بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ

ما نیكوترین قصه را به موجب این قرآن به تو وحى نمودیم.(سوره يوسف/3)

ص: 2

احسن القصص

52 روايت زندگي انبياء و قصه هاي پندآموز در قرآن كريم مبتنی بر اطلاعات و تحلیل الهی

محمد جواد مهري

ص: 3

مهری، محمد جواد

احسن القصص، روايت زندگي پيامبران و قصه هاي پندآموز قرآني

محمد جواد مهری. قم: آیین دانش، 1391.

486 ص:فهرست نویسی بر اساس اطلاعات فیپا

1. قرآن – قصه ها 2. محمد (ص). پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت- 11 ق.

داستان 3. پیامبران – سرگذشتنامه 4. پیامبران در قرآن 5. زنان در قرآن. الف. عنوان

39 م 9 م / 88 156/ 297

احسن القصص

روايت زندگي انبياء و قصه هاي پندآموز در قرآن كريم

تألیف: محمد جواد مهری

ناشر: انتشارات آیین دانش

چاپخانه: دانش

نوبت چاپ: دوم/ پاییز 1391

شمارگان: 10000 نسخه

شابک: 9-12-8999-9664-978

قیمت: 6000 تومان

مرکز پخش: قم، خیابان خاکفرج، داخل کوی 75

تلفن: 1- 6706370 / 7- 6616126 (0251)

ص: 4

6- آرامش ..... 35

7- عبرت آموزي ... 35

8- علم و دانش ... 36

9- عبوديت .... 36

10- تفهيم حقايق ... 36

11- دلداري و تسلي بخشي ... 37

مطلب دوم – چند پرسش مهم... 37

سؤال 1: چه پیامبراني نامشان در قرآن آمده است؟ ...37

سؤال 2: تعداد پیامبران و کتب آن ها را بيان كنيد؟... 41

سؤال 3: ازکتب پیامبران کدام باقی مانده است؟... 43

سؤال 4: آيا پیامبران ازاسم اعظم الهيآگاهی داشته اند؟ ... 43

سؤال 5: زبان و قومیّت پیامبران چه بوده است؟... 44

مطلب سوم - آفرینش آسمان و زمین... 44

مطلب چهارم - نزول قرآن... 46

مطلب پنجم - عدد سُوَر و آیات قرآنی... 48

مطلب ششم – فرقه هایی که در قرآن ذكر شده اند... 50

روايت زندگي انبياء و قصه هاي پندآموز در قرآن كريم... 51

روايت نخست: قصه زندگي حضرت آدم و حوا (علیهما السلام) ... 51

شناسنامه حضرت آدم (علیه السلام) ...51

ص: 6

نخست: خلقت حضرت آدم و آفرینش او 53

دوم: انتخاب آدم (علیه السلام) به پیامبری... 54

سوم: تعلیم اسماء به آدم (علیه السلام) ...55

چهارم: سجده کردن فرشتگان به آدم (علیه السلام)... 56

پنجم: سکونت آدم و حوا (علیهما السلام) در بهشت... 57

ششم: درختی که آدم و حوا (علیهما السلام) از آن نهی شده بودند... 59

هفتم: بهشتی که جایگاه آدم (علیه السلام) بود، آیا در زمین بوده یا آسمان؟... 59

نظریه اول... 60

نظریه دوم... 61

نظریه سوم... 61

هشتم: فرود آمدن آدم و حوا (علیهما السلام) به زمین... 61

شناسنامه حضرت حوا... 63

ازدواج حضرت آدم و حوا (علیهما السلام) ... 64

روايت دوم: قصه زندگي فرزندان آدم و کیفیّت ازدواج آنها... 67

تهدید هابیل به قتل... 69

کشته شدن هابیل... 70

کیفیّت دفن هابیل... 71

روايت سوم: قصه زندگي حضرت ادریس (علیه السلام)... 73

شناسنامه حضرت ادریس (علیه السلام)... 73

ص: 7

شخصیّت حضرت ادریس (علیه السلام)... 74

پادشاه زمان حضرت ادریس (علیه السلام)... 75

قبض روح حضرت ادریس (علیه السلام)... 78

روايت چهارم: قصه زندگي حضرت نوح (علیه السلام)... 81

شناسنامه حضرت نوح (علیه السلام)... 81

رسالت حضرت نوح (علیه السلام)... 83

ساختن کشتی نجات و سرانجام تلخ قومش... 86

سرگذشت دردناک فرزند نوح... 89

روايت پنجم: قصه زندگي حضرت هود (علیه السلام) و قوم عاد... 93

شناسنامه حضرت هود (علیه السلام)... 93

رسالت هود (علیه السلام) در میان قوم عاد... 95

سرانجام وحشتناک قوم عاد... 98

روايت ششم: قصه زندگي حضرت صالح (علیه السلام) و قوم ثمود... 101

شناسنامه حضرت صالح (علیه السلام) ...101

رسالت صالح (علیه السلام) در میان قوم ثمود... 103

معجزۀ حضرت صالح (علیه السلام)... 104

نقشۀ قتل حضرت صالح (علیه السلام)... 107

چگونگی کشتن ناقه صالح (علیه السلام)... 108

سرنوشت قوم ثمود ...110

ص: 8

روايت هفتم: قصه زندگي اصحاب الحِجْر... 111

اصحاب الحِجْر... 111

روايت هشتم: قصه زندگي حضرت ابراهیم (علیه السلام) و نمرود... 113

شناسنامه حضرت ابراهیم (علیه السلام)... 113

پادشاه زمان ابراهیم و اعتقادات مردم... 114

چگونگی تولد ابراهیم (علیه السلام) 115

شخصیّت حضرت ابراهیم (علیه السلام)... 117

گفتگوی ابراهیم با آزر... 118

شکستن بتها توسط ابراهیم (علیه السلام)... 120

محاکمه حضرت ابراهیم (علیه السلام)... 121

دلیل ابراهیم (علیه السلام) بر بطلان خدایان متعدّد... 123

مشاهدۀ زنده شدن مردگان... 124

ازدواج حضرت ابراهیم با ساره... 126

شناسنامه حضرت ساره... 127

مهاجرت حضرت ابراهیم (علیه السلام)... 128

آرزوی ابراهیم و ساره... 131

تجدید بنای کعبه... 137

کیفیّت فرزنددار شدن ساره ...138

موضوع قربانی و ذبح اسماعیل... 140

ص: 9

روايت نهم: قصه زندگي حضرت اسماعیل (علیه السلام)... 141

شناسنامه حضرت اسماعیل (علیه السلام)... 141

شخصیّت حضرت اسماعیل (علیه السلام)... 142

روايت دهم: قصه زندگي حضرت اسحاق (علیه السلام)... 145

شناسنامه حضرت اسحاق (علیه السلام)... 145

شخصیّت اسحاق (علیه السلام) و ولادت او 146

ازدواج حضرت اسحاق (علیه السلام) 147

روايت يازدهم: قصه زندگي حضرت لوط (علیه السلام)... 149

شناسنامه حضرت لوط (علیه السلام)... 149

رسالت حضرت لوط (علیه السلام) ...150

ازدواج حضرت لوط (علیه السلام)... 152

کارهای زشت قوم لوط (علیه السلام) 153

سرنوشت دردناک قوم لوط (علیه السلام)... 154

روايت دوازدهم: قصه ذوالقرنین و قوم یأجوج و مأجوج... 161

شناسنامه ذوالقرنين... 161

عصر زندگی ذوالقرنین... 163

سرگذشت ذوالقرنین... 163

اول: لشکرکشی غربی... 165

دوم: لشکرکشی شرقی... 166

ص: 10

سوم: لشکرکشی شمالی... 166

روايت سيزدهم: قصه زندگي حضرت یعقوب (علیه السلام) ...169

شناسنامه حضرت یعقوب (علیه السلام) ...169

سرگذشت حضرت یعقوب (علیه السلام)... 170

روايت چهاردهم: قصه زندگي حضرت یوسف (علیه السلام) و زليخا... 171

شناسنامه حضرت یوسف (علیه السلام)... 171

خواب دیدن یوسف (علیه السلام) و توطئه برادرانش... 172

نجات حضرت یوسف (علیه السلام) از چاه... 177

آزادی یوسف (علیه السلام) از زندان... 185

یوسف (علیه السلام) به عنوان وزیر اقتصاد مصر... 185

حرکت یعقوب برای دیدار یوسف(علیه السلام)... 193

روايت پانزدهم: قصه زندگي حضرت ایوب (علیه السلام)... 197

شناسنامه حضرت ایوب (علیه السلام)... 197

سرگذشت ایّوب (علیه السلام) و آزمایش عجیب او... 198

ایّوب (علیه السلام) اُسوۀ صبر و سپاس... 200

انگیزه تنبیه همسر ایّوب (علیه السلام)... 201

شناسنامه همسر ایّوب (علیه السلام)... 202

روايت شانزدهم: قصه زندگي حضرت ذالکفل (علیه السلام)... 205

سرگذشت حضرت ذَالْکِفْل (علیه السلام)... 205

ص: 11

روايت هفدهم: قصه زندگي حضرت شعیب (علیه السلام)... 209

شناسنامه حضرت شعیب (علیه السلام)... 209

رسالت شعیب (علیه السلام) در مَدْیَنْ... 210

تهدید شعیب (علیه السلام) به اخراج از شهر مَدْیَنْ... 212

تهدید شعیب (علیه السلام) به سنگسار نمودن... 212

هلاکت اهل مَدْیَنْ... 213

رسالت شعیب (علیه السلام) در اَیْکه... 213

روايت هجدهم: قصه زندگي اصحاب الایْکَه... 217

اصحاب الایْکَه... 217

روايت نوزدهم: قصه زندگي حضرت موسی (علیه السلام) و فرعون... 219

شناسنامه حضرت موسی (علیه السلام)... 219

سرگذشت حضرت موسی (علیه السلام)... 221

دورۀ اول: پادشاه عصر موسی (علیه السلام) و خواب او... 221

ولادت موسی (علیه السلام) در سخت ترین شرایط... 224

افکندن موسی (علیه السلام) به رود نیل... 227

دوره دوم: هجرت موسی (علیه السلام) به سوی مَدْیَنْ... 233

موسی در خانه شعیب (علیه السلام) و ازدواج او... 236

دوره سوم: بازگشت موسی (علیه السلام) به مصر و آغاز رسالت... 238

ابلاغ رسالت حضرت موسی (علیه السلام)... 240

ص: 12

معجزات موسی (علیه السلام) و ایمان جادوگران... 243

پایداری و مقاومت موسی (علیه السلام) و قومش... 245

نفرین موسی (علیه السلام) و گرفتاری فرعونیان. 246

دوره چهارم: هجرت موسی (علیه السلام) به فلسطین... 248

سرانجام دردناک قوم فرعون... 249

دوره پنجم: پیشنهاد بت سازی به موسی (علیه السلام)... 250

مشمول مواهب و الطاف الهی... 251

خودداری بنی اسرائیل از رفتن به فلسطین... 252

رفتن موسی (علیه السلام) به کوه طور... 253

گوساله پرستی بنی اسرائیل... 255

سرنوشت دردناک سامری... 257

قرار گرفتن کوه بر بالای سر بنیاسرائیل... 258

تقاضای دیدن خدا... 259

روايت بيستم: قصه زندگي آسیه همسر فرعون... 261

روايت بيست و يكم: قصه زندگي قارون... 265

سرگذشت دردناک قارون. 265

روايت بيست و دوم: قصه گاو بنی اسرائیل. 269

ماجرای گاو بنی اسرائیل... 269

روايت بيست و سوم: قصه زندگي حضرت خضر (علیه السلام)... 271

ص: 13

سرگذشت شگفت انگيزحضرت خضر (علیه السلام)... 271

روايت بيست و چهارم: قصه زندگي بلعم باعورا... 277

روايت بيست و پنجم: قصه زندگي حضرت هارون (علیه السلام)... 281

شناساسنامه حضرت هارون (علیه السلام)... 281

روايت بيست و ششم: قصه زندگي حضرت یوشع (علیه السلام)... 283

شناسنامه حضرت یوشع (علیه السلام)... 283

سرگذشت حضرت یوشع (علیه السلام)... 283

روايت بيست و هفتم: قصه زندگي حضرت اشموئیل (علیه السلام)... 287

سرگذشت حضرت اشموئيل (علیه السلام)... 287

روايت بيست و هشتم: قصه زندگي طالوت و جالوت... 291

طالوت كيست؟... 291

روايت بيست و نهم: قصه زندگي حضرت داوود (علیه السلام)... 295

شناسنامه حضرت داوود (علیه السلام) ...295

شخصیّت و ویژگی های داوود (علیه السلام)... 297

قضاوت حضرت داوود (علیه السلام)... 298

روايت سي ام: قصه زندگي اصحاب سبت... 301

اصحاب سبت... 301

روايت سي و يكم: قصه زندگي حضرت سلیمان (علیه السلام) 303

شناسنامه حضرت سلیمان (علیه السلام) 303

ص: 14

پیامبری حضرت سلیمان (علیه السلام) ...304

آزمایش سخت حضرت سلیمان (علیه السلام)... 305

نعمتهای ویژه به حضرت سلیمان (علیه السلام)... 306

غیبت هُدهُد و خبر تازۀ او... 308

روايت سي و دوم: قصه زندگي حضرت الیاس (علیه السلام)... 315

شناسنامه حضرت الیاس (علیه السلام) 315

شیوه دعوت الیاس (علیه السلام) و پادشاه معاصرش.. 316

روايت سي و سوم: قصه زندگي حضرت اَلْیَسَع (علیه السلام) 323

شناسنامه حضرت اَلْیَسَع (علیه السلام) 323

روايت سي و چهارم: قصه زندگي قوم سَبَأ 325

سرگذشت قوم سَبَأ 325

روايت سي و پنجم: قصه زندگي اصحاب رَسّ.. 329

سرگذشت اصحاب رَسّ.. 329

روايت سي و ششم: قصه زندگي هاروت و ماروت.. 333

سرگذشت هاروت و ماروت.. 333

روايت سي و هفتم: قصه زندگي حضرت یونس (علیه السلام)... 335

شناسنامه حضرت یونس (علیه السلام) 335

رسالت حضرت یونس (علیه السلام) 337

قرار گرفتن یونس (علیه السلام) در شکم ماهی. 339

ص: 15

مدّت غیب یونس (علیه السلام) از میان قومش... 341

روايت سي و هشتم: قصه زندگي حضرت زکریا (علیه السلام)... 344

شناسنامه حضرت زکریا (علیه السلام)... 344

ازدواج زکریّا (علیه السلام) با اَشْیاع... 345

سرپرستی زکریّا (علیه السلام) از مریم(علیها السلام)... 346

دعای زکریا و بشارت تولّد یحیی(علیه السلام) 348

شهادت حضرت زکریا (علیه السلام)... 351

روايت سي و نهم: قصه زندگي حضرت یحیی (علیه السلام)... 354

شناسنامه حضرت یحیی (علیه السلام)... 354

پیامبری یحیی (علیه السلام) و ویژگی های وی... 355

یحیی (علیه السلام) شهید راه امر به معروف و نهی از منکر... 357

محل دفن حضرت یحیی (علیه السلام)... 358

روايت چهلم: قصه اصحاب اُخدود... 360

سرگذشت اصحاب اُخدود... 360

روايت چهل ويكم: قصه اصحاب فیل... 364

سرگذشت اصحاب فیل... 364

روايت چهل و دوم: قصه زندگي اصحاب الجنّه... 370

سرگذشت «صاحبان باغ سرسبز» 370

روايت چهل و سوم: قصه زندگي ثروتمند مغرور 374

سرگذشت ثروتمند مغرور 374

روايت چهل و چهارم: قصه كشته شدن 43 پیامبردر يك روز 378

سه گناه بزرگ بنی اسرائیل... 378

ص: 16

روايت چهل وپنجم: قصه زندگي قوم تُبَّع... 380

سرگذشت تبّع و قومش... 380

روايت چهل وششم: قصه زندگي پیغمبران انطاکیه... 382

پیغمبران انطاکیه و حبيب نجار... 382

روايت چهل و هفتم: قصه زندگي برصیصای عابد... 386

سرگذشت حيرت انگيز عابد بني اسرائيل... 386

روايت چهل و هشتم: قصه زندگي حضرت لقمان (علیه السلام)... 388

سرگذشت حضرت لقمان حكيم (علیه السلام)... 388

روايت چهل و نهم: قصه زندگي حضرت عُزیر (علیه السلام)... 391

سرگذشت حضرت عُزیر (علیه السلام)... 391

روايت پنجاهم: قصه زندگي حضرت عيسي (علیه السلام)... 396

شناسنامه حضرت عیسی (علیه السلام)... 396

تولد حضرت عیسی (علیه السلام)... 397

رسالت حضرت عیسی (علیه السلام)... 400

معجزات حضرت عیسی (علیه السلام)... 401

روايت پنجاه و يكم: قصه اصحاب كهف و رقیم...406

ص: 17

سرگذشت اصحاب کهف و رقیم... 406

غار اصحاب کهف در کجا بوده است؟... 412

قول اول... 412

قول دوم... 412

روايت پنجاه و دوم: قصه زندگي حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 414

شناسنامه حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 414

الف - از ولادت تا بعثت... 416

دوران ولادت و شیرخوارگی... 416

سفر به مدینه و فوت مادر... 418

تحت سرپرستی جدّ و مصیبتی دیگر... 419

سرپرستی ابوطالب (علیه السلام) و سفر به شام... 420

دوران جوانی و ازدواج حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 421

شناسنامه حضرت خدیجه(علیها السلام)... 423

سایر زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 424

دواری حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) در نصب حجرالأسود... 426

آوردن حضرت علی (علیه السلام) به منزل خود... 428

ب - از بعثت تا هجرت... 429

آغاز بعثت حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 429

آغاز دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 430

ص: 18

پیشنهادهای قریش به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 434

اذیّت و آزار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و مؤمنین... 436

مهاجران حبشه... 438

اعلامیه قریش و محاصره اقتصادی... 440

وفات ابوطالب و خدیجه... 443

معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 444

و امّا خلاصه داستان معراج... 446

پیمان بستن مردم یثرب به پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 447

هجرت مردم به یثرب و نقشه قتل پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 450

ج - از هجرت تا فتح مکّه... 453

هجرت به یثرب و حوادث سال اوّل... 453

1. جنگ بدر ... 462

2. جنگ اُحُد ... 469

3. جنگ حَمْراء الْاَسَد... 474

4. جنگ بَنی نضیر... 476

5. جنگ احزاب (خندق)... 478

6. جنگ بنی قُرَیْظَه... 488

7. جنگ بَنی المُصْطَلِق (مُرَیْسیع)... 490

صلح حُدَیْبِیَه... 491

ص: 19

دعوت پادشاهان به اسلام... 494

8. جنگ خَیْبَر... 495

د - از فتح مکّه تا رحلت... 497

1- غزوه فتح مکّه... 497

2- جنگ حُنَیْن... 501

3- جنگ ذات السّلاسل... 503

ساختن مسجد ضِرار... 504

4- جنگ تَبوک... 506

خواندن آیات برائت توسط حضرت علی (علیه السلام)... 508

داستان مباهله... 510

آخرین حج پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و ماجرای غدیرخم... 512

رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) ... 517

كتابنامه ...520

ص: 20

آنگاه اضافه می کنندکه: این قرآن نور آشکار، درجه بالا و بلند و فضیلت بزرگی است.(1)

و بالأخره درآخرین لحظات عمر شریفشان خطاب به مردم فرمودند: هان ای مردم! من از میان شما می روم و دو امانت گران بها را در میان شما می گذارم، یکی قرآن و دیگری اهل بیتم و ...(2)

خلاصه اینکه قرآن علاوه بر این که معجزه جاوید پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و نشانه صداقت و نبوّت آن حضرت تا ابد است، قانون اساسی امّت اسلامی و متضمن برنامه های کلّی اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و مایه حیات و عامل سعادت و خوشبختی و شفای بیماری هاست و وجود پیروان خود را از بیماری و صفات رذایل روحی، پاکسازی می کند و لباس عافیّت و سعادت بر تنشان می پوشاند.(3)

و همانطورکه مولی علی (علیه السلام) می فرماید: بدانید که در این کتاب آسمانی خبرهای آینده و بیان حوادث گذشته است و درمان بیماری های شما و برنامه زندگی اجتماعی شما در آن است.

پس «کتاب خدا را محکم بگیرید، زیرا رشته ای است بسیار محکم و نوری است آشکار، داروئی است شفابخش و پربرکت و آب حیاتی است که عطش تشنگان حقیقت را می نشاند.» و «از این کتاب بزرگ آسمانی برای بیماری های خود شفا بخواهید و برای حل مشکلاتتان از آن یاری بطلبید، چرا که در این کتاب درمان بزرگترین درهاست: درد کفر، نفاق و گمراهی و ضلالت.»(4)

از این آیات و احادیث استفاده می کنیم که قرآن کتاب زندگی و عملی است و هر انسانی که دنبال هدایت است و می خواهد به اهداف عالی نائل گردد، نمی­تواند بدون ترسیم برنامه، راه خوشبختی را به سوی سعادت و مقصود خود آغاز کند، مگر از طریق این کتاب الهی که صاف ترین، مستقیم ترین و ثابت ترین روش است.(5)

از این رو ما داستان های قرآن را که سرگذشت پیامبران و پیشینیان و حوادث نزول قرآن را بیان

ص: 22

می کند و متضمن توصیّه های بسیار به فضایل اخلاقی و نهی و تخطئه از رذایل اخلاقی است، با شیوه ای نو و دسته بندی شده جمع آوری کرده و با زبانی بسیار روان و شیوا در اختیار خوانندگان قرار می دهیم.

چرا که داستان در تربیت انسان سهم به سزایی دارد؛ زیرا تجسّم عینی زندگی یک امّت و تجربه عملی یک ملّت است و برای همه کس، قابل فهم و درک است، مطالعه دقیق تاریخ و زندگی گذشتگان، مانند آیینه ای است که جلوی خود بگیریم و بعد معایب را بدون هیچ غرضی به ما بگوید.

با بررسی و شناخت درست از تاریخ، عوامل شکست ها و پیروزی ها و علّت سقوط و انقراض حکومت ها و عواقب سوءظلم و ستم، جهل و تنبلی و آثار خوب عدالت و تقوی و معنویّت و پیروی از دستورات خداوند سبحان و انبیاء بزرگ را بدست می آوریم و چنین شناختی از تاریخ سبب می شود که انسان راه را، از چاه تشخیص دهد و مانند گذشتگان به چاه ظلم و ستم و جهل خویش نیفتد و در مسیر مستقیم و رضای حق تعالی قرار گیرد.

لذا می بینیم که قرآن بیش از دو هزار آیه در مورد داستان های انبیاء (علیهم السلام) آورده، در حالی که در مورد غسل و وضو و تیمم دو آیه بیشتر نیست.(1)

بدون شک و تردید مسأله بسیار مهم بوده که خداوند حکیم روی آن این قدر تأکید نموده است. چرا که داستانهای قرآن هدفش، فقط درس عبرت برای عدّه ای مردم در یک زمان خاصّ نیست، بلکه قصّه­ها برای همیشه و برای همۀ مردم و یک پیام جهانی است که بدانند در صورت ظلم و گناه و پیروی نکردن از دستورات الهی، هر ملّتی که باشد به سرنوشت ذلّت بار بنی اسرائیل گرفتار خواهند شد.

کتاب حاضر

محور اصلی این نوشتار، اقتباس از آیات شریفۀ قرآن مجيد بوده و چون در این زمینه محتوی

ص: 23

آیات فشرده و برخی از قصه ها مبهم و برای خوانندگان عزیز روشن نیست، سعی شده از روایات معصومین (علیهم السلام) و نظرات مفسران و مورخان نیز استفاده شود، البتّه روش کلّی بر اختصار و ایجازوحذف بسیاری از زوایدوافسانه های دروغین و خرافات اسرائیلی که در قصص قرآن و انبیاء، فراوان به چشم می خورد و با هیچ عقل و منطقی سازگار نیست، بوده است.

آنچه اینک در پیش روی شماست، دارای یک درآمد و 52 روايت از زندگي انبياء الهي و قصه هاي پندآموز قرآني است. و هر قصه در برگیرندۀ مطالبی در زمینۀ معرّفی هریک از انبیاء و پادشاهان معاصر آنان و احوال کلیّۀ زنانی که نامشان در کلام الله مجید ذکر شده و یا آیه ای در قرآن، اشاره ای به آنها داشته است و همچنین تاریخ صدر اسلام و غزوات و تحوّلات مربوط به تکوین اسلام را بیان می کند.

امیدآنکه مطالعه این داستان های راستین درکنار هم اثر عمیق تری در نفوس آماده ای که می خواهد، راه تهذیب نفس و خودسازی و پیمودن مسیر قرب الی الله را در پیش گیرد بگذارد.

در پایان امیدوارم این اندک تلاش حقیر را در راه آشنایی مخاطبین گرامی خصوصاً نسل جوان با قرآن، مفید واقع گرددو مورد رضایت و تأیید حق تعالی قرار گیرد و بتوانیم با استعانت از درگاه و لطف و محبّت ذات احدیّتش عامل به رهنمودهای قرآنی باشیم و پیوسته از انوار آن بهره مند گردیم و این کتاب را ذخیره ای برای روز «لایَنْفَعُ مالٌ وَلابَنُون»(1)

این فقیر بی بضاعت قرار دهد. آمین یا ربّ العالمین.

قم مقدس عُشّ آل محمّد (صلی الله علیه و آله وسلم)

محمد جواد مهری/ 30 مهر ماه 1381 ه-. ش

ص: 24

در هر حال کلمات و اصطلاحات «قصه»، «قَصَص»، «روایت»، «مَثَل»، «حدیث»، «اُسطوره»، «شرح الحال»، «السرد» و «ترجمه» چنان با یکدیگر آمیخته شده اند که جدا ساختن آن ها و تعریف دقیق هر کدام به سهولت امکان پذیر نیست و همین امر سبب گشته تا کتب لغت به ویژه در زبان فارسی قصه را معادل و مترادف «داستان»، «رُمان»، «داستان های تخیلی»، «خبر»، «حدیث»، «قصه مکتوب»، «حکایت» و «افسانه» بدانند و تفاوتی میان این واژه ها نگذارند.(1)

در قرآن کریم واژة «قصه» و جمع آن «قِصَص» نیامده است، ولی کلمه «قَصَص»، «در مجموع هفت بار در قرآن کریم ذکر شده است که شش مورد آن در ضمن آیات آمده و یک مورد هم نام سورة بیست و هشتم قرآن است».(2)

البته، گاه برای مفهوم قصه در قرآن کریم، سایر اصطلاحات مترادف با آن از جمله: «نبأ»، «حدیث»، «مثل»، «آیه» و ... به کار رفته است مانند آیات: نتلوا علیک مِن نبأ موسی و ... .(3)؛ و هل أتاک حدیث موسی... .(4) ضرب الله مثلاً قریه... .(5) لقد کان لسبإ فی مسکنهم آیه... .(6) و آیات دیگری که حکایت از بیان سرنوشت پیشینیان دارد.

در تعریف قصه قرآنی باید گفت قصه در قرآن مفهوم خاص دارد و می توان آن را، این گونه تعریف کرد:

ص: 26

قصه قرآنی عبارت است از روایت و نقل وقایع و حوادث واقع و حقی که از روی علم با هدف و پیامی مشخص، پیگیری می شوند.(1)و در تعریف دیگری آمده است: قصه از نظر قرآن، سرگذشت حق و واقعی و صادقی است، مبتنی بر دانش الهی که برای گسترش اندیشمندی و ایجاد عبرت در خردمندان، طوری بیان می شود که شنونده یا خواننده آن را دنبال می کند.(2)

از نظر قرآن، قصه مي تواند به دو دسته؛ یکی قصه هاي باطل و دوم قصه هاي حق تقسيم شود.

از اين رو قصه هاي قرآني را با قيد حق، از ديگر قصه ها متمايز و جدا مي سازد.(3)

قصه هاي باطل؛ قصه هايي هستند كه عنصر حقيقت در آن ها وجود ندارد. به عنوان نمونه قصه هايي كه اهل كتاب از جمله مسيحيان؛ درباره حضرت عيسي (علیه السلام) بيان مي كنند و در آن بر اموري چون تثليث يا فرزند خدا بودن حضرت آدم (علیه السلام) تاكيد مي شود، قصه هاي منافي با حقيقت توحيد است.(4)

خداوند از قصه هاي باطل به عنوان «لهو الحديث» تعبير مي كند كه به معناي سخنان بيهوده است. كافران براي مبارزه با قرآن و مقابله با قصه هاي حق آن، به داستان گويي خرافي و باطل روي آوردند. اين قصه ها توخالي و سرگرم كننده هستند و از عنصر واقعيت كم بهره و از عنصر حقيقت كاملا به دور هستند.(5)

ص: 27

اين در حالي است كه قصه هاي قرآني با گزارشي از واقعيت ها، ناظر به حقايق هستي است. به اين معنا كه گزارش از واقعيت ها براي انتقال معارف و حقايق انجام مي گيرد و عنصر سرگرمي در آن لحاظ نمي شود. خداوند در آيات بسياري به اين نكته توجه داده است.(1)

همچنين خداوند در سوره آل عمران،(2) حقيقي بودن قصه هاي قرآني را جلوه اي از عزت و حكمت خداوند ميداند تا اين گونه روشن سازد كه اهداف و فلسفه معقولي در پس اين قصه گويي است كه مي بايست خواننده و شنونده به آن توجه داشته باشد.

خدای متعال خود به صراحت نقل داستان ها و سرگذشت انبیاء و اقوام پیشین را كه در قرآن كریم گزارش شده، برپایه حقیقت و واقعیت دانسته و فرموده است: فَلنَقُصَنَّ عَلیهِم بِعِلم.(1)

به این ترتیب قرآن كریم نقل قصه ها را از روی علم دانسته و شائبه هرگونه تصورهای ذهنی و تخیل های بشری را در گزارش داستان ها طرد كرده است. به عنوان مثال پس از نقل داستان جذاب حضرت یوسف (علیه السلام) درباره این داستان و سایر قصص می فرماید: «در سرگذشت آن ها (پیامبران) درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است. این ها داستان نیست (بلكه وحی آسمانی است) و هماهنگ با آنچه پیش روی آن «از كتب آسمانی پیشین» قرار دارد.»(2)

به همین جهت، داستان های قرآن شرح کامل و مفصل جریان نیست، بلکه در هر سوره ای با توجه به هدف مورد نظر، بخشی از داستان یا شخص یا گروهی را ذکر کرده و از آوردن مطالبی که پیام هدایتی ندارد، خوداری شده است.

مثلا در قصص قرآن معمولا به زمان حادثه توجهی نمی شود، چرا که نقشی در پیام داستان ندارد، برای نمونه در داستان اصحاب کهف، به سن آن ها، محل غارو نحوه فرار آنان توجهی نشده است.

با بیان سرگذشت واقعی آنان در كتاب آسمانی قرآن و با ترسیم صفت های برجسته ایشان، سینه ها را از عظمت و هیبت آنان پر ساخته و دل ها را در برابرشان خاضع و خاشع كرده است.

و در یكی از توصیف های خود درباره انبیاء می فرماید: «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم كه به فرمان ما (مردم را) هدایت می كردند و انجام كارهای نیك و برپا داشتن نماز و ادای زكات را به آن ها وحی كردیم و تنها ما را عبادت می كردند.»(1)

بیشتر داستان ها در باره حضرت موسی (علیه السلام) و قوم بنی اسرائیل و فرعونیان است. پس از آن، بالاترین آمار متعلق به داستان های حضرت ابراهیم (علیه السلام) و حضرت عیسی (علیه السلام) و مادرش حضرت مریم است.

مقامات عرفاني و حقيقت آن جدا شود و تنها از آن براي كسب ماديات و زندگي پست دنيوي استفاده كند.

اين قصه هاي واقعي موجبات تفكر و انديشه مي شود و آدمي را با حقايق پيچيده هستي آشنا مي سازد.(1)

توجه انسان به قصه هاي پيامبران و سرنوشت اقوام مؤمن وكافر، انسان را نسبت به موقعيت و وضعيت خود آگاه و هوشيار مي كند و زمينه روحي و رواني براي استقامت و پايداري را در انسان تقويت مي كند.(1)

همچنين خداوند درپايان همه قصه هاي قرآني، به نكته عبرت آموزي از آن ها توجه داده است و از مردم خواسته تا با تفكر و انديشه در اين آيات و قصه ها، از آن ها پند گيرند و زندگي خويش را اصلاح كنند.(1)

از آنجاييكه براي توده هاي مردم، قصه از گيرايي خاصي برخوردار است، قصه هاي قرآني اين امكان را مي بخشد تا مخاطبان با تفاوت هاي ادراكي بتوانند حقايق قرآني را درك كنند.(1)

1. صالح

2. ابراهیم

3. لوط

4. اسماعیل

5. الیسع

6. ذالکفل

7. الیاس

8. یونس

9. اسحاق

10. یعقوب

11. یوسف

12. شعیب

13. موسی

14. هارون

15. داوود

16. سلیمان

17. زکریّا

18. یحیی

19. ایّوب

20. عیسی

21. محمّد.

و بعضی دیگر را بطور کنایه و اشاره ذکر می­کند که عبارتند از:

1- حضرت اشموئیل

ص: 38

«اَلَمْ تَرَ اِلَی الْمَلاَءِ مِنْ بَنی اِسْرائیلَ اِذْ قالوُا لِنَبیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً؛ مگر ننگری، به آن گروه از بنی اسرائیل که به پیامبر خودشان گفتند: پادشاهی برای ما برانگیز».(1)

2- حضرت عُزیر (اِرْمِیا)

«اَوْ کَالَّذی مَرَّ عَلی قَرْیَةٍ وَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُروُشِها؛ یا مانند آن کس که بر آبادی گذشت که ویران شده و ستون ها یا سقف هایش فرو خوابیده بود یا با وجود ساختمان ها خالی بود ...».(2)

3- پیغمبران انطاکیه

«اِذْ اَرْسَلْنا اِلَیْهِمُ اثْنَیْنِ فَکَذَّبوُهُما فَعزَّزْنا بِثالِثٍ؛ هنگامی که دو نفر به سویشان فرستادیم و تکذیبشان کردند، پس آن دو پیامبر را با نفر سومی نیرو بخشیدیم».(3)

4- حضرت خضر (علیه السلام)

«فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ ... مِنْ لَدُنّا عِلْماً؛ پس (موسی (علیه السلام) و رفیقش) بنده­ای از بندگان ما را یافتند که از نزد خویش دانشی به وی داده بودیم».(4)

و در چند مورد قرآن بطور اجمال از اسباط نام برده،(5) ولی اسماء ایشان را تفصیلاً ذکر نکرده است.

و نیز اشخاصی ­را ذکر می­کندکه ­پیغمبر بودنشان ­ثابت ­نشده مانند؛ 1. جوانی که رفیق حضرت موسی (علیه السلام) بوده(6)2. ذوالقرنین 3. عمران پدر مریم.(7)

ص: 39

ضمناً بايد دانست كه لقمان (علیه السلام) نيز از مشكوكين است.

همچنين قرآن شریف به ذكر داستان هاي ديگر نيز پرداخته است كه عبارتند از:

1. قصه اصحاب اُخدود

2. قصه اصحاب اَیکه

3. قصه اصحاب حِجر

4. قصه اصحاب رَس

5. قصه اصحاب رقیم

6. قصه اصحاب سَبت

7. قصه اصحاب فرعون

8. قصه اصحاب فیل

9. قصه اصحاب کهف

10. قصه اصحاب مَدین

11. قصه ذوالقرنین

12. قصه سپاه ابرهه

13. قصه فرعون و هامان

14. قصه قارون

15. قصه قوم الیاس

16. قصه قوم تُبع

17. قصه قوم فرعون

18. قصه مومن آل فرعون

ص: 40

19. قصه یأجوج و مأجوج

20. قصه هابیل و قابیل

فراموش کرد و عزم و ثباتی برای او نیافتیم».(1)

پیغمبران اولوالعزم همان پنج نفری هستند که در قرآن ذکر شده اند:

1. نوح 2. ابراهیم 3. موسی 4. عیسی 5. محمّد (علیهم السلام).(2)

و هریک از این پنج نفر دارای شریعت و کتاب اند.(3) که به شرح زیر بیان می­کنیم:

الف - «اِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْاُولی، صُحُفِ اِبْراهیمَ وَ مُوسی؛ این دستورات در کتب آسمانی پیشین آمده است، صحف ابراهیم و تورات موسی».(4)

ب - «اِنّا اَنْزَلْنَا التَّوْریةَ فیها هُدًی وَ نُورٌ ... وَآتَیْناهُ الْاِنْجیلَ فیهِ هُدًی ونورٌ ... وَانْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ ...؛ ما تورات را نازل کردیم که درآن هدایت و نور بود و انجیل را به او دادیم که هدایت و نور بود و این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم».(5)

این آیات بیان می­کندکه همه ایشان صاحب شریعت اندوابراهیم و موسی و عیسی و محمّد (علیهم السلام)، صاحب کتاب نیز بوده اند و از مجموع آیه «کانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً»،(6) وآیه «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدّینِ ...»،(7) استفاده می شود که حضرت نوح (علیه السلام) نیز صاحب کتاب بوده است.

این مطلب، با آیه «وَآتَیْنا داوُودَ زَبُوراً؛ و به داوود زبور دادیم»،(8)

یا روایاتی که میگوید بر آدم و

ص: 42

شیث و ادریس (علیهم السلام) هم صحیفه هایی نازل شده، منافات ندارد، زیرا منظور از اینکه تنها پیغمبران اولوالعزم صاحب کتاب بوده اند، این است که کتابی که دارای احکام و شرایع باشد منحصر به ایشان بوده.(1)

و ائمّۀ معصومین (علیهم السلام) از 72 حرف آن آگاهی دارند.(1)

زیرا همۀ این ها در معنی آسمان ها و زمین جمع است، چون می دانیم آسمان، شامل تمام چیزهایی می شود که در جهت بالا قرار دارد و زمین نقطه مقابل آن است.

در سوره فصّلت این شش روز تشریح شده است؛ می فرماید: آفرینش زمین را در دو روز و کوه ها و برکات و مواد غذایی مختلف را نیز در دو روز که در مجموع چهار روز می شود و سپس آسمان را در دو روز آفریدیم.(1)

پیداست که غرض از یوم (روز) بیست و چهار ساعت نیست، بلکه منظور یک دوران است،(2)خواه این دوران یک سال باشد یا صد سال یا یک میلیون سال و یا میلیاردها سال.

در اینکه یکی از معانی «یوم» همان «دوران» است شواهد فراوانی داریم که به برخی از آنها اشاره کنیم:

الف - در قرآن صدها بار کلمۀ «یوم» و «ایّام» بکار رفته است و در بسیاری از موارد به معنی شبانه روزی معمولی نیست.

مثلاً تعبیر از عالم رستاخیز به «یوم القیامه»، نشان می دهد که مجموعۀ رستاخیز که دورانی است بسیار طولانی، به عنوان «روز قیامت» شمرده شده است و حال آنکه از پاره ای از آیات قرآن استفاده می شود که روز رستاخیز و محاسبه اعمال مردم، پنجاه هزار سال طول می کشد.(3)

ب - در متن کتب لغت نیز می خوانیم که «یوم» گاهی به مقدارزمان میان طلوع و غروب آفتاب گفته می­شود وگاهی به مدّتی از زمان، هر مقدار بوده باشد.(4)

ج - درروایات و سخنان پیشوایان دینی نیزکلمه «یوم» به معنی «دوران» بسیار آمده است.

چنانکه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می­فرماید: «الدَّهْرُ یَوْمانِ یَوْمٌ لَکَ وَیَوْمٌ عَلَیْکَ؛ دنیا برای تو دو روز

ص: 45

است، روزی به سود توست و روزی به زیان تو».(1)

1. خدای سبحان می فرماید: «اِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَهِ الْقَدْر»(1) که ما قرآن را در شب قدر نازل نمودیم.

در آیۀ دیگری نزول قرآن را در شبی مبارک می داند «حم - وَالْکِتابِ الْمُبینِ- اِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍاِنَّاکُنَّا مُنْذِرین».(2)

جمع این دو آیه و برخی آیات دیگر مثل آیۀ شریفه: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»(3) نشان می دهد که قرآن کریم به صورت دفعی در شب مبارک قدر نازل شده است.

2. تاریخ و شأن نزول آیات، نشانگر آن است که قرآن به صورت تدریجی و در طی بیست و سه سال نازل شده است.

آیاتی از قرآن نیز بر نزول تدریجی اجزای آن تصریح دارند، مثل: «وَقُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَنَزَّلْناهُ تَنْزیلا» قرآن را متفرق نازل نمودیم تا آن را به تدریج دریافت کنی و به تدریج بر مردم تلاوت نمایی.(4)

بنابراین، ظاهر آیات در مسئله کیفیت نزول قرآن، متفاوت است، یعنی برخی از آن ها بر نزول دفعی و یک بارۀ قرآن و بعضی دیگر بر نزول تدریجی آن دلالت دارند.

علامه طباطبایی بعد از این که بر دو نزول دفعی و تدریجی قرآن تأکید نموده، در مورد نزول دفعی می­گوید:

تعبیر نازل شدن یک پارچه (دفعی) به اعتبار آن است که این کتاب ماورای آن چه ما با درک خود می فهمیم حقیقت دیگری دارد که به لحاظ آن حقیقت، امری واحد و غیرتدریجی است و به صورت انزال (دفعی) فرو آمده است، نه تنزیل (تدریجی).

این مطلب از آِيات نیز استفاده می شود:

ص: 47

چون در قرآن آمده است: «کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکیمٍ خَبیرٍ»(1).

و کلمه «احکمت» از احکام است و اِحکام در مقابل تفصیل قرار دارد و تفصیل عبارت از این است که کتاب را فصل فصل و قطعه قطعه کنند، در نتیجه اِحکام قرآن یعنی این کتاب به نحوی است که اجزایش از یکدیگر متمایز نیست، چون تمام اجزاء قرآن به یک حقیقت واحد برمی گردد که آن حقیقت جزء و فصل ندارد.(2)

این مفسر گرانقدر به نکته ای دیگر نیز اشاره می کند: «در تمام آیاتی که می گوید قرآن در ماه رمضان و یا در شبی از شبهای آن نازل شده تعبیر «انزال» آمده که دلالت بر نزول یک پارچه قرآن دارد و در هیچ یک از این آیات، تعبیر «تنزیل» نیامده است».(3)

و همۀ حروف قرآن 671/ 327 حرف است؛ و در کلمات قرآن نیز اختلاف است:

1. برخی هفتاد و هفت هزار و دویست و هفتاد و هفت.

2. دسته ای هفتاد و هفت هزار و نهصد و سی و چهار.

3. گروهی هفتاد وهفت هزار وچهارصدو سی وچهار کلمه شمرده اند.(1)

بیشترسوره ها یک نام دارند، ولی برخی دو یا سه یا بیش تر که این تعدّد در نام، به جهات خاصّی بوده است، مثلاً سوره حمد را فاتحه الکتاب هم گویند چون نخستین سوره قرآن است، نه فقط در مصحف شریف به عنوان اوّلین سوره ثبت شده، بلکه اوّلین سوره کاملی است که از آسمان فرود آمده است. اکنون نام های متعدّد سُوَر را ملاحظه کنید:

1. توبه یا برائت.

2. اسراء یا سبحان و یا بنی اسرائیل.

3. نمل یا سلیمان.

4. غافر یا مؤمن.

5. فصّلت یا سجده.

6. محمّد یا قتال.

7. قمر یا اقتربت.

8. ملک یا تبارک.

9. معارج یا سأل و یا واقع.

10. نبأ یا عمّ.

11. بیّنه یا لم یکن.

12. ماعون یا دین و یا أَرأیت.

13. مسد یا تبّت.

ص: 49

1. توحید یا اخلاص.

2. دهر یا انسان و یا هل أتی.

3. قریش یا ایلاف.

4. شرح یا انشراح.(1)

رسید.(1)

وی نهصد و سی سال عمر کرد،(2)

و سرانجام در پی تبی طولانی در روز جمعه یازدهم محرم وفات یافت،

سپس فرزندش شیث نبی (علیه السلام) با کمک فرشتگان او را غسل داد و بر جنازۀ او نماز خواند و جبرئیل و جمعی از ملائکه به او اقتدا کردند.(3)آن گاه حضرت شیث (علیه السلام) بدن مطهر پدرش را در غاری در کوه اَبوقُبیس به خاک سپرد.(4)

بعدها که حوا از دنیا رفت، فرزندانش او را در همان غار و در کنار قبر حضرت آدم (علیه السلام) دفن کردند.

جسد مطهر حضرت آدم (علیه السلام) بیش از دو هزار سال در غار ابوقبیس در مکه مدفون بود و زیارتگاه انبیاء و مؤمنان بود،

تا آن که در زمان نبوت حضرت نوح (علیه السلام)، خداوند به آن حضرت وحی فرمودکه استخوان های حضرت آدم (علیه السلام) را از غارکوه ابوقبیس برگرفته، در کشتی نهد تا از طوفان عظیمی که درپیش است، درامان بماند.(5)

سپس نوح (علیه السلام)مطابق فرمان خداوند، استخوان های حضرت آدم (علیه السلام) را در تابوتی نهاد و آن ها را در کشتی جای داد و پس از فروکش کردن طوفان، در ناحیه «غری»،

ص: 52

مكاني که امروز به «نجف اشرف» مشهور است، مدفون ساخت.(1)مطابق روایات، حضرت آدم (علیه السلام) در قسمت بالاسر تربت مطهر امام علی (علیه السلام) دفن گردید.

توصیه شده که زوّارپس اززیارت امیرالمؤمنین (علیه السلام)، برای زیارت حضرت آدم و نوح (علیهما السلام) به قسمت بالا سر بروند و زیارت مخصوص ایشان را بخوانند و دو رکعت نماز زیارت نیز اقامه کنند.(2)

ناگفته نماند که محل قرار گرفتن قبور آدم و نوح (علیهما السلام) نسبت به تربت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در داخل روضۀ مطهّر مشهود نیست.

اما علامه مجلسی درخصوص مدفن امام علی (علیه السلام)، روایتی از امام صادق (علیه السلام) به این مضمون نقل کرده است: «قبرُعلی (علیه السلام) فی الْغَری ما بَینَ صَدرِ نوح و مِفْرَق رَاسِهِ مِمّا یَلی القبله؛ قبر علی در غری بین سینه وسر نوح است به گونه ای که به قبله متمایل است».(3)

در قرآن مجید راجع به حضرت آدم (علیه السلام) حالات مختلف و گوناگونی ذکر شده و ما به یازده قسمت از حالات مزبور اشاره می کنیم که عبارتند از:

آن؟ حضرت فرمود: سرشت وی از تمام گِل بوده است و اگر غیر این می بود انسان ها یکدیگر را باز نمی شناختند و تمام آنها به یک شکل و صورت می بودند و همچنان که خاک کرۀ زمین در رنگهای مختلف از سفید و سرخ و بور و زرد متنوّع است و نیز به جهت شرایط آب و هوایی به صورت حاصل خیز و شوره زار درآمده است، به همان شکل انسان ها نیز به صورت نژادها و رنگ های مختلف در سراسر جهان پراکنده شده اند.(1)

سپس با آب آمیخته شده و به صورت گِل درآمده است،(2) سپس حالت چسبندگی پیدا کرده،(3)وبعد به حالت خشکیده درآمده و همچون سفال گردیده است.(4)

فاصلۀ زمانی این مراحل که چند سال طول کشیده روشن نیست. این قسمت نشان دهندۀ مراحل تشکیل جسم آدم (علیه السلام) است که همچنان تکمیل شد تا به صورت یک جسد کامل درآمد، آنگاه خداوند تبارک و تعالی به هنگام غروب روز جمعه از روح خویش در آدم (علیه السلام) دمید،(5)و به صورت کامل او را زنده ساخت.

که جانشین خدا در زمینِ او خواهد شد، هرگز نمی تواند عالمی برپا سازد که از نظر پاکی و رحمت برابر با ملکوت آسمان باشد، چه این که خداوند پیش از آدم (علیه السلام) انسان هایی را آفریده بودو آنان در زمین به فساد و تباهی پرداختند.

فرشتگان به خدای خود چنین عرضه داشتند: آیا در زمین انسانی را قرار می دهی که با گناه و معصیت در آن، فساد کند و به خونریزی بپردازد، در حالی که ما آن گونه که در شأن توست، تو را منزّه دانسته و به شکرانه ات تو را مدح و ستایش می کنیم! فرشتگان بدین جهت این سخن را به خدای خویش عرض کردند که خویشتن را برتر از آفریده ای می دانستند که قرار بود جانشین قرار گیرد و خود را به جانشینی در زمین سزاوارتر از او می پنداشتند.

امّا خدای متعال با اسرار غیبی که بر آنان پوشیده بود و حکمتی که خاص آفرینش آدم (علیه السلام) بود به آنان پاسخ داد: خداوند چیزی را می داند که آنان از آن آگاهی ندارند.(1)

«خدایا ما تو را آن گونه که سزاواری، منزّه می دانیم و بر اراده تو معترض نیستیم، چرا که ما از علم و دانش جز آنچه به ما بخشیده ای، بهره ای نداریم و تو از هر چیز آگاهی و کارهایت براساس حکمت است».

سپس خداوند به آدم (علیه السلام) فرمود: ای آدم (علیه السلام)خبر بده به آن فرشتگان از آن اسماء (که به تو تعلیم داده شده است). وقتی که آدم (علیه السلام) فرشتگان را از آن اسماء خبر داد، فرشتگان در شگفتی فرو رفتند، خداوند به آنها فرمود: «آیا به شما نگفته بودم که من (خداوند) عالم به غیب و پنهانی های آسمانها و زمین هستم و آگاهم به آنچه آشکارا می گویید و آنچه را نهان می دارید».(1)

همۀ فرشتگان (برای امتثال امر خداوند) برآدم (علیه السلام) سجده کردند مگر شیطان که از سرِ عناد و تکبّر، از سجده کردن سرباز زد، خداوند سببِ سجده نکردن او را می دانست، با این همه علّت را از او جویا شد. ابلیس برتری خود را بر آدم (علیه السلام) و این که وی از آتش و آدم (علیه السلام) از گِل آفریده شدهاست عنوان کرد، به نظر ابلیس، آتش برتر از گِل بود و بدین سان فوق العاده تکبّر ورزید، در این هنگام خدای سبحان او را از بهشت راند و به دلیل تکبّرش، وی را پیوسته تا روز قیامت مورد لعنت خویش قرار داد.(1)

رانده شدن ذلّت بار شیطان از بهشت، پاداش عناد، تکبّر و سرپیچی وی ازسجده برآدم (علیه السلام) بود، شیطان از پروردگار خویش درخواست کرد تا روز قیامت او را زنده نگاه دارد.

خدای متعال نیز بنا به حکمتی که اراده فرموده بود به او پاسخ مثبت داد، ابلیس درخواست خود را این گونه بیان کرد:

«پروردگارا! به دلیل این که به هلاکت (راندن) من حکم کردی، سوگند می خورم تمام تلاشم را به کار ببرم و فرزندان آدم (علیه السلام) را گمراه کرده، آنها را از راه تو منحرف سازم و در این راه از هیچ تلاشی دریغ نخواهم کرد و از هر راهی که بتوانم به سراغ آنان رفته، از غفلت و ضعف آنها استفاده خواهم کرد تا آنان را فریفته، به فساد و تباهی بکشانم و بیشتر آنها را از شکرگزاری تو منصرف سازم».

ولی خداوند او را نکوهش کرد و فرمود: «ای نکوهیده و طرد شدۀ از رحمت من، از بهشت بیرون رو، سوگند می خورم که جهنّم را از تو و همۀ پیروانت، از فرزندان آدم (علیه السلام) آکنده خواهم ساخت».(2)

پس از برگزیدگی آدم (علیه السلام) و مسجود فرشتگان قرارگرفتن، به وی و همسرش حوا از جانب خداوند دستور رسید که در بهشت مسکن گزینند و به نعمت های خدایی متنعّم گردند، ولی از یک درخت ممنوعه تناول نکنند و نزدیک آن نگردند، چنانکه می فرماید: «گفتیم به آدم (علیه السلام) وهمسرش در بهشت مسکن اختیار بنمایید و از نعمتهای آن فراوان بخورید، ولی نزدیک این درخت برای خوردن نشوید، زیرا از ستمکاران (به خویشتن) خواهید گردید».(1)

ولی شیطان به سراغ آنان آمد و آنها را وسوسه کرد تا لباس های تقوا را که باعث کرامتشان شده بود، از تنشان خارج سازد. به آن ها گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده، مگر به خاطر اینکه (اگر از آن بخورید) فرشته خواهید شد، یا جاودانه در بهشت خواهید ماند و برای آنها سوگند یاد کرد که من خیرخواه شما هستم».

به این ترتیب آن ها را با فریب کاری، از مقامشان فرود آورد، هنگامی که آن ها فریب شیطان خورده واز آن درخت تناول کردند، لباسهای کرامت و احترام از اندامشان فرو ریخت.

خداوند آنها را سرزنش کرد و به آنها فرمود: «آیا من شما را از آن درخت منع نکردم و نگفتم که شیطان دشمن آشکار شماست».

آدم و حوا (علیهما السلام) به طور سریع به اشتباه خود پی بردند و توبه کردند و به گناه خود اقرار نمودند و از درگاه الهی طلب رحمت کرده و گفتند:

«پروردگارا! ما به خویشتن ستم روا داشتیم، اگر ما را نبخشایی و از ما درنگذری، قطعاً در زمرۀ زیانکاران خواهیم بود».

ولی خداوند آدم و حوا (علیهما السلام) را از بهشت به زمین فرو آورد و آنها را آگاه ساخت که فرزندانشان با یکدیگر دشمنی می کنند، آنها باید در زمین اقامت گزینند و آن را آباد سازند و تا پایان عمرشان از آن بهره مند شوند و خدای سبحان آنها را رهنمون شود. هرکس از هدایت الهی

ص: 58

پیروی کند، در دنیا مرتکب گناه نشده و هرگز در آن به بیچارگی نمی افتد.(1)

راه حیا و شرمندگی درآمده و گفت: «ربَّنا ظَلَمْنا اَنْفُسَنا وَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَاغْفِرْلَنا» خداوند به آن دو فرمود: «از عرش من به زیر آیید، چرا که بهشت من جایگاه گنهکاران نیست».(1)

مفسّران پیرامون بهشتی که آدم (علیه السلام) در آن می زیست، اختلاف نظر دارند: که آیا در زمین بوده است یا در آسمان؟

است که آن بهشت غیر از بهشتی است که در قرآن به مؤمنین وعده داده شده است.

5. گذشته از این ها هنگامی که شیطان از سجده بر آدم (علیه السلام) سر برتافت، مورد لعن قرار گرفت و از بهشت بیرون رانده شد، بنابراین اگر این بهشت، همان بهشت جاودان بود، شیطان قادر نبود با وجود خشم خدا به آن راه یابد و آدم و حوا (علیهما السلام) را بفریبد.

مَروَه (که نزدیک کوه صفاست) فرود آمد و در آنجا سکونت گزید. آن کوه را از این رو مروه گویند که مَرْئه یعنی زن (­که منظور حوّا باشد) در آن سکونت نمود.

آدم (علیه السلام) چهل شبانه روز به سجده پرداخت و از فراق بهشت گریه کرد، جبرئیل نزد آدم (علیه السلام) آمده و گفت:ای آدم (علیه السلام)! آیا خداوند تو را با دست قدرت و مرحمتش نیافرید و روح منسوب به خودش را در کالبد وجود تو ندمید و فرشتگانش بر تو سجده نکردند؟!

آدم (علیه السلام) گفت: آری خداوند این گونه به من عنایت ها نمود. جبرئیل گفت: خداوند به تو فرمان داد که از آن درخت مخصوص بهشت نخوری، چرا از آن خوردی؟

آدم (علیه السلام) گفت: ای جبرئیل! ابلیس سوگند یاد کرد که خیرخواه من است و گفت؛ از این درخت بخورم.

من تصوّر نمی کردم وگمان نمی بردم موجودی که خدا او را آفریده، سوگند دروغ به خدا یاد کند.(1)

وقتی که آن دو از بهشت اخراج و به زمین فرو آمدند و به گناه (ترک اولی) خود اقرار نمودند و پشیمان شدند، خداوند مهربان به آنها لطف کرد و کلماتی را به آدم و حوا (علیهما السلام) آموخت تا آنها در دعای خود آن کلمات را از عمق جان بگویند و توبه خود را آشکار و تکمیل نمایند.(2)

سؤال: مقصود از این سخنان و کلمات که به آدم (علیه السلام) آموخت؛ چیست؟

لازم به يادآوري است كه مفسّران در ذیل آیۀ مربوط به توبۀ آدم (علیه السلام): «پروردگارا! ما بر خود ستم کردیم و اگر تو ما را نیامرزی، بی گمان از زیانکاران خواهیم بود.»(3)

دعاهایی را که آدم (علیه السلام) با آنها توبه کرد و آمرزیده شد آورده اند، در پاره ای روایات از ابن

ص: 62

عبّاس آمده است که آدم (علیه السلام) به درگاه خدای خود گریه کردوگفت: خدایا آیا مرا با دست خود نیافریدی؟ فرمود: چرا، گفت: آیا مهرِ تو به خشمِ تو پیشی ندارد؟ فرمود: چرا، گفت: آیا اگر توبه کنم و باز گردم، به بهشتم باز می گردانی؟ فرمود: آری (دعاهای دیگر نیز نقل شده است).(1)

مفسّران شیعی آن روایات را آورده اند و افزون بر آن، روایاتی ذکر کرده اند که آدم (علیه السلام) نام هایی گرامی که بر عرش نوشته شده بود دید، سپس درباره آنها سؤال کرد، به او گفته شد: این ها نام های گرامی­ترین آفریدگان خدایند، آدم (علیه السلام) با آن نام ها به درگاه خداوند توسل جست و توبه اش پذیرفته شد، نام ها عبارت بودند از: «محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام)».(2)

سال در این دنیا عمر کرد، وی پس از آدم (علیه السلام) یک سال مریض گشت و پانزده روز بستری بود، سپس به رحمت حق پیوسته و در مکّه، در پهلوی حضرت آدم (علیه السلام) دفن شد.(1)

داد، خدا از این کار آنان راضی شد، چون آدم (علیه السلام) آماده این خواستگاری شد، از حوّا خواست که به پیش او آید، ولی حوا نپذیرفت و گفت: تو پیش من بیا.

خداوند خطاب کرد: ای آدم! تو پیش حوا برو و بدین سان این روش سنّت شد که مردان سراغ زنان روند و چنانچه به عکس بود، سنّت آن می شد که دختران از پسران خواستگاری کنند.(1)و بدین طریق زندگی مشترک آدم و حوا (علیهما السلام) شروع شد و با همدیگر به خوشی و فعّالیّت پرداختند و با الهام از سوی جبرئیل راه کشاورزی را یاد گرفتند و به ترتیب به گندم کاری و کشت جو مبادرت ورزیدند.(2)

و برای بنی آدم و فرزندان خود، درس همکاری و تلاش زن و مرد را در جامعه به یادگار گذاشتند.

ص: 65

ص: 66

خداوند چنین فرمانی نداده است، بلکه این تو هستی که چنین انتخاب کرده ای؟

حضرت آدم (علیه السلام) برای اینکه به فرزندانش ثابت کند که فرمان ازدواج از طرف خداست، به هابیل و قابیل فرمود:

«هرکدام چیزی را در راه خدا قربانی کنید، قربانی هرکدام از شما قبول شد، او به آنچه میل دارد سزاوارتر و راستگوتر است.» (نشانۀ قبول شدن قربانی در آن عصر به این بود که صاعقه ای از آسمان بیاید و آن را بسوزاند).

فرزندان، این پیشنهاد را پذیرفتند. هابیل که گوسفند چران و دامدار بود از بهترین گوسفندانش یکی را که چاق و شیرده بود برگزید، ولی قابیل که کشاورز بود از بدترین قسمت زراعت خود خوشه ای ناچیز برداشت. سپس هر دو بالای کوه رفتند و قربانی های خود را بر بالای کوه نهادند، طولی نکشید صاعقه ای از آسمان آمد و گوسفند را سوزانید، ولی خوشۀ زراعت باقی ماند، به این ترتیب قربانی هابیل پذیرفته شد.(1)

و روشن گردید که هابیل مطیع فرمان خداست و قابیل از فرمان خدا سرپیچی می کند.(2)

1. اوّلین فرزندی که از آدم و حوا (علیهما السلام) به وجود آمد، دختری به نام «عتاق» بود.

و او اوّل کسی بود که بر عرصۀ زمین به طغیان و فساد پرداخت و خداوند بر او گرگی بسان جثّه فیل و کرکسی در هیئت چهار گوش مسلّط کرد تا او را از میان ببرند. متعاقب قتل عتاق، خداوند به آدم و حوا (علیهما السلام) پسری داد، به نام قابیل و هنگامی که قابیل به سن بلوغ رسید، با دخترکی از جنس جنّیان بنام «جهانه» ازدواج نمود، بعد از آن خداوند هابیل را به آدم (علیه السلام) بخشید و او با حوریّه ای بهشتی بنام «نزله» وصلت نمود، به فرمان خداوند آدم (علیه السلام) مأمور گشت تا میراث نبوّت و گنجینه دانش الهی خود را نزد فرزند کوچکش هابیل به ودیعه نهد.

قابیل که از این قضاوت پدر برآشفته بود، لب به اعتراض گشود، توصیه های آدم (علیه السلام) پیرامون

ص: 68

این امر و مشیّت الهی نتوانست باور قابیل را همراه خویش سازد و بالأخره مقرر گشت تا آن دو براي خداوند قربانی نمایند.

که این کار را انجام دادند و قربانی هابیل مورد قبول خدا واقع شد...(1)

لازم به يادآوري است؛ همانطور که اشاره شد در بعضی از روایات، ازدواج فرزندان آدم با هم تکذیب شده است.(2)

و از سوی دیگر، از روایات و ظاهر برخی آیات،(3) استفاده می شود که در ازدواج آنان، شخص ثالثی در کار نبوده و ضرورت اجتماعی چنین اقتضا داشت که آنها باهم ازدواج کنند، همانطور که حوا نیز از آدم به وجود آمد و بر او حلال شمرده شد و مسأله تحریم نکاح با محارم بعد از ازدواج فرزندان آدم مقرر گشت.(4)

حال با توجه به روایات و گفتار گوناگون مفسران در این باره، به نظر می رسد بهترین قول (طبق برخی از روایات،(5)که می گوید آدم، نخستین انسان روی زمین نبوده، بلکه وی نخستین انسان این عالم و نسل جدید است که از حدود هفت هزار سال قبل بوجود آمده) این است که قابیل و هابیل با دو دختر که از بازماندگان نسل های در حال انقراض قبل بودند، ازدواج نموده اند.(6)

حسادت قابیل از یک سو و پذیرفته نشدن قربانیش از سوی دیگر، کینۀ او را به جوش آورد،نفس سرکش بر او چیره شد، به طوری که آشکارا به هابیل گفت: تو را خواهم کشت.(1)

هابیل که از صفای باطن برخوردار بود و به خدای بزرگ ایمان داشت، برادر را نصیحت کرد و به او گفت: «خداوند عمل پرهیزکاران را می پذیرد، تو نیز پرهیزکار باش تا خداوند عملت را بپذیرد، اگر تو قصد کشتن مرا داشته باشی، من دست به کشتن تو نمی زنم، زیرا از پروردگار جهانیان می ترسم، اگر چنین کنی بار گناه من و خودت بر دوش تو خواهد آمد و از دوزخیان خواهی شد که جزای ستمکاران همین است».

نصایح و هشدارهای هابیل در روح پلید قابیل اثر نکرد و نفس سرکش تر شد و تصمیم گرفت که برادرش را بکشد.(2)

نمود که «دست از سرکشی و طغیان بردار».(1)

کشمکش این دو برادر شدید شد، قابیل نمی دانست که چگونه هابیل را بکشد، شیطان به او چنین القاء کرد: «سرش را در میان دو سنگ بگذار، سپس با آن دو سنگ، سر او را بشکن».(2)

قابیل با این روش برادرش هابیل را مظلومانه به شهادت رسانید.(3)

روزی که هابیل از دنیا رفت، همسرش «نزله» که حامله بود صاحب فرزندی شد، وآدم (علیه السلام) او را به پاس قدردانی از پدرش، هابیل نام نهاد.

خداوند بعد از هابیل، فرزند دیگری بنام شیث (هبه­الله) را به آدم (علیه السلام) ارزانی فرمود و بعد از بلوغ، او با عروس بهشتی به نام «ناعمه» ازدواج نمود، حاصل این ازدواج دخترکی بود بنام «حوریّه» که بعد به ازدواج هابیل بن هابیل (پسر عمویش) درآمد و نسل بعد که هم اکنون نیز ادامه دارد، دنباله ازدواج مبارک این دو تن می باشد.

حضرت آدم (علیه السلام) به سال های آخر عمر رسید (نهصد و سی سال از عمرش گذشته بود) از جانب خداوند فرمان یافت تا آثار نبوّت و گنجینه دانش رسالت خویش را به فرزندش «شیث (علیه السلام)» منتقل سازد و او را به رازداری و تقیّه سفارش نماید، چرا که در غیر این صورت به همان مصیبتی دچار خواهد شد که گریبان گیر هابیل گشت.(1)

آدم (علیه السلام) در بستر رحلت قرار گرفت، در حالی که زبانش به یکتایی خدا و شکر و سپاس از الطاف الهی مشغول بود، به رحمت حق پیوست.

شیث (علیه السلام) جسد پدر را غسل داد و کفن کرد و بر او نماز خواند و در سرزمین مکّه (کوه ابوقبیس) دفن کرد.

از آن پس؛ شیث(2) (علیه السلام) به جای پدر نشست و آیین پدرش آدم (علیه السلام) را به مردم می آموخت.

آدم (علیه السلام) سفارش و وصایایی را که بر پسرش شیث (علیه السلام) به ودیعت نهاده بود، شیث (علیه السلام) هم این وصایا را به پسرش «شیبان» منتقل­ساخت.(3)

ص: 72

این پیامبر در یکی از شهرهای مصر به دنیا آمد (و بعضی گویند در شهر بابل متولد و به مصر مهاجرت کرد) و در سیصد سالگی از دنیا رحلت نمود.(1)

صاحب تاریخ بلعمی گوید: ادریس دارای پسری بود به نام متوشلخ که دارای فرزندان زیادی بود و در آخر عمرش پسری از برای او متولّد شد، به نام لمک که نوح پیامبر از نسل او بوده است.(2)

زشتی ها برهاند و نیز مردم زمان خویش را از آتش پرستیدن و شراب خواری باز دارد و گویند مردم زمان او از نسل قابیل فرزند آدم (علیه السلام) بوده اند.

کار وی با فرزندان آدم (علیه السلام) که مأمور تبلیغ آنان بوده است به جنگ منتهی گردید و سرانجام برآن ها غلبه کرد وآنان را به بردگی گرفت.

قرآن مجید این پیامبر را به سه صفت ممتاز موصوف گردانید: نخست؛ صبر و شکیبایی،(1)دوّم؛ صدق و راستی،(2)و سوم؛ بلندی مقام و بزرگی.(3)

تبدیل خواهم ساخت و همسرت، طعمه سگان درنده خواهد شد.

ادريس (علیه السلام) با حکم الهی به نزد «یبوراسب» آمد، امّا آن سرکش پست، او را تهدید به مرگ نمود و همسرش نیز مطابق معمول، قول مساعد داد تا ادریس (علیه السلام) را به کام مرگ فرستد.

از سوی دیگر گروه ناراضیان باخبر شدند که چهل مرد در مأموریتی مخفی به دنبال ادریس (علیه السلام) هستند تا او را به هر نحو ممکن به قتل رسانند، از این جهت از او خواستند تا در اوّلین فرصت از دیار آن ها کوچ نماید.

ادریس (علیه السلام) در مناجاتی که با خداوند داشت، تصمیم گرفت آن شهررا به اتّفاق گروهی ازیارانش ترک نماید. اوازخداوند درخواست کرد تا باران رحمت، به آن دیار نبارد.

خداوند به ادریس (علیه السلام) فرمود: در این صورت، آن دیار مخروبه ای بیش نخواهد بود و انسان های بی شماری هلاک خواهند شد.

ادریس (علیه السلام) به این عذاب رضایت داد، آنگاه او با یارانش به غاری در میان کوه ها پناه بردند و در پی هر شامی به امر خداوند، فرشته ای طعام این گروه را فراهم می کرد.

از آن سو عذاب خداوند نازل گشت، شهر ویران گشته و پادشاه کشته شد و همسر او نیز لقمۀ سگان گرسنه گرديد، مدّت ها بعد، پادشاه ستمگر دیگری بر آن جماعت حاکم شد.

مدّت بیست سال بود که بارانی از آسمان نباریده بود، مردم که در نهایت سختی بودند، به ناچار از بعضی شهرهای اطراف مقداری غذا و آب در خانه ها انبار می کردند، کم کم حالت انابه و توبه در مردم ظاهر گشت.

آنگاه تصمیم گرفتند به عبادت رو آورند، بدین جهت با لباس های خشن و در حالی که خاک بر سر می ریختند به تضرّع و دعا پرداختند.

خداوند متعال نیز به حضرت ادریس (علیه السلام) وحی فرستاد، مردمانت به توبه روی آوردند و من که خداوند رحمان و رحیم هستم، بر آن ها رحمت آورده و از گناهانشان درگذشتم، لکن توقّف عذاب بستگی به درخواست تو از درگاه احدیّت دارد.

ادریس (علیه السلام) در برابر ذات پروردگار از وعده خویش عدول نکرد و باری تعالی نیز به مَلَکی که

ص: 76

غذای ادریس (علیه السلام) را برایش فراهم می ساخت فرمان داد تا طعام او را قطع نماید.

سه روز ادریس (علیه السلام) بدون غذا ماند تا از شدّت گرسنگی لب به اعتراض گشود و گفت: بار پروردگارا ! قبل از آنکه به لقایت شتابم، روزی ام را قطع نمودی.

خداوند در پاسخ او فرمود: تو فقط سه روز بدون غذا مانده ای و این گونه درمانده گشته ای، چگونه است که به فکر مردم خویش نیستی، همان کسانی که بیست سال است، درد گرسنگی و تشنگی را به دنبال می کشند، از طرفی وقتی از تو خواستم تا بر آنها شفقت آوری، تو بخل ورزیدی، حال که این گونه خواستی از جای خود برخیز و تو نیز مانند آن ها در طلب معاش در میان مردم سَیر کن.

ادریس (علیه السلام) با گرسنگی داخل شهر شد و نگاهش به دودی افتاد که از خانه ای به هوا برخاسته، بیدرنگ بسوی آن رفت و مشاهده کرد، پیرزنی دو قرص نان را داخل ماهتابه ای سرخ می نماید، از وی خواست تا قرصی را برای رفع گرسنگی به او بخشد.

پیرزن گفت: ای بندۀ خدا! دعای ادریس (علیه السلام) چیز اضافه ای برای ما باقی ننهاده تا به سائل پیشکش نماییم، بهتر است روزی خود را از شهری دیگر به چنگ آوری.

ادریس (علیه السلام) مجدّداً اصرار کرد که مقداری از آن قرص نان را به او بدهد تا حداقل بتواند بر پای خود ایستد.

پیرزن گفت: قرصی از آن سهم فرزندم و دیگری قسمت منست و هر کدام از آن نخوریم، حتماً به هلاکت می رسیم، با توصیۀ ادریس (علیه السلام)، سهم فرزند آن پیرزن، علی السّویّه میان آن دو تقسیم گشت، فرزند که این گونه دید، از شدّت خوف و اضطراب جان باخت.

پیرزن که سراسیمه گشته بود، ادریس (علیه السلام) را مسئول مرگ فرزندش دانست، ادریس (علیه السلام) برای طُمأنینه و آرامش او گفت: ناراحت مباش! من به اذن خداوند روحش را به کالبدش باز خواهم گردانید.

پیرزن که حیات دوبارۀ فرزندش را مشاهده کرد، به ادریس (علیه السلام) ایمان آورد و با صدای بلند در میان شهر فریاد برآورد: بشارت باد بر شما! ادریس (علیه السلام) به میان ما بازگشت.

ص: 77

مردم گرداگرد او حلقه زدند و از سختی های بیست سال گذشته، سخن به میان آوردند و ازادریس (علیه السلام) خواستند تا عذاب الهی از میان آنها رخت بربندد.

ادریس (علیه السلام) گفت: این کار در صورتی امکان پذیر است که همه مردم به همراه پادشاهشان با سر و پاهای برهنه در برابرم حاضر شوند، پادشاه سرکش بیست نفر را به نزد ادریس (علیه السلام) فرستاد تا او را به نزد وی آورند، لکن ادریس (علیه السلام) از گستاخی وی برآشفت و آنها را قبض روح کرد.

نمایندگان اعزامی بعد که بالغ بر پنجاه نفر بودند، چون با بدن های بی جان گروه اوّل مواجه گشتند، در اعتراض به ادریس (علیه السلام) گفتند:

حدود بیست سال با دعایت ما را گرفتار عذاب الهی نمودی و اینک این گونه با ما رفتار می کنی، بگو تو را چه شده است؟!

ادریس (علیه السلام) خواسته خویش را تکرار کرد تا اینکه در نهایت، پادشاه و مردم همراهش، در برابر ادریس (علیه السلام) به خضوع افتادند و از او خواستند تا از خداوند باران رحمت طلب نماید.

ادریس (علیه السلام) نیز پذیرفت و چیزی نگذشت که بارانی سیل آسا همراه رعد و برق شدید، تمام سرزمین آن ها و نواحی اطراف را سیراب نمود، بطوری که مردم گمان بردند هر لحظه دچار سیلی بنیان­کن خواهند شد.(1)

واقع گشت، آنگاه به پاس قدرشناسی از ادریس (علیه السلام) خواست تا از وی حاجتی طلب کند، ادریس (علیه السلام)نیز از او خواست تا به آسمان چهارم پرواز نماید.

تقاضای او مورد قبول واقع گشت و وقتی ادریس (علیه السلام) خود را یافت که در آسمان چهارم در برابر ملک الموت که با تعجّب به او نگاه مي كرد قرارگرفته بود، به ملک الموت سلام كرد وعلت تعجب ملك الموت را جویا شد.

ملك الموت (علیه السلام) در پاسخ گفت: خداوند به من امر فرموده تا تو را در میان آسمان چهارم و پنجم قبض روح نمایم، در حالی که ضخامت و طول آسمان چهارم پانصد سال است و از آسمان چهارم تا سوم نیز پنجاه سال فاصله وجود دارد و همچنین آسمان های دیگر.

آنگاه ادریس (علیه السلام) میان آسمان چهارم و پنجم قبض روح شد «وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیّاً».(1)

ص: 79

ص: 80

کوفه بوده است.(1)

نام اصلی او عبدالغفّار (عبدالأعلی یا عبدالملک) بوده،(2) و فرزند لمک بن متوشلخ بن اُخنوخ (ادریس) که با هشت یا ده واسطه نسب او به حضرت آدم (علیه السلام) می رسد.

آن حضرت دوهزار و پانصد سال عمر کرد، هشتصد و پنجاه سال آن قبل از پیامبری و نهصد و پنجاه سال بعد از بعثت و رسالت بوده که به دعوت مردم به توحید و خداپرستی مشغول بود و دویست سال به دور از مردم به کار کشتی سازی پرداخت و پس از ماجرای طوفان پانصد سال زندگی کرد و به آبادانی شهرها پرداخت.(3)

در اواخر عمر، جبرئیل (علیه السلام) بر او نازل شد و گفت: مدّت نبوّت تو به پایان رسیده و ایّام زندگانیت به سر آمده، اسم اکبر و علم نبوّت را که همراه توست، به پسرت «سام»(4)واگذار کن،

ص: 82

زیرا من زمین را بدون حجّت قرار نمی دهم، سنّت من این است که برای هر قومی، هادی و راهنمایی برگزینم تا سعادتمندان را به سوی حق هدایت کند و کامل کنندۀ حجّت برای متمرّدان تیره بخت باشد.

آن حضرت این فرمان را اجرا نمود و «سام» را وصیّ خود کرد و همچنین فرزندان و پیروانش را به آمدن پیامبری به نام هود (علیه السلام) بشارت داد.(1)پس از وصایای خود، دعوت حق را لبّیک گفته و عزرائیل (علیه السلام) روح او را قبض کرد.

قبر او در نجف اشراف بالا سر امیرالمؤمنین (علیه السلام) است و آنکه بعد از زیارت حضرت علی (علیه السلام)، روایاتی در باب زیارت ایشان نیز وارد شده است.(2)

و خداوند او را با رسالت خویش به سوی قومش فرستاد. مردم عصرش غرق در بت پرستی، خرافاتو فساد بودند، آنها در حفظ عادات و رسوم باطل خود بسیار لجاجت و پافشاری می کردند و به قدری در عقیدۀ آلوده خود ایستادگی داشتندکه حاضر بودند بمیرند، ولی از عقیده سخیف خود دست برندارند، بطوری که دست فرزندان خود را گرفته و کنار نوح (علیه السلام) می آوردند و خطاب به فرزند خود می گفتند: در صورت زنده ماندن پس از ما، هرگز از این دیوانه پیروی نکنید؛ و از او بترسید، مبادا شما را گمراه کند.

آن مردم به پرستش بت ها رو آورده و غرق در گمراهی و کفر گشته بودند.(1) آنان خدایان متعدّد داشتند، حضرت نوح (علیه السلام) مدّت نهصد و پنجاه سال میان قوم درنگ کرد و آن ها را به پرستش خدا دعوت نمود.(2)

آن حضرت به قوم خود گفت: من شما را از عذاب الهی برحذر داشته و راه نجات و رهایی را برایتان روشن می سازم، خدای یگانه را بپرستید و لحظه ای به او شرک نورزید، زیرا من بیم آن دارم که اگر غیر او را پرستش کنید و یا دیگری را با او شریک بدانید، شما را در قیامت به شدت کیفر کند.(3)

قوم نوح (علیه السلام) پندواندرز آن حضرت را نادیده گرفته و به بیم دادن الهی نسبت به خود، اعتنایی نکرده و با دلایلی، پیامبری آن حضرت را انکار نموده و در پاسخ دعوت او می گفتند: تو را جز بشری همچون خودمان نمی بینیم وکسانی که از تو پیروی کرده اند، جز گروهی اراذل ساده لوح نمی نگریم و تو نسبت به ما هیچ گونه برتری نداری، بلکه تو را دروغگو می دانیم.

نوح (علیه السلام) در پاسخ آن ها می گفت: اگر من دلیل روشنی از پروردگارم داشته باشم و از نزد خودش رحمتی به من داده باشد، آیا باز هم رسالت مرا انکار می کنید.

ص: 84

ای قوم! من به خاطر این دعوت، اجر و پاداش از شما نمی خواهم، اجر من تنها بر خداست و منآن افراد اندک را که ایمان آورده اند به خاطر شما ترک نمی کنم، چون که اگر آن ها را از خود برانم، در روز قیامت در پیشگاه خدا از من شکایت خواهند کرد، ولی شما را قومی نادان می نگرم ...(1)حضرت نوح (علیه السلام) با بیان روشن و روان وگفتاری منطقی و دلنشین و سخنانی شیوا، قوم خود را به سوی خدای یکتا دعوت می کرد و به آن ها چون فرزند دلبند خود می نگریست و همواره در اندیشۀ نجات آن ها بود و از آلودگی آن ها غصّه می خورد، ولی سخنان او در دل مردم تأثیر نکرد،(2)

بلکه با کینه و عناد، دست ردّ بر سینه او گذاشته و گفتند:

«ای نوح! با ما جرّ و بحث زیادی کردی و بسیار بر حرف خود پافشاری نمودی، اگردردعوت خویش راستگویی، عذاب تهدیدآمیزی را بر ما وارد ساز...».(3)

پس از آنکه حضرت نوح (علیه السلام) از کردار مردم به ستوه آمد، از پیشگاه خدا یاری طلبید و از سرپیچی و روگردانی قومش به نزد او شِکْوه کرد و عرضه داشت:

پروردگارا! من قوم خود را به ایمان به ذات مقدّس تو و ترک بت پرستی دعوت نمودم و در مورد ایمان آوردن آن ها پافشاری کردم و در هر مناسبتی در شب و روز، به دعوت آنان پرداختم، ولی پافشاری من در امر دعوت آن ها برای پرستش تو، جز سرپیچی و نافرمانی آن ها، نتیجه دیگری در پی نداشت، هرگاه آن ها را به پرستش توفراخواندم تا از گناهانشان درگذری، انگشت در گوش های خود نهادند تا ندای دعوتم را نشنوند و از این هم پا فراتر نهاده و با لباسشان دیدگان خود را پوشاندند که مرا نبینند ...(4)

در طول این مدّت طولانی، دعوت نوح (علیه السلام) نتیجه بخش نبود و تأثیر چندانی بر قومش نداشت، جز اندکی به او ایمان نیاوردند و بیشتر مردم از دعوت وی سرباز زده و وی را تکذیب و متهم به

ص: 85

دیوانگی کردند و با ایجاد رعب و وحشت و انجام آزار و اذیّت، مانع تبلیغ رسالت آن حضرتشدند.(1)و وی را به سنگسار شدن تهدید کردند.(2)

گاه می شد که حضرت نوح (علیه السلام) را آنقدر می زدند که به حالت مرگ بر زمین می افتاد، ولی وقتی به هوش می آمد و نیروی خود را باز می یافت، با غسل کردن، بدن خود را شستشو می داد و سپس نزد قوم می آمد و دعوت خود را آغاز می کرد.

به این ترتیب آن حضرت با مقاومت خستگی ناپذیر به مبارزه بی امان خود ادامه می داد.(3)و در هدایت و تبلیغ قوم خود بسیار ایثارگری می کرد.

پس از آنکه نوح (علیه السلام) نهایت تلاش خود را در راه هدایت قومش به کار برد و همۀ راه های اصلاح آن ها، برای وی به بن بست رسید، به پیشگاه پروردگار خویش پناه برد و برای هلاکت قومش نفرین کرد و عرضه داشت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را باقی نگذار، زیرا اگر از آن ها کسی را باقی بگذاری، بندگانت را گمراه ساخته و جز فرزندان بدکار و کافر از آنان به وجود نمی آید.(4)

ایمان نخواهد آورد و تو از تکذیب کافران و آزار و اذیّتشان اندوهگین نشو، زیرا به زودی خداوند همۀ آن ها را غرق خواهد ساخت.آنگاه به نوح (علیه السلام) دستور داد تا کشتی نجات را بسازد؛ و این ساختن با نظارت و تحت حمایتِ خداوند باشد، وی شروع به ساختن کشتی کرد.(1)

آنچه باعث شگفتی کفّار شد، این بود که دیدند وی که قبلاً مردم را به خدا دعوت می کرد، حال به طور ناگهانی دست به نجّاری زد، هرگاه گروهی از قومش بر او می گذشتند او را مسخره می کردند.

نوح (علیه السلام) در پاسخ آنها می گفت: اگر اکنون شما، من و ایمان آورندگان را مسخره می کنید، ما نیز در آینده ای نزدیک شما را به مسخره خواهیم گرفت، من آگاهم که خداوند عذاب و هلاکتش را بر شما وارد می سازد و به زودی خواهید دانست، کسی که بر او عذاب وارد شود، در دنیا خوار و ذلیل می شود، همچنان که در آخرت نیز در عذاب همیشگی باقی خواهد ماند.(2)

نوح ساختن کشتی را به پایان رساند،(3)پس از پایان یافتن ساخت کشتی، خداوند بر نوح (علیه السلام) وحی کرد: به زبان سریانی اعلام کن تا همه حیوانات جهان نزد تو آیند.

نوح (علیه السلام) اعلام جهانی کرد وهمۀ حیوانات حاضر شدند، نوح (علیه السلام) از هر نوع از حیوانات

ص: 87

یک جفت گرفت و در کشتی جای داد،(1)تا پس از غرق شدن سایر موجودات در زمین، تکثیر نسل کرده، نوعآن ها منقرض نشود.

همچنین خداوند به نوح (علیه السلام) دستور داد: کلیه اعضای خانواده و نزدیکان خویش را جز همسر،(2)و یکی از پسرانش،(3)که به خدا کفر ورزیده بودند بر کشتی سوار کند، همچنین به او فرمان داد تا؛ غیر از نزدیکان خود، مؤمنینی را که تعدادشان اندک بود،(4) نیز با خود حمل کند.

حضرت نوح (علیه السلام) کشتی را آماده کرده و به مؤمنین گفت: سوار شوید و هنگام حرکت و توقّف کشتی، نام خدای متعال را به عنوان تیمّن بر زبان آورید، چون کشتی سبب رهایی نیست، بلکه می بایست دل های خود را متوجّه خدا کنید، لذا او به حرکت درآورنده و متوقّف کنندۀ

ص: 88

کشتی است.(1)

آن ندارم و اگر مرا نبخشی و به من رحم نکنی، از زیانکاران خواهم بود.(1)

بدین ترتیب آب بالا آمد،(2)کشتی در میان امواج خروشانی چون کوه، به حرکت درآمد.(3)خداوند باران شدیدی را فرو فرستاد که زمین مانند آن را به خود ندیده بود، به زمین نیز فرمان داد تا آبها ازگوشه وکنار آن جوشیدن گیرد، بدین ترتیب باران وآب زمین با یکدیگردرآمیخته،طوفان مهیبی بوجودآوردند که برای عبرت حضرت نوح (علیه السلام) و هلاک کافران مقدّر شده بود.(4)

طوفان سیل و آب سراسر جهان را فرا گرفت، سرنشینان کشتی نجات یافتند و گنهکاران به هلاکت رسیدند، هنگامی که مجازات الهی در مورد قوم ستمگر نوح (علیه السلام) به پایان رسید و آن سنگدلان لجوج و تیره بختانِ کوردل، به هلاکت رسیدند. خداوند به زمین فرمان داد تا آب خود را فرو برد و به آسمان نیز دستور داد تا از بارش باران باز ماند. پس از این فرمان، بی درنگ آب های زمین فرونشستند و آسمان از باریدن بازایستاد و کشتی بر سینه کوه جودی،(5) پهلو گرفت، پس از آنکه کشتی در کنار کوه لنگر انداخت و زمین آب ها را فرو برد، خداوند به نوح (علیه السلام) دستور داد تا از کشتی فرود آید.(6)

ص: 90

طبق برخی از روایات در سرزمین موصل فرود آمدند، نوح (علیه السلام) و همراهان او،(1)در پای همان کوه جودی خانه هایی ساختند و نام آن را سَوْقُ الثّمانین (بازار هشتاد نفر) نهادند.

کم کم نسل بشر از همان هشتاد نفر که سه نفر از آن ها به نام های (سام، حام و یافث) از پسران نوح (علیه السلام) بودند ادامه یافت و رو به افزایش نهاد و نیز حضرت نوح (علیه السلام) بر فراز کوه جودی مسجدی ساخت و در آن با پیروانش به عبادت خدای یکتا و بی همتا می پرداخت.(2)

ص: 91

ص: 92

یافته بود و از سوی خدا برای هدایت قوم گمراهش برانگیخته شده بود.(1)

دربارۀ مدفن حضرت هود (علیه السلام) میان مفسران و مورخان اختلاف وجود دارد:

برخی روایات حاکی از آن استکه حضرت هود (علیه السلام) در نخلستانی به نام «نخیله» واقع در پشت کوفه مدفون است.(2)

روایتی از امام علی (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت به فرزندانش وصیت فرمود که: فَادفِنونی فی قَبِر اَخوی هود و صالح؛ مرا در جوار برادرانم هود و صالح (علیهما السلام) دفن کنید.(3)

اگرچه در این روایات، به صراحت به مکان دقیق قبر حضرت هود (علیه السلام) اشاره نشده است، اما با دقت در عبارت های آن ها می توان احتمال داد که مدفن آن حضرت، منطقه ای بین نجف و کوفه باشد. امروزه در حد فاصل دو شهر کوفه و نجف، قبرستان بزرگی به نام «وادی السَّلام» قرار گرفته است که بیش از 20 کیلومتر طول دارد و جادۀ کوفه به نجف از میان آن می گذرد.

در کنار همین جاده، تابلویی نصب شده که بر آن چنین نوشته شده است: مرقد انبیاءِ اللهِ هود و صالح.

روایات دیگری نیز نقل شده که نشان می دهد حضرت هود (علیه السلام) در ناحیۀ حَضَرموت واقع در شرق یمن مدفون گردیده است.

علامۀ مجلسی نقل کرده است: قبر هود (علیه السلام) بر تَلِّ سرخی است در حضرموت.(4)

نصر بن مزاحم به نقل از ابن نباته در کتابش آورده است: که امام علی (علیه السلام) در نُخَیله (کوفه) بود و در آن مکان، قبر بزرگی بود که یهودیان اموات خود را در اطراف آن دفن می کردند. در این هنگام جنازه ای را از مقابل حضرت عبور دادند.

ص: 94

امام (علیه السلام) فرمودند: مردم دربارۀ این قبر چه می گویند؟ حسن بن علی (علیهما السلام) گفتند: می گویند این قبر هود پیغمبر است؛ آن گاه که قومش نافرمانی او کردند، به این جا آمد و سپس درگذشت. امام علی (علیه السلام) فرمودند: دروغ می گویند، من به این امر از ایشان آگاهترم. این قبر یهودا (برادر یوسف نبی) بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم است ... آیا در این جا کسی از اهالی مَهره(1)هست؟

سپس پیرمردی به حضور آمد. امام (علیه السلام) فرمودند: منزل تو کجاست؟ عرض کرد: در ساحل دریا. امام (علیه السلام) فرمودند: چقدر تا کوه سرخ فاصله دارد؟ عرض کرد: در نزدیکی آن است.

فرمود: مردم دربارۀ آن چه می گویند؟ عرض کرد: می گویند قبر ساحری در آن است.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: دروغ می گویند، آن قبر هود (علیه السلام) است واین قبر یهودا، پسر یعقوب (علیه السلام)(2)

شهرهای آباد، زمین های خرّم و سرسبز و باغ های پرطراوت داشتند، طغیان، بی بند و باری، عیش و نوش و شهوت پرستی و بت پرستی، جهل و گمراهی، لجاجت و سرکشی، در سراپای وجودشان دیده می شد و هرگز حاضر نبودند که از روش خود دست بکشند و در برابر حق تسلیم گردند.(1)

حضرت هود (علیه السلام) قوم خود را به پرستش خدای یگانه و ترک بت پرستی دعوت کرد، زیرا آن را تنها راه رهایی از عذاب قیامت می دانست.(2)

ولی این دعوت در قوم عاد مؤثر واقع نشد. آنان هود (علیه السلام) را تحقیر کرده و او را بی مقدار شمردند و نسبت نادانی و سبک مغزی و دروغ به وی دادند، ولی هود (علیه السلام) با تأکید بر این که فرستادۀ خدای جهانیان است و جز خیرخواهی آنان منظوري ندارد، این نسبت هاي ناروا را از خود نفی کرد.(3)

هود (علیه السلام) همین طور دعوت خویش را پی گرفت و با یادآوری نعمت های خدا برای قوم خود، سعی کرد آنها را قانع ساخته و به راه راست باز گرداند، از این رو فرمود: آیا برای شما شگفت آور است که خداوند را با زبان فردی از میان خودتان ارشاد و راهنمایی کند تا شما را از عاقبت نافرجامی که در اثر گمراهی تان در انتظار شماست برحذر دارد ... نعمت­های خدا را به یاد آورید، شاید رستگار شوید.(4)

ولی قوم هود (علیه السلام) خدا را به خاطر نعمت های وی سپاس نگفتند، بلکه در لذائذ مادی غوطه ور شده و گرفتار تکبّر و خودبینی شدند. هود (علیه السلام) به آن ها گفت: چرا برای مباهات و بیهوده گری بر هر بلندی، بنایی سربه فلک کشیده ساخته و مانند کسانی که می خواهند همیشه زنده بمانند، کاخ­

ص: 96

هایی در کمال شکوه و جلال بنا می کنید و چون ستمگران بد رفتاری نموده و آنگاه که خشمگین می شوید بر کسی رحم نمی کنید، از خدا بترسید و به دستورات او عمل کنید و از من که برای هدایت شما آمده ام اطاعت کنید. ای قوم! از خدایی که نعمت های فراوان مانند فرزندان و احشام و باغ ها و نهرها به شما بخشیده، بیم داشته باشید ...(1)

قبیله عاد تسلیم دعوت هود (علیه السلام) نشده و سران آن قبیله بر بت پرستی خود پافشاری کرده و خطاب به هود (علیه السلام) گفتند: تو دلیل روشنی بر صحت آنچه ما را به آن دعوت می کنی نیاوردی، بنابراین ما دست از پرستش خدایان خود برنمی داریم و تو را راستگو نمی دانیم و تصوّر ما این است که برخی از خدایان ما، تو را آسیب رسانده اند از این رو سخنان بیهوده بر زبان می آوری.

هود (علیه السلام) در پاسخ آنان گفت: به راستی و صداقتِ آنچه می گویم خدا را گواه می گیرم و شاهد باشید که من از معبودهای غیرخدا بیزارم، شما و خدایانتان همدست شوید و برای من توطئه کنید و اگر قادر هستید لحظه ای کیفرم را تأخیر نیاندازید، من از توطئه شما ترس و واهمه ای ندارم، زیرا متّکی بر خدا هستم و امور من و شما و همۀ موجودات زنده به دست اوست و هرگونه بخواهد عمل می کند ... اگر از دعوت من سر تافتید، این سرپیچی به زیان من نیست، چرا که من آنچه را به آن مأمور بودم به شما ابلاغ کردم، خداوند می تواند شما را به هلاکت رسانده و گروهی غیر از شما را روی کار آورد که جایگزین شما در شهر و دیارتان باشند.(2)

امّا قوم عاد در برابر اندرزهای پرمهر حضرت هود (علیه السلام) به جای اینکه پاسخ مثبت دهند، به لجاجت و سرکشی پرداختند و گفتند: آیا آمده ای به ما بگویی، خدای یگانه را بپرستیم و از آنچه پدرانمان می پرستيدند دست برداریم؟ اگر راست می گویی عذابی را که به ما وعده کردی بر ما بفرست. اینجا بود که حضرت هود (علیه السلام) به آنان فرمود: خشم و غضب الهی قطعاً بر شما وارد

ص: 97

خواهد شد، در انتظار عذاب الهی باشید و من نیز در انتظار خواهم بود.(1)

برآنان وزیدن گرفت و همان گونه که درخت نخل میان تهی، از ریشه کنده می شد، بدن های آنان از جا کنده شده و بر زمین کوبیده می شد و بدین سان به هلاکت رسیدند و بدن هایشان قطعه قطعه گردید و همگی نابود شدند و یکی هم باقی نماند، به گونه ای که فردای آن روز جز خانه هایشان چیزی دیده نمی شد.(1)و حضرت هود (علیه السلام) و همراهان مؤمن او را از عذاب رهانید.(2)

شايان ذكر است قرآن چگونگی نجات هود (علیه السلام) را برای ما روشن نساخته است، مطابق پاره ای از روایات هود (علیه السلام) و اطرافیانش، بعد از هلاکت قوم، به سرزمین حضر موت کوچ نموده و تا آخر عمر در آن جا زیستند.(3)

ص: 99

ص: 100

قطب راوندی گفته است؛ او از نواده های سام بن نوح است، بدین ترتیب: صالح بن ثمود بن عاثر بن ارم بن سام بن نوح.(1)

حضرت صالح (علیه السلام) در شانزده سالگی به پیامبری مبعوث گشت و تا سن صد و بیست سالگی در میان قومش به ارشاد آن ها پرداخت، ولی جز اندکی به او ایمان نیاوردند،(2)سپس در 280 سالگی وفات نمود.

مقابر متعددی به حضرت صالح (علیه السلام) نسبت داده شده که مشهورترین آن ها همان است که در قبرستان وادی السلام و در کنار قبر منسوب به حضرت هود نبی (علیه السلام) قرار دارد و در بحث زندگانی حضرت هود (علیه السلام) به تفصیل توضیح داده شد.

همچنین در روستایی به نام «نبی صالح» واقع در 25 کیلومتری غرب رام الله در فلسطین نیز قبری هست که اهالی روستا آن را به حضرت صالح (علیه السلام) نسبت داده اند.

اما ناصرخسرو در سفرنامه اش، قبر حضرت صالح (علیه السلام) را در عَکّا واقع در شمال غربی فلسطین نوشته است: «به شهرستان عَکّا رسیدم ... مسجد آدینه در میان شهر است ... در دست راست از بیرون، قبر صالح پیغمبر است».(3)

ابن جبیر نیز در سفرنامه اش از همین مقام و مقبره یاد کرده و نوشته است. «... نزدیک محراب این مسجد، قبر صالح نبی (علیه السلام) قرار دارد که خداوند از برکت آن قبر مقدس این بارگاه را از آلودگی کافران، پاک و مطهر و از پلیدی درامان نگه داشته است».(4)

مجیرالدین حنبلی درکتابش آورده که «... حضرت صالح (علیه السلام) بعد از هلاکت قومش در فلسطین اقامت نمود و در آن جا وفات یافت و گفته می شود که قبر او در سرداب مسجد جامِعُ

ص: 102

الْاَبْیَض دررَمْلَه است و خدا داناتر است».(1)

و مزاردیگری در حومۀ بندرشَرمُ الشِّیخ درشبه جزیرۀ سینا درشرق مصر قرار دارد که به حضرت صالح (علیه السلام) منسوب است. شاید این مکان به دلیل فاصلۀ کوتاهش تا مسکن قوم ثمود مورد توجه قرار گرفته است.(2)

کنیدخداوند شما را در لذّت هایی که از این نعمت ها می برید، به حال خود رها ساخته و خویشتن را از عذاب الهی مصون می دانید؟ چرا هرگونه که خود می خواهید از باغ و بستان ها و چشمه ساران و کشتزارها و خرمای شیرین و تازه، بهره می برید و از کوه برای خود خانه هایی می تراشید که در آن آسوده خاطر زندگی کرده و از آنها لذّت ببرید، ولی خدا را بر این نعمت های فراوان سپاس نمی گویید؟ از خدا بترسید و رهنمودهایم را گردن نهید و از اسراف­کنندگان اطاعت نکنید ...(1)و یاد آورید آن گاه که خداوند شما را پس از قوم عاد جانشین قرار داد و در زمین جایگزین تان ساخت ...(2)

قوم ثمود، پند و اندرز حضرت صالح (علیه السلام) را نپذیرفتند، بلکه اورا به هذیان گویی متّهم ساختند و گفتند: جادو بر عقل و خِرَدش مستولی شده و به او چنان وانمود کرده که فرستاده خداست، آنان از حضرت خواستند معجزه ای بیاورد تا دلیل بر حقّانیّت پیامبری او از نزد خدا باشد.

از این رو خداوند ماده شتری را به صورت غیرعادی آفرید، برایشان فرستاد و به آنها دستور داد تا به آن شتر آسیبی نرسانند. نه آزار و اذیّت شود و نه آن را رَمْ دهند و نه وسیله سواری قرار گیرد و نه ذبح شود، خداوند آب آشامیدن آن را، در روز معیّن قرار داد و استفادۀ مردم را از آب، در روز دیگر مقرّر فرمود و در صورت آسیب رساندن به آن شتر، آنها را به عذاب الهی تهدید کرد و سلامت آنان را در گرو سلامت آن شتر قرار داد.(3)

به ارشاد آنها پرداخت.

عاقبت که از هدایت قوم خویش مأیوس گشته بود به آنها پیشنهادی کرد. او خطاب به مردمش گفت: من از خدایان شما درخواستی دارم اگر خواستۀ مرا برآوردند، از میان شما میدروم (و دیگر کاری به شما ندارم) و یا شما از خدای من حاجتی بخواهید تا از خداوند خواستار اجابت آن گردم، در این مدّت طولانی من از دست شما به ستوه آمده ام و هم شما از من به ستوه آمده اید.

قوم ثمود گفتند: پیشنهاد شما منصفانه است؛ بنابراین شد که نخست، حضرت صالح (علیه السلام) از بت های آنها تقاضا کند، روز و ساعت تعیین شده فرا رسید، بت پرستان به بیرون شهر کنار بت ها رفتند و خوراکی ها و نوشیدنی های خود را به عنوان تبرّک کنار بت ها نهادند، سپس آنها خوراکی ها را خوردند و نوشیدند و از درگاه بت ها، به دعا و التماس و راز و نیاز پرداختند.

حضرت صالح (علیه السلام)درآنجا حاضرشده بود، آنگاه آنها به صالح (علیه السلام) گفتند: آنچه تقاضا داری از بت ها بخواه.

صالح (علیه السلام)اشاره به بت بزرگی کردو به حاضران گفت: نام این چیست؟ گفتند: فلان! صالح (علیه السلام) به آن بت بزرگ خطاب کرد و گفت: تقاضای مرا برآور، ولی بت جوابی نداد. صالح (علیه السلام) به قوم گفت: پس چرا این بت جواب مرا نمی دهد؟ گفتند: از بتِ دیگر، تقاضایت را بخواه.

صالح (علیه السلام) متوجّه بت دیگر شد و تقاضای خود را درخواست کرد، ولی جوابی نشنید. قوم ثمود به بت ها رو کردند و گفتند: چرا جواب صالح (علیه السلام) را نمی دهید؟ باز جوابی از ایشان ظاهر نشد. گفتند: ای صالح (علیه السلام) دور شو و ما را با خدای خود اندک زمانی بگذار.

سپس (قوم ثمود) برهنه شدند و در میان خاک زمین در برابر بت ها غلطیدند و خاک را بر سرشان می ریختند و به بت های خود گفتند: اگر امروز به تقاضای صالح (علیه السلام) جواب ندهید، همه ما رسوا و مفتضح می شویم. آنگاه صالح (علیه السلام) را خواستند و گفتند: اکنون تقاضای خود را از بت ها بخواه. صالح (علیه السلام) تقاضای خود را از آنها خواست، ولی جوابی نشنید.

صالح (علیه السلام) به قوم فرمود: ساعات اوّل روز گذشت و خدایان شما، به تقاضای من جواب ندادند، اکنون نوبت شماست که تقاضای خود را از من بخواهید تا از درگاه خداوند بخواهم و همین

ص: 105

ساعت تقاضای شما را برآورد.

هفتاد نفر از بزرگان قوم ثمود، سخن صالح (علیه السلام) را پذیرفتند و گفتند: ای صالح! ما تقاضای خود را به تو می گوییم، اگر پروردگار تو تقاضای ما را برآورد، تو را به پیامبری می پذیریم و از تو پیروی می کنیم و با همۀ مردم شهر با تو بیعت می کنیم. صالح (علیه السلام) گفت: آنچه می خواهید تقاضا کنید.

ثمودیان گفتند: ای صالح! بیا برویم نزدیک این کوه (کوهی که در نزدیکی ایشان بود) که در آنجا تقاضای خود را می گوییم، چون به نزدیک کوه رسیدند، در این هنگام آن هفتاد نفر، به صالح (علیه السلام) گفتند: از خدا بخواه! تا در همین لحظه، شتر سرخ رنگی که پر رنگ و پُر پشم است و بچّه ده ماهه در رحم دارد و عرض قامتش به اندازه یک میل باشد از همین کوه خارج سازد.

صالح (علیه السلام) گفت: تقاضای شما برای من بسیار عظیم است، ولی برای خداوند، آسان می باشد، هماندم، صالح (علیه السلام) به درگاه خدا متوّجه شد و عرض کرد: در همین مکان شتری چنین و چنان خارج کن.

چیزی نگذشت که با دعای صالح (علیه السلام) کوه شکافته شد، به گونه ای که نزدیک بود از شدّت صدای آن، عقل های حاضران از سرشان بپرد، سپس کوه مانند زنی که درد زایمان گرفته باشد، مضطرب و نالان گردید و ناگهان سر شتری ماده، از آن بیرون آمد و بدنبال آن سایر اعضای بدن آن شتر بیرون آمد و روی دست و پایش به طور استوار بر زمین ایستاد.

بت پرستان (قوم ثمود) که از این معجزه عظیم حیرت زده گشته بودند، از صالح (علیه السلام) خواستند که اگر خدای او قدرت دارد، هم اینک بچّه شیرخوارۀ آن حیوان را نیز به دنیا آورد، چیزی نگذشت که بچّه شتر در کنار ناقۀ صالح (علیه السلام) به خزیدن مشغول شد.

صالح (علیه السلام)در این­هنگام به آن هفتاد نفر خطاب­کرد: آیا دیگر تقاضایی دارید؟

گفتند: نه بیا با هم نزد قوم خود برویم و آنچه دیدیم به آنها خبر دهیم تا آنها به تو ایمان آورند.

صالح (علیه السلام) همراه آن هفتاد نفر به سوی قوم ثمود، حرکت کردند، ولی هنوز به قوم نرسیده بودند که شصت و چهار نفر آنها مرتدّ شدند و گفتند: آنچه دیدیم سحر و جادو و دروغ بود.

ص: 106

وقتی که به قوم رسیدند آن شش نفر باقی مانده گواهی دادند که: آنچه دیدیم حق است، ولی قوم سخن آنها را نپذیرفتند و اعجاز صالح (علیه السلام) را به عنوان جادو و دروغ پنداشتند.

از میان آن شش نفر هم بعدها یک نفر کافر گشت و او همان کسی بود که آن شتر را پی کرد و کُشت.(1)این شتر مدّتی میان آنان بود و از گیاهان زمین تغذیه می کرد و برای آشامیدن آب یک روز می رفت و یک روز دیگر از خوردن آب باز می ایستاد، تردیدی نبود که این حالت عدّۀ زیادی از قوم صالح (علیه السلام) را به خود جذب کرده بود، چرا که آنها وجود این شتر را نشانه ای به صدق نبوّت و پیامبری حضرت صالح (علیه السلام) می دانستند.

امّا این کار، طبقۀ اشراف را به وحشت انداخت و آنها بر نابودی دولت خویش و سپری شدن قدرت و شوکتِ خود، بیمناک شدند. به همین دلیل تصمیم گرفتند ناقۀ صالح (علیه السلام) را به قتل برسانند.

حضرت صالح (علیه السلام) متوجّه نقشۀ آنان گردید و به آنها فرمود: ای قوم! چرا پیش از توبه، برای رسیدن عذابی که به شما وعده داده شده، شتاب می کنید؟ ...

ولی قوم او در پاسخش گفتند: ما تو و گروندگانِ همراهت را به فال بد می گیریم، زیرا پس از آنکه تو رسالت خود را برای ما آوردی، قحطی و خشکسالی، دامنگیر ما شد و ...(2)

اشراف متکبّر، مؤمنان را بر ایمانشان مورد نکوهش قرار می دادند و می گفتند: ما به آنچه شما ایمان آورده اید کافریم.(3)

کرده و کفر ورزیده بودند، این افراد بین خود نقشۀ قتل صالح (علیه السلام) را کشیده و سوگند یاد کردند که بر او و خانواده اش شبیخون زده و به طور پنهانی آنها را قتل عام کنند و زمانی که طرفداران وبستگانش در جستجوی قاتلین برآمده و مطالبه خون او کنند، آنان از این جرم، اظهار بی اطلاعی کنند و با اطمینان بگویند که وقت کشته شدن او حضور نداشته و در آن دخالت نداشته اند.

در کنار شهر حِجرکوهی بود که غار و شکافی داشت، صالح (علیه السلام) برای عبادت خدا به آنجا می رفته و گاهی شبانه نیز به آنجا می رفت و به مناجات و شب زنده داری می پرداخت.

دشمنان آن حضرت، تصمیم گرفتند به طور مخفیانه به آن کوه رفته و در پشت سنگ های کوه پنهان شوند و در کمین حضرت صالح (علیه السلام) به سر برند، وقتی که صالح (علیه السلام) به آنجا آمد او را به قتل رسانند و پس از شهادتش به خانه او حمله ور شده و شبانه کار اهل خانه را یکسره نمایند و سپس مخفیانه به خانه های خود برگردند و اگر کسی از این حادثه پرسید، اظهار بی اطلاعی نمایند. ولی خداوند به طرز عجیبی توطئه آنها را خنثی کرد.

آنها هنگامی که در گوشه ای از کوه کمین کرده بودند، کوه ریزش کرد و صخره بسیار بزرگی از بالای کوه سرازیر شد و آنها را در لحظه ای کوتاه درهم کوبید و نابود کرد.(1)

قُدار و مَصدَعْ هر شب شراب می خوردند و با آن دو زن به عیش و نوش می پرداختند.

«ملکاء» به این دو زن گفت: هرگاه «قُدار و مَصدَعْ» نزد شما آمدند تا با شما همبستر شوند، ازآنها اطاعت نکنید و به آنها بگویید: ملکۀ ثمود، به خاطر ناقه و رونق گرفتن دعوت صالح (علیه السلام) اندوهگین است، ما تمکین نمی کنیم، مگر اینکه ناقه را به هلاکت برسانید.

آن دو زن بدکاره، سخن «ملکاء» را پذیرفتند، وقتیکه «قُدار و مَصدَعْ» سراغ آنها آمدند، آنها گفتند: ما تمکین نمی کنیم تا وقتی که ناقه به هلاکت برسد.

آن دو نیز با کمک هفت نفر دیگر درکمین آن شتر نشستند، هنگامی که ناقه پس از آشامیدن آب، بازگشت و از کنار مَصدَعْ رد شد، مَصدَعْ تیری به ساق پای او زد که قسمتی از عضلۀ پای ناقه متلاشی گردید، سپس قُدار از کمینگاه خارج شد و با شمشیر به ناقه حمله کرد و آنچنان به پشت پای ناقه ضربت زد که عصب پای او قطع شد و ناقه بر زمین افتاد وفریادجانسوزی سر داد که براثر آن، بچّه اش وحشت زده گریخت، سپس قُدار ضربت دیگری به سینه ناقه زد، آنگاه ناقه را نحر کرد و کشت.(1)

اهالی شهرکنار ناقه آمدند وگوشت او را قطعه قطعه نموده و بین خود تقسیم کردندو پختند و خوردند، بچّۀ آن ناقه که مادرش را کشته یافت، به طرف ارتفاعات گریزان شد و با ناله های دردناکی که دل را چاک می داد، در پی مادرش بی تابی می کرد، سپس قوم ثمود نزد صالح (علیه السلام) آمدند و هر یک گناهِ نحر ناقه را به گردن دیگری می انداخت.

حضرت صالح (علیه السلام) فرمود: بروید سراغ بچّه ناقه، اگر آن را سالم به دست آوردید، امید آن است که عذاب از شما برطرف گردد. آنها به بالای کوه رفته و به جستجوی بچّه ناقه پرداختند، ولی بچّه ناقه را نیافتند.(2)

ص: 109

ص: 112

مورخین نام پدر ابراهیم (علیه السلام) را تارح (با حاء و خاء) نوشته­اند.(1) و نام مادرش «اوفا» دختر آذر،(2)و برخی نام وی را «نونا» فرزند کربتا بن کرثی،(3) و گروه سوم «رقیه» دختر لاحج می­دانند.(4)

ابراهیم (علیه السلام) دوّمین پیامبر اولوالعزم است که دارای شریعت و کتاب مستقل بوده،(5)و دعوت جهانی داشته، او حدود هزار سال بعد از حضرت نوح (علیه السلام) ظهور کرد.

و سلسله نسب او تا نوح را چنین نوشته اند: «ابراهیم بن تارخ بن ناحور بن سروح بن رعو بن فالج بن عابر بن شالح بن ارفکشاذ بن نوح».

ابراهیم (علیه السلام) هنوز متولّد نشده بود که پدرش از دنیا رفت و آزر عموی ابراهیم (علیه السلام) سرپرستی او را به عهده گرفت. از این رو ابراهیم (علیه السلام) او را به عنوان پدر می خواند.(6)

این پیامبر بزرگ در شهر «اور» از شهرهای بابِل (عراق کنونی) به دنیا آمد(7)و سرانجام در سنّ صد و هفتاد و پنج سالگی فوت کرد.

او را در باغ عِفْرون، پسر صُوعرحِتّی که به 400 سکه نقره خریداری کرده بودند، پهلوی قبر همسرش ساره و مادر اسحاق (علیه السلام) دفن کردند و اکنون مدفن او شهر الخلیل (در کشور فلسطین) نام دارد.(8)

ولادت ابراهیم (علیه السلام) در دوران «نِمرود بن کنعان بن کوش بن حام بن نوح» بوده است.

نمرود علاوه بر بابل، بر سایر نقاط جهان نیز حکومت می کرد، چنانکه امام صادق (علیه السلام) فرمود: چهار نفر بر سراسر زمین سلطنت کردند، دو نفر از آنها از مؤمنان به نام سلیمان بن داوود و ذوالقرنین و دو نفر از آنها از کافران به نام نِمرود و بخت النّصر بودند.(1)

در عصر ابراهیم (علیه السلام) علاوه بر بت پرستی، پرستیدن ستاره و ماه و خورشید هم وجود داشته،(2)بابلیان، خدایان زیادی داشتند ... به این ترتیب که هر شهری خدایی داشت که نگاهبان آن بود و شهرهای بزرگ و روستاها، خدایان کوچک تری داشتند که آنها را پرستیده و به آنان اظهار علاقه می کردند.

هرچند به طور رسمی، همه در مقابل خدای بزرگ ترشان کُرنِش می کردند، ولی پس از آن که روشن شد، خدایان کوچک جلوه و یا صفات خدایان بزرگ ترند. رفته رفته تعداد خدایان اندک شد و بدین سان «مردوک» عنوان خدای بابِل را که بزرگ خدایان بابل بود، گرفت. پادشاهان، نیاز شدیدی به آمرزش و بخشش خدایان داشتند، از این رو برای آنها پرستش گاه و معبد ساخته و اثاثیه و خوراک و شراب برایشان تهیّه می کردند.(3)

گرددکه حکومت تو را به هم می ریزد و سبب نابودی و از بین رفتن عزّت و شوکت تو می گردد!

نمرود که ادعای خدایی می نمود و با استفاده از جهالت مردم، بر آنان حکومت مطلقه داشت، از شنیدن این خبر تکان خورده و به خود پیچید و سئوال نمود: در کجا پدید می آید؟ گفتند: در همین بابل عراق. نمرود برای پیشگیری از این خطر قطعی دستور داد که: زنان را از شوهرانشان جدا سازند و به طور کلّی آمیزش زن و مردم غدغن گردد و برای زنان باردار نیز مأموران و قابله ها را گماشت که مواظب آنان باشند و جنس نوزاد را گزارش نموده و چنانچه پسر باشد به قتل برسانند.(1)

کنترل شدید در همه جا اجرا گردید، جلادان نمرود همه جا را زیر نظر داشتند، نوزادهای پسر را می کشتند، کار به جایی رسید که به نوشتۀ بعضی از تاریخ نویسان هفتاد و هفت تا صد هزار نوزاد کشته شد.(2)

مادر ابراهیم (علیه السلام) بارها توسط مأموران و قابله های نمرودی آزمایش و معاینه شد، ولی آنها نفهمیدند که او باردار است و این از آن جهت بود که خداوند رَحِم مادر ابراهیم (علیه السلام) را به گونه ای قرار داده بود که نشانۀ بارداری آشکار نبود.(3)

خداوند این وجود با برکت را در رحم مادر از چشم بداندیشان مصون داشت تا اینکه دوران زایمان فرا رسید، در آن زمان قانونی در میان مردم رواج داشت که زنان در هنگام قاعدگی به بیرون شهر می رفتند و پس از پایان آن، به شهر باز می گشتند.

مادر ابراهیم (علیه السلام) تصمیم گرفت به بهانۀ این رسم و قانون از شهر بیرون رود و در آنجا دور از دیدِ مردم، شاهد تولّد نوزادش باشد، همین تصمیم اجرا شد، مادر از شهر خارج گردید، به غاری در اطراف شهر پناه آورد و در انتظار قدوم خلیل الله (علیه السلام) ثانیه شماری می کرد، نخستین روز ذی الحجّه فرا رسید و خلیل الله (علیه السلام) با قدوم خود دنیا را منوّر و آیین توحیدی را قوّت بخشید.

ص: 116

مادرش چند روزی در کنار او نشست و از ترس مأموران نمرود نتوانست وی را به منزل منتقل کند، سرانجام برای حفظ او تصمیم گرفت، او را در پارچه ای پیچیده و درون همان غار بگذارد و برای حفظ او از گزند جانوران، درِ غار را با سنگ هایی مسدود نمود و به شهر بازگشت.

او به قدرت الهی انگشت ابهامش را می مکید و از همان طریق تغذیه می کرد و به اندازۀ چندین برابر دیگران رشد می نمود! مادر هم چند روز یک بار مخفیانه به دیدن فرزندش می رفت و به او شیر می داد و نوازش می کرد.

به این ترتیب این مادر و پسر، در آن دوران وحشتناک با تحمّل مشقّت ها و رنج های گوناگون، به زندگی خود ادامه دادند تا اینکه او دوران کودکی را پشت سر گذاشت و به سنّ سیزده سالگی رسید.

یک روز دامن مادر را گرفت و از او خواست که وی را به خانه ببرد، ولی مادر نگران بود و از خطر نمرودیان ایمن نبود.

لذا گفت: نور دیده! صبر کن تا در این باره با سرپرستت (آزر) مشورت کنم و راه های انتقال به خانه را بررسی کنم، اگر صلاح باشد بعد نزدت آیم و تو را به شهر می برم.

تا اینکه در یکی از دیدارها در حالی که هوا روبه تاریکی می رفت، ابراهیم (علیه السلام) را از غار بیرون برد و با خود به خانه آورد، ولی ابراهیم (علیه السلام) از دیدن ستارگان و ماه و فردایش از دیدن خورشید، خداشناسی و توحید را در عالم آن روز ترسیم کرد و گفت: همه اینها دلیل خداشناسی است و نشان می دهد که آفریدگاری این اجرام آسمانی را پدید آورده است، قرآن مجید آن لحظه را در چند آیه بازگو می­نماید.(1)

سراسرزندگی آن حضرت کوشش و فداکاری در راه پروردگار خود بود. وی از جنبۀ اخلاص و فداکاری در راه عشق به خدا، الگویی زنده برای همۀ آیندگان است، چنانکه جایگاه والا و برجستۀ آن حضرت، نهفته درمقام ابوالانبیایی وی بود، دین مبین اسلام همان دین ابراهیم (علیه السلام) است.(1)ابراهیم (علیه السلام) دارای آن چنان جایگاهی است که قرآن او را پدر اعراب،(2)و پدر پیامبران پس از او خوانده،(3)و نیز به خلیل الله و خلیل الرّحمن، یعنی دوست خدا ملقّب گردیده است.

آزر عموی ابراهیم (علیه السلام) بود، ولی ابراهیم (علیه السلام) به خاطر سرپرستی آزر، او را پدر می نامید.

وی تصمیم گرفت، نخست آزر را به خداپرستی دعوت کند، از این رو با آزر به گفتگو پرداخت، چنانکه در قرآن می فرماید: هنگامی که ابراهیم (علیه السلام) به پدرش – عمویش – آزر گفت: ای! پدر چرا بُت بی جان که چشم و گوش ندارد و هیچ رفع نیازی از تو نمی کند، می پرستی؟ ای پدر! علمی را به من آموخته اند که تو از آن بهره ای نداری؛ پس از آن پیروی کن تا تو را به راه راست هدایت کنم.

ای پدر! هرگز شیطان را نپرست، چرا که شیطان نسبت به خدای رحمان سخت نافرمان است.

ای پدر! من از تو بیمناک هستم که عذاب خداوند رحمان بر تو فرا رسد و یار و یاور شیطان باشی.

آزر گفت: ای ابراهیم! مگر تو از خدایان من رو گردان شده ای؟ اگر از مخالفت بت ها دست برنداری، تو را سنگسار خواهم کرد و اکنون برای مدّتی طولانی از من دور شو.

ابراهیم (علیه السلام) در پاسخ گفت: تو به سلامت باشی، من از خدا برایت آمرزش می خواهم که خدایم درباره من بسیار مهربان است، من از شما و بُت هایی که به جای خدا می پرستید، دوری می­گزینم و خدای یکتا را می خوانم و امیدوارم مرا از لطف خویش محروم نگرداند.(1)

ابراهیم (علیه السلام) از تهدید و هشدار آزر نترسید و با توکّل به خداوند به طور مکرّر، او را به سوی خدا دعوت نموده و از بت ها بر حذر داشت، ولی نتیجه ای نبخشید و برای او روشن شد که آزر دشمن خداست، لذا از او بیزاری جست.(2)

آوازۀ مخالف ابراهیم (علیه السلام) با بت پرستی در همه جا پیچیده و به عنوان یک حادثه بزرگ در رأس اخبار قرار گرفت.

نمرود پادشاه عصر دستور داد تا ابراهیم (علیه السلام) را نزد او حاضر کنند. ابراهیم (علیه السلام) را آوردند.

ص: 119

نمرود گفت: «خدای تو کیست؟» ابراهیم (علیه السلام) گفت: خدای من کسی است که زنده گرداند و بمیراند، یعنی مرگ و زندگی به دست اوست.

نمرود گفت: من نیز چنین توانم کرد. دو زندانی را خواست، یکی را کُشت و دیگری را آزاد ساخت – ابراهیم (علیه السلام) باز گفت: همانا خداوند خورشید را از طرف مشرق بیرون آورد، تو اگر توانی آنرا از مغرب بیرون آور. آن نادان کافر در جواب عاجز ماند و خداوند راهنمای ستمکاران نخواهد بود.(1)

نمرود دید اگرآشکارا با ابراهیم (علیه السلام) دشمنی کند، رسوائیش بیشتر می شود، ناچار دست از ابراهیم (علیه السلام) کشید تا در یک فرصت مناسب از او انتقام بگیرد. جاسوسان خود را در همه جا گماشت تا مردم را از تماس با ابراهیم (علیه السلام) بترسانند و دور سازند.(2)

شهربرود، ولی ابراهیم (علیه السلام) در پاسخ دعوت آنها گفت: «من بیمار هستم(1) و نتوانم با شما به گردش پرداخته و از شهر بیرون آیم.»

(منظور ابراهیم (علیه السلام) از این گفتار، دروغ گفتن نبود، زیرا به روش و طریقۀ مردم زمان خود سخن گفت و آن پندار را بهانه ای برای نرفتن به گردش نمود).

وقتی که شهرکاملاً خلوت شد، ابراهیم (علیه السلام) یک تبر با خود برداشت و به پرستشگاهی که بت های آنان در آن قرار داشت رفت. دید برخی از بت ها در کنار برخی دیگر نهاده شده و بتی بزرگ درصدر همه قرار داشت و در برابر آنها قربانی های خوراکی و آشامیدنی دید که برایشان نذر کرده بودند. تا به گمان خودشان، از آنها بخورند.

ابراهیم (علیه السلام) با تمسخر، بت ها را مخاطب ساخت: آیا غذا نمی خورید؟ و چون کسی پاسخ او را نداد، گفت: چرا سخن نمی گویید؟ و سپس با دست راست خود به وسیله تبری، همۀ بت ها را شکست و قطعه قطعه ساخت و ازشکستن بت بزرگ که بزرگترین خدایان آنها بود خودداری کرد و تبر را به دست بت بزرگ آویخت و سپس معبد را ترک گفت.(2)

مردم پس از برگزاری مراسم جشن خود، بازگشته و آنچه را بر سر بت ها آمده بود، ملاحظه کردند. آنان وحشت زده از خود پرسیدند، کدام فرد ستم پیشه به مقدَّسات ما چنین کرده است؟

برخی از آنان گفتند: شنیده ایم جوانی به نام ابراهیم (علیه السلام) به بت ها اهانت می کند و عادت اوست که از بت ها عیب جویی می کند، ما تصوّر می کنیم همین شخص است که دست به چنین عملی زده.

برای محاکمه در برابر دیدگان مردم حاضر کنند. (و آنان که شنیده اند وی از بت ها عیبجویی کرده وآنها را تهدید نموده است، می بایست به این مطلب گواهی دهند.)

هنگامی که ابراهیم (علیه السلام) را حاضر کردند، سران حکومت از او پرسیدند: آیا تو با خدایان ما چنین کردی؟

آن حضرت احساس کرد، فرصت مناسبی برای او پیش آمده تا به اهداف و واقعیّتی که می خواست قوم او به آن اعتراف کنند دست یابد، از این رو با شیوه ای حکیمانه در پاسخ آنها گفت: شکنندۀ بت ها، بت بزرگ است و سایر بت ها گواه بر این کار او هستند، اگر سخن می گویند ماجرا را از آنها بپرسید؟

مردم به طور ناخودآگاه در ورطۀ لغزش و اشتباهی که ابراهیم (علیه السلام) آنها را به اعتراف به آن ناگزیر ساخت گرفتار آمدند، برخی از آنها به بعضی دیگر می گفتند: شما با پرستش معبودهایی که قادر بر سخن گفتن نیستند و نیز متّهم ساختن ابراهیم (علیه السلام)، بر خود ستم روا داشته اید.

ولی پس از آن که حقیقت را دریافتند و از شرم سرافکنده شدند، یکبار دیگر به بحث و مناقشه با ابراهیم (علیه السلام) پرداختند و گفتند: تو که می دانی این بت ها سخن نمی گویند، پس چرا از ما می خواهی از آنها بپرسیم؟

اینجا بود که دلیل و برهان ابراهیم (علیه السلام) در گوش آنان طنین افکند و با این سخن رسا، زبان آنها را از سخن گفتن باز داشت: آیا به جای خدا، چیزهایی را که به شما سود و زیانی نمی رسانند، می پرستید؟ اُفّ بر شما و معبودانی که به جای خدا می پرستید، آیا اندیشه نمی کنید؟

قوم ابراهیم (علیه السلام) وقتی که احساس شکست و رسوایی کردند و از سویی هیچ دلیل و برهانی هم نداشتند، از بحث و مناظره صرفنظر کرده و برای سرپوش گذاشتن بر رسوایی خود، به زور متوسّل شدند و او را محکوم به مرگ با آتش کردند(1) و گفتند: او را در آتش بسوزانید و بدین وسیله

ص: 122

خدایانتان را یاری کنید، اگر انجام دهندۀ این کارید. ولی خداوند با قدرت خویش او را از آتش رهایی بخشید و بنابر فرمان الهی، آتش بر او گلستان شد.(1)

بی آنکه هیچ فرصتی از دست دهد، با قوم خود به گفتگو می نشست و دربارۀ خدایانشان با آنها به بحث و مناقشه می پرداخت، هدف از مناقشات آن حضرت این بود که بر پرستش ستارگان خورشید و ماه خط بطلان بکشد.

در یکی از روزها چون تاریکی شب فرا رسید، میان گروهی از قوم خود آمد و به ستاره ای در حال حرکت که مورد پرستش قومش بود، نگاهی انداخت و در حضور همه به عنوان اینکه اظهار موافقت با آنان نموده و کنایه ازهم رأیی وی با آنان باشدگفت: این پروردگار من است.

ولی دیری نپایید که این ستاره هنگام روشنایی روز، از دیده ها نهان گردید، در این هنگام ابراهیم (علیه السلام) به آنها گفت: من به خدایی که ابتدا آشکار و سپس ناپدید شود ایمان نخواهم آورد.

ابراهیم (علیه السلام) در جلسه دیگری که با همراهان خود داشت، ماه را ملاحظه کرد که با روشنایی خود، از آن سوی افق، تاریکی شب را می شکافت، وی دیگر بار جهت موافقت با عقاید آنان گفت: این پروردگار من است. ولی طولی نکشید که ماه از دیدگان ناپدید شد.

در این هنگام ابراهیم (علیه السلام) اظهار داشت: اگر خدایی که مرا آفریده، هدایت و ارشادم نکند، در زمرۀ گمراهان خواهم بود.

روزدوم خورشید طلوع کرده و با نورافشانی در وسط آسمان هویدا شد، ابراهیم (علیه السلام) به اطرافیانش گفت: این پروردگار من است و این بزرگتر است.

وی هنگام ناپدید شدن خورشید، هدفی را که در پی آن بود اعلان داشت و آن اعلان بیزاری از خدایان آنها بود و گفت: ای مردم، من از آنچه که شریک خدا قرار می دهید بیزارم. من با ایمان و اخلاص رو به سوی خدایی آوردم که آفرینندۀ آسمان و زمین است و هرگز به خدا شرک نخواهم ورزید.(1)

ایمان به قیامت و معاد و پاداش خوب و بد در آن روز و زنده شدن مردگان با قدرت الهی، ازمهم ترین اصول اعتقادی به شمار می آید.

در قرآن کریم نیز برای اثبات اینکه زنده شدن مردگان کار محالی نیست، نمونه های فراوانی می آورد، از جمله داستان حضرت ابراهیم (علیه السلام) را نقل می­کند:(1)در یکی از روزها ابراهیم (علیه السلام) در صحرا و بیابان مشغول سیر و سیاحت و تفکّر بود، به سیر خود ادامه می داد تا به کنار دریایی رسید.

او با کنجکاوی عمیق به دریا و امواج آن می نگریست، ناگاه لاشۀ حیوان مرده ای را دید که گوشه ای از آن در دریا و قسمت دیگرش در خشکی قرار داشت؛ و حیوانات دریایی و صحرایی و پرندگان بر آن ریخته و هر ذرّه ای از آن را یک نوع حیوانی می خورد، طولی نکشید که همۀ پیکر او را خوردند.

این صحنه ناخودآگاه ابراهیم (علیه السلام) را به این فکر فرو برد که: «ذرّات این لاشۀ حیوان در دریا و صحرا و فضا پخش شد و هر قسمت بدنش، جزء بدن حیوان دیگری گردید، در روز قیامت چگونه تکّه های بدن او در کنار هم جمع شده و زنده می گردد؟!»

البته ابراهیم (علیه السلام) به قدرت الهی ایمان داشت که او در روز قیامت مردگان را زنده می گرداند، ولی از خدای خویش خواست تا نمونه ای ملموس از آن را، برای وی ارائه دهد تا دلش آرامش بیشتری یابد، از این رو دست به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! به من بنمایان که چگونه چنین مردگانی را زنده می کنی؟!

خداوند از او پرسید: مگر تو به روز قیامت و قدرت من ایمان نداری؟ ابراهیم (علیه السلام) گفت: چرا! لکن با مشاهده عینی آرامش دل پیدا می کنم (آری استدلال و منطق، تنها مغز و فکر را آرام می کند، ولی تجربه و مشاهده، دل را).

خداوند به ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «چهار پرنده را بگیر و سرآنها را بِبُر و سپس گوشت آنها را بکوب و مخلوط و ممزوج کن. آنگاه گوشت درهم آمیخته را، به ده قسمت تقسیم کن و هر

ص: 125

قسمت آن را، بر سر کوهی بگذار و سپس در جایی بنشین و یک یک آنها را به اذن خدا صدا کن. آن چهارپرنده شتابان بسوی تو آیند.»

حضرت ابراهیم (علیه السلام) چهار پرنده،(1)را گرفت و آنها را ذبح کرد، گوشتشان را کوبیده و مخلوط کرده و هر قسمت را بر سرکوهی نهاد، سپس هر یک از آن پرنده ها را صدا زد: «ای پرندگان به اذن خدا زنده شوید و به نزد من پرواز کنید».

در همان لحظه گوشت های مخلوط شدۀ پرندگان از هم جدا شدند و به صورت چهار پرنده درآمدند و روح در آنها دمیده شد و به سوی ابراهیم (علیه السلام) پریدند و به او پیوستند.

به این ترتیب ابراهیم (علیه السلام) با چشم خود، صحنۀ معاد و زنده شدن مردگان را مشاهده کرد.

و سخن قلبش را به زبان آورد: «آری خداوند بر هر چیزی قادر و تواناست، خدایی که هم بر ذرّه های پراکندۀ مردگان آگاه است و هم می تواند آنها را جمع کند و به صورت اوّلشان زنده کند».(2)

ابراهیم (علیه السلام)آماده رفتن از شهرگردید و لوط (علیه السلام) را که از خویشاوندانش بود، نزد خود فرا خواند واو را به کیش خود دعوت کرد. لوط (علیه السلام) پذیرفت و به ابراهیم (علیه السلام) ایمان آورد.(1)

حضرت ابراهیم (علیه السلام) درآن هنگام که در شهر اور سرزمین بابِل (عراق کنونی) بود، در سن سی و شش سالگی با ساره ازدواج کرد.(2)و زندگی مشترکی را تشکیل دادند و ساره را نیز به دین و آئین خود دعوت نمود، ساره هم پذیرفت و به او ایمان آورد.

وی اززنان بسیار با فضیلت وازجمله بانوان مورد عنایت پروردگار عالم است که نام او در کنارزنان بهشتی ذکر شده.

در آیات فراوانی که نام ابراهیم و اسحاق و اسماعیل (علیهم السلام) آمده، به نام و شخصیّت ساره نیز اشاره شده است.(1)

لذا پس از چندی از آنجا هم کوچ کرد، به سرزمین مصر رفت و در جایی وارد شد که کسی اورا نشناسد، ولی خبر ورود ابراهیم (علیه السلام) به مصر پخش شد و مردم از اطراف به دیدن او می شتافتند، مخصوصاً شنیدند زنی با او همراه است که زیباترین زنان شهر خود به شمار می رفته، خبر ورود ایشان نیز به پادشاه مصر رسید، ابراهیم (علیه السلام) را احضار نموده و از وی پرسید که: اهل کجاست؟

ابراهیم (علیه السلام) گفت: اهل بابِل. پرسید: برای چه به این سرزمین آمدی؟

گفت: دادگری تو را شنیدم و به این سو عزیمت نمودم. پادشاه گفت: این زن که با تو همراه است کیست؟

گفت: خواهر من است (زیرا اگر می گفت زن من است، ممکن بود به خاطر زیبایی و تصاحب او، ابراهیم (علیه السلام) را بکشد).(1)

قبل از ملاقات با پادشاه، ابراهیم (علیه السلام) به ساره سپرده بود که اگر از او سئوال شود، او هم بگوید که خواهر ابراهیم (علیه السلام) است. پادشاه، ساره را نیز نزد خود خواند و به او گفت: این مرد با تو چه نسبتی دارد؟

ساره گفت: برادر من است.

پادشاه گفت: در این صورت من به تو نسبت به برادرت مهربان تر خواهم بود. خواست نزد ساره برود، ساره از او دوری جست، پادشاه قصد کرد خود را به او نزدیک تر نماید، دست فرا داشت که ساره را در آغوش بگیرد.

ساره دعا کرد، دست پادشاه خشک شد. سلطان متعجّب گردید و از ساره دست برداشت، کنیزکی داشت به نام «هاجر» که از قِبْطِیان بود،(2)به ساره بخشید و گفت: تو با این کنیز و برادرت از

ص: 129

شهر من بیرون بروید.

ساره داستان خود را با پادشاه برای ابراهیم (علیه السلام) بازگو کرد، ابراهیم (علیه السلام) خداوند را سپاسگزاری نمود و فردای آن روز با ساره و هاجر از مصر بیرون رفتند و دوباره به سوی شام آمدند، آنهم به سرزمین فلسطین، در جایی که هیچ کس در آنجا وجود نداشت، هاجر و ساره را در صحرایی بنشانید، خود به دنبال آب رفت و هرچه جستجو کرد نیافت، بناچار چاهی حفر نمود و از آن چاه آب بیرون آمد.

ابراهیم (علیه السلام) پس از توقّف در صحرا هر قدر آذوقه که به همراه داشت تمام شد و تا شهر مسافت زیادی بود، به ساره گفت: در این مکان باشید تا من به دنبال آذوقه روم، پس از پیمودن یک فرسنگ راه، سرگردان و متحیّر ماند که چه کند.

به ناچار جوالی که همراه داشت، پر از ریگ صحرا کرد و با دست خالی به سوی ساره برگشت. ساره با دیدن جوال که پر بود خوشحال شد. ولی از اندرون جوال بی خبر بود، ابراهیم (علیه السلام) پس از ورود از کثرت خستگی چیزی نگفت و به خواب رفت.

ساره به هاجر گفت که: جوال را بیاور. هاجر آن را نزد ساره آورد، وقتی باز کردند، در آن گندم یافتند، آن را آرد و خمیر کرده و نان پختند و ابراهیم (علیه السلام) خفته را، از خواب بیدار نمودند که نان بخورد.

ابراهیم (علیه السلام)گفت: چه بخورم که چیزی نداریم. گفتند ازگندمی که آوردی نان پخته ام. ابراهیم (علیه السلام) با تعجّب فهمید که لطف خداوندی شامل حال وی گشته، لذا بر سر جوال رفت و به جای ریگ گندم دید، به ساره چیزی نگفت و از آن گندم به کشت و زرع پرداخت. از آن گندم مردم خریدند و ابراهیم (علیه السلام) توانگر شد، مردم نزد وی گرد آمده و خانه ها ساختند.

در آن مکان شهرکی به وجود آمد و ابراهیم (علیه السلام) در آن مسجدی ساخت. بعدها شهرک مزبور،

ص: 130

شهری بزرگ شد، از این شهر تا «مؤتفکات» که روستاهای لوط (علیه السلام) باشد، یک شبانه روز راه بود و ابراهیم (علیه السلام) از وضع لوط (علیه السلام) باخبر می شد.

در این شهر که ابراهیم (علیه السلام) آن را بنا کرده بود، مردم آن سرانجام به وی بدی ها کردند و بر او ستم روا داشتند، وی از آن شهر با عیال و گوسفندان و چارپایان خویش که به دست آورده بود، به شهری دیگر کوچ کرد، آن هم در سر حدّ فلسطین بود. مردم از کرده خویش پیشمان شدند و به دنبال ابراهیم (علیه السلام) راه افتادند که از او پوزش بخواهند و او را برگردانند، ولی ابراهیم (علیه السلام) اجابت نکرد و به شهر جدید فرود آمد.

با داشتن این فرزند، کانون زندگی ابراهیم (علیه السلام)، زیبا و شاد شد، چرا که اسماعیل (علیه السلام) ثمرۀ یک قرن رنج و مشقّت های ابراهیم (علیه السلام) بود، طبیعی استکه ساره نیز به خصوص هنگامی که چشمش به چهره اسماعیل (علیه السلام) می افتاد آرزو می کرد که دارای فرزند باشد، حس هووگری گاهی به صورت های رنج آور در ساره بروز می کرد، او وقتی که می دید ابراهیم (علیه السلام) فرزند نوگلش اسماعیل (علیه السلام) را در کنار مادرش در آغوش می گیرد و او را می بوسد و نوازش می نماید، در درون ناراحت می شد و در غم و اندوه فرو می رفت.

سرانجام آتش رشک و حسد ساره، نسبت به هاجر زبانه کشید و نتوانست تحمّل وجود هاجر را با ابراهیم (علیه السلام) بنماید، از این رو به ابراهیم (علیه السلام) گفت: این زن و کودک خود را برگیر و برو در جایی که شما را نبینم، زیرا می ترسم کاری انجام دهم که مورد خشم خداوند قرار گیرد.

ابراهیم (علیه السلام)، همسر دومش هاجر و فرزندش اسماعیل را بر الاغی بنشاند و خود هم با ایشان به راه افتاد، مقداری آب و خوراک هم با خود بردند و به سوی مقصد نامعلوم رهسپار شدند.

ابراهیم (علیه السلام) سر به بیابان نهاد، نمی دانست که به کجا برود تا اینکه جبرئیل (علیه السلام) فرمود آمد و گفت: ای ابراهیم (علیه السلام) این زن و فرزند را به خداوند بسپار که خدا خود حافظ و نگهبان آنها خواهد بود؛ و تو هم از سرگردانی و اندوه، رهایی می یابی.

ابراهیم (علیه السلام) گفت: ای جبرئیل! آنها را به کجا ببرم؟ گفت: به حرم خدای در سرزمین مکّه(1)در

ص: 132

آنجا آنها را بگذار و برو.(1)

ابراهیم (علیه السلام) رو به سرزمین حجاز نهاد و چون به حرم خدا رسید و وارد مکّه شد، جایگاهی دید که جز زمین خشک و کوه، چیز دیگری نیست. نه مردمی دارد و نه گیاهی و نه آبی و نه طعامی.

پیش خود گفت: چگونه این زن و کودک را بدون سرپرست رها کنم، بالأخره دل به خدا بست و گفت: خدای بزرگ خود نگهبان آنهاست، هاجر را از الاغ پائین آورد و در جایی که اکنون خانه کعبه و چاه زمزم است، بنشاند و گفت: «پروردگارا! من برخی از اعضای خانواده ام را در منطقه ای بی آب و علف نزدیک خانه محترم تو سکونت دادم ...»(2)

اسماعیل (علیه السلام) را که کودکی دو ساله بود، در کنار هاجر گذاشت، خواست که آنجا را ترک کند. هاجر دامن ابراهیم (علیه السلام) را گرفت و گفت: ای ابراهیم! از خدا بترس و مرا با این کودک در این بیابان تنها مگذار.

ابراهیم (علیه السلام) گفت: ای هاجر! من از خداوند دستور دارم که شما را در این بیابان بگذارم، زیرا او خود نگهدار شما خواهد بود و از شما محافظت و نگهبانی می کند، به ناچار ابراهیم (علیه السلام)، هاجر و اسماعیل(علیه السلام) را، در آن بیابان تنها گذاشت و به سوی فلسطین حرکت کرد.

سرانجام طعام و آبی که همراه هاجر بود تمام شد، تشنگی برکودک غلبه کرد و گریان و نالان شد. هاجر که وضع را بدین منوال دید، از جا برخاست و بر کوه «صفا» بالا رفت و به راست و چپ خود نگریست که شاید کسی را ببیند و یا آبی بدست آورد، ولی نه کسی را دید و نه آبی یافت، باز فرود آمد و چون انسانی خسته و درمانده شتابان به حرکت درآمد تا بربلندی دیگری بنام «مروه»

ص: 133

بالا رفت و نگاهی کرد باز چیزی نیافت و دوباره به کوه «صفا» بالا رفت و پایین آمد. به همین کیفیّت تا هفت بار از کوه صفا به مروه بالا و پایین می رفت و بالأخره چیزی ندید و نیافت.

اسماعیل هم از شدّت تشنگی گریه می کرد و پاشنۀ پای خود را بر زمین می زد تا اینکه از زیر پاشنۀ پای او آب جوشیدن گرفت و بر روی زمین جاری شد و آن آب اکنون همان چاه زمزم است.(1)

هاجر چون صدای گریۀ کودک خود را شنید، از کوه به زیر آمد تا شاید کودک را ساکت کند، چون به نزدش آمد، گودال کوچکی دید که در اثر فشار پاشنۀ پای کودک در زمین پدیدار شده بود و آب، کم کم جوشیدن می گرفت. خوشحال شد و ترسید که مبادا آن آب ضایع گردد، خاک جمع کرد تا جلوی آب را مانند سدی بگیرد، آب زیاد شد و پرندگان هوا بر آن آب جمع شدند.

قبیله «جُرهُم» که درآن اطراف، با فاصله بسیار دوری زندگی می کردند و در اثر کم آبی جویای

ص: 134

آب بودند، پرندگان هوا را که دیدند، دانستند که پرندگان در جایی گرد می آیند که آب باشد. از این راه کم کم به جایگاه هاجر و اسماعیل راه یافتند و آب مشاهده کردند، لذا از هاجر پرسیدند: این آب از کجا آمده است؟

گفت: این آب را خداوند به من داده. از هاجر درخواست نمودند تا نزد وی بمانند و با او انس گیرند و او را از دلتنگی و تنهایی بیرون آورند. هاجر نیز پذیرفت و در همسایگی وی اقامت گزیدند.

ابراهیم (علیه السلام) که به فلسطین برگشته بود، ولی کراراً برای دیدار فرزندش اسماعیل به همسرش هاجر به مکّه می آمد، این راه طولانی را طی می کرد و از آنها خبر می گرفت و از اینکه مشمول لطف الهی شده اند و از مواهب الهی برخوردارند، بسیار خوشحال می شد، ولی چندان در مکّه نمی ماند و به خاطر اینکه ساره ناراحت نشود، زود به فلسطین برمی گشت.

اسماعیل (علیه السلام) درکنار مادرش کم کم بزرگ شد و به سنّ جوانی رسید و با قوم «جُرْهُم» معاشرت می کرد و فوق العاده مورد احترام آنان بود تا اینکه زبانشان را یاد گرفت و طولی نکشید که با دختری از آن قبیله به نام «سامه» ازدواج کرد و پیوند ارتباط و امتزاجش با ایشان محکم شد.

کم کم داشت اسباب خوشی و آسودگی فراهم می شد، ولی روزگار با مرگ هاجر،(1) این بساط خوشی و آسایش را درهم پیچید.

ابراهیم (علیه السلام) اگرچه در سرزمین دور از اسماعیل (علیه السلام) به سر می برد، ولی نمی توانست فرزند عزیزش را فراموش کند، از این رو گاه و بیگاه، به سراغ اسماعیل (علیه السلام) می آمد و از حالش تفقّد می کرد.

در یکی از سفرها که به سوی مکّه رهسپار شد سوار بر الاغ، خسته و کوفته، گرد و غبار بر سر و

ص: 135

صورتش نشسته، با خود می گفت: تمام این رنج ها با دیدار اسماعیل و هاجر رفع خواهد شد، ولیاین بار وقتی نزدیک رسید، دید هاجر به پیش نمی آید. کم کم به پیش آمد با زنی روبرو شد که همسر اسماعیل (علیه السلام) بود، پس از احوال پرسی فهمید که هاجر از دنیا رفته. قلب مهربان ابراهیم (علیه السلام) به طپش افتاد، به یاد مهربانی های هاجر اشک ریخت و از این مصیبت جانکاه به خدا پناه برد.

از همسر اسماعیل پرسید: شوهرت کجاست؟

گفت: او در پی تحصیل روزی بیرون رفته است. آنگاه از سختی معیشت و تلخی زندگی، پیش ابراهیم (علیه السلام) گله کرد. این گله مندی و نارضایتی از زندگی، ابراهیم (علیه السلام) را خوش نیامد و آن زن را شایستۀ همسری فرزند خود نیافت و بی درنگ از آنجا بازگشت و هنگام بازگشتن، بوسیله آن زن سلام و تحیّت خود را به فرزند ابلاغ کرد و به او پیام داد که «آستانۀ خانه اش را تغییر دهد.»

و مقصود ابراهیم (علیه السلام) از این کنایه، آن بود که اسماعیل (علیه السلام) همسرش را تبدیل کند و با زنی متناسب با مقامش همسری گزیند.

طولی نکشید که اسماعیل (علیه السلام) باز آمد و از مشاهدۀ اوضاع و احوال دریافت که کسی در غیاب او به منزلش درآمده.

از همسر خود پرسید: آیا امروز کسی از اینجا گذشته است؟ گفت: آری؛ پیرمردی با این علائم و صفات به اینجا آمد و سراغ تو را گرفت و از حال و گزارش زندگانی تو جستجو کرد. پس من وضع زندگی و شدّت دست تنگی خود را، با او باز گفتم.

اسماعیل (علیه السلام) گفت: آیا پیغامی برای من نفرستاد؟ گفت: چرا؟ او به تو سلام فرستاد و پیغام داد که آستانۀ خانه ات را عوض کنید. اسماعیل (علیه السلام) گفت: او پدر من است و مرا فرمان داده است تا تو را طلاق دهم، آنگاه به فرمان پدر، او را طلاق داد و با یک زن دیگر به نام «حیفا» ازدواج کرد که او بسیار شایسته بود، وی دختر «حارث بن مضاضن الجُرْهُمی» بود که با سختی ها ساخت وبا اخلاق و رفتارش، شوهرش را یاری کرد.(1)

ص: 136

خوداو درست شد، بعداً طوفان نوح (علیه السلام) باعث شد که ساختمان این خانه ویران شده و در ظاهر محو گردید.

اسماعیل (علیه السلام) در حالی که به سنّ سی سالگی رسیده بود و پدرش ابراهیم (علیه السلام) در صدمین سال خود، به دستور خداوند مأمور بنای خانۀ کعبه شد، او از خدا خواست که مکان کعبه را تعیین کند. جبرئیل از طرف خدا به زمین آمد و همان مکان سابق کعبه را خط کشی کرد و آنگاه ابراهیم (علیه السلام) آماده شد که در آن مکان، به تجدید بنای کعبه بپردازد.

اسماعیل (علیه السلام) از بیابان سنگ می آورد و پدرش دیوارکشی کعبه را انجام می داد، پس از آن به اسماعیل (علیه السلام) فرمود: «سنگی مناسب برایم بیاور تا آن را بر رکن قرار دهم تا برای مردم نشان و علامتی باشد ...»

جبرئیل او را به «حجرالأسود» رهنمون شد و آن را برگرفت و در جایگاهش قرار داد، آن گاه که بنای خانه بالا رفت، برای ابراهیم (علیه السلام) بالا بردن سنگ ها دشوار آمد، روی سنگی ایستاد که همان مقام ابراهیم (علیه السلام) است و چون قسمتی از دیوار به پایان رسید، در حالی که روی آن سنگ قرار داشت، به سمت دیگر منتقل شد و هر زمان از بنای دیواری فراغت می یافت، سنگ را به قسمت دیگر منتقل می ساخت و به همین ترتیب بود تا دیوارهای کعبه به پایان رسید.

ابراهیم (علیه السلام) برای کعبه، دو درب قرار داد که یکی به طرف مغرب و دیگری به طرف مشرق باز می شد. سپس ایشان سقف کعبه را با چوبهایی پوشانید، قرآن در آیات متعددی به بنای کعبه اشاره می کند.(1)

ساره نیز دارای فرزند شود، طولی نکشید که دعای ابراهیم (علیه السلام) مستجاب شده و بشارت فرزندی به نام «اسحاق» به او داده شد.(1)

کیفیّت بشارت چنین بود: حضرت لوط (علیه السلام) مدّت ها قوم خود را به سوی خدا و اخلاق نیک دعوت می کرد، ولی آنها حضرت لوط (علیه السلام) را به استهزاء گرفتند و سرانجام مستحق کیفر سخت الهی گشتند. جبرئیل (علیه السلام) همراه چند نفر از فرشتگان مقرّب مأمور شدند که نخست نزد ابراهیم (علیه السلام) بیایند و او را به تولّد فرزندی به نام «اسحاق» مژده دهند و سپس به سوی قوم لوط (علیه السلام) رفته و عذاب الهی را به آنها برسانند.

در این هنگام پیک وحی با سلام خدایی فرود آمد و با ابراهیم (علیه السلام) به گفتگو پرداخت و تولد فرزند را بشارت داد. در این زمان ابراهیم (علیه السلام) به صد و بیست سالگی رسیده بود و ساره پیرزنی عجوزه بود که از باردار شدن تعجّب می کرد. امّا در جواب او جبرئیل (علیه السلام) گفت: آیا از مرحمت و لطف خدا تعجّب می کنید که شامل حالتان گردید؟ خداوند ستوده و بزرگوار است.(2)

به این طریق اسحاق، پسر دوم ابراهیم (علیه السلام) پس از اسماعیل به دنیا آمد و ساره برای اولین بار، نوزادی را در بغل گرفت و توجّه توده ها و ناظران را به خود معطوف نمود؛ زیرا پدر و مادری فرتوت، آن هم از مادری نازا و عقیم، بچّه ای سالم و زیبا که رسالت الهی را بعدها به عهده گرفت، از آنان فرا رسید.

ساره سرانجام در شهر الخلیل (کشور فلسطین)، در سنّ صد و بیست سالگی از دنیا رفت و هم اکنون مرقد شریف او در کنار حضرات «ابراهیم، اسحاق، یعقوب، یوسف (علیهم السلام)» مورد زیارت می باشد.(3)

ص: 139

پیکرش را در کنار قبر مادرش (در حجر اسماعیل) کنار کعبه به خاک سپردند.(1)

منقول است که اسماعیل (علیه السلام) دارای دوازده پسر بود. یکی از فرزندان او «قدار» نام داشت که نسل و آباءو اجداد رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) که به اسماعیل (علیه السلام) می پیوندند، از این پسر بوده است.(2)

وحی شد) که تو را ذبح می کنم؛ نظر تو چیست؟ گفت: ای پدر، به آنچه فرمان داری عمل کن و ان شاءالله مرا از صابران خواهی یافت».(1)

سپس ابراهیم (علیه السلام) فرزند دلبند خویش را به قربانگاه برد و دست و پایش را بست و کارد را بر گلوی او فشرد، امّا کارد نمی برید و در این هنگام به ابراهیم (علیه السلام) ندا رسید:

«ای ابراهیم! رؤیای خود را تصدیق کردی (دستور خداوند را اجرا کردی)، کارد را از گلویش بردار، ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم».(2)

سپس گوسفندی را به جای او قربانی کرد و این سنّت همچنان در مراسم حج باقی است.

حضرت اسماعیل (علیه السلام) خانه ای برای خود در مجاورت کعبه ساخت و در آن اقامت گزید که بعدها به حِجرِ اسماعیل (خانه اسماعیل) شهرت یافت و هنگامی که مادرش هاجر از دنیا رفت، او را در همان خانه به خاک سپرد.

حضرت اسماعیل (علیه السلام) تا آخر در مکه سکونت داشت و در جوار کعبه مدفون شد.

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اَلحِجْرُ فیهِ بیتُ اسماعیل و فیه قبر هاجر و اسماعیل؛ حِجْر خانۀ اسماعیل است و قبر هاجر و اسماعیل در آن قرار دارد».(3)

حِجر اسماعیل، مدفن بسیاری از پیامبران دیگر نیز هست و دعا و نماز در آن مستحب است.(4)

موقعیت حِجر اسماعیل به گونه­ای است که حجاج در هنگام طواف خانۀ خدا خواسته یا ناخواسته به دور آن می گردند و برای سهولت حرکت آنان، بنای حِجر اسماعیل که در ابتدا پلانی مستطیل داشته، به صورت نیم دایره و بدون سقف با دیوارهایی کوتاه طراحی و تغییر شکل داده شده است.

اطراف حِجر اسماعیل در دوران پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) سنگ چین و دیوارکشی شد و هر بار که

ص: 143

خانۀکعبه مرمت می شد، حِجر اسماعیل نیز تجدید بنا می گردید.

ارتفاع دیوار فعلی 40/1 سانتی­متر و عرض آن حدود 60 سانتی متر و فضای داخل حِجر، از دیوار کعبه تا دیوار حِجر 10 متر می باشد. دیوار حِجر دارای دو بریدگی ورودی و خروجی در رکن غربی است.(1)

راجع به تولّد، ازدواج و ذبح اسماعیل (علیه السلام) و شرح مفصّل آن، در سرگذشت پدرش ابراهیم (علیه السلام) مطالبي بیان نموده ایم.

لذا تکرار آن را در اینجا مناسب ندیده و علاقمندان به جزئیّات زندگی اسماعیل (علیه السلام) را بدان اوراق اشارت می دهیم.

ص: 144

او دارای دو فرزند به نام های «عیصو و یعقوب» می باشد که برجسته ترین آنها یعقوب (علیه السلام) پدر حضرت یوسف (علیه السلام) است که داستانش بعداً خواهد آمد.(1)

ص: 148

و همراه او از سرزمین بابل (عراق کنونی) به کنعان (شامل سوريه، اردن، سواحل بحرالميت، لبنان و فلسطين) مهاجرت کرد و بعداً از ابراهیم (علیه السلام) جدا شد و به شهر سَدوم و عَموره (در سرزمین اُردن) آمد.

چرا که مردم آن منطقه غرق فساد و گناه، مخصوصاً انحرافات جنسی بودند. در میان قوم خود سی سال سکونت کرد و آنها را به سوی خدا دعوت نمود و از عذاب الهی برحذر داشت، امّا کمتر در آن کوردلان اثر گذاشت.

لوط (علیه السلام) سرانجام در هشتاد سالگی وفات یافت.(1) ومرقد مطهّرش در قریه کَفَرْبِریک در هشت کیلومتری شمال شرقی مسجدالخلیل (واقع درکشور فلسطین) کنار مرقد شصت نفر از پیامبران است.(2)

جایی که مورد پسند اوست انتخاب کند.(1)

وی سرزمین اُردن که شهرهای (سدوم و عموره و أدمه و صوغر و صبوئیم) در آن قرار داشتند انتخاب کرد(2)و در شهر سَدوم اقامت گزید.

مردم شهر سَدوم از تبهکارترین و خدا نشناس ترین انسان ها بوده و از نظر اخلاقی بدترین مردم به شمار می آمدند. آنها وقتی که لوط (علیه السلام) را دیدند گفتند: تو کیستی؟ فرمود: من برادرزادۀ ابراهیم (علیه السلام) هستم، همان ابراهیمی که نمرود او را به آتش افکند. آتش نه تنها او را نسوزاند، بلکه برای او سرد و گوارا شد و او در چند فرسخی نزدیک شماست.

لوط (علیه السلام) قوم خود را بسوی ایمان به خدا دعوت کرده و آنها را از عذاب او برحذر داشت(3)و گفت: من فرستادۀ خدا به سوی شما بوده و در تبلیغ رسالت او امین هستم، از عذاب خدا بترسید و به آنچه شما را بدان دعوت می کنم، گردن نهید و پسندیده نیست که شما طبیعت و سرشت خویش را به تباهی کشانده و با نظام طبیعی زندگی مخالفت ورزیده و با مردان عمل ناروا انجام دهید و از زنان که خداوند آنان را همسران شما آفریده، دست بردارید. شما با انجام این گناه از حدود الهی تجاوز کرده اید.

ص: 151

ولی قوم او به جای این که به سخن پیامبر خود حضرت لوط (علیه السلام) گوش فرا دهند، وی را تهدید کرده و گفتند: اگر از نکوهش ما دست برنداری، تو را از شهرمان بیرون خواهیم کرد.

لوط (علیه السلام) در پاسخ آنها گفت: من از این عمل زشت و ناپسندی که شما انجام می دهید، بیزار و خشمگین هستم.(1)

ولی قومش بدو پاسخ دادند: اگر در تهدید ما به عذاب، راست می گویی، پس شتاب کن و عذاب را بر ما بفرست.(1)

در این وقت بود که دیگر امیدی به اصلاح آنها نبود و آنها مستحقّ هیچ چیز جز عذاب سخت الهی نبودند، از این رو دل حضرت لوط (علیه السلام) که سالها نسبت به آنها مهربان بود تا بلکه به سوی حق برگردند ناراحت شد و سرانجام با قلبی آکنده از اندوه آنها را نفرین کرد و گفت: پروردگارا! مرا بر این قوم مفسد پیروز گردان.(2)

در میان خویش، قُضاتی داشتند که در موقع ضرورت به دادرسی می پرداخت.

همچنین از کارهای زشت آنها، پرتاب سنگریزه بوسیله انگشت سبابه و آدامس جویدن در معابر عمومی برای جذب افراد به خاطر شهوترانی و باز گذاردن دکمه های کت و پیراهن، بالا کشیدن پیراهن به هنگام تخلّی و گلوله پرانی با کمان و خیلی کارهای زشت دیگر.(1)

آنها به ابراهیم (علیه السلام) گفتند: نترس! ما به سوی قوم لوط (علیه السلام) فرستاده شده ایم. (ساره از شنیدن این مطلب دچار ترس شدیدی گردید، بطوری که در غیر عادت طبیعی خویش به حیض مبتلا گشت و حایض شد، در حالی که سال ها بود، در اثر پیری حیض نمی شد.) سپس او را بشارت به فرزندی به نام اسحاق و نوه ای به نام یعقوب دادند.

ساره که متعجّب گشته بود گفت: آیا به هنگام پیری، ما صاحب فرزندی خواهیم شد؟(1)گفتند: از فرمان خدا تعجّب می کنی؟ این رحمت خدا و برکاتش بر شما خانواده است، چرا که او حمید و مجید است.(2)

سپس ابراهیم (علیه السلام) فرمود: برای چه آمده اید؟ گفتند: «برای هلاک کردن قوم لوط (علیه السلام)».

ابراهیم (علیه السلام) نگران شد، چون برادرزاده اش حضرت لوط (علیه السلام) در میان آن قوم بود و احتمال می داد که هنوز روزنۀ امیدی برای نجات این قوم باقی است.

لذا دل مهربان او برای اصلاح این قوم می تپید، خواستار تأخیر این مجازات و کیفر شد و با فرشتگان به گفتگو و مجادله پرداخت.

از این رو به فرشتگان گفت: اگر در میان قوم لوط (علیه السلام) صد نفر از مؤمنان باشد، آیا باز بر آنها عذاب می رسانید.

فرشتگان در جواب گفت: خیر.

اگر پنجاه نفر باشند یا سی نفر یا بیست نفر یا ده نفر یا پنج نفر، باشند. چطور؟ باز گفتند: خیر.

ابراهیم (علیه السلام) گفت: اگر یک نفر مؤمن باشد، آیا باز به عذاب آنها مبادرت خواهی ورزید؟ گفتند: نه.

فرمود: لوط (علیه السلام) آنجاست. گفتند: ما بهتر می دانیم کی آنجاست، او و اهلش نجات یافتگانند، غیر از زنش.

ص: 155

ابراهیم (علیه السلام) از جبرئیل خواست تا در حکم الهی تجدید نظری شود، امّا وحی الهی به او، خبر ازقطعی بودن عذاب آن قوم را می داد.

وقتی که برای ابراهیم (علیه السلام) عذاب قوم لوط (علیه السلام) قطعی شد، دیگر هیچ نگفت و تسلیم فرمان خدای بزرگ بود. فرشتگان ابراهیم (علیه السلام) را به قصد شهرسَدوم (قوم لوط) ترک کردند تا با لوط (علیه السلام) نیزملاقاتی داشته باشند. به حضور لوط (علیه السلام) وارد شدند، لوط (علیه السلام) جوانان زیبایی را دید و در این موقع مشغول آبیاری زراعتش بود.

به آنها گفت: شما کیستید؟ آنها گفتند: ما مسافر راه هستیم، امشب مایلیم مهمان تو باشیم.

لوط (علیه السلام)، با توجّه به قوم منحرف و زشتکارش از يك سو و ورود جوانان زیبا از سوی دیگر، در فشار روحی قرار گرفت که چه کند؟ اگر این جوانان را مهمان کند، ترس آبروریزی است، این فکر چنان او را ناراحت کرد که به خود گفت: امروز روز سخت و دشواری است.(1)

امّا لوط مهمان نواز، چاره ای جز این نداشت که مهمانان را به خانۀ خود ببرد، آنها را به سوی خانه اش راهنمایی کرد.(2)

ولی برای اینکه آنها را از ماجرا باخبر کرده باشد، در وسط راه به آنها گفت: این شهر مردم زشتکار و منحرفی دارد و به این ترتیب آنان را از برخورد زشت قوم خویش با مهمانان تازه وارد، آگاه ساخت.

مهمانان وارد خانه لوط (علیه السلام) شدند، لوط (علیه السلام) نزد همسر خویش آمد و از او خواست که ورود مهمانان را به منزلش، از قوم خویش پوشیده دارد و او نیز در عوض، کارهای زشت او و گذشته تاریکش را خواهد بخشید.

همسر لوط (علیه السلام) این تقاضا را به ظاهر پذیرفت، امّا در باطن درصدد خبر رساندن به قوم خویش

ص: 156

برآمد.(1)

«والهه» زن لوط (علیه السلام) که هم کیش دشمنان بود، به پشت بام خانه اش رفت و به نشانه رسیدن مهمان های جوان و زیبا که طعمۀ چربی برای قوم بود، کف زد و هلهله می کرد،(2)ولی قوم صدای او را نشنیده و به سراغ او نیامدند.

لذا با روشن کردن آتش، اوباشان را با خبرساخت وقوم شرور فهمیدند که امشب در خانه لوط (علیه السلام) چند نفر به مهمانی آمده اند و از هر سو به سرعت به سوی خانه لوط (علیه السلام) هجوم آوردند.

بر درب خانۀ او ایستاده و خواستار انجام عمل ناروا با مهمانان او شدند، لوط (علیه السلام) به آنان التماس می کرد و می گفت: آیا در میان شما یک جوانمرد رشید نیست که به من کمک کند؟ سرانجام گفت: ای قوم! از این بیماری و عمل زشت و کثیف دست بردارید، اینک من حاضرم، دخترانم را به شما تزویج کنم و شما به صورت مشروع و طبیعی از آنان بهره مند گردید!

ولی جواب قوم این بود: که تو می دانی ما دنبال زنان نیستیم و دختران تو را نمی خواهیم و تو خود خوب می دانی که هدف ما چیست!

لوط (علیه السلام) که از قوم خویش به شدت مأیوس گشته بود گفت: اگر قدرت و نیروی بزرگی داشتم و یا تکیه گاه و پشتیبان محکمی داشتم، آنگاه می دانستم با شما پست فطرتان چکار کنم.(3)

وقتی که در مقابل خانه او هرج و مرج بالا گرفت و لوط (علیه السلام) موفّق نشد قومش را قانع کند، آنگاه جبرئیل به فرشتگان گفت: او نمی داند چه قدرتی را خداوند به او ارزانی داشته است، لوط (علیه السلام) که صحبت آنها را شنید خواست که آنان خود را معرّفی کنند.

آنها از حقیقت خود برای لوط (علیه السلام) پرده برداشتند، وی وقتی متوجّه حضور جبرئیل (علیه السلام) شد، از

ص: 157

علّت حضور آنان جویا شد. جبرئیل (علیه السلام) گفت: ما برای هلاکت و نابودی قوم تو مأموریت یافته ایم.

چیزی نگذشت که قوم لوط (علیه السلام) درب خانه را شکسته و وارد منزل او شدند، جبرئیل (علیه السلام) که در منزل حضور داشت با به حرکت درآمدن بالهایش و کوبیدن در سر و صورت آن عدّه، باعث شد که چشمشان کور و نابینا شود.(1)

قوم لوط (علیه السلام) وقتی این صحنه را مشاهده کردند دریافتند که عذاب آنها فرا رسیده است.

سپس فرشتگان به لوط (علیه السلام)گفتند: این مردم هرگزنخواهند توانست، آسیبی به تو رسانند و یا آبرویت را در نزد ما بریزند، اینک تو شبانه با خانواده ات از این شهر خارج شو و هیچ کدام از شما پشت سر خود را ننگرد تا هراس و وحشت عذاب را ببیند، مبادا به تو آسیبی برسد، ولی همسرت را که به تو خیانت ورزید، با خود بیرون مبر، زیرا او نیز مانند قومت باید به هلاکت برسد و زمان هلاکت آنها صبح است و صبح نزدیک است.

در میان قوط لوط (علیه السلام) دانشمندی وجود داشت، به آنها گفت: عذاب فرا رسیده، نگذارید لوط (علیه السلام) و خانواده اش از شهر بیرون روند، چرا که وجود او مانع نزول عذاب الهی است، آنها خانه لوط (علیه السلام) را محاصره کردند تا نگذارند، وی از خانه اش بیرون رود.

ولی جبرئیل (علیه السلام) ستونی از نور را در جلو لوط (علیه السلام) قرار داد و به او گفت: در میان نور بیا، کسی متوجّه نخواهد شد، لوط (علیه السلام) و خانواده اش به این ترتیب از درون نور از شهر بیرون رفتند.

همسر لوط (علیه السلام) که از جریان آگاه گشته بود، درصدد خبرچینی بود که خداوند سنگی به سوی او فرستاد و او هماندم به هلاکت رسید.

وقتی که طلوع فجر شد، چهار فرشته، هر یک در یک قسمت از شهر قرار گرفتند، آن سرزمین را از ریشه برکنده و به آسمان بردند و سپس آن را بر قوم شرور لوط (علیه السلام) وارونه و زیررو کردند و در همان بین، سنگ پاره هایی از گِل، چون سنگ سخت به صورت پی درپی و منظّم بر آنها باریدن

ص: 158

گرفت که خود شکنجه و عذابی از ناحیۀ خداوند بر آنها بود.بدین ترتیب شهر قوم لوط (علیه السلام) زیرورو شد و خودشان با بدترین وضع هلاک و نابود شدند.(1)

حضرت لوط (علیه السلام) پس از این ماجرا مدّتی زنده بود، سرانجام از دنیا رفت و در نزدیک مسجد الخلیل به خاک سپرده شد.

ص: 159

ص: 160

مفسّران و ارباب تواریخ اختلاف است و هر یک به گونه ای او را معرّفی کرده اند:(1)

الف- بعضی گویند او همان «اسکندرمقدونی» پسر «فلیقوس یونانی» است که بعد از مرگ پدرش، بر کشورهای روم و مغرب و مصر تسلّط یافت و شهر اسکندریه را بنا نمود.

سپس شام و بیت المقدّس را در زیر سیطرۀ خود گرفت و از آنجا به ارمنستان رفت، عراق و ایران را فتح کرد، سپس قصد هند و چین نمود و از آنجا به خراسان بازگشت. شهرهای فراوانی بنا نهاد و به عراق آمد و بعد از آن در شهر «زور» بیمار شد و از دنیا رفت و به گفته بعضی، بیش از سی و شش سال عمر نکرد، جسد او را به اسکندریه بردند و در آنجا دفن نمودند.

ب - برخی معتقدند او یکی از بندگان صالح خدا بود و اراده الهی بر آن تعلّق گرفته بود که او صاحب دانش و حکمت و هیبت بسیار گردد و بر اهل زمین حکومت نماید.(2)

پ - جمعی معتقدند وی یکی از پادشاهان یمن بوده که به عنوان «تُبَّع» خوانده می­شد.(3)

ت – و برخی دیگرگویند وی همان «کورش کبیر»، پادشاه هخامنشی است که پانصد و سی سال قبل از میلاد زندگی می­کرد.(4)بسیاری از مفسّران و مورّخان این نظریه را با لحن موافق، در کتاب های خود مشروحاً آورده اند.(5)

ص: 162

ث - و جمعی معتقدند وی از پیامبران است و به دلایلی چند استناد کرده­اند.(1)امّا از قرآن چیزیکه صریحاً دلالت کند، او پیامبر بوده، استفاده نمی شود هرچند تغییراتی در قرآن هست که اِشعار به این معنی دارد و از بسیاری از روایات اسلامی که از پیامبر و ائمّه اهلبیت (علیهم السلام) نقل شده، نیز می خوانیم: او پیامبر نبود، بلکه بندۀ صالحی بود.(2)

دراینجاخلاصه داستان ذوالقرنین رابا توجه به قول چهارم که «ذوالقرنین همان کورش کبیر پادشاه هخامنشی است» و نظریه بسیاری از مفسّران و مورّخان بود و با اقتباس از سوره کهف/ 83-98 پی می گیریم: ذوالقرنین مرد مؤمن،(1)موحّد و مهربانی بود و از طریق عدل و داد منحرف نمی شد و به همین علّت، مشمول لطف خاصّ پروردگار بود. او یار نیکوکاران و دشمن ظالمان و ستمگران بود و به مال و ثروت دنیا علاقه ای نداشت. خداوند اسباب پیروزی ها را در اختیار او قرار داده بود.

وی سازندۀ یکی از مهمترین و نیرومندترین سدهاست.(2)

سدّی که در آن به جای آجر و سنگ، از آهن ومس استفاده شده و هدف او از ساختن این سد کمک به گروهی مستضعف در مقابل ظلم و ستم قوم یأجوج و مأجوج بوده است.(3)

ذوالقرنین پادشاه عادلی بود، تصمیم گرفت با همّت قهرمانانه به شرق و غرب جهان حرکت کند و همه را زیر پرچم خود آورد و در پرتو حکومت مقتدرانۀ خود جلوی ظلم و طغیان ظالمان و ستمگران را بگیرد، خداوند هم اسباب کار و پیروزی در اختیارش قرار داده بود.

وی سه لشگرکشی مهم داشت: نخست به غرب و سپس به شرق و سرانجام به منطقه ای در شمال

ص: 164

که دارای تنگه کوهستانی است و در هر یک از این سفرها با اقوامی برخورد نمود.

هر جا می رسیدند به غارت و ظلم و ستم می پرداختند) آن قوم وحشی وقتی که قدرت و شکوه و عظمت ذوالقرنین را دیدند، از او تقاضا نمودند که آنها را در برابر دو قوم ظالم و ستمگر یأجوج و مأجوج یاری کند و برای جلوگیری از طغیان آنها سدی محکم و بلند، در برابر آنها بسازد تا از شرّآنها محفوظ بمانند.

ذوالقرنین به تقاضای آنها پاسخ مثبت داد، از گنج ها و سیم و زر و امکانات بسیار دیگر که خداوند در اختیارش گذاشته بود، استفاده کرد و یک سدّ پولادین محکم و نیرومند با آهن و مس و غیره ساخت که دو قوم یأجوج و مأجوج قدرت عبور و نفوذ از آن را نداشتند و هرگز نمی توانستند آن را سورخ یا ویران نمایند.

وقتی که ذوالقرنین از کار ساختن آن سد وسنگر بی نظیر فارغ شد، بسیارخوشحال شد که گامی راسخ برای نجات مستضعفان در برابر ستمگران برداشته است و طبق روش مستکبران می بایست به آن مباهات کند و بر خود ببالد و یا منّتی بر سر آن گروه بگذارد.

امّا چون مرد خدا بود با نهایت ادب چنین اظهار داشت: این از رحمت پروردگار من است، اگر علم و آگاهی دارم و به وسیله آن می توانم چنین گام مهمّی بردارم، از ناحیه خداست و گمان نکنید که این یک سدّ جاودانی و ابدی است. نه! هنگامي که فرمان پروردگارم فرا رسد، آن را در هم می کوبد و به یک سرزمین صاف و هموار مبدّل می سازد و وعده پروردگار من حق است.(1)

سپس از آن منطقه بازگشت و به سرزمین «دَوْمه الجندل» (واقع در سرزمین مرزی بین سوریه و عراق) که خانه اش بود مراجعت نمود و در همانجا بود تا مرگش فرا رسید.(2)

ص: 167

ص: 168

گویند که به قوم یهود معروفند.

یعقوب (علیه السلام) سه هزار و چهارصد و هشتاد و سه سال بعد از هبوط آدم (علیه السلام) در کنعان (شرق سرزمین فلسطین) به دنیا آمد.

چندین سال در کنعان، سپس در حرّان(1)زندگی می کرد و بعد به کنعان بازگشت و هنگامی که صد و سی سال از عمرش گذشته بود، به هوای لقای یوسف (علیه السلام) وارد مصر شد و پس از هفده سال سکونت در مصر از دنیا رحلت کرد.(2)

طبق وصیّت خودش، جنازه اش در مقبره خانوادگی اش نزد قبر پدر و مادر و اجدادش،(3)در سرزمین فلسطین شهر الخلیل به خاک سپرده شد.(4)

و امروزه مزار مطهر وی مورد توجه زائران مسلمان، مسیحی و یهودی است، در مقابل مزار آن حضرت، قبر همسرش (لیّا) قرار دارد و دارای ضریحی مجزا می باشد.

درسرزمین حرّان (که در تورات با تلفظ حاران آمده)، واقع در شمال عراق به دنیا آمد(1)،او مجموعاً یازده برادر داشت و از میان آنها فقط بنیامین برادر پدر و مادری او بود. یوسف (علیه السلام) از همه برادران جز بنیامین کوچک تر بود.(2)

یوسف (علیه السلام) مدت (120 سال طبق روایات اسلامی و 110 سال طبق تورات)(3)زندگی کرد و خداوند دو پسر بنام های میشا (در توران مِنَسَّه) و اِفریم به وی عنایت فرمود.(4)و چون فوت کرد، بدنش را مومیایی کردند و در تابوتی محفوظ داشتند.(5) و همچنان در مصر بود تا زمانی که حضرت موسی (علیه السلام) می خواست با بنی اسرائیل از مصر خارج شود، جنازه یوسف (علیه السلام) را همراه خود برده و در فلسطین دفن نمودند.

بنابر آنچه مشهور است، وی در شهر الخلیل (واقع در کشور فلسطین) در شش فرسخی بیت المقدّس در مقبره خانوادگی شان نزدیک مکفیلیه (محلّ­دفن­ابراهیم، ساره، رُفقه، اسحاق و یعقوب (علیهم السلام)) به خاک سپرده شد.(6) و(7)

یوسف (علیه السلام) نُه سال بیشتر نداشت که در یکی از شب ها رؤیایی لذیذ در خواب دید. نفس صبح که دمید و خورشید بال و پرِ زرّین بر جهان بگسترد، از خواب بیدار شد، نزد پدر آمد، آنچه دیده بود برای پدر بازگو کرد: «پدرم! من در عالم خواب دیدم که یازده ستاره و خورشید و ماه در برابرم سجده می کنند».(1)

حضرت یعقوب (علیه السلام) که تعبیرخواب را می دانست،(2) از او خواست تا راز خود را از برادرانش پوشیده دارد.

به یوسف (علیه السلام) گفت: فرزندم خواب خود را برای برادرانت بازگو نکن، زیرا در حق تو حیله و نیرنگ خواهند کرد و نقشه خطرناکی برای تو می کشند، چرا که شیطان دشمن آشکار انسان است.

سپس برایش روشن ساخت که وی در آينده شخصیّتی برجسته خواهد شد که همه، فرمانش را گردن می نهند و خداوند او را به پیامبری برمی گزیند و تعبیر خواب را بدو می آموزد و به زودی نعمت خویش را با خیر و رحمت و برکاتش بر او و بر آل یعقوب (علیه السلام) تمام می کند، همان گونه که آن را قبلاً بر ابراهیم و اسحاق (علیها السلام) تمام کرده بود.(3)

همین خواب دیدن یوسف (علیه السلام) و الهامات دیگر، موجب شد که یعقوب (علیه السلام) امتیاز و عظمت خاصّی در چهرۀ یوسف (علیه السلام) مشاهده کند، وی می دانست که فرزندش یوسف (علیه السلام) آیندۀ

ص: 173

درخشانی دارد وپیغمبر خدا می شود، از این رو بیشتر به او اظهار علاقه می کرد(1) و نمی توانست اشتیاق و علاقه اش نسبت به یوسف (علیه السلام) را پنهان سازد.

این روش یعقوب (علیه السلام)نسبت به یوسف (علیه السلام) باعث حسادت برادران شد، به همین خاطر چون یعقوب (علیه السلام) می دانست که فرزندانش نسبت به یوسف (علیه السلام) حسادت دارند اصرار داشت که یوسف (علیه السلام) خواب دیدن خود را کتمان کند تا برادران ناتنی،(2) برای او توطئه نکنند.

طبق برخی ازروایات؛ بعضی اززن های یعقوب (علیه السلام) موضوع خواب دیدن یوسف (علیه السلام) را شنیدند و به برادرانش خبر دادند.

از این رو حسادت برادران نسبت به او بیشتر شد، جلسه ای محرمانه تشکیل دادند و نقشه خطرناکی در مورد او کشیدند و گفتند: یوسف (علیه السلام) و برادرش بنیامین نزد پدر از ما محبوب ترند، در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم و بیش از آن دو، به پدر سود و منفعت می رسانیم، قطعاً پدرمان اشتباه می کند و از حق و حقیقت به دور است.

یوسف (علیه السلام) را بکُشید و یا او را به سرزمین دور دستی بیندازید تا توجّه پدر تنها به شما باشد و بعد از آن، از گناه خود توبه می کنید و افراد صالحی خواهید بود.

یکی از برادران،(3)اشاره کرد که: یوسف (علیه السلام) را نکشند، بلکه او را در جایی دور از چشم مردم در چاهی بیندازند، شاید کاروانی از راه برسد و او را از چاه برگرفته و با خود ببرد و بدین ترتیب به هدف خود که دور کردن او از پدرش بود، رسیده باشند و از گناه کشتن یوسف (علیه السلام) رهایی یابند. برادران همین پیشنهاد را پذیرفتند وتصمیم گرفتنددر وقت مناسبی همین نقشه و نیرنگ را اجراء

ص: 174

کنند. در یکی از روزها نزد پدرشان یعقوب (علیه السلام)آمدند و از پدر خواستند تا یوسف (علیه السلام) را همراه خود به صحرا ببرند و در آن جا در کنار آنها بازی کند، در این مورد بسیار اصرار کردند، ولی یعقوب (علیه السلام) پاسخ مثبت به آنها نمی داد.

بعد از آنکه احساس کردند پدر، وی را از آنها دور نگاه می دارد، بدو گفتند: پدر جان! چرا تو درباره برادرمان یوسف به ما اطمینان نمی کنی؟ در حالی که ما او را دوست داریم و به او مهربان هستیم، فردا او را با ما به دشت و سبزه زارها بفرست تا درآنجا بازی کند و به شادمانی پرداخته و گردش نماید و ما مواظب او هستیم.(1)

پدرشان که علاقه زیادی به یوسف (علیه السلام) داشت به آنان پاسخ داد: من از بردن یوسف (علیه السلام) غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد و شما از او غافل باشید.

برادران گفتند: «ماگروهی نیرومند هستیم، اگرگرگ او را بخورد، ما از زیانکاران خواهیم بود» هرگز چنین چیزی ممکن نیست، ما به تو اطمینان می دهیم.

یعقوب (علیه السلام)هرچه دراین مورد فکر کردکه چگونه با حفظ آداب و پرهیز از بروز اختلاف بین برادران، آنان را قانع کند، راهی پیدا نکرد، جز اینکه صلاح دید تا این تلخی را تحمّل کند و گرفتار خطر بزرگتری نگردد، ناگزیر اجازه داد که یوسف (علیه السلام) را با خود ببرند.

آنها لحظه شماری می کردند که فردا فرا رسد و تا پدر پشیمان نشده، یوسف (علیه السلام) را همراه خود ببرند. آن شب، صبح شد. صبح زود نزد پدر آمدند و یوسف (علیه السلام) را با خود بردند، وقتی که آنها از یعقوب (علیه السلام)فاصله بسیارگرفتند، کینه هایشان آشکار شد و حسادتشان ظاهر گشت و به انتقام جویی از یوسف (علیه السلام) پرداختند.

وی در برابر آزار آنها نمی توانست کاری کند، آنها به گریه و خردسالی او رحم نکردند و آماده اجرای نقشه خود شدند.

پیراهن یوسف (علیه السلام) را از تنش بیرون آوردند و او را بر سر چاه آورده و در چاه انداختند.

ص: 175

یوسف (علیه السلام) در درون چاه قرار گرفت، در میان تاریکی اعماق چاه با آن سنّ کم(1)تنها و درمانده شده، به خدا توکّل کرد، خداوند نیز به او لطف نمود، فرشتگانی را به عنوان محافظ و تسلّی خاطر او، نزد وی فرستاد و به او وحی نمود: «ناراحت نباش! روزی خواهد آمد که برادرانِ خود را، از این کار بدشان آگاه خواهی ساخت، آنها نادانند و مقام تو را درک نمی کنند».

برادران یوسف (علیه السلام) پس از انداختن وی به چاه، به طرف کنعان بر می گشتند، برای اینکه پیش پدر روسفید شوند و به دروغی که قصد داشتند، به پدر بگویند رونقی دهند، پیراهن یوسف (علیه السلام) را که از تنش بیرون آورده بودند به خون بزغاله،(2) (یا آهویی) آلوده کردند تا آن را نزد پدر، شاهد قول خود بیاورند که گرگ یوسف (علیه السلام) را دریده است، این پیراهن خون آلود هم دلیل بر سخن ماست.

شب فرا رسید آنان با سرافکندگی و خجالت ظاهری، در حالی که به ظاهر گریه می کردند و به سر می زدند، نزد پدر آمدند. تا پدر آنان را دید و یوسف (علیه السلام) را ندید، فرمود: یوسف (علیه السلام) کجاست؟

گفتند: «ای پدر! ما او را نزد وسایل و اسباب های خود گذاشتیم و برای مسابقه به محل دور دستی رفتیم، از بخت برگشته ما، گرگ او را طعمه خود ساخت، این پیراهن خون آلود اوست که آورده ایم تا گواه گفتار ما باشد، گر چه شما گفته صد درصد صحیح ما را باور ندارید».

وقتی یعقوب (علیه السلام) پیراهن را نگاه کرد، دید آن پیراهن هیچ پارگی و بریدگی ندارد.

فرمود: این گرگ، عجب گرگ مهربانی بوده است! تاکنون چنین گرگی ندیده ام شخصی را بِدَرَد، ولی به پیراهن او کوچکترین آسیبی نرساند.

ص: 176

سپس رو به آنها کرد و گفت: «نفسهای شما، این کار زشت را در نظرتان زیبا جلوه داد و من در این مصیبت صبری پایدار خواهم کرد و خداوند مرا بر آنچه شما توصیف می کنید، یاری خواهد فرمود».(1)

بستانند، وی را در مصر به بهایی اندک فروختند تا از وی خلاصی یابند. کسی که یوسف (علیه السلام) را خریداری کرد، وزیر پادشاه مصر بود.(1)

وی یوسف (علیه السلام) را به منزلش آورد و به همسرش زلیخا،(2) سفارش کرد که به نیکی با او رفتار

ص: 178

کندو وی را احترام نماید تا از زندگی با او خرسند باشند و برای آنها سودمند واقع شود و یا او را به فرزندی انتخاب کنند.

عزیز مصر و همسرش زلیخا از نعمت داشتن فرزند محروم بودند و به همین خاطر یوسف (علیه السلام) را به نیکی تربیت کردند، امّا او هنگامی که به سن بلوغ رسید، زلیخا بخاطر زیبایی یوسف (علیه السلام) به او علاقمند شده و عاشق دلدادۀ یوسف (علیه السلام) گشته و احساساتش در مورد وی شعله ور شد. نمی دانست چگونه احساسات و عواطف خویش را به یوسف (علیه السلام) ابراز کند تا اینکه عشق و علاقه بر عواطف وی چیره گشته و ضعف طبیعی بر احساساتش حکمفرما شد.

در یکی از روزها یوسف (علیه السلام) را در خانۀ خود تنها یافت، فرصت را غنیمت شمرده و خود را چون عروس حجله با طرز خاصی آراست و درهای کاخ را بست و به سراغ یوسف (علیه السلام) آمد، با حرکات عاشقانه در خلوتگاه کاخ، زیبایی و زینت های خود را بر یوسف (علیه السلام) عرضه کرد تا با عشوه گری او را بفریبد.

به وی گفت: نزد من بیا که خود را برایت آماده کرده ام.

یوسف گفت: من به خدا پناه می برم تا مرا از این گناه حفظ کند، چگونه دست به چنین گناهی بیالایم، در حالی که شوهرت (عزیز مصر)، بر من حقّ بزرگی داشته و مرا احترام کرده و در این خانه، به من احسان روا داشته است و کسی که احسان را با مکر و حیله و خیانت پاسخ دهد، رستگار نخواهد شد.

ولی چشم دلِ زلیخا کور شده و از آنچه یوسف (علیه السلام) می گفت، پروایی نداشته و بر این امر پافشاری می کرد، در چنین لحظه ای یاد خدا و الهام پروردگار به یوسف (علیه السلام) توانایی داد، او از

ص: 179

تمام امور چشم پوشید و از انجام آن گناه خودداری نمود و به سرعت به طرف درب کاخ حرکت کرد تا راه فراری بیابد، زلیخا نیز پشت سر او به سرعت به حرکت درآمد تا از بیرون رفتن او جلوگیری کند.

در پشتِ درب، زلیخا پیراهن یوسف (علیه السلام) را از پشت گرفت تا او را به عقب بکشاند، وی هم کوشش می کرد که درب را باز کند و فرار نماید. در این کشمکش، پیراهن یوسف (علیه السلام) از پشت پاره گشته و وی سرانجام موفق به فرار شد.

در همین حال، همسر زلیخا را مقابل درب دیدند، زلیخا برای اینکه خود را تبرئه کند، پیش دستی کرده و به شوهرش گفت: یوسف (علیه السلام) قصد داشت با من عمل ناروا انجام دهد.

در ادامه گفت: آیا کیفر کسی که قصد خیانت به همسر تو داشته، چیزی جز زندان و عذاب دردناک است؟ زلیخا شوهر را تحریک نمود تا یوسف (علیه السلام) را زندانی سازد.

ولی یوسف (علیه السلام) این اتهام را از خود ردّ کرده و گفت: «این زلیخا بود که می خواست به شوهرش خیانت کند و مرا بسوی گناه و فساد بکشاند، من برای اینکه مرتکب گناهی نشوم و خیانت به سرپرستم نکنم، فرار کردم، او به دنبال من آمد، از این رو، ما را با این حال دیدید».

در همان حال که یکدیگر را متّهم می ساختند، یکی از نزدیکان زلیخا،(1) در محل بحث و جدل حاضر گردیده و در آن قضیه داوری کرد و گفت: اگر پیراهن یوسف (علیه السلام) از جلو پاره شده است، او قصد سوء داشته و مجرم است و اگر از عقب و پشت سر پاره شده، او این قصد را نداشته.

وقتی شوهر ملاحظه کرد پیراهن یوسف (علیه السلام) از پشت سر پاره شده، به همسرش زلیخا گفت: این تهمت و افتراء از مکر زنانه شماست، شما زنان در خُدعه و فریب زبردست هستید، مکر و

ص: 180

نیرنگ شما بزرگ است، تو برای تبرئه خود این غلامِ بی گناه را متهم کردی.

شوهر زلیخا می خواست بر این کار زشت سرپوش بگذارد.

لذا به یوسف (علیه السلام) گفت: آنچه برایت پیش آمده فراموش نما و آن را مخفی بدار، کسی از این جریان مطلع نشود.

و به زلیخا نیز گفت: تو از گناه خود توبه و استغفار کن، زیرا مرتکب خطای بزرگی شدی.(1)

ماجرای عشق و دلباختگی زلیخا به غلام خود، کم کم از حواشی کاخ توسط بستگان به بیرون رسید و در بین شهر پخش شد و این موضوع نقل مجالس شد.

زنانِ مصر، به ویژه زنان پولدارِ دربار که با زلیخا رقابتی هم داشتند، این موضوع را در جلسات خود با آب و تاب نقل می کردند و او را ملامت و سرزنش می کردند و می گفتند: همسر عزیز، دلباختۀ غلام زیر دستش شده و می خواسته از او کام بگیرد.

به زلیخا خبر رسید که زن ها در غیاب او سخنانی ناروا می گویند، وی نقشه ای کشید که آنان را دعوت کند تا یوسف (علیه السلام) را ببینند و دیگر او را در مورد دلدادگی یوسف (علیه السلام) سرزنش نکنند، روزی آنان را به کاخ دعوت کرد و برای نشستن آنها جایگاهی بسیار باشکوه تدارک دید، متکاهایی دردور مجلس گذاشت تا به آنهاتکیه کنند.

پس از ورود مهمانان به مجلس،(2)به کنیزکان خود دستور پذیرایی داد و همانگونه که رسم است، برای بریدن و پوست کندن میوه جات، در بشقاب ها، کارد قرار می دهند (به هر یک ازمهمان ها برای پاره کردن میوه، کاردی داد) و شروع به پوست کندن و خوردن نمودند و با شادمانی و خنده کنان به گفتگو پرداختند.

ص: 181

در این هنگام زلیخا به یوسف (علیه السلام) دستور داد که وارد مجلس شود، یوسف (علیه السلام) اکنون غلام است و باید از خانم اطاعت کند، سرانجام وارد مجلس زنانه شد، زنان مجلس تا چشمشان به یوسف (علیه السلام) افتاد، از چهره فوق العاده زیبای او، مات و مبهوت شده و همه چیز را فراموش کردند، حتی با کاردهایی که در دست داشتند، عوض بریدن میوه ها، دست های خودرا بریدند و گفتند: اینشخص، با این زیبایی و صفات، بشر نبوده؛ بلکه فرشته است.

وقتی زلیخا دید مهمانان نیز در محو جمال یوسف (علیه السلام) با وی شریک شدند، بسیار خوشحال شده و گفت: این همان غلامی است که شما مرا در گرفتاری عشق او نکوهش می کردید، هرچه کردم وی کمترین تمایلی به من نشان نداد، عفّت ورزید و اگر از این پس هم، خواسته مرا ردّ کند و به من اعتنا نکند، قطعاً باید زندانی شود و خوار و ذلیل گردد.

یوسف (علیه السلام) که این سخن را شنید، عرضه داشت: «پروردگارا! زندان نزد من محبوبتر است از آنچه این زنان، مرا به سوی آن می خوانند. اگر مگر و نیرنگ آنان را از من باز نگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و در زمرۀ جاهلان و شقاوتمندان درخواهم آمد.» خداوند دعای وی را اجابت کرده و مکر و نیرنگ زنان را از او برطرف ساخت.(1)

با وجودی که یوسف (علیه السلام) تبرئه شده و امانتداری و پاکدامنی وی روشن شده بود، ولی زلیخا و خاندانش برای اینکه این لکۀ ننگ را از پرونده خود محو کنند، این تهمت را به یوسف (علیه السلام) بستند و دستور زندانی کردن وی را صادر نمودند.

وقتی یوسف (علیه السلام) وارد زندان شد. دوجوان(2)

دیگر هم به تهمت توطئه بر ضد پادشاه با وی زندانی شدند، پس از مدّتی هریک از آن دو نفر خوابی دیده بودند که آن را برای یوسف (علیه السلام) نقل کردند.

ص: 182

فرد نخست گفت: من در خواب دیدم آب انگور می گیرم تا آن را شراب سازم و دیگری اظهار داشت که در خواب دیدم بالای سرم، نان حمل می کنم و پرندگان از آن می خورند.

یوسف (علیه السلام) هم که بر اثر بندگی و پاک زیستن، مقامش به جایی رسیده بود که خداوند علم تعبیرخواب را به او آموخته بود، خواب زندانیان را تعبیر کرد و فرمود:

ای دو یار زندانی من، یکی از شما (که در خواب دیده بود، برای شراب، انگور می فشارد) بهزودی آزاد می شود و ساقی و شراب دهنده شاه می گردد، امّا دیگری (آنکه در خواب دیده بود غذایی به سر گرفته، می برد و پرندگان از او می خورند) به دار آویخته می شود و پرندگان از سر او می خورند. این تعبیری که کردم حتمی و غیرقابل تغییر است.

در این موقع یوسف (علیه السلام) از آن کسی که تعبیر خوابش این بود که اهل نجات است و ساقی پادشاه می شود، تقاضایی کرد که: چون آزاد شوی، پیش پادشاه سفارش مرا بکن، شاید باعث نجات من از زندان شوی.(1)

بعد از مدّتی زمان آزادی یکی از زندانیان (ساقی پادشاه) فرا رسید، وی از زندان آزاد شد. امّا آن سفارش یوسف (علیه السلام) را فراموش کرد و هفت سال از این قضیه گذشت تا در یکی از شب ها پادشاه مصر، خوابی دید که او را آشفته ساخت و از آن سخت به وحشت افتاد، دانشمندان و معبّران و کاهنان را به حضور طلبید و به آنان گفت: من در خواب دیدم، هفت گاو لاغر به جان هفت گاو فربه افتاده و آنها را خوردند و نیز هفت خوشۀ سبز را دیدم که طعمۀ هفت خوشه خشک شدند، شما خواب مرا تعبیر کنید.

آنان از تعبیر خواب عاجز ماندند، جوان ساقی که مدتی در زندان همراه یوسف (علیه السلام) بود و اینک از نزدیکان شاه محسوب می گشت، داستان مهارت یوسف (علیه السلام) در تعبیر خواب را برای پادشاه بیان کرد.

پادشاه که از معبّرین مأیوس شده بود، فوری ساقی را به زندان فرستاد تا اگر راست می گوید این

ص: 183

معمّا را حل کند، وی به زندان آمده، یوسف (علیه السلام) را ملاقات کرد و پس از معرفی و احوالپرسی، خواب پادشاه را برای وی نقل کرد.

یوسف (علیه السلام) فرمود: تعبیر این خواب چنین است که هفت سال، سال فراوانی محصول خواهدشد، سپس هفت سال قحطی و خشکسالی می شود و سال های قحطی، ذخیره های سال های فراوانی نعمت و محصولات را نابود می کند.تدبیر این است که در این سال های فراوانی، باید در فکر سال های سخت بود، آنچه در این سال های فراوانی بدست آوردید به قدر احتیاج از آن استفاده نمائید و بقیه را بدون آنکه از خوشه ها خارج نمایید انبار کنید،(1)

تا در آن هفت سال قحطی که پس از هفت سال فراوانی اتّفاق می افتد، مردم از آنچه ذخیره شده استفاده نمایند، بعد از این هفت سال قحطی، وضع مردم خوب خواهد شد و مردم به آسایش و فراوانی نعمت می رسند.

ساقی نزد پادشاه آمده و تعبیر خواب یوسف (علیه السلام) را به عرض شاه رسانید. پادشاه در فکر فرو رفت و به درایت و عقل و بینش یوسف (علیه السلام) پی برد، دستور داد که یوسف (علیه السلام) را نزد وی بیاورند. فرستاده شاه خود را به زندان رسانده و پیام شاه را به وی ابلاغ کرد که پادشاه او را طلبیده.

یوسف (علیه السلام) گفت: من از زندان بیرون نمی آیم تا تهمت هایی که به من زدند از من بزدایند.

ای فرستاده شاه! برو و به شاه بگو: برای کشف حقیقت، پیرامون ماجرایی که بر ضدّ من به عرض وی رسیده تحقیق کند و از آن زنانی که در مراسم مهمانی همسر عزیز مصر (زلیخا همسر وزیر پادشاه) شرکت کرده و در آن مجلس دست های خود را بریدند بازجویی نماید.

فرستادۀ پادشاه، مطالب یوسف (علیه السلام) را به عرض وی رسانید، پادشاه؛ زنان مورد نظر را حاضر کرد که در میان آنان همسر عزیز (زلیخا) نیز بود، بازجویی به عمل آمد و گفت: درباره یوسف (علیه السلام) قصّه خود را توضیح بدهید، آیا او مجرم است یا نه؟

همه گفتند: ما هیچ بدی و آلودگی از یوسف (علیه السلام) ندیده ایم. زلیخا نیز اذعان کرد که: من

ص: 184

درصدد آن بودم او را بلغزانم، ولی او در تمام مراحل، پاکی خود را حفظ کرد وآدمی راستگو و درستکار است.(1)

یوسف (علیه السلام) پس از قبول این مسئولیت، کمر خدمتگزاری به مردم را بست و در این مسیر فداکاری ها کرد و با تدبیر و اندیشه خود به اداره امور پرداخت و غلات فراوانی را انبار نمود.

هفت سال قحطی و خشکسالی در مصر فرا رسید و گرسنگی و قحطی ایجاد شد، به ویژه درکشورهای مجاور، مانند کنعان (فلسطین) که مردم آن سامان آمادگی برای چنین سالی نداشتند. آوازۀ عدالت و احسان عزیز مصر به کنعان رسید، مردم کنعان با قافله ها به مصر آمده،(1)

و از آنجا غلّه و خواربار به کنعان مي بردند.

یعقوب (علیه السلام) و فرزندانش نیز مانند دیگران در تنگنا و سختی زندگی قرار گرفته و شنیدند که در کشور مصر، ارزاق و غلّات یافت می شود، لذا از فرزندان خود،(2)خواست تا به مصر رفته و مقداری غلّه (گندم و جو) خریدار کنند.

فرزندان یعقوب (علیه السلام) روانه کشور مصر شدند، وقتی به آن سرزمین رسیدند، به محل خریداری غلّه آمدند، یوسف (علیه السلام) چون در پست وزارت اقتصاد بود، در آنجا حضور داشت و شخصاً بر معاملات نظارت می کرد. برادران خود را در بین مشتریان دید و آنان را شناخت، ولی آنها یوسف (علیه السلام) را نشناختند. آنچه را خواستند به آنها داد و بیش از حقّشان به آنان گندم و جو اعطا کرد.

سپس از آنها پرسید شما کیستید؟

گفتند: ما فرزندان یعقوبیم و او پسر اسحاق و اسحاق پسر ابراهیم خلیل خداست که نمرود او را به آتش انداخت و خدا آتش را بر او سرد و سلامت گردانید.

یوسف (علیه السلام) فرمود: حالِ پدر شما چطور است و چرا نیامده است؟

گفتند: پیرمرد ضعیفی است.

ص: 186

فرمود: آیا شما برادر دیگری هم دارید؟

گفتند: بلی یک برادر داریم که از پدر ماست و از مادر دیگر.

یوسف (علیه السلام) گفت: اگر بار دیگر پیش من آمدید، آن برادر پدری خود را نزد من بیاورید، اگربرادرتان را نیاورید، بار دیگر که به مصر برگردید، به شما ارزاق نمی دهم.

آنها در پاسخ یوسف (علیه السلام) گفتند: سعی مي­کنیم پدرمان را راضی کنیم و او را همراه خود بیاوریم.

برادران زمانی که تصمیم رفتن گرفتند و آماده حرکت به سوی کنعان شدند، یوسف (علیه السلام) به خدمتکاران خود دستور داد تا محرمانه پولی را که آنان برای خرید کالا آورده بودند، در میان بارشان قرار دهند تا همین موضوع باعث حُسن ظن پیدا کردن آنان به لطف و کرم و احساس یوسف (علیه السلام) گردد، ناچار مسافرت دیگری به مصر کنند.(1)

آنها سرانجام بعد از چند روز به شهر خود، کنعان رسیدند و نزد پدر آمده و ماجرایی را که میان آنها و وزیر اقتصاد مصر (یوسف) صورت گرفته بود و عزّت و احترامی که از او دیده بودند به عرض پدر رساندند و برای او نقل کردند که اگر بار دوم به مصر برگردند، در صورت نبودن برادرشان بنیامین با خود، وزیر، آنها را به عدم تحویل کالا تهدید کرده است.

از این رو، از پدر خویش درخواست کردند که اجازه دهد تا در سفر دوم، برای دستیابی به کالا و ارزاقی که به آن نیاز دارند بنیامین را با خود ببرند و به پدر تأکید کردند که از او حمایت و مراقبت خواهند کرد.

خاطره های گذشته در درون یعقوب (علیه السلام) زنده شد و در حالی که حزن و اندوه و قلبش را چنگ می زد به آنان پاسخ داد: آیا همان گونه که قبلاً در مورد برادرش یوسف (علیه السلام) به شما اطمینان کردم، در مورد بنیامین نیز به شما اطمینان داشته باشم؟ شما در ماجرای یوسف (علیه السلام) به عهد خود وفا نکردید ...!

ص: 187

برادران یوسف (علیه السلام) نمی دانستند که وزیر اقتصاد (یوسف)، کالای آنها را در بارشان گذاشته است، وقتی بارها را گشودند، کالای خود را در بار یافتند و این بهانه ای شد که آنان پدر خود را متمایل سازند تا برای فرستادن بنیامین با آنها، جهت آوردن اموال و ارزاق بیشتر از مصر، موافقت کند و گفتند: وزیر مقرّر داشته که به هر فرد یک بار شتر بیشتر ندهد، اگر بنیامین همراه ما بیاید، به اندازه یک بار شتر، اموال ما افزایش می یابد.

سرانجام، اصرار فرزندان واطمینان دادن صد درصد آنان و برگرداندن پول و کالای آنها و اطّلاع از اینکه وزیر اقتصاد شخص عادل و با کرمی است، یعقوب (علیه السلام) را متقاعد ساختند که بنیامین را با پسرانش بفرستد. ولی با آنها شرط کرد که به خدا سوگند یاد کنند تا او را بدو برگردانند. آنها سوگند یاد کردند که از او مراقبت و نگهداری می کنند.

برادران یوسف (علیه السلام) آماده سفر شدند.

یعقوب (علیه السلام)گفت: هنگام ورود به مصر از یک درب وارد نشوید، بلکه از دروازه های متعدّد وارد شوید تا هنگام ورود، نظر مردم را به سوی خود جلب نکنید ...(1)

برادران به مصر رسیده و بر یوسف (علیه السلام) وارد شدند و با کمال احترام گفتند: این (اشاره به بنیامین) همان برادر ماست که فرمان دادی تا او را نزد تو بیاوریم، اینک او را آورده ایم. یوسف (علیه السلام) به برادران احترام کرد و از آنها پذیرایی نمود و سپس در گوشه ای دور از چشم سایر برادران، با برادرش (بنیامین) خلوت کرد و آشکارا به او گفت: من یوسف (علیه السلام) برادر تو هستم. سپس از گذشته ها و ناراحتی هایی که در اثر حسادت و کینه برادرانشان متحمّل شده بودند، یاد کردند.

یوسف (علیه السلام) به برادرانش گفت: اندوهگین مباش و از کارهایی که آنها در مورد ما انجام دادند شِکوه نکن، چه این که خداوند نعمت قدرت و جاه و مقام به من عنایت کرده و اینک تو در پناه و تحت توجّهات من هستی.

پس از آن، یوسف (علیه السلام) خیلی علاقه داشت تا به عنوان مقدّمه ای برای آوردن پدر و مادرش به

ص: 188

مصر، برادرش بنیامین را نزد خود نگاه دارد، ولی هیچ راهی از نظر قانون، برای نگه داشتن او نبود جز اینکه نقشه ای بکار برد و آن این بود که وقتی فرزندان یعقوب (علیه السلام) بارها را بستندکه به شهر خود برگردند. درحین بستن بارها، یکی از مأمورین حکومتی با اشارۀ مخفیانه ی یوسف (علیه السلام)، پیمانه رسمی حکومت را که وسیله کیل (سنجش) آنها بود، در میان بار بنیامین گذاشت. وقتی کاروان آماده حرکت به سوی کنعان شد، یکی از مأمورین صدا زد. ای کاروان شما دزدی کرده اید!

برادران یوسف (علیه السلام) برآشفتند و رو به آنها کردند و گفتند: چه متاعی از شما گم شده است که ما را دزد می خوانید؟

به آنها گفته شد: جام زرّین پادشاه و یکی از ظرف های سلطنتی حکومت که وسیله کیل و وزن آنها بوده را گم کرده ایم، هرکس آن را بیاورد، یک بار شتر جایزه می گیرد.

برادران یوسف (علیه السلام) گفتند: به خدا سوگند! ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم، ما هرگز دزد نبودیم.

به آنها گفتند: اگر این ظرف؛ در بار یکی از شما پیدا شود، سزایش چیست؟

برادران گفتند: طبق سنّت وقانون ما باید سارق را به عنوان عبد نگه دارید، جزای سارق پیش ما چنین است.

یوسف (علیه السلام)و اطرافیان، اوّل بارهای (غیر بنیامین) را تفتیش کردند، سپس هنگام تفتیش بارِ بنیامین، پیمانه (ظرف مخصوص) را در بار وی یافتند.(1)

برادران یوسف (علیه السلام) خیلی شرمنده شدند، لذا برای رهایی خود به عذری متوسل شده که آنها راتبرئه کند، گفتند: اگر بنیامین دزدی می کند چندان بعید نیست، چون برادری (یوسف) هم داشت که قبلاً دزدی کرده بود، ما از این دو (که از مادر با ما جدایند) خارج هستیم، ما را به خاطر آنان کیفر نکن.

ص: 189

یوسف (علیه السلام) این تهمت را نادیده گرفت و به رُخ آنها نکشید و با خود گفت: شما انسان های پست و بی مقداری هستید، خداوند بهتر می داند که گفتار شما راجع به دزدی برادرتان بنیامین دروغ است.

فرزندان یعقوب (علیه السلام) از درِ تقاضا و خواهش وارد شده وگفتند: ای عزیز مصر! این پسر (بنیامین)، پدر پیری دارد، یکی از ما را به جای او نگه دار و او را با ما بفرست، چه این که ما تو را فردی نیکوکار می­بینیم، در حق ما نیکی کن.

حضرت یوسف (علیه السلام) فرمود: پناه به خدا می برم که جز کسی را که پیمانه، در بارِ او پیدا شده نگه داریم، در این صورت ستمکار خواهیم بود!

وقتی که برادران از عزیز مصر مأیوس شدند، با خویش خلوت کرده و به مشورت پرداختند. برادر بزرگشان (لاوی یا شمعون) به آنها رو کرد و گفت: آیا می دانید که پدرتان از شما پیمان و عهدی در پیشگاه خدا گرفت و قبلاً هم درباره یوسف (علیه السلام) کوتاهی کردید، اینک با این پیشامد چگونه پدر را قانع کنیم؟ ما با آن سابقۀ خرابی که نزد پدر داریم، چطور سخن ما را قبول می کند. من که به طرف کنعان نمی آیم و با این وضع نمی توانم با پدر ملاقات کنم، مگر اینکه پدر واقعیت ماجرا را بداند و خود پدر به من اجازه بدهد و یا خداوند در این باره حکمی کند. شما نزد پدرتان باز گردید، ولی من نمی آیم و او را در جریان حادثه ای که رُخ داده قرار دهید و به او بگویید فرزندت بنیامین، پیمانۀ کیل و وزن پادشاه را دزدیده و حکم بردگی درباره اش صادر شده است.

ما با چشم خود همۀ این امور را مشاهده کرده ایم و اگر غیب می دانستیم که این حادثه اتّفاق می افتد، او را با خود نمی بردیم و به او بگویید اگر در آنچه به تو می گوییم، شک و تردید دارید، فرستاده ای را اعزام نما تا از مردم مصر برایت شاهد و گواه بیاورد و خود شخصاً از رفقایی که در کاروان همراه ما باز گشته اند جویا شو تا صدق گفتار ما برایتان روشن گردد.(1)

برادر بزرگ که این سخنان را به آنها تعلیم داد، آنها را روانه کنعان کرد و خودش در مصر

ص: 190

ماند. سایر پسران وقتی نزد پدر بازگشتند و آنچه را اتّفاق افتاده بود به وی اطلاع دادند.

این خبر، حزن و اندوه او را برانگیخت، ولی به خاطر سابقه خراب و بد فرزندانش، سخن آنها را باور نکرد (زیرا کسی که سابقه دروغ گفتن داشته باشد، سخن گفتنش باور کردنی نیست، هرچند راست بگوید) سپس رو به آنها کرد و فرمود: «نه چنین نیست، بلکه نفستان شما را فریب داد، بدون بی تابی صبر می کنم، امیدوارم خداوند همه آنها را سه فرزندم به من بر گرداند، او آگاه وحکیم است».

یعقوب (علیه السلام) که سراسر وجودش را غم و اندوه فرا گرفته بود، از فرزندانش روی گرداند و در دنیایی از حزن و غم فرو رفت، آنقدر از فراق یوسف (علیه السلام) ناراحتی ها کشیده بود که دیدگانش سفید شده و نابینا گشت. فراقِ بنیامین بر ناراحتی او افزود، ولی سخنی که آنها را ناراحت کند بدان ها نگفت.

روزها پی در پی گذشت و یعقوب (علیه السلام) پیوسته در غم و اندوه قرار داشت، وی لاغر و نحیف و ناتوان گشته بود. می گفت: شکایت خود را فقط به خدا می کنم، می دانم که روزی خداوند این رنجها را رفع خواهد کرد.

حضرت یعقوب (علیه السلام) به دلش الهام شده بود که فرزندانش زنده اند، لذا به پسرانش دستور داد: به مصر برگردند و به برادر بزرگشان (لاوی یا شمعون) بپیوندند و به جستجوی یوسف (علیه السلام) و برادرش بپردازند و از رحمت الهی مأیوس نگردند، زیرا جز مُلحدان، کسی از رحمت الهی مأیوس نمی گردد.(1)

برادران یوسف (علیه السلام) برای جستجو از یوسف و بنیامین، درخواست پدر را پذیرفتند و برای پرس و جویی از آنها و دستیابی بر خواروبار و ارزاقی که بدان نیاز داشتند به مصر بازگشتند و به کاخ یوسف (علیه السلام) راه یافتند تا بر آنها ترحّم کند و بنیامین را آزاد کند.

برای مقدّمۀ درخواست خود، فشار فقر و تنگدستی خود را بر او عرضه کردند ... تا اینکه دلش

ص: 191

به حال آنان سوخت و متأثر شد.

یوسف (علیه السلام) تصمیم گرفت خود را به آنان معرفی کند تا آنان و خانواده هایشان را نزد خود آورده و در رفاه و آسایش زندگی کنند، از این رو در پی برادرش بنیامین فرستاد.

سپس رو به آنها کرد و گفت: آیا به یاد دارید چه گناه بزرگی در حق یوسف (علیه السلام) و برادرش انجام دادید و به زشتی کارتان که حاکی از جهل و نادانی بود واقف شده اید؟آیا به خاطر دارید که یوسف (علیه السلام) را از پدرش جدا کرده و آواره ساختید و او را در تاریکی چاه افکندید؟ و دل بنیامین را در فقدان برادرش اندوهگین ساختید؟ ...

برادران یوسف (علیه السلام) با شنیدن این سخنان در فکر فرو رفته و به دقّت به آهنگ صدای وی گوش می دادند که آیا این شخص، خود یوسف (علیه السلام) نیست؟ لذا در حالی که پریشان خاطر بودند به او گفتند: آیا تو یوسفی؟

یوسف (علیه السلام) صادقانه به آنها گفت: آری من یوسفم و این برادر من بنیامین است.

خداوند با عنایت و لطف و کرم خویش ما را از خطرها حفظ کرد. این پاداشی بود از ناحیۀ خدا که به خاطر تقوی و صبر و شکیبایی ام به من مرحمت فرمود و خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع و تباه نمی­سازد.

برادران گفتند: به خدا سوگند! خداوند تو را بر ما برتری و جاه و منزلت بخشید، در حالی که ما گناهکاریم و در گفتار و کردارمان در مورد تو خطا کردیم، اکنون عذر تقصیر به پیشگاه تو و خدا می آوریم، بر ما ترحّم فرما و با ما مدارا کن.

یوسف (علیه السلام) در پاسخ گفت: امروز شما مورد سرزنش و نکوهش نبوده وبرکارهایتان توبیخ نمی شوید، من از خداوند برای شما بخشش و رحمت مسألت دارم و او بخشنده ترین بخشایندگان است.

پس از این گفتگوها، یوسف (علیه السلام) جویای حال پدر شد، گفتند: وی از شدّت اندوه و غم و فراق یوسف (علیه السلام)، بینایی خود را از دست داده، یوسف (علیه السلام) پیراهن خود را به آنان سپرد و دستور داد: این پیراهن مرا ببرید و به صورت پدرم بیفکنید، او بینا خواهد شد و از آنها دعوت کرد که بعد از

ص: 192

آن، همگی با خانواده هایشان به مصر نزد او آیند.(1)

وقتی که برادران یوسف (علیه السلام) پیراهن را گرفتند با کمال شوق و شعف به سوی کنعان روانه شدند، زمانی که کاروان آنها از سرزمین مصرگذشت، به قلب یعقوب (علیه السلام)خطورکرد که به زودی یوسف (علیه السلام)را در کنار خودش خواهد دید، از این رو، خانواده و نوادگان خود را از جریان مطلع ساخت و گفت: من بوی یوسف (علیه السلام) را احساس می کنم، اگر مرا سبک عقل نخوانید.

آنها که فهم درک این مقام بلند را نداشتند، از روی انکار گفتند: ای پدر به خدا قسم! تو در همان گمراهی سابق خود هستی.

برادران یوسف (علیه السلام) وقتی که به کنعان رسیدند، مژده رسان! پیراهن یوسف (علیه السلام) را به روی یعقوب (علیه السلام) افکندند، وی بینا شد و گفت: آیا به شما نگفتم که من از خدا چیزها می دانم که شما نمی دانید.

گفتند: ای پدر برای بخشش گناهانمان، از خداوند طلب آمرزش کن، ما در حق یوسف (علیه السلام) خطا کردیم.(2)

مصر رسیده،(1)ملاحظه کردند که یوسف (علیه السلام) به استقبال آنان آمده است، یوسف (علیه السلام) با کمال عزّت و احترام از پدر و دودمانش استقبال کرد، او پدر و مادر(2)خود را، در آغوش گرفت و گفت: همگی داخل مصر شوید که ان شاءالله در امن و امان خواهید بود و پدر و مادر خود را بر تخت نشانید وهمگی (پدر و مادر و برادران) در برابر شکوه و عظمت یوسف (علیه السلام) به خاک افتادند؛ و برای وی به عنوان شکر پروردگار، سجده کردند، یوسف (علیه السلام) به یاد خوابی افتاد که در زمان طفولیّت دیده بود، به پدر رو کرد و گفت: ای پدر! این منظره، تعبیر خواب سابق من است. پروردگارم آن را محقق گردانید ...(3)

یعقوب (علیه السلام) که از عمرش صد و سی سال گذشته بود وارد مصر شد، پس از هفده سال،(4)که در کنار یوسف اش زندگی کرد، دارِ دنیا را وداع نمود.

طبق وصیّتش جنازه او را به فلسطین آورده و در کنار مدفن پدر و جدّش (اسحاق و ابراهیم) در شهرالخلیل دفن کردند.

سپس یوسف (علیه السلام) به مصر بازگشت و بعد از پدر، بیست و سه سال زندگی کرد. تا در سن صد و بیست سالگی (یا 110 سالگی) دارِ فانی را وداع نمود، او نیز وصیّت کرد که جنازه اش را در کنارِ قبور پدران خود دفن کنند.

یوسف (علیه السلام) بقدری محبوبیّت اجتماعی پیدا کرده بود و عزّت فوق العاده ای نزد مردم مصر داشت که پس از فوتش بر سر محل به خاک سپاری اش نزاع شدوهر قبیله ای می خواستند جنازه

ص: 194

یوسف (علیه السلام) را در محله خود دفن کنند تا قبر او مایۀ برکت در زندگی شان باشد.

بالأخره رأی بر این شد که جنازه یوسف (علیه السلام) را در رود نیل دفن کنند، زیرا آب رود که از روی قبر رد می شد، مورد استفاده همه قرار می گرفت و به این ترتیب همه مردم به فیض برکت وجود پاک یوسف (علیه السلام) می رسیدند.

او را در رود نیل دفن کردند تا زمانی که موسی (علیه السلام) می خواست با بنی اسرائیل از مصر خارج شود، جنازه او را از قبر بیرون آورده و به فلسطین آورد و دفن کردند تا به وصیّت یوسف (علیه السلام) عمل شده باشد.(1)

ص: 195

ص: 196

«دمشق» ذکر کرده اند.(1)وي سه هزار و ششصد و چهل و دو سال بعد از هبوط آدم (علیه السلام) متولّد شد و سرانجام در سن نود و سه سالگی فوت کرد.(2)

درباره مدفن حضرت ایّوب (علیه السلام) اختلاف است و قبور متعددی به آن حضرت نسبت داده شده، اما مشهورترین بقعه منسوب به ایشان، در 10 کیلومتری جنوب شهر حلّه درکشورعراق قرار دارد، این منطقه که به نام «اَلرّارَنْجِیَّه» شناخته می شود، در حاشیه جاده اصلی حلّه به کوفه واقع است.

فرزندان و خویشاوندان زیادی هم داشته است.

اوقاتی بر او گذشت که همه اموال و اراضی و چارپایان از دستش رفت و به انواع بلایا و امراض مبتلا گشت و جز قلب و زبان سالم که متذکّر به ذکر خدا باشد، اعضاء دیگر او سالم نماند، ولی او در تمام این مراحل صابر بود و هیچگاه به درگاه خداوند از این حیث ننالید. بیماری آن حضرت، آن قدر به طول انجامید که کسی با او نشست و برخاست نمی کرد و هیچ کس در این مدّت نزدیک او نمی شد و با وی هم صحبت، نمی گردید.

کار مرض وی به جایی رسید که در شهر نتوانست به زندگی خویش ادامه دهد، به همین خاطر او را از شهر بیرون کردند و در خرابه ای بیرون شهر افکندند و مردم با او قطع رابطه کردند.

هیچ کس جز همسرش که رعایت حق او نمود و محبّت ها و نیکی و احسان وی را نسبت به خود واجب می دانست، با او اظهار مهربانی و محبّت نمی کرد. همسرش نزد او رفت و آمد می کرد و بامدادان او را نظافت کرده و کارهای او را انجام می داد، به نحوی که خود، رو به ضعف رفت و مال و دارایی اش اندک شد، به گونه ای که برای مردم کار می کرد و از مزد آن، برای شوهرش طعام تهیّه می کرد و سنگینی این بار را تحمّل می کرد...

او پس از آن همه خوشبختی و وجود مال و دارایی، در مورد از دست دادن مال و دارایی و فرزند و گرفتاری هایی که برای شوهرش به وجود آمد و تنگدستی و فقر و خدمتکاری برای رَحِم ... همراه با شوهرش ایّوب (علیه السلام) صبر و شکیبایی پیشه کرد.

همۀ این دشواری ها، صبر و سپاس و حمد و ثنای ایّوب (علیه السلام) را فزونی بخشید تا آنجا که آن حضرت در صبر و شکیبایی درمقابل ناگواری ها و مصیبت ها ضرب المثل شد.(چنانکه صاحب البدایه والنهایه در جلد اوّل کتاب خود متذکر شده است).

منقول است که همسرش به وی گفت: ای ایّوب! اگر از خدای خود بخواهی، گرفتاری تو را رفع خواهد کرد، در پاسخ گفت: هفتاد سال، سالم زندگی کردم، اگر هفتاد سال هم برای خدا

ص: 199

صبر کنم، کم است.(1)

دانشمندان درباره مدّت گرفتاری حضرت ایّوب (علیه السلام) اختلاف نظر دارند: برخی گفته اند که سه سال بوده و قولی نیز هفت سال و چند ماه می داند و برخی آن را هیجده سال نقل کرده اند.(2)

بکوب»(1)،آن حضرت نیز برای امتثال امر او چنین کرد و به دستور خداوند چشمه ای از آب سرد جوشید، سپس به او فرمان داد تا خود را در آن چشمه شستشو دهد و از آن بنوشد و بدین ترتیب خداوند درد و بیماری ظاهری و باطنی آن حضرت را از بین برد.

استاد مصطفی مراغی در تفسیر خود می گوید: این اشاره به نوع بیماری است که ایّوب (علیه السلام) بدان مبتلا بوده و آن بیماری پوستی غیرمُسری مانند «اگزما» و خارش بدن و امثال آن بوده که جسم آدمی را به شدّت رنج می دهد، ولی بیماری کشنده ای نیست ... چنان که اشاره دارد آن آب از آب های معدنی بوده که برای این نوع بیماری ها سودمند است. چه این که این قبیل آب ها، همانگونه که فایده ظاهری دارد، نوشیدن آن نیز سودمند است.(2)

بود) وحرمت سوگند از سوی دیگر، دستور می دهد که بسته هایی از گندم یا خرما را که دارای صد شاخه بود، بدست بگیرد و یکبار به همسرش بزند و سوگندش را ادا نماید.(1)

در وقتی که عطا کرد به فضل خود و پس گرفت تا ما را امتحان کند و ثواب دهد، آیا دیده ای انعام کننده ای بهتر از او، پس بر عطایش، او را شکر و بر ابتلایش، او را حمد می کنیم.

پس جمع کرد برای ما دو فضیلت را با هم که در نعمت او، شاکر باشیم و به توفیق او و در بلای او، صابر باشیم و نمی یابیم بر صبر کردن قوّتی، مگر به یاری و توفیق او.

شیطان هرچه شبهه بر او القاء کرد، رحیمه به قوّتِ ایمان، همه را جواب گفت.(1)

ابن عبّاس گوید: خداوند جوانی را به همسر ایّوب (علیه السلام) باز گردانید، بطوری که برای او بیست و شش پسر به دنیا آورد.

همچنین ایّوب (علیه السلام) دارای هفت پسر و هفت دختر بود که همگی از دنیا رفته بودند، امّا خداوند بار دیگر آنها را به دامان ایّوب (علیه السلام) و همسرش بازگردانید.(2)

ص: 203

ص: 204

ذوالکفل (علیه السلام) نیز در مناجات خود با خداوند گفت: بار خدایا! تو خود می دانی که رومیان از من چه خواسته اند، مرا بخاطر عدم توانم، در برابر آنها، عذاب مفرما.

خداوند نیز به وی وحی فرستاد که درخواست قومت را شنیدم و درصدد آنم تا عمرشان را طولانی گردانم و تو را نیز کفیل آنها قرار دادم.

دعای رومیان مستجاب گردید وآنها صاحب فرزندان بسیاری شدند تا حدّی که از عهده نگهداری و تغذیه کودکانشان برنمی آمدند، دشواری اداره زندگی باعث گشت، رومیان از ذالکفل (علیه السلام) بخواهند تا خداوند آنها را به زندگی طبیعی شان باز گرداند.

به همین خاطر است که گفته می شود 5/6نژاد انسان ها رومی می باشند، چرا که نسل آنها بسیار گسترش یافته بود و بدین جهت آنها را رومی می نامند، چون به جدشان «روم بن عیص بن ابراهیم» منسوب هستند.

منقول است که: «بشر بن ایّوب» یا همان «ذالکفل (علیه السلام)» در شام می زیست، سرانجام در سن نود و پنج سالگی در همان شام دیده از جهان فرو بست.(1)

و پسرش بنام «عبدان» را وصیّ خود نمود و خداوند بعد از او حضرت شعیب (علیه السلام) را به عنوان

ص: 206

پیامبر مبعوث کرد.(1)

امّا مرحوم قطب راوندی در قصص الأنبیاء از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل می کند: ذالکفل (علیه السلام) مردی بود از اهالی حضرموت، نام اصلی وی «عویدیا بن ادیم» است، هنگامی که اَلْیَسعْ (علیه السلام) می خواست جانشینی برای خود برگزیند، سه شرط را برای احراز این مقام مطرح نمود:

1- تلاش بی وقفه در طول روز.

2- شب زنده داری.

3- تسلط بر خشم و غضب خویش.

از میان جمعیّت جوانی برخاست وگفت: من متکفّل و متعهّد انجام این سه کارمی شوم، آن جوان همین ذالکفل (علیه السلام)است که به خاطر متکفل شدن سه خصلت مذکور به این نام نامیده شد.(2)

ص: 207

ص: 208

این پیامبر بزرگ به خاطر سخنان حساب شده و رسا و دلنشین به عنوان «خطیب الأنبیاء» لقب گرفته.(1)وی اوّلین کسی است که ترازوی سنجش را در معاملات بکار برد.(2) او سرانجام پس از دویست و چهل و دو سال زندگانی وفات یافت و در بیت المقدّس به خاک سپرده شد.(3)

امانت داربود.(1)

یکی از موارد گمراهی قوم شعیب (علیه السلام) این بود که بر سر راه کسانی که نزد شعیب (علیه السلام) می آمدند می نشستند تا آنها را از رهنمون شدن به راه خدا باز دارند و رسالت آن حضرت را به باد انتقام می گرفتند و مؤمنین را تهدید می کردند.

شعیب (علیه السلام) از این عمل آنان نگران بود، آنها را به نعمت های الهی که به آنان ارزانی داشته بود، یادآوری می کرد، چه اینکه خداوند آنها را پس از آن که تعدادی اندک بودند، کثرت بخشید و پس از فقر و تنگدستی، بی نیازشان ساخت.

وی آنها را متوجّه نمود تا از کیفری که خداوند، تبهکاران قبل از آنها را بدان گرفتار ساخته است عبرت گیرند.(2)

قوم شعیب (علیه السلام) به جای اینکه، به دعوت وی گوش فرا دهند و برای تأمین سعادت دنیا و آخرت خود، از او اطاعت کنند، لجاجت کردند و با کمال گستاخی و بی پروایی در برابر او ایستادند و گفتند: «آیا نمازت به تو دستور می دهد که آنچه را پدرانمان می پرستیدند، ترک کنیم و از تصرف در اموالمان آن گونه که دلمان می خواهد انجام ندهیم، تو با اینکه انسانی بردبار و دانا هستی، چرا این حرف ها را می زنی؟».

شعیب (علیه السلام) در پاسخ آنها گفت: ای مردم به من بگویید! اگر من از ناحیۀ خداوند دارای دلیل و برهان روشن بوده و به آن یقین داشته باشم و او با لطف و کرمش به من روزی حلال عنایت کرد، آیا با وجود این همه نعمتی که به من داده، سزاوار است که به او خیانت ورزیده و در امر و نهی او با مخالفت وی برخیزم؟

من از پند و نصیحتم تا آنجا که بتوانم نظری جز اصلاح مردم ندارم و جز با کمک و پشتیبانی

ص: 211

خداوند، به حق، دست نیافتم، بنابراین به او متّکی بوده و تنها به سوی او باز می گردم.

وی سخنش را ادامه داد و گفت: ای مردم! اختلافی که بین من و شماست، سبب نشود که شما عناد ورزیده و بر کفر خویش پافشاری کنید؛ زیرا بلایی که بر سر قوم نوح، هود و صالح (علیهم السلام) آمد بر شما نیز وارد می شود.

دوران و تاریخ قوم لوط (علیه السلام) و سرزمین آنها و هلاکتشان، فاصلۀ زمانی چندانی با شما ندارد. آن را خوب به یاد آورید.

از سرنوشت آنها عبرت بگیرید تا به بلایی که آنان گرفتار شدند، مبتلا نگردید و از خدا بخواهید که از گناهانتان بگذرد و ...(1)

قوم شعیب (علیه السلام)، وی را به سنگسار نمودن تهدید کردند و اظهار داشتند: تاکنون که دست به چنین کاری نزده اند، به دلیل این بوده که با فامیل و بستگان او معاشرت داشته اند.

شعیب (علیه السلام) در پاسخ آنان گفت: آیا عزّت و احترام طایفه ام، نزد شما از خدا بیشتر است، شما خدا را به کلّی فراموش کرده اید، به راستی خدای من به آنچه شما انجام می دهید، آگاه است.(1)

بعد از آن که خداوند مَدْیَنْ را نابود ساخته و شعیب (علیه السلام) و ایمان آورندگان به او را نجات داد، آن حضرت را به سوی اصحاب اَیْکه فرستاد.

آن سامان، سرزمینی حاصلخیز و پر درخت و دارای چشمه ساران بسیار بوده و در نزدیکی مَدْیَنْ قرار داشت، در آن منطقه گروهی از مردم زندگی می کردند که به همان شیوۀ اهالی مَدْیَن مرتکب گناه و معصیت می شدند و بت پرست بودند و خیانت و کلاهبرداری در خرید و فروش در بین آنها رایج بود.

به فرموده قرآن، شعیب (علیه السلام) آنها را اینگونه دعوت کرد: من از ناحیۀ خداوند برای ارشاد و راهنمایی شما فرستاده شده ام و برای رساندن دستورات الهی به شما، فردی امین هستم. از کیفر الهی بپرهیزید و برای دستورات وی از من پیروی کنید، من برای راهنمایی و ارشاد، از شما مزد و پاداش نمی خواهم، پروردگار جهانیان به من پاداش خواهد داد، در پیمانه و وزن اموال، به حقّ و انصاف رفتار کنید و کم فروشی ننمایید و در زمین تبهکاری نکنید.

این پند و اندرزها در مردم مؤثر واقع نشد، بلکه مردم لجوج «اَیْکه» نسبت سحر و جادو زدگی به شعیب (علیه السلام) دادند وگفتند: توهم یکی ازآن افرادی هستی که سحر زده شده ای و هذیان میگویی، تو هم مانند ما انسان بوده و با ما مساوی هستی، بنابراین چگونه با رسالت خدایی، بر ما برتری داری؟ ما تو را در ادّعایت، فردی دروغگو تلقی کرده و در آنچه ما را به سوی آن فرا میخوانی، گفته ات را تصدیق نمی کنیم. اگر واقعاً در آنچه ما را بدان دعوت می کنی، راستگو هستی، از خدا بخواه تا عذابی از آسمان بر ما وارد سازد.

شعیب (علیه السلام) در برابر این سخنان ناموزون و تعبیرات زشت و زننده و تقاضای عذاب الهی، تنها پاسخی که داد، این بود گفت: پروردگار من به اعمالی که شما انجام می دهید، آگاهتر است.

ص: 214

به هر حال زمان پاکسازی صفحۀ زمین از این آلودگان فرا رسید، خداوند بر آنان عذاب فرستادو آنها را به هلاکت رسانید.(1)

بسیاری از مفسّرین در ذیل آیات مذکور چنین نقل کرده اند: هفت روز گرمای سوزانی، سرزمین آنها را فرا گرفت و مطلقاً نسیمی نمی وزید، ناگاه قطعه ابری در آسمان ظاهر شد و نسیمی وزیدن گرفت، آنها از خانه های خود بیرون ریختند و از شدت ناراحتی به سایۀ ابر پناه بردند، در این هنگام صاعقه ای مرگبار از ابر برخاست. صاعقه ای با صدای گوش خراش و به دنبال آن، آتش بر سر آنها فرو ریخت و لرزه ای بر زمین افتاد و همگی هلاک و نابود شدند.(2)

ص: 215

ص: 216

ص: 218

نامیدند.(1)

وی سه هزار و هفتصد و چهل و هشت سال بعد از هبوط آدم (علیه السلام) متولد شد و نسبش با شش واسطه به حضرت ابراهیم (علیه السلام) می رسد. به این ترتیب: «موسی بن عمران بن یصهر بن قاهت(2)بن لاوی بن یعقوب بن ابراهیم» و نام مادرش یوکابد(3) است.

موسی (علیه السلام) پانصد سال بعد از حضرت ابراهیم (علیه السلام) ظهور کرد و لقب «کلیم الله» به خود گرفت، چون خداوند بدون واسطه، با او سخن گفت.

حضرت موسی (علیه السلام) سرانجام در شب 21 رمضان(4)

در سن 126 سالگی(5)در بیابان تیه(6)

درگذشت و قبر او بر کسی معلوم نشد.

تورات دربارۀ وفات موسی (علیه السلام) چنین می گوید: «موسی بندۀ خداوند در آن جا به سرزمین موآب (موافق قول خداوند) وفات کرد و او را در درّۀ زمین «موُآب» مقابل «بیت فغُور» دفن کردند و هیچ کس از مقبرۀ او تا به امروز واقف نیست و موسی حین وفات 120 ساله بود و بنی اسرائیل 30 روز برای موسی در بیابان های موآب گریه نمودند.»(7)

علّامه مجلسی نقل کرده است که از رسول خدا (علیه السلام) دربارۀ مدفن موسی (علیه السلام) سؤال شد؛ آن

ص: 220

حضرت فرمودند: «عِنَد الطَّریقِ الاَعظَم، عِندَ الْکَثیبِ الاَحمر؛ بر سر راه بزرگ، نزدیک تپه سرخ ».(1)

به هر حال گرچه خبر صریحی دربارۀ محل دقیق مزار حضرت موسی (علیه السلام)در دست نیست.

اما مقبره و بقعه ای در صحرای جنوب غربی اَریحا در فلسطین به آن حضرت منسوب گردیده است.

این بقعه در فاصلۀ 30 کیلومتری شرق قدس و 8 کیلومتری جنوب غربی اریحا در منطقه ای به نام «بَرِیَّه القُدس» واقع شده و با جاده ای خاکی به بزرگراه قدس اَریحا می پیوندد.(2)

رامسیس شبی در عالم خواب دید، آتشی از طرف شام «بیت المقدّس» شعله ور شد و زبانه کشید و به طرف سرزمین مصر آمد و به خانه های قبطیان افتاد و همۀ آن خانه ها را سوزانید. سپس کاخ ها و باغات آنها را فرا گرفته و همه را نابود کرد، ولی به خانه های سِبْطِیان (که موسی و بنی اسرائیل از آنها بودند) آسیبی نرساند!

فرعون در حالی که بسیار وحشت زده شده بود، از خواب بیدار شد و در غم و اندوه فرو رفت، ساحران و کاهنان و معبّرین را به حضور طلبید و از آنها خواست که خواب وی را تعبیر کنند.

کاهنان و دانشمندانِ تعبیر خواب، گفتند: «به زودی نوزادی از بنی اسرائیل سِبْطِیان به دنیا می آید که تو و یارانت را به هلاکت می کشاند» و سپس شب انعقادِ آن نطفه را برای پادشاه معیّن کردند.

رامسیس (فرعون) پس از مشورت با مشاوران و درباریان و کاهنان، دو تصمیم گرفت:

اول: دستور داد تا آن شبی را که معبرّین معیّن کرده بودند که این شب، آن نطفه در رحم مادر قرار خواهد گرفت، هیچ زنی با مردی هم بالین نشود و زنان را از مردان جدا کنند تا از این طریق از تکوین نطفۀ چنان انسان معهود جلوگیری شود.

این دستور رامسیس به همه جای کشور اعلام شد، کنترل شدیدی در شهر بوجود آمد و مردان بنی اسرائیل (قبیله سبطیان) را از شهر بیرون برده و زنان در شهر ماندند و هیچ زنی جرأت نداشت با شوهر خود تماس بگیرد.

ص: 222

«آسیه»(1)

زن رامسیس، چون از سِبْطِیان بود، رامسیس به او شک کرد که نکند این مولود از آسیه بوده باشد، لذا در آن شب نزد وی ماند.

عمران پدر موسی (علیه السلام) در آن شب نوبت نگهبانی اش در کنار کاخ بود(2)، نیمه های شب همسرش «یوکابد» که از او دور بود، به هوس افتاد و نزد شوهر آمد و مخفیانه در کناری با او همبستر شد و نطفه حضرت موسی (علیه السلام) منعقد گردید.

عمران به همسرش گفت: «مثل اینکه تقدیر الهی این بود که آن کودک موعود از ما پدید آید، این راز را پنهان دار و در پوشیدن آن بکوش که وضع بسیار خطرناک است».

یوکابد با شتاب و نگرانی از کنار شوهر دور شد و در پوشاندن راز، کوشش بسیار کرد.

دوم: دستور دیگر رامسیس (فرعون) این بود که همه مأموران و قابله های قبیله قِبْطِیان در میان بنی اسراییل مراقب باشند و زنان باردار را زیر نظر بگیرند، هرگاه پسری از آنها به دنیا آمد، بی درنگ سر از بدن او جدا کنند و او را بکشند و اگر دختر باشد، برای گسترش فساد و کنیزی نگهدارند.

به دنبال این دستور، جلّادان خون آشامِ حکومت فرعون، به جان مردم افتادند، تمام زنان باردار را تحت مراقبت شدید قرار دادند، قابله ها از هر سو زنان را کنترل می کردند، در این گیر و دار، هفتاد هزار نوزاد پسر را کشتند.

آمار کشته شده ها بقدری زیاد شد که سران و بزرگان قبیله «قِبْط» نزد فرعون آمده وبه اوگفتند: در پیرمردان بنی اسرائیل (قبیله سبطیان) مرگ و میر افتاده و تو نیز بچّه های آنها را می کشی، بنابراین در آینده ما خودمان باید کار کنیم و کسی برای خدمت کردن به ما باقی نمی ماند.

ص: 223

از این رو فرعون دستور داد که: یکسال در میان، پسران را بکشند تا تمامی پسران بنی اسرائیل نابود نگردند. در سالی که قرار بود، پسران بنی اسرائیل کشته نشوند، هارون (علیه السلام) برادر موسی (علیه السلام) متولّد شد وکسی مُتعرّض او نشد و او در دامن پدر و مادر خویش تربیت یافت، ولی تولّد موسی (علیه السلام) در سالی واقع شد که کودکان را در آن سال سر می بریدند.(1)

مأموران برای تحقیق بیشتر وارد خانه شدند، با دیدن آنها، «کلثم»(1) خواهر موسی (علیه السلام)، آمدن مأموران را به اطّلاع مادر رسانید.

یوکابد دستپاچه شد که چه کند، در این میان از شدّت وحشت، بی درنگ این مادر بی چاره و مضطرب، نوزاد را در پارچه ای پیچید و در تنور انداخت. چون مأموران واردخانه شدند، در آنجا جز تنور آتش، چیزی ندیدند و پس از تحقیقات مختصر، خانه را ترک گفتند، مادر موسی (علیه السلام) با دستپاچگی و نگرانی تمام به سراغ تنور آمد و به کودک نگریست، مشاهده کرد موسی (علیه السلام) در دل آتش هیچ آسیبی ندیده و خداوند آتش را برای موسی (علیه السلام) خنک و گوارا کرده است.

ص: 225

وی را با کمال سلامتی از تنور بیرون آورد. ولی با این وضع، قلب «یوکابد» از خطر دشمن سرسخت و بی رحم آرام نمی گرفت و هر لحظه در انتظار آسیب خطرناک بود، چرا که یک بار صدای گریۀ نوزاد کافی بود که جاسوسان را مطلع سازد.

یوکابد متوجّه خدا شد و از خداوند خواست راه چاره ای پیش روی او بگشاید. خداوند با الهام خود به مادر موسی (علیه السلام) او را از نگرانی حفظ کرد، به وی الهام فرمود: «به او شیر بده و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را به دریای نیل بیفکن و نترس و غمگین مباش که ما او را به تو باز می گردانیم و او را از رسولان قرار می دهیم».(1)

موسی (علیه السلام) سه ماه مخفیانه پس از ولادت، در دامان مادر زندگی کرد و مادر به او شیر داد، آنگاه مادرش بیمناک شد، مبادا راز او فاش شود، طبق الهام الهی تصمیم گرفت، کودکش را به دریا بیافکند. به طور محرمانه به سراغ یک نجّار مصری که از قِبْطِیان و طرفداران فرعون بود آمد و از او خواست صندوقی با مشخّصات مخصوص بسازد.

نجّار گفت: صندوق با این ویژگی برای چیست؟ «یوکابد» که زبانش به دروغ عادت نکرده بود، حقیقت امر را فاش ساخت، گفت: من از بنی اسرائیلم، نوزاد پسری دارم، می خواهم نوزادم را در آن مخفی کنم.

نجّار تا این سخن را شنید، برای رسیدن به جایزۀ فرعون و ادای وظیفه میهنی و خوش خدمتی به دستگاه ستمگر، به سراغ مأموران و جلّادان آمد تا آنان را از تولّد موسی (علیه السلام) با خبر کند، ولی آن چنان وحشتی عظیم بر قلبش مسلّط شد که زبانش از سخن گفتن باز ایستاد، می خواست با اشارۀ دست، مطلب را بازگو کند، مأمورین از حرکات او چنین برداشت کردند که یک آدم مسخره کننده است، او را زدند و از آنجا بیرون نمودند.

نجّار چون حضور مأموران را ترک کرد، حال عادی خویش را بازیافت و دوباره به پیش مأموران آمد تا همان کند که نخست تصمیم داشت، ولی خداوند عالم، وی را به همان کیفر قبلی

ص: 226

دچار ساخت و برای بار سوم این موضوع تکرار شد، او وقتی به حال عادی بازگشت، فهمید که در این موضوع، یک راز الهی نهفته است، صندوق را ساخت و به مادر موسی (علیه السلام) تحویل داد.(1)

قلب او را آرام نکرده بود، فریاد می کشید و همه چیز فاش می شد، هیچ کس نمی تواند دقیقاً حالت این مادر را در آن لحظات حساس ترسیم کند.

ولی آن شاعرۀ فارسی زبان تا حدودی این صحنه را در اشعار زیبا و با روحش مجسّم ساخته است، آنجا که می گوید:

مادر موسی چو موسی را به نیل***در فکند از گفته ربّ جلیل

خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه***گفت کای فرزند خُرد بی گناه

گر فراموشت کند لطف خدای ***چون رَهی زین کشتی بی ناخدای

وحی آمد کاین چه فکر باطل است *** رهرو ما اینک اندر منزل است

ما گرفتیم آنچه را انداختی ***دست حق را دیدی و نشناختی

سطح آب از گاهوارش خوشتر است ***دایه اش سیلاب موجش مادر است

رودها نه از خود طغیان می کنند ***آنچه می گوییم ما آن می کنند!

ما به دریا حکم طوفان می دهیم ***ما به سیل و موج فرمان می دهیم

نقش هستی نقشی از ایوان ماست ***خاک و باد و آب سرگردان ماست

به که بر گردی به ما بسپاریش ***کی تو از ما دوستر می داریش؟!(1)

رامسیس کاخ مجلّلی در کنار رود نیل داشت، آن روز با همسرش آسیه، در کنار کاخ خود که مُشرف بر رود نیل بود ایستاده بودند، آنها ناگهان چشم شان به صندوقچه ای افتاد که امواج رودخانه او را بالا و پایین می برد، چیزی نگذشت که صندوق حامل طفل در کنار کاخ آنها و در لابه لای شاخه های درختان از حرکت باز ایستاد.

رامسیس (فرعون) دستور داد: مأمورین فوراً به سراغ صندوق بروند و آن را از آب بگیرند تا ببینند در آن چیست؟ صندوق را نزد فرعون آوردند، دیگران نتوانستند درب آن را بگشایند.

ص: 228

آری می بایست درب صندوق نجات موسی (علیه السلام)، بدست خود فرعون گشوده شود، فرعون درب آن را گشود، هنگامی که چشم همسر فرعون به کودک داخل آن صندوق که موسی (علیه السلام) بود، افتاد، خداوند علاقه و محبّت موسی (علیه السلام) را در دلش افکند و هنگامی که آب دهان این نوزاد مایه شفای بیمار شد،(1)این محبّت فزونی گرفت.

امّا فرعون تا چشمش به او افتاد خشمگین شد و گفت: چرا این پسرکشته نشده است؟ تصمیم گرفت آن نوزاد را به قتل برساند، همچنين «هامان» وزیر مشاور فرعون همراه با اطرافیان حکومت نیز درخواست می کردند که این کودک مانند نوزادان دیگر به قتل رسد، ولي همسرش آسیه که در کنار او بود، با بکار بودن انواع شیوه ها، از جمله اینکه این نوزاد باعث شفای دخترشان شده، از کشتن موسی (علیه السلام) جلوگیری نمود و پیشنهاد کرد تا آن طفل را به فرزندی قبول نموده و برایش دایه ای انتخاب نماید؛ زیرا که از نعمت داشتن پسر محروم بودند. فرعون سخن آسیه را پذیرفت و مَقدَم موسی (علیه السلام) را گرامی داشت.

امّا مادر موسی (علیه السلام) وقتی وی را در رود نیل انداخت، خواهر موسی (علیه السلام) را فرستاد تا کسب خبر کند، خواهر دید کودک از آب گرفته و داخل خانه فرعون برده شد. مادرش را از این جریان با خبر ساخت.

مادر موسی (علیه السلام) با این خبر از بیم و ناراحتی هوش از سرش پرید و تنها قلبش برای موسی (علیه السلام) می تپید، نه چیز دیگر، از فرط نگرانی نزدیک بود راز خود را فاش سازد، ولی خداوند دل او را ثابت نگه داشت و وی را در زُمرۀ مؤمنین قرار داد که به وعدۀ الهی در بازگرداندن موسی (علیه السلام) به سوی اواطمینان داشته باشد.

ص: 229

طولی نکشید که احساس کردند نوزاد گرسنه است و نیاز به شیر دارد، به دستور فرعون مأمورین به جستجوی پیدا کردن دایه رفتند، چندین دایه آوردند. ولی نوزاد، پستان هیچ یک از آنان را نگرفت. کودک لحظه به لحظه گرسنه تر و بی تاب تر می شد، پی درپی گریه می کرد و سروصدای او در درون کاخ فرعون پیچيد و قلب آسیه همسر فرعون را به لرزه در آورد. مأمورین بر تلاش خود افزودند.

ناگهان در فاصلۀ نه چندان دور، به دختری برخورد کردند که می گوید: من زنی از بنی اسرائیل را می شناسم که پستانی پر شیر و قلبی پر محبّت دارد، او نوزاد خود را از دست داده و حاضر است شیر دادن نوزاد کاخ را برعهده گیرد.

با راهنمایی وی نزد مادر موسی (علیه السلام) رفتند و او را به کاخ فرعون آوردند، نوزاد را به او دادند.

وی با اشتیاق تمام، پستان او را گرفت،(1)و از شیره جان مادر، جان تازه ای پیدا کرد، برق خوشحالی از چشم ها جستن کرد، مخصوصاً مأموران خسته و کوفته که به مقصود خود رسیده بودند، از همه خوشحال تر بودند. همسر فرعون نیز نمی توانست خوشحالی خود را از این امر کتمان کند. به این ترتیب خداوند به وعده اش وفا کرد که به مادر موسی (علیه السلام) فرموده بود: «ما او را به تو برمی گردانیم».(2)

پس از آن، کودک را به وی سپردند تا به خانه اش ببرد و به او شیر داده و پرستاری و نگهداری

ص: 230

کند.(1)و در خلال این کار، گاه و بیگاه، کودک را به کاخ فرعون می آورد تا همسر فرعون دیداری با او تازه نماید.

مادر موسی (علیه السلام) بعد از دوران شیرخوارگی او را به خانه فرعون آورد و کودک را به آنها سپرد، وی در دامن فرعون و همسرش پرورش یافت.(2)

آنگاه که موسی (علیه السلام) به حدّ رشد و بلوغ رسید و از قدرت جسمانی فوق العاده ای برخوردار شد، در یکی از روزها کاخ فرعون را ترک کرده و بی آنکه کسی بداند، بطور ناگهانی وارد شهر شد و در بین مردم عبور می کرد. دید دو نفر گلاویز شده اند و با یکدیگر مشاجره و کشمکش دارند، یکی از آنها از بنی اسرائیل (قبیله وی و سِبْطِیان) و دیگري از قِبْطِیان (طرفداران فرعون) بود، فرد اسرائیلی از موسی (علیه السلام) درخواست کمک کرد، از آنجا که موسی (علیه السلام) می دانست فرعونیان از طبقه اشرافی هستندو همواره به بنی اسرائیل ستم می کنند به یاری وی شتافت و چنان سیلی بر دشمن او نواخت که به زندگی او پایان داد.

موسی (علیه السلام) از کردۀ خود پشیمان شد و آن را کاری شیطانی شمرد و از گناهی که مرتکب شده بود، از خدای خود طلب بخشش کرد و نزدش تضرّع و زاری نمود تا توبه اش را بپذیرد و او را یاور تبهکاران قرار ندهد و خداوند او را بخشید و توبه اش را پذیرفت.(3)*

روز دوم که فرا رسید، موسی (علیه السلام) در حالی که بیم داشت راز او فاش گردد. به سمت شهر روانه گردید، باز دید یکی از فرعونیان با همان مرد دیروز گلاویز شده و درگیر است، آن مرد مظلوم از موسی (علیه السلام) استمداد نمود، موسی (علیه السلام) به طرف او رفت تا از او دفاع کرده و از ظلم ظالم جلوگیری کند.

ص: 231

ظالم به وی گفت: «آیا همانگونه که دیروز شخصی را کشتی، می خواهی مرا هم بکشی، از قرار معلوم تو می خواهی، فقط جبّاری در روی زمین باشی و نمی خواهی از مصلحان باشی».(1)

موسی (علیه السلام) متوجّه شد که ماجرای دیروز افشاء شده است و برای اینکه مشکلات بیشتری پیدا نکند کوتاه آمد، ماجرا به فرعون و اطرافیان او رسید و تکرار این عمل را تهدیدی بر وضع خود گرفتند. جلسۀ مشورتی تشکیل داده و حکم قتل موسی (علیه السلام) صادر شد.

مردی از نقطه دور دست شهر،(2)(از مرکز فرعونیان و کاخ فرعون) اطّلاع پیدا کرد. چون ازنزدیکان فرعون محسوب می شد و آنچنان با فرعون رابطه داشت که در این گونه جلسات مشورتی

ص: 232

شرکت می کرد. آن مرد از وضع جنایت فرعون رنج می برد و در انتظار این بود که قیامی بر ضدّ او صورت گیرد و او به این قیام الهی بپیوندد، ظاهراً چشم امید به موسی (علیه السلام) دوخته بود و در چهرۀ او سیمای یک مرد الهی انقلابی مشاهده می کرد.

به همین دلیل هنگامی که احساس کرد که موسی (علیه السلام) در خطر است، با سرعت خود را به او رسانید و وی را از چنگال خطر نجات داد و گفت:

«ای موسی! این جمعیّت – فرعون و فرعونیان – برای قتل تو، به مشورت پرداخته اند، بی درنگ از شهر خارج شو که من از خیرخواهان تو هستم».

موسی (علیه السلام) این خبر را کاملاً جدّی گرفت، به خیرخواهی این مرد با ایمان ارج نهاد و به توصیه او از شهر خارج شد، در حالی که ترسان بود و هر لحظه درانتظار حادثه ای! تمام قلب خود را متوجّه پروردگارکردو از خدای خود می خواست که او را از شرّ ستمکاران نجات دهد.(1)

گفت: امیدوارم که پروردگار مرا به راه راست هدایت کند.(1)

موسی (علیه السلام) چندین روز در راه بود و سرانجام فاصله بین مصر و مدین را در هشت شبانه روز طی کرد، در این مدّت غذای او گیاهان بیابان و برگ درختان بود و بر اثر پیاده روی، پاهایش آبله کرده بود، کم کم دور نمای شهر مَدْیَنْ در افق نمایان شد و موجی از آرامش در قلب او نشست.

نزدیک شهر رسید، گروهی از مردم را در کنار چاهی دید که از آن چاه با دَلْو آب می کشیدند و چارپایان خود را سیراب می کردند. در کنار آنها دو دختر را دید که مراقب گوسفندهای خود هستند و به چاه نزدیک نمی شوند، وضع این دختران با عفّت که در گوشه ای ایستاده اند و کسی به داد آنها نمی رسد و یک مشت جوان گردن کلفت، تنها در فکر گوسفندان خویش اند و نوبت به دیگری نمی دهند، نظر موسی (علیه السلام) را جلب کرد.

نزدیک آن دوآمدوگفت: چرا کنار ایستاده اید؟ چرا گوسفندهای خود را آب نمی دهید؟

دختران گفتند: پدر ما پیرمرد سالخورده و شکسته ای است و به جای او، ما گوسفندان را می چرانیم. اکنون بر سر این چاه مردها هستند، در انتظار رفتن آنها هستیم تا بعد از آنها از چاه آب بکشیم.

موسی (علیه السلام) از شنیدن این سخن، سخت ناراحت شد، چه بی انصاف مردمی هستند که تمام در فکر خویش اند و کمترین حمایتی از مظلوم نمی کنند؟!

جلو آمد و دَلْو سنگین را گرفت و در چاه افکند و به تنهایی از آن چاه، آب کشید و گوسفندهای آنان را سیراب کرد.

آنگاه موسی (علیه السلام) از آنجا فاصله گرفت و سپس برای استراحت به سایۀ درختی رفت. دختران بطور سریع نزد پدر پیر خود که حضرت شعیب پیامبر (علیه السلام) بود،(2)بازگشتند و ماجرا را تعریف

ص: 234

کردند.

شعیب (علیه السلام) به یکی از دخترانش که «صفورا» نام داشت گفت: هرچه زودتر به پیش آن جوان برو و او را به خانه دعوت کن تا از وی پذیرایی کنیم و از این اعمال نیکش قدردانی کنیم.

موسی (علیه السلام) در زیر سایۀ درختی نشسته بود که صفورا دختر زیبای شعیب (علیه السلام) رسید، توأم با شرم و حیا خطاب کرد: پدرم تو را می خواهد و قصد دارد از این جوانمردیت سپاسگزاری کند.

موسی (علیه السلام) در حالی که شدیداً گرسنه بود و در مَدْیَن، غریب و بی کس به نظر می رسید، چاره ای ندید، جز اینکه دعوت شعیب (علیه السلام) را بپذیرد و در کنار دختر او «صفورا» روانه خانه وی گردد، صفورا جلو افتاد تا به عنوان راهنما، موسی (علیه السلام) را به خانه اش راهنمایی کند، ولی هوا متغیّر بود، باد شدیدی می وزید، احتمال داشت لباس صفورا از اندام او کنار رود، حیا و عفّت موسی (علیه السلام) اجازه نمی داد چنین شود، به دختر گفت: من از جلو می روم، بر سر دو راهی ها و چند راهی ها مرا راهنمایی کن.

موسی (علیه السلام) وارد خانه شعیب (علیه السلام) شد، خانه ای که نور نبوّت از آن ساطع است و روحانیّت از همه جای آن نمایان، پیرمردی باوقار با موهای سفید در گوشه ای نشسته، به موسی (علیه السلام) خوش آمد گفت.

از کجا می آیی؟ چه کاره ای؟ در این شهر چه می کنی؟ هدف و مقصودت چیست؟ چرا تنها هستی؟ و از اینگونه سئوالات ...

موسی (علیه السلام) ماجرای خود را برای وی بازگو کرد.

شعیب (علیه السلام) گفت: نگران نباش! از گزند ستمگران نجات یافته ای و سرزمین ما از قلمرو آنها بیرون است و آنها دسترسی به اینجا ندارند، تو در یک منطقه امن و امان قرار داری، از غربت و تنهایی رنج نبر، همه چیز به لطف خدا حلّ می شود.

شعیب (علیهم السلام) برای پذیرایی از مهمانِ تازه وارد طعام آورد، ولی موسی (علیه السلام) دست به طعام نزد! شعیب (علیهم السلام) گفت: مگر به طعام میل ندارید؟

موسی (علیه السلام) گفت: چرا و لیکن می ترسم، این غذا در برابر عمل و کمک من به دخترانت باشد.

ص: 235

این را بدان که من از اهل بیتی می باشم که اعمال اخروی و الهی خود را در برابر تمام مالکیّت زمین که پر از طلا باشد نمی دهیم.

شعیب (علیه السلام) گفت: نه نگران نباش! از این جهت نیست، بلکه عادت من و اجدادم این است که به مهمان احترام می کنیم و برایشان طعام می دهیم، موسی (علیه السلام) با شنیدن این جمله مشغول غذا شد.(1)

که به مصر بازگردد و در فرصت مناسبی، بنی اسرائیل را از یوغ طاغوتیان فرعونی رهایی بخشد.موسی (علیه السلام) پس از ده سال سکونت در مَدْیَنْ،(1) در آخرین سال سکونتش روزی به شعیب (علیه السلام) گفت: من می خواهم به مصر برگردم و از مادر و خویشانم دیدارکنم، در این مدّت که در خدمت تو بودم در نزد تو، چه دارم؟(2)

شعیب (علیه السلام)طبق آن قرار قبلی، آنچه از گوسفندان با آن مشخّصات متولّدشده بودند، باکمال میل به موسی (علیه السلام) داد، او اثاث و گوسفندان و اهل و عیال خود را آماده ساخت تا به سوی مصر حرکت کند.

هنگام خروجش به شعیب (علیه السلام) گفت: یک عصایی به من بده که اورابه دست بگیرم، چندین عصا از پیامبران گذشته در منزل شعیب (علیه السلام) بود، لذا شعیب (علیه السلام) به وی گفت: برو به آن خانه و یکی از عصاها را برای خودت برادر. موسی (علیه السلام) به آن خانه رفت، ناگاه عصای نوح و ابراهیم،(3)به طرف او جهید و در دستش قرار گرفت.

شعیب (علیه السلام) گفت: آن را به جای خود بگذار و عصای دیگری بردار. موسی (علیه السلام) آن را سر جای خود نهاد تا عصای دیگری بر دارد، باز همان عصا به طرف موسی (علیه السلام) جهید و در دست او قرار گرفت و این حادثه سه بار تکرار شد.

وقتی شعیب (علیه السلام) آن منظرۀ عجیب را دید، به وی گفت: همان عصا را برای خود بردار، خداوند آن را به تو اختصاص داده است. موسی (علیه السلام) همان عصا را در دست گرفت. سپس اثاث و متاع زندگی و گوسفندان خود را جمع آوری کرد و بار سفر را بست و به همراه خانواده اش، مَدْیَنْ را به

ص: 237

مقصد سرزمین مصر ترک کرد و قدم در راه گذاشت، راهی که لازم بود با پیمودن آن در طی هشت شبانه روز به مصر برسد.(1)

ای موسی (علیه السلام)! در دست راست چه داری؟ گفت: عصای من است که بر آن تکیه می زنم و بوسیله آن برای گوسفندانم برگ درختان را می ریزم و کارهای دیگری نیز انجام می دهم.

فرمود: ای موسی! آن را بینداز. آن گاه موسی (علیه السلام) آن را افکند، ناگهان به صورت اژدهایی درآمد و به هر سوی شتافت، موسی (علیه السلام) ترسید و به عقب برگشت و حتی پشت سر خود را نگاه نکرد! به او گفته شد: ای موسی! برگرد آن را بگیر و نترس. ما آن را به صورت نخست آن در خواهیم آورد.

و دستت را در جیب فرو ببر، هنگامی که خارج می شود سفید و درخشنده است و بدون عیب و نقص.

سپس پروردگارش به او فرمود: با این دو معجزه نزد فرعون برو و رسالت الهی را به وی ابلاغ کن، چه این که فرعون در سرکشی و قدرت طلبی پا از گلیم خود فراتر گذاشته است.

موسی (علیه السلام) عرض کرد: «پروردگارا! من از آنها یک نفر را کشته ام، می ترسم مرا به قتل برسانند، برادرم هارون زبانش از من فصیح تر است، او را همراه من بفرست تا یاور من باشد و مرا تصدیق کند، می ترسم مرا تکذیب کنند. پروردگارا! به من شرح صدر عنایت کن و کارم را آسان گردان و گره از زبانم باز نما تا مردم سخنم را بپذیرند.»

خداوند با اجابت خواستۀ وی هرچه را خواسته بود به وی عطا کرد و فرمود: بازوان تو را بوسیله برادرت محکم می کنیم و برای شما سلطه و برتری قرار می دهیم و به برکت آیات ما، بر شما دست نمی یابند، شما و پیروانتان پیروزید.(1)

به این ترتیب، موسی (علیه السلام) به مقام پیامبری رسید و نخستین ندای وحی در آن شب تاریک و در آن سرزمین مقدّس که با دو معجزه (اژدها شدن عصا و ید بیضاء) همراه بود، از خداوند دریافت نمود و مأمور شد برای دعوت فرعون به توحید و خداپرستی به سوی مصر حرکت کند.

حضرت موسی (علیه السلام)، به مصر نزدیک شد، خداوند به هارون برادر موسی (علیه السلام) که در مصر

ص: 239

زندگی می کرد الهام نمود که برخیز و به برادرت موسی (علیه السلام) بپیوند. هارون (علیه السلام) به استقبال برادر شتافت و کنار دروازه مصر، با موسی (علیه السلام) ملاقات کرد، همدیگر را در آغوش گرفتند و باهم وارد شهر شدند.

«یوکابد» مادر موسی (علیه السلام) از آمدن فرزندش آگاه شد، دوید و موسی (علیه السلام) را در بر کشید و بوسید و بویید. حضرت موسی (علیه السلام) برادرش هارون (علیه السلام) را از نبوّت خود آگاه ساخت و سه روز در خانه مادر ماندند و در آنجا با بنی اسرائیل دیدار کرد و مقام پیامبری خود را ابلاغ نموده و به آنها گفت: من از طرف خدا به سوی شما آمده ام تا شما را به پرستش خداوند یکتا دعوت کنم. آنها دعوت موسی (علیه السلام) را پذیرفتند و بسیار خوشحال شدند.

از طرف خداوند به موسی (علیه السلام) خطاب شد: به همراهی برادرت هارون، به سوی فرعون بروید، زیرا او دست به سرکشی و طغیان زده و در یاد من و ابلاغ رسالت الهی کوتاهی نکنید.

سپس به آنها سفارش کرد: تا با فرعون با نرمی و اخلاق نیک سخن گویند، شاید طبع سرکش و طغیان گر او را ملایم ساخته و با سخن دلپذیر خود، به قلب او راه یابند و سرانجام از خدا بترسد.

موسی و هارون عرض کردند: ما از قدرت و خشونت فرعون بیمناکیم که این رسالت را به او ابلاغ کنیم، شاید وی خشمگین شده و بر ما تندی کند و یا ما را شتاب زده کیفر نماید.

خداوند به آنها فرمود:

از چیزهایی که تصوّر کرده اید، از ناحیه فرعون به شما برسد، بیم نداشته باشید، زیرا من با شما هستم و می شنوم و شما را از شرّ او نگاه خواهم داشت، به سوی او بروید و ...(1)

جز حق نگوید و خداوند به او معجزه ای عطا کرده که گواه بر این است، وی فرستادۀ حقیقی خداست و از فرعون درخواست کرد تا اجازه دهد، بنی اسرائیل همراه او به فلسطین بروند.(1)فرعون از سخن موسی (علیه السلام) که تربیت یافتۀ سابق خود بود، در شگفت شد و با منّت گذاشتن بر او و به دلیل اینکه در خانه او تربیت شده، بر وی اظهار فضل و برتری نمود و این انتظار را داشت که موسی (علیه السلام) به او اظهار وفاداری نموده و کاری که وی را خشمگین کند انجام ندهد؛ و پس از آن فرعون، کشته شدن مرد فرعونی را به دست وی، به او یادآور شد و گفت: کسی که مرتکب گناه قتل شده باشد گناهکار تلقی شده و از رحمت خدای خویش دور است.

موسی (علیه السلام) پاسخ داد: من قصد نداشتم مرد فرعونی را بکشم، بلکه تنها بر او یک سیلی نواخته و نمی دانستم که او در اثر این سیلی جان می دهد و ...(2)

رسالت موسی (علیه السلام) فرعون را به شگفتی آورد و در ربوبیّت الهی با موسی (علیه السلام) به بحث و مناقشه پرداخت و از او پرسید: خدای جهانیان کیست؟

موسی (علیه السلام)به فرعون واطرافیانش گفت: خدای جهانیان، پروردگار آسمان ها و زمین است، اگر راز قدرت الهی را در آنها درک کنید.

فرعون متوجّه اطرافیان و هواداران خود شد و با تعجّب گفت: «اَلا تَسْتَمِعوُن؛ آیا نمی شنوید چه می گوید؟»

موسی (علیه السلام) سخن خویش را ادامه داده و گفت: خدای شما و خدای پیشینیان شماست، یعنی زمانی که فرعون هم بوجود نیامده بود.

فرعون پاسخ داد: موسی (علیه السلام) دیوانه است و دربارۀ مسائل عجیب و غریب حرف می زند و ...(3)

وقتی موسی و هارون (علیهما السلام) ملاحظه کردند فرعون سخن آنان را نمی پذیرد، او را تهدید کردند،

ص: 241

به این که خداوند بر کسانی که دعوت پیامبران را نپذیرند عذاب فرو می فرستد، در این هنگام فرعون از حقیقت خدای آنان جویا شد و گفت: ای موسی (علیه السلام)! پروردگار شما کیست؟

موسی (علیه السلام) گفت: پروردگار ما کسی است که به هر موجودی، آنچه را لازمۀ آفرینش او بوده داده، سپس راهنمائی اش کرده است. فرعون خواست مسیر سخن را عوض کند و یا موسی (علیه السلام) را از هدفی که به خاطر آن آمده بود منصرف سازد و یا اینکه از برخی امور غیبی اطلاع یابد، لذا از او پرسید: سرنوشت نسل ها و امّت های گذشته چه شد؟

موسی (علیه السلام) این مطلب را به علم الهی که تنها خاص اوست محوّل کرد و گفت: آگاهی مربوط به آنها نزد پروردگار در کتابی ثبت است (لوح محفوظ)، پروردگار من هرگز گمراه نمی شود و فراموش نمی کند و ...(1)

فرعون دید این عمل موسی (علیه السلام) (دعوت به رسالت و استدلال های او) عظمت و شوکت او را تضعیف کرده و از قدرت او می کاهد، به وزیرش «هامان» دستور داد قصر و برجی بسیار بلند، برای من بساز تا بر بالای آن روم و خبر از خدای موسی (علیه السلام) بگیرم، من تصوّر می کنم، موسی (علیه السلام) دروغ می گوید و ...(2)

چون بحث و مناقشه میان فرعون و موسی (علیه السلام) دربارۀ رسالت الهی او بالا گرفت، فرعون از موسی (علیه السلام) دلیلی، شاهدِ بر صدق گفتارش خواست.

ص: 242

موسی (علیه السلام) گفت: حتّی اگر نشانۀ آشکاری برای رسالتم برایت بیاورم نمی پذیری؟

فرعون گفت: اگر راست می گویی آن را بیاور! در این هنگام موسی (علیه السلام) عصای خود را به زمین انداخت، ناگاه دیدند که آن عصا به صورت ماری بزرگ آشکار شد، سپس موسی (علیه السلام) دستش رادر جیب خود فرو برد و بیرون آورد، همۀ حاضران دیدند دست او سفید و درخشنده گردید.

فرعون به اطرافیان گفت: این (موسی (علیه السلام)) جادوگرِ آگاه و ماهری است! او می خواهد شما را از سرزمین تان با سحرش بیرون کند، شما چه نظر می دهید؟

اطرافیان گفتند: موسی (علیه السلام) و برادرش هارون را مهلت بده و مأمورانی را در تمام شهر بسیج کن تا به جستجوی جادوگران بپردازند و هرجا، جادوگر آگاه و زبردستی دیدند نزد تو بیاورند.

فرعون، مأموران را به گوشه و کنار مصر اعزام کرد تا جادوگران را نزد او آورند، مأموران وی تعداد زیادی از جادوگران را آوردند، ساحران به فرعون گفتند: در صورتی که در جادوگری بر موسی (علیه السلام) پیروز شوند، از او پاداش گران بهایی می خواهند، فرعون نیز پذیرفت و به آنان وعده داد که آنان در پیشگاه وی از مقامی بس والا برخوردار خواهند شد.

و به قدری به پیروزی خود مغرور بودند که گفتند: به عزّت فرعون قطعاً ما پیروزیم.(1)

وسایلی که ساحران به میدان افکندند، به صورت مارهای بسیار بزرگ و گوناگون درآمدند و بعضی سوار بر بعضی دیگر می شدند و خلاصه غوغا و محشری بر پا شد، ساحران که هم تعدادشان بسیار بود و هم در فن چشم بندی و شعبده بازی آگاهی زیادی داشتند، با اعمال خود توانستند، همۀ تماشاچیان را مجذوب و شفیتۀ خود کرده و در آنها نفوذ کنند و فرعونیان غرق در شادی شده و خیلی خوشحال بودند.

موسی (علیه السلام) که تک و تنها همراه برادرش هارون (علیه السلام) بود، ترس خفیفی در دلش بوجود آمد،(2) که نکند طاغوت هاي گمراه، پیروز شوند، در این هنگام خداوند به موسی (علیه السلام) وحی کرد: نترس! قطعاً برتری و پیروزی با توست. عصایی که در دست داری بیانداز که تمام آنچه را ساحران ساخته اند می بلعد.

موسی (علیه السلام)عصای خودرا افکند، آن عصابه اژدهای عظیمی تبدیل شد و به جان مارها و اژدهاهای مصنوعی ساحران افتاد و همه را بلعید، حتّی یک عدد از آنها را به عنوان نمونه باقی نگذاشت. تماشاچیان آنچنان هولناک و وحشت زده شده بودند که پا به فرار گذاشتند، جمعیّت بسیاری در زیر دست و پای فرار کنندگان ماندند وکشته شدند، فرعون وهواداران او مات و مبهوت شدند وجادوگران دانستند کاری را که موسی (علیه السلام) انجام داده، از نوع سحر نیست.

چون اگر سحر می بود، وسایل آنها را نمی بلعید و نابود نمی کرد، بلکه آن قدرت الهی است که چنین کرده است.

از این رو ساحران به خاک افتاده و خدا را سجده کردند و گفتند: ما به پروردگار جهانیان، پروردگار موسی و هارون (علیهما السلام) ایمان آوردیم.

فرعون یقین حاصل کرد که موسی (علیه السلام) را مغلوب نساخته، بلکه این موسی (علیه السلام) است که بر او

ص: 244

پیروز گشته و برای اینکه بر شکست خود پوشش نهد، به جادوگران گفت: موسی (علیه السلام)، بزرگ و استاد شما بود و او به شما جادوگری آموخت و به همین دلیل بر شما پیروز شد. بزودی پی خواهید برد که دست و پاهای شما را برعکس یکدیگر (پای راست و دست چپ) قطع می کنم و همه شما را به دار می آویزم.

جادوگران ایمان آورده، گفتند: مهم نیست، هر کار از دستت ساخته است بکن، ما به سوی پروردگارمان باز می گردیم! ما امیدواریم پروردگارمان خطاهای ما را ببخشد که ما نخستین ایمان آورندگان بودیم.(1)

سفارش کرد و گفت: از خدا یاری بجویید و شکیبایی کنید و ...(1).

فرعون با بکار بستن تمام توان خود برای جلوگیری از فعالیت موسی (علیه السلام) و طرفدارانش، باز موفق نشد و از مقاومت و ایستادگی در برابر موسی (علیه السلام) ناتوان گردید. لذا با قوم خود نقشۀ کشتن موسی (علیه السلام) را کشید تا از دعوتش و به گمان آنها از فساد او رهایی یابند.

فرعون گفت: مرا واگذارید تا موسی (علیه السلام) را به قتل رسانم. بیم آن دارم که آیین شما را تغییر دهد و یا در سرزمین ایجاد فساد نماید.

در حالی که برای عملی کردن نقشه کشتن او به تبادل نظر می پرداختند، مردی مؤمن،(2)از آل فرعون که ایمان خویش را نهان می داشت، به گونه ای پسندیده و بی پروا به دفاع از موسی (علیه السلام) پرداخت و به آنان گفت: شایسته نیست، مردی را که می گوید پروردگار من خداست بکشید، به ویژه که؛ او معجزاتی دالّ بر صدق گفتارش برای شما آورده و ...(3)

چشم خود نبینند گرفتار عذاب دردناک تو شده اند، توفیق ایمان آوردن نخواهند یافت.

خداوند به موسی و هارون فرمود: دعای شما را مستجاب کردم، بنابراین هر دو ثابت قدم باشید ...(1).

خداوند دعای موسی (علیه السلام) را مستجاب گرداند و فرعون و قوم او را به خشکسالی و قحطی وکاهش محصولات کشاورزی و درختان میوه کیفر داد تا شاید به ضعف و ناتوانی خود و عاجز بودن پادشاه و خدایشان فرعون در برابر قدرت الهی پی ببرند وپندوعبرت گیرند، ولی سرشت آنان پندپذیر نبوده و درس نگرفتند ... و غرق در تباهی ها بودند، از اعتقاد به نشانه ها و آیات روشنی که دلالت بر رسالت موسی (علیه السلام) داشت روگردان بودند، از این رو به تبهکاری های خود ادامه دادند.

در این هنگام بود که انواع بلاها و ناگواری ها بر آنان فرود آمد، از جمله:

1. طوفان که املاک و کشتزارهای آنان را در نوردید.

2. ملخ، کشت زارهای آنان را نابود کرد.

3. آفتی به وجود می آمد که میوه ها را تباه می کرد و انسان و حیوان را اذیّت و آزار می رساند.

4. و نیز به وجود انبوه قورباغه، کیفر شدند که همه جا را پر کرده بود و زندگی را به کام آنها تلخ و لذّت را از آنان سلب کردند.

همان گونه که آفتی دیگر برای آنان فرستاده و از بینی و دهان آنان خون جاری می شد (خون دماغ) و آب و آشامیدنی آنان را آلوده می ساخت.(2)

با این بلاهای گوناگون که پیاپی بر آنها وارد می شد و تلفات و خسارات زیادی دیده بودند، ولی در عین حال عبرت نگرفتند و باز هم به سرکشی پرداخته و انسان هایی گناهکار بودند.

هربار که بلا می آمد فرعونیان دست به دامن موسی (علیه السلام) می شدند تا از خدا بخواهد بلا بر طرف گردد و قول می دادند که در صورت رفع بلا، ایمان بیاورند، چندین بار بر اثر دعای موسی (علیه السلام) بلا

ص: 247

برطرف شد، ولی آنها پیمان شکنی کردند و به کیفر خود ادامه دادند.(1)

دندان مسلّح و بی کران فرعون همچنان به پیش می آمد، شیون و غوغای بنی اسرائیل به آسمان رفت و نزدیک بود از شدّت ترس، جانشان از کالبدشان پرواز کند.

در آن میان، یاران(1)موسی (علیه السلام) به وی گفتند: ای موسی! فرعونیان به ما رسیدند و ما توانایی مقابله و مقاومت در برابر آنان نداریم، اینک پیش روی ما دریا و پشت سرمان لشگر دشمن است، چه باید بکنیم؟ موسی (علیه السلام) به آنان گفت: بیمناک نباشید، پروردگارم با من است و مرا به راه نجات رهنمون خواهد شد.

در همان لحظۀ طوفانی که فرعون خود را در خطر شدید مرگ می دید، غرورش فرو ریخت و درک کرد که همه عمرش پوچ بوده و اشتباه کرده است، با چشمی گریان به خدای جهان متوجّه شد و گفت: اینک من ایمان آوردم، خدایی جز آنکه بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند وجود ندارد و من هم تسلیم امر او هستم.

به او خطاب شد: اکنون ایمان می آوری! در حالی که یک عمر کافر و نافرمان و تبهکار بوده ای؟ ما امروز بدنت را پس از غرق شدن به ساحل نجات می افکنیم تا برای بازماندگانت درس عبرت باشد.(1)

این بود سرانجام فرعونیان در دنیا، ولی قرآن عذاب هایی را که خداوند در آخرت برای آنها تدارک دیده است بیان فرموده تا برای هر فرد مؤمنی درسی آموزنده باشد.(2)

تأسف و غم مخور.(1)چهل سال درآن بیابان ماندندتا آنکه خداوند توبه آنها را پذیرفت.

موسی (علیه السلام) قبل از آنکه برای مناجات خدا بیرون رود، به قوم خود گفت: برادرم هارون را در میان شما می گذارم و برای سی روز از میان شما غايب مي شوم و به کوه طور می روم تا احکام شریعت (و الواح تورات) را برای شما بیاورم.موسی (علیه السلام) روانه کوه طور شده و سی روز در آنجا ماند و به مناجات و عبادت پرداخت، وقتی سی روز به پایان برد، خدا به او فرمان داد: برای کامل شدن عبادتش، ده روز دیگر روزه بگیرد و مجموع آن چهل روز گردد. پس از کامل شدن چهل روز خداوند با گفتار ازلی خویش، با موسی (علیه السلام) سخن گفت و بدین وسیله موسی (علیه السلام) به مقامی رسید که به واسطه آن بر انسان ها امتیاز یافت، در این هنگام در اثر فرط شوق، از خدای خود درخواست کرد که خود را بر او متجلّی و آشکار سازد تا او را ببیند.

خداوند به او فرمود: هرگز مرا نخواهی دید.

و برای اینکه به وی بفهماند، موسی (علیه السلام) خواسته بزرگی را طلبیده که کوه ها تحمّل آن را ندارند به او فرمود: تو (موسی (علیه السلام)) تحمّل این تجلّی را نداری، ولی من به کوه که سخت تر از توست، تجلّی خواهم نمود، اگر کوه در جای خود قرار گرفت و دیدن و هیبت مرا تحمّل کرد، تو هم می توانی مرا ببینی و اگر تحمّل نکرد، تو هم به طریق اَولی نخواهي دید؛ و آن گاه که پروردگارش بر کوه تجلّی نمود، آن را متلاشی کرده و با زمین یکسان ساخت.

موسی (علیه السلام) از شدّت بیم و ترس از صحنه ای که دیده بود از هوش رفت. وقتی که به هوش آمد عرض کرد:

پروردگارا! تو منزّه هستی، من به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم، من نخستین کسی هستم که در زمان خودم به بزرگی و عظمت تو ایمان می آورم.

ص: 254

سرانجام در آن میعاد گاه بزرگ، خداوند شرایع و قوانین آيین خود را بر موسی نازل کرد (تورات).

نخست به او فرمود: ای موسی (علیه السلام)! من تو را بر مردم برگزیدم و رساات خود را به تو دادم و تو را به موهبت سخن گفتن با خودم نائل کردم، اکنون که چنین است، آنچه را به تو دستور داده ام، بگیر و در برابر این همه موهبت، از شکرگزاران باش و برای مردم در تورات از هر موضوعی اندرزی نوشتیم و از هر چیز، بیانی کردیم، پس آن را با جدیّت بگیر و به قومت دستور بده که به مطالب و دستورات آنها بهتر عمل کنند و آنان که به مخالفت برمی خیزند، کیفرشان دوزخ است. ما به زودی جایگاه و مقام فاسقان را به شما نشان خواهیم داد.(1)

به این ترتیب موسی (علیه السلام) در میعادگاه طور، شرایع و قوانین آیین خود را به صورت صفحه هایی از تورات از خداوند گرفت و به سوی قوم بازگشت تا آنها را در پرتو این کتاب آسمانی و قانون اساسی، هدایت کند و به سوی تکامل برساند.

کرد و در غیاب موسی (علیه السلام) و از زمینه ای که در میان بنی اسرائیل (تمایل به بت­پرستی) وجود داشت،سوءاستفاده کرد و قسمتی از زر و زیوری که زنان بنی اسرائیل از مصر با خود آورده بودند، از آنان گرفت و آنها را در آتش ذوب کرد و از آنها قالب گوساله ای ریخت و به شیوۀ خاصی آن را ساخت که هرگاه در آن باد دمیده می شد، از دهان آن، صدایی مانند صدای گوساله خارج می شد.

سپس اعلام کرد: موسی دروغگو است، دیگر هرگز به سوی شما باز نمی گردد، این خدایی که برایتان ساختم، پرستش کنید. به این ترتیب اکثریت قاطع جاهلان بنی اسرائیل، از راه توحید خارج شده و گوساله پرست شدند.

هارون (علیه السلام) هرچه قوم را نصیحت می کرد و آنها را از گوساله پرستی بر حذر داشت، به سخنش اعتنا نکردند، حتّی با جوسازی ها و هیاهوی خود نزدیک بود او را بکشند.

خداوند ماجرای گمراهی قوم توسط سامری را، به موسی (علیه السلام) وحی کرد، وی با ناراحتی و خشم و اندوه زیاد از کوه طور به سوی قوم خود بازگشت و به آنان گفت: آیا پروردگارتان به شما وعده ای شایسته نداد تا تورات را به شما عنایت کند که هدایت و نور در آن است؟ او به وعدۀ خویش وفا نمود، آیا وعدۀ خدا طولانی شد یا خواستید کاری ناروا انجام دهید، تاموجب خشم وغضب پروردگارتان شود؟ ...

بنی اسرائیل گفتند: ما با میل و رغبت خویش از وعدۀ به شما تخلّف نورزیدیم، بلکه سامری این

ص: 256

کار را کرد و ما را گمراه ساخته و فریب داد.

سپس موسی (علیه السلام) متوجّه برادرش هارون (علیه السلام) شد، در حالی که موهای سر و صورت او را محکم می کشید، با عصبانیّت به او گفت: چرا وقتی دیدی این قوم فریب خورده و به پرستش گوساله رو آورده اند، از من پیروی ننمودی، مگر هنگامی که می خواستم به میعادگاه بروم، نگفتم جانشین من باش و در میان این جمعیّت به اصلاح بپرداز و راه مفسدان در پیش مگیر،(1) تو چرا با این بت پرستان به مبارزه برنخاستی؟

هارون (علیه السلام) که ناراحتی شدید برادر را دید، برای اینکه او را بر سر لطف آورد و از التهاب اوبکاهد و ضمناً عذر موجّه خویش را در این ماجرا بیان کند، گفت: فرزند مادرم! ریش و سر مرا مگیر، من فکر کردم که اگر به مبارزه برخیزم و درگیری پیدا کنم، تفرقۀ شدیدی در میان بنی اسرائیل می افتد و از این ترسیدم که تو به هنگام بازگشت بگویی، چرا در میان بنی اسرائیل تفرقه افکندی و سفارش مرا در غیاب من به کار نبستی.

آنگاه موسی (علیه السلام) سامری را که سبب گمراهی آنان شده بود، به شدت مورد نکوهش قرار دارد، سامری به موسی (علیه السلام) پاسخ داد: من در ابتدا به بخشی از آیین تو ایمان آوردم و سپس در آن تردید کردم و آن را بدور افکندم و به سوی آیین بت پرستی گرایش نمودم و این در نظر من جالب تر و زیباتر بود!

سپس به سامری گفت: به این معبودت (گوساله ساختگی) که پیوسته او را عبادت می کردی، نگاه کن و ببین ما آن را می سوزانیم و سپس ذرّات آن را به دریا می پاشیم تا برای همیشه محو و نابود گردد. سپس موسی (علیه السلام) به سمت گوساله رفت و آن را سوزانده و قطعه های آن را به دریا افکند. موسی (علیه السلام) با این فرمان قاطع، سامری را از جامعه طرد کرد و او را به انزوای مطلق کشاند.(1)

و برای چندمین بار، بنی اسرائیل را از انحراف و سقوط نجات داد، آنها از کردۀ خود پشیمان شده و از پروردگار خود طلب آمرزش کردند. خداوند به موسی (علیه السلام) وحی کرد: توبه آنها زمانی صحیح است که نفس خویشتن را بکشند یعنی هواهای نفسانی را سرکوب کرده و آن را از شرارت ها و تبهکاری ها پاک گردانند و از هر گونه تمایلات نفسانی رها سازند، در این صورت خداوند توبه آنها را خواهد پذیرفت.(2)

و نافرمانی گذاردند، در این هنگام خداوند فرشتگانی را مأمور کرد تا قطعۀ عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهند، فرشتگان چنین کردند، بنی اسرائیل با دیدن این صحنه وحشت زده شده و دست به دامان موسی (علیه السلام) شدند.

موسی (علیه السلام) به آنها اعلام کرد: اگر پیمان وفاداری به این احکام ببندید و به دستورهای خدا عمل کنید و از تمرّد و سرکشی توبه نمایید، این خطر (عذاب و کیفر) از شما برطرف خواهد شد، آنها تسلیم شدند و برای خدا سجده کردند و تورات را پذیرفتند و در حالی که هر لحظه انتظار سقوط کوه بر سر آنها می رفت به برکت توبه، آن عذاب از سر آنها برطرف گردید.

تقاضای دیدن خداگروهی از بنی اسرائیل به نزد موسی (علیه السلام) آمده و گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم، مگر اینکه خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم، موسی (علیه السلام) از این ماجرا سخت ناراحت شد که چرا چنین تقاضایی می کنند، هرچه آنها را نصیحت کرد، فایده نداشت.

سرانجام موسی (علیه السلام) از میان آنها هفتاد نفر از سران بنی اسرائیل را برگزید و همراه خود به میعادگاه پروردگار (کوه طور) برد، صاعقه ای فرود آمد و بر کوه خورد، برق خیره کننده و صدای رعب انگیز و زلزله ای که همراه داشت، آن چنان همه را در وحشت فرو برد که بی جان به روی زمین افتادند و هلاک شدند و موسی (علیه السلام) بیهوش شد.

این همان تجلّی قدرت خدا بر کوه بود، چرا که قوم موسی (علیه السلام) از وی خواسته بودند از خدا بخواهد که خود را نشان دهد، با اینکه خدا دیدنی نیست، ولی این صحنه، نشان دادن قدرت الهی بود تا آنها با دیدن جلوه های قدرت الهی، با چشم باطن، خدا را بنگرند. سپس موسی (علیه السلام) به هوش آمده و عرض کرد: پروردگارا! اگر تو می خواستی، می توانستی آنها و مرا پیش از این هلاک کنی ... پروردگارا می دانیم که این آزمایش تو بود ... تنها تو ولیّ و سرپرست ما هستی، ما را ببخش و مشمول رحمت خود قرار ده، تو بهترین آمرزندگان هستی.

سرانجام هلاک شدگان زنده شدند و به همراه موسی (علیه السلام) به سوی بنی اسرائیل بازگشتند و آنچه

ص: 259

را دیده بودند برای آنها بازگو کردند.(1)

ص: 260

آفریده.

این خبر به گوش فرعون رسید، صیانه و فرزندانش را به حضور طلبید و پرسید: پرورگارت کیست؟ صیانه گفت: خدای من و تو، الله است که پروردگار جهانیان است، فرعون با شنیدن این سخن بی درنگ دستور داد: تنوری را که از مس ساخته بودند آتش کنند.

سپس به ترتیب تمام فرزندان صیانه را در میان تنور آتشین افکند و سوزاند تا نوبت به آخرین بچۀ او رسید که طفلی شیرخواره بود، صیانه منقلب شد و صبر و قرارش تمام و با عاطفه سوزناک شروع به اعتراض و گریه نمود، ولی آن بچۀ شیرخواره به امداد غیبی چون عیسی (علیه السلام) به سخن آمد و گفت: ای مادر صبر کن! این بلاها، در راه حق است.

سپس خودِ صیانه را به میان تنور انداخت که رسول خدا میفرماید: از سوختن آن زن و فرزندانش بوی خوشی پدیدار شد که در آسمان به مشام ملائکه رسید و من هنگام رفتن به معراج آن بوی خوش را استشمام کردم.

آسیه وقتی کشته شدن صیانه همسر حزقیل و فرزندانش را با این وضع فجیع و دردناک مشاهده نمود، دید که ملائکه روح صیانه را به آسمان بالا می برند، یقین او زیاده شد، لذا ایمان خود را ظاهر کرده و شدیداً به فرعون اعتراض کرد وگفت: وای بر تو ای فرعون! تا کی جنایت خواهی کرد؟

چقدر به خدایت و خدای عالیمان جرأت و جسارت پیدا کرده ای؟ این زن و فرزندان او چه گناهی کرده بودند که آنان را به آتش کشیدی؟

فرعون گفت: مگر تو هم دیوانه شده ای مانند صیانه! که این گونه سخن می گویی. آسیه گفت: دیوانه نشده ام ولیکن به خدای موسی (علیه السلام) که خدای عالمیان است ایمان آورده ام، فرعون که انتظارنداشت، چنين سخن اعتراض آميزي از همسرش بشنود و هرگز فكر نمي كرد موسی (علیه السلام) پایگاه نیرومندی در دربار فرعون داشته باشد و آسیه را به آئین خود جذب کند، به شدت تکان خورد و احساس خطر کرد و دنیا در نظر او تار گردید، چون آسیه را بسیار دوست می داشت چیزی نگفت، بلکه به سراغ مادر آسیه رفت و به او گفت: دخترت دیوانه شده! سخن از موسی

ص: 262

(علیه السلام) و خدای او بر زبان جاری می کند!سپس مادرآسیه و فرعون به نزد آسیه آمده و به زعم خود او را نصیحت کردند که دست از این آئین بردارد وگرنه همچون همسر حزقیل به سزایش خواهید رسید! ولی آسیه هرگز تسلیم خواست فرعون نشد، سرانجام فرعون دستور داد: دست و پاهایش را با میخ ها بسته، در زیر آفتاب سوزان قرار دهند و سنگ عظیمی بر سینه او بگذارند.

هنگامی که آخرین لحظه های عمر خود را می گذراند، دعایش این بود: «پروردگارا! برای من خانه ای در بهشت در جوار خودت بنا کن و مرا از دست فرعون ظالم نجات ده»!(1)

خداوند نیز دعای این زن مؤمن پاکباز فداکار را اجابت فرمود و او را در کنار بهترین زنان جهان مانند مریم قرار داد، چنانکه (در آیات 11 و 12 سوره تحریم) در ردیف او قرار گرفته است.(2)

ص: 263

ص: 264

فرعونیان بودو در خطّ آن ها،(1)بعد از نابودی فرعونیان مقدار عظیمی از ثروت و گنج های آنها در دست قارون ماند و موسی (علیه السلام) تا آن زمان مجال این را پیدا نکرده بود که این ثروت باد آورده فرعون را به نفع مستضعفان از او بگیرد.

[به هر حال خواه او این ثروت را در عصر فرعون پیدا کرده باشد، یا از طریق غارت گنج های او و یا به گفتۀ بعضی از طریق علم کیمیا و آگاهی بر فنون تجارت سالم، هرچه بود قارون بعد از پیروزی موسی (علیه السلام) بر فرعونیان ایمان اختیار کرد و به سرعت تغییر چهره داد و با زبردستی خاصّی که ویژه این گروه است، خود را در صف قاریان تورات و آگاهان بنی اسرائیل جا زد، در حالی که بعید است ذرّه ای ایمان در چنین قلبی نفوذ كرده باشد].

سرانجام هنگامی که فرمان گرفتن زکات از سوی خدا بر موسی (علیه السلام) صادر شد، وی نزد او رفت و از او مطالبه زکات کرد، پرده از چهره اش کنار رفت و قیافه زشت و منحوسی که پشت ماسک فریبنده ایمان داشت، بر همگان ظاهر شد و سرباز زد(2)و برای تبرئه خویش به مبارزه با موسی (علیه السلام) پرداخت و در میان جمعی از بنی اسرائیل برخاست و گفت: ای مردم! موسی (علیه السلام) می خواهد اموال شما را بخورد، دستور نماز آورد پذیرفتيد، امور دیگر را نیز، همه پذیرفتید، آیا زیر این بار هم می روید که اموالتان را به او بدهید؟! گفتند: نه ولی چگونه می توان با او مقابله کرد؟

قارون، اینجا یک فکر شیطانی به نظرش رسید گفت: من راه خوبی فکر کرده ام، به عقیدۀ من باید برای او پرونده عمل منافی عفّت ساخت.

قارون گفت: فلان زن بی عفّت را به اینجا بیاورید و با او قرار بگذارید، (درمقابل فلان مبلغ رشوه) در انظار مردم بگوید: موسی (علیه السلام) با من زنا کرد.

ص: 266

آنها نزد آن زن رفتند و قراردادی در این مورد با او بستند و آن زن قبول کرد تا روزی قارون بنی اسرائیل را در یکجا جمع کرد و سپس نزد موسی (علیه السلام) آمد و گفت: ای موسی (علیه السلام) قوم تو برای استماع سخنرانی و موعظۀ شما اجتماع کرده اند.

موسی (علیه السلام) نزد قوم آمده و شروع به سخن کرد تا به اینجا رسید گفت: ای بنی اسرائیل! کسی که دزدي کند، دستش را جدا می کنیم. کسی که نسبت زنا از روی دروغ به کسی بدهد، هشتاد شلاق به او می زنیم و اگر کسی زنا کند، ولی همسر نداشته باشد، صد تازیانه به او می زنیم، ولی اگر همسر داشته باشد، او را سنگسار می کنیم تا جان بدهد.

ناگهان قارون از میان جمعیّت فریاد زد: اگرچه زناکار خودت باشی؟

موسی (علیه السلام) گفت: اگرچه خودم باشم.

قارون گفت: بنی اسرائیل می گویند تو با فلان زن روسپی زنا کرده ای!

موسی (علیه السلام) گفت: آن زن را به اینجا بیاورید، اگر گفت: با من زنا کرده، سخن او را بگیرید و مرا سنگسار کنید.

عدّه ای رفتند و آن زن را آوردند. موسی (علیه السلام) رو به او کرد و گفت: به خدا سوگندت می دهم، حقیقت را فاش بگو! زن بدکاره با شنیدن این سخن تکان سختی خورد، لرزید و منقلب شد و گفت: اکنون که چنین می گویی من حقیقت را فاش می گویم، اینها از من دعوت کردند و پاداش سنگینی قرار دادند که تو را متّهم کنم، ولی گواهی می دهم که تو پاکی و رسول خدایی!

موسی (علیه السلام) به خاک افتاد و گریست و برای اینکه خداوند آبرویش را حفظ نمود، سجده شکر بجا آورد.

خداوند بر قارون و آن جمعیّت غضب کرد و به موسی (علیه السلام) گفت: به زمین فرمان بده تا قارون و خانه اش را در کام خود فرو برد.

موسی (علیه السلام) به زمین گفت: آنها را بگیر! زمین آنها را تا ساق پایشان گرفت، بار دیگر موسی (علیه السلام) گفت: ای زمین آنها را بگیر! زمین آنها را تا گردن هایشان گرفت، آنها ناله و گریه می کردند و به موسی (علیه السلام) التماس می نمودند که به آنها رحم کند.

ص: 267

موسی (علیه السلام) برای آخرین بار گفت: ای زمین آنها را بگیر! زمین قارون و کاخ او را در کام خود فرو برد.(1)

ص: 268

کنید وقطعه ای از بدن او را به مقتول بزنید تا زنده شود و قاتل را معرّفی کند و درگیری پایان یابد.» بنی اسرائیل از روی تعجب گفتند: آیا ما را مسخره می کنی؟ موسی (علیه السلام) در پاسخ آنان گفت: بخدا پناه می برم که از جاهلان باشم. پس از آنکه آنها اطمینان پیدا کردند، استهزایی در کار نیست و مسئله جدّی است، به وی گفتند: از خدا بخواه برای ما روشن کند که این ماده گاو، باید چگونه باشد.

موسی (علیه السلام) در پاسخ آنها گفت: خدا می فرماید: ماده گاوی که نه پیر و از کار افتاده و نه جوان باشد، بلکه میان این دو باشد، آنچه به شما دستور داده شد زود انجام دهید. آنها دوباره گفتند: از خدا بخواه که چه رنگی داشته باشد. موسی (علیه السلام) گفت، خداوند می فرماید: گاوی زرد رنگ که رنگ آن بینندگان را شاد کند، عجیب این است که باز هم به این مقدار اکتفا نکردند و هر بار با بهانه جویی کار خود را مشکل تر ساخته و دایرۀ وجود چنان گاوی را تنگ تر نمودند و گفتند: از خدا بخواه که بیشتر توضیح دهد، زیرا چگونگی این گاو برای ما مبهم است، اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد.

مجدداً موسی (علیه السلام) گفت، خدا می فرماید: گاوی باشد که برای شخم زدن، رام نشده و برای زراعت آبکشی نکند و از هر عیبی بر کنار باشد و حتّی هیچ گونه رنگ دیگری در آن نباشد، در اینجا که گویا سئوال دیگری برای مطرح کردن نداشتند گفتند: حالا حقّ مطلب را ادا کردی؟

سپس گاو را با هر زحمتی بود بدست آوردند و آن را سر بریدند، ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند و دُم گاو را قطع نموده و به مقتول زدند، او به اذن خدا زنده شد و قاتل خود را معرفی کرد.(1)

ص: 270

و برخی دیگر گویند وی از پیامبران مرسل است و دارای مقام نبوّت بوده،(1) چنانکه بعضی از آیات سوره کهف [«ما فَعَلْتُهُ عَنْ اَمْرِی؛ من این کار را خودسرانه طبق نظر شخصی خود انجام ندادم، بلکه وحی الهی بود»(2)؛ و «فَاَرَدْنا؛ ما می­خواستیم چنین و چنان شود»(3)]، این مطلب را تأیید می کند.

بنابراین، ظاهر تعبیر آیات قرآن این است که او از پیامبران بوده است.

هنگامی که فرعون و فرعونیان در دریای نیل غرق شدند و زمام امور رهبری به دست موسی (علیه السلام) افتاد، وی در میان قوم خود مشغول سخنرانی بود و آنها را به اطاعت و فرمانبرداری از خدا متذکّر می ساخت، هنگامی که سخنش به پایان رساند، ناگاه یک نفر از وی پرسید:آیا کسی را می شناسی که نسبت به تو اعلم (عالم تر) باشد؟ موسی (علیه السلام) در پاسخ گفت: نه! خداوند همان لحظه به موسی (علیه السلام) وحی کرد: من در محل اتصال دو دریای مشرق و مغرب،(4) بنده ای دارم که از تو داناتر است. موسی (علیه السلام) عرض کرد: پروردگارا! چگونه او را دریابم؟

خداوند فرمود: یک عدد ماهی را بگیر و در میان سبد و زنبیل خود بگذار و به سوی تنگۀ دو

ص: 272

دریا برو، هرجا که آن ماهی را گم کردی، آن عالم در همان جاست.

موسی (علیه السلام) ماهی را بر گرفت و به همراه دوستش «یوشع بن نون» رهسپار آن دیار گردید، زمانی که موسی (علیه السلام) و دوستش به مسیر دو دریا رسیدند در کنار صخره ای، اندکی استراحت کردند و خوابشان برد.

در همین اثنا بارانی بارید و ماهی در اثر رطوبت باران جان گرفت و خود را به دریا انداخت.

موسی (علیه السلام) و همسفرش از خواب که بیدار شدند، از آن محل گذشتند، طولانی بودن راه و سفر، موجب خستگی و گرسنگی آنان گردید.

در این هنگام موسی (علیه السلام) به خاطرش آمد که غذایی به همراه خود آورده اند، به یوشع (علیه السلام) گفت: آیا به خاطر داری هنگامی که ما به کنار آن صخره پناه بردیم، ماهی راهش را به طرز شگفت انگیز در دریا گرفت و ناپدید شد و من در آنجا فراموش کردم که ماجرای ماهی را برایت بازگو کنم و این شیطان بود که یاد آن را از خاطر من ربود.

از آنجا که این موضوع به صورت نشانه ای برای موسی (علیه السلام) در رابطه با پیدا کردن عالِم، بیان شده بود، وی مطلب را دریافت و به یوشع (علیه السلام) گفت: این همان چیزی است که ما در پی آن بودیم، اینک باید از همان راهی که آمده ایم بازگشته تا به محلی که ماهی را گم کرده، برسیم.

در این هنگام از همان جا بازگشتند و به جستجوی آن عالِم پرداختند، وقتی که به تنگه رسیدند، همان فردی که موسی (علیه السلام) وعدۀ دیدار او را داشت، یافتند (حضرت خضر (علیه السلام)).

موسی (علیه السلام) از وی درخواست کرد: که به او اجازه دهد وی را همراهی کند تا از علم و دانش وی بهره مند گردد.

عالِم (خضر) به موسی (علیه السلام) پاسخ داد: تو هرگز نمی توانی همراه من صبر و تحمّل کنی و چگونه می توانی در مورد رموز و اسراری که به آن آگاهی نداری شکیبا باشی؟

موسی (علیه السلام) گفت: به خواست خدا، مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری مخالفت فرمان تو را نخواهم کرد. شخص عالِم (خضر) گفت: پس اگر می خواهی به دنبال من بیایی، از هیچ چیز سؤال نکن تا خودم به موقع، آن را برای تو بازگو کنم.

ص: 273

موسی (علیه السلام) و شخص عالِم (خضر) باهم، در ساحل دریا به راه افتادند. نزدیکی آنان، کشتی ای در حرکت بود، از صاحبان کشتی درخواست کردند که آنها را سوار کنند، آنان هم پذیرفتند و آن دو، سوار بر کشتی شدند.

پس از آنکه کشتی مقداری حرکت کرد، شخص عالِم (خضر) بی آنکه صاحبان کشتی متوجّه شوند، به دیوارۀ چوبی کشتی تکیه زده و گوشه ای از کشتی را سوراخ کرد و سپس آن قسمت را با پارچه و گِل محکم نمود که آب وارد کشتی نشود.

موسی (علیه السلام) وقتی این منظرۀ نامناسب را که موجب خطر جان مسافران می شد دید، بسیار خشمگین شد و به شخص عالِم (خضر) گفت: بسیار کار زشتی انجام دادی.

شخص عالِم گفت: آیا نگفتم که تو نمی توانی همراه من صبر و تحمّل کنی؟! موسی (علیه السلام) به اشتباه خود پی برد و از او خواست که بر فراموشی او خُرده نگیرد.

از آنجا گذشتند و از کشتی پیاده شده و به راه خود ادامه دادند، در مسیر راه، پسر بچه ای را دیدند که با همسالان خود مشغول بازی است، شخص عالِم (خضر) ترفندی بکار برد تا او را دور از رفقایش گرفته و به قتل رساند. قلب موسی (علیه السلام) از این عمل ناروا به تپش افتاد و شدیداً به او اعتراض کرد و گفت: چرا نفسی پاک را بی آنکه گناهی مرتکب شده باشد، به قتل رساندی؟ کار بسیار ناپسندی انجام دادی. شخص عالِم (خضر) با لحنی نکوهش گرانه به وی گفت: آیا به تو نگفتم که هرگز صبر و تحمّل کارهایی را که همراه من مشاهده می کنی نخواهی داشت؟

موسی (علیه السلام) در حالی که از کردۀ خود پشیمان بود، به او پاسخ داد: اگر از این به بعد دوباره چیزی از تو پرسیدم، با من همراهی مکن و این خود، برایت عذر و بهانه ای باشد که از من جدا شوی. از آن جا حرکت کردند و به مسیر خود ادامه دادند تا اینکه به قریه ای رسیدند،(1)

خستگی و

ص: 274

گرسنگی بر آنان مستولی شد، داخل روستا شدند، از مردم روستا درخواست غذایی کردند، ولی اهالی آنجا از پذیرایی آنان خودداری کرده و به گونه ای غیرمحترمانه آنها را برگرداندند، آنان در بازگشت، دیواری را در حال ویران شدن ملاحظه کردند، شخص عالِم (خضر) آن دیوار را تعمیر کرد و پایه های آن را استحکام بخشید.

موسی (علیه السلام) تحمّل نکرد و گفت: آیا برای پاداش کسانی که ما را از دیار خود بیرون راندند، دیوارآنان را ترمیم میکنی؟ اگرمی خواستی می توانستی درقبال کار خود، لااقل مزدی بگیری تا با آن خوراکی را تهیّه کنیم. اینجا بود که شخص عالِم (خضر) به موسی (علیه السلام) گفت: این عذر مفارقت و جدایی بین من و تو است و من به زودی اسرار کارهایی که تحمّل صبر آن را نداشتی، برایت فاش خواهم ساخت. موسی (علیه السلام)سخنی نگفت، ودریافت که نمی تواند همراه آن شخص عالِم (خضر) باشد و در برابر کارهای عجیب او صبر و تحمّل داشته باشد. آن شخص عالِم (خضر) قبل از اینکه از موسی (علیه السلام) جدا شود، راز سه حادثۀ شگفت انگیز فوق را، برای موسی (علیه السلام) چنین توضیح داد: امّا آن کشتی مال گروهی از مستمندان بود که جز آن کشتی، سرمایه دیگری نداشتند و من می دانستم در آن دیار پادشاهی غاصب وجود دارد که هر کشتی سالمی را تحت تعقیب قرار داده و آن را از صاحبانش می ستاند، از این رو خواستم در این کشتی عیبی ایجاد کنم که بعدها قابل ترمیم باشد و وقتی پادشاه آن را ببیند، تصوّر کند کشتی مرغوبی نیست و دست از آن برداشته و برای صاحبانش سالم باقی بماند.

ص: 275

و امّا آن پسر بچّه، چون آثار فساد و تباهی از همان کودکی در سیمای او آشکار بود،(1)و پدر و مادر مؤمن و شایسته ای داشت، من بیم آن داشتم که در اثر دوستی و علاقه و محبّتی که والدین به فرزندان دارند، فساد و تباهی او بر شایستگی پدر و مادرش چیره گردد و آنان را به کفر و سرکشی وا دارد، او را کشتم، برای آن که پدر و مادرش، از شرّ چنین فرزندی آسوده شوند و خداوند به جای او به آنان فرزندی بهتر و شایسته تر و مهربان تر عنایت کند.(2)

و امّا دیواری که ترمیم و درست کردم و در بنای آن رنج کشیدم، مربوط به دو پسر بچۀ یتیم در این روستا بود که گنجی متعلّق به آنان در زیر دیوار وجود داشت و پدرشان مرد صالح و شایسته ای بود.(3)خداوند بزرگ اراده فرمود که گنج آن دو را برایشان نگهداری کند تا زمانی که بزرگ شدند، گنج شان را استخراج نمایند.

آنچه من انجام دادم با نظر شخصی خودم نبود، بلکه از ناحیه وحی الهی بود. این بود راز کارهایی که به تو گفتم، تحمّل و صبر آنها را نخواهی داشت. موسی (علیه السلام) از توضیحات آن شخص عالِم (خضر) قانع شد.(4)

ص: 276

نفرین بر پیامبر خدا و اصحاب مؤمنش همراهی کنم.بلعم که بسیار آشفته گشته بود، حیوان زبان بسته را آنقدر به باد کتک گرفته که کشته شد و درست در همین هنگام، اسم اعظم از او باز ستانده شد.

چنانچه خدای تعالی در قرآن قصّه او را چنین بیان می­کند:

بلعم باعورا از علم به اسم اعظم و آیات الهی تهی گشت. پس شیطان برای شقاوت بیشتراو به دنبالش رهسپارشد و او از گمراهان گردید. و اگر می خواستیم او را بوسیله اسم اعظم به مقام بالایی می رساندیم، امّا او به خاطر خباثت درونی خود به متاع دنیوی رغبت نمود و از پی امیال نفسانی خویش رفت، پس صفت او در رذالت و خبث طینت، همچون سگ هار است که اگر به او حمله کنی، دهانش را باز و زبانش را بیرون می آورد و اگر او را به حال خود واگذاری باز همین کار را می کند (گویی آنچنان تشنه دنیاپرستی است که هرگز سیراب نمی شود).

این مَثَل جمعیّتی است که آیات ما را تکذیب کردند.(1)

عالمی می بود «بلعم» نام او***ظاهراً مؤمن ولی باطن عدو

بر الاغی بنشست آن بی ادب ***تا رود از حق کند نفرین طلب

تا نماید محو یاران خدا ***هم دهد نصرت به قوم اشقیا

چون که قدری کرد بلعم طی راه ***ایستاد آن خر ز راه انتباه

آن قدر شلاق زد او را به سر***تا که کردی طی ره قدری دگر

بار دیگر مرکبش بر خاک خفت ***چون بزد او را، به بلعم فاش گفت

چو نروم راهی که می بینم مَلَک ***صف کشیده از سماء سوی سمک؟

جمله پشتیبان آن پیغمبرند ***خصمِ چون تو بی حیای کافرند

چون که بشنید این سخن آن بی حیا ***خود روان گشت و نمود آن خر رها

ص: 278

رفت بر بالای کوه و ایستاد ***تا کند نفرین به موسی از عناد

هر چه نفرین خواست آرد بر زبان *** شد دعا از بهر اسرائیلیان

عاقبت هم شد زبانش همچو سگ ***از دهان بیرون وآویزان به فک

ص: 279

ص: 280

وفات یافت.(1)

و موسی (علیه السلام) او را دفن کرد و به میان بنی اسرائیل بازگشت و موضوع را به اطلاع آنان رسانید، امّا قوم یهود او را به دروغ به قتل برادرش متّهم ساختند.

کمی بعد با دعای موسي (علیه السلام) فرشتگان ، تخت حامل جنازه هارون (علیه السلام) را در میان آسمان و زمین در معرض دیدِ بنی اسرائیل قرار دادند تا مرگ او را باور نمایند.(2)

هنگامی که هارون (علیه السلام) وفات یافت، موسی (علیه السلام) برای او آمرزش طلبید وگفت: «رَبِّ اِنَّ اَخی هارونَ ماتَ فَاغْفِرْ لَهُ؛ خدایا برادرم هارون درگذشت؛ پس او را بیامرز».(3)

ابن عساکر در كتابش تاريخ دمشق به نقل از امام حسن (علیه السلام) نقل كرده است: اگر بنی اسرائیل مدفن موسی و هارون (علیه السلام) را می دانستند، آن دو را پرستش می کردند.(4)

شايان ذكر است مزار منسوب به حضرت هارون نبی (علیه السلام) بر قلّۀ کوه هور در غرب اردن واقع شده است.

این کوه با ارتفاع 1350 متر به نام «کوه پِترا» و «جبل هارون» نیز شهرت دارد؛ و تنها راه رسیدن به آن، گذر از میان شهر کهن و باستانی پِتراست که عمارت های شگفت انگیزش در دو طرف درّه به چشم می خورد و در انتهای آن، کوه هور و حرم مطهر حضرت هارون (علیه السلام) دیده می شود.

برای آسان تر شدن صعود ازکوه، صخره ها را به شکل پله تراشیده اند.

حرم مطهر حضرت هارون (علیه السلام) بر قله این کوه واقع شده است و با گنبدی سفید، جلب توجه می کند.

ص: 282

ولی دو نفر منافق، زن موسی (علیه السلام) (صفورا) را فریب داده، سر به شورش برداشته و با یوشع (علیه السلام) به نبرد پرداختند، در حالی که یکصد هزار نفر نیروی رزمی فراهم کرده بودند، شکست خورده و هفتاد هزار نفرشان تار و مار گشته و سی هزار نفر پا به فرار گذاشتند، در این نبردها که صفورا دختر شعیب (علیه السلام) و همسر موسی (علیه السلام) بر «زرّافه»،(1)سوار بود و سپاه منافقین را رهبری می کرد و به اسارت سپاه یوشع (علیه السلام) درآمد، ولی یوشع (علیه السلام) او را عفو نموده، آزاد ساخت و گفت: در قیامت پیامبر خدا موسی (علیه السلام) را ملاقات نموده و از تو، به وی شکایت خواهم کرد.

جمعی از یاران یوشع (علیه السلام) گفتند: صفورا را آزاد نکن، او را به جرم آتش افروزی به هلاکت برسان، ولی یوشع (علیه السلام) گفت: او همسر موسی (علیه السلام) است، من به احترام آن حضرت او را عفو نمودم.

منقول است: صفورا وقتی کلام یوشع (علیه السلام) را شنید گفت: واویلا و الله که اگر بهشت را برای من مباح کنند که داخل شوم، هر آینه شرم خواهم کرد که در آنجا پیغمبر خدا (موسی (علیه السلام)) را ببینم و حال آنکه پرده او را دریدم و بعد از او بر وصیّش (یوشع (علیه السلام)) خروج کردم.

یوشع (علیه السلام) بعد از موسی (علیه السلام) سی سال،(2)زنده بود و راه او را ادامه داد و بر همه سرزمین شام مسلّط شد. سرانجام در سنّ صد و بیست سالگی،(3)

از دنیا رفت و «کالب بن یوفَنّای قِنزّی» را بعد از خود وصی و خلیفه گردانید.(4)

در روایات اسلامی ذکرشده که حضرت یوشع (علیه السلام) به شهادت رسیده است.

شیخ صدوق نقل کرده است که هنگامی که امیرالمؤمنین (علیه السلام) وفات یافت، امام حسن (علیه السلام) به خطبه ایستاد و فرمود: «ای مردم، در چنین شبی (شب 21 رمضان) عیسی بن مریم عروج کرد و در

ص: 284

چنین شبی یوشع بن نون کشته شد ...».(1)

در آخرین فصل کتاب یوشع و نیز در کتاب قضات به تدفین آن حضرت در «تِمْنَثِ سِرَحْ» تصریح شده است.(2)

مزار دیگری منسوب به حضرت یوشع (علیه السلام) در قبرستان تخت فولاد اصفهان وجود دارد.

قرن ها قبل از اسلام، زمانی که بُختُ النَّصر قوم یهود را از فلسطین کوچانیده وبه آزارواذیت آن هاپرداخته بود، کوروش، پادشاه هخامنشی ایران، یهودیان را از اسارت بابِل نجات داد و آن ها را به ایران کوچ داد و تعدادی از آنان را در اصفهان ساکن گردانید.

این یهودیان برای خود شهری به نام «یهودیّه» احداث کردند که در محل «جوباره» فعلی اصفهان واقع بوده است و هنوز تعدادی از یهودی ها در این منطقه زندگی می کنند.

چنان که گفته می شود، دو تن از پیامبران و پیشوایان مذهبی آنان به نام های «شَعیا» و «یوشع» در اصفهان به خاک سپرده شدند.

«شعیا» در محل فعلی امامزاده اسماعیل در محله گُلبار و «یوشع» در تخت فولاد در اراضی لِسانُ الاَرض مدفون است.

مردم اصفهان «یوشع» مدفون در لِسانُ الاَرض را «یوشع نبی» می دانند و او را به عنوان یکی از پیامبران بنی اسرائیل می شناسند؛ اما در منابع یهودی اشاره نشده که «یوشع» (از پیامبران یهود) در اصفهان مدفون باشد.(3)

ص: 285

ص: 286

قوم یهود با حمل این صندوق در جلوی لشکر، یک نوع اطمینان خاطر و توانایی روحی پیدا می کردند و این قدرت و عظمت تا مدّتی بعد از رحلت موسی (علیه السلام) ادامه داشت، ولی همین پیروزی ها و نعمت ها کم کم باعث غرور آن ها شد و تن به قانون شکنی دادند.

سرانجام بدست فلسطینیان شکست خورده و قدرت و نفوذ خویش را همراه صندوق عهد (تابوت) از دست دادند، بدنبال آن، چنان دچار پراکندگی شدند که در برابر کوچک ترین دشمنان، قدرت دفاع نداشتند تا جایی که دشمنان، گروه کثیری از آن ها را، از سرزمین خود بیرون راندند و حتّی فرزندان آنان را به اسارت گرفتند.

این وضع، سال ها ادامه داشت تا آن که خداوند پیامبری بنام اشموئیل (علیه السلام)،(1)

را برای نجات و ارشاد آن ها برانگیخت، آن ها نیز که از ظلم و جور دشمنان به تنگ آمده بودند و دنبال پناهگاهی می گشتند، گرد او اجتماع کردند.

اشموئیل (علیه السلام) به بازسازی بنی اسرائیل برای خودسازی و جهاد با دشمنان پرداخت.

بنی اسرائیل که از ناحیۀ گزند دشمنان و اذیّت و آزار آنان به ستوه آمده بودند، از وی خواستند که فرماندهی شجاع و کارآمدی برای آن ها انتخاب کند تا همگی تحت فرمان او با دشمن

ص: 288

بجنگند.

اشموئیل (علیه السلام) که به روحیات و سست همّتی آنان بخوبی آشنا بود به آن ها فرمود: «بیم آن دارم که چون فرمان جهاد در رسد، از دستور و پیروی چنین فرماندهی سرپیچی کنید و از نبرد با دشمن، شانه خالی کنید.»

آنها قول دادند که با انتخاب چنان فرماندهی، با اطاعت قوی از او، با دشمن جنگ خواهند کرد.

اشموئیل (علیه السلام) از درگاه خداوند درخواست چنین فرماندهی با کفایت نمود، خداوند به او وحی کرد: طالوت(1)را نزد تو مي فرستيم، فرماندهي و پرچم سياه را بدست او بسپار.

ص: 289

ص: 290

خداوند او را به عنوان فرماندهی سپاه نزدش فرستاده است.

طالوت سرگذشتِ گم شدن چارپایانش را برای اشموئیل (علیه السلام) شرح داد.

اشموئیل (علیه السلام) گفت: چارپایانت هم اکنون، در راه دهکده، به طرف باغستان پدرت در حرکت اند، نگران آن ها نباش، ولی من تو را برای کار بزرگتری که مربوط به نجات بنی اسرائیل از گزند دشمن است دعوت می کنم.

طالوت نخست از این پیشنهاد تعجّب کرد و سپس با خوشحالی آن را پذیرفت.

اشموئیل (علیه السلام) وی را به بنی اسرائیل معرّفی کرد و فرمود: خداوند طالوت را به فرماندهی شما برگزیده و لازم است همگی از وی پیروی نمائید.

بنابر این خود را برای جهاد در برابر دشمن آماده سازید.

بنی اسرائیل که برای فرمانده و رئیس لشگر؛ امتیازاتی از نظر نسب و ثروت لازم می دانستند و هیچ کدام را در طالوت نمی دیدند، در برابر این انتصاب سخت به حیرت افتادند، زیرا به عقیده آنان، وی نه از خاندان «لاوی» بود که سابقه نبوّت داشتند و نه از خاندان «یوسف» و «یهودا» که دارای سابقه حکومت بودند، بلکه از خاندان «بنیامین» گمنام بود و از نظر مالی نیز تهیدست بود.

لذا به عنوان اعتراض گفتند: «او چگونه می تواند بر ما حکومت کند و حال آن كه ما از او سزوارتریم »؟!

اشموئیل (علیه السلام) که آنها را سخت در اشتباه می دید گفت: خداوند او را بر شما امیر قرار داده و شایستگی فرمانده و رهبری؛ نیروی جسمی و قدرت روحی است که هر دو به اندازه کافی در طالوت هست؛ و او از این نظر بر شما برتری دارد.

ولی آن ها نشانه ای که دلیل بر این انتخاب از ناحیه خدا باشد، مطالبه کردند!

اشموئیل (علیه السلام) گفت: نشانۀ انتخاب طالوت آن است که صندوق عهد که از یادگارهای مهم موسی (علیه السلام) است و مایه دلگرمی و اطمینان شما در جنگ ها بوده و اکنون در دست دشمن است، در حالی که جمعی از فرشتگان آن را حمل می نمایند، به سوی شما باز می گردد و چیزی نگذشت

ص: 292

که صندوق عهد بر آن ها ظاهر شد.(1)آن ها با دیدن این نشانه، فرماندهی طالوت (علیه السلام) را پذیرفتند.

طالوت فرماندهی سپاه را برعهده گرفت ودر مدّتی کوتاه لیاقت و شایستگی خود را در اداره امور مملکت و فرماندهی سپاه به اثبات رسانید. سپس آن ها را برای مبارزه با دشمنی که همه چیز آن ها را به خطر انداخته بود، دعوت کرد و به سوی جبهه روانه ساخت.

در مسیر راه، برای آن که آن ها را آزمایش کند، با این که تشنه بودند و آب نداشتند، به آن ها گفت: در سر راه به نهر آبی می رسید، خداوند شما را به وسیله آن آب امتحان می کند، آن هایی که به هنگام تشنگی از آن آب بنوشند از من نیستند و آن هایی که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند از من هستند.

همین که چشم آن ها به نهر افتاد خوشحال شدند و سریع خود را به آن رسانیدند و سیراب گشتند، تنها عدّه قلیلی بر سر پیمان باقی ماندند. طالوت متوجّه شد که لشکر او از اکثریتی بی اراده و سست عهد و قلیلی از افراد با ایمان تشکیل شده است، از این رو اکثریت بی انضباط و نافرمان را رها کرد و با همان جمع قلیل با ایمان به حرکت خود به سوی جبهه ادامه دادند، در حالی که طالوت در پیشاپیش آن ها حرکت می کرد تا به جایی رسیدند که لشکر نیرومند جالوت،(2). نمایان و ظاهر شد.

طالوتیان در برابر آن قدرت عظیم و لشکر زیاد، صف کشیدند و دست به دعا برداشته و گفتند:

ص: 293

«پروردگارا! پیمانه شکیبایی و استقامت را بر ما بریز و قدمهای ما را ثابت بدار و ما را به جمعیّت کافران پیروز گردان».

همین که آتش جنگ شعله ور شد، «جالوت» از لشکر خویش بیرون آمد و در بین دو لشکر، مبارز طلبید. صدای رُعب آور وی، دل ها را می لرزانید و کسی را جرأت میدان رفتن او نبود.

در آن وقت که حضرت داوود (علیه السلام) در سنین نوجوانی بود و در میان لشکر بنی اسرائیل قرار داشت، با فلاخنی که در دست داشت، در پیشاپیش لشکر، «جالوت» فرماندۀ دشمن را هدف قرار داد و یکی دو سنگ به سوی او پرتاب کرد که درست بر پیشانی و سر «جالوت» اصابت کرد و او در میان وحشت و تعجّب سپاهیانش به زمین سقوط کرد و کشته شد.

با کشته شدن جالوت، ترس و هراس عجیبی به سپاهیانش دست داد و سرانجام در برابر صفوف لشکر «طالوت» فرار کردند و بنی اسرائیل پیروز شدند، به این ترتیب طالوت با لشکر اندک بنی اسرائیل بر دشمنان غلبه پیدا کرد.

حضرت داوود (علیه السلام) از آن وقت دارای موقعیّت عظیم در نزد اشموئیل (علیه السلام) و بنی اسرائیل گردید و سرانجام دارای مقام نبوّت و حکومت گردید.(1)

ص: 294

گفته اند کسی است که عشق و سوز خود را با اطاعت و فرمانبرداری از خداوند شفا بخشید.(1)

روایت شده:(2)داوود (علیه السلام) کنیزی داشت که هر شب مأمور بود، درب ورودی خانه وی را قفل نماید و بعد از آن داوود (علیه السلام) به عبادت خدا مشغول می گشت.

شبی آن کنیزک، مردی غریبه را درون خانه اربابش دید. از او پرسید: که چه کسی تو را وارد خانه کرد و تو کیستی؟ او گفت: من کسی هستم که بدون اجازۀ شاهان و حکمرانان بر آن ها وارد می گردم. داوود (علیه السلام)این سخن راشنید متوجّه شد که ملک الموت به سراغش آمده است، گفت: چرا قبلاً پیام نفرستادی تا من برای مرگ آماده شوم؟

عزرائیل گفت: من قبلاً پیام های بسیاری برای تو فرستادم! داوود (علیه السلام) گفت: آن پیام ها را چه کسی برای من آورد؟ عزرائیل گفت: پدرت، برادرت، همسایه ات وآشنایانت کجا رفتند؟ داوود گفت: همه مُردند. عزرائیل گفت: آن ها پیام رسان های من به سوی تو بودند که تو نیزمی میری، همان گونه که آن ها مُردند. سپس عزرائیل جان داوود (علیه السلام) را قبض کرد.(3)

وی را در بیت المقّدس کشور فلسطین به خاک سپردند. این مکان امروزه به نام شهر داوود شناخته می شود، در جهت جنوب شرقی مسجدالاقصی و در دامنه ی کوه صهیون واقع شده است. او نوزده پسر از خود به جای گذاشت. در میان آنها یکی از پسرانش، به نام حضرت سلیمان (علیه السلام) حکومت و مقام علم و نبوّت داوود (علیه السلام) را به ارث برد.(4)

ص: 296

شخصیّت و ویژگی­های داوود (علیه السلام)

*شخصیّت و ویژگی­های داوود (علیه السلام)(1)

حضرت داوود (علیه السلام) بعد از طالوت به قدرت رسید، خدای تعالی در کنار شغل پیامبری،(2)پادشاهی و حکمرانی،(3)را به او عنایت فرمود و «زبور» را (که نزد یهودیان به مزار میر داوود مشهور است) بر او نازل کرد.(4)

و صنعت ساختن زره را به او بیاموخت و آهن را برای او نرم ساخت،(5) او هر روز با آهن یک زره می ساخت و آن را می فروخت.

او بسیار خوش صوت بود، بطوری که وقتی صداق مناجاتش بلند می شد، پرندگان و حیوانات وحشی بدون خوف نزد او جمع می شدند تا صدای دلنشین او را بشنوند. با اینکه جاه و جلال و مال و منال بسیار داشت، در عبادت کوشش فراوان می کرد. شب ها را به بیداری و روزها را به روزه داری می گذراند و از دسترنج خویش امرار معاش می کرد.

حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: او با دست خود زنبیل هایی از لیف خرما می بافت و با پول آن

ص: 297

زنبیل ها، نان جوین تهیّه می کرد و می خورد.(1)

خداوند کوه ها را مسخّر داوود (علیه السلام) ساخت، به گونه ای که صبح و شام و با زبانی خاص که برای انسان معمولی قابل درک نبوده، همراه او ذکر خدا می گفتند، ولی داوود (علیه السلام) با حواس و علم ودانش و ارزش های خاصی که خداوند به او عنایت فرموده بود، زبان آن ها را می دانست.

را به ناروایی درخواستش قانع سازم، ولی موفّق نشدم و او در بحث و مناقشه بر من چیره گشت».(1)

حضرت داوود (علیه السلام) ماجرا را شنید و بی درنگ به شاکی گفت: «قطعاً برادرت با این ادعا بر تو ستم نموده است و این حادثه تازگی ندارد، بسیاری از دوستان نسبت به یکدیگر ستم می کنند، مگر آنها که ایمان آورده و دارای عمل صالح هستند».(2)

طرفین نزاع با شنیدن این قضاوت قانع شدند و رفتند و اصل قضاوت داوود (علیه السلام) نیز مطابق واقع بود، ولی داوود (علیه السلام) در قضاوت عجله کرد، زیرا بی آنکه سخن طرف دیگر نزاع را بشنود، بر ضدّ او داوری کرد از این رو فوراً متوجّه شتاب زدگی و ترک اولیِ خود شد، توبه و استغفار کرد و به سجده افتاد و بازگشت به خدا نمود، خداوند از لطف خود او را بخشید.(3)

ص: 299

ص: 300

نهی کنندگان در پاسخ می گفتند: «ما این قوم را نصیحت می کنیم تا در پیشگاه خداوند معذور باشیم».(1)

یعنی اگر کسی نهی از فساد نکند وظیفه اش را انجام نداده و معذور نیست.

خلاصه آنکه گفتار نهی از منکرکنندگان تأثیر نکرد، وقتی که در گفتار خود اثر ندیدند، از آن ها دوری کرده و در قریۀ دیگری سکونت نمودند؛ و با خود گفتند: هیچ اطمینانی نیست، چرا که ممکن است، ناگهان نیمه شبی عذاب نازل شود و ما در میان آن ها باشیم.

پس از رفتن آن ها، شبانگاه خداوند ساکنین شهر «ایله» را به صورت بوزینه ها مسخ کرد، صبح که شد کسی دروازۀ شهر را باز نکرد، نه کسی وارد می شد و نه کسی از شهر بیرون می آمد، خبر این حادثه به روستاهای اطراف رسید، مردم روستاهای اطراف برای کسب اطلاع، کنار آن قریه آمدند و از دیوار بالا رفتند، ناگاه دیدند ساکنان آن جا به طور کلّی به صورت بوزینه ها مسخ شده اند و همۀ آن ها بعد از سه روز هلاک شدند.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هم آنان که این حیله را کردند و هم آنان که در برابر این قانون شکنی سکوت نمودند، همه هلاک شدند. ولی آنان که امر به معروف و نهی از منکر نمودند، نجات یافتند.

ص: 302

حکومت و پادشاهی؛ در پنجاه و سه سالگی (در سال 923 قبل از میلاد) از دنیا رفت.(1)

روایت شده: خداوند وحی فرستاد به سوی حضرت سلیمان (علیه السلام) که علامت مرگ تو آن است که درختی در بیت المقدّس روییده می شود که آنرا خُرنوبه گویند.

روزی آن حضرت دید در صحن مسجد درختی روییده است، خطاب نمود به آن درخت که نام تو چیست؟ گفت: خرنوبه نام دارم.

سلیمان (علیه السلام) دریافت که مرگش نزدیک شده است، به محراب و محلّ عبادت خود بازگشت و در حالی که ایستاده و بر عصایش تکیه داده بود از دنیا رفت، مدّتی به همان وضع ایستاده بود و آدمیان و جنّیان به تصوّر این که او زنده است و نگاه می کند مشغول کار خود بودند.

سرانجام موریانه ای وارد عصای او شد و درون آن را خورد، عصا شکست و سلیمان (علیه السلام) به زمین افتاد، همه فهمیدند که از دنیا رفته است.(2)

سپس در بیت المقدس کشور فلسطین، شهر داوود در کنار پدر بزرگوارشان حضرت داوود (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

و دانش، چون ما برخوردار نیستند، برتری و فضیلت داد».

هنگامی که داوود (علیه السلام) از دنیا رفت، سلیمان (علیه السلام) از میان فرزندانش وارث پیامبری و سلطنت اوگشت،(1)

زمانی که او به پادشاهی رسید، سران ودانشمندان مملکت خویش را فرا خواند و با اعتراف به توجّهات و عنایات الهی، نعمت هایی را که خداوند بر او ارزانی داشته بود، یادآور شد و گفت: خداوند مرا مشمول عنایت خویش قرار داد و علاوه بر پادشاهی و نبوّتی که به من عطا کرد، فهمیدن زبان حیوانات و پرندگان را نیز به من آموخت، به گونه ای که هرگاه با یکدیگر سخن گویند آن را می دانم، این نعمت های فراوان از فضل و احسان الهی است که مشخّص بوده و بر کسی پوشیده نیست.(2)