زیارت غدیریه امام هادی (علیه السلام)؛ سند دفاع از ولایت امیر المومنین علی (علیه السلام)
زهره آقاخانی
خیراندیش دیجیتالی : جناب آقای سید علی بحرینی به نیابت از مرحومه حاجیه خانم کسایی _گروه هم پیمانان موعود غدیر.
معتصم خلیفه عباسی، امام هادی(ع) را از مدینه به سامرا فرا خواند. در روز غدیر، امام به نجف رسید و امیرالمومنین(ع) را زیارت کرد. که متن آن به زیارت غدیریه مشهور است.
متن کامل زیارت غدیریه در کتاب های دعا وزیارت زمان خواندن آن، روز عید غدیر ذکر شده است.
شیخ عباس قمی با استناد به کلام عثمان بن سعید گفته است که این زیارت را در هر روز از نزدیک و دور می توان خواند.
این زیارتنامه را ابن مشهدی از شاذان بن جبرئیل قمی از محمد بن علی طبری از ابوعلی طوسی از پدرش شیخ طوسی از شیخ مفید از ابن قولویه از کلینی از علی بن ابراهیم قمی از پدرش از حسین بن روح نوبختی و عثمان بن سعید عمری از امام حسن عسکری(ع) از امام هادی(ع)روایت کرده اند. گفته شده در وثاقت هیچ یک از راویان این زیارتنامه تردید نشده است.[نیازمند منبع] همچنین محدث قمی نوشته است که: «کمتر حدیثی به قوت سند این زیارت نامه می رسد.»
این زیارتنامه را ابن مشهدی از شاذان بن جبرئیل قمی از محمد بن علی طبری از ابوعلی طوسی از پدرش شیخ طوسی از شیخ مفید از ابن قولویه از کلینی از علی بن ابراهیم قمی از پدرش از حسین بن روح نوبختی و عثمان بن سعید عمری از امام حسن عسکری(ع) از امام هادی(ع)روایت کرده اند. گفته شده در وثاقت هیچ یک از راویان این زیارتنامه تردید نشده است. همچنین محدث قمی نوشته است که: «کمتر حدیثی به قوت سند این زیارت نامه می رسد.»
محور اصلی زیارت غدیریه، اصل تولی و تبری و محتوای اصلی آن بیان فضائل امام علی(ع) است.
ص: 1
امام هادی ( علیه السلام ) درشرایطی قرارداشتند که نمی توانستند به صورت سخنرانی ویا احادیث، وقایع غدیر و اهمیت ولایت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) را برای جامعه آن روز و آیندگان بیان فرمایند، لذا درقالب زیارت و با استفاده از آیات و روایات و مستندات تاریخی، ولایت و امامت علی ( علیه السلام ) را اثبات کردند و صدور زیارت را به خاطر باورهای غلط جامعه لازم و ضروری دانستند؛ ولی متأسفانه تاکنون ما از آن غافل بوده ایم.
زیارت غدیریه امام هادی ( علیه السلام )؛ سند دفاع از ولایت امیر المومنین علی ( علیه السلام )
امام هادی ( علیه السلام ) درشرایطی قرارداشتند که نمی توانستند به صورت سخنرانی ویا احادیث، وقایع غدیر و اهمیت ولایت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) را برای جامعه آن روز و آیندگان بیان فرمایند، لذا درقالب زیارت و با استفاده از آیات و روایات و مستندات تاریخی، ولایت و امامت علی ( علیه السلام ) را اثبات کردند و صدور زیارت را به خاطر باورهای غلط جامعه لازم و ضروری دانستند؛ ولی متأسفانه تاکنون ما از آن غافل بوده ایم. امام استفاده از آیات قرآن و احادیث نبوی برای اثبات ولایت و خلافت آن حضرت را به دلیل اجماع همه مسلمانان و پذیرش کتاب و سنت امری بجا می دانند. آنچه می تواند ما را در شناسایی سبب صدور زیارت غدیریه یاری کند آگاهی از چگونگی نگاه غالب جامعه دربارهٔ آن چیزی است که این زیارت بدان پرداخته است. امام هادی ( علیه السلام ) در این زیارت از حدود 80
ص: 1
آیه و 18 حدیث نبوی بهره برده اند و وقایعی که در تاریخ اسلام به آن اذعان دارند را به عنوان سندی محکم برای اثبات ولایت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) بیان می کنند.
این زیارت که در میان ما شیعیان ناشناخته است در مفاتیح الجنان در بخش اعمال عید غدیر ذکر شده است.
در نوشتار حاضر با استفاده ازبرخی منابع تفسیری، روایی و تاریخیِ شیعه و اهل سنّت، پاره ای از استنادات قرآنی، روایی و تاریخیِ امام هادی ( علیه السلام ) در اثبات خلافت امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) و فضایل و مناقب ایشان مورد بررسی قرار گرفته است.
حجت الاسلام والمسلمین شیخ نجم الدین طبسی، از محققین معاصر دربارهٔ این زیارت شریف گفته اند، بند بند و کلمه به کلمه زیارت غدیریه امام هادی ( علیه السلام ) را مطالعه کنیدکه به سندهای معتبر رسیده است. امام هادی ( علیه السلام ) در شرایط سختی بسر می بردند که این زیارت را بیان فرمودند و بسیاری از فضایل مولا در آن آمده است. مثل «دین الله القویم و صراطه المستقیم» تا می رسد به اینکه فرمودند «انّ الشّاک فیک» نه تنها اگر کسی، حضرت را قبول نداشته باشد؛ بلکه تنها شک هم در مورد حضرت بکند: «ما آمن بالرّسول الامین» به رسول امین ایمان نیاورده است.
جناب شیخ عبّاس قمی در مفاتیح در مورد زیارت شریف غدیریّه می نویسد: در تمامی زیارات مأثوره، زیارتی به این درجه از صحّت و اعتبار و قوّت سند پیدا نمی شود. بلکه از اعلام درجه اوّل شیعه در هر عصر می باشند و سلسله سند آن از طریق نایب خاصّ اوّل و سوّم حضرت ولیّ عصر
ص: 2
( عجل الله تعالی فرجه الشریف ) به حضرت امام حسن عسکری ( علیه السلام ) رسیده است.
روات این زیارت بزرگوارانی مانند ابن المشهدی، شاذّان بن جبرئیل قمی، عماد الدّین طبری، ابوعلی (مفید ثانی)، شیخ الطّائفه طوسی، شیخ مفید، ابن قولویه، مرحوم کلینی، علیّ بن ابراهیم، ابراهیم بن هاشم، حسین بن روح و عثمان بن سعید، نواب خاص اول و سوم حضرت ولی عصر ( عجل الله تعالی فرجه الشریف ) هستند. در زیارت غدیریه، به بخشی از فضایل فراوان حضرت امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب ( علیه السلام ) اشاره شده است به نظر می رسد همان طور که علمای اعلام تأکیدکرده اند، خطبه غدیر و زیارت شریف غدیریه، از بهترین مواردی است که هم سلسله سند بی نظیر شیعی دارد و هم بزرگان شیعه، از ناقلان آن بوده و در عصرهای بعد بر آن تأکید کرده اند و نیز اسناد بسیار در کتب عامه دارد.
می توان با یک نگاه اجمالی، این زیارت را بر سه محور تقسیم کرد که به آن اشاره می شود:
1- آیات قرآن کریم در زیارت غدیریه
طبق شمارش موجود، 78 آیه شریفه در زیارت غدیریه آمده است که بر محور بیان فضایل امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) است؛ از جمله آیه لیله المبیت، آیه ابلاغ و آیه ولایت و… اشاره شده است.
2- فضایل حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در زیارت غدیریّه
بخشی از زیارت غدیریه شریف به بیان فضایل حضرت امیر ( علیه السلام ) اختصاص دارد. حدود 206 فضیلت حضرت در این زیارت آمده است. فضایلی مانند امیرالمؤمنین، سیّد الوصیّین، وارث علم النّبیّین، ولیّ ربّ العالمین، امین الله فی ارضه، سفیر الله فی خلقه،
ص: 3
الحجّه البالغه علی عباده، دین الله القویم، صراط مستقیم، نبأ عظیم، اوّل من آمن باللّه، سیّد المسلمین، یعسوب المؤمنین، امام المتقین، قائد الغرّ المحجّلین، امام المّتقین، اوّل من صدّق بما انزل الله علی نبیّه، عبدالله، المخصوص بمدحه الله، المخلص لطاعه الله، اوّل العابدین، ازهد الزّاهدین، الکاظم للغیظ، العافی عن النّاس، الصّابر فی البأسآء و الضّرّآء و حین البأس، العادل فی الرّعیّه. این فضایل، سندهای بسیاری در روایات عامّه و خاصه دارند.
3- بخش هایی از تاریخ در زیارت غدیریّه
این زیارت، حاوی مطالبی از تاریخ ولایت است؛ از جمله: حدیث غدیر، غصب فدک، جنگ های بدر، احزاب، اُحد، نزولِ «لاسیف الّا ذوالفقار و لا فتی الّا علی»، و جنگ های حُنین، صفّین، جمل، نهروان،
شهادت جناب عمّار، شهادت حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام )، بیزاری از دشمنان ولایت و قاتلان حضرت سیّدالشّهدا ( علیه السلام ) و در آخر زیارت، بیزاری از منکران ولایت و قاتلان حضرت سیّد الشّهدا ( علیه السلام ).
استنادات قرآنی در زیارت غدیریه فراوان است. این استنادات گاه به طور مستقیم است، عین آیه آمده و گاه به طور غیرمستقیم به مضمون آیه اشاره شده است. به لحاظ موضوع، آیات قرآنیِ موجود در زیارت غدیریه را می توان از چند منظر مورد بررسی قرار داد:
الف- آیاتی که امام هادی ( علیه السلام ) شأن نزول آن را امیرالمؤمنین علی ( علیه السلام ) می داند. ب- آیاتی که به بیان فضایل و مناقب امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) اشاره دارد. ج- آیاتی که سرنوشت شوم منکران ولایت را بیان می کند.
امام هادی ( علیه السلام ) در فرازی ازاین زیارت به آیات ابتدایی سورةنبأ اشاره کرده و
ص: 4
می فرمایند:
اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبَأُ الْعَظیمُ، اَلَّذی هُمْ فیهِ مُخْتَلِفُونَ
در روایاتی که از پیشوایان معصوم رسیده است، «نبأ عظیم» به مسئلة ولایت و امامت امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) تفسیر شده که در روز قیامت از آن سؤال خواهد شد پس علّت اینکه ازامامت حضرت علی ( علیه السلام ) سؤال می شود این است که ایشان امام هستند. امام صادق ( علیه السلام ) درتعیین مصداق نبأعظیم فرمودند: النَبَأُالْعَظِیمُ «الْوَلَایَهً» خبر بزرگ، ولایت است. بدین ترتیب مفهوم نبأ عظیم، هم بر موضوع قیامت و هم بر امر ولایت قابل صدق است و می توان گفت هر دو مقوله، مصداق (نبأ عظیم) می باشد. (1)
امام هادی ( علیه السلام ) با اشاره به آیه 78 سورة انعام، صراط مستقیم را پیروی از امیرالمؤمنین دانسته ومی فرمایند: وَاَشْهَدُ اَنَکَ الْمَعْنی بِقَوْلِی الْعَزیزِالرَحیم: وَاَنَ هذا صِراطی مُسْتقیماً فاتَبِعُوهُ، وَلاتَتَّبِعُواالسُّبُلَ فَتفرق بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ.
کلمة صراط در قرآن با صفت مستقیم و به معنای راه روشن و به صورت مفرد آمده و تثنیه و جمع ندارد و این قرینه است بر اینکه صراط مستقیم، یک راه بیشتر نیست، بر خلاف سبیل که راه های متعدّد داشته و گاه با شرک و ضلالت درمی آمیزد. (2) لذا معانی صراط در قرآن عبارتند از: آیین خداپرستی و دین حق، پایبند بودن به دستورات خداوند و توکّل بر خدا و در روایات به دین اسلام، کتاب خدا، قرآن، پیامبر، حضرت علی و ائمّة معصومین تفسیر شده
است. (3)
پیامبر اکرم به حضرت علی ( علیه السلام ) فرمودند: وَ أَنْتَ الطریقُ الْوَاضِحُ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ وَ أَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنِینَ ( علیه السلام ) تو راه روشن
ص: 5
خداوند و صراط مستقیم و رهبر دین هستی؛ بنابراین در روایات منظور از صراط مستقیم، حضرت علی ( علیه السلام ) است. (1)
یکی دیگر از آیاتی که در شأن امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) نازل شده و در این زیارت هم آمده، آیة 77سورة مائده است: إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ.
با توجّه به روایاتی که از طریق شیعه نقل شده است، مراد از الَذینَ «آمَنُوا»، علی بن ابیطالب است.
چرا که آیة شریفه دربارة ایشان است و هنگامی نازل شد که او انگشتر خود را در حال رکوع به سائل بخشید.
بسیاری از مفسّران و محدثان در شأن نزول این آیه نقل کرده اند که این آیه در شأن علی ( علیه السلام ) نازل شده است.
«سیوطی» در «الدّرالمنثور» در ذیل این آیه از «ابن عباس» نقل می کند که علی ( علیه السلام ) در حال رکوع نماز بود که سائلی تقاضای کمک کرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد و پیامبر (ص) از او پرسید: «چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داد؟»، که آن سائل اشاره به امیرالمؤمنین کرد و گفت: «آن مرد که در حال رکوع است»، در این هنگام آیه «اِنِّما وَلیُّکُمْ اللهُ وَ رَسُولُهُ …» نازل شد. (2)
آیة تبلیغ (سورة مائده آیة61) در واقعة غدیرخم بر پیامبر (ص) نازل شد که از اشارات امام هادی ( علیه السلام ) در زیارت غدیریه است. شأن نزول آیة شریفه را بسیاری از مفسّران شیعه، امیرالمؤمنین علی به عنوان خلیفة پیامبردانسته اند.
آیة تبلیغ از آخرین آیاتی است که بر پیامبر
ص: 6
نازل شده و ایشان مأمور به ابلاغ امر الهی شدند تا با انتخاب شخصی شایسته، بقای اسلام را تضمین کنند، لذا جمعیت عظیم حاجیان را موردخطاب قرارداده و حضرت علی ( علیه السلام ) را به عنوان جانشین خود معرّفی کردند. (1)
امام هادی ( علیه السلام ) در زیارتنامه خود، خوابیدن حضرت علی ( علیه السلام ) در بستر پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) را مطرح کرده واین را فضیلتی برای امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) می داند وعمل اورا همانند عمل حضرت اسماعیل، درهنگام دستور الهی به حضرت ابراهیم برای ذبح او می شمارد که با جان خود و فداکاری خویش آن بزرگوار را حفظ کرد موقعی که قریش اجتماع کرده بودند تا او را بکشند، پس امام ( علیه السلام ) نخستین فدایی در اسلام است.
ابن ابی الحدید معتزلی که از اهل سنت است - دربارهٔ تفسیر این آیه معتقد است که حماسه علی ( علیه السلام ) در لیلهً المبیت - شب خوابیدن به جای رسول الله - مورد تأیید همه است جز کسانی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز…، آن را انکار نمی کنند. (2)
آیة تطهیر (سورة احزاب آیة 88)یکی دیگر از آیاتی است که به اثبات ولایت و عصمت برای اهل بیت می پردازد و امام هادی ( علیه السلام ) این ویژگی را فضیلتی برای اهل بیت برمی شمارند و می فرمایند:
وَقَدْاَعْلَی اللهُ تَعالی الاْمَّهِ دَرَجَتَکُمْ وَرَفَعَ مَنْزِلَتَکُمْ وَاَبانَ فَضْلَکُمْ وَشَرَّفَکُمْ عَلَی الْعالَمینَ فَاَذْهَبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُم تَطْهِیرًا.
بر اساس روایاتی که درکتب معتبر و دست اوّل شیعه و اهل سنّت آمده و به حدّ تواتر رسیده است، مراد از «اهل بیت»؛
ص: 7
پنج تن آل عبا (حضرت محمّد، امیرمؤمنان علی، حضرت فاطمه زهرا و حسنین علیهم السلام هستند. (1)
در حدیث کساء آمده است که روزی پیامبر در منزل ام سلمه مقداری پارچه طلب کردند و سپس به دنبال علی و فاطمه و حسن و حسین ( علیهم السلام ) فرستادند. آنها به خدمت پیامبر رسیدند و حضرت آنها را زیر آن پارچه قرار داد، سپس فرمود: «اَللّ-هُمَّ اِنّ هؤلاء اهل بیتی وَ خاصَّتی اَذْهب عَنهُمُ الرِّجْسَ، فَنَزل جبرئیل إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً».
در کتب اهل سنّت در ذیل این روایت این جمله نیز آمده که ام سلمه جلو آمد و از پیامبراجازه خواست که اوهم زیر آن پارچه قرار گیرد و به آن جمع بپیوندد، اما پیامبرفرمودند: تو آدم خوبی هستی ولی اینجا جای تو نیست. (2)
امام هادی ( علیه السلام ) در فرازهایی به پیشتازی امام علی ( علیه السلام ) در ایمان به خداوند و تصدیق رسول خدا اشاره می کند:اَنْتَ اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللهِ، وَصَلّی لَهُ وَجاهَدَ؛ و در جای دیگرمی فرماید: آمَنْتَ بِاللهِ وَهُمْ مُشْرِکُونَ، وَصَدَّقْتَ بِالْحَقِّ وَهُمْ مُکَذِّبُونَ
احادیث فراوانی در منابع خاصّه و عامّه، در موردسبقت حضرت علی ( علیه السلام ) در ایمان نقل شده که از جمله روایتی است که در آن پیامبراکرم به حضرت علی فرمودند: هَذَا أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بی و صَدَّقنی و صَلّی مَعی. (3)
اخوّت و برادری میان پیامبر اکرم (ص) و حضرت علی ( علیه السلام )
از دیگر فضایل امیرالمؤمنین که در زیارت غدیریه به آن اشاره شده است برادری و اخوّت میان ایشان و پیامبر اکرم است. آنجا که امام
ص: 8
هادی می فرمایند: «اَشْهَدُ اَنَکَ اَخُو رَسُولِ اللِه وَ وَصِیُهُ»
روایاتی که دلالت بر اخوّت میان پیامبر و حضرت علی دارد درحدّ تواتر است.
امام هادی در فرازهای متعدّدی از زیارت غدیریه، منکران ولایت را لعن کرده اند: فلَعَنَ الله جاحِدَ وِلایَتِکَ بَعْدَ الاقْرارِ، وَناکِثَ عَهْدِکَ بَعْدَ الْمیثاَق «پس خدا منکر ولایت و فرمانروایی تو را پس از اقرار و شکنندة پیمانت را پس از بستن پیمان لعنت کند.
در روایتی پیامبر اکرم (ص) به علی ( علیه السلام ) اشاره کرده و فرمودند:هَذَاأَسَدُاللَهِ وسَیْفُه فیُ أَرْضِهِ علی أَعْدَائِهِ عَلَی مبْغِضِیهِ لَعْنَهً اللَهِ وَ لَعْنَهً اللَّعِانِین؛ این رادمرد، شیر خدا در زمین و شمشیر خدا بر دشمنان اوست. پس دوری از رحمت خدا و لعنت همة لعن کنندگان بر کسی باد که با وی دشمنی ورزد. (1)
ص: 9
در یک بررسی اجمالی، می توان استنادات تاریخی امام هادی ( علیه السلام ) را در چند مورد عنوان کرد:
الف. حضور چشمگیر حضرت علی ( علیه السلام ) در جنگهای صدر اسلام و رشادتها و دلاوریهایی که برای حفاظت از جان پیامبر و پیشبرد اسلام از خود نشان دادند.
ب. اوضاع بعد از رحلت پیامبر و شکل گیری جریان سقیفه و غصب خلافت و سرزمین فدک.
ج. جنگهایی که سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین به حضرت علی ( علیه السلام ) تحمیل کردند.
د. شهادت حضرت علی ( علیه السلام ).
ص: 10