بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

القاعده

تألیف: احمد ربیعی فر

ویراستاری علمی: مهدی فرمانیان

ناشر: انتشارات دارالإعلام لمدرسة اهل البیت

صفحه آرایی: محبوب محسنی

چاپ و صحافی: سلیمان زاده

تیراژ: 5000 جلد

نوبت چاپ: اول - بهار 1394

قیمت: 4000 تومان

شابک: 8-24-7667-600-978

ص: 4

مهدی مکارم شیرازی

ریاست مؤسسه

دارالإعلام لمدرسة اهل البیت(

ص: 6

مقدمه

«جبهه جهاد علیه صلیبیون و یهود» نام اصلی تشکیلات افراطی و تکفیری القاعده است. این تشکیلات را تعدادی از سلفیان جهادی و به رهبری اسامه بن لادن، در اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود قرن بیستم میلادی، در افغانستان، پایه گذاری کردند. اين تشکیلات، هدف اصلی خود را مبارزه با آمریکا و هم پیمان های جهانی و منطقه ای اش اعلام کرد و در این زمینه به عملیات های متعددی علیه آمریکا دست زد. مهم ترین فعالیت نظامی، که به نام این گروه تکفیری تمام شد، تخریب برج های دوقلوی سازمان تجارت جهانی در نیویورک، در یازدهم سپتامبر 2001 میلادی بود که غربیان از آن سوء استفاده کردند و دین اسلام، دین خشونت، ترور و قتل معرفی شد. القاعده، خواسته یا ناخواسته، در دام کسانی افتاد که جنگ تمدن ها را کلید زدند. رفتار خشونت آمیز القاعده، مستمسکی شد برای کوبیدن دین سراسر رحمت اسلام و مسلمان های جهان. این سرآغازی بود برای تجاوزهای آمریکا و هم پیمان هایش به جهان اسلام، و قتل و غارت به اسم دموکراسی و مبارزه با تروریسم.

این تفکرات عجیب و غریب از کجا آمده بود و چرا عده ای از مسلمان های به ظاهر متدین، این چنین چهره اسلام را تخریب می کردند؟ پاسخ این پرسش را باید در وضعیت اسفبار مسلمان ها و رفتار حاکمان سکولارش جست وجو کرد.

عواملی که به رشد تفکر بنیادگرايی سلفی جهادی در جهان اسلام دامن زدند عبارتند از: 1.امواج پرتلاطم مدرنیته و تندباد فکری و فرهنگی غرب در کشورهای اسلامی؛ 2. فقدان حکومت اسلامی و پیشرو در مقابله با این روند؛ 3.فقدان انگیزه دفاع از مقدسات و احکام اسلامی؛ 4. بازگشت به هویت اصیل اسلامی.(1)

روش سلفی گری در کشور مصر، با روی آوردن اسلام گرایان به تفکر سلفی در برابر هجوم فکری - فرهنگی غرب صورت گرفت و تلاش های محمد عبده، رشید رضا و حسن البنا، همگی در این مسیر به بار نشست و جبهه ای اسلام گرا و سلفی را در مقابل غرب گرایی و مدرنیته تشکیل داد. اما فقر، فساد و سرسپردگی حاکمان کشورهای اسلامی به قدرت های غربی، همواره چون خاری در چشم اسلام گرایان بود. در این میان نخستین کسی که با پیش زمینه بازگشت به هویت اسلامی، سخن از هجرت، جهاد و مبارزه با طاغوت ها را به میان آورد، سید قطب بود. وی توانست در همان ابتدای فعالیت خویش، کشور مصر را به لرزه درآورد، تا جایی که تفکرات وی، بذر گروه ها و سازمان های سلفی - جهادی را ابتدا در مصر و سپس در تمام کشورهای اسلامی افشاند.(2)

در واقع دو موتور اصلی حرکت جنبش های سلفی - جهادی در جهان اسلام عبارتند از: 1. تعالیم و کتب ابن تیمیه در دعوت به سلفیت، بازگشت به هویت اصیل اسلامی و کنار زدن بدعت ها؛ 2. تفکرات و کتب سید قطب در فرا خواندن به هجرت، جهاد و مبارزه با طاغوت ها برای رسیدن به حکومتی الاهی و اسلامی که تمام احکام اسلام را جاری کند.(3)

مصر به جولانگاه جنبش های جهادی مبدل شد؛ جنبش هایی مانند جماعت اسلامی جهاد به رهبری شیخ عمر محمد عبدالرحمن (1967)، سازمان تکفیر و هجرت به رهبری احمد شکری مصطفی (1972)، سازمان آزادی بخش اسلامی، به سرکردگی صالح السریه (1974) و سازمان جهاد به رهبری محمد عبدالسلام فرج (1979).

این جنبش های سلفی - جهادی با جذب نیروهایی از میان اقشار مختلف اسلام گرایان مصر مانند پزشکان، اساتید دانشگاه، افسران نظامی و دانشجویان، نفوذ خود را در این کشور افزایش داده، به مبارزه با حاکمان وقت پرداختند. اقدامات مسلحانه و ترورهایی که این جنبش انجام داد باعث شد فشار حکومت مصر بر این گروه ها افزایش یابد و سران و اعضای آنها به زندان بیفتند؛ تا جایی که در اثر این فشارها و با به صدا درآمدن طبل جنگ در افغانستان و فریاد وجوب جهاد و دفاع از سرزمین اسلامی افغانستان و ساکنان مسلمان آن، تعداد بسیاری از مبارزان سلفی مصر از این کشور خارج شدند و به افغانستان رفتند تا فریضه جهاد و دفاع از وطن مسلمان ها را به جای آورند.

ص: 7

سلفیه جهادی و افغان العرب، پیش قراولان القاعده

هجوم شوروی به افغانستان در 1979، به مثابه تجاوز به بلاد مسلمان ها، گروه های جهادی جهان اسلام را برانگیخت تا برای دفاع از مرزهای اسلامی وارد عمل شوند. این جنگ زوایای مختلفی داشت و منافع طرف های مختلفی که در پیروزی افغان ها بر شوروی متمرکز شده بودند، آنها را با یکدیگر متحد کرد و کشورهای مختلفی به رهبری ایالات متحده آمریکا در پی ساختن سدی در برابر توسعه جغرافیایی کمونیسم برآمدند. در این میان، قاعده اسلامی جهاد، مهم ترین عامل برانگیختن عناصری بود که در جهان اسلام، نیروی انسانی مورد نظر برای گسیل به این میدان به حساب می آمدند.

دولت ایالات متحده، که کارگردان اصلی این میدان به حساب می آمد، با هدف حفظ منافعش و جلوگیری از قدرت یافتن شوروی، به تکاپو افتاد.(1) ریچارد نیکسون، رئیس جمهور آمریکا در سال های 1979 تا 1982، به پاکستان رفت و از اردوگاه های نظامی مهاجران افغانستان در پاکستان دیدن کرد. کنگره آمریکا نیز حمایت همه جانبه این کشور را از افغان ها، در مبارزه علیه شوروی، تصویب کرد.(2) بر همین اساس، آمریکا برنامه ای را فراهم کرد تا با استفاده از توانایی مالی و نیروی انسانی موجود در کشورهای عربی و اسلامی، به تقویت جبهه افغان ها بپردازد. همچنین، آمریکا برای نخستین بار توانست استفاده از نیروهای جهادی سلفی و احساسات دینی آنها را به مثابه سلاحی غیرمستقیم و به منظور پیش برد اهدافش در منطقه تجربه کند. با این کار، دیگر نیازی به ورود آمریکا در جنگی مستقیم با شوروی نبود و هزینه های این جنگ، اعم از تلفات نیروها، اعتراض های داخلی و هزینه های فراوان مالی از دوش دولت ایالات متحده برداشته می شد.

آمریکا توانست با بسیج کردن دولت های عربی حاشیه خلیج فارس، و در رأس آنها عربستان سعودی، و ترساندن آنها از گسترش کمونیسم، آنها را وارد این میدان کند. همچنین توانست از حیث تأمین هزینه های مالی جنگ و ارسال نیروهای داوطلب برای حضور در جنگ، بیشترین استفاده را از این کشورها ببرد. سازمان اطلاعات پاکستان، آی.اس.آی.، نیز سهم عمده ای را در سازماندهی و فرستادن این نیروها و تجهیزات به خاک افغانستان داشت؛ تا جایی که شهر مرزی پیشاور پاکستان به دانشگاهی برای جهادگران سلفی تبدیل شده بود، که با تفکرات و دیدگاه های مختلف در این شهر گرد هم آمده بودند و دو اصل جهاد و بنیادگرایی اسلامی عامل وحدت آنها شده بود.(3)

در این جنگ، جوان های داوطلبی که از کشورهای مختلف مانند مصر، عربستان، تونس، لیبی، فلسطین، سودان و سایر کشورهای اسلامی برای آموزش و اعزام به افغانستان وارد پاکستان می شدند، نیاز به سازماندهی داشتند. سازماندهی آنها در اردوگاه هایی نظامی در نزدیکی مرز افغانستان صورت می گرفت.

عبدالله عزام فلسطینی، از رهبران جهادی فعال در این عرصه بود، که پیش از ورود بن لادن به میدان جنگ در افغانستان، با تأسیس دفتر مکتبالخدمة به سازماندهی نیروهای مجاهد، اعم از نیروهای افغان و عرب، می پرداخت. وی با سفر به کشورهای مختلف و نوشتن کتاب هایی با موضوع جهاد و شعار احیای قاعده جهاد برای آزادسازی کشورهای اسلامی اشغال شده به دست کفار، نیروهای بسیاری را جذب پادگان های نظامی در پاکستان کرد و خود نیز با تأسیس مکتب الخدمة و اردوگاه های نظامی، مانند اردوگاه صدی، به پشتیبانی و آموزش آنها پرداخت.(4)

ورود جهادگران سلفی به جنگ در افغانستان، به رهبری عبدالله عزام، ظهور پدیده افغان العرب را رقم زد. عبدالله عزام با کمک های مالی و پشتیبانی هایی که از کشورهای اسلامی و سرمایه داران مسلمان در کشورهای دیگر جمع آوری می کرد در مکتب الخدمة به سازمان دهی افغان العرب و نیروهای مجاهد در افغانستان می پرداخت. همین امر سبب آشنایی و همکاری میلیونر سعودی، یعنی بن لادن، با عبدالله عزام شد؛ چراکه بن لادن یکی از مهم ترین سرمایه داران عرب بود که بیشترین کمک ها را به جهاد در افغانستان می کرد.

ص: 8

تا آغاز 1986، عبدالله عزام همچون مرشدی امین برای بن لادن تلقی می شد و رابطه آنها خوب بود. از زمانی که وی با ورود به افغانستان، عملاً وارد میدان نبرد شد، اختلاف نظر میان او و عبدالله عزام بروز کرد و راهش از عزام جدا شد. یکی از موارد اختلاف بین آنها این بود که عزام معتقد بود مجاهدان عرب باید در میان افغان ها باشند، چراکه ما برای حمایت از آنها آمده ایم و این برای همبستگی میان آنها نیز بهتر است. اما بن لادن در پی ایجاد نیروهای مستقل عرب بود، که جدای از افغان ها فعالیت کنند.(1)

عبدالله عزام، برخلاف ایمن الظواهری و جهادی های مصری که اطراف بن لادن را فرا گرفته بودند، اعتقادی به مبارزه مسلحانه علیه حاکمان مسلمان نداشت و به شدت با این امر مخالف بود. وی، استفاده از سلاح را فقط برای مبارزه با کفار و متجاوزان به مرزهای اسلام مشروع می دانست؛ از این رو، نزاع هایی میان وی و ایمن الظواهری شکل گرفت. عزام، همچنین اعتقادی به مبارزه جهانی علیه غرب نداشت و بنا به گفته دکتر فضل، رهبر سازمان جهاد مصر و یکی از مهم ترین مشاوران ظواهری، تشکیل سازمان القاعده با تفکر مبارزه جهانی علیه غرب، در واقع انحراف از تفکرات عبدالله عزام بود.(2)

تأسیس القاعده

در اواخر سال 1985 و اوایل 1986، اسامه بن لادن، شخصاً وارد عرصه جهاد در افغانستان شد. وی که از ابتدای جنگ در افغانستان تا این تاریخ فقط برای رساندن کمک­های مالی به پاکستان سفر کرده بود، این بار با تأسیس اردوگاهی نظامی عملاً وارد عرصه جهاد شد و به همراه اطرافیانش، که غالباً جهادی­های مصری بودند، در کنار عبدالله عزّام شروع به فعالیت کرد(3)

اما در ادامه مسیر میان عبدالله عزام و بن لادن و همراهانش اختلاف هایی(4)

بروز کرد که به جدایی این دو انجامید. سپس بن لادن با تأسیس بیت الانصار در پیشاور پاکستان، از مکتب الخدمة جدا شد و مرکزی ویژه برای جهادی های عرب تأسیس کرد.(5)

او در میانه سال های 1986 و 1987، نزدیک پادگان نیروهای شوروی در شرق افغانستان، پادگانی برای جنگجویان عرب تشکیل داد، که در دهکده جاجی در ده مایلی مرز پاکستان قرار داشت و به المأسده، کمین گاه شیران، معروف بود. بن لادن، درگیری با نیروهای شوروی را در بهار 1987 از همین پایگاه آغاز کرد و به همراه نیروهایش پیروزی های بزرگی در این پایگاه نظامی رقم زد.(6)

به عقیده کمیل الطویل، در کتاب القاعده و اخواتها، تشکیلات القاعده در 1988 و پس از پیروزی افغان العرب ها بر نیروهای شوروی، به دست بن لادن و همراهان مصری اش تأسیس شد.(7)

در مقابل، اغلب کارشناسان معتقدند سازمان القاعده ده سال بعد، یعنی در 1998، تأسیس شده است. اما واقعیت این است که در 1988، القاعده نه به عنوان سازمان بین المللی جهاد، بلکه صرفاً در قالب تشکیلاتی ایجاد شد تا به ساماندهی اوضاع مجاهدان موجود در افغانستان و پاکستان بپردازد و با ثبت مشخصات، سال ورود، خروج و ... به امور مرتبط با آنها رسیدگی کند. در واقع، این تشکیلات به عنوان مرکزی برای رجوع خانواده های مجاهدان و پیگیری امور آنها تأسیس شد.(8)

اما همین تشکیلات با گذشت زمان توسعه یافت و پس از ده سال به جبهه ای بین المللی مبدل شد، که در ادامه، نحوه توسعه این تشکیلات و تبدیل آن به سازمانی بین المللی بیان شده است.

درباره وجه تسمیه «سازمان القاعده» نیز برخی کارشناسان مانند پیتر ال. برگر معتقدند این نام از سخنان و مقاله های عبدالله عزام اخذ شده است. در شماره 41 مجله جهاد،(9)

در آوریل 1988 مقاله­ای از عبدالله عزام به نام «القاعدة الصلبة» منتشر شد که وی در این مقاله

ص: 9

نوشته بود: «پیشرفت هر اصلی مستلزم پیش گامی است و نهادینه کردن راه آن در درون جامعه، تکالیف سنگین و فداکاری های گوناگونی می طلبد. این پیش گامی برای رسیدن به جامعه مطلوب، پایگاه محکم (القاعدة الصلبة) را می طلبد». چهار ماه پس از آنکه عزام، درباره ضرورت پایگاه محکم برای ایجاد یک جامعه کامل اسلامی مطلب نوشت، بن لادن، القاعده را تأسیس کرد، اما با اهدافی متفاوت با تفکرات عزام.(1)

پیش از پرداختن به فضای پس از تأسیس القاعده به دست بن لادن، ضروری است اطلاعاتی اجمالی درباره مؤسس این سازمان و نخستین سرکرده آن ارائه شود.

1974: ازدواج با نخستین همسر خود، نجوا غانم؛

1976: ورود به دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده؛

1980: نخستین سفر به پاکستان پس از حمله شوروی به افغانستان؛

1984: کمک به تأسیس دفتر خدمات؛ نخستین سفر به افغانستان؛

1986: تأسیس نخستین پایگاه خود در جاجی، واقع در شرق افغانستان؛

1987: شرکت در جنگ جاجی و شهرت یافتن به عنوان جنگجو؛

29 مه 1988: کشته شدن سالم بن لادن، بزرگ ترین برادر وی، در سانحه ای هوایی؛

اوت 1988: تأسیس القاعده؛

فوریه 1989: نیروهای شوروی، افغانستان را ترک کردند؛

نوامبر 1989: ترک پاکستان و بازگشت به عربستان؛

2 اوت 1990: حمله عراق به کویت؛

اوایل 1991: بازگشت بن لادن به پیشاور در پاکستان؛

اوایل 1992: سفر به خارطوم، پایتخت سودان؛

آوریل 1994: طرد شدن از سوی خانواده و از دست دادن تابعیت سعودی؛

نیمه مه 1996: برای ترک سودان تحت فشار قرار گرفت و به افغانستان بازگشت؛

23 اوت 1996: برای جنگ با ایالات متحده آمریکا فتوا داد؛

نیمه 1996: خالد شیخ محمد، طراح یازده سپتامبر را جذب تشکیلات کرد؛

10 مه 1997: نخستین مصاحبه او را سی.ان.ان. پخش کرد؛

22 فوریه 1998: جبهه جهانی جهاد اسلامی علیه یهود و صلیبیان تشکیل شد؛

7 اوت 1998: بمب گذاری در پایگاه های آمریکا در کنیا و تانزانیا؛

سپتامبر 1998: ملاعمر، تقاضای سعودی ها مبنی بر استرداد بن لادن را رد کرد؛

12 اکتبر 2000: حمله به کشتی کول آمریکایی؛

11سپتامبر 2001: حمله به برج های دوقلوی تجارت جهانی؛

7 اکتبر 2001: نوار ویدیویی بن لادن پس از یازده سپتامبر روی آنتن می رود و نبرد آمریکا علیه طالبان آغاز می شود؛

2001-2011: ده سال به صورت مخفی در کوه های تورابورای افغانستان و منطقه مسکونی ابوت آباد، القاعده را رهبری می کرد.

1مه 2011: به دست نیروهای آمریکایی در پاکستان کشته شد.

تحولات تاریخی القاعده

چندی پس از شکست شوروی در 1988، عبدالله عزام، که اطرافیان بن لادن با او دشمنی داشتند، در 1989 به وسیله آمریکایی ها در خودرویی بمب گذاری شده ترور شد.(1) در پی ترور وی، جبهه مجاهدان افغان العرب دچار از هم گسیختگی و پراکندگی شد. برخی به دلیل وجود اختلاف ها و نزاع های میان ایمن الظواهری و عبدالله عزام، ظواهری را متهم به ترور عزام کرده اند، اما برخی دیگر معتقدند پیش از ترور عبدالله عزام، پیام اخطاری از جانب سازمان اطلاعات پاکستان به عبدالله عزام و بن لادن ارسال شد، با این مضمون که سازمان اطلاعاتی آمریکا (سی.آی.ای.) در پی ترور آنهاست و دو هفته پس از این پیام، واقعه ترور عبدالله عزام رخ داد.(2)

ص: 11

افغان العرب ها یا عرب افغان ها، پس از اخراج نیروهای شوروی از افغانستان، از اینکه موجبات شکست ابرقدرتی بزرگ را فراهم کرده بودند، اعتماد به نفس فراوانی به دست آوردند و دیدگاهی جهانی را برای خود ترسیم کردند. از طرفی، به هنگام بازگشت این مبارزان به کشورهایشان، به جای اینکه به عنوان قهرمان از آنها استقبال شود، مبارزانی متعصب، که می توانند تهدیدی سیاسی برای رژیم هایشان باشند، تلقی، و منزوی شدند. علاوه بر این، برخی عوامل زمینه رشد و گسترش جنبش های جهادی و مقدمات جهانی شدن این جنبش ها را فراهم آورد، از جمله: 1. جنگ خلیج فارس و پیامدهای ورود نیروهای آمریکایی به عربستان سعودی؛ 2. سرکوب جنبش های اسلامی به دست رژیم های سیاسی؛ 3. نبردهای مسلحانه در مصر و الجزایر و جمهوری های تازه استقلال یافته در آسیای مرکزی و قفقاز، کشمیر، فیلیپین و بوسنی؛ 4. فراهم شدن مکان امنی در افغانستان تحت سیطره طالبان.(1)

سودان. همچنین، زراعت هزاران هکتار گندم و گیاهان دیگر؛ که در انجام دادن این پروژه ها از افغان العرب هایی که به او پیوسته بودند و اغلب از جهادی های مصری بودند، بهره جست. اما این تنها زاویه فعالیت های وی در سودان نبود، بلکه در طول اقامتش در سودان تشکیلات خود را وسعت بخشید و در این دوره با مصاحبه ها و بیانیه های مطبوعاتی اش همواره مسلمان ها را به انقلابی اسلامی فرا می خواند.(1)

سازمان القاعده در 1992، نظامیان آمریکایی را، که به عنوان مسافر در هتل «گلد مور» در شهر عدن یمن اقامت گزیده بودند، هدف قرار داد که به کشته شدن سه نظامی آمریکایی و مجروحیت پنج تن از آنها انجامید. در 1993 نیز در درگیری های مگادیشو با حمله به نظامیان آمریکا، دو هلی کوپتر آنها را سرنگون کرد.(2) در 1995 نیز انفجارهایی که در عربستان سعودی به دست عناصر این سازمان ترتیب داده شد، به کشته شدن پنج تن انجامید، که سه تن از آنها کارشناسان نظامی آمریکایی بودند.(3)

همچنین در 1996، در عملیاتی که به وسیله کامیونی بمب گذاری شده در عربستان صورت گرفت، 19 آمریکایی کشته و 400 نفر مجروح شدند.

دشمنی بن لادن با آمریکا و نارضایتی وی از حضور نیروهای غربی در خاک سعودی به جایی رسید که وی در نامه ای خطاب به علمای عربستان آنها را به مبارزه با آمریکا به عنوان دشمنی که به سرزمین اسلام تجاوز کرده، دعوت کرد. وی همچنین در 1995 با صدور بیانیه ای، پادشاه عربستان را مرتد خواند و از او خواست که منصب حکومت را رها کند. این اقدامات و مواضع وی باعث شد فشار دولت سعودی بر سودان، برای اخراج بن لادن و ساکت کردن وی بیشتر شود.(4)

بن لادن نخستین بیانیه ضد آمریکایی خود را، در 26 آگوست 1996 و با عنوان «جهاد علیه آمریکا که دو سرزمین مقدس را اشغال کرده است»، صادر کرد. او در این بیانیه به جهاد همه جانبه علیه آمریکا دعوت کرده بود. وی همچنین در این بیانیه، دولت عربستان سعودی را به دو دلیل فاقد مشروعیت می داند؛ اول اینکه، شریعت اسلامی را کنار گذاشته و دوم اینکه، به نیروهای کفار، یعنی صلیبی های آمریکایی، اجازه داده است کشور را اشغال کنند.(5)

اقدامات بن لادن و عملیات های تروریستی القاعده در عربستان و حتی کشورهای غربی در سال های حضور وی در سودان (1991-1996)، فشارهای بین المللی را بر این کشور مضاعف کرد و موجبات نارضایتی برخی دولت های عربی را نیز فراهم آورد.(6)

از این رو، از 1994، فشارهای حکومت سودان بر بن لادن آغاز شد تا جایی که وی چند بار در سودان مورد سوء قصد قرار گرفت و جان سالم به در برد. این اتفاقات و همچنین اشارات حکومت سودان، که ناتوانی خویش را از تحمل ادامه اقامت وی در سودان ابراز داشتند، اسامه را بر آن داشت تا خاک سودان را ترک کند.(7)

این هواپیما بود. روز بعد سوار هواپیمای دیگری شد. یک هواپیما برای فریب، به طالبان رفت، اما هواپیمای حامل بن لادن به جلال آباد رفت که در آن هنگام در دست نیروهای حاجی قدیر بود و از بن لادن مانند مهمانی عالی قدر استقبال کرد. اما در 26 ژوئیه 1996 منطقه جلال آباد تحت سیطره طالبان قرار گرفت و بن لادن نیز با طالبان هم پیمان شد و تحت حمایت آنها جنگ مقدس خود با غرب را رسماً آغاز کرد.(1)

در ماه می 1996، زمانی که بن لادن به اتفاق هواداران مصری اش وارد افغانستان شد، هنوز درگیری میان گروه های مسلح افغان در این کشور ادامه داشت و هر گروهی منطقه نفوذ و قدرتی را در اختیار داشت. اما با گذشت چند ماه از حضور بن لادن در افغانستان، به ناگاه جنبش طالبان قدرت فزاینده ای یافت و توانست مناطق مختلف افغانستان را یکی پس از دیگری تحت تصاحب خویش درآورد و در سپتامبر 1996 وارد پایتخت افغانستان شود. اما این جنبش هنوز برای افغان العرب ها ناشناخته بود تا اینکه ابومصعب سوری، از رهبران جهادی موجود در افغانستان، با مطالعه و بررسی تفکرات و اقدامات طالبان، گرایش به این جنبش و مبارزه در کنار طالبان را مشروعیت بخشید و با نوشتن جزوه ای سی وپنج صفحه ای در این باره، طالبان را جنبشی مشروع و سلفی معرفی کرد.(2)

با به قدرت رسیدن طالبان، ملاعمر، سرکرده این جنبش، هیئتی را برای دیدار با بن لادن به سوی وی فرستاد تا او را از حمایت جنبش طالبان از او مطمئن کند. این هیئت از بن لادن خواستند که دیدارها و مصاحبه هایش با خبرنگاران و هرگونه فعالیت رسانه ای را متوقف کند. علاوه بر این، بن لادن بنا به درخواست ملاعمر و برای حفظ جانش، در 1997 جلال آباد را ترک و به قندهار، محل تمرکز و پایگاه طالبان، عزیمت کرد.(3)

این ائتلاف در واقع اعلام تأسیس سازمان القاعده بود که در سطحی گسترده و بین المللی و با هدف مبارزه با غرب و دفاع از اسلام رسماً فعالیت آشکار خویش را آغاز کرد.

اما شخصی که بیش و پیش از سایرین در شکل گیری اندیشه های جنبش های سلفی - جهادی تأثیر داشته، تقی الدین احمد بن تیمیه، عالم حنبلی حدیث گرای قرن هفتم و هشتم ه-.ق. است.(1)

وی در روزگاری می زیست که مغول ها بخش اعظم کشورهای اسلامی را به تصرف خویش در آورده بودند و برخی از علما به دلیل اسلام آوردن پادشاه مغول، جهاد علیه آنها را جایز نمی دانستند. اما ابن تیمیه برخلاف آنها، مغول ها را کافر می دانست. وی معتقد بود برخی قوانین مغول وارد شریعت اسلام شده است، پس جهاد علیه مغول ها مشروعیت دارد.(2)

پس از ابن تیمیه، بیشترین تأثیر بر سلفیان جهادی از آنِ سید قطب است. گستره تأثیر افکار سید قطب تا حدی است که بن لادن و الظواهری بارها اذعان کرده اند که وارثان تفکر سید قطب بوده اند و در مدرسه جهاد او تعلیم یافته اند. تنها نقطه افتراق میان تفکر سید قطب و اقدامات القاعده در این مطلب خلاصه می شود که بنا به شهادت دوستان و شاگردان نزدیک سید قطب، وی هیچ گاه به جهاد، به معنای قتل و خشونت دعوت نکرد، بلکه تمام حرف او عبور از جاهلیت و رسیدن به حاکمیت بود که در سرنگونی حکام کشورهای اسلامی و جایگزین کردن حکومت قرآنی تبلور می یافت. اما این رهبران القاعده بودند که با اولویت بخشی به دشمن دور، باب جهاد جهانی علیه غرب را گشودند.(3)

اصول فکری القاعده و اغلب سلفیان جهادی در عناوین کلی ذیل خلاصه می شود:

سید قطب، جاهلیت قرن بیستم را وخیم ترین نوع جاهلیتی می داند که در تاریخ بشر بر روی زمین ظاهر شده است؛ چراکه در این نوع جاهلیت، به ملت ها اجازه داده می شود نماز بخوانند و مناسک دینی را به جای بیاورند، اما حاکمیت خداوند نفی می شود و نمی گذارند ملت ها خواستار اجرای قوانین الاهی در جامعه باشند.(1) ابومحمد مقدسی، نظریه پرداز مشهور سلفیان جهادی در اردن، توحید در حاکمیت، به معنای اختصاص حاکمیت، و قانون گذاری به خداوند متعال را جزئی از توحید الوهیت می داند.(2)

عبدالله عزام، رهبر افغان العرب نیز، درباره مفهوم حاکمیت، قائل است که عمل به حکم خدا و تحاکم به کتاب و سنت، معنای اسلام است. بنابراین، تبعیت از حکم غیرخدا و تحاکم به طاغوت، خارج شدن از اسلام است و هر کس با رضایت قلبی به قوانین و احکام قراردادی بشری گردن نهد، مشرک، و از اسلام خارج شده است.(3)

عبدالسلام فرج، یکی از نظریه پردازان مبارزان سلفی، با تمسک به آیه 5 سوره توبه، که به آیه «السیف» مشهور است، قائل است که این آیه، همه آیات ماقبلش را نسخ کرده است. البته این مسئله در میان مفسران قرآن محل اختلاف است و برخی مفسران قائل به نظر عبدالسلام فرج هستند.(1)

خداوند در این آیه شریفه فرموده است: )فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ(؛ (امّا) وقتی ماه های حرام پایان گرفت، مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید و آنها را اسیر سازید و محاصره کنید و در هر کمین گاه، بر سر راه آنها بنشینید».(2)

عبدالسلام فرج، با تأکید بر وجوب جهاد ابتدایی و مبارزه با دشمنان اسلام، حاکمان مستبد و غیردینی کشورهای اسلامی را دشمن نزدیک و در اولویت مبارزه دانست. وی با پیروی از تفکرات ابن تیمیه، حاکمان امروزی جوامع اسلامی را با حاکمان مغول در زمان ابن تیمیه، که وی قائل به جهاد با آنها بود، یکی دانسته، معتقد است همان طور که قانون یاسای مغول برخلاف شریعت خداوند بود، قوانین امروزی کشورهایی از قبیل مصر، که از غرب وارد شده است، برخلاف شریعت اسلام است. پس حکم جهاد ابن تیمیه درباره حاکمان کشورهای اسلامی در عصر حاضر نیز جاری است.(3)

ایمن الظواهری، شخص دوم القاعده و سرکرده این سازمان پس از بن لادن، در کتاب جهاد الطواغیت سنّة لاتتبدل، با اشاره به اینکه مقدمه توحید، کفر به طاغوت است(4)

و حاکمان غیرالاهی، طاغوت هستند، جمله لاإله إلاالله را به معنای اعلام جنگ با تمام طاغوت ها دانسته است. وی با استناد به روایت نبوی «أمرت أن أقاتل الناس حتی یقولوا لا إله إلا الله»، معتقد است بر پا داشتن جمله لاإله إلاالله جز با جهاد محقق نمی شود.(5)

ظواهری نیز مانند عبدالسلام فرج و اغلب سلفیان جهادی، برای مشروعیت بخشیدن به مبارزه مسلحانه علیه حاکمان کشورهای اسلامی، به مقایسه آنها با حاکمان مغول در زمان ابن تیمیه می پردازد و از فتاوای او علیه حاکمان مغول بهره می جوید. وی، ابن تیمیه را «شیخالاسلام المجاهد» توصیف کرده، به فتاوای جهاد وی تمسک می کند. همچنین در کتاب الحوار مع الطواغیت مقبرة الدعوة و الدعاة، در تکفیر حکام عرب نوشته است: «أما کونهم کفاراً مرتدین فلقوله تعالی )وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ(»؛(6) و با استناد به تفکرات ابن قیم و سید قطب، حکومت های موجود در کشورهای اسلامی را تکفیر و دلایل این کفر را این گونه ذکر می کند:

1. نبود حکم بر طبق شریعت الاهی و تلفیق احکام الاهی با سایر قوانین بشری.

2. کوچک شمردن و تمسخر شریعت الاهی از طریق مقدم کردن سایر قوانین بر قوانین شرعی.

3. دموکراسی، که خود دلیل بر کفر است؛ چراکه بنا به قول ابوالاعلی مودودی، دموکراسی به معنای حکومت مردم و نشاندن آنها در جایگاه خداست.

4. حلال دانستن محرمات و تحریم حلال های شرعی؛ چنان که بنا به فتوای همه علما، جهاد علیه اسرائیل در فلسطین اشغالی واجب است، اما حکومت های اسلامی با وضع قوانین و جنگ نکردن با اسرائیل، خلاف دین خدا عمل می کنند.(7)

ظواهری، بر اساس دلایل فوق، بر لزوم جهاد علیه حکومت های موجود در کشورهای اسلامی تأکید می کند. وی در کتاب الجهاد و فضل الشهاده، به جواز قتل زنان و کودکانی که در میان کفار هستند حکم می کند و حتی کشتن مسلمان هایی را که در میان کفار هستند، جایز می داند. او می نویسد، اگر هدف ما مشرکان باشند و به وجود عده ای از مسلمان ها در بین آنها علم داشته باشیم، با این حال نیز هدف قرار

ص: 18

دادن آنها جایز است و دیه و کفاره ای نیز به دلیل کشتن مسلمان ها بر فرد مجاهد واجب نمی شود. وی در این حکم نیز به دیدگاه های ابن تیمیه استشهاد می کند.(1)

در این باره، سید امام (عبدالقادر بن عبدالعزیز)، از اعضای شورای اصلی القاعده و مشاور شرعی این سازمان، در کتابش با نام العمدة فی إعداد العدة، که سلفیان جهادی از آن استقبال کرده اند، نوشته است:

اگر کشتن کافران ممکن نباشد مگر با کشته شدن زنان و کودکان آنها، آیا کشتن زنان و کودکان در این صورت جایز است یا خیر؟

پاسخ: کشتن زنان و کودکان کفار در این صورت جایز است، حتی اگر مبارزه نکنند و به کافران کمک نرسانند؛ چراکه کشتن کفار فقط به این صورت محقق می شود.(2)

بن لادن نیز بر همین منوال می گوید، کسانی که می خواهند اسلام را بدون جهاد برقرار کنند، سیره و روش پیامبر اسلام را نفهمیده اند. وی همچنین جهاد را واجب عینی بر هر فرد مسلمان می داند که هر کس آن را ترک کند گناه کار و فاسق است. بن لادن با دعوت به سرپیچی از علمایی که قدم در راه جهاد نمی گذارند، می گوید: «دین با علم استوار نمی شود، حتی اگر تمام مردم عالم شوند. بلکه بر پا داشتن دین تنها از راه جماعت، اطاعت، پیروزی و جهاد امکان پذیر است».(3)

بن لادن درباره جهاد علیه حاکمان کشورهای اسلامی نیز گفته است:

اختلاف ما با حاکمان، اختلافی فرعی نیست که حل و فصل آن امکان داشته باشد. بلکه اختلاف ما بر سر اصل اسلام است یعنی شهادت به توحید و نبوت که این حاکمان به دلیل ارتباط با کفار، تصویب قوانین غیرشرعی و پذیرفتن قوانین سازمان ملل اصل و اساس اسلام را نقض کرده اند.(4)

وی در ادامه می گوید:

ما حق داریم بپرسیم چه فرقی است میان کرزای عجم (رئیس جمهور افغانستان که به عقیده القاعده دست نشانده آمریکا است) و کرزای عرب؟ چه کسی حاکمان کشورهای عربی را نصب کرده و حمایت می کند؟ این صلیبی ها هستند که کرزای افغانستان، کرزای پاکستان، کرزای کویت، کرزای بحرین و کرزای ریاض را نصب کرده اند.(5)

ابوقتاده، از رهبران سلفیان جهادی نیز، بر ضرورت تحقق جماعت اسلامی منسجم تأکید کرده، معتقد است رسول خدا در حدیثی که اوصاف فرقه ناجیه را بیان کرده، به این جماعت اشاره کرده است و هر جماعتی از مسلمان ها که اوصاف طائفه منصوره و فرقه ناجیه را داشته باشد، تبعیت از آن واجب است.(1)

به عقیده سید امام (دکتر فضل)، به سه دلیل، مبارزه با رژیم ها و حاکمان کشورهای اسلامی بر مبارزه با کفار بیگانه اولویت دارد:

1. این جهاد، جهاد دفاعی محسوب می شود که بر جهاد ابتدایی اولویت دارد؛ چراکه این حاکمان دشمنان کافری هستند که بر کشورهای اسلامی تسلط یافته اند؛

2. این حاکمان مرتد هستند و مبارزه با مرتد بر جنگ با کافر اصلی تقدم دارد؛

3. حاکمان مرتد کشورهای اسلامی، به مسلمان ها نزدیک ترند و خطرشان بیشتر است.(1)

اما از اوایل دهه نود میلادی، اولویت جهاد علیه دشمن نزدیک، جای خود را به جهاد علیه دشمن دور داد و این اولویت نتیجه دو تحول اساسی در تاریخ مبارزات سلفیان جهادی بود: 1. آغاز نبرد ایالات متحده با گروه های جهادی، طرد آنها از افغانستان و بازداشت سرکردگان آنها در نقاط مختلف جهان؛(2) 2. جنگ خلیج فارس و حضور نیروهای آمریکایی در خاک جزیرة العرب، که به عقیده بن لادن، اشغال یکی دیگر از مقدسات مسلمان ها پس از مسجدالاقصی محسوب می شد؛(3) 3.حمایت آمریکا از حاکمان کشورهای عربی در برابر اسلام گرایان و سلفیان جهادی.(4)

2. در میدان جهاد افغانستان نیز فقط به گروه های شیعی کمک رسانی می کردند.

3. موضعشان درباره اخراج مجاهدان عرب از پاکستان نیز تجاهل بود و هیچ دخالتی نکردند و به هیچ مجاهد عربی در خاک ایران خوش آمد نگفتند.

4. در قبال جهاد در مصر و الجزایر هیچ کمکی از جانب ایران نشد و مجاهدان را در جنگ خونین با طاغوت ها تنها گذاشتند.

آنها با هر جنبشی که در مدارشان باشد همکاری می کنند و به طور خلاصه موضع ما در قبال ایران این است که ما تابع ایران نیستیم.

وی در ادامه به جنبش های جهادی که بر مدار ایران هستند گفت این شیوه برای شما منفعتی ندارد و در مقابل اندک حمایت ایران، شما به اینکه دست نشاندگان ایران هستید محکوم می شوید و احترامتان را در میان اهل سنت از دست می دهید.(1)

الظواهری با توجه به سابقه اش در جنبش جهاد اسلامی مصر، در زمان حضورش در القاعده نیز بیشتر در خصوص مبارزه با حکام منطقه موضع گیری کرده است. تفکر وی سلفی محض است. او پس از روی کار آمدن اخوان در مصر، آنها را به کنار گذاشتن بدعت دموکراسی و پذیرش سیستم خلافت اسلامی نصیحت کرد و در عین حال سیستم انتخابات را تحت قانون اساسی اسلامی تأیید کرد.(1)

برخی از کارشناسان، به ثمر نشستن اعتراضات مسالمت آمیز مردمی در مصر، تونس و لیبی را، که به روی کار آمدن احزاب اسلام گرا انجامید، شکستی برای ایدئولوژی القاعده و هم مسلکان جهادی اش می دانستند. در این باره صفوت عبدالغنی، از رهبران سلفی مصر، که همواره به جهاد و مبارزه علیه حکومت غیردینی و مستبد مصر دعوت کرده است، با اعلام پایان قدرت القاعده در جهان عرب گفت: «سرکوب القاعده از طریق جنگ علیه تروریسم نبود، بلکه با انقلاب های مردمی در کشورهای اسلامی، که ضرورت وجود القاعده را منتفی ساختند دیگر دلیلی برای وجود این سازمان باقی نمانده است».(2)

اما پس از بروز امواج بیداری اسلامی در کشورهای منطقه، القاعده و گروه های سلفی جهادی، که دیگر جایگاه و محبوبیتی در میان ملت های مسلمان نداشتند، فرصت را غنیمت شمردند؛ چراکه پس از سرنگونی دیکتاتوری های منطقه، تقابل اسلام گرایان و غرب گرایان در کشورهای اسلامی، می توانست به نفع آنها باشد. به ویژه با روی کار آمدن احزاب اسلامی در کشورهای مصر، تونس و لیبی، که در ادامه با مخالفت غرب گرایان، اوضاع این کشورها به هرج و مرج کشیده شد.

عوامل گوناگونی، زمینه های گرایش به تفکر جهادی را در میان جوانان مسلمان افزایش داد، از جمله نبود آرامش و نظم، درگیری میان اسلام گرایان و غرب گرایان، به انزوا کشیده شدن اسلام گرایان و ممنوعیت فعالیت احزاب اسلامی در کشورهای اسلامی؛ و این همان چیزی بود که القاعده، داعش و سایر گروه های سلفی جهادی به دنبال آن بودند. درک جوانان مسلمان از این مسئله، که رویکرد غیرجهادی و حزب گرایانه مانند اخوان المسلمین قادر به برپایی حکومت اسلامی نیست، خود پیروزی بزرگی برای سلفیه جهادی محسوب می شد؛ چراکه از سال ها پیش بزرگان سلفیه جهادی بر این عقیده پافشاری می کردند که خلافت اسلامی جز با جهاد حاصل نمی شود. نیال فرگوسن، استاد تاریخ در دانشگاه هاروارد آمریکا نیز از کسانی بود که اعتقاد داشت، بهار عربی اگر این گونه پیش رود، به نفع القاعده تمام خواهد شد.(3)

از طرفی بحران درگیری ها در سوریه، این کشور را به محل قدرت یابی و جذب نیرو برای گروه های سلفی جهادی مبدل کرد. القاعده نیز از این قاعده مستثنا نبود و با حضور فعال در سوریه، مصر، لیبی و یمن به بازیابی قدرت خود پرداخت. از این رو، رهبران القاعده از سلفیان جهادی بودند که تحولات بیداری اسلامی را به فال نیک گرفتند. برخلاف برخی دیگر که آن را انقلابی برای رفع گرسنگی و حرکتی بی فایده دانستند و بر ادامه راه جهاد تأکید کردند.

القاعده، در حال حاضر با بهره گیری از اوضاع بحرانی موجود در کشورهای منطقه، بیشترین بهره را برده است. اما از آنجایی که این سازمان به شکل شاخه های جدا در کشورهای مختلف در حال فعالیت است، باید شاخه های آن را جداگانه در هر کشور بررسی کنیم.

القاعده از این کشور گریختند و بیشتر آنها به یمن رفتند. بر همین اساس، شاخه القاعده در عربستان و شاخه یمنی این سازمان با یکدیگر ادغام شدند.(1)

در یمن نیز ابوالحسن المحضار از نخستین رهبران القاعده بود که توانست با جذب جوان های سلفی یمن در منطقه مراقشه، میان دو استان شبوه و أبین، به آنها آموزش های نظامی دهد و در اقدامات مسلحانه از آنها استفاده کند. نخستین رهبر رسمی القاعده در یمن، ابوعلی الحارثی نام داشت که با بمب افکن هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی، در 2002، از پای درآمد. القاعده یمن به تلافی این ضربه، نفت کش فرانسوی لامبرگ را هدف قرار داد.

در دسامبر 2009، شاخه القاعده در جزیرة العرب، با القاعده یمن تلفیق شد و خود را «تنظیم القاعدة فی جزیرة العرب» نامید و با ابی بصیر (ناصر الوحیشی)، که تابعیتی یمنی داشت به عنوان رهبر این جریان در جزیرةالعرب بیعت کرد. سعید الشهری (اباسفیان الازدی)، که تابعیت سعودی داشت، به عنوان نایب وحیشی انتخاب شد، اما وی طبق اعلان سازمان امنیتی یمن در 2011 کشته شد.(2)

پس از هجرت عناصر اصلی گروه عربستان سعودی به یمن، مرکز اصلی القاعده شبه جزیره، در یمن مستقر شد و به فعالیت پرداخت.

قدرت القاعده در یمن همواره به دو عامل بستگی داشته است: 1. حمایت مالی از خارج؛ 2. همراهی و هماهنگی از داخل و از جانب سران قبایل یمن، که از حمایت ها و کمک های حکومت مرکزی ناامید بوده اند.(3)

برخی معتقدند دولت یمن نیز از طریق همکاری با القاعده، در پی جلب منافعی برای خویش بوده، با دمیدن در مسئله حضور القاعده در یمن، حمایت های مالی و سیاسی غرب را متوجه خود کرده است.(4)

امارتی اسلامی را تحت رهبری خود تأسیس کند. این مکان در نزدیکی تنگه باب المندب قرار دارد و روزانه حدود چهار میلیون بشکه نفت از آنجا عبور داده می شود. در طرف دیگر خلیج عدن نیز جنبش شباب، یعنی شاخه القاعده در سومالی، قرار گرفته است.(1)

القاعده در یمن با شدت به گسترش نفوذ خود در این کشور می پردازد. یمن به محلی مناسب و امن برای آموزش نیروهای القاعده و انتقال این نیروها به سایر کشورها مبدل شده است.(2)

از طرفی دخالت های آمریکا در یمن و کشته شدن مردم این کشور با هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی، خود عامل جذب جوان های سنی این کشور به سازمان القاعده بوده است.(3)

القاعده در شبه جزیره، که اکنون نام انصارالشریعة را نیز بر پیشانی دارد، در 2012، در جشن سومین سالگرد تأسیس خود، پیروزی های خویش در سه سال اخیر را این گونه اعلام کرد:

1. پرداختن موفقیت آمیز به سه جنگ هم زمان؛ جنگ با نیروهای کفر (نظام علی عبدالله صالح)، دفاع از خود در مقابل هجوم مستقیم صلیبی های آمریکایی و مبارزه با رافضی های شمال (حوثی های یمن).

2. افشای کسانی که حوثی های زیدی نامیده می شوند به عنوان دست نشاندگان ایران، که برادران ما در سازمان القاعده شبه جزیره حملات سنگین و ویرانگری را علیه این گروه صورت دادند.

3. سرنگون کردن علی عبدالله صالح از سلطنت؛ بر همه روشن است که سرنگونی عبدالله صالح هیچ ارتباطی با تظاهرات مردمی و نگرانی های غرب از کشتار مردم به دست رژیم عبدالله صالح ندارد و غرب زمانی که فهمید علی عبدالله صالح توانایی کنترل کشور را ندارد و امکان سقوط کشور در دست القاعده وجود دارد، وی را برکنار کرد.

4. تحمیل تلفات سنگین بر اقتصاد صلیبی ها (غرب).

5. استیلای مجاهدان القاعده شبه جزیره بر مساحت گسترده ای از خاک جنوب یمن و اجرای احکام شریعت و امر به معروف و نهی از منکر در مناطق تحت سیطره شان.(4)

در 1988، گروهی با نام «الجماعة السلفیة للدعوة و القتال»، به رهبری عبدالمجید دیشو، تأسیس شد که می کوشید میان جهادی های الجزایر اتحاد ایجاد کند. این گروه با ملحق شدن به القاعده، به شاخه این سازمان در الجزایر تبدیل شد و در 2007 به «تنظیم القاعدة فی بلاد المغرب الاسلامی» تغییر نام داد. همچنین، علاوه بر صورت دادن عملیات گروگان گیری و کشتار در کشورهای مغرب اسلامی، با جذب و آموزش نیروهای داوطلب، آنها را به عراق و افغانستان می فرستاد.(1)

تحولات بیداری اسلامی در مغرب عربی، تأثیرات فراوانی بر جای گذاشت و القاعده نیز توانست از این فرصت به نفع خویش بهره برداری کند. عناصر این سازمان توانستند با استفاده از ناامنی ها و هرج و مرج پیش آمده، نفوذشان را در این منطقه افزایش دهند.

اما در مواجهه با تحولات بیداری اسلامی، میان سلفیان در الجزایر اتفاق نظری وجود نداشت. عبدالملک الرمضانی، یکی از رهبران سلفی صاحب نفوذ در الجزایر، که در عربستان سکنا گزیده است، با صدور فتوایی قیام علیه حکومت را ممنوع دانست و اعلام کرد وقتی که رهبر کشور، مسلمان باشد بر شما واجب است از او اطاعت کنید. از سوی دیگر، شیخ عبدالفتاح زراوی، از علمای پایتخت الجزایر، آشکارا مردم را به تظاهرات علیه حکومت فرا خواند که البته پلیس و سازمان اطلاعاتی این کشور این تظاهرات را خنثا کرد. طبیعی است که در این میان، رهبران القاعده نیز به دنبال تغییر و قیام در الجزایر بودند. چنان که الظواهری در اکتبر 2011 با صدور بیانیه ای علاوه بر تبریک به مردم لیبی، به مناسبت قیام و پیروزی شان علیه قذافی، مردم الجزایر را نیز به قیام علیه حکومتشان دعوت کرد.(2)

نیروهای القاعده توانستند با بهره گیری از فرصت به دست آمده در لیبی، به مخازن سلاح های ارتش این کشور، که حاوی موشک ها و سلاح های پیشرفته بود، دست یابند و در سایر کشورها نیز نفوذشان را گسترش دهند. سازمان ملل در این خصوص، در گزارش خود در ژانویه 2012 نوشت: «سازمان القاعده در مغرب اسلامی با ارائه خدمات و کمک های بشری در مناطق دورافتاده ای که از کنترل حکومت ها خارج شده، توانسته است به جایگاه مردمی مناسبی در این مناطق دست یابد و با جذب نیرو، شبکه هایی را نیز برای جمع آوری اطلاعات و اسلحه ترتیب دهد».(3)

با کشته شدن زرقاوی در ژوئن 2006، خلأ رهبری در القاعده عراق باعث شد مجلس شورای مجاهدین به ندرت به جای القاعده فی بلاد الرافدین ایفای نقش کند. این مجلس در اکتبر 2006 به «دولت اسلامی عراق» تغییر نام داد و رسماً در پی برپایی حکومت اسلامی مد نظر خویش در کشور عراق برآمد.(1)

این تشکیلات پس از کشته شدن ابوعمر البغدادی در 2010 و جانشینی ابوبکر البغدادی، با پشت سر گذاشتن فراز و نشیب های فراوان و با استفاده از فرصت به دست آمده در سوریه، نام «دولت اسلامی عراق و شام» و سپس نام «دولت اسلامی» را برای خود انتخاب کرد و تمام کشورهای اسلامی و حتی برخی کشورهای اروپایی را نیز داخل در مرز خویش دانست و ابوبکر البغدادی را امیرالمؤمنین لقب داد.