الغدير فى الكتاب والسنة والادب، اثرِ فقيه، تاريخدان، محدث، متكلم، مفسر، اديب، كتابشناس، نويسنده، خطيب و مصلحِ بزرگ و دردآشناىِ روزگار ما، زنده ياد شيخ عبدالحسين تبريزى نجفى معروف به علامه امينى (1) (1320 - 1390 ق.) شهرتى شايان دارد.

عبدالحسين به سال 1320 قمرى در تبريز، (2) در بيت علم و تقوا، ديده به جهان گشود. پدرش آيت اللَّه ميرزا احمد نجفى (1287 - 1370 ق.) از علماى پارساى تبريز بود. (3).

عبدالحسين، از همان آغاز كودكى، در بين همگنان، فردى ممتاز مى نمود. مادرش مى گويد:

ص: 2

شيردادن من به فرزندم عبدالحسين، با شيردادن به ديگر فرزندانم فرق داشت؛ زيرا هر گاه مى خواستم به وى شير دهم، گويى نيرويى مرا وا مى داشت كه وضو سازم و با وضو، سينه در دهانش بگذارم. (1).

عبدالحسين، تحصيلات مقدماتى و دوره سطح علوم دينى را در مدرسه طالبيه تبريز نزد افاضل آن شهر، از جمله پدر بزرگوارش (ميرزا احمد نجفى) فراگرفت. (2) سپس در پانزده سالگى به نجف اشرف رفت و پس از گذراندن دوره سطح، دوباره به تبريز بازگشت و به پيشنهاد استادش آيت اللَّه حاج ميرزا محمود دوزدوزانى به كسوت روحانى درآمد. زان پس، چند سالى را در زادگاه خويش به تدريس و تحقيق پرداخت؛ ولى ديرى نپاييد كه جذبه ملكوتىِ نجف، ديگربار او را به سوى خود كشانيد. عبدالحسين كه اينك طلبه اى فاضل و قريب الاجتهاد بود، به نجف رفت و براى هميشه در آن سرزمين رحل اقامت افكند. آيات عظام ميرزا محمدحسين نائينى، آقا سيد ابوالحسن اصفهانى، شيخ محمدحسين آل كاشف الغطاء، شيخ محمدحسين غروى اصفهانى و ميرزا على شيرازى از جمله استادان مهم وى در اين شهر به شمار مى روند. (3) جديت و تلاش خستگى ناپذير عبدالحسين، با توفيق الهى، خيلى زود او را به مقام والاى فقاهت رسانيد.

پس از نيل به اجتهاد، به طور مستمر و شبانه روزى، در باره مسائل گوناگون علمى در رشته هاى فقه، كلام، تفسير و تاريخ، دست به پژوهش و تحقيق زد كه حاصل آن، به صورت تأليفات ارزشمندى چون شُهَداءُالفَضيلَة و الغَدير، در اختيار ما است. افزون بر اين، بايد از اقدام وى به تأسيس «مكتبة الامام اميرِالمؤمنين العامه» (كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين) در نجف اشرف ياد كرد، كه ميعادگاه طالبانِ حقيقت بود و محققانِ كوشا و ولايت شعارِ معاصر، همچون حاج سيد عبدالعزيز طباطبايى، (4) حاج شيخ محمدباقر محمودى، شيخ محمدرضا جعفرى، سيد محمدنورى و اسد حيدر، پرورده امينى در آن بوستان معرفتند. از جناب حجت الاسلام حاج سيد كاظم حكيم زاده - از حواريون علامه امينى، و كتابدار كتابخانه ايشان در نجف اشرف (5)- شنيدم كه مى گفت:

ص: 3

علامه اسد حيدر - محقق بزرگ شيعه در نجف، و مؤلف كتاب ارزشمند الامام الصَّادق والمَذاهبُ الاربعه، در شش جزء - آن زمان كه هنوز كار تأليف اين كتاب را آغاز نكرده بود، براى نگارش مقاله اى مختصر درباره امام ششم، به كتابخانه آمد و از امينى درخواست رهنمود كرد. امينى با لحنى پرخاش گونه از وى پرسيد: «درباره پيشواى مذهب تشيع، چه چيزى مى خواهى بنويسى؟» و افزود: «اگر مى خواهى، همچون برخى كسان، چند كتاب را زير و رو كنى و با رونويسى از آن ها و افزود و كاست هايى از خويش، كتاب يا مقاله اى سرهم آورى و به خامه چاپ سپارى، بهتر است اين كار را وانَهى و به كار ديگر پردازى، كه هم تكرار مكررات است و هم شأن امام، فراتر از اين گونه كارهاى خُرد و تُنُك مايه مى باشد، و مرا نيز با تو كارى نيست؛ ولى اگر مى خواهى كارى كارستان كنى و در اعماق زمان و زندگىِ پربار آن امام هُمام فرو روى و براى دست يابى به حقايق مكتومِ حيات علمى و سياسىِ وى، به همه جا سر كشى و همه متون و مآخذ كهن را ببينى و بكاوى، اهلاً و سهلاً؛ كارى نيكو و بجا است و من نيز به قدر وسعِ خويش، در خدمت تو خواهم بود...!»

اين سخن امينى، فكر و ذهنِ اسد حيدرِ جوان را - زلزله وار - تكانى سخت داد و از همان جا، فكرِ برآوردنِ كتابِ گران سنگِ اَلامام الصادقُ والمذاهبُ الاربعه را در سر وى انداخت. خود وى بعدها مى گفت كه امينى او را به اين راه كشانْد. (1) جناب حكيم زاده همچنين نقل مى كند:

امينى، در حق محققانى كه به كتابخانه مى آمدند، پيوسته به من سفارش مى كرد كه هر چه مى خواهند در اختيارشان بگذار؛ من نيز از خدمتْ دريغ نداشتم. يكى از آن محققان، همين جناب محمدباقر محمودى (2) بود كه به كتابخانه مى آمد و بر زمين مى نشست و در ميان انبوه كتاب هايى كه درخواست مى كرد و برايش مى برديم، غوطه مى خورد و يادداشت برمى داشت. بخشى عظيم از مايه اى كه اندوخته و يادداشت هايى كه برداشته، از همان جا است. (3).

ص: 4

حضور ذهن بسيار، اُنس شديد به مطالعه، علاقه وافر به پژوهش و تحقيق، همراه با منش والا را، از خصوصيات علامه شمرده اند. (1) امينى، تحقيقات و مطالعات خود را در نجف، از كتابخانه حسينيه شوشترى ها كه تنها كتابخانه عمومى نجف شمرده مى شد، آغاز كرد و چند هزار كتاب چاپى و خطى داشت. وى روزها به طور مستمر به كتابخانه مزبور مى رفت و از آن جا كه ساعات رسمىِ كارِ كتابخانه، عطش سيرى ناپذيرِ وى را براى پژوهش و تحقيق فرو نمى نشانْد، كتابدار كتابخانه را راضى كرد كه هنگام رفتن، در به روى او ببندد و او را با كتاب ها تنها گذارد. كتابدار، در لحظه تعطيل كتابخانه، در را به روى امينى قفل مى كرد، و او در ميان كتاب ها غوطه مى خورد و غرق در مطالعه مى شد. اين نكته را شادروان سيد عبدالعزيز طباطبايى (محقق و كتاب شناس فقيد) از خودِ امينى و كتابدار مزبور، شنيده و گزارش كرده است. (2) حجت الاسلام حكيم زاده نيز در آذر 1379 شمسى براى حقير نقل كرد:

ساعاتى كه من در كتابخانه اميرالمؤمنين بى كار بودم و مراجعه كننده اى نداشتم، به خواندن كتاب مى پرداختم. يك روز مشغول مطالعه جلد ششم الغدير بودم، كه امينى از راه رسيد و گفت: هان! چه مى خوانى؟ گفتم: جلد ششم كتاب شما است. گفت: «بخوان، كه خدا مى داند چقدر زحمت كشيده ام تا مطالب اين كتاب ها را درآورده ام!» و افزود: «آن وقت ها، در نجف نه پنكه بود و نه وسايل سردكننده ديگر. در آن شرايط سخت، من هر روز براى مطالعه به حسينيه شوشترى ها مى رفتم كه تعدادى كتب ارزشمند كهن در آن يافت مى شد. زمانى كه كتابخانه تعطيل مى شد به كتابدار مى گفتم كه مطالعه من هنوز تمام نشده است. تو مى خواهى بروى، برو؛ ولى اجازه بده من بمانم و مطالعه ام را ادامه بدهم. او درب حسينيه را بسته، مى رفت، و مرا در كتابخانه تنها مى گذاشت. من ساعت هاى دراز روى كتاب ها مى افتادم و مطالعه مى كردم و يادداشت بر مى داشتم. غرق شدن در مطالعه، مرا به كلى از گذشت زمان غافل مى ساخت و تنها زمانى به خود مى آمدم كه مى ديدم، فرشى كه روى آن نشسته ام ]از ريزش مداومِ عرق[ كاملاً خيس شده و بدنم ]همچون بيمارِ تب زده[ از گرماىِ شديدِ فضاىِ بسته كتابخانه، يك پارچه آتش مى نمايد!» (3).

اين - به گفته آقاى حكيم زاده - در حالى بود كه مزاج امينى، در فضاى سردِ تبريز پرورش يافته و به هيچ وجه با هواى به شدت گرمِ نجف در آن روزگار، سازگار نبود. (4).

ويژگىِ ديگر امينى، سفرهاى پربار وى به شهرها و بلاد مختلف اسلامى است كه با اهداف علمى، فرهنگى و اصلاحىِ زير صورت مى گرفت: تحقيق و پژوهش در كتابخانه ها و يادداشت بردارى و استنساخ از كتب شيعه و سنى - به ويژه مآخذ خطى كهن - براى الغدير و ساير آثار خويش، برخورد و ملاقات با استادان حوزه و دانشگاه، اصلاح و ارشاد مردم، تربيت اهل علم و تأثير در آنان، و گاه نيز اقامه جماعت، ايراد سخنرانى براى توده مردم و دانشگاهيان، القاى بحث و ايجاد زمينه هاى فكرى در باره فلسفه حكومت در اسلام و نشر پيام غدير. شهرهايى كه علامه با اين خصوصيات به آن ها سفر كرده است، گذشته از شهرهاى عراق، از قرار زير است: حيدر آباد دكن، عليگره، بمبئى، لكهنو، كانپور، پتنه، رامپور، جلالى (در هند) ، اصفهان، قم، مشهد، همدان، كرمانشاه، تبريز، بيروت، دمشق، مكه، مدينه، فوعه، كفريه، معرة مصرين، نبل، حلب و...، كه گزارشى از اين سفرها انتشار يافته است. (5).

ص: 5

اين گريه ها و شورها مخصوص مجلسى خاص نبود؛ او هميشه در اين سوختن ها و شورها بود. امينى در اوج شيفتگى اش، گاه در هنگام مطالعه و تفحص در تاريخ، چنان اميرالمؤمنين را مظلوم مى ديد كه با صداى بلند از بيرونىِ منزل به گريه مى افتاد كه صدايش به اندرون منزل مى رسيد. حالت بُكا و التهاب درونى اش در ايام عاشورا و حضورش در مجالس روضه - به خصوص اگر روضه حضرت زهرا (ع) را مى خواندند - كه ديگر گفتنى نيست. در روز عاشورا، با پاى برهنه به مجلس عزاى حسينى (ع) در حسينيه بوشهرى هاى نجف اشرف آمد و فرش را به كنارى زده و روى زمين نشست و به مجرد نشستن، نهيب گريه اش بلند شد. (1).

اما عشق و ايمان امينى به خاندان پيامبر تنها در مويه بر مصائب ايشان خلاصه نمى شد؛ فراتر از اين، به دفاع از آيين پاك آنان و ترويج آن، كمر بسته بود. از ديدگاه امينى، اصولاً تشيع، مذهب و مكتبى از سنخِ ديگر مذاهب و مكاتب نبود؛ چشمه ناب حقيقت بود كه بشر - در درازناىِ قرون - به جست وجوى آن، همه جا سَر زده و كم تر، يافته بود. امينى، حقيقت را - به تمامى - در مذهب اهل بيت (ع) يافته بود، و آرمانش اين بود كه زمينه اى فراهم آورَد تا همگان، از زلال آن سيراب شوند. او «طرح هايى براى جهان داشت كه دنيا را شيعه ]و[ علوى كند، دنيا را دانشگاه اميرالمؤمنين كند و كتابخانه اش در هر كشورى شعبه اى داشته باشد، و براى پياده كردن اين برنامه ها، بسيار به مغزش فشار مى آورد. (2).

با آن عشق و ارادتى كه امينى به آل اللَّه داشت، شگفت نيست اگر مى بينيم كه عنايت آن بزرگواران، چونان خورشيد، بر مسير زندگى او مى تابيد و شدتِ اين تابش، گاه به حدى بود كه گويى مى خواستند به همگان بفهمانند كه امينى را به دقت زير نگاه پرمهر خويش، دارند. در اين باره، داستان هاى شگفتى وجود دارد كه در جاىْ جاىِ اين مقال، به برخى از آن ها اشاره مى كنيم. حِسان - دوست صميمىِ امينى، كه اشعارش در ثنا و رثاى آل اللَّه شهرتى شايان دارد - پس از ذكر سابقه آشنايى اش با امينى، صحنه اى را يادآور مى شود:

ص: 7

علامه امينى بالاى منبر، با شور و هيجان، با استفاده شگفت آور از احاديث عترت و آيات قرآن، مشغول صحبت بود. جمعيت شنوندگان در خانه و كوچه و خيابان، به حدى بود كه رفت و آمد وسايط نقليه متوقف شده بود. تمام افكار، مجذوبِ جاذبه گفتار شيواى او ]در ولايت مطلقه ائمه اطهار (ع) و مظلوميت آنان در ميان منافقين و كفار[ بود كه ناگهان، يك نفر صفوف حاضرين را شكافت و با عجله خود را به بالاى منبر رساند و به علامه خبر داد: «استاد بزرگ و اديب دانشمندى از دانشگاه الأزهر مصر كه در اثر خواندن كتاب الغدير به قبول مذهب تشيع افتخار يافته است و براى عرض ادب و تشكر از اين لطف الهى، به زيارت حضرت رضا (ع) مشرف شده و در آن جا اشعار بسيار زيبا به زبان عربى سروده است، اينك مى خواهد شما را نيز زيارت نمايد.»

علامه امينى كلام خود را قطع كرد و فرمود: «به ايشان بگوييد بيايد و اشعار خود را در پشت بلندگو قرائت كند!» من كه قادر نيستم صحنه ملاقات و هماغوش شدنِ دو عاشق بى قرار و دو استاد بزرگوار را بالاى منبر تشريح كنم و اشك هايى را كه از شوق ريخته شد، در اين چند سطر مجسم سازم! علامه امينى بالاى منبر، بر جاى خود نشستند و آن استاد مصرى، دو پله پايين تر ايستاده، اشعار عربىِ بسيار بليغ و زيباى خود را در مدح حضرت رضا (ع) قرائت كرد. علامه امينى بلافاصله رو به من كرد و فرمود: «حسان، تو هم اشعارت را در مدح حضرت رضا (ع) بخوان!»

من كه قبلاً قرار نبود در آن جمعيت انبوه، كه دامنه اش تا خيابان هاى اطراف كشيده شده بود، شعرى بخوانم و هرگز انتظار اين دستورِ بى مقدمه را نداشتم، مضطربانه عرض كردم: «حضرت آقاى امينى، قربانت گردم! شما كه مى دانيد من اشعارم را هميشه از روى كتاب و يا دفترچه و يادداشت مى خوانم. حالا كه من همراهم، شعرى براى خواندن ندارم!» ولى ايشان بدون توجه به عرايض من، باز پشت بلندگو تكرار فرمودند: «حسان، به عنوان پذيرايى از ميهمان عزيز، تو هم بايد شعرى در مدح حضرت رضا (ع) بخوانى!»

در حال درماندگى، ناگهان متوجه شدم كه اشعارِ نيمه تمامى كه شب گذشته در مدح حضرت رضا (ع) سروده ام، در جيب من است! لذا باعجله عرض كردم: «حضرت آقاى امينى! يك شعرِ نيمه تمام را كه ديشب سروده ام در جيب خود يافتم و با اجازه شما همان را مى خوانم:

حاجتم بود حج بيت اللَّه قسمتم شد حريم قبله توس

وقتى شعرم را كه بيش از بيست بيت بود، خواندم، استاد مصرى باتعجب مرا در آغوش كشيد، بوسيد و گفت: «چگونه توانستى اشعارِ عربىِ مرا، در اين چند لحظه، با همان قافيه (سين) به شعر فارسى برگردانى!»

ص: 8

تازه متوجه شدم كه اين يك اعجاز از حضرت رضا (ع) است: شعرى كه من شب قبل در مدح آن حضرت سروده بودم، با شعرى كه آن استاد مصرى در مشهد مقدس گفته بود، به طورى در قافيه و معنا هماهنگ و يكسان بودند كه آن استاد مصرى خيال كرده بود من در همان مجلس، اشعار عربى او را به شعر فارسى برگردانده ام، و ضمناً يك كرامت از علامه امينى ]شمرده مى شد[ كه با آن اصرار، به من تأكيد مى فرمودند: «بايد شعرت را بخوانى»، و من از ديدِ معنوىِ آن عاشقِ دل خسته و پيروِ وارسته على (ع) ، غافل بودم! (1).

امينى به نقطه كمال عشق - فناى عاشق در نام و مرامِ معشوق - رسيده بود و در برابر محبوب قُدسى، براى خود هيچ چيز نمى خواست. حِسان مى گويد:

با عده اى از ارادتمندان، به پيشواز ]امينى[ رفتيم. در وسط راه پياده شديم، منتظر مانديم تا علامه امينى از راه رسيدند و پياده شدند. من اشعارى كه در مدح ايشان سروده بودم، قرائت كردم. طبق معمولِ ايشان، باز هم مثل هميشه انتظار داشتم كه تشويق كنند؛ ولى برخلاف گذشته، بعد از روبوسى، علامه امينى يك نگاه تندى به من كردند و محكم و جدى فرمودند: «حسان، اگر به جاى مدح من، يك شعر در مدح امام زمان (ع) گفته بودى، يقين سود معنوى تو بيش تر بود.»

در جواب عرض كردم: «قربانت گردم! من چون شما را يكى از بااخلاص ترين خادمان آل محمد (ص) مى دانم، مدح شما را نيز از مدح آنان جدا نمى دانم؛ لذا اين چند بيت را عرضه داشتم.» (2).

ص: 9

اين فكر مدت ها در ذهنم بود، تا اين كه شبى در عالم رؤيا ديدم گويى قيامت برپا شده و عالم حَشْر است و بيابانى سرشار از جمعيت؛ ولى مردم، همه متوجه يك ساختمانى هستند. پرسيدم: «آن جا چه خبراست؟» گفتند: «آن جا حوض كوثر است.» من جلو رفتم و ديدم حوضى است و باد، امواجى در آن پديد آورده و متلاطم است. وجود مقدس على بن ابى طالب (ع) كنار حوض ايستاده اند و ليوان هاى بلورى را پر ساخته، به افرادى كه خود مى شناسند، ]مى دهند[ و در اين اثنا همهمه اى برخاست. پرسيدم: «چه خبر است؟» گفتند: «امينى آمد!» به خود گفتم: «بايستم و رفتار على (ع) با امينى را به چشم ببينم كه چگونه خواهد بود.» ده، دوازده قدم مانده بود كه امينى به حوض برسد، ديدم كه حضرت ليوان ها را به جاى خود گذاشتند و دو مشت خود را از آب كوثر پرساختند و چون امينى به ايشان رسيد، به روى امينى پاشيدند و فرمودند: «خدا روى تو را سفيد كند، كه روى ما را سفيد كردى!»

از خواب بيدار شدم و فهميدم كه على (ع) پاداش تأليف الغدير را به مرحوم امينى داده است. (1).

جنازه شريف علامه، به نجف اشرف انتقال يافت و با تشييعى باشكوه، در سرداب مخصوص جنب كتابخانه عمومى اميرالمؤمنين، كه خود برآورده بود، به خاك سپرده شد. (2) در پى رحلت امينى، در نجف و ديگر شهرها و در اماكن مختلف ايران و ديگر كشورهاى اسلامى - چنان كه شايسته او بود - از سوى علما و مراجع بزرگوار، همچون امام خمينى (ره) ، مجالس ترحيم و تكريم برپا گشت و شيفتگان ولايت، در ماتم او به سوگ نشستند. (3) عاش سعيداً و مات سعيداً!

ص: 11

12. حاشيه بر رسائل شيخ انصارى

13. حاشيه بر مكاسب شيخ انصارى

14. رساله در باره كتاب سُلَيم بن قيس الهلالى (ر.ك: الغدير، 195/1)

15. رساله در باره نيت

16. رساله در بيان حقيقت زيارات (در پاسخ به علماى پاكستان)

17. رساله در علم درايةُ الحَديث

18. رياضُ الأُنس (در دو جلد، هر جلد 1000 صفحه)

19. العترة الطاهرة فى الكتاب العزيز (1).

كتاب شهداءالفضيله كه با عنوان شهيدان راه فضيلت به دست آقاى جلال الدين فارسى، ترجمه شده است، از آثار بنام و ماندگار امينى است. او در اين كتاب به شرح حال 130 تن از عالمانِ «شهيدِ» شيعه قرون چهارم تا چهاردهم، پرداخته است. جا دارد كه محققى سخت كوش برخيزد و تحقيقات گسترده وى را در اين كتاب تكميل كند و نام ده ها تن عالِمِ شيعى انديش شهيدِ ديگر همان روزگاران را، بر كناره اين طومار سرخ بيفزايد. (2).

ص: 13

علامه براى تأليف الغدير، منابع موجود در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى نجف اشرف را به دقت بررسى كرد و سپس براى تكميل تحقيقات خويش، به ايران، هند، سوريه و تركيه سفر كرد و با تلاشى تحسين برانگيز و در عين حال حيرت آور، مصادر ماجراى غدير و مناقب آل اللَّه را در كتابخانه هاى مهم آن كشورها، مطالعه و احياناً استنساخ كرد. (1).

وقتى به نگارش كتاب اشتغال داشت، به حدى در تفكر و مطالعه مستغرق مى شد كه ساعت ها مى گذشت و هيچ احساس گرسنگى و تشنگى نمى كرد. (2) زمانى كه از سفر علمى و تحقيقى چندماهه اش به هندوستان بازگشت، از وى پرسيدند كه هنگام اقامتتان در هند، با گرماى آن كشور چه مى كرديد؟ لختى تأمل كرد و سپس گفت: «عجب، اصلاً متوجه گرماى آن جا نشدم!» (3) فرزند ايشان نقل مى كند:

شب ها حدود ساعت نه و ده كه مى شد، بچه ها گرسنه شان مى شد و احتياج به غذا داشتند. مرحوم علامه دستور فرموده بودند كه «ناهار و شام بچه ها را به موقع بدهيد و منتظر حضور من بر سر سفره نباشيد»؛ لذا مادرم، شامِ بچه ها را مى داد و ما مى خوابيديم و ايشان در كتابخانه مشغول مطالعه بودند. مادرم غذا را در ظرفى، روى چراغ مى گذاشت كه ايشان پس از مطالعه صرف كنند؛ ولى صبح كه ما مى رفتيم، مى ديديم غذا به همان حالت روى چراغ مانده و از بين رفته است. اواخر عمر، ايشان به بيمارى سرطان ستون فقرات مبتلا شدند. در سال 48 بنا بود مورد عمل جراحى قرارگيرند و مهره هاى آسيب ديده با مهره هاى پلاستيكى تعويض شوند. مرا از نجف طلبيدند و پزشكان گفتند: «مى خواهيم رضايت شما را براى عمل جراحى جلب كنيم.» من سؤال كردم: «تا چند درصد جاى اميدوارى براى بهبود هست؟» دكتر گفت: «ممكن است تا ده درصد جاى اميد باشد و نود درصد وخامت پيدا مى كند.» گفتم: «من راضى ام كه ايشان بماند و درد بكشد، ولى از دنيا نرود.» گفت: «چرا؟» گفتم: «وجود ايشان پربركت و مغتنم است.»

با اين كه مرض بر بدن ايشان كاملاً مسلط شده بود، من نديدم شكوه و گله اى نمايد. پيوسته مى گفت: «خدايا، تو را شكر! يا على، مرا كمك كن!» (4).

در سفر سوريه، روزانه هيجده ساعت كار مى كرد و مطلب مى نوشت. معمولاً افراد در تابستان براى استراحت به سفر مى روند و كم تر كار مى كنند؛ اما او، در سفر و حَضَر كار مى كرد. در سوريه، كليد كتابخانه ظاهريه (المكتبة الظاهريه) را به او داده بودند؛ صبح ها به آن جا مى رفت و تا غروب، يكسره كار مى كرد. در آن كشور، گذشته از عكس بردارى بيش از پنجاه كتاب خطى، كتاب خطىِ منحصر به فردى را شخصاً در طول سه ماه، به خط خود استنساخ كرد، كه اكنون در كتابخانه اميرالمؤمنين در نجف اشرف موجود است. (5) اين، حاكى از اهتمامِ شايانِ امينى به نُسَخ خطى و كهن است.

ص: 15

به حرم حضرت امير مشرف شده و خطاب به ايشان عرض كردم: «آقا، چقدر شما مظلوميد! يكى از ارادتمندان و شيعيان شما كتابى را در فضايل و حقانيت شما نوشته و يكى از ارادتمندان و خدمتگزاران شما هم مى خواهد آن را بخواند و به ديگران برساند. اين كتاب نزد يكى از شيعيان و ارادتمندان شما و در محيط زندگى شيعيان شما در كنار قبر مطهر شما قرار دارد؛ اما باز هم او از اين كار اِبا دارد! به راستى كه شما مظلوم تاريخ در طول قرون هستيد!....» حال گريه عجيبى داشتم، به طورى كه تمام بدنم تكان مى خورد. ناگهان به قلبم افتاد كه فردا صبح، به كربلا برو! به محض خطور اين معنا در قلبم، ديدم حال بُكا از ميان رفته و يك شادابى ]اى[ مرا فراگرفته است كه هرچه به خود فشار مى آورم تا به آن گريه و درد دل ادامه دهم، نمى توانم! به كلى آن حال رفته است و تنها يك مطلب در دل من جايگزين شده است: به كربلا برو!

از حرم مطهر بيرون آمده، به منزل رفتم. صبح به اهل منزل گفتم: «قدرى صبحانه به من بدهيد، مى خواهم به كربلا بروم.» گفتند: «چرا وسط هفته مى رويد و شب جمعه نمى رويد؟» گفتم: «كارى دارم.»

به كربلا رفته و يكسر به حرم مطهر حسينى مشرف شدم. در حرم مطهر به يكى از آقايان محترم اهل علم برخوردم. خيلى اظهار محبت كرده و گفتند: «آقاى امينى، چه عجب وسط هفته به كربلا آمده ايد!» ]رسم علما آن بود كه پنج شنبه ها به كربلا مشرف مى شدند، تا زيارت شب جمعه را درك كنند.[ گفتم: «كارى داشتم.» گفت: «آقاى امينى، ممكن است از شما خواهشى بكنم؟» گفتم: «بفرماييد!» گفت: «مقدارى كتب نفيس از مرحوم پدرم باقى مانده كه بلا استفاده مانده و تقريباً محبوس است. بياييد آن ها را ببينيد؛ اگر چيزى به دردتان مى خورد، امانتاً ببريد و بعد برگردانيد.» گفتم: «كى بيايم؟» گفت: «امروز كتاب ها را بيرون آورده، مهيا مى كنم. جناب عالى فردا صبح براى صرف صبحانه به منزل ما تشريف بياوريد؛ هم صبحانه صرف كنيد و هم كتاب ها را ملاحظه نماييد.» قبول كردم و رفتم. بيست و چند جلد كتاب بر روى هم گذارده بود. اولين كتاب را كه برداشتم، ديدم نسخه اى بسيار پاكيزه و نفيس از كتاب الصراطالمستقيم است! حالت گريه شديدى به من دست داد. صاحب خانه علت را جويا شد. جريان صحبت با آن روحانى در نجف و سفر به كربلا براى پيداكردن اين كتاب را براى او نقل كردم. او نيز از لطف الهى به گريه افتاد. كتاب مذكور و چند جلد كتاب نفيس ديگر را به من امانت داد و مدت سه سال نزد من بود، تا اين كه پس از رفع حاجت، به وى رد كردم. (1).

ص: 18

در برابر اين اختلاف كهن، امينى، نه خوش خيالانه و ساده لوحانه، چشم فروبسته و آن را ناچيز مى انگارد، نه محال انديشانه تصور مى كند كه يكى از دو فرقه، به صِرفِ خواهشى اخلاقى يا بخش نامه اى سياسى، انحلال خود را در ديگرى پذيرا مى شود، و نه مستبدانه، حكم به نابودى يكى به سود ديگرى مى دهد، و نه مأيوسانه و بدبينانه، هرگونه گفت وگوى متفكران فريقين را بر سر وجوه اختلاف، بيهوده مى شمارد. امينى، واقع بين و آرمان خواه است و حكيمانه و مُشفقانه، با اعتقاد به امكان و لزومِ بحث و گفت وگوى منطقى بين متفكران دو فرقه، براى حل اساسىِ اين اختلاف كهن، چاره اى معقول انديشيده است: بازگشتن به سرچشمه زلالِ حقيقت و فروشستنِ دل و جان در جارىِ پاك و ناآلوده آن!

در واپسين ماه هاى عمر پيامبر حادثه اى رخ داد كه ذكر آن در كتب فريقينْ فراوان آمده و اهميت بسيارى دارد: پيامبر اكرم (ص) كنار بركه غدير، در اجتماع بزرگ مسلمين، خطبه اى بلند خواند و از همگان پيمان گرفت كه على (ع) را چون خود او، مولاى خويش بشمارند. خوش بختانه، نام و ياد اين حادثه شگفت، در لابه لاى متون فريقين باقى مانده، و امروز نيز كاملاً قابل استناد و پى گيرى است. شمس الدين محمد ذهبى (673 - 748ق.) دانشمند صاحب آوازه اهل سنت، لُب كلام رسول گرامى اسلام را در غدير (مَن كُنتُ مَولاه فَعَلىٌّ مَولاه) به طُرُقِ معتبر (صحيح، حَسَن و متواتر) از طريق كسانى چون ابوبكر، على (ع) ، سعد وقاص، حسين بن على (ع) ، زيد بن ارقم، بريده، براء بن عاذب، ابن مسعود، عبداللَّه بن عمر و عمار بن ياسر نقل كرده، كه گزارش اين روايت از طريق اميرالمؤمنين - به تصريح شمس الدين ذَهَبى - به طور متواتر (1) آمده است. (2).

ص: 22

حادثه غدير، به لحاظ پيام و پيامد، بى گمان يكى از مهم ترين حوادث دوران رسالت است. به ديده امينى، مهم ترين مسائل تاريخى، آنى است كه به باورها و معتقداتِ اساسىِ جامعه مى پردازد و واقعه غدير خم، مستقيماً به بنيان عقايدِ دينىِ مسلمين مربوط مى شود، و نوعِ تفسير و تلقى از آن، وجهِ تمايزِ دو فرقه بزرگ مسلمان را در مبحث امامت رقم مى زند. شيعيان، براى استوارى و استحكام آيين خويش كه بر «ولايتِ» متجلى در غدير مبتنى است، به بحث غدير و پيام آن، نيازى حياتى دارند. ديگران نيز به منظور تحقيق در صحت و سُقمِ ادعاى شيعيان و سنجش عيارِ حقانيتِ مكتبِ خويش در اين امر مهم تاريخى و كلامى، از پرداختن به بحث كليدىِ «غدير» ناگزيرند؛ خاصه آن كه حادثه غدير، از مسلمات تاريخ اسلام بوده، مورخان، مفسران، كلاميان و حتى اديبان و لغت شناسانِ بزرگ شيعه و سنى در آثار مشهور و ماندگار خويش، (1) به اشكال گوناگون بدان اشاره دارند: مورخان در شرح حوادث آخرين حج پيامبر و اجتماع مسلمانان در غدير؛ مفسران در تبيين آياتى چون (اَليَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ) (2) و...؛ متكلمان در مبحث خلافت و امامت امت پس از پيامبر؛ و لغت شناسان نيز در ذيل واژه هاى «ولى»، «مولى»، «غدير» و «خُم.» (3).

پس مى سزد كه دفتر غدير را گشوده، در آن به ديده دقت و حكمت نظر فكنيم، و به مدد وى، گره از مشكلِ كهنه اختلاف امت اسلام، باز گشاييم. حادثه «غديرخم»، هم به لحاظ قدمتِ تاريخى، كه عمرش به درازاى عصر رسالت است، و هم به لحاظ پيمانى كه رسول اكرم (ص) از مسلمين گرفته، حكمِ چشمه تعقل تاريخى را دارد؛ چشمه اى كه امت اسلام همواره مى تواند در زلالِ هماره جوشانش، دل و جان را صفا دهد و جمال زيباى حقيقت را - بى هيچ زنگار تيرگى و غبار تحريف - در آينه آن مشاهده كند.

ص: 23

در نظر صائب امينى، غدير، يك جريان عادى، چونان جريان هاى ديگر تاريخ، محكوم به مرگ و فراموشى نيست؛ يك حقيقت مستمر و بى زوال است؛ چراغِ روشنِ آگاهى و معرفتى است كه راه نجات و سعادت را در همه زمان ها به همه نسل ها نشان مى دهد و مهم ترين عاملِ انحطاط و عقب ماندگى جهان اسلام، بل جهان بشرى را، كه دورى از ولايت علم و عدل است، بازمى گويد. غدير، رد پايى است كه تشنگان عدل و آزادى را به آبشخورِ زلالِ فلاح و رستگارى، رهنمون مى شود.

در بركه غدير، مى توان سروش وحى را از زبان رسولِ هدايت شنيد و در پرتو آن، به رازِ تباهى مسلمين در عصر امويان و عباسيان و ديگر خودكامگان ريز و درشتِ تاريخ اسلام پى برد. غدير، شاقولى است كه با آن مى توان ميزان انحراف حاكمان و حكومت گران را، در درازناىِ تاريخ اسلام، از مشى و مرام پيامبر دريافت و با تحليل ريشه ها و پيامدهاى اين انحرافِ فزاينده، به سؤالاتى اساسى از اين دست پاسخ گفت كه امت اسلام، چرا و چگونه به تدريج از منزلت والاى نخستين خويش به دور افتاد و كارش به جايى رسيد كه مشتى صهيونيست، قبله اولش را به زور و تزوير از چنگش برون آورند و مستكبران عالَم سوز بر مقدراتش چنگ افكنند و به هيچ رو، توان ستاندن حق خويش را نداشته باشد!

سؤال، كاملاً جدى، حياتى و امروزين است و در عين حال، پاسخ اساسى و ريشه اىِ آن، در غدير و پيام حيات بخش آن نهفته است. امت اسلام، جز با تعمق در تاريخ و آشنايى عميق با اصول و مبانىِ فكرى و سياسى «مدينة النبى» و پى افكندنِ نظامى نو بر مبناى اين اصول در عصر حاضر، به عزت و شوكت راستين خويش نخواهد رسيد. ميان مسلمانان با انوار وحى، اما، حجاب هاى ظلمانى اى وجود دارد كه به دست بيدادگرانى چون معاويه و حديث تراشانى چون ابوهريره ايجاد شده، مانعِ تماشاى رخسارِ جميلِ حقيقت و در نتيجه، تجديد بناى مدينه نَبَوى است. در هزارتوىِ اين تاريخِ بيدادزده و آلوده به فساد و فريب و تحريف، همايش غدير، چونان چلچراغى در شبستان تاريخ اسلام مى درخشد، نور مى افشاند و به سانِ فانوس دريا، طوفان زدگان و به گرداب غلتيدگان را به ساحل نجات رهنمون مى شود. از ياد نبريم كه پيامبر، در خطبه غدير، به تأكيد و اصرار، از حاضران خواست كه پيام حيات بخش او را براى غايبان بازگو كنند: ألا فَلْيُبَلِّغِ الشاهدُ الغائبَ. (1) تشنگان حقيقت، جز در بركه غدير، آب زلال نمى يابند و انديشه را از چرك و رسوبى كه بر آن نشسته، نمى شويند.

ص: 24

بنابراين، شگفت نيست اگر مى بينيم امينى، در لواى بحث غدير، پرونده حاكمان و خليفگان صدر اسلام را مى گشايد؛ دانش اندك خلفا و خبطها و خطاهاى مكرر ايشان را فاش مى سازد؛ قصه پردازان و حديث تراشان و تحريف گران حقيقت را، كه در پوستين تاريخ رفته اند، به محاكمه مى كشد؛ ستمى را كه حتى در عصر خلفاى نخستين، بر امثال ابوذر و عمار و ابن مسعود رفته است، برملا مى كند و عنوان «دادخواهِ جرمِ تاريخ» را - به شايستگى - از آنِ خود مى سازد.

او چالش ميان على (ع) و معاويه را، «جنگ قدرت» در دورانى گذشته و فراموش شده نمى بيند؛ بلكه در آينه آن ستيز، نبرد علم، تقوا و فضيلت را با جهل، جور و شيطنت در سراسر تاريخ بشر مشاهده مى كند. سوز و گداز امينى در تبيين و اثبات حقيقت، چنان است كه گويى مى خواهد 1400 سال تحريفِ حقيقت، و ظلم و بيدادى را كه از اين راه بر نسل هاى مسلمان رفته، يك تنه جبران كند و آبِ رفته را باز آرد!

محروميت 25 ساله امت اسلام از شهدِ علم و عدالت علوى، براى امينى، يك مسئله شخصى نيست كه زيانِ آن تنها به على (ع) رسيده باشد؛ بازَنده اصلى در عرصه تاريخ، نسلى است كه در غيبتِ اجبارىِ امام عدل و آزادى از كانون قدرت، خوراكِ تبليغات امويان، عباسيان و ديگران شد. آنان چنان از راست راهِ قرآن و سنت نبوى دور افتادند كه هنوز نيم قرن از رحلت پيامبر نگذشته، پاى در ركاب كردند و با فريادِ «تكبير» و شعارِ يا خيلَ اللَّهِ ارْكبى وَ بِالْجَنّةِ ابشرى، خون عزيزترين كسانِ وى را بر زمين نينوا ريختند و به فرمان يزيد - همان كسى كه رسالتِ خويش را انتقامِ خون كفار بدر از پيامبر مى شمرد - فاجعه اى را رقم زدند كه حتى نامسلمانان نيز از شدتِ فضيحتِ آن، انگشت تعجب بر دهان دارند!

ص: 25

بديهى است، براى رسيدن به اتحاد، نخست بايد عوامل تفرقه و موانع اتحاد را از سر راه برداشت و به فريقين، شناختى صحيح از عقايد و افكارِ يكدگر بخشيد، و اين جز با بحث و مذاكره علمى بين دانشمندان ممكن نيست. تا وقتى كه برخى از اهل سنت - به خطا و تحت تأثير القائات دشمنان - شيعيان را قائل به تحريف قرآن مى شمرند و مى پندارند كه «شيعيان، على (ع) را شايسته تر از پيامبر به رسالت دانسته، معتقدند كه جبرئيل با آوردن وحى نزد پيامبر، به على (ع) خيانت كرده است»، چگونه مى توان آنان را به اتحاد با شيعيان فراخواند؟ اتحاد بين يك وهابى كه زيارت قبر پيامبر را شرك مى انگارد، با ساير مسلمين كه از باب احترام به خود ايشان به قبر آن حضرت تبرك مى جويند، چگونه ممكن است و ايجاد زمينه اتحاد بين او و عامه مسلمين، جز بحث آزاد علمى و حق جويانه، چه راهى دارد؟

برداشتِ فِرَق و مذاهبِ اسلامى از متون دينى (كتاب خدا و سنت پيامبر) مختلف است؛ مثلاً شيعيان با تأسى به سيره سياسىِ على (ع) و انقلاب خونين عاشورا، منطق بسيارى از دانشمندان اهل سنت را نظير ابوالحسن ماوردى، ابن جماعه و حافظ محيى الدين يحيى نووى، (1) در قبولِ اولواالامرىِ سلاطين فاسق، نمى پذيرند.

بايد با لحاظ غايات و مبادى، «اتحاد» چنان تعريف شود كه با اصولِ والاى اسلامى و انسانى، همچون آزادى انديشه و بيان، امر به معروف و نهى از منكر و حقيقت جويى و عدالت خواهى مغاير نباشد. حفظ اين اصول، اقتضا مى كند كه اتحاد در حدودِ مشتركات اعتقادىِ فريقين و در قالب همكارى هاى كلانِ سياسى، اقتصادى و نظامىِ كشورهاى اسلامى - به مثابه «يد واحد» در برابر جهان خواران غرب و شرق - باشد. بايد همزمان با اين همكارى، متفكران مسلمان براى شناخت درست، كامل و واحد از اصول و فروعِ «اسلام ناب محمدى» كه در كل، يكى بيش تر نبوده و حقيقتِ واحدِ آن، اين همه اختلاف مسلك و تفرق مذهب را در بين مسلمين بر نمى تابد، در فضايى باز و سالم، به گفت وگو نشينند و با رعايت ادب بحث و مناظره، حقيقت را در تك تك موارد اختلاف فكرى - از اصول عقايد گرفته تا فروع احكام - معلوم دارند، تا راه بر وحدتِ كامل و تام امت اسلام در همه عرصه هاى نظر و عمل گشوده شود.

ص: 27

اگر آن تصور و اين دورنما را از وحدت اسلامى بپذيريم - كه ظاهراً گريزى از آن نيست - نقش مثبت و كارسازِ الغدير، در اتحاد اسلامى كاملاً روشن مى شود؛ چه، الغدير از يك سو با معرفى منطق تشيع به برادران اهل سنت و نقد تهمت هاى ناروا به شيعيان، موانع وحدت را از سر راه مسلمين بر مى دارد (1) و از سوى ديگر با انگشت نهادن بر موضوعِ كليدى و راه گشاىِ «غدير» و تبيين پيامِ نجات بخش و وحدت آفرينِ آن، راه را بر همدلى و هم انديشىِ عميق و پايدارِ امت اسلام مى گشايد. به بيان مرحوم دكتر صلاح الصاوى، اديب و شاعرِ مستبصرِ مصرى «استدلالات امينى در الغدير بر حقانيت مذهب تشيع، عموماً بر اقوال ائمه و بزرگان اهل سنت و جماعت متكى است و مى توانيم كتاب الغدير را چون پُلى بدانيم كه علامه، آن را بين جهان تسنن و تشيع برقرار ساخته است.» (2) چنين است كه به حق بايد پذيرفت: اَلغَديرُ يُوحِّدُ الصُّفوفَ فى الملأِ الإِسلامى.

موضوعِ «الغدير و وحدت اسلامى» از موضوعاتى است كه از همان بدو تأليف اين كتاب، مطمحِ بحث و نظر متفكران گوناگون و خودِ امينى بوده است. استاد شهيد مرتضى مطهرى، طى مقاله اى با همين عنوان، اين نكته را به شيوايى بازكرده اند. (3).

استاد مطهرى مى فرمايد:

...مصلحان و دانشمندان روشن فكر اسلامىِ عصر ما، اتحاد و همبستگىِ ملل و فِرَقِ اسلامى را - خصوصاً در اوضاع و احوال كنونى كه دشمن از همه جوانب بدان ها هجوم آورده و پيوسته با وسايل مختلف درپى توسعه خلافات كهن و اختراع خلافات نوين است - از ضرورى ترين نيازهاى اسلامى مى دانند. اساساً چنان كه مى دانيم، وحدت اسلامى و اخوت اسلامى، سخت مورد عنايت و اهتمام شارع مقدس اسلام بوده و از اهم مقاصد اسلام است. قرآن و سنت و تاريخ اسلام گواه آن مى باشد.

از اين رو، براى برخى اين پرسش پيش آمده كه آيا تأليف و نشر كتابى مانند «الغدير»، كه به هر حال، موضوع بحث آن، كهن ترين مسئله خلافىِ مسلمين است، مانعى در راه هدف مقدس و ايده آل عالىِ «وحدت اسلامى» ايجاد نمى كند؟ (4).

استاد مطهرى مى كوشد با طرح اين نكته، به اين سؤال پاسخ دهد. براى اين منظور، لازم مى داند مقدمتاً اصل مطلب - يعنى مفهوم و حدود وحدت اسلامى - را روشن كند و سپس نقش كتاب شريف «الغدير» و مؤلف جليل القدرش «علامه امينى» (رضوان اللَّه عليه) را توضيح دهد.

استاد مطهرى، براى «وحدت اسلامى» سه نوع تلقى و برداشت را مطرح مى كند:

ص: 28

1. «از ميان مذاهب اسلامى يكى انتخاب شود و ساير مذاهب كنار گذاشته شود.»

2. «مشتركات همه مذاهب گرفته شود و متفرقات همه آن ها كنار گذاشته شود و مذهب جديدى بدين نحو اختراع شود كه عين هيچ يك از مذاهب موجود نباشد.»

3. «وحدت اسلامى، به هيچ وجه ربطى به وحدت مذاهب ندارد و مقصود از اتحاد مسلمين، اتحاد پيروان مذاهب مختلف - در عين اختلافات مذهبى - در برابر بيگانگان است.»

از نظر استاد، دو برداشت نخست، نادرست، بلكه محال و ناشدنى است:

مخالفين اتحاد مسلمين، براى اين كه از «وحدت اسلامى» مفهومى غير منطقى و غير عملى بسازند، آن را به نام «وحدت مذهبى» توجيه مى كنند، تا در قدم اول با شكست مواجه گردد. بديهى است كه منظور علماى روشن فكر اسلامى از «وحدت اسلامى»، حصر مذاهب به يك مذهب و يا اخذ مشتركات مذاهب و طرد متفرقات آن ها، كه نه معقول و منطقى است، و نه مطلوب و عملى، نيست. منظور اين دانشمندان، متشكل شدنِ مسلمين است در يك صف، در برابر دشمنان مشتركشان.

اين دانشمندان مى گويند مسلمين مايه وِفاق هاى بسيارى دارند كه مى تواند مبناى يك اتحاد محكم گردد: مسلمين، همه، خداى يگانه را مى پرستند و همه به نبوت رسول اكرم (ص) ... اذعان دارند، كتاب همه قرآن و قبله همه كعبه است، با هم و مانند هم حج مى كنند... نماز مى خوانند... روزه مى گيرند... تشكيل خانواده مى دهند و داد و ستد مى نمايند و كودكان خود را تربيت مى كنند و اموات خود را دفن مى نمايند، و جز در امورى جزئى، دراين كارها با هم تفاوتى ندارند. مسلمين، همه، از يك نوع جهان بينى برخوردارند و يك فرهنگ مشترك دارند و در يك تمدن عظيم و باشكوه و سابقه دار شركت دارند. وحدت در جهان بينى، در فرهنگ، در سابقه تمدن، در بينش و منش، در معتقدات مذهبى، در پرستش ها و نيايش ها، در آداب و سنن اجتماعى، خوب مى تواند از آن ها ملت واحد بسازد و قدرتى عظيم و شكننده به وجود آورد، كه قدرت هاى عظيم جهان ناچار در برابر آن ها خضوع نمايند.... مسلمانان، به نص صريح قرآن، برادر يكديگرند و حقوق و تكاليف خاصى، آن ها را به يكديگر مربوط مى كند. با اين وضع، چرا مسلمين از اين همه امكانات وسيع كه از بركت اسلام نصيبشان گشته، استفاده نكنند؟... هيچ ضرورتى ايجاب نمى كند كه مسلمين به خاطر اتحاد اسلامى، صلح و مصالحه و گذشتى در مورد اصول يا فروع مذهبى خود بنمايند. همچنان كه ايجاب نمى كند كه مسلمين درباره اصول و فروعِ اختلافىِ فى مابين، بحث و استدلال نكنند و كتاب ننويسند. تنها چيزى كه وحدت اسلامى، از اين نظر ايجاب مى كند، اين است كه مسلمين براى اين كه احساسات كينه توزى در ميانشان پيدا نشود يا شعله ور نگردد، متانت را حفظ كنند، يكديگر را سب و شتم ننمايند، به يكديگر تهمت... و دروغ نبندند، منطق يكديگر را مسخره نكنند و بالاخره عواطف يكديگر را مجروح نسازند و از حدود منطق و استدلال خارج نشوند، و در حقيقت - لا اقل - حدودى را كه اسلام در دعوت غير مسلمان به اسلام، لازم دانسته است درباره خودشان رعايت كنند: أُدْعُ إِلى سَبيلِ ربِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ و جادِلْهُم بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ. (1).

ص: 29

برخى مى پندارند مذاهبى كه در اصول با يكديگر اختلاف نظر دارند، به هيچ وجه نمى توانند با يكديگر برادر باشند؛ زيرا اصول مذهبى، مجموعه اى به هم پيوسته مى باشد كه آسيب ديدنِ يكى، عين آسيب ديدنِ همه است؛ بنابراين آن جا كه مثلاً اصل «امامت» آسيب مى پذيرد و قربانى مى شود...، موضوع وحدت و اخوت منتفى است و به همين دليل، شيعه و سنى به هيچ وجه نمى توانند دست يكديگر را به عنوان دو برادر مسلمان بفشارند و در يك جبهه قرار گيرند، ]حال[ دشمن هر كه باشد. اما اين تصور به نظر علماى روشنفكر اسلامى درست نيست، چون دليلى ندارد ما اصول را در حكم يك مجموعه به هم پيوسته بشماريم و از اصلِ «يا همه يا هيچ» در اين جا پيروى كنيم... سيره و روش شخص اميرالمؤمنين على (ع) براى ما بهترين و آموزنده ترين درس ها است. على (ع) راه و روشى بسيار منطقى و معقول، كه شايسته بزرگوارى مانند او بود، اتخاذ كرد. او براى احقاق حق خود، از هيچ كوششى خوددارى نكرد. همه امكانات خود را به كار برد، تا اصل «امامت» را احيا كند، اما هرگز از شعار «يا همه يا هيچ» پيروى نكرد.... على (ع) در برابر ربايندگان حقش قيام نكرد و قيام نكردنش اضطرارى نبود؛ بلكه كارى حساب شده و انتخاب شده بود. او از مرگ بيم نداشت. چرا قيام نكرد؟ حد اكثر اين بود كه كشته شود. كشته شدن در راه خدا منتهاى آرزوى او بود.... على (ع) در حساب صحيحش بدين نكته رسيده بود كه مصلحت اسلام در آن شرايط، ترك قيام و بلكه همگامى و همكارى است. آن حضرت، خود در نامه به مالك اشتر به اين مطلب تصريح دارد: «در برابر شيخين، ابتدا دست خود را پس كشيدم، تا اين كه ديدم گروهى از مردم، از اسلام بازگشته و مردم را به نابودى دين محمد (ص) دعوت مى كنند؛ در نتيجه، ترسيدم كه اگر به يارى اسلام و مسلمين برنخيزم، شكاف يا انهدامى در اسلام پديد مى آيد كه مصيبت آن از فوت خلافت چندروزه، بسى بيش تر است.» (1) «اين ها مى رساند كه على (ع) ، اصل "يا همه يا هيچ "را در اين مورد، محكوم مى دانسته است....»

ص: 30

شهيد مطهرى، سپس «علامه بزرگوار، آيت اللَّه امينى» مؤلف جليل القدر الغدير را به استناد سخنان خود وى، در جاى جاىِ الغدير، از كسانى مى شمرَد كه طرفدارِ امكان و لزومِ وحدت اسلامى، با تعريفِ منطقىِ آن بوده با نظرى وسيع و روشن بينانه بدان مى نگرند. معظم له، در فرصت هاى مختلف در مجلدات الغدير، اين مسئله را طرح كرده اند. براى نمونه، در مقدمه جلد اول، انگيزه خويش را از تأليف الغدير «خدمت به دين، و اعلاى كلمه حق، و احياى امت اسلامى» شمرده اند و «در جلد سوم، صفحه 77، پس از نقل اكاذيب ابن تيميه و آلوسى و قصيمى، مبنى بر اين كه شيعه، برخى از اهل بيت (ع) را از قبيل زيد بن على بن الحسين دشمن مى دارد، تحت عنوان " نقدٌ و اصلاح" مى گويند:

اين دروغ ها و تهمت ها، تخمِ فساد را مى كارد و دشمنى ها را ميان امت اسلام بر مى انگيزد و جماعت اسلامى را تبديل به تفرقه مى نمايد و جمع امت را متشتت مى سازد و با مصالح عامه مسلمين تضاد دارد.

نيز در جلد سوم، صفحه 268، تهمت سيد رشيدرضا را به شيعه، مبنى بر اين كه " شيعه از هر شكستى كه نصيب مسلمين شود، خوش حال مى شود، تا آن جا كه پيروزى روس را بر مسلمين در ايران جشن گرفتند." نقل مى كنند و مى گويند:

اين دروغ ها ساخته و پرداخته امثال محمد رشيدرضا است. شيعيان ايران و عراق كه قاعدتاً مورد اين تهمت هستند، و همچنين مستشرقان و سياحان و نمايندگان ممالك اسلامى و غيرهم، كه در ايران و عراق رفت و آمد داشته و دارند، خبرى از اين جريان ندارند. شيعه - بلااستثنا - براى نفوس و خون و حيثيت و مال عموم مسلمين، اعم از شيعه و سنى، احترام قائل است. هروقت مصيبتى براى عالَم اسلام در هركجا و هر منطقه و براى هر فرقه پيش آمده، در غم آن ها شريك بوده است. شيعه هرگز اخوت اسلامى را كه در " قرآن" و " سنت" بدان تصريح شده، محدود به جهان تشيع نكرده است و در اين جهت فرقى ميان شيعه و سنى قائل نشده است....

در مقدمه جلد پنجم، تحت عنوان «نظرية كريمه» به مناسبت يكى از تقديرنامه هايى كه از مصر درباره الغدير رسيده است، نظر خود را در اين موضوع كاملاً روشن مى كنند و جاى هيچ ترديدى نمى گذارند. ايشان مى گويند:

عقايد و آرا درباره مذاهب، آزاد است و هرگز رشته اخوت منطقى را كه " قرآن كريم" با جمله إنّما المُؤمِنُونَ إخْوَة بدان تصريح كرده، پاره نمى كند. هرچند كار مباحثه علمى و مجادله كلامى به اوج خود برسد. سيره سلف و در رأس آن ها صحابه و تابعين، همين بوده است. ما مؤلفان و نويسندگان در اقطار و اكناف جهان اسلام، با همه اختلافى كه در اصول و فروع با يكديگر داريم، يك جامع مشترك داريم و آن ايمان به خدا و پيامبر خدا است. در كالبد همه ما يك روح و يك عاطفه حكم فرما است و آن روح اسلام و كلمه اخلاص است.

ما مؤلفان اسلامى، همه در زير پرچم حق زندگى مى كنيم و در تحت قيادت " قرآن" و رسالت نبى اكرم، انجام وظيفه مى نماييم. پيام همه ما اين است: إِنَّ الدّينَ عِندَ اللَّهِ اَلْإسلامُ و شعار همه ما لا اِله الّا اللَّه و مُحمّدٌ رَسولُ اللَّهِ است. آرى، ما حزب خدا و حاميان دين او هستيم.

علامه امينى، در مقدمه جلد هشتم، تحت عنوان «اَلغديرُ يُوحِّدُ الصُفوفَ فِى الملأ الإِسلامى» مستقيماً وارد بحث نقش الغدير در وحدت اسلامى مى شوند. معظم له در اين بحث، اتهامات كسانى را كه مى گويند الغدير موجب تفرقه بيش تر مسلمين مى شود، رد مى كنند و ثابت مى كنند كه برعكس، الغدير بسيارى از سوء تفاهمات را از بين مى برد و موجب نزديك تر شدن مسلمين به يكديگر مى شود. آن گاه اعترافات دانشمندان اسلامى غير شيعه را در اين باره شاهد مى آورند و در پايان، نامه شيخ محمدسعيد دحدوح را به همين مناسبت نقل مى كنند....«

ص: 31

استاد شهيد مطهرى، در پايان، «نقش مثبت الغدير در وحدت اسلامى» را در سه وجه زير خلاصه مى كند:

اولاً، منطق مستدل شيعه را روشن مى كند و ثابت مى كند كه گرايش در حدود صدميليون مسلمان به تشيع - برخلاف تبليغات زهرآگين عده اى - مولود جريان هاى سياسى يا نژادى و غيره نبوده است؛ بلكه يك منطق قوى متكى به " قرآن" و " سنت" موجب اين گرايش شده است؛

ثانياً، ثابت مى كند كه پاره اى اتهامات به " شيعه" كه سببِ فاصله گرفتنِ مسلمانان ديگر از شيعه شده است، از قبيل اين كه شيعه، غير مسلمان را بر مسلمانِ غير شيعه ترجيح مى دهد و از شكست مسلمانان غير شيعه از غير مسلمانان، شادمان مى گردد و از قبيل اين كه شيعه به جاى حج به زيارت ائمه (ع) مى رود، يا در نماز چنين مى كند و در ازدواج موقت چنان، به كلى بى اساس و دروغ است؛

ثالثاً، شخص شخيص اميرالمؤمنين على (ع) را - كه مظلوم ترين و مجهول القدرترين شخصيت بزرگ اسلامى است و مى تواند مُقتداى عموم مسلمين واقع شود - و همچنين ذُريه اطهارش را، به جهان اسلام معرفى مى كند.

به گفته استاد: برداشت بسيارى از دانشمندان بى غرض مسلمانِ غير شيعه از " الغدير"، همين است كه ما گفتيم: محمد عبدالغنى حسن مصرى، در تقريظ خود بر " الغدير" - كه در مقدمه جلد اول، چاپ دوم، چاپ شده است - مى گويد:

از خداوند مسئلت مى كنم كه بركه آب زلال شما را (غدير در عربى به معناى گودال آب است) سببِ صلح و صفا ميان دو برادر شيعه و سنى قراردهد، كه دست به دست هم داده، بناى امت اسلامى را بسازند.

عادل غضبان، مدير مجله مصرى " الكتاب" در مقدمه جلد سوم مى گويد:

اين كتاب، منطق شيعه را روشن مى كند. اهل سنت مى توانند به وسيله اين كتاب، شيعه را به طور صحيح بشناسند. شناسايىِ صحيحِ شيعه، سبب مى شود كه آراى شيعه و سنى به يكديگر نزديك شود و مجموعاً صف واحدى تشكيل دهند.

دكتر محمد غَلاب، استاد فلسفه در دانشكده اصول دين جامع الازهر، در تقريظى كه بر " الغدير" نوشته و در مقدمه جلد چهارم چاپ شده است، مى گويد:

كتاب شما، در وقت بسيار مناسبى به دستم رسيد؛ زيرا اكنون مشغول جمع آورى و تأليف كتابى درباره زندگى مسلمين از جوانب مختلف هستم. لهذا خيلى مايلم كه اطلاعات صحيحى درباره شيعه اماميه داشته باشم. كتاب شما به من كمك خواهد كرد و من، ديگر مانند ديگران درباره شيعه اشتباه نخواهم كرد.

دكتر عبدالرحمان كيالى حلبى، در تقريظ خود كه در مقدمه جلد چهارم " الغدير "چاپ شده، پس از اشاره به انحطاط مسلمين در عصر حاضر و عوامل نجات بخش مسلمانان، و پس از اشاره به اين كه شناختِ صحيح وصى پيغمبر اكرم (ص) ، يكى از آن عوامل است، مى گويد:

كتاب الغدير و محتواى غنى آن، چيزى است كه سزاوار است هر مسلمانى از آن آگاهى يابد، تا دانسته شود چگونه مورخان كوتاهى كرده اند و حقيقت كجا است. ما به اين وسيله، بايد گذشته را جبران كنيم و با كوشش در راه اتحاد مسلمين، به اجر و ثواب نايل گرديم.

آرى، آن بود وجهه نظر علامه امينى درباره مسئله مهم اجتماعىِ عصر ما، و اين است بازتاب نيكوى آن در جهان اسلام.

ص: 32

اين دانشمندان از كشورهاى مختلف آسيا، اروپا و آفريقا بوده، از چهره هاى برجسته علمى و سياسىِ قاهره، حلب، يمن، اردن، نجف، بغداد، لندن، بيروت، قم، بصره، هند، كاظمين، تهران، كرمانشاه، كربلا و دمشق مى باشند؛ مردانى چون: سيدمحسن حكيم، سيد عبدالهادى شيرازى، شيخ محمدرضا آل ياسين، سيد صدرالدين صدر، سيد محمد حجت كوه كمرى، سيد شرف الدين عامِلى (مراجع بزرگِ عراق و ايران و لبنان) ، سيد محمد صدر كاظمى (نخست وزير عراق) ، سيد عبدالمهدى منتفكى (وزير معارف عراق) ، دكتر محمد غلاب (استاد فلسفه در دانشگاه الازهر مصر) ، شيخ محمدسعيد عرفى سورى (مفتى دير زور و عضو مجمع اللغة العربيه دمشق) ، شيخ محمدسعيد دحدوح (امام جمعه حلب) ، شيخ محمد تيسير مخزومى (امام جماعت و خطيب دمشق) ، شيخ محمدتقى فلسفى (واعظ مشهور ايران) ، محمد عبدالغنى حسن (اديب و شاعر قاهره) ، محمد نجيب زهرالدين عاملى (استاد دانشگاه بيروت) ، علاءالدين خروفه (حاكم شرع عراق) ، يوسف اسعد داغر (نويسنده مسيحى لبنانى) ، بولس سلامه (قاضى و شاعر مسيحى لبنانى) ، المتوكل على اللَّه يحيى بن محمد (امام يمن) ، ملك فاروق اول (پادشاه مصر) و ملك حسين. (پادشاه فقيد اردن)

هدف امينى از گردآورى و چاپ تقريظِ شاهان و وزيرانِ يادشده، در ابتداى الغدير، شكستن جو شديد اختناق آميزى بود كه در برخى از كشورهاى عربى در قبال الغدير وجود داشت و مانع پخش اين كتاب در بين جامعه كتاب خوان و نسل تحصيل كرده اهل سنت مى شد. درجِ تقريظِ امثال ملك فاروق، كه در عُرف اهل سنت، به مثابه «اولواالأمر» شناخته مى شد، در الغدير، حكم جواز و مشروعيت خريد، فروش و پخش آن را در بين اهل سنت داشت و فرصت خوبى پديد مى آورد كه توده هاى ناآشنا با منطق تشيع، به مطالعه اين كتاب پرداخته، از طريق آن با مبانى و اصولِ محكمِ مذهب اهل بيت (ع) آشنا شوند.

تقريظهاى الغدير، جمعاً بالغ بر 87 نمونه مى شود كه 62 نمونه آن به نثر و بقيه به شعر ايراد شده است. امينى تقريظهاى منثور را در ابتداى مجلدات الغدير و تقريظهاى منظوم را در پايان آن ها آورده است. (1) اين تفريظها، نشان تأثير وسيع و شگرف الغدير بر ذهن و دل متفكران جهان اسلام، و نمودارِ توفيق چشمگير امينى در كارِ كارستانى است كه با عشق و صبورى به سامان رسانده است. سخن پاره اى از آنان را درباره توفيق امينى در تصحيح ذهنيت ايشان در قبال تشيع، در فصل پيشين خوانديم. اينك به تفصيل اسامى صاحبان تقريظ را مى آوريم:

ص: 34

جلد 8، شيخ محمدرضا آل ياسين، نجف؛ سيد محمد صدر، بغداد؛ سيد عبدالمهدى منتفكى، بغداد؛ محمد عبدالغنى حسن، قاهره؛ محمدسعيد دحدوح، حلب.

جلد 9، سيد حسين موسوى حمامى، نجف؛ سيد حسين موسوى، خرنابات (هند) ؛ حيدرقلى سردار كابلى، كرمانشاه؛ نجيب زهر الدين عاملى، بيروت؛ عباس دواح زبيدى، كميت.

جلد 10، آيت اللَّه سيد صدرالدين صدر، قم؛ شيخ مرتضى آل ياسين كاظمى نجفى، نجف؛ سيد محمد شيرازى، كربلا؛ حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى، نجف؛ سيد نورالدين موسوى جزايرى، كربلا؛ سيد جلال الدين موسوى طاهرى، قم؛ شيخ موسى بن هادى مرندى، نجف.

جلد 11، سيد على فانى اصفهانى، نجف؛ سيد محمدعلى قاضى طباطبايى، قم؛ علاءالدين خروفه، قاهره؛ محمد تيسير مخزومى، دمشق؛ يوسف اسعد داغر، بيروت.

گستره پژوهش و تحقيق امينى در مباحث و موضوعات اساسى الغدير، كه طى آن به چالش علمى با مخالفان برخاسته و نزاع 1400 ساله را «فصل الخطاب»ى شايسته آورده است، حقيقتاً بهت آور است؛ مثلاً نامه منظوم اميرالمؤمنين به معاويه را - كه ضمن آن، به وصايت امير از سوى پيامبر در غدير، تصريح شده و از دلايلى است كه امينى براى اثبات مفهومِ راستينِ واژه «مولى» در خطبه نبوى (سرپرستى امت) اقامه مى كند، علاوه بر يازده مأخذ مهم شيعى، از طريق 26 تن از دانشمندانِ بنامِ تسنن نقل مى كند، كه در ميان آنان چهره هايى چون ياقوت حموى، ابن جوزى، ابن كثير، ابن صباغ مالكى و ابن حجر، شهرتى شايان دارند؛ (1) يا شعر حَسان بن ثابت (ملك الشعراى پيامبر) را در گزارش واقعه غدير، از 38 مأخذ معتبر و مشهور سنى نقل مى كند كه دوازده نمونه آن از منابع كهن سنى و 26 نمونه آن از متون قديمىِ شيعى است. (2) ديگر اشعارِ حَسان را نيز در فضايل مولا به نحو مستوفى ذكر كرده و در ذيل هر كدام، به تفصيل نكات و اشارات تاريخى و قرآنىِ فراوانِ آن را توضيح داده و در خاتمه، مشروح زندگانىِ وى را آورده است. (3).

ص: 38

ترازوى منطق مى سنجد، آن گاه به عيان ثابت مى كند كه كدام كفه سنگين تر است. شايد هر بى طرفى كه نگاهى زودگذرا به صفحه هاى كتاب وى بيفكند - به ويژه بخشى كه به سلسله هاى وَضاعين (حديث سازان) و موضوعات (احاديث ساختگى) اختصاص يافته است - بدين حقيقت پى برد كه امينى، محققى امين است و در برگزيدن و استنباط آرا و عقايد خويش، از دقيق ترين شيوه هاى تحقيقِ منزهِ صحيح، پيروى كرده است.» (1).

امينى، خود به دست هاى دسيسه گر در تاريخ و نقش تخريبى آنان در تحريف واقعيات و انحراف نسل ها از مسير حقيقت، نيك توجه داشت و به نقد جدى و اصولى نگارش ها و گزارش هاى تاريخى معتقد بود. (2) شدت اهتمام او را به حفظ امانت در گزارش تاريخ، مى توان از سفارش وى به فرزندش دريافت: «... در تأليف و قلم، پيوسته امانت را رعايت كند. هرچه نقل مى كند، عين نوشته باشد؛ حتى اگر على (ع) را »كرم اللَّه وجهَه« نوشته اند، عيناً همان طور نقل كند و در تاريخ و منابع، خيانت نكند و در راه تأليف، خود را براى گرسنگى و دربه درى و چوب خوردن آماده گرداند و اگر نمى تواند، وارد گود نشود و كنار رود.» (3).

ص: 41

- نقد خدشه ابن تيميه بر حديث غدير. )همان، ج 1، ص 247 - 270(

- نقد خدشه ابن كثير به حديث غدير. )همان، ج 1، ص 405 - 411(

- نقد و بررسى تحريف حديث يوم الدار در تفسير محمد بن جرير طبرى، تاريخ ابن كثير دمشقى و حياة محمد )ص( نوشته محمد هيكل، وزير فرهنگ اسبق مصر. )همان، ج 2، ص 206 - 207 و 287 - 290(

- رد افتراى دكتر طه حسين مصرى به شيعه. )همان، ج 2، ص 252(

- نقد كتاب حياة محمد )ص( نوشته محمد حسنين هيكل. )همان، ج 3، ص 10 - 26(

نقد و بررسى اشتباهات و افترائات پاره اى از نويسندگان: ابن عبدربه اندلسى در العقدالفريد؛ ابوحسين عبدالرحيم خياط معتزلى در الانتصار؛ ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادى در الفَرق بين الفِرَق؛ ابن حزم ظاهرى اندلسى در الفصل فى المِلَل و النِحَل؛ ابوالفتح محمد بن عبدالكريم شهرستانى در المِلَل والنِحَل؛ ابن تيميه حرانى حنبلى در منهاج السنه؛ ابن كثير دمشقى در البداية والنهايه؛ شيخ محمد خضرى در محاضرات تاريخ الامم الاسلاميه؛ سيد محمد رشيد رضا صاحب المنار در السنة و الشيعه؛ عبداللَّه على قصيمى مقيم قاهره در بين الاسلام والوَثَنيه؛ احمد امين مصرى در كتاب هاى فجر الاسلام و ضحى الاسلام و ظهر الاسلام؛ محمدثابت مصرى در الجولة فى ربوع الشرق الادنى؛ موسى جاراللَّه در الوشيعة فى نقد عقائدالشيعه؛ م. رونلدسن در عقيدةالشيعه. )همان، ج 3، ص 78 - 333(

- نقد اظهارات امير شكيب ارسلان. )همان، ج 3، ص 289(

- رد افتراى عبداللَّه قصيمى به شيعه. )همان، ج 5، ص 49-51(

- بررسى و نقد كارنامه دروغ پردازان و حديث سازان و فضيلت تراشان )سلسلة الكذابين و الوضاعين و...( در تاريخ اسلام، و فضايل ساختگى آنان در حق ابوحنيفه و.... )همان، ج 5، ص 209 - 378(

ص: 43

- نقد اظهارات ابن تيميه و عبداللَّه قصيمى در خدشه به جواز زيارت قبور پاكان. )همان، ج 5، ص 86 به بعد(

- نقد و دفع شبهه عبداللَّه قصيمى در كتاب الصراع درباره جواز درخواست حاجت از خداوند »به حق انبيا و صالحين.« )همان، ج 7، ص 303 - 305(

- بررسىِ احاديث ساختگىِ غلوآميز و داستان هاى جعلىِ خرافى در كتب اهل سنت راجع به خلفاى سه گانه. )همان، ج 7، ص 237 - 329 و ج 8، ص 30 - 97 و ج 9، ص 289 - 396 و ج 10، ص 3 به بعد(

- نقد تحريف ها و شبهات تاريخى درباره حضرت اباذر، صحابى بزرگ و مجاهد پيامبر، در كتاب بلاذرى و طبرى و ابن اثير و ابن كثير. )همان، ج 8، ص 324 - 386(

- نقد اشتباهات، دروغ ها و جعليات تاريخى نظير افسانه عبداللَّه سبا و... در كتب مختلف اهل سنت؛ نظير الفتوحات الاسلاميه نوشته سيد احمد زينى دحلان؛ الفتنةالكبرى نوشته دكتر طه حسين؛ كتاب عثمان بن عفان نوشته صادق ابراهيم عرجون؛ انصاف عثمان نوشته محمداحمد جاد المولى بك؛ تاريخ الخلفاء نوشته عبدالوهاب نجار؛ عثمان نوشته عمرابونصر؛ تاريخ الخلفاءالراشدين )جزء سوم از كتاب احسن القصص( نوشته سيدعلى فكرى؛ و برخى از مستشرقان اروپايى، با عنوان سلسلةالموضوعات والنظر فيها. )همان، ج 9، ص 218 - 264 و ص 292 به بعد(

- نقد فضيلت هاى ساختگى در كتب اهل سنت درباره معاويه و برخى از صحابه، نظير خالد بن وليد و سعد وقاص، و سران صوفيه نظير شبلى. )همان، ج 11، ص 71 - 195(.

كس را چه زور و زهره كه مدح على كند || جبار در مناقب او گفته »هل أتى«!

و بگويد كه سعدى بزرگ، در محيط سنى عصر خويش، با لحنى قاطع، از نزولِ اين سوره در شأن مولا دم زده است و بى ترديد اگر هم وطنان سنى مذهب وى، اندكى در درستىِ اين انتساب ترديد داشتند، او به خود اجازه نمى داد كه اين گونه، به شكل »ارسال مسلم«، اين فضيلت بزرگ را در شأن على )ع( ثبت كند؟! يا كيست كه در اثباتِ حديثِ نبوىِ بوروا اولادكم بحب على؛ »پاكىِ نطفه فرزندانتان را، با آزمودنِ دوستىِ على در آنان، محك زنيد!« به كلام لغت شناسانِ بنامى چون ابن اثير در نهايه، ابن منظور در لسان العرب و زبيدى در تاج العروس، استناد كند، كه باز به شكلِ »ارسالِ مسلم«، اين عبارت را از اصحاب پيامبر نقل كرده اند: كنا نبور اولادنا بحب على؛ »ما، در زمان پيامبر، پاكىِ نطفه و طيبِ مَولِدِ فرزندانمان را با دوستىِ آنان با على، محك مى زديم« و صدها نمونه ديگر!؟.(1). براى نمونه، جنبش مشروطه، حاصل تحول فكرىِ ژرفى بود كه در ذهن و دل مردم ايران رخ داده و حقوق مردم را به مثابه مبنا و ملاك جديد »مشروعيتِ« قدرت سياسى، جايگزين »خواسته ملوكانه« ساخت؛ ديدگاهى كه شاه و دولت را تنها برگزيده و خدمت گزار خلق مى شناخت و ملت را در نقطه ثقل سياست و قدرت، به جاى شاه مى نشاند. اين كه دست ها و دسيسه ها، مانع بارورى و رشد صحيحِ اين تحول شد و حتى ديكتاتورىِ مهيبى، چون استبداد پهلوى، از درون آن سربرآورد، نكته ديگرى است كه بايد در جاى خود به ريشه يابى و كالبدشكافىِ آن پرداخت. بازتاب اين تحول را در جلوه هاى هنر دوران مشروطه، از جمله در شعر و حتى عكاسى آن دوره، به وضوح مى بينيم. شعر، از خضوع و كُرنش معمول در برابر شاهان و شاهكان، دورى گزيده و به مدح مبارزات مردم و قهرمان هاى برخاسته از متن توده - چون ستارخان - مى پردازد و عكس ها و تصويرها نيز ديگر نه جلوه گاهِ ناز و خرامِ شاهان و درباريان، بلكه تصويرگر سران جنبش و انبوه مردمى است كه به اميد تحصيل آزادى، خوش خيالانه در سفارتْ بست نشسته اند، يا سلحشورانه قطارِ فشنگ به كمر بسته و پاى در ركاب آورده اند؛ چنان كه در انقلاب اسلامى نيز اين معنا به گونه اى ديگر و با جلوه اى بسيار كوبنده تر، به وضوح در تصوير تظاهرات ميليونى مشاهده شد.

بهره ديگر هنر در ثبت وقايع تاريخى، تأثير خارق العاده آن در جان انسان ها، و ماندگارى رخدادهايى است كه در دفتر هنر به ثبت مى رسد. يك شعر يا كلامِ اديبانه، به لحاظ عمق و دامنه تأثيرگذارى، گاه همسنگ صدها نوشته و سخن اثر مى كند و از آن دو نيز ماندگارتر است. به گفته برخى از اهل نظر، هر مكتبى كه در ابلاغ پيام خويش، به زيور هنر آراسته شود، جاودانگى خود را رقم زده است.

چرا رسول گرامى اسلام (ص) در آستانه نزول آيه تطهير، عبا بر روى خويش افكنده و دختر و داماد و نوه هايش نيز همراه او در زير عبا جاى مى گيرند و آن گاه فرشته وحى - به اجابت دعاى آنان - از آسمان فرود مى آيد و پيام ماندگار حق را ابلاغ مى كند كه اِنّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذهِبَ عَنكُم الرِّجسَ اَهلَ البَيْتِ و يُطَهِّرَكُم تَطهِيراً؟ (1).

آيا نمى شد آيه تطهير، در حالت عادى بر پيامبر فرود آيد؟ بلى، مى شد؛ اما ديگر بُردِ احساسى و تبليغى پيشين (صورتِ اجتماع اهل بيت )ع( در زير عبا) را نداشت؛ چه، حوادثى بيش تر در ذهن انسان ها مى ماند كه در حالتى غير معمول رخ دهد و به ويژه با شگرد مدبرانه هنرى همراه باشد.

درباره نزول آيه تطهير توان گفت كه تقدير الهى بر اين بود كه عصمتِ آل اللَّه از هرگونه جهل و خطا - به رغمِ كتمان و تحريفِ دشمان حقيقت - جاودانه در يادها باقى بماند؛ براى اين منظور، ناگزير بايستى نزول آيه تطهير در شأن آن بزرگواران، با تمهيداتى ظريف همراه باشد و نام و ياد اين حادثه عظيم - به مثابه دژ و حفاظ پيام آن - در ذهن ها جاودان ماند. صحنه نه چندان معمولى پناه گرفتنِ آل اللَّه در زير عبا، به هنگام نزول وحى - كه عنصر «عبا» در آن نقشى محورى دارد - همان عامل «توجه انگيز» ى است كه كليت ماجرا و پيام آن را در كانونِ دقت و توجه مسلمانان مى نشاند و از آن پس، تا زمانى كه نام و يادِ «آل عبا» در خاطره ها زنده است، پيام آن (عصمت و طهارت آل اللَّه) نيز زنده و پابرجا خواهد بود. پيامبر براى ماندگارىِ بيش تر آن پيام حيات بخش، گام بلند ديگرى برداشت و در واپسين ماه هاى حيات مبارك خود، هر روز صبح به درِ خانه على و زهرا (ع) مى آمد و با صدايى بلند، چندان كه همگان بشنوند، بر آنان، در مقام «اهل البيت»، سلام مى گفت و بعد آيه تطهير را خطاب به ايشان باز مى خواند.

در پيكار سرنوشت ساز خيبر نيز، نخست آنان كه پس از پيامبر )به نيروى شمشير( بر مسند جانشينى او تكيه زدند، مأمور جنگ با افسر يهود مى شوند و آن گاه زمانى كه شكست خورده از عرصه نبرد بر مى گردند، پيامبر مى فرمايد: »اينك، درفش پيكار را به دست كسى مى دهم كه خدا و رسولش ]او را[ دوست مى دارند« و در پى اين گفته، به دنبال على )ع( مى فرستد....

در تابستان هر سال، علامه امينى معمولاً از نجف اشرف به ايران مى آمدند و چندماهى در تهران و شهرهاى ديگر اقامت مى فرمودند. در يكى از آن مسافرت ها كه در مشهد مقدس سخنرانى داشتند، پس از اتمام گفتار پرشور و روح پرور ايشان، يكى از مداحان مشهد، به عنوان توسل به حضرت ابوالفضل يكى از اشعار مرا كه زبان حال آن حضرت در شب عاشورا خطاب به حضرت امام حسين (ع) بود، با لحن دلنشينى پاى منبر شروع به خواندن مى كند. علامه امينى - كه حال عزادارى او در مجالس توسل، كم نظير بود و يك گيرانه كوچك و يك شعر ساده ولى عاشقانه، كافى بود كه آتش شوق و حسرت را در قلب پرمهر آن عاشق دلسوخته خاندان رسالت شعله ور سازد - اين بار نيز بى خود از خود، در حالى كه اشك از چشمانش مى ريخت، به اطرافيان خود مى فرمايند: «من بايد ملاقاتى با شاعر اين اشعار داشته باشم.» و مطلع آن شعر اين است:

دوست دارم شمع باشم، تا كه خود تنها بسوزم بر سر بالينت امشب، از غم فردا بسوزم

نخستين ملاقات من با علامه امينى، مقدمه كسب فيض بى شمارى شد كه بعدها هروقت به ايران مى آمدند، در مجالس پربركت صبح هاى جمعه آن عالم بزرگوار نصيبم گرديد و من بهره بى پايانى كه سال ها از مصاحبت ايشان بردم، در حقيقت صله بسيار گران بهايى بود كه حضرت ابوالفضل از راه فضل و كرم، به اين شعر ناقابل و ناچيز عنايت فرمودند و به طور يقين مى توانم گفت: اگر پرتوى از انوار مقدس عترت و قرآن در صفحات دو جلد ديوانم، زينت بخش اشعار بى مقدار من شده است، از تابش ماه جهان تاب آسمان عشق و ادب، حضرت قمر بنى هاشم ابوالفضل العباس است، كه بازتاب آن از قلب پرمهر و صفاى علامه امينى و از مسير طبع من، به صورت شعر، تجسم يافته است. هنگام شنيدن اشعار مذهبى، نسبت به هر دو بعد عقيدتى و ادبى، بسيار دقيق و نكته سنج بود. در يكى از مجالس صبح جمعه كه در منزل ايشان برپا بود، يكى از شعراى بزرگ - خدايش رحمت كند - قصيده اى در مدح على (ع) قرائت مى كرد. در ضمن خواندن اشعار، كلمه خانقاه را در شعر آورده بود. علامه امينى فرمود: «در اسلام، خانقاه نداريم، و نام عبادتگاه رسمى هر مسلمان مسجد است.»

علامه امينى در تشويق شعراى مذهبى - با تأسى به ائمه اطهار (ع) - تا آن جا كه من سراغ دارم، در زمان ما بى نظير بود. او به من فرمود: «بايد هر هفته، شعر تازه اى در مدح يا مرثيه چهارده معصوم (ع) بگويى» و من از بركت انفاس قدسىِ ايشان، هر هفته براى قرائت در مجلس صبح جمعه ايشان، اشعار جديد مى سرودم و اين توفيق من در اثر كلمات نورانى و الهام بخش آن عالم ربانى بود. گاهى صريحاً براى سرودن اشعار، تعيين موضوع مى كردند و گاهى دستور مى دادند كه بايد فلان حديث را كه در فلان كتاب است، تا هفته ديگر به نظم درآورى. و عجيب اين است كه با وجود طبع شعر بسيار كند من، خواسته ايشان هر هفته عملى مى شد. من اقرار مى كنم كه اكنون هرگز نمى توانم نظير آن اشعار را در آن مدت كوتاه بسرايم و همين، گواه قدرت روح، القاى كلام، كرامت نفس او و اتصال عجيب او به خاندان پاك رسالت است، و در حقيقت، من - به فضل خدا - مانند بلندگو، كلمات دلنشين و گفتار عاشقانه و مستدل و آتشين آن علامه بزرگ را به صورت شعر بازگو مى كردم. اينك چند نمونه از موارد بسيارى كه به دستور آن عالم ربانى در موضوع هاى مختلف شعر گفته ام:

ص: 49

1. در ميلاد حضرت سيد الشهدا (ع) با مطلع:

زين قصه كه عقل مى شود مات نقل است ز كامل الزيارات

2. در وصف سيماى مبارك حضرت امام زمان (ع) با مطلع:

گيسوى دلاويز تو، يا تاج سر است اين! شيرين لبِ دلجوى تو، يا قندِ تر است اين!

3. در مدح على (ع) با مطلع:

بيا مدح حيدر ز دشمن شنو كه تا مدح او را نخوانى غُلُو

4. شعر توحيدى با مطلع:

به خلوتگاه قبل از آفرينش كه هستِ مطلقِ واجب، خدا بود

علامه امينى مى فرمود: «يك شاعر مذهبى، بايد حتماً - علاوه بر مدايح و مراثى - از دشمن محمد و آل محمد (ص) تبرى جويد» و اضافه مى كرد كه «كلاس تبرى، بالاترين كلاس مودت است و مودت، عبارت است از دوستى با دوستان و دشمنى با دشمنان» و در اثر تأكيد مكرر اين موضوع، من شعر فدك را سرودم، با مطلع:

شد فدك بعد از پيمبر، كفر و ايمان را محك. (1).

ص: 50

راويان حديث غدير، منحصر به «صحابه» نبوده و بسيارى از «تابعين» (نسل دوم مسلمانان در صدر اسلام) نيز اين ماجرا را روايت كرده اند؛ نظير سالم بن عبداللَّه بن عمر بن خطاب، سعيد بن جُبير، طاووس بن كيسان يمانى، عامر بن سعد بن وقاص، عمر بن عبدالعزيز. شمار تابعينى كه امينى حديث غدير را از آنان نقل مى كند، بالغ بر 85 تن است. (1).

از صحابه و تابعين كه بگذريم، به شمارِ بسيارى از شخصيت ها و نام آوران اهل سنت مى رسيم كه حديث غدير را روايت كرده اند: فقيهان، محدثان، مفسران، متكلمان، مورخان، اديبان، نَحْويان، نسب شناسان، جغرافى دانان، رجاليان، فرقه پژوهان، حافظان، مُقريان، قاضيان و صوفيان (قاضى بيضاوى، خطيب بغدادى، اخطب الخطباى خوارزمى، فخر رازى، جارُاللَّه زمخشرى، محمد بن جرير طبرى، ابن اثير جَزَرى، ابن عبدربه قُرطَبى، ابن عساكر دمشقى، ابونُعَيم اصفهانى، فاضل دارقُطنى، بلاذرى، سمعانى، مَقدسى، ياقوت حموى، قاضى ابوبكر باقلانى، شمس الدين ذهبى، محمد بن عبدالكريم شهرستانى، جلال الدين سيوطى، سفيان ثورى و...) ، صاحبانِ صحاحِ شش گانه و نيز سُنَن و مسانيد (محمد بن اسماعيل بخارى و محمد بن عيسى ترمذى، ابن ماجه و نسائى، احمد بن منصور بغدادى و عثمان بن محمد عيسى، شيبانى و ابوقريش، صاحبان مسند كبير) (2) و بالاخره پيشوايان مذاهب چهارگانه اهل سنت و فرزندان آنان (محمد بن ادريس شافعى، احمد بن حنبل، و عبداللَّه بن احمد بن حنبل) شمار علماى اهل سنت نيز كه امينى در الغدير حديث غدير را از آنان روايت كرده است، به 360 تن مى رسد. (3).

ص: 52

امينى، هنگام معرفى راويان غدير، تنها به ذكر نام آنان بسنده نمى كند و بزرگى مقام و وثاقت ايشان و احياناً اعتبار همه راويان سلسله روايت آن ها را تا زمان پيامبر نيز - از ديدگاه اهل سنت و به مأخذ كتب معتبر آنان - يادآور مى شود. حتى گاه، جرح و خدشه برخى دانشمندان سنى را در اعتبار كلام راويان يادشده، طى بحثى علمى و مستند و با ارائه توثيق دانشمندانى از خود آنان، پاسخ مى گويد. (1) او كاروان راويان غدير در بين اهل سنت را تا عصر حاضر تعقيب كرده، طومار بحث را با ذكر نام متفكران برجسته اهل سنت در دو قرن اخير (همچون سيد محمود آلوسى بغدادى، عبدالفتاح عبدالمقصود) به پايان مى برد.

بحث بعدى امينى، به معرفى كسانى اختصاص دارد كه درباره ماجراى غدير، كتاب نوشته اند؛ كسانى همچون محمد بن جرير طبرى، ابن عقده، فاضل دارقُطنى بغدادى، شمس الدين ذهبى، شمس الدين جَزَرى. (2).

مناشدات و احتجاجات حضرت امير، صديقه طاهره و حسنين (ع) به حديث غدير، در موقعيت هاى گوناگون، فصل ديگرى است كه امينى در اثبات واقعيت غدير مى گشايد. (3) بررسى آيات نازل شده در روز غدير، بحث بعدىِ علامه در الغدير است: آيه تبليغ: يا ايّها الرَّسولُ بَلِّغْ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ...، آيه اكمال دين: اَلْيَوم اَكْمَلتُ لَكُم دينَكم و اَتْمَمْتُ عَليكُم نِعْمَتى و رَضيتُ لَكُم الاِسلامَ ديناً در سوره مائده و بالاخره آيات ابتداى سوره معارج: سَئَلَ سائلٌ بِعذابٍ واقعٍ...، آياتى است كه در روز غديرخم و به مناسبت اعلان خلافت اميرالمؤمنين از لسان پيامبر، فرود آمده است. امينى، با استناد به كتب اهل سنت به نحو مستوفا، شأن نزول، مفهوم و ماجراى آن را درباره غدير بررسى كرده است.

ص: 53

بحث بعد، بررسى «سند» حديث غدير، و اثبات اجماع و اتفاق علماى فريقين بر صحت و اعتبار اين حديث است. در اين بخش، امينى گواهى 43 تن از دانشمندان عامه را در تصحيح و توثيق حديث غدير، و اثبات «تواتر» آن متذكر شده است، (1) و با ذكر سخن دانشمندانى چون حافظ ابوعيسى ترمذى (متوفى 279 ق.) كه در صحيح خويش حديث غدير را «حديث حسنٌ صحيح» مى شمارد، اجماع و اتفاق فريقين بر صحت و اعتبار اين حديث را مدلل و مسلم مى سازد. (2).

اينك، وقت آن است كه امينى، محكمه اى برپا كند و مغرضان و متعصبانى را كه از سرِ عناد با خاندان پيامبر (ع) ، در حديث غدير طعن زده و آن را ضعيف شمرده اند، به محاكمه كشد، و او چنين مى كند. (3) براى نمونه پرونده ابن حزم اندلسى را، كه سَلَفِ ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب محسوب مى شود، مى گشايد و انديشه هاى خطا و اجتهادات سست او را برملا مى سازد.

پس از پايان بحث «سند» حديث غدير، نوبت به بررسى «مُفاد و دلالت» آن مى رسد. واژه راه گشا و كليدى در حديث غدير، واژه «مولى» است كه درك معناى دقيق و مناسب آن در خطبه پيامبر، پيامِ غدير را كاملاً واضح و شفاف مى سازد و بر مغلطه ها و سوء فهم ها، خط بطلان مى كشد. به ديده امينى، واژه مولى در حديث غدير، بى ترديد به معناى امامت و سرپرستى امت است. عمر و ابوبكر در تبريك به على (ع) در روز غدير، على (ع) در نامه به معاويه، و حسان بن ثابت (ملك الشعراى پيامبر) و كميت بن زيد اسدى (شاعر شهير عصر اموى) در اشعارشان، و ابوتمام طائى (اديب برجسته عرب) در كلام خويش، از واژه مولى، دقيقاً همين معنا را فهميده اند. در شعر حَسان كه، در همان روز غدير و به مناسبت اعلام خلافت امير از سوى پيامبر، سروده و هيچ يك از مسلمانانِ حاضر در غدير بر وى خرده نگرفته، بلكه آن را تلقى به قبول كرده اند، مى خوانيم:

يُناديهِمُ يَومَ الغديرِ نَبِيُّهُم بِخُمٍّ وَ اسْمِعْ بِالرَّسولِ مُنادِيا

يَقولُ: فَمَن مَولاكُم وَ وَليُّكُم؟ فَقالوا، و لَم يُبدوا هُناكَ التَّعاميا:

إِلهُكَ مَولانا و أَنتَ وَليُّنا و لَم تَرَ مِنّا فىِ الولايةِ عاصيا

فقالَ لَهُ: قُمْ يا عَلِىُّ فَإِنَّنى رَضيتُكَ مِن بَعْدى إِماماً و هاديا (4).

ص: 54

امينى همه مناقشات و شبهات را در اين زمينه، به تفصيل پاسخ گفته، در نهايت به استناد سخنان زبان شناسانى چون ابن عباس، سخاوى و فراء، و با كمك گرفتن از احاديثى كه واژه مَولى را تفسير مى كند و نيز قراين متصل و منفصلِ حالى و مقالى در حديث غدير، نتيجه مى گيرد كه «مولى» در حديث مزبور، قطعاً به معناى «اَولى بالشى ء» است؛ يعنى دارنده حق تصرف در شئون زندگى مسلمانان، و زمامدار آنان.

بحث ديگرى كه امينى - در جلد دوم الغدير - وارد آن مى شود، معرفىِ كاروانِ شاعران غدير و ذكر غديريه هاى شيوا و استوار آنان است. اين امكان وجود دارد كه كسانى - ساده لوحانه يا عوام فريبانه - در جواز و اعتبار شعر و شاعرى خدشه كنند و بنيان استدلال امينى در اين عرصه را ويران سازند. امينى، با گشودن بحثى قرآنى و روايى، با عنوان «الشعر و الشعراء» (1) ويژگى شعر سَلَفِ صالح و تفاوت آن با شعر جاهلىِ مذموم و مقولاتى چون تأثير شعر در نُفوس، و رازِ اهتمامِ پيامبر و امامان اهل بيت (ع) به ترويج شعر و شاعرانِ ملتزم، و تشويق و تحريض مردم به حفظ اشعار آنان را بر مى رسد. به نوشته امينى، بابِ تكريم و ترويج شاعران متعهد را، نخست بار، خود رسول اكرم (ص) در مدينه گشود. آن حضرت شعر مشهور عمويش ابوطالب (ع) (وَ أَبْيَضُ يُسْتَسْقَى الغمامُ بِوَجْهِهِ...) را بارها يادآورى مى كرد. در روز غدير نيز حَسان بن ثابت را فراخواند و منبرى براى او نهاد و به وى دستور داد بر فراز آن ايستاده، چكامه اش را در باره غدير، بر انبوه مسلمين برخوانَد.

در پىِ پيامبر، و به تأسى از شيوه مبارك ايشان، امامان اهل بيت (ع) نيز شاعران آرمان خواه و مبارز را به سرودن اشعار استوار در ثنا و رثاى خاندان پيامبر و بيان فجايعى كه قدرت هاى ستم گر بر آنان روا داشته بودند، ترغيب و تشويق كردند و با اهداى جايزه و صله، آنان را نواختند و همزمان، شيعيان را واداشتند كه به حفظ اشعار پرمغز آنان بپردازند؛ اين چنين شد كه شاعران بزرگى چون سيد حميرى و دعبل خزاعى پرورش يافتند و، به رغمِ ناصبيان و خليفگان جور، گوش تاريخ را از حقايقِ به عمدْ كتمان شده يا تحريف شده، پر ساختند. (2).

مجلدات دوم تا هفتم و نيز يازدهم الغدير، تماماً يا بعضاً، به معرفى شاعران غدير، بالغ بر 105 تن شاعر از عصر رسالت تا قرن 12 هجرى، و ذكر غديريه هاى ايشان مى پردازد و مؤلف در پايان جلد يازده، وعده مى دهد كه بقيه آنان را در مجلدات بعد معرفى كند.

كتاب الغدير، به مناسبت بحث، حاوىِ ده ها نكته و مبحث تاريخى، كلامى، فقهى، ادبى، لغوى و... نيز هست، كه در ذيل به آن مى پردازيم:

ص: 55

2. در بخش غديريه سيد حِميَرى (متوفى 173) ذكر 23 نمونه از چكامه هاى وِلايى او را غنيمت شمرده، پس از نقل داستان هايى در اين باره، پانزده نمونه از شروح قصيده عينيه مشهور او (لِاُمِّ عَمْروٍ بِالِّلوى مربَعُ) را بر مى شمرد. آن گاه به تفصيل به معرفىِ زمان زندگى شاعر مى پردازد و در خلال آن، مباحثى چون عظمت سيد نزد ائمه (ع) ، نگارندگانِ شرح حال او، عشق و ارادتش به آل اللَّه، راويان و حافظان شعر او، آيين سيد، سخنان رجال بزرگ شيعه و سنى در اين زمينه، برخورد شديد او با مخالفان اهل بيت، خصوصيات جسمى و اخلاقى و چيره دستى وى در دانش دين و تاريخ را به گونه اى مستوفى مطرح مى كند. در ضمن، تهمتِ دكتر طه حسين مصرى به شيعه را در اين باره كه شيعيان قائل به تناسخ اند، پاسخى استوار مى گويد. (1) در پايان نيز - به مناسبت بحث - حديث مشهور «يوم الدار» را ذكر كرده، به نقد تحريف ها و كاستى هايى مى نشيند كه در تفسير طبرى، بدايه ابن كثير و حياة محمد (ص) نوشته محمدحسنين هيكل (وزير فرهنگ اسبق مصر، چاپ دوم به بعد) ، در بخش تصريح پيامبر به وصايت و جانشينى على (ع) راه يافته است. (2).

اينك به فهرستى از مباحث جنبى الغدير اشاره مى كنيم:

ص: 57

- حديث أَنَا مَدينةُ العِلْمِ وَ عَلِىٌّ بابُها و بيان صحت و اعتبار آن، و معرفى 134 نمونه از مصادر و مآخذ آن (6/ 81-61)

- حديثِ سَلُونى قَبلَ أَن تَفقِدونى و كسانى كه پس از مولا اين ادعا را بر زبان رانده و رسوا شدند، و اعتراف خليفه ثانى به علم مولا (6/ 327-333)

- ولادت اميرالمؤمنين در كعبه، و مآخذ تاريخى و حديثى آن (6/ 27-21)

- حديث مأموريت حضرت امير براى ابلاغ آيه برائت به مشركين در مكه، و مآخذ تاريخى و حديثى آن (6/ 350-338)

- شكسته شدن بت ها در روز فتح مكه به دست حضرت امير (7/ 13-10)

- اعلميت مولا بر جميع صحابه، و شايستگى وى براى خلافت پيامبر (7/ 177-176 و 182-183 و 10/ 281-278)

- حديث عَلىٌّ مَعَ الحَقِّ و مآخذ و مصادر آن (3/ 180-176)

- على فاروق امت است، و حب وى معيار تشخيص مؤمن از منافق (3/ 188-181)

- حديث «منزلت» (يا عَلِىُّ، اَنتَ مِنّى بِمَنْزِلَةِ هارونَ مِنْ مُوسى) (3/ 201-199)

- حديث «سد الأبواب الا بابه» (پيامبر دربِ همه خانه هاى منتهى به مسجد را بست، جز دربِ خانه على )ع( را )3/ 211-201(

نهج البلاغه، و گردآورنده و حُفاظ و شارحان آن (4/ 198-186)

ج.

- حديث إنَّ اللَّهَ يَغْضِبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ و مآخذ آن (3/ 181-180)

- مالكيت حضرت زهرا (ع) بر فدك و برخورد متناقض خلفا با آن (7/ 197-194)، و ناراحتى شديد صديقه طاهره (س) از شيخين (7/ 231-226)

- حديث فاطمةُ بِضْعَةٌ مِنّى و راويان آن و كلام بزرگان و شعر شاعران درباره آن (7/ 236-231)

ص: 59