فعلىّ مولاه. (حضرت _ ص _ اين جمله راسه بار و به گفته احمد بن حنبل، چهار بار تكرار فرمود).

سپس فرمود: اللّهمّ وال من والاه، وعاد من عاداه، وأحبّ من أحبّه، وأبغض من أبغضه، وأنصر من نصره، و أخذل من خذله، وأدر الحقّ معه حيث دار، اَلا فليبلّغ الشاهد الغائب.

هنوز جمعيت پراكنده نشده بود كه آيه نازل گشت: اليوم أكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً. (مائده،3)

سپس مردم به على بن ابى طالب(ع) تهنيت گفته و با او به عنوان امام و پيشواى امت اسلامى، بيعت كردند و نخستين كسان ابوبكر و عمر بودند.(1)

چنانكه ملاحظه شد، خداوند سبحان فرمان ابلاغ را هنگامى صادر فرمود كه جمعيت زيادى از مسلمانانِ آن عصر، دور هم گرد آمده بودند. رسول اسلام(ص) نيز دستور داد: حاضران، داستان غدير را به غايبان اعلام كنند، تا حديث غديرخم نشر و گسترش يابد. همچنين خداوند آياتى در اين باره نازل فرمود، تا واقعه غدير در هر عصر و زمان در دل مسلمانان زنده بماند.(2)

امامان معصوم(ع)، نيز همواره به اين واقعه مهم استدلال مى كردند و پس از آنان، علما و بزرگان دين در بزرگداشت اين واقعه مهم كوشيده اند. و جالب اينكه جمع زيادى از دانشمندان اهل سنّت واقعه غدير را در آثار و نوشته هاى خود منعكس نموده،و گروهى از آنان، تأليفات مستقلى در اين باره از خود بر جاى نهاده اند.

تاريخ نشان مى دهد، نخستين بار در همان روز غدير درباره اين حادثه وفضايل اميرالمؤمنين(ع) بحث و گفتگو شده است. حسان بن ثابت انصارى اولين كسى است كه درباره ولايت

ص: 2

امام على بن ابى طالب (ع) شعر سروده،و آن را در محضر رسول خدا(ص) و در اجتماع با شكوه روز غدير خوانده است.(1)

و از آن تاريخ تا كنون همواره غدير شناسى ادامه يافته و از روند تكاملى نيز برخوردار بوده است. و همواره اين حديث در آثار، ثبت و ضبط مى شده است. در سالهاى پايانى سده سوم هجرى قمرى، ابن جرير طبرى» كتاب الولاية فى طرق حديث الغدير» را درباره حديث غدير تأليف نموده است.

در قرن چهارم ابن عقده» (الولاية فى طرق حديث الغدير)، ابوبكر تميمى جعابى» (من روى حديث غديرخم)، ابن انبارى واسطى» (طرق حديث الغدير)، ابو غالب احمد بن محمّد زرارى» (جزء فى خطبة الغدير)، ابوالفضل محمّد بن عبد اللّه شيبانى» (من روى حديث غدير خم)، حافظ دارقطنى» (جزء فى طرق حديث الغدير) و شيخ محسن بن حسين بن احمد نيشابورى» (بيان حديث الغدير)، آثار مستقلى درباره حديث غديرخم تاليف نموده اند.

در سده پنجم على بن عبدالرحمان بن عيسى عروة الجراح» (طرق خبر الولاية)، ابو عبد اللّه حسين بن عبيد اللّه غضائرى» (كتاب يوم الغدير)، حافظ ابو سعيد مسعود بن ناصر بن ابى زيد سجستانى» (الدراية فى حديث الولاية)، و ابوالفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى» (عدة البصير فى حج يوم الغدير)، درباره حديث غدير، آثارى تأليف كرده اند.

در سده ششم على بن بلال» (حديث الغدير)، شيخ منصور اللائى رازى» (حديث الغدير) و شيخ على بن حسن طاطرىّ» (كتاب الولاية؛ فضائل اميرالمؤمنين _ ع _ )،آثار مستقلى درباره حديث غدير تأليف كرده اند.

در قرن هفتم ابوالقاسم عبيداللّه بن عبداللّه حسكانىّ» (دعاة الهداة الى اداء حقّ المولاة)

ص: 3

و در قرن هشتم شمس الدين محمّد بن احمد ذهبى» (طرق حديث الولاية) و در قرن نهم شمس الدين محمّد بن محمّد جزرى دمشقى» (أسنى المطالب فى مناقب على بن ابى طالب)، آثار ويژه اى درباره حديث غدير تأليف نموده اند.(1)

غدير پژوهى، همچنان ادامه يافت تا در سده سيزدهم هجرى قمرى، بزرگمردى از فرزندان و پيروان اميرالمؤمنين(ع) علامه مير حامد حسين موسوى هندى» (م1306ه_.ق) با پديد آوردن اثر ارزشمند عبقات الأنوار»، تحوّل علمى و تازه اى در مورد حديث غدير ايجاد كرد. اين دانشمند نامى، اين كتاب بزرگ را به بررسى طرق حديث غدير، تواتر آن و مفاد آن اختصاص داد.

وى، مجموعه تحقيقات و پژوهشهاى خود را براساس منابع و آثار معتبر اهل سنّت، مستند ساخت و اين امر موجب شد تا كتابش نزد پيروان مذاهب اهل سنّت نيز مقبول واقع شود. اثر ارزشمند ميرحامد حسين، برجسته ترين اثرى بود كه تا آن روز، در زمينه غديرشناسى به انجام رسيده بود.

پس از ميرحامد حسين» مباحث غديرشناسى، پرخروشتر از گذشته ادامه يافت و آثار مهمى پديد آمد، تا آنكه مادر روزگار، محققِ فرزانه، دانشمند نامدار تشيع، علامه شيخ عبدالحسين امينى» را بدنيا آورد. او از مردان صالح و از پيروان راستين اميرالمؤمنين(ع) بود و بدون ترديد، اثر جاودانه اش الغدير فى الكتاب والسنّة والأدب، برجسته ترين، مستدل ترين، و پرمحتواترين و جامع ترين اثرى است كه تا كنون درباره حديث غدير و نيز زندگانى و فضايل اميرالمؤمنين(ع) پديد آمده و به گونه اى ابتكارى به جهان علم و دين عرضه شده است.

اكنون در اين نوشتار برآنيم تا گزارشى اجمالى از الغدير» علامه

ص: 4

امينى،به ارادتمندان مولاى متقيان(ع) تقديم كنيم و پيشاپيش، به نواقص و كاستى هاى آن معترفيم.

الفبا نام مى برد. وى اين دسته را از ابو راشد حُبرانى» آغاز، و به ابو نجيح يسار ثقفى» پايان داده است.(1)

دسته سوم: در اين قسمت، مؤلف از آغاز سده دوم تا سالهاى پايانى سده چهاردهم هجرى قمرى به جستجوى راويان حديث غدير پرداخته، و سيصدوشصت دانشمند برجسته اهل سنّت را كه حديث غدير را در كتابهاى خود ثبت يا كتابى مستقل در اين باره تأليف كرده اند (اعم از ائمه حديث، تاريخ، تفسير و كلام) به ترتيبِ عصر و زمانِ هر يك و با ذكر تاريخ وفات آنان، نام مى برد.

صاحب الغدير»، اين گروه را با نام ابن دينار جمحى مكى» (م115ه_.ق) آغاز نموده، و به حافظ مجتهد شهاب الدين ابوالفيض، احمد بن محمّد بن صديق» پايان داده است. شمارى از اين دسته عبارتند از:

1_ ابوعبداللّه محمّد بن ادريس شافعى (م204ه_.ق)، امام شافعيه،

2_ ابوعبداللّه احمد بن حنبل شيبانى (م241ه_.ق)، پيشواى حنبليان،

3_ حافظ ابوعبداللّه محمّد بن اسماعيل بخارى(م256ه_.ق)، مؤلف صحيح بخارى»،

4_ حافظ ابوعبداللّه ابن ماجه(م271ه_.ق) صاحب سنن ابن ماجه»،

5_ ابومحمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتيبه دينورى (م276ه_.ق).(2)

نكته جالب توجه آنكه، داستان غديرخم از جمله حقايق مسلّم و غير قابل ترديد است كه به حدّ اجماع امّت اسلامى، از تشيع و تسنن رسيده است، و بارها مورد احتجاج و سوگند قرار گرفته است. اين حقيقت موجب شده تا مخالفان غدير، در برابر سند حديث غدير سر تسليم فرود آورند و به ناچار به آن تن دهند و چون نتوانسته اند در سند آن خدشه اى وارد سازند، در دلالت آن به چون و چرا پرداخته اند؛ اما

ص: 6

منطق نيرومند و بيان صريح، فصيح و قلم دقيقِ مؤلفِ آزموده و زبردست الغدير»، باب هر گونه چون و چرا را بر روى آنان بسته و راهى جز تسليم در برابر مفاد حديث غدير، فرا روى آنان باقى نگذارده است.

كتابهاى تأليف شده درباره حديث غدير

مؤلف ارجمند، در ذيل عنوان فوق، از بيست و شش دانشمند فريقين نام برده است كه در فاصله قرن سوم تا قرن چهاردهم هجرى آثار مخصوصى درباره حديث غديرخم تأليف نموده اند. و ى سپس آثار آنان را به اجمال، مورد بررسى قرار مى دهد.(1)

23 ه_.ق

حضرت (ع) در اين مناشده، كه آن را در جمع اعضاى شورا و با هدف اثبات حقّ خود انجام داد، بخشى از فضايل و امتيازات خويش را برشمرد و فرمود: من به طور مؤكّد به چيزى بر شما احتجاج و استدلال خواهم نمود كه هيچ فرد عرب و غير عربى از شما نتواند آن را دگرگون نمايد».

سپس فرمود: همه شما را سوگند مى دهم به خدا، آيا در ميان شما كسى هست كه پيش از من به وحدانيّت خدا ايمان آورده باشد؟» همگى گفتند: نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا در ميان شما كسى هست كه برادرى چون جعفر طيّار داشته باشد كه در بهشت با فرشتگان پرواز مى كند؟» همگى گفتند: به خدا سوگند، نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا در ميان شما غير از من كسى هست كه عمويى چون عموى من حمزه داشته باشد كه شير خدا و شير رسول خدا(ص) و سرور شهيدان است؟» گفتند: به خدا سوگند، نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا در ميان شما جز من كسى هست كه همسرى چون همسر من، فاطمه دختر محمّد(ص) داشته باشد، كه بانوى زنان اهل بهشت است؟» گفتند: به خدا سوگند، نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا در ميان شما جز من كسى هست كه دو سبط، مانند دو سبط من، حسن و حسين داشته باشد كه آقا و سرور جوانان اهل بهشت مى باشند؟» گفتند: به خدا قسم، نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم،آيا در ميان شما جز

ص: 8

من كسى هست كه چندين بار با رسول خدا(ص) نجوا كرده باشد و پيش از هر نجوا، صدقه داده باشد؟» گفتند: به خدا قسم، نه.

فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا در ميان شما جز من كسى هست كه رسول خدا(ص) درباره او فرموده باشد: مَن كنت مولاه فعلى مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، وانصر من نصره ليبلغ الشاهد الغائب؟» گفتند: به خدا قسم، نه.(1)

و شگفتا كه اعضاى شورا، در تمام موارد ياد شده، همگى سخن حضرت را تصديق كردند، با اين حال، صاحب اين فضايل را ناديده گرفتند و به كس ديگرى رأى دادند!

ولايت اميرالمؤمنين(ع) را اعلان فرمود، نازل شده است. مؤلف محترم الغدير» اين حقيقت را از شانزده تن از دانشمندان برجسته اهل سنّت نيز نقل كرده اند، كه از آن جمله اند: حافظ ابونعيم، خطيب بغدادى، ابن عساكر، جلال الدين سيوطى و… .(1)

3_ آيه عذاب واقع: سئل سائل بعذاب واقع… (معارج، 1_3).

اين آيه نيز از جمله آياتى است كه پس از نص غدير، درباره ولايت اميرالمؤمنين(ع) نازل گشته است.

علاّمه امينى اين مطلب را از بيست و نه دانشمند از اهل سنّت، كه وثاقت آنان مورد قبول است، نقل نموده اند. شمارى از آنان عبارتند از: قرطبى، سبط ابن جوزى، ثعلبى، شيخ محمّد عبده، و… .(2)

مؤلف دانشمند، ضمن بحث در آيات پيشگفته، به نقد اتهاماتى كه برخى، جاهلانه و يا مغرضانه به شيعه نسبت داده اند، پرداخته و به آن پاسخ گفته و حقيقت امر را روشن ساخته است. از جمله: نقدى بر قرطبى» و قسطلانى» در ذيل آيه تبليغ»؛ نقدى بر سيوطى» و آلوسى» در ذيل آيه اكمال دين»؛ نقدى بر ابن تيميه» در ذيل آيه عذاب واقع».

از صميم قلب با على(ع) عهد و پيمان بندند، و اولاد و اهل بيت خويش را نيز بدان ملزم كنند. و فرمود كه بر على(ع) سلام كنند و بر ولايت و اميرى او بر مؤمنان، تصريح كنند.

مردم نيز فرمان بردند، و نخستين كسانى كه با پيامبر(ص) و على بن ابى طالب(ع) دست دادند و تهنيت گفتند، ابوبكر، عمر، عثمان، طلحه و زبير بودند.(1)

سپس مؤلف داستان بيعت شيخين (ابوبكر و عمر) با على(ع) را، از شصت تن از دانشمندان طراز اول اهل سنّت نقل نموده، و سلسله ناقلان اين داستان را به جمعى از صحابه رسول خدا(ص) منتهى ساخته است، كه از آن جمله اند: عبداللّه بن عباس، ابوهريره، براء بن عاذب و… .(2)

زيادى نيز، آن را در كتابهاى خود نقل كرده اند.

بدين ترتيب، مؤلف نشان داده اند كه هرگز حديثى به اين مرتبه از ثبوت، يقين و تواتر نرسيده است، تا بدان جا كه تعدادى از دانشمندان اهل سنّت، از جمله شمس الدين جزرى» رساله مستقلى در اثبات تواتر اين حديث تأليف نموده است.(1)

وى، آنگاه نظر ابن حزم» را درباره قاتل على(ع) نقل مى كند كه مى گويد: ابن ملجم، على(ع) را در حال تأويل و اجتهاد كشت و چنين قتلى قصاص ندارد، بلكه ابن ملجم يك ثواب نيز دارد، چون او اجتهاد كرد ولى به خطا رفت!» و سپس به نقد سخن ابن حزم مى پردازد، و براساس كتاب خدا و سنّت رسول(ص) او را در يك محكمه تاريخى، محاكمه مى كند.(2)

سخن ابن حزم» به اينجا ختم نمى شود، بلكه او ابوالغاديه» قاتل عمار ياسر را نيز مجتهد و مأجور مى داند، و معتقد است كه معاويه و عمرو عاص، نيز در جنگ با على بن ابى طالب(ع) به اجتهاد خود عمل نموده و مستوجب پاداشند!(3)

لفظ مولى» درك كرده اند و پيوسته پس از آنها، در ميان رجال شعر و ادب، تا عصر حاضر جريان داشته است. و اين وحدت تشخيص، برهانى است قاطع بر مقصود ما. جالب اينكه، خود شيخين (ابوبكر و عمر) نيز همين معنا را از لفظ مولى» فهميده بودند و چرا كه در غير اين صورت تهنيت گفتن و بيعت كردن آنان با آن حضرت(ع) معنا نداشت.

مؤلف هوشيار الغدير» در بررسىِ معناى واژه مولى»، نخست بيست و هفت مورد از معانى مولى» را ذكر مى كند و سپس بيست قرينه غير قابل خدشه و تعيين كننده ارائه مى كند كه تمامىِ آنها نشان دهنده و مؤيد آن است كه واژه مولى» در حديث غدير به معناى اولى بالشئ» است و بس و به هيچ يك از معانى ديگر نمى تواند باشد.

بنابراين، با وجود اين همه قراين اطمينان آور، جاى هيچ گونه مناقشه اى در دلالت حديث غدير باقى نمى ماند.(1)

يكى از قراين ياد شده، سخن رسول خدا(ص) در مقدمه حديث غدير است كه فرمود: ألست أولى بكم من أنفسكم؛ آيا من، از خودتان به شما سزاوارتر نيستم، و سپس فرمود: فمن كنت مولاه فعلىّ مولاه.

اين حديث را با همين ترتيب بسيارى از علماى فريقين روايت نموده اند، و صاحب الغدير» آن را از شصت و چهار تن از علما و حفاظ اهل سنّت نقل نموده است.(2)

احاديثى كه معناى مولى» را تفسير نموده است

مؤلف، سپس فصلى را با عنوان احاديثى كه معانى مولى و ولايت را تفسير نموده است»، گشوده و در آن، احاديث فراوانى نقل كرده است. كه در تمامى

ص: 13

آنها كلمه مولى» در همان معنايى استعمال شده كه پيش از اين در بحث دلالت حديث غدير» بيان شد.

جالب اينكه عده زيادى از دانشمندان اهل سنّت نيز ما را همراهى نموده و كلمه مولى» را به همان معنايى دانسته اند كه مقصود ماست و صاحب الغدير» نام چهارده تن از آنان را ذكر نموده است.(1)

همين امر باعث گرديد تا شاعران بسيارى، از مرد و زن، پروانه وار، گرداگرد شمع وجود پيامبر(ص)، حلقه زنند و عاشقانه بسرايند.

امامان معصوم(ع) نيز شعرا را گرامى مى داشتند و به پاس اشعار و سروده هاى آنان، محافل با شكوهى مى آراستند و به آنان جوايز ارزنده اى اهدا مى نمودند.(1)

چشم مى خورد.

همچنين، ايشان به تناسب بيان فضايل اهل بيت عصمت و طهارت(ع) در اشعار شعراى غدير، رواياتى كه از سوى پيامبر اكرم(ص) صادر شده و بيان كننده آن فضايل است را، با اسلوب و روش بسيار زيبايى ذكر نموده و بحثهاى تحقيقى و جامعى درباره هر يك از اين فضايل به عمل مى آورد. و بدينسان فضايل بسيارى از اهل بيت پيامبر(ص) و بخصوص شخص اميرالمؤمنين(ع) را، در اختيار خوانندگان قرار مى دهد.

ديگر عصر رسالت، حسان بن ثابت است. او نخستين شاعر غدير و از جمله كسانى است كه خود شخصاً در غديرخم حضور داشته و سخنان رسول گرامى اسلام(ص) را از نزديك شنيده و از كلمه مولى»، امامت و ولايت اميرالمؤمنين(ع) را فهميده است.(1)

وى در بخشى از اشعار خود كه در محضر رسول خدا(ص) و در اجتماع باشكوه غديرخم سروده و قرائت كرده است، چنين مى گويد:

يناديهمُ يوم الغدير نبيّهم

فقال: فمن مولاكم ونبيّكم

الهك مولانا وانت نبيّنا

فقال له: قم يا علىّ فانّنى(2)

فمن كنت مولاه فهذا وليّه

هناك دعا: اللّهمّ وال وليَّه

علامه امينى، پس از حسان بن ثابت» شعراى ديگر غدير را يك به يك نام برده و نمونه هاى متعددى از غديريه هاى آنان را ذكر نموده و بررسى مى نمايد. و جالب توجه اينكه، تمامىِ اين شعرا كه آشنا به موازينِ كلام عرب و صاحب نظر بوده اند، از كلمه مولى» در حديث غدير، امامت و ولايت على(ع) را فهميده اند.

در پايان، يك بار ديگر يادآور مى شوم كه هدف اين نوشتار گزارش مختصرى از كتاب عظيم الغدير فى الكتاب والسنة والأدب»، آن هم بخشهايى كه مستقيماً به مسئله غديرخم مربوط مى شود، بوده است والاّ اين اثر بزرگ، مشحون از فضايل و مناقب اميرالمؤمنين(ع) و سرشار از نكات و لطايف غدير پژوهى، دين شناسى و نقدهاى روشن گرانه است، كه در هيچ جاى ديگرى، چنين مجموعه اى با اين خصوصيات و ويژگيها يافت نمى شود:

ص: 17