بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

وصایای امام علی (علیه السلام) به جهان بشریّت

· مؤلّف: محمد جواد مهری

ص: 4

اخلاق اجتماعی.. 34

تربیت فرزندان... 35

توجه به معنویات.. 42

آخرت گرایی.. 46

معیارهای روابط اجتماعی.. 48

تلاش در جمع آوری زاد و توشه... 49

شناخت دنیاپرستان... 56

حقوق دوستان... 63

ارزشهای اخلاقی... 66

جایگاه زنان... 70

معیّن کردن کارها و مسئولیت ها ... 71

گرامی داشتن بستگان و خویشاوندان... 71

وصیّت چهارم امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) ... 72

وصیّت اقتصادی نسبت به اموال شخصی ... 73

ضرورت حفظ اموال… 74

ص: 6

که200 بار نهج البلاغه را مطالعه کردم.(1)

امروز در شرایطی مشابه شرایط حکومت دوران امیرالمؤمنین (علیه السلام) است. پس روزگار، روزگار نهج البلاغه است، امروز می شود از دیدگاه دقیق و نافذ امام علی (علیه السلام) به واقعیّت های جهان و جامعه نگاه کرد و بسیاری از حقایق را دید و شناخت و علاج دردها را پیدا کرد .

همانطور که مقام معظم رهبری (حفظه الله تعالی) فرمود:

«امروز بیش از همیشه به نهج البلاغه محتاج تریم و هر کس علی بن ابیطالب (علیه السلام) را قبول دارد و مسلمان است به عنوان احیای یک میراث بی نظیر اسلامی باید نهج البلاغه را زنده کند».

لذا بنده با الهام از رهنمودهای ولیّ امر مسلمین جهان حضرت آیت الله العظمی امام خامنه ای (حفظه الله تعالی) جهت احیاء هرچه بیشتر نهج البلاغه در جامعۀ اسلامی نهایت تلاش و سعی خویش را مبذول داشته و پس از تدوین و تألیف «راهنمای کشف موضوعات نهج البلاغه» كه به ضميمه ترجمه استاد علي اصغر فقيهي به چاپ رسيد؛ اینک وصایای امیرالمؤمنین (علیه السلام) به فرزندان، مسئولان اجرایی و در واقع به نوع بشریت را گردآوری و با اسلوبی نو و جدید به محضر پیروان مکتب علوی و دوستداران ولایت و امامت تقدیم می کنم.

در خاتمه امیدوارم خداوند ثواب این اندک تلاش را وسیلۀ نجات در روز

ص: 8

پر هول محشر برای شیعیان امیرالمؤمنین (علیه السلام) ، پدر و مادرم و همۀ خوانندگان این کتاب قرار بدهد، ان شاءالله.

یا علی آن دم که آید برسرم گرگ اجل

دیدگانم بر تو و یک همّت مردانه است

قم مقدس عُشّ آل محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

محمدجواد مهری - نهم شهریور 1383

ص: 9

ص: 10

ص: 12

- فَمَنْ خافَ مِنْ مُوص جَنَفاً اَوْ اِثْماً فَاَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلا اِثْمَ عَلَيْهِ اِنَ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ.(1)

کسی که از انحراف وصیّت کننده (و تمایل یک جانبه او به بعض ورثه) یا از گناه او (به اینکه وصیّت به کار خلافی کند) بترسد، و میان آنها را اصلاح دهد، گناهی بر او نیست (و مشمول قانون تبدیل وصیّت نمی اشد) خداوند آمرزند و مهربان است.

باید توجه داشت که مفسّرین و فقهاء علاوه بر آیات فوق، به ( سوره­های احزاب، آيه ششم؛ نساء، آيه هیجدهم و مائده، آيات 106 و 107) در باب وصیّت تمسّک کرده اند.

برای آگاهی بیشتر در این زمینه به تفاسیر مختلف در ذیل این آیات مراجعه کنید.

جامعیّت قوانین اسلام اجازه نمی دهد که این خلأها پر نشود، لذا در کنار قانون ارث، قانون وصیّت را قرار داده و به مسلمانان اجازه می دهد، نسبت به یک سوم از اموال خود (برای بعد از مرگ) تصمیم بگیرند.

از این ها گذشته گاه انسان مایل است کارهای خیری انجام دهد، اما در زمان حیاتش به خاطر نیازهای مالی، خودش موفق به این امر نیست، منطق عقل ایجاب می کند که او از اموالی که زحمت تحصیل آن را کشیده ، برای انجام کارهای خیر، لااقل برای بعد از مرگش محروم نماند.

مجموع این امور موجب شد که قانون وصیّت در اسلام تشریع گردد و آن را با جملة «حقّاً عَلَی الْمُتَّقینَ» تأکید فرموده است.

البته وصیّت منحصر به موارد فوق نیست، بلکه انسان باید وضع دیون خود و اماناتی که به او سپرده شده و مانند آن را ، در وصیّت مشخص کند، به گونه ای که هیچ امر مهمی در حقوق مردم یا حقوق الهی که بر عهده اوست، وجود نداشته باشد.

در حدیثی از امام باقر (علیه السلام) می خوانیم:

کسی که در وصیّتش عدالت را رعایت کند، همانند این است که همان اموال را در حیات خود در راه خدا داده باشد، و کسی که در وصیّتش تعدّی کند، نظر لطف پروردگار در قیامت از او برگرفته خواهد شد.(1)

تعدّی و جور و ضرار در وصیّت آن است که انسان به بیش از ثلث وصیّت کند و ورثه را از حق مشروع شان باز دارد و یا اینکه تبعیضات ناروایی به خاطر حُبّ و بغض های بی دلیل انجام دهد، حتی در بعضی از موارد که ورثه سخت نیازمندند، دستور داده شده ، وصیّت به ثلث هم نکنند و آن را به یک چهارم و یک پنجم تقلیل دهند.(2)

موضوع عدالت در وصیّت تا آن اندازه ای در سخنان پیشوایان اسلام مورد تأکید واقع شده که در حدیثی می خوانیم:

یکی از مردان طایفه انصار از دنیا رفت و بچه های صغیری از او به یادگار ماند، او اموال خود را در آستانه مرگ در راه خدا صرف کرد، به گونه ای که هیچ مال دیگری از او بجا نماند، هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از این ماجرا آگاه شد، فرمود: با آن مرد چه کردید؟ گفتند او را دفن کردیم. فرمود:

اگر من قبلاً آگاه شده بودم، اجازه نمی دادم او را در قبرستان مسلمانان

ص: 16

دفن کنید، چرا که بچه های صغیر خود را رها کرده، تا گدائی کنند.(1)

و در جائی دیگر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: کسی که وصیّت خوب بکند و بمیرد ، گویا شهید مرده است .(2)

یعنی ثواب شهداء در راه خدا را دارد.

ممکن است مصالح و نظرات او در این زمینه دگرگون شود.(1)

البته باید توجه داشت آنچه از روایات اسلامی بر می آید بهتر این است که انسان وصیّ خودش باشد؛ یعنی هرچه را که می خواهد وصی او بعد از مردم به جا آورد از خیرات و صدقات و سایر اعمال صالحه، خودش به جا بیاورد.

چنانچه در کلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در آخر نهج البلاغه است که می فرماید:

یَابْنَ آدَمَ کُنْ وَصِیَّ نَفْسِکَ فِی مَالِکَ وَ اعْمَلْ فِی مَالِکَ مٰا تُؤْثِرُ أَنْ یُعْمَلَ فِیِه مِنْ بَعْدِکَ.(2)

ای پسر آدم! تو خود وصیّ اموال خویش باش و هرچه را دوست میداری بعد از تو درباره آن اموال ، عمل شود ، خود انجام ده.

همچنین روایت شده: جوانی از انصار مال بسیاري از حلال جمع کرده بود، مریض شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) با جمعی از صحابه به عیادت او رفتند، آن جوان عرض کرد: یا رسول الله! وصیّت می کنم شما را که تمام مال مرا در راه خدا به فقرا و مساکین به دست مبارک خود انفاق کنید، حضرت هم قبول کردند، بعد از مردنش امر کردند اموال او را ضبط کردند و همه را در راه خدا به فقرا و مساکین دادند.

ص: 18

راوی می گوید: پیش خود گفتم خیر دنیا و آخرت برای اغنیاء است، حضرت رسول (صلی الله علیه و آله وسلم) از ضمیر من اطلّاع پیدا کرد، یک دانه خرما از مال آن جوان برداشت و به دست مبارک گرفت و فرمود: این چیست؟ عرض کردم فدایت شوم! یک دانه خرما است. فرمود:

به آن خدایی که مرا به پیغمبری فرستاده، اگر این مرد ، این یک دانه خرما را در حیاتش به دست خود صدقه داده بود، بهتر بود از تمام آنچه من دادم.

3- پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: مَنْ ماتَ بِغَیْرِ وَصِیَّةٍ ماتَ مِیْتَةً جاهِلیَّةً.(1)

هرکس بدون وصیّت بمیرد، بسان مردن زمان جاهلیّت جان داده است.

4- امام صادق (علیه السلام) فرمود: مَنْ لَمْ یُوصِ عِنْدَ مَوْتِهِ لِذَوی قَرابَتِهِ مِمَّنْ لایَرِثُهُ، فَقَدْ خَتَمَ عَمَلَهُ بِمَعْصِیَتِهِ.(2)

هرکس هنگام مرگ برای بستگانی که از او ارث نمی برند، چیزی وصیّت ننماید، عمل خویش را به معصیت ختم نموده است.

5- امام صادق (علیه السلام) فرمود: أَلسُّکْرُ مِنَ الْکَبائرِ، وَ الْحَیْفُ فی الْوَصِیَّةِ مِنَ الْکَبآئِرِ.(3)

مستی (استعمال مواد مست کننده) از گناهان کبیره است و جور و ستم در وصیّت از گناهان کبیره است.

ص: 20

ص: 22

و یار مظلوم باشید.

أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ.

من به شما و همه فرزندان و اهل بیت خود و به هر کسی که این نامه من به او می رسد، حذر کردن از ناخشنودی خدا را سفارش می کنم.

وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ.

و به منظّم ساختن کارهایتان.

وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَيْنِكُمْ فَإِنِّي سَمِعْتُ جَدَّكُمَا ( صلى الله عليه وآله ) يَقُولُ صَلَاحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ.

و به اصلاح كردن هر چیزی که موجب پراکندگی و اختلاف در میانتان می گردد وصیّت می کنم، که همانا من از جدّ شما (صلی الله علیه و آله وسلم) شنیدم که می گفت: به صلاح آوردن و از میان بردن اختلاف میان دو تن یا دو قبیله؛ از عموم نمازها و روزه ها بهتر و با فضیلت تر است.

اللَّهَ اللَّهَ فِي الْأَيْتَامِ فَلَا تُغِبُّوا أَفْوَاهَهُمْ وَ لَا يَضِيعُوا بِحَضْرَتِكُمْ.

خدا را در نظر گیرید، خدا را در نظر گیرید (از خدا حذر کنید، از خدا حذر کنید) در مورد یتیمان، که برای دهانشان نوبت قرار ندهید.(1) ( یک بار غذا به آنان بدهید و بار دیگر ندهید، بلکه همواره ایشان را سیر نگهدارید) و این که آنان در حضور شما (از بینوایی و گرسنگی) از میان نروند.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُمْ مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتَّى

ص: 24

ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ.

خدا را در نظر گیرید، خدا را در نظر گیرید (یا از خشم خدا حذر کنید، از خشم خدا حذر کنید) درباره همسایگان خود که به راستی رعایت حال آنان وصیّت پیامبرتان است که همواره سفارش ایشان را می کرد تا آن حدّ که ما گمان بردیم به زودی حقّی در ارث برای آنان قرار خواهد داد.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ لَا يَسْبِقُكُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُمْ.

خدا را در نظر بگیرید، خدا را در نظر گیرید، در مورد قرآن، تا در عمل به آن دیگران بر شما پیشی نگیرند.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِينِكُمْ.

از خشم خدا حذر کنید، از خشم خدا حذر کنید، درباره نماز که به راستی نماز ستون دین تان است.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ لَا تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا.

از ناخشنودی خدا بپرهیزید، از ناخشنودی خدا بپرهیزید، درباره خانه پروردگارتان (یعنی مکّه) که تا باقی هستید آن را خالی مگذارید، پس همانا اگر رفتن به آن ترک شود، خداوند از روی رحمت به شما نظر نمی کند.

وَ اللَّهَ اللَّهَ فِي الْجِهَادِ بِأَمْوَالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ وَ أَلْسِنَتِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ.

از خشم خدا حذر کنید، از خشم خدا حذر کنید، در مورد جهاد در راه خدا با مال ها و جان ها و زبان هایتان.

وَ عَلَيْكُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ.

برشما باد (بر شما لازم است) رعایت پیوندِ خویشاوندی و دوستی، و مداومت در بذل و بخشش، زنهار از پشت کردن به یکدیگر، و جدا شدن از

ص: 25

همدیگر.

لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ .

امر به معروف و نهی را منکر را ترک نکنید که اگر آن را فرو گذارید، بَدان و شرانگیزان بر شما فرمان خواهند راند، آنگاه به دعا کردن می پردازید، امّا دعایتان مستجاب نخواهد شد.

ثُمَّ قَالَ: يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لَا أُلْفِيَنَّكُمْ تَخُوضُونَ دِمَاءَ الْمُسْلِمِينَ خَوْضاً تَقُولُونَ قُتِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ.

ای پسران عبدالمُطَلب البته من شما را چنین نیابم که در ریختن خون مسلمانان سخت فرو بروید، سپس بگویید امیرالمؤمنین کشته شد (و این خونریزی ها به انتقام قتل اوست).

أَلَا لَا تَقْتُلُنَّ بِي إِلَّا قَاتِلِي انْظُرُوا إِذَا أَنَا مِتُّ مِنْ ضَرْبَتِهِ هَذِهِ فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ وَ لَا تُمَثِّلُوا بِالرَّجُلِ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله عليه وآله) يَقُولُ إِيَّاكُمْ وَ الْمُثْلَةَ وَ لَوْ بِالْكَلْبِ الْعَقُورِ .

آگاه باشید که البته و به طور یقین، در مقابل قتل من، به جز قاتل من کس دیگری را نکشید، درست توجه و دقّت کنید که چون من از ضربت او همین ضربتی که اثر آن را می بینید از جهان رفتم، پس یک ضربت به او بزنید، یک ضربت در برابر یک ضربت. و آن مرد (یعنی ابن ملجم) مُثْله نشود و اعضای بدن او (از قبیل گوش و بینی) بریده نگردد، که همانا من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) شنیدم که می فرمود: از مُثله کردن و قطعه قطعه نمودن موجودی که کشته شده حذر کنید، اگرچه سگ درنده باشد.

ص: 26

وفردا از شما جدا می شوم. اگر زنده ماندم که خود صاحب خون خود می باشم (که یا عفو می کنم یا به قصاص می رسانم) و هرگاه فانی شدم، پس فانی شدن وعده گاه من است، و (در صورت فانی نشدن و باقی ماندن) اگر آن کسی را که ضربت به من زده عفو بکنم، آن عفو موجب نزدیک شدن به رحمت الهی است. (و اگر زنده نمانم) عفو برای شما حسنه و پاداش آن جهانی است، و بنابراین او را عفو کنید: «آیا آمرزش خدا را دوست ندارید».(1)

وَ اَللهِ مَا فَجَأَنِي مِنَ اَلْمَوْتِ وَارِدٌ كَرِهْتُهُ وَ لاَ طَالِعٌ أَنْكَرْتُهُ وَ مَا كُنْتُ إِلاَّ كَقَارِبٍ وَرَدَ وَ طَالِبٍ وَجَدَ «وَ ما عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ».

قسم به خدا هیچ چیز از مرگ نیست که ناگهانی به من برسد و من از آن کراهت داشته باشم. چیزی از آن بر من آشکار نمی گردد که آن را نشناخته و از آن امتناع داشته باشم. من در رسیدن به مرگ، مانند کسی هستم که هنگام شب تشنگی بر او چیره شده و اکنون آب رسیده یا کسی که در آرزوی چیزی است و اینک مطلوب خود را یافته است: «آنچه نزد خداست ، برای نیکوکاران بهتر است».(2)

ص: 28

الْمُؤَمِّلِ مَا لَا يُدْرِكُ السَّالِكِ سَبِيلَ مَنْ قَدْ هَلَكَ غَرَضِ الْأَسْقَامِ، وَ رَهِينَةِ الْأَيَّامِ وَ رَمِيَّةِ الْمَصَائِبِ وَ عَبْدِ الدُّنْيَا.

از طرف پدری که فانی می شود و به دگرگونی و سپری شدن روزگار اقرار می کند، پدری که عمر خود را پشت سر گذاشته و در برابر حوادثِ روزگار تسلیم گشته است، نکوهش کننده دنیا و عازم به سکونت در محلِ مردگان، و کوچ کننده از دنیا، (به سوی آخرت) در فردا(1) (یعنی در زمانی نزدیک)، (وصیّتی است از پدری با این صفات) به فرزندی آرزومند چیزی که به دست نمی آید، آن که رهسپار راه هلاک شدگان و هدف تیر بیماری ها و در گرو و اسیر روزگار است. آماج تیر مصیبت ها و بنده دنیا است.

وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ وَ غَرِيمِ الْمَنَايَا وَ أَسِيرِ الْمَوْتِ وَ حَلِيفِ الْهُمُومِ وَ قَرِينِ الْأَحْزَانِ وَ نُصُبِ الْآفَاتِ وَ صَرِيعِ الشَّهَوَاتِ وَ خَلِيفَةِ الْأَمْوَاتِ.

سوداگر غرور و مدیون مرگ ها است.(2)

اسیر مرگ و هم پیمان اندوه ها، همراه و همنشین غم ها و در برابر آفت ها است، (یا هدف آفت هاست) و به خاک افتاده و مغلوب شهوت ها و جانشین مرده ها است.

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْيَا عَنِّي وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَيَّ، وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَيَّ مَا يَزَعُنِي عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَايَ وَ الْاِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي غَيْرَ أَنِّي حَيْثُ تَفَرَّدَ بِي دُونَ هُمُومِ النَّاسِ هَمُّ نَفْسِي فَصَدَفَنِي رَأْيِي وَ

ص: 30

صَرَفَنِي عَنْ هَوَايَ وَ صَرَّحَ لِي مَحْضُ أَمْرِي فَأَفْضَى بِي إِلَى جِدٍّ لَا يَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ وَ صِدْقٍ لَا يَشُوبُهُ كَذِبٌ.

امّا بعد از این سخنان، پس به راستی من آنچه به دست آوردم از پشت کردن دنیا به من و سرکشی روزگار بر من و رو کردن آخرت به سوی من چیزی است که مرا از یاد غیر خودم، و از کاری جز اهتمام و اندیشه کردن در آنچه به دنبال من است (یعنی آخرت) باز می دارد. غیر از این که من از آنجایی که (به موجب آنچه ذکر شد از این پس) فکر و اندوهم تنها درباره خود من خواهد بود، نه درباره مردم، بنابراین، اندیشه و فکرم(1) در برابرم قرار گرفت و مرا از تمایلات نفسانی برگردانید و بازداشت، و کار و وضعم را خالص و بی شائبه به همانگونه که هست، برایم آشکار ساخت، و مرا به جدیّتی کشانید که هیچ گونه بازی و مزاحی در آن راه ندارد، و به راستی و صدقی رسانید که دروغ و کذبی با آن آمیخته نیست.(2)

وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِي، بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّي حَتَّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي وَ كَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي فَعَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِينِي مِنْ أَمْرِ نَفْسِي فَكَتَبْتُ إِلَيْكَ كِتَابِي مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِيتُ لَكَ أَوْ فَنِيتُ.

و تورا جزءی از خود، بلکه مانند همه وجود خود یافتم به گونه ای که

ص: 31

هرچه (مقصود رنج و ناراحتی است) به تو برسد، گویی به من رسیده و گویی که اگر مرگ نزد تو آید، نزد من آمده است. پس آنچه تو را رنج می دهد مرا رنجه می سازد (یا آنچه مورد علاقه و توجّه تو است، مورد علاقه و توجّه من نیز می باشد)، از این روی (این وصیّت نامه را) برای تو نوشتم، تا به آن استظهار و پشتیبانی بجویی (یا تا اینکه من مطمئن باشم که توآن را مورد عمل قرار می دهی) خواه من زنده بمانم، یا به راه فنا بروم.

مراحل خودسازی

فَإِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ أَيْ بُنَيَّ، وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ وَ الْاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ وَ أَيُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ؟.

بنابراین، ای پسرک من!(1) همانا من، پرهیز از خشم خدا و همراه بودن با دستورهای او و آباد ساختن قلب خویش با یاد خدا و چنگ یازیدن به ریسمان لطف او را به تو وصیّت می کنم، و چه وسیله و سببی است محکم تر از وسیله و سببی که میان تو و خدا باشد، اگر تو به آن بپردازی، و آن را به

ص: 32

چنگ آوری.

أَحْيِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ، وَ قَوِّهِ بِالْيَقِينِ وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ الْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْيَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ الدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ.

قلبت را با موعظه زنده ساز و آن را با نپرداختن به دنیا بمیران، و با یقین به حقّ، آن را نیرومند ساز، و با حکمت(1) آن را نورانی گردان، و با یاد مرگ آن را خوار نما. و به اقرار به فانی گشتن، وادارش ساز و آن را به مصیبت ها و آفات دنیا، بینا و آگاه کن و از حمله روزگار و هجوم سختی ها و از زشتی و ناهنجاری دگرگونی های شب و روز برحذر دار.

وَ اعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِينَ وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ الْأَوَّلِينَ، وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا، وَ عَمَّا انْتَقَلُوا، وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا. فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ، وَ حَلُّوا دِيَارَ الْغُرْبَةِ وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ.

و اخبار گذشتگان را بر او عرضه دار و نه آنچه از حوادث روزگار را که به کسانی که قبل از تو بوده اند رسیده، به او یادآوری کن و در شهرها و سرای ها و در آثاری که از آنها باقی مانده سیر و گردش نما. آنگاه به کارهایی که آن گذشتگان انجام داده اند بنگر و در چیزهایی که از آن دل کندند، و رفتند و این که در کجا فرود آمدند، بیندیش. پس در این صورت همانا تو ایشان را چنین می یابی که از دوستان دل کندند و به دیار غربت فرود

ص: 33

آمدند. گویی تو هم به زودی، یکی از آنها خواهی شد.

فَأَصْلِحْ مَثْوَاكَ وَ لَا تَبِعْ آخِرَتَكَ بِدُنْيَاكَ وَ دَعِ الْقَوْلَ فِيمَا لَا تَعْرِفُ وَ الْخِطَابَ فِيمَا لَمْ تُكَلَّفْ وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِيقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلَالَتَهُ فَإِنَّ الْكَفَّ عِنْدَ حَيْرَةِ الضَّلَالِ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ الْأَهْوَالِ.

بنابراین، تو منزل و سرای جاودانی خود را به صلاح آر و آن را با اعمال نیک نیکو ساز. آخرتت را به دنیا مفروش و سخن از چیزی که آن را نمی شناسی و پرداختن به امری که به کار تو نمی آید و ربطی به تو ندارد، فرو گذار. و هرگاه از گمراه شدن در راهی ترسیدی، از رفتن به آن راه خودداری کن، که به راستی، باز ایستادن از کاری در موردي که به علّت گمراه شدن در آن سرگردانی پیش آید، از وارد شدن در امور ترسناکی که در اثر انجام آن کار ممکن است پیش آید، بهتر است.

وَ تَفَقَّهْ فِي الدِّينِ، وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِي الْأُمُورِ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِيزٍ، وَ مَانِعٍ عَزِيزٍ وَ أَخْلِصْ فِي الْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِيَدِهِ الْعَطَاءَ وَ الْحِرْمَانَ.

در فهم و درک آنچه به دین مربوط است، بکوش و جانت را به شکیبایی در مقابل دشواری ها عادت ده، که شکیبایی، چه خوی پسندیده ای است. در همه کارها به خدای خویش پناه ببر پس، به راستی (اگر چنین کنی) خود را در پناهگاهی که تو را از خطرها نگاه می دارد و در دژی نیرومند که از رسیدن آسیب به تو مانع می گردد، پناه داده ای. درخواست خود را خالص و به طور منحصر از خدا طلب کن، که به راستی عطا کردن و محروم ساختن، هر دو، در دست و اختیار اوست.

وَ أَكْثِرِ الِاسْتِخَارَةَ، وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْهَا صَفْحاً (عَنْکَ) فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ، وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ.

در کارهای خود بسیار طلبِ خیر از خدا بنما و وصیّت مرا به خوبی دریاب، و البته، روی از آن بر متاب که همانا بهترین سخن، آن است که سود برساند. و بدان در علمی که سودی از آن عاید نشود خیری یافته نمی شود و از علمی که آموختن آن سزاوار نیست (مانند علمی که برخلاف تعالیم دینی و اخلاقی و مضرّ به حال جامعه می باشد) سودی حاصل نمی گردد.

أُفْضِيَ إِلَيْكَ بِمَا فِي نَفْسِي وَ أَنْ أُنْقَصَ فِي رَأْيِي كَمَا نُقِصْتُ فِي جِسْمِي أَوْ يَسْبِقَنِي إِلَيْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَى وَ فِتَنِ الدُّنْيَا فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ النَّفُورِ.

ای پسرک من، همانا من چون خدا را چنین یافتم که به تحقیق به سنّی رسیده ام (که به زودی جهان را بدرود می کنم) و نیز خود را دیدم که سستی و ضعفم فزونی یافته از این روی به وصیّت خود بر تو مبادرت و شتاب ورزیدم و خصلت ها و قسمت هایی از آن را پیش از این که مرگم شتاب کند و فرا رسد، برای تو ایراد کردم، تا مبادا آنچه را در اندیشه دارم به تو نرسانده باشم، یا در اندیشه و فکرم نقصانی راه یابد، همین طور که نقصان و ضعف در جسمم راه یافته است، یا پیش از اینکه تو این سخنان را دریافت داری، پاره ای از چیرگی های هوی و هوس و فتنه های دنیا، برای تو پیش آید، و مانند شتر سرکش رمنده بشوی.

وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْ ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْيِكَ مِنَ الْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ التَّجَارِبِ بُغْيَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِيتَ مَؤُونَةَ الطَّلَبِ وَ عُوفِيتَ مِنْ عِلَاجِ التَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْکُنَّا نَأْتِيهِ وَ اسْتَبَانَ لَكَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَيْنَا مِنْهُ.

جز این نیست که قلب نوجوان، همچون زمین تهی از گیاه و تخم است،

ص: 36

هر تخمی در آن افکنده شود می پذیرد.(1) بنابر آنچه گفته شد، قبل از اینکه قلبت سخت شود و عقل و فکرت به چیز دیگری مشغول و سرگرم گردد، به ادب آموزی تو شتاب کردم تا با فکر جدّی و استوار خود در کارها، به استقبال و دریافت چیزی بروی که مردمان کار آزموده، تو را از طلب و آزمودن آن بی نیاز کرده اند، تا همانا آن چیز کفایت امر تو را بکند (و لازم نباشد چیزی را که افراد با تجربه به دست آورده اند، تو خود بیازمایی). در این صورت، همانا تو از رنج طلب کردن و آزمودن، بی نیاز می گردی و از به کار بردن تجربه، آسوده و معاف خواهی گشت. پس به تو از این بابت چیزی و فایده ای می رسد که ما به آن رسیده بودیم و برای تو چیزی آشکار می گردد که چه بسا برای ما تاریک و نامعلوم بوده است.

أَيْ بُنَيَّ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي فَقَدْ نَظَرْتُ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِي آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّي بِمَا انْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ.

ای پسرک من! همانا من، هر چند مانند کسانی که پیش از من می زیسته اند، عمری دراز نکرده ام امّا با دقّت و توجّه در کارهای آنان به اندیشه پرداختم و در خبرهای ایشان فکر نموده ام و در آثارشان سیر کرده ام، تا آن حدّ که در شمار یکی از آنان گردیده ام، بلکه با بررسی آنچه از اوضاع واحوال آنها به من رسیده، گویی با نخستین کس از آنان تا آخرین نفر، همراه ایشان بوده و مانند ایشان عمر کرده ام. پس از آن، صاف و پاک اوضاع و

ص: 37

احوالِ آنها را از تیره و کدرِ آن، و امور سودمند را از امور زیانبخش آن، تشخیص دادم و شناختم.

فَاسْتَخْلَصْتُ لَكَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ نَخِيلَهُ وَ تَوَخَّيْتُ لَكَ جَمِيلَهُ، وَ صَرَفْتُ عَنْكَ مَجْهُولَهُ وَ رَأَيْتُ حَيْثُ عَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِي الْوَالِدَ الشَّفِيقَ وَ أَجْمَعْتُ عَلَيْهِ مِنْ أَدَبِكَ، أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ وَ أَنْتَ مُقْبِلُ الْعُمُرِ، وَ مُقْتَبِلُ الدَّهْرِ ذُو نِيَّةٍ سَلِيمَةٍ وَ نَفْسٍ صَافِيَةٍ.

سپس از هر چیزی، پاکیزه و بی عیبِ آن را برای تو برگزیدم و آنچه خوب و سودمند بود، برای تو در نظر گرفتم و به تو اختصاص دادم، و موارد مبهم و شبهه ناک را از تو دور گردانیدم، و از آنجایی که عنایت و توجه من نسبت به تو، عنایت و توجّهی است از طرف پدری مهربان، و از طرفی چون من عزم کردم و مصمّم شدم که به ادبپ آموزی تو بپردازم، چنان دیدم و اندیشیدم که این امر (یعنی ادب آموختن) در حال و زمانی باشد که تو رو به عمر می روی و روزگار در برابرت قرار دارد، (کنایه از آغاز جوانی و شروع به برخورداری از عمر) و دارای نیّتی سالم و روحی پاک و ناآلوده هستی.

وَ أَنْ أَبْتَدِئَكَ بِتَعْلِيمِ كِتَابِ اللهِ وَ تَأْوِيلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلَامِ وَ أَحْكَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَا أُجَاوِزُ ذَلِكَ بِكَ إِلَى غَيْرِهِ.

و این که ادب آموختن به تو را از دادن کتاب خدا و تأویل و تفسیر آن و نیز از مقرّرات و تعالیم و احکام اسلامی و حلال و حرام آن آغاز نمایم و از آن به غیر آن تجاوز نکنم.

ص: 38

ثُمَّ أَشْفَقْتُ أَنْ يَلْتَبِسَ عَلَيْكَ مَا اخْتَلَفَ النَّاسُ فِيهِ مِنْ أَهْوَائِهِمْ وَ آرَائِهِمْ مِثْلَ الَّذِي الْتَبَسَ عَلَيْهِمْ. فَكَانَ إِحْكَامُ ذَلِكَ عَلَى مَا كَرِهْتُ مِنْ تَنْبِيهِكَ لَهُ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ إِسْلَامِكَ إِلَى أَمْرٍ لَا آمَنُ عَلَيْكَ بِهِ الْهَلَكَةَ. وَ رَجَوْتُ أَنْ يُوَفِّقَكَ اللَّهُ فِيهِ لِرُشْدِكَ وَ أَنْ يَهْدِيَكَ لِقَصْدِكَ فَعَهِدْتُ إِلَيْكَ وَصِيَّتِي هَذِهِ.

آنگاه از این امر بیمناک گردیدم که اختلافاتی که برای مردم در اثر هواهای نفسانی و اندیشه های باطل پیش آمده وشبهه هایی را به وجود آورده و حقیقت را از ایشان (یعنی مردم) پوشانیده برای تو نیز پیش آید و امور را بر تو مشتبه سازد. از این روی (چنین اندیشیدم که) روشن کردی و استوار ساختن این سخن (با ذکر دلیل ها و برهان های کافی) تا تو در شبهه قرار نگیری، (اگرچه من از اینکه تو را از این امر آگاه کنم، کراهت داشته باشم)(1) در نز من پسندیده تر از افکنده شدن تو در چیزی است که من از هلاک شدن تو در آن بیمناکم و از سالم بیرون آمدن تو از آن ایمن نیستم، با این امید که خداوند تو را در توجّه به این سخنان و راهنمایی شدن به چگونگی دریافت آن توفیق دهد و تو را به راه راست هدایت فرماید. پس از این سخنان، اینک به تو عمل کردن به این وصیّتم را سفارش می کنم.

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَيَّ مِنْ وَصِيَّتِي تَقْوَى اللهِ وَ الْاِقْتِصَارُ عَلَى مَا فَرَضَهُ اللهُ عَلَيْكَ، وَ الْأَخْذُ بِمَا مَضَى عَلَيْهِ الْأَوَّلُونَ مِنْ

ص: 39

آبَائِكَ، وَ الصَّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ، فَإِنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا أَنْ نَظَرُوا لِأَنْفُسِهِمْ كَمَا أَنْتَ نَاظِرٌ وَ فَكَّرُوا كَمَا أَنْتَ مُفَكِّرٌ ثُمَّ رَدَّهُمْ آخِرُ ذَلِكَ إِلَى الْأَخْذِ بِمَا عَرَفُوا، وَ الْإِمْسَاكِ عَمَّا لَمْ يُكَلَّفُوا.

ای پسرک من، بدان که همانا دوست ترین چیزی از وصیّت من که تو آن را خواهی گرفت و مورد عمل قرار خواهی داد، به نظر من پرهیز از ناخشنودی خدا و اکتفا کردن به چیزی است که خداوند آن را بر تو فرض و واجب کرده است. و نیز به دست آوردن و پرداختن به چیزهایی است که پدران و نیاکان گذشته و پیشینیان تو و افراد صالح از خاندانت، بدان عمل کرده اند که به راستی آنان، نگریستن و اندیشه کردن درباه خود را به همانگونه که تو اکنون درباره خود می نگری و می اندیشی فرو گذار نکردند. و در کارهای مربوط به خود به همان گونه که اینک تو درباره خود به فکر می پردازی به تفکّر می پرداختند، سپس سرانجام این اندیشه کردن و به تفکر پرداختن، بازگشت و رسیدن به این نتیجه شد که هرچه را شناختند، آن را گرفتند و مورد عمل قرار دادند و از آنجا آنچه به ایشان تکلیف نشده بود، خودداری کردند.(1)

فَإِنْ أَبَتْ نَفْسُكَ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ دُونَ أَنْ تَعْلَمَ كَمَا عَلِمُوا فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذَلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ لَا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهَاتِ وَ عُلُوِّ الْخُصُومَاتِ وَ ابْدَأْ قَبْلَ

ص: 40

نَظَرِكَ فِي ذَلِكَ بِالْاِسْتِعَانَةِ بِإِلَهِكَ، وَ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ فِي تَوْفِيقِكَ وَ تَرْكِ كُلِّ شَائِبَةٍ أَوْلَجَتْكَ فِي شُبْهَةٍ أَوْ أَسْلَمَتْكَ إِلَى ضَلَالَةٍ فَإِنْ أَيْقَنْتَ أَنْ قَدْ صَفَا قَلْبُكَ فَخَشَعَ. وَ تَمَّ رَأْيُكَ فَاجْتَمَعَ وَ كَانَ هَمُّكَ فِي ذَلِكَ هَمّاً وَاحِداً.

پس اگر نفس تو از پذیرفتن عمل گذشتگان، بدون این که آن را بفهمی و دریابی به همانگونه که آنان فهمیدند و دریافتند، سر باز زد باید این درخواست تو (که بفهمی و درک کنی) با فهمیدن و فرا گرفتن، با طرزی صحیح باشد، نه این که در راه دشوار شبهه ها و بالا گرفتن دشمنی ها و ستیزه جویی ها(1)

قرار گیری و پیش از این که در این امر اندیشه کنی، به یاری جستن از خدای خود و درخواست توفیق از او و فرو نهادن هر عیب و نقصی که تو را در شبهه می افکند یا تو را تسلیم به گمراهی نماید، آغاز کن. پس چون یقین کردی که قلبت از آلودگی ها پاک و صاف گردیده و در مقابل خدا، خاشع و فروتن است و اندیشه و رأیت به کمال رسیده و در یک محلّ گرد آمده (پراکندگی فکری و عقیده ای نداری) و فکر و اراده ات تنها به یک جهت توجه دارد.

فَانْظُرْ فِيمَا فَسَّرْتُ لَكَ، وَ إِنْ لَمْ يَجْتَمِعْ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْ نَفْسِكَ وَ فَرَاغِ نَظَرِكَ وَ فِكْرِكَ. فَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا تَخْبِطُ الْعَشْوَاءَ وَ تَتَوَرَّطُ الظَّلْمَاء. وَ لَيْسَ طَالِبُ الدِّينِ مَنْ خَبَطَ أَوْ خَلَطَ وَ الْإِمْسَاكُ عَنْ ذَلِكَ أَمْثَلُ.

در چنین حالاتی به آنچه برایت بیان کردم و شرح دادم بیندیش و اگر در این راه، چیزی که برای خود و آسودگی خیال و فکرت دوست می داری

ص: 41

برایت گرد نیامد و آماده نشد. پس بدان که همانا تو مانند شتری که بینایی چشمش ضعیف است به بیراهه می روی، و در ورطه تاریکی ها می افتی. طالب دین آن کس نیست که به بیراهه برود تا صحیح و ناصحیح را با هم بیامیزد (یا چیزهای دیگری را که جزء دین نیست با دین مخلوط کند)، و خودداری از این امور و نپرداختن به آنها بهتر است.

توجه به معنویات

فَتَفَهَّمْ يَا بُنَيَّ وَصِيَّتِي وَ اعْلَمْ أَنَّ مَالِكَ الْمَوْتِ هُوَ مَالِكُ الْحَيَاةِ، وَ أَنَّ الْخَالِقَ هُوَ الْمُمِيتُ، وَ أَنَّ الْمُفْنِيَ هُوَ الْمُعِيدُ، وَ أَنَّ الْمُبْتَلِيَ هُوَ الْمُعَافِي وَ أَنَّ الدُّنْيَا لَمْ تَكُنْ لِتَسْتَقِرَّ إِلَّا عَلَى مَا جَعَلَهَا اللهُ عَلَيْهِ مِنَ النَّعْمَاءِ وَ الِابْتِلَاءِ وَ الْجَزَاءِ فِي الْمَعَادِ أَوْ مَا شَاءَ مِمَّا لَا نَعْلَمُ.

پس ای پسرک من! وصیتم را بفهم و آن را دریاب و بدان که آن کس که مالک و صاحب اختیار مرگ است، مالک و صاحب اختیار حیات نیز می باشد و این که آفریننده، مرگ آورنده نیز هست، و آنکه فانی می سازد، همان است که زنده می سازد و باز می گرداند (برای حساب در قیامت)، و آن کس که مبتلا می کند خود نیز ابتلاء و رنج را برطرف می نماید؛ و اینکه استقرار و بر پا ماندن دنیا جز بر چیزی نیست که خداوند در طبیعت آن (یعنی دنیا) قرار داده که یا نعمت و آسایش است، یا رنج و آزمایش، و (به دنبال آنها) پاداش و کیفرِ اعمال، در روز معاد یا آنچه خدا بخواهد، از چیزهایی که

ص: 42

ما نمی دانیم.(1)

فَإِنْ أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْ ءٌ مِنْ ذَلِكَ فَاحْمِلْهُ عَلَى جَهَالَتِكَ بِهِ، فَإِنَّكَ أَوَّلُ مَا خُلِقْتَ بِهِ جَاهِلًا ثُمَّ عَلِّمْتَ. وَ مَا أَكْثَرَ مَا تَجْهَلُ مِنَ الْأَمْرِ وَ يَتَحَيَّرُ فِيهِ رَأْيُكَ وَ يَضِلُّ فِيهِ بَصَرُكَ ثُمَّ تُبْصِرُهُ بَعْدَ ذَلِكَ فَاعْتَصِمْ بِالَّذِي خَلَقَكَ وَ رَزَقَكَ وَ سَوَّاكَ، وَ لْيَكُنْ لَهُ تَعَبُّدُكَ، وَ إِلَيْهِ رَغْبَتُكَ، وَ مِنْهُ شَفَقَتُكَ.

پس اگر فهم چیزی از این امور بر تو نامعلوم و دشوار بود و آن را نیافتی، آن را بر نادانی خود نسبت به آن چیز حمل کن،(2) که تو به راستی در آغاز آفرینش خود، نادان آفریده شده ای، آنگاه آموختی و دانستی. و چه بسیار است چیزهایی از امور مختلف که نسبت به آن نادانی و فکرت در درک آن سرگردان و بصیرت تو در آن گمراه است، امّا در آینده (یا پس از این نادانی و سرگردانی) به آن دانا می شوی. بنابراین به رحمت و لطف آن کس که تو را آفریده و به تو روزی داده و اندامهایت را موزون و متناسب آفریده، چنگ بزن و پناه ببر. و باید بندگی تو برای او و رغبت و توجه تو به سوی او و ترس تو از خشم او بوده باشد.

ص: 43

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ أَحَداً لَمْ يُنْبِیءْ عَنِ اللهِ كَمَا أَنْبَأَ عَنْهُ الرَّسُولُ (صلی الله علیه و آله وسلم) فَارْضَ بِهِ رَائِداً وَ إِلَى النَّجَاةِ قَائِداً، فَإِنِّي لَمْ الُكَ نَصِيحَةً وَ إِنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ فِي النَّظَرِ لِنَفْسِكَ وَ إِنِ اجْتَهَدْتَ مَبْلَغَ نَظَرِي لَكَ.

و بدان این پسرکِ من! که هیچ کس بدانگونه که پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) از خدا خبر داده، از وی خبر نداده است، پس به داشتن خبر دهنده ای این چنین که از خدا و رحمت او نسبت به بندگانش با راستی خبر می دهد(1)

و نیز به پیشوایی همچون او که ما را برای رهایی از خطر رهبری می کند، خشنود باش. (و مباهات کن) پس از این سخن، (بدان که) همانا من در خیرخواهی درباره تو کوتاهی نکردم و نهایت کوشش را به کار بردم و به راستی تو در تفکّر و اندیشه کردن برای خود، هر قدر هم کوشش کنی، هرگز به اندازه فکر و اندیشه من درباره تو، نخواهی رسید.

وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّهُ لَوْ كَانَ لِرَبِّكَ شَرِيكٌ لَأَتَتْكَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَيْتَ آثَارَ مُلْكِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَكِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ لَا يُضَادُّهُ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ وَ لَا يَزُولُ أَبَداً، وَ لَمْ يَزَلْ أَوَّلٌ قَبْلَ الْأَشْيَاءِ بِلَا أَوَّلِيَّةٍ وَ آخِرٌ بَعْدَ الْأَشْيَاءِ بِلَا نِهَايَةٍ عَظُمَ عَنْ أَنْ تَثْبُتَ رُبُوبِيَّتُهُ بِإِحَاطَةِ قَلْبٍ أَوْ بَصَرٍ.

همچنین بدان ای پسرکِ من! که اگر برای پروردگارت شریکی وجود داشت، هر آینه فرستادگان او نزد تو آمده بودند و هر آینه آثار سلطنت و

ص: 44

قدرت او را دیده و هر آینه کارها و صفات وی را شناخته بودی. لیکن خدا، خدایی است واحد یگانه، به همانگونه که او خود را وصف کرده است که هیچ کس در سلطنت و قدرت او با وی به ضدّیت بر نمی خیزد و هرگز از میان نمی رود و همیشه بوده است. نسبت به همه چیزها اول و مقدّم است بی آنکه خود، ابتدا و اوّلی داشته باشد، و آخر و بعد از همه چیزها خواهد بود، بی آنکه خود آخر و انتهایی دارا باشد. (ازلی و ابدی است). او از این که پروردگاریِ وی با احاطه یافتن در قلبی یا چشمی (خواه چشم ظاهری یا بصیرت و چشم دل) ثابت گردد، بالاتر و والاتر است.(1)

فَإِذَا عَرَفْتَ ذَلِكَ فَافْعَلْ كَمَا يَنْبَغِي لِمِثْلِكَ أَنْ يَفْعَلَهُ فِي صِغَرِ خَطَرِهِ، وَ قِلَّةِ مَقْدِرَتِهِ، وَ كَثْرَةِ عَجْزِهِ و عَظِيمِ حَاجَتِهِ إِلَى رَبِّهِ فِي طَلَبِ طَاعَتِهِ وَ الرَّهْبَةِ مِنْ عُقُوبَتِهِ وَ الشَّفَقَةِ مِنْ سُخْطِهِ فَإِنَّهُ لَمْ يَأْمُرْكَ إِلَّا بِحَسَنٍ، وَ لَمْ يَنْهَكَ إِلَّا عَنْ قَبِيحٍ.

چون این مطلب را شناختی، پس بدان گونه عمل کن که شایسته کسی مثل تو است که بدان عمل کند، یعنی کسی با کوچکی مقام و کمی توانایی و بسیاری ناتوانی و نیازمندی فراوان او به پروردگارش، برای توفیق یافتن به درخواست فرمانبری از او و در بیمناکی از کیفر او و در ترسی که از خشم او دارد،(2) که به راستی او تو را جز به کار نیک امر نکرده و جز از کار زشت تو

ص: 45

را نهی نفرموده است.

علّت سختی و تنگی معیشت نتوانستند در آن قرار بگیرند) و آهنگ رفتن به سوی منزلی پر نعمت و ناحیه ای پر آب وگیاه را نمودند و در دنبال آن، رنج راه و جدایی از دوستان و سختی سفر و نامطبوعی خوراک را تحمل کردند، تا به سرایی وسیع برای خود و منزلی که قرارگاه و محل آسایش ایشان باشد، برسند. پس چنین گروهی (که از محلی پر مشقت و رنج به سوی مکانی پر نعمت و رفاه می روند) در این راه از سختی و رنجی که به آنان می رسد، ناراحتی و دردی احساس نمی کنند و هزینه ای را که کرده اند بی مورد می دانند و زیان به حساب نمی آورند، (زیرا در راه رسیدن به آسایش و راحتی قرار دارند) و هیچ چیز در نظرشان بهتر و دوست داشتنی تر از وسیله و عاملی نیست که ایشان را به منزل و محلّ آنان (یعنی منزل و محل مورد نظرشان) نزدیک سازد.

وَ مَثَلُ مَنِ اغْتَرَّ بِهَا كَمَثَلِ قَوْمٍ كَانُوا بِمَنْزِلٍ خَصِيبٍ، فَنَبَا بِهِمْ إِلَى مَنْزِلٍ جَدِيبٍ فَلَيْسَ شَيْ ءٌ أَكْرَهَ إِلَيْهِمْ وَ لَا أَفْظَعَ عِنْدَهُمْ مِنْ مُفَارَقَةِ مَا كَانُوا فِيهِ إِلَى مَا يَهْجُمُونَ عَلَيْهِ وَ يَصِيرُونَ إِلَيْهِ.

و مَثَل آن کس كه به دنیا مغرور شود و فریب آن را بخورد، مانند مَثَل گروهی است که در منزلی پر نعمت و پر آب و گیاه بودند، پس چنان شد که از آنجا برای سکونت به طرف منزلی خشک و ناراحت رفتند که هیچ چیز در نظر آنها زشت تر و ناگوارتر از مفارقت و جدا شدن ایشان از مکانی که در آن می زیستند، و رفتن ناگهانی آنها به محلّی که به آن خواهند رسید و به آن منتقل خواهند شد، نخواهد بود.

ص: 47

پس در کسب معاش سخت کوشش کن، لیکن خزانه دار دیگران (یعنی وارثان خود) مباش. و چون به راه راست و درست هدایت شدی، پس بیشتر از همه وقت در برابر پروردگارت خاشع و فروتن باش.

تلاش در جمع آوری زاد و توشه

وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ طَرِيقاً ذَا مَسَافَةٍ بَعِيدَةٍ، وَ مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ وَ أَنَّهُ لَا غِنَى بِكَ فِيهِ عَنْ حُسْنِ الِارْتِيَادِ. وَ قَدْرِ بَلَاغِكَ مِنَ الزَّادِ مَعَ خِفَّةِ الظَّهْرِ. فَلَا تَحْمِلَنَّ عَلَى ظَهْرِكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ، فَيَكُونَ ثِقْلُ ذَلِكَ وَبَالًا عَلَيْكَ. وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ يَحْمِلُ لَكَ زَادَكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَيُوَافِيكَ بِهِ غَداً حَيْثُ تَحْتَاجُ إِلَيْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِيَّاهُ. وَ أَكْثِرْ مِنْ تَزْوِيدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَيْهِ فَلَعَلَّكَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُهُ.

و بدان که در جلو روی تو، راهی است با مسافتی دور و دراز و مشقّتی سخت و اینکه تو در آن راه از راه پیمایی نیکو و صحیح بی نیاز نیستی. پس در این صورت آن مقدار توشه ای که تو را به مقصد برساند و در همان حال سبک بار نیز باشی در نظر بگیر. و بیشتر از توانایی خود، پشتت را از بار سنگین مکن تا سنگینی آن بار، تو را رنجه نسازد و موجب عاقبت بدی نگردد.(1) اگر از میان مستمندان، کسی را یافتی که توشة راهت را تا رسیدن به روز قیامت برایت حمل می کند و فردای قیامت، در هنگامی که به آن نیاز داری، سالم و کامل تحویلت می دهد، پس چنین امری را غنیمت شمار و

ص: 49

توشه ای را به او بسپار.(1) و در حالی که اکنون بر افزون ساختن توشه آخرت توانا هستی، آن را افزون ساز، باشد که زمانی این توانایی را بجویی امّا آن را نیابی.

وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَكَ فِي حَالِ غِنَاكَ لِيَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَكَ فِي يَوْمِ عُسْرَتِكَ. وَ اعْلَمْ أَنَّ أَمَامَكَ عَقَبَةً كَؤُوداً، الْمُخِفُّ فِيهَا أَحْسَنُ حَالًا مِنَ الْمُثْقِلِ، وَ الْمُبْطِئُ عَلَيْهَا أَقْبَحُ حَالًا مِنَ الْمُسْرِعِ وَ أَنَّ مَهْبِطَكَ بِهَا لَا مَحَالَةَ إِمَّا عَلَى جَنَّةٍ أَوْ عَلَى نَارٍ. فَارْتَدْ لِنَفْسِكَ قَبْلَ نُزُولِكَ، وَ وَطِّئِ الْمَنْزِلَ قَبْلَ حُلُولِكَ. فَلَيْسَ بَعْدَ الْمَوْتِ مُسْتَعْتَبٌ وَ لَا إِلَى الدُّنْيَا مُنْصَرَفٌ.

و اگر کسی در هنگام بی نیازی تو، از تو وامی خواست تا در روز تنگدستی تو آن را ادا کند، این را نیز غنیمت بدان(2) و بدان که در جلو روی تو، گردنه ای است که بالا رفتن از آن دشوار است، و در آن راه، حالت آن که سبکبار می باشد از کسی که بار سنگین بر دوش دارد بهتر است. و حال آن کس که به کندی راه می پیماید از آنکه شتابان ره می سپرد بدتر است. و این که جای فرود آمدن تو (پس از به پایان رسیدن راه) ناگزیر یا بهشت است یا آتش دوزخ. بنابراین، پیش از فرود آمدنت، قاصدی بفرست تا محلی

ص: 50

مناسب برایت آماده سازد و باز پیش از آنکه فرود آیی، محل فرود را نرم و هموار کن تا با آسودگی در آن زیست نمایی، که پس از مرگ، نه می توان خشنودی خدا را به دست آوَرد و نه بازگشت به دنیا (برای انجام اعمال صالح) میسّر است.

نشانه های رحمت الهی

وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ السَّمٰوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي الدُّعَاءِ، وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ، وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُكَ عَنْهک (یَحْجِبُکَ عَنْهُ) وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ.

و بدان! آن کس که خزانه های آسمان ها و زمین در دست قدرت او می باشد به تحقیق، دعا کردن را به تو رخصت داده و اجابت دعا را برای تو به عهده گرفته و به تو فرمان داده است از او درخواست کنی تا به تو عطا کند و از وی رحم بخواهی تا به تو رحم نماید. و او میان تو و خود کسی را نگماشته تا او را از تو پنهان دارد، و تو را مجبور نساخته تا به نزد کسی بروی که آن کس نزد وی از تو شفاعت کند.

وَ لَمْ يَمْنَعْكَ إِنْ أَسَأْتَ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَمْ يُعَاجِلْكَ بِالنِّقْمَةِ وَ لَمْ يُعَيِّرْكَ بِالْإِنَابَةِ، وَ لَمْ يَفْضَحْكَ حَيْثُ الْفَضِيحَةُ بِكَ أَوْلَى وَ لَمْ يُشَدِّدْ عَلَيْكَ فِي قَبُولِ الْإِنَابَةِ وَ لَمْ يُنَاقِشْكَ بِالْجَرِيمَةِ وَ لَمْ يُؤْيِسْكَ مِنَ الرَّحْمَةِ، بَلْ جَعَلَ نُزُوعَكَ عَنِ الذَّنْبِ حَسَنَةً وَ حَسَبَ سَيِّئَتَكَ وَاحِدَةً، وَ حَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشْراً وَ فَتَحَ لَكَ بَابَ الْمَتَابِ.

و اگر گناه کردی، تو را به توبه منع نفرموده و در دشمنی و کیفر خود درباره تو شتاب نورزیده است و هنگام بازگشت به او، تو را مورد سرزنش

ص: 51

قرار نداده است و در جایی که سزاوار رسوایی هستی، تو را رسوا نساخته است، و در قبول بازگشتت به سوی او، بر تو سخت نگرفته و در رسیدگی به گناهت تو را در سختی و تنگنا نینداخته و تو را از رحمت خود ناامید نکرده، بلکه بازگشت تو را از گناه، حسنه به حساب آورده و نیز یک گناه تو را یکی حساب کرده است، امّا یک کار نیکت را ده کار نیک، شمارده(1)

و درِ توبه و بازگشت را برای تو گشوده است.

فَإِذَا نَادَيْتَهُ سَمِعَ نِدَاكَ وَ إِذَا نَاجَيْتَهُ عَلِمَ نَجْوَاكَ فَأَفْضَيْتَ إِلَيْهِ بِحَاجَتِكَ وَ أَبْثَثْتَهُ ذَاتَ نَفْسِكَ، وَ شَكَوْتَ إِلَيْهِ هُمُومَكَ، وَ اسْتَكْشَفْتَهُ كُرُوبَكَ وَ اسْتَعَنْتَهُ عَلَى أُمُورِكَ.

پس هر گاه او را ندا کنی، صدایت را می شنود و چون با وی به راز سخن بگویی، او راز تو را می داند. پس تو حاجت خود را نزد او می بری و حالت خویشتن را در برابر او آشکار می سازی. و از غم و اندوه خود به او شکایت می کنی و برطرف شدن ناراحتی ها و گرفتاری های خود را از وی می خواهی، و برای کارهایت از او یاری می جویی.

الْعَطِيَّةَ عَلَى قَدْرِ النِّيَّةِ.

و چیزهایی را که جز خدا، هیچ کس قدرت عطا کردن آنها را ندارد، از قبیل افزون شدن عمر و سلامتی بدن و وسعتِ روزی، از او درخواست می کنی تا از خزینه های رحمت خود به تو عطا فرماید. گذشته از این ها، با اجازه ای که برای درخواست از خود به تو داده(1)

کلیدهای خزانه های خویش در دو دست تو (یعنی به طور کامل) و در اختیارت نهاده است، که در هر زمان بخواهی به وسیلة دعا، درخواست گشودن درهای نعمت او را می نمایی و فرو ریختن پیاپی باران رحمت وی را طلب می کنی. و البته تأخیر در اجابت دعا، تو را ناامید نسازد ، زیرا بخشش به اندازة نیّت است.(2)

رُبَّمَا أُخِّرَتْ عَنْكَ الْإِجَابَةُ لِيَكُونَ ذَلِكَ أَعْظَمَ لِأَجْرِ السَّائِلِ، وَ أَجْزَلَ لِعَطَاءِ الْآمِلِ وَ رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْ ءَ فَلَا تُؤْتَاهُ، وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ اَجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ.

دیگر آن که چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ می دهد تا این تأخیر موجب پاداش بیشتر برای درخواست کننده و افزون شدن عطای آرزوکننده گردد. و بسا چیزی را تو درخواست می کنی، آن چیز به تو داده نمی شود، امّا زود (یعنی در دنیا) یا دیر (ظاهراً در آخرت) بهتر از آن به تو داده می شود، یا به علّت امری که خیر و مصلحت تو در آن است دعایت به اجابت نمی رسد.

فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا

ص: 53

يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ، وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ. فَالْمَالُ لَا يَبْقَى لَكَ وَ لَا تَبْقَى لَهُ.

و چه بسا که همانا چیزی را درخواست کرده ای تا به تو داده شود که از میان رفتن دینت در آن خواهد بود، پس باید درخواست تو درباره چیزی بوده باشد که نیکویی و زیبایی آن برایت باقی بماند و رنج آن از تو دور گردد، که مال برای تو باقی نمی ماند، تو هم برای مال باقی نمی مانی (پس درخواست مال برایت سودی در بر ندارد).

أَهْلَكْتَ نَفْسَكَ.

پس از مرگ برحذر باشد که تو را در حال انجام گناه و در آن حال که با خود می گفتی از این کار زشت توبه می کنم، تو را دریابد و در میان تو و توبه مانع شود که در چنین حالی، ناگهان و به حقیقت خود را هلاک ساخته ای.

يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ وَ ذِكْرِ مَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ وَ تُفْضِي بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَيْهِ، حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ، وَ لَا يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَكَ.

ای پسرکِ من! بسیار به یاد مرگ باش و آنچه را بر آن وارد می شوی و پس از مرگ به آن می رسی، به یاد آور تا آن زمان که مرگ به سراغ تو می آید، به راستی وسیله حفظ خود را از خطرها و دشواری های آن به دست آورده و برای رسیدن آن، کمر بسته و آماده باشی و طوری نباشد که مرگِ تو ناگهانی فرا رسد و بر تو چیره گردد و تو را دچار رنج سازد.

وَ إِيَّاكَ أَنْ تَغْتَرَّ بِمَا تَرَى مِنْ إِخْلَادِ أَهْلِ الدُّنْيَا إِلَيْهَا وَ تَكَالُبِهِمْ عَلَيْهَا فَقَدْ نَبَّأَكَ اللَّهُ عَنْهَا وَ نَعَتْ هِيَ لَكَ عَنْ نَفْسِهَا وَ تَكَشَّفَتْ لَكَ عَنْ مَسَاوِيهَا.

زنهار از اینکه به آنچه از اهل دنیا می بینی که به آن تکیه کرده و تو گویی که همواره در آن، زیست می کنند و همچون سگان، کالای دنیا را از یکدیگر می ربایند، فریب بخوری که همانا خداوند، از دنیا به تو خبر داده(1) و خود دنیا (با نشانه هایی که ارایه کرده) تو را از نابودی خود آگاه ساخته، و بدی های

ص: 55

خود را برای تو آشکار نموده است.(1)

خویش را(1) گم کرده اند و در راهی سوار و روانند که برای آنها نامعلوم است و همانند چرندگانی هستند که در وادی و دره ای با خاکی سست که نه در آن گیاه می روید و نه به آسانی می توان در آن راه رفت، آفت و رنج می چرند، نه چوپان و سرپرستی است که از آنها نگهداری بکند و امورشان را مرتب سازد و نه چراننده ای است که آنها را بچراند.(2)

دنیا، ایشان را به راه گمراهی برده و دیده بصیرتشان را گرفته تا نشانه های هدایت را نبینند. بنابراین، آنها در سرگردانی های دنیا گم شدند و در نعمت های آن غرقه گردیدند، و آن را (دنیا را) پروردگار خویش گرفتند. پس دنیا با ایشان بازی کرد و آنها با دنیا بازی کردند و آنچه بعد از دنیا بر سرشان خواهد آمد، فراموش کردند.

رُوَيْداً يُسْفِرُ الظَّلَامُ كَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الْأَظْعَانُ. يُوشِكُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ يَلْحَقَ.

اندکی مهلت ده و شتاب منما! تاریکی جهل (با مرگ انسان) برطرف می شود (و حقیقت آشکار می گردد). تو گویی هودج های مسافران (برای سفر از دنیا به آخرت) وارد شده و انتظار می رود که هر کس شتاب کند به کاروان ملحق شود.

ص: 57

وَ اعْلَمْ أَنَّ مَنْ كَانَتْ مَطِيَّتُهُ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَ إِنْ كَانَ وَاقِفاً، وَ يَقْطَعُ الْمَسَافَةَ وَ إِنْ كَانَ مُقِيماً وَادِعاً.

و بدان که هر که مَرکبِ سواری او شب و روز باشد (یعنی زمان، او را با خود ببرد) پس به راستی او اگرچه متوقف باشد (یعنی گمان ببرد که متوقف است) گذشت زمان او را با خود می برد. و اگرچه در محلی اقامت داشته و سرگرم استراحت و آرامش باشد، باز هم مسافرت (از دنیا به آخرت) را می پیماید.

خود را می خورد)، نَفْس خویش را از ارتکاب هر کار پست و زشتی گرامی دار، هر چند تو را به طرف چیزهای مرغوب و مطابق میل بکشاند، که به راستی تو، در مقابل آنچه از نفس و جان خود بذل می کنی و از دست میدهی، هرگز عوضی نخواهی یافت. بَرده غیر خود مباش که به تحقیق خداوند تو را آزاد آفریده است. چه خوبی و خیری است در آن خوبی و خیری که جز با ارتکاب بدی و شرّی به دست نمی آید؟ و چه آسودگی و رفاهی است که جز با دشواری و ارتکاب کارهای پست، فراهم نمی­گردد؟

وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بِكَ مَطَايَا الطَّمَعِ فَتُورِدَكَ مَنَاهِلَ الْهَلَكَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا يَكُونَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ، فَإِنَّكَ مُدْرِكٌ قَسْمَكَ، وَ آخِذٌ سَهْمَكَ، وَ إِنَّ الْيَسِيرَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَعْظَمُ وَ أَكْرَمُ مِنَ الْكَثِيرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ كَانَ كُلٌّ مِنْهُ. وَ تَلَا فِيكَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِكَ أَيْسَرُ مِنْ إِدْرَاكِكَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِكَ وَ حِفْظُ مَا فِي الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِكَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِي يَدَيْكَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِي يَدَيْ غَيْرِكَ. وَ مَرَارَةُ الْيَأْسِ خَيْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى النَّاسِ. وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُورِ وَ الْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِيمَا يَضُرُّهُ. مَنْ أَكْثَرَ أَهْجَرَ، وَ مَنْ تَفَكَّرَ أَبْصَرَ، قَارِنْ أَهْلَ الْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ وَ بَايِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ. بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ. وَ ظُلْمُ الضَّعِيفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ إِذَا كَانَ الرِّفْقُ خُرْقاً كَانَ الْخُرْقُ رِفْقاً.

زنهار از اینکه طمع، بسان شترانِ سواری، تو را شتابان ببرد و در آبشخورهای هلاکت بیفکند. اگر می توانی که میان خود و خدا، صاحب

ص: 59

نعمتی قرار نداشته باشد، چنین کن(1) که به راستی تو قسمت خویش را در می یابی و سهم خود را (از آنچه مُقدر شده) می گیری. همانا نعمت اندکی که از سوی خدای سبحان به تو برسد، گرانقدرتر و گرامی تر از نعمت بسیاری است که از خلق او برسد، اگرچه همه نعمت ها از خداوند است. جبران زیانی که در نتیجه سکوت و خاموشی به تو رسیده از جبران زیانی که در اثر سخن نابجا برایت پیش آمده، آسان تر است.(2) و اینکه نگهداری آنچه در ظرف است با بستن بند آن ظرف، میسّر می شود.(3) و حفظ چیزی که در اختیار تو است، به نظر من از خواستن آنچه در اختیار غیر تو می باشد، بهتر و پسندیده تر است. تلخی ناامیدی، از خواری و ذلّتی که در نتیجة درخواست از دیگران حاصل می شود، بهتر است. تنگدستیِ(4)همراه با پاکدامنی، از توانگری و

ص: 60

ثروتی که همراه با ارتکاب گناه و کار زشت باشد نیکوتر است. هیچ کس مانند خود انسان، نگاهدار راز وی نمی باشد. چه بسا کسی که در به دست آوردن چیزی کوشش می کند که سرانجام به زیان وی تمام می شود هر که پرحرفی کند، به هذیان گویی و یاوه گویی می پردازد. هرکس در کار خود بیندیشد، پایان کار را با دیده بصیرت در می یابد. با نیکمردان همنشین و پیوسته باش، از جمله ایشان خواهی بود، و از بدان جدا شو، از آنها برکنار خواهی بود. مال حرام خوارک بدی است، ستم بر مردمان ضعیف بدترین ستم ها است. در جایی که نرمی و ملایمتِ بی مورد، به جای شدت عمل به کار رود، شدّت عمل بی مورد نیز به جای نرمی و ملایمت به کار می رود.(1)

رُبَّمَا كَانَ الدَّوَاءُ دَاءً وَالدَّاءُ دَوَاءً وَ رُبَّمَا نَصَحَ غَيْرُالنَّاصِحِ وَغَشَّ الْمُسْتَنْصَحُ. وَ إِيَّاكَ وَ اِتِّکالَکَ عَلَى الْمُنَى فَإِنَّهَا بَضَائِعُ الْمَوْتَی، وَ الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ، وَ خَيْرُ مَا جَرَّبْتَ مَا وَعَظَكَ.

چه بسا دارویی که خود، درد است و دردی که خود داروست.(2) چه بسا کسی که انتظار نصیحت از وی نمی رود امّا نصیحت می کند و آنکه امید و

ص: 61

انتظار نصیحت از او می رود، خیانت می کند، (و به جای خیرخواهی، بدخواهی می نماید) زنهار از این که بر آرزوها تکیه کنی که آرزوها سرمایه مردگان است.(1)

عقل، حفظ و نگاهداری تجربه ها (و به کار بردن آنها در هنگام لزوم) است و بهترین چیزی که تجربه کرده ای آن است که تو را پند دهد.

بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً لَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ يُصِيبُ، وَ لَا كُلُّ غَائِبٍ يَؤُوبُ وَ مِنَ الْفَسَادِ إِضَاعَةُ الزَّادِ، وَ مَفْسَدَةُ الْمَعَادِ وَ لِكُلِّ أَمْرٍ عَاقِبَةٌ سَوْفَ يَأْتِيكَ مَا قُدِّرَ لَكَ، التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ. وَ رُبَّ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِيرٍ لَا خَيْرَ فِي مُعِينٍ مَهِينٍ، وَ لَا فِي صَدِيقٍ ظَنِينٍ سَاهِلِ الدَّهْرَ مَاذَلَّ لَكَ قَعُودُهُ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَيْ ءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ. وَ إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ مَطِيَّةُ اللَّجَاجِ.

به بهره گیری از فرصت پیشدستی کن، قبل از اینکه گلوگیر شود و از دست رفتن آن موجب پشیمانی گردد. چنین نیست که هر جوینده ای به مقصود خویش برسد و هر غایب و مسافری بازگردد. (پس برای نرسیدن به مقصود و دست نیافتن به آنچه از دست رفته نباید اندوه به خود راه داد) از جمله فسادها، ضایع ساختن توشه آخرت و تباه نمودن معاد است (که عمل صالحی نباشد تا انسان آن را ارایه کند) برای هر چیزی عاقبتی است (که این عاقبت یا خوب است یا بد، پس باید در هر کاری عاقبت آن را در نظر گرفت) و آنچه برایت مقدّر شده طولی نخواهد کشید که به تو می رسد.

ص: 62

بازرگان، خود را به خطر می اندازد،(1) و چه بسا مالی اندک (که از راه صحیح به دست آمده باشد) نمو و افزون شدن آن از مال بسیار (که از راه ناصحیح حاصل گردیده باشد) بیشتر می باشد. در یاری مردمان ضعیف و خوار(2) و نیز در یاری دوستی که مورد بدگمانی است، خیری نمی توان یافت. زمانه را، تا آن هنگام که در برابر تو رام است و می توانی از آن بهره ببری، آسان گیر. خود را به امید بهره گیری بیشتر از چیزی به خطر میفکن. زنهار از این که ستیزه جویی و پافشاری در دشمنی، همچون شتری سرکش، عنانش را از دستت رها سازد و زمان اختیار را از کَفت برباید.(3)

عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِينِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَيْكَ.

خود را در برابر برادر و دوستت، مُلزّم و ناگزیر بدان که اگر او از تو برید، تو پیوند دوستی را گسیخته نسازی، و هنگامی که او از تو دوری گزید و رو گردانید، تو با نرمی و نیکی به او نزدیک شوی، و چون بخل ورزید تو به او بخشش نمایی، و زمانی که او دور شد تو به او نزدیک گردی، و هرگاه تندخوی کرد، تو با ملایمت با وی رفتار کنی و در صورتی که خطا و جرمی (نسبت به تو) مرتکب شد، تو بدان گونه عذرش را بپذیری که گویی تو بَرده او هستی و گویی که او ولی نعمت تو است.

وَ إِيَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَيْرِ أَهْلِهِ لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِيقِكَ صَدِيقاً فَتُعَادِيَ صَدِيقَكَ وَ امْحَضْ أَخَاكَ النَّصِيحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَوْ قَبِيحَةً وَ تَجَرَّعِ الْغَيْظَ فَإِنِّي لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَىٰ مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّةً.

زنهار از اینکه امور مزبور را در غیر جای خود به کار ببری یا آن را در مورد کسی که شایستگی ندارد انجام دهی، دشمنِ دوستت را به دوستی بر مگزین که در این صورت، با دوستت دشمنی کرده ای. نصیحتی بی شائبه و خالص، برای دوستت انجام ده، خواه در مورد کاری نیک باشد خواه درباره امری زشت.(1) خشم خود را فرو نشان و مانند جرعه ای آب بنوش که من هیچ جرعه ای را از جهت دارا بودن عاقبتی نیکو شیرین تر از آن و از لحاظ پایانی

ص: 64

خوب، لذیذتر از آن ندیده ام.

وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَيْنِ، وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِيعَةَ أَخِيكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِيَّةً تَرْجِعُ إِلَيْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ يَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لَا تُضِيعَنَّ حَقَّ أَخِيكَ اتِّكَالًا عَلَى مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لَا يَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى الْخَلْقِ بِكَ وَ لَا تَرْغَبَنَّ فِيمَنْ زَهِدَ عَنْكَ وَ لَا يَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِيعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لَا تَكُونَنَّ عَلَى الْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى الْإِحْسَانِ وَ لَا يَكْبُرَنَّ عَلَيْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ فَإِنَّهُ يَسْعَى فِي مَضَرَّتِهِ وَ نَفْعِكَ وَ لَيْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ.

در برابر هر کس که با تو درشتی می کند، نرم و ملایم باش، که همانا دیری نمی گذرد که او در برابر تو نرم و ملایم می گردد. در مقابل دشمنت نیکی و گذشت را برگزین، که به راستی این کار شیرین ترین دو نوع پیروزی است. هرگاه خواستی رشته دوستی با برادرت را قطع کنی رشته باریکی از طرف خود باقی گذار تا اگر بخواهد در روزی نامعلوم به دوستی تو بازگردد، بتوانی به وسیله همان رشته باریک به دوستی با او بازگردی. هر که درباره تو گمانی نیک ببرد، تو این گمان را (با عمل نیکوی خود) راست بدار، به اعتماد رشته مودّتی که میان تو و برادرت وجود دارد، حقّ او را ضایع مگردان، که به راستی کسی که حقّ او را ضایع کرده و زیر پا گذاشته ای، دیگر برادر و دوست تو نیست. خانواده تو، نباید بدبخت ترین و محرومترین خلق خدا، نسبت به اعمال و رفتار تو باشند، (بلکه باید توجه تو درباره افراد خانواده بیشتر از دیگران باشد). در دوستی کسی که از تو کناره می گیرد و دوری می کند، البتّه و به طور قطع، رغبت و میل نداشته باش و به طور مسلّم و قطعاً

ص: 65

نباید اقدام برادر تو در بریدن و قطع رابطه با تو، از اقدام تو در پیوستن و برقرار ماندن دوستی با او، قوی تر باشد.(1) و نیز البته و به طور قطع، بدی کردن تو نباید بر نیکی کردنت چیره گردد و افزون باشد. همچنین، البته و قطعاً، ستم کسی که به تو ستم روا داشته، نباید در نظر تو بزرگ جلوه کند که به راستی او به زیان خود و سود تو می کوشد، (زیرا او با عمل خود به کیفر ستمگران می رسد و تو با تحمّل ظلم، پاداش صابران را در می یابی)، پاداش کسی که تو را خشنود ساخته، این نیست که به او بدی کنی.(2)

قَدْ كَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ وَ لَا تَكُونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَةُ إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِي إِيلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ يَتَّعِظُ بِالْآدَابِ، وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْبِ. اطْرَحْ عَنْكَ وَارِدَاتِ الْهُمُومِ بِعَزَائِمِ الصَّبْرِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ. مَنْ تَرَكَ الْقَصْدَ جَارَ وَ الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ، وَ الصَّدِيقُ مَنْ صَدَقَ غَيْبُهُ وَ الْهَوَى شَرِيكُ الْعَمَى.

همانا آنچه از دنیای تو برایت سودمند است، چیزی است که با آن جا و مکانت را (در دنیا و آخرت) به صلاح رسانی و آباد سازی، اگر بر آنچه از دستانت رفته بی تابی می کنی، پس برای چیزهایی هم که به دستانت نرسیده بی تابی کن، (زیرا در میان چیزی که به دست آمده و از میان رفته با چیزی که به دست نیامده، تفاوتی نیست و بی تابی درباره هر دو، بی فایده است). هرچه را که، به تحقیق، بوده (و اکنون وجود ندارد) بر چیزی که هنوز نیامده دلیل و راهنما قرار ده که به راستی، امور، همانند یکدیگرند.(1)

البته، تو از کسانی مباش که جز با بسیار زدن و آزردن آنها پند نمی پذیرند، پس همانا خردمند به وسیله ادب و فرهنگ، پند می پذیرد و چهارپایان، جز با زدن آنها فرمان نمی برند. اندوه هایی که بر تو فرود می آید، با شکیبایی استوار و با یقینِ نیکو به خدا از خود دور ساز. هر کس میانه روی و اعتدال در امور را فرو گذاشت، از راه راست و درست منحرف گردید. دوست به منزله خویشاوند است، دوست حقیقی کسی است که پشت سر نیز حقّ انسان را نگاهدارد و آبرویش را حفظ کند، (در جلو رو و پشت سر، یکسان باشد و در غیر این صورت منافق است). پیروی از هوای نفس همراه

ص: 67

بابدبختی و رنج است.(1)

رُبَّ قَرِيبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِيدٍ، وَ رُبَّ بَعِيدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ. وَ الْغَرِيبُ مَنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ حَبِيبٌ. مَنْ تَعَدَّى الْحَقَّ ضَاقَ مَذْهَبُهُ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى قَدْرِهِ كَانَ أَبْقَى لَهُ. وَ أَوْثَقُ سَبَبٍ أَخَذْتَ بِهِ سَبَبٌ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ مَنْ لَمْ يُبَالِكَ فَهُوَ عَدُوُّكَ قَدْ يَكُونُ الْيَأْسُ إِدْرَاكاً إِذَا كَانَ الطَّمَعُ هَلَاكاً.

چه بسا خویشاوند نزدیکی که از بیگانه دورتر است و چه بسا بیگانه ای که از خویشاوند نزدیک تر است.(2)

غریب واقعی کسی است که دوستی نداشته باشد. هر که از راه حق تجاوز کند و منحرف شود، در راهی سنگلاخ و دشوار واقع می گردد.

هر کس به قدر و منزلت و ارزش وجودی خود اکتفا کند، همین امر بیشتر از هر چیز موجب باقی ماندن او در مقام و رتبتی است که دارا می باشد. محکم ترین رشته ای که به چنگ می آوری، آن است که میان تو و خدا برقرار گردد. آن کس که به کار تو اهتمام و توجّهی نداشته باشد و هنگام احتیاج به یاری تو برنخیزد، دشمن تو است. هنگامی که طمع ورزی موجب هلاک

ص: 68

شدن است، گاهی ناامیدی باعث رهایی از هلاک است.(1)

لَيْسَ كُلُّ عَوْرَةٍ تَظْهَرُ، وَ لَا كُلُّ فُرْصَةٍ تُصَابُ. وَ رُبَّمَا أَخْطَأَ الْبَصِيرُ قَصْدَهُ، وَ أَصَابَ الْأَعْمَى رُشْدَهُ. أَخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّكَ إِذَا شِئْتَ تَعَجَّلْتَهُ. وَ قَطِيعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ مَنْ أَمِنَ الزَّمَانَ خَانَهُ، وَ مَنْ أَعْظَمَهُ أَهَانَهُ لَيْسَ كُلُّ مَنْ رَمَى أَصَابَ إِذَا تَغَيَّرَ السُّلْطَانُ تَغَيَّرَ الزَّمَانُ. سَلْ عَنِ الرَّفِيقِ قَبْلَ الطَّرِيقِ، وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّارِ، إِيَّاكَ أَنْ تَذْكُرَ مِنَ الْكَلَامِ مَا يَكُونُ مُضْحِكاً وَ إِنْ حَكَيْتَ ذَلِكَ عَنْ غَيْرِكَ.

چنین نیست که هر عیب و هر چیز نهانی آشکار گردد، و هر فرصتی دوباره به دست آید. چه بسا انسانی خردمند و بینا در راه رسیدن به مقصود خویش به خطا رود (و به مقصود نرسد) و فردی کوردل و نادان راه خود را بیابد. ارتکاب کار زشت و بد را به تأخیر انداز و در انجام آن شتاب مکن، که به راستی تو، در هر زمان که بخواهی می توانی در ارتکاب آن شتاب ورزی، بریدن از جاهل (از نظر ارزش) با پیوستن به عاقل برابر است. هر کس خود را از حوادث روزگار در امان بداند روزگار به او خیانت می کند، و هرکه (با بهره گیری از لذایذ و خوشی های روزگار) آن را بزرگ شمارد، روزگار (با باز پس گرفتن مواهب خود) او را خوار می سازد. چنین نیست که هر که تیری اندازد، تیر او به هدف برسد. هرگاه اندیشۀ سلطان و فرمانروا، (نسبت به مملکت و مردم) دگرگون شود، زمان دگرگون می شود. پیش از رفتن در

ص: 69

راهی، از رفیق خود در آن راه جویا شو، و نیز پیش از انتخاب سرایی برای سکونت، دربارۀ همسایۀ آن جستجو و تحقیق کن (که همسفر نامناسب و همسایۀ بد، هر دو مایۀ عذابند). زنهار از این که در میان سخن خود مطلب خنده آوری بگویی، هرچند آن را از دیگری نقل بکنی.

به خود او می باشد تجاوز مکن، و او را به طمع نینداز که از دیگری شفاعت کند.

وَ إِيَّاكَ وَ التَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَى السَّقَمِ، وَ الْبَرِيئَةَ إِلَى الرِّيَبِ.

زنهار از به کار بردن غیرت بی مورد دربارۀ زن، که این امر زن درست کار را به نادرستی می کشاند و زن پاکدامن را در معرض شکّ و تردید قرار می دهد، (و ممکن است مورد بی گمانی قرار گیرد).

و اصل تو مي باشند كه تو به آن ریشه و اصل باز می گردی (تو با آنان هم ریشه و هم خونی) و آنها دست و نیروی تو هستند که با یاری آن به دشمنان حمله می کنی. من از خدا می خواهم دین و دنیای تو را به امانت قبول کند و آن دو را حفظ نماید و از او درخواست می کنم این امانت را، چه در حال و چه در آینده، چه در دنیاو چه در آخرت، به بهترین وجه به تو برگرداند، والسّلام.

و امّا در مورد کنیزانم: هر یک از آنها را به نکاح خود در آورده ام و دارای فرزند است یا باردار است، به فرزندش تعلّق دارد و جزء سهم او به حساب می آید.

پس اگر فرزندش در حالی که او زنده است، از دنیا رفت وی آزاد خواد بود که به تحقیق، بردگی از او برداشته می شود و به موجب حقّ آزادی و حُرّیتی که یافته، آزاد گردیده است.

ص: 75