بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

مهارت هاى زندگى

سيّد مهدى خطيب

ص: 3

مهارت هاى زندگى

سيّد مهدى خطيب

پژوهشكدۀ اخلاق و روان شناسى / 26

ويراستار: مرتضى بهرامى خشنودى

صفحه آرا: على اكبرى

نمونه خوان: على نقى پارسانيا، سيّدهاشم شهرستانى

سازمان چاپ و نشر دار الحديث: قم، ميدان شهدا، ابتداى خيابان معلم، پلاك 125

تلفن: 37741650-025-37740523-025 ص. پ: 37185/4468

hadith@hadith.net

http:/www.hadith.net

ص: 4

مهارت هاى ارتباطى 40

الف - مهارت هاى آغازين 41

1. گشاده رويى 41

2. لبخند زدن 42

3. سلام كردن 43

4. دست دادن 44

5. در آغوش كشيدن 47

6. بوسيدن 48

7. تماس چشمى 50

8. وضعيّت بدنى 51

9. اعلام دوستى 52

10. خيرخواهى 52

ب - مهارت هاى پيش برنده 52

1. هنر گوش دادن 53

2. هنر سخن گفتن 56

مهارت تصميم گيرى

مقدمه 59

تصميم گيرى چيست؟ 59

سبك هاى تصميم گيرى 60

الف - سبك احساسى 60

ب - سبك تكانشى 61

ج - سبك انفعالى 61

د - سبك اجتنابى 61

ه -- سبك عقلانى 61

پيش شرطهاى تصميم گيرى عقلانى 62

ص: 6

الف - نيّت 63

ب - اراده 64

ج - دورانديشى 65

1. حزم 65

2. تدبير 66

3. تدبّر 68

4. تفكّر 68

5. عاقبت انديشى 69

د - مشورت 70

ه -- توكّل 73

تصميم گيرى منطقى يا حل مسئله 74

سه نكتۀ مهم دربارۀ حلّ مسئله 74

مراحل حلّ مسئله 76

الف - تعريف مسئله 76

ب - فهرست كردن راه حل هاى مختلف 76

ج - تعيين سود و زيان هاى هر راه حلّ و ارزيابى آن 77

د - انتخاب بهترين راه حل 77

مهارت بهره مندى از جوانى

مقدمه 79

ماهيّت جوانى 79

ويژگى هاى دورۀ جوانى 82

الف - پيوندجويى 82

ب - انعطاف پذيرى 83

ج - استقلال و انتخاب شغل 84

د - استقرار تكاليف زندگى 86

ص: 7

ه -- كاردانى و خلاقيت 86

و - پيچيدگى شناختى عاطفى 88

مهارت بهره مندى از جوانى 89

الف - خودشناسى 89

ب - غنيمت شمردن فرصت ها 89

ج - كسب دانش 90

د - دوست يابى 91

ه -- خوش خُلقى 93

و - پاك دامنى 94

ز - ازدواج 95

ح - پرورش معنويت 97

1. عبادت و طاعت خداوند 97

2. توبه و بازگشت به خداوند 100

مهارت شادى

مقدمه 103

ماهيّت شادى 105

پايدارى شادى 107

الف - شادى هاى پايدار 107

ب - شادى هاى ناپايدار 108

منابع شادى 109

الف - روابط اجتماعى 110

ب - ورزش 112

ج - بهداشت 114

د - تغذيه 116

ه -- ثروت 119

ص: 8

و - لذت ديدارى 122

ز - روابط جنسى 124

ح - سياحت و تفريح 125

ط - دانش افزايى 125

ى - شادى بخشى به ديگران 126

ك - معنويت 128

مهارت خويشتن دارى جنسى

مقدّمه 133

دو نيروى درون 134

لذت مطلوب 136

پيامدهاى نداشتن خويشتن دارى جنسى 137

الف - محروميت از سلامت روان 137

ب - محروميّت از خِرد 138

ج - محروميّت از پيشرفت 139

د - محروميّت از بصيرت 140

ه -- محروميّت از آزادى 141

مهارت هاى خويشتن دارى جنسى 142

الف - تغيير نگرش 143

ب - ايجاد فضاى ايمن 144

اصل اوّل: مديريّت ارتباط 144

يك. مديريّت روابط بيرون از خانه 145

دو. ارتباط حداقلى 146

سه. تأخير زمانى 147

چهار. تقدّم و تأخّر مكانى 147

اصل دوم: مهار محرّك ها 148

ص: 9

يك. كنترل و پايش نگاه 149

دو. پوشش مناسب 151

انواع پوشش هاى نامناسب 153

1. پوشش هاى جذّاب و تحريك كننده 153

2. پوشش هاى نازك و بدن نما 153

3. پوشش هاى چسبان 155

سه. رفتارِ باوقار 155

چهار. كنترل فكر 156

پنج. كنترل كلام 157

شش. كنترل شنوايى 158

هفت. كنترل بويايى 159

هشت. خلوت نكردن با نامحرم 160

مهارت مقابله با خشم

مقدمه 163

تعريف خشم 163

پيامدهاى خشم 165

خشم سالم و ناسالم 166

راهكارهاى مقابله با خشم 169

الف - مقابله با خشم خود 169

1. ارزيابى موقعيّت 170

2. ارزيابى سود و زيان 173

3. مهارت حلّ مسئله 177

4. تغيير وضعيت 177

5. تغيير موقعيّت 179

6. واكنش تأخيرى 181

ص: 10

7. سكوت 182

8. پاداش - تنبيه 183

9. تنش زدايى 185

10. بردبارى 186

چگونه بردبار شويم؟ 187

يك. بازى نقش 187

دو. تغافل 189

سه. شكيبايى 189

11. تخليه هيجانى 190

12. شوخ طبعى 192

13. تغذيه 194

يك. خوردن كشمش 195

دو. گوشت بلدرچين 196

سه. نوشيدن آب 197

14. معنويّت 198

يك. استعاذه 198

دو. دعا 199

سه. وضو و غسل 201

چهار. حفظ قرآن 201

ب - مقابله با خشم ديگران 202

1. مدارا 202

2. نرم خويى 203

3. لجبازى نكردن 205

4. بيان احساس 205

5. بخشايش 206

ص: 11

6. هديه دادن 208

7. تماس فيزيكى با خويشاوندان 210

نتيجه گيرى 210

مهارت مقابله با اختلافات زناشويى

مقدّمه 213

شناسايى نظام خانواده 214

الف - خُرده نظام هاى خانواده 214

ب - مرزهاى خانواده 215

ج - سلسله مراتب در نظام خانواده 216

د - مسئوليت ها و وظايف اعضاى خانواده 217

ويژگى هاى خانوادۀ كارآمد 218

الف - تعهد در برابر يكديگر 218

ب - مقابلۀ مثبت با سختى ها 219

ج - همكارى ميان اعضاى خانواده 221

د - مشخص بودن وظايف و نقش ها 223

ه -- سرمايه گذارى عاطفى 224

و - وقت گذاشتن براى يكديگر 226

ز - از خودگذشتگى اعضاى خانواده 229

ح - به كارگيرى مهارت هاى ارتباط مؤثّر 230

راهبردهاى حلّ تعارض هاى زناشويى 230

الف - هدف گزينى مجدّد ارتباط 231

ب - زمينه سازى در ايجاد تغييرات 232

ج - مديريت مقايسه و تنظيم انتظارها 236

1. مقايسۀ رو به بالا 236

2. مقايسۀ رو به پايين 238

ص: 12

3. مقايسۀ متوازن 239

د - مديريّت روابط 241

1. ارتباط با خود: الگوى ذلّت - كرامت 241

2. ارتباط با همسر: الگوى انعطاف پذيرى - كرامت 242

3. ارتباط با خويشاوندان: الگوى نفوذناپذيرى - شرافت 243

ه -- تقويت مهارت حلّ مسئله 244

و - تعيين اوقات فراغت 246

ز - تنظيم روابط جنسى 247

ح - تفكيك نقش ها 251

ط - مديريت مالى 252

ى - تقويت مهارت هاى ارتباطى 255

1. حُسن خلق 257

الف) نرم خويى 260

ب) خوش رويى 260

2. بردبارى 262

3. سازگارى 263

4. احترام 267

5. همدلى 268

يك. يادگيرىِ گوش دادن فعال 270

دو. فهميدن موارد موجود در پاسخ همدلانه 270

6. هنر گوش دادن 271

9. هنر صحبت كردن 273

مهارت مقابله با شكست

مقدمه 277

تغيير نگرش دربارۀ شكست 277

ص: 13

شناسايى سبك هاى اسنادى 279

الف - منبع اسناد (درونى - بيرونى) 280

ب - تكرار اسناد (پايدار - ناپايدار) 281

ج - زمان اسناد (كلى - اختصاصى) 281

مديريت ارزيابى ها 282

ارزيابى اوليه و ثانويه 283

الف - ارزيابى هاى منطقى 284

ب - شناسايى تحريف هاى شناختى 286

مهارت مقابله با فقدان و داغديدگى

مقدّمه 289

سوگ، داغديدگى و سوگوارى 290

مراحل سوگ 291

مقابله با فقدان و داغديدگى و بازگشت به زندگى 293

گام نخست: ارزيابى منطقى از دست دادن عزيزان 293

گام دوم: پذيرش واقعيت از دست دادن عزيزان 297

گام سوم: گذار از احساس هاى ناخوشايند 299

گام چهام: سازگارى با محيط 300

گام پنجم: دريافت حمايت هاى اجتماعى 301

گام ششم: حركت به سوى زندگى 303

مهارت مقابله با هراس از مرگ

هراس از مرگ 305

مراحل واكنش روانى در بارۀ خبر مرگ 306

راهكارهاى مقابله اى 307

الف - شناخت مرگ 307

ص: 14

ب - تغيير نگرش دربارۀ مرگ 309

1. مرگ؛ بزرگ ترين شادى مؤمنان 310

2. مرگ؛ چون گلى خوش بو 310

3. مرگ؛ آخرين درد 311

4. مرگ؛ تغيير 312

ج - پذيرش مرگ 312

د - مرگ، تهديدكنندۀ توهّم تسلّط 314

ه -- مرگ و ارضاى نياز جاودانگى 316

و - مواجهۀ فكرى با مرگ 317

ز - باورها و اعتقادات مذهبى 318

ح - حفظ روابط و مسئوليت ها 319

ط - غرقه سازى 320

ى - الگوبردارى 321

ك - مواجهه 322

ل - تن آرامى 323

مهارت نيايش

ماهيّت نيايش 325

انواع نيايش 326

محتواى نيايش 327

آداب نيايش 328

الف - آداب پيش از نيايش 328

ب - آداب آغاز نيايش 329

ج - آداب هنگام نيايش 331

د - آداب پايان دادن به نيايش 336

ه -- آداب پس از نيايش 338

ص: 15

فهرست آيات 339

فهرست روايات 343

فهرست موضوعى 365

فهرست اشخاص 369

فهرست منابع و مآخذ 373

ص: 16

سازمان بهزيستى كشور در راستاى اهداف و مأموريّت خود، تدوين اثرى در موضوع مهارت هاى زندگى را به پژوهشگاه قرآن و حديث پيشنهاد داد. درخواست اين بود كه مهارت هاى مادر (همانند مدل مهارت هاى دهگانه يا چهارگانه) در منابع اسلامى بررسى شوند؛ امّا مطالعات نخستين نشان دادند كه مطالعۀ تطبيقى و شكل يافتن شواهد اسلامى براى مهارت هاى دهگانه و مانند آن، به معناى اسلاميزه كردن مهارت هاست، نه استخراج ديدگاه اسلام در باب مهارت ها. از اين رو، نخست بايد مهارت هاى ناظر به موقعيت هاى خاصّ زندگى شناسايى و بررسى شوند و سپس در گام دوم، مهارت هاى اصلى و بنيادين، از دل اين مجموعه شناسايى گردند. بر اين اساس، طرحى با عنوان «آداب و مهارت هاى زندگى» تهيّه شد و مورد توافق طرفين قرار گرفت. هم اكنون اين اثر، نتيجۀ تحقيق در مهارت هاى اسلامى در اين موضوعات است: 1. مهارت ارتباط ميان فردى، 2. مهارت تصميم گيرى، 3. مهارت بهره مندى از جوانى، 4. مهارت شادى كردن، 5. مهارت خويشتندارى جنسى، 6. مهارت مقابله با خشم، 7. مهارت مقابله با اختلافات زناشويى، 8. مهارت مقابله با شكست، 9. مهارت مقابله با بيمارى، 10. مهارت مقابله با مشكلات سالمندى، 11. مهارت مقابله با فقدان و داغ ديدگى، 12. مهارت نيايش. اميدواريم زمينۀ بررسى مهارت هاى بنيادين نيز فراهم آيد.

در پايان بر خود لازم مى دانيم از محقّق محترم جناب حجّة الاسلام آقاى سيّد مهدى خطيب، به خاطر تلاش وافرى كه در اين زمينه داشتند، از سازمان بهزيستى كشور و دست اندركاران محترم آن در بخش هاى مختلف به خاطر اهتمام ويژه به اين طرح و حمايت از آن، همچنين از رئيس محترم مؤسّسۀ دار الحديث آية اللّه محمّدى رى شهرى، به خاطر فراهم آوردن زمينۀ انجام اين پژوهش، و نيز مجموعۀ پژوهشگران و گروه هاى پژوهشى آن مؤسّسه، قدردانى و تشكر كنيم. اميدواريم اين اثر بتواند يكايك افراد جامعه را براى داشتن يك زندگى موفّق و نورانى يارى رساند.

از عموم خوانندگان محترم و صاحب نظران درخواست مى كنيم نظرهاى اصلاحى خود را با ما در ميان بگذارند.

پژوهشكدۀ اخلاق و روان شناسى اسلامى

گروه روان شناسى اسلامى

ص: 18

و سبك هاى اسنادى(1) تجلّى مى يابند.(2)

اين ساختارها كه امروزه با عنوان «مهارت هاى زندگى» آموزش داده مى شوند، «آميزه اى از دانش ها، رفتارها، نگرش ها و ارزش ها هستند كه براى دستيابى به برخى مهارت ها و دانش عملى انجام كارها يا دستيابى به اهداف، به كار گرفته مى شوند».(3) به سخن ديگر، مهارت هاى زندگى، «توانايى انجام رفتار سازگارانه و مثبت است، به گونه اى كه افراد بتوانند با چالش ها و ضروريّات زندگى روزمرّۀ خود به گونۀ مؤثّرى مواجه شوند».(4)

هدف از آموزش مهارت هاى زندگى، افزايش توانايى هاى روانى - اجتماعى و در نهايت، پيشگيرى از ايجاد رفتارهاى آسيب رسان به سلامت روانى و ارتقاى سطح سلامت روان افراد است. مطابق با دسته بندى سازمان جهانى بهداشت، مهارت هاى زندگى، چند مهارت اصلى و اساسى را شامل مى شوند كه عبارت اند از: تصميم گيرى، حلّ مسئله، تفكّر خلّاق، تفكّر انتقادى، برقرارى ارتباط مؤثّر، برقرارى روابط بين فردى، خودآگاهى، همدلى، مقابله با هيجان ها و مقابله با استرس.(5)

در آموزه هاى دينى نيز به انسان ها سفارش شده است كه از توانمندى ها و فرصت هاى خود، بهترين استفاده را ببرند تا از طريق كسب اين فرصت ها و توانمندى ها و تبديل كردن آنها به مهارت ها، راه رسيدن به اهداف را هموارتر سازند.(6) در واقع، كسب مهارت ها، نوعى تجهيز شدن براى خودشناسى و خوديابى بيشتر است تا آدمى به سمت اهداف متعالى - كه آموزه هاى دينى تأكيد فراوانى بر آنها دارند -، حركت كند. لازم است انسان آنچه را خداوند متعال به صورت بالقوّه و بالفعل به وى بخشيده است، با نيرو و).

ص: 20

توان جسمى و روانى خويش، نگهدارى و حفظ كند و هر لحظه در صدد ارتقاى آن برآيد.(1)

آن چنان كه در الگوى ذيل نشان داده شده است، مهارت هاى زندگى به عنوان رابط ميان عوامل انگيزشى (دانش ها، نگرش ها و ارزش ها) و رفتار مثبت و سالم است (ر. ك: نمودار ذيل). در اين مسير، مهارت هاى زندگى به همراه عوامل انگيزشى و تقويت يا تغيير رفتار، موجب پديدايى رفتار مثبت و سالم مى شوند و به پيشگيرى از مشكلات روانى مى انجامند.

مهارت هاى زندگى، افراد را قادر مى سازند تا دانش ها، نگرش ها و ارزش ها را به توانمندى هاى واقعى تبديل كنند و به سخن ديگر، بدانند كه چه كارى انجام دهند و چگونه انجام دهند. مهارت هاى زندگى، توانمندى هايى هستند كه افراد را قادر مى سازند با فرض ميل به انجام يك عمل و داشتن آزادى عمل و فرصت انجام آن، به شيوه اى سالم رفتار كنند.(2) پژوهش ها نشان داده اند كه آموزش مهارت هاى زندگى، بر دو امر افزايش سلامت جسمانى و روانى مانند: اعتماد به نفس، مقابله با فشارهاى محيطى و روانى، كاهش اضطراب و افسردگى، كاهش افكار خودكشى گرايانه، كاهش افت تحصيلى، تقويت ارتباطات ميان فردى و رفتارهاى سالم و مفيد اجتماعى، كاهش سوء مصرف موادّ مخدّر و پيشگيرى از مشكلات روانى، رفتارى و اجتماعى مؤثر بوده است.(3)0.

ص: 21

از سوى ديگر، مقابله با مشكلات روانى - اجتماعى، ابعاد مختلفى دارد كه امروزه يكى از مهم ترين ابعاد آن، مقابلۀ دينى است. مقابلۀ دينى، فرآيندى پيچيده و مستمر است كه به افراد فرصت مى دهد كه با فشارهاى روانى مقابله كنند.(1) روش هاى مقابلۀ دينى مى توانند در دو مقولۀ فراگير، دسته بندى شوند: مقابلۀ دينى مثبت و مقابلۀ دينى منفى.

مقابلۀ دينى مثبت، مقابله اى است كه يك رابطۀ ايمن با خداوند و احساس اتّصال معنوى با ديگران را منعكس مى كند. راهبردهاى مقابلۀ دينى مثبت - كه شامل پيوند معنوى، ارزيابى مجدّد نيكوكارى دينى، مقابلۀ مشترك دينى، حمايت طلبى معنوى، و درخواست حمايت از روحانى يا اعضاى گروه دينى مى شوند -، با پيامدهاى مثبتى از قبيل: رشد مرتبط با اضطراب، رشد معنوى، و رضايت بيشتر از زندگى، همبستگى مثبت و با پيامدهاى منفى همچون: افسردگى، اضطراب، آشفتگى، نوميدى، و احساس گناه، همبستگى منفى دارند. در برابر، مقابلۀ دينى منفى، مقابله اى است كه يك رابطۀ ناايمن با خدا و تنش ميان اعضاى گروه دينى را نشان مى دهد. راهبردهاى مقابلۀ دينى منفى - كه شامل نارضايتى معنوى، ارزيابى هاى مجدّد خداى تنبيه گر، ارزيابى مجدّد قدرت خداوند، ارزيابى هاى مجدّد خداى شيطانى، و نارضايتى دينى ميان فردى مى شوند - با پيامدهاى منفى همچون: افسردگى، اضطراب، بى عاطفگى و نشانگان اختلال استرس پس از حادثه و صدمۀ روانى، همبستگى مثبت دارند.

افزون بر اين دسته بندى فراگير، روش هاى مقابله مى توانند شامل راهبردهاى: فعّال، منفعل و تعاملى، رويكردهاى: هيجان مدار و مسئله مدار، و قلمروهاى: شناختى، رفتارى، ميان فردى و معنوى باشند.(2) به كارگيرى روش هاى مقابلۀ دينى مثبت مى تواند ما را در غلبه بر مشكلات و مسائل روزمرّه يارى رساند.

هدف از نوشتن اين كتاب، آموزش مهارت هاى زندگى با تكيه بر آموزه هاى دينى به شيوه اى كاربردى و در قالبى جديد براى افرادى است كه ايدۀ تغيير را در سر مى پرورانند.3.

ص: 22

اين كتاب به مربّيان و مشاوران نيز كمك مى كند ديدگاه دين را در رابطه با راهكارهاى غلبه بر مشكلات زندگى بدانند و آنها را در مقام عمل به كار گيرند.

اين كتاب در يازده فصل تدوين شده است كه هر فصل به بيان يكى از مهارت هاى زندگى مى پردازد. در فصل اوّل، به مهارت هاى ارتباط ميان فردى پرداخته شده است. در فصل دوم، از مهارت تصميم گيرى سخن گفته شده است. فصل سوم، مهارت بهره مندى از جوانى را آموزش مى دهد. فصل هاى چهارم، پنجم و ششم به مهارت شادى، مهارت خويشتن دارى جنسى و مهارت مقابله با خشم مى پردازند. در فصل هاى هفتم تا يازدهم، از مهارت هاى مقابله با اختلافات زناشويى، مهارت مقابله با شكست، مهارت مقابله با فقدان و داغ ديدگى، مهارت مقابله با هراس از مرگ و مهارت نيايش، بحث مى شود.

افراد بسيارى در به فرجام رساندن اين اثر، سهيم هستند كه بر خود لازم مى دانم از كمك و همكارى همۀ آنان قدردانى كنم، بويژه از جناب حجّة الإسلام دكتر عبّاس پسنديده، رياست پژوهشكدۀ اخلاق و روان شناسى اسلامى پژوهشگاه قرآن و حديث، كه نظارت موشكافانه اى بر اين اثر داشته است.

سيّد مهدى خطيب

اسفند 1395

ص: 23

ص: 24

نارضايتى و نداشتن صلاحيّت شغلى است. در اين مهارت تلاش شده تا به راهكارهاى توان افزايى افراد در برقرارى روابط ميان فردى مؤثّر در سطوح متفاوت روابط اجتماعى اشاره شود.

اِجتَهِدُوا فى أن يكونَ زَمانُكُم أربَعَ ساعاتٍ: ساعَةٌ لِمُناجاةِ اللّهِ و ساعَةٌ لِأمرِ المَعاشِ و ساعَةٌ لمُعاشَرَةِ الإخوانِ وَ الثِّقاتِ الَّذينَ يعَرِّفُونَكُم عُيوبَكُم و يخلُصُونَ لَكُم فِى الباطِنِ و ساعَةٌ تَخْلُونَ فيها لِلَذّاتِكُم فى غَيرِ مُحَرَّمٍ.(1)

بكوشيد زمان هاى (زندگى) شما چهار قسمت باشد: زمانى براى مناجات با خدا، زمانى براى كسب و كار، زمانى براى ارتباط با برادران و افراد مورد اعتمادى كه عيب هايتان را به شما گوشزد مى كنند و در باطن خير خواه شما هستند و زمانى براى كامجويى هايتان از لذّت هاى حلال.(2)

هدف از ايجاد ارتباط در آموزه هاى دينى مواردى همچون آگاهى از ويژگى هاى درونى و شخصيّتى و آزمودن افراد، دانسته شده است. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إنَّ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ:... يخالِطُ النّاسَ كَى يعلَمَ و يناطِقُ النّاسَ كَى يفهَمَ.(3)

از خصوصيّات مؤمن، آن است كه:... با مردم مى آميزد براى آنكه بياموزد و با مردم هم سخن مى شود براى آنكه بفهمد.

كشف خصلت ها و ويژگى هاى ناآشكار ديگران به سادگى حاصل نمى شود. اما ارتباط مى تواند چنين مهمّى را برآورده سازد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

خَوافِى الأخلاقِ تَكشِفُها المُعاشَرَةُ.(4)

هم زيستى و ارتباط، خصلت هاى پنهان را آشكار مى سازد.

به سوى اصول پنج گانۀ احترام، مدارا، خوش بينى، حسن خلق و تغافل هدايت مى كنند. اكنون به بررسى اين اصول و قواعد مى پردازيم.

لَيسَ الحَكيمُ مَن لَم يدارِ مَن لايَجِدُ بُدّاً مِن مُداراتِهِ.(1)

فرزانه نيست كسى كه مدارا نكند با كسى كه با شخص مجبور به مدارا كردن با اوست.

به كار گيرى سازوكارهاى مداراى فعّالانه و نه منفعلانه، يك اصل مهمّ ارتباطى است و يارى كننده بهبود روابط انسان و سازگارى افراد با جامعه است(2). فردى را تصوّر كنيد كه به جاى مداراى با همسر، فرزند يا نزديكانش به شيوه هاى غير فعّالانه اى همچون كناره گيرى و اجتناب و حلّ نكردن مسئله مى انديشد. چنين فردى به نظر مى رسد هيچ گاه نتواند در روابط خود نقشى مؤثّر ايفا كند.

از گمان دورى كنيد؛ زيرا گمان دروغ ترين سخن است. در پى شنيدن سخنان مردم و كشف عيب آنان نباشيد.

امام على (عليه السلام) به تفسير مثبت رفتار و گفتار فرد مقابل تا جايى كه محملى براى چنين خوش بينى و خوش گمانى وجود دارد، سفارش مى كند و از بدگمانى برحذر مى دارد:

ضَعْ أمرَ أخيكَ عَلى أحسَنِهِ حَتّى يأتِيكَ مِنهُ ما يغلِبُكَ و لاتَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَت مِن أخيكَ سُوءاً و أنتَ تَجِدُ لَها فِى الخَيرِ مَحمِلاً.(1)

رفتار برادرت را به بهترين وجه آن تفسير كن تا زمانى كه كارى از او سر زند كه راه توجيه را بر تو ببندد و هيچ گاه به سخنى كه از دهان برادرت بيرون آيد، تا وقتى براى آن توجيه خوبى مى يابى، گمان بد مبَر.

خوش بين بودن قطعاً با ساده انديشى تفاوتى محسوس دارد؛ چراكه خوش بينى با سلامت جسمانى و روانى و رشد فردى و اجتماعى انسان ارتباط دارد، اما ساده انديشى هميشه مى تواند براى انسان مخاطراتى به همراه داشته باشد. البته وضعيت محيطى و اجتماعى در داشتن نگرش خوش بينانه اثرگذار است و بايد آنها را در نظر گرفت. امام على (عليه السلام) در تبيين خوش بينى سودمند و ناسودمند در دو موقعيّت راستى و ناراستى اوضاع زمانه، مى فرمايد:

إذَا استَولَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمانِ و أهلِهِ ثُمّ أساءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَم تَظهَرْ مِنهُ حَوبَةٌ فَقَد ظَلَمَ و إذَا استَولَى الفَسادُ عَلَى الزَّمانِ و أهلِهِ فَأحسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَد غَرَّرَ.(2)

هرگاه درستى و پاكى بر زمانه و مردم روزگار حكم فرما شد، اگر كسى به ديگرى بى آنكه گناهى از او آشكار شود گمانِ بد بَرَد، ستم كرده است و هرگاه فساد و ناراستى بر روزگار و مردم آن چيره شد، چنانچه كسى به ديگرى گمان نيك برد و خوش بين باشد، فريب خورده است.4.

ص: 31

با اين بيان، خوش بينى به اوضاع محيطى وابسته است و در صورت شرايط آرام زمانه، خوش بينى گزينۀ برتر خواهد بود.

افراد خوش بين هنگام سختى ها و مشكلات، براى رسيدن به اهدافشان همواره تلاش مى كنند و به موفقيّت ها مى انديشند؛ در حالى كه به احتمال بيشتر، افراد بدبين تسليم خواهند شد(1).

يا بُنَىَّ! صاحِبْ مِئةً و لاتُعادِ واحِداً. يا بُنَىَّ! إنَّما هُو خَلاقُكَ و خُلقُكَ؛ فَخَلاقُكَ دِينُكَ و خُلقُكَ بَينَكَ و بَينَ النّاسِ فلاتَبغَّضَنَّ إلَيهِم و تَعَلَّمْ مَحاسِنَ الأخلاقِ.(1)

فرزندم! صد دوست بگير و يك دشمن نه. فرزندم! در حقيقت براى تو بهره اى است و خويى؛ بهره ات همان دين توست و خويت، طرز رفتارت ميان مردم. پس، با آنان دشمنى مكن و خوى هاى نيكو را فراگير.

حسن خلق كه زمينۀ پذيرش هرچه بيشتر ديگران را فراهم مى سازد، راه بهتر زيستن در ميان مردم را به ما نشان مى دهد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

مَن اعْطِىَ أربَعَ خِصالٍ فِى الدُّنيا فَقدْ اعْطِىَ خَيرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ و فازَ بحَظِّهِ مِنهُما: وَرَعٌ يعْصِمُهُ عَن مَحارِمِ اللّهِ و حُسْنُ خُلُقٍ يعيشُ بهِ فِى النّاسِ و حِلْمٌ يدفَعُ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ و زَوْجَةٌ صالِحَةٌ تُعينُهُ عَلى أمرِ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ.(2)

به هر كس در دنيا چهار خصلت داده شود، خير دنيا و آخرت به او داده شده و بهرۀ خويش را از دنيا و آخرت برگرفته است: پرهيزگارى، كه او را از حرام هاى خدا باز دارد و خوش خويى، كه با آن در ميان مردم زندگى كند و بردبارى، كه با آن جهالت نادان را از خود دور سازد و همسرى شايسته، كه در كار دنيا و آخرت او را يارى رساند.

حسن خلق گامى هدفمند در جهت برقرارى ارتباط مؤثّر است و ارتباط در حوزه هاى مختلفِ خانوادگى، شغلى، تحصيلى و زناشويى را آسان مى سازد. در آموزه هاى روايى مصداق هاى حسن خلق شمرده شده اند. از مجموع روايات باب «حسن خلق» بر مى آيد كه حسن خلق هشت مؤلفه و مصداق عينى دارد: 1. الفت گيرى و الفت پذيرى؛(3)).

ص: 33

2. نرم خويى و انعطاف پذيرى؛(1) 3. خوش گفتارى؛(2) 4. خوش رويى؛(3) 5. شوخ طبعى؛(4) 6. خرسندى در خوشايندها و عصبانى نشدن در ناخوشايندها؛(5) 7. مهار خشم(6)،(7) و 8. گشايش بر خانواده.(8) حُسن خلق با هريك از اين مصداق ها، يك بعد از روابط اجتماعى را پوشش مى دهد.

زمينه ساز اتخاذ تصميم هايى شتابزده و نادرست شود. اما چشم پوشى از آن مى تواند ميزان شادكامى افراد را افزايش دهد و رضايت بيشترى از زندگى به بار آورد. تغافل كه به معناى وانمود كردن به ناآگاهى و بى اطلاعى از خطاى ديگران است، با هدف اصلاح رفتار به كار مى رود و اگر مبتنى بر اوضاع و موقعيّت مناسب باشد، پيامدهاى تربيتى سودمندى خواهد داشت.

بر همين اساس، چشم پوشى و تغافل به سادگى مى تواند به بخشى از ارتباطات اجتماعى و معاشرت هاى ما سامان بخشد و به عنوان عاملى اثرگذار در كنار مؤلّفۀ «توجّه»، معاشرت هاى پايدار را رقم زند. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:

صَلاحُ حالِ التَّعايُشِ و التَّعاشُرِ مِلْ ءُ مِكيالٍ: ثُلُثاهُ فِطنَةٌ و ثُلثُهُ تَغافُلٌ.(1)

درستى وضع زندگى اجتماعى و معاشرت، پيمانه پُرى را مانَد كه دو سوم آن توجّه و هشيارى است و يك سومش چشم پوشى.

به سخن ديگر، آسايش اين جهان، تابعى از «تغافل» و «توجّه» است كه البتّه سهم توجّه دو برابر تغافل است. تغافل عنصر «هشيارى» را در درون خود دارد. با بودن اين عنصر، فرد هشيارانه موضوعات و محتواهايى را كه آسيب زننده هستند ناديده مى انگارد. امام زين العابدين (عليه السلام) در سفارشى به فرزند خود به حضرت باقر (عليه السلام) مى فرمايد:

اِعلَم يا بُنَىَّ! أنَّ صَلاحَ شَأنِ الدُّنيا بِحَذافيرِها فى كَلِمَتَينِ: إصلاحُ شَأنِ المَعاشِ مِلءُ مِكيالٍ ثُلُثاهُ فِطنَةٌ وثُلُثُهُ تَغافُلٌ؛ لِأَنَّ الإِنسانَ لايَتَغافَلُ عَن شَىءٍ قَد عَرَفَهُ فَفَطِنَ لَهُ.(2)

بدان اى فرزندم! كه درستىِ كار دنيا، به طور كلّى، در دو كلمه است: اصلاح امور زندگى، همانند پيمانه پُرى است كه دو سوم آن، توجّه و هوشيارى است و يك سومش چشم پوشى؛ زيرا انسان، چشم پوشى نمى كند مگر از چيزى كه آن را مى داند و متوجّه آن است.2.

ص: 35

ريخته و مديريّت آن بسيار دشوار است. نتيجۀ ارتباطات آميخته آن است كه ديگران از او سوء استفاده و بهره كشى خواهند كرد. روايات ذيل نيز شيوه ها و سبك هاى ديگرى كه افراد در ارتباطات خود مى توانند به كار گيرند، آمده است.

امام على (عليه السلام) به شيعيان خود فرمود:

كونوا فِى النّاسِ كالنَّحلَةِ فِى الطَّيرِ؛ لَيسَ شَىءٌ مِنَ الطَّيرِ إلاّ و هُوَ يستَخِفُّها و لَو يعلَمونَ ما فى أجوافِها مِنَ البَرَكَةِ لَم يفعَلوا ذلِكَ بِها خالِطُوا النّاسَ بِألسِنَتِكُم و أجسادِكُم و زايلوهُم بِقُلوبِكُم و أعمالِكُم.(1)

در ميان مردم همچون زنبور عسل در ميان پرندگان باشيد كه هيچ پرنده اى آن را به چيزى نمى گيرد، حال آنكه اگر مى دانستند درون زنبورهاى عسل چه نعمتى است، آن طور آنها را دست كم نمى گرفتند. با مردم با زبان ها و پيكرهاى خود معاشرت كرده و با دل ها و كردارهايتان از آنان دورى كنيد.

امام صادق (عليه السلام) در نامه اى به نجاشى، حاكم اهواز، نوشت:

وَ اعلَم أنَّ خَلاصَكَ و نَجاتَكَ مِن حَقنِ الدِّماءِ و كَفِّ الأَذى عَن أولياءِ اللّهِ و الرِّفقِ بِالرَّعِيةِ و التَّأَنّى و حُسنِ المُعاشَرَةِ، مَع لينٍ فى غَيرِ ضَعفٍ و شِدَّةٍ مِن غَيرِ عُنفٍ و مُداراةِ صاحِبِكَ و مَن يرِدُ عَلَيكَ مِن رُسُلِهِ وَ ارتُق فَتقَ رَعِيَّتِكَ بِأَن تُوقِفَهُم عَلى ما وافَقَ الحَقَّ وَ العَدلَ إن شاءَ اللّهُ.(2)

و بدان كه رهايى و نجات تو در حفظ خون ها و آزار نرساندن به اولياى خدا و مهرورزى و مدارا با مردم و درنگ ورزى و خوش رفتارى است، همراه با نرمشِ بدون ضعف و سختگيرىِ بدون خشونت و مدارا كردن با مافوق خودت و [نيز] مدارا كردن با فرستادگان او كه نزد تو مى آيند و اينكه بر پايۀ حقّ و عدل، كارهاى رعيّتت را رتق و فتق كنى، إن شاء اللّه.

مؤلّفه هايى همچون ميزان ارتباط (ارتباط كم يا زياد)، شدّت ارتباط (ارتباط دور يا7.

ص: 37

نزديك)، كيفيت ارتباط (رضايت بخش يا ناراضى كننده) و وجود مهارت هاى ارتباطى (قاطع و صريح يا غير قاطع و غير مستقيم) در شكل گيرى سبك ها نقش دارد. تضارب اين مؤلفه ها به شكل گيرى سبك هاى ارتباطى شامل سبك دورى گزين، سبك پرخاشگر، سبك آميخته و سبك سودمند منجر خواهد شد.

نمى توانند روابط خود را مديريّت كنند و به طور عمده از روابط بيش از حدّ خود گله مندند.

الگوهاى تعاملى در سبك سودمند

قرار دارند. ارزش هاى دينى و فرهنگى ما، دايرۀ روابط و نحوۀ ارتباط با افراد را تعريف و مشخّص مى كنند. در نظر قرار دادن بافت فرهنگى كه در آن ارتباط برقرار مى شود، لازمۀ هر ارتباط است.

ما در اين بخش، مهارت هاى ارتباطى كلامى و غير كلامى را در كنار يكديگر، ذيل عنوان هاى «مهارت هاى آغازين» و «مهارت هاى پيش برنده» بررسى مى كنيم.

اِلقَ أخاكَ بِوَجهٍ مُنبَسِطٍ.(1)

با روى گشاده، با برادرت ديدار كن.

از امام على (عليه السلام) نيز نقل شده است كه آن حضرت فرمود:

إذا لَقِيتُم إخوانَكُم فَتَصافَحُوا و أظهِرُوا لَهُمُ البَشاشَةَ وَ البِشرَ.(2)

هرگاه برادران خود را ملاقات كرديد، با يكديگر مصاحفه كنيد و از خود شادى و خوش رويى نشان دهيد.

مَن تَبَسَّم فى وَجهِ أخيهِ كانَت لَهُ حَسَنةٌ.(1)

هر كه به برادر (دينى) خود لبخند زند، براى او حسنه اى باشد.

لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ الْمُسْلِمِ مِنَ الْحَقِّ أَنْ يسَلِّمَ عَلَيهِ إِذَا لَقِيهُ(1).

برخى از حقوق مسلمان بر برادرش اين است كه چون او را ديد سلامش كند.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لِلسَّلامُ سَبعونَ حَسَنةً، تِسعَةٌ و سِتُّونَ لِلمُبتَدِئِ و واحِدَةٌ لِلرّادِّ.(2)

سلام دادن، هفتاد ثواب دارد كه 69 ثواب آن براى سلام كننده است و يكى براى جواب دهنده.

سلام دادن به همه مايۀ خير و بركت خانه دانسته شده است: پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

أفشِ السَّلامَ يكثُر خَيرُ بَيتِكَ.(3)

به همه سلام ده تا خير و بركت خانه ات فراوان شود.

امام باقر (عليه السلام) دربارۀ آيۀ:

(فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَكَةً طَيِّبَةً) .(4)

هر گاه وارد خانه هايى شديد به خودتان سلام كنيد كه آن تحيّتى است مبارك و پاكيزه از جانب خدا.

فرمود:

منظور اين آيه سلام كردن مرد بر اهل خانه است به هنگام ورود و جواب دادن اهل خانه به اوست. پس، اين سلام شماست به خود شما.(5)

ارتباط و گفتگو مى شود. اين شيوۀ ارتباطى طرفين را تشويق مى كند كه گفتگو را با علاقۀ بيشترى آغاز كنند و به ابراز نظر بپردازند. طبيعى است در صورت اين حمايت هيجانى - رفتارى، درك بهترى نسبت به طرفين رخ مى دهد و رابطه اى دلپذير، همراه با پاداش فراهم مى آيد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) خود بر اين شيوه تأكيد داشت. آن حضرت مى فرمود:

إذَا التَقَيتُمْ فَتَلاقَوا بِالتَّسليمِ وَ التَّصافُحِ و إذا تَفَرَّقتُم فَتَفَرَّقُوا بِالاِستِغفارِ.(1)

هرگاه با هم روبه رو شديد با سلام گفتن و دست دادن روبه رو شويد و چون از يكديگر جدا شديد، با آمرزش خواهى [براى يكديگر] جدا شويد.

بر اين شيوۀ ارتباطى نه تنها براى برقرارى ارتباط با دوستان، بلكه حتّى با دشمنانى كه از ارتباط اكراه دارند نيز تأكيد شده است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

صافِحْ عَدُوَّكَ و إن كَرِهَ؛ فَإنَّهُ مِمّا أمَرَ اللّهُ (عزوجل) بِهِ عِبادَهُ، يقولُ: (ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ) .(2)

با دشمنت دست بده، هرچند او خوشش نيايد؛ زيرا اين از امورى است كه خداوند (عزوجل) بندگانش را به آن فرمان داده است. او مى فرمايد: «[بدى] را به كارى نيكوتر دفع كن كه از آن پس كسى كه ميان تو و او دشمنى بوده، گويى دوستى مهربان است».

دست دادن در ارتباطهاى عادى و روزمرّه با افرادى كه در فاصله زمانى نسبتاً كوتاه مدّت ملاقاتشان مى كنيم، شيوه اى متداول، مطلوب و اثرگذار است. امام صادق (عليه السلام) دست دادن با كسانى كه در سفر نبوده اند و ما آنها را غالباً ملاقات مى كنيم، سلام و تحيّتى كامل مى داند:

إنَّ مِن تَمامِ التَّحِيَّةِ لِلمُقيمِ المُصافَحَةَ.(3)

تحيّتِ كامل به شخصى كه مقيم بوده (و به مسافرتى نرفته) دست دادن با اوست.4.

ص: 45

دست دادن، افزون بر زمينه سازى براى ايجاد رابطه اى دلپذير، كدورت ها و كينه هايى را كه در روابط پيش آمده از ميان بر مى دارد. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

تَصافَحُوا؛ فَإنَّ التَّصافُحَ يذهِبُ السَّخيمَةَ.(1)

با يكديگر دست دهيد؛ زيرا دست دادن كينه و كدورت را از ميان مى برد.

در روايتى ديگر آن حضرت مى فرمايد:

تَصافَحُوا؛ فَإنَّهُ يذهَبُ بِالغِلِّ.(2)

با يكديگر دست دهيد كه اين كار كينه را مى برد.

سيرۀ رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين شيوۀ ارتباطى به دليل تأثير عاطفى تماس بدنى و پاداش هاى فراوان براى آن، به گونه اى بود كه آن حضرت هرگاه با مردى دست مى داد، هرگز دست خود را نمى كشيد تا اينكه او دستش را بكشد. از امام صادق (عليه السلام) در اين باره آمده است:

ما صافَحَ رَسولُ اللّهِ (صلى الله عليه وآله) رَجُلاً قَطُّ فَنَزَعَ يدَهُ حَتّى يكونَ هُو الَّذى ينزِعُ يدَهُ مِنهُ.(3)

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) هرگاه با مردى دست مى داد، هرگز دست خود را از دست او نمى كشيد تا اينكه او دستش را از دست حضرت بكشد.

پاداش چنين شيوۀ ارتباطى آن است كه گناهان ناشى از كدورت و جدايى در روابط ميان فردى آمرزيده شود. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إذا لَقِيتُم إخوانَكُم فَتَصافَحُوا و أظهِرُوا لَهُمُ البَشاشَةَ وَ البِشرَ؛ تَتَفَرَّقُوا و ما عَلَيكُم مِنَ الأوزارِ قَد ذَهَبَ.(4)).

ص: 46

هرگاه با برادران خود ملاقاتى كرديد، با يكديگر مصافحه كنيد و براى آنان از خود شادى و خوش رويى نشان دهيد؛ تا وقتى از هم كه جدا شديد، هرچه گناه داشته ايد از ميان رفته باشد.

امام باقر (عليه السلام) نيز مى فرمايد:

إذا صافَحَ الرَّجُلُ صاحِبَهُ فَالَّذى يلزَمُ التَّصافُحَ أعظَمُ أجراً مِنَ الَّذى يدَعُ ألا و إنَّ الذُّنوبَ لَيَتَحاتُّ فيما بَينَهُم حَتّى لايَبقى ذَنبٌ.(1)

هرگاه مردى با رفيقش دست دهد، آنكه دستش را نگه دارد اجرش بيشتر از كسى است كه رها مى كند. بدانيد كه گناهان آنها مى ريزد تا جايى كه گناهى باقى نمى ماند.

اللّهِ و لايُريدانِ غَرَضاً مِن أغراضِ الدُّنيا قيلَ لَهُما: مَغفوراً لَكُما، فَاستَأنِفا.(1)

هر گاه دو مؤمن همديگر را در آغوش گيرند، غرق رحمت شوند و هرگاه براى خداوند و نه براى غرضى از اغراض دنيوى، يكديگر را در آغوش كشند، به آنها گفته شود: آمرزيده شديد، پس عمل را از سر گيريد.

«رحمتِ» اشاره شده در اين روايت به معناى مهربانى و انعطاف پذيرى است؛ چراكه رحمت آن هنگام كه از سوى خداوند متعال باشد به معناى انعام و احسان پروردگار است و آن گاه كه ميان انسان ها باشد به معناى مهربانى و انعطاف پذيرى است.(2) اين وضعيتِ ارتباطى افزون بر آنكه مى تواند رحمت پروردگار را كه احسان و فضل اوست در بر بگيرد، مى تواند موجبات انعطاف پذيرى و مهربانى بيشتر را ميان انسان ها فراهم آورد.

در روايت ديگرى از امام صادق (عليهما السلام) آمده است:

أيَّما مُؤمِنٍ خَرَجَ إلى أخيهِ يزورُهُ عارِفاً بِحَقِّهِ كَتَبَ اللّهُ لَهُ بِكُلِّ خُطوَةٍ حَسَنَةً و مُحِيَت عَنهُ سَيِّئَةٌ و رُفِعَت لَهُ دَرَجَةٌ و إذا طَرَقَ البابَ فُتِحَت لَهُ أبوابُ السَّماءِ، فَإذَا التَقَيا و تَصافَحا و تَعانَقا أقبَلَ اللّهُ عَلَيهِما بِوَجهِهِ.(3)

هر مؤمنى كه براى ديدن برادر خود حركت كند و به حقّ او آشنا باشد، خداوند براى هر گامى كه بر مى دارد يك ثواب برايش بنويسد و يك گناه از او محو مى سازد و يك درجه بالا برده شود و چون درِ خانه برادر مؤمنش را بكوبد، درهاى آسمان به رويش گشوده شوند و چون همديگر را ملاقات كنند و دست دهند و يكديگر را در آغوش كشند، خدا رويش را به آنها كند.

است. در آموزه هاى روايى بوسيدن پيشانى و گونۀ برادر دينى از مواردى دانسته شده كه به ارتباط مؤثّر ميان آنان كمك مى كند. اين شيوه براى ابراز حمايت عاطفى و تشويق بيشتر به گفتگو به كار گرفته مى شود. از امام جعفر صادق (عليه السلام) روايت شده است كه خطاب به شيعيان فرمود:

إِنَّ لَكُمْ لَنُوراً تُعْرَفُونَ بِهِ فِى الدُّنْيا، حَتّى أَنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا لَقِىَ أَخَاهُ، قَبَّلَهُ فِى مَوْضِعِ النُّورِ مِنْ جَبْهَتِهِ.(1)

همانا شما را نورى است كه به وسيلۀ آن در دنيا شناخته مى شويد و هرگاه يكى از شما برادرش را ديدار كرد، محل نور را در پيشانى او ببوسد.

امام موسى كاظم (عليه السلام) نيز مى فرمايد:

مَنْ قَبَّلَ لِلرَّحِمِ ذَا قَرَابَةٍ، فَلَيسَ عَلَيهِ شَىءٌ وَ قُبْلَةُ الْأَخِ عَلَى الْخَدِّ وَ قُبْلَةُ الْأمَامِ بَينَ عَينَيهِ.(2)

هر كه به جهت صله رحم خويشاوندى را (بدون شهوت و غرض هاى باطل) ببوسد، بر او چيزى نيست، و بوسۀ برادر (دينى) بر گونه هاى اوست و بوسه گرفتن از امام ميان دو چشم او.

بوسيدن در موقعيّت هاى مختلف ارتباطى، نتايج مختلفى به بار مى آورد. بر مبناى آموزه هاى روايى، بوسيدن فرزند، مهر و محبت در پى دارد و بوسيدن همسر، تمايلات جنسى را افزايش مى دهد. همچنين بوسيدن پدر و مادر، نوعى عبادت و بوسيدن برادر ايمانى، دين است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

قُبلَةُ الوَلَدِ رَحمَةٌ و قُبلَةُ المَرأةِ شَهوَةٌ و قُبلَةُ الوالِدَينِ عِبادَةٌ و قُبلَةُ الرجُلِ أخاهُ دِينٌ.

بوسيدن فرزند مهر و محبّت است و بوسيدن همسر شهوت و بوسيدن پدر و مادر عبادت و بوسيدن برادرِ ايمانى، دين است.4.

ص: 49

تسهيل كننده در ارتباط داشته باشند. از مهم ترين اين مهارت ها، هنر گوش دادن و هنر سخن گفتن هستند.

مى كرد تا احترام او را نگه دارد، نه اينكه الزاماً گفته هاى گوينده را مطابق واقع بداند و اثرى را بر آن بار كند. پس اگر بدگويى از كسى بود آن شخص را مؤاخذه نمى كرد. نتيجۀ چنين ارتباطى آن است كه هم به حرف هاى گوينده گوش داده و او را احترام كرده، و هم ايمان مؤمنى كه از او بدگويى شده، محترم شمرده است(1).

امام على (عليه السلام) در بيان روش پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) با هم نشينان مى فرمايد:

هر كه سخن مى گفت، همه ساكت به سخنانش گوش مى دادند تا سخنش را به پايان بَرَد. به چيزى كه اهل مجلس مى خنديدند، مى خنديد و از آنچه آنان تعجّب مى كردند، تعجّب مى كرد. بر بى ادبىِ غريبان در خواسته ها و گفتارشان، شكيبايى مى كرد تا جايى كه اصحاب [نه خود او]، درصدد جلب [= دفع] اشخاص مزاحم بر مى آمدند...، مدحِ كسى را نمى پذيرفت، مگر از كسى كه مى خواست جبران كند. سخن كسى را نمى بُريد، مگر آنكه از حد مى گذشت، كه در آن صورت، با نهى او، يا برخاستن، سخن او را قطع مى كرد.(2)

پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) گوش دادن را از مروت و مردانگى مى دانست و مى فرمود:

مِنَ المُروءَةِ أن ينصِتَ الأخُ لِأخيهِ إذا حَدَّثَهُ.(3)

گوش دادن برادر به برادرش هرگاه با او سخن بگويد، از مردانگى است.

و در برابر آن، كسى كه سخن برادر خود را قطع كند، به ارتباط لطمه زده و همانند فردى دانسته شده است كه به چهرۀ فرد مقابل چنگ اندازد و صورت او را بخراشد. آن حضرت مى فرمايد:

مَن عَرَضَ لأِخيهِ المُسلِمِ (المُتَكَلِّمِ) فى حَديثِهِ فَكَأنَّما خَدَشَ وَجهَهُ.(4)

هر كه در ميان سخن برادر مسلمانش بدود، مانند اين است كه چهرۀ او را خراشيده باشد.3.

ص: 54

براى آنكه بتوانيم در مهارت گوش دادن به نحو بهترى عمل كنيم لازم است تا راهبردهايى را فراگيريم. جدول ذيل راهبردهايى را براى ارتقاى مهارت گوش دادن در موقعيت ارتباط زناشويى آموزش مى دهد(1).

راهبردهاى اختصاصى و كلّى مهارت گوش دادن3.

ص: 55

مى گفت، هم نشينانش سكوت مى كردند، تا آنجا كه گويى پرنده بر سر ايشان نشسته است و هرگاه پيامبر (صلى الله عليه وآله) سكوت مى كرد، آنها سخن مى گفتند و در خدمت ايشان كشمكش نمى كردند و اگر كسى سخن مى گفت، به او گوش مى دادند تا از سخن گفتن فارغ شود. سخن آنها نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله)، همان سخن نخستين نفر مجلس بود. از آنچه مى خنديدند، او هم مى خنديد و از آنچه تعجّب مى كردند، او هم تعجّب مى كرد... سخن كسى را قطع نمى كرد، مگر آنكه آن شخص از حد مى گذراند. در اين صورت، با نهى يا برخاستن، كلام او را قطع مى كرد.

در حديثى ديگر، امام حسن (عليه السلام) روايت مى كند كه از هند بن ابى هاله تميمى كه فردى توصيف گر بود خواستم تا سخن گفتن پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) را براى من وصف كند. او گفت:

كانَ رَسولُ اللّهِ (صلى الله عليه وآله)... لايَتَكَلَّمُ فى غَيرِ حاجَةٍ، طَويلَ السَّكتَةِ، يفتَتِحُ الكَلامَ و يختِمُهُ بِأَشداقِهِ، و يتَكَلَّمُ بِجَوامِعِ الكَلِمِ،... إذا أشارَ أشارَ بِكَفِّهِ كُلِّها، و إذا تَعَجَّبَ قَلَبَها، و إذا تَحَدَّثَ اتَّصَلَ بِها، يضرِبُ بِراحَتِهِ اليُمنى باطِنَ إبهامِهِ اليُسرى، و إذا غَضِبَ أعرَضَ و أشاحَ، و إذا فَرِحَ غَضَّ طَرفَهُ.(1)

پيامبر (صلى الله عليه وآله)... بدون نياز، سخن نمى گفت، سكوتش طولانى بود، از آغاز تا پايان سخن، دهانش را كاملاً باز نمى كرد و سخنانى فراگير مى فرمود،... هرگاه اشاره مى كرد، با تمام كف دستش اشاره مى كرد و هرگاه شگفت زده مى شد، دست خود را مى گرداند و هرگاه سخن مى گفت، دست خود را به يكديگر مى پيوست و شست دست چپ را به گودى كف دست راستش مى زد و هرگاه خشمگين مى شد، رويش را بر مى گرداند و چهره اش را بر مى تافت و هرگاه شاد مى شد ديدگان خود را مى هليد.

براى ايجاد گفتگوى فعال بايد موانع شايع را مرتفع و برخى جنبه ها را تقويت كرد. اصل اول در گفتگوى فعال، غلبه بر همه دلهره ها و بيم هاى بى دليل است. اين يك قانون7.

ص: 57

ساده از تصور خلاق و زنده است: هر چيزى را كه در ذهنتان تصوير كنيد، احتمال بيشترى براى بروز در واقعيت خواهد يافت. پس مراقب تلقين هاى منفى (نمى توانم هم صحبت خوبى باشم) باشيد و از اتفاقات و حوادث، ارزيابى واقعى (از كاه كوه نساختن) داشته باشيد. بايد براى ايجاد ارتباطى مطلوب و دلچسب بر تصاوير ذهنى منفى غلبه كرد.

افزون بر اين، خودباورى تان را پرورش دهيد. منظور از خودباورى، باور بيهوده داشتن، خودستايى، خودبزرگ بينى و امثال آنها نيست. اگر به خودتان ايمان داريد و استعدادهاى خود را در حد واقعى باور داشته باشيد، مى توانيد بدون وابستگى به ديگران و با توكل به خداى متعال كارها را پيش ببريد.

ص: 58

فرايندى است شامل تشخيص مسئله، استخراج و ارزيابى راهكارها. به فرايندى كه در اين بخش طى مى شود «تصميم سازى» گفته مى شود. بخش دوم انتخاب نهائى و اجراى راهكار است كه به فرايند طى شده در اين بخش، «تصميم گيرى» گفته مى شود.

تصميم گيرى جزئى از فرايند حلّ مسئله بوده و مى توان گفت يكى از مهم ترين اجزاى آن است. در فرايند تصميم گيرى، مهم تر از همه تعريف دقيق مسئله و راه حل هاى مناسب آن است؛ زيرا اشتباه در تعريف مسئله يا حدس زدن راه حلّى كه مناسب نباشد، به دليل هزينه ها، امكانات، پيش نيازها، نتايج و... ممكن است در انحراف ديگر مراحل، نقش بنيادى داشته باشد(1).

ذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ؛ فَإِنْ يكُ رُشْداً فَامْضِهِ، وَ إِنْ يكُ غَياً فَانْتَهِ عَنْهُ.(1)

هر گاه قصد انجام دادن كارى را داشتى، سرانجامِ آن را در نظر داشته باش؛ اگر مطلوب [و در جهت رشد معنوى تو] بود، به آن اقدام كن و در غير اين صورت، از آن خوددارى نما.

نمودار سبك هاى تصميم گيرى

به دقّت بررسى مى كنند و آن گاه كه مطمئن شوند رفتارشان را عقل تأييد مى كند و در چارچوب اخلاق الهى است، به آن اقدام مى كنند.

بر عكس، افرادى كه ايمان و تقواى درستى ندارند، هرچه دلشان بخواهد انجام مى دهند، بى آنكه به پيامدهاى آن بينديشند. چنين افرادى پس از گذشت زمان كوتاهى به اشتباه خود پى مى برند و آثار پشيمانى در چهره شان آشكار خواهد شد. مفهوم «حزم» در روايات دقيقاً به همين موضوع تصريح شده است؛ يعنى پيش از هر كارى بايد به همۀ ابعاد و زواياى آن توجّه داشت. در غير اين صورت نمى توانيم رفتارمان را در مسير درست و هدفى كه در نظر داريم، جهت دهى كنيم(1). امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

مَن خَالَفَ الحَزمَ هَلَكَ.(2)

هر كه با حزم [= دورانديشى] مخالفت كند، نابود خواهد شد.

در روايات ديگر نيز به اين موضوع اشاره و توصيه شده كه ابتدا بايد به پيامد رفتارهاى خود، نيك بينديشيم. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

رَوِّ تَحْزِمْ، فإذَا اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ.(3)

فكر كن، تا دور انديش شوى و چون همۀ جوانب كار برايت روشن شد، آن گاه تصميم قطعى بگير.

كارى، نخست، مصالح و مفاسد و عواقب آن را بسنجد و در صورت وجود مصلحت، آن را انجام دهد و گرنه آن را ترك كند.(1) رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

خُذِ الأَمرَ بِالتَّدبِيرِ، فَإِن رَأَيتَ فِى عَاقِبَتِهِ خَيراً فَامضِ، وَ إِن خِفتَ غَيّاً فَأمسِك.(2)

هر كارى را با تدبير آغاز كن. اگر در آيندۀ آن خير و خوبى ديدى، وارد عمل شو؛ و اگر از گمراهى ترسيدى، پس دست نگه دار.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ.(3)

هيچ خردى مانند تدبير نيست.

يعنى عالى ترين نشانۀ رشد عقلى آن است كه فرد هرگاه بخواهد كارى انجام دهد، به پيامدها و زواياى مختلف آن بينديشد؛ زيرا تدبير و عاقبت انديشى قبل از انجام دادن كارها، انسان را از خطا و لغزش مصون مى دارد.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

التَّدْبِيرُ قَبْلَ الْعَمَلِ يؤْمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ.(4)

تدبير [و عاقبت انديشى] پيش از انجام دادن كار، تو را از پشيمانى در امان مى دارد.

روايات ديگرى نيز در اين زمينه با همين مضمون وجود دارند. براى مثال، امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

رَوِّ قَبلَ العَمَلِ تَنجُ مِنَ الزَّلَلِ.(5)

پيش از عمل تفكر كن، تا از خطاها مصون مانى.1.

ص: 67

يك معنا نيستند. برخى معتقدند تفاوت تدبّر با تفكّر در آن است كه تفكّر، مربوط به بررسى علل و خصوصيّات پيش زمينه اى يك رويداد است؛ اما تدبر مربوط به بررسى عواقب و نتايج آن.(1) بر همين اساس، خردورزى فرد معيارى براى ارزيابى حالات اوست. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إذا بَلَغَكُم عَن رَجُلٍ حُسنُ حالٍ فَانظُروا فى حُسنِ عَقلِهِ، فَإِنَّما يجازى بِعَقلِهِ.(2)

اگر از رفتار نيكوى شخصى به شما خبر رسيد، در نيكويى خردش بنگريد؛ چراكه به اندازۀ خردش پاداش داده مى شود.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إذا قَدَّمتَ الفِكرَ فى جَميعِ أفعالِكَ حَسُنَت عَواقِبُكَ فى كُلِّ أمرٍ.(3)

اگر در همه كارهايت انديشه را پيش اندازى، فرجام هر كار تو نيكو شود.

آن حضرت در روايتى ديگر مى فرمايد:

أصلُ السَّلامَةِ مِن الزَّلَلِ، الفِكرُ قَبلَ الفِعلِ، و الرَّوِيَّةُ قَبلَ الكَلامِ.(4)

اساس سالم ماندن از لغزش ها، انديشيدن پيش از عمل كردن است و سنجيدن پيش از سخن گفتن.

إِذَا عَزَمْتُمْ عَلَى أَمْرٍ فَانْظُرُوا إِلَى عَوَاقِبِهِ.(1)

هرگاه به كارى اقدام كرديد، نخست به پيامدهاى آن بينديشيد.

امام على (عليه السلام) نيز مى فرمايد:

إِذَا هَمَمتَ بِأَمرٍ فَاجتَنِب ذَمِيمَ العَوَاقِبِ فِيهِ.(2)

هرگاه به كارى تصميم گرفتى، از پيامدهاى نامطلوب آن اجتناب كن.

عاقبت انديشى، به اين علّت اهميت دارد كه از آسيب پذيرى فرد در از دست دادن ارزش هاى معنوى پيشگيرى مى كند. بر اساس روايات، مردم هرچه بيشتر براى شناخت و آگاهى از عواقب گفتار و رفتار خود تلاش كنند، در زندگى كمتر دچار اضطراب، افسردگى و ندامت خواهند شد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

مَنْ نَظَرَ فِى الْعَوَاقِبِ سَلِمَ فِى النَّوَائِبِ.(3)

هر كه در عاقبت كار نظر كند، از حوادث ناگوار مصون ماند.

و به بيان امام على (عليه السلام):

بِالنَّظَرِ فِى العَوَاقِبِ تُؤمَنُ المَعَاطِبِ.(4)

با نظر كردن در عواقب كارها، از آسيب هاى احتمالى پيشگيرى مى شود.

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ) .

به [بركت] رحمت الهى، در برابر آنان [مردم] نرم [و مهربان] شدى و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! و در كارها با آنان مشورت كن! اما هنگامى كه تصميم گرفتى، [قاطع باش و] بر خدا توكّل كن! زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست دارد.

امام على (عليه السلام) مشاوره قبل از تصميم گيرى و تفكر قبل از اقدام به كار را بر هر امر ديگرى مقدم مى داند:

شاوِر قَبلَ أن تَعزِمَ و فَكِّر قَبلَ أن تُقدِمَ.(1)

پيش از تصميم گيرى، مشورت كن و پيش از عمل، بينديش.

در برخى روايات، مشورت با ديگران، نوعى دورانديشى شمرده شده است. از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) سؤال شد «دورانديشى چيست؟» فرمود:

مُشَاوَرَةُ ذَوِى الرَّأْىِ وَ اتِّبَاعُهُم.(2)

] دورانديشى، [مشورت با افراد صاحب نظر و پيروى از آنان است.

انسان هر اندازه هم تجربه و دانش داشته باشد، باز هم از مشورت با ديگران بى نياز نيست. امام على (عليه السلام) فرمود:

لَايستَغنِى العَاقِلُ عَنِ المُشَاوَرَةِ.(3)

خردمند، از مشورت با ديگران بى نياز نيست.

بر همين اساس است كه براى مشورت فوايد بسيارى در روايات ذكر شده است. در روايتى از امام على (عليه السلام) خودرأيى كه نقطۀ مقابل هم انديشى و مشورت است، موجب8.

ص: 71

تصميم گيرى نادرست و نابودى فرد و مشاوره با اهل فن، مايۀ همگرايى با صاحبان خرد دانسته شده است:

مَنِ استَبَدَّ برأيهِ هَلَكَ، ومَن شاوَرَ الرِّجالَ شارَكَها فى عُقُولِها.(1)

هر كه خودرأيى كند نابود شود و هر كه با بزرگان به مشورت نشيند، در خردهايشان شريك شود.

براساس روايات، مشورت از طريق آگاهى دادن به شخص در مورد رفتارهاى مناسب در موقعيّت هاى مختلف، تنظيم رفتار را تسهيل كرده و از ندامت پيشگيرى مى كند. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لَا نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ.(2)

كسى كه مشورت كند، پشيمان نشود.

مشورت موجب مى شود انسان شناخت بهترى دربارۀ موضوع مشاوره بيابد و گزينۀ مناسب را بر گزيند. بنابراين، مشورت در تنظيم رفتار، بسيار مفيد و ارزشمند است. گذشته از مواردى كه مشورت به انتخاب درست و موفقيت آميز منتهى مى شود - كه ارزش و اهميت آن بر كسى پوشيده نيست - حتى اگر مشورت به خطا منجر شود، باز ارزشمند است؛ زيرا فرد از نظر شرعى و عقلى به تكليف و وظيفۀ خود درمشورت كردن با ديگران عمل كرده و به همين جهت هم نزد خدا و خلق، معذور خواهد بود؛ چنان كه امام كاظم (عليه السلام) مى فرمايد:

مَنِ اسْتَشَارَ لَمْيعْدَمْ عِنْدَ الصَّوَابِ مَادِحاً، وَ عِنْدَ الْخَطَإِ عَاذِراً.(3)

هر كس مشورت كند، اگر [كارش] درست باشد، ستايش مى شود و اگر [كارش] نادرست باشد، معذور است.

يعنى كسى كه با مشورت كارى انجام دهد، اگر اثر مفيد در پى داشته باشد، ديگران2.

ص: 72

او را مى ستايند و در صورتى كه با شكست مواجه شود، دست كم ديگران، او را سرزنش نمى كنند؛ زيرا اين كار او، تصميم فردى نبوده و ديگران نيز به نحوى در آن نقش داشته اند. بنابراين، در تصميم گيرى ها، مشورت با ديگران، به ويژه افراد متخصص و باتجربه و عاقل، بسيار راهگشاست.

تجربه نشان مى دهد كه توانايى ما براى حلّ مسائل و مشكلات، رسيدن به اهداف و تسلّط بر رويدادهاى زندگى، بسيار محدود و ناچيز است در اين گونه موارد اگر تكيه و اعتماد ما به خداوند نباشد، نمى توانيم به تنهايى بر موانع پيروز شويم و به اهداف خود دست يابيم. علامه طباطبايى دربارۀ اهميت توكل به خدا مى نويسد: «ما در مواجهه با مسائل زندگى و رسيدن به كاميابى به دو دسته از عوامل نيازمنديم: يك، فراهم آوردن اسباب طبيعى؛ دو، فراهم ساختن وضعيت روانى خاصّى كه بتوانيم با مسائل بهتر روبه رو شويم. گاه اضطراب، ترس و ضعف اراده باعث مى شود نتوانيم از راه حل هاى ممكن به صورت مطلوب استفاده كنيم. در اين گونه موارد، توكل و واگذارى كارها به خداوند مى تواند در كاهش اضطراب و تقويت اراده، نقش مؤثرى داشته باشد»(1). از اين سخن دانسته مى شود كه توكل به خدا، عامل تقويت كنندۀ روانى و يكى از مؤثرترين مقابله هاى مذهبى دانسته شده است(2).

1. اغلب افرادى كه درمانده و ناتوان مى شوند، به اين دليل است كه به طور انعطاف ناپذير، براى حلّ مشكلات مختلف تنها از يك راه استفاده مى كنند. و چون اين راه حلّ تأثيرى ندارد، آنها راه حل هاى ديگر را انتخاب نمى كنند. واضح است كه اگر ما نتوانيم چيزى را با چكش محكم كنيم، به احتمال استفاده از پُتك راه حل بهترى نخواهد بود. با اين حال، وقتى در زندگى روزمرّه خود با مشكلاتى روبه رو مى شويم، بيشتر اين حقيقت را از ياد مى بريم.

2. گاهى استفاده از يك راه حل جديد و كاملاً متفاوت در مواجهه با مشكلات بسيار سودمند و مؤثّر است. اين امر به ويژه در رفتار با ديگران صدق مى كند. پس از اين، هرگاه در تلاش براى انجام دادن كارى در ارتباط با افراد ديگر ناتوان شديد، به يك كار پيش بينى نشده دست بزنيد. نمى گويم به طرز خطرناك و مضرّى عمل كنيد. با اين حال خوب است كه به خاطر داشته باشيد بهترين مشكل گشايان كسانى هستند كه خلاق اند و از زواياى مختلف به مشكل مى نگرند.

3. حلّ مسئله نيازمند رويكردى فعّال است و نه منفعل. دو سبك مقابله اى كه چندان مفيد نيستند، عبارت اند از: پاسخ سركوبگرانه و پاسخ تكانشى به مسائل.

پاسخ سركوبگرانه (اجتنابى) به مشكلات، با نگرش هاى ذيل مشخص مى شود:

- به جاى اينكه وقت خود را براى حلّ مشكل صرف كنم، براى انجام دادن فعّاليت هاى ديگر كه به مشكل ارتباطى ندارد، صرف مى كنم؛

- من حتّى از فكر كردن به مشكل خود اجتناب مى كنم.

پاسخ تكانشى به مشكلات با نگرش هاى ذيل مشخّص مى شود:

- پيش از حادتر شدن مشكل، سريع اقدام مى كنم؛

- از تجربه هاى پيشين خود براى حلّ مشكلات جديد استفاده مى كنم؛

- دربارۀ مشكلاتم بيشتر فكر كرده و بر قسمت هايى از آن تأكيد مى كنم.(1)3.

ص: 75

مسئله متوجّه آنها نيست؛ چون او خود را به ديدن مسئله و ديدن تنها يك راه حلّ براى آن محدود مى كند(1).

ص: 78

نيست و بر حسب مفهومى كه جامعه از نوجوانى، جوانى و بزرگسالى دارد، در نوسان است.(1)

در يك بيان غير تقويمى و به عنوان يك معيار روان شناختى، دورۀ جوانى را بايد دوره اى از زندگى دانست كه ميانِ نوجوانى و ميان سالى قرار مى گيرد. سن افراد اطلاعاتى دربارۀ تحول شخصيت آنها به ما نشان نمى دهد. بيشتر افراد با ضرب آهنگ خاصّى زندگى را به پيش مى برند. پشت سرگذاردن رويدادهاى زندگى همچون ازدواج، كار و مانند آن با فاصلۀ زياد يا زودتر از موعد يا در جاى خود، فرد را در شمار افراد «باتأخير»، «زودرس» يا «بهنگام» قرار مى دهد. اين همان چيزى است كه نيوگارتن(2) بدان اشاره كرده است. وى معتقد است «ساعت اجتماعى» ما، يعنى زمان وقوع رويدادها در حد معمول تحت تأثير محيط است و اين امر بر اساس طبقۀ اجتماعى كاملاً محسوس است.(3)

در برخى آموزه هاى روايى، هجده سالگى آغاز جوانى دانسته شده است. امام صادق (عليه السلام) دربارۀ اين سخن خداوند (عزوجل) (أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ) (4)(مگر شما را [آن قدر] عمر دراز نداديم كه هر كس مى خواست در آن عبرت گيرد، عبرت مى گرفت؟) فرمود:

تَوبيخٌ لاِبنِ ثَمانى عَشرَةَ سَنَةً.(5)

[اين سخن] سرزنش هجده ساله هاست.

در روايتى ديگر هجده سالگى سنى براى پايان نبردهاى ميانِ خرد و نادانى دانسته شده است كه در اين كشاكش هريك بر ديگرى غلبه يابد، ماندگار خواهد شد. در اين دوره، هيجانات پرشور دوران نوجوانى فروكش كرده و نوجوان با ورود به دورۀ جوانى به آرامش نسبى رسيده و پس از يك دوره «كاوش»، نسبت به ارزش ها، عقايد و هدف ها،2.

ص: 80

«احساس تعهد» كرده و بدين ترتيبَ به سوى «كسب هويت» حركت مى كند. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لايزالُ العَقلُ وَ الحُمقُ يتَغالَبانِ عَلَى الرَّجُلِ إلى ثَمانِى عَشرَةَ سَنَةً فَإِذا بَلَغَها غَلَبَ عَلَيهِ أكثَرُهُما فيهِ.(1)

خِرد و نادانى تا هجده سالگى در آدمى در نَبَردند. وقتى آدمى به آن سن رسيد، هر يك بيشتر باشد، بر او غلبه مى يابد.

با همۀ اين اوصاف، جوانى دنيايى است كه ابعاد آن ناشناخته باقى مانده است و به طور معمول انسان ها چنان كه بايد، از آن بهره نمى گيرند. امام على (عليه السلام) جوانى را در صدر امورى معرفى مى كند كه مردم قدر و ارزشش را نمى دانند، مگر آنكه آن را از دست بدهند:

أربَعَةُ أشياءَ لا يعرِفُ قَدرَها إلَّا أربَعَةٌ: الشَّبابُ لايَعرفُ قَدرَهُ إلَّا الشُّيوخُ وَ العافِيةُ لايَعرِفُ قَدرَها إلَّا أهلُ البَلاءِ و الصِّحَةُ لايَعرِفُ قَدرَها إلَّا المَرضى و الحَياةُ لايعرِفُ قَدرَها إلَّا المَوتى.(2)

ارزش چهار چيز را جز چهار گروه نمى شناسند: ارزش جوانى را جز پيران نمى شناسند؛ ارزش آرامش را جز گرفتاران نمى فهمند؛ ارزش سلامت را جز بيماران درنمى يابند و ارزش زندگى را جز مُردگان نمى دانند.

جوان اگر مى دانست چه گوهرى را در اختيار دارد، بيشترين بهره را از دورۀ جوانى مى برد و پير اگر مى توانست، هيچ گاه افسوس فرصت از دست رفتۀ جوانى را نمى خورد. اما دريغ آنكه اين نكته بيشتر در حد آرزويى حكيمانه كه «اى كاش جوان مى دانست و پير مى توانست» باقى مانده است. از اين رو، انسان تا زمانى كه اين دوره را از دست ندهد، به اهميت و ارزش آن پى نمى برد. اميرمؤمنان، على (عليه السلام) مى فرمايد:8.

ص: 81

شَيئانِ لايعرِفُ فَضلَهُما إلّا مَن فَقَدَهُمَا: الشَّبابُ و العافِيةُ.(1)

برترى (ارزش) دو چيز را جز آنان كه آنها را از دست دهند، نمى شناسند: جوانى و آرامش.

ديگر بر شما سرزنشى نيست. خدا شما را مى آمرزد و او مهربان ترين مهربانان است.(1) امام صادق (عليه السلام) دربارۀ تفاوت رفتار حضرت يعقوب و يوسف فرمود:

لأَنَّ قَلبَ الشّابِّ أرَقُّ مِن قَلبِ الشَّيخِ و كانَت جِنايةُ وُلدِ يعقوبَ عَلى يوسُف (عليه السلام) و جِنايتُهُم عَلى يعقوبَ (عليه السلام) إنَّما كانَت بِجِنايَتِهِم عَلى يوسُف، فَبادَرَ يوسُف إلَى العَفوِ عَن حَقِّهِ و أخَّرَ يعقوبُ العَفوَ؛ لأَنَّ عَفوَهُ إنَّما كانَ عَن حَقِّ غَيرِهِ، فَأَخَّرَهُم إلَى السَّحَرِ لَيلَةَ الجُمُعَةِ.(2)

دلِ جوان، از دل پيرمرد، نرم تر است. فرزندان يعقوب بر يوسف ستم روا داشتند و ستم آنان بر يعقوب، به سبب ستم بر يوسف بود. از اين رو، يوسف به سرعت از حقّ خود درگذشت؛ ولى يعقوب عفو خود را به تأخير انداخت؛ زيرا گذشتِ او نسبت به حقّ ديگرى بود. وى استغفار را تا سحرِ شب جمعه به تأخير انداخت.

در روايتى ديگر نيز امام صادق (عليه السلام) ابوجعفر احوَل را به معاشرت با جوانان ترغيب مى كند؛ چرا كه آنان نيكى را به سرعت مى پذيرند و انعطاف لازم را براى اين كار دارند. اسماعيل بن عبد الخالق نقل مى كند: شنيدم امام صادق (عليه السلام) از ابوجعفر احوَل مى پرسيد: «به بصره رفتى؟» گفت: بلى. فرمود: «اقبال مردم را به امامت و ورود آنان را به اين مرام چگونه يافتى؟» گفت: به خدا سوگند كه شيعيان اندك اند و تلاش هايى كرده اند، اما آن هم اندك است. آنگاه [امام (عليه السلام) به او] فرمود:

عَلَيكَ بِالأَحداثِ فَإِنَّهُم أسرَعُ إلى كُلِّ خَيرٍ.(3)

جوانان را دريابيد كه آنان در [پذيرش] نيكى و خير پرشتاب ترند.

جوان بيش از زنان جوان مصداق دارد؛ چراكه به طور معمول مردان با جدا شدن از خانوادۀ پدرى و تشكيل خانواده، استقلال به دست مى آورند؛ در حالى كه دختران با بزرگ شدن همچنان ارتباط با خانواده را نگه مى دارند و حتّى مسئوليت هايى را به جهت دلبستگى هاى خود با خانواده بر عهده مى گيرند. پس اگر كار در زندگى مردان عامل استقلال و جدايى است، اين امر در بارۀ زنان چندان صدق نمى كند و الگوى موفقيت كار در زنان با تقويت تابعيت متقابل در روابط همراه است.(1)

در جوامعى كه امكانات شغلى فراوان است، انتخاب شغل يك فرايند تدريجى است كه مدت ها قبل از نوجوانى آغاز مى شود. نظريه پردازان معتقدند جوانان چند دورۀ شغلى را پشت سر مى گذارند:

فقط روى ويژگى هاى سطحى تمركز مى كند. افراد كاردان مى توانند آنچه را مى دانند به طور خودكار براى رسيدن به چند راه از طريق يادآورى سريع و راحت به كار ببرند. در ضمن، در صورتى كه مسئله اى دشوار باشد، از پيش برنامه ريزى مى كنند، عناصر را منظم تحليل و طبقه بندى مى كنند و از چندين راه حلّ ممكن، بهترين را بر مى گزينند، در حالى كه افراد تازه كار، بيشتر از طريق كوشش و خطا، پيش مى روند(1).

كاردانى براى خلاقيت و حلّ مسئله ضرورى است. توليدات خلاقانه بزرگسالان با توليدات كودكان از اين نظر تفاوت دارد كه نه تنها اصيل اند، بلكه به سمت نيازهاى اجتماعى يا هنرشناختى گرايش دارند. خلاقيت پخته، به توانايى شناختى منحصر به فردى نياز دارد. موردپژوهى ها از قاعدۀ ده سالۀ رشد خلاقيت در سطح تسلط حمايت مى كنند. يعنى براى توليد كردن يك اثر خلاق ده سال مواجهۀ مقدماتى با يك رشته و كاردانى كافى لازم دارد.(2) به علاوه، يك قرن پژوهش نشان مى دهد كه دستاورد در اوائل بزرگسالى افزايش مى يابد، در اواخر سى تا چهل سالگى يا اوائل چهل تا پنجاه سالگى به اوج مى رسد و به تدريج كاهش مى يابد؛ هرچند كه به ندرت آن قدر قابل ملاحظه است كه يك فرد خلاق را به انسانى غير خلاق تبديل كند(3).

با اينكه خلاقيت در كاردانى ريشه دارد، همۀ افراد كاردان خلاق نيستند. خلاقيت به ويژگى هاى ديگرى مانند شيوۀ تفكر نوآورانه، تحمل ابهام، انگيزه اى خاص براى موفق شدن، تمايل به آزمايش كردن و دوباره سعى كردن بعد از شكست، نياز دارد(4).

در ضمن خلاقيت به زمان و نيرو نياز دارد. به ويژه در بارۀ زنان نيز خلاقيت مى تواند به سبب فرزندپرورى، طلاق يا همسرى كه حمايت كننده نيست، به تعويق افتد، يا مختل شود(5).4.

ص: 87

جوانى به زراعت و كشتزارى مى ماند كه امكان دارد به دليل فرصت طلب نبودن جوان، هيچ گاه به برداشت و خوشه چينى نرسد و اين زراعت پرثمر بيهوده رها شود. در اين صورت، همه ويژگى ها، ظرفيت ها، توانمندى ها و شايستگى هاى جوان پوشيده خواهند ماند. گفتار حضرت عيسى (عليه السلام) هنگامى كه با جوانان و پيران مواجه مى شد، درخور توجّه است. آن حضرت هر گاه جوانان را مى ديد به آنان مى فرمود:

كَم مِن زَرعٍ لَم يدرِكِ الحَصادَ.(1)

چه بسيار زراعت ها كه به برداشت نرسيدند.

و هرگاه پيران را مى ديد به آنان مى فرمود:

ماينتَظَرُ بِالزَّرعِ إذا أدرَكَ إلّا أن يحصَدَ.(2)

زراعتى كه وقت برداشتش مى رسد، تنها درو شدن در انتظار آن است.

و فاصلۀ جوانى و پيرى فاصله اى نه چندان دور و دراز، بلكه بسيار نزديك است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

ما أقرَبَ الدُّنيا مِنَ الذَّهابِ وَ الشَّيبَ مِنَ الشَّبابِ!(3)چه نزديك است دنيا به نابودى و نيز جوانى به فرتوتى!

فرايندهاى ذهنى تشخيص، تحليل و ارزيابى اطلاعات براى رسيدن به انديشه اى روشن تر، دقيق تر و استوارتر است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

مُرُوا الأَحداثَ بِالمِراءِ وَ الجِدالِ و الكُهولَ بِالفِكرِ و الشُّيوخَ بِالصَّمتِ.(1)

جوانان را به مباحثه و جدال [علمى] و ميان سالان را به انديشيدن و پيران را به سكوت، فرمان دهيد.

ثمرۀ كسب دانش در اين وهله از زندگى، پايدارى و دوام آن است. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

مَن تَعَلَّمَ فى شَبابِهِ كانَ بِمَنزِلَةِ الوَشمِ فِى الحَجَرِ و مَن تَعَلَّمَ و هُوَ كَبيرٌ كانَ بِمَنزِلَةِ الكِتابِ عَلى وَجهِ الماءِ.(2)

آن كه در جوانى اش بياموزد، آموخته اش مانند نقش بر سنگ است و آنكه در بزرگسالى بياموزد، مانند نوشتن بر روى آب باشد.

جوانانى كه در پى كسب دانش اند مايۀ مباهات جامعۀ دينى بوده و همواره مورد توجّه اولياى دين اند. امام باقر (عليه السلام) دربارۀ پدر بزرگوارش مى فرمود:

كانَ أبى زَينُ العابِدينَ (عليه السلام) إذا نَظَرَ إلَى الشَّبابِ الَّذينَ يطلُبونَ العِلمَ أدناهُم إلَيهِ و قالَ: مَرحَباً بِكُم أنتُم وَدائِعُ العِلمِ و يوشِكُ إذ أنتُم صِغارُ قَومٍ أن تَكونوا كِبارَ آخَرينَ.(3)

پدرم زين العابدين (عليه السلام)، هرگاه به جوانانى كه دانش مى اندوختند، مى نگريست، آنان را به خود نزديك مى كرد و مى فرمود: «آفرين بر شما كه امانت هاى [مردم براى آموختن] دانش هستيد و زود است شما كم سالان جامعه، بزرگان جامعه اى ديگر باشيد».

و همچنان در كنار اويند. انتخاب دوست و دوست يابى موضوعى است كه هميشه در كانون مهارت هاى لازم براى نوجوان و جوان بوده است؛ چراكه دوست مى تواند روش زندگى آدمى را تغيير دهد و تعيين كند. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

المَرءُ عَلى دينِ خَليلِهِ، فَليَنظُر أحَدُكُم مَن يخالِلُ.(1)

آدمى بر دين [و روش] دوست خود است. پس هريك از شما بايد بنگرد كه چه كسى را به دوستى برمى گزيند.

دوستان يك جوان، معيارى براى سنجش و ارزيابى خود او شمرده مى شوند. گاهى دورانديشى و گاه خردورزى يك جوان را مى توان از اين طريق ارزشيابى كرد. حضرت سليمان (عليه السلام) فرمود:

لا تَحكُموا عَلى رَجُلٍ بِشَىءٍ حَتّى تَنظُروا إلى مَن يصاحِبُ؛ فَإِنَّما يعرَفُ الرَّجُلُ بِأَشكالِهِ و أقرانِهِ و ينسَبُ إلى أصحابِهِ وأخدانِهِ.(2)

دربارۀ كسى داورى مكنيد، مگر آنكه به هم نشينان او بنگريد؛ زيرا آدمى با همتايان و همانندهايش شناخته شده و به ياران و دوستانش نسبت داده مى شود.

با زير نظر داشتن دوستان يك جوان، مى توان ميزان دورانديشى او را سنجيد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

الحازِمُ مَن تَخَيَّرَ لِخُلَّتِهِ؛ فَإِنَّ المَرءَ يوزَنُ بِخَليلِهِ.(3)

دورانديش كسى است كه براى دوستى اش گزينش كند؛ چراكه آدمى با دوستش سنجيده مى شود.

افزون بر دورانديشى، مى توان ميزان خردورزى جوان را با ديدن دوستانش ارزيابى كرد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:6.

ص: 92

خَليلُ المَرءِ دَليلٌ عَلى عَقلِهِ.(1)

دوست آدمى نشانۀ خِرَد اوست.

از همين روى، دوستان مى توانند مايۀ پشيمانى باشند، مگر آنان كه سلامت روانى و معنوى داشته باشند و زندگى سالمى را در پيش گيرند. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لِلأَخِلّاءِ نَدامَةٌ إلَّا المُتَّقينَ.(2)

براى دوستان، پشيمانى است، مگر [در دوستى با] پرهيزگاران.

با جويا شدن از نوجوانان دربارۀ معناى دوستى، آنان بر دو ويژگى تأكيد مى كنند؛ نخستين ويژگى و مهم ترين آن، «صميميت» است. نوجوانان از دوستان خود توقع نزديكى روان شناختى، اعتماد و درك متقابل دارند. به همين دليل است كه خودافشاگرى (در ميان گذاشتن افكار و احساسات خصوصى) ميان دوستان در طول سال هاى نوجوانى افزايش مى يابد. وانگهى نوجوانان بيشتر از جوانان يا بزرگسالان مى خواهند كه دوستان آنها «وفادار» باشند، يعنى از آنها حمايت كنند و ديگرى را بر آنها ترجيح ندهند(3).

الشَّحيحَ الخُلُقِ مِغلاقٌ لِلخَيرِ مِفتاحٌ لِلشَّرِّ.(1)

بدان، جوانِ خوش خلق، كليد خوبى ها و قفل بدى هاست و جوانِ بد خلق، قفل خوبى ها و كليد بدى هاست.

و داستان را به او خواهم گفت. سپس نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله) آمد. وقتى پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) او را ديد، پرسيد: «اين چه وضعى است؟» جوان، داستان خود را گفت. آن گاه، جبرئيل (عليه السلام) نازل شد و اين آيه را آورد:

(قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُونَ) (1) .(2)

به مردان با ايمان بگو ديده فرو نهند و پاك دامنى ورزند كه اين، براى آنان، پاكيزه تر است؛ زيرا خدا به آنچه مى كنند، آگاه است.

برمن، واى بر من! دو سومِ دينش را از (دستبرد) من، مصون نگه داشت». پس آدمى بايد در يك سومِ باقى مانده تقواى الهى پيشه سازد.

در برخى ديگر از روايات، تصريح شده است كه درهاى رحمت خداوند هنگام ازدواج گشوده مى شوند و كسانى كه ازدواج مى كنند، مشمول لطف خداوند قرار مى گيرند.(1) افزون بر اين، در احاديث ديگر تأكيد شده كه ارزش عبادتِ افراد همسردار، افزايشى چشمگير مى يابد. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

لَرَكْعَتَانِ يصَلِّيهِما مُتَزَوِّجٌ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ عَزَبٍ يقُومُ لَيلَهُ وَ يصُومُ نَهَارَه.(2)

دو ركعت نمازى كه انسان متأهّل مى خواند، برتر از مرد مجردى است كه شب را به عبادت و روز را به روزه دارى سپرى كند.

ازدواج افزون بر آنكه خود موجب جلوگيرى از مشكلات رفتارى خواهد شد،(3) مى تواند مايۀ گشايش در زندگى فرد شود. امام صادق (عليه السلام) نقل مى كند: جوانى از انصار نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله) آمد و از نيازمندى اش نزد ايشان شِكوه كرد. پيامبر (صلى الله عليه وآله) به وى فرمود: «ازدواج كن!» جوان گفت: خجالت مى كشم بار ديگر نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله) باز گردم [و بگويم كه با دستِ خالى چگونه ازدواج كنم]. آنگاه مردى از انصار به وى رسيد و گفت: دخترى زيبا دارم. پس او را به ازدواج آن جوان در آورد. پس از آن خداوند گشايشى در زندگى او ايجاد كرد. جوان نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله) آمد و داستان را بازگفت. آنگاه پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود: «اى گروه جوانان! ازدواج كنيد».(4)

مجموعۀ اين احاديث، جايگاه بلندى را براى ازدواج ترسيم مى كنند و مسئوليت جوان را در اين باره نشان مى دهند.).

ص: 96

جوان عابد جايگاهى ممتاز.(1) جوان به مدد همين عبادت ها مايۀ مباهات و افتخار خداوند متعال به فرشتگان خويش است.(2) از اين رو برترى جوان عبادت كننده كه در عنفوان جوانى به عبادت روى آورده، با سالمندى كه در كهنسالى به عبادت مى پردازد، همانند برترى پيامبران بر ديگر مردمان است.(3) ثمره و پاداش عبادت كردن در چنين مرحله اى از زندگى اعطاى حكمت در سالمندى و موازنۀ اعمال او با اعمال 72 صديق (مؤمن واقعى) است. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) با استناد به آيۀ 14 سورۀ قصص، پاداش عبادت كنندگان در جوانى را اعطاى حكمت در سالمندى مى داند و مى فرمايد:

مَن أحسَنَ عِبادَةَ اللّهِ فى شَبيبَتِهِ، لَقّاهُ اللّهُ الحِكمَةَ عِندَ شَيبَتِهِ، قالَ اللّهُ تَعالى: (وَ لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً) ثُمَّ قالَ تَعالى: (وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ) (4).(5)

آن كه در جوانى به نيكى عبادت خدا كند، خداوند در پيرى به وى حكمت آموزد. خداى متعال مى فرمايد: (و چون به رشد و كمال خويش رسيد، به او حكمت و دانش عطا كرديم) و در ادامۀ آيه مى فرمايد: (و نيكوكاران را چنين پاداش مى دهيم).6.

ص: 98

در روايت ديگرى پاداش چنين مجاهدت و تلاشى برابر با پاداش 72 صديق دانسته شده است. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

يا أباذَرٍّ، ما مِن شابٍّ يدَعُ لِلّهِ الدُّنيا و لَهوَها و أهرَمَ شَبابَهُ فى طاعَةِ اللّهِ إلَّا أعطاهُ اللّهُ أجرَ اثنَينِ و سَبعينَ صِدّيقاً.(1)

هيچ جوانى نيست كه (حبّ) دنيا و خوشى هاى (نامناسب) آن را به خاطر خدا رها سازد و جوانى اش را در راه طاعت خدا به پيرى رساند، مگر اينكه خداوند پاداش 72 صدّيق را به او عطا فرمايد.

اما همين جوان كه براى عبادت و طاعت او چنين ثمراتى برشمرده شده است، به توازن و تعادل امر شده و از رياضت طلبى هاى نابجا و غيرمنطقى نهى شده است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به امام على (عليه السلام) فرمود:

إنّ هذا الدينَ لَمَتينٌ، فأوغِل فيهِ برِفقٍ، و لاتُبَغِّض إلى نَفسِكَ عِبادةَ اللّهِ؛ فإنّ المُنبَتَّ لا أرضاً قَطَعَ، و لا ظَهراً أبقى، فَاحرِث حَرثَ مَن يظُنُّ أنَّه لايَموتُ إلّا هَرَماً، وَ اعمَل عَمَلَ مَن يخافُ أن يموتَ غَداً.(2)

اين دين، استوار است، پس به نرمى در آن درآى و عبادت خدا را منفور خود مگردان كه تندروى عجول نه راهى را پشت سر مى نهد و نه مركبى را سالم مى گذارد، پس [براى دنيايت] مانند كسى كِشت كن كه مى پندارد جز در پيرى نخواهد مرد، و [براى آخرت] چنان عمل كن كه گويى فردا خواهى مرد.

امام جعفر صادق (عليه السلام) نقل مى كند كه در دوران جوانى تلاش فراوانى در عبادت مى كردم كه پدرم فرمود:

يا بُنَىَّ! دُونَ مَا أَرَاكَ تَصْنَعُ؛ فَإِنَّ اللّهَ (عزوجل) إِذَا أَحَبَّ عَبْداً رَضِىَ عَنْهُ بِالْيَسيرِ.(3)

فرزند دلبندم! [خود را در عبادت به رنج نيفكن و] كم تر از آنچه از تو مى بينم7.

ص: 99

انجام ده؛ زيرا خداى (عزوجل) چون بنده اى را دوست بدارد، به عمل اندك از او نيز راضى مى شود.

به دليل ويژگى هاى ممتازى كه در توبه وجود دارد و با توجّه به جايگاه جوان، خداوند متعال جوان توبه كننده را دوست مى دارد. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إنَّ اللّهَ تَعالى يحِبُّ الشّابَّ التّائِبَ.(1)

به راستى كه خداوند جوانِ توبه كننده را دوست مى دارد.5.

ص: 101

ص: 102

مطالعۀ منابع اسلامى نشان مى دهد شادكامى در اسلام، دو مؤلفه دارد: يكى «نشاط» و ديگرى «رضا». در توضيح اين دو مؤلفه بايد گفت كه ساختار شادكامى از يك سو بايد با تعريف سعادت، و از سوى ديگر بايد با واقعيت هاى زندگى متناسب باشد. سعادت، بر اساس تعريف، سه مؤلفۀ اساسى دارد: خير، سرور و پايدارى. خير، مربوط به ماهيّت آن چيزى است كه انسان در زندگى با آن روبه رو مى شود و سرور، به بُعد هيجانى زندگى اشاره دارد و پايدارى، به بُعد زمانى آن دو. بنابراين، سعادت وقتى به دست مى آيد كه از يك سو رَوَند زندگى مبتنى بر خير باشد و از سوى ديگر با سرور و خرسندى همراه باشد و در عين حال، اين دو پايدار باشند، نه مقطعى و موقتى. پس سعادت، حالتى است پايدار از زندگىِ شاد (سرور) و خوب (خير).

اگر بخواهيم زندگىِ خير و خير بودن زندگى را در عينيت آن به روشنى ببينيم، بايد ابعاد مختلف زندگى را بررسى كنيم. زندگى از يك منظر به دو بخش «رويداد» ها و «تكليف» ها تقسيم مى شود. مراد از رويدادها، رخدادهاى خوشايند و ناخوشايند زندگى بوده و مراد از تكليف ها، قوانين و وظايف بايدى و نبايدى زندگى است. بنابراين، زندگىِ خير آن است كه همۀ اين ابعاد چهارگانه، مبتنى بر خير باشند؛ چه نعمتى كه بايد از آن استفاده كرد (خوشايندها) يا نقمتى كه بايد آن را تحمل كرد (ناخوشايندها) و چه امر لذت بخشى كه بايد آن را ترك گفت (نبايدها) و يا كار محنت آورى كه بايد آن را انجام داد (بايدها). از مجموعۀ اين چهار موقعيّت، در ادبيّات دين، با تعبير «قضا» ياد مى شود.

بر اساس متون دينى، واكنشى كه انسان بايد در برابر قضاى الهى داشته باشد، رضامندى است و همان گونه كه در آينده خواهيم گفت، اين بدان جهت است كه قضاى الهى مبتنى بر خير است. از اين رو، هر چهار موقعيّت يادشدۀ زندگى، خير هستند. از اين رو، انسان بايد از آنها راضى باشد. آنچه تا كنون گذشت، مؤلّفۀ رضامندى در شادكامى را توضيح داد، اما مؤلّفۀ نشاط نيز با سرور در تعريف هماهنگ است و البتّه اين هر دو، بايد پايدار باشند كه با شرايط خاصّى كه بيان خواهند شد، حاصل مى آيند(1).7.

ص: 104

شور،(1) آرامش،(2) اشتياق،(3) سرخوشى،(4) لذّت،(5) و (مهم تر از همه) غرقگى(6) هستند. اين هيجان ها همان هايى هستند كه بيشتر مردم به هنگام گفتگوهاى گاه به گاه، اما نه چندان دقيق خود، در بارۀ «شادكامى»(7) آنها را در نظر دارند. هيجان هاى مثبت مربوط به گذشته شامل رضايت،(8) خشنودى،(9) خرسندى(10) و افتخار(11) و آرامش(12) هستند(13).

مطالعۀ منابع دينى نشان مى دهد «فرح» نقطۀ مقابل «حزن»(14) و به معنى سبك و باز شدن دل و خاطر است كه به واسطة لذّت هاى پايدار و ناپايدار پديد مى آيد.(15) هنگامى كه انسان مطلوبى دارد، اگر مطلوبش تحقّق يابد، حالتى به نام «شادى» به او دست مى دهد و هرگاه مطلوب او تحقّق نيابد، يا مطلوبى كه دارد از دستش برود، حالت ديگرى به نام «غم» او را فرا مى گيرد. با اين بيان، به نظر مى رسد بن مايۀ همه آيات و رواياتى كه در آنها، موضوع شادى مطرح شده، «داشته ها» است. داشته هاى انسان، بدون در نظر گرفتن جنبه هاى ارزشى و چگونگى اكتساب آنها باعث شادى مى شوند. شما ممكن است خودرو يا خانه اى بخريد و از داشتن آن شادمان شويد، يا به تحصيل دانش بپردازيد و از «داشتنِ» علم و تحصيلات و مدرك آن، خوشحال شويد، يا از فرزنددار شدن خود بى نهايت شادى كنيد، به هر شكل، صرف «داشتن» ممكن است شادى آور باشد، اما در5.

ص: 106

اين باره كه «آيا اين داشته هاى شادى آور پيامدهاى منفى به همراه دارند يا نه؟» در ادامه توضيح خواهيم داد.

پايدار دارد؛ شادى هايى كه در آنها از پيامدهاى ناگوار و منفى خبرى نيست و ميزان ثبات آنها در حالات و روحيّات فرد بيش از انواع ديگر شادى هاست. ديدگاه اسلام در هيجانِ شادى، به واسطۀ تأكيدهاى فراوان، بر چنين شادى هايى متمركز است. منشأ اين نوع شادى «سامانۀ بزرگ اعتقادى» است كه موجب «معنابخشى به زندگى» مى گردد و به واسطۀ آن پايدارى شادى، معنايى دقيق خواهد يافت.

خداوند متعال در آيۀ 58 سورۀ يونس مى فرمايد:

(قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ) .

بگو به فضل و رحمت خدا بايد شادمانى كنند كه اين بهتر است از آنچه مى اندوزند.

امام على (عليه السلام) رويگردانى از زينت هاى دنيا را مايۀ شادى بزرگ مى داند:

ظَفِرَ بِفَرْحَةِ الْبُشْرَى مَنْ أَعْرَضَ عَنْ زَخَارِفِ الدُّنْيا.(1)

آن كه از زينت هاى دنيوى روى گرداند، به شادى بزرگ دست يافته است.

در روايتى از معصومين (عليهم السلام) آمده است كه خداوند متعال عيسى (عليه السلام) را چنين پند داد:

يا عِيسَى! إفْرَحْ بِالْحَسَنَةِ، فَإِنَّهَا لِى رِضًا.(2)

اى عيسى! با انجام دادن كارهاى خير شادمان باش؛ چرا كه خشنودى من در انجام دادن آن كارهاست.

با توجّه به سياق اين گونه آيات و روايات مى توان پى برد كه توجّه و عنايت دين به اين بخش از شادى بوده و آن را در زندگى دنيوى و اخروى انسان سودمند مى داند؛ هرچند شادى هاى ديگرى نيز وجود دارند كه دين بر آنها تأكيد نكرده، اما مى توانند شادى آور باشند.

هستند كه اگرچه در وهلۀ اول، به ظاهر و به لحاظ ماهيّت تفاوتى با شادى هاى پايدار ندارند، ولى با گذشت زمان ورق برمى گردد. اين گونه شادى ها حالت هاى هيجانى زودگذر و ناپايدارى هستند كه برخى مواقع مى توانند پيامدهاى منفى در پى داشته باشند.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لاتَندِمَنَّ عَلى عَفوٍ و لاتَبهَجَنَّ بِعُقوبَةٍ.(1)

بر عفو و گذشت پشيمان مشو و بر مجازات و تنبيه شادمان مباش.

اگرچه شادى و لذّت مجازات و انتقام در ابتدا بسيار شيرين و دلپسند جلوه مى كند، ولى اين شادمانى پايدار نمى ماند و نمى توان مشخّصۀ شادى پايدار را در آن جستجو كرد.

هم رديف شدن شادى در روايات معصومان (عليهم السلام) با بسيارى از حالت هاى هيجانى منفى ديگر، همچون نااميدى، ترديد، خودبزرگ بينى و خودشيفتگى كه موجب دورى انسان از احساس شادى شادكامى هستند، نشانه اى بر بُعد ناپايدار شادى است. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:

اللَّهُمَ! مَا كَانَ فِى قَلْبِى مِنْ شَكٍ أَوْ رِيبَةٍ أَوْ جُحُودٍ أَوْ قُنُوطٍ أَوْ فَرَحٍ أَوْ... فَأَسْأَلُكَ يا رَبِّ أَنْ تُبَدِّلَنِى مَكَانَهُ إِيمَاناً بِوَعْدِكَ.(2)

بار پروردگارا، به جاى آنچه از شك يا ترديد يا انكار يا نواميدى يا شادى يا...، در قلب من است، از تو مى خواهم ايمان به وعده خود به جاى آنها قرار دهى.

مَنْ أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً فَرَّحَ اللَّهُ قَلْبَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ.(1)

همانا براى خدا در زمين بندگانى است كه براى برآوردن نيازهاى مردم مى كوشند. اينها روز قيامت در امان اند، و هر كه به مؤمنى شادى رساند، خدا روز قيامت دلش را شاد سازد.

در روايتى ديگر، گفتگو نيز عاملى براى نشاط دانسته شده است. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ... وَ مُحَادَثَةِ الرِّجَالِ.(2)

نشاط در ده چيز است... و گفتگوى با مردان [از آن موارد است].

در روايات پيش گفته ديدار دوستان و گفتگوى با آنان نشاطآور و شادى آفرين دانسته شده است؛ چراكه در اين گونه روابط، رد و بدل شدن پاسخ هاى مثبت و مناسب ميان طرفين، نوعى پاداش محسوب مى شود و باعث تقويت رابطه و در نهايت ايجاد خلق مثبت مى شود. عامل روابط اجتماعى احتمالاً بزرگ ترين علّت شادكامى و ديگر جنبه هاى سلامت است. بودن با دوستان و كسانى كه دوستشان داريم باعث ايجاد خلق مثبت مى شود. اين عامل كه منبع اصلى وقايع مثبت زندگى است، براى فعّاليت درمانى خوشايند انتخاب مى شود(3). اما آيا هر رابطۀ اجتماعى باعث نشاط مى شود؟ پاسخ به اين پرسش نيازمند آگاهى از پديدۀ «مجاورت بدون صميميت» است. در پديدۀ مجاورت بدون صميميت، انسان ها در كنار يكديگرند، اما محبت و صميميت در ميان آنان وجود ندارد. انس با ديگران يكى از نيازهاى جدّى بشر است. ما نه براى تأمين نيازهاى مادى زندگى، بلكه براى تأمين نيازهاى عاطفى خود به انس گرفتن با ديگران نياز داريم. بنابراين، انس و صميميت، يكى از عوامل مهم در رضامندى و شادكامى است(4).7.

ص: 111

شواهد نشان داده اند كه برقرارى چند رابطۀ محدود و نزديك با ديگران، با شادمانى و سلامت ذهنى همبستگى دارد. براى مثال، دينر و سليگمن (2002) با مطالعه در باره 10 درصد از شادترين افراد يك گروه 222 نفرى از دانشجويان، دريافتند كه برجسته ترين صفت آنان داشتن زندگى اجتماعىِ غنى و رضايت مند است. اين دانشجويان بخش مهمى از وقت خود را در معاشرت با دوستان صرف مى كردند و به توسط خود و دوستان شان از لحاظ برقرارى و حفظ دوستى نزديك، در حد ممتاز رتبه بندى شدند. روابط و دوستى هاى محدود احتمالاً به سه دليل با شادمانى همبسته است: اول، اينكه افراد شاد بيشتر به عنوان دوست و افراد قابل اعتماد انتخاب مى شوند، زيرا نسبت به افراد ديگر جذاب ترند و بيشتر به ديگران كمك مى كنند؛ دوم، اينكه روابط و دوستى هاى محدود نياز به محبت را برآورده مى سازند و از اين رو، مايۀ احساس شادى و رضايت مى شوند؛ سوم، اينكه دوستى هاى نزديك، حمايت اجتماعى به بار مى آورند(1).

همچون پياده روى، شنا و سواركارى اشاره دارد. امام صادق (عليه السلام) در صدر عوامل نشاطانگيزى به قدم زدن و پياده روى اشاره مى فرمايد:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ الْمَشْى و....(1)

نشاط در ده چيز است پياده روى و... [از آن موارد است].

تاپر (1989) دريافت كه ده دقيقه پياده روى سريع به كاهش خستگى، نيروى بيشتر و كاهش تنش در دو ساعت پس از آن مى انجامد. مطالعات ديگر پى بردند كه پس از يك ساعت تمرين جسمانى، افراد در تنش، افسردگى، خشم و خستگى و آشفتگى احساس كاهش مى كنند و در بقيه روز و حتّى در بعضى موارد در روز بعد احساس قدرت بيشترى خواهند داشت.(2)

سواركارى نيز از ديگر مواردى است كه در آموزه هاى دينى، ورزشى نشاطآور دانسته شده است و دو ويژگى ممتاز دارد: سرگرمى و نشاطآفرينى. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) سواركارى را محبوب ترين سرگرمى و تفريح مى داند:

أَحَبُّ اللَّهوِ الَى اللّهِ تعالى إجراءُ الخَيلِ و الرَّمىِ.(3)

محبوب ترين سرگرمى [بندگان] نزد خداى متعال، اسب سوارى و تيراندازى است.

امام على (عليه السلام) در ضمن روايتى به عوامل ايجاد انبساط خاطر و نشاط اشاره و از سوارى و سواركارى ياد مى كند:

الرُّكُوبُ نُشْرَةٌ.(4)

سوارى] و سواركارى [نشاط است.0.

ص: 113

تماس بدن با آب و شنا كردن، حالتى خوشايند پديد خواهد آورد كه مايۀ نشاط فرد مى شود. امام صادق (عليه السلام)، تن به آب زدن و شنا كردن را عاملى نشاطانگيز مى داند:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ... وَ الِارْتِمَاسِ فِى الْمَاءِ.(1)

نشاط در ده چيز است... و فرو رفتن در آب [از آن موارد است].

فرورفتن در آب و تماس تمام بدن با آب به خودى خود نشاطآور و شادى بخش است و هنگامى كه در قالب ورزش شنا انجام مى پذيرد، نشاطى مضاعف مى آورد. پياده روى، سواركارى و شنا، مجموعه كارهاى ورزشى نشاطآور هستند كه روايات بدانها پرداخته است. اساساً اسلام بر ورزش هايى كه به تقويت خودباورى و توانمندى جسمانى كمك كند، تأكيد دارد.

لَايُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيطَانَ يتَّخِذُهُ مَخْبَأً يسْتَتِرُ بِهِ.(1)

مبادا كسى از شما موى شارب خود را بلند كند؛ زيرا شيطان آ ن را مخفيگاه خود گرفته، در آن پنهان مى شود.

اين گونه تعبيرها نشان از اهميت دادن اسلام به بهداشت دارند. در كنار اين گونه تعبيرها، آموزه هاى روايى، گرفتن موى شارب را زمينه ساز نشاط مى دانند. در مجلسى در حضور امام صادق (عليه السلام) از گرفتن شارب سخن به ميان آمد و آن حضرت فرمود:

نُشْرَةٌ وَ هُوَ مِنَ السُّنَّةِ.(2)

اين عمل باعث نشاط است و سنّت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) بوده است.

در اين حديث، جنبۀ معنوىِ گرفتن موى شارب بيان شده است. تعبيرهايى كه دربارۀ گرفتن شارب و پيامد آن در روايات آمده است، در بارۀ زدودن موهاى زايد بدن نيز آمده است. امام على (عليه السلام) فرمود:

النُّورَةُ نُشْرَةٌ وَ طَهُورٌ لِلْجَسَدِ.(3)

نوره كشيدن (براى زدودن موهاى بدن) نشاط آور و مايه پاكى بدن است.

در مقابل، بلند گذاشتن موهاى بدن باعث كسالت و سستى مى شود. امام كاظم (عليه السلام) مى فرمايد:

شَعْرُ الْجَسَدِ إِذَا طَالَ قَطَعَ مَاءَ الصُّلْبِ وَ أَرْخَى الْمَفَاصِلَ وَ وَرَّثَ الضَّعْفَ وَ السِّلِّ.(4)

موى بدن آن گاه كه بلند شود، آب پشت را قطع مى كند، مفاصل را سست مى سازد و ضعف و سستى به بار مى آورد.

در روايت عوامل نشاط و مرتبط با موضوع بهداشت، به موردى ديگر اشاره شده است و آن شستن سر با خطمى است. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:2.

ص: 115

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ... وَ السِّوَاكِ وَ غَسْلِ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِى فِى الحَمّامِ وَ غَيْرِه.(1)

نشاط در ده چيز است... و مسواك كردن و شستن سر با خطمى در حمّام و غير حمّام.

البتّه اگر خوردن و آشاميدن به پرخورى و شكمبارگى منجر شود، ديگر نشاطآفرينى در آن معنايى نخواهد داشت و به سستى و كسالت بدنى تبديل خواهد شد. اميرمؤمنان على (عليه السلام) مى فرمايد:

مَن شَبِعَ عُوقِبَ فى الحالِ ثَلاثَ عُقوباتٍ: يلقى الغِطاءُ عَلى قلبِه، و النعاسُ على عَينهِ و الكَسَلُ عَلى بَدَنِه.(1)

كسى كه سير شد سه پيامد فورى را خواهد ديد: پرده اى بر قلبش افكنده مى شود، خواب به چشمانش مى آيد و سستى بر بدنش عارض مى شود.

از اين رو، اصل اعتدال، پيش فرض اساسى كسب نشاط با تغذيه است. امام كاظم (عليه السلام) مى فرمايد:

لَو أنَّ النّاسَ قَصَدُوا فِى الطُّعَمِ لَاَعتَدَلَتْ ابدانَهُم.(2)

اگر مردم در خوردن اعتدال مى ورزيدند بدن هايشان سالم مى ماند.

تغذيۀ نشاطآور مصداق هايى در روايات دارند كه به آنها اشاره مى شود.

اميرالمؤمنين (عليه السلام)، بر خوردن آن تأكيد شده است؛ زيرا اين نوع غذا باعث نشاط چهل روزه در عبادت مى گردد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

عَلَيكُمْ بِالْهَرِيسَةِ فَإِنَّهَا تُنْشِطُ لِلْعِبَادَةِ أَرْبَعِينَ يوْماً وَ هِى مِنَ الْمَائِدَةِ الَّتِى أُنْزِلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّه (صلى الله عليه وآله).(1)

بر شما باد به خوردن هليم؛ زيرا نشاط چهل روزه در عبادت مى آورد و غذايى است كه بر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) نازل شده است.

در روايتى ديگر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در سفارش به امام على (عليه السلام) سه شادمانىِ مؤمن را چنين برشمرده شده است:

يا عَلِى! ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِى الدُّنْيا: لُقِىُّ الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ مِنَ الصِّيامِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيلِ.(1)

اى على! مؤمن در اين دنيا سه شادى دارد: ديدار برادران، افطار كردن روزه و شب زنده دارى در پايان شب.

چشمگير ثروت، براى بسيارى از كشورها وجود نداشته است(1).

در آموزه هاى دينى بسترهاى اوليه براى اقتصاد خانواده و جامعه تعريف شده است كه اگرچه موضوع بحث ما نيست، اشاره اى گذرا، به تبيين موضوع «ثروت» كمك شايانى خواهد كرد. امام صادق (عليه السلام) سه چيز را از نيازهاى عمومى مى داند:

ثَلَاثَةُ أَشْياءَ يحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَيهَا: الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ.(2)

سه چيز است كه همه مردم به آن نيازمندند: امنيت، عدالت، رفاه و فراوانى.

در روايت ديگر آن حضرت به مفضّل فرمود:

وَ اعْلَمْ يا مُفَضَّلُ، أَنَّ رَأْسَ مَعَاشِ الْإِنْسَانِ وَ حَياتِهِ الْخُبْزُ وَ الْمَاء.(3)

بدان كه اساس معيشت در زندگى انسان، نان و آب است.

در روايات ياد شده، مسكن را نيز مى توان به نيازهاى عمومى انسان افزود. مسكن نيز از مسائلى است كه براى همه مردم لازم است. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نيز مانند مردم مسكن و خانه شخصى داشت؛ اگرچه خانه هاى حضرت بسيار محقّر بودند. ضرورت مسكن تا آنجا مورد توجّه پيشوايان دين بوده است كه در برخى روايات، فروختن زمين، خانه و...، نكوهش شده است مگر در صورتى كه انسان زمين، باغ يا خانه اى كه مى فروشد، پول آن را در چيزى مشابه همان صرف كند(4).

به هر روى، اگر ثروت را از دو جايگاه، محور پژوهش قرار دهيم به نتايج ظريف ترى دست خواهيم يافت؛ آن گونه كه اسلام به اين موضوع از دو زاويه نظر انداخته است: بخش اول نيازهاى ابتدائى، ضرورى و عمومى زندگى انسان است كه از آن به ثروت تعبير مى شود و بخش ديگر، مال اندوزى هاى فراتر از آن است كه با ثروت رابطه اى تنگاتنگ دارند. هريك از اين دو در رابطه با شادى و خشنودى آثارى دارند. امام1.

ص: 120

صادق (عليه السلام) مى فرمايد: خداوند متّعال به موسى (عليه السلام) وحى كرد:

يا مُوسَى! لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَاتَدَعْ ذِكْرِى عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِى الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِى يقْسِى الْقُلُوبَ.(1)

اى موسى! به ثروت بسيار خوشحال مباش و در هيچ حالتى ياد مرا ترك مگو؛ زيرا ثروت بسيار، گناهان را از ياد انسان مى برد و به ياد من نبودن، قساوت دل مى آورد.

در آيه 76 سورۀ قصص، دليل ستمكارى قارون، ثروت و اموال فراوان او ذكر شده است. اين ثروت اندوزى باعث شد قارون مسير و هدف زندگى خود را گم كند:

(إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَيْهِمْ وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ).

قارون از قوم موسى بود و بر آنان ستم كرد، و از گنجينه ها آن قدر به او داده بوديم كه كليدهاى آنها بر گروهى نيرومند سنگين مى آمد، آن گاه كه قوم وى بدو گفتند: «شادى مكن كه خدا شادى كنندگان را دوست نمى دارد».

در آيۀ 44 سورۀ انعام نيز نعمت ها و ثروت ها مايۀ نواميدى و عذاب كافران بودند، پس از آنكه فرمان هاى الهى را فراموش كردند، و با آنها سرمست شدند و خداوند متّعال به اين سبب شادمانى را از ايشان دريغ داشت.

(فَلَمّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ ءٍ حَتّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ) .(2)

چون همه اندرزهايى را كه به آنها داده شده بود، فراموش كردند، همۀ درها را به رويشان گشوديم تا از آنچه يافته بودند شادمان گشتند، پس به ناگاه آنان را فروگرفتيم و همگان نوميد شدند.4.

ص: 121

دينر و اوشى تأثير درآمد بر خشنودى را در 19 كشور و بر 150 هزار نفر آزمودنى، مطالعه كردند. متوسّط همبستگى درآمد، با رضايت از درآمد، 25 درصد و متوسّط همبستگى درآمد، با رضايت از زندگى، 13 درصد بود. معمولاً همبستگى يك شاخص عينى با رضايت، بيشتر از تأثير آن بر رضايت كلّى است. تأثير درآمد بر شادى، در سطوح پائين مقياس درآمد، بسيار قوى تر است. همچنين، ارتباط ميان رضايت از زندگى و درآمد در كشورهاى فقيرتر، بسيار بيشتر است. احتمالاً اين نتايج به سبب نقش پول در نيازهاى ابتدائى زندگى از قبيل غذا و مسكن است.(1)

به هر حال، متوسّط درآمد جوامع، سطح انتظارها و وضعيّت عمومى يك كشور به لحاظ آموزش، بهداشت، امنيّت و فاصله طبقاتى، هريك مى توانند در نتايج تحقيقات اثرگذار باشند.

نتيجه آنكه مردم كشورهاى برخوردار از اقتصاد پيشرفته كه كسب پول بيش از ديگر آرمان ها برايشان مهم است، از استاندارد زندگى و زندگى خود كم تر راضى اند. اين ممكن است بدان علّت باشد كه فرايند و بازده انباشت پول پس از برآورده ساختن نيازهاى جسمانى به تأمين نيازهاى اجتماعى و روانى كه شادمانى را افزايش مى دهند، نمى انجامد.(2)

النَّظَرُ إِلَى الْخُضْرَةِ نُشْرَة.(1)

به سبزه نگريستن نشاطآفرين است.

لذّتى كه انسان از نگاه به سبزه و رنگ سبز مى برد، باعث پديد آمدن لحظه هاى نشاطآفرين خواهد شد. يك نمونۀ ديگر از رنگهاى نشاطآفرين، رنگ زرد است. لوچر(2) معتقد است، رنگ زرد روشن نشان دهندۀ اعمال خودبه خودى و بى اختيار است و در كل، مظهر اعمالى است كه به محرّك خارجى نيازى ندارند و شامل اين ويژگى ها مى شوند: فعّال، غير عادى، وابستگى، برون فكنى، اشتياق، كنجكاوى. جنبه هاى مؤثّر عاطفى و روحى آن نيز تغييرپذيرى، اميدوارى، اصالت، نشاط و روح بخشى هستند(3).

در روايتى، امام باقر (عليه السلام) پوشيدن كفش زرد رنگ را باعث سرور دانسته است. آن حضرت مى فرمايد:

مَنْ لَبِسَ نَعْلًا صَفْرَاءَ لَمْيزَلْ ينْظُرُ فِى سُرُورٍ مَا دَامَتْ عَلَيهِ لِأَنَّ اللَّهَ (عزوجل) يقُولُ (صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرِينَ) .

هر كس كفش زرد بپوشد تا زمانى كه آن كفش را داشته باشد شادمان باشد؛ چراكه خداوند مى فرمايد زردى پر رنگ، كه ديدنش بينندگان را شاد مى كند.(4)

رنگ ها آثار فيزيولوژى مخصوصى دارند. هيچ گاه رنگ زرد با سياه تأثير يكسان ندارد و رنگ قرمز با آبى داراى اثر تحريك كنندگى يكسان نيست. تجربة انسان ها طىّ زمان طولانى در بارۀ تأثير روانى رنگ سرخ، نشان مى دهد اين رنگ بر دستگاه عصبى، اثر تحريك كننده دارد. رنگ سرخ بر دستگاه عصبى، به ويژه بر اعصاب سمپاتيك، اثر تهييج كننده دارد. در حالى كه رنگ آبى به لحاظ روانى، بر دستگاه عصبى اثر آرام بخش6.

ص: 123

مى گذارد؛ فشار خون پايين مى آيد و تنفس و ضربان قلب هر دو كم مى شوند و رنگ آبى تيره اثر آرام كننده بر سيستم پاراسمپاتيك انسان دارد.(1)

بخش ديگرى از آموزه هاى روايى، لذّت ديدارى را در نگاه به زن زيباروى و خوش سيما مى داند. توجّه به اين نكته ضرورى به نظر مى رسد كه اين گونه نگاه ها بايد در چارچوبى باشد كه اسلام آن را تبيين كرده است؛ در غير اين صورت، همچون برخى لذّت هاى ناپايدار و هوس هاى نافرجام، پيامد منفىِ غفلت و دورى از ياد خدا را به بار خواهد آورد.

امام صادق (عليه السلام) آن گاه كه عوامل نشاط را برمى شمرد، مى فرمايد:

النُّشْرَةُ فِى عَشَرَةِ أَشْياءَ.... وَ النَّظَرِ إِلَى الْمَرْأَةِ الْحَسْنَاءِ.(2)

نشاط در ده چيز است... و نگاه به زن زيباروى [از آن موارد است].

نكته ترديدى نيست كه دانش و علم آموزى اگر در خدمت اهداف الهى و خدمت به بشر نباشد، شادى زودگذر به شمار مى آيد. خداوند متعال در تبيين وضعيّت آنان كه به واسطۀ دانش خود، از حقايق و واقعيّات چشم پوشى كردند و بدين سبب شادمان شدند، مى فرمايد:

(فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ) .(1)

و چون پيامبرانشان دلائل آشكار برايشان آوردند، به آن چيز [مختصرى] از دانش كه نزدشان بود، خرسند شدند و [سرانجام] آنچه به ريشخند مى گرفتند آنان را فروگرفت.

اين شادمانى به واسطۀ اندوختۀ به ظاهر فراوان و در واقع اندكِ علمى و به دليل قرارگرفتن در برابر حق و دلائل آشكار، از جملۀ شادى هاى منفى است؛ امّا اگر هدف به كارگيرى علم مشخّص و مسير آن حق پويى باشد، به شادمانى فرد خواهد انجاميد. امروزه تأثير تحصيلات و چگونگى آن بر شادى محور تحقيق قرار گرفته است. تحقيقات نشان دهندۀ همبستگى مثبت ميان سطح تحصيلات با شادمانى هستند(2).

فرزندش را شاد كند، خداوند در روز قيامت او را شاد مى سازد.

اين بيان لطيف در قالبى ديگر نيز از آن حضرت گزارش شده است:

إنَّ اللّهَ تَباركَ و تَعالى عَلَى الإناثِ أرأفُ مِنهُ عَلَى الذُّكورِ، و ما مِن رَجُلٍ يدخِلُ فَرحَةً عَلَى امرأةٍ بَينَهُ و بَينَها حُرمَةٌ، إلّا فَرَّحَهُ اللّهُ تعالى يومَ القِيامَةِ.(1)

خداوند تبارك و تعالى به زنان مهربان تر از مردان است. هيچ مردى نيست كه زنى از محارم خود را خوشحال سازد، مگر اينكه خداوند متعال در روز قيامت او را شادمان گرداند.

نگاه تربيتى به مقولۀ شادى در كانون خانواده در بسيارى از روايات ديگر نيز مشاهده مى شود. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:

مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيالِهِ كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ وَ لْيَبْدَأْ بِالْإِنَاثِ قَبْلَ الذُّكُورِ؛ فَإِنَّ مَنْ فَرَّحَ ابْنَتَهُ فَكَأَنَّمَا أَعْتَقَ رَقَبَةً مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ.(2)

هر كه بازار رود و تحفه اى براى عيال خود آورد، همچون حمل كننده صدقه براى مردم محتاج است و بايد به دخترها پيش از پسران هديه بدهد؛ زيرا هر كه دخترش را شاد كند گويا بندۀ مؤمنى از فرزندان اسماعيل را در راه خدا آزاد كرده است.

بخش ديگرى از روايات به وظايف شهروندان جامعه، در ايجاد فضاهاى شاد براى كودكان بدون سرپرست پرداخته و نتيجه مسئوليت پذيرى آنان را شادى پايدار و جاودانى دانسته است. پيامبر (صلى الله عليه وآله) در اين زمينه مى فرمايد:

إنَّ فِى الجَنَّةِ داراً يقالُ لَها دارُ الفَرَحِ، لايَدخُلُها إلّا مَن فَرَّحَ يتامَى المُؤمنينَ.(3)

در بهشت سرايى است كه به آن «شادى سَرا» گفته مى شود و تنها كسى وارد آن مى شود كه يتيمان مؤمنان را شاد سازد.8.

ص: 127

شب زنده دارى، لقاء پروردگار و انجام كار خير از جمله نمونه هاى منابع معنوى شادى است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به اميرمؤمنان على (عليه السلام) فرمود:

يا عَلِى! ثَلَاثٌ فَرَحَاتٌ لِلْمُؤْمِنِ فِى الدُّنْيا: لُقِىُّ الْإِخْوَانِ وَ الْإِفْطَارُ مِنَ الصِّيامِ وَ التَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيلِ.(1)

اى على! مؤمن در اين دنيا در سه وقت خوشحال مى شود: هنگام ملاقات با برادران، و هنگام افطار در ماه رمضان، و هنگام شب زنده دارى در آخر شب.

امام صادق (عليه السلام) فرمود:

لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ: فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ.(2)

براى روزه دار دو شادمانى است: يك شادمانى هنگام افطارش و يك شادمانى هنگام ديدار پروردگارش.

در روايتى از امام صادق (عليه السلام) آمده است كه خداوند متعال عيسى بن مريم (عليه السلام) را پند داد:

يا عِيسَى! افْرَحْ بِالْحَسَنَةِ فَإِنَّهَا لِى رِضًا.(3)

اى عيسى! با انجام دادن كارهاى خير شادمان باش؛ چرا كه خشنودى من در انجام دادن آن كارهاست.

قرآن نيز يكى از بارزترين مصداق هاى شادى هاى معنوى است. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين باره مى فرمايد:

اللَّهُمَّ! نَوِّرْ بِكِتَابِكَ بَصَرِى وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِى وَ فَرِّحْ بِهِ قَلْبِى.(4)

خدايا! ديدگانم را به قرآنت روشن ساز، و سينه ام را با آن باز و پذيرا گردان، و قلبم را به آن شاد فرما.7.

ص: 129

روايات بى شمارى مؤمنان را به شادى در جهت سيره و اهداف معصومان (عليهم السلام) فرا مى خوانند. از امام رضا (عليه السلام) نقل است كه به پسر شبيب فرمود:

يا ابْنَ شَبِيبٍ! إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَكُونَ مَعَنَا فِى الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجِنَانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنَا وَ عَلَيكَ بِوَلَايَتِنَا فَلَوْ أَنَّ رَجُلًا أَحَبَّ حَجَراً لَحَشَرَهُ اللَّهُ مَعَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ.(1)

اى پسر شبيب! اگر خواهى با ما، در درجات والاى بهشت باشى، براى حزن ما محزون باش و براى شادى ما شاد باش و ملازم ولايت ما باش كه اگر كسى سنگى را هم دوست بدارد، خدا روز قيامت با همان محشورش مى كند.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اطَّلَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا وَ اخْتَارَ لَنَا شِيعَةً ينْصُرُونَنَا وَ يفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا وَ يحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا.(2)

خداوند تبارك و تعالى بر زمين توجّه كرد، پس ما را برگزيد و براى ما شيعيانى انتخاب كرد كه ما را يارى كنند؛ در شادى ما شاد باشند و در غم ما غمگين شوند.

دعا و استعانت از پروردگار، دوستى اهل بيت (عليهم السلام)، ياد خدا، وضو، نماز و عفو پروردگار جنبه هاى بسيار زيبايى از مسائل معنوى هستند كه هر يك تأثيرى شگرف در پديد آمدن نشاط دارد. سليگمن معقتد است دين يك سامانۀ باور منسجم ايجاد مى كند كه باعث مى شود افراد براى زندگى معنا پيدا كنند و به آينده اميدوار باشند. سامانه هاى باور دينى به برخى از ما اين امكان را مى دهد كه به ناملايمات، فشارهاى روانى وفقدان هاى گريزناپذير كه در روند چرخۀ زندگى رخ مى دهند، معنا بدهيم و به زندگى بعدى كه در آن اين گونه دشوارى ها وجود ندارند، اميدوار و خوش بين باشيم.(3)9.

ص: 130

آنچه از سيرۀ معصومان (عليهم السلام) به ما رسيده بيانگر آن است كه ايشان براى داشتن روحيه اى بانشاط از خداوند متعال يارى خواسته و دست به دعا برداشته اند. اميرمؤمنان على (عليه السلام) مى فرمايد:

اللَّهُمَّ! إِنِّى أَسْأَلُكَ أَىَّ عَمَلٍ كَانَ أَحَبَّ إِلَيكَ وَ أَقْرَبَ لَدَيكَ أَنْ تَسْتَعْمِلَنِى فِيهِ أَبَداً ثُمَّ لَقِّنِى أَشْرَفَ الْأَعْمَالِ عِنْدَكَ وَ آتِنِى فِيهِ قُوَّةً وَ صِدْقاً وَ جِدّاً وَ عَزْماً مِنْكَ وَ نَشَاطاً.(1)

بارالها! از تو مى خواهم مرا در عملى هميشه به كار گيرى كه نزدت محبوب تر و در پيشگاهت مقرّب تر است، آن گاه مرا در حالى كه بهترين اعمال را در نزد تو انجام داده ام ملاقات كنى و به من نيرو و راستى و جدّيت و اراده و نشاط عطا فرمايى.

يكى از ريشه ها و عوامل بنيادين نشاط، عفو و بخشش پروردگار است. همان گونه كه گناهان مى توانند انسان را به سوى خمودى و كسالت سوق دهند، پذيرش انسان در درگاه الهى باعث نشاط او مى شود. مناجات پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) به اين مطلب اشاره دارد:

إلهى! إلهى! إلهى! أسئَلُكَ راغِباً وَ أقصَدُكَ سائِلاً واقِفاً بَينَ يدَيكَ مُتَضَرِّعاً إلَيكَ؛ إن أقنَطَتنى ذُنوبى نَشَطَنى عَفوَكَ.(2)

بارپروردگارا! الها! معبودا! تو را با شوق مى خوانم و در پيشگاهت در حال پريشانى همچون گدايى تو را مى طلبم؛ اگر گناهانم مرا نااميد كنند، عفو تو مرا با نشاط مى گرداند.0.

ص: 131

ص: 132

شهوت معناى عامى هم دارد كه شهوت مالى و شهوت خوردن و شهوت جنسى را در برمى گيرد.

آنچه در اين مهارت بدان پرداخته شده، خودمهارگرى و خويشتن دارى در حوزۀ مسائل جنسى و به تعبير ديگر «خويشتن دارى جنسى» است.(1)

يكى از شاخه هاى نيروى جاذبۀ درونى، «غريزۀ جنسى» يا «شهوت جنسى» يا به تعبيرعامّه «شهوت» است كه مانند ديگر غرايز انسانى، دو نوع كاركرد مثبت يا منفى دارد. اين غريزه، از آنچه در آفرينش وجود دارد، چيزهايى را گزينش و طلب مى كند كه بتوانند ارضاكنندۀ خواست جنسى باشند. نكتۀ اساسى، اينجاست كه امكان دارد برخى از آن چيزهايى كه مى توانند خواست جنسى را ارضا كنند، به سود انسان نباشند. اين گونه نيست كه هر آنچه توان ارضاى خواست جنسى را دارد، به مصلحت انسان نيز باشد. بسيارى از لذّت ها ويرانگر هستند(1) و به همين جهت، «لذّت گرايى» در رأس آفات انسانيت قرار دارد(2) و هرچه اين گرايش شديدتر و سريع تر باشد، هجوم آفت ها نيز شديدتر و سريع تر خواهد بود.(3) پس در اينجا يك هنرمندى نياز است؛ هنر تشخيص ارضاكنندۀ سودمند، از ارضاكنندۀ زيان آور.

كسى كه داراى هنر انسانيت بوده و به سرنوشت خود علاقه مند باشد، شاهين غريزۀ جنسى خود را در هرجا كه لذّت يافت مى شود، نمى نشاند؛ چراكه شايد دامى عاقبت سوز پهن شده باشد. شهوت كمينگاه شيطان است.(4) بى دقتى و شتاب زدگى در انتخاب ارضاكننده ها، ممكن است انسان را به دام سياه شيطان درافكند؛ دامى كه رهايى از آن ناممكن يا بسيار دشوار است. به بيان ديگر، هرچند ماهيت شهوت، جذب منفعت است، چون حركت نيروى شهوت به سمت منفعت ها، قهرى و خود به خود نيست، نيازمند تشخيص هوشمندانه است، ولى ممكن است اشتباه انسان در تشخيص، سبب جذب زيان شود و اين، امرى شگفت و در عين حال، توجه برانگيز است. ممكن است نيروى جاذبه - كه رسالتش جذب منفعت است - در عمل، به جذب زيان منجر شود. شهوتِ مهار نشده و شهوتى كه تحت مديريّت انسان نبوده و يله و رها باشد، چنين1.

ص: 135

حالتى دارد. كارها بر دو قسم اند: كارى كه لذت آن تمام مى شود و پيامدهاى منفى آن باقى مى ماند، و كارى كه زحمت آن پايان مى پذيرد و پاداش آن برجاى مى ماند.(1)

نعمت ها، ويژگى شهوتِ مهار نشده اى است كه از «خط قرمز» گذشته است.(1) شايد آدمى نتواند تصور كند كه آنچه در برابر لذّتِ آنى از دست مى دهد، تا چه اندازه بزرگ است. محاسبۀ منطقى سود و زيان، انسان خردمند را متوجه مى سازد كه لذت آنى، ارزش تحمل آن همه محروميت را ندارد. بد نيست يك بار هم كه شده، محروميت هاى حاصل از شهوت سركش يا همان لذّت جويىِ مهارنشده را بازخوانى كنيم.

جوانى كه به طور گسترده اى با زنان و دختران غيرعفيف، دوستان ناباب، فيلم ها و سى دى ها و عكس هاى مستهجن و...، رويارويى دارد، در حقيقت، همانند كسى است كه پى درپى زير بمباران قراردارد. بمباران وسوسه ها و تحريك مداوم جنسى، آرامش و آسايش جوان را مى ربايد و چون آرامش زيربناى سلامت روان است، محروميّت از آن را به همراه دارد. از اين رو، كسى كه عفّت نورزد و شهوت خود را مهار نكند، پيوسته بيمار خواهد ماند.(1)

پيروى از شهوت، اساس همۀ سختى ها و دردهاست(2) و برآوردن همه خواسته هاى آن، آدمى را به وادى رنج و عذاب مى كشاند.(3) چه بسا شهوت كوتاهى كه حسرت بلندى در پى خواهد داشت.(4) كسى كه شهوت خود را مهار نكند، در حسرت و اندوه فرو مى رود(5) و هرچه لذّت جويى اش افزون شود، درد و اندوهش نيز بيشتر مى شود.(6)

مهار شهوت، براى روان آدمى مناسب تر است و ارضاى دائم شهوت، مايۀ سخت تر شدن آن.(7) از اين رو، جاى شگفتى است اگر كسى عاقبت اندوهبار شهوت را بداند و عفّت نورزد.(8) عفت، مايۀ آرامش و آسايش و راحتى روح و روان آدمى است.(9) از اين رو، در روايات آمده است: شهوت خويش را مهار كن تا از گزند آفات روانى سالم بمانى.(10)

و خِرد را از ميان مى برد.(1) كسى كه به دنبال شهوت مى رود، نه درست مى بيند و نه درست مى شنود.(2) در وضعيت شهوانى، چشم و گوش - كه دروازه هاى عقل و ابزارهاى شناخت اند - به درستى عمل نمى كنند و عقل - كه وظيفۀ تجزيه و تحليل را دارد - ناكارآمد مى شود و آن گاه كه عقل ناكارآمد شد، دين و دنياى انسان نابود مى شود.(3)

همچنين در تحريك جنسى، تمركز حواس برهم مى خورَد و آرامش لازم براى تفكّر و تصميم گيرى و فراغت لازم براى پرداختن به علم و هنر از ميان مى رود. به همين جهت، براى جوان، افت تحصيلى و براى جامعه، ضعف علمى - فرهنگى را به همراه مى آورد. نزد اهل خرد، شهوت چيزى پست و سبك است.(4) از اين رو خردگرايان گِرد شهوت نمى چرخند و عفت پيشه مى كنند.(5) در نتيجه، كسى كه شهوت خويش را مهار كند، عقل او رشد خواهد كرد.(6)

كند. اگر كسى به اين مرحله دست يابد، به احساس رضايت و عزّت دست مى يابد. پس چرا با شهوترانى، خود را از اين نعمت محروم سازيم؟

است؛ البتّه در سطحى بالاتر و متعالى تر. آنچه دانشمندان طرح كرده اند، قاعده اى فراگير است و همه جنبه هاى زندگى را در بر مى گيرد، كه يكى از آنها «غريزۀ جنسى» است. آنچه در اين بحث مهم است، روش هاى مؤثّر در بالا بردن توانِ انتظار كشيدن و تحقّق خويشتن دارى جنسى است. خويشتن دارى، در هر امرى و از جمله در قلمرو غريزۀ جنسى، به كسب «مهارت» نياز دارد. بدون داشتن مهارت، نمى توان به خويشتن دارى دست يافت. اينك به مهارت هاى خويشتن دارى جنسى اشاره مى كنيم.

در اين آيۀ شريفه «برهان پروردگار»، عامل بازدارندگى از گناه معرفى شده است. امام زين العابدين (عليه السلام) در تفسير «برهان پروردگار» مى فرمايد:

قامَتِ امرَأَةُ العَزيزِ إلَى الصَّنَمِ فَأَلقَت عَلَيهِ ثَوباً، فَقالَ لَها يوسُفُ: ما هذا؟ فَقالَت: أستَحيى مِنَ الصَّنَمِ أن يرانا. فَقالَ لَها يوسُفُ: أتَستَحيينَ مَن لايَسمَعُ و لايُبصِرُ و لايَفقَهُ و لايَأكُلُ و لايَشرَبُ و لاأستَحيى أ نَا مِمَّن خَلَقَ الإِنسانَ و عَلَّمَهُ فَذلِكَ قَولُهُ (عزوجل): (لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ) .(1)

همسر عزيز مصر، به سوى بُت رفت و پارچه اى روى آن انداخت. يوسف از او پرسيد: «براى چه اين كار را كردى؟». پاسخ داد: «شرم دارم از اينكه اين بت ما را ببيند!». در اين هنگام، يوسف به وى گفت: «آيا تو شرم مى كنى از چيزى كه نه مى شنود و نه مى بيند و نه مى فهمد و نه مى خورد و نه مى نوشد، ولى من شرم نكنم از كسى كه بشر را آفريده و او را دانش آموخته است؟!». اين است معناى سخن خداوند كه مى فرمايد: ([يوسف نيز] اگر برهان پروردگارش را نديده بود، آهنگ او مى كرد).

آنچه باعث حياى زليخا شد، ناظر بودن بت بود؛ هرچند نظارت بُت بر اعمال بشر خيال باطل است و آنچه مايۀ شرم حضرت يوسف (عليه السلام) شد، اين بود كه خداوند، آگاه و ناظر بر اعمال بشر است.

است كه ممكن است زمينۀ فساد جنسى را فراهم سازد. تماس زياد و بدون دليل با نامحرم، زن و مرد را در معرض تهديد قرار داده و امكان شكسته شدن حريم امنيتى آنان را افزايش مى دهد. براى تحقّق اين امر، چند راه كار وجود دارد:

در وسط حياط خانه، بهتر از نماز خواندن در مسجد است.(1) البتّه اين به معناى محدود كردن و حذف فعاليت هاى اجتماعى و سودمند زنان نيست و درصدد است تا آنان را از ملتزم بودن به فعاليت ها و رفت و آمدهاى بى ثمرى كه در اجتماع انجام مى شود، برحذر دارد.

تصوّر كنيم مسير حركت خلوت است و برخوردى پيش نمى آيد، باز هم حيا حكم مى كند كه زن از كنار راه حركت كند تا كم تر در ديد نامحرم قرار گيرد.

چنين كارى مى تواند براى طرفين در پى داشته باشد. همچنين، وقتى قرار شد حضرت موسى (عليه السلام) همراه يكى از دختران حضرت شعيب (عليه السلام) نزد ايشان برود، به وى گفت:

امْشِى مِنْ خَلْفِى فَإِنْ ضَلَلْتُ فَأَرْشِدِينِى إِلَى الطَّرِيقِ فَإِنَّا قَوْمٌ لَانَنْظُرُ فِى أَدْبَارِ النِّسَاءِ.(1)

تو پشت سر من حركت كن. اگر اشتباه رفتم، مرا راهنمايى كن. همانا ما مردمانى هستيم كه به پشت زنان نمى نگريم.

شناخت و سازوكار لازم را براى آن تدارك ديد. زمينه هاى تحريك جنسى، عبارت اند از: بينايى (ديدن صحنه هاى تحريك كننده)، گفتارى (گفتن سخنان تحريك كننده)، شنوايى (شنيدن سخنان تحريك كننده)، و بويايى (استشمام بوها و عطرهاى تحريك كننده). امام باقر (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) در اين باره مى فرمايند:

مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ هُوَ يصِيبُ حَظّاً مِنَ الزِّنَى فَزِنَى الْعَينَينِ النَّظَرُ وَ زِنَى الْفَمِ الْقُبْلَةُ وَ زِنَى الْيدَينِ اللَّمْسُ صَدَّقَ الْفَرْجُ ذَلِكَ أَمْ كَذَّبَ.(1)

هيچ كس نيست مگر اينكه بهره اى از زنا مى برد: زناى چشم ها، نگاه است، و زناى دهان، بوسه است، و زناى دست ها، لمس است؛ چه اينها به زناى اندام جنسى بينجامد، چه نينجامد.

پيامبر (صلى الله عليه وآله) نيز مى فرمايد:

كُلُّ ابنِ آدَمَ لَهُ حَظُّهُ مِنَ الزِّنَا؛ فَزِنِا العَينَينِ النَّظَرُ، وَ زِنَا اليَدَينِ البَطشُ، وَ زِنَا الرِّجلَينِ المَشِى، وَ زِنَا الفَمِ القُبْلُ، وَ القَلبُ يهوِى وَ يتَمَنَّى، وَ يصَدِّقُ ذَلِكَ أَو يكَذِّبُهُ الفَرجُ.(2)

همۀ انسان ها حظّى از زنا دارند: زناى چشم ها، نگاه است، زناى دست ها خشونت است، زناى پاها رفتن است، زناى دهانْ بوسه است. قلب، عاشق مى شود و مى طلبد [كه اين، زناى قلب است]، و اندام تناسلى، گاه همراه اينها مى شود و گاه نمى شود.

بنابراين، براى تحقّق خويشتن دارى جنسى، بايد زمينه هاى تحريك جنسى را مهار كرد. از اين رو، در ادامه به مهارت هاى اين اصل (كاهش تحريك) اشاره مى شود:

مرد نامحرم يا مشاهدۀ تصوير و فيلم مستهجن، موجب هيجان جنسى و برانگيختگى شهوانى انسان مى شود و اين، آغاز اغتشاش و ناامنى جنسى است. روزى امام على (عليه السلام) با شمارى از مردم نشسته بودند كه زنى از روبه روى آنان گذشت و همراهان حضرت، به وى چشم دوختند. حضرت با مشاهدۀ اين وضع فرمود:

إِنَّ أَبْصَارَ هَذِهِ الْفُحُولِ طَوَامِحُ وَ إِنَّ ذَلِكَ سَبَبُ هِبَابِهَا.(1)

چشمان اين مردان، سخت در طلب است و اين، مايۀ تحريك و هيجان است.

بر همين اساس، در حديثى از پيامبر (صلى الله عليه وآله) آمده نگريستن به نامحرم، تير زهرآگينى از تيرهاى شيطان شمرده شده است.(2)

امام رضا (عليه السلام) در تبيين نقش نگاه در كاهش توان بازدارى و خويشتن دارى مى فرمايد: نگاه كردن به موى زنان شوهردار و ديگر زنان حرام است؛ زيرا تحريك كنندۀ مردان است، و تحريك، موجب فساد و ورود در چيزهايى مى شود كه حلال و زيبا نيست.(3)

البته كنترل نگاه، به مردان اختصاص ندارد. زنان نيز با كنترل نگاه خود، مى توانند توان خويشتن دارى را تقويت كنند. از اين رو، قرآن كريم از يك سو مى فرمايد:

(قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ) .(4)

به مردان با ايمان بگو چشمان خود را [از نامحرم] فرو گيرند.

و از سوى ديگر مى فرمايد:

(وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ) .(5)

به زنان با ايمان بگو چشمان خود را [از نامحرم] فرو گيرند.1.

ص: 150

در اين باره امّ سلمه، همسر پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله)، نقل مى كند كه پس از نزول آيۀ حجاب، روزى من و مَيمونه نزد رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بوديم كه ابن مكتوم نابينا وارد شد. حضرت به ما فرمود: «پشت پرده قرار گيريد». ما گفتيم: اى رسول خدا! مگر نه اين است كه او نابيناست و ما را نمى بيند؟! حضرت در پاسخ فرمود:

آيا شما دو نفر هم كور هستيد؟ آيا او را نمى بينيد؟!(1)

در اينجا مى توان عمق سخن حضرت زهرا (عليها السلام) را دريافت؛ آنجا كه مى فرمايد: براى زنان بهتر است كه نه مردى را ببينند و نه مردى آنان را ببيند.(2) اين كلام، در قالب نظريۀ خويشتن دارى جنسى است كه معنا مى يابد.

اى پيامبر! به همسران و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: پوشش هاى خود را بر خود، فروتر گيرند. اين براى آنكه شناخته شوند و آزار و اذيت نشوند، [به احتياط] نزديكتر است و خداوند آمرزندۀ مهربان است.

در آن زمان، زنان مسلمان فقط گيسوان خود را مى پوشاندند كه هرچند به كاهش تحريك منجر مى شد، باز بودن گردن و سينه، هنوز موجبات وسوسه انگيزى را فراهم مى ساخت. به همين جهت، قرآن كريم با مطرح كردن پوشش تكميلى - كه گوش ها و گردن و سينه را نيز در بر مى گرفت - پوشيدگى را كامل كرد:

(وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى جُيُوبِهِنَّ) .(1)

و بايد روسرى خود را بر گردن خويش فرو اندازند.

وقتى اين آيه نازل شد، مردان آن را براى همسران و دختران و زنان بستگان خواندند و آنان نيز از فرداى آن روز با حجاب كامل بيرون آمدند.(2) بعدها كه تشخيص داده شد بايد محدودۀ بيشترى از بدن پوشيده شود، چيزى به نام شلوار نيز به پوشش ها اضافه شد. امام على (عليه السلام) نقل مى كند كه در يك روز بارانى، همراه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در بقيع نشسته بوديم كه زنى سوار بر الاغ عبور مى كرد. ناگهان پاى حيوان در چاله اى فرو رفت و زن بر زمين افتاد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به سرعت صورت خود را برگرداند. حاضران به آن حضرت عرض كردند كه اين زن شلوار به تن دارد. پيامبر (صلى الله عليه وآله) سه بار فرمود:

اللّهُمَّ اغفِر لِلمُستَروِلاتِ... يا أيُّهَا النّاسُ! اتَّخِذُوا السَّراويلاتِ؛ فَإِنَّها مِن أستَرِ ثِيابِكُم؛ وحَصِّنوا بِها نِساءَكُم إذا خَرَجنَ.(3)

خداوندا! زنان شلوارپوش را رحمت فرما... اى مردم! شلوار را [به عنوان پوشش] برگزينيد؛ چراكه از پوشاننده ترين لباس هاى شماست و به وسيلۀ آن، زنان خود را هنگام خروج از منزل حفاظت كنيد.5.

ص: 152

در اينجا انواع پوشش هاى نامناسب را كه موجب تشديد تحريك مى شوند، مى آوريم:

حفظ خويشتن دارى و جلوگيرى از افسارگسيختگى جنسى است - با اين گونه لباس ها محقّق نمى شود. اين نوع پوشش، نه تنها به كاهش تحريك جنسى منجر نمى شود، بلكه ممكن است شدّت تحريك را نيز افزايش دهد. در فرهنگ روايات، اين گروه از زنان، به نام «پوشيدگان برهنه» خوانده شده اند.(1) پيامبر (صلى الله عليه وآله) در زمره اهل دوزخ، از زنانى نام مى برد كه لباس بر تن دارند، اما گويا برهنه اند و در ميان مردم به صورت تحريك كننده اى راه مى روند. قابل توجّه اين است كه اين گروه، اهل نماز و مسجد نيز هستند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

در پايان امّت من، مردنماهايى هستند كه سوار بر وسايل نقليۀ خود شده، جلوى مساجد پياده مى شوند. زنان اينان پوشيده گان برهنه اند كه موهايشان برآمده است؛ اينها زنان نفرين شده اند.(2) روزى اسماء، دختر ابوبكر، در حالى كه لباس نازك و بدن نمايى بر تن داشت، وارد خانۀ رسول خدا شد. پيامبر (صلى الله عليه وآله) به محض ورود او، روى خود را از وى برگرداند و به وى فرمود: اى اسماء! زن وقتى بالغ شد، شايسته نيست كه جز صورت و دست هايش ديده شوند.(3) لباس نازك و بدن نما مفاسد بى شمارى دارد. نيز فرمود:

هَلَاكُ نِسَاءِ أُمَّتِى فِى الْأَحْمَرَينِ الذَّهَبِ وَ الثِّيابِ الرِّقَاق.(4)

نابودى زنان امّت من، در آن دو چيز سُرخ است: طلا و لباس نازك.

امام صادق (عليه السلام) نيز فرمود:

لَايَصْلُحُ لِلْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ أَنْ تَلْبَسَ مِنَ الْخُمُرِ وَ الدُّرُوعِ مَا لَايُوَارِى شَيئاً.(5)

سزاوار نيست زن مسلمان لباسى بر تن كند كه چيزى [بدن وى] را نمى پوشاند.4.

ص: 154

اما اگر رفتار زن و مرد در خارج از خانه، رفتارى همراه با «وقار» باشد، نه تنها تحريك كننده نخواهد بود، بلكه مى تواند حاوى پيام عفاف و صلابت باشد و بدين سان ضريب امنيّتى جامعه را افزايش دهد. شيوۀ راه رفتن دختران شعيب، در اين زمينه، الگوى مناسبى است. خداوند در اين باره مى فرمايد:

(فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِي عَلَى اسْتِحْياءٍ) .(1)

و يكى از آن دو [دختر] آمد، در حالى كه با حيا راه مى رفت.

داد كه به خداوند تبارك و تعالى به دروغ قسم ياد نكنيد و من دستورتان مى دهم كه نه به دروغ و نه به راست به خداوند قسم ياد نكنيد. گفتند: اى روح اللّه، بيشتر بگو برايمان، و عيسى (عليه السلام) گفت: پيامبر خدا، موسى (عليه السلام)، به شما دستور داد زنا نكنيد و من به شما دستور مى دهم كه فكر زنا هم نكنيد چه رسد به انجام زنا؛ چراكه هر كس به فكر زنا باشد، همانند انسانى است كه آتشى در خانه اى آراسته روشن كند و دود، آرايه هاى آن را تباه كند، هرچند خانه را به آتش نكشد.

موضوع ديگر، شوخى كردن با نامحرم است. دين با «شوخ طبعى» مخالف نيست و حتّى آن را توصيه مى كند؛ اما اگر شوخى زمينۀ ناخويشتن دارى و فساد را آماده سازد، به دليل اين پيامدش، با آن مخالفت مى شود. در همين زمينه، امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إِنَّ خَمْسَةَ أَشْياءَ تَقَعُ بِخَمْسَةِ أَشْياءَ وَ لَابُدَّ لِتِلْكَ الْخَمْسَةِ مِنَ النَّارِ - إِلَى أَنْ قَالَ - وَ مَنْ مَازَحَ الْجَوَارِى وَ الْغِلْمَانَ فَلَابُدَّ لَهُ مِنَ الزِّنَى وَ لَابُدَّ لِلزَّانِى مِنَ النَّار.(1)

پنج چيز است كه پنج پيامد دارد و آن پيامدها را چاره اى جز دوزخ نيست... و كسى كه با دختران و پسران [نامَحرم] شوخى كند، به ناچار به زنا مى افتد و زناكار را چاره اى جز دوزخ نيست.

حرام و غنا اجرا مى شود و حتّى مجاورت با چنين محفل هايى بازداشته اند(1) و اين مطلب را كه برخى گفته اند: «رسول خدا به برخى آوازها گوش مى داد و اجازۀ شنيدن آنها را داده است»، تكذيب مى كردند و چنين دروغ پردازانى را نفرين مى كردند.(2)

همچنين از امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) به همه زنان سلام مى كرد، ولى امام على (عليه السلام) به زنان جوان سلام نمى كرد:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) يسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ يرْدُدْنَ عَلَيهِ وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عليه السلام) يسَلِّمُ عَلَى النِّسَاءِ وَ كَانَ يكْرَهُ أَنْ يسَلِّمَ عَلَى الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ وَ يقُولُ: أَتَخَوَّفُ أَنْ يعْجِبَنِى صَوْتُهَا فَيَدْخُلَ عَلَىَّ أَكْثَرُ مِمَّا طَلَبْتُ مِنَ الْأَجْرِ.(3)

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بر زنان سلام مى كرد و آنان پاسخ مى گفتند و اميرالمؤمنين (عليه السلام) به زنان [بزرگ سال] سلام مى كرد، ولى به زنان جوان سلام نمى كرد و مى فرمود: مى ترسم كه صداى او مرا خوش آيد و بيش از آنچه پاداش مى جويم، [چيزى در قلب من] وارد شود.

در اينجا امام على (عليه السلام)، قلمرو شنوايى خود را از ورود صدايى كه حتّى «ممكن» است تحريك كننده باشد، حفظ مى كند.

علت، در روايات فراوانى، از عطر زدن زنان پيش از خروج از منزل، به شدّت نهى شده است.(1) پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

أيُّمَا امرَأةٍ استَعطَرَتْ فَمَرَّت عَلى قَومٍ لِيَجِدُوا مِن رِيحِها فَهى زَانِيةٌ.(2)

هر زنى عطر بزند و بر گروهى بگذرد تا بوى وى را استشمام كنند او زناكار است.

مراد از زنا، زنا در قلمرو بويايى است. قلمرو بويايى، زناى مخصوص خود را دارد. حضرت زهرا (عليها السلام) خود را حتّى از نابينا مى پوشاند و دور مى ساخت تا مبادا وى از راه بويايى متوجّه ايشان شود. امام على (عليه السلام) فرمود:

اسْتَأْذَنَ أَعْمَى عَلَى فَاطِمَةَ (عليها السلام) فَحَجَبَتْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) لَهَا لِمَحَجَبْتِيهِ وَ هُوَ لَايَراكِ؟ فَقَالَتْ (عليها السلام): إِنْ لَمْيكُنْ يرانِى فَإِنِّى أَرَاهُ وَ هُوَ يشَمُّ الرِّيحَ.(3)

فرد نابينايى از حضرت فاطمه (عليها السلام) اجازۀ ورود خواست، وى به پشت پرده رفت. پيامبر (صلى الله عليه وآله) پرسيد: «چرا به پرده رفتى، در حالى كه او تو را نمى بيند؟!» فاطمه زهرا (عليها السلام) فرمود: «اگر او مرا نمى بيند، من كه او را مى بينم و او بوى را استشمام مى كند».

لايَخلُوَنَّ رَجُلٌ بِامرَأَةٍ فَإِنَّ ثالِثَهُمَا الشَّيطانُ.(1)

هرگز مردى با زنى خلوت نكند؛ چرا كه نفر سوم شيطان خواهد بود.

در چنين موقعيّتى، شيطان بيش از هر وقت ديگرى به انسان نزديك مى شود. شيطان، خود به حضرت نوح (عليه السلام) مى گويد: هنگام خلوت با زن نامحرم، بيش از هر وقت ديگرى به فرد نزديك هستم.(2)

پيامبر (صلى الله عليه وآله) نيز مى فرمايد: يكى از توصيه هاى شيطان به حضرت موسى (عليه السلام) اين بود:

يا موسى! لاتَخلُ بِامرَأَةٍ و لاتَخلُ بِكَ، فِإِنَّهُ لايَخلو رَجُلٌ بِامرَأَةٍ و لاتَخلو بِهِ إلّا كُنتُ صاحِبَهُ دونَ أصحابى.(3)

اى موسى! نه تو با زنى خلوت كن و نه او با تو خلوت كند؛ زيرا هيچ مردى با زنى خلوت نمى كند و هيچ زنى با مردى خلوت نمى كند، مگر اينكه خودم همراه او باشم، نه يارانم.

در روايتى از امام باقر (عليه السلام) نيز آمده كه ابليس به حضرت موسى (عليه السلام) گفت:

ولاتَخلُوَنَّ بِامرَأَةٍ غَيرِ مَحرَمٍ فَإِنّى لَستُ أجعَلُ بَينَكُما رَسولاً غَيرى.(4)

و هرگز با زن نامحرم خلوت نكن؛ چراكه كسى جز خودم را واسطه ميان شما دو نفر قرار نمى دهم.

ظرافت اين دو روايت در آن است كه براى بيان وضعيّت شيطان در چنين موقعيّتى، از دو صفت «مُصاحب» و «رسول» استفاده شده كه مى تواند بيانگر عملكرد وى باشد. واژۀ اوّل نشان مى دهد كه در موقعيّت خلوت، شيطان، مصاحب و همراه انسان مى شود و واژۀ دوم نشان از واسطه گرى شيطان و ارسال پيام هاى نامرئى از يكى براى ديگرى دارد. هنگام خلوت، هريك از زن و مرد، ممكن است احساس كند كه گويا كانال ارتباطى دو طرفه اى5.

ص: 161

ميان آنها برقرار شده و از طرف مقابل، پيام علاقه و تمايل ارسال مى شود. احساس ارسال چنين پيام هاى عاشقانه اى، در حقيقت، همان واسطه گرى و پيام رسانى شيطان است.

خلوت، ممكن است براى درمان بيمارى يا مشاوره و مانند آن باشد؛ اما به هر حال، حضور مرد محرم يا انجام دادن گفتگوهاى ضرورى در فضاهاى غير در بسته، خطرهاى احتمالى را كاهش مى دهد. همچنين توصيه شده است كه زن، بدون مرد محرم، به مسافرت نرود. روايات فراوانى در اين باره وارد شده است، حتى پيامبر (صلى الله عليه وآله)، يكى از مسلمانان را كه براى رفتن به جبهه ثبت نام كرده بود، از شركت در جنگ معاف كرد؛(1) به اين علّت كه همسر او به تنهايى در راه حج بود. اين، بيانگر خطر تنها بودن زن، و اهميّت همراهى مرد محرم با اوست.(2)

ص: 162

آن كاملاً متفاوت اند.(1) ما انسان ها هنگامى كه برانگيخته مى شويم، حالات و طبعمان تغيير مى كند، احتمالاً زانوانمان مى لرزد، رنگ چهره مان عوض مى شود،(2) چشمانمان سرخ و رگ هاى گردنمان متورم مى شود(3) و پيامدهايى مانند جار و جنجال، دعوا و ناسزاگويى به همراه دارد، كه به مجموعۀ اين حالات، «خشم» مى گويند.(4)

روان شناسان بر اين باورند كه خشم داغ ترين و پرشورترين هيجانى است كه مى تواند به شيوه هاى مختلفى برانگيخته شود، اما پيشايند اصلى آن، چه جسمانى باشد يا روانى، «محدوديت» است. خشم با «ناكامى» ناشى از دست نيافتن به اهداف نيز برانگيخته مى شود. در سطح عصب شناختى، خشم هيجانى پرتراكم(5) است و ويژگى آن شليك عصبى بى وقفه با سرعت زياد است. همچنين خشم، به صورت بالقوه خطرناك ترين هيجان است؛ زيرا هدف كاركردى آن، نابود ساختن موانع موجود در محيط است(6).(7)

خشم نقطۀ مقابل آرامش روانى و پايدارى هيجانى است كه در اين حالت، از فرد انعطاف پذيرى و مهربانى ديده نمى شود(8) و آن گاه كه خشم به عنوان يك خُلق پايدار مد نظر قرار مى گيرد، امام على (عليه السلام) آن را طبيعت انسان هاى «طبعْ تلخ» مى داند.(9) در چنين صورتى است كه هيجان فراگيرِ خشم، فرد را در مديريت افكار، مهار احساسات و تنظيم).

ص: 164

رفتار دچار مشكل مى سازد.

راحت و ايمن فرد پرخاشگر را نيز تهديد مى كند.(1) هيجان هايى همانند خشونت، خصومت، كينه توزى، غضب، تنفر، حسادت، رنجش، تحقير و ناراحتى، غالباً با خشم همراه اند(2).

آموزه هاى دينى وجود دارد كه به بخشى از آن اشاره مى شود. همواره در سيره و روش زندگانى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) اين نكته مشهود بود كه آن حضرت خشمگين نشد مگر براى رضايت پروردگار. از امام حسن (عليه السلام) نقل شده است:

كَانَ النَّبِى (صلى الله عليه وآله) يغْضَبُ لِرَبِّهِ وَ لَا يغْضَبُ لِنَفْسِهِ.(1)

پيامبر خدا - كه درود خدا بر او و خاندانش باد - به خاطر خدا غضبناك مى شد، ولى براى خودش خشمگين نمى شد.

امام على (عليه السلام) نيز در بيان سيرۀ آن حضرت مى فرمايد:

كانَ النَّبىُ (صلى الله عليه وآله) لايَغضَبُ لِلدُنيا، فإذا أغضَبَهُ الحَقُّ لَم يعْرِفْهُ أحَدٌ و لم يقُمْ لِغَضَبِهِ شَىء حَتّى ينْتَصِرَ لَهُ إذا أشارَ أشارَ بِكَفِّهِ كُلِّهَا و إذَا تَعَجَّبَ قَلَبَهَا و إذَا تَحَدَّثَ إتَّصَلَ بِهَا فَضَرَبَ بِراحَتِهِ الْيُمْنَى بَاطِنَ إبهَامِهِ الْيُسْرَى و إذَا غَضِبَ أعْرَضَ و أشَاحَ.(2)

پيامبر اكرم - كه درود خدا بر او و خاندانش باد - دنيا و آنچه در آن بود او را خشمگين نمى ساخت، اما اگر حقّى ضايع مى شد، هيچ كس او را نمى شناخت و خشمش خاموش نمى شد تا اينكه حق را يارى كند. هنگام اشاره با تمام دستش اشاره مى كرد، اگر تعجب مى كرد دستش را برمى گردانيد و هنگام گفتگو دست ها را به هم وصل مى كرد و كف دست راست را به انگشت بزرگ مى زد و هنگامى كه خشم مى نمود، به شدت روى برمى گردانيد.

آنچه در پى مى آيد، بخش هايى از خشم سالم و منطقى است كه در سيرۀ پيشوايان دين آمده و بدان سفارش شده است. در آموزه هاى قرآنى بر خشم سالم فراوان تأكيد شده و از همين روست كه در قرآن كريم براى خشم ناسالم پايان نامعلوم و مبهمى تصوير شده است. حضرت يونس (عليه السلام) نه از اجراى مأموريت فرار كرد و نه از برطرف شدن عذاب خشمگين بود، ولى كارى انجام داد كه آن كار ايهامى به معناى خشمگين شدن2.

ص: 167

داشت(1). از اين رو گرفتار مشكلاتى گرديد كه در آياتى از قرآن كريم بدان اشاره شده است. در سورة انبياء آيۀ 87 آمده است:

وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ.

و ذا النون [يونس] را [به ياد آور] در آن هنگام كه خشمگين [از ميان قوم خود] رفت و چنين مى پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت [اما موقعى كه در كام نهنگ فرو رفت] در آن ظلمت ها [ى متراكم] صدا زد: «[خداوندا!] جز تو معبودى نيست! منزّهى تو! من از ستمكاران بودم!

و در آيۀ 48 سورۀ قلم آمده است:

فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ مَكْظُومٌ.

اكنون كه چنين است صبر كن و منتظر فرمان پروردگارت باش، و مانند صاحب ماهى [يونس] مباش [كه در تقاضاى مجازات قومش عجله كرد و گرفتار مجازات ترك اولى شد] در آن زمان كه با نهايت اندوه خدا را خواند.

نقش خشم سالم و ناسالم، در تنظيم رفتار انسان را مى توان در متون روايى ديگرى نيز يافت. امام على (عليه السلام) هنگام تبعيد ابوذر به ربذه و هنگام وداع با او، فرمود:

يا أَبَا ذَرٍّ! إِنَّكَ إِنَّمَا غَضِبْتَ لِلَّهِ (عزوجل) فَارْجُ مَنْ غَضِبْتَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ خَافُوكَ عَلَى دُنْياهُمْ وَ خِفْتَهُمْ عَلَى دِينِكَ فَأَرْحَلُوكَ عَنِ الْفِنَاءِ وَ امْتَحَنُوكَ بِالْبَلَاءِ وَ وَاللَّهِ لَوْ كَانَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ عَلَى عَبْدٍ رَتْقاً ثُمَّ اتَّقَى اللَّهَ (عزوجل) جَعَلَ لَهُ مِنْهَا مَخْرَجاً فَلَا يؤْنِسْكَ إِلَّا الْحَقُّ وَ لَا يوحِشْكَ إِلَّا الْبَاطلُ(2).

اى اباذر! همانا تو براى خدا به خشم آمدى، پس به كسى اميد بند كه به خاطر او خشم گرفتى. همانا اين مردم از تو دربارۀ دنياى خود بيمناك شدند و تو دربارۀ دينت از آنها بيمناك شدى. تو را از آستان زندگى و سايۀ اجتماع كوچ6.

ص: 168

دادند و به گرفتارى و آوارگى آزمودند، به خدا سوگند اگر درِ همۀ آسمان ها و زمين به روى بنده اى بسته شود و آن بنده راه تقوا پيش گيرد، خدا (عزوجل) از آن گرفتارى به وى گشايش دهد. مبادا جز به حق و درستى انس گيرى و مبادا جز از باطل و ناحق بهراسى.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد: دوازده آيه از تورات انتخاب و به عربى ترجمه كردم و هر روز سه مرتبه در آنها مى نگرم:

... الثَّامِنَةُ: يابْنَ آدَمَ أَتَغْضَبُ عَلَىَّ مِنْ أَجْلِ نَفْسِكَ وَ لاتَغْضَبُ عَلَى نَفْسِكَ لِأَجْلِى؟(1)... هشتم: اى فرزند آدم! به خاطر خود بر من غضب مى كنى و به خاطر من بر خود خشم نمى گيرى؟!

خويش را نمى شناسد؛ اما چون خويشتن دارى كند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گيرد، فرجام آن خشم، چون لقمۀ گوارايى خواهد بود كه آن را به آسانى هضم كند.(1) در سفارش اميرالمؤمنين على (عليه السلام) به مالك اشتر در مهار خشم نيز به موضوع فكر و شناخت توجّه شده است. آن حضرت مى فرمايد:

امْلِكْ حَمِيةَ أَنْفِكَ وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ وَ سَطْوَةَ يدِكَ وَ غَرْبَ لِسَانِكَ وَ احْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ [و ارفَعْ بَصَرَكَ إلَى السماءِ عندَ ما يحضُرُكَ مِنهُ] حَتَّى يسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الِاخْتِيار.(2)

بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تيزىِ زبانت را مهار كن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ كردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همۀ اين صفات زشت نگه دار [و هرگاه اين حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بالا ببر] تا خشمت آرام گيرد و عنان اختيارت را در دست گيرى و تو هرگز بر خود چنين تسلطى پيدا نكنى، مگر آن گاه كه فكر و ذكر خود را پيوسته متوجه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.

در چنين وضعيتى شخص با ايجاد وقفه، از طريق نگاه را به آسمان دوختن و تفكر دربارۀ قدرت بى كران خداوند متعال و قدرت محدود خود، به بازيابى توان شناختى خويش مى پردازد و زمينۀ مهار هيجان فراگير خشم را فراهم مى سازد. به عبارت ديگر، با اين عمل بين هيجان خشم و تبديل شدن آن به رفتار، وقفه ايجاد مى شود و فرد تفكر منطقى خود را باز مى يابد.

انسان هاى خشمگين ممكن است از خطاهاى شناختى رنج برند و موقعيّت ها را برضد خود ارزيابى كنند، كه در اين صورت بايد اين خطاها شناسايى و اصلاح گردد و تفكرى منطقى بر ذهن حاكم شود. اين خطاها مواردى همچون تفكر همه يا هيچ، تعميم مبالغه آميز، فيلتر ذهنى، بى توجهى به امر مثبت، نتيجه گيرى شتابزده، درشت نمايى،8.

ص: 171

استدلال احساسى، «بايد» ها، برچسب زدن، شخصى سازى و سرزنش را در بر مى گيرد(1).

به دليل وجود اين نوع از شناخت ها، اگر نگرش شما در مورد خشمتان اين است كه «اقدام به خشم كار خوبى است»، شما دچار خطاى شناختى هستيد و بهتر است فكر منطقى را جانشين اين فكر غير منطقى كنيد كه خشم، پرخاشگرى را افزايش مى دهد يا اقدام به خشم من را از نيازهاى ديگر محروم مى كند. يا اگر گمان مى كنيد كه «خشم امرى غريزى و طبيعى است»، بايد اين مطلب تأييد شده را به خود تزريق كنيد كه بر اساس تحقيقات، تفسير و برداشت ما از حوادث در خشم دخيل است و ما بسيارى مواقع خشم را ياد مى گيريم. يا اگر گمان مى كنيد «چون به شدت ناراحت هستيد بايد به خواسته هايتان برسيد»، به خود تلقين كنيد كه نيازهاى شما هرگز مهم تر از نيازهاى ديگران نيست و عين خودخواهى است كه نيازهايتان را مهم تر از ديگران بدانيد.

تا اينجا به اين نكته رسيديم كه رويدادها و اتفاقات نيستند كه حال ما را بد مى كنند و ما خشمگين مى شويم، بلكه قضاوت و برداشت ما از موقعيّت است كه ما را خشمگين مى كند. به همين علّت از اين به بعد گفت وگوهاى ما تغيير مى كند، يعنى به جاى اينكه بگوييم «عصبانى شدم، چون مادرم فلان برخورد را با من داشت» مى گوييم «مادرم فلان برخورد را با من داشت، من خواستم خودم را عصبانى كنم».

براى آنكه بتوانيم به صورت عملياتى از طريق تفكر منطقى خشم خود را مهار كنيم، لازم است تا از انديشه ها، احساسات و رفتارهاى خود مطلع شويم، اين مسئله را با يادداشت بردارى از تاريخ و زمان خشمگين شدن و فكر و احساسى كه در آن زمان داريم، مى سنجيم تا بتوانيم انگارۀ آن رفتار را تعقيب و اصلاح كنيم. فرم سه ستونى كه برگرفته از مدل ABC اليس است، در اين زمينه به ما كمك مى كند. در اين مدل، «پيامد رفتار»(2) همان خشم است. معمولاً افراد خشم را به يك «اتفاق فعال ساز»(3) نسبتt.

ص: 172

مى دهند؛ در حالى كه «اتفاق» نيست كه حال بد را ايجاد مى كند، بلكه چيزى به نام «باور و فكر»(1) ماست كه خشم را به وجود مى آورد. با اين سه، مدل ABC كامل مى شود.

بايد در طى هفته هر وقت خشمگين شديد، تاريخ و زمان خشم خود را يادداشت نماييد و بنويسيد كه چه اتفاقى باعث شد كه شما خشمگين شويد ( A) و در هنگام خشم چه باورى در مورد آن داشتيد ( B) ، در نهايت احساس خود را دربارۀ آن چه رخ داده يادداشت كنيد ( C). اين كار را ادامه دهيد تا با كنار هم قرار دادن باورهايتان، به خطاهاى شناختى در رابطه با خشم خود پى ببريد.

همراه خواهد داشت، در خشمگين شدن خود تجديد نظر خواهيم كرد. از جملۀ آسيب هايى كه رفتار پرخاشگرانه به انسان وارد مى كند، ذلت و خوارى است كه در آينده نصيب انسان خواهد شد و عزت و رضايتى كه به ظاهر بعد از رفتار پرخاشگرانه، به انسان مى رسد، هرگز ذلت و پشيمانى بعد از پرخاش را جبران نخواهد كرد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لايقُومُ عِزُّ الغَضَبِ بِذُلِّ الاعتِذارِ.(1)

عزّتِ خشم، با خوارى پوزش خواهى قابل سنجش نيست.

بر همين اساس، انسان هاى دورانديش خشم خود را فرو مى خورند و ابراز نمى دارند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

أَحْزَمُ النَّاسِ أَكْظَمُهُمْ لِلْغَيظ.(2)

آن كس كه در فروبردن خشم از ديگران پيش تر است، از همه دور انديش تر است.

امام على (عليه السلام) در روايتى ديگر، خطر منطقى و معقول عواقب خشم را براى عبرت گرفتن هر انسان دورانديشى بيان فرموده است:

كَمْ مِنْ غِيظٍ تَجَرَّع مَخافةَ ما هُوَ أشَدٌّ مِنه.(3)

چه بسيار خشمى كه از ترس سخت تر از آن، فروخورده مى شود.

به طور طبيعى اگر خشم در هر درجه اى از شدت مهار نشود، احتمال اينكه به پرخاشگرى منجر شود وجود دارد. لذا دورانديشى و پايدارى هيجانى انسان ها را به راحتى مى توان هنگام خشم محك زد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لَايعْرَفُ الرَّأْى إِلَّا عِنْدَ الْغَضَب.(4)3.

ص: 174

نظر و عقيدۀ شخص شناخته نمى شود مگر هنگام خشم.

مد نظر قرار دادن سودآورى مهار خشم، عامل تشويقى مهمى براى مهار خشم است؛ به خصوص اگر به ياد داشته باشيم كه اين كار، علاوه بر سود مادى و دنيوى، منافع معنوى و اخروى نيز براى ما دارد. روايات ذيل هريك به نحوى درصدد بيان سود و منافع برخاسته از كنترل خشم است. اميرمؤمنان، على (عليه السلام) مى فرمايد:

طُوبى لِمَن كَظُمَ غِيظَهُ و لَم يطلِقهُ، و عَصى أمرَ نَفسِهِ فَلَم يهلِكهُ.(1)

خوشا به حال كسى كه خشمش را فرو خورد و آن را آزاد نگذارد و از خواهش هاى نفس فرمان نبرد و در نتيجه هلاك نشود.

در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) در خصوص خشمى كه امكان بروز داشته باشد ولى مهار شود، آمده است:

مَنْ كَظَمَ غَيظاً وَ هُوَ يقْدِرُ عَلَى أَنْ ينْفِذَهُ، دَعَاهُ اللَّهُ تَعَالَى يوْمَ الْقِيامَةِ عَلَى رُءُوسِ الْخَلَائِقِ حَتَّى يخَيِّرَ مِنْ أَىِّ الْحُورِ شَاءَ.(2)

هركس خشم خود را فروخورد، خداوند روز قيامت در بين بندگان او را صدا مى زند تا هريك از حوريه ها را كه مى خواهد برگزيند.

همچنين امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إِنَّ الْمُجَاهِدَ نَفْسَهُ وَ الْمُغَالِبَ غَضَبَهُ وَ الْمُحَافِظَ عَلَى طَاعَةِ رَبِّهِ يرْفَعُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَهُ ثَوَابَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ ينِيلُهُ دَرَجَةَ الْمُرَابِطِ الصَّابِر.(3)

به درستى كه جهادكننده با نفس خود و غلبه كننده بر خشم خود و نگهبانى كننده بر فرمانبردارى پروردگار خود، بلند مى گرداند خداى سبحانه از براى او ثواب روزه گيرنده برپاى ايستاده را، و مى رساند او را به درجۀ نگهبان سرحدّ صبركننده.0.

ص: 175

از آن سو نيز مد نظر قرار دادن زيانبارى مهار نكردن خشم، عامل شناختى مهمى در مهار خشم است. انسان هاى خشمگين و پرخاشگر، زيان هاى جدى همچون افسردگى،(1) از دست دادن جاذبۀ ميان فردى،(2) يادزدودگى، از دست رفتن پايدارى هيجانى،(3) از بين رفتن خردورزى(4) را متوجه خود مى كنند و ممكن است زندگى معنوى خود را از بين ببرند.(5) اگر هيجانى همچون خشم سودى نداشته و زيان هايى همانند موارد پيش گفته را به همراه داشته باشد، بايد دست كم اندكى در مورد اين سود و زيان ها تأمل نمود؛ چراكه ارزيابى سود و زيان، كم هزينه ترين راهكار مقابله با هيجان خشم خواهد بود.

براى اثربخشى مقابلۀ شناختىِ ارزيابى سود و زيان، مى توان از روش «تلقين سود و زيان» استفاده كرد. اين روش براى كسانى كه تحمل ناكامى شان پايين است، مفيد به نظر مى رسد. براى اين كار فهرستى از مزيت هاى خشم و زيان هاى آن را بنويسيد. براى ارزيابى سود و زيان لازم است تا سودها را در كنار هم و زيان ها را نيز در كنار هم ارزيابى كنيد. با اين كار توان ارزيابى شما در برآورد سود و زيان به مراتب بيشتر از زمانى خواهد بود كه يك سود را با يك زيان بررسى مى كنيد. سپس به طور جدى درباره اين مزيت ها و مضرات روزى ده تا بيست بار فكر كنيد. اين كار روش مناسبى است تا بتوانيد بر خشم خود غلبه كنيد(6).9.

ص: 176

ايستادن است. تغيير وضعيت فيزيكى به صورت سلسله مراتبى متناسب با شدت خشم صورت مى پذيرد. تغيير وضعيت فيزيكى از جملۀ راهكارهاى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و پيشوايان معصوم (عليهم السلام) به شمار مى رفت كه پيوسته به اصحاب و ياران خود سفارش مى نمودند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:

إذا غَضِبْتَ فَاجلِس.(1)

زمانى كه خشمگين شدى، بنشين.

آن حضرت به امام على (عليه السلام) فرمود:

يا عَلِى! لَا تَغْضَبْ؛ فَإِذَا غَضِبْتَ فَاقْعُدْ.(2)

اى على! خشمگين مشو؛ اگر هم خشمگين شدى، بنشين.

در بسيارى از متون حديثى، به اين راهكار غلبه بر خشم، با تعابير متفاوتى سفارش شده است. امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد:

أَيمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيجْلِسْ فَإِنَّهُ سَيذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيطَانِ وَ إِنْ كَانَ جَالِساً فَلْيقُم.(3)

هر كه خشمگين شد، اگر ايستاده بود بى درنگ بنشيند تا پليدى شيطان از وجودش خارج شود و اگر نشسته بود بايستد.

پس از تغيير موقعيّت از ايستاده به نشسته، احتمال اينكه فرد از هيجان خشم فاصله بگيرد، به مراتب بيشتر از زمانى است كه منفعل باشد؛ اما اگر هم چنان درگير هيجان خشم است، دوباره بايد تغيير وضعيت دهد و اين بار دراز بكشد تا آرام بگيرد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:

الغَضَبُ مِنَ الشَّيطانِ فَاذا وَجَدَ احَدُكم قائِماً فَليَجْلِسْ و إنْ وَجَدَهُ جالِساً فَليَضْطَجِعْ.(4)7.

ص: 178

خشم از جانب شيطان است؛ پس هر يك از شما كه خشمگين شد، اگر ايستاده بود، بنشيند و اگر نشسته بود، دراز بكشد.

اين شيوۀ مقابله را ابوذر نيز به سفارش رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) به كار مى گرفت. از وى سؤال شد چرا هنگامى كه ايستاده بودى نشستى و سپس دراز كشيدى؟ او پاسخ داد كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به ما فرمود:

إذا غَضِبَ أَحَدُكم وَهُوَ قائمٌ فَليجْلِسْ فَإنْ ذَهَبَ عَنهُ الغَضَبُ و إلا فَليَضْطَجِعْ.(1)

هنگامى كه هر يك از شما در حالى كه ايستاده است خشمگين شد، بنشيند و اگر خشم از دور نگشت، دراز بكشد.

امام باقر (عليه السلام) نيز مى فرمايد:

فَإِذَا خَافَ أَحَدُكُمْ ذَلِكَ [الغضب] مِنْ نَفْسِهِ فَلْيلْزَمِ الْأَرْضَ فَإِنَّ رِجْزَ الشَّيطَانِ لَيذْهَبُ عَنْهُ عِنْدَ ذَلِكَ.

پس هنگامى كه كسى از شما از خشم هراسيد، بنشيند؛ چرا كه با اين كار، پليدى شيطان از وجودش هنگام خشم خارج شود(2).

احتمالاً تغيير فيزيكى بدن نوعى وقفه در روند نتيجه گيرى منفى خشم ايجاد مى كند. بررسى منطقى علّت آزاردهنده، صرفاً موقعى ممكن است كه از تمركز هيجانى خشم خارج شويم و با تغيير وضعيت فيزيكى، اين امر آسان تر به نظر مى رسد.

«وقفه» مى گويند(1). در واقع شما با اين كار، بين هيجان و تبديل شدن آن به رفتار، وقفه ايجاد مى كنيد.

در آموزه هاى روايى به راهكار تغيير موقعيّت (با تغيير مكان و انجام دادن رفتار متضاد) براى مهار خشم سفارش شده است. حضرت داود (عليه السلام) هنگامى كه حضرت سليمان (عليه السلام) را به جانشينى برگزيد، او را اين چنين پند داد:

إذا غَضِبتَ فَأَلْصِقْ نَفْسَكَ بِالارضِ وَ تَحَوَّلْ مِن مَكانِكَ.(2)

آن هنگام كه خشمگين شدى خودت را به زمين بچسبان و از جايى كه هستى به جاى ديگرى برو.

يكى ديگر از ابزارهاى تغيير موقعيّت، فرونشاندن خشم از طريق وضوگرفتن و غسل كردن است. اينكه فرد از موقعيّت خشم فاصله بگيرد و به كار ديگرى همچون وضو گرفتن يا غسل كردن مشغول شود، به مديريت خشم كمك فراوانى مى كند. البته وضو و غسل آثار گرانبار ديگرى در غلبه بر خشم دارد و راهكارى معنوى نيز محسوب مى گردد كه ما صرفاً در اين بخش به بعد رفتارى آن نظر داريم و به بُعد معنوى آن ذيل عنوان معنويت اشاره خواهيم كرد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيتَوَضَّأْ.(3)

هريك از شما كه خشمگين شد، وضو بگيرد.

در روايت ديگرى آن حضرت مى فرمايد:

إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيتَوَضَّأْ وَ لْيغْتَسِلْ.(4)

هرگاه كسى از شما خشمگين شد، وضو سازد و غسل كند.

علاوه بر موارد پيش گفته، به نظر مى رسد راهكارهاى ديگرى همچون از صحنۀ2.

ص: 180

پرخاشگرى خارج شدن و به مكانى ديگر رفتن، دوش گرفتن، تا ده شمردن، قدم زدن، يك ليوان آب نوشيدن، حواس را پرت كردن از طريق مشغول نمودن خود به فعاليتى ديگر و تمركز روى آن و چند نفس عميق كشيدن، تاثير مطلوبى بر كاهش خشم دارد. با اين راهكارهاى ساده اما كارساز مى توانيد بر احساسات خود مسلط شويد و چشم انداز مؤثرى از شرايط به دست آوريد تا بهتر بتوانيد به افكارتان سامان دهيد و رفتارتان را تنظيم كنيد.

به هر شكل، انسان هرگاه عصبانى شود، از شدت خشم، خودش را نمى بيند و قدر و ارزش خويش را نمى شناسد. اما چون خويشتن دارى كند و قدر و ارزش خود را بشناسد و خشمش آرام گيرد، فرجام آن خشم، چون لقمۀ گوارايى خواهد بود كه آن را به آسانى هضم مى كند.(1) لذا با واكنش تأخيرى نسبت به خشم به تدريج اين مهارت از طريق مديريت افكار و عواطف امكان پذير خواهد شد.

حركتش را بگيريد و نه از آن عبور كنيد. فقط مجبوريد به آرامى از كنار آن گذر كنيد. يعنى اگر مورد انتقاد مغرضانه همسر، دوست يا همكارتان قرار گرفته و برانگيخته شده ايد، مى توانيد به مه تبديل شويد و انتقاد را از خود عبور دهيد. بر همين اساس، سكوت مى تواند همان پاسخ مه آلود باشد كه هيجان خشم را از شما دور كند.(1)

اندازه يك «جرعه»، موجب جلب توجّه و محبت خداوند (عزوجل) خواهد بود. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايند:

مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى مِنْ جُرْعَةِ غَيظٍ كَظَمَهَا رَجُل.(1)

در نزد خداوند جرعه اى محبوب تر از جرعه خشمى نيست كه انسان آن را فرو خورَد.

هر انسان مشتاقى به دنبال جلب توجّه معبود خويش است و مى كوشد متعالى شود. اين نوع برخورد با خشم موجب تشويق فرد خشن در هرچه بيشتر مهار كردن خود و در كل مايۀ تقويت خودمهارگرى در او خواهد شد. نظام پاداش باعث ايجاد رفتار مثبت و حذف رفتار پرخاشگرانه خواهد شد. مجموعه روايات تشويقى، فراوان و چشمگير است. اما در مجموعه ديگرى از روايات، درباره افرادى كه اين كنترل هيجانى را ندارند نظام تنبيه سفارش شده است. در اين شيوه محروميت باعث بازدارى و اجتناب از بروز هيجان خشم مى گردد.

طُوبى لِمَن كَظُمَ غِيظَهُ و لَم يطلِقهُ و عَصى أمرَ نَفسِهِ فَلَم يهلِكهُ.(2)

خوشا به حال كسى كه خشمش را فرو خورد و آن را آزاد نگذارد و از خواهش هاى نفس فرمان نبرد تا در نتيجه هلاك نشود.

با توجّه به اين روايات، اگر درصدد مقابله با خشم يا پرخاشگرى خويش هستيد، در صورت بروز خشم، با روش «مجازات خود» مى توانيد موجب كاهش خشم و پرخاشگرى تان شويد. اما اگر در موقعيّت خشم، بر هيجان خود مسلط شديد و توانستيد بر آن غلبه يابيد، با شيوه «خودپاداش دهى» مى توانيد مهارت خودكنترلى را در خود افزايش دهيد و رفتار مطلوب و مثبت را تقويت كنيد. براى اينكه به اين تشويق ها و مجازات ها پايبند بمانيد، مى توانيد از يك دوست يا آشنا براى ثبت و ضبط پاداش ها و7.

ص: 184

جرايم قرار گذاشته شده استفاده كنيد. نظام تشويق و تنبيه در مورد افراد پرخاشگر نيز كاملاً اثرگذار است و مى تواند به مهار خشم و پرخاشگرى آنها كمك كند.

اگرچه در متون دينى بر تنش زدايى به عنوان يك شيوه مدون و مشخص براى غلبه بر تنيدگىِ ناشى از خشم اشاره اى نشده، اصول كلى حاكم بر اين راهكار، كه مشتمل بر آرام كردن جسم و تقويت تمركز ذهنى است تضادى با آموزه هاى دين ندارد و شيوه اى عقلايى شمرده مى شود. نيز با توجّه به اثبات اثربخشى تنش زدايى در پژوهش هاى علمى، ضرورت به كارگيرى چنين راهكارى آشكار مى شود.

بردبارى در موضوعات مختلفى همچون غلبه بر تنيدگى ها شيوۀ مقابله اى اثربخش و در موضوع خشم جزء كارآمدترين شيوه هاى مقابله محسوب مى شود. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بردبارى را راهكارى مناسب در غلبه بر خشم مى دانند:

الحِلمُ يغلِبُ الغَضَبَ و الرَّحمَةُ تَغلِبُ السُّخطَ.(1)

بردبارى بر خشم چيره مى شود و مهربانى بر سخط غلبه مى يابد.

امام على (عليه السلام) اين مقابله را با مد نظر قرار دادن پايان و فرجام آن اين گونه تبيين مى نمايند:

ضَادّوا الغَضَبَ بِالحِلمِ تَحْمِدُوا عَواقِبَكُم فِى كلِّ امرٍ.(2)

به وسيلۀ بردبارى با خشم مبارزه كنيد تا پايان كارهايتان را بستاييد.

آن حضرت در جواب پرسش يكى از ياران خود كه از بردبارترين مردم پرسيد، فرمود: «الذى لايغضب»(3) (كسى كه خشمگين نشود). همچنين آن حضرت مبارزه با خشم به وسيلۀ بردبارى، را نشانۀ شرافتمندى فرد مى داند:

جِهادُ الغَضَبِ بِالحِلمِ بُرهانُ النُّبلِ.(4)

مبارزه با خشم به وسيلۀ بردبارى، نشانۀ شرافتمندى است.

صفت، بايد نقش فرد برخوردار از آن را بازى كند. پس فرد نابردبار، بايد نقش افراد بردبار را بازى كند تا آرام آرام اين بازى به واقعيت تبديل شود و فرد احساس كند كه مى تواند اين صفت را در خود نهادينه كند.

اين روش در روايات متعددى ذكر شده است. در مورد حلم نيز روايات متعددى وجود دارد. نخستين روايت از امام صادق (عليه السلام) است كه آن حضرت مى فرمايد:

إذا لَم تَكُن حَليما فَتَحلَّم.(1)

اگر بردبار نيستى خود را به بردبارى وادار.

يا در روايت ديگرى به نقل از رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بيان شده است كه:

إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، وإنَّمَا الحِلمُ بِالتَّحَلُّمِ؛ مَن يتَحَرَّ الخَيرَ يعطَهُ، ومَن يتَّقِ الشَّرَّ يوقَهُ.(2)

دانش، با دانش آموختن به دست مى آيد و بردبارى، با بردبارى نشان دادن. هر كس جوياى نيكى باشد، به او داده مى شود و هر كه گريزان از بدى باشد، از آن مصون مى ماند.

در روايت ديگرى امام على (عليه السلام) علّت اين مسئله را نيز بيان فرموده اند:

إن لَم تَكُن حَليما فَتَحلَّم؛ فَإنّه قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ إلّا أوشَكَ أن يكوَن مِنهُم.(3)

اگر بردبار نيستى خود را به بردبارى وادار كه كمتر كسى است كه خود را به مردمى شبيه سازد و به زودى يكى از آنان نشود.

در روش بازى نقش فرد خود را در موقعيّت و شرايط يك صفت اخلاقى خاص قرار مى دهد و در بسيارى از مواقع، تكرار اين عمل باعث مى شود تا با آن صفت تماس برقرار و احساس كند كه آرام آرام مى تواند آن صفت را در خود نهادينه سازد.6.

ص: 188

دارد. از روايات برمى آيد كه صبر در معصيت به مهار كردن تكانه هاى پرخاشگرى، جنسى و خوردن مربوط مى شود.

امام صادق (عليه السلام) آن گاه كه به توصيف خشم مى پردازد آن را جرعه اى گوارا مى داند كه فرد شكيبا گوارا بودن آن را به سبب صبر بر اين موقعيّت دشوار زندگى خواهد چشيد و پاداش اين شكيبايى و خويشتن دارى را دريافت خواهد كرد. آن حضرت مى فرمايد:

نِعْمَ الْجُرْعَةُ الْغَيظُ لِمَنْ صَبَرَ عَلَيهَا فَإِنَّ عَظِيمَ الْأَجْرِ لَمِنْ عَظِيمِ الْبَلَاءِ وَ مَا أَحَبَّ اللَّهُ قَوْماً إِلَّا ابْتَلَاهُمْ.(1)

نيكو جرعه اى است خشم براى كسى كه بر آن صبر كند؛ زيرا پاداش بزرگ در برابر بلاى بزرگ است، و خدا مردمى را كه دوست دارد، گرفتارشان مى سازد.

نمى آيد. برعكس، نه تنها تخليه بى قاعده خشم از احساس و ميل به تهاجم و پرخاشگرى نمى كاهد، بلكه به آن اعتبار مى دهد؛ در نتيجه خشم تقويت مى گردد و برانگيختگى احساسى حتّى شديدترى را سبب مى شود(1).

وقتى خشم بر فرد مستولى مى شود، تخليۀ انرژى از طريق پرداختن به فعاليت هاى جسمى و اجتماعىِ خلاق، مفيد و اثربخش است. فايده تخليه هيجان خشم اين است كه مى توان در وضعيت ذهنى آرام، مشكل خشم برانگيز خود را حلّ كرد. تخليۀ هيجانى يك مهارت مقابله با خشم و فرايندى دو مرحله اى است. مرحلۀ اول رها ساختن تنش و برانگيختگى است و مرحلۀ دوم مربوط به حلّ مسئله است. تخليۀ هيجانى منبع خشم را برطرف نمى كند، بلكه فقط به انسان خويشتن دارى مى بخشد تا بتواند با منبع خشم مقابله كند. هميشه فرايند تخليۀ خشم را بايد با مرحلۀ دوم آن يعنى حلّ مسئله به كار ببريد(2).

يكى از راه هايى كه به تخليۀ هيجانى منجر مى شود، حرف زدن در خصوص تجارب خود با ديگران است. درددل كردن عميق و توأم با تعمق در خود، فوايد متعددى دارد، اما افشاى خود به ديگران با محدوديت روبه روست. ما نمى توانيم دانشمان درباره خود را هميشه از طريق افشاى افكار و احساساتمان به ديگران بالا ببريم، زيرا يافتن شخصى قابل اعتماد كه قادر باشد به نحو سازنده اى به ما گوش دهد، ما را درك كند و واكنش مناسبى در خصوص افكار و احساسات ما داشته باشد، هميشه مقدور نيست. لذا براى حلّ اين مسئله، از روش «نوشتن افكار و احساسات» استفاده كنيد.

مكانى آرامى را براى نوشتن به مدت 15 الى 20 دقيقه به خود اختصاص دهيد و در اين مدت پيوسته دربارۀ ناراحت كننده ترين تجاربى كه در طول زندگى داشته ايد، بنويسيد. نگران درستى جملات و رعايت قواعد دستورى نباشيد. مى خواهيم9.

ص: 191

عميق ترين افكار و احساسات خود را دربارۀ تجارب مهم و ناراحت كننده تان بنويسيد. بهتر است نوشتۀ شما دربارۀ مسائلى باشد كه دربارۀ آنها با كسى مفصل صحبت نكرده ايد. خود را رها كنيد و اجازه دهيد افكار و احساسات عميق خود را هنگام نوشتن لمس كنيد. انتخاب موضوع نوشتن در هر جلسه كاملاً در اختيار خود شماست.

بنابر پژوهش هاى انجام شده، اجراى اين روش به طور منظم و روزانه، علاوه بر پيشگيرى از بيمارى هاى جسمانى و روانى، باعث خواهد شد تا افراد با خشم شديد خود بهتر كنار آيند و در نتيجه كاركرد فردى و اجتماعى بهترى بيابند(1).

مزاحى را كه در آن به حريم ديگران تجاوز نشود، تأييد كرده است(1). پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:

إنّى أمزَحُ و لا أقولُ إلاّ حَقّاً.(2)

من مزاح مى كنم، اما جز حق نمى گويم.

امام باقر (عليه السلام) فرمود:

إنّ اللّهَ يحِبُّ المُداعِبَ فى الجَماعةِ بلا رَفَثٍ.(3)

خداوند دوست دارد كسى را كه با مردم مزاح كند اما سخن زشت به زبان نياورد.

در آموزه هاى دينى شوخ طبعى ويژگى افراد مؤمن و بخشى از شخصيت آنها دانسته شده است. در روايت آمده است كه امام صادق (عليه السلام) فرمود:

ما مِن مؤمنٍ إلاّ و فيهِ دُعابَةٌ. قلتُ: و ما الدُّعابَةُ؟ قالَ: المِزاحُ.(4)

هيچ مؤمنى نيست جز اينكه در او «دُعابه» هست. عرض كردم: دعابه چيست؟ فرمود: شوخى.4.

ص: 193

اگرچه رابطۀ بين شوخ طبعى و مزاح با استرس و خشم به صراحت در روايات بيان نشده است، به صورت كلى مى توان اين گونه برداشت كرد كه مزاح آن گونه كه در دين محدودۀ آن مشخص شده است، نوعى شيوۀ تعامل در روابط بين فردى و مثبت شمرده شده است؛ لذا با توجّه به رويكرد دين به مقولۀ مزاح، مى توانيم از شوخ طبعى و مزاح به مثابه راهكارى مقابله اى در كاهش استرس و تنش استفاده كنيم.

گاماآمينوبوتيريك اسيد ظاهراً اين نوع رفتار را مهار مى كند. پرخاشگرى عاطفى به نظر مى رسد هم با سيستم هاى كاتكولامينرژيك و هم سرتونرژيك ساخته و پرداخته مى شود. ظاهراً دوپامين پرخاشگرى را تسهيل و نوراپى نفرين و سروتونين آن را مهار مى كنند.(1)

افت گلوكز خون، سبب حالت هاى عصبى و تحريك پذيرى شديد مى شود. درصورتى كه غلظت گلوكز خون به محدودۀ 50 تا 70 ميلى گرم درصد سقوط كند، سيستم عصبى مركزى معمولاً تحريك پذيرى زيادى پيدا مى كند؛ زيرا به نظر مى رسد كه اين درجه هيپوگليسمى فعاليت سلول هاى عصبى را تسهيل مى كند(1).

مَنِ اشْتَكَى فُؤَادَهُ وَ كَثُرَ غَمُّهُ فَلْيأْكُلْ لَحْمَ الدُّرَّاجِ.(1)

هر كس دلش ناراضى و غصه هايش زياد شد، گوشت بلدرچين بخورد.

به نظر مى رسد تأثير گوشت بلدرچين در صورتى است كه عامل افسردگى، فيزيولوژيك باشد. در چنين مواردى معمولاً گفته مى شود كه علّت محيطى، براى افت خُلق وجود ندارد، بلكه علّت جسمانى بوده و ناشى از تغييرات هورمونى بدن است. حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) كاملاً به اين موضوع تصريح مى كند:

إِذَا وَجَدَ أَحَدُكُمْ غَمّاً أَوْ كَرْباً لَايدْرِى مَا سَبَبُهُ فَلْيأْكُلْ لَحْمَ الدُّرَّاجِ فَإِنَّهُ يسَكِّنُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى.(2)

هر زمانى هر يك از شما غصه يا ناراحتى يافت كه دليلى براى آن نمى يافت، گوشت بلدرچين بخورد؛ زيرا به خواست خدا اين گوشت او را تسكين خواهد داد.

نتيجه آنكه احتمالاً خشم مى تواند ناشى از كمبود مواد پروتئينى بدن و تأثيرات ناقل هاى عصبى باشد كه خوردن گوشت بلدرچين مى تواند اين كمبود را جبران كند.

نوشيدن آب اشكالى ندارد؛ چراكه غذا را در معده مى چرخاند و خشم را فرو مى نشاند و [توانايى] عقل را زياد مى كند و تلخه(1) را از بين ميبرد.

براساس روايت پيش گفته عملكرد آب در مهار غضب، مى تواند شامل توجيه هاى فيزيولوژيكى و زيستى بيشترى باشد. بر اين اساس، احتمالاً مى توان گفت كمبود آب و رطوبت بدن باعث افزايش خشم و دشوارى مهار آن است. در اين زمينه بر آب هاى خاص همانند آب نيسان(2) نيز تأكيد شده است. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين باره خواص آب نيسان را بيان فرموده اند:

جبرئيل گفت: هر كس از آب نيسان بنوشد، اگر تمام امراضى كه به مردم مى رسد به او برسد، با آن آب شفا مى يابد. پيامبر فرمود: آيا سود ديگرى غير از آنچه گفتى دارد؟ جبرئيل گفت: قسم به خدايى كه تو را به حق به نبوت مبعوث ساخت، هر كس اين آيات را بر اين آب بخواند [و آن را بنوشد] خداوند قلبش را مالامال از نور و روشنايى مى سازد و الهامات الهى به قلبش مى فرستد و حكمت و علم را بر زبانش جارى مى سازد و قلبش را با فهم و بصيرتى كه به هيچ كس از جهانيان نداده است، مى پوشاند و برايش هزار رحمت و آمرزش مى فرستد و فريبكارى و خيانت و غيبت و حسادت و ستم و تكبر و بخل و آز و خشم قلبى و دشمنى و كينه ورزى و خبرچينى و آسيب رسانى به مردم را از او دور مى سازد و اين يعنى درمان هر دردى.(3)

مهار رفتار و هيجان خود، از ياد خدا و پناه بردن به او بهره مى گيرد و بدين وسيله روح خود را تعالى مى بخشد.

حقيقت استعاذه اين است كه كسى خود را در پناهِ پناه دهنده قرار دهد. استعاذۀ معنوى، حالت روانىِ ويژه اى است كه انسان را در پناه خداوند متعال قرار مى دهد و از آفاتى كه او را تهديد مى كنند، مصونيت مى بخشد و جملۀ «أعوذ باللّه»، در واقع بيانگر آن حالت درونى است. بر اين اساس، براى پيدايش اين حالت درونى، در گام نخست بايد موانع آن برطرف شوند. پس از اجتناب از موانع استعاذه، هر قدر كه انسان خدا را بهتر بشناسد و از آفاتى كه او را تهديد مى كند بيشتر احساس خطر نمايد، حقيقت پناهجويى در او بيشتر تحقق مى يابد.(1)

امام صادق (عليه السلام) استعاذه را عاملى براى غلبۀ انسان بر شيطان و به تبع آن خشم مى داند:

لَوْ قَالَ أَحَدُكُمْ إِذَا غَضِبَ "أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيمِ" ذَهَبَ عَنْهُ غَضَبُه.(2)

هرگاه كسى از شما هنگام عصبانيت بگويد «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم»، خشم از وجودش مى رود.

همچنين در سيرۀ رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آمده است كه آن حضرت براى چند چيز از جمله خشم همه روزه به خدا پناه مى بردند. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) يتَعَوَّذُ فِى كُلِّ يوْمٍ مِنْ سِتٍّ: مِنَ الشَّكِّ وَ الشِّرْكِ وَ الْحَمِيةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْى وَ الْحَسَدِ.(3)

پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) هر روز از شش چيز به خدا پناه مى برد: از ترديد، شرك، تعصب، خشم، ستم و حسادت.

به خدا ديدن و با پرستش او درصدد جلب عنايت و رحمت او برآمدن است. علاوه بر اين، دعا راهكارى براى غلبه بر مشكلات زندگى است. در سيره و روش زندگانى امام صادق (عليه السلام) آمده است هنگامى كه حالت غضب به آن حضرت دست مى داد، ابتدا بر پيامبر (صلى الله عليه وآله) درود مى فرستاد بعد با تلاوت آيۀ (وَ يُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ يَتُوبُ اللّهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ) (1) اين دعا را مى خواند:

اللَّهُمَّ! اغْفِرْ ذُنُوبِى وَ أَذْهِبْ غَيظَ قَلْبِى وَ أَجِرْنِى مِنَ الشَّيطَانِ الرَّجِيمِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِى الْعَظِيم.(2)

خداوندا! گناهانم را ببخش و خشم دلم را برطرف ساز و مرا از شيطان رانده شده، پناه بده و هر تحرك و توانايى فقط به مدد خداوند بلند مرتبه و بزرگ است.

آن حضرت براى مهار خشم در دعاى ديگرى مى فرمايد:

اللَّهُمَّ! أَذْهِبْ عَنِّى غَيظَ قَلْبِى وَ اغْفِرْ لِى ذَنْبِى وَ أَجِرْنِى مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ أَسْأَلُكَ رِضَاكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ سَخَطِكَ أَسْأَلُكَ جَنَّتَكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ نَارِكَ وَ أَسْأَلُكَ الْخَيرَ كُلَّهُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنَ الشَّرِّ كُلِّهِ. اللَّهُمَّ! ثَبِّتْنِى عَلَى الْهُدَى وَ الصَّوَابِ وَ اجْعَلْنِى رَاضِياً مَرْضِياً غَيرَ ضَالٍّ وَ لَا مُضِلٍّ.(3)

خدايا! خشم را از قلبم برطرف ساز، و گناهانم را ببخش، و از گمراهى هاى فتنه ها [آزمايش ها] مرا پناه ده، خشنوديت را مى خواهم و از خشمت به تو پناه مى برم. بهشت را طلب مى كنم و از آتش [جهنم] به تو پناه مى برم. هرچه خير است از تو مى خواهم و از هر چه شرّ است به تو پناه مى آورم. خدايا! مرا در هدايت و درستى ثابت قدم فرما و مرا خشنود و خشنودكننده قراربده، نه گمراه و گمراه كننده.8.

ص: 200

برخورد مى كند با نادانى مقابله نمى كند و بر كسى كه بر او خشم مى گيرد، خشمگين نمى شود و با تندخو تندخويى نمى كند، بلكه براى بزرگداشت قرآن مى بخشد و روى خوش نشان مى دهد و گذشت مى كند و بردبارى مى نمايد.

حفظ قرآن و عمل به دستورهاى آن، در تعديل ويژگى هاى روان آزارگرايانه و رسيدن به ثبات و پايدارى هيجانى بيشتر، نقشى اساسى دارد.

صورت نمى گيرد، سودى ندارد و لذا با مدارا و بى توجهى بايد رفتار شود. چون پرخاش در چنين مواردى از سر منطق و عقلانيت صادر نمى شود، باب هر گونه پاسخ منطقى را مى بندد.

روايت بعدى نيز به همين مطلب اشاره مى كند كه نادان يا انعكاسى بودن پرخاشش شناخته مى شود و لذا بى درنگ با بيان و زبان آن را ابراز مى كند ولى فرد عاقل با رفتار خود خشمش را نشان مى دهد. به عبارت ديگر، مخالفت عاقل بر اساس يك سلسله تصميم گيرى هاى قبل از عمل و در حين عمل صورت مى گيرد؛ در نتيجه خشم او به برخى رفتارهاى منطقى و مفيد ختم مى شود، در حالى كه خشم نادان بى درنگ در زبان و بيانش اظهار خواهد شد. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

غَضَبُ الجاهِلِ فى قَولِهِ، و غَضَبُ العاقِلِ فى فِعلِهِ.(1)

خشم نادان در گفتار اوست و خشم خردمند در رفتارش.

مقابله با پرخاش، چه زمانى كه از طرف مقابل باشد و چه موقعى كه از خود انسان صادر شود، بايد با نوعى مدارا صورت پذيرد و از دامن زدن و شدت بخشيدن پرهيز داده شود. وقتى آتش خشم شعله ور مى شود، هر گونه پاسخ مشابهى ممكن است باعث شعله ورتر شدن آن شود.

ملايم بودن، روشى مناسب براى پيش بردن موقعيّت خشم، در برابر فرد خشمگين است. طبعاً اين برخورد باعث خاموش شدن خشم، قبل از تبديل شدن به پرخاش و موجب خواهد شد تا اين رفتار در وى نيز متقابلاً اثر گذارد و فضاى پرخاشگرى از بين برود. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يوشِكُ أَنْ يلِينَ لَك.(1)

با كسى كه با تو به درشتى برخورد كند، نرمى كن؛ چون بزودى او هم با تو نرمى خواهد كرد.

اين نرم خويى در برخورد با افرادى كه شخصيت سالمى ندارند لازم است همراه با احتياط باشد تا به سوء استفاده تبديل نشود. نرمى برخورد مخصوص افراد كريم و سالمى است كه پاسخ مناسبى براى اين برخورد خواهند داشت. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إِذَا غَضِبَ الكَريمُ فَأَلِن لَهُ الكَلامَ و إذَا غَضِبَ اللَّئِيمُ فَخُذْ لَهُ العَصا.(2)

اگر انسان بخشنده اى خشمگين شد، با نرمى با او سخن بگو و اگر انسان پستى خشمگين شد، در مقابلش با احتياط برخورد كن.

علاوه بر نرم خويى، انعطاف پذيرى و رفتار مهربانانه با فردى كه از تنيدگى، اضطراب و هراس رنج مى برد از جمله مواردى است كه مى تواند آتش شعله ور شدۀ خشم را سرد و خاموش سازد. خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:

وَ لاتَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيئَةُ ادْفَعْ بِالَّتى هِى أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذى بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِى حَميم.(3)

هرگز نيكى و بدى يكسان نيست. بدى را با نيكى دفع كن، ناگاه [خواهى ديد] همان كس كه ميان تو و او دشمنى است، گويى دوستى گرم و صميمى است.

رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) دربارۀ تاثير مهربانى و منعطف بودن در برابر فرد خشمگين و لجبازى نكردن مى فرمايد:4.

ص: 204

الْحِلْمُ يغْلِبُ الْغَضَبَ وَ الرَّحْمَةُ تَغْلِبُ السُّخْط.(1)

بردبارى بر غضب چيره مى شود و مهربانى بر خشم غلبه مى يابد.

بيان احساس، مطلع ساختن ديگران از احساسى است كه دربارۀ رفتار آنها داريم. اگر حق شما را فردى ضايع كرد يا با كسى درگير شديد و احساسى بدى در مورد او پيدا كرديد، قبل از اينكه احساستان به رفتار پرخاشگرانه تبديل شود، همان لحظه به اين احساس پايان بخشيد و احساس خود را با همان فرد در ميان بگذاريد. بيان احساس، تصفيۀ احساس را به همراه دارد و برانگيختگى را كم مى كند. اين راهكار، شما را آرام مى كند تا هيجانتان به حد رفتار پرخاشگرانه نرسد و طرف مقابل نيز به اشتباهش پى ببرد. اسلام نيز به اين نكته با «موضوع طلب حلاليت» توجّه دارد.

روان شناسان توصيه مى كنند براى بيان احساس خود از برچسب زدن به فرد مقابل در قالب جملاتى با فاعل «تو» - كه به اين جملات «پيام تو» مى گويند - مانند: «تو بى ملاحظه هستى» و «تو نامنظمى» اجتناب كنيد و از جملاتى با فاعل «من» - كه به آن «پيام من» مى گويند - مانند «من احساس خوبى از رفتار شما ندارم» و «من دوست داشتم شما به شكل ديگرى رفتار مى كرديد» استفاده كنيد. زمانى كه از اين روش استفاده مى كنيد، مسئوليت احساستان را بدون سرزنش طرف مقابل مى پذيرد. براى استفاده صحيح از روش «پيام من» مطابق الگوى ذيل عمل نماييد.

وقتى تو.................................................... من احساس................................................... مى كنم. من دوست دارم.......................................................... انجام بدى.

(توصيف رفتار طرف مقابل) (بيان احساس شخصى خودتان) (بيان نياز و خواسته تان)

براى مثال، «وقتى تو دير به خونه مياى، من ناراحت ميشم و احساس مى كنم كه به من بى توجهى شده، من دوست دارم اگه قراره دير بياى قبلش تلفن بزنى و بگى»(1). در شرايطى كه ارتباط كلامى امكان پذير نباشد، ارتباط نوشتارى مانند نوشتن نامه و پيامك توصيه مى شود(2).

اكثر آدم ها مى دانند بايد فردى را كه با او درگير هستند ببخشند. عقل و آموزه هاى دينى هم بخشايش را مى ستايد؛ با اين حال، ما معمولاً در اين مسئله دچار مشكل هستيم.(1)

تحقيقات اخير در «طرح بخشايش» دانشگاه استنفورد نشان مى دهد بخشايش، عصبانيت و تنفر را كم مى كند. در اين تحقيق عصبانيت و تنفر شركت كنندگانى كه فرد مقابل را بخشيده بودند، در مقايسه با كسانى كه گذشت ننمودند، 70 درصد كاهش يافت. دكتر فردريك لاسكين مى گويد: در فرهنگ ما «بخشايش» جايى ندارد و آن يكى از حوزه هاى جديد علمى است. وى مى گويد مهارت بخشش را بايد آموخت و به سبب نداشتن اين مهارت بين فردى است كه بسيارى از ما با يكديگر خصومت داريم(2).

در فرهنگ دينى ما، بخشش جايگاهى رفيع و درخشان دارد و ماهيت آن نيز تبيين شده است. اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد:

الصَّفْحُ أَنْ يعْفُوَ الرَّجُلُ عَمّا يجْنى عَلَيهِ و يحْلُمُ عَمّا يغيظُهُ.(3)

بخشش آن است كه انسان از ستمى كه بر او روا داشته شده در گذرد، و در برابر آنچه او را به خشم مى آورد، بردبارى كند.

گذشت فرايندى است كه اگرچه به ظاهر كوتاه آمدن و واگذاركردن صحنه به طرف متخاصم است، موجبات عزت و افتخار شخص را فراهم خواهد آورد. در واقع گذشت بهترين روش براى حفظ شخصيت و حرمت افراد است. امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد:

ثَلاثٌ لايزيدُ اللّهُ بِهِنَّ المَرءَ المُسلِمَ إلاّ عِزّا: الصَّفحُ عَمَّن ظَلَمَهُ، و إعطاءُ مَن حَرَمَهُ، و الصِّلَةُ لِمَن قَطَعَهُ.(4)

سه چيز است كه خداوند به واسطه آنها جز بر عزّت انسان مسلمان نمى افزايد: گذشت كردن از كسى كه به او ستم كرده، بخشيدن به كسى كه از [دادن چيزى به] او دريغ كرده و پيوستن به كسى كه از او بريده است.0.

ص: 207

بر همين اساس است كه بر گذشت در هنگام توانايى و قدرتِ بر معامله مثل تأكيد شده است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

مَتَى أَشْفى غَيْظِى إذَا غَضِبْتُ: أَ حِينَ أعْجِزُ عَنِ الإنتِقامِ فَيُقالُ لِى لَوْ صَبَرْتَ أَمْ حِينَ أقْدِرُ عَلَيْهِ فَيُقالُ لِى لَو عَفَوْتَ؟(1)هرگاه خشمگين شدم چه زمان خشمم را فرو بنشانم: آيا هنگامى كه از انتقام گرفتن ناتوان باشم و به من گفته مى شود: بهتر است صبر كنى يا هنگامى كه توانايى انتقام دارم و به من گفته مى شود بهتر است گذشت كنى؟

روان شناسان از گذشت به عنوان يك فن در كاهش برانگيختگى بهره مى برند. شما مى توانيد چه در موقعيّت خشم و چه زمانى كه از اين موقعيّت فاصله گرفته ايد از اين فن استفاده كنيد و به اين هيجان منفى پايان دهيد. اما اگر از اين موقعيّت فاصله گرفته ايد بهتر است براى گذشت و بخشايش خود، مراسم داشته باشيد. پس لازم است كه با خودتان خلوت كنيد و ظلمى را كه كسى در حق شما نموده است، تصويرسازى كنيد. جزئيات واقعه اى را كه بر شما گذشته است به ياد آوريد و به دلايلى كه خودتان بهتر مى دانيد، تصميم بگيريد كسى كه حق شما را ضايع نموده، ببخشيد. در صورت موفقيت مراسم گذشت، نبايد احساس منفى داشته باشيد و چيزى در ذهن شما باقى نمانده باشد. اگر احساس منفى نسبت به فرد مقابل نداريد و به راحتى مى توانيد به او فكر كنيد، شما واقعا گذشت نموده ايد وگرنه، بهتر است دوباره اين مراسم را برگزار كنيد.

شده است. اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد:

مَا اسْتُعْطِفَ السُّلْطَانُ وَ لَا اسْتُسِلَّ سَخِيمَةُ الْغَضْبَانِ وَ لَا اسْتُمِيلَ الْمَهْجُورُ وَ لَا اسْتُنْجِحَتْ صِعَابُ الْأُمُورِ وَ لَا اسْتُدْفِعَتِ الشُّرُورُ بِمِثْلِ الْهَدِية.(1)

هيچ چيز همانند هديه موجب مهربانى و عطوفت پادشاه، بيرون رفتن كينه فرد خشمگين، منعطف شدن فرد جدا شده از ديگران، موفقيت در كارهاى سخت و دفع شدن بدى ها، نمى شود.

هديه دادن موقعيّتى منحصر به فرد در كاهش خشم دارد و هيجان هاى منفى ناشى از برخوردها و نگرش ها را از بين مى برد و در سوگيرى هاى بدبينانه نيز اثر مثبتى دارد. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

تَهادَوا؛ فإنَّ الهَدِيةَ تَسِلُّ السَّخائمَ، و تُجلى ضَغائنَ العَداوَةِ وَ الاحقادِ.(2)

براى يكديگر هديه ببريد؛ زيرا هديه بدخواهى ها را [از دل ها] بيرون مى كشد و كينه هاى دشمنى و نفرت ها را برطرف مى كند.

هديه دادن باعث ايجاد نگرش مثبت و ايجاد عواطف و احساسات مثبت و محبت نيز خواهد شد. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

الهَدِيةُ تُورِثُ المَوَدَّة، و تَجدُرُ الاُخُوَّةَ، و تُذهِبُ الضَّغينَةَ، تَهادُوا تَحابُّوا.(3)

هديه دادن محبت مى آورد و برادرى را نگه مى دارد و كينه و دشمنى را مى برد. براى يكديگر هديه ببريد تا دوستدار هم شويد.

در يك نگاه كلى تر، هديه دادن به عبور فرد از خودميان بينى(4) و حركت به سوى ميان واگرايى(5) كمك مى كند كه در اين صورت نقش و حضور ديگران را مى پذيرد.n.

ص: 209

يا على! لا تَغضَبْ، فإذا غَضِبتَ فَاقعُدْ و تَفَكَّرْ فى قُدرَةِ الرَّبِّ علَى العِبادِ و حِلمِهِ عَنهُم، و إذا قيلَ لكَ: «اِتَّقِ اللّهِ» فَانبِذْ غَضَبَكَ، و راجِعْ حِلمَكَ.(1)

اى على! خشمگين مشو و هرگاه به خشم آمدى بنشين و درباره قدرتى كه پروردگار بر بندگان دارد و بردبارى او در مورد آنها بينديش، و هرگاه به تو گفته شد: «از خدا بترس»، خشمت را دور افكن و به بردبارى خويش مراجعه كن.

در اين روايت چند راهكار مقابله اى با هم تركيب شده اند: در ابتدا راهكار رفتارى نشستن و تغيير فضاست. سپس راهكار شناختىِ تفكر منطقى است كه قدرت مهار رفتار و هيجان را افزايش مى دهد. در ادامه يادآورى خدا و مد نظر قرار دادن او، راهكارى معنوى است و در نهايت بردبارى شيوه مقابله هيجانى - شناختى با خشم و پرخاشگرى است. توصيه هاى تركيبى پيش گفته مى تواند بالاترين تأثير و موفقيت را در مهار هيجان، به خصوص خشم، داشته باشد. ويژگى اصلى توصيه هاى تركيبى، تغيير كلى جهان بينى فرد در جهت سلامت روان از يك سو و اصلاح خطاهاى شناختى از سوى ديگر و نهايتاً تغيير رفتار اوست كه به طور همه جانبه موجب ذهن گردانى از موضوع خشم مى شود.

رواياتى از اين قبيل فراوان اند كه حداقل مشتمل بر دو راهكارند يا راهكار ارائه شده مشتمل بر ابعاد مختلفى است. براى نمونه، به احاديث ذيل مى توان اشاره كرد:

در سفارش هاى اميرالمؤمنين (عليه السلام) به مالك اشتر در مهار خشم آمده است:

اِملِكْ حَمِيَّةَ أنفِكَ، و سَورَةَ حَدِّكَ، و سَطوَةَ يدِكَ، و غَربَ لِسانِكَ، وَ احتَرِسْ مِن كُلِّ ذلِكَ بكَفِّ البادِرَةِ، و تَأخِيرِ السَّطوَةِ، [وَ ارفَعْ بَصَرَكَ إلَى السَّماءِ عِندَ ما يحضَرُكَ مِنهُ] حَتّى يسكُنَ غَضَبُكَ فَتَملِكَ الاِختِيارَ، ولَن تَحكُمَ ذلِكَ مِن نَفسِكَ حَتَّى تُكثِرَ هُمُومَكَ بِذِكرِ المَعادِ إلى رَبِّكَ.(2)

بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تيزىِ زبانت را مهار كن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ كردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را8.

ص: 211

از همۀ اين صفات زشت نگه دار [و هرگاه اين حالات به تو دست داد نگاهت را به آسمان بردار] تا خشمت آرام گيرد و عنان اختيارت را در دست گيرى و تو هرگز بر خود چنين تسلطى پيدا نكنى، مگر آن گاه كه فكر و ذكر خود را پيوسته متوجه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.

در اين روايت يك بستۀ همه جانبه براى مهار خشم ارائه شده است. از يك سو نگه داشتن زبان كه ترجمان افكار فرد است و از سوى ديگر درنگ كردن و خوددارى از درگيرى فيزيكى و قدرت نمايى، تغيير فضا و نگاه را به آسمان دوختن، تفكر دربارۀ عاقبت و سرانجام اين كار و فرجام زندگى خود، همه و همه راهكارهاى درهم تنيده اى است كه براى موقعيّت به ظاهر سادۀ خشم بيان شده است.

امروزه در بين روان شناسان، اغلبِ شيوه هاى درمان گرى كارآمد، به سمت روشى چند بعدى در حال تحول هستند. به گفته اليس(1) «آينده به درمان گرى چند بعدى تعلق دارد». پيشگام درمان چند بعدى لازاروس(2) است. وى بر اين باور است كه غالب روش هاى درمان گرى جهت گيرىِ تك بعدى، دوبعدى، يا حداكثر سه بعدى دارند. اما رويكرد چند بعدى يا چند وجهى اين امكان را به ما مى دهد تا طيف وسيعى از راهبردها را به شيوه اى انعطاف پذير و منطقى مبدل كنيم. اين رويكرد همچنين شخص را قادر مى سازد مجموعه اى از روش هايى را كه «درگيركننده اند نه درهم شكننده» به كار گيرد. وى به صورت همزمان هفت بعد رفتار، احساس، دريافت حسى، تصويرپردازى، شناخت، روابط بين فردى و بعد زيستى را محور بررسى قرار مى دهد.(3)2.

ص: 212

نقش هاى متعددى را انجام دهند(1).

به عقيدۀ مينوچين و فيشمن سه خُرده نظام: همسرى، والدينى و خواهر - برادرى در خانواده اهميتى ويژه دارند. هر فرد به خرده نظام متفاوتى تعلق دارد كه هريك داراى سطح قدرت متفاوتى است. مرد مى تواند، پسر، برادر بزرگ تر، برادر كوچك تر، شوهر و پدر باشد(2). در ميان خرده نظام هاى پيش گفته، خرده نظام همسرى، اساس ثبات خانواده است. در درون اين خرده نظام، زن و شوهر داراى نقش هاى گوناگونى هستند(3).

در آموزه هاى دينى، فرديت هر فرد و هر عضو خانواده محترم شمرده شده است، به گونه اى كه مرزها و حريم هاى ميان افراد رعايت شود. در اين صورت است كه فرد به جايگاه شايستۀ خود دست مى يابد و داراى عزت نفس، احترام و خودباورى خواهد شد.

با توجّه به اين آموزه ها در ترسيم مرزها، جايگاه هريك از اعضاى خانواده مشخص مى شود. در اين صورت بايد جايگاه پدر و مادر و فرزندان از همديگر متمايز باشد و آنها بنا به موقعيّت خود در خانواده حقوق و مزاياى فردى متمايزى داشته باشند. از اين رو، براى نمونه، در اسلام، پدر جايگاهى متفاوت نسبت به مادر و فرزندان دارد و مادر نيز حقوق و مزايايى متمايزى در مقايسه با ديگر اعضاى خانواده دارد. فرزندان نيز جايگاهى خاص و از حقوق و مزايايى متفاوت نسبت به والدين دارند.

افزون بر اين، هر نظام خانوادگى مرز و حريم خاصّى دارد. اين مرزها بايد به قدر كافى پررنگ باشد تا حيطۀ استقلال عمل هريك از اعضا را كاملاً مشخص سازند و از دخالت افراد غير مرتبط با نظام خانوادگى - براى نمونه، خويشاوندان پدرى يا مادرى - محفوظ بدارند.

مردان سرپرستان [و نگاهبانان] زنان اند؛ چراكه خداوند [از نظر روانى و اجتماعى] بعضى از انسان ها را بر بعضى ديگر برترى بخشيده است و [نيز] از آن روى كه مردان از اموال خويش [براى زنان] هزينه مى كنند.

نقش مكمّل مرد را در خانواده، زن ايفا مى كند و مديريت خانه را بر عهده مى گيرد. نگاه اسلام به مقولۀ مديريت خانه تنها كارهاى خدماتى نيست و از وى به لحاظ حقوقى چنين مطالبه اى وجود ندارد، بلكه تربيت، پرورش و تعالى اعضاى خانواده از مهم ترين نقش هاى او محسوب مى شوند.(1) پس از پدر و مادر، فرزندان در قاعدۀ اين هرم جاى مى گيرند و نسبت به يگديگر به لحاظ سن و جنسيت، سلسله مراتب اقتدار را دارا مى شوند(2).

با در نظر گرفتن ديدگاه اسلام، به نظر مى رسد تعيين نقش هاى زناشويى با هدف «كارآمدى» و «سعادتمندى» خانواده، مسيرى روشن تر را خواهد پيمود. اين اهداف در سايۀ سه ملاك «پاى بندى به ارزش ها»، «تفاوت هاى جسمانى و روانى» و «توافق طرفين»، دست يافتنى هستند؛ چنان كه با راهنمايى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) بر اساس «حفظ ارزش ها»، «سازگارى مسئوليت ها با روحيات و ويژگى هاى زن و مرد» و «توافق متقابل»، كارهاى بيرون از خانه به حضرت على (عليه السلام) و كارهاى داخل خانه به حضرت زهرا (عليها السلام) سپرده شد.(1)

به خدا سوگند كه تا زنده بود، نه او را عصبانى كردم و نه به كارى مجبورش ساختم؛ او نيز مرا عصبانى نساخت و در كارى از من نافرمانى نكرد. هنگامى كه به او نگاه مى كردم، غم ها و اندوه ها از من برطرف مى شدند.

متعهد بودن در قبال خانواده، مبناى صرف زمان و نيروى اعضاى خانواده براى فعاليت هايى است كه به نحوى به خانواده مرتبط مى شوند. تعهد، يعنى وفادار ماندن به خانواده و اعضاى آن، هنگام غم و شادى و وقايع خوشايند و ناخوشايند زندگى. تعهد هم بر مبناى احساس و عاطفه و هم بر پايۀ قصد و نيت استوار است. همسران و افرادى كه در باره تعهد خود در قبال ديگران به بلوغ فكرى لازم نرسيده اند و رفتارى دوسوگرايانه دارند، در ازدواج و در كاركردن دچار مشكل خواهند شد و نتيجۀ اين امر در بيشتر اوقات بى وفايى خواهد بود(1).

دَكِنَت ثِيابُها، فَأَصابَها مِن ذلِكَ ضُرٌّ شَديدٌ.(1)

او در خانۀ من آن قدر با مَشك آب كشيد كه [بند آن] بر سينه اش ردّ انداخته بود و چندان دستاس كرد كه دست هايش تاول زده بودند و چندان خانه را رُفت و روب كرد كه لباس هايش رنگِ خاك به خود گرفته بودند، و آن قدر آتش زير ديگ افروخته بود كه جامه هايش تيره رنگ شده بودند. در نتيجه، رنج و آسيبِ سختى به او رسيد.

آنگاه كه سختى ها به انسان روى مى آورند، بر كمك خواهى از «شكيبايى» و «نماز» در آموزه هاى قرآنى تأكيد شده است.

وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعِينَ (2)

از شكيبايى و نماز يارى جوييد و به راستى اين [كار] گران است، مگر بر فروتنان.

استعانت وقتى صورت مى گيرد كه نيروى انسان به تنهايى نمى تواند امرى مهم يا حادثه اى پيش آمده را بر وفق مصلحت خود برطرف سازد. در اين اوقات، بهترين ياور انسان، مقاومت و خويشتن دارى اوست، تا استقامت به خرج دهد و ارتباط خود را با خدا برقرار سازد(3).

پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نيز در سختى ها و تنگناهايى كه خانوده اش بدان گرفتار مى شدند، آنان را به نماز گزاردن سفارش مى كرد:

كانَ النَّبِى (صلى الله عليه وآله) إذا نَزَلَ بِأَهلِهِ الضّيقُ أمَرَهُم بِالصَّلاةِ، ثُمَّ قَرَأَ: «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها». (4)0.

ص: 220

پيامبر (صلى الله عليه وآله) [را عادت چنان بود كه] هرگاه خانواده اش دچار تنگنا مى شدند، به آنان را به خواندن نماز دستور مى داد. سپس اين آيه را مى خوانْد: «و خانواده ات را به نماز گزاردن فرمان ده و خود بر آن، پاى بفشار».

در كتاب مكارم الاخلاق نيز آمده است:

كانَ النَّبِى (صلى الله عليه وآله) إذا أصابَت أهلَهُ خَصاصَةٌ نادى أهلَهُ: يا أهلاه! صَلّوا، صَلّوا.(1)

پيامبر (صلى الله عليه وآله) هرگاه خانواده اش دچار فقر و گرسنگى مى شدند، خطاب به آنان صدا مى زد: «اى كسان من! نماز بگزاريد، نماز».

چنين سختى هايى هيچ گاه ايشان را از ايفاى نقش همسرى و والدينى خويش غافل نكرد، بلكه آن حضرت در سراسر دوران زندگى خود با اين سختى ها و بحران ها به مقابله برخاست.

در سيرۀ معصومان (عليهم السلام) نيز تعاون و همكارى ميان اعضاى خانواده گزارش شده است. از عايشه سؤال شد پيامبر (صلى الله عليه وآله) در خانه اش چه مى كرد؟ عايشه گفت: به همسرش كمك و خدمت مى كرد، و چون وقت نماز مى شد، براى نماز [از خانه] بيرون مى رفت.(1)

همچنين با راهنمايى رسول گرامى (صلى الله عليه وآله) مسئوليت امور داخل منزل به حضرت زهرا (عليها السلام) سپرده شد و كارهاى بيرون از خانه به امام على (عليه السلام).(2) اما اين مطلب سبب نشد اميرمؤمنان على (عليه السلام) از يارى همسرش در كارهاى خانه دريغ ورزد. از امام صادق (عليه السلام) نقل است كه امام على (عليه السلام) در كارهاى خانه به حضرت زهرا (عليها السلام) كمك مى كرد:

كانَ أميرُ المُؤمِنينَ - صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ - يحتَطِبُ ويَستَقى ويَكنِسُ، وكانَت فاطِمَةُ (عليها السلام) تَطحَنُ وتَعجِنُ وتَخبُزُ.

اميرمومنان - كه درود خدا بر او باد - هيزم و آب مى آورد و جارو مى كرد و فاطمه (عليها السلام) (گندم يا جو) آرد مى كرد و خمير آماده مى كرد و نان مى پخت.(3)

نيز در كتاب تنبيه الخواطر آمده است كه پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) به خانۀ فاطمه (عليها السلام) آمد و ديد كه آن حضرت با امام على (عليه السلام) مشغول دستاس كردن است. پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود: به كدام يك از شما كمك كنم؟ امام على (عليه السلام) فرمود: به فاطمه؛ چون او خسته شده است. پس فاطمه برخاست و پيامبر (صلى الله عليه وآله) همراه با امام على (عليه السلام) به دستاس كردن براى فاطمه پرداخت.(4)).

ص: 222

تفكيك نقش ها، به توانمندسازى همسران در پيشبرد اهداف زندگى و غلبه بر مشكلاتى كه در مسير اين اهداف قرار مى گيرند، كمك شايانى خواهد كرد.

لِلرَّجُلِ عَلَى المَرأَةِ أن تَلزَمَ بَيتَهُ، وتَوَدَّدَهُ وتُحِبَّهُ وتُشفِقَهُ.

حق مرد بر زن، اين است كه زن در خانه اش بنشيند و به همسرش اظهار عشق و محبت كند و دلسوز او باشد(1).

اين مطلب با سفارش هاى جبرئيل امين، رنگ و بوى ديگرى مى گيرد. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:

أخبَرَنى أخى جَبرَئيلُ - و لَم يزَل يوصينى بِالنِّساءِ حَتّى ظَنَنتُ ألّا يحِلَّ لِزَوجِها أن يقولَ لَها: افٍّ - يا مُحَمَّدُ! اتَّقُوا اللّهَ (عزوجل) فِى النِّساءِ، فَإِنَّهُنَّ عَوانٌ بَينَ أيديكُم، أخَذتُموهُنَّ عَلى أماناتِ اللّهِ (عزوجل) مَا استَحلَلتُم مِن فُروجِهِنَّ بِكَلِمَةِ اللّهِ و كِتابِهِ مِن فَريضَةٍ و سُنَّةٍ و شَريعَةِ مُحَمَّدِ بنِ عَبدِاللّهِ، فَإِنَّ لَهُنَّ عَلَيكُم حَقّاً واجِباً لِمَا استَحلَلتُم مِن أجسامِهِنَّ، و بِما واصَلتُم مِن أبدانِهِنَّ، و يحمِلنَ أولادَكُم فى أحشائِهِنَّ، حَتّى أخَذَهُنَّ الطَّلقُ مِن ذلِكَ، فَأَشفِقوا عَلَيهِنَّ، و طَيبوا قُلوبَهُنَّ حَتّى يقِفنَ مَعَكُم، و لاتَكرَهُوا النِّساءَ و لاتَسخَطوا بِهِنَّ، و لاتَأخُذوا مِمّا آتَيتُموهُنَّ شَيئاً إلّا بِرِضاهُنَّ و إذنِهِنَّ.(2)

برادرم جبرئيل - كه پيوسته مرا دربارۀ زنان سفارش مى كرد، چندان كه گمان بردم شوهر حق ندارد حتى به زن «اف» بگويد - به من خبر داد كه: اى محمّد! از خداوند (عزوجل) بترسيد و با زنانْ مهربان باشيد؛ زيرا آنان نزد شما اسيرند. آنان را از خداوند (عزوجل) به امانت گرفته ايد و به فرمان خدا و كتاب او، به منزله يك وظيفه و سنت و شريعت محمد بن عبدالله، بر خود حلال كرده ايد. پس، بدان سبب كه جسم آنان را حلال خود ساخته ايد، و با بدن هايشان تماس برقرار مى سازيد، و فرزندان شما را در شكم خود حمل مى كنند، چندان كه درد زايمان آنها را مى گيرد [ايشان را بر شما حقّى است]. پس با آنان مهربان باشيد و دل هايشان را خوش سازيد تا با شما بمانند. زنان را ناخوش مداريد و7.

ص: 225

ناراحتشان نگردانيد و از آنچه به ايشان داده ايد، جز با رضايت و اجازۀ آنان، چيزى بر نداريد.

در روايت ديگرى آن حضرت مى فرمايد:

إذا نَظَرَ العَبدُ إلى وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلَيهِ، نَظَرَ اللّهُ إلَيهِما نَظَرَ رَحمَةٍ، فَإِذا أخَذَ بِكَفِّها وأخَذَت بِكَفِّهِ، تَساقَطَت ذُنوبُهُما مِن خِلالِ أصابِعِهِما.(1)

هرگاه كسى به چهرۀ همسرش و همسرش به چهرۀ او بنگرد، خداوند به آن دو، با نگاه مهرآميز مى نگرد و هرگاه دست يكديگر را بگيرند، گناهان آن دو، از لابه لاى انگشتانشان فرو مى ريزد.

حمايت عاطفى دامنۀ گسترده اى دارد و فقط به زوج ها خلاصه نمى شود، بلكه در شعاع مهرورزى و عواطف، فرزندان نيز سهيم اند. در حكمت هاى منسوب به امام على (عليه السلام) آمده است:

يجِبُ عَلَيكَ أن تُشفِقَ عَلى وَلَدِكَ أكثَرَ مِن إشفاقِهِ عَلَيكَ.(2)

مهربانى و ترحم تو به فرزندت، بايد از مهربانى او به تو بيشتر باشد.

بر پايۀ چنين محبت و ترحمى است كه خداوند متعال بر بندگانش ترحم مى كند. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: خداوند، به سبب محبت زياد بنده به فرزندش، بر او رحم مى كند(3) و چنين محبتى به فرزندان است كه آدمى را از عذاب الهى مصون مى دارد.(4)

صرفِ وقتى برخوردار بودن از كيفيت مناسب است؛ چراكه وقت گذاشتن طولانى مدت همراه با تنش و دعوا و مشاجره، جز نارضايتى نتيجه اى به بار نمى آورد و اعضا از آن لذتى نخواهند برد، اما وقت گذاشتنِ باكيفيت، به رضايت هر چه بيشترِ اعضاى خانواده از زندگى، مى انجامد.

با اين بيان، مشخص مى شود چرا همنشينىِ «كيفيتْمحور» با همسر، حتّى از برخى اعمال مذهبى همچون اعتكاف در مسجد رسول خدا (صلى الله عليه وآله) كه سودمندى آن بر كسى پوشيده نيست و پاداش فراوانى براى آن در نظر گرفته شده، تقدم مى يابد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) صرف وقت با خانواده را داراى فضيلتى بيشتر از اعتكاف كردن در مسجد خود مى داند:

جُلوسُ المَرءِ عِندَ عِيالِهِ أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِنِ اعتِكافٍ فى مَسجدى هذا.(1)

نشستن مرد در كنار خانواده اش، نزد خداوند متعال، دوست داشتنى تر از اعتكاف كردن در مسجد من است.

در روايت ديگرى به نقل از انس آمده كه وى پرسيد: اى پيامبر خدا! نشستن با خانواده، ثوابش بيشتر است يا نشستن در مسجد؟ آن حضرت فرمود:

الجُلوسُ ساعَةً عِندَ العِيالِ أحَبُّ إلَىّ مِنَ الاعتِكافِ فى مَسجِدى هذا.(2)

لحظه اى نشستن در كنار خانواده، نزد من، محبوب تر از اعتكاف كردن در اين مسجد من است.

بازگشت به خانه و با هم بودن و وقت گذاشتن پس از انجام وظايف و مسئوليت ها، براى اعضاى خانواده، صدقه و كارى نيك دانسته شده است. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) به مردى فرمود: «روزه دارى؟» گفت: نه. فرمود: «بينوايى را اطعام كرده اى؟» گفت: نه. فرمود:

فَارجِع إلى أهلِكَ فَإِنَّهُ مِنكَ عَلَيهِم صَدَقَةٌ.(3)6.

ص: 227

پس، به سوى خانواده ات باز گرد كه اين كار تو، براى آنان صدقه [و كار نيك] است.

روايات بسيار ديگرى نيز هستند كه نقش در كنار هم بودن اعضاى خانواده را هنگام غذا خوردن يادآور مى شوند و آثار مترتب بر آن را بيان مى دارند. اكنون به برخى از اين روايات اشاره مى شود.

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إنَّ اللّهَ يحِبُّ المُؤمِنَ ويحِبُّ أهلَهُ ووُلدَهُ، وأحَبُّ شَىءٍ إلَى اللّهِ تَعالى أن يرَى الرَّجُلَ مَعَ امرَأَتِهِ ووُلدِهِ عَلى مائِدَةٍ يأكُلونَ، فَإِذَا اجتَمَعوا عَلَيها نَظَرَ إلَيهِم بِالرَّحمَةِ لَهُم، فَيُغفِرُ لَهُم قَبلَ أن يتَفَرَّقوا مِن مَوضِعِهِم.(1)

خداوند مؤمن را دوست مى دارد و زن و فرزندان او را [نيز] دوست مى دارد. محبوب ترين چيز نزد خداى تعالى، آن است كه ببيند مرد با زن و فرزندانش بر سر يك سفره غذا مى خورند. پس چون بر آن سفره گرد هم آيند، با نظر رحمت به ايشان مى نگرد، و پيش از آنكه از جاى خود پراكنده شوند، آنان را مى آمرزد.

آن حضرت (صلى الله عليه وآله) در جاى ديگر فرمود:

إذا أكَلَ المُؤمِنُ مَعَ أولادِهِ كُتِبَ لَهُ بِكُلِّ لُقمَةٍ ثَوابُ عِتقِ رَقَبَةٍ و رُفِع لَهُ مَدينَةٌ و أعطاهُ اللّهُ كِتابَهُ بِيمينِهِ.(2)

هرگاه مؤمن با فرزندان خود غذا بخورد، به ازاى هر لقمه، ثوابِ آزاد كردن يك بنده اى برايش نوشته مى شود، و شهرى [در بهشت] برايش بنا مى گردد، و خداوند كارنامۀ او را به دست راستش مى دهد.

همچنين در حديثى ديگر فرمود:

أيما مُؤمِنٍ يحِبُّ الأَكلَ مَعَ الأَولادِ، ناداهُ مَلَكٌ مِن تَحتِ العَرشِ: يا عَبدَ اللّهِ! استَأنِفِ العَمَلَ، فَقَد غَفَرَ اللّهُ لَكَ الذُّنوبَ كُلَّها.(3)9.

ص: 228

هر مؤمنى كه غذا خوردن با فرزندان را دوست داشته باشد، فرشته اى از زير عرش به او ندا مى دهد كه: اى بندۀ خدا! عمل از سر گير، كه خداوند براى تو همۀ گناهانت را آمرزيد.

و در روايتى ديگر مى فرمايد:

ألا أُنَبِّئُكُم بِخَمسٍ مَن كُنَّ فيهِ فَلَيسَ بِمُتَكَبِّرٍ: اعتِقالِ الشّاةِ، و لُبسِ الصّوفِ، و مُجالَسَةِ الفُقَراءِ، و أن يركَبَ الحِمارَ، و أن يأكُلَ الرَّجُلُ مَعَ عِيالِهِ.(1)

آيا شما را از پنج كار خبر ندهم كه هر كس آنها را انجام دهد، متكبر نباشد: دوشيدن گوسفند، پوشيدن پشمينه، همنشينى با تهى دستان، سوار شدن بر الاغ، و غذا خوردن مرد با خانواده اش.

لايجوزُ لِلرَّجُلِ أن يخُصَّ نَفسَهُ بِشَىءٍ مِنَ المَأكولِ دونَ عِيالِهِ.(1)

روا نيست مرد چيزى از خوراك را به خود اختصاص دهد و آن را از خانواده اش دريغ ورزد.

همچنين از آن حضرت نقل است كه پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) از اينكه مرد خودش را از غذا سير كند و خانواده اش را گرسنه بگذارد، نهى مى فرمود.(2)

عبارت است از كم كارى يا غلبه كردن بر ديگر اعضاى گروه به طورى كه منافع عده اى در نتيجۀ آن از ميان مى رود. اين الگو بيشتر در خانواده هاى نااستوار، انعطاف ناپذير، يا آشفته و پر هرج و مرج ديده مى شود(1). براى رهايى از مشكلاتى كه در خانواده هاى آشفته وجود دارند و مى توانند به اختلال روانى يك يا چند نفر از اعضاى خانواده منجر شوند، لازم است راهبردهايى به كار گرفته شود تا اختلاف ها و تعارض هاى زناشويى به كمترين حد برسد. در اين قسمت به اين راهبردها اشاره مى شود.

در ارتباطهاى خويش، بار ديگر هدف گزينى كنند.

لازم است زن و شوهر اهدافى را كه زندگى بر پايۀ آن آغاز كرده و اهدافى را كه هم اكنون مترصد رسيدن به آنها هستند به دقت ارزيابى كنند. اگر اهداف پيشين، اهداف كنونى و اهداف آينده در يك جهت و هم سو باشند، نشان از ميزان توافق آنها خواهد داشت؛ اما اگر جهت حركت آنان در زندگى متفاوت باشد، لازم است گفت وگوهاى سازنده اى را براى رسيدن به نظر مشترك ادامه دهند. افزون بر اين، اهداف را نيز بايد ارزيابى كنند تا مشخص شود آيا اهداف به سود آنان و در جهت سعادت و شادكامى شان خواهد بود يا نه.

شوهران، بهبود رابطۀ جنسى را مهم ترين تغييرى مى دانستند كه دوست دارند در زنانشان ايجاد شود. زنان نيز خواستار تغيير در رفتارهاى پيش از عمل جنسى شوهرانشان بودند (سيزدهمين خواسته در فهرست تغييرات مطلوب). جاى تعجب نيست كه زوج هاى ناسازگار در مقايسه با زوج هاى سازگار، به تغيير رفتار همسرانشان تمايل بسيارى نشان مى دادند. بيش از نيمى زوج هاى ناسازگار ميل داشتند شوهرانشان در زمينۀ ابراز احساسات، شروع مكالمه، ابراز قدردانى، رابطۀ جنسى، صرف زمان بيشتر با يكديگر و زياد جر و بحث نكردن، تغيير يابند.

در متون اسلامى، به مسئلۀ نياز زن و مرد، توجّه جدى شده و مسئوليت هايى بر دوش همسران نهاده شده است. كه بر اساس اين نيازها مى توان تغييرات را ايجاد كرد. غريزۀ جنسى، از قوى ترين نيروهاى انسان است كه به ويژه مردان، در برابر آن ناتوان اند. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) در تفسير آيۀ شريفۀ (وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً) (1) مى فرمايد:

لا يقوَى عَلَى تَركِ الجِماعِ.(2)

انسان بر ترك هم بسترى با زنان، ناتوان است.

از اين رو، لازم است زن خواستۀ مرد را ناديده نگيرد؛ وگرنه ممكن است زمينۀ نارضايتى و خيانت فراهم شود. در متون دينى، بر اين امر تأكيد جدّى شده و از زنانِ «مُسوِّفات» - كه به بهانه هاى گوناگون، حتّى طولانى كردن نماز، از پذيرش خواستۀ شوهرشان شانه خالى مى كنند - به بدى ياد شده و حتّى نفرين شده اند.(3) پيامبر (صلى الله عليه وآله) در حديثى مى فرمايد:).

ص: 233

لَا تُطَوِّلْنَ صَلَاتَكُنَّ لِتَمْنَعْنَ أَزْوَاجَكُنَّ.(1)

مبادا نمازتان را طولانى كنيد تا همسرانتان را [از هم بسترى] بازداريد!

زنان نيز نياز جنسى دارند و بر اساس آموزه هاى دينى خداوند متعال شهوت زنان را بيش از شهوت مردان قرار داده است.(2) امام صادق (عليه السلام) بيان مى دارد كه برترىِ جنسى زن بر مرد 99 برابر است.

فُضِّلَتِ الْمَرْأَةُ عَلَى الرَّجُلِ بِتِسْعَةٍ وَ تِسْعِينَ مِنَ اللَّذَّةِ، وَ لَكِنَّ الله أَلْقَى عَلَيهِنَّ الْحَياءَ.(3)

زن با بهره مندى از نود و نه درصد لذّت جنسى، بر مرد برترى جنسى دارد؛ ولى خداوند بر آنان حيا افكنده است.

در حديث ديگرى از آن حضرت آمده كه زن، توان جنسىِ دوازده مرد و صبر جنسىِ دوازده مرد را دارد:

إِنَّ النِّسَاءَ أُعْطِينَ بُضْعَ اثْنَى عَشَرَ وَ صَبْرَ اثْنَى عَشَرَ؛(4)به زنان، شهوت دوازده نفر و صبر دوازده نفر داده شده است.

همچنين بيان داشته است:

إِنَّ اللهَ جَعَلَ لِلْمَرْأَةِ صَبْرَ عَشَرَةِ رِجَالٍ، فَإِذَا هَاجَتْ كَانَتْ لَهَا قُوَّةُ شَهْوَةِ عَشَرَةِ رِجَالٍ.(5)8.

ص: 234

خداوند براى زن، صبر ده مرد را قرار داده است؛ ولى وقتى شهوت او برانگيخته شود، قدرت شهوت ده مرد را دارد.

امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

خَلَقَ اللهُ الشَّهْوَةَ عَشَرَةَ أَجْزَاءٍ، فَجَعَلَ تِسْعَةَ أَجْزَاءٍ فِى النِّسَاءِ وَ جُزْءاً وَاحِداً فِى الرِّجَالِ، وَ لَوْ لَا مَا جَعَلَ اللهُ فِيهِنَّ مِنَ الْحَياءِ عَلَى قَدْرِ أَجْزَاءِ الشَّهْوَةِ، لَكَانَ لِكُلِّ رَجُلٍ تِسْعُ نِسْوَةٍ مُتَعَلِّقَاتٍ بِهِ.(1)

خداوند شهوت را ده جزء آفريد: نُه جزءِ آن را در زنان قرار داد و يك جزءِ آن را در مردان. اگر كه خداوند به اندازۀ شهوت، در زنان حيا قرار نداده بود، بى شك به هر مردى نُه زن بسته مى شدند.

در همۀ اين احاديث، يك امر مسلّم وجود دارد و آن برترى در توان جنسى و همچنين حياى زن نسبت به مرد است؛ اما در ميزان اين برترى، اختلاف وجود دارد. آيا اين اختلاف، به معناى تناقض است يا به جهت تفاوت افراد؟ اگر به دليل تفاوت افراد است، اين تفاوت، شخصى است يا نژادى يا جغرافيايى و...؟ مسائلى همچون برترىِ قدرت جنسى زن بر مرد و برترىِ حيا و خويشتن دارى زن بر مرد و همچنين درصد اين برترى و فرضيه هايى كه دربارۀ تفاوت درصدها وجود دارد، همگى مى توانند موضوع تحقيقات روان شناختى باشند. مهم در اينجا آن است كه نياز جنسى زن بر نياز جنسى مرد برترى دارد.(2)

پيش نوازش و كيفيت ارتباط پيش از رابطۀ جنسى براى زنان، اهميت خاصّى دارد و براى مردان، اصل رابطۀ جنسى و تقدم آن بر هر چيز ديگر اهميت دارد. با وجود اين، تقدم رابطۀ جنسى براى مردان كه «هدف گرا» هستند و كيفيت روابط قبل از ارتباط جنسى براى زنان كه «ارتباطگرا» هستند، مى تواند مورد توجه همسران قرار گيرد و آنان تغييرهاى لازم را در اين زمينه اعمال كنند.3.

ص: 235

و احساس ناخرسندى به وى دست خواهد داد. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:

إِياكُمْ أَنْ تَمُدُّوا أَطْرَافَكُمْ إِلَى مَا فِى أَيدِى أَبْنَاءِ الدُّنْيا فَمَنْ مَدَّ طَرْفَهُ إِلَى ذَلِكَ طَالَ حُزْنُهُ وَ لَمْ يشْفَ غَيظُهُ وَ اسْتَصْغَرَ نِعْمَةَ اللَّهِ عِنْدَهُ فَيَقِلُّ شُكْرُهُ لِلَّهِ.

بپرهيزيد از چشمداشت بدانچه دنياطلبان دارند كه هر كس بر آن چشم دوزد اندوهش دراز شود و خشمش فرو نكشد و نعمت خدا در برش اندك نمايد و شكرش براى خدا كم شود.(1)

رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

انْظُرُوا إِلَى مَنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ لَاتَنْظُرُوا إِلَى مَنْ فَوْقَكُمْ فَإِنَّهُ أَجْدَرُ أَنْ تَزدَروا نِعْمَةَ اللَّه.(2)

به كسى كه پايين تر از شماست بنگريد و نه به آنكه بالاتر از شماست؛ چون كه اين كار براى آنكه نعمت هاى خدا را ناچيز نشمريد، بهتر است.

چنين مقايسه اى پيامدهاى متعددى همچون حسرت،(3) اندوه شديد(4) و غم طولانى مدت براى فرد به همراه خواهد داشت. در نهايت دلمشغولى ها و دغدغه هاى ذهنى، آن چنان او را به خود مشغول مى دارند كه احساس حقارت و كوچكى سراسر وجودش را فرا مى گيرد.

افزون بر اين، سطح شادمانى ما، متأثر از اين خواهد بود كه خود و شرايط موجودمان را در مقايسه با ديگران چگونه رتبه بندى كنيم. وقتى ما خودمان را در دستيابى به).

ص: 237

معيارهاى بسيار عالى ارائه شده از سوى رسانه ها، يا افراد، يا موقعيّت هاى بالاتر از خود كه رسيدن به آن يك آرزو شمرده مى شود، شكست خورده مى يابيم، دچار عزّت نفس پائين و ناشادمانى مى شويم. اين امر ممكن است بر رضامندى زناشويى، ثبات خانوادگى و سلامت و شادابى فرزندان تاثير منفى بگذارد.(1)

امام صادق (عليه السلام) همچنين مى فرمايد:

انْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ دُونَكَ فَتَكُونَ لِأَنْعُمِ اللَّهِ شَاكِراً وَ لِمَزِيدِهِ مُسْتَوْجِباً وَ لِجُودِهِ سَاكِباً.(1)

به زيردستت نگر تا قدر نعمت خدا را بشناسى و شايستۀ فزونى اش شوى و بخشش و جودش بر تو ببارد.

نكتۀ در خور تأمل اين آموزه ها آن است كه با مقايسۀ نزولى در امور دنيوى، نكات روح افزا و اميدواركنندۀ زندگى كه پيش از آن به چشم نمى آمدند، آشكار مى شوند. نگرش ها، احساسات، رفتارها و ويژگى هاى كه زير سايۀ مقايسۀ صعودى از ديدها پنهان شده بودند، دوباره جان مى گيرند.

«مقايسۀ متوازن» را رقم زنند. بدين ترتيب، با مقايسۀ متوازن و با در نظر قرار دادن هر دو مقايسۀ صعودى و نزولى، در صورت مقايسۀ رو به بالا و صعودى، احساس «خودبزرگ بينى» و «مِهترى» كاهش خواهد يافت و در صورت مقايسۀ رو به پايين و نزولى، احساس «حقارت» و «كِهترى» از ميان خواهد رفت. اين دو مقايسه در كنار هم، زمينه شناخت بهترِ موقعيّت كنونى را فراهم كرده و فرد را براى پيشرفت آماده مى سازند.

افزون بر اين، با تفكيك مقايسۀ خود با ديگران در دو حوزۀ دين و دنيا، در صورت مقايسۀ صعودى در امور دينى، مقايسۀ ارتقاى معنويت را فراهم خواهيم ساخت و تلاش خود را صرف رسيدن به درجات متعالى عالمان دين، علماى اخلاق و اولياى الهى خواهيم كرد و با مقايسۀ نزولى در امور دنيوى، احساس هاى منفى را كه در نتيجه نداشتن مادياتى كه ديگران دارند و ما از آنها محروميم، از ميان خواهيم برد. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) با تفكيك مقايسه در امور دنيوى و اخروى، انسان ها را به مقايسۀ رو به بالا در امور دينى و مقايسۀ رو به پايين در امور دنيوى فرا مى خواند و مى فرمايد:

مَن نَظَرَ فى دينِهِ إلى مَن هُوَ فَوقَهُ فَاقتَدى بِهِ، ونَظَرَ فى دُنياهُ إلى مَن هُوَ دونَهُ فَحَمِدَ اللّهَ عَلى ما فَضَّلَهُ بِهِ عَلَيهِ، كَتَبَهُ اللّهُ شاكِراً صابِراً و مَن نَظَرَ فى دينِهِ إلى مَن هُوَ دونَهُ، ونَظَرَ فى دُنياهُ إلى مَن هُوَ فَوقَهُ فَأَسِفَ عَلى ما فاتَهُ مِنهُ، لَم يكتُبهُ اللّهُ شاكِراً و لا صابِراً.(1)

هر كه در كار دين به كسى كه فراتر از اوست بنگرد و او را پيروى كند و در كار دنيا به كسى كه فروتر از اوست بنگرد و خدا را بر آنچه بيشتر دارد شكر گزارد، خدا او را شاكر و صابر رقم زند و هر كه در كار دين به كسى كه فروتر از اوست بنگرد و در كار دنيا به كسى كه فراتر از اوست بنگرد و بر آنچه كمتر دارد تأسف خورد، خداوند او را در زمرۀ شاكران و شكيبايان قرار ندهد.5.

ص: 240

پسرم! زنان چهار گروه اند: دو گروهشان صالح و دو گروهشان ملعون هستند: يكى از آن دو گروه صالح، زنى است كه در ميان قوم خود، شريف و بزرگوار و در پيش خودش، رام و آرام است؛ زنى است كه اگر چيزى به او داده شود، سپاس مى گزارد و اگر گرفتار شود، شكيبايى مى ورزد؛ اندك، در دستان او بسيار جلوه مى كند و در خانه اش درستكار است....

در برابر اين دسته از زنان، گروهى هستند كه نزد خانوادۀ خويش ذليل و بى حرمت و نزد خود، مغرور و متكبرند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) چنين زنانى را بدترين زنان مى داند و مى فرمايد:

شِرَارُ نِسَائِكُمُ... الذَّلِيلَةُ فِى قَوْمِهَا الْعَزِيزَةُ فِى نَفْسِهَا.(1)

بدترين زنان شما كسى است كه... در ميان خويشاوندانش، رام و آرام و در پيش خودش مغرور باشد.

در الگوى مثبتِ تعامل با خود، فرد نسبت به خود متواضع و نسبت به خويشاوندان، كرامت و جايگاه شايسته اى را دارد. در اين صورت فرد به تثبيت جايگاه خويش از طريق كاستن از خودبزرگ بينى و افزايش حرمت خود كمك خواهد كرد.

انعطاف پذيرى كه در روايت بدان اشاره شده است، به معناى بى ارزش و خوارشدن زن نيست، بلكه راهبردى براى ارتباط مؤثّر است. امام باقر (عليه السلام) در اين باره مى فرمايد:

مَنِ اتَّخَذَ امْرَأَةً فَلْيكْرِمْهَا.(1)

كسى كه همسرى برمى گزيند، بايد او را تكريم كند.

بنابراين، الگوى تعامل سازنده در چنين موقعيّتى نفوذپذيرى - كرامت است؛ بدين معنا كه زن بايد در برابر همسرش نرم و نفوذپذير و در عين حال گرامى و باكرامت باشد.

طريق او در زندگى آنان دخالت كنند. در چنين موقعيّت هايى اگر فرد در برابر خانوده اش نفوذپذير باشد، بديهى است كه سبب اختلاف و بدبينى خواهد شد و از آنجا كه در برابر همسرش نفوذپذير است، هيچ يك از سخنان همسرش بر او اثر نخواهند گذاشت. در چنين فضائى، مركز اصلى تصميم گيرى به بيرون خانواده منتقل مى شود و تفسيرها و برداشت هاى نادرست، به جاى درست فهمى و روشن بينى مى نشيند. بديهى است در چنين اوضاعى كانون خانواده، به مركز بدبينى، اختلاف و دشمنى تبديل مى شود و بدين سان، ميزان رضامندى پيوسته كاهش مى يابد و حيات خانواده با خطر روبه رو مى شود. اما اگر فرد نفوذناپذير باشد، سخنان ديگران و دخالت هاى آنان تأثيرى در او نخواهند داشت، با همسر خود، تفاهم بيشترى خواهد داشت، با او صميمى خواهد بود و در نهايت مديريت خانواده نيز در درون خانواده شكل مى گيرد. با برخوردارى از اين الگو، ميزان رضايت مندى افزايش مى يابد و از اين رهگذر، پايدارى خانواده تأمين مى شود(1).

مؤثّر است در اين كار ناتوان اند(1).

مشكلات خانواده به دو نوع مشكلات ابزارى و عاطفى تقسيم مى شوند: مشكلات ابزارى به مسائل روزمرۀ زندگى مثل موضوعات مالى، تهيۀ پوشاك، غذا و مسكن مربوط است. مشكلات عاطفى به مسائل هيجانى و احساسى مثل خشم يا افسردگى مربوط است. خانواده هايى كه كاركردشان با مشكلات ابزارى مختل شده است به ندرت در مواجهه با مشكلات عاطفى مؤثّر عمل مى كنند؛ اما خانواده هايى كه مشكلاتى عاطفى دارند در رويارويى با مشكلات ابزارى ممكن است به شايستگى عمل كنند. بسيارى از مشكلات خانوادگى هر دو مولفۀ حلّ مسئله را در بر مى گيرند، اما خانواده هايى كه كاركرد مؤثّر دارند، اغلب مشكلات خود را به طور مؤثّر و نسبتاً به راحتى حلّ و فصل مى كنند.

راهبردهاى كلى حلّ مسئله7.

ص: 245

مراحل حلّ مسئله مؤثر

خداوند متعال و بخشى را به كار و تلاش براى امرار معاش و بخشى را به ارتباط با دوستان و افراد مورد اعتماد كه [در جهت رشد و تعالى] عيب هاى شما را بيان مى كنند و در باطن خيرخواه شما هستند و بخشى را نيز براى لذت بردن از امور حلال اختصاص دهيد و با اين كار است كه شما مى توانيد به سه بخش ديگر رسيدگى كنيد.

در اين روايت، منظور امام (عليه السلام) آن نيست كه اوقات شبانه روز را به طور مساوى به چهار بخش تقسيم كنيد و به هر بخش، شش ساعت اختصاص دهيد؛ بلكه منظور آن است كه به همه اين چهار بخش توجّه كنيد. اما بخشى كه زمينه ساز شكل گيرى مطلوب بخش هاى ديگر است به تفريحات سالم و استفاده از لذت هاى حلال مثل استراحت كردن، خواب، تفريح و گردش و مسافرت مربوط مى شود. در صورتى كه فرد چنين بخشى را در برنامه ريزى خود در نظر گيرد، به تبع آن، در مديريت ديگر حوزه هاى زندگى و حلّ تعارض هاى زناشويى توانمندى بيشترى خواهد داشت.

مسئوليت ها و تغيير الگوها و تفكرات غالبى حلّ شود.(1)

اما در طبقه بندى اختلال هاى جنسى، دسته بندى فراگير و پذيرفته از سوى همگان وجود ندارد، اما طبقه بندى رايج اختلال هاى جنسى، مربوط به مراحل چهارگانۀ چرخۀ واكنش جنسى است. اين چهار مرحله شامل ميل، برانگيختگى، اوج و فرونشينى است و عملكرد نادرست در هريك از اين مراحل به اختلال هاى مربوط به آن مى انجامد.

قادر به پاسخ دهى تحريك باشند(1). در صورت وجود اختلال در هريك از مراحل چرخۀ واكنش جنسى، لازم است زوج ها به درمانگران مسائل جنسى مراجعه كنند.

طى شدن فرايند چرخۀ واكنش جنسى (ميل، برانگيختگى، اوج لذت جنسى و فرونشينى) در زنان و مردان متفاوت است. در بيان تفاوت ميان چرخۀ واكنش جنسى زنان و مردان، مى توان رابطۀ جنسى را به بالا رفتن از كوه تشبيه كرد كه مرد در بالا رفتن از آن، چون داراى قدرت بيشترى است زودتر به قلّه مى رسد؛ در حالى كه چه بسا زن هنوز به اواسط كوه نرسيده باشد؛ يعنى مرد زودتر آمادۀ رابطۀ جنسى مى شود و زن ديرتر. همچنين در پايين آمدن از كوه، مرد به سرعت پايين مى آيد و زن پله پله، و اين وظيفۀ مرد است كه دست همسر خود را بگيرد تا با هم بالا روند و سپس پايين آيند و از غريزۀ جنسى يكديگر بهره مند شوند(2). اينكه فرد بتواند چرخۀ واكنش جنسى خود را به چرخۀ واكنش جنسى همسر خود نزديك سازد، مهارتى است كه نيازمند فراگيرى است. در صورت فراگيرى، مرد مى كوشد تا در هريك از مراحل ميل، برانگيختگى، اوج لذت جنسى (ارگاسم) و فرونشينى به حالت هاى همسرش و چرخۀ واكنش جنسى او نيز توجّه كند و آن را ناديده نگيرد (ر. ك: نمودار ذيل).

نمودار چرخۀ واكنش جنسى در زنان و مردان8.

ص: 249

به دليل همين تفاوت ميان چرخۀ واكنش جنسى زن و مرد است كه در آموزه هاى دينى سفارش فراوانى به كيفيت رابطۀ جنسى و درك شرايط ويژۀ زن شده است و مرد به پيش نوازش (ملاعبه) و درنگ ورزيدن (مكث و تلبث) ترغيب شده است. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود:

إذا جامَعَ أحَدُكُم أهلَهُ فَليَصدُقها، ثُمَّ إذا قَضَى حاجَتَهُ قَبل أن تَقضِى حاجَتَها فَلايعجَلها حَتّى تَقضِى حاجَتَها.(1)

هرگاه هر يك از شما با همسرش هم بستر شد، او را نيز سخت برانگيزاند، و اگر پيش از او نيازش برآورده شد، زودتر از او بر نخيزد تا وى نيز نيازش را برآورده سازد.

به همين دليل، رابطۀ جنسى پيش از رابطۀ عاطفى - هيجانى و قبل از برآورده شدن نيازهاى زن، جفاپيشگى و نادانى مرد دانسته شده است. آن حضرت مى فرمايد:

ثَلاثَةٌ مِنَ الجَفاءِ:... وأن يكونَ بَينَ الرَّجُلِ وأهلِهِ وِقاعٌ مِن غَيرِ أن يرسِلَ رَسولاً؛ المِزاحَ وَالقُبَلَ. لايقَع أحَدُكُم عَلى أهلِهِ مِثلَ البَهيمَةِ!(2)سه چيز، از جفا [به همسر] است:... و اينكه ميان مرد و همسرش، آميزشى صورت پذيرد بى آنكه مرد پيشتر پيكى به نام شوخى و بوسه بفرستد. هيچ يك از شما مانند حيوانات با همسرش نزديكى نكند!

مرحلۀ برانگيختگى پاسخ جنسى در مردان ممكن است به واسطۀ يك محرك جسمى، براى مثال، زيبايى هاى همسر يا محرك روانى، مانند محبت او، پديد آيد. ولى مرحلۀ برانگيختگى در زنان خيلى زود با صِرف مشاهدۀ زيبايى همسر پديد نمى آيد، بلكه محرك ها و انگيزش ها در تمايلات جنسى زنان، با ديگر جنبه هاى شخصيت آنان،ث.

ص: 250

ارتباط نزديكى دارد. اگر زن نتواند محرك جنسى روانى را با خودش به عنوان مجموعه اى از مطلوب ها، باورها، عواطف و شخصيت ارتباط دهد يا آن را تهديدكننده براى شخصيت خويش قلمداد كند، يا مخالف ارزش ها بداند، در مقايسه با مردان، بيشتر احتمال دارد كه دچار نداشتن تمايل جنسى و بازدارى شود.(1)

همسران در مديريت مالى است. مديريت مالى در دو بخش مديريت درآمد و مديريت مصرف، قابل پيگيرى است. از ديدگاه اسلام، بخش مديريت درآمد بر عهده مرد نهاده شده و يكى از مهم ترين وظايف مرد تأمين مخارج زندگى دانسته شده است. شهاب بن عبد ربّه نقل مى كند، به امام صادق (عليه السلام) گفتم: حق زن بر شوهرش چيست؟ فرمود:

خوراك و پوشاك او را تأمين كند و بر او چهره درهم نكِشد. پس هرگاه اين كارها را انجام داد، به خدا سوگند كه حق او را به جا آورده است. گفتم: پس، روغن چه؟ فرمود: يك روز در ميان [تأمين كند]. گفتم: گوشت؟ فرمود: در هر سه روز، كه در ماه، ده نوبت مى شود، و بيش از اين، نه. گفتم: رنگ؟ فرمود: «رنگ، در هر شش ماه يك بار. سالى چهار دست لباس نيز بر او بپوشاند: دو لباس براى زمستان و دو لباس براى تابستان. نبايد خانه اش را از سه چيز خالى بگذارد: روغنِ سر، سركه و روغن خوراكى. خوراك آنان را بايد به مُدّ تعيين كند؛ زيرا من خوراك خودم و خانواده ام را به آن تعيين مى كنم. خوراكِ هر فردى از خانواده اش را معين كند، كه اگر خواست بخورد، اگر خواست ببخشد، و اگر خواست آن را صدقه بدهد. از ميوه هاى رايج (موسمى) نيز به خانواده اش بخورانَد و در ايام عيد، از خوراكى هايى كه در ديگر ايام برايشان فراهم نمى آورد، بيشتر براى آنان تهيه كند.(1)

اين روايت كه به اقتضاى وضعيت اجتماعى مردمان آن روزگار و فرهنگ حاكم، به ترسيم مصداق هايى از نيازهاى زن در آن دوره پرداخته، به صورت كلى درصدد بيان اين نكته است كه مرد در قبال همسر خويش تعهداتى مالى دارد كه بايد بدانها پاى بند باشد.).

ص: 253

در روايت ديگرى به نقل از انس آمده است كه گفت: اى پيامبر خدا! نزد شما، خرج كردن براى خانواده، محبوب تر است يا انفاق كردن در راه خدا؟ آن حضرت فرمود:

دِرهَمٌ ينفِقُهُ الرَّجُلُ عَلَى العِيالِ أحَبُّ إلَىَّ مِن ألفِ دينارٍ ينفِقُهُ فى سَبيلِ اللّهِ.(1)

يك درهم كه مرد براى خانواده اش خرج كند، نزد من محبوب تر از هزار دينار است كه در راه خدا انفاق كند.

در كنار موضوع مديريت درآمد، موضوع مديريت مصرف نيز از جمله امورى است كه همسران در كنار يكديگر توان بيشترى براى به انجام رساندن آن دارند. زنان به دليل ويژگى ذخيره كنندگى، در اهداف كوتاه مدت مالى، همسران خويش را بهتر يارى مى رسانند.

براى آنكه مديريت مالى به بهترين گونه انجام پذيرد لازم است همۀ اعضاى خانواده در كنار يكديگر نقشى سازنده و تسهيل گر در راستاى مديريت مالى داشته باشند. مرد از يك سو، با فراهم آوردن روزى حلال و از سوى ديگر، با حسن تدبير و توسعۀ مالى براى همسر و فرزندان خويش و زن نيز با ميانه روى و قناعت در به سرانجام رساندن موضوع مديريت مالى كمك فروانى به اين كار مى كند.

مؤلفه هايى همچون قناعت،(2) توجّه به روزى رسانى خداوند، 3(3) خرسندى از داشته ها، 4(4) حريص نبودن، 5(5) بخل نورزيدن، ميانه روى، طلب روزى حلال، جلوگيرى از9)

ص: 254

اسراف و تبذير از جمله آموزه هايى هستند كه در اسلام بر آنها تأكيد شده و با زندگى رضايت بخش رابطه اى تنگاتنگ دارند. 6(1)

مرد در ادارۀ منزل و خانواده اش، به سه خصلت نياز دارد كه بايد آنها را به كار گيرد، هرچند در سرشت او نباشد: خوش رفتارى، گشاده دستىِ به اندازه و غيرت و ناموس دارى.

تعبير «وَ إِنْ لَمْ يكُنْ فِى طَبْعِهِ» در اين روايت، بيانگر آن است كه اين ويژگى ها مهارت هايى هستند كه انسان ها مى توانند آنها را فراگيرند و اين گونه نيست كه خداوند متعال اين صفات را در وجود افراد خاصّى به وديعت نهاده باشد و در صورتى كه فردى آنها را نداشت به تمام معنا از آن محروم باشد، بلكه مى تواند اين صفت و ويژگى را در خود ايجاد و تقويت كند.

در بخشى از روايات، پى درپى به احسان كردن به همسر تأكيد شده است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بهترين مردمان را كسانى مى داند كه به خانوادۀ خود احسان كنند:

الْخَلْقُ عِيالُ اللَّهِ فَأَحَبُ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ مَنْ أَحسَنَ إِلَى عِيالَهِ.(1)

مردم خانوادۀ خدايند، پس محبوب ترين مردمان نزد خدا كسى است كه به خانواده خدا نيكى كند.

از سوى ديگر، به زنان «حُسْنُ التَّبَعُّلْ» (= خوب شوهردارى) توصيه شده است. همۀ اين موارد نشان دهندۀ تأكيد عميق دين به تعامل هاى مثبت و سازنده ميان همسران است. برترين نمونۀ آن را مى توان در خانوادۀ نمونه، يعنى خانواده امام على (عليه السلام) و حضرت زهرا (عليها السلام) مشاهده كرد. آن حضرت در توصيف رفتارش با فاطمه (عليها السلام) مى فرمايد:

فَوَ اللَّهِ مَا أَغْضَبْتُهَا وَ لَا أَكْرَهْتُهَا عَلَى أَمْرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ (عزوجل) وَ لَا أَغْضَبَتْنِى وَ لَا عَصَتْ لِى أَمْراً وَ لَقَدْ كُنْتُ أَنْظُرُ إِلَيهَا فَتَنْكَشِفُ عَنِّى الْهُمُومُ وَ الْأَحْزَان.(2)

به خدا سوگند كه تا زنده بود، نه او را عصبانى و نه به كارى مجبورش ساختم. او نيز نه مرا عصبانى و نه در كارى از من نافرمانى كرد. هنگامى كه به او نگاه مى كردم، غم ها و اندوه ها از من برطرف مى شدند.2.

ص: 256

تعامل مثبت و سازنده، عاملى بنيادى در تأمين مودّت و رحمت و از توانمندى هاى اساسى به شمار مى رود. خانواده اى موفق است كه همسران توان برقراى تعامل مثبت و سازنده داشته باشند(1).

تُلِينُ جَانِبَكَ وَ تُطِيبُ كَلَامَكَ وَ تَلْقَى أَخَاكَ بِبِشْرٍ حَسَن.(1)

نرم خو و خوش گفتار باشى و با برادران (دينى) خود با روى خوش مواجه شوى.

در حديث ديگرى يونس شيبانى نقل مى كند روزى امام صادق (عليه السلام) از من پرسيد: شوخى شما با يكديگر چگونه است؟ گفتم اندك است. حضرت با شنيدن اين جمله فرمود:

فَلَاتَفْعَلُوا فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلَى أَخِيكَ وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) يداعِبُ الرَّجُلَ يريدُ أَنْ يسُرَّه.(2)

اين گونه نباشيد؛ شوخ طبعى از حسن خلق است. با آن برادرت را خوشحال مى كنى و رسول خدا (صلى الله عليه وآله) با كسى شوخى مى كرد به اين قصد كه او را خوشحال سازد.

امام على (عليه السلام) نيز در برشمردن اجزاى حسن خلق، به توسعۀ زندگى و گشايش بر خانواده اشاره مى كنند:

حُسْنُ الْخُلُقِ فِى ثَلَاثٍ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ طَلَبُ الْحَلَالِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَى الْعِيال.(3)

حسن خلق در سه چيز است: دورى كردن از حرام ها، طلب كردن حلال و گشايش بر خانواده.

حسن خلق گامى هدفمند در جهت برقرارى ارتباط مؤثّر است و ارتباط در حوزه هاى مختلفِ خانوادگى، شغلى، تحصيلى و زناشويى را تسهيل مى سازد. در آموزه هاى روايى مصداق هاى حسن خلق شمرده شده است. از مجموع روايات درباره حسن خلق برمى آيد كه حسن خلق هشت مصداق عينى دارد: 1. الفت گيرى و الفت پذيرى؛(4)).

ص: 258

2. نرم خويى و انعطاف پذيرى؛(1) 3. خوش گفتارى؛(2) 4. خوش رويى؛(3) 5. شوخ طبعى؛(4) 6. خرسند شدن در خوشايندها و عصبانى نشدن در ناخوشايندها؛(5) 7. مهار خشم(6) و 8. گشايش بر خانواده.(7) حسن خلق با هريك از اين مصداق ها، يك بُعد از روابط اجتماعى را پوشش مى دهد(8).

با اين بيان، اگر حسن خلق به داشتن اخلاق نيك تعبير و ترجمه شود، برداشتى نادرست است؛ چراكه حسن خلق بيشتر در روابط ميان فردى معنا مى يابد تا درون فردى. از اين رو حسن خلق، به حوزه هاى مختلف ارتباطى يك فرد با فرد ديگر اشاره دارد و منظور از آن داشتن مجموعه اى از صفات اخلاقى نيست كه در ابتدا به ذهن مى رسد. در اينجا به دو مؤلفۀ نرم خويى و خوش رويى اشاره مى شود.8.

ص: 259

مى شوند. خوش رويى حالت مثبت و خوشايندى است كه عواطف مثبت را برمى انگيزد و رابطه را دلپذير مى سازد.

از آنجا كه اسلام به روابط و تعامل درست و مناسب با ديگران اهميت فراوان مى دهد، به گشاده رويى و خوش رويى سفارش كرده است. خوش رويى يكى از مكارم اخلاق پيامبران، صدّيقان، شهيدان و صالحان است.(1) با گشاده رويى مى توان رابطۀ خوبى با ديگران برقرار كرد؛ ابزارى كه به توانگرى مالى نياز ندارد و فقير و غنى مى توانند آن را داشته باشند. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ.(2)

شما نتوانيد با اموال خود به همۀ مردم گشايش دهيد، پس با چهرۀ باز و خوش رويى با آنها روبه رو شويد.

در برخى روايات، به خوش رويى در روابط خانوادگى توجّه و بر نقش آن تأكيد شده است. قابل توجّه است كه در حديثى، گشاده رويى و درهم نكشيدن چهره را يكى از حقوق زن شمرده و بر مرد لازم دانسته است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

حَقُّ الْمَرْأَةِ عَلَى زَوْجِهَا أَنْ يسُدَّ جَوْعَتَهَا وَ أَنْ يسْتُرَ عَوْرَتَهَا وَ لَا يقَبِّحَ لَهَا وَجْهاً فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَدَّى وَاللَّهِ حَقَّهَا.(3)

حق زن بر مرد اين است كه گرسنگى او را بر طرف كند و بدن او را بپوشاند و از او روى در هم نكشد. وقتى چنين كرد به خدا سوگند حق او را ادا كرده است.

در بخش ديگرى از روايات، بر لزوم سُرورآورى چهرۀ زن براى مرد تأكيد شده و تعبيرهاى گوناگونى دربارۀ آن به كار رفته است. در برخى روايات، اين عنصر، سازندۀ1.

ص: 261

زندگى معرفى شده است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إِنَّ مِنَ الْقِسْمِ الْمُصْلِحِ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يكُونَ لَهُ الْمَرْأَةُ إِذَا نَظَرَ إِلَيهَا سَرَّتْهُ....(1)

از عوامل سازنده براى مرد مسلمان اين است كه همسرى داشته باشد كه وقتى به او مى نگرد وى را خوشحال كند....

در روايت ديگرى سُرورآورى چهرۀ زن، بهترين بهرۀ يك مرد از زندگى مشترك پس از مسلمان بودن همسرش دانسته شده است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) دراين باره مى فرمايد:

مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ مِنْ زَوْجَةٍ مُسْلِمَةٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيهَا وَ تُطِيعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَ تَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِى نَفْسِهَا وَ مَالِهِ.(2)

مرد مسلمان پس از بهرۀ اسلام هيچ لذت و بهره اى بالاتر از داشتن همسرى مسلمان نخواهد برد كه چون بدو نگرد مسرورش سازد و چون به او فرمان دهد اطاعتش كند و در نبودنش محافظ مال و آبروى او باشد.

آن حضرت همچنين مى فرمايد:

إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أَجْمَعَ لِلْمُسْلِمِ خَيرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ جَعَلْتُ لَهُ قَلْباً خَاشِعاً وَ لِسَاناً ذَاكِراً وَ جَسَداً عَلَى الْبَلَاءِ صَابِراً وَ زَوْجَةً مُؤْمِنَةً تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيهَا وَ تَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِى نَفْسِهَا وَ مَالِهِ.(3)

وقتى اراده كنم خير دنيا و آخرت را براى فرد مسلمانى با هم فراهم سازم، به وى قلبى خاشع و زبانى يادكننده و بدنى شكيبا بر بلا عطا مى كنم و همسرى مؤمن قرار مى دهم تا هر وقت به او نگاه كند شاد شود و آن زن در غيبتش، خود و مال شوهرش را حفظ كند.

شعله ور شدن خشم است، به افراد كمك مى كند تا تعاملات ميان يكديگر را به بهترين گونه مديريت كنند. امام حسن (عليه السلام) در پاسخ به سؤال از بردبارى فرمود:

كَظمُ الغَيظِ وَ مِلكُ النَّفسِ.(1)

بردبارى فروبردن خشم و خودمهارگرى است.

مطالعه متون دينى نشان مى دهد كه قلمرو حلم، غضب است و حليم كسى است كه بتواند خشم خود را مهار كند. از آنجا كه بردبارى در روابط ميان افراد معنا مى يابد و در مديريتِ خشم نقشى انكارناپذير دارد، در جلوگيرى از روابط آسيب زا ميان اعضاى خانواده تأثيرى بسزا دارد. از همين رو، ضرورت به كارگيرى اين مهارت در تعامل هاى خانوادگى بيش از پيش احساس مى شود.

بردبارى ياد شده در روايات، ويژگى افراد خردورزى است كه با متانت و بدون اثرپذيرى از هيجان ها عمل مى كنند. چنان كه يادآورى شد، بردبارى در روابط ميان فردى معنا مى يابد، براى مثال، هنگامى كه بردبار مورد اهانت قرار گرفته و به تبع آن خشمگين شود، از روى خردورزى و به دور از هيجان ها، با متانت و بدون شتاب رفتار مى كند. بر اساس آموزه هاى دينى بردبارى افزون بر آرامشى كه نصيب انسان مى كند، به نفوذ اجتماعى، دوست يابى، جلب توجّه مثبت و محبوبيّت بيشترِ فرد كمك مى كند(2).

اين ويژگى و مهارت را مى توان به شيوه هاى مختلفى همچون الگوگيرى، تغيير باورهاى قالبى، بازى نقش، تغافل و درخواست از خداوند متعال كه در آموزه هاى دينى بدان اشاره شده، نهادينه كرد.(3)

روان شناختى و جسمانى است كه آگاهى نداشتن از اين تفاوت ها مى تواند زمينه ساز اختلافات زناشويى شود. اما پذيرش تفاوت ميان زن و مرد موجب شكل گيرى «هويت متفاوت»، «نقش هاى متفاوت»، و خروج از «خودشيفتگى» در اين دو جنس مى شود. همچنين پذيرش تشابه زن و مرد در موضوعات انسانى شكل گيرى حقوق انسانى يكسان و برابر در اين دو موجود را در پى دارد. پيوند زن و مرد، با وجود تفاوت ها و پذيرش اين تفاوت ها، سبب خروج از لاك «خودمحورى» است. به نظر مى رسد نداشتن درك مشابه در طول تاريخ سبب شكل گيرى صدمات بنيادى و خسارات بسيار به هر دو جنس شده است. اگر زنان بدانند مردان متفاوت با آنها فكر مى كنند و عمل خود را متفاوت سازمان مى دهند و اگر مردان بدانند نيازها و عواطف زنان متفاوت با نيازها و عواطف آنها شكل مى گيرند و نيز بدانند در چه حوزه هايى مشابه يكديگرند، رفتار خود را بهتر تنظيم مى كنند و زمينۀ درك متقابل فراهم مى آيد(1).

اما از اين تفاوت ها بايد به يك قدر اشتراك رسيد و براى آنكه اين تفاوت ها مبنايى براى اختلافات زناشويى نشوند، بايد به راهكارى رسيد كه هر دو جنس قدرت اجراى آن را داشته باشند و بدين شكل بتوان از اين اختلاف ها كاست. به نظر مى رسد چاره كار در سازگارى و مداراى همسران با يكديگر است. اگر همسران با سازگارى، يكديگر را بپذيرند و از سرسختى هاى بر خاسته از نفس خود دست كشند، مى توانند زندگى خوبى داشته باشند. سازگارى يكى از نيازهاى انسان در تعاملات زندگى است.

امام صادق (عليه السلام) سه چيز را از ضرورت هاى تعامل موفق مرد با همسرش مى داند كه نخستين آن سازگارى است:

لَا غِنَى بِالزَّوْجِ عَنْ ثَلَاثَةِ أَشْياءَ فِيمَا بَينَهُ وَ بَينَ زَوْجَتِهِ وَ هِى الْمُوَافَقَةُ لِيجْتَلِبَ بِهَا مُوَافَقَتَهَا وَ مَحَبَّتَهَا وَ هَوَاهَا....(2)

شوهر در آنچه ميان او با همسرش گذرد از سه چيز بى نياز نيست: همراهى با3.

ص: 264

وى تا آنكه موافقت، محبّت و علاقه او را به دست آورد....

نكته قابل توجّه آن است كه آن حضرت پيامد سازگارى مرد را، سازگارى متقابل زن و جلب محبت و علاقۀ او برمى شمرد. از سوى ديگر، يكى از ويژگى هاى زن شايسته نيز سازگارى او دانسته شده و امام صادق (عليه السلام) زن سازگار را از جمله عوامل خوشبختى مى داند:

ثَلَاثَةٌ مِنَ السَّعَادَةِ: الزَّوْجَةُ الْمُؤَاتِيَةُ وَ الْأَوْلَادُ الْبَارُّونَ وَ الرَّجُلُ يرْزَقُ مَعِيشَتَهُ بِبَلَدِهِ يغْدُو إِلَى أَهْلِهِ وَ يروحُ.(1)

سه چيز از خوشبختى است: همسر سازگار، فرزندان نيكوكار و مردى كه محل كسبش در شهر خودش باشد كه روز هنگام درآمدش را به دست آورد و شب نزد خانواده اش باز گردد.

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) زن سازگار را ياورى براى مرد در ديندارى مى داند:

اَلزَّوجَةُ المُؤاتيةُ عُونُ الرَّجُلِ عَلى دِينِهِ.(2)

زن سازگار، ياور مرد بر دين اوست.

همچنين اميرمؤمنان، على (عليه السلام) زن سازگار را مايۀ انس و الفت مى داند و مى فرمايد:

الْأُنْسُ فِى ثَلَاثٍ: فِى الزَّوْجَةِ الْمُوَافِقَةِ وَ الْوَلَدِ الْبَارِّ وَ الصَّدِيقِ الْمُصَافِى.(3)

انس و الفت در سه چيز است: همسر سازگار، فرزند نيكوكار و دوست پاك رفتار.

امام صادق (عليه السلام) نيز تأكيد كرده است كه ناسازگارى زن، از جمله عواملى است كه موجب تلخكامى، پريشان حالى و دل مشغولى مى شود.(4) از همين رو امام على (عليه السلام)).

ص: 265

بدترين زنان را همسران ناسازگار مى داند(1).

در فرهنگ اسلامى، مدارا؛ واكنش مناسب به تضادها و اختلافات دانسته شده است. مدارا، يعنى نرمى و انعطاف پذيرى در برابر اختلاف ها و تضادها. سرسختى در برابر اختلاف ها و تعارض ها موجب بروز درگيرى و همسرآزارى مى شود. بنابراين، مدارا و سازگارى يك توانمندى است و همسران موفق كسانى هستند كه با پرهيز از خودخواهى و تعصب، در تفاوت ها و زمينه هاى اختلاف برانگيز، سازگارى نشان داده و از بروز مشكل در روابط خود جلوگيرى مى كنند. اگر هر كدام از همسران به جاى آنكه در انديشه اثبات سخن خود و به كرسى نشاندن خواسته خود باشند، به چيز ديگرى فكر كنند و حال و خواسته همسرشان را در نظر داشته باشند، براى اختلاف ها راه حلى پيدا مى شود و تفاوت ها به بحران منتهى نمى شود. همسران بايد ويژگى ها و انتظارهاى طرف مقابل را به درستى بشناسند و سعى در برآوردن آن كنند. كدام وضعيت مطلوب تر است: هر كدام به فكر خود باشد يا هر كدام به فكر ديگرى؟ شايد در هر دو صورت، خواسته هاى طرفين برآورده شود، اما در كدام وضعيت صميميت و محبت بيشتر و خالص ترى وجود دارد؟ بى ترديد آنجا كه هر كدام به فكر ديگرى باشد، صفا و صميميت بيشترى حاكم خواهد بود(2).

اگر چنين وضعى بر خانواده حاكم باشد خداوند متعال سازگارى در معيشت را به آنها عطا مى كند. پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

إذا أرادَ اللّهُ (عزوجل) بِأَهلِ بَيتٍ خَيراً، رَزَقَهُمُ الرِّفقَ فِى المَعيشَةِ، وحُسنَ الخُلُقِ.(3)د.

ص: 266

هرگاه خداوند (عزوجل) براى خانواده اى خيرى بخواهد، مداراى در معيشت، و اخلاق خوش را روزىِ آنان مى كند.

مدارا اگرچه خصوصيتى است كه زن و شوهر هر دو بايد آن را داشته باشند و سلامت زندگى را تأمين مى كند،(1) اما در بارۀ مدارا و سازگارى با زنان سفارش بيشترى شده است. امام على (عليه السلام) مى فرمايد:

إِنَّ المَرأَةَ رَيحانَةٌ ولَيسَت بِقَهرَمانَةٍ فَدارِها عَلى كلِّ حالٍ واحسِنِ الصُّحبَةَ لَها لِيَصفُوَ عَيشُكَ.(2)

زن، گُل است نه پيشكار، پس در همه حال، با او مدارا كن، و با وى، به خوبى هم نشينى نماى تا زندگى ات باصفا شود.

آيا شما را از بهترينتان خبر ندهم؟ كسى كه فروتن و خوش اخلاق باشد، و هرگاه ازدواج كرد، همسرش را گرامى بدارد.

طبيعى است كه اين احترام ها را مردمانِ برخوردار از ويژگى كرامت انجام مى دهند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:

خَيرُكُم خَيرُكُم لِأَهلِهِ، و أنا خَيرُكُم لِأَهلى. ما أكرَمَ النِّساءَ إلّا كَريمٌ، و ما أهانَهُنَّ إلّا لَئيمٌ.(1)

بهترين شما كسى است كه براى خانواده اش بهتر باشد و من بهترينِ شما براى خانواده ام هستم. زنان را كسى جز انسانِ بزرگوار گرامى نمى دارد، و كسى جز انسان پست به آنان اهانت نمى كند.

تعهدى كه خانواده ها در قبال يكديگر دارند، هنگامى تقويت مى شود كه اعضاى خانواده قدردانى خود را در باره يكديگر ابراز يا ثابت كنند. در خانواده هاى كارآمد، همسران از راه ابراز عشق و علاقه و احترام متقابل درصدد احترام گذاشتن به طرف مقابل اند(2). در خانواده هاى ناكارآمد، مناقشات و اختلافات به صورت حملات شخصى اعضا به يكديگر به ميزان چشمگيرى وجود دارد(3). در حد افراط آن، اعضاى خانواده ناسازگار با يكديگر رفتارهاى خشونت آميز هم دارند(4).

فهم و درك ديگران در ارتباطات، توانايى اى است كه تابع تفاوت هاى فردى است. در اين حالت مى كوشيم دنيا را از نگاه فرد مقابل ببينيم و با گوش او بشنويم و خود را در جاى او حس كنيم. بديهى است توانايى تشخيص صحيح افكار و احساسات فردى در درون فرد مقابل، شرط ضرورى درك و همدلى است.

همدلى هنگامى رخ مى دهد كه در برابر فرد مقابل احترامى نامشروط داشته باشيم و با دقت به او گوش دهيم و به افكار و احساسات او با حساسيت واكنش نشان دهيم. در درك همدلانه، ديدگاه و احساسات فرد مقابل را طورى حس كنيم كه گويى آنها ديدگاه ها و احساسات خودمان هستند، بدون اينكه در اين ديدگاه ها و احساسات غرق شويم(1).

براى همدلى سه جزء توصيف شده است: اول، آنكه فرد همدل در عين حالى كه درك دقيق و حساسى از احساسات فرد ديگر دارد، جدايى خاص خود، از فرد مورد نظر را نيز حفظ مى كند و به تعبيرى به جاى همدلى، همدردى نمى كند. دوم، درك موقعيّتى كه به پديدار شدن احساسات كمك كرده يا موجب برانگيختگى آنها شده است. سوم، آنكه فرد همدل با طرف مقابل ارتباط برقرار مى كند كه او احساس كند پذيرفته و درك شده است. در اين زمينه، نحوۀ انتقال درك همدلانۀ خود، اهميتى بسيار دارد(2).

يكى از موانع اصلى برقرارى ارتباط، گرايش طبيعى ما به داورى دربارۀ ديدگاه ها، افكار و احساسات فرد مقابل است. اين نشان مى دهد ذهن ما با ارزيابى كردن مداوم و خوب و بد كردن امور شرطى شده است. به سخن ديگر، ما عادت كرده ايم همه چيز را همراه ارزش داورى اينكه خوب يا بد است، ببينيم «از حرف هايش خوشم نيامد. اين افكار درست نيست. اين طور عمل كردن درست نيست. به نظرم واقعاً خوب نيست». چنين جملاتى نشان مى دهند نخستين واكنش ما در ارتباطات، ارزشيابى فرد مقابل بر اساس ديدگاه ها و چارچوب هاى خودمان است(3).0.

ص: 269

به دليل اهميت موضوع همدلى در روابط ميان فردى، به ويژه در كانون خانواده، لازم است گام هايى براى آموزش همدلى برداشته شود:

باشد، بهتر است سراپا گوش باشيد و تمايل خود را به گوش دادن بيشتر نشان دهيد، تا ارتباطى مطلوب و مؤثّر پديد آيد و از اين راه هنر گوش دادن تقويت شود. امام على (عليه السلام) در اين باره مى فرمايد:

إِذَا جَلَسْتَ إِلَى عَالِمٍ فَكُنْ عَلَى أَنْ تَسْمَعَ أَحْرَصَ مِنْكَ عَلَى أَنْ تَقُولَ وَ تَعَلَّمْ حُسْنَ الِاسْتِمَاعِ كَمَا تَعَلَّمُ حُسْنَ الْقَوْلِ وَ لَا تَقْطَعْ عَلَى أَحَدٍ حَدِيثَه.(1)

چون با عالمى مى نشينى، بر شنيدن بيش از سخن گفتن حريص باش، و همان گونه كه نيكو سخن گفتن را مى آموزى، نيكو شنيدن را نيز بياموز و سخن هيچ كس را قطع مكن.

جدول ذيل راهبردهايى براى ارتقاى مهارت گوش دادن بيان مى كند(2).

راهبردهاى اختصاصى و كلى مهارت گوش دادن3.

ص: 272

عِندَهُ حَديثُ أوَّلِهِم، يضحَكُ مِمّا يضحَكونَ مِنهُ، و يتَعَجَّبُ مِمّا يتَعَجَّبونَ مِنهُ... و لايقطَعُ عَلى أحَدٍ حَديثَهُ حَتّى يجوزَ فَيَقطَعَهُ بِنَهىٍ أو قِيامٍ.(1)

سخن نمى گفت مگر در جايى كه اميد ثواب در آن داشت و هرگاه سخن مى گفت، هم نشينانش خاموشى مى گزيدند، تا آنجا كه گويى پرنده بر سر ايشان نشسته است و هرگاه پيامبر (صلى الله عليه وآله) سكوت مى كرد، آنها سخن مى گفتند و در خدمت ايشان كشمكش نمى كردند و اگر كسى سخن مى گفت، به او گوش مى دادند تا از سخن گفتن فارغ شود. سخن آنها نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله)، همان سخن نخستين نفر مجلس بود. از آنچه مى خنديدند، او هم مى خنديد و از آنچه تعجب مى كردند، او هم تعجب مى كرد...، سخن كسى را قطع نمى كرد، مگر آنكه از حد مى گذراند؛ پس با نهى يا برخاستن، كلام او را قطع مى كرد.

در حديثى ديگر، امام حسن (عليه السلام) روايت مى كند كه از، هند بن ابى هالۀ تميمى كه فردى توصيف گر بود خواستم تا سخن گفتن پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) را براى من توصيف كند. او گفت:

كانَ رَسولُ اللّهِ (صلى الله عليه وآله)... لايَتَكَلَّمُ فى غَيرِ حاجَةٍ، طَويلَ السَّكتَةِ، يفتَتِحُ الكَلامَ و يختِمُهُ بِأَشداقِهِ، و يتَكَلَّمُ بِجَوامِعِ الكَلِمِ،... إذا أشارَ أشارَ بِكَفِّه كُلِّها، و إذا تَعَجَّبَ قَلَبَها، و إذا تَحَدَّثَ اتَّصَلَ بِها، يضرِبُ بِراحَتِهِ اليُمنى باطِنَ إبهامِهِ اليُسرى، و إذا غَضِبَ أعرَضَ و أشاحَ و إذا فَرِحَ غَضَّ طَرفَهُ.(2)