وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَىٰ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَىٰ

عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَىٰ إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَىٰ

ص: 2

مباحثی از ( تاریخ، علوم و معارف قرآن)

مرزبان کریمی

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

ص: 12

آیات قرآن برداشته شده و در آن تحریف راه یافته است، اینیک افترای بی اساس است که دشمنان اسلام بدین گونه می خواهند در سندیت قرآن خدشه وارد کنند و گرنه قرآنی که اکنونی در دست مسلمان های جهان است همان قرآنی است که از طرف خداوند بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نازل شد و در خلال چهارده قرن، با این همهچاپ های گوناگون و گردیدن به دست اقوام و ملل مختلف مسلمان هیچ گونه تغییر و تحریفی در آن به وجود نیامده، مهمتر آن که، زمانی که عثمان دستور استنساخ قرآن را داد خط کوفی بوده که اعراب و نقطه کاملی نداشته و بعدهای حجاج بن یوسف ثقفی روی حروف نقطه و اعراب گذارد. با اختراع صنعت چاپ نخستین قرآن در سال 1530 میلادی به چاپ رسید.

یکی از جنبه های اعجاز و برتری قرآن، جامعیت آن است. قرآن در آیه89 سوره اسراء می گوید: «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُورًا»: (ما برای مردم در این قرآن از هر نمونه ای از انواع معارف بیان کردیم ولی با این حال اکثر مردم جاهل و نادان جز افکار حق و نادیده گرفتن دلایل هدایت، عکس العملی نشان ندادند)

در کتاب آسمانی قرآن، هم دلائل متین عقلی با ریزه کاری های مخصوصش در زمینه عقاید آمده و هم بیان احکام متین و استوار بر اساس نیازمندی های بشر در همه زمینه ها، هم بحث های تاریخی قرآن در نوع خود بی نظیر، هیجان انگیز، بیدادگر، دلچسب، تکان دهنده و خالی از هرگونه خرافه است. و هم مباحث اخلاقیش که با دل های آماده همان کار را می کنند که باران بهار با زمین های مرده.

مسائل علمی که در قرآن مطرح شده، پرده از روی حقایقی بر می دارد که حداقل در آن زمان برای هیچ دانشمندی شناخته نشده بود. خلاصه قرآن در هر وادی گام می نهد، عالیترین نمونه را ارائه میدهد. قرآن در هر عصر و زمانی که خوانده می شود آن چنان است که گویی امروز و برای امروز نازل شده و هیچ اثری از گذشت زمان در آن دیده نمی شود.

ص: 14

یکی از جهات اعجاز قرآن و ضمنا از مشخصات یک دین صحيح آسمانی، طرز قانونگذاری در قرآن است. که مزایا و امتیازاتی مخصوص به خود دارد که نمی توان آنها را در قوانینی که زائیده شده ی افکار بشر است جستجو کرد. از جمله قوانین قرآن که واضع آن خدا است دارای کلیت و جامعیت است و در هر زمان و مکانی و نسبت به هر طبقه و قومی یکسان وضع شده و در مورد همه یکسان اجرا می شود. قوانین قرآن از هر گونه اعمال نظر و فکری خالی است، چون همه بندگان در پیشگاه خدا یکسانند. در قوانین الهی رعایت همگان به طور مساوی شده مصالح و مفاسد واقعی جامعه در تدوین آن مورد ملاحظه قرار گرفته است و تفاوت آن با قوانین بشری این است که چون بشر به طور کامل و دقیق به مصالح و نیازمندی های افراد و اجتماع آگاه نیست در قانون گذاری راه دیگری پیموده است. از این رو قانون باید از طرف کسی باشد که بر تر از همه افکار و ادراکات جامعه ی بشر بیندیشد، تمام نیازمندی ها را درک کند و خود نیازمند نباشد. در مورد عبادات، دستورات قرآن بهترین راه و روش بندگی خدا را جلوه گر می سازد. در باب اعتقادات، بهترین عقیده و طرز تفکر را به بشر القاء می کند در امور اخلاقی و معاشرت، رفتار مرد و زن قوانین قرآن موجب زندگی گرم و تشکیل دهنده کانون محبت است، حقوق پدر و مادر نسبت به فرزند و بر عکس، برادر و خواهر، فرمانفرما و فرمانبر و قوانین جزایی و قضایی و سایر حقوق متبادله اجتماع طوری در قرآن بیان شده که تمام نکات اخلاقی را رعایت نموده، برای ارث و جلو گیری از تراکم ثروت، از بینبردن اختلافات طبقاتی به بهترین وجه قانون تدوین نموده است.

قوانین قرآن به قدری جامع و با استحکام است که با گذشت زمان کهنه و ناقص نمی گردد و نیاز به تبصره و متممی پیدا نمی کند چون وضع این قوانین از طرف خداست که به تمام سود و زیان و نیازمندی های اجتماع و پیش آمدهای بعدی آگاه می باشد و به علاوه اختلاف بنیه و مزاج افراد را می داند و در سایه قوانین او تمام افراد بشر از بزرگ و کوچک، مرد و زن، سیاه و سفید، نیازمند و بی نیاز به حقوق خود می رسند و بدون ظلم

ص: 15

و تعدی به فردی همگان از مزایای زندگی به طور صحیحی برخوردارند و نظم و انتظام و وحدت بشری را حفظ می نماید.(1)

برای وضع قانون معمولا عده ای از حقوقدانان دور هم جمع شده و با شور و تبادل نظر و بحث و مذاکره، مواد آن را تنظیم می کنند. اما با گذشت زمان نقاط ضعف آشکار می شود و نیاز به تغییریا افزودن ماده واحده و تبصره احساس می گردد، تا آن جا که پس از گذشتن یکیا چند قرن ناتوانی قانون از اداره اجتماع کاملا آشکار گشته و وضع قانون جدیدی لازم به نظر می رسد.

حال با دقت و تعمق به این مطلب توجه کنید که یک مرد درس ناخوانده و استاد ندیده در گوشه ای دور از تمدن، به تنهایی و بدون شور و تبادل نظر با دیگران، قانونی جهانی می آورد که نه فقط عرب بیابانگرد را در کمتر از یک قرن متشكل نموده و بر امپراطوری های معاصر خود غلبه می دهد، بلکه برای بشر قانونی عرضه می دارد که حتی در عصر فضا، رستگاری واقعی جوامع بشری جز با عمل به آن میسر نیست. درباره قانون قرآن دانشمندان بزرگ اسلامی در طی چهارده قرن داد سخن داده اند و کتاب های مختصر و مفصل در این باره نگاشته اند.

هیچ کدام از ادیانی که امروز در جهان وجود دارند (اعم از حق و باطل) پیروان خود را از داشتن قانون دیگر، برای اداره امور زندگانی بی نیاز نمی کند، چنانچه ربرت هو گوت جاكسون می نویسد: در غرب سیستم قانونی را یک موضوع دنیوی می دانند که در آن مقتضیات وقت رل بزرگی بازی می کند. البته نفوذهای مذهبی در تشکیل قوانین خیلی مؤثر و قوی بوده اند . ولی با وصف همه این ها، قانون باز به صورت یک امر دنیوی باقی مانده است. از این رو قانون، تکالیف مذهبی معین نمی کند بلکه در حقیقت هشیارانه آنها را حذف می کند. قانون فقط یک تماس محدودی با اجرای وظایف

ص: 16

اخلاقی دارد. ولی بر عکس در دین اسلام، قوانین اسلامی سرچشمه و منبع قانون اراده خدا است.

اراده ای که بر رسول او محمد (صلی الله علیه و آله) مکشوف و عیان گردیده است، این قانون واین اراده الهی، تمام مؤمنین را جامعه واحدی می شناسد گرچه از قبایل و عشایر گوناگون تشکیل یافته و در مواضع و محل های دور و مجزایی از یکدیگر واقع شده باشند. در این جا مذهب نیروی صحیح و سالم التصاق دهنده جماعت می باشد نه مليت و حدود جغرافیایی.

در این جا خود دولت هم مطیع و فرمانبردار قرآن است و مجالی برای قانونگذاردیگری باقی نمی گذارد چه رسد به آن که اجازه انتقاد و شقاق و نفاق بدهد.(1)

علامه طباطبایی می فرماید: در قرآن کریم برای اهل ادب، بلاغت در کلام و برای فیلسوف در فلسفه و الهيات و برای دانشمند در علم مربوطه اش و برای جامعه شناس در علم الاجتماع و برای قانونگذار در وضع قوانین و برای سیاستمدار در فن سیاست و برای حکومت ها در مورد جهانداری و بالاخره برای جهانیان در همه شئون زندگی، اعجاز بزرگ و بهت آوری است.

مرزبان کریمی

ص: 17

ص: 18

ص: 20

اصیل ترین منبع ایدئولوژی وزلالترين منشأ علوم و معارف اسلام قرآن است، قرآن هم سند نبوت پیامبر گرامی اسلامی است و هم چراغ همیشه پر فروغ هدایت بشر، هم کلام خداست و هم نیازهای فطری بشر، راهنمای عمل و تضمین کننده سعادت دنیاو آخرت آدمی است، کتابی است روشن وروشنگر، کلامی است الهی که مخاطبش بشری است که در اسارت خاک است، نازل شده است تا این اسیر را به کمال وارتقاء لايقش عروج دهد، کتابی است که منطقش علم است و عمل و زبانش استدلال و عاطفه و اثرش بر عقل است و بردل، خالی از هر باطل و بیهوده، سرشار از حكم ونورهدایت و نهایت، تمسک به آن فلاح است و رستگاری.

آری این کتاب مقدس، که آخرین وحی است، آخرین پیام حق و آخرین اتمام حجت او بر بندگان است. کتابی است، جاوید که تا قیام قیامت به عنوان تنها معیار هدایت خواهد بود و همین بیانگر اعجاز جاودانگی این کتاب است. به هر حال جامعه بشری بطور اعم و مسلمین به طور اخص وظیفه دارند تاحد امکان در شناخت آن بکوشند، در قرائت و فهم و عمل به آن تلاش کنند، در آن تدبر نمایند و حقایق عمیق و اصیل الهی فردی، اجتماعی، حقوقی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی و خانوادگی خویش را از آن سرچشمه هدایت اخذ نمایند تا به سعادت حقیقی در دین و دنیا برسند. بر این اساس، این نوشته گامی است لرزان و ناچیز و شبنمی است از تعرقات دریای معارف قرآن در جهت استشمام رایحه جانفزای کتاب خدا.

ص: 21

سخن ما در مورد علوم قرآنی یابه اصطلاح جدید شناخت قرآن است. لذا، ابتدا از تعریف آن آغاز می نمائیم: علوم قرآنی واژه ای است مرکب از علوم و قرآنی، علوم جمع علم است و قرآنی یعنی منسوب به قرآن .

پس علوم قرآنی یعنی علومی، که از قرآن سرچشمه گرفته اند و منسوب به قرآن اند.

اما علم: گاهی به معنی شناخت و ادراک یقینی یک مطلب است که از طریق حصول صورت اشیاءدر عقل حاصل می شود و گاهی به معنی شناخت ذات موضوع و قدرت شناخت یک موضوع است.

واژه قرآن در لغت به معنی بر زبان جاری کردن آن چه در نامه است می باشد و نیز به معنی مطالعه نامه در حال سکوت است و در اصل به معنی جمع است و قرآن چون شامل مجموع سوره ها و پیوند آیات با یکدیگر است قرآن نامیده می شود. و از آنجایی که مطالب و معانی این کتاب مقدس دارای انسجام و تناسب و هماهنگی کامل بوده و در بر گیرنده کلیات احکام و قوانین است قرآن خوانده می شود.

منسوخ، علم محکم و متشابه، علم اعراب و بلاغت ، علم رسم الخط قرآن، علم قرائت قرآن و نظایر اینها.

1. تفسیر قرآن: تفسیر در اصل به معنی توضیح و کشف و اظهار است، اما در اصطلاح، به معنی فهمیدن معانی و مقاصد آیات قرآن است. البته بدیهی است که در تفسیر هدف کشف و درک مراد حق تعالی از آیات شریفه است و باید از هرگونه اعمال و نظر فردی در قرآن و درک آن خودداری کرد که موجب عذاب خواهد شد و چون قرآن کلامی است دارای دلالت و معنی وقصدی معین پس تفسیر علمی است که عهده دار شرح و توضیح معانی و مقاصد و دلالت های قرآن است.

2. آیات احکام: قرآن ریشه و اصل قوانین شرعی اسلام است و بقول مشهور پانصد آیه در قرآن در زمینه تشریع و بیان احکام الهی وجود دارد و لذا علمی که عهده دار استخراج احکام شرعی و توضیح و تبيين آنهاست و اوامر و نواهی خدا را بر اساس قرآن به مردم گوشزد و تعلیم می نماید علم آیات احکام نامیده می شود.

3. علم اعجاز: قرآن کریم حجت خدا بر همه بشریت است، لذا معجزه ای جاوید است چون کلام خداست، علمی که معجزه بودن قرآن را در ابعاد مختلف لفظی و معنوی بررسی می نماید و آن را به عنوان دلیلی بر صدق نبوت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) معرفی می نماید علم اعجاز نامیده شده که در آن از معنی معجزه و شرایط اعجاز و دلایل و وجوه و ابعاد اعجاز قرآن بحث می شود.

4. مکی و مدنی بودن آیات: تدبر و تحقیق در آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان که کدام آیات قبل از هجرت و کدام آیات پس از هجرت و این که کدام آیات در کدام مکان و بخاطر اهل کدام دیار نازل شده اند محتوی این علم را تشکیل می دهد زیرا آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان و مکان و اشخاص مخاطب متفاوت است و بدیهی است، که در همه این مسائل به درک پیام حقیقی وحی کمک شایانی می نماید.

5. اسباب نزول یا شأن نزول: علمی است که عهده دار شرح و توضيح حوادث و جریانات تاریخی معینی است که موجب نزول آیاتی گردیده اند زیرا برخی آیات قرآن بدون زمینه اجتماعی خاصی و ابتدأ نازل شده اند و دسته ای از آیات در پییک جریان معين تاریخی یا شخصی نازل شده اند و

ص: 23

آن چه سبب نزول آیه ای را بیان می دارد و اوضاع و شرائط عمومی و یا شخصی مناسب با آیه را تشریح می نماید شأن نزول نام دارد.

6. علم ناسخ ومنسوخ: مطالعه در قرآن به اعتبار آن که برخی آیات پایان حکم آیه ای را از لحاظ مدت و زمان بیان می کند و آیهای دیگر و حکمی دیگر جایگزین آن شده است علم ناسخ و منسوخ گفته می شود، و در این علم آیاتی که به نسخ آنها آیاتی نازل شده مورد بررسی واقع می شود، بدون علم ناسخ و منسوخ نمی توان احکام قرآن را دریافت کرد زیرا بعضی از احکام قرآن بر اساس مصالح الهی بوسیله احکام دیگری نسخ گردیده اند.

7. علم محکم و متشابه: علمی است که بوسیله آن آیات محکم و متشابه از هم تشخیص داده می شود و نیز آن چه مربوط به این علم است مانند تأویل و تنزیل و نظایر اینها مورد بحث واقع می شود، در زمینه محکم و متشابه سخنان مختلفی است که در جای خود بیان خواهد شد.

8 علم اعراب و بلاغت: از آنجائی که قرآن به زبان عربی است لذا علمای علم عربیت قواعد این زبان را بر اساس قرآن بنا گذاشته اند و نیز علمای علم بلاغت این کتاب الهی را میزان بلاغت دانسته اند پس تحقیق در قرآن به اعتبار قواعد نحوی و ترکیب و زیبایی انسجام جملات و آیات، علم اعراب و بلاغت را شامل می شود.

9. علم رسم الخط قرآنی: علمی است که در آن از نحوه و شکل و کیفیت رسم الخط عربی قرآن بحث می شود که آیا رسم الخط قرآن بوسیله پیامبر (صلی الله علیه و آله) معین شده؟ آیا علمای صدر اسلام این رسم الخط را ابداع کرده اند؟ آیا این رسم الخط در صدر اسلام شایع بوده؟ آیا می توان در هر عصری به تناسب رسم الخط همان زمان قرآن را نوشت؟ و مسائلی از این قبیل.

10. علم قرائت قرآن: در این علم از نحوه صحیح قرائت قرآن بحث می شود و نیز ارزیابی انواع قرائت ها، تفاوت ها، اختلافات آنها و ملاک و معیار مورد قبول در قرائت قرآن بحث می شود، به هر حال در این زمینه نظریات و قرائت های، قاریان هفتگانه مورد توجه است.

ص: 24

11.بدرالدین محمد بن عبدالله بن بهادر معروف به زرکشی (745. 794ه) صاحب البرهان في علوم القرآن، این کتاب بطور کامل در دسترس است و در چهار جلد به چاپ رسیده است.

12. جلال الدين عبدالرحمن سیوطی صاحب کتاب الاتقان في علوم القرآن که اخیرا ترجمه شده است.

13. التبان في علوم القرآن اثر شیخ طاهر جزایری.

14. منهج الفرقان في علوم القرآن اثر شیخ محمد على سلامه.

15. مناهل العرفان في علوم القرآن اثر محمد عبدالعظيم زرفانی.

16. تاریخ القرآن اثر ابو عبدالله زنجانی.

17. البيان في تفسير القرآن اثر سید ابو القاسم خوئی.

18. الميزان في تفسير القرآن اثر علامه بزرگوار سیدمحمدحسین طباطبائی و دهها اثر برجسته دیگر. واینک برخی از آثار فارسی یا ترجمه شده به فارسی را در زمینه علوم قرآنی معرفی می کنیم:

1. قرآن در اسلام اثر علامه گرانقدر طباطبایی

2. تاریخ قرآن اثردکترمحمود رامیار

3. تاریخ قرآن اثر سیدمحمدعلی تقوی

4. تاریخ و علوم قرآن اثر آقای حجتی کرمانی

5. تاریخ قرآن کریم اثر دکتر سید محمدباقر حجتی

6. ترجمه تاریخ قرآن زنجانی بوسیله ابوالقاسم صحاب

7. ترجمه موجز علوم القرآن اثر دکتر داود عطار بوسیله دکتر سید محمد رادمنش .

8. آشنایی با قرآن استاد شهید مرتضی مطهری و دهها اثر دیگر

[تذکر: نمونه های فوق با استفاده از الفهرست ابن ندیم و کتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام ازسیدحسن صدر بیان شده اند.]

اینک پس از این مقدمه اجمالی به شرح بعضی از ضروری ترین مسائل مربوط به شناخت قرآن می پردازیم و از خدای منان امید توفیق شناخت و عمل به این کتاب مبین را داریم.

ص: 26

13. بينه(الانعام،157)

14. تبصره (ق،8)

15. تبیان (النحل،89)

16. تذکره (الحاقه،48)

17. تنريل (الشعرا، 192)

18. تفصيل (یوسف،111)

19. حبل (آل عمران، 103)

20. حديث (الزمر،23)

21. ځكم (الرعد،37)

22. حكمه (الاحزاب، 34)

23. حکیم (یس،2)

24. حق(النساء، 170، القصص،48)

25. حق اليقين (الحاقه، 51)

26. ذكر (الحجر،9)

27. ذكر الحكيم (آل عمران، 58)

28. ذکر مبارک (الانبیاء،50)

29. ذکری(الذاریات،55)

30. ذى الذكر (ص،1)

31. رحمه النحل،89)

32. روح (الشوری،52

33. شفاء (یونس،57)

34. صحف مکرمه (عبس،13)

35. صحف مطهره (البینه،2)

36. صدق (الزمر،33)

37. صراط المستقیم (فاتحة الكتاب، 6)

38. عدل (الانعام،115)

39. عربی (الزمر، 28)

40. عروه الوثقی (لقمان، 22)

41. عزیز (فصلت،41)

42. عجب (الجن،1)

43. علم (الرعد،37)

44. على (الزخرف،4)

45. فرقان (الفرقان، 1)

46. فصل (الطارق،13

47. قرآن (البروج 21 و 22 - القيامه 18 - الواقعه،17و 78 - المزمل،4)

48. القرآن الحكيم (یس27)

49. القرآن العظيم (الحجر،87)

50 . قرآن کریم (الواقعه، 17)

51 . قرآن مبين (الحجر،1)

52 .القرآن المجميد(ق،1)

53. القصص (یوسف،3)

54. القول (القصص،51)

55. قيم (الكهف، 2)

56. کتاب (آل عمران، 3)

57. کتاب الله (آل عمران،23)

58. الكتاب الحكيم (یونس،1)

ص: 28

59. کتاب عزیز (فصلت، 41)

60. کتاب مبین (المائده،15)

61. کریم (الواقعه، 77)

62. کلام الله (البقره،75)

63. کوثر (الكوثر، 1)

64 مبارک(الانعام، 92)

65. مبين (الانعام، 59)

66. متشابه (الزمر،23)

67. مثاني (الزمر،23)

68. مجید (البروج،21)

69. مرفوعه (عبس،14)

70. مصدق (البقره،89)

71. مطهره(عبس،14)

72. مفصل (الانعام،114)

73. مکرمه (عبس،13)

74. مهیمن (المائده،48)

75. موعظه (یونس،57)

76. نبأ(ص67)

77. النجوم (الواقعه 75)

78. نذیر (فصلت، 4)

79. نعمه (الضحی،11)

80. نور (النساء، 174)

81. هادی (الاسراء، 9)

82. الهدی (البقره، 2)

83. وحي (النجم،4)

اینک به شرح و توضیح برخی از نامها و اوصاف کتاب مقدس و بیان هدایتگر الهی می پردازیم:

1. مصحف: اولین نامی است که پس از رحلت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) بر مجموعه آیات وحی گذاشته شد هر چند عین این لفظ در قرآن نیامده اما کلمه صف که همریشه آن است هشت مرتبه در قرآن آمده، بهرحال مصحف به مجموعه صحیفه های نوشته شده میان دو جلد اطلاق می شود، گویند ایننام به پیشنهاد صحابی بزرگوار یعنی عبدالله بن مسعود بر قرآن نهاده شد و پس از آن بنام مصحف مشهور گردید و این نام گذاری از زمان ابوبکر که قرآن جمع آوری گردید صورت گرفت. بهر صورت صځف جمع صحيفه است و صحیفه در لغت هر چیز گسترده را می گویند و چون آن چه بر آن نوشته می شود گشوده و گسترده است و به اصطلاح صفحه است لذا به آن صحیفه می گویند که جمع آن صحف است و در قرآن نیزصحف کاربردهای مختلف دارد، مانند صحف أولی(طه،133)، صحف

ص: 29

موسی (النجم،36)، صحف منشره (المدثر، 52)، صحف مکرمه (عبس،13) و . و نیز به معنی خبر گسترده آمده و قرآن نامه ها و کتب انبیاء و نیز نامه اعمال انسان را صحف خوانده، (یبنه، 2).

2. مثانی: گرفته شده از (ثَنَی یَثنی) به معنی خم شدن و برگشتن است و چون بسیاری از آیات قرآن ناظر بر بعضی از آیات دیگر است بطوریکه گویا این آیات مثل این است که دو بار ذکر شده اند لذا به قرآن از این جهت مثانی گفته شده و منظور از دوباره ذکر شدن یکی معنای خود آیه و دیگری نظری که به آیه دیگر دارد و آن آیه قبل نیز دو مرتبه ذکر شده یکی خود آیه و دیگری آیه ای که راجع به آن است و خلاصه هر آیه ای معنای آیه دیگری را متضمن است، بنابراین می توان به قرآن مثانی گفت. چنان که در سوره الزمر آیه23 خدای متعادل همه قرآن را مثانی خوانده است و این از آن جهت است که تمامی آیات قرآن میل به یکدیگر داشته و همدیگر را توضیح و تبیین می نمایند.

3. مُهَيمِن: در لغت به معنی مراقب، حافظ، حاضر و ایمنی بخش است و لذا چون قرآن تصدیق کننده کتب الهی قبل از خویش است و حافظ و مراقبت و ایمنی کننده واقعی آنها در تحت لوای خویش نیز هست، لذا، اهل کتاب تنها در سایه کتاب وحی دین اسلام است که از انحراف محفوظ خواهند ماند و قرآن در این مورد، در سوره مائده آیه48 می فرماید: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ) یعنی: و ما این کتاب (قرآن) را بحق بر تو فرستادیم که تصدیق کننده کتبی است که در برابراوست و حافظ و نگهبان آنها (ازانحراف) است.

4. مبین: به معنی آشکار و آشکار کننده است و در این مورد، در کلمه بیان و تبیان بحث می شود، اصل این کلمه لفظ (بان) است که به معنی آشکار و ظاهر می باشد و مبين اسم فاعل است، آری کلام خدا بدان جهت که خود آشکار و آشکار کننده حقایق است مبین می باشد)تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ( (1)، ) تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ)(2)

5. منیر: به معنی روشن، تابان و فروزان است و لذا صفت اکثر و شاید همه کتب الهی باشد، که وسیله ای روشن برای اثبات حقایق هستند و بالاخص آخرين آنها قرآن کریم که روشن و تابان است

ص: 30

برای تاریخ انسانها چراغی فروزان است که راه حق جویان را روشن می سازد و حقایق را برای حق طلبان می نمایاند: (فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ).(1)

6. مجید: از مجد است و به معنی بزرگواری، شرافت و عظمت و پر خیر وپر فضل میباشد و مجید بودن کتاب خدا هم بخاطر شرافت و فضیلت و عظمت آن نسبت به سایر کتب آسمانی و پرخیر و برکت بودن آن است.

(ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ)(2)، (بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌفِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ) (3)

7. مبارک: یعنی با برکت، مداوم الخير، دارای فایده، دارای ثبوت و هر چیزی که در آن فایده ثابت وجود داشته باشد مبارک است و از این جهت که کلام خدا منبع تمام فایده ها و برکات و خیرات است، آن هم فایده و برکت و خیر ثابت که تغییر و دگرگونی نمی پذیرد ( و با همین یک لفظ کافی است که خاتمیت اسلام و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و جاودانگی قرآن را اثبات نمائیم) و بدین جهت است که قرآن مبارک است. (وَهَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ)(4) ، (كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ). (5)

8 موعظه: اسم مصدر وعظ به معنی پند و اندرز است و کتاب خدا چون بیانگر راه هدایت است، لذا اندرزگوی آنان نیز هست یعنی کلامی است همراه با تخويف و نیز همراه تشویق و موجب انگیزش شنونده یا خواننده است. (قد جائتكم موعظه من ربکم.)، (هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ).(6)

9. نجوم: از نجم است به معنی طلوع و بروز و این کلمه جمع است و ستاره را چون طلوع می کند نجم می گویند، به هر حال از آنجائی که قرآن، نجم یعنی آیه و یا سوره، نازل و بارز شد و طلوع کرد و با نزول و بروز و طلوع تدریجی اش شب جاهلیت را چه جاهلیت قلوب و چه جاهلیت

ص: 31

عقول را منور و نورانی نمود لذا نجوم هم نامیده شده است بطوریکه برخی از مفسرین این آیه شریفه را در همان رابطه میدانند (ولا اقسم بمواقع النجوم)، اَی بمواقع النزولِ الوَحي.

10. نور:یعنی آینه خودش في نفسه آشکار و روشن است و غیر خود را نیز آشکار و روشن می کند و آن ضد ظلمت و تاریکی است و قرآن از آن جهت که خودش روشن و بدون اعوجاج و ظلمت و تاریکی و تحریف است و از آن جهت که پیروانش را از تاریکی ها، ظلمت، کفر، شرک، نفاق وغيره به طریق روشن و آشکار حق هدایت می کند، نور نام دارد، و این لفظ پیوسته در این کتاب مفرد استعمال می شود، زیرا نور نشان از پیروی حق است و حق نیز واحد است و میان اجزاء حق كلمات و سوره های قرآن هیچ اختلاف و تناقضی نبوده و همه یکسان و یک جهت در طریق راهنمایی انسان بدون تناقض و اختلاف نازل شده اند و بر عکس ظلمت جمع بکار می رود چون نشان از اختلاف و تعدد و تناقض و باطل است و پیروان طرق ظلمت بنا به تعدد و اختلاف آن طرق در جهت و هدف و مسیر و آرمان و عمل و عقیده، مختلف و پراکنده هستند.

(توجه کنید به رابطه میان واژه های صراط و سبیل و نور و ظلمت و کتب تحریف شده آسمانی و کتاب عزیز اسلام یعنی قرآن)

و این خود بحثی جداگانه دارد که نتیجه این بحث اثبات حقانیت اسلام، خاتمیت پیامبر اسلام، عدم تحریف قرآن، جاودانگی قرآن، ناسخ بودن قرآن، منسوخ بودن کتب دیگر و تحریف کتب آسمانی دیگر و مسائلی از این قبیل می باشد. بهرحال قرآن، نوری است نازل شده تا قلوب آدمیان را روشن نماید و راه هدایت و نجات و رستگاری را به آنان نشان دهد. (واتبعو النور الذي انزل معه) و از نوری که با او نازل شد تبعیت کنید.

11. نعمت: یعنی خوب و دلچسب، آن چه خدا به انسان ارزانی داشته و موجب لذت وخوشی انسان می شود ولذا چه نعمتی بزرگتر از نعمت هدایت، نعمت قرائت، نعمت نبوت و پس قرآن نیز نعمت است و از بزرگترین نعمتها. (وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ) (1)

ص: 32

12. نذير: یعنی بر حذر دارنده و تخویف دهنده بر اساس علم و آگاهی. چون قرآن انسانها را از مهالك دنيا و آخرت آگاه کرده و از آنها بر حذر می دارد لذا نذیر است که فرموده است: (هَذَا نَذِيرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَى).(1)

13. هادی: اسم فاعل و به معنی راهنما و نیز به معنی تثبیت کننده در راه راست معنی شده است پس از آن جهت که دستورات قرآن و عمل به آن ها راهنمای انسان بوده و آدمی را در راه راست پایدار و ثابت قدم می گرداند، هادی است. (إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ)(2) و نیز فرمود (يهدي إلى الرشد)

14. هدی: به معنی هدایت و ارشاد بر اساس لطف است و قرآن به دلیل این که راهنما و هدایتگر و ارشاد کننده به خیر خواهی و دلالت کننده به لطف است هدی نامیده شده است. (ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ)(3)

15. وحی: به معنی اشاره سریع و رسالت و کتابت است و هر آن چه به دیگری بوسیله القاء تفهیم شود، وحی خوانده می شود و خلاصه آن که وحی تفهیم خفی و پنهانی است که شامل الهام و رمز و کنایه و اشاره نیز می شود و بدیهی است که همه کتب الهی ونیز قرآن کریم وحی الهی به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) است چنان که فرمود: (.وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىإِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى)(4).

16. کتاب: در معنی کتاب اقوال مختلفی بیان شده، لفظ کتاب مصدر است مانند قیام و صیام و یا بر وزن فعال است به معنی مفعول مانند حساب که به معنی محسوب است و لباس که به معنی ملبوس است ولذا کتاب به معنی مکتوب است.

راغب می گوید گاهی به کلام، کتاب گفته می شود، چون حروف در تلفظ با هم جمع می شوند بنابر این کلام خدا با آن که نوشته نشده، کتاب نامیده شده است، همچنین کتاب گاهی به معنی واجب وحتمی و ضروری و فرض استعمال شده است.

ص: 33

گاهی به معنی حجت و دلیل، گاهی به معنی اجل و وقت، گاهی به معنی حکم و نیز زمانی به معنی تقدير و اراده و اثبات بکار رفته است و نیز به معنی علم خدا و ثابت و لا يتغير و خلقت و تکوین آمده است همچنین جنس کتب آسمانی نیز با لفظ کتاب بیان شد است. مثلا در مورد کل قرآن و همه کلام الهی می فرماید: (ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ).(1)

در مورد صحیفه نوشته شده و کتب مسیحیت و یهودیت می فرماید: (يسئلُك اهل الكتاب اَن تُنَّزِلَ عليهم كتاباً مِنَ السماء)

در مورد وجوب و ضرورت می فرماید: (كُتب عليكم الصيام) یا(كُتب علي نفسه الرحمه). (2)

در مورد حکم می فرماید: (ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ)(3). در مورد اجل و وقت می فرماید: (و م-ا اهلكنا من قريه الاّ و لها كتاب معلوم).

در مورد تقدیر می فرماید: (قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنا)(4)

در مورد اثبات و حفظ و نگهداری می فرماید: ( وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ)(5)

در مورد ثبات و دوام و استمرار ولا يتغير بودن می فرماید: (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ).(6)

در مورد اراده خدا می فرماید: (كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي ).(7)

آیات متعدد دیگری که در مورد کاربردهای گوناگون واژه کتاب و ریشه آن و سایر مشتقاتش بکار رفته است.

17. کریم: از کَرَم و کرامت است که به معنی شرافت و عزت و سخاوت است و هر موضوعی معنی خاصی دارد ليكن كلام حق از آن جهت کریم نام دارد که محترم و شریف و گرانقدر است. (وَ آنه لقرآن کریم)

ص: 34

18. قَیَّم: به معنی مستقیم و نیز راست و غیر کژ و ثابت است و همچنین گفته اند کلمه این از قیام است و به معنی عامل قیام و پا بر جایی هر چیزی را قیم آن چیز می گویند و به هر معنی کلام خدا قيم است چون راست است و کژی در آن راه ندارد و این کتاب عامل استواری دین خدا و مستقیم پیمودن راه خداست (وَلَمْ يَجْعَل لَّهُ عِوَجَا ، قَيِّمًا لِّيُنذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِن لَّدُنْهُ). (1)

19. قَصص: به معنی سرگذشت و پی گیری و پی جویی قصه است، در معنی اسم و مصدر به کار می رود و چون در کلام خدا قصه های پی گیر و اخبار متوالی گذشتگان بیان شده، قصص نیز خوانده می شود ولذا می فرماید: (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ).(2)

20. قرآن: از جمله نامهای کتاب خداست که توسط امین وحی بر رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

در مورد معنی این لفظ صاحب نظران اقوال مختلفی دارند:

عبدالله بن عباس می گوید قرآن مصدر (قرأ يقرء) است و به معنی خواندن می باشد، مانند فرقان و رجحان و خسران و دراصل دارای معنای اتباع است زیرا خواننده آن در خواندن این کتاب تتبع در حروفش می کند و تلاوت نیز همین است، چنان که در سوره قیامت آیات18،17 آمده است(إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ ، فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ):(که گرد آوردن و خواندنش بر عهده ماست، چون خواندیمش، تو آن خواندن را پیروی کن.)

لذا جهت نامگذاری این کتاب شریف به قرآن همین خواندن آن می باشد بطوریکه در آیات مختلفی به خواندن آن امر شده است، مانند سوره نحل آیه92، سوره المزمل آیات4 و 20.

عده ای دیگر از صاحب نظران اصل کلمه قرآن را (قَرَءَ) به معنی جمع دانسته اند و می گویند(خدا حروف را جمع کرد تا کلمه شد، کلمات را جمع کرد تا آیه شد، آیات را جمع کرد تا سوره شد، سوره ها

ص: 35

را جمع کرد تا قرآن شد) یعنی جامع همه حقایق الهی شد و لذا فرمود: (وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ(1)

لازم به تذکر است که قریش واهل مکه کلمه (قرآن را با تخفیف همزه می خوانند و در این عمل از عبدالله بن کثیر پیروی می کنند، ليكن سایر قاریان آن را بر اصل خود مهموز می خوانند. از معانی و اقوال گذشته صاحب نظران شیعی مذهب اول را مقبولتر دانسته اند.

21. فصل: به معنی بریدن وجدا کردن و تشخیص قائل شدن است و چون کلام خدا میان حق وباطل فاصله می اندازد و آنها را از هم جدا می کند و میانشان تشخیص قائل می شود از این جهت فصل نام دارد و می فرماید:(انه لقول فصل)

22. فرقان: راغب در مفردات می گوید فرقان در فرق بین حق و باطل به کار می رود، برخی گفته اند فرقان دراصل مصدر است مانند( سبحان وقربان) و به معنی فرق گذاشتن وفارق بودن میان حق و باطل است، پس، فرقان آن چیزی است که بوسیله آن میان حق وباطل فرق گذاشته می شود و در حدیث کافی از قول امام صادق(علیه السلام) آمده است که:( همه قرآن کتاب است و بخش محکم و واجب العمل آن فرقان است).

و نیز در همین کتاب عزیز، در آیه اول سوره فرقان آمده است که )تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا) و در آیه29 سوره انفال می فرماید: (يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا)، در این آیات معنی فرقان همان تمایزوفرق میان حق و باطل است که نتیجه و محصول تقوی است و معیار تمیز حق از باطل. اما از آیه185 سوره بقره که می فرماید (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ ( براساس حدیث امام صادق (علیه السلام) که قبلا بیان شد، چنین نتیجه می شود که (من الهدی) وصف همه کتاب خداست ولی (فرقان) وصف محکمات واجب العمل است. والله اعلم

برخی گفته اند کتاب خدا را از آن جهت فرقان نام نهاده اند چون متفرق و بخش بخش و جدا جدا و بتدریج نازل شده است برخلاف سایر کتب آسمانی که یک دفعه در الواح و اوراق نازل شده اند و این

ص: 36

گفتار و با استفاده از جوابیه حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به عبدالله بن سلام است که از معنی فرقان سؤال کرده بود.

عده ای دیگر چون عكرمه فرقان را به معنی نجات دانسته اند و گفته اند کتاب خدا چون در عمل سبب نجات است، فرقان نام دارد. به نحوی می توان میان تمام اقوال جمع کرد چون: کتاب خدا فارق میان حق و باطل است از آن جهت که حلال و حرام، کفر و ایمان، و سایر حقایق متضاد سعادت آمیز و شقاوت زا، را بیان کرده. و راه هر یک و حد و شرط هر کدام را نشان داده، و هم نجات است زیرا طرق تأييد و ارائه شده این کتاب طریق سعادت ابدی و نجات دائمی انسانهاست، و هم بر خلاف سایر کتب آسمانی این کتاب به تدریج نازل گشته است. والله اعلم.

23. علی: صیغه مبالغه است و به معنی بسیار رفیع و بسیار برتر می باشد و این لفظ نشانه علو مقام و عظمت قرآن است. (وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ) (1)

26. عصمه: از عصم به معنی حفظ و نگهداری و امساک است و عصمت به معنی منع و مانع و حافظ و نگهدارنده است و قرآن نیز چون کتابی است که عمل به آن مانع سقوط و لغزش انسان است و نیز نگهدارنده انسان وحافظ او از کفر و شرک و سایر مهلكات است لذا عصمه است. (وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ) (2)

25. عجب: به معنی عجیب و چیزی که نظیر آن شناخته نشده باشد و در سوره جن آمده که جنیان گفتند که این قرآن، عجیب است که منظور همان نظیر نداشتن قرآن است )اعتراف آجنبه به عظمت و بینظیر بودن قرآن دلیلی دیگر بر اعجاز قرآن است) (إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا).(3)

26. عظیم به معنی بزرگ می باشد چه بزرگی محسوس و مادی باشد و چه غیر محسوس و معنوی و لذا قرآن از جهت معقول بودن و معنویت پس از حق تعالی منبع عظمت و بزرگی می باشد (وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ)

ص: 37

27. عزیز: به معنی گرامی و محترم و نیز به معنی غالب و پیروز و نیرومند آمده و قرآن از هر جهتی عزیز است زیرا هم در نزد عابدان و مسلمین گرامی و محترم است و هم در مقابل معارضات با دیگر کتب الهییا بشری غالب و نیرومند و پیروز و نفوذ ناپذیر است و دافع تمامی کتبی است که داعیه انسان سازی دارند و نیز از آن جهت عزیز است، که هرگز همتا و مثل و مانندی برایش یافت نشود، (وانه الكتاب عزیز).

28. صراط المستقيم: )صرَط ( به معنی بلعیدن است و صراط راهی است که رونده اش را در خود می بلعد، یعنی رونده در آن گم نمی شود، منحرف نمی گردد، راهی است وسیع، آشکار و روشن بطوریکه راه رونده در آن مسیر از خود فانی می شود و اوصاف راه را مییابد و خود راه می شود در حدیث است که حضرت امیر (علیه السلام) فرمود: (آنا صراط المستقیم)، این که صراط المستقیم یکی از نام ها و اوصاف کتاب خدای تعالی است، قول ابن مسعود می باشد و بهرحال کتاب خدا حق چنین اوصافی را دارد که در معنی صراط المستقیم گفته شد و نیز از دیگر معانی صراط، راه اصلی یا شارع است و از آنجائی که این لفظ همیشه مفرد استعمال می شود می توان دریافت که قرآن نیز تنها کتاب اصلی و شارع خداپرستان و موحدان و اصیل ترین کتب الهی است و اصولا این کتاب در اصالتش فرد است زیرا سایر کتب تحریف شده اند و از نظر محتوای متکثر و متفرق اند همانند معنی (سبيل) که بر راههای متفرق دلالت دارد مسأله دیگر پیوند و رابطه میان (نور) و (صراط) است که این هر دو مفرد استعمال می شوند و اما سبیل و ظلمت جمع هم بکار می رود و این خود بهترین دلیل بر نامیدن کتاب خدا به این نام های مقدس است، پس (اهدا الصراط المستقیم) یعنی اهدنا الصراط النور، اهدنا الصراط القرآن، اهدنا الصراط إلى الله، و به همین مناسبت است که برخی از مفسرین در تفسير:

(وإن هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لاتتبعو السُبُل) گفتهاند صراط مستقیم قرآن است که محور تعلیمات و سیره معصومین (علیهم السلام) است.

29. شفاءِ (شافی): شفاء به معنی صحت و سلامت و دوری از مرض است، قرآن چون دارای صفت دارویی و شفابخشی امراض روانی و كثافات نفسانی و طهارت و سلامت بخش دلها و قلوب است از این جهت شفاء نام دارد، امراضی چون کفر و شرک و نفاق و حسد و کینه و کبرو بدبینی وغرور وغيره تنها

ص: 38

باتمسک به کتاب خدا از قلب انسان پاک می شوند و با شفاء بخشی قرآن، قلب التيام یافته، سرشار از رحمت الهی می شود و نورایمان و معرفت به حق تعالی، وحدت، تواضع، علم، تفقه و عرفان جایگزین می گردد و این سخن بدین لحاظ است که می فرماید ظالمان را علاوه بر آن که از قرآن شفاء نمی باشد بلکه زیان و خسران آنان را نیز می افزاید. (وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إَلاَّ خَسَارًا). (1)

ناگفته نماند که قرآن بحق امراض جسمانی را نیز شفاء بخش است البته به شرط خلوص و پاکی عقیده.

30. سراج: به معنی چراغ است و هر چیز نورانی و نور دهنده سراج نامیده می شود، حال چه این چیز نور دهنده مادی و محسوس باشد چون خورشید آسمان و یا معقول و معنوی باشد مانند قرآن و هدایت و نبوت و امامت و غيره ولذا قرآن چراغ است و سراج، چه روشنگر و روشنی بخش و نورانی کننده طریق رهروان راه خدا می باشد، به آیات مربوط به واژه نور مراجعه شود.

همچنین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) چراغ هدایت امتند، زیرا به وسیله آن بزرگواران است که امت از نور و روشنایی قرآن و شریعت بهره مند می شود، رجوع شود به خطبه 92 نهج البلاغه (پیرامون مسأله پیوند امام و قرآن با رهبری و قرآن) و این مسأله اساسی ترین پیام حدیث شریف ثقلین است که خود بحث مستقلی نیاز دارد.

31. روح:کلمه ایست که در عرف ضد جسم است و به معنی روان و جوهر مجرد می باشد واین کلمه در قرآن معانی متعددی دارد چون: فرشته، شریعت و دین و کتاب، اما اطلاق لفظ روح به کتاب خدا بدین جهت است که کتاب خدا وسیله هدایت وانذار خلایق است.

چنان که در سوره شوری آیه52 می فرماید:(وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا.)

اکثر علمای بزرگی چون راغب و طبرسی وعلامه طباطبایی منظور از روح را در این آیه قرآن دانسته اند و برخی گفته اند که قرآن را از آن جهت روح گفته اند چون قوام و دوام اسلام و شریعت محمد(صلی الله علیه و آله) به آن است همانطوری که قوام و دوام تن به روح است.

ص: 39

32. رَحمه:به معنی مهربانی و رقّتی است که مقتضی احسان کردن نسبت به کسی باشد لیكن از آنجائی که رقت قلب در مورد حق تعالی صادق نیست پس کلام او نیز از روی رقت قلب نیست بلکه به معنی احسان و نعمت و تفضل است و همه نعمتهای خدا رحمت اویند، نعمتهایی چون وجود، عقل، نبوت، وحی، امامت، کتاب های آسمانی و بهشت و غیره می باشد لذا قرآن از آن جهت که نعمت حق تعالی و عالیترین نعمت خداست رحمه نام دارد که فرمود: (هدئ و رحمة للمؤمنين) و نیز: (وَلَقَدْ جِئْنَاهُم بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ).(1)

33. ذکر: به معنی یاد کردن خدای تعالی بوسیله کتاب او می باشد و ذکر همچنین به معنی حفظ کردن هر چیزی است که ضد نیسان و فراموشی است و نیز ذکر به معنی یاد آوری خدایتعالی است با زبان و با قلب که همان حضور قلب داشتن در نزد معبود است و چون قرآن یاد آور حق تعالی و همه حقایق هستی است پس ذکر نام دارد که فرمود:(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ).(2). معنی دیگر ذکر شرف و بزرگی است (وانه لذكر لك و لقومك) یعنی ای پیامبر این قرآن شرف تو و شرف قوم تو است.

34. ذکری: اسم مصدر ذکر است و به معنی یاد آوری و تذکر می باشد(وذكر فان الذكرى تنفع المؤمنين)

35. حق: به معنی صدق و درست و حقیقت است و نیز به معنی ضد باطل ثابت و مطابق و موافق با واقع و چیزی که زوال نداشته و باطل را در آن راهی نیست، بلکه زایل کننده باطل است و به همين جهات نیز کتاب خدا حق نامیده شده است که می فرماید( وأنه لَحَقّ الیقین) و (بَل نقذفُ بِالحَقِ عَلَى الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق) اَی ذاهب اَوزایل.

36. حبل: به معنی ریسمان است و کتاب خدا از آن جهت که هم عامل پیوند همه مسلمین با یکدیگر و هم عامل پیوند مسلمین با خداست و بنابر مفاد حديث شريف ثقلین یک طرف قرآن بدست خداست و یک طرفش بدست پیروان قرآن است و هم از آن جهت که اتصال و چنگ زدن به قرآن موجب نجات از گمراهی می باشد (حبل الله) نام دارد و حضرت علی (علیه السلام) نیز در خطبه 174 نهج البلاغه

ص: 40

می فرماید: (هذا القرآن فانه حبل الله المتین) و در آیه103 سوره آل عمران می فرماید: (وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ)

37. حکیم: به معنی عمل کننده از روی حکمت و تشخیص است و نیز به معنی مانع از فساد و دارنده حقایق و معارف است، و کتاب خدا چون دستوراتش از روی تمیز و تشخیص بوده و عمل بدان ها مانع فساد می شود و نیز چون شامل کلیه حقایق و معارف الهی است لذا حكیم نامیده شده است (یس و القرآن الحكيم).(1)

38. حکمت:به معنی حالت درک و تشخیص است که انسان را به حق می رساند و از باطل آگاه و رها می نماید و چون تعالیم الهی انسان را بر امور حقه آگاه ساخته و او را واصل بحق مینماید لذا حكمه نام دارد که اغلب با لفظ کتاب همراه شده است و پیامبران را خداوند مأمور تعلیم آن معرفی کرده، و گاهی به تکالیف الهی نیز حکمت گفته شده است.(وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ)،(2) (وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ). (3)

39. حكم:به معنی داوری و قضاوت است و نیز مراد قوه تمیز و ادراک امور است و کتاب خدا چون هم ملاک داوری حق تعالی در میان بندگان است و هم وسیله تميز و ادراک امور، از این جهت حکم نام دارد. (وكذلك انزلناه ځكما عربياً)

40. حدیث: از حدث و حدوث است و به معنی نو و جدید و ضد قدیم و همچنین به معنی گفتار است، و قرآن از هر جهت حدیث است یعنی نو و تازه و بدون سابقه بوده و گفتاری است که برای پیشینیان مانند آن نیامده است (پس قرآن به هیچ وجه یک کتاب تقلیدی نیست و لذا می فرماید(الله انزل أحسن الحديث).(4)

41. تبیان: این کلمه هم معنی با بیان بوده و اسم مصدر است و از آنجائی که کلمه (مستبين) نیز در

ص: 41

مورد کتب آسمانی دیگر بکار رفته ( وَآتَيْنَاهُمَا الْكِتَابَ الْمُسْتَبِينَ).(1) بدیهی است که اصولا وحی الهی روشنگر مجهولات و خود روشن و معلوم است، پس قرآن نیز که خاتم کتب وحی الهی است، کتابی روشن و روشنگر مجهولات می باشد و لذا تبيان است، آن هم تبیان هرچیزی، ( وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ) (2)

42. تذکرہ: اسم مصدر ذکر و به معنییاد آور و تذکر دهنده است (و انه لتذكره للمتقين)

43. تنزيل: اسم مصدر (نَزَل) است و قرآن را از آن جهت تنزیل گویند که تدریج و ترتیب نازل شده

است که می فرماید (تنزیل مِن رَب العالمين) و (وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلًا) و (تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ). (3)

44. بیان: به معنی کشف بوده و اعم از نطق است این کلمه مصدر است و چون کتاب خدا کاشف

حقایق و روشن و روشنگر می باشد لذا نام آن بیان است (هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى).(4)

45. بشیر: جمع بُشر و به معنی مژده دهنده می باشد و قرآن از آن جهت که به مؤمنین مژده و بشارت می دهد بشیر نام دارد، همانطوریکه از آن جهت که کافران و مشرکان و منافقان را نسبت به آینده اشان می ترساند و بیم میدهد نذیر نامیده می شود (بَشِيرًا وَنَذِيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ).(5)

46. بصائر : جمع بصیرت که به معنی بصیرت ها و دلائل است و این گونه ای از ادراک است که خاص ذوي العقول می باشد. زیرا بصیرت از راه دل حاصل می شود هر چند بصر به معنی چشم نیز هست اما به هر حال بصیرت، بینایی دل و باطن و ادراک قلب است که مترادف معرفت و درک است و لذا برخی آن را عقل و زیرکی دانسته اند و چون کلام خدا دلها و قلوب را بینا و عقول مدرکه را جهت می دهد، بصائر نامیده شده که فرمود: (هذا بصائر مِن ربكم) و نیز فرمود: (قد جائكم بصائرٌ من ربكم).(6)

ص: 42

در مورد تعداد آیات اختلاف نظر میان قاریان و اهل فن وجود دارد و در این مورد اقوالی گفته شده

بشرح زیر:

1. عده ای مجموع آیات را شش هزار آیه دانسته اند.

2. عده ای شش هزار و دویست و چهار آیه

3. عده ای شش هزار و دویست و چهارده آیه

4. عده ای شش هزار و دویست و نوزده آیه

5.عدهای شش هزار و دویست و بیست و پنج آیه

6. عده ای شش هزار و دویست و سی و شش آیه

7. عده ای شش هزار و ششصد و شصت و شش آیه

گروهی گویند بدون در نظر گرفتن حروف مقطعه کوچکترین آیه در قرآن شش حرفی است مانند (والفجر) یا (والضحی) علامه طباطبایی فرموده اند که این قبیل آیات دو کلمه ای هستند، حال آن که آیه64 سوره الرحمن یعنی (مدهامتان) فقط یک کلمه است که به معنی هر دو باغ بسیار سبز مایل به سیاهی اند)

سوره نهم قرآن یعنی سوره برائت (توبه) چون مشتمل بر اتمام حجت به مشرکین است بسمله ندارد ولی سوره( نحل) یعنی سوره بیست و هفتم قرآن دارای دو بسمله است یکی در آغاز سوره و دیگری در آیه سی بعنوان سر آغاز نامه حضرت سلیمان (علیه السلام).

كل قرآن دارای یکصد و چهارده سوره ويکصد و چهارده بسم الله الرحمن الرحیم است، اولین سوره قرآن بر اساس کیفیت جمع آوری سوره مبارکه فاتحة الكتاب و آخرین سوره آن، سوره (ناس) می باشد. کوچکترین سوره های قرآن، سوره کوثر است که سه آیه دارد و بزرگترین آنها، سوره بقره است که 286 آیه دارد.

کلمه سوره به معنای مورد نظر این بحث در آیه23 سوره بقره و آیه یک سوره نور آمده و می فرماید:(فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ)، (سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا).

در جلد چهارم کتاب شریف اصول کافی باب فضل القرآن از قول سعد اسكاف حدیثی است که با بیان آن به شرح سوره(ق) می پردازد: (قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أعطيت التمور الطول مكان التوراه و أعطيت المئين مكان الانجيل و أعطيت المثانی مكان البور و فضلت بالمقصل تمان و ستون شوره و هو مهيمن على سائر الكتب و التوراة لموسی والإنجيل لعیسی و الزور لداوُد). (1)

ترجمه: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: به من سوره های طولانی داده شد بجای تورات، و سوره های صد آیهای داده شد بجای انجيل، و سوره های مثانی داده شد بجای زبور، و سورههای مفصل را که شصت و هشت سوره است افزون بر آنها به من دادند و این قرآن نگهبان و گواه است بر کتب دیگر و تورات از موسی (علیه السلام) است و انجیل از عیسی (علیه السلام) است و زبور از داود(علیه السلام) است.

علامه طباطبایی) (و انفال و برائت) با یکدیگر زیرا میان این دو بسم الله وجود ندارد و نیز عثمان زمانی که قرآن را جمع آوری کرد این دو سوره یعنی انفال و توبه را بر سوره یونس مقدم داشت و چون سوره توبه فاقد بسم الله است آن را یک سوره کامل ندانست و از متممات سوره انفال محسوب کرد و لذا، این دو سوره که در نزد او یک سوره محسوب می شدند از سورههای طوال وطولانی شمرده می شد. (لازم است بگوئیم انفال و توبه را چون میانشان بسم الله نیست (قرین و یا قرینتین) می گویند.

ب: سوره های مئتين: يا سوره های صده، سوره هایی هستند که در حدود صد آیه را شامل می شوند حال اندکی کمتر یا بیشتر این سوره های هفت سوره هستند که عبارتند از: 1. اسراء (بنی اسرائیل)، 2. کهف، 3. مریم،4. طه، 5. انبیاء، 6.حج، 7. مؤمنون. (این ترتیب مورد قبول فیض کاشانی در تفسیر صافی و شیخ طبرسی و علامه طباطبایی است) اما بعضی می گویند مئتین سوره هایی هستند که اکثریت آنها در حدود یکصد آیه دارد و از سوره دهم تا سوره بیست و ششم را می توان جزء سورههای مئتین محسوب کرد یعنی از سوره یونس تا سوره شعراء.

ج: سوره های مثانی: کلمه مثانی از (ثَنَی یَثنِی) و به معنی خم شدن و برگشتن است و نیز به معنی توالی و پی در پی و بسیار تکرار شونده است یعنی گفته اند مثانی سوره ها هستند در حد متوسط و نه بسیار بلند و نه بسیار کوتاه و خواندن این سوره ها در صدر اسلام بر اغلب مسلمین عرب زبان به آسانی میسر بوده، این سوره های پس از سوره ها مئتین یعنی از سوره (نمل) آغاز شده و به سوره (ځجرات) پایان می پذیرد.

اما علمایی چون مرحوم طبرسی و فیض کاشانی و علامه طباطبایی سوره های مثانی را پس از سوره های طولانی تا هفت سوره دانسته اند بدین شرح که مرحوم طبرسی و فیض سوره های مثانیرا، از سوره یونس تا نحل دانسته اند، اما مرحوم علامه این هفت سوره را از هود به بعد تا هفت سوره می دانسته اند زیرا (یونس) را جزء سوره های طولانی می دانسته است.

گویند مثانی از ثانی و به معنی دومی است لذا پس از سوره های طولانی واقع اند و سوره های طولانی مبادی سوره ها و اولین هستند و بعضی چون علامه می گویند چون تمام آیات به یکدیگر برگشت دارند و

ص: 47

هر آیه ای متضمن آیه دیگری است و معانی همه ناظر بر یکدیگر است پس تمام قرآن را می توان مثانی گفت، چنانکه در آیه22 سوره زمر می فرماید (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ)

د: سوره های مفصَّل: سوره هایی هستند که آیات کوتاه دارند و فصل فصل هستند و جداجدا و میان آنها بسم الله زیاد وجود دارد و جمع شصت و هشت سوره اند و پس از حوامیم (سوره های حم دار) آغاز می شوند تا آخر قرآن. این بیانیعنی اینکه سوره های مفصل از اول سوره مبارکه محمد(صلی الله علیه و آله) شروع می شوند تا آخر قرآن.

5. سوره های حمد: سوره هایی که با جمله (الحمد لله) شروع می شوند به نام سوره های حمد مشهورند که عبارتند از: (فاتحة الكتاب - انعام - کهف - سبأ - فاطر)

6. سوره های چهارقل: سوره هایی هستند که با کلمه قل شروع می شوند و عبارتند از : (کافرون -

اخلاص - فلق - ناس)

7. زهراوان:یعنی دو سوره درخشان و منظور دو سوره( بقره و آل عمران) است چون اکثر احکام

شرعیه و اسماء الله در این دو سوره آمده و موجب نورانیت آنها شده.

8. قرینتین (قرین) یا قرنیه: به دو سوره انفال و برائت (توبه) گویند زیرا میان این دو بسم الله

نیست.

9. سوره های معوذتین:دو سوره (فلق و ناس) را گویند چون هر دو با استعاذه و (قل اعوذ برب) آغاز می شوند.

10. سوره های عزائم: سوره هایی هستند که به محض شنیدن آیاتی خاص از آن ها باید قصد و عزم و اراده به سجده کردن گرفت و به عبارت دیگر سجده واجبه دارند که عبارتند از: (سوره سجده آیه14 - سوره فصلت آیه38 - سوره نجم آیه آخر - سوره علق آیه آخر).

شرعا چه در موقع خواندن و چه در موقع شنیدن آیات معین سوره های مذکور حتما باید سجده کرد. در اجرای این گونه سجده طهارت و قبله شرط نیست پس به هیچ بهانه ای سلب نمی شود و ذکر آن هم اختیاری است.

حروف مقطعه حروفی هستند که در موقع تلفظ به تنهایی و جدا جدا خوانده می شوند مثلا می گوئیم (الف، لام، میم).

این حروف در آغاز بیست و نه سوره قرآن وارد شده اند، از میان این بیست و نه سوره، سه سوره مدنی و بقیه سوره ها مکی هستند، مجموعة تمامی حروف مقطعه هفتاد و نه حرف هستند که با حذف مکررات (چهارده) حرف هستند که به این چهارده حرف (حروف نورانی) می گویند، علمای شیعه با ترکیب حروف نورانی این جمله را ساخته اند (صِراطُ عَلِىٍّ حَقٌّ نُمسكهُ) یعنی راه على حق است، آن را می پیمایم.

در مورد معنی و مفهوم این حروف میان علما اختلاف نظر است که اینک برخی ازآن نظریات را بیان می کنیم:

1. این حروف از متشابهات قرآن است و ادراک مردم از معنای آن ها قاصراست (و ما يَعلَمُ تَأويلَهُ إُلاَ اللهُ).

2. این حروف سرّ خدا در قرآن می باشند.

3. این حروف نام سوره ای است که با آن آغاز می شود مانند(طه، يس).

4. این حروف مدار نام های نیک و صفات عظیم خداوند و سوگندهای رب العالمين است. (نظر ابن عباس)

5. این حروف علائم اختصاری مفاهیمی هستند مثلا (الم) یعنی اَنا الله اعلم.

6. این حروف اعجاز قرآن و نشانه های صدق رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) هستند چون خدای بزرگ با نزول این حروف کفار و مخالفین را دعوت به تحدی فرموده که این کتاب از ترکیب همین حروف رایج در کلام شماست پس اگر راست می گوئید و این کتاب، کتاب وحی و معجزه الهی نیست، شما هم با همین حروف مثل این کتاب را بیاورید.

7. این حروف برای بیان مقصودی است که آن مقصود را با واسطه می توان فهمید و نیز برای گشودن راه تفکر و تعقل مؤمنین است.

ص: 50

8. این حروف اشاره به آیات مخصوصی است که در آن سوره آمده و حروف اول آن آیات مانند حروف اول سوره می باشد مثلا در سوره بقره آیاتی که با (الم) شروع شده مانند (الم ترالی الذين خرجوا ۔ الم ترالی الملا من بنی اسرائیل و نظایر این ها)

9. این حروف اشارات و رموزی است در مورد حوادث آینده و منشأ این حوادث را ترکیبات

عددی، از این حروف دانسته اند.

10. این حروف دلالت بر اسماء و صفات الهی و کلید گشاینده غيب و منشأ پی بردن به اسرار هستند. اما آنچه مسلم است این است که این حروف مهمل و بی مقصود نبوده و به جهت غرض و مقصودی نازل گشته اند. و شاید رمزی میان خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) و معصومین (علیهم السلام) و راسخون در علم باشند.

نکاتی جالب در مورد حروف مقطعه:

الف) می دانیم که حروف لغت عربی بیست و نه حرف است و حروف مقطعه نیز در آغاز بیست و نه سوره قرآن وارده شده اند.

ب) اصل حروف مقطعه 14(چهارده) حرف یعنی نصف حروف لغت عرب اند.

ج) عدد چهارده (14) در آفرینش و در میان قوم عرب و هم در امر حجت خدا و معصومین (علیهم السلام) جاری و ساری است.

د) ازمیان بیست و نه سوره ای که با حروف مقطعه آغاز می شوند فقط سه سوره آنها مدنی هستند یعنی (بقره، آل عمران، رعد ) و بقیه مکی هستند و این نیز خود سوال انگیز است و مشتمل بر سیری از اسرار بیشمار قرآن و محرکی است برای تحقیق و مطالعه بیشتر در این کتاب شریف.

ه) به نظر مرحوم علامه طباطبایی، کلیه سوره هائی که در حروف مقطعه مشتر کند از یک سنخ مطالب بحث می کنند و مضمون و مطلب واحدی دارند و همگی لحن مخصوص و لهجه مشخصی را دارا هستند و نیز این آیات اغلب و اكثر به ترتیب و پشت سر هم واقع شده اند.

ص: 51

ز) بررسی حروف مقطعه بوسیله کامپیوتر و از طریق علم ریاضی و احتساب رابطه این حروف و حروف مشابه آن در همان سوره و در کل قرآن مبحثی بسیار جالب و نسبتا جدید و چهرهای دیگر از اعجاز قرآن است.(1)

ح) مجموع کلمات قرآن هفتاد و هفت هزار و چهارصد و سی هفت کلمه و مجموع حروف قرآن، سیصد و چهل هزار و هفتصد و چهل حرف است.

الف)نَصّ: هروقت آیه ای، مستقیما بوسیله الفاظش معنی و مفهومش را بطور آشکار و بی واسطه و بی قرینه به ذهن منتقل کند، نص گفته می شود، الفاظ چنین آیه ای فقط یک معنی معین و روشن دارند، بطوریکه معنی و مقصود آیه صراحت از الفاظش درک می گردد مانند اغلب آیات قرآن چون (قل هوالله احد).

ب) ظاهر:هر گاه آیه ای بیش از یک معنی داشته باشد به طوری که یکی از آن معانی ترجیح داشته باشد، باید همان معنی راجح را انتخاب کرد و همان جهت است که در اصطلاح به آن ظاهر می گویند مانند آیه (السارق و السارقة فاقطعوا ایدیهما) که لفظ (قطع) هم به معنی مجروح کردن است و هم به معنی جدا کردن، به هر حال ملاک عمل معنی راجح و رجحان داراست.

آیاتی که دلالتشان بر معانی خود قطعی است (چه نص و چه ظاهر) اصطلاحا آیات محکم یا

محکمات نامیده می شوند پس:

محکمات: آیاتی را گویند که معنی آنها از ظاهر الفاظشان درک می شود و با معانی دیگر مشتبه نمی گردد و به عبارت دیگر محکمات آیاتی هستند که برای درک مقصود و معنای حقیقی آنها به قرینه ای (یعنی لفظ یا آیه دیگری)نیاز نیست، این گونه آیات مصدر و منبع و مرجع سایر آیات هستند و نیز ملاک و معیار عمل مؤمنین پس از ایمان به کل قرآن همین محکمات است. این آیات را خدای متعال (اُمّ الكتاب) نامیده است. (1)

2. دلالت ظنی(ظنّ خاص)

این گونه دلالت نیز بر دو قسم است:

الف: مُجمَل: آیه ای است که دو معنی یا بیشتر داشته باشد به طوری که هیچ یک از آن معانی بر دیگری ترجیحی نداشته باشد مانند (والمطلقات يتربصّنَ بِأنفسهّن بثلاثة قُروء) که کلمه (قروء) هم به معنی پاکی از حیض است و هم به معنی خاتمه حيض.

ب: مؤول: آیه ای است که دو معنی یا بیشتر داشته باشد به طوری که هم دارای معنی راجح باشد و هم دارای معنی مرجوح ولی با دلایل خارجی نتوان به معنای راجح آن عمل کرد، لذا معنای مرجوح آن

ص: 53

حجت و معیار عمل است مانند (یدالله فوق ایدیهم) که کلمه (ید) هم به معنی دست است و هم به معنی قدرت که معنی دست معنی ظاهری و راجح یداست اما بدلايل خارجی هرگز نمی توان معنی اول را انتخاب کرد، پس معنی مرجوح یدیعنی قدرت در این آیه را باید انتخاب کرد.

آیاتی را که دلالتشان ظنّی است (چه مجمل وچه مُوّول) در اصطلاح متشابهات گویند. پس:

متشابهات: آیاتی هستند که معنی آنها از ظاهر الفاظشان درک نمی شود و با معانی دیگر مشتبه می شود و بعبارت دیگر متشابهات آیاتی هستند که برای درک مقصود و معنای حقیقی آنها باید از آیات محکم کمک گرفت، این گونه آیات یعنی متشابهات غالب دستاویز منافقان و آلوده دلان است، قرآن کریم تقسیم بندی آیات را به محکم و متشابه تأیید نموده و می فرماید: (هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ

هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ.).(1)

ج) گاهی معانی حقیقی و مطالب آیات بسیار وسیعتر از حصار محدود و تنگ الفاظند به طوری که هرگز الفاظ قادر به رساندن آن معانی نیستند لذا به سبب حصار و محدودیت الفاظ نسبت به معانی تشابه پیدا می گردد، مانند بیان امور غیبی و ماوراء طبیعی و حقایق ملکوتی و مجرد.

ادراک عمومی به عبارت دیگر تأویل هر چیزی، حقیقتی است که آن چیز از آن سرچشمه گرفته پس تأويل قرآن هم حقیقتی است که قرآن از آن ناشی شده یعنی حقایقی غیب که در أم الكتاب اند و این امر را قرآن صراحتا در (آیه80 سوره واقعه) بیان می کند و به موجب آیه33 سوره احزاب و آیه27 سوره جن، تأويل قرآن را بطور استقلالی خدای متعال، و رسول و اهل بیت رسول (صلی الله علیه و آله) که مورد رضایت حق تعالی بوده و از هر گونه پلیدی ظاهری و باطنی بدورند، به اذن خدای بزرگ می دانند.

3. هر آیه ای که قبل از هجرت نازل شده باشد مکی است اگر چه در غیر مکه نازل شده باشد.

ب) مدنی: در این مورد نیز نظریات مختلف است بشرح زیر:

1. هر آیه ای که در مدینه و اطراف مدینه نازل شده مدنی است.

2. هر آیه ای که خطابش به مؤمنین است و (یا ایها الذين آمنوا) داشته باشد مدنی است.

3. هر آیه ای که پس از هجرت نازل شده مدنی است اگر چه در مکه نازل شده باشد.

اکثر علمای نظر شماره 3 را که جامعتر از سایر نظریات است پذیرفته اند یعنی ملاک مکی و مدنی رازمان قبل از هجرت و پس از هجرت می دانند نه مکان مکه یا مدینه و حوالی آن دو.

كُل سوره های مکی85 سوره و كل سوره های مدنی29 سوره هستند مشروط بر این که سوره (فاتحه الكتاب) را مدنی بدانیم.

تذکر: آیات مکی غالب کوتاه و تند و کوبنده است و بیشتر شامل بیان توحید و نبوت و بخصوص معاد و حتی شرک و بت پرستی است و مسلمین را به صبر و استقامت در مقابل مشکلات دعوت کرده اند.

اما آیات مدنی اغلب طولانی تر و شامل بیان دستورات عملی و جزئی و دعوت مسلمین به اخوت و دفاع و جهاد و پرداخت زکات و سایر مسائل ضروری در اداره یک جامعه مستقل است.

تفسیر به رأی

تحميل نظریات شخصی یا گروهی را به قرآن کریم به جهت شرعی نشان دادن آنها و یا به جهت قرآنی نمایاندن آنها تفسیر به رأی نامیده می شود، زیرا هیچ گونه ملاک شرعی در این کار دخالت ندارد بلکه برداشتی است از روی ظن و گمان که عملی بسیار خطا و باطل است زیرا حتی به فرض اگر چنین برداشتهایی صحیح هم باشند باز آن عمل باطل و گناه و انحرافی و زیانبار و خلاف شرع است زیرا در این زمینه روایتی است که می فرماید: (مَن فَسَّر القرآنَ بِرأيهِ فَأصابَ الحَق فَقَد أخطَاَ).

به هر صورت انسان اگر در دریافت معانی کتاب خدا تابع افکار خویش باشد، تفسیرش به رأى خواهد بود و باطل است. پس تفسیر قرآن باید تابع قرآن باشد و چون قرآن بدون عترت چیزی نیست جز خطوطی بر کاغذ که نه هدایت می کند و نه راه می نمایاند و طبق حديث شريف (ثقلین) میان قرآنو عترت تلازم ابدی حاکم است و از سویی مولا علی (علیه السلام) خود را قرآن ناطق معرفی فرمود. لذا تفسير تابع قرآن است که از کانال علوم عترت حاصل آید چه آنان مفسران و معلمان حقیقی قرآن اند و در غیر این صورت هر تفسیری، تفسیر به رأی خواهد بود و چنان که معروف است(إَنَّ تفسيرِ القرآنِ لا يجوزُ إلاّ بِالأثرِ الصّحيح و النّص الصّريح) بنابراین برای پرهیز از تفسیر به رأی باید در شناخت انواع حدیث و خبر (اعم از حدیث متواتر و واحد و حسن و موثق و ضعیف و غیره) تسلط داشت تا در ورطه هلاكت و تفسیر به رأی دچار نشد.

2. اکثر آیات قرآن محکمات اند و معنی و تفسیر شان با ظاهر الفاظ مطابقت دارند مانند(قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ).

3. بعضی آیات به گونه ای هستند که معنی و تفسیر آنها از ظاهر هر آیه مفصلا معلوم نمی شود بلکه مجملاً معانی و تفسیر آنها قابل درک است این گونه آیات را در اصطلاح (مُجمل) می گویند، برای فهم تفضيل آيات مجمل باید از بیان شارع مقدس کمک گرفت مانند: (وأقيموا الصلوه واتو الزکوه) که از ظاهر این آیه تفضيل اقامه نماز و کیفیت آن و نیز چگونگی پرداخت زکات و مقدار آن مشخص نمی شود.

4. معانی و تفاسیر برخی آیات، بطرق مختلف و احتمالات گوناگون، صورت می پذیرد، به سبب دارا بودن الفاظ متشابه، این چنین آیات را باید به کمک آیات محکم و احادیث معتبر و اخبار صحيح معصومین (علیهم السلام) تفسیر و معنی کرد و چون ظاهر الفاظ چنین آیاتی معانی گوناگون می تواند داشته باشد پس بدون کمک از آیات محکم و یا احادیث معتبر هرگز نمی توان معنی صحیح چنین آیاتی را درک کرد وهمانطور که قبلا گفته شد آیات متشابهات را به تنهایی نباید معنی و تفسیر کرد و قرآن این عمل رانشانه آلودگی باطن می داند و در اصل همان تفسير رأی است که خطا و باطل می باشد.

مشهورتر بودند (علی(علیه السلام)، زید بن ثابت، زبیربن عوام، عبدالله بن ارقم، عبدالله بن رواحه، ابی بن کعب، ثابت بن قیس، ابو سفیان، معاویه، خالد بن ولید، عمروبن عاص) از همه اینها مشهورتر (علی (علیه السلام)، عبدالله بن مسعود، ابوالدرداء، معاذ بن جيل، ثابت بن زید، و ابی بن کعب بودند و در میان همه این کاتبان تنها دو نفر بیشتر از همه ملازم حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) بودند، آن دو عبارت بودند از (علی بن ابیطالب (علیه السلام) و زیدبن ثابت).

1. حدیث ثقلین که حدیثی است از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و لفظ (کتاب الله) درآن به کاررفته، ثابت می کند که هنگام رحلت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) قرآن بصورت مجموعه ای واحد نوشته شده بود و این معنای لفظ کتاب است.

2. آیات مربوط به تحدی که مخالفین را به آوردن ده سوره و یا حتی یک سوره دعوت کرده دلالت بر این دارد که قرآن در دسترس مخالفین نیز بوده و سوره های آن کاملا مشخص و معین بودند و در غیر این صورت این تحدی به امری غیر موجود تعلق می گیرد که محال است.

3. در روایتی از علی بن ابراهیم قمی از ابی بکر خضرمی از ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) آمده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: (يا على قرآن در صحیفه ها و پارچه ها و اوراق محفوظ و در پشت بستر من است، آن را بردارید و جمع و نگهداری کنید آن را ضایع نسازید، چنان چه یهود و نصاری کتاب آسمانی خود را ضایع کردند) علی (علیه السلام) آن را در جامعه ای زرد رنگی جمع کرده و بر آن مهر زد. به هر صورت بقول صاحب مجمع البيان به نقل از سید مرتضی علم الهدی در جلد اول ص 15:

قرآن در عهد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بصورتی که امروز هست تأليف شده بود، به دلیل آن که: قرآن در آن روز درس خوانده می شد، همه اش را حفظ می کردند و آن را بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نشان می دادند و بر وی می خواندند، وعده ای مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران آن را چندین بار خواندند.

پس شکی نیست که قرآن در زمان خود رسول گرامی (صلی الله علیه و آله) تدوین گردیده است زیرا کافی است ما به اهتمام پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تعلیم کتابت به یارانش توجه کنیم و بعلاوه آن حضرت برای تبلیغ قرآن نمایندگانی را اعزام می داشته بطوریکه در یکی از این اعزام ها هفتاد یا چهل نفر از آنان شهید می شوند(حادثه بئر معونه) و این دلالت بر کثرت حافظان و کاتبان و مبلغان قرآن دارد،مسلماً در چنین شرایطی چنین اهتمام و اعتقادی قرآن تدوین و جمع آوری گردیده است. آن چه باید گفت این است که در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) کل قرآن در یک مصحف وبطور مرتب و منسجم در زمان رسول الله صورت نگرفته بود، بلکه در الواح و مصاحفی جمع آوری شده بود که یک نسخه هم نزد خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود.

ص: 63

فرستادند و یکی را هم درمدینه گذاشتند واین نسخه ها را مصحف امام نامیدند. سپس عثمان دستور داد که سایرقرآنها ازدر تمام شهرها جمع آوری وبه مدینه آوردند، این نسخه های جمع شده را به قولی سوزاندند و بقولی بوسیله آب شستند، آن چه مسلم است عثمان در این کار با حضرت علی (علیه السلام) مشورت کرده واز نظر آن حضرت استفاده کرده بود.

آنان را بیش از ده نفر نیز گفته اند، در زمان حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) حافظ تمامی قرآن بودند که عبارتند از:(علی (علیه السلام)، عثمان بن عفان، عبدالله بن مسعود، زید بن ثابت، ابی بن کعب، معاذبن جبل، عباده بن صامت، ابو ایوب انصاری، ابوالدرداء، سعد بن عبيد، عبید بن معاویه، و چند نفر دیگر)

در هر سال یکبار جبرئیل (علیه السلام) قرآن را با پیامبر (صلی الله علیه و آله) مقابله می کرد و بدین طریق صحت حفظ، حافظان قرآن تأیید می گردید و حافظان نیز پیوسته محفوظات خویش را بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) قرائت می کردند تا احياناً اشتباهات خویش را تصحیح نمایند این عمل بوسیله جبرئیل در آخرین سال نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) دوبار صورت گرفت و لذا آن چه در حافظه حافظان بوده و ملاك جمع قرآن در مصاحف مختلف و نهایتا مصحف گردید کاملا قابل اطمینان بوده است و جای هیچ ابهام و ایرادی را نسبت به کاستن یا افزودن بر قرآن باقی نمی گذارد.

19. بحث در نفس اماره و هوای نفس و وساوس شیطانی.

20. بحث در اخلاق فردی (توکل، صبر، شجاعت، عدالت، ایثار، احسان و غیره).

21. بحث در اخلاق اجتماعی (اتحاد، اخوت، مساوات، امر به معروف و نهی از منکر و غیره). 22. بحث احکام (نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، ازدواج، طلاق و مالکیت و غیره).

23. بحث در حوادث دوران بعثت و نبوت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله).

24. بحث در اوصاف اخلاقی و شخصیت الهی و معنوی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله).

25. بحث در مورد مخالفین انبیاء و شیوه مخالفت آنها

26. بحث در مورد گروه های سه گانه در حیات دنیا(مؤمن، کافر، منافق).

27. بحث در مورد گروههای سه گانه در آخرت (سابقون، اصحاب یمین، اصحاب شمال).

28. بحث در مورد اوصاف مؤمن و کافر و منافق و مواضع آنها در عهد رسول اکرم (صلی الله علیه و آله).

29. بحث در موجودات مجرد نامرئی چون (فرشته و جن و شیطان).

30. بحث در هدایت همه موجودات (هدایت تکوینی).

31. بحث در هدایت انسان (هدایت تشریعی).

32. بحث در هدفداری آفرینش و هدف خلقت.

33. بحث در تسبیح و تحمید موجودات و آگاهی آنان نسبت به خالق متعال.

34. بحث در مورد خود قرآن و اوصاف قرآن.

35. بحث در سن و قوانین نظام تکوین.

36. بحث در سنن و قوانین تاریخ و جوامع بشری

37. بحث در مورد کتب آسمانی و تأیید اصل آنها و تصحیح تحریفات آنها.

38. بحث در معجزات و خوارق عادات پیامبران.

39. بحث در مورد سیر باطل و مظاهر قدرتهای طاغوتی۔

40. بحث در مورد سیر حق و مظاهر قدرتهای الهی.

ص: 69

41. بحث در مورد علم و جهل، اوصاف هریک و اهمیت و ارزش علم و نفی جهل و تقلید

کورکورانه.

42. بحث در مورد سرانجام مبارزه حق و باطل در صحنه گیتی و مژده غلبه کلی حق بر باطل و ظهوردولت حق، حضرت بقیه الله الاعظم روحی ارواح العالمين لمقدمه فداء.

ز: (نَزَلَ القُران علي خَمسه اَوجه : حلال و حرام و محكم و متشابه و امثال، فَاحلّوا الحلال و حرّموا الحرام، واعملوا بالمحكم و آمنوا بالمتشابه و اعتبروا بالامثال) پیامبر (صلی الله علیه و آله) تفسیر کشف الاسرار جلد10 ص 685

قرآن بر پنج وجه نازل شده (حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال) پس حلالش را حلال بدارید و حرامش را نیز حرام دارید و به محکمش عمل نمائید و به متشابه اش ایمان آورید و از امثالش عبرت گیرید.

ح: (وتَعلّموا القُرانَ فَأنَّهأَحسنُ الحديثِ و تَفقَهوا فِيهِ فإنَّهربيعالقُلوبِ، واستَشفوا بِنُورِهِ فَإنَّه شِفاء الصدورِ، و احسِنُوا تِلاوته فَإِنَّه أَنفَع القَصص) علي(علیه السلام) نهج البلاغه خطبه 110

قرآن را بیاموزید زیرا آن بهترین سخن است و در آن عمیق بیندیشید زیرا آن بهار قلوب است و از نور آن شفا طلب نمائید که آن شفای سینه هاست و تلاوت آن را نیکو نمائید که آن نافعترین قصص است.

2. نکاتی از قرآن در قرآن

الف: (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنزَلْنَا). (1)

پس به خدا و رسول و او و نوری که نازل کردیم (قرآن) ایمان بیاورید.

ب: (وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ)(2)

وبرتو کتاب را نازل کردیم که بیانگرهرچیزی است وابزارهدایت و رحمت و بشارت برای

مسلمین است.

ج: (قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا) (3)

ای پیامبر بگو اگر تمام انس و جن با هم مجتمع شوند که مثل این قرآن بیاورند هرگز نخواند توانست اگر چه بر یکدیگر پشتیبان باشند.

ص: 71

د:(وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ، فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ). (1)

سایرین آیات دلالت بر اعجاز قرآن از طریق تحدی و دعوت مخالفین به مقابله و معارضه به مثل دارد کتابی که شامل کلیه حقایق هستی از تکوینیات و تشریعیات است و هیچ امری را فروگذار نکرده است آری (ولارطب ولایابس الا في كتاب مبين).

ه:(وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا) سوره المزمل

قرآن را منظم و مرتب و با تأنی و شمرده همراه با تدبر در معانی آن بخوان.

و:(وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ).(2)

و قرآنی را بر تو نازل کردیم که بصورت آیات جدا جدا از هم می باشد تا آن را به تدریج و با آرامش بر مردم بخوانی.

ز:(كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ)(3)

این قرآنی کتابی است که آن را بسوی تو نازل کردیم تا مردم در آیات آن تدبر کنند.

ح :(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ).(4)

به درستی که ما قرآن را نازل کردیم و ما خود حافظ و نگهبان آن هستیم ( از تحریف و دسّ و عدم اجرا و مطرود ماندن و مغلوب نشدن).

ط:(كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ).(5) (هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ) (6)

قرآن کتابی است که آیاتش محکم قرار داده شده.

ص: 72

3. نکاتی از قرآن در عرفان

الف: قرآن عرض است و محتاج محل و در هر محلی نیز صورتی خاص گیرد:در کاغذ، در لسان، در صدر، در قلب، در لوح محفوظ، در بیت المعمور، در روح القدوس، در نفس نبوی، در علم الهی و همه قرآن است.

ب: قرآن ظاهرش سخن انسان به لسان قوم است اما باطنش کلام رب است و آن چه را ما بین این دو مقام است همه را داراست، پس مراتبش بی نهایت است، ظاهری دارد و باطنی و برای هر باطن هفت باطن دارد و این است که گفته شده قرآن به هفت لسان و هفت وجه و هفت حرف نازل شده و اینها همه مراتب طوليه معانی و مفاهیم قرآن است.

ج: هر بسم الله جزء قرآن نباشد مثلا بسم الله ابوجهل چون فتوای حقی ماند که غاصبی صادر کند، بسم الله قرآن از طهارت خیزد و هر بسم الله از طهارت برنخیزد بسم الله قرآن نباشد.

د:تفسیر به رأی آنست که قرآن را از لسان شیطان و احکامش را از لسان نفس گویند و سرانجامش فَليتَّبوءُمَقعَدُهُ مِنَ النّار است اگرچه أَصابَ الحَقَّ.

ه: يحكم (و لارطب ولا يابس إلاّ في كتاب مبين) آن چه از احکام تا قیام قیامت حاجت است به حسب تغییرات احوال و اشخاص و زمان ها همه در کتاب مبين است پس قرآن تفضيل مجمل و اجمال مفصل و متشابه محکم است اما ظاهر بنیان آن را الفاظ و الفاظ آن را ناقص می دانند لذا نقصان از امت است نه از قرآن. زیرا (اَليومَ اکملتُ لکم دینکم) فرمود.

و: قرآن چون کتب و نخ طبیبان است و آدمیان چون مریضان، و حالات بیماران متفاوت و مختلف، اما تمام معالجات در کتب طبيه موجود است لكن بدون طبيب معالجه صورت نگیرد و معالجه به کتاب طب بدون نظر طبيب هلاکت مریض است پس قرآنشفاء است لکن طبیب خواهد چه خود کتاب طب است و طبیب کتاب طبابت قرآن نبی است و ولی، محمد است و علی ، عترت است که عترت و کتاب هرگز از هم جدا نشوند پس قرآن با عترت قرآن است، قرآن با عترت ناطق است و بدون عترت صامت.

ص: 73

ز: اگر قرآن بحکم کلام حق خوانی زبانت زبان حق باشد و اگر این نتوانی و خودیت باقی است خطاب قل هو الله به که می گوئی و پاسخ كذلك ربی چرا می گویی؟ و در پی یا ایها الذين آمنوا، لبيک از چه سبب می گوئی، مگر زبان حق گفته باشد گوش حق تو شنیده باشد و زبان حق تو پاسخ داده باشد.

ح: در فواتح سُوَر حقائق هستی مستور است و این حروف آئینه تمام رموز و اسرار است و اسم اعظم در میان آنها گم است چون رسول (صلی الله علیه و آله) فرمود: (إنَّ علّيِا هُوَالسِّرِ الموُدَعُفي فَواتِحِ السُّوِر و الإسمُ الأَعظَمُ لأكبَر المُوحي إلي البشَر)

ط: قرآن را عبارات برای عوام است و اشارات برای خواص و لطائف برای اولیاء و حقائق برای انبياء.

الخلع و الحفد از سوره های قنوت محسوب می شده اند.(1) اما قول جمهور علماء به نقل از زید بن ثابت این است که سوره های قرآن 114 سوره هستند. از كل سوره های قرآن بنا به قولی85 سوره مکی و 29 سوره مدنی است و بنا به قول دیگری84 سوره مکی و 30 سوره مدنی است، اولین سوره مکی (إقرأ باسم ربک) است و آخرین سوره مکی، سوره عنکبوت است، و نیز اول سوره مدنی(ويل للمطففین) و آخر سوره، (برائت) است و نیز اولین سوره ای که پیامبر در جمع قریش قرائت کرد سوره ( و النجم اذا هوی) بود.

ه:در مورد آیات قرآن نیز همانند فوق نظریاتی هست اما هیچ کس کمتر از 6200 آیه قائل نبوده، معروف این است که طبق حديث علی (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرآن دارای6236 آیه است.

و: در مورد حروف و کلمات قرآن نیز نظریاتی هست که مشهورتر از همه (77437) کلمه و (340740) حرف می باشد.

ز: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بنا به تصریح قرآن، خود می بوده و به کتابت و قرائت آشنایی نداشته لذا در جهت حفظ و جمع کتاب خدا از بعضی از صحابه، بعنوان (كتاب وحی) استفاده می کرده و دیگران را به آموختن کتابت و قرائت و حفظ آیات قرآن تشویق می نموده تا بدین وسیله قرآن ترویج و تبلیغ شده و ازنسیان و تحریف حفظ بماند.

ح: تدوین و تنظیم سوره و آیات قرآن در زمان حیات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مصاحف مختلفی صورت گرفته است.

ط: پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نخستین جامع و تدوین کننده قرآن بر اساس ترتیب نزول قرآن حضرت علی (علیه السلام) بودند.

ی: در زمان خلیفه اول یکبار و در زمان خلیفه سوم بار دیگر قرآن جمع و تدوین گشت و همه با نظارت علی(علیه السلام) صورت گرفت.

ک: تا زمان جمع عثمانی نیز قرآن فاقد اعراب و نقطه بود و بیم این می رفت که در قرائت قرآن مشکلاتی پیش آید لذا بنا به دستور على (علیه السلام) شاگرد آن حضرت یعنی ابوالاسود دوئلی قرآن را اعراب

ص: 75

گذاری و نقطه گذاری کرد بعضی می گویند شاگردان ابو الاسود یعنی یحیی بن يعمر ونصربن عاصم قرآن را نقطه گذاری کردند.

ل: آن چه مسلم است قرائت و کتابت قرآن حتی دسته بندی سور و آیات در زمان خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) صورت گرفته و آن حضرت مردم را تشویق به آموزش قرائت قرآن می نمود و حتی قرائت های بعضی از بزرگان صحابه را می شنید و تصحیح و تأیید می فرمود.

م: معروفترین قاریان که پس از دوره صحابه و تابعین مشهور شدند هفت تن بودند که آنها را قراء سبعه می گویند و اولین کسی که در علم قرائت کتاب نوشت (آبانِ بن تُغلب) شاگرد امام سجاد(علیه السلام) می باشد.

ن: آن چه معروف است سوره کهف نصف و میانه قرآن است اما عدهای آیه (اّنك لَن تستطيع معی صبراً) را میانه قرآن می دانند بعضی کلمه (ولیتلطّّف) را و عده ای (لَقد جئت شيئاً نكرا) را نصف و وسط قرآن دانسته اند.

س: قرآن کریم به سی قسمت مساوی تقسیم می شود که هر قسمت یک سی ام قرآن می باشد و هر یک از این سی قسمت را یک جزء می گویند. پس قرآن کریم دارای سی،30 جزء است. هر جزء از قرآن به چهار قسمت تقسیم می شود که هر قسمت آن یک صد و بیستم قرآن می باشد و هر یک از این120 قسمت را یک حزب می گویند پس هر جزء چهار حزب و کل قرآن 120 حزب است. همچنین قرآن کریم به 114 قسمت نامساوی تقسیم می شود که هر قسمت را یک سوره مینامند پس کل قرآن 114 سوره است.

ع: دومین سوره قرآن یعنی سوره بقره با داشتن 286 آیه و 1621 کلمه و 25500 حرف بزرگترین سوره های قرآن است. و صد و هشتمین سوره قرآن یعنی سوره کوثر با داشتن 3 آیه و 10 کلمه و 43 حرف کوچکترین سوره قرآن است.

بزرگترین آیه قرآن آیه282 از سوره بقره است که دارای172 کلمه و 579 حرف می باشد. کوچکترین آیه قرآن آیه اول از سوره بیستم قرآنییعنی سوره طه است که از یک حرف و در اصل چهار حرف تشکیل شده (طاها).

ف: سجده های واجب قرآن: سوره هایی که سجده واجب دارند عزائم نامیده می شوند و بر هر شخص صاحب تكليف واجب است که هرگاه یکی از آیات سجده دار واجب را خواند یا شنید سجده نماید، همچنین خواندن سوره های عزائم بر شخص جب و حائض و صاحب نفاس حرام است حتی بسم الله اول آن سوره ها و در نمازهای واجب نیز نمی توان آنها را به عنوان سوره بعد از حمد خواند. چهارسورهای که سجده واجب دارند با آیه مربوط به شرح زیر است:

. آیه میانی سوره 32 (الم سجده) -- إنمّا يُوُمنُ.

2. آیه میانی سوره 41(حم فصلت) -- مِن آياته الَّليلُ.

3. آیه آخر سوره 53 (النجم) -- فَاسجُدو الِلّهِ

ص: 77

4. آیه آخر سوره 96 (علق - إقرأ) -- فَاسجُد.

علاوه بر اینهایازده، آیه در قرآن هست که سجده مستحب دارند که عبارتند از:

1. آیه آخر سوره اعراف، 2. آیه15سوره رعد، 3. آیه49 سوره نحل، 4. آیه107 سوره اسراء، 5. آیه58 سوره مریم،6. آیه18 سوره حج، 7. آیه77 سوره حج، 8 آیه60 سوره فرقان، 9. آیه25 سوره نمل، 10. آیه24 سوره (صلی الله علیه و آله)، 11. آیه21 سوره انشقاق.

همانند آیه49 از سوره آل عمران و 109 سوره انعام و معجزات پیامبران علیهم السلام آیه و آیات نامیده شده است که منظور از کلمه آیه در این گونه آیات نشانه و دلیل گویا و روشن است. در آیه92 از سوره یونس درباره فرعون می خوانیم: فاليوم ننجیینک بیدنک لتكون لمن خلفك آیه که مقصود از این آیه در این مورد و نظائرش مایه پند و اندرز است. و در آیه128 سوره شعراء از ساختمان بلند و مرتفع با کلمه آیه تعبیر شده است.

اتبنون بكل ريع آیه تعبثون: آیا در هر قسمت مرتفع زمین ساختمان بلندی برپا می کنید؟

در قرآن کلمه آیه به معنی نشانه در مورد هر پدیدهای خارق العاده بلکه تمام پدیده های جهان- به لحاظ آن که نشانه ی وجود خدا و اوصاف اوست بکار رفته است.

از جمله موارد استعمال آیه و آیات خود قرآن است که به لحاظ قطعه ها و جملاتش آيات الله نامیده شده است بر این گونه موارد آیه به معنی قطعه یا جمله ای از قرآن است که به لحاظ حکایت و دلالتش بر خداوند و اوصافش و بر درست بودن گفتار پیامبر صلی الله عليه و آله و از سوی خدا بودنش آیه نامیده شده است. همان گونه که قبلا هم بیان شد در مورد تعداد آیات قرآن نظریات گوناگونی ارائه شده است.

2. سوره

کلمه سوره در لغت به این معانی آمده است:

1. فضل و شرف

2. منزلت

3. قطعه و قسمت جدا از دیگر قسمتها

4. شیئی برجسته و مشخص در قرآن سوره بصورت مفرد و جمع ( سوره و سور) بکار رفته است و مقصود از آن یک قسمت برجسته و مستقل از آیات قرآن است که بدون وابستگی به آیات قبل و بعد به بیان موضوع خاصی پرداخته است هر چند ممکن است بی ارتباط با آیات قبل و بعد هم نباشد بطوریکه اگر آن قطعه از بین آیات انتخاب و جدا گردد آغاز و انجام مشخص، هدف و مفاد کامل و بی نیاز از ضمیمه ای داشته باشد.

114 سوره قرآن را به آن جهت که با جمله بسم الله الرحمن الرحيم از آیات قبل و بعد جدا می گردند،

ص: 79

قطعه معلوم و مشخصی را تشکیل میدهند سوره می نامند. البته کلمه سوره آن طور که گذشت در لغت معنائی وسیعتر از مفهوم متداول بین مسلمانان دارد و شامل بخش هایی کوچکتر از سوره به معنی کنونی آن نیز می شود. در قرآن مجید نیز سوره در همان معنای لغویش بکار رفته است و می توان آن را تقریبا مترادف قطعه، فقره و پاراگراف دانست.

3. مکی و مدنی

یکی از تقسیم بندی هایی که در مورد آیات قرآن انجام گرفته است تقسیم آیات به مکی و مدنی است. در این تقسیم بندی برخی مکان نزول را معیار قرار داده و آیاتی را که در مکه نازل شده است مکی وآنها را که در مدینه و اطراف آن به پیامبر صلی الله عليه و آله وحی گردیده مدنی نامیده اند. گروهی دیگر گفته اند آیاتی که مورد خطاب آنها مردم مکه است مکی و آیاتی که مخاطب آنها مردم مدینه می باشد مدنی است ولی نظریه مشهور که صحیح تر می نماید آن است که ملاک نامگذاری زمان نزول آیات است و براین اساس آیاتی که قبل از هجرت بسوی مدینه نازل شده اند مکی و آیاتی که پس از هجرت فرود آمده اند مدنی می باشند، هر چند در مکه نازل شده باشند و یا روی سخن در آنها با مردم مکه باشد. شناخت این دو دسته آیات و تفکیک آنها از یکدیگر در فهم زمان نزول آیات موثر است و در نتیجه در پی بردن به خصوصیات و ویژگی های آیات که در تفسیر قرآن نقش بسزایی دارد مفید واقع می شود.

4. شأن نزول

آیات قرآن آن طور که خود نیز می گوید بصورت متفرق و پراکنده در طی23 سال در مکه و مدینه نازل شده است. نزول و فرود آمدن آیات بر دو گونه است: بخشی از آیات ابتداء و بدون وقوع حادثه و یا پرسشی بر پیامبر صلی الله عليه و آله نازل گردیده است و برخی دیگر به دنبال رخ دادن یک حادثه یا مطرح شدن سوال و پرسشی فرود آمده است. حادثه، پرسش و شرایطی را که یک آیه در آن جو نازل می شود شأن نزول آیات می گویند. پی بردن به شأن نزول آیات در بسیاری موارد به درک حقایق و معارف قرآن کمک شایانی می کند و این موضوع اختصاص به قرآن ندارد. در

ص: 80

روایات پیامبر صلی الله و عليه و آله و ائمه عليهم السلام نیز این امر نقش بسزایی دارد و به همین جهت است که امام صادق (علیه السلام) می فرماید: (شخصی از شما فقيه نخواهد بود تا جایگاه عرضه شدن سخن را بداند).(1)

نکته ای که باید در مطالعه قرآن و تفسیر بدان توجه داشته این است که شأن نزول هیچگاه موجب نمی گردد که آیات قرآن را در اسارت آن مورد قرار داده و به آن جنبه فردی و شخصی دهیم بلکه جز در موارد معدودی، با توجه به قیود و شرائط آیه هر مصداق و مورد دیگری را نیز در بر می گیرد و نیز باید توجه داشت که شأن نزول در صورتی می تواند در تفسیر آیه مورد قبول واقع شود که به صحت آن اطمینان داشته باشیم.

ه. قرآن یعنی چه؟

إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.(2)

ما آن را خواندنی عربی قرار دادیم تا شما آنرا تعقل کنید.

«قرآن» یکی از عنوان هایی است که در خود قرآن بر این کتاب آسمانی اطلاق شده است و به تدریج در بین مسلمانان علم و اسم خاص آن گردیده است. کلمه «قرآن» در لغت مصدر است و به معنی خواندن می باشد چنانکه در برخی از آیات به همین معنی به کار رفته است مانند: «فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ »(3) پس آنگاه که خواندیمش (وحی) خواندنش را دنبال کن.

این کتاب بزرگ را به آن جهت که از یک سلسله الفاظ خواندنی تشکیل یافته قرآن(خواندنی) نامیده اند. و شاید نکته این نامگذاری از سوی خداوند آن باشد که مردم پیوسته متوجه آن بوده و همواره آن را بخوانند و از حقایق آن آگاه شوند. و نیز اشاره ای باشد به این که قرآن دارای حقیقتی

ص: 81

بس متعالی است که تا حد یک سلسله الفاظ خواندنی تنزل یافته و در قالب الفاظ بر پیامبر صلی الله عليه وآله نازل شده است تا بشر بتواند ازآن استفاده کند وبه آن دست یابد.(1)

برخی نیز گفته اند که قرآن از ماده قرء و به معنی جمع کردن است و چون این کتاب آسمانی در بردارنده تمام حقایقی است که برای سعادت بشر لازم است آن را قرآن به معنی کتاب جامع نامیده اند.

6. محکم و متشابه

مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ. (2)

قرآن مجید آیات خود را به دو دسته (محکم و متشابه) تقسیم نموده و برای هر یک وصفی برگزیده است. در آیه محکم آن چه مورد نظر بوده است آشکارا و به روشنی بیان گردیده است بطوری که با دقت، معنای حقیقی آن و مقصود خداوند دانسته میشود و با معانی و احتمالات دیگر اشتباه نمیشود. آیات محکم مرجع و ما در سایر آیات اند.

آیات متشابه به گونه ای است که می توان معانی مختلف و متعددی را به آن نسبت داد و به همین جهت و مفهوم اصلی آیه مورد تردید قرارمی گیرد و درواقع هر یک از معانی گوناگون آیه متشابه در این که نمی توانند بطور قطع مقصود خدا را به ما نشان دهند شبیهیکدیگرند و در نتیجه آیه از نظر مفهوم چند پهلومی شود. درمیان معانی مختلف و گاه متضادی که از یک آیه می توان دریافت همه آنها حق نبوده و با آن چه مورد نظر خداوند است مطابقت ندارد و این امر خود زمینه اختلاف در فهم معنای حقیقی آن آیه می شود و موجب می گردد که منحرفين بتوانند آن آیه را برای فتنه انگیزی و به انحراف کشیدن دیگران دستاویز قرار دهند. آیات متشابه را باید پس از بدست آوردن آیه محکمی که نقاط ابهام آن را برطرف سازد و معنای واقعیش را روشن گرداند مورد استفاده قرار داد. پرداختن به آیات متشابه بدون رجوع به آیات محکم کار بیمار دلان و کج اندیشان است که می خواهند با دستاویز قرار دادن آن، قرآن را تأویل کنند و مصداق های دروغین را که موافق با اغراض

ص: 82

نادرست آنهاست به قرآن نسبت دهند و از این راه نا آگاهان جامعه را منحرف سازند و فتنه انگیزی کنند.

هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ. (1) (تنها) اوست(خدائی) که قرآن را بر تو نازل ساخت که برخی از آن آیات محکم است اینها ام الکتاب (مرجع آیات دیگراند) و آیات دیگر متشابهات اند. پس آن گروه که دلهاشان میل به باطل است و کج اندیش اند آیات متشابه و چند پهلو را می تواند دستاویزی برای کج اندیشان باشد و مایهی به انحراف کشیدن جامعه و فتنه انگیزی گردد حال دو سوال زیر مطرح می گردد :

الف: آیات متشابه چگونه اند و منشأ تشابه آنها چیست؟ به عبارت دیگر چه چیز باعث متشابه شدن این آیات متشابه گردیده است تا بصورتی در آمده که می توانند دستاویز منحرفین گردد؟

ب: فلسفه و راز وجود چندین آیاتی در قرآن چه می تواند باشد؟ آیا بهتر نبود که همه آیات بصورت

محکم باشد تا از سوء استفاده کج اندیشان و بیماردلان جلوگیری شود؟

الف: آیات متشابه قرآن چگونه اند؟

بطور کلی عبارات و جملات چند پهلو و متشابه را بر اساس عواملی که منشأ تشابه آنها گردیده است به پنج دسته می توان تقسیم کرد.

1. گاهی از آنجا که گوینده از قدرت بیان به حد کافی برخوردار نیست برای بیان مطالب خود الفاظ و عباراتی را به کار می برد که تاب چند معنای مختلف را دارد و گفتارش چند پهلو و متشابه می گردد مانند فارسی زبانی که بخواهد به زبان عربی یا انگلیسی سخن می گوید و از قواعد و لغات این دو زبان آشنایی کافی نداشته باشد و یا مانند افرادی که از قدرت بیان چندان برخوردار نیستند.

2. در پاره ای موارد گوینده عمدا مطلب را به صورت معما بیان می کند وغرضش مبهم گوئی است واین مبهم گوئی منشأ تشابه می باشد مانند:

ص: 83

هندو به طعنه گفت که یاران خدا دوتاست *** لعنت برآن که گفت که یاران خدا یکی است

3. در برخی موارد گوینده هدفش آنست که مطالب را گروه خاصی بفهمند و به این جهت مطالب را بصورت رمزی بیان می کند و این امر باعث می شود که برای کسانی که از این رمزها آگاهی ندارند عبارات متشابه گردد این گونه تعبیرات در سخنان سیاستمداران کاربرد زیادی دارد. مانند: حروف مقطعه قرآن.

4. عامل چهارمی که منشأ تشابه می گردد آن است که گاهی به عللی قیود، استثناها و قرائن یک گفتار ازمتن جدا می گردد یا گوینده از ذکر آن ها در آن موضع خودداری می کند و یا خواننده از توجه به آنها غافل می شود و در نتیجه گفتار صورت تشابه به خود می گیرد. مانند: آیات عام، خاص، مطلق، مقيد، ناسخ و منسوخ.

5. گاهی هم مطالبی که بیان می شود بسیار فراتر و وسیعتر از قالب الفاظ است و به هر صورت که بیان شود الفاظ و عبارات از رساندن حقیقت معنی و مفهوم واقعی آن ناتوان هستند و در نتیجه محدودیت الفاظ منشأ تشابه عبارات می گردد مانند تعبیر از حقایق مجرد و ما فوق مادی با الفاظ معمولی که برای معانی مادی وضع شده اند. مانند امورغیبی و ماوراء طبیعی.

در میان اقسام پنجگانه تشابه که یادآور شدیم نوع اول و دوم در قرآن یافت نمی شود زیرا: اولا قرآن با بیان روشن و رسا سخن می گویند و نور و هدایت است و به زبان عربی آشکار نازل شده است و حتی قدرت بیان و اسلوب سخنش، خود،اعجاز است. وثانيا قرآن هرگزکتاب معما نیست و هدفش سرگرم ساختن جامعه و معما گویی نمی باشد. بلکه آمده است تا جامعه را از سرگرمی های بچگانه وغیر انسانی بازدارد. ولی سه قسم دیگر از اقسام تشابه را می توان در قرآن یافت.

حروف مقطعه قرآن را می توان از قسم سوم(بيانات رمزی) دانست چنان که از روایات نیز چنین مطلبی را می توان استفاده کرد. همانطوریکه عام و خاصها، مطلق و مقيدها، ناسخ و منسوخها، و نظائر آنها در قسم چهارم متشابه قرار می گیرند.

ص: 84

قسم پنجم از اقسام متشابه را در آیات بسیاری می توان مشاهده کرد. برخی از موضوعات که در قرآن مطرح گردیده است از امور غیبی و ماوراء طبیعت سخن می گوید و روشن است که این گونه مسائل را نمی توان با الفظ و عباراتی که برای مفاهیم مادی وضع شده اند بیان نمود.

معانی هرگز اندر حرف ناید *** که بحر بیکران در ظرف ناید

مثلا چگونه این الفاظ تاب بیان خدا و اوصاف او را دارند؟

چگونه می توان از حقیقت وحی با این عبارات سخن گفت؟

ولی از آنجا که قرآن برای راهنمایی بشر نازل شده و ناچار برای بیان مقاصد خویش از همین الفاظی که انسان به کار می برد استفاده می کند، ناگزیر آنموضوعات متعالی و لطيف هم با عباراتی بیان شده است که بشر برای موضوعات مادی به کار می برد و این امر موجب تشابه این گونه آیات می گردد.

ب:فلسفه آیات متشابه چیست؟

گاهی سوال می شود چرا تمام آیات قرآن به صورت محکم بیان نشده است؟ اصولا چه لزومی دارد که چنین آیاتی در قرآن وجود داشته باشد؟ در پاسخ این سوال با توجه به آن چه در علل تشابه آیات گذشت یادآور می شویم، به نظر می رسد که فلسفه وجود آیات متشابه می تواند در امور زیر نمودار گردد.

1. جلوگیری از خطراتی که اساس اسلام و قرآن را تهدید می کند. برخی از مسائلی که در مبازرات چند پهلو ذکر شده است از موضوعاتی است که اگر دشمن از آن آگاه شود آینده را پیش بینی کرده و درصدد ریشه کن ساختن اسلام و طرح توطئه های خائنانه علیه اسلام بر می آید.

2. در پاره ای موارد تشابه آیات به خاطر جدا بودن و دور افتادن متن سخن از قیود و قرائن آن است، قرائن و قیود این نوع آیاتیا در آیات دیگر قرآن و یا در روایات آمده است و پیامبر صلی الله عليه و آله و ائمه طاهرین علیهم السلام تنها کسانی هستند که کاملا از این قيود و قرائن آگاهی دارند و کسانی که واجد شرائط تحقیق و فهم قرآن باشند نیز با توجه به آیات و روایات می توانند در حد قابلیت خویش تشابه این گونه آیات را حل کنند.

جدا بودن این قیود و قرائن به این شکل، عادی و طبیعی است ولی می توان گفت که چنین امری به خاطر توجه دادن به نیاز قرآن به مفسر واقعی و معلم راستین نیز هست.

ص: 85

3. در برخی از آیات چنان که در متشابه قسم پنجم گفته شد سخن از حقایقی متعالی است که بیان آنها ملازم با تشابه آن ها برای نا آگاهان از آن حقایق خواهد بود و تنها راه جلوگیری از تشابه در اختیار قرار ندادن آنهاست ولی از آنجا که خداوند فياض مطلق است و به هر موجودی آن چه را که شایسته اوست می بخشد و در میان انسانها بسیارند کسانی که قابلیت دریافت چنین حقایقی را دارند؛ این حقایق برای انسان ها بیان می شود ولی طبیعی است که بیان آن حقایق با الفاظی که برای امور مادی وضع شده است منشأ چنین تشابهی خواهد گشت.

در چارچوبه فصول و ابواب معینی قرار داد بدون آن که به مثله شدن آیات بینجامد و در این صورت ممکن است اشتباهاتی که دامنگیریک محقق می شود بیشتر از فوائدی باشد که بر این فصل بندی ها، مترتب می شود.

راستی چرا قرآن این گونه در هم آمیخته است؟ چرا مثل حروف الفبا آیه ها و جملات کنار یکدیگر

قرار گرفته اند؟ چرا قرآن مطالب را این گونه بیان می کند؟

در این بهم آمیختگی راز مهمی نهفته است. قرآن مجید در هر بخشی مسائل گوناگون اخلاقی، اجتماعی، عبادی، عرفانی، اقتصادی و را به هم می آمیزد و از آن معجونی شفابخش برای انسان که آمیزه ای از تمایلات، نیروها و کشش های گوناگون است فراهم می سازد. تا هر کس شفای خویش را در هر زمینه، با خواندن آن به دست آورد و از سوی دیگر مطالب به گونهای بیان شده است که بتوان با جمع کردن یک آیه با آیه دیگر متناسب با آن یک نتیجه جدید بدست آورد، همانند حروف الفبا که می توان از آنها بینهایت کلمه ساخت؛ از ضمیمه کردن آیات به یکدیگر در حدی بسیار وسیع به حقایق جدیدی دست یافت و این را می توان یکی از عوامل تبیان کلیشی (بیانگر هر چیز) بودن قرآن دانست.

وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ.(1)

قرآن کتاب فلسفه، تاریخ، ادبیات، اقتصاد و یا هر علم دیگر نیست، بلکهیک کتاب انسان ساز و هدایتگر است. قرآن از خدا، از انسان، از سعادت و کمال نھائی او (رسیدن به خدا)، و از مسیر دستیابی به این هدف سخن می گوید و در این زمینه آن چه را که مورد نیاز بشر میباشد و او را به کمال واقعی او(نزدیکی به خدا) رهنمون می سازد، تبیین نموده است. به همین جهت است که قرآن هم نقل تاریخی دارد و هم فلسفه تاریخ، هم از اقتصاد سخن می گوید هم از اخلاق و خودسازی. هم انسان سازی را مطرح ساخته است و هم هستی شناسی، هم قوانین فردی دارد و هم دارای قوانین اجتماعی است. قرآن مجید همه این مسائل و دیگر مسائلی را که به آن ها پرداخته است؛ در محدوده هدایت انسان بسوی کمال حقیقی و نهائیش و در این ارتباط بیان می کند و به همین جهت است که می بینیم گاهییک قسمت از یک مطلب علمی را مطرح می سازد و بدون آنکه آن قسمت خاص

ص: 87

را به پایان برد موضوع دیگری را پیش می کشد و ناگهان صحنه را عوض می کند و یک لحن عتاب آمیز به خود می گیرد.

جامع بودن قرآن به این معنی نیست که مجموعه ای از علوم مختلف را برای بشر گرد آورده است و بنابراین با فراگیری قرآن هیچگاه شخصی متخصص در فیزیکیا شیمی و یا هیچ علم دیگر نمی شود و اصلا چنین توقعی از این کتاب که کتاب هدایت است بیجاست. البته این بدان معنی نیست که هیچ گونه مطلب علمی در قرآن وجود ندارد. بلکه همانطور که گذشت منظور آنست که در طرح آنها نیز جنبه هدایت و سازندگی انسان هدف اصلی بوده است و بدین مناسبت به همان اندازه که این هدف تأمین شود (نه بیشتر) از آنها سخن گفته شده است. پس جامع بودن قرآن بدان معنی است که از آن چه درسعادت بشر و رسیدن او به کمال واقعی اش موثر است فروگذار نکرده و در این زمینه بیانگر همه چیز است.

وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ.(1)

و ما قرآن را که بیانگر هر چیز است بر تو فرو فرستادیم.

3. مصونیت قرآن

وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌلَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ (2)

در میان تمام کتاب هایی که از سوی خدا یا بشر در اختیار انسان قرار گرفته است هیچ کتابی را نمی توان یافت که با وجود دشمنان بی شمار و گذشت قرنها آن هم در زمانی که وسیله نشر منحصر در دست نویسی بوده از تحریف و دگرگونی مصون مانده باشد. تا آنجا که ما می دانیم قرآن مجید تنها کتابی است که از این ویژگی برخوردار است. قرآن مجید از هر گونه تغییر و دگرگونی و افزایشیا کاستی درامان مانده است. اگر بنا بود در این کتاب تغییری رخ داده باشد یا بر آن چیزی افزوده و یا از آن چیزی کاسته باشند، بدون شک این دگرگونی و تغییریا این کاستن و افزودن معانی عمیق و محتوای ژرف و پربار قرآن را دگرگون می ساخت و با دگرگون شدن حقایق و معارفی که در قالب این الفاظ

ص: 88

ریخته شده است، قسمتهای مختلف قرآن از حد اعجاز و خارق العاده بوده سقوط می کرد و در نتیجه انسان می توانست سوره هایی مانند سوره های قرآنی بیاورند، در صورتیکه در طی،1 قرن این کتاب بزرگ با فریاد رسایش اعلام می دارد که اگر تمام انسان ها با کلیه امکانات خویش تلاش کنند نمی توانند حتی یک سوره همانند سوره های قرآن بیاورند و تاریخ گواه است که تا کنون چنین بوده است و حتی یک سوره همانند سوره های قرآن نیاورده اند و نیز با توجه به ابعاد مختلف اینکتاب عجز و ناتوانی بشر در این زمینه محسوس می گردد. و در واقع مصونیت قرآن حاکی از خارق العاده بود قرآن است و خارق العاده بودن قرآن عامل مصونیت آن است چنان که می توان این موضوع را از آیه42، سوره فصلت استفاده کرد:

(وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ)

محققا قرآن کتابی شکست ناپذیر است که به هیچ وجه باطل را در آن راهی نیست از سوی خداوند حکیم و ستوده نزول یافته است. علاوه بر آن چه گذشت مصونیت قرآن را خداوند بزرگ جهان خود نیز ضمانت کرده است.

(إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) (1)

همانا ما خود قرآن را فرو فرستادیم و خود نیز حافظ آنیم.

4. اعجاز قرآن

قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ.(2)

قرآن کریم معجزه جاویدان پیامبر اسلام صلی علیه و آله است. پیامبران پیشین از قبیل ابراهیم و موسی و عیسی هم کتاب آسمانی داشتند و هم دارای معجزه بودند ولی زمینه اعجازشان چیزی غیر از کتاب آسمانیشان بوده است.

ص: 89

پیامبر اسلام صلی الله عليه و آله و سلم در عین حال که دارای معجزاتی بجز قرآن می باشد زمینهی معجزه او کتابش را هم در بر می گیرد و مهمترین و شگفت انگیز ترین معجزه آن حضرت کتاب آسمانی او (قرآن) است. اعجاز قرآن مانند جاودانگی پیام و رسالت پیامبر صلی الله عليه و آله همیشه باقی خواهد بود. قرآن مجیدصریحا جنبه اعجاز و فوق بشری بودن خود را در آیات متعدد با بیانهای گوناگون اعلام نموده است(1) و از همه انسانها خواسته است که اگر در آیه بودن آن شک دارند سورهای همانند آن بیاورند. و تا کنون آن چنان که خود قرآن نیز پیشگویی کرده است هیچ کس نتوانسته است یک سوره همانند قرآن بیاورد.

ص: 90

راستی چگونه قرآن معجزه است؟ مگر این کتاب از همین الفاظ، همین حروف و همین جملات که هر روز هر انسان عرب زبانی بارها تکرار می کند تأليف نشده است؟ پس چگونه هیچ کس حتی به اندازه یک سوره ( یک فقره) از آن را نتوانسته بیاورد و نمی تواند؟ این کتاب دارای چه ویژگی هایی است که اگر تمام انسان ها با کمک از هر نیروی دیگری بجز الله و با همه امکاناتشان تلاش کنند جز شکست ویأس دستاوردی نخواهند داشت.

قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا.(1)

ای پیامبر (صلی الله علیه و آله) اگر جن وانس متفق شوند که گفتاری همانند قرآن بیاورند نخواهند توانست هرچند

برخی پشتیبان و مددکار دیگری باشند.

به خدا سوگند از محمد(صلی الله عليه و آله) سخنی شنیدیم که هرگز شبیه سخن انس و جن نبود. شاخسارش پرثمر و ریشه اش پربرکت است بر هر سخنی برتری مییابد و هیچ سخنی از آن برتر نخواهد شد.(1)

این یک نمونه از ده ها موردی است، که ادب شناسان موافق و مخالف مسلمان و غیر مسلمان درباره قرآن زبان به ستایش گشوده اند و از فصاحت، بلاغت و جذابیت قرآن سخن گفته اند.

فصاحت به معنی شیوایی و بلاغت به معنی رسایی است و جذابیت و دلربایی قرآن نیز امری دیگر در کنار این دو می باشد. قرآن مجید از همان آغاز صریحا اعلام داشت که اگر در انتساب این کتاب به خداوند شک و تردیدی دارید همانند این کتاب و یا یک یا چند سوره از آن را بیاورید و در این راه از هر نیرویی یاری خواهید. قرآن هنگامی این سخن را گفت که نوشتارها و اشعار با فصاحت و بلاغت یکی از بزرگترین افتخارات به شمار می آمد و روشن است که یک چنین سخنی تا چه اندازه افراد را در این زمینه ( آوردن همانند قرآن) به تلاش وا می دارد. ولی قرآن به این اکتفا نکرد و از هر وسیله ای بر تحریک مردم به همانند آوری، استفاده کرد. از یک سو با قاطعیت تمام اعلام نمود که هرگز همانند قرآن یا سوره ای از آن را نمی توانید بیاورید. و از سوی دیگر همانند خواهی و مبارزطلبی خویش را با سعادت و شقاوت ابدی پیوند دارد و چنین اعلام داشت که اگر این آئین و معارف این کتاب را بپذیرید و بدان عمل کنید به سعادت جاودان نائل خواهید گشت و اگر آن را انکار کنید بدون آن که همانندش را آورید به بدبختی و عذاب ابد گرفتار خواهید شد. و به این ترتیب هم از نظر عقلی و هم در بعد گرایش انسان را اشباع کرد و انگیزه پیگیری و کشف این راز (آیا قرآن معجزه است) را در او آفرید. بدنبال این اعلام همانطور که تاریخ گواهی میدهد کم نبودند کسانی که در صدد مبارزه با قرآن بر آمدند و بیشترین توان خویش را در راه آوردن کتابی مانند قرآن یا سوره هایی چون سوره های آن بکار گرفتند و با نهایت تلاش و کوشش این موضوع را دنبال کردند ولی به شهادت تاریخ از آن همه تلاش جز شکست و یأس و رسوایی طرفی نبستند.

ص: 92

برای آن که به قابل مقایسه نبودن ساخته های فکر بشری با آیات الهی آشنا شویم و از عظمت قرآن دربعد هنری (فصاحت و بلاغت و جذابیت) آگاه شویم به آن چه در ذیل می آید توجه کنید.

یکی از مسائل حیاتی در زندگی بشر حل مشکل قتلها و جنایت ها است. ملل مختلف و مکتبهای گوناگون راه حل های متفاوتی ارائه داده اند. قرآن نیز از آنجا که یک کتاب هدایت و سازندگی است به این مسأله توجه عمیق داشته و برای جلو گیری از این فاجعه چاره اندیشی کرده است. قرآن علاوه بر طرق دیگری که برای پیش گیری از این جنایت قرار داده است، با جعل قانون قصاص بهترین راه جلوگیری و حل این مشکل را ارائه داده است. این موضوع در آیات متعددی مطرح شده است، من جمله در آیه «ولكم في القصاص حياه یا اولی الالباب لعلكم تتقون. »(1)

جمله «في القصاص حياه» از روح این حکم اسلامی و فلسفه آن سخن می گوید. در عین آن که مشروعیت این حکم را نیز بیان می دارد. ادباء و دانشمندان عرب پیش از نزول قرآن با نهایت دقت وجدیت تلاش کردند تا جمله ای کوتاه و پر محتوا و رسا در این زمینه بیاورند و عباراتی شعارگونه که از فوائد کیفر دادن مجرمین حکایت کند ارائه دهند. جملات بسیار گوناگون مطرح گردید. تا سرانجام جمله ی «القتل انفي للقتل» یعنی کشتن بهتر و بیشتر، کشتار و قتل را از بین می برد به عنوان بهترین جمله ای که می تواند این مفهوم را برساند پذیرفته شد و بعنوان شاهکاری افتخار آفرین ارائه گردید.

ولی با نزول قرآن مجید و آمدن جمله «في القصاص حياه» تمام شگفتیها و زیبایی های جمله مزبور محو گشت و در برابر این عبارت قرآنی رنگ باخت. اکنون به بررسی و مقایسه این دو جمله می نشینیم تا فصاحت و بلاغت قرآن را تا حدودی لمس کنیم. انتخاب این جمله از بین آیات قرآن به خاطر روشن بودن امتیازات این جمله است بطوریکه برای هر کس قابل درک می باشد و تنها تذکری درباره آن کافی است. و نیز بدان جهت است که بالاترین و بیشترین تلاش درباره آن انجام گرفته است و گرنه آیات دیگر قرآن نیز از چنین امتیازاتی برخوردار هستند.

مقایسه: جمله اول: في القصاص حياه - جمله دوم: القتل انفي للقتل.

ص: 93

1. کم بودن حروف: جمله اول در تلفظ 10 حرف و در نوشتن 12 حرف ۔ جمله دوم در تلفظ 14

حرف و در نوشتن 14 حرف.

2. هدف معقول جمله اول (حیات و زندگی) ذکر شده است، جمله دوم هدف معقولی ندارد.

3. آوردن کلمه «حیاه» در جمله اول به صورت نکره دلالت بر ( زندگی با شرافت زندگی برای انسان های بی شمار و زندگی در کمال آرامش) دارد.

4. «قصاص» همواره ملازم با زندگی است ولی قتل همیشه ملازم با حیات نیست.

5. ر جمله اول جمع بين متضادين (مرگ و زندگی شده است، (فن مطابقت)

6. در جمله اول یکی از دو ضد، ظرف دیگری قرار گرفته است: جوشیدن حیات از درون مرگ، نگهبان بودن مرگ نسبت به زندگی.

7. قصاص شامل انواع مختلف کیفر می باشد (کیفر در حد قتل قطع عضو و .) ولی در جمله دوم تنها کیفر را در حد قتل بیان می کند.

8. تلفظ جمله اول سلیس و روان تر از جمله دوم است.

9. در جمله اول از زندگی صریحا نام برده و از مرگ صریحا یادی نشده است و در جمله دوم دوباراز مرگ سخن به میان آمده و از حیات خبری نیست.

10. در جمله اول نیاز به تقدیر چیزی نیست ولی در جمله دوم عبارت ( من ترکه) حذف شده است.

11 . جمله اول تالی فاسدی ندارد. ولی جمله دوم معنایش این است که کیفر بهتر و بیشتر از قتل جلوگیری می کند تا ترک در صورتی که ترک کیفر از قتل جلوگیری نمی کند، تا كيفر از قتل جلوگیری نمی کند، تا کیفر بهتر از آن جلوگیری کند و این یک امر باطلی است.

12. در جمله اول هیچ تکرار بی جهتی وجود ندارد ولی در جمله دوم قتل تکرار شده و ذکر آن حتی یک بار هم وجهی ندارد.

13. جمله اول مشتمل بر انگیزه عمل است بر خلاف جمله دوم .

توضیح: هر حکمی در صورتی به مورد اجرا در می آید که در افراد انگیزه برای عمل به آن حکم پدید آید. پیدایش انگیزه نیاز به آن دارد که انسان در دو بعد بینش و گرایش اشباع گردد و جمله اول

ص: 94

چنین است. هم عقل را سیراب می کند و هم گرایش های انسان را به سوی اجراء این حکم جهت می دهد و تشدید می نماید. زیرا از یک سو با بکاربردن کلمه قصاص کیفر عادلانه را مطرح می سازد که هر عقلی به آن حکم می کند. و نیز هدف از آن را امری معقول قرار داده است. که انجام کار و عمل به حکم قصاص را امری حکیمانه می سازد. و به این ترتیب عقل و بعد بینش انسان را سیراب می کند. و از سوی دیگر بیم و امید که انگیزه هر انسان برای عمل است را مطرح می سازد به این صورت که با حکم قصاص مسأله كيفر و سرانجام ناگوار هر گونه جنایت و آسیب زدن را بیان می کند و مرحله بیم را تحقق می بخشد و با حکم حیات، امید به زندگی در سایه آرامش و شرافت را نوید می دهد و شمع امید را در قلب ها بر می افروزد. علاوه بر آن به انسان یک بینش متعالی می دهد که نباید کیفر به خاطر انتقام و خاموش ساختن التهاب درونی انجام گیرد بلکه در راه یک زندگی صحیح عاقلانه و شرافتمندانه و آرامش آفرین باید تحقق یابد.

آری اگر قرآن از سوی غیر خدا و ساخته فکری بشری می بود، باید بشر در طی14 قرن دست کم یک سوره مانند آن می ساخت، و یا ادبای معاصر قرآن که در این زمینه بسیار چیره دست بودند، یارای مقابله با قرآن را می داشتند. قرآن مجید هنوز هم به همه جهانیان اعلام می دارد که:

أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّا يُؤْمِنُونَ فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِينَ.(1)

یا آن که می گویند (قرآن ساخته فکر بشر است) و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را به دروغ به خدا نسبت می دهد. پس اگر در این گفتارشان راست گویند، گفتاری مانند قرآن بیاورند.

2. هماهنگی در شیوه بیان و در مضمون و محتوای

وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا.(2)

هماهنگی قرآن در اسلوب و شیوه سخن، در مضمون و محتوای و در اهداف و جهت گیری ها، بسیار عجاب انگیز است. از یک سو روش بیان قرآن و اسلوب یکنواخت آن محکوم شرایط خاص برونی و

ص: 95

درونی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و نیز ویژگی و تأثیرپذیری انسان ها بوده و در عين آنکه شرائط بسیار متفاوت و گاه متضاد تلاوت شده است و از موضوعات گوناگون سخن گفته است هیچگونه اختلاف وناهماهنگی در بین مطالب آن مشاهده نمی شود. قرآن مجید صریحا اعلام میدارد:

أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا.(1)

آیا درقرآن با تأمل وفکرنمی نگرند که اگرازسوی غیرخدا می بود درآن ناهماهنگی بسیارمی یافتند.

قرآن مجید در این آیه بین دو چیز ملازمه می بیند: «آوردن چنین کتابی از سوی بشر و وجود ناهماهنگی بسیار و معتقد است اگر قرآن از سوی خدا نمی بود، بدون شک در آن ناهماهنگی های بسیار زیاد مشاهده می گردید.

ب: خطاپذیری و تأثیر پذیری انسان

همه می دانیم که انسان از یک سو خطاپذیر است و به مرور زمان به اشتباهات خویش پی می برد و از سوی دیگر حالات درونی و شرایط برونی در قوای فکری و مشاعر او تأثیر می گذارد. پی بردن به اشتباهات موجب می گردد که انسان بر خلاف عقیده و گفته قبلی خویش نظر دهد و احیانا چون سخنی را بر خلاف فطرت خویش گفته است ناخود آگاه و بدون توجه، مطلبی متناقض با آن را بیان می نماید. و در نتیجه یک نوع ناهماهنگی بین گفتار پیشین و اظهار نظر بعدی پدید می آید. حالات درونی و اوضاع و احوال خارجی نیز ایجاب می کند که انسان در هر شرایطی مناسب با شرایط خارجی و تأثیری که بر روحیات انسان نهاده است سخن گوید. آن گاه که شرایط خارجی روحیه حماسی در او می آفریند جز از حماسه و دلیری و خشونت و پیکار چیز دیگری را نمی تواند بخوبی بیان کند. آسایش و آرامش، غم و اندوه، ترس و وحشت، تنگدستی و فقر، پیری و جوانی و صحت و بیماری هر یک حالتی مناسب با خویش در انسان می آفریند و این ها همه در نحوه سخن گفتن انسان و در انتخاب مطالب و در استدلال و نتیجه گیری موثر واقع می شود.

افکاری که به هنگام فراغت از عقل و دل تراوش می کند به گونه ای است که با آنچه در موقع گرفتاری بر لوح دل و ذهن نقش می بندد کاملا متفاوت است. پس خطا پذیری و تأثیرپذیری انسان هم دو عامل برای پیدایش اختلاف و ناهماهنگی در اسلوب و محتوای افکار و آثار مکتوب انسان است.

ج:محدودیت

انسان موجودی است که از نظر علم و آگاهی، استعداد و آمادگی، نبوغ و قدرت ابتکار و. محدود است. هیچ انسانی را نخواهید یافت که از تمام حقایق جهان آگاه باشد. هیچ کس نیست که در هر زمینه ای استعداد و آمادگی کامل داشته باشد. هیچ فردی نبوده است که در هر بعدی نبوغ داشته باشد، تا انسانی انسان است چنین خواهد بود و تا از سوی دیگر کمک نشود نمی تواند در همه زمینه ها فوق العاده باشد. اگر در هریک از رشته های مختلف علوم دقت کنید حتییک نفر هم نخواهید یافت که در تمام رشته های علم به بالاترین مرتبه ارتقاء یافته باشد بلکه در یک زمینه اوج

ص: 97

گرفته و در سایر زمینه ها در رده های بعدی قرار گرفته است. این قانون کلی، در بعد هنر نیز حکم فرماست و فن شاعری، سخنوری و نویسندگی را نیز در بر دارد.

از سوی دیگر هر موضوعی قلم و انشاء ویژهای دارد. از قلم روزنامه نگاری نمی توان در زمینه بیانات فلسفی کمک گرفت. انشاء حماسه سراییبه هنگام وقایع نگاری بکار نمی آید. معما گویی گونه ای است و خطابه بگونه ای دیگر، و این هر دو غیر از مدح و ستایش و این هر سه چیز دیگری از توصیف طبیعت است. هر کدام بیان خاص خود و انشاء ویژه خویش و اسلوب مخصوص بخود را دارد.

این است که می بینیم برخی از شعراء در غزلسرایی استادند، عده ای در توصیف طبیعت و ماهرند، بعضی در حماسه سرایی چیره دست اند و گروهی در موعظه و پند، گوی سبقت ربوده اند، ولی هریک از این گروه ها در زمینه دیگر عاجز و ناتوان یا فاقد زبردستی و مهارت اند.

مثلا حافظ در غزل عرفانی بسیار عالی شعر می سراید.

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو *** یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو

فردوسی در حماسه سرایی گوی سبقت ربوده است.

تو گفتی برو دست رستم ببند *** نبندد مرا دست کوه بلند

سعدی در پند و موعظه اوج می گیرد.

هر دم از عمر می رود نفسی *** چون نگه می کنی نمانده بسی

برگ عیشی بگور خویش فرست کس نیارد ز پس تو پیش فرست

ویا مولوی در تمثیل عرفانی چیره دست است.

بشنو از نی چون حکایت می کند *** وز جدایی ها شکایت می کند

از نیستان تا مرا بریده اند *** در نفیرم مرد و زن نالیده اند

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق *** تا بگویم شرح درد اشتیاق

از همین چند نمونه اشعار شاعران حکیم و زبردست فارسی زبان بخوبی می توان فهمید که هر شاعر در یک بعد و در یک میدان ترک تازی کرده و بر دیگران تفوق یافته است. و به همین جهت مقایسه هر یک با دیگری صحیح نیست و نمی توان گفت حافظ برتر از فردوسی و سعدی بهتر از مولوی می سراید.

ص: 98

و هم از این روست که هنگامی که از امیر مومنان علی (علیه السلام) می پرسند بهترین و بالاترین شاعر عرب کیست؟ می فرماید:

»ان القوم لم يجروا في حلبه معرف الغايه عند قصبتها فان کان و لابد فالملک الضليل»(1) همانا این شاعران در یک میدان اسب نتاخته اند تا معلوم شود کدامیک گوی سبقت ربوده اند. اگر به ناچار باید اظهار نظر کرد پادشاه تبه کار (امروء القیس که ملک الشعرای عرب بود) بر دیگران مقدم است.

محدودیت انسان از سوی دیگر نیز موجب می شود که نتواند در یک لحظه به تمام ابعاد و یک موضوع توجه داشته باشد، مثلا هنگامی که یک موضوع را از دیدگاه اخلاقی بررسی می کند به تمام آن چه در بعد فلسفی آن مطرح است توجه کامل نداده و یا هنگامی که یک مسأله را از نظر تاریخی به بحث می گیرید زوایای ابعاد سیاسی، اقتصادی، هنری و اخلاقی آن را در نظر نمی گیرد و غالبا از آن غافل می ماند و این نیز موجب پیدایش اختلاف، ناهماهنگی و احيانا تناقض بین مطالب ارائه شده در ابعاد گوناگون می گردد. انسان در یک لحظه نمی توان به دو موضوع مستقل و جداگانه توجه کند، زیرایک نفس و به تعبیر قرآن یک قلب

بیشترندارد، خداوند در درون هیچ کس دو قلب قرار نداده است.(2)

از آن چه گذشت به این نتیجه می رسیم که:

الف) محدودیت، تکامل تدریجی، خطاپذیری و تأثیر پذیری انسان از عواملی است که غیر قابل

انفکاکی از انسان است.

ب) این عوامل موجب می شود که هیچ انسانی قادر نباشد که کتابی با ویژگی های زیر تألیف نماید.

1. نویسنده، آن را در شرایط گوناگون درونی و برونی نگاشته باشد.

2. کتاب موضوعات کاملا متفاوت مانند تاریخ، اقتصاد، حقوق، معارف عقلی و تربیت و سازندگی

و را در بر داشته باشد.

ص: 99

3. تمام قسمت های کتاب داراییک اسلوب بوده و روش بیان آن هم در حد اعلای فصاحت و بلاغت باشد.

4. محتوای کتاب در تمام زمینه ها کاملا هماهنگ باشد و هیچ گونه اختلافی در آن یافت نشود.

حال با تدبر و دقت در قرآن مجید به این نکته پی خواهیم برد که این کتاب بزرگی دارای تمام این ویژگیها است.

قرآن مجید را پیامبر (صلی الله علیه و آله) در طی23 سال در شرایط ناهمگون خارجی و حالات کاملا مختلف روحی، بر مردم تلاوت فرموده است. از سوی دیگر قرآن مجید در موضوعات گوناگونی مانند تاریخ، اقتصاد، حقوق، سیستم اخلاقی، اصول عقائد و معارف الهی، آفرینش انسان، تعلیم و تربیت و وارد شده و از همه این موضوعات سخن گفته است.

در عین حال تمام قسمتهای مختلف قرآن دارای یک اسلوب، روش بیان آن هم در حد اعلای فصاحت و بلاغت می باشد و نیز معارف و حقایقی را که در هر زمینه ارائه داده است با مسائلی که در دیگر زمینه ها مطرح ساخته از نظر محتوی کاملا هماهنگ است. علاوه بر اینها آورنده قرآن شخص امی و درس ناخوانده است و در محیطی ظهور نموده که از تمدن و فرهنگی بسی دور بوده تا آنجا که در تمام قریش فقط 17 نفر با سواد وجود داشته است.(1)

بدون شک این ویژگی ها تنها نتیجه ای را که به هر انسان عاقل و منصفی ارائه می دهد، اینست که این کتاب بدون تردید از سوی خداست و اگر از سوی غیر خدا می بود در آن ناهماهنگی بسیار می یافتند. افلا يتدبرون القرآن و لو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرة.(2)

3. اعجاز قرآن از نظر آورنده آن

پیامبر درس ناخوانده

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت *** به غمزه مسأله آموز صد مدرس شد

ص: 100

تاریخ آشکارا گواهی میدهد که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نزد کسی درس نخوانده و نوشتن نیاموخته است. این سخنی است که تمام تاریخ نویسان شرق و غرب آن را پذیرفته اند. حتییک نفر از مورخین را نمی توان یافت که مدعی شده باشد پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دوران زندگی نزد کسی خواندن یا نوشتن را فرا گرفته باشد و نیز هیچ کسی ادعا نکرده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش از رسالتش یک سطر خوانده یا نوشته باشد.

کارلیل می گوید: یک چیز را نباید فراموش کرد و آن این که محمد هیچ درسی از هیچ استادی نیاموخته بود، به عقیده من حقیقت اینست که محمد با خط و خواندن آشنا نبود.

ویل دورانت در تاریخ تمدن چندین نوشته است: ظاهرا هیچکس در این فکر نبود که وی رسول

اکرم (صلی الله علیه و آله) را نوشتن و خواندن بیاموزد.

جان دیون پورت گفته است:

آن طوری که در جهان معمول است همه معتقدند که محمد(صلی الله علیه و آله) تحصیلی نکرده و جز آنچه در میان قبیله اش رایج بوده چیزی نیاموخته است. (1)

مستشرقین و مورخین مسلمان و غیر مسلمان شرق نیز هر یک به گونه ای این موضوع را بیان کرده اند، در زمان نزول قرآن نیز هیچ کس پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شخصی آشنا با خواندن و نوشتن معرفی نکرده است بلکه صریح خلاف آن را اعلام داشته اند.

وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا (2)

و گفتند (آن چه پیامبر (صلی الله علیه و آله) می گوید) افسانه های پیشینیان است که نوشته پس ازهرصبح و شام برایش می خوانند.

قرآن خود نیز در موارد مختلف درس ناخوانده بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مطرح ساخته و آن را یکی از جنبه های آیه بودن قرآن دانسته است. در سوره یونس آیه16 چنین می خوانیم:

قُل لَّوْ شَاء اللّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ

ص: 101

ای پیامبر (صلی الله علیه و آله) بگو اگر خدا می خواست قرآن را بر شما تلاوت نمی کردم و شما را از حقایق آن آگاه نمی ساختم پس پیش از این عمری در بین شما بودم آیا عقل و فکر را به کار نمی گیرید. و نیز در آیه48 عنکبوت می فرماید:

وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ

و تو پیش از این نه می توانستی کتابی را بخوانی و نه بدست خویش می توانستی آن را بنویسی و گرنه یاوه گویان در نبوت تو شک می کردند.

در آیات متعددی نیز پیامبر (صلی الله علیه و آله) را امی (درس ناخوانده) توصیف می کند.(1)

حال با توجه به درس ناخوانده بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله)، آوردن چنین کتابی با آن محتوای غنی و منسجم و با آن اعجاز هنری بدون تردید از ارتباط پیامبر (صلی الله علیه و آله) با خدا حکایت دارد و نشان چنین امری است. شگفت تر آن که این پیامبر درس ناخوانده در اولین سوره ای که تلاوت می کند از تعلیم و تعلم و قلم سخن می گوید(2) و در کتابش به قلم و نوشتن سوگند می خورد.(3) حتی هنگامی که از انسان اولیه و مقام خلافت و جانشینی او از خدا بحث می کند، دانستن اسماء و تعليم اسماء به او راز خلافت و برتری او نسبت به فرشتگان و مسجود بودن آن به شمار می آورد.(4)

آری چگونه ممکن است در سرزمینی که آن قدر از علم و فرهنگ بدور بود که حتی حاکمان ستمگر و افزون طلب به آن توجهی نداشتند. شخصی درسناخوانده از بالاترین قوانین علمی، فلسفی، اقتصادی، حقوقی و . سخن گوید و از حقایقی که قرن ها بعد كشف می شود خبر دهد. چگونه ممکن است چنین شخصی با یک جمله (و انبتنا فيها من كل زوج بھیج)(5) از روجيت در گیاهان خبر دهد یا با جمله (رفع السموات بغير عمد ترونها)(6) از قوه جاذبه و دافعه سخن می گوید و یا از مسائل

ص: 102

مختلف دیگر که پس از قرنها با وسائل بسیار مهم علمی کشف شده است بحث کند. بدون شک این ها همه دلالت بر آن دارد که این کتاب از سوی خداست.

با توجه به این که قرآن خود را «نور»، «تبيان لكل شبی» و «شفا» می داند، این سوال در ذهن پدید می آید که:

اگر قرآن چنین است پس چرا افراد بسیاری رو به آن می آورند و در عین حال از آن چیزی به دست نمی آورند؟ تأسف بارتر آن که جمعی به جای هدایت و شفا یافتن، دردی بر دردهایشان افزوده می شود، وقتی قرآن را گشوده و به مطالعه آن می پردازند، با تعجب به اینها بر می خورند:

پراکندگی عجیبی در طرح مسائل و خلط آنها با یکدیگر، افزوده شدن شبهات از قبیل عصيان پیامبران و اضلال الله و غیر اینها، تکراری بودن بعضی داستان ها و مطالب و .

پس این چه شفایی است و چه نوری و چه تبیان کل شیی؟

توجه دارید که مسأله بسیار حساس و مهم است، پس باید در جواب این سوال و حل مشکل با دقت

بیشتری گام برداشت.

مهمترین مسئله و اولین گام در این ارتباط نحوه تلقی ما از قرآن و چگونگی برخورد ما با این کتاب مجید است راستی این کتاب را چگونه باید نگریست؟ بصورت یک گلخانه که در آن به تفریح پرداخت و دنبال گل های خوشبو و بدیع گشت و دمی را به خوشی گذراند؟ بصورت یک شاهکار ادبی و یا بصورت یک داروخانه؟

همانطور که خود قرآن می گوید آن «شفاء لمافی الصدور» است پس همانند یک داروخانه باید به آن نگریست. توجه به این نکته در مسیر بهره وری از کتاب، گام موثری است، اکنون بیاندیشیم در برابر داروخانه یک فرد مریض چه باید بکند؟

آیا صحیح است که از دم شروع به خوردن داروها بکند و بدین طریق پیش رود ؟ روشن است که چنین بیماری نه تنها شفا نخواهد یافت ، بلک بیمارتر خواهد شد و سرانجام به گورستان خواهد رسید، آیا منطقی است که بقید قرعه از داروها استفاده کند؟ این هم جوابش روشن است که منفی می باشد و سرانجامی بهتر از اولی نخواهد داشت، پس چه باید کرد؟

ص: 104

نیاز به بحث ندارد که بیماریا خود پزشک است و از نوع بیماری خود آگاه می باشد و نیز از کیفیت چینش داروها و وضع داروخانه و موضع داروها اطلاع دارد . در این صورت براساس آگاهی هایی که دارد، داروی درد خویش را بر می گزیند و بدین طریق شفا می یابد و یا خود چنین نیست، در این فرض باید به چنین فردی مراجعه کند یعنی فردی که درد را تشخیص می دهد و دارو را هم می داند کجا قرار دارد.

درباره قرآن معلم اول رسول الله (صلی الله علیه و آله) است، و علی (علیه السلام) درباره آن حضرت (صلی الله علیه و آله) می فرماید او طبیبی بود که با طبش می گشت و به مداوای بیماران معنوی می پرداخت،(1) خود قرآن می فرماید:

«وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ »(2) کتابی که بر تو فرو فرستادیم، تا برای مردم آن چه برایشان نازل شده است تبیین کنی.

اشکال: مگر قرآن نور مبین نیست، پس دیگر تبيين آن چه معنی دارد؟

جواب: آری قرآن نور مبین است اما ما پوشیده ایم، ما چشمهایمان پرده دارد،(3) تبیین قرآن در واقع به معنای آماده ساختن افراد برای استفاده از قرآن و بینا ساختن ایشان برای اهتدا بوسیله آن.

جالب است که در سوره محمد (صلی الله علیه و آله) چنین می خوانیم: «افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها» (آیه24)، آیا در قرآن تدبر نمی کنند؟ آیا بر دلهای ایشان قفل است؟ پس مانع تدبر، بسته بودن دل است. باز به قرآن مراجعه می کنیم، می بینیم خود توضیح بیشتری داده است:

این قرآن که شفا او نور و تبیان هر چیز است، اصلش در مرتبه عالیی از وجود قرار دارد به نام (کتاب مکنون)(4) که با آن جز افراد مطهر، کسی برخورد و تماسی نمی تواند داشته باشد و در مورد احزاب آیه32 می فرماید: «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا) همانا الله اراده دارد که از شما اهل بیت پلیدی را دور کند و مطهرتان سازد،پس اهل بیت مطهرند و

ص: 105

بنابراین کسانی هستند که با حقایق عالی قرآن تماس دارند البته مصادیق کامل مطهرند.

و این منافاتی ندارد با این که افراد دیگری نیز در مراحل ناز لتر مصداق مطهر باشند و ایشان کسانی هستند که به نور نبی و اهل بیت تمسک کرده اند و به وسعتهایی رسیده اند و در نتیجه قادر به برداشتها و تفسیرهایی هستند اما نه به قطعیت نبی و اهل بیت علیهم السلام.

پس، این کتاب نور است اما انسانها چشم بسته اند، هر اندازه موانع خویش را کنار بزنند و روزنه دل را فراختر کنند، به همان اندازه نور بدرون خواهد تایید.

برای ورود به عالم نورانی قرآن به طور خلاصه چنین می توان گفت:

مرحله نخست گذراندن کلاس های تعلم قرائت قرآن، در انتهای این مرحله می توان قرآن را خوب قرائت کرد. مرحله دوم یادگیری ترجمه قرآن، در این مرحله باید اینها را آموخت (الف - صرف و نحو، ب - معانی و بیان ج) لغت، د) فقه اللغه)

با سپری شدن این مرحله، قدرت بر ترجمه حاصل می شود.

مرحله سوم، تفسیر قرآن، در این مرحله تسلط بر کل قرآن شرط نخست است زیرا که بعض قرآن راهنمای فهم بعض دیگر است، و در همین تسلط است که مفسر بی غرض از راه خود قرآن پی می برد که در تفسر کتاب مراجعه به سنت ضروری است.

دوم طرح سوال است که با طرح سئوال مشخص می شود که دنبال چه می گردد و در نتیجه از پراکندگی در نظر محفوظ می ماند، پراکندگی تحقیق و محقق را ناکام می سازد، با طرح سوال آن چه در حل مشکل لازم است، سهل تر بدست می آید:

ای بسا کس رفته تا روم وهرى *** او ندیده هیچ جز افسونگری

ای بسا کس رفته ترکستان و چین *** او ندیده هیچ غیر از مکروکین

طالب هر چیز ای یار رشيد *** غیر آن چیزی که می جوید ندید

سؤال و طرح سؤال درباره سوره، زمینه آیات، ارتباط آیات با هم، ارتباط جملات و یا کلمات، آیه با هم، امری که آیه از آن سخن می گوید: ( موضوع اخلاقی، حقوقی، فلسفی و ...) ارتباط موضوع آیه با

ص: 106

زیر بناهای مکتب، چگونگی پاسخ آیه و روش بیان، آیا از آیه قانون کلی بدست می آید؟یک قانون جبری، اختیاری، قراردادی و بیان می کند و بعد از طرح سوال، چیزی که باید شدیدا مورد توجه قرار گیرد، حلم در برابر سؤال است زیرا چه بسا ممکن است بعضی از سوالها سالها طول بکشد تا جواب یابد و یا حتی تا ما زنده ایم جوابییافت نشود و سالیانی بعداز ما جواب بدست آید، اگر در برابر سوال، حلم نداشته باشیم طبعا در صورت نیافتن جواب حقیقی، به تراشیدن و اختراع جواب های غیر حقیقی خواهیم پرداخت و یا از قرآن اعراض خواهیم نمود و در هر دو صورت گرفتار ضلالت شده ایم.

غير از سه مسأله ذکر شده، مسأله دیگری نیز هست که باید در همین مرحله مورد توجه قرار گیرد و آن(مسير فكری) است، منظور از سیر فکری بطور خلاصه این است که:

تو با بررسی قرآن نمی خواهی استاد ادبیات و یا فیزیک، شیمی، هیئت و بیولوژی وشوی بلکه قرآن کتاب هدایت انسان است بسوی کمال نهایی او، پس در این بررسی و تفکرات مواظب باش که رشته از دست بیرون نرود و بین راه، انحراف به خلاف مقصود پیدا نکنی با گذراندن این مرحله، قدرت بر تفسیر قرآن پدید می آید.

باز می گوئیم:حقائق عاليه قرآن در مرحلهای است که از طریق درس رسمی نمی توان به آن ها دست یافت بلکه هر اندازه مطهر شوی، به همان اندازه آن سکتاب مكنون را حس خواهی کرد.

دیگر آن که این کتاب برای شخصی شفا و رحمت خواهد بود که واقعا مؤمن باشد اما آن کسانی را که چنین نیستند و از جرگه ظالمینند، جز زیان و خسارت نخواهد افزود، آری، (انه لقرآن کریم، في کتاب مكنون، لا يمسه الا المطهرون)(1) (و نزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین و لاالظالمينالاخسار.)(2)

محتوای غنی قرآن پی ببریم، نگاهی سریع به محتوای قرآن می افکنیم و فهرست وار معارف قرآنی را یادآور می شویم، هدف از پرداختن به چنین فهرستی چند چیز می تواند باشد:

1. بدست آوردن یک سیر فکری در قرآن مجيد.

2. آگاهی ازجامعیت، گسترده بودن و پر محتوی بودن قرآن مجید

3. و تا حدی آشنایی با نحوه طرح مسائل مختلف در قرآن

4. و سرانجام دستیابی به زمینه ای برای تحقیق در معارف قرآن پیش از آن که به فهرست مورد نظر بپردازیم به یک نکته مهم توجه کنید:

معارف قرآن مجید را می توان از دیدگاههای مختلف و بر اساس معیارهای گوناگون دسته بندی های متفاوتی نمود. در این تقسیم بندی که معارف قرآن به ده دسته کلی تقسیم می شود معیار همان معیار قرآنی در ارزیابی مسائل است. به عبارت دیگر از دیدگاه خود قرآن به دسته بندی معارف قرآنی پرداخته شده است. در قرآن مجید اصل خدا محوری یک اصل حاکم بر کل جهان است و همه چیز من جمله انسان و مسائل مربوط به او در ارتباط با خدا ارزش و اعتبار و بقاء مییابد. به همین جهت است که می بینیم در هر زمینه بر خلاف روش معمول در علوم مختلف، روش خاصی را در گزینش مطالب و نقطه آغاز و انجام در پیش می گیرد. مثلا هنگامی که مسائل تاریخی را مطرح می کند معیار را پیامبران علیهم السلام قرار می دهد و به اقوام و ملل جهان و سرگذشت آنان از این دیدگاه می نگرد و آن چه را که از این زاویه دیده می شود انتخاب می کند. به هر حال در این فهرست نیز دسته بندی مسائل بر همین اساس و از همین زاویه انجام گرفته است چنان که باید در هر زمینه همین قانون حکم فرما باشد.

همانطور که گذشت معارف قرآن مجید به ده دسته کلی تقسیم می گردد.

بخش اول با اندکی توضیح

این بخش در بر گیرنده مباحث شناخت خدا، توحید، صفات خداوند و کلیات افعال الهی می باشد.

در این قسمت ابتدا واضح بودن اصل وجود خدا مطرح می شود سپس به تفاوت بداهت وجود خدا و فطری بودن خداشناسی می پردازیم. به مناسبت فطری بودن خداشناسی،از این که چه چیزی فطری است (خداشناسی، خدا جوئی، خداپرستی) بحث به میان می آید. در هیمن زمینه است که فطرت

ص: 108

خداشناسی تحلیل می گردد تا روشن شود که آیا فطرت ( در بحث خداشناسی از مقوله علم و آگاهییا از سنخ گرایش ها و تمایلات است؟ و اگر از مقوله علم و آگاهی است آیا از علوم حصولی است یا از علوم حضوری؟ در ادامه بحث به مناسبت وسیعیا بی فطرت به عالم ذر و میثاق اشاره شده و از ویژگیها و خصوصیات آن و همچنین از رابطه آن با جهان کنونی و نیز نقش آن در ارتباط با تکامل انسان و تدبیر تشریحی خداوند سخن گفته می شود. سرانجام به این نتیجه می رسیم که فطرت حکایت از یک نوع علم حضوری به خدا، که بالاترین انواع شناخت انسان است و به هیچ وجه تردید پذیر نیست، می کند و هدف از آفرینش انسان و گذراندن مراحل مختلف تا در حد رشد و آگاهی و قدرت رسیدن، آن بوده که با اختیار خود این علم حضوری (فطرت) را با تلاش اختیاری شکوفا و تقویت نماید و تا آنجا پیش رود که به جز خدا موجود مستقل و بی نیازی نبیند. در این بحث به این نتیجه خواهیم رسید که آنها فطری است توحید ربوبی خداوند است و انسان در عمق وجود خویش خدا را به عنوان تنها نیرویی که هستی اش از اوست و نیازهای تکوینی و تشریعی اش را تأمین می کند مییابد.

با توجه به آن چه گذشت این موضوع پیش می آید که: مگر پیامبران الهی علیهم السلام در طول تاریخ برای اثبات وجود خدا نیامده اند؟ اگر خداشناسی آن هم در حد توحید ربوبی فطری است و اگر اصل وجود خدا بدیهی با نزدیک به بداهت است، پس نقش پیامبران(علیهم السلام) چه بوده و یا چه چیزی مبارزه می کردند و قرآن و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) چه هدفی را دنبال می کنند؟

در پاسخ چنین گفته می شود که پیامبران الهی علیهم السلام همه در مقام دعوت به توحید در عبادت و آگاه ساختن و توجه دادن انسان ها به توحید ربوبی بوده اند به این معنی که چون انسان در اثر ارتباط شديد با جهان طبیعت ازتوجه به خدا غافل شده فطرتش رادربوته فراموشی نهاده است، پیامبران علیه السلام آمدند تا بشر را از این غفلت و بی خبری وخواب گران نجات دهند و او را متوجه فطرتش سازند. به همین جهت است که سرلوحه دعوت تمام پیامبران دعوت به توحید در عبادت و ربوبیت و نفی شرک است. وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولًا أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ.(1) (وهمانا در هر امتی فرستادهای برانگیختیم تا به آنها بگوید که خدا را پرستش کنید و از طاغوت

ص: 109

دوری جویند). در این جا آن دستهاز آیات قرآن که ابتدا به نظر می رسد در صدد اثبات وجود خدا هستند و در واقع توحید ربوی و توحید در الوهیت اثبات معاد و یا اوصاف خدا را هدف قرار دادهاند بررسی می شود. پس از آن عوامل انحراف از فطرت از دیدگاه قرآن سخن به میان می آید و در این جا به عنوان نمونه می توانیم از ده عامل که در قرآن از آن یاد شده نام ببریم:

1. حس گرائی و ماده گرائی انسان .

2. جهل نسبت به عوالم آسمانی.

3. تفسيرها و برداشت های نادرست از حقایق و معارفی که پیامبران عليهم السلام آورده اند.

4. شفاعت و کمک خواهی.

5. مشاهده جریانات غير عادي.

6 سوء استفاده و استحمار مردم بوسیله انسانهایی که از امتیازات فوق العاده برخوردار بود.

7. مترفين و مستكبرين.

8 تقلیدهای کورکورانه.

9. احساس حقارت نسبت به ملت های متمدن و پیروی از آنها.

10. حفظ روابط دوستانه و سنن اجتماعی

در ادامه بحث، توحید و مسائل مربوط به آن پیش کشیده می شود و از نظر لغت، قرآن و روایات مفهوم واقعی آن را روشن می سازیم و یادآور می شویم که آن چه در قرآن در این زمینه آمده کلمه احد و واحد است و از لفظ توحید و مشتقات آن ذکری به میان نیامده است. توحید خداوند بدون شک یکی دانستن او است همانطور تکفیر به معنی کافر دانستن و تفسیق به معنی فاسق دانستن است و آن چه در این زمینه در قرآن و اسلام مطرح است توحید به معنییکی از صفات خدا و آن هم وحدت در الوهیت و ربوبیت و لوازم آن است.

قُلْ إِنَّمَاهُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ.(1)

ای پیامبر (صلی الله علیه و آله) بگو همانا او تنها معبود (شایسته پرستش) است و محققا من از آن چه شریک

ص: 110

او می دانید، بیزارم. پس تفسير توحید به عنوان یکی از اصول پایه اسلام، به یکی کردن جامعه و نظائر آن امری برخلاف اسلام و قرآن است. تأکید می شود که توحید به عنوان یکی از اصول پایه اسلام هرگز به معانی غیر از آن چه ذکر شد نمی باشد.

پس از این مرحله، مراتب توحید از دیدگاه های مختلف ذکر می گردد و توضیح داده می شود که برخی از این اقسام در قرآن صریحا مطرح گشته و از برخی از آنها صريحا یاد نشده است، آن گاه به نصاب توحید در اسلام و قرآن می رسیم و بررسی آیات به این نتیجه دست مییابیم که توحید ربوبی که غير قابل انفکاک از توحید در الوهیت است نصاب توحید در قرآن است. به این معنی که آنچه در توحيد قرآنی کافی است توحید در ربوبیت است که ملازم با توحيد و الوهیت می باشد. توحید ربوبی در سه بخش خلاصه می شود:

1. توحید در خلقت: تنها موجودی که هستی انسان و کل جهان وابسته به اوست خداست و او مالک حقیقی جهان و من جمله انسان است.

2. توحید در تدبیر تکوینی: بنابراین تنها موجودی که نیازمندیهای تکوینی هر موجودی را برایرسیدن به کمال واقعی اش بر طرف ساخته و به او افاضه می کند خداوند است.

3. توحید در تدبیر تشریعی: تنها قانونگذار که شایسته قانونگذاری است و حق قانونگذاری در هر موضوعی نسبت به هر کس و در هر شرایط را دارد خدا می باشد.

اگر شخصی حتی در یک مورد خاص یکی از این سه بخش را آگاهانه انکار کند و آن را نپذیرد توحید قرآنی را دارا نمی باشد. نمونه آشکاری که قرآن در این زمینه ذکر نموده است شیطان است. شیطان تنها در یک مورد تدبیر تشریعی خداوند امر به سجده بر آدم(علیه السلام) را انکار کرد و در نتیجه از درگاه خدا رانده گشت و در زمرۂ کافران قرار گرفت او دستور خدا را نپذیرفت. «كان من الجن ففسق عن امر ریه»(1)

آری انکار ربوبیت خدا حتی در یک مورد خاص حکایت از روحیه استکبار او در برابر ذات کبریایی الهی داشت.

ص: 111

«إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنْ الْكَافِرِينَ »(1)

پس از آن نوبت به راز اصرار و اهمیت دادن قرآن به توحید و معاد می رسد و در این ارتباط معیار ارزیابی مسائل از دیدگاه قرآن مطرح می گردد. و با بررسی آیات توضیح داده می شود که معیار ارزیابی در این زمینه حق بودن و واقعیت داشتن است نه مفید بودن آن چنان که در مکتب پراگماتیسم مطرح است و بسیاری از مسلمانان نیز ناخود آگاه به آن تکیه می کنند و برای حقانیت معارف اسلامی به بیان فوائد آن می پردازند. البته، منکر آن نیستیم که در کلیه احکام اسلام مصالح و مفاسد ویژه ای در نظر گرفته شده است ولی آن چه که برخی بر آن تکیه می کردند و هم اکنون هم بر آن اصرار دارند که حقانیت معارف قرآن و حقایق اسلام را با فوائدی که این احکام و معارف در بردارند آن هم فوائد این جهانی و چه بسا صرف مادی آن اثبات کنند چیزی است که از نظر قرآن مردود است. قرآن مجید در هر زمینه و از هر چیز که سخن می گوید، هر مطلب و هر موضوعی را به حکم آنکه حق است بیان می کند و می پذیرد و از مسلمانان و همه انسانها می خواهد که به آنها معتقد شوند حتی اگر از خدا و توحيد او، از معاد و ویژگیهایش و از وحی و پیامبران سخنی به میان آورده به خاطر آن است که اینها حق اند.

«ذلك بان الله هو الحق و ان ما يدعون من دونه الباطل»(2)

آنچه بیان گشت به خاطر آن است که تنها خدا حق است و آنچه را جزا می خوانید باطل و پوچ می باشند.

سپس وارد بحث از آثار شرك و توحید می گردیم. و آن گاه از این موضوع سخن گفته می شود که آیا توحید یک اعتقاد تکامل یافته است و جامعه از چند خدایی شروع شده و به سوی یک خدایی پیش رفته است آن طور که برخی از جامعه شناسان اظهار داشته اند؛ با آنکه اعتقاد به توحید از آغاز پیدایش بشر بر روی زمین با انسان اولیه وجود داشته است و این شرکت است که به تدریج بر انسانها حاکم گشته است. قرآن نظریه اول را مردود دانسته و به نظریه دوم معتقد است.

در ادامه این بحث اقسام مشر کین در قرآن بررسی می گردد و آنگاه به بحث توحیداستدلالی می رسیم . در این قسمت آیات مشتمل بر استدلالهای صریح قرآن را تفسیر می نمائیم و سپس

ص: 112

به استدلال هایی که قرآن از پیامبران دیگر نقل می کند پرداخته و به دنبال آن بحث از برهان صدیقین، توحید استدلالی را به پایان می بریم. در همین قسمت روش مبارزه با شرک، نفی فرزند و همسر داشتن خدا و مسائل:

1. شفاعت

2. توسل و شفا خواستن.

3. نسبت دادن افعال به انسان (که آیا پذیرش این امور مستلزم شرک است یا نه؟) بررسی می شود.

و سرانجام در کلیات افعال خداوند از دیدگاه قرآن تحقیق به عمل می آید و از نسبت افعال قبيح، ممکن و محال با خدا، مجبور یا مختار بودن خداوند، چگونگی فعل خدا، و مراتب فعل او بحث میشود. این فهرست گسترده تری بود از قسمت اول که در ضمن مشتمل بر نحوه پرداختن به مسائل میباشد. به مناسبت فعل خدا، بحث به جهان شناسی کشیده می شود و به عنوان جزئیات افعال الهی بخش دوم از معارف قرآن پیش می آید.

در پایان این بخش شناخت انسان به عنوان یکی از موجودات جهان مطرح می گردد که بخش سوم را تشکیل می دهد و آغاز و انجام و سرنوشت نهایی او در جهان ابدی (معاد) مورد بررسی واقع می شود. در انسان شناسی از مسئولیت انسان بحث می شود و تحت عنوان شرایط تكليف (قدرت و آگاهی) آگاهی درونی و برونی مطرح گشته و به مسأله راه شناسی به مسأله راهنما شناسی می انجامد که بخش پنجم معارف قرآن کریم است. و از مناسب نشانه نبوت پیامبر آخرین معجزه پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) قرآن شناسی (بخش ششم) مطرح می گردد.

در قرآن شناسی از هدف قرآن که انسان سازی است سخن به میان می آید و بخش هفتم (اخلاق یا روش انسان سازی قرآن) شکل می گیرد و در این ارتباط بحث به رابطه انسان با خدا کشیده می شود و برنامه های عبادی قرآن (بخش هشتم) مورد بررسی قرار می گیرد.

و سرانجام معارف قرآن مجید با بحث از قوانین فردی (بخش نهم) و احکام اجتماعی (بخش دهم) پایان می پذیرد. که این بخش شامل بخش های فرعی(مدنی، قضایی، جزائی، سیاسی و اقتصادی می باشد.

ص: 113

و اکنون توجه شما را به فهرست کلی معارف قرآن جلب می کنیم.

آسمانی که برایشان نازل شده و خصوصیات و محتویات آن ها می شود و ضمنا از تاریخ اقوام و ملل نیز بحث می گردد و به تاریخ پیغمبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و جریاناتی که در زمان حیات آن حضرت اتفاق افتاده است.

6 قرآن شناسی: که شامل مباحث کلی درباره قرآن، ویژگی های آن، هدف نزول، کیفیت نزول، اعجاز، عدم تحریف، جهانی بودن، ابدی بودن و غیر قابل مسخ بودن، محکم و متشابه و تأویل و اسلوب بیان (استدلالی عقلی، موعظه، جدل، تمثيل، قصص و . ) می شود.

7. اخلاق یا روش انسان سازی قرآن: که شامل مباحث فلسفه اخلاق (ملاک خیر و شر و رابطه آنها با سعادت و کمال نهایی یا شقاوت ابدی عنصر قصد و نیت و تعیین نیت های ارزش آفرین) و روش تربیت و تزکیه (بیدار کردن انگیزه های خیرجویی بوسیله انذار و تبشیر) نقش ایمان و عمل و بیان، رابطه آن ها با یکدیگر و رابطه هر دو با علم و توضيح مفاهیمی از قبیل تقوی و بر و صلاح و مقابلات آن ها، و اهمیت خودشناسی و خودسازی و بالاخره تفصيل اخلاق فاضله و رذیله و اعمال صالحه و غير صالحه می شود.

8. برنامه های عبادی قرآن: که مباحث نماز و روزه و حج و قربانی و مانند آنها را از اعمالی که رکن اساسی آن را تقویت رابطه بین خلق و خالق تشکیل می دهد، هر چند مصالح اجتماعی نیز در آنها منظور شده اند را در بر دارد.

9. احکام فردی قرآن: که شامل مسائلی مانند اطعمه و اشربه و صید و ذباحه می گردد.

10.احكام اجتماعی قرآن: که شامل چند بخش میشود، مقدمه که درباره جامعه از نظر قرآن است. الف) احکام مدنی: (نکاح و طلاق و سایر مسائل خانوادگی، حقوق مرد و زن، بردگی و....)

ب) احکام قضایی :(مسائل قضاوت و شهادت)

ج) احکام جزایی: (حدود و تعزیرات و قصاص ودیات)

د) احکام سیاسی:(مسائل حکومت و ولایت فقیه و احکام حسیه و امر به معروف و نهی از منکر)

ه) احکام بین المللی: (جهاد و جنگ و صلح و ذمه و جزیه و معاهدات و.)

و) احکام اقتصادی: (قوانین اقتصادی و مالکیتارث، زكات و صدقات، خمس، انفاق ومانند آنها)

ص: 115

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در نهج البلاغه درباره قرآن چنین می فرماید:

«وبحرالايدرك قعرہ: و قرآن دریای ژرفی است که به قعرش نمی توان دست یافت.»(1)

10. شناخت احوال کلام خداوند از جهت قرآنی بودن آن و نیز از جهت دلالتش بر مطالبی که ظن یا یقین داریم که همان ها مراد خداوند است، البته به قدر طاقت و توان بشر.(1)

واژه تفسير فقط یک بار در قرآن آمده است: (وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا)(2) ومشرکان هیچ مثلی برای تو نیاوردند مگر این که ما پاسخ درستی برای تو بیاوریم با بهترین تفسیر) کلمه تفسیر در این آیه به معنای ایضاح و توضیح و تبیین استعمال شده است. تفسیر یعنی توضیح مراد خداوند از آن چه در کتابش نوشته شده است. به عبارت دیگر تفسیر بیان معانی آیات قرآن و کشف مقاصد آن و مدلولهای آن است به قدر طاقت بشری و این نوع تفسیر از عصر نزول قرآن مجید آغاز شد. در تفسیر حکم به ظن و استحسان و بر چیزی که به دلیل عقلی و یا از طریق شرع ثابت نشده باشد جایز نیست و حرام است چیزی را به خدا اسناد داد مگر با اجازه خود او. روایات بسیاری در نهی به حکم کردن در مورد چیزی که درباره آن علم نداریم وجود دارد و نیز در مورد تفسیر به رأی که از طریق یهود و نصاریگرفته شده است. بنابراین تفسیر هیچیک از مفسرین ولو مذهب او مورد قبول باشد اگر رأی خود مفسر است معتبر نیست زیرا ممکن است در تفسیر تبعیت از ظن نموده باشد. مفسر بایدیا از ظواهری که از متن عربی صحيح فهمیده می شود تبعیت نماید و یا از آن چه عقل فطری صحیح حکم می کند استفاده نماید که به آن برهان داخلی گویند و یا به گفتار پیغمبر و آن چه ثابت شده است که مأثور از معصومین است استناد کند که به آن حجت و دلیل خارجی برای قرآن گویند زیرا آنان در دین از مراجع هستند و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وصیت نموده است به آنان تمسک کنیم. تفسیر با ظواهر قرآن صحیح است و ظواهر آن حجت می باشد. خداوند در قرآن در آیات زیادی از جمله: (27 زمر، 1920195 شعراء 137 آل عمران و 58 دخان)

مردم را به تفکر و تدبیر در آیات قرآن امر فرموده است.(3)

تفسیر به رأی بر اعتقاد و اجتهاد و قیاس اطلاق می شود و مراد به رأی در این جا اجتهاد است. پس تفسیر به رأي عبارت است از تفسیر قرآن بر پایه اجتهاد پس از شناختن کلام عرب و حدود آن و شناخت

ص: 117

الفاظ عرب و وجوه دلالت آن بر معنی و استعانت برای آن از شعر زمان جاهلی و وقوف بر اسباب نزول و شناخت ناسخ و منسوخ آیات قرآن و سایر علوم و ادواتی که مفسر باید بداند.(1)

پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: هر کس قرآن را به رأی خودش تفسیر کند خدا مجلسی از آتش برایش فراهم کند. و نیز می فرماید: هر کس درباره قرآن بدون علم چیزی بگوید خدا جایگاه او را آتش قرار دهد. مجموعا حدود ده نظر درباره تفسیر به رأی وجود دارد.

1. منظور از تفسیر به رأی، تفسیر کسی است که اطلاعی از علوم مقدماتی ندارد.

2. پرداختن به تفسیر آیات متشابه است، چون تفسير آن آیات را جز خدا کسی نمیداند.

3. تفسیری است که یک مطلب فاسد زیر بنای آن باشد. با این که مذهبی فاسد را اصل و تفسیر قرآن را تابع آن قرار داده، به هر طریقی که باشد هر چند نادرست و ضعیف، آیاترا بر آن مذهب حمل کند.

4. بطور قطع بگوید مراد خدای تعالی از فلان آیه این است، بدون اینکه دلیل در دست داشته باشد.

5. تفسیر به هر معنای دلخواهی است که سلیقه و هوای نفس خود مفسر آن را بپسندد.

6. درباره آیات مشکل قرآن چیزی بگوئیم و معنایی بکنیم که در مذاهب صحابه و تابعین سابقه نداشته باشد. چنین عملی متعرض خشم خدا شدن است.

7. در معنای آیه ای از قرآن چیزی بگوئیم که بدانیم حق بر خلاف آن است.

8 بدون علم درباره قرآن سخن گفتن، بدون این که یقین و اطمینان داشته باشیم به این که این معنا حق است یا خلاف آن.

9. تمسک به ظاهر قرآن، صاحبان این قول کسانی هستند که معتقدند آیات قرآن ظهور ندارد، بلکه در مورد هر آیه باید روایاتی را پیروی کرد که از معصوم رسیده و در مدلول خود صریح باشد. بنابراین در حقیقت از قول قرآن کریم پیروی نشده، بلکه از احادیث پیروی شده است و در حقیقت تنها معصومین (علیهم السلام) هستند که حق تفسير قرآن را دارند.

10. تفسیر به رأی عبارت است از تمسک به ظاهر قرآن، صاحبان این مسلک معتقدند به این که آیاتقرآن ظهور دارد و ليكن ظهور آن را ما نمی فهمیم، بلکه تنها معصوم (علیه السلام) می فهمد.

ص: 118

پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: مفسر نباید در تفسیر آیات قرآنی به اسبابی که برای فهم کلام عربی در دست دارد اکتفا نموده، کلام خدا را با کلام مردم مقایسه کند، برای این که کلام خدا با کلام بشری فرق دارد. نباید به مدلول یک آیه و آن چه از بکار بردن قواعد عربیت می فهمیم اکتفا نموده، بدون این که سایر آیات مناسب با آن را مورد دقت و اجتهاد قرار دهیم به معنایی که از آن یک آیه به دست می آید تمسک کنیم. همچنان که آیه شریفه: (أفلا يتدبرون القرآن و لوكان من عند غيراالله لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً) (1)چرا در قرآن تدبر نمی کنند؟ که اگر از ناحيه غير خدا بود اختلاف های زیادی در آن مییافتند. به همین معنا اشاره نموده است. پس تفسیر به رأی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از آن نهی فرموده عبارت است از طریقهای که بخواهند با آن طریقه رموز قرآن را کشف کنند و بخواهند کلام خدا را مانند کلام غير خدا بفهمند.(2)

3. اجتهاد و قوه استنباط.

4. منابع اهل کتاب از یهود و نصاری.

مآخذ تفسیر در عهد تابعین عبارتند از :

1. قرآن مجيد.

2. روایات صحابه از پیامبر (صلی الله علیه و آله).

3. روایات صحابه در تفسیر خود صحابه.

4. روایات اهل کتاب که در کتب تورات و انجیل آمده.

5. اجتهاد و نظر در قرآن که از سوی خود تابعیت بیان می شده است.

از مرحله سوم به بعد تقریبا تفسیر جنبه تخصصی و جزئی و خاص به خود گرفت و در این راستا به تدریج تکامل پیدا کرد. به عنوان نمونه می توان به این موارد اشاره کرد:

1. تفسير ادبی و لغوی قرآن.

2. تفسير مأثور و نقلی قرآن ،

3. تفسیر کلامی و اعتقادی قرآن،

4. تفسیر فقهی قرآن،

5. تفسیر مذهبی قرآن مانند تفاسیر شیعی، تفاسیر زیدیه، تفاسیر معتزله، تفاسیر اشاعره، تفاسیر خوارج و .

6. تفسیر فلسفی قرآن مانند تفاسير ابن سینا و ملاصدرا،

7. تفسیر باطنی قرآن مانند تفاسير صوفيه و باطنیه همچون تفسير ابن عربی، تفسیر اخوان الصفاء

8. تفسیر علمی قرآن،

9. تفسير الحادی قرآن،

10. تفسير اجتماعی و سیاسی قرآن.

بدیهی است که شرح هر یک از موارد نام برده در بالا هر چند بسیار مفید و ارزنده است لیکن از هدف اصلی ما که نگارشی مجمل و مختصر از علوم قرآنی است خارج می باشد.

ص: 120

چه این امکانات بیشتر و بهره برداری از آنها افزونتر باشد، میزان درک حقایق و معارف قرآن نیز، به همان اندازه بیشتر و پربارتر خواهد بود. زیرا تردیدی نیست که فهم قرآن وظیفه هر فرد مسلمان است، ولی این وظیفه عمومی برای همه یکسان نیست. وظیفه تدبر و تأمل در قرآن، به تناسب امکانات فکری و علمی و قدرت درک افراد، متفاوت است. امام صادق(علیه السلام) در این مورد فرموده است: (كِتاب اللهِ علي اربعهِ أشياءَ :العبارهُ و الاشارهُ و اللَّطائفُ و الحقايقُ . فَلعباره لِلعوامَّ و الاشارهُ لِلخواصّ و اللَّطائفُ لِلأو لياءِ و الحقايقُ لِلأنبياءِ) کتاب خدا(قرآن) بر چهار گونه است: عبارات، اشاره، لطایف و حقایق. عبارت قرآنی برای عامه مردم است، اشاره برای خواص، لطایف برای اولیا و حقایق برای انبياء. بنابراین فهم و درک از قرآن و نیز تفسیر قرآن دارای مراتب و درجات مختلفی است.

به طوری که در همین مورد از ابن عباس نقل شده است که:وجوه تفسیر قرآن، هر چهار نوع است:

1. تفسیری که هیچ کس نسبت به ندانستن آن معذور نیست.

2. تفسیری که اعراب (اهل زبان قرآن) به مقتضای طبیعت و شعور خود آن را درک می کنند.

3. تفسیری که دانشمندان از آن آگاهی دارند.

4. تفسیری که جز خداوند کس دیگری از آن اطلاع ندارد.

اما تفسیری که هیچ کس نسبت به ندانستن آن معذور نیست، آن مقدار از معارف قرآن است که مربوط به شرایع و احکامی است که به عهده مردم واگذار شده است و نیز آن قسمت از معارف که به دلایل اثبات توحید ارتباط دارد.

اما تفسیری که اهل زبان (اعراب) می فهمند، عبارت از حقیقت معانی لغوی و مناسبات كلام عرب است.

و اما تفسیری که علما و دانشمندان می دانند، عبارت از تأویل آیات متشابه و آیات مربوط به احکام است.

و اما تفسیری که جز خداوند، دیگر کسان را از آن آگاهی نیست، عبارت از اموری است چون غيب، قیام قیامت و)(1)

ص: 122

اهل لغت، اول را «رجوع» معنی کرده اند و تأويل را برگشت دادن و برگشتن. تأويل، واقع و خارج یک عمل و یک خبر است که گاهی به صورت علت غایی و نتیجه وگاهی به صورت وقوع خارجی متجلی شده و به عمل وخبر بر می گردد. حضرت یوسف (علیه السلام) در خواب دید: یازده ستاره و خورشید و ماه براوسجده می کنند، بعد ازسال رنج وزحمت که در مصر به مقام بزرگ رسد: چونخانوادهاش به مصر منتقل شدند یازده برادر و پدر و مادرش بر او خضوع کردند گفت: (يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِن قَبْلُ):(1)

پدرم این تأویل، خواب گذشته ی من است. در این جای خواب دیدن به صورت یک خبر و تأویل وقوع خارجی آن است.

در داستان موسی(علیه السلام) و آن عالم که کشتی را سوراخ کرد. طفلی را کشت و دیواری را مرمت نمود، موسی (علیه السلام) به هر سه عمل اعتراض کرد، عالم بعد از توضیح علل آن سه عمل گفت: (ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا):(2) این است تأویل آن چه نتوانستی تحمل کنی!

در این جا وقوعخارجی اول رخ داده است و بعد خبر و توضیح علل، در این جا تأویل به معنی علت غایی و غرض است.

در آیه35 سوره اسراء، تأویل به معنی نتیجه و عاقبت امراست. پس تأویل آن یک واقعیت خارجی است که به اصل خود بر می گردد، خواه به صورت نتیجه باشد یا علت و یا وقوع خارجی.

تأويل قرآن، وقوع خارجی وعده های آن است و از آن جمله وقوع قیامت می باشد، مانند آیه53 سوره اعراف. سخنان قرآن اکنون به صورت خبر است، وقوع آخرت و حسرت خوردن مردم تأویل آن می باشد ومیان خبرووقوع ارتباط بخصوصی است و دومی به اولی برمی گردد. در آیه39 سوره یونس می فرماید: بلکه آن ها چیزیراتکذیب کردند که آگاهی ودانشی از آن نداشتند وهنوز واقعیتش بر آنان روشن نشده است. یعنی هنوز وقوع خارجی پیدا نکرده و این معنی کلمه تأویل است.(3)

ص: 123

مفسران متقدم، معمولاًتأويل را به جای تفسیر و به معنای مترادف با آن به کار بردهاند، اما مفسران متأخر، در بیان معنای اصطلاحی تأويل، نظریات مختلفی ذکر نموده اند از جمله:

1. انصراف دادن (برگرداندن) لفظ از معنای راجع به معنای مرجوح، به جهت اقتران کلام به قراین وشواهدی که دلالت بر این انصراف دارد.

2. تعیین یکی از محتملات لفظ با استفاده از قراین.

3. بیان معنای مشکل لفظ بنابراین معنا، تأویل به متشابهات اختصاص پیدا می کند.]

4. بیان مقصود ثانوی آیه به استناد دلیلی غیر از خود لفظ

5. مقصودهای نهایی که از آیات استنباط می شود.

6. بیان معانی و مقاصدی که از راه اشاره، استفاده می شوند.

7. تفسیر باطن لفظ.(1)

معمولاً كلمه تأویل در مورد آیات قرآن، بیش از موارد دیگر استعمال شده است تا آنجا که در اصطلاح مفسران وقتی این کلمه به طور مطلق گفته می شود، چیزی جز تأويل قرآن در ذهنشان تداعی نمی گردد، به همین جهت،کلمه تأویل با وجود گسترش معنای لغوی آن، استعمالش در خصوص قرآن کریم جنبه اصطلاحی به خود گرفته است که به برخی از معانی اصطلاحی تأویل قرآن از نظر مفسران اشاره شد. آنچه بیشتر سبب رونق این اصطلاح در میان مفسران و توجه شدید آنان به این مسأله شده است، استعمال کلمه تأویل در سوره آل عمران و در خصوص آیات قرآنی می باشد. در آیه7 سوره آل عمران می خوانیم: (پس اما کسانی که در دلهاشان کجی وجود دارد، به جهت فتنه جویی و یافتن تأویلی ساختگی برای آن آیات متشابه به پیروی از آیه های متشابه آن می پردازند، در حالی که جز خدا و راسخان و استواران، در علم و دانش تأویل آن را نمی دانند). هرگاه انسان، سخنی بگوید که مفاهیم خاص و اسراری در آن نهفته باشد که هدف نهایی آن سخن را تشکیل می دهد به آن تأویل می گویند. در این آیه نیز، منظور از تأويل همین معنی است، یعنی در قرآن آیاتی است که اسرار و معانی عمیق دارد منتها افرادی که افکارشان منحرف است واغراض

ص: 124

فاسدی دارند، پیش خود، تفسیر و معنی نادرستی برای آنان ساخته و برای اغفال خود یا دیگران، روی آن تکیه می کنند.(1)

آیا همه قرآن تأویل دارد؟

در میان گفته های مفسران، دو نظریه بیش از نظریات دیگر مطرح است:

1. تأويل به معنای نوعی تفسیر است که محصل معنای کلام است که بنابر این نظریه، تأويل متشابهات اختصاص به خدا دارد.

2. تأویل به معنای امری خلاف ظاهر لفظ است که آن مقصود کلام است، مانند آیاتی که در زمینه تجسم خدا و لغزش انبیاء، نازل شده است.

بنابر معنای اول، تمام آیات قرآن تأویل دارد و بنابر معنای دوم، فقط بعضی از آیات(متشابهات) دارای تأویل می باشد. صرف نظر از تفسیر مفهوم تأويل قرآن که هیچیک از دو تفسیر فوق با حقیقت آن سازگار نیست؛ اصولا مفاد آیاتی که تأویل در آنها به کار رفته است، می رساند که تأویل اختصاص به آیات خاصی ندارد و همه آیات قرآن را شامل می شود.

از سوی دیگر، اختصاص آیاتی مشخص تحت عنوان متشابه، به داشتن تأویل، به آن معناست که این آیات به دلیل آن که جز خدا کسی بر آنها علم و آگاهی ندارد، مجمل و نامفهوم بوده، چنین کلامی را نمی توان بليغ شمرد تا چه رسد به کلامی که با بلاغت خود در برابر جهان سخنوری، تحدی و اعلام برتری می نماید.(2)

کتاب های آسمانی استعمال می شود ولی کلمه تفسیر هم در آن مورد و هم در سایر موارد استعمال می شود.

دوم این که گفته اند تفسیر به معنای بیان معنای لفظی است که بیشتر از یک وجه در آن محتمل نباشد وتأویل به معنای تشخیصیک معنا از چند معنایی است که در لفظ با همه آنها می سازد و استنباط آن به وسیله دلیل است.

سوم این که گفته اند تفسير عبارت است از بین معنای قطعییک عبارت و یایک لفظ و تأويل ترجیح یکی از چند معنایی است که در آن محتمل است.

چهارم این که تفسیر بیان دليل مراد و تأويل بیان حقیقت مراد است. پنجم این که تفسیر بیان معنای ظاهر از لفظ است و تأويل بيان معنای مشکل است.

ششم این که تفسیر به دست آوردن معنای آیه است به وسیله روایت و تأویل به دست آوردن آن است از راه تدبر و درایت.

هفتم این که تفسير جنبه عمل وپیروی دارد و تأويل تنها به درد استنباط و نظر میخورد.(1)

تطبیق که در اصطلاح به معنای حمل آیه بر مصداق آن می باشد، آنجا که در محدوده دلالت لفظی به کار رود، به معنای تفسیر بوده و آن جا که مصداق، قابل انطباق بر مدلول لفظی نباشد. هم معنای تأویل می گردد.(1)

مراد از تأويل آن چیزی است که آیه به سوی آن بر می گردد و مراد از تنزیل در مقابل تأويل معنی روشن و تحت اللفظ آیه می باشد.

پس منظور از وحی به آسمانها، وحی به اهل و ساکنان آنها است.(1)

ظاهرا درآیه شریفه«إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا.يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا»(2) نیز وحی به همین معنا است که بیان شد.

2. تدبیر غریزی حیوان

در آیات68.69 سوره نحل در مورد کار زنبور عسل تعبیر وحی آورده شده است: (وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ. ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا): (و پروردگار تو به تو زنبور عسل وحی الهام غریزی کرد که از پاره ای کوه ها و از برخی درختان و از آن چه دار بست می کنند، خانه هایی برای خود درست کن. سپس از همه میوه ها بخور و راه های پروردگارت را فرمانبردارانه بپوی).

همان غریزهای که در وجود این حیوان کوچک تعبیه شده است تا بدون هیچ آموزش و مدرسه ای بداند در کجا و به چه شکل خانه بسازد و آن را با نظم اداره کند و چگونه از شهد گل ها شیره کشی نموده و آنها را به عسل مصفا تبدیل کند، این همه به تفهیم خاص الهی است و چون این القای غریزی نوعی از پیام رسانی پنهانی از ناحیه خداوند است، عنوان وحی بر آن اطلاق شده است.

3. الهام و در دل افکندن

در آیه7 سوره قصص درباره مادر حضرت موسی (علیه السلام) می فرماید: «وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ):(و به مادر موسی وحی کردیم که او را شیر داده و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو باز می گردانیم و از پیامبرانش قرار میدهیم). با توجه به اینکه آن بانو پیغمبر نبوده است وحی در این آیه به معنی الهام و خطور در دل است، چون تفهیم در قلب به صورت نهانی است از آن تعبیر به وحیمی شود.(3)

ص: 129

وحی مطرح شده در مورد حواريون حضرت مسیح (علیه السلام) نیز به همین معنا است: (وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي)(1)

(و یاد کن هنگامی که به حواريون وحی کردم که به من و فرستادهام ایمان آورید) آنان خود پیامبر نبوده اند بلکه می بایست به رسالت عیسی (علیه السلام) ایمان حقیقی و پایدار بیاورند. بنابراین وحی به آنان عبارت از الهام و القای در قلب است.

همین طور در برخی آیات از خطورات شیطانی به انسان ها تعبير وحی شده است: (وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَآئِهِمْ)(2) : (همانا شیطان ها به دوستان خود وسوسه القا می کنند.) در این آیه مبدأ وحی غیر خداست. نظیر همین بیان در آیه112 از سوره انعام آمده است: ( وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا):(و بدین گونه برایهر پیامبر دشمنی از شیاطانهای انس و جن بر گماشتیم. بعضی از آنها به بعضی، برای فریب یکدیگر سخنان آراسته القا می کنند)

کاربرد وحی در مورد القائات شیطانی همان پنهان بودن این گونه القاء است.

4. اشاره

در آیات10.11 سوره مریم، جریان بشارت یافتن زکریا به داشتن فرزند را یاد آور می شود، که مکلف به روزه سکوت شد و سپس به جای تکلم مقصود خویش را با اشاره به مردم فهماند، از این کار وی به عنوان وحی نام برده است که در این مورد هم مبدأ وحی غیر خداست:

(قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَ لَيَالٍ فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا) (فرمود: نشانه تو این است که سه شبانه روز با اینکه سالمی با مردم سخن نمی گویی. پس، ازمحراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که با مداد و شامگاه به نیایش و تقدیس خداوندبپردازند).

5. وحی تسدید

ص: 130

در آیه73 سوره انبیاء درباره امامان خدایی و پیشوایان دین می فرماید: (وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ): ( و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز . را وحی کردیم.)

این وحی به حکم و تشریع نمی باشد که رسولان الهی دریافت می کنند، بلکه توفیق انجام کارهای نیک و به اصطلاح ایصال به مطلوب و مقصود است که از آن تعبیر به وحی تسدیدی و تأییدی می شود.(1)

عقیده شیعه این است که امامان معصوم (علیهم السلام) نیز از این موهبت الهی بهره مندند هر چند که وحی تشریعی نبوت مخصوص پیامبران است.

6. وحی تشریعی و ارتباط ویژه خداوند با پیامبران

بیشتر موارد استعمال كلمه وحی و مشتقات آن در قرآن به این معنا است، که هرگاه واژه وحی به صورت مطلق و خالی از قرینه بیان شود، مقصود همان وحی و پیام رسانی مخصوص الهی به انبیاء است. وكذلك يوحي اليك والى الذين من قبل الله العزيز الحكيم)(2) (این گونه خدای نیرومند حکیم به سوی توو به سوی کسانی که پیش از تو بودند، وحی می کند).

7. رابطه مستقیم و بی واسطه خدا با پیامبر

در آیه51 سوره شوری که صورت های گوناگون ارتباط و تكلم خداوند با پیامبران را بر می شمارد واژه وحی را در یک مفهوم اخص به کار برده است که همان ارتباط بدون واسطه خدا با پیامبر است. (وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا): (هیچ بشری را نرسد که خداوند با او سخن گوید جز از راه وحییا فراسوی حجابی،یا فرستادهای بفرستد.)(3)

در سوره شوری تکیه خاصی روی مسأله وحی و نبوت شده است، سوره با مسأله وحی آغاز شده و با همین مسأله پایان مییابد.

از آیه51 سوره شوری چنین بر می آید که راه ارتباط پیامبران با خدا منحصر به سه راه بوده است:

ص: 131

1. القای به قلب، که در مورد بسیاری از انبیاء بوده است مانند حضرت نوح(علیه السلام) که می گویند: فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا: ما به نوح وحی کردیم که کشتی در حضور ما و مطابق فرمان ما بساز.(1)

2. از پشت حجاب، آن گونه که خداوند در کوه طور با موسی(علیه السلام) سخن می گفت: و کلم الله موسی تكليما. (2). بعضی نیز «من وراء حجاب» را شامل رؤیای صادقه نیز می دانند.

3. از طریق ارسال رسول، آن گونه که در مورد پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) آمده: قل من كان، عدوا لجبريل فانه نزله على قبلك باذن الله: بگو کسی که دشمن جبريل باشد(دشمن خداست چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرد.(3)

البته وحی بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) منحصر به این طریق نبوده است، از طرق دیگر نیز صورت گرفته است. این نکته نیز قابل توجه است که وحی از طریق القای به قلب گاه در بیداری صورت می گرفته و گاه در خواب و رؤیای صادقه، چنان که در مورد ابراهیم (علیه السلام) و دستورذبح اسماعیل (علیه السلام) به ایشان وحی شد. نزول وحی از طریق فرستادن وحی خود به چهار طریق صورت می گرفته است:

1. فرشته وحی بی آنکه بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ظاهر شود در روح او القاء می کرده است.

2. گاه فرشته به صورت انسانی در می آمد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مخاطب می ساخت و مطالب را به او می گفت چنان که در مورد ظهور جبریل به صورت دحیہ کلبی ( برادر رضایی پیامبر (صلی الله علیه و آله) احادیثی وجود دارد.

3. گاه به صورتی بود که همچون زنگ در گوش پیامبر (صلی الله علیه و آله) صدا می کرد و این سخت ترین نوع وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود به گونه ای که حتی در روزهای بسیار سرد صورت مبارکشان غرق عرق میشد و اگر بر مرکب سوار بود مرکب چنان سنگین می شد که بی اختیار به زمین می نشست.

4. گاه جبریل به صورت اصیلش که خدا او را بر آن صورت آفریده بود بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ظاهر می شد و این مورد در طول عمر پیامبر (صلی الله علیه و آله) دوبار فقط صورت گرفت.(4)

ص: 132

چهل و چهار (744) سال رسید. که این عدد، بقیه مدت این امت می باشد. دیگری می گوید من حروف مقطعه قرآن را با شمار(حساب جمل) محاسبه نمودم به رقم 3065 رسید، که پس از حذف مکررات به رقم 693 می رسد. طبرسی می نویسد: وقتی یهود (الم) را شنیدند «گفتند مدت حکومت پیامبر (صلی الله علیه و آله) کوتاه است» یعنی در مدت 21سال به پایان می رسد، ولی با نزول حروف دیگری مانند الر - المص و . به این نتیجه رسیدند که مدت حکومت و بقای این امت طولانی تر است. باید متذکر شد اکثر علمای اسلامی چنین محاسباتی را باطل و غیر قابل اعتماد معرفی کرده اند، وبه نظرسیوطی این گونه محاسبه دارای اصل واساسی درشریعت نمی باشد.(1)

4. حروف مقطعه نامهای شور است، برخی از مفسران و محققان به همین مقدار در تشخیص این حروف اکتفاء کرده اند. طبری و ابن کثیر نیز معتقدند این حروف نام های قرآن با نام های برخی از سور می باشند.

5. این حروف رمز و اشاره ای است نسبت به اسماء و صفات خداوند، به این معنی که حروف مقطعه قرآن، هریک به جای کلمه با تعبیرات و یا اشاره به هدف سورهای است که به وسیله این حروف آغاز شده است. مثلا در مورد (الم) می گویند که الف اشاره به (آنا) و لام اشاره به (الله) و میم اشاره به (اَعلَم) است که مجموعا به جای «اَنَاَ اَللهُ اَعَلمُ» می باشد. چنانکه از ابن عباس روایت شده که گفته بود: (كهيعص) به این معناست: کاف به معنی کاف - کفایت کننده - و هاء معنی هادٍ: هدایت کننده - و یاء به جای حکیموعین به جای عظیم و صاد به جای صادق می باشد.

در نقد این عقیده باید گفت تعارضی که بین دانشمندان اسلامی درباره معنای هریک از این حروف وجود دارد، موجب سلب اعتماد می گردد و نمی توان درستی و صحت این عقیده را تضمین نمود. مثلا بعضی به جای این کهحرف کاف را به معنی (كافٍ) بگیرند به معنی مَلکِ دانسته اند هكذا حروف عین را به جای عظیم، به معنی (عليم) میدانند.

6 عجیب ترین و پوچ ترین نظریه درباره حروف مقطعه، نظریه نولدکه noldeke، مستشرق آلمانی است، که بعد از این نظریه عدول نمود. او معتقد بود حروف مقطعه، بیگانه از نص قرآنی است و مردم آن

ص: 135

را بر قرآن اضافه کردند! همچنین می گوید: حروف نخستین و یا حروف آخر فواتح سور، مأخوذ از اسماء و نام های برخی از صحابه می باشد، که نسخه هایی از سوره های معینی از قرآن نزد آنها بود. مثلاً(سین) از سعد بن ابی وقاص، (نون) از عثمان بی عفان،(هاء) از ابی هریره، مأخوذ شده است!

7. حروف مقطعه قرآن، رمزی است به اسماء اعظم الهی، البته در صورتی که بتوانیم به درستی این حروف را به هم پیوند دهیم تا اسم اعظم از آن حاصل شود. مثلا (الر) و (حم) و (ن)، بصورت (الرحمن) در می آید، و همچنین سایر حروف مقطعه قرآن.

8. ساکت نمودن کفار و جلب توجه آنها: چون مشر کین با هم قرار گذاشتند که به قرآن گوش فرا ندهند بلکه به هنگام قرائت قرآن، سر و صدا کنند. (چنان چه قرآن از زبان مشرکین می گوید: وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ.(1) کفار گفتند: به این قرآن گوش فرا ندهید و یاوه گویی کنید تا شاید چیره و غالب گردید) خداوند متعال این حروف را در رأس برخی از سوره ها نازل کرد تا مشرکین با سخنان غریب و نا مأنوسی مواجه شوند، و در نتیجه به قرآن گوش فرا دهند تا نهایتا هدایت شوند. یکی از مفسرین معاصر مصری به نام محمدرشیدرضا به نقل از امام فخر رازی می گوید: وقتی این حروف نا متعارف و نا آشنا به گوش می رسید با شگفتی به هم می گفتند گوش فرا دهیم تا ببینیم محمد(صلی الله علیه و آله) چه می گوید، وقتی آماده شنیدن می شدند، آیات قرآن، سیل آسا بنیان عقاید سخیف و خرافی آنان را ویران می کرد.

همچنان که گویند برای فهماندن مقصود خود به مخاطب، گاهی از ادات تنبیه، استفاده می کند، و معمولا کلماتی نظیر: اَلا، اِمّا، اَما وغیره، در این موارد به کار می رود. اما قرآن که از لحاظ بلاغت و حسن بیان و شیوایی، در مرحله اعجاز قرار دارد، از گونه ای خاص از حروف و ادات و کلمات تنبیه، که حروف مقطعه نام دارند برای جلب نظر مخاطب و مستمع استفاده کرده است.

9. اخيرا شخصی به نام دکتر رشاد خلیفه، از کشور مصر با استفاده از کامپیوتر و علم آمار به این نتیجه رسید که حروف مقطعه قرآن در سور مختلف این حقیقت را نشان می دهد که حروف مزبور، در همان سورهای که آمده است بیش از سایر حروف دیگر تهجی، در همان سوره بکار رفته است، مثلاً در سوره

ص: 136

بقره که با (الم) آغاز شده حرف الف بیش از لام، و حرف لام بیش از حرف میم، و حروف میم بیشتر از سایر حروف تهجی به کار رفته، (در این سوره) و به همین ترتیب در سایر سور قرآنی، حروف مقطعه قرآن نمایانگر استعمال فزونتر آن حروف در همان سوره ها است.

در هر حال اگر چنین مسألهای صحیح و مستند باشد. کشف دیگری است از وجود اعجاز قرآن کریم این معجزه باقیه و سند رسالت حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله).(1)

از اشتباه انداختن یکدیگر، با صدای آهسته تری قرآن تلاوت کنند. در بیان دیگری چنین آمده است: هرگاه مردی به سوی مدینه هجرت می گرد پیامبر او را به یکی از حافظان قرآن می سپرد تا به او قرآن را بیاموزد، و در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شمار حافظان قرآن فزونی یافت، چنانکه در زمان آن حضرت، هفتاد قاری قرآن به دست دشمنان اسلام در بئر معونه کشته شدند.

علاوه بر این، تاریخ گویای این مطلب است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) معاذبن جبل و و ابوموسی را به سوی يمن فرستاد و به ایشان سفارش کرد که قرآن را به مردم تعليم دهند. در کنار همه این واقعیت ها، در زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عدهای به عنوان گروه قاریان دارای اشتهار بودند، تا آنجا که مردم برای آنها اوصاف معینی را یاد می کردند.

مسأله اهتمام به قرآن، به عصر حیات رسول اسلام(صلی الله علیه و آله) منحصر نگردید، بلکه پس از وفات آن حضرت نیز استمرار داشت. ابوعبیده می گوید: هنگامی که ابن مسعود روز را آغاز می کرد. مردم به خانه او می آمدند و او می گفت هر کس بر جای خویش بنشیند، سپس بر آنان که مشغول قرائت قرآن بودند، می گذشت و می پرسید: يا فلان ! به کدام سوره رسیده ای؟ او نیز پاسخ می گفت. امیرالمومنین علی (علیه السلام) نیز به کار ارجمند تعلیم قرآن می پرداخت چنان که ابو عبدالرحمن سلمی همان کسی که عاصم، قرآن را از او اخذ کرده می گوید: همه قرآن را بر علی بن ابیطالب (علیه السلام) قرائت کردم.(1)

آمده و می گوید جنگ یمامه شدت پیدا نموده و گروهی از قاریان را طعمه خود ساخت، ممکن است جنگهای شدیدتر دیگری پیش آید و بقیه حافظان و قاریان قرآن و یا اکثر شان کشته شوند و در نتیجه اکثر آیات قرآن که در سینه های قاریان است با کشته شدن آنها از بین برود و من صلاح در این می بینم که دستور دهی قرآن را بصورت کتابی جمع آوری کنند. من در پاسخ عمر گفتم، کاری که خود رسول خدا انجام نداده است تو چگونه می خواهی انجام دهی! عمر گفت: به خدا سوگند خیر و صلاح در همین است. او مرتب در این باره به من مراجعه می نمود و این پیشنهاد را تکرار می کرد تا این که خداوند در این باره به من شرح صدر داد و بر دلم افکند با نظر و رأى عمر موافقت کنم. زید میگوید ابوبکر به من گفت تو جوانمرد عاقل و مورد اطمینان و راستگو هستی، تو در دوران رسول خدا نیز نوشتن وحی را به عهده داشتی، اینک جمع آوری قرآن را به بعهده بگیر و این عمل خطير و افتخار آمیز را انجام ده. دامن همت به کمر بسته و قرآن را از لوحه ها و کاغذها و تخته پاره ها و از سینه مردم جمع آوری کردیم تا این که آخر سوره توبه را تنها در نزد ابی خزیمه انصاری پیدا نمودم و آن این بود: لقد جائكم رسول من انفسكم.

زید بن ثابت می گوید: این قرآن که با این زحمات طاقت فرسا از پراکندگی جمع آوری نموده و به صورت کتاب واحد در آورده بودم، در نزد ابوبکر بود و پس از دوران وی پیش عمر و بعد از او نیز در نزد حفصه دختری عمر بود.

2. ابن شهاب از انس بن مالك نقل می کند، به هنگامی که حذيفه از طرف عثمان مأموریت داشت که اهل شام را همراه اهل عراق برای فتح آذربایجان و ارمنستان بسیج کند. حذیفه از اختلاف شدیدی که در قرائت قرآن در میان آنها به وجود آمده به وحشت افتاد و به نزد عثمان آمد و گفت: یاامیرالمومنین پیش از آن که این مسلمانان در کتابشان به مانند یهود و نصاری دچار اختلاف گردند بداد آنها برس.

عثمان به حفصه پیغام داد که صحیفه ها را به نزد ما بفرست که پس از نسخه برداری دوباره آن را برگردانیم، حفصه صحیفه ها را به نزد عثمان فرستاد عثمان به زید بن ثابت وعبدالله زبیر وسعيد بن عاص وعبدالرحمن بنحرث بن هشام دستور داد تا از روی این صحیفه ها چند مصحف دیگرنوشتند. عثمان با آن سه نفر نویسنده دیگر از قبیله قریش بودند گفت: اگر شما زید بن ثابت در

ص: 139

موردی از قرآن اختلاف نظریه پیدا نمودید با لغت قریش بنویسید، زیرا قرآن با لهجه و لغت آنان نازل شده است.

این چهار نفر طبق دستور عثمان به کار پرداختند تا از روی آن صحیفه ها چند مصحف دیگر نسخه برداری کنند، سپس عثمان صحیفه ها را به حفصه برگردانید و از مصحف هائی که نوشته بود به هر ناحیهیک جلد فرستاد و دستور داد هر تعداد از قرآن در هر صحیفه و یا مصحف دیگری نوشته شده است بسوزانند. این شهاب پس از نقل این جریان می گوید:

خارجه فرزند زید بن ثابت نقل می کند: از پدرم زید شنیدم که می گفت، وقتی که مصحف را استنساخ می نمودم آیه ای از سوره احزاب را گم کردم که از خود رسول (صلی الله علیه و آله) شنیده بودم آن آیه گم شده را جستجو کردیم تا در نزد خزینه بن ثابت انصاری پیدا نمودیم که این بود «من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه .» و این آیه را به سوره احزاب افزودیم.(1)

3. ابن ابی شیبه با سند خود از امیرالمومنان(علیه السلام) نقل می کند که: اجر و پاداش ابوبکر در جمع آوری قرآن بیش از همه می باشد، زیرا او اولین کسی بود که قرآن را در میان دولوح جمع آوری نمود.

4. ابن شهاب از سالم بن عبدالله و خارجه نقل می کند که ابوبکر قرآن را در کاغذ پارهای جمع آوری نمود و از زید بن ثابت درخواست کرد که به این نوشته نظری بیفکند، زید امتناع ورزید تا ابوبکر در این باره از عمر یاری گرفت، در اثر اصرار و پافشاری آن دو، زید نظارت و تصحیح آن نوشته ها را به عهده گرفت. این صحیفه ها و نوشته ها در نزد ابوبکر بود و بعد از درگذشت وی در نزد عمر و پس از مرگ و او در نزد حفصه همسر رسول خدا بود که عثمان کسی را به نزد او فرستاد و آنها را خواست، حفصه از تحویل دادن آن صحیفهها خودداری نمود تا این که عثمان وعده حتمی داد که آن صحیفه ها را به خود حفصه باز گرداند، آن گاه حفصه پذیرفت و آنها را نزد عثمان فرستاد، عثمان این نسخه فعلی موجود را از روی آن صحیفهها نوشت سپس آنها را به حفصه بازگردانید که پیوسته در دست حفصه بود.

5 هشام بن عروه از پدرش نقل کرد است چون قاریانی که در جنگ یمامه شرکت داشتند کشته شدند، ابوبکر به عمر بن خطاب و زیدین ثابت دستور داد که در کنار مسجد بنشینند و هر کس سخنی به:

ص: 140

نام قرآن ارائه داد آن را نپذیرید مگر این که دو نفر مورد اطمینان به قرآن بودن آن شهادت دهند، در این صورت آن را یادداشت نمایند.

6. محمد بن سیرین نقل می کند عمر بن خطاب کشته شد در حالی که قرآن جمع نشده بود!

7.حسن روایت می کند که عمر درباره آیه ای از قرآن سوال نمود، در پاسخ وی گفتند، که این آیه در نزد فلان کس بود که در جنگ یمامه کشته شد. عمر گفت « انالله و انالیه راجعون» و دستور داد که هر چه زودتر قرآن را جمع آوری کنند. بنابراین عمر اول کسی است که آیات قرآن را در مصحف واحد جمع آوری نموده است.(1)

ب: در دوران ابوبکر چه کسی متصدی جمع آوری قرآن بود؟

روایت اول می گوید: متصدی و مباشر جمع آوری قرآن زید بن ثابت بوده است ولی روایت چهارم می گوید متصدی این کار خود ابوبکر بود، و تنها از زید بن ثابت درخواست نمود که به صحیفه های جمع آوری شده نگاه کند و از روایت پنجم چنین بر می آید که زید بن ثابت و عمر متصدی این کار بوده اند.

ج: آیا جمع آوری قرآن به زید بن ثابت تفویض شده بود؟

روایت اول می گوید ابويکر جمع آوری قرآن را به زید تفویض نموده بود، ولی از روایت پنجم و غير آن استفاده می شود که مسأله کتابت به وی محول نشده بود بلکه به شهادت و نظارت دو نفر نوشته می شد، حتی عمر که آیه رجم را آورد چون شاهدی نداشت پذیرفته نگردید.

د: آیا قسمتی از آیات قرآن در دوران عثمان نوشته نشده بود؟

از بیشتر این روایات ظاهر می گردد و بلکه در این معنی صراحت دارند که تمام آیات قرآن به طور پراکنده و یا در صحیفه هایی ضبط بود، ولی از روایت دوم چنین بر می آید که قسمتی از آیات قرآن تا دوران عثمان نوشته نشده بود.

2. تعارض در این اخبار

دومین خدشه و ایرادی که بر روایات جمع آوریقرآن بعد از دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) متوجه می باشد، این است که این روایات، با روایاتی که جمع آوری قرآن را به دوران حضرت مستند می سازد، متعارض می باشند، و این تعارض که در میان دو گروه از روایت های جمع آوری قرآن وجود دارد، آنها را از اعتبار ساقط می کند، اینک نمونه هایی چند از روایت هایی که می گویند جمع آوری قرآن با دستور خود رسول (صلی الله علیه و آله) انجام گرفته است را در اینجا می آوریم.

الف: طبرانی و ابن عساکر از شعبی نقل نموده اند که در زمان رسول خدا، شش نفر از انصار قرآن را جمع کرده بودند: آبی بن کعب، زید بن ثابت، معاذبن جبل، ابود رداء، سعدبن عبيد و ابوزيد.

ص: 142

ب: قتاده نقل می کند که از انس بن مالک پرسیدم در دوران رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چه کسی قرآن را جمع آوری کرده بود؟ گفت چهار تن که همه آنها از انصار بودند: ابی ابن کعب، معاذبن جبل، زید بن ثابت و ابوزید.

ج: مسروق می گوید:روزی عبدالله بن عمر از عبدالله بن مسعود یاد نمود، سپس گفت: من تا زنده هستم او را دوست خواهم داشت زیرا از رسول خدا شنیدم که می فرمود قرآن را از چهارنفر فرا گیرید عبدالله بن مسعود، سالم،معاذ و اُبی بن کعب.

ممکن است در اینجا کسی اشکال کند و بگوید: منظور از جمع آوری قرآن در دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله) که در این روایت ها به آن اشاره گردیده است حفظ نمودن و جمع کردن در سینه هاست نه جمع کردن و نوشتن آن در اوراق.

ولی این اشکالی است بیجا و تصوری باطل، زیرا اولا دلیلی بر این تصور و پندار نیست، و ثانیا اگر منظور جمع آوری قرآن در سینه ها بود چگونه این عمل بطوری که در این روایت ها آمده تنها به شش یا چهار نفر اختصاص یافته است، در حالی که تعداد حافظان قرآن در عصر حضرت رسول بیش از آن بود که قابل شمارش باشد.

در این جا لازم است یادآوری کنیم که روایت بخاری مبنی بر جمع آوری قرآن توسط 4 نفر، قابل قبول نیست، زیرا اولاً: با روایت های دیگر، خصوصا با روایت دیگر خود بخاری، که گردآورندگان را بیش از چهار نفر معرفی می کند سازش ندارد. ثانيا : راوی از کجا بدست می آورد که در هنگام در گذشت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بجز این4 نفر کس دیگری قرآن را جمع آوری نکرده است؟ او چگونه توانسته بود به اوضاع و احوال تمام مسلمانان که در شهرهای مختلف اسلامی پراکنده بودند احاطه داشته باشد و از میان آنان کسانی را که قرآن را جمع آوری کرده بودند به چهار تن منحصر سازد؟

3. تعارض اخبار با خود قرآن

مضمون این روایات (هفت روایتی که قبلا ذکر شد) با خود قرآن و آیات شریفه معارض و مخالف باشد زیرا: اولا، تعداد زیادی از آیات قرآن کریم دلالت دارند بر این که از زمان نزول قرآن سوره ها با همدیگر تمایز داشته و هر یک از آنها جداگانه در میان مردم و حتی در میان مشرکان و اهل کتاب

ص: 143

منتشر گردید. زیرا حضرت طبق دستور قرآن کفار و مشرکین را به مبارزه و معارضه خویش دعوت کرد و در این مبارزه، آوردن کتابی مثل قرآن و یا ده سوره و یا در آخر حتییک سوره به آنها پیشنهاد شده است. و معنای این مبارزه و پیشنهاد این است که سوره های قرآن حتی در دسترس کفار و مشرکین نیز قرار گرفته بود.

ثانياً: از روایات زیاد حدیث معروف تقلین که قرآن مجید در آنها «کتاب» نامیده شده است (انی تارک فیکم الثقلين كتاب الله و عترتی. ) چنین بر می آید که قرآن جمع آوری شده بود، زیرا قرآنی که در سینه ها بود یا در لوحه های پراکنده و تخته پاره ها و استخوان های متفرق نوشته شده باشد، کتاب نامیده نمی شود، اصولا نوشته های پراکنده و قطعه قطعه کتاب نامیده نمی شود تا چه رسد به آن چه اصلا نوشته نشده و جای آن در سینه ها و قلوب مردم باشد.

4. مخالفت این اخبار با عقل

این روایت ها که جمع آوری قرآن را به خلفاء و به بعد از رسول خدا مستند می سازند با حکم عقل نیز موافق و سازگار نمی باشد زیرا: عظمت خود قرآن، اهتمام فوق العاده پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) به خواندن و حفظ کردن آن، اهمیت فراوانی که مسلمانان به قرآن قائل بودند. و روشنگر اینمطلب است که قرآن از نخستین روز نزولش و در عصر خود رسول خدا جمع آوری و تدوین شده باشد، و هر روایتی که جمع آوری قرآن را به دوران های بعد از پیامبر مستند می کند با حقایق مسلم تاریخی و افکار مسلمانان کوچکترینسازشی ندارد، بلکه مخالف همه این ها می باشد.

علاوه بر این قرآن دارای خصوصیاتی است که هر یک از آن خصوصیات در جلب افکار مسلمانان به سوی قرآن کافی بود و می توانست در میان تمام مسلمانان اعم از زن و مرد و صغیر و کبیر اهمیت آن روشن باشد.

این قسمتی از امتیازات و خصوصیات قرآن را ذکر می کنیم تا معلوم شود قرآنی که دارای چنین خصوصیاتی عالی است و در نتیجه دارای اهمیت غیر قابل وصفی می باشد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) و همچنین مسلمانان مدت مدیدی در جمع آوری آن غفلت نمی کردند و آن را به آیندگان و بدست حوادث تحویل نمی دادند.

ص: 144

الف) بلاغت قرآن: اعراب که به حفظ کردن هر کلام بلیغ و سخن شيوا اهمیت خاص و فراوانی قائل بودند، و در این راه سعی و کوشش بی حد مبذول می داشتند، و تمام اشعار وخطبه های دوران جاهلیت را حفظ می کردند، چگونه قابل تصور است که این افراد در برابر قرآن ساکت باشند و برای حفظ کردن آیات بليغ و شیرین قرآن که تمام بلغا و سخن سرایان را به مبارزه و تحدی دعوت نموده و با فصاحتش هرخطيب زبان دار را خاموش مینمود، آرام و ساکت باشند و اهمیتی برای آن قائل نشوند.

ب) پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در میان مسلمانان از قدرت و سلطه فوق العاده ای برخوردار بود، علاقه و اشتیاق فراوان به حفظ قرآن ابراز می فرمود، و در این قسمت تأکید زیاد می نمود و طبق مقتضای عادت، زعیم و پیشوای یک جمعیت اگر اظهار علاقه و اشتیاق به حفظ نمودن و یا خواندن یککتاب بکند، مسلما آن کتاب در میان چنین جمعیتی رایج می گردد.

ج) حفظ قرآن موجب عظمت و شخصیت در میان مردم بود و مسلمانان نسبت به حافظ قرآن با نظر تکریم و احترام می نگریستند. و اگر کسی اطلاعی از تاریخ داشته باشد به مقام ارجمند و موقعیت خاصی که قاریان و حافظان قرآن از آن برخوردار بودند پی خواهد برد.

د) اجر و پاداشی که خواننده و حفظ کننده قرآن به آن نائل می گردد، از بهترین عواملی که افراد را به قرائت و حفظ نمودن قرآن وادار می سازد،در این زمینه احادیث زیادی وجود دارد که به ذکر چند نمونه اکتفا می شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به سعد بن منذر فرمود، قرآن را در سه مرحله قرائت کند و او تا زنده بود چنین می کرد. شیخ صدوق از جمله تاییداتی که بر عدم صحت تحریف قرآن ذکر کرده، روایات ثواب ختم قرآن و نیز روایات نهی از قرائت در یک شب، و نیز روایاتی است که می گوید جایز نیست قرآن در کمتر از سه روز ختم می شود. از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت شده است هنگامی که بنده ای از بندگان خدا قرآن را ختم کند، به هنگام هر ختم، هفتاد هزار فرشته بر او درود می فرستند، و نیز از آن حضرت است که : برای ختم کننده قرآن به هنگام هر ختم، دعایی مستجاب است. معنای این روایت این است که در زمان آن حضرت، قرآن گردآوری شده و آغاز و پایانش شناخته شده بود.

ص: 145

خلاصه تمام آن چه تا اینجا گفته شد:اینست که نسبت دادن جمع آوری قرآن به خلفاء و دوران بعد از پیامبریک امر موهوم و پندار غلط و بی اساس است که با قرآن، سنت، اجماع و عقل مخالف می باشد و طرفداران تحریف نمی توانند از این راه نظریه غلط و بی اساس خویش را اثبات کنند.

اگر قبول کنیم که قرآن را ابوبکر در دوران خلافتش جمع آوری نموده است کیفیت این تدوین آنچنان که در این روایات آمده است مسلما دروغ است و جمع آوری قرآن بر پایه قطع و يقين استوار بود، یعنی آیات قرآن در اثر تواتر و نقل های فراوان و یقین آور در میان مسلمانان معروف و شناخته شده بود و همان آیات قطعی و شناخته شده که در دلها و سینه ها بود و مسلمانان با آنها انس و آشنایی داشتند در قرآن آورده شد و در یک جا جمع آوری گردید.

آری، جای تردید نیست که عثمان در دوران خلافتش قرآن را جمع آوری نموده است. ولی نه، به این معنی سوره ها و آیات قرآن را در یک مصحف تدوین کند و از پراکندگی بصورت مجموعه واحد در بیاورد، بلکه بدین معنی است که او تمام مسلمانان را در قرائت یک قاری مخصوص جمع و متحد نمود، تمام قرآنهای دیگر را که با آن قرائت مورد نظر موافق نبود، سوزاند و به تمام بلد و شهرها نوشت که چنین قرآنها را بسوزانند. و بدین وسیله مسلمانان را از هر گونه اختلاف در قرائت نهی و منع نمود، این کار عثمان قابل خدشه و انتقاد نیست زیرا همه مسلمانان را به یک قرائت جمع نمود، ولی آن چه درباره این موضوع سبب ایراد و انتقاد از عثمان گردیده است مسأله سوزاندن قرآنها است که به وسیله خود او صورت گرفته و به مردم شهرها نیز این دستور را صادر نمود. عده ای از مسلمانان در این باره به عثمان اعتراض نمودند تا جایی که او را سوزاننده قر آنها «حراق المصاحف » نامیدند.(1)

عترت بدست آورد. آن چه موجب سعادت و کمال است و آن چه موجب شقاوت و انحطاط است همه را قرآن و عترت ترسیم و تبين نموده است زیرا آن چه خارج از قرآن و عترت باشد فضل است یا زخرف است و یا باطل. و اینها هیچیک رهایی و نجات بشر را به دنبال ندارند.

آن کس که به قرآن و خبر زو نرهی آن است جوابش که جوابش ندهی(سعدی)

پس سعادت بشر را قرآن و عترت کفایت می کند و خارج آن هوس و فسانه و سمر است و همهعاری از اثر و خبر.

نقش قرآن چون که بر عالم نشست *** نقشه های پاپ و کاهن را شکست

فاش گویم آن چه در دل مضمر است *** این کتابی نیست، چیز دیگر است

چون که در جان رفت، جان دیگر شود *** جان چودیگرشد، جهان دیگر شود

همچو حق پیدا و پنهان است این *** زنده و پاینده و گویاست این (اقبال لاهوری)

اول و آخر قرآن زچه با آمد و سین *** یعنی اندرره دین راهبرت قرآن بس

چنگ بر گفته یزدان و پیمبر زن و رو *** كآن چه قرآن و خبر نیست فسانه است و هوس (سنایی)

در یک کلام پیام پیامبر (صلی الله علیه و آله) تمسک به قرآن و عترت است که اگر چنین شود هرگز ضلالتی در پی نیست.

هادي ما كو محمد بوده است *** تارك فيكُم چرا فرموده است

او كتاب االله وعترت را به ما *** كرده بعد از خويش راه و راهنما

تا كه امت زين دو هرگز نگسلد *** تا به نور هر دو ايشان ره روند

پس تو را قرآن و عترت بس بود *** هر چه جز اين،رهزن اين كس بود

درس قرآن و حديث عترتش *** رهنما كرد آن كه باشد ملتش (مولوي)

«وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ»(1)

ص: 147

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در خطبه مشهورخویش در حجه الوداع در مسجد خیف چنین فرمود: «انّی مخلف فيكم الثقلين الثقل الأكبر القرآن و النقل الأصغر عترتی و اهل بیتی هما حبل الله ممدود بينكم وبين الله عزوجل ما ان تمسكتم به لم تضلوا سبب منه بيد الله و سبب بأيديكم.»(1)

این حدیث که به حدیث ثقلین معروف است یکی از متواتر ترین احادیث شیعه و اهل سنت می باشد که به صورت زیر هم بیان شده است: «اِنّی تارک فیکُم الثقلين كتاب اللهِ و عترتی ما اِن تمسّكتم بهما لن تضّلوا ابداً لن يفترقا حتّى يردا عَلىَّ الحوض».

بدون شک قرآن و عترت دو وزنه وزین و همچون ریسمانی هستند که آسمان و زمین، ملکوت و

ملک، غیب و شهادت دنیا و آخرت و مبدأ و معاد را به یکدیگر متصل می سازند، ریسمانی که یک طرف آن در اختیار خداوند متعال و طرف دیگرش در دست آدمیان است لذا پس از انقطاع وحی رسالی و إنبائی تا ابد بشریت با تمسک و اعتصام به این حبل ممدود الهی است که می تواند به كمال ترقی برسد. قرآن و عترت در اصل یک حقیقت یا دو روی یک سکه واحد هستند که همان سکه هدایت می باشد. در این روایت شریف از قرآن و عترت به لفظ حبل الله تعبیر گردیده و ضمیر مفرد (بِهِ) حکایت از وحدت حقیقت قرآن و عترت دارد. البته حدیث شریف ثقلین با الفاظ دیگری هم روایت شده است که به یک مورد آن اشاره شد. در کتاب«فضايل الخمسه مِن الصّباح السّته»ازعلامه فیروز آبادی، همه مصادر و منابع و مراجع معتبری که از بزرگان اهل سنت به نقل این حدیث مبادرت کرده اند معرفی گردیده است.

به هر صورت علما و اندیشمندان اسلامی از عامه و خاصه و خصوصاخاصه به تفکر و تدبر در این روایت شریف پرداخته و نکات بدیع و عمیق و جالبی را استنباط کرده اند که به برخی از آنها اشاره می شود:

اگر حدیث ثقلین را با حديث شريف سفينه نوح در کنار هم قرار دهیم، موضوع پیوند و رابطه حقیقی قرآن و عترت بسی آشکارتر می گردد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند:«انمّا مَثلُ اهل بيتی فيكم كمَثَلِ سفينهُ نوحٍ مَن

ص: 148

رَكَبها نجی و مَن تخلَّفَ عنها هَلَك.»(1) به هر صورت این دو حديث شريف نجات امت از هلاکت را در عدم تخلف از عترت و اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و قرآن دانسته اند.

1. عترت و قرآن با هم تلازم دارند.

2. عترت و قرآن از همدیگر قابل جدایی و تفکیک نیستند تا قیامت.

3. جدایی عترت و قرآن از یکدیگر انحرافی بزرگ است.

4. شعار «حسبنا کتاب الله» شعاری پوچ و باطل است.

5. شرط هدایت و نجات و پیروزی، پیروی بدون قید و شرط از قرآن و عترت است.

6.قرآن از ناحیه حق تعالی است پس مطاع و لازم الاتباع است، عترت نیز چنین است.

7. عترت چون قرین و همتا و همسنگ قرآن هستند لذا افضل امت هستند.

8. عترت چون قابل جدایی از قرآن نیست پس معصوم و مصون از خطا و اشتباه و انحراف و گناه و عصیان است و همچون قرآن میزان و معیار حق و باطل است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:«الحقُ مع علی وعّلیٌمع الحق»(2)

9. معیت عترت و قرآن، معیت عترت و حق، معیتی حقیقی، ذاتی و وجودی است.

10. تخلف از عترت همانند تخلف از قرآن مایه ضلالت و هلاکت و گمراهی است.

11. تمسک به عترت همانند تمسک به قرآن عامل هدایت و نجات و فلاح است.

12. چون قرآن کتاب جاوید و ابدی است لذا پیشوایی عترت نیز پیشوایی جاوید و ابدی است.

13. همان گونه که قرآن میراث و خلیفه رسول خداست، عترت نیز میراث و خلیفه رسول خداست. 14. عترت به سبب عصمت، اعلم امت است و پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) همراز قرآن است و بر همه علوم و اسرار قرآن به طور کامل علم و آگاهی دارد، لذا پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است:«علی همراه و همراز با قرآن است و قرآن هم همراز و همراه با على است»(3)

ص: 149

15. قرآن حجت خداوند در بین مردم است و چون عترت قرین و همتای قرآن است پس عترت هم حجت حق در بین مردم است.

16. قرآن کتاب ابدی و جاوید است پس حجت خدا پیوسته در میان مردم وجود دارد، عترت نیز که حجت خداست پیوسته در میان مردم وجود دارد. زیرا (لولا الحجه لَساخَت الارض)(1)

17. قرآن صراط مستقیم را دین قیم الهی میداند و خودش بیان کننده دین الهی است عترت نیز قرآن ناطق و قرآن ممثل است. بنابراین هم قرآن و هم عترت هر دو صراط مستقیم هستند، همچنان که هر دو حبل الله ممدود هستند، هر دو معیار و میزان هستند، هر دو عروه الوثقی هستند. یعنی عترت عدل قرآن است، البته پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «انی تارک فیکم الثقلين احدهما اكبر مِن الآخر كتاب الله تبارک و تعالی حبل ممدود مِن السماء اِلى الارض و عترتی»(2)

پس این حبل الهی برای بالا کشیدن انسان از چاه طبیعت و نجات او از اسارت در هوی و هوس و طاغوت های درون و برون است. برای مؤمن ساختن انسان به خدا و معتصم بار آوردن انسان به دستگیره محکمی است که انفصال و گسست ندارد.(3)

18.قرآن کلیات حقایق و معارف و سعادت بشر را در بر دارد و جزئیات این امور را کسی درک می کند که مخاطب قرآن باشد، زبان قرآن را به طور کامل و جامع فهم و درک کند، و بی شک مخاطب اصلی قرآن، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت طاهرین اوست. این است که قرآن و عترت از هم جدایی ندارند، یعنی برای هدایت بشر، برای تربیت بشر و برای سعادت بشر قرآن به تنهایی کافی نیست بلکه بشر برای وصول به این اهداف به قرآن و عترت با هم محتاج است، زیرا عترت مخاطب اصلی قرآن است و تنها عترت است که زبان قرآن را به درستی فهم می کند و لذا بشر برای فهم قرآن به عترت نیازمند است.

19. راه رسیدن امت اسلامی به وحدت حقیقی تنها تمسک به قرآن و عترت است و این نکته سخن قرآن است. نجات از تفرقه و ضلالت، سقوط و هلاکت فقط در تمسک به قرآن و عترت است که

ص: 150

مقصود حبل الله است و همگان به اعتصام نمودن به آن امر شده و از بریدن و گسستن از حبل الله و از تفرقه شدیدا نهی شده اند.

20. در این حدیث شریف بر تمسک و پیروی از قرآن و عترت تأکید شده است. زیرا قرآن و عترت با هم پیوند وجودی، علمی، عملی، قولی، شرافتی و فضیلتی دارند آن هم برای همیشه در دنیا و آخرت، پس اطاعت و پیروی از آن دو نیز تفکیک ناپذیر است.

21. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) امت خود را هشدار داده است که از مخالفت با قرآن وعترت بپرهیزند اگر می خواهند گمراه نشوند واهل نجات باشد و هشدار داده است تا امت بدانند که قرآن و عترت در محل حوض کوثر در قیامت با پیامبر(صلی الله علیه و آله) ملاقات خواهند کرد و رفتار امت با خود را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گزارش خواهند کرد.

22. تقدم قرآن و عترت بر امت، شایستگی و قابلیت و لیاقت و برتری و فضل و رجحان قرآن و عترت در همه امور بر همه امت به طور مطلق می باشد.

23. علم قرآن،دانش و معارف قرآن در همه ابعاد ظاهر و باطن، تنزیل و تأویل، مخصوص عترت است زیرا عترت همتای قرآن و قرین قرآن معرفی شده است.

24. ودیعه و امانت و یادگار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در میان امت، قرآن و عترت است پس نباید از آنها سبقت گرفت و نباید از آنها عقب ماند که بی نوری و ظلمت و بی هدایتی و ضلالت را در پی خواهد داشت زیرا قرآن و عترت مایه نور و هدایت امت هستند.

25. تلازم و جدایی ناپذیری قرآن و عترت بیانگر این است که گفتار و کردار عترت همچون قرآن حجیت دارد و چنگ زدن به قرآن با تمسک و پیروی از عترت برابر و معادل است آن هم برای همیشه و تا قیامت.

26. در قرآن اختلاف، انحراف و تحریفی نیست، در عترت نیز اختلافی نیست، چون قرآن مصون از تحریف و عترت معصوم از اشتباه و گناه و انحراف است. لذا امر به اطاعت از هر دو واعلان جدایی ناپذیری آنها از یکدیگر دلالت بر آن دارد که عترت همتای قرآن است.

ص: 151

27. واجب است که علم دین را از قرآن و عترت آموخت زیرا عترت تنها اعلم امت است.

28. غير عترت شایستگی لازم را برای مرجعیت دینی ندارد.

29. بقای عترت تا قیامت همچون بقای قرآن تا قیامت، به این جهت است که تنها قرآن و عترت جامع همه احکام و شرعیات و تکالیف الهی بشریت هستند و هیچ عالمی احاطه و تسلط کاملی بر گستره علمی قرآن و عترت را ندارد.

30. طبق حدیث شریف تقلین قرآن و عترت همواره در کنار هم تالی تلو همدیگر و تا روز قیامت جاودان و ماندگاراند و حجت خداوند در زمین می باشند و این اثبات کننده وجود عترت در کنار قرآن است تا قیام قیامت، پس مادامی که قرآن جاودان است عترت نیز موجود و جاودان است. بنابراین در همه زمان ها یکی از عترت پاک رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عنوان حجت خدا در روی زمین و کفه دیگر ترازوی ثقلین می باشد و این حجت الهی همان مهدی موعود(عج) است که به فرمان خدا در پس پرده غیبت بسر می برد و بنا به فرموده پیامبر (صلی الله علیه و آله)، وی از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و فرزند حضرت فاطمه(علیها السلام) است و روزی به اذن خداوند ظهور می کند و جهان را پر از عدل و داد می نماید و حاکمیت جهان را به عهده می گیرد.

31. یکی از مهمترین عوامل وحدت میان همه مسلمانان جهان را در راستای پیروی از قرآن و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تمسک به حدیث ثقلین و در نتیجه تمسک به قرآن و عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت بزرگوار آن حضرت می باشد. بنابراین عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله) همچون قرآن و پیامبر (صلی الله علیه و آله)، وحدت بخش امت اسلامی در تمام اعصار میباشد. از این گذشته همه مسلمین موظف به ابزار محبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) هستند و لذا محبت به پیامبر و اهل بیت آن حضرت عامل دیگری جهت وحدت و اخوت و همبستگی بین مسلمین می باشد.(1)

32. تنها برگزیدگان الهی همچون عترت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند که عالم به همهعلوم و معارف قرآن می باشند و علم به اُم الكتاب مخصوص آنها است.(2)

لذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: (اِنّ علّياً مع القرآن و القرآن مع علي، لا يفترقان حتي يردا علي الحوض ).(3)

ص: 152

آری عترت و قرآن معیت دارند و این معیت ابدی و همبستگی است و تا قیامت ادامه دارد. همچنان که عترت و حق با هم معیت دارند و لذا عترت فارق میان حق و باطل هستند و فاروق اعظم یکی از القاب شریف حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) است.

به هر صورت قرآن و عترت دو نور ممتد و گسترده و وسيع الهی هستند که وسیله و سبب نجات و رهایی انسان ها می باشند. وجود این دو نور الهي سبب هدایت و اتمام حجت و سبب بقا و دوام حیات در روی زمین است. لذا این دو نور پاک الهی هرگز کهنه نمی شوند، هرگز فرسوده نمی شوند و هرگز باطل را در آنها راهی نیست،(1) بلکه پیوسته زنده، حی، حق و نورانی بوده و به نور افشانی و هدایت خویش ادامه خواهند داد. علی(علیه السلام) در نهج البلاغه از قول پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین فرموده است: ای مردم این حقیقت را از خاتم پیامبران بیاموزید که فرمود: هر که از ما می میرد، در حقیقت نمرده است و چیزی ازما که نه نمیشود.)(2)

مقامات باطنی و معنوی حضرات معصومین سلام الله عليهم اجمعین از حد درک و فهم ما افراد عادی بشر بیرون است. مدارج عروج آن مقربان حضرت حق و چگونگی و مراتب تقریشان قابل وصف و قابل شناختن نیست. اگر به طور جدی و عمیق زیارت شریف جامعه کبیره مورد مطالعه و مداقه قرار گیرد تا حدودی به فهم مطلب کمک می نماید.

در مورد معراج حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) چقدر در مورد وحی می توانیم درک کنیم؟ در مورد وحی؟ در مورد تکلم ملائکه با ائمه معصوم و حضرت زهرا(علیها السلام) و مقام تحديث؟ در مورد واسطه فیض بودن؟ در مورد واسطه شفاعت بودن؟ امثال ما هیچ توان درک نداریم.

به هر حال طبق حديث شريف ثقلین، کتاب الله ثقل اکبر است و اکبر مطلق، و عترت (اهل بیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)) ثقل کبیر هستند. باید دانست برای قرآن مراتبی هست، آن که در علم حق است. آن که در لوح محفوظ است، آن که در بیت المعمور است، آن که توسط جبرئیل (علیه السلام) حمل می شود، آن –

ص: 153

که توسط جبرئیل (علیه السلام) نازل می شود، آن که بر قلب و جان پیامبر (صلی الله علیه و آله) القا می شود و آن که به صورت الفاظ عربی پایین آمده تا ما جاهلان خواب را آگاه و بیدار کند. توجه شود که قرآن یک حقیقت واحد است اما مراتب و درجات دارد. بدیهی است که معصومین (علیهم السلام) از برخی از درجات قرآن بالاتر هستند، با بعضی درجات قرآن یکسان و برابراند و نسبت به بعضی از درجات قرآن پایین تر هستند.(1)

باید گفت که سخن در این مقوله برای همگان و عموم شیعیان جایز نیست حتی ائمه (علیهم السلام) هم در این مورد تقیه می کردند هم در برابر مخالفان امامت و ولایت و هم در برابر صاحبان عقول ضعیف از شیعیان خود.(2) به این حديث دقت کنید: فی تفسیر علی بن ابراهيم حدثنی ابی عن یحیی بن ابی عمران عن يونس عن سعدان بن مسلم عن ابی بصير عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: «الكتابُ» علی(علیه السلام) لاشك فيه «الذين يؤمنون بالغيب» قال يصدقون بالبعث والنشور و الوعد و الوعيد. (3)

بیان مقامات عرفانی و تکوینی ائمه (علیهم السلام) برای همگان موجب حیرت و گمراهی خواهد شد و بخشی از انحرافات تاریخ شیعه مربوط به همین مسأله است، فرقه های غالی و غلات در تاریخ شیعه از همین جا پیدا شدند، مملو حرام است. غالی مرتد و کافر است. بشر را خدا دانستن و پسر خدا دانستن بشر، در تاریخ دیانتهای الهی به چهره های مختلفی بروز کرده است که قطعا به شرک و کفر منتهی شده است. در هر صورت افراط و تفریط در بیان شخصیت ائمه(علیهم السلام) و نقش دینی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، تربیتی و اخلاقی، هر دو باطل است. آن بزرگواران با عالم غیب ارتباط داشته اند، کرامت داشته اند، شخصیت ملکوتی داشته اند، اما بشر بودند، زندگی دنیوی هم داشتند. آنها تجسم هدایت و تربیت الهی برای انسان و انسانیت هستند، هادیان بشرند، مقربان درگاه حضرت حق اند و کرامات و الطاف الهيه نامحدود پیوسته شامل حالشان می گردد پس شعاع شخصیت و نقش ائمه (علیهم السلام) نا محدود است.

مثلا ما شیعیان در مورد ماهیت غیبت امام عصر (عج) چه می دانیم؟ زندگی طولانی درغیبت آیا یک امرعادی بشری است؟ لذا درک ما محدود است، درک ما ازخودمان، ازعقایدمان و از محتوای دین وشریعت و مذهبمان محدود است. این است که باید پیوسته درجهت رشد آگاهی هایمان بکوشیم.علم و

ص: 154

معرفت، ایمان را قوی تر می کند و ایمان قوی تر موجب عمل صالحتر می شود. علم، ایمان و عمل باهم تلازم قطعی دارند. حال ما با این در ک محدود از روی علاقه به عقاید خویش گاه اضافات و اموری ذهنی و ایده آلی و آرمانی و تخیلی را به عقایدمان به صورت پیرایه افزوده ایم. در مسأله قيام سیدالشهدا (علیه السلام) چنین پیرایه هایی به وفور یافت می شود.(1) در مورد حضرت مهدی (علیه السلام) نیز پیرایه ها بسیار است که خود بحث مستقلی نیاز دارد اما به عنوان نمونه بحث جزیره خضراء چقدر مورد مناقشه واقع شده است.

به طریق اُولی این مسأله در مورد همه ائمه(علیهم السلام) مطرح است و از جمله حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام)، که بیشترین فرقه های غالی در رابطه با غلوو افراط در مورد حضرت علی(علیه السلام) به وجود آمده اند. در میان صوفیان و دراویش، در میان اسماعیلیه و باطنیه، در میان آقاخانیه و سبائیه و کیسانیه از قدیم تا به امروز این اندیشه غلو وجود داشته است که از سوی ائمه بزرگوار شیعه شدیداً مردود شده اند و شیعیان را به طرد آنها و پرهیز کردن از آنها دستور داده اند و به طور صریح عقایدشان را تکذیب کرده اند و خودشان را تکفیر نموده اند. رجوع کنید به کتاب حیات فکری و سیاسی امامان شیعه تأليف رسول جعفریان، این کتاب منشأ غلو را راحت طلبی، ترک وظایف دینی و نوعی مباح دانستن هر کاری، است. بدیهی است که در طول تاریخ، غلات چهره شیعه را در نزد مخالفان شیعه هم آلوده نشان داده اند و خوراکی تبلیغاتی علیه ائمه شیعه برای مذاهب ضد شیعی به وجود آورده اند. غلات گاهی حضرت علی (علیه السلام) را خدا دانسته اند، گاهی او را پیامبر دانسته و صاحب معجزاتی همانند معجزات موسی(علیه السلام) و عیسی (علیه السلام)، که قطعا این سخنان همه باطل و یاوه است. قرآن کریم صریحا و به طور آشکار مملو در دین را نهی کرده است و آن را موجب گمراهی و ضلالت معرفی کرده است. (2)

به هرحال روح تشیع توحید است، نفی هرمعبودی جزالله است ولازمه توحيد نفی شخصیت پرستی در هر چهره و قالبی است حتی درچهره پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله) وامیرالمومنین علی(علیه السلام). سخن شیعه این است که: «ما طرفدار اصولیم نه طرفدار شخصیت ها، تشیع با این روح به وجود آمده است.»(3) در صدر اسلام

ص: 155

روحیه تشیع موجب حفظ شیعه شد، موجب مقاومت در برابر مخالفین و انتقاد شیعه از اکابر و بزرگان شد. این است که شخصیت گرایی و شخصیت پرستی علامت شیعه نبودن است و حق گرایی و حق پرستی علامت شیعه بودن، شیعه به پیروی از امام و رهبرش علی(علیه السلام) می گوید: حق و باطل را با میزان قدر و شخصیت افراد نمی شود شناخت این حق و باطل است که باید مقیاس اشخاص و شخصیت آنان باشد. (1)

در میان قرآن و سنت از نظر این که هر دو از منبع وحی و الهام سرچشمه گرفته و هر دو شعاع و پرتوی از یک نور هستند فرق و امتیازی نیست ولی می توان امتیاز قرآن با سنت را در چند مورد زیر خلاصه کرد:

1. قرآن در مقام تحدی و اعجاز نازل گردیده است ولی سنت این خصوصیت را ندارد.

2. الفاظ قرآن از خود خداوند متعال است به خلاف سنت که معانی و مفاهیم آن را از طرف خدا و الفاظش از خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.

3. قرآن قطعی الصدور و تمام آیات آن از طرف خدا بودنش جای شک و تردید نیست ولی صدورفرد فرد احادیث از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) قطعی نیست و به اصطلاح ظنی الصدور است.

4. قرآن در مورد احکام و قوانین، معمولا کلیات را بیان نموده ولی در سنت جزئیات و فروع احکام نیز بیان گردیده است و با بیان دیگر، خود قرآن کلیات را ذکر فرموده و توضیح و شرح آنها را به عهده نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) محول و بیان احکام را یکی از وظایف و شئون نبوت با پشتیبانیوحی و الهام قرار داده است.

قرآن مجید این معنا را بدین صورت بیان فرموده است: ما ذكر و قرآن را به تو فرستادیم تا برای مردم آن چه فرستاده شده بیان و آشکار سازی تا فکر کنند و بیندیشند.(2)

و از طرف دیگر مسلمانان را ملزم ساخته است که در بین آنچه در قرآن است با آنچه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیان نموده است فرقی نگذارند و در میان متن قرآن و گفتار رسول (صلی الله علیه و آله) امتیازی قائل نگردند.(3)، زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) از پیش خود مطلبی نمی گوید و هر چه بگوید به دستور و فرمان خدا است. (4)

ص: 156

در سنت، مجملات قرآن شرح می شود، مطلقات آن مقید و عموماتش به وسیله احادیث تخصیص پیدا می کند، خلاصه احادیث و سنت آنچه را که قرآن با صراحت معین نفرموده، معین می کند.(1)

قرآن روی نداده است و قرآنی که امروز در دست ماست، درست همان قرآنی است که بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نازل شده و حتی کلمه و حرفی از آن کم و زیاد نگردیده است.

دانشمندان بزرگ شیعه که همواره پیشتازان فرهنگ اسلام و تشیع بوده اند به این حقیقت اعتراف کرده اند که قرآن هرگز دچار دگرگونی نخواهد شد، از جمله:

1. ابوجعفر محمد بن حسین بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق می فرماید: اعتقاد ما درباره قرآن این است که آن سخن خدا و وحی است و کتابی است که باطل و نادرستی در آن راه ندارد و از جانب پروردگار حکیم و دانا نازل گردیده است و او فرو فرستنده و نگهبان آن است.

2. سید مرتضی علی بن حسین موسوی علوی، معروف به علم الهدی می فرماید: گروهی از صحابه پیامبر، مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و غیر آن ها، بارها همه قرآن را از اول تا به آخر بر پیامبر گرامی خواندند و همه این ها به خوبی بر این حقیقت گواهی میدهند که قرآن گردآوری شده و مرتب و بدون کاستی و پراکندگی است.

3. ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه می فرماید: همه مسلمانان بر عدم فزونی قرآن، و هم در مورد کاستی های آن اتفاق نظر دارند، و در مورد کاستی آن هم، ظاهر مذهب مسلمانان، بر خلاف آن است و این گفتار (عدم زیادتی در قرآن) به مذهب ما سزاوارتر است.

4. ابو علی طبرسی، صاحب تفسیر مجمع البیان می فرماید: در مورد فزونی قرآن، همه امت اسلامی، بر بی پایگی آن، اتفاق نظر دارند و اما در مورد کاسته شدن آیات آن، آنچه از مذهب ها پذیرفته شده و صحیح است، بر خلاف آن است.

5 علی بن طاووس حلی معروف به سیدبن طاووس می فرماید: نظر شیعه آن است که دگرگونی در

قرآن راه ندارد.

و شیخ زین الدین عاملی در تفسیر آیه9 سوره حجر می فرماید: یعنی خدا قرآن را از هر دگرگونی وتغییر و فزونی محافظت و پاسداری می نماید.

ص: 158

7. قاضی سیدنورالدين تستری، صاحب كتاب احقاق الحق می فرماید: آن چه برخی به شیعه اماميه نسبت داده اند که آنان به دگرگونی قرآن قائل هستند مورد پذیرش همه شیعیان نیست. تنها اندکی از آنان چنین عقیده ای دارند که در میان شیعیان به آنان اعتنایی نمی شود.

8 محمدبن حسین، معروف به بهاء الدین عاملی می فرماید: صحيح آن است که قرآن عظیم از هر گونه فزونی و کاستی مصون است. قرآن به دلیل تواتر روایات و نقل هزاران تن از صحابه ثابت و استوار است و همه آن در زمان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) گردآوری شده است.

9. فیض کاشانی صاحب کتاب وافی پس از آن که آیاتی از قبیل آیه9 حجر را بر عدم دگرگونی قرآن دلالت دارند، ذکر می کند، می فرماید: در این هنگام چگونه ممکن است تحریف و دگرگونی در قرآن راه یابد؟ علاوه بر این که روایات تحریف، مخالف کتاب خداست، پس باید این روایات را بی پایه دانست.

10. شیخ حر عاملی می فرماید: انسان کاوشگر در تاریخ و اخبار، به درستی می داند که قرآن به دلیل تواتر روایات و نقل هزاران تن از صحابه، ثابت و استوار است و در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) گردآوری شده و منظم بوده است.

11. محقق بزرگوار کاشف الغطاء در کتاب معروف خود کشف الغطاء می فرماید: شکی نیست که قرآن در پرتو حفظ و صیانت الهی، از هر کمبودی محفوظ مانده است، چنان که صریح قرآن و اتفاق نظر دانشمندان در همه عصرها بر آن گواهی میدهد.

12. رهبر انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (ره) می فرماید: هر کس به عنایت مسلمانان در مورد گرد آوری قرآن و نگهبانی و ضبط و تلاوت و نوشتن آن، آگاه باشد، بر بی پایگی پندار تحریف قرآن گواهی میدهد و آن را غیر قابل باور مییابد.

فعلی در عصر خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) جمع آوری شده بود و مسلمانان سخت به یاد گرفتن و حفظ آن اهمیتمی دادند و اصولا شخصیت افراد در آن عصر تا حد زیادی به این شناخته می شد که چه اندازه از آیات قرآن را حفظ کرده بودند. عدد حافظان قرآن به اندازهای زیاد بود که در تاریخ میخوانیم در یکی از جنگها که زمان ابوبکر واقع شد، چهارصد نفر از قاریان قرآن به قتل رسیدند. قرآن فقط قانون اساسی برای مسلمانان نبود بلکه همه چیز آنها را تشکیل می داد، مخصوصاً در آغاز اسلام هیچ کتابی جز آن نداشتند و تلاوت و قرائت و حفظ و تعلیم و تعلم مخصوص به قرآن بود. سنت حفظ قرآن از عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و به دستور و تأكید خود آن حضرت که در روایات زیادی وارد شده در تمام قرون و اعصار ادامه داشته است. با چنین وضعی هیچ گونه احتمالی در مورد تحریف قرآن امکان پذیر نیست.

2. نویسندگان وحی،یعنی کسانی که بعد ازنزول آیات قرآن بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را یادداشت می کردند که عدد آنها را از چهارده نفر تا چهل و سه نفر نوشته اند.

3. دعوت همه پیشوایان اسلام به قرآن موجود، بررسی کلمات پیشوایان بزرگ اسلام نشان می دهد که از همان آغاز اسلام همه یک زبان، مردم را به تلاوت و بررسی و عمل به همین قرآن موجود دعوت می کردند و این خود نشان میدهد که این کتاب آسمانی به صورت یک مجموعه دست نخورده در همه قرون از جمله قرون نخستین اسلام بوده است.

سخنان حضرت علی (علیه السلام) در نهج البلاغه گواه زنده این مدعا است: در خطبه 133 می خوانیم: کتاب خدا در میان شما است، سخن گویی است که هرگز زبانش به کندی نمی گراید و خانه ای که هیچ گاه ستونهایش فرو نمی ریزد و مایه عزت است آنچنان که یارانش هرگز مغلوب نمی شوند.)

در خطبه 176 میخوانیم : (بدانید که این قرآن نصیحت کنندهای است کههرگز در نصیحت خود غش و خیانت نمی کند و هدایت کننده ای است که هیچ گاه گمراه نمی سازد،.

هیچ کس با این قرآن همنشین نمی شود مگر این که از کنار آن با فزونی یا نقصان بر می خیزد، فزونی در هدایت و نقصان از گمراهی،. خداوند پاک، احدی را به مانند این قرآن اندرز نداده است، چرا که این ریسمان محکم الهی است و او وسیله مطمئن است.)

ص: 160

در خطبه 198 نیز می خوانیم: (سپس خداوند کتابی بر پیامبرش نازل کرد که نوری است خاموش نشدنی و چراغی پر فروغ است که به تاریکی نمی گراید، طریقه ای است که رهروانش گمراه نمی شوند و مایه جدایی حق از باطل است که برهانش خاموش نمی گردد.)

4. اصولا پس از قبول خاتمیت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و این که آیین اسلام آخرین آیین الهی است و رسالت قرآن تا پایان جهان برقرار خواهد بود چگونه می توان باور کرد که خدا این یگانه سند اسلام و پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) را پاسداری نکند. تحریف قرآن با جاودانگی اسلام طی هزاران سال و تا پایان جهان مفهومی نخواهد داشت.

5. روایات ثقلین که با طرق معتبر و متعدد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده خوددلیل دیگری بر اصالت قرآن و محفوظ بودن آن ازهردگرگونی است. زیرا طبق این روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: (من از میان شما می روم و دو چیز گرانمایه را برای شما به یادگار می گذارم، نخست قرآن و دیگری اهل بیت من است که اگر دست از دامن این دو بر ندارید هرگز گمراه نخواهید شد.) این حدیث از احادیث متواتر اسلامی است که هر دو گروه شیعه و سنی آن را نقل کرده اند. از این بیان نیز به روشنی معلوم می گردد که از نظر شیعه، کتاب خدا، قرآن هرگز دچار دگرگونی نخواهد شد، زیرا اگر تحریف در قرآن راه یابد، تمسک به آن موجب هدایت و رفع گمراهی نمیشود و این نتیجه، با نص این روایت متواتر، ناسازگار است.

و قرآن به عنوان یک معیار سنجش مطمئن اخبار صدق و کذب به مسلمانان معرفی شده و در روایات زیادی که در منابع اسلامی آمده میخوانیم که در صدق و کذب هر حدیثی شک کردید آن را به قرآن عرضه کنید، هر حدیثی موافق قرآن است حق است و هر حدیثی مخالف آن است نادرست است. اما صادق (علیه السلام) می فرماید: «الَم يوافِق مِنَ الحديثَ القرآنَ فَهوزخُرف» هر سخنی که با قرآن سازگار نباشد، بیهوده باطل است.(1)

طبق این روایت نیز به خوبی روشن می گردد که دگرگونی در قرآن راه نداردواین کتاب تا ابد می تواند به عنوان میزان شناخت حق و باطل قلمداد شود.(2)

ص: 161

طبق آیات115 سوره انعام و 42 سوره فصلت نیز به روشنی مشخص می شود که هیچ گونه تحریفی در قرآن رخ نداده است و این آیات نفی هر گونه تحریف، چه از نظر نقصان و چه اضافه از قرآن مجید می کنند جمله (لا مبدل لكلماته) در سوره انعام اشاره به این است که هیچ کس نمی تواند تغییر و تبدیلی نه از نظر لفظ و نه از نظر اخبار و نه از نظر احکام در قرآن ایجاد کند و همیشه این کتاب آسمانی است که باید تا آخر دنیا راهنمای جهانیان باشد تا از دستبرد خائنان و تحریف کنندگان مصون و محفظ خواهد بماند.(1)

لازم به ذکر است که یکی از وجوه بارز اعجاز قرآن کریم، تحریف ناپذیری آن است.

ص: 162

ص: 164

آدم: آدم به زبان عربییعنی در آوردن، ساختن، خاک سرخ و نام نخستین بشر و نام نخستین پیامبرخدا است. آدم، اَب البشر است.

آزَر: آزر نام پدرِمادریا عموی حضرت ابراهیم (علیه السلام) است. نام پدر ابراهیم (علیه السلام) به نقل تاریخ، تارخ و یاتارح بوده است.

ابراهيم: جدّ اول حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) و پیامبران بنی اسرائیل است و مورد تصدیق مسلمين و یهود و نصاری می باشد. دین مبین اسلام همان دین ابراهیم (علیه السلام) است. ابراهیمیعنی پدر مهربان.

ابلیس: ابلیس نام دیگر شیطان است. موجودی زنده، باشعور، مكلف، نامرئی و فریبکار است که از جنیان می باشد.(1) ابلیس،اَب الجن است. باید دانست که به نظر برخی کلمه ابلیس از بَلَسَ و اِبلاس گرفته شده است که به معناییأس و نا امیدی و حیرت می باشد. اما برخی دیگر گفته اند ابلیس لغتییونانی است و به معنینَمّام و مُفتری است. ابلیس موجودی که خیر و نیکی در نزد او وجود ندارد و از او به مردمان پیوسته شر و بدی می رسد.

ص: 165

اَبی لهب: عموی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) است و او را برای زیبایی اش ابولهب می گفتند. دو گونه اش گویی شعله می کشیدند. بعضی گفته اند غرض از ابولهب برای او، تحکم و اثبات آتش است

احقاف: احقاف جمع حقف است به معنی تپه ریگیا ریگزار. احقاف نام سرزمینی است در جنوب جزیره العرب و از قسمت های ربع الخالي (وادی دهناء) است و در روزگار گذشته مسکن قوم عاد بود که حضرت هود بر آنها مبعوث شد و از آیات قرآن معلوم می شود که در آن روزگار احقاف سرزمینی آباد و پرحاصل بوده، اما اکنون جز بیابان خشک و غیر قابل سکونت نیست.

احمد: احمد اسمی از اسماء پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و احمد از حمد است و حمد به معنی ستایش و ستودن می باشد. احمد با لفظ بشارت داده شده در انجیل مطابقت دارد و مراد از فارقلیط در انجیل میباشد.

ادریس: یکی از پیامبران خدا است. او جد پدر نوح است و اسم او در تورات، اخنوخ است. گفته شده است او دراثر کثرت درس و دراست و تدریس کتب، ادریس نامیده شده است.

اِرَم: ارم یعنی سنگهایی که رو هم چیده شده اند برای نشان دادن راه دربیابان. اِرم عمارت مخصوص و یا شهری با شکوه بود متعلق به قوه عاد که نظیر آن تا آن روز ساخته نشده بود. برخی نیز گفته اند که اِرم نام قبیله باستانی عربستان است.

اسحاق: فرزند ابراهیم(علیه السلام) و برادر اسماعیل است. اسحاق در تورات، ایساک نامیده شده است و بنا به روایتی در شب عاشورا متولد گردید. اسحاق فرزند ابراهیم و ساره است هنگام تولد وی ابراهیم صد و بیست سال و یا صد سال داشته است.

اسرائیل: لقب يعقوب (علیه السلام) بن اسحاق است. بنی اسرائیل به فرزندان دوازده گانه حضرت یعقوب(علیه السلام) و اولاد آنها که به قوم یهود معروف اند گفته می شود. «ایل» به معنای خدا و «اِسری» به معنی بنده است. اسرائیلیعنی بنده خدا و برگزیده خدا.

اسلام: اسلام دین پیروان قرآن است و هر کس که به یگانگی خدا و نبوت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) و معاد اعتقاد داشته باشد مسلم و مسلمان نامیده می شود. در قرآن، اسلام هم به این معنی و هم به معنی مطلق دین و هم به معنی دین حنیف به کار رفته و بیشتر مشتقات آن به معنی مطلق تسلیم و انقیاد است.

ص: 166

اسماعيل: نام دو نفر از پیامبران است: 1. اسماعیل بن ابراهیم (علیه السلام) 2. اسماعیل بن حزقیلیکی از انبياء بنی اسرائیل، اسماعیل (علیه السلام) به همراه پدرش ابراهیم (علیه السلام) معبدی بنا کرد که به سبب چهار گوشه بودن به کعبه معروف گشت که در آغاز، پرستش در آن معبد بنا بر آموزش ابراهیم (علیه السلام) بود و مردم خدا و الله را می پرستیدند.

اسم عبرانی اسماعیل، يشمعیل است یعنی خدا آواز او را می شنود. دقت شود که اسماعیل صادق الوعد، اسمعیل بن ابراهیم نیست.

اصحاب الاُخدُود: اُخدود به معنی خندق و گودال است. اصحاب اخدود جمعی از مردان و زنان مؤمن بودند که آنها را به خاطر دین و ایمانشان در خندق آتش انداختند.

اصحاب الأعراف: اعراف به معنییال اسب، کاکل خروس و قسمتهای بلند کوه و تپه است. اصحاب اعراف یا اهل اعراف، مردان ممتازی هستند که به اهل بهشت فرمان دخول میدهند و بهشتیان را به رخ اهل جهنم می کشند و اهل بهشت را سلام می گویند. اصحاب الأعراف، انبیاء، اوصیاء، ائمه صدیقین و شهدا هستند و در قیامت حق سخن گفتن دارند به اذن و اجازه خدا.

اصحاب الأيكه: ایکه به معنی جنگل، بیشه و نیزار است. جایی که درختان بسیار دارد، مراد از اصحاب ایکه در قرآن، قوم حضرت شعیب (علیه السلام) است، که بر اثر گناه و ستم و طغيان هلاک شدند.

اصحاب الجنه: جنت به معنی باغ و بستان است. اصحاب الجنه یعنی صاحبان و اهل باغ. قرآن قصه اصحاب الجنه را بیان می کند تا عبرتی باشد برای ثروتمندان خودخواه و مغرور. اصحاب الجنه یعنی صاحبان باغ، آنها کسانی بودند که بعد از مرگ پدر که فردی خیر و نیکوکار بود صاحب باغ پدر می شوند و به خاطر بخل و حرص به محرومان و نیازمندان کمک نمی کنند. به امر و خواست خداوند باغ پربار و سرسبز آنها در آتش می سوزد و خاکستر میشود.

اصحاب الحجر: حجر به معنی سنگ است. اصحاب حجر، قوم حضرت ثمود(علیه السلام) هستند. چون نام شهری که در آن زندگی می کردند حجر بود به این نام خوانده می شدند. حجر نام درهای بود که مردم در آن ساکن بودند. برخی گفته اند چون این قوم در محلی محصور به کوه ها و سنگها زندگی می کردند و خانه هایشان را در کوه ها و سنگها می تراشیدند، اصحاب حجرخوانده شده اند.

ص: 167

اصحاب الرس:رس در اصل به معنی اثر مختصر است. و گاهی آن را چاه معنی می کنند. نامیدن قومی به این نام یا به خاطر آن است که اثر بسیار کمی از آن ها به جای مانده یا به جهت آن است که آن چاهها آب فراوان داشتند و یا به واسطه فرو کشیدن چاه هایشان هلاک و نابود شدند. برخی عقیده دارند که اصحاب رس، طایفه ای بودند که در یمامه می زیستند و پیامبری به نام حنظله بر آنها مبعوث شد و آنان وی را تکذیب کردند و در چاهش افکندند. بعضی دیگر اصحاب رس را اشاره به مردم زمان شعیب می دانند که بت پرست بودند و دارای گوسفندان بسیار و چاههای آب، ورس نام چاه بزرگی بود که فروکش کرد واهل آن جا را فرو بردو هلاک کرد. بعضی دیگر عقیده دارند که رس قریه ای در سرزمینیمامه بود که عده ای از بقایای قوم ثمود در آن زندگی می کردند و در اثر طغیان و سرکشی هلاک شدند. بعضی می گویند عدهای از عربهای پیشین بودند که میان شام و حجاز می زیستند. بعضی از تفاسیر اصحاب رس را از بقای عاد و ثمود می شناسند. بعضی دیگر از مفسران که با نام ارس آشنا شده اند، رس را بر ارس در شمال آذربایجان منطبق کرده اند. برخی دیگر گفته اند که آنها مردمی بودند که در انطاکیه شام زندگی می کردند و پیامبرشان حبیب نجار بود. جایی دیگر نقل شده است که آنها قومی بودند که درخت صنوبری را می پرستیدند و به آن شاه درخت می گفتند. و آن درختی بود که «یافث» فرزند نوح(علیه السلام) بعد از طوفان در کنارهای به نام «روشن آب » کاشته بود، آنها دوازده شهر آباد داشتند که بر کنار نهری به نام «رس» بود. هنگامی که آنها در کفر و بت پرستی فرورفتند، خداوند پیامبری از بنی اسرائیل به سوی آنها فرستاد تا آن ها را به عبادت خداوند یگانه و ترک شرک دعوت کنند اما آنها به پیامبر ایمان نیاوردند. پیامبر دعا کرد و درخت صنوبر خشکید. آنها تصمیم به قتل پیامبر گرفتند، چاهی کنده و پیامبر را در آن افکندند و بر بالای آن چاه نشستند و ناله پیامبر را شنیدند تا پیامبر جان سپرد. خداوند به خاطر این اعمال زشت، آنها را به عذاب شدید گرفتار کردونابود ساخت.

اصحاب السبت: سبت به معنی بریدن و قطع کردن است. سبت، قطع عمل در شریعت موسی است. سبت اسم آن روزی است که قوم یهود از تمامی اعمال خود دست کشیده، استراحت می کردند. این لفظ از عبرانی، معرب گشته و معنی استراحت می دهد. حکم چهارم از احکام عشره که امر به حفظ روز سبت می دهد. اصحاب سبت قومی از یهود بودند که در کنار دریا سکنی داشتند، شغل آنها

ص: 168

ماهیگیری بود، اصحاب سبت روز شنبه را محترم نشمرده و در آن روز دست از کار نکشیدند. گروهی از مردم شهر، آنان را نهی از منکر کردند. اما توجهی نکرده و همچنان به کار خود مشغول بودند. خداوند آنهارا به خاطر خطا و گناهشان و اصرار بر آن و تجاوز در کار حرام چون بوزینگان کرد و آنان را که نسبت به ایشان بی اعتنا بودند و آنها را نهی از منکر و نصیحت نکردند، دچار عذابی سخت کرد اما ناصحان و آنها که نهی از منکر می کردند نجات یافتند.

اصحاب الفيل: پادشاه یمن ابرهه بن صباح اشرم بود. او در یمن کلیسایی بسیار زیبا و مهمی بنا کرد که مانند آن در آن زمان در کره زمین وجود نداشت. به دنبال آن تصمیم گرفت مردم جزیره عربستان را به جای کعبه به سوی آن فراخواند و آنجا را کانون حج عرب سازد و مرکزیت مهم مکه را به آن جا منتقل کند. برای همین منظور مبلغان بسیاری به اطراف و درمیان قبایل عرب و سرزمین حجاز فرستاد. اعراب که سخت به مکه وکعبه علاقه داشتند وآنرا ازآثار بزرگ ابراهیم خلیل میدانستند احساس خطر کردند. طبق بعضی از روایات گروهی از عرب مخفیانه کلیسای ابرهه را آتش زدند و به نقلی دیگر مخفیانه آنجا را کثیف و آلوده کردند و به این ترتیب در برابر ایندعوت عکس العمل شدید نشان دادند و معبد ابرهه را بی اعتبار کردند. ابرهه سخت خشمگین شد و تصمیم گرفت خانه کعبه را به کلی ویران سازد. او با لشکر عظیمی به سوی مکه رفت، در این لشکر کشی خود ابرهه به عنوان فرمانده، سوار بر فیل بود چندی از لشکریانش نیز سوار بر فیل بودند برای همین آنان را اصحاب فیل گفته اند. هنگامی که نزدیک مکه رسیدند کسانی را فرستاد تا شتران و اموال اهل مکه را به غارت ببرند. در این میان دویست شتر از عبدالمطلب غارت شد. ابرهه، بزرگ مکه را به نزد خود فراخواند. عبدالمطلب که بزرگ مکه محسوب می شد به نزد او رفت. ابرهه به عبدالمطلب گفت حاجت و خواست شما چیست؟ عبدالمطلب گفت: حاجتم این است که دویست شتری که از من غارت شد را باز گردانید. ابرهه سخت تعجب کرد و گفت من برای ویران کردن کعبه که دین تو و اجداد توست به این جا آمده ام و تو درباره شتران سخن می گویی. عبدالمطلب گفت من صاحب شترانم و این خانه صاحبی دارد که از آن دفاع می کند. ابرهه و لشکر انبوهش به طرف مکه و خانه کعبه حرکت کردند در این هنگام پرندگانی همانند پرستو در آسمان مشاهده شدند که هریک از آنها سه عدد سنگ ریزه با خود همراه داشت یکی به منقار

ص: 169

و دو تا در پنجه ها. این سنگریزه ها را بر سرلشکریان فروریختند، به هر کدام از آنها اصابت می کرد، هلاک می شد. وحشت عجیبی بر لشکر سایه افکند و تمام سپاه هلاک و نابود شد.

اصحاب القريه: خداوند حکایت اصحاب قریه را در قرآن چنین بیان می فرماید: از طرف خدا یا از طرف عیسی (علیه السلام) به فرمان خدا دوتن رسول برای هدایت اصحاب قریه فرستادیم، لكن آن قوم رسولان را تکذیب کردند و سپس آن دو رسول را به وسیله رسول سومی تأیید کردیم. باز مردم گفتند، شما مانند بشر هستید و فرقی با ما ندارید تا مقام رسالت داشته باشید. خداوند هیچ حکمی نفرستاده است و شما فقط دروغ به می پردازید. رسولان گفتند: پروردگار ما میداند که ما فرستاده برشمائیم و جز تبلیغ صریح و روشن وظیفه ای نداریم. مردم به آنها گفتند: نام شما یا بودن شما در این شهر شوم است اگر از تبلیغات خود دست بر ندارید شما را سنگسار خواهیم کرد. رسولان گفتند: بدبختی شما با خود شماست چه که شما اسرافکار هستید و از شنیدن حقایق متذکر نمی شوید. از این قوم تنها یک نفر به رسولان ایمان آورد و هدایت شد و دیگران همه دچار عذاب الهی شدند و نابود شدند.

اصحاب الكهف: كهف به معنی غار وسیع است. داستان اصحاب کهف درقرآن، ماجرای چند نفر جوان موحد است که نور ایمان در قلبشان تابیده و از میان قوم بت پرست خویش بیرون رفته و در غاری به فکر استراحت دراز کشیدند و مدت سیصد و نه سال خفته و بعد بیدار شدند و در اثر احساس گرسنگییکی را به شهر فرستادند تا طعامی بخرد و بیاموزد. و چون از خواب طولانی خویش بی خبر بودند به فرستاده گفتند که به مردم شناسایی ندهد. او چون به شهر آمد پول سیصد سال پیش را به دکاندار نشان داد. دکاندار از وی خواست بگوید که آن پول را از کجا آورده است. بالاخره خواب طولانی آنها هم به خودشان و هم به مردم روشن گشت. سپس آنها در همان غار مردند و به یادشان مسجدی بالای غار بنا شد. اصحاب کهف در فاصله بعد از میلاد مسیح (علیه السلام) و قبل از بعثت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) بودند و پادشاهی که از ترس او، به غار پناه بردند دقیانوسیا ذوقيوس یادسیوس نام داشته است. او با آن که پادشاهی با تدبیر بوده ولی با نصاری بدرفتاری می کرده است.

به عقیده غالب مفسران اصحاب رقیم نام دیگری است برای اصحاب کهف، رقیم در اصل از ماده رقم به معنی نوشتن است و علت این نام گذاری برای اصحاب کهف این است که سرانجام نام آنها را بر

ص: 170

لوحه ای نوشته و بردرغارنصب کردند. و بعضی نیز رقیم را نام کوهی می دانند که غار در آن واقع شده بود. و بعضی آن را نام سرزمینی میدانند که کوه در آن بوده و بعضی دیگر آن را نام شهر و دیاری که اصحاب کهف از آن بیرون آمدند. اصحاب کهف، شش نفر بودهاند که اسامی ایشان به روایتی: یمليخا، مَكسَلَمينا، مَحشَطلينا، مَرطونُس، اساطونس و اَفطونُس بوده و به روايتي ديگر : يمليخا، مكسلمينا، مرطوس، يَنينوس، سارينوس وذوانَيوانس بوده است. همراه اصحاب كهف، سگي بوده كه آن را قطمير يا صهبا یا بسیط گفته اند.

اصحاب مَدیَن: مردم مدین را که حضرت شعیب (علیه السلام) بر آنان مبعوث شد، اصحاب مدین گویند. قوم حضرت شعیب (علیه السلام) بودند که بر اثر تبهکاری و طغیان و گوش ندادن به سخن پیامبر خود دچار عذاب الهی شدند و به وسیله ابر آتشبار به هلاکت رسیدند.

الله: الله اسم علم است برای ذات واجب الوجود، خداوند تبارک و تعالی که جامع صفات جماليه و جلالیه می باشد. مهمترین صفات خداوند در قرآن عبارتند از:

1. یگانگی و بی همتا بودن.

2. خدای واحد و یگانه خالق و آفریننده همه اشیاء و موجودات و همه جهانیان می باشد.

3. خداوند یگانه احد، تربیت کننده و مربی همه مخلوقات چه مادی و غیرمادی می باشد و او مدبر همه پدیدها و موجودات و مخلوقات است

4. خدای واحدی که جز او خدایی وجود ندارد، بر همه چیز قادر و توانا، عالم و دانا می باشد و همه هستی در تحت علم و قدرت و تدبیر اوست.

5. حیات و مرگ همه موجودات وابسته به اراده اوست و اوست که حیات می بخشد و حیات موجودات زنده را می گیرد.

6. همان گونه که مبدأ و آغاز و شروع آفرینش از اوست، اعاده و بازگشت و مرجع همه موجودات نیز به سوی اوست.

7. او نور آسمانها و زمین است و زندگی و حرکت و وجود و حیات همه موجودات از اوست.

ص: 171

8.او معبودی است یگانه و بی همتا که هیچ شریک و نظیری ندارد و هیچ فرزندی برایاو نبوده و نیست و هرگز همتا و همانندی نداشته و ندارد.

9. خداوند هر لحظه در کاری است. همه از او طلب می کنند. از او استمداد می جویند. دست نیاز به سوی او دراز می کنند و همه فقیر و محتاج و نیازمند به او هستند.

10. عزت و ذلت، ملک و قدرت و حکومت افراد بشر وابسته به اراده او است. خداست که نیرو می دهد، قدرت می دهد، عزت و ذلت می دهد.

11. هدایت و گمراهی همگان به دست اوست.

12. خداوند است که دانه را می شکافد، مرده را زنده و زنده را از مرده بیرون می آورد و اوست که می گریاند و می خنداند، می میراند و زنده می کند، نر و ماده را می آفریند، اوست که بی نیاز می کند، عطا می کند، غذا می دهد و مریض را شفا می بخشد.

13. رزق و روزی مادی و معنوی موجودات و انسانها در دست اوست.

14. او به اندازه قدرت و توانایی و بر اساس حکمت و عدالت و مصلحت برای انس وجن تعیین تکلیف می کند.

15. مرگ پایان زندگی نیست و با مرگ همه به سوی او باز می گردند.

16. او بسیاری از افراد و کارها را دوست ندارد از جمله: تجاوز و تجاوزگران، فساد ومفسدان، کفر و کافران، گناه و گناهکاران، ظلم و ظالمان، فخرفروشی و فخرفروشان، خیانت و خائنان، اسراف و مسرفان و استکبار و مستکبران.

17. اما دوستان خدا عبارتنداز:نیکو کاران، توبه کاران، پاکیزه ها،پرهیزکاران، بردباران، توکل کنندگان، دادگران و مجاهدان و جنگجویان.

18. وجود خدا امری بدیهی، فطری و برهانی است و دلایل قطعی وجود و یگانگی او را برای همگان روشن می سازد که قرآن بیشتر بر برهان نظم و توجه به نشانه های وجود خدا در عالم طبیعت تأکید کرده است.

ص: 172

19. قرآن خداوند را صاحب اسماء نیکو و نام های پسندیده و زیبا و خاصی دانسته است که در اصطلاح آنها را اسماء الحُسنی می گویند.

اِلياس: الیاس نام یکی از پیامبران خداست و از این که در قرآن در ردیف انبیاء بنی اسرائیل شمرده شده، می توان به دست آورد که از پیامبران بنی اسرائیل وازاولاد هارون برادر موسی(علیه السلام) می باشد. قومی که الیاس بر آنها مبعوث شد، بت پرست بودند و نام بتشان بَعل بود. مردم او را تکذیب کردند و در نتیجه دچار عذاب خداوند شدند مگر بندگان خاص خدا که هدایت شدند. برخی عقیده دارند که الیاس همان ادريس نبی می باشد که جد حضرت نوح (علیه السلام) بود و برخی دیگر گفته اند الباس همان خضر است در حالی که بعضی معتقدند الیاس از دوستان خضر (علیه السلام) است و هر دو زنده اند.

اِلیاسین: برخی می گویند آل یاسین تعبیر دیگری از الیاس، پیامبر بزرگ خدا می باشد. بعضی دیگر می گویند مقصود از آل یاسین، کلیه کسانی که به الیاس (علیه السلام) مربوط بودند و پیرو مکتب او شدند. عده ای نیزمی گویند: آل یاسین با الف ممدوده ترکیبی است از کلمه «آل» و «یاسین» ، یاسین طبق نقلی نام پدر الیاس است و طبق نقل دیگری از نام های پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) است. بنابراین «آل یاسین» به معنی خاندان پیغمبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و یا خاندان یاسین پدر الياس می باشد.

اليسع: او یکی از پیامبران بزرگ الهی بوده است و در زمره کسانی است که خدا درباره آنها می فرماید: «هریک از آنها را بر جهانیان برتری دادیم» بعضی معتقدند او همان یوشع بن نون، پیامبر معروف بنی اسرائیل است. از بیان قرآن روشن می شود که او از دودمان ابراهیم (علیه السلام) است ولی مشخص نشده که از پیامبران بنی اسرائیل بوده یا نه. بعضی گفته اند اليشع فرزند شافات است که اليشع در زبان عبری به معنی ناجی و شافات به معنی قاضی می باشد. برخی دیگر عقیده دارند که او (اليسع) از پیامبران بنی اسرائیل است و از فرزندان ایوب(علیه السلام) می باشد.

ص: 173

انجیل: نام کتابی که بر حضرت عیسی (علیه السلام) نازل شد انجيل لفظ یونانی است به معنی مژده و بشارت. انجيل د قرآن مجید همیشه به لفظ مفرد ذکر می شود و مفهوم آن مغایر با مفهومی است که مسیحیان از این لفظ در نظر دارند که در نظر ایشان انجیل بر مجموعه کتب جدید و همچنین بر هریک از کتاب های چهارگانه «متی، مرقس، لوقا و يوحنا» اطلاق می گردد. باید دانست که انجيل واقعی که قرآن از آن نام برده و ویژگی آن را گفته است همان کتاب مقدس عیسی (علیه السلام) می باشد که از بین رفته و اناجیل فعلی پس از آن حضرت، بعضی به وسیله شاگردان آن حضرت و بعضی بوسیله دیگران نوشته شده اند و قدیمی ترین آنها انجیل متی است. کلیسا اناجیل چهارگانه فوق را که کاملا با تعلیم خود کلیسا موافق و مطابق بود، انتخاب و تأیید کرد و به جز این چهار انجیل بقيه اناجیل را تحریم کرد. از جمله انجیل های تحریم شده توسط کلیسا، انجیل«برنابا» است و علت اصلی آن که کشیشان با شدت هر چه تمامتر با این انجيل مبارزه می کرده و می کنند این است که در این کتاب مكرراً و صریحاً به آمدن پیغمبر اسلام بشارت داده شده و به علاوه تصریح کرده است که عیسی به دار آویخته نشده بلکه یهودای اسخریوطی به جای او اشتباهاً به دار آویخته و کشته شد و این مطلب کاملاً مخالف آنچه در اناجیل چهارگانه آمده، می باشد.

ایوب: از انبياء مشهور خداوند است که بهترین نمونه شکیبایی، فروتنی و ایمان به خداونداست. نام حضرت ایوب(علیه السلام) در تورات «جوب Jobe » »به معنی باز گشت کننده است.

بابِل: شهر معروف باستانی درعراق که بردوجانب رود فرات بنا شد. مردم بابل به سحر و جادو گری و ستاره شناسی معروف بودند و سحر و جادو از این مملکت به کشور سلیمان (علیه السلام) رفت. خداوند دو فرشته خود«هاروت و ماروت» را به صورت انسان مأمور ساخت که به سرزمین بابل بروند و عوامل سحر و طريق أبطال آن را به مردم بیاموزند تا بتواند خود را از شر ساحران بر کنار دارند.

بَدر: نام محلی است میان مکه و مدینه که در میان دو رشته کوه واقع شده است، جانب شرقی به نام عدوه الصونی و جانب غربی را عدوه الدنيا می گفتند و سلسله کوه جنوب را اَسفل می نامیدند.

ص: 174

بدر نام نخستین جنگ سخت میان مسلمین و قریش است که در ماه رمضان سال دوم هجرت روز جمعه یا دوشنبه، میانیاران ابوسفیان و اصحاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) اتفاق افتاده و غلبه و پیروزی با یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود. این غزوه در تقویت روحیه مسلمانان اهمیتی بسزا داشته و شالوده پیشرفت اسلام و ارعاب قریش و قبایل دیگر عرب به وسیله این غزوه محکم گردیده است.

بَعل: نام بتی بود در بعلبک و این نام از نام آن بت گرفته شده است. بعلبک به زبان یونانی یعنی شهر خورشید. بَعل به عنوان خدای خورشید پرستیده می شد. این بت از جنس طلا بود و قوم حضرت الیاس (علیه السلام) آن را می پرستیدند. از جمله آداب پرستش بعل، آتش افروختن در مکان های مرتفع و گذراندن قربانی های حیوانییا انسانی از آتش بوده است.

بنی اسرائیل: اسرائيل لقب حضرت یعقوب (علیه السلام) است و بنی اسرائیلیعنی نوادگان اسرائیل،یعنی فرزندان و نوادگان يعقوب (علیه السلام).

تُبَّع: لقب پادشاهان یمن است چنان که فرعون لقب پادشاهان مصر، قیصر لقب پادشاهان روم و کسری لقب پادشان ایران بود. علت این تسمیه آن است که شاهان تبّع در سیاست و زمامداری تابع یکدیگر بوده و از یک نقشه پیروی می کرده اند یا تبّع پادشاهی است که ملت از وی پیروی می کنند. قرآن مجید در نابود شدن قوم تُبّع صریح است ولی از خود تبّع چیزی نگفته است. برخی عقیده دارند که احتمال می رود تَبّع نام یکی از پیامبران باشد چون از ویذَّمی نشده و قوم تبّع مانند قوم نوح (علیه السلام) و قوم ابراهیم (علیه السلام) باشد که هر دو پیامبرند و نه مثل قوم فرعون که مبغوض و ملعون است.

تورات: در لغت عبری توره و توریه تلفظ می شود و به معنی شریعت یا ناموس است. تورات کتابی بود که به صورت الواح بر حضرت موسی بن عمران(علیه السلام) نازل گردیده و آن غیر از تورات موجود است. خلاصه نظر قرآن را درباره تورات فعلی که در دست یهودیان است می توان در چهار جمله خلاصه کرد مقداری از تورات فعلی همان تورات اصلی است، قسمت دیگری از بین رفته است، مقداری بر آن اضافه شده و در آن تغییر و تبدیل رخ داده است. یهودیان تورات را بر اسفار پنجگانه یعنی سفر تکوین، سفر خروج، سفر اعداد، سفر

ص: 175

لاویان و سفر تثنیه، اطلاق می کنند. گاهی نیز تورات بر مجموعه کتب عهد عتیق اطلاق می گردد. به طور قطع اسفار پنجگانه بعد از فوت حضرت موسی (علیه السلام) نوشته شده است این اسفار که تورات کنونی را تشکیل می دهند تأليف شخص معینی نیستند بلکه در تاریخها و زمان های مختلف نوشته شده اند مثلاً تاريخ تأليف سفر خروج قرن نهم و تاریخ تأليف سفر تثنيه قرن هشتم و هفتم قبل از میلاد مسیح است.

ثمود: نام یکی از قبایل عرب ما قبل تاریخ است قومی وحشی که در محلی به نام وادی القرى ما بين حجاز و شام سکونت داشتند. قوم ثمود بعد از قوم عاد، دارای بهترین تمدن در زمان خود بودند، از وسایل طبیعی استفاده کرده و کامیاب بودند در جلگه ها و همواری ها کاخهایی ساختند و از کوه ها و سنگها عمارتهامی تراشیدند و از یاد خدا غافل و از فساد و گناه پروایی نداشتند. حضرت صالح (علیه السلام) برای هدایت آنها مبعوث شد و هر چه تلاش کرد کمتر موفق شد و تنها عده کمی به او ایمان آوردند. معجزه حضرت صالح (علیه السلام) برای قوم ثمود، ناقه ای (شتری) بود که سرانجام به دست این قوم لجوج، کشته شد و پی گردید و به همین سبب عذاب الهی بر آنان نازل شد.عذاب آنها صاعقه آسمانی بود که تمام قوم را به هلاکت رساند.

جالوت: نام فرمانده لشکری بود که بنی اسرائیل به فرماندهی طالوت به جنگ آنها رفتند و با آن که لشکریان جالوت بسیار زیادترازبنی اسرائیل بودند ولی بنی اسرائیل با یاری خداوند و ایمان خودشان توانستند پیروز شود. حضرت داود(علیه السلام) نیزیکی از افراد بنی اسرائیل بود که توانست جالوت را در میدان جنگ بکشد.

جبرئیل: جبرئیل لفظی است عبرانی و اصل آن جبرئیل به معنی مرد خدا یاقوت خدا است. جبرئیل فرشته وحی است و مراد از روح و روح الامین در قرآن نیز جبریل می باشد. جبرئیل قرآن را بر قلب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل کرده است و طبق نص صریح قرآن فرشته وحی پیک محترمی است و در نزد خدا مکانت دارد و در میان ملائک مطاع و پیش خدا امین است و حامی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) مفسرین گفته اند جبرئیل زکریا را به تولد یحیی مژده داد و مبشر مریم به ولادت عیسی بود و او یکی از چهار فرشته مقرب خداست و از همه برتر است.

ص: 176

جودی: نام کوهی است که کشتی حضرت نوح (علیه السلام) بر آن نشست. برخی گفته اند که جودی کوهی است در نزدیکی موصل که با کوه های ارمنستان پیوسته است و اکراد در جوار آن زندگی می کنند. برخی دیگر عقیده دارند که کوه جودی همان کوه آرارات است که بین روسیه و ترکیه و ایران واقع است.

جهنم: جهنم به معنی خانه عذاب است، برخی آن را آتش آخرت معنا کرده اند. عدهای عقیده دارند جهنم از جهنام گرفته شده است به معنی چاه عمیق و بسیار ژرف و جهنم به واسطه عمیق بودن، جهنم خوانده شده است. جهنم در استعمال قرآن، محل عذاب آخرت و وعدگاه کفار و ستمگران است. از دیدگاه قرآن جهنم و آتش آخرت زنده و با شعور است و قدرت سخن گفتن و شنیدن دارد زیرا دار آخرت، زندگی حقیقی است و حیات بر تمام جزئیات آن احاطه دارد و جهنم و آتش نیز جزء آخرت اند. بعضی از مطالب قرآنی پیرامون جهنم

1. جهنم دارای هفت دراست که هر گروهی ازدوزخیان بایدازیک دروارد جهنم شوند.(1)

2. جهنم دارای نگهبانان مخصوص می باشد که با اهل جهنم سخن می گویند و خطاب به منکران و مكذبان می گویند که در خواست تخفیف عذاب شما بی مورد و محال است.(2)

3. جهنم دارای مراتب و در کاتی است که منافقان در پست ترین آنها جای دارند.(3)

4. اهل جهنم نه می میرند و نه زنده هستند و هر گاه پوستشان عذاب ببیند و پخته شود، پوست دیگری جای آن را می گیرد.(4)

5. کسانی که طلا و نقره را گنج کرده و میاندوزند و در راه خدا انفاق نمی کنند در جهنم با همان طلا و نقره، پیشانی، پهلو و پشت آنان را داغ می نهند.(5)

ص: 177

6. هیزم جهنم، سنگ و آدمی است.(1)

7. موکلان سخت گیر و غلاظ و شداد جهنم نوزده فرشته هستند که «زبانیه» نامیده می شوند.(2)

8. هر گناهکاری که به جهنم برده می شود، او را سائق و شاهدی همراهی می کند.(3)

9. هرچه از گناهکاران به جهنم وارد شود، بازهم جهنم طعمه بیشتری می طلبد.(4)

10. جهنم در روز قیامت احضار می شود.(5)

11. در آخرین طبقه جهنم درخت زقوم روئیده است که شکوفه آن گویی سر شیاطین است.(6)

12. خوراک اهل جهنم، غسلین (چرک و خون)، ضریع (نوعی خار) و زقوم (نوع گیاه بدبو، بدطعم وتلخ) و نوشیدنی آنها حميم ( آب فوق العاده داغ و سوزان) می باشد که آن را چنان حریصانه می نوشند همانند نوشیدن شترانی که به بیماری استسقا مبتلا شده اند.(7)

13. بعضی از اهل جهنم در عذاب مُخلّد خواهند بود، تا وقتی که آسمان و زمین برپا است عذاب خواهند کشید. باید دانست خلود به معنای بقای طولانی می باشد و به تنهایی دلیل بر ابدیت نیست مگر این که قید (ابداً) بر سر آن آورده شود مانند آیات100 توبه، 11 طلاق، 9 تغابن، 169نساء و 23 جن .(8)

حنیف: به معنی دین پاک فطری است در لغت قرآن. و نیز گفته اند حنیف کسی است که بردین راست است و به اسلام مایل و در آن ثابت است. حنیف کسی است که از بدی به نیکی میل کند. حضرت ابراهیم (علیه السلام) صاحب ملت حنیف است که در مقابل ستاره پرستان و بت پرستان قولا وعملا قيام کرد. همه انبیاء الهی پس از ابراهیم (علیه السلام) نیز آئین حنیف داشته اند وآئین حنیف به وسیله حضرتمحمد(صلی الله علیه و آله) پیامبر گرامی اسلام به کمال رسید و کامل شد و دین مقدس اسلام، دین کامل حنیف است.

ص: 178

حُنَین: نام بیابانی است ما بين طائف و مکّه که جنگ معروف حنین در آن اتفاق افتاد و قبیله هوازن و ثقيف بر سر مسلمانان ریخته و آن را شکست دادند و عده ای از مسلمین رو به فرار گذاشتند سپس خداوند به حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) یاری رساند و آن حضرت استقامت ورزید تا بالاخره مسلمانان فاتح و پیروزشدند.

داود: یکی از انبیاء بنی اسرائیل است و پدر حضرت سلیمان (علیه السلام). کتاب او زبور نام داشته است. حضرت داود(علیه السلام) در بیان قرآن کریم: او در جوانی از لشگریان سپاه طالوت بود و در میدان جنگ فرمانده دشمن را که جالوت نام داشت کُشت. خدا به او پادشاهی و حکمت داد و از آنچه می خواست به وی تعلیم داد. به هنگام ذکر خدا کوه ها و پرندگان با او هم آواز میشدند. خدا آهن را بر او نرم کرد و دستور داد که از آهن زره های وسیع بسازد. خدا او را در حکومت و قضاوت در زمین خلیفه و جانشین خویش کرد و دستور داد که در میان مردم به حق قضاوت کند. او بنده خدا بود و در بندگی خدا و حکومت و علم و جنگ نیرومند بود. او از افضل انبیاء و صاحب کتاب بود.کفار بنی اسرائیل به زبان داود(علیه السلام) و عیسی بن مریم (علیه السلام) لعنت شدند.

ذوالقرنين: قرن به معنی شاخ است، ذوالقرنینیعنی صاحب دوشاخ. در مورد این که ذوالقرنین چه کسی است، سه نظر وجود دارد که عبارتند از: اول:بعضی معتقدند او کسی جز «اسکندر مقدونی» نیست. دوم: جمعی از مورخین و مفسرین معتقدند ذوالقرنینیکی از پادشاهان یمن بوده است. سوم: طبق این نظر ذوالقرنين همان «کوروش کبیر» پادشاه هخامنشی است.

شهرت ذوالقرنین در قرآن به خاطراعمال و رفتار پسندیده اوست واین که او از بندگان صالحخداوند بود. یکی ازمهمترین کارهای او، ساختن سدی محکم و نیرومند بین دو کوه برای جلوگیری از حمله قوم يأجوج و مأجوج و تأمین و امنیت مردمی که در پشت آن دو کوه و در آن منطقه کوهستانی سکونت داشتند. سدذوالقرنین از قطعات بزرگ آهن ساخته شد که این قطعات آهن را روی هم قرار دادند و زیر آنها آتشی درست کردند تا قطعات آهن نرم و گداخته شده و به هم جوش بخورند سپس مس ذوب شده روی سد آهنی ریخت تا آن را از نفوذ هوا و پوسیدگی حفظ کند.

ص: 179

ذوالکفل: ذکر نام ذوالکفل بعد از نام پیامبرانی چون اسماعیل (علیه السلام) و ادریس(علیه السلام)، در قرآن مجید، گواهی است بر پیامبر بودن او. بعضی معتقدندکه او از پیامبران بنی اسرائیل است، وی را فرزند ایوب(علیه السلام) می دانند که اسم اصلیش «بشر» یا «شیر»یا «شرف» بوده است و بعضی او را همان حزقیل پیامبر، میدانند. کفل هم به معنی نصیب و بهره است و هم به معنی کفالت وعهده داری.

در مورد علت نامگذاری او به این نام، بعضی گفته اند: چون خداوند نصيب وافری از ثواب و رحمتش به او مرحمت فرمود: «ذو الكفل يا ذا الكفل» یعنی صاحب بهره وافی، نامیده شد.

بعضی دیگر گفته اند: چون او تعهد کرده بود که شب ها را به عبادت برخیزد و روزها را روزه دارد و هنگام قضاوت هرگز خشم نگیرد و بر سر این عهد و پیمان باقی ماند این لقب به او داده شد. حزقیلیعنی دارنده عبا یا رداء. عده ای گفته اند ذوالکفل همان حزقیل است که بخت النصر او را با عده زیادی از بنی اسرائیل به اسارت به بابل برد، ذوالکفل همان جا بود تا این که رحلت کرد. در زمانی که در بابل بود، بخت النصراورا با زنجیر زندانی کرد و او با کمال شکیبایی، این آزاربابلیان را تحمل کرد. قبر او در جایی میان نجف و حله، درعراق است.

ذَوالنُّون: نون به معنی ماهی بزرگ است یا به تعبیر دیگر نون به معنی وال یا نهنگ است. حضرت يونس (علیه السلام) به ذوالنون ملقب شد. ذوالنون یعنی دارنده ماهی،یونس نام یکی از پیامبر الهی بود و چون قومش او را نپذیرفتند از آنها رنجید سوار کشتی شد تا به جایی دور برود، هوا طوفانی شد واهل کشتی او را به دریا انداختند و ماهی بزرگی او را بلعید، و این تنبيه الهی بود برای یونس چون صبر و استقامت به خرج نداد.

رمضان و لیله القدر: رمضان نام ماه نهم از ماههای هجری قمری (عربی) است، ماهی که روزهبر آن بر مسلمین واجب است، ماه نزول قرآن. رمضان از رمض به معنی شدت تابش آفتاب بر خاک است. علت این تسمیه آن است که عرب نام ماه ها را با زمانی که در آن واقع شدند نام گذاری کردند. لیله القدر، یعنی شب تقدیر، شب اندازه گیری، شب تعيين بعضی از اشیاء، شب سرنوشت و اندازه گیری حوادث آینده. قرآن در شب قدر نازل شده و شب قدر در ماه رمضان است. شب قدر در بیان قرآن شبی است که در آن شب، قرآن به صورت دفعی بر قلب پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شد. شب قدر شبی است که از هزار

ص: 180

ماه برتر و بهتر است. شبی است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح. شب قدر به این جهت قدر نامیده شده که جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می شود. طبق آیات قرآن در شب قدر امور از هم متمایز و منفصل می شوند و تقدیرات از هم جدا و روشن می شوند و این که شب قدر همیشه وجود دارد. امام باقر(علیه السلام) فرموده: (در شب قدر به ولی امر (امام و پیامبر هر عصر) تفسیر امور سال به سال نازل می شود) و نیز می فرمایند: (در شب قدر هر شیء تا شب قدر آینده در آن سال مقدر و معین شود، از خیر، شر، طاعت، گناه، ولادت، مرگ و روزی و هر چه در آن سال تقدیر شده حتمی است و خدا را در آن مشیّت است) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: (عبادت شب قدر در سرنوشت نیکوییک ساله تأثیر بسزایی دارد).

روم: امپراطوری بزرگی بود و بر متصرفات وسیعی در آسیا و اروپا و آفریقا حکومت داشت و ایتالیا نیز قسمتی از آن محسوب می شد. میان آنها(رومیان) و اهل فارس (ایرانیان) جنگهای بزرگی واقع شده است. مخصوصا در نواحی شام که نزدیک به حجاز بود، جنگی رخ داد که با شکست رومیان تمام شد و قرآن خبر داد که روم پس از مغلوب شدن در عرض سه تا نه سال پیروز خواهد شد. مشركان دوست داشتند که فارس بر روم غلبه کند، چون فارس بت پرست بودند، و مسلمانان دوست داشتند که روم بر فارس پیروز گردد چون روم اهل کتاب بودند. غلبه و پیروزی نصیب فارس شد، مشرکان خوشحال و مسلمانان غمگین گشتند، در این وقت خدا آیه «غلبت الروم» را نازل فرمود و باعث تسلیت خاطر مسلمانان شد و این نوید را به آنان داد که همانگونه که روم مغلوب در کمتر از ده سال غلبه خواهد یافت مسلمانان نیز بر مشرکان غالب خواهند شد.

زبور: از آیات قرآن به دست می آید که زبور نام کتاب حضرت داود(علیه السلام) است. زبور در زبان اعراب جنوبی به معنی نوشته و کتاب است و جمع مکسر آن زُبر می باشد.

بعضی از تمثیلاتی که در قرآن موجود است در زبور هم وجود دارد از جمله تمثیل کلمه طیبه به «شجره طیبه» و تمثیل کلمه خبیثه به «شجره خبیثه» و همچنین تشیه زندگانی این جهان به کاه که باد به آسانی می پراکند. همچنین کلمات و حروفی در زبور هست که برای مفسرین مبهم مانده، نظير حروف مقطعه قرآن. این قبیل مشابهات ما را به این معنی هدایت می کند که قرآن وزبور و دیگر کتب آسمانی

ص: 181

همه ناشی از مصدر الهی هستند. البته واضح و آشکار است که در حال حاضر تنها کتاب آسمانی که هیچ گونه تحریفی در آن رخ نداده قرآن کریم است و سایر کتب آسمانی همه مورد تحریف قرار گرفته اند واین موضوع از آیات قرآن به آسانی روشن می شود از جمله از آیات13 و 41 سوره مائده.

زبوری که فعلا در دست است و مورد استناد یهودیان و مسیحیان می باشد شامل صدو پنجاه مزمور است که به پنج کتاب تقسیم می گردد و هفتاد و سه مزبور آن را به داود(علیه السلام) نسبت می دهند و بقیه را به اشخاص دیگریا به مؤلفين مجهول. به زبور، مزامیر داود هم گفته می شود.

زکریا: از انبیای مشهور بنی اسرائیل است. زکریا در زبان عبری «زاخاری» نامیده می شود و معنی ایننام آن است که خدا او را یاد می کند.

قرآن مجید از زکریا تحت دو عنوان یاد کرده است، یکی کفالت مریم ودیگری بشارت به تولد حضرت یحیی (علیه السلام) و مفاد این دو عنوان در قرآن و انجيل لوقا باب اول به هم نزدیک است. طبق آیات قرآن چون مادر مریم، او را به خدمت معبد بیت المقدس برد، برای تکفل و سرپرستی مریم قرعه کشیدند تا بالاخره کفالت مریم به عده زکریای نبی واگذار شد. هر وقت زکریا پیش مریم می آمد در نزد او رزقی بخصوص می دید. زکریا می گفت:این از کجاست؟ و مریم می گفت: از جانب خدا.

در مورد استجابت دعای زکریا درباره فرزند، در قرآن چنین آمده است: این خبر رحمت پروردگار با بنده خویش، زکریا است. آن دم که خدایش را نهانی ندا کرد و گفت: پروردگارا من استخوانم سست شده و سرم از پیری سپید گشته و در دعا کردن شقی و دست خالی نبوده ام در گذشته من دعا کرده ام و تو اجابت فرمودهای. من از بعد خویش از اقوام و اقربایم، بیم دارم و زنم گذشته از پیری همواره نازا بوده است. مرا به قدرت خویش فرزندی عطا فرما که از من و از خاندان یعقوب (طرف مادر) ارث برد و او را پسندیده گردان. خطاب رسید:ای زکریا ما تو را مژده پسری می دهیم که نامش یحیی است و از پیش، همنامی برای او قرار نداده ایم. زکریا گفت: خدایا برای من نشانه ای تعیین کن. ندا آمد: نشانه آن است که تو سه شب تمام توانی با مردم سخن بگویی.

زید: مراد از زید در قرآن، زید بن حارثه، پسر خوانده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است. پیامبر (صلی الله علیه و آله)، دختر عمه خویش، زینب بن جحش را برای زید به همسری گرفت. اما این ازدواج دیر نپائید و بر اثر ناسازگاریهای

ص: 182

اخلاقی میان طرفین منجر به طلاق شد، هرچند پیامبر (صلی الله علیه و آله) اصرار داشت که این طلاق رخ ندهد، اما رخ داد. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای جبران این شکست زینب در ازدواج، او را به فرمان خدا به همسری خود برگزید. پیامبر (صلی الله علیه و آله) با این عمل یکی از رسومات جاهلی را شکست، عرب جاهلیت، پسرخوانده را مانند پسر خود می دانستند و زن پسرخوانده را بر خود حرام می دانستند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) با این کار، عم حكم پسرخواندگی را در اسلام لغو کرد.

بعد از ازدواج خدیجه با پیامبر (صلی الله علیه و آله)، خدیجه برده ای به نام زید خریداری کرد و آن را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) بخشید، پیامبر هم او را آزاد و فرزند خوانده خود کرد. بعد از ظهور اسلام، زید مسلمانی مخلص و پیشتاز شد و موقعیت ممتازی در اسلام پیدا کرد. او یکی از فرماندهان لشکر اسلام در جنگ موته شد و در همان جنگ شربت شهادت نوشید.

سامری: اصل لفظ سامری در زبان عبری (شمری) است بنابراین، این لفظ کوچکترین ارتباطی با شهر« سامره» ندارد. سامری مرد خودخواه و منحرف و در عین حال با هوش بود که با جرأت و مهارت مخصوص با استفاده از نقاط ضعف بنی اسرائیل توانست چنان فتنه عظیمی که سبب گرایش اکثریت قاطع بنی اسرائیل به بت پرستی بود، ایجاد کند.موسی(علیه السلام) به اتفاق نمایندگان بنی اسرائیل به میعادگاه طور در صحرای سینا رفتند، برنامه این بود که حضرت موسی (علیه السلام) برای گرفتن احکام تورات، به کوه طور برود و گروهی از بنی اسرائیل نیز او را در این مسیر همراهی کنند تا حقایق تازه ای درباره خداشناسی و وحی در این سفر برای آنها آشکار گردد. ولی از آنجا که شوق مناجات با پروردگار و شنیدن وحی در دل موسی شعله ور بود، او با سرعت این راه را پیمود و قبل از دیگران، تنها به میعادگاه پروردگار رسید. خدا سی روز برای نزول تورات بر موسی وعده کرده بود و آن را با ده روز دیگر تکمیل کرد.

موسی وقت رفتن، برادرش هارون را در جای خود گذاشت. چون سی روز گذشت و موسی نیامد سامر از این جریان استفاده کرد و از زینت آلات فرعونیان مجسمه گوسالهای ساخت که صدایی همچون گوساله داشت. آن گاه بنی اسرائیل را به پرستش مجسمه دعوت کرد، بنی اسرائیل که این صحنه را دیدند، ناگهان همه تعليمات توحیدی موسی را فراموش کردند و گوساله پرست شدند. موسی(علیه السلام)،

ص: 183

سامری را از بنی اسرائیل طرد کرد و به او گفت تو باید پیوسته تنها زندگیکنی. سامری در اثر طرد شدن به مرض عقام مبتلا شد هر که به او نزدیک می شد به شدت تب می گرفت و می گفت به من دست نزنید. و به قولی دچار وسواس شدید شد از همه می ترسید و می گریخت و فریاد می زد:لا مساس( به من دست نزنید). این عذاب الهی، مطابق با جنایت او بود، همان طور که عده ای را از خدا جدا کردی باید از مردم (جامعه) جدا گردی.

سباء: نام قومی است که حضرت سلیمان (علیه السلام) به دیارشان لشکر کشید و در اثر نافرمانی از دستور پیامبران، سدّشان شکست و خانه هاشان ویران شد، سد مأرب شکسته شد و سیل بر قوم سباء جاریشد. از آیات قرآن بدست می آید که قوم سباء دارای حکومت بودند و زنی بر آنها سلطنت می کرد و نیز آفتاب پرست بوده اند. آنها ساز و برگ قوی داشتنه و ملکه ایشان بدست حضرت سلیمان (علیه السلام) ایمان می آورد. قوم سباء در ناز و نعمت بسر می برده و در عین حال مردمانی ناسپاس و بد کار داشته است که به توصیه پیامبران خود توجهی نداشتند، و در اثر این ناسپاسی سیلی بنیان کن هستی آنها را از بین برد و خودشان نیز به نحو عجیبی تار و مار شدند. باید دانست اهل سدّی که شکست و مردمی که سلیمان (علیه السلام) به دیارشان لشکر کشید هر دو از قوم سباء هستند ولی ظاهراً غيرهم بودهاند و دو قضیه در دو زمان متفاوت اتفاق افتاده است. مسكن قوم سباء سرزمینیمن فعلی بوده و در آن روزگاران بسیار مترقی و پیشرفته بوده است.

سلسبيل: اهل بهشت از چشمه ای در بهشت سیراب می شوند که سلسبیل نام دارد. سلسبیل چیز نرم را گویند که کلفتی در آن نباشد.

سليمان: از انبیاء معروف بنی اسرائیل و پسر داود نبی(علیه السلام) است. طبق آیات قرآن کریم، سلیمان (علیه السلام) پیامبری است صاحب وحی و در ردیف سایر پیامبران، گرچه شریعت مستقل نداشته و مروج احکام تورات بوده است.خداوند به وی علم و حکمت آموخته بود، او زبان پرندگان را می دانست. سلیمان (علیه السلام) سلطنت وسیعی داشته، باد و شیاطین مسخر او بودند و به واسطه این تسخیر و نیز دانستن زبان پرندگان و حشرات و وسعت ملک داشت.

از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که: «سلیمان به جن دستور داد برای او قبهای از شیشه ساختند. او در قبه به عصا

ص: 184

تکیه و کار جن را تماشا می کرد. ناگاه ملک الموت آمد و جان سلیمان را ایستاده گرفت، او یک سال تمام چنین ماند تا خداوند موریانه را مأمور خوردن عصای او کرد» در اثر شکستن عصا، سلیمان (علیه السلام) به زمین افتاد و مردم پی بردند که او از چندی پیش مرده است.

سُواع: نام بت قبیله همدان است که در کشور یمن می زیسته اند. برخی گفته اند سواع نام بت هذيل بن مدرکه بن مضر بوده است. و به قولی، مردانی صالح نزد حضرت نوح (علیه السلام) می زیسته اند چون وفاتکردند قوم آنان صورت های آن مردان (که پنج تن بوده اند) را به عنوان یادگاری و یا به تحریک ابلیس ساختند و نزد خود نگاه داشتند. چون مدتی گذشت این صور مورد پرستش مردم واقع شدند. حضرت نوح (علیه السلام) به مبارزه با بت پرستی برخاست، اما پس از نوح، عبادت بتان و پرستش صور به اقوام عرب انتقال یافت. پس از غلبه اسلام، پیامبر (صلی الله علیه و آله) عمرو بن عاص را مأمور شکستن سواع کرد، گویند در آن زمان، بت سُواع به صورت زنی ساخته شده بود.

سينا: شبه جزیره ای است ما بين مديترانه و کانال سوئز و فلسطين و خلیج عقبه، همچنین سینا نام کوهی است در آن شبه جزیره که بنا به قولی کوه سینا همان کوه حوریب است. بنا به قول دیگر سینا و حوريب نام دو کوه است که سینا محل بعثت موسی (علیه السلام) است و حوریب محل نزول الواح تورات، در قول اول محل بعثت موسی و نزول الواح یکی است و آن همان کوه سینا است. مراد از سینین، نیز همان سینا است و این دو لفظ به یک معنا اند.

شِعری: شعراییمانی ستاره درخشنده ای است واقع در صورت فلکی کلب اکبر که از درخشنده ترین ستارگان ثوابت است. طلوع این ستاره در ماه جوزا و در زمان شدت گرما است. فاصله این ستاره از زمین پانصدهزار برابر فاصله خورشید با زمین است و تشعشع آن چهل برابر خورشید. حجم آن بهاندازه زمین، وزن آن به اندازه خورشید و فشردگی ذرات آن پانصد هزار برابر از چگالی آب زیادتر است. اگر این ستاره در فاصله خورشید از زمین بود، زمین و اهل آن را می سوزاند. این ستاره به علت درخشندگی، برای نادانان معبود واقع گردیده بود و عده ای این ستاره را پرستش و حتی برای آن سگ قربانی می کردند. باید دانست که در صورت فلکی کلب صغیر نیز ستاره ای به نام شعرای شامی وجود دارد که نسبت به شعراییمانی کم فروغتر است.

ص: 185

شیطان: شیطان به معنی دور شده، رانده شده و متمرد است. شیطانیا ابليس، وجودی که با دانش میل به بدی دارد. طبق آیات قرآن و روایات متواتر ائمه(علیه السلام) واضح است که شیطان از نوع جن است و از ملائکه نبوده است. با آن که شیطان درجمع ملائکه بوده ولی هیچ کاری ازآسمان را مباشرتنداشت، و آن گاه که از فرمان خدا مبنی بر سجده به آدم، سرباز می زند، از بارگاه الهی بیرون رانده می شود. شیطان وصف است نه اسم خاص، و به مناسبت دوری از خیر و رحمت حق تعالی وصف شیطان بر آن جن اطلاق شده است. حدود تسلط شیطان و شیاطین فقط وسوسه قلبی و بهتر نمایاندن بدیها و بالعكس است و جز این تسلطی ندارند. شیطان در گمراه کردن بشر تنها نیست بلکه تمام ارواح شريره از ابلیس که رئیس آنها است پیروی می کنند و اینان شیاطین خوانده می شوند. در قرآن کریم گاهی به انسان های دور از حق و متمرد نیز شیطان گفته شده است.

شعیب: نام یکی از پیامبران معروف الهی است. که بر مردم مَدین مبعوث شد، که پس از تبلیغات طاقت فرسا، عده ای به او (شعیب (علیه السلام)) ایمان آوردند و دیگران او را تکذیب کردند. سرانجام او و مؤمنان از عذاب الهی نجات یافته و دیگران به خشم و عذاب الهی گرفتار شدند، ابر عذاب در آسمان ظاهر شد و رعد و برق مهیبی به وجود آمد به طوری که مردم از شدت صدای رعد به لرزه افتاده و بی جان شدند.

دختر حضرت شعیب (علیه السلام) ، همسر موسی (علیه السلام) است. نام شعیب (علیه السلام) در تورات فعلی، رعوئیل است که دختر خویش را به موسی(علیه السلام) داد.

صابئين: يا فرقه مغتسله (غسل کننده)، فرقه ای بودند که دین آنها آمیزه ای از ستاره پرستی و کیش مسیحی بود. صابئان در اصل اهل توحید بوده و در ردیفیهود و نصاری بودند ولی به تدریج به بت پرستی و پرستش کواکب گرائیدند. برخی گفته اند که صابئین حقیقی که در قرآن در ضمن اهل کتاب آمده اند، معتقد به دین الهی بوده اند و صائبین حرانی ستاره پرست و مشرک بوهاند. صابئین های ساکن در کنار کارون و کنار دجله و فرات خود را پیروان حضرت یحیی بن زکریا(علیه السلام) می دانند. ولی در قرآن مجید نام از پیامبر صابئین نیامده است.

صالح: نام یکی از پیامبران عظیم الشأن الهی است که بعد از نوح(علیه السلام) و قبل از ابراهیم (علیه السلام) مبعوث شد. صالح (علیه السلام) بر قوم ثمود مبعوث گردید که قومی بت پرست بودند. صالح (علیه السلام) هر چه بیشتر

ص: 186

تبلیغ و تلاش می کرد، گوش شنوا کمتر می یافت. معجزه حضرت صالح (علیه السلام) برای قوم خود ناقه بود. قوم صالح (علیه السلام) به او گفتند به تو ایمان نمی آوریم تا از این سنگ شتری حامله (ناقه یعنی شتر ماده) برای ما بیرون آوری، آن سنگی بود که قوم ثمود آن را تعظیم و پرستش می کردند و هر سال نزد آن جمع شده و قربانی می کردند. همان طور که خواسته بودند خدا ناقه ای از آن سنگ بیرون آورد. خدا به صالح وحی نمود به آنها بگو: خدا آب را روزی برای شما و روزی برای ناقه قرار داده است. ناقه در نوبت خود همه آب چشمه را می نوشید و در آن روز همه آن قوم از صغیر و کبیر از شیر او می خوردند. ولی آخر کار قوم ثمود به خاطر مخالفت با پیامبر (صلی الله علیه و آله) و این که قومی لجوج و کافر بودند ناقه که حیوانی مفید برای آنها بود را کشتند و سرانجام به خاطر لجاجت و نافرمانی دچار عذاب الهی شدند.

صفا: صفا و مروه نام دو کوه کوچک در مکه است که امروز بر اثر توسعه مسجدالحرام در ضلع شرقی مسجد در سمتی که حجرالاسود ومقام ابراهیم قرار دارد، می باشد. صفا به معنی سنگ صاف و مروه به معنی سنگ های نرم است و به قولی به معنی سنگریزه ها است. فاصله این دو کوه تقریبا420 متر است که حاجیان میان این دو کوه که رو به روی یکدیگر قرار دارند عمل سعی را انجام می دهند، همان گونه که هاجر برای یافتن قطره آبی برای طفل شیرخوار خود اسماعیل فاصله دوکوه صفا و مروه را هفت بار پیمود و در آخرین لحظات که طفل او شاید آخرین دقایق عمرش را طی می کرد به خواست و اراده خدا چشمه زمزم از نزدیک پای اسماعیل جوشید و آنها را زندگی دوباره بخشید.

طاغوت: مراد خدایان دروغین و مردمان متجاوز و طاغی است. طاغوت، هر متجاوز و هر معبود جز خداست، بر شیطان، کاهن، ساحر، طاغيان انس و جن و بت ها نیز اطلاق می شود.

طالوت: نام فرماندهی است که بنی اسرائیل از طرف خدا به واسطه بعضی از پیامبران آنها، تعيين گردید. ابتدا بنی اسرائیل از پذیرفتن طالوت به عنوان فرمانده لشکرسرباز زدند چون او فرد ثروتمندی نبود. ولی به خواست خداوند تابوت عهد که برای بنی اسرائیل بسیار مهم و مایهآرامش خاطر آنها بود و شامل یادگاری هایی از آل موسی و آلهارون بود، نشانه تأييد طالوت از سوی خداوند قرار گرفت و بنی اسرائیل او را پذیرفتند. طالوت با لشکریان خویش برای جهاد با حاکم ستمگری به نام جالوت به راه افتادند

ص: 187

و در کناری مورد آزمایش خداوند قرار گرفتند و تنها 313 نفر از لشکر طالوت توانست پیروز از آزمایش الهی بیرون آید. بالاخره لشکر طالوت در جهاد پیروز شد و داود(علیه السلام) که یکی از لشکریان طالوت بود در میدان نبرد جالوت را کشت. طالوت از اولاد بنیامین بن يعقوب بود و او را به واسطه طول قامتش که بسیار بلند بود طالوت گفته اند.

طُور: مراد ازطور، مطلق کوه است. در دو محل طور همراه سینین وسينا آمده است که در این حالت طوراسم کوهی است که خدا در آن با موسی(علیه السلام) مناجات کرد.

طُوی: یعنی در نوردیده، پیچیده. نام وادی مقدس و جای مناجات حضرت موسی (علیه السلام) است و چون محل آمدن وحی به موسی (علیه السلام) می باشد حتما قسمتی از صحرای سینا است.

عاد: قوم حضرت هود(علیه السلام) است. قوم عاد درسرزمین احقاف درجنوب عربستان سکونت داشتند. آنها به جز هود، پیامبران دیگر نیزداشتند. آن ها مردمانی بت پرست بودند که قیامت را انکار می کردند. آنان مردمانی قوی هیکل و مرفّه بودند، که چون در ضلالت و گمراهی خویش اصرار ورزیدند به عذاب الهی گرفتار شدند و بادی سرد و سوزان برایشان وزیدن گرفت که هفت شب و هشت روز ادامه داشت، بدنهایشان را چون چوب خشک کرد و خونهایشان را منجمد، تا همه از بین رفتند.

عدن: به معنی استقرار است. همه موارد استفاده این کلمه درباره بهشت است. باغ عدن پیش از هبوط ، مسكن آدم و حوا بود که در بعضی از احادیث تصرح شده که بهشت موعود و فردوس وعده شده به نیکوکاران غیر از جنت عدن، مسكن آدم و حوا است چون فردوس موعود در آسمان و جنت عدن در روی زمین است.

عرب: طایفه ای از مردم اند، خلاف عجم وعجم هر غیرعرب است از هر نژاد و قومی. به عرب شهرنشین، عربّی گویند و به عرب بادیه نشین، اعرابی گویند.

مسکن اولیه عرب به عقیده بعضی شمال آفریقا و حدود نیل بوده و به عقیده برخی دیگر آنان در ساحل فرات سکونت داشته اند و به تدریج به طرف جنوب مهاجرت کردند. عده ای هم معتقدند که در زمان بسیار قدیم عرب در شبه جزیره عربستان ساکن بوده است. در هر صورت عربها از نژاد سامی هستند و نسبت خود را به سام بن نوح می رسانند. عرب را به سه طبقه تقسیم می کنند:

ص: 188

1. عرب بائده، که آثارشان به کلی از میان رفته و فقط چند قصه و افسانه از ایشان به یادگار مانده است .دو قوم عاد و ثمود که قرآن از ایشانیاد کرده و نیز قوم جدیس و طسم و عمالقه از این طبقه اند.

2. عرب عاربه، این طبقه از حوزه فرات به جنوب عربستان مهاجرت کرده و در یمن تشکیل دولتی و حکومت دادند. عرب عاریه، بنی قحطان نیز نامیده می شوند. و اکنون درتمام شبه جزیره پراکنده شده اند.

3 عرب مستعربه، حضرت ابراهیم (علیه السلام) پسر خود اسماعیل را که از هاجر بود در مکه مسکن داد و اسماعیل با بنی جرهم وصلت کرد و عرب مستعربه که بنی عدنان خواندن می شوند از نسل اوهستند.

عَرِم: در مورد این کلمه چند قول وارد شده است: یکی آن که عَرِم نام وادی و دره مخصوصی در سبأ است. دوم عَرِم به معنی موش های بزرگی است که سد مأرب را ویران ساختند و با شکستن سد باعث جاری شدن سیل شدند، این نوع موشها در عربی خُلد نامیده می شود. سوم آن که این کلمه به معنی باران شدید است. که در هر سه قول عَرِم مربوط به قوم سبأ است.

عُزّی: نام یکی از بزرگترین بت هایی است که از طرف عرب، مخصوصا قبیله قریش پرستیده می شد. بتکده عزّی در وادی نخله شاميّه میان راه عراق و مکه بود و احترام آن را با حرم کعبه برابر می دانستند. چون اسلام در عربستان منتشر شد و سال فتح مکّه فرا رسید، پیامبر گرامی اسلامی (صلی الله علیه و آله) خالد بن ولید را مأمور ساخت تا به طرف بتکده عزی رود و آن را ویران سازد.

عُزَير: نام شخصی است که یهود او را پسر خدا می دانستند(1) ، در قرآن راجع به هویت عزیر مطلبی نیامده است ولی ظاهرا عزیر همان است که در تورات عزرا نامیده شده و در تورات فعلی کتاب هست به نام کتاب عزرا مشتمل بر ده باب. عزرا کسی است که پس از مراجعت از بابل مقداری از کلمات تورات را پیدا و بازنویسی کرد.

عمران: در قرآن مجید، عمران، پدر مریم (علیها السلام) معرفی شده است و منظور از آل عمران، خاندان حضرت مریم (علیها السلام) می باشد. در تورات پدر حضرت موسی (علیه السلام) عمران معرفی شده است.

عیسی: از انبیاء بنی اسرائیل است. مادر حضرت عیسی(علیه السلام)، مریم (علیها السلام) است. خداوند عیسی (علیه السلام) را آیت و رحمتی از سوی خود برای مردم معرفی می کند. عیسی (علیه السلام) در نوزادی و در

ص: 189

گهواره سخن می گوید و خود را چنین معرفی می کند: من بنده خدایم مرا کتاب داده و پیغمبرم کرده است و هر کجا که باشم با برکتم نموده و …(1) از جمله معجزات حضرت عیسی (علیه السلام) می توان موارد زیر را بیان کرد:

از گل، شکل مرغی ساخت و در آن دمید و به اذن و فرمان خدا آن تکه گِل، مرغی شد و جاندار گشت. کور مادر زاد و برص زاده (برص یک نوعی بیماری پوستی است) را به اذن خدا شفا می داد و مرده ها را به آن خدا زنده می کرد.

عیسی (علیه السلام) در زائیده شدن و مادرش در زائیدن بی شوهر، نشانه قدرت بی پایان خدا هستند.(2) عیسی (علیه السلام) به ظهور پیامبری بعد از خود به نام احمد بشارت داده است(3)، عیسی از مقربان درگاه خدا و از راهنمایان توحید و دارای جاه و شرف در دنیا و آخرت است.(4)

نصاری یا مسیحیان از دیدگاه قرآن در مسأله توحید و عقیده به حضرت عیسی (علیه السلام) به سه گروه تقسیم شده اند که این سه گروه به نوعی از توحید خالص به دور هستند.

گروه اول: عدهای ازنصاری عقیده دارند که عیسی (علیه السلام) خداست و ظهور این سخن در این است که عیسی (علیه السلام) و خدا یکی است.(5)

گروه دوم: عده ای از نصاری عقیده دارند که عیسی (علیه السلام) فرزند خداست.(6)

گروه سوم: عده ای ازنصاری عقیده دارند که عیسی (علیه السلام) یکی ازسه خداست، اینان قائل به تثلیث اند. مراد از سه خدا، خدا و روح القدس (جبرئیل، فرشته وحی) و عیسی(علیه السلام) می باشند.(7)

این سخنان باطل و خرافه پس از حضرت عیسی (علیه السلام) رونق گرفت زیرا ساحت مقدس آن حضرت از این گونه دعاوی پاک و منزه است.(8)

ص: 190

نصاری معتقدند که هر کس که بر دار آویخته شود ملعون است. آن گاه اصرار دارند که عیسی (علیه السلام) به دار آویخته شد و قتل او با آن وضع کفاره گناهان بشر است و او فدیه گناهان بشریت است.ولی واضح و آشکار است که موضوع فلاء و کفاره گناهان بودن عیسی(علیه السلام)، افسانه ای بیش نیست و با موازین عقل و شرع هیچ گونه سازگاری ندارد و به تصریح قرآن مجید عیسی (علیه السلام) نه به دار آویخته شده و نه به دست یهود کشته شد و کسی شبیه عیسی(علیه السلام) بود که به دار آویخته شد.(1) طبق روایات متواتر شیعه و سنی مسلم آن است که هنگام ظهور حضرت مهدی (عج)، حضرت عیسی (علیه السلام) نازل خواهد شد.

اصل عیسی در زبان عبرانییَشُوع (یَسُوع) به معنی نجات دهنده است مسیح لقب حضرت عیسی (علیه السلام) درعبرانی مشیحا است به معنی مبارک.

فرعون: لقب پادشاهان مصر است، (فه درع) به معنی پسر خورشید، فرعون در زبان قبطی به معنی تمساح می باشد. این کلمه در قرآن مجید، در داستانهای بنی اسرائیل و موسی به چشم می خورد. گفته شده فرعونی که بنی اسرائیل را شکنجه و عذاب می کرد و موسی را به فرزندی پذیرفت و پسران بنی اسرائیل را به خاطر خوابی که دیده بود می کشت، نامش رامسس دوم بود و فرعونی که حضرت موسی و هارون برای هدایت او مبعوث شدند فرزند رامسس دوم، منفتاح نام داشت که در دریای سرخ با لشکریانش غرق شد. فرعون ادعای الوهیت می کرد و خود را بالاترین خدایان می دانست.

قارون: مردی است از یهود و از قوم موسی(علیه السلام)، که برخی گفته اند او پسرخاله موسی(علیه السلام) بود. قارون با آن که از بنی اسرائیل بود ولی در نزد فرعون مقام عالی داشته است، او در بدکاری در ردیف فرعون و هامان بود، هامان وزیر فرعون و قارون خزانه دار فرعون بود. قارون ثروت بسیار زیادی داشت و خود را شایسته و لایق آن همه ثروت می دانست. او ثروت خویش را به رخ مردم می کشید و آن را مایه فساد قرار داده بود. چنین مردی لایق آن بود که از بین برود و ضعف و زبونی خود را در مقابل قدرت خداوند بالعيان بیند. لذا به خواست خدا، در یک تکان و زلزله زمین دهان باز کرد و او و خانه اش را فرو برد.

قرآن: برخی قرآن را از ریشه «قرن» دانسته اند و در این نظر چون مجموعه آیات قرآنی به یکدیگر مقرون می گردند و به هم می پیوندند، قرآن نامیده می شود.

ص: 191

ولی حق این است که قرآن مأخوذ از «قراء» می باشد به معنی خواندن قرآن به کتاب حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) گفته می شود. قرآن کتابی است خواندنی و باید آن را خواند و در معنایش دقت و تدبر نمود و آن را راهنمای زندگی خود قرار داد و مهمتر از همه باید به همه محتوای آن به عنوان وحیالهی و سخن خدا ایمان داشت. خود قرآن به خواندن آن کاملا اهمیت می دهد.(1)

نام های دیگر قرآن عبارتند از: فرقان، تنزيل، ذکر و کتاب، البته قرآن علاوه بر این نامه ها دارای صفات گوناگونی است از جمله: حکمت، حکیم، نور، مبين، مجید، کریم، تبیان، عزیز، هدی، شفا و رحمت.قرآن معجزه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) است و بشر از آورن نظیر آن عاجز و ناتوان است و این موضوع در خود قرآن نیز بیان شده.(2)

در مورد جهات اعجاز قرآن که اجتماع آنها بشر را از آوردن مانند آن عاجز کرده می توان موارد زیررا برشمرد:

1. اشتمال قرآن بر نظم و وزن عجیب و اسلوبی که غیر از اسلوب بلغاء و فصحا است و در آن زمان معمول نبود و کاملا بديع و بی سابقه است.

2. بلاغت قرآن که هیچ وقت هیچ بلاغتی به آن نرسیده و احدی از اهل بیان در این موضوع شک ندارد.

3. اشتمال قرآن بر اخبار غیبی نسبت به گذشتگان و نسبت به آیندگان

4. سلامت قرآن از اختلاف و تعارض و تناقض در طول مدت 23 سال نزول آن.

5. اشتمال قرآن بر علوم الهيه و عقاید دینیه و احکام و فضایل و اخلاق و قواعد سیاسی و مدنی.

6. هیچیک از گفته های قرآن قابل نقض و ابطال نیست و هر چه گفته همیشه حق و صدق بوده و خواهد بود.

7. در قرآن مسائلی مطرح و تحقیق شده که بر بشر آن روز مجهول بود و امروزه آشکار شده و نیزمطالب و مسائلی در آن وجود دارد که هنوز برای بشر مخفی است.

ص: 192

8. تحریف ناپذیری قرآن، با گذشت زمان بسیار زیادی که از نزول قرآن می گذرد کوچکترین تحریفی در قرآن راه نیافته است. تحریف دو گونه است یا قرآن فعلی که در دست ماست چیزی اضافه بر قرآن پیامبر (صلی الله علیه و آله) دارد که این غیر ممکن است چون قرآن معجزه است و کسی نمی تواند همانند آن را بیاورد حتییک سوره. یا قرآن فعلی نقیصه است و مقداری از آن از بین رفته که مطمئنا این نوع تحریف نیز در قرآن راه نیافته است چون:

1. قرآن خود می گوید خداوند قرآن را نازل کرده و حتما حافظ و نگهدارندهآن است.(1)

2 . قرآن کتاب با عزتی است که نه حالا و نه در آینده باطل بر آن راه ندارد.(2)

3. حدیث متواتر و معتبر تقلین وجوب تمسک به قرآن را ایجاب می کند و تمسک به کتاب منحرف معنایی ندارد.

4. قرآن کریم اوصافی برای خود بیان می دارد که آن اوصاف در قرآن فعلی وجود دارد.

5. اهتمام و تلاش مسلمین در حفظ و تألیف و تعلیم قرآن .قرآن شامل صدوچهارده سوره، شش هزار و دویست و سی شش آیه، هفتاد و شش هزار وچهارصد و چهل و دو کلمه و سیصد و بیست و شش هزار و ششتصد و هفتاد و یک حرف می باشد. آیات و سوره هایی از قرآن که در مدینه بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده اند آیات یا سوره های مدنی و آنهایی که در مکه نازل شده اند را مکی می گویند. در قرآن آیات محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ وجود دارد. سوره بقره با داشتن 286 آیه بزرگترین سوره قرآن و سوره کوثر با داشتن 3 آیه کوچکترین سوره قرآن است.

قریش: نام قبیله بزرگی از عرب که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از تیره بنی هاشم، از این قبیله است. از آنجا که مکه و اطراف آن برای کشاورزی مناسب نبود، قبیله قریش ( که ساکن مکه بودند) به بازرگانی پرداختند

ص: 193

و این شغل یکی از علل ترقی فرهنگی آنها شد. گاهی به سوی یمن میرفتند و زمانی به شام، و به سبب مراوده و آشنایی با اقوام غیرعرب، افکار و اطلاعات آنان نسبت به دیگر اعراب روشن تر شد.

کعبه: از کلمه كعب به معنی برآمدگی و بالا آمدن است، هر اطاق مربع شکل و چهار گوشی را کعبه می گویند، خانه خدا را هم به همین دلیل کعبه می نامند. کعبه (خانه خدا) با سنگ های سخت و کبود رنگ بنا شده است و ارتفاع آن به 15 متر می رسد. درب آن از زمین2 متر فاصله دارد و در زاویه چپ درب، سنگ حجرالاسود در دیوار قرار گرفته که با زمین یک و نیم متر فاصله دارد.کعبه اولین معبد و مسجدی است که برای عبادت بنا شده است. قرآن کریم بنای آن و اعتبار آن را از ابراهیم (علیه السلام) یاد می کند که با فرزندش اسماعیل (علیه السلام) آن را ساخت ولی از آیات استفاده می شود که کعبه پیش از حضرت ابراهیم (علیه السلام) بوده است و ابراهیم آن را بازسازی نمود و از آن زمان کعبه بزرگترین و مهمترین نیایشگاه شد و اعراب از همه نقاط برای زیارت به کعبه می آمدند. اسامی سرزمین کعبه که در قرآن آمده است عبارتند از:

1. مَکّه: از تکاء به معنی خانه است.

2. بَکّه: چون سرزمین مکه منطقه ای خشک است و زمین آن جا آب را می مکد.

3. أُمُّ القُرى: زیرا مرکز و مادر همه بناهای جهان است.

4. بَلَدُالامین: زیرا شهرامن و ایمنی است، حتی حیوانات و حشرات در آن جا در امان هستند.

5 بیت عتیق: وجه تسمیه کعبه به این اسم از چند جهت است از جمله:

الف) آن که از سطوت و شکوه جباران آزاد است.

ب) یکی از معانی عتیق، کریم است و هر چه مگرم و زیبا را عتیق می نامند و چون کعبه این دو مزیترا داراست به این نام خوانده شده است.

ج) آن که عتیق به معنی قدیم است و چون نخستین خانه ای که به نام پروردگار بر روی زمین بنا شده این جاست به این نام معروف شده است.

در زمان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و پس از فتح مکه به دست مسلمین، حضرت علی (علیه السلام) 360 بتی را که در کعبه نگهداری می شدند را شکست و کعبه از سال دوم هجرت، قبله مسلمانان قرار گرفت و

ص: 194

مراسم حج آن بر مسلمین واجب شد.

لات: نام بت ثقیف است که در طائف بوده و قریش و قبایل دیگر عرب آن را می پرستیدند. پس از فتح مکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) مغیرہ بن شعبه را مأمور ویران کردن خانه لات کرد. چندی بعد در محل معبد لات، مسجد طائف بر پاگشت و در محل بت لات که سنگ مربعی شکل بود، منارهای ساخته شد که مؤذن هر روز از فراز آن مردم را به توحید و یکتاپرستی دعوت کند.

لُقمان: نام انسان کامل و معروفی است که خداوند به او حكمت عطا کرده بود. او پیغمبر نبود ولی مردی بود کثیرالفكر و حسن اليقين که خدا را دوست داشت و خدا نیز او را دوست داشت. برخی گفته اند که لقمان پسر خواهر ایوب(علیه السلام) و به قولی پسرخاله ایوب(علیه السلام) بود. او داود(علیه السلام) را با حکمت خویشیاری می رساند.

لوط: او پیامبری صاحب فضیلت بود و خدا به وی علم و حکمت عنایت کرد. به قولی لوط پسر خواهرابراهیم (علیه السلام) بود و یا برادرزاده ابراهیم (علیه السلام). لوطدر فلسطین و در محل زندگی خویش شهر سدوم مبعوث شد. اهلی سدوم و شهرهای اطراف که لوط پیامبر آنها شد، بت پرست بودند و کسی از آنها به لوط(علیه السلام) ایمان نیاورد حتی همسر لوط، سرانجام لوط با خانواده خود از آن جا بیرون رفتند(به جز همسرش) و عذاب الهی بر اهل آن شهرها نازل شد.

مجوس: کلمه مجوس در قرآن در برابر مشرکان و در صف ادیان آسمانی قرار گرفته است و از این چنین بر می آید که مجوس دارای دین و کتاب و پیامبری بوده اند. تردیدی نیست که امروز مجوس، به پیروان پیامبر ایران باستان یعنی زردشت گفته می شود و یا حداقل پیروان زردشت بخش مهمی از آنان را تشکیل میدهند. کتاب آنها «اوستا» نام دارد که در زمان سلطه اسکندر بر ایران از بین رفته است و بعد در زمان ساسانیان بازنویسی شده. مجوس اعتقاد به دو مبدأ خیر و شر یا نور و ظلمت دارند. آنها خدای نیکی ها و نور را «اهورامزدا» و خدای شرو ظلمت را «اهریمن» می نامند. مجوس به عناصر چهارگانه مخصوصا «آتش» احترام بسیار می گذارند تا آنجا که آنها را آتش پرست می خوانند و هر جا آنها هستند آتشکدهای کوچک یا بزرگ نیز وجود دارد.

ص: 195

بعضی واژه مجوس را ازماده «مُغ» که به پیشوایان وروحانیون اینمذهب می گفتند، مشتق می دانند و«موبد» که اکنون به روحانیون آنها گفته می شود در اصل از ریشه «مغود» بوده است. مغ به پهلوی و مخفف آن مو و مگوش به فارسی باستان به معنی مَجوس اند.

محمّد: به معنی دارنده خصال پسنديده بسیار است. محمد نام پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و خاتم النبيين است. نام مادر محمد (صلی الله علیه و آله) آمنه و نام پدر ایشان عبدالله می باشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) هشتم یا دوازدهم یا هفدهم ربیع الاول سال عام الفيل به دنیا آمدند. پدر حضرت پیش از تولد یا کمیپس از تولد آن حضرت وفات یافت و ایشان تحت کفالت جدشان عبدالمطلب (پدر عبدالله) به حلیمه سعدیه سپرده شد. پس از چهارسال، حلیمه وی را به مکه باز گردانید و به مادرش آمنه سپرد و آمنه او را به مدینه برد. کمی بعد آمنه وفات کرد و اندکی پس از آن عبدالمطلب هم از دنیارفت و حضرت محمد تحت سرپرستی عموی خود ابوطالب قرار گرفت و در سن سیزده سالگی با وی برای تجارت به شام رفت. محمد(صلی الله علیه و آله) در سن بیست سالگی شاهد واقعه فجار بود و در بیست و پنج سالگی از طرف خدیجه به سفر تجاری رفت و به خاطر امانت داری و درست کاری به محمد امین ملقب گردید و خدیجه که از زنان برجسته قریش بود و در آن زمان چهل سال داشت. خود به محمد پیشنهاد ازدواج داد و آن حضرت هم قبول کرد. در سی و پنج سالگی آن حضرت حادثه تجدید بنای کعبه اتفاق افتاد و در نهایت سنگ حجر الاسود با دستان مبارک ایشان در محل خود نصب شد. حضرت محمد قسمتی از سال را در کوه حراء به اعتكاف و عبادت می پرداخت، ایشان در چهل سالگی هنگامی که در حراء معتکف بود به مقام رسالت و پیغمبری مبعوث گردید. قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی برایشان نازل شد و این کتاب هم سند نبوت آن حضرت است و هم معجزه جاودان او می باشد زیرا تنها کتاب هدایت بشریت تا دامنه قیامت به شمار می آید.

لفظ محمد در آیات زیر به کار رفته است:

1.آیه144 سوره آل عمران:(محمد تنها فرستاده خداست. پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند. آیا اگر او بمیردیا کشته شود باید سیر قهقرائی کنید؟ و به آئین بت پرستی باز گردید؟) این آیه به مردم هشدار می دهد که آنهایی که بعد از مرگ پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عقب برگردند و به دوران کفر وبت

ص: 196

پرستی باز گردند تنها به زبان خود عمل کرده اند و چرخهای سعادت خود را متوقف می سازند و با مرگ پیامبر دین خدا از بین نمی رود بلکه استوار و پا برجاست.

2. آیه40 سوره احزاب: (محمد پدر هیچیک از مردان شما نبود ولی رسول خدا و خاتم و آخرین پیامبران است و خداوند به هر چیز آگاه است) براساس این آیه شریفه محمد(صلی الله علیه و آله) آخرین نبی، رسول و فرستاده الهی برای بشریت است و این به معنای این است که انسان به مرحله ای از بلوغ فکری و فرهنگی رسیده است که می تواند با استفاده مستمر از اصول وتعلیماتی که نبی خاتم به طور جامع در اختیار او گذارده، راه را ادامه دهد بی آنکه احتیاج به شریعت تازه ای داشته باشد.

3. آیه2 سوره محمد: (و کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و به آن چه بر محمد(صلی الله علیه و آله) نازل شده که حق است و از سوی پروردگار است نیز ایمان آوردند خداوند گناهانشان را می بخشد و کارهایشان را در دنیا و آخرت اصلاح می کند)این آیه توصیفی است از وضع مؤمنان و طبق آیه، مؤمن باید ایمان بیاورد به خداوند و عمل و کار صالح و پسندیده انجام دهد و به آن چه بر پیامبر اسلام محمد(صلی الله علیه و آله) نازل شده است کامل ایمان داشته باشد در این صورت است که خداوند او را مورد آمرزش خود قرار می دهد و او را مطهر و پاک می گرداند و گناهانش را می بخشد.

4. آیه29 سوره فتح:(محمد فرستاده خداست و کسانی که با اوهستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند، پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی، آنها همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است، این توصیف آنها در تورات است)

این آیه بیانگر اوصافی از یاران پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) می باشد که این اوصاف را قرآن به نقل از تورات بیان کرده است و توصیفیاران پیامبر در انجیل به نقل از قرآن چنین است:

ص: 197

و توصیف آنها در انجیل همانند زراعتی است که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته، تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نمو و رشد کرده و پر برکت شده که زارعان را به شگفتی وا می دارد.

مَدین: نام شهری بود که شعیب (علیه السلام) بر اهل آن مبعوث شد، مدین در بیان قرآن هم بر شهر شعیب (علیه السلام) اطلاق شده و هم بر قوم شعیب قابل انطباق است. این شهر در مشرق خلیج عقبه قرار داشته است و مردم آن فرزندان اسماعیل (علیه السلام) بودهاند. امروزه شهر مدین به نام معان نامیده می شود.

مدین همان شهری است که موسی (علیه السلام) از مصر به آن جا گریخت و مدت ده سال اجير شعیب (علیه السلام) شد. طبق قرآن بدست می آید که مدين جزء مملکت مصر نبوده است و مأمورین فرعون قدرت تعقیب موسی (علیه السلام) را در آن جا نداشتند.

مدینه: به معنی شهر است، جایی که مردم در آن اقامت دارند. مدینه در قرآن کریم، گاهی در معنای مطلق شهر به کار رفته است.(1) و گاهی مراد از آن مدینه الرسول است شهری که ابتدا يثرب خوانده می شد و پس از هجرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، مدینه نام گرفت.(2)

مریم: دختر عمران و مادر عیسی (علیه السلام) است، زنی که قرآن به پاکی او شهادت داده است. مادر مریم نذر کرد که: خدایا بچه ای که در شکم دارم در خدمت دین تو خواهد بود. خداوند این نذر را پذیرفت و زیر لطف خدایی، مریم به بهترین وجه تربیت شد و خداوند زکریا(علیه السلام) را بر او کفیل قرار داد.(3)زکریا(علیه السلام) می دید که در نزد مریم (علیها السلام) در زمستان میوه تابستان و در تابستان میوه زمستان است و اینهامائده های آسمانی بودند برای سیده زنان بنی اسرائیل، مریم (علیها السلام). طبق آیات قرآن، ملائکه و فرشتگان مریم (علیها السلام) را ندا کرده و او صدای آنها را شنیده و جواب گفته است. فرشته نزد او می آید، او فرشته ای را می بیند و بشارت عیسی را از زبان فرشته میشنود. مریم در زبان

ص: 198

عبری «میریوم» و در زبان یونانی «ماریه» تلفظ می شود. به موجب احادیث اسلامی او یکی از چهار زن مقدس به شمار می رود و او اولین زنی است که وارد بهشت می شود.

مسجداقصی: مراد از مسجد اقصی، کلیسای شهر اورشلیم است، بیت المقدس، که بعد از اسلام مبدل به مسجد شد. مسجد اقصی به اعتبار دوری از مکه، اقصی خوانده شده و به اعتبار آن که بعد از مساجد بزرگ مسلمانان خواهد بود به عنوان مسجد موصوف گردیده و این موضوع خود یکی از معجزات و اخبار غیبیه قرآن مجید است. این مسجد در جنگ های صلیبی ویران گردید و سلطان صلاح الدین ایوبی در سال 1987 میلادی بنای آن را تجدید و نوسازی کرد.

مسجدالحرام: اسم مسجد مکه است. کعبه، زمزم و مقام ابراهیم جزئی از این مسجد هستند. مسجد الحرام از آغاز ظهور اسلام مرکز علمی اسلامی بوده و به همین سبب در خود مسجد و در نزدیک آن مدرسها ورواقهایی برای تحصیل علوم دینی ساخته اند.

مسجد ضرار: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هنگام هجرت قبل از ورود به مدینه، به دهی رفت به نام قبا، در آن جا مسجدی ساخت و آن مسجد، اولین مسجدی بود که در اسلام ساخته شد به همین خاطر برای مسلمین ارزش و احترام مخصوصی دارد. همان موقع ابوعامر راهب که از دشمنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و از دشمنان اسلام بود به گروهی از مردم نامه نوشت که: آماده شوید و مسجدی بسازید، من پیش قیصر روم می روم با لشکری وارد مدینه شده و محمد (صلی الله علیه و آله) را از مدینه خارج می کنیم.مردم در کنار مسجد قبا مسجدی بنا کردند، منافقان در انتظار ورود ابوعامر بودند و می خواستند از آن مسجد استفاده کنند. لذا قرآن آن مسجد را مسجد ضرار خواند، مسجدی که به ضرر اسلام و برای کفر و ایجاد تفرقه و کمینگاه دشمن اسلام ساخته شده بود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وقتی از تبوک بر گشت آیات وحی ماجرا را به ایشان خبر داد و آن حضرت را از رفتن و نماز خواندن در آن مسجد نهی کرد و مسجد قبا را ستود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به چند نفر دستور داد رفتند آن مسجد را ویران کردند.

مصر: به معنی حد و مرز میان دو چیزیا دو قطعه زمین است. در قرآن به جزء هر چهار مورد، مصر به معنی مطلق شهر به کار رفته است و در آن چهار مورد مراد از مصر، شهر فرعون است. طبق تاریخ بیست و شش سلسله از فراعنه در مصر حکومت کردند.

ص: 199

مصریان، تمدن عالی داشتند و آثار اولیه تمدن از جمله خط، شاید اولین دفعه در این سرزمین ظهور کرده است.

مکه: نام شهری است در عربستان که کعبه (خانه خدا) در آن قرار دارد.شهر مکه امروزه از شهرهای بزرگ حجاز و مرکز عالم اسلام به شمار می رود. حضرت ابراهیم (علیه السلام) زوجه خود هاجر و فرزند خویش اسماعیل را در مکه ساکن ساخت و بنی جرهم و فرزندان اسماعیل (علیه السلام) و سپس بنی خزاعه بر مکه حکومت کردند و آن گاه نوبت به قریش رسید. کعبه در مکه بدست حضرت ابراهیم (علیه السلام) بنا شد و قبایل عرب از تمام نقاط عربستان به طرف آن متوجه گردیدند. برخی گفته اند که ایرانیان هم به زیارت کعبه می آمده اند و آهوان زرین که عبدالمطلب در چاه زمرم یافته است از بقایای نذور ایرانیان بوده است. موقعیت جغرافیایی مکه باعث شد که یک مرکز تجاری شود چون بین دو رشته کوه قرار داشت که آنجا را از هجوم قبایل تا حدی مصون می کرد و هم در مسیر کاروان های تجاری حبشه، یمن، سوریه، ایران و بابل قرار داشت.

پس از بعثت پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، در سال دوم هجرت، مسلمانان مکلف شدند به جانب کعبه نماز گزارند، در سال ششم هجرت صلح حدیبیه، صلح میان مسلمین و کفار مکه اتفاق افتاد، سال هفتم مسلمانان به انجام حج توفیق یافتند و در سال هشتم هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) مکه را گشود و مسلمین در فتح مکه موفق شدند.

ملک الموت: بر حسب مشهور نام فرشته مرگ يا ملك الموت، عزرائیل می باشد. عزرائیل مرکب از دو کلمه عبری است و معنای آن نصرت خدا می باشد. عزرائیل نزد ما مسلمانان یکی از چهار فرشته مقرب الهی است و وظیفه اصلی او قبض روح بشر است. بر اساس آیات قرآن گاهی قبض روح به خدا نسبت داده شده.(1) ، گاهی به مجموعه ای از فرشتگان(2) و گاهی قبض روح به ملک الموت یا فرشته مرگ نسبت داده شده است.(3)

ص: 200

اما باید توجه داشت در میان این تعبیرات هیچ گونه تضاد و منافاتی نیست، ملك الموت معنی جنس را دارد و به همه فرشتگان می تواند اطلاق شود و یا می توان گفت ملك الموت اشاره به رئیس و بزرگترین فرشته مأمور مرگ دارد. از آنجا که قبض روح بشر به فرمان خداوند انجام می شود این عمل به خدا نسبت داده شده است.

منات: نام بتی بود متعلق به قبیله هذيل و خزاعه که در محلی به نام «قدید» میان مکه و مدینه قرار داشت و نزد همه عرب محترم بود از جمله قبیله اوس وخزرج که برای او هدیه می برند و قربانی می کردند. بت پرستان به علت علاقه به منات، فرزندان خویش را عبدمنات وزید منات می نامیدند.

تا این که در سال هشتم هجرت یا فتح مکه، رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، حضرت علی (علیه السلام) را فرستاد تا منات را از بین ببرد. اعراب سه بت لات، عزی و منات را دختران خدا می دانستند ویا ملائکه را دختران خدا می پنداشتند و این سه بت را به تمثال فرشتگان ساخته و می پرستیدند. منات به معنای آزروبخت است و گویا منات خدای بخت بوده است.موسی: پیامبر و ناجی بنی اسرائیل از اسارت مصرو چنگال فرعون می باشد. موسی در زبانعبری«موشه»است به معنی از آب گرفته شده. ظاهرا چون مأموران فرعون او را در بچگی از آب گرفتند به این نام خوانده شده است. حالات حضرت موسی (علیه السلام) در قرآن مجید بیشتر از حالات دیگر پیامبران بیان شده.

ولادت موسی (علیه السلام) در روزگاری بود که فرعون پسران تازه مولود بنی اسرائیل را سر می برید به خاطر اینکه کاهنان به فرعون گفته بودند فرزندی در بنی اسرائیل متولد می شود که سلطنت تو را تهدید خواهد کرد. اما می شود گفت علت اصلی این کشتار بی رحمانه فرعون، ترس از کثرت مردان بنی اسرائیل و قوت گرفتن آنها بوده نه ترس از ولادت یک پسر. مادر موسی با الهام خداوندی نوزاد خود را شیر داد و در صندوقی گذاشت و در آب رها کرد به خواست خدا صندوق را غلامان فرعون گرفتند و به اصرار و خواهش همسر فرعون که فرزندی نداشت، فرعون از کشتن موسی صرف نظر کرد و او را نزد خودنگاه داشت. طبق خواست خداوند، موسی جز از پستان مادر خودش از کس دیگری شیر نوشید و به این ترتیب روی اراده خدا موسی (علیه السلام) در خانه فرعون رشد کرد و تربیت شد.

ص: 201

موسی جوانی برومند شد روزی در خیابان دید که یک اسرائیلی و یک مصری با هم دعوا می کنند و مصری قصدجان اسرائیلی را کرده، اسرائیلی از موسی کمک خواست و موسی با یک مشت کار مصری را تمام کرد. در پی این جریان اشراف دربار فرعون قصد کردند که موسی را بکشند، موسی از شهر فرار کرد و به مدین گریخت در آن جا با شعیب (علیه السلام) آشنا شد و با دختر او ازدواج کرد، مدت ده سال نزد شعیب زندگی کرد و اجیر او بود. بعد از آن همراه خانواده اش به سمت مصر حرکت کرد چون به صحرای سینا رسید ظاهر راه را گم کرد در این هنگام موسی (علیه السلام) از دور آتشی دید و تنها به سوی آتش راه افتاد و در آن جا بود که ندای وحی بر او نازل شد، خداوند با دادن دو معجزه عصا و یدبیضاء موسی (علیه السلام) را پیامبر خود کرد و او را مأمور کرد که نزد فرعون و قومش برود و آنها را هدایت کند. موسی (علیه السلام) نیز از خدا خواست برادرش هارون را با او همراه کند تا با او پیش فرعون برود. فرعون موسی را تکذیب کرد و موسی(علیه السلام) و پیروان او و بنی اسرائیل را تحت فشار قرار داد و آنان را آزار می داد، از خداوند دستور رسید که مصر را ترک کنند و موسی و یارانش به راه افتادند و لشکریان فرعون به دنبال آنها، در کنار دریای سرخ که دیگر هیچ راه فراری برایشان باقی نبود موسی(علیه السلام) از خداوندیاری خواست. در این هنگام به محض رسیدن عصای موسی (علیه السلام) به آب، دریا شکافت و موسی و یارانش به سرعت از دریا گذشتند فرعون هم به دنبال آنها حرکت کرد و بعد از عبور تمام یاران موسی(علیه السلام) دریا به هم آمد و فرعون و لشکر او در آب دریا غرق شدند.

میکائیل: نام یکی از فرشتگان مقرب درگاه الهی است. میکالیا میکائیل در زبان سریانی مرکب از دو واژه «میک» به معنای بنده کوچک و«ایل» به معنای خدا می باشد پس میکائیلیعنی بنده کوچک خدا. مشهور است که میکائیل از ناحیه خدای متعال مأمور رزق و حکمت و معرفت نفوس مردمان می باشد، البته در این مأموریت ها برای او یاوران و اعوانی از ملائکهوجود دارد که به فرمان او بر همه عالم مو كل اند. طبق احادیث اسلامی جبرئیل و میکائیل اولین فرشتگانی هستند که به فرمان خدا به آدم سجده کردند.

نسر، ود، يعوق، يغوث: طبق بعضی از روایات، بت پرستی قبل از حضرت نوح (علیه السلام) سابقه نداشت، بلکه قوم نوح آن را به وجود آوردند و مسأله از این جا سرچشمه گرفت که در فاصله زمان آدم(علیه السلام)

ص: 202

ونوح (علیه السلام) مردان صالحی بودند که مردم به آنها اظهار علاقه می کردند، شیطان از علاقه مردم سوء استفاده نمود و آنها را تشویق به ساختن مجسمه آن بزرگان و گرامی داشت آن مجسمه ها کرد. و چیزی نگذشت که نسل های بعد رابطه تاریخی این موضوع را فراموش کرده و تصور نمودند که این مجسمه ها موجوداتی محترمند که باید مورد پرستش قرار گیرند و به این ترتیب بت پرستی به وجود آمد.

در مورد این که پنج بت، ود، واع، يغوث، يعوق و نسر از کجا پیدا شدند، روایات گوناگونی وجود دارد از جمله:

1. بعضی گفته اند این ها نام پنج مرد صالح است که قبل از نوح (علیه السلام) می زیستند و بعد از مرگشان مجسمه هایی از آنان به عنوان یادگار و به تحریک ابلیس ساخته شد که مورد احترام بودند و به تدریج به صورت پرستش و بت پرستی در آمد.

2. بعضی گفته اند اینها نامهای پنج فرزند آدم(علیه السلام) است که هر کدام از دنیا می رفت مجسمه او را برای یاد بود می ساختند و در عصر نوح (علیه السلام) موج پرستش این مجسمه ها بالا گرفت.

3. بعضی دیگر معتقدند که اینها نام بتهایی است که در عصر نوح (علیه السلام) ساخته شد به خاطر این که نوح (علیه السلام) مردم را از طواف قبر آدم بازداشت آنها به تحریک ابلیس این بتها را ساخته و به پرستش آنها مشغول شدند.

سرانجام این بت های پنجگانه به عرب جاهلی منتقل شد و هر قبیله اییکی از این بت ها را برای خود برگزیدند. بت «وده» که به شکل مرد بود متعلق به طایفه بنی کلب در سرزمین دومه الجندل بود.

بت«یغوث» که به شکل شیر بود به طایفه بنی قطیفیا بنی مذجح تعلق داشت.

بت«يعوق» که به شکل اسب بود به طایفه همدان تعلق داشت.

بت«نسر» که به شکل پرنده باز بود به طایفه ذي الكلاع از قبایل حمير تعلق داشت.

بت«سواع» که به شکل زن بود به طایفه هذيل در سرزمین رهاط تعلق داشت.

باید دانست عرب جاهلی مخصوصاً اهالی مکه بت های دیگری نیز داشتند که از جمله بت «هبل» بود که بزرگترین بتهای آنان محسوب می شد و در داخلخانه کعبه قرار داشت و 18 ذراع طول آن بود،

ص: 203

بت«اساف»در مقابل حجر الاسود و بت«نائله»در مقابل رکن یمانی گوشه جنوبی خانه کعبه و همچین بت«لات»،«عزی» و«منات».

نصاری: تابعین حضرت مسیح (علیه السلام)اند. نصاری جمع است و مفرد آن نصرانییا نصری منسوب به ناصره می باشد. ناصره شهری است در منطقه جليل از فلسطین. چون زمان کودکی و طفولیت مسیح (علیه السلام) در آن جا سپری گشته لذا به آن عیسای ناصری می گفتند در نتیجه پیروان ایشان را نصرانی و نصاری می نامند.

به موجب قرآن مجید حضرت مسیح (علیه السلام) آمده است تا به بنی اسرائیل حکمت و کتاب تورات و انجیل بیاموزد و با تصدیق تورات برخی از آن چه بر یهود حرام شده بود برایشان حلال گرداند و آنان را به عبادت خدای یگانه که پروردگار او که پروردگار همه عالم است دعوت کند.

حواریون جمع حواری از ماده حور به معنی سفید و سفید کردن است و به هر چیز سفید اطلاق می شود و حوریان بهشتی را نیز به همین جهت «حوريه» می گویند که سفید پوست اند.

علت نام گذاری شاگردان حضرت عیسی (علیه السلام) به این نام این است که آنها علاوه بر اینکه قلبی پاک و روحی با صفا داشتند در پاکیزه ساختن و روشن نمودن افکار دیگران و شستشوی مردم از آلودگی و گناه کوشش فراوان داشتند.

قرآن درباره حواریون سخن گفته و ایمان آنان را متذکر شده است. در انجیل متی و لوقا اسامی حواریون چنین آمده است: 1. پطرس 2. اندریاس3. يعقوب 4. يوحنا 5. فیلو پس 6. برتولولما 7. ثوما 8.متی. 9. يعقوب ابن حلفا 10. شمعون ملقب به غیور11. يهودا برادر یعقوب12. یهودای اسخریوطی که به حضرت مسیح (علیه السلام) خیانت کرد

حواریون به همراه عیسی (علیه السلام) در سفرها به راه می افتادند و هر گاه تشنه یا گرسنه می شدند به فرمان خداوند غذا و آب برای آن ها آماده می شد. آن ها این جریان را افتخار بزرگی برای خود دانستند و از مسیح (علیه السلام) پرسیدند آیا کسی بالاتر از ما پیدا می شود؟ عیسی (علیه السلام) فرمود: آری، از شما بالاتر کسی است که زحمت بکشد و از دست رنج خود نان بخورد. به دنبال این جریان آنها به شستشوی لباس و گرفتن اجرت در برابر آن مشغول شدند.

ص: 204

نوح: نام اولین پیامبر اولوالعزم و داعی توحید است. او با لقب «عَبدِ شَکُور» از جانب خدا مفتخر است. طبق آیات قرآن حضرت نوح(علیه السلام) نهصد و پنجاه سال در میان قومش به تبلیغ و دعوت مردم به توحید مشغول بود ولی قوم ظالم او هدایت نشد و دچار طوفان که عذاب الهی بود شد. قوم نوح (علیه السلام) بت پرست بودند و در مدت نهصد و پنجاه سال زحمت و تبلیغ پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، جز اندکی به خدا و پیامبر ایمان نیاوردند. چون دیگر امیدی به ایمان آوردن مردمان نبود، نوح به درگاه خداوند استغاثه کرد. پس از این خدا به نوح (علیه السلام) دستور داد برای خود و یارانش کشتی بزرگیبسازد. چون به زودی عذاب الهی که طوفانی بزرگی است کافران را فرا خواهد گرفت. نشانه شروع طوفان آن بود که از تنوری که نوح (علیه السلام) می شناخت، آب فوران کند. بالاخره آب از تنور فوران کرد، به نوح خطاب رسید که از هر حیوانیک جفت و نیز خانواده خویش (به جز پسرش که از کافران بود) و مؤمنین را به کشتی سوار کن. بلای خداوندی آغاز شد، باران های شدید و سیل آسا شروع شد و آبها از دل زمین به بیرون فوران کردند و همه نافرمانان را فرا گرفته و نابود کردند، همه غرق شدند. دستور آسمانی رسید که ای زمین آبت را فرو بروای آسمان آبت را قطع کن، طوفان تمام شد. و مؤمنین در کشتی نوح در پرتو امان و رحمت خداوند بودند و کشتی بر کوه جودی بر زمین نشست

وادی الايمن: نام درهای است که حضرت موسی (علیه السلام) در آن نورالهی را به صورت آتش در درخت جلوه گردید و در آن جا ندای «اخلع نعليك» به گوش او رسید و به رتبه نبوت مبعوث شد. این دره در طرف راست کوه سینا (حوریب) قرار دارد که به آن وادی مقدس یا وادی الايمن یاطوی گفته میشود.

هاروت و ماروت: در سرزمین بابل که سحر و جادو گری به اوج خودرسیده بود. و باعث ناراحتی و آزارمردم گردیده بود، خداوند دو فرشته به نام هاروت و ماروت را به صورت انسان مأمور ساخت که عوامل سحر و طريق أبطال آن را به مردم بیاموزند، تا بتوانند خود را از شر ساحران برکنار دارند. ولی این تعلیمات بالاخره قابل سوء استفاده بود، چرا که فرشتگان ناچار بودند برای ابطال سحر ساحران طرز آن را نیز تشریع کنند، تا مردم بتوانند از این راه به پیشگیری بپردازند. این موضوع سبب شد که گروهی پس از آگاهی از طرز سحر، خود را در ردیف ساحران قرار دهند و موجب مزاحمت تازه ای برای مردم شوند. با

ص: 205

این که آن دو فرشته به مردم هشدار دادند که اینیک نوع آزمایش الهی برای شماست و حتی سوء استفاده از این تعلیماتیک نوع کفر است اما آنها به کارهایی پرداختند که موجب ضرر و زیان مردم

شد.

واژه هاروت و ماروت هر دو غیر عربی اند، «هروت» به معنی «حاصلخیزی» و «مروت» به معنی «بی مرگی» است.

هارون: از انبیاء بنی اسرائیل و برادر حضرت موسی (علیه السلام) است. هارون به معنی کوه نشین بانورانی می باشد. باید دانست در آیه28 سوره مریم مقصود از هارون، هارون پیامبر که برادر موسی (علیه السلام) است، نمیباشد و او شخص دیگری است. هارون (علیه السلام) در عین نبوت، وزیر موسی(علیه السلام) بوده است و این درخواست خود موسی(علیه السلام) بود که از خداوند خواست تا برادرش هارون را وزیر و یار او قرار دهد.

در سوره انعام آیات84 تا 89،هارون از جمله پیامبرانی معرفی شده که آنها محسنان، صالحان برگزیدگان، هدایت شدگان، صاحبان کتاب و حکم و نبوت اند. هارون برادر بزرگ موسی است و پدر و مادرشان یکی است. هارون (علیه السلام) به هنگام عزیمت موسی (علیه السلام) به میقات جانشین آن حضرت در میانبنی اسرائیل بود. طبق حدیث منزلت، نسبت میان هارون و موسی(علیه السلام) و نسبت میان علی (علیه السلام) و پیامبر (صلی الله علیه و آله) همانند است یعنی علی (علیه السلام) برادر، وزیر وجانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود همان گونه که هارون این مناصب را نسبت به موسی(علیه السلام) دارا بود.

هامان: نام وزیر فرعون است که فرعون به او دستور می دهد که برای او قصری بلند بسازد تا از فراز آن به خدای موسی (علیه السلام) دست یابد. هامان در دستگاه فرعون دارای مقام بسیار مهمی بوده که قرآن کریم او را در ردیف فرعون به شما می آورد.

در قاموس کتاب مقدس از هامان دیگری نام برده شده است که وزیر اول خشایارشا معرفی شده که با یهودیان دشمن بوده و چون مرد خای یهودی به او تعظیم نکرد، دستور قتل عام یهود در فارس را صادر کرده است ولیاستر، همسر شاه از اجرای دستور هامان جلوگیری کرده و خشایارشاه را بر آن داشت که هامان را بر فراز همان داری که برای مردخای آماده شده بود بیاویزند.

ص: 206

هود: از انبیاء بزرگوار الهی است که بر قوم عاد مبعوث شد. هود(علیه السلام) در احقاف به پیامبری رسید، قوم او انسان های ما قبل تاریخ اند و ذکری از آنها در تاریخ نیامده اما قرآن کریم مقداری از حالات آنها را ضمن چند آیه نقل کرده است. قوم حضرت هود(علیه السلام) در اثر عدم قبول دعوت پیامبر خود دچار عذابی سخت شده و بادی سرد و سوزان آنها را نابود کرد.

يأجوج و مأجوج: این دو نام متعلق به دو قبیله وحشی خونخوار بوده است که مزاحمت شدیدی برای ساکنان اطراف مرکز سکونت خود داشته اند. آنان در دور دست ترین نقطه شمال آسیا زندگی می کردند و مردمی جنگجو و غارتگر بودند. این دو قبیله در نواحی مغولستان ساکن بودند، مردم این منطقه به سرعت زاد و ولد می کردند و پس از کثرت و فزونی به سمت شرق یا جنوب سرازیر می شدند و همچون سیل روانی این سرزمین ها را زیر پوشش خود قرار می دادند. آنها اقوام و مردمی وحشی بودند که به سرزمینهای اطراف هجوم کرده و آن جا را تصرف می کردند از جمله: هجوم این قبایل وحشی در قرن چهارم میلادی تحت فرماندهی «آتیلا» بود که تمدن امپراطوری روم را از میان بردند. آخرین دوران هجوم آنها، در قرن دوازدهم میلادی به سرپرستی چنگیز خان صورت گرفت که بر ممالک اسلامی و عربی هجوم آوردند و شهرهای بسیاری از جمله بغداد را ویران نمودند.

یحیی: از انبیاء بنی اسرائیل و پسر زکریا(علیه السلام) است که در خردسالی به مقام نبوت رسید. نام مبارکش پنج بار در قرآن آمده است. یحیی را در زبان اروپایی ژان یا جان می نامند. یحیی در اثر دعای پدرش که از خداوند فرزندی خواست، متولد گردید. ولادتش خارق عاده بود چون زکریا در آن موقع پیر و ناتوان و زنش فرتوت و از اول زندگی نازا بود با این حال خداوند دعای زکریا را اجابت کرد و او را به تولد یحیی بشارت داد. به موجب آیه13 سوره مریم به یحیی خطاب شده که کتاب را با قوت و نیرو بگیر، طبق آیه ممکن است یحیی (علیه السلام) صاحب کتاب بوده و یا به تعبیر دیگریحیی (علیه السلام) به حکم گرفتن و عمل کردن به تورات مکلف شده است. یحیی (علیه السلام) مصدق و بشارت دهنده حضرت عیسی (علیه السلام) بود، او پیشوای قوم خود و پارسا و پیغمبر خدا و از شایستگان و صلحا بود.(1) صابئین خود را پیروان حضرت یحیی (علیه السلام) میدانند و در نزد مسيحيان يحیی (علیه السلام) تعمید دهنده عیسی (علیه السلام) است. او انسانی پاک

ص: 207

و متقی بود و به پدر و مادرش نیکی می کرد و ستمکار و عصیانگر نبود، سلام بر او روزی که به دنیا آمد، روزی که از دنیا رفت و روزی که سر از قبر بر می دارد.(1)

قرآن درباره شهادت یحی(علیه السلام) چیزی نگفته است، تاریخ در این باره چنین نقل می کند: هیرودیس حاكم فلسطين عاشق هیرودیا دختر برادرش شد و تصمیم گرفت با وی ازدواج کند، این خبر به حضرت یحیی (علیه السلام) رسید و او اعلام کرد این نکاح حرام و باطل و خلاف دستور تورات است و با این عمل به مبارزه بر خواست. هیرودیا پس از شنیدن این مطلب طوری دل هیرودیس را ربود که او را به قتل یحیی (علیه السلام) را داشت. به دستور هیرودیس سر گرامی یحیی (علیه السلام) را از بدن جدا کردند و او را شهادت رساندند.

حضرتیحیی (علیه السلام) و حضرت عیسی (علیه السلام) قدر مشترکهایی دارند از جمله: زهد فوق العاده، مجرد زیستن و این که نتوانستند ازدواج کنند، تولد اعجاز آمیز.

امام حسین (علیه السلام) و یحیی (علیه السلام) نیز جهات مشترکی دارند: نام حسین همچون نام یحیی بی سابقه بود، مدت حمل آنها نسبت به معمول کوتاهتر بود، هر دو در راه امر به معروف و نهی از منکر به شهادت رسیدند. سرمبارک هر دو از تن جدا شد و برای حاکم ظالم عصر خودشان برده شد.

يعقوب: فرزند اسحاق بن ابراهیم (علیه السلام) و پدر انبیاء بنی اسرائیل است. نام دیگریعقوب(علیه السلام) که در قرآن نیز به آن اشاره شده، اسرائیل می باشد.یعقوب نامیده شدن این جناب به آن سبب است که تولد وی با برادر خود که عیسو نام داشت توأمان بوده یعنی این ها دوقلو بودند با این تفاوت که ابتدا عيسو متولد می شود و در عَقبِ او يعقوب به دنیا می آید به همین سبب او را یعقوب نامیده اند. تورات می گوید : چون هنگام تولد او پاشنه پای برادر خود را گرفته بود، نام او يعقوب (علیه السلام) شد. يعقوب (علیه السلام) دو زن داشت که نام یکی «لیه» و نام دیگری «راحیل» بود. يعقوب از این دو زن، دوازده فرزند پسر داشت که عبارتند از: 1. روبین2. شمعون. يهودا4. يساکاره زبولون 6. يوسف 7. بنیامین8 جاد 9. اشير 10. دان 11. نفتالی12. لاوی

ص: 208

مقصود از بنی اسرائیل یا همان اسباط يعقوب، فرزندان دوازده فرزند یعقوب می باشد. بنابراین یعقوب دارای دوازده سبط بوده است که جمع آن اسباطمی باشد و هر سبطی به نام یکی از فرزندان یعقوب نامیده شده است و هر کدام از اسباط دارای مأموریت و وظیفه خاصی بودند. به موجب تورات حضرت موسی (علیه السلام) سبط لاوی را به شمار نیاورده و افراد آن سبط را مأمور حفظ اشياء مقدس و متصدی مقام کھانت ساخته است. در عوض، سبط یوسف به دو سبط یعنی بنی افرایم و بنی منسّی تقسیم شدند و حضرت موسی(علیه السلام) خود نواده افرایم است.

در تورات، مملکت اسرائیل (تا بعد از حضرت سلیمان) بر تمام اسباط دوازده گانه که تحت حکومت یک حاکم (داود یا پادشاه دیگری به سر می بردند اطلاق شده است. در زمان سلطنت رحبعام فرزند سلیمان، میان قبیله افرایم و قبیله یهودا اختلافی حاصل شد. بنی افرایم با نُه سبط دیگرکه در شمال فلسطين زندگی می کردند از یهودا جدا شدند و مملکتی مستقل به نام مملکت اسرائیل تشکیل دادند و یربعام را به سلطنت انتخاب کردند و راه بت پرستی پیش گرفتند. اما یهودا و بنیامین در جنوب تشکیل مملکت کوچکی دادند و مانند گذشته یهوه خدای یگانه یهودا را می پرستیدند.

يوسف: فرزند یعقوب (علیه السلام) و نواده اسحاق بن ابراهیم (علیه السلام) می باشد. خدا یوسف (علیه السلام) را از مخلصين خوانده که از خالص شدگان برای خدا بود و شیطان و نفس را در وجود او راهی نبود. ماجرای شگفت انگیز او که مجسم کننده جمال انسانیت و خویشتن داری و ایمان ایشان است به طور مفصل به عنوان احسن القصص در سوره ای به نام آن حضرت ذکر شده و خداوند به شرح حال ایشان بیشتر اعتنا فرموده است.

يونس: نام یکی از پیامبران الهی است. از او به نام ذالنون و صاحب الحوت نیزیاد شده است. یونس به معنی کبوتر است. یونس (علیه السلام) از قوم خویش قهر کرد و از میان آنها بیرون رفت و بر کشتی که آماده حرکت بود سوار شد، در میان راه طوفانی سخت رخ داد، برای جلوگیری از غرق شدن کشتی قرار شد بار کشتی را سبک کنند، بار کشتی را به دریا

ص: 209

ریختند ولی خطر بر طرف نشد پس تصمیم گرفته شد یکی از افراد کشتی را به دریا افکنند و برای انتخاب آن شخص قرعه انداختند و نهایتا قرعه به نام یونس افتاد، او را به دریا انداختند و نهنگی او را لقمه وار در دهان گرفت و بلعید. قرآن می گوید اگر یونس از خداپرستان نبود و خدا را تسبیح نمی گفت تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند. او را از شکم ماهی به ساحل انداختیم در حالی که مریض و ناتوان بود. درخت کدویی بر او رویاندیم و او را پیامبر صدهزار نفر یا بیشتر کردیم و آنها ایمان آوردند.(1)

یهود: نام قومی است که ابتدای آن از دوازده فرزند حضرت یعقوب (علیه السلام) است و بعد از آنها فرزندانشان، پس بنی اسرائیل همان قوم یهود هستند. ولی مراد از یهود در قرآن دینیهود است نه نژاد آنها. هیچ قومی نسبت به پیامبرانشان مانند یهود نافرمانی نکرده و در میان هیچ قومی به اندازه یهود پیغمبر مبعوث نگردیده و معجزات به وقوع نپیوسته است و معجزات پیامبرانیهود از همه پیامبران بیشتر بوده است. قرآن در سوره ها و آیات متعددی به بدعت ها، کارهای خلاف و سرگذشت های یهود اشاره کرده است.

کتاب اصلی یهود، تورات است و شرح و تفسير تورات، تلمود نام دارد (به معنی آموختن) تورات شامل پنج کتاب است که به آنها اسفار خمسه می گویند هرکتاب یک سفراست.(2)

ص: 210

ص: 212

اسم: اسم به معنای نام است. گویند اصل آن (سمو) است به معنی رفعت، که همزه اول عوض از واو می باشد. بعضی دیگر گفته اند اصل آن (وسم) است به معنی علامت، که واو به همزه قلب شده است. (1) اسم در مباحث خداشناسی همان است که در قرآن کریم با عنوان «اسماء الحسنی» از آن یاد می شود. این اسم در اصطلاح عبارت است از ذات همراه با تعیّنی از تعیّنات و کمالی از کمالات الهی.

اسماء حسنی: مقصود از این عنوان همه نامها و صفات الهی است زیرا همه اسماء و صفات خداوند نیکو و زیبا و پسندیده هستند. تعبیر اسماء حسنا اشاره به صفات جمال و جلال ویژه حق است که هر کدام از کمال مخصوص یا نفی نقصی حکایت می کند. بنابراینیک نام گذاری ساده و معمولی نیست. زیرا نامهای خداوند یا از کمال ذات او خبر می دهند (عالم و قادر) یا از عدم وجود هر گونه نقص (قدوس) و یا حاکی از افعال اوست که فیض وجود را از جهات مختلف منعکس می کند، (رحمان، رحیم، خالق، مدبر، رزاق)

2. اسماء صفات: که خداوند متعال را با یکی از صفات عاليه ربانی او معرفی می کند، یعنی هر صفت بیانگر و صفی خاص از ذات الهی می باشد. مانند: رحمن، رحیم، کریم، علیم و...

3. اسماء افعال: که حاکی از تجلی فعلی و افعالی حق تعالی و بیانگر مشیت و اراده او می باشد. مانند رزاق، ستار، تواب، هادی و.

بر همین اساس صفات الهی نیز به سه قسم، تقسیم شده است: قسمتی از این اوصاف از قبیل اوصاف کمالیه ذاته خداوند است که صفات جمال نام دارند. و قسمتی از قبیل اوصافی است که هرگونه نقص را از ذات مقدس خداوند دور می شمرد که صفات جلال نام دارند. و قسمت زیادی از آن صفاتی است که از ناحيه افعال خداوند مشتق شده که صفات فعل نام دارند.

در آیات (22 و 23 و 24) سوره مبارکه حشر همه اقسام سه گانه اسماء الهی (ذاتی، صفاتی و افعالی ) بیان شده است. باید دانست که اولا همه صفات و اسماء الهی عین ذات پاک حقند و ثانيا همه صفات و اسماء الهی عین یکدیگر می باشند و همه آن ها در اسم مبارکه «الله» مستجمع هستند. یعنی این اسم شریف جامع همه کمالات لايقه ذات بی همتای حق تعالی است، همان ذات بی همتایی که مقدس و برتر از توصیف و تمثيل است. بنابراین اسماء و صفات خدای تعالی مظاهر و تجلیات آن ذات واحد می باشند، لذا واحد هستند وعين آن ذات واحدند و به عبارت دیگر همه صفات و اسماء باهم یگانه اند و عین ذات یگانه پروردگارند.(1)

در قرآن کریم بیش از یکصد و بیست اسم، اعم از اسم ذات، صفات و افعال برای خدای سبحان ذکر شده است. گر چه ذات خدا، به معنای هویت مطلق برتر از اسم و رسم و وصف است ولی معمولا در پایان آیات به تناسب موضوع و محتوای آیه، برای بیان حکمت حکم یا تثبیت حکم، اسمی از اسماء با وصفی از اوصاف یا فعلی از افعال حق بیان شده است.

در برخی آیات، اسم و ذات و صفات و افعال با هم آمده است که مراتب سه گانه توحید را یک جا در بر دارد.(2) در سوره مبارکه حدید آیه3، پنج وصف برای خدا ذکر شده است.

ص: 214

فهم عمق این صفات و اینکه چگونه خدا در عین ظاهر بودن باطن است و در عین اول بودن آخر، در توان هر ذهن متعارفی نیست. باید دانست که جمع بين صفات متضاد در وجود غير محدود ممکن است، زیرا پس از تحلیل، روشن می شود که در هستی محض هیچ گونه تضادی بین آنها راه ندارد.

آیت الکرسی نیز مشتمل بر بسیاری از اسمای حسنای الهی است.(1) و شاید مشتمل بر اسم اعظم نیز باشد، از نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) نقل است که سوره بقره سید قرآن و آیه الکرسی سید سوره بقره است. و از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که هر چیزی بلندایی دارد و بلندای قرآن آیه الکرسی است.

سیادت سور و آیات قرآن نسبت به یکدیگر به لحاظ مضمون آنها است. و مضمون این آیه شریفه همان اسمای حسنای حق است که هیچ آیه ای به تنهایی این تعداد اسمای الهی را بیان نکرده است. سوره توحید که در آن از صفات جمال و جلال حق یاد شده است، از ابتدا تا انتها درباره توحید است و چون موضوع سوره توحید است از مضمون و عمق ویژه ای برخوردار است، لذا نسبت به بسیاری از شور، گرامی تر است.(2)

1.آخِر: فرجام، آن که پس از همه نیز خواهد بود، مقابل اول است. خداوند آخر است بی آن که انتهایی داشته باشد و به تعبیر دیگر ابدی است و پس از فنای همه اشیاء باقی و جاوید است.(1)

2. اَبصَر: بینا، بیناتر. (اَبصِرِ بِهِ) یعنی چه بینا است، صیغه تعجب است و برای بیان عظمت علم خداوند است. یعنی او به قدری بینا است که انسان را در شگفتی فرو می برد. آری کسی که از پنهان و آشکار مجموعه آفرینش آگاه و با خبر است حتما به امور دیدنی و بینایی نیز عالم و آگاه است.(2)

3. اَبقی: پاینده تر، باقی تر، جاودانه تر، خداوند از هر چیزی پاینده تر، باقی تر و جاودانه تر است.(3)

4. اَحَد: یگانه و بی همتا در ذات خود. بعضی «احد» و «واحد» را به یک معنی دانسته اند و بعضی گفته اند احد ذاتی است که قبول کثرت نمی کند نه در خارج و نه در ذهن و بنابراین هرگز داخل عدد نمی شود. بعضی نیز گفته اند احد اشاره به بسیط بودن ذات خداوند دارد زیرا ذات بسیط خداوند هیچ گونه تركيب خارجی و عقلی را نمی پذیرد. بی شک ذات خداوند به همه این معانی احد است.(4)

5.اَحسَنَ الخالِقين: نیکوترین آفریدگار، بهترین خلق کنندگان، بهترین خالقها، از آن جایی که خلق به معنی اندازه گیری و صنعت می باشد درباره غیر خداوند نیز صادق می باشد. اما خلقت و آفرینش خداوند نامحدود است و شامل همه چیز می شود و خالقیت غیر خدا بسیار محدود و توأم با انواع ضعفها و نقص ها و عیب ها می باشد به همین جهت تنها خداوند است که بهترین خلق کنندگان است و از سوی دیگر خداوند در خالقیت خود مستقل است اما سایر خالق ها در خالقیت خود وابسته به اذن و اراده الهی هستند.ِ(5)

6. اَحكمُ الحاکمین: عادل ترین دادرسان، نیکوترین داوران، حکم خداوند از حکم همه حاکمان برتر است و آن وجود مقدس خود از همه حکم کنندگان برتر است. همچنین خداوند در همه احکام

ص: 216

فرمان هایش حکیمانه ترین و متقن ترین احکام و فرمان ها را که توأم با علم و حکمت و تدبیر است برایبشر صادر فرموده است و او از هر جهت بهترین حکم کنندگان و عادل ترین و نیکوترین داوران است.(1)

7.اَرحمُ الرّاحِمِينَ: بخشنده ترین بخشندگان، مهربان ترین مهربانان، خداوند دارای رحمت بی پایان می باشد به همین سبب بخشنده گناهان گناهکاران توبه کار می باشد. این است که در دردها و ناراحتی ها و بیماریها و مشکلات و گرفتاریها انسانها به خدای رحمان و رحیم روی می آورند.(2)

8. اَسرَعُ الحاسبِینَ: چابک ترین حسابرسان، سریعترین حسابگران. خداوند به سبب علم ذاتی و بی کران خود در روز حساب و قیامت به سرعت تمام اعمال و پرونده های اعمال همه افراد بشر را مورد حسابرسی قرار می دهد و این امر در کمترین و کوتاه ترین زمان بر اساس امور دنیوی انجام می پذیرد.(3)

9. اَسمَع: شنواتر. به راستی خداوند چه شنوا است و چگونه چنین نباشد که او دارای علمی بی کران و عظیم است و به همه شنیدنی ها و اصوات، علم و آگاهی دارد و از پنهان و آشکار همه امور آگاه است.(4)

10. اَشدُّ بأساً: سخت عذاب. خداوند قدرتش برتر و بیشتر است. کلمه «بأس» در لغت به معنی قوت و استحکام و شجاعت است و بی شک قدرت خداوند ما فوق همه قدرتها است. (5)

11. اَشدُّ تَنكيلا : سخت عقوبت، خداوند مجازاتش بسیار دردناک است. کلمه «تنكيل» از ماده «نكول» به معنی امتناع کردن از روی ترس است و در اصل از نكل (بر وزن اكل) به معنی لجام حیوان گرفته شده و بنابراین تنکیل که مصدر باب تفعیل است به معنی کاری است که طرف با مشاهده آن از خلاف کاری برگردد و این همان مجازات است که هم باعث عبرت ستمکار و هم باعث عبرت دیگران می شود. بنابراین مجازات خداوند ما فوق همه مجازات ها است.(6)

ص: 217

12. اَعلَم: داناتر، آگاه تر. بدیهی است که علم خداوند مطلق و نامحدود است و همه عالم غیب و شهادت را شامل می شود بنابراین حق تعالی اعلم است نسبت به همه حقایق.(1)

13. اَعلمُ بِالظالميِن: داناترین به کار ستمگران. خداوند ظالمان را بهتر می شناسد و نسبت به حقیقت و شخصیت و کار و سرانجام آنان آگاه تر است.(2)

14. اَعلمُ بِالمُعتدين: داناترین به کار از حد در گذرندگان، داناترین به کار تجاوز گران. خداوند تجاوزگران را بهتر می شناسد و به کار و سرانجام آنان آگاه تر است.(3)

15. اَعلمُ بِالمُفسدین: آگاه تر به حال مفسدان. خداوند به حال مفسدان آگاه تر است و آنان را بهتر می شناسد.(4)

16. اَعلی: برتر، والا، بلند مرتبه، بزرگ. از آنجایی که خداوند از هر کس و هر چیز و هر چه تصور کنیم و هر خیال و قیاس و گمان و وهم، و هر گونه شرک جلی و خفی برتر و بالاتر است، پس اعلی می باشد.(5)

17. اكرم: بخشنده ترین، گرامی ترین، بزرگوارترین. خداوند از هر کریمی، کریم تر و از هر بزرگواری، بزرگوارتر است. (6)

18. اله: خدا، معبود. کلمه «اله» در بیشتر سوره های قرآن کریم به کار رفته و جمعاً112 مرتبه بیان شده است. خداوند اله مردم است زیرا مردم در طریق عبودیت او گام می نهند و از عبادت غير او پرهیز می کنند.(7)

19. الله: خدا، نام خاص و نام ذات خداوند متعال. این نام جامع همه اسماء و صفات الهی می باشد. کلمه جلاله «الله» یا مأخوذ است از «اله» به فتح همزه و کسر لام و آن به معنای تحیر و دهشت می باشد یعنی

ص: 218

در عقلا حقیقت ذات حق تعالی متحيرند و یا مأخوذ از «اله» به فتح همزه و لام است یعنی معبود حقیقی. بعضی گفته اند اله به معنای سکون است زیرا که به ذکر حق قلوب مطمئن می گردد. (1) کلام مشهور و معروف این است که الله اسم معبود بحقی است که مستجمع تمام صفات جلال و جمال و دارای همه کمالات می باشد. در کتاب شریف مصباح کفعمی برای اسم شریف الله نسبت به سایر اسماء ده امتیاز قائل شده بدین شرح: 1. مشهورترین اسماء الله است. 2. در قرآن بالاترین جایگاه را دارد. 3. در دعا بالاترین اسماء است. 4. مقدم بر همه اسماء و پیشوای همه نامها می باشد. 5. کلمه اخلاص به این اسم اختصاص دارد، (لااله الا الله) 6. شهادت مسلمان فقط به این اسم تحقق می پذیرد. 7. این اسم علم است و مخصوص ذات مقدس خداست و بر غیر او نه از روی حقیقت و نه از روی مجاز اطلاق نمی شود. 8 این اسم شريف دلالت دارد بر این که ذات مقدس حق به تمام کمالات موصوف است اما سایر اسماء هر یک بر کمالی خاص دلالت دارند. 9. اسم جلاله الله هرگز صفت واقع نمی شود. بر خلاف سایر اسماء و صفات این اسم هرگز خبر واقع نمی شود و پیوسته مبتدا است. 10. تمام اسماء الحسنی به اسم جلاله الله ملحق می شوند نه بر عکس مثل این که گفته می شود، شكور يا صبور از اسماء الله است و هرگز گفته نمی شود که الله اسمی است از اسماء شكور يا صبور. بعضی گفته اند اسم مبارک الله، اسم اعظم الهی است. همچنین باید دانست علما برای اسم الله خواص بسیاری ذکر کرده اند از جمله: الف) این اسم مبارک چهار حرف است که اگر حرف اول یعنی حمزه را حذف کنی آن چه باقی می ماند باز هم دارای همان معنا می باشد، (لله)، (ولله كل شيء) یعنی(هر چیزی از او است). و اگر حرف دوم یعنی لام را حذف کنی و همزه را بگذاری (اله) می شود (و هو اله كل شيء) یعنی ( او معبود هر چیزی است) و اگر حرف سوم یعنی لام و همزه را حذف کنی (له) می شود (وله کل شیء) یعنی (و همه چیز از آن اوست. و سرانجام اگر لام دوم را هم حذف کنی باقی می ماند (هاء)، (فهو هووحده لا شريك له) یعنی(پس اوست که یگانه است و شریکی برای او نسيت) و (هو) لفظی است که دلالت دارد بر سرچشمه عزت و جلال احدى، (قل هو الله أحد) ، «هاء» در «هو» اشاره به تثبیت و توجه دادن به مطلب است، «واو» ضمیر غایب است و اشاره دارد به موجود غایب از دید چشمها و دور از لمس حواس.

ص: 219

از امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه السلام) نقل شده که فرمود: ( در شب جنگ بدر «خضر(علیه السلام)» را در خواب دیدم، از او خواستم چیزی به من یاد دهد که به کمک آن بر دشمنان پیروز شوم. گفت: بگو (یا هو، یا من الاهوالاهو)، هنگامی که صبح شد جریان را خدمت رسول الله (صلی الله علیه و آله) عرض کردم، فرمود: یا علی، علمت الاسم الاعظم (ای علی اسم اعظم به تو تعلیم شده). سپس این جمله ورد زبان من در جنگ بدر بود.) «هو» مرکب است از دو حرف «هاء» و «واو» و هاء اصل واو است چون واو از اشباع ضمه هاء پیداشده پس در واقع هو یک حرف است و دلالت دارد بر وحدت حق عزوجل. هاء اول مخارج حروف است و واو آخر مخارج حروف می باشد، (هو الأول و الآخر والظاهر والباطن).(1)

الله اسم خاص برای خداوند است که به تمام صفات جلال و جمال او اشاره دارد و به همین جهت آن اسم اعظم الهی نامیده شده است. برخی گفته اند «وله» اصل و ریشه کلمه «الله» است به معنی تحیر، چرا که عقل ها در ذات پاک او حیران است. حضرت علی (علیه السلام) فرموده اند: (الله مفهومش معبودی است که خلق در او حیرانند و به او عشق می ورزند، الله همان کسی است که از درک چشمها مستور است و از افکار و عقول خلق محجوب). گاه نیز الله را از ریشه «الاهه» (بر وزن و به معنی «عبادت» دانسته اند و در اصل «الاله» است به معنی تنها معبود به حق. این نام مقدس قریب هزار بار در قرآن مجید تکرار شده و هیچ اسمی از اسماء مقدس او این اندازه درقرآن نیامده است.(2)

20. اَهلُ الّتقوی: سزاوار ترس. خداوند اهل تقوا است یعنی شایسته است که همگان از عقاب او بترسند و از این که چیزی را شریک او قرار دهند. بپرهیزند.(3)

21. اَهلُ المَغفره: آمرزنده گناهکاران، او اهل آمرزش است و شایسته است که همگان به آمرزش خداوند امیدوار باشند. (اهل التقوى و أهل المغفرهاشاره به این دارد که انسان باید هم دارای خوف

ص: 220

باشد و هم دارای رجاء).(1)

22. اول: نخست، آن که همیشه بوده. او اول است چون پیش از همه آفریده ها بوده، اول است به ازلیت، اول است به عطا، اول است به هدایت، اول است به نعمت و اولی است که هیچ موجودی بر او سبقت ندارد.(2)

23. باری: آفریدگار، خداوند، خالق. هر چیزی که از عدم به سوی وجود خارج می شود اولا نیازمند به تقدیر است ثانیاً نیازمند به ایجاد بر طبق تقدیر است و ثالثاً نیازمند به تصویر و صورت گری بعد از ایجاد است و خدای تعالی خالق است از آن حیث که تقدیر کننده امور است و باری است از آن حيث که مرتب کننده صورت های مخترعات و موجودات به نیکوترین ترتیب است.(3)

24. باطن: نهان، آن که ذاتش از ابصار و اوهام پوشیده است. خداوند باطن است از آن جهت که عالم به هر موجودی است و پوشاننده گناهان می باشد و نیز از همه اوهام خلایق پنهان است و همه پنهانی ها و پوشیده ها را می داند و به صمدیت خود باطن است. (4)

25. بديع السماوات والأرض: پدید آورنده و هستی بخش و ایجاد کننده همه آسمانها و زمین خداوند است. (ابداع به معنی ایجاد است، بنابراین بدیع به معنی هستی بخش و به وجود آورنده می باشد).(5)

26. بر: نیکو کار این اعتراف بهشتیان است که خداوند را از قبل به عنوان نیکو کارمی خوانده و می ستودند و روشن است که این واقعیت در بهشت بسیار آشکار تر احساس می شود.(6)

27. بصیر: بینا، بینای پنهان و آشکار، دانا و آگاه به همه دیدنی ها و همه اعمالی که انسان انجام می دهد.(7)

28. تعالی: برتر، بسیار برتر. خداوند بسیار برتر و بالاتر است از آن چه در مورد او می اندیشند.(8)

ص: 221

29. تواب: بخشایشگر، توبه پذیر. خداوند بسیار توبه پذیر و بسیار بازگشت کننده به رحمت به سوی گناهکاران است و با این بازگشت به رحمت خود، گناه گناهکاران را می بخشد و آنان را مورد آمرزش قرار می دهد، اگر گناهکاران نیز توبه کنند و به سوی خداوند باز گردند.(1)

30. جبار: قاهر، مسلط بر همه کس و همه چیز، عظیم و صاحب عظمت، عظیم الشان در ملک و سلطنت، اصلاح کننده، بی نیاز کننده فقیر و اصلاح کننده و جبران کننده شکسته ها و کاستی ها و خلل های قاهر بر همه مردم آن چنان که اراده خدا را بر همه هستی و انسان ها نفوذ می دهد و آنچه را بخواهد تحقق می بخشد و هیچ مانعی بر سر راه اراده او نیست.(2)

31. جامع الناس: گردآورنده مردم. خداوند انسانها را در روزی که در آن تردیدی نیستیعنیدر روز قیامت جمع خواهد نمود.(3)

32. جامع المنافقين و الكافرین: گردآورنده منافقان و کافران. خداوند منافقان و کافران را همگی در دوزخ گردهم آورده و جمع می کند.(4)

33. حافظ: نگاهبان، نگاهدارنده، پاسدار قرآن از تحریف، حفظ کننده انسان از حوادث و مهالک و اگر مراقبت الهی از انسان نباشد هر لحظه حیات انسان در معرض هلاكت و نابودی است. همچنین اعمال انسان به طرق مختلفثبت و ضبط و حفظ می شود.(5)

34. حسیب: حسابرس، حسابگر و محاسبه کننده کردار و رفتار وحالات و اندیشه مخلوقات. (6)

35. حقی: مهربان، نواز شگر. خداوند نسبت به بندگان خود بسیار رحيم، لطيف و مهربان است. (7)

36. حفيظ: نگاهبان، حافظ و نگاهدارنده موجودات. بی شک خداوند حافظ و نگاهدارنده همه چیز و هر گونه حساب و کتاب و رفتار و اعمال است.(8)

ص: 222

37. حق: راست، درست، سزاوار، حقیقی، ضد باطل، ثابت، مطابق و موافق با واقعیت. چون خداوند در ذات و صفاتش ثابت و غير قابل زوال است و از سوی دیگر اراده و امر و فرمان او خالی از هر گونه باطل است لذا او حق است.(1)

38.حکیم:دانا، کامل در حکمت و خرد. خداوند حکیم است چون همه اعمال او از روی علم و تدبیر و تشخیص و مصلحت است و همه کارهای او محکم و مستحکم و استوار است و هیچ فعل عبث و بیهودهای از او صادر نمی شود بلکه همه اعمال خداوند حکیمانه، غایتمند و هدفدار است.(2)

39.حلیم: بردبار، بردبار بر ادامه روزی بندگان خاطی، مهلت دهنده خدا چاره ساز و مهلت دهنده است، به گناهکاران مهلت می دهد و در عذاب آنها عجله نمی کند. خداوند حلیم است یعنی در عقوبت عجله نمی کند و در هر نادانی بنده غضب نمی کند.(3)

40. حمید: ستوده، شایسته. حمید ممکن است به معنی فاعل باشد یعنی ستاینده و ممکن است به معنی مفعول باشد یعنی ستوده. خداوند بی نیاز و ستوده است.(4)

41. حی: زنده، جاودان، مداوم و ثابت. حیات خداوند عین ذات اوست، حیات همه موجود از خداست و از آنها قابل انفکاک است ولی حیات خدا با دوام و ثابت است و از خدا قابل انفکاک نیست. خداوند زنده ای است که هرگز مرگ ندارد و زنده واقعی و حقیقی اوست.(5)

42. خالق: آفریننده، آفریدگار. خداوند است که خالق و آفریننده همه مخلوقات و موجودات استو غیر از او خالق مستقلی وجود ندارد.(6)

43. خبير: آگاه، آگاه بر نهانی ها و ضمایر و اندیشه ها، دانا. خداوند بر همه چیز و همه کس با جزئیات کامل آگاه است.(7)

ص: 223

44. خلّاق: آفریننده. خداوند آفریننده ای دانا و آگاه است.(1)

45. خیر: نیکوتر، بهتر، دلپسند. خداوند از همه چیز و همه کس بهتر و باقی تر است اوست که نیکوترین است.(2)

46.خير الحاکمین: بهترین داوران، بهترین حکم کنندگان، بهترین حاکمان.(3)

47. خیر الراحمين: بهترین بخشندگان، بهترین رحم کنندگان. خداوند نسبت به بندگان خود بسیارآمرزنده و بخشنده است.(4)

48. خير الرازقين: بهترین روزی دهندگان تنها خداوند است که قدرت و توانایی آن را دارد که بندگان خود را روزی دهد و امر است که بهترین رزق و رزق حسن و نیکو را به بهترین بندگان خود می دهد.(5)

49. خیر الفاتحین: بهترین گشایندگان، بهترین داوران. خداوند بهترین حکم ها را می کند و بهترین حلال مشکلات و گرفتاری ها است.(6)

50. خيرُ الفاصِلين: نیکوترین جداکنندگان (درست از نادرست)، بهترین داوران، بی شک خداوند بهترین کسی است که می تواند حق را از باطل جدا کند زیرا او علمش از همه بیشتر است و حق و باطل برای او کاملا روشن است و این قدرت را نیز دارد، علم و قدرت خداوند بی حد و انتها است.) (7)

51. خير الغافرین: نیکوترین آمرزندگان. رحمت و بخشش خداوند بی انتها و نا محدود است ازاین رو او بهترین آمرزنده است .(8)

ص: 224

52. خیرُالماکرِین: نیکوترین چاره جویان، بهترین تدبیر کنندگان. «مکر» در لغت عربی به هر نوع چاره اندیشی اطلاق می شود.(1)

53. خيرُالمُنزِلين: بهترین میزبانان، بهترین پذیرندگان، بهترین نازل کنندگان، بهترین فرود آورندگان. (2)

54. خیرُالنّاصِرين: نیکوترینیاری دهندگان، بهترینیاوران. خداوند یاور و یاری دهنده ای است که هرگز مغلوب نمی شود و هیچ قدرتی با قدرت او برابری ندارد.(3)

55. خيرُالوارثِين: بهترین بازماندگان، بهترین وارثان.(4)

56. خیرُثِواباً: بهترین ثواب دهنده، نیکوترین پاداش دهنده نیکی. خداوند برترین پاداش را دارد و آن را به برترین بندگان خود می دهد. (5)

57. خيرُحافظاً: بهترین نگهدار، نیکوترین نگهبان، بهترین حافظ. (6)

58. خیرُعقباً: بهترین سرانجام دهنده، بهترین کیفر دهنده کار بد و خطا. خداوند بهترین عاقبت را برای مطيعان خود فراهم می سازد.(7)

59. ذوالجلال و الاكرام: دارای جلال و ارجمندی، صاحب عظمت و اکرام. جلال به معنی بالاترین عظمت و شأن است. بی شک این صفت تنها شایسته و لایق خداوند است زیرا خداوند از همه چیز و همه کس با عظمت تر است.(8)

60. ذوالرحمة: صاحب رحمت، دارای بخشایش و گذشت، رحیم و مهربان(9)

ص: 225

61. ذو رحمهٍ واسعه: دارای بخشش بسیار، دارای رحمت وسیع. خداوند به دلیل رحمت وسیع و بی اندازه خود راه بازگشت را به سوی خود برای همه حتی گناهکاران گشوده تا اگر کمترین آمادگی برای بازگشت و توبه دارند به سوی خدا باز گردند.(1)

62. ذو العرش: خدای عرش، صاحب عرش بزرگوار. خداوند دارای تخت حکومت و سریرسلطنت است و عرش خداوند تمام جهان هستی است.(2)

63. ذوالعرش المجيد: صاحب عرش بزرگ. عرش به معنی تخت قدرت و حکومت مطلقه برعالم هستی و صاحب مجد و عظمت است.(3)

64. ذوالفضل العظيم: دارای برتری و بخشایشگری بزرگ، صاحب بخشش و فضل عظيم. خداوند هر کس را بخواهد و شایسته ببیند از رحمت های ویژهی خود، او را برخوردار می سازد و هیچ کس نمی تواند خداوند و رحمت او را محدود سازد، مواهب بزرگ و فضل عظیم تنها از آن خداست.(4)

65. ذوالقوه: دارای نیرو، توانا. صاحب قدرت، صاحب قوت.(5)

66.ذوالقوة المتين: صاحب نیروی استوار، صاحب قوت و قدرت. «ذوالقوه» به اصل قدرت خداوند اشاره می کند و «متین» به کمال قدرت او.(6)

67. ذوانتقام: انتقام گیرنده، صاحب انتقام. انتقام در عربی به معنی کيفر دادن و مجازات کردن است. چون خداوند دارای حکمت و عدالت است پس انسانها را بر اساس عدالت و هماهنگ با استحقاق آنها و نتیجه اعمالشان مجازات می کند.(7)

ص: 226

68. ذوعقاب الیم: خداوند کیفرهای بزرگ، صاحب کیفر دردناک. خداوند، کافران و کسانی را که آیات الهی را تکذیب می کنند و به پیامبران و افراد صالح تهمت می زنند و به مخالفت با خداوند بر می خیزند به عذاب سخت و دردناکی دچار می کند.(1)

69. ذو فضل عظیم: دارای کرم بزرگ، صاحب فضل و بخشش عظیم و بزرگ. خداوند فضل و انعام بزرگی دارد که در انتظار مؤمنان واقعی و مجاهدان راستین است.(2)

70. ذوفضل على العالمين: دارنده فضل و برتری بر جهانیان، بخشنده بر همه جهانیان. خداوند نسبت به جهانیان لطف و مرحمت دارد که جلو همه گیر شدن و همگانی شدن فساد را در روی زمین می گیرد.(3)

71۔ ذوفضل على المؤمنين: داری فضل و بخشش بر گروندگان و مؤمنان.(4)

72. ذو فضل على الناس: بخشایشگر نسبت به مردم، صاحب کرم با مردم. خداوند فضل ورحمت گسترده ای بر مردم دارد.(5)

73. ذو مغفره: خداوند آمرزش آمرزشگر، دارای مغفرت و آمرزش. خداوند بندگان صالح و نیکو کار و نیز توبه کار را مورد آمرزش خود قرار می دهد.(6)

74. ذي الطَّول: بی نیاز و توانگر و برتر، صاحب فضل و قدرت.(7)

75. ذي العرش: خداوند عرش، صاحب عرش، صاحب تحت حکومت.(8)

79. ذي المعارج: دارنده درجات عالی، خداوندی که صاحب آسمان هایی است که فرشتگان بر آن صعود می کنند و به سوی قرب خدا پیش می روند.(9)

ص: 227

77. ذی انتقام: كين ستان، صاحب انتقام، انتقام گیرنده.(1)

78. رؤف: بخشاینده و پر مهر، سخت مهربان. خداوند نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.(2)

79. رؤف بالعباد: بسیار مهربان به بندگان خداوند نسبت به بندگان خود مهربانی و لطافت دارد واین امر به بندگان امید می دهد.(3)

80. ربّ: خداوند، پروردگار، مالک امور بندگان، تربیت کننده. رب به طور مطلق فقط بر خداوند اطلاق می گردد چون او متكفل به اصلاح موجودات است. خداوند پرورش دهنده تمام موجودات است هم خلقت از جانب اوست و هم تربیت. خالق و مربی و معبود فقط خدای سبحان است.(4)

81. ربُّ ابائَكُمُ الأوَّلين: پروردگار پدران پیشین شما، پروردگار نیاکان شما، پروردگار پدراننخستین شما.(5)

82. رَبُّ الأَرض: خداوند و خالق زمین. «رب» به معنی مالک و مدبر، حاکم و مصلح است پس هر خیر و برکتی از ناحيه ذات پاک خداوند است، او خداوند زمین است و تمامی نعمتهای زمینی مخلوق اویند.(6)

83. ربِّ السَّماوات: خداوند و خالق آسمانها. هر چه در آسمانهاست همه مخلوق و آفریدهخداوند سبحان است، او خالق و پروردگار آسمان ها است.(7)

86. ربِّ السَّماوات السبع: پروردگار هفت آسمان، خداوند آسمان های هفتگانه.(8)

85. رب السماوات و الأرض: پروردگار و خالق، آسمانها و زمین، مالک و تدبیر کننده امورآسمانها و زمین. (9)

ص: 228

86. ربالسَّماواتِ وَالارضِ وما بَينَهُما: خالق و پروردگار آسمانها و زمین و هر آنچه میان آنها است. خداوند مالکی این جهان با عظمت و مدبر و مربی آن است.(1)

87. ربُّ الشّعری: آفریدگار ستاره شعری. شعرییکی از درخشنده ترین ستارگان آسمان است که گروهی از اعراب مشرک آن را می پرستیدند.(2)

88. ربِّ العالَمین: خداوند و خالق جهانیان. خداوند خالق و آفریننده و مربی جهانیان است.(3)

89. ربِّ العَرش: خداوند و خالق عرش. عرش مجموعه عالم هستی است که تخت حکومت خداوند می باشد.(4)

90. ربُّ العرش العظيم: خداوند عرش عظیم، پروردگار عرش بزرگ. عرش و عالم بالا و جهان ماوراء طبیعت با آن همه عظمتی که دارد در قبضه قدرت و تحت حمایت و کفالت خداوند است.(5)

091 رب العزه: خداوند توانایی و برتری، خداوند عزت و قدرت خداوند، پروردگاری است که صاحب عزت و قدرت است و از ازل قادر و عالم و عزیز بوده است. (6)

92. رب الفلق: پروردگار و خالق پگاه، خالق سپیده دمان، پروردگار سپیده صبح.(7)

93. رب المشارق والمغارب: پروردگار خاوران و باختران، خداوند مشرقها و مغربها.(8)

94. رب المشرقين: پروردگار دو خاور، خداوند دو مشرق.(9)

95. رب المغربین: پروردگار دو باختر، خداوند دو مغرب. خورشید هر روز از نقطه تازهای طلوع و در نقطه تازه ای غروب می کند بنابراین به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب داریم که در این میان دو مشرق و دو مغرب ممتاز هستند یکی در آغاز تابستان یعنی حداکثر اوج خورشید در مدار شمالی و یکی

ص: 229

در آغاز زمستان یعنی حداقل پائین آمدن خورشید در مدار جنوبی. جالب این که دو مشرق و دو مغرب دیگر هم داریم که آنها را مشرق و مغرب اعتدالی می نامند. یعنی در اول بهار و اول پائیز که روز و شب در تمام دنیا برابراست.(1)

99. رب موسی و هارون: پروردگار موسی و هارون. خداوند، پروردگار همه جهانیان است از جمله پروردگار همه انبیاء همچون موسی و هارون و جز او پروردگاریوجود ندارد.(2)

97. رب كل شیع: پروردگار و خالق همه چیز. خداوند مالك، مربی و پروردگار همه چیز است و حکم و فرمان او در تمام ذرات جهان جاری است.(3)

98. رب الناس: پروردگار مردم. خداوند، پروردگار همه مردم و همه انسانها می باشد.(4)

99. رحمان: روزی دهنده مخلوقات، فراخ بخشایش، احساس کننده و نعمت دهنده. رحمان اسم خاص خداوند است و غیر خدا با آن توصیف نمی شود. این اسم بیانگر مبالغه در رحمت است و دلالت بر کثرت رحمت خداوند دارد و صیغه مبالغه می باشد و بنابراین خداوند بر مؤمن و کافر رحمان است و رحمت عام خود را به هم موجودات افاضه می کند.(5)

100. رحیم: مهربان، آمرزنده مؤمنان، بخشاینده مهربان به مؤمنان حتی در آخرت. کلمه مبارک رحیم اسم عام با صفت خاص است. رحیم، رحمت مخصوص اهل ایمان است. این صفت برای غیر خدا هم جایز است. رحیم صفت مشبهه است و دلالت بر ثبوت رحمت دارد و رحمت اخروی خداوند می باشد.(6)

101.رزاق: روزی دهنده، بسیار روزی بخش. خداوند رازق و روزی دهنده همه موجودات می باشد، چون او آفریننده همه چیز است بنابراین رزاق مطلق همه موجودات اوست و اگر

ص: 230

به غیر از خدا رازق یا رزاق گفته شود ذاتی نیست بلکه بالعرض و به واسطه است.(1)

102.رفيعُ الدَّرجات: بلند دارنده پایگاهها. خداوند درجات بندگان صالح را بالا می برد، اگر رفيع را به معنی رافع و بالا برنده تفسیر کنیم. ولی بعضی گفته اند رفيع به معنی مرتفع است، بنابراین رفيع الدرجات، اشاره به اوصاف بلند و عالی خدا دارد زیرا او در علم و قدرت و در تمام اوصاف كمال و جمالش آن قدر مرتفع و بالا است که همای بلند پرواز عقل و دانش بشری هرگز به اوج آن نمی رسد. (2)

103. رقیب: نگاهبان و پاسدار. نگاهدارنده همه مخلوقات در همه حال و حافظ اعمال انسان. خداوند حافظی است که هیچ چیز از او پوشیده نیست و به همه هستی و اعمال موجودات از جمله انسان عالم و آگاه است.(3)

104. شبحان: پاک و منزه، پاک و دور از هر پلیدی و بدی. سبحان مانند قفران و به معنی تسبیح است وسبحان الله یعنی من خدا را از هر بدی به طور کامل به دور و بر کنار می دانم. بنابراین خداوند پاک و منزه از هر عیب و نقص و زشتی می باشد.(4)

105. سَریعُ الحِساب: زود حساب، خدایی که روز قیامت در یک چشم بر هم زدن به حساب هرکس رسیدگی می کند. خداوند از همه حسابگران، در حسابرسی سریع تر و تند کارتر و دقیق تر است.(5)

109. سَريعُ العِقاب: زود کیفر. خداوند در برابر کسانی که از آزمون های الهی سیه روی بیرون می آیند سريع العقاب است و آنان را به سرعت و به زودی کیفر می دهد، زیرا پروردگار کسانی را مستحق مجازات هستند سریع مورد عقاب قرار می دهد و آنان را به سرعت مجازات می کند.(6)

107. سلام: آرامش بخش، ایمن کننده، سالم و سلامت. علت توصیف خداوند به سلام آن است که عیوب و آفات به حضرتش راه ندارد و بندگان از ظلمش سالم اند. خداوند سلامت دهنده و سالم از

ص: 231

هر عيب است. سلام کسی است که با تو به سلامت و عافیت ملاقات کند بدون شر و ضرر. معنی سلام یا سلامت دهنده و ایمن کننده و یا سالم از هر عیب است، که در صورت اول از صفات فعل و در صورت دوم از صفات جلال است.(1)

108. سميع: شنوا، دانا و شنوای هر مسموع و راز و پنداری بذاته سميع صيغه مبالغه و از صفات ذات خداوند است، یعنی خدا به همه شنیدنی ها عالم و آگاه می باشد.(2)

109. سميع الدعا: شنوای نیایش، شنوای درخواست ها، اجابت کننده دعا، خداوند به دعایدرخواست کنندگان آگاه و عالم است و دعای آنها را اجابت می کند.(3)

110. شاكر: شکرپذیر، سپاس پذیر. شکر در مورد خدا یعنی پاداش عمل و شاکر بودن خداوند، یعنی این که خداوند پاداش عمل صالح بندگان خود را می دهد. خداوند در برابر اطاعت و انجام کار نیک به وسیله پاداش نیک از اعمال بندگان خود تشکر می کند.(4)

111. شديدُ العَذاب: سختگیر، سخت کیفر. خداوند در مورد ظالمان و کافران مجازات شدیدیمقرر فرموده است و برای آنها سختگیر و سخت كيفر است.(5)

112. شديدُ العِقاب: سخت كيفر، سخت جزا. خداوند در مورد کافران ومشرکان سخت کیفراست و آنان را به واسطه اعمال و رفتارشان مجازات می کند.(6)

113. شَديدُ المِحال: سخت قوت، سخت مکر. خداوند قدرتی بی انتها و مجازاتی دردناک و کیفری سخت دارد.(7)

114. شفیع: واسطه، فیض رسان به مخلوقات بدون واسطه، شفاعت کننده. توحید خالقیت دلیل بر توحید حاکمیت است و توحید دلیل بر توحید ولی و شفیع و معبود. پس ولی و شفیع انسان، تنها خداوند

ص: 232

است. شفاعت هر چند می تواند از ناحیه پیامبران و اولیاء الهی هم باشد ولی باز هم به ذات پاک خداوند بر می گردد و همه شفیعان باید به اجازه او شفاعت کنند، خواه شفاعت برای آمرزش گناهان باشد و یا برای رسیدن به نعمت های الهی.(1)

115. شکور: بسیار سپاس پذیر، پاداش دهنده بسیار به مختصر طاعت وخدمت. خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام میدهند را مشمول شکر خود قرار می دهد زیرا که خداوند شکور است یعنی خدا از اعمالشان تشکر می کند و برترین جزا و پاداش را به آنها می بخشد.(2)

116. شهید: بیننده آگاه بر هر چیز، اندک و بسیار و نهان و آشکار. شهید وقتی که به خداوند سبحان اطلاق شود به معنی حاضر، بینده و حافظ است. شهید آن است که هیچ چیز از علمش غایب نیست و این تنها در مورد علم خداوند صادق است.(3)

117. صادق (صادقون): درست گفتار، راستگو. خداوند صادق است و تمام سخنان و احکامی که از طرف خداوند نازل شده است، صدق، راست و حقیقت است.(4)

118. صمد: بی نیاز جاوید، پناه نیازمندان. «الله الصمد» یعنی خدا همان مصمود و مقصود همه است که در حوائج به او رو می آورند و او را قصد می کنند و به او محتاجند پس خداوند بی نیاز است زیرا آنکه همه او را قصد می کنند و به او پناه می برند باید خود بی نیاز باشد.(5)

119. ظاهر: پیدا، نمایان. خداوند از هر ظاهر و آشکاری، ظاهرتر است و آشکارتر، زیرا قدرت خداوند بر هر چیزی احاطه دارد. خداوند ظاهر است یعنی او محیط به تمام اشیاء است و ظهور همه چیز از خداست پس چگونه ممکن است چیزی که خدا آفریده از خود خدا ظاهرتر باشد؟ پس هر چیزی که وجود دارد ظهوری است از خدا و نشانه و دلیلی است بر وجود او در نتیجه خداوند ظاهر است وآشکار.(6)

ص: 233

120. عالِمِ الغَيب: دانای رازها، داننده نهان. خداوند از تمام امور پنهانی با خبر است و به اندازه سنگینی ذره ای در تمام آسمانها و نه در زمین از حوزه علم بی پایان خدا بیرون نخواهد بود. علم به غیب تنها مخصوص خداوند است و خدا هر کس را بخواهد قدری از این علم آگاه می کند.(1)

121. عالِمُ الغيبَ وَالشهاده: داننده نهان و آشکار. بدون شک کسی که می خواهد تدبیر امور آسمان و زمین کند و حاکم بر آنها باشد و عهده دار مقام ولایت و شفاعت و خالقیت باشد باید از همه چیز، آشکار و پنهان، آگاه باشد چون که بدون آگاهی و علم گسترده هیچیک از این امور امکان پذیر نیست. خداوند با علم بی پایان خود از هر چیزی آگاه است.(2)

122. عالِمُ غَيبِ السَّماواتِ و الأرض: دانای پنهان و راز آسمانها و زمین. خداوند به واسطه علم بی کران خود و احاطه کامل به جهان از امور پنهان در آسمانها و زمین آگاه است و هیچ چیز از نظر علم او دور نیست.(3)

123. عزیز: برتر، ارجمند پرتوان، نیرومند، توانا و قادری که هرگز مغلوب نمی شود. خداوند در عین عزت و توانایی، کارهایش از روی حکمتو مصلحت است و در عین حال، مهربان، بخشاینده، وهاب دانا، پسندیده واست.(4)

126. عظیم: بزرگتر، بزرگتر از وهم و ادراک و اندیشه. عظیم در مورد خداوند بیانگر عظمت واقعی و معنوی است، عظمت و بزرگی که عقل بشری از درک آن عاجز و ناتوان است. (5)

125. عَفوُّ: بخشاینده، بسیار با گذشت. خداوند بسیار بخشنده و با گذشت است و افراد توبه کار و پشیمان از گناه را مورد بخشش و گذشت خود قرار می دهد.(6)

126. علاّمُ الغُيوب: دانای غیب ها و آگاه به رازها. خداوند به واسطه علم بی پایان خود از تمام رازها و غیب ها و پنهانها آگاه و با خبر است.(7)

ص: 234

127. عُلوَّاً كبيرا: بسیار برتر. خداوند از آن چه انسانها در مورد او می اندیشند بسیار برتر و بالاتر است. عظمت مقام خداوند بسیار برتر از خیال و قیاس و گمان است و در دامنه درک انسان نمی گنجد.(1)

128. علیّ: برتر، والا، غالب بر همه هستی هابه ذات خداوند برتر و بالاتر از شبیه و شریک و هرگونه کمبود و عیب و نقصان است، او عظیم و بزرگ و بی نهایت است، هیچ کاری برای او مشکل نیست و هیچ گاه از اداره و تدبیر جهان هستی خسته و ناتوان و غافل و بی خبر نمی گردد و علم او به همه چیز احاطه دارد.(2)

129. عليم: دانا، بسیار دانا، دانای رازها، علم خداوند بی پایان است و هیچ علمی نمی تواند به اندازه علم خداوند باشد، پس تنها خداست که علیم است و از هر چیزی آگاه و از هر کس داناتر است.(3)

130. عليمٌ بِالظّالمين: دانا به کار ستمگران، دانا به احوال ستمکاران، خداوند به احوال، اعمال و سرانجام ظالمين و ستمگران آگاه و دانا است.(4)

131. عليمً بِالمُتَقین: دانا به کار، احوال و اعمال پرهیزگاران. خداوند به همه چیز آگاه است به اعمال و رفتار پرهیزگاران و سرانجام آنها نیز آگاه است و اعمال نیک آنها کم باشد یا زیاد هرگز ضایع نمی شود.(5)

132. عليمٌ بالمفسدین: آگاه به اعمال تبهکاران.(6)

133. عليمٌ بذات الصدور: دانا به آن چه در سینه هاست، دانای رازها و نهانی ها. خداوند اسرار درون سینه ها و نیت ها را می داند و تنها به اعمال و رفتار ظاهری مردم نگاه نمی کند بلکه قلوب آنها را نیز می آزماید.(7)

ص: 235

134. غافِرُ الذَنب: آمرزنده گناه. خداوند نسبت به توبه کاران آمرزنده است و گناهان آنها را می بخشد.(1)

135. غَفّار: بسیار آمرزنده، پوشاننده عیوب و گناهان بندگان. غفاريت خداوند نشان دهنده کثرت آمرزش اوست و این که درهای بازگشت را به روی گنهکاران می گشاید و باران رحمتش را بر آنها می باراند.(2)

136. غفور:خیلی بخشنده، پوشنده زشتیها، آمرزنده. خداوند پروردگاری آمرزنده و مهربان است. غفوراز حيث کيفيت مبالغه است یعنی غفور، آمرزنده گناهان بزرگ است و غفار از حیث کمیت، مبالغه است یعنی غفار آمرزنده گناهان بسیار است.(3)

137. غنی: بی نیاز، بی نیاز از هر چیز و هر کس در هر حال و همیشه. غنی در مورد خداوند بیانگر بی نیازی مطلق اوست و در مورد غیر خدانسبی است. خداوند غني بالذات است و در حقیقت وست که از همه چیز بی نیاز است و بی نیازی در مورد بشر در واقع سرابی بیش نیست.(4)

138. غَنيُّ عَنِ العالَمين: بی نیاز از همه جهانیان. خداوند وجودی است نامتناهی از هر نظر و هیچ نیازی ندارد که به وسیله عبادت یا اطاعت بندگان بر طرف شود. کمبودی ندارد که دیگران به او بدهند، بلکه این بندگان هستند که نیازمند و محتاج اند و هر چه دارند از خداست.(5)

139. فاطِرِ السَّماواتِ وَالأرض: آفریدگار آسمانها و زمین، شکافنده و برآورنده آسمانها و زمین. آفریننده همه چیز خداوند است، او بدون اتکاء به قدرت دیگری سراسر جهان هستی را به وجود آورده و همه مخلوق اویند و در تمام لحظات وجود و زندگی به او نیازمندند. فاطر به معنی شکافنده است. طبق تحقیقات دانشمندان همه جهان در آغاز توده واحدی بوده که بر اثر انفجارهای پی در پی از هم شکافته شده و کهکشان ها و منظومه ها و کرات به وجود آمدند.(6)

ص: 236

140. فالِقُ الاِصبَاح: دمنده بامدادان، شکافنده صبحگاهان. روشنایی سپیده دم به تدبیر و اذن خداوند تاریکی شب را چاک زده از هم می شکافد و نوید آمدن صبح را می دهد.(1)

141. فالِقُ الحَبَّ والنَّوى: شکافنده دانه و هسته، رویانده دانه و پوست سخت. مهمترین لحظه، در حیات یک گیاه همان شکافتن دانه و هسته است که همانند لحظه تولد یک طفل، زمان انتقال از یک عالم به عالم دیگر محسوب می شود به اذن و اراده و فرمان خداوند حکیم. جوانه بسیار لطیف و ظریفی که در درون هسته و دانه شکل گرفته و پرورش مییابد، آن چنان قدرت و نیرویی پیدا می کند که می تواند دیواره سخت و محکم هسته و دانه را بشکافد و از میان آن قد بر افروزد.(2)

142. فَتّاح ُالعَليم: داور، گشاینده بسیار دانا، داور و جدا کننده آگاه. این عبارت از دو نام از اسماء الله تشکیل شده که یکی اشاره به قدرت خدا بر مسأله جداسازی صفوف حق از باطل می کند و دیگری اشاره به علم بی پایان خداوند دارد. فتح در اصل به معنی از بین بردن پیچیدگی و اشکال است و نیز به معنی داوری کردن و گشودن مشكل نزاع. فاتح بیانگر قدرت پروردگار بر گشودن هر مشکل و از میان بردن هر اندوه و غم و فراهم ساختن اسباب هر فتح و پیروزی است، در واقع هیچ کس جز خداوند، فتاح نیست. علیم بیان گر علم و دانش بی پایان خداوند است که بر همه چیز احاطه کامل دارد.(3)

143. فعَّالٌ لِما یُرید: کننده آن چه بخواهد و اراده کند. خداوند هر کاری را اراده کند انجام می دهد و این از لوازم حاکمیت مطلقه است که تنها شایسته خداوند است. این صفت در مجموع قدرت الهی را بر مسأله معاد و زنده کردن مردگان و کیفر و مجازات جباران و شکنجه گران نشان می دهد و بیانگر این واقعیت است که حکومت جهان هستی از آن خداوند است.(4)

144. قابِلِ التَّوب: توبه پذیر. خداوند توبه، توبه کاران و پشیمانان و آنان که از راه خلاف به سویراه حق بازگشته اند را می پذیرد و آنها را مورد لطف خود و بخشش خود قرار میدهد. (5)

ص: 237

145. قادر: توانا بر همه چیز در همه احوال، نیروبخش به دیگران. خداوند بر انجام هر چیزی توانا و قادر است چون قدرت و علم خداوند بی پایان است، اوست که خالق همه چیز است و قدرت و توانایی هر چیزی از اوست.او قادری است که هرگز مغلوب نمی شود.(1)

146. قاهر: توانا و خشم کننده، مستولی بر جمیع موجودات. خداوند بر تمام موجودات قاهر و مسلط است. قاهریت به معنی غلبه و تسلط کامل بر چیزی است به همراه توانایی و قدرت، به طوری که هیچ گونه توانایی مقاومت در طرف مقابل نباشد. خداوند از تمام اعمال بشر اطلاع دارد و نسبت به بندگان خود تسلط کامل دارد.(2)

147. قدّوس: پاکیزه از عیبها، مبرا از هر عیب و نقصی، آنچه در آسمانها و زمین است پیوسته تسبیح خداوند می گویند و او را از تمام نقایص و عیوب پاک می شمرند. او خداوندی است که مالک و حاکم آسمانها و زمین است و از هر عیب و نقصی مبرا می باشد.(3)

148. قدیر: توانا، محیط بر همه موجودات. خداوند آن چه را بخواهد مطابق مقتضای حکمت انجام میدهد نه زیاد و نه کم بنابراین خداوند قدیر است.(4)

149. قريب: نزدیک، نزدیک به مردم و دانا بر وسوسه های قلبی مخلوقات خداوند به بندگان خود بسیار نزدیک است، نزدیکتر از آن چه تصور کنیم، نزدیکتر از ما به خودمان و حتی نزدیکتر از رگ گردن ما. نزدیک و قریب بودن خدا معنوی است نه زمانی و مکانی. خداوند بر همه چیز محیط است و لازمه محیط بودن، نزدیک بودن است و این خود دليل لامکان بودن خداوند است.(5)

150. قوی: نیرومند، توانا بر همه چیز. خداوند نیرومند و توانایی است که هرگز مغلوب نمی شود و شکست نمی خورد.(6)

ص: 238

151. قَویُّ العزيز: توانایی برتر، توانایی غالب. خداوند قوی و قادر بر همه چیز و مسلط به هر کاری است و هیچ چیز برای او محال نیست و هیچ قدرتی توانایی مقابله و برابری با اراده او را ندارد و قدرت او هرگز شکست نمی خورد.(1)

152. قیوم: پایدار، بی زوال، پاینده به ذات خود، نگهدارنده همه هستی ها. قيوم صيغه مبالغه از ماده قيام به معنی پایدار، استوار و پاینده است، بنابراین منظور قیام به آفرینش و تدبیر و نگاهداری می باشد. تنها خداوند است که همه موجودات را آفریده و نگاهداری و تربیت آنها را به عهده گرفته است، هیچ گاه از انجام این کار غفلت نمی کند و به طور دائم و بدون هیچ گونه وقفه، قيام به این امور دارد ، در نتیجه قیوم در واقع اساس تمام صفات فعال الهی است. منظور از صفات فعال، صفاتی است که ارتباط خداوند را با یکی از موجودات بیان می کند مانند آفریننده، روزی دهنده، زنده کننده،هدایت کننده و امثال اینها، پس قیام به خلقت و تدبیر موجودات جهان همه این امور را شامل می شود.(2)

153. قهّار: توانا، مستولی بر جمیع موجودات، قهر کننده به ستمکاران، خداوند یکتا، بسیار غالب و توانا است او بر همه چیز مسلط و غالب است.(3)

154.کافی: کفایت کننده. خداوند که قدرتش برتر از همه قدرتها است و از نیازها و مشکلات بندگانش بخوبی آگاه است و نسبت به آنها نهایت لطف و مرحمت را دارد برای آنها کافی است و دیگر بندگان نیاز به کس دیگری ندارد. خداوند تنها آنها را کفایت می کند، یعنی انسان با خداوند بی نیاز می شود. (4)

155. کبیر: بزرگوار، با جلال و جبروت، بزرگتر از حد وصف. قدرت خداوند بالاتر ازهمه قدرتهاست و احاطه خداوند همه چیز را در بر می گیرد. خداوند عظیم القدر و کبیر است.(5)

ص: 239

156. کریم: پاک و نیکو، بخشنده گناهان، با گذشت. اگر کرم وصف خداوند واقع شود مراد از آن احسان و نعمت آشکار خداوند است. و خداوند کریم و سخاوتمندی که انسان و موجودات را آفرید نعمت های خود را به آنها ارزانی داشت، او که بخشنده و مهربان است.(1)

157. لطيف: باریک دادن، مهربان، نیکی کننده به بندگان، مدارا کننده ریزبین، ظریف بین، خبير، نهان بین. خداوند مصالح بندگان را می داند و از نیازهای آنها با خبر است و به مقتضای لطفش با آنها رفتار می کند. خدا کانون لطف است و هر چیز را بخواهد لطف می کند. کارهای بندگانش را تدبیر و مشکلات آنها را سهل و آسان می سازد.(2)

158. مالِکَ المُلک: فرمانروای بی چون و چرای هستی، دارای همه جهان، توانا بر جباران و گردن کشان، مالك حكومتها. مالك ملك ها خداوند است و خیر در دست اوست، او توانای مطلق است و در همه حال باید به او پناه برد. زیرا مالک حقیقی موجودات آن کسی است که خالق و پروردگار آن هاست. اوست که ملک ها و حکومت ها را به هر کس بخواهد می بخشد یا می گیرد، عزت می دهد یا بر خاک ذلت می نشاند، همه این ها در قبضه قدرت او و تحت سیطره فرمان او است.(3)

159. مالِكَ يَوم الدَّين: دارنده و فرمان روای روز پاداش، مالک روز جزا، مالک روز قیامت خداوند است روزی که همه انسانها در دادگاه بزرگ الهی برای حساب حاضر می شوند و در برابر مالک حقیقی خود قرار می گیرند.آن کس که موجودات را آفریده و تحت حمایت خود پرورش می دهد و لحظه به لحظه فیض وجود و هستی به آنها می بخشد، مالک حقیقی موجودات است که بروز و ظهور مالكيت خداوند در قیامت بیشتر خواهد بود چرا که در آن روز همه پیوندهای مادی و مالكيت های اعتباری بریده می شود روزی که هیچ کس مالک هیچ چیز برای کمک به دیگران نیست و همه کارها به دست خداوند است.(4)

ص: 240

160. ماهدون: گستراننده. ماهدون تعبير لطیفی است که نشان میدهد خداوند زمین را با تمام وسایل استراحت برای زندگی انسانها ممهد و آماده ساخته است. «ماهی» از ماده «مهد» به معنی گاهواره و یا هر محلی است که برای استراحت آماده کنند، چنین محلی باید آرام، مطمئن، محفوظ و گرم و نرم باشد و تمام این شرایط در کره زمین حاصل است.(1)

161. مُبتلی (مُبتَلين): آزمایش کننده. خداوند در هر عصر و زمانی انسانها را آزمایش می کند و در این آزمایش ها آنها که خار راه تکامل بشرند از سر راه برداشته می شوند تا بشریت به سیر تکاملی خود همچنان ادامه دهد.(2)

162. مبین: روشن، روشنگر، آشکار کننده، استوار. خداوند حق مبين است و در روز قیامت نشانه های عظمت و قدرت و حقانیتش آن چنان واضح می شود که سرسخت ترین لجوجان را به اعتراف وادار می کند.(3)

163. متعال: برتر، بلندپایه، بزرگوار. خداوند بزرگ و متعالی است و مسلط بر هر چیز، و به همین دلیل در همه جا حضور دارد و چیزی از دیدگان علم او پنهان نیست.(4)

164. متکبر: باشکوه، با کبریا، تکبر کننده بر ستمکاران و طاغیان، با عظمت. این صفت تنها در خداوند صادق است زیرا کبریاء و عظمت حقیقی از آن اوست نه کس دیگر.(5)

165. متين: استوار، متقن و محکم، توانا، با قدرت و قوت. واژه متین از واژه متن گرفته شده است و در اصل به معنای دو عضله نیرومند است که در دو طرف ستون فقرات قرار گرفته، پشت انسان را محکم می سازد و برای تحمل فشارهای سنگین آماده می کند و به همین مناسبت این کلمه به معنی قدرت و قوت کامل آمده است. بدیهی است که قدرت خداوند همانند سایر صفات او در اوج کمال است و به همین سبب خداوند متین است یعنی در کمال قوت و قدرت است.(6)

ص: 241

166. مُجيب: روا دارنده، برآورنده، اجابت کننده. خداوند به بندگان خود نزدیک است و درخواست آنها را اجابت می کند. از آن جایی که خداوند به همه بندگان خود نزدیک است و هیچ فاصله و مانع و حجابی میان خداوند و بندگانش وجود ندارد، بنابراین هر گاه بندگان مؤمن، او را بخوانند و از او سوال کنند و هر خواسته ای را از درگاه او طلب نمایند خداوند از روی لطف و فضل و رحمت و کرم خود به آنها پاسخ داده، خواسته و سوال آنها را اجابت می کند، پس خداوند مجیب است.(1)

167. مجید: بزرگوار، نیک. برتر و منزه از زمان و مكان. مجید به کسی گفته می شود که حتی قبل از استحقاق، نعمت می بخشد و این تنها از صفات خداوند است و جز خداوند کسی نمی تواند مجید باشد.(2)

168. مُحی المَوتی: زنده کننده مردگان. خداوند، آن کسی که این زمين مرده را دوباره زنده می کند، هم مردگان را در قیامت زنده می کند و او بر هر چیزی توانا است. خداوند همان طوری که روزی انسان را از قطره بیارزشی به وجود آورد، دوباره در روز قیامت اجزاء بدن او را که متلاشی شده اند گردهم می آورد و او را که مرده بود زنده می کند.(3)

169. محیط: فراگیر، مستولی. آنچه در زمین و آسمان هاست ملک خدا است و او به همه چیزاحاطه و تسلط دارد و از اعمال و رفتار و کارهای بندگان با خبر است و به آنها محيط.(4)

170. مُخرجُ المَيَّتِ منَ الحَیّ: برآورنده مرده از زنده. این مورد اشاره به نظام مرگ و حیات و تبدیلیکی به دیگری دارد. خداوند گاهی از مواد آلی بی جان انواع چهره های حیات و زندگی در دل اقیانوس ها و اعماق جنگل ها و صحراها و بیابان ها بیرون می فرستد و از ترکیب موادی که هر کدام به تنهایی سم کشنده ای هستند مواد حیات بخش می سازد و گاهی به عکس با دگرگونی مختصری موجودات زنده نیرومند و پر قدرت را به موجود بی جانی تبدیل می کند.(5)

ص: 242

171. مُخزِى الكافِرين: خوار کننده کافران، پست کننده ناسپاسان. خداوند کافران مشرک و بت پرستان و ناسپاس را سرانجام خوار و رسوا خواهد ساخت و آنان را به جزای اعمالشان خواهد رساند و تنها خداوند است که می تواند کافران را به سزای اعمالشان برساند.(1)

172. مُستَعان: پاور، کمک خواسته شده. خداوند خالق و آفریننده همه جهان است، او تنها یاری کننده شکست ناپذیر است، پس تنها خداوند شایسته آن است که انسان از او یاری و کمک بخواهد. در مواقع نیاز انسان دست یاری و نیاز به سمت خداوند دراز می کند.(2)

173. مصّور: صورت بخش، پدیده آورنده صورتهای مختلف، صورت دهنده. خداوند کسی که همه چیز را خلق کرده و به آنها شکل و صورت بخشیده است، حتی به جنین در شکل مادر هم شکل می دهد.(3)

174. مقتدر: توانا. خداوند بر هر چیزی توانا بوده و هست و بر هر کسی مسلط و مقتدر و توانا و قادر است.(4)

175. مُقیت: نگهبان، حافظ. «مقیت» در اصل از ماده «قوت» به معنی غذایی است که جان انسان را حفظ می کند، بنابراین مقیت که اسم فاعل از باب افعال است به معنی کسی است که قوت دیگری را می پردازد و به او قوت می بخشد از آن جا که چنین کسی حافظ حیات است پس مقیت به معنی حافظ به کار می رود و نیز چون شخصی که قوت می دهد حتما توانایی بر این کار را دارد پس مقیت به معنی مقتدر و توانا آمده است. در نتیجه این صفت شایسته خداوند است و بس.(5)

176. مَلِک: شاه، فرمانروا بر همه مخلوقات، سلطان. خداوند ملک و سلطان بر حق است و او فرمانروا و مالک همه عالم هستی، که جز حق از او صادر نمی شود.(6)

ص: 243

177. مَلِک النّاس: فرمانروای مردم، مالک و حاکم مردم. خداوند خالق و آفریننده همه مردم است و سرپرست و حاکم و فرمانروای آنها است و تنها اوست که شایسته اطاعات و عبادت کردن است.(1)

178. ملیک: خداوندگار، صاحب حکومت، مالک جهان و حاکم آن.(2)

179. منتقم (منتقمون): انتقام گیرنده از بدکاران، جزا دهنده. انتقام در لغت عربی به معنی مجازات کردن است. خداوند مجرمان بی ایمان را از روی حکمت مجازات می کند.(3)

180. مُوسِعُون: توانا، وسعت بخش. خدا در قرآن می فرماید: ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و پیوسته آن را وسعت می بخشیم. خداوند آسمان را آفریده و دائما گسترش می دهد.

علم در این مورد می گوید: نه تنها کره زمین، بر اثر جذب مواد آسمانی تدریجا فربه و سنگین تر می شود، بلکه آسمان ها نیز در گسترشند، یعنی ستارگانی که در یک کهکشان قرار دارند به سرعت از مرکز آن دور می شوند و باعث گستردگی آسمان می شوند.(4)

181. مولی: نگهبان، یار، دوست. خدا به عنوان مولی و کسی که عهده دار سرپرستی و پرورش انسان ها است تنها کسی است که می تواند آن ها را برابر دشمنان گوناگون پیروز گرداند. خداوند پشتیبان و سرپرست بندگان خود است او بهترینیاوران است، یاور و سرپرستی که هرگز مغلوب نمی شود و هیچ قدرتی با قدرت او برابری ندارد.(5)

182. مُؤمن: نگهدار ایمان، وفا کننده وعده ها، پناه دهنده بندگان، آن که بندگان در کنف حمایت او در امان هستند. خداوند کسی است که وعده هایش را تحقق می بخشد و ایمان به ذاتش را از طریق آیات و نشانه ها و عجائب تدبیر و لطائف تقدیرش در دل ها ایجاد کرده و بندگان را از ظلم و جور در امان می دارد و مؤمنان را از عذاب ایمنی می بخشد.(6)

ص: 244

183. مُهلِک (مهلكون): کشنده، نابود کننده. هیچ آبادی در روی زمین نیست مگر این که خداوند آن را قبل از روز قیامت هلاک می کند یا به عذاب شدیدی گرفتار می سازد، بدکاران ستمگر و طاغیان گردنکش را به وسیله عذاب نابود می کند و دیگران را با مرگ طبیعی و یا حوادث معمولی، تا بالاخره این جهان پایان گیرد.(1)

184. مهیمن: نگاهدارنده، باشکوه، دانای رازها. گواه بر کارها و گفتار و کردار بندگان، شاهد و گواه و حافظ بر همه چیز. خداوند تمام اعمال و رفتار و کردار بندگان خود را ثبت و حفظ می کند و به واسطه علم بی پایانش و احاطه کامل او بر جهان حتی از کوچکترین عمل و مخفی ترین عمل بندگان خود آگاه است.(2)

185. نَصير: مددکار، یاور. جز خداوند هیچ سرپرست و یاوری وجود ندارد. او است بهترین مددکاران و شکست ناپذیرترین یاوران.(3)

186. نِعمَ المَولی: دوست خوب، بهترین سرور، بهترین سرپرست. خداوند بهترین و عالی ترین مولی و سرپرست و رهبر است.(4)

187. نِعمَ النَصير: یاور نیک، بهترین یاور. خداوند شایسته ترین یار و یاور انسان است.(5)

188. نِعمَ الوَكيل: کارگزار نیکو، نیکو مدد کار و حامی. خداوند انسان را کافی است و او بهترین

مدافع و حامی است.(6)

189. نور السماوات و الأرض: روشنایی آسمانها و زمین، خدایی که خلقت آسمانها و زمین روشنگر خلاقیت اوست. خداوند روشنی بخش عالم هستی و فرمان دهنده و هدایت کننده آن هاست. نور به معنی هدایت کننده، روشن کننده و زینت بخش است. نور در معنی وسیع یعنی هر چیزی که ذاتش ظاهر و آشکار باشد و ظاهر کننده غیر، در این معنی که خدا نور است در ذات پاک خدا تشبیهی وجود

ص: 245

ندارد چرا که چیزی در عالم خلقت از او آشکارتر نیست و تمام آن چه غیر اوست از برکت وجود او آشکار است. نورخدا همان نوری است که آسمانها و زمین را روشن ساخته و از کانون قلب مؤمنان سر بر آورده و تمام وجود و هستی آنها را روشن و نورانی می کند.(1)

190. واحد: یگانه، آفریدگارویکتا. یکتا در ذات و صفات. خداوند در ذات یکتاست،در صفات یکتاست و در افعال یکتاست،یکتایی خدا عقلا قابل تعدد نیست.

اویکتایی است ازلی و ابدی،یکتایی است که حوادث در یگانگی او اثر نمی کند، یکتایی او هم در ذهن است و هم در بیرون ذهن، او در یکتایی خود هم یکتاست.(2)

191. وارث(وارثون): ارث برنده، بازستاننده، باقی، ابدی. وارث همه زمین و تمام این جهان خداوند است. زندگی و مرگ خود دلیل این است که موجودات این عالم از خود چیزی ندارند و هر چه دارند از ناحیه آفریدگار است و سرانجام وارث همه آنها خداوند است، اوست که باقی و ابدیاست و مالک حقیقی همه چیز.(3)

192. واسع: محیط بر همه چیز، فراگیر، گشایش دهنده، روزی دهنده، آن که رحمتو فضلش به همه می رسد.

خداوند وجودی است وسیع و بی پایان و فضل و بخشش او نیز همچون وجودش بی پایان و واسع است.(4)

193. واسِعُ المَغفِره: فراخ بخشش، منعم. آمرزش و بخشش پروردگار گسترده وسیع است.(5)

ص: 246

194. وال: دوست، نگهدار، سرپرست. هیچ کس غیر خدا نمی تواند والی و ناصر و یاور انسان ها باشد.(1)

195. وحده: تنها، یکتا،یگانه، بی همتا. خداوند آفریدگاریکتا و بی همتایی است که جهان را با درایت و حکمت آفریده است.(2)

196. وَدُود: دوستدار، مهربان، دوستدار مطیعان. «ودود» صیغه مبالغه از «ود» به معنی محبت است وبه نهایت محبت خداوند اشاره دارد. خداوند نسبت به مؤمنان و بندگان صالح بسیار با محبت و مهربان است.(3)

197. وکیل: مرجع همه کارها، نگهبان، نماینده، پیش برنده کارها، مدافع، خداوند بهترین یار و مددکار و مدافع است. آنچه در زمین و آسمان هاست ملک خداست و خدا آنها را محافظت و نگهبانی و اداره می کند.(4)

198. ولی: یار، دوست، سرپرست، نگهدار. خداوند در احکام حاکمیت حقیقی دارد و بر تشخیص همه مصالح بندگان خود قادر و تواناست بنابراین ولی و سرپرست حقیقی او است.(5)

199. ولىُّ المؤمنين: یاور گروندگان، ولی و سرپرست مؤمنان. خداوند بهترین ولی و سرپرست و یاوراست او حافظ و سرپرست مؤمنان و ایمان آورندگان است.(6)

200. ولیُّ المُتَّقیِن: پاور پرهیزگاران. خداوند ولی و سرپرست پرهیزگاران است، او یاوری است که هرگز شکست نمی خورد و بهترینیاوران و سرپرستان است.(7)

ص: 247

201. وَهّاب: خیلی بخشنده و کرامت دهنده عطايا. «وهاب» صیغهی مبالغه به معنی بسیار بخشنده است. خداوند به مقتضای وهاب بودنش هرچه را بخواهد و به هر کس صلاح بداند می بخشد.(1)

202. هاد: راهنما، خداوند افرادی را که ایمان آورده اند، به سوی صراط مستقیم و راه حق هدایت و راهنمایی می کند.(2)

203. هادی: راهنما، پیدا کننده، راهبر، یاور. خداوند انسانها را خلق کرده و خودراهنما و هدایت کننده آنها است.(3)

204. هو: او (خدا). «هو» در مورد خداوند رمز و اشاره ای به این واقعیت است که ذات مقدس خداوند در نهایت خفاء است و از دسترس افکار محدود انسان ها بیرون، هر چند آثار او آن چنان جهان را پر کرده که ازهمه چیز ظاهرتر و آشکارتر است. او خداوند یگانه و یکتا است.(4) ،(5)

ص: 248

ص: 250

111 سوره توبه، اولین آیه را آغاز دستور جهاد دانسته اند. اما لحن آیه39 سوره حج برای این موضوع تناسب بیشتری دارد زیرا در آن آیه تعبير «اذن» صریحاً آمده است و در این جهت این آیه منحصر به فرد است.

5. آیه أذن واعيه(1) : این تعبیر به معنای گوش های شنوا و نگه دارنده حقایق می باشد. در بسیاری از کتب تفسیر و حدیث آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «من از خدا خواستم که گوش علی را از این گوش های شنوا و نگهدارنده حقایق قرار دهد» و از حضرت علی (علیه السلام) نیز نقل شده است که فرمود: «من هیچ سخنی بعد از نزول آن آیه و فرمایش رسول خدا، نشنیدم که آن را فراموش کنم بلکه همیشه آن را به خاطر داشتم». .

6. آیه ارث یا مواريث یا میراث(2) : در این آیات ارث به عنوان یک حق طبیعی و منطقی و شرعی مطرح شده است و سرچشمه های سه گانه آن یعنی ارتباطات نسبی و سببی و ولایی مورد سفارش و وصیت الهی قرار گرفته است. البته باید دانست وارثان هنگامی می توانند مال را در میان خود تقسیم کنند که شخص میت در آن مورد وصیتی نکرده باشد و یا بدهکاری بر عهده او نباشد . بنابراین ارث بعد از وصیت و دیون می باشد. و نیز باید دانست که انسان فقط می تواند درباره یک سوم از مال خود وصیت کند و بیش از آن باید با اجازه ورثه صورت گیرد.

7. آیه ازلام (3):از لام به معنی چوبه های تیر است که ابزاری برای قرعه کشی و بخت آزمایی به شما میرفته اند. گاهی برای ذبح حیوانات نیز از این شیوه یعنی انتخاب به وسیله از لام و به صورت قرعه کشی استفاده می شده است. و یا برای تعیین سهم افراد از گوشت حیواناتی که ذبح می کردند از این طریق استفاده می گردید. به هر حال قرآن کریم این شیوه را که جنبه قمار و بخت آزمایی دارد تحریم فرموده است.

ص: 252

8. آیه استدراج (1): استدراج یعنی چیزی را تدریجا گرفتن و یا چیزی را در هم پیچیدن. استدراج نوعی مجازات وعذاب است که شامل حال بندگان سرکش گناهکاری می شود که آن چنان غرق غفلت می شوند که توبه را فراموش می کنند و از کيفر الهی در اثر غرور و حب دنيا غافل می شوند، اما ناگهان عذاب خداوند آنها را می گیرد و از میان ناز و نعمت به کام عذاب و بلا فرو می فرستد. لذا انسان باید به هنگام روی آوردن نعمت های الهی مراقب باشد.زیرا احتمال دارد این امر که ظاهرا نعمت است برای او عذاب استدراج گردد. عوامل استدراج عبارتند از: غرور بر اثر نعمت های الهی، پرده افکنده شدن بر گناه. گناهکاران تا حدی که موجب فراموشی آنها شود، فریب خوردن از ستایش مردم و خلاصه فراموش کردن توبه و طلب استغفار از درگاه خدای غفار.

9. آیه استرجاع (2): این آیه بیانگر این است که انسان مؤمن باید در برابر آزمونهای الهی هرچند مشکل و سخت باشند، صبر و مقاومت و پایداری کند و یقین داشته باشد که همه هستی و نعمتها و خوشی ها و گرفتاری ها و مصیبت ها، از خدا و به اراده خدا می باشد و در نهایت نیز به سوی خدا همه چیز و همه کس باز خواهد گشت و مراجعت خواهد نمود. به عبارت دیگر این آیه بیانگر این است که نظام هستی تک محوری می باشد یعنی محور همه هستی، از خوب بد و زشت و زیبا و نعمت و نکبت، خداوند متعال است. همان خدایی که هم مبداء عالم است و هم معاد آن، (هو الأول و الآخر).

10. آیه استعاذه(3) :این آیه در مورد یکی از آداب قرائت و تلاوت قرآن مجید می باشد. آن عبارت است از، پناه بردن از شر شیطان رجیم به خداوند رحمان و رحیم و گفتن جمله «اعوذُ بالله مِن الشيطان الرجیم» در آغاز خواندن قرآن. البته تنها نباید به این ذكر قناعت کرد، بلکه باید این ذکر را تبدیل به فکر و سپس تبدیل به یک حالت درونی کنیم.

ص: 253

11. آیه استغاثه(1) : استغاثه به معنییاری خواستن و طلب باری است. بعضی ریشه این کلمه «غوث» به معنی یاری و نصرت دانسته اند و بعضی آن را از «غيث» یعنی بارانی که در وقت حاجت می آید، دانسته اند. البته غوث هم آن نصرتی است که در شدت حاجت و نیاز می آید. آیه فوق در مورد ظالمان و ستمگران می باشد که در جهنم تقاضای آب می کنند اما آبی برای آنان آورده می شود که همچون فلز گداخته صورت ها را بریان می کند و این چه بد نوشیدنی می باشد.

12. آیه استیذان (2): این آیه خطاب به مؤمنین می فرماید، کسانی که قبل از نماز فجر و در نیمروز هنگامی که لباس های معمولی خود را بیرون می آورید و بعد از نماز عشاء می خواهند بر شما وارد شوند باید از شما اجازه بگیرند، در حقیقت این آیه و آیات بعد از آن در مورد آداب ورود به خانه، محل و جایگاه مخصوص پدر و مادر است و افراد بالغ قطعا باید در همه اوقات اجازه بگیرند.

13. آیه استهزاء(3) : این آیه در مورد پاسخ منافقینی است که هرگاه افراد با ایمان را ملاقات می کنند، می گویند ما ایمان آورده ایم ولی هنگامی که با شیاطین خود خلوت می کنند، می گویند ما با شما هستیم، ما آنها را مسخره می کنیم. این آیه می فرماید که خداوند آنها را استهزاء و مسخره می کند و آنها را در طغيانشان نگه می دارد تا سرگردان شوند.

14. آیه اطاعت / آیه اولی الامر(4): این آیه به مردم با ایمان دستور می دهد که از خداوند اطلاعت کنند و در مرحله بعد فرمان به پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) می دهد. پیامبری که معصوم است و هرگز از روی هوی و هوس سخن نمی گوید و پیامبری که نماینده خدا در میان مردم است و سخن او سخن خداست. اطاعت از خداوند بی شک مقتضای خالقیت و

ص: 254

حاکمیت او است. ولی اطاعت از پیامبر (صلی الله علیه و آله) ناشی از فرمان پروردگار است. این آیه در مرحله سوم فرمان به اطاعت از اولی الامر می دهد. همه مفسرین شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولی الامر» ، «امامان معصوم (علیه السلام)» می باشند، که رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی در تمام شئون زندگی از طرف خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنها سپرده شده است.

15. آیه اعتصام(1) : در این آیه مسأله اتحاد و وحدت و مبارزه با هر گونه تفرقه مطرح شده است و می فرماید: همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید و از هم پراکنده نشوید. در مورد اینکه منظور از «حبل الله» (ریسمان الهی) چیست، احتمالات مختلفی ذکر شده است از جمله، قرآن، اسلام و خاندان پیامبر و ائمه معصومین (علیهم السلام). اما باید گفت که ارتباط با خدا معنی وسیعی از حبل الله می باشد که شامل همه موارد فوق می تواند باشد.

16.آیه افک(2) : افکت به معنای تهمت عظیم و دروغ بزرگی است که مسأله ای را از صورت اصلی اش دگرگون می سازد، و بنابراین کلمه «افک» خود بیانگر این نکته است که داستان و ماجرایی دروغین روی داده است. این آیه بیانگر شایعه و تهمتی است که به یکی از زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) (عایشه) زده شده که قرآن آن را گناه بزرگی دانسته، می فرماید: چرا هنگامی که مؤمنان این تهمت را شنیدند نسبت به خود گمان خیر و نیک نبردند؟ زیرا مؤمنان باید نسبت به یکدیگر حسن ظن داشته باشند و همه آنان به منزله نفس واحد هستند یعنی اگر اتهامی به یکی از آنان متوجه شود گویی به همه متوجه شده است.

17. آیه اکمال / آیه اکمال دین(3) : در این آیه از روزی سخن گفته شده است که: کافران از زوال آیین اسلام مأیوس شدند و دین اسلام کامل گردید و نعمت الهی تکمیل شد و در این روز خداوند متعال از اسلام به عنوان یک آیین جاوید و کامل اعلام رضایت فرمود. در این که مقصود از «اليوم» (امروز) چه روزی است، اختلاف نظر وجود دارد. اما همه مفسرین و محدثین شیعه اتفاق نظر دارند که مقصود از اليوم، روز غدیر خم

ص: 255

است، روزی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)، امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را به فرمان خداوند بزرگ، رسماً برای جانشینی خود، در اجتماع بزرگ حجاج معرفی فرمودند.

18. آیه امانات(1): این آیه بیانگر دو قانون مهم اسلامی است. اول این که می فرماید: امانت ها را به صاحبان آنها بدهید. روشن است که در این آیه، کلمه امانت آن هم به صورت جمع معنی وسیعی دارد و شامل هر گونه سرمایه مادی و معنوی می شود. این آیه به طور مطلق امر به رساندن امانتها به صاحبانشان داده است. در این که در این آیه فرمان داده شده که میان مردم از روی عدالت، قضاوت و حکومت کنید. این دو قانون مهم اسلامی یعنی ادای امانت ها و اجرای عدالت در حکومت و قضاوت، زیر بنای یک جامعه سالم انسانی است.

19. آیه امانت(2): این آیه می فرماید ما امانت خود را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم اما از حمل این امانت اظهار ناتوانی کردند و هراس داشتند ولی در این میان انسان این امانت را بر دوش کشید اما از همان آغاز بر خویشتن ستم کرد و قدر خود را نشناخت و آنچه را شایسته حمل این امانت بود انجام نداد. این سوال پیش می آید که امانت چیست؟ در پاسخ، بعضی آن را «ولایت الهيه» و بعضی دیگر «اختیار و آزادی اراده» و عده ای«عقل» وعده ای دیگر اعضای«پیکر انسان»، گروهی «امانت های رایج بین مردم و وفای به عهده ها» ، گروهی دیگر «معرفت الله»، جمعی «واجبات و تکالیف الهی» و جمعی دیگر آن را مقام خلیفه الهی» دانسته اند. اما باید گفت همه این مصادیق درست هستند زیرا انسان و انسانیت شامل همه مفاهیم فوق می شود، گذشته از آنها «تعهد و قبول مسئولیت» و«استعدادهای بی نظیر و خدادادی انسان» و نیز «قبول ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و فرزندان بزرگوار آن حضرت و پذیرش عهد و میثاق الهی در عالم دربر اساس آیه172 سوره اعراف

ص: 256

مبتنی بر قبول و پذیرش توحيد الهی بر پایه سرشت و فطرت الهی انسان» نیز از این دیگر مصادیق امانت در این آیه به شمار می روند.

20. آیه امتحان(1): این آیه در مورد روی آوردن زنان با ایمان به عنوان حجرت کردن و مهاجرت در نزد مؤمنین است، می فرماید: آنها را از خود نرانید بلکه آنها را آزمایش کنید تا از ایمان آنها اطمینان حاصل کنید و هر گاه دانستید که آنها مؤمن هستند، آنها را نزد خود نگه دارید و به نزد کفار باز نگردانید. این امتحان برای این بوده که آشکار شود آنها فقط در ظاهر شهادتین را بر زبان جاری نمی کردند بلکه در دل هم به آن باور و ایمان و يقين داشتند و به عبارت دیگر ظاهر و باطن آنها هماهنگی بوده است.

21.آیه املاء(2):املاء نقطه مقابل استدراج و به معنی مهلت دادن می باشد. خداوند می فرماید:ما تکذیب کنندگان آیات خود را مهلت می دهیم زیرا طرح و نقشه من قوی و حساب شده است و بسیار محکم و دقیق می باشد و هیچ کس را قدرت فرار از آن نیست. این مهلت به این جهت است که شاید از خواب غفلت بیدار گشته و توبه کنند و لطف الهی شامل حالشان شود و اگر هم این لطف شامل حالشان نشد و بیدار نگردیدند و توبه نکردند مجازات بسیار سختی در انتظار آنان می باشد. به هر حال خدای بزرگ به وسیله سنت املاء به منکران و معاندان فرصت و مهلت کافی برای بیداری و توبه می دهد تا شاید از غرور و غفلت و عناد و لجاجت در برابر خدا و آیات الهی دست بردارند.

22. آیه املاق(3): از این آیه بر می آید که عربهای دوران جاهلیت نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصب های غلط زنده به گور می کردند بلکه پسران خود را نیز از ترس فقر و تنگدستی به قتل می رسانیدند. خداوند در این آیه آنها را به خوان گسترده نعمت رازق بی چون که حتی ضعیف ترین موجودات را نیز رزق و روزی می رساند، توجه داده و آنها را از این کار زشت نهی فرموده، باز می دارد.

ص: 257

23. آیه امَّن يُجيب(1) : در این آیه خطاب به مشرکان می فرماید، آیا کسی که دعای مضطر را اجابت می کند و گرفتاری را بر طرف می سازد و شما را خلفای زمین قرار می دهد، آیا معبودی دیگر با خدا وجود دارد؟ کمتر متذکر می شوید!

آری تنها خداوند است که دعای مضطر و درمانده را به اجابت می رساند و گرفتاری و بلا را بر طرف می کند. او تنها کسی است که قفل های مشکلات و بن بست ها را می گشاید و دلها را به نور امید نورانی می سازد و شما را سرانجام خلفای خود در روزی زمین قرار می دهد.

در این آیه یکی از شرایط اجابت دعا مطرح شده است و آن «مضطر» بودن است. یعنی هر گاه انسان از عالم اسباب و مسیبات به کلی قطع امید کنید و تمام قلب و روحش را در اختیار خداوند قرار دهد مهمترین شرط اجابت دعا را فراهم ساخته است. در روایتی از امام باقر(علیه السلام) آمده است : «به خدا سوگند گویا من مهدی (عج) را می بینم که پشت به حجر الاسود زده و خدا را به حق خود می خواند. به خدا سوگند مضطر در کتاب الله در آیه امَّ يُجيب او است». امام صادق (علیه السلام) نیز در روایتی فرموده این آیه در مورد مهدی آل محمد(صلی الله علیه و آله) نازل شده است، به خدا سوگند مضطر او است، هنگامی که در مقام ابراهیم دو رکعت نماز به جای می آورد و دست به درگاه خدای متعال بر می دارد، دعای او را اجابت می کند ناراحتی ها را بر طرف می سازد و او را خلیفه خود روی زمین قرار می دهد.

24. آیه امهال(2) : امهال به معنای مهلت دادن با املاء به معنای کمک دادن، متشابه هستند. زیرا امهال نیز نوعی کمک دادن محسوب می شود. این آیه هشدار و اخطاری است به کافران و طغیانگران که تصور نکنند مهلتی که خداوند به آنان می دهد به سود آنها است بلکه بر عکس این مهلت موجب می شود که آنان بر گناهان خود بیافزایند و مستحق عذاب خوار کننده شوند.جالب است بدانیم حضرت زینب (علیها السلام) در شام و در برابر یزید ستمگر به

ص: 258

این آیه استدلال کرد و او را چنین هشدار داد که: این فرصت و آزادی را خداوند به این خاطر به تو داده تا پشتت از بار گناه سنگین گردد و عذاب دردناک در انتظار تو است.

25. آیه انذار / آیهیوم الدار(1) : این آیه به پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور می دهد که: خویشاوندان نزدیکت را انذار کن و از شرکت و مخالفت فرمان پروردگار بترسان. در سال سوم بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) دعوت آشکار خود را شروع کرد و با این آیه مأمور ابلاغ این دعوت شد و با نزول آیه94 سوره حج و آیه فوق این امر عینیت یافت پیامبر (صلی الله علیه و آله) همه اقوام و عشیره نزدیک خود را که در حدود چهل نفر بودند به خانه ابوطالب دعوت کرد، در این میهمانی عموهای پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ابو طالب و همزه و ابولهب و سایر بزرگان ازفرزندان عبدالمطلب حضور داشتند. پس از مراسم میهمانی و صرف غذا پیامبر (صلی الله علیه و آله) دعوت خویش را بیان نمود و به آنان گفت کدامیک از شما مرا در این کار یاری خواهید کرد، تا برادر و وصی و جانشین من باشید. جمعیت همگی سر باز زدند جز علی (علیه السلام) که از همه کوچکتر بود برخاست و عرض کرد: ای پیامبر خدا، من در این راه یار و یاور توام. پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست بر گردن علی (علیه السلام) نهاد و فرمود: «ان هذا اخي و وصیی و خليفتي فيكم فاسمعو اله و اطيعوه»: این برادر و وصی و جانشین من در شما است، سخن او را بشنوید و فرمانش را اطاعت کنید.

26. آیه انصات(2): این آیه به همگان دستور می دهد که در هنگام خوانده شدن قرآن گوش فرا دهید و خاموش باشید تا مشمول رحمت خدا شوید. کلمه «انصات» به معنای سکوت توأم با گوش فرا دادن است. آنچه از این آیه استفاده می شود عمومیت و همگانی بودن این حکم است. البته فقها بر استحبابی بودن این حکم نظر داده اند. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) چنین آمده است:(بر تو واجب است که در نماز و غیر نماز در برابر شنیدن قرآن سکوت و استماع کنی و هنگامی که نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سکوت کردن وگوش فرا دادن به آن).

ص: 259

27. آیه انفاق(1) : این آیه در یک حکم کلی چگونگی و کیفیت و طرق انفاق را شرح میدهد، «انفاق در شب و روز، انفاق پنهانی و آشکار»، و وظیفه انفاق کنندگان را مشخص می سازد و در پایان مژده و اجر و پاداش شایسته آنها را نیز توضیح می دهد. در اسلام بر اساس ایمان به وعده های الهی و توجه به اهمیت و آثار اجتماعی و اقتصادی انفاق، مؤمنين بدون هیچ گونه ترس و وحشتی از آینده خویش و با تکیه بر فضل پروردگار به وظیفه مهم انفاق عمل می کنند. نکته مهم در مورد آیه فوق این است که در احادیث بسیاری چنین وارد شده است که: «این آیه در مورد علی (علیه السلام) نازل شده است، زیرا آن حضرت همی در شب، و همی در روز، و همی آشکار، وهمی در نهان انفاق می کرد.»

28. آیه انفال(2): مقصود از انفال، اقسام غنائم و هر گونه مال بدون مالک مشخص می باشد. پس از جنگ بدر این آیه نازل شده است و صريحة غنائم جنگی را متعلق به پیامبر (صلی الله علیه و آله) معرفی کرده، یعنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) هر گونه بخواهد می تواند در آنها دخل و تصرف کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم غنایم را به طور مساوی در بین جنگجویان تقسیم کرد و از مشاجره میان آنان جلوگیری نمود و دستور داد میان برادران دینی صلح و اصلاح شود. این آیه می فرماید اگر ایمان دارید، تقوا پیشه کنید و در میان خود اصلاح کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید. بنابراین تنها ایمان با اقرار زبانی و سخن نیست بلکه جلوگاه ایمان، اطاعت بی قید و شرط در همه مسائل زندگی از فرمان خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.

29.آیه اولوالارحام(3) : این آیه می فرماید، پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت به مؤمنین به طور مطلق دارای اولویت است. یعنی در کلیه اختیاراتی که انسان نسبت به خویشتن دارد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خود انسان نیز اولی تر است. این مسأله در آیه36 سوره احزاب نیز آمده است. دلیل مطلب بسیار روشن است، زیرا خداوند هرگاه امر به اطاعت مطلق از کسی را می دهد حتما آن فرد دارای مقام عصمت است و هرگز هوا و هوس و تمایلات بر او حکومت نمی کند. در همین

ص: 260

مورد آیه3 و 4 سوره نجم چنین می گوید: این پیامبر هرگز از روی هوا و هوس سخن نمی گوید بلکه آن چه را می گوید وحی الهی است. بی شک این اولویت در جهت منافع و خیر و مصالح مردم و نیز در جهت حکومت توحیدی و عادلانه جامعه اسلامی می باشد. قسمت دیگر این آیه می فرماید: همسران پیامبر به منزله مادر برای همه مؤمنان محسوب می شوند. یعنی همان گونه که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پدر روحانی و معنوی امت است همسران آنبزرگوار نیز مادر روحانی و معنوی امت محسوب می شوند بنابراین حفظ احترام آنان واجب و ازدواج با آنها حرام می باشد. در قسمت آخر این آیه می فرماید: اولوالارحام دارای اولویت نسبت به یکدیگر هستند و در برابر بیگانگان، خویشاوندان دارای اولویت هستند، یعنی خویشاوندان از نظر ارث بردن از بعضی دیگر اولویت دارند.

در روایات زیادی از ائمه اهل بیت (علیه السلام) در تفسیر اولوالارحام آمده است که منظور «ارث خلافت و حکومت» در خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه اهل بیت(علیه السلام) است. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که فرمود:این آیه درباره فرزندان حسین (علیه السلام) نازل شده، و هنگامی که راوی سوال کرد آیا این درباره ارث اموال نیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: نه، درباره حکومت و ولایت است.

بدیهی است منظور از این گونه احادیث، نفی مسأله ارث اموال نیست بلکه منظور توجه دادن به این نکته است که ارث مفهوم وسیعی دارد به طوری که هم ارث اموال را شامل می شود و هم ارث خلافت و ولایت را.

30. آیه بِرّ(1) : بر به معنی توسعه، وسعت و انواع نیکیها و خوبی ها و احسان ها می باشد. این آیه اصول و اساس و ریشه نیکی ها را به شرح زیر دانسته است:

1. ایمان به مبداء و معاد و برنامه های الهی و پیامبران و فرشتگان و کتاب های آسمانی.

2. انفاق و ایثار و بخشش های مالی به یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان بر اساس محبت و برای رضای خدا.

ص: 261

3. برپا داشتن نماز با شرایط و حدود آن همراه با اخلاص و خضوع.

4. پرداخت زکات و حقوق واجب مالی.

5. وفای به عهد و پیمان.

6. صبر و استقامت در هنگام محرومیت و فقر و بیماری و درد و رنج و در هنگام جنگ و در برابر دشمن و در مقابل همه سختی ها و مصیبتها.

جالب است بدانیم قرآن در آیات5 تا 22 سوره انسان (دهر) به بررسی ویژگی های ابرار وپاداش عظیم آنان پرداخته است که ما در این جا تنها به ذکر ویژگی های ابرار می پردازیم.

1. ابرار به نذر خود وفا می کنند.

2. آنان از روزی که عذاب و شر آن گسترده است بیمناک اند، (منظور این است که آنها به سبب ایمان به مبداء و معاد و احساس مسئولیت شدید در برابر خدا و فرمان های او از شّر روز قیامت خائف هستند. همچنان که خوف الهی وجودشان را لبریز کرده است)

3. آنان اهل ایثار هستند و بر اساس عشق و علاقه و به خاطر رضا و خشنودی خدا، غذای خود را در عین این که خودشان به آن نیازمندند و دوست دارند به «مسکین» و «یتیم» و«اسیر» می دهند.

4. صفت برجسته ابرار را قرآن، اخلاص دانسته. از قول آنها می فرماید: ما شما را تنها برای خدا اطعام می کنیم، نه پاداشی از شما می خواهیم و نه تشکری.

5. در آخرین توصیف «ابرار» قرآن از قول آنها می فرماید: ما از پروردگارمان خائفیم از آن روز که عبوس و شدید است. نکته قابل توجه این که در این آیات دوبار مسأله خوف مطرح شده است، در اولین مورد تنها سخن از خوف روز قیامت است و در مورد دوم خوف از پروردگار به سبب روز قیامت است.

ابن عباس می گوید: حسن و حسین (علیه السلام) بیمار شدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به عیادتشان آمدند و به علی (علیه السلام) گفتند: خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی. علی (علیه السلام)، فاطمه (علیه السلام) و فضه ، نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند، حسن و حسین (علیه السلام) نیز گفتند

ص: 262

ما هم نذر می کنیم روزه بگیریم. چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند. علی(علیه السلام) سه من جو قرض نمود و فاطمه (علیها السلام) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلی بردر خانه آمد، آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی غذا را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند. در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم خود را به او دادند. در این هنگام جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل گشت و گفت: خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید، سپس سوره «هل اتی» را بر او خواند. بعضی گفته اند که از آیه «ان الابرار» تا آیه «كان سعيكم مشكورا» که مجموعاً هجده آیه است در این موقع نازل گشت. بنابر این منظور از الابرار در این آیات خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشند.

31.آیه برزخ(1): این آیه می فرماید: کسی که بمیرد امکان برگشت او به این جهان وجود ندارد و پشت سر آن ها برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند. البته این آیه در مورد کسانی است که در دنیا به راه غلط خود همچنان ادامه می دهند تا مرگ آنها فرا برسد، لذا پس از مرگ تقاضای بازگشت به دنیا می کنند تا این که عمل صالحی در برابر آن چه ترک کرده اند، انجام دهند اما به آنها پاسخ «كَلاّ» داده می شود یعنی این که هرگز برای شما راه بازگشتی وجود ندارد. برزخ در لغت به چیزی می گویند که در میان دو شئی، حایل می شود و مقصود از آن عالمی است که میان دنیا و آخرت واقع شده است که گاهی از آن تعبیر به «عالم قبر» و یا «عالم ارواح» شده است که دلايل نقلی فراوانی وجود و وقوع و بروز و ظهور آن را اثبات می کند مانند آیات مربوط به حیات شهیدان(2) و آیات مربوط به عذاب طغیانگری همچون فرعون و یارانش(3) که صراحت بر وجود عالم برزخ دارند.

ص: 263

32. آیه بقیت الله(1) : مقصود از بقیت الله در این آیه سرمایه و سود حلال و اندک است که می فرماید: چون خداوند آن را برای شما باقی گذارده برایتان بهتر است، زیرا می دانیم تحصیل حلال موجب دوام نعمت و بقای برکت الهی می شود، همچنین بقیت الله می تواند اشاره به پاداش و ثواب های معنوی باشد که تا ابد باقی می ماند و خداوند متعال در آیه46 سوره کهف به آن اشاره کرده است. به هر حال بقیت الله را تنها اهل ایمان در ک می کنند. هر موجود نافع که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد «بقیه الله» محسوب می شود. تمام پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ «بقيه الله»اند. و از آنجا که مهدی موعود(علیه السلام) آخرین پیشوا و بزرگترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است، یکی از روشن ترین مصادیق بقیت الله می باشد و از همه به این لقب شایسته تر است. به خصوص که تنها باقی مانده و ذخیره الهی برای هدایت و نجات بشریت بعد از تمام پیامبران و اولیاء معصوم الهی می باشد.

در روایات متعددی به بقیت الله بودن حضرت مهدی (عج) اشاره شده است. از جمله، امام باقر (علیه السلام) می فرماید: «نخستین سخنی که مهدی (عج) پس از قیام خود می گوید این آیه است (بقیه الله خيرٌ لكم ان کنتم مؤمنین) سپس می گوید: (انا بقیه الله و حجه و خلیفه عليكم) ، سپس هیچ کس بر او سلام نمی کند مگر اینکه می گوید: السلام علیکیا بقیه الله في ارضه».

33. آیه بیعت رضوان(2): درماجرای حدیبیه سفرایی میان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و قریش رد و بدل شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) عثمان بن عفان را به عنوان نماینده نزد مشرکان مکه و اشراف قریش فرستاد تا به آنها بگوید که مسلمانان هدفشان زیارت خانه خدا و احترام کعبه است، اما قریش عثمان را موقتا توقیف گردد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز فرمود من از این جا حرکت نمی کنم تا با این گروه پیکار کنم، سپس به زیر درختی که در آنجا بود آمد و با مردم مؤمن و

ص: 264

مسلمان تجدید بیعت کرد، و از آنها خواست که در پیکار با مشرکان کوتاهی نکنند. خداوند در این مورد در آیه فوق می فرماید: خداوند از مؤمنانی که در زیر درخت با تو بیعت کردند راضی و خشنود شد.

34. آیه تبدیل(1):این آیه در پاسخ مشرکانی است که هر گاه آیهای نازل می شد و نسبت به آیه ای که قبل از آن نازل شده بود و فرمان ساده تری را دربر داشت به عنوان اعتراض و اشکال می گفتند پیامبر (صلی الله علیه و آله) اصحاب خود را مسخره می کند زیرا امروز به چیزی دستور می دهد و فردا آن را نهی می کند. این آیه می فرماید: هنگامی که آیه ای را به آیه دیگر تبدیل کنیم، خدا بهتر می داند چه حکمی را نازل کند اما آنها که حقیقت را نمی دانند می گویند توبه خدا دروغ می بندی! حال آن که همه قرآن توسط جبرئیل امین و از سوی خدا و به حق نازل شده است.

35. آیه تبلیغ(2): این آیه با خطاب یا ایها الرسول، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مأمور تبلیغ آن چه از طرف پروردگار بر او نازل شده، می نماید و تأکید می کند که اگر از این کار خودداری کنی، رسالت خدا را تبلیغ نکرده ای و سپس می گوید از مردم در ادای این رسالت وحشتی نداشته باش. در مورد مسأله مورد تبلیغ در این آیه اختلاف نظر فراوان است اما اجماع محدثین و مفسرین شیعه این آیه است که آیه در روز غدیر خم نازل شده و پیامبر (صلی الله علیه و آله) را مأمور می کند که امامت و ولایت علی (علیه السلام) را به همگان ابلاغ کند. بی شک جریان غدیر خم و خطبه پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آن روز و حدیث غدیریکی از قطعی ترین روایات متواتر است که در آن هیچ شک و تردیدی راه ندارد. در ضمن خطبه غدیر، پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جمله ای چنین می فرماید: ایها الناس مَن اولى الناس بالمؤمنين مِن انفسهم؟ سپس فرمود: فمَن کنتُ مولاه فَعَلىٌّ مولاه، اللهم والِ مَن والاه و عَاد من عاداه و احِبَ مَن احبَّه و ابغض مَن ابغضه وانصر مَنِ نصرِه و اخذول مَن خذله و ادر الحق معه حيثُ دار. سپس فرمود: الا فليبلغ الشاهد

ص: 265

الغائب. لازم به یادآوری است پس از خطبه پیامبر (صلی الله علیه و آله) جبرئیل مجدد نازل شد و آیه (اليوم اکملت لکم دینکم) را بر پیامبر خواند.

36. آیه تثبیت(1): مفهوم این آیات تثبيت الهی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مقام عصمت آن حضرت می باشد، یعنی این آیات دالّ بر عصمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشند. از این آیات به دست می آید که عصمت پیامبر ناشی از لطف ویژه خداوند نسبت به آن حضرت است. همچنین آشکار می گردد که معصوم بودن آن حضرت اجباری و اضطراری نبوده بلکه همراه با آگاهی و اختیار و آزادی اراده بوده است. آیات فوق از جمله آیاتی است که شأن نزول هایی برای آنها بیان شده است که اکثر آنها نادرست بوده و با مقام عصمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) ناسازگاری و تعارضدارند.

37. آیه تحریم(2): این آیه در مورد تحریم ازدواج با محارم است. محارم یعنی زنانی که ازدواج با آنها حرام و ممنوع است. محرمیت گاهی از طریق ولادت که به آن ارتباط نسبی می گویند و گاهی از طریق ازدواج است که به آن ارتباط سببی می گویند و گاهی از طریق شیر خوارگی است که به آن ارتباط رضاعی می گویند. محارم نسبی هفت دسته اند که عبارتند از: (مادران، دختران، خواهران، خاله ها، دختران برادر و دختران خواهر). محارم رضاعی عبارتند از: مادرانی که شما را شیر می دهند و خواهران رضاعی،البته طبق روایات تمام کسانی که از نظر ارتباط نسبی حرامند از نظر شیر خوارگی نیز حرام می شوند.

محارب سببی عبارتند از: (مادران همسران، دختران همسران که در دامان شما بوده به شرط آن که با آن همسر آمیزش جنسی پیدا کرده باشید، در غیر این صورت دخترانشان بر شما حرام نیستند. همسران فرزندانتان که از نسل شما هستند، این تأکید به این معنی است که فرزند خواندگی و احکام آن در اسلام به کلی مردود و بی اساس است، و برای شما جمع میان دو خواهر ممنوع است، یعنی ازدواج با دو خواهر در زمان واحد مجاز نیست.)

ص: 266

38. آیه تحریم خمر(1): این آیه با صراحت فوق العاده ای که دارد شراب و قمار و بتها و ازلام را که یک نوع بخت آزمایی بوده، پلید و از اعمال شیطان می داند و امر به دوری از آنها می نماید. در روایت وارد شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: شراب خوار همانند بت پرست است. قرآن نیز می فرماید: شیطان می خواهد از طریق شراب و قمار در میان شما تخم عداوت و دشمنی بپاشد و شما را از نماز و ذکر خدا باز دارد.(2)

39. آیه تحویل قبله(3): می دانیم که بیت المقدس قبله نخستین و موقت مسلمانان بود لذا پیامبر (صلی الله علیه و آله) انتظار می کشید که فرمان تغییر قبله صادر شود و همه مسلمانان از سرزنش یهودیان نجات یابند و در امور عبادی به استقلال کامل برسند. نقل است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به همراه مسلمین سیزده سال در مکه و نوزده ماه در مدینه به طرف بیت المقدس نماز خواندند. سرانجام آن حضرت در حال نماز ظهر در مسجد بنی سالم بود که پیک وحی الهی، بازوان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را گرفته و از بیت المقدس به سوی کعبه برگردانید، و فورا مسلمانان به پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) صفوف خود را تغییر دادند. به همین جهت مسجد نامبرده را، مسجد ذو قبلتین می گویند و در کتب پیشین نیزیکی از نشانه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را این دانسته اند که او به سوی دو قبله نماز می خواند.

40. آیه تداین / آیه دَین(4): این آیه طولانی ترین آیات قرآن است و مشتمل بر هجده دستور فقهی و حقوقی در مورد داد و ستد مالی می باشد. به طوری که می توان گفت این هجده دستور در زمینه تنظیم اسناد تجاری،یکی از جامع ترین و کامل ترین دستورات حقوقی و تجاری به شما می رود، خصوصية این که آیه بعدی همین سوره در تکمیل دستورات هجده گانه آیه مذکور، چهار فرمان دیگر را نیز بیان می کند که این جامعیت را به حدّ اعلای خود می رساند.

ص: 267

41. آیه تراب(1): این آیه در تعبیری گویا و فشرده می فرماید: ما همه شما را از خاک به وجود آورده ایم، و همه را به خاک باز می گردانیم و بار دیگر همه را از خاک برانگیخته می سازیم. این آیه با توجه به کیفیت خلقت اولیه انسان معاد و حیات اخروی را بر اساس علم و اراده و قدرت الهی، اثبات می نماید و نیز مشتمل بر اخطار و تذکری اخلاقی و بیدارگر است که شاید انسان های مغرور و متکبر، با یادآوری اصل خویشتن به خود آمده، از غرور و گردنکشی و طغيان دست بردارند. ضمنا از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت در پاسخ سوال از علت دو سجده در یک رکعت نماز، آیه فوق را تلاوت فرمودند.

42. آیه تَربُص / آیه عدّه وفات(2): این آیه می فرماید: کسانی که شوهران خود را از دست می دهند و به هر شکلی شوهران آنها می میرند لازم است مدت ( چهارماه و ده روز) عده نگاه داشته و از ازدواج خودداری نمایند. آنان موظفند در این مدت شكل سوگواری خود را حفظ کنند، یعنی مطلقا آرایش نکنند و ساده باشند. تشریع این حکم قبل از هر چیز به خاطر حفظاحترام و حریم زوجیت است. اگر چه مسألهای بارداری احتمالی زن، در این قانون مسلما مورد توجه بوده است.

43. آیه تزکیه نفس(3): از نظر قرآن مجید رستگاری بدون تهذیب نفس ممکن نیست به طوری که این کتاب الهی در سوره شمس پس از یازده سوگند پی در پی به این مسأله مهم تصریح فرموده است. ترکیه در اصل به معنی نمو و رشد دادن است و زکات نیز به همین معنا است، زیرا با پرداخت زکات، اموال انسان رشد و نمو مییابد. سپس این واژه به معنی تطهیر و پاک کردن نیز به کار رفته است. منظور از تزکیه نفس، پاک سازی نفس و روح از آلودگی ها و خُلق و خوی شیطانی و گناه و عصیان و کفر و شرک و سایر رذیلت ها است.

ص: 268

44. آیه تسمیه / آیه بسمله(1) : نامی است برای بسم الله الرحمن الرحيم آغاز همه سورهها به جز سوره توبه و نیز به عنوان بخشی از آیات30 سوره نمل و 41 سوره هود. می دانیم که سوره مبارکه علق که پنج آیه اول آن اعلان بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و در حقیقت آغاز تبلیغ دین اسلام است با نام خدا آغاز شده است. (اقرء باسم ربك).یکی از تعالیم و دستورات مهم در اسلام این است که هر امر و هر کاری را باید با نام خدا آغاز کرد و در ارتباط و پیوند معنوی و اعتقادی با او در همه امور و حتی مشکلات باید وارد شد تا به سرانجام رسید به طوری که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: (كل أمر ذي بال لم يذكر فيه اسم الله فهو اتبر).

45. آیه تطهير(2) : در این آیه به عصمت اهل بیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تصریح شده است ، می فرماید: به اراده تکوینی پروردگار، شما اهل بیت از مطلق رجس یعنی پلیدی ظاهری و باطنی و انواع گناه و شرک و عقاید باطل و رذایل اخلاقی مانند بخل و حسد پاک و منزه هستید. طبق روایات بسیاری که در منابع اسلامی وارد شده مخاطب این آیه منحصرا پنج نفراند یعنی: پیامبر(صلی الله علیه و آله) ، علی (علیه السلام)، فاطمه (علیها السلام)، حسن (علیه السلام) و حسین (علیه السلام). که در اصطلاح به آنان خمسه طیبه گفته می شود.

46. آیه تعاون(3): این آیه به وحدت و اتحاد و همکاری و مشارکت اهل ایمان در راه نیکی ها و خیرات و خوبی ها و تقوای الهی امر می نماید و از هر گونه همکاری در کارهای ظالمانه و تعدی بر دیگران و گناه نهی فرموده است و به شديد العقاب بودن خدا همه راهشدار داده است.

47. آیه تعدد زوجات(4) : این آیه دلیل آشکاریاست بر مسأله جواز تعدد زوجات با شرط رعایت عدالت. جای تردید نیست که حداکثر زوجات، آن هم با فراهم شدن

ص: 269

شرایط خاصش که از جمله آنها عدالت می باشد، بیش از چهار نفر نیست.

48. آیه تغابن(1) : در این آیه خداوند متعال دو نام از نام های قیامت را بیان فرموده است که عبارتند از: (يوم الجمع و يوم التغابن)، که اولی به معنای روز اجتماع و گردهم آمدن همه انسانها در قیامت است دومی به معنای روزی است که معلوم می شود چه کسانی در آن روز مغبون شده اند. بنابراین قیامت روز تغابن یعنی روز ظهور غبن ها و بازنده ها و مغبونها است.

49. آیه تلاعن(2) : این آیه می فرماید: آن چه غیر از خدا، در دنیا مایه دوستی و محبت باشد در قیامت موجب لعن و نفرینیکدیگر می شود. مقصود از این آیه نفی شدید بتها و بت پرستان است. آنانی که معبودهای دروغین انتخاب می کنند تا به وسیله آنها کسب دوستی و محبت نمایند، اما بسیاریاز دوستان در قیامت دشمنان یکدیگر هستند مگر پرهیزکاران(3) ، مؤمن حقیقی کسی است که روابط، دوستی ها و محبت های او بر اساس توحید و خدا پرستی و اطاعت از فرمان حق می باشد. این است که مؤمنان در قیامت برای یکدیگر استغفار و شفاعت می کنند در حالی که مشرکان به لعن و نفرین کردن یکدیگر مشغولند.

50. آیه تمنی(4) : این آیه می فرماید: ما هیچ رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم مگر این که هر گاه آرزو می کرد و طرحی برای پیشبرد اهداف الهی خود می کشید، شیطان القائاتی در آن طرح می کرد، اما خداوند پیامبر خود را هیچ گاه در برابر هجوم القائات شیطانی تنها می گذاشت و القائات شیطان را به کلی از میان می برد و سپس آیات خود را استحکام می بخشید. آن چه مسلم است همه انبیاء الهی دارای مقام عصمت بودند و با نیروی غیبی و امداد الهی تقویت می شدند و اگر گاه خطورات و القائات شیطانی برای انحراف

ص: 270

افکار عمومی از طریق فعالیت شیطان در لابه لای گفتارويا افکار آنان امکانبروز می یافت به سرعت از صفحه گفتار و افکارشان، به سبب مقام عصمت و نیروی غیبی و امداد الهی، محو می گشت.

51. آیه توبه(1) : این آیه در مورد سه نفر از مسلمانان به نام (کعب بن مالک و مراره بن ربيع و هلال بن امیه) است، که از شرکت در جنگ تبوک و همراهی با پیامبر، به خاطر سستی و تنبلی، سرباز زدند، اما چیزی نگذشت که پشیمان شدند و شهر را ترک کردند و به قله کوه های اطراف مدینه پناه بردند. آنان مدتی در این حالت عجیب و غرق در پشیمانی به سر بردند و پیوسته در انتظار توبه خود بودند، سرانجام پس از پنجاه روز خلوت و راز و نیاز و تضرع به پیشگاه الهی توبه آنان قبول شد و آیه فوق در این زمینه نازل گردید و آنان مشمول لطف و رحمت الهی قرار گرفتند.

52. آیه توارث بالايمان(2): از این آیه به همراه سه آیه بعدی آن یعنی آیات (72 و 73 و 74 و 75) سوره انفال، گروه بندی چهارگانه جامعه اسلامی به دست می آید. این گروه ها عبارتند از: مهاجرین نخستین، انصار و یاران مدینه، آنها که ایمان آوردند ولی مهاجرت نکردند، و در نهایت آنها که بعدا ایمان آوردند و به مهاجران پیوستند. این گروه ها دارای این صفات بودند: 1. ایمان2. هجرت 3. جهاد مالی و اقتصادی4. جهاد با خون و جان در راه خدا، وانصارهم متصف به پناه دادن و یاری کردن مؤمنان می باشند. خلاصه این که همه در برابر یکدیگر از نظر قرآن متعهد و مسئول بوده و بر یکدیگر ولایت داشته اند. و لذا در میان آنها قانون توارث و ارث بردن بر اساس پیمان اخوت اسلامی و ایمانی وجود داشت. توضیح این که، در آغاز اسلام که هنوز قانون ارث نازل نشده بود، به همین روش (یعنی یا از طریق نسبت یا از طریق پسرخواندگی،یا از طریق عهد و پیمان، مردم از یکدیگرارث می بردند) عمل می شد، اما به زودی مسأله اخوت اسلامی،

ص: 271

جای آن را گرفت و تنها مهاجران و انصار که با یکدیگر پیمان اخوت بسته بودند، از یکدیگر ارث می برند، پس از مدتی که اسلام گسترش بیشتری پیدا کرد و ارث انتقال به خویشاوندان نسبی و سببی پیدا کرد حکم اخوت اسلامی در زمینه ارث منسوخ گشت و قانون نهایی ارث نازل گشت.

53. آیه تهلکه(1) : خداوند در این آیه امر به انفاق می فرماید و هشدار می دهد که با ترک انفاق خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید. آشکار است که قانون انفاق اگر به درستی ادراک و اجرا شود افراد جامعه را از هلاکت نجات می دهد، زیرا قانونی کلی و عام میباشد به طوری که شامل زكات و انواع آن و خمس و انواع صدقات می شود. و لذا اگر به درستی اجرا شود، خصوصا اگر به همراه احسان و نیکویی عمل گردد جامعه را از بن بست های اقتصادی یعنی از محرومیت و انباشت ثروت رهانیده، به سوی تعدیل ثروت می کشاند.

54. آیه تیمم(2) : حکم تیمم برای انسان های معذور است، یعنی برای کسانیکه بیمار هستند یا در سفر هستند و آب به اندازه کافی ندارند یا به طور کلی آب در اختیار آنها نیست و یا آب برای آنها ضرر دارد. در این صورت شارع مقدس و قرآن مجید دستور به تیمم را صادر فرموده ، یعنی در این مواقع باید با خاک پاکیزهای که در اختیار می باشد تیمم کرد، یعنی صورت و دست های خود را با آن خاک پاکیزه باید مسح نمود. البته باید دانست که برای تیمم گرفتن از تمام چیزهایی که سطح کره زمین را پوشانیده اعم از خاک، ریگ، سنگ و غیره مشروط به پاک بودن آنها، می توان استفاده کرد، البته بهتر است در این موارد پدیده هایی را انتخاب کرد که در روی زمین قرار گرفته و در معرض ریزش باران و تابش آفتاب و وزش باد باشند.

55. آیه جزاء فحشا(3): این آیه اشاره به مجازات زنان شوهرداری است که آلوده فحشا می شوند، و می گوید: اگر همسران شما آلوده به زنا شدند، چهار نفر را به عنوان شهود

ص: 272

بر این کار دعوت کنید، اگر چهار نفر به این موضوع گواهی دادند، آنها را در خانه ها محبوس سازید تا مرگ آنها فرا رسد و یا این که خداوند راهی برای آنها قرار بدهد. از این تعبیر استفاده می شود که این حکم، یک حکم موقت بوده و از همان آغاز اعلام شده است که در آینده (پس از آماده شدن محیط و افکار) حکم جدیدی درباره آنها نازل خواهد شد. باید دانست قانون رجم (سنگسار کردن)، برای مرتکبین زنای محصنه، در احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به طور مستم وارد شده است. اگر چه در قرآن به آن اشاره ای نگردیده است.

56. آیه جلباب(1) : این آیه می گوید: ای پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مؤمنین بگو روسری های بلند خود را بر خویش فرو افکنند تا شناخته نشوند و مورد آزار قرار نگیرند. با این دستور خداوند متعال راه هر گونه بهانه و مستمسکی را از دست مزاحمان هرزه و مفسده جویان گرفته است. از سوی دیگر هشدار شدید داده که مسلمانان در امر رعایت حجاب و پوشش کامل اسلامی سهل انگار و بی اعتنا نباشند. نکته مهم در این آیه واژه جلباب است که مفسران و ارباب لغت معانی چندی برای آن به این شرح ذکر کرده اند:

1. ملحفه (چادر) و پارچه بزرگی که از روسری بلند تر است و سر و گردن و سینه ها را می پوشاند.

2. مقنعه و خمار( روسری)

3. پیراهن گشاد آن چه بیشتر به نظر می رسد این است که منظور از «جلباب» پوششی است که از روسری بزرگ تر و از چادر کوچکتر است. تأكيد این است که زنان جلباب خود را به بدنشان نزدیک سازند تا درست آنها را محفوظ دارد نه این که آن را آزاد بگذارند به طوری که گاه و بیگاه کنار رود و بدن آشکار گردد.

ص: 273

57. آیه جمعه(1) : این آیه خطاب به همه مؤمنین می فرماید: هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می شود به سوی ذکر خدا (شنیدن خطبه ها و خواندن نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید. کلمه جمعه را به خاطر اجتماع مردم در این روز برای نماز، برای این روز نامگذاری کرده اند. دریکی از سال ها که مردم مدینه گرفتار خشکسالی و گرسنگی بودند، دحيه با کاروانی از شام فرا رسید و با خود مواد غذایی آورده بود، در حالی که روز جمعه بود و پیامبر (صلی الله علیه و آله) مشغول خطبه نماز جمعه بود. طبق معمول برای اعلام ورود کاروان طبل زدند، مردم با سرعت خود را به بازار رساندند. در این هنگام مسلمانانی که در مسجد برای نماز اجتماع کرده بودند خطبه را رها کردند و به سوی بازار شتافتند و تنها دوازده مرد و یک زن در مسجد باقی ماندند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر این گروه اندک هم می رفتند از آسمان سنگ بر آنها می بارید.

58. آیه حج(2) : قرآن کریم دستور انجام حج را به همه مردم داده و از آن تعبیر به یک بدهی و دین الهی که بر ذمه عموم مردم می باشد، کرده است. از خطبه قاصعه نهج البلاغه به خوبی استفاده می شود که فریضه حج از زمان آدم(علیه السلام) تشریع شده بود، ولی رسمیتیافتن آن بیشتر مربوط به زمان ابراهیم (علیه السلام) است که در آیه27سوره حج در این مورد می فرماید: و مردم را دعوت عمومی به حج كن تا پیاده و سواره بر مرکب های لاغر از هر راه دور(به سوی خانه خدا) بیابند. طبق آیه97 آل عمران، تنها شرطی که برای وجوب حج ذکر شده (استطاعت) می باشد. البته در روایات اسلامی و کتب فقهی، استطاعت به معنی «داشتن زاد و توشه و مرکب و توانایی جسمی و باز بودن راه و توانایی بر اداره زندگی به هنگام بازگشت از حج» تفسیر شده است، ولی در حقیقت همه این ها در آیه فوق مندرج است زیرا استطاعت در اصل به معنی

ص: 274

توانایی است که شامل تمام این امور می شود.

59. آیه حجاب / آیه خِمار(1): این آیه به مؤمنان دستور می دهد که نگاه خود را به نامحرم کم و کوتاه کنند و پاک دامنی خود را حفظ کنند و سپس خطاب به زنان مؤمن می فرماید: آنها نباید زینت خود را آشکار سازند مگر آن مقداری که به طور طبیعی آشکار است در ادامه می فرماید: آنها باید خمارهای خود را بر سینه های خود بیفکنند. مقصود از خمار در اصل به معنی پوشش است، به چیزی گفته می شود که زنان با آن سر خود را می پوشانند، آن چه از این آیه استفاده می شود این است که قرآن دستور می دهد که زنان روسری خود را بر گریبان خود بیفکنند تا هم سرو گردن و هم سینه آنها به طور کامل مستور و پوشیده گردد و خلاصه این که زنان نباید زینت خود را برای بیگانه و نامحرم آشکار سازند و حتی در هنگام راه رفتن نیز مواظب باشند که پاهای خود را به زمین نزنند به گونه ای که زینت های پنهانشان آشکار شود و جلب توجه بیگانه را بنماید، (یکی از رسوم زنان عرب این بوده که خلخال بر پای خود می بستند.) بسیاری عقیده دارند که پوشاندن وجه و کفین از حکم حجاب مستثنی است وبر این امر به ظواهر آیه فوق استناد می کنند زیرا این آیه زینت ظاهر را استثناء کرده است و دیگر آن که دستور داده که زنان مقنعه خود را به روی گریبان خود بیندازند که مفهومش پوشانیدن تمام سر و گردن و سینه است و سخنی از پوشانیدن صورت در آیه وجود ندارد. البته روایات متعددی نیز این مدعا را اثبات می کند. قرآن می فرماید: زنان نباید زینت خود را آشکار سازند، مگر: 1. برای شوهرانشان 2. برای پسرانشان 3. پدران شوهرانشان 4. پدرانشان 5. پسران همسرانشان 6. برادرانشان7. پسران بردارانشان 8 پسران خواهرانشان 9. زنان هم کیششان10. بردگانشان 11. پیران و طفلان و افراد سفیه و ابهلی که میل جنسی ندارند، 12. کودکانی که از امور جنسی آگاه نیستند. باید دانست که محرمیت دو جانبه است یعنی هنگامی که مثلا

ص: 275

ازیک سو فرزندان خواهر و فرزندان برادر انسان بر او محرم شدند، طبیعی است که از سوی دیگر و در طرف مقابل عمو و دایی نیز محرم می باشند.

60. آیه حجرات(1) : این آیه خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: کسانی که از پشت حجره ها، تو را بلند صدا می زنند اکثرشان نمی فهمند. به راستی این چه عقلی است که انسان در برابر بزرگترین سفير الهی رعایت ادب نکند و با صدای بلند و نامؤدبانه، همچون اعراب بنی تمیم» پشت خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیاید و فریاد زند:يا محمد! یا محمد! اخرج الينا. و آن کانون مهر و عطوفت پروردگار را به این وسیله ایذاء و آزار نماید. آری اکثر اینان عقل و خرد ندارند.

61. آیه حدّ زنا(2): این آیه می فرماید: زن و مرد زناکار را هر یک صد تازیانه بزنید و هرگز نباید در اجرای این حد الهی گرفتار رأفت و محبت کاذب و دروغین شوید، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید و باید در هنگام اجرای حکم گروهی از مؤمنان حضور داشته باشند و مجازات آن دو را مشاهده کنند. باید دانست که حد زنای محصن و محصنه با تحقق شرایطش، اعدام است و نیز زنای با محارم و زنای به عنف و جبر، دارای حکم اعدام است. از آیه15 و 16 سوره نساء چنین بر می آید که قبل از نزول حكم سوره نور درباره زنا کاران و زنان بد کار اگر محصنه بوده اند مجازات آنها زندان ابد تعيين شده است (فامسكوهن في البيوت حتى يتوفاهن الموت) و درصورتی که غير محصن بوده اند مجازات آنها ایذاء و آزار بوده است(فاذوهما). ولی مقدار این آزار معین نشده است، اما آیه مورد بحث آن را در یکصد تازیانه محدود و معین نموده، بنابراین حکم اعدام در مورد محصنه جایگزین زندان ابد و حکم یکصد تازیانه حد و حدودی برای حکم آزار است.

62. آیه حِذر(3): این آیه به اهل ایمان دستور می دهد که آمادگی و بیداری و مراقبت خود را در برابر دشمن و هر گونه خطری پیوسته حفظ کننده و با کمال دقت مراقبت کنند

ص: 276

که دشمن هرگز آنها را غافلگیر نسازد. باید دانست که معنی «حذر»، بسیار وسیع است و شامل هر گونه ابزار و وسیله مادی و معنوی و هر گونه آمادگی در مقابل دشمن می شود.

63. آیه حَرث(1) : در این آیه خداوند متعال زنان را به مزرعه تشبیه کرده است و آنان را مرکز بذر افشانی معرفی نموده است. و به این وسیله ضرورت وجود زن را در اجتماع در جهت حفظ حیات نوع بشر اثبات نموده است. بنابراین زن از نظر اسلام فقط یک ابزار نیست و هدف از ازدواج نیز در این مکتب فقط لذت جویی نیست، بلکه آن چه در این میان ارزشمند است تولد و تربیت فرزندان شایسته و مؤمن و در نهایت به وجود آوردن اجتماعی شایسته و مؤمن و خدمتی مقدس و ذخیره ای معنوی برای دنیا و آخرت انسان می باشد. این است که قرآن پیوسته هشدار می دهد که در انتخاب همسر اصولی را رعایت کنید که نتیجه آن پرورش فرزندانی صالح و تهیه ذخیرهای با ارزش، معنوی، اجتماعی و انسانی در جهت سعادن دنیا و آخرت شما باشد.

64. آیه حشر(2) : در این آیه می فرماید: خداوند کسی است که کافران اهل کتاب را دراولین اجتماع و برخورد با مسلمانان از خانه هایشان بیرون کرد.

حشر در اصل به معنی حرکت دادن جمعیت و خارج ساختن آنها از قرارگاهشان به سوی میدان جنگ و مانند آن است و منظور از آن در این جا اجتماع و حرکت مسلمانان از مدینه به سوی قلعه های یهود و یا اجتماع یهود برای مبارزه با مسلمین است. و از آنجا که این نخستین اجتماع در نوع خود بود در قرآن به عنوان «الاول الحشر» نامیده شده است.

65. آیه حفظ (3): در این آیه خداوند وعده به حفظ قرآن داده است و ضمن دلداری به پیامبر (صلی الله علیه و آله) به همه مؤمنان اطمینان خاطر داده که قرآن را در برابر انواع خطرها از سوی کفار و دشمنان پاسداری و محافظت نماید، محافظت از هرگونه تحریف، فنا و نابودی

ص: 277

و سفسطه ها و توطئه های ضد قرآنی دشمنان وسوسه گر. به هر حال آنچه در میان همه دانشمندان اسلامی معروف و مشهور است این است که قرآن یعنی کلام خدا و کتاب الهیکه معلول و مخلوق علم و اراده خدا است و برای هدایت و کمال و سعادت بشر نازل شده است درست همان قرآنی است که بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده و حتی یک کلمه و یک حرف از آن کم و زیاد نگردیده و هیچ گونه تحریفی در آن روی نداده است.

66. آیه حکمت(1): این آیه حکمت را دانشی الهی و خیر کثیر دانسته است. مفسران برای حکمت معانی مختلف گفته اند از جمله: آگاهی از حقایق قرآن، رسیدن به حق از نظر گفتار و عمل و سرانجام معرفت و شناسایی خدا. این گونه دانش و بینش بر اثر پاکی و مجاهده و تقوا به انسان داده می شود و بر جسته ترین انسان ها، یعنی صاحبان عقل و خرد و کسانی که در پرتو چراغ عقل و خرد خود زندگی می کنند این حقایق را درک می کنند، باید دانست که حکمت در اصل به معنی منع کردن به قصد اصلاح است و معمولا به همراه کتاب در قرآن به کار رفته است، که منظور از کتاب همان قرآن و منظور از حکمت سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و تعلیمات او است که سنت نام دارد. در هر صورت کتاب و حکمت همان عقل و وحی می باشد که دو سرچشمه بزرگ معرفت و شناخت هستند. در بعضی روایات نیز حکمت را معرفت امام معصوم (علیه السلام) دانسته اند.

97. آیه حيض(2): در این آیه قرآن می فرماید: و از تو (پیامبر (صلی الله علیه و آله)) درباره خون حیض سوال می کنند، بگو: چیز زیانبار و آلوده ای است لذا در حالت قاعدگی از زنان کناره گیری نمائید و به آنها نزدیک نشوید تا پاک شوند و هنگامی که پاک شدند، از طریقی که خدا به شما فرمان داده با آنها آمیزش کنید، خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و پاکان را نیز دوست دارد. زنان در هر ماه به مدت حداقل 3 روز و حداکثر 10 روز، قاعده می شوند و آن عبارت از خونی است که با اوصاف خاصی که در کتب فقه آمده، از رحم زن خارج

ص: 278

می گردد، زن را در چنین حال، حائض و آن خون را حیض می گویند. در جمله های اول این آیه امر به گوشه گیری و اعتزال و نهی از نزدیک شدن و آمیزش با زنان حائض می کند که مراد از گوشه گیری و نزدیک نشدن، فقط دوری از آمیزش جنسی است. اسلام راه میانه را در مورد عادت ماهیانه زنان پیموده است و روش اسلام همه جا راه میانه است و از افراط و تفریط بر کنار است. و به این ترتیب ضمن حفظ احترام و شخصیت زن و ترک تحقیر او، از کارهایی که زیان های بهداشتی فراوانی برای مرد و زن دارد پیشگیری نموده است و جمله «فاذا تطهرن» که با فاء تفريع شروع شده این مفهوم را می رساند که پس از پاک شدن این ممنوعیت بر طرف می گردد

68. آیه خاتم(1): این آیه به طور آشکارا خاتمیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را اثبات می نماید. بنابراین حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) خاتم انبیاء و خاتم رسولان الهی است، در نتیجه پس از آن حضرت، کسی که ادعای نوبت و رسالت نموده یا بنماید، قطعا کاذب و کذاب است. و از آن جایی که آن حضرت خاتم پیامبران است آئین و دین و کتاب او نیز، ابدی، همیشگی،جاودان است.(2)

69. آیه خطاب جاهل(3) : آیات63 تا پایان آیه76 سوره فرقان مشتمل بر بیان صفات ویژه بندگان خاص خدا می باشد (عباد الرحمن). این ویژگی ها عبارتند از:

1. با آرامش و بی تکبر بر روی زمین راه می روند.

2. هنگامی که جاهلان آنها را مورد خطاب قرار می دهند و به جهل و جدال و سخنان زشت می پردازند در پاسخ آنها «سلام» می گویند،یعنی دارای صفت حلم و بردباری هستند و سلام آنها نشانه بی اعتنایی همراه با بزرگواری است، سلامی است که نشانه وداع گفتن با جاهلان و سخنان جاهلانه آنان است.

ص: 279

3. عبادت خالصانه پروردگار، خصوصا شبانگاه را به سجده و قیام برای پروردگار اختصاص می دهند.

4. خوف و ترس از مجازات و كيفر الهی.

5. اعتدال در امور و دوری کردن از هر گونه افراط و تفریط به خصوص در هنگام انفاق کردن.

6. موحد بودن و دارای توحید خالص و به دور از هر گونه شرک بودن.

7. پاکی از آلودگی به خون بیگناهان.

8. عفت و پاک دامنی.

9. پرهیز از شهادت دادن به باطل و حضور در مجالس غنا و خوانندگی و مجالسی که در آنها آلات موسیقی نواخته می شود.

10. داشتن چشم بینا و گوش شنوا در برخورد با آیات و نشانه های الهی.

11. توجه خاص به تربیت فرزندان و خانواده خویش.

12. طلب امامت و پیشوایی پرهیز کاران از خدای متعال، یعنی طلب الگو بودن برای اهل تقوا.

70. آیه خمس(1): این آیه می فرماید: هر گونه غنیمتی نصیب شما می شود یک پنجم آن، از آن خدا و پیامبر و ذی القربی (امامان اهل بیت) و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از خاندان پیامبر) می باشد. باید دانست میان این آیه و آیه انفال تضادی وجود ندارد زیرا به مقتضای آیه انفال، غنائم جنگی متعلق به پیامبر است اما پیامبر چهار پنجم آن را به جنگ جویان می بخشید و یک پنجم آن را برای مصارفی که در آیه تعیین شده نگاه می داشت. منظور از ذی القربی در آیه فوق طبق روایات متواتر و قطعی فقط امامان اهل بیت هستند. در نتیجه از آن جایی که امامان اهل بیت، جانشینان پیامبر و رهبران حکومت اسلامی هستند، در مسأله خمس، «سهم خدا» و«سهم پیامبر» و «سهم ذی القربی» هر سه متعلق به

ص: 280

رهبر حکومت اسلامی» است و او موظف است که این سهام از خمس را در مخارج گوناگونی که لازمه مقام رهبری امت است، یعنی در نیازهای جامعه و مردم مصرف نماید. از آن جایی که زکات بر نیازمندان بنی هاشم به طور قطعی و مسلم حرام است، بنابراین منظور از یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه، تنها بنی هاشم و سادات می باشند که خداوند زکات را بر آنان حرام و خمس را حلال نموده است. باید دانست غنیمت در اصل معنی وسیعی دارد و به طور کلی هر چیزی را که انسان بدون مشقت فراوانی به آن دست مییابد، شامل می شود. علمای شیعه معتقدند که خمس در هر گونه فایده ای که برای انسان فراهم می گردد واجب است اعم از این که از طریق کسب و تجارت باشد، یا از طریق گنج و معدن و یا آن که با غواصی از دریا خارج کنند و سایر اموری که در کتب فقهی آمده است و می توان از آیه بر این مدعی استدلال کرد، زیرا در عرف لغت به تمام اینها غنیمت» گفته می شود.

71. آیه دخان(1): قرآن در تهديد منکران لجوج و سرسخت، در حالی که روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید می آورد، دودی که تمام مردم را فرا می گیرد و سپس به آنها گفته می شود این عذاب دردناک الهی است. در معنای دخان در آیه فوق بعضی گفته اند، کنایه از شر و بلای فراگیر است مانند تشنگی، گرسنگی، جنگ و سایر شرور. بعضی دیگر گفته اند معنی دخان معنی حقیقی آن است و منظور از آن دود غلیظی است که در پایان جهان و در آستانه قیامت آسمان را می پوشاند و سر آغاز عذاب أخروی برای ظالمان و مفسدان است.

72. آیه دین اسلام(2) : این آیه می فرماید که دین در نزد خدا، اسلام (تسلیم در برابر حق) است و آنها که کتاب آسمانی داشتند، اختلافی در آن ایجاد نکردند مگر بعد از آگاهی و علم آن هم به خاطر ظلم و ستم در میان خود، و هر کس به آیات خدا کفر

ص: 281

ورزد (خدا به حساب او می رسد، زیرا خداوند سريع الحساب است. طبق این آیه آیین حقیقی در پیشگاه خدا، اسلام، یعنی همان تسلیم در برابر فرمان او، و در برابر حقیقت است. لذا روح دین در همه زمان ها چیزی جز تسلیم در برابر حقیقت نبوده است. اما از آن جا که آیین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) عالی ترین نمونه تسلیم در برابر خدا بوده است، نام «اسلام» برای آن انتخاب شده و از آنجایی که تسلیم در برابر فرمان خدا، حقیقتی است ما فوق نژاد و زبان و قومیت و ملیت و رنگ و مانند آن، لذا آنها که غیر از این واقعیت را به عنوان آیین بپذیرند،یعنی تسلیم در برابر فرمان خدا نشوند، هرگز آیین آنها پذیرفته نخواهد شد. بلکه آنان در آخرت از زیانکاران خواهند بود.(1)

73. آیه ربا(2): در این آیه می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بپرهیزید و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده رها کنید اگر ایمان دارید. نقل شده است که پس از نزول این آیه، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آگاه باشید تمام مطالبات ربایی که در زمان جاهلیت مردم از یکدیگر داشته اند همگی باید فراموش شود و نخستین مطالبات ربوی که من آن را به دست فراموشی می سپارم مطالبات عباس ابن عبدالمطلب است. از این سخن به خوبی استفاده می شود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به هنگامی که قلم سرخ بر مطالبات ربوی زمان جاهلیت می کشید از بستگان خودش شروع کرد و اگر در میان آنها افراد ثروتمندی مانند عباس بودند که در زمان جاهلیت همچون دیگر ثروتمندان آلوده به رباخواری بودند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) نخست مطالبات آنها را ممنوع کرد. در آیه بعد قرآن با شدت به رباخواران حمله کرده و به آنها اخطار می کند که اگر به کار خود ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و همچنان به مکیدن خون مردم محروم مشغول باشند پیامبر ناچار است با توسل به نیروی نظامی جلوی آنها را بگیرد و آنها را در برابر حق تسلیم گرداند و این در حقیقت اعلان جنگی پیامبر به آنها است.

ص: 282

74. آیه رصد(1): خداوند عالم الغيب است، او هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد مگر رسولی که او را برگزیده و از او راضی شده، سپس مراقبين و نگهبانانی از پیش رو و پشت سر همراه او می فرستد. منظور فرشتگانی است که خداوند بعد از نزول وحی به آنها دستور می دهد پیامبرش را از هر سو احاطه کنند و از شر شیاطین جن و انس و وسوسه های آنها و آنچه اصالت وحی را خدشه دار می کند، محافظت و پاسداری نمایند، تا پیام الهی بی کم و زیاد و بدون کمترین خدشه ای به بندگان ابلاغ گردد. و این خود یکی از دلایل معصوم بودن پیامبران است که با نیروهای غیبی و امدادهای الهی و مراقبت فرشتگان او، ازلغزشها و خطاها مصون و محفوظند. «رصد» در اصل معنی مصدری دارد و به معنی آمادگی برای مراقبت از چیزی است و در مفرد و جمع هر دو به کار می رود، یعنی به یک فرد مراقب و نگهبان مراقبين و نگهبانان یا جمعیت هردو اطلاق می شود.

75. آیه روح(2): روح در قرآن دارای موارد استعمال فراوانی است از جمله:

1. روح مقدسی که پیامبران را در انجام رسالتشان تأیید و تقویت می کرده.(3)

2. نیروی معنوى الهی که مؤمنان را تأیید و تقویت می کند.(4)

3. فرشتهمخصوص وحی که با صفت «امین» توصیف شده است.(5)

4. فرشته بزرگیاز فرشتگان خاص خداوند یا مخلوقاتی برتر از فرشتگان.(6)

5. قرآن یا وحی آسمانی.(7)

6. روح انسانی، که موجب می شود انسان دارای شرافت و کرامت باشد و موجب گردیده که ملائک به او سجده کنند. (8)

ص: 283

لازم به ذکر است که روح آدمی مراتب و درجاتی دارد، آن مرتبه ای از روح که در پیامبران و امامان همواره بوده و آنان را از هر گونه انحرافی باز می داشته مرتبه فوق العاده والایی است که از آثارش معصوم بودن از خطا و گناه و نیز آگاهی و علوم فوق العاده است و مسلما چنین مرتبه ای از روح از همه فرشتگان حتی از جبرئیل و میکائیل برتر می باشد. نکته دیگر این که روح حقیقتی است غیر مادی وغیر جسمانی و غیر طبیعی و به عبارت دیگر روح از سنخ عالم ملکوت و از عالم قدرت خداوند است و مخلوقی ازمخلوقات خداست که بینایی و قدرت و قوت و حیات دارد بلکه منشأ همه این هاست.

79.آیه زکات/ آیه صدقات(1) : این آیه به روشنی مصارف واقعی زکات را بیان کرده و آن را در هشت مصرف خلاصه می کند: 1. فقراء 2. مساکین

3. عاملان و جمع آوری کنندگان زکات این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانی هستند که برای جمع آوری زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش می کنند.

4. مؤلفة قلوبهم یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می توان تألیف قلب و جلب محبت آنان نمود.

5. آزاد ساختن بردگان، یعنی سهمی از زكات، تخصیص به مبارزه با بردگی و پایان دادن به این موضوع ضد انسانی، داده می شود.

6. اداء دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده اند.

7. در راه خدا، منظور تمام راه هایی است که به گسترش و تقویت آئین الهی منتهی شود، اعم از مسأله جهاد و تبلیغ و مانند آن.

8 واماندگان در راه، یعنی مسافرانی که بر اثرعلتی در راه مانده و زاد وتوشه و مرکب کافی برای رسیدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقیر و بی بضاعتی نباشند.

ص: 284

در روایات می خوانیم هنگامی که مردم زکات خود را خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می آوردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) با جمله اللهم صل عليهم به آن ها دعا می کرد. این نشان می دهد که حتی در برابر انجام وظایف واجب باید از مردم تشکر و تقدیر کرد و مخصوصا از طریق معنوی و روانی آنها را تشویق نمود. چرا که از پرتو این دعا رحمت الهی بر دل و جان آن ها نازل می شود.

77. آیه سجده(1) : این آیه در مورد کسانی است که خداوند آنان را مشمول نعمت قرار داده، یعنی پیامبران از فرزندان آدم (علیه السلام) و کسانی که با نوح بر کشتی سوار شدند و از دودمان ابراهیم (علیه السلام) و یعقوب (علیه السلام)، همانها که خدا آن ها را هدایت کرد و مورد گزینش قرار داد. ویژگی مهم این ها، آن است کهوقتی که آیات خداوند رحمان بر آنها خوانده شود بر خاک می افتند و سجده می کنند و سیلاب اشکشان جاری می شود. در روایتی از امام زین العابدین (علیه السلام) وارد شده که آن حضرت به هنگام تلاوت این آیه می فرمود: «نحن عنينا بها» مقصود از این آیه ما هستیم. لازم به یادآوری است که آنانی که مشمول نعمت های خداوند می باشند طبق آیه69 سوره نساء عبارتند از: انبیاء، صدیقین و شهدا. و به راستی اینان کسانی هستند که خداوند آنان را هدایت فرموده و مورد گزینش خود قرار داده است. نکته مهمتر این که تعابیر فوق شامل حال بزرگوارانی همچون حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) و حضرت مریم صديقه (علیها السلام) نیز می شود.

78. آیهسَخره(2): در این آیه می فرماید: پروردگار شما خداوندی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید، سپس به تدبیر جهان هستی پرداخت، با (پرده تاریک) شب، روز را می پوشاند و شب به دنبال روز به سرعت در حرکت است و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید در حالی که مسخر فرمان او هستند، آگاه باشید که آفرینش و تدبیر (جهان) برای او ( و به فرمان او) است. پر برکت (و زوال ناپذیر) است خداوندی که

ص: 285

پروردگار جهانیان است. این آیه معبود حقیقی و واقعی را با ذکر صفات خاصش معرفی می کند و می فرماید: معبود حقیقی کسی است که جز آفریدگار آسمانها و زمین نیست، همان آفریدگاری که زمام رهبری و اداره همه جهان نیز به دست اوست. یعنی همان گونه که خالق جهان اوست، هستی بخش و بقا بخش و استمرار دهنده هستی عالم نیز اوست، همان خدایی که بر عرش تدبیر جهان احاطه دارد و بر همه مخلوقات خود تسلط و فرمانروایی کامل دارد به طوری که همه پدیده های عالم مانند شب و روز، خورشید و ماه و ستارگان و آن چه در عالم امر و مجردات و ماوراء ماده بوده و آفرینش آنها جنبه دفعی و فوری دارد، تحت تسخیر و سلطه و امر و فرمان خداوند پر برکتی است که پروردگار همه عالمیان است.

79. آیه سقايه الحاج(1): این آیه در قالب استفهام می فرماید: آیا سیراب کردن حجاج و آباد ساختن مسجد الحرام را همانند (عمل) کسی قرار دادید که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و در راه او جهاد کرده است، این هر دو) هرگز نزد خدا مساوی نیستند، و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمیکند. در روایات وارده شده که: شیبه و عباس هر کدام بر دیگری افتخار می کردند، که علی (علیه السلام) از کنار آنها گذشت و پرسید به چه چیز افتخار می کنید؟ عباس گفت: من به مسأله آب دادن به حجاج خانه خدا. شیبه گفت: من به تعمیر کردن و کلیدداری خانه خدا. على (علیه السلام) گفت: با این که از شما حیا می کنم و با این که سن من کم است، دارای افتخاری هستم که شما ندارید. پرسیدند: کدام افتخار؟ علی (علیه السلام) فرمود: من با شمشیر جهاد کردم تا شما ایمان به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آوردید. عباس این جریان را به عرض پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسانید، آن حضرت از علی (علیه السلام) ماجرا و علت وقوع آن را پرسید، علی (علیه السلام) فرمود: من حقیقت را بیان کردم و گفتار من حق بوده است، در این هنگام جبرئیلنازل شد و گفت ای محمد! پروردگارت به تو سلام می فرستد و می گوید این آیات را بر آنها بخوان «اجعلتم سقايه الحاج و ..»

ص: 286

80. آیه سوال(1): این آیه فرمان می دهد، اگر در مورد وحی و نبوت چیزی نمی دانید از اهل ذکر» بپرسید. مسلما یکی از راه های کسب علم و آگاهی و غلبه بر جهل و نادانی، سوال کردن و پرسیدن از آگاهان و اهل علم می باشد، که این آیه نیز بدان فرمان می دهد. در روایات متعددی که از طریق اهل بیت (علیه السلام) وارد شده، آمده است که اهل ذکر «امامان معصوم (علیه السلام) هستند، از جمله امام رضا(علیه السلام) می فرماید: نحن اهل ذکر و نحن المسؤلون: ما اهل ذکریم و از ما بایدسوال شود. اما باقر (علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: الذكر القرآن، و آل الرسول اهل الذكر، و هم المسؤولون: ذکر، قرآن است، و اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) اهل ذكرند و از آنها باید سوال کرد. به هر حال آیه فوق بیانگریک اصل اساسی اسلامی در تمام زمینه های زندگی مادی و معنوی است و به همه مسلمانان تأکید می کند که آن چه را نمی دانند از اهل اطلاعش بپرسند و پیش خود در مسائلی که آگاهی ندارند دخالت نکنند. اما باید دانست، تأكيد اسلام این است که باید به متخصصان و عالمان و صاحب نظرانی مراجعه کرد که صداقتو درستی و بی نظری آنها ثابت و محقق است، لذا در مباحث مربوط به تقلید و مرجعیت، صفت عدالت را در کنار اجتهاد و یا اعلمیت قرار داده اند، یعنی مرجع تقلید هم باید عالم و آگاه به مسائل اسلامی باشد و هم با تقوا و پرهیز کار. البته بر مسلمانان لازم است که در هر عصر و زمان و در هر موردی به متخصصان عالم و آگاه و صاحب نظر مراجعه کنند.

81 آیه شتاء / آیت صيف(2): این آیه می فرماید: خداوند قریش را در سفرهای زمستانه و تابستانه الفت بخشید. قریش در فصل زمستان به سوی جنوب یعنی سرزمینیمن که هوای آن گرم بود روی می آوردند و در فصل تابستان به سوی شمال یعنی سرزمین شام که هوای ملایمی داشت می رفتند. ممکن است منظور از الفت بخشیدن قریش در آیه مذکور این باشد که آنها در طول سفر تابستانه و زمستانه خود عشق و علاقه به سرزمین مقدس مکه را از یاد و دل نبرند و به خاطر امنیتش به سوی آن باز گردند، نکند تحت تأثیر مزایای زندگی

ص: 287

سرزمین یمن و شام واقع شوند و مکه را خالی کنند. و یا این که منظور ایجاد الفت میان قریش و سایر مردم در طول این دو سفر بزرگی است.

82. آیه شرط (باقی ماندن بر بیعت و عهد و پیمان)(1): این آیه خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: کسانی که با تو بیعت می کنند در حقیقت با خدا بیعت می کنند و دست خدا بالای دست آنها است، هر کس پیمان شکنی کند به زبان خود پیمان شکسته است و آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند، خدا به زودی پاداش عظیمی به او خواهد داد. شرط موجود در آیه در همین نکته است که قرآن مجید به همه بیعت کنندگان هشدار می دهد که اگر بر سر پیمان و عهد خود بمانند پاداش عظیمی خواهند داشت، اما اگر پیمان خود را بشکنند زیانش متوجه خود آنان است. تصور نکنند به خدا ضرری می رسانند، بلکه بقای جامعه و عظمت و سربلندی و قوت و قدرت و حتی موجودیت خویش را به خاطر پیمان شکنی و نقض بیعت به خطر می افکنند. در حدیث جالبی از علی (علیه السلام) آمده است: در جهنم شهری است به نام حصینه، که دست های پیمان شکنان در آن شهر است.

83. آیه شعوب / آیه شعوبیه / آیه تقوا(2): این آیه تمامی جامعه انسانی را مخاطب خود قرار داده، برای آنان میزان و معیار واقعی تمیز ارزش ها از ضد ارزش ها را بیان می دارد و ضمن تأیید این نکته که انسان ها گروه گروه، قبیله قبیله و شعبه شعبه آفریده شده اند. تأكيد می کند که ای انسانها همه شما را با همه اختلافات ظاهریتان از یک مرد و زن آفریدیم، پس سعی کنید که همدیگر را خوب بشناسید و بدانید که این گونه اختلافات موجب فخر و مباهات نمی شود بلکه آن چه شایسته فخر و مباهات و عامل برتری و کرامت انسان در نزد خداوند می باشد «تقوى الهی» است. به این ترتیب قرآن کریم بر تمامی امتیازات ظاهری و مادی و افتخارات و مفاخرات عصر جاهلی همچون تفاخر به قبیله و نژاد و تیره و نظایر

ص: 288

این ها خط بطلان کشیده است.

86. آیه شفاء(1): در این آیه خداوند متعال نزول قرآن را برای مؤمنان مایه شفا و رحمت دانسته است اما برای ستمگران موجب افزایش خسران معرفی شده است. قرآن از آن جهت مایه شفا است که وجود آدمی را از انوع بیماری های فکری و اخلاقی، روحی و روانی پاکسازی می کند و رذایل و عیوب و نواقص و بیماری های باطنی او را درمان می نماید. و نیز از آن جهت مایه رحمت است که فضائل را در وجود آدمی شکوفا نموده، او را به مرحله تخلق به اخلاق الهی می رساند. به عبارت دیگر مقصود از شفا بودن قرآن اشاره به پاکسازی و تخلیه انسان است و مقصود از رحمت بودن قرآن اشاره به نوسازی و تحلیه باطنی انسان است.

85. آیه شق القمر(2) : در این آیه می فرماید: قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت. در این آیه به دو حادثه مهم اشاره شده است، یکی نزدیک شدن قیامت که عظیم ترین دگرگونی را در عالم آفرینش به همراه دارد، و حادثه دیگر معجزه بزرگ شق القمر استکه هم دلیلی است بر قدرت خداوند بزرگ بر هر چیز و هم نشانه ای است بر صدق دعوی پیغمبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله). ذکر این دو حادثه با هم به خاطر آن است که اصولا ظهور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) که آخرین پیامبران الهی است خود از نشانه های نزدیکی قیامت است، چنان که پیامبر (صلی الله علیه و آله)، خود می فرماید: بعثت آنا و الساعة كهاتين: مبعوث شدن من و قیامت همچون این دو است پیامبر (صلی الله علیه و آله) به دو انگشت مبارکش که در کنار هم قرار گرفته بودند، اشاره کرد. از سوی دیگر شکافته شدن ماه خود دلیلی است بر امکان از هم پاشیدن نظم و انتظام کلی عالم طبیعت که از حوادث قطعی وقوع قیامت می باشد.

86. آیه شهادت / آیه شهد الله(3) : در این آیه نخست به شهادت پروردگار به یگانگی ذاتش اشاره شده و سپس به شهادت و گواهی فرشتگان و بعد دانشمندان و کسانی که با نور

ص: 289

علم و اندیشه جهان را می نگرند، (شَهِد االلهُ اَنَّه لا اِله اِلاّ هو والملائِكهواُولوالعِلم). جمله (لا اله الا هو) به عنوان ادای حق تعظیم خداوند واظهار توحید است، به دو اسم «عزیز» و «حکیم» (توانا و دانا) ختم شده است، زیرا قیام به عدالت نیازمند به قدرت و حکمت است، تنها خداوندی که بر هرچیز قادر و به همه چیز آگاه است، می تواند عدالت را در جهان هستی برقرار سازد. این آیه از آیاتی است که همواره مورد توجه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده و مکرر در مواقع مختلف آن را تلاوت می فرمود.

87. آیه صفح(1): قرآن در این آیه می فرماید: بسیاری از اهل کتاب به خاطر حسد، دوست داشتند شما را بعد از ایمان، به کفر باز گردانند، با اینکه حق برای آنها کاملا آشکار شده است، شما آنها را عفو کنید و گذشت نمائید تا خدا فرمان خود را بفرستد، زیرا خدا بر هر چیزی توانا است. این در واقع یک دستور تاکتیکی است که به مسلمانان داده شده که در برابر فشار شدید دشمن در آن شرایط خاص از سلاح عفو و گذشت استفاده کنند و به ساختن خویشتن و جامعه اسلامی بپردازند و در انتظار فرمان خدا باشند. منظور از فرمان خدا در این جا به گفته بسیاری از مفسران «فرمان جهاد» است که در آن هنگام هنوز نازل نشده بود شاید به این علت که هنوز آمادگی همه جانبه را برای جهاد نداشتند.کلمه «صفح» در اصل به معنی دامنه کوه، پهنهی شمشیر و یا صفحه صورت است و این جمله معمولا به معنی روی گرداندن و صرف نظر کردن به کار می رود و با قرینه جمله فاعفوا معلوم می شود که این روی برگرداندن به خاطر قهر و بی اعتنایی نیست بلکه به خاطر گذشت بزرگوارانه است. ضمنا روشن می گردد که در برابر دشمن هرگز نباید خشونت، نخستین برنامه باشد، بلکه اخلاق اسلامی ایجاب می کند که نخستین برنامه عفو و گذشت باشد، اگر مؤثر نشد آن گاه متوسل به خشونت شوند.

ص: 290

88- آیه صلح(1) : این آیه می فرماید: اگر دشمنان تمایل به صلح نشان دادند، تو نیز به صلح تمایل نشان بده و بر خدا توکل کن که او شنوا و دانا است. این آیه به پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور می دهد که در قبول پیشنهاد صلح تردیدی به خود راه ندهد.

یعنی اگر شرایط صلح منطقی و عاقلانه و عادلانه بود آن را بپذیرد و برخداوند تو کل کند و در عین حال به پیامبر (صلی الله علیه و آله) هشدار می دهد که مواظب باشد شرایط و پیشنهادهای صلح دشمن همراه با خدعه و نیرنگ و مقدمه ی برای غافلگیری و ضربه زدن و تجدید قوا و فراهم کردن نیروهای بیشتر نباشد.

89. آیه صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله)(2): در این آیه می فرماید: خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستيد و سلام گوئيد و تسلیم فرمانش باشید. مقام پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن قدر عظیم است که آفریدگار عالم و تمامی فرشتگان او بر او درود می فرستند پس ای ایمان آورندگان شما نیز هماهنگی در اطاعت از خدا و همگام با فرشتگان بر او درود بفرستید و سلام بگویید و در برابر فرمان او تسلیم باشید. در روایتی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است، آن حضرت فرموده است: هرگز بر من صلوات ناقص نفرستید! عرض کردند: صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که فقط بگوئید: «اللهم صل على محمد» و ادامه ندهید، بلکه بگوئید: « اللهم صل على محمد و آل محمد» و به خاطر همین روایات است که جمعی از فقهای بزرگ اهل سنت اضافه «آل محمد» را بر نام آن حضرت در تشهد نماز واجب می شمرند.

90.آیه صوم / آیه صیام / آیه روزه(3): یکی از مهمترین عبادات در اسلام روزه است، که قرآن بالحن تأكید آمیزی در این مورد می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما نوشته شده است، آن گونه که بر امت هایی که قبل از شما بودند نوشته شده بود، شاید پرهیز کار شوید. این آیه فلسفه روزه را انسان سازی و تربیت و پرهیزکاری انسان معرفی

ص: 291

کرده است. یکی دیگر از وجوه اهمیت روزه این است که در ماه مبارک رمضان مقرر و واجب گردیده است، همان ماهی که قرآن در آن نازل شده است، همان ماهی که شب قدر که برتر از هزار ماه است در آن واقع شده است، همان ماهی که امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در محراب عبادت در آن ماه به شهادت رسیدند و خلاصه ماهی که پایانش عید بزرگ فطر قرار دارد.

91. آیه طریق دعوت(1) : در این آیه می فرماید: با حکمت و اندرز نیکو به سوی، راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به طریقی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن. حکمت به معنی علم و دانش و منطق و استدلال است و در اصل به معنی منع آمده و از آنجا که علم و دانش و منطق و استدلال مانع از فساد و انحراف است به آن حکمت گفته شده است. نخستین گام در دعوت به سوی حق، استفاده از منطق صحیح و استدلالات حساب شده است و به تعبیر دیگر دست انداختن در درون فکر و اندیشه مردم و به حرکت در آوردن آن و بیدار ساختن عقل های خفته نخستین گام محسوب می شود. دومین گام در طریق دعوت به راه خدا به وسیله اندرزهاینیکو است، یعنی استفاده کردن از عواطف انسانها که با تحریک آن می توان توده های عظیم مردم را به طرف حق متوجه ساخت. در حقیقت حکمت از «بعد عقلی» وجود انسان استفاده می کند و موعظه حسنه از «بعد عاطفی». گام سوم استفاده از شیوه «جدل أحسن» می باشد و این روش مخصوص کسانی است که ذهن آنها قبلا از مسائل نادرستی انباشته شده و باید از طریق مناظره و جدل، ذهنشان را خالی کرد تا آمادگی برای پذیرش حق پیدا کنند. در این روش باید حق و عدالت و درستی و امانت و صداقت و راستی، حکمفرما باشد و از هر گونه توهین و تحقیر و کذب و دروغ خالی باشد. بنابراین، سه راه «حکمت و استدلال، موعظه و نصیحت، جدل و مناظره» راه های عمده و اساسی در دعوت دیگران به راه حق و هدایت به سوی توحید می باشد.

ص: 292

92. آیه طلاق(1) : طبق این آیه تا دو مرتبه طلاق و رجوع صحیح است. اما اگر برای بار سوم طلاق انجام گرفت، دیگر حقی برای رجوع نیست و آخرین طلاق همین طلاق سوم است. بنابراین منظور از جمله «الطلاق مرَّتان» این است که طلاقی که در آن رجوع ممکن است، دو طلاق بیشتر نیست. همچنین آیه می فرماید: انسان یا باید به طور خوب و شایسته همسر خود را نگاهداری کند و با هم صلح و آشتی نمایند و یا با خوبی و نیکی او را رها کند و از او جدا شود و هیچیک از اصول انسانی را زیر پا نگذارد، زیرا براییک خانواده ایمانی، تفرقه و جدایی، انتقام جویی و کینه بسیار ناپسند است زیرا مقتضای ایمان، صلح و صفا و صمیمیت و گذشت و ایثار و احسان است و عدالت و محبت همه این ها را به کمال می رساند. در هر صورت اسلام می فرماید: هنگامی که زنان خود را طلاق دادید و به آخرین روزهای «عده» رسیدند،یا به طرز صحیحی آنها را نگاهدارید و با هم آشتی کنید و یا به طرز پسندیده ای آنها را رها سازید و هرگز به آنها زیان نرسانید و ظلم نکنید، حتی صلحی که بر پایه ظلم و ستم باشد نیز روا نیست و مراقب باشید که هرگز به حق خود و حق دیگران ستم نکنید و هرگز از قوانین الهی سوء استفاده نکنید و قوانین الهی را هرگز ناچیز نشمارید و به باد استهزاء نگیرید و فراموش نکنید که خداوند از هر چیزی، حتی نیات انسان آگاه و باخبر است. بنابراین پیوسته تقوای الهی را مراعات کنید.

93. آیه ظن(2) : یکی از ریشه های اصلی کفر و شرک و سایر انحرافات فکری پیروی از پندار و ظن و گمان است. در حالی که گمان و پندار هرگز انسان را به حق نمی رساند. در هر صورت براساس این آیه باید از هر گونه پندارهای بی اساس و گمان های بی پایه و خرافات بی بنیان به طور جدی پرهیز کرد، زیرا ظن و گمان در نزد اهل علم و دانش و خرد هیچ اعتباری ندارد پس هرگز نباید به آن اعتماد و اعتنا نمود.

ص: 293

94.آیه ظهار(1): ظهار نوعی از طلاق جاهلیت بوده است که نه قابل باز گشت بود و نه زن آزاد می شد که بتواند همسری برای خود انتخاب کند، و آن به این صورت بود که مرد خطاب به زن می گفت: «انت عليكَظَهرِ اُمي» تو نسبت به من همچون مادر من هستی. با گفتن این جمله، فکر می کردند که زن برای همیشه نسبت به مرد حرام شده است. سرانجام در لغو این آیین ظالمانه و جاهلی آیات ابتدایی سوره مجادله نازل شد، و کسانی را که ظهار کردند به وسیله کفاره جریمه کرده و اجازه بازگشت مجدد زن و شوهر ظهار کرده را صادر کرد. و از اساس، ظهار را یک سخن و یک عمل خرافی و گزافه و باطل معرفی نمود.

95. آیه عبث(2) : این آیه هر گونه احتمال و ادعای بیهوده بودن و پوچ و عبث و لغو بودن خلقت و آفرینش را آشکارا نفی می کند. و در عین حال این آیه یکی از زنده ترین دلایل معاد و روز حساب و جزای عمل به شمار می رود.

اگر به راستی قیامت و معادی در کار نباشد، زندگی دنیا عبث و بیهوده خواهد بود. حال آنکه با مطالعه این جهان با عظمت آگاه می شود که این عالم با همه بزرگی و شکوه و نظم و پیچیدگی عجیب و شگفتی که دارد، مقدمه ای است برای عالمی ابدی و جاودانه، تنها وجود چنین جهانی است که می تواند به زندگی ما مفهوم و معنا ببخشد و آن را از بی هدفی و پوچی خارج نماید. آری چون جهان پوچ و عبث نیست، انسان نیز با مرگ معدوم و نابود نمی شود و مرگ نقطه پایان حیات انسان نیست بلکه نقطه آغاز بازگشت به سوی خداست.

96. آیه عِزّ(3): در این آیه شریف از ساحت مقدس خداوند متعال نفی فرزند، نفی شریک و نفی ولی می شود و به تعبیر دیگر این آیه هر گونه کمک کار و شبیه را از خداوند نفی می کند. چه آن که پائین تر باشد همچون فرزند، و چه آن که همسان باشد همچون شریک، و چه آن که برتر باشد همچون ولی. مرحوم طبرسی در مجمع البیان از بعضی از مفسران که نامشان را صریحا ذکر نکرده، چنین نقل می کند که این آیه ناظر به نفی اعتقاد

ص: 294

انحرافی سه گروه است: نخست مسیحیان و یهود که برای خدا فرزند قائل بودند و دیگر مشرکان عرب که برای او شریکی می پنداشتند، و لذا در مراسم صبح می گفتند: لبيك لا شریک لک، الا شریكا هو لك! و دیگر ستاره پرستان و مجوس، چرا که آنها برای خدا ولی و حامی قائل بودند درپایان این آیه قرآن می فرماید: «و كبره تكبيرة، بنابراین او را بزرگ دار و به عظمت به انتهایش آشنا شو که او بسیار بزرگی است. باید دانست این سخن تنها به معنای گفتن «الله اکبر» نیست بلکه ما باید او را در باور و اعتقاد خود از هر موجودی برتر و والاتر بدانیم، بدون اینکه او را با چیزی مقایسه کنیم و بنا به فرمایش امام صادق (علیه السلام): الله اکبر یعنی خدا برتر از آن است که به وصف درآید.

97. آیه عده(1): این آیه می فرماید: زنان مطلقه باید به مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن و پاک شدن انتظار بکشند و عده نگاه دارند. برای عده فلسفه های مختلفی وجود دارد، از جمله پشیمان شدن طرفین پس از طلاق، که در این صورت به سادگی می توانند رجوع کنند و از متلاشی شدن خانواده خود جلوگیری نمایند مخصوصا با دستوری که اسلام درباره خارج نشدن زن از خانه در طول مدت «عده داده است، حس تفکر در او بر انگیخته می شود و این خود در بهبود روابط او با شوهر کاملا مؤثر است. یکی دیگر از فلسفه های عده روشن شدن وضع زن از نظر بارداری است از این رو اسلام تأکید کرده است که زن سه بار عادت ماهانه ببیند و پاک شود تا به طور قطع عدم بارداری او از شوهر سابق برایش روشن گردد و به راحتی بتواند ازدواج مجدد کند.

98. آیه عده طلاق(2): این آیه می فرماید: ای پیامبر هنگامی که خواستید زنان را طلاق دهید آنها را در زمان عده، طلاق دهید. منظور این است که صیغه طلاق باید در زمانی اجرا شود که زن از عادت ماهیانه پاک شده و با همسرش نزدیکی نکرده باشد. زیرا طبق آیه228 سوره بقره عده طلاق باید به مقدار سه بار پاک شدن باشد و در این جا تأکید می کند

ص: 295

که طلاق باید با آغاز عده همراه گردد و این در صورتی ممکن است که طلاق در حال پاکی بدون آمیزش تحقق یابد. و تأکید می کند که حساب عده را نگاهدارید یعنی دقت کنید زن سه بار ایام پاکی خود را به پایان برساند و در این مدت حق نفقه و مسکن زن با مرد است. البته حق رجوع نیز وجود دارد و لذا دستور می دهد که در این مدت شما زنان را از خانه بیرون نکنید و خود زنان نیز از خانه خارج نشوند. این امر علاوه بر حفظ احترام زن، غالبا زمینه را برای صلح و آشتی و بازگشت شوهر از طلاق و تحکیم پیوند زناشویی فراهم می سازد.

99. آیه غار(1): این آیه مربوط به یکی از حساس ترین فرازهای تاریخ اسلام است، زمانی که مشرکان مکه توطئه خطرناکی برای قتل و ترور پیامبر (صلی الله علیه و آله) چیده بودند پیامبر (صلی الله علیه و آله) به فرمان خدا از این جریان آگاه شد و آماده بیرون رفتن از مکه و هجرت به مدینه بود که تصمیم گرفت ابتدا به «غار ثور» واقع در جنوب مکه برود و چنین نیز شد. در این سفر ابوبکر همراه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بود و تنها آن دو نفر در غار با یکدیگر بودند و در این مدت که سه شبانه روز به طول انجامید ، ترس و وحشت یار و همسفر پیامبر را فرا گرفت و پیامبر او را دلداری داد و گفت: «محزون مباش، خدا با ماست» در این هنگام خداوند روح آرامش و اطمینان را بر پیامبرش نازل کرد و او را بالشکرهایی که نمی توانستید آنها را مشاهد کنید یاری کرد.

100. آیه غض بصر(2) : قرآن کریم به مردان و زنان مؤمن دستور می دهد که چشمان خود را از نگاه کردن به نامحرم و به آن چه نظر افکندن به آن حرام می باشد، فرو گیرند. غض بصربه معنای کم کردن نگاه است. همچنین به معنای نقصان نگاه و کوتاه کردن نگاه می باشد. این تعبير لطيف به این منظور است که مؤمن در برابر نا محرم چشم خود را پایین اندازد به طوری که گویی از نگاه خویش کاسته است. بنابراین آیه نمی گوید که مؤمنان

ص: 296

باید چشمان خود را ببندند بلکه می فرماید آنان در برابر آنچه نگاه کردن به آن حرام است، چشمان خود را بر گیرند و نگاه خود را به آن کاهش دهند. یعنی مستقیم و خیره به نامحرم ننگرند

101. آیه غفلت(1) : این آیه هشداری است به همه انسانها، مسلمانها و مؤمنین که جهان مادی، جهان حجاب ها و پرده ها است. پرده هایی چون آمال و آرزوها عشق و علاقه به دنیا، زن و فرزند و مال و مقام، هوس های سرکش و حسادت ها، تعصب و جهل و لجاجت که به انسان اجازه نمی دهند که فردای قیامت را بنگرد با این که دلایل و نشانه های آن بسیار آشکار است اما گرد و غبار غفلت پس از مرگ فرو می نشیند و قیامتیعنی «یوم البروز» و«يوم الشهود» و «يوم تبلى السرائر» فرا می رسد و انسان چشمانی تیزبین پیدا کرده، حقایق را به خوبی درک می کند. حقایقی که در دنیا از آنها غافل بود. البته در دنیا نیز می توان به بصیرت رسید و چشم و عقل و دل را بر حقایق هستی گشود.

102. آیه فطرت(2): در این آیه می فرماید: نه تنها خداشناسی، بلکه دین و آئین به طور کلی و در تمام ابعاد یک امر فطری است. بنابراین انحراف از دینیک امر عارضی است که با گوهر آفرینش انسان یعنی فطرت منافات دارد. همچنین فطری بودن دین و مذهب امری ثابت و غیر قابل تبدیل است. به همین دلیل این پیوسته در زندگی انسان وجود داشته است. نه تنها دین بلکه علاوه بر حس دینی و حس مذهبی که همان حس عبودیت و پرستش می باشد، حس صداقت و راستی، حس عدالت و نیکی و حس جمال و زیبایی نیز از اعماق سرشت و روح و جان انسان ریشه می گیرند، به همین دلیل است که آدمی از درون مجذوب جاذبه توحید و ربوبیت خدای یگانه است، خدایی که مظهر صدق مطلق، نیکی مطلق، حق مطلق، عدالت مطلق، زیبایی و خیر مطلق می باشد.

ص: 297

قرآن کریم در آیه172 سوره اعراف نیز به گونه ای دیگر به فطری بودن دین و توحید و خداپرستی اشاره کرده است. می فرماید: پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه آنها را بر گرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، گواهی میدهیم، چرا چنین کرد؟ برای این که در روز رستاخیز نگوئید ما از این غافل بودیم، ( واز پیمان فطری توحید و خداشناسی و خدا پرستی بی خبر بودیم. یا نگوئید پدران ما قبل از ما بت پرستی را انتخاب کردند و ما هم فرزندانی بعد از آنها بودیم ( و چاره ای جز پیروی از آنان نداشتیم) آیا ما را به آنچه باطل گرایان انجام دادند مجازات می کنی؟

بی شک منظور از این پیمان و از این عالم، همان پیمان فطرت و عالم استعدادها و تکوین و آفرینش است. یعنی خداوند استعداد و آمادگی برای حقیقت توحید را در نهاد و فطرت و سرشت انسان ها به ودیعه گذارده است و هم عقل و خردشان را با استعداد علمی استدلال و برهان بر توحيد و خداشناسی آفریده است. بنابراین همه افراد بشر دارای روح توحیدی هستند و خداوند متعال به زبان تکوین و آفرینش و به عبارت دیگر به زبان استعداد و قابلیت با همه انسانها سخن گفته است و بر پروردگاری و ربوبیت خویش از همه انسانها اقرار گرفته است.

103. آیه فییء(1): طبق این آیه یک قانون کلی به دست می آید و آن این است که تمام غنائمی که بدون دردسر و زحمت و رنج و بدون جنگ عائد جامعه اسلامی می شود متعلق به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به عنوان رئیس حکومت اسلامی می باشد. و او هر گونه صلاح بداند در آنها دخل و تصرف می کند و هر گونه که بخواهد آن ها را تقسیم می نماید. البته این تقسیم باید حساب شده باشد به طوری که اموال بزرگ فقط در دست ثروتمندان، دست به دست نشود و نیازمندان از آن اموال نباید محروم شوند. به هر حال مصرف فييء در شش مورد است:

ص: 298

1. سهمی از آن خداوند است.

2. سهمی از آن پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.

3. سهمی از آن ذوي القربی است که خویشاوندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و از بنی هاشم هستند و هرگز از زكات سهمی به آنان نمی سرسد.

4. سهمی از آن يتيمان است. 5. سهی از آن مسکینان است.6. سهمی از آن در راه ماندگاناست.

نکته این که در سه مورد آخر میان مفسران بحث است که آیا این سه گروه تنها از

104. آیه قتال / آیه سیف(1): قرآن می فرماید: بنی هاشم باشند یا عموم يتيمان و مستمندان و ابن السبيل ها و در راه ماندگان را شامل می شود؟ هنگامی که ماه های حرام پایان گرفت، بت پرستان را هر کجا یافتید به قتل برسانید و در کمین آنها در هر نقطه ای بنشینید و راهها را بر آنها ببندید و اگر چاره ای جز قتل نبود، آنها را بکشید. این شدت عمل به خاطر آن است که برنامه اسلام ریشه کن ساختن بت پرستی و آئین های منحط خرافی مشتمل بر انحرافات فکری، اعتقادی و عملی است. به همین جهت می فرماید: اگر آنها توبه کنند و به سوی حق باز گردند و نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند، آنها را رها سازید و مزاحمشان نشوید. خلاصه اینکه اسلام مخالف جهل و نادانی وخرافات و افکار و عقاید پوچ و نامعقول و منحط است. این است که می فرماید: با کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت ندارند پیکار کنید تا زمانی که به دست خود و با خضوع و از روی تسلیم به شما جزیه بپردازند. نکته مهم این که باید دانست بعضی از یهود و نصاری دارای عقاید باطل و آمیخته با خرافات هستند. مثلا گروهی از یهود، «زیر» را فرزند خدا می دانستند، و مسیحیان عموماً ایمان به الوهیت مسیح (علیه السلام) و اعتقاد به تثلیث (پدر، پسر، روح القدس) به عنوان خدایان سه گانه دارند. دیگر این که کتب دینی آنها تحریف شده است، حتی در بعضی از کلیساها

ص: 299

آئین بخشش گناه و خرید و فروش گناه و بهشت و جهنم وجود دارد. لذا این گونه اعتقادات قطعاً توحیدی نیست. بلکه شرک آلود، خرافی و بی اساس است.

105. آیه قتل(1): در این آیه خداوند می فرماید: هر کس فرد مؤمنی را از روی عمد به قتل برساند، علاوه بر مسأله قصاص که مجازات دنیوی است، چهار کیفر و مجازات شدید اخروی برای او وجود دارد که عبارتند از: 1. خلود، یعنی جاودانه در آتش دوزخ ماندن. 2. خشم و غضب الهی3. دوری از رحمت خدا 4. مهیا ساختن عذاب بزرگی برای او.

106. آیه قَذف(2): قذف (بر وزن حذف)در لغت به معنی پرتاب کردن به سوییک نقطه دور دست است ولی در اصطلاح مانند کلمه «رمی» کنایه از متهم ساختن کسی به یک اتهام ناموسی است. هرگاه قذف با لفظ صریح انجام گیرد، به هر زبان و به هر شکل بوده باشد، حد آن هشتاد تازیانه است، و اگر صراحت نداشته باشد مشمول حکم تعزیر است. البته از آنجا که این حکم مربوط به حق شخص است. چنانچه صاحب حق، مجرم را ببخشد حد او ساقط می شود. از آنجایی که اسلام هرگز راه بازگشت را بر کسی نمی بندد، بلکه در هر فرصتی آلودگان را تشویق به پاکسازی خویش و جبران اشتباهات گذشته می کند، می فرماید: اگر شخص تهمت زننده، از عمل خود توبه کرد و به اصلاح و جبران اعمال خودپرداخت مشمول عفو و بخشش خداوند قرار می گیرد. نتیجه توبه کردن این است که شهادت توبه کنندگان در آینده مقبول است و نیز حکم فسق و فاسق بودن در تمام زمینه ها و احکام اسلامی از آنها برداشته می شود.

107. آیه قصاص(3): قرآن مجید برای حفظ احترام خون ها و جانهای انسان ها ارزش فوق العاده ای قائل است به همین جهت حکم قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول مقرر فرموده است، اما اگر طرفین رضایت بدهند دیه را معین فرموده است. کلمه

ص: 300

قصاص به معنی قتلی است که پشت سر قتل دیگری قرار می گیرد و از ماده «قص» به معنای جست و جو و پیگیری و پشت سر هم واقع شدن می باشد. قرآن مجید قصاص را مایه حیات و زندگی معرفی کرده است و در ضمن حکم به تقوا فرموده است. یعنی هشدار داده است که در قصاص از هر گونه تعدی و تجاوز باید پرهیز شود، البته اجرای حکم قصاص مشروط به عدم عفو و گذشت است و اسلام به هیچ وجه راه عفو گذشت را نبسته است. اولیاء مقتول در برابر قاتل یکی از این سه حکم را حق دارند که اجرا کنند یا خواهان اجرایش باشند:

1. قصاص کردن.

2. عفو کردن بدون گرفتن خون بها و دیه.

3. عفو کردن به همراه گرفتن خون بها و دیه، که در این مورد رضایت قاتل نیز شرط است.

108. آیه قصر در نماز(1) : در این آیه قرآن به نماز مسافر اشاره کرده، می فرماید: هنگامی که مسافرت کنید مانعی ندارد که نماز را کوتاه کنید، اگر از خطرات کافران بترسید زیرا کافران دشمنان آشکار شما هستند. شکی نیست که با توجه به تفسیر این آیه و روایات فراوانی که وارد شده است آشکاراست که نماز مسافر اختصاص به حالت خوف و ترس ندارد و به همین دلیل پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز در مسافرت های خود و حتی در مراسم حج ( در سرزمین منا) نماز خود را شکسته می خواند. طبق بعضی از روایات نماز قصر، هدیه است که خداوند به اهل ایمان داده است. امام صادق (علیه السلام) نیز از قول پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: افطار در سفر و نماز قصر از هدایای الهی است، کسی که از این کار صرفنظر کند هدیه الهی را رد کرده است. لازم به یادآوری است که نماز قصر در سفرهای کمتر از هشت فرسخ تحقق نمییابد و نیز کسانی که سفرشان، سفر معصیت است مشمول این قانون نمی شوند.

ص: 301

109. آیه قطع ید / آیه سرقت(1): قرآن می فرماید: دست مرد و زن دزد را به کیفر عملی که انجام داده اند به عنوان یک مجازات الهی قطع کنید. سخن در میان فقهای شیعه با استفاده از روایات اهل بیت (علیه السلام) این است که تنها چهارانگشت از دست راست بریده می شود نه بیشتر، البته مجازات سارقان شرایطی دارد که بدون تحقق آن شرایط، این حد اسلامی یعنی قطع يد نبایدصورت گیرد. برای شناخت این شرایط به کتب فقهی باید رجوع کرد.

110. آیه کتمان / آیه حرمت کتمان(2): قرآن کریم پنهان نمودن و کتمان کردن حق و حقیقت و واقعیت را به خصوص در مورد مسائل علمی، اعتقادی و آموزشی ممنوع و حرام اعلام فرموده است و می فرماید: کسانی که چنین می کنند یعنی دلایل روشن و آیات الهی را از دیگران پنهان و کتمان می کنند و سد راه هدایت دیگران می شوند، هم خدا و هم تمامی بندگان خدا و همه فرشتگان از کار او بیزارند و او را لعنت می کنند. پس از هیچ صورتی نباید بینات و دلایل روشن الهی را از دیگران پنهان کرد و هرگز نباید دیگران را از بهرمندی از ابزار و وسایل هدایت و آگاهی و بیداری و نجات و سعادت محروم کرد.

111. آیه الکرسی(3): این آیه از دیدگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) اهمیت خاصی دارد به طوری که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: برترین آیه ای که بر من نازل گشته، آیه الكرسی است. از علی (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت فرمود: اگر بدانید این آیه چه اندازه اهمیت دارد در هیچ حالی آن را ترک نمی کنید. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده اند: آیه الکرسی ازگنجی که زیر عرش است به من بخشیده شده و پیش از من به هیچ پیامبری داده نشده است. همچنین علی (علیه السلام) فرموده است: از آن وقتی که این سخن را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شنیدم، شبی بر من نگذشت که این آیه را نخوانم. آیه الکرسی مشتمل بر معرفی توحید خدای متعال و بعضی از مهمترین صفت خداوند است، مانند صفت حیات، صفت قيوم بودن، صفت

ص: 302

مالكيت مطلق آسمانها و زمین، صفت شفیع بودن خداوند و وسعت کرسی خداوند که کنایه از علم بی انتها و مطلق ربوبی است و نیز کنایه از حکومت و قدرت و فرمانروایی مطلق خداوند می باشد، همان خدایی که بلند مرتبه و برتر و بالاتر و عظیم و بزرگ و والاتر از هر چیزی است. همان خدایی که هیچ گونه سستی و چرت و هیچ گونه خوابی او را فرا نمی گیرد و پیوسته قيوم است و حتی لحظه ای از تدبیر و اداره عالمانه و حکیمانه خلقت، غفلت نمی ورزد زیرا فیض او همانند لطف و رحمت اور دائمی است و هرگز منقطع نمی گردد.

112. آیه الكفّ/ آیه کفّ(1): این آیه در مورد نکوهش کسانی است که چون در مگه به آنها گفته شد «فعلاً دست از جهاد بردارید و نماز را بر پا کنید و زکات را بپردازید، (اما آنها از این دستور ناراحت بودند) ولی هنگامی که در مدینه فرمان جهاد به آنان داده شد، جمعی از آنها از مردم می ترسیدند همان بیشتر از خدا می ترسیدند و گفتند: پروردگارا چرا جهاد را بر ما مقرر داشتی؟ چرا این فرمان را کمی تأخیر نینداختی؟ به آنها بگو: سرمایه زندگی دنیا ناچیز است و سرای آخرت برای کسی که پرهیز کار باشد بهتر است و کوچکترین ستمی به شما نخواهد شد. به هر حال این آیه در مورد ملامت انسان های مسامحه کار و ترسویی می باشد که به هر بهانه ای سعی می کنند فرمان جهاد را نادیده بگیرند.

113. آیه کَلاله(2): این آیه در مورد ارث خواهران و برادران است، می فرماید: اگر مردی از دنیا برود و فرزندی نداشته باشد و برای او خواهریباشد، نصف اموالی را که به جا گذاشته، او به ارث می برد و اگر خواهری از دنیا برود و وارث او یک برادر باشد، تمام مال را او به ارث می برد در صورتی که شخص متوفی فرزند نداشته باشد، اگر دو خواهر از

ص: 303

متوفی باقی بماند دو ثلث اموال را می برند و اگر برادر و خواهر با هم باشند، تمام اموال را میان خود تقسیم می کنند به این ترتیب که برای هر مذکر دو برابر سهم مؤنث خواهد بود.

باید دانست که این آیه را آیه فرایض نیز گفته اند. به عقیده بعضی این آیه آخرین آیه ای است که درباره احکام اسلامی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. یکی از تفاوت های اساسی میان آیه فوق و آیه12 سوره نساء که در مورد ارث است این می باشد که آیه12 سوره نساء، ناظر به برادران وخواهران «مادری» است، ولی آیه مورد بحث درباره خواهران و برادران «پدری و مادری» یا «پدری تنها» سخن می گوید، تفاوت مطلب در این است که:برادران و خواهران مادری به اندازه سهم مادر، ارث می برند که یک سوم است ولی برادران و خواهران پدری،یا پدری و مادری، سهم ارث پدر را می برند که دو سوم است.

116. آیه کنز(1):کنز به معنی گنج است که آن نیز به معنی جمع و جور کردن اجزاء یک چیز است، به همین دلیل به جمع آوری و نگاهداری و پنهان نمودن اموال و یا اشیاء گران قیمت، گنج گفته شده است. این آیه به طور آشکار و صریح، ثروت اندوزی و گنجینه سازی اموال را تحریم کرده است. اما سخن در این است که گنج شامل چه مقدار از اموال یا شامل چگونه مالی می شود؟ در پاسخ دانشمندان فرموده اند: هر مالی که به طور مرتب و هر سال زکات سالانه و مالیات اسلامی آن پرداخت شود دیگر گنج نیست. در روایتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: هر مال که زکات آن را بپردازی کنز نیست. در روایت دیگری از علی (علیه السلام) چنین آمده است: هر چه از چهار هزار درهم بیشتر باشد کنز است. خواه زکاتش را بپردازند یا نه و آن چه کمتر از آن باشد، نفقه و هزینه زندگی محسوب می شود. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) چنین آمده است: شیعیان ما فعلا آزادند که از آن چه در دست دارند در راه خیر انفاق کنند ( و باقی مانده برای آنها حلال است اما هنگامی که «قائم ما قیام کند کنزها و ثروت های اندوخته را تحریم خواهد کرد تا همه را نزد او آرند و از آن در برابر دشمنان کمک گیرد. خلاصه این که حاکم و حکومت اسلامی می تواند و باید برای

ص: 304

جمع آوری اموال محدودیت قایل شود و البته تصمیمات حاکم اسلامی طبق مصالح و مقتضیات و شرایط و اوضاع و احوال جامعه اسلامی است. زیرا حفظ مصالح مسلمین از مهمترین وظایف حکومت اسلامی است. در هر صورت آیه کنز به ثروت اندوزان هشدار شدید می دهد و می فرماید: کسانی را که طلا و نقره را گنجینه ( و ذخیره و پنهان می سازد، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناک بشارت بده، روزی که آنها را در آتش جهنم گرم و سوزان کرده و با آن صورتها و پهلوها و پشت هایشان را داغ می کنند. ( و به آنها می گویند که این همان چیز است که برای خود گنجینه ساختید پس بچشید چیزی را که برای خود اندوختید.

115. آیه لعان(1): کسانی که همسران خود را متهم می کنند و گواهانی جز خودشان ندارند، هر یک از آنها باید چهار مرتبه به نام خدا شهادت دهد که او از راستگویان است و دربار پنجم بگوید لعنت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد. به این ترتیب شوهر برای اثبات مدعای خود از یک سوء و دفع حد قذف از سوی دیگر، چهار بار این جمله را تکرار می کند: «اُشهد بالله اِني لِمَن الصادقين فيما رَميتها بِه مِن الزنا: من به خدا شهادت می دهم که در این نسبت زنا که به این زن دارم راست می گویم» و در مرتبه پنجم می گوید: ( لعنت الله عَلَىَّ اِن كنت مِن الكاذبين: لعنت خدا بر من باد اگر دروغگو باشم) اگر زن سخنان مرد را تصدیق کند و یا حاضر به نفی این اتهام از خود نشود، مجازات و حد زنا در مورد او ثابت می گردد. اما او نیز می تواند مجازات زنا را از خود به این ترتیب دفع کند که چهار بار خدا را به شهادت طلبد که آن مرد در این نسبتی که به او می دهد از دروغگویان است و در بار پنجم می گوید: غضب خدا بر من باد اگر او راست می گوید.

انجام این برنامه را در فقه اسلامی، (لعان) یا (ملاعنه) می گویند. برای دانستن احکام لعان باید به کتب فقهی مراجعه کرد.

ص: 305

116. آیه لیله المبیت(1): بعضی از مردم جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است. هنگامی که پیغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تصمیم گرفت مهاجرت کند، برای ادای دیون خود و تحویل دادن امانت هایی که نزد او بود، علی (علیه السلام) را به جای خویش قرار داد و شب هنگام که می خواست به سوی غار ثور برود و مشرکان اطراف خانه او را برای حمله به او محاصره کرده بودند، دستور داد علی (علیه السلام) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگی (بردحضرمی) که مخصوص خود پیامبر بود روی خویش بکشد، دراین هنگام خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که من بين شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی تر قرار دادم، کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگی دیگری را بخود مقدم دارد، هیچ کدام حاضر نشدند. به آنها وحی شد اکنون علی (علیه السلام) در بستر پیامبر من خوابیده و آماده شده جان خویش را فدای او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید. آیه فوق به این مناسبت بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل گردید و برگی دیگر بر افتخارات معنوی و ربانی علی (علیه السلام) افزود و علاوه بر آن تبریک و تهنیت جبرئیل و میکائیل را برای علی (علیه السلام) در پی داشت. این شب تاریخی به نام «لیله المبیت» معروف گردیده است.

117. آیه لوح(2): قرآن در رد نظر مشرکانی که اصرار در تکذیب قرآن داشته و آن را سِحر و کهانت و شعر می خواندند، می فرماید: بلکه آن قرآن مجید و با عظمت و بلند مقام است. کلامی است که در لوح محفوظ ثبت است. بنابر این دست نااهلان و شیاطین و کاهنان هرگز به آن نمی رسد و از هر گونه تغییر و تبدیل و زیاده و نقصان برکنار می باشد. قرآن از آن جهت مجید است که دارای گستردگی شرافت و جلالت است، یعنی محتوای قرآن عظیم و گسترده و معانیش بلند و پرمایه است. در تفسیری از ابن عباس آمده است: «لوح محفوظ طولش به اندازه فاصله زمین و آسمان، و عرضش به اندازه فاصله مغرب و

ص: 306

مشرق است». به نظر می رسد که مراد از لوح محفوظ همان صفحه علم خداوند است که وسعت و گستردگی آن شرق و غرب عالم را فرا گرفته و از هر گونه دگرگونی و تحریف، مصون و محفوظ است. آری قرآن کریم از علم بی پایان حق سرچشمه گرفته، نه زائیده فکر بشر است و نه القاء شياطين، و محتوای ژرف آن شاهد بر این مدعا است. احتمالا لوح محفوظ همان چیزی است که گاه قرآن مجید از آن به «کتاب مبین» و گاه به «ام الکتاب» تعبیر کرده است، چنان که در آیه39 سوره رعد می فرماید: خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد ثابت می دارد و ام الکتاب نزد اوست. و در آیه59 سوره انعام می فرماید: و هیچ تر و خشکی نیست مگر این که در کتاب مبین ثبت است.

118. آیه مباهله(1): در این آیه خداوند به پیامبر خود دستور می دهد که هرگاه کسی پس از بیان استدلالات روشن درباره عیسی با تو گفتگو کند و به جدال برخیزد، به او پیشنهاد مباهله کن که فرزندان و زنان خود را بیاورد و توهم فرزندان و زنان خود را دعوت کن و دعا کنید تا خداوند دروغگو را رسوا سازد. قرار مباهله میان مسیحیان نجران و پیامبر (صلی الله علیه و آله) گذاشته شد، مسيحيان نجران طبق قرار قبلی به میعادگاه رفتند ناگاه دیدند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرزندش حسین را در آغوش دارد و دست حسن را در دست گرفته و علی (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام) همراه او هستند و به آنها سفارش می کند هرگاه من دعا کردم شما «آمین» بگوئید. مسیحیان هنگامی که این صحنه را دیدند به حقانیت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) پی بردند و از مباهله با او خودداری کردند و مصالحه نمودند و به شرایط «ذمه» تسلیم شدند.

119. آیه متعه حج(2): این آیه می فرماید: «فاذا آمنتم فمن تمتع بالعمره الى الحج، هنگامی که از بیماری و دشمن آسوده بودید و خواستید حج تمتع انجام دهید باید به اندازه توانایی خود از شتر و گاو و گوسفند قربانی کنید.». برنامه حج تمتع مخصوص کسانی است که از حاضران و نزدیکان به مسجدالحرام نباشند. حج تمتع یعنی حجی که نخست با عمره شروع

ص: 307

می شود و بعد از اتمام مراسم عمره از احرام بیرون می آیند و مجدداً برای حج احرام می بندند و مراسم آن را به جای می آورند. به عبارت دیگر حج تمتع عبارت است از این که نخست محرم شوند و پس از انجام مراسم عمره از احرام در آیند و همه چیز مشروع حتى آمیزش جنسی با همسران برای آنها مجاز شود و سپس مجددا محرم شده و مراسم حج را از روز نهم ذی الحجه انجام دهند. به هر حال اسلام صریح طبق آیه فوق این موضوع را اجازه داده و به آن تصریح کرده است ولی در حدیث معروفی که از عمر رسیده متعه حج به همراه ازدواج موقت تحریم شده است. بدیهی است که در برابر صریح قرآن هیچ سخنی و حدیثی اعتبار ندارد. گذشته از این، هیچ کس جز پیامبر (صلی الله علیه و آله) حق اعلام نسخ حکمی را ندارد.

120. آیه متعه نساء(1): «فما استمتعتم به منهن فأتوهن أجورهن فريضه» این قسمت از آیه، اشاره به مسأله ازدواج موقت و به اصطلاح «متعه» است و می فرماید: زنانی را که متعه می کنید مهر آنها را به عنوان یک واجب باید بپردازید. کلمه «متعه» که «استمتعتم» از آن گرفته شده است در اسلام به معنی ازدواج موقت است، این کلمه با همین معنی در روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و کلمات صحابه مکرر به کار برده شده است. بزرگان اصحاب و تابعین مانند ابن عباس دانشمند و مفسر معروف اسلام و ابی بن کعب و جابر بن عبدالله و عمران حصین و سعید بن جبير و مجاهد وقتاده و سدی و گروه زیادی از مفسران اهل تسنن و تمام مفسران اهل بیت (علیه السلام) همگی از آیه فوق، حکم ازدواج موقت را فهمیده اند. ائمه اهل بیت (علیه السلام) که به اسرار وحی از همه آگاه تر بودند، متفقأ آیه را به همین معنی تفسیر فرموده اند و روایات فراوانی در این زمینه نقل شده است. قدر مسلم این است که اصل مشروع بودن این نوع ازدواج در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) قطعی است و هیچ گونه دلیل قابل اعتمادی درباره نسخ شدن آن در دست نیست و جمله مشهوری همکه از عمر نقل شده گواه روشنی بر این است که این

ص: 308

حکم در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسخ نشده است و بدیهی است که هیچ کس جز پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز حق نسخ احكام را ندارد. بنابر این تحریم عمر بی پایه و بی اساس است.

121. آیه مجاهدان(1): در این آیه قرآن مقایسه ای میان مجاهدان و غیر مجاهدان به عمل آورده می گوید افراد با ایمانی که از شرکت در میدان جهاد خودداری می کنند و بیماری خاصی که آنها را از شرکت در این میدان مانع شود، ندارند هرگز با مجاهدانی که در راه خدا و اعلای کلمه حق با مال و جان خود جهاد می کنند یکسان نیستند. مجاهدان نقطه مقابل قاعدون هستندو قاعدون افرادی هستند که با داشتن ایمان به اصول اسلام، بر اثر نداشتن همت کافی در جهاد شرکت نکرده و نمی کنند. این آیه سه بار نام «مجاهدان» را بیان کرده، در نخستین بار همراه با هدف و وسیله این نام آمده است (المجاهدون في سبيل الله باموالهم) و در مرتبه دوم نام مجاهدان فقط با وسیله جهاد ذکر شده (المجاهدين باموالهم و انفسهم) و در مرتبه آخر فقط آن نام به تنهایی ذکر شده است (المجاهدين). به هر حال این آیه می فرماید مجاهدین نسبت به قاعدین به درجات مختلف، فضیلت و برتری دارند و مغفرت و رحمت الهی شامل حالشان است.

122. آیه محاربه(2): این آیه در مورد کیفر متجاوزانی است که بر روی مسلمانان اسلحه می کشند و با تهدید و قتل، اموالشان را به غارت می برند. قرآن در این مورد می فرماید،یکی از چهار مجازات در مورد آنها باید اجرا شود: نخست این که کشته شوند، دیگر این که به دار آویخته شوند، سوم این که دست و پای آن ها به طور مخالف بریده شود، چهارم این که از زمینی که در آن زندگی می کنند تبعید گردند. مگر این که قبل از دست یافتن به آنها، خودشان توبه کنند.

ص: 309

123. آیه محلّل(1): اگر مردی زن خود را بعد از دو طلاق و رجوع مجدد، طلاق داد از آن به بعد زن بر او حلال نخواهد بود مگر اینکه همسر دیگری انتخاب کند، (و با او آمیزش جنسی نماید در این صورت اگر همسر دوم) او را طلاق گفت گناهی ندارد که باز گشت کنند (یعنی زن با همسر اول مجددا ازدواج نماید) در صورتی که امید داشته باشند که حدود الهی را محترم می شمرند و اینها حدود الهی است که برای افرادی که آگاهند بیان می نماید. از آن جایی که این ازدواج جدید، حکم تحریم را بر می دارد لذا به آن «محلل» گفته اند.

124. آیه محو و اثبات(2): قرآن کریم می فرماید: خداوند هر چه را بخواهد «محو» و هر چه را بخواهد «اثبات می کند، و «ام الكتاب» نزد اوست. تحقق موجودات و حوادث جهان دو مرحله دارد، یکی مرحله قطعیت که هیچ گونه دگرگونی در آن راه ندارد و این همان ام الکتاب» است و دیگری مرحله غیر قطعی و به تعبیر دیگر مرحله «مشروط» است که در این مرحله دگرگونی و تغییر راه دارد و از آن به مرحله «محو و اثبات» تعبیر می شود. لازم به یادآوری است که مرحله ام الکتاب همان مرحله لوح محفوظ می باشد، یعنی آنچه در آن لوح نوشته شده به هیچ وجه دگرگونی نمی پذیرد و کاملا محفوظ است. اما در لوح محو و اثبات ممکن است چیزی ثبت و نوشته شود و سپس محو گردد و به جای آن چیز دیگری ثبت و نوشته شود. شاید بتوان این دو مرحله را با تعابیر فلسفی همان مرحله تحقق علت تامه حوادث که موجب قطعیت حوادث می شود و نیز مرحله تحقق علت یاعلل ناقصه حوادث دانست.

125. آیه مشارالیه(3):«هوالاول والاخر والظاهر والباطن و هو بكل شيء عليم»، این آیه با ضمیر بارز و منفصل و غایب «هو» و با اشاره به صفات الهی به معرفی پنج صفت از اوصاف

ص: 310

الهی می پردازد، که عبارتند از: اول و آخر بودن که تعبير لطیفی است از ازلیت و ابدیت خداوند، خداوندی که واجب الوجود و بی انتها و نا محدود و مطلق است. ظاهر و باطن بودن خدا نیز تعبیر دیگری است از احاطه وجودی او نسبت به همه چیز، ظاهر است چون نور وجود و آثار او همه جا را فرا گرفته، باطن است چون گنه ذاتش از همه چیز مخفی تر می باشد. و خدا به همه هستی و همه اشیاء عالِم و برهمه چیز علیم و آگاه می باشد و به عبارت دیگر بر همه هستی احاطه علمی دارد.

126. آیه مشیت / آیه استثناء(1): این آیه در یک دستور کلی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: هرگز نگو من فلان کار را فردا انجام می دهم. مگر اینکه خدا بخواهد. یعنی در رابطه با اخبار آینده و تصمیم بر انجام کارها، حتما جمله «ان شاء الله» را بگو و بر جملاتت اضافه کن و هنگامی که خدا را فراموش کردی، بعد که متوجه شدی پروردگارت را به خاطر بیاور و فوری جبران آن فراموشی را بنما و با ذکر و یاد خدا و گفتن «ان شاء الله» حتما آن را جبران کن. گفتن ان شاء الله تنها یک نوع ادب در پیشگاه خداوند نیست بلکه اقرار به این نکته مهم است که ما چیزی از خود نداریم، هر چه هست از ناحيه اوست، مستقل بالذات فقط خداست و ما همه متکی به او هستیم تا خواست و اراده او نباشد هیچ حادثه ای رخ نخواهد داد و زمام امور همه عالم به اراده اوست. این اقرار به هیچ وجه جبر نیست، بلکه اقرار به توحید افعالی است. یعنی «لاحول و لا قوه الا بالله العلى العظيم».

127. آیه ملک(2): این آیه می فرماید: مالكيت حكومتها و هستی و مطلق عزت و مالكيت حقیقی موجودات از آنِ خداوند است و او هر کس را بخواهد حکومت می بخشد، مالكیت می بخشد و به عزت می رساند و از هر کس بخواهد حکومت و مالکیت را سلب می کند و او را به ذلت می رساند و همه خوبی ها و خیرات در اختیار اوست و او بر همه چیز قادر است. البته مشیت واراده خدا حكيمانه است و بر اساس نظام و مصلحت عمومی جهان

ص: 311

و انسان ها می باشد. اما در هر حال او صاحب وجود، اراده و قدرت مطلق است و بر همین اساس است که تمام خیرها و نیکیها تحت اراده و مشیت او می باشد.

128. آیه منتظرین(1): در این آیه خداوند مشر كان و بت پرستان را از زبان پیامبرش، هود(علیه السلام) به عذابی دردناکی که در انتظار آنها است هشدار می دهد. و به آنها می گوید: شما در انتظار عذاب دردناک الهی باشید نه در انتظار یاری بت هایتان، زیرا هر چه منتظر بمانید که بت ها شما را یاری کنند، یاری نخواهند کرد اما من منتظر هستم که عذاب الهی بر شما فرود آید. در آیه20سوره یونس نیز که آیهای نظیر آیه فوق می باشد، از قول پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) خطاب به مشركان لجوجی که خواهان معجزاتی طبق میل خودشان بودند، می فرماید: به آنها بگو غیب مخصوص خداوند است، در انتظار باشید، من هم با شما در انتظارم، شما در انتظار مجازات الهی باشد، و من در انتظار پیروزی هستم. همچنین در سوره یونس آیه102، از قول پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به مشركان لجوج می فرماید: آیا این گروه لجوج و بی ایمان جز این انتظار دارند که سرنوشتی همانند اقوام طغیانگر که گرفتار مجازات دردناک الهی شده اند، پیدا کنند یا سرنوشتی غیر از سرنوشت فراعنه، نمرودها و شدادها را انتظار دارند؟ به آنها بگو: شما در انتظار بمانید ما هم با شما در انتظار خواهیم بود. و سرانجام این انتظار چیزی جز نجات و رهایی رسولان خدا و مؤمنان نیست.

129. آیه مودّت/ آیه قربی(2): در این آیه خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: به امت خود بگو من هیچ پاداشی بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوستداشتن نزدیکانم. بنابراین مودّت اهل بیت (علیه السلام) پاداش رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می باشد، به طوری که محبت آنها وسیله ای است برای قبول امامت و رهبری ائمه معصوم (علیه السلام) که از دودمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) هستند و پشتوانه ای برادای رسالت می باشد. همچنین محبت اهل بیت(علیه السلام) که اجر و پاداش رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است، عبادتی است که موجب قرب الهی می شود. و بنابراین نتیجه محبت اهل

ص: 312

بیت (علیه السلام) به سود خود مسلمان ها می باشد، زیرا آنان را به کمال که همان قرب الهی باشد، می رساند. لذا می توان گفت: مودت اهل بیت (علیه السلام) حسنه ای است که بر اعمال نیک مؤمنان می افزاید.

130. آیه میثاق / آیهذَر(1): در این آیه خداوند خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: به خاطر بیاور موقعی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنها را بر گرفت و آشکار ساخت و آنها را گواه بر خویشتن نمود و از آنها پرسید: آیا من پروردگار شما نیستم؟ آنها همگی گفتند: آری، گواهی میدهیم. در این آیه بر نخستین پیمان خداوند از انسانها بر توحيد فطری و یکتا پرستی استناد شده است. بی شک منظور از این پیمان، پیمان فطری و پیمانی است که ناشی از استعدادهای روحی و تکوینی انسان در آفرینش است. لذا سوال و جوابی که در آیه فوق وجود دارد و نیز پیمان مزبور، مربوط به فطرت انسان است که امروز از آن به حس مذهبی به عنوان یکی از اصیل ترین احساسات و گرایشات روان ناخود آگاه انسان تعبیر می شود. به عبارت دیگر مفاد این آیه با مفاد آیه30 سوره روم همسو و هم جهت بوده و در یک راستا هستند.

131. آیه نبأ(2): این آیه می فرماید: هرگاه شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن خبر تحقیق کنید و خبر او را بدون تحقیق نپذیرید، که ممکن است سرانجام پشیمان شوید. جمعی از علمای علم اصول برای حجیت خبر واحد به این آیه استدلال کرده اند، زیرا آیه می گوید: تحقیق و تبین در خبر فاسق لازم است، و مفهوم آن این است که اگر شخص عادل، خبری دهد بدون تحقیق می توان پذیرفت.

132. آیه نجوى(3): جمعی از اغنياء خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می آمدند و با او به طور خصوصی صحبت و نجوی می کردند، این کار آنها علاوه بر این که وقت گران بهای پیامبر (صلی الله علیه و آله) را

ص: 313

می گرفت مایه نگرانی مستضعفین و موجب امتیازی برای اغنیاء بود، در این هنگام آیه12 سوره مجادله نازل شد و دستور داد که قبل از نجوی کردن با پیامبر (صلی الله علیه و آله) صدقه ای به مستمندان بپردازند. اغنيا وقتی دیدند چنین آیه ای نازل شده از نجوی خودداری کردند، آیه13 سوره مجادله نازل شد و آنها را ملامت کرد و حکم آیه قبل را نیز نسخ نمود و اجازه نجوى را به همگان داد. جالب این است که تنها کسی که به آیه نجوی عمل کرد فقط امیر مؤمنان علی (علیه السلام) بود، که این خود فضیلت بزرگی برای علی (علیه السلام) به شمار می رود. خود حضرت علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: (آیه ای در قرآن است که احدی قبل از من و بعد از من به آن عمل نکرده است و نخواهد کرد، من یک دینار داشتم، آن را به ده درهم تبدیل کردم و هر زمان می خواستم با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نجوی کنم در همی را صدقه می دادم). هدف آیه نجوی، آزمایشی بود برای افراد پر ادعایی که از این طریق اظهار علاقه خاصی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می کردند، و معلوم شد این اظهار علاقه ها تنها در صورتی است که نجوى مجانی باشد. از این گذشته، این حکم به مسلمانان فهماند و نشان داد که تا ضرورتی نباشد نباید وقت گران بهای پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دیگر رهبران بزرگ اسلامی را به نجویگرفت، بلکه نجوی برای بیان مسائل ضروری و واجبی است که باید پیامبر (صلی الله علیه و آله) بداند.

133. آیه نسخ(1): در این آیه سخن از تبلیغات سوء يهود بر ضد مسلمانان است، آنها گاه به مسلمانان می گفتند دین، دینیهود است و قبله، قبله يهود، و لذا پیامبر شما به سوی قبله ما (بیت المقدس) نماز می خواند، اما هنگامی که حکم قبله تغییریافت و طبق آیه144 سوره بقره مسلمانان موظف شدند به سوی کعبه نماز بگذارند این دستاویز از یهود گرفته شد، آنها نغمه تازهای ساز کردند و گفتند اگر قبله اولی صحیح بود پس دستور دوم چیست؟ و اگر دستور دوم صحیح است اعمال گذشته شما باطل است. قرآن در این آیه به ایرادهای آنها پاسخ می گوید و قلوب مؤمنان را روشن می سازد و می فرماید: هیچ حکمی را نسخ نمی کنیم و یا نسخ آن را به تأخیر نمی اندازیم مگر بهتر از آن یا همانندش را جانشین

ص: 314

آن سازیم و این برای خداوند آسمان است، آیا نمی دانی که خدا بر همه چیز قادر است. باید دانست نسخ از نظر لغت به معنی از بین بردن و زایل نمودن است و در منطق شرع، تغییر دادن حکمی و جانشین ساختن حکم دیگر به جای آن است.

134. آیه نَسِیء(1): این آیه اشاره به یک سنت غلط جاهلییعنی مسأله «نسیء» (تغيير دادن جای ماه های حرام) کرده، می گوید: تغییر دادن ماه های حرام کفری است که بر کفر آنها افزوده می شود و با این عمل افراد بی ایمان در گمراهی بیشتر قرار می گیرند، آنها در یک سال ماهی را حلال می شمرند و سال دیگر همان ماه را تحریم می کنند تا به گمان خود آن را با تعداد ماه هایی که خدا تعیین کردن تطبيق دهند. هر چند آن ها طبق امیال و هوس های خود گاهی جای ماه های حرام را تغییر می دادند ولی در اسلام همواره ثابت و لايتغیر است، ماه های حرام چهار ماه هستند که سه ماه آن پشت سر هم قرار دارد که عبارتند از:(ذی القعدہ، ذی الحجه و محرم) و یک ماه جدا است و آن ماه (رجب) است. به هر حال مقصود از (نسی ء) این بوده که در عصر جاهلیت و بر اساس سنت و اندیشه جاهلیت، گاهییکی از ماه های حرام را حذف و ماه دیگری را به جای آن می گذارند تا عدد چهار ماه تکمیل شود در حالی که با این عمل زشت و مسخره، فلسفه تحریم ماه های حرام را به کلی از میان می برند و حکم خدا را بازیچه هوس های خویش می ساختند و از کار خود بسیار هم خشنود بودند زیرا شیطان اعمال زشت آنها را در نظرشان جلوه گر کرده بود.

135. آیه نشوز(2): نشوز به معنای زمین مرتفع و بلند است و در این جا، کنایه از سر کشی و طغیان می باشد. قرآن کریم می فرماید: زنانی را که از طغیان و سرکشی آنها می ترسید موعظه کنید و پند و اندرز دهید، در صورتی که اندرزهای شما سودی نداد، در بستر از آنها دوری کنید و در صورتی که راهی جز شدت عمل باقی نماند، آنها را از طریق تنبیه بدنی به انجام وظایف خویش وادار کنید. البته انجام تنبیه بدنی، آخرین مرحله جلو گیری از

ص: 315

طغیان و سرکشی و نشوز زنان است که آن هم باید کاملا ملایم و خفیف باشد به طوری که نه موجب شکستگی و نه مجروح شدن و نه باعث کبودی بدن گردد.

در مورد نشوز مردان نیز، قرآن می فرماید: هرگاه زنی احساس کند که شوهرش بنای سرکشی و اعراض دارد، مانعی ندارد که برای حفظ حریم زوجیت، از پاره ای از حقوق خود صرف نظر کند و با هم صلح نمایند. البته مرد نیز برای تحقق صلح باید از پاره ای از حقوق خویش صرف نظر کند و در این مورد هیچ کدام از زوجين بخل نورزند، زیرا بخل ورزیدن سرچشمه بسیاری از نزاع سها و کشمکش ها می باشد.

136. آیه نَفر(1): این آیه می فرماید: در غیر مورد ضرورت، شایسته نیست همه مسلمانان به سوی میدان جنگ بروند، بلکه گروهی در مدینه باید بمانند و معارف و احکام اسلامی را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیاموزند و در دین تَفَقهَّ پیدا کنند و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعلیم دهند و با این عمل قوم خود را نیز انذار کنند تا از مخالفت با پروردگار بترسند و خودداری نمایند. باید دانست کلمه (نفر) در این آیه به معنی خروج و رفتن است یعنی (فَلولا نَفَر)، در تقدیر (فَلولا نَفَرِ الى طَلَبِ العِلم) است. این آیه مسلمانها راتحریک و تشویق می کند که به طلب علم از شهر و دیار و وطن خود خارج شده و کوچ و هجرت نمایند تا در دین عالم و فقیه شوند. به عبارت دیگر تحصیل علم و دانش در زمینه مسائل اسلامی و کسب درجه فقاهت و اجتهاد یک واجب کفایی است زیرا طراوت و پویایی دین در گرو تبلیغ احکام و مسائل اعتقادی و اخلاقی آن است. پس پیوسته باید عالمانی وجود داشته باشند تا توده مردم مسلمان از آنان تقلید کنند و برای درک و فهم مسائل دین به آنها رجوع کنند، که این خود یکی از بزرگترین مصادیق جهاد می باشد. یعنی کسب علم و دانش در زمینه تمام مسائل اسلامی و احراز مقام فقاهت و تفقه در دین و فراگیری همه معارف و احکام است اعم از اصول و فروع دین، بزرگترین جهاد علمی به شمار می آید. به همین دلیل فقیه را مجتهد نیز گفته اند، زیرا او در تطبیق کلیات بر جزئیات، وردّ فروع به اصول ورد اصول بر

ص: 316

فروع نهایت کوشش و تلاش و جهد علمی خود را به کار می برد تا در نهایت احکام فرعی جزئی را از منابع فقه یعنی از قرآن و سنت و عقل و اجماع،استنباط نماید.

137. آیه نفی حرج(1): این آیه می فرماید: و در راه خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا نمائید او شما را برگزید و در دین کار سنگین و شاقی بر شما نگذارد. خداوند می گوید اگر برگزیدگان خدا نبودید این مسئولیت ها بر دوش شما گذارده نمی شد و اگر درست بنگرید اینها تكاليف شاقی نیستند، بلکه با فطرت پاک شما هماهنگی و سازگارند و اصولا وسيله تکامل شما هستند و هر کدام فلسفه و منافع روشنی دارند که عائد خودتان می شود، در ذائقه جانتان تلخ نخواهند بود، بلکه کاملا شیرین و گوارا هستند. کلمه «حرج» به معنای تنگی و زحمت و مشقت است، بنابر این مقصود از نفی حرج این است که اسلام و قرآن برای انسان تنگی و زحمت و مشقت را نخواسته بلکه آنچه را دستور داده در جهت خیر و صلاح انسان است.

138. آیه نفی سبیل(2): این آیه می فرماید: هرگز خداوند برای کافران نسبت به مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است. یعنی کافران نه تنها از نظر منطق بلکه از نظر نظامی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و خلاصه از هیچ نظر بر افراد با ایمان چیزه نخواهند شد و خداوند از این امر نهی فرموده است و بر همین اساس فقها به این آیه برای عدم تسلط کفار بر مؤمنان از نظر حقوقی استدلال کرده اند.

139. آیه نفیرکون(3): این آیهیکی از اساسی ترین برنامه های اجتماعی و سیاسی و نظامی و عقیدتی را بیان می کند و به عنوان یک وظیفه قطعی به مسلمین می گوید: به کسانیکه ظلم و ستم کرده اند تکیه نکنید زیرا موجب می شود، عذاب آتش دامان شما را بگیرد. بدیهی است که اعتماد کردن، همکاری کردن، اظهار رضایت کردن، دوستی کردن، خیر خواهی و اطاعت کردن و متکی شدن به ظالمان و ستمگران موجب تأیید و تقویت

ص: 317

آنها خواهد شد. از سوی دیگر این امر با آزادی و آزادگی و استقلال و خودکفایی جامعه مسلمين منافات دارد و اصولاً تكيه و اعتماد بر دیگران نتیجه ای جز توقف و تسلیم و عدم پیشرفت و بدبختی نخواهد داشت، چه رسد به این که این تکیه گاه ظالمان و ستمگران باشند. قرآن در مورد جامعه مطلوب مثال زیبایی آورده، می فرماید: (فاستوى على سوقه(1)) یعنی همانند گیاه سرسبزی که روی پای خود ایستاده و برای زنده ماندن و سرافرازی نیاز و وابستگی به چیز دیگری ندارد، باشید.

140. آیه نکاح(2): در این آیه قرآن به ازدواج ساده و آسان و بی ریا و بی تکلف تشویق کرده است و همه طبقات جامعه را مورد بحث قرار داده از جمله: مردان و زنان بی همسر، غلامان و کنیزان صالح و درستکار و زنان بی شوهر و مردان بی همسر، همگی را دستور به نکاح و ازدواج داده است، می فرماید: باید زمینه و مقدمات ازدواج همگان را فراهم کنید و در این امر با یکدیگر مساعدت، همکاری و تعاون نمایید. ودر پایان می فرماید: آنهایی که قدرت و وسیله ازدواج ندارند باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را از فضل خود بی نیاز سازد. البته این آیه تأکید می کند که: خداوند واسع و علیم است، یعنی به همه امور آگاه است و با اراده خود می تواند به زندگی ها وسعت بخشد.

140. آیه نماز خوف(3): این آیه خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: هنگامی که در میان مسلمانان و در میدان جنگ هستی و برای آنها نماز جماعت برپا می داری بایدمسلمانان به دو گروه تقسیم شوند: نخست عده ای با حمل اسلحه با تو به نماز بایستند. سپس هنگامی که این گروه سجده کردند و رکعت اول نماز آنها تمام شد، تو در جای خود توقف می کنی و آنها با سرعت رکعت دوم را تمام نموده و به میدان نبرد باز می گردند و در برابر دشمن میایستند و گروه دوم که نماز نخوانده اند، جای گروه اول را می گیرند و با تو نماز

ص: 318

می گزارند. گروه دوم نیز باید وسایل دفاعی و اسلحه را با خود داشته باشند و بر زمین نگذارند. این طرز نماز خواندن برای این است که دشمن شما را غافلگیر نکند.

141. آیه نور(1) : این آیه می فرماید: خداوند نور آسمانها و زمین است. یعنی همه انوار هستی از نور او مایه می گیرد و او نوری است که مانند او هیچ نوری وجود ندارد. مثل نور خدا مانند چرغدانی است که در آن چراغی باشد و آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حبابی شفاف و درخشنده همچون یک ستاره فروزان، و این چراغ با روغنی افروخته می شود که از درخت پر برکت زیتونی گرفته شده که نه شرقی است و نه غربی، آن چنان روغنش صاف و خالص است که گویی بدون تماس با آتش می خواهد شعله ور شود، نوری است بر فراز نور، و خدا هر کس را بخواهد به نور خود هدایت می کند و برای مردم متل ها می زند و خداوند به هر چیزی آگاه است. در مورد «نور» در این آیه نظریات مختلفی گفته شده است از جمله: نورهدایت الهی، نور ایمان، نور نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، نور اطاعت و تقوا. «مصباح » را شعله های ایمان و فروغ هدایت اهل ایمان دانسته اند. «زجاجه و حباب» را قلب مؤمن دانسته اند که محل نور و مصباح نورانی ایمان است. «مشکات» را سینه مؤمن و یا به تعبیر دیگر مجموعه شخصیت مؤمن دانسته اند. «شجره مبارکه زیتون» را همان وحی الهی دانسته اند که در نهایت پاکی و نورانیت و صفا است. البته به عنوان بیان مصداق: مشکات را قلب پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)، مصباح را نور علم، زجاجه را وصی پیامبر (صلی الله علیه و آله) یعنی علی (علیه السلام)، شجره مبارکه را ابراهیم خلیل (علیه السلام) که ریشه خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیه السلام) است و الاشرقيه و لاغربیه را نفی گرایش های یهود و نصارا، تفسیر کرده اند.

141. آیه وَاِن یَکاد(2): این آیه می فرماید:ای پیامبر نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را می شنوند، تو را با چشمان خود هلاک کنند و می گویند او دیوانه است. این آیه بیانگر خشم و ناراحتی و عداوت کافران نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن می باشد، به همین

ص: 319

سبب چون آیات قرآن را می شنیدند، پیامبر را به جنون و دیوانگی متهم می کردند در حالی که این قرآن، ذکر است، یعنی شرف و مایه بیداری و آگاهی مردم است.

143. آیه وحدت / آیه نفی نزاع(1): در این آیه خداوند به مسأله رهبری و اطاعت از دستور رهبر، همگان را توجه داده است، آن را مایه وحدت و نفی پراکندگی و اختلاف و نزاع و کشمکش معرفی کرده، می فرماید: از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و از پراکندگی و نزاع بپرهیزید، زیرا اختلاف و نزاع موجب سستی و ناتوانی و ضعف شما می شود. و در نتیجه، قدرت و هیبت و عظمت شما از بین می رود. بنابراین صبر و استقامت کنید زیرا خداوند با صابران و استقامت کنندگان است.

144. آیه وذالنون / آیه ذکر یونسیه(2): این آیه می فرماید: و ذالنون (یونس)را ( به یاد آور) ، در آن هنگام که خشمگین از میان قوم خود رفت و چنین می پنداشت که ما بر او تنگی نخواهیم گرفت، اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت در آن ظلمت های متراکم فریاد زد خداوندا، جز تو معبودی نیست، منزهی تو، من از ستمکاران بودم. این آیه به همگان می آموزد که از طریق یاد خدا و منزه شمردن او و اعتراف به گناه و تقصیر خویشتن در برابر خدا، می توان از هر گرفتاری و غم و اندوهی نجات پیدا کرد.

145. آیه وراثت مستضعفين(3) : این آیه می فرماید: اراده ما بر این قرار گرفته است که به مستضعفین نعمت بخشیم و آنها را پیشوایان و وارثین روی زمین قرار دهیم. این آیه از جمله آیاتی است که به روشنی بشارت ظهور حکومت جهانی مستضعفین را می دهد. لذا در روایات اسلامی می خوانیم که ائمه اهل بیت (علیه السلام) در تفسیر این آیه اشاره به این ظهور بزرگ کرده اند. از جمله در حدیثی حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: ( این گروه - مستضعفان - آل محمد(صلی الله علیه و آله) هستند. خداوند مهدی آنها را بعد از زحمت و فشاری که بر آنان وارد می شود بر می انگیزد و به آنها عزت میدهد و دشمنانشان را ذلیل و خوار می کند).

ص: 320

146. آیه وصیت(1): قرآن به عنوان یک حکم الزامی می گوید: بر شما نوشته شده، هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد اگر چیز خوبی (مالی) از خود به جای گذارده وصیت به طور شایسته برای پدر و مادر و نزدیکان کند. این حقی است بر ذمه پرهیزکاران و حتی اگر انسان در مسافرت باشد و مرگ او فرا رسد باید دو نفر عادل بر وصیت او گواه باشند و بر آن وصیت شهادت دهند و هرگز حق را کتمان نکنند. البته وصیت هر چند یک عمل مستحبی است اما مستحب بسیار مؤکد است زیرا از این طریق انسان حقوق و دیونی را که به عهده دارد به عنوان خیر و با کمال شایستگی و رعایت تقوا و عدالت به صاحبانش بر می گرداند. البته باید دانست وصیت تا ثلث مال مجاز است و زاید بر آن ممنوع می باشد. دیگر این که در وصیت باید هیچ گونه ظلم و گناه و خلافی راه نیابد و وصیت نباید موجب نزاع و فساد و خونریزی گردد. به هر حال خیانت در وصیت و امانت و امور مالی گناه بزرگی است که شدیداً باید از آن پرهیز کرد.

167. آیه وصیت احسان به والدین(2): این آیه می فرماید: ما به انسان توصیه کردیم نسبت به پدر و مادرش نیکی کند و اگر آن دو تلاش و کوشش کنند و به تو اصرار ورزند که برای من شریکی قائل شوی، که به آن علم نداری از آنها اطاعت مکن. همین توصیه در مورد پدر و مادر در سوره لقمان نیز آمده است، با این اضافه که در آن جا می فرماید: در عین اینکه دعوت آنها را به شرکت مپذیر در امور دنیا نسبت به آنها ارفاق كن و در معاشرت با آنها به نیکی عمل نما. مبادا کسی چنین تصور کند که مخالفت با پدر و مادر در مورد دعوت به شرک، دلیل بر بدرفتاری با آنهاست و این نهایت تأكيد اسلام رادر مورد احترام به پدر و مادر ثابت می کند.

168. آیه وضو(3): این آیه می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که برای نماز

ص: 321

بپا خواستید صورت و دست های خود را تا آرنج بشوئید و قسمتی از سر و همچنین پا را تا مفصل (یا برآمدگی پشت پا) مسح کنید. و در ادامه می فرماید اگر دسترسی به آب ندارید با خاک پاکی تیمم کنید و به وسیله آن صورت و دست های خود را مسح کنید. در این آیه خداوند، احکام وضو و تيمم را بیان فرموده است و دستور داده که برای عبادت وضو داشته باشیم. وضوهم سبب پاکی و از بین رفتن آلودگی ها و نجاسات می شود و هم سبب میشود آثار خواب و کسالت از انسان برچیده شود و قلب برای قیام در پیشگاه خداوند نور و صفا یابد.

169. آیه ولایت / آیه زکات به خاتم(1): این آیه می فرماید: ولی و سرپرست و متصرف در امور شما سه کس است: خدا و پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند و نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. منظور از«ولی» در آیه فوق، ولایت به معنی سرپرستی وتصرف و رهبری مادی و معنوی است، به خصوص این که این ولایت در ردیف ولایت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ولایت خدا قرار گرفته است. در بسیاری از کتب اسلامی و منابع اهل تسنن، روایات متعددی نقل شده است که همه بیانگر این است که آیه فوق در شأن حضرت علی (علیه السلام) نازل شده است. در روایت است که ابوذر گفت: روزی با رسول خدا در مسجد نماز می خواندم، نیازمندی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد، کسی چیزی به او نداد، سائل دست به آسمان بلند کرد و گفت: خدا شاهد باش که من در مسجد رسول تو، تقاضای کمک کردم ولی کسی به من کمک نکرد. در همین حال علی (علیه السلام) که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد، سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگامی که از نماز فارغ شد، سربه سوی آسمان بلند کرد و گفت: (خداوندا، من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینه ام را گشاده کن و از خاندانم علی (علیه السلام) را وزیر من گردان تا به وسیله او پشتم قوی و محکم گردد). ابوذر

ص: 322

می گوید: هنوز دعای پیامبر (صلی الله علیه و آله) به پایان نرسیده بود که جبریل نازل شد و آیه55 سوره مائده را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرضه کرد.(1)

ص: 323

ص: 324

ص: 326

بخش بزرگی از معارف قرآن مربوط به مسائل اعتقادی از جمله معاد است، در قرآن برای معرفی قیامت از نام ها و اوصاف متعددی استفاده شده است که هر یک از این نام ها و اوصاف بیانگریکی از ابعاد این حادثه بزرگ یعنی قیامت می باشد، بدیهی است که هر یک از این نام ها و اوصاف دارای معانی خاص و شگفتی هستند که تفکر در آنها معرفت انسان نسبت به قیامت را افزایش داده و عاملی مهم برای بیداری و تربیت دینی و معنوی به شمار می رود. ما در این فصل دنبال شمارش کامل نامها و اوصاف قیامت نیستیم بلکه سعی ما بر این است که در حد مقدور بر اساس تفاسير الميزان و نمونه و کتاب قاموس قرآن به قسمتی از این امر بپردازیم و تعدادی از آن نامه ها و اوصاف را معنی کنیم. از آنجائی که معمولا نامها و اوصاف قیامت به دو واژه (یوم و دار) اضافه شده است، لذا ابتدا این دو واژه را توضیح می دهیم.

يوم: یوم عبارت است از طلوع فجر تا غروب آفتاب و نیز مدتی از زمان و وقت را یوم گویند. در نهج البلاغه حکمت 396 امام علی (علیه السلام) می فرماید: «الدهر يوم يومان لك و يوم علیک» که مراد از يوم در این جا وقت و زمان است، در قرآن اغلب (يومئذ)(1) برای معرفی قیامت آورده شده که این امر نشانه محقق الوقوع بودن قیامت است. به هر حال به معنی روز، 24 ساعت، زمان، گاه، هنگام و به معنی مدت زمان و وقت معین است، مثلا از طلوع فجر تا غروب خورشید را یوم گویند و نیز زمان وقوع حوادث مهم را یوم گفته اند، مانند: يوم خلقت، يوم بعثت، یوم قیامت و غیره در مورد قیامت شاید مراد از يوم ظهور یک مرحله و یک عالم جدید از مراحل و عوالم هستی باشد.

ص: 327

دار: دار به معنی خانه و شهریست که محصور بوده، دارای دیوار باشد، جمع آن دیار است. قرآن در مورد قیامت به چند گونه از این کلمه استفاده کرده، مانند: دار الاخره، دار الخلد، دار القرار، دار السلام، دارالبوار که منظور بهشت و جهنم است.

1. دارالاخره: به معنی خانه آخرت، سرای آخرت، سرای دیگر غیر از دنیا، آخرت مقابل دنیا است مقابل اول و اولی است(1). از نظر قرآن حیات دارای دو دوره یا دو مرحله و به عبارتی دیگر دو روز است. یکی دنیا که دوره اول و روز اول حیات است و دیگری آخرت که دوره دوم و روز دوم حیات است، از نظر قرآن، دنیا که روز اول است پایان پذیر می باشد و آخرت که روز دوم است. پایان ناپذیر و جاودانه و ابدی می باشد، خانه آخرت خانه سعادت و حیات اخروی حیاتی است، حقیقی و ثابت که جز متقین را دست نمی دهد.(2)

2. دارالبوار: بوار به معنی هلاکت و کسادی مفرط و فساد کسب است و نیز بوار، کساد و ماندن و فاسد شدن متاع است یعنی بی بهره ماندن و زیان کردن و هلاکت. بدیهی است که قیامت برای کفار چنین است و سر انجام و خانه و سرای ابدی اهل ضلالت اعم از پیشوایان ضلالت و پیروان آنها است که همان آتش عذاب الهی و جهنم باشد که چه بدقرار گاهی است.(3)

3. دارالحيوان: به معنی سرای حیات و زندگی واقعی است، آری آن جهان عين حیات و زندگی محض است همه چیز در آنجا از حیات برخوردار استاما حیات دنیا جز لهو و لعب چیز دیگری نیست، حیاتش مجازی است نه حقیقی، زندگی این دنیا جز مشغولیات و بازیچه چیز دیگری نیست و تنها خانه آخرت زنده است، حی است و محل زندگی است و حیات واقعی می باشد، زیرا دیگر مرگی به دنبالش نیست.(4)

4. دارالخلد: به معنی سرای خلود و جاودانگی و بقا و استمرار و دوام است.(5)

ص: 328

5 دارالسلام: به معنی محلی است که از آفات ظاهری و باطنی به دور است، یعنی از مرگ و مرض و فقر و عدم و فقدان و غم و اندوه در آنجا خبری نیست و این همان بهشت است که محل سلامت و امنیت ذاتی است و سلام یکی از اسماء الهی است پس خیر محض است و هیچ شری در آن راه ندارد وبهشت نیز چنین است.(1)

6. سوء الدار: سرانجام اهل لعنت و پیمان شکنان و مطرودین از رحمت و کرامت است، زیرا آنان خود از حق دوری کرده، راه و اعمال باطل و قبیح و زشت و شر را انتخاب کردند و نتیجه چنین انتخابی جزخانه بدبختی و شقاوت ابدی نمی تواند باشد.(2)

7. عاقبه الدار: هم می تواند بهشت باشد که خانه انسانهای سعید است و هم می تواند سرنوشت خوب دنیا باشد، یا آن که مراد از آن هم سرنوشت خوب دنیا و هم بهشت آخرت است. به هر حال عاقبت، سرانجام نهایی هر چیزی را گویند،یعنی رسیدن به مقصد در نتیجه سعی و تلاش.(3)

8. عقبى الدار: سر انجام محمود و پسندیده است، زیرا عاقبت بد در اصل بطلان عاقبت است، پس عاقبت حقیقی همان سرانجام نیک و خير است و هرگز برای بیان حال کار به کار نرفته است پس عقبى الدار سرانجام اعمال نیک و صالح و خیر است.(4)

9. دار الفاسقين: خانه تبهکاران یعنی جهنم فاسقان، کسانی اند که زیر بار هدایت پیامبران نرفته و دستورخدا را نپذیرفته اند و راه حق را طی نکرده، بنابر این مستحق دارالفاسقینیعنی جهنم هستند.(5)

10. دار القرار: خانه قرار، سرای استقرار، قرارگاه همیشگی و جاودانه یعنی قیامت که نقطه مقابل دنیایعنی سرای ناپایدار و زوال پذیر و گذرا می باشد.(6)

11. دار المقامه: به معنی اقامت است و آن سرا و منزلی است که بیرون شدن از آن میسر نیست و کسی

ص: 329

نمی تواند از آن خانه به جایی دیگر کوچ کند، آنجا سرای اقامت جاویدان است.(1)

12. دار المتقین: سرای ابدی و خانه اخروی اهل تقوی و پرهیزکاران و خوب خانه و سرای است، آری سرای متقین در آخرت، باغهای جاویدان بهشت است، چنین خانه ای از آن انسانهای طیب و پاکیزه و اهل سلامت معنوی و عقیدتی و اخلاقی و عملی است که نهایتا آنها را به دارالسلام و دارالمتقين و بهشت رهنمون شده و می شود. (2)

13. يوم ياتيهم العذاب: قیامت روزی است که عذاب الهی به سراغ مردم می آید، البته عذاب الهی در آن روز به سراغ ظالمان می آید و پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دنیا مأمور است که مردم را نسبت به چنین روزی انذار دهد.(3)

14. يوم الاجل: به معنی مدت معین و آخر مدت و سرآمد مهلت است. مثلا سرآمد مهلت زندگی دنیا را اجل گویند که همان مرگ باشد. اما در سوره عنکبوت آیه5 آنجا که می فرماید: (اجل الله لات) به معنی قیامت می باشد یعنی قیامت آمدنی است و حتما می آید. به هر حال زمان استحقاق، سررسید، وعده و موعد پرداخت و نیز وقت مرگ و پایان زندگی دنیوی را هم اجل میگویند.(4)

15. يوم الاخره: آخر به معنی نهایت و پایان، انجام و فرجام است و آن زندگی پس از مرگ می باشد، پس قیامت چون سرانجام حیات دنیا است آخره نامیده می شود.(5) آخرت، حیات ثانوی و حیات پس از مرگ است، همچنان که دنیا، حیات اول و قبل از آخرت قرار دارد.

16. يوم الأزفه: به معنی نزدیک شونده، نزدیکی وضيق وقت است، پس قیامت از نظر وقوع نزدیک و نزدیک شونده است اگر چه ما آن را دور بدانیم(6) خلاصه این نام بیانگر نزدیکی و عدم تعد قیامت است.(7) به هر حال (ازف الوقت) یعنی وقت نزدیک شد و وقت سررسید.

ص: 330

17. يوم اليم: به معنی مولم و موج یعنی درد آور، رنج آور و پر زحمت و نیز به معنی دردناک و درد شدید است و اگر آن را صفت مشبهه بدانیم دلالت بر دوام و ثبوت عذاب اخروی دارد، زیرا صفت عذاب اخروی است و به هرحال برای کافرین قیامت روز بسیار دردناکی است.(1)

18. يوم مآب: از (اوب) گرفته شده به معنی محل بازگشت و مرجع است، هم اسم زمان است و هم اسم مكان، پس به معنی زمان و مکان بازگشت و رجوع است، به هر حال قیامت بازگشت و بازگشتن رجوع و برگشتن به محل اول و شئی و مکان اول است، دقیقا مطابق آیه شریفه (انا لله و انا اليه راجعون). (2)

19. الف:يوم التأويل: (از اول) به معنی رجوع و برگشت دادن و برگشتن است، تأويل عبارت است از برگشت هر چیز به اصل خویش، به عبارت دیگر تأويل: وقوع عینی وعده های قرآن از جمله حتمی و عینی قیامت است.(3)

ب: يوم البطش: بطش به معنی گرفتن چیزی با شدت است و بر اساس آیه12 سوره بروج، انتقام و عذاب الهی است که بسیار سخت است. بنابراین هم به معنی انتقام و هم به معنی عذاب است زیرا در هر دو اخذ به شدت وجود دارد. منظور از روزی که خدا کفار را به بطشی بزرگ بطش می کند. بنابر تفسیر دوم آن روز قیامت است و ای بسا توصيف بطشه با کلمه «کبری» مؤيد همين تفسیر دوم باشد و چنین بطشهای همان بطشه روز قیامت است که عذابش از هر عذابی سخت تر است کما این که پاداش قیامت هم بزرگترین پاداش است.(4)

20. يوم تبدل الأرض: در قیامت این زمین به زمین دیگری تبدیل می شود و همچنین آسمان ها. همه چیز پس از ویرانی، نو می شود و انسان با شرایط تازه در عالم نو گام می نهند، عالمی که نسبت به دنیا همه چیزش حتی زمین و آسمانش عوض شده است، یعنی همه چیز حیات و شعور و ادراک دارد، همه چیزش شاهد است و شهادت می دهد، ناطق است و سخن می گوید(يومئذ تحدث اخبارها) (5)

ص: 331

21. يوم البروز: به معنی آشکار شدن، ظهور و از میان رفتن حاجب و مانع است قیامت چون چیزی بر خدا پوشیده نیست و همه بر این بروز و ظهور توجه دارند و همه اسرار و اعمال و باطن های مردم علنی و آشکار و نمایان خواهد شد، يوم البروز است.(1)

22. يوم البعث: به معنی برانگیختن، بیدار کردن است که هم برای بعثت انبیاء و هم برای قیامت به کاررفته است که در این صورت مصدر و به معنی اسم مفعول است و برانگیخته شدن معنی میدهد. پس قیامت یعنی روز برانگیخته شدن چنانچه در سوره انفطار آیه4 میفرماید: (اذا القبور بعثرت) که کلمه بعثر را مرکب از بعث و اثير دانسته اند که به معنی پراکنده شد و برانگیخته میباشد. به هر حال این کلمه دلالت دارد که قیامت زمان آشکار شدن و برانگیخته شدن است و نیز زمان بروز و ظهور می باشد. همچنین بعث به معنی خارج کردن، بیرون انداختن، بیدار کردن، زنده کردن، نیروی تازه دادن و دوباره زنده کردن است و تمامی این معانی در مورد قیامت صادق است.(2)

23. يوم تبيض وجوه: قیامت روزی است که صورتهایی سفید و صورتهایی سیاه می گردد. چهره هایی نورانی و چهرهایی تاریک است، در قیامت چهره های واقعی انسانها جلوه گر شده و حقایق باطنی افراد در جسم آنها منعکس خواهد شد. آری سفید رویان در رحمت خدا جاودان هستند و انسانهای گناهکار در پوششی از تاریکی و با چهره هایی سیاه و بسر خواهند برد.(3)

24. يوم لايبيع فيه: قیامت روزی است که نه خرید و فروش در آن است و نه تجارت، یعنی شخص گناهکار چیزی ندارد که بفروشد و خود را از کیفر نجات دهد، کالایی ندارد تا بتواند سعادت را برای خود بخرد. هم چنان که در آن روز دوستی های ظاهری سودی ندارد و شفاعتی از این طریق نصیب هیچکس نخواهد شد زیرا روابط و دوستی های سودگرایانه و دنیوی هیچ اثری در آخرت ندارد و لذا شایستگی شفاعت را همچنین رفاقت هایی دارا نمی باشند و خلاصه قيامت روزی است که در آن خرید و فروش، دوستی و شفاعت وجود ندارد بلکه برعکس بسیاری از دوستان با یکدیگر دشمن بوده و آرزو

ص: 332

می کنند که ای کاش فلانی را دوست خود نگرفتم.(1)

25. يوم تبلى السرائر: به معنی کهنه شدن، امتحان شدن، در غم و اندوه افتادن، بلا و سختی است. قیامت روزی است که درونها امتحان شوند، حقیقت افکار و اعمال آدمی ظاهر و آشکار شود لذا تبلی را که از ریشه (بلی بر وزن علم) می باشد آشکار شدن هم گفته اند، چنانکه در سوره یونس آیه30 می فرماید:( در آنجا هر نفسی آنچه را از پیش فرستاده امتحان می کند و بد و خوبش را آشکار می سازد. به هر حال مراد از سرائر، اعمال و افکار آدمی است و امتحان شدن آنها در قیامت توأم با ظهور حقایق آنها است.(2)

26. يوم الثبور: به معنی هلاکت است و بدیهی است که قیامت برای کفار مسلما روز هلاکت می باشد. (3)

27. يوم ثقیل: به معنی سنگینی است هم در اجسام و هم در غیر اجسام و قیامت روزی است سنگین و ثقيل، چون واقعهای مهم و سنگین است. این روز از جهات مختلف معنوی، عقیدتی، اخلاقی و عملی برای مردم سنگین است. مردمی که در دنیا نسبت به این ها کم توجه یا بی توجه یا فاقد بودهاند زیرا تنها دنیای زودگذر را دوست می داشتند و روز سخت و سنگین قیامت را نادیده گرفتند. آری قیامت روز ثقيل و سنگین است از جهت مجازات، از جهت محاسبه، از جهت طولانی بودن و از جهت رسوائی و خواری.(4)

28. يوم الجزاء: به معنی مکافات و مجازات است و آن پاداش و یا کیفری است که با عمل، مقابله و برابری کند و در برابر عمل کافی باشد و کفایت کند و هم شامل پاداش و هم شامل کیفر و عذاب هر دو می شود. پس قیامت روز جزاء نیک و بد کردار است و هر نفسی به آن چه عمل کرده جزا خواهد یافت.(5)

29. يوم الجمع: به معنی گرد آمدن، جمع شدن، دور هم آمدن قیامت روزی است که خداوند را به

ص: 333

طور مخصوصی جمع می آورد. آری در آن روز میان ارواح و اجساد، میان انسان و اعمالش، میان ظالم و مظلوم به اذن خدا جمع می شود و خلاصه در آن روز همه خلایق به گرد هم جمع می شوند. (1)

30. يوم مجموع له الناس: یعنی روزی که همه مردم برای آن جمع می شوند و همه در محضر خدا حاضر و به حساب آنها رسیدگی می شود. جالب اینجاست که قرآن فرموده مجموع له الناس و نفرموده مجموع فيه الناس یعنی رستاخیز و قیامت فقط و مکان و زمان اجتماع مردم نیست بلکه یک هدف و یک مقصد تکاملی برای انسان ها است.(2)

31. يوم يجمع الله الرسل: قیامت روزی است که خداوند، پیامبران را جمع می کند و در مورد رسالتشان سؤال می کند و می فرماید: ( مردم در برابر دعوت شما چه جوابی دادند؟) یعنی از این طریق خداوند مردم را مورد سوال و بازخواست قرار می دهد، بنابراین در قیامت گردهمائی انبیاء بر پا می شود و از سویی میان پیامبران و پیروانشان جمع می گردد.(3)

32. يوم الحاقه: حاقه به معنی ثابت شدنی است. کلمه الحاقه از مصدر حق است که به معنی ثابت و مقرر واقعی می باشد، پس قیامت چون روزی است حق و ثابت و غیر قابل تخلف که قطعة واقع می شود و وقوع آن امری یقینی می باشد، لذا به این نام نامیده شده است. آری حاقه یعنی سزاوار کننده و قیامت حاقه است یعنی هر کس را به سزای عمل خود رسانده است.(4)

33. يوم الحافره: به معنی لول شیء و ابتدا کار است و هر گاه گویند بر حافره خود برگشت یعنی به راهی که آمده بود عود کرد. در سوره مبارکه نازعات بصورت استفهام انکاری از سوی منکرین قیامت بکار رفته که می گویند آیا ما به راستی از مرگ به حالت اولمان که همان زندگی است بر می گردیم؟ پس منظور قطعا قیامت و حيات پس از مرگ است.(5)

ص: 334

34. يوم الحديد: مرز بین هر شیء را حد گویند. حدید به معنی و دفع است، همچنان که به معنی تیزی است. در قیامت چشم انسان ها تیزبین است که حق را در می یابند البته منظور چشم باطن است یعنی عقل و دل آدمی در قیامت از اسارت حجابها رها شده و حق بین می شوند و حقایق پنهان را آشکارا درک می کنند چون قیامت: (يوم البروز، يوم الشهود، يوم الحق، يوم تبلى السرائر و يوم الحديد) است.(1)

35. يوم الحساب: بکار بردن عدد را حساب گویند پس قیامت روزی است که به حساب های ریز و درشت انسان رسیدگی می شود. روزی است که به حساب زندگی دنیوی و به حساب اعمال بشر به طور دقيق رسیدگی می شود. آری در قیامت جزای اعمال بر اساس محاسبه و ارزیابی دقیق اعمال تعیین می گردد.(2)

36. يوم الحسره: به معنی اندوه، غم و ناگواری بر آنچه از دست رفته و به آنچه عمل نکرده اند، می باشد، حسرت، اندوه توان و نیرو و فرصت از دست رفته است. در قیامت حتى نیکوکاران هم تأسف می خورند که ای کاش بیشتر نیکی می کردند و مسلما اندوه و تأسف بدکاران بیشتر است زیرا آنان در آن روز حقایق اعمال بدشان بر همگان آشکار می شود.

37. يوم الحشر: به معنی جمع کردن، گرد آوردن، انجمن شدن در یک مکان و بیرون آوردن یک جماعت از مقر آنها می باشد، پس در قیامت همگان جمع می شوند و گردهم می آیند به عبارتی دیگر قیامت روزی است که متقین با همدیگر محشور می شوند و مجرمین هم با یکدیگر محشور می شوند و هر گروهی با رهبر و امام و پیشوای خود اجتماع می کند و خلاصه خداوند تعالی قیامت را یک حکم عمومی دانسته که هیچ کس را از آن گریزی نیست و همگان در قیامت محشور خواهند شد.(3)

38. يوم الحضور: حاضر و حضور ضد غائب و غیبت و به معنی ظهور و آشکار بودن و بروز است. در قیامت هر کس همه اعمال خود را حاضر مییابد و هیچ پنهانی و غیبت و اختفایی در آن نیست. چه عمل باشد و چه عقیده، چه جسمانی باشد و چه روحانی، همه حاضر است همراه با جزایش. پس انسان علاوه

ص: 335

بر اعمال، جزای اعمالش را هم که همان حقیقت باطنی اعمالش باشد حاضر می بیند.(1)

39. يوم الحق: قیامت روزی است که ثبوت حتمی دارد و وقوعش تخلف ناپذیر است و هیچ باطلی در آن روز نیست. در آن روز همه حقایق و اصالتها آشکار گشته و حقیقت هر چیزی همانطور که هست ظهور مییابد و حکم و قضای حق در آن روز جاری می شود. قیامت روز صدق و راستی و درستی و مطابقت عمل و جزا است.(2)

40. يوم الحكم: به معنی قضاوت و داوری کردن، حق و باطل، عل و ظلم و خوب و بد را تعيين کردن و میان گروههای مختلف و متضاد و متخاصم جدایی انداختن و صفوف و رتبه هر یک را از دیگران مستقل کردن است. حکم به معنی منع کردن برای اصلاح، قضاوت، اتقان و استحکام و استوار کردن و جلوگیری از فساد و اصلاح کردن و رفع اختلافات است. آری در قیامت حاکم حقیقی و مالک حقیقی فقط خداست و اثری از آثار حاکمیت ها و مالکیتهای اعتباری دنیوی نیست. آنجا مالكيت و حاکمیت و حکم مخصوص خداست.(3) قيامت جائی است که آنجا توحید محض و نفی کامل کثر است، حق محض و نفی کامل باطل است، حقیقت محض و نفی کامل اعتبار است و جز خدا حاکم و حكم و مالک و ملکی نیست.

41. يوم يحمی: به معنی حرارت شدید است و آن حرارتی است که از فلزات سرخ کرده و از بدن برخیزد، قیامت روزی است که به آنهایی که طلا و نقره را جمع و ذخیره و پنهان می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند ندا می شود در آتش گرم و سوزان جهنم که محلولهای فلزات گرانبهای دنیوی آنهاست وارد شوید و بدان وسیله صورتها و پهلوها و پشتهایشان را داغ می کنند و به آنها می گویند این همان چیزی است که خود ذخیره و پنهان کردید، پس بچشید چیزی را که برای خود اندوختید، آری در حقیقت اعمال انسان ها ازبین نمی روند و همچنان باقی است و در قیامت برابر انسان مجسم می شوند و مایه سرور و شادی و یا رنج و عذاب او می گردد.(4)

ص: 336

42. يوم خافضه: قیامت خافضه است یعنی فرود آورنده، افکننده و فرو برنده کافران به در کات جهنم می باشد. یعنی قومی را به آتش فرو می برد و این قوم آنهایی هستند که در دنیا به ناحق عزیز و بلند مرتبه می باشند که خداوند آنان را در قیامت پایین می برد و با بردن به آتش ذلیل می گرداند.(1)

43. يوم الختم: به معنی مهر زدن، پایان دادن به آخر رسیدن، قیامت روزیست که بر دهانها مهر زده می شود و به سخن گفتن ها پایان داده می شود و هیچ احدی قدرت و حق تكلم ندارد مگر به اذن خدای رحمن که آنهم فقط سخن صواب گفته می شود.(2)

44. يوم الخروج: به معنی بیرون شدن، بیرون آمدن و آشکار شدن است و قیامت روزی است کهمردگان از قبرها بیرون می آیند و وارد صحنه حشر و قیامت می شوند.(3)

45. يوم الخسران: به معنی از دست دادن سرمایه، زیان و ضرر چه مربوط به اموال باشد و چه مربوط به خود انسان و از دست دادن منابع وجودی و معنوی، آری قیامت روز خسران کسانی است که اهل باطل اند و از حق گریزان و روی گردان عمر خود را در دنیا به بطالت سپری کرده اند و به استهزاء اهل حق مشغول و در انواع باطل غوطه ور هستند.(4)

46. يوم الخلود: به معنی دوام و بقاء و همیشگی و جاودانگی است به طوری که از فساد نابودی و تغییر بدور باشد. بنابراین قیامت روز جاودانگی است، روز بقاء و دوام است، راحتییا عذاب جاوید، نعمت یا نقمت همیشگی و ابدی است و به هر حال قیامت خانه ابدیت و دارالخلد است چه برای دوستان خدا و چه برای دشمنان او.(5)

47. يوم الدين: به معنی جزا و حساب است از امام باقر (علیه السلام) روایت شده ( که دین به معنی حساب است) بنابراین (مالك يوم الدين) یعنی صاحب روز جزا و روز حساب و به همین دلیل دیان به معنی محاسب، حساب کننده و جزا دهنده است به هر حال قیامت روز جزا و حساب است و اعمال انسان دقيقاً

ص: 337

در آن روز محاسبه شده و هر کس به جزاء اعمال خود می رسد چه کیفر باشد و چه پاداش، دقیقا به آنکه آنچه را مستحق است، داده می شد.(1)

48. يوم الدعوه: قیامت روزی است که شما را از قبرهایتان فرا می خواند و شما چه بخواهید و چه نخواهید دعوت او را اجابت خواهید کرد و شما به حیات ابدی باز خواهید گشت، بنابراین وقوع قیامت قطعی است و هیچ شک و تردیدی نیست و اصولا خود مرگ و مردن قیامت است هر چند قیامت کبری نیست اما یاد آور آن است.(2)

49. يوم التذکر: به معنی به یاد آوردن، یاد آوری کردن پس از فراموشی و غفلت، بنابراین در قیامت اثری از فراموشی و غفلت نیست و سراسر ذکر و تذکر و بیاد آوردن و یادآوری کردن است.(3)

50. يوم الراجفه: به معنی لرزیدن و لرزاندن و اضطراب شدید است. همچنین راجفه به صیحه های عظیمی تفسیر شده که در آن تردد و اضطرابی باشد. به هر حال: (يوم ترجف الراجفه) برای جواب قسمتی است که در کلام نیامده تا بر عظمت آن دلالت کند و بفهماند که آن قدر شدید است که قابل گفتن نیست.(4)

51. يوم الرادفه: به معنی لاحق شدن و نزدیک شدن است همچنین به معنایتبعیت و تابع بودن است و به عبارت دیگر رادفه به معنی متأخر و تابع است، مفسرین (و يوم ترجف الراجفة تتبعها الرادفه) را با دو نفخه صدر تطبیق کرده اند که نفخه صور اول موجب اما ته و نفخه صور دوم موجب احياء می شود.(5)

52. يوم الرافعه: به معنی بالا برنده است و قیامت را از آن جهت رافعه می گویند که مردمی را بالا می برد یعنی قومی را به بهشت وارد می کند و به عبارت دیگر مردمی را که در دنیا خوار و ذلیل بودند با ورود به بهشت عزیز و بلند مرتبه می نماید، به هر حال قیامت حادثه ایزیر و رو کننده است، به طوری که نظام آن را زیر و رو می کند. مثلا باطن دلها را که در دنیا پنهان

ص: 338

بود ظاهر می کند و آثار اسباب که در دنیا ظاهر بود در قیامت پنهان می شود. یعنی اسباب دنیوی به کلی در قیامت از اثر می افتد.(1)

53. يوم الرجوع: به معنی برگشتن و برگرداندن است و قیامت رجوع بسوی خداست و بازگشت نهایی بسوی پروردگار است به عبارت دیگر قیامت مرجع نهایی همگان است.(2)

54. يوم لامرد له: یعنی روزی که بر گرداننده ای برای آن نیست. مرد به به معنی برگرداندن است و قرآن کریم قیامت را در سوره مبارکه غافر آیه34 این گونه معرفی فرموده: (و آن مردنا الى الله) به راستی بازگشت ما بسوی خداست. هم چنان که در آیه43 سوره مبارکه روم آن را این گونه معرفی کرده است، (يوم لامرد له من الله) و کلمه (مرد) مصدر میمی از (رد) و به معنای برگرداننده است و مراد به روزی که برگرداننده ای برای آن نیست و کسی نیست که آن را از خدا برگردانده روز قیامت است.(3)

55 يوم الرویه: به معنی دیدن، روبرو شدن، نگاه کردن، دانستن است. ترائی به معنی همدیگر را دیدن است و در قیامت هر انسانی اعمال خود را می بیند و تعبیراز آگهی از جزاء عمل به وائه رؤیت تعبیری است که در سوره آل عمران آیه30 نیز آمده است. به هر حال در قیامتاهل سعادت و شقاوت اعمال خود را می بینند و جزای اعمالشان را نشانشان می دهند.(4)

56. يوم لاریب فیه: ریب به معنی شک است آن هم بدترین نوع شکن که موجب تهمت و تشویش و اضطراب قلب می شود و قرآن می فرماید: (در تحقق قيامت هیچ جای ظن و گمان و شک و تردیدی نیست) یعنی حتما و قطعا روی می دهد. روزی است که اعراض بردار نیست.(5)

57. يوم يقوم الروح: قیامتروزی است که روح و ملائکه قیام کرده و بر می خیزند تا آن که اهلیت دارد به اذن خدا شفاعت کنند و از شر عذاب دوزخ رهایی بخشند زیرا در قیامت همه حتى ملائکه و روح که اعظم ملائک است مقهور قدرت و سطوت حقند و کسی مالک و مالکیتی بر چیزی ندارد

ص: 339

مگر به اذن حق.(1)

58 يوم السؤال: به معنی سؤال عقوبت و مورد مواخذه واقع شدن است تا آنکه را اهل است محکومیت و استحقاق عقوبتش روشن گردد، به هر حال منظور از سؤال در قیامت کسب خبر از مجهول نیست چون که در قیامت هیچ چیز پنهان و مجهول نیست بلکه منظور این است که حد و حدود و میزان جرمشان را برای آنها روشن سازد و نوعی سرزنش و مجازات روانی است. این است که در سر راه جهنم امر می شود که (وقفوهم) ایشان را نگهدارید که باید بازخواست و بازپرسی شوند. (2)

59. يوم الاستسلام: از ماده سلامت است و به معنی طلب سلامت کردن که معمولا به هنگام قرار گرفتن در برابر یک قدرت بزرگ با حالت خضوع می باشد و قیامت روز تسلیم و انقیاد و خضوع در برابر قدرت بزرگ و مطلق و قاهره حق به طوری که هیچکس قدرت اظهار وجود ندارد، تا چه رسد به مخالفت. آری در آن روز همه در برابر حکم خدا تسلیم و خاضعاند و ذلیل و کسی قدرت ابراز وجود ندارد تا چه رسد به این که تكبر کند.(3)

60 يوم يقودالاشهاد: یعنی قیامت روزی است که شاهدان و گواهان قیام می کنند، اشهاد جمع شاهد و یا شهید است و به معنی گواهان می باشد و منظور گروههایی هستند که گواهان اعمال انسان می باشند که عبارتند از: 1. فرشتگان مراقب اعمال انسان 2. پیامبران که گواهان امتهایشان هستند. 3. ائمه(علیه السلام) و مؤمنین4. خداوند متعال که شاهد مطلق است و اعمال همگان را می بیند، همچنان که ملائکه و رسول و ائمه(علیه السلام) و مؤمنین اعمال بشر را می بینند.(4)

61. يوم الساعه: ساعه جزئی از زمان است، بعضی آن را حال حاضر دانسته اند. به هر حال قيامت را قرآن به الساعه تعبیر کرده، هر چند بعضی آن را وقت مرگ دانسته اند اما آنچه روشن است و آیه42 سوره نازعات و آیه46 سوره قمر بر آن دلالت دارد این است که (الساعه)، (يوم الساعه)، (يوم تقوم الساعه) روزی است که زمان برپایی و ساعت قیام قیامت است. علت انتخاب نام (ساعه) برای قیامت یا به خاطر

ص: 340

آن است که در ساعتی برق آسا مردم از جهان برزخ منتقل به عالم قیامت می شوند و خلاصه این که ساعه) در لغت عرب به معنی جز کمی از زمان است.(1)

62.يوم الساهره: به معنی زمین هوشیار، آگاه و بیدار، خالی از گیاه و هموار است، آری قیامت این چنین است که زمین آن درخشان و نورانی و با اراده الهی حی و مدرک و با شعور و هشیار است این زمین مرده، دنیا در قیامت متبدل به زمینی زنده، هشیار و نورانی و گویا می گردد.(2)

63.يوم الشهاده: به معنی حضور، گواهی دادن، حاضر شدن و شهادت دادن است، پس قیامت روزی است که زبان ها و دستها و پاها بر ضد انسان نسبت به اعمالی که مرتکب شده گواهی میدهند و همه چیز را فاش کرده و صریحاً و بطور آشکار اعتراف می کنند به طوری که جایی برای انکار نمی ماند.(3) آری قیامت روز شهود و حضور است و هیچ چیز غیب و پنهان نیست بلکه همه چیز بالعيان آشکار است.

64 يوم مشهود: قیامت روزی است که همه آن را مشاهد می کنند، هر چند در دنیا و آخرت مشهود همگان نبوده و نمی باشد یعنی غیب نسبی است اما پس از مرگ دیگر قیامت غیب نیست بلکه مورد مشاهده، عموم خلایق است و همه انسانها در آن روز حضور دارند و مجتمع هستند و آن را می بینند.(4) به هر حال قرآن قیامت را مشهد و محل شهادت و گواهی و مورد شهود و حضور دانسته.(5)، زیرا در آن روز آشکار می شود که همه چیز مضبوط و محفوظ بوده و حوادث و اعمال و پدیده ها و مکانها و زمانها و ملائکه و رسولان و کتب آسمانی و ائمه و مؤمنین و حتی اعضای بدن و در رأس همه خدای متعال بر اعمال ظاهری و باطنی انسان گواه و شاهده بوده اند و همه این شهود و گواهان از جمله نفس انسان در آن روز عظیم برای شهادت دادن قیام می کنند و به پا می خیزند.

65. يوم تشخص فيه الابصار: از ماده شخوص و به معنی خیره شدن چشم است و به عبارت دیگر به معنی از حرکت افتادن چشم و به نقطه ای خیره شدن است. مجازات های قیامت آن قدر سنگین و

ص: 341

وحشتناک است که از شدت هول آن ستمگران حتی قدرت بهم زدن پلک های چشمهایشان را ندارند و پلکهای چشمهایشان بی حرکت می نماید در حالی که چشمهایشان باز است و به یک نقطه دوخته و خیره شده و در اوج نگرانی و پریشانی هستند.(1)

66. يومئذ لاتنفع الشفاعه: یعنی در آن روز شفاعت هیچ کس سودی نمی بخشد، جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و از گفتار او راضی است. لازمه توحید محض حق تعالی و حکم اولی قرآن این است که در آخرت همه امور حتی شفاعت منحصراً در اختیار خداست و احدی حق مداخله ندارد مگر به اذن خدا، بنابراین در آخرت بدون اذن خدا هیچ شفاعتی مسموع و مفید فایده نیست مگر پس از اذن خدا و خداوند به کسی اذن شفاعت می دهد که از سخن گفتش راضی باشد. والا تصریح قرآن در آیه28 سوره انبیاء و 26سوره نجم، ملائکه در قیامت حق شفاعت دارند، ليكن شفاعتشان برای کسی مفید و سودبخش است که خدا از آن کس راضی باشد و به شفاعت آن شافی نیز اذن دهد مانند حضرت رسول (صلی الله علیه و آله)، ائمه اطهار، ملائکه، حضرت زهرا(علیها السلام)، علما، مؤمنین و شهداء.(2)

67. يومئذزرقاً: زرق به معنی کبود وازرق است و مقصود این است که در قیات مجرمین یا با بدنهای کبود محشور می شوند که به سبب خستگی و تشنگی آنها است یا به این معنی که آنها در قیامت کور محشور می شود چنان که قرآن کریم در سوره اسراء آیه97 به این مسأله، تصریح فرموده است.(3)

68. يوم الصاخه: فریادی است شدید که از شدتش گوشها کر می شود، به عبارت دیگر صاخه صيحه شدیدی است که شدتش گوش ها را کر می کند و منظور از آن همان نفخه صور در قیامت است. این نام بیانگر هول و عظمت و هیبت روز قیامت است.(4)

69 يوم الطامة الكبرى: طامه به معنی غلبه و تجاوز است و چون قیامت بر همه چیز غلبه و برتری و احاطه دارد و از سوی دیگر حادثه ای است عظیم و بزرگ که بر همه چیز غالب است، لذا طامه الكبرى

ص: 342

نامیده شده است، بعبارت دیگر قیامت حادثه ای است غلبه کننده، فراگیرنده و اندوه بار و بلایی است که از هر بلای دیگری عظیمتر، عالیتر و غالبتر است.(1)

70. يوم عبوس قمطريرا: عبوس به معنی ترش رو، درهم کشیده و شدید است و قمطرير به معنی شئ جمع شده می باشد. بنابراین قیامت روزی است که آن قدر حوادثش سخت و ناگوار است که نه تنها انسانها عبوسند بلکه گویی خود آن روز نیز عبوس و درهم کشیده است زیرا روز غم و ناراحتی از بیم عذاب و روز غمگینی چهره ها به سبب سختی ها و مصائب است، روز در هم و غمگین و روز گرفته و سیاه و دردناک است روزی که هر صاحب نفسی از ناگوارش ناراحت و چهره درهم کشیده است. روزی است که همه شرور در آن روز روی هم جمع و انباشته شده است.(2)

71. يوم العداوه: به معنی دشمنی، تجاوز قلبی و کینه قلبی است همچنین خصومت و دوری نیز معنی میدهد. قیامت روز دشمنی است، روزی است که هر دسته ای که به جهنم وارد می شود دسته دیگر را لعنت می کند، روزی است که دوستی های دنیاگرایانه در چهره دشمنی ها ظاهر می شود.(3)

72. يوم العذاب: عذاب به معنی عقوبت و استمرار رنج و درد است، به عبارت دیگر هر آنچه برای انسان دشوار است و او را از رسیدن به مرادش منع می کند و عذاب است و قیامت نسبت به کفار چنین است روز شکنجه روز استمرار درد و رنج و الم، زیرا برای کار در آن روز از گوارایی اثر و خبری نیست و آنها از آسایش و راحتی منع می شوند.(4) قرآن کریم عذاب را با الفاظی چون عظیم، مهين، اليمن مقیم، حریق، شدید و غیره توصیف کرده است.

73. يوم عسُر: به معنی دشواری و نقطه مقابل پسر است،(یوم عسر) به معنی روز دشوار و شوم و ناگوار است و مسلماً قیامت برای کافرین بسیار سخت و دشوار است.(5)

74. يوم عِسر: یعنی روز سخت و صعب و دشوار، روز تنگی و سختی، روز بسیار پر مشقت که برای

ص: 343

کفار آسان نیست، روز بسیار دردناک و مصیبت بار و طاقت فرسا که بدیهی است قیامت برای کفار دارای چنین ویژگی هایی باشد.(1)

75. يوم يعض الظالم: روزی که ظالم از شدت اندوه و ندامت دو دستش را گاز می گیرد و به اصطلاح از شدت حسرت دو دست خود را به دندان می گزد. آری قیامت روزی است که ظالمان پشت دست خود را به سبب حسرت و ندامت به دندان گرفته و گاز می گیرند. به هر حال این تعبیر بیانگر شدت تأسف و حسرت انسانهای گناهکار و خطاکار نسبت به حیات گذشته خویش در دنیا است .(2)

76. يوم العظيم: به معنی روز بزرگ و با عظمت قیامت است. در عظمت و بزرگی قیامت همین بس که محضر و مشهد عام و همگانی خلایق در برابر دادگاه عدالت پروردگار است. عظیم همچنان که یکی از نام های قیامت است، یکی از نام های حسنای پروردگار نیز است و این خود دلیل دیگر است بر وصف ناپذیری عظمت و بزرگی روز قیامت.(3)

77. يوم عقيم: روزنازا، روز خشکیده، روز جبران ناپذیر، روزی که هیچ کس دیگر قادر به جبران گذشته خود نیست، زیرا قیامت ابدی است و پس از آن روز دیگری نیست تا بتوان در آن روز قیامت را جبران کرد. قیامت روزی است که برای زیانکاران خیر و سروری در آن نیست و خوشحالی و شادمانی برای آنان ببار نمی آورد به همین دلیل آن روز، روز عقیم است و نیز عقیم بودن روز این است که دیگر فردایی از آن متولد نمی شود و قیامت روزی است که ناگهانی می رسد و کسی را مهلت چاره جوئی نمی دهد و فردایی از آن متولد نمی شود تا جبران کارهای زشت گذشته خود را کنند.(4)

78. يوم معلوم: یعنی روز معین، روزی که معلوم و مشخص شده است، روزی که واضح و آشکار است. لازم به تذکر است که منظور از معلوم بودنقیامت، معلوم بودن آن در نزد پروردگار است و گرنه هیچ کس حتی انبیاء مرسلین و ملائکه مقربین از وقت وقوع قیامت آگاه نیستند.(5)

ص: 344

79. يوم المعاد: این کلمه اسم زمان و مکان از (عود) به معنی رجوع و برگشتن به شیء اول است که همان اعاده و برگرداندن می باشد بطوریکه در آیه55 سوره طه می فرماید: (از زمین خلقتان کردیم و در آن شما را بر می گردانیم). کلمه معاد در قرآن فقط یکبار به کار رفته که مفسرین در معنای آن اختلاف کرده اند، اغلب آن را وعده الهی در بر گرداندن دوباره پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مکه پس از هجرت دانسته اند اما به هر حال متکلمین اسلامی بر همین اساس یکی از نام های قیامت را معاد گفته اند که اتفاقاً معروفترین نام های آن است و آن عبارت است از بازگشت و عود مجدد و دوباره روح به بدن پس از مرگ با بازگشت به حیات دوباره پس از مردن و به عبارتی یعنی بازگشت مجدد خلايق بسوی حق که قرآن درباره اش می فرماید: (انا لله و انا اليه راجعون) (1)

80. يوم التغابن: به معنی روز غبن، روز زیان و ضرر و بی بهره ماندن و روز افسوس و اندوه بر گذشته است، روزی که توانگران دنیا خود را بی چیز خواهند یافت و هیچ اندوخته دنیایشان به کارشان نمی آید آری روز قیامت آشکار می شود که انسانها در تجارتخانه دنیا مغرور شده فریب خورده اند، همدیگر را عمری فریب داده و گول زده اند، به طوری که آخرتشان تباه شده، بهشت الهی را از دست داده و غرق در کسب دنیا و نهایتا مستحق جهنم گردیده اند این است که قیامت يوم التغابن است همچنان که يوم الحسره است، حسرت و اندوه، مغبون بودن، بازنده بود، خسران دیدن و زیانکار بودن.(2)

81. يوم غد: به معنی فردا، مطلق زمان آینده که نقطه مقابل امروز و زمان حال است. به هر حال قیامت نسبت به دنیا مانند فردا است نسبت به امروز.(3)

82. يوم الغاشیه: به معنی پوشاننده و فراگیرنده است، قيامت حادثه ای آنچنان عظیم است که همه چیز و همه کس را می پوشاند، فرار می گیرد و شامل می شود پس قطعاً عذاب هولناک آن همه دوزخیان را تحت پوشش قرار خواهد داد و همه آنها را فرا خواهد گرفت و خواهد پوشاند.(4) به هر حال قیامت را از این جهت غایشه گویند که عموم مردم را فرا می گیرد و احدی را از آن گریزی نیست.

ص: 345

83. يوم الغيب: به معنی پنهان، نهفتن و آنچه از چشم و ادراک بشر پنهان است، خلاصه ایمان به غیبیکی از اصول دیانت اسلام است و البته مصادیق متعددی دارد که خدا، وحی، ملائکه، روح و قیامت از جمله آنها هستند. پس قیامت چون بطور عادی با چشم دیده نمی شود بلکه با حس ظاهر و علوم ظاهری قابل ادراک نیست لذا غيب است و متعلق ایمان است نه علم(1) ، آری عذاب و ثواب قیامت در دنیا از انسان غائب است و انسان چیزی از آن را به ظاهر مشاعر خود ادراک نمی کند، پس يوم الغيب است.(2) البته غيب مطلق و غیب الغيوب تنها ذات مقدس خداست و بس.

84. يوم لايغني مولى عن مولى شيئاً: در روز قیامت هیچ مولایی، مولای خود را بی نیاز نمی کند و اصولا کسی به درد کسی نمی خورد و همه روابط دنیوی گسیخته می شود و حتی دوستان و خویشاوندان هم گرهی از کار یکدیگر نمی گشایند زیرا در آن روز هیچکس و هیچ چیز نمی تواند مستقلاً و به تنهایی امری را عهده دار شود و روابط میان همگان قطع شده است.(3) همه از اسباب و مسیبات بریده می گردند(4) و تمامی روابط و اسباب و مسیات دنیوی از کار می افتد.(5)

85.يوم لايعتي عنهم کیدهم شيئاً: در روز قیامت چارہ جوئی ها و کيدها هیچ مشکلی را حل نمی کند و هیچ نیازی را مرتفع نمی سازد. پس قیامت روزیست که نقشه های انسانی هیچ سودی ندارد و از اثر و کارآیی می افتد و تمام راههای فرار به روی انسان بسته می شود.(6)

86. يوم الفرار: روز گریز از همدیگر، فرار کردن و گریختن که نتیجه شدت بی میلی و عدم رضایت از چیزیست که انسان از آن می گریزد. شدت روز قیامت بحدی است که انسان از نزدیکترین خویشان و یاران و دوستان خود نیز می گریزدیعنی هول قیامت نمی گذارد که انسان به حال دیگری متوجه شود، مصیبت و بلای قیامت آن چنان عظیم است که انسان از همه چیز منصرف می شود که مبادا اعمال دیگران

ص: 346