بسم الله الرحمن الرحیم

همراه با سؤالات چهار گزینه ای

اخلاق در نهج البلاغه جلد (اول)

تدوین و تحقیق:

حجت الاسلام و المسلمین حسینی نیشابوری

سر شناسه: حسینی نیشابوری، سید علی اکبر. 1262

عنوان و نام پدیدآور: اخلاق در نهج البلاغه (جلد اول)

ص: 2

درس گرفتن از دو جانباز ... 43

واگذاری امور به خداوند ...43

3. انجام واجبات و ترک محرمات ... 44

نشانه های عقل چیست؟ .... 45

1. بریدن از دنیا... 45

انفاق از بهترین چیزها... 46

خدمت رسانی ... 46

2. توجه به آخرت... 46

3. به فکر شب اول قبر بودن ... 47

حضرت خدیجه علیها السلام ...47

4. آمادگی برای قیامت... 48

48 حکمت 38 نهج البلاغه (2) ... 49

مقدمه ... 49

ادب مداری ... 50

فرق میان ادب و اخلاق...50

شرایط ادب مداری ... 51

در محدوده شریعت ... 51

تمثيل... 51

اجبار در عمل نبودن ... 52

3. رعایت کردن سلسله مراتب ادب .. 52

انواع ادب ...52

1.ادب در مقابل خدا ...52

خاطره ای از استاد اخلاق ... 53

ادب در مقابل ولی خدا... 53

3.ادب در مقابل پدر و مادر .... 54

برخورد جوان با ما در مسیحی ... 55

حالات علماء نسبت به مادرشان 56

4. ادب در مراودات اجتماعی...57

ارتباط عقل و ادب در بیانات امیرالمؤمنین علیه السلام ... 57

شهید صیاد شیرازی و ادب در بندگی ... 58

حکمت 47 نهج البلاغه (1)... 59

مقدمه ...59

ارزش هر انسان به اندازه همتش ... 61

همت بلندداشتن.... 62

موانع رشد انسان... 63

بی همتی... 64

بلندهمتی در دعاو ساخت بناهای خیریه ...65

جوان باهمت... 66

همتهای مثبت... 67

آخرت ...67

همت شهدا...68

2. اطاعت و بندگی ....70

عوامل بلندهمت شدن ....71

1.دعاکردن...71

2. مطالعه زندگی انسان های باهمت ...72

3.ارتباط با انسانهای بلندهمت... 72

بلندهمتی اهل بیت علیهم السلام ... 72

حکمت 47 نهج البلاغه (2) ... 73

مقدمه ... 73

ص: 4

چهار نکته مهم در حکمت 47 نهج البلاغه ...74

1.بلندهمتی ... 74

2. راستگویی، نشانه شخصیت ...74

راستگویی و امانت داری، دو ویژگی پیامبران ...75

آفت های دروغ گفتن در روایات... 76

اثر قسم دروغ ... 77

اقسام راست گویی...78

1.صدق در عقیده ... 78

ثابت نبودن در عقیده ... 79

2، صدق در وعده ... 79

3. صداقت در عمل ... 80

فضائل راستگویی... 80

موارد جواز دروغ گفتن... 81

توریه چیست؟.... 81

تقیه چیست؟ ... 82

تقیه عمار یاسر ... 83

3.بی اعتنایی به امور پست، ملاکی برای تشخیص شجاعت... 83

4. غیرت، ریشه عفت... 84

عفاف، نشانه پرهیزکاران... 85

حفظ عفاف در همه حال.... 86

چگونه سرباز امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باشیم؟ ...87

بزرگترین دروغ گویان عالم.... 88

حکمت 54 نهج البلاغه ...89

مقدمه...89

نبودن ثروتی بالاتر از عقل ... 90

2. جهل، بدترین فقر...90

3. ادب، بهترین ارث...90

4. مشاوره، بهترین باور...91

عقل، ثروت بی مانند...91

عوامل جهنمی شدن ... 91

سه کاربردعقل... 92

عقل، اساس دین ...92

سفارش به تعقل ...93

نقش عقل در مبحث امامت ...94

نقش عقل در تشکیل حکومت اسلامی ...95

عوامل جلوگیری از تعقل ... 95

1.هوای نفس... 96

هوای نفس عمر بن سعد...97

مخالفت کردن با هوای نفس ... 97

2.آرزوهای بسیار طولانی...97

3.تکبر ...98

4. غضب ... 99

5. دنیا دوستی ...99

نگاهی دوباره به حکمت 54 نهج البلاغه... 100

حکمت 60 نهج البلاغه ...103

مقدمه ... 103

زبان، حیوان درنده ... 104

ص: 5

ارزش عمل زیبا... 104

آثار سخن زیبا ...106

مواضع سکوت کجاست؟ ... 106

1.ادب در گفتار نداشتن... 106

اثرات بی ادبی در گفتار .... 107

2. هنگام خشم... 108

3. مواضع جنجال برانگیز... 109

نهی از توهین کردن...109

دوری کردن لز القاب زشت....109

5. سکوت در محضر عالم ... 110

چه سخنانی را بر زبان نیاوریم؟ ...111

1.کلام زشت ... 111

2. سخنان بیهوده ... 112

3. سخنان نفاق آمیز...113

4- جاهلانه سخن گفتن... 113

حکمت 82 نهج البلاغه ... 116

مقدمه ...117

1.خدا، تنها امید انسان ... 117

دلایل یأس و ناامیدی...118

الف) عدم شناخت قدرت و عظمت خدا...118

با سوءظن و بدگمانی .... 120

ج)گناه... 120

عاقبت به خیری... 121

د) شکست در زندگی .... 122

امید دادن به دیگران ... 122

امید، سبب ساز خیر دنیا و آخرت... 124

امید واهی یوسف ... 124

2، هراس از گناه ...124

3. پذیرش ندانستن ... 125

4. آموختن ندانسته ها...125

5. بردباری ... 126

اهل بیت علیه السلام ... مظهر امید ...126

حکمت 91 نهج البلاغه ...127

مقدمه ... 127

حکمت های نو، درمان خستگی روح ...128

کانال های شناخت ... 128

1.حس... 128

2.عقل...

3. قلب ... 129

دو بُعدی بودن انسانها ... 130

بیماری های روح ...131

1.ز نگار ... 131

2.قساوت... 131

بندگی؛ شویندۀ روح و قلب... 132

عواقب خروج از بندگی خدا... 133

درمان بیماری های روحی .... 134

راه از بین بردن ملالت چیست؟ ... 135

شوخی کردن توسط رسول خدا صلی الله و علیه وآله وسلم 136 حکمت 101 نهج البلاغه ... 138

مقدمه ... 138

سه ویژگی کمک به دیگران ... 139

ص: 6

1.کوچک شمردن ... 139

انفاق فقط برای خدا...139

2. مخفی کردن ... 140

کمک کردن در دل شب .... 140

3. شتاب ورزیدن ...141

1.اهرم اعتقادی ...141

2. عامل روانی- عاطفی... 142

انفاق عامل راحتی... 142

3. اهرم اخروی...144

شرایط احسان و انفاق ...144

اخلاص داشتن... 144

منت نگذاشتن...145

داستان ... 145

شیعه چه کسی است؟... 145

انفاق کردن از بهترین ها... 146

4. رعایت اعتدال ... 147

داستان... 147

زیاده روی نکردن در انفاق... 147

صدقه های بدون هزینه ....149

انواع صدقه ...149

حکمت 289 نهج البلاغه ...151

مقدمه ... 152

ویژگی های برادر دینی ... 153

1.کوچک شمردن دنیا... 139

تکرار یک سخن توسط على علیه السلام ... 154

مذمت نکردن دنیا... 155

معنای زهد ... 156

2.شکم پرست نبودن ...156

اثر غذای حرام و پرخوری... 157

3. خاموش بودن و کم گویی ... 158

منع کردن از حرفهای بیهوده ... 159

درسی از حضرت امام رحمة الله ... 159

درسی از آیت الله حاج آقا رحیم ارباب ...160

سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام درباره کنترل زبان ... 160

سکوت خوب وبد...161

پرسش نامه ...163

ص: 7

ص: 8

3. مطالبی که نیاز به معقول سازی بوده توضیح داده شده؛

4. از مطالب سست و واهی پرهیز شده؛

5. مطالبی که نیاز به تفکر و تعمق بالایی نیاز داشته، آورده نشده یا لااقل تذكر داده شده که در هر محفلی گفته نشود.

ضمنا بسیاری از مطالب جهت محققین و اساتید عزیز فقط به خاطر تذکار و یادآوری نوشته شده است.

مدتی پیش استاد ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر رفیعی محمدی که به حق خطیبی توانا و محققی کوشا و از اساتید بزرگ حوزه و دانشگاه به شمار می رود بحثی را تحت عنوان اخلاق در نهج البلاغه مطرح کردند.

عدهای از فعالان فرهنگی، پیشنهاد به مکتوب شدن مطالب را دادند که جلد اول آن به صورت کتاب حاضر که مشاهده می فرمایید در آمده است تا مورد استفاده دوست داران معارف اهل بیت علیهم السلام به ویژه مبلغان عزیز قرار گیرد. ضمنا جلدهای بعدی در اسرع وقت به چاپ خواهد رسید.

در پایان از جناب استاد ارجمند دکتر رفیعی (زید عزه) که با راهنماییهای ارزشمندشان باعث شدند این کار به نحو شایسته ای انجام پذیرد، كمال تقدير و تشکر را می نماییم و برای ایشان از درگاه خداوند متعال آرزوی سلامتی و توفیق روزافزون را مسئلت داریم.

ومن الله التوفيق

انتشارات دار المبلغين

ص: 10

این که احکام را به مردم آموخت و جامعه را اصلاح کرد، اما اخلاق را هدف بعثت خود عنوان می کند. برای این که بدانید موضوع اخلاق چقدر مهم است داستانی را به عنوان نمونه برای شما نقل می کنم:

می کنید و گفت: یا امیرالمؤمنین! « کَم تَتَصَدَّقُ كَمْ تَخْرُجُ مَالَک »؟! «ألا تُسمِک»؛ دیگر کافی نیست؟! فرمود: « وَ اللَّهِ لَوْ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ قَبِلَ منی فَرْضاً وَاحِداً لَأَمْسَكْتُ »(1)؛ به خدا قسم اگر میدانستم خدا یکی از اینها را قبول کرده دست برمیداشتم؛ ولی نمی دانم.

دومین دعای حضرت ابراهیم این بود که «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ»، ما را تسلیم خودت قرار ده.

دعای سوم: « وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا »: خدایا! مناسک را به ما آموزش ده.

دعای چهارم:«وَتُبْ عَلَيْنَا»(2)؛ خدایا! توبۀ ما را قبول کن.

اما دعای پنجم: «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ»؛ پیامبری را از خودشان میان آنان بفرست. منظور رسول خداست؛ لذا پیامبر خدا صلی الله و علیه وآله وسلم می فرمود: «أَنَا دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ وَ بِشَارَةِ عيسی وَ روُیا أمِّی »(3)، من دعای ابراهیم و بشارت عیسی و رؤیای مادرم هستم که خواب دید نوری از من منتشر می شود. ابراهیم گفت: « يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» خدايا! پیامبری را از خودشان میان آنان بفرست که آیات تو را برای آنان بخواند و آموزششاندهد و اخلاقشان را پاکیزه سازد.

ص: 13

و شُرب. به جسم و کالبد انسان خَلق می گویند و به صفات درونی او، خُلق. لذا می گویند: پیامبر اکرم صلی الله و علیه وآله وسلم به على سفارش کرده که زمانی در آینه خودت را دیدی بگو: خدایا! خَلقم را زیبا کردی، خُلقم را هم زیبا کن.(1) بعضیهاهم خَلقشان خوب است، هم خُلقشان؛ هم زیبارو هستند و هم اخلاقشان خوب است. بعضی ها نه خَلق دارند، نه خُلق. بعضی ها هم یکی از این دو را دارند .

النَّجَاحِ»(1)؛ اصلاً اگر هیچ امیدی به بهشت و ثواب نداشتیم و هیچ گونه از دوزخ و کیفر نمی ترسیدیم، باز هم شایسته بود در پی اخلاق والا باشیم. یعنی حتی اگر مرگ را پایان کار می دانستیم و منکر معاد بودیم، باز هم لازم بود در زندگیمان اخلاق مدار باشیم، در این فرض، راست و دروغ و خیانت و امانت، تفاوتی با یکدیگر ندارند، اما باز هم جا دارد اخلاق را رعایت کنیم؛ چون در همین زندگی دنیا راحت هستیم و می توانیم با هم تعامل داشته باشیم.

امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر تنها دو روز از عمرت باقی مانده است، یک روزش را برای آموزش اخلاق بگذار تا از آن برای روز مرگت یاری جویی.(2)

امیرالمؤمنین علیه السلام در بیان دیگری می فرماید: « رَأْسُ الْعَمَلِ التَّمْيِيزَ بَيْنَ الْأَخْلَاقِ وَ إِظْهَارِ مَحمُودِها وَ قَمَعُ مَذمُومِها »(3)؛ سرآمد همه علوم و دانش ها این است که انسان اخلاق را بشناسند تا اخلاق نیکو را رعایت کند و اخلاق زشت را کنار بگذارد.

با قوانین و فضائل اخلاقی. اخلاق نظری نمی گوید چه کاری را انجام بده یا چه کاری را ترک کن؛ می گوید: عدالت خوب است، ظلم بد است، امانتداری خوب است و ... این اخلاق نظری است.اما اخلاق عملی می گوید که چگونه با پدر و مادر رفتار کنیم، راههای جلب محبت دیگران کدام است و ... اخلاق عملی بایدها و نبایدهاست. اخلاق عملی می گوید: چکار کن و چکار نکن. ولی اخلاق نظری فقط می گوید خوب و بد چیست.

فرمان داد. البته انجام این دستورها برای پیامبر سخت و دشوار بود؛ حتی به جبرئیل فرمود: این سه مشکل است. خداوند فرمود:«خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ»(1): ای پیامبر! آنان را که به تو ستم کرده اند عفو کنی و به آنها که تو را محروم کرده اند عطا کنی و با آنها که از تو بریده اند پیوند برقرار کنی.(2) امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی پیامبر این سه دستور را اجرا کرد خدا فرمود:«وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ»(3)؛ تو خویی عظیم داری! خداوند پیامبرش را این گونه می ستاید.

یکی از منابعی که رسول خدا صلی الله و علیه وآله وسلم را بسیار ستوده و از ایشان تعریف کرده، نهج البلاغه است. امیرالمؤمنین در خطبه 72 نهج البلاغه 23 ویژگی پیامبر را آوردهاست.

است؛ اولین دلیل ناامیدی و محرومیت ترس است. علی علیه السلام فرمود: «قُرِنَتِ الهَيبَةُ بِالخَيبَةِ»؛ ترس با ناامیدی همراه است. اگر امام خمینی می ترسید انقلاب پیروز نمیشد یا اگر ما در جنگ می ترسیدیم، شکست می خوردیم. بعضی از جوانها 28 سال سن دارند و می گویند از ازدواج یا از بچه دار شدن میترسیم. پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: «تاجر ترسو به جایی نمی رسد»(1)؛ تاجر باید شجاع باشد.

در مجلسی حضور داشتیم و قرار بود آقایی سخنرانی کند. این آقا همین طور که پیش از شروع مجلس نشسته بود، ناگهان یک آیت الله وارد شدو نشست. به محض ورود ایشان رنگ این منبری پرید و گفت: من منبر نمی روم! این آقا که از حضور یک شخصیت واهمه می کند، هرگز نمی تواند منبری شود.

بکشم که هزار تومان بدهم. قرآن می گوید: حیا نکن؛ همین هزار تومان را بده؛ انفاق کم حیا ندارد. اگر کسی مرتب خجالت بکشد محروم می ماند. حقت را می خورند، کلاه سرت می گذارند، کار خوب به شما نمی دهند.

تعدادی نیز مربوط به دوران خلافت غاصبانۀ خلیفه اول و دوم و ماجرای شورای شش نفره است. این هم ادب امیر المؤمنین علیه السلام است که در زمان حیات پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم سخنی از ایشان ثبت نشده است.

نکته دوم: سید رضی در این کتاب نه سند آورده و نه خطبه ها را با بسم الله شروع کرده است. اگر نهج البلاغه را باز کنید یک مرتبه وارد خطبه شده و تقریبا در اکثر موارد سند نیامده است؛ چون سید تصمیم نداشته که کتاب مستند بنویسد یا خطبه ها را به طور کامل بیاورد. ایشان در برخی موارد نیمی از یک خطبه را آورده و به همین دلیل این خطبه ها بدون بسم الله و سند هستند. وضعیت نامه ها و کلمات قصار نیز همین گونه است. بعدها عده ای این مشکل را جبران و برطرف کرده اند. شیخ عبدالزهرا و مرحوم آقای دشتی و مرحوم آقای محمودی کتاب هایی درباره مصادر نهج البلاغه نوشته اند و سند تمام خطبه ها را آورده اند. لذا اگر کسی اشکال کند که این خطبه ها سند ندارند، اشکالش وارد نیست؛ چون سند آنها استخراج شده است.

نکته سوم: با تحقیقات مورداشاره، نقص خطبه ها هم جبران شده است؛ یعنی عده ای از بزرگان اصل خطبه ها را پیدا کرده اند. مثلاً: جاحظ 150 سال قبل از سید رضی کتاب البیان را نوشته است. کتابی به نام تمام نهج البلاغه نیز وجود دارد که نویسنده محترم آن تمام خطبه ها را به صورت کامل آورده است.

نکته چهارم: بعضی از عزیزان زحمت کشیده اند و برای همۀ خطبه های نهج البلاغه اسم گذاشته اند. خود حضرت على علیه السلام برای خطبه ها اسم نگذاشته است. سید رضی هم در چند مورد مثل: خطبه همام و خطبه اشباح اسم آورده

ص: 24

است؛ اما آیت الله محمدعلی شرقی نهج البلاغه ای نوشته و به ذوق خود تمام خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار را نامگذاری کرده است. کار قابل توجهی است.

نکته پنجم: بزرگان شیعه و اهل تسنن، شرح های زیادی بر نهج البلاغه نوشته اند، ولی آخرین شرح را آیت الله مکارم شیرازی با نام پیام امام نوشته است که مورد اقبال عموم قرار دارد. چقدر خوب است که نهج البلاغه و صحیفه سجادیه در مسجدها باشد، یک دوره تفسیر نمونه و شرح نهج البلاغه باشد.

نکته ششم: بسیاری از مسیحی ها و یهودیها و شخصیتهای غیر مسلمان به نهج البلاغه توجه ویژه ای داشتند. آیت الله صافی می فرمود: روزی خدمت آیت الله العظمی بروجردی رفتم. ایشان فرمودند: بیا معجزه را ببین! جورج جرداق از لبنان نامه ای برایم نوشته که «حضرت آیت الله! من می خواهم بین اعلامیه حقوق بشر و نامه مالک اشتر مقایسه کنم تا دنیا بداند جمعی از حقوق دانان بزرگ دنیا دور هم نشسته و اعلامیه ای به نام اعلامیه حقوق بشر نوشته اند؛ ولی امیرالمؤمنین به تنهایی عهدنامه ای برای والی اش نوشته که همان نامه 53 نهج البلاغه است.» کار قشنگ دیگری که جورج جرداق کرد این بود که کتابی نوشت و در آن نام شعرایی را آورده که در شعرهایشان از نهج البلاغه استفاده کردند.

متنبّی شاعر معروفی بوده است و از چنان معروفیتی برخوردار بود که به او متنبّی می گفتند؛ یعنی می توانست ادعای نبوت کند. جورججرداق بیش از صد بیت از اشعار او را در کتاب خود آورده که همگی احادیث امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. در شعرهای فارسی هم دیدم کتابی به نام نهج البلاغه در آینه اشعار فارسی چاپ شده است. تعداد قابل توجهی از اشعاری که شعرای بزرگ از جمله: عطار، مولوی،

ص: 25

حافظ و سنایی سروده اند ترجمه کلمات حضرت على علیه السلام است.

امشب کلمه 25 از کلمات قصار امیرالمؤمنین علیه السلام را انتخاب کردم تا برای شما بخوانم. مولای متقیان فرمود: « یا ابْنَ آدَمَ إِذَا رأیت ربک سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عليک نععه وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ»؛ أي فرزند آدم! اگر دیدی خدا پیاپی به تو نعمت میدهد و تو گناه می کنی، بترس. این مثل آن دانش آموزی است که هرچه نمره بد می آورد معلم تشویقش می کند؛ هرجا گیر می کند می گوید: عیبی ندارد؛ هرچه خلاف می کند برایش کف می زند و می گوید: صبر کن! خردادماه مردودت می کنم.

دسته دوم: گنه کارانی هستند که خداوند آنان را حتی به اندازه گنه کاران دسته نخست نیز عذاب نمی کند. گناه انجام می دهد اما پیش از این که کار به محاکمه بکشد توبه می کنند. خدا نیز گناه او را پاک می کند، بدون این که در دنیا مصیبت ببیند.

اما دستۀ سوم: گنه کارانی هستند که هرچه معصیت می کنند خدا به آنها مهلت می دهد. به این استدراج و سقوط تدریجی می گویند؛ یعنی می گذارد پیمانه اش پر شود و یک دفعه او را می گیرد. این بدترین عذاب است.

أَنَّ یرزقني وَلَداً فرزقنی وَ سالته أَنْ يرزقنی دَاراً رزقنی وَ قَدْ خِفْتُ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ اسْتِدْرَاجاً »؛ گفتم: خدایا! پول می خواهم. به من داد. گفتم: خدایا! بچه میخواهم. به من داد. گفتم: خانه می خواهم. به من داد. ترسیدم نکند این استدراج بوده و خدا مرا رها کرده است. « فَقَالَ أَمَا وَ اللَّهِ مَعَ الْحَمْدِ فَلَا»؛(1) حضرت فرمودند: اگر هر نعمتی به تو میدهد شکر آن را به جای می آوری، این دیگر استدراج نیست. استدراج این است که کسی گناه کند و خدا به او نعمت دهد. چنین افرادی را خداوند به طور ناگهانی کیفر میدهد.

نکنید؛ آخرش را نگاه کنید. ببینید یزید چه شد؟ روایت دارد که یزید بیش از اندازه شراب خورد و خوابید. صبح آمدند دیدند مثل زغال سیاه کشته و خفه شده است. باید صبر کرد. نباید ظاهر را دید. گاهی خدا میدان میدهد. آیه ای که امام حسین علیه السلام خوانده است: «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ ۚإِنَّمَا نُمْلِي»؛ کافران فکر نکنند این مهلتی که به آنها می دهیم برایشان خوب است. به قارون و فرعون نیز مهلت دادیم. اوضاع این طور نمی ماند. خدا دینش را حفظ می کند. ما مهلت می دهیم تا پیمانه شان پر شود و یک مرتبه قارون را در زمین ببریم و فرعون را در رود نیل غرق کنیم.

است و ما که نماز می خوانیم، وضعمان خوب نیست. فکر می کنیم العياذ بالله خدا تبعیض قائل شده است.

خدای سبحان در سوره صاد می فرماید: «كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ*وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ»،(1) قوم نوح و عاد و فرعون و ثمود و قوم لوط و أصحاب ایکه پیامبران را تکذیب کردند. قوم لوط آن قدر همجنس گرایی کردند، آن قدر جنایت کردند! عریان می شدند و کارهای زشت می کردند و شراب می خوردند. هرچه حضرت لوط فریاد میزد اثر نداشت. این شش قوم و قوم شعیب را خدا عذاب کرد. قوم لوط را با باران سنگ، قوم فرعون را با رود نیل، قوم نوح را با آب، قوم ثمود را با صاعقه و قوم عاد را با أب.

مضمون کلام امیرالمؤمنین علیه السلام این است که اگر دیدی خدا به تو نعمت بسیار میدهد اما تو گناه فراوان می کنی مغرور نشو؛ خداوند می خواهد به تو مهلت دهد و ناگهان غافلگیرت کند.

حدود پنجاه سال بعد سپاه یزید به شهر مدینه حمله کرد و سه هزار آدم کشت و به تمام زنان و دختران تجاوز شد. این حادثه را واقعه حره می نامند. حضرت زهرا علیها السلام در همین مدینه بیرون آمد و شبها در خانه انصار و مهاجر را زد و گریه کرد اما احدی اهمیت نداد. این غربت، پنجاه سال بعد جواب داد؛ آن زمانی که یزید حمله کرد و در سال 63 أن جنایات صورت گرفت.

نمونه دوم: شخصی به نام اباهرّه می گوید: دیدم آقایی با کاروان می آید. ایام حج کسی به این سمت نمی آید؛ همه به سمت مکه می روند؛ ولی این آقا از مکه بیرون می آید! تعجب کردم و گفتم: « مَا الَّذِي أَخْرَجَكَ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ جدی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله و علیه وآله وسلم »؛ چه باعث شده خانه خدا را رها کنید؟ فرمود: « یا أَبَا هِرَّةٍ إِنَّ بَنِي أُمَيَّةَ أَخَذُوا مالی فَصَبَرْتُ »؛ مال ما اهل بیت علیه السلام را گرفتند و ما صبر کردیم.

امیر المؤمنين علیه السلام بعد از شهادت حضرت زهرا در قضایای سیاسی و جنگی مشاوره می داد و در قضاوت و پاسخ گویی به سؤالات حضور داشت. در دوران 25 سال خانه نشینی، حضرت با خلفا تعامل داشت؛ یعنی همان سیاستی که دین حفظ شود و به اسلام لطمه نخورد و مسلمان ها از بین نروند. اما به محض این که وارد کوفه شد در میدان مقابل مسجد و کاخ حکومت ایستاد و فریاد زد: چه کسانی « مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلَى مَوْلَاهُ » را شنیدند؟ غدیر را در کوفه فریاد زد. حضرت در سال های اولیه توجه ویژه ای به این مهم داشت که میان مسلمانان شکاف و اختلاف نیفتد.

امام حسین علیه السلام فرمود: بنی امیه مال ما را گرفتند و ما صبر کردیم. « وَ شتموا عرضی فصيبرت وَ طَلَبُوا دَمِي فَهَرَبَتِ وَ ایم اللَّهِ لِتَقْتُلَنِي الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ »؛ آبروی ما

ص: 31

را بردند و فحش دادند و ما صبر کردیم. اما اکنون می خواستند خونم را در مسجدالحرام بریزند و من نماندم.

نکته موردنظر من این جاست که فرمود: اباهرّه! من را می کشند اما: « وَ لَیُلبسَنَّهُمُ اللَّهُ ذُلًّا شَامِلًا وَ سَيْفاً قَاطِعاً وَ لَيُسَلِّطَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ يُذِلُّهُم حَتّي يَكُونُوا أَذَلُّ مِنْ قَوْمٍ سَبَا إِذْ مَلَكَتْهُمُ امْرَأَةُ فَحَكَمَت فِي أَمْوَالِهِمْ وَ دِمَائِهِمْ »؛(1) خدا کسانی را بر آنها حاکم می کند که آنان را ذلیل می کند تا جایی که از قوم سبا -که زنی پادشاهشان بود- پست تر می شوند. همین طور هم شد. حجاج و عبدالملک با مردم کوفه چه کردند؟

پس امیرالمؤمنین در کلام 25 نهج البلاغه می خواهد بفرماید: بنده های خدا!اگر گناه کردید و دیدید وضعتان بهتر شد و بلایی به سرتان نیامد، بترسید.

زد. همین که زن را زد مریض شد و تب کرد؛ چه تبی! میسوخت. زن هم قهر کرد و رفت. امام صادق علیه السلام نزد عروسش رفت و هدیه ای هم برایش برد. پدرشوهر و پدرزن باید مشکل را حل کنند؛ البته بزرگترها نباید دخالت کنند، بلکه مشکل را حل کنند. علت بخشی از طلاق های جامعه ما اختلافات خانوادگی ناشی از دخالت پدرشوهر و مادر شوهر و پدرزن و مادرزن است. نباید دخالت کنند؛ باید نصیحت کنند. امام صادق علیه السلام کادویی برای عروسش برد و فرمود: پسرم کفاره گناهش را گرفت؛ تب کرده و در بستر افتاده است. تا تو دعا نکنی خوب نمی شود. فرمود: از او بگذر. عروس امام صادق گذشت کرد و برگشت. اسماعیل هم خوب شد. اگر کسی خطایی کرد و بیمار شد، بداند آدم خوبی است و نمی خواهند او زمین بخورد.

امام صادق علیه السلام بودجه ای در اختیار شاگردش مفضل برای حل اختلافات مردم قرار داد.(1)

پیامبرانی مانند حضرت نوح، حضرت لوط، حضرت موسی، حضرت هود و... آن را بر زبان می آوردند«فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ»(1)؛ از خدا بترسید و از ولی خدا اطاعت کنید. خیلی عجیب است که اطاعت ولی خدا در کنار تقوای الهی قرار گرفته.

«أَطِيعُونِ» یعنی از من که حجت خدا هستم پیروی کنید. مصداق اطيعون در امروزامام زمان است که عصاره عالم هستی است.

فرمود: « مَا مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا وَ فِيهِ كِتَابُ أَوْ سُنَّةُ » (1)چیزی نیست مگر آن که درباره آن قرآن یا سنت وجود دارد. خداوند می فرماید:« وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ»(2) ، نه هیچ تر و خشکی وجود دارد جز این که در کتابی آشکار ( = در کتاب علم خدا) ثبت است. دستورات ائمه علیهم السلام جامع است.

راههای اصلی را طریق گویند و راه های فرعی را سبيل. تمام راه های اصلی و فرعی رسیدن به خیر، در بیانات نورانی معصومین است؛ البته با این شرط که در مرحله نخست، شناخت و باور داشته باشد و در مرحله بعد، به این بیانات نورانی عمل کند. این شرط نیل به مقصود است. برای این که انسان به آن هدف بالا برسد باید به بیانات نورانی معصومین عمل کند. هر دستورالعملی که افراد به ما می دهند، اگر دستور آیات و روایات بود برای ما قابل اعتناست، وگرنه يقينً قابل اعتنا و عمل نخواهد بود. بر اهل دقت و تتّبع پوشیده نیست که دستورات معصومین یقیناً انسان را به مقصود میرساند.

كلمات اميرالمؤمنین علیه السلام در کتاب شریف نهج البلاغه را باید هرچه بهتر و بیشتر بنگریم. كلمات امير المؤمنين علیه السلام خطاب به امام حسن مجتبی علیه السلام برای نسل جوان ما راهگشاست. برای اهل سلوک، خطبه متقین راهگشاست. برای کسانی که می خواهند در عرصه های سیاسی و اجتماعی حضور پیدا کنند کلمات امیرالمؤمنین خطاب به مالک اشتر جامعیت دارد. ابعاد گوناگون مورد نیاز هر فرد

ص: 37

را می توانید در این کلمات ببینید.

است که در طريق الى الله باشد و اگر از مسير إلى الله و سير الى الله فاصله بگیرد از مسیر عقلانیت فاصله گرفته است. عقل، انسان را به عبودیت و بندگی سوق می دهد؛ لذا بندگی و پرستش خدا از جنود عقل است و خروج از جادۀ بندگی خدا، از جنود جهل است. انسان عاقل تحت ولایت الله قرار می گیرد و انسان جاهل، تحت ولايت ابلیس؛ این که می داند همه چیز را از دست می دهد ولی عقل او اجازه تصمیم گیری ندارد، چون تحت تأثير قوای دیگر قرار گرفته است. خروج از مسیر بندگی خدا و ولایت الهی و ورود به ولایت ابلیس، انسان را مشمول أية« خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ»(1) می سازد.

انسان حتی برای رسیدن به امور دنیوی و مادی هم می باید پرستش کند و تحت ولایت الله قرار گیرد. خدای متعال برای رسیدن به مطلوب، طريق قرار داده است. از طریقی که خدا برای انسان قرار داده فاصله نگیریم. خدا علة العللِ تحقق هر چیزی در دنیاست. فقط کافی است انسان کمی درنگ کند و امور را به عقلش ارجاع دهد تا به آرامش و قرار برسد.

پس اولین نشانۀ انسانی که در مسیر عبودیت قرار گرفته، این است که برای خود ملکیتی قائل نیست.

مادر موسی چو موسی را به نیل

برفکند از گفته رب جلیل

خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه

گفت کای فرزند خُرد بیگناه

گر فراموشت کند لطف خدای

چون رهی زین کشتی بی ناخدای؟

وحی آمد کاین چه فکر باطل است

رهروی ما کاینک اندر منزل است

ماگرفتیم آنچه را انداختی

دست حق را دیدی و نشناختی؟

ما به دریا حکم طوفان میدهیم

ما به سیل موج فرمان می دهیم

رودها از خود نه طغیان می کنند

آن چه می گوییم ما آن می کنند

قطره ای کز جویباری می رود

از پی انجام کاری می رود

اگر انسان تدبیر امور را به خدا واگذار کرد ثمره اش این است که تحمل گرفتاری ها و مصائب دنیا برای او آسان می شود.

انسان حکم می کند که اگر رضای خدا را داشته باشی، رضایت همه را داری؛ چرا که « لَا مُؤْثِرٍ فِي الْوُجُودِ إِلَّا اللَّهُ » در عالم وجود، تأثیر گذاری جز خدا نیست. این بالاترین سرمایه است.

آیا می توانیم به هر عملی عمل مؤدبانه و به هر شخصیتی شخصیت مؤدب بگوییم؟ مرحوم علامه می فرماید: نه، ادب دارای شرایطی است. سپس سه شرط برای ادب بیان می فرماید:

بی ادبانه است.

این بی ادبی است. شخصی را دیدم در نماز پیامک می خواند؛

می گویند: شخصی ظهرها که از مغازه به خانه می رفت، به خانمش می گفت: یک چای بیاور ما بخوریم. اول نماز می خواند و چای می خورد. سپس چرتکه برمی داشت و مشغول حساب و کتاب می شد. ناگهان روی پایش میزد و می گفت: الله اکبر! خانمش می گفت: من معنی این کار تو را نمی فهمم. می گفت: این چای را می خورم که خستگی نماز از تنم در برود. من وقتی نماز می خوانم حساب می کنم از صبح تا ظهر چقدر کاسبی کردم و بعد از نماز چرتکه می اندازم می بینم آن عددی که در نماز به دست آوردم، دقیقا همین عددی است که با چرتکه به دست آمد. این جاست که به عظمت خدا پی می برم و می گویم: الله اكبر!

از دیگر موارد ادب بندگی، ادب در هنگام خواندن قرآن و دعاست.

خوب به محضر ایشان برسانیم.(1) وقتی عبدالله بن أبان به امام رضا علیه السلام عرض کرد: گروهی از دوستان شما از من خواسته اند که از شما تقاضا کنم برایشان دعا کنید. حضرت فرمودند: به خدا قسم هر روز اعمال آنها را بر خدا عرضه می کنم.(2)

« ثَلَاثُ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عزوجل لِأَحَدٍ فِيهِنَّ رُخْصَةً »؛ خداوند در سه مورد هیچ رخصتی نمی دهد:

1.« أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ»؛ اگر امانت به شما می سپارند در امانت خیانت نکنید؛ حتی اگر طرف مقابل کافر است.

2. «وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ»؛ اگر پیمان و عهد می بندید خلاف آن عمل نکنید، حتی اگر طرف مقابل شما کافر است.

3. « وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرینِ »(1) به پدر و مادر احترام کنید، حتی اگر پدر و مادر شما کافر هستند.

پسرجان! دوست تازه ای پیدا کردی یا کسی سفارش من را به تو کرده است؟ گفت: نه، من مسلمان شده ام و دین من به من می گوید به تو احترام بگذارم. گفت: پسرجان! من چگونه می توانم مسلمان شوم؟ شهادتین را گفت و مسلمان شد نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را خواند و سپس بیمار شد و خوابید. فردا صبح که پسر آمد مادر را از خواب بیدار کند دید بیدار نمی شود. سر روی سینه مادر گذاشت؛ دید قلب مادر کار نمی کند. زن های مسلمان آمدند و مادر این جوان را غسل دادند و کفن کردند و خود جوان نمازش را خواند. (1)این جوان با کاری که کرد هم مادرش عاقبت به خیر شد و هم خودش عاقبت به خیر شد.

استراحت بودند که نوۀ پنج ساله ایشان وارد اتاق شد. سریع بلند شد و لباس رو پوشید و فرمود: این باید ادب را از من بیاموزد.

امام صادق علیه السلام فرمود: « إِنَّ خَيْرَ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَّ الْمَالَ يَذْهَبُ وَ الْأَدَبَ يَبْقَى»؛(1) بهترین ارثی که پدران به فرزندانشان می دهند ادب است نه مال؛ چون مال می رود و ادب باقی می ماند.

رسایی؛ پس نهج البلاغه یعنی راه بلاغت و بیان سخنان رسا و بلیغ.

بسیاری از خطبه های نهج البلاغه سال ها قبل از سید رضی در کتابهای دیگر آمده است؛ مثلاً: جاحظ کتابی به نام البيان دارد. او در سال 250ق زندگی می کرد؛ یعنی 150 سال قبل از سید رضی. سید رضی در بعضی موارد می نویسد که این خطبه از البیان جاحظ است.

به این نکته نیز باید اشاره کرد که کلمات و خطبه های امیرالمؤمنین خیلی بیشتر از آن چیزی است که در نهج البلاغه آمده است؛ چون سید رضی تصمیم نداشت تمام کلمات و خطبه ها و نامه های حضرت را گردآوری کند. اما همین کتابی که اکنون در اختیار ماست، مشتمل بر صدها بحث دقیق است. نهج البلاغه جای کار بسیار دارد. قوی ترین مباحث اعتقادی و توحیدی، قوی ترین مباحث مربوط به معاد، أستدلالات دقیق و بحث های تفسیری در سخنان حضرت نهفته است. بیش از 140 آیه در نهج البلاغه آمده که توسط حضرت تفسير و استشهاد و بیان شده است. بسیاری از خطبه ها و کلمه ها و نامه ها درباره بحثهای علوم قرآنی، روان شناسی، مدیریتی و سیاسی است.

الحمدالله در این چند سال اخیر ده ها رساله و پایان نامه با عناوینی مانند مدیریت و اخلاق در نهج البلاغه، دعا در نهج البلاغه و ... نوشته شده است. دعاهای امیرالمؤمنین غوغاست؛ دعای باران، دعا در مدح پیامبر گرامی اسلام، دعا برای رزمنده ها، دعا در هنگامی که حضرت به جبهه و جنگ می رفت و ...

علوم نهج البلاغه خیلی گسترده است؛ همه آنچه ما در این چند جلسه مطرح می کنیم، قطره ای از دریای معارف این کتاب است. دانشمندان مختلف باید این

ص: 60

کتاب را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهند. سخنان امیرالمؤمنین، نکات فراوانی درباره خورشید و ماه و کرات و گسترش آسمانها و بحثهای شگفت کیهان شناسی دارد که قابل استناد و استفاده در علوم امروزی است. همچنین بیش از دویست ضرب المثل در نهج البلاغه آمده است که برخی از آنها ابداع خود حضرت على علیه السلام است و پاره ای هم ضرب المثل هایی است که قبلاً دیگران گفته بودند یا در زمان عموم مردم متداول بود و حضرت از آنها استفاده کرده است.

نهج البلاغه، شعر هم دارد. حضرت از سروده های شعرای قبل از خود و حتی قبل از اسلام استفاده کرده است. اینها همه جای کار دارد؛ دعاها، تفسيرها و حوزه های دیگری که در نهج البلاغه است. یکی از مهم ترین این حوزه ها حوزه اخلاق است که حضرت در بحث های سیاسی و اقتصادی و مدیریتی وارد این حوزه شده است. جا دارد درباره اخلاق سیاسی، اخلاق مدیریتی و اخلاق خانوادگی در نهج البلاغه کار شود. رشته نهج البلاغه، رشته ای رسمی و مصوب وزارت علوم است که پایه دکتری و ارشد آن در دانشگاه ها تدریس می شود، ولی جای کار بیشتری دارد.

با مقدمه ای که عرض شد، اکنون به موضوع بحث می پردازیم. در چهل و هفتمین کلمه قصار، امیرالمؤمنین علی علیه السلام چهار مطلب بیان فرموده است:

درجه هایش است، ارزش طلا به عیارش و ارزش زمین به منطقه اش. یک پرسش: ارزش انسان به چه چیزی است؟ پاسخ: به همت اوست. بعضی ها همت را با لجبازی و آمال و آرزو اشتباه می گیرند. این موضوع نیازمند توضیح است: همت خوب است یا بد؟ هیچ کدام؛ مثل کلام. کلام خوب است یا بد؟ بستگی دارد چه چیزی بگویی. امام باقر علیه السلام فرمود: « إِنَّ هَذَا اللِّسَانَ مِفْتَاحُ كُلِّ خَيْرٍ وَ شَرٍّ»(1) زبان به خودی خود کلید هر خیر و شری است؛ خیر بگویی خوب است، شر بگویی بد است. پول خوب است یا بد؟ اگر از راه حلالی به دست بیاید و در مسیر خیر صرف شود خوب است، اما اگر از راه حرام به دست بیاید و در مسیر گناه صرف شود بد است. همت هم خانواده اهمیت و اهتمام است. اهمیت دادن را همت می گویند. هر کسی به چیزی اهمیت می دهد. یکی همه همتش پول است و یکی شهوت و یکی هم مثل زلیخا همه همت و تلاشش این است که یوسف را به دست بیاورد. در این سه مورد، همت، بد و ناپسند است. باید دید همت به چه چیزی تعلق می گیرد.

برمی آیی، بلندهمت باش؛ یعنی همتتان را در کارهای خوب و عالی صرف کنید، نه در امور پست.

ندارد و برایش قابل تحمل نیست و با این حال، باز هم در فکر و اندیشه آن است؛ اما همت آن است که انسان توان انجامش را دارد. مرحوم شهید بهشتی رحمة الله می فرمود: اگر فردا به من بگویند: رئيس عالم شدی، می گویم: باشد. نمی ترسم و برای آن برنامه ریزی می کنم. دنبال ریاست نیستم اما از ریاست خوف هم ندارم. این بلندهمتی است. جوانها! من دو- سه نمونه از آدم هایی را برای شما نام می برم که در اثر ضعف همت نتوانستند در زندگی شان پیشرفت کنند.

برخورد کرد، جرقه زد؛ پیامبر فرمود: من در این جرقه ها نابودی امپراطوری های دنیا را دیدم.

تاجر ورشکستۀ خودباخته، خدمت امام صادق علیه السلام آمد. آقا فرمود: به تویک راه حل نشان می دهم: وقتی صبح برخاستی برو در مغازه ات بنشین. انسانهای سست رأي، باورپذیری شان نیز مشکل دارد. تاجر گفت: چیزی در مغازه ام نیست. فرمود: همین کاری که می گویم انجام بده. تاجر طبق دستور حضرت رفتار کرد و در مغازه نشست. دست فروشی از میان بازار می گذشت. تاجر جلو آمد و به او پیشنهاد داد: جنس هایت را در مغازه من بگذار؛ از تو اجاره نمی خواهم. هم آبروی من حفظ می شود و هم تو دوره گردی نمی کنی. بعد از مدتی امام صادق علیه السلام او را دید. گفت: وضعم خوب شد.(1) انسان نباید خودش را ببازد.

در سال هفدهم هجری به گونه ای ساخته شد که گنجایش سی هزار نفر را داشته باشد. این وسعت مسجد از همان اول بوده است.

می گفت: خدایا! تو عزیزی؛ حالا که عزیزی، کاری کن که در روز قیامت خوار و ذلیل وارد محشر نشوم. خدایا! من را عزیز کن. عزت من به دست توست. این چیزهایی که او می گفت، در خانه احدی پیدا نمی شود. شب اول مغفرت خواست و شب دوم، عزت، حضرت علی علیه السلام فرمود: امشب هم حاجتش را گرفت. شب سوم دیدند باز مشغول دعاست و می گوید: خدایا! بدهکارم و چهار هزار درهم می خواهم. اولویت بندی کرده بود: مغفرت، عزت و مال! امیرمؤمنان به او فرمود: به مدینه بيا؛ من این پول را به تو می دهم. آقا در مدینه چهار هزار درهم به او داد.(1) این معنای بلندهمتی است.

همت را چگونه می توان شناخت؟ ببینید همت شما به چه چیزی تعلق می گیرد. همت افراد را با متعلقش بشناسید. ابتدا تعلقات مثبت را بیان می کنیم و سپس تعلقات منفی را.

انجام دهد، آن را با آخرت بسنجد: این حرف فشار قبر نداشته باشد؛ اگر غیبت است فشار قبر دارد؛ اگر تهمت است تلی از چرک و خون خوراک انسان می شود؛ اگر تکبر است آدم ذلیلانه وارد محشر می شود. قرآن می فرماید: اگر انسانها کارهایشان را با قیامت بسنجند گناه نمی کنند. قرآن به کم فروشان می گوید:«وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ*الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ *وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ*أَلَا يَظُنُّ أُولَٰئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ»؛(1) وای بر کم فروشان! آنان که وقتی برای خود پیمانه می کنند، حق خود را به طور کامل می گیرند؛ اما هنگامی که می خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می گذارند. آیا آنها گمان نمی کنند که برانگیخته می شوند؟!

عزیزان من! هرچه اعتقاد انسان به قیامت قوی تر باشد کمتر گناه می کند. پس همت را روی آخرت بگذارید و ببینید آنجا چه چیزی سودمند است و چه ثمراتی دارد.

عکس این سه نوجوان را در دروازه مهدیشهر نصب کرده و فرمایش آقا را زیر آن نوشته اند.

فانوس زائر داستان این سه نوجوان را این گونه روایت می کند: سه نوجوان مهدیشهری که کمتر از بیست سال سن داشتند، با هم قرار بستند که هر کدام شان شهید شد بقیه را شفاعت کند. قراردادی هم نوشتند و امضا کردند: ما سه نفر با هم، هم پیمان می شویم هر کدام شهید شدیم دو تای دیگر را شفاعت کنیم. کار دنیا را ببینید که هر سه شهید می شوند و رهبر عظیم الشان انقلاب از آنها تجلیل می کند. ایشان گاهی توجهاتی دارند که خیلی دقیق است، از جمله در همین داستان.

من وقتی این قصه را دیدم یاد قصه ای دیگر افتادم. سه نفر به نامهای صفوان، عبدالله بن جندب و على بن نعمان کنار کعبه آمدند و گفتند: بیایید با هم قرارداد ببندیم که هرکدام از ما زنده ماند آن دو نفر دیگر از دنیا رفتند، آن که زنده است برای آنها نماز بخواند و صدقه بدهد. صفوان ماند و آن دو نفر از دنیا رفتند. او شبانه روز 153 رکعت نماز می خواند، سه بار در سال زکات مالش را می داد و سه ماه در سال روزه می گرفت. ایشان تا آخرین روزی که زنده بود برای آن دو تا این کار را می کرد.(1) واقعاً چه تحولی در این ها ایجاد شد که سه نوجوان زیر بیست سال با هم قرارداد می نویسند و به جبهه می روند؟!

باز در همان کتاب فانوس زائر دیدم مطلبی از شهید سید مجتبی علمدار نقل

ص: 69

شده که خیلی جالب است. جوان ها و دانشجوها! اینها را ببینید. من گاهی به خانواده هایی که از بی نمازی و بی دینی فرزندانشان گلایه می کنند می گویم: فرزندتان را یک بار به آسایشگاه معلولان یا آسایشگاه کهریزک ببرید؛ خیلی اثر دارد. یک جانباز 25 سال است که چشمش به سقف دوخته شده، و اصلاً نمی تواند تکان بخورد. تنها جایی را که می تواند ببیند، سقف بالای سرش است.

گاهی، از مراکزی که کودکان سرطانی و دیالیزی را نگه داری می کنند دیدن کنید؛ خود به خود حس شکر در فرزندان شما و حتی خود شما ایجاد می شود. گاهی وصیت نامه و یادنامه های شهدا را به بچه ها بدهید بخوانند. شهید علمدار اعتراف نامهای ده ماده ای دارد؛ اعتراف می کند، بعد شرط می گذارد و بعد محاکمه می کند.

می گوید: من نسبت به قرآن کوتاهی کردم؛ باید بیشتر می خواندم. هر شب باید پنجاه آیه بخوانم و اگر نخوانم فردایش باید یک جزء بخوانم. این همان چیزی است که در کتابهای اخلاق، مشارطه و مراقبه نامیده می شود. اعتراف می کنم حضور قلبم در نماز کم بود؛ پس شرط می کنم از امشب دو رکعت نماز تقرب به خدا بخوانم. اگر نخواندم فرداشب ده ركعت بخوانم. در نافله ها کوتاهی کردم؛ پس شرط می کنم هفته ای دو بار نماز شب بخوانم. اگرنخواندم هفته بعد را کامل بخوانم و ... خیلی دقیق است؛ برنامه ریزی زیبایی در وصیت نامه شهداست. به اینها بلندهمت می گویند.

الأكيَاس»؛(1) همت آدمهای زرنگ، اطاعت و بندگی خداست، می گوید: راه بیشتر شدن ثواب نماز چیست؟ می گویند: خواندن نماز در اول وقت. می گوید: پس اول وقت می خوانم. يا: مسجد می روم و به جماعت می خوانم؛ یعنی دنبال ثواب حداکثری می گردد. بعضی ها فقط می خواهند نمازشان را بخوانند و تمام شود. این عبادت منفعلانه است؛ اما بعضی ها دنبال ثواب حداکثری هستند.

امیرمؤمنان علیه السلام در صفین هم که می جنگد به آسمان نگاه می کند. ابن عباس می گوید: چه چیزی را می بینید؟ می فرماید: می خواهم وقت اذان نگذرد.(2) یا مانند حضرت زینب علیها السلام که شب یازدهم در گوشه ای می رود و نماز شب می خواند؛ می گردد ثواب جمع کند.

پیامبر می فرمود: « مَنْ كانَ هِمَّتُهُ مَا يَدْخُلُ بَطْنِهِ كَانَ قِيمَتُهُ مَا يَخْرُجُ مِنْ بَطْنِهِ»؛(3) اگر کسی همه همتش غذایش بود ارزشش همان كثافاتی است که از شکمش بیرون می آید. چه کنیم همتمان بلند باشد؟

عالی بده. انسان می تواند در دعا از خدا بخواهد که همتش عالی شود.

كذب و دروغ گویی ناشی از بی شخصیتی و پستی است. آدم باشخصیت و آدم بامروت و جوانمرد دروغ نمی گوید.

عزیزان من! اولین دروغ را شیطان به حضرت آدم و حوا گفت. او گفت: من می خواهم شما را نصیحت کنم؛ از این درخت بخورید که عمر جاودان پیدا می کنید. لذا وقتی در روز قیامت جهنمیان گرد شیطان را می گیرند و به او می گویند: تو ما را بدبخت کردی، می گوید: من را مذمت نکنید، خودتان را ملامت کنید؛ شما می دانستید من دروغ می گویم.(1)آری، آدم ابوالبشر تا آن وقت سوگند دروغین نشنیده بود و وقتی ابلیس به او گفت: من شما را نصیحت می کنم، حوا و أدم در پیروی از حرف شیطان به سراغ درخت رفتند؛ ولی برای ما عذری باقی نیست. این قرآن است که می گوید: شیطان به پدر شما دروغ گفت. دروغ شخصیت انسان را می کوبد و در هم می شکند.

انتخاب و گزینش کنید از دو چیز گزینش کنید: یکی راستگویی و دیگری امانت داری. اگر این دو صفت در اوست به او منصب دهید. پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: « لَا تَنْظُرُوا إِلَى كَثْرَةِ صَلَوَاتِهِمْ وَ صِيَامِهِمْ وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الزَّكَاةِ وَ كَثْرَةِ الْمَعْرُوفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّيْلِ انْظُرُوا إِلَى صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أذاء الْأَمَانَةِ» (1)به زیادی نماز و روزه و حج و احسان و ورد و ذکر شبانه مردم منگرید؛ بلکه به راست گویی و امانت داری آنها توجه کنید.

حضرت یوسف سی سال یا بیشتر بر اثر یک دروغ از پدر جدا و آن سختی ها را متحمل شد و چشمهای يعقوب از دست رفت.

می آورد. على علیه السلام فرمود: « الكَذِبُ يُورِثُ الفَقر»(1) عادت به دروغگویی باعث فقر و نداری می شود.

كذب، مراتب و درجات گوناگونی دارد. بدترین کذب این است که انسان چیزی را به دروغ به خدا نسبت دهد. قرآن می فرماید:« فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللَّهِ»؛(2) چه کسی ستمگرتر از آن که بر خدا دروغ بسته است؟ یکی از مصادیق دروغ بستن بر خدا این است که انسان قسم دروغ بخورد. حتما دیده اید که بعضی ها مدام می گویند: خدا شاهد است من این کار را کردم یا نکردم؛ فلان موضوع آن طور بود یا نبود و ... روایت می فرماید: خدا از چنین افرادی شِکوِه می کند و می گوید: شاهدی ضعیف تر از من پیدا نکردید؟ «وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ»؛(3) خدا را در معرض قسم های خودتان قرار ندهید.

می خوری؟ گفت: بله، قسم می خورم. آدم دروغ گو قسم دروغ هم می خورد. قسم خورد و امام حسن پول را به او داد. اما وقتی از محکمه بیرون آمد، جلوی درب مسجد زمین خورد و سرش به جایی برخورد کرد و همان جا مرد. آقا فرمود: این اثر كذب و قسم دروغ او بود.

پیامبر و فرمود: « الْيَمِينَ الْكَاذِبَةَ مَنْفَقَةُ لِلسِّلْعَةِ ، مَمْحَقَةُ لِلكَسب »؛(1) سوگند دروغ کالا را رونق می دهد اما برکت را از کسب می برد. دروغ بستن بر پیامبر و امام و دروغی که تأثیر گسترده ای دارد، از حرمت بیشتری برخوردار است.

فرشتگان بر آنان نازل می شوند.

عَاهَدُوا اللَّهَ»؛(1) برخی مؤمنان در عهدی که با خدا بسته بودند، راست گویند.

لِباسُ الدِّين»؛(1) صدق لباس دین است. « الصِّدْقُ حَيَاةِ التَّقْوَى»؛(2) صدق، تقوا را زنده می کند. «الصِّدقُ مُبَارَک»(3) صدق مبارک است. « الصِّدْقُ أخُو العَدّل»؛(4) صدق برادر عدل و مایه عزت و برکت است.

معنای دیگر برداشت می کند. مثلاً: حضرت ابراهيم علیه السلام می خواست در روز عید، بتها را بشکند. در آن روز همه از شهر بیرون می رفتند. به ابراهیم گفتند: توهم بیا، گفت: من بیمار هستم. و نرفت. می تواند قصد کرده باشد بیماری روحی دارد یا حضرت یوسف علیه السلام می خواست برادرش بنیامین را نزد خود نگه دارد؛ پس به برادرانش گفت: شما دزد هستید! آنها واقعا دزدی نکرده بودند؛ ظرف را به دستور حضرت یوسف در میان بار شتران آنها پنهان کرده بودند. این حرف یعنی چه؟ در روایت آمده است: منظور يوسف این بود که شما روزی سارق بودید و یوسف را دزدیدید.(1) مرحوم مجلسی، مواردی از توریه را در جلد 86 بحارالانوار آورده است

1-چون یارای رویارویی اش را ندارند، دسته جمعی سنگ بارانش می کنند. سرچشمه این شجاعت، بی اعتنایی و عدم وابستگی به دنیاست.

مسائل جنسی داشت. سر یحیی بن زکریا برای چه از بدن جدا شد؟ حاكم آن زمان می خواست با محرم خود ازدواج کند و چون حضرت یحیی علیه السلام مانع شد، حاکم سر او را از بدن جدا کرد. الان هم اصلی ترین دلیل جرم و جنایت در جهان، همین شهوت شکم و قوای جنسی است.

یعنی حرف که می زنید نامحرم را تحریک نکنید. عفت در رفتار، عفت در پرسیدن

عفت در فضای مجازی؛ الآن در فضای مجازی متأسفانه بعضیها عفت ندارند؛ فیلم خصوصی افراد را در اینترنت می گذارند و آبروی طرف را می برند. حالا این شخص یک حرکتی، یک رقصی و ... داشته است که گناه محسوب می شود اما این که فردی آن را در فضای مجازی قرار دهد گناه بزرگتری است. عفاف در پیامک ها و ارتباطات: چقدر قوام خانواده ها به خاطر این پیامک های نادرست به هم ریخته است. آقایان و خانم های محترم! اگر پیامک نادرستی آمد قطع کنید. اگر دیدید دارد شما را تحریک می کند شماره خود را عوض کنید.

می شود. این صریح قرآن است که می فرماید: از به وجود آمدن عوامل تحریک آمیز پیشگیری کنید. چند راه برای کسب عفت وجود دارد. یک راهش این است که انسان فیلم و عکس تحریک آمیز نبیند. چرا خدا در قرآن می فرماید که راه رفتن و سخن گفتن شما محرک نباشد؟ چون هر چه عوامل محرک کمتر باشد عفت در زندگی انسان بیشتر می شود.

یکی از همان کدها به کربلا اشاره دارد: « أَيْنَ الطَّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِکَربَلاء »؛(1) کجاست آن آقایی که منتقم خون شهید کربلاست؟

انتشارات دار الحدیث کتابی به نام عقل و خرد در قرآن و حدیث چاپ کرده است که کتاب بسیار مفیدی است. این کتاب، بحثهایی درباره عقل دارد؛ مثلاً چه چیزهایی عقل را می افزاید و چه چیزهایی آن را می کاهد. یا: معنای عقل چیست؟

بدون خالق باشد.

را فراموش کرده و برای ما مثل میزند: چه کسی می خواهد این استخوانهای پوسیده را زنده کند؟

خدای متعال می فرماید: همه شما در ابتدا نطفه بودید و ما این نطفه کوچک را به یک انسان تبدیل کردیم؛ سپس این انسان را خرد می کنیم و دوباره بازسازی می کنیم. این سخنان، همگی خطاب به عقل است. اگر عقل نباشد اعتقادات ناقص است. عقل، شاید نتواند برخی از جزئیات احکام شرعی را تشخیص دهد، اما توان درک مبانی و اساس خداشناسی را دارد.

فرمود: « كَثْرَةُ الْأَمَانِيُّ مِنْ فَسَادِ الْعَقْلِ »:(1) فراوانی آرزوها از تباهی خرد است.

آرزوهای دور و دراز، عقل را فاسد می کند. همت خوب است؛ اما آرزوی طولانی موجب می شود که انسان لطمه بخورد. چرا این همه در روایات تأکید شده است: «به یاد قیامت و مرگ باشید؟» چون آرزوهای زیاد و طولانی را از بین می برد و باعث می شود انسان در مرز تعادل حرکت کند.مرحوم آیت الله اراکی رحمة الله این شعر را در اواخر عمر خود زیاد می خواند که منسوب به على علیه السلام است:

یا مِنْ بِدُنْيَاهُ اشْتَغَلَ * قَدْ غَرَّهُ طُولُ الْأَمَلِ

الْمَوْتَ يَأْتِي بفتة * وَ الْقَبْرَ صُنْدُوقِ الْعَمَلَ(2)

ای کسی که به دنیا مشغول هستی! آرزوهای طولانی تو را فریب داده است.

آرزوهای طولانی نمی گذارد عقل انسان رشد کند.

از آن جلسه چند نفر از آنها از من تشکر کردند و گفتند: با ذکر کردن این چند ویژگی غرور ما شکسته شد.

عزیزان من! اسلام عقلانی ترین دین است. ادلۀ ما در فقه چهار تاست: کتاب، سنت، عقل و اجماع. آیت الله سبحانی، کتابی به نام الحديث النبوی دارند و در آن می گویند: یکی از معیارهای فهم حدیث، عقل است .

مرحوم شیخ طوسی رحمة الله هزار سال پیش از دنیا رفته است و کسی است که جنازه اش بعد از هزار سال سالم بود. مرحوم آیت الله حکیم بدن ایشان را دید و گفت: هنوز محاسنش بعد از هزار سال سالم بود. شیخ طوسی رحمة الله بنیان گذار بسیاری از مباحث دینی ماست. ایشان شاگرد سید مرتضی بوده و قبرش در نجف است. تا سیصد سال بعد از ایشان همه فتواهای او را نقل می کردند؛ یعنی تا زمان علامه حلی کسی جرأت نکرد نظر جدیدی ابراز کند. مرحوم شیخ طوسی در آثارش - یکی از آثار ایشان استبصار است - بعضی اوقات یک حدیث را رد می کند و می گوید: این با عقل نمی سازد و عقل برهانی آن را نمی پذیرد.

اول: ثروتی مانند عقل نیست. دعا کنید خدا عقلتان را زیاد کند. همیشه باوضو بودن و ذکر زیاد گفتن، به این موضوع کمک می کند. همچنین قرآن خواندن و تجارت عقل را زیاد می کند.

یکی از یاران امام صادق علیه السلام كاسبی را کنار گذاشته بود. حضرت سه بار فرمود: ترک تجارت و بیکاری عملی شیطانی است.(1) امام صادق علیه السلام فرمودند: « التِّجَارَةُ تَزِيدُ فِي الْعَقْلِ»(2) تجارت، عقل را می افزاید.

دوم: هیچ فقری مانند جهل نیست. پول نداشتن بد است اما جاهل بودن بدتر است. جهل باعث شد برادران یوسف او را در چاه بیاندازند. جهل باعث شد که قابيل هابيل را کشت. جهل باعث شد که قوم لوط همجنس گرا شدند. و جهل باعث شد که فرعون بگوید: من خدا هستم. فقری بدتر از جهل نیست. عرفان های کاذب و غلط نیز نوعی جهالت هستند که مردم را گمراه می کنند. امروزه نیز داعشی ها از جهل جوانان استفاده می کنند. نادانی، به ابعاد مختلف زندگی انسان الطمه می زند.

سوم: ارثی بالاتر از ادب نیست. ادب یعنی انسان در برخورد با دیگران، مراعات و انصاف داشته باشد.

چهارم: هیچ پشتیبانی به اندازه مشورت ارزش ندارد. پیامبر خدا صلی الله و علیه وآله وسلم عقل کامل است، اما خدا به او می فرماید:« وَشَاوِرهُم فِي الْأَمْرِ»؛(3) در کارها از مردم مشورت گیر.

ص: 101

امیرالمؤمنین فرمود: کالای گران دیگران را ارزان به دست بیاورید.(1) کالای گران دیگران، تجربه است. انسان بدون پرداخت هزینه، از اشتباهات دیگران درس می گیرد.

ص: 102

سال بیش از نهج البلاغه قدمت دارد، برخی خطبه ها و کلمات امير المؤمنین در این کتاب- به ویژه جلد روضه كافي- أمده است. سید رضی، مؤلف نهج البلاغه، در مواردی به سندها اشاره کرده، می گوید: این کلام در البیان جاحظ يا در فلان منبع آمده است و به امام اميرالمؤمنین علیه السلام منسوب است.

چون شما در خیابان اصلی می روید؛ ولی می ایستید و به راننده آن خودرو می گویید: شما برو. حق با شما بود، ولی کار زیبایی انجام دادید. این نیکی است.

در فرودگاه مشهد بودم که خانمی جلو آمد و گفت: شوهر من کارهای اشتباهی کرده است. ما عروس و داماد داریم؛ ولی متأسفانه ایشان به خاطر یک سری مشکلات باعث شده قوام خانواده به هم بریزد. حق با چه کسی است؟ گفتم: حق با شماست؛ ولی زیباست شمایی که عروس و داماد دارید، با هم بسازید و صبر و تحمل داشته باشید.

قرآن می گوید: می خواهید حرف بزنید:« وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»؛(1) با مردم زیبا و نیکو حرف بزنید. می خواهید برخورد کنید: «وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ»؛ حسنه و سینه، یکسان نیستند،« ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ »؛ بدی را با نیکی دفع کن. کار زیبا نمرة ویژه دارد و خدا می گوید: من به این کار امتیاز می دهم. ائمه ما به علت همین سخن نیکو و برخورد نیکو در جامعه محبوب شدند. قرض می خواهید بدهید: «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا »؛(2) قرض نیکو بدهید.

حسن بن ابی الحسن بصری مشغول وضو گرفتن بود که على علیه السلام عبور کرد و فرمود: زیبا وضو بگیر. (3)اگر نماز را در اول وقت در مسجد خواندی، این زیباست. لذا قرآن نمی گوید: عمل انجام بدهید؛ می گوید: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ

ص: 105

أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»(1) آن کسی که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کردار کدامتان زیباتر است. قرآن می فرماید: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ»؛(2) اگر احسان کردی، به خودت کردی، معیار و ملاک سخن و گفتار از نظر قرآن، نیکو و زیبابودن آن است

فرمود: « إِذَا فَاتَكَ الْأَدَبِ فالرم الصَّمْتُ »؛(1) آدم هایی که هنوز ادب در گفتار را یاد نگرفته اند و بلد نیستند چگونه سخن بگویند، باید ساکت باشند.

مورد سوم: سال ها قبل در مسجدی بودیم که آقایی با چند پسر که فرزندانش بودند، وارد مسجد شدند. یکی از دوستان ما گفت: چند تا پسر داری؟! در آن مجلس، عالم بزرگواری حضور داشت که رئیس حوزه علمیه یکی از شهرستانها بود. ایشان دوست ما را صدا زد و گفت: خیلی بی ادبی کردی! این آقا ناراحت شده و می گوید: اولاً: اینها را چشم زدی، ثانياً: به شما چه ارتباطی دارد؟ آن عالم گفت: همین الآن جلو میروی و پسرهایش را می بوسی و میگویی: ماشاءالله، چه پسرهایی داری!

امام صادق علیه السلام فرمود: « إِنْ أُجِّلْتَ فِي عُمُرِكَ يَوْمَيْنِ فَجَعَلَ أَحَدِهِمَا لأدَبِکَ »؛ (1)اگر دو روز از عمر شما باقی مانده، یک روزش را بروید ادب یاد بگیرید. اگر کسی آداب را بلد نیست بهتر است سکوت کند.

اشکالي ندارد. على علیه السلام فرمود: «شِدَّةُ الْغَضَبِ تَغَيَّرَ الْمَنْطِقِ» (1)عصبانيت، منطق انسان را عوض مي کند. بسياري از درگيري هاي خانوادگي و طلاق ها بر اثر عصبانيت ها و حرف هاي بي ربط است.

لحظه با اسلام مبارزه کرد و سرانجام در جنگ خیبر کشته شد. پس از ماجرای خیبر، صفیه با پیامبر ازدواج کرد. گاهی بعضی از زنهای دیگر اذیتش می کردند و به او می گفتند: یهودی زاده؛

خانواده ها حواسشان جمع باشد. در ازدواج و ارتباط، یک جوان را قربانی پدرش یا اقوامش نکنید؛ مثلاً: پدرش قاچاقچی بوده و اعدام شده است به هر حال کار بدی کرده اما این دختر یا پسر مؤمن و متدین چه گناهی کرده اند؟ نباید اینها را به پای هم گذاشت.

پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: دیگر کسی حق ندارد به صفیه توهین کند.(1)

خداوند در قرآن کریم می فرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ»(2)ای کسانی که ایمان آورده اید! از گام های شیطان پیروی نکنید. هر کسی پیرو گام های شیطان شود (گمراهش می سازد؛ زیرا) او به فحشا و منکر فرمان می دهد.

هر کسی که دوست دارد فحشا در جامعه پخش شود پیرو شیطان است و عذاب دردناک خداوند در انتظار اوست.

الهی و کلیم الله است؛ اما به او گفتند: برو نزد خضر شاگردی کن.(1) امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر موسی سکوت کرده بود خیلی چیزها یاد می گرفت؛ اما حرف زدنش باعث شد بعد از سه جلسه، از کلاس اخراجش کنند.(2)

در آیات و روایات، دو دسته توصیه درباره سخن گفتن داریم، اولاً: خدادر سوره الرحمن دو نعمت را یادآوری می کند: « الرَّحْمَٰنُ*عَلَّمَ الْقُرْآنَ*خَلَقَ الْإِنْسَانَ*عَلَّمَهُ الْبَيَانَ»؛(3) نعمت اول، آموزش قرآن است؛ یعنی زمینه فهم قرآن را برای مردم پدید آوردیم. یکی از نعمت هایی که خدا یاد می کند، زبان و لب است: «وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ »؛(4)هرچه این نعمت مهم تر باشد، مراقبت از آن سخت تر می شود. چون زبان یکی از بزرگترین نعمتهاست، آسیبهایش هم بیشتر است.

در آیات و روایات یک سری بایدها و یکسری نبایدها وجود دارد؛ مثلاً:این طور حرف نزنید. کلمه «اِیّاکَ» در اول این گونه جملات است.

فرمود: « إِيَّاكَ وَ مَا يُستَهجَنُ مِنَ الْكَلَامِ»(1) حرف های زشت نزنید. به طور مثال: در جشن ها درست است که جلسه شادی است؛ اما حق نداریم به مطالبی اشاره کنیم که بدآموزی داشته باشد.

برخی به مناسبت میلاد ائمه علیهم السلام جشن می گیرند و حرف های زشت و ناپسندی می زنند که باعث انحراف دیگران می شود. خیلی این اعمال زشت است. یکی از رموز موفقیت بزرگان، علما و شخصیت های ما آن بود که هرگز الفاظ زشت و نادرست را به کار نمی بردند.

سال ها قبل، تلویزیون طنزهای امام رحمة الله را پخش کرد؛ اما حتی یک جملۀ مستهجن در آن نبود. مرحوم آقای کافی رحمة الله لطیفه ای گفت و فرمود: «می خواهم لطيفه گفتن را یادتان بدهم که حرفهای زشت نزنید؛ این طور بگویید». مرحوم آیت الله العظمی مرعشی و علمای دیگر اهل مزاح بودند.

پیامبر اسلام صلی الله و علیه وآله وسلم فرمودند: « إِنِّي لأمزح وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّاً»(2) من اهل مزاح هستم اما چیزی جز حق نمی گویم. یکی از چیزهایی که باید از آن پرهیز شود، کلام مستهجن و ناپسند است.

«اِیَّاکَ وَ فُضُولَ الكَلَامِ»؛(1) از حرف های اضافه و بی ربط دوری کنید. بیشترین غصه ای که مردم در روز قیامت می خورند از حرف های بی ربط است.

آیت الله گلپایگانی رحمة الله به طلبه ها می فرمود: شما غیر از تبلیغ که می روید، در مجالسی که دعوت می شوید نیز نبض جلسه را در دست خودتان بگیرید؛ یعنی نگذارید نبض جلسه را یک آدم بیهوده و یاوه گو در دست بگیرد. اگر حرف پسندیده و حساب شده باشد مردم گوش می دهند.

نگو، « لا تَقُل كُلَ مَا تَعلّمُ »؛ (1)بلکه همه آن چه را هم که میدانی، نگو.

عزیزان من! یکی از مهم ترین رموز موفقیت انسانها در زندگیشان کنترل زبان و بیان است. چقدر خوب است انسان بیان و زبان خودش را کنترل کند.

اگر انسان زبان خود را به آیات و اشعار و مطالب خوب عادت بدهد، طبیعتاً به حرفهای ناسزا و ناپسند عادت نخواهد کرد. و اگر به حرف ناپسند عادت کرد، در عالم قبر و برزخ، همانها برایش تجلی می کنند.

پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: بیشترین گرفتاری مردم در روز قیامت بر اثر گناهان زبان است؛(2) آفات زبان بیش از همه اعضاء است.

امیرالمؤمنين علیه السلام هم در این کلام نورانی فرمود: «زبان، درنده است و اگر مهار و کنترلش نکنی، می درد».

امام زمان علیه السلام حدود چهل دعا دارد که چند نفر این دعاها را شرح داده اند؛ از جمله برادر بسیار بزرگوار جناب آقای هاشمی نژاد.

یکی از دعاهای امام زمان علیه السلام این است: « اللَّهُمَّ سَدِّدَ أَلْسِنَتُنَا بِالصَّوَابِ »؛(3)

ص: 114

خدایا! کاری کن که زبان هایمان درست حرف بزنند؛ یعنی برایش چیزی از این زبان صادر نشود.

ص: 115

يأس دارند و همیشه منفی بافی می کنند، نه در درس و نه در عبادت و نه در امور دنیایی رشد نمی کنند.

حضرت یعقوب علیه السلام به فرزندانش فرمود: مأيوس نشوید.(1) میگفتند: یوسف را گرگ خورد و تمام شد، می فرمود: مأيوس نشوید. سؤال اینجاست که چرا آدم ناامید می شود؟ من چهار عامل ناامیدی را برای شما عرض می کنم و بعد به کلام امیرالمؤمنین علیه السلام برمی گردیم.

مگر خداوند ولی خود را با یک تار عنکبوت حفظ نکرد؟ مگر نابودی نمرود با یک پشه ضعیف صورت نگرفت؟ مگر اصحاب کهف 309 سال به خواب نرفتند و دوباره بیدار نشدند؟

یکی از دلايل يأس، عدم شناخت قدرت و علم و توان خداست.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: « کُن لِمَا لَا تَرْجُو أَقْرَبُ مِنْكَ لِمَا تَرْجُو »؛(1) به آن چیزی که امید نداری، امیدوارتر باش تا آن چیزی که به آن امید داری. نمونه اش حضرت موسی است که رفت آتش بیاورد، پیامبر برگشت. نمونه دیگر، سحرۀ فرعون هستند که امید نداشتند به موسی مثلاً ایمان بیاورند و به عزت فرعون قسم خوردند که موسی را شکست می دهیم؛ اما سرانجام مرید موسی شدند. ملكۀ سبأ فکر می کرد مسلمان و همسر سلیمان شود؟

یکی از دلایل ناامیدی، ضعف باور ماست. زمانی که فرشتگان به حضرت ابراهیم علیه السلام مژده فرزند دادند، ابراهیم کمی جا خورد و فرمود: من با این سن و با این همسر پیر و نازا؟! فرشته ها گفتند: ابراهیم؛«قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ»؛(2) چه کسی جز گمراهان، از رحمت پروردگارش نومید می شود؟ در روایت است: گروهی را به صحرای محشر می آورند که چهره هایشان سیاه است. اهل محشر می پرسند: اینها چه کسانی هستند؟ خطاب می شود: «هؤُلاءِ المُقَنَّطُونَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ » ؛(3)اینها ناامیدان در دنیا هستند.

ص: 119

مَغْفِرَتَكَ أَرْجَى مِنْ عَمَلِى و إِنَّ رَحْمَتَكَ أَوْسَعُ مِنْ ذَنبِی »؛(1) خدایا! مغفرت تو وسیع تر از گناه من است. می فرماید: کسی که این دعا را بخواند روز قیامت گناهانش را حتی به خودش هم نشان نمی دهند.

در روایات، اعمال و اذکاری بیان شده است که هر کس آن را انجام دهد و بگوید، به همان روزی برمی گردد که از مادر به دنیا آمد؛ یعنی هیچ گناهی ندارد.

و صدا میزند: «يا أَهْلَ الْبَيْتِ الصَّلَاةِ »: ای اهل خانه، نماز؛(1) زهرا وقتی به نماز می ایستد نور نمازش در آسمان هاست.(2) کودکانش بیمار می شوند، حضرت زهرا علیها السلام روزه نذر می کند و آن شب، نان افطار را نیز به سائل میدهد.(3)

این اصل معنویت است. دو نشانه دیگر کسانی که به خدا و رحمت او امیدوارند: « واَقَامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقناکُم سِرّاً وعَلانِيَه»؛ اقامه نماز و پرداخت صدقه است. «يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ»(4): چنین کسانی به تجارت بی زیان امیدوارند.

عزیزان من! اگر می خواهیم امید ما در زندگی زیاد شود باید واقع گرا باشیم. بعضیها پندارگرا هستند؛ يعني أن توان و تلاش و کوشش لازم را ندارد، با این حال امید بیجا دارد. درس نمی خواند و نمره می خواهد؛ خواستگار را رد می کند و در خانه می ماند و ناراحت می شود که چرا ازدواج نکرده است. واقع گرایی، در بحث امید بسیار مهم و قابل توجه است.

ص: 123

نقل هم هست: « مَنْ فَقَدَ حِسَاً فَقَدْ عِلْماً»؛(1) هر کسی یک حس را از دست بدهد یک علم را از دست می دهد. بالاخره آن کسی که نمی بیند محروم است. آن کسی که نمی شنود خیلی از چیزها را متوجه نمی شود و حتی موجب می شود که نتواند صحبت کند. هر حسی را که انسان نداشته باشد یک علم را ندارد؛ چون هر حسی منشأ یک علم است. خواندن آية الكرسي و بعضی دعاها، نور چشم را می افزاید.تسبیحات حضرت زهرا حس شنوایی را تقویت می کند. برای تقویت حواس پنجگانه، هم امور مادی و هم امور معنوی توصیه شده است. روایاتش در فروع کافی است.

نمی فرماید: پیامبر! ما وحی را به عقل تو فرستادیم. عقل، وحی راتجزیه و تحلیل می کند. آن چیزی که بر آن وحی می شود قلب است. قرآن کریم می فرماید:« نَزَّلَهُ عَلى قَلبِکَ»؛(1) بر قلب تو وحی می فرستیم.

عزیزان من! هم جسم ما نشاط می خواهد، هم روح ما؛ هم جسم ما خسته می شود، هم روح ما؛ هم جسم ما سلامت می خواهد، هم روح ما.

باشد؛ یعنی انعطاف ندارد و حق پذیر نیست. قرآن می گوید: بعضی از قلبها و روحها از سنگ سخت ترند:«كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً»؛(1)

مرحوم شهید دستغیب رحمة الله کتابی به نام قلب سلیم دارد که بحث قساوت قلب را در آن کتاب به طور مفصل مطرح کرده است. ایشان روایتی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمودند: خداوند را برای دلها و بدنها كيفرهایی است؛ تنگی در معیشت و سستی در عبادت. و به هیچ بنده ای کیفری بزرگتر از سخت دلی چشانده نشده است.(2)

چون می خواهیم تمیز و سالم باشیم.

پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: روح شما روزی پنج بار با نماز شست وشو داده می شود.(1)

قرائت قرآن و معنویت؛ باعث شست وشوی روح انسان است و اگر انسان از این موضوع غافل شود، کم کم برایش خطرناک می شود.

می شوند.اولش رین است و بعد قساوت و بعد زیغ و بعد هم مهر و قفل الهی و بعد هم مرگ.«إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَ »؛(1) دیگر با مرگ نمی توان کاری کرد. اگر قلب به مرحله ای رسید که خدا آن را به حال خود واگذاشت، دیگر هیچ تأثیری نمی پذیرد. وای از روزی که خدا کسی را رها کند و به پیامبر بفرماید دیگر سراغ او نرو. فرو کردن سخن در گوش مردگان ممکن نیست؛ پیامبر! رهایشان کن و بگذار به حال خودشان باشند.

کشکول می نوشتند و حرف های خوبی هم در آن بود.این ها موجب می شود که روح انسان از ملالت و خستگی بیرون بیاید و الأ اگر روح ملول شد جسم هم ملول می شود. این هایی که الآن افسردگی می گیرند کار هم نمی توانند انجام بدهند و تعامل خوبی با خانواده هایشان نمی توانند داشته باشند. یکی از شیوه ها این است که رفت و آمدها و گفتمان ها زیاد شود که اینها موجب نشاط و شادی روح است.

ص: 137

می شود. « لَا يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ »؛ رفع نیاز مردم ماندگار نمی ماند مگر آن که سه ویژگی داشته باشد. یعنی مثلاً: اگر به دختری کمک می کنید که جهیزیه تهیه کند، عمل خود را با این سه ویژگی زیبا کنید.

این قدر بزرگش کرد که هیجده آیه از سوره «هل اتی» را درباره این ایثار نازل کرد.(1) مفسران بزرگی از اهل سنت، مانند آلوسی، می گویند: این سوره درباره زهرای بتول است. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: وقتی انفاق می کنید، آن را کوچک بشمارید و مطرح نکنید؛ خدا بزرگش می کند.

من تعجب می کنم از کسانی که دارایی فراوان دارند اما کمک نمی کنند؛ با این که خدا این همه عامل تحریک در قرآن گذاشته است. اگر کسی مؤمن است، یکی از صفاتش این است که اتفاق میکند.

آمد و گفت: می خواهم حدیثی از پدر شما بشنوم. حضرت نوشته ای را بر او خواند و فرمود: پدرم فرمود: به خدا ایمان ندارد کسی که همسایه اش را آزار دهد و به او رسیدگی نکند.(1)

صاحب خانه نزد پیامبر آمد و گفت: این همسایه ما را اذیت می کند.پیامبر خدا صلی الله و علیه وآله وسلم صاحب درخت را خواست و فرمود: این درخت را به من بفروش؛ من یک درخت در بهشت به تو می دهم. گفت: آدم نقد را رها نمی کند تا نسیه بگیرد؛ این درخت الآن خرما دارد و ما استفاده می کنیم. قبول نکرد و رفت. شخصی به نام ابودحداح آن جا حاضر بود. او گفت: یا رسول الله! اگر من این درخت را از او بخرم، به همین قیمت از من میخرید؟ فرمود: بله. رفت و با دادن باغچه ای از او خرید و خدمت پیامبر گرامی اسلام صلی الله و علیه وآله وسلم آمد و گفت: یا رسول الله! من درخت را خریداری کردم. پیامبر هم فرمود: یک درخت در بهشت به تو می دهم. آن وقت این آیه نازل شد: این آدمی که این کار را کرد « فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرى »؛(2) ما در

ص: 143

زندگی اش آسانی قرار می دهیم. اما آن کسی که درخت را نداد و زرنگی کرد و مثلاً: ده تا درخت جای یک درخت گرفت، « فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيعسْرى »؛(1) در زندگی اش سختی می گذاریم.(2)

نیست که می گویی: من شیعه هستم.(1)

به هر حال توصیۀ قرآن این است که انفاق با اخلاص باشد و منت و اذیت در آن نباشد.

ایثار استثناست. ایثار یعنی انسان همه چیز را بدهد؛ مثل حضرت زهرا علیها السلام

که گرسنه می خوابد و غذایش را می دهد.این ایثار است.(1)ایثار هیچ قید و شرط دیگری ندارد. ایثارگر، حضرت ابوالفضل علیه السلام است که آب روی آب می ریزد و تشنه از شريعه بیرون می آید. أما أنفاق و احسان، یک دستور عمومی است که برخی از ضوابط آن را قرآن اشاره می کند. پس ایثار هیچ ارتباطی با بحث اسراف ندارد.

نکته سوم: احسان و انفاق، دایرۀ بسیار گسترده ای دارند. قرآن کریم می فرماید: وقتی مردم وارد صحرای محشر می شوند می گویند: خدایا! ما را برگردان تا مقداری صدقه دهیم. علت چنین درخواستی این است که بعضیها وقتی از قبر بیرون می آیند، آن ادخال سروری که بر دل مؤمنان داشتند نوری می شود که آنها را تا جلوی بهشت می برد. روایات احسان و انفاق خیلی عجیب است! بهترین مردم کسی است که نفعش به مردم برسد.

پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم فرمود: دو چیز هستند که در عالم، بالاتر از آنها نداریم: یکی ایمان به خدا و دیگری کمک به مردم.(2) تا می گویند: «انفاق»، ذهن ما به پول معطوف می شود. پایین ترین درجه خدمت رسانی، تبسم در چهره مردم است.(3) همین قدر که شما یک لبخند بزنید، این خودش انفاق است. تا جایی که از ما برمی آید بدخلقی و

ص: 148

تندی نکنیم.

جاریه باشید. کسانی که خود را بیمه می کنند، می گویند: خودمان را بیمه کردیم تا خیالمان راحت باشد. کارگر و کاسب است و کلی پول می دهد؛ دلشخوش است که وقتی شصت ساله شد حقوق بازنشستگی به او می دهند. شما هم صدقۀ جاریه را برای آن دنیای خودتان درست کنید. پرونده اعمال با مرگ بسته می شود اما بعضی صدقه ها همچنان پاداش سازند؛ تأسیس هیئت، نوشتن کتاب، ساخت مسجد تأمین هزینه مرکز درمانی و ... (1)

در زندگی حضرت زهرا علیها السلام هم صدقۀ کوتاه مدت است، هم صدقۀ جاریه: شب عروسی، لباس عروسی را بخشید؛ موقع افطار، غذای خانواده خود را به يتيم و مسکین و اسير داد؛ زمانی هم که از دنیا می رفت، وصیت کرد از اموالش، به هر یک از همسران پیامبر - بدون استثنا دوازده اوقیه بدهند. مقداری از اموالش را نیز برای دختر ابوذر غفاری گذاشت. این نشان دهنده حسن رفع نیاز دیگران است. حضرت فاطمه علیها السلام در لحظات آخر هم برای گنه کاران امت دعا می کرد؛ یعنی به فکر مشکلات آخرتی مردم نیز بود.

ص: 150

خَيْرٌ مِنْ تَرْكِ الْكَثِير»؛(1) در گذشته برادر دینی داشتم که در چشم من بزرگ مقدار بود؛ چون دنیای حرام در چشم او بی ارزش می نمود، و از شکم بارگی دور بود، پس آن چه را نمی یافت آرزو نمی کرد. و آنچه را می یافت زیاده روی نداشت. در بیشتر عمرش ساکت بود، اما گاهی که لب به سخن می گشود بر دیگر سخنوران برتری داشت، و تشنگی پرسش کنندگان را فرو می نشاند. به ظاهر ناتوان و مستضعف می نمود، اما در برخورد جدی چونان شیر بیشه می خروشید، یا چون مار بیابانی به حرکت در می آمد. تا پیش قاضی نمی رفت دلیلی مطرح نمی کرد، و کسی را که عذری داشت سرزنش نمی کرد، تا آن که عذر او را می شنید، از درد شکوه نمی کرد، مگر پس از تندرستی و بهبودی، آن چه عمل می کرد می گفت، و بدانچه عمل نمی کرد چیزی نمی گفت، اگر در سخن گفتن بر او پیشی می گرفتند در سکوت مغلوب نمی گردید و برشنیدن بیشتر از سخن گفتن حریص بود. اگر بر سر دو راهی دو کار قرار می گرفت، می اندیشید که کدام یک با خواسته نفس نزدیک تر است با آن مخالفت می کرد، پس بر شما باد روی آوردن به این گونه از ارزش های اخلاقی، و با یکدیگر در کسب آنها رقابت کنید، و اگر نتوانستید، بدانید که به دست آوردن برخی از آن ارزش های اخلاقی بهتر از رها کردن همه است.

کارهایی برای آشنایی مردم با این کتاب ارزشمند صورت می گیرد، اما به نظر می رسد کافی نباشد. کلمات درباره امیرالمومنین باید بیشتر شناسانده شود.

ناگفته نماند نهج البلاغه در سال 400 توسط سید رضی جمع آوری شده است؛ 180 سال بعد، یکی از محدثين تقریبا تمام کلمات قصار امیرالمؤمنین علیه السلام را در کتابی به نام غررالحکم جمع آوری کرده است.اینک به موضوع بحثمان که اخلاق در نهج البلاغه است، می پردازیم و سخنم را با کلمۀ 289 از کلمات حکمت آمیز امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه آغاز می کنم:

لَهُمْ ببكائها الْبَلَاءَ وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ »؛(1) دنیا تجارت خانه است.

امام حسین علیه السلام در همین دنیا با خدا معامله کرد و بهشت جاودان را خرید. رسول الله صلی الله و علیه وآله وسلم در همین دنیا با خدا معامله کرد. بندگان صالح خدا کسانی هستند که این همه آثار نیک در طول تاریخ برجای نهاده اند؛ همان هایی که در همین دنیا خوب زیستند و زندگی شان با نام نیک به پایان رسید. بنابراین یادمان باشد که اگر مذمت دنیا را به طور فراوان و گسترده ای در نهج البلاغه می بینیم قطعأ ناظر به همین تعبير امیرالمؤمنین علیه السلام است که اسير و وابسته و دلبسته نباشیم؛ اگر چیزی را از دست دادیم غصه نخوریم.

لَا يَشْتَهِي مَا لَا يَجِدُ وَ لَا يُكْثِرُ إِذَا وَجَدَ»؛ برادر ایمانی من اسیر شکم نبود. چیزی را که نمی یافت، اشتهای آن نمی کرد و اگر می یافت، زیاده روی نمی کرد. جامعه امروز ما از همین دو مشکل رنج می برد. عده ای ندارند ولی اشتهایش را دارند و به هر دری می زنند تا خواسته شان را از هر راهی که شده تهیه کنند. عده ای نیز دارند و زیاده روی می کنند. امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود: برادر ایمانی من این طور نبود.

اثر غذای حرام و پرخوری

ابن ابی الحدید داستانی در شرح نهج البلاغه آورده است که ماجرایی قابل توجه دارد. اگر انسان اسیر شکم و مادیات شد، زمین خواهد خورد.

همان طور که می دانید سه چیز در جنگ صفین بر امیرالمؤمنین علی علیه السلام تحمیل شد: 1- پایان جنگ؛ حضرت به پایان جنگ راضی نبود و می فرمود: ادامه بدهید. اما حضرت را مجبور کردند. 2- پذیرش حکمیت؛ حضرت حکمیت را قبول نداشت و بر ایشان تحمیل شد. 3- تعيين حكم؛ حضرت می فرمود: حکم، مالک اشتر یا ابن عباس باشد. گفتند: نه، ابوموسی اشعری باشد. به هر حال، بن ابی الحدید می نویسد: آن شبی که قرار بود فردایش ابوموسی اشعری و عمروعاص بنشینند و گفت وگو کنند، عمروعاص به یارانش گفت: « أَكْثِرُوا لأبی موسی مِنَ الطَّعَامَ الطَّيِّبَ فَوَ اللَّهِ مَا بَطَنَ قَوْمُ قَطُّ إِلَّا فَقَدُوا عُقُولِهِمْ »؛(1) هرچه غذای لذیذ و خوشمزه است به ابوموسی بدهید و شکمش را پر کنید؛ زیرا اگر گروهی شکمشان پر شد، به همان مقدار عقلشان کم می شود. با همین شکم پر و با سفرۀ عمروعاص

ص: 157

بود که فردایش ابوموسی پس از گفت و گو با عمروعاص همه چیز را به نفع معاویه واگذار کرد.

در حالات نبّی مکرم اسلام نوشته اند که هرگاه به خانه می آمد اخلاق و عادت بسیار خوبی داشت. ما خیلی از این مکارم اخلاقی فاصله داریم. مرحوم فیض کاشانی در محجة البيضاء نقل کرده است: پیامبر هرگز از همسرانش نمی پرسید که چه غذایی داریم. وقتی وارد خانه می شد، نگاه می کرد؛ اگر چیزی بود میل می فرمود. اگر هم چیزی پیدا نمی کرد چیزی نمی گفت. گاهی فقط نان یا خرمای خالی بود، گاهی شیر بود. هر چیزی بود میل می کرد. آدم نباید اسیر شکم باشد؛ وگرنه غذای خوب خوردن هیچ ایرادی ندارد.

اول حرف میزند بعد فکر می کند.

عزیزان من! خودمان محاسبه کنیم که در چند مورد، اول فکر کردیم بعد حرف زدیم و در چند مورد اول حرف زدیم بعد فکر کردیم که مثلاً: نکند این حرفمان دردسرساز باشد.

می گفتند: در این مدت بحث علمی نکنیم تا ذهنمان استراحت کنند. سوم: شرط می کردند که غیبت نکنند.

بگویید تا شناخته شوید؛ انسان در پشت زبانش پنهان است. حضرت در روایتی می فرماید: گاهی کسی را می بینید و نم یدانید شخصیتش چگونه است؛ دو کلمه حرف میزند، او را می شناسید. فرمود: « لا خَيْرَ فِي الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ كَمَا أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ»؛ در خاموشی از صدور حکم هیچ خبری نیست؛ چنان چه در گفتار از روی نادانی هیچ خبری نیست. اگر سخنتان نیکو و حکمت آمیز است، آن را به زبان بیاورید. اما اگر جاهلانه است سکوت کنید. نیز می فرماید: « بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ»؛(1) سکوت بسیار، موجب ابهت و بزرگی و هیبت انسان است. اگر قرار باشد كلمات امير مؤمنان درباره زبان گردآوری شود، یک رساله کامل خواهد شد. حضرت در وصف برادر ایمانی هم می فرماید: بیشتر اوقات در سکوت می گذراند و اگر هم زمانی سخن می گفت، سخنش مفید بود.

سکوت کن.

مرحوم علامه طبرسی در مجمع البیان می گوید: سهل صاعدی به منبر رسول الله اشاره می کرد و می گفت: این را می بینید؟ پیامبر صلی الله و علیه وآله وسلم هرگاه بالای این منبر می رفت، آیه هفتاد سوره احزاب را تلاوت می کرد. آیه این است:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا»؛ مؤمنین! تقوا داشته باشید و سخن درست بگویید.سخن درست (قول سدید)، نشانۀ تقواست. حدیثی است که واقعاً تکان دهنده است. پیامبر خدا صلی الله و علیه وآله وسلم فرمودند: «إِذَا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ لَا يُبَالِي مَا قَالَ وَ لَا مَا قِيلَ لَهُ فَهُوَ شرک الشَّيْطَانِ » ؛(1)اگر دیدید آدمی برایش مهم نیست چه می گوید یا چه به او می گویند، « فَهُوَ شِرْكُ الشَّيْطَانِ».این حدیث را به دو گونه می توان معنا کرد: یک معنا این است که او تربیت یافتۀ شیطان است و معنای دیگر این که شیطان در او سهمی دارد. قرآن می فرماید: «وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ»؛(2)

این سه ویژگی کوچک شمردن دنیا، شکم پرست نبودن و خاموش بودن و کم گویی، از ویژگیهای برادر ایمان على علیه السلام است.(3)

ص: 162

4. این حدیث «تنها دو روز از عمرت باقی مانده است، یک روزش را برای آموزش اخلاق بگذار تا آن را برای روز مرگت یاری جویی» از چه کسی است؟

الف) امام باقر علیه السلام

ب) أمير المؤمنین علی علیه السلام

ج) امام صادق علیه السلام

د) پیامبر اکرم صلی الله و علیه وآله وسلم

5. دلایل ناامیدی و محرومیت در حکمت 21 نهج البلاغه چیست؟

الف) از دست رفتن فرصتها، تکبر، شرم و حیا

ب) ترس، شرم و حیا، از دست رفتن فرصتها

ج) ترس، شرم و حیا، تكبر

د) از دست رفتن فرصتها، تنبلی، ترس

6. چه کسی اعلامیه حقوق بشر را با نامه 53 نهج البلاغه مقایسه کرد؟

الف) جورج جرداق

ب) ابن ابی الحدید

ج) دکتر صبحی صالح

د) ابن میثم

7. استدراج را تعریف کنید.

الف) مهلت دادن به گنه کار تا پیمانه اش پر شود.

ب) مهلت ندادن به گنه کار تا پیمانه اش پر نشود.

ج) بدترین عذاب است.

د) هیچ كدام.

8. راهکار پیش گیری از سقوط و استدراج طبق توصیه قرآن چیست؟

الف) ترس از خدا و ولیّ خدا

ب) ترس از خدا و اطاعت از ولی خدا

ص: 164

ج) ترس از خدا و ترس از ولی خدا

د) ترس از ولی خدا و اطاعت از خداوند

9. طبق حکمت 38 نهج البلاغه هیچ ثروتی بالاتر از ...... نیست.

الف) علم

ب) خوش اخلاقی

ج) عقل

د) انصاف

10. عقل را تعریف کنید.

الف) عقل آن چیزی است که خدای رحمان با آن پرستش می شود و به سبب آن بهشت به دست می آید.

ب) عقل آن چیزی است که خدای رحمان با آن پرستش نمی شود.

ج) عقل آن چیزی است که به وسیله آن خوبی و بدی شناخته می شود.

د) عقل آن چیزی است که انسان را به عبودیت و بندگی سوق می دهد.

11. نشانه های بندگی کدام است؟

الف) اعتقاد به مالک نبودن، سپردن تدبير امور به ولی خدا، انجام واجبات و ترک محرمات

ب) اعتقاد به مالک نبودن، سپردن تدبير أمور به خدا، انجام واجبات و ترک

محرمات

ج) اعتقاد به مالک بودن، سپردن تدبير أمور به خدا، انجام واجبات و ترک محرمات

د) سپردن تدبير امور به خدا، اعتقاد به مالک بودن، انجام واجبات و ترک محرمات

12. نشانه های عقل چیست؟

الف) توجه به آخرت، به فکر حساب و کتاب قیامت بودن، بریدن از دنیا

ب) توجه به آخرت، به فکر شب اول قبر بودن، بریدن از دنیای فریبنده

ص: 165

ج) توجه به آخرت، بریدن از دنیا، به فکر شب اول قبر بودن

د) توجه به دنیا و آخرت، بریدن از دنیای فریبنده، به فکر شب اول قبر بودن

13. شرایط أدب مداری کدام است؟

الف) در محدوده شریعت بودن، اجبار در عمل نبودن، ادب در بندگی

ب) اجبار در عمل نبودن، در محدوده شریعت بودن، ادب در مقابل خدا

ج) اجبار در عمل نبودن، در محدودۀ شریعت بودن

د) اجبار در عمل نبودن، در محدودهۀشریعت بودن، رعایت کردن سلسله مراتب ادب.

14. سلسله مراتب ادب کدام است؟

الف) ادب در مقابل خدا، ادب در مقابل ولی خدا، ادب در مقابل پدر و مادر، ادب در مراودات اجتماعی

ب) ادب در مقابل خدا، ادب در مقابل ولی خدا، ادب در مراودات اجتماعی، ادب در مقابل پدر و مادر

ج) أدب در مقابل خدا، ادب در مقابل پدر و مادر، ادب در مقابل ولی خدا، ادب در مراودات اجتماعی.

د) ادب در مقابل ولی خدا، ادب در مقابل خدا، ادب در مقابل پدر مادر، ادب در مراودات اجتماعی

15. این حدیث: «کسی که ادب ندارد، عقل ندارد» از چه کسی است؟

الف) امام باقر علیه السلام

ب) امام سجاد علیه السلام

ج) امام على علیه السلام

د) امام صادق علیه السلام

ص: 166

16. حکمت 47 نهج البلاغه به چه مواردی اشاره دارد؟

الف) بلندهمتی، راستگویی، صداقت در عمل، بی اعتنایی به امور پست.

ب) بلندهمتی، راستگویی، غیرت ریشه عفت، بی اعتنایی به امور پست.

ج) بلندهمتی، صداقت در عمل، غيرت ریشه عفت، بی اعتنایی به امور پست.

د) بلندهمتی، حیاء، غيرت ريشه عفت، بی اعتنایی به امور پست .

17. امام صادق علیه السلام فرمود: خدای متعال تمام انبیاء را با دو ویژگی ...... برانگیخت.

الف) راستگویی و اخلاق

ب) راست گویی و عطوفت

ج) راستگویی و امانت داری

د) راستگویی و حیاء

18. آفتهای دروغ گفتن کدام است؟

الف) تباه کردن همه چیز، از بین رفتن آبرو، کم شدن ارزش انسان، فقر و نداری، دسترسی به آرامش

ب) تباه کردن همه چیز، از بین رفتن آبرو، کم شدن ارزش انسان فقر و نداری نرسیدن به آرامش

ج) تباه نکردن همه چیز، از بین رفتن آبرو، کم شدن ارزش انسان، فقر و نداری، دسترسی به آرامش

د) تباه نکردن همه چیز، از بین رفتن آبرو، کم شدن ارزش انسان، فقر و نداری، نرسیدن به آرامش

19. طبق فرموده امام صادق علیه السلام موانع رشد انسان چیست؟

الف) همت كوتاه ، آرزوهای طولانی، سست رأیی

ص: 167

ب) همت کوتاه، تنبلی، سست رأیی

ج) همت کوتاه، سسته رأیی، چاره اندیشی اندک

د) همت كوتاه، سست رأیی، استفاده نادرست از فرصتها

20. عوامل بلند همت شدن چیست؟

الف) دعاکردن، ارتباط با انسانهای بلندهمت، مطالعه زندگی انسانهای باهمت

ب) سعی و تلاش، ارتباط با انسانهای بلندهمت، مطالعه کردن زندگی انسانهای باهمتا

ج) دعاکردن، دین مداری، مطالعه کردن زندگی انسان های باهمت

د) دین مداری، ارتباط با انسانهای بلندهمت، مطالعه کردن زندگی انسانهای باهمت،

21. همتهای مثبت کدام است؟

الف) همت برای آخرت و دنيا

ب) همت برای آخرت و همت برای عبادت و بندگی خدا

ج) همت فقط برای آخرت

د) همت برای عبادت و بندگی خدا

22. عوامل جهنمی شدن طبق آیه 10 سوره ملک چیست؟

الف) گوش نکردن، نماز نخواندن

ب) ظلم کردن و نماز خواندن

ج) گوش نکردن و از عقل استفاده نکردن

د) از عقل استفاده نکردن و ظلم کردن

ص: 168

23. عوامل جلوگیری از تعقل كدام است؟

الف) آرزوهای بلند، هوای نفس، دنیادوستی، تنبلی، تکبر

ب) آرزوهای بلند، هوای نفس، دنیا دوستی، غضب، تكبر

ج) آرزوهای بلند، تنبلی، هوای نفس، دنیادوستی، غضب

د) آرزوهای بلند، هوای نفس، دنیادوستی، غضب

24. آخرین سفارش امام باقر لا به جابربن یزید جعفی چه بود؟

الف) از غضب دوری کن.

ب) با هوای نفست مخالفت کن.

ج) از تکبر دوری کن.

د) به فکر آخرتت باش.

25. در حکمت 60 نهج البلاغه زبان به چه چیزی تشبیه شده است؟

الف) مار

ب) عقرب

ج) حیوان درنده

د) هر سه مورد

26. آثار سخن زیبا طبق فرموده امام سجاد چیست؟

الف) زیاد شدن ثروت و رزق، تأخیر افتادن مرگ، محبوبیت نزد خانواده

ب) زیاد شدن ثروت، تأخیر افتادن مرگ، بهشتی شدن

ج) زیاد شدن رزق، تأخیر افتادن مرگ، بهشتی شدن، محبوبیت نزد خانواده

د) زیاد شدن ثروت و رزق، بهشتی شدن، تأخیر افتادن مرگ، محبوبیت نزد خانواده

27. در چه مواضعی باید سکوت کرد؟

الف) ادب در گفتار نداشتن، هنگام خشم، در محضر عالم، در مواضع جنجال برانگیز

ب) ادب در گفتار نداشتن، در مواضع جنجال برانگیز، هنگام خشم

ج) هنگام خشم، در مواضع جنجال برانگیز، در محضر عالم

د) ادب در گفتار نداشتن، هنگام خشم، در مقابل حق

ص: 169

28. از چه سخنانی باید دوری کرد؟

الف) سخنان بیهوده، کلام زشت،جاهلانه سخن گفتن، تهمت زدن

ب) سخنان نفاق آمیز، سخنان بیهوده، جاهلانه سخن گفتن، کلام زشت

ج) فحاشی کردن، سخنان نفاق آمیز، جاهلانه سخن گفتن، کلام زشت

د) سخنان نفاق آمیز، جاهلانه سخن گفتن، کلام زشت، غیبت کردن

29. حکمت 82 نهج البلاغه به چه مواردی اشاره دارد؟

الف) خداوند تنها امید انسان، هراس از گناه، پذیرش ندانستن

ب) خداوند تنها امید انسان، پذیرش ندانستن، آموختن ندانسته ها

ج) خداوند تنها امید انسان، هراس از گناه، بردباری

د) هر سه مورد

30. دلایل یأس و ناامیدی چیست؟

الف ) سوءظن و بدگمانی، عدم شناخت قدرت و عظمت خدا، گناه

ب) سوءظن و بدگمانی، گناه، شکست در زندگی، عدم شناخت قدرت و عظمت

خداوند

ج) سوءظن و بدگمانی، شکست در زندگی، گناه

د) سوءظن و بدگمانی، عدم شناخت قدرت و عظمت خدا، شکست در زندگی

31. نشانه های امید به خدا چیست؟

الف) انس با قرآن، نماز خواندن، پرداخت صدقه

ب) انس با قرآن، ارتباط با علما، پرداخت صدقه

ج) انس با قرآن، خواندن نماز، ارتباط با علما

د) انس با قرآن، خواندن نماز، پرداخت خمس

ص: 170

32. طبق حکمت 91 نهج البلاغه امیرالمؤمنین می فرماید: «برای این که روح از خستگی بیرون بیاید دنبال ... باشید.»

الف) موعظه

ب) تفریح

ج) کار

د) حکمت های نو

33. این حديث: «روح شما روزی پنج بار با نماز شست و شو داده می شود» از چه کسی است؟

الف) پیامبر اکرم صلی الله و علیه وآله وسلم

ب امیرالمؤمنین علیه السلام

ج) امام باقر علیه السلام

د) امام هادی علیه السلام

34. این حدیث: «من مزاح می کنم اما چیزی جز حق نمی گویم» از چه کسی است؟

الف) امام على علیه السلام

ب) رسول خدا صلی الله و علیه وآله وسلم

ج) امام حسن علیه السلام

د) امام سجاد علیه السلام

35. طبق حکمت 101 نهج البلاغه ویژگیهای کمک به دیگران چیست؟

الف) کوچک شمردن، مخفی کردن، برای خدا کمک کردن

ب )کوچک شمردن، توقع نداشتن، مخفی کردن

ج) کوچک شمردن، شتاب ورزیدن، توقع نداشتن

د) کوچک شمردن، مخفی کردن، شتاب ورزیدن

36. خداوند چگونه مردم را به رفع نیاز دیگران تشویق می کند؟

الف) اهرم اعتقادی

ب) عامل روانی-عاطفی

ج) اهرم اخروی

د) همۀ موارد

37. کامل ترین شرایط انفاق و احسان کدام است؟

ص: 171

الف) انفاق بهترین چیزها، زیاده روی نکردن، اخلاص داشتن، رعایت اعتدال

ب) منت نگذاشتن، انفاق بهترین چیزها، اخلاص داشتن، رعایت اعتدال

ج) تواقع نداشتن، انفاق بهترین چیزها، منت نگذاشتن، رعایت اعتدال

د) «ب» و «ج»

28. طبق حکمت 289 نهج البلاغه ویژگی های برادر دینی چه بود؟

الف) کوچک شمردن دنیا، دنبال أخرت بودن، خاموش بودن و کم گویی

ب) کوچک شمردن دنیا، دنبال آخرت بودن، شکم پرست نبودن

ج) دنبال أخرت بودن، شکم پرست نبودن، خاموش بودن و کم گویی

د) خاموش بودن و کم گویی، کوچک شمردن دنیا، شکم پرست نبودن

39. چه کسی هر شب بعد از نماز عشاء این موعظه را: «ای مردم! آمادۀ حرکت شوید، خدا شما را بیامرزد! که بانگ کوچک سر داده شد. وابستگی به دنیا را کم کنید» تکرار می کرد؟

الف) رسول خدا صلی الله و علیه وآله وسلم

ب) امام على علیه السلام

ج) امام حسین علیه السلام

د) امام صادق علیه السلام

40. با توجه به حکمت 439 نهج البلاغه، معنای زهد چیست؟

الف) اگر دنیا به تو رو کرد مغرور نشوی

ب) اگر دنیا به تو رو کرد نیازمندان را فراموش نکنی

ج) اگر دنیا به تو پشت کرد، گرفتاری های دنیا تو را بیدین نکند

د) هر سه مورد

ص: 172

برخی از آثار مؤلف: