ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

كل يوم عاشورا 249

نگاهى به آموزه هاى دعاى اربعين 265

از عاشورا تا اربعين 279

بررسى دنباله قيام حسينى در شام و اربعين 291

اربعين هاى خونين 303

مأخذشناسى اربعين 329

كتاب شناسى توصيفى اربعين حسينى 341

بخش دوم: اربعين در روزنامه ها

گزيده بيانات رهبر انقلاب، درباره اربعين حسينى 377

وقايع نگارى زائر پياده حسينى از نجف تا كربلا؛ همنوايى با كاروان اسرا 381

چرا اربعين اهميت دارد؟ 385

منزلت اربعين حسينى 389

سرآغاز سنت اربعين حسينى 397

جايگاه اربعين در فرهنگ شيعى 405

چرا «اربعين» فقط براى امام حسين(ع)است؟ 415

فلسفه قيام عاشورا در زيارت اربعين امام حسين(ع) 425

حسين(ع)، تجسم «عشق عقلانى» 431

زينب(عليها السلام) سرّ عظيم اربعين حسينى 437

اهميت زيارت اربعين در نگاه دكتر حشمت الله قنبرى؛ انقلاب جابر 443

روايت چهل روزگى ماتم مردم در عزاى سيدالشهدا(ع)؛ اربعين اشك 455

گلواژه هاى حسينى ؛... تا اربعين 459

اربعين حسينى و چون جابر به كربلا آمدن 463

اربعين؛ كمال عاشوراست 469

سرّ قداست اربعين حسينى 473

ص: 6

اربعين و راه پيش روى ما 481

همراه با زيارت اربعين 487

نگاهى تحليلى به زيارت اربعين 493

اربعين نور (اربعين حسينى) 501

اربعين امام حسين(ع) 509

اربعين حسينى؛ درس ها و پيام ها 515

ص: 7

ص: 8

سوم: برخى از مقالات، فاقد منابع و كتابنامه بودند و مقالاتى هم كه داراى منابع بودند، از يك شيوه خاص پيروى نمى كردند. از اين رو اولاً به انتهاى مقالات فاقد منابع، منابع اضافه شد و ثانياً منابع تمامى مقالات، به يك شيوه و سبك خاص هماهنگ شدند. باشد كه به لطف خداى منان، اين قدم كوچك در تبيين فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام) و برپايى هرچه باشكوه تر شعائر اهل بيت و امام حسين(عليهم السلام) مؤثر افتد و مورد رضايت سرور و سالار شهيدان(ع) و خداوند منان قرار گيرد.

در پايان از جناب آقاى رضا باذلى و حجت الاسلام محمد مهدى فقيه محمدى جلالى بحرالعلوم و اباذر نصراصفهانى كه كار جمع آورى و هماهنگ سازى مقالات را انجام داده اند، صميمانه قدردانى مى كنيم.

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص: 10

مى بينيد كه هيچ اثرى نداشت. بله، حسين كه شهيد شد، به اعلى عليين رضوان خدا رسيد، شهيدانى كه در غربت و سكوت شهيد شدند، به اجر خودشان در آخرت رسيدند؛ روح آنها فتوح و گشايش را در درگاه رحمت الهى به دست آورد؛ اما چقدر درس شدند، چقدر اسوه شدند؟ آن شهيدى درس مى شود كه شهادت و مظلوميت او را نسل هاى معاصر و آينده اش بدانند و بشنوند. آن شهيدى درس و اسوه مى شود كه خون او بجوشد و در تاريخ سرازير شود. مظلوميت يك ملت، وقتى مى تواند زخم پيكر ستم كشيده ملت ها را شفا بدهد و مرهم بگذارد كه اين مظلوميت، فرياد بشود و به گوش انسان هاى ديگر برسد. براى همين است كه امروز ابرقدرت ها، صدا توى صدا انداخته اند تا صداى ما بلند نشود. براى همين است كه حاضرند پول هاى گزاف خرج كنند تا دنيا نفهمد كه جنگ تحميلى، چرا و با چه انگيزه اى به وجود آمد. آن روز هم دستگاه هاى استكبارى حاضر بودند، هرچه دارند خرج كنند تا نام و ياد و خون حسين و شهادت عاشورا، مثل درس در ذهن مردم آن زمان و ملت هاى بعد باقى نماند و شناخته نشود. آنها در ابتدا نفهميدند كه چقدر مطلب باعظمت است و هرچه بيشتر گذشت، بيشتر متوجه شدند.

در اواسط دوران بنى عباس، حتى قبر حسين بن على(ع) را ويران كردند؛ آب انداختند و خواستند هيچ اثرى از آن باقى نماند. نقش ياد و خاطره شهيدان و شهادت اين است. شهادت بدون خاطره، بدون ياد، بدون جوشش خون شهيد، اثر خودش را نمى بخشد. اربعين، آن روزى است كه برافراشته شدن پرچم پيام شهادت كربلا آغاز شد و روز بازماندگان شهداست؛ حال چه در اربعين اول، خانواده امام حسين(ع) به كربلا آمده باشند يا نيامده باشند. اما اربعين اول، روزى است كه براى اولين بار، زائران شناخته شده حسين بن على(ع)، جابر بن عبدالله

ص: 12

انصارى و عطيه (از اصحاب پيغمبر)، به كربلا آمدند. جابر بن عبدالله، نابينا بود و آن طور كه در نوشته ها و اخبار آمده، عطيه دستش را گرفت و روى قبر حسين ابن على(ع) گذاشت؛ سپس او قبر را لمس كرد، گريه كرد، با حضرت حرف زد و خاطره حسين بن على را زنده كرد و سنت زيارت قبر شهدا را پايه گذارى نمود. اربعين چنين روز مهمى است.

يا وارث نوح نبي الله...» (1) و معلوم است كه پيامبران نيز براى چه آمدند: «ليقوم النّاس بالقسط»؛ «اقامه قسط و حق و ايجاد حكومت و نظام اسلامى».

چرا امام صادق(ع) - طبق روايت - فرمودند كه هر كس يك بيت شعر درباره حادثه عاشورا بگويد و كسانى را با آن بيت شعر بگرياند، خداوند بهشت را بر او واجب خواهد كرد؟ چون تمام دستگاه هاى تبليغاتى، براى منزوى كردن و در ظلمت نگه داشتن مسئله عاشورا و در كل مسئله اهل بيت، تجهيز شده بودند تا نگذارند مردم بفهمند چه شد و قضيه چه بود. تبليغ اين گونه است. آن روزها هم مثل امروز، قدرت هاى ستمگر، حداكثر استفاده را از تبليغات دروغ، مغرضانه و شيطنت آميز مى كردند. در چنين فضايى، مگر ممكن بود قضيه عاشورا - كه با اين عظمت در بيابانى در گوشه اى از دنياى اسلام اتفاق افتاد - با اين تپش و نشاط باقى بماند! بى گمان بدون آن تلاش ها از بين مى رفت. آنچه اين ياد را زنده كرد، تلاش بازماندگان حسين بن على(ع) بود. به همان اندازه كه مجاهدت حسين بن على(عليهما السلام) و يارانش در مقام صاحبان پرچم، با موانع برخورد داشت و سخت بود، مجاهدت زينب(عليها السلام)، امام سجاد(ع) و بقيه بزرگواران نيز دشوار بود. البته صحنه آنها، صحنه نظامى نبود؛ بلكه تبليغى و فرهنگى بود. ما بايد به اين نكته ها توجه كنيم.

و كتاب هايى كه منتشر مى كردند، در ذهن آدم هاى ساده لوح سراسر جهان، چه تلقين هايى كردند.

حتى افراد معدودى از آدم هاى ساده دل و جاهل و نيز انسان هاى موجّه و غيرموجّهى در كشور خودمان نيز، در آن فضاى ملتهب جنگ، گاهى حرف هايى مى زدند كه ناشى از ندانستن و احاطه نداشتن به حقايق بود. همين چيزها بود كه امام عزيز را برمى آشفت و وادار مى كرد كه با آن فرياد ملكوتى، حقايق را با صراحت بيان كند.

اگر در مقابل اين تبليغات، تبليغات حق نبود و نباشد و اگر آگاهى ملت ايران، گويندگان، نويسندگان و هنرمندان، در خدمت حقيقتى كه در اين كشور وجود دارد، قرار نگيرد، دشمن در ميدان تبليغات پيروز خواهد شد. ميدان تبليغات، ميدان بسيار عظيم و خطرناكى است؛ البته اكثريت قاطع ملت و آحاد مردم ما به بركت آگاهى ناشى از انقلاب، در مقابل تبليغات دشمن بيمه هستند و مصونيت پيدا كرده اند. آن قدر دشمن دروغ گفت و چيزهايى را كه در مقابل چشم مردم بود، به عكس و واژگون نشان داد و منعكس كرد كه اطمينان مردم ما نسبت به گفته ها و بافته ها و ياوه گويى هاى تبليغات جهانى، به كلى سلب شده است.

دستگاه ظالم جبار يزيدى با تبليغات خود، حسين بن على(ع) را محكوم مى ساخت و وانمود مى كرد كه او كسى بود كه بر ضد دستگاه عدل و حكومت اسلامى و براى دنيا قيام كرد! بعضى هم اين تبليغات دروغ را باور مى كردند. در ادامه نيز، هنگامى كه حسين بن على(ع) با آن وضع عجيب و با آن شكل فجيع، به دست دژخيمان در صحراى كربلا به شهادت رسيد، آن را يك پيروزى وانمود كردند؛ اما تبليغات صحيح دستگاه امامت، تمام اين بافته ها را عوض كرد؛ حق، اين گونه است.

پايگاه حفظ و نشر آثار آيت الله خامنه اى

ص: 16

ص: 18

اهل بيت(عليهم السلام) را بعدازظهر روز يازدهم محرم، از كربلا به سمت كوفه حركت دادند. (1) مرحوم مفيد مى فرمايد: «فرداى روزى كه سر مقدس را به كوفه وارد كردند، كاروان اهل بيت(عليهم السلام) به آن شهر رسيدند». (2) كاروان هنگامى كه به دروازه كوفه رسيد، دروازه شهر را بسته ديد. اكنون به سخنان شيخ مفيد برمى گرديم كه فرمود: «فرداى روز ورود سر مبارك به كوفه، اسيران را وارد كوفه نموده و در مجلس ابن زياد حاضر ساختند». بنابراين تاريخ ورود آل الله(عليهم السلام) به شهر كوفه، روز دوازدهم بوده است.

پاسخ داده مى شود؛ وى مى گويد:

با مراجعه به تاريخ، درمى يابيم كه در مسير كوفه به دمشق، سرهاى شهيدان همراه با كاروان اسيران حركت داده مى شده، بلكه از برخى منابع معتبر برداشت مى شود كه از همان هنگام حركت از كوفه نيز، به همراه هم بوده اند. (1)

در مورد نوع مركب كاروان دو نظريه مطرح است. ديدگاه نخست، نظر مرحوم عمادالدين طبرى (2) است كه كاروان اهل بيت، با چهارپايان خود، كوفه تا شام را سفر كردند و ديدگاه دوم - كه نويسنده آن را نظريه صحيح مى داند - نظر مرحوم آيت الله قاضى است كه مركب آنها را همان مركب بريد مى داند. (3) روشن است كه كوفيان فاتح(!)، مى خواستند هرچه زودتر به دمشق برسند و اين خبر مسرت آور(!) را به يزيد پليد برسانند. به علاوه، چون احتمال شورش هم داده مى شد، ازاين رو بايد اسيران را بر مركب هايى سوار كنند كه بتوانند در موقع لزوم، از معركه فرار كنند.

نويسنده درباره مسير كاروان مى گويد: «در هيچ مدرك معتبرى، مسير دقيق حركت قافله اسيران، تبيين و ترسيم نشده است»، اما بايد اين نكات مهم را نيز از نظر دور نداشت:

سرهاى مقدس شهيدان، همسفر اسيران بوده است و در برخى از شهرها، مكان هايى به نام «مشهد رأس الحسين(ع)» مشاهده مى شود و اين تسميه، از آن روست كه در مسير حركت، مدتى سر مقدس در آنجا قرار داشته و چه بسا كرامتى از آن ظاهر شده است. در نتيجه بايد اعتراف كنيم كه قافله اسيران نيز از0.

ص: 23

اين شهرها عبور كرده اند.

با در نظر گرفتن مخالفت هايى كه با حكومت يزيد شروع شده بود، تغيير مسير دادن و گاهى از بيراهه رفتن، توجيه پذير است. ما هرگز نمى توانيم با گزارش هاى مبتنى بر توقف كاروان در بين راه، بيش از آنچه براى استراحت نياز بوده، موافقت كنيم، زيرا:

نخست: در هيچ منبع كاملاً معتبرى به آن اشاره نشده است.

دوم: عجله دشمن براى رسيدن به دمشق، بسيار طبيعى و توجيه پذير است.

سوم و مهم تر از همه اينكه: بايد حركت قافله را به گونه اى ترسيم كرد كه آنها، روز اول صفر در دمشق حاضر باشند.

است، از آنجا حركت كند و اين مسير طولانى را طى كند و در روز اربعين در كربلا باشد؟» (1)

نويسنده در پاسخ به اين استبعاد سيد مى گويد:

اولاً: جناب جابر از دوستداران مخلص اهل بيت(عليهم السلام) بود و طبيعى است در همان روزهاى نخستين، با توجه به گزارش هاى غيررسمى (كه به آن اشاره كرديم) جزو گروهى باشد كه از ماجرا آگاه شده و بار سفر را بسته باشد. در اين صورت، زمان براى رسيدن به كربلا بسيار زياد است.

ثانياً: گفتيم پيك رسمى دستور داشت خود را سريع به مدينه برساند؛ پس حتى اگر جابر پس از انتشار خبر به صورت رسمى هم حركت كرده باشد، باز به خوبى مى توانست به كربلا برسد.

ثالثاً: حتى اگر بر فرض بپذيريم پيك، 24 روز پس از شهادت به مدينه رسيد و بر فرض بپذيريم كه جابر تا آن موقع حركت نكرده باشد، باز پيمودن مسير حدود بيست مرحله اى، در حدود چهارده روز، در آن زمان امرى مرسوم بوده و هرگز بعيد نيست.

نويسنده در ادامه راز زيارت اربعين را تأكيد امام سجاد(ع) و كاروان اهل بيت(عليهم السلام) دانسته، نه تأسى به اولين زائر حسينى كه جابر باشد.

پدر را به بدن ملحق ساخت و در همين سرزمين، با جابر بن عبدالله انصارى ملاقات كردند. (1)

دسته هفتم روايات نيز مى گويند، سر مقدس حسين(ع) به همراه اهل بيت(عليهم السلام)، به مدينه برده شد و پس از آن به بدن ملحق گرديد؛ اين گزارش به طور اساسى پذيرفتنى نيست.

پس از اين همه رنج و مشقت، از گرماى روز در امان باشند».

2. يزيد به اين مى انديشيد كه در مناطقى كه اكثريت با حاميان بنى اميه بود (بيشتر محدوده شام، شامل عده اى بود كه از موضع جديد يزيد آگاه نبودند) به كاروانيان جسارت نورزند؛ زيرا نتيجه اين عمل، تشديد خشم دوستداران اهل بيت(عليهم السلام) و در نتيجه، سست تر شدن حكومت او بود.

3. حركت شبانه و آرام در محدوده كربلا - مدينه، با حال و وضع آل الله(عليهم السلام) سازگارتر بود؛ چون چندان عجله اى نداشتند. همچنين در اين صورت كاروان از حرارت خورشيد و گرماى روز آسيبى نمى ديد.

نتيجه مطالب پيش گفته، اين است كه مى پذيريم حركت كاروان تا آن هنگام كه در شام حركت مى كردند، شبانه بوده و قبول مى كنيم قافله در مسير بازگشت از كربلا به مدينه، شبانه حركت كرده است.

اهل بيت(عليهم السلام) ديگر اسير نبودند كه فقط كاروان دار تصميم بگيرد؛ بنابراين هيچ مانعى نيست كه بگوييم از آن هنگام كه پيشنهاد رفتن به كربلا مطرح شد، در روز هم حركت مى كردند تا هرچه سريع تر به آرزوى خود، يعنى زيارت مرقد شهيدان برسند و هرچه سريع تر سر امام را به بدن ملحق سازند.

پرداختند و در همان روز، امام سجاد(ع) سر پدر را به بدن ملحق ساخت. جابر و عطيه، همان روز كربلا را به سمت كوفه ترك كردند، اما خاندان داغديده، چند روزى در آن سرزمين ماندند و مجلس سوگ تشكيل دادند و در مجلس عزادارى آن بانوان محترم، زنان روستاهاى اطراف هم حاضر شده و همنوا با آنان گريستند.

به عراق و آن گاه كربلا مطرح سازند. يعنى در دمشق به طور كلى صحبتى از رفتن به عراق و كربلا در ميان نبوده است.

خواندن زيارت از سوى امام نكرده است؟ آيا حق اين نبود كه عطيه، اين مطلب مهم را هم مى گفت؟ از آنجايى كه چنين چيزى در گزارش عطيه نيست، پس بايد گفت، او امام سجاد(ع) و اهل بيت(عليهم السلام) را ملاقات نكرده است.

1. ورود اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين سال 62 بود. (1)

2. ورود آنان در اربعين سال 61 بود، منتها قبل از رفتن به شام. (2)

3. ورود آنان در اربعين دوم، يعنى چهل روز دوم (80 روز بعد از عاشورا) بود كه مرحوم قاضى، اين احتمال را از بعضى نقل كرده و آن را رد مى كند. (3)

دوباره مى گوييم، حتى اگر دو كتاب شريف «ملهوف» و «مثير الاحزان» را نداشته باشيم، باز مى توان با استناد به مدارك محكم ديگر، اين مطلب را اثبات كرد.

7.تاريخ حبيب السير، غياث الدين خواند امير، به كوشش محمد دبير سياقى، خيام، 1380ه .ش.

8.تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(ع)، سيد محمدعلى قاضى طباطبايى، چ3، قم، بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيت الله قاضى طباطبائى، 1368 ه .ش.

9.روضة الواعظين،: الفتال النيشابورى، به كوشش سيد محمدمهدى حسن خرسان، قم، الشريف الرضى، 1386ه .ق.

10.قمقام زخار و صمصام تبار، فرهاد ميرزا معتمدالدوله، تهران، اسلاميه، 1377ه .ق.

11.كامل بهائى، عمادالدين حسن بن على طبرى، تهران، مكتبة المصطفوى، بى تا.

12.الكامل فى التاريخ، ابن اثير، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الكتاب العربى، 1417ه .ق.

13.اللهوف فى قتلى الطفوف، ابن طاووس، قم، انوار الهدى، 1417ه .ق.

14.مثير الاحزان، محمد ابن نما الحلى، نجف، مطبعة الحيدريه، 1369ه .ق.

15.مرآة الحرمين (الرحلات الحجازيه و الحج و مشاعره الدينيه محلاة بمئات الصور الشمسيه)، ابراهيم رفعت پاشا، قاهره، دار الكتب المصريه، 1344ه .ق.

16.مسالك و ممالك، ابن خردادبه، ترجمه سعيد خاكرند، چ1، تهران، موسسه مطالعات و انتشارات تاريخى، 1371ه .ش.

17.الملهوف على قتلى الطفوف، سيد ابن طاووس، تهران، دارالاسوه، 1414ه .ق.

18.ناسخ التواريخ، قاجاريه، محمد تقى لسان الملك سپهر، به كوشش جمشيد كيانفر، تهران، اساطير، 1386ه .ش.

19.نزهة القلوب، حمدالله مستوفى، به كوشش محمد دبير سياقى، قزوين، حديث امروز، 1381ه .ش.

ص: 33

ص: 34

حسين(ع)، يعنى كاروان اسرا، از شام به مدينه بازگشتند و روزى است كه جابر بن عبدالله انصارى، صحابى رسول خدا(ص)، از مدينه به كربلا رسيد تا به زيارت قبر امام حسين(ع) بشتابد و او، نخستين كسى است كه قبر آن حضرت را زيارت كرد. در اين روز، زيارت امام حسين(ع) مستحب است و اين زيارت، همانا خواندن زيارت اربعين است. (1)

وى سپس متن زيارت اربعين را با سند به نقل از حضرت امام صادق(ع) آورده است: «السلام على ولي الله و حبيبه، السلام على خليل الله و نجيبه، السلام على صفي الله و ابن صفيه...».

اين مطلبى است كه شيخ طوسى، عالم فرهيخته، معتبر و معقول شيعه در قرن پنجم، درباره اربعين آورده است. طبعاً بر اساس اعتبارى كه اين روز ميان شيعيان داشته است، از همان آغاز كه تاريخش معلوم نيست، شيعيان به حرمت آن، زيارت اربعين مى خوانده اند و اگر مى توانستند، مانند جابر بر مزار امام حسين(ع) گرد آمده و آن امام را زيارت مى كردند. اين سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست و هر ساله شاهديم كه ميليون ها شيعه در اين روز بر سر مزار امام حسين(ع) جمع مى شوند.

در اينجا و در ارتباط با اربعين، چند نكته را بايد توضيح داد:

نقش خاصى در القاى معنا و منظورى خاص ندارند؛ به اين صورت كه كسى نمى تواند به صرف اينكه در فلان مورد يا موارد، عدد هفت يا دوازده يا چهل يا هفتاد به كار رفته، استنباط و استنتاج خاصى داشته باشد. اين يادآورى، از آن روست كه برخى از فرقه هاى مذهبى، به ويژه آنها كه تمايلات «باطنى گرى» داشته يا دارند و گاه و بيگاه خود را به شيعه نيز منسوب مى كرده اند و نيز برخى از شبه فيلسوفان، متأثر از انديشه اى درباره اعداد يا نوع حروف بوده و هستند.

در واقع بسيارى از اعدادى كه در نقل هاى دينى آمده، مى تواند براساس يك محاسبه الهى باشد، اما اينكه اين عدد در موارد ديگرى هم كابرد دارد و بدون يك مستند دينى مى توان از آن در ساير موارد استفاده كرد، پذيرفتنى نيست. براى مثال، ده ها مورد در كتاب هاى دعا، عدد «صد» به كار رفته كه مثلاً فلان ذكر را صد مرتبه بگوييد، اما اين دليل بر تقدس عدد صد نمى شود. ساير اعداد نيز طى روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته، گاه سوء استفاده هايى هم از آنها مى شود. تنها چيزى كه درباره برخى از اين اعداد مى توان گفت، آن است كه آن اعداد معين، نشانه كثرت است. براى مثال، درباره هفت، چنين اظهار نظرى شده است. بيش از اين هرچه گفته شود، نمى توان همچون يك استدلال به آن نظر كرد.

مرحوم اربلى، از علماى بزرگ اماميه، در كتاب «كشف الغمه في معرفة الائمة» در برابر كسانى كه به تقدس عدد دوازده و برج هاى دوازده گانه براى اثبات امامت ائمه اطهار(عليهم السلام) استناد كرده اند، اظهار مى دارد، اين مسئله نمى تواند چيزى را ثابت كند؛ چراكه اگر چنين باشد، اسماعيليان يا هفت امامى ها، مى توانند ده ها شاهد همچون هفت آسمان ارائه دهند كه عدد هفت مقدس است همان گونه كه اين كار را كرده اند.

ص: 37

عالم محشور خواهد كرد». (1)

در نقل ديگرى آمده است كه اميرمؤمنان(ع) فرمودند: «اگر چهل مرد با من بيعت مى كردند، در برابر دشمنانم مى ايستادم». (2) مرحوم كفعمى نوشته است: «زمين هيچ گاه از يك قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجيب، خالى نمى شود». (3) درباره نطفه هم تصور بر اين بوده كه بعد از چهل روز علقه مى شود. همين عدد در تحولات بعدى علقه به مضغه تا زمان تولد، در نقل هاى كهن به كار رفته، گويى كه عدد چهل، مبدأ يك تحول دانسته شده است.

در نقلى از پيامبر گرامى اسلام(ص) آمده است كه اگر كسى چهل روز خالص براى خدا باشد، خداوند حكمت را از قلبش بر زبانش جارى مى كند؛ «مَنْ أَخْلَصَ لله أَرْبَعِينَ يوْماً فَجَّرَ الله ينَابِيعَ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ». (4) روايات به اين مضمون فراوان وجود دارد. چله نشينى برخى از فرقه ها، درست يا غلط، از همين باب بوده است. علامه مجلسى در بحارالانوار در اين باره كه برگرفتن چله نشينى از حديث مزبور نادرست است، به تفصيل سخن گفته است.

در روايات آمده است، كسى كه چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند مى شود. همچنين كسى كه چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قلبش را نورانى مى كند. همچنين كسى كه شرابخوارى كند، نمازش تا چهل روز قبول نمى شود و پيامر خدا(ص) فرمود: «كسى كه لقمه حرامى بخورد، تا چهل روز، دعايش مستجاب نمى شود». (5)

اينها تنها نمونه هايى از نقل هاى بسيارى بود كه عدد «اربعين» در آنها به كار رفته است.7.

ص: 39

و روز سوم ماه صفر، روز آتش زدن كعبه به دست سپاهيان شام در سال 64 هجرى است، مى نويسد:

بيستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه كربلا) روزى است كه حرم سيد ما، اباعبدالله الحسين(ع) از شام به مدينه مراجعت كرد و نيز روزى است كه جابر بن عبدالله انصارى، صحابى پيامبر خدا(ص) ازمدينه وارد كربلا شد تا قبر حضرت را زيارت كند. او نخستين كس از مردمان بود كه امام حسين(ع) را زيارت كرد. در چنين روزى، زيارت آن حضرت مستحب است و آن زيارت اربعين است. (1)

در همانجا آمده است كه وقت خواندن زيارت اربعين، هنگامى است كه خورشيد، بالا آمده است.

در كتاب «نزهة الزاهد» هم كه در قرن ششم هجرى تأليف شده، آمده است: «در بيستم اين ماه بود كه حرم محترم حسين(ع) از شام به مدينه آمدند». (2) همين طور در ترجمه فارسى «الفتوح ابن اعثم» و كتاب مصباح كفعمى كه از متون دعايى بسيار مهم قرن نهم هجرى است، اين مطلب آمده است. (3) برخى استظهار كرده اند كه عبارت شيخ مفيد و شيخ طوسى، بر آن است كه روز اربعين، روزى است كه اسيران از شام به مقصد مدينه خارج شدند؛ نه آنكه در آن روز به مدينه رسيدند. (4) به هر روى، زيارت اربعين از زيارت هاى مورد وثوق امام حسين(ع) است كه از لحاظ معنا و مفهوم، قابل توجه است.4.

ص: 41

لست من خندف ان لم أنتقم *** من بني أحمد، ما كان فَعَل

ليت َأشياخي ببدرٍ شهدوا جَزَع الخزرج من وقع الاسل

فأهلّوا و استهلّوا فرحا ثم قالوا: يا يزيد لاتشل

قد قتلنا القرن من أشياخهم و عدلناه ببدر، فاعتدل (1)

بيرونى، روز اول ماه صفر را روزى مى داند كه سر امام حسين(ع) را وارد دمشق كرده و يزيد هم درحالى كه اشعار ابن زبعرى را مى خواند و بيتى هم بر آن افزوده بود، با چوبى كه در دست داشت، بر لبان مبارك امام حسين(ع) مى زد.

دوم سخن عمادالدين طبرى در «كامل بهائى» است كه رسيدن اسيران به دمشق را در 16 ربيع الاول، يعنى 66 روز پس از عاشورا مى داند كه اين نقل طبيعى تر مى نمايد.

داستان از اين قرار است كه سيد بن طاووس در «لهوف»، خبر بازگشت اسيران به كربلا در اربعين را نقل كرده است. در آنجا منبع اين خبر گزارش نشده و گفته مى شود كه وى در اين كتاب، مشهورات ميان شيعه در مجالس سوگوارى را مطرح كرده است. اما همين سيد بن طاووس در «اقبال الاعمال»، با اشاره به اينكه شيخ طوسى در مصباح مى گويد اسيران در روز اربعين از شام به سوى مدينه حركت كردند، در مورد خبر نقل شده در غير آن (كه بازگشت آنان را در اربعين به كربلا دانسته اند) ترديد مى كند. ترديد او به اين دليل است كه ابن زياد، مدتى اسيران را در كوفه نگه داشت. با توجه به زمانى كه در اين نگه داشتن صرف شده و زمانى كه در مسير رفتن به شام و اقامت يك ماهه در آنجا و بازگشت نياز بود، بعيد است كه آنان در اربعين به مدينه يا كربلا رسيده باشند. ابن طاووس مى گويد اينكه اجازه بازگشت به كربلا به آنها داده باشد، ممكن است؛ اما نمى توانسته در اربعين باشد. در خبر مربوط به بازگشت آنان به كربلا گفته شده است كه همزمان با ورود جابر به كربلا بوده و با او برخورد كرده اند. ابن طاووس در اينكه جابر نيز روز اربعين به كربلا رسيده باشد، ترديد مى كند. (1)

اين ممكن است كه ابن طاووس، لهوف را در جوانى و اقبال را در دوران بلوغ فكرى تأليف كرده باشد. در عين حال ممكن است دليل آن اين باشد كه آن كتاب را براى محافل روضه خوانى و اين اثر را همچون يك اثر علمى نوشته باشد. دليلى ندارد كه ما ترديدهاى او در آمدن جابر به كربلا در روز اربعين را بپذيريم. به نظر مى رسد منطقى ترين چيزى كه براى اعتبار اربعين در دست است، همين زيارت جابر در نخستين اربعين و در مقام اولين زائر است.

اما درباره اعتبار اربعين در بازگشت اسيران به كربلا، توجه به اين نكته نيز1.

ص: 44

اهميت دارد كه شيخ مفيد در كتاب مهم خود در باب زندگى امامان و در بخش ويژه امام حسين(ع) از كتاب «ارشاد»، در خبر بازگشت اسيران، هرگز اشاره اى به بازگشت اسيران به عراق ندارد. همين طور ابومخنف، راوى برجسته شيعه نيز، اشاره اى در «مقتل الحسين» خود به اين مطلب ندارد. در منابع كهن تاريخ كربلا هم مانند «انساب الاشراف»، «اخبارالطوال» و «طبقات الكبرى»، اثرى از اين خبر ديده نمى شود. روشن است كه حذف عمدى آن معنا ندارد؛ زيرا براى چنين حذف و تحريفى، دليلى وجود ندارد.

خبر زيارت جابر، در كتاب «بشارة المصطفى» آمده است، اما به ملاقات وى با اسيران اشاره اى نشده است. مرحوم حاج شيخ عباس قمى نيز در پيروى از استاد خود محدث نورى، داستان آمدن اسيران كربلا در اربعين، از شام به كربلا را نادرست دانسته است. (1) در دهه هاى اخير، مرحوم محمد ابراهيم آيتى هم در كتاب «بررسى تاريخ عاشورا»، بازگشت اسيران به كربلا را انكار كرده است. (2) استاد شهيد مطهرى نيز كه متأثر از مرحوم آيتى است، همين نظر را دارد. اما اين جماعت يك مخالف جدى دارند كه شهيد قاضى طباطبائى است.

بسيار مفيد و جالب است. اما به نظر مى رسد در اثبات نكته مورد نظر، با همه زحمتى كه مؤلف محترم كشيده، چندان موفق نبوده است.

ايشان درباره اين اشكال كه امكان ندارد اسيران در مدت چهل روز از كربلا به كوفه و از آنجا به شام و سپس از شام به كربلا بازگشته باشند، هفده نمونه از مسافرت ها، مسيرها و زمان هايى كه براى اين راه در تاريخ آمده را به تفصيل نقل كرده است. در اين نمونه ها آمده كه مسير كوفه تا شام و به عكس، از يك هفته تا ده، دوازده روز طى مى شده است؛ بنابراين، ممكن است كه در چهل روز، چنين مسير رفت و برگشتى طى شده باشد. اگر سخن ابوريحان بيرونى هم درست باشد كه سر امام حسين(ع)، روز اول ماه صفر وارد دمشق شده، مى توان اظهار كرد كه بيست روز بعد، اسيران مى توانستند در كربلا باشند.

بايد به اجمال گفت، بر فرض كه طى اين مسير براى يك كاروان در چنين زمان كوتاهى، با آن همه زن و بچه ممكن باشد، بايد توجه داشت كه آيا اصل اين خبر در كتاب هاى معتبر تاريخ آمده است يا نه ؟ تا آنجا كه مى دانيم، نقل اين خبر در منابع تاريخى، از قرن هفتم به آن سوى، تجاوز نمى كند! به علاوه علماى بزرگ شيعه مانند شيخ مفيد و شيخ طوسى، نه تنها به آن اشاره نكرده اند، بلكه به عكس آن تصريح كرده و نوشته اند: «روز اربعين، روزى است كه حرم امام حسين(ع) وارد مدينه شده يا از شام به سوى مدينه خارج شدند».

آنچه مى ماند اين است كه نخستين زيارت امام حسين(ع) در نخستين اربعين، از سوى جابر بن عبدالله انصارى صورت گرفته است و از آن پس، ائمه اطهار(عليهم السلام) كه از هر فرصتى براى رواج زيارت امام حسين(ع) بهره مى بردند، روز نخستين زيارت آن حضرت را روزى مستحب براى زيارت اعلام فرمودند.

ص: 46

متن زيارت اربعين هم از سوى حضرت صادق(ع) انشاء شد و با داشتن مضامينى عالى، شيعيان را از زيارت حضرت در اين روز برخوردار كرد. اهميت خواندن زيارت اربعين تا جايى است كه از ويژگى هاى شيعه دانسته شده است؛ درست آن گونه كه بلند خواندن بسم الله در نماز و خواندن 51 ركعت نماز در شبانه روز، در روايات بى شمارى از نشانه هاى شيعه بودن عنوان شده است.

زيارت اربعين در «مصباح المتهجد» شيخ طوسى و نيز «تهذيب الاحكام» وى، به نقل از صفوان بن مهران جمّال آمده است. وى گفت كه مولايم صادق(ع) فرمود: «زيارت اربعين كه بايد وقت برآمدن روز خوانده شود، چنين است...». (1) اين زيارت، به جهاتى مشابه برخى از زيارت هاى ديگر است؛ اما از آن روى كه مشتمل بر برخى از تعابير جالب در مورد هدف امام حسين(ع) از اين قيام است، اهميت ويژه اى دارد. در بخشى از اين زيارت درباره هدف امام حسين (ع) از اين نهضت آمده است:

و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة و حيرة الضلالة... و قد توازر عليه من غرّته الدنيا و باع حظّه بالارذل الادنى.

خدايا، امام حسين(ع)، همه چيزش را براى نجات بندگانت از نابخردى و سرگشتگى و ضلالت در راه تو داده، درحالى كه مشتى فريب خورده كه انسانيت خود را به دنياى پست فروخته اند، بر ضد وى شوريده، آن حضرت را به شهادت رساندند.

بر امام حسين(ع)، يادآور شده است. (1)

ب) ابن طاووس يك اشكال تاريخى در مورد اربعين بودن روز بيستم صفر مطرح كرده و گفته است، اگر امام حسين(ع)، روز دهم محرم به شهادت رسيده باشد، اربعين آن حضرت، نوزدهم صفر مى شود، نه بيستم. در پاسخ گفته شده است، به احتمال، ماه محرمى كه در دهم آن، امام حسين(ع) به شهادت رسيد، 29 روز بوده است. اگر ماه كامل بوده باشد، بايد گفت كه روز شهادت را به شمارش نياورده اند. (2)

چ3، قم، بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيت الله قاضى طباطبائى، 1368ه .ش.

8.تهذيب الاحكام، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، تحقيق حسن موسوى خرسان، چ4، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1365ه .ش.

9.الدمع السجوم (ترجمه نفس المهموم)، شيخ عباس قمى، ترجمه شعرانى، تهران، اسلاميه، 1374ه .ق.

10.الفتوح، ابن اعثم كوفى، تحقيق على شيرى، بيروت، دارالاضواء، 1411ه .ق.

11.چشم اندازى به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ميرزا حسين نورى طبرسى، تحقيق مصطفى درايتى، چ1، قم، انتشارات احمد مطهرى، 1379ه .ش.

12.مجموعه ورام، ابن ابى الفراس، تهران، دار الكتب الاسلاميه، بى تا.

13.مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين نورى، قم، موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408ه .ق.

14.مصباح المتهجد، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، بيروت، مؤسسة فقه الشيعه، 1411ه .ق.

15.منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، تحقيق ناصر باقرى بيدهندى، چ1، قم، نشر دليل، 1379ه .ش.

16.نزهة الزاهد، به كوشش رسول جعفريان، تهران، اهل قلم، 1376ه .ش.

ص: 49

ص: 50

آهسته تلفظ مى كند. همچنين شيعه است كه انگشتر به دست راست كردن و نيز زيارت اربعين حسينى را مستحب مى داند.

مراد از زيارت اربعين، زيارت چهل مؤمن نيست؛ زيرا اين مسئله اختصاص به شيعه ندارد و نيز «الف و لام» در كلمه «الاربعين»، نشان مى دهد كه مقصود امام عسكرى(ع)، اربعين معروف و معهود نزد مردم است. اهميت زيارت اربعين، تنها به اين نيست كه از نشانه هاى ايمان است، بلكه طبق اين روايت، در رديف نمازهاى واجب و مستحب قرار گرفته است. بر پايه اين روايت، همان گونه كه نماز ستون دين و شريعت است، زيارت اربعين و حادثه كربلا نيز ستون ولايت است.

به ديگر سخن، بر اساس فرموده پيامبر خدا(ص)، عصاره رسالت (نبوى(ص) قرآن و عترت است: «اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي». (1) عصاره كتاب الهى كه دين خداست، ستونى دارد كه نماز است و عصاره عترت نيز ستونش زيارت اربعين است كه اين دو ستون در روايت امام عسكرى(ع)، در كنار هم ذكر شده است؛ اما مهم آن است كه دريابيم نماز و زيارت اربعين، انسان را چگونه متدين مى كنند؟

ذات اقدس الهى، درباره نماز، معارف فراوانى را ذكر كرده است؛ مثلاً فرموده: انسان، فطرتاً موحد است، ولى طبيعت او به هنگام حوادث تلخ، جزع دارد و در حوادث شيرين از خير جلوگيرى مى كند، مگر انسان هاى نمازگزار كه آنان مى توانند اين خوى سركش طبيعت را تعديل كنند و از هلوع (2)، جزوع (3) و منوع (4)ه.

ص: 52

بودن به درآيند و مشمول رحمت هاى خاص الهى باشند؛ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً* إِلاَّ الْمُصَلِّينَ. (1)

زيارت اربعين نيز انسان را از جزوع، هلوع و منوع بودن باز مى دارد و گفته شد كه هدف اساسى سالار شهيدان نيز، تعليم و تزكيه مردم بوده است و در اين راه، هم از طريق بيان و بنان اقدام كرد و هم از راه بذل خون جگر كه جمع ميان اين راه ها، از ويژگى هاى ممتاز آن حضرت(ع) است.

خلاصه آنكه رسالت پيامبر اكرم(ص)، تعليم كتاب و حكمت از يك سو و تزكيه نفوس مردم از سوى ديگر بود تا هم جاهلان را عالم نمايد و هم گمراهان را هدايت كند.

همين دو هدف، در متن زيارت اربعين سالار شهيدان(ع) تعبيه شد؛ چنان كه منشأ ددمنشى (2) منكران رسالت و دشمنان نبوت، حب دنيا و شيدايى زرق و برق آن بود و عامل مهم توحش (3) منكران ولايت و دشمنان امامت نيز، همان غطرسة (4) دنيا و دلباختگى به آن بود كه در بخشى از زيارت اربعين به آن اشاره شده است: «وتغطرس و تردى في هواه».

در زيارت اربعين، هدف قيام امام حسين(ع)، همان هدف رسالت پيامبر اكرم(ص) دانسته شده است. بر اساس قرآن و نهج البلاغه، هدف رسالت انبياى الهى، دو چيز است: يكى عالم كردن مردم و ديگرى عاقل نمودن آنها با تهذيب نفس. كسانى كه علم ندارند، دستور خدا را نمى دانند و توان تربيت خود يا ديگران را ندارند. برخى نيز عالم اند، ولى در اثر نداشتن عقل، به دانش خود عمل نمى كنند.

در قرآن كريم از زبان حضرت ابراهيم(ع) نقل شده كه به خداوند عرض كرد: پيامبرى مبعوث فرما كه مردم را عالم و مهذب كند: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ (بقره: 129) خداوند دعاى آن حضرت را اجابت كرد و در سوره «جمعه» فرمود: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ (جمعه: 2).

اميرمؤمنان(ع) در تشريح بعثت پيامبر اكرم(ص) فرمود: «فهداهم به من الضلالة وانقذهم بمكانه من الجهالة»؛ (1) يعنى خداوند به دست پيامبرش مردم را عالم و عادل كرد.

امام حسين(ع) نيز كه به حساب ملكوت و اتصال نور وجودى، از پيامبر(ص) است و صاحب ولايت (حسين مني و انا من حسين) (2)، بايد مردم را عالم و عادل كند؛ يعنى احكام و دستورها و معارف دين را به آنان بياموزاند و آنان را اهل عمل كند.

تمامى اهل بيت(عليهم السلام) اين وظيفه را به عهده داشتند و با تدريس، ارشاد، سخنرانى و نوشتن نامه، به وظيفه خود عمل مى كردند؛ ولى سيدالشهدا(ع)، افزون بر كارهاى1.

ص: 54

يادشده، به سبب يأس از تأثير اساسى اين ابزار، در شرايطى قرار گرفت كه خون جگر خود را نيز براى نيل به هدف اعطا كرد. تنها آن حضرت(ع) بود كه هم مبارزه فرهنگى، سياسى و اجتهادى داشت و هم نبرد جهادى.

چنان كه در زيارت اربعين آن حضرت مى خوانيم: «فاعذر فى الدعاء و منح النصح و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهالة وحيرة الضلالة»؛ يعنى آن حضرت(ع) با اتمام حجت بر خلق، هر عذرى را از امت رفع كرد و اندرز و نصيحت آنان را با مهربانى انجام داد و خون پاكش را در راه تو - اى خدا - نثار كرد تا بندگانت را از جهالت و حيرت و گمراهى نجات دهد.

اعذار و نصح و بذل خون آن حضرت(ع)، همگى براى عالم و عادل كردن انسان هايى بود كه در درياى هلاكت جهل علمى و فساد اخلاقى غوطه ور بودند؛ چنان كه برخى از انبياى گذشته نيز صرف نظر از تبليغ، تعليم و تحقيق اجتهادى، به نبرد جهادى نيز مبادرت نمودند و شربت شهادت نوشيدند تا ددمنشى را به فرشته وشى (1) و جاهليت را به تمدن اسلامى بدل نمايند.

منبع: شكوفايى عقل در پرتو نهضت حسينى

ص: 56

به ديگر سخن، بر اساس فرموده پيامبر خدا(ص)، عصاره قرآن كه دين خداست، ستونى دارد و آن نماز است (1) و بر اساس روايت امام عسكرى(ع)، عصاره عترت نيز ستونش زيارت اربعين است و اين دو ستون در كنار هم ذكر شده است؛ ولى مهم آن است كه دريابيم چگونه نماز و زيارت اربعين، انسان را متدين مى كنند.

ذات اقدس الهى، درباره نماز، معارف فراوانى را ذكر كرده است. مثلاً فرموده به طور فطرى، انسان موحد است، ولى طبيعت او هنگام حوادث تلخ، جزع دارد و در حوادث شيرين، از خير جلوگيرى مى كند، مگر انسان هاى نمازگزار (2)؛ چرا كه آنان مى توانند اين خوى سركش را تعديل كنند و از هلوع، جزوع و منوع بودن به درآيند و مشمول رحمت هاى خاص الهى باشند. همچنين زيارت اربعين نيز انسان را از جزوع، هلوع و منوع بودن باز مى دارد.

شهادت مى دهم كه شما نماز را به پا داشتيد و زكات را پرداخت نموديد و امر به معروف و نهى از منكر كرديد و پيروى از پيامبر نموديد و قرآن را به درستى تلاوت كرديد.

بر اين اساس، كسى كه به زيارت آنان مى رود، چنين ويژگى هايى را طلب مى كند و از چنين كمالاتى بهره مند مى شود.

حديث معروفى نيز از طرق متعددى از پيامبر خدا(ص) درباره اخلاص نقل شده است كه فرمود: «هر كس به مدت چهل روز اخلاص بورزد، خداوند چشمه هاى حكمت را از قلبش به زبانش جارى مى سازد». (1)

همچنين بيشتر پيامبران الهى در چهل سالگى به رسالت مبعوث شده اند و در نماز شب، سفارش شده است كه چهل مؤمن را دعا كنيد و همسايگان را تا چهل خانه گرامى بداريد. اينها نشان مى دهد كه عدد چهل، از برجستگى خاصى در اسلام برخوردار است.

بخشنده ترينِ مردمان بود» (1)؛ زيرا مائده و سفره معنوى را گشود و غذاى آماده را بر آن چيد. آن گاه جامعه انسانى را به زندگى جاويد فرا خواند. حسين نيز از پيامبر(ص) بود و همانند او عمل كرد.

حسين(ع) عملاً براى اثبات اينكه نهضت او مانند قيام موساى كليم است، در حركت از مدينه تا كربلا، گام به گام، آياتى را كه درباره حضرت موسى(ع) نازل شده بود، قرائت مى فرمود. (1) ايشان با اين كار به مردم فهماند كه من وارث موساى كليم هستم و يزيد به جاى فرعون نشسته است و منافقان، همانند پيروان فرعون اند. شما تا زمانى كه با پيامبر بوديد و از او پيروى مى كرديد، از رحمت خداوند برخوردار بوديد؛ اكنون اگر از رهبران الهى پيروى نكنيد، همچون بنى اسرائيل سرگردان خواهيد شد.

براى امام حسين(ع) بسيار كوچك است، بلكه آن حضرت، سيد و بزرگ همه انبيا و خلفايى است كه در گذشته به شهادت رسيدند و نيز سيد همه شهيدان غير معصوم گذشته و آينده است.

كسى كه جهان بينى را بر اساس حقيقت هستى تنظيم كرده است، اصالت را به معنا مى دهد و در محور حق حركت مى كند. بر اين اساس، هميشه در برابر پيامبران الهى، افرادى قيام مى كردند كه بر اين باور بودند: «قَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلى» (1)؛ يعنى كسى پيروز خواهد شد كه از نظر مادى برتر است. در برابر چنين تصورى، انبياى الهى باور داشتند كه: «قد أفلح من تزكّى» (2)؛ يعنى آن كه پاكيزه و مهذب است، پيروز خواهد شد.

وارث او باشيم؛ چون اگر وارث او نباشيم، خون بها به ما ارتباطى ندارد؛ يعنى اگر كسى نسبت به مقتولى يا شهيدى بيگانه باشد، حق ندارد براى خون خواهى او انتقام بگيرد. پس طبق اين شعار و دعا، ما جزو وارثان حسين بن على(عليهما السلام) بوده و آماده خون خواهى آن حضرت هستيم. بنابراين، راهيان طريق حسين بن على(عليهما السلام) كه جزو وارثان او هستند، مى توانند به خون خواهى شخصيت حقوقى سالار شهيدان، به مبارزه با ظلم بپردازند؛ نه اينكه فقط مصرف كننده نهضت حسينى باشند.

بسيارى از افراد بر اين باورند كه ما فقط مصرف كننده نهضت كربلاييم، مانند داروخانه اى كه محصولاتش براى همه مردم سودمند است؛ اما خواص بر اين اعتقادند كه ما هم مصرف كننده اين نهضتيم تا به صلاح رسيم و هم بايد توليدكننده نهضت هاى اسلامى باشيم تا مصلح شويم.

به همين دليل، همراهان و يارى كنندگان آن حضرت را، بهترين اصحاب مى دانند كه آنان در پايين قدوم حضرت آرميدند و ما بر همه آنان پس از سلام بر امام حسين(ع)، سلام مى گوييم: «فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لَا مَعَ عَدُوِّكُمْ صَلَوَاتُ الله عَلَيْكُمْ وَ عَلى أَرْوَاحِكُمْ وَ أَجْسَادِكُمْ وَ شَاهِدِكُمْ وَ غَائِبِكُمْ وَ ظَاهِرِكُمْ وَ بَاطِنِكُمْ آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِين». (1)

شد، به عسقلان رسيد و حاكم آنجا، آن را در آن محل به خاك سپرد و در همانجا باقى بود تا آنكه در جنگ هاى صليبى، فرنگى ها بر عسقلان مسلط شدند. در اين هنگام، صالح طلائع، وزير فاطميان در مصر، سى هزار درهم به فرنگى ها پرداخت و سر مطهر را از آنان گرفت و آن را به قاهره منتقل كرد و در جايى كه اكنون به اين نام (رأس الحسين) معروف است، دفن نمود. 4. سبط ابن جوزى نوشته است: «اين سر مطهر در مسجد شهر رقه در كنار فرات دفن شده است؛ زيرا وقتى كه آن را نزد يزيد بن معاويه بردند، گفت: آن را به تلافى سر عثمان، براى خاندان ابى معيط (بستگان اموى عثمان) مى فرستم. خاندان ابى معيط در آن زمان، ساكن رقه بودند و آن را در يكى از خانه هاى خود دفن كردند. بعدها اين خانه، جزو مسجد جامع شد و اكنون اين مسجد، در كنار باروى شهر قرار دارد. بدين ترتيب نقاط يادشده، بالغ بر شش محل است در شش شهر كه عبارت اند از: مدينه، كربلا، رقه، دمشق، عسقلان و قاهره كه در واقع، جزو قلمرو حجاز، عراق، شام و بيت المقدس هستند. اين شهرها، در واقع آن روز، مرز و دروازه كشور اسلامى با جهان خارج به شمار مى رفتند. در تاريخ، اختلافات زيادى هست كه ما آن را اختلاف لفظى يا اختلاف ظاهرى مى ناميم؛ زيرا نتيجه اصلى همه اقوال يكى است. اختلاف درباره محل دفن سر حسين(ع) نيز از اين قبيل است؛ زيرا اين رأس شريف، در هر كجا كه دفن شده باشد، در همه جا مورد تعظيم و تقديس است. حسين(ع) به بركت شهادت و در پرتو قهرمانى و نيز به خاطر خاندان نبوى او، وجودى است كه در قلب هر شخصى جاى دارد؛ چه به قبر او نزديك باشد يا دور. اين وجود مقدس، چه در قاهره باشد، چه در عسقلان، چه در دمشق، چه در رقه، چه در كربلا و چه در مدينه، فرقى نمى كند؛ او همه جا محبوب دلهاست. (1)5.

ص: 72

دشمنان امام حسين، او را كشتند و مى خواستند نام و نشان او را نيز در جهان محو كنند، اما نتوانستند نور خدا را خاموش كنند و روز به روز بر وسعت منطقه محبوبيت حسين(ع) و تعداد شيفتگان او افزوده شده و مى شود. شيفتگان عظمت سيدالشهدا(ع) محدود به شيعيان و حتى مسلمانان نمى شوند، بلكه آزادى خواهان جهان و عاشقان انسانيت و فضيلت، از پيروان ساير اديان و مذاهب و مرام ها در سراسر جهان، كم نيستند و اين معنى بر اهل فضل و مطالعه پوشيده نيست. در اينجا مناسب است نمونه اى از شيفتگان آزادگى و عظمت امام حسين(ع) را از ميان روشنفكران معاصر مسيحى معرفى كنيم كه طى اشعارى بس زيبا، عشق و ارادت خود را نثار سرور شهيدان كرده است. او «بولس سلامه»، شاعر لبنانى است. او در تفكرات شاعرانه، خود را به كربلاى فرداى عاشورا برده كه ساحل فرات، دشتى پر از خون بود و هنوز بر تربت پاك حسين(ع) و يارانش بقعه و بارگاهى برپا نشده بود و هنوز از شمشير يزيديان خون مى چكيد و كسى نمى توانست نام حسين(ع) را به نيكى ببرد. او در آن فضا، كربلا را مخاطب قرار داده، آن را «مطاف دل ها» ناميده و چنين مى سرايد:

كربلا ستصبحين محجاً *** وتصيرين كالهواء انتشاراً

ذكرك المضجع الأليم سيغدو *** في البرايا مثل الضياء انتشاراً

فيكون الهدي لمن رام هدياً ***وفخاراً لمن يروم الفخارا

فيجئ الأحرار في الكون بعدي*** حيثما سرت يلثمون الغبار

و ينائون: «دولة الظلم حيدي»*** قد نقلنا عن الحسين شعاراً

فليمت كل ظالم مستبد*** فاذا لم يمت قتيلاً تواري(1)

ص: 73

اى كربلا! تو به زودى مطاف دل ها خواهى شد و نام و آوازه تو، همچون هوا، همه جا منتشر خواهد گشت.

ياد و خاطره پرسوز و دردناك تو، همه جا همچون نور فراگير خواهد شد.

كربلا ياد و پيام تو، رهنماى هدايت جويان و فخر افتخارطلبان خواهد گرديد.

آزادگان جهان كه بعد از من خواهند آمد، به گرد و خاك تو در هرجا كه باشد، بوسه خواهند زد!

و فرياد خواهند زد كه ما اين شعار را از حسين داريم كه: «اى دولت ستمگر! گم شو!»

مرگ باد بر هر ظالم مستبد و اگر چنين ظالمى كشته نشود، بايد بميرد و زير خاك رود!

آرى ياد و نام و خاطره پرجاذبه حسين(ع)، همه جا در دل ها جاى دارد و اگر خفاشان و «شب پره»گانى در گوشه و كنار بوده و هستند و نمى توانند «نور آفتاب» را ببينند و در عاشورا و پس از عاشورا شادى كردند و اين روز را عيد گرفتند، هرگز از «قدر آفتاب» نمى كاهند و فقط «عرض» خود را مى برند!

قال علي بن الحسين(عليهما السلام): «ثلاثٌ منجياتٌ للمؤمن: كفّ لسانه عن الناس و اغتيابهم، و إشغاله نفسه بما ينفعه لآخرته و دنياه و طول البكاء على خطيئته». (1)

امام سجاد(ع) فرمود: «سه چيز مايه نجات مؤمن است: دم بستن از مردم و بد گفتن به آنها، واداشتن خود بدانچه به آخرت و دنيايش سود دهد و زياد (طولانى) گريستن بر گناهش».

زمين، آسمان و فرشتگان بر امام حسين(ع)، استحباب زيارت اربعين و... از جمله مواردى است كه جايگاه و ارزش والاى اين واژه و عدد را در معارف اسلامى بيان مى كند. (1)

با اين همه در احاديث، تنها استحباب زيارت اربعين درباره امام حسين(ع) وارد شده است و چنين سفارشى درباره هيچ يك از معصومان(عليهم السلام)، پيش و پس از سيدالشهدا(ع) وجود ندارد. بنابراين از نظر تاريخى و حديثى، هيچ پيشينه اى را نمى توان براى اربعين و اعمال مربوط به اين روز تا پيش از حادثه عاشورا تصور كرد و اين ويژگى و امتياز، تنها از آن امام حسين(ع) است.

افزون بر اين امام صادق(ع)، زيارت را به صفوان بن مهران جمّال تعليم داد كه در آن به بزرگداشت اربعين تصريح شده است. (1)

اما درباره منشأ اهميت اربعين در منابع كهن شيعه بايد گفت كه به اين روز، از دو جهت توجه شده است: يكى از جهت بازگشت اسيران از شام به مدينه و ديگرى به سبب زيارت قبر سيدالشهدا(ع) از سوى جابر بن عبدالله انصارى، يكى از اصحاب برجسته پيامبر خدا (ص) و اميرمؤمنان(ع).

شيخ مفيد، شيخ طوسى و علامه حلى در اين باره مى نويسند:

روز بيستم صفر، روزى است كه حرم امام حسين(ع) از شام به سوى مدينه بازگشتند. همچنين در اين روز، جابر بن عبدالله انصارى، صحابى رسول خدا(ص)، براى زيارت امام حسين(ع)، از مدينه به كربلا آمد و او اولين كسى بود كه قبر امام حسين(ع) را زيارت كرد. (2)9.

ص: 78

كرده اند: گزارش نخست از طبرى شيعى است كه زيارت جابر را همراه با عطيه عوفى، به طور مسند يا تفصيل گزارش كرده، اما در آن سخنى از ملاقات وى با اهل بيت امام حسين(ع) به ميان نياورده است؛ گزارش دوم از سيد بن طاووس است كه زيارت جابر را بدون همراهى عطيه و به اختصار بيان كرده و به دنبال آن، ملاقات جابر را با اسراى اهل بيت(عليهم السلام) - كه از شام بازگشته اند - آورده است. ابتدا گزارش طبرى و سپس گزارش ابن طاووس را بررسى مى كنيم.

عماد الدين طبرى (525ه .ق) در بشارة المصطفى به سندش از عطية بن سعد ابن جناده كوفى جدلى (1) نقل كرده است كه گفت:).

ص: 80

با جابر بن عبدالله به قصد زيارت امام حسين(ع) حركت كرديم؛ چون به كربلا رسيديم، جابر به سوى فرات رفت و غسل كرد؛ سپس پارچه اى به كمر بست و پارچه اى به دوش انداخت و عطر زد؛ سپس ذكرگويان به سوى قبر امام(ع) رفت. وقتى نزديك قبر شد، گفت: «دستم را بگير و روى قبر بگذار». من دستش را روى قبر گذاشتم.

جابر خود را به روى قبر انداخت و آن قدر گريه كرد كه بى هوش شد. بر او آب پاشيدم تا به هوش آمد؛ آن گاه سه بار گفت: «اى حسين!»؛ سپس گفت: «دوست پاسخ دوستش را نمى دهد». بعد ادامه داد: «تو چگونه جواب دهى، درحالى كه رگ هاى گردنت را بريدند و بين سر و بدنت جدايى انداختند. گواهى مى دهم كه تو فرزند خاتم پيامبران و پسر سرور مؤمنان و هم پيمان تقوا و از نسل هدايت و پنجمين نفر از اصحاب كسايى؛ فرزند سرور نقيبان و پسر فاطمه(عليها السلام)، سرور زنانى و چرا چنين نباشى كه سالار پيامبران، با دست خويش غذايت داده و در دامان متقين تربيت شده اى و از سينه ايمان شير خورده اى و از دامان اسلام برآمده اى؛ خوشا به حالت در حيات و ممات. اما دل مؤمنان در فراق تو ناخرسند است و شك ندارد كه آنچه بر تو گذاشت، خير بوده است. سلام و خشنودى خدا بر تو باد. شهادت مى دهم كه تو همان راهى را رفتى كه برادرت يحيى بن زكريا پيمود».

آن گاه نگاهى به اطراف قبر افكند و گفت: «سلام بر شما اى جان هاى پاك كه در آستان حسين(ع) فرود آمديد. گواهى مى دهم كه شما نماز را برپا داشته و زكات پرداختيد؛ امر به معروف و نهى از منكر كرديد و با ملحدان جهاد نموديد و خدا را پرستيديد تا آنكه مرگ شما فرا رسيد. سوگند به خدايى كه محمد(ص) را به حق فرستاد، ما در راهى كه رفتيد، شريك شماييم».

عطيه گفت: «به جابر گفتم: چگونه با آنان شريكيم، درحالى كه نه

ص: 81

با آنان دشتى پيموديم و نه از بلندى و كوه، بالا رفتيم و نه شمشير زديم، اما اينان سر از پيكرهايشان جدا شد، فرزندان شان يتيم گشتند و همسرانشان بيوه شدند؟»

جابر گفت: «اى عطيه! از حبيبم رسول خدا(ص) شنيدم كه مى فرمود: هر كس گروهى را دوست دارد، در عمل آنان شريك است. سوگند به آن كه محمد(ص) را به حق به پيامبرى فرستاد، نيت من و نيت يارانم، همان است كه حسين(ع) و اصحابش داشتند؛ مرا به سوى خانه هاى كوفيان ببر».

چون مقدارى راه رفتيم، به من گفت: «اى عطيه! به تو وصيتى بكنم؟ گمان نكنم پس از اين سفر، ديگر تو را بينم؛ دوستدار خاندان محمد(ص) را دوست بدار تا وقتى كه دوستى باقى است و دشمن خاندان محمد(ص) را تا زمانى كه دشمن است، دشمن بدار؛ هرچند اهل نماز و روزه بسيار باشد. با دوستدار آل محمد (ص) مدارا كن؛ او هر چند به سبب گناهانش بلغزد، اما گام ديگرش با محبت اين خاندان ثابت مى ماند. دوستدار آل محمد(ص) به بهشت مى رود و دشمنانشان به دوزخ». (1)د.

ص: 82

اما سيد ابن طاووس جريان زيارت جابر را اين گونه گزارش كرده است:

چون اهل بيت امام حسين(ع) از شام به عراق آمدند، به راهنماى كاروان گفتند كه ما را از كربلا عبور بده؛ آنان چون به قتلگاه رسيدند، جابر بن عبدالله انصارى و جمعى از بنى هاشم و مردان خاندان رسول خدا(ص) را ملاقات كردند كه براى زيارت قبر حسين(ع) آمده بودند، همه شروع به گريه و ناله نمودند و بر صورت هايشان سيلى مى زدند و به گونه اى عزادارى و نوحه سرايى مى كردند كه جگرها را آتش مى زد. زنان منطقه عراق نيز نزد اهل بيت(عليهم السلام) آمده و آنان نيز چند روزى عزادارى كردند. (1)6.

ص: 83

كرده اند. ابن حبان (354ه .ق) در اين باره نوشته است: «سپس عبيدالله بن زياد، سر حسين بن على(عليهما السلام) را همراه با زنان و كودكان اسير از خاندان رسول خدا(ص) به شام روانه كرد». (1)

شيخ صدوق (381ه .ق) نيز نگاشته است: «ثم امر عبيدالله بالسبايا و رأس الحسين(ع) فحملوا الى الشام» (2)؛ «سپس عبيدالله دستور داد اسيران را با سر حسين(ع) به شام ببرند».

به گزارش خوارزمى در جريان ملاقات سهل بن سعد با سكينه، دختر امام حسين(ع)، هنگام ورود اهل بيت(عليهم السلام) به شام، وقتى سهل از سكينه مى خواهد كه هر تقاضايى دارد اجابت مى كند، سكينه به سهل مى گويد كه از حمل كننده سر امام(ع) بخواهد تا سر را جلوتر از اهل بيت(عليهم السلام) حمل كند تا نگاه شاميان، به سر معطوف شود و از توجه و نگاه به اهل بيت(عليهم السلام) منصرف شوند. (3) اين جريان حاكى از همراهى سر امام(ع) با اهل بيت در ورود به شام است.

ابوحنيفه دينورى (382ه .ق)، ابن اثير و سبط ابن جوزى نيز بر اين باورند كه اسيران به همراه سر امام(ع) به شام رفتند. (4) سيد ابن طاووس به نقل از امام سجاد(ع) نوشته است:

مرا بر شترى حمل كردند كه ناهموار راه مى رفت؛ درحالى كه سر حسين(ع) بر نيزه و زنان خاندان ما پشت سر من سوار بر استرهاى استخوانى مى آمدند و بچه هاى كوچك و بزرگ، پشت سر ما و گرداگرد ما نيزه ها بود. (5)9.

ص: 85

وى در جاى ديگر درباره پاسخ يزيد به نامه عبيدالله، مبنى بر كسب تكليف وى درباره اسيران، نوشته است: «يزيد در پاسخ نامه عبيدالله بن زياد، امر كرد كه سر حسين(ع) و كسانى را كه با وى كشته شده اند، همراه با زنان و خاندان حسين(ع) نزد وى بفرستد». (1)

دوم: سر امام(ع) پيش از رسيدن اسيران، به دمشق رسيد. ابن اعثم و خوارزمى، اين قول را بيان كرده اند. (2)

سوم: اهل بيت(عليهم السلام) مدتى بعد از فرستادن سر امام(ع) به شام، رهسپار شدند؛ اما هنگام ورود به شام، به حمل كننده سر ملحق شدند. اين قول از شيخ مفيد و طبرسى است. (3)

البته احتمال دارد كه اهل بيت(عليهم السلام)، همراه با سر امام(ع) وارد دمشق شده باشند؛ اما سر امام(ع) زودتر به شام رسيده باشد. اما قوت قول اول، يعنى همراهى سر امام(ع) با اهل بيت(عليهم السلام) در ورود به دمشق، با توجه به تعدد نقل كنندگان آن، بيشتر است. اكنون بايد ديد كه اهل بيت(عليهم السلام) و سر امام(ع)، چه روزى وارد دمشق شدند؟

ابوريحان بيرونى در رخدادهاى ماه صفر نوشته است: «في اليوم الاول، ادخل رأس الحسين(ع) مدينة دمشق»؛ (4) «روز اول ماه صفر، سر حسين(ع) وارد دمشق شد».

قزوينى (682ه .ق) نگاشته است: «روز اول ماه صفر، عيد بنى اميه است؛ چون در آن روز، سر حسين(ع) را به دمشق وارد ساختند». (5)5.

ص: 86

كفعمى (905ه .ق) نيز مى گويد: «روز اول صفر، سر حسين(ع) به دمشق وارد شد». (1)

اما در برابر اين گزارش ها، نقل عماد الدين طبرى است. او شانزدهم ربيع الاول (66 روز پس از عاشورا) را روز ورود اهل بيت امام حسين(ع) به دمشق مى داند. (2)

گزارش ابوريحان با توجه به تقدم زمانى وى بر طبرى از يك سو و دقت وى در ثبت گزارش هاى تاريخى از سوى ديگر، بر نقل طبرى مقدم است. علاوه بر اين، گزارش قزوينى و كفعمى نيز بيانگر اين قول است.

مى نويسد: «همسران يزيد براى حسين(ع) سه روز عزادارى كردند». (1) سيد ابن طاووس (664ه .ق) مدت اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در زندان دمشق را به مدت يك ماه پذيرفته است. (2) عماد الدين طبرى (زنده تا 701ه .ق) مى نويسد: «اهل بيت(عليهم السلام)، هفت روز عزادارى كردند». (3)

مجلسى اين گونه نگاشته است: «اهل بيت هفت روز عزادارى كردند و روز هشتم، يزيد آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جويى از آنان، ترتيب بازگشتشان به مدينه را فراهم كرد». (4) وى در جاى ديگر نوشته است كه زنان خاندان ابوسفيان، براى اهل بيت(عليهم السلام) سه روز عزادارى كردند. (5)

صرف نظر از قول قاضى نعمان كه تنها قائل به اقامت يك ماه و نيم اسيران در شام است و هيچ كس پيش و پس از او چنين ديدگاهى را بيان نكرده و همچنين ديدگاه ابن طاووس كه قول به يك ماه ماندن اهل بيت(عليهم السلام) را در شام، با تعبير «قيل» بيان كرده است، گزارش هاى ديگرى حاكى از آن است كه خاندان امام(ع) پس از آزادى، از سه روز تا يك هفته، بيشتر در شام اقامت نداشته اند؛ به ويژه با توجه به اين امر كه اقامت بيشتر آنان نه تنها به هيچ رو به سود يزيد نبود، بلكه سبب بروز انقلاب و شورش مردم بر ضد دستگاه حاكم مى شد؛ ازاين رو يزيد با شتاب، درصدد دل جويى كردن از اهل بيت(عليهم السلام) برآمده، آنان را رهسپار مدينه كرد.

بنابراين، بايد پذيرفت كه اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در شام، حداكثر بيش از ده روز نبوده است.5.

ص: 88

با توجه به آنچه درباره زمان ورود اهل بيت(عليهم السلام) به دمشق و مدت اقامت آنان در شام نوشته شد، برخى از انديشمندان، نتوانسته اند ورود آنان به كربلا در اربعين اول را بپذيرند و به دلايلى، آن را بعيد يا حتى محال دانسته اند كه در ذيل، ديدگاه آنان مطرح مى شود:

1. اگرچه از گذشته در ميان انديشمندان شيعى مشهور شده است كه ابن نماى حلى (645ه .ق) در كتاب مثير الاحزان و سيد ابن طاووس در كتاب لهوف نيز قائل به ورود اهل بيت(عليهم السلام) در بيستم صفر سال 61 شده اند (1) و برخى پژوهشگران معاصر نيز در مقام پاسخگويى به اين شبهه و رد نظر مخالفان بر اين نكته تأكيد كرده اند (2)، اما چنين پندارى درست به نظر نمى رسد؛ زيرا هيچ كدام از اين دو انديشمند، در عبارت هايشان به آمدن اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز بيستم صفر تصريح نكرده اند، بلكه تنها ورود آنان به كربلا و ملاقات با جابر را گزارش1.

ص: 89

كرده اند. (1) حتى ابن طاووس در اثر ديگرش به نام الاقبال بالاعمال الحسنه (كه تا نه سال مانده به آخر عمرش، يعنى تا سن هفتاد سالگى مشغول نگارش و تدوين آن بود) (2) پس از نقل قول شيخ مفيد و شيخ طوسى و قولى كه اربعين را روز ورود اسيران از شام به كربلا مى داند، ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز بيستم صفر سال 61 را به صراحت نفى مى كند. وى در اين باره مى نويسد:

در كتاب مصباح (المتهجد) ديدم كه اهل بيت حسين(ع)، همراه على بن حسين(عليهما السلام) در روز بيستم صفر، به مدينه رسيدند (3) و در غير مصباح يافتم كه آنان به هنگام بازگشت از شام در همان روز به كربلا رسيدند و هر دو قول از جهت زمانى، بعيد به نظر مى رسد؛ چراكه عبيدالله بن زياد - كه لعنت خدا بر او باد - نامه اى براى يزيد نوشت و براى فرستادن اسيران به شام، ازت.

ص: 90

او اجازه خواست و او تا زمانى كه پاسخ يزيد را دريافت نكرد، اهل بيت را به شام نفرستاد كه البته اين كار بيست روز يا بيشتر طول كشيد. همچنين گزارش شده است، هنگامى كه اهل بيت(عليهم السلام) را به شام بردند، آنان يك ماه در جايى بودند كه از گرما و سرما مصون نبودند و صورت جريان، آن است كه آنان پس از اربعين به عراق يا به مدينه رسيدند. اما با توجه عبور آنان از كربلا، زمان بازگشت ممكن است، اما در روز بيستم صفر نبوده است؛ چراكه آنان طبق آنچه روايت شده است، جابر بن عبدالله انصارى را ملاقات كردند و اگر جابر براى زيارت از حجاز آمده باشد، رسيدن خبر به او و آمدنش به كربلا، نيازمند بيش از چهل روز است. (1)

چنان كه ملاحظه مى شود، ابن طاووس اصل آمدن اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا را نه در كتاب لهوف و نه در كتاب اقبال نفى نمى كند، همچنان كه عبارت اخير سيد در اقبال، قرينه واضح بر آن است كه وى در كتاب لهوف نيز حكم به ورود اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين (چنان كه به وى نسبت داده اند) را نداده است؛ چراكه اگر وى چنين ديدگاهى داشت، در كتاب اقبال كه سال ها بعد از لهوف تأليف شده است، بيان مى كرد كه من از گفته خود در كتاب لهوف برگشته ام و نظر نهايى من در اين باره آن چيزى است كه اكنون مى گويم. بنابراين ابن طاووس و ابن نما، از منكران ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز بيستم صفر سال 61 هستند.

2. علامه مجلسى (1111ه .ق) نيز از منكران ورود خاندان امام حسين(ع) به كربلا در روز اربعين است؛ وى در اين باره نوشته است:

در اخبار، علت استحباب زيارت اربعين بيان نشده است. مشهور اصحاب، علت استحباب را بازگشت اهل بيت حسين(ع) در آن روز (بيستم صفر) به6.

ص: 91

كربلا در زمان برگشتشان از شام و ملحق كردن على بن حسين(عليهما السلام) و سرهاى شهدا را به اجساد مطهرشان بيان كرده اند؛ اما قول ديگر در اين باره آن است كه اهل بيت(عليهم السلام) در اين روز، به مدينه بازگشتند. هر دو قول، جداً بعيد است؛ چراكه اين مدت زمان (چهل روز) براى اين دو امر (حضور در كربلا يا در مدينه) گنجايش ندارد؛ چنان كه اين امر از اخبار و قراين پيداست. اما اين امر در سالى ديگر بوده است؛ اين نيز بعيد است. (1)

3. ميرزا حسين نورى (1254-1320ه .ق)، نويسنده مستدرك الوسائل، در كتاب لؤلؤ و مرجان، بعد از نقل عبارت سيد ابن طاووس در لهوف، مبنى بر آمدن اسيران به كربلا، به نقد آن مى پردازد كه در ادامه نوشتار به تفصيل، دلايل وى را نقل مى كنيم.

4. شيخ عباس قمى (1359ه .ق) نيز به پيروى از استادش محدث نورى، منكر حضور اهل بيت در روز اربعين در كربلا شده است. (2)

5. ابوالحسن شعرانى (1352 ه .ش) نيز از ديگر منكران ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در بيستم صفر است. (3)

6. استاد شهيد مرتضى مطهرى، خبر ملاقات جابر با اهل بيت(عليهم السلام) را منكر شده و مى فرمايد كه تنها كسى كه اين مطلب را نقل كرده، سيد ابن طاووس در لهوف است و هيچ كس ديگر به جز ايشان، اين مطلب را نقل نكرده است. حتى خود سيد در كتاب هاى ديگرش، متعرض آن نشده است و دليل عقلى نيز با آن سازگار نيست. (4)0.

ص: 92

اگر مقصود استاد از خبر ملاقات، درمورد روز اربعين است، چنان كه گفتيم، ابن طاووس حتى در كتاب لهوف نيز چنين چيزى را نگفته است.

7. محمد ابراهيم آيتى، از ديگر محققانى است كه مسئله ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز بيستم صفر سال 61 را افسانه اى تاريخى مى داند كه براى آن سند مطمئنى وجود ندارد. (1)

8. دكتر سيد جعفر شهيدى نيز از ديگر منكران اين حادثه است. (2)

1. ابوريحان بيرونى (440ه .ق) مى نويسد:

و في العشرين رد رأس الحسين(ع) الى مجثمه حتى دفن مع جثته و فيه زيارة الاربعين و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام؛ (1)

در روز بيستم [صفر]، سر حسين(ع) به بدنش ملحق و در همان مكان دفن گرديد و زيارت اربعين، درباره اين روز بيستم صفر است و آنان چهل نفر اهل بيت او بودند كه پس از بازگشت از شام، قبر امام(ع) را زيارت كردند.

چنان كه ملاحظه شد، بيرونى افزون بر دليل مشهور براى نام گذارى زيارت اربعين، به اين نام دليل ديگرى را بيان كرده و گفته است، اين زيارت را اربعين گويند، زيرا چهل تن از اهل بيت امام حسين(ع)، روز بيستم صفر، موفق به زيارت قبر سيدالشهدا(ع) شدند.

2. شيخ بهائى (1030ه .ق) مى گويد:

روز نوزدهم (2) صفر، زيارت اربعين اباعبدالله الحسين(ع) است. در اين روز كه چهل روز از شهادت امام مى گذشت، روز ورود جابر بن عبدالله انصارى براى زيارت قبر حضرت است و آن روز، با روز ورود اهل بيت(عليهم السلام) از شام به كربلا يكى شد؛ درحالى كه آنان آهنگ رفتن به مدينه را داشتند. (3)

3. سيد محمد على قاضى طباطبائى: وى در قالب پاسخ گويى به شبهه هاى6.

ص: 94

محدث نورى كه منكر وصول اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز اربعين است، به اثبات امكان ورود اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين سال 61ه .ق پرداخته است كه در ادامه نوشتار، به پاسخ هاى وى نيز اشاره خواهيم كرد.

4. ميرزا محمد اشراقى، معروف به ارباب (1341ه .ق): در اين خبر معتبر، بيان نشده كه زيارت جابر در روز اربعين بوده يا روز ديگر و نيز ذكر نشده كه زيارت جابر در سال اول شهادت بوده يا بعد. اما با توجه به مطالب مذكور در كتب شيعه، دو امر قطعى است: نخست اينكه ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز اربعين را بسيارى از عوام و خواص ذكر كرده اند و دوم اينكه در سيره و تاريخ، ثبت شده است كه بعد از سال شهادت امام حسين(ع) اهل بيت(عليهم السلام) هيچ گاه به عراق مسافرت نكردند. (1)

و ديگرى مدت اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در شام كه برخى از منابع، مدت اقامت را يك ماه (1) و برخى ديگر يك ماه و نيم (2) نوشته اند. بنابراين مدت زمانى كه صرف كسب تكليف از يزيد و رفتن اهل بيت(عليهم السلام) به شام و اقامت در آنجا و سپس بازگشت آنان شد، با حضور در كربلا و ملاقات با جابر در روز بيستم صفر، از جهت زمانى ناسازگار است؛ از اين رو نمى توان پذيرفت كه اهل بيت روز اربعين سال 61، در كربلا حضور داشتند.

ديگر از منابع، تنها به اصل آمدن پيك از سوى يزيد، مبنى بر امر كردن عبيدالله به فرستادن اهل بيت(عليهم السلام) به شام اشاره شده است. (1)

بنابراين آنچه درباره اجازه ابن زياد از يزيد ادعا شده، از نگاه گزارش هاى تاريخى نامعلوم و نامشخص است؛ زيرا طبرى كه واقعه كربلا را از افرادى همچون امام باقر(ع)، حصين بن عبدالرحمان و هشام كلبى (شاگرد ابومخنف) نقل كرده، در هيچ كدام سخنى از اجازه عبيدالله از يزيد به ميان نياورده است. تنها در گزارش وى از عوانة بن حكم، به چنين مسئله اى اشاره شده كه اين خبر به دليل اشكال هاى بسيارى كه دارد، مخدوش و نپذيرفتنى است. (2)

ثانياً: به نظر مى رسد كه يا جابر بن عبدالله انصارى، دست كم دو بار موفق به زيارت قبر امام(ع) شده است (يك بار با عطيه عوفى كه طبرى، خوارزمى و ابن طاووس در مصباح الزائر، آن را گزارش كرده اند و بار ديگر كه ابن نماى حلى و سيد ابن طاووس، گزارشگر آن بودند) يا چون بناى سيد ابن طاووس (همانند شيخ مفيد) بر اختصار و گزينش حوادث بوده و آنچه از ديدگاه وى اهميت داشته، مسئله ديدار جابر با اسيران بوده، نه چگونگى برآمدن جابر به كربلا، از اين رو جابر، اهل بيت(عليهم السلام) را ديدار مى كند، اما خبرى از همراهى وى با عطيه نيست.

از خصائص نطنزى و سبط ابن جوزى (1) (654ه .ق) نوشته اند كه نمى توان همه آنها را نادرست دانست؛ به ويژه آنكه در برخى از آنها، انگيزه اى براى جعل وجود نداشته است.

2. عماد الدين طبرى در كتاب كامل بهائى، ضمن گزارش حركت اسيران، از نام چند شهر چنين ياد مى كند كه بيانگر راه سلطانى است: «در آن سير به آمد، موصل، نصيبين، بعلبك، ميافارقين و شيزر عبور نمودند». همچنين ماجراهايى را در منازل نقل كرده است. (2) بنابراين با توجه به مسير حركت و در نظر گرفتن كمترين مدت زمان توقف اهل بيت(عليهم السلام) در شام، بازگشت در اربعين اول، از محالات و ممتنعات است.

محدث نورى درباره احتمال حركت اسيران از راه باديه مى گويد: «اما اگر بپذيريم كه مسير حركت از بيابان بوده است، باز هم بازگشت در اربعين اول ممتنع است، چراكه حد فاصل بين كوفه تا شام، مستقيماً 175 فرسنگ (1050 كيلومتر) است». ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كوفه، روز دوازدهم محرم و ورود آنان به كاخ پسر زياد، روز سيزدهم بوده است؛ بنا به گفته ابن طاووس در اقبال، رفتن قاصد از كوفه تا شام و بازگشت وى به كوفه، كم تر از بيست روز امكان ندارد. مسئله اعزام پيك و بازگشت او را مورخانى همچون ابن اثير نيز در كامل آورده اند. (3) اما احتمال فرستادن كبوتر نامه رسان نيز وجود ندارد؛ چون در آن دوره، اين كار معمول نبوده و نخستين بار، اين كار از سوى نورالدين محمود بن زنگى در سال 565ه .ق صورت گرفت.7.

ص: 101

بنابراين مدت اقامت يك ماهه در شام (چنان كه ابن طاووس نوشته است) و طى كردن هشت فرسنگ (حدود 50 كيلومتر) در شبانه روز، مستلزم آن است كه 22 روز در راه باشند كه در مجموع، بيش از چهل روز طول كشيده است. البته اين مدت براى قافله اى كه زنان، كودكان و ضعيفان را به همراه دارد، ميسر نبوده است؛ درحالى كه حضور در كربلا، بيش از زمان يادشده را مى طلبيده است.

نقد: در پاسخ اين اشكال بايد گفت كه يكى از مسائل مبهم و نامشخص در تاريخ عاشورا، تشخيص مسير حركت كاروان اهل بيت(عليهم السلام) از كوفه به دمشق است. منابع تاريخى متقدم، هيچ خبر معتبرى كه مسير حركت كاروان اسيران از كوفه به سوى شام را مشخص كند، گزارش نكرده اند؛ اما با مراجعه به منابع تاريخى كهن و نقشه هاى جغرافياى اين منطقه، مى توان به اين نتيجه رسيد كه در آن زمان، در مجموع سه مسير براى رسيدن به شام وجود داشته است:

مسير اول: مسير سلطانى و آباد بود كه از كنار برخى شهرها مى گذشت؛ اين همان راهى است كه محدث نورى با استشهاد به گفته عماد الدين طبرى، از آن سخن به ميان آورده است. همچنين يكى از محققان معاصر با بررسى و مطالعه اين مسئله، مسير حركت كاروان اهل بيت(عليهم السلام) به شام از اين راه را چنين نوشته است: «تكريث، موصل، لبا، محيل، تل اعفر، نصيبين، حران، معرة النعمان، شيزر، كفر طاب، حماة حمص و دمشق». (1)

فرهاد ميرزا، از شهرهاى اين مسير با تفصيل بيشترى چنين ياد كرده است:

حصاصه، تكريث، اعمى، دير عروة، صليتا، وادي الفحلة، وادي النخلة، آرمينياء، لينا، كحيل، حهيته، موصل، تل اعفر، سنجار، نصيبين، عين الوردة،2.

ص: 102

رقه، جوسق، بشر، يسر، حلب، سرمين، قنسرين، معرة النعمان، شيزر، كفر طالب، سيبور، عقر، حماة حمص، بعلبك و دمشق. (1)

بنابراين كاروان اسيران براى رسيدن به دمشق، از راه تكريت به شمال عراق رفته و سپس وارد ايالت جزيره (شمال عراق كنونى و شمال شرقى سوريه) شده است؛ پس از آن از راه موصل به نصيبين رفته و در نوار مرزى كنونى تركيه و سوريه، به حران رسيده اند؛ سرانجام با طى كردن مسير 1500 كيلومتر و در نهايت عبور از مناطق غربى سوريه و پشت سر گذاشتن مناطق و شهرهايى همانند حلب، معرة النعمان، حماة و حمص، وارد دمشق شده اند.

مسير دوم: مسير مستقيم كوفه به شام است كه از منطقه بادية الشام مى گذرد. اين مسير را اگرچه محدث نورى احتمال داده است، اما عبور كاروان اهل بيت(عليهم السلام) از اين راه با قراين و شواهد تاريخى، هم سو و موافق نيست؛ چنان كه با اين جمله از سخنان حضرت زينب(عليها السلام) خطاب به يزيد نيز سازگار نيست:

امن العدل يابن الطلقاء تخديرك حرائرك و اماتك و سوقك بنات رسول الله(ص) سبايا قد هتكت ستورهن و ابديت وجوههن تحدوا بهن الاعداء من بلد الى بلد و ستشرفهن اهل المناقل. (2)

اى فرزند آزادشدگان! آيا از عدالت است كه زنان و كنيزانت را در سرايت در پشت پرده جاى دهى، اما دختران رسول خدا(ص) را در ميان نامحرمان به صورت اسير حاضر نمايى كه به پوشش آنان تعرض شود و صورت هايشان نمايان باشد و دشمنان، آنان را از شهرى به شهر ديگر ببرند و مردم، آنان را ببينند.).

ص: 103

بديهى است كه اگر مسير كاروان اسيران از صحراى سوزان و بدون آبادى بادية الشام بود، حضرت زينب(عليها السلام) بايد از تشنگى و گرسنگى طفلان امام(ع) و ديگر همراهان و مسائلى از اين قبيل انتقاد و شكايت مى كرد، نه از گذشتن از شهرها و قرار گرفتن در معرض ديد بيگانگان. همچنين در گزارش ابن اعثم و خوارزمى درباره مسير حركت از كوفه به شام، تصريح شده است كه اسراى اهل بيت(عليهم السلام) همانند اسيران ترك و ديلم، از شهرى به شهرى برده شدند. (1)

مسير سوم: مسير معمول و مرسوم بين كوفه و شام است؛ يعنى مسيرى كه از ساحل غربى رود فرات و از شهرهايى چون انبار، هيت، قرقيسيا، رقه و صفين مى گذرد. اين راه، همان راهى است كه سپاه اميرمؤمنان(ع)، آن را براى جنگ با معاويه پيمود. (2) همچنين لشكريان معاويه در رويارويى با سپاه امام حسن(ع) براى رسيدن به مسكن، از اين راه عبور كردند. اين مسير نه به درازى و طولانى مسير سلطانى است و نه مشكلات مسير كوير بى آب و سوزان را دارد.

بنابراين به نظر مى رسد انتخاب اين مسير ميانه، از احتمال بيشترى برخوردار باشد. البته شواهد موجود و كراماتى كه در خصوص سر امام(ع) و اهل بيت(عليهم السلام) در شهرهاى حلب، قنسرين، حماة، حمص و دير راهب نقل شده است، به اين دليل كه مشترك بين دو مسير سلطانى و ميانه است، نمى تواند شاهدى براى يكى از دو راه به شمار آيد؛ اگرچه در صورت قوت آنها، دليلى ديگر بر منتفى بودن مسير حركت كاروان از راه بادية الشام است.

از آنچه گذشت، روشن شد كه اگرچه احتمال رفتن اهل بيت(عليهم السلام) به شام از5.

ص: 104

مسير اول منتفى نيست، اما دلايل متقن و شواهد محكم بر اين امر وجود ندارد. بنابراين، ديگر نوبت به محاسبات مسافت بين دو منطقه شام و عراق و بررسى طول اين مسير نمى رسد؛ همچنان كه احتمال مسير سوم به سبب كوتاهى و معمول و مرسوم بودن آن، بيشتر است. افزون بر اين، چنان كه در پاسخ اشكال اول محدث نورى گذشت، يكى از محققان معاصر، شواهد تاريخى زيادى آورده است كه برخى از افراد، فاصله بين كوفه تا شام را حدود ده روز و حتى كم تر از چهار روز طى كرده اند؛ از اين رو اگرچه حركت كاروان اسيران (آن هم با شرايط خاص خود)، كندتر از طى كردن مسير از سوى يك نفر بوده است، اما ديگر نمى توان محال بودن طى كردن مسير كوفه به شام را در مدت ده روز يا در نهايت اندكى بيشتر، از منكر آن پذيرفت.

«فوافوا في وقت واحد»، هم زمانى ورود اهل بيت(عليهم السلام) با جابر به كربلا را برداشت كرده است؛ درحالى كه با ملاحظه دو تعبير «فوصلوا» و «فوجدوا»، روشن مى شود كه تعبير «فوافوا»، ناظر به اجتماع آنان براى گريه و عزادارى در يك زمان است، نه هم زمانى حضور آنان در كربلا. از اين رو ممكن است جابر پيش از ايشان به كربلا رسيده باشد و گروهى از بنى هاشم، پس از جابر و پيش از ورود اهل بيت امام حسين(ع) به كربلا رسيده باشند.

اهل بيت(عليهم السلام) اظهار پشيمانى كرد و تقصير كشتن امام(ع) و يارانش را به گردن ابن زياد انداخت. يكى از پيامدهاى اين ندامت، آن بود كه اهل بيت(عليهم السلام) را آزاد گذاشت تا در شام بمانند يا به مدينه بروند و چون آنان رفتن به مدينه را اختيار كردند، به فرستادگان خود كه اسيران را همراهى مى كردند، دستور داد كه با آنان، خوش رفتارى كرده و هر جا و هر زمان كه خواستند فرود آيند، با آنان موافقت كنند. (1) بنابراين اگر اهل بيت(عليهم السلام) در دمشق چنين تقاضايى را از يزيد كرده باشند، طبيعى است كه يزيد با توجه به تغيير اوضاع و شرايط و در نتيجه دگرگونى رويه و رفتارش نسبت به اسرا، ناچار بود اين درخواست بپذيرد؛ هر چند اين سازگارى، با پليدى ذاتى او مطابق نباشد، هم چنان كه اگر اهل بيت(عليهم السلام) پس از خروج از دمشق، از مأموران يزيد خواسته باشند كه آنان را به كربلا ببرند، آنان بايد طبق فرمان يزيد (چنان كه ابن سعد نوشته است) اطاعت كنند.

بنابراين اگر در شام سخنى از كربلا رفتن به ميان نيامده است، چنان كه اشاره شد يا به اين سبب بوده است كه اهل بيت(عليهم السلام) پس از خروج از دمشق، چنين درخواستى كردند و اساساً چنين درخواستى در شام مطرح نبود يا اگر نزد يزيد چنين تقاضايى را مطرح كردند، چون مدينه مقصد نهايى بود و كربلا به منزلۀ يكى از منازل بين راه به حساب مى آمده، سخنى از رفتن به كربلا به ميان نيامد و يزيد (با توجه به تعبير ابن سعد) اجازه فرود آمدن در كربلا را نيز صادر كرد. بنابراين، پرسش يزيد از اهل بيت(عليهم السلام) ناظر بر محل اقامت دائمى است؛ از اين رو منافات ندارد كه قاصد مدينه، از كربلا عبور كند. (2)9.

ص: 107

از آنچه گفته شد، درخواست اسيران مبنى بر رفتن به كربلا، چه در دمشق بوده باشد، چه در خارج آن، هيچ اشكالى در پى ندارد.

اما درمورد اينكه قدرِ مشتركى بين راه مدينه و عراق وجود ندارد، بايد بررسى كرد كه مسير بازگشت اسيران، از كدام راه بود؟ در اين باره بايد گفت، منابع تاريخى سكوت كرده اند. البته برخى انديشمندان شيعه همچون ابن نما و ابن طاووس كه به ملاقات اهل بيت(عليهم السلام) با جابر در كربلا تصريح كرده اند، گويا بر اين باور بودند كه مسير شام به مدينه، از عراق مى گذشت؛ چنان كه گفته اند، چون كاروان اهل بيت(عليهم السلام) از عراق عبور داده شده، اهل بيت(عليهم السلام) به راهنما گفتند كه ما را به كربلا ببر. (1) اين در حالى است كه طبق گزارش جغرافى دانان متقدم، اصلاً راه شام به مدينه (يا به طور كلى حجاز) از راه شام به عراق، از ابتداى مسير جدا بوده است؛ چنان كه ابن خردادبه (حدود 300ه .ق) مسير كوفه (كه نزديك كربلا بود) به دمشق را در قرن چهارم چنين نوشته است: «حيره، قطقطانه، بقمه، ابيض، حوشى، جمع خطى، جبه قلوفى، روارى ساغده، بقيعه، اعناك، اذرعات، منزل، دمشق». (2)

و نيز همو و ابن رسته، مسير دمشق به مدينه را چنين نگاشته اند: «منزل، ذات المنازل، سرغ، تبوك، محدثه، اقرع، جنينه، حجر، وادى القرى، رحبه (رحيبه) ذى المروة، مر، سويداء، ذى خشب، مدينه». (3)

اگرچه اكنون هيچ نام و نشانى از منازل و مناطق ياد شده در منطقه عراق و شام4.

ص: 108

وجود ندارد و نيز بر روى نقشه هاى جغرافيايى، اثرى از آنها به چشم نمى خورد، اما چنان كه از اين دو گزارش استفاده مى شود، تنها نقطه مشترك بين دو مسير كوفه و مدينه، مكانى به نام «منزل» است و از آنجا راه مدينه از كوفه جدا مى شود. از اين رو اگر نپذيريم كه اهل بيت(عليهم السلام) از همان شهر دمشق و دربار يزيد قصد رفتن به كربلا را داشته اند، ممكن است آنان از اين نقطه مشترك، قصد رفتن به كربلا را كرده باشند.

بنابراين اگر از سخن ابن نما و ابن طاووس چنين برداشت شود كه آنان مسيرى مشترك و طولانى براى مسير شام به مدينه و كربلا قائل شده اند، نمى تواند تعبير اين دو انديشمند در اين باره درست باشد؛ مگر آنكه گفته شود كه اساساً اهل بيت(عليهم السلام) از همان راهى كه به شام برده شدند، به عراق بازگشتند كه البته اين احتمال در صورتى مى تواند بر واقع منطبق باشد كه اهل بيت(عليهم السلام) يا از همان دربار يزيد، مسئله رفتن به مزار امام حسين(ع) را نزد وى مطرح كرده و از او در اين باره موافقت گرفته باشند يا دست كم پيش از ترك تنها نقطه مشترك مسير كوفه و مدينه، يعنى اقامتگاه «منزل»، به صورتى موافقت او را احراز كرده باشند. در غير اين صورت، منطقى به نظر نمى رسد كه اهل بيت(عليهم السلام) بدون هيچ انگيزه اى، از راه عراق به مدينه بازگردند.

بيستم صفر بوده است. افزون بر اين، قراين و شواهد ديگرى براى اثبات اين مسئله وجود دارد كه مى توان به آن استناد كرد كه عبارت اند از: محل دفن سر امام(ع)، الحاق سر امام(ع) به بدنش از سوى امام سجاد(ع) در روز اربعين و وجه استحباب زيارت اربعين.

1. محل دفن سر امام(ع): در اينكه سر امام حسين(ع) كجا دفن شده است، منابع تاريخى شيعه و سنى، گزارش هاى گوناگونى آورده اند؛ تا آنجا كه شش قول در اين باره گفته شده است:

قول اول: سر به بدن ملحق شد. اين قول مشترك ميان شيعه و سنى است. علماى شيعه از جمله شيخ صدوق (381ه .ق)، سيد مرتضى (436ه .ق)، فتال نيشابورى (508ه .ق)، ابن نماى حلى، سيد ابن طاووس (664ه .ق)، شيخ بهائى و مجلسى، اين قول را بيان كرده اند.

شيخ صدوق و پس از او، فتال نيشابورى در اين باره مى نويسند: «على بن حسين(عليهما السلام)، همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسين(ع) را به كربلا بازگرداند». (1)

سيد مرتضى در اين باره مى گويد: «روايت كرده اند كه سر امام حسين(ع) با جسد در كربلا دفن شد». (2)

ابن شهر آشوب، بعد از نقل سخن فوق از سيد مرتضى، از قول شيخ طوسى نقل كرده است كه به همين سبب (ملحق كردن سر امام(ع) به بدن و دفن آن) زيارت اربعين (از جانب امامان) توصيه شده است. (3)

سيد ابن طاووس نوشته است: «اما سر حسين(ع)، روايت شده كه سر،9.

ص: 110

برگردانده شد و در كربلا با جسد شريفش دفن شد و عمل اصحاب، بر اين معنا بوده است». (1)

مجلسى، يكى از وجه هاى استحباب زيارت امام حسين(ع) در روز اربعين را الحاق سرهاى مقدس به اجساد از سوى على بن حسين(عليهما السلام) بيان كرده است. (2) وى در جاى ديگر، بعد از نقل اقوال ديگران در اين باره مى نويسد: «مشهور بين علماى اماميه آن است كه سر امام(ع)، همراه بدن دفن شده است». (3)

برخى انديشمندان اهل سنت نيز اين قول را بيان كرده اند:

ابوريحان بيرونى (440ه .ق) در اين باره مى نويسد: «و في العشرين رد رأس الحسين(ع) الى مجثمه حتى دفن مع جثته» (4)؛ «در روز بيستم (صفر)، سر حسين(ع) به بدنش ملحق و با آن دفن گرديد».

قرطبى (671ه .ق) مى نويسد: «اماميه مى گويند كه سر حسين(ع) پس از چهل روز به كربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و اين روز نزد آنان معروف است و زيارت در آن روز را زيارت اربعين مى نامند». (5)

قزوينى نيز نگاشته است: «روز اول ماه صفر، عيد بنى اميه است؛ چون در آن روز سر حسين(ع) را به دمشق وارد ساختند و در روز بيستم آن ماه، سر ايشان به بدن، بازگردانده شد». (6)

مناوى (1031ه .ق) نوشته است: «اماميه مى گويند، پس از چهل روز از شهادت،5.

ص: 111

سر به بدن بازگردانده شد و در كربلا دفن شد». (1)

قول دوم: در كنار قبر اميرالمؤمنين(ع)؛ (2)

قول سوم: مسجد رقه در كنار فرات؛

قول چهارم: بقيع نزد قبر مادرش فاطمه(عليها السلام)؛

قول پنجم: دمشق؛

قول ششم: قاهره. (3)

بررسى و تأمل در اين اقوال، اين نتيجه را در بردارد كه ديدگاه اول، يعنى الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علماى شيعه است؛ از اين رو مى توان اين قول را پذيرفت و بنا بر گزارش هاى تاريخى، چنان كه اشاره شد، اين الحاق در روز بيستم صفر سال 61 بود.

2. الحاق سر به بدن: اين مسئله از بازگشت اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا جدا نيست؛ زيرا چنان كه گفته شد، بنا بر قول مشهور، اين كار از سوى امام زين العابدين(ع) صورت گرفت (4) و هيچ گزارش تاريخى وجود ندارد كه امام سجاد(ع) در زمان ديگرى به كربلا آمده باشد. بنابراين، حضور اهل بيت(عليهم السلام) بر قبر امام(ع) نيز بايد روز اربعين اتفاق افتاده باشد.7.

ص: 112

3. وجه استحباب زيارت اربعين: درباره وجه استحباب زيارت اربعين، دو امر بيان شده است: يكى روايت امام عسكرى(ع) است كه در آن، زيارت اربعين يكى از علايم مؤمن دانسته شده و ديگرى تعليم زيارت اربعين به صفوان بن مهران جمّال از سوى امام صادق(ع) است. پرسشى كه در اين باره مطرح مى شود، آن است كه آيا وجه و انگيزه استحباب، مى تواند تنها عامل حضور يك صحابى بر قبر امام حسين(ع) در روز اربعين باشد يا در اين روز، بايد وقايع ديگرى اتفاق افتاده باشد؟ بنابراين تنها الحاق سر مطهر امام حسين(ع) به بدن و حضور اهل بيت(عليهم السلام) (كه در ميان آنان امام معصوم، يعنى امام سجاد(ع) نيز حضور داشت) براى الحاق سر به بدن و زيارت قبر حضرت امام حسين(ع)، تنها مى تواند وجه استحباب زيارت اربعين را توجيه كند. چنان كه مجلسى، يكى از وجوه محتمل استحباب زيارت اربعين را همين موارد، بيان كرده است (1) و شيخ طوسى نيز وجه توصيه امامان به زيارت اربعين را مسئله الحاق سر به بدن دانسته است. (2)

13.الاقبال بالاعمال الحسنة فيما يعمل مرة فى السنه، سيد ابن طاووس، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، چ1، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1416ه .ق.

14.الامالى، شيخ صدوق، تحقيق: قم الدرسات مؤسسة البعثه، قم، مؤسسه البعثه، 1407ه .ق.

15.امل الآمل، محمد بن حسن حر عاملى، تحقيق: سيد احمد حسينى، بغداد، مكتبة اندلس، 1404ه .ق.

16.بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، چ2، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403ه .ق.

17.البداية و النهاية، ابن كثير دمشقى، تحقيق: على شيرى، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1408ه .ق.

18.بررسى تاريخ عاشورا، محمد ابراهيم آيتى، مقدمه على اكبر غفارى، چ9، تهران، نشر صدوق، 1375ه .ش.

19.بشارة المصطفى، عماد الدين ابوجعفر محمد بن ابى القاسم طبرى، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، چ1، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1420ه .ق.

20.بلاغات النساء، ابن طيفور، تعليق بركات يوسف هبود، بيروت، مكتبة العصريه، 1422ه .ق.

21.تاريخ الامم و الملوك، محمد بن جرير طبرى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1409ه .ق.

22.تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(ع)، سيد محمد على قاضى طباطبائى، چ3، قم، بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيت الله قاضى طباطبائى، 1368ه .ش.

23.تذكرة الخواص، سبط ابن جوزى، تقديم: محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مكتبة نينوى الحديثه، بى تا.

24.التذكرة فى امور الموتى و امور الآخره، محمد بن احمد قرطبى، دارالكتب العلمية، بى تا.

25.ترجمة الامام الحسين(ع)، ابن عساكر، تحقيق: محمد باقر محمودى، قم، مجمع احياء

ص: 115

الثقافة الاسلاميه، 1414ه .ق.

26.ترجمة الحسين(ع) و مقتله، محمد ابن سعد، تراثنا، ش10، 1408ه .ق.

27.توضيح المقاصد، محمد بن حسين بهائى عاملى، قم، مكتبة آيت الله مرعشى نجفى، 1407ه .ق.

28.تهذيب الاحكام، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، تحقيق: حسن موسوى خرسان، چ4، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1365ه .ش.

29.الثقات، ابن حبان حيدرآباد، مؤسسة الكتب الثقافيه، 1395ه .ق.

30.جلاء العيون، محمد باقر مجلسى، چ1، تهران، رشيدى، 1362ه .ش.

31.حماسه حسينى، مرتضى مطهرى، چ4، تهران، صدرا، 1364ه .ش.

32.الخرائج و الجرائح، شمس الدين سعيد بن هبة الله ذهبى، قم، مدرسة الامام المهدى(عج)، بى تا.

33.چشم اندازى به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ميرزا حسين نورى طبرسى، تحقيق: مصطفى درايتى، چ1، قم، انتشارات احمد مطهرى، 1379ه .ش.

34.الدمع السجوم (ترجمه نفس المهموم)، شيخ عباس قمى، ترجمه: شعرانى، تهران، اسلاميه، 1374ه .ق.

35.رجال الطوسى، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1415ه .ق.

36.رسائل المرتضى، سيد مرتضى، تقديم سيد احمد حسينى، قم، دارالقران الكريم، 1405ه .ق.

37.الركب الحسينى فى الشام و منه الى المدينة المنوره، محمد امين امينى، چ1، قم، كوثر غدير، 1381ه .ش.

38.روضة الواعظين، محمد بن فتال نيشابورى، چ1، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1406ه .ق.

ص: 116

39.زندگانى على بن الحسين(عليهما السلام)، سيد جعفر شهيدى، چ6، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374ه .ش.

40.سفينة البحار، شيخ عباس قمى، چ2، تهران، دارالاسوة، 1416ه .ق.

41.شخصيت هاى اسلامى شيعه، جعفر سبحانى، تحقيق و نگارش: مهدى پيشوايى، چ2، قم، توحيد، 1373ه .ش.

42.شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار، ابوحنيفه قاضى نعمان تميمى مغربى، تحقيق: سيد محمد حسين جلالى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، بى تا.

43.الطبقات الكبرى، محمد ابن سعد، بيروت، دارصادر، بى تا.

44.عجائب المخلوقات و الحيوانات و غرائب الموجودات (چاپ شده در حاشيه كتاب حياة الحيوان دميرى)، زكريا محمد بن محمود قزوينى، بى جا، بى نا، بى تا.

45.العدد القويه، ابن مطهر حلى، تحقيق: سيد مهدى رجايى، چ1، قم، مكتبة آيت الله مرعشى نجفى، 1408ه .ق.

46.الاعلاق النفيسه، احمد بن عمر، ابن رسته، ترجمه و تعليق: حسين قره چانلو، چ1، تهران، اميركبير، 1365ه .ش.

47.الفتوح، ابن اعثم كوفى، تحقيق: على شيرى، بيروت، دارالاضواء، 1411ه .ق.

48.الفروع من الكافى، ابوجعفر محمد بن يعقوب كلينى، تحقيق: على اكبر غفارى، تهران، اسلاميه، 1363ه .ش.

49.فيض القدير، عبدالرؤوف مناوى، چ2، بيروت، دارالمعرفة، 1391ه .ق.

50.قاموس الرجال، محمد تقى تسترى (شوشترى)، چ1، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1424ه .ق.

51.قمقام زخار و صمصام تبار، فرهاد ميرزا معتمد الدوله، تهران، اسلاميه، 1377ه .ق.

52.كامل بهائى، عماد الدين حسن بن على طبرى، تهران، مكتبة المصطفوى، بى تا.

53.كامل الزيارات، ابن قولويه قمى، تحقيق جواد قيومى، چ1، قم، مؤسسه نشر الفقاهه،

ص: 117

1417ه .ق.

54.الكامل فى التاريخ، ابن اثير، تحقيق: مكتب التراث، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1408ه .ق.

55.الكامل فى التاريخ، ابن اثير، چ2، بيروت، دارالكتب العلميه، 1415ه .ق.

56.لواعج الاشجان، ميرزا محمد اشراقى (ارباب)، بى جا، مكتبة بصيرتى، بى تا.

57.اللهوف فى قتلى الطفوف، سيد ابن طاووس، چ1، قم، الانوار الهدى، 1417ه .ق.

58.مثير الاحزان، ابن نما حلى، نجف، مطبعة الحيدريه، 1369ه .ق.

59.المزار، شيخ مفيد، تحقيق سيد محمد باقر ابطحى، قم، مدرسة الامام المهدى(عج)، 1411ه .ق.

60.مسار الشيعه (چاپ شده در جلد 7 مؤلفات شيخ مفيد)، شيخ مفيد، تحقيق: مهدى نجف، چ2، بيروت، دارالمفيد، 1414ه .ق.

61.مسالك و ممالك، ابن خردادبه، ترجمه: سعيد خاكرند، چ1، تهران، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاريخى، 1371ه .ش.

62.المصباح، ابراهيم بن على كفعمى، قم، منشورات رضى و زاهدى.

63.مصباح الزائر، سيد ابن طاووس، قم، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث.

64.مصباح المتهجد، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، بيروت، مؤسسه فقه الشيعه، 1411ه .ق.

65.معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، سيد ابوالقاسم خوئى، بى جا، بى نا، 1413ه .ق.

66.المعجم الكبير، ابوالقاسم سليمان بن احمد طبرانى، تحقيق حمدى عبدالمجيد سلفى، چ2، قاهره، مكتبة ابن تيميه، بى تا.

67.مقتل الحسين، ابوالمؤيد موفق بن احمد المكى خوارزمى (اخطب خوارزم)، تحقيق: محمد سماوى، چ1، قم، دارانوار الهدى، 1418ه .ق.

ص: 118

68.مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، تحقيق: يوسف بقاعى، بيروت، دارالاضواء (افست ذوى القربى)، 1421ه .ق.

69.المنتخب من ذيل المذيل، محمد بن جرير طبرى، بيروت، مؤسسه الاعلمى، 1409ه .ق.

70.منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، تحقيق: ناصر باقرى بيدهندى، چ1، قم، نشر دليل، 1379ه .ش.

71.موسوعة الامام على بن ابى طالب(ع)، محمد محمدى رى شهرى، چ1، قم، دارالحديث، 1421ه .ق.

72.وقعة صفين، نصر بن مزاحم منقرى، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، چ2، بى جا، مؤسسة العربية الحديثه، 1382ه .ق.

ص: 119

ص: 120

زيارت اربعين را از علائم مؤمنان مى شمارد، براى استحباب و فضيلت آن زيارت كافى دانسته ايم.

كليد واژگان: اربعين، كربلا، حسين(ع)، شهادت، اهل بيت(عليهم السلام)، اسارت، كوفه، شام.

روشنى و بدون هيچ گونه اختلافى ثبت و ضبط شده باشد؟

مى دانيم كه بخش اعظم وقايع عاشورا و حوادث پس از آن، به قلم مورخان اهل سنت كه بعضاً تلاش مى كردند دامن يزيد و خاندان بنى اميه را از اين لكه ننگ ابدى پاك سازند، نقل شده است؛ پس نبايد انتظار داشت تمام وقايع و حوادث، بدون كم ترين تحريفى نقل شده باشد. از آن گذشته، اگر مورخان نيز قصد نگارش حوادث را به صورت صحيح و بدون تحريف داشتند، حاكم وقت، ممانعت به عمل آورده و معلوم نبود كه چه سرنوشتى در انتظار نويسنده و نوشته او باشد.

تلاش نگارنده اين سطور، بر آن است كه مسئله بازگشت كاروان اسراى بنى هاشم(عليهم السلام) از شام را بررسى كرده و نتيجه گيرى نهايى براساس متون موجود را بازگو نمايد. باشد كه اين تحقيق، گامى مثبت براى هرچه روشن تر شدن حوادث پس از عاشورا باشد و مرضى پروردگار واقع گردد.

مشهور بين عرف شيعه آن است كه امام سجاد(ع) به همراه اهل بيت سيدالشهدا(ع) در راه بازگشت از شام، به كربلا رفته و روز اربعين، موفق به زيارت قبر مطهر حسين بن على(عليهما السلام) و اصحاب باوفايش شدند و پس از سه روز عزادارى و اقامه ماتم، به مدينة الرسول بازگشتند. همچنين بين شيعيان مشهور است كه زين العابدين(ع)، سر مطهر پدر را در آن روز به بدن شريفش ملحق نمود. اما با وجود اين، از ديرباز در ميان محققان و صاحب نظران درباره رسيدن كاروان اسيران در اربعين اول به كربلا، اختلاف نظر بوده است؛ برخى آن را تأييد كرده، شواهد تاريخى بر آن اقامه مى كنند و برخى ديگر حضور خاندان سيدالشهدا(ع) در اربعين اول را انكار كرده، تحقق آن را امكان پذير ندانسته يا محقق شده نمى دانند.

ص: 123

نويسنده اين سطور نيز بر اين باور است كه كاروان اسرا، در روز اربعين به كربلا نرسيده و نيز معتقد است «احتمال رسيدن كاروان اسيران به كربلا در اربعين» يا «تحقق آن»، دو امر مستقل اند كه در اين مسئله، معلوم نيست كه هر دو با هم رخ داده باشند. بنابراين به باور نويسنده، هرگز نمى توان گفت كه منكران قضيه اربعين، به بى راهه رفته اند.

ما در اين مقاله بر آن شديم تا وقايعى را كه پس از اسارت اهل بيت سيدالشهدا(ع) اتفاق افتاده و با رسيدن يا نرسيدن كاروان اسيران به كربلا در روز اربعين اول ارتباط مستقيم دارد، مرور كرده و تحقيقى مختصر درباره آن ارائه نماييم.

اما آن دسته از صاحب نظرانى كه اربعين اول را پذيرفته و بر اين باورند كه كاروان اسيران در روز اربعين اول، به زيارت قبور مطهر شهداى كربلا موفق شده اند، بايد به گونه اى وقايع را تبيين كنند كه رسيدن آنان به كربلا در اربعين، توجيه پذير باشد؛ چنان كه بايد زمان محبوس بودن آنان در كوفه را بسيار كوتاه بدانند. ازاين رو برخى بر اين اعتقادند كه اسراى آل محمد(ص)، به مدت بسيار كوتاهى در كوفه زندانى بوده و در فاصله دو روز، كبوتر نامه رسان، نامه ابن زياد را نزد يزيد برده و پاسخ را مبنى بر فرستادن اسيران به شام بازگردانده است؛ در نتيجه اسيران در روز پانزدهم محرم، به سوى شام روانه شده و روز اول ماه صفر، وارد شام شده اند. براى اثبات اين ادعا، شواهدى ذكر شده و از آن چنين برداشت شده است كه در آن زمان، از كبوتر نامه رسان استفاده مى شده است.

شاهدى كه براى اين امر نقل شده، عبارت ذيل است:

مرحوم احمد بن تاج الدين حسن سيف الدين استرآبادى، از محدثين اماميه در كتاب آثار احمدى مى گويد: صحيح است كه عبدالله انصارى مى گويد: با جمعى از مردم در خدمت امام حسين(ع) بوديم؛ بادى عظيم از جانب شام برآمد؛ يكى از مواليان معاويه آنجا حاضر بود و گفت: «يا بن رسول الله! جدت مردم را از وزيدن باد خبر مى داد و تو نيز اگر مى توانى خبر ده كه اين باد چه مى گويد؟» آن حضرت فرمود: «مى گويد كه حاكم شام مرده و از جانب فوت جرعه كشيده»، آن ملعون را سخن امام بسيار گران آمد، اما به غير سكوت چاره اى نديد. روز ديگر خبر رسيد كه معاويه مرده و از خاكدان دنيا رخت فوات به دار الجزاء كشيده است. بعد محدث خيابانى فرمود: پس معلوم شد كه به جز وسيله كبوتر نامه بر، ايصال اين خبر ممكن نخواهد بود. (1)2.

ص: 126

صاحب كتاب تحقيق درباره اول اربعين سيدالشهدا(ع) با استناد به اين نقل، معتقد است كه بنى اميه از كبوتر نامه رسان براى ارسال نامه هاى خود استفاده مى كردند؛ پس ابن زياد نيز براى كسب تكليف از يزيد درباره اسرا، از كبوتر نامه رسان استفاده كرده و در نتيجه اسراى آل محمد را تنها پس از سه روز توقف در كوفه، به شام فرستاده است. بر اين اساس مدت زندانى شدن اهل بيت(عليهم السلام) امام در كوفه، از روز 12- 15 محرم بوده است (1) و در اين فاصله، نامه ابن زياد با كبوتر، نزد يزيد فرستاده شد و پاسخ يزيد مبنى بر ارسال سرهاى شهدا و اسيران به شام بازگشت.

ما اصرارى بر انكار رسيدن كاروان اسراى آل محمد(ص) به كربلا در روز اربعين نداريم، اما بر اين باوريم كه تحقق آن نيز در تاريخ مسلّم نيست و شواهد و قراين معتبرى برخلاف آن وجود دارد. براى مثال در نقد آنچه از قول يكى از طرفداران رسيدن اهل بيت امام(ع) به كربلا در روز اربعين اول نقل شد، مى توان گفت كه زمان وقوع دو اتفاق در تاريخ روشن است: نخست، تاريخ مرگ معاويه كه با پانزده رجب برابر بوده و ديگرى، تاريخ خروج امام حسين(ع) از مدينه كه آن نيز با روز 28 رجب مصادف بوده است. (2) همچنين امر ديگرى نيز در تاريخ روشن است و آن اينكه وليد، والى مدينه در همان شبى كه نامه يزيد، مبنى بر مرگ معاويه و لزوم اخذ بيعت از حسين بن على(عليهما السلام) و عبدالله بن زبير به دستش رسيد، امام(ع) را احضار كرد و خبر مرگ معاويه و لزوم بيعت با يزيد را با آن حضرت در ميان گذاشت (3)9.

ص: 127

و امام حسين(ع) نيز دو روز پس از آن واقعه، از مدينه خارج شد و راه مكه را در پيش گرفت.

اكنون اگر اين سه امر را بپذيريم و چون در مقاتل، از روز رسيدن نامه يزيد به مدينه ياد نشده، نتيجه خواهيم گرفت كه نامه يزيد يا به عبارت ديگر خبر مرگ معاويه، بايد روز 26 رجب به مدينه رسيده باشد، نه روز 16 رجب؛ اين امر نخستين دليلى است كه ثابت مى كند نامه يزيد با كبوتر نيامده است، بلكه نامه رسانى از جنس انسان، آن را به مدينه آورده است. اما دليل درست بودن خبر مرحوم استرآبادى، آن است كه چون در آن، از تاريخ وزش باد و پيش گويى امام ياد نشده، معلوم مى شود كه آن جريان، به يك روز قبل از رسيدن نامه يزيد به مدينه ارتباط دارد و پيش گويى امام نيز قبل از رسيدن خبر به مدينه اتفاق افتاده است، نه هم زمان با مرگ معاويه.

دليل دوم آنكه نويسنده طبقات كبرى، در «الطبقة الخامسة من الصحابة» مى نويسد:

و قدم رسول من قبل يزيد بن معاويه بامر عبيدالله ان يرسل اليه بثقل الحسين و من بقي من ولده و اهل بيته و نسائه. (1)

فرستاده اى از طرف يزيد پيش آمد و عبيدالله فرمان داد، سر حسين بن على و بازماندگان از فرزندان و خاندان و زنان او را به سوى يزيد روانه سازد.

ظهور اين عبارت، حاكى از آن است كه فرستاده يزيد از جنس كبوتر نبوده و از آدميان بوده است؛ زيرا كلمه «رسول» براى پيك و قاصدى كه مأمور ارسال نامه9.

ص: 128

و احتمالاً رساندن پيغام يا خبر به صورت شفاهى بوده، به كار مى رفته، نه براى كبوترى كه حداكثر حامل يك نامه بوده است.

سومين دليل بر استفاده نكردن يزيد از كبوتر، آن است كه در گزارش طبرى، آمده است كه ضمن نامه اصلى يزيد، نامه اى به اندازه اذن الفاره «گوش موش» وجود داشت كه در آن دستور دستگيرى و شدت عمل به خرج دادن در مورد امام حسين(ع) و عبدالله بن زبير در صورت بيعت نكردن آنان صادر شده بود. (1) از اين مطلب به دست مى آيد كه چنين نامه اى (يك نامه بزرگ و اصلى و يك نامه كوچك كه ضميمه آن شده بود) را كبوتر نمى توانست حمل كند؛ زيرا حمل چنين نامه اى به مسافتى طولانى، يعنى فاصله بين شام تا مدينه، خارج از توان و طاقت كبوتر خواهد بود و كبوتران، غالباً نامه هاى بسيار كوچك و مختصر را جابه جا مى كردند و اين گونه نبوده است كه نامه اى رسمى را به ضميمه نامه اى كوچك، توسط كبوتر براى مكانى دوردست ارسال كنند.

اما دليل چهارم اين است كه مرحوم محدث خيابانى - كه جناب قاضى به قول ايشان استناد كرده است - نيز آن را به عنوان يك احتمال مطرح كرده و به صورت امرى قطعى نمى داند؛ علاوه بر آنكه بر فرض رواج استفاده از كبوتر، حفظ امنيت شهرها، به ويژه شهر مدينه، ايجاب مى كرد نامه توسط قاصدى مطمئن و كاردان ارسال شود تا از احتمال افتادن چنين پيامى به دست نامحرمان كاسته شود؛ زيرا اگرچه كبوتر، پيام ها را با سرعت بيشتر به مقصد مى رساند، اما از اطمينان بالايى برخوردار نبود و همواره نگرانى در مورد اشتباه كبوتر يا راهزنى رندان و فضولان وجود داشت.8.

ص: 129

حال كه احتمال كسب تكليف ابن زياد از يزيد در مورد اهل بيت سيدالشهدا(ع) توسط كبوتر منتفى است و هيچ كتاب تاريخى نيز حتى اشاره اى به استفاده از كبوتر نامه رسان نكرده است، در مسئله مورد نظر، تنها دو احتمال وجود خواهد داشت كه عبارتند از:

الف) اينكه اسراى بنى هاشم در كوفه زندانى شدند تا قاصد ابن زياد، نامه او را به يزيد رسانده و پاسخ را دريافت كند و به كوفه بازگردد كه در آن صورت، رفت و برگشت او دو هفته طول مى كشيد. بنابراين مدت زندانى شدن اهل بيت امام(ع) در كوفه، بايد حدود دو هفته باشد و درنتيجه زمان خروج آنان از كوفه به سوى شام نيز پس از دو هفته حبس در كوفه، بوده است. (1)

طبرى نقل مى كند كه زندانى شدن اهل بيت امام(ع) در كوفه، روزهاى متوالى به طول انجاميد؛ وى مى نويسد:

و اما عوانة بن الحكم الكلبي فانه قال: لما قتل الحسين وجىء بالاثقال و الاسارى حتى وردوا بهم الكوفة الى عبيدالله فبينا القوم محتبسون اذ وقع حجر في السجن معه كتاب مربوط و في الكتاب خرج البريد بامركم في يوم كذا و كذا الى يزيد ابن معاوية و هو سائر كذا و كذا يوماً و راجع في كذا و كذا فان سمعتم التكبير. فايقنوا بالقتل و ان لم تسمعوا تكبيراً فهو الامان ان شاء الله قال فلماكان قبل قدوم البريد بيومين او ثلاثة اذا حجر قد القي في السجن ومعه كتاب مربوط و موسى و في الكتاب اوصوا و اعهدوا فانما ينتظر البريد يوم كذا و كذا فجاء البريد و لم يسمع التكبير وجاء كتاب بان سرّح الاسارى اليّ. (2)8.

ص: 130

اما عوانة بن حكم كلبى گفت: هنگامى كه حسين بن على(عليهما السلام) كشته شد و بازماندگان و اسيران را آوردند تا اينكه آنها را در كوفه تسليم ابن زياد كردند. مدتى در زندان به سر بردند تا اينكه روزى يك سنگى كه تكه اى كاغذ به آن بسته شده بود، به داخل زندان افتاد و در آن نوشته شده بود، در فلان روز، پيك براى كسب تكليف درباره شما به سوى يزيد روانه شد؛ چند روزى در راه است و فلان روز باز مى گردد. پس اگر صداى تكبير شنيديد، به كشته شدن يقين كنيد و اگر صداى تكبير را نشنيديد به معناى امان دادن به شماست، انشاءالله. او گفت پس وقتى دو يا سه روز به بازگشتن پيك باقى مانده بود، سنگى به داخل زندان افتاد كه به آن نامه اى بسته شده بود و در آن نوشته شده بود كه وصيت كنيد و پيمان ها را ببنديد كه در آن روز، بازخواهد گشت. هنگامى كه پيك بازگشت، صداى تكبيرى شنيده نشد و در نامه اى كه قاصد از طرف يزيد آورده بود، نوشته شده بود كه اسيران را به نزد من بفرست.

توجه به اين نقل، دو نكته را به خوبى روشن مى سازد: اول آنكه نامه توسط پيك يزيد به شام ارسال شده است، نه كبوتر و دوم آنكه مدت زندانى شدن اهل بيت(عليهم السلام) در كوفه، طولانى بوده است؛ تا آن جا كه از جمله «فلما كان قبل قدوم البريد بيومين او ثلاثة»، چنين به نظر مى آيد كه زمان بازگشت، بايد بيشتر از سه روز باشد؛ زيرا كوفيان اين مدت، يعنى سه روز را اواخر قلمداد مى كردند. بنابراين اگر اين نقل را بپذيريم، بايد زمان خروج كاروان اسرا از كوفه را پس از 25 محرم قلمداد كنيم؛ زيرا حداقل زمان رفتن پيك به شام و بازگشتش، حدود دو هفته بوده است؛ بر اين اساس حركت كاروان اسيران به سوى شام، نمى توانست قبل از 25 محرم باشد.

ص: 131

ب) ابن زياد قبل از آنكه كاروان اسرا و سرهاى شهدا را از كوفه به سوى شام روانه سازد، هيچ نامه اى براى يزيد ارسال نكرد، بلكه نامه را به همراه سر شريف امام روانه شام نمود و سپس بلافاصله سرهاى ديگر شهدا و كاروان اسيران را نيز به شام فرستاد. براساس فرض، اقامت و زندانى شدن اهل بيت(عليهم السلام) در كوفه طولانى نبود، زيرا ابن زياد مجبور بود براى جلوگيرى از آشوب و قيام مردم كوفه، به سرعت اهل بيت امام(ع) و سرهاى شهدا را به شام رهسپار سازد تا اجازه يا فرصت قيام و آشوب را از مردم كوفه بگيرد.

شايد از اخبارى كه درمورد انتقال سر مطهر امام(ع) به همراه اسرا به شام وجود دارد، بتوان اين امر را برداشت كرد؛ زيرا رسم عرب اين بود كه پس از غلبه در جنگ، سر فرمانده مخالفان را به همراه نامه اى كه بشارت پيروزى بود، براى فرمانرواى خود ارسال مى كردند و باقى مانده سپاه، به همراه غنايم و اسيران، در روزهاى بعد بازمى گشتند. در اين جريان نيز وقتى برخى مقاتل بر همراهى نامه ابن زياد و سر مطهر سيدالشهدا(ع) اذعان دارند، مى توان نتيجه گرفت كه ابن زياد براى جلوگيرى از آشوب و قيام مردم كوفه، بدون كسب تكليف از يزيد، كاروان اسيران و سرهاى شهدا را بلافاصله به شام فرستاد و از زندانى كردن آنان به مدت طولانى دورى گزيد.

برخى از كتاب هاى تاريخى معتبر، اين فرض را تأييد كرده اند و از نامه ابن زياد به يزيد و كسب تكليف او درباره اسيران و سرهاى شهدا ياد نكرده اند. علاوه بر اين، برخى مقاتل تصريح مى كنند كه ابن زياد، نامه گزارش انجام مأموريتش در كوفه را به همراه سر امام حسين(ع) به شام فرستاد. ابن اعثم كوفى در مقتل خود نقل مى كند:

و سبق زجر بن قيس الجعفي برأس الحسين الى دمشق حتى دخل على يزيد فسلم

ص: 132

عليه و دفع اليه كتاب عبيدالله بن زياد فاخذ يزيد كتاب عبيدالله بن زياد فوضعه بين يديه ثم قال ما عندك... . (1) و (2)

زجر بن قيس جعفى در حالى كه سر حسين(ع) را به همراه داشت، به سوى دمشق پيشى گرفت تا اينكه بر يزيد داخل شد و نامه ابن زياد را به او تسليم كرد. يزيد نامه را گرفت و مقابل خود گذاشت و گفت: «در نزد تو چيست؟»

اما با توجه به نقشه جغرافيايى منطقه و مسيرهايى كه بين كوفه و شام، در آن زمان براساس برخى مدارك مرسوم بود، مى توان گفت كه در مجموع، سه راه بين كوفه و شام وجود داشت:

مسير اول: همان گونه كه گفته شد، هيچ دليل معتبرى كه بر مسير حركت كاروان اسيران از كوفه به سوى شام دلالت كند، وجود ندارد؛ اما در بسيارى از كتاب هاى ضعيف و غيرمعتبر، از منازلى كه كاروان اسيران از آن منازل عبور كرده اند، ياد شده و اين اخبار ضعيف، زمينه شهرت مسير سلطانى را فراهم آورده است. اين امر باعث شده است كه برخى از نويسندگان و محققان متأخر تاريخ عاشورا، آن را تأييد كرده و راه سلطانى كه از شهرهايى چون تكريت، موصل، تل عفر، نصيبين و عين الورد مى گذرد را مسير حركت كاروان اسيران به شام بدانند.

بنابراين، نخستين مسيرى كه اخبار ضعيف و غيرمستند بر آن دلالت مى كند، راه سلطانى است؛ شايد علت اين شهرت اين باشد كه در آن زمان، براى رفتن از كوفه به شام، بيشتر از اين مسير استفاده مى شد. اما بايد توجه داشت كه اين مسير، بسيار طولانى بود و راه هاى كوتاه ترى نيز وجود داشت.

مسير دوم: مسير ديگرى كه برخى از محققان از آن نام برده و احتمال انتقال اسيران از آن مسير را محتمل ساخته است، مسير مستقيم كوفه به شام است؛ اين مسير از منطقه اى كويرى و صحرايى خشك و سوزان به نام بادية الشام مى گذرد كه هيچ شهرى در آن وجود ندارد.

اولين بار در كتاب «اعيان الشيعه» از آن مسير نام برده شد و نويسنده براى توجيه آنكه پيك ابن زياد، راه كوفه تا شام را مى توانست در مدت يك هفته بپيمايد، مسير مستقيم را معرفى كرد؛ ايشان ابتدا پيمودن فاصله ميان كوفه تا شام را در مدت يك هفته - كه برخى از مقتل نويسان ذكر كرده اند - بعيد مى داند،

ص: 134

اما در ادامه در توجيه آن مى گويد:

و يمكن دفع الاستبعاد بانه يوجه طريق بين الشام و العراق يمكن قطعه في اسبوع لكونه مستقيماً و كان عرب عقيل يسلكونه في زماننا و تدل بعض الاخبار على ان البريد كان يذهب من الشام للعراق في الاسبوع و عرب صليب يذهبون من حوران للنجف في نحو ثمانين ايام فلعلهم سلكوا هذا الطريق و تزودوا ما يكفيهم من الماء و اقلّوا المقام في الكوفة و الشام و الله اعلم. (1)

ممكن است اين استبعاد با اين توجه كه پيمودن راه بين شام و عراق در يك هفته ممكن است، دفع شود؛ زيرا آن مسير، مستقيم است و عرب عقيل، در زمان ما اين مسير را مى پيمايند. بعضى از اخبار نيز دلالت دارد كه يك مسير بين شام تا كوفه را در يك هفته مى رفته است و عرب صليب نيز، از حوران نجف تا شام را حدود هشت روز مى پيموده اند. پس شايد آنها از اين مسير عبور مى كردند و با خود، آب كافى مى بردند و در شام و كوفه به مقدار اندكى اقامت مى كردند. خداوند داناست.

محمدامين امينى نيز در كتاب خود اين مسير را ترجيح داده و مى نويسد:

و نحن ايضاً نرجح ان اعداء الله و رسوله(ص) كانوا قد سلكوا ببقية الركب الحسيني في سفرهم من الكوفة الى الشام اقصر الطرق مسافة سواء اكان طريق عرب عقيل او غيره و نستبعد انهم سلكوا ما سمي بالطريق السلطانه الطويل. (2)

و ما نيز ترجيح مى دهيم كه دشمنان خدا و پيامبر(ص)، براى بردن بازماندگان كاروان حسينى، از كوفه به شام، از كوتاه ترين مسير ممكن گذشته اند و فرق مى كند كه اين مسير، همان راه عرب عقيل باشد يا راه ديگرى و اينكه آنها مسير طولانى معروف به مسير سلطانى را پيموده باشند، بعيد مى دانيم.6.

ص: 135

بالاخره آيت الله شهيد قاضى طباطبائى در كتاب خود به وجود راه مستقيم تصريح كرده، اما در اين باره كه آيا كاروان بازماندگان سيدالشهدا را از آن مسير به شام منتقل كرده اند يا نه، اظهار نظرى نكرده است (1)؛ بلكه از كلام ايشان چنين برمى آيد كه با انتقال از مسير سلطانى موافق است. زيرا برخى از وقايع بين راه را كه مربوط به مسير سلطانى است، براساس اخبار ضعيف نقل كرده و ظاهراً تأييد مى كند. (2)

اما حقيقت اين است كه گذشتن آنان از راه مستقيم - كه تنها دو شخصيت از محققان متأخر آن را تأييد كرده اند - نه تنها هيچ شاهد و مدركى ندارد، بلكه شواهدى برخلاف آن موجود است؛ زيرا همان گونه كه گذشت، برخى كتاب هاى ضعيف و متأخر، وقايعى را در مسير اسيران نقل كرده اند كه همگى مربوط به مسير سلطانى است، نه مسير بادية الشام. علاوه بر اين، شاهد معتبر ديگرى وجود دارد كه پيمودن مسير بادية الشام را منتفى مى سازد و آن شاهد، جمله اى از سخنان زينب كبرى(عليها السلام) خطاب به يزيد است كه فرمود:

أمن العدل يابن الطلقاء تحذيرك حرائرك و امائك و سوقك بنات رسول الله(ص) سبايا قد هتكت ستورهن و أبديت وجوههن يحذوا بهن الاعداء من بلد الى بلد. (3)

اى فرزند آزادشدگان! آيا اين از عدالت است كه زنان و كنيزكان تو، در پناه تو باشند و دختران پيامبر خدا(ص) اسير باشند و حرمتشان دريده شود و صورتهايشان آشكار شود و دشمنان خدا، آنها را از شهر به شهر ديگر برند.

بديهى است كه اگر مسير كاروان اسيران از صحراى سوزان و كويرى9.

ص: 136

بادية الشام بود، آن حضرت بايد از سختى هاى راه همچون تشنگى و گرسنگى طفلان اباعبدالله(ع) يا دست كم آزارهاى مأموران شكايت مى كرد؛ اما زينب(عليها السلام) از مسير حركت كاروان و قرار گرفتن در معرض ديد مردمان شكايت كرد و به چيز ديگرى اشاره نكرد كه اين، خود دليلى بر حركت از مسيرى همچون مسير سلطانى است، نه مسير بادية الشام.

مسير سوم: راه سوم كه به نظر مى رسد بيش از هر راه ديگرى احتمال دارد مسير كاروان اسيران از كوفه به شام بوده باشد، مسير متعارف و مرسوم بين كوفه تا شام بود؛ يعنى مسيرى كه از ساحل غربى رود فرات و از شهرهايى چون انبار، هيت، قرقيسيا، رقه و منطقه صفين مى گذشت.

ويژگى هاى اين مسير آن است كه اولاً، مسيرى متعارف و مرسوم بين كوفه و شام بود و ثانياً، نه آن قدر طولانى بود كه اشكال مسير سلطانى به آن وارد باشد و نه مسيرى كويرى و خشك و سوزان بود كه همچون مسير بادية الشام، متروكه باشد و تنها در مواقع بحرانى و اضطرارى، آن هم از سوى افرادى متبحر و مجهز يا بومى كه به آن منطقه آشنا هستند، پيموده شود.

اين مسير، همان مسيرى بود كه لشكريان اميرمؤمنان(ع) براى جنگ با معاويه آن را پيمودند (1) و در زمان امام حسن مجتبى(ع) نيز، لشكريان معاويه از شام تا مسكن (محل برخورد سپاهش با سپاه امام حسن(ع) از آن عبور كردند.

البته مشاهده نقشه منطقه و هر سه راه موجود بين كوفه و دمشق، براى هر بيننده اى اعتقاد جزمى حاصل مى كند كه تنها پيمودن اين مسير، منطقى و معقول بوده است؛ زيرا انتخاب مسير سلطانى و رفتن به تكريت، موصل و نصيبين، همانند آن است كه لقمه اى را از دور گردن چرخانده، به دهان برسانيم و انتخاب5.

ص: 137

مسير كويرى و سوزان، در حالت عادى براى مردان كاركشته و خبره معمول نبوده است؛ پس چگونه ممكن است يك مشت زن و كودك را از آن مسير منتقل كنند و هيچ نقلى، وصف آن را پس از پيمودن، متذكر نشده باشد؟

بنابراين به نظر مى رسد كه انتخاب مسير جانب غربى فرات - كه مسيرى ميانه است - از احتمال بيشترى نسبت به دو راه ديگر برخوردار باشد؛ البته شواهد موجود درمورد شهرهاى حلب، قنسرين، حماة، حمص، دير و راهب، به اين دليل كه بين دو مسير سلطانى و مسير ميانه مشترك است، نمى تواند شاهدى براى هيچ يك از دو راه به شمار آيد؛ اگر چه در صورت قوت، دليلى بر پيمودن راه بادية الشام نخواهد بود.

مركز آن محال [بصرى] مى باشد و در اشعار عرب، اسم آن محال زياد آمده است، در ظرف هشت روز از محل خودشان حركت كرده و در عراق به نجف اشرف مى رسند. (1)

همچنين از حكايت ميثم تمار نتيجه مى گيرد و مى نويسد:

از اين قضيه، كاملاً روشن است كه در ظرف يك هفته، از شام به عراق و كوفه مى آمدند و قاصد در مدت يك هفته، به كوفه رسيده و خبر دادن ميثم تمار - قدس الله روحه - صحيح و درست در آمده است. (2)

و بالاخره باز هم يادآور مى شود: «و برخى نقل مى كنند كه يازده روز، بدون توقف از شام راه رفته اند تا به كوفه رسيده اند». (3)

با توجه به آنچه گذشت و براساس دلايل ذيل، مى توان به اين نتيجه رسيد كه كاروان اسيران، در روز اول صفر نمى توانسته به شام برسد:

- استفاده از كبوتر نامه رسان، هيچ شاهد و مؤيدى ندارد و نامه ابن زياد، توسط پيك به سوى يزيد ارسال شده است؛ پس بازگشت او به همراه فرمان يزيد، ظاهراً نبايد كمتر از دو هفته به طول انجاميده باشد. بنابراين، كاروان اسرا، دست كم دو هفته در كوفه در زندان ابن زياد به سر برده و پس از دو هفته، فرمان انتقال آنها به شام صادر شده است.

- به دليل سختى مسير كويرى بادية الشام، اسيران از آن مسير منتقل نشده اند و البته هيچ شاهدى، حتى در كتاب هاى ضعيفه، آن را تأييد نمى كند.

- شواهد حاكى از آن است، انتقال آنان از كوفه به شام، بيش از يك هفته به8.

ص: 139

درازا كشيده است؛ زيرا وقتى مسير مستقيم كوفه تا شام را پيك هاى تندرو يا بوميان محلى، در يك هفته مى پيمودند، پيمودن مسير سلطانى كه نزديك به دو برابر مسير بادية الشام بود، يا مسير ميانه كه آن نيز از مسير بادية الشام بسيار طولانى تر بود، بايد بيشتر از آن زمان به طول انجاميده باشد. براى اين مسئله، به چهار دليل مى توان برهان آورد:

الف) كاروان اسرا، متشكل از عده اى زن و كودك بود و چنين كاروانى، هرگز طاقت سرعت حركت مانند پيك ها با مركب هاى آزموده و تندرو را نداشتند.

ب) طبيعت حركت دسته جمعى، مدارا كردن و پيمودن راه به قدم ضعيف ترهاست؛ اين امر حتى در ميان مركب ها نيز صدق مى كند؛ يعنى اگر دسته اى از مركب ها را بخواهيم به صورت جمعى حركت دهيم، ناچار بايد سرعت حركت، هم پاى ضعيف ترين مركب باشد. چراكه با سرعت زياد، لاجرم پراكندگى و از هم پاشيدگى در حركت، اجتناب ناپذير خواهد بود.

ج) پيمودن مسير طولانى تر، خود زمان بيشترى مى طلبد؛ يعنى مسير بادية الشام، در يك هفته پيموده مى شد، اما مسير سلطانى يا ميانه كه طولانى تر بود، بى گمان زمان بيشترى را مى طلبيد.

د) وجود شهرهاى متعدد، آن گونه كه در مسير سلطانى وجود داشت يا شهرهاى موجود در مسير ميانه، ناخودآگاه توقف ها را بيشتر مى كرد و از سرعت حركت مى كاست.

بنابراين، حتى با فرض بسيار خوشبينانه، اگر در هر روز خاندان سيدالشهدا و سرهاى شهدا را 100 كيلومتر برده باشند، رسيدن به شام با توجه به اينكه فاصله كوفه تا شام، از مسير سلطانى حدود 1500 كيلومتر بود، بايد بيش از پانزده روز به طول انجاميده باشد.

ص: 140

اما اگر روشن شود كه سر مطهر سيدالشهدا را زودتر از اسيران به شام فرستادند، ترديدها به طور كلى در اين خصوص مرتفع خواهد شد و ما را گامى به جلو پيش خواهد برد و بر درستى ادعاى خود مطمئن تر خواهد ساخت. البته اگرچه نقل هايى وجود دارد كه حاكى از همراهى سر امام حسين(ع) با اسرا بوده، اما نقل هاى متعددى نيز دلالت مى كند كه ابن زياد، سر امام(ع) را زودتر به شام فرستاد. به هر حال، يكى از دو نقل، مطابق با واقع نيست و بايد در تحقيق آن، نقلى را پذيرفت كه در عالم خارج با واقع بيشتر مطابق به نظر مى رسد و قراين و شواهد آن را بيشتر تأييد مى كند.

شايد بتوان گفت ارسال سر مطهر امام(ع) به شام و كم شدن يك سر از مجموع سرهاى شهدا، چندان به نظر نيامده است و همين عامل، باعث اشتباه برخى مورخان شده و سبب گرديده تا آنان، سر امام(ع) را نيز همراه ديگر سرها، با كاروان اسرا همراه بدانند. اما شواهدى كه به فرستادن سر امام پيش از كاروان اسيران و بقيه سرها دلالت مى كند، عبارت اند از:

الف) تمام كتاب هايى كه روز اول صفر و وارد كردن سر امام حسين(ع) به شام را متذكر شده اند، از وارد كردن اسرا در آن تاريخ به شام هيچ يادى نكرده اند؛ چنان كه در دو گزارش ذيل آمده است:

و في اوله اي اول الصفر ادخل راس الحسين(ع) الى دمشق و هو عيد عند بني اميه (1) و قال الكفعمي: و في اوله (صفر) ادخل رأس الحسين(ع) الى دمشق و هو عيد عند بني اميه؛ (2)

و در اولين روز ماه صفر، سر حسين(ع) به دمشق داخل شد و آن روز، روزه.

ص: 141

عيد بنى اميه شد. كفعمى مى گويد: «و در اولين روز ماه صفر، سر حسين(ع) به دمشق داخل شد و آن روز، در نزد بنى اميه عيد شد».

در بعضى مقاتل نيز آمده است:

و قد كان عبيدالله بن زياد لما قتل الحسين(ع) بعث زجر بن قيس الجعفي الى يزيد ابن معاوية يخبره بذالك. (1)

عبيدالله بن زياد وقتى حسين(ع) را به شهادت رساند، زجر بن قيس جعفى را به سوى يزيد فرستاد تا او را از اين امر باخبر سازد.

ب) براساس گزارش بسيارى از كتاب هاى تاريخ، از جمله فتوح ابن اعثم و مقتل خوارزمى، زجر بن قيس، سر امام را به شام برد تا خبر پيروزى ابن زياد را به يزيد ابلاغ كند. اين منابع، فرستادن سر امام(ع) را پيش از كاروان اسرا، تأييد كرده و مى نويسند:

و سبق زجر بن قيس الجعفي برأس الحسين الى دمشق حتى دخل على يزيد مسلم عليه و دفع اليه كتاب عبيدالله بن زياد قال فأخذ يزيد كتاب عبيدالله بن زياد فوضعه بين يديه ثم قال: هات ما عندك يا زجر قال ثم امي بالرأس حتى وضع بين يدي يزيد بن معاوية في طشت من ذهب. (2)

زجر بن قيس جعفى در حالى كه سر حسين(ع) را به همراه داشت، به سوى دمشق پيشى گرفت تا اينكه بر يزيد داخل شد و نامه ابن زياد را به او تسليم كرد. يزيد نامه را گرفت و مقابل خود گذاشت و گفت: «جلو بيا چه چيزى در نزد توست؟»؛ گفت سر مطهر را آورده ام و در مقابل يزيد بن معاويه در طشتى از طلا قرار داد.8.

ص: 142

ج) نقل ديگرى حكايت از فرستادن سر مطهر اباعبدالله الحسين(ع) از سوى محقر بن ثعلبه دارد كه اگرچه در آن، حامل سر مطهر، شخص ديگرى دانسته شده است، اما ظاهر آن، فرستادن سر امام را پيش از كاروان اسيران تأييد مى كند:

و قدم برأس الحسين محقر بن ثعلبة العائذي على يزيد فقال: اتيتك يا اميرالمؤمنين برأس احمق الناس و الأمم فقال يزيد: ما ولدت ام محقر احمق و الام. (1)

محقر بن ثعلبه عائذى، سر حسين(ع) را به نزد يزيد آورد و گفت: «اى اميرمؤمنان! سر احمق ترين و نادان ترين مردم را براى تو آورده ام». يزيد گفت: «كسى كه مادر محقر به دنيا آورده است احمق تر و نادان تر است».

د) سرانجام يكى ديگر از شواهدى كه به همراه نبودن سر مطهر سيدالشهدا با كاروان اسيران دلالت مى كند، حكايت مجلس يزيد است؛ مجلسى كه در آن چنين نقل شد:

ثم ادخل نساء الحسين عليه و الرأس بين يديه فجعلت فاطمه و سكينة ابنتا الحسين تتطاولان لتنظروا الى الرأس و جعل يزيد يتطاول ليستر عنهما الرأس فلما رأين الرأس صحن. (2)

سپس خانواده حسين(ع) را داخل كردند، درحالى كه سر مطهر امام مقابل روى يزيد بود. فاطمه و سكينه، دختران حسين(ع) تلاش مى كردند تا سر پدر را ببينند و يزيد آن را از آنها مى پوشاند، اما آن گاه كه سر پدر را ديدند، صيحه كشيدند.

نكته مهمى كه از اين نقل بايد برداشت كرد، اين است كه تلاش دختران ابا عبدالله(ع) براى ديدن سر بريده پدر و صيحه كشيدن آنها پس از مشاهده آن، از جدا بودن سر مطهر سيدالشهدا(ع) از كاروان اسرا حكايت مى كند؛6.

ص: 143

زيرا اگر سر مطهر امام(ع) در طول سفر با آنها بود و آنها همواره سر شريف پدر را در مقابل خود مشاهده مى كردند، اولاً براى ديدن آن در مجلس يزيد تلاش نمى كردند و ثانياً با مشاهده آن، تاب و توان خود را از كف نمى داده و صيحه نمى كشيدند. بنابراين بسيار دشوار است كه بپذيريم از يك سو سرهاى شهدا و نيز سر اباعبد الله الحسين(ع) را به همراه عده اى زن و كودك، به سوى شام روانه كردند و با رسيدن به هر شهر و ديارى، سرها و اسيران را به نمايش درآوردند و از سوى ديگر، فرزندان سيدالشهدا، سر مطهر پدر خود را در طول اين مسير مشاهده نكرده باشند.

علاوه بر اين - همان گونه كه گذشت - رسم رايج در آن زمان، آن بود كه پس از پيروزى در جنگى، سر فرمانده مخالفان را به همراه قاصدى نزد فرمانرواى قوم پيروز ارسال مى كردند تا بشارت پيروزى، به سرعت و زودتر از هر خبرى، به اطلاع فرمانرواى قوم پيروز رسيده و او بتواند تصميم لازم و مقتضى را اتخاذ نمايد و آخرين فردى نباشد كه خبرى به اين مهمى به او رسيده باشد.

نتيجه آنكه نمى توان پذيرفت ورود اسيران به شام در روز اول صفر بوده باشد؛ زيرا آنان دو هفته در كوفه محبوس بودند و نزديك به دو هفته نيز براى پيمودن راه كوفه تا شام زمان لازم است و بنابراين احتمال رسيدن آنان به شام در روز اول صفر را منتفى مى كند.

كه موارد قبلى تا اندازه اى مشكوك بود، اين مسئله نيز به يقين معلوم نيست؛ حتى تشتت اقوال و اخبار در اين خصوص، بيش از موارد قبل است.

در ميان اقوال مربوط به ميزان اقامت اهل بيت سيدالشهدا(ع) در شام، مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:

الف) توقف كاروان اسيران در شام به مدت 8 روز؛ (1)

ب) قاضى نعمان، توقف آنان در مكان بى سقف به مدت يك ماه و نيم را روايت كرده است. علاوه بر آن، يادآور شده كه به مدت هفت روز، در خانه يزيد ماندند و به عزادارى پرداختند:

و قيلان ذلك بعد ان أجلسهن في منزل لا يكنهن من برد و لا حر فاقاموا فيه شهر و نصف حتى اقشرت وجوههن من حر الشمس ثم الطلقهن. (2)

گفته شده است كه اين واقعه (عزادارى در خانه يزيد به مدت 7 روز) بعد از آن بود كه به مدت يك ماه و نيم، در خانه اى بود كه آنها را نه از گرما و نه از سرما محافظت مى كرد تا اينكه صورت هايشان از گرمى آفتاب سياه شد و پوست انداخت و سپس آزاد شدند.

محدث نورى نيز اين قول را تأييد كرده و اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در خانه يزيد به مدت ده روز را جداى از زندانى شدن آنها در مكان بدون سقف مى داند؛ (3)

ج) ابن طاووس نيز در «اقبال الأعمال»، مدت اقامت آنها را يك ماه ذكر كرده است. (4)

همچنين مرحوم طبسى نجفى، اقامت و حبس اهل بيت را در شام كمتر از يك ماه ندانسته و در كتاب خود مى نويسد: «ان ظاهر عدة التواريخ ان توقفهم في الشام لا9.

ص: 145

يقل من شهر» (1)؛ «ظاهر تعدادى از كتب تاريخ اين است كه توقف آنها در شام، كمتر از يك ماه نبوده است».

د) قول ديگرى اقامت آنان را شش ماه دانسته و سيد بن طاووس، آن را بدون قائل مى داند. (2)

ه) نقل هاى ديگرى نيز بر اقامت هجده روزه (3) يا 45 روزه (4) و حتى يك ساله اهل بيت(عليهم السلام) در شام دلالت دارند كه عمدتاً اقوال شاذ و نادر هستند.

اين مسئله نزد اماميه از ابهام بيشترى برخوردار است؛ زيرا آنان از يك سو با اقوالى كه حاكى از حبس طولانى مدت اهل بيت(عليهم السلام) در مكانى بدون سقف موافق اند - تا آنجا كه تصريح مى كنند صورت هاى اهل بيت امام(ع) سياه شد و پوست انداخت - و از سوى ديگر براى اثبات رسيدن كاروان اسيران به كربلا در اربعين اول با قول توقف كوتاه در شام موافق اند. اين دو امر با هم سازگارى نداشته و همين مسئله، كار را بر اماميه مشكل تر ساخته است.

البته رجوع به اخبار مربوط به اقامت كاروان سيدالشهدا در شام، تقريباً ما را به اين امر مطمئن مى سازد كه اقامت آنان به مدت هشت يا ده روز نبوده است؛ زيرا اقامت در مكانى كه از گرما و سرما محافظت نمى كند، به اندازه اى كه صورت هاى اهل حرم سياه شده و پوست آنان بسوزد، هرگز نمى توانست مدت كوتاهى باشد؛ زيرا طبق نقل هاى معتبر، كاروان اسيران با مركب هايى كه بدون كجاوه بود، به شام انتقال داده شدند و صورت هايشان نيز باز بوده است. پس اگر قرار بود صورت هايشان مى سوخت و پوست مى انداخت، بايد در راه رخ مى داد،ر.

ص: 146

نه در مدت كوتاه اقامت و حبس در مكان بى سقف. اما همين كه چندين خبر معتبر، سوختن پوست هاى صورت اهل حرم را به زمان حبس در زندان بى سقف نسبت داده اند، در واقع يكى از اغراض آنان علاوه بر اشاره به گرمى هوا و بى سقف بودن مكان زندان، يادآورى طولانى بودن مدت حبس در چنين مكانى بوده است، علاوه بر آنكه شايد، بتوان از آن چنين نتيجه گرفت كه اسيران را از مسير بادية الشام به شام منتقل نكرده اند؛ زيرا در آن صورت، بايد علت سوختگى پوست صورت اهل بيت سيدالشهدا(ع) به مسير بين كوفه تا شام نسبت داده مى شد.

همچنين بايد اسكان در خانه يزيد و برپايى هفت روز عزادارى در آن سرا را به آن حبس ظاهراً طولانى مدت اضافه كرد. همچنين اگر اختيار اقامت در شام يا بازگشت به مدينه را به اهل بيت واگذار كرده باشند و اهل بيت(عليهم السلام) نيز بازگشت به مدينه را انتخاب كرده باشند و مدت زمانى را كه براى تجهيز كاروان لازم بود تا براى انتقال خاندان سيدالشهدا(ع) از شام به مكانى دورتر از كوفه، يعنى به مدينه منتقل سازد، هر يك زمانى مى طلبد كه بايد به مجموع زمان محاسبه شده پيشين اضافه كرد. ازاين رو اعتقاد به اقامت هشت يا ده روزه اسيران در شام، با واقعيت مطابقت نخواهد داشت و انتخاب آن، چندان محققانه نيست.

مرور رفتار يزيد با سر مطهر امام(ع) و خاندان آن حضرت، نشانه آن است كه تغيير رفتار يزيد، بايد در مدت زمان زيادى رخ داده باشد؛ زيرا يزيد به عنوان خليفه يا به عبارت ديگر، حاكم مطلق سرزمين پهناور اسلام، نمى توانست رفتار خشن همراه با طعن و تعريض به بازماندگان سيدالشهدا را به راحتى و در مدت چند روز، كاملاً تغيير دهد و از امام سجاد(ع) دلجويى كند. توضيح آنكه يزيد ابتدا با جسارت بر سر مطهر سيدالشهدا(ع) در مجالس متعدد و تحقير بازماندگان امام، درصدد فرو نشاندن آتش كينه و عداوت خود با آل محمد(ص) بود و به آنان

ص: 147

بى مهرى كرد و آنان را در مكانى نامناسب و بدون سقف زندانى نمود؛ اما آن گاه كه اوضاع را نامناسب و متشنج يافت و اعتراض و ناخرسندى مردم و حتى اطرافيانش را مشاهده كرد، براى جلوگيرى از تنفر افكار عمومى، كم كم تغيير موضع داد و اسراى آل محمد(ص) را در دربار و منزل خود اسكان نمود. سپس امام سجاد(ع) را بر سر سفره خود نشاند و به آنها اجازه اقامه عزادارى براى سيدالشهدا و اصحاب باوفايش را داد و در مرحله آخر، از امام سجاد(ع) دلجويى كرد و گناه به شهادت رساندن سيدالشهدا(ع) را به گردن ابن زياد انداخت و خود را از اين جنايت تبرئه نمود.

بديهى است براى اينكه يزيد متوجه اشتباه خود شود، بايد زمانى سپرى مى شد و اوضاع جارى را ارزيابى مى كرد و همچنين پس از آنكه اشتباه خود را فهميد، براى اين اندازه تغيير موضع نيز، نياز به زمان كافى داشت. او زمانى كه دريافت بايد همچون پدرش معاويه، از در حيله و نيرنگ وارد شود تا بتواند اوضاع را به كنترل درآورد و از آشوب جامعه جلوگيرى كند، كم كم موضعى دوستانه با اهل بيت سيدالشهدا(ع) در پيش گرفت و آنان را در كاخ خود اسكان داده و اجازه برپايى عزادارى داد تا افكار عمومى را به نفع خود تغيير دهد و از بروز تشنج جلوگيرى كند. پس در واقع يزيد، چاره اى جز اين تظاهرها و فريب كارى ها نداشت تا از اين رهگذر آتشى را كه برافروخته بود، خاموش ساخته و جلوى فتنه و آشوب را بگيرد.

البته پس از فروكش كردن آتش غرور و نخوتش و پس از دريافتن عمق فاجعه اى كه مرتكب شده بود، براى جلوگيرى از آشوب عمومى و بروز ناآرامى و اعتراض در شام و ديگر بلاد، مجبور بود ضمن آسان گرفتن بر اسيران و اظهار همدردى با آنان و انداختن بار سنگين جنايت بر دوش ابن زياد، اهل بيت امام

ص: 148

حسين(ع) را با حالت اكرام و احترام در شام نگاه دارد و به همگان نشان دهد كه به آنها اكرام كرده و احترام مى كند تا از اين طريق اوضاع را تحت كنترل داشته باشد. درنتيجه فرستادن خاندان اسيران به مدينه آن هم قبل از آنكه گرد عزا را از آنان تا حدى بزدايد و خستگى سفر دور و دراز مكه تا كربلا و كربلا تا شام را از تن آنان بيرون كند، چيزى جز فراهم آوردن زمينه آشوب و قيام مردمى در گوشه و كنار بلاد كشور اسلامى به دنبال نداشت. البته او مى توانست حتى آنگاه كه اهل بيت(عليهم السلام) را در مكان بى سقف زندانى كرده بود، در بين مردم چنين تبليغ كند كه آنها را در خانه خود اسكان داده و احترام مى كند.

به هر حال، يزيد اگرچه نمى توانست اهل حرم پيامبر اسلام(ص) را در حالت اسارت و با وضعيت اسفبار و دلخراش، آن هم به صورت آشكارا در شام نگاه دارد و احساسات و عواطف مسلمانان را در شام جريحه دار سازد، اما مى توانست آنان را اگرچه با اكراه، در حالت احترام و اكرام در شام نگاه داشته و در ظاهر با آنان اعلام همدردى كند تا مانع از برافروخته شدن آتش غضب دوستداران اهل بيت(عليهم السلام) شده و آن را فرو نشاند و اوضاع بلاد را در كنترل خود نگه دارد. سپس پس از آنكه اوضاع، از آرامشى نسبى برخوردار شد و مصيبت سيدالشهدا در بين اذهان عمومى جامعه به وادى فراموشى سپرده شد، اهل بيت امام(ع) را روانه مدينه كند.

نتيجه آنكه به نظر مى رسد يزيد، نه تنها مى توانست اهل بيت(عليهم السلام) را با اين وضعيت در شام نگاه دارد، بلكه او مجبور بود آن را عملى سازد تا آب ها از آسياب افتاده و آرامش در جامعه حكم فرما شود؛ زيرا رها ساختن خاندان سيدالشهدا(ع) درحالى كه هنوز گرد عزا بر چهره آنان نشسته و غم و اندوه در دل هاى آنان موج مى زد و بغض، گلوهايشان را مى فشرد، امرى عجيب و از عقل

ص: 149

سياسى به دور بود. بديهى است اين امر، زمينه هرگونه آشوب و ناآرامى را در مناطقى كه اهل بيت(عليهم السلام) از آنها عبور مى كردند، فراهم مى ساخت و اوضاع را براى حكومت مركزى ناامن مى كرد.

بنابراين نگهدارى اهل بيت(عليهم السلام) در شام براى مدتى بيش از آنچه مشهور است (هشت يا ده روز) تقريباً قطعى بوده و شواهد تاريخى نيز بر آن دلالت مى كند. اما مرور وقايعى كه در شام اتفاق افتاده، هر انسانى را مطمئن مى سازد كه امكان نداشت آن وقايع، در مدت هشت روز اتفاق افتاده باشد. ما در اينجا وقايعى كه در شام واقع شده را ذكر مى كنيم و قضاوت را بر عهده خواننده محترم مى گذاريم:

- ورود سر مطهر سيدالشهدا(ع) به شام در اول صفر و وجود برخى شواهد و قراين مبنى بر ورود كاروان اسيران در روزهاى بعد.

- مجلس يزيد در روز اول ورود اسيران به شام كه شواهد زيادى دلالت دارد در روز اول صفر نبوده و چندين روز پس از آن بود.

- زندانى شدن به مدت طولانى در مكانى بدون سقف كه از سرما و گرما محافظت نمى كرد.

- سخنرانى امام سجاد(ع) در مسجد اموى، پس از سخنرانى خطيب يزيد.

- مجلس هاى بعدى امام سجاد با يزيد. بديهى است كه فراهم آمدن امكان سخنرانى امام سجاد(ع) در مسجد اموى يا مجلس امام سجاد(ع) با يزيد، نياز به گذشت زمان و ايجاد زمينه مناسب داشت.

- حاضر كردن امام سجاد(ع) بر سر سفره يزيد و نيز مجلسى كه يزيد در آن، از فرزند امام مجتبى(ع) خواست تا با فرزندش كشتى بگيرد.

- مجالسى كه يزيد با اطرافيانش برگزار مى كرد و در آن، سر امام(ع) را مقابل

ص: 150

خود گذاشته و شرب خمر مى نمود. (1)

- اسكان اهل بيت(عليهم السلام) در خانه يزيد و عزادارى اهل بيت(عليهم السلام) در آنجا به مدت يك هفته.

- ملاقات منهال با امام سجاد(ع) در بازار شام كه حاكى از اقامت نسبتاً طولانى اسيران در شام است؛ زيرا اگر اقامت اسيران در شام كوتاه بود، حضور امام سجاد(ع) در بازار و ملاقات منهال با حضرت در بازار، چندان منطقى به نظر نمى رسد.

- زمان مورد نياز براى تجهيز كاروان براى انتقال اهل بيت امام(ع) از شام به مدينه كه مسيرى بسيار طولانى بوده.

- پرداخت ديه و خون بهاى شهدا و اهل بيت(عليهم السلام) از سوى يزيد و اعتراض شديد فاطمه، بنت الحسين(ع).

- تغيير موضع يزيد و تبديل شدن دشمنى آشكار او با حسين بن على(عليهما السلام) و پدر بزرگوارش على بن ابى طالب(ع)، به موضعى دوستانه و همراه با دلسوزى و تفقد از امام چهارم و اهل بيت حسين بن على(عليهما السلام).

البته آنچه شمرده شد، تنها وقايعى است كه در كتاب هاى تاريخ نقل شده است، اما به يقين حوادث ديگرى نيز واقع شده است كه مورخان به دليل رعايت اختصار، از ذكر آن پرهيز كرده اند.

اكنون اين خواننده گرامى است كه مى تواند قضاوت كند، آيا تحقق اين وقايع، در مدت هشت يا ده روز ممكن است يا زمان بيشترى مى طلبد.

نكته ديگرى كه بايد در نظر داشت، ملاحظه حال و روز اهل بيت سيدالشهدا(ع)د.

ص: 151

است. كاروانى كه متشكل از بيست زن و پانزده بچه خردسال، با حالتى رنج كشيده، داغديده، اسارت كشيده و كتك خورده است و از هشتم ذى حجه تا اوايل صفر، يعنى نزديك به دو ماه در حال سفر و طى مسير بوده است و سخت ترين فشارهاى جسمى و بالاترين فشارهاى روحى و روانى را متحمل شده است، آيا مى توانست تنها پس از هشت يا ده روز اقامت در شام، آن هم به صورت فلاكت بار و دلخراش، بدون كم ترين استراحت يا آرامشى، بار ديگر بار سفرى ديگر را ببندد و عازم مدينه گردد؟

البته اگرچه اين امور دليلى قاطع براى اثبات اقامت بيشتر در شام نيست، اما بى گمان قراين و شواهدى است كه مى تواند ما را به واقعيت نزديك تر سازد. اما در مورد فرمان خروج كاروان اسيران از شام، با توجه به آنچه گذشت، نمى توان به تاريخ دقيقى رسيد؛ مگر اينكه براساس برخى نقل ها، روز بيستم صفر، روز خروج اهل بيت(عليهم السلام) از شام بوده باشد؛ زيرا شيخ طوسى در مصباح المتهجد مى فرمايد:

وفي اليوم العشرين منه (صفر) كان رجوع حرم سيدنا ابي عبدالله الحسين بن علي ابن ابي طالب(عليهما السلام) من الشام الى مدينة الرسول(ص) (1).

و در بيستمين روز ماه صفر، بازگشت خانواده آقاى ما، اباعبدالله حسين بن على بن ابى طالب(عليهما السلام) از شام به مدينه نبوى واقع شد.

برخى متون ديگر نيز اين قول را تأييد و عبارت هايى نظير آن ذكر مى كنند. (2) اما صاحب كتاب «مع الركب الحسينى»، پس از نقل اين اقوال، آنها را به زمان خروج از شام حمل مى كند، نه زمان رسيدن به مدينه. (3) البته همان گونه كه0.

ص: 152

گذشت، اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در شام، ظاهراً طولانى بود و پذيرفتن قول خروج اهل بيت(عليهم السلام) از شام در تاريخ بيستم صفر، با هيچ يك از اقوال گذشته كه مدت اقامت آنان در شام بيان مى كرد، جمع شدنى نيست و درنتيجه پذيرش آن نيز در بوته اى از ابهام قرار خواهد داشت.

به سادگى ميسر نيست؛ زيرا اخبار مطمئنى كه معارض نداشته باشد، در مورد هيچ يك از پرسش هاى پيش گفته وجود ندارد.

صاحب كتاب تحقيق درباره اول اربعين سيدالشهدا(ع)، نه تنها طرفدار رسيدن اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در اربعين و ملاقات جابر با آنهاست، بلكه با اصرار زياد، مدافع دفن شدن سر سيدالشهدا و الحاق رأس شريف امام به بدن مطهرش در همان روز اربعين، به دستان امام سجاد(ع) نيز هست. وى پس از آنكه اقوال مختلف مربوط به دفن سر مطهر در عسقلان، مصر، نجف و كربلا را نقل و بررسى كرده، در نتيجه گيرى خود مى نويسد:

پس قول صحيح آن است كه علماى اماميه بر آن قائل و عملشان بر آن است كه رأس مطهر سيدالشهدا(ع) را امام سجاد(ع) در مراجعت از شام، با رئوس شهدا به كربلا آورده؛ گر چه يقينى نيست كه تمامى سرهاى شهدا را با خود آورده باشد، ولى رأس مطهر را با مخدرات عصمت و طهارت، بدون شك با خود به كربلا آورده و در اربعين روز بيستم شهر صفر سال 61، در كربلا ملحق به جسد اطهر و اطيب كرده است و ساير رئوس شهدا را نيز در كربلا دفن فرموده است. (1)

همچنين در جاى ديگر مى آورد: «رأس مطهر سيدالشهدا(ع) را امام سجاد(ع)، بدون شك با خود به كربلا آورده و در اربعين روز بيستم صفر سال 61، ملحق به جسد اطهر و اطيب كرده است». (2)

مهم ترين دليل وى در خصوص اين مدعا، روايت عطيه است؛ با اينكه در روايت عطيه، آن گونه كه بشارة المصطفى نقل كرده است، تنها به زيارت جابر ازن.

ص: 154

قبر مطهر سيدالشهدا تصريح شده و از ملاقات او با امام سجاد(ع) و كاروان اسرا، هيچ يادى نشده است. اما ايشان ادعا مى كند كه روايت عطيه در بشارة المصطفى، به صورت تقطيع شده آمده و در نسخه اصلى آن، به رسيدن اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز اربعين و ملاقات جابر با امام سجاد(ع) و كاروان اسرا، تصريح شده است. (1) اما به نظر مى رسد:

1. تقطيع روايت در بشارة المصطفى، تنها مستند به سيد امين است كه از علماى متأخر بوده و به صرف ادعاى او، نمى توان روايت را تقطيع شده فرض كرد.

2. در روايت عطيه، هيچ اشاره اى به روز اربعين نشده است؛ يعنى ممكن است جابر در ايام اقامتش در كوفه، بارها به زيارت قبر مطهر سيدالشهدا آمده و در يكى از موارد، عطيه همراه او بوده باشد؛ به ويژه آنكه از ابتداى روايت عطيه، چنين به نظر مى آيد كه آنها از مكان نزديكى به كربلا عزيمت كرده اند، نه از مكانى دور چون مدينه؛ زيرا در ابتداى روايت او آمده است:

خرجت مع جابر بن عبدالله الانصاري مرضي الله عنه زائرا قبر الحسين(ع) فلما وردنا كربلا.

با جابر بن عبدالله انصارى، براى زيارت قبر حسين(ع) خارج شدم؛ پس وقتى وارد كربلا شدم... .

بديهى است اگر مراد عطيه خارج شدن از مدينه بود، به اختصار از آن نمى گذشت و بى گمان به شهر مدينه يا طولانى بودن راه و برخى وقايع ميان راه اشاره اى مى كرد. از همه مهم تر آنكه عطيه، خود اهل كوفه بود و جناب قاضى نيز به آن تصريح مى كند. (2) بنابراين، بى گمان جابر مدتى در كوفه اقامت داشته9.

ص: 155

و بارها به زيارت مرقد امام حسين(ع) مشرف شده و جمله عطيه كه مى گويد «خرجت مع جابر»، ظهور در خارج شدن از كوفه داشته و بر اقامت جابر در كوفه حكايت مى كند. پس جابر فقط يك بار به زيارت كربلا مشرف نشده است كه ملاقاتش با كاروان امام سجاد(ع) در همان يك بار اتفاق افتاده و آن يك بار نيز در روز اربعين بوده باشد.

به هر حال اشتباهى كه برخى از محققان مرتكب شده اند، آن است كه از دو مقدمه «زيارت جابر از كربلا در روز اربعين» و «ملاقاتش با امام سجاد(ع) و اهل بيت سيدالشهدا(ع)»، نتيجه گرفته اند كه كاروان اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين به كربلا رسيدند؛ درحالى كه اين دو مقدمه، زيارت جابر در روزهاى بعد را نفى نمى كند و مى توان تصور كرد كه هنگام زيارت مجدد جابر از كربلا در روزهاى بعد، ملاقات با امام سجاد(ع) صورت گرفته باشد. اين مطلب وقتى قوت مى يابد كه بدانيم، جابر پيرمردى نابينا بود؛ زيرا بديهى است وقتى پيرمردى نابينا از مدينه عازم زيارت قبر مولايش در كربلا مى شود، با يك بار زيارت قبر حسين بن على(ع) بازنمى گردد و بى گمان مدتى در كربلا يا كوفه اقامت مى كند و بارها به زيارت آن مزار شريف مشرف مى شود. بنابراين اگر ملاقاتى بين جابر و امام سجاد(ع) صورت گرفته باشد، بايد در روزهاى پس از اربعين حسينى رخ داده باشد.

3. همان گونه كه گذشت، استاد شهيد قاضى طباطبائى در كتاب خود، نه تنها تصريح مى كند كه روايت عطيه براساس آنچه در بشارة المصطفى آمده، تقطيع شده است و در نسخه اصلى در ادامه روايت، به ملاقات جابر با امام سجاد(ع) و اهل بيت سيدالشهدا(ع) تصريح شده است، بلكه معتقد است كه در همان روز، سر مطهر آن حضرت و بقيه سرها به بدن هاى شريفشان ملحق گرديده است.

ص: 156

اما با مشاهده بخش تقطيع شده روايت عطيه، چنين مطلبى را نمى توان برداشت كرد؛ زيرا در آن بخشى كه ظاهراً از بشارة المصطفى حذف شده، چنين آمده است:

قال عطية: فبينما نحن كذلك و اذا بسواد قد طلع من ناحية الشام فقلت: يا جابر هذا سواد قد طلع من ناحية الشام فقال جابر لعبده انطلق الى هذا السواد واتنا بخبره فان كانوا من اصحاب عمر بن سعد فارجع الينا لعلنا نلجأ إلى ملجا و ان كان زين العابدين(ع) فأنت حر لوجه الله تعالى قال: فمضى العبد فما كان بأسرع من ان رجع و هو يقول: يا جابر قم و استقبل حرم رسول الله(ص) هذا زين العابدين(ع) قد جاء بعماته و اخواته فقام جابر يمشي حافي الاقدام مكشوف الرأس الى أن دنا من زين العابدين(ع) فقال الإمام: انت جابر؟ فقال: نعم يابن رسول الله(ص) فقال يا جابر: هذا و الله قتلت رجالنا و ذبحت اطفالنا و سبيت نساؤنا و حرقت خيامنا ثم انفصلوا من كربلاء طالبين المدينة. (1)

عطيه گفت: مدتى بر ما گذشت؛ در اين هنگام، از ناحيه شام، سياهى نمايان شد. گفتم: «اى جابر، سياهى از طرف شام نمايان شده است». جابر به غلامش گفت: «به سوى سياهى برو و از آن براى ما خبر بياور. اگر از ياران عمر بن سعد بود، فوراً براى ما خبر بياور تا در پناهگاهى پناه گيرم و اگر زين العابدين(ع) بود، تو در راه خدا آزادى». آن غلام روانه شد؛ طولى نكشيد كه به سرعت بازگشت و گفت: «اى جابر برخيز و به استقبال حرم پيغمبر خدا برو. اين زين العابدين(ع) است كه به همراه عمه ها و خواهرانش به آن سو مى آيند». جابر برخاست و با گام هاى بلند، درحالى كه سرش برهنه بود، به استقبال امام رفت؛ وقتى به زين العابدين(ع) نزديك شد، امام فرمود:6.

ص: 157

«آيا تو جابرى؟» گفت: «بله اى فرزند رسول خدا». سپس امام فرمود: «اى جابر! به خدا سوگند، اينجا مردان ما كشته شدند و كودكانمان ذبح شدند، زن هاى ما به اسارت رفتند و خيمه هاى ما به آتش كشيده شد». سپس كربلا را به قصد مدينه ترك كردند.

اكنون با توجه به متن پيش گفته، چند نكته را خاطر نشان مى شويم:

1. چرا عطيه از الحاق سر امام حسين(ع) به جسم مطهر ايشان، هيچ يادى نكرده است؟ آيا در حالى كه الحاق سر شريف به بدن مطهر، بايد با تشريفات خاصى انجام مى شد و نقل هاى متعددى درباره آن وجود مى داشت، مى توان تصور كرد كه عطيه در مقام راوى واقعه، از اين مسئله غفلت كرده و هيچ اشاره اى حتى به سر مطهر سيدالشهدا ننموده باشد؟ آيا مهم تر از آن، مسئله ديگرى وجود داشت كه باعث شد او از آن غفلت كند؟! آيا الحاق سر فرزند فاطمه زهرا(عليها السلام) كه چهل روز در شهر و ديار چرخانده شد و بر نوك نيزه ها جاى داشت و مورد بى مهرى ها و اهانت هاى بى حد و حصر يزيديان واقع گرديد، مسئله كوچك و بى اهميتى بود كه عطيه از ذكر آن اغماض كرد يا آن را به فراموشى سپرد؟

2. اگر سر امام حسين به امام سجاد(ع) تسليم مى شد، يزيد بايد دستور مى داد تا اهل بيت(عليهم السلام) امام را به كربلا برند و پس از دفن سر حسين(ع)، عازم مدينه شوند؛ درحالى كه در هيچ يك از نقل هاى موجود، از چنين دستورى خبرى نيست.

3. اگر سر امام حسين(ع) به امام سجاد(ع) تحويل مى شد، از ابتدا مأموران كاروان اسرا، از آن آگاهى داشته و راه خود را ابتدا به مقصد كربلا انتخاب مى كردند؛ در آن صورت نيازى به خواهش اهل بيت(عليهم السلام) از آنان درمورد تغيير مسير كاروان از مدينه به كربلا نبود.

4. برخى از اقوال فراوانى كه از دفن سر مطهر امام حسين(ع) در جايى غير از

ص: 158

كربلا حكايت دارد، معارض هاى خوبى براى اين اعتقاد خواهند بود. (1)

به هر حال پرسش ما اين است كه با توجه به وجود دلايل و اقوال مختلف درمورد دفن سر مطهر امام(ع) و پراكندگى و تشتت آن اقوال - كه خود ايشان بر آنها واقف بوده و بسيارى از آن اقوال را در كتاب خود آورده و بالغ بر پنجاه صفحه از كتاب خود را به آن اختصاص داده است - (2) و نيز با وجود خدشه ها و اشكالاتى كه برخى از علما و صاحب نظران، به نظريه دفن سر مطهر امام حسين(ع) در كنار پيكر مطهرش وارد ساخته اند، چگونه مى توان به اين اندازه از اطمينان و جزم معتقد شد كه سر امام حسين(ع) در روز اربعين، با دستان امام سجاد(ع) به پيكر مطهرش ملحق گرديد؟ آيا اصولاً در يك مسئله تاريخى، به جز در مواقعى كه اخبار متواتر و بدون معارض در دسترس است، مى توان به چنين جزم و يقينى دست يافت؟

نتيجه آنكه اشاره نشدن الحاق سر مطهر سيدالشهدا(ع) به بدن شريفش در روايت عطيه، ما را به دو نتيجه محتمل نزديك تر مى سازد و براساس هر دو نتيجه، رسيدن كاروان اسيران در اربعين اول به كربلا و دفن سر امام حسين(ع) در همان روز در كنار بدن مطهرش را زير سؤال مى برد:

نخست آنكه اگر تقطيع روايت عطيه صحيح باشد، بايد بپذيريم سرهاى شهدا در روز اربعين، همراه امام سجاد(ع) نبود؛ زيرا اگر اينگونه بود، بى گمان عطيه به همراه جابر، در تدفين آنها شركت مى كرد و در روايت خود، آن واقعه مهم را با تفصيل نقل مى نمود.2.

ص: 159

دوم آنكه روايت عطيه، همان است كه در بشارة المصطفى آمده و ادامه اى ندارد. پس اهل بيت امام حسين(ع)، در روز اربعين به كربلا نرسيدند و جابر در اربعين حسينى، پس از زيارت قبر مطهر حسين بن على(عليهما السلام) به كوفه عزيمت كرد و بازماندگان سيدالشهدا(ع) در روز اربعين به كربلا نرسيدند و هيچ ملاقاتى در آن روز، بين امام سجاد(ع) و جابر رخ نداد.

يكى ديگر از قائلان عزيمت اهل بيت امام(ع) به كربلا، سيد ابن طاووس در كتاب لهوف است؛ ايشان مى نويسد:

قال الراوي: و لما رجع نساء الحسين(ع) و عياله من الشام و بلغوا العراق قالوا للدليل: مربنا على طريق كربلاء.... . (1)

راوى مى گويد: هنگامى كه زنان و فرزندان حسين(ع) از شام بازگشته به عراق رسيدند، به راهنما گفتند: «ما را از مسير كربلا ببر».

پذيرفتن اين جمله سيد ابن طاووس نيز در هر حال، مشكل خواهد بود؛ زيرا رفتن بازماندگان سيدالشهدا(ع) به كربلا از دو حال خارج نبوده است: يا از ابتداى حركت، قصد عزيمت به كربلا را داشتند يا در بين راه، تصميم خود را عوض كرده و قصد زيارت مرقد مطهر حسين(ع) نمودند.

اما اگر كاروان اسيران پس از آزادى، از ابتدا قصد عزيمت به كربلا را داشتند، از همان ابتدا مسير عراق و كربلا را پيش گرفته و نيازى به درخواست آنان از راهنمايان و گماشتگان يزيد نبود تا آنان را به كربلا ببرند. اما اگر قصد اوليه آنان، مراجعت به مدينه منوره بود و قصد رفتن به كربلا را نداشتند، در آن صورت مسير شام به مدينه را كه راهى غير از مسير شام به عراق است، در پيش مى گرفتند و هرگز از عراق نمى گذشتند تا به هنگام رسيدن به عراق، اهل بيت(عليهم السلام) از آنان5.

ص: 160

بخواهند كه راه خود را به سوى كربلا تغيير دهند تا به زيارت مرقد مطهر سيدالشهدا(ع) نايل آيند.

بنابراين مشاهده مى شود كه تقريباً نمى توان به هيچ يك از دلايل قائلان به رسيدن اهل بيت امام حسين(ع) به كربلا در روز اربعين، اعتماد بايسته اى پيدا كرد و اين امر، همچنان در هاله اى از ابهام باقى خواهد ماند؛ بلكه نرفتن اهل بيت امام(ع) به كربلا در راه بازگشت يا دست كم رسيدن آنان به كربلا پس از اربعين، از قوت بيشترى برخوردار است.

هيچ شاهد و مدركى بر آن، منتفى است و نمى توان آن را اثبات كرد؛ ازاين رو بايد آنها را از مسير سلطانى يا ميانه - آن گونه كه به تفصيل گذشت - به شام منتقل كرده باشند.

3. از آنجا كه پيمودن فاصله بين كوفه و شام براى كاروان اسرا، سريع تر از پيك ها ممكن و متصور نيست، قاعدتاً بايد زمانى حدود دو هفته براى آن در نظر گرفت.

4. براى مدت اقامت اهل بيت سيدالشهدا(ع) در شام، نمى توان به نظرى قطعى دست يافت؛ به همين دليل، تعيين زمان خروج آنان از شام نيز ميسر نخواهد بود. اما آنچه نزديك به يقين مى توان باور داشت، اين است كه زمان اسارت و پس از آن اقامت اهل بيت امام(ع) در شام، بيش از هفت يا ده روز بود.

5. چگونگى قصد عزيمت كاروان اسيران به كربلا پس از آزادى از بند يزيد، چندان مشخص نيست؛ يعنى معلوم نيست كه آيا از هنگام حركت از شام، قصد كربلا نمودند يا در بين راه، تصميم خود را تغيير دادند؟ آيا از راه سلطانى يا راه ميانه به سوى مدينه بازگشتند يا از راه مستقيم كه از كنار درياى مديترانه مى گذرد؟

6. در يك جمع بندى نهايى، مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه گرچه براساس قول مشهور، رفتن كاروان اسيران به كربلا در راه بازگشت پذيرفتنى است و اصرارى بر انكار آن وجود ندارد، اما رسيدن آنان در روز اربعين به كربلا، با توجه به ابهامات بسيار و نيز شواهد و قراينى كه برخى از آنها در همين مقاله ذكر شد، ممكن نيست و اصرار بر تحقق آن، چندان پذيرفتنى نخواهد بود.

7. با توجه به اينكه اثبات رسيدن كاروان اسراى آل محمد(ص) به كربلا در روز اربعين اول، دشوارى هاى بسيارى داشته و تقريباً امكان پذير نيست، پس چه امرى بايد برخى محققان را تا اين اندازه مصمم ساخته باشد كه آن را بپذيرند و براى

ص: 162

اثباتش تلاش كنند؟ آيا براى اثبات فضيلت زيارت اربعين سيدالشهدا(ع)، روايات معصومان(عليهم السلام) كفايت نمى كند؟ آيا بايد رسيدن اتفاقى اهل بيت سيدالشهدا(ع) به كربلا در روز اربعين به آن ضميمه شود؟ به نظر مى رسد حتى اگر روايتى بر فضيلت و استحباب زيارت اربعين نداشته باشيم (كه البته اين چنين نيست و در روايتى از معصوم(ع)، زيارت اربعين از علايم مؤمن دانسته شده است) (1) رسيدن اتفاقى كاروان اسيران به كربلا در روز اربعين، بر فرض اثبات نيز نمى تواند وجه استحباب و فضيلت آن زيارت باشد. و الله اعلم و له الحمد.

القيومى، چ1، قم، مكتب الإعلام الإسلامى، 1414ه .ق.

7. أمالى الصدوق، الشيخ الصدوق، چ5، بيروت، مؤسسه الأعلمى، 1400ه .ق.

8. بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الأطهار، محمدباقرالمجلسى، تحقيق: دارإحياء التراث، چ1، بيروت، دارإحياء التراث، 1412ه .ق.

9. تاريخ الطبرى (تاريخ الامم و الملوك)، الطبرى، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1387ه .ق.

10. تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(ع)، محمد على قاضى طباطبائى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، 1383 ه .ش.

11. تسلية المجالس و زينة المجالس، محمد بن ابى طالب المجدى الحسنى الموسوى الحائرى، قم، مؤسسة المعارف الاسلاميه، 1418ه .ق.

12. توضيح المقاصد، محمد بن الحسين العاملى، انتشارات آيت الله العظمى مرعشى نجفى، قم.

13. التهذيب (تهذيب الأحكام فى شرح المقنعه)، الشيخ الطوسى، چ1، بيروت، دارالتعارف، 1401ه .ق.

14. سير اعلام النبلاء، ابوعبدالله محمد بن احمد الذهبى، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، چ1، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1414ه .ق.

15. شرح الاخبار فى فضائل الائمة الأطهار، أبوحنيفة القاضى النعمان بن محمد المصرى، تحقيق: السيد محد الحسين الجلالى، چ1، قم، مؤسسة النشر الإسلامى، 1412ه .ق.

16. الطبقات الكبرى، محمد بن سعد كاتب الواقدى، بيروت، دار صادر.

17. العدد القوية لنفع المخاوف اليومية، جمال الدين ابى منصور الحسن بن يوسف بن على المطهر الحلى المعروف بالعلامه، تحقيق: السيد مهدى الرجائى، چ1، قم، مكتبة آية الله المرعشى، 1408ه .ق.

18. الفتوح، ابن اعثم الكوفى، تحقيق: على شيرى، چ1، بيروت، دارالأضواء، 1411ه .ق.

19.

ص: 164

فرحة الغرى فى تعيين قبر أميرالمؤمنين على(ع)، غياث الدين عبدالكريم بن أحمد الطاووسى العلوى، قم، منشورات الشريف الرضى.

20. الكافى، محمد بن يعقوب بن اسحاق الكلينى الرازى، تحقيق: على اكبر الغفارى، چ2، طهران، دارالكتب الاسلاميه، 1389ه .ق.

21. الكامل فى التاريخ، ابن الأثير، تحقيق: على شيرى، چ1، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1408ه .ق.

22. كامل الزيارات، أبوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه، تحقيق: عبدالحسين الأمينى التبريزى، چ1، النجف الأشرف، المطبعة المرتضوية، 1356ه .ق.

23. اللهوف فى قتلى الطفوف، سيد بن طاووس، تحقيق: فارس تبريزيان، چ1، طهران، دارالأسوة، 1414ه .ق.

24. المصباح فى الادعيه و الصلوات و الزيارات، تقى الدين ابراهيم بن على بن الحسن العاملى الكفعمى، قم، منشورات الشريف الرضى.

25. مصباح المتهجد، ابوجعفر محمد بن الحسن بن على بن الحسن الطوسى، تحقيق: على اصغر مرواريد، چ1، بيروت، مؤسسه فقه الشيعة، 1411ه .ق.

26. مع الركب الحسينى(ع)، محمد جواد طبسى، قم، مركز الدراساة الاسلامية للممثلية، 1424ه .ق.

27. مقتل الامام الحسين(ع)، محمد رضا الطبسى النجفى، قم، محبين، 1382ه .ش.

28. مقتل الحسين(ع)، موفق بن احمد المكى الخوارزمى، تحقيق: محمد السماوى، قم، مكتبة المفيد.

29. موسوعة الأمام على(ع) فى الكتاب و السنة و التاريخ، محمد رى شهرى و ديگران، قم و بيروت، دارالحديث، 1422ه .ق.

30. موسوعة مقتل الامام الحسين(ع)، محمد عيسى آل مكباس، قم، للطباعة و النشر، 1422ه .ق.

31.

ص: 165

مهيج الاحزان، حسن يزدى حائرى، قم، حاذق، 1382 ه .ش.

32. نفس المهموم فى مصيبة سيدنا الحسين المظلوم(ع)، عباس القمى، قم، ذوى القربى، 1421ه .ق.

33. ينابيع المودة لذوى القربى، سليمان بن ابراهيم القندوزى الحنفى، تحقيق: على جمال اشرف الحسينى، چ1، طهران، دارالاسوة، 1416ه .ق.

ص: 166

با مرورى اجمالى به فرازهايى از زيارت اربعين، مى توان راز اين اهميت را دريافت؛ با اينكه عبارات آن كوتاه است، اما محتوايى ظريف و مضامينى عالى دارد. اين ارادتنامه شيعه كه از سوى امام صادق(ع)، خطاب به حضرت اباعبدالله الحسين(ع) صادر شده و «صفوان بن مهران جمّال» آن را منتشر ساخته و به دست اهلش رسانده است، امروزه مى تواند بهترين و كاربردى ترين درس ها را براى ما داشته باشد.

در اين فرصت به مناسبت فرا رسيدن اربعين حضرت اباعبدالله الحسين(ع)، به شرح يكى از آموزه هاى مهم اين زيارت گرانقدر مى پردازيم:

بالاتر از هر نيكى، نيكى ديگرى است تا اينكه شخص در راه خدا به شهادت برسد. هنگامى كه در راه خدا به شهادت رسيد، ديگر بالاتر از آن نيكى وجود ندارد.

اگر روحيه شهادت طلبى و جهاد در راه خدا در جامعه اى نباشد و افراد آن جامعه، به تن پرورى و تعلقات مادى مشغول شوند، سرنوشتى ذلت بار و آينده اى حقارت آميز خواهند داشت. اميرمؤمنان على(ع)، بزرگ پرچمدار عرصه جهاد و شهادت، در خطبه معروف خود در «نهج البلاغه» مى فرمايد:

فان الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه الله لخاصة اوليائه وهو لباس التقوى ودرع الله الحصينة وجنته الوثيقة فمن تركه رغبة عنه البسه الله ثوب الذل وشمله البلاء وديث بالصغار والقماءة وضرب على قلبه بالإسهاب واديل الحق منه بتضييع الجهاد وسيم الخسف ومنع النصف. (1)

جهاد [در راه خدا]، درى از درهاى بهشت است كه خداوند آن را به روى دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد، لباس تقوا و زره محكم و سپر مطمئن خداوند است و كسى كه جهاد را ناخوشايند دانسته و [از ترس شهادت] ترك كند، خداوند لباس ذلت و خوارى را بر او مى پوشاند و دچار بلا و مصيبت مى شود و كوچك و ذليل مى گردد، دل او در پرده گمراهى مانده و حق از او روى مى گرداند، به جهت ترك جهاد به خوارى، محكوم و از عدالت محروم است.

براساس اين بينش الهى، مردمانى كه روحيه جهاد و شهادت را در وجودشان تقويت كنند و در راه اهداف والايشان استقامت ورزند و براى تحقق آرمان هاى مقدس الهى با تمام وجود به استقبال شهادت بروند، ملتى عزيز، مورد توجه ديگران، مقتدر،7.

ص: 169

مستقل و جاودانه خواهند بود. انسان شهادت طلب كه شايستگى خويش را براى رسيدن به اهداف مقدس اثبات مى كند و با ايستادگى آگاهانه و مقاومت هوشمندانه، هستى خود را در راه مكتبش تقديم مى دارد، هرگز روى ذلت و خوارى نخواهد ديد و با شهادت در راه خدا، به درجات والاى معنوى نائل خواهد شد.

وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ (آل عمران: 169)

هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مردگان اند؛ بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.

در سوره بقره نيز مى فرمايد:

وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ (بقره: 154)

و به آنها كه در راه خدا كشته مى شوند، مرده نگوييد؛ بلكه آنان زنده اند، ولى شما نمى فهميد.

سعدى نيز در توضيح اين معنا مى گويد: (1)

زنده كدام است بر هوشيار *** آنكه بميرد به سر كوى يار

آرى، به حقيقت، شهداى راه حق زنده اند و ما از آن زندگى جاودانه خبر نداريم. آنان در كنار اوليا و انبياى الهى، در بهشت برين جاى دارند. آنان انسان هاى بافضيلت و كاملى هستند كه مقام عظيمى كسب نموده اند:

فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (آل عمران: 170)

آنها به خاطر نعمت هاى فراوانى كه خداوند از فضل خود به ايشان بخشيده است، خوشحال اند و به خاطر كسانى كه هنوز به آنها ملحق نشده اند [مجاهدان و شهيدان آينده]، خوشوقت هستند [زيرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان مى بينند و مى دانند] كه نترسى بر آنهاست و نه غمى خواهند داشت.7.

ص: 172

از منظر كلام وحى، شهادت در حقيقت پيروزى و فتح است؛ پيروزى بر شيطان و فتح قله هاى رفيع كمالات و فضائل: قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ ؛ «بگو: آيا درباره ما، جز يكى از دو نيكى (پيروزى يا شهادت) را انتظار داريد؟» (توبه: 52)

براى يك مسلمان دين باور و خدامحور، هم شهادت و هم كشتن دشمن، هر دو پيروزى است؛ چراكه هدف او از جهاد مقدس، احقاق حق و اعتلاى اين پرچم، روشن نمودن شاهراه انسانيت و پرتو افشاندن در ظلمات استبدادها، ستم ها و فسادهاست؛ به همين دليل او در هر دو صورت، به اين هدف والايش رسيده و موجب استحكام ارزش هاى الهى و انسانى گرديده است.

سوگند به آن كه جانم در دست اوست، دوست دارم در راه خدا كشته شوم؛ سپس زنده شوم و آن گاه كشته شوم؛ سپس زنده شوم و آن گاه كشته شوم.

على(ع) نيز بارها اين عشق درونى خود را اظهار كرده بود و اين افتخار را هم براى خود، هم براى ياران نزديكش آرزو مى كرد. آن حضرت در نامه اى براى ممتازترين يارش، جناب مالك اشتر، چنين مقامى را از خداوند خواسته و فرمود:

و أنا أسأل الله... أن يختم لي و لك بالسعادة والشهادة انا الى الله راغبون. (1)

من از خداى متعال درخواست مى كنم كه پايان عمر من و تو را به رستگارى و شهادت ختم كند و البته كه ما به ملاقات او مشتاق هستيم.

و هنگامى كه آرزوى ديرينه اش در محراب مسجد كوفه در آستانه تحقق قرار گرفت، با كمال رضايت فرمود: «فزت و رب الكعبة» (2)؛ «به خداى كعبه سوگند، رستگار شدم».

البته شوق شهادت در وجود اولياى الهى، به ويژه امام حسين(ع)، به اين معنا نبود كه خود را تسليم مرگ كنند و هيچ گونه اقدام و دفاعى از خود نشان ندهند، بلكه آن پيشوايان حقيقت طلب، در برابر ظلم و ستم غارتگران بيت المال و متعرضين به مسلمانان، به شدت مقابله و دفاع مى كردند؛ اما هنگامى كه احساس مى نمودند در راه پيشبرد هدف مقدس خويش، بايد از جان بگذرند، با آغوش باز و عزتمندانه به استقبال شهادت مى رفتند. مردان الهى در چنين مواقعى زمزمه مى كنند:

مرگ اگر مرد است گو نزد من آى *** تا در آغوشش بگيرم تنگ تنگ

من از او جانى ستانم جاودان*** او ز من جسمى بگيرد رنگ رنگ(3)

ص: 174

وقتى كه امام حسين(ع) در نيمه رجب سال 60 هجرى، در معرض دعوت به بيعت با يزيد قرار گرفت، احساس نمود كه دين خدا، جز با شهادتش احيا نخواهد شد؛ به كنار قبر پيامبر(ص) آمد و عرضه داشت:

اى رسول خدا! پدر و مادرم به فدايت! با اكراه و اجبار از جوار تو بيرون مى روم. ميان من و تو جدايى انداختند؛ زيرا با يزيد بن معاويه كه شرابخوار و فردى فاسق و فاجر است، بيعت نكردم. اكنون با همه ناخوشايندى، از نزد تو خارج مى شوم.

امام(ع) را خوابى سبك فراگرفت و در عالم رؤيا پيامبر خدا(ص) را زيارت كرد. حضرت(ص) او را در آغوش گرفته و صورتش را بوسيد و در ضمن سخنانى فرمود:

يا حبيبي! يا حسين! ان اباك و امّك و اخاك قد قدموا علي و هم اليك مشتاقون و ان لك في الجنان لدرجة عالية، لن تنالها الّا بالشهادة. (1)

اى محبوب من، اى حسين! پدر و مادر و برادرت در كنار من مشتاق ديدار تواند، براى تو در بهشت درجاتى عالى است كه به آن نخواهى رسيد، مگر با شهادت.

بعد از اين بشارت، شوق شهادت در راه اعتلاى كلمة الله در وجودش مضاعف گرديد. هنگامى كه امام با ياران خويش به سوى كربلا رهسپار بود، در راه، فرزدق شاعر، آن حضرت را ملاقات و بعد از سلام عرض كرد:

اى پسر رسول خدا! چگونه به كوفيان دل مى بندى و اعتماد مى كنى، درحالى كه پسرعمويت مسلم بن عقيل و دوستانش را كشتند؟ چشمان حضرت پر از اشك شد و فرمود:

«رحم الله مسلماً فلقد صار الى روح الله و ريحانه و جنته و رضوانه، اما انه قد قضى ما عليه و بقي ما علينا»؛ «خدا مسلم را رحمت كند! او به سوى آرامش الهى و بارگاه عطرآگين بهشت و خشنودى خداوند هجرت كرد. او تكليف خود را انجام داد و هنوز تكليف ما باقى است». (2)4.

ص: 175

كنار ايشان گرد خواهند آمد. چشمان پيامبر(ص) با ديدن آنان روشن خواهد شد و از سوى اهل بيتش، وعده او (گسترش آيين توحيدى اسلام) تحقق خواهد يافت. هركسى آمادگى جان نثارى در راه ما و تقديم جان خويش در راه خدا را دارد، پس به همراه ما سفر كند كه انشاء الله من فردا صبح، حركت خواهم كرد.

در يك كلام، امام حسين(ع) عشق به شهادت را در روز عاشورا، در مرحله عمل نشان داد و جان خويش را در راه خدا تقديم نمود.

استاد شهيد مطهرى در مورد رمز بقاى مكتب امام حسين(ع) مى نويسد:

امام حسين(ع) به واسطه شخصيت عالى قدرش، به واسطه شهادت قهرمانانه اش مالك قلب ها و احساسات صدها ميليون انسان است. اگر كسانى كه بر اين مخزن عظيم و گران قدر احساسى و روحى گمارده شدند - يعنى رهبران مذهبى - بتوانند از اين مخزن عظيم در جهت همشكل كردن و همرنگ كردن و هم احساس كردن روح ها با روح عظيم حسينى، بهره بردارى صحيح كنند، جهان اصلاح خواهد شد. راز بقاى امام حسين(ع) اين است كه نهضتش از طرفى منطقى است، بعد عقلى دارد و از ناحيه منطق حمايت مى شود و از طرف ديگر، در عمق احساسات و عواطف راه يافته است. (1)

در اينجا بار ديگر مهم ترين پيام اربعين را با زمزمه آخرين فراز از زيارت اربعين يادآور مى شويم و آرزوى همراهى با راهيان مكتب شهادت و ايثار و جهاد را مى نماييم و با اين عبارات روح نواز، خود را در فضاى عطرآگين عاشوراييان قرار مى دهيم:2.

ص: 177

وأشهد أنى بكم مؤمن و بايابكم موقن بشرائع دينى و خواتيم عملى و قلبى لقلبكم سلم و أمرى لأمركم متبع و نصرتى لكم معدة حتى يأذن الله لكم فمعكم معكم لا مع عدوكم صلوات الله عليك و على أرواحكم و اجسادكم و شاهدكم و غائبكم و ظاهركم و باطنكم آمين رب العالمين.

و شهادت مى دهم كه من به [امامت و حقانيت] شما ايمان و به رجعت شما يقين دارم و در شروع به آيين و ختم كارم و قلبم تسليم قلب پاك شما و همه كارم پيرو امر شماست و ياريم تا خدا اذن دهد براى شما مهياست؛ پس البته با شما هستم، حتماً با شما هستم، نه با دشمنان شما. درود خدا بر شما و بر جسم و جان پاك شما باد! و درود خدا بر شما باد از حاضر و غايب شما و بر ظاهر و بر باطن شما! اى پروردگار عالميان، اين دعاى مرا اجابت فرماى.

رسيدند... در اين هنگام، زنان اهل آن وادى، گرد ايشان جمع شدند و چند روز عزادارى كردند.

شايد زبان حال زينب كبرى(عليها السلام) با قبر برادر گراميش حضرت حسين(ع) چنين بوده باشد:

آنچه از من خواستى، با كاروان آورده ام *** يك گلستان گل، به رسم ارمغان آورده ام

از در و ديوار عالم، فتنه مى باريد و من*** بى پناهان را بدين دارالامان آورده ام

اندرين ره از جرس هم، بانگ يارى برنخاست*** كاروان را تا بدينجا، با فغان آورده ام

بس كه من، منزل به منزل، در غمت ناليده ام*** همرهان خويش را چون خود، بجان آورده ام

تا نگويى زين سفر، با دست خالى آمدم ***يك جهان، درد و غم و سوز نهان آورده ام

قصه ويرانه شام ار نپرسى، بهترست*** چون از آن گلزار، پيغام خزان آورده ام

خرمنى موى سپيد و دامنى خون جگر*** پيكرى بى جان و جسمى ناتوان آورده ام

ديده بودم با يتيمان مهربانى مى كنى *** اين يتيمان را به سوى آستان آورده ام

ديده بودم، تشنگى از دل قرارت برده بود*** از برايت دامنى اشك روان آورده ام

تا نثارت سازم و گردم بلاگردان تو*** در كف خود، از برايت نقد جان آورده ام

نقد جان را ارزشى نبود، ولى شادم چو مور*** هديه اى، سوى سليمان زمان آورده ام

تا دل مهر آفرينت را نرنجانم ز درد*** گوشه اى از درد دل را، بر زبان آورده ام

در پايان از مبلغان گرامى در مظان استجابت، التماس دعاى عاجزانه دارم.

ص: 179

علامات المؤمن خمس: صلاة احدى والخمسين و زيارة الاربعين و التختم باليمين و تعفير الجبين و الجهر ببسم الله الرحمن الرحيم. (1)

پنج چيز از نشانه هاى مؤمن است: گزاردن 51 ركعت نماز [واجب و نافله در هر شبانه روز]، زيارت اربعين، انگشتر در دست راست كردن، پيشانى بر خاك نهادن [هنگام نماز] و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحيم.

با مطالعه اين نوشتار، پاسخ اين پرسش روشن مى شود كه چرا زيارت اربعين، از نشانه هاى ايمان و شيعه بودن است. با اين هدف، به شرح چند فراز از اين زيارت گران قدر مى پردازيم:

ولى، حبيب، نجيب و خليل خدا، چهار ويژگى امام حسين(ع) است كه تك تك اين واژه ها، براى معرفى يك رهبر الهى كافى است. اين اوصاف امام(ع)، آثار تربيتى فراوانى بر روح و جسم زائر دارد و با اظهار اين كلمات، ولايت و دوستى خدا را در وجودش تقويت مى كند. وقتى زائر با تمام وجود، به صاحب چنين صفاتى تعظيم مى كند، روح و جسم خود را تحت الشعاع اين خصلت هاى پرفضيلت قرار مى دهد.

است و وقتى زائر به حضرت سلام مى دهد، در واقع اعلام مى دارد كه هيچ آزار و آسيبى از سوى من در آن وقت و پس از آن، به امام نخواهد رسيد؛ زيرا هدف تمامى آن بزرگواران، هدايت و اصلاح مردم و اعلاى كلمه توحيد و ترويج طاعت خداوند در ميان مردم بوده است. به اين دليل آنها از معصيت خدا، تخلف از اوامر و نواهى او، اخلاق ناپسند مردم از قبيل خودبزرگ بينى، حرص، ريا، بخل، حب قدرت، غيبت، آزار رساندن و... اذيت خواهند شد.

زائر بايد حال خود را به گونه اى قرار دهد كه مورد رضايت امام باشد، نه مايه اذيت آن حضرت؛ آن گاه كه در حال سلام دادن به امام صادق(ع) است، زائر بايد دل را با آب توبه شستشو داده، اشك پشيمانى از ديدگان فرو ريزد، و پس از آن، به امام(ع) عرض سلام داشته باشد.

زائر با عرض سلام، خود را به آن حضرت نزديك كرده و با تكرار اين واژه ادب، روح و روان خود را به لحاظ نزديكى به ايشان، از پستى ها، رذايل و آلودگى ها پاك مى نمايد و سلام را چنان با ادب و خلوص و اشك و آه بر دل القا مى نمايد تا سلامتى كامل حاصل شود و موجب جواب سلام آن بزرگوار گردد.

در واقع زائر با عرض سلام بر آن حضرت و يارانش، چهره اجتماعى - سياسى خود را نمايان ساخته و اعلان مى دارد كه نه تنها با بت درون خود مبارزه مى كند، بلكه همانند خود آن بزرگوار، با طاغوتيان، ظالمان، مستبدان و خائنان به مردم، در ستيزه بوده و با شعار سلام، خود را در زمره ياران آن حضرت قرار مى دهد. (1)ه.

ص: 184

خدا بودن آن حضرت بود؛ همان چيزى كه در هر زيارتى به آن شهادت مى دهيم و حتى خود حضرت، همواره به آن افتخار مى كرد. نمونه اين مسئله، روايت ذيل است:

امام حسين(ع) به همراه انس بن مالك، به كنار قبر مادربزرگش حضرت خديجه(عليها السلام) آمدند. امام در كنار قبر آن بانوى اسلام گريه كرد، سپس به انس فرمود: «مرا تنها بگذار!». انس مى گويد: به كنارى رفتم و از ديد آن حضرت پنهان شدم. آن حضرت به نماز و ذكر و دعا مشغول شد. وقتى كه مناجاتش به طول انجاميد، نزديك آمدم، شنيدم كه اين گونه نجوا مى كرد:

- «يا رب! يا ربّ! انت مولاه فارحم عبيدا! اليك ملجاه»؛ «پروردگارا! پروردگارا! تو مولاى او هستى، به بنده اى كه پناهگاهى به جز تو ندارد، رحم كن».

- «يا ذالمعالي! عليك معتمدي طوبى لمن كنت انت مولاه»؛ «اى خدايى كه داراى شكوه و عظمتى! پشتيبانم تويى. خوشا به حال آن كس كه تو مولاى او هستى».

- «طوبى لمن كان خادماً ارقاً يشكو الى ذي الجلال بلواه»؛ «خوشا به حال كسى كه خدمتگزار و شب زنده دار است و گرفتاريش را فقط به خداى بزرگ منش خويش عرضه مى دارد».

- «وما به علّة ولا سقم اكثر من حبه لمولاه»؛ «هيچ گونه بيمارى و ناراحتى ندارد كه بيشتر از محبت به مولايش باشد».

- «اذا اشتكى بثه و غصته اجابه الله ثم لباه»؛ «هرگاه غصه و ناراحتى اش را با خدايش در ميان مى گذارد، خداوند او را پاسخ داده و اجابت مى كند».

ص: 186

- «اذا ابتلى بالظلام مبتهلاً اكرمه الله ثم ادناه»؛ (1) «هرگاه به گرفتارى مبتلا گردد، در تاريكى، با التماس و ناله، خدايش را مى خواند و خداوند او را گرامى داشته و به خود نزديك مى گرداند».

اگر ما نيز كه طالب قرب الهى هستيم و مى خواهيم مؤمن حقيقى و واقعى باشيم و ادعاى پيروى از مكتب آن حضرت را داريم، بايد در هر حال تسليم فرمان حق باشيم؛ حتى اگر بر خلاف خواسته و سليقه ما باشد. با نجواى زيارت اربعين، تعهد كنيم كه از اين پس، با پيروى از آن گرامى، خدا را خالصانه بندگى كنيم.

- فعندها يذوب قلب المؤمن في جوفه كما يذوب الملح في الماء مما يري من المنكر فلا يستطيع أن يغيره. (1)

مؤمن در اثر مشاهده منكرات و بى بند و بارى ها و نداشتن توان مقابله و تغيير وضع موجود، [چنان در فشار روحى قرار مى گيرد كه] قلبش آب مى شود، هم چنان كه نمك در آب ذوب مى شود.

«معمر بن خلاد» مى گويد: در محضر حضرت رضا(ع) از آسايش و راحتى در عصر امام قائم(عج) سخن به ميان آمد، حضرت فرمود:

أنتم اليوم أرخي بالا ًمنكم يومئذ قالوا: و كيف؟ قال: لو قد خرج قائمنا(عج) لم يكن الا العلق و العرق والقوم على السروج و ما لباس القائم(عج) الّا الغليظ و ما طعامه الا الجشب. (2)

شما امروز راحت تر از هنگام ظهور قائم خواهيد بود. عرض كردند، چگونه؟ حضرت فرمود: زيرا اگر قائم ما خروج كند، جز زحمت و مشقت نخواهد بود و مردم بايد همواره بر زين اسبان سوار شوند [و جهاد كنند] و لباس قائم(عج)، درشت و خشن و غذايش خشك خواهد بود.

از مهم ترين محورهاى زيارت اربعين، بيان فلسفه قيام عاشوراست كه در يك جمله كوتاه، تمام مقصود حضرت اباعبدالله(ع) بيان گرديده است. امام صادق(ع) در اين فراز، به صراحت تمام، عرضه مى دارد كه امام حسين(ع)، تمام هستى خود را فدا كرد تا بندگان خدا را از بند جهالت، تاريكى و گمراهى رها كرده و به سوى نور و كمال هدايت رهنمون كند. اين همان هدف نهايى تمام پيامبران و فرستادگان الهى در طول تاريخ بوده است كه در قيام عاشورا به اوج خود رسيد.

زير پاى خود نهاده و باطل اعلام مى كنم».

امام حسين(ع) نيز انقلاب تاريخى خود را انقلاب ارزش ها معرفى كرد و فرمود:

اني ادعوكم الى الله و الى نبيه فان السنة قد أميتت فان تجيبوا دعوتي و تطيعوا أمري اهدكم سبيل الرشاد. (1)

من، شما را به سوى خدا و رسول دعوت مى نمايم؛ زيرا سنت ارزشمند پيغمبر خدا(ص) از بين رفته است. اگر شما دعوت مرا بپذيريد و امر مرا اطاعت كنيد، من شما را به راه هدايت راهنمايى مى كنم.

امام حسين(ع) همانند جدش پيامبر خدا(ص)، چراغى روشنى بخش در تاريكى هاى جهل و نادانى بود و همانند شمعى، خود را فدا كرد تا مردم در پرتو نور او به ارزش هاى اخلاقى دست يابند. چنان كه قرآن، پيامبر اكرم(ص) را چراغ روشنى بخش در تاريكى هاى جهل و نادانى معرفى مى كند و مى فرمايد:

يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً* وَ داعِياً إِلَى اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً (احزاب: 45 - 46)

اى پيامبر! ما تو را گواه فرستاديم و بشارت دهنده و انذاركننده * و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او قرار داديم و چراغى روشنى بخش.

پيامبر(ص) نيز امام حسين(ع) را چراغ روشنى بخش هدايت معرفى كرد و فرمود: «ان الحسين مصباح الهدى و سفينة النجاة»؛ (2) «همانا حسين(ع)، چراغ هدايت و كشتى نجات است».

امام حسين(ع) همانند جدش پيامبر خدا(ص)، چراغ روشنى بخش در تاريكى هاى جهل و نادانى بود و همانند شمعى، خود را فدا كرد تا مردم در پرتو نور او به ارزش هاى اخلاقى دست يابند.1.

ص: 190

يادگار پيامبر خدا(ص) در آن موقعيت حساس و تاريخى - كه هيچ سخنور ماهرى، حتى قادر به تعادل در گفتار نيست - چنان با اعتماد به نفس عميق، خبر از آينده داد و پيش بينى دقيقى كرد كه ما بعد از صدها سال، نتايج آن را به وضوح مشاهده مى كنيم. آرى، امروزه اين پيام زيارت اربعين، تحقق يافته و پيش بينى حضرت زينب(عليها السلام) به وقوع پيوسته و در واقع وعده الهى تحقق يافته، دشمنان امام حسين(ع) خوار و رسوا گشته و عظمت نام و ياد و حماسه حسينى(ع) تمام عالم را فراگرفته است.

اى كه در كرب و بلا بى كس و ياور گشتى *** چشم بگشا و ببين خلق جهان ياور توست

از ديگر پيام هاى زيارت اربعين، لطف و كرم الهى، مقام شهادت، پاكى نسل، ميراث دار انبيا، منصوب شدن به امامت از سوى خدا، مدافع اسلام و انديشه هاى الهى، لياقت و شايستگى رهبرى، نصيحت امت با دلسوزى و مهرورزى است.

ص: 192

ص: 194

خدا را بخوانند كه همين اثر را دارد و اگر بيش از يك نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خداى عزيز و جبار خواسته او را برآورده خواهد كرد. (1)

لي اسوة بدى رسول الله حين عبدالله سرا و هو يومئذ في تسعة و ثلاثين رجلاً فلما اكمل الله له الاربعين صاروا في عدة و اطهروا امر الله فلو كان معي عدتهم جاهدت في الله حق جهاده. (1)

الگوى من در رهبرى امت، جدم رسول خدا(ص) است. آن حضرت تا زمانى كه تعداد يارانش به 39 نفر رسيده بود، مخفيانه و غيرعلنى خدا را عبادت مى كرد و به مبارزه و تبليغ علنى روى نياورد، اما از هنگامى كه خداوند متعال، تعداد مسلمانان را به چهل نفر رساند، تبليغ دين خدا را آشكار كردند. اگر ياران من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شايسته دست مى زنم.

كل اربعين داراً جيرانٌ من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله. (1)

تا چهل خانه از چهار سوى منزل يك مسلمان، از روبه رو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسايه يك مسلمان به شمار مى آيد.

پيامبر(ص) ضمن بيان اين پيام حكيمانه، به حضرت على(ع) و سلمان، ابوذر و مقداد دستور داد كه در ميان مسلمانان ندا دهند كه اى مردم! اين حدود همسايگى است و: «انه لاايمان لمن لم يأمن جاره بواثقه» (2)؛ «كسانى كه همسايگانشان، از شر و آزار آنان در امان نيستند، ايمان ندارند».

بهتر، وگرنه آن پرنده سفيد، بالهايش را به چشم هاى او مى كشد و بعد از آن، وارونه مى بيند؛ يعنى خوبى ها را خوب نمى بيند و بدى ها را بد نمى بيند. (1)

قرآن كريم در مورد نافرمانى بنى اسرائيل از حضرت موسى(ع) و سرپيچى آنان از دستورات الهى و مجازات آن گروه از يهوديان با چهل سال سرگردانى، مى فرمايد:

فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ (مائده: 26)

اين سرزمين مقدس تا چهل سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان، همواره در مدت چهل سال در اين بيابان سرگردان هستند؛ پس تو درباره سرنوشت اين جمعيت گناهكار ناراحت نباش!

شيعه يعنى دعبل چشم انتظار *** مى كشد بر دوش خود چل سال دار

شيعه يعنى همچو امثال كميل*** سر نهد بر خاك پاى اهل بيت

حضرت داوود چهل صبح با ناله و زارى به درگاه احديت استغاثه كرد و از خداوند خواست تا مشكل او را رفع نمايد؛ خداوند متعال نيز مقدمات آهنگرى را در اختيار او گذاشت. به اين ترتيب حضرت داوود به كار زره سازى پرداخت. او هر روز يك زره مى ساخت و به هزار درهم مى فروخت تا اينكه با ساختن 630 زره كه به مبلغ 360 هزار درهم فروخت، سرمايه اى به دست آورد و از بيت المال بى نياز شد. (1)

اى زراره! آسمان چهل روز بر حسين(ع)، خون گريه كرد و زمين چهل روز براى عزاى آن حضرت گريست به تيره و تار شدن و خورشيد، با كسوف و سرخى خود، چهل روز گريست و ملائكه الهى، براى آن حضرت چهل روز گريستند.

14. مستدرك سفينه البحار، على نمازى شاهرودى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1419ه .ق.

15. مشكاة الانوار، محمدباقر مجلسى، قم، 1389ه .ش.

16. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، الطوسى، تصحيح: اسماعيل انصارى زنجانى، اعداد: على اصغر مرواريد، بيروت، مؤسسه فقه الشيعة، 1411ه .ق.

17. مكارم الاخلاق، الطبرسى، به كوشش محمد حسين اعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1392ه .ق.

18. من لايحضره الفقيه، الصدوق، به كوشش على اكبر غفارى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1404ه .ق.

19. وسائل الشيعه، حر العاملى، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1412ه .ق.

ص: 213

ص: 214

1. زيارت مخصوصه: در استحباب و سنت زيارت امام حسين(ع) در روز اربعين (بيستم صفر) - از دور يا نزديك - اختلاف نظر وجود ندارد؛ چنان كه در زيارت ايام متبرك نيمه شعبان و شب هاى قدر، اختلافى مشاهده نمى شود.

2. ورود جابر و زيارت وى در بيستم صفر: اين مسئله مورد شك و استبعاد مرحوم سيد بن طاووس قرار گرفته است.

3. دفن سرهاى مطهر و الحاق آنها به بدن هاى اطهر در روز اربعين: اين مسئله ميان عالمان، فقيهان و مورخان شيعه شهرت دارد.

4. ورود اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين به كربلا.

درباره اين مسأله، ديدگاه هاى مختلف و متضادى بيان شده و مورد تشكيك و استبعاد جدى قرار گرفته است. اين موضوع از دو جهت محل بحث است: اصل ورود به كربلا و تاريخ ورود.

اما در مورد اصل ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا بايد گفت كه بسيارى از علماى برجسته و مشاهير متقدم و متأخر و مورخان شيعه و سنى، آن را تأييد كرده اند كه به برخى از آنها اشاره خواهيم كرد. در برابر، جمعى از متأخران و برخى از متقدمان، اين جريان را بعيد و حتى ممتنع و محال عادى دانسته اند (1) و به تعبير بعضى نيز، كذب محض و افسانه است. (2) استدلال اين گروه در استبعاد، استحاله و تكذيب اين موضوع، دو امر است:

اول: سكوت و بيان نكردن مورخان و كتب تاريخ؛ چراكه اين موضوع، مسئله اى مهم و شايسته تعرض بود. در نتيجه از نگاه اين گروه «عدم الدليل، دليل العدم»؛ يعنى چگونه مى توان باور داشت، اين جريان تا قرن هفتم5.

ص: 216

پنهان مانده باشد و تنها از سوى سيد بن طاووس، ابراز و اعلان شود.

دوم: مسئله فاصله ميان شام و عراق يا دمشق و كوفه است. البته اين در صورتى است كه مدت رفتن از كوفه تا شام را بيست روز و مدت اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در دمشق را يك ماه (چنان كه نقل شده) در نظر بگيريم؛ به علاوه مدتى كه ابن زياد براى كسب تكليف از يزيد نياز داشت؛ به ويژه اينكه گوينده جريان اربعين (سيد بن طاووس) در كتاب ديگر خود كه بعداً تأليف نمود، (1) اين نظريه را رد كرد و آن را بسيار بعيد دانست و به تبعيت از استبعاد ايشان، مرحوم حاج ميرزا حسين نورى نيز آن را بعيد شمرد. (2) علامه شعرانى و شهيد مطهرى نيز با تعبيرهاى مختلف، همين نظريه را ابراز داشتند.

از آنجا كه هدف اين نوشتار، بررسى علل استبعاد اربعين در كلام سيد بن طاووس و اثبات جريان اربعين است، لازم مى نمايد به ذكر نام عده اى بپردازيم كه جريان اربعين را تصريح يا تأييد نموده اند:

قائلان به اربعين دو دسته اند: دسته اى صراحتاً اظهار نموده اند كه اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين به كربلا آمدند و دسته ديگر بر اين باورند كه سر مطهر امام(ع) و ساير شهدا در كربلا دفن گرديد يا سرهاى مطهر به دستان امام سجاد(ع) به بدن هاى مطهر الحاق شد.

از آنجا كه بى گمان دفن سر مطهر در كربلا به دست مبارك امام سجاد(ع) انجام شد و ورود ايشان به همراه سرهاى مطهر شهدا به كربلا نيز فقط در بيستم صفر بود و هيچ يك از مورخان شيعه و سنى قائل نشده اند كه سرهاى مطهر، به ويژه سر مطهر امام حسين(ع) از سوى كسى غير از امام سجاد(ع) دفن9.

ص: 217

شده و يا اينكه امام سجاد(ع) در روزى غير از بيستم صفر سال 61، براى دفن سرهاى مقدس به كربلا آمده باشد، ازاين رو اعتراف و تصديق به دفن سر مطهر امام حسين(ع) در كربلا به دستان امام سجاد(ع) در روز بيستم صفر، خود گواه و شاهدى صادق و عالى است و بر آمدن اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين به كربلا دلالت دارد.

1. ابومخنف لوط بن يحيى، معاصر با امام حسين(ع). (1)

2. شيخ صدوق (381ه .ق): «امام سجاد(ع) با اهل بيت(عليهم السلام) و سرهاى مطهر شهيدان، از دمشق خارج شد و سرهاى مقدس را در كربلا دفن كرد». (2)

هرچند ايشان تصريح نكرده اند كه ورود اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين سال 61 ه .ق بوده است، اما از آنجا كه هيچ كس، زمان ديگرى را در تاريخ، براى ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا ذكر نكرده است، پس اين ورود، در روز اربعين سال 61 ه .ق بوده است.

3. اسفراينى (406ه .ق) از علماى بزرگ مذهب شافعى، در مقتل خود تصريح مى كند كه اهل بيت(عليهم السلام)، بيستم صفر وارد كربلا شده و با جابر ملاقات كردند؛ او مى گويد: «ولما وصلوا الى بعض الطريق»؛ «و چون به راهى رسيدند» و نمى گويد: «ولما وصلوا الى طريق كربلا او العراق»؛ «و چون به راه كربلا يا عراق رسيدند» تا در اين صورت، اشكال شود كه راه كربلا از بين راه مدينه نيست، بلكه از خود شام است.

4. سيد مرتضى علم الهدى (436ه .ق) مى نويسد: «ان رأس الحسين(ع) اعيد الى بدنه في كربلا» (3)؛ «همانا سر مطهر امام حسين(ع)، در كربلا به پيكر مقدس آن حضرت عودت داده شد».

5. ابوريحان بيرونى، محقق و رياضى دان شهير (440ه .ق) در كتاب نفيس خود «الآثار الباقية» چنين مى گويد:0.

ص: 219

و في العشرين رد رأس الحسين(ع) الى جسده حتى دفن مع جسده و فيه زيارة الاربعين و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام. (1)

سر مقدس امام حسين(ع) در بيستم صفر، به جسد مطهر امام برگردانده و با پيكرش دفن گرديد. زيارت اربعين درخصوص اين روز است. اهل بيت(عليهم السلام) نيز بعد از مراجعت از شام، اين روز را حرمت نهادند.

پس ايشان تصريح مى كند كه ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا، پس از بازگشت از سفر شام بود، نه قبل از رفتن به شام كه مرحوم شعرانى ترجيح مى دهد.

6. شيخ طوسى (460ه .ق) علت سنت شدن زيارت امام حسين(ع) در اربعين را تنها انجام مراسم تدفين سرهاى مطهر امام(ع) و ساير شهدا در كربلا مى داند. (2)

البته سيد بن طاووس مى گويد، شيخ طوسى معتقد است امام سجاد(ع) با اهل بيت(عليهم السلام) در روز اربعين (بيستم صفر) وارد مدينه شدند (نه كربلا) و سيد بن طاووس اين نظر را بعيد مى داند؛ به اين دليل چگونه ممكن است كه اهل بيت(عليهم السلام)، در مدت 40 روز به مدينه برسند؟ (3)

7. شيخ فتال نيشابورى (508ه .ق) مى گويد: «خرج علي بن الحسين(عليهما السلام) بالنسوة و رد رأس الحسين(ع) الى كربلا» (4)؛ «امام سجاد(ع) به همراه اهل بيت(عليهم السلام)، سر امام حسين(ع) را به كربلا بازگرداند».

8. عمادالدين طبرى آملى (متوفاى اوايل قرن ششم). (5)7.

ص: 220

9. شيخ شهيد طبرسى (508ه .ق). (1)

10. ابن شهر آشوب (588ه .ق) در مناقب، اعاده سر مطهر به بدن را ذكر كرده است. (2)

11. علامه شهيد و مورخ كبير، سبط ابن الجوزى، از علماى بزرگ اهل سنت (654ه .ق) چنين مى گويد:

«الاشهر انه رد الى كربلا فدفن مع الجسد» (3)؛ «بنا بر نظر مشهورتر، سر امام حسين(ع) به كربلا بازگردانده و با پيكرش دفن گرديد».

12. سيد بن طاووس على بن موسى بن جعفر (668ه .ق) در كتاب لهوف، بازگشت اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا و همچنين دفن سر مطهر در كربلا را نقل كرده و در كتاب اقبال (4)، الحاق سر مطهر به بدن در روز بيستم صفر را پذيرفته است؛ گرچه درباره آورنده سر مطهر و كيفيت دفن آن، سكوت كرده است.

13. شيخ فقيه، ابن نما حلى (جعفر بن محمد جعفر كه در اواخر قرن هفتم درگذشت) ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا و ملاقاتشان با جابر را بيان كرده است. (5)

شايان توجه است كه شيخ اجازه (6) ما، مرحوم آيت الله حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى، در كتاب «الذريعه» (7)، تاريخ وفات ابن نما، مؤلف كتاب «مثير الاحزان» را سال 645ه .ق ثبت نمود؛ در صورتى كه اين سال، تاريخ فوت پدر ايشان، فقيه9.

ص: 221

نامى، محمد بن جعفر بن نما، استاد سيد بن طاووس و محقق حلى است.

14. مورخ معروف، خواند مير (942ه .ق)، اربعين را صحيح ترين روايات در دفن سر مطهر دانسته و مى گويد: «امام چهارم، با خواهران و در بيستم شهر صفر، سر امام حسين(ع) و ساير شهيدان كربلا - رضى الله عنهم - را به بدن هاى ايشان منضم ساخت». (1)

15. عبدالله بن محمد الشبراوى، شيخ جامع ازهر قاهره، صاحب كتاب «الاتحاف بحب الاشراف» (172ه .ق) نقل مى كند: «بعد از چهل روز، سر به بدن ملحق شد». (2)

16. زكريا بن محمد قزوينى (1305ه .ق) در كتاب «عجائب المخلوقات» چنين مى گويد:

اليوم الاول منه عيد بني اميه ادخلت في رأس الحسين (رضي الله عنه) بدمشق و العشرون منه رد رأس الحسين الى جثته. (3)

اولين روز ماه صفر، عيد بنى اميه بود؛ سر مقدس امام حسين(ع) در اين روز، وارد دمشق شد و در روز بيستم همين ماه، سر مبارك امام(ع)، به بدن مطهرش بازگردانده شد.

17. علامه گران قدر، سيد محسن امين عاملى، در «لواعج الاشجان» به نقل از بشارة المصطفى و در «اعيان الشيعه» مى گويد: «ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا مشهور است». (4)

18. عالم شريف، سيد عبدالرزاق مقرم در «مقتل الحسين(ع)» چنين مى گويد: «اهل بيت(عليهم السلام) در كربلا با جابر ملاقات كردند». (5) همچنين مى گويد: «امام سجاد(ع)،7.

ص: 222

سر مطهر پدر و ساير شهدا را در كربلا به بدن ها ملحق كرد». (1)

19. احمد بن محمد ابن حجر مكى(937ه .ق) صاحب كتاب «الصواعق المحرقه» و شرح قصيده همزيه بوصيرى مى گويد: «بعد از چهل روز، سر به بدن ملحق شد». (2)

20. رضى بن نبى سيد جليل زبدة الفقهاء فاضل قزوينى (1118ه .ق) در كتاب نفيس «تظلم الزهرا»، عين عبارت سيد بن طاووس در كتاب اقبال را نقل مى كند و به طور جدى و صريح، گفته سيد را پاسخ مى دهد:

اقول: غاية ما قال بعد تسليمه محض استبعاد و لا ينبغي بمحضه انكار الروايات فانا سمعنا من الموثقين قرب كوفه من دمشق بما قد تيسر للبريد ان يسير بثلاثة ايام و لا سيما للولاة و الحكام بالجور و سيما مثل هذا الخبر المشوم الذي هو عيد للشاميين و مدة مقامهم في دمشق - على ما في المنتخب - لا يعلم كونها زائدة على ثمانية ايام تقريباً و لم نظفر على رواية دلت على مقامهم فيها مدة شهر و الله يعلم و ايضاً قد يذهب الحام بالمكاتب باسرع من ذلك».

به عقيده من، سيد، بعد از پذيرش جريان اربعين، بعدها صرفاً آن را بعيد دانست و سزاوار نيست با استبعاد صرف او، روايات تاريخى را انكار نمود؛ زيرا ما از برخى از اشخاص مورد اطمينان شنيده ايم كه كوفه به دمشق نزديك بود؛ به گونه اى كه يك پيك، مى توانست سه روزه، به ويژه براى كسب تكليف واليان و حكام جور، مثل خبر شوم كربلا را - كه براى اهل شام عيد به شمار مى رفت - به آنها برساند. اما مدت اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در شام، بنا بر آنچه در المنتخب آمده، تقريباً بيش از هشت روز نبوده است و ما به نقل ديگرى كهن.

ص: 223

بر اقامت آنان در شام به اندازه يك ماه دلالت كند، دست نيافتيم؛ خدا عالم است. به اضافه چه بسا گاه كبوتر نامه بر، زودتر از پيك زمينى پيغام برساند.

همچنين عده ديگرى از مشاهير علماى شيعه و سنى، قائل به اربعين هستند كه براى اطلاع بيشتر، مى توان به مقتل مقرم و تحقيق اربعين مراجعه كرد.

محدث خيابانى مى گويد:

تا به حال با وجود فحص شديد و تفتيش اكيد، در هيچ تاريخ و تأليفى از خاصه و عامه، ايصال اين مكتب و جواب را به شام و كوفه نديده ام كه به چه نحو و كدام وسيله بوده و حال آنكه از تذكرة الخواص و قمقام، مستفاد مى شود كه روز پانزدهم، رئوس و اسيران را از كوفه به شام حركت دادند. (1)

ابن اثير در الكامل و طبرى در تاريخ خود، داستانى در مورد ايام اسارت اهل بيت(عليهم السلام) در كوفه نقل مى كنند كه گوياى استجازه است؛ ولى مبهم و سربسته، آن هم به صورت حكايت قول (قيل). (2)

ثانياً: داستان استجازه با گفته شيخ مفيد كه مفادش حركت اهل بيت(عليهم السلام) در روز سيزدهم يا چهاردهم است (3) و به وضوح، بر عدم استجازه دلالت مى نمايد، تعارض دارد و در اين فرض، گفتار شيخ مفيد از چند جهت بر ديدگاه سيد بن طاووس مقدم است: 1. تقدم زمانى دو قرن و نيم 2. دقت نظر و ضبط و... .

علاوه بر مطالب گذشته، زمينه سؤال جديدى وجود دارد و آن اينكه مگر عمر سعد، براى فرستادن سرها و اهل بيت(عليهم السلام) از كربلا به كوفه، از ابن زياد اجازه خواست كه ابن زياد از يزيد اجازه بخواهد؟

نكته ديگرى كه در تعيين اربعين نقش دارد، جريان خروج و ورود اهل بيت(عليهم السلام) از كوفه به شام است؛ ازاين رو بررسى آن ضرورى به نظر مى رسد. شيخ مفيد در مورد خروج اهل بيت(عليهم السلام) از كوفه چنين شرح مى دهد:

ص: 225

روز دوازدهم يا سيزدهم، ابن زياد سر مطهر امام(ع) را به وسيله زجر بن قيس براى يزيد به شام فرستاد. پس از آن در روز چهاردهم يا پانزدهم، اهل بيت(عليهم السلام) را روانه شام كرد و كاروان اهل بيت(عليهم السلام) به كسانى كه سرها را مى بردند، رسيدند. (1)

شهيد قاضى طباطبايى مى گويد: «در كتب تاريخ، كاروان اهل بيت(عليهم السلام)، روز پانزدهم محرم از كوفه به سمت شام خارج شدند». (2)

تقويم و سالنامه پژوهشى آستان قدس رضوى (سال هاى 70 و 71) روز نوزدهم محرم را روز حركت و خروج اهل بيت(عليهم السلام) از كوفه به شام مى داند.

ورود سرهاى مطهر به شام در روز اول صفر معروف و مشهور است و تاريخ ديگرى نقل شده است و بسيارى، عيد دانستن اول صفر سال 61 از سوى بنى اميه را نقل كرده اند. از سوى ديگر، گويا همراهى سرهاى پاك و اهل بيت(عليهم السلام) هنگام ورود به شام، مورد اتفاق نظر همگان است. سيد بن طاووس، شيخ مفيد و ديگران معتقدند اهل بيت(عليهم السلام) و سرهاى مطهر، با هم به سمت شام حركت كرده و با هم وارد شام شدند. هرچند سيد، تاريخ خروج اهل بيت(عليهم السلام) از كوفه و ورود آنها به شام را معين نمى كند، اما همين مقدار كه قبول دارد اهل بيت(عليهم السلام) و سرهاى شهدا را با هم از كوفه خارج و با هم وارد شام كردند، براى پذيرفتن ورود اهل بيت(عليهم السلام) در روز اول صفر به شام كافى است. همچنين ايشان گفته مورخان معتبر و معروف در رابطه با خروج و ورود از كوفه به شام را رد نكرده است.

بنابراين پذيرش ورود اهل بيت(عليهم السلام) به شام در روز اول صفر، الزامى است و در نتيجه يا استجازه انجام نشد (چنان كه احتمال قوى همين است) يا در ده روز اول، انجام شد؛

ص: 226

يعنى دهه اول، به رفت و برگشت قاصد و كسب اجازه صرف شد، دهه دوم صرف حركت اهل بيت(ع) به شام شد و اهل بيت(عليهم السلام) روز اول صفر - طبق نظر معروف - وارد شام شدند و به همين مناسبت، آن روز، عيد رسمى امويان و دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) شد.

ابن اثير مى گويد: يزيد گفت:

لعن الله ابن مرجانة فانه بغضني بقتل الحسين الى المسلمين و زرع في قلوبهم العداوة فابغضني البر و الفاجر بما استعظموه من قتلي الحسين مالي و لابن مرجانة؟ لعنه الله و غضب عليه. (1)

خدا پسر مرجانه را لعنت كند كه با قتل حسين، مرا مبغوض مسلمانان ساخت و بذر دشمنى با ما را در دلهايشان كاشت؛ در نتيجه نيكوكار و بدكار را به دليل قتل حسين، با من دشمن ساخت. مرا با پسر مرجانه چه كار؟ خداوند او را لعنت كند و بر او خشم نمايد.

شيخ مفيد نيز مى گويد:

و لما وضعت الرؤوس بين يدي يزيد و فيها رأس الحسين(ع) قال يزيد... . ثم امر بالنسوة ان ينزلن فأفرد لهم داراً يتصل بدار يزيد فاقاموا اياماً ثم ندب النعمان بن بشير و قال: تجهيز لتخرج بهؤلاء النسوة الى المدينة. (2)

آن گاه كه سرهاى شهدا در برابر يزيد قرار داده شد و سر مقدس امام حسين(ع) در ميان آنان بود، گفت... سپس دستور داد كه اهل بيت(عليهم السلام) فرود آيند.... اهل بيت(عليهم السلام) در كنار منزلگاه يزيد، چند روزى اقامت داشتند تا اينكه روزى يزيد، نعمان بن بشير را خواست و به او گفت: آماده باشد تا با اهل بيت(عليهم السلام) به مدينه برويد.

اين كلمات به روشنى بر اقامت نداشتن يك ماهه در شام دلالت مى كند.

همچنين طبرى مى گويد: «ثم ادخلهم على عياله فجهزهم و حملهم الى المدينة» (3)؛ «سپس آنها را بر خانواده خود وارد كرد. سپس آنان را آماده نمودند و به سوى مدينه حركت دادند».

ص: 228

در جاى ديگر نيز مى گويد:

ولما حبس يزيد دعا بعلي بن الحسين و صبيان الحسين و نسائه فادخلوا عليه و الناس ينظرون ثم قال يزيد: يا نعمان بن بشير جهزهم بما يصلحهم و ابعث معهم رجلاً من اهل الشام فيسير بهم الى المدينه ثم امر بالنسوة ان ينزلن في دار.... فدخلن دار يزيد... فاقاموا عليه المناحة ثلاثاً.... (1)

ظاهر اين عبارت اين است كه در همان روز اول ورود اهل بيت(عليهم السلام) به شام و مجلس يزيد، او دستور داد تا مقدمات رفتن به مدينه را فراهم آورند. در عبارت «ثم امر بالنسوة ان ينزلن»، از واژه «ثم» استفاده مى شود كه پس از امر به فراهم نمودن مقدمات رفتن به مدينه، دستور داد «نزول» كنند؛ يعنى بار سفر باز كنند؛ زيرا نزول، وارد و داخل شدن نيست، بلكه فرود آمدن و پياده شدن از وسايل نقليه است. پس پيش از بار انداختن مسافران كربلا در شام، فرمان بازگشت آنان صادر شد.

ابن كثير نيز مى گويد: «اهل تحقيق گفته اند: بيشتر از يك هفته يا هشت روز، اقامت اهل بيت(عليهم السلام) در شام نبود». (2) در مقتل ابى مخنف نيز عباراتى با همين مضامين وجود دارد.

نتيجه بحث اينكه اقامت يك ماهه در دمشق، از نظر اسناد و مدارك تاريخى، پذيرفتنى نيست و نمى توان آن را تأييد كرد.

اهل بيت(عليهم السلام) در شام، با ورود اهل بيت(عليهم السلام) در بيستم صفر به كربلا منافات دارد.

در جواب اين سخن سيد بن طاووس، لازم است به دلايلى اشاره شود كه بر امكان پيمودن اين مسافت در مدتى كمتر از آنچه سيد معتقد است، دلالت دارند:

1. سيد بن طاووس خود اعتراف دارد كه مسافت بين كوفه و شام براى پيمودن عادى، 10 روز است؛ زيرا خود او گفته بود مدت رفت و بازگشت بين اين دو شهر، بيست روز يا بيشتر است. ازاين رو مى توان باور داشت كه پيك و قاصد سريع السير دولتى كه حامل پيام مهم امنيتى و نظامى نيز باشد، راه را پنج روزه طى مى كند.

2. بعضى از طوايف اطراف دمشق، مسافت دمشق تا نجف اشرف را هشت روزه و برخى از قبايل، هفت روزه مى پيمايند. (1)

3. از شخصى به نام ابوخالد نقل مى كنند:

روز جمعه، كنار شط فرات با ميثم تمار بودم، او گفت: «الساعه معاويه در شام مرد و من روز جمعه آينده، با قاصدى كه از شام آمده بود، ملاقات كردم و خبر از شام گرفتم». گفت: «معاويه از دنيا رفت و مردم با پسرش يزيد بيعت كردند». گفتم: «كدام روز معاويه مرد؟» گفت: «روز جمعه گذشته». (2)

با توجه به اينكه يزيد هنگام مرگ معاويه در شام نبود و فرصتى هرچند كوتاه براى آمدن يزيد به شام و بيعت مردم با او لازم بود، اگر اين قاصد پس از بيعت مردم، بلافاصله از شام خارج شده باشد، حداكثر مدت شش روز بين راه بود.4.

ص: 230

4. اشخاص موثق مى گويند، مسافت كوفه تا شام را طى سه روز به راحتى مى توان پيمود. (1)

5. در تابلوى بين شهرى وزارت راه سوريه نوشته شده: دمشق - بغداد \ 500 كيلومتر. از بغداد تا كوفه نيز حدود 150 كيلومتر و از بغداد تا كربلا حدود 70 كيلومتر است.

محدث قمى مى گويد: «روز هشتم، يزيد اهل بيت(عليهم السلام) را روانه كرد». (2) با توجه به ورود اهل بيت(عليهم السلام) در روز اول صفر و فاصله ده روزه كوفه به شام (چنان كه سيد، اعتراف دارد) رسيدن اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا را در بيستم صفر، به آسانى مى توان تصديق و باور كرد؛ چون حدود دوازده روز مى شود.

6. امام حسين(ع)، فاصله 470 كيلومترى مدينه و مكه را پنج روزه پيمودند (تقريباً روزانه 90 كيلومتر)؛ در نتيجه مسافت شام تا كربلا را كه حدود 570 كيلومتر است، طى هفت روز به راحتى مى توان پيمود و مسافت شام تا كوفه را به طور عادى، هشت روزه مى توان طى كرد.

7. سرعت شتر در بيابان، به دوازده كيلومتر و شتر تندرو (جماز) حتى به 24 كيلومتر در ساعت مى رسد. (3)

لازم به ذكر است كه علامه جليل، متتبع توانا، شهيد قاضى طباطبائى در كتاب نفيس «تحقيق اربعين»، از تاريخ طبرى نقل مى كند كه «ابابكرة» به دستور «بسر بن ارطاة» از كوفه به شام، هفت روزه رفت و برگشت. (4) مقرم نيز مى گويد: «ابابكره به شام رفت». (5)4.

ص: 231

بين علماى شيعه شهرت دارد كه امام سجاد(ع)، سر امام حسين(ع) را بازگرداند و در كنار پيكر امام(ع) دفن نمود.

5. سيد عالم جليل حاج سيد اسدالله حسينى تنكابنى مى گويد: «خبر حمل امام سجاد(ع)، اشهر و اظهر و اصح در نظر است و مؤيد به عقل و نقل است». (1)

6. محدث قمى چنين مى گويد:

و الذي اشتهر بين علمائنا الاماميه انه دفن مع جسده الشريف رده علي بن الحسين(عليهما السلام). (2)

7. المناوى مى گويد: «نقل ان الامامية متفقة على انه اعيد الى كربلا» (3)؛ « نقل است كه همه علماى شيعه بر اين باورند كه سر مطهر امام حسين(ع) به كربلا بازگردانده شد».

8. علامه كبير مجلسى مى فرمايد:

و بدان كه مشهور آن است كه سبب تأكيد زيارت آن حضرت در اين روز، آن است كه حضرت امام زين العابدين(ع)، با ساير اهل بيت(عليهم السلام) در اين روز، بعد از مراجعت از شام به كربلاى معلى وارد شدند و سرهاى مقدس شهدا را به بدن هاى ايشان ملحق كردند. (4)

طبق اسناد و مدارك يادشده، بازگشت سرهاى مطهر شهيدان به كربلا و پيوستن به پيكرهاى پاك آنان، اگر مورد اتفاق نظر و اجماع همه علما و مورخان بزرگ شيعه نباشد، معروف و مشهور بودنش بين آنها قطعى و مسلم است. اهل سنت نيز از اين شهرت بين شيعيان آگاهى دارند و به گفته برخى، مؤيد به عقل و نقل است و دفن سر مطهر امام حسين(ع) در جايى غير از كربلا، مورد تأييد بزرگان نيست.

صفر، به نظرش ثابت و قطعى است، به نوعى استدلال ظريف و دقيق متوسل مى شود و مى گويد: «آيات قرآن، دلالت قطعى بر لحوق سرها به بدن دارد؛ مثل (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ) (آل عمران: 169). خدا مى فرمايد: شهيدان زنده اند، با اينكه حيات و زندگى بدون سر ممكن نيست؛ پس بايد سر به بدن ملحق شده باشد تا بتوان زندگى و حيات شهيدان كربلا را تصور كرد؛ گرچه ندانيم به چه وسيله، به كربلا آورده شد و چگونه به بدن ملحق شد و شايد تحقيق و اظهار نظر در اين مورد، نوعى هم رعايت ادب و احترام به آن بزرگان باشد». (1)

اما كسانى كه منكر ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در اولين اربعين بعد از عاشورا هستند يا با شك و ترديد به اين جريان مى نگرند، در برابر يك پرسش جدى و اساسى قرار دارند كه پاسخ صحيح آن، جز با التزام به ورود اهل بيت(عليهم السلام)، امكان پذير نيست؛ اولين كسى كه به اين پرسش پاسخ صحيح داد، شيخ طوسى بود.

با ذكر مقدمه اى به طرح اين پرسش مى پردازيم:

به طور مسلّم و قطعى، تا قبل از واقعه عاشورا، مراسم اربعين، يعنى بزرگداشت شهيدان يا مردگان، براساس عرف يا شرع رسم بود. قبل از اسلام، بين طوايف عربى و ملت يهود، مراسم اربعين يا برپايى برنامه هاى سوگوارى و عزادارى رسم نبود. (البته سيد مقرم نظر ديگرى دارد كه به نقد آن نيز خواهيم پرداخت) در اسلام نيز براى مرگ بزرگانى همچون ابوطالب و خديجه و شهادت بزرگوارانى چون حمزه سيدالشهدا، جعفر طيار و ديگران، هيچ گونه اثرى از اربعين ديده نشده و از كسى هم نقل نشده است.

اينك پرسشى مطرح مى شود كه در روز بيستم صفر، غير از اربعين

ص: 236

بودن (1)، چه اتفاق تازه اى افتاد كه زيارت امام حسين(ع)، با الفاظ خاص و برنامه مخصوص، مستحب و سنت شد؛ تا آنجا كه يكى از پنج نشانه تشيع خاص و ايمان خالص قرار گرفت؟ چنان كه در حديث معروف از امام حسن عسكرى(ع) روايت شده است. (2)

به عبارت ديگر، پرسشى در اينجا مطرح است كه دقت و تأمل شايانى را مى طلبد و آن اينكه در روز بيستم صفر، دو برنامه مذهبى ويژه برگزار مى شود: 1. زيارت عارفانه امام حسين(ع)؛ 2. مراسم سوگوارى و عزادارى امام حسين(ع). با توجه به اينكه زيارت هاى مخصوص امام(ع)، فقط در ايام خاص سفارش شده است، مانند شب هاى جمعه (كه در ايام شرك و كفر نيز حرمت ويژه اى داشت) و نيمه شعبان، ليالى قدر، عيدين و عرفه؛ بنابراين هرگز شب و روزى را سراغ نداريم كه هيچ ويژگى خاصى نداشته باشد، ولى تشرف به كربلا و زيارت و تجليل آن بزرگوار در آن ايام، سفارش شده باشد. بدين دليل، برگزارى آيين سوگوارى در سالروزى كه هيچ خاطره و حادثه مصيبت بارى در آن اتفاق نيفتاده باشد، تعجب آور خواهد بود. به ضميمه اين نكته كه روز بيستم صفر، هيچ ويژگى خاصى مانند جمعه، عرفه بودن و... ندارد. ازاين رو پرسش اساسى اين است كه چرا دو برنامه يادشده، در روز بيستم صفر توصيه شده است؟

البته فراوانى ايام زيارات مخصوصه امام حسين(ع)، بيانگر اين نكته است كه پيشوايان مذهبى اسلامى، از هر فرصت مناسبى براى زنده نگه داشتن خاطره حساس و حيات بخش جريان عاشورا استفاده مى كردند. بدين سبب در هر روز و شب ويژه و ممتازى كه توجه به خدا و عبادت حضرت حق شايسته بود، شيعيان

ص: 237

و پيروان مخلص خود را به سوى حسين(ع) و كربلايش بسيج مى كردند و با انواع تشويق و توجه سعى مى كردند ياد آن امام مظلوم(ع)، در دل ها تازه بماند و نامش بر زبان ها رايج باشد و زمين كربلا و حرم شريفش از حضور زنان و مردان مؤمن و عارف و باوفا، مملو و آكنده شود.

از اين طريق رسم و سنت مبارزه با ظلم ظالمان (هرچند زير پوشش عنوان مقدس خليفه مسلمانان پنهان شده باشند) كه مهم ترين هدف و انگيزه قيام و مقاومت خونين و خدايى آن حضرت بود، براى هميشه و همه جا در طول تاريخ و عرض جغرافيا، زنده و شاداب، پايدار و جاودانه بماند. استحباب مؤكد زيارت آن بزرگوار در شب هاى جمعه، قدر، عيد فطر، قربان، نيمۀ شعبان و... گواه و شاهدى بر اين مدعا است.

در عين حال با اين همه آثار پربركت زيارات ذكرشده، هيچ مناسبتى، هر چند كوچك و مختصر، وجود ندارد كه زيارت خواندن آن بزرگوار در روز اربعين سنت شود. پس علت و فلسفه استحباب زيارت روز اربعين چه چيزى مى تواند باشد؟ آيا صرف حضور و آمدن جابر بن عبدالله انصارى در آن روز، مى تواند علت تأسيس چنين سنتى گردد؟

هرگز چنين نيست؛ چراكه اولاً: گرچه جابر شخص محترم و عالم محبوب و شيعه مخلص بود، لكن در بعد سياسى يا نظامى آن روز، هيچ نقش و جايگاه مهمى نداشت؛ آيا زيارت چنين شخصى، ممكن است يك سنت برجسته و آموزنده در تاريخ شود و به نام يك عمل قهرمانانه و آموزنده، سرمشقى براى مبارزان، مجاهدان، ايثارگران و از جان گذشتگان آينده روشن جهان سرخ و خونين تشيع باشد؟

ثانياً: آيا عمل سالگرد اولين زيارت، سابقه و نمونه اى براى الگو و شاهد بودن

ص: 238

دارد؟ هر شهيد و متوفايى، اولين زائر دارد؛ آيا عاقلانه و پذيرفتنى است كه چون كسى اولين زيارت را انجام داد، ديگران نيز به تبعيت و پيروى او، همه ساله آن روز را به مناسبت تجديد خاطره زيارت آن زائر، گرامى بدارند و مراسم باشكوه و مفصلى مانند روز درگذشت يا حتى مفصل تر از آن برپا كنند؟!

چرا اولين زيارت پيغمبر اكرم(ص) و ساير امامان(عليهم السلام) و شهيدان ديگر تاريخ، ثبت و ضبط نشد و گراميداشت و زيارت آن روز، شيوه و سنت قرار نگرفت؟

آيا اگر امام سجاد(ع) بر فرض، سى وهشتم يا چهل وپنجم يا پنجاهم، با اهل بيت(ع) به كربلا مى آمدند و سرهاى مطهر را دفن مى كردند و مراسم تدفين را برگزار مى نمودند، باز هم روز اربعين به مناسبت زيارت جابر، روز برجسته اى معرفى و مراسم تدفين سرهاى مطهر شهيدان به فراموشى سپرده مى شد؟

آيا اگر جابر روز سى ام شهادت امام حسين(ع) (دهم صفر) به زيارت مى آمد و امام سجاد(ع) با اهل بيت(عليهم السلام) و سرهاى مطهر، روز چهلم (بيستم صفر) وارد كربلا مى شدند، باز هم ثلاثين (دهم صفر) در مكتب تشيع، روز ممتاز و برجسته اى معرفى شده و اربعين فراموش مى شد؟

آيا اگر جابر روز ديگرى (غير از بيستم صفر) به كربلا مى آمد و امام سجاد(ع) اصلاً به كربلا نمى آمد (چنان كه بعضى معتقدند) باز هم همان روزى كه جابر به كربلا آمده بود، ثلاثين يا خمسين در مكتب و مذهب تشيع، يك سنت مؤكد ثبت مى شد؟ آيا در برابر اعتراض غير شيعيان، پاسخ و توجيه منطقى و محكمى داشتيم؟

ثالثاً: آمدن جابر به كربلا در روز اربعين (جدا از ديدار با اهل بيت(عليهم السلام) از سوى كسى قبل از سيد بن طاووس نقل نشده است و تنها اسفرائنى كه قبل از سيد مى زيست (406ه .ق) در مقتل خود نقل نموده است كه جابر در روز اربعين،

ص: 239

براى زيارت امام حسين(ع) به كربلا آمد و در آنجا با اهل بيت(عليهم السلام) ديدار كرد؛ ولى مرحوم سيد بن طاووس و ديگران، آمدن جابر «به صورت جداگانه» و بدون ديدار با اهل بيت(ع) را نقل نكرده اند. بنابراين «پذيرش آمدن جابر» و «انكار آمدن اهل بيت(عليهم السلام)» از نظر تاريخى پذيرفتنى نيست.

در خيابان ها و بيابان ها و كوچه و بازارها، براى هميشه و تا ابد، زنده بماند و همه ساله، مراسم بزرگداشت اين خاطره به يادماندنى و فراموش نشدنى، با عزت و احترام و هرچه باشكوه تر برگزار شود و روحيه ظلم ستيزى، همچون يك درس آموزنده از استاد بزرگ بشريت، حسين بن على(عليهما السلام)، به نسل هاى آينده، به ويژه جوانان منتقل شود و همچنان زنده و شاداب، گرم و گيرا حفظ شود تا زمينه قيام بزرگ جهانى و عدل گستر مهدى موعود(عج) فراهم آيد. بى گمان جز با شيوع و رواج روحيه شهادت طلبى و گسترش فرهنگ جانفشانى در راه ريشه كنى ظلم و ظالم، در ميان همه توده هاى محروم و مظلوم، زمينه و مقدمات ظهور و فرج نهايى فراهم نمى آيد. همچنان كه جز با روحيه شهادت طلبى و ايثارگرى، انقلاب كبير اسلام پا نگرفته و رونق نيافت. بدين سبب به حق مى توان گفت: پيامبر اكرم(ص) با تزريق روحيه جان نثارى در ملت خود، درس مبارزه با كفر و شرك را به آنان آموخت و حسين(ع) با تزريق روحيه جانفشانى (كه در جوامع اسلامى به مرگ يا به سردى و ضعف كشيده شده بود) درس مبارزه با ظلم و نفاق را به جامعه در خود فرو رفته آن زمان آموخت و چه خوش گفت: «حسين منى و انا من حسين» (تو گويى درست اين سخن گفت پيغمبر است).

شاهد خوب اين مدعا (بزرگداشت مراسم اربعين، تنها به دليل تجديد خاطره دفن سرهاى مطهر شهدا از سوى اهل بيت(عليهم السلام) در بيستم صفر) اين است كه در روزهاى ديگر، زيارتى مخصوص حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و برگزارى مراسم عزادارى و سوگوارى، رايج نيست. فقط حضور است و زيارت كردن و نماز است و دعاى وداع و بازگشت. در صورتى كه در اربعين، مراسم عزادارى و دسته هاى سينه زنى و غيره، در كربلا از عاشورا، خيلى مفصل تر و پرجوش و خروش تر برگزار مى شود.

ص: 241

هيئت ها و مواكب حسينى، از كل شهرهاى عراق براى اقامه عزا و نوحه خوانى رو به كربلاى حسين(ع) مى آورند؛ تا حدى كه كربلا، گنجايش پذيرايى آنان را ندارد. در بيرون شهر، چادر و خيمه برپا مى كنند و اين چند روز را آنجا به سر مى برند. سه شبانه روز پيوسته، دسته هاى عزادارى و سينه زنى، صحن و حرم مطهر كربلا و همچنين بازار و خيابان ها را پر از جمعيت مى كنند و ازدحام جمعيت، به قدرى است كه رفت و آمد و نقل و انتقال، در كل شهر، به ويژه ورود و خروج از صحن و حرم مطهر، براى افراد عادى، به ويژه زنان و كودكان، بسيار دشوار و گاهى همراه با خطرهايى خواهد بود.

از كتاب «ادب الطف» علامه خطيب شهير بزرگوار، سيد جواد شبر نقل است كه در اربعين، بيش از يك ميليون نفر در كربلا به زيارت و عزادارى مى آيند (در عراق آن روز كه ده ميليون نفر جمعيت داشت) و بيش از صد تن برنج، براى جمعيت هاى عمومى و علنى طبخ مى شود.

آيا چنين مراسم باشكوه و مجللى، تنها به سبب زيارت جابر بود؟! يا تنها به حساب روز چهلم عاشورا بود؟ يا براى تجديد خاطره تلخ و مظلومانه عاشوراست، كه در اربعين تجسم يافت و تكرار شد؟ يا اينكه براى بزرگداشت و تجليل مراسم تدفين بخشى از بدن پاك و پيكر مطهر امام حسين(ع) و ياران بى نظيرش است؟ بخشى از بدن و پيكر كه حرمت و قداستش، اگر از كل پيكر و بدن بيشتر نباشد، كمتر نيست.

آيا عده اى زنان و كودكان، اسير شده و رنج بى خانمانى كشيده و تلخى غربت چشيده، پس از چهل روز اسارت و آوارگى، سرِ بريده و از تن جدا شده پدران و برادران و فرزندان خود را به بدن هاى بى سر ملحق كنند و دفن نمايند، داغ تازه آنان، تازه تر نمى شود؟ داغديدگانى كه علاوه بر

ص: 242

داشتن داغ كشته و پرپر شدن گل پيكر خاندان خود، اجازه گريستن و اشك ريختن و آه كشيدن و ناله كردن را نداشتند، پس از چهل روز، تحمل درد و رنج و زحمت اسارت بر سر تربت عزيزان خود آمدند تا سرهاى پاك به امانت گرفته را به اهل امانت بازگردانند و پس از انجام وظايف و پايان يافتن مراسم تدفين تمام قطعات بدن هاى قطعه قطعه شده، به مراسم عزادارى و سوگوارى بپردازند.

آيا شايسته نيست شيعيان مخلص اين خاندان كه «خلقوا من فاضل طينتهم يفرحون لفرحهم و يحزنون لحزنهم» (از باقيمانده خاك آنان آفريده شدند و به شادى آنان شاد و به حزن و اندوه آنها اندوهناك اند) در بيستم صفر هر سال، سوگوارى و نوحه خوانى برپا كنند تا خاطره تلخ بازگشت اسيران، تجديد و مراسم تدفين سرهاى مطهر در كربلا، تجليل شود؟ و با برپايى مراسم نوحه و عزا و ماتم، هميارى و همگامى خود را با اهل بيت(عليهم السلام) اعلام كنند؟

از اينجا راز و رمز برگزارى مراسم سوم و برپايى برنامه چهلم براى مردگان مؤمن، كشف مى شود كه روز سوم، رمز تجديد خاطره مراسم تدفين پيكرهاى بى سر شهيدان كربلاست و راز مراسم اربعين، تجليل و اظهار همدردى با خاندان نبوت و شركت در اقامه عزا، به مناسبت تدفين و خاكسپارى سرهاى بى پيكر و ملحق نمودن آنها به بدن هاى پاك بى سر است.

من النواميس المردة الاعتناء بالفقيد بعد اربعين يوماً مضين من وفاته ... و النصارى يقيمون تأبينية يوم الاربعين من وفاة فقيدهم يجتمعون في الكنيسة و يعيدون الصلاة عليه... و اليهود يعيدون الحداد على فقيدهم بعد مرور ثلاثين يوماً. (1)

«اربعين» برگزارى مراسم بزرگداشت مردگان در روز چهلم مرگ، از سنت و آداب و رسوم رايج و شايع در همه امت ها و ملت هاست. مسيحيان نيز ملتزم مى باشند و يهوديان، اين مراسم را روز سى ام برگزار مى كنند.

آيا متخذ و برخاسته از سنت حسنه رايج در ميان مسلمانان نيست كه به نام و به ياد مراسم تدفين سر مطهر امام(ع) و هميارى با عزادارى خاندان داغديده اش برگزار مى شود؟

مراسم امام حسين(ع)، محكوم و تابع آداب و رسوم عرفيات رايج بين يهود و نصارى و جاهليت نيست، بلكه سنت شكن و حاكم بر سنت ها و خود، بنيانگذار سنت هاى حسنه است. اگر در ملت مسلمان، برگزارى مراسم اربعين سنت ضرورى الانعقاد است، يكى از خيرات و بركات بازتاب حركت و قيام الهى امام حسين(ع) و يكى از آثار حسنه آن بزرگوار است؛ نه از اين جهت كه چون بر هر مرده ممدوح و مذموم، مراسم اربعين برگزار مى شود، بر امام حسين(ع) نيز چنين رفتار مى شود. اگر اين گونه بود، چرا براى امامان ديگر، مراسم اربعين انجام نمى شود؟ همچنين اگر چنان بود، چرا اربعين امام حسين(ع) هر سال تكرار مى شود؛ درحالى كه براى اموات و شهدا، حتى براى معصومان(عليهم السلام)، مراسم اربعين تكرار نمى شود؟ همچنين مى بينيم براى مردگان، رسم و عادت نيست كه هر سال، مراسم اربعين تكرار شود.

پس به خوبى مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه اربعين امام حسين(ع)، مانند ديگر مراسم ها و سنت هاى مذهبى، همگى محتوايى حقيقى و پيامى آموزنده دارند و مشتمل بر رمز و راز توجيه پذير و تصديق و شايسته پيروى همه جوامع و طوايف بشرى هستند؛ نه اينكه مراسم امام(ع)، ريشه در آداب و رسوم يهود و نصارى و جاهليت اعراب، داشته باشد.

ص: 245

11. بشارة المصطفى، محمد بن على الطبرى، به كوشش جواد قيومى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1420ه .ق.

12. تاريخ حبيب السير، غياث الدين خواند امير، به كوشش محمد دبير سياقى، خيام، 1380 ه .ش.

13. تاريخ طبرى (تاريخ الامم و الملوك)، الطبرى، به كوشش گروهى از علما، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1403ه .ق.

14. تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(ع)، سيد محمد على قاضى طباطبائى، چ3، قم، بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيت الله قاضى طباطبائى، 1368 ه .ش.

15. تذكرة الخواص (تذكرة الخواص الائمة في خصائص الائمة)، سبط بن جوزى، قم، الشريف الرضى، 1418ه .ق.

16. ترجمه نفس المهموم، شيخ عباس قمى، ميرزا ابوالحسن شعرانى، تهران، آدينه سبز، 1391 ه .ش.

17. تظلم الزهرا، رضى بن نبى قزوينى، قم، شريف الرضى، 1375 ه .ش.

18. تنقيح المقال فى علم الرجال، المامقانى، نجف، مكتبة المرتضوية، 1352ه .ق.

19. تهذيب الاحكام فى شرح المقنعة للشيخ المفيد، الطوسى، به كوشش حسن موسوى خرسان و على آخوندى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365 ه .ش.

20. جلاء العيون تاريخ چهارده معصوم، المجلسى ، قم، سرور، 1382 ه .ش.

21. حماسه حسينى، شهيد مطهرى، چ4، تهران، صدرا، 1367ه .ش.

22. الذريعة الى تصانيف الشيعة، آقا بزرگ تهرانى، بيروت، دارالاضواء، 1403ه .ق.

23. روضة الواعظين، الفتال النيشابورى، به كوشش سيد محمدمهدى حسن خرسان، قم، الشريف الرضى، 1386ه .ق.

24. زاد المعاد فى هدى خير العباد، ابن قيم الجوزيه، به كوشش شعيب الارنووط و عبدالقادر الارنووط، بيروت، مؤسسة الرساله، 1407ه .ق.

ص: 247

25. كامل الزيارات، ابن قولويه القمى، به كوشش جواد قيومى، قم، نشر الفقاهه، 1417ه .ق.

26. الكامل فى التاريخ، ابن اثير، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دارالكتاب العربى، 1417ه .ق.

27. الكواكب الدرية، زين الدين محمد عبدالرؤوف المناوى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1429ه .ق.

28. چشم اندازى به تحريفات عاشورا (لؤلؤ و مرجان)، ميرزا حسين نورى طبرسى، تحقيق مصطفى درايتى، چ1، قم، انتشارات احمد مطهرى، 1379ه .ش.

29. اللهوف فى قتلى الطفوف، ابن طاووس، قم، انوار الهدى، 1417ه .ق.

30. مثير الاحزان، محمد ابن نما الحلى، نجف، مطبعة الحيدرية، 1369ه .ق.

31. مصائب الهداة، اسدالله تنكابنى قزوينى، تهران، مطبعة ميرزا على اصغر، 1332ه .ق.

32. مقتل الحسين، ابومخنف، به كوشش على اكبر غفارى، قم، مطبعة العلمية، بى تا.

33. مقتل الحسين(ع)، عبدالرزاق مقرم، قم، المكتبة الحيدرية، 1425ه .ق.

34. مناقب آل ابى طالب، ابن شهرآشوب، قم، علامه، 1379 ه .ش.

35. نفس المهموم، عباس قمى، نجف، مكتبة الحيدرية، 1421ه .ق.

ص: 248

سگ، شروع به خوردن نان كرد. چنان با لذت مى خورد كه صافى خنده اش گرفت. امام حسين(ع) پشت نخلى ايستاده بود و رفتار صافى را تماشا مى كرد. صافى غذايش را خورد و سير شد. او دستانش را بلند كرد و گفت: «الحمد لله رب العالمين. خدايا گناهانم را ببخش و به مولايم حسين(ع) بركت بيشترى بده. تو مهربان ترين مهربانان هستى». او سگ را نگاه كرد و گفت: «سير شدى يا نه؟» و باز هم خنديد، سگ داشت از صافى تشكر مى كرد.

امام از پشت نخل ها بيرون آمد و به صافى سلام كرد. صافى از جا بلند شد و با خوشحالى نزد امام رفت. امام به او فرمود: «من تو را ديدم كه نصف نان را خودت خوردى و نصف ديگرش را به اين سگ دادى». صافى گفت: «بله سرورم! چون دلم نيامد همه آن را خودم تنها بخورم». امام لبخند شيرينى زد و با مهربانى گفت: «اى صافى! من تو را در راه خدا آزاد مى كنم. همه اين نخل ها را هم به تو مى بخشم».

امام هم مى دانست كه او چقدر نخل ها را دوست دارد. صافى از خوشحالى در پوست خود نمى گنجيد. دست امام را بوسيد و تشكر كرد. او با خوشحالى به سمت نخل ها دويد. آنها را در آغوش مى گرفت و شادى مى كرد. حالا به دليل مهربانى امام حسين(ع)، او مى توانست هميشه با نخل ها باشد. (1)

كرد و سرانجام او را در مسجد، مشغول نماز يافت. مرد فقير گفت: «آن كس كه به او اميد داشته باشد، نااميد نمى شود». نماز امام به پايان رسيد؛ برخاست و به همراه فقير، به خانه رفت و آنچه در خانه داشت - كه بالغ بر چهارهزار دينار بود - در پارچه اى پيچيد و به مرد فقير داد و از كم بودن عطايش اظهار پوزش نمود. مرد عرب، نگاهى به سكه ها كرد. حيرت زده شده بود. شايد با خود مى گفت: «اين چه شخصيتى است كه اين همه به مردم بخشيده و چنين اظهار عذر و پوزش مى كند؟»؛ درحالى كه نمى دانست، كسى كه اكنون در خانه اوست، در دامان على(ع) و فاطمه(عليها السلام)، آن اسوه هاى بذل و بخشش، پرورش يافته است؛ خانواده اى كه افطارى خويش را به مسكين و يتيم و اسير داده و از سوى خداوند، به بزرگى ياد شدند:

(وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً) (انسان: 8) مرد فقير به شدت مى گريست و مى گفت: «چگونه اين دست بخشنده، زير خاك برود؟» (1)

آن زن چند روز بيمار شد. پسر خود را پيش طبيب فرستاد و تقاضاى معالجه كرد. طبيب گفت: «پسرم! مادرت را جگر اسبى سفيد درمان مى كند». سپس به آن يتيم گفت: «نزد حسين بن على(عليهما السلام) برو و از او طلب كن». هدف طبيب آن بود كه ببيند حرف هاى همسايه فقيرش درباره امام حسين(ع)، تا چه مقدار صحيح است، پسرك به خانه امام رفت و احوال مادر خود و سخن طبيب را براى آن حضرت بيان كرد. امام حسين(ع)، دستور داد كه يك اسب سفيد بكشند و جگرش را به يتيم بدهند. يتيم جگر را نزد مادر برد. مادر آن را - چنان كه طبيب گفته بود - مصرف كرد، ولى فايده اى از آن نديد. يتيم دوباره نزد طبيب بازگشت. طبيب گفت: «من اشتباه كرده بودم، جگر اسب سياه، درمان مادرت است». يتيم دوباره نزد امام حسين(ع) رفت و جريان را بيان كرد. امام دوباره دستور داد، اسب سياهى را كشته، جگرش را به يتيم بدهند و اين عمل تا هفت بار، همچنان تكرار شد و در هر بار، آن حضرت به جهت درمان مادر، دستور كشتن اسبى داده و جگرش را به پسر مى داد.

طبيب كه شاهد بخشش آن حضرت بود، برخاست و به خانه امام رفت و به چشم خود، هفت اسب سربريده را در خانه حضرت ديد. مدتى منتظر ماند تا اينكه امام بيايد. چون طبيب آن حضرت را ديد، برخاست و دست ايشان را بوسيد و عذرخواهى كرد و از شيعيان و دوستداران امام شد. (1)

و برايم دعا كنيد». امام با آن مرد به سوى خانه حركت كرد. وقتى وارد آن خانه بزرگ شدند، امام با تعجب و تأسف، نگاهى به اطراف آن خانه كرد و فرمود: «خانه اصلى خودت (آخرت) را ويران ساختى و به آبادانى خانه ديگرى كه فانى است، پرداختى. تو با اين كار، گرچه خود را نزد مردم عزيز و بزرگ داشته اى تا آنان به بزرگى، تو را نگاه كنند، اما بدان در نزد اهل آسمان، پست و كوچك شمرده مى شوى و تو را دشمن مى دارند». (1)

امام حسين(ع) از جا برخاست و خطبه اى در حمد و سپاس خدا و فضايل اهل بيت(عليهم السلام) ايراد نمود. آن گاه در پاسخ مروان گفت: «اى مروان! سخنان تو را شنيدم. چه حرف هاى نامربوط و ناروايى گفتى! اما حرف تو كه مقدار مهريه به دلخواه عبدالله بن جعفر باشد، بدان كه ما از «مهر السنه» تجاوز نمى كنيم كه پيامبر براى زنان و دخترانش قرار داد. اما قرض هاى عبدالله ارتباطى به شما ندارد و هرگز دخترهاى ما، قرض هاى ما را نمى پردازند. و اما سخن تو در اين باره كه با اين ازدواج، اختلاف دو قبيله برطرف مى گردد، بدان كه اختلاف ما و شما، اختلاف حق و باطل است كه هرگز به تفاهم نمى رسند. و اما تعريف و توصيه هايى كه درباره يزيد گفتى، انصاف به خرج ندادى؛ اين تعريف ها درباره پيامبر و اولاد اوست، نه يزيد».

«هان اى حاضران! شاهد باشيد كه من اين دختر را به پسرعمويش «قاسم بن محمد بن جعفر»، با مهر السنه كه 480 درهم در حال كنونى است، تزويج نمودم و باغ بزرگ خويش در مدينه را كه سالانه بيش از هشت هزار دينار درآمد دارد، به آنان بخشيدم». در اينجا بود كه مروان بن حكم، سخت ناراحت و خشمگين شد و مسجد را ترك كرد. (1)

به حسين(ع) خبر دادند كه اسامه بيمار شده است. امام به عيادتش رفت و از حالش پرسيد. اسامه در عين ناراحتى جسمى، اظهار نگرانى كرد و گفت: «شصت هزار درهم قرض دارم و مى ترسم كه بميرم و قرضم بماند و ادا نگردد». امام فرمود: «اداى قرض تو با من، پيش از آنكه تو را مرگ فرا گيرد، قرض تو را خواهم داد». (1)

همراه باشد». امام حسين(ع) گفت: «اگر نبود؟» عرب گفت: «ثروتى كه با بذل و بخشش همراه باشد». امام دوباره پرسيد: «اگر نبود؟» عرب گفت: «فقرى كه با استقامت همراه باشد».

امام باز پرسيد: «اگر آن هم نبود؟» مرد گفت: «آن وقت آذرخشى از آسمان بيايد و وى را خاكستر كند». در اين هنگام لبخندى بر لبان مبارك امام نقش بست و با كمال مهربانى، كيسه زر را كه هزار دينار در آن بود، به همراه انگشترى گران بها به مرد عرب بخشيد. عرب آنها را گرفت و گفت: «خداوند خود بهتر مى داند كه رسالتش را در كجا قرار دهد» و با كمال مسرت و خوشحالى، حضور امام را ترك كرد. (1)

پاسخ ميهمان نوازى

امام حسين(ع) به همراه برادرش امام مجتبى(ع) و عبدالله بن جعفر، به قصد زيارت خانه خدا، رهسپار مكه شدند. در بين راه، شترى كه زاد و توشه ايشان را حمل مى كرد، تلف شد و بدين سبب، آنان با زاد و توشه اى اندك به راه خود ادامه دادند كه پس از طى مسافتى، بدون توشه و غذا ماندند. گرسنه و تشنه براى يافتن آب و غذا در بيابان، به جستجو پرداختند كه ناگهان به خيمه پيرزنى رسيدند و از او كمك خواستند. به او گفتند: «اى پيرزن! آيا چيزى براى رفع گرسنگى و تشنگى در خيمه ات پيدا مى شود؟» پيرزن برخاست و از گوسفندى كه در كنار خيمه اش بود، شير دوشيد و به آنان داد. پس از مدتى پيرزن گفت: «اگر مى خواهيد آن گوسفند را بكشيد تا براى شما طعامى مهيا كنم». آنها گوسفند را كشتند و پيرزن از گوشت4.

ص: 258

آن، غذاى نيكو براى آنان پخت. آنها از آن طعام ميل كردند و بعد از اندكى استراحت، آماده حركت شدند. قبل از حركت به پيرزن گفتند: «ما افرادى از قبيله قريش هستيم كه از مدينه به قصد زيارت خانه خدا عازم مكه هستيم. اگر به سلامت، به ديار خويش برگشتيم، پيش ما بيا تا به تو به احسان و نيكى رفتار كنيم». آنان از زحمات او تشكر و قدردانى كردند و با او خداحافظى نمودند و به راه خود ادامه دادند. روزگارى گذشت و پيرزن و شوهرش، بسيار محتاج و تنگدست شدند و براى رفع احتياجى، به مدينه رهسپار گرديدند.

در يكى از روزها، آن زن و شوهر پيرش، در كوچه اى مى گذشتند كه به طور اتفاقى از مقابل خانه امام مجتبى(ع) عبور كردند. امام كه بر در خانه ايستاده بود، او را شناخت و غلام خويش را به دنبال آنها فرستاد. وقتى حضرت با آن زن و شوهر پير روبه رو شد، فرمود: «آيا مرا مى شناسى؟» پيرزن گفت: «نه!» حضرت خود را معرفى فرمود. پيرزن عرض كرد: «آرى شما را شناختم، پدر و مادرم فدايتان باد!»

آن گاه حضرت از وضع و حال آنان جويا شد و هنگامى كه به تنگدستى آنان پى برد، دستور داد تا هزار گوسفند براى آنان خريده، افزون بر آن، هزار دينار به ايشان بدهند. سپس غلام خود را همراه آن پيرزن و شوهرش به نزد برادرش حسين(ع) فرستاد. وقتى آن زن و شوهر سالخورده به نزد امام حسين(ع) آمدند، حضرت از آنها پرسيد: «برادرم با شما چگونه رفتار كرد؟» پيرزن گفت: «هزار گوسفند و هزار دينار به ما عطا فرمود». آن گاه حسين(ع) نيز مانند برادر بزرگوارش، هزار گوسفند و هزار دينار به آنها عطا نمود و آن زن و شوهر پير، با خرسندى تمام به ديار خويش بازگشتند. (1)3.

ص: 259

هدايت و ارشاد

«نافع بن ارزق»، رهبر خوارج بود. وقتى كه نافع به حضور حسين(ع) شرفياب گرديد، عرض كرد: «خدا را براى من توصيف كن». امام فرمود: «خدا را با چشم نمى توان ديد و با خلقش نمى توان سنجيد. به همه كس نزديك است، ولى جسم نيست. نزديكى او جسمانى نيست تا او را لمس كند. كسى است كه در مقامى بالا و شامخ قرار دارد، ولى از كسى دور نيست. يكى است و بس. تجزيه پذير نيست. آيات او، شناسنده اويند. بزرگ است و از هر عيب و نقص مبرا و پيراسته». نافع به شدت تحت تأثير سخنان عميق امام قرار گرفت و گريست و گفت: «اى حسين، چه خوب و زيبا سخن گفتى!» امام فرمود: «شنيده ام كه تو مرا و پدرم را و برادرم را كافر مى خوانى؟» نافع گفت: «همين طور است، ولى اكنون شما را پيشوايان اسلام و ستارگان دين مى دانم». (1)

ص: 264

يكى از مستحبات زيارت اربعين، خواندن دعاى اربعين است. اين دعا كه مرحوم شيخ عباس قمى(رحمه الله) آن را در كتاب «مفاتيح الجنان» خود آورده است، آموزه هاى ارزشمندى دارد. محور اين دعا، بر اساس ويژگى هاى امام حسين(ع) و بيان مجاهدت هاى آن حضرت است. آشنايى با اين دعا، تأثير فراوانى در افزايش شناخت سيدالشهدا(ع) خواهد داشت. در اين نوشتار، به فرازهايى از اين دعاى شريف مى پردازيم.

فرهنگ تشيع است. زيارت مخصوص آن حضرت در روز اربعين، شعار مخصوص شيعه است و اين مسئله براى هيچ فردى از ديگر معصومين(عليهم السلام)، حتى براى پيامبر اكرم(ص) وجود ندارد. زيارت حضرت سيدالشهدا(ع) در روز اربعين و اقامه مجلس عزا براى آن حضرت، فقط به ايشان اختصاص دارد.

از اين مسئله مى توان به عمق فاجعه عاشورا و اهتمام اهل بيت(عليهم السلام) به زنده نگه داشتن پيام عاشورا پى برد و اينكه آن بزرگواران با توصيه و تشويق درباره زيارت امام حسين(ع) در روز اربعين، همواره درصدد تازه نگه داشتن حادثه خونين عاشورا بودند. (1)

عبدالله بن هلال مى گويد:

از امام صادق(ع) شنيدم كه مى فرمود: «آسمان در شهادت جانگداز امام حسين(ع) و حضرت يحيى بن زكريا(ع) به سوگ و ماتم نشست و گريست و بر كس ديگرى جز آن دو، گريه نكرده است». پرسيدم: «گريه آسمان چه بود؟» فرمود: به مدت چهل روز، هنگام طلوع و غروب، سرخى مخصوصى در آسمان ظاهر مى شد». عرض كردم: «اين گريه آسمان بود؟» فرمود: «آرى». (1)

همچنين شخصى به نام عبدالخالق عبدربّه نقل مى كند:

از امام صادق(ع) در تفسير اين آيه شريفه كه مى فرمايد: (يا زَكَرِيّا إِنّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ اسْمُهُ يَحْيى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا)؛ «اى زكريا! ما تو را به فرزندى بشارت مى دهيم كه نامش «يحيى» است و پيش از اين، همنامى براى او قرار نداديم». (مريم: 7)، شنيدم كه فرمود: «حسين بن على(عليهما السلام) پيش از خودش همنامى نداشت؛ چنان كه حضرت يحيى(ع) نيز پيش از اين، همنامى نداشت و آسمان در سوگ آن دو به مدت چهل روز گريست و بر كس ديگرى جز آن دو گريه نكرد». راوى مى گويد، پرسيدم: «گريه آسمان چه بود؟» فرمود: «هنگام طلوع و غروب، سرخى مخصوصى در آسمان ظاهر مى شد». (2)

زيارت اربعين نيز اين گونه است. اين زيارت با اين عبارت شروع مى شود:

«اَلسَّلامْ على وَلِّي اللهِ وَ حَبيبهِ؛ السلامُ على خَليلِ اللهِ و نَجيبه...»؛ «سلام بر ولى خدا و دوست او؛ سلام بر محبوب خدا و برگزيده او...».

«سلام» به معناى سلامت است و «السلام عليكم»، يعنى سلامت از جانب خدا بر شما باد. سلام كردن، ساده ترين، آسان ترين و ارزشمندترين وسيله براى ابراز ارادت، تكريم و تعظيم مخاطب و تحكيم پيوندهاى اجتماعى است. سلام، نوعى تحيت و درود است و اصل «تحيت»، به معناى طلب حيات براى مخاطب است؛ خواه حيات ظاهرى باشد يا حيات باطنى، مادى باشد يا معنوى. سلام بر امام حسين(ع) به معناى باور داشتن به حيات معنوى آن حضرت و شنيدن سلام ما از سوى ايشان است؛ چنان كه در مفاتيح الجنان در فصل آداب زيارت، در قسمت اذن دخول حرم هاى شريف مى خوانيم:

خدايا من در غيبت صاحب اين مزار و حرم شريف - مانند حيات مبارك او - معتقد به احترامش هستم. خدايا، من مى دانم رسول تو(ص) و خلفاى تو(عليهم السلام) زنده اند و پيش تو روزى مى خورند، مرا مى بينند، كلام مرا مى شنوند و سلامم را جواب مى دهند؛ ولى تو كلام آنها را از گوش من پوشاندى.

از آنجا كه همه انسان ها اعم از معصوم و غيرمعصوم، به لحاظ قوس صعود، در حال حركت به سوى كمال مطلق هستند و اين كمال جويى و ترفيع درجه، در بهشت نيز ظهور دارد، سلام هاى ما به معصومان(عليهم السلام)، مايه ترفيع درجات آنها مى شود؛ چون سبب مى شود سلامت ويژه اى از ناحيه ذات پاك خداوند به آنان افاضه شود. افزون بر اين، سلام براى خودِ سلام كننده نيز اجر، منزلت و رفعت درجه خواهد داشت. (1)0.

ص: 269

بديهى است، منظور از ارث بردن امام حسين(ع) از پيامبران، بهره داشتن آن حضرت از همه ويژگى هاى زيبايى است كه در پيامبران ديگر، بازتاب يافته است. به عبارت ديگر، سيدالشهدا، تمامى ويژگى هاى پيامبران ديگر را يك جا در خود جمع كرد؛ چنان كه شاعر به زيبايى در اين باره سروده است:

حُسن يوسف، دَم عيسى، يد بيضا دارى *** آنچه خوبان همه دارند، تو تنها دارى

قرار داديم تا بر مردم، گواه باشيد». (بقره: 138) پرسيدم؛ ايشان فرمود: «منظور از امت وسط و گواهان بر خلق، ما هستيم و ماييم حجت هاى خداوند بر روى زمينش». (1)

نور، مجارى هرگونه فيض تكوينى و تشريعى خدا هستند و به واسطه آنها، ارتباط ميان عالم هستى و خداوند برقرار مى گردد و در اين باره، فرقى نيست كه آن فيض به عالَم فرشتگان برسد يا به عالم انسان ها، يا حيوانات و نباتات و جمادات. (1)

امام باقر(ع) فرمود:

رسول خدا(ص)، دروازه الهى است كه از غير آن نمى توان وارد شد و راه روشنى است كه هر كس آن را طى كند، به خدا مى رسد. على(ع) نيز چنين است و يكايك امامان نيز همين گونه هستند. خداوند آنان را اركان زمين قرار داد تا اهلش را مضطرب نگرداند و عمودهاى اسلام و نگهبانان راه هاى هدايت گردانيد، به گونه اى كه كسى هدايت نمى شود، مگر به هدايت آنها و كسى گمراه نمى گردد، مگر به كوتاهى در حق آنها. (2)

امام رضا(ع) درباره جايگاه امام در هدايتگرى و رهانيدن آدم ها از نادانى و گمراهى، وجود او را به ماه و ستاره مانند كرده كه در شب هاى ظلمانى، مايه هدايت انسان ها و سبب رهانيدن آنان از تباهى و گمراهى است:

امام، ماه درخشنده و چراغ پرتوافكن و روشنايى تابنده و ستاره راهنما در ناپيدايى شب هاى ظلمانى و راهنماى هدايت و نجات بخش از تباهى است. امام، شعله فروزنده بر تپه و گرمى ده بر سرمازده و راهنماى در مهلكه هاست. (3)

و گروه هايى دارند كه محبوب خدا هستند. به بيان ديگر، تولّى يعنى به هم پيوستگى و اتصال شديد مؤمنانى كه هدف واحدى را تعقيب مى كنند، اما تبرّى يعنى دورى جستن از فرد و جريانى كه جهت الهى ندارد و دشمن خدا محسوب مى شود. به بيان ديگر، تبرّى يعنى جدا شدن از جبهه باطل. (1)

در حقيقت، يكى از برجسته ترين ويژگى هاى ايمان، تولّى و تبرّى است كه حتى در نباتات و حيوانات، به صورت جذب و دفع وجود دارد و در انسان ها به صورت حب و بغض يا نفرت و ارادت، جلوه مى كند. هر حيوان يا درختى، دوست داشتنى ها و پسنديده هاى خود را جذب مى كند و ناپسندها را از خود مى راند و هر انسانى بر اساس بينش خويش، برخى چيزها را پسنديده مى داند و به آن محبت مى ورزد و برخى ديگر را ناپسند مى شمارد و مورد بغض و غضب خويش قرار مى دهد. تولّى و تبرّى، همانند «ايمان به خدا» و «كفر به طاغوت»، دو بال براى سلوك به سوى كمال و تعالى و ترقى است كه هيچ يك به تنهايى كفايت از ديگرى نمى كند و با يكى از آن دو، نمى توان صعود كرد. (2)

در فرازى از زيارت اربعين، موضوع تولّى و تبرّى مطرح شده و زيارت كننده، خداوند را بر اين موضوع گواه مى گيرد كه وى با دوستان امام حسين(ع)، دوست و با دشمنانش، دشمن است:

اللّهُمَّ انّي اشهِدُكَ انّي وَلِيٌّ لِمَن والاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَن عاداهُ.

پروردگارا! تو را گواه مى گيرم كه من با همه كسانى كه با او (امام حسين(ع) دوست اند، دوست هستم و با همه كسانى كه با او دشمن هستند، دشمن هستم.9.

ص: 276

مقام معظم رهبرى مى فرمايد:

تولّى و تبرّى، مسلمانان را به هم مرتبط مى كند؛ به گونه اى كه هيچ عاملى نتواند آنان را از يكديگر جدا كند و يك انضباط حزبى برقرار مى كند؛ زيرا جمعيتى كه در اقليت هستند، ممكن است فكرشان تحت الشعاع فكر اكثريت قرار گيرد و شخصيت آنها در لابه لاى شخصيت هاى بقيه مردم نابود گردد. اسلام آنها را براى مبارزه با هضم طبيعى، به هم پيوند زده و از ساير جبهه ها جدا ساخته است. همچون عده اى كوهنورد، كه بايد از يك راه صعب العبور كوهستانى و پرپيچ و خم و گردنه بگذرند تا به قله كوه برسند. اينها به همديگر مى چسبند و كمرهايشان را به هم محكم مى بندند كه اگر يكى از آنها افتاد، بقيه او را نگه دارند. اين حالت، نمايشگر حالت به هم پيوستگى و جوشيدگى شديد مسلمانان است كه از آن در قرآن و حديث، به «تولّى و تبرّى» تعبير مى شود. (1)

وقتى اهميت تولّى و تبرّى آشكار مى شود كه بدانيم محبت قلبى نسبت به كسى، گرايش قلبى به او را نيز در پى دارد و گرايش قلبى نيز به طور طبيعى، به همانندسازى با محبوب و الگوسازى او در اخلاق و رفتار مى انجامد. در نتيجه، آنچه از محبوب جلوه مى كند، در شخص مُحب نيز بروز مى كند. بر اين اساس، اسلام، سازوكار فرهنگى و اخلاقى مهمى به نام تولّى و تبرّى را بنيان نهاد تا بر اثر آن، پيروانش جهت گيرى دوستى هاى خويش را انسان هاى صالح و شايسته قرار دهند و در پى آن، بذر ويژگى هاى زيبا و رفتار شايسته را با تولّى آنان، در دل و جان خويش بكارند و از آن سو نيز موضوع تبرّى را بيان فرمود تا به وسيله آن، پيروانش در برابر آسيب هاى اخلاقى و رفتارى برآمده از دوستى، با انسان هاى ناشايست و ستمگر، ايمن بمانند.0.

ص: 277

آورده و مطيع بندگان شقى گرديدند. امام حسين(ع) در مقابل آنان تن به ذلت نداد و با آنان با شكيبايى به جهاد پرداخت تا آن گاه كه خونش را ريختند و اهل بيتش را به اسارت بردند. (1)

پاك امام حسين(ع) رسيدند، جابر بن عبدالله را با گروهى از طايفه بنى هاشم و مردانى از آل پيغمبر(ص) ديدند كه به زيارت حضرت آمده اند. آنان شروع به عزادارى و نوحه سرايى كردند. زنان قبائل عرب نيز كه در آن اطراف بودند، جمع شده و عزادارى كردند. كاروانيان سپس از آنجا به سوى مدينه كوچ كردند. (1)

و پستى نجات دهد؛ لذا هنگامى كه از مدينه خارج مى شوند، در پيام خود به برادرش محمد بن حنفيه مى فرمايند: «من با تكبر، با غرور از روى فخرفروشى و از روى ميل به قدرت... قيام نكردم. مى بينم كه اوضاع در ميان امت رسول الله دگرگون شده و حركت به سوى انحطاط است و براى مقابله با آن قيام كردم. براى ايجاد حكومت حق قيام كردم». لذا در رفتار امام حسين(ع) از همان ابتدا كه از مدينه حركت كردند تا وقتى در كربلا به شهادت رسيدند، همان معنويت و عزت و سرفرازى و در عين حال عبوديت و تسليم مطلق در مقابل خدا محسوس است. (1)

يزيديان، عده زيادى نمى دانستند علل قيام امام چه بود. همچنين دشمن درصدد تحريف واقعيت هاى قيام حضرت بود. اما حضرت زينب با سخنان كوبنده، از اين تحريفات جلوگيرى كرد. چنان كه وقتى اسيران را به كاخ ابن زياد بردند، او خطاب به حضرت زينب گفت: «آيا ديدى خدا با برادرت چه كرد؟» زينب(عليها السلام) پاسخ داد: «من از خدا درباره برادرم جز خوبى نديدم. آنها به راهى رفتند كه خدا مى خواست. آنان با شهادت، به افتخارى كه خواستند رسيدند؛ اما تو پسر زياد! خود را آماده كن كه خدا بين تو و آنان حكم خواهد كرد». (1)

بهره بردارى كردند. آنها با استفاده از اين فرصت، حقيقت قيام امام حسين(ع) را به تصوير كشيدند و جنايت هاى گماشتگان اموى را برملا كردند. اسيران، به ويژه حضرت زينب(عليها السلام) و امام سجاد(ع)، اولين تعقيب كننده راه و هدف حسين(ع) و فرمانده جنگ سرد و تبليغاتى بر ضد حكومت اموى بودند. در پرتو همين افشاگرى ها بود كه انقلاب حسينى در دل همه مردم شكوفا شد و موج تنفر از حكومت اموى به وجود آمد؛ تا جايى كه بستگان يزيد هم به لرزه و گريه افتادند و همان يزيدى كه با ديدن اسيران، ابراز خرسندى مى كرد، ناچار شد براى انحراف افكار عمومى، ابن زياد را مقصر قلمداد كند.

حرم را براى وداع، با ناله و فرياد به سوى مزار مقدس امام حركت داد و همگى در اطراف قبر مقدس گرد آمدند. سكينه قبر پدر را در آغوش گرفت و به شدت گريست و اين ابيات را زمزمه كرد: «اى كربلا! بدنى را در تو به امانت گذاشتيم كه بدون غسل و كفن مدفون شد، اى كربلا، كسى را به نزد تو يادگار نهاديم كه روح احمد و وصى اوست...». (1)

پدر من با واسطه هاى بسيار از نواده هاى حضرت داوود است؛ با اين حال، مسيحيان مرا به اين دليل بزرگ مى شمارند و از خاك پايم تبرك مى برند و شما پسر دختر پيامبر خود را مى كشيد؟ اين چه ديندارى است؟» يزيد وقتى اعتراض سفير روم را شنيد، گفت: «اين نصرانى را بكشيد تا مرا در كشور خود رسوا نكند.» چون نصرانى چنين فهميد، گفت: «ديشب رسول خدا(ص) را در خواب ديدم كه به من فرمودند: «تو اهل بهشتى». و سپس شهادتين گفت و سر حسين(ع) را به سينه چسبانيد و بوسيد تا كشته شد. (1)

آنكه به نزد آنان آمد و در آنجا اقامه عزا كرد. عزادارى اهل بيت(عليهم السلام) در كاخ يزيد و دارالاماره، چنان تأثير گذاشت كه مردم تصميم گرفتند به خانه يزيد ريخته و او را بكشند. (1)

امام زين العابدين(ع)، حدود چهل سال بر پدر بزرگوارش گريست؛ درحالى كه روزها را روزه مى گرفت و شب ها را به عبادت مى پرداخت. هنگام افطار، وقتى غلام آن حضرت برايش غذا مى آورد، امام مى فرمود: «پسر پيامبر را با شكم گرسنه و لب تشنه شهيد كردند» و وقتى غلام مى گفت: «مولاى من، آيا وقت آن نرسيده كه اندوهتان تمام شود و گريه هايتان پايان پذيرد؟»، حضرت مى فرمود: «واى بر تو! يعقوب دوازده پسر داشت؛ خدا يكى را پنهان كرد، موى سرش سفيد شد، كمرش خميده و ديدگانش به سبب گريه، بينايى خود را از دست داد؛ درحالى كه مى دانست او زنده است؛ اما من، پدر و عزيزانم را ديدم كه به خون آغشته بر زمين افتاده بودند. چگونه اندوهم پايان يابد و گريه ام بكاهد». (1)

اسيران عزادار، روزها به عزادارى و گريه بر مصيبت هاى خود مى پرداختند و اين گونه، مردم را از فجايع كربلا آگاه مى ساختند و از چهره كريه عاملان آن فجايع هولناك، پرده بر مى داشتند.

شيخ صدوق(رحمه الله) مى نويسد:

يزيد دستور داد اهل بيت امام حسين(ع) را به همراه امام سجاد(ع)، در خرابه اى زندانى كنند. آنها در آنجا نه از گرما در امان بودند و نه از سرما؛ به گونه اى كه بر اثر نامناسب بودن آن محل و گرما و سرماى هوا، صورت هايشان پوست انداخته بود.

در ميان ناله و اندوهِ بانوان اسيرشده از زنجير ستم، كودكان مظلومى به چشم مى خوردند؛ آنان درحالى كه گرسنه بودند، هر روز عصر با لباس هاى كهنه جلوى در خرابه صف مى كشيدند و مردم شام را كه دست كودكانشان را گرفته بودند و با آذوقه به خانه هايشان برمى گشتند، غريبانه تماشا مى كردند و آه حسرت مى كشيدند. دامان عمه را مى گرفتند و مى پرسيدند: «عمه! مگر ما خانه نداريم؟ پدران ما كجا هستند؟» حضرت زينب(عليها السلام) نيز براى تسلاى دل كوچك و غم ديده آنان مى فرمود: «چرا عزيزانم! خانه شما در مدينه است و پدرانتان به سفر رفته اند».

امام سجاد(ع) در مورد ويرانه شام مى فرمايد:

در مدت اسارت مان در خرابه شام، چه رنج ها و مصيبت هايى كه نديديم! روزى ديدم عمه ام زينب(عليها السلام) ديگى را روى آتش گذاشته است. پرسيدم: «عمه! در اين ديگ چيست؟» پاسخ داد: «ديگ خالى است، ولى چون كودكان گرسنه اند، براى اينكه آنان را ساكت كنم، وانمود كردم كه مى خواهم برايشان غذا بپزم تا با اين بهانه آنان را خواب كنم».

ص: 292

نقل شده است كه كودكان گرسنه، پيوسته پيش حضرت مى آمدند و از گرسنگى ناله مى كردند؛ تا آنجا كه دل زنان شام به رحم مى آمد و براى آنان آب و غذا مى آوردند.

امام صادق(ع) از زبان امام سجاد(ع) نقل فرمود:

وقتى اهل بيت(عليهم السلام) را در ويرانه جاى دادند، يكى از آنان با ديدن وضع ناهنجار و ديوارهاى ترك خورده گفت: «اين ها ما را در اين خرابه جاى داده اند تا اين ديوارها بر سرمان خراب شود و ما را بكشند». پاسبانان خرابه به زبان رومى به هم گفتند: «اين ها را ببينيد كه از خراب شدن ديوارها بر سرشان مى ترسند، با آنكه فردا آنها را بيرون خواهند كشيد و خواهند كشت». على بن الحسين(عليهما السلام) فرمود: «جز من، هيچ يك از اهل خرابه، زبان رومى نمى دانست». (1)

در خرابه شام چنين وضع اسفناكى حكمفرما بود. حتى در بعضى منابع تاريخى آمده است: «چند تن از كودكان، از شدت سرما و گرما و گرسنگى در خرابه جان باختند». (2)

زيرا از هنگام شهادت امام حسين(ع) و يارانش، اهل بيت(عليهم السلام) نتوانسته بودند براى آنان عزادارى كنند و دشمن، آنان را از اين كار باز داشته بود. يزيد بر خلاف ميل باطنى اش، ناچار شد اين شرط را بپذيرد؛ زيرا به خوبى مى دانست برپايى سوگوارى از سوى قهرمان كربلا، حضرت زينب(عليها السلام)، پايه هاى حكومت استبدادش را سست خواهد كرد.

با اين حال، به دليل تدابيرى كه براى جلوگيرى از موج فزاينده اعتراض ها و نارضايتى هاى مردم انديشيده بود، ناگزير اين شرط را پذيرفت. يزيد در مركز شهر، خانه اى را براى عزاداران در نظر گرفت و دستور داد زنان شام، براى تسليت گويى به حضرت زينب(عليها السلام) و برپايى مجلس عزا (كه البته زير نظر جاسوسان بود)، در آن خانه حضور يابند. با انتشار اين خبر در شهر، تمامى زنان هاشمى با لباس سياه در مجلس حضور يافتند و به زينب(عليها السلام) تسليت گفتند.

زنان بنى اميه و بنى مروان نيز با زينت و زيورشان به مجلس آمدند و به زينب(عليها السلام) تسليت گفتند. البته شنيدن مصيبت هاى كربلا كه از زبان دختر على(ع) بيان مى شد، انقلابى شگرف در دلشان ايجاد كرد و آنان نيز با پوشيدن لباس سياه، ابراز همدردى كردند. هفت روز در شام مجلس عزادارى برپا شد. شام روحيه انقلابى گرفته بود و نزديك بود، سيل خروشان انتقام و نارضايتى، حكومت يزيد را در هم بشكند. (1)

خاندان شناخته بودند. چهره شهر تغيير كرده بود؛ مردمى كه چندى پيش از كاروان اسيران با آتش و خاكستر استقبال كرده بودند، اينك با شرمندگى و احترام با اسيران رفتار مى كردند.

مردم شام با درك برخى واقعيت ها، در آستانه استحاله اى بزرگ قرار گرفته بودند. آسمان انديشه آنان كه با اسلام تحريف شده معاويه و ترور شخصيت على(ع) و خانواده اش، سياه و غبارآلود شده بود، با خطبه هاى توفنده زينب(عليها السلام) و امام سجاد(ع)، آفتابى و روشن شد. اين موج ناخشنودى به سراى خاموش يزيد نيز رسوخ كرده بود و تنها خروج اهل بيت(عليهم السلام) بود كه مى توانست آسايشى كوتاه، آن هم در شام براى او ايجاد كند. از اين رو، كاروان اسيران را از شام خارج كرد.

كاروان آهسته آهسته گام برمى دارد و از شهر و نگاه هاى غم گرفته مردم دور مى شود. زينب(عليها السلام) و بانوان كاروان تا مسافت هاى دور، به بيرون از كجاوه هايشان مى نگريستند و به ياد رنج هايى كه در اين شهر ديدند و برخى فرزندان امام را در اين شهر از دست دادند، اشك مى ريختند؛ دخترك زخم ديده و كتك خورده اى كه جايش در محمل زينب(عليها السلام) خالى است، ولى خاطره اش همراه كاروان است.

صفوان بن مهران مى گويد:

سرورم امام صادق(ع) به من فرمود: «در روز اربعين، هنگام ظهر به زيارت امام حسين(ع) و يارانش برو و آنان را زيارت نما. سپس به زيارت حضرت عباس(ع) برو و پس از زيارت امام حسين(ع)، او را هم زيارت نما. زيارت آنان چه در روز اربعين و چه در روز عاشورا و چه در ديگر روزهاى سال، از سيره پاكان است.

يا اهْل يثرِبَ لا مُقَامَ لَكُم بِهَا *** قُتِلَ الحُسينُ(ع) فَادْمَعِي مِدْرَارُ

الْجِسْمُ مِنْهُ بِكَربَلاء مُضَرَّجُ*** وَ الرَّأسُ مِنهُ عَلَي القَنَاةِ يدَارُ (1)

اى مردم مدينه! ديگر مدينه جاى ماندن نيست، حسين(ع) كشته شد. پس بايد چشم ها بر او پيوسته بگريند. جسم او در كربلا آغشته به خون و سرش بالاى نيزه ها گردانيده شد.

مردم گرد بشير حلقه زدند و به گريه نشستند. بشير به آنها گفت: «اى مردم! اكنون على بن الحسين(عليهما السلام) به همراه زينب(عليها السلام) و ديگر دختران امام على(ع)، در آستانه مدينه اند. من فرستاده على بن الحسين(عليهما السلام) هستم تا پيغام او را به شما برسانم». مردم با شتاب به سوى دروازه مدينه به راه افتادند. صداى گريه آنان به گونه اى بلند بود كه مدينه چنين روزى را به خود نديده بود.

مردم سراسيمه خود را به كاروان رساندند و دور اهل بيت امام حسين(ع) حلقه زدند. امام سجاد(ع) بالاى يك بلندى رفت، اما گريه، امان از حضرت بريده بود و پارچه اى كه امام با آن اشك هايش را پاك مى كرد، خيس شده بود.

امام پس از سپاس و ستايش خداوند، آنچه را در فاصله اين هفت يا هشت ماه ديده بود، براى مردم بازگفت. امام فرمود:

...اى مردم! چه كسى است كه پس از كشته شدن امام حسين(ع) شادمان باشد؟ كدام دل است كه سرشار از اندوه نشود؟ كدام چشم است كه اشك از آن باز ايستد؟ آسمان ها در سوگ او گريست و درياها با امواجشان و آسمان ها با اركانشان بر او گريه كردند. چهار گوشه زمين و درختان، با شاخه هايشان، ماهيان در موج دريا و فرشتگان و عرش نشينان بر او گريستند.

اى مردم! ما آواره صحرا شديم و دور از خانه و كاشانه مان، با ما به گونه اى7.

ص: 299

رفتار كردند كه گويا ما فرزندان بيگانگان هستيم؛ درحالى كه نه گناهى مرتكب شده بوديم و نه كار ناپسندى از ما سر زده بود و نه به اسلام آسيبى رسانيده بوديم... به خدا سوگند اگر پيامبر اكرم(ص) نيز در مقابل آنها قرار مى گرفت، اگرچه سفارش هايش در مقابل آنها بود، باز هم رفتارشان با ما تغييرى نمى كرد.

پس همه از خداييم و به سوى خدا مى رويم. از سنگينى و دردناكى و بزرگى فاجعه اين مصيبت بزرگ، شكايت نزد خدا مى بريم، از آنچه نسبت به ما روا داشتند كه او انتقام گيرنده شكست ناپذير است. (1)

8. رياض القدس، صدر الدين محمد بن محمد واعظ قزوينى، تهران، چاپخانه سنگى آقا ميرزا عبدالرحيم، 1369ه .ق.

9. اللهوف، سيد بن طاووس، قم، انوار الهدى، 1417ه .ق.

10. لواعج الاشجان، محسن امين عاملى، بيروت، دارالامير، 1996م.

11. مصباح الزائر، سيد بن طاووس، قم، آل البيت، 1416ه .ق.

12. معالم المدرستين، السيد مرتضى العسكرى، قم، مركز الطباعة و النشر للمجمع العالمى لاهل البيت، 1424ه .ق.

13. منتخب التواريخ، معين الدين نطنزى به كوشش استخرى، تهران، اساطير، 1383ه .ش.

14. ناسخ التواريخ، محمدتقى سپهر، تهران، اساطير، 1386ه .ش.

15. وقعة الطف، ابومخنف، قم، النشر الاسلامى، 1417ه .ق.

ص: 301

ص: 302

زيارت قبر امام حسين(ع) بشتابد و او نخستين كسى است از مردمان كه قبر آن حضرت را زيارت كرد (1).

در اين روز، زيارت امام حسين(ع) مستحب است. زيارت اربعين امام حسين(ع)، يكى از نشانه هاى شيعه است. از امام عسكرى(ع) روايت شده كه فرمود: «علامات مؤمن پنج تاست كه يكى از آنها زيارت اربعين است. (2) بنابراين روز اربعين، روزى است كه با تدبير الهى خاندان پيامبر(ص) ياد نهضت حسينى براى هميشه جاودانه شد و اين كار پايه گذارى گرديد. (3) در روز اربعين، شيعيان همواره سعى مى كردند، مانند جابر بر مزار امام حسين(ع) گرد آمده و آن امام را زيارت كنند. (4) اين سنتن.

ص: 304

تا به امروز به قوت برپاست و امروزه هر سال، ميليون ها زائر در اربعين حسينى در كربلا حضور مى يابند. با اينكه مراسم اربعين يك شعار مذهبى و مسالمت آميز مسلمانان شيعه براى بزرگداشت سالار جوانان اهل بهشت يعنى امام حسين(ع) محسوب مى شود، ولى به انحاء مختلف، مورد هجوم متعصبان و دشمنان شيعه قرار گرفته كه اين حملات، برخى از مراسم هاى اربعين در طول تاريخ را به خون نشانده است. نوشتار حاضر، گزارش مختصرى است از برخى حملات خونين به عزاداران اربعين حسينى در دوره معاصر كه به شهادت بسيارى از مسلمانان شيعه انجاميده است و در حقيقت برگ ديگرى از مظلوميت هاى شيعيان و نابخردى و قساوت دشمنان شيعه را ارائه مى كند.

در اين هيئت شركت كرد. معروف است كه علامه، حين عزادارى، عمامه اش را انداخت و اعلام كرد كه امام زمان(عج) را ديدم كه ايشان هم در اين هيئت بودند و چنين كردند. در پيشاپيش برخى دسته ها، شبيه برخى شهيدان كربلا و نيز لشكريان ستم، مشاهده مى گردد، سپس هودج هايى از زنان در ميان آنان است و مانند اسيرانى كه از شام به سوى مدينه برمى گردد، ظاهر مى شوند و روز اربعين، از كربلا عبور مى كنند. جمعيت بسيارى با ديدن اين صحنه هاى غم انگيز، متأثر شده و بر سر و سينه مى زنند. دكتر على الوردى مى نويسد:

همزيستى مسالمت آميز در منطقه دياله بين شيعه و سنى، مشاهده مى گردد و بسيار ديده مى شود كه محله سنى ها در برخى دسته هاى عزادارى و مجالس حسينى شركت مى كنند و برخى از آنان، دسته هاى مخصوص به خودشان را بيرون مى آورند و اين وضع، در شهرهايى چون ناصريه ديده مى شود. (1)

اما با تسلط بعثى ها در زمان احمد حسن البكر از همان ابتدا روند سركوبگر و خشونت آميز عليه اكثريت مردم عراق، يعنى مسلمانان شيعه شدت يافت و عزادارى و پياده روى اربعين حسينى(ع)، مورد حمله قرار گرفت. اين حركت مقدس كه به ويژه از نجف به كربلا و اغلب با شركت علماى دينى انجام مى گرفت، چندين بار از سوى رژيم بعثى عراق، جلوگيرى يا به خاك و خون كشيده شد. يكى از اين موارد، در سال 1397ه .ق بود. زائران در آن سال براى مبارزه تبليغى بر ضد طاغوت عراق، در آن سال برنامه ريزى هاى مفصل كرده بودند؛ ولى حكومت بعثى به خشونت شديد متوسل شد و راهپيمايان را در طول راه، از آسمان و زمين به گلوله بست.

البته حادثه حمله به زائران اربعين حسينى، به صورت پياپى، در سال هاىن.

ص: 306

1390، 1395 و 1396ه .ق سابقه دارد؛ ولى نجف در سال 1397ه .ق بسيج كننده نيروى عظيم مردمى بود كه از كنار مرقد اميرمؤمنان، به راه افتاد و پس از چهار روز پياده روى به كربلا رسيد. حركت موكب هاى پياده و شعارهاى طول راه و سخنرانى هاى متعدد، همه نوعى معارضه تبليغى عليه مظالم حكومت بعثى بود. امواج گسترده مردمى با شعار «ابد والله ما ننسى حسينا»؛ «به خدا قسم، هرگز حسين را فراموش نخواهيم كرد»، به راه افتاده بود. نيروهاى بعثى براى جلوگيرى از رسيدن زائران به كربلا، حملات خونبارى را سامان دادند و درگيرى هايى پيش آمد و شهداى زيادى بر خاك افتادند. وقتى هم كاروان بزرگ نجف به كربلا رسيد، حوادثى شديدتر پيش آمد و افراد بيشترى كشته و جمع بسيارى دستگير شدند. نهضت شيعى اربعين آن سال، در خاطره تاريخ ثبت شد و مبدأ الهام و شورگسترى براى سال هاى بعد گرديد. از تعداد شهداى حادثه سال 1397ه .ق (1356ه .ش) اطلاع دقيقى در دست نيست، اما مى توان گفت در اين اربعين خونين، هزاران مسلمان شيعه بى گناه به خاك و خون كشيده شدند. (1)

اين روز، به بزرگترين و باشكوه ترين تجمع جهانى شيعيان تبديل شد. (1)

امروزه اربعين امام حسين(ع) بيش از مناسبت هاى ديگر، شاهد حضور فعال مسلمانان از عراق و ديگر كشورهاى اسلامى است. به طورى كه تعداد زائران بارگاه ملكوتى امام حسين(ع) در سال هاى 2009 و 2010م، بين 10 تا 14 ميليون نفر بوده است. آمارهاى مراكز مختلف گوياى آن است كه مراسم زيارت اربعين سال 1434ه .ق (2013م) كه با حضور حدود 20 ميليون نفر برگزار شد كه بزرگ ترين تجمع بشرى در جهان، محسوب مى شود. (2) علاوه بر آن هر ساله، خيل عظيمى از پيروان ساير اديان از جمله مسيحيت نيز به همراه دستجات و هيئت هاى عزادارى براى شركت در مراسم اربعين سرور سالار شهيدان، وارد كربلا مى شوند. (3)م.

ص: 308

به جرئت مى توان گفت با اربعين حسينى، بزرگ ترين همايش انسانى دنيا، اكنون در اختيار شيعيان است و از نظر جمعيت شركت كننده، از كنگره عظيم حج كه با حضور حداكثر 4 ميليون مسلمان برگزار مى شود، پيشى گرفته است. چند سالى است كه جمعيتى چهار برابر حج تمتع، در زيارت اربعين امام حسين(ع) گرد هم مى آيند و درحالى كه حاجيان، هر سال حداكثر 20 كيلومتر پياده روى دارند، شيعيان عراق و كشورهاى ديگر، از شهرها و مناطق مرزى مختلف اين كشور مانند منذريه بصره، ناصريه و نعمانيه، گاهى حدود 400 كيلومتر را پياده طى مى كنند تا به نجف اشرف برسند. همچنين ميليون ها عزادار ديگر هم از سراسر جهان با هواپيما، خودشان را به نجف اشرف مى رسانند و از آنجا تا كربلاى معلى، حدود 80 كيلومتر را پياده طى مى كنند تا در روز اربعين به كربلا برسند. به اين ترتيب حج حسينيان در كربلا، سعى بين صفا و مروه آنها در بين الحرمين و لباس احرام آنها، لباس عزاى سيدالشهداست. كوتاه ترين مسيرى كه با پاى پياده به سمت اربعين طى مى شود، از شهر نجف اشرف است كه تا كربلا حدود 80 كيلومتر فاصله دارد.

اجتماع 14 ميليون نفرى هندى ها در تاميل نادو، هند در سال 1969م در تشييع جنازه آنا؛

اجتماع 10 تا 14 ميليون نفر در كربلا در سال 2010م در روز اربعين؛

اجتماع 10 تا 14 ميليون نفر در كربلا در سال 2009م در روز اربعين؛

اجتماع 5 تا 9 ميليون نفرى ايرانيان در تشييع و تدفين امام سيد روح الله خمينى در 1989م.

در اين فهرست ديده مى شود، مراسم اربعين حسينى در كربلا در سال 2013، بزرگ ترين تجمع مسالمت آميز تاريخ بشر به شمار مى آيد. (1) ولى اين مراسم، مورد شديدترين حملات تروريستى تكفيرى ها قرار گرفت. (2) با وجود اقدامات پيشگيرانه امنيتى، تروريست هاى تكفيرى هر سال اربعين حسينى را در عراق به خاك و خون مى كشند. به طور مثال در سال 1392 «ابوبكر البغدادى» سركرده گروه هاى تكفيرى عراق، همه زائران اربعين حسينى را تهديد به قتل كرد. وى در يك فايل صوتى گفت: «چند سالى است كه حضور شيعيان در اربعين رشد كرده، ما امسال با تمام قوا وارد عمل خواهيم شد و در اربعين امسال، همانند عاشوراى 61 هجرى، تمامى شيعيان را به خاك و خون مى كشانيم». وى در ادامه گفت: «زيارت حسين (حضرت سيدالشهدا(ع) در اربعين، به نماد اتحاد شيعيان معروف شده است و ما بايد به اين اتحاد و همدلى، ضربه اى اساسى وارد كنيم». (3)ى.

ص: 310

بر اساس همين تهديدات در شهر شيعه نشين بصره، يك تروريست القاعده كه يونيفورم پليس عراق به تن داشت، در انفجارى تروريستى، بيست تن از زائران اربعين حسينى را به خاك و خون كشيد كه در ميان شهدا، زنان و كودكان نيز مشاهده مى شدند. در اين عمليات تروريستى، ده ها تن نيز زخمى شدند. همچنين در اربعين همين سال (1434ه .ق) در ادامه حملات تروريستى عليه زائران حضرت سيدالشهدا(ع)، بر اثر وقوع سه حمله خونين، 36 زائر در جنوب بغداد به شهادت رسيدند و حدود يكصد نفر نيز زخمى شدند. همچنين در جريان حمله مسلحانه در غرب بغداد، پنج نفر از اعضاى يك خانواده كشته شدند و تعداد شهداى انفجار تروريستى ديگر، به 53 نفر رسيد.

علاوه برآن يك تروريست در عملياتى نزديكِ يكى از خيمه هاى توزيع غذا و آب در ميان زائران عازم كربلا، كمربند انفجارى خودش را منفجر نمود. وزارت كشور عراق در بيانيه اى اعلام كرد بعد از ظهر پنج شنبه، بر اثر منفجر شدن كمربند انفجارى يك تروريست در ميان زائران در منطقه الدوره در جنوب بغداد، 20 نفر به شهادت رسيدند و 40 نفر ديگر نيز زخمى شدند. همچنين در جريان يك عمليات تروريستى در منطقه يوسفيه در 25 كيلومترى جنوب بغداد، 8 نفر از زائران شهيد و 32 نفر زخمى شدند. در حمله انتحارى سوم در شهر لطيفيه، در 40 كيلومترى جنوب بغداد، دست كم 8 نفر شهيد و 18 نفر مجروح شدند. يادآور مى شود بر اثر حمله تروريستى به زائران اربعين در نزديكى بعقوبه (در 60 كيلومترى شمال شرق بغداد) پنج نفر به شهادت رسيدند. به دنبال انفجار دو خودروى بمب گذارى شده در نزديكى محموديه در جنوب بغداد 24 نفر ديگر شهيد شدند.

علاوه بر آن شبكه خبرى الميادين، از كشته و زخمى شدن 9 تن در حمله

ص: 311

خمپاره اى به عزاداران اربعين حسينى در جنوب بغداد خبر داد. (1) از سوى ديگر شبكه الميادين اعلام كرد: «نيروهاى واكنش سريع عراق، 120 موشك نوع گراد را به همراه سكوهاى پرتاب اين موشك ها در يك مخفى گاه در مزرعه اى استيجارى، پيدا كردند». (2) همچنين واحد مركزى خبر به نقل از خبرگزارى الفرات نيوز، مقام هاى امنيتى اعلام كردند: «تروريست ها با استفاده از چند نارنجك دستى، به زوار اربعين حسينى در منطقه بغداد الجديده در شرق بغداد حمله كردند». بر اثر اين حمله 3 زائر شهيد و 7 نفر ديگر زخمى شدند. الجزيره هم در گزارشى اعلام كرد: «20 نفر در يك انفجار انتحارى در شمال بغداد كشته شدند». (3)

همچنين اربعين حسينى سال 1434ه .ق در حالى به پايان رسيد كه در شهر كربلا نيز 41 تن كشته و 144 نفر زخمى شدند. (4) علاوه بر آن استاندار كربلا نيز از سقوط يك خمپاره به سه كيلومترى ورودى شرقى كربلا خبر داد كه به گفته وى، اين حمله نيز تعدادى كشته بر جاى گذاشت. استاندار كربلا، القاعده و طرفداران حزب منحل شده بعث را مسئول اين حملات دانست.st

ص: 312

همچنين موصل نيز ديگر ايستگاه تروريست ها براى ايجاد ناامنى در اربعين حسينى بود. در حمله مسلحانه به يك اتوبوس حامل زائران اربعين حسينى در شهر تلعفر، واقع در شمال عراق، 12 نفر از جمله 6 زن كشته و 12 نفر ديگر زخمى شدند. (1) همچنين سه بمب، كنار جاده اى در جاده ارتباطى ميان شهر توزخورماتو و كركوك، واقع در شرق استان صلاح الدين كه خودروهاى حامل زوار اربعين حسينى را هنگام بازگشت از كربلا به كركوك هدف قرار داده بود، منفجر شد و بر اثر آن، 8 تن زخمى شدند و خسارت هاى زيادى به خودروها وارد آمد. (2) علاوه بر آن، ستاد فرماندهى عمليات بغداد از ضبط يك كاميون بمب گذارى شده كه براى هدف قرار دادن زائران اربعين حسينى(ع) تهيه شده بود، خبر داد كه حجم بسيار بالايى از مواد منفجره در اين كاميون جاسازى شده بود و قرار بود در منطقه لطيفيه در مسير زائران سالار شهيدان منفجر شود.

«عبدالسلام المالكى»، نماينده مجلس عراق از ائتلاف دولت قانون، اعلام كرد كه موشك ها و خمپاره هايى كه به سمت عزاداران اربعين حسينى شليك شد، ساخت عربستان سعودى بود و از سوريه وارد عراق شده بود. او تأكيد كرد كه عربستان سعودى، رسماً و به صراحت از تروريسم در عراق و سراسر دنيا حمايت مى كند و 175 زندانى عربستانى در عراق هستند كه همگى در جنايات تروريستى دست داشته اند (3). به گزارش «شيعه نيوز»، به نقل از فارس، يكى از رهبران ائتلاف معارض «آزادى و عدالت» عربستان كه64

ص: 313

در شهر «قطيف» فعاليت مى كند، اظهار داشت: «دستگاه اطلاعات عربستان سعودى، مسئول كشتارها در عراق، به ويژه در آستانه اربعين حسينى در كربلاى معلى است». اين معارض عربستانى كه به دلايل امنيتى خواستار افشا نشدن هويت خود بود، گفت: «عربستان سعودى، نه تنها عامل كشتارهاى عراق، بلكه عامل كشتارها در سراسر كشورهاى مسلمان است و از اين حيث، مسلمانان بايد در برابر اين جريان وهابى، تكفيرى بايستند و با آن مقابله كنند». (1)

عمليات بيوتروريستى از راه مسموميت مواد خوراكى در تاريخ اين عمليات ها به شمار مى رود. (1)

حملات بيوتروريستى عليه عزاداران اربعين حسينى در سال هاى اخير، در دستور كارگروه هاى تروريستى قرار گرفته است؛ به طورى كه سپهبد «عثمان الغانمى»، فرمانده فرات ميانى ارتش عراق، با اعلام آغاز اجراى طرح گسترده امنيتى براى زيارت اربعين حسينى، از تلاش ها براى مسموم سازى آب و غذاى زائران خبر داد. وى تأكيد كرد، سازمان هاى تروريستى فهميده اند كه ماشين هاى بمب گذارى شده، سخت شده است؛ لذا تصميم گرفته اند با مسموم كردن آب و غذا، به زوار حمله كنند. (2) يك منبع امنيتى عراق هم با اعلام اينكه نيروهاى امنيتى عراق، اندكى پس از توزيع غذاهاى مسموم بين زائران در شهر المسيب واقع در شمال حله، سه زن تروريست توزيع كننده اين غذاهاى آلوده را شناسايى كردند. (3)

همچنين تروريست هاى تكفيرى در غرب الديوانيه، در پوشش اطعام كنندگان زائران حسينى و با سوء استفاده از اعتماد عزاداران سالار شهيدان جهان، حضرت امام حسين(ع)، 40 نفر از آنها را مسموم كردند. يك منبع امنيتى عراقى گفت: «تروريست ها با استفاده از يك خودرو مشكوك، غذاهاى مسموم را در ميان زائران اربعين حسينى در الشاميه، واقع در غرب الديوانيه پخش كردند كه به مسموميت 40 نفر از زائران و انتقال آنها به بيمارستان براى مداوا منجر شد». (4)48

ص: 315

همچنين تروريست هاى تكفيرى، به شيعيان منطقه امام برق كراچى در 15 دى 1392 ه .ش يورش بردند. گفته مى شود شيعيان اين منطقه، در حال برگزاى مراسم اربعين حسينى بودند كه تروريست هاى تكفيرى، با چوب و باطوم، به صفوف عزادران حمله كردند و به شدت آنان را مورد ضرب و شتم قرار دادند، آنان همچنين به زنان نيز رحم نكرده و به شدت آنان را نيز زخمى كردند؛ به گونه اى كه تعداد بسيارى راهى بيمارستان شدند. (1)

غيررسمى نوشتند كه تقريباً همه 45 سرنشين اتوبوس سوختند و فقط چند نفر از آنان توانستند جان سالم به در ببرند. در اين ميان، اتوبوس دوم نيز كمى صدمه ديد. يكى از مقامات عالى رتبه دولتى در كويته نيز گفت: «اين كاروان زيارتى، حدود 180 زائر شيعه بودند كه در اثر اين انفجار، يكى از اتوبوس ها با حدود 45 سرنشين، به شدت خسارت ديد». اين رويداد در ناحيه مستونگ در استان ناآرام بلوچستان پاكستان رخ داده كه در 30 كيلومترى شهر كويته قرار دارد. مقامات امنيتى پاكستان، متهم رديف اول اين حمله وحشيانه را لشكر جهنگوى مى دانند كه ضدشيعه ترين لشكر تروريستى پاكستان است.

اين حمله انتحارى در حالى رخ داد كه يك روز پيش از آن، طالبان 21 پليس پاكستانى را شبانه دزديد و قتل عام كرد. (1)

به خود گرفت و به محفل سياسى تمام عيارى بدل شد. (1)

آنچه در ايران سال هاى منتهى به پيروزى انقلاب اسلامى، به نهضت «اربعينيه» معروف شد، از شهادت آيت الله مصطفى خمينى(رحمه الله) آغاز شد و با قيام مردم قم در 19 دى ماه 1356 و چهلم شهداى قيام مردم قم در تبريز در تاريخ 29 بهمن 1356 و چهلم شهداى قيام مردم تبريز در يزد در تاريخ 10 فروردين 1357 و ادامه قيام در ساير شهرها گره خورد. ابتداى تبديل اربعين شهدا به مراسمى سياسى در نهضت مبارزه مردم ايران عليه خاندان پهلوى، به اول آبان 1356 بازمى گردد. شهادت مرموز آيت الله مصطفى خمينى(رحمه الله)، كه با هدف تضعيف روحيه رهبر انقلاب ايران تدارك ديده شد، كاملاً عكس عمل كرد و ضمن دميدن روحى تازه به جريان مبارزات، از نفوذ فوق العاده امام خمينى(رحمه الله) در ميان اقشار مردم خبر داد. فرداى شهادت آيت الله مصطفى خمينى، حوزه هاى علميه نجف در عراق، قم و تهران تعطيل شد و علماى تراز اول ايران با برگزارى مجالس ختم، ياد و نام اين روحانى مبارز را گرامى داشتند. با نگاه به اسناد به جاى مانده از ساواك، روشن مى شود كه مسئولان اين سازمان امنيتى، به هيچ وجه پيش بينى برپايى مجالس ختم و بزرگداشت اين شهيد را، آن هم با حجمى كه در سندهاى اين كتاب آمده، نمى كردند. به همين دليل، مديريت اداره كل سوم (پرويز ثابتى) با صدور دستورالعملى براى مراكز ساواك در شهرهاى مختلف، از آنان خواست كه مراقب برپايى مجالس ختم آيت الله سيد مصطفى خمينى باشند و اگر تمجيدى از حضرت امام خمينى(رحمه الله) شد، از برگزارى مجالس جلوگيرى كنند. گستره اين مجالس در سراسر كشور، به نحوى بود كه مى توان گفت فضاى سياسى كشور در اينom

ص: 320

برهه از زمان، تحت تأثير مستقيم اين حادثه و بيشترين دل مشغولى نيروهاى امنيتى و انتظامى رژيم شاه، متوجه اين امر بوده است. (1)

نهضت «اربعينيه» يا «چهلم سياسى» شهداى قم و تبريز و يزد، روحى تازه و اميدواركننده به نهضت انقلاب اسلامى ايران بخشيد؛ به طورى كه ظرف مدت يك سال، به سرنگونى كامل رژيم پهلوى انجاميد. اين نهضت كه با بهره بردارى از آيين مذهبى تشيع، كار خود را آغاز كرد، پيش از همه چيز موجبات شناساندن محبوبيت و نفوذ رهبر ايران در ميان مردم را نمايان ساخت و از سوى ديگر، آزادسازى پتانسيل عظيم نيروهاى مردمى را به همراه داشت. نيروهاى انقلابى از پس چهلم هاى سياسى، بيش از پيش با يكديگر متحد شدند و همين اتحاد و يك دستى بود كه قطار انقلاب اسلامى را تا ايستگاه پيروزى به جلو راند. (2)

اربعين سالار شهيدان، اقدام به ترويج مذهب حقه تشيع در اين بلاد اسلامى نمودند. (1)

امروزه شيعيان منطقه شرق آفريقا با برگزارى منسجم مراسم عاشورا در دارالسلام (تانزانيا)، خود را آماده برگزارى مراسم چهلم (اربعين) در زنگبار مى نمايند و اين مراسم، هر ساله در اربعين حسينى، با شكوه خاصى به مدت سه روز در زنگبار برگزار مى شود. تحقيقات ميدانى انجام شده نشان مى دهد كه در دو سده اخير، ايرانيان و علماى ايرانى مقيم بلاد زنج كه بيشترين جمعيت شيعه و قدرتمندترين تشكيلات مالى شيعيان در آفريقا به حساب مى آمدند و با برگزارى مراسم عزادارى و سينه زنى در كشور زنگبار، نقش مهمى در ترويج فرهنگ تشيع و دعوت مردم بومى به اين مذهب داشتند و وجود اماكنى همچون تعزيه خانه حسينى، چايخانه و اشعار فارسى در نوحه هاى عزادارى و سبك سينه زنى بوشهرى در ميان عزاداران، نشان از تأثير گسترده شيوه عزادارى ايرانيان در اين خطه از جهان دارد. مراسم اربعين زنگبار به مدت سه روز و شب طول مى كشد.

زمينه اربعين خونين زنگبار زمانى آغاز شد كه عبيد كرومه در سال 1964م، رئيس جمهور زنگبار شد. كرومه يك رژيم ماركسيست لنينيستى را برقرار كرد و از همان ابتدا و حتى پس از اتحاد با تانزانيا، حكومت رعب و وحشت را در زنگبار برقرار كرد. وى در ابتداى حكومت خود با اخراج ايرانيان و شيعيان، به مصادره اموال و حسينيه هاى آنها پرداخت و به بهانه عمومى كردن دارايى ها، اموال شهروندان شيعه به تاراج كمونيست ها رفت. همچنين هزاران عرب و هندى01

ص: 322

كه از قرن ها پيش در اين جزيره اقامت داشتند، اموالشان از سوى رژيم كرومه مصادره شد و آنها ناگزير به ترك زنگبار شدند. كرومه در دوران حكومتش، اعراب، هندى ها و ديگر اقوام غيرسياهپوست را كه هنوز در زنگبار سكونت داشتند، لحظه اى آسوده نگذاشت و با دستورات غيرانسانى و تبعيض آميز، زندگى را براى آنها به كابوس تبديل كرد و حتى آنها را ناگزير كرد تا به اجبار، دختران نوجوانشان را به ازدواج سياهپوستان سالمند درآورند.

وى برخى از مدارس و اماكن شيعى را مصادره كرد و مسجد قديمى شيعيان و مقبره برخى از مبلغان و عالمان ايرانى، از سوى كمونيست ها تخريب شد. فجيع ترين جنايت كمونيست هاى زنگبار، كشتار شيعيان خوجه در مراسم اربعين 1964 ميلادى بود كه باعث شد، رفته رفته شيعيان هندى و ايرانيانى كه جمعيتى بيش از ده هزار نفر را تشكيل مى دادند، از اين جزيره كوچ كرده و به دارالسلام و ديگر كشورها مهاجرت كردند. (1) سرانجام در روز هفتم آوريل سال 1972 ميلادى، عبيد كرومه در يك سوءقصد كشته شد و مسلمانان و شيعيان زنگبار، تا اندازه اى از فشار حكومت كمونيستى رها شدند.

هم اكنون شيعيان هرساله با برپايى مراسم چهلم، اقدام به بازگشايى حسينيه ها مى نمايند تا بهانه دولت لاييك، براى مصادره احتمالى آنها را بگيرند. ازاين رو شيعيان در اين ايام، با حضور در تعزيه خانه حسينى و محفل حضرت ابالفضل العباس(ع)، محفل شاه خراسان، محفل بى بى فاطمه و مسجد حجت و ثقة الاسلام، به نوحه خوانى و سينه زنى مى پردازند و با پذيرايى و دادن نذر به شيعيان و مردم1.

ص: 323

محلى، ياد و خاطره اربعين باشكوه زنگبار را در اذهان زنده مى كنند. (1) شيعيان هندى تبارى كه در سال هاى 1940 ميلادى در زنگبار به دنيا آمدند و تعداد زيادى از آنها در سال هاى منتهى به دهه 70 ميلادى، مجبور به ترك اين كشور به دليل تغيير حكومت و فشار سياسى بر شيعيان و مهاجرت به كشورهاى اطراف شدند، هر ساله در سنتى قديمى، با شركت در مراسم چهلم، ياد اجداد خود را زنده نگه داشته و با انتقال اين سنت به فرزندان خود، درصدد حفظ هويت مذهبى و فرهنگى خود برآمده اند.

در سال هاى اخير، شيعيان در روزهاى منتهى به 20 صفر، از راه دريا و هوا، خود را به زنگبار رسانيده و خود را براى مراسم اربعين آماده مى كنند و هتل و مسافرخانه هاى متعلق به شيعيان، به صورت رايگان در اختيار آنها قرار مى گيرد. بدون شك، مراسم اربعين زنگبار، از قديمى ترين مناسبت هاى مذهبى در عرصه قاره آفريقا به حساب مى آيد و چون دولت لاييك زنگبار، احساس وظيفه اى براى حفظ اين نماد اسلامى شيعى ندارد، براى ثبت آن در يونسكو، فعاليتى نكرده است و ثبت اين واقعه، به عنوان ميراث معنوى جهان تشيع، از ضروريات است.

مكتب تشيع، همواره به انحاء مختلف، مراسم اربعين را مورد حمله قرار داده اند؛ به طورى كه در طول تاريخ، اربعين هاى خونين متعددى شكل گرفته است.

با پيروزى انقلاب اسلامى ايران و رشد گرايش به مكتب اهل بيت(عليهم السلام) در جهان، حملات خونين به شعائر شيعه، از جمله مراسم اربعين، با هدايت استكبار فزونى گرفت و در سال هاى اخير، شاهد حملات خونبار متعددى عليه مراسم اربعين در كشورهاى مختلف اسلامى بوده ايم كه گزارش برخى از آنها در اين نوشتار ارائه گرديد. اين حملات خونين، نه تنها شعائر مذهبى شيعه در اربعين حسينى را متوقف نكرد، بلكه امروزه اربعين حسينى به روز جهانى وحدت مسلمانان در مقابل جريان هاى استكبارى و تكفيرى تبديل شده است.

اگرچه رسانه ها و تبليغات دشمنان شيعه، تلاش مى كنند حركت ميليونى و بى نظير اربعين را اقدامى صرفاً مذهبى و به دور از مايه هاى اجتماعى و سياسى معرفى كنند، ولى اگر نفس اين حماسه بزرگ سياسى و اجتماعى نبود، اين طور مورد حملات خونبار دشمنان قرار نمى گرفت. از سوى ديگر با هيچ عقلى نمى توان وجوه سياسى را از اين حماسه بزرگ تفكيك كرد. بر همين اساس، نمى توان از كنار آتش زدن تصاوير آل خليفه و آل سعود و شعارهايى كه عليه آنان به زبان هاى مختلف در مسير راهپيمايى سر داده مى شد، به سادگى گذشت. «الموت لاسرائيل» همانند «لبيك يا حسين» در مسير پياده روى اربعين، به گوش مى رسد كه اين حاصل رشد بصيرت شيعه به واسطه شعائر حسينى نظير اربعين است. همچنين هزاران زائر ايرانى و ديگر مسلمانان شيعه، با شعار «لبيك يا خامنه اى، لبيك يا حسين است»، «بالروح بالدم لبيك يا بحرين»، «الموت لامريكا» و «الموت لاسرائيل»، پيام بيدارى همه زائران امام حسين(ع) را كه از سراسر جهان، عازم كربلاى معلى شده بودند، به جهانيان ابلاغ مى كنند.

ص: 325

به هر تقدير اربعين حسينى به رغم اقدامات خشونت بار دولت هاى سركوب گر و گروه هاى تكفيرى تروريستى، هرساله باشكوه تر مى شود و راهپيمايى پياده به سوى كربلا در ايام اربعين كه به حكم آمارهاى رسمى رسانه هاى غيراسلامى، بزرگ ترين راهپيمايى كمى و كيفى جهان است، عملاً به نماد قدرت شيعه تبديل شده است و مى تواند به تزلزل و نابودى سياست هاى آمريكا، رژيم صهيونيستى و پيروان آنها در منطقه بينجامد. همان گونه كه مقام معظم رهبرى فرمود، شروع مغناطيس حسينى در روز اربعين است. اين حماسه، تنها با شور و شعور حسينى رقم مى خورد. (1)

7. سلسله مقالات «زيارت»، مجله پيام انقلاب، سال 1363 ه .ش، از شماره 115 به بعد (پنجاه شماره).

8. فرهنگ عاشورا، جواد محدثى، قم، نشر معروف، 1386ه .ش.

9. مجموعه ورام، ابن ابى الفراس، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بى تا.

10. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين نورى، قم، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408ه .ق.

ص: 328

اين نوشتار، گزارشى از تأليفات پژوهشگران ارجمند درباره اين موضوع است. در اين مأخذشناسى تلاش كرده ايم، تمامى آثارى كه درباره اربعين و زيارت اربعين به صورت كتاب، مقاله (مقالات مجلات) يا پايان نامه منتشر شده، معرفى شوند. البته اين گزارش، تنها به ذكر اطلاعات مأخذشناسى آثار بسنده كرده است.

10. اربعين و چهل درس از كاروان آزادى آفرين كربلا، مرتضى مهدوى يگانه، تهران، جمهورى، 1387 ه .ش، 123ص.

11. اربعينية الامام الحسين(ع) فى وجدان الاسلام، عدنان عبدالنبى البلداوى، بغداد، 2009م، ص23.

12. از عاشورا تا اربعين، محمد سرخوش، بوشهر، انتشارات بوشهر، 1388 ه .ش، ص131.ز كربلا تا مدينه محرق القلوب، احمد بحرينى دشتى اقتباس از كتاب محرق القلوب مهدى نراقى، قم، مؤسسه انتشارات عصر ظهور، 1384 ه .ش، 352ص.

13. با خاندان وحى از عاشورا تا اربعين، حشمت الله قنبرى همدانى، تهران، اميركبير، 1379 ه .ش، 173ص.

14. تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا(ع)، محمدعلى قاضى طباطبائى، قم، بنياد علمى و فرهنگى شهيد آيت الله قاضى طباطبائى، 1368 ه .ش، 963ص؛ تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، 1383 ه .ش، 488ص.

15. ثارالله خون حسين(ع) در رگ هاى اسلام به ضميمه تحقيقى درباره اربعين حسينى، حسين عندليب همدانى، قم، مسجد مقدس جمكران، 1392 ه .ش، 519ص.

16. چله وصل (اسرار اربعين)، سيد عليرضا موسوى، اصفهان، انتشارات ذكرى القلوب،1393 ه .ش، 110ص.

17. چهل روز عاشقانه، محمدرضا سنگرى، تهران، كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان، 1381 ه .ش، 143ص.

18. الخبر اليقين فى رجوع السبايا لزيارة الاربعين، تاريخيا و فقهيا، حسن البدوى، بيروت، دار الولاء، 295ص.

19. خطوات المتقين فى ثمار زيارة الاربعين. هادى الشيخ طه، كربلا، العتبة العباسية المقدسة، 1431ه .ق، 30ص.

20. درسنامه اربعين. مجيد جعفرپور، قم، بيت الاحزان، 1390 ه .ش، 256ص.

ص: 331

21. ديوان اربعين الامام الحسين(ع)، ام سرور، قم، انتشارات حضرت عباس(ع)، 1432 ه .ق -1390 ه .ش، 200ص.

22. راز بكاء، مصائب حضرت زينب(عليها السلام) از واقعه كربلا تا اربعين، مقصود باقرى، تبريز، سالار، 1379 ه .ش، 224ص.

23. رسم دلدادگى، روايتى ادبى از اربعين حسينى از نگاه جابر بن عبدالله انصارى، عليرضا مرتضوى، تهران، ستاد عالى هماهنگى و نظارت بر كانون هاى فرهنگى و هنرى مساجد، 1390 ه .ش، 40ص.

24. رياض العارفين فى زيارة الاربعين، عادل علوى، قم، موسسه اسلامى تبليغ و ارشاد، 1431ه .ق، 1389ه .ش، 150ص.

25. زيارت اربعين؛ آيينه عرفان و آيت ايمان، با تبيانى از محمدحسن احمدى فقيه، قم، دارالتفسير، 1423ه .ق - 1381 ه .ش؛ قم، آيات بينات، 1430ه .ق، 48ص.

26. زيارة الاربعين، دراسة موضوعية فى اثبات مشروعيتها، كمال زهر، بيروت، امجاد، 1422ه .ق، ص70.

27. زيارت در اربعين؛ فضيلت زيارت اربعين حسينى در كربلا، محمدعلى نورانى يگانه قمى، قم، اثر قلم، 1392 ه .ش، ص87.

28. زينب(عليها السلام) در حساس ترين و درخشان ترين دوران زندگى خود يعنى از عاشورا تا اربعين، بدرالدين نصيرى، به كوشش اسدالله مرادى بروجردى، كاشان، حسينيه آيت الله امامت كاشانى، مجمع متوسلين به آل محمد(ص)، 1383 ه .ش، 349ص.

29. سرير اشك؛ ماتم نامه حسينى از محرم تا اربعين، به كوشش محمد (عارف) موسوى نژاد، با مقدمه اى از صادق حسينى اشكورى، قم، مجمع ذخائر اسلامى، 1387 ه .ش -1430ه .ق، 182ص.

30. شرح زيارة الاربعين للامام الحسين(ع)، السيد حسون البطاط، بيروت، الفيحاء، 2013م.

31. شرح زيارت اربعين سالار شهيدان همراه با زيارت عاشورا، دعاى توسل، دعاى عهد

ص: 332

و دعاى فرج، يدالله زمانى گندمانى، قم، چلچراغ، 1390 ه .ش، 128ص.

32. شعر اربعين، دفتر تحقيق و پژوهش بنياد شهيد انقلاب اسلامى، زير نظر نصرالله مردانى، تهران، شاهد، 1377 ه .ش، 164ص.

33. صفريه از روز اربعين تا آخر ماه صفر، على فلسفى خراسانى، مصحح جواد ارتشداد، مشهد، جعفرى، 1406ه .ق - 1364 ه .ش، 3 جلد.

34. الفلسفة زيارة الاربعين؛ عدنان ساعدى، قم، بزم قلم، 1392 ه .ش، ص48.

35. الكاظمية المقدسة و احياء ذكرى اربعينية الامام الحسين(ع) لعامى 1430 - 1431ه .ق، كاظمين، العتبة الكاظمية المقدسة، 1431ه .ق، ص79.

36. الگوهاى آسمانى «فاطمه و اربعين حسينى، مجموعه سخنرانى هاى خطيب توانا حجت الاسلام و المسلمين حاج سيد محمدتقى حشمت الواعظين طباطبائى قمى، على تقديرى، قطب الدين محمد رستگار، تهران، قطب الدين محمد رستگار، 1389 ه .ش، 224ص.

37. مجالس الاربعين فى مصيبة راس الحسين(ع)، نورالله ذاكر قاضى عسكر، اصفهان، بى نا، 1383ه .ق، 139ص.

38. مجله صدى الاربعين، مجموعه مؤلفين، كربلا، العتبة العباسية المقدسة، قسم الشؤون الفكرية والثقافية، 1434ه .ق.

39. مجموعه مقالات در زمينه عاشورا، اربعين و نوروز، محمدفاضل استرآبادى، قم، انتشارات شيعه شناسى، 1392 ه .ش

40. مرثيه نامه؛ اربعين و ورود به مدينه محرم و صفر 1388، مجيد عيوضى، تهران، آرام دل، صيام، 1388 ه .ش، 48ص.

41. مسير السبايا ويوم الاربعين ويليه اربعين الحسين فى الادب القريض والشعبى، محمود الشريفى، قم، الشريف الرضى، 1373 ه .ش، 64ص؛ قم، باقيات، مكتبه فدك، 1428ه .ق، 176ص.

ص: 333

42. مسيرة الاربعين الحسينيه. على حسين الخباز، كربلاء المقدسة، العتبة العباسية المقدسة، قسم الشؤون الفكرية، 2012م.

43. المسيرة المليونية فى زيارة الاربعين، عبد مناف عبد محمود الخفاجى، بابل، دارالصادق، 2014م، 123ص.

44. المشى الى الامام الحسين(ع)، محمود الغريفى البحرانى، قم، دارالصديقة الشهيده، سماحه المرجع آية الله العظمى الميرزا جواد التبريزى، 1425ه .ق، 32ص.

45. مصائب الحسين(ع) يوم الاربعين، الملاية معصومة حبيب الجريدان، مركز محبى الاحقانى.

46. مصائب حضرت زينب(عليها السلام)، از واقعه كربلا تا اربعين، مقصود باقرى، تبريز، سالار، 1379 ه .ش، 170ص.

47. من آداب زيارة الاربعين، الشيخ مهدى تاج الدين، كربلاء المقدسة، مكتبة العلامة ابن فهد الحلى. 2013م.

48. نخستين اربعين در كربلا، آيت الله قاضى طباطبائى، مقدمه آيت الله جعفر سبحانى, تلخيص و نگارش مهدى شمس الدين، تهران، شوراى سياستگذارى ائمه جمعه، 1375ه .ش، 71ص.

49. النور المبين فى شرح زيارة الاربعين، مهدى تاج الدين، قم، دارالانصار، 1426ه .ق، 248ص.

50. همراه با آل على(ع) (از عاشورا تا اربعين)، حشمت الله قنبرى همدانى، [براى] سازمان تبليغات اسلامى، ستاد برگزارى برنامه هاى فرهنگى - تبليغى سال حضرت اميرالمؤمنين على(ع)، تهران، اميركبير، 1379 ه .ش، 145ص.

51. يا اهل العالم؛ پياده روى ميليونى اربعين حسينى از دريچه دوربين، عكس: سيداحسان باقرى و على حياتى، گردآورى و بازنويسى متن: محمد كرم زاده، تهران، بيان معنوى، 1391 ه .ش، 108ص.

52. يوم الاربعين عند الحسين(ع)، عبدالرزاق الموسوى المقرم، نجف، مطبعة القضاء، 1377ه .ق، 40ص.

ص: 334

14. «اربعين حسينى»، محمدابراهيم محمدى، فرهنگ كوثر، ش64، زمستان 1384 ه .ش، صص29-35.

15. «اربعين حسينى؛ درس ها و پيام ها». پيام انقلاب، ش31، بهمن 1388 ه .ش، ص2.

16. «اربعين سيد الشهدا(ع)»، نصرت الله نوريانى، آيين اسلام، ش271، آذر 1328 ه .ش، صص1-2.

17. «اربعين نور، اربعين حسينى»، گلبرگ معرفت، ش61، فروردين 1384 ه .ش، صص49-53.

18. «اربعين و بازگشت كاروان حسينى به كربلا»، حسين تربتى، مبلغان، ش172، آذر و دى 1392 ه .ش، صص28-35.

19. «اربعين، بلوغ عاشورا»، محمدرضا سنگرى، رشد معلم، ش102، تابستان 1373 ه .ش، صص44-45.

20. «اربعين، تداوم عاشورا»، جواد محدثى، پيام زن، ش203، بهمن 1387 ه .ش، صص14-15.

21. «اربعين، روزى كه سرهاى مجلسيان دربارى فرو افتاد»، نشريه صف، ش25، دى 1360 ه .ش، صص10-11.

22. «اربعين، نگاهى به نقش تاريخ ساز امام سجاد(ع) بعد از فاجعه كربلا»، نشريه جهاد، ش59، آذر 1362 ه .ش، صص32-33.

23. «اربعينية الامام الحسين(ع) فى وجدان الاسلام»، عدنان عبدالنبى البلداوى، صدى الاربعين (كربلا، العتبة العباسية المقدسة، قسم الشؤون الفكرية والثقافية، 1434ه .ق)، صص25-32.

24. «اسرار اربعين در تاريخ خلقت»، ديدار آشنا، ش 135، دى 1390 ه .ش، صص12-14.

25. «اگر اربعين نبود عاشورا گم مى شد؛ مصاحبه با حجت الاسلام والمسلمين ارفع»، پاسدار اسلام، ش361، دى 1390 ه .ش، صص16-19.

ص: 336

26. «با اربعين حسينى»، دو ماهنامه نيم رخ، ش26، فروردين و ارديبهشت 1385 ه .ش، صص38-39.

27. «با كاروان اربعين»، پگاه حوزه، ش318، دى 1390 ه .ش، صص36-37.

28. «پژوهشى در اربعين حسينى(ع)»، محسن رنجبر، تاريخ در آيينه پژوهش، ش5، بهار 1384، صص157-192.

29. «پيام آوران عاشورا (بمناسبت اربعين حسينى)»، نشريه جهاد، ش43، آذر 1361 ه .ش، صص18-22.

30. «پيام اربعين در زيارت اربعين»، عبدالكريم پاك نيا تبريزى، مبلغان، ش124، دى و بهمن 1388 ه .ش، صص14-25.

31. «تاملى پيرامون اربعين»، احسانى، آفاق مهر، ش48، دى - اسفند 1390 ه .ش، صص118-119.

32. «التأييد الإلهى لزيارة الاربعين»، الشيخ مكى فاضل، صدى الاربعين (كربلا، العتبة العباسية المقدسة، قسم الشؤون الفكرية والثقافية، 1434ه .ق)، صص33-42.

33. «تجديد الحزن فى اربعين»، رشيد السراى، جنة الحسين(ع)، ش5، محرم الحرام 1435ه .ق، صص62-67.

34. «تحقيق درباره اولين اربعين»، سيد محمد على قاضى طباطبائى، موعود، ش8، خرداد و تير 1377، صص24-27.

35. «تحقيقى درباره اربعين حسينى»، محمدتقى سبحانى نيا، تاريخ در آيينه پژوهش، ش6، تابستان 1384 ه .ش، صص147-182.

36. «تحليل مبناى تاريخى اربعين حسينى»، محمد فاضل، رواق انديشه، ش1، خرداد و تير 1380 ه .ش، صص5-32.

37. «جلوه هاى حماسى سياسى در زيارت اربعين»، على حائرى مجد، اشارات، ش153، زمستان 1392 ه .ش، صص38-39.

ص: 337

38. «چگونگى پيدايش و برپايى مراسم اربعين حسينى در زنگبار»، ياسر كنعانى، اخبار شيعيان، ش63، بهمن 1389 ه .ش، ص36.

39. «در اربعين چه گذشت»، گلستان قرآن، ش63، ارديبهشت 1380 ه .ش، ص27.

40. «درس اربعين»، معارف، ش100، آذر و دى 1392 ه .ش، ص22.

41. «زيارة الأربعين من علامات المؤمن»، كاظم البهادلى، الفرات، ش11، صفر 1423ه .ق.

42. «زيارة الأربعين هكذا تحدث عنها المعصومون... و التزم الحسينيون»، تحقيق: احمد الحسينى، شعائر، ش9، صفر 1432ه .ق، صص8-12.

43. «زيارة الأربعين، نبض وحدة الأمّة والمستضعفين»، حسين كورانى، شعائر، ش46، ربيع الاول 1435ه .ق، صص6-7.

44. «زيارت؛ نهضت پياده روى اربعين»، جواد محدثى، پيام انقلاب، ش158، اسفند 1364 ه .ش، صص62-65.

45. «سر قداست اربعين حسينى»، محمدفاضل استرآبادى، اخبار شيعيان، ش17، فروردين 1386 ه .ش، صص40-41.

46. «سفر عشق؛ روايت از پياده روى اربعين از نجف تا كربلا»، سيد محمدجعفر محمودى، آفاق مهر، ش54، آذر و دى 1392 ه .ش، صص6-13.

47. «سلام بر كسى كه زخم هايش التيام يافت»، رقيه نديرى، اشارات، ش153، زمستان 1392 ه .ش، صص24-32.

48. «سلام بر تو كه وارث تمام انبيايى؛ نگاهى به زيارت مهم اربعين كه خواندنش يكى از نشانه هاى ايمان است»، فاطمه مرشدى، خيمه، ش83، دى 1390 ه .ش، صص90-91.

49. «شيعيان زنگبار و مراسم اربعين»، وقف ميراث جاويدان، ش39-40، پاييز و زمستان 1381 ه .ش، صص91-93.

50. «عاشورا در زيارت اربعين»، نصرالله شريفى، مجموعه عاشورا، صص201-211.

51. «فى اربعين الامام الحسين(ع)»، سلمان هادى آل طعمه، المنبر الحسينى، ش21-22،

ص: 338

ربيع الاول 1428ه .ق، صص238-240.

52. «الاربعون فى البحرين، شعائر بدأها المؤمنون منذ واقعة كربلاء». شعائر، ش45، صفر 1435ه .ق، صص8-12.

53. «مطاف دل ها (به مناسبت اربعين حسين)»، مهدى پيشوايى، درس هايى از مكتب اسلام، سال 49، ش11، دى 1388 ه .ش، صص5-8.

54. «معراج انسان ها در پياده روى اربعين»، عبدالكريم پاك نيا تبريزى، مبلغان، ش172، آذر و دى 1392 ه .ش، صص74-82.

55. «نگاهى به آموزه هاى دعاى اربعين»، سيدرضا طاهرى، اشارات، ش8، زمستان 1391 ه .ش، صص51-62.

56. «نگاهى به زيارت اربعين سالار شهيدان (مبتنى بر آثار و انديشه هاى حكيم الهى آيت الله جوادى آملى)»، حسين محمودى، اشارات، ش4، زمستان 1390 ه .ش، صص47-57.

57. «نگاهى به كتاب تحقيق درباره روز اربعين حضرت سيد الشهدا(ع)»، كيهان فرهنگى، ش8، آبان 1363 ه .ش، ص43.

58. «نوح السبايا والصحابة يوم الاربعين». السيد صالح الشهرستانى، صدى الاربعين (كربلا، العتبة العباسية المقدسة، قسم الشؤون الفكرية والثقافية، 1434ه .ق)، صص147-152.

59. «ويژگى هاى امام حسين(ع) در زيارت اربعين»، عبدالكريم پاك نيا تبريزى، مبلغان، ش148، بهمن 1390 ه .ش، صص114-125.

60. ج) پايان نامه

61. ارائه ساختار مناسب مستند دينى - آيينى با مطالعه موردى اربعين حسينى در عراق، حسن امامى، پايان نامه كارشناسى ارشد، به راهنمايى على اصغر غلامرضايى و مشاوره محمود اربابى، دانشكده صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران، 1392 ه .ش.

ص: 339

ص: 340

اين كتاب شناسى، شامل كتاب هايى است كه محتواى آنها به طور كامل به اربعين اختصاص دارد يا بخش عمده اى از محتواى آنها، به اربعين و موضوعات مختلف مربوط بدان مى پردازد. شمارى از آثارى كه واژه «اربعين» در عنوان آنها به اربعين حسينى اشاره داشته اند نيز در اين كتاب شناسى معرفى شده اند؛ هرچند گاه مباحث مربوط به اربعين در آنها، اندك بوده و موضوع اصلى كتاب را شامل نمى شود. تذكر اين نكته خالى از فايده نيست كه عنوان اربعين، عنوانى عام براى كتاب هاى مختلفى بوده كه مهم ترين مورد آن، مجموعه چهل حديث است كه نگارش آن، سنتى ديرپا نزد مسلمانان است. در اين مجموعه، تنها كتاب هايى كه ارتباط مستقيمى با مفهوم اربعين حسينى دارند، انتخاب و از كتاب هايى كه عنوان اربعين در آنها به موضوعى غير از اربعين حسينى اشاره دارد، صرف نظر شده است.

در اين كتاب شناسى، از معرفى كتاب هايى كه به تفصيل يا توضيح خاصى نياز نداشتند، مانند برخى از مجموعه اشعار، صرف نظر شده است. نام و اطلاعات نشر اين آثار و نيز آثارى كه به دليل در دسترس نبودن، امكان معرفى تفصيلى آنها براى ما فراهم نشد، در فهرست مأخذشناسى اربعين كه بدان اشاره شد و در همين مجموعه به چاپ رسيده، آمده است؛ بخشى از كتاب هايى كه عنوان اربعين دارند، مجموعه دعا و زيارات هستند كه در اين مجموعه، معرفى نشده اند؛ جز چند مورد كه همراه با شرح يا اطلاعات تاريخى بوده اند.

بخش عمده كتاب هاى معرفى شده در اين كتابشناسى، به تحقيق درباره واقعه تاريخى اربعين پرداخته اند. در اينجا لازم است درباره مسئله اصلى اين دسته از كتاب ها، توضيح مختصرى داده شود. پرسش اصلى اين دسته از پژوهش ها، صحت تاريخى بازگشت كاروان اسرا در روز اربعين به كربلاست.

ص: 342

بنا بر روايتى كه نزد شيعيان مشهور است در نخستين اربعين شهادت امام حسين(ع) جابر بن عبدالله انصارى كه پيشتر از مدينه به سوى كوفه راهى شده بود، به كربلا رفته و به زيارت امام حسين(ع) پرداخت و اين نخستين زيارت از قبر آن حضرت بود. در همين روز، كاروان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) نيز كه از شام به سوى مدينه مى رفت، به كربلا رسيد و قبر امام حسين(ع) را زيارت كرده و بنا بر رواياتى، سر امام حسين(ع) نيز در همين روز به پيكر مطهر ايشان ملحق و به خاك سپرده شد. بنا بر اعتقاد رايج، ريشه بزرگداشت روز اربعين نيز همين زيارت اهل بيت(ع) است.

با وجود شهرت اين روايت نزد شيعيان، ترديدهايى درباره چند و چون اين واقعه از سوى دانشمندان شيعى مطرح شده است. سابقه اين ترديدها به سيد ابن طاووس باز مى گردد كه دركتاب الاقبال بالاعمال الحسنه، بازگشت اسراى كربلا به عراق را در مدت 40 روز بعيد دانسته است. (1) اين ترديدها از سوى ديگر علما و پژوهشگران، از جمله علامه مجلسى، (2) محدث نورى (3)، شيخ عباس قمى، (4) مرتضى مطهرى (5) و محمد ابراهيم آيتى (6) نيز مطرح شده است. اين گروه از نويسندگان، يا اصل بازگشت كاروان و زيارت اهل بيت(عليهم السلام) از قبر امام(ع) را انكار كرده اند يا زمان آن را زمانى غير از اربعين سال نخست شهادت امام (ع) دانسته اند. از مهم ترين آثارى كه روايت حضور كاروان اهل بيت(عليهم السلام) بر قبر امام(ع) در نخستين اربعين1.

ص: 343

شهادت آن حضرت را نقد كرده اند، كتاب لؤلؤ و مرجان، نوشته ميرزا حسين نورى، معروف به محدث نورى (1254-1320ه .ق) است.

مهم ترين انتقادى كه تاكنون درباره بازگشت كاروان اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در نخستين روز اربعين مطرح شده، امكان نداشتن پيمودن مسير كوفه تا شام و بازگشت به كربلا در مدت 40 روز است. از ديدگاه مخالفان، طى اين فاصله در اين مدت، در حالى كه كاروان در شهرهاى مختلف و به ويژه در كوفه و شام توقف هاى طولانى داشته، امكان پذير نيست. اين استدلال، معمولا با شواهد ديگرى نيز همراه مى شود كه مهم ترين آن، ذكر نشدن اين واقعه در منابع معتبر و كهن تاريخ اسلام است.

در مقابل اين نظر، گروهى از پژوهشگران معاصر، براى اثبات حضور اهل بيت امام(ع) در كربلا در نخستين اربعين شهادت حضرت(ع)، به نگارش آثار پژوهشى پرداخته اند. از مهم ترين و نخستين كتاب هايى كه در اين مورد نگاشته شده، كتاب آيت الله سيد محمدعلى قاضى طباطبائى است كه جهت گيرى اصلى آثار بعد از خود را نيز فراهم آورده است. اين گروه از نويسندگان با استفاده از شواهد تاريخى، امكان سفر كاروان در مدت 40 روز را ممكن دانسته اند و با بررسى دقيق روايات تاريخى، درباره راه هاى مسافرت در آن عصر و مدت اقامت كاروان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) در هر شهر، سعى دارند بر درستى روايت مشهور استدلال كنند. آنان همچنين به استدلال ها درباره ضعف منابع و گزارش هاى تاريخى پاسخ داده اند. در چكيده كتاب هاى تحقيقى درباره واقعه تاريخى اربعين كه در اين كتاب شناسى معرفى شده اند، سعى شده خطوط كلى استدلال هاى نويسندگان، اشاره وار طرح شده و موضع اصلى آنان نمايانده شود.

ص: 344

اربعين و اهميت آن نزد شيعه سخن رانده است. در ادامه به بررسى منشأ تاريخى اين آيين پرداخته كه بازگشت اسراى اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در روز اربعين و زيارت جابر بن عبدالله انصارى از قبر امام(ع) است. نويسنده با بررسى گزارش هاى تاريخى و تأكيد بر ضعف اين گزارش ها، بازگشت اسرا به كربلا در نخستين اربعين شهادت امام(ع) را منتفى دانسته است. وى همچنين با اشاره اى مختصر به كتاب آيت الله سيد محمدعلى قاضى طباطبائى با عنوان تحقيقى درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا، استدلال هاى وى را در اثبات بازگشت اسرا به كربلا، پذيرفتنى ندانسته است. به نظر نويسنده، زيارت جابر بن عبدالله انصارى از قبر امام(ع) در روز اربعين كه نخستين زيارت از قبر امام بوده، از سوى ائمه(عليهم السلام)، بزرگ داشته شده و به عنوان روزى كه زيارت امام(ع) در آن مستحب است، اعلام شده است و اين دليل بزرگداشت اربعين از سوى شيعه است و نه بازگشت اهل بيت(عليهم السلام) در اين روز به كربلا. در پايان مأخذشناسى، خلاصه اى از اربعين آورده شده است.

پژوهشى است در واقعه تاريخى بازگشت كاروان اسراى عاشورا به كربلا در اربعين سال 61ه .ق. نويسنده در آغاز، به گزارش هاى تاريخى درباره نخستين زيارت كننده قبر امام(ع) اشاره كرده است. به گفته نويسنده، با وجود اينكه رواياتى از حضور سليمان بن قتيبه عدوى و عبيدالله بن حر جعفى بر قبر امام(ع) وجود دارد، اما اطلاق عنوان زيارت به عمل آنان، درست نيست و اولين زيارت كننده قبر امام جابر بن عبدالله انصارى است. نويسنده در ادامه به معرفى اجمالى جابر بن عبدالله و عطيه عوفى - كه نقل كننده خبر زيارت جابر و همراه او بوده - پرداخته است.

ادامه مباحث كتاب، به بررسى استدلال هاى دو گروه موافق و مخالف نظريه حضور كاروان اسراى اهل بيت در نخستين اربعين شهادت امام(ع) در كربلا و طرح نظريه اى تازه در اين مورد اختصاص دارد. وى روايات و استدلال هاى مخالفان و موافقان حضور كاروانيان در كربلا در اربعين سال 61ه .ق و به ويژه مباحث محدث نورى در كتاب لؤلؤ و مرجان و آيت الله محمدعلى قاضى طباطبائى در كتاب تحقيقى درباره اول اربعين حضرت سيد الشهداء را نقل كرده و استدلال هاى هر دو گروه را بررسى و نقد كرده است. به نظر نويسنده، ملازمه زيارت جابر و ملاقات اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين اول شهداى كربلا، با توجه به مجموع گزارش هاى تاريخى و نقدهاى وارد بر آنها، پذيرفتنى نيست. نظريه نويسنده اين است كه جابر، دو يا چند بار به زيارت قبر امام حسين(ع) رفته و در زيارت نخست، ديدارى با اهل بيت(عليهم السلام) نداشته است و اين ديدار در روزى غير از اربعين سال 61ه .ق، اتفاق افتاده

ص: 347

است. نويسنده با بررسى راه هاى مسافرت بين عراق و شام و گزارش هاى تاريخى درباره مدت اقامت كاروانيان در شام، زمان رسيدن كاروان به كربلا را زمانى بعد از اربعين دانسته است. به نظر وى زمان حضور اهل بيت(عليهم السلام) در كربلا، با توجه به زمان لازم براى طى مسافت بين شام تا كربلا، در صورتى كه راه ميانبر بادية الشام را راه سفر آنان و مدت اقامتشان در شام را 20 روز بدانيم، بعد از اربعين و در اواخر صفر و اوايل ربيع بوده است و در صورتى كه راه سلطانى را راه طى مسير و مدت اقامت اسرا در شام را يك و نيم ماه بدانيم، زمانى ديرتر خواهد بود.

ابوالفضل(ع)، اقدامات حضرت زينب(عليها السلام)، مكان سر امام حسين(ع) و فضيلت زيارت امام(ع) را در بر مى گيرد.

يكى از فصل هاى كتاب، مربوط به اربعين امام حسين(ع) و واقعه تاريخى اربعين و زيارت جابر بن عبدالله از قبر امام(ع) و بررسى صحت روايات حاكى از حضور اهل بيت(ع) در كربلا در اربعين نخست شهادت امام حسين(ع) است. نويسنده، شبهه اصلى در اين باره را امكان نداشتن حضور قافله اسرا در اربعين، به دليل دورى راه كوفه تا شام دانسته و با هدف پاسخ به اين شبهه، به اجمال، استدلال هايى را مطرح كرده است؛ از جمله اينكه حركت سريع عرب ها در مسيرهاى طولانى، سابقه داشته و امر بعيدى نيست و امكان طى راه براى كاروان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) در مدت چهل روز نيز ممكن بوده است. نويسنده در مجموع، انكار ورود اهل بيت(عليهم السلام) به كربلا در نخستين اربعين شهادت امام(ع) را پذيرفتنى نمى داند.

ملت و گروه را مى نماياند. به گفته وى، اربعين حسينى نيز يكى از شعائر تشيع است كه از نشانه هاى خاص فرهنگ شيعى است. از ديدگاه وى، مراسم اربعين، تنها به امام حسين(ع) اختصاص دارد و اجراى آن در موارد ديگر، توجيه اسلامى ندارد و از همين روست كه اربعين امام حسين(ع) به يكى از شعائر مذهب شيعى تبديل شده است. به گفته نويسنده بر اساس سنت اسلامى كه با اشاره به روايات، مورد بحث قرار گرفته است، سوگوارى براى فرد متوفى، تنها تا سه روز جايز است و برگزارى مراسم هفت، چهلم و سالگرد، جايگاهى در دين اسلام ندارد. برگزارى آيين سالگرد، تنها مختص معصومان و برگزارى اربعين، تنها مختص به امام حسين(ع) است و برگزارى اين آيين براى افراد ديگر، به اين جنبه خاص آيين لطمه مى زند.

نويسنده در بخش هايى از كتاب، انتقاداتى درباره انديشه هاى رايج درباره امام حسين(ع) و قيام آن حضرت طرح كرده و هدف نهايى قيام آن حضرت را برپايى احكام و قوانين الهى دانسته است و ارائه تصويرى از امام حسين كه قيام او را تنها از زاويه سياسى و همچون شورشى در مقابل ظلم بنى اميه تفسير مى كند، نادرست ارزيابى كرده است. وى همچنين به مناسبت بحث از آيين هاى مربوط به سوگوارى براى درگذشتگان، از برخى رفتارهاى رايج امروزى در اجراى اين آيين ها، از جمله دنياگرايى و تجمل گرايى، انتقاد كرده است.

ص: 350

قاضى طباطبائى، 1368ش، (1) وزيرى، 962 ص.

اين كتاب، پژوهشى در اثبات تاريخى حضور كاروان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) در كربلا در نخستين اربعين شهداى عاشورا به سال 61ه .ق است. اين كتاب كه از نخستين پژوهش هاى صورت گرفته در اين موضوع است، نقش عمده اى در آثار بعد از خود و تحقيقات معاصر درباره اربعين داشته است؛ به طورى كه بسيارى از آثار بعدى، محتواى اين كتاب را بازگو كرده و برخى از آثار، در مخالفت و نقد آن نگاشته شده است. طرح كلى كتاب، پاسخ به ترديدهايى است كه محمد حسين نورى، معروف به محدث نورى در كتاب لؤلؤ و مرجان، در واقعيت تاريخى حضور اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين سال 61ه .ق در كربلا مطرح كرده است. از جمله انتقاداتى كه در اين كتاب پاسخ داده شده است، اين مورد را مى توان برشمرد: «ارزش پايين كتاب لهوف»، «استبعاد سيد بن طاووس درباره امكان بازگشت اسرا به كربلا در عرض 40 روز»، «نبود گزارش هاى معتبر درباره بازگشت اسرا به كربلا در منابع اصلى تاريخ اسلام» و «اشاره نشدن به ديدار جابر بن عبدالله با اهل بيت در گزارش هاى اصلى زيارت جابر».

بخش عمده اى از كتاب، به مسئله امكان زمانى سفر كاروان اسراى اهل بيت از كوفه به شام و بازگشت به كربلا در مدت 40 روز اختصاصت.

ص: 355

يافته است. نويسنده در اين بخش، به بررسى روايات متعدد تاريخى درباره نحوه مسافرت ها در گذشته و روش هاى خبررسانى پرداخته است. وى رواياتى كه مدت اقامت اهل بيت در كوفه را به دليل نامه نگارى عبيدالله بن زياد و يزيد و كسب تكليف درباره كاروان اهل بيت(عليهم السلام)، طولانى دانسته اند، رد كرده است. براساس نظر نويسنده، حضور كاروان اسرا در كوفه، طولانى نبوده و افزون بر اينكه نامه نگارى عبيدالله بن زياد با يزيد، از نظر تاريخى حتمى نيست، مدت ارسال نامه از طريق پيك هاى تندرو يا كبوتر نامه رسان، چندان طولانى نبوده است.

به گفته نويسنده، امكان سفر كاروان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) از كربلا تا شام در مدت 12 روز، وجود داشته است. مدت اقامت شهداى كربلا در شام نيز از چند روز تجاوز نكرده و رواياتى كه از اقامت طولانى مدت اسرا در شهرهاى گوناگون خبر مى دهند، پذيرفتنى نيستند. در ادامه كتاب، به اشكالات ديگر محدث نورى نيز به تفصيل پاسخ داده شده و دلايلى مانند شهرت حادثه نزد شيعيان و روايات حاكى از دفن سر امام(ع) در كربلا، از جمله مؤيدات نظريه حضور اهل بيت(عليهم السلام) در نخستين اربعين امام(ع) در كربلا دانسته شده است.

بخش تعليقات و اضافات كتاب كه حجم زيادى دارد، شامل مباحثى است كه به مناسبت موضوعات مطرح در متن، هر يك صفحاتى را در پايان كتاب به خود اختصاص داده اند. در اين بخش، موضوعات گوناگونى از مسائل تاريخى، كتاب شناسى، شخصيت شناسى و مباحث متفرقه ديگر طرح شده است. اين كتاب، شامل نمايه اسامى و اماكن نيز هست.

ص: 356

هفت روز بوده و زمان ترك اين شهر، هشتم صفر بوده است. نويسنده در ادامه به بررسى مسير سفر كاروان از دمشق به مدينه پرداخته و درباره سرعت سير كاروان اسرا و نيز انتخاب مسير، سخن رانده است. به نظر نويسنده، يزيد كه در پى ملاطفت ظاهرى با كاروان اسرا بوده اجازه حركت كاروان را از عراق به سوى مدينه داده است. در ادامه اين بخش از كتاب، سيزده اشكالى كه نويسندگان مختلف درباره حضور اهل بيت(عليهم السلام) در كربلا در روز اربعين طرح كرده اند، پاسخ داده شده است.

جابر را بررسى كرده است. وى با طرح نظريات مخالف و موافق درباره حضور اهل بيت(عليهم السلام) در اربعين سال 61 هجرى، به بررسى راه هاى مسافرت در آن دوران پرداخته و سعى كرده اثبات كند كه امكان سفر در مدت كوتاه، در اين راه فراهم بوده است. وى همچنين به نظريات نويسندگانى كه حضور اهل بيت(عليهم السلام) را در كربلا، در نخستين اربعين شهادت امام(ع) رد مى كنند، از جمله نظرات محدث نورى در كتاب لؤلؤ و مرجان، به تفصيل پاسخ داده است.

ادامه كتاب به بحثى فقهى در اثبات استحباب زيارت اربعين اختصاص دارد. نگارنده در اين بخش، با طرح مقدماتى درباره روش استخراج حكم فقهى به اشكال گروهى كه به دليل نبود سابقه زيارت يا پياده روى در اربعين در سيره ائمه(عليهم السلام)، آن را بدعت مى دانند، پاسخ داده است. اشعارى درباره اربعين، متن زيارت اربعين و بحثى درباره زندگى فاطمه كبرى و فاطمه صغرى، دختران امام حسين(ع)، پايان بخش مطالب كتاب است.

قيام حسينى است. وى اربعين را حاصل فعاليت كاروان امام حسين(ع) در چهل روز پس از روز عاشورا مى داند كه به شناخته شدن نام و پيام حسين(ع) و محكوميت ظالمان انجاميد. بيان اهداف قيام حسينى(ع) و تبيين پيام عاشورا كه بر محور مبارزه با ظلم قرار دارد، موضوعات اصلى اين قطعه هاى مناجات گونه را تشكيل مى دهد.

امكان رسيدن كاروان در عرض چهل روز به كربلا».

نظريه اى كه نويسنده مى پذيرد، نظريه بازگشت اسرا از شام در عرض چهل روز به كربلا و زيارت قبر امام حسين(ع) در سال نخست شهادت است. نويسنده طرح كلى سفر را چنين مى داند كه در تاريخ 20 محرم، كاروان به سوى شام حركت كرده و بعد از ده روز در اول صفر، به آنجا رسيده و تا 10 صفر، در شام مانده و در 20 صفر، به كربلا رسيده است. اين نظريه نويسنده، مبتنى بر اين فرض است كه امكان حركت كاروان از كوفه تا شام در 10 روز وجود دارد. وى برگزيدن اين تاريخ ها را مبتنى و مستند به منابع تاريخى دانسته، اما از اين منابع در متن اثر خود، نام نبرده است.

اربعين اختصاص يافته است. نويسنده با اشاره به حديث امام حسن عسكرى(ع) كه زيارت اربعين را از علامات مؤمن دانسته، اين زيارت را از بزرگ ترين مستحبات مى داند و اعمال روز اربعين و متن زيارات را نقل و به مضامين زيارت، به اجمال اشاره مى كند.

در ادامه كتاب، از فضيلت پياده روى در راه زيارت قبر امام حسين(ع) سخن رفته و نويسنده در اثبات فضيلت پياده روى، افزون بر اشاره به اينكه پياده روى براى زيارت، به طور كلى فضيلت دارد، رواياتى از ائمه درباره فضيلت پياده رفتن به زيارت قبور ائمه و ضريح امام حسين(ع) نقل كرده است. وى همچنين نمونه هايى از پياده روى علما را براى زيارت قبر امام(ع) برشمرده است. اين كتاب حاوى تصاويرى از پياده روى زائران اربعين حسينى است.

مهم ترين انتقادات به اصل وقوع تاريخ اين واقعه و پاسخ هاى محمدعلى قاضى طباطبائى در كتاب تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيد الشهداء پرداخته است.

است. چينش اشعار بر اساس حروف الفبايى نام شاعران است و از هر شاعر، يك يا چند شعر به چاپ رسيده است. در پايان كتاب، گزارش مختصرى از اولين كنگره شعر اربعين و در ادامه متن، سخنرانى غلام حسين ابراهيمى دينانى درباره ويژگى ها و بايسته هاى شعر اربعين و سخنرانى احمد احمدى درباره نقش اهل بيت(عليهم السلام) در احياى سنت عاشورا به چاپ رسيده است.

نقل شده و استفاده شده، در پايان كتاب بدون درج اطلاعات كتاب شناختى، فهرست شده است.

اربعين از سوى جابر بن عبدالله انصارى گزارش شده است. نويسنده در ادامه، از علل قيام حسينى سخن رانده و جهل را عامل اصلى گمراهى مسلمانان دانسته و به نقش آيين اربعين در زنده نگاه داشتن نهضت حسينى اشاره كرده است.

در ادامه كتاب، گوشه هايى از تاريخ زندگى پيامبر اسلام(ص) و نقش يهوديان در ماجراهاى تاريخ اسلام و اتفاقات روزهاى آخر زندگى پيامبر(ص) و ماجراى سقيفه، بررسى شده است. فصل سوم كتاب درباره زندگى امام حسن(ع) و تحليل رفتار سياسى آن حضرت در صلح با معاويه است و فصل چهارم، زندگى امام رضا(ع) و ماجراى وليعهدى آن حضرت را بررسى مى كند.

در ابتداى هر بخش كه مربوط به واقعه اى از وقايع عاشورا و بعد از آن است، مباحث تاريخى به طور مقدماتى طرح شده و سپس اشعار و مراثى آمده است.

روايات تاريخى كتاب، مستند به منابع تاريخى و روايى شيعه شده و در مواردى كه اختلاف نظرهايى درباره حوادث و وقايع وجود دارد، نظر نويسندگان مختلف طرح شده است. بخشى از كتاب، به وقايع روز اربعين اختصاص دارد كه اشعارى گوياى، حال جابر بن عبدالله و اهل بيت(عليهم السلام) در بازگشت به كربلا را روايت مى كند. نويسنده در اين بخش، اشاره اى اجمالى به اتفاقات تاريخى مربوط به اين واقعه و اختلاف پژوهشگران درباره بازگشت كاروان به كربلا دارد.

المقدسة، 2012م، زبان عربي.

داستانى است كه پياده روى يك خانواده عراقى را براى زيارت ضريح امام حسين(ع) در روز اربعين روايت مى كند. اين داستان كه از زبان پدر خانواده روايت شده، شرحى است از اتفاقاتى كه در طول راه براى زائران پيش مى آيد. نويسنده در قالب داستان، تصاويرى از اتفاقات مسير پياده روى را به تصوير كشيده و توصيفاتى از گروه هاى مختلف قومى و دينى كه در پياده روى شركت دارند، نذرى هايى كه در مسير، بين زائران پخش مى شود، حس و حال زائران و سختى ها و دشوارى هاى راه ارائه داده است.

ص: 374

ص: 376

بازماندگان شهدا و صاحبان اصلى، در حوادث گوناگون - از قبيل شهادت حسين ابن على(عليهما السلام) در عاشورا - به حفظ ياد و آثار شهادت كمر نبندند، نسل هاى بعد، از دستاورد شهادت استفاده زيادى نخواهند برد... . اگر زينب كبرى(عليها السلام) و امام سجاد(ع) در طول آن روزهاى اسارت - چه در همان عصر عاشورا در كربلا و چه در روزهاى بعد در راه شام و كوفه و خود شهر شام و بعد از آن در زيارت كربلا و بعد عزيمت به مدينه و سپس در طول سال هاى متمادى كه اين بزرگواران زنده ماندند - مجاهدات و تبيين و افشاگرى نكرده بودند و حقيقت فلسفه عاشورا و هدف حسين بن على(عليهما السلام) و ظلم دشمن را بيان نمى كردند، واقعه عاشورا تا امروز، جوشان و زنده و مشتعل باقى نمى ماند. (1)

چه كردند و مستقيم و غيرمستقيم، با راديوها و روزنامه ها و مجله ها و كتاب هايى كه منتشر مى كردند، در ذهن آدم هاى ساده لوح در همه جاى دنيا، چه تلقينى توانستند بكنند. اگر در مقابل اين تبليغات، تبليغات حق نبود و نباشد و اگر آگاهى ملت ايران و گويندگان و نويسندگان و هنرمندان، در خدمت حقيقتى كه در اين كشور وجود دارد، قرار نگيرد، دشمن در ميدان تبليغات غالب خواهد شد. ميدان تبليغات، ميدان بسيار عظيم و خطرناكى است. (1)9.

ص: 380

از بس كه كنار هر جنازه صدچاك، زانو زدم و نشانى از تو نديدم. برايم رمقى نمانده. خودت را به من نشان بده، اى بى نشانه ترين! روا مدار كه زينب با اين پاى تاول زده، دل غمديده و قامت خميده، در ميان كشته هاى نينوا بچرخد و زمين بخورد و تو را نيابد...» و گاهى خودم را جاى دختر دلشكسته اى احساس مى كردم كه پدر عزيزش را مظلومانه در ركاب سيدالشهدا(ع) به شهادت رسانده اند و او وادى به وادى، همراه كاروان مى رود تا به اربعين برسد... .

آرمان هاى حسينى تا پاى جان ايستاده ايم. وقتى اين شعار از سوى آن جمعيت تكرار مى شود، دلت بى اختيار به كاروانيان اسراى اهل بيت(عليهم السلام) كه آمده اند براى اربعين حسينى عزادارى كنند، گره مى خورد. راستى اين همه عشق، اين همه شور مقدس كه از عاشوراى 61 هجرى تا امروز، يعنى اربعين 1435 ماندگار شده، مرهون و مديون اقتدار حضرت زينب(عليها السلام) است كه پيام عاشورا و فرهنگ ظلم ستيزى را در هستى ماندگار كرد.

ص: 384

علما و مورخان شيعه به اتفاق معتقدند در اولين اربعين، جابر بن عبدالله انصارى و عطيه عوفى كه او هم از رجال و مفسران بزرگ شيعه است، موفق شدند خود را به سرزمين كربلا برسانند و به زيارت امام حسين(ع) نايل شوند. بنابراين علماى بزرگ شيعه مانند سيدبن طاووس، در لهوف تصريح كرده اند كه تشرف جابر و عطيه به كربلا با نخستين اربعين مصادف شد و تعبير كتاب هاى مقاتل علماى شيعه اين است كه اين دو، در روز اربعين به كربلا رسيدند و چون اين دو مرد، نزد شيعيان و اهل بيت(عليهم السلام) جايگاه برجسته اى دارند، نام آنها در تاريخ مشهور شده است».

در بيان علت تأسيس روزى به نام اربعين، حدود 7 دليل ذكر مى كند. جناب سيد بن طاووس هم دلايلى را براى اين موضوع بيان مى كنند كه مهم ترين آن، رواياتى است كه از ائمه(عليهم السلام) ما در اين زمينه رسيده است. شيخ طوسى هم در تهذيب الاحكام (1) و همچنين در كتاب مصباح المتهجد (2) با سند، روايتى را از صفوان بن جمّال از امام صادق(ع) نقل مى كند كه امام به صفوان مى فرمايند: اى صفوان! در روز اربعين، وقتى آفتاب از افق بالا آمد (حدود نيم ساعت بعد از طلوع خورشيد) و پيش از ظهر، زيارت حسين بن على(عليهما السلام) را قرائت كن. آن گاه امام(ع) زيارت اربعين امام حسين(ع) را به او تعليم دادند و فرمودند: پس از قرائت اين زيارتنامه، دو ركعت نماز زيارت به جاى آور. اين حديث به لحاظ سندى، صحيح و معتبر است. البته دلايلى مانند ملحق شدن سر مطهر امام حسين(ع) به بدن مطهر، روز زيارتى بودن امام حسين(ع) و...هم به عنوان دلايل اهميت اربعين ذكر شده است».