--------------------------------------------------------------------------------

نام کتاب: ولايت فقيه، در زلال فقه اهل بيت(عليهم السلام) و دو دهه کارآمدي

مؤلفان: محمدرضا طاهري - مجيد تقي زاده رحمت آبادي

تهيه کننده: مرکز مطالعات و پاسخ گويي به شبهات

(ويژه پنجمين همايش روحانيت استان همدان)

ناشر: انتشارات مرکز مديريت حوزه ي علميه ي قم

چاپ: اول / تابستان 1389 - دوم / پاييز 1389

شمارگان: 2000 نسخه

قيمت: 1800 تومان

قم: صندوق پستي 6644/37185 تلفن: 7737217

شابک: 3-54-2638-964-978

-------------------------------------------------------------------------------

مراکز پخش:

قم: خ شهدا (صفائيه) کوچه ي شماره ي 19، پلاک 45، مرکز مطالعات و پاسخ گويي به شبهات حوزه هاي علميه

تلفن: 7737217، تلفکس: 7737213

قم: مدرسه ي عالي دارالشفاء، انتشارات مرکز مديريت حوزه ي علميه قم، تلفن: 7748383

کليه ي حقوق براي تهيه کننده محفوظ است.

------------------------------------------------------

با قدرداني از تمامي کساني که در توليد اين اثر نقش داشته اند از جمله پژوهشگران بزرگوار: حجج اسلام سید علی اصغر اسدی، حمید عسگرلو، حمدالله علیرضالو، رمضانعلی رحمتی، محمدرضا رهامی و غلامرضا شاهلو و آقايان: محمد جواد شريفي: معاون اجرايي مرکز — ابراهيم حنيف نژاد: طراح جلد — مجيد تقي زاده رحمت آبادي: صفحه آرا —

رئيس مرکز: محمدرضا باقرزاده

ص: 2

اختیارات ولایت فقیه در اندیشه فقیهان شیعه.. 53

نسبت اختيارات ولي فقيه، با اختيارات معصومين... 60

ولایت مطلقه و قانون.. 63

مطلقه بودن ولايت فقيه و شائبة استبداد. 65

شرایط ولایت فقیه.. 67

1. علم و اجتهاد. 69

2. عدالت و تقوي. 71

3. درايت، تدبير و کارآمدي. 73

فصل سوم: ولایت فقیه در عرصة تطبیق 76

1. علم و فقاهت.... 76

2. عدالت و تقوي... 88

3. درايت، تدبير و کارآمدي... 98

فصل چهارم: ولایت فقیه و 21 سال کارآمدی 110

1. مدیریت کلان کشور. 111

1-1. آرمان آفرینی و گفتمان سازی. 112

1-2. سیاستگزاری کلان برای نظام. 114

1-3. فرمان تدوین چشم انداز 20 ساله و پیگیری اجرای آن. 115

2. مدیریت راهبردی علم و فنّاوری... 119

2-1. طرح بحث «جنبش نرم افزاری و تولید علم» 120

2-2. حمایت عملی و قاطعانه از فعالیت های شاخص علمی. 124

2-2-1. سلولهای بنیادی و پژوهشکدة رویان. 124

2-2-2. فناوری هسته ای. 127

3. مدیریت بحران.. 134

3-1. تشخیص به موقع رویدادها و پیش بینی تهدیدها 135

3-1-1. تهاجم فرهنگی. 136

3-2. تصمیم گیریِ به موقع و مهار بحران. 140

ص: 4

3-2-1. جنگ خلیج فارس.. 141

3-2-2. ماجرای میکونوس و ایستادگی در برابر تمام اروپا! 144

3-2-3. مهار فتنه 88. 147

مقطع اول - قبل از انتخابات 22 خرداد. 149

الف) گفتمان سازي... 149

ب) دعوت به مشاركت همگانی... 150

1. تأكيد مستمر بر مشاركت گسترده مردم به عنوان مسئله اول انتخابات (تقريباً در همة سخنراني های پیش از انتخابات) 150

2. تأكيد بر اهميت اصل انتخابات در تعيين سرنوشت كشور. 151

3. افشاي برنامه و خواست دشمن براي كاهش مشاركت مردم. 151

4. ترسيم فضاي اميد و چشم انداز مثبت و رو به جلو براي كشور. 152

5. ابراز اعتماد به تشخيص و انتخاب مردم. 153

6. تقويت فضاي رقابتي و آزاد در انتخابات. 153

ج) هشدار و ايجاد حساسيت نسبت به ترديد افكني درباره سلامت انتخابات... 154

د) مديريت فضاي ملتهب بعد از مناظره ها و تذکّر جدی به «همة نامزدها». 155

مقطع دوم - از 22 خرداد تا 22 بهمن. 155

الف) تحلیل عادلانه و غیرجانبدارانه از حوادث قبل و بعد از انتخابات... 155

ب) تحليل حوادث بعد از انتخابات به عنوان «فتنة عميق». 157

1. تبیین شرایط فتنه. 157

2. تبیین روش امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مقابله با فتنه ها 159

3. طرح «بصيرت» به صورت يك گفتمان و انتخاب راهبرد «روشنگري و شفاف سازي» در برابر فتنه 160

4. تذکر جدّی به دلسوزان انقلاب مبنی بر بازی نکردن در زمین دشمن.. 161

ج) تاكيد بر فصل الخطاب بودن قانون.. 162

ص: 5

د) بوجود آوردن فضاي فعال در جريان انقلاب با تحليل «جنگ نرم» و افشاي محورهاي اصلي آن.. 162

ه-) ناكام گذاشتن استراتژي فشار از پايين و چانه زني در بالا.. 164

ص: 6

روایات معتبر و اقوال فقهی و کلامی علمای شیعه در تاریخ تشیع است.

منظر دوم، تطبیق شاخصه های ذکر شده در آیات، روایات و متون علمی فقها برای ولایت فقیه، بر ویژگی هایی است که علمای اعلام و بزرگان حوزة علمیه برای حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(مدظله العالی) برشمرده اند.

و بالاخره بررسی کارآمدی نظریه ولایت فقیه در مدیریت جامعه با رویکرد ارزیابی دوران رهبری معظم له، بخش سوم از این مجموعه را به خود اختصاص می دهد.

هر چند آثار گونه گونی در تشریح منظر نخست به رشتة تحریر در آمده، اما دو رویکرد دیگر - خصوصا کارآمدی مدیریتی - کمتر مورد توجه مؤلفین و محققین این حوزه قرار گرفته است. لذا این مرکز بر آن شد که با تولید این اثر - که دیباچه ای بر این حوزة پژوهشی محسوب می شود - باب این بحث را گشوده و فرصتی برای تأمل بیشتر بر این موضوع بگشاید.

امید كه «جامعة اسلامى ما بتواند با حركت به سمت اهداف عالية اسلام، فقه اسلامى را به طور كامل در همة شئون و همة كيفيات زندگى خود به اجرا برساند و ان شاءالله حضور ولى فقيه و نظام ولايت فقيه، ما را به سمت حاكميت روزافزون اسلام در امور اجتماعى و فردى ما سوق بدهد.»(1)

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات

ص: 8

یکی از اندیشمندان اسلامی در اين باره مي فرمايند:

«آية «يَعْبُدُونَنِي، لايُشْرِكُونَ بِي شَيْئا»(1) مفهومش اين است: هدف نهائي از فراهم آمدن حکومت عدل، ريشه دار شدن آئين حق، گسترش امن و آرامش، همان استحکام پايه هاي عبوديت و توحيد است، که در آيه ديگر قرآن، به عنوان هدف آفرينش ذکر شده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»؛(2) من جن و انس را نيافريدم مگر براى اينكه عبادتم كنند.

ممكن است با استفاده از تعليم و تربيت و تبليغ مستمر، گروهى را متوجه حق نمود، ولى تعميم اين مسئله در جامعة انسانى، جز از طريق تأسيس حكومت صالحانِ باايمان امكان پذير نيست؛ به همين دليل، انبياء بزرگ همتشان تشكيل چنين حكومتى بوده؛ مخصوصاً پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) در نخستين فرصت ممكن - يعنى به هنگام هجرت به مدينه - اقدام به تشكيل نمونه اى از اين حكومت كرد.

از اينجا نيز مى توان نتيجه گرفت كه چنين حكومتى تمام تلاش ها و كوشش هايش از جنگ و صلح گرفته تا برنامه هاى آموزشى و فرهنگى و اقتصادى و نظامى، همه در مسير بندگى خدا، بندگى خالى از هر گونه شرك است.»(3)

پس مي توان گفت: توحيد عبارت است از حاكميت الله بر زندگى انسان ها؛ نه فقط اينكه انسان معتقد باشد كه يك خدايى هم هست. وگرنه خود كفار قريش هم معتقد به خدا بودند؛ البته آنها شريك قائل

ص: 10

بودند براى خدا، آن شركا را هم شفعاى خودشان مى دانستند پيش پروردگار. توحيد به آن حاقّ معناى توحيد، عبارت از اين است كه در جامعه حاكميت خدا باشد.

يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»،(1) اين چه تبليغى است كه خشيت از مردم در او مندرج است كه انسان بايد از مردم نترسد در حال اين تبليغ؟! اگر فقط بيان چند حكم شرعى بود كه ترس موردى نداشت كه خداى متعال تمجيد كند كه از مردم نمي ترسند؛ از غير خدا نمي ترسند. اين تجربه هاى دشوارى كه انبياء الهى در طول عمر مبارك خودشان متحمّل شدند، براى چى بود؟ چه كار مي كردند؟ «وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثيرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ في سَبيلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكانُوا».(2) چه بود اين رسالتى كه بايد برايش جنگيد؟ بايد جنود الله را براى او بسيج كرد، پيش برد؛ فقط گفتن چند جملة حلال و حرام و گفتن چند مسئله است؟! انبياء براى اقامة حق، براى اقامة عدل، براى مبارزة با ظلم، براى مبارزة با فساد قيام كردند، براى شكستن طاغوت ها قيام كردند. طاغوت آن بتى نيست كه به فلان ديوار يا در آن زمان به كعبه آويزان مي كردند؛ او كه چيزى نيست كه طغيان بخواهد بكند. طاغوت آن انسان طغيان گرى است كه به پشتوانة آن بت، بت وجود خود را بر مردم تحميل مي كند. طاغوت، فرعون است؛ «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلَ

ص: 12

أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ».(1) اين، طاغوت است. با اينها جنگيدند، با اينها مبارزه كردند، جان خودشان را كف دست گذاشتند، در مقابل ظلم ساكت ننشستند، در مقابل زورگويى ساكت ننشستند، در مقابل اضلال مردم سكوت نكردند. انبياء، اينند.»(2)

احتياج به امير و حاكم دارند، حالا يا خوب باشد يا بد؛ يعنى در درجه اول بايد خوب باشد و در درجه دوم بد بودنش از نبودنش بهتر است؛ يعنى وجود قانون- ولو قانون غيردينى- مُقنِع و كفايت كننده از اينكه مردم حكومت داشته باشند، نيست. و لهذا مسئلة خلافت را، هم ما شيعه ها و هم سني ها هر دو قبول داريم. حتى خوارج هم ابتدا گفتند كه احتياج به خليفه ندارند، ولى بعد خودشان آمدند با يك خليفه بيعت كردند. پس شيعه و سنى در اين جهت اتفاق دارند كه دين داشتن، معنايش اين نيست كه حالا كه دين داريم، پس ديگر حكومت لازم نيست. هر دو مى گويند حكومت مى خواهيم؛ منتهي در حكومتِ بعد از پيغمبر، سني ها از يك راه رفتند و شيعه ها گفتند كسى لايق است كه پيغمبر او را تعيين كرده باشد.»(1)

ص: 14

أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ الله وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبيناً»؛ هيچ مرد و زن با ايمان را نرسد که چون خدا و فرستاده اش فرماني دهد، آنها در پذيرفتن آن اختيار داشته باشند (بتوانند نپذيرند) و هرکس خدا و رسولش را نافرماني کند، گمراه شده است؛ گمراهي آشکار!(1)

خدا به حاکميت پيامبر و صاحبان امري که بعد از پيامبر هستند، در آية شريفه تصريح کرده است:

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا الله وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم»؛(2) کساني که ايمان آورده ايد، خدا و پيامبر و صاحبان امر را فرمان بريد.

واضح است وجوب اطاعت از فرمان پيامبر و صاحبان امر در آنچه امر و نهي مي کنند، دليل حاکميت و صاحب اختيار بودن آنان است، که از طرف خداوند به اين سمت منصوب شده اند. قرآن مجيد بر ولايت پيامبر و حاکميت او بر جان مردم، علاوه بر اموال آنان تصريح دارد، آنجا که مي فرمايد:

«النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِم»(3)

اين آيه به طور وضوح دلالت دارد که خداوند پيامبر را به عنوان حاکم نصب کرده و او را بر جان و مال مردم مسلّط گردانيده است، تا در اجراي حق و عدالت و اصلاح جامعه از آن استفاده نمايد.

به خصوص اينکه در تفسير آيه، از امام باقر (عليه السلام) نقل شده است که فرموده: «اين آيه دربارة حکومت نازل شده است.(4)

ص: 16

علاوه بر اين، دربارة اينکه پيامبر از طرف خداوند به عنوان حاکم تعيين شده، دليل بيش از اين است؛ ولي چون کسي از مسلمانان در اين باره اختلاف نکرده است، لذا نيازي به ذکر آنها نيست.»(1)

علامه طباطبايي نيز در «تفسير الميزان» به ادلة قرآني اين بحث اشاره مي نمايند:

«ولايت خداى سبحان يعنى سرپرست او نسبت به امور بندگان و تربيت آنان به وسيله دين تمام نمى شود، مگر به ولايت رسولش؛ و ولايت رسولش نيز تمام نمى شود، مگر به ولايت اولى الامر كه بعد از در گذشت آن جناب و به اذن خداى سبحان زمام اين تربيت و تدبير را به دست بگيرند؛ هم چنان كه خداى تعالى به اين مطلب تصريح كرده مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا الله وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»(2)، و نيز مى فرمايد: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ، وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ(3)».(4)

مى رود، يكى از شؤون او كه بلاتكليف مى ماند، رهبرى اجتماع است. اجتماع، زعيم مى خواهد و هيچ كس در اين جهت ترديد ندارد. زعيم اجتماع بعد از پيغمبر كيست؟ اين است مسئله اى كه اصل آن را، هم شيعه قبول دارد و هم سنّى؛ هم شيعه قبول دارد كه اجتماع نيازمند به يك زعيم و رهبر عالى و فرمانده است و هم سنّى، و در همين جاست كه مسئلة خلافت به آن شكل مطرح است.

شيعه مى گويد پيغمبر (صلى الله عليه و آله) رهبر و زعيم بعد از خودش را تعيين كرد و گفت: بعد از من زمام امور مسلمين بايد به دست على (عليه السلام) باشد. و اهل تسنن با اختلاف منطقى كه دارند، اين مطلب را لااقل به شكلى كه شيعه قبول دارد، قبول ندارند و مى گويند در اين جهت پيغمبر شخص معينى را تعيين نكرد و وظيفة خود مسلمين بوده است كه رهبر را بعد از پيغمبر انتخاب كنند. پس آنها هم اصل امامت و پيشوايى را- كه مسلمين بايد پيشوا داشته باشند- قبول دارند؛ منتها آنها مى گويند پيشوا به آن شكل تعيين مى شود و شيعه مى گويد خير، به آن شكل تعيين شد؛ پيشوا را خود پيغمبر اكرم به وحى الهى تعيين كرد.(1)

پس در اصل لزوم رهبر و مدير براي ادارة جامعه، اختلافي نيست؛ اما انتصاب اين مديريت به خدا چگونه اثبات می شود؟

ص: 18

یکی از کارشناسان برجستة شیعه در این باره مي نويسند:(1)

«مى دانيم در امر خلافت و جانشينى پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) در ميان مسلمين اختلاف نظر است. پيروان اهل بيت (عليهم السلام)، معتقد به «نصّ» مى باشند و مى گويند: يكى از كارهاى مهم پيامبر (صلى الله عليه و آله) تعيين خليفه و رهبر سياسى اجتماعى براى مردم پس از خود مى باشد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) در فكر رهبرى سياسى- اجتماعى پس از خود نيز بود و بر اين اساس، به منظور آنكه امّت، بعد از او احساس خلأ رهبرى نكند به امر خدا در صحراى غدير خم، على (عليه السلام) را به رهبرى و پيشوايى مردم، معرفى كرد و آنچه از جانب خدا در ضمن دو آيه شريفه «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ»(2) و «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ»(3) بر آن حضرت نازل گشت را بر مردم ابلاغ كرد و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاه».(4)

يزيد كناسى از امام باقر (عليه السلام) سؤال مى كند: ... آيا حضرت على (عليه السلام)، از جانب خدا و رسولش حجّت بر مردم در زمان حيات رسول مكرم بود؟ آن حضرت پاسخ داد:

«... نَعَمْ، يَوْمَ أَقَامَهُ لِلنَّاسِ وَ نَصَبَهُ عَلَماً وَ دَعَاهُمْ إِلَى وَلَايَتِهِ وَ أَمَرَهُمْ بِطَاعَتِه»؛(5) آرى! از روزى كه او را به عنوان رهبر برگزيد و مردم را به پذيرش رهبرى آن حضرت دعوت كرد و آنان را به اطاعتش مأمور فرمود.»

ص: 19

بنابراين از اين ناحيه، نگرانى وجود نخواهد داشت.

بنابراين ولايت فقيه همان تداوم خط انبيا و اوصياى آنها است. رهبرى فقيه جامع الشرايط، دليل بر اين است كه جوامع اسلامى بدون سرپرست رها نشده اند.»(1)

حضرت امام خميني (قدس سره) از زاويه اي ديگر اين بحث را مورد توجه قرار داده، مي نويسند:

«از غيبت صغرا تا كنون كه بيش از هزار سال مى گذرد و ممكن است صد هزار سال ديگر بگذرد و مصلحت اقتضا نكند كه حضرت تشريف بياورد، در طول اين مدت مديد احكام اسلام بايد زمين بماند و اجرا نشود، و هر كه هر كارى خواست بكند؟ هرج و مرج است؟ قوانينى كه پيغمبر اسلام در راه بيان و تبليغ و نشر و اجراى آن 23 سال زحمت طاقت فرسا كشيد فقط براى مدت محدودى بود؟! آيا خدا اجراى احكامش را محدود كرد به دويست سال؟! و پس از غيبت صغرا، اسلام ديگر همه چيزش را رها كرده است؟!»(2)

ولايت، پرتوى از ولايت ذات مقدّس پروردگار است. اين ولايت، ناشى از حضور ولايت الهى در وجود اميرالمؤمنين است، همچنان كه در وجود پيامبر مكرّم اسلام بود... ولايت در حقيقت به معناى پيوند، ارتباط و اتصال است. آن كسى كه منصوب به اين مقام است، برخلاف حكام و فرمانروايان عالم، فقط يك فرمانروا يا يك سلطان و يك حاكم نيست؛ بلكه يك «ولى» است؛ به مردم نزديك است؛ به آنها پيوسته است و مورد اتكاى دل و جان مردم است. اين معنا در اميرالمؤمنين و در ائمة معصومين (عليهم السّلام) وجود دارد. بعد از دوران حضور ائمه هم اگر پرتوهایى از اين حقيقت در جايى پيدا شود، ولايت در آن جا شكل مى گيرد. حقيقت و معناى واقعىِ امر، اين است.

حالا برويم سراغ مفهوم «فقيه»؛ فقيه يعنى چه؟ «فقيه» يعنى كسى كه دين را مى شناسد؛ راهى را كه دين براى مردم ترسيم كرده است تا بتوانند سعادت و خوشبختى و آزادى و خوشى دنيا و آخرت را به دست بياورند، او را مى شناسد و در مقابل مردم مى گذارد.

حاكميت يك چنين انسانى، يك منطق عقلانى پشت سرش هست؛ كه حاكميت يك نظامى يا حاكميت يك سرمايه دار يا حاكميت يك سياستمدار حزبىِ حرفه اى، چنين استدلالى را با خودش ندارد.(1)

ص: 22

ارزش هاى الهى است، آن جامعه اى كه توحيد را قبول كرده است، نبوت را قبول كرده است، شريعت الهى را قبول كرده است، هيچ چاره اى ندارد جز اينكه در رأس جامعه، كسى را بپذيرد كه او شريعت اسلامى و الهى را مى داند؛ از اخلاق فاضلة الهى برخوردار است؛ گناه نمى كند؛ اشتباه مرتكب نمى شود؛ ظلم نمى كند؛ براى خود چيزى نمى خواهد؛ براى انسان ها دل مى سوزاند؛ ارزش هاى الهى را بر مسائل و جهات شخصى و گروهى ترجيح مى دهد.(1)

زيرا آنان حجت من بر شمايند، و من حجّت خدايم...».(1)

بسيار بعيد است كه مراد اسحاق بن يعقوب از «حوادث واقعه» كه در متن توقيع شريف آمده، احكام شرعى و همين مسائلى كه امروزه معمولاً در رساله هاى عمليه نوشته مى شود بوده باشد؛ زيرا اوّلاً براى شيعيان معلوم بوده كه در اين گونه مسائل بايد به علماى دين و كسانى كه با اخبار و روايات ائمه و پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) آشنايى دارند مراجعه كنند و نيازى به سؤال نداشته است. همان گونه كه در زمان حضور خود ائمه(عليهم السلام) به علّت مشكلاتى نظير دورى مسافت و امثال آنها كه وجود داشته، امامان شيعه مردم را در مورد مسائل شرعى به افرادى نظير يونس بن عبدالرحمن، زكريا بن آدم و امثال آنان ارجاع مى دادند. همچنين نوّاب اربعه در زمان غيبت صغراى امام زمان(عليه السلام) - كه هر چهار نفر آنان از فقها و علماى دين بوده اند - گواه روشنى بر اين مطلب است؛ و خلاصه اين مسئله براى شيعه چيز تازه اى نبوده است.

و ثانياً اگر منظور اسحاق بن يعقوب از حوادث واقعه، احكام شرعى بود، قاعدتاً بايد تعبيراتى نظير اين كه «وظيفه ما در مورد حلال و حرام چيست؟» و يا «در مورد احكام الله چه تكليفى داريم؟» و مانند آنها را بكار مى برد كه تعابير شايع و رايجى بوده و در ساير روايات هم بسيار

ص: 25

بكار رفته است و تعبير «حوادث واقعه» در مورد احكام شرعى به هيچ وجه معمول و متداول نبوده است.

و ثالثاً اصولاً دلالت الفاظ، تابع وضع آنهاست و كلمة «حوادث واقعه» به هيچ وجه از نظر لغت و دلالت وضعى، به معناى احكام شرعى نيست؛ بلكه معناى بسيار وسيع ترى دارد كه حتماً شامل مسائل و مشكلات و رخدادهاى اجتماعى نيز مى شود. بنابراين، سؤال اسحاق بن يعقوب از محضر حضرت ولى عصر(عليه السلام) در واقع اين است كه در مورد مسائل و مشكلات اجتماعى جامعه اسلامى كه در زمان غيبت شما پيش مى آيد وظيفه ما چيست و به چه مرجعى بايد مراجعه كنيم؟ و آن حضرت در جواب مرقوم فرموده اند كه در اين مورد به «راويان حديث ما»(1) مراجعه كنيد.(2)

حوادث شرعي از قبيل واجب و حرام و مکروه فردي است.»

سپس شيخ انصاري براي اثبات نظر خويش، به سه نکتة زير اشاره مي فرمايد:

«1. امام فرمود: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا...»؛(1) هنگام وقوع حادثه، به راوي مراجعه کنيد - نه در حکم شرعي آن حوادث - تا او حادثه را تصدي و به طور مستقيم يا غير مستقيم آن را حل و فصل کند.

حوادث، واقعة عمومي و اجتماعي است. پس فرمود «فَارْجِعُوا فِيهَا»، و نفرموده است «فَارْجِعُوا فِي بَيانِ حُکْمِهَا إلَيه».

2. امام در مقام بيان علت رجوع به روايت فرمود: آنها حجت من بر شما هستند؛ حجت بودن راوي در اموري تناسب دارد که رأي و نظر او در آن امور ملاک باشد.

اين مطلب نشان دهنده منصب ولايت آنها از جانب امام معصوم(عليه السلام) است نه اينکه از جانب خدا بر فقيه واجب باشد که در عصر غيبت، امور عام البلوي(2) را تصدي کند؛ والاّ مي فرمود: «آنها حجّت هاي خداوند بر شما هستند»، بلکه فرمود: «آنها حجّت من بر شما هستند.»

3. وجوب رجوع در امور شرعية شخصي و فردي، از بديهيات بوده و هست و از چيزهايي نيست که بر شخصي مانند «اسحاق بن يعقوب» مخفي باشد تا به امام بنويسد که در اين مسئله دچار مشکل شده ام؛ بر خلاف وجوب رجوع به رأي يک فرد در مسائل عام البلوي و مصالح

ص: 27

عمومي. و اين احتمال وجود داشت که امام، فردي را به عنوان نايب و وکيل خود بر شخص يا اشخاصي قرار داده باشد، بنابراين او سؤال کرد.(1)»(2)

حاكم بر شما قرار داده ام.»(1)

«اين روايت در عصر امام صادق(عليه السلام) و از آن حضرت صادر شده است... بنابراين حکومت موجود در زمان سائل و پرسش کننده، يکي از مصاديق طاغوت بود و کساني که به عنوان قاضي در شهرهاي اسلامي مشغول دادرسي و قضاوت بودند، از جانب سلطان جور (طاغوت) منصوب شده بودند. در چنين وضعي عمر بن حنظله مي پرسد آيا شيعياني که با هم در مورد بدهکاري يا ارث اختلاف دارند، مي توانند به نزد سلطان يا قاضي منصوب از طرف او بروند يا نه؟

حضرت اعلام مي فرمایند: تحاکم (شکايت بردن) به قاضي يا سلطان ستم کار، از مصاديق تحاکم به طاغوت، و تحاکم به طاغوت، نازل منزلة کفر است؛ در نتيجه، گناه و معصيت به شمار مي آيد.

پس هنگامي که حکومت اسلامي برقرار نيست و شيعيان حق مراجعه به سلطان جائر و قاضي طاغوت را ندارند، تکليف آنها در اين شرايط چيست؟ راوي از حضرت پرسيد: شيعيان چه کنند؟

حضرت فرمود: در ميان شما کساني هستند که احاديث ما را روايت مي کنند و صاحب نظر در حلال و حرام ما بوده و به احکام ما عارف

ص: 29

هستند، به او تن بدهند و او را به عنوان حکم بپذيرند. من چنين شخصي را به عنوان حاکم بر شما منصوب کردم.

شاهد مورد نظر، اين قسمت از کلام امام صادق(عليه السلام) است که فرمود:

«فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِما»؛(1) فردي از ميان شيعيان را با اين ويژگي ها به عنوان حاکم بر شما جعل (منصوب) نموده ام.

و اين جمله دلالت مي کند بر نصب عام فقها در عصر غيبت يا در عصري که امام معصوم حضور ندارد.

امام بعد از بيان اين قانون فرمود: چنين فردي اگر بر اساس حکم ما حکم نمود، ولي از او پذيرفته نشود، به درستي که حکم خدا را سبک شمرده و ما را مردود دانسته است و آنکه ما را رد کند، خداوند را رد کرده است و اين عمل نوعي شرک به خداوند است.

اين همان قانون حاکميت الهي است که از طريق ولي او جريان پيدا مي کند و بروز مي نمايد.»(2)

تكرار فرمود. پرسيده شد كه اى پيغمبر خدا! جانشينانت چه كسانى هستند؟ فرمود: «كسانى كه بعد از من مى آيند، حديث و سنت مرا نقل مى كنند، و آن را پس از من به مردم مى آموزند.» (1)

«شيخ صدوق (عليه الرحمة) اين روايت را در كتاب هاى معانى الاخبار، عيون اخبار الرضا(عليه السلام)، و مجالس، از پنج طريق نقل كرده است.

... حديث، قطعاً كسانى را كه شغل آنان نقل حديث باشد و از خود، رأى و فتوايى ندارند، شامل نمى شود؛ و نمى توان گفت بعضى از محدثين كه اصلاً حديث را نمى فهمند و مصداق «رُبَّ حاملِ فقهٍ لَيْسَ بفقيهٍ»(2) هستند و مانند «دستگاه ضبط» اخبار و روايات را مى گيرند و مى نويسند و در دسترس مردم قرار مى دهند، خليفه اند و علوم اسلامى را تعليم مى دهند. البته زحمات آنان براى اسلام و مسلمين ارزنده است... [اما] روايت راويان حديثى را كه «فقيه» نباشند، شامل نمى شود. زيرا سنن الهى كه عبارت از تمام احكام است، از باب اين كه به پيغمبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) وارد شده، سنن رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم) ناميده مى شود. پس، كسى كه مى خواهد سنن رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) را نشر دهد، بايد تمام احكام الهى را

ص: 31

بداند، صحيح را از سقيم تشخيص دهد، اطلاق و تقييد، عام و خاص، و جمع هاى عقلايى، را ملتفت باشد، رواياتى را كه در هنگام «تقيه» وارد شده از غير آن تميز بدهد، و موازينى را كه براى آن تعيين كرده اند بداند. محدثينى كه به مرتبه اجتهاد نرسيده اند و فقط نقل حديث مى كنند، اين امور را نمى دانند، و سنّت واقعى رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم) را نمى توانند تشخيص دهند. و اين از نظر رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم) بى ارزش است. مسلّم است كه آن حضرت نمى خواسته اند فقط «قال رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم)» و «عن رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم)» - گر چه دروغ باشد و از آن حضرت نباشد- در بين مردم رواج پيدا كند؛ بلكه منظورشان اين بوده كه سنّت واقعى نشر شود، و احكام حقيقى اسلام بين مردم گسترش يابد.

اينان خليفه رسول اللَّه (صلي الله عليه و آله و سلم) هستند كه احكام الهى را گسترش مى دهند و علوم اسلامى را به مردم تعليم مى كنند، و حضرت در حق آنان دعا كرده است: «اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفائي».

و اما دلالت حديث شريف بر «ولايت فقيه» جاى ترديد نیست، زيرا «خلافت» همان جانشينى در تمام شئون نبوت است... و معنى خلافت در صدر اسلام امر مجهولى نبود كه محتاج بيان باشد؛ و سائل نيز معنى خلافت را نپرسيد، بلكه اشخاص را خواست معرفى فرمايد و ايشان با

ص: 32

اين وصف معرفى فرمودند.»(1)

است که هيچ کس بر ديگري ولايت ندارد. و ولي فقيه از اين اصل خارج شد، چون ولايتِ شخص فقيه، در همه حال ثابت است و بحث در مورد اين است که آيا غير ولي فقيه هم مي تواند ولايت داشته باشد يا نه.

دراين باره مي توان گفت: حکومت اسلامي، حکومت الهي است که سياستش از ديانتش و تدبيرش از تشريعش جدا نيست؛ پس کسي که مي خواهد حکومت اسلامي را بر پا کند، بايد شناخت کامل به احکام آن داشته باشد؛ همان طور که ناچار است که شناخت کامل به امور سياست و کشورداري داشته باشد. و چگونه سزاوار است غير فقيهي - که احکام شرع را به طور کامل نمي داند - عهده دار اين حکومت الهي شود.» (1)

«به عبارت سوم:

حکومت در دو قسم است: حکومت هايي که بر اساس «عقيده» بر پا شده، و حکومت هايي که اين گونه نيست. لذا قسم اول، الهي و قسم دوم، غيرالهي است؛ حکومت الهي، مثل حکومت اسلامي، و غيرالهي مثل حکومت مارکسيستي.

بنابراين در هر کدام از اين دو قسم، رئيس حکومت، بايد شناخت کامل و اجتهادي به آن عقيده و آن مذهب داشته باشد. همان طور که مخفي نيست بر کسي، که در حکومت هاي غيراسلامي نيز حاکم بايد آگاه از عقيده و حال جامعة خود باشد.

و خلاصه در رأس حکومت الهي اسلامي، بايد حاکمي که آگاه و آشنا به مذهب و دين اسلام است، قرار گيرد.»(2)

ص: 34

بر اساس اين مقدمات، نتيجه مى گيريم: پس در زمان غيبت امام معصوم(عليه السلام)كسى كه بيش از ساير مردم واجد اين شرايط باشد، بايد زعامت و پيشوايى جامعه را عهده دار شود و با قرار گرفتن در رأس حكومت، اركان آن را هماهنگ نموده و به سوى كمال مطلوب سوق دهد. و چنين كسى جز فقيه جامع الشرايط شخص ديگرى نخواهد بود.

اكنون به توضيح اين دليل و هر يك از مقدّمات آن مى پردازيم:

مقدّمة اوّل اين دليل، همان بحث معروف ضرورت وجود حكومت است... يكى از پيش فرض هاي نظرية ولايت فقيه، پذيرش اصل «ضرورت حكومت براى جامعه» است و پيش از اين گفتيم كه اكثريت قاطع انديشمندان علوم سياسى و غير آنها، اين اصل را قبول دارند و كسى در مورد آن ترديدى ندارد و تنها آنارشيست ها و ماركسيست ها در اين مسئله مناقشه كرده اند. به هر حال، دلايل محكم متعدّدى در مورد ضرورت وجود حكومت در جامعه وجود دارد كه اين مسئله را قطعى و يقينى مى سازد. اميرالمؤمنين على(عليه السلام) در اين رابطه مى فرمايند:

«لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِر»؛(1) وجود حاكمى براى مردم، چه نيكوكار و عادل يا ستم گر و زشت كار، لازم است.

كه اين عبارت به روشنى گوياى ضرورت وجود حكومت در جامعه است.

ص: 36

مقدّمة دوّم اين دليل هم بديهى است و نياز به توضيح چندانى ندارد؛ مراد از معصوم در اين جا، همان پيامبر و دوازده امام(عليهم السلام) هستند كه به اعتقاد ما شيعيان از ويژگى عصمت برخوردارند؛ يعنى نه عمداً و نه سهواً گناه و يا اشتباه نمى كنند و هيچ گونه نقص و اشكالى در رفتار و اعمال و گفتار و كردار و تصميم هاى آنان وجود ندارد. اين ويژگى باعث مى شود كه آنان واجد بالاترين صلاحيت براى به عهده گرفتن امر حكومت باشند. زيرا حاكمان و فرمان روايان يا به خاطر منافع شخصى و شهوانى خود ممكن است از مسير حقّ و عدالت منحرف شوند و حكومتشان به فساد جامعه بينجامد و يا اين كه در اثر عملكرد سوء و اشتباه و تصميمات نادرست و غيرواقع بينانه، موجبات فساد و تفويت مصالح جامعه را فراهم كنند. اما فردى كه معصوم است، همان طور كه گفتيم، به علّت برخوردارى از ويژگى عصمت، نه مرتكب گناه مى گردد و نه دچار اشتباه در فكر و عمل مى شود. از طرف ديگر در جاى خود و در علم كلام بحث مى شود كه ويژگى عصمت نيز ريشه در علم و بصيرت كامل و وافرى دارد كه معصوم(عليه السلام) از آن برخوردار است. بنابراين به تعبيرى مى توان معصوم را انسان كاملى دانست كه با برخوردارى از عقل و علمى كه در سر حدّ كمال است؛ عمداً و سهواً در دام هيچ گناه و اشتباهى گرفتار نمى شود. با چنين وضعى، عقل هر عاقلى تصديق خواهد كرد كه حكومت چنين فردى، داراى تمامى مزاياى يك حكومت ايده آل و مطلوب خواهد بود و بالاترين مصلحت ممكن را براى جامعه تأمين و تحصيل مى نمايد.

ص: 37

مقدّمة سوّم اين استدلال، شايد به تعبيرى، مهم ترين مقدمة آن باشد. براى توضيح اين مقدّمه، بهتر است از يكى، دو مثال استفاده كنيم:

فرض كنيد ده نفر انسان - آن هم انسان هاى ممتاز و برجسته كه وجود هر يك براى جامعه بسيار مفيد و مؤثّر است - در حال غرق شدن هستند و ما اگر با همة امكانات و تجهيزات و افراد نجات غريقى كه در اختيار داريم، وارد عمل شويم، فقط مى توانيم جان هفت نفر از آنها را نجات دهيم و سه نفر ديگر غرق خواهند شد. در چنين وضعيتى، عقل سليم چه حكمى مى كند؟ آيا مى گويد چون نجات جان همة اين ده نفر ممكن نيست و سه نفر آنان قطعاً غرق خواهند شد، ديگر لزومى ندارد شما دست به هيچ اقدامى بزنيد! ... و يا اين كه قضاوت و حكم قطعىِ عقل، اين است كه اگر نجات جان همة ده نفر (مصلحت تامّ و كامل) ممكن نيست، بايد براى نجات جان همة هفت نفر باقى مانده (نزديك ترين مرتبه به مصلحت تامّ و كامل) اقدام كنيم و مجاز نيستيم، حتّى يك نفر را كنار بگذاريم... مسلّم است كه قضاوت و حكم قطعى عقل همين گزينه خواهد بود و هيچ گزينة ديگرى از نظر عقل قابل قبول نيست.

و يا فرض كنيد انسانى در دريا مورد حملة كوسه واقع شده و ما اگر براى نجات جان او هم اقدام كنيم، قطعاً كوسه يك يا دو پاى او را قطع خواهد كرد و خلاصه اگر هم موّفق شويم او را نجات دهيم، حتماً دچار نقص عضو خواهد شد.

ص: 38

سؤال اين است كه در اين صحنه، عقل ما چه حكمى مى كند؟ آيا مى گويد چون بالاخره نمى توانيم او را كاملاً صحيح و سالم بيرون بياوريم، بنابراين ديگر لازم نيست كارى انجام دهيم؛ بلكه كافى است بنشينيم و تماشا كنيم چه پيش مى آيد؟! يا عقل هر انسان عاقل و باوجدانى قطعاً حكم مى كند كه گر چه يقيناً يك يا دو پاى او قطع مى شود و دچار نقص عضو خواهد شد، امّا به هر حال بايد براى نجات جانش اقدام كرد و عدم امكان نجات او به طور كاملاً صحيح و سالم (مصلحت صد در صد)، مجوّز عدم اقدام براى نجات يك انسانِ يك پا (مصلحت ناقص) و تماشاى خورده شدن او توسّط كوسه نخواهد بود؟ به نظر مى رسد پاسخ روشن است.

قضاوت و حكم عقل در اين دو مثال در واقع بر مبناى يك قاعدة كلّى است كه مورد قبول و اذعان عقل است؛ همان قاعده اى كه مقدّمة سوّم استدلال ما را تشكيل مى دهد:

«هنگامى كه تأمين و تحصيل يك مصلحت لازم و ضرورى، در حدّ مطلوب و ايده آل آن ميسّر نباشد، بايد نزديك ترين مرتبه به حدّ مطلوب را تأمين كرد.»

و بحث فعلى ما هم در واقع يكى از مصاديق و نمونه هاى همين قاعدة كلّى است؛ مصلحت وجود حكومت، يك مصلحت ضرورى و غيرقابل چشم پوشى است. حدّ مطلوب و ايده آل اين مصلحت، در حكومت معصوم(عليه السلام) تأمين مى شود. امّا در زمانى كه عملاً دسترسى به معصوم و حكومت او نداريم و تأمين اين مصلحت در حدّ مطلوب اوّلى و

ص: 39

ايده آل ميّسر نيست، آيا بايد دست روى دست گذاشت و هيچ اقدامى نكرد؟ و يا اين كه على رغم امكان تحصيل مصلحت نزديك تر به مصلحت ايده آل، مجازيم كه از آن چشم پوشى كرده و به مصالحِ مراتب پايين تر رضايت دهيم؟ حكم عقل اين است كه «به بهانة عدم دسترسى به مصلحت ايده آل و مطلوب حكومت، نه مى توان از اصل مصلحت وجود حكومت به طور كلّى صرف نظر كرد، و نه مى توان همة حكومت ها را على رغم مراتب مختلف آنها يكسان دانست و رأى به جواز حاكميت هر يك از آنها به طور مساوى داد؛ بلكه حتماً بايد به دنبال نزديك ترين حكومت به حكومت معصوم و نزديك ترين مصلحت به مصلحت ايده آل باشيم.»

و امّا در توضيح مقدّمة چهارم و در واقع آخرين مقدّمة اين استدلال، بايد بگوييم: آن چه كه موجب تأمين بالاترين مرتبة مصلحت حكومت، در حكومت معصوم مى شود، همة ويژگى هاى وى اعمّ از رفتارى، اخلاقى، علمى، جسمى و ظاهرى، روحى و روانى، خانوادگى و... نيست، بلكه آن چه در اين زمينه دخالت اساسى دارد، يكى آگاهى كامل و همه جانبة او به اسلام و احكام اسلامى است - كه بر اساس آن مى تواند جامعه را در مسير صحيح اسلام و ارزش هاى اسلامى هدايت كند - و دوّم، مصونيت صد در صد او از هرگونه فساد و لغزش و گناه و منفعت طلبى و... است و بالاخره بصيرت و درك جامع و كامل، و مهارتى است كه در مورد شرايط اجتماعى و تدبير امور مربوط به جامعه دارد. بنابراين، وقتى در مقدّمة سوّم مى گوييم بايد به دنبال نزديك ترين

ص: 40

حكومت به حكومت معصوم(عليه السلام) باشيم، اين حكومت، حكومتى است كه در رأس آن شخصى قرار داشته باشد كه از نظر اين سه ويژگى، در مجموع بهترين و بالاترين فرد در جامعه باشد. و چون در ميان اين سه ويژگى، يكى از آنها «آگاهى و شناخت نسبت به احكام اسلامى» است، قطعاً اين فرد بايد «فقيه» باشد؛ زيرا كسى كه بتواند از روى تحقيق بگويد احكام اسلام چيست و كدام است، همان فقيه است. البتّه فقاهت به تنهايى كافى نيست و برخوردارى از دو ويژگى ديگر، يعنى تقوا و كارآيى در مقام مديريت جامعه نيز لازم است.

بنابراين، بر اساس اين مقدّمات - كه صحّت هر يك از آنها را جداگانه بررسى كرديم - نتيجة منطقى و قطعى، اين است كه در زمانى كه دسترسى به معصوم(عليه السلام) و حكومت او نداريم، حتماً بايد به سراغ فقيهِ جامع الشرايط برويم و اوست كه حقّ حاكميت دارد و با وجود چنين كسى در ميان جامعه، حكومت و حاكميت ديگران مجاز و مشروع نيست.(1)

«حكومتى دينى» و حاكمى عالم و عادل است؛ براى تحقّق و اجراى آن قانون كامل. حيات انسانى در بُعد فردى و اجتماعى اش، بدون اين دو و يا با يكى از اين دو، متحقّق نمى شود و فقدان آن دو، در بُعد اجتماعى، سبب هرج و مرج و فساد و تباهى جامعه مى شود كه هيچ انسان خردمندى به آن رضا نمى دهد.

اين برهان كه دليلى عقلى است و مختص به زمين يا زمان خاصى نيست، هم شامل زمان انبياء (علي نبينا و آله و عليهم السلام) مى شود كه نتيجه اش ضرورت نبوت است، و هم شامل زمان پس از نبوت رسول خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم) است كه ضرورت امامت را نتيجه مى دهد، و هم ناظر به عصر غيبت امام معصوم است كه حاصلش، ضرورت ولايت فقيه مى باشد.

تفاوت نتيجة اين برهان در اين سه عصر، آن است كه پس از رسالت ختميّة رسول اكرم، حضرت محمد مصطفى(صلى الله عليه و آله و سلم)، آمدن قانونى جديد از سوى خداوند، ناممكن است؛ زيرا هر آنچه كه در سعادت انسان تا هنگام قيامت - از عقايد و اخلاق و احكام - نقش دارد، به دست اعجاز، در كتاب بى پايان قرآن نگاشته شده است و از اين رو، يك نياز بشر كه همان نياز به قانون الهى است، براى هميشه برآورده گشته است و آنچه مهم مى باشد، تحقّق بخشيدن به اين قانون در حيات فردى و اجتماعى و اجراى احكام دينى است.

در عصر امامت، علاوه بر تبيين قرآن كريم و سنّت و تعليل معارف و مدّعيات آن و دفاع از حريم مكتب، اجراى احكام اسلامى نيز به قدر

ص: 42

ممكن و ميسور و تحمّل و خواست جامعه، توسط امامان معصوم(عليهم السلام) صورت مى گرفت. اكنون سخن در اين است كه در عصر غيبتِ ولى عصر(عجل الله تعالى فرجه الشريف) نيز انسان و جامعة انسانى، نيازمند اجراى آن قانون جاويد است؛ زيرا بدون اجراى قانون الهى، همان مشكل و محذورِ بى نظمى و هرج و مرج، و برده گيرى و ظلم و ستم و فساد و تباهى انسان ها پيش خواهد آمد و بى شك، خداى سبحان در عصر غيبت امام زمان(عجل الله تعالى فرجه الشريف)، انسان و جامعه را به حال خود رها نساخته و براى هدايت انسان ها، ولايت جامعه بشرى را به دست كسانى سپرده است.

كسى كه در عصر غيبت، ولايت را از سوى خداوند بر عهده دارد، بايد داراى سه ويژگىِ ضرورى باشد كه اين سه خصوصيت، از ويژگى هاى پيامبران و امامان سرچشمه مى گيرد و پرتويى از صفات متعالى آنان است و ما در گذشته از آنها سخن گفتيم؛ ويژگى اول، شناخت قانون الهى بود؛ زيرا تا قانونى شناخته نشود، اجرايش ناممكن است. ويژگى دوم، استعداد و توانايى تشكيل حكومت براى تحقّق دادن به قوانين فردى و اجتماعى اسلام بود و ويژگى سوم، امانت دارى و عدالت در اجراى دستورهاى اسلام و رعايت حقوق انسانى و دينى افراد جامعه.

به دليل همين سه ويژگى ضرورى است كه گفته مى شود نيابت امام عصر(عج) و ولايت جامعه در عصر غيبت از سوى خداوند، بر عهدة

ص: 43

فقيهان جامع شرايط(سه شرط مذكور) مى باشد.(1)

صلاحيت فتوا دادن در مورد قوانين فرعي شرعي بر اشخاص معيني از انسان ها را داشته باشد که حکم او يا براي اثبات حقّ و حقوقي و يا استيفاي حقوق مستحقّي است. شروع اعمال اين ولايت، همزمان با تحقّق رياست در امور دين و دنيا است.(1)

تفويض شده است و آنها «حاکم» قرار داده شده اند؛ مانند اين است که اقامۀ حدود هم به آن ها واگذار شده است.(1)

علاوه بر اجماع و اقتضاي ضرورت، مي توان به نيابت حاکم از امام(عليه السلام) استناد کرد و دليل بر نيابت، اجماع و اخباري همانند مقبولۀ عمر بن حنظله است و لذا هر آن چه براي امام، جايز است و مي تواند به عهده بگيرد، براي حاکم نيز جايز است.(2)

حجّت من، و حاکم از جانب من براي شما مردم، و مرجع شما در جميع حوادث شما است، مجراي امور شما است، احکام شما به دست اوست و او متکفّل رعيت من است، چنين مي فهميم که هر آنچه از آن نبي مربوط به امور رعيت و امّت بوده، از براي چنين شخصي نيز بدون شک ثابت خواهد بود. چرا چنين نباشد، در حالي که بيشتر نصوص وارد شده در حقّ اوصياي معصوم (عليه السلام) که بر اساس آن به ولايت و امامت آنان استدلال مي شود و متضمّن اثبات جميع اختيارات پيامبر (عليه السلام ) براي امامان (عليه السلام) است، چيزي بيش از تفاسير مربوط به فقيهان غيبت در نصوص نيست؛ براي توضيح بيشتر بنگريد به اين مثال که حاکم يا سلطان يک ناحيه اگر بخواهد مسافرتي به جايي داشته باشد و بعد از ذکر بسياري از فضايل به شخصي بگويد، فلان شخص خليفۀ من، به منزلۀ من، مثل من، امين من و متکفّل رعاياي من و حاکم و حجّت از جانب من، مرجع جميع حوادث و مجراي امور و احکام شما است، آيا شکّي باقي مي ماند که قائم مقام او، تمام اختيارات سلطان در ادارۀ امور رعيت آن نواحي، به جز موارد استثنا شده، را دارد؟(1)

در قضاوت و غير آن از قبيل ولايات و مانند آن است؛ همان گونه که مقتضي قول صاحب الزمان (روحي فداه) نيز آن را مي رساند؛ «در حوادث واقعه، به راويان احاديث ما رجوع کنيد. آنان حجّت ما بر شما و ما حجّت خدا بر آنان هستيم»؛ مراد اين است که فقيهان در جميع آنچه من حجت هستم، حجّت من بر شما هستند؛ مگر آن چيزهايي که با دليل خارج شود.(1)

کلّي و جزئي شهروندان که به حکومت بر مي گردد، مسلّط نموده است.(1)

در صورت عدم تمکّن از دسترسي به امامان به هنگام نياز به آنان مراجعه کنند.نهايت اينکه اين پرسش و پاسخ ها از کتاب هاي روايي موجود ساقط شده و به جز روايت عمر بن حنظله و ابو خديجه به دستمان نرسيده است... پس مراد از «حاکما» در «قد جعلته عليکم حاکما» در مورد کليۀ امور اجتماعي است که از وظايف اشخاص خاصّي نيست و شارع مقدّس نيز به سستي در آنها رضايت نمي دهد و لو اينکه در عصر غيبت يا عدم امکان دسترسي به امامان باشد؛ البتّه تصدّي اين امور اختصاص به قاضي هم ندارد؛ اگر چه شغل قضاوت، معمولاً و عرفاً با تصدّي ساير امور مبتلا به جامعه ملازم بوده است.(1)

در مجموع (از نظر عقلي و نقلي بر مي آيد که) فقيه عادل در کارهاي مهمّ عمومي که مورد ابتلاي مردم است، از طرف ائمۀ اطهار منصوب است و همانطور که ما روشن کرديم و اجمالا اشکالي هم به آن وارد نيست، در اثبات آن احتياجي به مقبولۀ عمر بن حنظله نمي باشد و در نهايت اينکه مقبوله نيز از شواهد اين مطلب است.(2)

ص: 52

و جوانمردي از بين رفته و گمراهي آشکار مي شود. جهالت گسترش يافته و شهرها خراب و بندگان هلاک مي شوند... همانا بر عهدۀ فقها مي باشد که به خاطر حق نيابتي که دارند، آن را اقامه نمايند،هم چنان که شيخين و علّامه و عدّه اي از علما چنين نظر داده اند؛ زيرا فقها از طرف ائمه اجازه اقدام دارند.(1)

الف. در امور اجتماعي نا چار بايد شارع رئوف حکيم براي مردم ولي و حاکمي قرار دهد؛

ب. چون فقيهان بهترين خلق خدا بعد از نبيين و افضل و امين به دست آنها مجاري امور است، آنها به ولايت سزاوارتر هستند.(1)

تسلط او بر تمام شئون مربوط به حکومت اعم از جزئي و کلي است . از اين رو، امام (عليه السلام) لفظ «حَکَم» را که مخصوص باب قضاوت است، [در مقبوله] به کار نبرده، بلکه به جاي آن لفظ حاکم را برده تا عموميت نفوذ سلطه او را برساند؛ با اينکه مناسب سياق اين بود که امام (عليه السلام) بفرمايد: «فاني قد جعلته عليکم حَکَما». نيز در ادامه مي گويد: و از آن، مرجعيت فقيه جامع الشرايط در تمامي شئون عامه مرتبط با امت روشن مي شود.(1)

امام (عليه السلام) ولايت دارد، از جانب او ولايت دارد؛ مگر مواردي که «دليل» آن را از اختصاصات امام (عليه السلام) بيان کند.(1)

چون «العلماء ورثه الانبياء و خلفاء الرسول» دريافت مي شود، به جز مواردي که دليل آن از اختصاصات ائمه (عليهم السلام) شمرده شده. محدوده ولايت فقيه جامع شرايط در امور مربوط به سياست و اداره اجتماع، مانند محدوده اختيارات ائمه (عليهم السلام) است؛ مگر موردي را که دليل خارج کند.(1)

نيست؛ بلكه صحبت از وظيفه است. «ولايت» - يعنى حكومت و اداره كشور و اجراى قوانين شرع مقدس - يك وظيفه سنگين و مهم است؛ نه اينكه براى كسى شأن و مقام غير عادى به وجود بياورد و او را از حد انسان عادى بالاتر ببرد. به عبارت ديگر، «ولايت» مورد بحث، يعنى حكومت و اجرا و اداره - بر خلاف تصورى كه خيلى از افراد دارند - امتياز نيست بلكه وظيفه اى خطير است. از امور اعتبارى عقلايى است و واقعيتى جز جعل(1) ندارد؛ مانند جعل قيّم براى صغار. قيّم ملت با قيّم صغار از لحاظ وظيفه و موقعيت هيچ فرقى ندارد. مثل اين است كه امام (عليه السلام) كسى را براى حضانت، حكومت، يا منصبى از مناصب، تعيين كند. در اين موارد معقول نيست كه رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) و امام با فقيه فرق داشته باشد. مثلاً يكى از امورى كه فقيه متصدى ولايت آن است اجراى «حدود» (يعنى قانون جزاى اسلام) است. آيا در اجراى حدود بين رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) و امام و فقيه امتيازى است؟ يا چون رتبه فقيه پايين تر است بايد كمتر بزند؟ حد زانى كه صد تازيانه است اگر رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) جارى كند، 150 تازيانه مى زند، و حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) صد تازيانه، و فقيه پنجاه تازيانه؟ يا اينكه حاكمْ متصدى قوة اجراييه است و بايد حد خدا را جارى كند؛ چه رسول اللّه (صلي الله عليه و آله) باشد، و چه حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام)، يا نماينده و قاضى آن حضرت در

ص: 60

بصره و كوفه، يا فقيه عصر. ديگر از شئون رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) و حضرت امير (عليه السلام) اخذ ماليات، خمس، زكات، جزيه، و خراج اراضى خراجيه است. آيا رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) اگر زكات بگيرد، چقدر مى گيرد؟ از يك جا ده يك و از يك جا بيست يك؟ حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) خليفه شدند چه مى كنند؟ جنابعالى فقيه عصر و نافذ الكلمه شُديد چطور؟ آيا در اين امور ولايت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) با حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) و فقيه فرق دارد؟ خداوند متعال رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) را «ولىّ» همه مسلمانان قرار داده؛ و تا وقتى آن حضرت باشند، حتى بر حضرت امير (عليه السلام) ولايت دارند. پس از آن حضرت، امام بر همه مسلمانان، حتى بر امامِ بعد از خود، ولايت دارد؛ يعنى، اوامر حكومتى او درباره همه نافذ و جارى است و مى تواند قاضى و والى نصب و عزل كند. همين ولايتى كه براى رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) و امام در تشكيل حكومت و اجرا و تصدى اداره هست، براى فقيه هم هست... در اين معنا مراتب و درجات نيست كه يكى در مرتبه بالاتر و ديگرى در مرتبه پايين تر باشد؛ يكى والى و ديگرى والي تر باشد.»(1)

روشن شد که اشکال، از نوع نگاه به ولايت فقيه ناشي شده است وگرنه «اساساً حكومت كردن و زمامداري در اسلام يك تكليف و وظيفه الهي است كه يك فرد در مقام حكومت و زمامداري، گذشته از وظايفي

ص: 61

كه بر همه مسلمين واجب است، يك سلسله تكاليف سنگين ديگري نيز بر عهده اوست كه بايد انجام دهد.»(1)

بلكه از باب ولايت و سرپرستى او، و اين كه ولىّ مؤمنين يا ولىّ امور مسلمين است، اين حق يا اين شغل يا اين سمت مورد توجه قرار مى گيرد. قضيه ى حكومت در اسلام، از اين جهت مورد توجه است.

اگر اين مفهوم ولايت و آنچه را كه اسلام براى ولىّ و والى به عنوان شرط و وظيفه قرار داده است، بشكافيم - كه در كلمات ائمه ى معصومين در اين باب، خيلى حرف هاى آموختنى وجود دارد، و در همين نامه ى اميرالمؤمنين به مالك اشتر و آن توصيه هاى بزرگ، مفاهيم ارزنده ى زيادى هست - خواهيم ديد كه مردمي ترين نوع حكومت اين است. در فرهنگ بشرى - يعنى فرهنگ آزادي خواهان عالم در طول تاريخ - هيچ چيزى كه از حكومت زشت باشد، در مفهوم ولايت وجود ندارد. مفهوم استبداد يا خودسرى، به ميل خود يا به ضرر مردم تصميم گرفتن، مطلقاً در معناى ولايت اسلامى نيست. نه اين كه يك شخصى نمى تواند به نام ولايت از اين كارها بكند؛ خير، شياطينى هستند كه با همه ى نام هاى خوب، همه ى كارهاى بد را در دنيا كرده اند. مقصود، آموزش و درس و راه اسلامى است. البته كسانى كه بيگانه ى از اسلام هستند، ممكن است تصوراتى بكنند؛ ليكن اينها بر اثر نشناختن مفهوم ولايت است.(1)

پس مي توان اينطور جمع بندي کرد که معناى ولايت در اسلام، اين

ص: 63

است؛ حكومتى كه در آن، اقتدارِ حاكميت هست، ولى خودخواهىِ سلطنت نيست، جزم و عزم قاطع هست(1) اما استبداد به رأى نيست. ولايت، يعنى حكومتى كه در آن در عين وجود اقتدار، در عين وجود عزّت يك حاكم و جزم و عزم و تصميم قاطع يك حاكم، هيچ نشانه اى از استبداد و خودخواهى و خود رأيى و زياده طلبى و «براى ِِ خود خواستن» نيست.(2)

امام خميني (قدس سره) دراين باره مي فرمايند: «اگر يك فقيهي، يك مورد ديكتاتوري بكند، از ولايت مي افتد، پيش اسلام. اسلام هر فقيهي را كه وليّ نمي كند؛ آن كه علم دارد، عمل دارد، مشي اش مشيِ اسلام است، سياستش سياست اسلام است، آن را [به ولايت منصوب مي کند.] براي اين كه يك آدمي كه تمام عمرش را در اسلام گذرانده و در مسائل اسلامي گذرانده و آدم مُعوّجي نيست و صحيح است، اين نظارت داشته باشد به اين امرها؛ نگذارد كه هر كس هر كاري دلش مي خواهد بكند.»(1)

در اين رابطه يک نکتة بسيار برجسته نيز در نظام حاکميت ديني وجود دارد که توجه به آن لازم است؛

نكته اي که بايد توجه به آن و افتخار كرد اين است كه بر خلاف همة مقررات عالم در باب حكومت - كه در قوانين آنها حاكميت ها يك حالت غيرقابل خدشه دارند - در نظام اسلامى، آن كسى كه به عنوان ولى فقيه مشخص مى شود، چون اساساً مسئوليت او مبتنى بر معيارهاست، چنانچه اين معيارها را از دست داد، به خودى خود ساقط مى شود. وظيفة مجلس خبرگان، تشخيص اين قضيه است. اگر تشخيص دادند، مى فهمند كه بله؛ ولى فقيه ندارند. تا فهميدند كه اين معيارها در اين آقا نيست، مى فهمند كه ولى فقيه ندارند؛ بايد بروند دنبال يك ولى فقيه ديگر. احتجاج نيست عزلش كنند؛ خودش منعزل مى شود. اين نكتة

ص: 65

خيلى مهمى است.(1)

ويژگي، عدالت است.

دومين ويژگي علم و دانايي است. اميرالمومنين عليه السلام در تعليل اين شاخص در آيات قرآن مي فرمايند: «آيا سزاوار است كه خليفه جز داناترين افراد به قرآن و سنّت باشد؟ همچنان كه خداوند فرموده: أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ، و نيز فرموده: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ، و نيز: ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ، و رسول خدا (صلّى اللَّه عليه و آله) فرموده است: «هيچ امّتى اختيار امور خود را با وجود فرد عالم و دانا به كسى واگذار نكند، جز آنكه پيوسته كارشان به انحطاط و تزلزل گذاشته تا هنگامى كه خطايشان را جبران كنند؛ پس آيا ولايت جز همان امارت و حکومت است؟!»(1)

مي بينيم که علاوه بر «علم و عدالت»، حاکم الهي احتياج به «توانايى» هم دارد؛ بايستى قدرت اداره داشته باشد و اين يك شرط عقلى است. علاوه بر اين كه در قرآن هم اشاره شده در داستان طالوت: «إِنَّ الله قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً»،(2) بعد كه آنها اعتراض مى كنند كه: «أَنَّى

ص: 67

يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ»،(1) آنجا جوابى كه پيغمبر به آنها مى دهد اين است: «إِنَّ الله اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»؛(2) يعنى توانايى جسمى هم در كنار توانايى علمى هست؛ يعنى بايد توانايى داشته باشد. البته طبيعى است كه توانايى جسمى، فقط به معناى اين نيست كه جسم سالمى داشته باشد؛ بلکه بايد فكر سالم، ذهن سالم، و قدرت كار و قدرت اداره داشته باشد.(3)

حال بايد ديد چه ويژگي هاي در گزينش ولي فقيه معتبر است؛ و اساساً آيا بين ويژگي هاي تصريح شده در روايات و بيانات فقهاي شيعه درمورد ولي فقيه و شاخصه هاي حکمرانان الهي معرفي شده در قرآن تفاوتي وجود دارد يا خير؟

توجه قرار گرفته است. آن حضرت در خطبه 173 نهج البلاغه دربارة كسى كه سزاوار مديريت جامعة اسلامي است، مي فرمايند: «أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَيْهِ، وَ أَعْلَمُهُمْ بِامْرِ الله فِيهِ»؛ اى مردم، سزاوارترين كس براى ادارة امور مسلمين، تواناترين افراد بر اين امر و داناترين شان به فرمان خداست.

در حقيقت، امام (عليه السلام) به دو ركن اساسى كه يكى جنبه علمى دارد و ديگر جنبه عملى اشاره كرده است؛ از نظر علمى بايد از همه آگاه تر باشد و از نظر عملى در امر مديريت از همه قوى تر. بسيارند كسانى كه عالمند، ولى مدير نيستند و يا مديرند و عالم نيستند و تا اين دو دست به دست هم ندهد، اداره صحيح جامعه امكان پذير نيست.

حضرت سيد الشهداء (عليه السلام) نيز در ضمن خطابه آتشين خود در «مِنا» مي فرمايند:

«مَجَارِيَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِي الْعُلَمَاءِ بِالله الْأُمَنَاءِ عَلَى حَلَالِهِ وَ حَرَامِه...»؛(1) اجراي امور و اجراي احکام را خداوند به دست عالمان دين و امينان حلال و حرام خود داده است.

و همچنين خطاب به اهل کوفه فرمودند: «فَلَعَمْرِي مَا الْإِمَامُ إِلَّا الْحَاكِمُ بِالْكِتَابِ الْقَائِمُ بِالْقِسْطِ الدَّائِنُ بِدِينِ الْحَقِّ الْحَابِسُ نَفْسَهُ عَلَى ذَلِكَ لِلَّهِ وَ السَّلَامُ»؛(2) سوگند به جانم! رهبر جامعة اسلامي کسي است که مطابق کتاب خدا

ص: 69

حکم نمايد و به عدالت رفتار کند و پاي بند دين باشد و نفس خود را در مقابل خدا مسؤول شمارد.

و معلوم است، قيام به قسط و حکم به کتاب خدا، بدون اطلاع از قانون اسلام - يا اجتهاد - امکان پذير نيست.

دنيا رو كند و تحت تأثير مطامع دنيوى قرار بگيرد، مصون باشد. اين شرايط در مدارك اسلامى و كتاب و سنّت به صورت تفصيلى بيان شده.

در اينجا به يکي دو نمونه اشاره مي کنيم:

شايد روشن ترين دليل، بر لزوم اين صفت در حاکم، آيه اي است که مردم را بر مراعات و ملاحظه اين صفت در حاکم، به هنگام انتخاب او، فرامي خواند:

«وَلاتَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ الله مِنْ أَوْلِياءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ»؛(1) به آنان که ستم کردند، تمايل نکنيد، که آتش دامن گير شما مي شود و جز خداوند براي شما دوستاني نيست، آنگاه ياري نمي شويد.

کدام تمايل به ستمگر، بزرگ تر از مسلّط کردن حاکم فاسق و پذيرش ولايت او و سپردن مقدرات مردم به دست اوست.(2)

مرحوم طبرسي در کتاب احتجاج در ذيل آيه مبارکه: «فَوَيْلٌ لِلَّذينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْديهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ...»(3) از امام صادق (عليه السلام) چنين نقل مي کند که امام فرمود: «فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ وَ ذَلِكَ لَا يَكُونُ إِلَّا بَعْضَ فُقَهَاءِ الشِّيعَة...»؛(4) فقهايي که (از گناه) خودداري و دينشان را حفظ مي نمايند و با هواي نفس مخالفت و امر مولايشان را اطاعت

ص: 71

مي کنند، عموم مردم مي توانند از ايشان پيروي نمايند و اينان بعضي از فقهاي شيعه هستند؛ نه همة آنان.

از اين حديث به خوبي استفاده مي شود که مقام رهبري مخصوص آن فقيهي است که خود را ساخته باشد؛ به گونه اي که تسلّط بر نفس داشته و از گناه به طور کلي دوري نموده، تحت فرمان خدا و نگهبان دين باشد. (1)

بِهِ غَضَبَهُ وَ حُسْنُ الْوِلَايَةِ عَلَى مَنْ يَلِي حَتَّى يَكُونَ لَهُمْ كَالْوَالِدِ الرَّحِيمِ»؛(1) فردي، لياقت و شايستگي امامت را دارد که داراي سه خصلت باشد:

1. تقوي و پرهيزگاري که او را از نافرماني خدا باز دارد.

2. بردباري که خشمش را با آن کنترل کند.

3. نيکو حکومت کردن بر افراد زير فرمانش...

حضرت آيت الله جوادي آملي در تبيين لزوم توجه به اين خصلت در گزينش رهبراسلامي مي فرمايند: «علاوه بر اجتهاد مطلق و صلاحيت علمى لازم براى افتاء در ابواب مختلف فقه و همچنين عدالت و تقواى لازم براى رهبرى امت اسلام، استعداد و توانائى رهبرى و كشوردارى، شرط ضرورى سوم براى فقيه است.

فقيه جامع الشرايط بايد علاوه بر اجتهاد و عدالت مطلق، اولاً بينش درست و صحيحى نسبت به امور سياسى و اجتماعى داخل و خارج كشور داشته باشد و ترفندهاى دشمنان خارج را خوب بشناسد و ثانياً از هنر مديريت و لوازم آن برخوردار باشد؛ زيرا مديريت، گذشته از تئورى، نيازمند ذوق اداره و هنر تدبير است؛ بسيارى از ما اوزان شعر را مى دانيم كه مثلا فلان شعر بايد بر وزن «مستفعلن، مستفعلن، مستفعلن» باشد؛ اما دانستن عروض، هيچ گاه كسى را شاعر نمى كند. شعرشناسى، غير از شاعر بودن است؛ چراكه انشاء شعر، گذشته از آشنائى به قواعد شعر، نيازمند استعدادهاى خاصى است. همة ما مى دانيم كه بايد كشور را بر اساس قسط و عدل اداره كرد، اما مدير و مدبر بودن، غير از دانش و بينش سياسى است؛

ص: 73

هنرى است كه هر كس آن را ندارد... بنابراين، نمى توان گفت هر فقيه عادلى صلاحيت رهبرى جامعه را دارد، بلكه بايد گذشته از شرائط علمى، داراى استعداد و توانايى لازم براى اداره امت اسلامى باشد.»(1)

ص: 74

متعهد به آن هستيد و از مباني فقهي مربوط به ولايت مطلقه فقيه جداً جانبداري مي کنيد مي دانم.» (1) - اما به ارائة ديدگاه چند تن ديگر از فقها و علماي عظام در اين رابطه مي پردازيم.

مي دارد كه مقام مشامخ علمي و اجتهاد و فقاهت معظم له جاي هيچ گونه ترديد نيست، اينجانب با توجه به سابقه آشنايي ديرين با ايشان و اطلاع از مراتب تحصيلي، اذعان به اجتهادِ به نحو اطلاق وي دارم، علاوه اشاره و بلكه تصريح امام عظيم الشان (قدس سره) در موارد متعدد به صلاحيت و شايستگي رهبري ايشان دليل عمده بر مقام اجتهاد معظم له مي باشد.»(1)

بعد از زيارت آقاي مكارم، گفتم كنار دريا برويم تا مدتي استراحت كنيم. ايشان گفت من مي خواهم برگردم پيش آقاي خامنه اي و بعد حدود دو ساعتي با هم بحث كردند.

از لحاظ علمي آقاي خامنه اي، مورد تائيد صد در صدِ آقاي صدوقي بود.

در زمان انقلاب، بين حزب جمهوري اسلامي و امام جمعه بندر عباس اختلافي در گرفت. آقاي صدوقي به من گفتند تا درباره اختلاف آنها، گزارشي بياورم. بعد از تهيه و دادن گزارش آن به آقاي صدوقي، ايشان پرسيدند: كي به تهران مي روي؟ گفتم فردا. ايشان پاكتي را به من دادند. پشت پاكت نوشته بود: «تقديم به محضر مبارك آيت الله العظمي آقاي خامنه اي».

پسر آقاي صدوقي اعتراض كردند كه آيا ايشان به مقام آيت اللهي رسيده اند؟

آقاي صدوقي از بالاي عينك به پسرش نگاه كرد و گفت: بله كه آيت الله هستند.(1)

از آن اطلاع دار و خاصّه تصديق حضرت امام (ره) كه بارها فرموده بودند ايشان [مقام معظم رهبري] شايسته رهبري جامعه هستند، در اجتهاد و فقاهت معظم له هيچ ترديدي وجود ندارد و ايشان استعداد فهم و قدرت استنباط حكم را از كتاب و سنت داشته و دارند و ايشان استعداد فهم و قدرت استنباط حكم را از كتاب و سنت داشته و دارند و خدشه در اين مسئله غير از غرض ورزي چيز ديگري نيست.(1)

بر همه مسلمين جهان واجب مؤکد شرعي و عقلي است که حضرت مستطاب آيت الله خامنه اي را به فقاهت و ولايت امر مسلمين بشناسند که واجد مقام فقاهت، اجتهاد و حائز ساير شرايط ولايت است (2)

آيت الله جوادي آملي:

اجتهاد و عدالت آيت الله جناب آقاي حاج سيدعلي خامنه اي (دامت بركاته) مورد تاييد مي باشد لازم است امت اسلامي ايدهم الله در تقويت رهبري معظم له در بذل نفس و نفيس در هيچ گونه نثار و ايثار دريغ نفرمايند، «لتكون كلمه الله هي العليا والسلام علي من اتبع الهدي».(3)

تدبيرهاي معظم له، به نهان مي بينيم.

ايشان از همان روزها، علاقه شديدي به تحصيل داشتند؛ به طوري که با گذشت زماني کوتاه، بين استادان خود موقعيت خاصي پيدا کردند و مورد توجه و حمايت آنان قرار گرفتند.

يکي از استادهاي ايشان در حوزه علميه قم آيه الله حائري يزدي(رضوان الله تعالي عليه) بود که مهر و لطف وي به مقام معظم رهبري در آن روزها براي همگان روشن بود.

بعضي وقت ها، آيه الله حائري، ساعت ها وقت خود را صرف پاسخ دادن به سؤالاتِ مقام معظم رهبري و بحث و گفت و گوي با ايشان مي نمودند. گاه قبل از درس عمومي استاد، بحث علمي- در جلسه اي خصوصي- به درازا مي کشيد که از ساعت شروع کلاس مي گذشت و آيه الله حائري يزدي، هوش و استعداد فوق العادة ايشان را عذري براي تأخير قرار مي دادند.

همه اينها، عواملي بودند که نبوغ فکري و علمي مقام معظم رهبري را نهان کردند و ايشان قبل از اينکه به بيست سالگي برسند، به مقام بالايي از علم و فقاهت رسيدند و در آغاز جواني، درجه اجتهاد را دريافت نمودند.(1)

درايت هستيد از جانب مجلس خبرگان، مايه اميدواري و تسکين است.(1)

وارد را رفع کرده اند و تفوق چشمگيري در مسائل رجالي دارند که اين ، خود يکي از موجبات اعلميت يک فقيه است و اطلاع رجالي ايشان خيلي گسترده و وسيع است.

امتياز ديگر ايشان ، فهم سالم و ذوق مستقيمي است که در فهم آيات و روايات دارند. مسئله استظهار و استفاده از ادله لفظي در استنباط ، بسيار مهم است ، بلکه اساس فقاهت است،

(و معمولا يکي از اموري که به بعضي از فقها اشکال گرفته اند ، مخصوصا فقهايي که کم تر باحوزه هاي عربي سرو کار داشتند، اين است که بعضي ازاستظهارات آن ها دقيق و درست نيست). من در اين مدت ديده ام که ايشان بسيار جالب استظهار مي کنند.

ويژگي ديگر ايشان، نظم منطقي و دقيق ذهني ايشان است که معمولا در تدوين و تنقيح بحث هاي پيچيده علمي بسيار مهم و کارساز است.(1)

حجت الاسلام و المسلمين راشد يزدي نقل می کنند که چهارشنبه شب ها، آقا جلسه اي دارند كه ده تن از علما جمع مي شوند. آقايان احمدي گيلاني، خزعلي، بهجتي، امامي كاشاني، مومن، شيخ محمد يزدي، سيد جعفر كريمي، آقاي شاهرودي و آملي لاريجاني حضور دارند.

گاهي هم ما آنجا مي رويم. يكبار خيلي غوغا و سر و صدا شد. بحث پيرامون يك مسئله فقهي پيچيده بود. بعد از اتمام جلسه، آقاي

ص: 82

شاهرودي به من گفت، امشب من «العلم نور يقذفه الله في قلب من يشاء»(1) را درك كردم. يعني «آقا» مچ همه را پيچانده بود!(2)

جامع است. ديگري را ما نمي يابيم که به اين جامعيت باشد و حضرت آيت الله خامنه اي مد ظله العالي قدرت مديريت خودش را بر همه مسلمين ثابت کرده و نشان داده است.(1)

شخصاً به اجتهاد ايشان پي بردم و اكنون شهادت مي دهم كه معظم له مجتهدي عادل و جامع الشرايط مي باشد. (1)

عين حال محتاط هستند.(1)

مسلمين جهان طنين انداز است.»(1)

آيت الله شهيد دستغيب(ره) دربارة حضرت آيت الله خامنه اي مي فرمايند:

«چيزي كه بنده نسبت به اين شخص بزرگ فهميده ام اين است كه فردي است خدايي، هوي پرست نيست، مقام نمي خواهد، قدرت نمي خواهد بدست بگيرد، امتحان خودش را پيش از پيروزي و بعد از پيروزي داده است، در هر پُستي كه بوده امتحان خودش را داده است، كسي كه امام جمعه تهران باشد، آن وقت در جبهه ها برود، در سنگرها از اسلام دفاع كند. اين مرد بزرگ مقامي براي خودش قائل نيست، به عين مثل رهبر عظيم الشأن. امام فرموده به من خدمتگزار بگوييد بهتر است از اينكه رهبر بگوييد. آقاي خامنه اي هم اين جوري است، مقام نمي خواهد، مقام بر روي او اثر نمي گذارد.»(2)

آيت الله بهاءالديني (رحمه الله عليه) دربارة رهبر معظم انقلاب جملات بسياري دارند که در کتب مختلف منتشر شده است؛ جملات زير گزيده اي از اين بيانات است:

«ايشان شخص بزرگواري است... از همان زمان رهبري را در آقاي خامنه اي مي ديدم، چرا که ايشان ذخيره الهي بعد از امام بوده است.

بعد از امام خميني اگر بشود به کسي اعتماد کرد به اين سيد است .. البته هيچ كس حاج آقا روح الله نمي شود، ولي آقاسيدعلي خامنه اي حقيقتِ ولايت فقيه هستند.»(3)

ص: 88

«کسي که ما دلخوش به او هستيم آقاي خامنه اي است.»(1)

«آقاي خامنه اي از همه به امام نزديكتر است. كسي كه ما به او اميدوار هستيم آقاي خامنه اي است. شما از ما قبول نمي كنيد و تعجب مي كنيد ولي اين ديد ماست نزد ما محرز است سيدعلي خامنه اي.»(2)

رهبري، ولي، الهي.

الآن اين انسجام ما، تكليف شرعي ماست. مبادا عزيزان! آقايان مبادا! (اين «مبادا» را توجه داشته باشيد) مبادا آقايان! اول انقلاب يادتان هست چند فرقه برخاستند كه مي خواستند كشور را تجزيه كنند؟ حواستان جمع باشد، مبادا اين وحدت ما را! مبادا اين جمعيت ما را! مبادا اين كشور علوي را! مبادا اين نعمت ولايت را! از دست شما بگيرند.

خدايا به حق پيغمبر و آل پيغمبر سايه اين بزرگ مرد، اين رهبر اصيل اسلامي، حضرت آيت الله معظم خامنه اي عزيز را مستدام بدار. و الهي آمين، الهي آمين، الهي آمين. بعدد كلماتک آمين.(1)

همچنين حضرت علامه حسن زاده آملي در پي سفر رهبر معظم انقلاب به شهرستان آمل در سال 1377 کتاب «انسان و عرفان» خود را به ايشان تقديم کرده اند، اين متن ادبي و محبت آميز به اين شرح است:

بسم الله الرحمن الرحيم

الم تلک آيات الکتاب الحکيم هدي و رحمه للمحسنين

با سلام و دعاي خالصانه، و ارائه ارادات بي پيرايه جاودانه به حضور باهرالنور رهبرعظيم الشان کشور بزرگ جمهوري اسلامي ايران حضرت آيت الله معظم،جناب خامنه اي کبير- متع الله الاسلام و المسلمين بطول بقائه الشريف- ، اين اثر نمونه دوران را اعني،رساله انسان در عرف عرفان را به

ص: 90

پاس تجليل و تکريم و ابراز شادمانگي از نزول اجلال آن يگانه دوران در دارالاسلام و الايمان شهر هزار سنگر آمل مازندران ، از جانب خودم و از جانب همه شهروندان بزرگوار اين بلدطيب و خطه شهرستان آمل بلکه از جانب همه فرزانگان گرامي و گرانقدر استان مازندران ، به پيشگاه مبارک آن ولي به حق که مصداق بارز رساله است با کمال ابتهاج و انبساط تقديم مي دارم، و عزت و شوکت روز افزون آن قائد اسوه زمان را همواره از حقيقه الحقائق خداوند سبحان مسئلت دارم.

يارب دعاي خسته دلان مستجاب کن.

حسن حسن زاده آملي

20/3/1377

يا نه. فرمانده است، مثل جبهه. وقتي فرمانده ي لشکر مي گويد به پيش، بايد رفت.(1)

عطش قدرت و ثروت نداشته باشد و بتواند نفس خود را تحت كنترل داشته باشد و شما هيچ گاه سراغ نداريد كه رهبري معظم ما راضي به پذيرش مسووليتي بوده باشند. در قضيه رياست جمهوري و حتي رهبري ايشان كه خبرگان ملت تكليف كردند، ايشان نپذيرفتند و فرمودند آمادگي ندارم و يك روز داوطلب هيچ پست و مقامي نبودند. در دو بحث مهم قائله 18 تير و فتنه اخير هم ديديد چگونه حسيني عمل كردند و در هر دو خطاب به امام زمان(عج) فرمودند؛ كه من جان ناقابل خود را كف دست گرفته ام و باكي هم نداشتند، اين حركت حسيني و تبليغ عملي قيام عاشوراست...

دشمنان بدانند كه رهبر ما رهبر همه دل ها و همه مردم است و ولايت تنها چيزي است كه مي تواند محور وحدت قرار گيرد و همين الان هم پر رحمت ولايت همه را در برگرفته است. يقين داشته باشيد هيچگاه سلطنت نمي تواند جاي ولايت را بگيرد و اين كه عده اي قليل بخواهند ايجاد فتنه كنند و بين ملت فاصله بياندازند، عملي نيست و موفق نخواهند شد (1)

خبرگان رهبري انسان هاي اصيلي هستندكه با تصميم انقلابيشان در زمان رحلت حضرت امام خميني(ره) ، دشمنان نظام اسلامي را مايوس كردند...

ص: 94

با عنايت خدا بود كه بعضي از خبرگان در هنگام راي دادن به مقام معظم رهبري حالتي را احساس كردند كه موجب انتخاب معظم له براي رهبري نظام گرديددر حالي كه خود ايشان هيچ تمايل و دلي به رياست نداشت. چشم تيزبين خبرگان، علماي موفق و ره يافته ما بود كه در آن روز با كشف گنجي از ميان علماي اسلام به حكيمي عادل ، با كفايت و انقلابي راي دادند و با اين تصميم اسلامي ، انقلابي و تاريخي خود دشمنان را كه در آن روز كمر همت براي سرنگوني نظام بسته بودند، مايوس كردند...

دشمن در اين توفان ها قصد داشت كه به خيمه نظام يعني ولايت فقيه لطمه وارد كند كه با هوشياري و تيزبيني مقام معظم رهبري و ملت شريف ايران اين قصد شوم به نتيجه نرسيد...

خبرگان رهبري مكرر و مكرر و براي بار آخر اعلام و تاكيد كردند كه ولايت فقيه ركن ركين نظام ماست و اين لباس به قامت رساي آيت الله خامنه اي برازنده و دوخته شده است.(1)

خانه، بيش از يک نوع غذا بر سفره ندارند. خانواده ي معظم لَه روي موکت زندگي مي کنند. روزي به منزل ايشان رفتم، يک فرش مندرس آن جا بود. من از زبري آن فرش به موکت پناه بردم.(1)

مي خوريم. وقتي که سفره را گشودند و شام را آوردند، ديدم شام چيزي جز املت ساده نيست.(1)

سنگين تري نسبت به مرجعيت دارد و آن مديريت ، شجاعت بصيرت و آگاهي به اوضاع جهان و مسلمانان ، وقت شناسي و ديگر صفاتي است كه مقام معظم رهبري همه آنها را در حد اعلا دارد هستند.(1)

بعد از امام دشمنان چنگ و دندان تيز كرده بودند و در راس همه استكبار جهاني به سركردگي آمريكا مي خواستند انقلاب را تضعيف كنند و با جنگ هاي سخت و نرم آن را براندازند، اما كسي كه توانست 20 سال با قدرت اين انقلاب را نگه دارد، آيت الله خامنه اي بود.(2)

رهبر كسي است كه داراي ويژگي هايي چون اسلام شناسي، عدالت، مديريت و تدبير، مهرباني و شجاعت باشد كه تمام اين صفات در آيت الله خامنه اي وجود دارد.

كساني كه فكر كرده اند با اين حركت ها مي توانند ريشه ولايت فقيه را سست كنند سخت در اشتباهند؛ امروز كه بيش از 20سال از ارتحال امام خميني(ره) مي گذرد آيت الله خامنه اي توانسته اند اين نظام را به خوبي اداره كنند و باعث شده اند اين نظام رشد و پيشرفت بسياري داشته باشد. (3)

ص: 98

به منزل ما ، از ايشان سؤال كردم : چه افرادي در شوراي انقلاب شركت دارند ؟ ايشان چند نفر را اسم بردند كه يكي از آنها آقاي خامنه اي بودند كه در آن هنگام چندان هم بين مردم معروف نبودند بعد هم از ايشان پرسيدم : آقاي خامنه اي چطور آدمي است ؟ گفتند آدم خوب و وزين و عاقل و مدبّر و آدم مجاهدي است و خلاصه آقاي مطهّري از ايشان تعريف كرد . و در اين هفت هشت ساله كه زمام امور بدست ايشان بوده است آنچه به گوش ما خورده خدمات خوبي بوده است چه از نظر خطبه هايي كه در نماز جمعه ايراد كرده اند ؛ و چه مسافرتهايي كه به براي اعلاء اسلام و مسلمين انجام داده اند خلاصه من حيث المجموع يك آدم جا افتاده و عاقل و دلسوزيست براي دين ؛ و در اين كوران انقلاب امتحانات زيادي داده اند كه نتايج خوبي داشته است ؛ و شايد هم بر همين اساس نمايندگان خبرگان ايشان را انتخاب كرده اند.(1)

ولي عصر(عج) در ايشان جمع شده است.(1)

ولايت فقيه عامل پيروزي انقلاب اسلامي، ملاک مشروعيت نظام اسلامي و مايه تداوم و بقاء آن است...

هر عاقل منصفي مي پذيرد که در طول سه دهه ي گذشته امام راحل(ره) و حضرت آيت الله خامنه اي چه در امور داخلي و چه در مسايل خارجي، از هر جهت بهترين نوع مديريت را داشته اند و بارها اين نظام را از بحران نجات داده اند(2).

اگر قاطعيت و صلابت رهبري نبود، خيلي از سياست مداران ما دست تسليم در برابر امريكا بالا برده بودند. آن چه باعث شد ايران بين افغانستان و عراق به عنوان يك قدرت مستقل باقي بماند، صلابت رهبري و كساني است كه هم سو با رهبري بودند. وي در ادامه افزود: چيزي كه به ما عزت بخشيده، اسلام است، به همين دليل بايد اسلام راتقويت كنيم.(3)

بعد از رحلت حضرت اما خميني(رحمة الله عليه) مستکبران جهاني براي لغو حکم اعدام سلمان رشدي که توسط بينانگذار جمهوري اسلامي ايران صادر شده بود فعاليت گسترده اي را عليه ايران آغاز کردند و برخي از کشورها، سفيران خود را از ايران فرا خواندند.

ص: 101

در پاسخ به اين حرکت هاي قلدرانه، مقام معظم رهبري نه تنها تسليم فشارها نشدند ؛ بلکه با قاطعيت فرمودند : سفيران فرا خواند شده راهي جز بازگشت ندارند!

گرچه در آن روز اين قاطعيت براي عده اي غير قابل هضم بود ؛ اما مرور زمان، آينده نگري و حسن تدبير را روشن کرد وجهان بر تصميم قاطع و پيش بيني آيت الله خامنه اي آفرين گفت.

با گذشت زمان ، همه سفيران به کشورمان بازگشتند و نه تنها حکم اعدام سلمان رشدي لغو نگرديد ، بلکه عزّتي ديگر به عزتهاي ملت مسلمان ايران افزوده شد. (1)

بايد چشم و گوش ما هميشه متوجه سخنان مقام معظم رهبري باشد، زيرا خداوند نور و بصيرتي به ايشان عنايت کرده که به ديگران نداده لذا کفران نعمت است که بعد از تجربه 40 ساله ايشان در مبارزات سياسي و رهبري، به خود اجازه دهيم در حسن تدبير ايشان ترديد کنيم.(2)

اين وظيفه سنگين ارائه داده اند ديگر جاي هيچ سؤال و استفهامي براي دشمنان تا چه رسد به دوستان نيست از هرجهت ايشان ثابت كردند كه شايسته ترين فرد و صالح ترين رهبر براي اين جامعه هستند . خصلتهائي در رهبري شرط است ، رهبري يك جامعه مخصوصاً در دنياي امروز كه كل دنيا در مقابل انقلاب بسيج شده و بلكه حتي جهان اسلام را هم درمقابل جمهوري اسلامي تحريك كرده اند ، شروط بسيار دقيق و ويژه اي را لازم دارد كه بحمدالله بخوبي در ايشان جمع ، است از نظر درك و فهم امور اجتماعي و فهم فرهنگ دنيا و از آن طرف فهم روح اسلام و فهم درست و صحيح آرمانها و اهداف اصلي اسلام و مديريت در اين بخش و سابقه خدمت در اين هدف بزرگ كه برپائي يك نظام اسلاميست و سالها زحمت كشيدن و فكر كردن و طرح دادن و مبارزه كردن ، اينها خيلي دخيل است دراين كه يك شخصي داراي چه بينشي شود ... اينها شرايطي است كه در كسان ديگر به اين درجه از كمال ديده نمي شود.(1)

عالم و با سياست و مدبر مي باشد، در خارج دشمنان را در سکوت و ابهام فرو برد و در داخل، آرامش فراهم ساخت.(1)

حاکم گرديد.(1)

مسؤول انداختند و فرمودند: ضرورت ندارد به خاطر مسؤوليني كه خودشان نسبت به مشكلات واقفند، بخواهيد صحنه سازي كنيد.(1)

به گوشه هایی از کارآمدی رهبری های داهیانة مقام معظم رهبری در 3 بخش «مدیریت کلان کشور»، «مدیریت راهبردی علم و فناوری» و همچنین «مدیریت بحران» اشاره ای بسیار گذرا داشته باشیم:

باانصافى را قانع خواهد كرد.»(1)

در این بخش، گوشه هایی از تحقّق عینی توجه به «مدیریت کلان کشور» توسط رهبر انقلاب را به اختصار در سه بخش ذیل بررسی می کنیم:

تعامل های فرهنگی و اجتماعی هستند. در حقیقت، هر كس بتواند آفریننده و جهت دهنده به این گفتمان باشد، جامعه را رهبری می کند.

مطرح کردن مفاهیمی چون: «وجدان کاری و انضباط اجتماعی»، «نهضت خدمت رسانی به مردم»، «عزت و افتخار حسینی»، «اتحاد ملی و انسجام اسلامی»، «اصلاح الگوی مصرف» و... در نامگذاری سالها؛ و یا در خارج از این قالب، در نهادینه سازی گفتمان ها مانند «جنبش نرم افزاری و تولید علم»، «جنبش عدالتخواهی»، «نهضت آزاد اندیشی» و... چون برخاسته از زمینه ها، انتظارات و نیازهای جامعه بوده، به سرعت جای خود را باز کرده و مورد استقبال فرهیختگان و نخبگان جامعه قرار گرفته است:

«اين كه ما هر سالى را به نامى و با شعارى موسوم مى كنيم و سال را با اين نام و با اين شعار آغاز مى كنيم، صرفا يك عمل تشريفاتى نيست. البته اسم ها مهم نيست؛ مهم مسمّاست؛ ليكن اين نامگذارى ها به ما و ملت و مسؤولان نشان مى دهد كه چه مى خواهيم و دنبال چه هستيم يا بايد به دنبال چه باشيم.

سال رفتار علوى، هدف والاى ملت ايران و تكليف بزرگ مسؤولان و دولتمردان را مشخص مى كند. سال خدمت رسانى يا سال پاسخگويى، همه ى خطوطى را كه مسؤولان كشور و همه ى ما بايد دنبال كنيم، به ما نشان مى دهد. اين شعارها در واقع مطالبات ملت از ما مسؤولان است.

اگر نهضت عدالتخواهى مطرح مى شود، يا اگر نهضت نرم افزارى و توليد علم به عنوان يك جنبش عمومى مطرح مى شود، يا اگر نهضت آزادانديشى مطرح مى شود، براى اين است كه همه ى مسؤولان و همه ى آحاد ملت احساس

ص: 111

كنند كه در اين جهت مسؤوليت دارند. كشور به اين شعارها نياز دارد. البته مى دانيم كه بسيارى از اين شعارها در سالهاى خود به طور كامل تحقق پيدا نكرده است؛ ليكن كارهاى زيادى هم صورت گرفته است. هر سال بايد با تجربه هاى سالهاى پيش، هم ملت و هم دولت راه خود را به سمت هدفهاى والاى اين ملت و اين كشور طى كنند و گامها را محكم تر و استوارتر بردارند.»(1)

تدوين قوانين و سياستهاى كلى نظام است.

يكى از ويژگيهاى ممتاز قانون اساسى، قدرت انعطاف و انطباق با شرايط و تحولات است و براى خروج از معضلات و تنگناها و استفاده ى بيشتر از نظرات افراد خبره و صاحبنظران راه حلهاى عملى ارائه نموده است.

اينك در مرحله ى جديد از تعيين سياستهاى كلى نظام و در پى دريافت مشورتهاى مجمع تشخيص مصلحت نظام، مطابق بند يكم اصل 110 قانون اساسى اولين مجموعه از سياستهاى كلى و بلندمدت جمهورى اسلامى در موضوعاتى كه در نظر آن مجمع از اولويت بيشترى برخوردار بوده است (امنيت اقتصادى - انرژى - منابع آب - بخش معدن - منابع طبيعى - بخش حمل و نقل) تعيين و به قواى سه گانه ى كشور ابلاغ مى گردد.»(1)

همچنین در مقاطع مختلف، ایشان سیاستهای کلی برنامه های پنج ساله و یا سیاستهای کلی اصل 44 قانون اساسی را ابلاغ کرده اند که استفاده از این روش مدوّن در ابلاغ سیاستهای کلی، نقش مهمّی در هدایت دستگاههای مختلف و همچنین هماهنگی آنها در راستای مدیریت کلان کشور و در مسیر پیشرفت و دستیابی به اهداف استراتژیک نظام جمهوری اسلامی ایران ایفا می کند.

سازمانها داشته است. تحقيقات نشان مي دهد كه تنها معدودي از رهبران - بويژه در كشورهاي جهان سوم - موفق به شناخت و سپس واكنش صحيح و بموقع در برابر اينگونه تغييرات شده اند و بسياري از آنها هنگامي اقدام به عمل كرده يا مي كنند كه «تغيير» به صلابت و صراحت كامل رسيده است و چاره اي جز تن دادن به نتايج آن و واكنش انفعالي وجود ندارد.

در مقابل، «رهبران چشم اندازگرا»(1) با نگرشي كاملاً متفاوت به تغييرات مي نگرند و نه تنها در پي حذف و كنترل آنها نيستند، بلكه در جستجوي آثار و نشانه های بالقوه آن هستند و از تغيير استقبال مي كنند. این رهبران، نيك مي دانند كه موفقيتشان تا حدود زيادي به توان پاسخگويي به تغييرات محيطي بستگي دارد و بنابراين مهمترين نگرانيهاي آنان، ايجاد ساختار سازماني منعطف، تشكيل و هدايت گروه هاي ايده پردازي، تعيين و تحقق دگرگوني استراتژيك و انتخاب افرادي است كه براي تغيير استراتژيك، انگيزه و توانايي داشته باشند و اين نگرانيها جز در پرتو داشتن تفكر استراتژيك به اطمينان خاطر و بقاي سازمان منجر نخواهد شد.(2)

حال، با در نظر گرفتن مقدمة فوق، برای تبیین نقش رهبر معظم

ص: 114

انقلاب در استفاده از چشم انداز(1) در مدیریت کلان کشور، کافیست به «فرمان» و «اهتمام خاصّ» ایشان در تدوین چشم انداز 20 ساله و همچنین تأکید به «مواظبت» و خارج نشدن از مسیر آن نگاهی بیندازیم:

تدوین سند چشم انداز - که در ابتدا قرار بود 10 ساله باشد - با فرمان مستقیم رهبر معظم انقلاب آغاز شد:

«سياستها و برنامه بايد به چشم اندازى متوجه باشد، كه ... اين نكته ى مهمى است. ما در اواخر سال هشتادويك به مجمع تشخيص مصلحت گفتيم كه چشم انداز ده ساله را - كه شامل دو برنامه ى پنجساله خواهد شد - پيشنهاد كنند تا بر اساس چشم اندازى كه تصوير خواهد شد، سياستهاى كلى را تنظيم كنيم. اين چشم انداز، نگاه و توقع ما را از كشور در ده سال آينده مشخص خواهد كرد.»(2)

ایشان سپس پس از تدوین و ابلاغ سند چشم انداز 20 ساله، در سخنرانی های مختلفی به تبیین ضرورت تدوین چشم انداز، ترسیم آیندة روشن در مقابل کشور و همچنین امیدبخشی و اطمینان دادن

ص: 115

نسبت به قابل دستیابی بودن موارد موجود در سند چشم انداز پرداختند:

«چشم انداز بيست ساله اى تصويب و به دستگاهها ابلاغ شده است كه حقيقتاً جاده ى بسيار مستحكمى به سمت يك آينده ى روشن، زير پاى ملت و مسؤولان باز مى كند.»(1)

«برنامه هاى پنج ساله بر اساس چشم انداز بيست ساله تنظيم خواهد شد؛ بودجه ها بر آن اساس نوشته خواهد شد و تلاش مسؤولان در اين رويكرد قرار خواهد گرفت.»(2)

«چشم انداز بيست ساله ى ابلاغ شده به مسؤولان سياستگذارى و برنامه ريزى، يك امر عملى و منطقى و قابل تحقق است. نبايد تصور شود كلماتى كه در چشم انداز بيست ساله پشت سر هم نوشته مى شود، صرفا يك آرزوست و بدون محاسبه ى عملى است. به فضل پروردگار، ملت ايران و كشور عزيز ما مى تواند در طول بيست سال به اين آينده برسد. اين يك آينده ى مطلوب و يك گام بلند در راه رسيدن به آرمانهاى والاى اسلامى است كه در آن، پيشرفت مادى، پيشرفت اقتصادى، پيشرفت فرهنگى، تعالى معنوى و اخلاقى و هويت اسلامى وجود دارد. امروز نظام جمهورى اسلامى در سايه ى كار و تلاشى كه در سالهاى گذشته شده است، به عنوان يك چشم انداز روشن براى آينده، مى تواند اين را مشخص و ترسيم كند.»(3)

و در نهایت، در بیانات مکرّر، مطالبة جدی خویش را مبنی بر لزوم حرکت گام به گام در مسیر چشم انداز، هم از مسؤولان و هم از مردم

ص: 116

اعلام کردند:

«چشم انداز بيست ساله يك سند بسيار معتبر و مهم است كه مسئولان كشور - چه در قوه ى مجريه، چه در قوه ى مقننه - و در بخشهاى مختلف موظف شده اند گام به گام اين سند چشم انداز را تعقيب كنند و به آن اهداف نزديك شوند. مردم هوشمند و جوانان بااستعداد در هر نقطه ى كشور مسئوليت بزرگى در اين زمينه بر دوش دارند. من به شما مردم عزيز و بخصوص به جوانان عرض ميكنم كه ساختن كشور، پيش بردن كشور يك وظيفه ى مشترك است؛ مشترك بين مسئولان و مردم؛ مردم هم داراى مسئوليتند.»(1)

«نقشه ى راه، سند چشم انداز است. سند چشم انداز را هيچ نبايستى مورد غفلت قرار داد. اين حقيقتا يك سند واقعى و يك نقشه ى راه حقيقى است. بايد دستگاههاى نظارتى خودتان را محاسبه كنيد. حالا ديگران ممكن است نظارت بكنند، ممكن است نكنند؛ ممكن است نظارتشان درست باشد، ممكن است ناقص باشد؛ اما در درون خود مجموعه ى قوه ى مجريه - كه نقشش در رسيدن به اهداف چشم انداز، بسيار حساس است - دستگاههاى نظارتى را فعال كنيد، بعد ساز و كارهاى نظارتى را بكار بيندازيد تا ببينيم برنامه ها و سياستها چقدر جلو رفته.»(2)

صورت كاربست هاي دروني يا اهداف بروني قائد و سائق آن هستند.

جمهوري اسلامي ايران اگر بتواند در توليد اين معنا از علم كارآمد و توانمند باشد، به يكي از مهمترين كالاهاي راهبردي جهاني امروز دست يافته است و البته دستيابي به چنين كالايي، نيازمند سياست هاي راهبردي متناسب با فرداست.

راهی كه تامين كننده اهداف انقلاب اسلامي و تضمين كننده اسلاميت جمهوري است با عبور از مرزهاي علم مدرن و گام گذاردن در مسير توسعه ديني، سياست هاي اصلي خود را متوجه تعامل فعال دو نهاد علمي حوزه و دانشگاه كند.

رهبر معظم انقلاب نيز در دو دهه رهبري با تاكيد بر تعامل حوزه و دانشگاه و تاييد و تقويت جايگاه شوراي انقلاب فرهنگي و تصريح بر ضرورت گشودن مرزهاي دانش و علم و تعقيب و پيگيري نسبت به نهضت نرم افزاري و توليد علم، كارنامه درخشاني را در تداوم حركت امام به جاي گذارده اند.»(1)

در ادامه، به تبیین نمونه هایی از ایفای این نقش رهبری در مدیریت راهبردی علم در کشور می پردازیم:

70، با ابداع اصطلاح «جنبش نرم افزاری و تولید علم»، مطالبات خود را در این موضوع و در راه پیشرفت کشور به طور مشخّص تبیین کردند:

«امروز انتظار كشور ما از دانشگاه اين است. دانشگاه بايد بتواند يك جنبش نرم افزارى همه جانبه و عميق در اختيار اين كشور و اين ملت بگذارد.»(1)

«مسائل اصلى كشور، مسأله ى اقتصاد و مسأله ى علم و ارتقاى پايه ى علمى دانشگاهها و همان جنبش نرم افزارى است كه ما بارها در دانشگاهها و در ديدار با دانشجويان و اساتيد در ميان گذاشته ايم.»(2)

این گفتمان، با سرعت شگفت انگیزی جای خود را در محافل علمی باز کرد:

«بنده وقتى جنبش نرم افزارى يا توليد علم را - كه معنايش خارج شدن علم از حالت تقليدى و ترجمه اى است - مطرح كردم، مسأله به اين صورت زنده نبود. الآن هرجا كه به محيطهاى دانشجويى و دانشگاهى مى روم، مى بينم استاد، دانشجو، محقق و پژوهشگر از جنبش نرم افزارى حرف مى زند.»(3)

«چند سال پيش، اول بار در دانشگاه اميركبير مسأله ى جنبش نرم افزارى را مطرح كردم. جنبش نرم افزارى، يعنى در زمينه ى علم، توليد علم و شكستن مرزهاى علم، يك جنبش و يك حركت عظيم به وجود بيايد. از اين پيشنهاد استقبال شد و من امروز مى بينم كه در سخنان اساتيد و مسؤولان دانشگاه ها روى اين نكته تكيه مى شود. البته تا مدتى بعضى ها مى گفتند ما نمى دانيم

ص: 119

اصلاً معناى اين حرف چيست! عده يى هم شبهه مى كردند كه علم مگر توليدكردنى است! البته بحث لغوى مى كردند و مى گفتند چرا گفته ايد توليد علم! شما هرچه مى خواهيد اسمش را بگذاريد؛ مقصود كه معلوم است.»(1)

ایشان سپس به تبیین نقش خود در حرکت کشور در این مسیر پرداختند:

«من سه چهار سال قبل در يكى از دانشگاههاى تهران گفتم اگر بنا بود بودجه ى كارهاى تحقيقاتى و دانشگاههاى كشور را من تنظيم كنم و در اختيار بگيرم، آن گونه كه مصلحت است عمل مى كردم؛ اما آن شرايط فراهم نيست و مسؤولان بخشها طبق قانون اختياراتى دارند كه بايد انجام دهند. گفتم موضوعِ بسيار مهم ّ توليد علم و جنبش نرم افزارى و خط شكنى در جبهه ى علم آفرينى را مطرح مى كنم، تا بشود فرهنگ محيط دانشگاهى. وقتى اين شد، آن وقت ديگر نگرانى نيست؛ زيرا دهها و صدها هزار دل معتقد و مشتاق و جسم و ذهن جوان و خسته نشو در اين راه مى افتند و آن را دنبال مى كنند. من امروز نشانه هاى اين پيشاهنگان اميد و بشارت كشور را مى بينم.»(2)

«من نقشم اين است كه بيايم بگويم اين كار را خوب است بكنيم. نهضت نرم افزارى و جنبش نرم افزارى و نهضت توليد علم را ما مطرح كرديم؛ الان حدود ده سال مى گذرد و امروز يك غوغايى راه افتاده است. چه كسى اين را راه انداخته؟ من كه يك كلمه بيشتر نگفتم. اين كار را شما كرديد.»(3)

ص: 120

و در نهایت انگیزة خود در طرح این بحث را در جای دیگری

تبیین فرمودند:

«اينى كه من توى اين چند سال به دانشگاه ها مرتب راجع به مسائل علم و تحقيق و پژوهش و نوآورى و جنبش نرم افزارى و ارتباط صنعت و دانشگاه و اينها اين همه تأكيد كردم، براى خاطر اين است كه يك ركن امنيت بلندمدت كشور و ملّتتان، علم است.»(1)

و البته روشن است که خاستگاه مطالبة ایشان برای رسیدن به این پیشرفت علمی را بایستی بسیار والاتر از یک حسّ ناسیونالیستیِ صرف، یعنی پیشرفتِ ایران دانست:

«ما اگر در صنعت و در دانش پيشرفت كنيم، به سود دنيا و ملتهاى عقب افتاده و در درجه اول به سود دنياى اسلام است. بنابراين، اين كه ما بايد پيشرفت كنيم و مرزهاى علم را بشكنيم و باز كنيم، يك نگاه نژادپرستانه ى خودخواهانه نيست، كه ما چون ايرانى هستيم، بايد اين كار را بكنيم. بله، ما غرور ملى هم داريم؛ اين را انكار نمى كنيم. ما به گذشته ى خودمان نگاه مى كنيم و احساس عزت و سرافرازى مى كنيم... اما فقط اين نيست - همان طور كه گفتم - نگاه انسانى و اسلامى است.»(2)

است. در این رابطه خالی از لطف نیست به دو نمونة شاخص از نزدیک شدن به مرزهای علم که در سالهای اخیر در کشور ما اتفاق افتاد - یعنی دستیابی به «سلولهای بنیادی» و همچنین «فناوری هسته ای» - و نقش رهبری در پیشبرد آن دو اشاره کنیم:

در دنيا شناخته و به كار گرفته نشده است كه در پژوهشكده رويان، آن روش به زوج هاي نابارور ارائه نشود.»(1)

دکتر کاظمی آشتیانی و همکارانش در زمانی ایدة دستیابی به سلولهای بنیادی را مطرح کردند که در آن زمان، از سوی مجامع علمی و حتی برخی دستگاههای دولتی، نه تنها حمایت نشدند، بلکه گاهی به دروغگویی هم متهم شدند:

«بسم الله الرحمن الرحیم. من از پژوهشكده رویان در خدمت شما هستم. موضوع مقاله من...» یكی از استادان حاضر در سالن كنفرانس همین كه اسم پژوهشكده رویان را می شنود، بلند می شود:

«این اراجیف چیست كه به خورد مردم می دهید؟ شما دروغ می گویید كه به «سلولهای بنیادی» دست پیدا كرده اید! چرا سر مردم را كلاه می گذارید؟ چرا با این دروغها ذهن مردم را آشفته می كنید؟... این كاری كه شما می گویید انجامش داده ایم سلول بنیادی نیست، من ده سال پیش خودم توی یك مؤسسه دانشگاهی چنین كاری را انجام داده ام... شما تازه الان به اینجا رسیده اید؟ زحمت كشیدید...!»(2)

در این زمان، دکتر کاظمی آشتیانی مسأله را به رهبر انقلاب اطلاع دادند و از ایشان درخواست کمک کردند:

«بعد از اینكه آقای دكتر كاظمی به مقام معظم رهبری اطلاع دادند كه كار

ص: 123

موفقیت آمیز بوده، بچه های همین هیئت علمی، آقای دكتر بهاروند، دكتر اسلامی، دكتر سامانی، دكتر علیزاده، دكتر زهرایی و... همه در یك جلسه خصوصی رفتند پیش رهبر... آنجا بود كه وقتی برگشتند، همه روحیه شان عوض شده بود. انرژی گرفته بودند... حرفهایی كه این طرف و آن طرف پشت سر مجموعه زده می شد، دیگر در روحیه ما تأثیر منفی نداشت...»(1)

این دیدار، در همان ایام نیز در بیانات رهبر معظم انقلاب انعکاس یافت:

«چند روز قبل گزارشى راجع به توليد و تكثير و انجماد سلولهاى بنيادى به من دادند. اين يك كار بسيار عظيم و پيچيده ى علمى است كه در معدودى از كشورهاى دنيا انجام گرفته است. در كشور ما اين كار بى سروصدا اتفاق افتاده و هنوز اعلان هم نشده است. به نظر من اهميت اين كار كمتر از كار هسته اى كه ما كرديم، نخواهد بود. اين كار در آينده ى پزشكى دنيا ارزش زيادى دارد و دنيا از آن به عنوان يك انقلاب پزشكى نام مى برد. يك گروه جوان مؤمن انقلابى و واقعا جهادى كه از همين بچه هاى جهاد دانشگاهى هستند، راجع به اين مسأله چند سال كار كرده اند و به نتايج خوبى رسيده اند - البته بايد كار ادامه پيدا كند تا به آن نتايج نهايى اش برسد - كه ان شاءالله خودشان اعلان خواهند كرد.»(2)

از آن زمان، شخص رهبر معظم انقلاب، به عنوان یکی از مهمترین حامیان این طرح، نقش بسیار مهمی در ثمربخشی آن ایفا کردند؛ به طوری که در سایت رسمی پژوهشکده رویان، از آن به عنوان یکی از دو

ص: 124

عامل موفقیت این طرح نام برده شده است:

«پژوهشکده رویان یک مرکز عمومی غیردولتی است که با مشارکت افراد خیّر تأسیس شده است. طی سال های 1368 تا 1370 تلاش های زنده یاد دکتر سعید کاظمی برای تأسیس مؤسسه ای برای درمان ناباروری هنگامی به بار نشست که دو عامل مهم دست به دست هم داد و با تاسیس این مرکز مقدمات رشد و بالندگی علمی کشور رقم خورد.

این دو عامل، یکی اعتماد رهبر معظم انقلاب به گروهی از جوانان پرشور و جهادگر دانشگاهی بود؛ و دیگری، ورود جمعی از افراد خیّر به عرصه ای تازه بود. کمک به تأسیس مرکزی برای پیشبرد علم و دانش به جای ساخت مسجد و درمانگاه و غیره.» (1)

«سیاستهای کلی انرژی» آوردند:

«... 2- تلاش براى كسب فن آورى و دانش هسته اى و ايجاد نيروگاههاى هسته يى به منظور تأمين سهمى از انرژى كشور و تربيت نيروهاى متخصص.

3- گسترش فعاليتهاى پژوهشى و تحقيقاتى در امور انرژيهاى گداخت هسته يى و مشاركت و همكارى علمى و تخصصى در اين زمينه.» (1)

به فاصلة سه سال از این ابلاغ، علیرغم کارشکنیهای آژانس بین المللی انرژی اتمی و همچنین عدم همکاری کشورهای دارای این فناوری، تلاش متخصصین هسته ای کشور نتیجه داد:

«ما خود، فنآورى اتمى را به كورى چشم دشمنان به دست آورديم. ما عضو آژانس اتمى بوديم و قرارداد آژانس بين المللى اتمى را امضا كرده بوديم و قرار بود طبق مقررات، كمكهايى به ما بشود. متنفّذين صهيونيست و امريكا به همه ى دنيا اعلام كردند كه به ايران كمك نكنيد. جوانان، متفكرين و استعدادهاى جوشان و درخشان ما خود توانستند بدون كمك در طول چند سال، آرام آرام اين فنآورى را به دست آورند.»(2)

البته بلافاصله پس از انتشار این خبر، جنجال رسانه ای غرب علیه ایران آغاز شد و ایران را به تلاش برای ساخت بمب اتمی متهم کردند:

«در فناورى برتر كه در دنيا با افتخار از آن ياد مى شود، مجبور شدند على رغم همه ى دشمنيها بگويند ايران جزو ده كشورى است كه توانسته چرخه ى سوخت هسته اى توليد كند. اين چيز كمى نيست. البته وقتى چنين موفقيتى

ص: 126

پيش مى آيد، اين جنجال را هم دنبالش راه مى اندازند كه بله، اينها مى خواهند چنين كنند، چنان كنند؛ بمب بسازند.» (1)

البته رهبر معظم انقلاب با بیان مبنای شرعیِ حرمتِ استفاده از سلاح اتمی:

«وقتى از بمب هسته يى استفاده مى كنند، فقط آنهايى كه دشمن هستند كشته نمى شوند، بلكه كسانى هم كه دشمن نيستند، كشته مى شوند و اين بر خلاف عقيده ى ماست؛ بر خلاف ممشى و روش ماست. بمب هسته يى كه بر و فاجر را مى برد؛ خوب و بد را از بين مى برد؛ تر و خشك را با هم مى سوزاند، كار نظام اسلامى نيست.»(2)

و همچنین استفاده از مفهوم «وحدت ملی» به عنوان جایگزین «بمب اتم» در نظام جمهوری اسلامی:

«سلاح هسته يى بر غناى بالاى نود درصد اورانيوم و با تكنولوژى پيچيده متوقف است و كسى دنبالش خواهد رفت كه انگيزه اش را داشته باشد. ما انگيزه اش را نداريم، دنبالش هم نرفته ايم و نمى خواهيم برويم؛ ما احتياجى به بمب هسته يى نداريم. ما تا امروز اگر بر دشمنان خودمان غلبه كرده ايم، با بمب هسته يى غلبه نكرديم. ملت ايران بيست وپنج سال است امريكا را شكست داده؛ مگر غير از اين است؟ امريكا كه بيست وپنج سال از ملت ايران شكست خورده، با چه شكست خورده؟ ما با بمب هسته يى امريكا را شكست

ص: 127

داديم، يا با عزم، اراده، ايمان، آگاهى و با اتحاد خودمان؟»(1)

بر این ادّعاها خط بطلان کشیدند. امّا در نهایت، فشارهای بین المللی - که از سوی لابی مشخصی رهبری می شد - دولت وقت را ابتدا به پذیرش داوطلبانه پروتکل الحاقی در آبان 1382، و سپس به ترتیب، تعلیق ساخت و مونتاژ سانتریفیوژها، تعلیق فعالیت UCF اصفهان در آذر 1383 و بالاخره تعلیق کارخانه غنی سازی نطنز مجبور کرد که در همة مراحل، به «داوطلبانه» بودن این تعلیق ها برای «اعتمادسازی» از سوی ایران تأکید می شود:

«در ماه های پایانی سال 2003 میلادی وزرای خارجه 3 کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) به تهران آمدند و در سعدآباد مقرر شد که ایران فعالیت های هسته ای اش را معلق و پروتکل الحاقی NPT را امضا نماید.

با امضاء تفاهم نامه هسته ای سعدآباد میان ایران و سه کشور اروپایی، فعالیت های هسته ای ایران به صورت داوطلبانه از سوی ایران، در جهت رفع سوء تفاهمات ایجاد شده میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی، به حال تعلیق درآمد.» (2)

در این مقطع، رهبر معظم انقلاب هرچند این پیشنهاد «تعلیق» را کاملاً غیرمنطقی خواندند:

«زورگويىِ طرفهاى مقابل، نشان دهنده ى بى منطقىِ آنهاست؛ منطق ندارند.

ص: 128

«شما بايد غنى سازى را تعليق بلندمدت كنيد»؛ چرا و به چه دليل؟ چه ربطى بين شفاف سازى و تعليق يا توقف غنى سازى است؟ با هم هيچ ارتباطى ندارد. با اين ياوه گويى ها و حرفهاى دوران استعمار، مگر مى شود ملتى را از حقوق و خواسته ها و نظرات خودش محروم كرد؛ آن هم ملت ايران؛ اين ملت زنده؟ طرفهاى مذاكره بدانند ملت ايران زنده است. موجود زنده، هم اهل منطق است، هم اهل حركت است، هم اهل تعامل است، هم اهل دفاع است، هم اهل مشت زدن است؛ آن جايى كه لازم باشد.» (1)

«هى فشار آوردند كه بايد اين را تعطيل كنيد، بايد آن را تعطيل كنيد، بايد آن را تعطيل كنيد. رسيدند به كارخانه يو.سى.اف اصفهان، گفتند: اين را هم بايد تعطيل كنيد. آن مقدمات اوّلى است. بنده آن وقت به مسئولين گفتم كه اگر اين حرف را گوش كرديد، فردا خواهند گفت بايد معادن اورانيوم را هم كه توى اين كشور هست، كلاً يك جا جمع كنيد بدهيد به ما، تا خاطرجمع شويم كه شما نميخواهيد بمب اتم بسازيد!»(2)

اما با این حال، با حمایت همه جانبه از تیم مذاکره کننده از طرف دولت وقت، به طرف اروپایی، اولتیماتوم قاطعی داده و حدّ و مرز این عقب نشینی تاکتیکی را نیز مشخص کردند:

«ما به كسانى كه از طرف ايران مشغول مذاكره هستند، اعتماد داريم و از كار آنها حمايت مى كنيم؛ منتها طرف مقابل بايد بداند كه با ترفندهاى سياسى و با تضييع وقت نمى تواند ملت ايران را از عزم راسخ خود براى پيمودن راه فناورى انرژى هسته يى باز بدارد. مسؤولان ما محاسبه كردند، محاسبه شان

ص: 129

هم درست است. پيگيرى اين كار براى پيشرفت كشور - هم پيشرفت مادى، هم پيشرفت سياسى، هم پيشرفت علمى - مفيد و لازم است؛ اين جزو مصالح ملى است؛ اين را مسؤولان درست فهميده اند و پايش هم ايستاده اند. اروپايى ها اگر مى خواهند در اين زمينه با ايران اسلامى به يك تفاهم واقعى برسند، بايد تأثير فشار امريكا و صهيونيست ها را روى خودشان كم كنند؛ نبايد تحت تأثير قرار بگيرند...

... طرفهاى اروپايى مذاكره كننده ى انرژى هسته يى بدانند با چه كشورى صحبت مى كنند. اگر مسؤولان كشور احساس كنند كه در اين مذاكرات جديت وجود ندارد، روند عوض خواهد شد؛ طور ديگرى خواهد شد؛ اين را همه بدانند.» (1)

اما در عمل، با هر گام عقب نشینی ایران، شورای حکام آژانس یک قطعنامه علیه ایران صادر می کند؛ به طوری که تنها در طول سالهای 82 تا 84، 9 قطعنامه و چند بیانیه علیه ایران صادر می شود! و بدین ترتیب انگیزه طرفهای اروپایی از مذاکره مشخص شد. رهبر معظم انقلاب در تحلیل وقایع رویداده فرمودند:

«اين فرايند عقب نشينى البته براى ما يك فايده اى داشت - بى فايده نبود اين عقب نشينى ها - فايده اش اين بود كه هم خودمان وعده ها و حرفهاى رقباى اروپائى و غربى را تجربه كرديم، هم افكار عمومى دنيا تجربه كرد. امروز هر كس به ما ميگويد آقا تعليق موقت بكنيد، ما ميگوئيم تعليق موقت را كه يك بار كرديم؛ دو سال! دو سال تعليق موقت كرديم. فايده اش چه

ص: 130

شد؟ اول گفتند موقت تعليق كنيد، گفتند تعليق داوطلبانه بكنيد؛ ما هم به خيال موقت و به خيال داوطلبانه، تعليق كرديم. بعد هر وقت اسم از برداشتن تعليق آمد، يك قرشمال بازى اى در سطح دنيا درست كردند - در سطح مطبوعات و رسانه ها و محافل سياسى - واى، داد، داد، ايران ميخواهد تعليق را بشكند! تعليق شد يك امر مقدس كه ايران اصلاً حق ندارد نزديكش برود! ما اين را تجربه كرده ايم؛ ديگر، تجربه ى جديدى نيست. آخرش هم گفتند: اين تعليق موقت كافى نيست؛ اصلاً بايد بكلى بساط اتمى را جمع كنيد. همين اروپائى ها كه ميگفتند شش ماه تعليق كنيد، وقتى اين كار را كرديم، گفتند بايستى جمع كنيد! اين فرايند عقب نشينى، اين فايده را براى ما داشت؛ هم براى خود ما تجربه شد، هم براى افكار عمومى دنيا تجربه شد. ليكن عقب نشينى بود ديگر؛ عقب نشينى كردند.»(1)

در نهایت، در آخرین روزهای دولت وقت، قاطعانه دستور دادند که این تعلیق، در همان دولتی که تعلیق را پذیرفته، باید شکسته شود:

«من همان وقت هم در جلسه ى مسئولين - كه از تلويزيون پخش شد - گفتم اگر چنانچه بخواهند به اين روند مطالبه ى پى در پى ادامه بدهند، بنده خودم وارد ميدان مي شوم؛ همين كار را هم كردم. بنده گفتم كه بايستى اين روند عقب نشينى متوقف شود و تبديل بشود به روند پيشروى، و اولين قدمش هم بايد در همان دولتى انجام بگيرد كه اين عقب نشينى در آن دولت انجام گرفته بود؛ و همين كار هم شد. در زمان دولت قبل، اولين قدم به سمت پيشرفت برداشته شد؛ تصميم گرفته شد كه كارخانه ى يو.سى.اف اصفهان

ص: 131

راه اندازى شود، و راه اندازى هم شد، و دنبالش هم بحمداللَّه اين پيشرفت هاى بعدى است تا امروز.»(1)

با این فرمان صریح رهبر انقلاب، در مرداد 84 پلمپ کارخانه یو.سی.اف اصفهان و چهار ماه بعد، پلمپ کارخانه غنی سازی نطنز شکسته شد و در نهایت در فروردین 85 اولین جشن هسته ای در پی دستیابی متخصصان کشورمان به چرخه کامل تولید سوخت هسته ای در مقیاس آزمایشگاهی برگزار شد. از آن زمان، و در نتیجة درایت و مدیریت مقتدرانه و قاطعانة رهبر معظم انقلاب، موفقیّت های بسیاری در زمینه فناوری هسته ای، یکی پس از دیگری نصیب میهن اسلامی مان شد.

پیش آید.

مدیریت رهبر معظم انقلاب در رویارویی به این بحران ها را می توان در دو بخش تقسیم بندی کرد:

بینی کرده اند. اتفاقاً تذکر ایشان به این تهدیدها، در اکثر موارد با بی توجهی مسؤولان اجرایی مواجه شده؛ تا آنجا که حتی در مقطعی پیش بینی ها و بیان واقعیت ها را به «توهم توطئه» تعبیر کردند!

هشدار رهبری در مقاطع مختلف نسبت به بحران های پیش روی انقلاب، فصل جدی ای از مدیریت معظم له را به خود اختصاص می دهد اما از موارد متعدد قابل ذکر در اینجا، تنها به عنوان نمونه، یک مورد را بررسی می کنیم:

خواستند به تهاجم فرهنگى دست بزنند.(1)

عناصر فرهنگى جامعه - هركه هستند، هرچه هستند، چه وابستگان به دانشگاهها، چه وابستگان به حوزه هاى علميه و چه ديگران - بايد بدانند كه امروز دشمن، بيشترين همت خود را روى تهاجم فرهنگى گذاشته است. من به عنوان يك آدم فرهنگى، اين را عرض مى كنم، نه به عنوان يك آدم سياسى.(2)

در آن سالها، این تعبیر ایشان با انکار بسیاری از مسؤولان و فعالین عرصة فرهنگ مواجه شد. ایشان چند سال بعد، در این باره فرمودند:

بنده يك وقت، شش، هفت سال قبل از اين، بحث «تهاجم فرهنگى» را مطرح كردم كه بحث برانگيز شد و بعضيها درباره اش حرف زدند؛ شايد بعضى از شما يادتان باشد. همان وقت در تلويزيون جمهورى اسلامى ميز گردى دراين باره تشكيل دادند كه سه، چهار نفر آن جا بودند. يك نفر با آن نظرى كه بنده ابراز كرده بودم، موافق بود و حمايت مى كرد؛ چند نفر ديگر هم به كلى آن را رد مى كردند كه «نه آقا! اينها خيالات است، اينها باطل است!»(3)

اما ایشان همچنان سپس نسبت به شکلها و مراحل بعدی این تهاجم، هشدار دادند:

دشمن از راه اشاعه ى فرهنگ غلط - فرهنگ فساد و فحشا - سعى مى كند

ص: 135

جوانهاى ما را از ما بگيرد. كارى كه دشمن از لحاظ فرهنگى مى كند، يك "تهاجم فرهنگى" بلكه بايد گفت يك «شبيخون فرهنگى» يك «غارت فرهنگى» و يك «قتل عام فرهنگى» است. امروز دشمن اين كار را با ما مى كند. چه كسى مى تواند از اين فضيلتها دفاع كند؟(1)

همچنین در چند سخنرانی، به طور مفصل منظور از تهاجم فرهنگی را تبیین کرده، نسبت به برداشت های سطحی از آن تذکر جدی دادند:

عده اى خيال كرده اند كه وقتى ما به تهاجم فرهنگى غرب حمله مى كنيم، فقط مسأله مان اين است كه يك نفر در خيابان حجابش را درست رعايت نكرده است. مردم بحمدالله حجابشان را رعايت مى كنند؛ الا افرادى قليل. مسأله ى اينها نيست. اين، فرعى است. اصل قضيه آن است كه داخل خانه هاست و از مجامع جوانان سرچشمه مى گيرد و دشمنان آن جا كار مى كنند. آن كه آشكار نيست، آن كه پنهان است، خطر آن جاست.(2)

هرچند بیش از 10 سال طول کشید تا فضای عمومی جامعه، به تدریج تهاجم فرهنگی را باور کند!

سالها پيش، من يك روز راجع به تهاجم فرهنگى صحبت كردم و گفتم دشمن از روزنه هاى فرهنگى به ما حمله مى كند؛ اما متأسفانه عده اى اين را نفهميدند. بعضى صريح و بعضى هم در پرده گفتند فلانى به چه چيزى حمله مى كند؟! كدام تهاجم، چه تهاجمى؟! امروز بعد از گذشت چند سال، آدمهاى ديرفهم كم كم مى فهمند كه تهاجم فرهنگى يعنى چه! موج حملات فرهنگى

ص: 136

دشمن كه ايمان جوانان را هدف قرار داده، حالا به چشمشان مى آيد و ابراز نگرانى مى كنند! مى بينند در همه ى محيطهايى كه جوانان حضور دارند، دشمن مى خواهد جاپايى از خود به جا بگذارد و عقيده ى آنها را به انقلاب و دين و امام برگرداند؛ حتى عده اى در اين كه اين ملت استقلال مى خواهد، خدشه مى كنند! يعنى درست همان خواست دشمن؛ يعنى تهاجم فرهنگى.(1)

اما رهبری حکیمانة فقیه در جامعة ما، با وجود گذشت بیش از دو دهه، با استفاده از تعابیر گوناگون «شبیخون فرهنگی»، «قتل عام فرهنگی»، «ناتوی فرهنگی»، «امپراطوری فرهنگی» و اخیرا نیز با تعبیر جدید «جنگ نرم»، مسئولین و فعالان فرهنگی را نسبت به ماهیت این شیوه از ستیز، آگاه کرده اند:

در تهاجم نظامى شما طرفتان را ميشناسيد، دشمنتان را مى بينيد؛ اما در تهاجم معنوى، تهاجم فرهنگى، تهاجم نرم، شما دشمن را در مقابل چشمتان نمى بينيد. هوشيارى لازم است. من از همه ى ملت ايران بخصوص از خانواده هاى شهيدان و از همه ى شما عزيزان، بخصوص از جوانها خواهش ميكنم با هوشيارى كامل مرزهاى فكرى و روحى را حراست كنيد. نگذاريد دشمن مثل موريانه اى به جان پايه هاى فكرى و اعتقادى و ايمانى مردم بيفتد و آنها را دچار رخنه كند؛ اين مهم است. همه وظيفه داريم مرزهاى ايمانى و مرزهاى روحى خودمان را حفظ كنيم.(2)

ص: 137

عبور کشور از بحرانهای متعدد و عمدتاً پیچیده در طول دو دهه رهبری آیت الله العظمی خامنه ای، و اقتدار روزافزون نظام جمهوری اسلامی بعد از پشت سر گذاشتن این بحرانها، خود کافی است تا قدرت تصمیم گیری و کنترل بحران رهبری نظام را اثبات کند؛ اما به عنوان نمونه، به بررسی مختصر 3 بحران در این سالها و نحوة مدیریت ایشان در مقابله با این بحرانها می پردازیم:

مساله دیگر است. اما اینجا سرنوشت اسلام مطرح است … این برای ما ننگ است، برای ما عار است، اسلحه داریم، قدرت داریم، جوان داریم، بسیجی داریم، بسیجی داریم، ولی بخواهیم تساهل و تسامح کنیم، هیچ وقت تسامح در این جور مسایل جایز نیست. باید به طرف جنگ و جبهه برویم، نباید بگذاریم عراق یعنی ملت سی میلیونی عراق پایمال شود و این پایمال شدن در واقع پایمال شدن اسلام است.»(1)

و یکی دیگر از نمایندگان در اظهار نظری جالب توجه صدام را با «خالد ابن ولید» مقایسه کرد و گفت:

«حوادث و بحران اخیر یادآور رویارویی و صف ارایی «خالد ابن ولید» در برابر قدرت های صدر اسلام است. او عمری در صف کفر، شمشیر به روی پیامبر و مسلمین کشید ولی در نهایت فاتح بزرگی برای مسلمانان شد. امروز دنیای کفر در مقابل ملت عراق و فلسطین به عنوان خاکریز اول قرار گرفته است و به یقین خاکریز بعدی، انقلاب و مسمانان ایران هستند»(2)

موضع گیری ها و فضاسازی های موافقان حضور در جنگ به حمایت از صدام به اظهار نظرهای رسانه ای در و یا نطق های پیش از دستور محدود نماند. آنها برای اینکه نظام را وادار به پذیرش سخنان شان کنند، راه پیمایی هایی هم در اطراف مجلس ترتیب دادند!

اما درایت رهبر حکیم انقلاب اسلامی، موضع نظام را به گونه ای دیگر رقم زد.

ص: 140

ایشان در یکی از این بیانات فرمودند:

«تحلیل قضایاى جارى، کار پیچیده یى نیست. هر کسى به این صحنه و منظره نگاه کند، مى تواند قضایا را تحلیل کند. ... صدام که ادعا مى کند مى خواهد از ملت خود یا ملتهاى عرب دفاع کند، حرفش چرند و دروغ و مسخره است؛ از قدرت خودش دفاع مى کند. او کسى است که اگر هزاران نفر، بلکه صدها هزار نفر از ملت خودش در مقابلش بایستند و لازم بداند آنها را از بین ببرد، یک ثانیه تأمل نمى کند و آنها را از بین مى برد! ... آن طرف قضیه هم که به عنوان دفاع از منافع دنیاى آزاد و مقابله ى با دیکتاتورى صدام وارد میدان جنگ شده – یعنى امریکا – او هم از دروغگو، دروغگوتر است؛ او هم متجاوز است و براى منافع خود، کار و تلاش مى کند. کارى که صدام حسین در کویت کرد، عیناً همان کارى است که امریکا در حدود یک سال قبل از این در پاناما کرد و چند سال قبل از این در گرانادا انجام داد؛ کار صدام نوع عربى آن است! آن، نوع امریکاییش بود که یک مقدار با زرق و برق بیشترى همراه بود و جنایتى در زرورق پیچیده و بسته بندى شده، بر مردم آن کشورها فرود آمد؛ ولى کار این شخص، نوع عربى و نوع عراقى و نوع صدامیش است! یعنى حقیقت قضیه همان است؛ هیچ فرقى ندارد. قدرتها مثل کرکسهایى که به جیفه چشم دوخته اند و به هم نوک و چنگال مى زنند، به جان هم افتاده اند. این، تفسیر و تحلیل قضیه است.(1)

در نتیجه، جمهوری اسلامی در جریان حمله عراق به کویت ضمن محکوم کردن این حمله، مرزهای خود را برای پذیرفتن آوارگان کویتی

ص: 141

باز کرد و از آنان در خاک ایران پذیرایی نمود.

رسمی دوجانبه در سطح وزرا را لغو می کند و ثانیا: کلیه سفرای خود را از ایران فرا می خواند.(1)

بحران میکونوس نزدیک به هفت ماه طول کشید. رهبر انقلاب در این دوران با انجام سخنرانی های متعدد و روشنگر، مسیر حرکت دستگاه سیاست خارجی کشور را روشن کردند تا از انحراف مسیر آن به سبب تغییر و تحولات مسئولین مصون بماند.

رهبر معظم انقلاب اولا تاکید کردند دستگاه سیاست خارجی کشور باید بر سه پایه عزت، حکمت و مصلحت سیاست هایش را اعمال کند و ثانیا اعلام کردند به دستگاه سیاست خارجی دستور داده اند تا رفتار دولت ها اروپایی را با دقت زیر نظر گرفته و ثبت و ضبط کند تا ملت ایران در آینده با مراجعه به حافظه تاریخی خود، نوع رابطه با آنها را تنظیم کند(2).

ایشان در سخنرانی که یک روز بعد از انتشار بیانیه دولت های اروپایی ایراد کردند، در مورد این تصمیم اروپا فرمودند:

«همین جلسه اى را که دیروز وزراى خارجه ى اروپا داشتند، ملاحظه کنید! حرف هاى بیهوده و بى ادبانه اى زدند؛ مواضع غیر صحیحى اتّخاذ کردند؛ … من هر چه با خودم فکر کردم که روى موضعگیرى اینها چه اسمى مى شود گذاشت و معناى کارشان چیست، دیدم غیر از کلمه ى «وقاحت»، هیچ چیز

ص: 143

دیگرى نمى توانم نسبت به کار آنها بگویم.»(1)

رهبر انقلاب در این سخنرانی تاکید کردند:

«مگر کسى اهمیت مى دهد که اینها چه گفته اند؟ البته دستگاه دولتى ما که بحمداللَّه مواضع بسیار خوبى در مقابل حرکت هاى زشت اینها داشته است، از حالا به بعد هم بایستى با کمال قدرت عمل کند و در مرحله ى اوّل، سفیر آلمان را فعلاً تا مدّتى نباید راه بدهد که به ایران بیاید. بقیه هم اگر مى خواهند به عنوان یک حرکت به اصطلاح آشتى جویانه برگردند، مانعى ندارد. خودشان رفته اند، خودشان هم برمى گردند. دیدند که رفتنشان هیچ اهمیتى ندارد. اینها مى خواهند برگردند، مانعى ندارد؛ اما در رفتن سفراى ایران به کشورهاى آنها، هیچ عجله اى نباید بشود. باید سرِ صبر و فرصت ببینند چه چیزى مصلحت است؛ هر چه که عزّت اسلامى اقتضا مى کند – همان طور که همیشه گفته ایم – همان گونه عمل کنند.»(2)

اتحادیه اروپا در نشست 9 اردیبهشت 76 که در سطح وزرای خارجه در کشور لوگزامبورگ برگزار شده بود، مقرر کرده بود که سفرایش بعد از بیست روز به ایران برگردند! دولت های اروپایی به دنبال آن بودند تا همه سفرایشان و از جمله سفیر آلمان به اتفاق هم و به صورت دسته جمعی وارد تهران شوند. اما با دستور رهبر انقلاب از این کار جلوگیری به عمل آمد. غیبت سفرای اروپایی در تهران تا آبان ماه به طول انجامید؛ در این مدت آنها تاکید می کردند حضور آنها در تهران بدون

ص: 144

سفیر آلمان به «همبستگی اروپایی» ضربه می زند. اما سرانجام این ائتلاف به شکست انجامید و آنها مجبور شدند در 21 آبان 1376 سرافکنده و بدون سفیر آلمان به تهران بازگردند و سفیر آلمان هم چندی بعد جداگانه به تهران بازگشت.

عيني نشان داد كه خود بهترين پاسخ به پرسش ها و چالش هاي نظري در اين باره محسوب مي شود.

3. از رهگذرِ قرار داشتن رهبر انقلاب در عالي ترين موقعيت رسمي جمهوري اسلامي، قوت پاسخگويي نظام مردم سالاري ديني به نيازها و مسايل مبتلا به فهميده مي گردد و واقعيت پديدة مستحكم و ضد ضربة جمهوري اسلامي پس از سه دهه از ظهور و بروزش، درك و تحليل مي گردد.

4. به دليل برخي نصاب شكني ها در انتخابات و پيچيدگي و تازگي داشتن برخي حوادث بعد از انتخابات و مشابهت هاي محتوايي بين چالش هاي پديد آمده در اين حوادث با چالش هاي آينده (جنگ نرم)، نوع مديريت رهبري حالت الگو دارد كه مي تواند به صورت يك مانيفست مديريتي سطوح گوناگون نظام را از آن بهره مند كرد.»(1)

در يك نگاه کلی، موارد برجستة مديريت ایشان را در دو مقطع «تا 22 خرداد 88 (روز انتخابات)» و «از 22 خرداد تا 22 بهمن 88» بررسی می کنیم:

ص: 146

تكرار كردن و همت ها و عزم ها را راسخ كردن، هم پيشرفت حاصل ميشود و هم عدالت. ما ميخواهيم مسئله ى پيشرفت و عدالت، در دهه ى چهارم به يك گفتمان ملى تبديل بشود. همه بايد آن را بخواهيم؛ تا نخواهيم، طراحى و برنامه ريزى و عمليات تحقق پيدا نخواهد كرد و به هدف هم نخواهيم رسيد؛ بايد تبيين بشود.»(1)

2. تأكيد بر اهميت اصل انتخابات در تعيين سرنوشت كشور.

«ملت عزيز ايران! من به شما عرض ميكنم، درست در نقطه ى مقابل خواست دشمنان، همه ى ما بايد در انتخابات حضور فعالى داشته باشيم. انتخابات آبروى ملى ماست؛ انتخابات يكى از شاخصهاى رشد ملى ماست؛ انتخابات وسيله اى براى عزت ملى است. وقتى ببينند كه ملت ايران با شور و با شعور و با درك كامل و آگاهى پاى صندوقهاى رأى ميروند، معنايش چيست؟ معنايش اين است ملت براى خود حق و توان تصميم گيرى قائل است؛ ميخواهد در آينده ى كشور اثر بگذارد و مسئولان كشور و مديران اصلى كشور را انتخاب كند.» (1)

3. افشاي برنامه و خواست دشمن براي كاهش مشاركت مردم.

«عزيزان من! انتخابات نزديك است؛ امروز يك ماه به روز انتخابات باقى است. انتخابات يكى از آزمونهاى بزرگ ملت ايران در مقابل چشم دشمنان است؛ به همين جهت روى انتخابات ما حساسند. از حدود يك سال پيش، دستگاههاى تبليغاتى دشمنان ملت ايران، با يك شيب ملايمى شروع كردند عليه اين انتخابات حرف زدن و اقدام كردن و مطلب ساختن؛ دستگاههاى امنيتى شان هم مشغول شدند به خبرگيرى و گمانه زنى و پيشنهاد دادن. روى اين انتخابات حساسند. امروز هم شما وقتى به خبرهاى رسانه هاى گوناگون خارجى - كه بسيارى از اينها دل پركينه و پردشمنى اى نسبت به ملت ايران دارند - نگاه كنيد، خواهيد ديد نسبت به انتخابات ما بى تفاوت نيستند و سعى ميكنند اغراض خودشان را عمل كنند. اين اغراض چيست؟ در درجه ى اول،

ص: 149

هدفشان تعطيل شدن انتخابات است كه انتخابات نباشد. در يك دوره اى سعى كردند انتخابات مجلس شوراى اسلامى را به انواع و اقسام حيله ها متوقف كنند. خداى متعال نخواست و اراده ى مردان مؤمن نگذاشت؛ نتوانستند. از اين مأيوسند كه انتخابات را بكلى تعطيل كنند. در درجه ى بعد، هدفشان اين است كه انتخابات سبك و سرد برگزار بشود. ميخواهند ملت ايران حضور فعالى در انتخابات نداشته باشد.»(1)

4. ترسيم فضاي اميد و چشم انداز مثبت و رو به جلو براي كشور.

«اين دهه را ده سال پيشرفت و عدالت كشور و نظام جمهورى اسلامى ناميديم؛ در حالى كه از آغاز انقلاب، ملت ايران با حركت عظيم خود و با ايجاد و استقرار نظام جمهورى اسلامى، به سمت پيشرفت و عدالت حركت كرده است. ده سال آينده چه خصوصيتى دارد كه آن را به عنوان دهه ى پيشرفت و عدالت نامگذارى كرده ايم؟ به نظر ما تمايز ده سال آينده با سه دهه ى گذشته، در آمادگى هاى بسيار وسيع و عظيمى است كه در كشور عزيزمان براى پيشرفت و عدالت به وجود آمده است، كه اين آمادگى ها به ملت بزرگ و مصمم ما اجازه ميدهد كه در اين زمينه يك جهش و يك گام بلند نشان بدهد. ملت، آماده ى يك حركت پرشتاب و بزرگى به سمت پيشرفت و عدالت است؛ چيزى كه در دهه هاى قبل، اين امكان با اين گستردگى براى ملت فراهم نبود.» (2)

ص: 150

5. ابراز اعتماد به تشخيص و انتخاب مردم

«ميدان براى همه باز است؛ بيايند در ميدان انتخابات خود را بر مردم عرضه كنند. اختيار با مردم است؛ مردم هر جورى كه فهميدند، تشخيص دادند، هشيارى آنها به آنها كمك كرد، ان شاءالله همان جور عمل خواهند كرد.»(1)

6. تقويت فضاي رقابتي و آزاد در انتخابات.

«من به مسئولين انتخابات سفارش و تأكيد ميكنم؛ به طور حتم بايستى انتخابات را جورى برگزار كنند كه پرشور باشد؛ دست همه ى نامزدها باز باشد؛ مردم آزادانه بتوانند انتخاب كنند و انتخابات، سالم و با امانت كامل ان شاءاللَّه انجام بگيرد و انجام خواهد گرفت.» (2)

در نهایت، با مشارکت حدود 40 میلیونی مردم در انتخابات 22 خرداد، مهر تأییدی بر موفقیت این بخش از مدیریت ایشان زده شد:

«انتخابات 22 خرداد يك نمايش عظيمى بود از احساس مسئوليت ملت ما براى سرنوشت كشور؛ نمايش عظيمى بود از روح مشاركت جوى مردم در اداره ى كشورشان؛ نمايش عظيمى بود از دلبستگى مردم به نظامشان. حقيقتاً مشابه اين حركتى كه در كشور انجام گرفت، من امروز در دنيا و در اين دموكراسى هاى گوناگون - چه دموكراسى هاى ظاهرى و دروغين و چه دموكراسى هائى كه واقعاً به آراء مردم مراجعه ميكنند - نظيرش را سراغ ندارم.

در جمهورى اسلامى هم جز در همه پرسى سال 58 - فروردين 58 - هيچ نظيرى ديگر براى اين انتخاباتى كه در جمعه ى گذشته شما انجام داديد، وجود ندارد؛ مشاركت حدود 85 درصد؛ چهل ميليون تقريباً جمعيت. انسان

ص: 151

دست مبارك ولى عصر را پشت سر حوادثى با اين عظمت مى بيند. اين نشانه ى توجه خداست. لازم ميدانم از اعماق دل نسبت به شما مردم عزيز در سراسر كشور ابراز ادب و ابراز تواضع كنم كه واقعاً جا دارد.» (1)

نكند.» (1)

بنده اينجا در منبر نماز جمعه، در خطبه اى كه در حكم نماز است، حقايق را بايد بيان بكنم. هر دو طرف در اين عيب متأسفانه مشترك بودند. از يك طرف صريحترين اهانتها به رئيس جمهورِ قانونى كشور شد. حتى از دو سه ماه قبل از مناظرات هم اين سخنرانى ها را براى من مى آوردند و من ميديدم يا گاهى مى شنيدم؛ تهمتهائى زدند، حرفهائى گفتند؛ به كى؟ به كسى كه رئيس جمهور قانونى كشور است، متكى به آراء مردم است. نسبتهاى خلاف دادند، رئيس جمهور مملكت را كه مورد اعتماد مردم است، به دروغ گوئى متهم كردند! اينها خوب است؟ كارنامه هاى جعلى براى دولت درست كردند، اينجا آنجا پخش كردند، كه ما كه در جريان امور هستيم، مى بينيم ميدانيم كه اينها خلاف واقع است؛ فحاشى كردند؛ رئيس جمهور را خرافاتى، رمال، از اين نسبت هاى خجالت آور دادند؛ اخلاق و قانون و انصاف را زير پا گذاشتند.

اين از آن طرف. از اين طرف هم همين جور؛ از اين طرف هم شبيه همين كارها به نحو ديگرى انجام گرفت. كارنامه ى درخشان سى ساله ى انقلاب كمرنگ جلوه داده شد؛ اسم بعضى از اشخاص برده شد كه اينها شخصيتهاى اين نظامند؛ اينهاكسانى هستند كه عمرشان را در راه اين نظام صرف كردند.»(1)

«گمان بر اين است كه دشمنان بخواهند با گونه هائی از تحريكات بدخواهانه، شيرينی اين رويداد را از كام ملت بزدايند. به همه آحاد مردم و بويژه جوانان عزيز كه سرزنده ترين نقش آفرينان اين حادثه ی شورانگيز بودند، توصيه ميكنم كه كاملاً هشيار باشند. همواره بايد شنبه ی پس از انتخابات، روز مهربانی و بردباری باشد. چه طرفداران نامزد منتخب و چه هواداران ديگر

ص: 154

نامزدهای محترم، از هرگونه رفتار و گفتار تحريك آميز و بدگمانانه پرهيزكنند.»(1)

اينجاست كه روشنگرى، شاخص معيّن كردن، مايز معيّن كردن، معنا پيدا ميكند.»(1)

«در حوادثِ فتنه گون، شناخت عرصه دشوار است، شناخت اطراف قصه دشوار است، شناخت مهاجم و مدافع دشوار است، شناخت ظالم و مظلوم دشوار است، شناخت دشمن و دوست دشوار است.»(2)

«اهل فتنه مايلند كه خشيت خودشان را، خوف از خودشان را در دل نخبگان و خواص، به جاى خشيت از خدا بنشانند؛ يعنى مايلند كه از آنها ترسيده بشود؛ «الّذين قال لهم النّاس إنّ النّاس قد جمعوا لكم فاخشوهم فزادهم ايمانا و قالوا حسبنا اللَّه و نعم الوكيل». يعنى اينكه دائماً دارند به ما ميگويند: آقا ! «إنّ النّاس قد جمعوا لكم فاخشوهم؛ مردم (لشكر دشمن) برای (حمله به) شما اجتماع كرده اند؛ از آنها بترسيد!»، جوابش همين است: «فقالوا حسبنا اللَّه و نعم الوكيل؛ خدا ما را كافی است و بهترين حامی ما است». نتيجه اش هم اين است: «فانقلبوا بنعمة من اللَّه و فضل لم يمسسهم سوء، به همين جهت، آنها از اين ميدان، با نعمت و فضل پروردگار بازگشتند، در حالی كه هيچ ناراحتی به آنها نرسيد». نتيجه ى اين احساس، اين درك، اين حقيقت روحى و معنوى همين است. بنابراين، بايستى اين شجاعت را داشت.» (3)

«ديديد شما در اوائل همين حوادث بعد از انتخابات - اين فتنه ى بعد از انتخابات - اولين كارى كه شد، ترديدافكنى در كار مسئولين رسمى كشور بود؛ در كار شوراى نگهبان، در كار وزارت كشور. اين ترديدافكنى ها خيلى

ص: 156

مضر است؛ دشمن اين را ميخواهد. جوانان بسيجى بايد ايمان را، بصيرت را، انگيزه را، رعايت موازين و معيارها را، اينها همه را با هم ملاحظه كنند.»(1)

تشخيص بدهند و گمراه نشوند.» (1)

«اينى كه من در طول چند سال گذشته هميشه بر روى بصيرت تأكيد كرده ام، به خاطر اين است كه يك ملتى كه بصيرت دارد، مجموعه ى جوانان يك كشور وقتى بصيرت دارند، آگاهانه حركت ميكنند و قدم برميدارند، همه ى تيغهاى دشمن در مقابل آنها كند ميشود. بصيرت اين است. بصيرت وقتى بود، غبارآلودگى فتنه نميتواند آنها را گمراه كند، آنها را به اشتباه بيندازد. اگر بصيرت نبود، انسان ولو با نيت خوب، گاهى در راه بد قدم ميگذارد. شما در جبهه ى جنگ اگر راه را بلد نباشيد، اگر نقشه خوانى بلد نباشيد، اگر قطب نما در اختيار نداشته باشيد، يك وقت نگاه ميكنيد مى بينيد در محاصره ى دشمن قرار گرفته ايد؛ راه را عوضى آمده ايد، دشمن بر شما مسلط ميشود. اين قطب نما همان بصيرت است.»(2)

«بعضى ها در فضاى فتنه، اين جمله ى «كُنْ فِي الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَب»(3) را بد مي فهمند و خيال ميكنند معنايش اين است كه وقتى فتنه شد و اوضاع مشتبه شد، بكش كنار! اصلاً در اين جمله اين نيست كه: «بكش كنار». اين معنايش اين است كه به هيچ وجه فتنه گر نتواند از تو استفاده كند؛ از هيچ راه. «لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَب»؛ نه بتواند سوار بشود، نه بتواند تو را بدوشد؛ مراقب بايد بود.

... گاهى سكوت كردن، كنار كشيدن، حرف نزدن، خودش كمك به فتنه است. در فتنه همه بايستى روشنگرى كنند؛ همه بايستى بصيرت داشته

ص: 158

باشند.»(1)

مواردى خواستند صندوقها را بازشمارى بكنند، با حضور نمايندگان خود نامزدها اين كار را بكنند. خودشان باشند، آنجا بشمرند، ثبت كنند، امضاء كنند. بنابراين، هيچ مشكلى در اين جهت وجود ندارد.»(1)

احتياج دارد، جوان دانشجوى ما، افسر جوان است، شما كه استاد او هستيد، رتبه ى بالاتر افسر جوانيد؛ شما «فرمانده»اى هستيد كه بايد مسائل كلان را ببينيد؛ دشمن را درست شناسائى بكنيد؛ هدفهاى دشمن را كشف بكنيد؛ احيانا به قرارگاه هاى دشمن، آنچنانى كه خود او نداند، سر بكشيد و بر اساس او، طراحى كلان بكنيد و در اين طراحى كلان، حركت كنيد.»(1)

«جنگ نرم؛ راست است، اين يك واقعيت است؛ يعنى الان جنگ است. البته اين حرف را من امروز نميزنم، من از بعد از جنگ - از سال 67 - هميشه اين را گفته ام؛ بارها و بارها. علت اين است كه من صحنه را مى بينم؛ چه بكنم اگر كسى نمى بيند؟! چه كار كند انسان؟! من دارم مى بينم صحنه را، مى بينم تجهيز را، مى بينم صف آرائى ها را، مى بينم دهانهاى با حقد و غضب گشوده شده و دندانهاى با غيظ به هم فشرده شده عليه انقلاب و عليه امام و عليه همه ى اين آرمانها و عليه همه ى آن كسانى كه به اين حركت دل بسته اند را؛ اينها را انسان دارد مى بيند، خب چه كار كند؟ اين تمام نشده. چون تمام نشده، همه وظيفه داريم.»(2)

فتنه، فشار از پايين و چانه زني از بالا بود كه طي روزهاي ديگر نيزبه صورت محدودتر ادامه پيدا كرد ولي خطبه هاي نماز جمعه 29 خرداد نقطه يأس آنها شد:

«اين تصور هم غلط است كه بعضى خيال كنند با حركات خيابانى، يك اهرم فشارى عليه نظام درست ميكنند و مسئولين نظام را مجبور ميكنند، وادار ميكنند تا به عنوان مصلحت، زير بار تحميلات آنها بروند. نه، اين هم غلط است. اولاً تن دادن به مطالبات غير قانونى، زير فشار، خود اين، شروع ديكتاتورى است. اين اشتباه محاسبه است؛ اين محاسبه ى غلطى است. عواقبى هم اگر پيدا كند، عواقبش مستقيماً متوجه فرماندهان پشت صحنه خواهد شد. اگر لازم باشد، مردم آنها را هم در نوبت خود و وقت خود خواهند شناخت.»(1)

در حوادث روزهاي بعد از خطبه هاي نماز جمعه، روز قدس، 13 آبان، 16 آذر و عاشورا و تاسوعا تا 22 بهمن، همين خواسته محور اصلي بود. بعد از حادثه تلخ روز عاشورا و راهپيمايي 9 دي، برخي چانه زني ها از سوي جريان فتنه به شكل هاي گوناگون مكتوب و شفاهي به منظور تنازل نظام و رهبري از مواضع اصولي صورت پذيرفت اما همه اين تلاشها در برابر قاطعيت رهبري، ناكام ماند. نهايتاً روز 22 بهمن يك نقطه پايان در استراتژي فشار از پايين و چانه زني از بالا در جريان فتنه بود.

«شما ديديد فتنه اى به وجود آمد، كارهائى شد، تلاشهائى شد، آمريكا از

ص: 162

فتنه گران دفاع كرد، انگليس دفاع كرد، قدرتهاى غربى دفاع كردند، منافقين دفاع كردند، سلطنت طلبها دفاع كردند؛ نتيجه چه شد؟ نتيجه اين شد كه در مقابل همه ى اين اتحاد و اتفاق ناميمون، مردم عزيز ما، ملت بزرگ ما در روز نهم دى، در روز بيست و دوى بهمن، آنچنان عظمتى از خودشان نشان دادند كه دنيا را خيره كرد. ايران امروز، جوان امروز، تحصيلكرده ى امروز، ايرانيان امروز، آنچنان وضعيتى دارند كه هر توطئه اى را دشمن عليه نظام جمهورى اسلامى زمينه چينى كند، به توفيق الهى توطئه را خنثى ميكنند. منتها توجه داشته باشيد؛ بايد تقوا پيشه كنيم. آنچه ما را قوى ميكند، تقواست؛ آنچه ما را آسيب ناپذير ميكند، تقواست؛ آنچه ما را به ادامه ى اين راه تا رسيدن به اهداف عاليه اميدوار ميكند، تقواست.»(1)

در نهایت، حادثة عظيم 9 دي و راهپيمايي 22 بهمن پس از ماهها مظلوميت انقلاب و رهبري و جنگ رواني سنگين تبليغاتي و رسانه اي همراه با دروغ و تهمت، توانست سيماي مقتدر نظام اسلامي و پايگاه عظيم مردمي و اعتماد ملت به انقلاب و مقام معظم رهبري را به نمايش بگذارد و مهر تایید دیگری بر قدرت مدیریت و کارآمدی رهبر مقتدر نظام اسلامی مان باشد.

ص: 163

وظایف این مرکز پاسخگویی است.

ساماندهی شبهات، ایجاد سامانه شبهه شناسی و آسیب شناسی، طبقه بندی شبهات و اولویت گذاری و ترسیم نقشه راه برای حوزه های علمیه جهت پاسخ دهی به شبهات از دیگر برنامه هایی است که برای رسیدن به اهداف مرکز پیگیری می شود.

مرکز مطالعات به دنبال آن است که نبض شبهاتی را که در جامعه وجود دارد در دست داشته باشد و همچون چراغی فراروی اندیشمندان اسلامی، بتوانند به موقع و به جا آفندهای دشمن را پدافند کنند و با حمله به مراکز استراتژیک فکری دشمن، عقبه فکری و ایدئولوژیک شبهه افکنی و شبهه پراکنی علیه اسلام را از کار بیندازند.

آرشیو این مرکز با بیش از سی هزار پرسش و پاسخ امکان مناسبی برای این کار فراهم آورده است و روز به روز بر غنای آن فزوده می شود.

تهیه خروجی از این آرشیو از برنامه هایی است که در دستور کار مرکز قرار دارد؛ از جمله نرم افزار پاسخ، که در برگیرنده هشت هزار پرسش و پاسخ است و به زودی برای استفاده در کامپیوترهای شخصی و تلفن همراه عرضه می شود.

این نرم افزار حاصل بخشی از ده سال کار علمی این مرکز است و در مدت یک سال با تشکیل کارگروه های مختلف و انجام کارشناسی دقیق از میان ده ها هزار پرسش و پاسخ انتخاب و پس از بازبینی و اصلاح برای استفاده در نرم افزار آماده شده است.

شناسایی مراکز، نهادها و اشخاص شبهه افکن، مناطق جغرافیایی که

ص: 165

در آن ها شبهه ایجاد می شود و ادیان و مذاهب ساختگی، از وظایف این مرکز است که پس از شناسایی اهداف، ساختارها، عقبه فکری و برنامه های آن ها مورد مطالعه و بازبینی قرار می گیرد و بازتعریف می شود تا کسانی که به فکر مقابله با این جریان های منحط و منحرف هستند آشنایی بیشتری نسبت به آن ها پیداکنند و با مطالعه و آگاهی بیشتر آن ها را مورد هجوم قرار دهند.

انتشار کتاب و نشریه بخشی دیگری از برنامه های این مرکز در راستای پاسخگویی به پرسش ها و شبهات است و نزدیک به شصت کتاب تا کنون چاپ شده و تعداد دیگر در دست چاپ است.

این مرکز در صدد است این کتب را در قالب های مختلف بر اساس نوع مخاطب، زبان، سن و میزان تحصیلات منتشر کند.

برگزاری نشست ها و کرسی های نقد و نظر از دیگر برنامه های مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات است و تاکنون بیش از صد نشست با عنوان کانون گفتمان در حوزه علمیه قم برگزار شده است.

همچنین طراحی پایگاه های اینترنتی از دیگر برنامه های این مرکز است، پایگاه اینترنتی اندیشه قم، پایگاه رسمی مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات است.

بر روی این پایگاه پرسش ها و پاسخ هایی در دوازده موضوع قرآن، کلام و اعتقادات، دین پژوهی، فقه و احکام، ادیان و مذاهب، تاریخ اسلام، تاریخ معاصر، مهدویت، حدیث، تربیت و مشاوره و سیاست

ص: 166

حقوق، قرار داده شده است.

گلچین احادیث معصومین، اخلاق اسلامی، آثار مرکز، نقد و بررسی مطبوعات، کانون گفتمان دینی، نقد شبهات اینترنتی، حلقه های نقد، توصیه های تربیتی، داستان ها و حکایات از دیگر مطالب این پایگاه اینترنتی است.

پایگاه اینترنتی اندیشه قم، از نشانی www.andisheqom.com قابل مشاهده و دستیابی است.

ص: 167