بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 4

شیعه عقاید، وظایف، فرقه ها)

مرزبان کریمی

شهرکرد زمستان 1387

ص: 5

شیعه (عقاید، وظایف، فرقه ها)

مؤلف: مرزبان کریمی

لیتوگرافی: سروش شهرکرد

اصحافی: تک

شمارگان: 1000 نسخه

چاپ اول: زمستان 1387

شابک: 0-05-9415-600-879

Isbn :879-600-5149-05-0

مرکز پخش: تهران، انتشارات اندیشه اسلامی، مقابل دانشگاه تهران، خیابان فخر رازی، بین چهارراه اول و دوم،

کوچه شهید فاتح داریان، پلاک 43/1

تلفن 66961497 نشانی ناشر: شهرکرد میرآباد غربی، خیابان شمس، خیابان خیام، کوچه 5، پلاک 11، کد پستی 36967-88179

همراه: 1360-381-0913

کلیه حقوق محفوظ است.

Printed in The Islamic Republic of IRAN

ص: 6

نگاه شیعه به علی «عَلَيْهِ السَّلام »...........41

دو درس برای شیعیان علی «عَلَيْهِ السَّلام »........... 41

روح تشیّع..............41

شیعهی علی «عَلَيْهِ السَّلام ».................. 43

نسبت های ناروا به شیعه ...................... 44

حملات ناروای نویسنده ی المنار به شیعه .........44

تحریف تاریخ ............... 46

علی و شیعیان ............47

علی«عَلَيْهِ السَّلام » و شیعیان او همواره تسليم دستور خدا هستند...........47

علی و شیعیانش از پیشگامان اند..............47

حزب امير المؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام »در سخن پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)......... 48

ما و شیعیانمان اصحاب یمین هستیم........ 48

علی «عَلَيْهِ السَّلام »و شیعیانش خير البريه اند .................. 49

تقاضای عذاب به خاطر نصب علی«عَلَيْهِ السَّلام »به ولایت......50

قرآن ابراهیم«عَلَيْهِ السَّلام »را شیعه ی نوح «عَلَيْهِ السَّلام »میداند............ 50

امام در منطق قرآن ............51

ولایت امیرالمؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » از ارکان دین ..........52

مودت اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام »پاداش رسالت........53

امامان منادی توحید .......... 55

آل محمد کشتی نجات ............... 55

اهمیت ولایت ائمه «عَلَيْهِ السَّلام » در سخن پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)......................... 56

مقام آل محمد«عَلَيْهِم السَّلام » و اهمیت حب آنها در سخن پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)............ 56

آیات امامت............ 57

اولوالامر همان ائمه ی دوازده گانه می باشند .............. 66

اولوالامر در روایت جابر (حديث لوح فاطمه (سلام الله عليها) ............ 72

بررسی بعضی از ایرادات و شبهات وارد شده بر آیه ی ولایت .........76

علی «عَلَيْهِ السَّلام »در غدیرخم.........79

علی«عَلَيْهِ السَّلام » و شیعیان آن حضرت از دیدگاه پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ......101

شیعه از نظر ائمه «عَلَيْهِم السَّلام » .............103

شیعه و منابع فکری و فقهی آن ..........106

کتاب خدا، قرآن......... 108

ص: 8

سنت .............108

حدیث ثقلین ........109

عقل .............110

اجماع .............111

منابع علمی شیعه ........ 111

سرمایه ی شیعه ......... 111

افتخارات مكتب ما از دیدگاه امام خمینی (ره).................113

منابع فکری شیعه .............114

قرآن کریم ............114

رابطه ی قرآن و سنت .............. 115

ابعاد سنت ................... 117

معروف ترین کتب حدیث شیعه ............117

آشنایی با نهج البلاغه ............. 121

نهج البلاغه در کلام دیگران.......... 126

مقام نهج البلاغه .............127

موضوعات نهج البلاغه ........... 128

مخالفان نهج البلاغه .......... 128

صحیفه ی سجادیه.......... 129

عقیده ی شیعه در مورد امامت ...........131

اجر رسالت ...........131

مراتب و درجات امامت در شیعه........132

اهمیت امامت به معنی مرجعیت دینی ...........134

هفت نکته در بحث امامت ...........140

نتایج.....................142

دیدگاه شیعه در مورد ولایت ........3140

معنای ولایت ............... 143

شیعه و ولايت ................ 143

اقسام و ابعاد ولایت ........... 150

امام (ع) واسطه در رساندن فیض حق به موجودات ...........152

تشیع و وحدت اسلامی........ 154

ص:9

فصل دوم: عقاید شیعه......... 161

تولّی و تبرّئ ............163

مهدویت ............. 168

رجعت......... 169

بداء.............. 174

توحید ............... 177

رؤیت خداوند............181

منزه بودن خدا از جسمانیت .......... 183

عدل الهی ........................184

حکمت الهی و غرض آفرینش ......... ...186

لطف و انتخاب اصلح .......... 187

حسن و قبح ذاتی ........ 188

عقل ...................189

نبوت انبیاء الهی..............190

عصمت ........... 193

دیدگاه شیعه در مورد قرآن............193

مغفرت و شفاعت و توسل ...........194

دیدگاه شیعه در مورد مسائلی از معاد .......... 198

اختیار انسان و قضا و قدر الهی ............200

چهار مورد دیگر از عقاید شیعه ............ 205

اقسام تقيّه .......... 208

فصل سوم: فضائل امامان شیعه .............. 211

القاب قرآنی ائمه اطهار «عَلَيْهِم السَّلام » ............213

برخی از فضایل اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » .............229

امتحان های علی «عَلَيْهِ السَّلام »............... 260

علم امام..........................262

قسمتی از علوم امام و پیشوایان دین مربوط به لوح محو و اثبات..............262

افزایش علم اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » در هر شب جمعه .............263

علم کامل قرآن نزد اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » است. .............263

ائمه «عَلَيْهِم السَّلام » راسخون در علمند...... 263

ص: 10

«اولوالعلم» ائمه اطهار «عَلَيْهِم السَّلام » هستند ............264

خداوند سخن گفتن پرندگان را به ما آموخت.............264

ماییم عالمان و دشمنان ما جاهلند و شیعیان ما (اولوالالباب) هستند...............264

علم امام امیرمؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام ».......... ...265

تفاوت میان علم «آصف» و علم علی «عَلَيْهِ السَّلام »..........265

. پیشوایان معصوم و علم غیب............. 266

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و امامان اعمال ما را می بینند ............267

مسأله «عرض اعمال» ..........267

منابع علم امام .............268

امام و سایر علوم ..................276

گواهی علوم امامان به حقانیت شیعه ...........276

فصل چهارم: وظایف شیعه ........285

وظایف شیعه ................287

الف) شناخت امام؛........ 287

ب) حبّ امام؛ .......... 289

ج) اطاعت و پیروی؛ ..........293

د) تولّی و تبرّی؛ ............295

ه) حیات معنوی؛ ................296

و) انتظار فرج؛.............299

یاری امام زمان«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ ».......... 300

ویژگی های منتظران ..............301

ویژگی های مشترک یاران حسین بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » و یاران مهدی«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » ...........302

ح) بزرگداشت شعائر دینی و مذهبی؛ .................309

مهم ترین شعارهای شیعه ................. 309

1. بعثت رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ......... 309

2. غدیر ...................... 315

عید غدیر، عید ولایت ..............315

غدير در تاریخ اسلام و عقاید شیعه.............319

3. عاشورا ............ 3254

4.اربعین............. 330

ص: 11

5. مهدویت..............332

حقیقت انتظار ...........332

دلایل ولایت فقیه.......... 339

حکومت حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »و جهانی شدن اسلام..........342

قرآن و حکومت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »........... 343

انقلاب جهانی حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »............350

نهضت ظهور و انقلاب اسلامی......... 353

نگاه سرخ و سبز شیعه، ریشه ی تمام انقلابات شیعی ..........357

انقلاب اسلامی، زمینه ساز ظهور ......... 357

نقش ایرانیان در پذیرش و ترویج اسلام .............358

قم، مرکز علم و انقلاب ..............358

زمینه سازی انقلاب.............360

ترسیمی از حکومت جهانی حضرت مهدی«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »............ 361

1. پیشرفت برق آسای دانش .........362

2. امنیت فراگیر ............362

3. احیای اسلام ............362

4. تكامل اخلاقی .......... 363

5. آبادانی و رفاه ............364

6. تیم حکومتی نمونه ............ 365

7. نظارت مداوم ........... 366

ط) آگاهی و شناخت و معرفت نسبت به اصول پنج گانه اعتقادی؛ .......... 367

ی) عمل به فروع دین در حد وظیفه و تكليف و تقلید در آنها از مجتهد ..............370

جامع الشرایط؛...........370

ضرورت تقلید............371

تقلید، عملی آگاهانه است .............372

اعلميت مرجع تقلید ............374

اعلمیت از دیدگاه حضرت آیت الله العظمی خمینی «رحمةاﷲ علیه » ...........376

ک) ایمان ثابت و مستحکم و پایدار؛.......... 377

ارزش ایمان ......................... 378

اصناف و درجات ایمان ........... 378

متعلقات ایمان ............. 379

ص: 12

شرط ایمان ..........381

اسباب ایمان ............382

آثار و فواید ایمان ...........382

ل)تقوا ........................384

تقوی در سخنان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)............. 391

صفات پرهیزکاران در سخن حضرت علی«عَلَيْهِ السَّلام »........391

م) عمل صالح؛...................394

آثار اعمال نیک .................. 396

عمل صالح یک برنامه ی مستمر ...........398

سه نوید به مؤمنان و صالحان ...............401

ایمان و عمل صالح تنها راه نجات................401

پاداش ایمان و عمل صالح ............ 402

هدف اصلی، عمل صالح است .............402

منافع عمل صالح برای خود انسان ...........404

ن) توبه و استغفار؛..........405

راه های نجات مؤمنان .................406

توبه باب رحمت الهی........... 412

س) رجوع به علما و فقهای ربانی؛ ........ 414

نقش رهبری در اسلام.................418

جایگاه سیاسی و اجتماعی فقهای شیعه ...................419

لزوم حفظ حرمت حریم علما و فقها .............422

سیاستمدار ترین علمای شیعه در طول تاریخ ............426

تاریخچه صد ساله اخير ............. 426

1. میرزای شیرازی اول........... 426

2. میرزای شیرازی دوم....... 428

3. مرحوم شیخ فضل الله نوری .........429

علما در عصر رضا خان ...............430

4. عصر مرحوم مدرس و سایر علما ..............430

5. عصر امام خمینی «رحمةاﷲ علیه »............. 432

مکتب علمی اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام » ...........434

علما ربانی ............ 437

ص: 13

روحانیت و انقلاب اسلامی ...........439

ع)حفظ وحدت اسلامی؛.......... 441

پیوند بر اساس مکتب ..............448

اهمیت اخوت اسلامی .............452

برحذر داشتن انسان ها از پراکندگی...........456

پراکندگی و اتحاد در سخن علی«عَلَيْهِ السَّلام » ............457

نقش سیاست های استعماری در تفرقه مسلمین..........458

شیعه و وحدت اسلامی.......... 458

وحدت از دیدگاه امام خمینی «رحمةاﷲ علیه »...........466

ف)دیگر سازی؛ .................... 473

امر به معروف و نهی از منکر ............476

ص)آمادگی های همه جانبه برای ظهور............484

ق) دفاع از انقلاب اسلامی و ولایت فقیه و مشارکت در امور؛ سیاسی و اجتماعی:..................487

فصل پنجم: فرقه های شیعه ............493

شیعه ی اثنی عشریه ......... 495

تفکر شیعه .............. 498

اصطلاح شیعه جعفريه ...........500

اسماعیلیه............ 503

خوارج ................ 509

اصول عقاید خوارج...........513

زیدیه ...............514

آراء و عقاید زیدیه...............520

شیخیه .............. 525

بابیت و بهائیت یکی از انحرافات آشکار شیخیه ......... 527

علت پیدایش این فرقه ها ........... 529

افتضاح قضیه بدَشت ............. 531

برخی احکام و دستوارت منحرف بابیت و بهائیت .........532

صوفیه ................... 534

آغاز پیدایش صوفیه در اسلام.......... 535

ص: 14

اصول عقاید صوفيه ........... 537

فرقه صوفيه .......... 540

غلات شیعه ............ 544

برخورد ائمه «عَلَيْهِم السَّلام » با غلات چگونه بوده ............546

علل پیدایش و ظهور غلو و ترویج آن..........556

کیسانیه .................. 558

وجه تسمیه کیسانیه ................... 564

اصول عقاید فرقه کیسانیه ......... 565

واقفيه ........... 568

فهرست منابع.........572

ص: 15

ص: 16

طبیعی اسلام است و سابقه تاریخی آن، همان سابقه ی تاریخی اسلام است.

شیعیان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » کسانی هستند که پس از ایمان به خدای یگانه و حیات جاودانه اخروی و خاتمیّت پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و حقانیّت قرآن جز به کردار نیک و اعمال شایسته اقدام نمی کنند، زیرا پس از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و قرآن کریم، امیر المؤمنین «عَلَيْهِ السَّلامُ » که خود نمونه ی عالی تربیت اسلامی است پیشوای مقدس و معصوم آنان می باشد و لذا سعی میکنند که به گفتار و کردارش همانند گفتار و کردار پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) عمل کنند.

خویش چنان سخن می گوید که جز با مسأله ی تنصیص و مشخص شدن حق خلافت برای او به وسیله ی پیغمبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)قابل توجیه نیست. در این موارد سخن علی «عَلَيْهِ السَّلامُ »این نیست که چرا مرا با همه ی جامعیت شرایط کنار گذاشتند و دیگران را برگزیدند؛ سخنش این است که حق قطعی و مسلم مرا از من ربودند. بدیهی است که تنها با نص و تعیین قبلی از طریق رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است که می توان از حق مسلم و قطعی دم زد؛ صلاحیت و شایستگی حق بالقوه ایجاد میکند نه حق بالفعل، و در مورد حق بالقوه، سخن از ربوده شدن حق مسلم و قطعی، صحیح نیست.

اکنون مواردی را ذکر می کنیم که علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » خلافت را حق خود می داند:

در خطبه ی 6 که در اوایل دوری خلافت هنگامی که از طغيان عایشه و طلحه و زبیر آگاه شد و تصمیم به سرکوبی آنها گرفت انشا شده است، پس از بحثی درباره ی وضع روز می فرماید: «به خدا سوگند از روزی که خدا جان پیامبر خویش را تحویل گرفت تا امروز همواره حق مسلم من از من سلب شده است».

در خطبه ی 170 جریانی را نقل می فرماید و آن این که شخصی در حضور جمعی به من گفت: پسر ابوطالب! تو بر امر خلافت حریصی؛ من گفتم: «بلکه شما حریص تر و از پیغمبر دورترید و من از نظر روحی و جسمی نزدیک ترم، من حق خود را طلب کردم و شما می خواهید میان من و حق خاص من حایل و مانع شوید و مرا از آن منصرف سازید. آیا آنکه حق خویش را می خواهد حریص تر است یا آن که به حق دیگران چشم دوخته است؟ همین که او را با نیروی استدلال کوبیدم به خود آمد و نمی دانست در جواب من چه بگوید».

در دنباله ی همان جمله ها چنین آمده است: «خدایا از ظلم قریش و همدستان آنها به تو شکایت می کنم، این ها با من قطع رحم کردند و مقام و منزلت بزرگ مرا تحقیر نمودند،

اتفاق کردند که در مورد امری که حق خاص من بود، بر ضد من قيام کنند».

در خطبه ی «شقشقیه) صریح می فرماید: «ارى تُراثی نهباً» یعنی حق موروثی خود را می دیدم که به غارت برده می شود. بدیهی است که مقصود از وراثت، وراثت فامیلی و خویشاوندی نیست، بلکه مقصود، وراثت معنوی و الهی است.

ه) عصر ظهور حضرت حجت«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » و حکومت جهانی و توحیدی و عادلانه ی آن حضرت «عَلَيْهِ السَّلامُ » که منجر به برچیده شدن تمامی بساط و مظاهر کفر و شرک

و ظلم و ستم در سراسر عالم می شود.

4. در تشیع، عقل اصالت دارد و این مکتب به پیروی از قرآن و سنت رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)برای عقل ارزش و اصالت خاصی قایل شده است به طوری که عقل یکی از منابع اجتهاد و استنباط احکام می باشد و میان عقل و شرع هماهنگی وجود دارد به طوری که گفته شده: «كلُّ ماحَكَمَ به العَقَل حَکَمَ به الشَّرع» یعنی مقررات اسلام بر اساس یک سلسله مصالح و مفاسد موجود در زندگی بشر استوار است که برای عقل قابل مطالعه و شناخت است و از این منظر اسلام یک دین عقلانی و منطقی است.

5. تشیع مقدس ترین عقیده است که از درخت سرسبز و تنومند نبوّت بر آمده است.

6. تشیع میگوید پس از پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) همیشه باید شخصیتی کامل و معصوم، پیشوا وامام امت باشد زیرا او حجّت خدا و میزان انسانیت است.

7. تشیع میگوید همیشه باید افاضل انسانها حاکم باشند و حکومت الهی و دینی و اسلامی همیشه باید به دست رهبران عادل و فداکار تشکیل گردد و در نهایت جهان بشریت پیوسته منتظر یک حکومت الهی، عادلانه، توحیدی و جهانی می باشد به طوری که این امر مقصود نهایی بعثت ها و نبوت ها در جهان به شمار می آید.

بنابراین، تشیع بر اساس مقدسی پی ریزی شده که نتیجه نبوت خاتم الانبیاء محمدبن عبدالله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می باشد و لذا همه ی عقاید، احکام و فرامین این مکتب الهی در همه ی ابعاد فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی، اقتصادی و سیاسی، علمی و تربیتی، و در همه ی مسؤلیت های ناشی از پذیرش این مکتب مانند امر به معروف و نهی از منکر، تولّی و تبرّی

و جهاد دارای قداست می باشند.

8 به توفیق الهی در این نوشته به شرح و تفسیر و تبیین و اثبات مستدل عقاید مکتب اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، یعنی تشیع همّت گماشته ایم، هم چنین مشهورترین فرقه های شیعه را نیز معرفی کرده، به نقد و بررسی عقاید آنها پرداخته ایم و در این راستا حقانیت شیعه اثنی عشریه را بر اساس اسناد و مدارک و دلایل معتبر اثبات نمودیم.

9. از آن جایی که هدف نهایی بعثت پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) توحید به معنای کامل و تمام آن است و بنا به فرموده ی قرآن در آیهی 160 سوره ی انعام: بی شک کسانی که دین خود را تکه تکه ساخته و هر یک پیرو عقیده ای شدند، تو از روش و عقاید آنها بسیار دوری و در هیچ روشی با آنها شرکت نداری فقط کار آنها را به خدا واگذار کن که واگذاری امور آنان به خداست آنگاه به خوبی آنها را آگاه می کند به آن چه که به جا می آورند. و نیز بنا به فرموده ی قرآن در آیه ی 31 سوره ی روم: از مشرکان نباشید از همان کسانی که دین خود را تکه تکه کردند و هر دسته ای پیرو عقیده ای شده،

هر حزبی به آنچه نزد خود دارند خرسندند.

ص: 21

آری این است حقیقت توحید قرآن؛ پس قرآن مبدأ و منشأ توحید و اتحاد و وحدت است و هیچ گونه تفرق و تفرقه را نمی پذیرد و بر همین اساس است که تشیع نیز به پیروی از قرآن

کریم و پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) پیوسته مشعل دار توحید و اتحاد و وحدت بوده است زیرا بیشک اهل بیت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) که ما شیعیان افتخارمان این است که حقیقت اسلام را پس از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از آن خاندان مطهر اخذ میکنیم، نزدیک ترین انسان ها و صحابه به اسلام و پیامبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بوده اند و همه ی معتقدات ناشی از پیروی از آن بزرگواران مطابق با قرآن کریم و سنت نبی اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است.

به راستی کدام یک از صحابه یا کدام یک از پیشوایان مذاهب اسلامی را می توان با یکی ازاهل بیت عترت و طهارت قیاس کرد؟

10. شیعه جماعتی از مسلمین هستند که افتخارشان انتساب و پیروی از حضرت محمد(ص) و اهل بیت آن حضرت می باشد. شیعه به پروردگاری معتقد است که واجب الوجود، یگانه، توانا بر همه چیز، مختار در تمام امور، عالم به هر معلوم و بینا و مدرک است. پروردگاری که جسم نیست و از تشبیه به دور است و از ظلم به بندگانش منزه است، او بی نیاز و بی مثل و مانند و جاویدان است، همیشه بوده و خواهد بود و هیچ کار زشت و قبیحی از او سر نمی زند. او حکیم و عادل و متکلم است.

از دیدگاه شیعه انسان در کارهای خود آزاد و مختار است به همین جهت نسبت به اعمال خود مسئول و مكلف است. شیعه معتقد است همه پیامبران الهی از خطا و گناه معصوم هستند و دیگر این که هیچ پیامبری از دنیا نرفت مگر این که وصی خود را برای حفظ کتاب و شریعت معین کرد.

وصی هر پیامبری همانند آن پیامبر دارای صفت عصمت است و سایر صفات کمال را به عنوان انسان کامل دارد. پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نیز مانند همه ی پیامبران وصی پس از خود را به امت بارها معرفی فرمود و آن وصی جز علی بن ابیطالب «عَلَيْهِ السَّلامُ » کسی دیگر نمی باشد. آن جناب بر اساس لطف و عدل و حکمت الهی هم چون پیامبر از گناه و خطا معصوم و مصون بوده و لذا حجت خدا در هدایت خلق به شمار می رود و پس از آن حضرت نیز یازده فرزند بزرگوارش هر یکی پس از دیگری امامت و ولایت امت را به عهده دارد و در عصر ما حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » حجت بن الحسن العسگری امام حي معصوم و غایب است که روزی به فرمان خدا ظهور خواهد کرد و در آن روز دولت حق بر پایه ی توحید و عدل در سراسر عالم بر پا خواهد شد و بساط کفر و شرک و الحاد از سراسر جهان برچیده خواهد شد.

11. در مکتب تشیع اعتقاد به توسل و شفاعت از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و در عین حال اعتقاد نیز در رأس همه ی عقاید قرار دارد زیرا توسل و شفاعت نیز در اعتقاد شیعه تابع اذن الهی است و لذا هیچ منافاتی با توحید ندارد. بلکه به نوعی لازمه ی

ص: 22

توحید می باشد. هم چنان که اراده و اختیار انسان نیز منافاتی با توحيد ندارد زیرا انسان در عین مختار و آزاد بودن در اعمال خویش، موجودی است که در وجود خویش وابسته و معلول و غیر مستقل است. بنابراین هیچ یک از عقاید مذکور هیچگونه منافاتی با توحید و یگانه پرستی و اختصاص عبودیت به خدای متعال نخواهد داشت.

آری افتخار شیعه این است که به پیروی از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و اهل بیت گرامی او از عبودیت غیر خدا آزاد بوده و خود را تنها بنده و عبد و مطيع خدای یگانه میداند و این عقیده را اساس اسلام و قرآن دانسته و در بعد فکری و نظری بدان کاملا معتقد است هم چنان که در بعد عملی بدان کاملا ملتزم می باشد. شیعه در طول تاریخ برای بسط و گسترش توحید و عدل که عالی ترین ارمغان انبياء هستند پیوسته با همه ی مظاهر شرک و ظلم مبارزه کرده به این امید که ظهور توحید و عدل مطلق با ظهور حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » به وقوع بپیوندد. ان شاء الله.

17 ربیع المولود مصادف با

87/1/6 شهرکرد

مرزبان کریمی

ص: 23

ص: 24

ص: 26

5. چون شیعیان به ولایت حضرت علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » و پیروی از مکتب روحانی آن حضرت اعتقاد داشته اند از این جهت ایشان را شیعه ی علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » یعنی پیروان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » گفته اند که بعدها در اثر کثرت استعمال مضاف اليه على «عَلَيْهِ السَّلامُ » را از آخر آن حذف کردند و معروف به شیعه شدند.

6. شیعه گروهی است که افتخار دارد به پیروی از علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » و آل محمد(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) که همه افرادی پاک، دارای صفات برجسته ی انسانی و ملکوتی می باشند، پس شیعه مسلمانانی هستند که در عقیده و عمل، در گفتار و کردار تابع و پیرو پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » و یازده فرزند معصوم او هستند.

7. شیعه همان اسلام نبوی (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است که توسط علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » و یاران برجسته ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) چون سلمان، اباذر، عمار یاسر، مقداد، ځذيفه يمان و دیگران از هر انحراف و اعوجاجی مصون ماند و همان راه واقعی و طبیعی خویش را که توسط خدا و پیغمبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تعیین و ترسیم شده بود دنبال کرد.

در واقع مشهور است اولین کسانی که به شیعه معروف شده اند و آنها را شیعه خواندند عبارتند از: سلمان فارسی، اباذر غفاری، مقداد، عمار یاسر.

محققان درباره ی این که چه زمانی نام شیعه و تشیع به پیروان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » و اهل بیت گرامی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) گفته شده است، اختلاف نظر دارند، آن چنان که از آغاز اسلام تا پس از شهادت علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » را شامل می شود.

1. ابن حزم معتقد است پس از کشته شدن عثمان، این نام آشکار شده است.

2. ابن ندیم می گوید علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلامُ » هنگام خروج برای جنگ با طلحه و زبیر، یاران خود را شیعه لقب داد و او خود به آنها می گفت: «شیعیان من». .

3. بعضی گفته اند پس از جنگ صفین در روز خروج خوارج این نام به کسانی گفته شده است که در دوستی با علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » استوار و ثابت ماندند.

4. برخی گفته اند این نام همزمان با نهضت مخالفان عثمان به وجود آمده است.

5. گروهی میگویند تشیع در روز سقیفه پدید آمده است، همان روز یکه گروهی از بزرگان صحابه با صراحت گفتند: علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » اولی به امامت و خلافت است.

6. گروهی دیگر، پیدایش شیعه را به اواخر خلافت عثمان مربوط می دانند و انتشار آرای عبدالله بن سبا در این زمان را به پیدایش تشیع ربط می دهند.

7. عده ای دیگر معتقدند شیعه در روز فتنه الدار (روز قتل خلیفه ی سوم) پدید آمده است.

پس از این روز، پیروان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » که همان شیعیان بودند، در مقابل خون خواهان عثمان قرار گرفتند.

8 بعضی نیز معتقدند که تشیع پس از ماجرای حکمیت تا شهادت علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » به وجود آمده است.

ص: 29

9. و گروهی آغاز تشیع را به واقعه ی کربلا و شهادت امام حسین«عَلَيْهِ السَّلامُ » ربط می دهند.

10. عده ی قلیلی از علمای شیعه نیز گفته اند: «تشیع پس از وفات پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) پدیدار گردیده است».

11. اکثر قریب به اتفاق علما و محققان شیعه بر اساس اسناد و روایات معتبر و تاریخ اصیل صدر اسلام معتقد هستند که: لفظ شیعه در زمان شخص پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آشکار و

ظاهر گردیده است.

وم

رضایت خدا هستید و دشمنان تو نیز در حالی که خشمگین و دست هایشان به گردنشان بسته است بر تو در آیند آنگاه رسول خدا دست ها را بر گردن آورد

تا به آنها کیفیت به محل کشیدن را نشان دهد.

8 و الذي نفسي بيده أن هذا و شیعته لهم الفائزون يوم القيمه. سوگند به آنکه جان من در تحت قدرت اوست این شخص علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » و شیعه ی او در قیامت فائزه و رستگارند.

9. هو انت و شیعت، تأتی انت و شیعتك يوم القيامه راضين مرضین یاتی عدوک غضبانی مقمحين.

ای علی منظور از آیه ی خير البرية، تو و شیعه ی تو است که در قیامت می آیید در حالی که از خدا راضی و خدا نیز از شما راضی است و دشمن تو می آید در حالی که خشمگین بوده، لگام بر دهان دارند و سرشان را به سبب تنگی غل بالا گرفته اند.

10. یا ابا الحسن اما انت و شیعتك في الجنه. ای ابوالحسن تو و شیعه ی تو در بهشت جای دارید. 11. یا علی! اذكان يوم القيامة اخذ بحجزة الله، و انت اخذت بجزتی، و اخذ ولدك

بجز تک، و اخذ شيعه ولدك بحجزهم، فترى این یؤمرئنا.

ای علی! در روز قیامت من دامن خدا را می گیرم و تو دامن مرا و فرزندانت دامن تو را و شیعه ی فرزندانت دامن آنها را آنگاه در انتظاریم که دستور دهند ما را به کجا برند.

12. یا علی! تختم باليمين تكن من المقربين قال: يا رسول الله! و ما المقربون؟ قال: جبرئیل و میکائیل. قال: فيما اتختم یا رسول الله؟ قال: بالعقيق الأحمر، فانه جبل أقرلله بالوحدانیه، ولی بالنبوة، ولک بالوصية، ولولدك بالامامه، ولمحبيك بالجته، و شيعتك بالفردوس.

ای علی! انگشتر را در دست راست خود قرار بده تا از مقربین باشی، عرض کرد: یا رسول خدا مقربین چه کسانی هستند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل، عرض کرد با چه انگشتری؟ فرمود: با عقیق سرخ زیرا آن کوهی است که برای خدا به وحدانیت و برای من به نبوت و برای تو به وصایت و برای فرزندانت به امامت و برای دوست دارانت به بهشت و برای شیعیان تو به فردوس اقرار کرده است.

13. یا علی! قد غفر الله لك و لذريتك و لشيعتك و محبی شيعتك.

ای علی برای تو و فرزندانت و شیعیان و دوست داران شیعیان تو مغفرت الهی منظور شده است.

14. يدخل من امتى الجته سبعون القألاحساب لهم (ثم التفت الى على «عَلَيْهِ السَّلام » فقال) بهم شيعتك و انت امامهم.

از امت من هفتاد هزار نفر بدون حساب وارد بهشت می شوند (آنگاه به على روی کرد) و

ص: 31

ا .

فرمود: اینان شیعه ی تو هستند و تو امام آنها هستی.

بی شک آغاز شیعه، همان آغاز اسلام توسط رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است. از همان آغاز اسلام و اعلان کلمه ی مبارکه ی توحید در ماجرای يوم الانذار از سوی پیامبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، اخوت و وراثت و وزارت و وصایت و خلافت علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » نیز از سوی رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) اعلان گردید.

لذا از همان آغاز اعلان رسالت حضرت رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) گروهی از صحابه ی بزرگوار پیامبر به حب و دوستی علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » معروف بودند و در این سخن نیز هیچ شکی نیست.

از این گروه می توان سلمان فارسی - اباذر غفاری - عمار بن یاسر - حذیفہ بن یمان - حذيمة بن ثابت - ابو ایوب انصاری و دیگران را نام برد و اصولا اولین اسمی که در زمان رسول خدا پیدا شد (شیعه) بود که سلمان و اباذر و مقدا و عمار با این اسم مشهور بودند.

بنابراین آغاز و ظهور شیعه همزمان با آغاز و ظهور اسلام بوده است زیرا رسالت بدون ولایت و نبوت و بدون وصایت پذیرفتنی نیست. جریان غدیر خم که بیعتی عمومی و آشکار بود، عمومیت و آشکار بودن شیعه را انتشار داد.

به طوری که مردم در همان روز با علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » بیعت کردند و کلام بیعت شیخین با حضرت علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » در همه ی کتب معتبر اهل سنت نیز ثبت است و در تفاسیر نیز بزرگان اهل سنت چون فخر رازی در ذیل آیه ی 68 سوره ی مائده آن را مطرح کرده اند. در خلافت عثمان آن چنان دنیا پرستی حاکم شد که به ناچار شیعه که پاسدار توحید و معنویت است خود را از حلقوم پاک اباذر علنی کرد و بار دیگر خاطره ی غدیرخم، حب علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » و تشیع و فضایل فاطمه (س) و اهل بیت رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در اذهان بیدار و شعله ور گردید، پس عثمان به مقابله با حقیقت اسلام بر آمد و اباذر را به ربذه تبعید و عمار را به شکستن استخوانهای پهلویش به جرم حق پرستی حکوم کرد.

این است که شیعه از آغاز مظلوم و مجهول واقع شد و در فضای مظلومیت و مجهوليت به تحریف محتوای پاک و الهیّش دست زدند، بنی امیه، بنی عباس و عالمان وابسته به آنها سعی

کردند شیعه را در هاله ای از ابهام و خرافات و بدعت نشان دهند و مردم را نسبت به حقانیت آن در جهل و غفلت و بی خبری و نا آگاهی توأم با کینه و دشمنی و عداوت نگاه دارند و در این شرایط بدیهی است که رهبران شیعه، ائمه اطهار«عَلَيْهِم السَّلامُ » اهل بیت رسول الله(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از همه مظلوم تر و مجهول تر واقع شدند.

آری شیعه از همان آغاز مطرود و محكوم سیاست های سیاست بازان دنیا پرست شد و بدیهی است که طیف دنیا پرست پیوسته در اکثریت هستند و لذا اقلیت مؤمن به اسلام و پیام معنوی اسلام راهشان از اکثریت جدا شد زیرا جانشینی پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و مرجعیت علمی و دینی جامعه ی اسلامی را حق مطلق على «عَلَيْهِ السَّلام » بنا به وصایت و نص صریح

پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می دانستند.

ص: 32

اما اندیشه ی دنیا پرستی و ریاست طلبی و تفاخر نژادی و قبیله ای آن چنان قوّت داشت که سران آن یعنی کسانی چون معاویه، عمروعاص، مغيرة بن شعبه و دیگران صراحتا حتی به مخالفت با اسلام و اهل بیت رسول خدا پرداختند و به صب و دشنام و لعن کردن امیرالمؤمنین علی «عَلَيْهِ السَّلام » و یاران پرهیزگارش پرداختند، حمایت های سمرة بن جندب، ابوهریره، عمروعاص، عروة بن زبیر و عبدالله بن زبیر که دشمن سرسخت علی «عَلَيْهِ السَّلام » بودند، معاویه موجب شد که مردم از شناسایی شخصیت علی «عَلَيْهِ السَّلام » غافل و محروم شوند و خلاصه آن حضرت در اوج مظلومیت و مجهولیت به شهادت رسید.

آنگاه نیز معاویه و یزید و عبدالملک اموی، منصور و هادی و هارون و متوکل عباسی و دیگرانی چون ابن زیاد و حجاج و بسر بن ارطات و مهلب بن ابی صفره و سندی بن شاهک و مسرور، هزاران جنایت علیه شیعه و پیروان اهل بیت رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مرتکب شدند و از طريق جعل احادیث و نشر اکاذیب و چماق تکفیری چون (رافضی) به قلع و قمع و اسارت و

شکنجه و قتل شیعه پرداختند.

و معصوم و مصون از گناه و خطا هستند و از طریق نص صریح جلی پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به فرمان خدای متعال آنان را به عنوان خلیفه و وصی و امام امت، پس از خویش معرفی فرموده است که اولین آنها امير المؤمنین علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام »و آنگاه حسن بن علی «عَلَيْهِ السَّلام »و آنگاه حسین بن علی «عَلَيْهِ السَّلام »است و پس از آن نه (9) امام دیگر است که همه از نسل حسین بن علی «عَلَيْهِ السَّلام »هستند و آخرینشان حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » است که هم اکنون او حجت خدا و امام امت رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و خلیفه و جانشین آن حضرت و پیشوای مسلمین است که اینک زنده است اما از انظار خلایق غایب است و روزی به فرمان حق تعالی ظاهر شده، حق و عدل را بر جهان می گستراند. إن شاء الله.

5. معاد یعنی اینکه انسان با مرگ معدوم نمی شود بلکه از دنیا به آخرت منتقل شده و سرانجام پس از مرگ در روز قیامت خداوند او را مبعوث کرده و به پاداش و کیفر لایق

و عادلانه ی اعمالش می رساند بنابراین، بدن های افراد پس از متلاشی شدن مجددا احيا می گردند و روح انسان در آخرت پس از این که با مرگ از بدن جدا شده بود مجددا به بدن اخروی که احیای مجدد همین بدن دنیوی است باز می گردد و معاد یعنی همین بازگشت و عود مجدد روح به بدن پس از مرگ.

این بود اجمالی از اصول پنج گانه اعتقادی شیعه و بی شک جز همین پنج اصل عقیدتی، اصل اعتقادی دیگری در شیعه به نام اصل ششم یا هفتم وجود ندارد و علمای بزرگوار ما در این باره به طور مبسوط و استدلالی همراه با دلایل قطعی نقلی و عقلی بحث کرده و آثار ارزنده ای را نوشته اند از جمله کتاب شافی از سید مرتضی علم الهدی، کشف المراد علامه حلی

که شرح تجریدالعقاید خواجه نصیر طوسی است.

کتاب شرح باب حادي عشر از علامه حلی، تنزيه النبياء تألیف سید مرتضی علم الهدی، معنویت شیعه و شیعه در اسلام تأليف علامه طباطبایی، آثار مرحوم علامه شرف الدین از جمله نص در مقابل اجتهاد و المراجعات و آثار سلطان الواعظین شیرازی.

وصایت و خلافت الهی، علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » از گروه مذکور که اکثریت را تشکیل می دادند جدا شدند که به شیعه معروف گردیدند.

اهل سنت میگویند پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) امر خلافت پس از خود را به سکوت برگزار کرد یعنی خليفه ای برای سرپرستی و ولایت امت تعیین نکرد لذا این عمل را بر عهده ی خود مسلمين واگذاشت تا خود هر کسی را که بخواهند انتخاب و اختیار کنند.

لیکن شیعه معتقد است رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به نص روشن و آشکار علی«عَلَيْهِ السَّلامُ »و یازده فرزندش را به خلافت و امامت پس از خویش به امت معرفی کرد و هر امامی نیز با نص صریح امام پس از خود را به امت معرفی نموده است. به هر حال شیعه برای امام مسلمين و خلیفه پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در میان امت به اوصافی قایل است که همه مستند به دلایل عقلی و نقلی است این اوصاف عبارتند از:

1. معصوم بودن از گناه و خطا که قطعا پس از رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » معصوم بود نه جز او.

2. افضل بودن یعنی امام باید از همه ی افراد زمان خویش در همه ی ابعاد علمی و عملی اخلاقی افضل باشد و واضح است که افضل امت بعد از پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)،

علی«عَلَيْهِ السَّلامُ »بود.

3. منصوص بودن یعنی انتخابی نبودن، شورایی نبودن و اجماعی نبودن امر خلافت بلکه به حکم فرمان روشن رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)که همان فرمان خداست امام باید به امت معرفی شده باشد و جز علی«عَلَيْهِ السَّلامُ » و فرزندان او «عَلَيْهِ السَّلامُ » در مورد فرد دیگری از افراد امت از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هیچ نصی وجود ندارد.

4. وراثت علوم انبیاء «عَلَيْهِ السَّلامُ » و برخورداری از ولایت تکوینی و هدایت به امر و واسطه ی فیض بودن میان حق تعالی و مخلوقات و به همین سبب است که امام«عَلَيْهِ السَّلامُ »پس از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) پیشوایی روحانی و معنوی امت و مرجعت دینی و شرعی و رهبریت اجتماعی و سیاسی و دنیوی آنان را به نیابت از رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)عهده دار است.

ایا

عليه منصور دوانیقی قیام کرده، کشته شدند.

زیدیه کسی را امام میدانند که فاطمی باشد و به سیف قیام کند، از نظر فقهی اکثرا پیرو فقه ابوحنیفه هستند و واژه ی رافضی را این ها مطرح کرده اند و در واقع مخالفین خود از شیعه را،

رافضی می گویند، زیرا پیروان امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » از قیام او حمایت نکرده او را ترک کردند به آنان گفت: «فضتمونی»؟ آیا مرا ترک می کنید؟

غدیر خم، حدیث منزلت، حدیث طیر، حدیث سفینه ی نوح، حديث جابر، حدیث ثقلین، حدیث کساء، حديث يوم الدار و غیره. به هر حال طبق کتب روایی و به نص جلّی و صریح ائمه ی دوازده گانه شیعه به طور دقیق از سوی نبی اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و سایر ائمه«عَلَيْهِم السَّلامُ » معرفی شده اند و در این مورد 91 حديث وجود دارد که می گوید ائمه 12 تن هستند

که اول آنها علی «عَلَيْهِ السَّلام » و آخرین آنها مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »است که تنها به یک روایت اکتفا می کنیم، در تفسیر برهان ابن بابویه از جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند: وقتی آیه ی (یا ایها الذين آمنوا و اطیعوا الرسول...) بر پیغمبر نازل شد، گفتم یا رسول الله، خدا و رسول را شناختیم، اولواالامر که خدا اطاعت آنها را همراه تو قرار داد چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان جانشینان من هستند ای جابر، و پیشوایان مسلمین پس از من، اول ایشان علی بن ابی طالب است و پس از وی حسن و حسین و علی بن حسین و فرزند علی، محمد، معروف در تورات به باقر، که تو وی را خواهی دید، وقتی دیدی سلام مرا به او برسان، و سپس صادق جعفر بن محمد و بعد موسی بن جعفر و على بن موسی و محمد بن علی، علی بن محمد و حسن بن علی و بعد هم نام من و هم کنیه ی من که حجت خدا و بقیه او در روی زمین و نزد بندگان است و فرزند حسن بن علی، که خدا به دست او مشرق و مغرب زمین را خواهد گشود و کسی است که از شیعیان و دوستان خود پنهان خواهد شد، به امامت وی کسی پابرجا نخواهد ماند مگر آن کس که خدا قلبش را به ایمان آزموده باشد. جابر می گوید: پرسیدم یا رسول الله! آیا شیعه در غیبت او از وی استفاده خواهد برد؟ فرمود: آری سوگند به کسی که مرا به پیامبری فرستاد از نور وی روشنایی می گیرند و از ولایت وی در غیبتش منتفع می شوند مانند استفاده ی مردم از خورشید گر چه ابر آن را بپوشاند، ای جابر! این از اسرار مخفی خداوند است و از غير اهلش پنهان ساز.

از آن جایی که امام ششم شیعیان حضرت جعفر بن محمد صادق «عَلَيْهِ السَّلام » ملقب به جبر الامه(دانشمند امت) به سبب شرایط زمانش که دوران انتقال حکومت و خلافت از بنی امیه به بنی عباس بود و تا حدی شیعه ی امامیه آزادی مقطعی به دست آورد، لذا آن امام بزرگوار توانست تحول فرهنگی ایجاد شده توسط امام باقر«عَلَيْهِ السَّلام »را بهبود بخشیده، گسترده نماید و به اوضاع شیعه نظم و ترتیب داده، به تدوین فقه و حدیث شیعه و نشر و ترویج فرهنگی امامت بپردازد و مجلس درس بی نظیری را در مدینه به وجود آورد و علمای برجسته ای را تربیت نماید و از این جهت فقه شیعه را فقه جعفری و شیعه را شیعه ی جعفری نیز می گویند.

3. جاودانگی و ابدیت (همان گونه که پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) خاتم الانبیاء است حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » نیز خاتم اولیاء است).

4. مطلق بودن (اصول اساسی و محوری اسلام اهل بیت به هیچ وجه نسبی نیستند و نسبیت را نمی پذیرند، هم در حوزه ی عقاید و هم در حوزه ی اخلاقیات).

5. فراگیر بودن (به این معنی که مکتب اسلام محدود به زمان و مکان و مخاطب خاصی نیست بلکه این مکتب، مکتبی است جهانی که محدود به هیچ قومیت و ملیت و نژادی نمی باشد).

6. بر اساس مکتب شیعه اصلی ترین منبع علمی و فکری و ایدئولوژیکی اسلام، کتاب مقدس قرآن است، کتابی که عین وحی الهی می باشد و به عنوان سند نوبت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و نیز معجزه ی آن حضرت به شمار می آید. این کتاب در حال حاضر تنها کتاب الهی بدون تحریف و بدون تغییر می باشد که در اختیار بشر است و به همین سبب این کتاب تنها کتاب هدایت بشری برای همیشه و برای همه ی دوران ها می باشد.

7. بر اساس مکتب شیعه پس از قرآن، سنت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و سنت دختر گرامی آن حضرت یعنی حضرت فاطمه زهرا(سلام الله عليها)نیز از اصلی ترین منابع فکری و دینی و فقهی شیعه می باشد زیرا حضرت فاطمه زهرا(سلام الله عليها)همانند پدر بزرگوارشان حضرت محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و همانند قرآن مصون و معصوم از خطا بوده و هادی و راهنمای بشر به شمار می آید. هم چنین ائمه دوازده گانه نیز در مکتب شیعه پس از پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و حضرت فاطمه زهرا(سلام الله عليها)به عنوان هادیان و راهنمایان معصوم اسوه ی کامل هدایت برای همه ی بشر محسوب می شوند که در این میان حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » در حال حاضر تنها هادی و راهنمای معصوم حی و زنده و حاضر می باشند که بر اساس حدیث ثقلین تا زمانی که قرآن وجود دارد عترت معصوم پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نیز وجود دارد زیرا این هر دو هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض کوثر

به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)ملحق شوند.

8 تنها مکتب حق و مبتنی بر حقیقت و واقعیت که هم حق گرا و هم واقعیت گرا می باشد وتنها مکتب نجات بخش بشر به شمار می رود به طوری که اگر هر انسانی به این مکتب متمسک شود و از آن پیروی نماید هرگز گمراه نخواهد شد، مکتب اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلامُ » است.

9. مکتب اهل بیت بر اساس سوره ی شریفه ی «والعصر» ایمان و عمل صالح را لازم و ملزوم هم می داند و به عبارت دیگر عمل صالح را مظهر و تجلّی ایمان و

بلکه کامل کننده ی ایمان می داند و در عین اصالت دادن به ایمان هرگز از عمل صالح غفلت نکرده و نسبت به آن کم توجهی نمی نماید.

10. جوهر و ذات همه ی اعتقادات در مکتب شیعه، اعتقاد و باور به توحید و یگانگی وجود مقدس خداوند متعال و یگانه گرایی و یگانه باوری می باشد. تو حید روح و جوهر ذاتی

ص: 38

همه ی اعتقادات و اعمال یک شیعه ی موحد می باشد به طوری که شرط قبولی عمل در مکتب اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » توحید و اخلاص و تقوای الهی است و هیچ عملی بدون توحيد و اخلاص و تقوا پذیرفته نیست. این است که عقیده ی توحیدی بر عمل صالح تقدم دارد.

11. در مکتب شیعه اهل بیت«عَلَيْهِ السَّلام » هر انسانی باید به این امور معتقد باشد و به آنها باور قلبی داشته باشد:

الف) ایمان به عالم غیب.

ب) ایمان به خداوند و یگانگی او.

ج) ایمان به ملائکه ی الهی.

د) ایمان به معاد و حقانیت بهشت و جهنم.

ه) ایمان به نبوت و رسالت همه ی انبیاء الهی و کتب آسمانی.

و ایمان به امامت امامان دوازده گانه ی شیعه که به امر خداوند متعال توسط پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)این بزرگواران پس از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تا برپایی قیامت عهده دار امامت و رهبری امت هستند و در حقیقت جانشینان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) همین بزرگواران می باشند.

ز) اعتقاد به مهدویت شخصی یعنی اعتقاد به این که مهدی موعود همان امام دوازدهم شیعه می باشد که همانند همهی ائمه از صفت عصمت و علم الهی برخوردار است و او فرزند امام حسن عسکری «عَلَيْهِ السَّلام » است که از مادری به نام نرجس خاتون در سال 255 هجری قمری در سامرا متولد شده و به فرمان خدا در غیبت به سر می برد.

لقب آن حضرت مهدی، نامش هم نام پیامبر و از خاندان پیامبر و از فرزندان فاطمه ی زهرا(سلام الله عليها)می باشند.

در آخر الزمان حتی اگر از عمر جهان یک روز بیشتر باقی نمانده باشد خداوند آن روز را طولانی خواهد کرد تا آن حضرت قیام کنند و به اذن خدا به خلافت برسد و زمین را پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده است، پر از عدل و داد نماید و همه ی آمال و آرمان های انبیاء را به مرحله ی اجرا در آورد.

12. اسلام اهل بیت مکتبی است جامع و همه جانبه و کامل، به طوری که در هر زمینه ای تكليف انسان را معین فرموده است.

13. این مکتب برای عقل و اندیشه ی بشر ارزش و اعتبار قائل است و به همین دلیل اجتهاد پذیر می باشد یعنی کلیات دین به گونه ای تنظیم شده است که اجتهاد پذیر است.

اجتهاد یعنی کشف و تطبیق اصول کلی و ثابت بر موارد جزئی و متغير. علاوه بر نحوه ی تنظیم کلیات اسلامی که خاصیت اجتهادپذیری به آنها داده است، قرار گرفتن عقل در شمار منابع اسلامی کار اجتهاد حقیقی را آسان کرده است.

14. اسلام اهل بیت«عَلَيْهِ السَّلام » دین زندگی گرایی است نه زندگی گریز، به عبارت دیگر دینی است اجتماعی که به هیچ وجه رهبانیت را نمی پذیرد، این است که به موازات مقرارات عبادی در دین اسلام مقرارات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و جزایی فراوانی هم وجود دارد

ص: 39

که از همه مهم تر جهاد و امر به معروف و نهی از منکر می باشد که همه بیانگر بعد اجتماعی و مسئولیت اجتماعی ناشی از دین و دین داری می باشند.

دارد آن جا که پدر و پسری هر دو حاضرند، بین آنها در احترامات فرق گذاشته شود». محمد به امر پدر برخاست و دست پسر مهمان را شست. امام عسکری وقتی این داستان را نقل کرد، فرمود: شیعه ی حقیقی باید این طور باشد».

درباره ی زوجات آن حضرت می فرماید: «وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ» (همسران او مادران امتند) و در رکاب عایشه، طلحه را می دید که از پیشتازان در اسلام، مرد خوش سابقه و تیرانداز ماهر میدان جنگ های اسلامی و مردی که به اسلام خدمت های ارزنده ای کرده است و باز زبیر را میدید خوش سابقه تر از طلحه، آن که حتی در روز سقیفه از جمله متحصّین در خانه ی علی بود.

این مرد در حیرت عجیب افتاده بود که یعنی چه؟! آخر على و طلحه و زبیر از پیش تازان اسلام و فداکاران سخت ترین دژهای اسلامند، اکنون رو در رو قرار گرفته اند؟

کدام یک به حق نزدیک ترند؟ در این گیر و دار چه باید کرد؟! توجه داشته باشید! نباید آن مرد را در این حیرت زیاد ملامت کرد.

شاید اگر ما هم در شرایطی که او قرار داشت قرار می گرفتیم شخصیت و سابقه ی زبير و طلحه چشم ما را خیره می کرد.

به هر حال این مرد محضر امیر المؤمنین شرفیاب شد و گفت: اَيُمكِنُ اَن يَجتَمِعَ زُبيرٌ وَ طَلحَةٌ و عائِشَةٌ عَلَى باطِلٍ؟ آیا ممکن است طلحه و زبیر و عایشه بر باطل اجتماع کنند؟ شخصیت هایی مانند آنان از بزرگان صحابه ی رسول الله چگونه اشتباه می کنند و راه باطل را می پیمایند، آیا این ممکن است؟

علی در جواب سخنی دارد که دکتر طه حسین دانشمند و نویسنده ی مصر می گوید سخنی محکم تر و بالاتر از این نمی شود. بعد از آن که وحی خاموش گشت و ندای آسمانی منقطع شد سخنی به این بزرگی شنیده نشده است.

فرمود: «اِنّكَ لَمَلْبُوسٌ عليك، اِنَّ الحَقَ وَ الباطِلَ لا يُعْرَفانِ بِاَقْدارِ الرِّجالِ، اِعْرِفِ الْحَقَّ تَعرِِف اَهْلَهُ وَ اعْرَفِ الباطِلَ تَعْرِف اَهْلَهُ»).

«سرت کلاه رفته و حقیقت بر تو اشتباه شده. حق و باطل را با میزان قدر و شخصیت افراد نمی شود شناخت. این صحیح نیست که تو اول شخصیت هایی را مقیاس قرار دهی و بعد حق و باطل را با این مقیاس ها بسنجی: فلان چیز حق است چون فلان و فلان با آن موافقند و فلان چیز باطل است؛ چون فلان و فلان با آن مخالف اند. نه، اشخاص نباید مقیاس حق و باطل قرار گیرند.

این حق و باطل است که باید مقیاس اشخاص و شخصیت آنان باشند».

در این جا علی معیار حقیقت را خود حقیقت قرار داده است و روح تشیع نیز جز این چیزی نیست و در حقیقت فرقه ی شیعه مولود یک بینش مخصوص و اهمیت دادن

به اصول اسلامی است نه به افراد و اشخاص. قهرا شیعیان اولیه مردمی منتقد و بت شکن بار آمدند.

على بعد از پیغمبر جوانی سی و سه ساله است با یک اقلیتی کمتر از عدد انگشتان. در مقابلش پیرمردهای شصت ساله با اکثریتی انبوه و بسیار.

منطق اکثریت این بود که راه بزرگان و مشایخ این است و بزرگان اشتباه نمی کنند و ما راه آنها را می رویم. منطق آن اقلیت این بود که آن چه اشتباه نمی کند حقیقت است بزرگان باید خود را بر حقیقت تطبیق دهند.

ص: 42

محبت و عشق و آثار آن می کشاند. (1)

مذهب به فعالیت های سیاسی ضد اسلامی پرداخته اند، متهم ساخته است! گویا وجود کلمه ی شیعا در آیه ی فوق هیچ گونه ارتباطی با مسأله ي تشيع و شیعه ندارد او را به یاد این مطالب واهی انداخته است! نوشته های او بهترین پاسخ برای گفته های او و روشن ترین شاهد برای عدم اطلاع او از تاریخ و عقاید شیعه است زیرا: ۔

1. میان «شیعه» و «عبد الله سبا یهودی که اصل وجود او از نظر تاریخ مشکوک است و به فرض وجود، کمترین نقشی در تاریخ تشیع و کتب شیعه ندارد پیوند قایل شده و از سوی دیگر میان «شیعه» و «باطنيه حتی میان «شیعه» و «فرقه ی ضاله» که از بزرگترین دشمنان شیعه هستند ارتباط قایل شده است، در حالی که مختصر آگاهی از تاریخ شیعه نشان می دهد که اینها سخنان موهومی بیش نیست بلکه افترا و تهمت است و ار همه عجیب تر، جمعیت «غلات» را آنها که در حق علی «عَلَيْهِ السَّلام » غلو کردند

و او را به خدایی پذیرفتند که در فقه شیعه به عنوان یکی از دسته هایی که کفر آنها قطعی و مسلم است، شناخته شده اند، به شیعه پیوند داده و شیعیان را متهم به عبادت اهل بیت و امثال آن کرده است!.

مسلما اگر نویسنده ی «المنار» تحت تأثیر پیش داوری های نادرست و تعصب های ناروا نبود و به خود اجازه می داد که عقاید شیعه را از خود شیعه بشنود و در کتاب های خود شیعه بخواند نه در کتاب های دشمنان آنها، به خوبی می دانست که این نسبت ها نه تنها دروغ و افترا است، بلکه مضحک و خنده آور است و از همه عجیب تر این که پیدایش شیعه را به ایرانیان نسبت داده اند در حالی که قرنها پیش از آن که ایرانیان شیعه باشند، تشیع در عراق و حجاز و مصر بوده است و مدارک تاریخی گواه زنده ی این حقیقت است.

2. گناه شیعه این است که به گفته ی قطعی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)که در معتبر ترین منابع اهل سنت نیز آمده است عمل کرده، آن جا که فرمود: «من در میان شما دو چیز گرانمایه به یادگار می گذارم که اگر به آنها متمسک شوید هیچگاه گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترتم»..

گناه شیعه این است که اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را که از همه آگاه تر به مکتب و آئین او بودند، پناه گاه خود در مشکلات اسلامی قرار داده و

حقایق اسلام را از آنها گرفته است.

گناه شیعه این است که به پیروی از منطق و عقل و الهام از قرآن و سنت، باب «اجتهاد» را مفتوح می داند و به فقه اسلام تحرک می بخشد و می گوید: چه دلیلی دارد که فهم قرآن و سنت را منحصر به «چهار نفر» کنیم و همه مجبور باشند از آنها پیروی کنند؟!

مگر خطابات قرآن و سنت متوجه عموم افراد با ایمان در همه ی قرون و اعصار نیست؟ و مگر صحابه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در فهم قرآن و سنت، از افراد معینی

پیروی می کردند؟ پس چرا اسلام را در چهاردیواری خشک و کهنه ای به نام «مذاهب چهارگانه ی حنفی و مالکی و حنبلی و شافعی» محصور سازیم؟!

گناه شیعه این است که می گوید: یاران پیامبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) مانند همه ی افراد دیگر باید با

ص: 45

مقياس ایمان و عملشان مورد بررسی قرار گیرند، آنها که عملشان مطابق کتاب و سنت است خوب و آنها که در عصر پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و یا بعد از او برخلاف کتاب و سنت عمل کردند، باید طرد شوند. و نام صحابه بودن نباید سپری برای جنایتکاران شود و افرادی مانند معاویه که تمام ضوابط اسلام را زیر پا گذاشته و بر امام وقت، که همه ی امت اسلامی امامت او را حداقل در آن زمان قبول دارند، خروج کرد و آن همه خونهای بی گناه را ریخت نباید تقديس شود، هم چنین پاره ای از صحابه ی جیره خوار که جزء دار

و دسته ی او بودند. آری شیعه چنین گناهانی دارد و به آن معترف است، ولی آیا هیچ جمعیتی را مظلوم تر از شیعه سراغ دارید که نقطه های درخشان و افتخار زندگی و

تاریخ او را نقطه های ضعف نشان دهند؟ و یک دنیا دروغ و تهمت به او ببندد و حتی اجازه ندهند عقاید صحیح خود را در میان عموم مسلمانان

پخش کند، بلکه همیشه عقاید او را از دشمنان او بگیرند نه از خود او؟!

آیا اگر جمعیتی به دستور پیامبرش عمل کند در حالی که دیگران عمل نکنند تفرقه انداز و نفاق افکن محسوب می شود؟ آیا این ها را باید از راهی که می روند بازداشت تا اتحاد برقرار شود؟ یا آنها را که از بی راهی می روند؟!

3. تاریخ علوم اسلامی نشان میدهد که در غالب این علوم شیعه پیش قدم بودند تا آن جا که شیعه را به عنوان پدید آورندگان علوم اسلامی می شناسند. کتاب هایی که علمای شیعه در رشته ی تفسیر و تاریخ و حدیث و فقه و اصول و رجال و فلسفه اسلامی نوشته اند چیزی نیست که بتوان آنها را پنهان ساخت و در تمام کتاب خانه های آزاد موجود است گواه زنده ی این مدعا است.

در پایان سخن باید بگوییم اگر می خواهید نفاق و تفرقه برچیده شود بیایید به جای تهمت به یکدیگر، هم دیگر را آن چنان که هستیم بشناسیم،

زیرا این گونه نسبت های ناروا نه تنها به وحدت اسلام کمک نمی کند، بلکه ضربه محکمی بر پایه های وحدت اسلامی می زند.(1)

از این رو بسیار می شود که از واقعیت های تاریخی چشم می پوشند و تا آن جا که بتوانند به ایراد در این گونه احادیث از نظر سند می پردازند و اگر جای دست اندازی در سند پیدا نکنند سعی میکنند به گونه ای دلالت آن را مخدوش سازند، این گونه تعصبها متأسفانه حتی در عصر ما ادامه دارد و حتی بعضی از دانشمندان روشن فکر آنان از این برکنار نمانده اند. مثلا مفسر معروف اهل سنت و نویسنده ی تفسير «المنار» روایات معروف را در شأن نزول آیات فوق به کلی کنار گذارده و روایت دیگری را که با محتوای آن آیات اصلا منطبق نیست معتبر دانسته است. طبق این روایت که از «نعمان بن بشير » نقل شده، شأن نزول این آیات در تأیید عمر و گفتار او است که دیگران را از گفتگو کردن پیرامون فضیلت سیراب کردن حاجیان خانه ی خدا یا عمران و آبادی مسجد الحرام و یا جهاد در راه خدا نهی کرده است. اما با توجه به محتوای آیات مورد بحث نتیجه می گیریم که روایت «نعمان بن بشير» چون بر خلاف محتوای قرآن است باید کنار گذاشته شود و آن چه با ظاهر آیات می سازد همان حدیث مشهوری است که در شأن نزول این آیات بیان شده و اثبات کننده ی فضیلتی است بزرگ برای پیشوای بزرگ اسلام علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام » (1)

خو +

امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام » می فرماید: (هُم شیعتنا و مُحِّبونا)، اصحاب یمین شیعیان ما و دوستان ما هستند.

هم چنین آن حضرت در توضیح آیه ی «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ إِلَّا أَصْحَابَ الْیَمِینِ».(1)

می فرماید: «نحن و شیعتنا اصحاب اليمين، وكلّ مَن أَبغضنا اهل البيت فهم المرتهنون) ما و شیعیانمان اصحاب یمین هستیم

و هرکس ما اهل بیت را دشمن دارد، در اسارت اعمال خویش است.(2)

دیگری گفته: ای پیامبر هنگامی که فراغت یافتی امامی را که جانشین تو است نصب کن.

در هر صورت در روایات متعددی آمده است که منظور از آیه ی (فاذا فرغت فانصب)، نصب امير المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » به خلافت و وصایت و ولایت و امامت پس از انجام امر رسالت است. البته این مسأله تنها به عنوان یک مصداق برای آن آیه می باشد و همه ی امت مسلمان آگاه است که پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)پس از انجام رسالت مهم خود و پس از فراغت از آن برای امر مهم امامت و ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » چه تلاش و کوشش پیگیر و مستمری انجام داد و سرانجام در مراسم با شکوه غدیر این مهم را نیز ابلاغ فرمود.

پیروان نوح، ابراهیم بود

پیروان نوح، ابراهیم بود» او در همان خط توحید و عدل و در همان مسیر تقوا و اخلاص که سنت نوح بود گام بر می داشت، که انبياء همه مبلغان یک مکتب و استادان یک دانشگاهند

و هر کدام برنامه ی دیگری را تداوم می بخشند و تکمیل می کنند.

چه تعبیر جالبی؟ ابراهیم از شیعیان نوح بود، با این که فاصله ی زمانی زیادی آن دو را از هم جدا میکرد(حدود 2600 سال به گفته ی بعضی از مفسران) ولی می دانیم در پیوند مکتبی زمان کمترین تأثیری ندارد.

بعضی از مفسران ضمیر «شیعه» را به پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) برگردانده اند در حالی که آیه های قرآن می گوید: پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از آیین ابراهیم پیروی کرد، به علاوه چنین مرجع ضميري در آیات قبل و بعد وجود ندارد، شاید تصور کرده اند تعبیر به شیعه دلیل بر افضلیت نوح از ابراهیم است در حالی که قرآن برای ابراهیم شخصیت والاتری قایل شده است ولی این تعبیر هیچ دلالتی بر این مسأله ندارد بلکه منظور از آن تداوم خط فکری و مکتبی است کما اینکه افضلیت پیامبر اسلام (ص) نسبت به همه ی پیامبران با پیروی او از مکتب توحیدی ابراهیم منافات ندارد قرآن می گوید: فبهداهم اقتده: «ای پیامبر به هدایت انبیای پیشین اقتدا

کن» (انعام - 90).(1)

نکته ی بسیار جالب و آموزنده ی قرآنی این است که خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید: «هُوَ سَمّاكُمُ المُسلِمينَ مِن قَبلُ وَفي هٰذا». (حج، 78) و نیز می فرماید: «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ ». (بقره، 128)، و نیز می فرماید: « وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ ». (صافات، 83). طبق این آیات اولین کسی که مسلمان نامیده شده و پیروان قرآن و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را مسلمان نامیده است. حضرت ابراهیم«عَلَيْهِ السَّلام » بوده است، همچنین آن حضرت اولین کسی است که قرآن او را «شیعه» نامیده است. یعنی آن جناب شیعه و پیرو حضرت نوح «عَلَيْهِ السَّلام » بوده است. پس اسلام و شیعه هر دو در وجود مبارک حضرت ابراهیم «عَلَيْهِ السَّلام » به وحدت می رسند، یعنی حضرت ابراهیم«عَلَيْهِ السَّلام » مصداق هر دو عنوان است.(2)

دادیم که دعوت به دوزخ میکنند» فرمان خود را بر فرمان پروردگار مقدم می شمرند و حکم خویش را قبل از حکم او قرار می دهند و مطابق هوس های خود و بر ضد کتاب الله عمل می نمایند».

گروه اول امامانی بودند با برنامه های روشن زیرا توحید خالص و دعوت به خیر و نیکی و حق و عدالت، متن برنامه ی آنها را تشکیل می داد، اینها امامان نورند که خط آنها در سلسله ی انبیاء و اوصياء تا پیامبر خاتم و اوصیایش تداوم یافته و گروه دوم رهبران ضلال و

گم راهی یعنی ائمه ی نارند. قرآن در آیهی 82 سوره

طه می فرماید: «وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدي»، «من کسانی را که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدایت شوند می آمرزم». امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام » در تفسیر این آیه می فرماید: (منظور از جمله ی «ثم اهتدی» هدایت به ولایت ما اهل بیت است) سپس اضافه کرد: «به خدا سوگند اگر کسی تمام عمر خود را در میان رکن و مقام (نزدیک خانه ی کعبه) عبادت کند و سپس از دنیا برود در حالی که ولایت ما را نپذیرفته باشد خداوند او را به صورت در آتش

جهنم خواهد افکند».(1)

توحید و روش اصیل اسلام و ادامه ی عمل صالح است، استقامت را به این معنی تفسیر فرموده است.

قرآن در آیه ی 13 سوره ی شوری می فرماید: « شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّىٰ بِهِ نُوحًاآیینی را برای شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود...).

در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » نقل شده است که در تفسیر آیه ی «شرع لكم من الدين» فرمود: مخاطب در جمله «ان اقیمو الدين» أمام است

و جمله ی «لا تتفرقوا فيه» کنایه از امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » است. بدیهی است منظور انحصار دین در ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » نمی باشد

بلکه هدف بیان این حقیقت است که مسأله ی ولایت امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » نیز از ارکان دین به شمار می رود.

به خاطر وسعتی است که در مفهوم «ظلم» وجود دارد، منظور از «عذاب اليم» عذاب روز قیامت است، چون این تعبیر در قرآن مجید معمولا در این معنی به کار می رود، آیه ی بعد نیز گواه بر این حقیقت است.

سپس به توضیح بیشتری درباره ی «پاداش مؤمنان» پرداخته می گوید: «اما کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند در بهترین و سرسبزترین باغ های بهشت جای دارند». ( وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ ) .

اما فضل الهی درباره ی مؤمنان صالح العمل به همین جا ختم نمی شود، آنها چنان مشمول الطاف او هستند که «هر چه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنها فراهم است». (لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

شرح نعمت های بهشتی در بیان نمی گنجد، برای ما زندانیان جهان ماده قابل تصور نیست که بدانیم در جمله ی «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ» چه مفاهیمی گنجانده شده؟ مؤمنان چه چیزهایی می خواهند؟ و در جوار قرب خداوند چه الطافی یافت می شود؟

اصولا هنگامی که خداوند بزرگ چیزی را به عنوان «فضل كبير» توصیف کند پیداست به قدری عظمت دارد که هر چه فکر کنیم از آن بالاتر است.

به تعبیر دیگر این بنده های خالص کارشان به جایی می رسد که هر چه اراده کنند فراهم می شود، یعنی پرتویی از قدرت بی پایان پروردگار که «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» (یس، 82) در وجودشان پیدا می شود، چه فضیلت و موهبتی از این بالاتر؟

در آیه ی بعد برای بیان عظمت این پاداش بزرگ می افزاید: «این همان چیزی است که خداوند بندگانش را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند به آن نوید می دهد»

( ذَٰلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ).

بشارت میدهد تا رنج های طاعت و بندگی و مبارزه با هوای نفس و جهاد در برابر دشمنان بر آنها سخت نیاید و با آن پاداش های عظیم، توان و نیروی بیشتری در راه های پر فراز و نشیب زندگی برای رسیدن به رضای پروردگار پیدا کنند و از آن جا که ابلاغ این رسالت از سوی پیامبر بزرگوار اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)گاه این توهم را ایجاد می کرد که او چه اجر و پاداشی در برابر رسالت خود از مردم می طلبد به دنبال این سخن به پیامبر دستور می دهد: «بگو: من هیچ اجر و پاداشی بر این موضوع از شما درخواست نمی کنم جز این که ذوی القربای مرا دوست بدارید» ( قُل لا أَسأَلُکُم عَلَیهِ أَجرًا إِلَّا المَوَدَّةَ فِی القُربیٰ).

دوستی ذوی القربی بازگشت به مسأله ی ولایت و قبول رهبری ائمه ی معصومین «عَلَيْهِ السَّلام » از دودمان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)میکند که در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ادامه ی مسأله ی ولایت است و پر واضح است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) سبب

ص: 54

سعادت خود انسان ها است و نتیجه اش به خود آنها بازگشت می کند.(1)

النجوم امان لاهل الأرض من الغرق و اهل بیتی امان لأمتي من الاختلاف في الدين»: ستارگان امان برای اهل زمینند از غرق شدن و اهل بیت من امان امتند از اختلاف در دین).

در فضیلت اهل بیت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)احادیث فراوانی نقل شده است که از جمله ی آنها این حدیث شریف است که از امام حسن بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » نقل شده است که آن بزرگوار فرموده است: «به دست آوردن نیکی و حسنه وكسب نیکی و حسنه عبارت است از دوستی و مودت ما اهل بیت رسول خدا(ص)».

البته بی شک معنای آیات قرآن وسیع و گسترده است و این گونه روایات بیان مصداق های برجسته و آشکار آیات قرآن می باشد و هرگز به معنای محدود کردن معانی آیات نیست.

«آگاه باشید هرکس با محبت آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از دنیا رود در قبر او دو در به سوی بهشت گشوده می شود».

«آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از دنیا رود خداوند قبر او را زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار میدهد».

«آگاه باشید هرکس با محبت آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از دنیا رود بر سنت و جماعت اسلام از دنیا رفته).

«آگاه باشید هرکس با عداوت آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از دنیا رود روز قیامت در حالی وارد صحنه ی محشر می شود که در پیشانی او نوشته شده: مأيوس از رحمت خدا»!

«آگاه باشید هرکس با بغض آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از دنیا برود کافر از دنیا رفته»!

«آگاه باشید هرکس با عداوت آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از دنیا برود بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد».

جالب این که فخر رازی بعد از ذکر این حدیث شریف که صاحب کشاف آن را به صورت ارسال مسلم ذکر کرده است می افزاید:

آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) کسانی هستند که بازگشت امرشان به اوست، کسانی که ارتباطشان محکم تر و کامل تر باشد «آل» محسوب می شوند و شکی نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین محکم ترین پیوند را با رسول خدا داشتند و این از مسلمات و مستفاد از احادیث متواتر است، بنابراین لازم است که آنها را «آل پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بدانیم. (1)

بدهد «فرمود: من تو را امام و رهبر و پیشوای مردم قرار دادم» «ابراهیم تقاضا کرد که از دودمان من نیز امامانی قرار ده» تا این رشتهی نبوت و امامت قطع نشود و قائم به شخص من نباشد.

اما خداوند در پاسخ او «فرمود: پیمان من، یعنی مقام امامت، به ظالمان هرگز نخواهد

رسید».

تقاضای تو را پذیرفتم، ولی تنها آن دسته از ذریهی توکه پاک و معصوم باشند شایسته ی

این مقام اند؟

منظور از «كلمات» در این آیه (جمله هایی که خداوند ابراهیم را به آن آزمود) یک سلسله وظایف سنگین و مشکل که خداوند بر دوش ابراهیم گذارده بود مثل: بردن فرزند به قربانگاه، قیام در برابر بت پرستان بابل و شکستن بتها و... که این پیامبر مخلص همه ی آنها را به عالی ترین وجه انجام داد و به راستی که هر یک از آنها، آزمایشی سنگین و مشکل بود، اما او با قدرت و نیروی ایمان از عهده ی همه ی آنها برآمد و اثبات کرد که شایستگی مقام «امامت» را دارد.

از این آیه اجمالا چنین استفاده می شود: مقام امامتی که به ابراهیم بعد از پیروزی در همه ی این آزمونها بخشیده شد، فوق مقام نبوت و رسالت بود.

توضیح اینکه: امامت معانی مختلفی دارد:

1. «امامت» به معنی ریاست و زعامت در امور دنیا (آن چنان که اهل تسنن میگویند).

2. «امامت» به معنی ریاست در امور دین و دنيا (آن چنان که بعضی دیگر از آن ها تفسير کرده اند).

3. امامت عبارت است از تحقق بخشیدن برنامه های دینی اعم از حکومت به معنی وسیع کلمه و اجرای حدود و احکام خدا و اجرای عدالت اجتماعی و هم چنین تربیت و پرورش نفوس در «ظاهر» و «باطن» و این مقام از مقام رسالت و نبوت بالاتر است زیرا «نبوت» و «رسالت» تنها اخبار از سوی خدا و ابلاغ فرمان او و بشارت و انذار است

اما در مورد «امامت» همه ی این ها وجود دارد به اضافه ی «اجرای احکام» و «تربیت نفوس از نظر ظاهر و باطن» البته روشن است که بسیاری از پیامبران دارای مقام امامت نیز بوده اند. در حقیقت مقام امامت مقام تحقق بخشیدن به اهداف مذهب و هدایت به معنی «ایصال به مطلوب» است نه فقط ارائه ی طریق». .

علاوه بر این «هدایت تکوینی» را نیز شامل می شود یعنی تأثیر باطنی و نفوذ روحانی امام و تابش شعاع وجودش در قلب انسان های آماده و هدایت معنوی آنها است.

در قرآن مجید می خوانیم: «هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۚ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ». (احزاب، 43)

ص: 58

خداوند و فرشتگان او بر شما رحمت و درود می فرستند تا شما را از تاریکیها به نور رهنمون گردند و او نسبت به مؤمنان مهربان است. از این آیه به خوبی استفاده می شود که رحمت های خاص خداوند و امدادهای غیبی فرشتگان می تواند مؤمنان را از ظلمتها به نور رهبری کند. این موضوع در مورد امام نیز صادق است و نیروی باطنی امام و پیامبران بزرگ که مقام امامت را نیز داشته اند و جانشینان آنها برای تربیت افراد مستعد و آماده و خارج ساختن آنان از ظلمت جهل و گمراهی به سوی نور هدایت تأثیر عمیق داشته است.

شکی نیست که مراد از امامت در آیه ی مورد بحث معنی سوم است زیرا از آیات متعدد قرآن استفاده می شود که در مفهوم «امامت» مفهوم «هدایت» افتاده، چنان که در آیه ی 24 سوره ی سجده می خوانیم: «وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ»،

و از آنها امامانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت کنند، چون استقامت به خرج دادند و به آیات ما ایمان داشتند).

این هدایت به معنی ارائه ی طریق نیست زیرا ابراهیم پیش از این، مقام نبوت و رسالت وهدایت به معنی ارائه ی طریق را داشته است.

پس هدایتی که در مفهوم امامت افتاده چیزی جز «ایصال به مطلوب» و «تحقیق بخشیدن روح مذهب» و پیاده کردن برنامه های تربیتی در نفوس آماده نیست.

این حقیقت اجمالا در حدیث پر معنی و جالبی از امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام » نقل شده:

«خداوند ابراهیم را بنده ی خاص خود قرار داد پیش از آنکه پیامبرش قرار دهد و خداوند او را به عنوان نبی انتخاب کرد پیش از آنکه او را رسول خود سازد

و او را رسول خود انتخاب کرد پیش از آنکه او را به عنوان خليل خود برگزیند و او را خليل خود انتخاب کرد پیش از آنکه او را امام مردم قرار دهد، این مقام به قدری در نظر ابراهیم بزرگ جلوه کرد که عرض نمود: خداوند از دودمان من نیز امامانی انتخاب کن، فرمود:

پیمان من به ستمکاران نمی رسد... یعنی شخص سفیه هرگز امام افراد با تقوا نخواهد شد».

ممکن است کسی مقام پیامبری و تبلیغ و رسالت را داشته باشد و اما مقام امامت در او نباشد، این مقام نیازمند به شایستگی در تمام جهات است و همان مقامی است که ابراهیم پس از آن همه امتحانات و شایستگی ها پیدا کرد و این آخرین حلقه ی سیر تکاملی ابراهیم بود. بعضی ها گمان می کنند منظور از امامت تنها «فرد شایسته و نمونه» بودن است گویا به این حقیقت که چنین مطلبی از آغاز نبوت در ابراهیم بوده، توجه ندارند و بعضی ها که گمان میکنند منظور از امامت «سرمشق و الگو بودن» برای مردم بوده باید به آنها گفت این صفت برای ابراهیم و تمامی انبیاء و رسل از آغاز دعوت نبوت وجود دارد و به همین دلیل پیامبر باید معصوم باشد چرا که اعمالش الگو است.

منظور از «ظلم» در جمله ی «لا ينال عهدي الظالمين» تنها ستم به دیگران کردن نیست، بلکه

ص: 59

ظلم در برابر عدل) در این جا به معنی وسیع کلمه به کار رفته و نقطه ی مقابل عدالت به معنی گذاردن هر چیز به جای خویش است.

بنابراین ظلم آن است که شخص یا کار یا چیزی را در موقعیتی که شایسته ی آن نیست قرار دهند.

نتیجه این است که هرکس معصوم نباشد، امام و هادی به سوی حق نخواهد بود.

کلمه ی «ظالمين» در آیه ی مورد بحث مطلق هر کسی است که ظلمی از او صادر شود، هر چند آن کسی که یک ظلم و آن هم ظلمی بسیار کوچک مرتكب شده باشد، حال چه اینکه آن ظلم شرک باشد و چه معصیت، چه این که در همه ی عمرش باشد و چه این که در ابتدا باشد و بعد توبه کرده و صالح شده باشد. هیچ کس از این افراد امام نمی توانند باشند، پس امام آن کسی است که در تمامی عمرش حتی کوچکترین ظلمی را مرتکب نشده باشد.

در اثبات دلالت این آیه بر عصمت امام «عَلَيْهِ السَّلام » باید گفت: مردم به حکم عقل از یکی از چهار قسم بیرون نیستند و قسم پنجمی هم برای این تقسیم نیست، یا در تمامی عمر ظالمند و یا در تمامی عمر ظالم نیستند، یا در اول عمر ظلم کرده و در آخر توبه کارند و یا به عکس، در اول صالح و در آخر ظالمند، و ابراهیم «عَلَيْهِ السَّلام » شأنش اجل از این است که از خدای تعالی درخواست کند که مقام امامت را به دسته ی اول و چهارم، از ذریه اش بدهد، پس به طور قطع دعای ابراهیم شامل حال این دو دسته نیست.

باقی می ماند دسته دوم و سوم، یعنی آن کسی که در تمامی عمرش ظلم نمی کند و آن کسی که اگر در اول عمر ظلم کرده، در آخر توبه کرده است، از این دو قسم، قسم دوم را خدا نفی کرده، باقی می ماند یک قسم و آن کسی است که در تمامی عمرش هیچ ظلمی مرتکب نشده، پس از چهار قسم بالا دو قسمتش را ابراهیم از خدا نخواست و از دو قسمی که خواست یک قسمش مستجاب شد و آن کسی است که در تمام عمرش معصوم باشد.

از آیه ی مورد بحث، ضمن استفاده می شود که امام (رهبر معصوم همه جانبه ی مردم باید از طرف خدا تعیین گردد، زیرا اولا امامت یک نوع عهد و پیمان الهی است و بدیهی است چنین کسی را باید خداوند تعیین کند که او طرف پیمان است. ثانيا افرادی که رنگ ستم به خود گرفته اند و در زندگی آنها نقطه ی تاریکی از ظلم اعم از ظلم به خویشتن یا ظلم به دیگران و حتی یک لحظه بت پرستی وجود داشته باشد، قابلیت امامت را ندارند و به اصطلاح امام باید در تمام عمر خود معصوم باشد.

آیا کسی جز خدا می تواند از وجود این صفت آگاه گردد؟

ثالثا از ظاهر همین آیه ی شریف اثبات می شود که امامت یک منصب الهی است و کسی جز خداوند متعال حق دخالت در تعیین امام راندارد و به عبارت دیگر امام و مقام امامت مجعول به جعل الهی است. چنان که در همین آیه می فرماید: «انی جاعلک للناس اماما»: «من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم».

از آ نچه بیان شد چند مطلب روشن می گردد:

ص: 60

اول اینکه امامت مقامی است که باید از طرف خدای تعالی تعیین و جعل شود.

دوم این که امام باید به عصمت الهی معصوم باشد.

سوم این که زمین مادام که موجودی به نام انسان بر روی آن هست، ممکن نیست از وجود امام خالی باشد.

چهارم این که امام باید مؤید از طرف پروردگار باشد.

پنجم این که اعمال بندگان خدا هرگز از نظر امام پوشیده نیست و امام به آن چه که مردم می کنند آگاه است.

ششم این که امام باید به تمامی مایحتاج انسان ها علم داشته باشد، چه در امر معاش و دنیایشان و چه در امر معاد و دینشان.

هفتم این که محال است، با وجود امام کسی پیدا شود که از نظر فضایل نفسانی مافوق امام باشد.

نتیجه این که اگر با این معیارهایی که گفته شد بخواهیم جانشین پیامبر اسلام (ص) را تعیین کنیم کسی جز امیرالمؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » نمی تواند باشد. (1)

اقرآن در آیه ی 207 سوره ی بقره می فرماید: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ.»،

بعضی از مردم (با ایمان و فداکار هم چون علی«عَلَيْهِ السَّلام » در ليلة المبيت به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به

بندگانش مهربان است».

مفسر معروف اهل تسنن ثعلبی» می گوید: «هنگامی که پیغمبر اسلام تصمیم گرفت مهاجرت کند، برای ادای دین های خود و تحویل دادن امانت هایی که نزد او بود «علی «عَلَيْهِ السَّلام » را به جای خویش قرار داد و شب هنگام که می خواست به سوی غار «ثور» برود و مشرکان اطراف خانه ی او را برای حمله به او محاصره کرده بودند، دستور داد علی در بستر او بخوابد و پارچه ی سبز رنگی که مخصوص خود پیغمبر بود روی خویش بکشد، در این هنگام خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحی فرستاد که من بین شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی تر قرار دادم، کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگی دیگری را بر خود مقدم دارد هیچ یک حاضر نشدند. به آنها وحی شد اکنون علی «عَلَيْهِ السَّلام »در بستر پیغمبر من خوابیده و آماده شده جان خویش را فدای او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.

هنگامی که جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای علی «عَلَيْهِ السَّلام » نشسته بودند جبرییل می گفت:

به به آفرین به تو ای علی«عَلَيْهِ السَّلام » خداوند به واسطه ی تو بر فرشتگان مباهات می کند و در این هنگام آیه ی فوق نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخی به نام «ليلة المبيت» نامیده شده

است.

ص: 61

گرچه این آیه در شب هجرت پیامبر خدا درباره ی علی«عَلَيْهِ السَّلام » نازل گردید ولی همچون سایر آیات قرآن محتوی یک حکم کلی و عمومی است و آن حکم این است که کسانی که تنها با خدا معامله می کنند و هر چه دارند حتی جان خود را به او می فروشند و جز رضای او چیزی را خریدار نیستند و عزت و آبرویی جز به واسطه ی خدا قایل نیستند، این ها می باشند که با فداکاری هایشان امر دین و دنیا اصلاح و حق و حقیقت زنده و پایدار می شود. به هر حال این آیه مشتمل بر یکی از بزرگ ترین فضایل علی «عَلَيْهِ السَّلام » است که در اکثر کتاب های اسلامی آمده و به قدری این مطلب چشم گیر است که معاویه دشمن سرسخت خاندان پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) چنان از این فضیلت ناراحت بود که «سمرة ابن جندب» را با 400 هزار درهم تطمیع کرد که آن را درباره ی عبدالرحمن بن ملجم» با حدیث مجعولی معرفی کند و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد،

ولی همان طور که انتظار می رفت حتی یک نفر آن حديث مجعول را از او نپذیرفت. (1)

* قرآن در آیه ی 61 سوره آل عمران چنین می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»

هر گاه بعد از علم و دانشی که درباره ی مسیح) به تو رسیده (باز) کسانی با تو، به محاجه و ستیز برخیزند به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت میکنیم شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت می نماییم شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت می کنیم شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم».

در آیه ی فوق خداوند به پیامبر خود دستور داد که هرگاه پس از این استدلالات روشن کسی درباره ی عیسی با تو گفتگو کند و به جدال برخیزد، به او پیشنهاد «مباهله» کن که فرزندان و زنان خود را بیاورید و تو هم فرزندان و زنان خود را دعوت کن و دعا کنید تا خداوند دروغگو رارسوا سازد.

در روایات اسلامی وارد شده که هنگامی که پای مباهله به میان آمد نمایندگان مسیحیان نجران از پیامبر مهلت خواستند تا در این باره بیندیشند و با بزرگان خود به شور بنشینند، نتیجه ی مشاوره ی آنها که از یک نکته ی روان شناسی سرچشمه می گرفت این بود که به نفرات خود دستور دادند اگر مشاهده کردید محمد با سر و صدا و جمعیت و جار و جنجال به مباهله آمد با او مباهله کنید و نترسید. زیرا حقیقتی در کار او نیست که متوسل به جار و جنجال شده است و اگر با نفرات بسیار محدودی از خاصان نزدیک و فرزندان خردسالش به میعادگاه آمد بدانید که او پیامبر خدا است و از مباهله با او بپرهیزید که خطرناک است؟

آنها طبق قرار قبلی به میعادگاه رفتند ناگاه دیدند که پیامبر فرزندش حسین را در آغوش دارد و دست حسن را در دست گرفته و علی و فاطمه همراه او هستند و به آنها سفارش می کند

ص: 62

هرگاه من دعا کردم شما آمین بگویید، مسیحیان هنگامی که این صحنه را مشاهده کردند سخت به وحشت افتادند و از اقدام به مباهله خودداری کردند و حاضر به «مصالحه» شدند و به شرایط «ذمه» تن در دادند.

مفسران و محدثان شیعه و اهل تسنن تصریح کرده اند که آیه ی مباهله در حق اهل بیت پیامبر نازل شده است و پیامبر تنها کسانی را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن و حسین و دخترش فاطمه (س) و علی«عَلَيْهِ السَّلام » بودند، بنابراین منظور از «ابنائنا» در آیه منحصرة حسن و حسین» هستند، همان طور که منظور از «نسائنا» فاطمه و منظور از «انفسنا» تنها علی «عَلَيْهِ السَّلام »

بوده است و احادیث فراوانی در این زمینه نقل شده است.

در کتاب «غاية المرام» از صحیح مسلم در باب «فضائل علی بن ابی طالب» نقل کرده که: روزی (معاویه) به (سعد بن ابی وقاص) گفت چرا ابوتراب (علی «عَلَيْهِ السَّلام » ) را سب و دشنام نمی گویی؟!گفت: «از آن وقت که به یاد سه چیز که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)درباره ی علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود افتادم از اینکار صرف نظر کردم... (یکی از آنها این بود که هنگامی که آیه ی مباهله نازل گردید پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تنها از فاطمه و حسن و حسین و علی دعوت کرد و سپس فرمود: «اللهم هؤلاء اهلی». «خدایا اینها خاصان نزدیک منند».(1)

در الميزان روایت فوق به طور جامع و کامل آمده است که به سبب اهمیت آن را عینا نقل می کنیم: در صحیح مسلم» از «عامر بن سعد بن ابی وقاص» از پدرش نقل کرده که «معاویه» به «سعد» گفت: چرا ابو تراب را دشنام نمیدهی؟ سعد گفت: سه چیز درباره ی او از رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) شنیده ام که اگر یکی از آنها درباره ی من می بود در نظرم بهتر از «شتران نجيب و اصل» جلوه داشت.

یکی از آنها این که در بعضی از جنگها پیغمبر او را به جای خود نهاد و وی را همراه خود نبرد، علی گفت: یا رسول الله مرانزد زنان و بچه ها میگذاری؟ فرمود: راضی نیستی که نسبت به من چون «هارون» نسبت به موسی باشی؟! - جز آن که پیغمبری پس از من نیست - دیگر آنکه در روز «خیبر» رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: فردا علم را به مردی دهم که خدا و رسولش را دوست و خدا و رسول هم او را دوست داشته باشند، «سعد» گوید: هر یک از ما انتظار داشتیم که آن مرد باشیم، چون فردا شد پیغمبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: علی را برای ما بخوانید، علی را با این که چشمش درد میکرد حاضر نمودند، پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آب دهانش را در چشم او انداخت و درد چشمش زایل شد، سپس علم را به دست وی داد و خداوند به دست او فتح را نصیب مسلمانان گردانید و چون آیه ی:

«قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ..» نازل شد پیغمبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)علی و فاطمه و حسن و حسین را طلبید و گفت: خدایا اینان اهل بیت منند.(2)

ص: 63

یکی دیگر از نتایج بسیار مهم آیه ی مباهله این است که در این آیه به طور صریح و آشکار اثبات می شود که امیرالمؤمنین علی«عَلَيْهِ السَّلام » با رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در نفس اتحاد داشته اند و نفس حضرت علی«عَلَيْهِ السَّلام » حكم نفس پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را داشته است و بنابراین قلب مبارکش هم چون پیامبر دارای ملکه ی قدسیه ی عصمت بوده است.

در مورد اتحاد و یگانگی روح و نفس حضرت علی «عَلَيْهِ السَّلام » با رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)روایات فراوانی نقل شده که بعضی از آنها را بیان میکنیم: در سیره ی حلبیه گوید: «قال ابوبكر سمعتُ رسول الله يقول: علیٌّ منّی بمنزلتي مِن ربّی». حضرت رسول فرمودند: «منزلت على با من مانند منزلت من با خدا است».

قندوزی گوید: «عن عمران بن الحصين رضي الله عنه، قال: قال رسول الله: علیٌّ منّی و انَامِنه،و هو بکلِّ مؤمنٍ و مؤمنهٍ بعدی» حضرت رسول الله فرمودند: «علی از من است و من از على هستم و او سرپرست و صاحب ولایت هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه بعد از من است».

نیز از سلمان روایت کند که قال: «قال رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): لکلِّ نبیِّ صاحبُ سرٍ و صاحب سرّی علیٌّ بنُ ابیظالب».

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «برای هر پیامبری صاحب سرّی است و صاحب سرّ من على بن ابیطالب است» و نیز می گوید: «عن على «عَلَيْهِ السَّلام » : خُلِقتُ انا وَ عَلِيُّ مِنْ نُوْرٍ وَاحِد». «حضرت رسول الله فرمودند: که من و علی از نور واحد آفریده شده ایم» و نیز از انس بن مالک روایت کند که قال: «رأَيتُ رسولَ الله جلسا مع عَلِىُّ فقال: أنَا و عَلِىُّ حُجَّةُ اللهِ عَلِى خَلقِهِ»، انس می گوید که دیدم پیغمبر با علی نشسته بود، فرمود: «من و علی حجت خدا بر خلقش هستیم». و نیز از عبدالله بن مسعود روایت می کند که او گوید: قال (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): «أنَا وَ عَلِىٌّ مِنْ شَجَرَةٍ؛ وَ النَّاسُ مِنْ أشْجَارٍ شَتَّى. حضرت رسول فرمودند: «من و علی از یک درخت هستیم و مردم از درخت های مختلفی». و نیز گوید: صاحب کتاب «مودة القربی» حديث کند از ابن عباس:

خَلَقَ الأنبِیاءَ مِن أشجارٍ شَتَّیٰ وَ خُلِقتُ أنا وَ عَلِیٌّ مِن شَجَرةٍ واحِدَةٍ، فَأنَا أصلُها، وَ عَلِیٌّ فرعُها، وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ ثِمارُها، و أشیاعُنا أوراقُها. فَمَن تَعَلَّقَ بِها نَجَی، وَ مَن زاغَ عَنهَا هَوَى».

حضرت فرمودند: «خداوند پیغمبران را از درخت های مختلفی خلق کرده و من و على را از درخت واحدی آفریده است، من اصل و تنهی آن درختم و على شاخه ی اوست و حسن و حسین میوه های آن درختند و پیروان ما برگ های آن درخت؛ پس کسی که خود را بدان آویزان کند نجات پیدا کرده و کسی که اعراض کند در ورطه ی هلاکت سقوط نموده است.(1)

قرآن در آیه ی 59 سوره نساء می فرماید:

« یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْء فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآْخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً »،

ص: 64

ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبران خدا و صاحبان امر را و هرگاه در چیزی نزاع کردید آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید اگر ایمان به خدا و روز رستاخیز دارید، این برای شما بهتر و عاقبت و پایانش نیکوتر است».

این آیه نخست به مردم با ایمان دستور می دهد که از خداوند اطاعت کنند، بدیهی است برای یک فرد با ایمان همه ی اطاعت ها باید به اطاعت پروردگار منتهی شود و هرگونه رهبری باید از ذات پاک او سرچشمه گیرد و طبق فرمان او باشد، زیرا حاکم و مالک تکوینی جهان هستی او است و هرگونه حاکمیت و مالکیت باید به فرمان او باشد.

در مرحله ی بعد، فرمان به پیروی از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می دهد، پیامبری که معصوم است و هرگز از روی هوی و هوس، سخن نمی گوید، پیامبری که نماینده ی خدا در میان مردم است و سخن او سخن خداست و این منصب و موقعیت را خداوند به او داده است، بنابراین اطاعت از خداوند، مقتضای خالقیت و حاکمیت ذات او است ولی اطاعت از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مولود فرمان پروردگار است و به تعبیر دیگر خداوند واجب الاطاعة بالذات است و پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)واجب الاطاعة بالغير و شاید تکرار اطیعوا در آیه ی اشاره به همین موضوع یعنی تفاوت دو اطاعت دارد و مرحله ی سوم فرمان به اطاعت از اولوالامر می دهد که از متن جامعه اسلامی برخاسته و حافظ دین و دنیای مردم است. در مورد این که اولواالامر چه کسانی هستند در بین مسلمین نظرات مختلفی وجود دارد از جمله:

1. جمعی از مفسران اهل تسنن معتقدند که منظور از «اولواالامر» زمامداران و حکام و مصادر امورند، در هر زمان و در هر محیط، بدون هیچ استثنایی، نتیجه که مسلمانان موظف اند از هر حکومتی به هر شکل پیروی کنند، حتی اگر حکومت مغول باشد.

2. بعضی دیگر از مفسران معتقدند که اولوالامر نمایندگان عموم طبقات، حکام و زمامداران و علما و صاحب منصبان در تمام شئون زندگی مردم هستند اما نه به طور مطلق، بلکه اطاعت آنها مشروط به این است که بر خلاف احکام و مقررات اسلام نبوده باشد.

3. به عقیده ی بعضی دیگر منظور از «اولواالامر» زمامداران معنوی و فکری یعنی علما و دانشمندانند، دانشمندانی که عادل باشند و به محتویات کتاب و سنت آگاهی کامل داشته باشند.

4. بعضی از مفسران اهل تسنن معتقدند که منظور از این کلمه منحصرا خلفای چهارگانه ی نخستند و غیر آنها را شامل نمی شود و بنابراین در اعصار دیگر اولی الامر» وجود خارجی نخواهد داشت.

5. بعضی دیگر از مفسران، اولواالامر را به معنی صحابه و یاران پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)میدانند.

6. احتمال دیگری که در تفسیر اولواالامر گفته شده این است که منظور فرماندهان لشکر اسلامند.

ص: 65

7. همه ی مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولواالامر»، «امامان معصوم» می باشند که رهبری مادی و معنوی جامعه ی اسلامی، در تمام شئون زندگی از طرف خداوند و پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به آنها سپرده شده است و غیر آنها را شامل نمی شود و البته کسانی که از طرف آنها به مقام منصوب شوند و پستی را در جامعه اسلامی به عهده بگیرند، با شروط معینی اطاعت آنها لازم است نه به خاطر اینکه اولواالامرند بلکه به خاطر این که نمایندگان اولوالامر می باشند. تنها تفسیری که از اشکالات سالم می ماند تفسیر هفتم یعنی تفسیر اولوالامر به رهبران و امامان معصوم است زیرا این تفسیر با اطلاق وجوب اطاعت که از آیه ی فوق استفاده میشود کاملا سازگار است، چون مقام «عصمت» امام، او را از هرگونه خطا و اشتباه و گناه حفظ می کند و به این ترتیب فرمان او همانند فرمان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بدون هیچ گونه قید و شرطی واجب الاطاعه است و سزاوار است که در ردیف او قرار گیرد و حتی بدون تکرار «اطیعوا» عطف بر «رسول» شود. جالب توجه اینکه بعضی از مفسران و دانشمندان معروف اهل تسنن از جمله مفسر معروف فخر رازی در آغاز سخنش در ذیل این آیه به این حقیقت اعتراف کرده، می گوید: «کسی که خدا اطاعت او را به طور قطع و بدون چون و چرا لازم بشمرد حتما باید معصوم باشد، زیرا اگر او معصوم از خطا نباشد به هنگامی که مرتکب اشتباهی می شود خداوند اطاعت او را لازم شمرده و پیروی از او را در انجام خطا لازم دانسته و این خود یک نوع تضاد در حکم الهی ایجاد می کند زیرا از یک طرف انجام این عمل ممنوع است و از طرف دیگر پیروی از «اولوالامر» لازم است و این موجب اجتماع «امر» و

نهی» می شود.

بنابراین از یک طرف می بینیم خداوند اطاعت فرمان اولوالامر را بدون هیچ قید و شرط لازم دانسته و از طرف دیگر اگر اولواالامر معصوم از خطا نباشد چنین فرمانی صحیح نیست، از این مقدمه چنین استفاده می کنیم که اولواالامر که در آیه ی فوق به آنها اشاره شده حتما باید معصوم بوده باشند.(1)

در این آیه می فرماید: ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم به دستورات ما عمل کنند و به دنبال این پیمان دوازده رهبر و سرپرست برای آنها برگزیدیم، تا هر یک سرپرستی یکی از طوایف دوازده گانه بنی اسرائیل را بر عهده گیرد.

جالب توجه اینکه در روایات متعددی که از طرق اهل تسنن وارد شده اشاره به خلفا و جانشینان دوازده گانه ی پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) گردیده و تعداد آنها به تعداد نقبای بنی اسرائیل معرفی شده است که ما در این جا به قسمتی از آنها اشاره می کنیم:

1. پیشوای معروف اهل تسنن احمد حنبل در مسند خود از «مسروق» نقل می کند که می گوید: از عبدالله بن مسعود پرسیدم چند نفر بر این امت حکومت خواهند کرد؟ ابن مسعود در پاسخ گفت: «لقد سئلنا رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فقال اثنی عشرکعدة نقباء بنی اسرائیل»: «ما از پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)همین سؤال را کردیم و او در پاسخ فرمود: دوازده نفر به تعداد نقبای بنی اسرائیل». .

2. در تاریخ «ابن عساکر» از ابن مسعود چنین نقل شده که می گوید از پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) سؤال کردیم چند خلیفه بر این امت حکومت خواهند کرد؟ فرمود: «ان عدة الخلفاء بعدی عدة نقباء موسی»، «عده ی خلفای بعد از من به عده ی نقبای موسی خواهد بود».

3. در «منتخب کنز العمال» از جابر بن سمره چنین نقل شده که بر این امت دوازده خليفه حکومت خواهند کرد به عدد نقبای بنی اسرائیل». (1)

از قرن اول هجری تا به امروز اشتهار اصل کتاب سُلیم بن قيس (متوفای 76 ه.ق) بین شیعه و سنی در این است که نصّ و تأکید بر انحصار دوازده امام بعد از پیامبر در این کتاب آمده است. مورخ شهیر مسعودی متوفای 345 در کتاب التنبيه و الاشراف صفحه ی 198 میگوید:

قطع پیدا کردن به امامت دوازده نفر و انحصار آن به این عدد را در اصل، سُلیم بن قیس هلالی در کتابش ذکر کرده است».

نعمانی متوفای 462 در کتاب غیبت صفحه ی 61 پس از آنکه شش حدیث درباره ی امام از سُلیم ذکر می کند می گوید: «کتاب سُلیم از اصولی است که شیعه به آن مراجعه و به آن اعتماد می کند».

اگر کتب شیعه را در ابواب نصوص دوازده امام ورق بزنیم همه، احادیث سُلیم را به عنوان شاهد نقل کرده اند. نوزده مورد در احادیث کتاب سُلیم وارد شده که نصّ بر دوازده امام در آنها ذکر شده و در بعضی احادیث اسماء آنها نیز ذکر شده است، این احادیث عبارتند از حدیث: «1، 10، 11، 14، 23، 25، 27، 38، 42، 45، 61، 77». در شش حدیث اول، در

شش مورد و در سه حدیث بعدی در دو مورد و در سه حدیث بعدی نیز در مورد نام های مبارک ائمه ی بزرگوار شیعه عنوان گردیده است.

ص: 67

سُلیم به نقل از سلمان فارسی در حديث مفصلی که ما بخشی از آن را نقل می کنیم می گوید:

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در مرض فوت خودشان خطاب به فاطمه (سلامُ الله علیها) فرمود:

... پدر تو بهترین پیامبران خدا و شوهرت بهترین اوصیاء و بهترین وزراء است و تو اول کسی از خانواده ی من هستی که به من ملحق می شوی پس خداوند برای سومین بار توجّهی بر زمین کرد و تو و یازده تن از فرزندانت و فرزندان برادرم و شوهرت را انتخاب کرد. پس تو رئیس زنهای بهشت هستی و دو فرزندت (حسن و حسین) دو سید و آقای اهل بهشتند، من و برادرم و آن یازده نفر پیشوایان و جانشینان من تا روز قیامت همه هدایت کننده و هدایت شده اند. نخستین اوصیاء بعد از برادرم علی «عَلَيْهِ السَّلام » حسن، بعد از او حسین، سپس نه تن از فرزندان حسین اند که همه در بهشت در یک مقام هستند و منزل و مقامی از منزل و مقام من به خدا نزدیک تر نیست و بعد از من مقام ابراهیم و آل ابراهیم به خدا نزدیک تر است.(1)

چنان که می دانیم پیروان مذهب حقه اماميه اثنی عشریه را از آن جهت اثنی عشریه می نامند که آنها معتقدند بعد از پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) جانشینان آن حضرت دوازده نفرند و در میان تمام امت این ها یگانه مذهبی هستند که این عقیده را دارند لذا احادیث ائمه ی اثنی عشر که شیعه و سنی هر دو آنها را روایت کرده اند، در بین مسلمانان فقط بر پیروان مذهب شیعه ی اثنی عشریه صدق می کند و طبعا مذهب حقه منحصر در این گروه است. بی شک احادیث متواتر و بالاتر از تواتر دلالت دارند که عدد ائمه دوازده نفر است. به علاوه تنها در اخبار مسند به احمد بن حنبل به سی و چند طریق از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) روایت شده که تعداد ائمه دوازده نفر است و در صحیح مسلم این مطلب از هشت طريق نقل شده است و همین طور در سایر جوامع و صحاح و سنن و کتاب های دیگر اهل سنت بارها به این موضوع اشاره شده است. در کتاب های شیعه هم به دوازده نفر بودن امامان با صدها طريق روایت وجود دارد که همه ی آنها را افراد معروف و شناخته شده ای از صحابه و مشاهیر تابعین حتی دو قرن قبل از تولد امام دوازدهم حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » نقل نموده اند که در حقیقت این یک نوع پیشگویی و خبر از آینده هم محسوب می شود.

به علاوه اخبار بسیاری هم در کتاب «سلیم بن قیس» هست که امامان و اسامی آنها را به صراحت دوازده نفر ذکر می کنند و اسامی آن دوازده نفر را از امیرالمؤمنین «عَلَيْهِ السَّلام » تا حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » به همان ترتیبی که شیعه ی اماميه قائلند بیان کرده است. این کتاب که در قرن اول هجری نوشته شده است مورد اعتماد است و مجموعه مطالب آن حقانیت مذهب امامیه را به وضوح ثابت می نماید زیرا در آن خبر از امامت امامانی داده می شود که هنوز در آن زمان متولد نشده بودند به صحت این کتاب قرائن و امارات محکمی دلالت دارد.(2)

ص: 68

در تفسير برهان آمده است: ابن بابویه از جابر بن عبدالله انصاری روایت می کند: وقتی آیه ی «یا ایها الذين آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول» بر پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نازل شد، گفتم یا رسول الله! خدا و رسول را شناختیم، اولواالامر که خداوند اطاعتشان را همراه اطاعت تو قرار داده چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان جانشینان منند ای جابر! و پیشوایان مسلمین پس از من، اول ایشان علی بن ابی طالب است و پس از وی حسن و حسین و علی بن حسین و فرزند علی، محمد معروف در تورات به باقر که تو وی را خواهی دید، وقتی دیدی سلام مرا به او برسان و سپس صادق جعفر بن محمد و بعد موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بعد هم نام و هم کنیه ی من که حجت خدا و بقیه ی او در روی زمین و نزد بندگان است و فرزند حسن بن علی، که خدا به دست وی مشرق و مغرب زمین را خواهد گشود و کسی است که از شیعیان و دوستان خود پنهان خواهد شد، با امامت وی کسی پابرجا نخواهد ماند مگر آن کس که خدا قلبش را با ایمان آزموده باشد.

جابر می گوید: پرسیدم؛ یا رسول الله آیا شیعه در غیبت او از وی استفاده خواهند برد؟ فرمود: آری سوگند به کسی که مرا به پیامبری فرستاده از نور وی روشنایی می گیرند و از ولایت وی در غیبتش منتفع می شوند مانند استفاده ی مردم از خورشید، گرچه ابر آن را بپوشاند، ای جابر! این از اسرار مخفی خداوند است و از غیر اهلش پنهان ساز.(1)

می دانیم در هر امتی، پیغمبر و امام آن امت در کمال حیات معنوی دینی که به سوی آن دعوت و هدایت می کنند، مقام اول را حائز می باشند زیرا چنان که شاید و باید به دعوت خودشان عامل بوده و حیات معنوی آنرا واجدند. چون اولند و پیش رو و راهبر همه هستند از همه افضلند. کسی که رهبری امتی را به امر خدا بر عهده دارد چنان که در مرحله ی اعمال ظاهری رهبر و راهنما است در مرحله ی حیات معنوی نیز رهبر و حقایق اعمال با رهبری او سیر می کند.

از آیاتی مانند (آیه ی 73 سوره ی انبيا و آیه 34 سوره ی سجده) استفاده می شود که: امام علاوه بر ارشاد و هدایت ظاهری، دارای یک نوع هدایت و جذبه ی معنوی است که از سنخ عالم امر تجرد می باشد و به وسیله ی حقیقت و نورانیت و باطن ذاتش، در قلوب شایسته ی مردم تأثیر و تصرف می نماید و آنها را به سوی مرتبه ی کمال و غایت ایجاد جذب می کند.

به حسب آنچه گفته شد نتیجه گرفته می شود که در اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در میان امت اسلامی پیوسته امامی به عنوان پیشوای منصوب از جانب خدا بوده و خواهد بود. و احادیث انبوهی از پیغمبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در توصیف ایشان و عدد ایشان و در این که همه شان از قریشند و از اهل بیت پیمبرند و در اینکه مهدی موعود(عج) از ایشان و آخرینشان خواهد بود نقل شده است و هم چنین نصوص از پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در امامت علی«عَلَيْهِ السَّلام » که امام اول است

ص: 69

وارد شده است و هم چنین نصوص قطعی از پیامبر اکرم (ص)و علی «عَلَيْهِ السَّلام » در امامت امام دوم و به همین ترتیب گذشتگان ائمه به امامت آیندگانشان نص قطعی نموده اند. به مقتضای این نصوص، ائمه ی اسلام دوازده تن می باشند و نام های مقدسشان به این ترتیب است:

1. علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام » . 2. حسن بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » . 3. حسین بن علی«عَلَيْهِ السَّلام » . 4. علی بن حسین «عَلَيْهِ السَّلام » . 5. محمد بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » . 6. جعفر بن محمد «عَلَيْهِ السَّلام » . 7. موسی بن جعفر «عَلَيْهِ السَّلام » . 8 علی بن موسی «عَلَيْهِ السَّلام » . 9. محمد بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » . 10. علی بن محمد «عَلَيْهِ السَّلام » .11. حسن بن علی «عَلَيْهِ السَّلام » . 12. مهدی «عَلَيْهِ السَّلام » .

در منابع اهل سنت نیز روایاتی وجود دارد که به قریشی بودن و دوازده گانه بودن جانشینان رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به طور آشکار دلالت دارند از جمله: عن جابر بن سمرة قال سمعت رسول الله يقول: « لَا یَزَالُ هذا الدِّینُ عَزِیزًا الی اثْنَیْ عَشَرَ خَلِیفَةً قال فَکَبَّرَ الناس وَضَجُّوا ثُمَّ قال: کَلِمَةً خفیة قلت لِاَبِی یا اَبَتِ ما قال؟ قال: کلّهم من قُرَیْش». (صحيح أبي داود، جلد 2، صفحه ی 207، مسند احمد، جلد 5، صفحه ی 92).

عن سلمان الفارسي قال: «دخلتُ علی النبی (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فاذاًالحسین علی فخذیه وهو یقبل عینیه ویقبل فاه ویقول:انت سید ابن سید وانت امام ابن امام،وانت حجة ابن حجة وانت حجج تسعه،تاسعهم قائمهم».

(ينابيع الوده تأليف سليمان ابن ابراهیم قندوزی، چاپ هفتم، صفحه ی 308).(1)

شیخ صدوق» در کتاب «اعتقادات» می گوید: «و اعتقاد داریم که حق تعالی آفریده مجموع خلق را برای محمد و اهل بیت او علیهم السلام و آنکه اگر ایشان نبودند خداوند

نمی آفرید آسمان ها و زمین را و نه بهشت و جهنّم را و نه آدم و نه حوا و نه ملائکه و نه هیچ آفرید را. اعتقاد ما آن است که حجّت های خداوند دوازده امامند: اول ایشان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب«عَلَيْهِ السَّلام » است بعد از آن امام حسن «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس امام حسین «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس علی ابن الحسين «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس محمد ابن علی «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس جعفر ابن محمد«عَلَيْهِ السَّلام » ، پس موسی ابن جعفر«عَلَيْهِ السَّلام » ، پس علی ابن موسی «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس محمد ابن علی «عَلَيْهِ السَّلام » ، پس علی ابن محمد«عَلَيْهِ السَّلام » ، پس حسن ابن علی«عَلَيْهِ السَّلام » ، پس محمد ابن الحسن حجت خدا، ایستاده به امر خدا، صاحب زمان و خلیفهی خداوند رحمن در زمین، حاضر در كل بلاد، غائب از نظر عباد؛ صلوات الله عليهم أجمعين. اعتقاد ما در حق ایشان این است که ایشان اولواالامرند که خداوند امر به اطاعتشان فرموده و ایشان شاهدان بر مردمند و ایشان ابواب الله اند و راه حضرت الهاند و دلیلان بر خداوندند و موضع سر علم او و بیان نمایندگان وحی او و ارکان توحید اویند، و آنکه ایشان معصوم و محفوظند از خطا و الغزش، ایشان آن کسانند که حق تعالی ناپاکی را از ایشان برده و ایشان را خوب پاکیزه کرده و آنکه مر، ایشان را معجزه ها و دلیل ها است و ایشان امان اهل زمیند چنان که ستاره ها امان اهل

ص: 70

آسمانند و مثل ایشان مثل کشتی نوح است که هر که سوار آن شد نجات یافت و مثل باب حطه است. (باب حطه یکی از باب های بیت المقدس است که ورود از آن یکی از موجبات نجات بنی اسرائیل محسوب می شده است. قابل توجه اینکه بنی اسرائیل، مأمور بودند که به هنگام ورود به بیت المقدس دل و جان و روح خود را با یک توبه ی خالصانه و واقعی که در کلمه حطه» خلاصه می شود، از آلودگی به گناهان گذشته بشویند و از آن همه جرائمی که قبل از ورود به بیت المقدس مخصوصا آزارهایی که به پیامبر بزرگشان موسی بن عمران نمودند از خدا تقاضای بخشش کنند.(1)

و اعتقاد ما آن است که ایشان بندگان مکرم خداوندند که سبقت بر او نمی گیرند به گفتار و ایشان به امر او عمل می نمایند و چنان معتقدیم در حق ایشان که محبتشان ایمان است و بغضشان کفر است و آنکه امرشان امر خدا است و نهیشان نهی خدا و اطاعتشان اطاعت خداوند و نافرمانیشان نافرمانی خدا و دوستشان دوست خدا و دشمنشان دشمن خدا است.

و معتقدیم که زمین خالی نمی ماند از حجّت خدا یا ظاهر و عیان است و یا ترسان و پنهان.

و معتقدیم که حجت الهی در زمین خدا و خليفه ی او در میان بندگانش در زمان ما این زمان قائم منتظر، محمد بن الحسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسين بن علی بن ابی طالب«عَلَيْهِ السَّلام » است و آنکه حضرت همان کسی ست که به او خبر داده پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از جانب حق تعالی به اسم و نسب شریفش و آن که او همان کسی است که پر کند زمین را به انصاف و عدل چنان چه پر شده به ظلم و جور و آن همان کسی است که ظاهر و غالب می فرماید حق تعالی به او دین خود را برای این که غلبه دهد او را بر دین، بالكليه (بر همه ی ادیان) و اگرچه این امر را مشرکان نخواهند و آنکه او همان کسی است که فتح می فرماید حق تعالی بر دو دست مبارکش مشارق و مغارب زمین را تا باقی نماند در تمام زمین هیچ مکان مگر آنکه صدا بلند شود در آن به اذان و دین بالتمام مختص خداوند بوده باشد و آنکه او همان مهدیست که پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به او خبر داده و آنکه او چون خروج فرماید عیسی بن مریم«عَلَيْهِ السَّلام » فرو آید و در عقب آن حضرت نماز گذارد و کسی که در عقب آن حضرت نماز گذارد مانند کسی است که در عقب رسول خدا رسول خدا صلی الله عليه و آله نمازگذارد، زیرا که آن حضرت جانشین آن جناب است و معتقدیم که شدنی نیست که قائم و بر پا شونده غیر از آن حضرت باشد هر چه در غیبت خود باقی بماند در غیبت خود به قدر تمام عمر دنیا که قائمی غیر از او نخواهد بود، جهت آنکه پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ائمه «عَلَيْهِ السَّلام » بر آن حضرت دلالت نموده اند

به اسم و نسب شریفش و به او تصریح نموده و بشارت داده اند».(2)

ص: 71

او پاداش دهم و کیفر نهم: اول آنان: علی سید عابدان و زیور دوستان گذشته ی این سامان. دوم: پسرش همانند جد ستوده اش محمد، شکافنده ی دانشم و معدن حکمتم، محققاً هلاک شوند آنان که شک کنند درباره ی سوم آنها جعفر: آنکه او را نپذیرد، مرا نپذیرفته، گفتار بر جای من است که: هر آینه گرامی دارم ایستگاه جعفر را و او را درباره ی پیروان و یاران و دوستانش شاد سازم، پس از وی چهارمشان: موسی است که اندر آشوبی دچار است سخت و نابینا و تار، زیرا رشته ی قرارداد من نبرد و حجت من نهان نماند و به راستی دوستانم از جام سرشار بنوشند، هر که یکی از آنها را منکر باشد، محققا منکر نعمت من است و هر که یک آیه از کتاب مرا برگرداند بر من افتراء بسته، وای بر افترا بندهای منکر، در هنگام سرآمدن مدت موسی«عَلَيْهِ السَّلام » بنده و دوستم. وای بر کسانی که افترا بستند و منکر شدند. پس از گذشت موسی «عَلَيْهِ السَّلام » ، دوست من و برگزیده ی من، حجت پنجم: علی «عَلَيْهِ السَّلام » را که ولی و ناصر من است و آن کس است که من بارهای وظایف نبوت را به دوش او نهم و او را به اطلاع کامل بدانها بیازمایم، دیو گردن فرازی، او را بکشد، در شهری که آن را بندهی شایسته ای ساخته، به خاک رود، در کنار بدترین آفریده هایم گفتار من این است که او را به پسرش ششم آنها: محمد امام جواد«عَلَيْهِ السَّلام » ) شاد کنم که جانشین او است، پس از وی و وراث دانش او است، پس معدن علم و جایگاه سر من باشد بر خلق من، بنده ای به او معتقد نشود جز آنکه بهشتش جای سازم و شفاعت او را در هفتاد کس از خاندانش که سزاوار دوزخ باشند بپذیرم، و سرانجام سعادت را نصیب پسر او هفتم: علی (امام نقی «عَلَيْهِ السَّلام » ) را که ولی و ناصر من است و گواه من است در خلق من و امین من است بر وحی من و از او بر آور، آن که به راه وکيش من دعوت کند و گنج بان دانش من باشد، هشتم: حسن (امام عسکری«عَلَيْهِ السَّلام » ) را و کامل گردانم این سلسله ی امامت را به پسر او نهم: (از اولاد حسین «عَلَيْهِ السَّلام » ) که «محمد» باشد و رحمت بر جهانیان و دارای کمال موسی و بهای عیسی و صبر ایوب است، در دوران او دوستانم خوار شوند و سر آنها را دشمنان به هم پیشکش کنند چنانچه سرهای ترک و دیلم را به هم پیشکش نمایند، آنها را بکشند و بسوزانند و در ترس باشند، مرعوب و هراسان و زمین از خونشان رنگین گردد، وای وای و شیون در میان زنان آنها فاش و آشکار شود، آنان به راستی دوستان من باشند و به وسیله ی آنها دفع کنم هر فتنه ی پیچیده و تاری را و برای آنها بردارم زمین لرزه ها و بارهای سنگین و زنجیر گران را، آنانند که خاص بر آنها است صلوات از پروردگار آنها، به همراه رحمت و مهر و آنانند هم آن هدایت شده. (1)

قرآن در آیه ی 3 سوره ی مائده می فرماید: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا

ص: 73

ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ۗ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

گوشت مردار و خون و گوشت خوک و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند و حیوانات خفه شده و به زجر کشته شده و آنها که بر اثر پرت شدن از بلندی بمیرند و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند و باقی مانده ی صید حیوان درنده، مگر آن که به موقع بر سر آن حیوان برسید) آن را سر ببرید و حیواناتی که روی بت ها (یا در برابر آنها) ذبح شوند همگی) بر شما حرام است و هم چنین ) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله ی چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی، تمام این اعمال فسق و گناه است. امروز کافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند، بنابراین از آنها نترسید و از (مخالفت) من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم. اما آنها که در حال گرسنگی دستشان به غذای دیگری نرسد و متمایل به گناه نباشند (مانعی ندارد که از گوشت های ممنوع بخورند) خداوند آمرزنده و مهربان است.

آنچه از آیهی فوق مورد بحث ما است این قسمت از آیه است که می فرماید: «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا ». .

در این که منظور از «اليوم» کدام روز است بین مفسران اختلاف بسیار وجود دارد. اما آن نظری که از همه جامع تر و قابل دفاع تر است این است که تمام مفسران شيعه آن را در کتب خود آورده اند و روایات متعددی آن را تأیید می کند و با محتویات آیه کاملا سازگار است و آن نظر این است که منظور از «اليوم» روز غدیر خم است و آن روزی است که چهار جهت در آن جمع شده است یعنی هم کافران در آن روز مأیوس شده اند و هم دین کامل شده و هم نعمت خدا اتمام یافته و هم خداوند آیین اسلام را به عنوان آیین نهایی مردم جهان پذیرفته و از آن ابراز رضایت کرده است. روزی که پیامبر اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) امیر المؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام » را رسما برای جانشینی خود تعیین کرد. در روایات فراوانی که از طرق اهل تسنن و شیعه نقل شده صریح این مطلب آمده است که آیه ی شریفه ی فوق در روز غدیرخم یعنی روز هجدهم ذی الحجه و به دنبال ابلاغ ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » نازل گردیده است. آری، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در غدیرخم علی «عَلَيْهِ السَّلام » را به عنوان ولایت به مردم معرفی کرد و مردم متفرق نشده بودند که آیهی «اليوم اکملت لکم» نازل شد. در این موقع پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «الله اکبر بر تکمیل دین و اتمام نعمت پروردگار و خشنودی خداوند از رسالت من و ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » بعد از من، سپس فرمود: هر کس من مولای اویم علی «عَلَيْهِ السَّلام » مولای اوست. خداوندا! آن کس که او را دوست بدارد، دوست بدار و آن کس که او را دشمن بدارد، دشمن بدار، هرکس او را یاری کند، یاری کن و هرکس

ص: 74

دست از پاریش بردارد دست از او بردار.

از حوادث مهم روز غدیر که بعد از جریان غدیرخم و پیمان ولایت«عَلَيْهِ السَّلام » اتفاق افتاد گفتار عمر بن خطاب به علی «عَلَيْهِ السَّلام » است که در مقام تبریک به آن حضرت چنین گفت: «بَخٍّ بخٍّ یابن ابی طالب اصبحت مولای و مولا كل مسلمٍ». از ضمیمه کردن آیه ی 55 سوری نور و آیه ی غدیر نکاتی به دست می آید از جمله اینکه با توجه به این که سوره ی نور قبل از سوره ی مائده نازل شده است و با توجه به جمله ی «رضيت لكم الاسلام دينا» که در آیه ی مورد بحث، درباره ی ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » نازل شده، چنین نتیجه می گیریم که اسلام در صورتی در روی زمین مستحکم و ریشه دار خواهد شد که با «ولایت» توأم باشد، زیرا این همان اسلامی است که خدا

پسندیده» و وعده ی استقرار و استحکامش را داده است و به عبارت روشن تر اسلام در صورتی عالمگیر می شود که از مسأله ی ولایت اهل بیت جدا نگردد.

مطلب دیگری که در این رابطه استفاده می شود این است که در آیه ی سوره ی نور سه وعده به افراد با ایمان داده شده است، نخست خلافت در روی زمین و دیگر امنیت و آرامش برای پرستش پروردگار و سوم استقرار آیینی که مورد رضایت خدا است.

این سه وعده در روز غدیرخم با نزول آیه ی «الیوم اکملت لکم دینکم...» جامه ی عمل به خود پوشید زیرا نمونه ی کامل فرد با ایمان و عمل صالح یعنی علی«عَلَيْهِ السَّلام » به جانشینی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نصب شد و به مضمون جمله ی «اليوم يئس الذين كفروا من دینکم» مسلمانان در آرامش و امنیت نسبی قرار گرفتند و نیز به مضمون «و رضیت لکم الاسلام دين » آیین مورد رضایت پروردگار در میان مسلمانان استقرار یافت.(1)

*قرآن در آیه ی 55 سوره ی مائده می فرماید: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»،

«سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند و نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند».

از «ابن عباس» چنین نقل شده که وی گفته است که «ابوذر غفاری» از قول پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)چنین گفته است: «علی «عَلَيْهِ السَّلام » پیشوای نیکان است و کشنده ی کافران، هرکس او را یاری کند، خدا یاریش خواهد کرد و هر کس دست از پاریش بردارد، خدا دست از پاری او برخواهد داشت».

سپس اضافه کرد: «ای مردم، روزی از روزها با رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در مسجد نماز می خواندم، سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد، ولی کسی چیزی به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد، در همین حال علی «عَلَيْهِ السَّلام » که در حال

ص: 75

رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد، سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد، هنگامی که از نماز فارغ شد، سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خداوندا برادرم موسی از تو تقاضا کرد که روح او را وسیع گردانی و کارها را بر او آسان سازی و گره از زبان او بگشایی تا مردم گفتارش را درک کنند، و نیز موسی درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و به وسیله ی او نیرویش را زیاد کنی و در کارهایش شریک سازی.

خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده ی توام، سینه ی مرا گشاده کن و کارها بر من آسان ساز، از خاندانم علی«عَلَيْهِ السَّلام » را وزیر من گردان تا به وسیله ی او پشتم قوی و محکم گردد». .

ابوذر می گوید: هنوز دعای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)پایان نیافته بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) گفت: بخوان، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: چه بخوانم، گفت بخوان «انما ولیکم الله و رسوله و الذين آمنوا...).

این آیه با کلمه ی «اما» که در لغت عرب به معنی انحصار می آید شروع شده و می گوید:

ولی و سرپرست و متصرف در امور شما سه کس است: خدا و پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند و نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات میدهند). شکی نیست که رکوع در این آیه به معنی رکوع نماز است، نه به معنی خضوع، زیرا ما در هیچ مورد در قرآن و احکام اسلامی نداریم که تعبیر شده باشد زکات را با خضوع بدهید، بلکه شرط زکات باید اخلاص نیت و عدم منت باشد. در نتیجه این رکوع همان ركوع نماز است. هم چنین شکی نیست که کلمه ی «ولی» در آیه به معنی دوست و یا ناصر و یاور نیست زیرا ولایت به معنی دوست و دوستی و یاری کردن مخصوص کسانی نیست که نماز می خوانند و در حال رکوع زکات می دهند، بلکه یک حکم عمومی است که همه ی مسلمانان را در بر می گیرد، همه ی مسلمین باید یکدیگر را دوست بدارند و یاری کنند حتی که زکات بر آنها واجب نیست. از این جا روشن می شود که منظور از «ولی» در آیه فوق، ولایت به معنی سرپرستی و تصرف و رهبری مادی و معنوی است، به خصوص اینکه این ولایت در ردیف ولایت پیامبر (ص) و ولایت خدا قرار گرفته و هر سه با یک جمله ادا شده است و به این ترتیب، آیه از آیاتی است

که به عنوان یک نص قرآنی دالت بر ولایت و امامت علی«عَلَيْهِ السَّلام » می کند.

است، از جمله در آیه ی مباهله می بینیم که کلمه ی «نسائنا» به صورت جمع آمده در صورتی که منظور از آن طبق شأن نزولهای متعددی که وارد شده فاطمه زهرا(سلامُ الله علیها) است

و هم چنین «انفسنا» جمع است در صورتی که از مردان غیر از پیغمبر کسی جز علی«عَلَيْهِ السَّلام » در آن جریان نبود و در آیه ی 172 سوره آل عمران در داستان جنگ احد می خوانیم و هم چنین در آیه ی 52 سوره ی مائده می خوانیم « يَقُولُونَ نَخْشَىٰ أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ» در حالی که آیه در مورد عبدالله ابی وارد شده است که تفسیر آن گذشت و هم چنین در آیه ی اول سوره ممتحنه و آیه ی 8 سوره ی منافقون و آیات 215 و 274 سوره ی بقره تعبیراتی دیده می شود که عموما به صورت جمع است، ولی طبق آن چه در شأن نزول آنها آمده منظور از آن یک نفر بوده است.

این تعبیر یا به خاطر این است که اهمیت موقعیت آن فرد و نقش مؤثری که در این کار داشته روشن شود و یا به خاطر آن است که حکم در شکل کلی عرضه شود، اگر چه مصداق آن منحصر به یک فرد بوده باشد، در بسیاری از آیات قرآن ضمیر جمع به خداوند که احد و واحد است به عنوان تعظیم گفته شده است. در نتیجه با وجود آن همه روایاتی که در شأن نزول آیه وارد شده است، قرنیه ی روشنی بر چنین تفسیری خواهیم داشت.

ب) ایراد دیگری که نسبت به آیه ی مورد بحث گرفته شده این است که علی «عَلَيْهِ السَّلام » با آنکه در حال نماز دارای توجه خاصی بوده است و آن چنان غرق مناجات و عبادت می شده که پیکان تیر از پایش بیرون آوردند و به آن توجه نکرد، چگونه ممکن است صدای انسان سائلی را شنیده و به او توجه کرده باشد؟

پاسخ: این نکته را باید دانست که شنیدن صدای سائل و به کمک او پرداختن توجه به خویشتن نیست، بلکه عین توجه به خدا است، علی «عَلَيْهِ السَّلام » در حال نماز از خود بیگانه بود نه از خدا و میدانیم بیگانگی از خلق خدا بیگانگی از خدا نیست و به تعبیر روشن تر: پرداختن زکات در نماز انجام عبادت در ضمن عبادت است نه انجام یک عمل مباح در ضمن عبادت و باز به تعبیر دیگر آن چه با روح عبادت سازگار نیست، توجه به مسائل مادی و مربوط به زندگی شخصی است و نه توجه به آنچه در مسیر رضای خدا است. ذکر این نکته نیز لازم است که معنی غرق شدن در توجه به خدا این نیست که انسان بی اختیار احساس خود را از دست بدهد بلکه با اراده ی خویش توجه خود را از آن چه در راه خدا و برای خدا نیست برمی گیرد.

ج) ایراد دیگری که می گیرند این است که چرا علی «عَلَيْهِ السَّلام » با این دلیل روشن شخصا استدلال نکرد؟

پاسخ: این حدیث در کتب متعدد از خود علی «عَلَيْهِ السَّلام » نیز نقل شده است از جمله در مسند «ابن مردویه» و «ابی الشيخ» و «کنز العمال» و این در حقیقت به منزله ی استدلال حضرت است به این آیه ی شریفه.

در کتاب نفیس (الغدير) از کتاب «سلیم بن قیس هلالی» حدیث مفصلی نقل می کند که

ص: 77

علی «عَلَيْهِ السَّلام » در میدان صفین در حضور جمعیت برای اثبات حقانیت خود دلایل متعددی آورد از جمله استدلال به همین آیه بود و در کتاب «غاية المرام» از ابوذر چنین نقل شده که علی «عَلَيْهِ السَّلام » روز شوری نیز به همین آیه استدلال کرد.

د) ایرادی که گرفته اند این است که انگشتری با آن قیمت گزاف که در تاریخ نوشته اند،

علی «عَلَيْهِ السَّلام » از کجا آورده بود؟ و آیا اسراف محسوب نمی شود؟

پاسخ: مبالغه هایی که درباره ی قیمت آن انگشتر کرده اند به کلی بی اساس است و هیچگونه دلیل قابل قبولی بر گران بودن قیمت آن انگشتر نداریم و این که در روایت ضعیفی قیمت آن معادل خراج شام ذکر شده به افسانه شبیه تر است تا واقعیت و شاید برای بی ارزش نشان دادن اصل مسأله جعل شده است، و در روایات صحیح و معتبر که در زمینه ی شأن نزول آیه ذکر کرده اند اثری از این افسانه نیست، بنابراین نمی توان یک واقعیت تاریخی را با این گونه سخنان پردہ پوشی کرد(1)

قرآن در آیه ی 67 سوره ی مائده می فرماید: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»، «ای پیامبر آن چه از طرف پروردگارت بر شما نازل شده است کاملا (به مردم برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم نگاه می دارد و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند).

این آیه لحن خاصی به خود گرفته و در این آیه روی سخن به پیامبر است و وظیفه ی او را بیان می کند، با خطاب (یا ایها الرسول) شروع شده و با صراحت و تأکید دستور می دهد که آن چه از طرف پروردگار بر او نازل شده است به مردم برساند. سپس برای تأكید بیشتر به او اخطار می کند که اگر از این کار خودداری کنی رسالت خود را تبلیغ نکرده ای! سپس به پیامبر که گویا از واقعه ی خاصی اضطراب و نگرانی داشته، دل داری و تأمین می دهد و به او می گوید: «از مردم در ادای این رسالت وحشت نداشته باش، زیرا خداوند تو را از خطرات آنها نگاه خواهد داشت». .

و در پایان آیه به عنوان یک تهدید و مجازات به آن هایی که این رسالت مخصوص را انکار کنند و در برابر آن از روی لجاجت کفر بورزند، می گوید: «خداوند کافران لجوج را هدایت نمی کند».

جمله بندی های آیه و لحن خاص و تأکیدهای پی در پی آن و هم چنین شروع شدن با خطاب «یا ایها الرسول» که تنها در دو مورد از قرآن مجید آمده و تهدید پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به عدم تبلیغ رسالت در صورت کوتاهی کردن که منحصرا در این آیه از قرآن آمده است، نشان می دهد که سخن از حادثه ی مهمی در میان بوده است که عدم تبلیغ آن مساوی است با عدم

ص: 78

تبلیغ رسالت.

به علاوه این موضوع مخالفان سرسختی داشته که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از مخالفت آنها که ممکن بوده است مشکلاتی برای اسلام و مسلمین داشته باشد، نگران بوده و به همین جهت خداوند به او تأمین می دهد.

اکنون این سؤال پیش می آید که با توجه به تاریخ نزول سوره که مسلما در اواخر عمر پیغمبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نازل شده است،

چه مطلب مهمی بوده که خداوند پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را با این تأكید مأمور ابلاغ آن می کند.

جای تردید نیست که وحشت و نگرانی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) برای شخص خود و جان خود نبوده بلکه برای کارشکنی ها و مخالفت های احتمالی منافقان بوده که نتیجه ی آن برای مسلمانان خطرات یا زیانهایی به بار

می آورد.

بی شک مسأله ای جز تعیین جانشین برای پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و سرنوشت آینده ی اسلام و مسلمین نمی تواند واجد این صفات بوده باشد. گر چه متأسفانه پیش داوری ها و تعصب های مذهبی مانع از آن شده است که حقایق مربوط به این آیه بدون پرده پوشی در اختیار همه ی مسلمین قرار گیرد، ولی در عین حال در کتاب های مختلفی که دانشمندان اهل تسنن، اعم از تفسیر و حدیث و تاریخ نوشته اند، روایات زیادی دیده می شود که با صراحت می گوید: آیه ی فوق درباره ی علی«عَلَيْهِ السَّلام »نازل شده است.

لازم به ذکر است، روایاتی که درباره ی جریان غدیرخم و خطبه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در غدیر و معرفی علی«عَلَيْهِ السَّلام » به عنوان وصی و ولی نقل شده است در حد تواتر و کثرت است تا آن جا که نویسنده ی محقق علامه امینی در کتاب «الغدير»، حدیث غدیر را از 110 نفر از صحابه و یاران پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با اسناد و مدارک و از 84 نفر از تابعین و از 360 دانشمند و کتاب معروف اسلامی نقل کرده است که نشان میدهد حديث مزبور یکی از قطعی ترین روایات متواتر است و اگر کسی در تواتر این روایت شک و تردید کند، باید گفت که او هیچ روایت متواتری را نمی تواند بپذیرد.

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را همراهی می کردند. ظهر نزدیک شده بود، کم کم سرزمین جحفه و سپس بیابان های خشک و سوزان «غدير خم» از دور نمایان می شد.

این جا در حقیقت چهار راهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می کند، راهی به سوی عراق در شرق و راهی به سوی غرب و سرزمین مصر و راهی به سوی سرزمین یمن در جنوب پیش می رود و در همین جا باید آخرین خاطره و مهم ترین فصل این سفر بزرگ انجام پذیرد و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه ی پایانی در مأموریت های موفقیت آمیز پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بود از هم جدا شوند. روز پنج شنبه سال دهم هجرت بود و درست هشت روز از عید قربان می گذشت، ناگهان دستور توقف از طرف پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به همراهان داده شد، مسلمانان با صدای بلند، آنهایی را که در پیشاپیش قافله در حرکت بودند به بازگشت دعوت کردند و مهلت دادند تا عقب افتادگان نیز برسند، خورشید از نصف النهار گذشت، مؤذن پیامبر با صدای الله اکبر مردم را به نماز ظهر دعوت کرد، مردم به سرعت آمادهی نماز می شدند. نماز ظهر تمام شد.

مسلمانان تصمیم داشتند فورا به خیمه های کوچکی که با خود حمل می کردند، پناهنده شوند، ولی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به آنها اطلاع داد که باید همه برای شنیدن یک پیام تازه ی الهی که در ضمن خطبه ی مفصلی بیان می شد خود را آماده کنند. منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار به جا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخت و چنین فرمود: من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می روم. من مسئولم شما هم مسئوليد.

شما درباره ی من چگونه شهادت می دهید؟ مردم صدا بلند کردند و گفتند: «نَشْهَدُ اَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ جَهَدْتَ فَجَزاكَ اللهُ خَيّراً

«ما گواهی میدهیم تو وظیفه ی رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی، خداوند تو را جزایی خیر دهد».

سپس فرمود: «آیا شما گواهی به یگانگی خدا و رسالت من و حقانیت روز رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان در آن روز نمی دهید»؟ همه گفتند: «آری گواهی میدهیم». فرمود:

خداوندا گواه باش»... بار دیگر فرمود: ای مردم آیا صدای مرا می شنوید؟... گفتند: «آری» و به دنبال آن، سکوت سراسر بیابان را فراگرفت و جز صدای زمزمه ی باد چیزی شنیده نمی شد. پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «... اکنون بنگرید با این دو چیز گرانمایه و گران قدر که در میان شما به یادگار می گذارم چه خواهید کرد»؟

یکی از میان جمعیت صدا زد، کدام دو چیز گرانمایه یا رسول الله؟!

پیامبر بلافاصله گفت: «اول ثقل اکبر، کتاب خدا است که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شما است، دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید و اما دومین

ص: 80

یادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوند لطيف خبير به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپیوندند، از این دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهید شد».

ناگهان مردم دیدند که پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به اطراف خود نگاه کرد گویا کسی را جستجو می کند و همین که چشمش به علی «عَلَيْهِ السَّلام » افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد، آن چنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه ی مردم او را دیدند و شناختند که او همان افسر شکست ناپذیر اسلام است و در این جا صدای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)رساتر و بلندتر شد و فرمود:

ایها الناس من أولى الناس بالمؤمنين من انفسهم»، «چه کسی از همه ی مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است»؟!

گفتند: خدا و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) داناترند، پیامبر گفت: خدا، مولی و رهبر من است و من مولی و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم و اراده ی من بر اراده ی آنها مقدم) سپس افزود: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه»، «هرکس من مولا و رهبر او هستم، علی مولا و رهبر او است» و این سخن را سه بار و به گفته ی بعضی از روایات حدیث چهار بار تکرار کرد و به دنبال آن سر به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: «اللّهُمّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ و أحبّ من أحبّه و أبغضْ مَنْ أبْغَضَهُ و انْصُر مَنْ نَصَرهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَله، و أدر الحَقَّ معه حيث دارَ»،

خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کس که او را مبغوض دارد، یارانش را یاری کن و آنها را که ترک یاریش کنند، از یاری خویش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مكن». .

سپس افزود: «الا فليبلغ الشاهد الغائب»، «آگاه باشید، همه ی حاضران وظیفه دارند این خبر را به غائبان برسانند»، و هنوز صفوف جمعیت از هم متفرق نشده بود که امین وحی خدا نازل شد و این آیه را بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) خواند: « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...»،

امروز آیین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم...». پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «الله اکبر، الله اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتی و الولاية لعلی من بعدی»،

خداوند بزرگ است، همان خدایی که آیین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از

نبوت و رسالت من و ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » پس از من راضی و خشنود گشت». .

در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد و علی «عَلَيْهِ السَّلام » را به این موفقیت تبریک می گفتند و از افراد سرشناسی که به او تبریک گفتند، ابوبکر و عمر بودند، که این جمله را در حضور جمعیت بر زبان جاری ساختند: «بخٍّ بخٍّ لک یا بن ابی طالب اصبحتَ و امسیتَ مولای و مولاكل مؤمن و مؤمنة»، «آفرین بر تو باد، آفرین بر تو باد، ای فرزند ابوطالب! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدی».

ص: 81

در این هنگام ابن عباس گفت: «به خدا این پیمان در گردن همه خواهد ماند».

مهمترین سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که «مولی» از جمله به معنای دوست و یار و یاور آمده است و معلوم نیست در این جا به این معنی نباشد؟!

پاسخ این سخن را به طرق مختلفی می توان بیان کرد از جمله:

الف) هر ناظر بی طرفی می داند تذکر و یاد آوری دوستی علی «عَلَيْهِ السَّلام » نیاز به این همه مقدمات و تشکیلات و خطبه خوانی در وسط بیابان خشک و سوزان و متوقف ساختن جمعیت و گرفتن اعتراف های پی در پی از جمعیت، ندارد، دوستی مسلمانان با یکدیگر یکی از بدیهی ترین مسائل اسلامی است که از آغاز اسلام وجود داشته است.

ب) و آنگهی این مطلبی نبود که پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تا آن زمان آن را تبلیغ نکرده باشد، بارها آن را تبلیغ کرده بود.

ج) چیزی نبود که از ابراز آن وحشت داشته باشد تا خدا به او دلداری و تأمین دهد.

د) مسأله ای نبود که خداوند با این لحن که «اگر ابلاغ آن نکنی تبلیغ رسالت نکرده ای» با پیامبرش سخن بگوید.

.) اگر منظور بیان یک دوستی ساده و عادی بود، چرا پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) قبلا از مردم اقرار می گیرد «الست اولی بکم من انفسكم»، «آیا من نسبت شما از خود شما سزاوارتر و صاحب اختیارتر نیستم»؟ این جمله هیچ تناسبی با بیان یک دوستی ساده ندارد.

و یک دوستی ساده جای این نداشت که مردم حتی شخص عمر به علی «عَلَيْهِ السَّلام » با این جمله اصبحت مولاي و مولاكل مؤمن ومؤمنة»، «تو مولای من و مولای هر مرد و زن مسلمان شدی» تبریک و تهنیت بگویند و آن را یک موفقیت تازه بشمرند.

مگر علی «عَلَيْهِ السَّلام » تا آن روز به عنوان یک مسلمان عادی که دوستیش بر همه لازم است شناخته نشده بود، مگر دوستی مسلمانان با یکدیگر چیز تازه ای بود که نیاز به تبریک داشته باشد آن هم در سال آخر عمر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه).

ز) به علاوه رابطه میان حدیث ثقلین و تعبیرات آمیخته با وداع پیامبر (ص)» با مسئله ی دوستی علی«عَلَيْهِ السَّلام » می تواند وجود داشته باشد، دوستی ساده ی علی «عَلَيْهِ السَّلام » با مؤمنان ایجاب نمی کند که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) او را در ردیف قرآن قرار دهد.

بنابر آنچه بیان شد، هر ناظر بی طرفی از این تعابیر می فهمد که در این جا مسأله ی رهبری مطرح است، زیرا بعد از رحلت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) قرآن نخستین رهبر مسلمانان است و بنابراین اهل بیت دومین رهبر بوده اند.

بعضی سؤال دیگری بیان می کنند، اگر حدیث غدیر با این عظمت وجود داشت، چرا خود علی «عَلَيْهِ السَّلام » و اهل بیت او و یاران و علاقه مندانش در موارد لزوم به آن استدلال نکرده اند؟!

پاسخ: باید گفت در کتب دانشمندان اهل تسنن موارد زیادی نقل شده که خود علی«عَلَيْهِ السَّلام » و یا

ص: 82

اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » و یا علاقه مندان به این مکتب به حدیث غدیر استدلال کرده اند. از جمله خود علی«عَلَيْهِ السَّلام » در روز شوری طبق نقل خطيب خوارزمی حنفی در مناقب از «عامر بن واصله» چنین نقل می کند: در روز شوری با علی «عَلَيْهِ السَّلام » در آن خانه بودم و شنیدم که با اعضای شوری چنین میگفت: دلیل محکمی برای شما اقامه میکنم که عرب و عجم توانایی تغییر آن را نداشته باشد: شما را به خدا سوگند آیا در میان شما کسی هست که قبل از من خدا را به یگانگی خوانده باشد (و سپس مفاخر معنوی خاندان رسالت را برشمرد تا رسید به این جا شما را به خدا سوگند آیا در میان شما احدی جز من هست که پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در حق او گفته باشد؛ من کنت مولاه فعلی مولاه الهم وال من والاه و النصر من نصر ليبلغ الشاهد الغائب. همه گفتند: نه.

نتیجه این که عدم احاطه به کتب اسلامی از حدیث و تاریخ و تفسیر عامل ایجاد این سؤال است.

نیز می خوانیم علی «عَلَيْهِ السَّلام » بنا به نقل فرائد السمطین در باب 58 در ایام عثمان در مسجد در حضور جمعیت به جریان غدیر استدلال کرد و هم چنین در کوفه در برابر کسانی که نص بر خلافت بلافصل او را از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) انکار می کردند صریحا به این روایت استدلال کرد.

این حدیث را طبق نقل الغدیر چهار نفر از صحابه و چهارده نفر از تابعین طبق نقل منابع معروف اهل تسنن روایت کرده اند. و نیز در روز جنگ «جمل» طبق نقل «حاکم» در کتاب

مستدرک، جلد سوم صفحه ی 371 در برابر طلحه به آن استدلال فرمود.

و نیز در روز جنگ صفین» طبق نقل «سلیم بن قیس هلالی» علی «عَلَيْهِ السَّلام » در لشکرگاه خود در برابر جمعی از مهاجرین و انصار و مردمی که از اطراف گرد آمده بودند، به این حدیث استدلال کرد و دوازده نفر از بدریین (کسانی که جنگ بدر را در خدمت پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) درک کرده بودند) برخاستند و گواهی دادند که این حدیث را از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) شنیده اند.

بعد از علی «عَلَيْهِ السَّلام » بانوی اسلام فاطمه زهرا(سلامُ الله علیها) و امام حسن و امام حسین و عبدالله بن جعفر و عمار یاسر و قیس بن سعد و عمر بن عبدالعزيز و مأمون خلیفه ی عباسی به آن استناد جستند و حتی عمر بن عاص» در نامه ای که به معاویه نوشت برای این که به او اثبات کند به خوبی از حقایق مربوط به موقعیت علی «عَلَيْهِ السَّلام » و وضع معاویه آگاه است صريحة مسأله ی غدیر را یاد آوری کرده و خطیب خوارزمی حنفی در کتاب مناقب صفحه ی 124 آن را نقل کرده است. (1)

* قرآن در آیه ی 119 سوره ی توبه می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ »، «ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و با صادقان باشید».

این آیه به مؤمنان دستور می دهد که رابطه ی خود را با راست گویان و آنها که بر سر پیمان خود ایستاده اند محکم بدارند.

ص: 83

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید.

و برای این که بتوانند راه پر پیچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپیمایند اضافه می کند:

با صادقان باشید. در این که منظور از «صادقین» چه کسانی است، قرآن چنین می فرماید:

حقیقت نیکوکاری عبارت است از: ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتب آسمانی و پیامبران، سپس انفاق در راه خدا به نیازمندان و محرومان و برپا داشتن نماز و

پرداختن زكات و وفای به عهد و استقامت در برابر مشکلات به هنگام جهاد و پس از ذکر همه ی این ها می گوید: کسانی که این صفات را دارا باشند، صادقان و پرهیزکار انند».

(بقره،177 )

به این ترتیب صادق کسی است که دارای ایمان به تمام مقدسات و به دنبال آن عمل در تمام زمینه ها باشد.

در آیه ی 15 سوره حجرات می خوانیم: «مؤمنان تنها کسانی هستند که ایمان به خدا و پیامبرش آورده، سپس شک و تردیدی به خود راه نداده اند علاوه بر این با اموال و

جان های خود در راه خدا جهاد کردند، اینها صادقان هستند».

این آیه نیز «صدق» را مجموعه ای از ایمان و عمل که در آن هیچگونه تردیدی و تخلفی نباشد معرفی می کند، و در آیه ی 8 سوره ی حشر؛ «مؤمنان محرومی که علی رغم

همه ی مشکلات، استقامت به خرج دادند و از خانه و اموال خود بیرون رانده شدند و جز رضای خدا و یاری پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) هدفی نداشتند به عنوان صادقان معرفی شده اند».

از مجموع این آیات نتیجه می گیریم که «صادقین» آنهایی هستند که تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبی انجام می دهند، نه تردیدی به خود راه میدهند، نه عقب نشینی می کنند و نه از انبوه مشکلات می هراسند، بلکه با انواع فداکاری ها، صدق ایمان خود را ثابت می کنند.

شک نیست که این صفات مراتبی دارد، بعضی ممکن است در قله ی آن قرار گرفته باشند که ما نام آنها را معصومان می گذاریم و بعضی در مراحل پایین تر.

گر چه مفهوم صادقين همان گونه که بیان کردیم، مفهوم وسیعی دارد ولی از روایات بسیاری استفاده می شود که منظور از این مفهوم در این جا تنها معصومین هستند.

سُلیم بن قیس هلالی چنین نقل می کند که: روزی امیر مؤمنان«عَلَيْهِ السَّلام » با جمعی از مسلمانان گفتگو داشت از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم

آیا می دانید هنگامی که خدا «یا ایها الذين آمنوا اتقوا الله وكونوا مع الصادقین» را نازل کرد، سلمان گفت: ای رسول خدا آیا منظور از آن عام است یا خاص؟

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: مأمورین به این دستور همه ی مؤمنانند و اما عنوان صادقین مخصوص برادرم علی«عَلَيْهِ السَّلام » و اوصياء بعد از او تا روز قیامت است. هنگامی که علی«عَلَيْهِ السَّلام » این سؤال را کرد، حاضران گفتند: آری، این سخن را از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) شنیدیم.

ص: 84

«نافع» از «عبدالله بن عمر» در تفسیر آیه چنین نقل می کند که خداوند نخست به مسلمانان دستور داد که از خدا بترسند، سپس فرمود: «کونوا مع الصادقین» یعنی «مع محمد و اهلبيته»: «با پیامبر اسلام و خاندانش).

در تفسیر «برهان» به نقل از «ابن عباس» در ذیل آیه ی فوق چنین نقل کرده: «هو على بن ابیطالب»: «او علی بن ابیطالب است».

اما مسأله ی مهمتر این است که در آیه ی فوق دو دستور داده شده، نخست دستور به تقوا و سپس دستور به همراه بودن با صادقین، اگر مفهوم صادقين عام باشد و همه ی مؤمنان راستین و با استقامت را شامل گردد باید گفته شود «و كونوا من الصادقین» از صادقين باشید، نه با صادقين باشید.

این خود قرینه ی روشنی است که صادقین» در آیه به معنی گروه خاصی است. از سوی دیگر منظور از همراه بودن این نیست که انسان همنشین آنها باشد بلکه بدون شک منظور آن است که همگام آنها باشد.

اگر کسی معصوم نباشد ممکن نیست بدون قید و شرط، دستور پیروی و همگامی با او صادر شود و این خود دلیل بر آن است که این گروه تنها معصومانند.

جالب توجه این که مفسر معروف «فخر رازی» که به تعصب و شک آوری معروف است، این حقیقت را پذیرفته و می گوید: «خداوند مؤمنان را به همراه بودن با صادقين دستور داده، بنابراین آیه دالت بر این دارد که: آنها که جایزالخطا هستند باید به کسی اقتدا کنند که معصوم است، تا در پرتو او از خطا مصون بمانند و این معنی در هر زمانی خواهد بود و هیچ دلیلی بر اختصاص آن به عصر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نداریم».

نتیجه این که آیه ی فوق از آیاتی است که دلالت بر وجود معصوم در هر عصر و زمان می کند.

نکته ی دیگر این است که مخاطبین قرآن تنها اهل یک عصر نیستند، بلکه آیه تمام اعصار و قرون را مخاطب ساخته و مسلم است که مجموع مخاطبین همه ی اعصار با جمعی از صادقين خواهند بود و به تعبیر دیگر چون در هر عصری معصومی وجود دارد، هنگامی که همه ی قرون و اعصار را مورد توجه قرار دهیم سخن از جمع معصومان به میان خواهد آمد، نه از یک نفر. (1)

*قرآن در آیه ی 43 سوره ی رعد می فرماید: «وَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ »، «آنها که کافر شدند می گویند تو پیامبر نیستی، بگو کافی است که خداوند و کسانی که علم کتاب (و آگاهی بر قرآن) نزد آنهاست گواه (من) باشند».

ص: 85

قرآن در این آیه از سوره ی رعد همان گونه که در آغاز این سوره از قرآن بحث کرده با تأکید بیشتر روی معجزه بودن قرآن خطاب به پیامبر می گوید: «این کافران می گویند تو پیامبر نیستی».

هر روز بهانه ای می تراشند، هر زمان تقاضای معجزه ای دارند و آخر کار هم باز می گویند تو پیامبر نیستی!

در پاسخ آنها بگو «همین کافی است که دو کس میان من و شما گواه باشد یکی الله و دیگری کسانی که علم کتاب و آگاهی از قرآن نزد آنها است»!

(قُلْ كَفَى بِاللهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ).

هم خدا می داند که من فرستاده ی اویم و هم آنها که از این کتاب آسمانی من یعنی قرآن آگاهی کافی دارند، آنها نیز به خوبی می دانند که این کتاب ساخته و پرداخته ی مغز بشر نیست و جز از سوی خدای بزرگ امکان ندارد نازل شده باشد و این تأکیدی است مجدد بر اعجاز قرآن از جنبه های مختلف.

بنابر آنچه گفتیم منظور از « مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ »، آگاهان از قرآن مجید است.

در بسیاری از روایات آمده است که منظور از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ» علی بن ابیطالب«عَلَيْهِ السَّلام » و ائمه ی هدی است، که در تفسیر نورالثقلین و برهان این روایات جمع آوری شده که ما به یکی از آنها اشاره میکنیم:

ابوسعید خدری می گوید از پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) درباره ی «قال الذي عنده علم من الكتاب» (که در داستان سليمان وارد شده است) سؤال کردم، فرمود: «ذاك وصی اخی سلیمان بن داود»، «او وصی و جانشین برادرم سلیمان بن داود بود». عرض کردم «قُلْ كَفَى بِاللهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ » از چه کسی سخن می گوید و اشاره به کیست؟ فرمود: «ذاك اخي على بن ابیطالب»، «او برادرم علی بن ابیطالب است».(1)

* قرآن در آیات 29 تا 32 سوره طه چنین می فرماید: «وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي *هَارُونَ أَخِي *اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي*وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي»، «وزیری از خاندانم برای من قرار بده، برادرم هارون را، به وسیله ی او پشتم را محکم کن و او را در کار من شریک گردان».(دعای حضرت موسی«عَلَيْهِ السَّلام » موسی پس از این که به مقام نبوت رسید و معجزات قابل ملاحظه ای دریافت داشت، فرمان رسالت به نام او صادر گشت.

رسالتی بس خطرناک یعنی حرکت به سوی فرعون. این جاست که موسی «عَلَيْهِ السَّلام » از خداوند تقاضاها و درخواست های بسیار دقیق و حساب شده ای می نماید و از جمله ی آنها این بود که خداوند برای او وزیری از خاندانش قرار دهد و نیز درخواست نمود که این مسؤلیت را خداوند به برادر موسی«عَلَيْهِ السَّلام » یعنی هارون بدهد، تا خدا به

ص: 86

وسیله ی او پشتش را محکم نماید یا به عبارت دیگر او را نیرومند و قدرتمند سازد و نیز از خداوند می خواهد که او را در کارهایش شریک گرداند.

از روایاتی که در کتب دانشمندان اهل سنت و تشیع وارد شده استفاده می شود که پیغمبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نیز همین مسایل که موسی برای پیشبرد اهدافش از خدا خواسته بود تمنّا کرد، با این تفاوت که به جای نام «هارون» نام «علی» را نهاده و چنین عرض کرد: «االلَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِمَا سَأَلَكَ أَخِي مُوسَى أَنْ تَشْرَحَ لِي صَدْرِي وَ أَنْ تُيَسِّرَ لِي أَمْرِي وَ أَنْ تَحُلَ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عَلِيّاً أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً إِنَّكَ كُنْتَ بِنا بَصِيراً»، «پروردگارا! من از تو همان تقاضا می کنم که برادرم موسی تقاضا کرد، از تو می خواهم سینه ام را گشاده داری و کارها را بر من آسان کنی، گره از زبانم بگشایی، تا سخنم را درک کنند، برای من وزیری از خاندانم قرار دهی، برادرم علی «عَلَيْهِ السَّلام » را، خداوندا پشتم را با او محکم کن و او را در کار من شریک گردان تا تو را بسیار تسبیح گوییم و تو را بسیار یاد کنیم که تو به حال ما بصیر و بینایی».

مشابه این حدیث، حدیت منزلت است که بسیاری از مفسران اهل تسنن و شیعه آنرا در تفاسیر خود در ذیل آیه ی 142 سوره ی اعراف مورد بحث قرار دادند. شیعه این حدیث را یکی از اسناد معتبر و زنده ی خلافت بلافصل علی «عَلَيْهِ السَّلام » می داند.

عده ی زیادی از صحابه ی پیامبر «عَلَيْهِ السَّلام » درباره ی جنگ تبوک چنین نقل کرده اند: «ان رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) خَرَجَ إِلَى تَبُوكَ وَ اسْتَخْلَفَ عَلِيّاً فَقَالَ أَ تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ فَقَالَ أَ لَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَيْسَ نَبِيٌّ بَعْدِي»، «پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به سوی تبوک حرکت کرد و علی «عَلَيْهِ السَّلام » را به جای خود قرار داد، علی «عَلَيْهِ السَّلام » عرض کرد آیا مرا در میان کودکان و زنان می گذاری (و اجازه نمی دهی با تو به میدان جهاد بیایم) پیامبر فرمود: «آیا راضی نیستی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی«عَلَيْهِ السَّلام » باشی جز این که پیامبری بعد از من نخواهد بود».

عبارت بالا در معتبرترین کتب حدیث اهل تسنن یعنی صحیح بخاری نیز از سعد بن ابی وقاص نقل شده است.

ابن عباس ضمن نقل داستان جنگ تبوک و گفتار پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در مورد علی «عَلَيْهِ السَّلام » که در بالا نقل شد در آخر آن چنین اضافه نموده است: «انه لا ينبغي ان اذهب الا وانت خلیفتی»، «شایسته نیست که من بروم مگر این که تو جانشین من باشی». حدیث منزلت در هفت مورد وارد شده است:

الف) در جریان جنگ تبوک که شرح آن در بالا بیان شد.

ب) در يوم المؤاخاة اول یعنی در نخستین مرتبه که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در مکه میان یارانش پیمان برادری بست، علی «عَلَيْهِ السَّلام » را برای این پیمان برای خودش انتخاب نمود و فرمود: «انت منّی

ص: 87

بمنزلة هارون مِن موسى إلّا أنّه لا نبيَّ بعدي».

ج) در يوم المؤاخاة ثانیه، یعنی روز دیگری که در مدینه پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) میان مهاجر و انصار پیمان برادری برقرار ساخت باز هم علی «عَلَيْهِ السَّلام » را به عنوان برادر خود انتخاب نمود و این جمله را به او فرمود: «أَنْتَ مِنِّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى غَيْرَ أَنَّهُ لا نَبِيَّ بَعْدِي وَ أَنْتَ أَخِي وَ وارِثِي».

د) پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) روزی به «ام سلیم» که از زنان برجسته ی صدر اسلام بوده است فرمود: «ای ام سليم: إنّ علياً لحمه من لحمي، و دمه من دمي، و هو منّي بمنزلة هارون من موسى»، «علی گوشتش از گوشت من و خونش از خون من و او نسبت به من همانند هارون است نسبت به موسی».

ه) ابن عباس می گوید: روزی عمر بن خطاب گفت: نام علی را به بدی نبرید زیرا من از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) سه جمله درباره ی او شنیدم که اگر یکی از آنها را من داشتم از آن چه آفتاب بر آن می تابد نزد من محبوبتر بود، من و ابوبکر و ابو عبیده و جمعی از اصحاب پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نزد او بودیم و پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تكيه بر علی«عَلَيْهِ السَّلام » کرده بود، دست بر شانه ی او زد سپس فرمود: «انت یا على اول المؤمنین ایمان و اولهم اسلام ثم قال انت منی بمنزلة هارون من موسی»، «ای علی تو نخستین مردی هستی که به خدا ایمان آوردی و نخستین کسی هستی که اسلام را پذیرفتی، تو نسبت به من همانند هارون به موسی هستی».

و) «نسائی» در کتاب «خصایص» نقل می کند که علی«عَلَيْهِ السَّلام » و جعفر و زید درباره ی سرپرستی فرزند حمزه با هم گفتگو داشتند و هر کدام می خواست، این خدمت به او سپرده شود، در این موقع پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «انت منی بمنزلة هارون من موسی».

ز) در آن روز که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) دستور داد درهای خانه هایی که به مسجد (منظور مسجد پیامبر است) گشوده می شد، بسته شود و تنها در خانه ی علی «عَلَيْهِ السَّلام » را باز گذارد، جابر بن عبدالله نقل می کند که به علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: « إِنَّهُ يَحِلُّ لَكَ من الْمَسْجِدِ ما يَحِلُّ لِي وَ إِنَّكَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى إِلَّا أَنَّهُ لا نَبِىَّ بَعْدِى»، «آنچه از مسجد برای من مجاز است برای تو نیز مجاز است زیرا تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی، جز این که پیامبری بعد از من نخواهد بود».

از مجموع موارد هفت گانه ی فوق به خوبی استفاده می شود که حدیث منزلت فقط اختصاص به یک مورد نداشته است بلکه یک فرمان عمومی درباره ی علی «عَلَيْهِ السَّلام » ، برای همیشه بوده است. طبق نقل تفسير الميزان این حدیث که در کتب درجه ی اول اهل تسنن آمده و به گفته ی محدث بحرانی در کتاب «غاية المرام» از یک صد طریق از طرق اهل سنت و هفتاد طريق از طرق شيعه نقل شد و آن قدر معتبر می باشد که جای هیچ گونه انکار ندارد. از بررسی

محتویات حدیث منزلت و تطبیق آن با آیات 29 تا 32 سوره طه موارد زیر را می توان استفاده کرد:

ص: 88

1. علی «عَلَيْهِ السَّلام » بالاترین و افضل امت بعد از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بود، همان گونه که هارون چنین مقامی را داشت.

2. على «عَلَيْهِ السَّلام » وزیر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و معاون خاص و پشتیبان او و شریک در برنامه ی رهبری او بود، زیرا قرآن همه ی این مناصب را برای هارون ثابت کرده است آنجا که از زبان موسی می گوید: و اجعل لی وزیرا من اهلی هارون اخی، اشدد به ازری و اشركه في امري: «وزیری از خاندانم برای من قرار ده، هارون برادرم را، نیروی مرا به او افزایش ده، و او را در برنامه ی من شریک ساز». .

3. على «عَلَيْهِ السَّلام » علاوه بر برادری عمومی اسلامی مقام خاص اخوت و برادری اختصاصی و

معنوی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را دارا بود.

4. على «عَلَيْهِ السَّلام » جانشین و خلیفه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بود و با وجود او هیچ کس دیگر چنین

شایستگی را نداشت.

5. جمله ی « إلّا أنّه لا نبيَّ بعدي» که در روایات آمده است بیانگر این است که اولا هیچ پیامبری بعد از پیامبر اکرم مبعوث نمی شود و آن حضرت خاتم الانبیاء است، ثانيا همه ی مقامات و مناصب ثابت شده برای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به جز نبوت آن حضرت را، علی«عَلَيْهِ السَّلام » نیز دارا می باشد. در نتیجه علی «عَلَيْهِ السَّلام » نسبت به همه ی امت پس از رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) افضل و برتر بوده و خلیفه و جانشین بلافصل پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فقط على بن ابیطالب «عَلَيْهِ السَّلام » است. (1)

* قرآن در آیه ی 214 سوره ی شعرا می فرماید: «وأنذر عشيرتك الأقربين»، در این آیه به مرحله ای فراتر پرداخته چنین دستور می دهد: «خویشاوندان نزدیکت را انذار کن». در این آیه به مرحله ای فراتر پرداخته چنین دستور می دهد: «خویشاوندان نزدیکت را انذار کن و از شرک و مخالفت فرمان پروردگار بترسان». .

بدون شک برای دست زدن به یک برنامه ی انقلابی گسترده باید از حلقه های کوچک تر و فشرده تر شروع کرد و چه بهتر که پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نخستین دعوت خود را از بستگانش شروع کند که هم سوابق پاکی او را بهتر از همه می شناسند و هم پیوند محبت خویشاوندی نزدیک ایجاب می کند که به سخنانش بیش از دیگران گوش فرا دهند و از حسادت ها و کینه توزی ها و انتخاب موضع خصمانه دورترند.

به علاوه این امر نشان می دهد که پیامبر هیچ گونه مداهنه و سازشکاری با هیچ کس ندارد

حتى بستگان مشرک خود را از دعوت به سوی توحید و حق و عدالت استثنا نمی کند.

بر اساس آن چه در تواریخ اسلامی آمده، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در سال سوم بعثت مأمور ابلاغ این دعوت شد زیرا تا آن زمان، دعوت مخفیانه انجام می گرفت و تعداد کمی اسلام را پذیرا شده

جلد13، صفحه ی 193 و 194 و ترجمه ی تفسير الميزان، جلد 27،

ص: 89

بودند، اما هنگامی که آیه ی «و انذر عشیرتک...» و آیه ی «فاصدع بما تؤمروا عرض عن المشركين».(حج، 94)، نازل گردید، پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) مأمور شد دعوت خود را آشکار سازد و نخست از خویشاوندان شروع کند.

کیفیت این ابلاغ و انذار به طور اجمال چنین بود که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بستگان نزدیکش را به

خانه ی ابو طالب دعوت کرد، آنها در آن روز حدود چهل نفر بودند و از عموهای پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ابوطالب و حمزه و ابولهب حضور داشتند، پس از صرف غذا هنگامی که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می خواست وظیفه ی ابلاغ خویش را شروع کند، ابولهب باگفته های خود زمینه را از میان برد، لذا فردای همان روز پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آنها را دعوت دیگری به غذا کرد.

بعد از صرف غذا چنین فرمود: «ای بنی عبدالمطلب! من، خودم از ناحیه ی خدای عز و جل به عنوان نذیر به سوی شما فرستاده شده ام، اسلام بیاورید و مرا اطاعت کنید تا هدایت شوید، آنگاه فرمود: هر کس با من برادری کند و مرا یاری دهد، ولی من و وصیم بعد از من و جانشینم در اهلم خواهد بود و هم او قرض مرا می دهد، مردم سکوت کردند و آن جناب سه بار سخن خود را تکرار کرد و در هر سه نوبت احدی سخن نگفت به جز علی«عَلَيْهِ السَّلام » که در هر نوبت برخاست و گفت: من حاضرم، و رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بعد از بار سوم به آن جناب فرمود: «تویی، دست بر گردن علی «عَلَيْهِ السَّلام » نهاد و فرمود: ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی فيكم فاسمعوا له اطيعوه: این برادر و وصی و جانشین من در شماست، سخن او را بشنوید و فرمانش را اطاعت کنید. جمعیت از جا برخاستند در حالی که خنده ی تمسخرآمیزی بر لب داشتند و به ابوطالب می گفتند: به تو دستور می دهد که گوش به فرمان پسرت کنی و از وی اطاعت نمایی!» |

این حادثه و واقعه ی مهم در تاریخ اسلام را حادثه ی (یوم الدار) و (يوم الانذار) نامیده اند.

به همین سبب حدیث فوق به نام حديث يوم الدار و آیهی فوق به نام آیهی يوم الانذار معروف گردیده است. این حدیث نشان می دهد تا چه اندازه پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در آن روز تنها بود و چگونه

در پاخ دعوتش جز استهزا و سخريه عکس العملی نداشتند و چگونه علی «عَلَيْهِ السَّلام » از نخستین روزهای دعوت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) که از تنهایی، سخت رنج می برد در کنارش ایستاد و مدافع حضرتش بود.

نتیجه آن که اهمیت اصل امامت و ولایت در استمرار و تداوم نبوت پیامبر خاتم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تا آن جا بوده است که آن حضرت از اولین مرحله ی آغاز دعوت به اسلام هم پای دعوت مردم به توحید و نبوت و معاد آنان را به امامت و ولایت علی «عَلَيْهِ السَّلام » نیز فرا خوانده است.(1)

* قرآن در آیه ی 33 سوره ی احزاب چنین می فرماید: «

وَقَرْنَ فِى بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُوْلَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِیْنَ الزَکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ

ص: 90

الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»، «و در خانه های خود بمانید و هم چون جاهلیت نخست

در میان مردم) ظاهر نشوید و نماز را به پا دارید و زكاة را ادا کنید و خدا و رسولش را اطاعت

نمایید، خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد».

در این آیه آنچه مهم است بحث از اهل بیت و طهارت و عصمت و پاکی آنان است.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » دور کند و کاملا شما را پاک سازد». تعبیر به «انّما» که معمولا برای حصر است، دلیل بر این است که این موهبت ویژه ی خاندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است. جمله ی «یرید» اشاره به اراده ی تکوینی پروردگار است وگرنه اراده ی تشریعی و به تعبیر دیگر لزوم پاک نگاه داشتن خویش، انحصاری به خاندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ندارد و همه ی مردم بدون استثناء به حکم شرع موظفند از هرگونه گناه و پلیدی، پاک باشند و به هیچ وجهی عصمت و ارادهی تکوینی خدا مبنی بر عصمت معصومان جبر نیست و موجب جبر هم نمی شود و می توان گفت: معصومان دارای یک نوع شایستگی اکتسابی از طریق اعمال خویشند و یک نوع لیاقت ذاتی و موهبتی از سوی پروردگار، تا بتوانند الگو و اسوه ی مردم بوده باشند.

به تعبیر دیگر معصومان به خاطر تأییدات الهی و اعمال پاک خویش، چنان هستند که در عین داشتن قدرت و اختیار برای گناه کردن به سراغ گناه نمی روند درست همانگونه که هیچ فرد عاقلی حاضر نیست قطعه ی آتشی را بردارد و به دهان خویش بگذارد با این که نه اجباری در کار است و نه اکراهی، این حالتی است که از درون وجود خود انسان بر اثر آگاهیها و مبادی فطری و طبیعی می جوشد، بی آنکه جبر و اجباری در کار باشد.

واژه ی «رجس» به معنی شیء نا پاک است خواه ناپاک از نظر طبع آدمی باشد یا به حکم عقل یا شرع و یا همه ی این ها.

و این که در بعضی از کلمات «رجس» به معنی «گناه» یا «شرک» یا «بخل و حسد» و یا اعتقاد باطل» و مانند آن تفسیر شده، در حقیقت بیان مصداق هایی از آن است وگرنه مفهوم این کلمه، مفهومی عام و فراگیر است و همه ی انواع پلیدی ها را به حکم این که «الف و لام» در ایجا به اصطلاح «الف و لام جنس» است شامل می شود.

تطهیر» به معنی پاک ساختن و در حقیقت تأکیدی است بر مسأله ی «اذهاب رجس» و نفی پلیدی ها و ذکر آن به صورت «مفعول مطلق» در این جا نیز تأکید دیگری بر این معنی محسوب می شود.

بنابراین طبق این آیه اهل بیت از مطلق رجس و پلیدی پاک و طاهر می باشند، در نتیجه آنان دارای ملکه ی عصمت هستند زیرا تنها معصومین از مطلق رجس و پلیدی پاک و مبرّا هستند.

ص: 91

اما مقصود از «اهل بیت» در این آیه به اتفاق همه ی علمای اسلام و مفسران، اهل بیت پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است و بنابراین کلمه ی «بیت» در این آیه تنها به معنای بیت و خانه ی پیامبر گرامی اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است.

طبق روایات بسیار زیادی که در منابع اهل سنت و شیعه وارد شده تعبير اهل بیت شامل همه ی خاندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نمی شود. بلکه مخاطبان این آیه منحصرا پنج نفر هستند که عبارتند از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ، علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فاطمه (س) و حسن«عَلَيْهِ السَّلام » و حسین«عَلَيْهِ السَّلام » . به عبارت دیگر این آیه اختصاص به «خمسه ی طیبه» دارد.

آری، این پنج شخصیت برجسته ی اسلام کسانی هستند که نه تنها از شرک و گناهان کبیره مبرّا هستند بلکه از هرگونه پلیدی و گناه و انحراف و خطا و اشتباه چه ظاهری و چه باطنی اعم از صغيره وكبيره پاک و منزه هستند. این صفت ناشی از لطف ویژه ی الهی نسبت به آنان و اراده ی مستمر ربانی و نوعی امداد الهی است که اهل بیت را بر داشتن صفت و ملکه ی عصمت و ادامه ی آن صفت و ملکه در عین برخورداری آنان از آزادی و اراده و اختیار یاری می دهد.

ثعلبی» در تفسیر خود از «ام سلمه» نقل کرده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در خانه ی خود بود که فاطمه (س) پارچه ی حریری نزد آن حضرت آورد، پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «همسر و دو فرزندانت حسن و حسین را صداکن، آنها را آورد، سپس غذا خوردند بعد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) عبایی بر آنها افکند و فرمود: «اللهم هؤلاء اهلبیتی و عترتی فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرة: خداوندا اینها خاندان منند، پلیدی را از آنها دور کن و از هر آلودگی پاکشان گردان» و در این جا آیه ی «انما يريد الله» نازل شد... من گفتم آیا من هم با شما هستم ای رسول خدا!، فرمود:

انك الى خير»، «تو بر خیر و نیکی هستی» (اما در زمره ی این گروه نیستی) و نیز «ثعلبی» خوداز «عایشه» چنین نقل می کند: «هنگامی که از او درباره ی جنگ جمل و دخالت او در آن جنگ ویرانگر سؤال کردند (با تأسف) گفت: این یک تقدیر الهی بود! و هنگامی که درباره ی علی «عَلَيْهِ السَّلام » از او سؤال کردند چنین گفت: «آیا از من درباره ی کسی سؤال میکنی که محبوبترین مردم نزد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بود و از کسی می پرسی که همسر محبوبترین مردم نزد رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بود، من با چشم خود، علی و فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آنها را در زیر لباسی جمع کرده بود و فرمود: خداوندا! این ها خاندان منند و حامیان من، رجس را از آنها ببر و از آلودگی ها پاكشان فرما، من عرض کردم ای رسول خدا آیا من هم از آنها هستم، فرمود: دور باش، تو بر خیر و نیکی هستی اما جزء این جمع نمی باشی)».

این روایات با صراحت می گوید که همسران پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) جزء عنوان اهل بیت در این آیه نیستند.

علت این که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آنها را زیر کساء جمع کرده گویا این بوده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می خواسته است کاملا آنها را مشخص کند و بگوید آیه ی فوق، تنها درباره ی این گروه

ص: 92

است، مبادا کسی مخاطب را در این تمام بيوتات پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و همه ی کسانی که جزء خاندان او هستند بداند.

حتی در بعضی روایات آمده است که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) سه بار این جمله را تکرار کرد:

خداوندا اهل بیت من اینها هستند پلیدی را از آنها دور کن». .

در روایات فراوان دیگری می خوانیم که بعد از نزول آیه ی فوق، پیامبر (ص) مدت شش ماه، هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه ی فاطمه (سلام الله علیها) می گذشت صدا می زد: «الصلوة يا اهل البيت! ِانَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»، «هنگام نماز است ای اهل بیت!، خداوند می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را پاک سازد».

در بسیاری از روایات که بزرگان اهل تسننن نیز نقل کرده اند چنین آمده است که: پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) این برنامه را تا هشت یا نه ماه ادامه داد».!

روایات متعددی از «ابو سعید خدری» صحابی معروف نقل شده که با صراحت گواهی میدهد «این آیه تنها درباره ی همان پنج تن نازل شده است». (نزلت في خمسه: في رسول الله و علی و فاطمه و الحسن و الحسين «عَلَيْهِ السَّلام » ).

از مجموع آنچه گفتیم چنین نتیجه می گیریم که منابع و راویان احادیثی که دلالت بر انحصار آیه ی مورد بحث به پنج تن می کند به قدری زیاد است که جای تردید در آن باقی نمی گذارد.

باید دانست در این آیه ی شریفه در حقیقت دو قلمرو و انحصار به کار رفته، یکی انحصار را اراده و خواست خدا در بردن و دور کردن پلیدی و تطهير اهل بیت، دوم انحصار این عصمت و دوری از پلیدی در اهل بیت. این است که با تأکید و قاطعانه باید گفت: این آیه تنها و منحصرا در مورد پنج تن آل عبا«عَلَيْهِ السَّلام » صادق است.(1)

قرآن در آیه ی 56 سوره ی احزاب می فرماید: « إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا »، «خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می فرستند، ای

کسانی که ایمان آورده اید بر او درود فرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید).

در این آیه نخست می فرماید: «خداوند و فرشتگان او بر پیامبر رحمت و درود می فرستند».

مقام پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آن قدر والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگانی که تدبیر این جهان به فرمان حق بر عهده ی آنها گذارده شده است بر او درود می فرستند.

سپس اضافه می کند که شما نیز با این پیام هماهنگ شوید، «ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود بفرستید و سلام بگویید و در برابر فرمان او تسلیم باشید).

صلات» و «صلوات» که جمع آن است هر گاه به خدا نسبت داده شود به معنی فرستادن

ص: 93

رحمت است و هرگاه به فرشتگان و مؤمنان منسوب گردد به معنی طلب رحمت می باشد.

تعبير به «يصلون» به صورت فعل مضارع دلیل بر استمرار است یعنی پیوسته خداوند و فرشتگان رحمت و درود پیوسته و جاودانی بر او می فرستند.

صلوا» امر به طلب رحمت و درود فرستادن بر پیامبر است، اما «سلموا» یا به معنی تسلیم در برابر فرمان های پیامبر گرامی اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است، چنان که در آیه ی 65 سوره نساء آمده «. ثم لا يجدوا في أنفسهم حرجا مما قضيت ويسلموا تسليما»، «مؤمنان کسانی هستند که به داوری تو تن دهند و حتی در دل از قضاوتت کمترین ناراحتی نداشته باشند و تسليم مطلق گردند».

چنانکه در روایتی از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » می خوانیم: «ابوبصير» از محضرش سؤال کرد منظور از «صلات» بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را فهمیدیم، اما معنی تسلیم بر او چیست؟ امام فرمود: «هو التسليم له في الامور»، «منظور تسلیم بودن در برابر او در هر کار است».

و یا به معنی سلام فرستادن بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به عنوان السلام علیک یا رسول الله و مانند آن می باشد، که محتوایش تقاضای سلامت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از پیشگاه خدا است.

ابو حمزه ثمالی» از یکی از یاران پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به نام «کعب» چنین نقل می کند: «هنگامی که آیه ی فوق نازل شد عرض کردیم سلام بر تو را می دانیم ولی صلوات بر تو چگونه است؟ فرمود بگویید: «اللهم صل على محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید و بارك على محمد و آل محمد كما باركت على ابراهيم و آل ابراهیم انک حمید مجید).

از این حدیث هم چگونگی صلوات و درود بر پیامبر روشن می شود و هم معنی سلام.

نقطه ی واحدی که بین دو معنی وجود دارد، تسلیم قولی و عملی در برابر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است، زیرا کسی که به او سلام می فرستد و تقاضای سلامت او را از خدا می کند نسبت به او عشق می ورزد و او را به عنوان پیامبری واجب الاطاعه می شناسد.

چیزی که در این جا مورد توجه است درباره ی کیفیت صلوات بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آن است که درر روایات بی شماری که از طرق اهل سنت و اهل بیت رسیده صریحا آمده که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد» بیفزایید.

ابن حجر» در «صواعق» چنین نقل می کند که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «لا تصلوا على الصلاة البتراء فقالوا و ما الصلاة ابتراء ؟ قال تقولون: اللهم صل على محمد و تمسکون، بل قالوا (اللهم صل على محمد و آل محمد»: هرگز بر من صلوات ناقص نفرستید، عرض کردند: صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که فقط بگویید (اللهم صل على محمد و ادامه ندهید، بلکه بگویید: اللهم صل على محمد و آل محمد).

و به خاطر همین روایات است که جمعی از فقهای بزرگ اهل سنت اضافهى «آل محمد» را بر نام آن حضرت در تشهد نماز واجب می شمرند.

ص: 94

تمام فقهای اهل بیت آن را در تشهد اول و دوم نماز واجب می دانند و در غیر آن مستحب و علاوه بر احادیثی که از طرق اهل بیت در این زمینه رسیده در کتب اهل سنت نیز روایاتی در این زمینه وجود دارد.

از جمله در روایت معروفی، عایشه می گوید: «سمعت رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) يقول: لا يقبل صلاة إلا بطهور وبالصلاة علي»،

«نماز بدون طهارت و درود بر من قبول نخواهد شد».(1)

* قرآن در آیه ی 12 سوره ی مجادله می فرماید: «يا أيها الذين آمنوا إذا ناجيثم الشول فقدموا بين يدي جواكم صدقة لك خير لكم و أطهر فإن لم تجدوا فإن الله محفوژ چیم»، «ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که می خواهید با رسول خدا نجوا کنید قبل از آن صدقه ای در راه خدا) بدهید، این برای شما بهتر و پاکیزه تر است و اگر توانایی نداشته باشید خداوند

غفور و رحیم است».

مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» و جمعی دیگر از مفسران معروف در شأن نزول این آیات چنین نقل کرده اند: جمعی از اغنياء خدمت پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می آمدند و با او نجوی می کردند این کار علاوه بر این که وقت گرانبهای پیامبر (ص) را می گرفت مایه ی نگرانی مستضعفین و موجب امتیازی برای اغنياء بود) در این جا خداوند به آنها دستور داد که قبل از نجوی کردن با پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) صدقه ای به مستمندان بپردازند، اغنياء وقتی چنین دیدند از نجوی

خودداری کردند، آیه ی دوم نازل شد (آیا ترسیدید فقیر شوید که از دادن صدقات قبل از نجوی خودداری کردید؟ اکنون که این کار را نکردید و خداوند توبه ی شما را پذیرفت نماز را برپا دارید و زکات را ادا کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید و بدانید) خداوند از آن چه انجام می دهید باخبر است).

آنها را ملامت کرد و حکم آیه ی اول رانسخ نمود و اجازهی نجوی به همگان داد (ولی

نجوی در مورد کار خیر و اطاعت پرودگار).

بعضی از مفسران نیز تصریح کرده اند که هدف گروهی از نجوی کنندگان این بود که از این راه برتری بر دیگران کسب کنند، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) هم روی بزرگواری خاص خود در عین این که ناراحت بود از آنها ممانعت نمی کرد تا این که قرآن آنها را از این کار نهی نمود.

حکمی که در آیهی فوق نازل گشت در حقیقت آزمونی بود برای اطرافیان و یاران و اصحاب رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و نیز مایه ی کمکی به مستمندان و فقراء و وسیلهی مؤثری برای کم شدن مزاحمت ها نسبت به اوقات شریف پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) محسوب می شده است. این است که می فرماید: «ذلک خیر لکم و اطهر»، «این برای شما بهتر و پاکیزه تر است».

«خیر» بودن این صدقه هم برای متمکنان بود، زیرا موجب ثوابی می شد و هم برای نیازمندان، چرا که وسیله ی کمکی به آنها محسوب می گشت.

ص: 95

اطهر» بودنش از این نظر بود که قلوب اغنياء را از حب مال می شست و قلوب نیازمندان را از کینه و ناراحتی، زیرا هنگامی که نجوی از صورت مجانی در می آمد و نیاز به دادن صدقه ای داشت طبعا کمتر می شد همان گونه ای که شد و این یک نوع پاکیزهگی برای محیط فکری و اجتماعی مسلمانان بود.

ولی از آن جا که اگر وجوب صدقه قبل از نجوی عمومیت میداشت فقراء از طرح مسائل مهم یا نیازهای خود در برابر پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به صورت نجوی محروم می شدند، در ذیل آیه ی حكم صدقه را از این گروه برداشته می فرماید: «اگر توانایی نداشته باشید خداوند غفور و رحیم است».

و به این ترتیب آنها که تمکن مالی داشتند دادن صدقه قبل از نجوی برای آنان واجب بودو آنها که نداشتند بدون آن می توانستند با پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نجوی کنند.

جالب این که دستور فوق تأثیر عجیبی گذاشت و آزمون جالبی شد و همگی جز یک نفر از دادن صدقه و نجوی خودداری کردند و او امير المؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام » بود این جا بود که آنچه

لازم بود روشن شود، شد و آنچه باید مسلمانان از این دستور بفهمند و درس گیرند گرفتند،لذا آیه ی بعد نازل گردید و این حکم را نسخ کرد

معلوم می شود حب مال در دل آنها از علاقه به نجوای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بیشتر است و نیز معلوم می شود در این نجواها غالبا مسایل حیاتی مطرح نمی شد وگرنه چه مانعی داشت که این گروه قبل از نجوی صدقه ای می دادند و نجوی میکردند، به خصوص اینکه مقدار خاصی برای صدقه نیز تعیین نشده بود و می توانستند با مبلغ کمی این مشکل را حل کنند.

تعبیر به «توبه» در آیه ی بعد نشان می دهد که آنها در نجواهای قبلی مرتکب گناهی شده بودند، خواه به خاطر تظاهر و ریا و یا آزار پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و یا ایذاء مؤمنان فقير.

با این حال غالب مفسران شیعه و اهل سنت نوشته اند تنها کسی که به این آیه عمل کرد امیرمؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » بود چنانکه طبرسی در روایتی از خود حضرت نقل می کند که فرمود: «آية من كتاب الله لم يعمل بها احد قبلی و لا يعمل بها أحد بعدی کان لی دینار فصر فته بعشرة دراهم فكنت اذا جئت الى النبي (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تصدقت بدرهم»،

« آیه ای در قرآن است که احدی قبل از من و بعد از من به آن عمل نکرده و نخواهد کرد، من یک دینار داشتم آن را به ده درهم تبدیل کردم و هر زمان می خواستم با رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نجوا کنم در همی را صدقه می دادم». .

در تفسیر روح البیان» از «عبدالله فرزند عمر بن خطاب» نقل می کند که می گفت: «كان العلی «عَلَيْهِ السَّلام » ثلاث، لو كانت لي واحدة منهن كانت احب الى من حمر النعم: تزویجه فاطمه «عَلَيْهِ السَّلام » و اعطائه الراية يوم خبير و آية النجوی!»، «علی «عَلَيْهِ السَّلام » سه فضیلت داشت که اگر یکی از آنها برای من حاصل می شد بهتر بود از شتران سرخ موی (این تعبیر در میان عرب برای اشاره به گرانبهاترین اموال به کار برده می شد و آن را به صورت ضرب المثل به هنگام بیان بسیار نفیس

ص: 96

بودن چیزی ذکر می کردند) نخست تزویج پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فاطمه (سلام الله علیها) را به او بود و دیگر دادن پرچم به دستش در روز خیبر و دیگر آیه ی نجوی).

بدون شک اقدام بر صدقه و نجوی با پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) کار مطلوبی بوده است که قرآن بر آن تأکید نموده و لذا این فضیلتی برای علی «عَلَيْهِ السَّلام » به شمار می رود زیرا هیچ یک از بزرگان صحابه به این دستور عمل نکردند و تنها کسی که به این دستور الهی جامه ی عمل پوشانید امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » بود و به همین دلیل به اقرار کسانی همانند عبدالله بن عمر این فضیلت برای علی «عَلَيْهِ السَّلام » همانند فضیلت تزويج فاطمه (س) و پرچم داری علی«عَلَيْهِ السَّلام » در روز فتح خیبر بوده است. (1)

قرآن در آیه ی 4 سورهی تحریم می فرماید: «إن توبا إلى الله فقد صغت قلوبكما وإن ظاهرا عليه فإن الله هو مؤلاه وجبريل وصالح المؤمنين والمملكة بعد ذلك ظهيژ»، «اگر از کار خود توبه کنید (به نفع شماست زیرا دلهایتان از حق منحرف گشته و اگر بر ضد او دست به دست هم دهید (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند باور او است و هم چنین جبرییل و مؤمنان صالح و فرشتگان بعد از آنها پشتیبان او هستند».

در این آیه آنچه مورد توجه است تعبير صالح المؤمنین» است که از روایات متعددی استفاده می شود که منظور «امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » است.

در حدیثی از امام باقر«عَلَيْهِ السَّلام » می خوانیم: «لقد عرف رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) علي «عَلَيْهِ السَّلام » اصحابه مرتين:

امامرة فحيث قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و اما الثانية فحيث نزلت هذه الاية: «فان الله هو مولاه و جبرییل و صالح المؤمنین...» اخذ رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بید علی«عَلَيْهِ السَّلام » فقال: ایها الناس هذا صالح المؤمنين !!»، «رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) دو بار علی «عَلَيْهِ السَّلام » را با (صراحت) به یارانش معرفی کرده یک بار آن جا که فرمود (در غدير خم)، «من کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست و اما بار دوم هنگامی که آیه ی «ان الله هو مولاه...» نازل شد، رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) دست علی «عَلَيْهِ السَّلام » را گرفت و فرمود: ای مردم این «صالح المؤمنین» است».

این معنی را بسیاری از علمای اهل سنت نیز در کتاب های خود نقل کرده اند.

نویسندهی «روح البیان» بعد از نقل روایت فوق از «مجاهد» می گوید: «مؤید این حدیث، حدیث معروف «منزله» است که پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «انت منی بمنزلة هارون من موسی»، زیرا عنوان «صالحین» در آیات قرآن برای انبیاء آمده است، از جمله در آیه ی «وکلا جعلنا صالحين...)، (انبياء، 72) و در آیه ی «الحقنا بالصالحين..» (یوسف، 101) می باشد، (که در اولی عنوان «صالح» به جمعی از انبياء و در دومی به حضرت يوسف اطلاق شده است) و هنگامی که علی«عَلَيْهِ السَّلام » به منزله ی «هارون» باشد، او نیز مصداق صالح است».(2)

* آیات الابرار: «اِنَّ الْاَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَاْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً،عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ

ص: 97

یُفَجِّرُونَها تَفْجیراً ، یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطیراً ، وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ اَسیراً ، اِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً ، اِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَریراً ،فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً ، وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَریراً ، مُتَّکِئینَ فیها عَلَی الْاَرائِکِ لا یَرَوْنَ فیها شَمْساً وَ لا زَمْهَریراً ، وَ دانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلیلاً ، وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ اَکْوابٍ کانَتْ قَواریرَا ،قَواریرَا مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدیراً ، وَ یُسْقَوْنَ فیها کَاْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبیلاً ، عَیْناً فیها تُسَمَّی سَلْسَبیلاً

وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا ،وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا ،عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّهٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا،

إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا ،إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلا (1)

این آیات سندی بزرگ بر فضیلت اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می باشند.

ابن عباس می گوید: حسن و حسین بیمار شدند پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به علی «عَلَيْهِ السَّلام » گفتند: ای ابو الحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فاطمه (س) و فضه که خادمه ی آنها بود نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند (طبق بعضی از روایات حسن و حسین«عَلَيْهِ السَّلام » نیز گفتند ما هم نذر میکنیم که روزه

بگیریم).

چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند، علی «عَلَيْهِ السَّلام » سه من جو قرض نموده و فاطمه (سلام الله علیها) یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد(ص): سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذایی به من بدهید خداوند به شما از غذاهای بهشتی مرحمت کند، آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.

روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذا را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد، آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند (بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد نیز روزه گرفتند).

در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذای خود را به او دادند هنگامی که صبح شد علی «عَلَيْهِ السَّلام » دست حسن «عَلَيْهِ السَّلام » و حسین «عَلَيْهِ السَّلام » را گرفته بود و خدمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آمدند هنگامی که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آنها را مشاهده کرد دید از شدت گرسنگی میلرزند! فرمود: این حالی را که در شما می بینم برای من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنها حرکت کرد هنگامی که وارد خانه ی فاطمه (سلام الله علیها) شدند، او در محراب عبادت ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده و چشم هایش به گودی نشسته بود،

ص: 98

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ناراحت شد.

در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت: ای محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید، سپس سوره ی «هل اتی» را بر او خواند (بعضی گفته اند که از آیه ی «ان الابرار» تا آیه ی «كان سعيكم مشكورا» که مجموعا هجده آیه است در این موقع نازل گشت).

آنچه در بالا آوردیم نص حدیثی است که با کمی اختصار در «الغدیر» به عنوان «قدر مشترک» میان روایات زیادی که در این باره نقل شده آمده است و در همان کتاب از 34 نفر از علمای معروف اهل سنت نام می برد که این حدیث را در کتاب های خود آورده اند.

به این ترتیب روایت فوق از روایاتی است که در میان اهل سنت مشهور بلکه متواتر است و علمای شیعه همه اتفاق نظر دارند که این هجده آیه یا مجموع این سوره، در ماجرای فوق نازل شده است و همگی بدون استثناء در کتب تفسیر یا حدیث، روایت مربوط به آن را به عنوان یکی از افتخارات و فضائل مهم علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فاطمه (سلام الله علیها) و فرزندشان آورده اند.(1)

قرآن در آیهی 7 سورهی بینه می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ»، «کسانی که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقات خدا هستند».

در این آیه به آنهایی که در قوس صعودی قرار ارند اشاره می کند و می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند آنها بهترین مخلوقات اند».

تعبير «اولئک هم خير البرية» به خوبی نشان می دهد که انسانهای مؤمن و صالح العمل حتى از فرشتگان برتر و بالاترند، چرا که آیه مطلق است و هیچ استثنایی در آن نیست.

در روایات فراوانی که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها و هم چنین در منابع معروف شیعه نقل شده، آیه ی «اولئک هم خير البرية»، «آنها بهترین مخلوقات خدا هستند» به علی«عَلَيْهِ السَّلام » و پیروان او تفسیر شده است.

حاکم حسکانی نیشابوری» که از دانشمندان معروف اهل سنت است، این روایات را در کتاب معروفش «شواهد التنزیل» با اسناد مختلف بیان می کند:

الف. «ابن عباس» می گوید: هنگامی که آیه ی «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» نازل شد پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «هو انت و شیعتك تأتی انت و شيعتك يوم القيامة راضيين مرضيين و یأتی عدوک غضبانة مقحمین»، «منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید که در روز قیامت وارد عرصه ی محشر می شوید

در حالی که هم شما از خدا راضی و هم خدا از شما راضی است و دشمنت خشمگین وارد محشر می شود و به زور به جهنم می رود. در بعضی از نسخه های حدیث مقمحين آمده است که به معنی بالا نگاه داشتن

ص: 99

سر به وسیله ی غل و زنجیر می باشد).

ب. در حدیث دیگری از «ابوبرزه» آمده است که وقتی پیغمبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) این آیه را قرائت کرد، فرمود: «هم انت و شیعتک یا علی و میعاد ما بینی و بینک الحوض»، «آنها تو و شیعیانت هستید، ای علی! و وعده ی من و شما در کنار حوض کوثر است».

ج. در حدیث دیگری از «جابر بن عبدالله انصاری» آمده است که ما خدمت پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) کنار خانه ی خدا نشسته بودیم، علی«عَلَيْهِ السَّلام » به سوی ما آمد، هنگامی که چشم پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به او افتاد فرمود: «قد أتاكم اخی»، «برادرم به سراغ شما می آید، سپس رو به کعبه کرد و فرمود:

«و رب هذه البنية! أن هذا و شیعته هم الفائزون يوم القيامة»، «به خدای این کعبه قسم که این مرد و شیعیانش در قیامت رستگارانند» سپس رو به ما کرد و فرمود: «اما و الله انه اولكم ايمان بالله و اقومكم بامر الله و اوفاکم بعهد الله و اقضاکم بحكم الله واقسمكم بالسوية و اعدلكم في الرعية و اعظمكم عند الله مزية».

قال «جابر»: فانزل الله: «ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خير البرية» فكان على اذا اقبل قال أصحاب محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) قد أتاكم خير البرية بعد رسول الله»، «به خدا سوگند او قبل از همه ی شما به خدا ایمان آورد و قيام او به فرمان خدا بیش از همه ی شما است، وفایش به عهد الهی از همه بیشتر و قضاوتش به حكم الله افزونتر و مساواتش در تقسیم (بیت المال) از همه زیادتر، عدالتش دربارهی رعیت از همه فزونتر و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است.

جابر می گوید: در این جا خداوند آیهی «ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه» را نازل فرمود و از آن به بعد هنگامی که علی «عَلَيْهِ السَّلام » می آمد یاران محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) میگفتند: بهترین مخلوق خدا بعد از رسول الله آمد». .

د. در «در المنثور» از «ابن عباس» آمده است که وقتی آیه ی «ان الذين آمنوا...» نازل شد پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «هو انت و شیعتك يوم القيامة راضيين مرضيين»، «آن تو و شیعیان تو در قیامت می باشید که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خوشنود است».

هد. در همان کتاب در حدیث دیگری از «ابن مردویه» از علی «عَلَيْهِ السَّلام » نقل می کند که پیغمبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به من فرمود: «الم تسمع قول الله: ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خير البرية؟ انت و شیعتک و موعدی و موعدكم الحوض، اذا جئت الأمم للحساب، تدعون غرا محجلین»، «آیا این سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید: کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند بهترین مخلوقاتند؟ این تو و شیعیان تو هستید، وعده گاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامی که من برای حساب امت ها می آیم و شما دعوت می شوید در حالی که پیشانی سفید و شناخته شده اید).

نتیجه این که احادیث فوق از احادیث بسیار معروف و مشهود هستند که از سوی غالب

ص: 100

دانشمندان و علمای اسلام پذیرفته شده اند و این فضیلتی است بزرگ و بی نظیر برای علی «عَلَيْهِ السَّلام » و پیروانش.

ضمنا از این روایات به خوبی این حقیت آشکار می شود که واژهی «شیعه» از همان عصر

رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به وسیله ی آن حضرت در میان مسلمين نشر شد و اشاره به پیروان خاص امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » است و آنها که گمان می کنند تعبير «شیعه» از تعبیراتی است که قرنها بعد به وجود آمده سخت در اشتباهند.(1)

در تفسير الميزان نیز ذیل آیهی فوق این روایات آمده است:

الف. در «در المنثور» است که «ابن مردویه» از «عایشه» روایت کرده که گفت: «به رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) عرضه داشتم: یا رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) گرامی ترین خلق نزد خدای عز و جل کیست؟ فرمود: ای عایشه مگر آیه ی شریفهی «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» را نمی خوانی؟

ب. و در «مجمع» از مقاتل بن سلیمان از ضحاک از ابن عباس روایت کرده که در تفسیر کلمه ی (هم خير البريه) گفته است: «این آیه ی شریفه دربارهی علی و اهل بیتش نازل شده».(2)

در پایان این بحث قرآنی یاد آوری این نکته ضروری است که «خطیب بغدادی» (ابوبکر احمد بن علی) از «اسماعیل بن جعفر» (راوی موثق).... از «ابن عباس» نقل کرده است که:

«در قرآن سیصد آیه دربارهی علی بن ابیطالب «عَلَيْهِ السَّلام » نازل شده است. برخی از قدما مانند طبری و ابو نعیم، رساله هایی به نام «ما نزل من القرآن في علی «عَلَيْهِ السَّلام » تأليف نموده اند.

هم چنین «ابن حجر» و «شبلنجی» از «ابن عساکر» از «ابن عباس» موضوع سیصد آیه را دربارهی علی«عَلَيْهِ السَّلام » نقل کرده اند که ما به جهت رعایت اختصار تنها به بررسی هفده آیه از آن میان پرداختیم.

2. «هرکس که من مولای او هستم، علی مولای او است». 3. «به على ناسزا نگویید، او شیفته و بی قرار ذات الهی است». 4. «پروردگار عالمیان درباره ی علی بن ابیطالب، تعهدی نموده فرموده است: علی پرچم هدایت، کانون نور ایمان و پیشوای اولياء الله و نور است برای هر کسی که مرا اطاعت کند».

5. «علی امیر مردم با ایمان، پیشوای متقین، رهبر کمال یافتگان پاک به بهشت پروردگار عالميان است. کسی که او را تصدیق نمود، رستگار شد و کسی که او را تکذیب کرد، رسوا و ساقط گشت». .

6. «هرکس بخواهد به حضرت آدم در عملش بنگرد و به نوح در تقوایش و به ابراهیم دربردباریش و به موسی در هیبتش و به عیسی در عبادتش، بنگرد

به علی بن ابی طالب».(1)

7. «ای علی! وقتی روز قیامت به هم رسد من دامن خدا را می گیرم و تو دامن و بند کمر مرا و فرزندان تو دامن تو را و شیعه ی فرزندان تو دامن آنها را؛ آنگاه در انتظار آن خواهیم بود

که دستور دهند ما را به کجا برند».

8 در ذیل آیه ی 5 سوره ى الضحی، از پیامبر نقل شده است که خطاب به علی«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود:

آیا دوست نمی داری تو و حسن و حسین با من باشید و شیعه و پیروان ما مقامی در سوی راست و چپ ما داشته باشند؟

9. طبرانی از رسول خدا نقل کرده است که آن حضرت به علی «عَلَيْهِ السَّلام » چنین فرمود: «تحقیقا اولین [ گروه چهار نفری که وارد بهشت می گردند من و تو و حسن و حسین هستیم و شیعیان ما از اطراف راست و چپ ما بر آن در می آیند».

10. طبرانی از رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نقل کرده که آن حضرت به علی«عَلَيْهِ السَّلام » چنین فرمود: «على!

برای تو و فرزندانت و شیعیان تو آمرزش و رحمت الهی منظور شده است).

11. هم چنین دارقطنی حدیثی در کتاب خود آورده که نبی اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود:

ابوالحسن! اما تو و شیعه ی تو در بهشت جای دارید».

12. و نیز دارقطنی از ام سلمه حدیث رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را آورده است که به علی«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «تو و یارانت در بهشت جای دارید و شیعه ی تو در بهشت سکنی گزینند».

13. در کتاب «غاية المرام» از «مغازلی» آمده است که اَنَس می گفت، رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «از امت من هفتاد هزار نفر وارد بهشت می گردند که حساب و بازپرسی در مورد آنها به عمل نمی آید، آنگاه رو کرد به علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فرمود: اینان شیعه ی تو هستند و تو امام و رهبر آنها می باشی».

14. در کتاب «غاية المرام» از «موفق بن احمد» آمده که سلمان فارسی از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «ای علی! انگشتری را در انگشت دست راست خود

ص: 102

قرار ده که از رهگذر آن از زمره ی مقربین به شمار روی. عرض کرد: یا رسول الله: مقربین چه کسانی هستند؟ فرمود: جبراییل و میکاییل. عرض کرد با چه انگشتری دستم را بیارایم؟ فرمود: انگشتری با عقیق سرخ؛ زیرا عقیق کوهی است که برای خدا به وحدانیت و برای من به نبوت و برای تو به وصیت و خلافت و برای فرزندان تو به امامت و برای دوستداران تو به بهشت و برای شیعیان تو به فردوس و رودباری در بهشت که در آن از هر گیاهی روییده، گواهی داده است.(1)

توانگر به فقیر توجه می کند؟ و آیا نیکوکار از بدکار درگذرد و آن مردم با یکدیگر مواسات می کنند؟ عرض کردم نه. فرمود: آنها شیعه نیستند، شیعه کسی است که چنین کند».

4. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «از مردم پست بپرهیز؛ زیرا شیعه ی علی کسی است که عفت شکم و دامن داشته باشد و سخت بکوشد و جهاد کند و برای آفریدگارش عمل کند و به ثواب او امیدوار باشد

و از عقابش بترسد. اگر این گونه مردم را دیدی آنها شیعه ی جعفرند».(1)

5. محمد بن يعقوب با اسناد خودش از عمر بن حنظله، از امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام » نقل می کند که آن حضرت خطاب به عمر فرمود: «بر شیعیان ما تکالیف سنگین را تحمیل نکنید و با آنها رفق و مدارا نمایید زیرا اکثر مردم آن چه را شما توانای دارید، توانایی ندارند».(2)

این روایات از کتاب صفات الشيعة تألیف شیخ صدوق (رَحِمَهُ الله) نقل می شوند:

6. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «دروغ می گوید کسی که می پندارد از شیعیان ما است، در حالی که به ریسمان و دستگیرهی غیر از ما چنگ می زند».

7. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » می فرماید: شیعیان ما دارای این صفات هستند، آنان: «اهل ورع و اجتهاد و وفاء و امانت و زهد هستند، آنان شبانه روز پنجاه و یک رکعت نماز می خوانند، شب ها را در حال عبادت و روزها را در حال روزه به سر می برند، اموال خود را تزکیه می کنند و به زیارت خانه ی خدا می روند و از هر حرامی اجتناب می کنند».

8 امام رضا«عَلَيْهِ السَّلام » می فرماید: «شیعیان ما در مقابل فرمان ما تسلیم هستند و به گفتار ما عمل می کنند و با دشمنان ما مخالفت می وزند و کسی که چنین نیست از ما نیست».

9. امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام » می فرماید: «به خدا قسم، شیعه ی علی«عَلَيْهِ السَّلام » نیست مگر کسی که عفت شکم و دامن داشته باشد و برای خالقش عمل کند و به ثواب او امیدوار باشد و از عقابش بترسد».

10. از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » در مورد شیعیان آنان سؤال شد، فرمود: «شیعیان ما کسانی هستند که بر خوبیها اقدام می کنند و در بدی ها توقف می کنند و از آنان زیبایی آشکار می شود و در اجرای فرمان خدای جلیل سرعت می گیرند از روی شوق و رغبت برای رسیدن به رحمت خداوند، آنان از ما هستند و بازگشت آنان به سوی ما است و ما هر کجا که باشیم، آنان با ما هستند».

11. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » در حدیثی فرموده است، شیعه ی ما کسی است که به شش چیز اقرار کند که از جمله ی آنها: «دوری و برائت از طواغیت و ستمگران و اقرار به ولایت اهل بیت«عَلَيْهِ السَّلام » و ایمان به رجعت و حلال شمردن متعه می باشد).

12. امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «مؤمن مستحکم تر از پاره های آهن است زیرا آهن هرگاه داخل در آتش شود تغییر پیدا می کند، اما مؤمن اگر کشته شود سپس زنده گردد، سپس کشته

ص: 104

شود، قلب او تغير نمی کند».

13. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «هرکس سه خصلت در او باشد وارد بهشت می شود، بر ظلم و ستم دیگران صبر کند، غیظ و خشم خود را بپوشاند و دیگران را مورد عفو و بخشش قرار دهد).

14. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «مؤمن کسی است که همه چیز از او می ترسد زیرا او در دین خدا عزیز است و از هیچ چیز نمی ترسد و این علامت هر مؤمنی است».

15. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «نصرت خدا برای مؤمن کافی است و این که دشمن خود را در عمل به معصیت خدا ببیند».

16. امام رضا«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «مؤمن، مؤمن نیست مگر این که سه خصلت در او باشد، سنتی از پرودگارش و سنتی از پیامبرش و سنتی از ولی اش، پس سنت او از پرودگارش، (کتمان سر و رازداری است، که خداوند در این مورد می فرماید: «عالم الغيب فلا يظهر على غيبه أحدا إلا من ارتضی من رسولي»(1). و اما سنت او از پیامبرش، (مدارا با مردم است، که خداوند در این مورد به پیامبرش دستور به مدارا با مردم داده، می فرماید: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ »(2). و اما سنت او از ولی و امامش، (صبر در سختی ها و آسانی ها) است، که خداوند در این مورد می فرماید:

« وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ».(3)

17. امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «کسی که چهار چیز را انکار کند از شیعان ما نیست: معراج و سؤال در قبر و آفریده بودن بهشت و جهنم و شفاعت».(4)

18. حضرت امیر المؤمنين «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «شیعیان ما هم چون زنبور عسل هستند اگر مردم بدانند درون آنها چیست حتما آنان را می خورند).

19. حضرت صادق «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «هر چیزی راسر آمد و سنبلی است و سر آمد فرزندان آدم، محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ما و شیعیان ما هستند».

20. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » (خطاب به شیعیان خود) فرمود: «شما آل محمد هستید، شما آل محمد هستید».

21. امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » خطاب به شیعیان) فرمود: «به خدا سوگند شما نورید در تاریکی های زمین». .

22. حضرت باقر«عَلَيْهِ السَّلام » فرمودند: «از ام سلمه همسر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) درباره ی علی بن ابیطالب«عَلَيْهِ السَّلام » سؤال شد گفت: از رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شنیدم که می فرمود: همانا علی و شیعیان او پیروزند).

23. حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » از پدر بزرگوارش از جدش«عَلَيْهِ السَّلام » نقل می فرماید که

ص: 105

پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «خداوند در روز قیامت پاره ای از بندگانش را از خاک برانگیزد در حالی که صورت های آنها از نور می درخشد و لباس هایی از نور دارند بر فراز منبرهایی از نور و در دست آنها عصایی از نور است، از دو طرف عرش حرکت می کنند، در رتبه ی پیامبران، ولی پیامبر نیستند و در مقام شهیدان ولی شهید نیستند. مردی به پا خواسته عرض کرد، ای رسول خدا آیا من از آنها هستم؟ فرمود نه، دیگری برخاسته پرسید، باز فرمود نه، پرسید پس آنها کیستند؟ حضرت دست مبارکش را بر شانه ی علی گذاشته فرمودند: این مرد و شیعیان او هستند. (1)

مقام و موقعیت شیعه، از همین طریق معین می شود و بدین بیان، بی پایگی گفتار برخی از جاعلان جاهل یا مغرض، مبنی بر این که تشيع زاییدهای دوران های بعدی است، روشن می گردد. برای شناخت گسترده تر تاریخ شیعه، به کتاب های «اصل الشيعه و اصولها»، «المراجعات» و «اعیان الشیعه» رجوع شود.

2. گروه دیگر بر آن بودند که مقام خلافت، مقامی است انتخابی، از این رو با ابوبکر بیعت نمودند و بعدها به «اهل سنت» یا تسنن، مقلب گردیدند و سرانجام نتیجه آن شد که بین هر دو طایفه ی اسلامی، با داشتن مشترکات بسیار در اصول، اختلاف نظر پیرامون مسألهی خلافت و جانشینی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به وجود آمد و هسته های نخستین هر دو گروه را همان مهاجر و انصار

تشکیل می دادند.

لازم به یاد آوری است که مقصود شیعه از تنصیصی بودن مقام امامت و خلافت این است که به اعتقاد و باور شیعه، امامت پس از پیامبر گرامی(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از جهاتی بسان نبوّت است؛ همانگونه که پیامبر را باید خدا معرفی نماید، وصی وی نیز باید از جانب خدای متعال تعیین گردد.

به همین سبب پیامبر گرامی اسلام(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در دوران حیات خویش به اذن خدا مأمور شدند که تصریح نمایند که پس از ایشان دوازده نفر به خلافت و امامت خواهند رسید که همگی از قریشند و عزت اسلام در سایه ی خلافت و امامت آنان خواهد بود.

در همین مورد جابر بن سمره می گوید: «از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شنیدم که فرمود: اسلام به دوازده خلیفه و پیشوا عزیز خواهد بود سپس سخني فرمود که من نشنیدم. از پدرم پرسیدم که چه فرمود؟ جواب داد که فرمود: همگی از قریش هستند».

در تاریخ اسلام دوازده خلیفه ای که حافظ و نگهبان عزت اسلام باشند، جز دوازده امامی که شیعه بدانها معتقد است،

نمی توان یافت زیرا دوازده خلیفه ای که پیامبر معرفی می کند، بلافاصله پس از آن حضرت به عنوان خلیفه ی ایشان معرفی گردیدند.

اکنون باید دانست که این دوازده نفر کیستند؟ اگر از خلفای چهارگانه که در اصطلاح اهل تسنن، «خلفای راشدین» نام دارند بگذریم، دیگر خلفا مایه ی عزت اسلام نبودند. تاریخ زندگانی خلفای اموی و عباسی بر این مطلب گواهی میدهد. ولی دوازده امام شیعه که همگی در عصر خود مظهر تقوا و پرهیزکاری بودند. حافظان سنّت رسول خدا و مورد توجه صحابه و تابعان و نسل های بعدی شدند و مورخین به علم و وثاقت آنان به خوبی گواهی داده اند.

مهمترین و اساسی ترین منابع فکری و فقهی شیعه به شرح زیر می باشد:

1. کتاب خدا (قرآن) 2 . ستت 3. اجماع 4 . عقل

از میان منابع یاد شده قرآن و سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند.

ص: 107

1. همه ی آنان از قبیله ی قریش و طایفه ی بنی هاشم می باشند.

2. همه ی آنان دارای چنان قرابتی با رسول خدا هستند که صدقه بر آنان حرام است.

3. همه ی آنان از مقام عصمت برخوردارند وگرنه از قرآن مجید عملا جدا می گردیدند، در حالی که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: آن دو (قرآن و عترت) از یکدیگر جدا نخواهند گشت تا در کنار حوض کوثر به من برسند.

4. مجموع آنان، دوازده نفر می باشد که بعد از رسول خدا، یکی پس از دیگری، ولی و پیشوای مسلمانان هستند.

5. این دوازده خليفه پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) مایه ی عزت و شوکت روزافزون اسلام می باشند.

با در نظر گرفتن این اوصاف که از روایات به دست می آید، بسان آفتاب روشن می گردد که مقصود پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از اهل بیت خود، که پیروی از آنان را به مسلمانان سفارش فرموده است، همان دوازده امام پاک از عترت پیامبر گرامی هستند که شیعه به پیروی و تمسّک به آنان در شناخت احکام فقهی خویش، افتخار می کند. (1)

اگر در جایی شرع به طور قاطع حکمی کرده است چون می دانیم در اسلام هیچ سخنی به گزاف گفته نمی شود، لذا عقل هم به طور اجمال می گوید: پس در این جا ملاکی وجود دارد گرچه من هنوز تشخیص نداده ام اما حتما ملاکی وجود دارد.(1)

ما شیعیان سرمایه ای داریم که اهل تسنن این سرمایه را ندارند و آن این است که برای آنها دوره ی معصوم یعنی دوره ای که یک شخصیت معصوم در آن وجود داشته است که از سیره ی او می شود به طور جزم بهره برد، بیست و سه سال بیشتر نیست چون تنها معصوم را پیغمبر اکرم می دانند و درست است که پیامبر در طول بیست و سه سال با شرایط مختلف بوده است و در شرایط مختلف، بسیار سیره ی پیغمبر آموزنده است، ولی ما شیعیان همان بیست و سه سال را داریم به علاوه تقریبا 250 سال دیگر یعنی ما مجموعا در حدود 273 سال دوره ی عصمت داریم و از سیره ی معصوم می توانیم استفاده کنیم.

از زمان بعثت پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تا زمان وفات حضرت امام عسکری«عَلَيْهِ السَّلام » یعنی سال 260 هجری، 260 سال که از هجرت می گذرد ابتدای غیبت صغری است که عموم دسترسی به امام معصوم ندارند. آن 260 سال به علاوه ی 13 سال از بعثت تا هجرت، تمام برای شیعه دورهی عصمت است.

در این 273 سال شرایط و اوضاع چندین گونه عوض شده و در تمام این دوره ها معصوم وجود داشته است و لهذا ما در شرایط مختلف می توانیم روش صحیح را استنباط کنیم.

مثلا امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » در دوران بني العباس هم بوده است در صورتی که دورهای شبیه دوره ی بنی العباس برای پیغمبر اکرم رخ نداده است. از این جهت سرمایه های ما غنی تر و جامع تر است.(1)

ما شیعیان به دلیل اینکه امامت اهل بیت عصمت را پذیرفته ایم و سخنان آنها و افعال آنها را حجت می دانیم و معتقدیم رسول خدا ما را به آنها ارجاع فرموده است، از لحاظ آثار و مأثر دینی از اهل سنت و جماعت غنی تر هستیم، بیش از آنها حديث و خبر داریم، بیش از آنها حکمت های اخلاقی و اجتماعی داریم، بیش از آنها دعاهای پرارزش داریم که خود دعاها باب بزرگی است از معارف و تعلیمات اخلاقی و اجتماعی اسلام و باید مستقلا در اطراف آن بحث شود.

آنها به اندازه ی ما سیرت ندارند و از این جهت نیز ما از آنها غنی تر هستیم. لهذا کسانی که حساب کرده اند، می گویند که تمام صحاح سته ی اهل تسنن به اندازه ی کتاب کافی ما حدیث ندارد. اجمالا باید دانست که کتاب کافی متجاوز از شانزده هزار حدیث دارد.

این به نوبه ی خود یک افتخاری برای شیعه شمرده شده و به همین دلیل شیعه خود را محتاج به مقیاس و استحسان ندیده است و همیشه به این مطلب افتخار کرده است.

یکی از نقاط قوت شیعه همین است که مثلا ما اگر یک پیشوای معصوم داشته باشیم که 20 سال یا 30 سال در میان ما باشد آن قدرها تحولات و پیچ و خم ها و تغییرها و موضوع های مختلف پیش نمی آید که ما عمل آن پیشوا و طرز مواجه شدن آن پیشوا را با صورت های مختلف و شکل های مختلف آن موضوعات ببینیم و در نتیجه استاد بشویم و مهارت پیدا کنیم که ما هم

در این دنیای متغیر چگونه مواجه بشویم و در این زندگی متغیر چگونه اصول کلی دین را با موضوعات مختلف و متغير تطبیق کنیم.

زیرا دین یک بیانی دارد و یک تطبیقی و عملی عيناً مانند درس های نظری و درس های نظری و درس های عملی، درس های عملی طرز تطبيق نظریه هاست با موضوعات جزئی و مختلف. ولی اگر 250 سال یک پیشوای معصوم داشته باشیم که با اقسام و انواع صورتهای قضايا مواجه شود و طریق حل آن قضایا را به ما بنمایاند، ما بهتر به روح تعلیمات دین آشنا می شویم و از جمود و خشکی نجات پیدا می کنیم. (1)

حکومت عدل یکی از ابعاد آن است، در حبس و تبعید به سر برده و عاقبت در راه براندازی حکومت های جائرانه و طاغوتیان زمان خود شهید شدند. (1)

آخرتشان در آن است، بی آنکه به وسوسه های شیطان و زمزمه ی هوس گوش دهند قبول نمایند. خدای متعال در وصف قرآن می فرماید: «قرآن مردم را به سوی حق و حقیقت راهنمایی میکند و به سوی راه راستی که از هرگونه کژی و نقصان و تناقض به دور است هدایت می کند،(1)و نیز می فرماید: «این قرآن مردم را به سوی دین و آیینی راهنمایی می کند که از همه ی آیین ها و روش ها استوارتر است» (2)

و در آیه ی دیگر سبب این توانایی و استواری و درستی اسلام را همان مطابقت اسلام با آفرینش انسان معرفی می کند، زیرا واضح است که آفریننده ی انسان به روش و راهی که خواسته های فطری و نیازمندی های واقعی انسان را پاسخ می دهد و به بهترین وجهی انسان را کامیاب و خوشبخت خواهد ساخت، کمال آگاهی را دارد. «برای پذیرفتن دین استوار باش، دینی که با آفرینش مخصوص انسانی که هرگز قابل تغییر و تبدیل نیست توافق کامل دارد».(3)

دینی است که می تواند جامعه ی انسانی را اداره نماید و به سر منزل سعادت برساند و باز می فرماید: «قرآن کتابی است که به تو نازل کردیم تا مردم را از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون آری».(4)

قرآن کریم مردم را به راه روشنی دعوت می کند که سرمنزل مقصود را به روشنی نشان دهد این راه ناگزیر راهی خواهد بود که به خواست های فطری انسان که همان نیازمندیهای واقعی او است پاسخ درست بدهد و با نظری که عقل سلیم انسان می دهد توافق داشته باشد و آن همان دین فطری است که اسلام نامیده می شود. آری قرآن کریم کتابی است آسمانی که پشتوانه ی آیین جهانی و همیشگی اسلام است و کلیات معارف عالیه ی اسلام در آن با بیانی جذاب ذکر شده است و از این نظر ارزش آن همان ارزش دین خداست. گذشته از این قرآن کریم سخن خدا و معجزهی جاویدان پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می باشد.

سربازانی است که تحت فرمانده ی او می جنگند. فرمانده فقط فرمان حمله را صادر کرده و خطوط اساسی آن را تعیین می کند و از یادآوری جزئیات و حالات و موارد گوناگون صرف نظر می کند و این افسران جزء و سربازان هستند که در مرحله ی عمل و هنگام اجرای فرمان موارد و اشکال گوناگون حمله را با تمام جزیات و تفصیلاتش شکل می بخشند و عملی

می سازند.

در این جا کار آنها چیزی غیر از اجرای فرمان فرمانده شان نیست، بلکه بر اساس همان فرمان عمل کرده و آن را تجسم بخشیده و عملی ساخته اند و در عین حال بر مبنای کارایی شغل و آموزش های قبلی که داشته اند و مورد تأیید فرمانده شان نیز بوده، در ضمن اقدام و عمل، متن فرمان را بسط داده و صورت جدیدی بدان بخشیده و در مجموع چیز نو و جدیدی را به وجود آورده اند که دارای خصلت های ویژه ای است، به طوری که اگر کسی بخواهد آگاهی جامعی از آن جنگ کسب کرده و موارد مختلف آن جنگ و حمله را مورد مطالعه قرار دهد، قطعا نمی تواند تنها به متن فرمان و خطوط اساسی که در آن رسم شده اکتفا کند، بلکه باید عملیات، حالات و اقدامات افسران و سربازان را نیز در شرایط و حالات مختلف ملاحظه کند. رابطه قرآن کریم و سنت نیز چنین است، قرآن متن فرمان خدا و اساس است، خطوط اصلی و اصول کلی برنامه های اسلامی را در زمینه های مختلف بیان داشته و کمتر به جزئیات احکام پرداخته است.

پیغمبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ائمه معصومین «عَلَيْهِم السَّلام » نیز به افسران و رزمندگانی می مانند که بر اساس دستورات خدا (قرآن) در روی زمین اقدام کرده و به هنگام بکارگرفتن و عملی ساختن کتاب خدا، با قول و عمل خود که متکی به وحی و روح قرآن است آن را توضیح و تفصيل داده اند. به همین دلیل، سنت دارای رسمیت و سندیت اعتقادی بوده و دارای ارزش برهانی و «حجت» است و نیز به همین دلیل است که عرضه داشتن سنت بر قرآن بهترین و مطمئن ترین راه بازشناسی احادیث و اخبار درست از نادرست و حقیقی از جعلی می باشد و پیامبر اسلام نیز بارها آن را با تأکید فراوان سفارش فرموده اند که: «هر مطلب و خبری از ما به شما رسید، آن را به قرآن عرضه دارید، اگر با قرآن مطابقت نکرد، به دیوار بزنید.» در واقع پیامبر و عترت یعنی معصومین «عَلَيْهِم السَّلام » قرآن مجسم هستند. حرکات و سکنات و گفتار و اعمال آنان نمودار زنده ای از قرآن می باشد. چنان که امام علی «عَلَيْهِ السَّلام » در جنگ صفین، به هنگامی که معاویه به منظور نیرنگ و فریب مردم و برخی از سربازان ساده لوح ارتش امام، نسخه های قرآن را بر سر نیزه ها کرد و خواستار تعطیل جنگ و قضاوت و حکمیت بر اساس قرآن شد و این درست در هنگامی بود که شکست و نابودی خود را از نظر نظامی حتمی یافت. امام «عَلَيْهِ السَّلام » خطاب به افسران و سربازان خود چنین دستور داد: بزنید این نسخه های قرآن فرو بریزند و هرگز نبرد را متوقف نسازید و گول نیرنگ معاویه را نخورید. او دلش به اسلام نسوخته و اساسا به قرآن

ص: 116

اعتقاد ندارد، قرآن در سینه من است و من قرآن ناطق هستم. این واقعیت تکان دهنده و هدایتگر، تفکیک ناپذیری قرآن و سنت را به خوبی روشن می سازد.

کافی مقدار زیادی از خطبه های اهل بیت و رسائل ائمه «عَلَيْهِم السَّلام » را که در آن نیامده بود در مجموعه ی گرانبهای دیگر به نام (روضه ی کافی) گردآوری نموده.

اینک بعضی از مهمترین کتب حدیثی شیعه را به اختصار معرفی می کنیم.

الف) اصول کافی: اصول کافی مشتمل بر هشت بخش می باشد که هر یک از این بخش ها کتاب نامیده شده است و اسامی آنان به قرار زیر است: کتاب عقل و جهل، کتاب فضل علم، کتاب توحید، کتاب حجة، کتاب ایمان و کفر، کتاب دعا، کتاب فضل قرآن، بلاخره کتاب معاشرت که در واقع احادیث، تحت عناوین فوق دسته بندی شده است. کتاب کافی در

جامعه ی تشیع جزو معتبر ترین کتب اسلامی محسوب می شود، اسناد حديث آن در طول قرون به نظر علماء رجال و درایه رسیده و عموما مورد وثوق واقع شده اند.

کتاب کافی به لحاظ این که مؤلف عالی قدر آن معاصر حضرت امام حسن عسکری«عَلَيْهِ السَّلام » بوده و نیز زمان غیبت صغری حضرت مهدی امام منتظر «عَلَيْهِ السَّلام » و نواب خاص او را درک کرده است حائز اهمیت خاص است.

کافی یکی از کتب اربعه یعنی کتاب های چهارگانه ی مشهور شیعه است.

ب) من لا يحضر الفقيه: این کتاب را شخصیت علمی و مذهبی بزرگ شیعه، محمد بن على بن بابویه ی قمی معروف به شیخ صدوق تألیف کرده است و بیشتر جنبه ی فقهی دارد. شیخ صدوق متوفای قرن چهارم است. این کتاب چهار جلد بوده و جمعا دارای 670 باب است.

ج) تهذیب الاحکام: این کتاب از تألیفات محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی يا شيخ الطائفه می باشد، تهذیب الاحکام مشتمل بر 10 جلد می باشد و دارای 396 باب و 13988 حدیث است.

د) استبصار: این کتاب را نیز شیخ طوسی تألیف کرده و جنبه ی فقهی دارد.

این کتاب 4 جلد می باشد و دارای 830 باب و 5558 حدیث می باشد.

ه) وسائل الشيعة: مؤلف آن محمد بن حسن معروف به شیخ حر عاملی از علماء و دانشمندان قرن یازدهم است.

وسایل الشیعه با سلیقه ی علمی و ادبی بسیار جالبی در بیست مجلد تدوین یافته.

وسائل الشيعه غير از مقدمه و خاتمه دارای 51 کتاب (باب) و مشتمل بر 35843 حديث است و این کتاب در واقع یک دایرة المعارف بزرگ اسلامی است. مستدرک الوسایل این کتاب را مرحوم شیخ حسین نوری در تکمیل وسائل الشيعه نوشته است بدین ترتیب که احادیثی را که صاحب وسائل الشيعه نیاورده محدث نوری با حفظ همان سبک و سلیقه در این کتاب به عنوان مستدرک گرد آوری کرده است.

و) بحارالانوار: مجموعه ی عظیمی از احدیث می باشد که توسط علامه محمد باقر مجلسی گرد آوری شده است. بحارالانوار ابتدا 26 مجلد بزرگی بود اما هم اکنون در 110 جلد

ص: 118

معمولی به سبک نوین به چاپ رسیده است، از مطالعه ی مقدمه و محتوای بحار الانوار بر می آید که علامهی مجلسی آن را صرفا برای حفاظت آثار اسلامی از آسیب و گزند روزگار تدوین کرده است. طبیعی است که در یک تلاش علمی بزرگ با چنین انگیزه ای ورود اخبار ضعیف یا نادست اجناب ناپذیر است، و حفظ اسناد برای تحقیق مجدد کمک فراوانی به پژوهشگران می کند.

سفینه البحار و مدينة الحكم و الآثار این کتاب از تألیفات مرحوم محدث قومی است که با دقت فوق العاده و رنج فراوان تهیه شده و برای کسانی که بخواهند در دریای مواج بحار الانوار مجلسی غواصی کنند، وسیله ای مناسب و سودمند است و در واقع با این کشتی و وسیله ی علمی می توانند بر مجموعه ی آن احادیث دسترسی و احاطه یابند و این کتاب دو جلد است.

ز) كتاب الوافی: این کتاب را محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی گردآوری کرده است، وافی با در نظر گرفتن اسقاط احادیث مشابه، جامع کتب اربعه است و مؤلف مشکلات لغوی و متنی بعضی از آنها را نیز توضیح داده است، کتاب وافی در 14 جلد تدوین یافته

است.

با توجه به کثرت کتب حدیث، معرفی یکایک آنها مقدور نیست، لذا تنها به ذکر مشخصات بعضی از کتب مربوطه می پردازیم.

ص: 119

2. کتاب خانه ی بیت الحکمه بغداد که آغاز کارش با ده هزار کتاب بوده (در عصر بهاءالدوله دیلمی).

3. کتاب خانه ی بیت الحکمه بغداد در عصر هارون الرشید که مرکز نهضت ترجمه به شمار می رود.

4. کتاب خانه ی قرطبه اندلس با چهارصد هزار کتاب، به همراه فهرستهای موضوعی

5. کتاب خانه ی خزانة المكتب مصر با یک میلیون و ششصد هزار جلد کتاب در عصر خلفای فاطمی (العزيز بالله).

6. کتاب خانه ی صاحب بن عباد با چهل هزار کتاب.

7. کتاب خانه ی ابن ابی بعره. قطعا این کتاب خانه ها از نظر مدارک، منابع و اسناد علمی دارای امکانات فراوانی بوده اند

و سیدرضی از لحاظ مراجع و منابع در تأليف نهج البلاغه کاملا در وضع مساعدی قرار داشت.

در نتیجه نهج البلاغه از نظر اسناد و مدارک کاملا معتبر می باشد و در اثبات این امر کوشش های برجسته ای نیز صورت گرفته است از جمله سه کتاب تحقیقی معتبر در مورد اسناد نهج البلاغه مطرح است که عبارتند از:

1. ما هو نهج البلاغه تألیف سید هبة الدين شهرستانی.

2. مدارک نهج البلاغه تألیف شیخ هادی کاشف الغطاء.

3. مصادر نهج البلاغه تألیف سید عبدالزهراء حسینی خطيب.

می باشد. که فصل سوم این کتاب را تشکیل می دهد.(1) تألیف این کتاب در ماه رجب سال 400 هجری به پایان رسیده است.

فصاحت و بلاغت و زیبایی و شیوایی لفظی و معنوی و شمول و کلیّت و جامعیت و استحکام سبک و زیبایی نثر این کتاب را پس از قرآن در درجه ی اول قرار داده.

نهج البلاغه کتابی است که در سه بخش (خطبه ها، کتب و رسائل، قصارالحكم) مدون و در مجموع راه و رسم و روش و شیوهی رسایی و گویایی و روشنایی کلام و بیان و سخن را معنا می دهد و به حق نهج البلاغه پس از قرآن در فصاحت و بلاغت بی نظیر و بی بدیل است.

پیدایش و صدور خطبه های نهج البلاغه و نیز پیدایش و صدور حکمت های نهج البلاغه مربوط به دوران سه گانه ی (قبل از خلافت و زمامداری، دوران خلافت خلفاء سه گانه، دوران پنج ساله زمامداری) حضرت علی «عَلَيْهِ السَّلام » است اما پیدایش و صدور نامه های نهج البلاغه مربوط به دوران پنج ساله ی حکومت علی «عَلَيْهِ السَّلام » است

که شامل متعالی ترین روش های حکومت و مدیریت اسلامی است.

11. الارشاد تألیف شیخ مفید

12. تحف العقول تأليف ابن شعبه حرانی.

13. خطب على علیه السلام تأليف صالح بن ابی حماد ابي الخير.

14. بخشی از خطبه های علی«عَلَيْهِ السَّلام » که حضرت عبدالعظیم تألیف کردند.

15. خطب امیر المؤمنین «عَلَيْهِ السَّلام » تأليف مسعدة بن صدقه عبیدی. 16. الخطب لامير المؤمنین «عَلَيْهِ السَّلام » تأليف ابراهيم بن سلیمان خزار کوفی.

17. مأة كلمه من كلمات على «عَلَيْهِ السَّلام » تأليف ابو عثمان جاحظ.

18. کتاب ده جلدی تأليف عبدالعزيز يحیی جلودی بصری.

لازم به تذکر است که در کتاب مروج الذهب که یک صد سال قبل از نهج البلاغه، توسط مسعودی مورخ شهیر نوشته شده چنین آمده:

(آنچه مردم از خطابه های علی «عَلَيْهِ السَّلام » در مقامات مختلف حفظ کرده اند بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، على أن خطابه ها را بالبديهه و بدون یادداشت و پیش نویس انشاء می کرد و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند).

نهج البلاغه فقط 239 خطبه سخنان علی«عَلَيْهِ السَّلام » در میان این در حالی است که در نهج البلاغه فقط 239 خطبه موجود است،

شهادت و گواهی مورخی آگاه چون مسعودی نشان دهنده ی رواج و حفظ و نشر سخنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » در میان مسلمین از طریق حفظ و نگارش و ثبت و ضبط آنهاست، آن هم به میزانی بسیار وسیع تر از نهج البلاغه ی سید رضی اما پس از نهج البلاغه نیز علمای بزرگوار اسلام دهها کتاب برجسته ی دیگر در مورد

سخنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » تألیف کرده اند از جمله:

.1. نثراللئالی تألیف امین الاسلام طبرسی.

2. غررالحکم و دررالکلم تأليف عبد الواحد آمدی.

3. استخراج الوقايع تألیف شیخ جمال الدين ابن فهد حلی.

4. الصحيفه العلويه تأليف عبدالله بن صالح سماهيجي.

5. هدی و نور من کلام امیرالمؤمنین«عَلَيْهِ السَّلام » تأليف ثروت منصور هیکل مصری.

6. موضوعات نهج البلاغه و معرفی نهج البلاغه.

7. فهرست ها و معاجم نهج البلاغه، آری تقریبا در این هفت عنوان تاکنون صدها اثر گرانقدر تألیف شده که به بعضی از آنها اشاره می شود:

1. نهج البلاغه بالتصيح و فهرست موضوعی کامل از دکتر صبحی صالح.

2. ترجمه ی آزاد از جواد فاضل.

3. نهج الصباغه في شرح نهج البلاغه از علامه محمد تقی شوشتری.

4. مصادر نهج البلاغه و اسانیده از سید عبدالزهرا خطيب.

5. پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه. 6. ترجمه و شرح نهج البلاغه از علامه محمد تقی جعفری.

7. ترجمه ی گویا و شرح فشرده ای بر نهج البلاغه زیر نظر مکارم شیرازی. 8 الكاشف عن الفاظ نهج البلاغه.

9. رابطه ی نهج البلاغه با قرآن از دکتر سید جواد مصطفوی.

10. حکمت عملی در نهج البلاغه از استاد جوادی آملی.

11. انسان کامل در نهج البلاغه از استاد حسن زاده آملی

12. سیری در نهج البلاغه از شهید مطهری.

13. المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه از سید کاظم محمدی و محمد دشتی.

14. شرح نهج البلاغه از ابن ابی الحدید با ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی.

15. ترجمه ی نهج البلاغه از دکتر سید جعفر شهیدی.

16. ترجمه ی دکتر اسداله مبشری

17. ترجمه ی داریوش شاهین.

18. ترجمه محمدعلی انصاری.

19. ترجمه و شرح نهج البلاغه از سید علی نقی فیض الاسلام.

20. نهج البلاغه موضوعی از محمد علی انصاری.

21. نهج السعادة في مستدرک نهج البلاغه از شیخ محمد باقر محمودی.

22. شرح کمال الدین، ابن میثم بحرانی، دوست و معاصر خواجه نصیر طوسی در سه بخش مستقل کبیر، متوسط و صغير.

23. شرح مولا محمد صالح قزوینی.

24. شرح محمد باقر لاهیجی اصفهانی.

25. شرح شیخ محمد عبده مصری.

26. منهاج البراعه از علامه سید حبیب اله خویی و تکمیل شده توسط شیخ محمد باقر کمره ای و استاد حسن زاده آملی.

ص: 125

27. في ضلال نهج البلاغه از محمد جواد مغنیه.

28. ترجمه و شرح مختصر قسمتی از نهج البلاغه از سید محمود طالقانی.

29. ترجمه ی محسن فارسی.

30. ترجمه و شرح مختصر از سپهر خراسانی.

پس به جاست که سخن ابن ابی الحدید معتزلی را آخرین سخن این بحث منظور کرده، هم صدا با او همگام اعتراف کنیم: (على پیشوای اهل فصاحت و سید ارباب بلاغت است، سخن وی فروتر از کلام خالق و فراتر از سخن مخلوق است و مردم گفتن و نوشتن را از وی آموخته اند).

آری، به حق همگان سخن على را از سخن خالق فروتر و از سخن مخلوق فراتر دانسته، نهج البلاغه را آخ القرآن نامیده اند زیرا معجزه ای است بشری در همه ی ابعاد ادبی و معنوی، ظاهری و باطنی.

عالی ترین سطح متکفل تربیت و هدایت و سازندگی روحی و عرفانی و سیر و سلوک باطنی و عهده دار رشد علمی و تقویت دانش و آگاهی بشر و موظف به تأمین فلاح و سعادت و رستگاری ابدی در همه ی ابعاد ظاهری و باطنی، روحی و جسمی، دنیوی و اخروی برای همیشه ی تاریخ می باشد.

حقانیت و اعتبار و سندیت نهج البلاغه یقین کامل دارند و به آن اذعان و اقرار صریح نموده اند

و به شبهات مخالفان پاسخ دقیق، عالمانه و مستدل داده اند.

از جمله ابن ابی الحدید معتزلی، ابي الخير واسطی استاد ابن ابی الحدید، شیخ ابوالقاسم بلخی پیشوای بزرگ معتزله که سال ها قبل از به دنیا آمدن سید رضی می زیسته و نیز مسعودی مورخ برجسته که او هم قبل از تولد سید رضی می زیسته و قبلا از او نقل قولی شد، دیگر آبی جعفر بن قبه شاگرد بلخی معتزلی، هم چنین امام زبدی یحیی بن حمزه علوی، محمد عبد الغني حسن مصری و دکتر زکی مبارک هستند که از حقانیت نهج البلاغه دفاع کرده اند، قبلا نیز از امثال حاحظ، شیخ محمد عبده و دکتر صبحي الصالح نام بردیم و تأکید کردیم که اینان شارح سخنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » بوده و به آن افتخار می کنند.

(رجوع شود به کتاب مصادر نهج البلاغه و اسانیده، کتاب پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه، نهج البلاغه از کیست اثر محمد حسن آل یاسین، ما هو النهج البلاغه اثر سید هبة الدين شهرستانی و کتب بنیاد نهج البلاغه).

حفاظت و پاسداری کند.

او در آن شرایط صعب چگونه می تواند این رسالت سنگین خود را عملی سازد؟ به راستی چقدر زیبا و باشکوه است که پیشوایی تنها و بی یاور در چنان موقعیتی، روح اسلام را در شكل دعا در قالب الفاظ می ریزد و صحیفه ی او شکل می گیرد و بدین ترتیب فرهنگ اسلامی در قالب جدیدی، بسیار آسان در اختیار مردم طاغوت زده قرار می گیرد و آنان را به خود می آورد. مردم رایحه ی دل انگیز اسلام راستین را از لابه لای دعاهای امام استشمام کرده و به آن دل می بندند و دستگاه ستمگر و ظاهربین بنی امیه همچنان از این سیاست بی خبر و غافل است.

صحیفه ی سجادیه در میان منابع اولیه ی تعالیم حیات بخش اسلام، بعد از قرآن کریم و نهج البلاغه امیر المؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام » هیچ کتابی به عظمت و عمق و ژرفای صحیفه ی این میراث گرانبهای امام سجاد و سیدالساجدین نمی رسد.

صحیفه ی سجادیه که ظاهرا به صورت کتاب دعا و مناجات و راز و نیاز با خدای متعال در فرهنگ ما مطرح است گنجینه ای از تعالیم و معارف الهی است که جزئی ترین موضوعات تا عمیق ترین مباحث و مسائل اعتقادی، اخلاقی و تربیتی و سیاسی و نظامی و اقتصادی، اعم از فردی و اجتماعی را در قالب دعا بیان داشته است، آن هم از زبان معلم و مربی بزرگی که گستره ی وجودش از آبشخور وحی سیراب گشته و چنان به تجلی در آمده است که هر کسی در کنار آن بنشیند و با معرفت و بصیرت به آن بنگرد از آن بهره ها می برد.

صحیفه ی سجادیه که به زبور آل محمد(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)معروف و مشهور شده است قسمتی از دریای بیکران كلمات حیات بخش امام سجاد«عَلَيْهِ السَّلام »می باشد. این کتاب مشتمل بر 54 دعا می باشد که هر یک از آنها در تازه ای از معرفت به روی انسان می گشاید و کتاب تربیتی تمام عیار در فرهنگ اسلامی است که در ساختن شخصیت و معنویت بخشیدن به انسان بسیار مؤثر است.

صحیفه ی سجادیه تاکنون حدود 40 بار شرح شده و چندین بار به زبان فارسی ترجمه شده است.

اکثر شرح های صحیفه به زبان عربی میباشد و از جمله شرح های معروفی که بر صحیفه نوشته شده، شرح شیخ بهایی به نام (حدايق المقربين) است و نیز شرح سید علیخان مدنی شیرازی است، این شرح در 587 صفحه می باشد.

از جمله شرح های فارسی صحیفه، شرح میرزا محمد علی مدرسی چهاردهی و ترجمه و شرح سید علی نقی فیض الاسلام را می توان نام برد و از جمله ترجمه های معروف صحيفه به زبان فارسی می توان کتب زیر را نام برد

1. ترجمه ی صحیفه ی سجادیه از سید صدرالدین بلاغی.

ص: 130

2. ترجمه ی صحیفه ی سجادیه از مهدی الهی قمشه ای.

3. ترجمه ی صحیفه ی سجادیه از میرزا ابوالحسن شعرانی.

4. ترجمه ی صحیفه ی سجادیه از جواد فاضل. از آثار امام سجاد «عَلَيْهِ السَّلام » علاوه بر صحیفه، رساله ای است که بر مبنای حقوق و وظایف اخلاقی و انسانی می باشد و به (رساله ی حقوق) مشهور است. در این رساله امام سجاد«عَلَيْهِ السَّلام » انواع و اقسام حقوق را که هر فرد اهل ایمان به عهده دارد با دقت و ظرافت خاصی بیان نموده اند.(1)

برنامه ی رسالت و رهبری او است و باید دست به دامن ذوي القربی زد و از رهبری آنها استمداد جست، این همان چیزی است که شیعه در مسئله ی امامت از آن جانب داری می کند و معتقد است رشته ی رهبری بعد از پیامبر نه در شکل نبوت که در شکل امامت برای همیشه ادامه خواهد داشت.

توجه به این نکته لازم است که محبت عامل مؤثری است برای پیروی کردن، همان گونه که در سوره ی آل عمران

آیه ی 31 می خوانیم: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي...»، «بگو اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید، چرا که من مبلغ فرمان او هستم.

اصولا پیوند محبت باکسی، انسان را به سوی محبوب و خواسته های او می کشاند و هر چه رشته ی محبت قوی تر باشد

این جاذبه قوی تر است، مخصوصا محبتی که انگیزه ی آن کمال محبوب» است، احساس این کمال سبب می شود که انسان سعی کند خود را به آن مبدأكمال و اجرای خواسته های او نزدیک تر گرداند.(1)

در مکتب شیعه ی اهل بیت هرگاه به شخصی به طور مطلق امام گفته شود باید در تمام امور دنیوی و اخروی، مادی و معنوی، اجتماعی و روحانی امامت و پیشوایی داشته باشد. خود نمونه ی کامل تعالیم دینی باشد و مردم در اعمال و رفتار و شیوه ی زندگی به او اقتدا نموده و او را الگوی خود در همه ی شئون قرار دهند. چنین مفهومی از امامت است که در مکتب تشیع اهمیت خاصی یافته و اعتقاد به آن جز اصول مذهب شیعه به شمار می رود.

امامت در مکتب تشیع از ارکان دین به حساب آمده و اعتقاد به آن در راستای اعتقاد به توحید و نبوت و معاد است. امامت در عقیده ی شیعه امتداد همان رسالت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است و امام معصوم جز نبوت سایر وظایف و شئون پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را بر عهده دارد و به انجام این وظایف اقدام می نماید و بدین لحاظ مفهوم امامت در نزد شیعه که آن را جزء اصول اعتقادات قرار می دهد بدین صورت بیان می گردد: «امامت، ریاست کلی الهی است به نیابت از رسول

خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در امور دین و دنیای مردم». به اعتقاد شیعه مقام امامت یک منصب الهی است و امام باید از جانب خدا و به نص پیامبر خدا تعیین گردد. تکیه بر الهی بودن و منصوص بودن مسئله ی امامت است که آن را در زمره ی ارکان مکتب تشیع قرار داده است.

بی شک اجتماع همیشه زعيم و رهبری می خواهد و هیچ کس در این امر تردید ندارد، لذا شیعه معتقد است بعد از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و با معرفی آن حضرت به فرمان خدا، علی «عَلَيْهِ السَّلام »رهبر و زعیم جامعه ی مسلمین بوده اند. زیرا آن حضرت از هر جهت برتر، افضل، اعلم، اتق و اليق از دیگران بوده است و علاوه بر این ها علی«عَلَيْهِ السَّلام »با نص آشکار پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به عنوان امام و رهبر و زعیم جامعه ی مسلمین معرفی شده بود.

هم چنان که همه ی مسلمان ها در پایان نمازشان می گویند: «السلام عليك أيها النبی و رحمة الله و بركاته» و قطعا وجود مقدس پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) این سلام را می شنود و به آن پاسخ می دهد، لذا ائمه ی معصوم شیعه نیز از نظر معنوی و وسعت وجودی به اذن خدا همین جایگاه را دارا هستند.

بنابراین می توان گفت تشیع هم مراتبی دارد بعضی از شیعیان فقط قائل به امامت به معنی رهبری اجتماعی هستند، بعضی دیگر علاوه بر آن به مرجعیت دینی ائمه هم اعتقاد دارند و عده ی دیگری هر سه درجه و مرتبه را برای امامت ائمه ی معصوم قائل هستند.

نکته ای که یادآوری آن بسیار ضروری است، این است که معنی امامت در شیعه مترادف با حکومت نیست زیرا حکومت و زعامت و رهبری اجتماعی از اصولی است که هم شیعه آن را قبول دارد و هم اهل سنت و بلکه همه ی عقلای عالم این را قبول دارند که هر اجتماعی محتاج به رهبری و حکومت و حاکمیت و نظام سیاسی است، بنابراین این معنای از امامت نمی تواند اختصاص به شیعه داشته باشد هم چنان که نمی تواند جزء اصول دین قرار گیرد. پس ما هرگز نباید چنین اشتباهی را مرتکب شویم که تا مسئله ی امامت در شیعه مطرح شد، بگوییم یعنی مسأله ی حکومت، که در نتیجه مسأله به شکل ساده ای باشد.

امروزه این اشتباه خیلی تکرار می شود تا میگویند امامت، متوجه مسألهي حکومت می شوند در حالی که مسئله ی حکومت از فروع و یکی از شاخه های خیلی کوچک مسئلهی امامت است و این دو را نباید با یکدیگر مخلوط کرد.

ناله ی دردناکی را شنیدم، پرسیدم یا رسول الله، من صدای ناله ی شیطان را در وقتی که وحی بر تو نازل شد، شنیدم. پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به من فرمود: «یا علی! إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ، وَتَرَی مَا أَرَی، إِلَّا أَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ،»(نهج البلاغه، خطبه 192).

امامت و رهبری در بینش توحیدی و در مکتب وحی متکی به علم و دانش است و اصولا قوام رهبری و پیشوایی در راستای آگاهی و دانش کسی تحقق پیدا میکند که او راهنمای انسان ها به سوی کمال و سعادت است و چنین کسی قطعا باید اعلم و افضل امت باشد.

قرآن کریم در همین رابطه از زبان حضرت ابراهیم خطاب به سرپرست خود می فرماید:

«يٰا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جٰاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مٰا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرٰاطاً سَوِيًّا»، «ای پدر به درستی که از جانب خدا به من علمی رسیده است که آن علم به تو نرسیده بنابراین از من پیروی نما تا تو را در راه راست و هموار راهنمایی کنم». .

اصل تبعیت از عالم یک اصل فطری است که در تمام امور صدق می کند و این حقیقت در خصوص زمامداری اجتماع چهره ی بارزتری به خود می گیرد. بدین معنا که زمام هدایت اجتماع باید به دست فردی سپرده شود که از آگاه ترین افراد اهل زمان خود باشد.

از نظر شیعه ائمه به دلیل طهارت باطنی و عصمت، عالم و آگاه به همه ی حقایق قرآن بوده اند.

می دانیم که قرآن که مأخذ اساسی همه ی معارف اسلامی است و اعتبار همه منابع دینی به واسطه ی اوست، کتاب بسیار عمیقی است و پی بردن به محتوای ژرف آن نیاز به تفسیر و توضیح دارد.

قرآن شامل محکم و متشابه، مجمل و مأوَل، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید است که احاطه ی بر همه ی آنها برای افراد عادی میسر نیست.

ظهور انواع فرقه ها در تاریخ اسلام هم چون اشاعره، معتزله، مجسمه، معطله،... و پدید آمدن انحرافات مختلف در برداشت از آیات قرآنی خود نتیجه ی عملی اعتقاد به کفایت قرآن بوده است.

خداوند در مورد قرآن می فرماید: « إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ * فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ * لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ».(واقعه، 79) «آن قرآنی است محترم که در کتابی نهفته است، کتابی که جز افراد مطهر کسی آن را لمس نتواند کرد».

تردیدی نیست که مطهرینی که خداوند به آنها اشاره می فرماید به حقیقت قرآن که در کتاب مكنون و لوح محفوظ است واقف اند. لوح محفوظ لوحی است که از تغییر و تحول در امان است و طبعا آنان که با چنان لوحی در ارتباطند از شک و تردیدهایی که اذهان بشر به آن دچار است و نیز هرگونه نوسان بین حق و باطل مصون هستند. خداوند موهبت طهارت را به دل های آنها ارزانی داشته و اسرار و رموز آیات را به آنها آموخته است.

ص: 135

بنابراین هر چند قرآن تمامی معارف مورد نیاز انسان را داراست، اما نباید از نظر دور داشت که قرآن جز اصول و کلیات معارف و احکام را بیان نفرموده و به ذکر جزئیات مسایل نپرداخته بلکه تفسیر معارف و بیان جزئیات را به عهده ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و امامان معصوم («عَلَيْهِ السَّلام »واگذار نموده است.

بنابراین لازمه ی حفظ حدود شرع و حراست از کتاب آسمانی، وجود شخصیت هایی است که بعد از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، همانند او به اسرار قرآن واقف و به حریم دین آشنا باشند تا راه را برای هر نوع برداشت های انحرافی و تأويلات ناروا مسدود کنند تا دین خدا از گزند آفات مصون بماند.

در مورد علم خاص امامت که علی «عَلَيْهِ السَّلام »و پس از او همه ی ائمه «عَلَيْهِ السَّلام » از آن برخوردار بودند

ضروری است به این نکات توجه کنیم:

1. علی«عَلَيْهِ السَّلام » و همه ی ائمه«عَلَيْهِم السَّلام »صحیفه ها و کتاب هایی در اختیارشان بوده که به عنوان میراث نبوت به آنان رسیده است. در روایتی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) خطاب به علی «عَلَيْهِ السَّلام »فرموده اند: (یا على، خدا به تو دستور داده تو را به خودم نزدیک کنم، علوم خودم را به تو یاد دهم تا آنها را نگهداری نمایی). سپس این آیه نازل شد: «...وَتَعيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ». (حاقه، 12) «و لیکن گوش شنوا این پند و تذکر را تواند شنید»، آنگاه به علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: (تویی آن گوش شنوا و نگهدارنده). و نیز پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می فرمود: (وقتی برای مناجات پروردگارم حاضر شدم با من سخن گفت و مناجات نمود. هر چه را از خدا گرفتم به على ياد دادم، پس على باب علم من است).

حضرت علی «عَلَيْهِ السَّلام »در مورد جایگاه علمی اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام »می فرماید: (نفایس قرآن نزد اهل بیت است. آنان گنجهای علوم الهی هستند، اگر لب به سخن بگشایند راست می گویند و اگر سکوت اختیار کنند کسی نمی تواند بر آنان سبقت جوید).(1)

و نیز می فرماید: (آنها - اهل بیت - زندگی دانش و مرگ نادانی هستند. بردباری ایشان از علمشان خبر می دهد، ظاهرشان از باطنشان حکایت دارد. سکوتشان بر استواری منطقشان دلالت می کند، با حق مخالفت نمی کنند و در آن اختلاف ندارند). (2)

هم چنین در جای دیگر فرمود: (به واسطه ی اهل بیت حق در جایش قرار می گیرد و باطل از جایش ریشه کن می شود و زبانش قطع می گردد. آنان دین را تعقل نموده اند، اما تعقلی که با فهم و حفظ و رعایت همراه است، نه تعقلی که برای شنیدن و روایت کردن باشد زیرا راویان علم، فراوانند ولی رعایت کنندگانش کم اند). (3)

صيرفي از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » نقل می کند که ایشان فرمود: (نزد ما کتابی موجود است که با وجود آن احتیاجی به مردم نداریم ولی آنان به ما نیازمندند. نزد ما کتابی است که به املاء

ص: 136

رسول خدا و خط علی تهیه شده، تمام مسائل حلال و حرام در آن نوشته است. شما چیزی را به ما ارجاع می کنید که می دانیم اگر بدان عمل کنید چه می شود و اگر ترک کنید چه می شود).(1)

هشام بن سالم و حماد بن عثمان و غیر ایشان، میگویند از حضرت صادق«عَلَيْهِ السَّلام » شنیدم که می فرمود: (حديث من، حدیث پدرم و حدیث پدرم حديث جدم و حديث جدم حدیث حسین و حدیث حسين حديث حسن و حدیث حسن حدیث امير المؤمنین و حدیث امیر المؤمنین حدیث رسول خدا و حدیث رسول خدا قول خداست).(2)

علی بن ابیطالب «عَلَيْهِ السَّلام » در علم و دانش به مرتبه ای رسید که رسول خدا مقام علمی وی را

ستود و بدان گواهی داده فرمود: «علم و دانش گوارایت باد ای ابوالحسن، علم را مانند آبی نوشیدی).

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می فرمود: ««أنَا مَدینَهُ العِلمِ و عَلیٌّ بابُها،»، «من شهر علم هستم و على باب آن است». می فرمود: «یا على من شهر علم و تو درب آن هستی، هرکس گمان کند از غیر درب می تواند وارد شهر شود دروغ می گوید».

یکی از منابع علم امامان معصوم استفاده از قرآن مجید می باشد زیرا قرآن منشأ و سرچشمه ی تمام احکام و معارف دین است و جز حضرات معصوم«عَلَيْهِ السَّلام »کسی قادر نیست به عمق و باطن آن کتاب آسمانی دسترسی پیدا کند و حقايق آن را استنباط و استخراج نماید.

سماعه می گوید به حضرت موسی بن جعفر «عَلَيْهِ السَّلام » عرض کردم: «آیا همه چیز در قرآن و سنت رسول خدا هست یا از خودتان می گویید»؟ فرمود: «از خودمان نمی گوییم بلکه همه چیز در قرآن و سنت پیامبر موجود است».

امیر المؤمنين «عَلَيْهِ السَّلام »فرمود: «قرآن را به سخن آورید ولی قرآن برای شما سخن نمی گوید. من می توانم از آن خبر بدهم، علوم گذشته و آینده در آن کتاب آسمانی موجود است، احکام و مسایل مورد احتیاج شما و تفسیر موارد اختلافتان در آن کتاب وجود دارد. اگر از من بپرسید به شما یاد میدهم».

سلمة بن محرز می گوید از حضرت باقر«عَلَيْهِ السَّلام » شنیدم که می فرمود: «یکی از علوم ما علم تفسیر قرآن و احکام آن است».

اسماعیل بن جابر روایت کرده که حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام »فرمود: «اخبار گذشته و آینده و احکام قضاوت ها در قرآن موجود است، ما آنها را می دانیم».

جابر از امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام » نقل کرده که فرمود: «هیچ کس نمی تواند ادعا کند که از ظاهر و باطن قرآن اطلاع دارد، مگر اوصیای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)».(3)

از نظر شیعه در وجود امام «عَلَيْهِ السَّلام »صفات و جنبه های خاصی می باشد که تعیین امام را از جانب خدا و رسول خدا ضروری می گرداند. این صفات و جنبه های انحصاری و اختصاصی در

ص: 137

وجود امام به گونه ای است که دیگران هرگز قدرت تمیز و تشخیص آن صفات و ویژگی ها را در هیچ انسانی ندارند و بدون وجود چنین صفات و ویژگی هایی نیز هرگز کسی شایستگی تكيه زدن بر مسند جانشینی و خلافت رسول خدا( (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و امامت و ولایت و رهبری امت را در امر هدایت که همان استمرار نبوت است را نخواهد داشت.

به طور عمده و اساسی این صفات و خصوصیات انحصاری را که برای اوصیاء پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ضروری هستند، می توان در دو صفت «علم» و «عصمت» خلاصه کرد یعنی همان گونه که علم و عصمت درباره ی پیامبر ضروری است درباره ی امام نیز ضروری است.

ما در مباحث بالا به مسأله ی علم امام پرداختیم و این مسأله ی عصمت امام را بررسی میکنیم.

شیعه عصمت را یکی از شرایط اساسی امامت می داند و غیر معصوم را برای نیل به مقام امامت لایق نمی شناسد. منشأ تأكید شیعه به معصوم بودن امام بینش خاصی است که شیعه نسبت به مسألهی امامت دارد، یعنی شیعه امام را حافظ و نگهبان شریعت و مرجع مردم برای شناسانیدن اسلام می داند و بدین جهت همان طوری که به عصمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) معتقد است عصمت امام را هم ضروری می داند و بر این اساس تمام وجوه عصمت نبی را در مورد امام نیز تعمیم می دهد.

بدین معنا که امام:

1. در مقام دریافت حقایق و درک واقعیات خطا نمی کند.

2. در مقام ضبط و نگهداری و ابلاغ احکام و معارف آسمانی مرتکب اشتباه و خطا نمی شود.

3. در مقام عمل هیچ گاه دچار لغزش های عمدی و سهوی نمی گردد و هرگز معصیت از او صادر نمی شود.

باید دانست آنچه «عصمت» نامیده می شود یک نیروی ادراکی و یک علم و بینش خاصی است که به هیچ وجه مورد غفلت قرار نمی گیرد و مغلوب جهات دیگر انسان معصوم واقع نمی شود. علمی که آن را عصمت می نامیم با سایر علوم از این جهت مغایرت دارد که اثر آن دائمی و قطعی و تخلف ناپذیر است.

نیروی ناشی از عصمت در اثر مشاهده ی حقایق اشیاء و رؤیت ملكوت و باطن عالم حاصل می شود؛ این علم جدای از کمالات نفسانی و فضایل اخلاقی شخص معصوم نیست، لازمه ی این بینش معنوی علاوه بر برخورداری از حد نصاب علم و آگاهی، بهره مندی از اعتدال کامل روحی در زمینه ی امیال و گرایش ها و در نتیجه آزادی کامل اراده است و به این علت است که با وجود ملکه ی عصمت، نفس معصوم به غیر از طاعت و بندگی و تسلیم در برابر امر خدا به چیزی رغبت ندارد و هرگز از آن غفلت

نمی کند.

اساس مسئله در باب امامت جنبه ی معنوی آن است. امام یعنی انسان هایی معنوی مادون

ص: 138

پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) که از طریقی معنوی اسلام را می دانند و می شناسند و مانند پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، معصوم از خطا و لغزش و گناهند.

امام، مرجع قاطعی است که اگر جمله ای از او بشنوید نه احتمال خطا در آن می دهید و نه احتمال انحراف عمدی و این همان عصمت است. بر همین اساس است که شیعه در اثبات علم و عصمت امامان بزرگوار خود به حدیث نبوی ثقلین که حدیثی است متواتر و از حیث سند

کاملا معتبر است، استناد می کند.

رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در اواخر عمر شریف خود فرمود: «ا﴿إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً و إنّهما لَنْ یَفْتَرِقا﴾ »، «من در میان شما دو امانت نفیس و گران بها میگذارم، یکی کتاب خدا قرآن و دیگری اهل بیت خودم، مادام که شما به این دو تمسک جویید گم راه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچگاه از هم جدا نمی شوند).

تأکید پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به همراهی کتاب و عترت نه تنها به این معنا است که این دو راهشان

از هم جدا نخواهد شد و بین آنها جدال و نفاقی پدید نخواهد آمد بلکه می رساند که تمسک به این ها از یکدیگر نیز تفکیک ناپذیر است. یعنی فهم قرآن و معارف آن بدون چنگ زدن به دامن اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » میسر نیست و بدین ترتیب لزوم پیروی از اهل بیت در کنار کتاب خدا امری است که در کلام رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) وضوح کامل داشته و پیشوایی و مرجعیت ایشان و در رأس همه علی «عَلَيْهِ السَّلام »را ثبات می نماید.

حدیث متواتر ثقلین که در بیش از دویست کتاب معتبر و مورد اعتماد اهل سنت نقل شده

است، نه تنها در یک مورد بلکه در شرایط و مقامات و جاهای مختلف از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نقل شده است. پیام این حدیث این است که عترت یعنی اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)که همان امامان شیعه هستند، مفسر و مبین واقعی سنت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) هستند و تمام سنت نبوی نزد آنان است. پس این حدیث به همه ی مسلمانها فرمان می دهد که باید سنت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را از عترت او تلقی و دریافت کنند. بنابراین روح کلی امامت این است که اسلام که دینی است جامع و کلی و پر فروغ، در هر عصری از طریق قرآن و عترت به حیات و پویایی و تحرک خود ادامه می دهد و به همه ی نیازهای واقعی بشر، این دین کامل و جامع و جاوید پاسخگو می باشد.

هم چنین این حدیث شریف به ما می گوید که دین را از این دو منبع گرانبها و با ارزش یعنی قرآن و عترت بگیرید زیرا: همان طور که قرآن معصوم است و در آن هیچ خطا و اشتباهی وجود ندارد آن منبع دیگر یعنی عترت هم معصوم است به همین دلیل پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با قاطعیت امر به پیروی از آنها فرموده است. تأکید پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بر این حدیث شریف از این جهت است که مسلمانها همان طوری که به قرآن مراجعه می کنند وظیفه دارند که به عترت نیز مراجعه کنند و تا وقتی که امت اسلامی به این دو امانت گرانبهای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

ص: 139

تمسک بنمایند هرگز گمراه نمی شوند. خود پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)قرآن را (ثقل اکبر ) و عترت را (ثقل اصغر) نامیده است و این خود بیانگر این است که آن حضرت عترت را (عدل قرآن) قرار داده است. لذا نباید میان عترت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و قرآن افتراق و جدایی به وجود آید؛ زیرا به فرموده ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) این دو هرگز از هم قابل جدایی و انفکاک نیستند. علاوه بر موارد فوق می توان از حدیث شریف ثقلین نتایج دیگری نیز اخذ کرد، از جمله:

1. علم امامان شیعه.

2. عصمت امامان شیعه.

3. عدم انفکاک قرآن از امامان شیعه.

4. ضرورت پیوند قرآن و امامت و رعایت این پیوند و اتصال در مرجعیت دینی از سوی مسلمين.

5. چون قرآن کتاب جاودانه ی الهی می باشد و پیوسته وجود دارد پس عترت پیامبر نیز پیوسته وجود دارد یعنی تا زمانی که قرآن هست، عترت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) نیز هست و این قرینه ی دیگری بر اثبات وجود مقدس حضرت مهدی (عج) به عنوان عترت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و کفه ی دوم ثقلین در زمان ما می باشد، پس همیشه و در همه ی زمان ها هم چنان که قرآن وجود دارد، عترت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)که تالی قرآن و حجت خداوند است همانند قرآن موجود است و تحقق و واقعیت و عینیت دارد و هم چون قرآن مرجع و مستند و سند اسلام و مسلمین است.(1)

مراد از نسائنا فاطمه زهرا(سَلامُ الله عَلیهَا)و مراد از انفسنا، علی مرتضی («عَلَيْهِ السَّلام » است. پس فاطمه (سَلامُ الله عَلیهَا) که قطعا دختر گرامی رسول خداست، امام حسن و امام حسین («عَلَيْهِ السَّلام » نیز به تصریح این آیه پسران رسول خدایند و علی («عَلَيْهِ السَّلام »نیز نفس رسول خدا(ص) به شمار می رود.

و اینان همان بزرگوارانی هستند که به فرمان خدای متعال، دوستی و محبت آنان، اجر رسالت پیامبر خاتم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) محسوب گردیده زیرا در آیهی 23 سوره ی شوری می فرماید: ..قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى ...

پس اهل بیت پیامبر طبق این آیات او معصوم و مصون از هر خطا و گناه و عصیان و اشتباهی هستند، ثانيا نزدیک ترین انسان ها به پیامبر اکرم به شمار می روند، ثالثا محبت و دوستی آنان فرمان خدای متعال است و به عنوان اجر رسالت محسوب می گردد زیرا بدیهی است که امامت و ولایت امت، استمرار نبوت و حافظ و نگهبان آن می باشد.

امامت آن چنان عظمتی دارد که در اواخر عمر حضرت ابراهیم («عَلَيْهِ السَّلام » و پس از این که او نبی و رسول و اولوالعزم و خليل الله بوده به آن جناب عنایت شده لذا این مقام عظیم معنوی و روحانی را که مجعول به جعل الهی است برای ذریه خویش نیز از خداوند درخواست کرده و خداوند فرمودند: «..«لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» ...». (بقره، 124)

یعنی پیمان و عهد من که همان مقام امامت است به ستمکاران نمی رسد یعنی تنها آن عده از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته ی احراز مقام امامت می باشند.

امام پیشوایی امت و مقتدای جامعه و رهبری مسلمین را به عهده دارد، وظیفه اش تحقق بخشیدن به برنامه های دینی اعم از تشکیل حکومت و اجرای حدود و احکام الهی و تربیت و پرورش انسانها و نفوذ و تأثیر عمیق در ظاهر و باطن انسانهاست. به عبارت دیگر هدایت مهم ترین شأن امامت است و این مطلبی است که از ظاهر قرآن کریم آشکار میگردد وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا...». (انبیاء، 73)

وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ۖ وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ. ». (سجده، 24)

در این دو آیه ی شریفه هدایت به عنوان توضیح و تفسیر امامت و پس از آن واقع شده و مقید به (امرنا) گردیده یعنی امام و پیشوای الهی مردم را به امر الهی هدایت می کند. پس امام دارای مقام مخصوصی است که می توان آن را مقام هدایت به امر نامید که نوعی هدایت معنوی و باطنی و ناشی از ولایت بر ضمایر و ولایت بر نفوس و ولایت بر اعمال است و تنها منحصر در موعظه و نصیحت که وظیفه عمومی اهل ایمان است، نیست و تنها منحصر به ارائه ی طریق و راهنمایی که کار پیامبران و رسولان است، نیست بلکه هدایت به امر یعنی ایصال به مطلوب و رسانیدن به مقصد و مقصود.

مهم ترین ویژگی های امام در آیات فوق صبر مطلق در راه خداوند است و نیز یقین مطلق که همان مقام مشاهده و کشف و انکشاف ملکوت و مکشوف بودن عالم ملکوت برای امام

ص: 141

است و چون این مقام یعنی رؤیت ملکوت را خداوند به حضرت ابراهیم عنایت فرمود لذا او را به مقام امامت نیز جعل کرد. « وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ ». (انعام، 75)

الف. إن الائمة صلوات الله عليهم في العلم و الشجاعة و الطاعة سواء. ب. إن الأئمة عليهم السلام لم يفعلوا شيئا و لا يفعلون الأبعه من الله ع و جل. ج. إن الإمامة عهد من الله تمیز و جل معهود بين واحلي الى واحلي عليهم السلام. (1)

صورت احزاب مختلف در آمدند، در حالی که می دانستند على «عَلَيْهِ السَّلام »، محور وحدت امت است.

امروزه متأسفانه بعضی از مسلمان ها به جای دعوت به وحدت اسلامی، با تهمت های واهی و دروغین به شیعیان امیرالمؤمنین «عَلَيْهِ السَّلام »، موجبات جدایی هرچه بیشتر امت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و پیروان قرآن را فراهم می کنند و در کتب و تفاسیر و تبلیغات خود، آیهی 159 سوره ی انعام را مستمسکی برای حمله به شیعه قرار داده و آنان را تفرقه افکن و مخالف اسلام معرفی میکنند.

آنان گاهی ناشیانه و جاهلانه و مغرضانه، شیعه را ساخته فردی خیالی و جعلی به نام عبدالله بن سبا که وی را یهودی نیز قلمداد کرده اند، عنوان می نمایند. گاهی شیعه را فرقه ای ساخته شده توسط ایرانیان برای مبارزه با اسلام اعلام نموده اند، گاهی شیعه را همان باطنیه و گاهی نیز شیعه را از مذاهب غُلات و خلاصه فرقه ای ضاله دانسته اند.

پیش داوری های غلط و آمیخته با دروغ و افترا ناشی می شود. (1)

به هر حال فضایل اهل بیت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و در رأس همه، فضایل علی بن ابی طالب«عَلَيْهِ السَّلام »آن چنان عالی، ارزنده و درخشان است که افراد مغرض و متعصب گاه سعی در مخفی کردن آن فضایل دارند، گاه سعی در تحریف و تغییر آن فضایل دارند و گاه چنان موضع گیری میکنند که نشان می دهد آنان اصلا تمایلی به بیان فضایل عترت رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به خصوص علی «عَلَيْهِ السَّلام » ندارند و آشکارا سعی در کتمان آنها دارند، آنان حتی احادیث مشهور و معروف را که اثبات کننده فضایل و مقام والای علی«عَلَيْهِ السَّلام »می باشند و برتری آن جناب را بر دیگران اثبات می کنند مورد بی مهری، غفلت و گاه مورد انواع ایرادهای غیر منطقی و غیر منصفانه قرار می دهند.

شیعه افتخارش ولایت و محبت علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فرزندان بزرگوار آن حضرت است زیرا این

فرمان و دستور حضرت رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است که فرمود: «کسی که دوست دارد حیاتش هم چون من و مرگش نیز همانند من بوده باشد و در بهشتی که خداوند به من وعده داده در جنات عدن ساکن شود باید علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام »و فرزندان بعد از او را دوست بدارد».

در روایت دیگری آمده که: «در بهشت عدن تنها سه گروه ساکن می شوند: پیامبران، صديقان و شهیدان». هر چند رضایت و خشنودی خداوند که نصیب این مؤمنان راستین می شود از همه بزرگتر است، و رضوان الله اكبر).(2)

امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام » در روایتی فرمود: «هرکس ما را دوست دارد، پس او از ما اهل بیت است»، راوی سؤال می کند فدایت شوم به راستی از شماست؟ امام «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: به خدا سوگند از ما است، آیا گفتار ابراهیم را نشنیده ای که می گوید: «هر کس از من پیروی کند او از من است». (حج، 78)

امام امير المؤمنین علی«عَلَيْهِ السَّلام »هم می فرماید: «ما از خاندان ابراهیم هستیم آیا از ملت و آیین ابراهیم رو می گردانید در حالی که خداوند از قول او می فرماید: هرکس از من پیروی کند او از من است».

این احادیث ثابت می کند که شیعه کسی است که از امام خود تبعیت و پیروی می کند و این تبعیت و پیروی او از امامش استوارترین پیوندها یعنی پیوند مکتبی و عقیدتی را به وجود می آورد و یک خانواده ی عظیم معنوی در پی آن به وجود خواهد آمد، همان طوری که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در مورد جناب سلمان چنین فرمود(3)

باز هم تأکید می کنیم که: شیعه به جمعیت و گروهی گفته می شود که دارای خط مشترکی هستند، راغب اصفهانی در کتاب مفردات می گوید: (شیع از ماده ی شیاع به معنی انتشار و

ص: 145

تقویت است و شاع الخبر هنگامی گفته می شود که خبری متعدد و قوی شود و شاع القوم هنگامی گفته می شود که جمعیتی منتشر و فراوان گردند و شیعه به کسانی می گویند که انسان به وسیله ی آنها قوی می شود). مرحوم طبرسی در مجمع البيان اصل آن را مشایعت به معنی متابعت دانسته و می گوید شیعه به معنی پیرو و تابع است و شیعه ی علی «عَلَيْهِ السَّلام »به پیروان او و آنهایی که اعتقاد به امامتش دارند گفته می شود و حدیث معروف ام سلمه از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): شِيعَةُ عَلِيٍّ هُمُ الفائزُونَ يَومَ القِيامَةِ ، نیز اشاره به همین معنی میکند.

به هر حال در مفهوم شیعه یک نوع همبستگی فکری و مکتبی و پیروی و تابعیت و تقویت و حمایت و وحدت و خط فکری مشترک و هماهنگی در مسیر حق نهفته است. (1)

نکته ی بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت این است که طبق روایات اسلامی که در ذیل آیه «بگو آیا به شما خبر دهم که زیانکارترین چه کسانی هستند». (کهف، 103)، یکی از مصادیق أخسرين اعمالا، منکران ولایت امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام »معرفی گردیده است.(2)

قرآن مجید در آیه ی 96 سورهی مریم می فرماید: «کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند خداوند رحمان محبت آنها را در دل ها می افکند.

بعضی از مفسران این آیه را مخصوص امیرالمؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » و بعضی شامل همه ی مؤمنان دانسته اند. محبت در دل دشمنان موجب هدایتشان می گردد و در دل دوستان باعث قدرت و قوت و وحدتشان می شود. بی شک ایمان و عمل صالح جاذبه ای قوی دارد و دارای مراتب و درجات است که بدون شک درجه ی عالی و مرحله ی بالای آن ویژه ی امام متقین است.

در روایتی آمده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به علی«عَلَيْهِ السَّلام »فرمود: بگو خداوندا برای من عهدی نزد خودت قرار ده و در دل های مؤمنان مودت مرا بیفکن، در این هنگام آیهی 96 سوره ی مریم نازل شد.

ابن عباس گفته است این آیه درباره ی علی بن ابی طالب نازل شده و معنی آن این است که خدا محبت او را در دل های مؤمنان قرار می دهد.

آری محبت علی «عَلَيْهِ السَّلام »نشانه ی ایمان است و بغض و کینه نسبت به آن حضرت نشانه ی نفاق می باشد و در این مورد روایات متعددی وارد شده است.(3)

اصولا در قرآن کریم محبت اهل بیت و عترت مطهر رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به عنوان اجر رسالت معرفی گردیده، می فرماید: «ای پیامبر بگو من از شما اجر و پاداشی نمی طلبم جز دوستی بستگانم».

(شوری، 23)

البته این دوستی و مودت فرمان خداوند است و به سود اهل ایمان است و وسیله ای است برای هدایت یافتن آنان یا تکامل آنان در مسیر هدایت به سوی خدا، زیرا امامت و ولایت

ص: 146

تداوم برنامه ی رسالت و رهبری پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است و لذا امت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در تداوم پیمودن راهی که نبی اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ترسیم فرموده اند به هدایت و رهبری امامان معصوم «عَلَيْهِ السَّلام » که همان ذوالقربی و بستگان رسول خد ا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) هستند، محتاج می باشند. زیرا بیشک محبت که معلول معرفت است علت پیروی و تبعیت و اطاعت کردن واقع می شود و این مسأله ایست که قرآن بر آن تأکید دارد و می فرماید: ای پیامبر بگو اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید. (سوره آل عمران، آیه ی 31)، بنابراین محبت آدمی را به محبوب جذب کرده، مطيع او می سازد

و به کمال می رساند.(1)

شیعه به تولّی و تبرّی معتقد است زیرا حب و بغض و دوستی و دشمنی اهل بیت در یک قلب جمع نمی گردد و خداوند حکیم نیز به انسان دو قلب نداده است که با یکی دوست بدارد و با دیگری دشمن بدارد. لذا به فرمایش امير المؤمنین علی«عَلَيْهِ السَّلام »: «دوستان ما در دوستی خالصند همان گونه که طلا در کوره خالص می گردد، هرکس می خواهد این حقیقت را بداند، قلب خود را آزمایش کند اگر چیزی از محبت دشمنان ما در قلبش با محبت ما آمیخته است از ما نیست و ما هم از او نیستیم».

آری خداوند برای هیچ کس دو قلب در وجودش نیافریده است. (احزاب، 4) پس هر انسانی بیش از یک معبود نمی تواند داشته باشد، بیش از یک خط فکری و بیش از یک چهره و یک شخصیت سالم نمی تواند داشته باشد، به همین دلیل شرک و کفر و نفاق علایم بیماری شخصیت به شمار می روند.

بنابراین بغض اهل بیت، کینه و دشمنی با اهل بیت و آزار رسانیدن به اهل بیت رسول الله و علی «عَلَيْهِ السَّلام » و فرزندان علی «عَلَيْهِ السَّلام » که آبرومندان درگاه الهی هستند، هرگز از مؤمنان حقیقی صادر نمی گردد، زیرا قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید همانند کسانی نباشید که موسی را آزار دادند و خداوند او را از آن چه در حق او می گفتند مبڑا ساخت و او نزد خداوند آبرومند بود.(2)

شیعه اعتقاد دارد که ولایت اهل بیت و پذیرش ولایت و رهبری علی «عَلَيْهِ السَّلام »در همه ی مسایل اعتقادی و عملی و اخلاقی و اجتماعی پس از پیامبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از اموری است که ایمان به آن شرط نجات از جهنم و قرار گرفتن در صراط مستقیم پروردگار است.

پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرموده است: هنگامی که قیامت می شود و صراط بر روی جهنم نصب می گردد هیچ کس نمی تواند از روی آن عبور کند مگر این که جواز ولایت علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام » همراه او باشد و این همان است که خداوند می گوید: «وقتموهم هم شئولون». (صافات، 24) (3)

ص: 147

به راستی چرا چنین نباشد در حالی که علی«عَلَيْهِ السَّلام »مردی بود که همواره تسلیم رسول خدا بود، او حقیقت تسلیم و شیعه ی رسول خدا بود و مصداق کامل آیه ی کریمه «و رجلا لما لرجل» بود.

موحد راستین، مؤمن خالص و تسلیم محض رسول خدا و مطیع و پیرو و شیعه ی صدیق نبی اکرم فقط على«عَلَيْهِ السَّلام »بود.(1)

آیه ی 23 سوره ی شوری: «این همان چیزی است که خداوند بندگانش را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند به آن نوید می دهد، بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمیکنم جز دوست داشتن نزدیکانم و هرکس عمل نیکی انجام دهد بر نیکی اش می افراییم».

دوستی و محبت ذوی القربی که به عنوان اجر رسالت معرفی شده جز ولایت و رهبری ائمه معصوم از خاندان رسول خدا نمی تواند باشد، زیرا آن چه تداوم رسالت و نبوت و حافظ و نگهبان می باشد و با مفهوم اجر رسالت سازگار و هماهنگ است تنها همان ولایت و رهبری امت پس از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می باشد.

در روایات متعددی مصداق ذوی القربی در آیه ی مودّت، (علی و فاطمه و دو فرزند آن دو عنوان شده است. به هر حال مودّت خاندان رسول خدا بر هر مسلمانی واجب است و دوستی و محبت اهل بیت حسنه ای است که اکتساب آن موجب فزونی حسنات به عنایت الهی میگردد.

محبت اهل بیت حقی است که پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بر گردن همه ی مسلمان ها دارد و مسلمین باید حق پیامبرشان را درباره ی اهل بیتش با مودت آنها حفظ کنند. اما شیعیان برگهای درخت واحد رسالت و ولایت هستند، همان درختی که اصل آن پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است و شاخه ی آن علی«عَلَيْهِ السَّلام » است و موجب باروری آن فاطمه است و حسن و حسین میوه های آن هستند.

رعایت همه ی این حقوق بر امت واجب است زیرا قرآن می فرماید: 1. از او پیروی کنید تا هدایت شوید. (اعراف، 158) 2. کسانی که از فرمان او سرباز می زنند از عذاب الهی بترسند. (نور، 63) 3. بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست دارد.(آل عمران، 31)

4. برای شما رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سرمشق نیکویی بود.(احزاب، 21) 5. آن چه را رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) برایتان آورده بگیرید و اجرا کنید. (حشر، 7)(2)

ص: 148

در ذیل آیه 10 سوره ی واقعه که می فرماید: (والسابقون السابقون)، در روایتی ابن عباس می گوید، از رسول خدا درباره ی این آیه سؤال کردم، فرمود: جبرییل به من چنین گفته است: آنها على و شیعیان او هستند که پیشگامان به سوی بهشت و مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامی که خدا برای آنها قایل شده است. (1)

در ذیل آیه 90 و 91 همان سوره که در مورد اصحاب یمین است این روایت نقل شده است: امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام »می فرماید: اصحاب یمین شیعیان ما و دوستان ما هستند.(2)

در قرآن مجید در آیه ی 56 سوره ی مائده و آیهی 22 سوره ی مجادله بحث حزب الله مطرح شده است و در هر دو آیه روی مسأله (لحب في الله و بغض في الله) و (ولایت اولیای حق) تأکید شده و

در آیه سوره مجادله روی (قطع رابطه دوستی با دشمنان خدا) تكيه شده است و فلاح و غلبه را به حزب الله نوید داده، لذا تولی و تبری محوری ترین ویژگی حزب الله است.

مسأله ی ولایت به معنی خاص و حب في الله و بغض في الله به معنی عام مسأله ای است که در روایات اسلامی روی آن تأکید فراوان شده از جمله سلمان به امیر المؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام »عرض می کند: هر زمان خدمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) رسیدم دست بر شانه ی من زد و اشاره به تو کرد و فرمود: ای سلمان این مرد و حزبش رستگارانند.(3)

قرآن در سوره ی مدثر آیات 38 تا 40 می فرماید: هر کس در گرو اعمال خویش است مگر اصحاب یمین آنها در باغ های بهشتند. اصحاب یمین را امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام »چنین معرفی کرده است: ما و شیعیانمان اصحاب یمین هستیم و هر کس ما اهل بیت رادشمن دارد، در اسارت اعمال خویش است. لذا بار دیگر ثابت شد که پذیرش ولايت كليه الهيه اهل بیت نبوت و عترت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، سند نجات و برات رهایی از عذاب و عامل مهمی در پذیرش و قبولی اعمال و جو از عبور از صراط می باشد و آن بزرگواران شفیعان روز قیامت هستند، چنانکه علی«عَلَيْهِ السَّلام »می فرماید: «برای ما شفاعت است و برای دوستان ما نیز مقام شفاعت است».(4)

در ذیل آیه 9 سوره ی تکویر: «بأي ذَنب قُتلَت»، در حدیثی از امام باقر«عَلَيْهِ السَّلام » می خوانیم: منظور کسانی است که در محبت و دوستی ما کشته می شوند. آری محبت اهل بیت که اجر رسالت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است آن چنان قدر و ارزشی دارد که بعضی از اصحاب امام حسین«عَلَيْهِ السَّلام » در شب استثنایی عاشورا عرض می کنند: اگر مرا هزار بار هم در راه محبت و ولایت شما بکشند و باز هم زننده کنند و بکشند، هرگز شما و خاندانت را ترک نخواهم کرد. به راستی اصحاب سیدالشهداء به کدامین گناه کشته شدند؟ جز به گناه محبت اهل بیت که دستور خدای متعال

ص:149

است.(1)در ذیل آیه 7 سوره بینه که می فرماید: «إِنَّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِكَ هُمْ خَيْرُ اَلْبَرِيَّةِ .

در روایات فراوانی که هم از طریق اهل سنت و هم از طریق شیعه نقل شده، این آیه به علی «عَلَيْهِ السَّلام »و شیعیان او تفسیر شده است.

ابن عباس می گوید وقتی این آیه نازل شد، پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی «عَلَيْهِ السَّلام » فرمود: «هو انت و شيعتك تأتی انت و شیعتك يوم القيامة راضيين مرضيين و یأتی عدوک غضبانة مقحمین». در حدیث ابوبرزه از قول پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) چنین آمده: «هم انت و شیعتک یا علی و میعاد ما بينی و بینک الحوض». در حدیث جابر بن عبدالله آمده: «فقال و رب هذه البينه (کعبه)! إن هذا و شیعته هم

الفائزون يوم القيامة». .

جلال الدین سیوطی در تفسیر خودش، روایاتی از ابن عباس و ابن مردویه در همین مورد نقل کرده است. همان گونه که قبلا بیان شد نکته بسیار مهم این روایت این است که: واژه ی شیعه را از همان صدر اول اسلام حضرت نبی اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در مورد پیروان علی«عَلَيْهِ السَّلام »به کار برده و در میان مسلمین انتشار داده است، بنابراین کلمه شیعه ابتدا توسط رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به کار رفته و اشاره به پیروان خاص امیرالمؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلام »داشته است.(2)

باید توجه داشت که: «الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا»(فصلت، 30 و احقاف، 13).

اقرار به توحید و دعوی موحد بودن محتاج به استقامت است، نیازمند به پایداری و تحمل و صبر و بردباری است، کلمه ی توحید حصن الهی است و ورود در آن مشروط به ولایت علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم آن حضرت است، لذا (ثم استقاموا) یعنی استقامت بر ولایت و رهبری و محبت امیر المؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلام » است.

پس شیعه باید در راه ولایت اهل بیت صابر و ثابت قدم و دارای استقامت باشد و فراموش نکند که علی «عَلَيْهِ السَّلام » میزان است، زیرا هرکس بغض علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام »را در دل داشته باشد و با علی «عَلَيْهِ السَّلام » عداوت بورزد او منافق است و لحن قول آنها، آنان را معرفی می کند، آنهایی که بیماردل هستند و با نیش و کنایه و تعابیر موزیانه بغض و کینه ی خود را به اهل بیت آشکار می سازند.(3)

اصلاح اجتماع دارای اختیاراتی است که می تواند در همه ی شئون زندگی فردی، اجتماعی، مادی و معنوی مردم بر اساس حکم خدا و رسول دخالت کند و بر همه ی مردم نیز لازم است که از وی اطاعت نموده و خواسته ی او را بر خواسته ی خود مقدم دارند.

ولایت تشریعی امام دارای ابعاد مختلفی است به شرح زیر:

1. ولاء امامت: امام داری ولایت امامت و پیشوایی و به عبارت دیگر مقام مرجعیت دینی است. یعنی مقامی که دیگران باید از وی پیروی کنند و او را الگوی اعمال و رفتار خویش قرار دهند. (احزاب، 21)

2. ولاء زعامت: ولایت زعامت یعنی حق رهبری اجتماعی و سیاسی، اجتماع نیازمند رهبر است و لذا آن کس که باید زمام امور اجتماع را به دست بگیرد و سازمان اجتماعی کشور را اداره کند و مسلط بر مقررات مردم باشد ولی امر مسلمین است. پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در زمان حیات خود ولی امر مسلمین بود و پس از وی طبق شواهد و دلایل قطعی چنین مقامی به ائمه ی اهل بیت رسید.(احزاب، 6)

3. ولاء قضاء: دیگر از شئون ولایت تشریعی منصب قضاوت است. قضاوت از نظر اسلام یک شأن اله ی است زیرا حکم به عدل است و قاضی کسی است که در مخاصمات و اختلافات حکم به عدل می نماید. (نساء، 65)، طبعا چنین منصبی پس از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به امامان معصوم واگذار می شود.

ملائکه نازل می شوند، بنابراین باید پیوسته شخص معصوم به عنوان حجت خدا وجود داشته باشد تا نزول روح و ملائکه معنای معقولی پیدا کند زیرا به راستی اگر سؤال شود

که در شب قدر روح و ملائکه بر چه کسی نازل می شوند؟ آیا جواب آن جز، معصوم«عَلَيْهِ السَّلام » فرد دیگری می تواند باشد؟ بنابراین تا شب قدر وجود دارد، امام معصوم نیز وجود دارد.

از سوی دیگر می دانیم که آفرینش و خلقت دارای هدف و غایت است، بی شک هدف و غایت آفرینش انسان کامل و الگوی کمال یعنی اسوهی حسنه است و چنین فردی در مرحلهی اول وجود مقدس پیامبر خاتم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است که خداوند در وصفش فرموده است:

«لَوْلاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلاكَ»، «ای پیامبر اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی کردم».

بدیهی است که پس از وجود نورانی و مقدس پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) باز هم آفرینش و خلقت باید غايتمند و هدف دار باشد یعنی پیوسته باید انسانی کامل که الگوی کمال و اسوهی حسنه است وجود داشته باشد و چنین فردی پس از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، امام معصوم («عَلَيْهِ السَّلام »است پس پیوسته باید امام معصوم «عَلَيْهِ السَّلام »به عنوان تحقق بخشد هدف نهایی خلقت موجود باشد، امامی که به اذن خدا، هادی خلایق، شاهد بر اعمال آنان و مظهر لطف خداوند سبحان است.

مرحوم علامه طباطبایی درباره ی ثبوت ولایت و حامل آن یعنی امام معصوم«عَلَيْهِ السَّلام »و اینکه جهان انسانی همواره از چنین انسانی خالی نیست، می فرماید: «در ثبوت و تحقق صراط ولایت که در وی انسان مراتب کمال باطنی خود را طی کرده و در موقف قرب الهی جایگزین می شود، تردیدی نیست؛ زیرا ظواهر دینی بدون یک واقعیت باطنی تصور ندارد و دستگاه آفرینش که برای انسان ظواهر دینی (مقررات عملی و اخلاقی و اجتماعی) را تهیه نموده و وی را به سوی او دعوت کرده است، ضرورت این واقعیت باطنی را که نسبت به ظواهر دینی به منزله ی روح است آماده خواهد ساخت و دلیلی که دلالت بر ثبوت و دوام نبوت (شرایع واحكام) در عالم انسانی کرده و سازمان مقررات دینی را به پا نگه می دارد، دلالت بر ثبوت و دوام و فعلیت سازمان ولایت می کند و چگونه متصور است که مرتبه ای از مراتب توحید و یا حکمی که احکام دین، امر (فرمان) زنده ای بالفعل داشته باشد در حالی که واقعیت باطنی که در بر دارد در وجود نباشد و یا رابطه ی عالم انسانی با آن مرتبه مقطوع بوده باشد.

کسی که حامل درجات قرب و امیر قافله ی اهل ولایت بوده و رابطه ی انسانیت را با این واقعیت حفظ می کند در لسان قرآن «امام» نامیده می شود. امام یعنی کسی که از جانب حق سبحانه برای پیشروی صراط ولايت اختیار شده و زمام هدایت معنوی را در دست گرفته است. ولایت که به قلوب بندگان می تابد، اشعه و خطوط نوری هستند از کانون نوری که پیش اوست و موهبت های متفرقه، جوی هایی هستند متصل به دریای بیکرانی که نزد وی می باشد».(1)

ص: 153

عظمی بروجردی قدس الله سره در شیعه و علامه شیخ عبدالمجيد سليم و علامه شیخ محمود شلتوت در اهل تسنن در رأس آن قرار داشتند، چنان طرحی را در نظر نداشتند. آن چه آن بزرگان در نظر داشتند این بود که فرقه های اسلامی در عین اختلافاتی که در کلام و فقه و غیره با هم دارند و به واسطه ی مشترکات بیشتری که در میان آنها هست می توانند در مقابل دشمنان خطرناک اسلام دست برادری بدهند و جبههی واحدی تشکیل دهند. این بزرگان هرگز در مورد طرح وحدت مذهبی تحت عنوان وحدت اسلامی که هیچگاه عملی نیست، نبودند.

در اصطلاحات معمولی عرف، فرق است میان حزب واحد و جبهه ی واحد. وحدت حزبی ایجاب می کند که افراد از نظر فکر و ایدئولوژی و راه و روش و بلاخره همه ی خصوصیات فکری به استثناء مسایل شخصی یک رنگ و یک جهت باشند. اما معنی وحدت جبهه اینست که احزاب و دسته جات مختلف در عین اختلاف در مسلک و ایدئولوژی و راه و روش، به واسطه ی مشترکاتی که میان آنها هست در مقابل دشمن مشترک در یک صف جبهه بندی کنند و بدیهی است که صف واحد در برابر دشمن مشترک تشکیل دادن با اصرار در دفاع از مسلک خود و انتقاد از مسلک های برادر و دعوت سایر برادران هم جبهه به مسلک خود به هیچ وجه منافات نداد.

آنچه مخصوصا مرحوم آیت الله العظمی بروجردی بدان می اندیشید این بود که زمینه را برای پخش و انتشار معارف اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام »در میان برادران اهل سنت فراهم کند و معتقد بود که این کار جز با ایجاد حسن تفاهم امکان پذیر نیست. توفیقی که آن مرحوم در طبع برخی کتب فقهی شیعه در مصر به دست خود مصریان در اثر حسن تفاهمی که به وجود آورده بود کسب کرد از مهمترین موفقیت های علمای شیعه است.

به هر حال طرفداری از تز «اتحاد اسلامی» ایجاب نمی کند که در گفتن حقایق کوتاهی شود. آنچه نباید صورت گیرد کارهایی است که احساسات و تعصبات و کینه های مخالف را بر می انگیزد اما بحث علمی سر و کارش با عقل و منطق است نه عواطف و احساسات.

خوشبختانه در عصر ما محققان بسیاری در شیعه پیدا شده اند که از همین روش پسندیده پیروی می کنند. در رأس همه ی آنها علامهی جلیل آیت الله سید شرف الدین عاملی و علامه ی کبیر آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء و علامه بزرگوار آیت الله شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب شریف الغدیر را باید نام برد.

سیره ی متروک و فراموش شده ی شخص مولای متقیان علی «عَلَيْهِ السَّلام »قولاً وعملاً، که از تاریخ زندگی آن حضرت پیداست بهترین درس آموزنده در این زمینه است.

علی «عَلَيْهِ السَّلام » از اظهار و مطالبه حق خود و شکایت از ربایندگان آن خودداری نکرد و با کمال صراحت ابراز داشت و علاقه به اتحاد اسلامی را مانع آن قرار نداد. خطبه های فراوانی در نهج البلاغه شاهد این مدعی است. در عین حال این تظلمها موجب نشد که از صف جماعت

ص: 155

مسلمین در مقابل بیگانگان خارج شود. در جمعه و جماعت شرکت می کرد، سهم خویش را از غنایم جنگی آن زمان دریافت می کرد، از ارشاد خلفا دریغ نمی نمود، طرف شور قرار می گرفت و ناصحانه نظر می داد.

سیره ی علی «عَلَيْهِ السَّلام »در این زمینه خیلی دقیق است و نشانه ی متفانی بودن آن حضرت در راه هدف های اسلامی است. در حالی که دیگران می بریدند او وصل می کرد، آنها پاره می کردند و او می دوخت.

بنابراین علی «عَلَيْهِ السَّلام »پایه گذار وحدت حقیقی و عینی و عملی در جهان اسلام بوده است و لذا همگان باید در این اصل حیاتی قرآن در عمل از آن حضرت الگو بگیرند.(1)

امروز مهمترین وظیفه کوشش در اتحاد مسلمین به اتحاد اسلامی است، وظیفه ای است که بر دوش هر نویسنده یا گوینده، یا دانشمند و یا هر فرد مسلمانی است. یعنی در برابر دشمنان اسلام، مسلمين وظیفه ی تلاش بر وحدت کلمه دارند. این سخنی است که هر مسلمان بیداری صحت آن را در امروز جهان گواهی میدهد و ایجاد هماهنگی را لازم و ضروری می شمرد.

اما معنای اتحاد، انکار مسلمات قرآن، در هم کوبیدن امتیازات عالی اسلام و فضایل بی چون و چرای رهبران واقعی اسلام نیست. معنای وحدت، پایمال کردن اصول مسلمه ی قرآن و اسلام عزیز نیست.

بلکه معنای اتحاد این است که هر چه را قرآن عزیز، کوشش بر نگهداری آن دارد، آن را بگیریم و سنت های حقیقت آفرین را زنده نماییم و همه ی دانشمندان اسلام، یک صدا همان را بگویند که قرآن کریم فرموده است و در این گفتار، شهوت یا عصبیت را، وارد در ادراکات ننماییم.

اتحاد آن نیست که از برخی مباحث قرآن، صرف نظر کنیم و بعضی حقایق را زیر پا گذاریم، مثل آنکه علی «عَلَيْهِ السَّلام » را خانه نشین کنیم و معاویه را خال المؤمنین بگوییم، از مردان آراسته ای که قرآن آنان را ائمه ی مسلمین، ولی امر مسلمین و اولواالامر نامیده است بگذریم و بگوییم: این آیات و این برگزیدگان قرآن فعلا بر کنار و سپس در جهت ایجاد اتحاد نااهلان را از روی کذب و به دروغ آرایش داده و زینت کنیم؟! به هر حال این معنا یعنی درگذشتن از پاره ای از اهداف عالی قرآن مجید. مگر قرآن و مباحث اساسی آن، قابل تعطیل و انعزال است!!

مگر می شود برای اتحاد مسلمین، پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را افضل انبیاء نگوییم، با خاتمیت او را انکار کنیم !! می شود هم آیه ی «.. فضل الله المجاهدين بأموالهم وأنفسهم على القاعدين درجه و وعد الله التى وفضل الله الجابرين ..». (نساء، 95) را انکار کرد! و می شود

متقاعدين را به خاطر وحدت، بالاتر و یا در رتبه ی مجاهدین آورد!!

ص: 156

و هم چنین امکان دارد «اهل ذكر» (نحل، 43) را به گوشه ای اندازیم و جاهلین را پیشوای اسلام بدانیم و آیه «قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ..».(زمر، 9) را روی مصلحت، فراموش کنیم؟

این طرز اندیشه، اندیشه ی جاهلان است و این اتحاد، شکستن فضایل و کوبیدن پاره ای از اغراض عالیه ی قرآن حکیم است.

اتحاد اسلامی در مقابل دژخیمان ضد انسانی دشمنان قوی اسلام، بیگانگانی که چون زالو خون مسلمین را می مکند و حیات اسلام، در معرض خطر جدی آنها است، لازم است. فکر هماهنگ نمودن مسلمين، وحدت کلمه، گذشت از برخی درگیری ها، اعتصام به حبل الله قرآن مجید و جلوگیری از پراکندگی، فکر صحیحی است. اما نباید این فکر فقط تحمیل به ملت شیعه شود و این ملت از مدرک معتبری چون کتاب کریم، چشم پوشد، بلکه لازم است دانشمندان و برادران اسلامی ما هم از تعصبات جاهلانه و تحریفات و دروغها و جعلیات احتمالی نسبت به دین پاک و اصیل اسلام و مکتب شیعه ی اهل بیت دست بردارند تا مسیر وحدت و اتحاد اسلامی روز به روز هموارتر گردد. (1)

پس از رحلت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ماجرای «سقیفه» و تغییر مسیر «خلافت» که پیروان راستین اسلام و پیرامون «امام علی بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلام »» - نخستین اسلام آورنده و یار و یاور پیامبر گرامی (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)- جمع شدند و هسته ی مرکزی «تشیع» در وجود مردان عدالت خواه و آزاده ای چون: ابوذر، سلمان، مقداد، عمار، حجر بن عدی و... تبلور یافت، درگیری میان گروه هایی که هوادار «حکومت وقت» بودند و «شیعه» که هوادار «حق مطلق» بود آغاز گردید ولی «شیعه» به پیروی از رهبر خود، امام علی «عَلَيْهِ السَّلام » و در پرتو رهنمودهایش، به موازات حفظ اصول عقیدتی خود همواره مدافع سرسخت «کلیت اسلامی»، مدافع واقعی «وحدت صف مسلمين»، مدافع اصیل آرمان های بزرگ انسانی و جهانی آخرین پیام آور آسمانی بود.

امام علی «عَلَيْهِ السَّلام » خود به خاطر «مصلحت اسلامی» - نه اسلام مصلحتی - و با توجه به شرایط عینی جامعه آن روز که بقای اساس اسلام بستگی تام و تمام به برخورد صحیح و اصولی با آن شرایط داشت نه تنها برای احقاق حق خود به نبرد برنخاست، بلکه برای بیعت نکردن» هم دست به شمشیر نبرد با دشمنان دیرینه ی اسلام، نقطه ی ضعفی در جامعه ی نوبنیاد اسلامی نیابند و در انهدام «اركان رسالت و بعثت» نكوشند و آنگاه امام، با صبر و بردباری ویژه ای سالیان دراز از «حق مشروع» خود صرف نظر کرد و تا مردم به دور خانه اش جمع نشدند و مصرانه با او بیعت نکردند، «خلافت» ظاهری را نپذیرفت؛ چرا که از دیدگاه علی .«عَلَيْهِ السَّلام » «خلافت» و «امامت» تنها وقتی می تواند ارزش وجودی پیدا کند که در راه «بسط عدل اجتماعی»، احقاق حق مظلوم» و «از بین بردن باطل» به کار رود وگرنه چنان که خود امام بارها و بارها به

ص: 157

صراحت اعلام داشته بود، حکومت ظاهری و همه ی این دنیای مادی، در نزد وی به پشیزی نمی ارزید.

ابن عباس می گوید بر علی «عَلَيْهِ السَّلام » وارد شدم، در حالی که کفش پارهی خود را وصله می زد، پرسید: ارزش اینكفش چقدر است؟ گفتم: هیچ. فرمود: به خدا سوگند که ارزش آن در نزد من، بیشتر از حکومت بر شماهاست، مگر آنکه حقی را بر پا دارم و باطلی را نابود سازم».

و «اگر خداوند از علماء بازخواست نمی کرد که چرا در برابر طغیان ستمگر و نابودی حقوق ستمدیده، سکوت کردند، من خلافت را رها می کردم و میدیدید که این دنیای شما در نزد من از آب بینی بز ماده، بی ارج تر است» و «به خدا سوگند اگر همه ی دنیا و هر چه را که در جهان هستی وجود دارد، به من بدهند که پوست جوی را از مورچه ای بگیرم، هرگز نخواهم کرد، راستی که دنیای شما نزد من ناچیزتر از برگ جویده ایست که در دهان ملخی قرار دارد).

استاد مرتضی مطهری، در یک بررسی و تحلیل علمی در همین زمینه چنین می نویسد: ... سیره و روش شخص امیرالمؤمنین علی «عَلَيْهِ السَّلام »، برای ما بهترین و آموزنده ترین درس هاست. علی «عَلَيْهِ السَّلام » راه و روشی بسیار منطقی و معقول که شایسته بزرگواری مانند او بود اتخاذ کرد.

او برای احقاق حق خود، از هیچ کوششی خودداری نکرد، همهی امکانات خود را به کار برد که اصل «امامت» را احیا کند، اما هرگز از شعار «یا همه یا هیچ» پیروی نکرد، برعکس، اصل «ما لا يدرك كله لا يترك كله» را مبنای کار خویش قار داد.

علی «عَلَيْهِ السَّلام »در برابر ربایندگان حقش قیام نکرد و قیام نکردنش اضطراری نبود ، بلکه کاری حساب شده و انتخاب شده بود. او از مرگ بیم نداشت. علی «عَلَيْهِ السَّلام »در حساب صحیحش بدین نکته رسیده بود که مصلحت اسلام، در آن شرایط ترک قیام و بلکه همگامی و همکاری است.

خود کرارا به این مطلب تصریح می کند.

در یکی از نامه های خود به مالک اشتر (نامه 62 از نامه های نهج البلاغه) می نویسد «من اول دست خود را پس کشیدم، تا دیدم گروهی از مردم از اسلام بازگشتند و مردم را به نابودی دین محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)دعوت می کنند. پس ترسیدم که اگر به یاری اسلام و مسلمین برنخیزم شکاف یا انهدامی در اسلام خواهم دید که مصیبت آن از فوت خلافت چند روزه بسی بیشتر است».

پس از شهادت امام علی «عَلَيْهِ السَّلام »دیگر پیشوایان ما نیز همواره مصالح عالیه مسلمین و جوامع اسلامی را بر هر چیز دیگر ترجیح دادند و حتی حاضر شدند تا آن جا «فداکاری» و «ایثار» از خود نشان دهند که به خاطر «مصلحت برتر» چند صباحی با مخالفين و غاصبين «پیمان صلح» ببندند و «ولایت عهدی» ظاهری را بپذیرند تا بلکه در اولین فرصت به احقاق حق بپردازند و یا حداقل اجازه ندهند که بنیاد رسالت در مقابل دشمن مشترک، لرزان گردد.

رهنمودهای قاطع و صریح امامان، برای «شیعیان» آن عصر راه و روشی روشن را نشان میداد و خط مشی سیاسی و اجتماعی آنان را، آن طور که شرایط ایجاب می نمود، ترسیم

ص: 158

می کرد و تاریخ نیز گواه است که شیعیان صدر اسلام هرگز در کارهای اجتماعی از صف اکثریت جدا نشدند و به طور فعالانه ای برای پیشبرد اسلام کوشیدند و در نبردهای آزادی بخش اسلامی، بر ضد نظام های طاغوتی عصر، شرکت کردند و در این راه از بذل جان و مال دریغ نورزیدند.

شیعه ی راستین هرگز هدف را فدای مصلحت خود نمی کند و هر وسیله نامشروعی را برای رسیدن به آن چه که خود می خواهد، مشروع نمی داند و شیعه واقعی، همواره ممیزات اصولی فرهنگ خود را در قبال دیگران حفظ می کند و با گفتار درست و کردار شایسته ی خود، خاطرهی نیک امامان خود را در دل ها زنده نگه می دارد و می کوشد که پرچم سرخ تشیع را تا قیام مهدی «عَلَيْهِ السَّلام »هم چنان پر اهتراز و پر افتخار بدارد.

آری شیعه راستین علی «عَلَيْهِ السَّلام »حقیقت را فدای خواست «عوام» نمی کند و اگر هم بر خلاف مسیر آب شنا کند از غرق شدن نمی هراسد، زیرا که شرفی بالاتر از مرگ در راه مکتب علی «عَلَيْهِ السَّلام » نمی شناسد و آنگاه این چنین شیعه ای هرگز به خود اجازه نمی دهد که از نظر اخلاقی آن چنان سقوط کند که به فحاشی و ناسزاگویی پناه ببرد و «علی گونه های زمانه را به باد تهمت و افترا بگیرد... و ابوذرهای عصر را به خاطر تشخیص و درک پیشروتر از زمانشان، آن چنان ناجوانمردانه بکوبد که با «خارجی» و «ناصبی» آن چنان رفتار نمی کند.

ما شیعیان همواره هوادار هر نوع تحقیق علمی و تاریخی در رابطه با مسایل صدر اسلام و تاریخ پس از آن - و تا به امروز - هستیم، اما با جعل و تحریف و کذب و دروغ و ادعاهای بدون دلیل و سند و مدرک و برهان موافق نیستیم، زیرا که آن را عملی صد در صد موافق با اهداف بیگانگان و اقدامی کاملا در خط مستقیم دشمنان اسلام می دانیم و هرگز حاضر نخواهیم شد که در این زمینه حتی، مقابله ای انجام دهیم. (1)

ص: 159

ص: 160

ص: 182

تولّی وتبرّی

عالی ترین نشانه های محب الهی به شمار می رود. به طوری که قرآن در همین زمینه فرموده است: «...وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ..»، «ولی کسانی که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشتری دارند». (بقره، 165)

و اعلام می دارد: «.. يُحِبُّهُم وَيُحِبّونَهُ...»، «خدا آنان را دوست می دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند». (مائده، 54)

از سوی دیگر لازمه ی این گونه محبت توحیدی و صادقانه و خالصانه این است که انسان مؤمن سر و جان خود را در راه رضای محبوب تقدیم کند و با کمال اخلاص به صف مجاهدان في سبيل الله ملحق شود به طوری که قرآن می فرماید: «إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الذِینَ یُقَاتِلونَ فِی سَبِیلهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنیَانٌ مَّرْصُوصٌ ».(صف، 4)

به هر حال مقصود شیعه از «تولّی» اظهار دوستی نسبت به ائمه اطهار و اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می باشد و مراد از «تبرّی» بیزاری از دشمنان خاندان رسالت است.

امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام »می فرماید: روزی پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از یارانش پرسید: «کدام یک از دستاویزهای ایمان محکم تر است»؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند. برخی از آنها گفتند: نماز. عده ای پاسخ دادند: زکات. گروهی گفتند: روزه. پاره ای حج و عمره و برخی جهاد را محکم تر دانستند. رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «همه ی این ها فضیلت دارند، ولی هیچ یک از آنها محکم ترین نیستند بلکه محکم ترین دستاویز ایمان دوست داشتن برای خدا و دشمنی ورزیدن برای او است. دوست داشتن دوستان خدا و بیزاری جستن از دشمنان خداوند».(1)

امام باقر «عَلَيْهِ السَّلام » نشانه ی بهره مندی انسان را از خیر و صلاح، دوستی برای خدا میداند؛ آن جا که می فرماید: «هرگاه خواستی بدانی که در تو خیری هست به دلت نگاه کن اگر اهل اطاعت خدا را دوست و اهل معصیت خدا را دشمن داشتی در تو خیر هست و خدا هم تو را دوست دارد.

ولی اگر اهل طاعت خدا را دشمن داشتی، خیری در تو نیست و خدا نیز تو را دشمن دارد.

انسان با کسی است که دوستش دارد».(2)

درباره ی آثار محبت برای خداوند در آخرت امام سجاد«عَلَيْهِ السَّلام »می فرماید: «آنگاه که خدای عز و جل، همه ی آدمیان را از اولین تا آخرین نفر جمع کند، آواز دهنده ای برخیزد و با صدایی که همگان بشنوند بانگ برآورد: «کجای اند آنان که برای خدات دوستی می ورزند»؟ پس گروهی از مردم برخیزند و به آنان گفته می شود: بدون حسابرسی وارد بهشت شوید».(3)

در اهمیت و منزلت دوستی و دشمنی ورزیدن برای خداوند همین بس که در روایات

ص: 164

متعددی در همه ی حقیقت ایمان در دوستی و دشمنی برای خداوند خلاصه شده است. از جمله یکی از یاران امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » از ایشان می پرسد: «آیا دوستی و دشمنی از ایمان شمرده می شود؟ امام پاسخ داد: مگر ایمان چیزی جز دوستی و دشمنی است؟».(1)

لازم به ذکر است که از نظر شیعه تنها نباید به محبت و دوستی امامان اهل بیت«عَلَيْهِم السَّلام »اکتفا کرد زیرا بسیاری از اهل سنت نیز در این اصل که ریشه ی قرآنی دارد با شیعه همراه هستند، بلکه آنچه شیعه ی اماميه اثنی عشری به آن اعتقاد دارد و بر آن تأکید می کند تولّای همراه با تبرّی است.

به این معنا که شیعه کسی است که علاوه بر آنکه محبت اهل بیت«عَلَيْهِم السَّلام » را در روح و جان خود پرورش می دهد از دشمنان اهل بیت نیز اعلان و اظهار بیزاری می کند. البته باید دانست حب و بغض و دوستی و دشمنی و تولّی و تبرّای مورد نظر قرآن و اهل بیت«عَلَيْهِم السَّلام »و شیعیان آن بزرگواران کاملا عقلی و منطقی است نه احساسی و بی قاعده و بی ضابطه. زیرا دوستی و دشمنی که صرفا از احساس برخیزد منطق ندارد، لذا احساسی است کور و کَر که بر درون انسان مسلط

می گردد و او را به هر طرف که بخواهد می کشاند، اما حبّ و بغض ناشی از عقل و ناشی از یک ادراک انسانی در حقیقت ناشی از علاقه به سرنوشت انسان ها و سرنوشت یک مكتب است که گاه خود را در قالب صلح و دوستی و گاهی خود را در قالب جنگ و جهاد نشان می دهد.

به همین دلیل است که در منابع اساسی دین اسلام از جمله قرآن و سنّت معصومین «عَلَيْهِم السَّلام » این همه بر روی ضرورت امر به معروف و نهی از منکر و جهاد در راه خدا و شجاعت در برابر دشمنان دین خدا تأکید شده است. (آل عمران، 139 - انفال، 46 - توبه، 71).

امر به معروف در اثر احساس محبت و دوستی و تولّی است و نهی از منکر در اثر احساس بغض و دشمنی و تبرّی است، این است که در دین مبین اسلام امر به معروف و نهی از منکر با مسأله ی ولایت مؤمن بر مؤمن ارتباط مستقیم دارد.(2)

البته باید توجه داشت که نه تنها شیعیان به اهل بیت احترام می گذارند و به ایشان علاقه دارند بلکه اهل تسنن هم این علاقه و احترام را نسبت به خاندان پیامبر «عَلَيْهِ السَّلام »دارند. به طوری که به بعضی از آنها اتهام شیعه بودن وارد کردند ولی آنها در مرزی بین تشیع و تسنن ایستاده بودند. شاید بتوان گفت تشیع آنان، تشیع رنگ باخته افراطی است که در عین ارتباط و پیوند با دوازده امام «عَلَيْهِم السَّلام »خالی از شریعت و فقه و عمل به احکام شرعی شیعه است.

در واقع تشیع آنان اعتقاد ذهنی و قلبی به تشیع و امامان در عین حال دور بودن از فقه و

ص: 165

دستورات شرعی است این که یک نوع تسنن دوازده امامی است که دوستدار امامان«عَلَيْهِم السَّلام »هستند. آنچه که مهم است این است که تفاوت شیعه با تسنن دوازده امامی در این است که شیعیان دوازده امامی هم بر تولّی و هم بر تبرّی تکیه دارند. به این معنا که با پذیرش این مذهب، بایستی از دشمنان اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام » اظهار بیزاری نمایند. پس کسانی که تولای اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام »را دارند سنیان دوازده امامی هستند نه شیعیان دوازده امامی.(1)

حال به نمونه هایی از تاریخ که همراهی اهل سنت را با شیعیان نشان می دهد را بیان می کنیم.

البته به اختصار به برخی از کتب آنها نیز درباره ی فضائل اهل بیت «عَلَيْهِ السَّلام » اشاره می نماییم.

در قیام ابراهیم که در عراق بود، ابوحنیفه فتوای به لزوم خروج و همراهی مردم با آن را داد، چنان که بسیاری از فقهای دیگر عراق چنین کردند و حتی خود هم شرکت کرده و کشته شدند. آنچه در این جا برای ما اهمیت دارد همراهی ابوحنیفه با قیامهای علوی است که به تدریج سبب شد تا بعدها نیز برخی از حنفیان با این قیام ها همراهی کنند.

شواهدی وجود دارد که اثبات می کند ابو حنیفه جانب دار رهبران علوی در دوره ی اموی و عباسی است. نخستین شاهد، دفاع وی از زید بن علی بن الحسین است که در سال 122 هجری در کوفه بر ضد دولت اموی قیام کرد. درباره ی حمایت ابوحنیفه از قیام ابراهیم چندین شاهد تاریخی در دست است. برای نمونه به یک مورد اشاره می کنیم، ابراهيم بن سوید حنفی می گوید: در ایام خروج ابراهيم، ابوحنیفه مهمان من بود. از او پرسیدم: پس از فریضه ی حج واجب، آیا خروج با این شخص بهتر است یا حج مستحبی. ابوحنیفه گفت: غزوة بعد حجة الاسلام افضل من خمسين حجة.

از نظر تاریخی باید گفت در کنار شیوع مذهب عثمانیه در قرون نخستین اسلامی، یعنی کسانی که از اساس خلافت امام علی «عَلَيْهِ السَّلام » را مشروع نمی دانستند، کسانی که از علمای اسلام، به ویژه در عراق، اصرار داشتند تا احادیث فضایل امام «عَلَيْهِ السَّلام » و سایر اهل بیت «عَلَيْهمِ السَّلام »را منتشر سازند. چنین کسانی در کتب رجالي متقدم اهل سنت با عبارت «فيه تشیع» وصف شده اند و درست به دلیل نقل روایات فضایل اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام »مورد انکار قرار گرفتند. این در حالی است که بسیاری از آنان از علما و محدثان برجسته ی اهل سنت هستند که حتی در کتاب «مسلم» و «بخاری» نیز احادیث فراوانی از طریق آنان روایت شده است. نگاهی به «میزان الاعتدال» شمس الدين ذهبی می تواند چهرهذی صدها نفر از محدثانی را نشان دهد که به دلیل نقل فضائل اهل بیت«عَلَيْهِم السَّلام »متهم به تشیع شده اند.

در ادامه ی این اقدام افراطی اهل حدیث، عالم بلند پایه اهل حدیث احمد بن حنبل، نقطه ی عطفی از جهت چرخش به سمت پذیرش فضایل امام علی «عَلَيْهِ السَّلام » و تثبیت موقعیت آن امام همام به عنوان خلیفه رابع در میان اهل سنت (عقیده تربیع) به شمار می رود. وی در کتاب «مسند»

ص: 166

خود، روایات بی شماری از فضایل اهل بیت«عَلَيْهِم السَّلام » را مندرج ساخت.

بعد از احمد حنبل، حنابله بغداد از شدت تعصب خود کاستند، به طوری که به مرور، در قرن پنجم هجری، تعصب را کنار نهاده و میان آنان و مذهب تشیع، نوعی مسالمت و هم زیستی پدید آمد.

در قرن ششم نگارش کتاب هایی دربارهذی اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام » شتاب خاص خود را گرفت و آثار تعديل در تسنن در برخورد با ائمه اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام » بیش از پیش آشکار گردید.

برآمدن سبط بن جوزی از خاندان ابن جوزی، که خود حنبلی سرسختی بود مؤيد تعديل در حنابله بغداد است. کتاب «تذکرة الخواص» سبط بن جوزی یکی از بهترین شواهد برای ایجاد تعادل در تسنن افراطی است. هرچند متعصبان، او را شیعه دانسته اند، اما او خود را چنان می نماید که در مرز تشیع و تسنن ایستاده است.

نمونه ی دیگر که مربوط به قرن ششم است امام ابو الفضل یحیی بن سلامة الحصکفی است. بنا به نقل ابن طولون، او قصیده ای در مدح دوازده امام سروده است. هم چنین قصیده ای هم در رثای حضرت اباعبدالله الحسین «عَلَيْهِ السَّلام » دارد.

این تعادل و قرابت با شیعیان، منحصر به دسته ی خاصی از سنیان نبود. از میان شافعیان محمد بن طلحہ شافعی کتاب «مطالب السؤول في مناقب آل الرسول» را نوشت که با اندک تفاوت گویی یک شیعه دوازده امامی آن را تألیف کرده است. هم چنان که محمد بن يوسف بن محمد بن گنجی شافعی «كفاية الطالب» را در فضایل امیرالمؤمنان و اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام » نگاشت.

در بغداد قرن ششم، بیشتر عالمان اهل سنت، در مظلومیت امام حسین «عَلَيْهِ السَّلام »سخن می گفتند و به هیچ روی تمایلی بر گرایش متعصبانه ای که از زمان بنی امیه باقی مانده بود، نداشتند.

در ایام عاشورا، عزای امام حسین«عَلَيْهِ السَّلام » حتی در هرات نیز برپا می شد و این خود نشانگر آن است که نه تنها شیعیان که سنيان هم این مراسم را برگزار می کرده اند.

عبدالرحمن جامی عالم، عارف و شاعر بزرگ خراسان که در مذهب یک سنی حنفی بوده و البته علایق صوفیانه عمیقی داشته است، در «سلسلة الذهب» خود عقاید مذهبی اش درباره ی خلافت بیان کرده و در آن جا خود را یک سنی معتقد و در عین حال، دوست دار اهل بیت می داند. آثار علمای اهل سنت، طی چهارده قرن، دربارهذی اهل بیت «عَلَيْهِم السَّلام »خارج از حد شمار است. بسیاری از این آثار درباره ی فضائل و مناقب اهل بیت، به ویژه امیر مؤمنان و برخی نیز آثاری تاریخی پیرامون زندگی آن بزرگواران است. این کتب بسیار فراوانند که در حیطه ی بحث ما نمی گنجد. (1)

ص: 167

زمان«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ » نقل شده است که: ««اَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعوُا فیها اِلی رُواةِ حَدیثِنا، فَاِنَّهُمْ حُجَّتی عَلَیْکُمْ وَاَنَا حُجَّةُ اللّهِ »، «و اما در حوادث و پیش آمدها به راویان احادیث ما مراجعه کنید، آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدایم». یعنی اداره ی جامعه در زمان غیبت کبری به عهده ی فقهاء شیعه است، فقهایی که بر اساس روایت منقول از امام حسن عسکری «عَلَيْهِ السَّلام » باید دارای این ویژگی ها باشند: «فَأمّا مَن كانَ مِن الفُقَهاءِ صائنا لنفسِهِ حافِظا لِدينِهِ مُخالِفا على هَواهُ مُطِيعا لأمرِ مَولاهُ فلِلعَوامِّ أن يُقَلِّدُوهُ «آن کس از علماء که بر نفس خود مسلط باشد حافظ دین خویش باشد، مخالف هواهای نفسانی بوده و مطیع امر مولای خود باشد، بر مردم است که از او تقلید و پیروی کنند».

هم چنین امام صادق«عَلَيْهِ السَّلام »در این زمینه می فرماید: « ینظران من کان ممن قد روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا فلیرضوا به حکماً فانی قد جعلته علیکم حاکماً »، «باید نگاه کنند، ببینند از شما چه کسی است که حديث ما را روایت کرده و در حلال و حرام ما مطالعه نمود هو صاحب نظر شده و احکام و قوانین ما را شناخته است. بایستی او را به عنوان قاضی و داور بپذیرند. زیرا که او راحاکم بر شما قرار داده ام». .

از مجموعه ی این روایات و روایات مشابه متعدد دیگری که وجود دارد، مرجع امور شیعیان چه در امور قضایی و چه در مسایل سیاسی و حکومتی، فقیهی است که قواعد و احكام دین را شناخته و صاحب نظر بوده و به قرآن و سنت، آگاهی و تسلط کامل داشته باشد ضمنا مسلط بر هوی و هوس های نفسانی بوده و حافظ دین باشد یعنی جهت حفظ دین قیام کند و از بی تفاوتی بپرهیزد. این چنین فرد یا افرادی می توانند مرجع مسلمین قرار گرفته و در واقع در دوره ی غیبت در رأس حکومت قرار گیرند.

در این صورت است که نظام و حکومت مشروعیت دارد و در غیر این صورت هر حاکم و هر حکومتی با هر نامی نمی تواند مشروعیت داشته باشد. بنابراین از نظر شیعه در عصر غیبت حکومت باید در دست فقیهی عادل باشد که هواهای نفسانی را مهار کرده و قيام به امر حفظ دین نماید.(1)

از جمله رجعت کنندگان امیرالمؤمنین علی «عَلَيْهِ السَّلام »و فرزند او حسین «عَلَيْهِ السَّلام »می باشند که از دشمنان انتقام می گیرند و سال ها، حکومت می نمایند.(1)

در رجعت، رجعت کنندگان دیگر باره به دنیا باز می گردند و زندگی را از سر می گیرند. شیعه ی امامیه بر این عقیده متفق القولند که خداوند مردگان را به صورتی که در این دنیا بودند باز می گرداند.

این افراد به دو گروه تقسیم می شوند. دسته ای که در این دنیا مظلوم بودند و رنج کشیدند و دسته ی دیگر که ظالم و ستم کار بودند. در این مرحله دسته ی مظلوم از ظالمین انتقام می گیرند. شیخ صدوق در اعتقادات خود اصحاب کهف را که پس از سیصد سال خواب، خداوند آنها را زنده کرد و به دنیا باز گردانید مثال آورده و به آیاتی از قرآن استدلال کرده است.(2)

قرآن در آیه ی 82 سوره ی نمل می فرماید: « وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآياتِنا لا يُوقِنُونَ»، «هنگامی که فرمان عذاب آنها رسد (و در آستانه ی رستاخیز قرار گیرند) جنبنده ای را از زمین برای آنها خارج می کنیم که با آنها تكلم می کند و می گوید: مردم به آیات ما ایمان نمی آورند».

مطلب مهم در این آیه، واژه ی «ابّة الأض» می باشد که علما در تفسیر آن اختلاف نظر دارند:

1. گروهی آن را یک موجود جان دار و جنبندهای غیر عادی از غیر جنس انسان با شکلی عجیب دانسته اند و برای آن عجایبی نقل کرده اند که شبیه خارق عادات و معجزات انبیاء است. این جنبنده در آخر الزمان ظاهر می شود و از کفر و ایمان سخن می گوید و منافقین را رسوا می سازد و بر آنها علامت می نهد.

2. جمعی دیگر به پیروی از روایات متعددی که در این زمینه وارد شده او را یک انسان می دانند، یک انسان فوق العاده، یک انسان متحرک و جنبنده و فعال که یکی از کارهای اصلیش جدا ساختن صفوف مسلمین از منافقین و علامت گذاری آنها است، حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که عصای موسی و خاتم سلیمان با اوست و میدانیم عصای موسی، رمز قدرت و اعجاز و خاتم سليمان، رمز حکومت و سلطه ی الهی است و به این ترتیب او یک انسان قدرتمند و افشاگر است.!

در حدیثی از حذيفه از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در توصیف «دابة الأرض» چنین آمده است: «لا يدركها طالب و لا يفوتها هارب فتسم المؤمن بين عينيه، و يكتب بين عينيه مؤمن و تسم الكافر بين عينيه و تكتب بين عينيه كافر، و معها عصا موسى و خاتم سليمان»،

«او به قدری نیرومند است که هیچ کس به او نمی رسد و کسی از دست او نمی تواند فرار کند، در پیشانی مؤمن

ص: 170

علامت می گذارد و می نویسد مؤمن و در پیشانی کافر علامت می گذارد و می نویسد کافر! با او عصای موسی و انگشتر سلیمان است».

3. و در روایات متعددی این آیه بر شخص امیرالمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام )تطبیق شده است،

روایت یکم: در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام » می خوانیم: «مردی به عمار یاسر گفت آیه ای در قرآن است که فکر مرا پریشان ساخته و مرا در شک انداخته است، عمار گفت: کدام آیه؟ گفت: آیه ی «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كانُوا بِآياتِنا لا يُوقِنُونَ» این کدام جنبنده است؟ عمار می گوید: به خدا سوگند من روی زمین نمی نشینم، غذایی نمی خورم و آبی نمی نوشم تا دابّة الأرض را به تو نشان دهم ! سپس همراه آن مرد به خدمت علی«عَلَيْهِ السَّلام » آمد، در حالی که غذا می خورد هنگامی که چشم امام «عَلَيْهِ السَّلام »به عمار افتاد فرمود بیا، عمار آمد و نشست و با امام «عَلَيْهِ السَّلام »غذا خورد.

آن مرد سخت در تعجب فرو رفت و با ناباوری به این صحنه می نگریست، چراکه عمار به او قول داده بود و قسم خورده بود که تا به وعده اش عمل نکند غذا نخورد، گویی قول و قسم خود را فراموش کرده است. هنگامی که عمار برخاست و با علی«عَلَيْهِ السَّلام »خداحافظی کرد، آن مرد رو به او کرده گفت: عجیب است تو سوگند خوردی که غذا نخوری و آب ننوشی و بر زمین ننشینی مگر اینکه «دابّة الأرض» را به من نشان دهی؟ عمار در جواب گفت: اریتکها ان کنت تعقل!: من او را به تو نشان دادم اگر می فهمیدی».

روایت دوم: علامه مجلسی در بحارالانوار با سند معتبری از امام صادق «عَلَيْهِ السَّلام »چنین نقل می کند که «علی «عَلَيْهِ السَّلام »در مسجد خوابیده بود، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آنجا آمد، علی «عَلَيْهِ السَّلام »را بیدار کرد و فرمود: قم یا دابّة الله!: برخیز ای جنبنده ی الهی. کسی از یاران عرض کرد ای رسول خدا آیاما حق داریم یکی دیگر را بر چنین اسمی بنامیم؟ پیامبر(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: نه این نام مخصوص او است و او است «دابّة الأرض» که خداوند در قرآن فرموده: «وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ ...) سپس فرمود: ای علی! در آخر زمان خداوند تو را در بهترین صورت زنده می کند و وسیله ای در دست تو است که دشمنان را با آن علامت می نهی».

طبق این روایات، آیه ی فوق مربوط به «رجعت» است. مرحوم ابوالفتح رازی در تفسیر خود ذیل آیهی فوق می نویسد: بر طبق اخباری که از طریق اصحاب ما نقل شده، «دابّة الارض» کنایه از حضرت مهدی صاحب الزمان«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »است. با در نظر گرفتن این حديث و احادیث فوق می توان از «دابّة الأرض» مفهوم کلی تری را استفاده کرد که بر هر یک از پیشوایان بزرگی که در آخر الزمان قیام و حرکت فوق العاده ای می کنند و حق و باطل و مؤمن و کافر را از هم مشخص می سازند، منطبق می شود.

«رجعت» از عقاید معروف شیعه است و تفسیرش در یک عبارت کوتاه چنین است؛ بعد از ظهور مهدی (عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ ) و در آستانه ی رستاخیز گروهی از «مؤمنان خالص» و «کفار و طاغوتیان بسیار

ص: 171

شرور» به این جهان باز می گردند، گروه اول مدارجی از کمال را طی می کنند و گروه دوم کیفرهای شدیدی می بینند. مرحوم «سید مرتضی» که از بزرگان شیعه است چنین می گوید:

خداوند متعال بعد از ظهور حضرت مهدی گروهی از کسانی که قبلا از دنیا رفته اند به این جهان باز می گرداند، تا در ثواب و افتخارات یاری او و مشاهده ی حکومت حق بر سراسر جهان شرکت جویند و نیز گروهی از دشمنان سرسخت را باز می گرداند تا از آنها انتقام گیرد.

سپس می افزاید: دلیل بر صحت این مذهب این است که هیچ عاقلی نمی تواند قدرت خدا را بر این انکار کند چرا که این مسأله ی محالی نیست. بعد اضافه می کند: «دلیل بر اثبات این عقیدہ اجماع امامیه است زیرا احدی از آنها با این عقیده مخالفت نکرده است».

اینک چند نکته ی مهم پیرامون رجعت:

.. بدون تردید احیای گروهی از مردگان در این دنیا از محالات نیست، همان گونه که احیای جمیع انسان ها در قیامت کاملا ممکن است.

2. در قرآن مجید، وقوع رجعت اجمالا در پنج مورد از امت های پیشین آمده است:

الف) آیهی 259 سوره ی بقره که درباره ی پیامبری است که از کنار یک آبادی عبور کرد در حالی که دیوارهای آن فرو ریخته بود و اجساد و استخوان های اهل آن در هر سو پراکنده شده بود و از خود پرسید چگونه خداوند اینها را پس از مرگ زنده می کند، اما خدا او را یک صد سال میراند و سپس زنده کرد و به او گفت چقدر درنگ کردی؟ عرض کرد یک روز یا قسمتی از آن، فرمود نه بلکه یک صد سال بر تو گذشت». .

ب) قرآن در آیه ی 243 سوره ی بقره سخن از جمعیت دیگری به میان می آورد که «از ترس مرگ از خانه های خود بیرون رفتند، خداوند فرمان مرگ به آنها داد و سپس آنها را زنده کرد».

ج) در آیه ی 55 و 56 سوره ی بقره درباره ی «بنی اسرائیل» می خوانیم که گروهی از آنها بعد از تقاضای مشاهده ی خداوند گرفتار صاعقه مرگباری شدند و مردند، سپس خداوند آنها را به زندگی بازگرداند تا شکر نعمت او را به جا آورند.

د) در آیه ی 110 سوره ی مائده ضمن برشمردن معجزات عیسی (عَلَيْهِ السَّلام )می خوانیم: «و اذ تخرج الموتى باذنی»، «تو مردگان را به فرمان من زنده کردی». این تعبیر نشان می دهد که مسیح (عَلَيْهِ السَّلام )از این معجزه ی خود (احیای مردگان) استفاده کرد، بلکه تعبیر به فعل مضارع (تخرج) دلیل بر تکرار آن است و این خود یک نوع رجعت برای بعضی محسوب می شود.

ه) در سوره ی بقره آیه ی 73 در مورد کشته ای که در بنی اسرائیل برای پیدا کردن قاتلش نزاع و جدال برخاسته بود، قرآن می گوید: «دستور داده شد گاوی را با ویژگی هایی سر ببرند و بخشی از آن را بر بدن مرده زنند تا به حیات باز گردد».

علاوه بر این پنج مورد، موارد دیگری در قرآن مجید دیده می شود هم چون داستان

ص: 172

اصحاف کهف که آن نیز چیزی شبیه به رجعت بود و داستان مرغ های چهارگانه ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلام )که بعد از ذبح بار دیگر به زندگی بازگشتند تا امکان معاد را در مورد انسانها برای او مجسم سازند که در مسأله ی رجعت نیز قابل توجه است.

3. آن چه تا به این جا گفتیم امکان رجعت را ثابت می کرد، آن چه وقوع آن را تأیید می کند روایات زیادی است که از جمعی از ثقات از ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهمِ السَّلام )نقل شده است و از آن جا که بحث ما گنجایش نقل آنها راندارد کافی است آماری را که مرحوم علامه مجلسی از آن جمع آوری کرده است بازگو کنیم، او می گوید: «چگونه ممکن است کسی به صدق گفتار ائمه اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام )ایمان داشته باشد و احادیث متواتر رجعت را نپذیرد؟ احادیث صریحی که شماره ی آن به حدود دویست حدیث میرسد که چهل و چند نفر از راویان ثقات و علمای اعلام، در بیش از پنجاه کتاب آورده اند... اگر این احادیث متواتر نباشد چه حدیثی متواتر است»؟!

4. در مورد فلسفه ی رجعت نکات زیر را می توان بیان کرد:

الف) با توجه به آن چه از روایات اسلامی استفاده می شود موضوع رجعت جنبه ی همگانی ندارد.

ب) رجعت اختصاص به مؤمنان صالح العملی دارد که در یک مرحله ی عالی از ایمان قرار دارند و هم چنین کفار و طاغیان و منافقان و جباران ستمگری که در مرحله ی منحطی از کفر و ظلم قرار دارند، چنین به نظر می رسد که بازگشت مجدد این دو گروه به زندگی دنیا به منظور تکمیل یک حلقهی تکاملی گروه اول و چشیدن کیفر دنیوی گروه دوم است.

امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )درباره ی دو نکته ی بالا می فرماید: «إنّ الرجعة ليست بعامّة، وهي خاصّة، لا يرجع إلاّ من محض الايمان محضاً »، «رجعت عمومی نیست بلکه جنبه ی خصوصی دارد، تنها گروهی بازگشت می کنند که ایمان خالص یا شرک خالص دارند».

ج) بازگشت این دو گروه در آن مقطع خاص تاریخ بشر، به عنوان دو درس بزرگ و دو نشانه ی مهم از عظمت خدا و مسألهی رستاخیز (مبداء و معاد) برای انسان ها است.

5. اعتقاد به رجعت با اصل آزادی، اراده و اختیار بشر کاملا سازگار است زیرا بازگشت گروهی از مردگان به این جهان در یک شرایط عادی صورت میگیرد که به هیچ وجه آزادی، اراده و اختیار آنها را نقض نمیکند.

6. آخرین سخن در مورد رجعت این که شیعه در عین اعتقاد به رجعت که آن را از مکتب ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام )می داند، منکران رجعت را کافر نمی شمارد زیرا که رجعت از ضروریات مذهب شیعه است نه از ضروریات اسلام، بنابراین رشته ی اخوت اسلامی را با دیگران به خاطر آن نمی گسلد ولی به دفاع منطقی و مستدل و خالی از خرافات و موهومات از عقیده ی

ص: 173

خود ادامه می دهد.(1)

درستی که شخصی صله ی رحم می نماید در حالی که از عمر او فقط سه سال باقی مانده است خداوند او را به سی سال تغییر می دهد و شخصی قطع رحم می نماید در حالی که از عمر او سی سال باقی مانده است، خداوند آن را به سه سال تغییر می دهد چنان که در قرآن می فرماید:

يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ». از امیرالمؤمنین نقل شده که آن حضرت فرمود:

مردن انسان به سبب گناهان، بیشتر از مردن به سبب رسیدن اجل آنها است و زندگی انسان به سبب اعمال صالحه بیشتر است از زندگی به سبب عمر مقدّرش.

چون تغییر دادن و تبدیل نمودن امور بندگان به واسطی تغییر مصلحت به سبب اعمال آنها یکی از شئون مهم ربوبیت الهی و سلطنت تامه ی اوست و نیز توجه بندگان به سوی خداست و التجاء به درگاه او و اقبال و سعی در اعمال صالحه را موجب می شود. لذا ائمه (عَلَيْهِ السَّلام )به این موضوع خیلی اهمیت داده اند.

از یکی از دو امام (امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام )یا امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده که فرمود: خدا به چیزی مانند بداء پرستش نشده است. و در روایت ابن ابی عمیر از هشام بن سالم است که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: خدا به چیزی چون بداء بزرگ شمرده نشده است.

او نیز در اصول کافی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده که فرمود: خدا هیچ پیغمبری رامبعوث نکرده تا سه خصلت از او تعهد گرفته: اقرار به بندگی برای خود، دل کندن از بت ها و اعتقاد به این که خدا هر چه را خواهد پیش دارد و هر چه را خواهد پس اندازد.

هم چنین در همان کتاب از قول مالك جهنی نقل شده که گفته: از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )شنیدم که می فرمود: اگر می دانستند مردم چه اجری در قول و عقیده به بداء هست، از سخن در آن سست و خسته نمی شدند.(1)

بدا به معنی «ظهورالشيء بعد الخفا» است، بنابراین بداء به معنی ندامت و پشیمانی در مورد خداوند باطل و غیر جایز و کفر است) پس هرگاه خداوند امر بنده ای را تغییر داد گفته می شود «بدالله في شأنه كذا»؛ یعنی برای خداوند در امر بنده اش بدا شد یعنی خداوند امری که بر بنده مخفی بود را ظاهر فرمود و این اختفای امر به خاطر عدم آگاهی و اطلاع بنده بر علل و اسباب امور بوده است به طوری که وقوع آن را هرگز پیش بینی نمی کرده است.(2)

چون خدا «فقال ما يشاء» است، با تغییر شرایط و اوضاع هر چیزی، آن چيز را نیز تغییر می دهد و به همه آنها نیز از قبل و از ازل آگاه و عالم است، هر چه را مصلحت بداند انجام می دهد و هر روز و هر لحظه در کار تازه ای است، (الرحمن، 29) و این عقیده درست نقطه ی مقابل عقیده یهود است که: « وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ.» (مائده، 64)

ص: 175

و یهود گفتند دست خدا به زنجیر بسته است، دست هایشان بسته باد و به خاطر این سخن از رحمت الهی دور شوند، بلکه هر دو دست (قدرت) او گشاده است، هر گونه بخواهد می بخشد». خلاصه همه ی حوادث تحت اراده ی خداوند است.

در مورد بدا نظرهای مختلفی وجود دارد از جمله: 1. میرداماد می گوید: بدا در قدر و امور زمانی است و در مفارقات محضه نیست.

2. علامه مجلسی می گوید: بدا مربوط به لوح محو و اثبات است، «يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ . ..». (رعد، 39)

3. سید مرتضی می گوید: بداء همان نسخ در احکام است.

4. امام خمینی (ره) می گوید: منشأ بدا همان حضرت اعیان ثابته و حضرت علمیه است که هیچ کس جز خدا از آن حضرت اطلاعی ندارد. بنابر آن چه در نزد حکیمان محقق به تحقیق پیوسته است، بدا به حسب عالم عینی هر چند در ملكوت واقع می شود ولی منشأش همان حضرت اعیان ثابته و حضرت علميه ي حق متعال می باشد.

اما اینکه خداوند چیزی را که مقرر داشته سپس تغییر می دهد دارای آثار تربیتی متعددی برای اهل ایمان است از جمله:

1. ایجاد شوق و رغبت در بندگان برای انجام کارهای خیر.

2. امتحان کردن محسن طاعت بندگان در خوبی و بدی.

3. تأثیر دعا و تضرع و بود در حالت میان خوف و رجاء.

4. فانی شدن اراده ی بد در اراده ی حق به طوری که عبد تابع مطلق ارادهی حق شود.

طبق روایاتی که در جلد اول اصول کافی تحت عنوان « بَابٌ فِي أَنَّهُ لاَ يَكُونُ شَيْءٌ فِي اَلسَّمَاءِ وَ اَلْأَرْضِ إِلاَّ بِسَبْعَةٍ.» هر حادثه با پدیده ای که رخ می دهد از مراحل (علم الهی، مشیت الهی، اراده ی الهی، تقدیر الهی، حکم الهی و امضاء الهی) باید عبور کند، حال اگر امری به مرحله ی حكم مقرون به امضاء رسید دیگر در آن بدا نیست به عبارت دیگر بدا در مرحله ی قبل از وجود خارجی یک چیز است و اگر چیزی وجود خارجی یافت دیگر برای آن بدا صورت نمی گیرد. پس بدا در مرحله ی علم اختصاصی حق تعالی رخ می دهد یعنی همان علمی که مختص ذات احدیت است و لذا هیچ کس از آن آگاه نیست. یعنی بر اساس آن علم، خدا هر چه را خواهد مقدم دارد و هر چه را خواهد مؤخر دارد، در عین حال علم حق، مطلق و ازلی می باشد و به این تغییرات ناشی از بدا هم خدا از ازل، عالم و آگاه است و بنابراین مشیت خدا، اراده ی خدا، قدر خدا، قضاء خدا، إذن خدا، کتاب خدا و آجل خدا در مورد همه ی اشیاء صادق اند و هرگز نقض نمی پذیرند و کسی قادر به نقض آنها نیست.

آری همان طور که قدر، رازی است پنهان و سر به مهر و خدا تکلیف دانستن آن را از دوش انسانها برداشته است، آگاهی از بدا نیز در شمار علم ربوبی است و تلاش برای فهمیدن

ص: 176

آن راه به جایی نمی برد و بلکه تلاش در فهم آن از موجبات خشم الهی می باشد.(1)

علم خداوند دارای دو مرحله است، (علم به مقتضیات و علل ناقصه) و (علم به علل تامه)، آنچه مربوط به مرحله ی دوم است تعبیر از آن «ام الكتاب و لوح محفوظ می شود و آنچه مربوط به مرحله ی اول است تعبیر به «لوح محو و اثبات» می گردد.

گاهی آگاهی ما فقط از علل ناقصه است و شرایط و موانع رانمی بینیم و بر طبق آن قضاوت میکنیم و بعد که به فقدان شرط یا وجود مانع برخورد کردیم و خلاف آنچه پیش بینی می کردیم تحقق یافت متوجه این مسأله می شویم و آن چه نمی دانستیم برایمان آشکار می شود.

هم چنین گاه پیامبر یا امام به اذن خدا از لوح محو و اثبات آگاهی می یابد که طبعا قابل تغییر و دگرگونی است و گاهی با برخورد به موانع و فقدان شرایط تحقق نمی پذیرد.

امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )در نفی جهل و پشیمانی از خدای متعال در رابطهی با بدا فرموده است: هر کس گمان کند که اراده می کند خدا امروز، در چیزی که نمی دانسته آن را دیروز، من از او بیزاری می جویم و هر که گمان کند برای خدا بدا روی داده به وجه پشیمانی پس او نزد ما کافر است به خداوند. (2)

است که نه صفاتش زائد بر ذات او است و نه جدا از یکدیگرند، بلکه وجودی است که تمامش علم، تمامش قدرت، تمامش ازلیت و ابدیت است.

توحید افعالی به این معنی است که نظام علت و معلولی و نظام اسباب و مسببات، اصالت دارد و هر اثری در عین این که قائم به سبب نزدیک خودش است قائم به ذات حق است و این دو قیام در طول یکدیگر است نه در عرض یک دیگر. به عبارت دیگر معنی توحید افعالی این است که خداوند تنها فاعل مطلق و مستقل می باشد و سایر فاعل ها در فاعلیت خود وابسته به اراده و مشیت خداوند می باشند. یعنی هر وجودی، هر حرکتی و هر فعلی در عالم است به ذات پاک خداوند بر می گردد، مسبب الاسباب او است و علت العلل ذات پاک او می باشد،

حتى افعالی که از ما سر می زند به یک معنی از اوست، او به ما قدرت و اختیار و آزادی و

اراده داده، بنابراین در عین حال که ما فاعل افعال خود هستیم و در مقابل آن مسئولیم، از یک نظر فاعل خداوند است، زیرا همه آنچه داریم به او باز می گردد.

3. توحید افعالی: دارای شاخه های مختلفی می باشد که مهم ترین آنها عبارتند از:

«. وَ مَنْ لَمْ يَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»، «آنان که بر مبنای مقررات الهی حکم نمی نمایند ستمگر انند»

(مائده، 45)

بر اساس آیات فوق توحید در قانون گذاری و تشريع بدان معنا است که حق قانونگذاری و تشريع تنها از آن خداست. بر این اساس قرآن هرگونه قانون و حکمی را که از چهارچوب دین و شریعت الهی خارج باشد مایه ی کفر، فسق و ستم معرفی نموده است.

خلاصه این که قوانین الهی هماهنگی با نظام تکوین می باشد و بنابراین با ساختمان و سازمان وجودی انسان نیز کاملا هماهنگ است.

آنها برای فقیه جامع الشرایط می دانیم. البته ممکن است مردم به کسی اجازه دهند که بر آنها حکومت کند، ولی چون اتفاق تمام افراد جامعه عادتأ غیر ممکن است چنین حکومتی عملا ممکن نیست. لذا اگر حکومت از طریق آراء عمومی و اکثریت تعیین شود باید از طریق فقيه جامع الشرایط تنفيذ گردد تا مشروعیت الهیه پیدا کند.

و) توحید در اطاعت: توحید در اطاعت، به معنای آن است که مطاع بالذات و کسی که

پیروی از او، اصالتا لازم است، خداوند بزرگ می باشد. بنابراین لزوم اطاعت دیگران مانند پیامبر، امام، فقیه، پدر و مادر همگی به فرمان و اراده ی او است. توحید در اطاعت یعنی تنها مقام «واجب الاطاعه» در جهان، ذات پاک خدا است و مشروعیت اطاعت از هر مقام دیگری باید از همین جا سرچشمه گیرد، یعنی اطاعت او اطاعت خدا محسوب می شود. دلیل آن هم روشن است وقتی حاکمیت مخصوص او است مطاع بودن هم مخصوص او است و لذا ما اطاعت انبیاء (ع( و ائمه ی معصومین و جانشینان آنها را پرتویی از اطاعت خدا می شمریم، چنانکه قرآن می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ..»، ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا و رسول او و صاحبان امر (امامان معصوم)

را». (نساء، 59)

و نیز می فرماید: « مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ .....»، «هرکس رسول خدا را اطاعت کند خدا

را اطاعت کرده است». (نساء، 80)

ز) توحید افعالی علاوه بر شاخه های فوق، شاخه های زیاد دیگری هم دارد مانند توحید در ولایت، توحید در رازقیت، توحید در احیاء و اماته، توحید در ذلت و عزت، توحید در هدایت و ضلالت، توحید در فقر و غنی، توحید در شفا و مریضی، توحید در شفاعت و توسل و....

4. توحید عبادی: یعنی باید تنها خدا را پرستش کرد و غیر او شایسته ی عبودیت نیست، چراکه عبادت باید برای کسی باشد که کمال مطلق و مطلق کمال است، کسی که از همگان بی نیاز است و بخشنده ی تمام نعمتها و آفریننده ی همه ی موجودات و این صفات جز در ذات پاک او جمع نمی شود.

هدف اصلی از عبادت، راه یافتن به جوار قرب آن كمال مطلق و هستی بی پایان و انعکاس پرتویی از صفات کمال و جمال او در درون جان است که نتیجه اش فاصله گرفتن از هوی و هوس ها و روی آوردن به خودسازی و تهذیب نفس است. این هدف جز با عبادت «الله» که همان كمال مطلق است امکان پذیر نیست. همه ی مسلمانان در این مسأله، اتفاق نظر دارند که عبادت مخصوص خدا است و جز او را نمی توان پرستش نمود، چنانکه قرآن کریم در این زمینه می فرماید: « اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین»

تنها تو را می پرستیم و از تو کمک می جوییم». (حمد، 4)

ص: 180

از آیات شریفه ی قرآن، چنین استفاده می شود که این مسأله، یک اصل مشترک در میان دعوت تمام پیامبران بوده است و همه ی سفیران الهی به منظور تبلیغ آن، برانگیخته شده اند. قرآن مجید، در این زمینه می فرماید: « وَلَقَد بَعَثنا في كُلِّ أُمَّةٍ رَسولًا أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَاجتَنِبُوا الطّاغوتَ ۖ..»، «میان هر امتی، پیامبری برانگیختیم که خدا را بپرستید و از سرکشان و

طغیانگران، دوری گزینید». (نحل، 36)

بنابراین در این اصل مسلم که پرستش، مخصوص خدا است و جز او را نباید عبادت نمود

سخنی نیست و هیچ فردی را نمی توان موحد دانست مگر این که این اصل را بپذیرد. (1)

محدود است. در حديث معاوية بن وهب آمده که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )خطاب به او فرمود: «ای معاویه! پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هرگز خداوند را با این چشم مشاهده نکرد، مشاهده بر دو گونه است، مشاهده با چشم دل و مشاهده با چشم ظاهر، هرکس مشاهده ی با چشم دل را بگوید درست

گفته و هرکس مشاهده با چشم ظاهر را بگوید دروغ گفته و به خدا و آیات او کافر شده است،

زیرا پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: هرکس خدا را شبیه خلق بداند کافر است».

در روایت دیگری که در کتاب توحید صدوق آمده امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )در پاسخ سؤال از این که آیا خدا در قیامت دیده می شود؟ فرمود: «منزه است خداوند از چنین چیزی و بسیار منزه است... إنّ الأبصار لا تُدْرِك إلاّ ماله لون وكيفية ، والله خالق الألوان والكيفیات : چشمها نمی بیند جز چیزهایی که رنگ و کیفیتی دارند در حالی که خداوند آفریننده ی رنگ ها و

کیفیت ها است».

قرآن در آیه ی 143 اعراف می فرماید: «و هنگامی که موسی به میعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد پروردگارا خودت را به من نشان ده تا تو را ببینم! گفت: هرگز مرا نخواهی دید» (لن ترانی). این آیه از آیاتی است که به خوبی گواهی می دهد که به هیچ وجه خدا را نمی توان دید زیرا کلمه ی «لن» طبق مشهور در میان ادباء برای نفی ابد است، بنابراین جمله ی «لن ترانی» مفهومش چنین می شود که نه در این جهان و نه در جهان دیگر مرا نخواهی دید و اگر کسی در این موضوع تردید کند که «لن» برای نفی ابد است، باز اطلاق آیه و این که نفی رؤیت بدون هیچ قید و شرطی ذکر شده دلیل بر این است که در هیچ شرایطی خداوند، قابل رؤیت نیست. دلایل عقلی نیز ما را به همین حقیقت رهنمون می گردد، زیرا رؤیت مخصوص اجسام است، بنابراین اگر در روایات اسلامی یا آیات قرآن تعبير «القای پروردگار» آمده است، منظور همان مشاهده با چشم دل و دیده ی باطن است، زیرا قرنیه ی عقلی و نقلی بهترین شاهد برای این موضوع می باشد.

قرآن در آیات 22 و 23 سوره ی قیامت می فرماید: «وُجُوهٌ يَوْمَئذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَي' رَبِّهَا نَاظِرَةٌ.،

در آن روز صورت هایی شاداب و مسرور است و به پروردگارش می نگرد!». .

«ناضرة» از مادهی «نضرة» به معنی شادابی خاصی است که بر اثر وفور نعمت و رفاه به انسان دست می دهد که توأم با سرور و زیبایی و نورانیت است، یعنی رنگ رخساره ی آنها از وضع حالشان خبر می دهد که چگونه غرق نعمت های الهی شده اند، در حقیقت این شبیه چیزی است که در آیه ی 24 سورهی مطففين آمده: « تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ »، «در صورتهای آنها (بهشتیان) شادابی نعمت را مشاهده می کنی». این از نظر پاداش های مادی است، و اما در مورد پاداش های روحانی آنها می فرماید: «آنها فقط به ذات پرودگارشان می نگرند!».

نگاهی با چشم دل و از طریق شهود باطن، نگاهی که آنها را مجذوب آن ذات بی مثال و

ص: 182

آن کمال و جمال مطلق میکند و لذتی روحانی و توصیف ناپذیر به آنها دست می دهد که یک لحظه ی آن از تمام دنیا و آن چه در دنیا است برتر و بالاتر است. بعضی آیه فوق را اشاره به مشاهده ی حسی خداوند در قیامت دانسته اند و می گویند در آن روز خدا را با همین چشم ظاهر مشاهده خواهند کرد. در حالی که چنین مشاهده ای لازمه اش جسمانی بودن خداوند و وجود در مکان وكیفیت و حالت خاص جسمانی است و می دانیم ذات پاکش از این آلودگی ها برکنار است، همانگونه که در آیات مختلف قرآن کرارا روی آن تکیه شده است.

در حدیثی از قول پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)چنین می خوانیم: «هنگامی که اهل بهشت وارد بهشت می شوند خداوند می فرماید: چیز دیگری می خواهید بر شما بیفزایم؟ آنها می گویند:

پروردگارا همه چیز به ما داده ای، آیا روی ما را سفید نکردی؟ آیا ما را وارد بهشت ننمودی؟ و رهایی از آتش نبخشیدی؟ در این هنگام حجاب ها کنار می رود (و خداوند را با چشم دل مشاهده می کنند و در آن حال چیزی محبوب تر نزد آنان از نگاه به پروردگارشان نیست».

جالب توجه اینکه: در حدیثی از «انس بن مالک» از آن حضرت (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمده است که

فرمود: «يَنْظُرُونَ إلى رَبِّهِمْ بِلا كَيْفِيَّةٍ ولا حَدٍّ مَحْدُودٍ ولا صِفَةٍ مَعْلُومَةٍ»، «آنها به پروردگارشان می نگرند بدون کیفیت و حد محدود و صفت مشخصی»! و این حدیث تأكیدی است بر شهود باطنی، نه مشاهده ی با چشم. (1)

و از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )روایت شده که فرمود: «محیط بما خلق علم و قدره... و الأشياء له سواء علما قذرة»، «[خداوند] از جهت علم و قدرت بر هر آن چه آفریده است احاطه دارد...همه ی اشیاء از جهت علم و قدرت برای او یک سان اند [و علم قدرتش شامل همه ی آنها می شود ]».

بنابراین از آن جایی که خداوند متعال فاقد جسم و جسمانیت است و از هرگونه اجزاء مقداری و ترکیبی پاک و منزه است، لذا موجودی برتر از مکان و جهت است، یعنی او در هیچ جهت و مکانی نمی گنجد و هیچ جا و مکانی را اشغال نمی کند. در نتیجه در هیچ موجود دیگری نیز حلول نمی کند و با هیچ موجود دیگری متحد نمی گردد زیرا همه ی این امور مستلزم محدودیت، نقصان، نیازمندی، وابستگی، ترکیب و امتزاج، تغییر تبدیل و انفعال و حرکت و دگرگونی می باشند که از ساحت مقدس خداوند به دور می باشند و وجود مقدس خداوند سبحان از این صفات و ویژگی ها به کلی پاک و مبرا می باشد.(1)

بر اساس این سخن هر یک از افراد و اشیاء در جهان تکوین و تشریع دارای جایگاه سزاوار و شایسته هستند که با اجرای عدالت باید جایگاه آنها بر اساس تناسب مراعات شده و هر چیزی در جای مناسب خود قرار گیرد. عدل الهی دارای سه شاخه ی کلی است که عبارتند از

1. عدل تكوینی: یعنی خداوند با هر یک از آفریدگان، پدیده ها و مخلوقات خویش، آن چنان که سزاوار است رفتار می کند و آنان را در موضع شایسته ی خود قرار می دهد و آن چه را شایسته است به آنها عطا میکند و از فیض وجود خود هر موجودی را به اندازه ی ظرفیت، قابلیت و استعدادش، بهره مند می سازد.

2. عدل تشریعی: یعنی خداوند در امر و نهی و فرمان های ناشی از شریعت های انبیاء و قوانین و تکالیف که تضمین کننده ی سعادت و کمال همه ی افراد بشر هستند هیچ انسانی را بیش از توان و طاقت او مکلف نمی سازد.

3. عدل جزایی: یعنی خداوند هر انسانی را متناسب با اعمالش پاداش و کیفر می دهد و هیچ انسانی را بدون ابلاغ تکلیف و بدون انذار ابتدایی و بدون تعليم و آگاهی مجازات نمی کند، زیرا مجازات و عقاب بلا بیان، قبيح و مذموم است. هم چنان که تکلیف مالايطاق محال است.

در نتیجه هم در بعد تکالیف شرعی و هم در بعد جزا و پاداش، خداوند عادل می باشد.

یک دلیل اثبات عدل الهی این است که تمام شاخه های ظلم و ستم به سه ریشه ی اساسی یعنی: (1. جهل، 2. نفع، 3. ترس) باز می گردد و بی شک این سه صفت قبیح در مورد خدای متعال هیچ کدام صدق نمی کنند. از طرفی دیگر خود این سه صفت ریشه در یک صفت عمیق تر و اساسی تر دارند که عبارت است از: «نیاز و احتیاج» یعنی هر ظلم و ستمی حتما ریشه در نیاز و احتیاج دارد و بدیهی است که خداوند متعال: (عالم مطلق، حاکم مطلق، مالک مطلق و غنی مطلق) است.

لذا هیچ یک از عوامل و علل و اسباب و ریشه های ظلم در مورد خداوند متعال واقعیت ندارند، در نتیجه خداوند متعال عادل می باشد. در همین مورد امام چهارم شیعیان حضرت سجاد (عَلَيْهِ السَّلام )فرموده است: «يَحتاجُ إلي الظُلم الضعيف و قد تَعاليتَ عن ذلك یا سیّدی عُلوّاً كبيراً ، »، «کسی محتاج به ظلم است که ناتوان باشد و مقام تو از ناتوانی بسی بالاتر و والاتر

است».(1)

کمتر مسأله ای است که در اسلام به اهمیت عدالت باشد، زیرا مسأله ی «عدل» همانند مسأله ی «توحید» در تمام اصول و فروع اسلام ریشه دوانده، یعنی همان طور که هیچ یک از

ص: 185

مسائل عقیده ای و عملی، فردی و اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، از حقیقت توحید و یگانگی جدا نیست، هم چنین هیچ یک از آنها خالی را از روح «عدل» نخواهیم یافت.

بنابراین جای تعجب نیست که «عدل» به عنوان یکی از اصول مذهب و یکی از زیربناهای فکری مسلمانان شناخته شود، گرچه عدالتی که جزء اصول مذهب است یکی از صفات خدا است و در اصل خداشناسی که نخستین اصل از اصول دین است مندرج می باشد ولی ممتاز ساختن آن بسیار پرمعنی است و به همین دلیل در مباحث اجتماعی اسلام روی هیچ اصلی به اندازهی عدالت تکیه نشده است.

پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در حدیثی فرموده است: «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَْرْضُ»، «آسمانها و زمین بر اساس عدل استوارند». این تعبیر رساترین تعبیری است که دربارهی عدالت ممکن است بشود یعنی نه تنها زندگی محدود بشر در این کره ی خاکی بدون عدالت برپا نمی شود بلکه سر تا سر جهان هستی و آسمانها و زمین همه در پرتو عدالت و تعادل نیروها و قرار گرفتن هر چیزی در مورد مناسب خود برقرار هستند و اگر لحظه ای و به مقدار سر سوزنی از این اصول منحرف شوند رو به نیستی خواهند گذارد.(1)

دارد حکیم بودن خدا اقتضا دارد که خلقت هیچ موجودی عبث و بیهوده نباشد بلکه آفرینش جهان به گونه ای باشد که موجودات عالم به كمال لايق خود نایل شوند. با توجه به حکمت بالغه ی الهی نظام موجود در عالم کامل ترین و صالح ترین نظام ممکن است و چون خداوند متعال دارای غنا و کمال ذاتی است و جامع همه ی کمالات است، بنابراین هیچ هدف و غرض ذاتی ندارد، از این رو حکیمانه بودن کارهای خدا بدین معنا است که فعل او غایت دارد نه خودش.

خداوند حکیم است یعنی هر مخلوقی را به سوی غایت شایسته ی آن مخلوق سوق می دهد و هدایت می کند.

« قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى» (طه، 50)(1)

امری را می دهد با حفظ این تقسیم باید دانست که گاهی لطف می گوییم به امری که محل طاعت است یعنی اگر این لطف آمد بنده طاعت را اختیار می کند و واجب را انجام داده و حرام را ترک می کند و این نامش توفیق است یعنی خدا است که توفیق انجام طاعات را به ما می دهد و خدا است که ما را بر ترک معاصی موفق می دارد و این یک لطف خاص است زائد بر الطاف عامه الهی از قبیل عقل و انبیاء و ائمه (عَلَيْهِ السَّلام ).(1)

هدف است.

این سخن بدان معنا است که خداوند موجودات را به کمال لايقشان می رساند.

زیرا همه ی افعال او غایت دارد و در نتیجه خدای حکیم همه ی مخلوقات خود را به سوی غایات آنها سوق می دهد. (1)

می باشند البته این سخن بدان معنا نیست که عقل انسان در همه ی موارد و در همه ی زمینه ها کافی است،

بی شک عقل و فلسفه و علوم غیر تجربی و علم کلام که بر پایه ی قیاس های تعقلی و قواعد منطقی استوار هستند، بیشتر در حوزهی کلیات و معارف و مفاهیم کلی می توانند راه گشا باشند.

اما در امور دقیق جزئی و رفتاری و تکلیفی و اموری مانند حوادث پس از مرگ و حتی چگونگی مرگ و مراحل برزخ و قیامت و نظایر اینها ار عهده ی عقل هیچ کاری بر نمی آید، این است که عقل در عین لازم بودن و ضروری بودن، هرگز کافی نیست و این جاست که ضرورت دین و شریعت اثبات می شود.

دین و شریعتی که با عقل هماهنگ بوده، مکمل و راه گشای عقل بشر در مسیر سعادت او باشد.

فرهنگ، اندیشه و عقاید شیعه از طرفی از بطن حدیث شیعه برمی خیزد و از طرف دیگر با عقل فلسفی آمیخته است.

حتی در حوزه ی احادیث شیعه نیز تفکر عقلانی و تجزیه و تحلیل ذهنی صورت گرفته و می گیرد.

بحث های عقلی و استدلالی عمیق شیعه اولین بار به وسیله ی علی (عَلَيْهِ السَّلام )در خطب و دعوات و مذاکرات آن حضرت مطرح شد.

نمونه هایی از این مباحث عميق را می توان در نهج البلاغه و سایر کتب روایی مستند شیعه مطالعه کرد.

روش تعقلی شیعه از قدیم الایام روش فلسفی بوده است. یعنی طرز تفکر شیعی از قدیم، استدلالی و تعقلی بوده است، این است که فلاسفه ی شیعه با الهام از وحی قرآن و افاضات پیشوایان دینی عقاید و اصول اسلامی را تحکیم کردند.

به همین دلیل کسانی که درباره ی عقاید اسلامی شیعه تفکر عقلی داشته اند هم گروهی از راویان حدیث وهم جماعتی از فلاسفه ی شیعه و هم متکلمین شیعه بوده اند.(1)

محمد(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) که پیامبر اسلام سید و افضل انبیاء الهی است. پیامبران و رسولان و حجتهای خدا افضل از همه ی خلایق و حتی برتر از ملائکه هستند، چرا که وقتی خداوند، اسماء را به آنان تعلیم داد ملائکه در ماندند و آدم (عَلَيْهِ السَّلام )از اسماء خبر داد و خداوند به ملائکه امر نمود برای آدم سجده نمایند. (بقره، 31-28)

پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «من افضلم از جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و از کل ملائکه و مقربین و من بهترین خلقم و آقای اولاد آدمم».

مهم ترین نشانهی اثبات پیامبری انبیاء داشتن معجزه است چنان که هر یک از انبیاء بزرگ الهی بدان مجهز بودند.

معجزه ی مهم نوح (عَلَيْهِ السَّلام)کشتی، معجزه ی مهم ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلام )سرد شدن آتش بر او، معجزه ی موسی (عَلَيْهِ السَّلام )عصا، معجزهی عیسی (عَلَيْهِ السَّلام )زنده کردن مرده و مهم ترین معجزه ی خاتم الانبیاء قرآن است. قرآن هم سند نبوت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و هم دلیل خاتمیت آن حضرت است.

بنابراین قرآن معجزه ای است دائمی، همیشگی و ابدی که برای مردم همه ی زمانها و اعصار تنها کلام ناب و خالص الهی و تنها معیار هدایت و سعادت به شمار می رود.

البته پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) دارای معجزات بی شمار دیگری نیز بوده است که در این میان شق القمر و معراج از همه مشهورتر هستند.

الف) شق القمر: بر اساس آیه ی اول سوره ی قمر که می فرماید: «اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ»، «قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت». طبق روایات مشهور که بعضی ادعای تواتر آن را نیز کرده اند «مشرکان نزد رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمدند و گفتند: اگر راست می گویی و تو پیامبر خدایی ماه را برای ما دو پاره کن! فرمود: اگر این کار را کنم ایمان می آورید؟ عرض

کردند: آری. و آن شب، شب چهاردهم ماه بود، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از پیشگاه پروردگار تقاضا کرد

آن چه را از او خواسته اند به او بدهد ناگهان ماه به دو پاره شد و رسول الله آنها را یک یک صدا می زد و می فرمود: ببینید!».

روایات فراوانی در کتب اسلامی در زمینه ی وقوع این اعجاز نقل شده که در حد شهرت یا تواتر است و لذا قابل انکار نمی باشد. «فخر رازی» می گوید: «عموم مفسران معتقدند مراد از آیه این است که ماه شکافته شد و روایات صحیحی نیز بر این معنی دلالت میکند و امکان عقلی آن نیز جای تردید نیست و از سوی دیگر پیامبر صادق( صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از آن خبر داده،

بنابراین باید آن را پذیرفت». .

مرحوم طبرسی نیز در «مجمع البیان» می گوید: «مفسران این آیه را مربوط به معجزهی شق القمر در زمان پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)میدانند». بعضی نقل کرده اند که «حذيفه) صحابی مشهور داستان شق القمر را در حضور جمع کثیری در مسجد دائن نقل کرد و هیچ کس بر او ایراد نگرفت، با این که بسیاری از حاضران عصر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را درک کرده بودند. بنابراین با توجه به خود آیه و قراین موجود در آن و از نظر روایات و اقوال مفسران، موضوع شق القمر به هیچ

ص: 191

وجه قابل انکار نیست.

ب) معراج: در دو سوره از سوره های قرآن به این مسأله اشاره شده است؛

اول: سورهی اسراء آیه ی یک که تنها بخش اول این سفر را بیان میکند یعنی سیر از مکه و مسجد الحرام به مسجد اقصی و بیت المقدس.

دوم: سوره ی نجم که طی شش آیه از آیه ی 13 تا 18 قسمت دوم معراج یعنی سیر آسمانی آمده است.

خلاصهي مفاد این شش آیه چنین است که پیامبر(ص) برای دومین بار فرشته ی وحی جبرییل را به صورت اصلی مشاهده و ملاقات کرد (مرتبه ی اول در آغاز نزول وحی در کوه حرا بود). این ملاقات در نزد بهشت جاویدان صورت گرفت.

پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در مشاهده ی این منظره دچار خطا و اشتباه نشد. آیات و نشانه های بزرگی را از عظمت خدا مشاهده کرد».

این آیات که به گفته ی اکثر مفسران از معراج سخن می گوید نیز نشان می دهد که این حادثه در بیداری اتفاق افتاده است، مخصوصا جمله ی «ما زاغ البصر و ما طغی: چشم پیامبر دچار خطا و انحراف و طغيان نشد»، گواه دیگر بر این موضوع است.

از نظر حدیث، روایات بسیار زیادی در زمینه ی مسأله ی معراج در کتب معروف اسلامی نقل شد که بسیاری از علمای اسلام تواتر یا شهرت آن را تصدیق کرده اند.

آنچه مسلم است معراج پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)کاملا خارق العاده می باشد و جنبه ی اعجاز آمیز داشته است. هدف از معراج مشاهدهی آیات عظمت الهی بوده تا روح پر عمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در پرتو مشاهده ی آن آیات بینات، عظمت بیشتری یابد و آمادگی فزون تری برای هدایت انسانها پیدا کند، نه آنگونه که کوته فکران می پندارند که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به معراج رفت تا خدا را ببیندا، به گمان این که خدا محلی در آسمانها دارد!!.

مشهور و معروف در میان دانشمندان اسلام این است که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به هنگامی که در مکه بود در یک شب از مسجدالحرام به مسجد اقصی در بیت المقدس به قدرت پروردگار آمد و از آن جا به آسمان صعود کرد و آثار عظمت خدا را در پهنه ی آسمان مشاهده نمود و همان شب به مکه بازگشت و نیز مشهور و معروف آن است که این سیر زمینی و آسمانی را با جسم و روح توأما انجام داد.

در تاریخ وقوع معراج در میان مورخان اسلامی اختلاف نظر است، بعضی آن را در سال دهم بعثت شب بیست و هفتم ماه رجب دانسته و بعضی آن را در سال دوازدهم شب هفدهم ماه رمضان و بعضی آن را در اوایل بعثت ذکر کرده اند.(1)

ص: 192

تحریفی و تبدیلی در قرآن راه نیافته است و داستان های قرآن نیز حق است و شوخی و افسانه نیست.

حافظ و نگهدارنده ی قرآن از تحریف، همان نازل کننده ی قرآن یعنی خداوند عالم و قادر می باشد. همین قرآنی که در دست مردم است و مشتمل بر 114 سوره می باشد همان است که خداوند متعال نازل فرموده است و در آن هیچ بیش و کمی رخ نداده است.(1)

نکته ی دیگری که مهم است این است که از نظر شیعه شفاعت شامل حال همه ی انسانها نمی شود، مثلا افراد کافر و مشرک و مناطق و مسلمانان بی نماز و ظالم و ستمگر هرگز مورد شفاعت قرار نمی گیرند. قرآن در مورد افراد بی نماز و منکران روز رستاخیز می فرماید: «پس شفاعت شفیعان، به آنان سودی نمی بخشد». (

مدثر، 48) و درباره ی ستمگران می فرماید: برای ستمگران هیچ خویشی و شفیعی، که شفاعت وی پذیرفته شود، نخواهد بود». (مؤمن، 18). شفاعت همانند مغفرت و توبه، روزنه ی امیدی است برای کسانی که می توانند در نیمه ی راه ضلالت و معصیت، گناهان خویش را ترک کنند و از آن پس، باقی ماندهی عمر خود را در طاعت خدا سپری نمایند.

هر چند قرآن کریم می فرماید: «بگو برای خداست، حق شفاعت».(زمر، 44)

اما درخواست شفاعت از غیر خدا نیز جایز است و به هیچ وجه منافاتی با توحید افعالی و توحید در خالقیت ندارد. هم چنان که با توحید عبادی نیز تعارضی ندارد زیرا: ۔

الف) قرآن تصریح می کند که فرشتگان بر آدم سجده کردند. (ص، 72 و 73) ب) هم چنین می فرماید فرزندان يعقوب و حتی خود آن حضرت، بر يوسف سجده نمودند. (یوسف، 100)

ج) هم چنین در مورد پیامبر اسلام می فرماید: «و اگر آنان هنگامی که بر خود ستم کردند، به سوی تو می آمدند پس از خدا طلب مغفرت می نمودند و پیامبر برای آنان استغفار می کرد، به درستی خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند».

(نساء، 64) د) و نیز به نقل از فرزندان يعقوب می فرماید: «گفتند ای پدر، از خدا بر تقصیرات ما طلب مغفرت کن که ما بر خطا بودیم»، حضرت یعقوب هم به آنان وعده ی استغفار داد و درخواست آنان را پذیرفت، «گفت به زودی از درگاه خدا، برای شما مغفرت خواهم خواست، همانا او آمرزنده و مهربان است». (یوسف، 97 و 98)

هرچند از دیدگاه عقل و وحی تمام انسان ها بلکه همه ی پدیده های جهان همانگونه که در پیدایش خود به خدا محتاج اند در تأثیربخشی خویش نیز به او نیازمند هستند. (فاطر، 15) و (آل عمران، 126)

بر همین اساس است که هر مسلمانی در همه ی نمازهای خود خطاب به خداوند متعال چنین اقرار می کند:

«تنها تو را می پرستیم و تنها از تو کمک می جوییم». (حمد، 5) لذا بیشک توحید در عبادت و توحید در استعانت از اصول خدشه ناپذیر یگانه پرستی است و بدین معناست که تنها ارادهی مطلق و مستقل در هستی فقط خدای متعال است

لذا تنها باید او را پرستید و تنها باید از او یاری خواست. لیکن باید دانست توسل به غیر خدا و یاری خواستن از غیر او نیز به این شرط که ما غیر او را مطلق و مستقل ندانیم، بلکه غیر او را هم در وجود و در هم در اثربخشی تابع، وابسته و نیازمند

او بدانیم، جایز است.

ص: 195

زیرا این گونه توسل و کمک خواستن در واقع، استعانت از خداوند است زیرا او است که به این وسایل و اسباب، هستی بخشیده و سرانجام آنان را در برآوردن نیازهای دیگران، تأثير و توان عطا فرموده است.

اصولا در زندگی افراد بشر بر مبنای این استعانت از اسباب و مسببات، پایه ریزی شده است، به طوری که بدون کمک گرفتن از آنها زندگی انسان، دچار آشفتگی می گردد.

در این جا نیز اگر با این دید به آنها بنگریم که عوامل تحقق یاری خدا هستند که هم اصل هستی آنها از خداست و هم تأثیربخشی آنها از جانب او است، این کمک گرفتن، با توحید و یکتاپرستی هیچ برخوردی ندارد.

قرآن در آیه ی 35 سورهی مائده می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.»، «ای کسانی که ایمان آورده اید پرهیزگاری پیشه کنید و وسیله ای برای تقرب به خدا انتخاب نمایید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار شوید». کلمه ی «وسیله» تنها در دو مورد در قرآن مجید به کار رفته است که عبارتند از (آیه ی 35 سوره ی مائده و آیه ی 57 سوره ی اسراء). اما وسیله چیست؟

وسیله به معنی «تقرب جستن» و یا چیزی است که باعث تقرب می شود (و یا نتیجه ای که از تقرب حاصل می گردد و به این ترتیب «وسیله» مفهوم بسیار وسیعی دارد که هر کار نیک و شایسته ای را شامل می شود و هر صفت برجسته در مفهوم آن درج است، چرا که همه ی این ها موجب قرب پروردگار است. در جمله های بسیار پر مغزی که از علی (عَلَيْهِ السَّلام )در خطبهی 110 نهج البلاغه نقل شده می خوانیم «بهترین وسیله ای که بندگان با آن به درگاه خدا تقرب می جویند ایمان به خدا، برپا داشتن نماز، اداء زكات، روزهای ماه رمضان، حج و عمره، صلهی رحم، انفاق و بخشش در راه خدا در نهان و آشکار و تمام اعمال نیکی است که انسان را از سقوط و پستی نجات می دهد».

هم چنین شفاعت پیامبران و بندگان صالح خدا و مقربان درگاه او که طبق صریح آیات قرآن در پیشگاه او پذیرفته می شود، نیز یکی از وسایل تقرب به او است.

اشتباه نشود منظور از توسل به مقربان درگاه پروردگار این نیست که انسان چیزی را از پیامبر و امام، مستقلا تقاضا

کند و یا حل مشکلی را از او بخواهد، بلکه هدف آن است که خود را در خط آنان قرار دهد و هماهنگی با برنامه های آنها شود و خدا را به مقام آنان بخواند تا خدا اجازهی شفاعت در مورد آنها بدهد. قرآن در آیهی 21 سوره

کهف می فرماید: «گفتند ما مسجدی در کنار (مدفن آنها

می سازیم» (تا خاطره ی آنها فراموش نشود). بنابراین احترام قبور بزرگان نه تنها حرام نیست بلکه قرآن مجید آن را تأیید کرده است. آیه ی فوق در مورد اصحاب کهف است و ظاهر تعبیر قرآن این است که اصحاب کهف سرانجام بدرود حیات گفتند و به خاک سپرده شدند.

سپس علاقه مندان به آنها تصمیم گرفتند معبدی در کنار آرامگاه آنان بسازند، قرآن این

ص: 196

موضوع را در آیات فوق با لحن موافقی آورده است و این نشان میدهد که ساختن معبد به احترام قبور بزرگان دین نه تنها حرام نیست، بلکه کار خوب و شایسته ای است.

باید دانست که شیعه، آثار اولیای خدا را مانند خود آنان، مخلوق و آفریده ی خدا می داند

که هم در اصل وجود و پیدایش خود و هم در منشأ آثار بودن، نیازمند به خدای یگانه اند.

شیعه تنها به پاس احترام پیشوایان خود و پیشتازان دین خدا و به منظور ابراز محبت بی شائبه ی خود نسبت به آنان، بدان آثار تبرک می جویند. اگر شیعیان به هنگام زیارت حرم پیامبر و اهل بیت آن حضرت، ضریح را می بوسند و یا در و دیوار را لمس

می کنند، تنها بدان جهت است که به پیامبر گرامی و عترت او عشق می ورزند و این یک مسأله ی عاطفی انسانی است که در وجود یک انسان شیفته، تجلی می کند.

باید دانست که شیعه در توسل و حاجت خواستن از پیامبر یا امامان و اولیاء خدا در حقیقت توجه به خدا دارد یعنی به مقام معنوی آن بزرگواران در پیشگاه خدا متوسل می شود و سبب احترام آن عزیزان از خدا طلب حاجت می کند و این عین توحید است زیرا توسل جستن به مقام پیامبر و امامان و اولیاء در پیشگاه خدا هیچ مانعی ندارد زیرا آنان حجت های خدا و مقربان درگاه او هستند.

اصولا توجه به اهل بیت گرامی رسول خدا و دوستی و محبت آنان همانند دوستی و محبت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)امری است که قرآن به آن دستور داده است: «ای پیامبر بگو از شما پاداشی جز دوستی خویشاوندانم نمی خواهم». (شوری، 23)

هم چنین قرآن دستور به یاری رسول خدا(ص) و تجلیل از مقام وی داده است و آن را معیار رستگاری و سعادت معرفی کرده

می فرماید: «آنان که به پیامبر گرویدند و او را گرامی داشتند و یاریش نمودند و از روشنایی که بر وی فرو فرستاده شد پیروی کردند، رستگار انند». (اعراف، 157)

این آیه ی شریفه چهار صفت برای رستگاران بیان کرده که عبارتند از:

1. ایمان به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

2. پیروی از نوری که بر وی فرستاده شده

3. یاری نمودن او

4. تعظیم و تجلیل و گرامی داشتن مقام او

بنابر آنچه گفته شد اعتقاد به مغفرت و شفاعت و توسل همانند اعتقاد به توبه، اعتقادی کام توحیدی و قرآنی می باشد.

هم چنان که احترام قبور پیامبر و امامان و اولیاء خدا نیز در جهت اجرای فرمان قرآنی خدای متعال در راستای تکریم و محبت به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و مودت اهل بیت آن حضرت می باشد.

نتیجه در همه ی این امور در راستای اطاعت از فرمان خدای سبحان است.

یعنی همه ی این امور به نوعی مظاهر توحید در اطاعت و توحید در عبادت و توحید در فاعليت و توحید افعالی هستند.

توحید افعالی یکی از اصول معارف اسلامی، که فهم بهتر

ص: 197

رابطه ی خدا و جهان را آسان می کند است.

درک صحیح توحید افعالی به ما کمک می کند تا عمق رابطه ی خدا با خلق و حضور جدی اراده و مشیت او را در صحنه ی عالم دریابیم. توحید افعالی یعنی: تنها فاعل مستقل، که فاعليتش وابسته به موجود دیگری نیست، خداوند است و فاعلیت سایر موجودات جلوه ای از فاعليت او است که بدون اذن و ارادهی او محقق نمی گردد. بنابراین، هر چه در پهنه ی هستی رخ

می دهد فعل خدا و در حیطه ی اراده و خواست او است. کسی که توحید افعالی را باور داشته باشد، اراده و مشیت خداوند را در همه جا حاضر می بیند و در ورای هر پدیده و حادثه ای، اثری از فاعلیت او را می بیند. جهان، با همه ی گستردگی و عظمتش و با همه ی رنگارنگی و تنوعش، تبلور حاکمیت یک ارادهی واحد است و همه ی تحولات و دگرگونی ها از مبدأ ثابت و یکتایی سرچشمه می گیرد: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ ».(1)

و

نزدیک شدن و عرضه ی آتش بر آنها و اگر از مؤمنین و خصوصا از شهدا باشند و یا مانند مؤمن آل یس باشند غرق در کرامت الهی هستند و در نزد پروردگارشان روزی می خورند.

ب) شیعه معتقد است که میزان حق است. اصل میزان از ضروریات دین است و آیات قرآن تصریح به آن نموده از جمله این که می فرماید: «وَ نَضَعُ الْمَوازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً ...».(انبیاء، 47)

و نیز می فرماید: « وَٱلْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ ٱلْحَقُّ ۚ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَٰزِينُهُۥ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ * وَمَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ.». (اعراف، 8 و 9) و نیز می فرماید: «ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ *فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ ».(قارعه، 6 و 7)

پس میزان هم عقلا ممکن است و هم شرع مقدس از وقوع آن خبر داده و بنابراین از مسلمات است. در روایتی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده که فرمود: «مراد از میزان انبيا و اوصیاء (عَلَيْهِم السَّلام )هستند و نیز آن حضرت فرمود ما میزان هستیم».

ج) شیعه معتقد است که صراط حق است. صراط در لغت به معنای طریق و راه است و در لسان شرع به دو معنی می باشد:

1. صراط دنیوی 2. صراط اخروی منظور از صراط دنیوی همان راه فلاح و سعادت است که در نماز می خوانیم:

«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ». بعضی در معنی صراط در آخرت گفته اند: در آخرت دو راه وجود دارد یک راه به سوی بهشت است که خداوند اهل بهشت را به سوی آن هدایت می کند و یک راه به سوی جهنم است که خداوند اهل جهنم را به آن هدایت میکند.

بعضی دیگر گفته اند: صراط اخروی عبارت است از پلی که بر روی جهنم کشیده شده و همه ی مکلفین باید از روی آن پل عبور کنند و آن پل از موی باریک تر و از شمشیر برنده تر است، آنگاه اهل بهشت به راحتی از روی آن عبور میکنند و هیچ حزن و اندوهی دامن گیرشان نیست ولی کفار و اهل جهنم در هنگام عبور از روی پل صراط از بالای آن پل سقوط کرده و به جهنم سرازیر می شوند.

د) شیعه معتقد است که حساب حق است. مهمترین و مشکل ترین موقف از مواقف قیامت، موقف حساب است که انسانها مورد بازپرسی و محاسبه قرار میگیرند و مسئله ی محاسبه و حسابرسی از ضروریات دین است و قرآن می فرماید: «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ».(تکاثر،

تا

و نیز می فرماید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ ».(صافات، 24) می دانیم که یکی از نام های قیامت «یوم الحساب» یعنی روز محاسبه و حسابرسی است. یعنی روزی که همگی برای برپایی دادگاه عدل الهی از قبرها قیام می کنند و قیامت همگان آغاز می گردد. با محاسبه ی اخروی است که حقیقت اعمال همه ی انسان ها به دست آنها داده می شود و هم آشکار می گردد.

ص: 219

ه) شیعه معتقد است که تطایر کتب حق است. در قیامت نامه ی اعمال همه ی انسان ها به دست آنها داده می شود و این سخنی است که قرآن بدان تصریح دارد و می فرماید: «اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا».

(اسراء، 14) در قیامت اعمال هر انسانی به گردنش آویخته می شود یعنی اعمال و نتایج اعمال انسان هرگز از او جدا نمی شود و انسان باید در همه حال عهده دار و مسئول اعمال خود باشد و بی شک هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد و کسی را به جرم دیگری مجازات نمی کنند. این است که در قیامت حسابرسی اعمال و بحث نامه ی اعمال آن چنان روشن و آشکار است که جای هیچ ابهام و انکاری نیست.

در قیامت همه ی اعمال آدمی که با تمام جزئیاتش در نامه ای ثبت شده است به او داده می شود و برای او آشکار می گردد. قرآن مجید در سوره ی حاقه آیه ی 19 و 20 و در سوره ی کهف آیه ی 49 نیز این مسأله ی عجیب را مطرح نموده است.

آری در آن روز انسان آن چه را انجام داده و در نامه ی عمل او ثبت است همه را به خاطر می آورد، گویی همان ساعت آن را انجام داده است. لذا فریاد مجرمان بلند می شود و می گویند: «این چه نامه ای است که هیچ صغيره وكبيره ای را فروگزار نکرده است.

و) شيعه معتقد است که بهشت و جهنم حق است و در حال حاضر موجود هستند. بر اساس ظاهر آیات قرآن بهشت و دوزخ هم اکنون آفریده شده اند. یعنی هم اکنون بهشت برای پرهیزگاران و جهنم برای کافران موجود است. (آل عمران، 133 – حدید، 21 - بقره، 24 - آل عمران، 131).

قرآن کریم در آیهی 49 سورهی توبه می فرماید: « إ جهنم لمحيطه بالكافرين »، «آگاه باشید که جهنم کافران را احاطه کرده است».

معنی حقیقی این آیه این است که بگوییم هم اکنون جهنم موجود است و در باطن و درون این جهان قرار دارد، همان گونه که بهشت نیز هم اکنون وجود دارد و در باطن و درون این جهان اهل خود را احاطه کرده است.(1)

با علم به سودمندی آن، به صورت ارادی و اختیاری انجام می گیرد.

از نظر شیعه اختیار انسان با هیچ یک از اقسام توحید از جمله توحید در خالقیت منافات ندارد، زیرا معنای دقیق توحید در خالقیت جز این نیست که تنها آفریدگار مستقلی که بدون نیاز به اجازه ی موجود دیگری، دست به آفرینندگی می زند، خداوند است.

از این رو توحید در خالقیت منافی آن نیست که دیگر موجودات، با اذن الهی و در حوزهی قوانین و سنت هایی که او مقرر کرده است، منشأ خلق و ایجاد باشند و در آیاتی از قرآن کریم، ایجاد و تأثیر به مخلوقات خداوند، نسبت داده شده است.

بنابراین توحید در خالقیت با نقش آفرینی انسان در اعمال خویش سازگار است و از این رو به جبرگرایی نمی انجامد.

از نظر شیعه اختیار انسان با علم ازلی و پیشین خدا نسبت به حوادث و وقایع و اتفاقات عالم هستی و از جمله اعمال و افعال انسان هیچ منافاتی ندارد، زیرا شکی نیست که خداوند از پیش بر اعمال آدمیان آگاهی دارد، ولی آنچه در علم خداوند ثبت و ضبط است، فعل انسان همراه با همه ی خصوصیات و قیود آن است، نه بدون آنها. برخی از این خصوصیات به ویژگی های زمانی و مکانی باز می گردد و پاره ای نیز به فاعل آن مربوط می شود و یکی از خصوصیات افعال اختیاری آن است که از سر اختیار و بر پایه ی گزینش آزادانه ی فاعل انجام می شود.

بنابراین، معنای این که خدا از پیش آگاهی دارد که فعلی اختیاری از انسان سر می زند، آن است که خدا می داند شخص خاصی در زمان و مکان معینی، با بهره گیری از اختیار خویش آن کار را انجام می دهد. اگر علم خدا به وقوع اختیاری فعلی خاص تعلق گیرد، آن فعل به حتم از سر اختيار انجام خواهد گرفت.

بدین ترتیب، روشن می شود که ضرورت یافتن وقوع فعل اختیاری - با نظر به علم پیشین الهی - نه تنها منافاتی با اختیاری بودن آن ندارد، بلکه آن را تأیید می کند؛ زیرا بدین معنا است که وقوع جبری و غیر اختیاری چنین فعلی محال است.

از نظر شیعه عمومیت اراده ی الهی با اختیار انسان هیچ منافاتی ندارد، زیرا ارادهی خداوند به وقوع فعل به صورت مطلق و خالی از خصوصیات آن تعلق نمی گیرد، بلکه متعلق اراده ی او آن است که هر معلولی از علت مباشر، بی واسطه، و با حفظ تمام خصوصیات آن، صادر گردد. بنابراین، همانگونه که مشیت الهی به صدور غیر ارادی و نا آگاهانه ی حرارت از آتش تعلق

می پذیرد، متعلق ارادهی او در مورد افعال اختیاری انسان آن است که این افعال همراه با علم، اراده و اختیار انسان صورت بندد. بنابراین، تحقق اراده ی الهی نه تنها منافی اختیار نیست، که ضامن تثبیت آن نیز هست، پس مفاهیمی همچون سرنوشت یا تقدیر، هرگز به معنای سلب اختیار آدمی نیست، بلکه آن چه که قلم سرنوشت برای انسان رقم زده یا برای او مقدر شده است، بیش از این نیست که افعال اختیاری خود را به صورت اختیاری و افعال غیر اختیاری خود را به صورت غیر اختیاری انجام دهد.

ص: 201

قضا و قدر الهی بر همه ی هستی و همه ی مخلوقات حاکمیت دارد و هیچ امری از دایرهی قضا و قدر الهی خارج نیست. بنابراین، اراده و اختیار انسان نیز ناشی از قضا و قدر الهی است.

به عبارت دیگر انسان به حکم قضا و قدر الهی موجودی است آزاد، مختار و مسئول. تقدیر الهی یا سرنوشت، دو حوزه دارد:

1. حوزه ای که خارج از اختیار آدمی است و وظیفه ی انسان دین باور، در برخورد با آن چیزی جز تسلیم و خرسندی نیست، مانند آن دسته از حوادث عالم خلقت که از حوزه ی اراده ی انسان خارج است.

2. حوزه ای که شامل افعال اختیاری انسان می شود. در این حوزه تقدیر الهی هیچگونه منافاتی با اعمال اراده و تصمیم گیری آزاد و اختیار انسان ندارد از این رو، مسئولیت افعال آدمی، در این حوزه بر عهده ی خود او است.

بنابر آنچه گفته شد، روشن می شود که آموزه های دینی در باب اوصاف الهی، در صورتی که به درستی فهم شوند، هیچگونه تعارضی با اصل اختیار ندارند. شواهد فراوانی در اثبات اختیار وجود دارد از جمله:

الف) شهود درونی و احساس باطنی و وجدان اختیار؛ به این معنا که اختیار یکی از بدیهی ترین واقعیات و خصوصیات روح و روان انسان می باشد.

ب) تردید در گزینش و تصمیم گیری و احساس پشیمانی؛ یعنی اگر انسان خود را مختار نمی دانست هرگز دچار ندامت و پشیمانی نمی شد و هرگز در تصمیم گیری های خود دچار شک و تردید نمی شد.

ج) وضع قوانین اجتماعی و اوامر و نواهی و امر و نهی کردن به دیگران؛ زیرا بی شک هیچ موجود غیر مختاری را نمی توان امر و نهی کرد.

د) وجود نظام های تربیتی و پاداش و کیفر؛ پر واضح است که جزا و پاداش و تکلیف و وظیفه تنها در صورت وجود اختیار و آزادی اراده ی انسان معنا پیدا می کند، زیرا در یک نظام حقوقی حکیمانه و عادلانه موجود بی اراده و غیر مختار را تنبیه و تشویق نمیکنند. هم چنان که تعلیم پذیری انسان و تربیت پذیری او بهترین گواه و شاهد بر مختار بودن و آزاد بودن انسان و برخورداری او از اراده است زیرا تعلیم و تربیت چیزی جز تغییر پذیری آگاهانه و هدف دار نیست و اینها همه از لوازم مختار بودن انسان است.

از سوی دیگر تعلیم و تربیت، جز او پاداش و امر و نهی مستلزم همدیگر می باشند و همه ی این امور در زندگی انسان موجود است، بنابراین اختیار و آزادی انسان امری مشهود می باشد.

ه) تفکر و اندیشه؛ اگر انسان مختار و آزاد نبود، هرگز در مقام انتخاب بر نمی آمد و مهم تر از همه هرگز در انتخاب کردن به تفکر و اندیشه نمی پرداخت.

و احساس رضایت و خشنودی؛ اگر انسان آزاد و مختار نبود و خود را فاعل اعمال خود

ص: 202

نمیدانست در برابر انجام کارهای نیک و پسندیده احساس رضایت و خرسندی نمی کرد. همچنان که در برابر اعمال زشت و ناپسند احساس شرم و خجلت به او دست نمی داد. حال آن که همگان می دانند هر انسانی در برابر بعضی از کارهای خود کاملا احساس رضایت و خشنودی و لذت می نماید و در برابر بعضی دیگر از اعمال خود کاملا شرمسار و شرمنده می شود.

ز) بعثت انبياء و ارسال رسولان الهی و انزال کتب آسمانی و همچنین وجود وعده و وعیدهای الهی و معاد و بهشت و جهنم و حسابرسی از اعمال در دنیا و آخرت همه گواه و شاهد بر اختیار و آزادی انسان است و قرآن هم در این مورد می فرماید:

«إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (انسان، 3)

یعنی ما هدایت را به بشر عرضه داشتیم و بعد از آن دیگر نوبت خود او است که سپاسگزار این نعمت باشد یا کفران نماید و خلاصه این که از جمله ضروریات و لوازم مسئول بودن و مسئولیت پذیری انسان و هم چنین مکلف بودن و تکلیف پذیری انسان علاوه بر «بلوغ، عقل، علم، قدرت» عدم اضطرار و عدم اکراه یعنی آزاد بودن و مختار بودن انسان است.

زیرا حتی اگر کسی بدون قصد و تعمد و اراده» و صرفا از روی خطا و سهو و اشتباه مرتکب عملی گردد، عمل او هیچگونه ارزشی ندارد و چنین فاعلی، فاعل مسئول شناخته نمی شود.

نکته ی بسیار مهمی که از آیه ی فوق (انسان، 3) به دست می آید اثبات این اصل معروف است که: «لا جَبر و لا تَفویض بل امرٌ بین امرین». .

این آیه از یک سو می فرماید: «خدا راه را نشان داده و انتخاب با شما است و از سوی دیگر می افزاید: «انتخاب شما منوط به مشیت الهی است» یعنی شما استقلال کامل ندارید بلکه قدرت و توان و آزادی اراده ی شما همه به خواست خدا و از ناحیه ی او است و هر زمان اراده کند می تواند این قدرت و آزادی را سلب کند و در مورد قرآن نیز می فرماید:

« إِنَّ هَٰذِهِ تَذْكِرَةٌ ۖ فَمَن شَاءَ اتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا»، «این یک تذکر و یادآوری است و هرکس بخواهد با استفاده از آن راهی به سوی پروردگارش انتخاب می کند». (انسان، 29)

مقصود این است که قرآن می فرماید وظیفه ی ما نشان دادن راه است، نه اجبار بر انتخاب، این شما هستید که باید با عقل و درک خود، حق را از باطل تشخیص دهید و با اراده و اختیار خود تصمیم بگیرید. قرآن هم چنین در آیه ی 29 سوره ی تکویر می فرماید: «وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ»، «شما اراده نمی کنید مگر اینکه خداوندی که پروردگار جهانیان است

بخواهد».

مسأله ی دقیق «امر بين الأمرين» این است که قرآن کریم می فرماید: «تصمیم گیری به دست شما است» و نیز می فرماید: «تا خدا نخواهد شما نمی توانید تصمیم بگیرید» یعنی اگر شما

ص: 203

مختار و آزاد آفریده شده اید این اختیار و آزادی نیز از ناحیه ی خدا است، او خواسته است که شما چنین باشید.

انسان در اعمال خود نه مجبور است و نه صد در صد آزاد، نه طریقه ی «جبر» صحیح است و نه طریقه ی «تفویض» بلکه هر چه او دارد، از عقل و هوش و توانایی جسمی و قدرت تصمیم گیری همه از ناحیه ی خدا است و همین واقعیت است که او را از یک سو دائما نیازمند به خالق می سازد و از سوی دیگر به مقتضای آزادی و اختیارش به او تعهد و مسئولیت می دهد.

به این ترتیب نه «تفويض» و واگذاری کامل است و نه اجبار و سلب اختیار کامل، بلکه حقیقتی است دقیق و ظریف در میان این دو، یا به تعبیر دیگر: نوعی آزادی وابسته به مشیت الهی است که هر لحظه بخواهد می تواند آن را باز پس گیرد تا هم بندگان بتوانند بار تکلیف و مسئولیت را که رمز تکامل آنهاست بر دوش گیرند و هم خود را بی نیاز از خدا تصور نکنند.(1)

لازم به یادآوری است که گستره و دامنه ی اختصاصات شیعه و عقاید و باورهای

اختصاصی شیعه بسیار وسیع تر از حدود و حوصله و مجال این مختصر است.

لذا به خاطر جلوگیری از تطویل کلام تنها به برخی دیگر از این اعتقادات و باورها اشاره

می کنیم.

الف) عدم حجیت صحابهی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

ب) انحصار مفهوم اهل بیت در لسان قرآن و احادیث به معصومان خاندان رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و هم چنین مفهوم آل رسول الله و اولواالامر و ذوالقربی نیز تنها شامل معصومان از خاندان رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می شود که چهارده موجود نورانی و مقدس و معصوم هستند، قرآن کریم و احادیث قطعی رسول خدا(ص)، معرفت و محبت و اطاعت این بزرگواران را واجب کرده است.

ج) دیدگاه خاص شیعه پیرامون خمس و شرایط وجوب و پرداخت آن.

د) دیدگاه خاص شیعه پیرامون مسایلی از عبادات و احکام هم چون: طهارت، وضو و قرائت جملات اذان و اقامه، زیارت قبور پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و اهل بیت گرامی او و....

ه) حجیت و اعتبار عقل به عنوان معیار تکلیف و یکی از ابزارهای شناخت و معرفت و یکی از منابع استنباط احکام فقهی.

و) شيعه معتقد به ارزیابی و نقد و سنجش روایات و احادیث بر طبق اصول و ضوابط معینی است، هم چنان که گفتیم شیعه همه ی صحابه را منزه نمی داند و به همین دلیل همه ی احادیث منقول از آنان را معتبر نمی داند.

ز) باور به ایمان ابوطالب، شیعه ابوطالب را با دلايل و قراین نقلی معتبر مؤمن می داند و او

ص: 204

را مؤمن قریش می خواند و دهها دیدگاه اختصاصی دیگر که در این جا به بررسی چهار مورد دیگر از آنها اکتفا می شود.

هدایت مردم یعنی ایمان به رسالت همه ی انبیاء و حقانیت همه ی کتب آسمانی، ایمان به معاد و برزخ و مراحل گوناگون معاد از قبیل سؤال در قبر، عذاب در قبر، روز رستاخير، حسابرسی در قیامت،

وجود میزان برای سنجش اعمال، عبور از صراط و باور به بهشت و دوزخ آری شیعه معتقد است بر اساس تصریح قرآن کریم بهره مندی از هدایت و نجات بر اساس قرآن شروطی دارد که از جمله ی آنها ایمان به قوای غیبی و نیروهای غیر مادی مانند ملائکه می باشد. هم چنان که ایمان به خداوند و یگانگی او و همهی پیامبران او و ایمان به همه ی کتب آسمانی او از جمله قرآن کریم به عنوان یگانه کتاب الهی که به جهت معجزه بودن هرگز قابل تحریف نیست و نیز ایمان به جریان امامت و اعتقاد به وجود امام معصوم در همه ی زمان ها از شروط ایمان و رستگاری به شمار می رود.

هم چنان که از شواهد و قراین خاتمیت پیامبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و کامل بودن دین اسلام و جاودانه بودن قرآن به عنوان تنها کتاب هدایت الهی، همین اعتقاد به جریان امامت است.

همان امامتی که پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آن را به کشتی نجات تشبیه کرده است.

رهایی از هیچ طوفانی بدون کشتی نجات ممکن نیست. این کشتی نجات یک مکتب کارساز حیات بخش مثبت است که در برابر امواج طوفان های افکار و مکاتب انحرافی و ادیان ساختگی مقاومت می کند و پیروانش را به ساحل نجات می رساند.

در روایاتی که از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در کتب شیعه و اهل تسنن آمده است

خاندان او یعنی امامان اهل بیت و حاملان مکتب اسلام به عنوان «کشتی نجات» معرفی شده اند.

از قول ابوذر غفاری آمده است که در کنار خانه ی کعبه بعد از آن که خود را معرفی کرد،

از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل کرد که ایشان می فرمود: « مثل أهل بيتي مثل سفينة نوح من ركب فيها نجا و من تخلف عنها غرق . «یا» مَن تَخَلّفَ عَنها هَلَكَ»، «مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است که هر کس به آن پناه برد نجات یابد و هرکس از آن تخلف کند هلاک می شود».

این حدیث پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با صراحت می گوید به هنگامی که طوفان های فکری و عقیدتی و اجتماعی در جامعه ی اسلامی رخ می دهد تنها راه نجات پناه بردن به این مکتب است.

در پایان این بحث ذکر این نکته ضروری است که «حاكم» در صفحه ی 149 جلد سوم

مستدرک» به نقل از ابن عباس این حدیث نبوی را آورده است: « النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ مِنَ الغَرَقِ ، وأهلُ بَيتي أمانٌ لاُمَّتي مِنَ الاِختِلافِ فی الدیّین»، «ستارگان امان برای اهل زمینند ازغرق شدن و اهل بیت من امان امتند از اختلاف در دین».(1)

قرآن مجید در این زمینه آیات متعددی دارد که از جمله ی آنها می توان به آیه ی 28 سوره آل عمران اشاره کرد: « يتخير المؤممون الكافرين أولياء من دون المؤمنين ومن يفعل ذلك فليس من الله في شيء إلا أن تتقوا بينهم تقية ..»، «اهل ایمان نباید مؤمنان را رها نموده و با کافران طرح دوستی بریزند، هر که چنین کند، با خدا رابطه ای نخواهد داشت مگر این که از آنان تقیه نمایید».

این آیه به روشنی بر این حقیقت گواهی میدهد که دوستی با کافران جایز نیست مگر به خاطر تقیه و حفظ جان و پیشگیری از خطرها، که در این صورت می توان به ظاهر با آنان، ابراز دوستی و موافقت نمود.

هم چنین در آیهی 106 سوره نحل می فرماید: «من كفر بالله من غير إيمانه إلا من أكره وقلبه مطمين بالإيمان ولكن من شرح بالكفر ذرا فعليهم غضب من الله ولهم عذاب عظيم»، هرکس پس از ایمان به خدا دوباره کافر شود، مگر کسی که از روی اجبار اظهار کفر نماید در حالی که دل وی در ایمان ثابت و مطمئن باشد ولیکن کسانی که دل خود را آکنده از کفر نمایند، خشم و عذابی سخت بر آنان خواهد بود».

مفسران در مورد شأن نزول آیه ی فوق چنین می گویند: روزی عمار بن یاسر، همراه با پدر و مادر خود، گرفتار دشمنان گشتند و کافران از آنان خواستند تا دست از اسلام بردارند و به کفر و شرک اعتراف نمایند. عمار بر خلاف میل باطنی خویش، تقیه نمود و به ظاهر آن چه را که کافران می گفتند، بر زبان جاری نمود و آزاد گردید.

هنگامی که نزد رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)رسید، از سخن خویش بسیار نگران و افسرده گشت، بدین جهت، پیامبر گرامی (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)وی را دلداری داد و آیهی یاد شده نیز در این زمینه نازل گردید.

از این آیه و سخنان مفسران روشن شد که پنهان داشتن اعتقاد باطنی به منظور حفظ جان و جلوگیری از خسارت های مادی و معنوی، در زمان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نیز، تحقق داشته و مورد پذیرش اسلام بوده است. مهم ترین شرط تقیه عدم اعتماد و اطمینان بر جان است چنانکه امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام )می فرماید: «تقیه تنها برای جلوگیری از خونریزی وضع شده). |

در اهمیت تقیه از قول معصومین (عَلَيْهِ السَّلام )و علی الخصوص امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )روایات متعددی

نقل شده است. از جمله:

1. امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: «التقيه من دين الله»، «تقیه از دین خداست».

2. امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: «اتقوا على دينكم فاحجبوه بالتقيه فانه لا ایمان لمن لا تقیه له»، به خاطر حفظ دینتان تقیه کنید و آن را با تقیه حفظ نمایید (زیر پرده نگه دارید، زیرا که هر که تقیه ندارد ایمان ندارد». .

3. امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: «التقيه دینی و دين آبائی و لا ايمان لمن لا تقیه له»، «تقیه از دین من

و دین پدران من می باشد و کسی که تقیه ندارد ایمان ندارد).

ص: 207

4. امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: «خالطوهم بالبرانيه و خالفوهم بالجوانيه اذا كانت الأمره صبیانیه»، هر گاه فرمانروایی کودکانه باشد (از روی هوی و هوس باشد) با مردم در ظاهر آمیزش کنید

و در باطن مخالف آنها باشید).

5. امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )فرمود: «التقيه توش المؤمن و التقيه حرز المؤمن ولا ايمان لمن لا تقیه له»، «تقیه سپر مؤمن است، تقیه نگه دار مؤمن است هر که تقیه ندارد، ایمان ندارد». .

اما از نظر تاریخی، تقیه، در شیعه به عنوان نوعی شیوه مبارزه با حکومت های ظالم و جابر مطرح بوده است و شاید بتوان گفت تقیه یکی از عوامل مهم بقاء شیعه در طی تاریخ بوده، چرا

که مذاهب مبارزی که این اصل را نصب العین خویش قرار نداده بودند به تدریج از میان رفتند و یا آن چنان ضربات کاری بر آنان فرود آمد که کمتر توانسته اند زیر این ضربات طاقت آورده و قد راست کنند.

از آن جا که حکومت های ستمگر بنی امیه و بنی عباس در طول تاریخ، با شیعیان سر ستیز داشته و کمر به کشتار آنان بسته بودند، آنان به فرمان قرآن تقیه نمودند و عقاید راستین خویش را کتمان کردند و بدین سان، جان خود و دیگر برادران مسلمان خویش را در آن شرایط دشوار نجات دادند.

چنان که روایت معتبری از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )گواه بر این مطلب است. آن حضرت در ضمن حدیثی فرمود: «.. تفسير مواردی را که باید تقیه نمود این است که: گروهی بدکار که حکم و فعل ظاهری آنان مخالف حکم حق و فعل حق است. در این صورت اگر مؤمن، کاری را در میان آنان به طور تقیه انجام دهد و منجر به فساد در دین هم نشود، جایز است».

علاوه بر این دلیل دیگری را هم مجاهد بزرگ حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (قدس سرّه) بیان فرمودند و گفته اند: «تقیه، به خاطر بقای مذهب، حفظ اصول و جلوگیری از پراکندگی مسلمانان، به منظور اقامهی دین و اصول آن تشریع شده است. لذا هرگاه تقیه سبب نابودی دین گردد، جایز نیست. به همین جهت در مواردی که اصلی از اصول اسلام یا مذهب، یا ضرورتی از ضروریات دین، در معرض نابودی و تغییر باشد، تقیه جایز نیست. چنان که منحرفان طاغوتی بخواهند که احکام ارث، طلاق، حج و اصول احکام دیگر را تغییر دهند، در این موارد تقیه جایز نیست». بنابر آنچه گفته شد، اگر همه ی اعضای جامعهی اسلامی در مذاهب فقهی خویش با هم تفاهم داشته باشند و با وحدت و هماهنگی زندگی نمایند، زمینه ای برای تقیه باقی نمی ماند و همان گونه که دستور قرآن است همه ی مسلمین پیوسته در صلح و آرامش و اخوت و برادری در کنار هم زندگی خواهند کرد. (1)

رابعا ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام )که به اسرار وحی از همه آگاه تر بودند، متفق آیه را به همین معنی تفسير فرموده اند و روایات فراوانی در این زمینه نقل شده از جمله: از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده است که فرمود:

« الْمُتْعَةُ نَزَلَ بِهَا الْقُرْآنُ الكريمُ وَ جَرَتْ بِهَا السُّنَّةُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ»، «حکم متعه در قرآن نازل شده و سنت پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه )بر طبق آن جاری گردیده است». و از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده که در پاسخ به سؤال ابوبصیر راجع به متعه فرمود: «نزلت في القرآن. فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً...»، «قرآن مجید در این باره سخن گفته آن جا که می فرماید: فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ...».

هم چنین از امام باقر ( عَلَيْهِ السَّلام )نقل شده که در پاسخ شخصی به نام عبدالله بن عمیر لیثی در مورد متعه فرمود:

«أَحَلَّهَا اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ عَلَی لِسَانِ نَبِیِّهِ ،فَهِیَ حَلَالٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهً، «خداوند آن را در قرآن و بر زبان پیامبرش حلال کرده است و آن تا روز قیامت حلال می باشد).

قدر مسلم این است که اصل مشروع بودن این نوع ازدواج در زمان پیامبر ((صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) قطعی است و هیچ گونه دلیل قابل اعتمادی درباره ی نسخ شدن آن در دست نیست بنابراین طبق قانون مسلمی که در علم اصول به ثبوت رسیده باید حکم به بقاء این قانون کرد. بدیهی است هیچ کس جز پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه ) حق نسخ احكام را ندارد و تنها او است که می تواند به فرمان خدا پارهای از احکام را نسخ کند و بعد از رحلت پیامبر ((صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِهباب نسخ به کلی مسدود می شود وگرنه هر کسی می تواند به اجتهاد خود قسمتی از احکام الهی را نسخ نماید و دیگر چیزی به نام شریعت جاودان و ابدی باقی نخواهد ماند و اصولا اجتهاد در برابر سخنان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اجتهاد در مقابل نص است که فاقد هرگونه اعتبار می باشد و ناگفته پیدا است که هیچ شخص دیگری حتی ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام )که جانشینان اصلی پیامبرند نمی توانند احکامی را که در عصر پیامبر ((صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه )بوده نسخ کنند و اصولا نسخ بعد از رحلت پیامبر ((صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه )و بسته شدن باب وحی مفهومی ندارد و اجتهاد دربرابر نص ممکن نیست.

(1)

ص: 210

ص: 212

دارید و تو و شیعیانت با منید» آنگاه رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)این آیه را قرائت فرمودند.(1) خدا در قرآن می فرماید: «االَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَىٰ لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ ».(رعد، 29 )

در روایات بسیاری می خوانیم «طوبی» درختی است که اصلش در خانه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یا علی (عَلَيْهِ السَّلام)در بهشت می باشد و شاخه های آن همه جا و بر سر همه ی مؤمنان و بر فراز همه ی خانه هایشان گسترده است که در واقع ممکن است تجسمی از آن مقام رهبری و پیشوایی آنان و پیوندهای ناگسستنی میان این پیشوایان بزرگ و پیروانشان باشد.(2)

خدا در قرآن می فرماید: «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ ».(ابراهیم، 24)

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و ائمه (عَلَيْهِ السَّلام)به شجره طیبه تشبیه شده اند، زیرا امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در تفسیر این آیه چنین می فرماید: « پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)ریشه ی این درخت است و امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)شاخه ی آن و امامان که از ذریه آنها هستند شاخه های کوچک تر و علم امامان میوهی این درخت است و پیروان با ایمان آنها برگ های این درختند...».(3)

خدا در قرآن می فرماید: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا». (اسرا، 26)

ذی القربی در این آیه که صاحبان حق معرفی شده اند ائمه معصومین (عَلَيْهِ السَّلام)هستند برای نمونه به یک مورد روایت در این مورد می پردازیم. امام سجاد (عَلَيْهِ السَّلام)به هنگام اسارت در شام با همین آیه به شامیان استدلال فرمود و گفت: منظور از آیه «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ» ماییم که خدا به پیامبرش دستور داده که حق ما ادا شود و این چنین شما شامیان همه ی این حقوق را ضایع کردید». (4)

تأکید بر این موضوع در آیات 41 انفال، 38 روم، 7 حشر نیز بیان شده است.

خدا در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا ». (احزاب، 56)

که این صلوات هم برای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و هم برای آل او (عَلَيْهِ السَّلام)است زیرا درباره ی کیفیت صلوات بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در روایات بی شماری که از طرق اهل سنت و اهل بیت رسیده صریحا آمده است که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد» بیفزایید.

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «هرگز بر من صلوات ناقص نفرستید! عرض کردند: صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که فقط بگویید «اللهم صل على محمد و ادامه ندهید، بلکه بگویید: اللهُمَّ

ص: 214

صلِّ عَلی محمَّد و آل محمَّد».(1)خدا در قرآن می فرماید:

«أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ....( توبه / 19)

این آیه در شأن حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است.

روزی «شیبه» و «عباس» درباره ی وظیفه ی خود بر خود افتخار میکردند و در این باره مشغول سخن بودند که علی (عَلَيْهِ السَّلام)از کنار آنها گذشت و پرسید به چه چیز افتخار می کنید؟

عباس» گفت امتیازی به من داده شده که احدی ندارد و آن مسألهی آب دادن به حجاج خانه ی خداست.

شیبه» گفت من تعمیرکنندهی مسجد الحرام (و کلیددار خانه ی کعبه) هستم، علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: با این که از شما حیا می کنم باید بگویم که با این سن کم افتخاری دارم که شما ندارید، آنها پرسیدند کدام افتخار؟! فرمود: من با شمشیر جهاد کردم تا شما ایمان به خدا و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه آوردید.

عباس خشمناک برخاست و دامن کشان به سراغ پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمد و به عنوان شکایت)

گفت: آیا نمی بینی علی چگونه با من سخن می گوید؟

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: علی را صدا کنید، هنگامی که به خدمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمد، فرمود چرا این گونه با عمویت (عباس) سخن گفتی؟ علی (عَلَيْهِ السَّلام)عرض کرد ای رسول خدا! اگر من او را ناراحت ساختم با بیان حقیقتی بوده است، در برابر گفتار حق هرکس می خواهد ناراحت شود و هر کس می خواهد خشنود شود.

جبرییل نازل شد و گفت ای محمد! پروردگارت به تو سلام می فرستد و می گوید این آیات را بر آنها بخوان،

«أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَ..»: «آیا سیراب کردن حجاج و عمران مسجد الحرا راهم چون ایمان به خدا و روز رستاخیز و جهاد در راه او قرار دادید، هرگز مساوی نیستند».(2)

خدا در قرآن می فرماید: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ »(توبه، 119)

روایات بسیاری وارد شده است که بیانگر این موضوع هستند که این آیه در شأن حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و ائمهی معصومین (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است، برای نمونه به یک حدیث اكتفا می کنیم. سلیم بن قیس هلالی چنین نقل می کند: که روزی امیر مؤمنان (عَلَيْهِ السَّلام)با جمعی از مسلمانان گفت و گو داشت از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا میدانید هنگامی که خدا « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ » را نازل کرد سلمان گفت: ای رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آیا منظور از آن عام است یا خاص؟ پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: مأمورین به این دستور همه ی مؤمنانند و اما عنوان صادقین مخصوص برادرم علی (عَلَيْهِ السَّلام)و اوصیاء بعد از او تا روز قیامت است.

ص: 215

هنگامی که علی (عَلَيْهِ السَّلام)این سؤال را کرد، حاضران گفتند: آری این سخن را از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

شنیدیم. (1)

خدا در قرآن می فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ». (بقره، 207): «بعضی از مردم (با ایمان و فداکار هم چون علی (عَلَيْهِ السَّلام)در ليلة المبيت به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است». این آیه در شأن حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است که این جریان بر تواتر نقل و اثبات شده است. برای نمونه، ابن عباس می گوید: این آیه هنگامی که پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از مشرکان فرار کرده بود و با ابوبکر به سوی غار می رفت دربارهی علی (عَلَيْهِ السَّلام)که در بستر پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خوابیده بود، نازل گردید.(2)

خدا در قرآن می فرماید: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ »(بقره، 274)

در احادیث بسیاری آمده است که: این آیه درباره ی حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است زیرا آن حضرت درهمی در شب و درهمی در روز و در همی آشکارا و درهمی در نهان انفاق کرد(3)

خدا در قرآن می فرماید: « وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ». (آل عمران، 7) روایات متعددی «راسخون في العلم» را تفسیر به پیامبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و ائمه ی هدی(عَلَيْهِم السَّلام کردند. (4)

خدا در قرآن می فرماید: «... يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ ». (بقره، 208)

در برخی روایات آمده که سلم عبارت است از ولایت که بیان کننده ی یکی از مصادیق مسلم می باشد. (5)

خدا در قرآن می فرماید: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ ».(اعراف، 181) و از آنها که آفریدیم گروهی به حق هدایت می کنند و به حق اجرای عدالت مینمایند).

این آیه هم تعبیر به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و شیعیان و پیروان مکتب آن حضرت شده است و هم در روایات دیگر آمده است که منظور از آیه ی فوق ائمه اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)هستند.(6) خدا در قرآن می فرماید:

«أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا». (نساء، 54)

ص: 216

یا این که به مردم (پیامبر و خاندانش) در برابر آنچه خدا از فضلش به آنها بخشیده، حسد می ورزند (چرا حسد می وزند) با این که به آل ابراهیم (که یهود از خاندان او هستند) کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیار آنها قرار دادیم». در روایات متعددی از اهل سنت و شیعه آمده است که منظور از ناس خاندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است، همچنین از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)بآمده که درباره ی این آیه سؤال کردند فرمود: «نحن المحسودون»: یعنی «ماییم که مورد حسد دشمنان قرار گرفته ایم».(1)

خدا در قرآن می فرماید: « وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ». (شعراء، 214)

پس از نزول آیه ی فوق پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مأمور شد دعوت خود را آشکار سازد و نخست از خویشاوندان شروع کند، که در این دعوت خویشاوندان بود که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)برا به عنوان برادر، وصی و جانشین خود معرفی نمود (این حدیث به حديث يوم الدار مشهور شد).

این حدیث را بسیاری از دانشمندان اهل سنت نیز نقل کرده اند.(2)خدا در قرآن می فرماید: «أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَىٰ نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ... وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ ...». (سجده، 19 و 20)

در این آیه «فاسق» در مقابل «مؤمن» قرار گرفته، جمعی از مفسران بزرگ در ذیل این آیه نقل کرده اند که روزی «ولید بن عقبه» به «علی (عَلَيْهِ السَّلام)بعرض کرد

أنا أبسط منك لسانا، وأحد منك سنانا، من از تو زبانی گسترده تر و فصیح تر و نیزه ای تیز تر دارم.(اشاره به این که به پندار خودش هم در سخنوری و هم در جنگ جویی پیشتازتر است).

علی (عَلَيْهِ السَّلام)بدر پاسخ او فرمود: ليس كما تقول یا فاسق! این چنین نیست که تو می گویی ای فاسق . (اشاره به این که تو همان کسی هستی که در داستان جمع آوری زکات از طایفه ی بنی المصطلق» آنها را متهم به قیام بر ضد اسلام کردی و خداوند در سوره ی حجرات آیهی 6 فرموده: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا»،

«تو را تکذیب کرد و فاسق خواند...».

بعضی در این جا افزوده اند که آیه ی «ا فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً» بعد از این گفت و گو نازل شد. به هر حال نه درایمان عمیق و ریشه دار امیر مؤمنان علی بن ابیطالب (عَلَيْهِ السَّلام)ببحثی است و نه در فسق «وليد» که به هر دو در آیات قرآن اشاره شده است.(3)

خدا در قرآن می فرماید:

«مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا ». (احزاب، 23) دانشمند معروف اهل سنت حاکم ابوالقاسم حسکانی با سند از علی (عَلَيْهِ السَّلام)بنقل می کند که

ص: 217

فرمود: «آیه ی رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه، درباره ی ما نازل شده است و من به خدا همان کسی هستم که انتظار شهادت را میکشم (و قبلا مردانی از ما هم چون حمزه سیدالشهدا شربت شهادت را نوشیدند و من هرگز در روش خود تغییر نداده و بر سر پیمان خود ایستاده ام».(1)

خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ ...(احزاب، 72)

در روایات متعددی که از طریق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)برسیده این امانت الهی قبول ولايت امیرالمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)بو فرزندانش تفسیر شده، به خاطر آنکه ولایت پیامبران و امامان شعاعی از ولايت كليه الهیه است و رسیدن به مقام عبودیت و طی طریق تكامل جز با قبول ولایت اولیاء الله امکان پذیر نیست.(2)

خدا در قرآن می فرماید:

«هَٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ ۖ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ ».(حج، 19)

بعضی از مفسران شیعه و اهل تسنن شأن نزولی برای این آیه نقل کرده اند که مختصر بیان می کنیم: روز جنگ بدر، سه نفر از مسلمانان علی (عَلَيْهِ السَّلام)بحمزه و عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب) به میدان نبرد آمدند و به ترتیب ولید بن عتبه و عتبة بن ربیعه و شیبة بن ربیعه را از پای در آوردند، آیهی فوق نازل شد و سرنوشت این مبارزان را بیان کرد.

و نیز نقل کرده اند که «ابوذر» سوگند یاد می کرد که این آیه دربارهی مردان فوق نازل شده. ضمنا از تعبیرات مختلفی که در آیات بعد و هم چنین در شأن نزول آنها وارد شده چنین بر می آید که آن عذاب های سخت و سنگین برای گروه خاصی از کافران است که به مخاصمه درباره ی پروردگار بر می خیزند و برای گمراهی دیگران کوشش دارند، آنها افرادی هستند از سردمداران کفر، هم چون کسانی که در میدان جنگ بدر به مقابله با علی (عَلَيْهِ السَّلام)بو حمزة بن عبد المطلب و عبيدة بن حارث برخاستند.(3)

خدا در قرآن می فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ ...». (نور، 35)

در روایات ائمه معصومین (عَلَيْهِ السَّلام)بکه در تفسیر این آیه رسیده است «مشکاة» به قلب پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و «مصباح» نور علم و «زجاجية» وصی او علی (عَلَيْهِ السَّلام)بو «شجره مبارکه» به ابراهیم خلیل الله که ریشه ی این خاندان از اوست و جمله «لا شرقيه ولا غربیه» به نفی گرایش های یهود و نصارا تفسیر شده است، در حقیقت چهره ای از نور هدایت و ایمان و بیان مصداق روشنی از آن است.

آیه ی بعد می فرماید: «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ ص: 218

وَالْآصَالِ ». (نور، 36)| این ویژگی ها نشان میدهد که این بیوت همان مراکزی است که: به فرمان پروردگار استحکام یافته و مرکز یاد خدا است و حقایق اسلام و احکام خدا از آن نشر می یابد و در این معنی وسیع و گسترده، مساجد، خانه های انبیاء و اولیاء، مخصوصا خانه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و خانه ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)بجمع است.

در روایتی که از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)بنقل شده که فرمود: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ»، «این آیه اشاره به خانه ی پیامبران است و خانهی علی نیز از این زمره محسوب می شود». و یا در حدیث دیگری از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می خوانیم که به هنگام تلاوت این آیه از آن حضرت پرسیدند منظور چه بیوتی است؟ فرمود: «بیوت الانبیاء» است. ابوبکر پرسید این خانه (اشاره به خانه ی فاطمه و على کرد) نیز از آن جمله است؟ پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «نَعَم مِنْ اَفاضِلها»،

«آری این از برترین آنهاست).

در حدیثی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)بمشکات به فاطمه ((سلام الله عليها) و مصباح به حسن (عَلَيْهِ السَّلام)بو زجاجه به حسین (عَلَيْهِ السَّلام)بتفسیر شده است.

در حدیث دیگری که در «توحید صدوق» آمده است چنین می خوانیم، امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)بفرمود: «مشکات» نور علم در سینه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است و «زجاجه) سینه ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)باست و نور على نور» امامانی از آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هستند که یکی بعد از دیگری می آیند و با نور علم و حکمت مؤیدند و این رشته از آغاز خلقت آدم تا پایان جهان ادامه داشته و دارد، اینان همان اوصیایی هستند که خداوند آنان را خلفای در زمین قرار داده و حجت خویش بر بندگانش و در هیچ عصر و زمانی صفحه ی زمین از آنها خالی نبوده است و نخواهد بود.(1)

خدا در قرآن می فرماید: «واي لعقار لمن تاب وآمن وعمل صالحا ثم اهتدى ». (طه، 82) این جمله اشاره به لزوم قبول ولایت و پذیرش رهبری رهبران الهی است یعنی توبه و ایمان و عمل صالح آن گاه باعث نجات است که در زیر چتر هدایت رهبران الهی قرار گیرد، در یک زمان موسی (عَلَيْهِ السَّلام)بو در زمان دیگر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و در یک روز امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)بو امروز حضرت مهدی «عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ »می باشد.

چرا که یکی از ارکان دین، پذیرش دعوت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و رهبری او و سپس پذیرش رهبری جانشینان او می باشد.

مرحوم طبرسی ذیل این آیه از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)بچنین نقل می کند که فرمود: «منظور از جملهی ثم اهتدی» هدایت به ولایت ما اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)باست» سپس اضافه کرد: «به خدا سوگند اگر کسی تمام عمر خود را در میان رکن و مقام (نزدیک خانه کعبه) عبادت کند و سپس از دنیا رود در حالی که ولایت ما را نپذیرفته باشد خداوند او را به صورت در آتش جهنم خواهد افکند).

ص: 219

این روایات و روایات متعدد دیگر به همین مضمون از امام سجاد (عَلَيْهِ السَّلام)و امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)و شخص پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل شده است.(1)خدا در قرآن می فرماید: «كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌإِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ ».(مدثر، 38 و 39) «هر کس در گرو اعمال خویش است مگر اصحاب اليمين (که نامه ی اعمالشان را به نشانه ی ایمان و تقوا به دست راستشان می دهند)».

منظور از اصحاب یمین که در این آیه بیان شده است بی شک امامان اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)و پیروان ایشان هستند. از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل کرده اند (ذیل تفسیر این آیه): «نحن و شيعتنا اصحاب اليمين، و كل من ابغضنا اهل البيت فهم المرتهنون»، «ما و شیعیانمان «اصحاب اليمين» هستیم، و هر کس ما اهل بیت را دشمن دارد در اسارت اعمال خویش است».(2)

خدا در قرآن می فرماید: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِع لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ».(معارج، 1 و 2)، «تقاضا کننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد، این عذاب مخصوص کافران است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند».

شأن نزول این آیه در روز غدیر است و این آیه در شأن حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است. هنگامی که رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)على (عَلَيْهِ السَّلام)را در روز غدیر خم به خلافت منصوب فرمود و درباره ی او گفت: من کنت مولاه فعلی مولاه، چیزی نگذشت که این موضوع در بلاد و شهرها منتشر شد، «نعمان بن حارث فهری» خدمت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمد و عرض کرد... این جوان (اشاره به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)را به جانشینی خود منصوب کردی و گفتی من کنت مولاه فعلی مولاه، آیا این سخن از ناحیه ی خودت است یا از سوی خدا؟ پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «قسم به خدایی که معبودی جز او نیست این از ناحیه ی خداست». نعمان روی برگرداند در حالی که می گفت:

خداوندا! اگر این سخن حق است و از ناحیه ی تو، سنگی از آسمان بر ما بباران». این جا بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت، همین جا آیه ی (سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِع لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ) نازل گشت».(3)خدا در قرآن می فرماید: «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ».(زمر، 33)

اما کسی که سخن صدق بیاورد و کسی که آنرا تصدیق کند آنها پرهیزگارانند». در احادیثی که از روایات اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده «والذي جاء بالصدق» به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)تفسیر گردیده، و جمله «و صدق به» به علی (عَلَيْهِ السَّلام)تفسیر شده است.(4) خدا در قرآن می فرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ ». (بينه / 7) «اما کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقات (خدا) هستند».

ص: 220

در روایات فراونی که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها، و هم چنین در منابع معروف شیعه نقل شده، آیه « أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ.» (آنها بهترین مخلوقات خدا هستند) به علی (عَلَيْهِ السَّلام)نو پیروان او تفسیر شده است. برای مثال؛ ابن عباس می گوید: هنگامی که آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ » نازل شد پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)نفرمود: «منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید که در روز قیامت وارد عرصه ی محشر می شوید در حالی که هم شما از خدا راضی و هم خدا از شما راضی است و دشمنت خشمگین وارد محشر می شود و به زور به جهنم می رود».(1)

خدا در قرآن می فرماید: « ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعيمِ».(تکاثر، 8) سپس در آن روز همه ی شما از نعمت هایی که داشته اید سؤال خواهید شد».

ابو حنیفه از امام صادق (عَلَيْهِم السَّلام)دربارهی تفسیر این آیه سؤال کرد، امام (عَلَيْهِ السَّلام)نفرمود: «ما اهل بیت هستیم که خداوند به وجود ما به بندگانش نعمت داده و میان آنها بعد از خلافت الفت بخشیده، دلهای آنان را به وسیله ی ما به هم پیوند داده و برادر خود ساخته، بعد از آن که دشمن یکدیگر بودند و به وسیله ی ما آنها را به اسلام هدایت کرده»، آری نعیم همان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و خاندان او است(2)خدا در قرآن می فرماید:

«وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ».(زخرف، 44)، «این قرآنی که بر تو وحی شده مایه یاد آوری تو و قوم تو است».

در روایات متعددی که از منابع اهل بیت رسیده می خوانیم که ائمه ی معصومین (عَلَيْهِم السَّلام)می فرمودند

که منظور از «قوم» در این آیه ما خاندان پیغمبریم.(3)

خدا در قرآن می فرماید: «لَا يَسْتَوِي أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ ». (حشر، 20)

«هرگز اصحاب دوزخ و اصحاب بهشت یکسان نیستند، اصحاب بهشت رستگار و پیروزند».

در حدیثی از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می خوانیم که «اصحاب الجنة» را کسانی تفسیر فرمود که از او اطاعت کردند و ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نرا پذیرا شدند و «اصحاب النار» را به کسانی که ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نرا ناخوش داشتند و نقض عهد کردند و با او پیکار نمودند.(4) خدا در قرآن می فرماید: «والسابقون السابقون *.. وقليل من ال آخرین ».(واقعه، 10 و 14) «و سومین گروه پیشگامان پیشگام... و اندکی از امت آخرین».

. در حدیثی از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در این باره سؤال شد، فرمود: جبرییل به من چنین گفت: آنها علی (عَلَيْهِ السَّلام)نو پیروان او هستند (شیعیان) که پیشگامان به سوی بهشت و مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامی که خدا برای آنها قایل شده است».

ص: 221

در روایتی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نمی خوانیم که فرمود: «نَحْنُ اَلسَّابِقُون السَّابِقُونَ وَ نَحْنُ اَلْآخِرُونَ»،

ما پیشگامان پیشگام و آخرون هستیم».(1) خدا در قرآن می فرماید:

« أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ .. ». (هود، 17) «آیا آن کس که دلیل آشکاری از پروردگارش دارد و به دنبال آن شاهدی از سوی او می باشد......

در روایات بسیاری که از مفسران بزرگ شیعه و سنی تقل شده «شاهد» را به علی (عَلَيْهِ السَّلام)تفسير کرده اند.

در حدیثی می خوانیم که علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: درباره ی هر یک از مردان معروف قریش آیه یا آیه های نازل شده است. کسی عرض کرد ای امیر مؤمنان دربارهی شما کدام آیه نازل شده است؟

امام فرمود: «آیا آیه ای که در سوره ی هود است نخوانده ای ( أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ )، پیامبر «بينه الهی» داشت و «شاهد» من بودم».

امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نیز فرمودند: «منظور از شاهد امیرمؤمنان، سپس جانشینان او یکی بعد از دیگری هستند».(2)

خدا در قرآن می فرماید: « قُلْ كَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ».(رعد، 43) «بگو کافی است که خداوند و کسانی که علم کتاب (و آگاهی بر قرآن) نزد آن هاست گواه (من) باشند».

در بسیاری از روایات آمده که منظور از (من عنده علم الكتاب)، علی بن ابیطالب (عَلَيْهِ السَّلام)و ائمه ی هدی (عَلَيْهِم السَّلام)هستند.

از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)درباره ی این آیه سؤال کردند، فرمود: «ذاك اخی علی بن ابی طالب»، «او برادرم علی بن ابیطالب است».3

خدا در قرآن می فرماید: «...فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ. » (نحل، 43)

اگر نمیدانید از اهل اطلاع سؤال کنید...». در روایات متعددی که از طریق اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام)وارد شده می خوانیم که اهل ذکر، امامان (عَلَيْهِ السَّلام)هستند.

امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِم السَّلام)در جواب سؤال درباره ی این آیه فرمود: «نحن اهل الذكر و نحن المسؤلون»، «ما اهل ذکریم و از ما باید سؤال شود».

در روایت دیگری از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم «ذکر، قرآن است و اهل بیت رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اهل ذكرند

و از آنها باید سؤال کرد». در بعضی دیگر از روایات می خوانیم که «ذکر» شخص پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و اهل بیت او (عَلَيْهِم السَّلام)اهل الذكر هستند.

ص: 222

در تفاسير دوازده گانه معروف اهل سنت از ابن عباس در ذیل آیهی فوق چنین نقل شده که گفت: «اینان محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (عَلَيْهِ السَّلام)هستند، آنها اهل ذكرند و اهل علم و عقل و بیان».(1)خدا در قرآن می فرماید: « وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ». (صافات، 24)

آنها را متوقف سازید که باید بازپرسی شوند».

در بسیاری از روایات اهل سنت و شیعه وارد شده است که از «ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)سؤال می شود».

شیخ طوسی در «امالی» از «انس بن مالک» از پیغمبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل می کند:

هنگامی که روز قیامت می شود و صراط بر روی جهنم نصب می گردد هیچ کس نمی تواند از روی آن عبور کند مگر اینکه جوازی در دست داشته باشد که در آن ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)باشد و این همان است که خداوند می گوید: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ». .

همان طور که گفته شده در بسیاری از کتب اهل سنت نیز تفسیر این آیه به سؤال شدن از ولایت علی بن ابی طالب (عَلَيْهِ السَّلام)از ابن عباس و ابو سعید خدری،

از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل شده است. (2)

خدا در قرآن می فرماید: «وَنَادَىٰ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُم بِسِيمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَىٰ عَنكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ» (اعراف، 48)

و اصحاب اعراف مردانی از دوزخیان را که از سیمایشان آنها را می شناسند صدا می زنند و می گویند دیدید که گرد آوری شما (از مال و ثروت و زن و فرزند) و تكبرهای شما به حالتان سودی ندارد؟!».

در مورد اصحاب اعراف تعبیرهای مختلفی وجود دارد که یکی از آن تعبیرات، که در بسیاری از روایات اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آمده، می خوانیم: «نحن الاعراف»، «ماییم اعراف» یا «آل محمد هم الأعراف»، «خاندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اعرافند». (3)خدا در قرآن می فرماید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ».(نساء، 59) «ای کسانی که ایمان آوردید! اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر خدا را و صاحبان امر را...

منظور از اولی الامر در این آیه، امامان معصوم (عَلَيْهِ السَّلام)می باشند که رهبری مادی و معنوی جامعه ی اسلامی، در تمام شئون زندگی از طرف خداوند و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به آنها سپرده شده است. (4)هم چنین در آیه 83 سوره نساء تعبیر اولی الامر به ائمه (عَلَيْهِ السَّلام)است، آیه می فرماید:

وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَىٰ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ ). «... و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند، از

ص: 223

ریشه های مسایل آگاه خواهند شد...).

در تفسیر نورالثقلین از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)در ذیل این آیه نقل شده که فرمود: «هم الائمة» یعنی منظور از این آیه ائمه اهل بیتند.(1)

خدا در قرآن می فرماید: ««يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ.».(مائده، 67)

انتخاب جانشین نقطه ی پایان رسالت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است.

روایات زیادی دیده می شود که با صراحت می گوید: آیه ی فوق درباره ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است.

این آیه در جریان غدیر خم نازل شده است که پس از آن پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)را به خلافت و جانشینی پس از خود معرفی نمود.

خدا در قرآن می فرماید: «وَقَالَ مُوسَىٰ لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ. ». (اعراف، 142) «... و موسی به برادرش هارون گفت:

جانشین من در میان قوم من باش و آنها را اصلاح کن و از روش مفسدان پیروی منما».

بسیاری از مفسرین ذیل این آیه حدیث منزلت را مطرح کردند، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بارها و بارها و در موقعیت های متفاوت به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمودند: «تو نسبت به من به منزله ی هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نخواهد بود».

از این حدیث می توان به موارد زیر پی برد:

1. علی (عَلَيْهِ السَّلام)بالاترین و افضل امت بعد از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بود، همانگونه که هارون چنین مقامی داشت.

2. علی (عَلَيْهِ السَّلام)وزیر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و معاون خاص و پشتیبان او و شریک در برنامه و رهبری او بود زیرا قرآن همه ی این مناصب را برای هارون ثابت کرده است، آن جا که از زبان موسی (عَلَيْهِ السَّلام)می گوید: « واجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي ».(طه / 29 تا 32)

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نیز همین خواسته ها را از پروردگار داشتند، «وزیری از خاندانم برای من قرار ده، هارون برادرم را، نیروی مرا به او افزایش ده و او را در برنامه ی من شریک ساز».

3. علی (عَلَيْهِ السَّلام)علاوه بر برادری عمومی اسلامی مقام خاص اخوت و برادری اختصاصی و معنوی پیامبر (ص) را دارا بود.

4. علی (عَلَيْهِ السَّلام)جانشین و خلیفه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بود و با وجود او هیچ کس دیگر چنین شایستگی را نداشت.(2)

خدا در قرآن می فرماید: «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ». (توبه،

ص: 224

105) «بگو، عمل کنید، خداوند و فرستاده ی او و مؤمنان اعمال شما را می بینند...) طبق روایات پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و امامان (عَلَيْهِ السَّلام)از اعمال همه ی امت آگاهند و اعمال به عرضشان می رسد. از امام علی (عَلَيْهِ السَّلام)بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که فرمود: «به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می شود». سپس فرمود: «آیا کتاب خداوند را نمی خوانی که می گوید: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان عمل شما را می بینند به خدا سوگند منظور از مؤمنان، علی بن ابی طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) می باشد».

از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که فرمود: «تمامی اعمال شما بر پیامبر تان هر عصر پنج شنبه عرضه می شود...» و هم چنین امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمودند: «تمام اعمال مردم هر روز صبح به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)عرضه می شود...».(1)

خدا در قرآن می فرماید: «ويقول الذين كفروا لولا أنزل عليه آية من ربه إنما أنت منذر ولكل قوم ها ».(رعد، 7)

و آنها که کافر شدند می گویند چرا آیت (و اعجازی) از پروردگارش بر او نازل نشده؟ تو تنها بیم دهنده ای و برای هر گروهی هدایت کننده ای است و اینها همه بهانه است نه جست و جوی حقیقت)»

روایات متعددی که از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده که فرمود: «من منذرم و على هادی است».

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)دستش را بر سینه ی خود گذاشت و فرمود: «منم منذر! سپس به شانه ی علی اشاره کرد و فرمود تویی هادی! و به وسیله ی تو بعد از من هدایت یافتگان هدایت می شوند».

این حدیث و احادیث دیگر به مسأله ی ولایت و خلافت حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)بعد از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اشاره دارد.(2)

خدا در قرآن می فرماید: «وَعَلَامَاتٍ ۚ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ».(نحل، 16) و (نیز) علاماتی قرار داد و (شب هنگام آنها به وسیله ی ستارگان هدایت می شوند).

در روایات بسیار از ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام)وارد شده است، که در آنها «نجم» به پیامبر و علامات» به امامان تفسیر شده و در بعضی نجم و علامات هر دو به امامان و رهبران حق تفسیر شده است.

امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «ستاره اشاره به پیامبر است و علامات امامان هستند». امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)در حدیثی فرمود: «نحن النجم»، «ماییم ستاره». .

از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «انت نجم بنی هاشم»، «تو ستاره ی بنی هاشم هستی». و در روایت دیگری فرمود: «انت احد العلامات»، «تو

ص: 225

یکی از آن نشانه ها هستی».(1)خدا در قرآن می فرماید: «إن في ذلك لآياتي للمؤمين ».(حجر، 75) در این (سرگذشت عبرت انگیز) نشانه هایی است برای هوشیاران» در روایتی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم: «متوسمين، امامانند».

و از امیرالمؤمنین علی (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که فرمود: «متوسم، پیامبر بود و من بعد از او و سپس امامان از دودمان من».(2)

خدا در قرآن می فرماید: «لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً». (مریم، 87)

آنها هرگز مالک شفاعت نیستند مگر کسی که نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی دارد».

امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در پاسخ یکی از دوستانش که از تفسیر آیه ی فوق سؤال کرد فرمود: «کسی که به ولایت امیر مؤمنان و امامان اهل بیت بعد از او عقیده داشته باشد آن عهد نزد خداست».

فلذا ما می گوییم ائمه (عَلَيْهِ السَّلام)معهود به عهد الهی هستند. (3)

خدا در قرآن می فرماید: «... إنما يريد الله ليذهب عنكم الرجس أهل البيت ويطهر گم تطهيرا ».(احزاب، 33) «... خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد».

روایات بسیاری وجود دارد که نشان می دهد این آیه (آیه ی تطهیر) تنها و تنها در شأن أهل بیت معصومین (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است که برای نمونه به یک مورد اشاره می کنیم، بعد از نزول آیه ی فوق پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مدت شش ماه هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه ی فاطمه (س) میگذشت صدا می زد: «هنگام نماز است ای اهل بیت! خداوند می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را پاک سازد».

هم چنین حديث معروف کساء هم بعد از نزول این آیه ی شریفه بوده است. (4) خدا در قرآن می فرماید: «و كل شيء أحصيناه في إمام ممبين ». (یس، 12) ... و همه چیز را در «کتاب» احصا کردیم».

در روایات بسیاری آمده که منظور از امام مبین حضرت امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)است. از جمله در حدیثی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)از پدرش از جدش نقل شده است که فرمود: «هنگامی که این آیه (وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ.) نازل شد ابوبکر و عمر برخاستند و عرض کردند: ای پیامبر! آیا منظور از آن تورات است؟ فرمود: نه، عرض کردند: انجیل است؟ فرمود: نه، عرض کردند: منظور قرآن است؟ فرمود: نه، در این حال امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)به سوی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمد هنگامی که چشم رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بر او افتاد فرمود: امام مبین این مرد است؟ او است امامی که خداوند متعال علم همه چیز را در او احصا فرموده».(5)

خدا در قرآن می فرماید: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ ...... (شوری، 23)

ص: 226

«... بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمیکنم جز دوست داشتن نزدیکانم...)

بی شک طبق روایات وارده در تفسیر این آیه دوستی ذوي القربی بازگشت به مسأله ولایت و قبول رهبری ائمه ی معصومین (عَلَيْهِم السَّلام)از دودمان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را بیان می کند که در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و ادامه ی مسأله ی ولایت الهیه است و واضح است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سبب سعادت خود انسان ها است و نتیجه اش به خود آنها بازگشت میکند.

از امام علی بن حسین (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که وقتی امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)به شهادت رسید، حسن بن علی (عَلَيْهِ السَّلام)در میان مردم خطبه ای خواند که بخشی از آن این بود: «من از خاندانی هستم که خداوند مودت آنها را بر هر مسلمانی واجب کرده است و به پیامبرش فرموده: قل لا اسئلكم.... منظور خداوند از «اكتساب حسنه» مودت ما اهل بیت است». (1)

خدا در قرآن می فرماید: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ ».(مائده، 55)

سرپرست و رهبر شما تنها خدا است و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند و نماز را بر پا می دارند و در حال رکوع زکات میدهند».

خداوند در این آیه ولی بودن را به سه گروه نسبت می دهد؛ خدا، پیامبر (َصلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و کسانی که در حال رکوع زکات می دهند که با توجه به روایات و شأن نزول آیه آن شخص کسی نیست جز حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)این آیه که به آیه ی «ولايت» معروف است نشان و دلیل محکمی بر رهبری و سرپرستی حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)بعد از خدا و پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می باشد.

بسیاری از مفسران و مورخان سنی نیز علاوه بر مفسران شیعه این موضوع را بیان و تأکید کردند. مسلما این آیه در شأن حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)است زیرا که در زمان نزول این آیه تنها و تنها حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)در هنگام نماز خواندن (در حال رکوع) انگشتری خود را به سائل بخشیدند.(2)

خدا در قرآن می فرماید: «قل قليله الحجة البالغة مملو شاء لهداكم أجمعين ». (انعام، 149)

بگو برای خدا دلیل رسا (و قاطع) است (به طوری که بهانه ای برای هیچ کس باقی نمی گذارد) اما اگر او بخواهد همه ی شما را از طریق اجبار) هدایت می کند (ولی چون هدایت اجباری بی ثمر است این کار را نمی کند).

امام کاظم (عَلَيْهِ السَّلام)چنین می فرماید: «خداوند بر مردم دو حجت دارد، حجت آشکار و حجت پنهان، حجت آشکار، رسولان و انبیاء و امامانند و حجت باطنه، عقول و افکارند».(3)خدا در قرآن می فرماید: «وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا

ص: 227

وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ».(مائده، 7) و به یاد بیاور نعمت خدا را بر شما و پیمانی را که موکدا از شما گرفت، آن زمان که گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید که خدا از درون سینه ها آگاه است).

حدیثی در این باره وارد شده که می گوید: منظور از میثاق همان پیمانی بود که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در حجة الوداع در موضوع ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)گرفت. بنابراین به ائمه (عَلَيْهِ السَّلام)موثوق به میثاق الله نیز گفته می شود.(1)

آیه ی 81 سوره آل عمران نیز می تواند بیانگر همین موضوع باشد آن جا که می فرماید:وَإِذْ أَخَذَ ٱللَّهُ مِيثَٰقَ ٱلنَّبِيِّۦنَ لَمَآ ءَاتَيْتُكُم مِّن كِتَٰبٍۢ وَحِكْمَةٍۢ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِۦ وَلَتَنصُرُنَّهُۥ ۚ...»،

«(به خاطر بیاورید) هنگامی را که خداوند پیمان موکد از پیامبران (و پیروان آنها) گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آن چه را با شماست تصدیق میکند به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید....

این آیه اگرچه درباره ی پیامبران است، ولی بدیهی است که در مورد جانشینان آنها نیز صادق می باشد، زیرا جانشینان راستین آنها از آنان جدا نیستند و همه یک هدف را تعقیب می کنند و همیشه پیامبران جانشینان خود را معرفی کرده و نسبت به آنها بشارت داده و مردم را به ایمان آوردن و یاری آنها دعوت نموده اند و اگر می بینیم در روایاتی که در ذیل آیه در کتب تفسیر یا حديث ما نقل شده جمله «ولتنرنه» دربارهی علی (عَلَيْهِ السَّلام)تفسیر شده و مسأله ی ولایت را مشمول آن دانسته اند در حقیقت اشاره به همین معنی است.(2)خدا در قرآن می فرماید: «واذلوا الباب شد قولوا چله عر لكم خطایا گم وسيد المحسنين ». (بقره، 58)

... و از در «معبد بیت المقدس» با خضوع و خشوع وارد شوید و بگوید: خداوندا گناهان ما را بریز تا ما شما را بیامرزیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری نیز خواهیم داد». .

این آیه می تواند بیانگر موضوع ولایت باشد و منظور از باب حطه در این آیه باب ولایت باشد و البته که حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)ابتدا و اصل این باب (ولایت) است.

هر کسی از این باب وارد شود گناهان او ریخته و آمرزیده می شود، زیرا که حطه در لغت به معنای ریزش و پایین آوردن است. پس پذیرش ولایت مساوی است با ورود در باب حطه و ورود در باب حطه مساوی است با ریخته شدن و آمرزیده شدن گناهان فرد.

و در روایات نز چنین القابی برای حضرات ائمه (عَلَيْهِ السَّلام)و در رأس همه ی آنان برای حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)به چشم می خورد:

1. ولی الله 2. حجة الله 3. عين الله 4. ثارالله 5. جنب الله 6. يدالله 7. اسدالله

ص: 228

8سرُّ الله 9. خليفة الله 10. باب الله 11. بقية الله 12. امام المؤمنین 13. امام المتقين 14. ولى المؤمنین 15. صالح المؤمنین 16. سیف الله 17. منار الايمان 18. راية الهدی 19. امین الله 20. ركن الايمان 21. عمود الايمان 22. افضل الناس 23. اعلم الناس 24. عالم الناس 25. العابد 26. الهادی 27. المهدی

28. اكمل الامة 29. كبير الناس 30. خيرالامة 31. العروة الوثقی 32. كلمة التقوى 33. حبل الله المتين 34. لسان الله 35. المحدث 36. قائم 37. خلف الصالح 38. صاحب الزمان 39. مصباح الهدی 40. سفينة النجاة و....

هر یک از این القاب بیانگر یکی از ابعاد وسیع و گسترده ی ائمه اطهار (عَلَيْهِم السَّلام)می باشد که توجه به معانی و مفاهیم این القاب یکی از راه های شناختن حجت های الهی می باشد.

خوشبختانه روایات معتبر شیعه و ادعیه ی بسیار غنی و ارزشمند صادر شده از ناحیه ی اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)به خصوص زیارت جامعه ی كبیره در این زمینه بسیار سودمند و راه گشا است.

برادری برقرار کردی و مرا تنها گذاشتی؟ فرمود: تو را برای خود گذاشتم. تو برادر منی و من برادر توام. اگر کسی تو را یاد کند، به او بگو: من بندهی خدا و برادر پیامبر اویم. پس از تو کسی ادعای آن نمی کند مگر دروغگو. به خدایی که مرا به حق برگزیده تو را تأخیر نینداختم

مگر برای خودم، تو پیش من به منزله ی هارونی پیش موسی جز این که بعد از من پیامبری نیست. تویی برادر و وارث من». .

خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب «تجرید الاعتقاد» می فرماید: «علی به خاطر کثرت جهاد و شرکت در جنگ های پیامبر و تحمل سختیها در جنگ بدر و احد و احزاب و خیبر و نین و جز آن، به مرتبه ای رسید که دیگران نرسیدند.

او به خاطر حدس قوی و شدت ملازمت پیامبر و کثرت سؤالش از آن بزرگوار، از همه عالم تر بود. در بسیاری از وقایع اصحاب اشتباه کردند و برای رفع اشتباه به حضرتش رجوع نمودند. پیامبر فرمود: «على در قضاوت برترین شماست»، دانشمندان در همه ی علوم به او استناد جسته اند و خودش به آن خبر داده است.

خداوند در آیه ی مباهله او رانفس پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)معرفی کرد. او بسیار سخی بود. بعد از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)عابد ترین و صبورترين و حلیمتری و خوش خو ترین و از حیث ایمان، قدیم ترین و زبانش فصیح ترین و رأیش استوارترین و حرصش بر اقامهی حدود خدا بیشترین و حافظ ترین کتاب خدا بود.

او از غیبت خبر می داد و دعایش مستجاب بود و از او معجزات و خارق عادات صادر می شد و به خویشاوندی و برادری و وجوب محبت و نصرت و برابری با انبياء و منزلت و غدیر و غیر آن، مخصوص بود، سابقه ی کفر نداشت و مسلمانان از وجود او نفع فراوان می برند، از لحاظ نفسانی و بدنی و خانوادگی دارای کمالات بود».

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به دخترش فاطمه (سلام الله علیها) فرمود: «دخترم، مگر نمی دانی که یکی از نعمت های خداوند نسبت به تو آن است که شوهر تو بهترین امت اهل بیت من است. از حیث اسلام از همه پیشتر، چلمش عظیم تر، علم بیشتر، نفسش بزرگوارتر، زبان راست گوتر، قلبش شجاع تر، دستش بخشنده تر، به دنیا بی میل تر و از لحاظ جدیت و فعالیت کو شاترین مردم است.

سپس پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به او فرمود: علی بن ابی طالب هشت دندان برنده و شکننده دارد،

برتری هایی که هیچ کس ندارد:

1. به خدا و فرستاده اش قبل از همه کس ایمان آورد که هیچ کس در این امر بر او پیشی نگرفت.

2. به همه ی کتاب خدا و سنت من علم دارد که غیر از شوهرت هیچکس تمام علم را نمی داند. چون خداوند به من علمی تعلیم کرده که به هیچکس یاد نداده و آن چه ملائکه و فرستادگانش یاد داده است می دانم و خداوند هم دستور داده تا آنها را به علی یاد دهم و من هم اطاعت کردم، پس غیر از او هیچ کس از امتم تمام علم و فهم و فقه مرا نمی داند.

ص: 230

3. تو ای دخترم، همسر او هستی. 4. دو پسرت حسن و حسین فرزندان من اند و دو سبطان امتم هستند.

5. امر به معروف او. 6. نهی از منکر او.

7. خداوند به او حكمت آموخت.

8 فصل الخطاب (فيصله دادن به خصومت ها - حق و باطل) را به وی آموخت».. سلیم می گوید از سلمان فارسی(ره) شنیدم که چنین می گفت: «در مرضی که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با آن از دنیا رفت نزد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نشسته بودیم، فاطمه (سلام الله علیها) وارد شد، چون ضعف حال رسول الله را دید بغض گلویش را گرفت به طوری که اشک به گونه اش جاری شد.

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: دخترم چرا گریه میکنی؟

عرض کرد: نسبت به خودم و بچه هایم بعد از تو ترس بی اعتنایی مردم را دارم. حضرت در حالی که اشک از چشمانش جاری شد فرمود: فاطمه ام آیا نمی دانی ما خانواده ای هستیم که خدا برای ما آخرت را به دنیا ترجیح داده و فنا را بر همه ی آفریدگان حتمی کرده است. خداوند تبارک و تعالی توجه ی به زمین کرد و مرا از میان اهل زمین انتخاب کرد و به پیامبری برگزید. بار دیگر توجه ی بر زمین کرد و شوهر تو را انتخاب کرد و به من دستور داد تا تو را به ازدواج وی در آورم و او را برادر و وزیر و وصی و جانشین خود در میان امت قرار دهم.

پدر تو بهترین پیامبران خدا و شوهرت بهترین اوصياء و بهترین وزراء است و تو اول کسی از خانواده ی من هستی که به من ملحق می شوی. پس خداوند برای سومین بار توجه ی به زمین کرد و تو و یازده تن از فرزندانت و فرزندان برادرم و شوهرت را انتخاب کرد».

در روایت دیگری نقل شده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خطاب به دخترش در مورد فضایل اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)چنین می گوید: «دخترم، خداوند به ما اهل بیت هفت خصلت عطا کرده که به هیچکس از پیشینیان و آیندگان غیر از ما عطا نکرده است:

1. من سید انبياء و مرسلین و بهترین آنها هستم.

2. وصی من بهترین وصی هاست.

3. وزیرم بعد از من بهترین وزراء است.

4. شهید ما حمزه عمویم بهترین شهدا است. فاطمه (سلام الله علیها) عرض کرد: یا رسول الله او سید شهدایی است که با تو شهید شدند؟ پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود:

نه بلکه سید شهداء از اولین و آخرین غیر از پیامبران و اوصیاء آنان است.

5. جعفر بن ابی طالب که دو بار هجرت کرد و دو بال آغشته به خون دارد که با آنان در بهشت با ملائکه پرواز می کند، از ما است.

6. فرزندانت حسن و حسین دو سبط این امت اند و آقای اهل بهشتند.

ص: 231

7. قسم به آنکه جانم در دست اوست، مهدی امت از ماست که خداوند به وسیله ی او زمین را پر از عدل و داد می کند بعد از آنکه ظلم و جور آن را فرا گرفته باشد».

سلیم در مورد مفاخر و فضایل علی (عَلَيْهِ السَّلام)می گوید: ابوذر و سلمان و مقداد برای من روایت کردند سپس این حدیث را از علی (عَلَيْهِ السَّلام)هم شنیدم: روزی مردی به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فخر کرد، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به على فرمود: «برادرم، تو فخر کن به تمام عرب چون تو از جهت پسر عمو و پدر و برادر و روحیه و نسب و همسر و فرزند و عمو بر همه ی آنان برتری داری و هم چنین، رنج و مشقت تو به جان و مالت بزرگتر، حلم و حوصله و علم تو بیشتر از آنها است.

تو به خواندن کتاب خدا آشناتر و به سنت های خدا داناتر از آنهایی. دل تو شجاع تر و دست تو بخشنده تر و به دنیا بی میل تر، درکوشش و اجتهاد سخت تر، اخلاقت نیکوتر، زبانت راست گوتر، محبت تو به خدا و من زیادتر از آنهاست. تو بعد از من، سی سال زندگی خواهی کرد. خدا را عبادت میکنی و به ظلم قریش صبر می کنی.

در راه خدا، اگر یارانی داشتی با ناکثین (پیمان شکنان) و قاسطين (تجاوزکاران) و مارقین (به سرعت از دین بیرون شدگان از این امت بر سر تأویل قرآن جنگ میکنی همان طور که بر سر تنزیل قرآن جنگ کردی.

تو شهید میشوی و محاسنت از خون سرت رنگین می شود. قاتل تو در دشمنی خداوند و دوری از او هم چون پی کننده ی ناقه صالح است و هم چون قاتل يحیی بن زکریا و فرعون ذوالاوتاد (صاحب میخها چون فرعون مخالفانش را به وسیله ی میخ ها، شکنجه میکرد)، است».

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد این که نور محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و خودش قبل از آدم به وجود آمده چنین

می گوید:

«چهارده هزار سال قبل از خلقت آدم، ما در پیشگاه خداوند نوری بودیم که رفت و آمد داشتیم هنگامی که آدم را خلق نمود، آن نور را در صلب او قرار داد و همراه وی به زمین فرستاد تا آنجا که در صلب نوح در کشتی آن را حمل کرد. سپس آن نور همراه ابراهیم به آتش پرتاب شد. بدین ترتیب دائما خداوند ما را از صلب های با کرامت به رحم های پاک و از رحمهای پاک به صلب های بزرگ منش، از پدران و مادران انتقال داد که در این مسیر هیچ کدام به نسل سفاح و زنا برخورد نکرد».

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «آیا تصدیق میکنید که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بین من و جعفر و زید،

درباره ی دختر حمزه قضاوت کرد و فرمود: ای علی بدان که تو از منی و من از تو و تو صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من هستی؟ مردم گفتند: آری، به خدا». حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)در حدیثی بیان می کند که من میدانم که امت ها به چند گروه تقسیم شدند برادر و دوست و نور چشمانم، پیامبر به من خبر داده است، آن جا که فرمود:

«1. یهود به هفتاد و یک گروه تقسیم شدند. هفتاد فرقه در آتش و فقط یک گروه در بهشت خواهند بود و این گروه همان گروهی است که دنباله روی وصی موسی شدند.

2. نصاری به هفتاد و دو گروه تقسیم شدند. هفتاد و یک فرقه در آتش و فقط یک فرقه در بهشت است و این یک گروه همان که دنباله رو وصی عیسی شدند.

ص: 232

3. به زودی امت من به هفتاد و سه گروه تقسیم و متفرق می شوند. هفتاد و دو فرقه در آتش و یک فرقه در بهشت اند و این همان گروه اند که جانشین مرا اطاعت و دنبال خواهند کرد.

علی (عَلَيْهِ السَّلام)می فرماید: پیامبر دست به شانه ی من گذارد و فرمود: هفتاد و دو گروه پیمان خداوند را دربارهی تو به هم زدند و گروهی که در بهشت اند کسانی اند که محبت تو را گرفته باشند و اینان «شیعیان» تواند».

. مطير و بارودی و ابن جریر و ابن شاهين و ابن منده از طریق اسحاق از زیاد بن مطرف نقل می کند که گفت شنیدم رسول خدا (َصلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می گوید: «کسی که دوست می دارد مانند من زندگی کند و مانند من بمیرد و داخل آن بهشتی گردد که خدا به من وعده داده است و آن بهشت خلد است، باید علی و اولاد او را که پس از وی به جهان می آیند دوست بدارد، زیرا آنان شما را از راه رستگاری بیرون نمی برند و در راه گمراهی وارد نمی سازند».

این روایت از روایات بسیار متواتری است که از بسیاری از افراد نقل شده است. رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در خطبه ای فرمود: «مردم! فضل و شرافت و جاه و مقام و ریاست مخصوص رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و ذریه ی او است، مواظب باشید که افراد باطل شما را به خود مجذوب نسازند» و باز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «برائمه ی اطهار پیشی نگیرید که هلاک می گردید و از آنان عقب نمانید، که نابود می شوید و به آنان تعلیم ندهید، زیرا آنان از شما داناترند» و باز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می فرماید: «اهل بیت مرا مانند سر نسبت به بدن در نظر بگیرید، به جای دو چشم سر بدانید و حتما سر بدون راهنمایی چشم به مقصود نمی رسد و باز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

می فرماید:

شناختن آل محمد وسیلهی رهایی از آتش جهنم و دوستی آل محمد سبب عبور از پل صراط است».

و باز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «کسی که با دوستی آل محمد بمیرد شهید مرده است. آگاه باشید که هرکس با دوستی آل محمد از دنیا رفت آمرزیده شده است. آگاه باشید، که هرکس با دوستی آل محمد از دنیا برود با توبه از دنیا رفته است. آگاه باشید هرکس با دوستی آل محمد از دنیا برود با ایمان کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید هرکس با دوستی آل محمد از دنیا برود پیک مرگ و پس از وی نکیر و منکر او را به بهشت بشارت میدهند. آگاه باشید هرکس با دوستی آل محمد از دنیا برود مانند عروسی که به منزل شوهر خود می رود به بهشت رهسپار

می شود. آگاه باشید، هر کس با دوستی آل محمد از دنیا برود دو در از بهشت به قبر او باز می گردد.

آگاه باشید که هر کس با دوستی آل محمد از دنیا برود مطابق سنت و جماعت از دنیا رفته است.

آگاه باشید که هرکس با دشمنی آل محمد از دنیا برود موقعی که او وارد صحرای قیامت میگردد بر پیشانی او نوشته شده: «آی من رحمة الله»، از رحمت خدا ناامید است...).

مگر خدا آمرزش کسی را که توبه کرده و ایمان به خدا و رسول او آورده و عمل نیکو

ص: 233

انجام داده است، مشروط به قبول ولایت خاندان عصمت (عَلَيْهِ السَّلام)ننموده و گفته است: «وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَىٰ ».(طه، 82).

در مورد این آیه روایتی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که خطاب به حارث بن يحيی می فرماید: «ای حارث! مگر نمی بینی چگونه خدا شرط کرده است و توبهی انسان و عمل صالح وی را نپذیرفته مگر این که به ولایت ما هدایت گردند».

سپس امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)روایت را با سند علی (عَلَيْهِ السَّلام)چنین نقل می نماید: «به خدا سوگند اگر کسی توبه کند و ایمان آورد و عمل شایسته ای انجام دهد ولی به ولایت ما راهنمایی نشده باشد و حق ما را نشناخته باشد، کردار وی برایش مفید نیست...».

مگر ولایت خاندان رسالت (عَلَيْهِ السَّلام)جز امانتی که در این آیه ی شریفه است، وارد نشده؟:

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا ». (احزاب، 72)

آیا خاندان رسالت «سلم» (اسلام) نیستند که خدا امر فرموده داخل آن گردید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ...». (بقره، 208)

در بسیاری از احادیث نقل شده است که این آیه درباره ی ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و امامان اولاد وی نازل شده و از متابعت غیر آنان نهی گردیده است.

آیا خاندان رسالت «النعيم» نیستند که خدا درباره ی آنان فرموده است: « لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ».(تکاثر، 8).

مقصود از نعیم آن چیزهایی است که خدا به واسطه ی ولایت رسول خدا(ص) و

امیر المؤمنین (عَلَيْهِ السَّلام)و اهل بیت به مردم عطا فرموده است.

آیا رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مأمور به تبلیغ ولایت نبود و آنرا تبلیغ نکرد؟

«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...... (مائده، 67).

مگر رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از طرف خدا در روز غدیر با بيانات صریح در خطبهی خود این امر را اجرا نکرد، تا این که آیه ی شریفهی «... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...».(مائده، 3) نازل گردید. این دو آیه در غدیر خم و در جریان نصب علی (عَلَيْهِ السَّلام)به امامت و ولایت امت به فرمان خدا و به وسیله ی رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نازل شده اند.

آیا ندیدی خدا با منکر ولایت چه کرد؟ و به آن کس که علنا از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)دلیل می خواست و مخالفت وی را نمود چه معامله ای شد. این منكر ولايت (نعمان بن حارث) عرض کرد: بار خدایا اگر ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و انتخاب او صحیح است و تو دستور داده بودی، سنگی از آسمان بر سر من فرود آور یا عذابی دردناک دامن مرا بگیرد، خدا (طبق درخواست او) سنگی از سنگ های جهنم از همان سنگ هایی که بر سر اصحاب فیل قبلا فرود آورده بود بر سرش فرود آورد و او جان داد سپس آیه نازل شد: «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ لِلْكَافِرِينَ

ص: 234

سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ». (معارج، 1 تا 3)| و چنان که در تفسیر آیه ی «وَقِفُوهُمْ ۖ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ» وارد شده است مردم روز قیامت باید دربارهی ولایت امامان اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)بازجویی بدهند. (صافات، 24).

بدون تردید ولایت خاندان عصمت (عَلَيْهِ السَّلام)از مطالبی است که انبیاء بر پایه ی آن مبعوث شده و راهنمایان و اوصیاء خدا بر روی این پایه استوار مانده اند، چنانکه در تفسیر آیه ی شریفه زیر وارد شده است: «وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا ..». (زخرف، 45)

بلکه ولایت مطلبی است که در عالم «الست» درباره ی آن پیمان گرفته شده چنان که در تفسیر آیه «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ ۖ قَالُوا بَلَىٰ ۛ...». (اعراف، 172)، نقل کرده اند.

و به پاس احترام این خانواده بود که خداوند کلمات توبه را برای آدم فرستاد و توبه ی او قبول گردید. از ابن عباس نقل شده است که از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سؤال شد، آن کلماتی که آدم از خدای خود دریافت کرد و به وسیله ی آن توبه نمود چه بود؟ رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: «آدم خدا را به حق به محمد، علی (عَلَيْهِ السَّلام)فاطمه (س)، حسن (عَلَيْهِ السَّلام)و حسین (عَلَيْهِ السَّلام)خواند و گناهش بخشیده شد» و باز خدا بندگان خود را به خاطر این خانواده (در دنیا) عذاب نمیکند، زیرا این خانواده پناهگاه اهل زمین و وسیله ی حفظ مردم می باشند، «وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ ..». (انفال، 33)

این خانواده کسانی هستند که مورد حسادت واقع شده اند و خدا این موضوع را درباره ی

آنان فرموده است: «أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَىٰ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ...». (نساء، 54)

از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد این آیه نقل شده است که فرمود: «به خدا سوگند ماییم محسودون مورد حسد واقع شده)». این خانواده استوار (راسخ) در علم هستند چنان که خدا می گوید: .. وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا .....(آل عمران، 7).

امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «ماییم که خدا اطاعت ما را واجب دانسته و ماییم که در علم استواریم و ماییم که مورد حسد واقع شده ایم». اهل بیت مردان «اعراف» هستند که خدا درباره ی آنان فرموده است: «.. وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ ۚ ........ (اعراف، 46)

ثعلبی در معنی این آیه در تفسیر خود از ابن عباس نقل می کند که «اعراف» یک مکان بلندی از صراط است که روی آن عباس، حمزه، علی (عَلَيْهِ السَّلام)جعفر ذوالجناحين (طيار) قرار گرفته و دوستان خود را از سفیدی صورت و دشمنان خود را از سیاهی آن می شناسند. علی (عَلَيْهِ السَّلام)می فرماید: «روز قیامت بین بهشت و جهنم می ایستیم هرکس ما را یاری کرده او را از پیشانیش می شناسیم و به بهشت واردش می سازیم و آن کس که با ما دشمن بوده او را از سیمایش می شناسیم» و از سلمان فارسی نقل شده که از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شنیده که می فرمود:

یا علی! تو و جانشینان تو از اولادت روی اعراف قرار می گیرید» و هم چنین پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

فرموده است که: «يا على! تو تقسیم کننده ی بهشت و دوزخی، روز قیامت به آتش میگویی

ص: 235

این فرد سهم من و این فرد سهم تو». این روایت را امام رضا (عَلَيْهِ السَّلام)نقل کرده که پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)چنین فرمود. هم چنین ابن حجر می گوید: «ابن سماک نقل می کند که ابی بکر به علی (عَلَيْهِ السَّلام)گفت: من از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شنیدم که هیچ کس از صراط عبور نمی کند مگر این که علی

(عَلَيْهِ السَّلام)پروانه ی عبور او را بدهد».

اهل بیت «رجال الصدق» (مردان راستگو) هستند که خدا درباره ی آنان فرموده است:

مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ ...». (احزاب، 23) از علی (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که فرمود: «این آیه درباره ی ما نازل شده و...».

و خاندان رسالت «رجال التسبيح» هستند که خدا درباره ی آنان فرموده است:

«... يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ ....... (نور، 36 و 37)

از تفسير مجاهد و يعقوب بن سفيان از ابن عباس در تفسیر آیه «ووَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً ...». (جمعه، 11) نقل کرده اند که دحیہ کلبی در روز جمعه از شام برگشت و با آذوقه خود آمد و نزد «احجار الزيت» فرود آمد و طبلی نواخت تا مردم را از آمدن خود مطلع سازد.

مردم اطراف او را گرفتند و رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را بالای منبر در حال خطبه خواندن رها کردند، فقط على (عَلَيْهِ السَّلام)حسن (عَلَيْهِ السَّلام)حسین (عَلَيْهِ السَّلام)فاطمه (سلام الله علیها)، سلمان، ابوذر و مقداد باقی ماندند. رسول خدا(ص) فرمود: «خدای تعالی نظر به مسجد افکند و اگر این عده حاضر نبودند، مدینه غرق در آتش می شد و مانند قوم لوط با سنگ کوبیده می شدند، در همین موقع بود که آیه ی يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ ..» نازل گردید.

و منازل این خانواده خانه هایی است که خداوند درباره ی آنان فرموده است: «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ .». (نور، 36)

ثعلبی در تفسیر کبیر خود در معنی این آیه با سند از انس بن مالک و برید نقل می کند که گفتند: رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آیه ی «في بيوت أذن الله...» را تلاوت فرمود، ابوبکر ایستاد و اشاره کرد به منزل علی (عَلَيْهِ السَّلام)و فاطمه (سلام الله علیها) و گفت: این منزل هم جزء این بیوت است، حضرت فرمود: از بهترین این منازل است».

خدای مهربان مشكاة خانواده ی عصمت (عَلَيْهِ السَّلام)را در آیه ی نور مثال نور خویش قرار داد در صورتی که خدای متعال مثل اعلای جهان در آسمانها و زمین است و او است عزیز و دانا: ..مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ..». (نور، 35)

على بن جعفر نقل می کند که از حضرت کاظم (عَلَيْهِ السَّلام)از آیه ی مشکاة سؤال کردم فرمود: مشكاة فاطمه، مصباح حسن و حسین و ...، مقصود فاطمه است که ستاره ی درخشانی بین زنان جهان است. مقصود از «شجره شجرهی ابراهیم است و شرقی و غربی نبودن یعنی نه یهودی و نه نصرانی است و «زيتها يضيئی» یعنی علم از آنان آشکار

می گردد و مقصود از «نورٌ على نور»، امام بعد از امام است و مقصود از «يهدي الله» راهنمایی به ولایت است».

ص: 236

خاندان رسالت «السابقون» و «الصديقون» (راستگویان) می باشند آنان شهداء و صالحين هستند و درباره ی آنان و دوستانشان خدای متعال فرموده است: «وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ ». (اعراف، 181)

علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «مسلمانان 73 فرقه میگردند فقط یک فرقه رستگار و ما بقی در آتش هستند و آن فرقه کسانی هستند که خدا درباره ی آنان فرموده است: «و ممن خلقنا امه يهدون...» و این جمعیت من و شیعیانم می باشیم».

خدا درباره ی حزب آنان و حزب دشمنانشان فرموده است:

«لَا يَسْتَوِي أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ ۚ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ ». (حشر، 20)

شیخ طوسی در امالی خود با سند صحیح از امیرالمؤمنین (عَلَيْهِ السَّلام)نقل کرده است که رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)این آیه را تلاوت نمود سپس فرمود: «اصحاب بهشت کسانی هستند که تا من زنده ام مرا اطاعت کنند و بعد از من تسليم على گردند و به ولایت او اقرار کنند». سؤال شد اصحاب آتش چه کسانی هستند؟ فرمود: «کسانی که با ولایت دشمنی کنند و پیمان بشکنند و پس از من على را بکشند».

در جایی دیگر دسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «به خدایی که جان من به دست اوست این على و پیروانش روز قیامت پیروز هستند».

و باز درباره ی این دو حزب فرموده است: «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ». (ص، 28)

و باز درباره ی این دو حزب فرموده است: «أأَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ ۚ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ ». (الجاثيه، 21)

این آیه درباره ی حمزه، على و عبیده موقعی که با عتبه و شیبه و ولید به مبارزه پرداختند نازل شده است.

و درباره ی این خانواده و پیروانشان خدا فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ». (بینه، 7)

بسیاری از مفسران بر این اعتقاد هستند که این آیه دربارهی اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است.

و باز دربارهی خاندان رسالت و دشمنانشان فرموده است: « هَٰذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ ۖ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ».(حج، 19)

علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «من اول کسی هستم که در پیشگاه خدا در روز قیامت برای نزاع به پا می خيزم». قیس نقل کرده که درباره ی این خانواده آیه نازل شده است.

مقصود از دو دسته دشمن کسانی هستند که در جنگ بدر با علی و افراد او مبارزه کردند و بیان شده است که این آیه در جنگ بدر دربارهی علی (عَلَيْهِ السَّلام)و دوستانش نازل گردید و دربارهی آنان و دشمنانشان این آیه نازل شده است: «وَأَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ ۖ كُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ

ص: 237

يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ». (سجده، 20) بسیاری از مفسران معتقدند این آیه در مورد امیر المؤمنين (عَلَيْهِ السَّلام)و وليد نازل شده است.

این عباس نقل می کند که ولید به علی (عَلَيْهِ السَّلام)گفت: نیزهی من از تو تیز تر و زبانم بازتر و لشکرم بیشتر است. علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «ساکت باش تو فاسقی».

او درباره ی این خانواده و کسانی که بر آنان خودستایی می کردند به آب دادن به زوار مکه حاجیان) و تعمیر مسجد الحرام آیه ی زیر نازل شد: « أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۚ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ» (توبه، 19)

این آیه درباره ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)و عمویش عباس و طلحه نازل گردیده است زیرا آنان خودستایی می کردند؛ طلحه گفت: من صاحب مسجد الحرام و کلیددار و پرده دارم.

عباس گفت: من سقای حاجیان می باشم. علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «من نمی فهمم چه می گویید من شش ماه قبل از دیگران نماز خواندم و جهاد کردم» آیه ی شریفه «أأَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ ...» نازل گردید.

خدای متعال درباره ی بلاهای بزرگ و عظمت مشقت های آنان این آیه را نازل فرموده است: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ». (بقره، 207)

حاکم از ابن عباس نقل می کند که علی (عَلَيْهِ السَّلام)جان خود را بر کف نهاد و لباس رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را پوشید.... و بیان می دارد که اول کسی که جان خود را برای رضاء خدا بر کف نهاد علی (عَلَيْهِ السَّلام)بود، زیرا در رختخواب رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) خوابید تا وی مهاجرت کند و جان به سلامت ببرد.

و باز خدا درباره ی آنان فرموده است: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.(بقره، 274) إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ۚ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ ۖ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ ۚ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ ۚ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ ۚ وَذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ».(توبه، 111)

ابن عباس در رابطه با این آیه گفت: «این آیه دربارهی علی (عَلَيْهِ السَّلام)نازل شده است، زیرا او چهار درهم داشت، یک درهم در شب و یک درهم در روز و یک درهم مخفیانه و درهم دیگر را علنی انفاق کرد و آیه نازل شد.

این خانواده راست گو ئیشان تصدیق گردیده و خدا به راستگویی آنان گواهی داده و فرموده است: «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ ۙ أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» بسیاری از مفسران بیان کرده اند که «صدق» رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و تصدیق کننده ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)است.

در میان خاندان رسالت قبیله ی مخلص و طایفه نزدیک وی هستند که خدا آنان را مخصوص به بهترین رعایت ها و بزرگ ترین عنایت ها فرمود سپس فرموده است: «وَأَنْذِرْ

ص: 238

عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ». (شعرا، 214) و این خانواده جزء اولوالارحامی هستند که خدا درباره ی آنان فرمود: «.وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَىٰ بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ ...». (انفال /75) و این خانواده در روز قیامت در درجات عالی قرار گرفته و در نعمت های بهشتی قرار می گیرند چنانکه خدای متعال می فرماید، «وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ ۚ...». (طور، 21)

خاندان رسالت صاحبان حقی هستند که قرآن دستور داده حق آنان اداء گردد و خدا فرموده است: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ ». (اسراء، 26 و روم، 38).

و آنان صاحبان خمس هستند که عهده ها فقط به پرداخت آن اداء می گردد: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ ...». (انفال، 41)

و آنان صاحبان غنیمت هستند که خدا درباره ی آنان فرموده است: «مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ ».(حشر/ 7)

و این خانواده کسانی هستند که آیه ی تطهیر درباره ی آنان نازل گردیده و خدا دربارهی آنان فرموده است: « إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا».(احزاب، 33)

خاندان رسالت آل یاسین هستند که خدا در قرآن کریم حکیم بر آنان درود فرستاده و فرموده است: «سَلَامٌ عَلَىٰ إِلْ يَاسِينَ ».(صافات، 130»

جماعتی از مفسران گفته اند: مقصود سلام بر آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است. فخر رازی نوشته است

که اهل بیت پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در پنج موضوع مساوی هستند:

1. در سلام که خدا دستور داده است به السلام علیک ایها النبي و در قرآن فرموده است سلام علی آل یاسین.

2. در درود بر رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و خاندانش در تشهد. 3. در تطهیر آنان، خدا فرموده است: (طه) یعنی ای طاهر و به خاندانش فرموده «يطهركم». 4. در تحریم صدقه.

5. در محبت خدا فرموده است به رسول خدا «یحببکم الله» و درباره ی اهل بیت فرموده است:

«المودة في القربی» و این خانواده آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هستند که درود بر آنان برای همه ی بندگان خدا واجب گردیده و خداوند فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا».

(احزاب، 56)

عرض کردند: یا رسول الله سلام بر شما را می دانیم، اما مقصود از صلوات چیست؟

حضرت فرمود: بگویید «اللهم صل على محمد و آل محمد».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با این بیان روشن ساخت که صلوات خاندانش جزء صلواتی است که در

ص: 239

این آیه واجب شده و باید انجام گردد و به همین جهت این آیه را در میان آیاتی که درباره ی این خانواده نازل شده است، ذکر کرده اند.

درخت طوبی مخصوص این خانواده است. آنجا که قرآن می فرماید:

«الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَىٰ لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ». (رعد، 29) طُوبَىٰ لَهُمْ» یعنی همه ی نیکیها و پاکی ها برای آنان پیش بینی شده است، از همه چیز بهترینش: بهترین زندگی، بهترین نعمت ها، بهترین آرامش، بهترین دوستان و بهترین الطاف خاص پروردگار است.

در روایات متعددی نیز می خوانیم «طوبی» درختی است که اصلش در خانه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یا علی (عَلَيْهِ السَّلام)در بهشت می باشد و شاخه های آن همه جا و بر سر همه ی مؤمنان و بر فراز همه ی خانه هایشان گسترده است، که در واقع ممکن است تجسمی از آن مقام رهبری و پیشوایی آنان و پیوندهای ناگسستنی میان این پیشوایان بزرگ و پیروانشان باشد که ثمره ی آن، آن همه نعمت گوناگون و متنوع است.

روایات بسیاری نیز از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در رابطه با فضایل اهل بیت به خصوص حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)بیان شده است، از جمله: رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «مكتوب على باب الجنة: لا اله الا الله، محمد رسول الله، على اخو رسول الله»، «روی درب بهشت نوشته است، نیست خدایی مگر خدای یکتا، محمد رسول خدا و علی برادر رسول خدا». .

همان طوری که حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)می فرمود: من بنده ی خدا و برادر رسول او هستم من راست گوی بزرگم و کسی بعد از من این جمله را نمی گوید مگر این که دروغ می گوید».

و باز حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «به خدا سوگند من برادر و ولی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هستم، من

پسر عمو و وارث علم او هستم، چه کسی سزاوارتر از او به من است؟».

و زمانی که رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) درهای منازل صحابه را که به مسجد باز می شد، بست به جز در خانه ی علی (عَلَيْهِ السَّلام)عده ای از اصحاب رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به این عمل اعتراض کردند، آن حضرت فرمود: «من مأمور شدم همه ی درهای منازل را به جز درب منزل على ببندم. سخنگوی شما اعتراض کرده است به خدا سوگند من به اختیار خود دربی را نبستم و دربی را باز نکردم بلکه من از طرف خدا مأمور به عملی شدم که آن را انجام دادم، من فقط پیروی وحی هستم».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به مسجد وارد شد و فرمود: «خدا به موسی وحی کرد مسجد طاهری بنا کن که تو و هارون در آن بمانید و خدا به من وحی کرد که مسجدی بنا کنم که طاهر باشد و من و علی در آن ساکن گردیم».

رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در حدیثی فرمود: «یا علی من از خدا پنج مطلب را خواستم که به تو بدهد،... ولایت تو را پس از درگذشت من عنایت فرمود».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بازوی علی (عَلَيْهِ السَّلام)را گرفت و فرمود: «این علی (عَلَيْهِ السَّلام)رهبر نیکوکاران

ص: 240

وکشنده ی معصیتکاران است. کسی که او را یاری کند پیروز است و کسی که او را رها نماید ناکام».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «درباره ی علی سه مطلب به من وحی گردید: «بزرگ مسلمانان،

رهبر پرهیزکاران، زمام دار نورانیان است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «اول کسی که داخل این درب می شود، رهبر پرهیزکاران، بزرگ مسلمانان، زمام دار دین، خاتم وصيين، پیشوای نورانیان است». حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)داخل شد، رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در حالی که خرسند بود به خاطر او ایستاد و دست به گردن علی (عَلَيْهِ السَّلام)انداخت و عرقهای پیشانیش را برطرف می کرد و به علی (عَلَيْهِ السَّلام)می فرمود: «تو پس از من قرض مرا اداء میکنی و صدای مرا به گوش آنان می رسانی و در مطالبی که اختلاف دارند آنان را راهنمایی می کنی».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «خدا دربارهی علی به من سفارش کرده است، که او پرچم هدایت و رهبر دوستان من است. راهنمای فرمانبرداران من و کلمه ای است که پرهیزکاران ملازم آن هستند».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «این (علی) اول کسی است که به من ایمان آورد و در روز قیامت اول کسی است که با من مصافحه می نماید. علی (عَلَيْهِ السَّلام)صدیق اکبر است. على فاروق امت است و بین حق و باطل را جدایی می افکند و این (علی) رهبر مؤمنین است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «ای جمعیت انصار! آیا نمی خواهید من شما را به موضوعی راهنمایی کنم که اگر به او تمسک جستید هیچگاه گمراه نشوید: این علی (عَلَيْهِ السَّلام)است، به خاطر دوستی من او را دوست بدارید و به خاطر کرامت من به او اکرام نمایید، زیرا جبرییل از طرف خدا مرا مأمور ساخت چنین جملاتی را به شما بگویم».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «من شهر علم و على درب آن شهر است، هر کس می خواهد از علم استفاده کند باید از درب وارد گردد).

و نیز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «من خانه ی حکمت هستم و على درب آن است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «على درب علم من است و پس از من مطالب رسالت مرا برای امت من بیان می کند، دوستی علی ایمان و بغض او نفاق است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خطاب به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «تو پس از من در هر موضوعی اختلاف کردند اختلاف را برطرف می کنی».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «علی (عَلَيْهِ السَّلام)نسبت به من مانند نسبت به من با خداست».

ابن عباس از رسول خدا ( صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل می کند که: «على بن ابی طالب باب حطه (وسیله ی مغفرت) است، هر که در آن وارد شود مؤمن و هر که از آن خارج گردد کافر است».

رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در عرفات در حجة الوداع فرمود: «علی از من و من از علی هستم و

ص: 241

وظایف مرا فقط خودم یا علی انجام میدهد». این گفته ی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است، رسولی که دارای قدرت است نزد صاحب عرش مقامی دارد، مطاع و سپس امین است، «... وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ »(تکویر، 19 تا 22)، «و از روی هوی و هوس سخن نمی گوید، آن چه می گوید وحی خدا است». (... إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ ». (نجم، 3 و 4) رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «هرکس مرا اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هرکس نافرمانی من نماید، نافرمانی خدا را نموده است، هرکس علی را اطاعت کند مرا اطاعت کرده و هرکس نافرمانی علی را نماید نافرمانی مرا نموده است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «یا علی هرکس از من جدا شد از خدا جدا شده و هرکس از تو جدا شد از من جدا گردیده است».

ام سلمه از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل کرده که آن حضرت فرمود: «هرکس به علی دشنام بدهد

به دشنام داده است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «کسی که دوست می دارد مانند من زندگی کند و مانند من بمیرد و در بهشت عدن که خدا برای من تهیه کرده ساکن گردد باید علی را پس از من ولی خود بداند و دوست او را دوست بدارد و پس از من به اهل بیت من اقتدا کند، زیرا آنان عترت من هستند از سرشت من خلق شده و از علم و فهم من بهره مند شده اند. نفرين بر کسانی که در میان امت من هستند و فضایل آنان را تکذیب می کنند و ارتباط مرا با آنان قطع می نمایند، خدا شفاعت مرا نصیب آنان نگرداند».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به عمار فرمود: «هرگاه دیدی علی در راه دیگری می رود و مردم در راه غير او می روند همراه على قدم بردار و مردم را واگذار، زیرا على تو را به سوی انحراف نمیکشاند و از هدایت خارجت نمی سازد».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «دوست من و دوست علی در عدالت مساوی است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «من اعلام خطر می کنم و علی راهنما است. ای علی! پس از من طالبين هدایت به وسیله ی تو راهنمایی می گردند». رسول خدا فرمود: «من و این (علی) روز قیامت حجت (دلیل و برهان و راهنمای) امت خود هستیم».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «بر روی درب بهشت نوشته است: نیست خدایی جز خدای یکتا، محمد رسول خداست، على برادر رسول خداست».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «بر ساق عرش نوشته است: نیست خدایی جز خدای یکتا، محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)رسول خدا، من رسول خدا را به وسیله ی علی کمک کردم و به وسیله ی او یاریش نمودم».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «هر که می خواهد، استقامت نوح، علم آدم، حلم ابراهیم، زیرکی موسی و زهد عیسی را ببیند به علی بن ابی طالب نظر کند».

ص: 242

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «ای علی! درباره ی تو نمونه ای از عیسی است و آن دشمنی یهود با اوست و دشمنی آنان تا جایی بود که به مادرش تهمت زدند و مسیحیان دوستش داشتند تا او را به جایی رساندند که نبود».

(یعنی در حق او غلو کردند و به ناحق به او نسبت خدایی دادند).

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «پیشی گیرنده در دین سه نفر هستند: پیشی گیرنده در دین موسی، یوشع بن نون است و پیشی گیرنده در دین عیسی صاحب یاسین و پیشی گیرنده در دین محمد، علی بن ابی طالب است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «راستگویان سه نفر هستند: مؤمن آل یاسین که گفت: از فرستادگان (عیسی) متابعت کنید و حزقیل مؤمن آل فرعون که گفت: آیا مردی (موسی) راکه می گوید پروردگار من خدا است، می خواهید بکشید و علی بن ابی طالب که افضل آنها است».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خطاب به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «پس از من به زودی عذر تو را می خواهند و تو طبق دین من زندگی میکنی و طبق دستورات من از دنیا می روی، هرکس تو را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر کس تو را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است و به زودی ریش های تو از خون سرت خضاب می گردد».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «در میان شما (مسلمانان کسی است که برای تفسیر قرآن جنگ می کند، همان طوری که برای نزول آن شمشیر زد. عده ای که اطراف حضرت بودند گردن ها را کشیدند، ابوبکر گفت: من هستم؟ رسول خدا(ص) فرمود: نه. عمر گفت: من هستم؟ رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود: نه، بلکه او تعمیر کننده ی کفش یعنی علی است».

و نیز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی بن ابی طالب (عَلَيْهِ السَّلام)دستور داد: «با پیمان شکنان و ستمکاران و

از دین بیرون شدگان جنگ کند).

و نیز رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «ای علی! به زودی لشکر اخلالگران به مبارزهی

تو برمی خیزند و تو بر حق هستی و هرکس در آن روز تو را یاری نکند از من نیست».

ابوذر از رسول خدا(ص*) نقل می کند که آن حضرت فرمود: «سوگند به آن خدایی که جانم به دست او است در میان شما مردی است که پس از من برای تفسیر و تاویل قرآن جنگ می کند همان طوری که برای نزول آن با مشرکین جنگ نمود».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خطاب به ابی رافع فرمود: «ای ابی رافع به زودی جمعیتی پس از من به نبرد علی می پردازند که واجب است برای خدا با آنان مبارزه کنند. هرکس نتوانست با دست به جنگ آنها برود با زبان برود و کسی که نمی تواند با زبان جنگ کند با قلب جنگ نماید».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «من برای نازل شدن قرآن جنگ کردم و علی برای بیان و تفسیر و

تأويل آن مبارزه می کند».

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «ای علی! من با تو در یک جهت تفاوت دارم و آن این که پس از من پیغمبری نمی آید و شما با هفت مطلب بر مردم غلبه داری: شما اولین فردی

ص: 243

بودی که از میان جمعیت ایمان آورده ای. تو در وفا به عهد پیش قدم تر آن هایی در به پای داشتن امر خدا استوارترشان هستی! در تقسیم کردن مساوی تر انجام میدهی، نسبت به زیر دستان عادل تر از همه هستی، در قضاوت بین مردم بیناتر از دیگرانی و در نظر خدا از جهت مزیت بالاتر آنهایی».(1)

از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در تفسیر آیه ی 26 سوره ی ابراهیم ذیل جمله ی « كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ» چنین نقل شده است: «رَسولُ اللّهِ(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) أصلُها، و أمیرُ المُؤمِنینَ(ع) فَرعُها، وَ الأَئِمَّةُ مِن ذُریَّتِهِما أغصانُها، وَ عِلمُ الأَئِمَّةِ ثَمَرَتُها، وَ شیعَتُهُمُ المُؤمِنونَ وَرَقُها، هَلْ فِيهَا فَضْلٌ ؟» قَالَ : قُلْتُ : لَا وَ اللَّهِ ، قَالَ : «وَ اللَّهِ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُولَدُ ، فَتُورَقُ وَرَقَةٌ فِيهَا ، وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَمُوتُ ، فَتَسْقُطُ وَرَقَةٌ مِنْهَا

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)ریشه ی این درخت است و امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)شاخه ی آن و امامان که از ذریه ی آنها هستند شاخه های کوچکتر و علم امامان میوهی این درخت است و پیروان با ایمان آنها برگهای این درختند، سپس امام فرمود: آیا دیگر چیزی باقی می ماند؟ راوی می گوید: گفتم: نه، به خدا سوگند! فرمود: به خدا قسم هنگامی که یک فرد با ایمان متولد می شود برگی در آن درخت ظاهر می گردد و هنگامی که مؤمن راستین می میرد برگی از آن درخت می افتد».

در روایت دیگری همین مضمون از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده و در ذیل آن راوی سؤال کرد: جمله «توتي اكلها حين باذن ربها» مفهومش چیست؟ امام فرمود: «اشاره به علم و دانش امامان است که در هر سال از هر منطقه به شمار می رسد».

در روایات دیگری می خوانیم که: «شجره طیبه» پیامبر و علی و فاطمه و فرزندان آنها است و «شجرهی خبیثه» بنی امیه است.

آیه ی 43 سوره نحل که به بیان فضیلتی دیگر می پردازد چنین است:

«وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلا رِجَالا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ »

در روایات متعددی که از طرق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)وارد شده می خوانیم که اهل ذکر امامان (عَلَيْهِ السَّلام)هستند، از جمله در روایتی از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که در پاسخ سؤال از آیه ی فوق فرمود: «نحن اهل ذکر و نحث المسؤلون»، «ما اهل ذکریم و از ما باید سؤال شود».

و در روایت دیگری از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که در تفسير همین آیه فرمودند:

« الذكر القرآن، و آل الرسول اهل الذكر، و هم المسؤلون»، «ذکر، قرآن است و اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) اهل ذکرند و از آنها باید سؤال کرد».

از ابن عباس نیز در ذیل آیه ی مورد بحث چنین نقل شده که گفت: «هو محمد و على و فاطمه و الحسن و الحسين (عَلَيْهِ السَّلام)هم أهل الذكر و العقل و البيان»، «اینان محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین (عَلَيْهِ السَّلام)هستند، آنها اهل ذكرند و اهل علم و عقل و بیان).

حدیث دیگری از جابر جعفی در تفسير همین آیه در کتاب ثعلبی نقل شده که می گوید:

ص: 244

لما نزلت هذه الايه قال على (عَلَيْهِ السَّلام)نحن اهل الذكر»، «هنگامی که آیه ی فوق نازل شد علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: اهل ذکر ماییم».

از دیگر فضائل اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)این است که آنان برجسته ترین مصادیق مطهرانی هستند که قرآن مجید در مورد آنان می فرماید: «إِنَّه لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ . فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ . لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُون ».(واقعه، 79-77)

از ابن عباس از پیغمبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در مورد آیات فوق نقل شده که فرمود: «نزد خداوند در صفحات پاکیزه ای است (قرآن) و جز پاكان آن را مس نمی کند، یعنی مقربان».

بدیهی است که شخص پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و ائمه ی معصومین (عَلَيْهِ السَّلام)و ملائکه مقربین و روشن ترین مصداق مقربانند و حقایق قرآن را از همه بهتر درک می کنند.

فضیلت دیگر اهل بیت این است که آنان همان «صراط مستقیم» بیان شده در آیه ی 6 سوره ی حمد است:

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ». .

مفسران در این مورد تفسیرهای مختلفی را بیان کرده اند: بعضی آن را به معنی اسلام، بعضی به معنی قرآن، بعضی به پیامبر و امامان راستین و بعضی آن را به آیین «الله» تفسير نموده اند.

تمام این معانی بازگشت به همان دین و آیین الهی است. (اعتقادی و عملی)

روایاتی که در منابع اسلامی در این زمینه وارد شده همگی به یک اصل باز می گردد از جمله ی آنها این است که از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)چنین نقل شده: «الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ صراط الأنبياء، و هم الذين أنعم اللّه عليهم»، «صراط مستقیم راه پیامبران است و همان ها هستند که مشمول نعمت های الهی شده اند».

از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در تفسیر آیه ی مورد بحث چنین نقل شده که آن حضرت فرمود:

«اطريق و معرفة الامام»، «منظور راه و شناخت امام است».

و نیز در حدیث دیگری از همان امام نقل شده: «واللهِ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقيمُ»، «به خدا سوگند ماییم صراط مستقيم».

در حدیث دیگری باز از همان امام می خوانیم که فرمود: «صراط مستقیم، امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)است».

مسلم است که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و على و ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)همه به همان آیین توحیدی خدا

دعوت می کردند، دعوتی که جنبه های اعتقادی و عملی را در بر می گیرد.

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آن است که قرآن در آیهی 74 و 75 سوری مؤمنون در مورد آنها می فرماید: وإنك لتهدي إلى صراط مستقيم وإن الذين لا يؤمنون بالآخرة عن الصراط لناكبون.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که آن حضرت فرمود: «ان الله جعلنا أبوابه و صراطه و سبيله و الوجه الّذي يؤتى منه، فمن عدل عن ولايتنا أو فضّل علينا غيرنا، فانّهم

ص: 245

عن الصراط لناكبون»، «خداوند ما رهبران دینی و الهی را درهای وصول به معرفت و صراط و طريق و جهتی که از آن به او

می رسند قرار داده، بنابراین کسانی که از ولایت ما منحرف گردند، یا دیگری را بر ما برگزینند آنها از صراط حق منحرفند».

فضیلت دیگر برای اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)این است که قرآن آنها را با لفظ هوشیاران (متوسمين)

معرفی کرده است. آنجا که می فرماید: «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ».(حجر، 75)

از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد تفسیر آیه ی فوق سؤال کردند، آن حضرت فرمود: «منظور امت اسلام است». سپس اضافه کرد: «قال رسول الله اتقوا فراسته المؤمن، فانه ينظر بنور الله عز و جلّ»، «پیامبر فرمود: از فراست مؤمن بپرهیزید چرا که به نور خدا می بیند».

در روایت دیگری می خوانیم که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «متوسمين، امامانند».

و از امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که فرمود: «متوسم، پیامبر بود و من بعد از او و سپس امامان از دودمان من»..

از فضایل دیگر، آیه ی 16 سوره نحل است که می فرماید: «وَعَلَامَاتٍ ۚ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ». .

روایات بسیاری از ائمه ی اهل بیت وارد شده که در آنها «نجم» (ستاره) به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و علامات به امامان (عَلَيْهِ السَّلام)تفسیر شده است و در بعضی نجم و علامات هر دو به امامان و رهبران راه حق تفسیر شده اند. از جمله: از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)چنین نقل شده است که: «النجم رسول الله و العلامات الأئمة عليهم السلام»، «ستاره اشاره به پیامبر است و علامات امامان هستند».

در حدیث دیگر از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)در تفسیر آیه ی فوق نقل شده است که: «نحن النجم»، ستاره ماییم».

و نیز در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «انت نجم بنی هاشم»، «تو ستاره ی بنی هاشمی» و در روایت دیگری فرمود: انت احد العلامات»، «تو یکی از نشانه های هدایت ] هستی».

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آنجاست که قرآن می فرماید:

« وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا..». (بقره، 189)

در تفاسیر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد این آیه میخوانیم که:

«ما ابواب خداوند و طريق وصول به او و داعیان به سوی بهشت خدا می باشیم

از دیگر فضایل حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)این است که جزء بهترین صحابهی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بودند و اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) از بالاترین فضایل برخوردار بودند تا جایی که با شنیدن این بسیار ناراحت می شدند. آن جا که قرآن می فرماید: «وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ ۖ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ».(زمر، 45) این آیه علاوه بر این که تفسیر به مشركان عصر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شده تفسیر به کسانی نیز شده که

ص: 246

از شنیده فضایل اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یا پیروی از مكتبشان ناراحت می شوند.

فضیلت دیگر این خاندان این است که وارثان زمینند آن جا که قرآن می فرماید:

«قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا ۖ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۖ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ».

(اعراف، 128)

در روایتی که از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده چنین می خوانیم: «در کتاب علی (عَلَيْهِ السَّلام)چنین یافتیم که پس از تلاوت آیه ی: إن الأرض لله يورثها... فرمود: من و اهل بیتم همان کسانی هستیم که خداوند زمین را به ما منتقل ساخته و ماییم پرهیزکاران». .

فضیلت دیگر آن جاست که قرآن می فرماید: أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ ». (یونس، 62 و 63)

روایتی از امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)ذیل آیات فوق بیان شده است که آن حضرت آیه:

أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ ... را تلاوت فرمود سپس از یاران خویش سؤال کرد می دانید «اولياء الله» چه اشخاصی هستند؟ عرض کردند: ای امیر مؤمنان شما خودتان بفرمایید که آنان کیانند.

امام (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «دوستان خدا، ما و پیروان ما که بعد از ما می آیند هستند، خوشا به حال ما و بیشتر از آن خوشا به حال آنها، بعضی پرسیدند چرا بیشتر از ما؟ مگر ما و آنها هر دو پیرو یک مکتب نیستیم و کارمان یکنواخت نمی باشد؟ فرمود: نه، آنها مسئولیت هایی بر دوش دارند که شما ندارید و تن به مشکلات می دهند که شما نمی دهید».

از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نیز نقل شده است که فرمود:

طُوبى لِشِيعَةِ قائمِنا المُنتَظِرِينَ لِظُهورِهِ في غَيبَتِهِ ، و المُطيعينَ لَهُ في ظُهورِهِ ، اُولئكَ أولِياءُ اللّه ِ الّذينَ لا خَوفٌ علَيهِم و لا هم يحزنون.»،

خوشا به حال پیروان امام قائم که در غیبتش (با خودسازی) انتظار ظهورش را می کشند و به هنگام ظهورش مطیع فرمان اویند، آنها اولیای خدا هستند، همان ها که نه ترسی دارند و نه غمی».

فضیلتی دیگر آن جاست که قرآن می فرماید: «.. فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي ...». (ابراهیم، 36)

در روایتی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم: «: مَنْ أَحَبَّنَا فَهُوَ مِنَّا أَهْلَ اَلْبَيْتِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ مِنْكُمْ: منكم؟! قالَ : مِنّا وَاللّه ِ ، أما سَمِعتَ قَولَ إبراهيمَ عليه السلام : «فَمَن تَبِعَني فَإِنَّهُ مِنّي »، «هرکس ما را دوست دارد به سیره ی ما اهل بیت است، (راوی سؤال می کند فدایت شوم براستی از شما؟) فرمود: به خدا سوگند از ما است، آیا گفتار ابراهیم را نشنیده ای که می گوید: هرکس از من پیروی کند او از من است».

در حدیث دیگری از امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که فرمود: نَحنُ آلُ إبراهيمَ أفَتَرغَبونَ عَن مِلَّةِ إبراهيمَ وَ قَد قالَ اللَّهُ تَعالى فَمَن تَبِعَني فَإنَّهُ مِنّي»، «ما از خاندان ابراهیم هستیم آیا از آیین و ملت ابراهیم روی بر می گردانید در حالی که خداوند (از قول ابراهیم چنین نقل می کند) هرکس از من پیروی کند او از من است».

ص: 247

فضیلت دیگر آن است که محبت و مودت و دوستی اهل بیت از «باقیات الصالحات» است.

آن جا که قرآن می فرماید:

« الْمالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَالْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَيْرٌ أَمَلًا:».(کهف، 46)

باقیات صالحات مفهوم وسیعی دارد و شامل بسیاری از چیزها می شود از جمله در روایتی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که فرمود:

«لا تستصغر مودّتنا فانها الباقيات الصالحات»، «دوستی ما را کوچک مشمر که از باقیات صالحات است».

فضیلت دیگر آن است که قرآن در آیه ی 89 سوره ی نمل می فرماید:مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که آن حضرت در مورد معنی این سخن خداوند: من جاء بالحسنه فله خير منها... به یکی از یارانش فرمود:

« الْحَسَنَةُ مَعْرِفَةُ الْوَلَايَةِ وَ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ السَّيِّئَةُ إِنْكَارُ الْوَلَايَةِ وَ بُغْضُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ»، «حسنه شناخت ولایت و دوستی ما اهل بیت است، و سيئه انکار ولایت و دشمنی ما اهل بیت می باشد).

فضیلت دیگری که در مورد اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)بیان شده آن جاست که قرآن می فرماید:

«فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ »(حج، 45)

از امام موسی بن جعفر (عَلَيْهِ السَّلام)در تفسیر جمله ی « وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ؛ الْبِئْرُ الْمُعَطَّلَةُ الْإِمَامُ الصَّامِتُ وَ الْقَصْرُ الْمَشِيدُ الْإِمَامُ النَّاطِقُ »، «چاه معطل که از آن بهره نمی گیرند، امام خاموش و قصر محکم سر برافراشته، امام ناطق است».

البته که چاه متروک و قصر بر افراشته مثال زیبایی برای آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است.

قصر»، مجد و عظمت آنها است که کسی به آن نمی رسد و «چاه» علم و دانش آنها است

که هرگز پایان نمی گیرد.

فضیلت دیگر آن جاست که قرآن می فرماید: «أُولَٰئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ . ..». (قصص، 54)

در حدیثی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که فرمود: «نحن صبراء و شيعتنا اصبر منا و ذلك آنا صبرنا على ما نعلم و صبر و اعلى ما لا يعلمون»، «ما شکیبا یانیم و پیروان ما از ما شکیباترند. چرا که ما از اسرار امور آگاهیم و شکیبایی می کنیم (و طبعا این کار آسان تر است ولی آنها بی آنکه اسرار را بدانند صبر و شکیبایی را از دست نمی دهند).

فضیلت دیگر آن است که قرآن در آیه ی 20 سوری لقمان می فرماید:أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ النَّاسِ »..

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می خوانیم که «ابن عباس» از آن حضرت در این زمینه سؤال کرد، فرمود: «ابن عباس! نعمت ظاهر اسلام است و آفرینش کامل و منظم تو به وسیله ی پروردگار و روزی هایی که به تو ارزانی داشته و اما نعمت باطن، پوشاندن زشتی های

ص: 248

اعمال تو و رسوا نکردنت در برابر مردم است».

در حدیث دیگری از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم: «نعمت آشکار، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و معرفة الله و توحید است که پیامبر آورده، و اما نعمت پنهان، ولایت ما اهل بیت و پیمان دوستی با ما است».

فضیلت دیگر آن جاست که قرآن اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)را با لفظ «بندگان برگزیده ی خدا» می خواند: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا ۖ فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ».(فاطر، 32)

در روایات فراوانی از طرق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)وارد شده که در همه ی آنها «بندگان برگزیدهی خدا» به امامان معصوم تفسیر شده است. در یک دسته ی دیگر از روایات که آنها نیز از طرق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)رسیده، «سابق بالخيرات» را به امام معصوم تفسیر کرده اند و «ظالم لنفسه» را به کسانی که معرفت و شناخت امام را ندارند تفسیر نموده اند و «مقتصد» را به پیروان عارف و آگاه امام معصوم تفسیر کرده اند.

همان گونه که بیان کردیم تمام صحابهی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)افراد صالح و درستکاری نیستند و برترین صحابه کسی جز حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)نیست همان گونه که در بسیاری از روایات نیز وارد شده است همه ی صحابهی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یکسان نیستند.

صحابه نیز مانند تمام اقشار و طبقات مسلمان هستند که مسلما فاقد امتیاز وصفت و خصوصیت عصمت اند بنابراین احتمال خطا و گناه و لغزش برای آنان هم وجود دارد، لذا مشروط به داشتن ایمان و عمل صالح و تقوای الهی که در آیه ی 29 سوره ی فتح به آن تأکید شده است، آنان انسانهایی صالح و مقبول خواهند بود اما اگر یک روز ایمان و عمل صالح و تقوای الهی از آنها سلب شود از دایره ی رضایت الهی بیرون خواهند رفت.

از روایات اسلامی چنین استفاده می شود که اصحاب پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هر چند امتیاز مصاحبت آن بزرگوار را داشتند، ولی کسانی که در دوران های بعد می آیند و از ایمان راسخ و عمل صالح برخوردارند از صحابه افضلند، چرا که صحابه شاهد انواع معجزات بوده اند ولی دیگران بدون مشاهده ی آنها و با استفاده از دلایل دیگر در این راه گام نهاده اند.

چنان چه در حدیثی از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می خوانیم که یارانش عرض کردند: «آیا ما بردران توایم ای رسول خدا؟ فرمود: نه! شما اصحاب من هستید، ولی برادران من كانی هستند که بعد از من می آیند و به من ایمان می آورند در حالی که مرا ندیده اند».

سپس افزود: «افرادی که از آنها اهل عمل صالحند اجر پنجاه نفر را از شما دارند! عرض کردند پنجاه نفر از خودشان یا رسول الله؟! فرمود: نه! پنجاه نفر از شما. (و سه بار آنها این سخن را تکرار کردند و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نفی کرد) سپس فرمود: این به خاطر آن است که شرایطی در اختیار دارید که شما را در کارهای خیر یاری می کند).

ص: 249

از نظر تاریخی نیز این موضوع آشکار است که بعضی از صحابه، بعد از پیغمبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و یا حتی در عصر خود او، راه خطا پیموده اند.

فضیلت دیگر در مورد اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)این است که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد آیات شریف سورهی محمد چنین می فرماید: «هر کس سوره ی محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را بخواند هرگز شک و تردید در دین به خود راه نمی دهد و هرگز خداوند او را به فقر در دین مبتلا نمی سازد و هرگز ترسی از سلطانی نخواهد داشت و همواره تا آخر عمرش از شرک و کفر محفوظ و در امان خواهد بود و هنگامی که می میرد خداوند هزار فرشته را مأمور می کند که در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازهایشان از آن اوست و این هزار فرشته همچنان با او هستند تا در عرصه ی محشر در محل امن و امانی او را متوقف کنند و پیوسته در امان خدا و محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است».

در حدیث دیگری آمده که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «هرکس بخواهد حال ما و دشمنان ما را بنگرد سوری محمد را بخواند که آیه ای دربارهی ما است و آیه ای درباره ی آنها»در این سوره بحث از دو گروه مؤمن و منافق و ویژگی های آنها است. می توان گفت که این آیات بیانگر این واقعیت است که نمونهی اتم ایمان، اهل بیت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بودند و نمونه ی بارز کفر و نفاق بنی امیه. در این آیات ذکر ایمان به آن چه بر پیغمبر اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نازل شده بعد از ذکر ایمان به خدا به طور مطلق تأکیدی بر برنامه های این پیامبر بزرگ است و بیانگر این واقعیت است که بدون ایمان به آن چه بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نازل شده هرگز ایمان به خدا تکمیل نمی شود.

به هر حال از این آیات به خوبی استفاده می شود که هر اندازه به حق نزدیک تر باشیم به ایمان نزدیک تریم و به هر اندازه اعتقاد و عمل ما گرایش به باطل داشته باشد از حقیقت ایمان دورتریم و به کفر نزدیک تر!که خط ایمان و کفر همان خط حق و باطل است.

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)این است که قرآن در آیهی 26 سورهی فتح آنها را کلمه ی تقوی و طریقه ی هدایت معرفی میکند چنان که از روایات چنین استفاده می شود.

در یکی از خطبه های پیغمبر گرامی (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می خوانیم: «نحن كلمة التقوى و سبيل الهدی»، ماییم کلمه ی تقوا و طریقه ی هدایت».

در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)نیز نقل شده که فرمود: «نحن كلمة التقوى و العروة الوثقی»، «ماییم کلمه ی تقوا و دستگیره ی محکم الهی».

فضیلت دیگر ائمه آیات سوره الرحمن است که امام را با لفظ «میزان» بیان می کند و این که در روایات «میزان» به وجود امام (عَلَيْهِ السَّلام)تفسیر شده است.

دلیل این امر آن است که وجود مبارک امام معصوم وسیله ای است برای سنجش حق از باطل و معیاری است برای تشخیص حقایق و عامل مؤثری است برای هدایت.

فضیلت دیگر آن که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و ائمه ی اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)«ترازوهای

ص: 250

سنجش» هستند آن جا که قرآن می فرماید: «وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ». (اعراف، 8)

در بحارالانوار از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در پاسخ سؤال از تفسیر آیهی: «وضع الموازين القشط ...». (انبياء، 47) چنین می خوانیم: «میزان سنجش در آنروز (قیامت) پیامبران و اوصیای آنها هستند و از مردم کسانی می باشند که بدون حساب وارد بهشت می شوند».

و در روایت دیگری چنین نقل شده است که: «امیرمؤمنان و امامان از فرزندان او ترازوهای سنجشند» و در یکی از زیارات مطلقه امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم:

«اَلسَّلامُ عَلى ميزانِ الاَْعْمالِ»، «سلام بر میزان سنجش اعمال». .

آیات 103 سوره ی مؤمنون و 6 سوره قارعه نیز به همین موضوع و به همین معنی بیان شده است.

فضیلت دیگر در آیه ی 10 سوره ی واقعه بیان شده است: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»

در حدیثی می خوانیم که ابن عباس می گوید: از رسوا خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) درباره ی این آیه سؤال کردم، فرمود: جبرییل به من چنین گفته است: «ذلک علی (عَلَيْهِ السَّلام)وشِيعَتُهُ،هُمُ السَّابِقُونَ إِلَى الْجَنَّةِ، الْمُقَرَّبُونَ مِنَ اللَّهِ بِكَرَامَتِهِ لَهُمْ»، «آنها علی (عَلَيْهِ السَّلام)و پیروان او هستند که پیشگامان به سوی بهشت و مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامی که خدا برای آنها قایل شده است».

در روایتی نیز از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)چنین نقل شده که فرمود: «نحن السابقون السابقون و نحن الأخرون»، «ما پیشگامان پیشگام، و ما آخرون هستیم».

و در روایتی دیگر از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)آمده است که به جمعی از پیروان خود خطاب کرد و فرمود: انتم السابقون الاولون، و السابقون الآخرون، و السابقون فى الدنيا الى ولايتنا، و فى الآخرة الى الجنة:، «شما سابقون نخستین و سابقون آخرین هستید، در دنیا پیشگام در ولایت ما بودید و در آخرت پیشگام در بهشتید».

فضیلت دیگر آنکه فرشتگان در شب قدر نزد پیامبر و امامان می آیند، که در سوره ی قدر به بیان آن پرداخته شده است.

در حدیثی آمده است که از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)سؤال شد: «آیا شما می دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود «کیف لا نعرف و الملائكة تطوف بنا فيها»، «چگونه نمیدانیم، در حالی که فرشتگان در آن شب گرد ما دور می زنند».

فضیلت دیگر آنها این است که محبت «آل محمد» واجب است و دعا برای آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)افتخار بزرگی است و لذا این دعا خاتمهی تشهد در نماز قرار داده شده و چنین تعظیم و احترامی در حق غير آل محمد دیده نشده است.

فضیلت دیگر آن جاست که از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)در مورد آیه 34 سوره ی بقره می خوانیم «كان سجودهم للّه تعالى عبوديّة، و لآدم إكراما و طاعة، لكوننا في صلبه»، «سجده ی

ص: 251

فرشتگان برای پرستش خدا از یک سو و اکرام و احترام آدم و احترام آدم از سوی دیگر بود، چرا که ما در صلب آدم بودیم». از این روایت به خوبی استفاده می شود که سجده برای آدم و احترام و اکرام او به خاطر این بود که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)در صلب آدم بودند.

فضیلت دیگر آن جا است که نجات حضرت یوسف از میان چاه به توسط توسل به پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و اهل بیت او بود. در آیه ی 15 سورهی یوسف که بیان می کند: «برادران او را با خود بردند و تصمیم گرفتند وی را در مخفیگاه چاه قرار دهند و...) در روایات بسیاری نقل شده است که هنگامی که یوسف (عَلَيْهِ السَّلام)در قعر چاه قرار گرفت و امیدش از همه جا قطع شد و تمام توجه او به ذات پاک خدا شد، به تعلیم جبرئیل راز و نیازهایی با خدای خود کرد که در روایات مختلف با عبارات گوناگون نقل شده. این روایات از طریق اهل سنت نیز بیان شده اند.

از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که فرمود: هنگامی که یوسف را به چاه افکندند، جبرئیل نزد او آمد و گفت: کودک این جا چه میکنی؟ در جواب گفت: برادانم مرا در چاه انداخته اند. گفت: دوست داری از چاه خارج شوی؟ گفت: با خداست، اگر بخواهد مرا بیرون می آورد. گفت: خدای تو دستور داده این دعا را بخوان تا بیرون آیی، گفت: کدام دعا؟ گفت: بگو «اللهم انی اسئلک بان لك الحمد لا اله الا انت المنان، بديع السموات و الارض، ذوالجلال و الاكرام، أن تصلي على محمد و آل محمد و آن تجعل لي مما أنا فيه فرجا و مخرج»، «پروردگارا! من از تو تقاضا می کنم ای که حمد و ستایش برای تو است، معبودی جز تو نیست، تویی که بر بندگان نعمت می بخشی، آفریننده ی آسمانها و زمینی، صاحب جلال و اکرامی، تقاضا میکنم که بر محمد و آلش درود بفرستی و گشایش و نجاتی از آنچه در آن هستم برای من قرار دهی».

فضیلت دیگر آیه 97 سوره ی انعام است که می فرماید: «وهو الذي جعل لكم النجوم لتهتدوا بها في ظلمات البر والبحر قد فصلنا الآيات لقوم يعلمون »، «او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در تاریکی های خشکی و دريا به وسیله ی آنها هدایت شوید،

نشانه های خود را برای کسانی که می دانند (و اهل فکر و اندیشه اند) بیان داشتیم.

از بعضی از روایات که از طرق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)وارد شده است استفاده می شود که منظور از نجوم» رهبران الهی و هادیان راه سعادت یعنی امامان هستند که مردم به وسیله ی آنها در تاریکی های زندگی از گمراهی نجات می یابند. ذیل تفسیر این آیه در روایتی چنین نقل شده است که «النجوم آل محمد»، «منظور از ستارگان خاندان پیامبرند».

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آن جاست که در ذیل تفسیر آیهی 9 سوره ی اعراف بیان

کرده اند: منظور از «آیات» در این آیه، پیشوایان بزرگ دین و ائمهی هدی هستند.

فضیلت دیگر این که در آیهی 41 سوره انفال بیان می کند، «ذی القربی» آمده در این آیه اهل بیت هستند. زیرا اگر خویشاوندان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آنها را بدانیم طبق این آیه یک سهم از خمس به همه ی خویشاوندان پیامبر داده می شود و این سؤال ایجاد می شود که این چه امتیازی

ص: 252

است که اسلام برای اقوام و بستگان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)قایل شده است.

اما اگر آن را مخصوص امامان اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)بدانیم با توجه به اینکه آنها جانشینان پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و رهبران حکومت اسلامی بوده و هستند علت دادن این یک سهم از خمس به آنها روشن می گردد، به تعبیر دیگر «سهم خدا» و «سهم پیامبر» و سهم «ذي القربی» هر سه سهم متعلق به «رهبر حکومت اسلامی» است.

در آیهی 26 سوره ی اسرا نیز اداء حق به ذی القربی بیان شده: «و آت ذا القربى حقه والشين وابن السبيل ولا تبذر تبذيرا »، «و حق نزدیکان را بپرداز و هم چنین) مستمند و وامانده ی در راه را و هرگز اسراف و تبذیر مکن». .

در روایات متعددی که از طرق شيعه و اهل تسنن نقل شده می خوانیم که به هنگام نزول

آیه ی فوق پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فاطمه (سلام الله علیها) را خواند و سرزمین «فدک» را به او بخشید.

در حدیثی که ابو سعید خدری صحابهی معروف پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نقل کرده می خوانیم: «لما نزل قوله تعالی و آت ذاالقربي حقه اعطى رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فاطمه فدكا»، «هنگامی که آیه ی «و آت ذالقربي حقه» نازل شد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سرزمین فدك را به فاطمه (سلام الله علیها) داد». .

فدک سرزمین آباد و محصول خیزی در نزدیکی خیبر بود و از مدینه حدود 140 کیلومتر فاصله داشت و بعد از خیبر، نقطه ی اتکاء يهوديان در حجاز به شمار می رفت. بعد از آنکه یهودیان این منطقه بدون جنگ تسلیم شدند، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)این سرزمین را طبق تواریخ و اسناد معتبر به فاطمه (سلام الله علیها) بخشید اما بعد از رحلت آن حضرت، مخالفان آن را غصب کردند و سالیان دراز به صورت یک حربه ی سیاسی در دست آنها بود اما بعضی از خلفا اقدام به تحویل آن به فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) نمودند.

از بعضی روایات استفاده می شود که حتی امام سجاد (عَلَيْهِ السَّلام)به هنگام اسارت در شام به همین آیه به شامیان استدلال فرمود و گفت: «منظور از آیه ی «آت ذا القربى حقه» ماییم که خدا به پیامبرش دستور داده که حق ما ادا شود و این چنین شما شامیان همه ی این حقوق را ضایع کردید)».

فضیلت دیگر آیه 17 سوره ی هود است. در حدیثی می خوانیم که علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «در مورد هر یک از مردان معروف قریش آیه یا آیه هایی نازل شده است. کسی عرض کرد ای امیر مؤمنان دربارهی شما کدام آیه نازل شده است؟ امام فرمود:

آیا آیه ای که در سوره هود است نخوانده ای «أفمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد

منه...) پیامبر «بینه الهی» داشت و «شاهد» من بودم».

در حدیث دیگری از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده که فرمود: «منظور از شاهد امیر مؤمنان، سپس

جانشینان او یکی بعد از دیگری هستند».

فضیلت دیگر آن که در روایات اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که منظور از نعمت الله آمده در

ص: 253

آیه 81 سوره نحل همان نعمت وجود ائمه و رهبران معصوم است. در روایتی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم: «نحن و الله نعمة الله التي انعم بها على عباده و بنا فاز من فاز»: «به خدا سوگند نعمت الله که خداوند به وسیله آن بندگانش را مشمول لطف خود قرار داده، مائيم، و سعادتمندان به وسیله ی ما سعادتمند می شوند».

فضیلت دیگر در آیه 87 سوره ی مریم آمده است که «عهد عندالله» ولایت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و امیر مؤمنان و امامانند. امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)در پاسخ یکی از دوستانش که از تفسیر آیه ی فوق سؤال

کرد، فرمود: «من دان بولاية امير المؤمنين و الأئمة من بعده فهو العهد عندالله»: «کسی که به

ولایت امیر مؤمنان و امامان اهل بیت بعد از او عقیده داشته باشد آن عهد نزد خدا است».

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آیه ی 74 سورهی فرقان است که منظورش پیشوایان معصومند: والذين يقولون ربنا هب لنا من أزواجنا و بناتنا قرة أعين واجعلنا لمتقين إماما»، «آنها کسانی هستند که میگویند پروردگارا از همسران و فرزندان ما، مایه ی روشنی چشم ما قرار ده و ما را پیشوای پرهیزگاران بنما». در روایات متعددی می خوانیم که این آیه دربارهی علی (عَلَيْهِ السَّلام)و ائمه اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام)وارد شده. در روایتی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم که: «منظور از این آیه ماییم».

فضیلت دیگر آیه 88 سوره ی قصص است که طبق روایات متعددی که موجود است در بعضی از آنها، «وجه» به دین خدا، و در بعضی دیگر کلمه ی «وجه» تفسیر به «رهبران الهی» و آن چه منسوب به خدا است، شده.

فضیلت دیگر آیه ی 69 سوره ی عنکبوت است: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنَا»» که

در روایات اهل بیت (عَلَيْهمِ السَّلام)تفسیر به آل محمد شده است.

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام) آیه ی 22 سوره لقمان است. در حدیثی که در تفسیر برهان از طرق اهل سنت از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است چنین آمده: «بعد از من فتنهای تاریک و ظلمانی خواهد بود تنها کسانی از آن رهایی می یابند که به

عروة الوثقی» چنگ بزنند. عرض کردند، ای رسول خدا عروة الوثقی چیست؟ فرمود: ولایت سید اوصیاء است. عرض کردند: یا رسول الله سید اوصیاء کیست؟ فرمود: امیر مؤمنان. عرض کردند: امیر مؤمنان کیست؟ فرمود: مولای مسلمانان و پیشوای آنان بعد از من.

و باز برای این که پاسخ صریح تری بگیرند عرض کردند: او کیست؟ فرمود: برادرم علی بن ابی طالب).

روایات دیگری نیز در همین زمینه که منظور از «عروة الوثقی» دوستی اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام)و یا

دوستی آل محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یا امامان از فرزندان حسین (عَلَيْهِ السَّلام)است، نقل شده.

فضیلت دیگر آیه 10 سوره

فاطر است. که بعضی از مفسران کلمه ی «طیبه» را به لا اله ال الله، و بعضی دیگر به سُبحانَ اللّه ِ وَالحَمدُ للّه ِِ وَ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَ اللّه ُ أكبَرُ ، و بعضی بعد از توحید

ص: 254

محمّد رسول اللّه، و عليّ وليّ اللّه، و خليفة رسوله ، تفسیر کرده اند. در بعضی روایات «الكلم الطيب» و «العمل الصالح» به ولایت اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)یا مانند آن تفسیر شده است.

فضیلت دیگر اهل بیت آیه 12 سوره غافر است که می فرماید: «ذَلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذَا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَإِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ »، «این به خاطر آن است که وقتی خداوند به یگانگی خوانده می شد انکار می کردید و اگر کسانی برای او شریک قائل می شدند ایمان می آوردید هم اکنون داوری مخصوص خداوند بلند مرتبه و بزرگ است و شما را به حکمت خود کیفر می دهد.)»

در بعضی از روایات اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام) این آیه به مسأله ی «ولایت» تفسیر شده است .

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آن جا است که در آیه 44 سوره زخرف می فرماید «وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ ۖ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ»، «و این آیه مایه ی یاد آوری تو و قوم تو است و به زودی سؤال خواهید شد». در روایات متعددی که از منابع اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)رسیده می خوانیم که ائمه معصومین می فرمودند که منظور از «قوم» در این آیه ما خاندان پیغمبریم.

فضیلت دیگر آیه ی 28 سوره ی نوح است که می فرماید: « رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا..»، «پروردگارا! مرا بیامرز، و هم چنین پدر و مادرم، و تمام کسانی که با ایمان وارد خانه ی من شدند...». از حدیثی که از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده می خوانیم که فرمود:

من دخل في الولاية، دخل في بيت الأنبياء عَلَيْهِم السَّلام»: «منظور از بیت در این جا ولایت است، هرکس وارد ولایت گردد، در خانه ی انبیا (عَلَيْهِم السَّلام)وارد شده است».

فضیلت دیگر آیات 1 تا 5 سوره ی فجر است. در بعضی از روایاتی که اشاره به بطون قرآن میکند «فجر» به وجود حضرت مهدی«عَجّلَ اللهُ تَعالي فَرَجَهُ الشّريفَ) و «لیال عشر» به ده امام قبل از او، و «شفع» به حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)و حضرت زهرا(سلام الله علیها) تفسیر شده است.

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِم السَّلام)آیات 21 و 22 سوره ی مطففین است که می فرماید: «يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ إِنَّ الْأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ »: «که مقربان شاهد آنند، مسلما نیکان در انواع نعمت متنعمند».

در حدیثی از امام مجتبی (عَلَيْهِ السَّلام)می خوانیم: «

کُلُّما فِی کِتابِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَوْلِهِ إِنَّ الأَبْرارَ فَوَ اللّهِ ما أَرادِ بِهِ إِلاّ عَلِیَّ بْنِ أَبِی طالِبِ وَ فاطِمَةَ وَ أَنَا الحسين (عَلَيْهِ السَّلام):«هر جا در قرآن مجید «ان الابرار» آمده به خدا سوگند منظور پروردگار از آن علی بن ابی طالب و فاطمه و من و حسین است).

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آیات 19 تا 22 سوره الرحمن است. در حدیثی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که در تفسیر آیه ی «مرج البحرين يلتقان...» فرمود: «علی و فاطمه (عَلَيْهِما السَّلام)

بحران عمیقان، لايبغى احدهما على صاحبه، يخرج منهما اللؤلؤ و المرجان، قال: الحسن و الحسين (عَلَيْهِما السَّلام):«علی و فاطمه در دریای عمیقند که هیچ یک بر دیگری تجاوز نمی کند، و از این دو دریا لؤلؤ و مرجان یعنی حسن و حسین (عَلَيْهِ السَّلام)خارج شده اند». آن چه در این حدیث آمده است از بطون قرآن می باشد که منافاتی با معنی ظاهر آن ندارد.

ص: 255

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)در آیات 12 تا 22 سوره ی انسان است. «آلوسی» مفسر معروف اهل سنت در «روح المعانی» در حدیثی از ابن عباس چنین نقل می کند: «هنگامی که بهشتیان در بهشت هستند ناگهان نوری هم چون نور آفتاب مشاهده می کنند که صحنه ی بهشت را روشن ساخته، بهشتیان به رضوان (فرشته مأمور بهشت) می گویند: این نور چیست با این که پروردگار ما فرموده در بهشت نه آفتاب را می بینند و نه سرما را؟ او در پاسخ می گوید: این نور خورشید و ماه نیست، ولی علی (عَلَيْهِ السَّلام)و فاطمه (سلام الله علیها) خندان شده اند و بهشت از نور دندانشان روشن گشته است»!.

فضیلت دیگر آیات 14 و 18 سوره تغابن است که در تفسير آن به موقعیت حسن و حسین (عَلَيْهِ السَّلام)نزد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اشاره دارد. لذا در حدیثی که در منابع اهل سنت نقل شده می خوانیم که صحابی معروف می گوید: «حسن بن علی را بر شانه ی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)دیدم در حالی که می فرمود: خدایا من او را دوست می دارم تو هم او را دوست بدار».

در روایات دیگر آمده که گاه حسین (عَلَيْهِ السَّلام)می آمد و به هنگام سجده بر دوش پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می رفت و حضرت مانع او نمی شد. و این ها همه بیانگر عظمت مقام این دو امام بزرگ نزد پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است.

فضیلت دیگر آن جاست که در تفسیر آیهی 40 سوره ی احزاب آمده است. پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود: «انا و على أبوا هذه الأمة»: «من و علی پدران این امتیم».

فضیلت دیگر در تفسیر آیات 17 تا 20 سوره ی بقره است که حضرت محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را به خورشید و حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)را به ماه تشبیه کرده اند. از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)چنین نقل شده است که فرمود: «اضائت الارض بنور محمد(ص*) كما تضيئي الشمس فضرب الله مثل محمد(ص) الشمس و مثل الوصي القمر»: «خداوند صفحه ی روی زمین را به محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)روشن ساخت همانگونه که با نور آفتاب، لذا محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را به خورشید تشبیه کرد، و وصی او را (علی (عَلَيْهِ السَّلام)به ماه».

. فضیلت دیگر آیهی 7 سوره ی رعد است که رویات متعددی از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده که فرمود: «من منذرم و على هادی است».

فضیلت دیگر آیه 3 سوره ی بروج است که تفاسیر بسیاری در این مورد شده است از جمله این که «شاهد» پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و «مشهود» امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)است.

مفسران کلمه «قدم صدق» در آیه ی 2 سوره ی یونس: «... وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبِّهِمْ ۗ ..»، را فضیلتی دیگر برشمرند که معنی این کلمه پیشوا و رهبر است، یعنی برای مؤمنان پیشوا و رهبری صادق فرستاده شده است. روایات متعددی که در تفاسیر شیعه و اهل سنت در ذیل آیه وارد شده است که «قدم صدق» را به شخص پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و یا ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)تفسیر کرده اند.

ص: 256

فضیلت دیگر اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)آیه ی 58 سوره ی یونس است که می فرماید: «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ». .

بعضی از مفسران در مورد تفسیر و تفاوت کلمه ی «فضل» و «رحمت» گفته اند: فضل الهی آغاز نعمت، و رحمت او، دوام نعمت است (البته با توجه به این که فضل به معنی بخشیدن نعمت می باشد و با توجه به این که ذكر رحمت پس از آن، باید چیزی اضافه بر آن بوده باشد، این تفسیر قابل درک است، و این که در روایات متعددی می خوانیم منظور از «فضل الهی» وجود پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و نعمت نبوت است، و منظور از «رحمت پروردگار» وجود علی (عَلَيْهِ السَّلام)و نعمت ولایت است، لذا ممکن است اشاره به همین آیه داشته باشد، زیرا پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سرآغاز اسلام بود و علی (عَلَيْهِ السَّلام)سبب بقا و ادامه ی حیات آن شده. (یکی علت محدثه و ایجاد کننده و دیگری مبقيه و بقا دهنده).

فضیلت دیگر آن است که در ذیل تفسیر آیه 78 سوره ی مؤمن از امام علی بن موسی الرضا (عَلَيْهِ السَّلام)چنین آمده است که پیغمبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «خلق الله عزوجل مَأَةِ الْفِ نَبِىٍّ وَ ارْبَعَةَ وَ عِشْرينَ الْفِ نَبِىٍّ، انَا اكْرَمُهُمْ عَلَى اللَّهِ وَ لَافَخْرَ، وَ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مِأَةَ الْفِ وَصِىٍّ و ارْبَعَةَ وَ عِشْرِينَ الْفِ وَصِىٍّ فَعَلِىٌّ اكْرَمُهُمْ عَلَى اللَّهِ وَ افْضَلُهُمْ»:

«خداوند 124 هزار پیامبر آفرید که من از همه ی آنها نزد خداوند گرامی ترم در عین حال فخر و مباهاتی نمیکنم (و غروری به خود راه نمی دهم) و خداوند 124 هزار وصی آفرید که علی از همه ی آنها نزد خداوند گرامی تر و برتر است».

فضیلت دیگر آن است که ذیل تفسیر آیه ی 18 سوره نجم است که طبق تصریح بسیاری از روایات، پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)در قسمت های مختلفی از این سفر بزرگ، علی (عَلَيْهِ السَّلام)را ناگهان در کنار خود مشاهده کرد، و تعبیر اتی در این روایات دیده می شود که گواه عظمت فوق العاده ی مقام علی (عَلَيْهِ السَّلام)بعد از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)است.

فضیلت دیگر آیه ی 57 سوره زخرف است که می فرماید: «ولما ضرب ابن مريم ما إذا قوم منه يصدون ». در روایات متعددی که از طرق شیعه و اهل سنت نقل شده می خوانیم که پیغمبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود:

إن فِيكَ مَثَلًا مِنْ عِيسَى أَحَبَّهُ قَوْمٌ فَهَلَكُوا فِيهِ، وَ أَبْغَضَهُ قَوْمٌ فَهَلَكُوا فِيهِ-فَقَالَ الْمُنَافِقُونَ: أَ مَا يَرْضَى مَثَلًا إِلَّا عِيسَى! فَنَزَلَتْ

قوله تعالى: وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ»: «در تو نشانه ای از عیسی است، گروهی او را دوست داشتند و آن چنان غلو کردند که خدایش خواندند و به همین جهت هلاک شدند، و گروهی او را مغبوض داشتند (هم چون یهود که کمر به قتلش بستند) آنها نیز هلاک شدند، (گروهی نیز تو را به مقام الوهیت می رسانند، و گروهی کمر بر عداوت تو می بندند و هر دو دوزخی خواهند بود)، هنگامی که منافقان این سخن را شنیدند از روی استهزا گفتند: آیا مثال دیگری برای او جز عیسی پیدا نکرد، در این هنگام بود که آیه ی فوق نازل شد: وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا...

ص: 257

فضیلت دیگر حضرت علی این است که پیغمبر گرامی اسلام (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به هنگام نزول آیه:

لِنَجْعَلَهَا لَكُمْ تَذْكِرَةً وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ». (حاقه، 12)

فرمود: «سألت ربي أن يجعلها أذن على»: «من از خدا خواستم که گوش على را از این گوش های شنوا و نگه دارنده ی حقایق قرار دهد» و به دنبال آن علی (عَلَيْهِ السَّلام)می فرمود: «ما سمعت من رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)شيئاً قطّ فنسيته، إلّا و حفظته:»: «من هیچ سخنی بعد از آن را از رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نشنیدم که آن را فراموش کنم بلکه همیشه آن را به خاطر داشتم».

فضیلت دیگر ترجیح مقام على (عَلَيْهِ السَّلام)بر مقام موسی (عَلَيْهِ السَّلام)است. از تعبير «.من كل شيء موعظة ...». (اعراف، 145) چنین استفاده می شود که همه ی مواعظ و اندرزها و مسائل لازم در الواح موسی (عَلَيْهِ السَّلام)نبود، زیرا می گوید «از هر چیزی، اندرزی برای او نوشتیم» و به این خاطر است که آیین موسی (عَلَيْهِ السَّلام)آخرین آیین و شخص موسی (عَلَيْهِ السَّلام)خاتم انبیاء نبود، و مسلما در آن زمان به مقدار استعداد مردم، احکام الهی نازل گشت، ولی هنگامی که مردم جهان به آخرین مرحله از تعلیمات انبیاء رسیدند، آخرین دستور که شامل همهی نیازمندی های مادی و معنوی مردم بود نازل گردید. و از این جا روشن می شود این که در بعضی از روایات در زمینه ی ترجیح مقام على (عَلَيْهِ السَّلام)بر مقام موسی (عَلَيْهِ السَّلام)آمده است که علی (عَلَيْهِ السَّلام)آگاه به همه ی قرآن بود و در قرآن بیان همه چیز آمده است (نزلنا علیک الكتاب تبیانا لکل شیء) در حالی که در تورات بخشی از این مسائل آمده، طبق همین مطلب است.

فضیلت دیگر حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)منصب ابلاغ، آیات سوره ی «برائت» است. چنان چه محب الدین طبری» اهل سنت در کتاب «ذخائر العقبی» چنین نقل می کند: رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)ابوبکر را مأمور نظارت بر امر حج کرد هنگامی که به سرزمین «ضجنان» رسید، صدای شتر علی (عَلَيْهِ السَّلام)را شنید، و آن را شناخت، و به سراغ او آمده و گفت برای چه آمدی؟ گفت خیر است پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)سوره ی برائت را با من فرستاده است، هنگامی که ابوبکر بازگشت (و از تغییر این رسالت اظهار نگرانی کرد) پیامبر فرمود: «لا يبلغ عنی غیری او رجل منی یعنی عليا»: «هیچ کس جز خودم نباید از طرف من ابلاغ کند، مگر کسی از من است، منظورش علی (عَلَيْهِ السَّلام)بود).

در بعضی از طرق معتبر این حدیث جمله «لا يذهب بها الا الارجل و انا منه» یا مانند آن آمده است که نشان می دهد پیامبر علی (عَلَيْهِ السَّلام)را هم چون خودش و خویش را هم چون او می دانست، (همان مضمونی که در آیه ی مباهله آمده است. از آن چه در بالا آوردیم چنین نتیجه می گیریم که پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با این کار، برتر بودن مقام علی (عَلَيْهِ السَّلام)را از همه صحابه مشخص ساخته است. و این احادیث به روشنی فضیلت بزرگی را برای علی (عَلَيْهِ السَّلام)اثبات می کنند.

فضیلت دیگر حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)آیه 64 سوره انفال است که می فرماید:يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ». حافظ ابو نعیم» که از علمای معروف اهل سنت است در کتاب فضائل الصحابه» به اسناد خود نقل کرده که این آیه درباره ی علی بن ابی طالب نازل

ص: 258

شده و منظور از «مؤمنین علی (عَلَيْهِ السَّلام)است.

فضیلت دیگر آیه 96 سوره ی مریم است که می فرماید: «إإِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا»، بعضی از مفسران این آیه را مخصوص امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)میدانند. فضیلت دیگر حضرت علی (راین که او مصداق کامل «یا ایها الذين آمنوا» است. آن چنان که در ذیل آیه ی 104 سوره ی بقره آمده است.

این آیه نخستین آیه ای است که با این خطاب آمده است.

در بسیاری از کتب اسلامی، از جمله منابع اهل تسنن، از پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)چنین نقل شده است که فرمود: «ما انزل الله آية فيها یا ایها الذين آمنوا، الأعلى رأسها و امیرها»: «خداوند در هیچ موردی از قرآن آیه ای که «یا ایها الذين آمنوا» در آن باشد نازل نکرده مگر آن که علی (عَلَيْهِ السَّلام)رئیس آن و امیر آن است».

فضیلت دیگر، «تمام ایمان» بودن علی (عَلَيْهِ السَّلام)است که در جنگ احزاب پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)زمانی که «عمربن عبدوده بزرگ ترین قهرمان دشمن در برابر افسر رشید جهان اسلام «امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (عَلَيْهِ السَّلام)قرار گرفت، فرمود: «برز الايمان كله الى الشرك كله»: «تمام ایمان در برابر تمام کفر قرار گرفت». .

فضیلت دیگر حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)آیه 12 سوره ی پس است. روایاتی از طرق اهل بیت (عَلَيْهِ السَّلام)

است که «امام مبین» در آنها به «امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)» تفسیر شده است.

از جمله در حدیثی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)از پدرش از جدش (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که فرمود: هنگامی که این آیه «و كل شيء احصيناه في امام مبین» نازل شد ابوبکر و عمر برخاستند و عرض کردند: ای پیامبر! آیا منظور از آن تورات است؟ فرمود: نه، عرض کردند انجیل است؟ فرمود: نه، عرض کردند: منظور قرآن است؟ فرمود: نه، در این حال امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلام)به سوی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آمد هنگامی که چشم رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)بر او افتاد فرمود: « هُوَ هذا ، إنَّهُ الإِمامُ الَّذي أحصَى اللّه ُ تَبارَكَ وتَعالى فيهِ عِلمَ كُلِّ شَيءٍ .»: «امام مبین این مرد است! اوست امامی که خداوند متعال علم همه چیز را در او احصا فرموده»!۔

در تفسیر علی بن ابراهیم از ابن عباس از خود امیرمؤمنان نیز نقل شده است که فرمود: «انا والله الامام المبين، ابين الحق من الباطل ورثته من رسول الله : «به خدا سوگند منم امام مبین که حق را از باطل آشکار می سازم، این علم را از رسول خدا به ارث برده و آموخته ام».

فضیلت دیگر حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)آیه 27 سوره ی ملک است که می فرماید: «هنگامی که آن وعده ی الهی را نزدیک می بینند صورت کافران زشت و سیاه می گردد و به آنها گفته می شود این همان چیزی است که تقاضای آن را داشتید».

حاکم ابوالقاسم حسکانی می گوید: هنگامی که کافران مقامات علی (عَلَيْهِ السَّلام)را نزد خداوند مشاهده کنند، صورت های آنها از شدت خشم و غضب سیاه می شود. در حدیثی از امام

ص: 259

باقر (عَلَيْهِ السَّلام)نیز همین معنی نقل شده که این آیه در مورد امیر مؤمنان (عَلَيْهِ السَّلام)و یارانش نازل گردیده است.

فضیلت دیگر حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)این که او از هدایت یافتگان است، (آیه 7، سوره ی قلم). در حدیث مستندی آمده است هنگامی که قریش دیدند پیامبر، علی (عَلَيْهِ السَّلام)را بر دیگران مقدم می شمرد و بزرگ می دارد به مذمت علی (عَلَيْهِ السَّلام)پرداختند، و گفتند: محمد مفتون او شده است، اینجا بود که خداوند «ن و القلم» را نازل کرد و به آن سوگند یاد نمود که ای محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)تو مجنون و مفتون نیستی - تا آن جا که فرمود - خداوند می داند کسانی را که گمراه شده اند، اشاره به جماعت قریش که این سخنان را می گفتند، و خدا هدایت یافتگان را بهتر می شناسد، اشاره به علی (عَلَيْهِ السَّلام)

فضیلت دیگر آیه ی 9 سوره ی محمد است که می فرماید: «این به خاطر آن است که از آن چه خداوند نازل کرده کراهت داشتند لذا خدا اعمالشان را حبط و نابود کرد).

در حدیثی از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)آمده است: «کرهوا ما انزل الله في حق على»: «آنان آن چه را خداوند در حق على نازل کرده بود کراهت داشتند. در نتیجه منظور از «ما انزل الله» در این آیه ولایت علی (عَلَيْهِ السَّلام)است.(1)

لزوم همسویی با اهل بیت در نگاه علی (عَلَيْهِ السَّلام):«خاندان پیامبر تان را به دقت بنگرید و خود را به همسویی با آنان ملزم کنید و گام به گام از آنان پیروی کنید، زیرا آنان از راه هدایت بیرونتان نمی کنند و شما را دیگر بار به پرتگاه جاهلیت نمی افکنند، پس اگر نشستند، همراه آنان بنشینید و اگر برخاستند با نهضتشان هماهنگی شوید، نه بر آنان پیشی گیرید که به گمراهی درافتید و نه از آنان واپس مانید که هلاک شوید. (2)

2. در هنگامی که طرح ترور پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)از سوی مشرکین به مرحله اجرا در آمد على (عَلَيْهِ السَّلام)آگاهانه در بستر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آرمید تا آن شب پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در کمال آرامش و امنیت هجرت بزرگ خود را پایه گذاری کند. (آیه 2017 بقره). 3. حضور شجاعانه و دلاورانه در جنگ بدر و کشتن سران شرک و کفر هم چون وليد، شیبه، فرزندان ربیعه، و عتبه.

4. حضور شجاعانه و دلاورانه در جنگ احد و حمایت کامل از وجود مقدس پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به طوری که آن که حضرت در این جنگ هفتاد زخم برداشت و ندای غیبی در فضای احد پیچید که: «لا فتى الا على، لا سیف الا ذوالفقار» و آن حضرت را به عنوان یگانه الگوی فتوت و جوانمردی و رادمردی در تاریخ معرفی کرد.

5. حضور شجاعانه و دلاورانه در جنگ احزاب و کشتن عمرو بن عبدود، حضور خالصانه علی (عَلَيْهِ السَّلام)را در جنگ احزاب پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)تأیید کرده و فرمود: «یک ضربت شمشیر علی (عَلَيْهِ السَّلام)در روز خندق برتر است از عبادت ثقلين». .

6. حضور شجاعانه و دلاورانه علی (عَلَيْهِ السَّلام)در فتح خیبر و گشودن درهای قلعه خیبر با قدرت ایمانی و معنوی و با دست یدالهی و غلبه بر پهلوانان و جنگاوران معروف یهود ساکن خیبر.

7. اعلان سوره برائت در مراسم حج و در حقیقت اعلان جنگ با دشمنان پیمان شکن، و اظهار برائت و بیزاری از آنان با ابلاغ سوره برائت، نیز یکی از آزمایشاتی است که علی (عَلَيْهِ السَّلام)از آن سرفراز بیرون آمد. پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در این مورد فرموده: «ابلاغ این سوره تنها به وسیله کسی باید باشد که او از من است و من از اویم».

ب. امتحان های علی (عَلَيْهِ السَّلام)پس از رحلت پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) :

1. در تحمل مصیبت رحلت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و دخت گرامیش حضرت زهرا(س) که بسیار برای آن حضرت تلخ و جانکاه بوده در عین حال علی (عَلَيْهِ السَّلام)مأمور اجرای وصایای پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و حضرت زهرا(سلام الله عليها) نیز بودند و به ناچار می بایست در نهایت صبر و شکیبایی و با پیمودن طريق سلم و با سوختن و گداختن به این وظیفه ی مهم اقدام نمایند.

2. در ماجرای سقیفه بنی ساعده که در اصل کودتایی علیه امامت و خلافت علی (عَلَيْهِ السَّلام)بود آن حضرت نهایت صبر و شکیبایی را از خود نشان داد.

3. در برابر خلفای ثلاثه و حکومت آنان، على (عَلَيْهِ السَّلام)آن چنان صبر و شکیبایی از خود نشان داد که برای دیگران قابل درک نبوده و نیست و خود آن حضرت در خطبه شقشقیه این مطلب را توضیح داده است.

4. در برابر شورای شش نفره و تصمیمات آن شورا نیز علی (عَلَيْهِ السَّلام)بسیار از خود صبر و شکیبایی و بردباری و تحمل نشان داد تا نهال نوپای اسلام دچار گزند و آسیب ناشی از اختلافات، جنگ های قبیله ای و جنگی قدرت نشود. به عبارت دیگر همان طوری که علی (عَلَيْهِ السَّلام)

ص: 261

در حیات پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)اسلام و قرآن و پیامبر را با جنگ و جهاد و شمشیر و اطاعت کامل از پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یاری کرد پس از حیات رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، علی (عَلَيْهِ السَّلام)اسلام و قرآن و پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را با صبر و شکیبایی و تحمل و بردباری یاری کرد.

5. در فتنه ناکثین و پیمان شکنان به فرماندهی زنی که از سوی پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)خود علی (عَلَيْهِ السَّلام)وصی بر او بود.

6. در فتنه قاسطین و ستمکاران که آشکارا بنای ظلم و ستم در اسلام را گذاشته بودند.

7. در فتنه زاهدان احمق و نادانی که در ماجرای قاسطین فریب حیله گروه ستمکار را خورده، بر علیه امام زمان خود صف آرایی کردند. و نهایتا هم یکی از بازماندگان این گروه مارق، علی (عَلَيْهِ السَّلام)را در محراب عبادت به شهادت رساند.

یادآوری: علاوه بر چهارده مورد فوق، علی (عَلَيْهِ السَّلام)از طریق ازدواج با حضرت زهرا(سلام الله عليها) نسل پاک پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را استمرار بخشید و خود به عنوان اولین امام معصوم، سلسلهی امامت را نیز تا قیام قیامت به فرمان خدای سبحان پایه ریزی کرد.

هم چنین یاران و اصحاب برجسته ای را نیز تربیت کرد، که هر یک ستارگانی درخشان در آسمان دیانت و هدایت به شمار می روند، بارانی چون ابوذر، مقداد، سلمان، عمار، مالک، محمد بن ابی بکر، میثم، خزيمه پسر ذو الشهادتين، أبو الهيثم تيهان؛

او خاندانی داشت بی نظیر، زهرا(سلام الله عليها)، زینب (سلام الله عليها)حسن (عَلَيْهِ السَّلام)حسین (عَلَيْهِ السَّلام)عباس (عَلَيْهِ السَّلام)

عبدالله بن جعفر، محمد حنیفه و.... (1)

فقال قال اللَّه، يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ »: «اگر یک آیه در قرآن نبود من از حوادث گذشته و آینده تا روز قیامت به شما خبر می دادم!، روایت کننده ی حدیث میگوید عرض کردم کدام آیه؟ فرمود: خداوند می فرماید يمحو الله ما يشاء و یثبت و عندهام الكتاب».

و این حدیث دلیل بر آن است که حداقل قسمتی از علوم پیشوایان بزرگ دین، نسبت به حوادث مختلف مربوط به لوح محو و اثبات است، و لوح محفوظ با تمام خصوصیاتش مخصوص به خدا است و تنها قسمتی از آن را که صلاح بداند به بندگان خاصش تعلیم می کند.(1)

است.

در اصول کافی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل شده است که فرمود: پیامبر خدا بزرگ ترین راسخون در علم بود و تمام آن چه را خداوند بر او نازل کرده بود از تأویل و تنزیل قرآن می دانست، خداوند هرگز چیزی بر او نازل نکرد که تأویل آن را به او تعلیم نکند و او و اوصیای وی همه این ها را می دانستند».(1)

غيب» بالذات مربوط به کسی است که همه جا و هر زمان حاضر است، و غیر او بالذات چنین علمی را ندارد بلکه آن چه را خدا از غیب به او تعلیم داده است می داند، شاهد این سخن آیات متعددی از قرآن است، مثل آیه 26 سوره ی جن که پیش از این بیان شد و هم چنین آیه 49 سوره ی هود که می فرماید: تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ»: «اینها از خبرهای غیبی است که ما به تو وحی می فرستیم».(1)

می شود».

راوی این حدیث می گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: آیا کتاب خداوند عزوجل را نمی خوانی که می گوید: «عمل کنید، خدا و پیامبرش، و مؤمنان عمل شما را می بینند، به خدا سوگند منظور از مؤمنان، علی بن ابی طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) می باشد.

نکته ی مهمی که در این جا باید به آن توجه داشت این است که اثر تربیتی فوق العاده ای عرض اعمال در معتقدان آن دارد، زیرا هنگامی که من بدانم علاوه بر خداوند که همه جا با من است پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و پیشوایان محبوب من همه روز یا همه هفته از هر عملی که انجام میدهم،

در هر نقطه و هر مکان اعم از خوب و بد همه آگاه می شوند، بدون شک بیشتر رعایت می کنم و مراقب اعمال خود خواهم بود.(1)

وَكَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ» (انعام، 75) بدین سان ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان می دهیم تا این که از اهل یقین گردد».

هم چنان که از آیه معلوم می شود، مشاهده ی ملکوت آسمانها و زمین موجب حصول مرتبهي يقين است و يقين به حدی از علم و آگاهی اطلاق می شود که احتمال خلاف در آن راه ندارد و هیچ گاه با تردید، اضطراب آمیخته نمی شود و مورد غفلت قرار نمی گیرد و این خصوصیات در نوعی از آگاهی است که در آن انسان به حقیقت اشیاء مرتبط شده باشد و لذا ارتقاء حضرت ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلام)به مرتبهي يقين در اثر مشاهده ی قلبی و سیر روحی و معنوی او در ملکوت عالم بوده است.

گر چه این موهبت از امتیازات و مقامات آن حضرت به حساب می آید ولی منحصر در ایشان نبوده و می تواند نصیب شخصیت های دیگری نیز گردد. چنان که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: اگر نه این بود که شیطان ها اطراف دل های بنی آدم گردش می کنند حتما ملکوت آسمانها و زمین را می دیدند».

قرآن کریم از انبیایی یاد می کند که علاوه بر جنبه ی نبوت واجد موهبت امامت نیز بوده اند و اشاره می نماید که آنان نیز هم چون ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلام)به زیور یقین آراسته بوده اند.

وجعلنا بينهم أمم يهدون بأمرنا لما صبروا وكانوا بآياتنا يوقنون»، (سجده، 24) و از آنها امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند، به علت آن که آنان صبر کردند

و به آیات ما يقين داشتند».

همان گونه که می دانیم، ائمه اطهار (عَلَيْهِ السَّلام)از حيث مراتب قرب و معرفت از انبياء بلند مرتبه ی پیشین نیز افضل بوده و بدون تردید از موهبت یقین هم در حد کمال برخوردار هستند و روایات زیادی هم این موضوع را تصدیق می نماید. از جمله امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «برای ابراهیم پرده از آسمان های هفتگانه برداشته شد. به طوری که ابراهیم تا بالای عرش را دید و نیز زمین های هفت گانه برای وی ظاهر گردید و برای محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نیز چنین شد و من هم می بینم، یعنی پیامبر شما و امامان بعد از او نیز این امر درباره ی آنان عملی گشته است».

بنابراین مشاهدهی ملکوت و ارتباط و اتصال وجودی امام به عالم هستی و احاطه ی علمی وی به جميع اشياء و موجودات از ابعاد علوم باطنی امام است.

غیب است برای او شهادت است زیرا او بر همه چیز احاطه و اشراف دارد و چیزی از او پوشیده نیست: «إ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ»، (حجرات، 18)

خداوند غیب آسمانها و زمین را می داند».

خداوند بنابر صلاحیت و شایستگی افراد می تواند درهای غیب را بر روی آنها بگشاید.

مانند آیه 26 سوره ی جن و آیه 179 سوره آل عمران. و همان طور که گفتیم علاوه بر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)آنان که از جانب خداوند و پیامبر به پیشوایی امت برگزیده شده اند نیز با تأیید و افاضه ی پروردگار با عالم غیب مرتبط هستند. حقایقی از جهان غیب از طريق الهام به قلب امام القاء می شود و ندای منادیان باطنی را هر دم به گوش جان می شنود که او را با حقایق تازه ای آشنا می سازند.

حضرت صادق (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود: «به خدا سوگند علم اولین و آخرین را به ما داده اند. یکی از اصحاب عرض کرد: آیا علم غیب دارید؟ فرمود: من از نطفه هایی که در صلب مردان و رحم زنان می باشد خبر دارم. سینه های خودتان را توسعه دهید، چشم های شما بینا شود، قلب شما درک کند. ما حجت خدا هستیم در بین مخلوق، ولی جز مؤمنی که نیروی ایمانش مانند نیروی کوه تهامه باشد تاب تحمل این مطلب را ندارد. به خدا سوگند اگر بخواهم از سنگ ریزه ها به شما خبر دهم می توانم در صورتی که هیچ روز و شبی نیست جز این که بر تعداد سنگریزه ها افزوده می گردد».

در منابع و کتب موجود اخبار غیبی فراوانی از علی بن ابی طالب (عَلَيْهِ السَّلام)و سایر ائمه معصومین نقل شده است که از پارهای حوادث آینده خبر داده اند که بعدا صدق گفتارشان به اثبات رسیده است.

همان طور که قبلا گفتیم علم غیب به اذن الهی و به میزانی که خداوند بخواهد ایشان را از مغیبات آگاه می سازد. و اگر امام چیزی را بخواهد خدا به او تعلیم میدهد.

در مورد حدود علم غیب ائمه اطهار دو نکته ی اساسی را نباید از نظر دور داشت. که اولا علم غیب آنها علمی است که از جانب خداوند افاضه می شود و تابع حکمت الهی است. به طوری که اگر حکمت خداوند اقتضا کند که امام در موضوع خاصی از مسائل غیبی بی اطلاع بماند دریچه ای پیرامون آن موضوع از عالم به سوی امام گشوده نمی شود و ائمه همین که بدانند خداوند حکیم نمی خواهد که در زمینه ی خاص حقیقت به آنها روشن شود، اراده به دانستن آن نخواهند نمود. به عبارت دیگر، ارادهی آنها بر دانستن یک مطلب تابع ارادهی الهی و یکی از مظاهر آن است از این رو است که خود فرموده اند: « انَّ قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیئَهِْ اللَّهِ»:

دلهای ما ظروف مشیت الهی است». ثانيا باید دانست که اطلاع امام از بسیاری مسایل غیبی و اسرار نهانی بستگی به توجه او به عوالم پشت پرده دارد. یعنی هرگاه اراده کند و توجه نماید به رازی پنهان یا خبری دور از دسترس اذهان آگاهی می یابد و لذا چنان چه به مصلحتی نخواهد

ص: 270

که از حقیقتی مطلع شود به اراده ی خود توجه را از عالم غیب به عالم ظاهر معطوف میکند.

این است که آگاهی ائمهی طاهرین در مواردی اظهار بی اطلاعی فرموده و از طرق عادی و ظاهری اقدام به تحقیق می نمودند. نتیجه این که ائمه گاهی بنابر مصلحت و یا برای آزمایش، اراده به دانستن غیب نمی کردند. همان گونه که در داستان «ليلة المبيت» آمده است که علی (عَلَيْهِ السَّلام)در بستر پیغمبر خوابید، در حالی که از خود آن حضرت نقل شده است که نمی دانست صبحگاهان که مشرکان قریش به آن بستر حمله می کنند شهید خواهد شد یا جان به سلامت می برد؟ در این جا مصلحت این است که امام (عَلَيْهِ السَّلام)از سرانجام این کار آگاه نگردد تا آزمون الهی تحقق یابد، و اگر امام (عَلَيْهِ السَّلام)می دانست که در بستر پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می خوابد و صبح سالم برمی خیزد چندان افتخاری محسوب نمی شد، و آن چه در آیات قرآن و روایات در اهمیت این ایثارگری وارد شده است چندان موجه به نظر نمی رسید.(1)

نازل شد «لِنَجْعَلَهَا لَكُمْ تَذْكِرَةً وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ»، (حاقه، 12) وليكن گوش شنوا این پند و تذكر را تواند شنید - آن گاه به علی (عَلَيْهِ السَّلام)فرمود «تویی آن گوش شنوا و نگهدارنده» می فرمود: «وقتی برای مناجات پروردگارم حاضر شدم با من سخن گفت و مناجات نمود. هر چه را از خدا

گرفتم به على ياد دادم. پس على باب علم من است».

علی (عَلَيْهِ السَّلام)نیز به واسطه ی استعداد ذاتی و توفیقات و تأييدات الهی و مراقبت پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)علوم نبوت را فرا گرفت و گنجینه ی علم و دانش شد. حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلام)دربارهی خودش می فرماید: «به خدا سوگند آیه ای بر رسول خدا نازل نشده مگر این که من میدانم درباره چه و در کجا و در شأن چه کسی نازل شده است. زیرا خدا زبان گویا و قلب فهمیدهای به من عطا کرده است».

می فرمود: «آیات قرآن را از من سؤال کنید زیرا من از هر آیه ای خبر دارم که در شب نازل شده یا در روز، در زمین هموار نازل شده یا در کوه. در سینه ام علوم فراوانی است قبل از آن که مرا از دست بدهید از من سؤال کنید».

می فرمود: «اگر در حین نزول آیه ای در خدمت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نبودم آن را برایم

نگهداری می کرد تا زمانی که به خدمتش می رسیدم برایم قرائت می نمود و می فرمود: یا علی در غیاب تو فلان آیه و فلان آیه نازل شده است و تأویل و تنزیل آنها را برایم تشریح می فرمود».

می فرمود: «رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)هزار باب از علم را بر روی من گشود، که از هر بابی هزار

باب دیگر باز شده پس هزار هزار باب علم به روی من گشوده شد».

می فرمود: «.. هیچ آیه ای بر رسول خدا(ص) نازل نشد جز این که آن را برایم قرائت فرمود، و من به خط خودم نوشتم. تأویل آیات و تفسیر آنها و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آیات را برایم بیان کرد. از خدا خواست که قدرت فهم و حفظ آنها را به من عطا کند...).

علی بن ابی طالب (عَلَيْهِ السَّلام)در علم و دانش به مرتبه ای رسید که رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مقام علمی وی را ستود و بدان گواهی داده فرمود: «علم و دانش گوارایت باد ای ابوالحسن، علم را مانند آب نوشیدی).

پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می فرمود: «أنَا مَدینَهُ العِلمِ و عَلیٌّ بابُها، من شهر علم هستم و على باب آن است، می فرمود: «یا على من شهر علم و تو درب آن هستی. هرکس گمان کند از غیر درب می تواند وارد شهر شود، دروغ می گوید».

هر چند علی (عَلَيْهِ السَّلام)از خطا و فراموشی معصوم بود، لیكن از جانب رسول اکرم مأمور بود آن چه را استماع می کند در دفتری یادداشت کند و برای ائمه بعد از خود باقی بگذارد. چنان چه از قول رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می فرمود: «خطاب به خود که: یا علی هر چه را برایت املا میکنم

ص: 273

بنویس. عرض کردم: یا رسول الله آیا می ترسی فراموش کنم؟ فرمود: نه زیرا از خدا خواسته ام

که تو را حافظ قرار دهد. لیکن برای شریکان خود یعنی امامان از اولادت بنویس. به واسطه ی آنهاست که باران بر امتم نازل می شود، به برکت آنهاست که عذاب از مردم بر طرف می شود و رحمت از آسمان نازل می گردد، آنگاه اشاره به حسن نمود و فرمود: اولشان این است.

سپس اشاره به حسین نمود و فرمود دومین آنها حسین است. سپس فرمود: و امام هایی از اولاد حسين». .

بنابراین علی (عَلَيْهِ السَّلام)به دستور رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)حقایق آسمانی را در مصحفی یادداشت می نمود و آن مصحف به شکل میراثی به سایر ائمه (عَلَيْهِم السَّلام)انتقال می یافت که آن بزرگواران نیز همواره به آن اشاره می کردند و می فرمودند در کتاب علی چنین و چنان نوشته، یا در کتاب علی چنین خواندم.

محمد بن مسلم می گوید از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)پرسیدم آیا میراث علمی که به شما رسیده کلیات علوم است یا تفسیر همه ی اموری که مردم در آنها بحث می کنند مانند طلاق و ارث نیز موجود است؟ فرمود: «علی (عَلَيْهِ السَّلام)تمام علوم را از قضا و ارث نوشته است. اگر امر ما ظاهر شد هیچ مسأله ی پیش آمد نمی کند مگر این که ما دربارهی آن سنتی داریم که اجرا می سازیم».

صیرفی از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)نقل می کند که فرمود: «نزد ما کتابی موجود است که با وجود آن، احتیاجی به مردم نداریم ولی آنان به ما نیازمندند. نزد ما کتابی هست که به املاء رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و خط علی تهیه شده، تمام مسائل حلال و حرام در آن نوشته شده است. شما چیزی را به ما ارجاع می کنید که می دانیم اگر بدان عمل کنید چه می شود و اگر ترک کنید چه می شود».

با توجه به مطالبی که بیان شد و روایاتی که نقل کردیم چنین استفاده می شود که رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)تصمیم داشتند که مسائل مورد احتیاج مردم و احکام و قوانین دین را به وسیلهی یکی از راه های معمول بین مردم که همان نوشتن کتاب باشد در اختیار اوصیا و امامان بعد از خودش قرار دهند و بدین وسیله نوعی امتیاز و برتری ظاهری بر ایشان تدارک کنند تا بتوانند مستقیما از علوم نبوت و احکام نازل شده به وسیلهی جبرئیل استفاده نمایند و مسلمانان هم با اطلاع از این که حقایق الهی نزد ایشان است به جانب آن گنجینه های علوم نبوت روی آورند؛ و بدین منظور رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)حقایقی را برای علی (عَلَيْهِ السَّلام)بیان می فرمود و آن جانب هم به خط مبارک خود مرقوم مینمود و بدین وسیله صحیفه یا صحفی تهیه و به طور ارثی از امامی به امام دیگر انتقال یافت.

کتب مذکور از جمله مدارک علمی ائمه اطهار و مورد استناد آنان بوده و آنها را به بعضی از خواص اصحاب خودشان نشان می دادند و به عنوان میراث علمی رسول خدا ( صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)معرفی می کردند. در این گونه مسائل است که می فرمودند ما این ها را به وسیله پدرانمان از رسول

ص: 274

خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)روایت می کنیم، اگر خواستید آنها را به پدرانمان یا رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)نسبت بدهید مانع ندارد. هشام بن سالم و حماد بن عثمان و غیر ایشان می گویند از حضرت صادق (عَلَيْهِ السَّلام)شنیدیم که می فرمود: «حديث من حديث پدرم، و حدیث پدرم حدیث جدم، و حدیث جدم حديث حسین، و حدیث حسین حديث حسن، و حدیث حسن حدیث امير المؤمنين، و حدیث امیرالمؤمنین حدیث رسول خدا و حدیث رسول خدا قول خدا است».

هادی (عَلَيْهِ السَّلام)در سن چهار سالگی استفاده ی علمی می بردند. جاثليق نصرانی که داناترین علمای نصرانی بود به مدینه آمد و مسائل مشکلی را از علی (عَلَيْهِ السَّلام)پرسید و پاسخ شنید و مسلمان شد. راس الجالوت پیشوای یهودی مسائلی از امام پرسید و پاسخ شنید و اسلام آورد. آنگاه که امام علی (عَلَيْهِ السَّلام)عازم جنگ نهروان بود، سرسفیل دهقان به آن حضرت برخورد کرد و امام را از رفتن باز داشته گفت از برج تو آتش بیرون آمده و حرکت شما در امروز خوب نیست. امام مطالبی از دانش اخترشناسی را طرح کرد که او حیران ماند و گفت تاکنون این ها را نشنیده ام. امام فرمود: این که پنداشته ای آتشی از برج من بیرون آمده، نور و روشنیش برای من است و حرارتش از من دور شده است، و سپس عازم نهروان شد و پیروزمندانه بازگشت. سبط بن جوزی از بزرگان علمای سنی در تذکره اش آورده که عطا گفت: (ندیدم علما را نزد احدی که علمشان کم نمایش باشد به گونه ای که نزد ابی جعفر الباقر (عَلَيْهِ السَّلام)نمودار بود.)

حکم بن عتبه که عالم بسیار جلیلی بود چون خدمت امام باقر (عَلَيْهِ السَّلام)می آمد چندان کوچکی و فروتنی می کرد که از حساب افزون بود و امام صادق (عَلَيْهِ السَّلام)که زمان کوتاهی برای اظهار دانش خود مهلت یافت، به گونه ای که آوازه ی دانشش در جهان پیچید که دانشمندان از هر شهر و دیار به سویش شتافتند و در مکتب علمیش کسب فضیلت کردند.

امام هشتم در مجلسی که مأمون ترتیب داد و دانشمندان یهود و نصارا و مجوس و صابئین و دهریه و سایر فرق را جمع کرد که با امام مناظره کنند، از تورات و انجیل و کتاب های انبیاء به زبان های سریانی و عبرانی با آنها سخن گفت و نبوت جدش پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را از آن کتب اثبات فرمود، به گونه ای که همه را دچار شگفتی کرد و اعتراف کردند امام هشتم داناترین دانشمندان اهل زمین است.

مأمون زمانی که از سلیمان مروزی، نخستین فیلسوف و متکلم خراسان درخواست کرد که با امام هشتم مناظره کند، سلیمان پاسخ داد، مایل نیستم از او چیزی بپرسم که نتواند پاسخ گوید و مرتبه اش در پیش تو کاهش یابد. مأمون گفت منظورم همین است که او را مجاب کنی. سلیمان پاسخ گفت اگر چنین است او را به من واگذار و به گونه ای غرور علمی بر او سایه افکنده بود که فکر نمی کرد دانشمندتر از او کسی باشد. چون امام با او مواجه گردید و حضرت سخنی را در بحث «بدا و اراده» آغاز فرمود، سلیمان چون گنجشکی در قدرت بیان و استدلال امام دست و پا می زد و کم کم به تناقض گویی پرداخت که مأمون و مجلس نشینان خندیدند. امام فرمود: با متکلم خراسان مدارا کنید. عمران صابی نیز که کسی او را در مناظره مجاب نکرده بود، در برابر امام احساس ناتوانی و کوچکی کرد و دانست که دانش آن حضرت بشری نیست. از همین رو می توان گفت دانش امامان و دانش دانشمندان از جهات گوناگون تفاوت دارد. نخست آن که مجرای دانش بشر آموزشی و فراگیری و تجربی است که رفته رفته از نقص رو به کمال می رود ولی دانش امامان نیاز به فراگیری و تجربه و مقدمات ندارد، از آغاز

ص: 277

کامل است و نقطه نهایی را در نخستین مرحله بازگو می فرماید، چون مجرای آن، الهام و بخشش خداوندی است.

حوزه ی فعالیت علمی بشری در امور مادی است و از حقایق معنوی آگاهی و اطلاعی ندارند و آن چه در این مرحله گویند پندار و گمان است. ولی امام از تمام امور معنوی و دینی آگاه است و خط حرکت فکری و اعتقادی بشر را آنها معین می سازند.

دانشمندان بشر در نظریات علمی با یکدیگر تفاوت و اختلاف دارند و در نتجه در پاره ای علوم نظری به حقیقت نمی رسند. ولی امامان از تمام امور معنوی و دینی آگاه است و خط حرکت فکری و اعتقادی بشر را آنها معین می سازند. دانشمندان بشر در نظریات علمی با یکدیگر تفاوت و اختلاف دارند و در نتیجه پارهای علوم نظری به حقیقت نمی رسند. ولی امامان در بازگویی حقیقت یکسان و نظریاتشان در کشف حقایق بی تفاوت است. همه آنها یک واقعیت را به گونه ی واحد ولی با واژه های گوناگون بیان می کند.

یک دانشمند در مدت زندگی خود دربارهی یک موضوع، نظریات متفاوتی پیدا می کند، مانند افلاطون که در بحث جمهوریت در باب سیاست برای تشکیل شهر زیبا مقررات و قوانینی را پیشنهاد کرد ولی در اواخر عمر از آن نظر عدول کرده، پیاده کردن طرح شهر زیبا را در خارج از پندار و ذهن، ناممكن اعلام کرد. ولی شكل رهبری امام و نظریات او در بیان حقایق در طول زندگی تبلیغی اختلاف و تغییری پیدا نمی کند. این دلیل ها ثابت می کند دانش امامان بخشش خدایی است که برای ارشاد خلق، پیامبرگونه مأموریت یافتند و شیعه به همین دلایل، پیروی آنها را گزیده تا حقایق دین را از مجرای اصلی آن یعنی وحی خدا به پیامبر و تفسیر و روشنگری مقام ولایت از قرآن مجید گرفته باشند تا آشکار گردد که شیعه همان متن اسلام است و اسلام کامل جز شیعه در چیزی مصداق نمی پذیرد.

در مورد آشنایی با مجرای دانش شیعه که علم امام می باشد لازم است به سخنان و گفتارهای امامان روی آوریم که در کتاب ها و خبر و حدیث آمده است. انسان با بررسی آن کتاب ها به آن چه مربوط به عالم تشریع و تکوین است آشنا می گردد. راه و رسم دریافت و پذیرش امور اعتقادی از قبیل خداشناسی، پیامبر شناسی، معادشناسی عدل و امام شناسی را می آموزد، طرز انجام عبادات را از طهارت نماز، روزه، حج، جهاد، زکات و احکام آنها را فرا می گیرد.

در امور اقتصادی از تجارت، کشاورزی، احياء زمین ها.... تأسیس شرکت ها و قراردادها آگاه می گردد. در امور سیاسی، آیین مملکت داری، تدوین قوانین و اداره ی امور جامعه پويا می گردد، امور خانوادگی را از تشکیل خانواده، تربیت نسل و پرورش اولاد فرا می گیرد، امور معاشرت با مردم و برقراری نظم و قاعده را در جامعه یاد می گیرد و از دستورات بهداشت سلامت جسم و پرورش آن برخوردار می گردد.

امور علمی از طبیعیات، معدن شناسی و مواد عالم و شناخت گیاهان و نکات علمی دقیق

ص: 278

درباره ی آنها و منافعشان برای انسان، اقیانوس شناسی و شگفتی های آفرینش در قعر دریاها، از جانوران و طرز زندگی آنها، روی زمین و اصناف حشرات و پرندگان، و دربارهی عالم برین از طبقات آسمانها و اختر شناسی و تأثیر آنها در برقراری نظم و آفرینش و سرانجام آن چه در زندگی فردی و اجتماعی انسان برای راه یافتن به کمال روحی و جسمی و توانایی فکری و پیشبرد خردمندی و توان اقتصادی و علمی و بینش سیاسی و رشد اخلاقی لازم باشد در کلمات و سخنان امامان بیان گردیده است.

و آنها هیچ یک از اصول و فروع امور زندگی مادی و معنوی انسان را فروگذار نکرده اند. و این همه دانش و آگاهی نمی تواند از مجرای دانش بشری باشد، بلکه باید در اثر ارتباط با جهان برین و دستگاه وحی و الهام پروردگار باشد.(1)