ركنى را زياد كند، يا مثلاً به جاى يك ركعت دو ركعت بخواند، نماز احتياط باطل مى شود، و بايد دوباره نماز احتياط و اصل نماز را بخواند.

مسأله 1237 - موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته، بايد به جا آورد و اگر محلش گذشته، بايد به شك خود اعتنا نكند، مثلاً اگر شك كند كه «حمد» خوانده يا نه، چنانچه به ركوع نرفته بايد بخواند، و اگر به ركوع رفته بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1238 - اگر در شمارۀ ركعت هاى نماز احتياط شك(1) كند، چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مى كند بايد بنا را بر كمتر بگذارد و اگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى كند، بايد بنا را بر بيشتر بگذارد، مثلاً موقعى كه مشغول خواندن دو ركعت نماز احتياط است، اگر شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، چون طرف بيشتر شك نماز را باطل مى كند، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده، و اگر شك كند يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى كند، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.

مسأله 1239 - اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهواً كم يا زياد شود، سجدۀ سهو ندارد.

مسأله 1240 - اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزا يا شرايط آن را

ص: 257

به جا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1241 - اگر در نماز احتياط، تشهد يا يك سجده را فراموش كند، احتياط واجب آن است كه بعد از سلام نماز، آن را قضا نمايد.

مسأله 1242 - اگر نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى يك تشهد يا دو سجدۀ سهو بر او واجب شود، بايد اول نماز احتياط را به جا آورد.

مسأله 1243 - حكم گمان در نماز مثل حكم يقين است(1)، مثلاً اگر انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نبايد نماز احتياط بخواند، و اگر گمان دارد ركوع كرده، نبايد آن را به جا آورد و اگر گمان دارد «حمد» را نخوانده، چنانچه به ركوع نرفته، بايد بخواند، و اگر به ركوع رفته نمازش صحيح است.

مسأله 1244 - حكم شك و سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميه و نمازهاى واجب ديگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتى است، نمازش باطل مى شود.

پنجم: آن كه در نماز چهار ركعتى بعد از سجدۀ دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، و نيز اگر در جايى كه بايد بايستد مثلاً موقع خواندن «حمد» و سوره اشتباهاً بنشيند يا در جايى كه بايد بنشيند مثلاً موقع خواندن تشهد اشتباهاً بايستد، بنابر احتياط واجب(1) بايد دو سجدۀ سهو به جا آورد. بلكه براى هر چيزى كه در نماز اشتباهاً كم يا زياد كند، احتياط مستحب آن است كه دو سجدۀ سهو بنمايد. و احكام اين چند صورت در مسائل آينده گفته مى شود.

مسأله 1246 - اگر انسان اشتباهاً يا به خيال اين كه نمازش تمام شده حرف بزند بايد دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1247 - براى حرفى كه از آه كشيدن و سرفه پيدا مى شود، سجدۀ سهو واجب نيست، ولى اگر مثلاً سهواً آخ يا آه بگويد، بايد سجدۀ سهو نمايد.

مسأله 1248 - اگر چيزى را كه غلط خوانده دوباره به طور صحيح بخواند براى دوباره خواندن آن سجدۀ سهو واجب نيست.

مسأله 1249 - اگر در نماز سهواً مدتى حرف بزند و تمام آنها يك مرتبه حساب شود، دو سجدۀ سهو بعد از سلام نماز كافى است.

مسأله 1250 - اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر يا كمتر از سه مرتبه بگويد، احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجدۀ سهو به جا آورد.

مسأله 1251 - اگر در جايى كه نبايد سلام نماز را بگويد سهواً بگويد: «السَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللّه ِ الصّالِحِينَ» يا بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَكاتُهُ» بايد دو سجدۀ سهو بنمايد، ولى اگر اشتباهاً مقدارى از اين دو سلام را بگويد، يا بگويد: «السَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَكاتُهُ» احتياط مستحب آن است كه دو سجدۀ سهو به جا آورد.

ص: 259

مسأله 1252 - اگر در جايى كه نبايد سلام دهد اشتباهاً هر سه سلام را بگويد دو سجدۀ سهو كافى است.

مسأله 1253 - اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند و پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد، بايد برگردد و به جا آورد و بعد از نماز بنابر احتياط واجب(1) براى ايستادن بيجا دو سجدۀ سهو بنمايد.

مسأله 1254 - اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه يك سجده يا تشهد را از ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد و بعد از آن دو سجدۀ سهو به جا آورد.

مسأله 1255 - اگر سجدۀ سهو را بعد از سلام نماز عمداً به جا نياورد، معصيت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً به جا نياورد، هر وقت يادش آمد بايد فوراً انجام دهد و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1256 - اگر شك دارد كه سجدۀ سهو بر او واجب شده يا نه لازم نيست به جا آورد.

مسأله 1257 - كسى كه شك دارد مثلاً دو سجدۀ سهو بر او واجب شده يا چهار تا، اگر دو سجده بنمايد كافى است.

مسأله 1258 - اگر بداند يكى از دو سجدۀ سهو را به جا نياورده بايد دو سجدۀ سهو به جا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، احتياط واجب(2) آن است كه دوباره دو سجدۀ سهو بنمايد.

«بِسْمِ اللّه ِ وَبِاللّه ِ وَصَلَّى اللّه ُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ» يا «بِسْمِ اللّه ِ وَبِاللّه ِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ» ولى بهتر است بگويد: «بِسْمِ اللّه ِ وَبِاللّه ِ السَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَكاتُه» بعد بايد بنشيند و دوباره به سجده رود و يكى از ذكرهايى را كه گفته شد بگويد و بنشيند و بعد از خواندن تشهد سلام دهد.

مسأله 1264 - اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه اگر عمداً يا سهواً در نماز اتفاق بيفتد نماز باطل مى شود، مثلاً پشت به قبله نمايد، احتياط واجب(1) آن است كه بعد از قضاى سجده و تشهد دوباره نماز را بخواند.

مسأله 1265 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، چنانچه كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل مى كند، مثل رو گرداندن از قبله انجام نداده، بنابر احتياط واجب(2) بايد به قصد اين كه وظيفۀ خود را انجام داده باشد، سجدۀ فراموش شده و بعد از آن تشهد و سلام و دو سجدۀ سهو به جا آورد و نيز اگر يادش بيايد كه تشهد ركعت آخر را فراموش كرده، احتياطاً بايد به قصد اين كه وظيفۀ خود را انجام داده باشد، تشهد را بخواند و بعد از آن، سلام دهد و دو سجدۀ سهو بنمايد.

مسأله 1266 - اگر بين سلام نماز و قضاى سجده يا تشهد كارى كند كه براى آن سجدۀ سهو واجب مى شود، مثل آن كه سهواً حرف بزند، بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد را قضا كند و غير از سجدۀ سهوى كه براى قضاى سجده يا تشهد لازم است، دو سجده سهو(3) ديگر بنمايد.

مسأله 1267 - اگر نداند كه سجده را فراموش كرده يا تشهد را، بايد هر دو را قضا نمايد و هر كدام را اول به جا آورد اشكال ندارد.

مسأله 1268 - اگر شك دارد كه سجده يا تشهد را فراموش كرده يا نه، واجب نيست قضا نمايد.

ص: 262

مسأله 1269 - اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پيش از ركوع ركعت بعد به جا آورده يا نه، احتياط واجب آن است كه آن را قضا نمايد.

مسأله 1270 - كسى كه بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد، اگر براى كار ديگرى هم سجدۀ سهو بر او واجب شود، بايد بعد از نماز سجده يا تشهد را قضا نمايد، بعد سجدۀ سهو را به جا آورد.

مسأله 1271 - اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را به جا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته، بايد سجده يا تشهد را قضا نمايد، و اگر وقت نماز گذشته قضاى آن مستحب(1) است.

مسأله 1275 - اگر بعد از رسيدن به ركوع يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش فراموش كرده، نمازش باطل است. و اگر پيش از رسيدن به ركوع يادش بيايد، بايد برگردد و دو سجده را به جا آورد و برخيزد و «حمد» و سوره يا تسبيحات را بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز بنابر احتياط واجب(1)، براى ايستادن بيجا دو سجدۀ سهو بنمايد.

مسأله 1276 - اگر پيش از گفتن «السَّلامُ عَلَيْنا» و «السَّلامُ عَلَيْكُمْ» يادش بيايد كه دو سجدۀ ركعت آخر را به جا نياورده، بايد دو سجده را به جا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

مسأله 1277 - اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر، از آخر نماز نخوانده، بايد مقدارى را كه فراموش كرده به جا آورد.

مسأله 1278 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه كارى انجام داده كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند، مثلاً پشت به قبله كرده نمازش باطل است، و اگر كارى كه عمدى و سهوى آن، نماز را باطل مى كند انجام نداده بايد فوراً مقدارى را كه فراموش كرده به جا آورد.

مسأله 1279 - هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام دهد كه اگر در نماز عمداً يا سهواً اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند، مثلاً پشت به قبله نمايد و بعد يادش بيايد كه دو سجدۀ آخر را به جا نياورده نمازش باطل است، اگر پيش(2) از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند، يادش بيايد بايد دو سجده اى را كه فراموش كرده به جا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجدۀ سهو براى سلامى كه اول گفته است بنمايد.

ص: 264

مسأله 1280 - اگر بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده، يا پشت به قبله يا به طرف راست يا به طرف چپ قبله به جا آورده، بايد دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 1284 - اگر يك عادل خبر دهد كه سفر انسان هشت فرسخ است بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند و روزه بگيرد و قضاى آن را هم به جا آورد.

مسأله 1285 - كسى كه يقين دارد سفر او هشت فرسخ است، اگر نماز را شكسته بخواند و بعد بفهمد كه هشت فرسخ نبوده، بايد آن را چهار ركعتى به جا آورد و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 1286 - كسى كه يقين دارد سفرش هشت فرسخ نيست، يا شك دارد كه هشت فرسخ هست يا نه، چنانچه در بين راه بفهمد كه سفر او هشت فرسخ بوده، اگرچه كمى از راه باقى باشد، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر تمام خوانده دوباره شكسته به جا آورد.

مسأله 1287 - اگر بين دو محلى كه فاصله آنها كمتر از چهار فرسخ است، چند مرتبه رفت و آمد كند، اگرچه روى هم رفته هشت فرسخ شود، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1288 - اگر محلى دو راه داشته باشد، يك راه آن كمتر از هشت فرسخ و راه ديگر آن هشت فرسخ يا بيشتر باشد، چنانچه انسان از راهى كه هشت فرسخ است به آن جا برود، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر از راهى كه هشت فرسخ نيست برود، بايد تمام بخواند.

مسأله 1289 - اگر شهر ديوار دارد، بايد ابتداى هشت فرسخ را از ديوار شهر حساب كند، و اگر ديوار ندارد بايد از خانه هاى آخر شهر حساب نمايد.

شرط دوم: آن كه از اول مسافرت قصد هشت فرسخ را داشته باشد، پس اگر به جايى كه كمتر از هشت فرسخ است مسافرت كند و بعد از رسيدن به آن جا قصد كند جايى برود كه با مقدارى كه آمده هشت فرسخ شود، چون از اول قصد هشت فرسخ را نداشته، بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر بخواهد از آن جا هشت فرسخ برود يا چهار

ص: 266

فرسخ برود و همان روز يا شب آن(1)، به وطنش يا به جايى كه مى خواهد ده روز بماند برگردد بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1290 - كسى كه نمى داند سفرش چند فرسخ است، مثلاً براى پيدا كردن گمشده اى مسافرت مى كند و نمى داند كه چه مقدار بايد برود تا آن را پيدا كند، بايد نماز را تمام بخواند. ولى در برگشتن، چنانچه تا وطنش يا جايى كه مى خواهد ده روز در آن جا بماند، هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد نماز را شكسته بخواند. و نيز اگر در بين رفتن قصد كند كه چهار فرسخ برود و همان روز يا شب آن برگردد، چنانچه رفتن و برگشتن هشت فرسخ شود، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1291 - مسافر در صورتى بايد نماز را شكسته بخواند كه تصميم داشته باشد هشت فرسخ برود، پس كسى كه از شهر بيرون مى رود و مثلاً قصدش اين است كه اگر رفيق پيدا كند، سفر هشت فرسخى برود چنانچه اطمينان دارد كه رفيق پيدا مى كند، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر اطمينان ندارد، بايد تمام بخواند.

مسأله 1292 - كسى كه قصد هشت فرسخ دارد، اگرچه در هر روز مقدار كمى راه برود وقتى به جايى برسد كه ديوار شهر را نبيند و اذان آن را نشنود بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر در هر روز مقدار خيلى كمى راه برود كه نگويند مسافر است، بايد نمازش را تمام بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1293 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، مانند نوكرى كه با آقاى خود مسافرت مى كند چنانچه بداند سفر او هشت فرسخ است، بايد نماز را شكسته بخواند

ص: 267

و اگر نداند بنابر احتياط واجب بايد از او بپرسد(1)، كه اگر سفر او هشت فرسخ باشد، نماز را شكسته به جا آورد.

مسأله 1294 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، اگر بداند يا گمان داشته باشد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مى شود، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1295 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است، اگر شك دارد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مى شود يا نه، بايد نماز را تمام بخواند(2). ولى اگر شك او از اين جهت است كه احتمال مى دهد مانعى براى سفر او پيش آيد، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا نباشد بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط سوم: آن كه در بين راه از قصد خود بر نگردد، پس اگر پيش از رسيدن به چهار فرسخ از قصد خود برگردد يا مردد شود، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1296 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود، چنانچه تصميم داشته باشد كه همان جا بماند يا بعد از ده روز برگردد، يا در برگشتن و ماندن مردد باشد، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1297 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود و تصميم داشته باشد كه همان روز يا شب آن برگردد بايد نماز را شكسته بخواند و اگر همان روز يا همان شب برنگردد و بخواهد كمتر از ده روز در آن جا بماند، به اندازۀ ممكن احتياط را مراعات كند(3) و نماز را هم تمام و هم شكسته بخواند.

مسأله 1298 - اگر براى رفتن به محلى حركت كند و بعد از رفتن مقدارى از راه بخواهد جاى ديگرى برود، چنانچه از محل اولى كه حركت كرده تا جايى كه مى خواهد برود،

ص: 268

هشت فرسخ باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1299 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيۀ راه را برود يا نه، و در موقعى كه مردد است راه نرود و بعد تصميم بگيرد كه بقيۀ راه را برود، بايد تا آخر مسافرت نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1300 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيۀ راه را برود يا نه و در موقعى كه مردد است مقدارى راه برود و بعد تصميم بگيرد كه هشت فرسخ ديگر برود، يا چهار فرسخ برود و همان روز يا شب آن برگردد(1)، تا آخر مسافرت بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1301 - اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقيۀ راه را برود يا نه، و در موقعى كه مردد است مقدارى راه برود و بعد تصميم بگيرد كه بقيۀ راه را برود، چنانچه باقيماندۀ سفر او كمتر از هشت فرسخ باشد و نخواهد همان روز يا شب آن برگردد، بايد نماز را تمام بخواند(2). ولى اگر راهى كه پيش از مردد شدن و راهى كه بعد از آن مى رود روى هم هشت فرسخ باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

شرط چهارم: آن كه نخواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود بگذرد، يا ده روز يا بيشتر در جايى بماند پس كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1302 - كسى كه نمى داند پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش مى گذرد يا نه، يا ده روز در محلى مى ماند يا نه، بايد نماز را تمام بخواند.

ص: 269

مسأله 1303 - كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، و نيز كسى كه مردد است كه از وطنش بگذرد، يا ده روز در محلى بماند، اگر از ماندن ده روز يا گذشتن از وطن منصرف شود، باز هم بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر باقيماندۀ راه هشت فرسخ باشد، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و همان روز يا شب آن برگردد(1)، بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط پنجم: آن كه براى كار حرام سفر نكند و اگر براى كار حرامى مانند دزدى سفر كند، بايد نماز را تمام بخواند. و همچنين است اگر خود سفر حرام باشد، مثل آن كه براى او ضرر داشته باشد، يا زن بدون اجازۀ شوهر و فرزند با نهى پدر و مادر سفرى بروند كه بر آنان واجب نباشد ولى اگر مثل سفر حج واجب باشد، بايد نماز را شكسته بخوانند.

مسأله 1304 - سفرى كه اسباب اذيت پدر و مادر باشد حرام است و انسان بايد در آن سفر نماز را تمام بخواند و روزه هم بگيرد.

مسأله 1305 - كسى كه سفر او حرام نيست و براى كار حرام هم سفر نمى كند، اگرچه در سفر، معصيتى انجام دهد، مثلاً غيبت كند يا شراب بخورد، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1306 - اگر مخصوصاً براى آن كه كار واجبى را ترك كند مسافرت نمايد نمازش تمام است، پس كسى كه بدهكار است، اگر بتواند بدهى خود را بدهد و طلبكار هم مطالبه كند، چنانچه در سفر نتواند بدهى خود را بدهد و مخصوصاً براى فرار از دادن قرض مسافرت نمايد بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر مخصوصاً براى ترك واجب مسافرت نكند، بايد نماز را شكسته بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

ص: 270

مسأله 1307 - اگر سفر او سفر حرام نباشد ولى حيوان سوارى يا مركب ديگرى كه سوار است غصبى باشد، يا در زمين غصبى مسافرت كند، بنابر احتياط واجب(1) بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1308 - كسى كه با ظالم مسافرت مى كند اگر ناچار نباشد و مسافرت او كمك به ظالم باشد، بايد نماز را تمام بخواند، و اگر ناچار باشد يا مثلاً براى نجات دادن مظلومى با او مسافرت كند، نمازش شكسته است.

مسأله 1309 - اگر به قصد تفريح و گردش مسافرت كند حرام نيست و بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1310 - اگر براى لهو و خوش گذرانى به شكار رود، نمازش تمام است و چنانچه براى تهيه معاش به شكار رود، نمازش شكسته است و اگر براى كسب و زياد كردن مال برود، احتياط واجب آن است كه نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند، ولى بايد روزه نگيرد.

مسأله 1311 - كسى كه براى معصيت سفر كرده، موقعى كه از سفر برمى گردد اگر توبه كرده، بايد نماز را شكسته بخواند. و اگر توبه نكرده، بايد تمام بخواند و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1312 - كسى كه سفر او سفر معصيت است، اگر در بين راه از قصد معصيت برگردد، چنانچه باقيماندۀ راه هشت فرسخ باشد، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و همان روز يا شب آن برگردد(2)، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1313 - كسى كه براى معصيت سفر نكرده، اگر در بين راه قصد كند كه بقيۀ راه را براى معصيت برود، بايد نماز را تمام بخواند ولى نمازهايى را كه شكسته خوانده صحيح است.

ص: 271

شرط ششم: آن كه از صحرانشين هايى نباشد كه در بيابان ها گردش مى كنند و هر جا آب و خوراك براى خود و حشمشان پيدا كنند مى مانند و بعد از چندى به جاى ديگر مى روند، و صحرانشين ها در اين مسافرت ها بايد نماز را تمام بخوانند.

مسأله 1314 - اگر يكى از صحرانشين ها براى پيدا كردن منزل و چراگاه حيواناتشان سفر كند، چنانچه سفر او هشت فرسخ باشد، احتياط واجب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1315 - اگر صحرانشين براى زيارت يا حج يا تجارت و مانند اينها مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط هفتم: آن كه شغل او مسافرت نباشد، بنابراين شتردار و راننده و چوبدار و كشتيبان و مانند اينها، اگرچه براى بردن اثاثيۀ منزل خود مسافرت كنند، در غير سفر اول بايد نماز را تمام بخوانند. ولى در سفر اول اگرچه طول بكشد، نمازشان شكسته است.

مسأله 1316 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر براى كار ديگرى مثلاً براى زيارت يا حج مسافرت كند، بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر مثلاً شوفر، اتومبيل خود را براى زيارت كرايه بدهد و در ضمن خودش هم زيارت كند، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1317 - حمله دار؛ يعنى كسى كه براى رساندن حاجى ها به مكّه مسافرت مى كند، چنانچه شغلش مسافرت باشد، بايد نماز را تمام بخواند، و اگر شغلش مسافرت نباشد بايد شكسته بخواند.

مسأله 1318 - كسى كه شغل او حمله دارى است و حاجى ها را از راه دور به مكه مى برد، چنانچه تمام سال يا بيشتر سال را در راه باشد، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1319 - كسى كه در مقدارى از سال شغلش مسافرت است، مثل شوفرى كه فقط

ص: 272

در تابستان يا زمستان اتومبيل خود را كرايه مى دهد، بايد در سفر(1) نماز را تمام بخواند واحتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1320 - راننده و دوره گردى كه در دو سه فرسخى شهر رفت و آمد مى كند، چنانچه اتفاقاً سفر هشت فرسخى برود، بايد نماز را شكسته بخواند ولى اگر مردم بگويند شغل او مسافرت است، در صورتى كه سفر هشت فرسخى برود، بنابر احتياط واجب(2) بايد نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1321 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر ده روز يا بيشتر در وطن خود بماند، چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد، چه بدون قصد بماند، بايد در سفر اولى كه بعد از ده روز مى رود، نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1322 - كسى كه شغلش مسافرت است، اگر در غير وطن خود ده روز بماند چنانچه از اول قصد ماندن ده روز را داشته، در سفر اولى كه بعد از ده روز مى رود، بايد نماز را شكسته بخواند. و اگر از اول قصد ماندن ده روز را نداشته، بايد در سفر اول تمام بخواند(3). و احتياط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1323 - كسى كه شغلش مسافرت است، اگر شك كند كه در وطن خود يا جاى ديگر ده روز مانده يا نه، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1324 - كسى كه در شهرها سياحت مى كند و براى خود وطنى اختيار نكرده، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1325 - كسى كه شغلش مسافرت نيست، اگر مثلاً در شهرى يا در دهى جنسى دارد كه براى حمل آن مسافرت هاى پى در پى مى كند، بايد نماز را شكسته بخواند.

ص: 273

مسأله 1326 - كسى كه از وطنش صرف نظر كرده و مى خواهد وطن ديگرى براى خود اختيار كند، اگر شغلش مسافرت نباشد بايد در مسافرت نماز را شكسته بخواند.

شرط هشتم: آن كه به حد ترخص برسد؛ يعنى از وطنش يا جايى كه قصد كرده ده روز در آن جا بماند به قدرى دور شود كه ديوار شهر را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، ولى بايد در هوا غبار يا چيز ديگرى نباشد كه از ديدن ديوار و شنيدن اذان جلوگيرى كند، و لازم نيست به قدرى دور شود كه مناره ها و گنبدها را نبيند، يا ديوارها هيچ پيدا نباشد، بلكه همين قدر كه ديوارها كاملاً معلوم نباشد كافى است.

مسأله 1327 - كسى كه به سفر مى رود اگر به جايى برسد كه اذان را نشنود ولى ديوار شهر را ببيند، يا ديوارها را نبيند و صداى اذان را بشنود چنانچه بخواهد در آن جا نماز بخواند، بنابر احتياط واجب بايد هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1328 - مسافرى كه به وطنش بر مى گردد، وقتى ديوار وطن خود را ببيند و صداى اذان آن را بشنود، بايد نماز را تمام بخواند ونيز مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، وقتى ديوار آن جا را ببيند و صداى اذانش را بشنود، بايد نماز را تمام بخواند و احتياط مستحب(1) آن است كه نمازشان را تأخير بيندازند تا به منزل برسند، يا نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1329 - هرگاه شهر در بلندى باشد كه از دور ديده شود، يا به قدرى گود باشد كه اگر انسان كمى دور شود ديوار آن را نبيند، كسى كه از آن شهر مسافرت مى كند، وقتى به اندازه اى دور شود كه اگر آن شهر در زمين هموار بود، ديوارش از آن جا ديده نمى شد، بايد نماز خود را شكسته بخواند. و نيز اگر پستى و بلندى خانه ها بيشتر از معمول باشد، بايد ملاحظۀ معمول را بنمايد.

ص: 274

مسأله 1330 - اگر از محلى مسافرت كند كه خانه و ديوار ندارد وقتى به جايى برسد كه اگر آن محل ديوار داشت از آن جا ديده نمى شد، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1331 - اگر به قدرى دور شود كه نداند صدايى را كه مى شنود صداى اذان است يا صداى ديگر، بايد نماز را شكسته بخواند. ولى اگر بفهمد اذان مى گويند و كلمات آن را تشخيص ندهد، بايد تمام بخواند.

مسأله 1332 - اگر به قدرى دور شود كه اذان خانه ها را نشنود ولى اذان شهر را كه معمولاً در جاى بلند مى گويند بشنود، نبايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1333 - اگر به جايى برسد كه اذان شهر را كه معمولاً در جاى بلند مى گويند نشنود ولى اذانى را كه در جاى خيلى بلند مى گويند بشنود، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1334 - اگر چشم يا گوش او يا صداى اذان، غير معمولى باشد در محلى بايد نماز را شكسته بخواند كه چشم متوسط ديوار خانه ها را نبيند و گوش متوسط صداى اذان معمولى را نشنود.

مسأله 1335 - اگر موقعى كه سفر مى رود شك كند كه به حد تَرَخُّصْ؛ يعنى جايى كه اذان را نشنود و ديوار را نبيند، رسيده يا نه، بايد نماز را تمام بخواند(1). و در موقع برگشتن اگر شك كند كه به حد ترخص رسيده يا نه، بايد شكسته بخواند.

مسأله 1336 - مسافرى كه در سفر از وطن خود عبور مى كند، وقتى به جايى برسد كه ديوار وطن خود را ببيند و صداى اذان آن را بشنود بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1337 - مسافرى كه در بين مسافرت به وطنش رسيده، تا وقتى در آن جا هست بايد نماز را تمام بخواند. ولى اگر بخواهد از آن جا هشت فرسخ برود، يا چهار فرسخ

ص: 275

برود و همان روز يا شب آن برگردد(1)، وقتى به جايى برسد كه ديوار وطن را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1338 - محلى را كه انسان براى اقامت و زندگى خود اختيار كرده وطن اوست، چه در آن جا به دنيا آمده و وطن پدر و مادرش باشد، يا خودش آن جا را براى زندگى اختيار كرده باشد.

مسأله 1339 - اگر قصد دارد در محلى كه وطن اصلى اش نيست مدتى بماند و بعد به جاى ديگر رود، آن جا وطن او حساب نمى شود.

مسأله 1340 - جايى را كه انسان محل زندگى خود قرار داده و مثل كسى كه آن جا وطن او است در آن جا زندگى مى كند كه اگر مسافرتى براى او پيش آيد، دوباره به همان جا برمى گردد. اگر چه قصد نداشته باشد كه هميشه در آن جا بماند، وطن او حساب مى شود(2).

مسأله 1341 - كسى كه در دو محل زندگى مى كند، مثلاً شش ماه در شهرى و شش ماه در شهر ديگر مى ماند، هر دو وطن او است. و نيز اگر بيشتر از دو محل را براى زندگى خود اختيار كرده باشد، همه آنها وطن او حساب مى شود.

مسأله 1342 - كسى كه در محلى ملك دارد، اگر موقعى كه آن ملك را دارد شش ماه در آن جا بماند، تا وقتى كه آن ملك، مال او است هر وقت در مسافرت به آن جا برسد بايد نماز را تمام بخواند(3).

مسأله 1343 - اگر به جايى برسد كه وطن او بوده و از آن جا صرف نظر كرده نبايد نماز را تمام بخواند، اگرچه وطن ديگرى هم براى خود اختيار نكرده باشد.

ص: 276

مسأله 1344 - مسافرى كه قصد دارد، ده روز پشت سر هم در محلى بماند، يا مى داند كه بدون اختيار ده روز در محلى مى ماند، در آن محل بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1345 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، لازم نيست قصد ماندن شب اول يا شب يازدهم را داشته باشد، و همين كه قصد كند اذان صبح روز اول تا غروب روز دهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر مثلاً قصدش اين باشد كه از ظهر روز اول تا ظهر روز يازدهم بماند، احتياط واجب(1) آن است كه نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1346 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در يك جا بماند پس اگر بخواهد مثلاً ده روز در نجف و كوفه يا در تهران و شميران بماند بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1347 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند، اگر از اول قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف آن جا برود، چنانچه جايى كه مى خواهد برود به قدرى دور باشد كه از آن جا صداى اذان آن محل را نشنود و ديوار آن را نبيند اگرچه بخواهد همان روزى كه مى رود برگردد، بايد در تمام ده روز نماز را شكسته بخواند(2) و اگر به اين مقدار دور نباشد بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1348 - مسافرى كه تصميم ندارد ده روز در محلى بماند مثلاً قصدش اين است كه اگر رفيقش بيايد، يا منزل خوبى پيدا كند، ده روز بماند، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1349 - كسى كه تصميم دارد، ده روز در محلى بماند، اگرچه احتمال بدهد(3) كه براى ماندن او مانعى برسد، بايد نماز را تمام بخواند.

ص: 277

مسأله 1350 - اگر مسافر بداند كه مثلاً ده روز يا بيشتر به آخر ماه مانده و قصد كند كه تا آخر ماه در جايى بماند، بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر نداند تا آخر ماه چقدر مانده و قصد كند كه تا آخر ماه بماند بايد نماز را شكسته بخواند اگر چه از موقعى كه قصد كرده تا آخر ماه ده روز يا بيشتر باشد.

مسأله 1351 - اگر مسافرى قصد كند ده روز در محلى بماند، چنانچه پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا مردد شود كه در آن جا بماند يا به جاى ديگر برود، بايد نماز را شكسته بخواند و اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا مردد شود تا وقتى در آن جا هست، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1352 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر روزه بگيرد و بعد از ظهر از ماندن در آن جا منصرف شود، چنانچه يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد، روزه اش صحيح است و تا وقتى در آن جا هست بايد نمازهاى خود را تمام بخواند و اگر يك نماز چهار ركعتى نخوانده باشد روزۀ آن روزش صحيح است، اما نمازهاى خود را بايد شكسته بخواند و روزهاى بعد هم نمى تواند روزه بگيرد.

مسأله 1353 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر از ماندن منصرف شود و شك كند پيش از آن كه از قصد ماندن برگردد، يك نماز چهار ركعتى خوانده يا نه، بايد نمازهاى خود را شكسته بخواند.

مسأله 1354 - اگر مسافر به نيت اين كه نماز را شكسته بخواند، مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد كه ده روز يا بيشتر بماند، بايد نماز را چهار ركعتى تمام نمايد.

مسأله 1355 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر در بين نماز چهار ركعتى از قصد خود برگردد، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده، بايد نماز را دو ركعتى تمام نمايد و بقيه نمازهاى خود را شكسته بخواند. و اگر مشغول ركعت سوم شده و به ركوع نرفته نمازش باطل است، و تا وقتى در آن جا هست بايد نماز را شكسته بخواند

ص: 278

و اگر به ركوع ركعت سوم رفته، بنابر احتياط واجب(1) بايد نماز را چهار ركعتى تمام كند و دوباره شكسته بخواند و تا در آن جا هست نمازهايش را هم تمام و هم شكسته به جا آورد.

مسأله 1356 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر بيشتر از ده روز در آن جا بماند، تا وقتى مسافرت نكرده، بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند.

مسأله 1357 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، بايد روزۀ واجب را بگيرد و مى تواند روزۀ مستحبى را هم به جا آورد و نماز جمعه و نافلۀ ظهر و عصر و عشا را هم بخواند.

مسأله 1358 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود و برگردد و دوباره در جاى اول خود ده روز بماند، از وقتى كه مى رود تا بر مى گردد و بعد از برگشتن بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر نخواهد بعد از برگشتن ده روز بماند در موقع رفتن به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است و در مدتى كه آن جا مى ماند، بنابر احتياط واجب(2) بايد هم شكسته و هم تمام بخواند. و در موقع برگشتن و بعد از آن كه برگشت بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1359 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند، اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جاى ديگرى كه كمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آن جا بماند، بايد در رفتن و در محلى كه قصد ماندن ده روز دارد، نمازهاى

ص: 279

خود را تمام بخواند. ولى اگر محلى كه مى خواهد برود هشت فرسخ يا بيشتر باشد و نخواهد ده روز در آن جا بماند(1) بايد موقع رفتن و مدتى كه در آن جا مى ماند نمازهاى خود را شكسته بخواند.

مسأله 1360 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مردد باشد كه به محل اولش برگردد يا نه، يا به كلى از برگشتن به آن جا غافل باشد، يا بخواهد برگردد ولى مردد باشد كه ده روز در آن جا بماند يا نه، يا آن كه از ده روز ماندن در آن جا و مسافرت از آن جا غافل باشد، بايد از وقتى كه مى رود تا برمى گردد و بعد از برگشتن، نمازهاى خود را تمام بخواند.

مسأله 1361 - اگر به خيال اين كه رفقايش مى خواهند ده روز در محلى بمانند، قصد كند كه ده روز در آن جا بماند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بفهمد كه آنها قصد نكرده اند، اگرچه خودش هم از ماندن منصرف شود، تا مدتى كه در آن جا هست، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1362 - اگر مسافر بعد از رسيدن به هشت فرسخ سى روز در محلى بماند و در تمام سى روز در رفتن و ماندن مردد باشد، بعد از گذشتن سى روز اگرچه مقدار كمى در آن جا بماند، بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر پيش از رسيدن به هشت فرسخ در رفتن بقيه راه مردد شود، از وقتى كه مردد مى شود، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1363 - مسافرى كه مى خواهد نه روز يا كمتر در محلى بماند اگر بعد از آن كه نه روز يا كمتر در آن جا ماند، بخواهد دوباره نه روز ديگر يا كمتر بماند و همين طور تا سى روز، روز سى و يكم بايد نماز را تمام بخواند.

ص: 280

مسأله 1364 - مسافرى كه سى روز مردد بوده، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه سى روز را در يك جا بماند، پس اگر مقدارى از آن را در جايى و مقدارى را در جاى ديگر بماند، بعد از سى روز هم بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1369 - مسافرى كه مى داند بايد نماز را شكسته بخواند اگر بعضى از خصوصيات آن را نداند، مثلاً نداند كه در سفر هشت فرسخى بايد شكسته بخواند چنانچه تمام بخواند نمازش باطل است.(1) مسأله 1370 - مسافرى كه مى داند بايد نماز را شكسته بخواند، اگر به گمان اين كه سفر او كمتر از هشت فرسخ است تمام بخواند، وقتى بفهمد كه سفرش هشت فرسخ بوده، نمازى را كه تمام خوانده بايد دوباره شكسته بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد(2).

مسأله 1371 - اگر فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در وقت يادش بيايد، بايد شكسته به جا آورد و اگر بعد از وقت يادش بيايد، قضاى آن نماز بر او واجب نيست.

مسأله 1372 - كسى كه بايد نماز را تمام بخواند، اگر شكسته به جا آورد در هر صورت نمازش باطل است.

مسأله 1373 - اگر مشغول نماز چهار ركعتى شود و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر است، يا ملتفت شود كه سفر او هشت فرسخ است چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته، بايد نماز را دو ركعتى تمام كند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است. و در صورتى كه به مقدار خواندن يك ركعت هم وقت داشته باشد، بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1374 - اگر مسافر بعضى از خصوصيات نماز مسافر را نداند مثلاً نداند كه اگر چهار فرسخ برود و همان روز يا شب آن برگردد بايد شكسته بخواند چنانچه به نيت نماز چهار ركعتى مشغول نماز شود، و پيش از ركوع ركعت سوم مسأله را بفهمد بايد نماز را دو ركعتى تمام كند و اگر در ركوع ملتفت شود نمازش باطل است و در صورتى

ص: 282

كه به مقدار يك ركعت از وقت هم مانده باشد بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1375 - مسافرى كه بايد نماز را تمام بخواند اگر به واسطۀ ندانستن مسأله به نيت نماز دو ركعتى مشغول نماز شود و در بين نماز مسأله را بفهمد، بايد نماز را چهار ركعتى تمام كند، و احتياط مستحب آن است كه بعد از تمام شدن نماز دوباره آن نماز را چهار ركعتى بخواند.

مسأله 1376 - مسافرى كه نماز نخوانده، اگر پيش از تمام شدن وقت به وطنش برسد، يا به جايى برسد كه مى خواهد ده روز در آن جا بماند، بايد نماز را تمام بخواند و كسى كه مسافر نيست، اگر در اول وقت نماز نخواند و مسافرت كند، در سفر بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1377 - اگر از مسافرى كه بايد نماز را شكسته بخواند نماز ظهر يا عصر يا عشا قضا شود، بايد آن را دو ركعتى قضا نمايد اگرچه در غير سفر بخواهد قضاى آن را به جا آورد. و اگر از كسى كه مسافر نيست يكى از اين سه نماز قضا شود، بايد چهار ركعتى قضا نمايد اگرچه در سفر بخواهد آن را قضا نمايد.

مسأله 1378 - مستحب است مسافر بعد از هر نماز سى(1) مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللّه ِ وَالْحَمْدُ للّه ِ وَلا اِلهَ اِلاّ اللّه ُ وَاللّه ُ اَكْبَرُ». و در تعقيب نماز ظهر و عصر و عشا بيشتر سفارش شده است. بلكه بهتر است در تعقيب اين سه نماز شصت مرتبه بگويد.

مسأله 1380 - اگر بعد از وقت نماز بفهمد نمازى را كه خوانده باطل بوده، بايد قضاى آن را بخواند.

مسأله 1381 - كسى كه نماز قضا دارد، بايد در خواندن آن كوتاهى نكند ولى واجب نيست فوراً آن را به جا آورد.

مسأله 1382 - كسى كه نماز قضا دارد مى تواند نماز مستحبى بخواند.

مسأله 1383 - اگر انسان احتمال دهد كه نماز قضايى دارد يا نمازهايى را كه خوانده صحيح نبوده، مستحب است احتياطاً قضاى آنها را به جا آورد.

مسأله 1384 - قضاى نمازهاى يوميه بايد به ترتيب خوانده شود(1) مثلاً كسى كه يك روز نماز عصر و روز بعد نمازظهر را نخوانده، بايد اول نماز عصر و بعد از آن نماز ظهر را قضا نمايد.

مسأله 1385 - اگر بخواهد قضاى چند نماز غير يوميه مانند نماز آيات را بخواند يا مثلاً بخواهد قضاى يك نماز يوميه و چند نماز غير يوميه را بخواند، لازم نيست آنها را به ترتيب به جا آورد.

مسأله 1386 - اگر ترتيب نمازهايى را كه نخوانده فراموش كند بنابر احتياط واجب(2)، بايد طورى آنها را بخواند كه يقين كند به ترتيبى كه قضا شده به جا آورده است مثلاً اگر قضاى يك نماز ظهر و يك نماز مغرب بر او واجب است و نمى داند كدام اول قضا شده، احتياطاً بايد اول يك نماز مغرب و بعد از آن يك نماز ظهر و دوباره نماز مغرب را بخواند، يا اول يك نماز ظهر و بعد از آن يك نماز مغرب و دوباره نماز ظهر را

ص: 284

بخواند، تا يقين كند هر كدام را كه اول قضا شده اول خوانده است، ولى اگر نمازهايى كه ترتيب آنها را فراموش كرده به قدرى زياد باشد كه اگر بخواهد به ترتيب بخواند خيلى مشقت دارد، لازم نيست آنها را به ترتيب به جا آورد.

مسأله 1387 - اگر نماز ظهر يك روز و نماز عصر روز ديگر يا دو نماز ظهر يا دو نماز عصر از او قضا شده و نمى داند كدام اول قضا شده است، چنانچه دو نماز چهار ركعتى بخواند به نيت اين كه اولى قضاى نماز روز اول و دومى قضاى نماز روز دوم باشد كافى است.

مسأله 1388 - اگر يك نماز ظهر و يك نماز عشا يا يك نماز عصر و يك نماز عشا از او قضا شود و نداند كدام اول قضا شده است، بنابر احتياط واجب(1) بايد طورى آنها را بخواند كه يقين كند به ترتيب به جا آورده است، مثلاً اگر يك نماز ظهر و يك نماز عشا از او قضا شده و اولى آنها را نمى داند، بايد اول يك نماز ظهر، بعد يك نماز عشا دوباره يك نماز ظهر، يا اول يك نماز عشا بعد يك نماز ظهر، دوباره يك نماز عشا بخواند.

مسأله 1389 - كسى كه مى داند يك نماز چهار ركعتى نخوانده ولى نمى داند نماز ظهر است يا نماز عصر، اگر يك نماز چهار ركعتى به نيت قضاى نمازى كه نخوانده به جا آورد كافى است.

مسأله 1390 - كسى كه پنج نماز پشت سر هم از او قضا شده و نمى داند اولى آنها كدام است بايد نه نماز به ترتيب بخواند(2) مثلاً از نماز صبح شروع كند و بعد از آن كه ظهر و عصر و مغرب و عشا را خواند دومرتبه نماز صبح و ظهر و عصر و مغرب را بخواند و اگر شش نماز پشت سر هم از او قضا شده و اولى آنها را نمى داند، بايد ده نماز به

ص: 285

ترتيب قضا كند و همين طور براى هر يك نمازى كه به نمازهاى قضاى او اضافه مى شود در صورتى كه پشت سر هم قضا شده باشد، بايد يك نماز بر مقدارى كه گفته شد اضافه نمايد مثلاً اگرهفت نماز او قضا شده و اولى آنها را نمى داند بايد يازده نماز به ترتيب به جا آورد.

مسأله 1391 - كسى كه مى داند نمازهاى پنج گانۀ او هر كدام از يك روز قضا شده و ترتيب آنها را نمى داند، بايد پنج شبانه روز نماز بخواند(1) و اگر شش نماز از شش روز از او قضا شده بايد شش شبانه روز نماز بخواند و همچنين براى هر نمازى كه به نمازهاى قضاى او اضافه شود، بايد يك شبانه روز بيشتر بخواند تا يقين كند به ترتيبى كه قضا شده به جا آورده است، مثلاً اگر هفت نماز از هفت روز نخوانده باشد، بايد هفت شبانه روز قضا نمايد.

مسأله 1392 - كسى كه مثلاً چند نماز صبح يا چند نماز ظهر از او قضا شده و شمارۀ آنها را نمى داند مثلاً نمى داند كه سه يا چهار يا پنج نماز بوده، چنانچه مقدار كمتر را بخواند كافى است، ولى اگر شمارۀ آنها را مى دانسته و فراموش كرده بنابر احتياط واجب(2) بايد به قدرى نماز بخواند كه يقين كند تمام آنها را خوانده است. مثلاً اگر فراموش كرده كه چند نماز صبح از او قضا شده است و يقين دارد كه بيشتر از ده تا نبوده، احتياطاً بايد ده نماز صبح بخواند.

مسأله 1393 - كسى كه فقط يك نماز قضا از روزهاى پيش دارد، بنابر احتياط واجب(3) اگر ممكن است بايد اول آن را بخواند بعد مشغول نماز آن روز شود. و نيز اگر از روزهاى پيش نماز قضا ندارد ولى يك نماز يا بيشتر از همان روز از او قضا شده است،

ص: 286

در صورتى كه ممكن باشد بنابر احتياط واجب بايد نماز قضاى آن روز را پيش از نماز ادا بخواند.

مسأله 1394 - اگر در بين نماز يادش بيايد كه يك نماز يا بيشتر از همان روز از او قضا شده يا فقط يك نماز قضا از روزهاى پيش دارد، چنانچه وقت وسعت دارد و ممكن است نيت را به نماز قضا برگرداند، بنابر احتياط واجب(1) بايد نيت نماز قضا كند مثلاً اگر در نماز ظهر پيش از تمام شدن ركعت دوم يادش بيايد كه نماز صبح آن روز قضا شده در صورتى كه وقت نماز ظهر تنگ نباشد احتياطاً بايد نيت را به نماز صبح برگرداند و آن را دو ركعتى تمام كند بعد نماز ظهر را بخواند ولى اگر وقت تنگ است يا نمى تواند نيت را به نماز قضا برگرداند مثلاً در ركوع ركعت سوم نماز ظهر يادش بيايد كه نماز صبح را نخوانده، چون اگر بخواهد نيت نماز صبح كند يك ركوع كه ركن است زياد مى شود، نبايد نيت را به قضاى صبح برگرداند.

مسأله 1395 - اگر از روزهاى گذشته نمازهاى قضا دارد و يك نماز يا بيشتر هم از همان روز از او قضا شده، چنانچه براى قضاى تمام آنها وقت ندارد، يا نمى خواهد همه را در آن روز بخواند، مستحب است نماز قضاى آن روز را پيش از نماز ادا بخواند ولى بايد(2) بعد از خواندن قضاى نمازهاى سابق دوباره نماز قضايى را كه در آن روز پيش از نماز ادا خوانده به جا آورد.

مسأله 1396 - تا انسان زنده است اگرچه از خواندن نماز قضاهاى خود عاجز باشد، ديگرى نمى تواند نمازهاى او را قضا نمايد.

مسأله 1397 - نماز قضا را با جماعت مى شود خواند، چه نماز امام جماعت ادا باشد يا

ص: 287

قضا و لازم نيست هر دو يك نماز را بخوانند مثلاً اگر نماز قضاى صبح را با نماز ظهر يا عصر امام بخواند اشكال ندارد.

مسأله 1398 - مستحب است بچۀ مميز؛ يعنى بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد، به نماز خواندن و عبادت هاى ديگر عادت دهند، بلكه مستحب است او را به قضاى نمازها هم وادار نمايند.

از آن كه اجير، نماز و روزۀ او را به طور صحيح به جا آورد بر پسر بزرگ تر چيزى واجب نيست.

مسأله 1404 - اگر پسر بزرگ تر بخواهد نماز پدر و مادر را بخواند، بايد به تكليف خود عمل كند، مثلاً قضاى نماز صبح و مغرب و عشاى مادرش را بايد بلند بخواند.

مسأله 1405 - كسى كه خودش نماز و روزۀ قضا دارد، اگر نماز و روزۀ پدر و مادر هم بر او واجب شود، هر كدام را اول به جا آورد صحيح است.

مسأله 1406 - اگر پسر بزرگ تر موقع مرگ پدر يا مادر، نابالغ يا ديوانه باشد وقتى كه بالغ شد يا عاقل گرديد، بايد نماز و روزۀ پدر و مادر را قضا نمايد و چنانچه پيش از بالغ شدن يا عاقل شدن بميرد، بر پسر دوم چيزى واجب نيست.

مسأله 1407 - اگر پسر بزرگ تر پيش از آن كه نماز و روزۀ پدر يا مادر را قضا كند بميرد، چنانچه بين مرگ پدر يا مادر و مرگ او به قدرى طول كشيده كه مى توانسته قضاى نماز و روزۀ آنها را به جا آورد، بر پسر دوم چيزى واجب نيست و اگر اين مقدار طول نكشيده قضاى آنها بر پسر دوم واجب است(1).

گذشت، اگر تمام آسمان ها كاغذ و درياها مركّب و درخت ها قلم و جن و انس و ملائكه نويسنده شوند، نمى توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.

مسأله 1410 - حاضر نشدن به نماز جماعت از روى بى اعتنايى جايز نيست و سزاوار نيست كه انسان بدون عذر نماز جماعت را ترك كند.

مسأله 1411 - مستحب است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند و نماز جماعت از نماز اول وقت كه فرادا؛ يعنى تنها، خوانده شود بهتر است. و نيز نماز جماعتى را كه مختصر بخوانند از نماز فرادا كه آن را طول بدهند بهتر مى باشد.

مسأله 1412 - وقتى كه جماعت برپا مى شود، مستحب است كسى كه نمازش را فرادا خوانده دوباره با جماعت بخواند. و اگر بعد بفهمد كه نماز اولش باطل بوده، نماز دوم او كافى است.

مسأله 1413 - اگر امام يا مأموم بخواهد نمازى را كه به جماعت خوانده دوباره با جماعت بخواند اشكال دارد(1).

مسأله 1414 - كسى كه در نماز وسواس دارد و فقط در صورتى كه نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت مى شود، بايد نماز را با جماعت بخواند.

مسأله 1415 - اگر پدر يا مادر به فرزند خود امر كند كه نماز را به جماعت بخواند، نماز جماعت بر او واجب مى شود(2).

مسأله 1416 - نماز مستحب را نمى شود به جماعت خواند، مگر نماز استسقاء كه براى آمدن باران مى خوانند و نمازى كه واجب بوده و به جهتى مستحب شده است، مانند

ص: 290

نماز عيد فطر و قربان(1) كه در زمان امام علیه السلام واجب بوده و به واسطۀ غايب شدن ايشان مستحب مى باشد.

مسأله 1417 - موقعى كه امام جماعت نماز يوميه مى خواند، هر كدام از نماز يوميه را مى شود به او اقتدا كرد ولى اگر نماز يوميه اش را احتياطاً دوباره مى خواند، اقتدا كردن به او اشكال دارد(2).

مسأله 1418 - اگر امام جماعت قضاى نماز يوميۀ خود را مى خواند مى شود به او اقتدا كرد، ولى اگر نمازش را احتياطاً قضا مى كند، يا قضاى نماز كس ديگر را مى خواند، اگرچه براى آن پول نگرفته باشد، اقتداى به او اشكال دارد(3).

مسأله 1419 - اگر انسان نداند نمازى را كه امام مى خواند نماز واجب يوميه است يا نماز مستحب نمى تواند به او اقتدا كند.

مسأله 1420 - اگر امام در محراب باشد و كسى پشت سر او اقتدا نكرده باشد كسانى كه دو طرف محراب ايستاده اند و به واسطۀ ديوار محراب امام را نمى بينند نمى توانند اقتدا كنند، بلكه اگر كسى هم پشت سر امام اقتدا كرده باشد، اقتدا كردن كسانى كه دو طرف او ايستاده اند و به واسطۀ ديوار محراب امام را نمى بينند اشكال دارد.

مسأله 1421 - اگر به واسطۀ درازى صف اول، كسانى كه دو طرف صف ايستاده اند امام را نبينند مى توانند اقتدا كنند. ونيز اگر به واسطۀ درازى يكى از صف هاى ديگر كسانى كه دو طرف آن ايستاده اند، صف جلوى خود را نبينند مى توانند اقتدا نمايند.

مسأله 1422 - اگر صف هاى جماعت تا درب مسجد برسد، كسى كه مقابل درب پشت

ص: 291

صف ايستاده نمازش صحيح است و نيز نماز كسانى كه پشت سر او اقتدا مى كنند صحيح مى باشد، ولى نماز كسانى كه دو طرف او ايستاده اند و صف جلو را نمى بينند اشكال دارد.

مسأله 1423 - كسى كه پشت ستون ايستاده، اگر از طرف راست يا چپ به واسطۀ مأموم ديگر به امام متصل نباشد، نمى تواند اقتدا كند(1).

مسأله 1424 - جاى ايستادن امام بايد از جاى مأموم بلندتر نباشد ولى اگر مكان امام مقدار خيلى كمى بلندتر باشد اشكال ندارد، و نيز اگر زمين سراشيب باشد و امام در طرفى كه بلندتر است بايستد در صورتى كه سراشيبى آن زياد نباشد و طورى باشد كه به آن، زمين مسطح بگويند مانعى ندارد.

مسأله 1425 - اگر جاى مأموم بلندتر(2) از جاى امام باشد اشكال ندارد ولى اگر به قدرى بلند باشد كه نگويند اجتماع كرده اند، جماعت صحيح نيست.

مسأله 1426 - اگر بين كسانى كه در يك صف ايستاده اند بچۀ مميز؛ يعنى بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد، فاصله شود، چنانچه ندانند نماز او باطل است مى توانند اقتدا كنند.

مسأله 1427 - بعد از تكبير امام اگر صف جلو آمادۀ نماز و تكبير گفتن آنان نزديك باشد كسى كه در صف بعد ايستاده، مى تواند تكبير بگويد ولى احتياط مستحب آن است كه صبر كند تا تكبير صف جلو تمام شود.

مسأله 1428 - اگر بداند نماز يك صف از صف هاى جلو باطل است، در صف هاى بعد نمى تواند اقتدا كند، ولى اگر نداند نماز آنان صحيح است يا نه، مى تواند اقتدا نمايد.

ص: 292

مسأله 1429 - هرگاه بداند نماز امام باطل است مثلاً بداند امام وضو ندارد، اگرچه خود امام ملتفت نباشد، نمى تواند به او اقتدا كند.

مسأله 1430 - اگر مأموم بعد از نماز بفهمد كه امام عادل نبوده يا كافر بوده، يا به جهتى نمازش باطل بوده، مثلاً بى وضو نماز خوانده، نمازش صحيح است.

مسأله 1431 - اگر در بين نماز شك كند كه اقتدا كرده يا نه، چنانچه در حالى باشد كه وظيفۀ مأموم است مثلاً به «حمد» و سورۀ امام گوش مى دهد بايد نماز را به جماعت تمام كند و اگر مشغول كارى باشد كه هم وظيفۀ امام و هم وظيفۀ مأموم است مثلاً در ركوع يا سجده باشد، بايد نماز را به نيت فرادا تمام نمايد.

مسأله 1432 - احتياط واجب(1) آن است كه در بين نماز جماعت تا ناچار نشود نيت فرادا نكند.

مسأله 1433 - اگر مأموم به واسطۀ عذرى بعد از «حمد» و سورۀ امام نيت فرادا كند لازم نيست «حمد» و سوره را بخواند، ولى اگر پيش از تمام شدن «حمد» و سوره نيت فرادا نمايد، بايد مقدارى را كه امام نخوانده بخواند.

مسأله 1434 - اگر در بين نماز جماعت نيت فرادا نمايد، نمى تواند(2) دوباره نيت جماعت كند. ولى اگر مردد شود كه نيت فرادا كند يا نه و بعد تصميم بگيرد نماز را با جماعت تمام كند، نمازش صحيح است.

مسأله 1435 - اگر شك كند كه نيت فرادا كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه نيت فرادا نكرده است.

مسأله 1436 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و به ركوع امام برسد، اگرچه ذكر امام تمام شده باشد، نمازش صحيح است و يك ركعت حساب مى شود. اما اگر به

ص: 293

مقدار ركوع خم شود و به ركوع امام نرسد نمازش باطل است(1).

مسأله 1437 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و به مقدار ركوع خم شود و شك كند كه به ركوع امام رسيده يا نه، نمازش باطل است(2).

مسأله 1438 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند و پيش از آن كه به اندازۀ ركوع خم شود، امام سر از ركوع بردارد، بنابر احتياط واجب بايد بايستد(3) تا امام براى ركعت بعد برخيزد و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند. ولى اگر برخاستن امام به قدرى طول بكشد كه نگويند اين شخص نماز جماعت مى خواند، بايد نيت فرادا نمايد.

مسأله 1439 - اگر اول نماز يا بين «حمد» و سوره اقتدا كند و پيش از آن كه به ركوع رود، امام سر از ركوع بردارد نماز او صحيح است(4).

مسأله 1440 - اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است چنانچه بخواهد به ثواب جماعت برسد، بايد بعد از نيت و گفتن تكبيره الاحرام بنشيند و تشهد را با امام بخواند ولى سلام را نگويد و صبر كند تا امام سلام نماز را بدهد، بعد بايستد و بدون آن كه دوباره نيت كند و تكبير بگويد، «حمد» و سوره را بخواند و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند.

مسأله 1441 - مأموم نبايد جلوتر از امام بايستد و اگر مساوى او بايستد اشكال ندارد ولى اگر قد او بلندتر از امام است، بنابر احتياط واجب(5) بايد طورى بايستد كه در ركوع و سجود جلوتر از امام نباشد.

ص: 294

مسأله 1442 - در نماز جماعت بايد بين مأموم و امام پرده و مانند آن كه پشت آن ديده نمى شود فاصله نباشد و همچنين است بين انسان و مأموم ديگرى كه انسان به واسطۀ او به امام متصل شده است، ولى اگر امام مرد و مأموم زن باشد چنانچه بين آن زن و امام يا بين آن زن و مأموم ديگرى كه مرد است و زن به واسطۀ او به امام متصل شده است پرده و مانند آن باشد اشكال ندارد.

مسأله 1443 - اگر بعد از شروع به نماز بين مأموم و امام، يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطۀ او متصل به امام است، پرده يا چيز ديگرى كه پشت آن را نمى توان ديد فاصله شود، چنانچه مأموم فوراً قصد فرادا نكند نمازش باطل است(1).

مسأله 1444 - احتياط واجب آن است كه بين جاى سجدۀ مأموم و جاى ايستادن امام بيشتر از يك قدم معمولى فاصله نباشد(2). و نيز اگر انسان به واسطۀ مأمومى كه جلوى او ايستاده به امام متصل باشد، بنابر احتياط واجب بايد فاصلۀ جاى سجده اش از جاى ايستادن او بيشتر از يك قدم معمولى نباشد، و احتياط مستحب آن است كه جاى سجدۀ مأموم با جاى كسى كه جلوى او ايستاده، هيچ فاصله نداشته باشد.

مسأله 1445 - اگر مأموم به واسطۀ كسى كه طرف راست يا چپ او اقتدا كرده به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، بنابر احتياط واجب بايد با كسى كه در طرف راست يا چپ او اقتدا كرده، بيشتر از يك قدم معمولى(3) فاصله نداشته باشد.

مسأله 1446 - اگر در نماز، بين مأموم و امام يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطۀ او به امام متصل است بيشتر از يك قدم فاصله پيدا شود چنانچه فوراً قصد

ص: 295

فرادا نكند نمازش باطل است(1).

مسأله 1447 - اگر نماز همۀ كسانى كه در صف جلو هستند تمام شود يا همه نيت فرادا نمايند، چنانچه فوراً براى نماز ديگرى(2) به امام اقتدا كنند، يا كسانى كه در صف بعد ايستاده اند فوراً قصد فرادا نمايند، نماز صف بعد صحيح است و در غير اين دو صورت نماز صف بعد باطل مى باشد.

مسأله 1448 - اگر در ركعت دوم اقتدا كند، لازم نيست(3) «حمد» و سوره بخواند ولى قنوت و تشهد را با امام مى خواند و احتياط آن است كه موقع خواندن تشهد انگشتان دست و سينۀ پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند كند، و بايد بعد از تشهد با امام برخيزد و «حمد» و سوره را بخواند، و اگر براى سوره وقت ندارد، «حمد» را تمام كند(4) و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند، ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطاً نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1449 - اگر موقعى كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتى است اقتدا كند، بايد در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشيند و تشهد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد، و چنانچه براى گفتن سه مرتبه تسبيحات وقت ندارد، يك مرتبه بگويد و در ركوع يا سجده، خود را به امام برساند.

مسأله 1450 - اگر امام در ركعت سوم يا چهارم باشد و مأموم بداند كه اگر اقتدا كند و «حمد» را بخواند به ركوع امام نمى رسد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع رود، بعد اقتدا نمايد.

مسأله 1451 - اگر در ركعت سوم يا چهارم امام اقتدا كند، بايد «حمد» و سوره را

ص: 296

بخواند و اگر براى سوره وقت ندارد، بايد «حمد» را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند، ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطاً نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1452 - كسى كه مى داند اگر سوره يا قنوت را تمام كند به ركوع امام نمى رسد، چنانچه عمداً سوره يا قنوت را بخواند و به ركوع نرسد نمازش اشكال دارد(1).

مسأله 1453 - كسى كه اطمينان دارد كه اگر سوره را شروع كند يا تمام نمايد به ركوع امام مى رسد، احتياط واجب آن است كه سوره را شروع كند يا اگر شروع كرده تمام نمايد.

مسأله 1454 - كسى كه يقين دارد، اگر سوره را بخواند به ركوع امام مى رسد، چنانچه سوره را بخواند و به ركوع نرسد نمازش صحيح است.

مسأله 1455 - اگر امام ايستاده باشد و مأموم نداند كه در كدام ركعت است مى تواند اقتدا كند، ولى بايد «حمد» و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر چه بعد بفهمد كه امام در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح است.

مسأله 1456 - اگر به خيال اين كه امام در ركعت اول يا دوم است «حمد» و سوره نخواند و بعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم يا چهارم بوده نمازش صحيح است. ولى اگر پيش از ركوع بفهمد، بايد «حمد» و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد، فقط «حمد» را بخواند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند.

مسأله 1457 - اگر به خيال اين كه امام در ركعت سوم يا چهارم است «حمد» و سوره بخواند و پيش از ركوع يا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اول يا دوم بوده، نمازش صحيح است. و اگر در بين «حمد» و سوره بفهمد، لازم نيست(2) آنها را تمام كند.

ص: 297

مسأله 1458 - اگر موقعى كه مشغول نماز مستحبى است جماعت برپا شود، چنانچه اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است نماز را رها كند و مشغول نماز جماعت شود. بلكه اگر اطمينان نداشته باشد كه به ركعت اول برسد مستحب است به همين دستور رفتار نمايد.

مسأله 1459 - اگر موقعى كه مشغول نماز سه ركعتى يا چهار ركعتى است جماعت برپا شود، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته و اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است به نيت نماز مستحبى نماز را دو ركعتى تمام كند و خود را به جماعت برساند.

مسأله 1460 - اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد يا سلام اول باشد، لازم نيست نيت فرادا كند.

مسأله 1461 - كسى كه يك ركعت از امام عقب مانده بنابر احتياط واجب، بايد وقتى امام تشهد ركعت آخر را مى خواند، انگشتان دست، و سينۀ پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد.

نماز مى خواند اقتدا كند. و كسى كه نشسته نماز مى خواند نمى تواند به كسى كه خوابيده نماز مى خواند اقتدا نمايد.

مسأله 1465 - كسى كه نشسته(1) يا خوابيده نماز مى خواند، مى تواند به كسى كه نشسته نماز مى خواند اقتدا كند و كسى كه خوابيده نماز مى خواند مى تواند به كسى كه خوابيده نماز مى خواند، اقتدا نمايد.

مسأله 1466 - اگر امام جماعت به واسطۀ عذرى با لباس نجس(2) يا با تيمم يا با وضوى جبيره اى نماز بخواند، مى شود به او اقتدا كرد.

مسأله 1467 - اگر امام مرضى دارد كه نمى تواند از بيرون آمدن بول و غائط خوددارى كند، مى شود به او اقتدا كرد(3) و نيز زنى كه مستحاضه نيست مى تواند به زن مستحاضه اقتدا نمايد.

مسأله 1468 - بنابر احتياط واجب كسى كه مرض خوره يا پيسى دارد، نبايد امام جماعت شود.

مسأله 1471 - اگر مأموم در ركعت اول و دوم نماز صبح و مغرب و عشا صداى «حمد» و سورۀ امام را بشنود، اگر چه كلمات را تشخيص ندهد، بايد «حمد» و سوره را نخواند و اگر صداى امام را نشنود، مستحب است «حمد» و سوره بخواند ولى بايد آهسته بخواند و چنانچه سهواً بلند بخواند اشكال ندارد.