ربا اعلان جنگ با الله و رسولش

حضرت آية الله حیدر تربتی کربلائی

ص: 2

حضرت حر آزادمرد شهید علیه السلام حسینی (دفاعيه)

حلاج مرتدی به دار آویخته (رد تصوف و فلسفه)

حور و آتش (دفاع از حضرت فاطمه و خدیجه سلام الله عليهما)

در محضر فقیه معارفی: جلد1 و 2 و 3 مجموعه ای نفیس از پاسخ به سؤالات و شبهات؛

معارفي، قرآنی، فقهی، تاریخی، حدیثی، درایه و منبع شناسی

زیارت های مولانا السقاء ابوالفضل العباس علیه السلام

گزیده ای از فقه طه و آل یاسین علیهم صلوات الله:

جلد 1 یکصد و ده حديث معارفي

جلد 2 کتاب طهور، عبادات و ... (فقهی فتوائی)

جلد 3 معاملات و ... (فقهی فتوائی)

جلد 4 حج در احادیث اهل بیت اطهار علیهم السلام

جلد 5 مناسک حج و عمره (فقهی فتوائی)

جلد 6 آداب حج و عمره ، اعمال و دعاهای مستحب

و ...

ص: 4

آیه هشتم:

آیه نهم:...35

آیه دهم:

آیه یازدهم:

تفسیر و توضیح آیه در احادیث:

آیه دوازدهم:...37

تفسیر و توضیح آیه در احادیث:

توضیح...38

ربا از دیدگاه اهل بیت اطهار علیهم السلام...41

ترس نبي الله صلى الله عليه و آله

- پنهان تراز حرکت مورچه ...

خداوند ربا را حرام فرمود تا...42

چرا پلید ... ؟

روزی حلال و پاک...43

گناه بزرگ...44

ناچیزترین آنها...

در غضب خدا و...

گواهی دادن و نوشتن ...

زمینه نابودی...46

بدترین شغل

ناآگاهی از...47

از حیله های آخرالزمان

ربای همگانی

چهره ای پشت نقاب...48

پی نوشت ها...50

ص: 6

می کنند. راهی که برای پیمودن آن آمده ایم. راهی که انتهای آن مردی است از تبار نور، مردی راست قامت و مهربان، که همه ما روزی باید پاسخگوی او باشیم

روزی باید ببینیم چطور جواب محبت های او را داده و چه به درگاهش می بریم.(1)

دانستن این موضوع که نافرمانی از آنچه تحت عنوان وحی از آن یاد می شود، چه تبعات و آثاری را به دنبال دارد، بسیار مهم است. زیرا از این جاست که پی می بریم خداوند نیازی به من و ما ندارد و خود قادر مطلق است و اگر فرمان او را بر دیده نهیم، رستگار خواهیم بود و چنانچه نافرمانی او را سرلوحه رفتار کنیم، خود و خانواده و جامعه خود را درگیر آثار زیانبار این نافرمانی کرده ایم.

آنچه امروزه شاهد آن هستیم، چیزی جز ندانستن، رسیدگی نکردن یا لجبازي بدون علم، نیست؛ لجاجتی که به دنبال ناآگاهی از سیمای واقعی وحی به وجود آمده. و این من و ما هستیم که باید به آنان که نمی دانند، بگوییم تا بدانند و به آنان که گوشزد نمی کنند، بگوئیم تا آگاه باشند و به آنان که سیمای واقعی وحی را ندیده اند، نشان دهیم آنچه را که می توان دید و همه به هم کمک کنیم تا رنگ ها عوض شوند و سمت و سوها، یک جهت واحد بگیرند و به درستی که این جهت همان است که خداوند تعيين فرموده، همان که خداوند خود فرمود تبعیتش کنید تا رستگار شوید.(2) راه مردی که گناهان من قلبش را به درد می آورد و اشک را از چشمانش جاری می سازد.

امام عزیزی که شاید هرگز او را ندیده باشیم ولی قلب هایمان را صاحب است.

امروز آنچه ما را از واقعیت دین دور می کند «توجیه گناه» و «تفسیر» هایی است که شیطان می پسندد، اما خدا آن را قصد ننموده، هوس های آلوده آن را زیبا می بینند، اما قلب امام عزیزمان را به درد می آورد.

شیطان هر زمان حربه ای جدید می سازد و هر روز به شکلی در می آید.

باید دانست که او از کار نمی نشیند و می خواهد آخرین تلاش خود را برای گمراه نمودن انسان، به کار بندد. دنیای او صحنه نمایشی است که امروزه با بیان لغات و بازی با الفاظ آن را اجرا می کند.

ص: 8

و می بینیم در این زمان، که سخن از فکر روشن و روشنفکری است، از این راه به دل های پاک جوانان نفوذ کرده و آنان را غافل می نماید و گمراه می کند و سپس برای این که آنان را از سرزنش های نفس لوامه یا همان وجدان برهاند، گناهان را برایشان «توجیه» می کند ... و اینجاست که دیگر تصورش را هم نمی توان کرد که جامعه به چه شکلی درخواهد آمد؟

آیا دیگر حتی می تواند لباس زیبای لفظ را که خود سرپوش گناهش قرار داده، درآورد و زشتی گناه را ببیند و باور کند؟ دیگر حربه ای جدید به میدان آمده، که نام آن را «دلیل» می گذارد، در حالی که واقعیت آن را نمی بیند و نمی داند «دلیل» را جایگزین «توجیه» کرده و مصمم ادامه می دهد...، تا نا کجا آباد ....

روی سخن با همه ماست، همه ما، کسانی که خود را پیرو مکتب علوی می دانند، آنان که قرآن را در میان دست های خود می گیرند و تلاوت می کنند و می خواهند عمل کنند، اما ... شاید راه را گم کرده اند.

اصل مسلم این است که خداوند متعال ، آفریدگار مهربان جهان ، آنچه را پاک است و سودمند، حلال و آنچه را ناپاک است و برای حیات مادی و معنوی بشر زیانبار، حرام نموده است. و این یکی از الطاف اوست. همچنان که در قرآن کریم فرموده است:

«وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ».

و خداوند برای ایشان آنچه را پاک بود، حلال و آنچه را ناپاک بود، حرام نمود(1)

او پیامبران الهی و جانشینان آنان را برای بیان حلال و حرام فرستاد و به وسیله متابعت از فرمان ایشان، پاک را از ناپاک جدا می کند: «لِيَمِيزَ اللَّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ»(2)، و خدا با لطفی که در حق ما روا داشته، راه را به وسیله ایشان نمایان می سازد. قرآن را می فرستد تا هدایت باشد و اهل بیت را می فرستد تا معنای این هدایت را بیان کنند.

و ابلاغ را به پیامبر امر می فرماید تا کسی نگوید نمی دانستم یا نفهمیدم.(3)

ص: 9

او برای دانستن و فهمیدن تک تک ما، راهی گذاشته است، و آن را به لطف خود با چهارده خورشید و ماه و ستاره آذین بسته تا همه راه را ببینند و بخواهند تا هدایت شوند ....(1)

فضای نفس کشیدن ما باید پاک باشد تا بتوانیم نفس بکشیم، غذایی که می خوریم باید پاکیزه باشد تا با خوردن آن بیمار نشویم، برای استراحت و رفع خستگی نیاز به محیطی آرام برای تسکین روح داریم، براستی! چرا راهی را نپیماییم که همانا همه خوردن و خوابیدن ها و نفس کشیدن ها را برای پیمودن آن خلق کرده اند؟!

ما آمده ایم تا بمانيم.(2)

از این رو است آن جا که می بینیم گناهی رخ می دهد، گویا نفس کشیدن -که مایه و لازمه تداوم حیات ماست- برایمان عذاب آور است، و گویا احساسمان می گوید: سینه ام برای تحمل این عذاب تنگ می آید... و می خواهیم هر طور شده خود را خلاص کنیم.

پس بیایید همه با هم تلاش کنیم تا خود، خانواده و اجتماعمان را پاک نگه داریم، بیایید به هم کمک کنیم تا بتوانیم فضای کشور اهل بیت اطهار، ایران را از آلودگی های اخلاقی پاک کنیم و همان شویم که او می خواهد ....(3)

گناهانی چون بی حجابی، ربا، شطرنج و موسیقی از جمله گناهانی هستند که بستر انجام بسیاری از گناهان دیگر را فراهم می آورند و این از مکر شیطان است که زشتی را زیبا جلوه دهد تا آن که ربا می خورد، از ربا خوردن لذت ببرد و هوس آلوده آن که تربیت شده مکتب وحی نیست از نگاه حرام، لذت ببرد و آنکه پا در عرصه شطرنج یا موسیقی می نهد، احساس کند لذت می برد، درحالی که شیطان زشتی را زیبا جلوه می دهد(4) و آن گاه که دست انسان از همه جا قطع شد، خود را به کناری کشیده، سخن از اختیار به میان می آورد؟(5)

و انسان را از یاد خدا - که همانا تمام زیبایی است- غافل می سازد، تا آن جا که می تواند گناه کند و از خدا دور شود، تا به حدی برسد که دیگر نیاز به تلاش او نباشد، تا آن قدر نفس او را بروی مسلط سازد که بتواند رو در روی امام خویش بایستد ....

ص: 10

آنچه در این کتاب آمده است در واقع سخن خدا و پیامبر و اولیاء اوست، کلام پروردگار متعال پیرامون موضوع حجاب. و در ذیل آیات، گزیده ای از احادیث پیرامون موضوع ریش تراشی ذکر شده که محققين محترم جهت اطلاع بیشتر به مصادری که مختص به آن ها است، مراجعه نمایند. احادیث از معتبرترین کتاب های حدیثی و فقهی آورده شده است و برای ترجمه نمودن متن احادیث، اقدامی دقیق به انجام رسانده ایم.

برای آنان که کلام اهل بیت اطهار علیهم السلام قلب هایشان را صیقل داده و نورانی می کند، پیش از آغاز متن کتاب، سه قسمت آورده شده:

تا بدانیم خداوند، قرآن را نازل کرد و عترت را خلق نمود تا ما، راز سعادت ابدی را از آنان جویا شویم ..، آنان که امر هدایتگری را به عهده دارند.

و بدانیم آنچه را برایمان برای پیمودن این مسیر توشه نهادند، تا ابد كفاف سعادتمان را می دهد و هرگز نیاز ندارد به روز شود، و یا اگر به روز نبود نتواند پاسخگو باشد، و هرگز نسخه ای از قرآن با ویرایش و اضافات، چاپ نخواهد شد و همان قرآنی که بر قلب پیامبرمان نازل گشت برای خوشبخت شدن، خوشبخت باقی ماندن، و عاقبت به خیر شدن همه ما کفایت می کند. هیچ نیازی بی پاسخ باقی نمانده که ما بخواهیم برای پاسخ گویی به آن دست به دامن بیگانه شویم و یا خود را اسیر هوس های آلوده دیگران کنیم یا به شیطان پناه ببریم، بلکه خداوند به ما می آموزد تا از شیطان به او پناه ببریم.

و بدانیم که در این واویلای گناه چه کنیم تا نگاه آن مرد پاک از آن سلاله پاک را برای خود بخریم و چه کنیم تا پاک به درگاهش زانو زده، دست او را ببوسیم و از حمایتگران او باشیم. تا آن روز که آمد، اگر بودیم، از ما روی نگرداند و مبادا ما از او روی بگردانیم ... چرا که تنها غصه چنین کابوسی برای مردن تک تک ما کافیست.

و این تنها تذکری است برای آنان که ایمان آورده اند:

«وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ»(1)

ص: 11

یادآور شو، بدرستی که تذکر مؤمنان را سود می بخشد.

و در پایان همه ما را بس است که تحفه ای به عنایت او به درگاهش ببریم و او لطف کند و یک شاخه گل لبخند را از روی لبهایش به ما هدیه دهد ... به خدا سوگند که دنیا و آخرت همه ما را کفایت می کند.

«اَللّهُمَّ... وَ اَعِنّا تَأْدِیَهِ حُقُوقِه اِلَیْهِ، وَالاِْجْتِهادِ فی طاعَتِه، وَالاِْجْتِنابِ عَنْ مَعْصِیَتِه وَامْنُنْ عَلَیْنا بِرِضاهُ، وَهَبْ لَنا رَأْفَتَهُ وَ رَحْمَتَهُ، وَ دُعاءَهُ وَ خَیْرَهُ، ما نَنالُ بِه سَعَهً مِنْ رَحْمَتِکَ، وَ فَوْزا عِنْدَکَ ...»(1)

لازم به ذکر است که صبيه فاضله ام در تنظیم و تایپ و ویرایش و بازنویسی کتاب یاری ام نموده اند، و امیدوارم این عمل صالح وی مورد قبول ولي الله الأعظم صلوات الله علیه قرار گیرد.

بدرستی که دو چیز را برای شما به یادگار می گزارم، تا آن هنگام که به آن دو روی آورید (از ایشان پیروی نمایید)، هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خداوند و عترتم، اهل بیت من، زیرا خداوند مهربان و آگاه با من عهد نموده است آن دو تا زمانی که در کنار حوض کوثر بر من همچون این دو انگشتم (و پیامبر آن گاه میان دو انگشت کنار شست جمع فرمود) وارد شوند ونه همچون این دو انگشت (ومیان انگشت اشاره و وسط جمع نمود) و هیچکدام از آن دو بر دیگری پیشی نخواهد گرفت. پس به آن دو چنگ زنید (آنچه امر می فرمایند، پیروی نمایید) و دور و گمراه نشوید و بر آنان پیشی نگیرید که گمراه خواهید شد.

نتیجه: خداوند برای ما اهل بیتی را در کنار قرآن قرار داده که آنچه می گویند، و آنچه عمل می کنند و آنچه را تایید می نمایند، همان است که خداوند فرموده است. کلام مولایمان پیامبر بسیار ظریف است: «دور و گمراه نشوید، و بر آنان پیشی نگیرید که گمراه خواهید شد»، .....

شیطان، و بدعت هایی پس از من است، هر کس این شبهه ها و بدعت ها را ترک نماید، امر دين، مروت و آبروی خود را نیکو قرار داده است، و هرکس خود را به آن آلوده کند، و در پی بدعت ها برود، مانند کسی است که گوسفندان خود را نزدیک مرز (حصار) چراگاه می چراند، نفس او وسوسه اش می کند که آنها را در چراگاه پس مرز نیز بچراند. آگاه باشید سرزمین هر پادشاهی مرزی دارد، و مرز خداوند محرمات (ممنوعیت های) اوست، پس مراقب مرزهای فرمان ها و محرمات او باشید.

و امام جعفر صادق عليه السلام فرمودند:

«حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلی یَوْمِ الْقِیَامَهِ، وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلی یَوْمِ الْقِیَامَهِ، لَا یَکُونُ غَیْرُهُ وَ لَا یَجِیءُ غَیْرُهُ. وَ قَالَ: قَالَ عَلِیٌّ علیه السلام : مَا أَحَدٌ ابْتَدَعَ بِدْعَهً إِلَا تَرَکَ بِهَا سُنَّهً»(1)

آنچه حلال محمد است برای همیشه تا روز قیامت حلال است، و آنچه حرام محمد است برای همیشه تا روز قیامت حرام است، و جز این نمی شود، و نباید بشود. و حضرت على علیه السلام فرمودند: کسی نیست که بدعتی را بنیان نهد مگر این که سنتی را ترک کرده باشد.

امام جعفرصادق عليه السلام فرمودند:

«ما خَلَقَ اللهُ حَلالاً وَ لاحَراماً إلّا وَ لَهُ حَدٌّ کَحَدِّ الدّورِ وَ إنَّ حَلالَ مُحَمَّدٍ حَلالٌ إلی یَوْمِ القِیامَهِ وَ حَرامُهُ حَرامٌ إلی یَوْمِ القِیامَهِ... »(2)

خداوند متعال حلال و حرامی را نیافریده است مگر این که برای آن حد و مرزی مانند خانه ها قرار داده است، و بدرستی که حلال محمد حلال است تا روز قیامت، و حرام محمد نیز حرام است تا روز قیامت، ....

نتیجه: احکام شرعی بخش عظیمی از دین کامل اسلام هستند که سعادت همیشگی انسان را تضمين نموده، و دستورات خداوند است که از نیازهای مادی و معنوی بشر آگاهی کامل دارد و

ص: 14

او را سعادتمند می خواهد.

احکام مطهر اسلام از استاندارد الهی برخوردار هستند و هیچ خطا و اشتباهی در آنها نیست. زمان و دگرگونی های آن نباید هیچگونه تغییری در آنها ایجاد کند، و نباید تابع زمان و مقتضيات آن باشند، تا بتواند سعادت ابدی را برای بشر به ارمغان آورد، در هر زمان و هر مکان .

بدعت ها) اسلام می آورند، و وقتی بدعت ها آشکار شدند، به آن ها سنت گفته شود، و هنگامی که به سنت عمل شود، (به آن) بدعت گفته شود.

از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایت شده که فرمودند:

«إِذَا ظَهَرَتِ اَلْبِدَعُ فَعَلَی اَلْعَالِمِ أَنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ سُلِبَ نُورَ اَلْإِیمَانِ»(1)

آن زمان که بدعت ها آشکار شوند، بر عالم واجب است علم خود را آشکار کند، اگر(با بدعت ها مبارزه) نکند نور ایمان از او گرفته خواهد شد.

پذیرفتن این که خدایی یکتا وجود دارد و او تنها وجود لايق پرستش است، کار سختی نیست. مشکل کنار گذاشتن غیراوست، اگر غیر او را، غیراو ببینیم و بدانیم. وقتی کسی کار زشتی را مرتکب می شود ، اگر آن اشتباه را زشت نپندارد، اصلا اشتباهی نمی بیند، که بخواهد رهایش کند، و امروز ما به این بلای عظیم گرفتار آمده ایم. گناهان وجهه شرعی پیدا کرده اند و دیگر نمی آییم بگوییم فلان کار حرام است، فقط باید بگوییم: حلال نیست، تا بلکه شکل حلال بودن به خود نگیرد.

و متاسفانه یکی از این گناهان، گناه بزرگ رباخواری و ربا دادن که به گونه های مختلف و صورت های عدیده (کارمزد، سود، بهره و ...) صورتی شرعی و عقلی و عرفي به آن می دهند، در این نوشته آیات روشن قرآن کریم همراه با تفسیر و تبیین اهل بیت اطهار صلى الله عليهم، و همچنین احادیث نورانی آن حضرات علیهم صلوات الله را گرد آورده ایم تا حجت برنا آگاهان تمام شود و برای مؤمنين تذکری باشد و بر جاهلان عرضه و حجت تمام کنند، و ... امید است مورد قبول ولي الله الأعظم عجل الله فرجه الشريف گردد.

ص: 16

خداست؛ اما کسانی که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند) اهل آتش هستند و در آن جاودان خواهند بود.

قیامت ، روزی سخت ترو ناگوارتر است.

مفسر بزرگ شیعه على بن ابراهیم قمی رحمه الله در تفسیر شریف خود در مورد آیه:

«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ اَلرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ».

ای کسانی که ایمان آورده اید! از (نافرمانی) خداوند بترسید و آنچه را که از مطالبات ربا باقی مانده رها کنید، اگر ایمان دارید. می نویسد:

«فَإِنَّهُ کَانَ سَبَبُ نُزُولِهَا أَنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اَللَّهُ اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ اَلرِّبا... فَقَامَ خَالِدُ بْنُ اَلْوَلِیدِ إِلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ رِبَا أَبِی فِی ثَقِیفٍ وَ قَدْ أَوْصَانِی عِنْدَ مَوْتِهِ بِأَخْذِهِ فَأَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَی یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ اَلرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ قَالَ صَلَی الله عَلَیهِ وَ آلِهِ: مَنْ أَخَذَ اَلرِّبَا وَجَبَ عَلَیْهِ اَلْقَتْلُ، وَ کُلُّ مَنْ أَرْبَی وَجَبَ عَلَیْهِ اَلْقَتْلُ»(1)

سبب نزول این آیه این بود که خالد بن ولید نزد پیامبر صلى الله عليه و آله از جا برخاسته و گفت: ای پیامبر خدا! ربای پدرم در قبیله ثقیف مانده و هنگام مرگ مرا وصیت کرده که (آن را) بگیرم. آن گاه خداوند این آیه را فروفرستاد: .... سپس حضرت فرمودند: هرکس ربا بگیرد، کشتن او واجب است ، ....

امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند:

« ...وَ أَمَّا مَا فِی اَلْقُرْآنِ تَأْوِیلُهُ فِی تَنْزِیلِهِ فَهُوَ کُلُّ آیَهٍ مُحْکَمَهٍ نَزَلَتْ فِی تَحْرِیمِ شَیْءٍ مِنَ اَلْأُمُورِ اَلْمُتَعَارَفَهِ اَلَّتِی کَانَتْ فِی أَیَّامِ اَلْعَرَبِ تَأْوِیلُهَا فِی تَنْزِیلِهَا فَلَیْسَ یُحْتَاجُ فِیهَا إِلَی تَفْسِیرٍ أَکْثَرَ مِنْ تَأْوِیلِهَا...وَ قَوْلِهِ تَعَالَى يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِيَ مِنَ الرِّبا...أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا...وَ مِثْلُ

ص: 19

ذَلِكَ فِي الْقُرْآنِ كَثِيرٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَا يَحْتَاجُ الْمُسْتَمِعُ لَهُ إِلَى مَسْأَلَةٍ عَنْهُ... »(1)

... و اما در قرآن آنچه تأويل (معنای باطن) آن در تنزیل (ظاهر) آن است؛ و آن هر آیه ای است که محکم (واضح و روشن) است (و نیاز به تفسیر و تأويل ندارد) در حرام نمودن چیزی از این امور متعارف که در روزگار عرب تأويل آن در تنزیل آن می باشد، نیازی به تفسیر بیش از تأويل آن ندارد مانند ... سخن خداوند: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ... و مانند آن در قرآن بسیار است از چیزهایی که خداوند حرام نموده و شنونده نیازی به پرسیدن پیرامون آن ندارد.

حلال و آنچه باقی مانده است ، پس باید نگهداری کند (دیگر رباخواری نکند).

امام جعفر صادق عليه السلام فرمودند:

«مَا خَلَقَ اللّهُ حَلَالًا وَ لَا حَرَاماً إِلَا وَ لَهُ حُدُودٌ كَحُدُودِ الدَّارِ....وَ إنَّ رَجُلًا أرْبَی دَهْراً مِنَ الدَّهْرِ فَخَرَجَ قَاصِداً أبَا جَعْفَرٍ علیه السلام فَسَألَهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ: مَخْرَجُکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ، یَقُولُ اللَّهُ: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ الْمَوْعِظَهُ هِیَ التَّوْبَهُ فَجَهْلُهُ بِتَحْرِیمِهِ ثُمَّ مَعْرِفَتُهُ بِهِ فَمَا مَضَی فَحَلَالٌ وَ مَا بَقِیَ فَلْیُحْفَظْ»(1)

خداوند هیچ حلال و حرامی را نیافریده است مگر این که برای آن حد و مرزی مانند مرزهای خانه قرار داده، آنچه از مرزهای خانه است، از آن خانه است ... و مردی روزگاری را به رباخواری مشغول بود، نزد امام محمدباقر عليه السلام رفت و از حضرت در این باره پرسش نمود، ایشان فرمودند: راه رهایی تو در کتاب خداوند است آن جا که فرموده: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ ... پس هرکس اندرز الهی به او رسد و (از رباخواری) خودداری کند، خدا از گذشته او درگذرد، بنابراین با توجه به ناآگاهی وی به حرام بودن ربا و آگاهی یافتن او پس از آن، آنچه گذشته حلال است و آنچه (از ربا) باقی مانده، باید (دست) نگهدارد (دیگررباخورای نکند).

سید کریم عبدالعظیم حسنی علیه السلام می گوید: امام محمد جواد عليه السلام فرمود: از پدرم شنیدم که فرمود: شخصی به نام عمرو بن عبید نزد امام جعفرصادق علیه السلام آمده و عرض کرد: می خواهم از قرآن کریم، گناهان بزرگ را بدانم. آن حضرت فرمودند:

«نَعَمْ يَا عَمْرُو أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الشِّرْكُ بِاللَّهِ، ... وَ أَکْلُ الرِّبَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ

ص: 21

الشَّیْطانُ مِنَ الْمَس...»(1)

آری ای عمرو! بزرگترین گناهان شرک ورزیدن به خداست، و ... و رباخواری است، زیرا خداوند در قرآن فرموده است: الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا.... کسانی که ربا می خورند، به پا می خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس با شیطان، آشفته حال شده است.

امام جعفرصادق عليه السلام می فرمایند:

«آکِلُ اَلرِّبَا لاَ یَقُومُ حَتَّی یَتَخَبَّطَهُ اَلشَّیْطَانُ مِنَ اَلْمَسِّ»(2)

رباخوار، بر می خیزد مگر این که شیطان به او بمالد (جن زده شده و به بیماری های روحی مبتلا گردد).

در کتاب «الهداية» شیخ صدوق که مضمون آن متن احادیث اهل بیت علیهم السلام است، چنین آمده:

«وَ مَنْ أَکَلَ اَلرِّبَا بِجَهَالَهٍ وَ هُوَ لاَ یَعْلَمُ أَنَّهُ حَرَامٌ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ لاَ إِثْمَ عَلَیْهِ فِیمَا لاَ یَعْلَمُ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ اَلنّارِ»(3)

و هرکس ربا را با ناآگاهی بخورد درحالی که نمی دانسته حرام است، آنچه گذشته برای او (حلال) است و برای آنچه نمی دانسته، گناهی برایش نوشته نمی شود، و هرکس از آنان بازگردد (و دوباره رباخواری کند) از اهل آتش است.

و نیز در این کتاب آمده است:

«لَیْسَ اَلرِّبَا إِلاَّ فِیمَا یُکَالُ أَوْ یُوزَنُ وَ دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ سَبْعِینَ زَنْیَهً کُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَم.ٍ وَ اَلرِّبَا رِبَاءَانِ رِبًا یُؤْکَلُ وَ رِبًا لاَ یُؤْکَلُ فَأَمَّا اَلَّذِی یُؤْکَلُ فَهَدِیَّتُکَ إِلَی اَلرَّجُلِ تُرِیدُ اَلثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا وَ أَمَّا اَلَّذِی لاَ یُؤْکَلُ فَهُوَ أَنْ یَدْفَعَ اَلرَّجُلُ عَشَرَهَ دَرَاهِمَ عَلَی أَنْ یَرُدَّ عَلَیْهِ أَکْثَرَ مِنْهَا فَهُوَ اَلرِّبَا اَلَّذِی نَهَی

ص: 22

اَللَّهُ عَنْهُ وَ مَنْ أَکَلَ اَلرِّبَا بِجَهَالَهٍ وَ هُوَ لاَ یَعْلَمُ أَنَّهُ حَرَامٌ فَلَهُ ما سَلَفَ وَ لاَ إِثْمَ عَلَیْهِ فِیمَا لاَ یَعْلَمُ وَ مَنْ عَادَ فَأُولَئِکَ مِنْ أَصْحَابِ اَلنَّارِ»(1)

ربا نیست مگر در معامله ای که با کیل (پیمانه) یا با وزن انجام شود. و گناه یک درهم ربا بسیار بزرگتر از گناه زنا با محارم است. و ربا دو ربا است؛ ربایی که خورده می شود (حلال است) و ربایی که خورده نمی شود (حرام است). اما ربایی که خورده می شود؛ هدیه توست برای مردی که بهره و بیشتر از آن (اصل هدیه) را می خواهی، و اما ربایی که نباید خورده شود، آن است که (شخصی) به مردی ده درهم بدهد به این شرط و اساس که (وی) بیشتر از آن را بپردازد، پس آن ربا (حرام) می باشد که خداوند از آن نهی فرموده . و هرکس از روی ناآگاهی رباخوری کند و نداند که حرام است، آنچه گذشته از آن اوست و در آنچه نمی دانسته بر او گناهی نیست، و هرکس بازگردد (و دوباره رباخواری کند) پس از اهل آتش است.

همانا خداوند صدقات را می پذیرد و از آن ها جز آنچه پاک (کارهای اقتصادی خوب و خالی از حرام) است را نمی پذیرد و آن را برای صاحبش رشد (برکت و فزونی) می دهد همانطور که یکی از شما که اسب و بچه ماده شتر خود را پرورش می دهد، تا آن جا که (دادن) یک لقمه (که در راه خدا داده شود) مانند کوه احد، بزرگ می شود و تصديق آن در کتاب خداوند است: یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا .... خداوند ربا را نابود کرده و صدقات را افزایش می دهد، و همانا خداوند توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد.

مردی از امام جعفرصادق عليه السلام درباره بیان آیه «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ... » پرسش نمود و گفت: در حالی که رباخوار را می بینم که مالش بیشتر می شود! حضرت فرمود:

«فَأَيُّ مَحْقٍ أَمْحَقُ مِنْ دِرْهَمٍ رِبًا يَمْحَقُ الدِّينَ فَإِنْ تَابَ مِنْهُ ذَهَبَ مَالُهُ وَ افْتَقَرَ»(1)

کدام نابودی، نابود کننده تر از یک درهم رباست که دین (انسان) را از بین می برد و اگر توبه کند، اموالش از دستش می رود (باید به صاحبانشان برگرداند) و فقیر می شود؟! .

به امام جعفرصادق عليه السلام درباره آیه: «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ. ... به گفته شد: (چگونه است) می بینم کسی رباخواری می کند و مالش فزونی می یابد؟! حضرت فرمودند:

«یَمْحَقُ اَللَّهُ دِینَهُ وَ أَنْ کَانَ مَالُهُ یَکْثُرُ»(2)

خداوند (به سبب رباخواری) دین او را نابود می کند، گر چه مال او زیاد شده باشد.

نخواهند داشت.

الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ عَنَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَرُدَّ آکِلُ الرِّبَا الْفَضْلَ الَّذِی أَخَذَهُ عَنْ رَأْسِ مَالِهِ حَتَّی اللَّحْمُ الَّذِی عَلَی بَدَنِهِ مِمَّا حَمَلَهُ مِنَ الرِّبَا عَلَیْهِ أَنْ یَضَعَهُ فَإِذَا وُفِّقَ لِلتَّوْبَةِ أَدْمَنَ دُخُولَ الْحَمَّامِ لِیَنْقُصَ لَحْمُهُ عَنْ بَدَنِهِ وَ إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِصَاحِبِهِ عَاوِضْنِی بِفَرَسِی فَرَسَکَ وَ أَزِیدَکَ فَلَا یَصْلُحُ وَ لَا یَجُوزُ ذَلِکَ وَ لَکِنَّهُ یَقُولُ أَعْطِنِی فَرَسَکَ بِکَذَا وَ کَذَا وَ أُعْطِیَکَ فَرَسِی بِکَذَا وَ کَذَا»(1)

اشکالی ندارد، و این از حضرت علي عليه السلام ذکر شده است. و ربا دو رباست؛ ربایی که خورده می شود (حلال)، و دیگری که خورده نمی شود (حرام)، اما آن که خورده می شود؛ هدیه تو برای مردی است که ثواب (مقدار) بیشتری را بخواهی (بدون شرط) و فرمایش خداوند در این باره است: وَ مَا آتَيْتُمْ مِنْ رِباً.... آنچه به عنوان ربا می دهید تا در اموال مردم فزونی یابد؛ نزد خداوند فزونی نخواهد یافت، و اما آن ربایی که خورده نمی شود (حرام است)؛ آن است که مردی مبلغ ده درهم به کسی بدهد به این شرط که بیشتر از آن را به او برگرداند، و این ربایی است که خداوند در قرآن از آن نهی فرموده: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ.... ای کسانی که ایمان آورده اید! از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید و آنچه را که از (مطالبات) ربا باقی مانده؛ رها کنید، اگر ایمان دارید. اگر چنین نکنید (دست از رباخواری برندارید)، بدانید خدا و رسولش با شما پیکار خواهند کرد و اگر توبه کنید، سرمایه های شما برای شماست (اصل سرمایه بدون ربا)، نه ستم می کنید و نه به شما ستم می شود، خداوند قصد نموده است که زیادتی از سرمایه (ربا) را به صاحبش بازگرداند؛ حتی آن گوشتی را که از پول حرام برتن او روییده است، فروگذارد

ص: 26

(آب کند) البته پس از کسب توفیق توبه نمودن ، بسیار به حمام برود تا آن گوشت را از تن خود از بین ببرد. و اگر کسی به دیگری بگوید در عوض اسب من اسبت را به من بده و مبلغ بیشتری به تو زیادت می دهم؛ جایز نیست (ربا است) اما بگوید اسبت را به فلان مبلغ بفروش و اسبم را به فلان مبلغ به تو می دهم (جایز است).

توضیح: دو معامله جدای از یکدیگر انجام بگیرد، این همان «بيع شرعی» و خرید و فروش حلال است.

عبید بن زراره می گوید: به امام جعفرصادق عليه السلام عرض کردم: مرا از گناهان بزرگ آگاه کنید. آن حضرت فرمودند:

«هُنَّ خَمْسٌ وَ مَا أَوْجَبَ اَللَّهُ عَلَیْهِنَّ اَلنَّارَ، ...وَ قَولُهَ: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ الله وَذَرُواْ مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا...»(1)

(بزرگترین گناهان) پنج گناه می باشد، همان گناهانی که خداوند برای انجام آنها آتش جهنم را واجب نموده، ... و (ربا که) در سخن خود فرموده: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا..... ای کسانی که ایمان آورده اید! از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید و آنچه را که از (مطالبات) ربا باقی مانده است؛ رها کنید، اگر ایمان دارید.

امام جعفرصادق عليه السلام فرمودند:

«إِنَّ اَلتَّوْبَهَ مُطَهِّرَهٌ مِنْ دَنَسِ اَلْخَطِیئَهِ قَالَ اَللَّهُ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ اَلرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ...لا تَظْلِمُونَ و لا تُظْلِمُونَ ، فَهَذَا مَا دَعَا اَللَّهُ إِلَیْهِ عِبَادَهُ مِنَ اَلتَّوْبَهِ وَ وَعَدَ عَلَیْهَا مِنْ ثَوَابِهِ فَمَنْ خَالَفَ مَا أَمَرَهُ اَللَّهُ بِهِ مِنَ اَلتَّوْبَهِ سَخِطَ اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ کَانَتِ اَلنَّارُ أَوْلَی بِهِ وَ أَحَقَّ»(2)

همانا توبه پاک کننده از آلودگی خطاهاست، خداوند فرموده: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا... آنچه را که خداوند به سوی آن خوانده؛ توبه است، و وعده پاداش برای آن داده، پس

ص: 27

هرکس با فرمان خداوند درباره توبه کردن مخالفت کند، خداوند بر او غضب می کند و آتش برایش سزاوارتر است.

در فقه منسوب رضوى عليه السلام درباره آیه کریمه: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا ... آمده است:

«عُنِیَ بِذَلِکَ أَنْ یَرُدَّ اَلْفَضْلَ اَلَّذِی أَخَذَهُ عَلَی رَأْسِ مَالِهِ حَتَّی اَللَّحْمَ اَلَّذِی عَلَی بَدَنِهِ بِالدُّخُولِ إِلَی اَلْحَمَّامِ کُلَّ یَوْمٍ عَلَی اَلرِّیقِ هَذَا إِذَا تَابَ عَنْ أَکْلِ اَلرِّبَا وَ أَخْذِهِ وَ مُعَامَلَتِهِ»(1)

مقصود آن است که زیادتی از اصل سرمایه را بازگرداند (ربا را پس دهد)، حتی آن گوشتی که بر اثر خوردن مال ربا بر تن او روییده است با هر روز ناشتا به حمام رفتن آب کند، اگر از رباخواری و گرفتن ربا و معامله ربوی توبه نموده باشد.

شیخ صدوق در کتاب شریف «المقنع» که حاوی متن روایات می باشد آورده است:

«وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلرِّبَا رِبَوَانِ، ....وَ رِباً یُؤْکَلُ وَ هُوَ قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ اَلرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ `فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اَللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ یَعْنِی أَنْ یَرُدَّ آکِلُ اَلرِّبَا عَلَی صَاحِبِهِ اَلْفَضْلَ اَلَّذِی أَخَذَهُ عَنْ رَأْسِ مَالِهِ وَ رُوِیَ حَتَّی اَللَّحْمَ اَلَّذِی عَلَی بَدَنِهِ عَلَیْهِ أَنْ یَضَعَهُ وَ إِذَا وُفِّقَ لِلتَّوْبَهِ أَدْمَنَ دُخُولَ اَلْحَمَّامِ لِیَنْقُصَ لَحْمُهُ عَنْ بَدَنِهِ»(2)

و بدان ! ربا دو ربا می باشد؛ ... تا این که می نویسد: و ربایی که خورده می شود (و حلال است) و آن (در) سخن خداوند است: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا... ، یعنی رباخوار، ربا و زیادتی بر اصل سرمایه (قرض) را به صاحب آن برگرداند. و روایت شده است که: حتى آن گوشتی که از مال حرام ربا، برتن رباخوار روییده است، اگر توفیق توبه یافت باید چندان

ص: 28

به حمام برود تا آن گوشت را از تن خود کم کند (ذوب نماید).

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب عليه السلام فرمودند:

«لَا حَبْسَ عَلَى مُفْلِسٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ وَ الْمُعْسِرُ إِذَا ثَبَتَ عَدَمُهُ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ حَبْسٌ وَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ دَيْنٌ مِنْ شَيْ ءٍ وَصَلَ إِلَيْهِ فَالْبَيِّنَةُ عَلَيْهِ فِي دَعْوَى الْعَدَمِ إِنْ دَفَعَ ذَلِكَ خَصْمَهُ وَ إِنْ كَانَ فِي شَيْ ءٍ لَمْ يَصِلْ إِلَيْهِ كَدَيْنٍ لَزِمَهُ مِنْ جِنَايَةٍ أَوْ كَفَالَةٍ أَوْ حَوَالَةٍ أَوْ صَدَاقِ امْرَأَةٍ أَوْ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ فَالْقَوْلُ قَوْلُهُ مَعَ يَمِينِهِ مَا لَمْ يَظْهَرْ لَهُ مَالٌ أَوْ تَقُومُ عَلَيْهِ بَيِّنَةٌ»(1)

ورشکسته را نباید زندانی نمود، خداوند فرموده: وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ- و اگر (بدهکار) تنگ دست است، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید، و کسی که ناتوان است؛ اگر ناتوانی وی از پرداخت بدهی مردم ثابت شود، نباید زندانی شود، و اگر از کسی طلبی داشته باشد که به وی رسیده است، باید در مورد ادعای عدم آن دلیل بیاورد تا ادعای دشمن خود را دفع نماید و اگر درباره بدهی ای است که چیزی به او نرسیده مانند جنایت (قتل و ...) یا کفالت و یا حواله و یا بدهی مهریه همسرش و مانند آن، تا زمانی که مالی برایش معلوم نشده و یا دليل عليه او نباشد، با قسم خوردن وی، سخن سخن اوست و مورد قبول.

امام جعفرصادق عليه السلام فرمود:

«أَقِيمُوا الشَّهَادَةَ عَلَي الْوَالِدَيْنِ وَ الْوَلَدِ وَ لاَ تُقِيمُوهَا عَلَي الْأَخِ فِي الدِّينِ الضَّيْرَ».

شهادت را بر پدر و مادر و فرزند اقامه کنید، ولی بر برادر دینی خود که بدهکار و ورشکسته است نه.

راوی گوید: به حضرت گفتم: «ضیر» چیست؟ . فرمود:

«إِذَا تَعَدَّی فِیهِ صَاحِبُ اَلْحَقِّ اَلَّذِی یَدَّعِیهِ قِبَلَهُ خِلاَفَ مَا أَمَرَ اَللَّهُ عز و جل وَ رَسُولُهُ صلی

ص: 31

الله علیه و آله وَ مَثَلُ ذَلِکَ أَنْ یَکُونَ لِرَجُلٍ عَلَی آخَرَ دَیْنٌ وَ هُوَ مُعْسِرٌ وَ قَدْ أَمَرَ اَللَّهُ تَعالی بِإِنْظَارِهِ حَتَّی یُیَسَّرَ فَقَالَ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ ، وَ یَسْأَلَکَ أَنْ تُقِیمَ اَلشَّهَادَهَ وَ أَنْتَ تَعْرِفُهُ بِالْعُسْرِ فَلاَ یَحِلُّ لَکَ أَنْ تُقِیمَ اَلشَّهَادَهَ فِی حَالِ اَلْعُسْرِ»(1)

زمانی که صاحب حق (طلبکار) تعدی نمود و برخلاف امر خداوند و پیامبرش صلى الله عليه و آله (زیادتی و ربا) بخواهد؛ اقامه نکنید، مانند کسی که بدهکار و ناتوان از پس دادن بدهی است در حالی که خداوند امر فرموده است: فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ، به او تا زمانی که بتواند (بدهی را) پس دهد مهلت داده شود، و از تو بخواهد که به زیان او شهادت بدهی در حالی که آگاهی داری از پرداخت بدهی ناتوان است، بنابراین بر تو حلال نیست در هنگام ناتوانی وی، علیه او گواهی بدهی.

امام جعفرصادق عليه السلام فرمود:

« إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ إِنْظَارَ اَلْمُعْسِرِ وَ مَنْ کَانَ غَرِیمُهُ مُعْسِراً فَعَلَیْهِ أَنْ یُنْظِرَهُ إِلَی مَیْسَرَهٍ إِنْ کَانَ أَنْفَقَ مَا أَخَذَ فِی طَاعَهِ اَللَّهِ وَ إِنْ کَانَ أَنْفَقَ ذَلِکَ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ فَلَیْسَ عَلَیْهِ أَنْ یُنْظِرَهُ إِلَی مَیْسَرَهٍ وَ لَیْسَ هُوَ مِنْ أَهْلِ اَلْآیَهِ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ»(2)

خداوند مهلت دادن به بدهکاری که توانایی ندارد بدهی اش را بپردازد؛ دوست می دارد ، و هرکس که بدهکارش ناتوان است، اگر آنچه گرفته در راه طاعت خدا (غير حرام) مصرف کرده است تا زمان توانایی (به او) مهلت بدهد. ولی اگر در راه نافرمانی خداوند صرف کرده باشد، نباید به او مهلت داده شود و او از اهل این آیه: فَنَظِرَهُ إِلَی مَیْسَرَهٍ، نیست (این آیه شامل حال وی نمی شود).

مردی از حضرت امام على الرضا عليه السلام پرسش نموده و عرض کرد: فدایت شوم! خداوند متعال در قرآن می فرماید: وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلي مَيْسَرَةٍ، مرا از معنای «مهلت»

ص: 32

در این آیه آگاه کن؛ آیا برای این مهلت، حدی (اندازه ای) است که اگر بدهکار ناتوان از پرداخت بدهی به آن حد رسیده باشد، باید به وی مهلت داده شود؟ درحالی که مال كسی را می گیرد و برای خانواده اش مصرف می کنند، درحالی که نه غله ای (محصولی) دارد که منتظر برداشت آن باشد و نه طلبی دارد که منتظر وصول آن باشد و نه در جایی مالی دارد که منتظر رسیدن آن باشد. (آیا به این فرد هم باید مهلت داد؟ امام رضا عليه السلام فرمود:

«نَعَمْ یُنْتَظَرُ بِقَدْرِ مَا یَنْتَهِی خَبَرُهُ إِلَی اَلْإِمَامِ فَیَقْضِی عَنْهُ مَا عَلَیْهِ مِنْ سَهْمِ اَلْغَارِمِینَ إِذَا کَانَ أَنْفَقَهُ فِی طَاعَهِ اَللَّهِ عَز وَ جَل فَإِنْ کَانَ أَنْفَقَهُ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ فَلاَ شَیْءَ لَهُ عَلَی اَلْإِمَامِ».

آری، مهلت داده می شود تا این که خبر نیاز وی به امام برسد و بدهی او را از سهم ورشکستگان و بدهکاران بپردازد، البته این در صورتی است که مال طلبکار را در راه طاعت و فرمانبرداری از خداوند خرج نموده باشد، اما اگر مال را در راه معصیت (نافرمانی) خدا هزینه کرده باشد، چیزی به عهده امام نیست (امام بدهی را نمی پردازد). راوی گوید: عرض نمودم، پس به این مردی که به او پول داده و او را امین دانسته درحالی که نمی داند آن مال را در راه طاعت صرف نموده یا معصیت چه می رسد؟ امام رضا عليه السلام فرمود:

«یَسْعَی لَهُ فِی مَالِهِ فَیَرُدُّهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ صَاغِرٌ»(1)

برای بازگرداندن مال خود چنان کوشش و پیگیری نماید تا (بدهکار) خسته شده و مال را بازگرداند.

شیخ صدوق در کتاب «المقنع»- که متن روایات اهل بیت علیهم السلام است -آورده:

«وَ إِنْ کَانَ لَکَ عَلَی رَجُلٍ مَالٌ وَ کَانَ مُعْسِراً وَ أَنْفَقَ مَا أَخَذَهُ مِنْکَ فِی طَاعَهِ اَللَّهِ فَأَنْظِرْهُ إِلَی مَیْسَرَهٍ وَ هُوَ أَنْ یَبْلُغَ خَبَرُهُ اَلْإِمَامَ فَیَقْضِیَ عَنْهُ دَیْنَهُ أَوْ یَجِدَ

ص: 33

اَلرَّجُلُ طَوْلاً فَیَقْضِیَ دَیْنَهُ وَ إِنْ کَانَ أَنْفَقَ مَا أَخَذَهُ مِنْکَ فِی مَعْصِیَهِ اَللَّهِ فَطَالِبْهُ بِحَقِّکَ فَلَیْسَ هُوَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ اَلْآیَهِ اَلَّتِی قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ»(1)

و اگر برای تو مالی بر عهده (گردن) کسی است که از بازپس دادن (آن) ناتوان است و او آن مال را در راه اطاعت و فرمانبرداری از خداوند مصرف نموده است، به او تا زمانی که بتواند (بدهی اش را) بپردازد؛ مهلت بده تا این که خبر او به امام برسد و امام بدهی اش را از طرف او بپردازد و یا این که بدهکار راه چاره ای بیابد و بدهی خود را بدهد، و اگر مال تو را در راه گناه و نافرمانی خدا مصرف کرده باشد، حق خود را از او طلب نما که او از اهل این آیه که خداوند فرموده است: فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ، نیست.

یافت و مقصود آن هدیه ای است که بیشتر از (اصل) آن از مال دنیا درخواست شود ....

امام جعفرصادق عليه السلام فرمودند:

«اَلرِّبَا رِبَاءَانِ: رِبًا یُؤْکَلُ، وَ رِبًا لاَ یُؤْکَلُ، فَأَمَّا اَلَّذِی یُؤْکَلُ فَهَدِیَّتُکَ إِلَی اَلرَّجُلِ تَطْلُبُ مِنْهُ اَلثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا، فَذَلِکَ اَلرِّبَا اَلَّذِی یُؤْکَلُ، وَ هُوَ قَوْلُه عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ اَلنّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اَللّهِ ، وَ أَمَّا اَلَّذِی لاَ یُؤْکَلُ فَهُوَ اَلرِّبَا اَلَّذِی نَهَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ، وَ أَوْعَدَ عَلَیْهِ اَلنَّارَ»(1)

ربا دو ربا است ، یکی حلال است و خورده می شود و دیگری حرام است و نباید خورده شود، اما آن که خورده می شود (و حلال است): هدیه ای است که تو به مردی می دهی و درخواست فزونی از وی می کنی، پس این همان ربایی است که خورده می شود و همان سخن خداوند است که فرمود: وَ مَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا...-آنچه به عنوان ربا می دهید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خداوند فزونی نخواهد یافت، و اما آن که خورده نمی شود (و حرام است): ربایی است که خداوند از آن نهی فرموده و برای آن وعده آتش داده است.

امام جعفرصادق عليه السلام درباره سخن خداوند: وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا... فرمود:

«هُوَ هَدِیَّتُکَ إِلَی اَلرَّجُلِ تَطْلُبُ مِنْهُ اَلثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا، فَذَلِکَ رِبًا یُؤْکَلُ»(2)

ربا در این آیه همان هدیه توست به مردی که به سبب آن درخواست زیادتی از وی نمایی.

امام جعفرصادق علیه السلام فرمود:

«الرِّبَا رِبَاءَانِ أَحَدُهُمَا رِبًا حَلَالٌ وَ الْآخَرُ حَرَامٌ فَأَمَّا الْحَلَالُ فَهُوَ أَنْ يُقْرِضَ الرَّجُلُ قَرْضاً طَمَعاً أَنْ يَزِيدَهُ وَ يُعَوِّضَهُ بِأَكْثَرَ مِمَّا أَخَذَهُ بِلَا شَرْطٍ بَيْنَهُمَا فَإِنْ أَعْطَاهُ أَكْثَرَ مِمَّا أَخَذَهُ بِلَا شَرْطٍ بَيْنَهُمَا فَهُوَ مُبَاحٌ لَهُ وَ لَيْسَ لَهُ عِنْدَ اللَّهِ ثَوَابٌ فِيمَا أَقْرَضَهُ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ أَمَّا الرِّبَا الْحَرَامُ

ص: 36

فَهُوَ الرَّجُلُ يُقْرِضُ قَرْضاً وَ يَشْتَرِطُ أَنْ يَرُدَّ أَكْثَرَ مِمَّا أَخَذَهُ فَهَذَا هُوَ الْحَرَامُ»(1)

ربا دو ربا است؛ یکی از آنها حلال و دیگری حرام است، ربای حلال: آن است که کسی به دیگری قرض بدهد به طمع آن که به او زیادتی پس دهد و بدون شرط نمودن (بدهکار) بیشتر باز پس دهد، پس اگر به او زیادتی داد و بدون شرط بود، آن (زیادت) برای او حلال است، و نزد خداوند برای آنچه قرض داده ثوابی ندارد و آن همان سخن خداوند است: فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ - نزد خداوند فزونی نخواهد یافت، و اما ربای حرام آن است که مردی (مالی را) قرض بدهد به شرط باز پس دادن (اصل) همراه با زیادت از آنچه داده، این حرام است (معامله قرض ربوی است).

امام جعفرصادق عليه السلام فرمود:

«يُؤَدَّبُ ، فَإِنْ عَادَ اُدِّبَ ، فَإِنْ عَادَ قُتِلَ».(1)

رباخوار (پس از شهادت دادن شاهد) تنبیه می شود، و اگر دوباره به رباخواری برگردد باز تنبیه می شود، و اگر مرتبه بعد رباخواری کرد؛ کشته می شود .

توضیح: شیخ طوسی قدس سره می نویسد:

در شیعه، رباخوار تا سه مرتبه تأدیب می شود. اگر توبه نکرد، مرتبه چهارم کشته می شود. رباخوار در صورت اعتقاد به حلال بودن ربا، مرتد است و از تصرف در اموال خود محجور می گردد (نمی تواند در اموال خود تصرف کند)؛ تا وقتی که توبه نماید، و اگر مرتد فطری باشد، به محض ثبوت ارتداد، اموال وی به ورثه اش منتقل می شود، و در صورتی که رباخوار اعتقاد به حرمت ربا داشته باشد، حاکم شرع او را توبه می دهد، تا موقعی که رباخوار توبه نکرده، از تصرف در اموال خود محجور است. اگر رباخوار به جایی رسید که کشته شد اموالش به ورثه او می رسد.(2)

عمر بن یزید می گوید: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم! مردم براین باورند که سود بردن از کسی که مضطر(ناچار از خرید) است، حرام و ربا است؟ امام فرمود:

«وَ هَلْ رَأَيْتَ أَحَداً اشْتَرَى غَنِيّاً أَوْ فَقِيراً إِلَّا مِنْ ضَرُورَةٍ ؟ ! يَا عُمَرُ ! قَدْ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا فَارْبَحْ وَ لَا تُرْبِهِ»

و آیا ثروتمند و نیازمندی تا کنون دیده ای که چیزی را جز از روی ناچاری (نیاز) بخرد؟! ای عمر! بدرستی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است؛ پس سود ببر (بخرو بفروش) و ربا نخور

عرض کردم: و ربا چیست؟ فرمود:

«دَرَاهِمُ بِدَرَاهِمَ مِثْلَانِ بِمِثْلٍ»(3)

ص: 38

این که درهم ها را در مقابل یکدیگر معامله کنید و یک طرف بیشتر باشد (ربای نقدی - ربا با پول).

سماعه می گوید: به امام جعفرصادق عليه السلام عرض کردم: خداوند متعال مسئله ربا را در چندین آیه آورده و تکرار کرده است؟! امام فرمود:

«أَوْ تَدْرِي لِمَ ذَلِكَ؟».

آیا دلیل آن را می دانی؟

گفتم: نه. فرمود:

«لئلا يمتنع الناس من اصطناع المعروف»؟(1)

به این دلیل است که مردم کارهای نیک (قرض الحسنه بدون بهره) را ترک نکنند.

توضیح: از این روایت استفاده می شود که علت تکرار آیات تحریم ربا در قرآن، تأكيد تحريم و یادآوری اهمیت آن بوده و نه چیز دیگر. از برخی شأن نزولهای ذکر شده درباره آیات ربا نیز چنین برمی آید که بعضی از مردم پس از تحریم ربا در سوره آل عمران ، بازهم آن را کنار نگذاشتند و آشکارا اقدام به رباخواری کردند. از این رو، خداوند با فرستادن آیات سوره (2) و بیان عاقبت رباخواران و عذاب هایی که در انتظار آنهاست، اراده فرمود این عمل را از صحنه فعالیت اقتصادی مسلمانان حذف کند. بنابراین تدریج تحریم ربا در کار نبوده است.

ص: 39

ص: 40

ای مردم ! ابتدا فقه بیاموزید، سپس تجارت کنید، ابتدا فقه بیاموزید، سپس تجارت کنید، ابتدا فقه و احکام شرعیه معاملات را بیاموزید، سپس تجارت کنید، به خدا سوگند! ربا در میان این امت از حرکت مورچه روی سنگ سیاه پنهان تر است. سوگندهای تان را با راستی درهم آمیزید! تاجر، تبهکار است، و تبهکار در آتش است، مگر کسی که حق بگیرد و حق بدهد».

بِالدِّرْهَمَيْنِ . وَعْلَةَ تَحْرِيمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَيِّنَةِ لِمَا فِيهِ مِنَ الإستخفاف بِالْحَرَامِ الْمُحْرِمِ ، وَ هِيَ كَبِيرَةُ بَعْدَ الْبَيَانِ وَ تَحْرِيمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ مِنْهُ إِلَّا اسْتِخْفَافاً بِالْمُحَرَّمِ الْحَرَامِ ، وَ الإستخفاف بِذَلِكَ دُخُولُ فِي الْكُفْرِ وَ عِلَّةُ تحریم الرِّبَا بِالنَّسِيئَةِ لِعِلَّةِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ ، وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ ، وَ رَغْبَةِ النَّاسِ فِي الرِّبْحِ ، وَ تَرْكِهِمْ لِلْقَرْضِ ، وَ الْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ ، وَ لِمَا فِي ذَلِكَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ،...»(1)

علت حرام نمودن ربا این است که خداوند عزوجل از آن نهی فرموده، و به سبب تباهی و فسادی که در اموال ربوی است، زیرا انسان هنگامی که یک درهم را به دو درهم می خرد، بهای یک درهم یک درهم است و بهای درهم دیگر باطل (ربا) است. پس خرید و فروش ربوی، در هر حال، برای فروشنده و خریدار موجب خسارت است. خداوند عزوجل ربا را بر بندگان حرام کرد، زیرا باعث نابودی اموال است، ... و علت تحریم ربا در نسیه، از بین رفتن کارهای نیک و نابودی اموال و گرایش مردم به سود جويي و رها کردن قرض است، و حال آن که قرض از کارهای نیک است، و ربا سبب فساد و ظلم، و از دست رفتن ثروت هاست.

کسب خود را پاک گردان؛ دعایت مستجاب خواهد شد. بدرستی کسی که لقمه ای حرام را به سوی دهان خود بالا ببرد، دعایش تا چهل روز مستجاب نمی گردد.

رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود:.

«مَنْ أَكَلَ الْحَلَالَ قَامَ عَلَى رَأْسِهِ مَلَكُ يستغفرله حَتَّى يَفْرُغَ مِنْ أَكْلِهِ . وَ قَالٍ : إِذا وَقَعَتِ اللُّقْمَةَ مِنْ حَرَامُ فِي جَوْفِ الْعَبْدِ لَعَنَهُ کل ملک فِي السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضِ ، وَ مَا دَامَتِ اللُّقْمَةَ فِي جَوْفِهِ لَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهِ ، وَ مَنْ أَكَلَ اللُّقْمَةَ مِنَ الْحَرَامَ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ، إِنْ تَابَ تَابَ اللَّهُ عَلَيْهِ ، وَ إِنْ مَاتَ فَالنَّارُ أَوْلَى بِهِ»(1)

هرکس روزی حلال بخورد تا زمانی که وی مشغول خوردن است؛ فرشته ای بالای سرش قرار گرفته و برایش طلب آمرزش می کند، و هرگاه لقمه حرامی در شکم کسی قرار بگیرد؛ همه فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت می کنند، و هرکس لقمه حرامی بخورد؛ سزاوار غضب خداوند شده، اگر توبه کند، خداوند توبه او را می پذیرد و اگر توبه نکرده بمیرد، آتش جهنم او را سزاوارتر است.

حرام است. این مطلب در روایات زیادی از شیعه و عامه آمده است.

حضرت امیرالمؤمنين علي عليه السلام فرمود:

«لَعَنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ الرِّبَا وَ آکله وَ مؤکله وَ بَائِعَهُ وَ مُشْتَرِيَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ»(1)

رسول الله صلى الله عليه و آله ربا و رباخوار و فروشنده و مشتری ربا و نویسنده و دو شاهد آن را لعنت کردند.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله عليه و آله فرمود:

«آكِلَ الرِّبَا وَ مُوكِلَهُ وَ كَاتِبُهُ وَ شَاهِدَاهُ فِي الْوِزْرِ سَوَاءُ»(2)

رباخوار و آن که ربا دهد و نویسنده سند معامله بر مبنای ربا و دو شاهد آن در گناه مساوی هستند.

توضیح: دقت کن! نفرمود شریک هستند، بلکه فرمود در گناه مساویند.

...و بدترین کسب رباخواری است.

امام محمدباقر عليه السلام فرمودند:

«أخبث المكاسب کسب الربا»(1)

پلیدترین کسب ها ربا خواری است .

غُبارِهِ»(1)

روزگاری خواهد آمد که کسی نمی ماند مگر این که ربا می خورد و اگر ربا نخورد، غبار ربا به او می رسد.

فقط همین را بدانیم. برای آن مرد از آن سلاله پاک، یک قدم هم برداریم کافیست. اگر هر کدام از ما یک قدم بردارد، راهی نمانده، خوب بودن سخت نیست، اما تلاش می خواهد و درک این که این یک قدم ها وظیفه ای است که باید از عهده آن برآییم، خود حکایتی طولانی دارد، پس به جای حرف بهتر است به دنبال عمل برویم.

خدا کند که بفهمیم، و اگر فهمیدیم به لطف او، خدا کند که وارد راه شویم، و اگر وارد راه شدیم به لطف او، خدا کند رهایش نکنیم، باز هم به لطف او ....

وَ آخِرُ دَعْوَانَا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ ، وَ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى أَعْدَائِهِمْ أَجْمَعِينَ عُبَيْدِ ال مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِمْ حيدر حسين التربتي الكربلائي

عفي الله عن والديه وعنه آمین

جمادى الآخرة 1428 ه ق

ص: 49

9- بحارالأنوار: ج6ص249 ب8 و ج58، ص78: النبي صلى الله عليه و آله: «مَا خَلَقْتُمْ لِلْفَنَاءِ بَلْ خُلِقْتُمْ لِلْبَقَاءِ ، وَ إِنَّمَا تُنْقَلُونَ مِنْ دَارٍ إِلَى دَارَهُ».پیامبر اکرم صلى الله عليه و آله فرمودند: شما برای نابود شدن آفریده نشده اید، بلکه آفریده شده اید تا بمانید و جاودانی شوید و همانا از خانه ای (دنیا) به خانه دیگر (آخرت) منتقل می شوید.

و در کتاب غرر الحكم: ص 133 ح2291: إِنَّما خُلِقْتُمْ لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاءِ وَ إِنَّكُمْ فِي دَارُ بُلْغَةٍ وَ مَنْزِلُ قُلْعَةٍ .

10-«أَنْتَ كَمَا أَحَبَّ فَاجْعَلْنِي کما تُحِبُّ».امیرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: پروردگارا! تو همانطوری که من دوست دارم، مرا هم همانگونه کن که خود دوست می داری. الخصال: ج2 ص420، روضة الواعظين: ج1 ص 109، بحارالأنوار: ج 74 ص 402 ب15 و ج 91 ص 92 ب32.

11- سوره (6) الأنعام آیه 44: فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

12- سوره (14) ابراهيم عليه السلام آیه 23: ... وَ مَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي ۖ فَلَا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ۖ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ مَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ ۖ

13- سوره (51) الذاريات آيه 56.

14- فرازی از دعای شریف ندبه که از امام جعفرصادق و حضرت صاحب الأمر عليهما السلام نقل شده است.

15 - الكافي: ج 2 ص 414 باب أدني ما يكون به العبد مؤمنا ...ح1.

16- کنزالفوائد، کراجکی: ج1 ص352، وسائل الشيعة: ج 27 ص 169 ب 12ح33515، بحارالأنوار: ج2 ص260 ب31 ح 17 و ج71 ص28 ب18 ح 7، مستدرك الوسائل: ج12 ص217 ب14 ح13924-2

17 - الكافي: ج1 ص 58 باب البدع و الرأي و المقاييس ... ح19.

ص: 51

18- بصائرالدرجات: ص 148 ب 13 ح 7.

19 - الكافي: ج1 ص54 باب البدع و ... ح2، عوالی اللآلي: ج4 ص70 جمله 2 ح 39، نهج الحق: ص 37، منية المريد: ص 186، وسائل الشيعة: ج16 ص 269 ب40 ح21538، بحارالأنوار: ج 105 ص 15 اجازه 28.

20- بحارالأنوار: ج 54 ص 234.

21- إرشادالقلوب: ج1 ص 69 ب17.

22- رجال الكشي: ص 493 ح946، علل الشرائع: ج1 ص235 ب171 ح 1، عیون أخبار الرضا عليه السلام: ج1 ص112ب10 ح2، الغيبة، الشيخ الطوسی: ص 63، وسائل الشيعة: ج16 ص 271 ب40 ح21546، بحارالأنوار: ج 48 ص 252 ب10.

23- سوره (2) آیه 275.

24- سوره (40) الغافر (المؤمن) آیه 46:«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ۖ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ»

25- سوره (56) القمر آیه 47.

26 - تفسير القمي: ج2 ص 7: في الخبر الطويل في المعراج عن أبي عبدالله عليه السلام إلى أن قال:. تفسير مجمع البيان: ج1 ص 389، بحارالأنوار: ج6 ص 239 ح 59، مستدرک الوسائل: ج13 ص331 ب1 ح15501-6.

27- بحارالأنوار: ج100 ص118ب5ح 18، مستدرك الوسائل: ج13 ص 334 ب2 ح 15519-1.

28- وسائل الشيعة: ج25 ص10 ب1 ح 31001 و بحارالأنوار: ج62 ص 138 ب1ح14 ازتفسیر نعمانی.

29 - التبيان في تفسير القرآن: ج2 ص360، تفسير مجمع البيان: ج2 ص 389

30- النوادر، الأشعري: ص 161 ب36 ح 413، تفسير العياشي: ج1 ص 152 ح 506 - عن محمد

ص: 52

بن مسلم أن رجلا سأل أبا جعفر و قد عمل بالربا حتى كثر ماله بعد أن سأل غيره من الفقهاء فقالوا له: ليس يقبل منك شيء إلا أن ترده إلى أصحابه فلما قص على أبي جعفر قال له:. تهذیب الأحکام: ج 7 ص 15 ب1 ح68، وسائل الشيعة: ج18 ص130 ب5 ح 23307 و ص 131 ح23310 و ص132ح 23312، بحارالأنوار: ج 100 ص 122 ب5 ح39.

31- النوادرالأشعري: ص 161 ب 36 ح413، بحارالأنوار: ج100 ص 117 ب5 ح14 به نقل از فقه الرضا عليه السلام.

32 - الكافي: ج2 ص285 باب الكبائر ... ح24، من لایحضره الفقيه: ج3 ص 563، باب معرفة الكبائر التي ... ح4932، علل الشرائع: ج2 ص391، ب131 ح1، عیون أخبارالرضا عليه السلام : ج1 ص 258 ب28 ح 33، وسائل الشيعة: ج15 ص 318 ب46 ح20629.

33 - تفسير العياشي: ج1 ص152 ح 503، وسائل الشيعة: ج 18 ص 124ح ح23292.

34 - مستدرك الوسائل: ج13 ص 337 ب5 ح15530-4.

35- بحارالأنوار: ج100 ص115، 5- الربا وأحكامها... ح2.

36 - سوره (2) آیه 276.

37 - الجعفريات: ص 73 باب السنة في البدنة ...، مستدرك الوسائل: ج 7 ص 246 ب42ح8157-7 وج10 ص 102 ب 27 ح 11580-2.

38- من لایحضره الفقيه: ج3 ص 279 باب الربا ... ح4005، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 15ب ح65 - ... عن زرارة، عن أبي عبدالله عليه السلام قال: قلت له: إني سمعت الله يقول: «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ»و قد أرى من يأكل الربا يربوا ماله. فقال: أَيُّ مَحْقٍ أَمْحَقُ مِنْ دِرْهَمٍ رِبًا یمحق الدِّينَ وَ إِنْ تَابَ مِنْهُ ذَهَبَ مَالُهُ وَ افْتَقَرَ. و ج 7 ص 19ب1ح 83 به نقل از سماعة بن مهران از امام جعفرصادق عليه السلام، مانند آن را آورده است.

39 - تفسير القمي: ج1 ص93، بحارالأنوار ج100 ص117 ب5 ح12، مستدرك الوسائل: ج13

ص: 53

ص 333 ب1 ح15516-021

40- سوره (2) آیه 277.

41 - سوره (2) آیه 278.

42 - تفسير مجمع البيان: ج ص/673، تفسیرالبرهان: ج1 ص 557 ، کنزالعرفان في فقه القرآن : ج2 ص 38، وسائل الشيعة: ج18 ص131 ب5 ح23308.

43 - من لایحضره الفقيه: ج3 ص285 ح 4031، تهذیب الأحکام: ج 7 ص120 ب8 ح 129، الإستبصار: ج 3 ص 101 ب 66 ح 9، وسائل الشيعة: ج18 ص160 ب17 ح 23387.

44 - ثواب الأعمال: ص 233، الخصال: ج1 ص 273 ح 17، علل الشرائع: ج2 ص475 ب 223 ح3، وسائل الشيعة: ج15 ص327 ب46 ح20655، بحارالأنوار: ج 76 ص 4-5 ب 68 ح5.

45- تفسيرالعياشي: ج1 ص153 ح 512 و ص361 ح 27، وسائل الشيعة: ج18 ص124 ح23293، بحارالأنوار: ج6 ص 33 ب20 ح 45 و ج100 ص 123 ب5 ح41، مستدرك الوسائل: ج12 ص125 ب 86 ح 13696-2 و 13698-4.

46- فقه الرضا عليه السلام: ص 257 ب38، مستدرك الوسائل: ج13 ص337 ب5ح15528-2.

47 - مستدرك الوسائل: ج13 ص337 ب5 ح 15529-3.

48- سوره (2) آیه 279.

49- تفسير القمي: ج1 ص 93، بحارالأنوار، ج100 ص118 ب5 ح18، مستدرك الوسائل، ج13 ص 334 ب2 ح 15519-1

50 - الفقيه.

51- الكافي: ج5 ص259، باب الصلح ...ح4، من لایحضره الفقيه: ج3 ص33، باب الصلح...ح3270، تهذیب الأحکام: ج6 ص 207 ب83 ح6 - ...عن أبي جعفر عليه السلام، و

ص: 54

... عن أبي عبد الله عليه السلام أنهما قالا: في الرجل يكون عليه الدين إلى أجل مسمی فيأتيه غريمه فيقول انقد لي من الذي لي كذا و كذا و أضع عنك بقيته أو يقول انقد لي بعضأ وأمد لك في الأجل فيما بقي؟ قال: لَا أَرَى بِهِ بَأْساً مَا لَمْ يَزِدْ عَلَى رَأْسِ مَالِهِ شَيْئاً ، يَقُولُ اللَّهُ عزوجل : «فلکم رُؤُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ».

52- سوره (2) آیه 280.

53 - الكافي: ج4 ص 35، باب إنظار المعسر ... ح4، من لایحضره الفقيه: ج2 ص 58، باب ثواب إنظار المعسر... ح1701.

54 - دعائم الإسلام : ج2 ص71 فصل 17، مستدرك الوسائل: ج13 ص431 ب6 ح15820-2.

55 - من لایحضره الفقیه: ج3 ص 49، باب من يجب رد شهادته و ... ح3304، تهذیب الأحکام: ج 6 ص 257 ب91 ح080

56 - مستدرك الوسائل: ج13 ص412 ب 23 ح 15755-3.

57 - الكافي: ج5 ص 93، باب الدين ... ح5، تفسير العياشي: ج1 ص155 ح520، تهذیب الأحکام: ج6 ص185 ب81ح10، وسائل الشيعة: ج18 ص336 ب9 ح23796، بحارالأنوار: ج100 ص152ب4، ح18، مستدرك الوسائل: ج 7 ص 129ح 7823-3 وج13ص397 ب9 ح15717-1.

58- مستدرك الوسائل: ج13 ص 401 ب 915725-9 وج13 ص 412 ب 23 ح 15755-3.

59 - سوره (2) آیه 281.

60- سوره (3) آل عمران (آل محمد صلى الله عليهم) آیه 131.

61 - سوره (3) آل عمران (آل محمد صلى الله عليهم) آیه 132.

62 - سوره (3) آل عمران (آل محمد صلى الله عليهم) آیه 133.

63 - سوره (30) الروم آیه 39.

ص: 55

64 - الجعفريات: ص180، مستدرك الوسائل: ج13 ص 69 ب5 ح 14773-1.

65- الكافي: ج5 ص 145، باب الربا ... ح6، تهذیب الأحکام: ج 7 ص17 ب1 ح73، وسائل الشيعة : ج 18 ص 125 ب3 ح 23295.

66- من لایحضره الفقيه: ج3 ص275، باب الربا ... ح3995، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 15ب1ح67، دعائم الإسلام: ج2 ص 327 فصل 3 ح 1236: عن أبي عبد الله عليه السلام أنه قال: في قول الله عز وجل: «وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یربوا عِنْدَ اللَّهِ»، قال: هِيَ هَدِيَّتُكَ إِلَى الرَّجُلِ تَطْلُبُ بِهَا مِنْهُ الثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا فَذَلِكَ رِباً، وسائل الشيعة: ج18 ص 126 ب3 ح 23296، مستدرك الوسائل: ج13 ص 335 ح 15522-3

67 - تفسيرالقمي: ج2 ص 159، وسائل الشيعة: ج18 ص160 ب18 ح23389، بحارالأنوار: ج100 ص 157 ب6ح1.

68 - سوره (74) المدثر آیه 7.

69 - دعائم الإسلام: ج2 ص 327 ح 1235، مستدرک الوسائل: ج13 ص335 ب3 ح 2.

70- تفسير القمي: ج 2 ص 393، بحارالأنوار: ج 9 ص 244 ب1 ح147.

71 - الكافي: ج 7 ص 241 باب ما يجب فيه التعزير ...ح9، من لایحضره الفقيه: ج4 ص 70 باب حدآكل الربا ... ح5132، تهذیب الأحکام: ج10 ص 98 ب7 ح 37 وج10 ص145 ب10 ح4.

72 - النهاية في مجد الفقه و الفتاوی: ص 713- و من أكل الربا بعد الحجة عليه في تحريمه، عوقب على ذلك، حتى يتوب. فإن استحل ذلك، وجب عليه القتل. فإن أدب دفعتين، و عاد ثالثا، وجب عليه القتل.

73 - من لایحضره الفقيه: ج3 ص 278 باب الربا ... ح4003، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 18 ب1 ح78، الإستبصار: ج 3 ص 72 ب 44 ح2 و در آن عبارت: «وَ حِنْطَةُ بِحِنْطَةٍ مِثْلَيْنِ يُمَثَّلُ»نیز آمده است ، وسائل الشيعة: ج 17 ص 447 ب40 ح22963 و ج18 ص 133 ب6 ح23314.

ص: 56

74 - الكافي: ج5 ص 146 باب الربا ...ح7 وح8، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 17 با ح71... و ح72، وسائل الشيعة: ج1 ص118 ب1 ح23273، بحارالأنوار: ج10 ص 119 وح26.

75 - الكافي: ج5 ص 124 باب المكاسب الحرام ... ح1، مستدرك الوسائل: ج13 ص 66 ب3 ح14763-3 از النوادر راوندی و ص329 ب1 - باب تحريمه ... ح15497-2.

76- الكافي: ج5 ص150 باب آداب التجارة ...ح1، من لایحضره الفقيه: ج3 ص194 و تهذیب الأحكام: ج 7ص 6 ب1 إلى قوله: المتجر، بحارالأنوار: ج 103 ص 117.

77- من لایحضره الفقيه: ج3 ص 567 باب معرفة الكبائر التي ... ح 4937، علل الشرائع: ج2 ص 482 ب 236- باب علة تحريم الربا ... ح1، وسائل الشيعة: ج18 ص120 ب1 ح23277، بحارالأنوار ج100 ص 119، 5 - الربا و أحكامها ... ح24.

78- من لایحضره الفقيه: ج3 ص565 ح4934، علل الشرائع: ج2 ص483 ح4، عيون أخبار الرضا عليه السلام: ج2 ص 88 ب 33 ح 1 ، وسائل الشيعة: ج18 ص 121 ح023280

79- مكارم الأخلاق، ص275، مستدرك الوسائل: ج5 ص217 ب30 ح 5728-2، بحارالأنوار:ج90 ص 358 ب 22.

80- روضة الواعظين: ج2 ص 457، مکارم الأخلاق، ص150 فصل 3، الدعوات، راوندی: ص 24 فصل 2 ح 35، بحار الأنوار: ج63 ص314 ب 2- مدح الطعام الحلال ... ح6 وج100 ص 11ب1 - الحث على طلب الحلال و ... ح 50.

81- فقه الرضا عليه السلام: ص 256 ب38، بحارالأنوار، ج100 ص 121ب5 ح33.

82- من لایحضره الفقيه: ج4 ص 352-365 باب النوادر ح5762.

83- الكافي: ج8 ص 81 ح 39، من لایحضره الفقيه: ج4 ص 377 ح 5775.

84- ثواب الأعمال: ص335 - عن أبي هريرة و عبد الله بن عباس قالا: خطبنا رسول الله صلى الله علیه و آله قبل وفاته و هي آخر خطبة خطبها بالمدينة حتى لحق بالله عزوجل فوعظنا

ص: 57

بمواعظ ذرفت منها العيون و وجلت منها القلوب و اقشعرت منها الجلود و تقلقلت منها الأحشاء أمر بلالا فنادى الصلاة جامعة فاجتمع الناس و خرج رسول الله صلى الله علیه و آله حتى ارتقى المنبر فقال: يا أيُّهَا النّاسُ ادنُوا وَ وَسِّعُوا لِمَن خَلفَکُم - قالها ثلاث مرات ....

بحارالأنوار: ج 73 ص 359-364، 67 - جوامع مناهي النبي ح30، مستدرک الوسائل: ج13 ص 332 أبواب الرباب 1 ح12.

85- من لایحضره الفقيه: ج3 ص274 باب الربا ... ح3994، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 15ب1-باب فضل التجارة و ... ح64، وسائل الشيعة: ج18 ص 127 ب4- باب تحريم أخذ الربا و...ح23298.

86- الكافي: ج5 ص144 باب الربا ... ح2، من لایحضره الفقيه: ج3 ص 193 باب الربا ... ح3725، وسائل الشيعة: ج 18 ص 126 ب4- باب تحريم أخذ الربا و ... ح 23297، مستدرك الوسائل: ج13 ص 336 ب4- باب تحريم أخذ الربا و ... ح15526-4 به نقل از تفسیر ابوالفتوح رازی.

87- وسائل الشيعة: ج18 ص 123 ب1 - باب تحريمه ... ح23286.

88- مستدرك الوسائل: ج13 ص 332،1 - باب تحريمه... ح 10556-11.

89 - الكافي: ج5 ص 147، من لایحضره الفقيه: ج4 ص 403 ح5868.

90 - الكافي: ج5 ص147 ب51 - الربا ... ح12.

91 - الكافي: ج5 ص154 باب آداب التجارة ...ح23، من لایحضره الفقيه: ج3 ص 193، المقنعة:ص 591، تهذیب الأحکام: ج 7 ص5 ب1، نهج البلاغة: ص 55ه الحكمة 447، الغرر و الدرر ص 355 - قال أميرالمؤمنين عليه السلام: مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ إرتطم فِي الرِّبَا .، مستدرك الوسائل: ج13 ص 248 ب2 ح 7.

92- مستدرک الوسائل: ج13 ص332 ب1ح16 از لب اللباب راوندی.

ص: 58

93 - مستدرک الوسائل: ج13 ص333 ب1 ح18 از لب اللباب راوندی.

94- نهج البلاغة: ص 22، نهج البلاغة صبحی صالح: الخطبة 156، وسائل الشيعة: ج18 ص 163ب20 ح 23394.

ص: 59

کتاب نامه

القرآن الكريم، کلام الله سبحانه و تعالى.

نهج البلاغة: الإمام أميرالمؤمنين علي بن أبي طالب عليهما السلام (شهادت سال 40ه). چاپ دارالمعرفة - بيروت.

و تحقیق صبحى الصالح، نشر دارالأسوه، اوقاف چاپ اول 1415 ه.

الف

إرشاد القلوب: حسن بن أبي الحسن محمد الديلمي (از علمای قرن هشتم)، نشر رضی- قم، چاپ دوم 1409ه

و دارالأسوة، تهران، 1417 ه.

الإستبصار: شیخ الطائفة الحقة محمد بن الحسن الطوسي (ت460ه)، دارالکتب الإسلامية - تهران .

ب

البرهان في تفسير القرآن: المحدث الجليل السيد هاشم بن سليمان البحراني (ت 1107 ه)، مؤسسه بعثت - قم، چاپ اول 1415 ه.

بحارالأنوار: العلامه محمد باقر المجلسی (ت1111ه)، دار الكتب الإسلامية تهران، چاپ چهارم 1362ش.

ص: 60

و مؤسسة الوفاء - بیروت، 1403.

بصائر الدرجات الكبرى: محمد بن الحسن الصفار (ت290 ه)، انتشارات کتابخانه آية الله مرعشی نجفی، چاپ دوم.

ت

تفسير القمي: على بن ابراهيم القمي (ت 329 ه)، مؤسسة دار الكتاب - قم، چاپ سوم 1404ه.

تفسير العياشي: محمد بن مسعود العياشي (ت 320ه)، چاپخانه علمیه - تهران، 1380.

تهذیب الأحکام: شيخ الطائفة الحقة محمد بن الحسن الطوسي (ت460ه)، دار الكتب الإسلامية - تهران چاپ 4.

ث

ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: الشيخ الصدوق محمد بن علي بن بابویه (ت381ه)،نشر الرضي 1364ش.

ج

الجعفريات (الأشعثيات): محمد بن محمد بن الأشعث الكوفي (قرن 4)، چاپ مكتبة نینوی الحديثة - تهران .

خ

الخصال: الشيخ الصدوق محمد بن علي بن بابویه (ت381ه)، جامعه مدرسین حوزه علميه - قم

د

دعائم الإسلام: نعمان بن محمد التميمي المغربي (ت 363ه)، دارالمعارف - مصر، چاپ 2 سال 1385 ه

الدعوات = سلوة الحزين: قطب الدين الراوندي (ت 573ه)، چاپ انتشارات مدرسه امام

ص: 61

مهدی علیه السلام - قم، چاپ 1 سال 1407 ه.

ر

روضة الواعظين: الشهيد محمد بن الفتال النيشابوري (شهید در508 ه)، منشورات الرضي - قم.

و چاپ مكتبة المصطفوي - قم، 1377ه.

و نشر دليل ما قم، چاپ اول 1423ه

ع

علل الشرائع: الشيخ الصدوق محمد بن علي بن بابویه (ت381 ه)، المطبعة الحيدريه - النجف الأشرف، 1386 ه.

عوالي اللآلي العزيزية في الأحاديث الدينية: ابن ابي جمهور الأحسائی (ت880ه)، تحقيق مجتبی عراقی ، نشر سيد الشهداء - قم، چاپ اول 1405 ه.

عيون أخبارالرضا عليه السلام: الشيخ الصدوق محمد بن علي بن بابویه (ت381 ه)، نشر مؤسسة الأعلمي- بيروت.

غ

غرر الحكم: عبد الواحد الآمدي التميمي (ت 550ه)، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه - قم، چاپ 1 سنه 1366ش.

الغيبة: شيخ الطائفة الحقة محمد بن الحسن الطوسي (ت460ه)، مؤسسة المعارف الإسلاميه - قم، چاپ 1 سنه 1411 ه.

ف

فقه الرضا عليه السلام: تحقيق مؤسسة آل البيت عليهم السلام، چاپ کنگره جهانی امام رضا عليه السلام .

ک

ص: 62

الكافي: ثقة الإسلام أبوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق الكليني الرازي (ت 329 ه)، دارالکتب الإسلامية - تهران، چاپ 3 سنه 1388ه.

کنز العرفان في فقه القرآن: مقداد بن عبدالله السيوري (ت 826ه)، کتابخانه نوید اسلام - قم، چاپ 1 سنه 1422ه.

م

المقنع: الشيخ الصدوق أبو جعفر محمد بن علي بن بابويه القمي (ت381 ه)، نشر مؤسسه امام هادی علیه السلام - قم

المقنعة: الشيخ المفيد محمد بن محمد بن نعمان العكبري البغدادي (ت314 ه)، نشر جامعه مدرسین ، قم - ایران.

مجمع البيان في تفسير القرآن، فضل بن الحسن بن فضل الطوسي (ت560)، نشر مؤسسه الأعلمي- بيروت.

مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل: الحاج میرزا حسين النوري الطبرسي (ت1320 ه)، مؤسسة آل البيت عليه السلام - قم، 1407ه.

مستطرفات السرائر: محمد بن إدريس الحلي (ت 598ه)، جامعه مدرسین حوزه علمیه - قم، چاپ 2 سنه 1411ه.

مکارم الأخلاق: أبونصرحسن بن الفضل الطبرسي (از علمای قرن 6)، منشورات الشريف الرضي، قم.

و چاپ جامعه مدرسین قم.

من لا يحضره الفقيه: الشيخ الصدوق محمد بن علي بن بابويه القمي (ت381 ه)، نشر جامعه مدرسین حوزه علميه - قم، چاپ 2 سنه 1404ه.

منية المريد في آداب المفيد و المستفيد: الشهيد الثاني زين الدين بن علي بن أحمد العاملي

ص: 63

الشامي (ت 965ه)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه عمليه - قم، چاپ 1 سنه 1409 ه.

ن

النوادر: أحمد بن محمد بن عيسى الأشعري القمي (وفات در غیبت صغری)، مؤسسه امام مهدي عليه السلام - قم 1408ه.

النوادر: فضل الله بن علي الراوندي (از علمای قرن 6)، تحقيق و نشر مؤسسه امام مهدی عليه السلام - قم

النهاية في غريب الحديث و الأثر: مبارك بن محمد الحجزري، إبن الأثير (ت 606ه)، چاپ اسماعیلیان - قم 1364.

النهاية في مجرد الفقه و الفتاوی: شیخ الطائفة الحقة محمد بن الحسن الطوسي (ت460ه).

و

وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة: الشيخ محمد بن الحسن الحر العاملي (ت 1104 ه)، تحقیق مؤسسه آل البيت عليهم السلام - قم، چاپ 1 سنه 1411 ه.

ص: 64

برخی از مالیات فارسی حضرت آیت الدین حیدر تربتی کربلائی ، مد ظله

آداب حج و عمره، اعمال و دعاهای مستحب

از برکه غديرتا بی کران عاشوراء

امامت اصل اصول دین محمدی صلی الله عليه وآله

امامت و رهبریت حضرت فاطمة الزهرا سلام الله عليها

تبری و توتی اساس توحید

ترجمه زیارات ذبيح آل محمد صلى الله عليهم العاشورائية

حجاب (نگاه ، پوشش و روابط) از دیدگاه قرآن و عترت

حج در احادیث اهل بیت علیهم السلام

ربا اعلان جنگ با الله و رسولش

ریش تراشی از دیدگاه قرآن و عترت

غنا و موسیقی از دیدگاه قرآن و عترت

پاک نهاد دیرین حضرت زهیربن القين عليه السلام (دفاعيه)

پرسش و پاسخ جلد 1 پرتوی حق (پاسخ شیعه به شبهات وارد شده از جانب وهابیان)

پرسش و پاسخ جلد2 (جبرو عصمت انبیاء، علم و عصمت اهل بیت علیهم السلام)

پرسش و پاسخ جلد3 فضل طینت نور (در عزاداری)

پژوهش و واکاوی منابع، سند و اعتبار حدیث شریف کساء يماني (دفاعيه)

پژوهش و واکاوی منابع، سند و اعتبار دعای صنمي قريش (دفاعيه)

پژوهش و واکاوی منابع، سند و اعتبار زیارت جامعه کبیره (دفاعيه)

پژوهش و واکاوی منابع، سند و اعتبار زیارت عاشوراء معروفه (دفاعيه)

پژوهش و واکاوی منابع، سند و اعتبار زیارت عاشوراء ناحیه مقدسه (دفاعيه)

پژوهشی نو پیرامون حدیث شریف کسای یمانی به روایت حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها

ص: 65

حريم و حیا

حضرت حر آزاد مرد شهید علیه السلام (دفاعيه)

حلاج مرتدی به دار آویخته (رد تصوف و فلسفه)

حور و آتش (دفاع از حضرت فاطمه و خدیجه سلام الله عليهما)

در محضر فقیه معارف جلد1 و 2 و 3 مجموعه ای نفیس از پاسخ به سؤالات و شبهات معارفي، قرآنی، فقهی، تاریخی ، حدیث، درایه و منبع شناسی

گزیده ای از فقه طه و آل یاسین علیهم صلوات الله فقهی فتوائی؛ عبادات، معاملات و ...)

مناسک حج و عمرہ (فقهی فتوائی)

یکصد و ده حديث معارفي

و...

ص: 66