الفقه الاسلامی

احکام عبادات

محمدتقی مدرسی

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

فهرست

ص: 5

فهرست

ص: 6

فهرست

ص: 7

فهرست

ص: 8

فهرست

ص: 9

فهرست

ص: 10

فهرست

ص: 11

فهرست

ص: 12

فهرست

ص: 13

فهرست

ص: 14

فهرست

ص: 15

فهرست

ص: 16

فهرست

ص: 17

فهرست

ص: 18

فهرست

ص: 19

فهرست

ص: 20

شده است.

از خداوند متعال مسألت مى كنم كه عمل به اين رساله را مجزى و مبرئ ذمّه قراردهد وهمچنين از درگاه او تقاضا دارم كه اين كتاب، احكام و مسائلى كه در آن است وسيله اى شود براى دستيابى به رحمت بى انتهاى او در روزى كه نه مال سودى مى بخشد و نه فرزندان مگر كسى كه با قلبى سليم در محضر او حاضر شود.

انّه سميع الدعاء

محمّدتقى المدرسّى

تهران 12/8/1422ه

ص: 22

ص: 24

5 - بنابراين اكثر افراد بالغ براى آشنا شدن با احكام شريعت، از مجتهدان تقليد مى كنند و درزندگى خود به آنان اقتدا مى نمايند و آنان را پيشوا و رهبر خود قرار مى دهند و در همه شؤون زندگى به دنبال آنان حركت مى كنند.

با اين روش كه هم خرد آن را تأييد مى كند و هم فطرت، شخص مسلمان مى تواند اطمينان پيدا كند كه زندگى او به طور كلّى مطابق با شيوه و روش مطلوب اسلامى، سير مى كند.

احكام تقليد :

6 - اگر انسان بدون اجتهاد يا تقليد از مجتهد عمل كند، عمل او باطل مى باشد در صورتيكه موافق با حكم واقعى كه از او خواسته شده انجام نشده باشد، يا وظيفه او براساس نظر مجتهدى كه اكنون از او تقليد مى كند، مطابقت نداشته باشد.

7 - مشهور بين فقهاى قديم و جديد ما اين است كه تقليد ابتدائى (1)از مجتهدى كه از دنيارفته جايز نيست.

اين نظر موافق احتياط است مخصوصاً در مسائلى كه گمان مى رود تحوّل فقه،عرصه هاى اجتهاد مجتهد زنده را نسبت به مجتهد مرحوم، متكامل تر و گسترده تر ساخته است.

الف - خود انسان به طور مستقيم بشناسد و يقين كند مثل اينكه از اهل علم و اهل خبره باشد بگونه اى كه بتواند مجتهد را از غير مجتهد كاملاً تشخيص بدهد.

ب - دو عالم خبره و عادل، اجتهاد كسى را گواهى نمايند.

ج - ظاهر اين است كه با خبر يك نفر ثقه و خبره نيز مى توان مجتهد را شناخت درصورتيكه خبر ثقه از نظر عقلا (عرف عام) موجب اعتماد و اطمينان شود.

د - شهرت و شياعى كه مفيد اطمينان عرفى مى شود، نيز از راههاى شناخت مجتهد است.

جزئيات عبادات، شرايط، موانع و مقدّمات آنها و احكام عقدها، قراردادها و معاملات رابداند و گاهى هم از اين طريق كه از شخص ديگرى كه آگاه به احكام و در عمل مورد اطمينان است، تبعيّت نمايد مثل حاجى كه جزئيات اعمال حجّ و واجبات آن را از قبل نمى داند ولى ازراهنما يا روحانى كاروان پيروى مى كند.

17 - بر غير مجتهد واجب است كه در واجبات و محرّمات از مجتهد تقليد كند امّا درمستحبّات و مكروهات، تقليد واجب نيست و همين كه شخص مؤمن اطمينان يابد كه عملى،واجب يا حرام نيست كفايت مى كند و دراين حال اگر به اميد ثواب عمل كند، كافى است وهمچنين رجوع به كتابهاى ادعيه و آداب كه علماى موثّق نوشته اند نيز كفايت مى كند.

امّا در امور عادى و معمولى، واجب است انسان به عدم مخالفت آن با شرع اطمينان پيداكند.

18 - اگر از مجتهدى تقليد كند سپس در جامع الشرايط بودن او شك نمايد، چنانچه شك او در بقا و ادامه شرايط باشد، يقين پيشين كفايت مى كند و بايد بنا را بر بقا و ادامه شرايطبگذارد تا زمانى كه در اثر يك دليل شرعى اطمينان يابد كه آن شرايط از بين رفته است. امّا اگردر اصل وجود شرايط در مجتهد شك كند، بايد در مورد صحّت تقليد خود جستجو و تحقيق نمايد ولى اعمال قبلى او -ان شاء اللَّه- صحيح است.

19 - اگر مدّتى از بلوغ او بگذرد، سپس شك كند كه آيا اعمال او تاكنون براساس يك تقليدصحيح انجام شده است يا نه؟ بنا را بر صحيح بودن اعمال قبلى خود بگذارد ولى لازم است كه در مورد درستى تقليد خود از آن لحظه به بعد، اطمينان حاصل كند.

20 - تبعيض در تقليد (يعنى تقليد كردن بيش از يك مجتهد) جايز است،بدينصورت كه -مثلاً- در احكام عبادات از يك مجتهد، و در احكام معاملات از مجتهدى ديگر تقليد نمايد. ولى شخص مكلّف بايد متوجّه باشد كه در گزينش مجتهد مورد تقليد خود،اخلاص براى خداوند را مدنظر قرار دهد، و از هوا و هوس -در اين مورد- پيروى ننمايد.

21 - اگر كسى در نقل فتواى مجتهد براى ديگران اشتباه كند، واجب است كه آنان را درمورد اشتباه خود آگاه گرداند چنانكه مجتهد نيز، اگر در بيان فتواى خود اشتباه كرده باشد،واجب است كه اعلام نمايد.

بر او مترتّب مى شود.

2 - دين مبين اسلام، نشانه هايى را براى بلوغ بيان نموده است و معمولاً اين نشانه ها،همزمان ظهور مى يابد ولى به ظهور يكى از آنها هم مى توان اكتفا نمود اگر به طور يقين ندانيم كه آن نشانه خلاف حقيقت است.

3 - نشانه ها و علايم بلوغ امور ذيل است:

الف - محتلم شدن :

محتلم شدن عبارت است از بروز شهوت جنسى نزد شخص در خواب يا بيدارى يعنى:بيرون آمدن منى همراه با لرزش جنسى (شهوت، لذّت، جستن منى و سست شدن بدن).

دراين مورد فرقى بين زن و مرد نيست و همچنين فرق ندارد كه منى در اثر تحريكات خارجى مانند استمناء خارج شود يا در اثر تحريكات داخلى مانند خواب ديدن. البتّه اگر ازهر طريقى بفهمد و يقين كند كه آمادگى آميزش جنسى براى او حاصل شده است، براى تحقّق بلوغ كفايت مى كند و لازم نيست كه حتماً منى هم از او خارج شود.

ب- روييدن مو :

از نشانه هاى بلوغ دختر و پسر روييدن موى درشت در زير شكم و بالاى عورت است.

ج- حيض شدن دختران :

از نشانه هاى مهم براى زن، حيض شدن است. پس به صرف ديدن خون حيض، بايد خودرا بالغ بداند هر چند عادت ماهانه او هنوز منظّم نشده باشد.

د- باردار شدن :

باردار شدن علامت اين است كه دختر، قبل از آن به سنّ بلوغ رسيده بوده است.

ه- سنّ :

به طور معمول با تمام شدن 15 سال از عمر پسر و 12 سال از عمر دختر، بلوغ تحقّق مى يابد. گاهى هم دختران -در برخى سرزمينها با شرايط خاصى- با تمام كردن نه سال به بلوغ مى رسند.

مشهور فقهاى بزرگوار ما تمام شدن 15 سال براى پسران، و 9 سال براى دختران را مرز

ص: 29

بلوغ دانسته اند، و رواياتى نيز در هر دو مورد وارد شده است. در حاليكه در آيات قرآن وروايات پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت اوعليهم السلام نشانه هاى ياد شده بلوغ بيان شده است، و آنها اصول صريح ومحكمى است كه بايد فروع متشابه را به آن اصول بازگرداند و در پرتو آن تفسير كرد.

اگرچه احوط اين است كه سن بلوغ دختر را تمام كردن نه سال بدانيم، در صورتيكه اين احتياط پى آمدهاى منفى يا ضرر به صحّت و سلامتى دختران نداشته باشد. واللَّه العالم.

4 - اگر كودك به خاطر بيمارى يا عامل ديگر، بلوغ او عقب بيفتد، و ما يقين داشته باشيم كه او هنوز در مرحله كودكى و طفوليّت است، بلوغ براى او تحقّق نمى يابد هر چند از سن مشخّص شده بلوغ (مثلاً، 16 سال براى پسر) هم بگذرد.

5 - امّا اگر كودك (چه پسر، چه دختر) در اثر عواملى، بلوغ زودرس داشته وساختمان بدنى او به كمال برسد و نشانه هاى بلوغ در بدن او ظهور يابد، آثار واحكام بلوغ براو جارى مى شود، بشرط اينكه يقين پيدا كنيم كه رشد او كامل شده و بلوغ را درك كرده است.

ص: 30

ص: 32

(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا * قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا (1) .

«و قسم به جان آدمى و آن كسى كه آن را آفريده و منظّم ساخته * سپس فجور و تقوا(شرّ و خير) را به او الهام كرده است * كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده،رستگار شده است.»

هنگامى كه نفس انسانى، از شرك، شك، تعصّبات و ساير رذيلت ها پاك گردد به فطرت اوّليّه الهى بازمى گردد.

امّا درباره اجتناب از آلودگيهاى بدن بازهم خداوند سبحان در قرآن به آن دستور داده وفرموده است:

(وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ (2) .

«و لباست را پاك كن * و از پليدى دورى نما.»

همچنين درباره پاكيزگى محيطزيست فرموده است:

وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا... (3) .

«و در زمين پس از اصلاح آن فساد نكنيد.»

خداوند همه پليديها (خبائث) را حرام كرده است كه همه نجاستها و ناپاكيهارا شامل مى شود و نيز همه آنچه را كه به انسان ضرر و زيان مى رساند. خداوند فرموده است:

(...وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ ... (4).

«...و اشيايى پاكيزه را براى آنها حلال مى شمرد و ناپاكيها را تحريم مى كند.»

همچنين دورى كردن از نجس را نيز واجب قرار داده و فرموده است:

(...إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هذَا ... (5).

«مشركان ناپاكند، پس نبايد بعداز امسال نزديك مسجدالحرام شوند.»

خداوند اجتناب از پليدى را يك حالت فطرى براى انسان تلقّى كرده و در قرآن مجيد بيان فرموده كه از پليديهاى معنوى و مادّى بايد دورى كرد:

(...إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِن عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ ... (6).

«شراب و قمار و بتها و ازلام (نوعى از بخت آزمائى) پليد و از عمل شيطان است، از آنها دورى كنيد.»

ص: 34

از آنچه گفته شد دو مطلب مهم را استفاده مى كنيم:

اوّل - بالاترين و والاترين هدف از: واجب كردن پاكيزگى و اجتناب از ناپاكيها و بيان احكام شرعى اين موضوع كه در سطور ذيل ذكر مى گردد، بازگشت به خدا و به فطرت پاكى است كه خدا انسان را بر آن آفريده است و بر ماست كه از طريق اجراى احكام بلند آئين مبين اسلام، به اين هدف والا جامه عمل بپوشانيم.

دوّم - بر مسلمان لازم است كه به پيروى از عمومات آيات فوق، به هر وسيله ممكن و درحدّ توان و قدرت براى كسب طهارت و پاكيزگى تلاش نمايد. البتّه اين تلاش در همه موارد به حدّ وجوب نمى رسد مگر اينكه دليل قاطعى براى وجوب، وجود داشته باشد. مثالهاى زيرمطلب را روشن مى گرداند:

الف - اگر غذا يا آشاميدنى، به زهر يا ويروس كشنده آلوده شود، اجتناب از آن به خاطرتحصيل طهارت و اجتناب از ناپاكى و براى اجراى اصل عمومى «لاضرر» و براى حفظ حيات انسانى، واجب مى گردد.

ب - اگر مواد خوراكى يا آشاميدنى و يا ساير كالاهاى انسان به ميكروب غير كشنده آلوده شود ويا احتمال عقلايى آلودگى وجود داشته باشد، اجتناب از آن مستحبّ بوده و واجب نيست مگر اينكه احتمال دهد از اين آلودگى ضررى فراوان متوجّه او مى شود.

ج - رعايت پاكيزگى، نظافت وزيبائى براى هميشه مستحبّ است تا محيطزيست(خانه، خيابان، كالاها و وسائل) انسان، بيانگر زيبائى شريعت وپاكى و صفاى آن باشد. چنانكه آلوده كردن محيطزيست مثل انداختن زباله در خيابان يا تخريب باغهاوپاركها يا روان ساختن فاضلاب در بين آبهاى تميز و مانند آن مكروه است واگر ضرر جانى يامالى به مسلمين داشته باشد يا به هر نوع فساد وتباهى در زمين (طبق نظر كارشناسان مورد وثوق) منجرّ شود، حرمت پيدا مى كند.

شريعت اسلامى، مجموعه اى از مطهّرات را براى ما مشخّص كرده و احكام پاك شدن به وسيله آنها را به طور مشروح بيان كرده است مانند: آب، خاك و خورشيد ولى منظور شريعت اين نيست كه پاكى و پاك كردن را تنها به آنها اختصاص داده باشد بلكه با ارائه اصول كلّى و عام و با صراحت به ما دستور داده كه از هر وسيله ممكن براى پاكيزگى استفاده نمائيم و لذا خداوندفرموده است:

ص: 35

(وَالرُّجْزَ فَاهْجُر ْ (1).

«از پليدى و ناپاكى اجتناب كن.»

(فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ (2) .

(...إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِن عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ ... (3).

«شراب و قمار و بتها و ازلام (نوعى از بخت آزمائى) پليد و از عمل شيطان است، از آنها دورى كنيد.»

دستورات فوق نشان مى دهد كه براى تحقّق طهارت و نظافت، از هر وسيله ممكن بايداستفاده شود. پس اگر بدانيم كه ماده پاك كننده اى، آلودگى و نجاست را بدرستى زايل مى گرداندو اثرى از آن باقى نمى گذارد، بر ما لازم است كه براى اجراى امر شرع به طهارت، از همان ماده بهره گيريم. به عنوان مثال اگر خون به گونه اى در جامه يا بدن خشكيده باشد كه جز با صابون برطرف نشود، بايد براى پاك كردن آن از صابون استفاده كنيم و همچنين اگر نجاست به جائى رسيده باشد كه بدون مواد شوينده از بين نرود بايد براى تحقّق پاكيزگى از آن مواد استفاده نمائيم.

از طرف ديگر در طهارت بايد از وسواس اجتناب كرد زيرا نجس همان پليدى اى است كه بايد دور انداخته شود و از آن اجتناب گردد امّا متنجّس يعنى چيزى كه به جهت برخورد بانجس، نجس شده است، اجتناب از آن به خاطر وجود اثر نجاست در آن لازم است ولى اگر به طور يقين بدانيم كه اثر نجس از بين رفته است، اجتناب از آن لازم نيست و لذا از شرايطسرايت نجاست، وجود رطوبت ذكر شده است.

از جهت ديگر خداوند در عالم آفرينش، نظام خاصّى براى تطهير وضع كرده است، پس آب خود، خود را تطهير مى كند. نيز خاك خود، خود را پاك مى كند، همچنين خورشيد،تحوّلات شيميايى و غيره پاك كننده چيزهاى ديگر هستند وحتّى به جهت آن نظام الهى اى كه در خلقت نهفته است، مرور زمان نيز مى تواند به پاك شدن اشيا منجرّ شود. از همين رو است كه قاعده عمومى و كلّى در مورد طهارت و نجاست اين است كه: طبيعت پيرامون ما پاك است مگر در صورتيكه علم به ناپاكى آن پيدا شود. و مضمون اين قاعده در حديث هم چنين آمده است:

«

كلّ شيْ ءٍ نَظِيف حَتّى تَعْلَمَ أنَّهُ قذر».

ص: 36

«هر چيز پاك است تا اينكه علم پيدا كنى كه آن نجس و آلوده است.»

درباره اهمّيت پاكيزگى پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله فرمود:

«تنظَّفُوا بِكُلِّ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالى بَنَى الْإِسْلَامَ عَلَى النَّظَافَةِ، وَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا نَظِيفٌ» (1) .

«به هر وسيله اى كه مى توانيد، نظافت را رعايت كنيد زيرا خداوند متعال اسلام را بر پايه نظافت، بنا كرده است و وارد بهشت نمى شود مگر كسى كه پاكيزه باشد.»

همچنين آن حضرت فرمود:

«إنّ الْإِسْلَامَ نَظِيفٌ، فَتَنَظَّفُوا، فَإِنَّهُ لَا يَدْخُلِ الْجَنَّةَ إِلَّا نَظِيفٌ » (2).

«اسلام پاكيزه است پس شما هم پاكيزه باشيد زيرا وارد بهشت نمى شود مگر شخص پاكيزه.»

همچنين فرمود:

«إِنَّ اللَّه طَيِّبٌ يُحِبُّ الطَّيِّبَ، نَظِيفٌ يُحِبُّ النَّظَافَةَ » (3).

«خداوند پاك است و پاك را دوست دارد و پاكيزه است و پاكيزگى را دوست دارد.»

همچنين فرمود:

«النَّظَافَةُ مِنَ الْإِيمَانِ » (4).

«نظافت و پاكيزگى جزء ايمان است.»

همچنين فرمود:

«النَّظَافَةُ تَدْعُو إِلَى الْإِيمَانِ، وَالْإِيمَانُ مَعَ صَاحِبِهِ فِي الْجَنَّةِ » (5).

«پاكيزگى به ايمان فرا مى خواند و ايمان همراه رفيق خود در بهشت است.»

همچنين آن حضرت به انس فرمود:

«يا أَنَس، أَكْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ يزد اللَّه في عمرك، فإن استطعت أن تكون بالليل والنهارعلى طهارة فافعل،فانّك تكون إذا مّتَّ على طهارة متَّ شهيداً» (6) .

«اى انس! بر پاكى و طهارت خود بيفزا تا خداوند بر عمرت بيفزايد و اگر مى توانى درطول شب وروز با طهارت باش زيرا اگر با طهارت بميرى، شهيد مرده اى.»

احكام آئين مبين اسلام درباره طهارت هم براى آخرت انسان سودمند است وهم براى دنياى او. خداوند توبه كنندگان و همچنين پاكى جويان را دوست مى دارد و واقعاً كدام فطرت سالم

ص: 37

است كه پاكى و صفا را دوست نداشته باشد؟ خداوند متعال به ما دستور مى دهد كه درهنگام ورودبه مسجد زينت خود را برگيريم و خود را آراسته گردانيم. مگر كدام انسان است كه از زينت وآرايش خوشحال نباشد؟

از همين رو ما نيز از سيره سلف صالح پيروى كرديم و آداب پاكيزگى و آراستگى را همراه بااحكام طهارت بيان نموديم چنانكه در هنگام بيان احكام ميّت، آداب بيمارى و آنچه دراين مرحله حسّاس از زندگى انسان به روابط اجتماعى او مربوط مى شود را نيز بيان كرديم.

شما خواننده گرامى با مطالعه اين مسائل بخوبى درمى يابى كه تعاليم آسمانى شريعت اسلامى چگونه همه ابعاد زندگى بشر، هم انديشه و روح و هم جسم و روابط اجتماعى او رافراگرفته است! كتاب طهارت در فقه اسلامى دليلى زنده براى اثبات اين حقيقت مهم است.

تعريف طهارت

طهارت در لغت به معناى نظافت و پاك بودن از چرك و پليدى است امّا در اصطلاح شرعى نام وضو يا غسل يا تيمّم است و فقها آن را چنين تعريف كرده اند: «استعمال طهورٍمشروط بالنيّة».

«به كار بردن پاك كننده اى (آب يا خاك) به شرط نيّت قربت.»

اسلام به موضوع طهارت، اهمّيت فراوانى قايل شده و آن را از امور اساسى در زندگى انسان و-چنانكه در حديث آمده- نصف ايمان تلقّى كرده است، و تعبير «نصف ايمان»كنايه از اهمّيت آن در شريعت اسلامى است.

انسان با طهارت پيدا كردن از چركهاى حسّى و مادّى و نجاساتى كه در فقه از آن با واژه خبث (پليدى) تعبير مى شود، رهائى مى يابد و همچنين با طهارت است كه به جاى آلودگيهاى روحى كه فقه از آن به «حدث» تعبير مى كند، پاكى و صفاى معنوى حاصل مى شود. قرآن كريم در آيه ذيل به هر دو مورد اشاره كرده است:

(...وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَالشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ (1) .

«آبى از آسمان برايتان مى فرستد تا شما را با آن پاك كند و پليدى شيطان را از شما دورسازد ودلهايتان را محكم و گامها را با آن استوار دارد.»

به جهت اهمّيت طهارت در شريعت اسلامى است كه فقها نيز در كتابهاى خود طهارت رااوّلين موضوع مورد بحث و اساس و پيش درآمد ساير مباحث فقهى قرار داده اند. شايد اين اهتمام

ص: 38

ناشى از توجيهات و ارشادات پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله باشد كه در بسيارى از روايات،مسلمانان رابه پاكيزگى و به ساختن جامعه اى پيراسته از چركها و آلودگيهاى مادى و معنوى، فراخوانده است. در حديث پيامبرصلى الله عليه وآله آمده است:

«تنظَّفُوا بِكُلِّ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالى بَنَى الْإِسْلَامَ عَلَى النَّظَافَةِ، وَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا كل نَظِيفٍ» (1) .

«به هر وسيله اى كه مى توانيد، نظافت را رعايت كنيد زيرا خداوند متعال اسلام را بر پايه نظافت،بنا كرده است و وارد بهشت نمى شود مگر كسى كه پاكيزه باشد.»

هدف اسلام از اين همه تأكيد و تشويق بر طهارت، اين است كه مؤمن هميشه پاكيزه وازچركهاى مادى و معنوى دور باشد و روح او نيز پاك و تزكيه گردد زيرا مقصود از تشريع طهارت تنها بعد مادى محسوس آن نيست بلكه طهارت روحى نيز جزء هدف است.

طهارت حسّى، زايل ساختن نجاست از جامه، بدن و مانند آن است كه به وسيله آب،خورشيد، زمين و مطهّرات ديگر، در چارچوب شرايط خاصّى -كه گفته خواهد شد- حاصل مى شود.

امّا طهارت معنوى، وضو، غسل، تيمّم و مشرّف شدن به اسلام است كه به وسيله آب وزمين و اقرار به شهادتين براساس شرايط خاصّى حاصل مى گردد.

با طهارت است كه انسان براى نماز و طواف واجب و دست زدن به نوشته قرآن و مانند آن مهيّا و آماده مى شود.

ص: 39

ص: 40

4 - آب كرّ.

5 - آب قليل.

يا بيشتر از آن باشد.

8 - شبكه لوله هاى آبرسانى كه متّصل به مخزن هاى خود مى باشد و مخزنهاى آن طبيعتاً ازمقدار كُرّ بيشتر است، به مثابه كُرّ تلقّى مى شود.

9 - اگر با آب جارى اى برخورديم كه نمى دانيم به اندازه كُرّ است يا كمتر و آيا منبع دارد يانه، حكم آب قليل را دارد زيرا شرط ايمن بودن از نجاست دراين آب نامعلوم است. شرط ايمن بودن از نجاست، اين استكه به منبع متّصل باشد و يا خود به اندازه كُرّ باشد.

10 - اتّصال آب جارى به منبع، هر چند به صورت ترشّح يا چكيدن متوالى وانبوه، بايداستمرار و ادامه داشته باشد و اگر به هر طريقى اتّصال آن قطع گردد، آب راكد تلقّى مى شودوچنانچه كمتر از كر باشد، حكم آب قليل را پيدا مى كند.

27 وجب مكعّب و در بيشترين اندازه خود در حدود 43 وجب مكعّب گفته شده است واين بدان معنى است كه كمترين اندازه هم كفايت مى كند امّا اندازه بيشتر حتماً بهتر است و چون وجب ها متفاوت است، معيار وجب متوسط و معمولى مى باشد.

به نظر مى رسد كه اصل كُرّ به صورت شكل اسطوانه اى مانند شكل چاه بوده وتحديدهاى شرعى هم براساس همين شكل اسطوانه اى وارد شده است. بنابراين اگر بخواهى اندازه كُرّ را دريك ظرف دايره اى شكل (مانند گودالى در زمين يا بشكه يا حوض دايره اى شكل و مانندآن)، مشخّص كنى،راهش اين است كه قطر و عمق آن را اندازه گيرى نمائى، اگر هر كدام بيشتر از سه وجب و نيم بود، كفايت مى كند. امّا اگر شكل ظرف اسطوانه اى نباشد مثل حوض مربّع، دراين صورت اگرهر يك از طول و عرض و عمق سه وجب باشد، كفايت مى كند و اگر نيم وجب ديگر هم در هردو اندازه بالا (اسطوانه اى و مربّع) اضافه نمائى، موافق تر با احتياط و نزديكتر به طهارت است ولى واجب نيست.

اين مسأله فروعى دارد كه بيان مى شود:

1 - آب كُرّ نجس نمى شود مگر اينكه عين نجاست به آن برسد و رنگ يا مزه و يا بوى آن راتغيير دهد چنانكه در آب جارى تفصيل آن گذشت.

2 - اگر عين نجاست، مقدارى از كُرّ را نجس گرداند و رنگ يا بو و يا مزّه آن را تغيير دهد،مقدار باقى مانده كه كمتر از كُرّ است نيز نجس مى شود ولى طبق آنچه از اطلاق روايت صحيحه شهاب بن عبدربّه (1)فهميده مى شود احتمال قوى پاك بودن مقدار باقيمانده است مگر اينكه همه آب تغيير كند و رنگ يا بو و يا مزه آن عوض شود، چون دراين روايت امام صادق عليه السلام فرموده است كه مى توان از آن مقدار ديگر باقيمانده كه تغيير نكرده، وضو گرفت.

3 - اگر يك قسمت از آب كُرّ، يخ بزند وبه قسمت ديگر آن كه كمتر از كُرّ است نجاست برسد، آن قسمت ونيز آنچه از قسمت يخ زده ذوب مى شود، نجس مى باشد مگر اينكه آن قسمت يخ زده به حدّى زياد باشد كه يخ منبع و سرچشمه آن تلقّى شود مانند يخهاى كوهها وحوضها و آبگيرها وتالاب هاى بزرگ.

4 - اگر يقين داشته باشيم كه آبى به اندازه كُرّ است، سپس شك كنيم كه آيا از حدّ كُرّ كم شده است يا به همان حالت خود باقى مانده است، حكم به حالت اوّل آن يعنى كُرّ بودن مى شود،امّا اگر بدانيم كه آبى قليل است سپس شك كنيم كه آيا به اندازه كُرّ رسيده است يا نه، حكم به قليل بودن آن مى شود تا اينكه يقين پيدا كنيم كه به اندازه كُرّ رسيده است.

ص: 45

5 - اگر با آبى مواجه شويم و ندانيم كه به اندازه كُرّ است يا نه اقوى اين است كه اگر بررسى امكان نداشته باشد، غير كُرّ محسوب شود، و همچنين اگر با ماده روانى برخورديم و ندانستيم كه آب است يا مايع ديگر، آب تلقّى نمى شود.

6 - اگر در آب كُرّ، نجاستى را مشاهده كنيم امّا ندانيم كه آيا قبل از كُرّ شدن، نجاست به آن رسيده است يا بعداز آن، حكم به پاك بودن آن مى شود، امّا اگر تاريخ افتادن نجاست در آب رابدانيم ولى تاريخ كُرّ شدن آن را ندانيم، حكم به نجاست آب مى شود.

7 - اگر با آبى كرّ برخورديم كه نمى دانيم آيا مطلق است يا مضاف، حكم به مطلق بودن آن مى شود، پس آن طاهر كننده است، و به محض ملاقات با نجاست، نجس نمى شود.

نيست. امّا نبايد در طاهر كردن چيز نجس ديگر يا وضو و غسل كردن، از اين آب استفاده شود.

بازگردانده شود، زيرا آب پاك به همه اجزاى نجس رسيده و آن را پاك ساخته است.

اين مسأله فروعى دارد كه بيان مى شود:

الف - اگر روغن نجس شده و يا هر ماده روغنى نجس شده ديگر در آب پاك جوشان، ذوب وآب شود، پاك مى گردد در صورتيكه كاملاً با آب مخلوط شده باشد هر چند به طور كامل درآب، مستهلك نشده باشد.

امّا اگر آب در ماده روغنى نجس شده مستهلك شود يعنى آب، مضاف شود و از نظر مردم آب مطلق گفته نشود، آب نيز نجس مى گردد و همين حكم جارى است نسبت به گلاب،خورشت وشيره خرما و غيره.

ب - اگر در خورشت يا روغن مايع، حيوانى كه خون جهنده دارد، بميرد، بنابر احتياطبايد از آن به طور مطلق اجتناب شود زيرا دراين حكم روايات صريح وارد شده است، و نيز ازروايات اجتناب از مردار همين حكم فهميده مى شود و ديگر اينكه ذوب شدن آن در آب داغ،مانع از اين نمى شود كه اجزاى مردار در آن وجود داشته باشد.

ج - روغن خوك، يا هر ماده اى كه از نجس العين گرفته شده باشد، اگر در آب پاك جوشان انداخته شود، سپس به حالت اوّل خود بازگردانده شود، به نجاست و حرمت خودباقى مى ماند.

د - اگر آب مضاف نجس شده تبخير شود، بخار آن -چون استحاله شده- پاك مى باشد.

ه - اگر مايع نجس مانند خون يا روغن نجس، حرارت زياد داده شود و تقطير شود ولى هنوز استحاله صورت نگرفته و كاملاً مستهلك نشده باشد، بر نجاست خود باقى مى ماند وتنها در صورتى پاك مى شود كه كاملاً مستهلك شده و از حالت سابق خود خارج گردد.

3 - بايد تغيير آب، تنها به وسيله برخورد با خود نجس حاصل شده باشد. پس اگر تغيير،به خاطر دو عامل: نجس و چيز ديگر باشد، آب كثير نجس نمى شود.

4 - اگر آب نجس و تغيير يافته به وسيله خون مثلاً، در بركه اى از آب ريخته شود و يكى ازاوصاف آب بركه بر اثر آن تغيير يابد، آب بركه نيز نجس مى شود، و همچنين هر آبى كه به وسيله برخورد با عين نجاست، نجس شده و تغيير يافته، اگر به آب كثير برسد و يكى ازاوصاف آن را طبق اوصاف عين نجاست تغيير دهد، آن را نجس مى گرداند.

5 - آب رنگى اى كه نجس شده، اگر به آب كثير برسد ولى رنگ آب كثير را به غير رنگ نجاست تغيير دهد، آن را نجس نمى گرداند مگر اينكه تغيير به قدرى باشد كه آب كثير از آب مطلق بودن خارج شود.

6 - اگر در آب كثيرى، به طور مثال، خون و مقدارى جوهر قرمز ريخته شود و رنگ آب به وسيله خون و جوهر عوض شود، چنانچه مقدار خون به تنهايى براى تغيير دادن رنگ آب كافى باشد، آب نجس مى شود و گرنه پاك است.

7 - اگر بركه آب، بوى گنديده داشته باشد و مردارى نيز در آن بيفتد و مدّتى در آن بماندبه گونه اى كه اگر آب بركه، بو نمى داد، دراين مدّت، لاشه بوى آن را تغيير مى داد، دراين صورت آب بركه نجس محسوب مى شود، زيرا ظاهر روايات، بر شرط دانستن تغيير حقيقى وواقعى دلالت دارد، و ظهور و بروز تغيير، شرط نيست.

8 - اگر مردار در آب كثير بيفتد ولى سرماى شديد يا شور بودن آب يا هر پديده ديگر، مانع از تأثير مردار در اوصاف آب شود به گونه اى كه اگر اين پديده مانع نمى شد، وجود مردار، آب را تغيير مى داد، دراين صورت، حكم بر طهارت آب مى شود زيرا تغيير، حاصل نشده است.

9 - اگر ويژگيهاى خاص عين نجس، از آن سلب شود، مثلاً خصوصيات خون از آن گرفته شود، يا مردار به گونه اى ضدعفونى شود كه ديگر در آب تأثير نگذارد، دراين صورت ظاهر اين است كه آب كثير در صورت برخورد با اين نوع نجس، نجس نمى شود زيرا تغيير واقعى حاصل نشده است با اينكه اگر مانع نمى بود، تغيير حاصل مى شد ولى احتياط اين است كه از آن اجتناب شود.

10 - اگر تغيير از جهت برطرف شدن رنگ اصلى آب، يا از بين رفتن مزّه طبيعى آن حاصل شودبازهم آب نجس مى شود، مثل اينكه آب، شور باشد و به جهت برخورد با خون، شورى آن ازبين برود و مانند آبهاى عادى بدون طعم شود زيرا حكمت نجس شدن در هنگام تغيير يافتن،غلبه نجس بر پاكى آب است و روايات نيز اين مورد را شامل مى شود، آيا مگر اين، نوعى ازتغيير مزّه وبو نيست؟

11 - تغيير در صفات ديگر آب، غيراز رنگ، بو و مزّه، مانند تغيير در سبكى وسنگينى

ص: 49

وچسبندگى و شفافيّت و غيره كفايت نمى كند مگر اينكه آب به وسيله نجاست، مضاف شودوعرف آن را آب مطلق ننامد.

12 - اگر تغيير بعداز خارج كردن نجس از ميان آب، حاصل شود بازهم آب نجس مى شودمگر اينكه تغيير به جهت سبب ديگر غيراز نجس باشد.

13 - اگر قسمتى از مردار و لاشه در آب بيفتد و قسمت ديگر آن در نزديك آب بيفتد و هردو قسمت با هم، يكى به جهت مجاورت و ديگرى به طور مستقيم در تغيير آب تأثيربگذارند، بازهم آب نجس مى شود.

14 - اگر در اصل ايجاد تغيير در آب شك شود، يا شك كند كه تغيير به وسيله نجس ايجادشده يا بواسطه غير آن، حكم به طهارت آب مى شود زيرا يقين به طهارت، با شك در نجاست نقض نمى گردد.

آن امور دهد، ثابت مى شود.

ساير راههاى عقلائى كه عقل به شك هاى مخالف آن، اعتنا نمى كند مانند: شياع و شهرت مفيد اطمينان، آثار و علايم برخورد با نجاست، شهادت اهل خبره كه موجب اطمينان و وثوق مى شود و مانند آنها همگى از شيوه هاى عقلائى براى كشف و اثبات حقيقت و از آن جمله طهارت ونجاست مى باشد.

اين مسأله فروعى دارد كه بيان مى شود:

1 - با گمان و تصوّر و وسوسه هاى شيطانى، اگرچه كسى به وسيله آنها قطع هم پيدا كند،نجاست ثابت نمى شود، زيرا آنها از راههاى عقلائى نيست بلكه از القائات شيطان است و درچنين مواردى احتياط كردن كراهت دارد زيرا شائبه وسوسه هاى شيطانى وجود دارد.

2 - از شهادت دو نفر عادل (بيّنه) بايد از نظر عرف اطمينان حاصل شود امّا اگرعكس قضيه تحقّق يابد شهادت دو عادل نيز اعتبار خود را از دست مى دهد، مثل اينكه از نظرعقلا، شبهه قوى وجود داشته باشد كه موجب حصول اطمينان به خطاى دو عادل شود. امّا درصورت شك در صحّت شهادت دو عادل، نبايد احتياط ترك گردد.

3 - اگر موضوع دو شهادت، متعدّد باشد، مثل اينكه يكى از دو شاهد، شهادت بدهد كه قطره اى بول در ظرف افتاده است و ديگرى شهادت بدهد كه خون در ظرف افتاده است،شهادت دو عادل (بيّنه) تحقّق نمى يابد بلكه از مصاديق خبر ثقه است كه قبلاً گفته شد كه قابل قبول مى باشد.

4 - شهادت دادن به طور اجمالى نيز كفايت مى كند مثل اينكه هر دو شاهد بگويند: يكى ازدوظرف نجس است، كه دراين صورت بايد از هر دوظرف اجتناب شود، امّا در صورتيكه يكى از دو شاهد به طور اجمالى و ديگرى به طور تعيينى شهادت دهد بنابراحتياط واجب بايداز هردوظرف اجتناب شود مگر اينكه از قراين احراز شود كه هردوشاهد بر يك موضوع گواهى مى دهند كه دراين صورت از ظرف معيّن اجتناب شود ولى بنابر احتياط مستحب بايد ازهر دو ظرف اجتناب گردد.

5 - اگر يكى از دو شاهد شهادت بدهد كه الآن نجاست وجود دارد و ديگرى شهادت بدهدكه نجاست در گذشته وجود داشته است، يا هر دو شهادت بدهند كه نجاست درگذشته وجودداشته است، آنچه از ادلّه استفاده مى شود، شهادت دو عادل يا بيّنه ثابت مى گردد، امّا اگر هردو شاهدبه دو نجاست شهادت دهند، يا يكى از آن دو گفته ديگرى را نفى كند مثل اينكه اوّلى بگويد كه نجس بوده وسپس پاك شده است و دوّمى بگويد كه الآن نجس است، دراين صورت بيّنه تحقّق نمى يابد. البتّه به عنوان خبر واحد ثقه، سخن هر دو قابل قبول مى باشد.

6 - اگر يك چيز بصورت متناوب در اختيار دو يا چند نفر باشد يا فعلاً در اختيار دو ياچند

ص: 51

نفر باشد، سخن هر يك از آنان در زمان تسلّط خودش قابل قبول مى باشد، امّا اگر سخن هر دو در تعارض با يكديگر باشد، سخن هر دو از اعتبار ساقط است مثل دو بيّنه متعارض كه هر دو از اعتبار ساقط مى شود.

كه احتمال برخورد هريك از آنها با نجس بسيار اندك شود، دراين صورت جايز است كه ازبرخى از اطراف شبهه استفاده كند مثلاً اگر بدانيم كه نقطه كوچكى از يك باغ بزرگ نجس شده است آيا بايد از همه باغ اجتناب كرد؟ هرگز، زيرا اطراف شبهه، غير محصوره و نامحدود است و احتمال برخورد با نجس بسيار اندك است كه عقلا به آن اعتنا نمى ورزند.

همچنين است اگر يكى از دوطرف شبهه دوراز دسترس شما بوده ومورد استفاده شمانمى باشد، مثل اينكه بدانى نجاست يا به لباس شما برخورد كرده يا به لباس يكى از عابرين درمسير راه،به اين شك نبايد اعتنا نمايى زيرا آن لباس ديگر اصلاً ارتباطى با شما و اهمّيتى براى شما ندارد.

همچنين اگر بدانى كه اين ظرف نجس است يا آن ظرفى كه قبلاً آب آن ريخته است، واجب نيست از اين ظرف اجتناب كنى زيرا آب ظرف قبلى به طور كلّى از بين رفته و از محل ابتلاى شما خارج شده است.

بدين ترتيب اجتناب از دو يا چند طرف شبهه در صورتى واجب است كه دو شرط موجودباشد:

الف - شبهه در يك دايره محدود باشد كه «شبهه محصوره» ناميده مى شود.

ب - اطراف شبهه مورد «ابتلا» و نياز شما باشد. اگر اين دو شرط موجود نباشداجتناب كردن از اطراف شبهه واجب نيست.

فروع اين مسأله بشرح ذيل بيان مى شود:

1 - بنابر احتياط در صورتيكه شرايط ياد شده وجود نداشته باشد، مى توان تنها از بعضى ازاطراف شبهه استفاده كرد نه از همه اطراف.

2 - اگر كسى آبى كه محكوم به پاك بودن و مباح بودن است نيابد، بايد تيمّم كند و با تيمّم نماز بخواند.

3 - اگر بدانيم كه گوشه نامعلومى از فرش نجس است بنابر احتياط هر چيزى كه با رطوبت به هر جاى فرش برخورد كند، بايد تطهير شود و همچنين اگر بدانيم كه يكى از دو ظرف نجس است، بنابر احوط از هر چيزى كه با يكى از آن دو با رطوبت برخورد كند بايد اجتناب گردد.

4 - اگر در يكى از دو ظرف، نجاست بيفتد امّا معلوم نباشد كه كدام يك است، ازهيچكدام نبايد وضو گرفته شود بلكه اگر آب ديگر نيابد، بايد تيمّم كند و اوْلى اين است كه به تبعيّت از حديث منقول، آب هر دو را بريزد.

همچنين اگر بداند كه يكى از دو ظرف يا يكى از دو مكان، غصبى يا نجس است، نبايد ازهيچ كدام استفاده كند.

5 - اگر بداند كه آب يكى از دوظرف، مضاف است، بايد با آب هردوظرف وضوبگيردوهمچنين است اگر بيش از دو ظرف باشد در صورتيكه موجب حرج و دشوارى نشود و گرنه بايد تيمّم كند.

ص: 54

3 - اشياى يادشده در صورتى پاك مى شود كه -پس از برطرف شدن آثار ظاهرى نجاست روى زمين راه رفته شود يا آنها را بر روى زمين بكشند. و اقوى اين است كه صرف تماس بازمين يا كشيدن خاك و سنگ بر روى محل نجس، كفايت نمى كند.

4 - در اثر راه رفتن بر روى زمين، لاستيكهاى ماشين، نوك عصا، دستان طفلى كه بر روى زمين مى خزد، جوراب، نعل اسب و مانند آن پاك مى شود.

5 - زمين چيزهايى را پاك مى كند كه در حال راه رفتن با زمين تماس يافته يا خاك رالمس كرده باشد. پس فرورفتگى كف پا و ما بين انگشتان را در صورتى پاك مى كند كه با خاك تماس پيداكرده باشد و گرنه پاك نمى گردد امّا داخل كفش و روى پاها يا انگشتان (درصورتيكه بر روى پاشنه پا راه برود) و پاشنه پا را (در صورتيكه با انگشتان خود راه برود) پاك نمى گرداند چون تماس با زمين حاصل نشده است.

6 - در نجاستى كه به وسيله زمين پاك مى شود، فرقى نيست كه منبع آن نجاست خود زمين باشد يا غير آن. پس اگر پاهايت خونين شد و با آن بر روى زمين پاك راه رفتى و نجاست و آثارآن برطرف شد، پاهايت پاك شده است.

امثال آن، با تابيدن خورشيد پاك مى شود.

2 - اگر عين نجاست، از درون انسان برطرف شود يا آن را برطرف كند پاك مى شود. پس اگر انسان غذاى نجس يا خون را از دهن خود دور بريزد، درون دهن او پاك مى گردد. باطن ودرون انسان عبارت است از هر آنچه كه مژگان و لبان انسان و مانند آن بر آن فروبسته مى شود.

3 - حيوان حلال گوشتى كه به خوردن مدفوع انسان عادت پيدا كرده و گوشت آن با نجاست رشد كرده و بوى بد در عروق آن ظاهر گشته است، از نظر اهل لغت «جلّال» يا«نجاستخوار» ناميده مى شود و از نظر شرع حرام و نجس است و پاك شدن وحلّيت آن به «استبراء» بستگى دارد. استبراء آن است كه تا مدّتى كه بعداز آن مدّت ديگر نجاستخوار به آن نگويند، نگذارند نجاست بخورد و غذاى پاك به آن بدهند.

4 - بايد شتر نجاستخوار را چهل روز، گاو را بيست روز (سى روز هم گفته شده كه اوْلى همين است)، گوسفند را ده روز، مرغابى را پنج روز (و بهتر هفت روزاست) و مرغ خانگى را سه روز از خوردن نجاست جلوگيرى كنند و غذاى پاك به آنهابدهند.

البتّه آنچه گفته شد در صورتى است كه در مدّتهاى تعيين شده، نجاستخوار بودن آنها از بين برود، امّا اگر همچنان نجاستخوار گفته مى شوند بايد استبراء تا آن مدّت ادامه يابد كه ديگرنجاستخوار گفته نشود و اين حالت از بين برود.

5 - عمل مسلمان از نظر عقلا موجب مى شود كه انسان به صحّت شرعى آن اطمينان پيدا كندوسيره متشرعه (1)نيز بر همين جارى بوده است. بنابراين اگر بدن يا لباس مسلمان يا چيزديگرى مانند ظرف و فرش كه در اختيار اوست، نجس شود وآن مسلمان غائب گردد و سپس برگردددر حاليكه عين نجاست و آثار آن برطرف شده باشد، به پاكى او و پاكى لباس و ساير وسايل اوحكم مى شود. امّا اگر بدانيم كه او نجاست بدن يا لباسش را اصلاً نمى دانسته يا يقين پيدا كنيم كه او نسبت به نجاست و طهارت در همه اشيا يا در خصوص اين چيز خاص، بى مبالات وبى باك است،حكم به پاكى آن نمى شود و همچنين است اگر بدانيم كه او در مدّت غيبت خود به هر دليلى قدرت بر تطهير و پاك كردن آن چيز نجس نداشته است.

6 - اگر مقدار اندكى خون در ديگ جوشان بيفتد، آنچه در ديگ است نجس نمى شود زيراطبق روايت، آتش، آن را خورده و از بين برده است و احوط است كه آن را به زمين بريزد. امّااگر قطره اى شراب يا ادرار و مانند آن بريزد، آنچه را كه در داخل ديگ است، نجس مى گرداندو بايد دور ريخته شود.

7 - اگر خون منجمد و لخته شده بر روى دست يا هر عضو ديگر، كاملاً به ماده اى ديگرمانند

ص: 59

زخم خشك يا پوست تبديل شود، پاك مى شود و آن عضوى كه نجس شده نيز پاك مى گردد.

8 - اگر سنگ آلوده به نجاست را روى آتش بگذارند و نجاست بسوزد و هيچ اثرى از آن باقى نماند اقرب اين است كه پاك مى شود و همين حكم در اشياى ديگر نيز جارى است و احتياط آن است كه آن را بشويند.

9 - خاك قبرستانهاى كفّار پاك است حتّى اگر يقين داشته باشيم كه گاهى در اثر تماس با نجس، نجس شده است يا خود نجس بعداز برطرف شدن نجاست آن، به خاك قبر تبديل شده يعنى جزء خاك شده است.

10 - اگر از نظر علمى ثابت شود كه نجس به چيز ديگرى تبديل شده، آن شيئ پاك است وهمچنين اگر ثابت شود كه نجس، به هر ترتيبى، از بين رفته و هيچ اثرى از نجاست باقى نمانده است، پاك شده است. البتّه دراين مورد نبايداحتياط ترك شود.

11 - مستحبّ است آنچه ادرار اسب و استر و الاغ به آن رسيده، شسته شود و همچنين آن چيزى كه موش بر روى آن راه رفته و اثرى از آن باقى مانده باشد امّا اگر با موش مرده و بارطوبت مسرى تماس پيدا كرده باشد، نجس است.

12 - مستحبّ است بر چيز خشكى كه با سگ و خوك و كافر تماس پيدا كرده، آب پاشيده شود، و همچنين هر چيزى كه با عرق جنب از حلال تماس يافته است و هر چيزى كه شك داشته باشيم كه با ادرار اسب و الاغ و استر برخورد كرده باشد وهر چيزى كه موش بر آن راه رفته ورطوبت داشته امّا اثرى از آن باقى نمانده باشد وهر چيزى كه شك كنيم كه با ادرار وخون و منى تماس يافته و يا با ماده زرد رنگى كه از مقعد شخص مبتلا به زخم بواسير خارج مى شود و نمى داند كه آن چيست.

همچنين مستحبّ است كه بر معابد اهل كتاب، قبل از آنكه در آنجا نماز خوانده شود،آب پاشيده شود.

13 - مستحبّ است بعداز مصافحه با ناصبى در صورتيكه رطوبت مسرى نداشته باشد،دستهارا بشويد و اگر بدون رطوبت با كافر مصافحه كند يا سگ وخوك را لمس نمايد، مستحبّ است كه دست را بر ديوار يا روى خاك بكشد وهمچنين است -بنابر فتواى جمعى از فقها- اگرروباه وخرگوش را لمس كند.

14 - مخرج مدفوع بعداز استفاده از سنگ استنجا، محكوم به طهارت است كه تفصيل آن در آينده بيان مى شود.

ص: 60

بگونه اى كه از نظر علم وعرف ديگر وجود نداشته باشد، حكم ان نيز زايل مى گردد.

بدين سان در تشخيص موضوع نجس و توضيح شيوه هاى اجتناب از آن، هدايت«عقل»، آگاهى هاى «علم» و دانش و مقياسهاى «عرف»،هر سه با هم در ارتباط تنگاتنگ با همديگر مورد استفاده قرار مى گيرد.

5 - اگر در نجاست ادرار و مدفوع از جهت عدم شناخت منبع آن يا از جهت ندانستن حرام گوشت بودن حيوان، شك كند، مرجع اصالت طهارت (1)است. البتّه بنابر احتياط درصورت امكان، قبل از جريان اصل بايد تفحّص و جستجو صورت بگيرد.

چسپيده باشد.

3 - ميّت انسان قبل از غسل دادن او نجس است و همچنين اجزاى جدا شده در حال حيات انسان مثل دست قطع شده يا تكه گوشت جدا شده از او، بلكه حتّى جوش، دانه، بُن موها،پوسته هاى روى زخمها و پينه هاى روى زانو، همه آنها اگر از زنده يا از ميّت قبل از غسل دادن كَنده و جدا گردانده شود نجس مى باشد، امّا اگر جوشها و پوسته ها به طور خود بخود از بدن جدا شود و بيفتد پاك است.

4 - آن اجزائى كه روح به آنها ندميده و حسّ عصبى ندارد مانند: پشم، مو، كُرك،استخوان، شاخ، ناخن، چنگ، پَر، سُمّ، دندان، نيش، تخم، پنير مايه شيردان(انفحه) و شير در پستان پاك است و همچنين منقار و مانند آن.

5 - تخم مرغى كه از شكم مرغ مرده بيرون مى آيد اگر پوسته آن سِفت شده باشد به گونه اى كه در عرف آن را تخم مرغ كامل بگويند پاك است.

6 - در پاك بودن اجزاى يادشده فرق نيست بين اينكه حيوان حلال گوشت باشد يا حرام گوشت بشرط اينكه نجس العين نباشد.

7 - بايد اشاره شود كه ريشه و بُن موها كه از ميّت قبل از غسل دادن يا از بدن حيوان مرده جدا گردد نجس مى باشد.

8 - نافه مشك (كيسه پوستينى كه حاوى مشك است و از آهوى ختن جدامى شود) پاك است و اوْلى اين است كه از آنچه از آهوى مرده جدا مى شود اجتناب گردد.مشك به طور عموم پاك است مگر اينكه دانسته شود كه با خون آهو مخلوط شده است.

نوع خون ريخته شده كه متّصل و ملحق به گوشت نباشد، از باب احتياط اجتناب شود.

2 - خون موجود در «علقه» (يا خون بسته) كه از منى تشكيل شده، نجس است و همچنين نقطه خونى كه در تخم مرغ موجود است بنابر احتياط نجس مى باشد.

3 - خون موجود در جنينى كه به تبع پاك بودن و ذبح شرعى شدن مادرش پاك شده است،چنانچه اين خون ملحق به گوشت نباشد، طبق آنچه از ادلّه استفاده مى شود نجس است.

4 - اگر در خونى شك كنيم كه از قسم نجس است يا پاك، بنابر احتياط بايد از آن اجتناب كرد، امّا اگر شك كرديم كه آيا خون است يا چيز ديگر، اجتناب از آن واجب نيست.

5 - زردابه اى كه از زخم خارج مى شود پاك است مگر اينكه بدانيم با خون مخلوط است.

6 - اگر اندكى خون در موقع جوشيدن غذا در آن بيفتد، طبق آنچه از ادلّه استفاده مى شوداشكالى ندارد زيرا آتش خون را مى خورد و مستهلَك مى سازد اگرچه اوْلى اين است كه بنابراحتياط از آن اجتناب شود.

مثل شراب و خوك و سگ و... باك ندارند و لذا بسيارى از فقها به نجاست آنان فتوا داده اندكه ما را فرامى خواند به اينكه در مورد آنان احتياط پيشه كنيم اگر ضرورت عرفى براى لزوم معاشرت موجود نباشد ولى اگر ضرورتى در كار باشد معاشرت با آنان اشكال ندارد با مراعات پرهيز از نجاساتى كه آنان، آنها را پليد نمى دانند.

امّا ساير منحرفان اعتقادى اگر انحراف آنان به انكار دين خدا و خروج از جماعت مسلمين، منجر شود آنان نيز به كفّار ملحق مى شوند.

جزئيات مسأله بشرح ذيل است:

كافر نجس است و واجب است از او اجتناب شود و از ورودش به مساجد جلوگيرى به عمل آيد. كافر كسى است كه منكر وجود خداست يا براى او شريك قرار مى دهد يا نبوّت پيامبراسلام صلى الله عليه وآله را نفى مى كند يا يكى از ضرويات دين (1)را انكار مى كند، انكارى كه به انكار رسالت منتهى شود بدون اينكه شبهه اى يا اشتباهى در كار باشد بلكه صرفاً به جهت انكار وحى و تمرّدبر پيامبر، منكر حكم ضرورى دين مى شود مثل كسى كه منكر وجوب نماز و روزه و حجّ ياحرمت زنا و شراب شود.

اين مسأله فروع زيادى دارد كه به پاره اى از آنها اشاره مى شود :

1 - اوْلى اين است كه از اهل كتاب يعنى يهود و نصارى و مجوس، از باب احتياط اجتناب شود بخصوص در جايى كه دليل معقول براى معاشرت وجود نداشته باشد، اين احتياط به خاطر مراعات فتواى بسيارى از علماى ما به نجاست آنان مى باشد.

2 - غذاى اهل كتاب به دو شرط براى مسلمانان حلال است: اوّل اينكه آنان از نجاستهاى ظاهرى مثل گوشت خوك و شراب و مانند آن اجتناب ورزند و دوّم اينكه در غذاى آنها چيزى از گوشت حيواناتى كه خود ذبح كرده اند نباشد.

3 - احوط اين است كه از ناصبى ها يعنى كسانى كه با اهل بيت پيامبرصلى الله عليه وآله و يا حتّى باشيعيان اهل بيت به خاطر محبّت اهل بيت عليهم السلام وشيعه آنان بودن، دشمنى مى ورزند، بايداجتناب شود مگر در حالت ضرورت تقيّه و همچنين است خوارج كه بغض و كينه امام اميرالمؤمنين عليه السلام را در دل دارند.

4 - بنابر احتياط واجب از مجسّمه (2)و قدريه (3)و قائلان به وحدت وجود، در صورتيكه اين فرقه ها ملتزم به لوازم مسلك باطل خود مانند ترك واجبات و حلال شمردن آن، باشند، نيزبايد

ص: 67

اجتناب كرد و همچنين كسانيكه منكر عموميت وفراگيرى رسالت پيامبر هستند وغلوكنندگانى كه معتقدند خداوند در چيزى ديگر حلول مى كند به گونه اى كه آن را خدا قرارمى دهد.

5 - فرزند كافر در نجاست، حكم پدر را دارد مگر اينكه به دارالاسلام يا به مسلمان بپيوندد واقوى اين است كه دراين صورت اسلام او اگر از روى بصيرت وآگاهى باشد، قبول مى شود. و اگر يكى از والدين (پدر يا مادر) كودك مسلمان باشد، حكم به نجاست او نمى شود.

وهرچيزى كه زياد آن مست كننده باشد، كم آن نيز حرام ونجس مى باشد.

5 - فقاع يا آب جو كه شراب معروفى است و از جو پس از تخمير آن گرفته مى شود، حرام ونجس است امّا اگر هنوز تخمير نشده، اشكال ندارد. ملاك و قاعده اين است كه مست كننده باشد. و همين حكم جارى است اگر فقاع را از غير جو درست كنند.

بايد با خاك ماليده و شسته شود.

7 - چيز نجس شده، نيز نجس كننده است. پس اگر لباس يا چيز ديگر با ادرار يا خون يا نجاسات ديگر نجس شود، سپس عين نجاست در ظاهر برطرف گردد، بعد چيز ديگر بارطوبت مسرى با آن تماس يابد، آن چيز هم نجس مى گردد و همچنين است هر جا كه آثارنجاست در چيز نجس شده باقى بماند و بواسطه رطوبت به چيز ديگر منتقل شود، بايد از آن چيز ديگر نيز اجتناب گردد هر چند عين نجاست مشاهده نشود.

8 - اگر به جهت تعدّد واسطه ها، يا سپرى شدن مدّتى كه معمولاً در آن مدّت آثار نجاست برطرف مى گردد، عين نجاست يا آثار آن منتقل نشود، به گونه اى كه در عرف تماس يافته با نجاست تلقى نشود، اجتناب از آن واجب نيست ولى اجتناب كردن موافق احتياط مى باشد.

دوّم - خداوند متعال در آية ششم سوره مائده مى فرمايد:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِن كُنتُم مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنكُم مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداًطَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِن حَرَجٍ وَلكِن يُرِيدُلِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (1) .

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه به نماز مى ايستيد، صورت ودستهاى تان را تاآرنج بشوييد، وسر وپاها را تا مفصل ] \ برآمدگى پشت پا[ مسح كنيد، واگر جنب باشيد خود رابشوييد (غسل كنيد)، واگر بيمار يا مسافر باشيد يا يكى از شما قضاى حاجت كرده يابا زنان آميزش جنسى داشته ايد وآب نيابيد، با خاك پاكى تيمم كنيد واز آن به صورت ودستهابكشيد. خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند، بلكه مى خواهد شما را پاك سازدونعمتش را بر شما تمام نمايد، شايد شكر او را بجا آوريد.»

از آيه شريفه فوق نكات ذيل استفاده مى شود:

1 - پيش از نماز گزاردن، واجب است كه صورت ودستها شسته، سر وپاها، مسح شودواين حكم استثنا ندارد مگر اينكه شخص از قبل، اين عمل (وضو) را انجام داده باشد وبا خواب يا قضاى حاجت، وضوى خود را باطل نكرده باشد.

2 - شستن صورت هم به اين صورت انجام مى شود كه همه آنچه را كه در رويارويى با مردم براى آنان آشكار وظاهر مى شود همچون پيشانى ودو گونه رخسار تا چانه، شسته شود، واگربه مقدارى كه بين انگشتانت قرار مى گيرد، از رستنگاه مو (بالاى پيشانى) تا چانه را بشويى، در عرف گفته مى شود كه صورتت را شسته اى.

3 - اما در مورد دستها، مقدار لازم در شستن، تا آن جا است كه آرنج ها را هم شامل شود،يعنى حدّ دستى كه شسته مى شود، آرنج است ولذا كلمه «الى» در آيه براى دلالت برمساحت دست شسته شده است نه براى بيان روش شستن، پس آيه شريفه دلالت مى كند برضرورت شستن دست از آرنج تا انگشتان، چون اين روش عرفى شستن است چنانكه روش شستن صورت نيز همين است.

4 - اما مسح سر، با مسح كردن بخشى از سر با رطوبتى كه در دستت باقى مانده، تحقق مى يابد.

5 - مسح پا نيز با مسح رطوبت دست كفايت مى كند، پس آيه دلالت نمى كند براينكه براى

ص: 73

مسح پا يا سر، از آب جديد استفاده شود.

حديث شريف :

درباره وضو روايات زيادى از معصومين وارد شده است كه ما تعدادى از آن را باهم مرورمى كنيم:

1 - قداح، از ابى عبد اللَّه عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمودند: افتتاح نماز، وضو وتحريم آن تكبير وتحليل آن تسليم(سلام آخر نماز) است.»

2 - زراره، از ابو جعفرعليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

«لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطهُور».

«نماز بدون طهارت، صحيح نيست.»

3 - و نيز در روايت ديگرى از حضرت باقرعليه السلام آمده است: «يا زرارة، الْوضُوءُفَرِيْضَةٌ».

«اى زراره! وضو گرفتن فريضه و واجب است.»

4 - زراره روايت مى كند كه از امام محمّدباقرعليه السلام درباره واجبات نماز سؤال نموده، وحضرت در پاسخ فرمودند:

«وقت، طهارت، قبله، حضور قلب، ركوع، سجود و دعاست.»

5 - حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

«الْوضُوءُ شَطْرُ الْإِيمانِ».

«وضو گرفتن بخشى از ايمان است.»

6 - از فضل بن شاذان، از امام رضاعليه السلام نقل شده كه فرمود:

«فلسفه دستور وضو وآغاز نماز با آن اين است كه بنده، در هنگام ايستادن در محضرخداوند ومناجات با حضرت حق، بايد پاك وفرمانبردار اوامر او واز هر نوع آلودگى ونجاست پاكيزه باشد وهمچنين وضو، كسالت وخواب آلودگى را از بين مى برد، وقلب را براى حضور دربرابر خداوند آماده مى كند.» حضرت سپس فرمود: «اينكه نماز ميت را بدون وضوتجويز كرده ايم بدين دليل است كه نماز ميت ركوع وسجود ندارد وهمانا وضو در نمازى واجب است كه ركوع وسجود داشته باشد.» (1)

احوطاست.

2 - در طواف واجب، در حج يا عمره نيز طهارت واجب است اما طواف مستحب، بدون طهارت هم جايز است ولى نماز طواف، بدون طهارت، صحيح نيست.

3 - كسى كه بخواهد بدنش با نوشته قرآن يا نامهاى خداوند تماس داشته باشد، بايد باطهارت باشد.

4 - آنچه را كه عرف مردم، لمس نوشته قرآن بداند، بدون طهارت حرام است مانند لمس يك آيه يا كلماتى از يك آيه هرچند در غير قرآن، بلكه حرفى از آيه حتى اگر در لوحه اى نوشته شده باشد.

آرى، اگر در پشت شيشه باشد ويا روى آن، ورق شفّافى گذاشته شده باشد، لمس، بدون طهارت جايز است. واحتياط اين است كه قرآن براى لمس كردن، به دست طفلى كه طهارت ندارد، داده نشود. وهمچنين احوط، اجتناب از نوشتن قرآن توسط شخص مُحدِث(كسى كه طهارت ندارد) است اما لمس كردن ترجمه قرآن اشكال ندارد، ولى لمس ترجمه اسماء اللَّه (بدون طهارت) جايز نيست.

5 - همچنين طهارت واجب است اگر نذر كرده باشد كه قرآن را نخواند مگر اينكه باطهارت باشد، يا اينكه نذر كرده باشد كه هميشه ودر هر حال، با طهارت باشد. وجايز است كه وضو يا غسل را نذر كند بدون اينكه غايت و هدفى را براى وضو يا غسل، مشخص كرده باشد، در اين صورت نيز بر او واجب است كه به نذر خود وفا كند.

6 - قصد كردن هدف در طهارت واجب نيست ولى اگر قصد كند، اشكال ندارد، بلكه ثواب هم دارد، زيرا اگر مقاصد عديده اى وجود داشته باشد واو همه آنها را هنگام انجام طهارت قصد كند، در واقع اوامر زيادى را امتثال كرده وبراى هريك مستحق ثواب شده است. پس اگرقرائت قرآن وورود به مسجد وخواندن دعا وطواف مستحب را قصد كند وهمه آنها را نيت نمايد، مستحق ثواب همه آن مستحبات مى شود. اما اگر يك مقصد را فقط نيت كند هم جايزاست وطهارتى كه او را براى ساير اعمال مستحبه آماده مى كند حاصل شده است ونياز به طهارت جديد براى هريك از آنها به طور جداگانه ندارد.

7 - شايسته است در هنگام وضو، طهارت از حَدَث معيّنى را (مانند خواب يا قضاى حاجت) نيت نكند، ولى اگر نيّت نمايد، وضوى او صحيح است وبه نيت او اعتنانمى شود.

سبحان فرموده است: (...إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُ الْمُتَطَهِّرِينَ (1).

«...خداوند توبه كنندگان را دوست دارد و پاكى جويان را دوست دارد.»

اينكه خداوند طهارت را دوست دارد، باعث مى شود كه طهارت در هر حال وبعد از هرحَدَثى مستحب باشد، ولى در موارد زير، استحباب طهارت، مؤكّد است:

1 - براى انجام عبادت مانند دعا، سجده شكر، تلاوت قرآن، طواف مستحبى كعبه، اذان واقامه گفتن ونماز ميت و نيز براى: قضاوت، آموختن فقه وزيارت ائمه عليهم السلام از راه دور.

2 - براى حضور در اماكن عبادت مانند مساجد و حرم ائمّه اطهار ومقابر مؤمنين وهمچنين حضور مجالس قضاوت وآموختن علم.

3 - در هنگام دخول شوهر بر همسر خود در شب زفاف، وبازگشت مسافر نزد خانواده اش و همچنين به هنگام پرداختن به هر كار مهمّ مانند ورود بر سلطان وانجام داد وستد تجارتى مهم وحضور در دادگاه ومانند آن.

4 - براى كسى كه مى خواهد با همسر باردارش آميزش كند ويا اينكه براى بار دوم آميزش داشته باشد وبراى كسى كه ميت را لمس كرده وبخواهد قبل از غسل، آميزش جنسى انجام دهدوضو گرفتن مستحب است. زن حائض نيز مستحب است در اوقات نماز وضو بگيرد ودر محل نمازش نشسته، و به ذكر و ياد خدا مشغول شود. شخص جنب هم براى خواب و خوردن وآشاميدن وآميزش جنسى وضو بگيرد وكسى كه بر او غسل مسّ ميت است، براى تكفين يا تدفين ميت-آنطور كه برخى گفته اند- وضو بگيرد. وضو در اين موارد كراهت را از بين برده ويا از شدت آن مى كاهد وبر نورانيت انسان مى افزايد، ولى موجب طهارت كامل نمى شود، واز اين مورداستفاده مى شود كه طهارت در اين موارد براى ايجاد پاكيزگى است همچون مواقع قبل از خواب وخوردن وبعد از آن وموارد مشابه ديگر.

5 - در بعض از احاديث، استحباب وضو در موارد ذيل نيز نقل شده است:

در هنگام بيرون شدن مذى وودى، وبه جهت دروغ بستن بر خدا وپيامبر او، ودر هنگام ارتكاب گناه ظلم ويا بسيار شعر باطل گفتن وهمچنين در زمانى كه استفراغ كند يا خون بينى شود ويا با شهوت ببوسد يا سگ را لمس كند يا فرجى را لمس نمايد يا استنجا را قبل از وضوفراموش كند ويا در موقع نماز بخندد ويا در موقع خلال دندان، لثه اش را خونين گرداند.

ص: 76

شسته شود. عكس روش فوق، يعنى شستن دست از انگشتان به طرف آرنج، جايز نيست.موهايى كه روى دست مى رويد نيز بايد شسته شود.

2 - كسيكه دست او از پايين آرنج قطع شده است، باقيمانده دست را بايد بشويد واگر ازبالاى آرنج قطع شده باشد، احتياط آن است كه باقيمانده بازو را بشويد.

3 - همه چيزهايى كه مانع رسيدن آب به پوست بدن مى شود بايد برطرف شود. اما زايل كردن چرك هاى زير ناخن كه در حد متعارف باشد، واجب نيست مگر اينكه ناخن ها گرفته شود كه در اين صورت بايد چرك زير آن نيز بر طرف شود چون از ظاهر دست محسوب مى شود. اما شستن داخل شكافها وترك هايى كه در دست ايجاد مى شوند، واجب نيست وشستن ظاهر پوست كفايت مى كند، وهمچنين ظاهر آثار آبله وزخمهاى ديگر بايد شسته شود اگر شستن آنها دشوارى وضرر نداشته باشد.

4 - زايل كردن سفيدى گچ وآهك كه بر روى دست مى ماند، اگر جرم مانع از رسيدن آب نداشته باشد وهمچنين برطرف كردن چرك، واجب نيست.

5 - جايز است كه صورت ودستها را با آب باران بشويد ويا شير آب را بر روى آنها بازكند، ويا اينكه در رود يا حوض آب فرو ببرد و در اين صورت بهتر اين است كه صورت و دستهارابه قصد وضو با مراعات شستن از بالا به پايين در آب فرو برد، و اين امر به مسح سر و پاهاضرر نمى رساند، زيرا به رطوبتى كه در دست او باقى مانده، آب وضو صدق مى كند.

سوم - مسح سر :

1 - مسح جلو سر واجب است، واحوط اين است كه بر روى يك چهارم جلويى سر كه مقابل پيشانى است، مسح شود وواجب است كه مسح با رطوبت آب وضو باشد وآب جديدگرفته نشود. در مسح كمترين حركت كه مسح ناميده شود كفايت مى كند وبهتر اين است كه ازنظر پهنا به اندازه سه انگشت بسته واز نظر درازا به طول يك انگشت مسح شود. مسح معكوس سر هم جايز است وهمچنين مسح بر روى موى جلوى سر كفايت مى كند، ولى مسح برروى حايل همچون جِرم حنا، روسرى، عمامه، كلاه ومانند آن، هرچند نازك هم باشد،جايز نيست، واگر مو از غير محل مسح، در جلو سر جمع شده باشد، ويا موى جلو سر به محل ديگرى كشيده شده باشد، مسح بر آنها كفايت نمى كند.

2 - واجب است مسح با كف دست انجام شود واحوط اين است كه با سطح درونى كف دست انجام بگيرد وبهتر اين است كه با دست راست مسح كند، اما بين مسح كردن با انگشتان يا غيرآن فرقى نيست هرچند كه مسح با انگشتان بهتر است.

چهارم - مسح پا :

ص: 78

1 - مسح پاها تا برآمدگى پا واجب است، و اوْلى اين است كه تا مفصل ساق مسح شود،البته مسح مقدارى از پا كفايت مى كند، واحتياطى كه شايسته نيست ترك شود، مسح با سه انگشت است وبهتر هم اين است كه با همه كف دست مسح شود، ومسح از بالا به پايين يعنى ازبرآمدگى پا به طرف انگشتنان هم جايز است ولى اوْلى اين است كه از انگشتان به طرف برآمدگى پا انجام شود.

جايز است كه هر دو پا را باهم مسح كند ولى از باب احتياط، نبايد پاى چپ را قبل از پاى راست، مسح نمايد، وبهتر اين است كه پاى راست را قبل از پاى چپ مسح كند، وهمچنين احتياط اقتضا مى كند كه پاى راست را با دست راست و پاى چپ را با دست چپ، مسح نمايد.

2 - برطرف كردن موانع از محل مسح واجب است ولى موى پا، مانع محسوب نمى شود ومى توان بر روى آن مسح كرد، هرچند انبوه هم باشد.

3 - مسح بايد با رطوبت باقيمانده از وضو باشد. پس اگر دست خشك شده باشد، ازرطوبت ساير اعضا استفاده كند وهيچ فرقى هم بين اعضاى ديگر نيست وحتى از رطوبت موى رها شده هم مى توان استفاده كرد.

4 - خشك كردن پشت پا قبل از مسح كردن، واجب نيست حتى اگرترى آن بيشتر ازرطوبت كف دست باشد، ولى احتياط اين است كه پشت پا خشك باشد.

5 - مسح بر جوراب هرچند نازك باشد جايز نيست حتّى اگر رطوبت مسح به پوست پاهم برسد.

6 - اوْلى اين است كه با سطح درونى كف دست مسح شود، اگرچه اقوى اين است كه با پشت دست نيز مسح كردن جايز است وواجب نيست كه دست را روى پا بكشد، بلكه عكس آن هم جايز است اگرچه خلاف احتياط مى باشد وهمچنين جايز است كه دست را روى پا بگذاردمسح را، با حركت دادن يكى از آن دو، انجام دهد.

7 - در صورت ضرورت همچون: تقيه، سرما، دشمن ومانند آن، مسح بر جوراب وكفش ومشابه آن جايز است وهمچنين گفته اند در صورت اقتضاى ضرورت يا تقيه، مسح بر عمامه هم جايز است واحوط اين است كه در اين صورت، تيمم هم كند وهمچنين است اگر وقت تنگ بوده وبراى برطرف كردن مانع كافى نباشد.

8 - اگر از دشمن قوى وغالب تقيه مى كنى، مى توانى به قدر توان و هر طور كه بتوانى، وضوبگيرى، وواجب نيست براى اداى نماز تا آخر وقت انتظار بكشى، اما در ساير موارد ضرورت همچون سرما وگرما وخوف ضرر، بايد انتظار بكشى تا آن ضرورت رفع شود، بلكه اگر بدون مشقّت، امكان داشته باشد براى رفع آن كوشش نمايى مثل اينكه آب گرم بخرى يا محلّى را

ص: 79

براى وضو گرفتن واقامه نماز تهيه كنى.

9 - اگر در حين وضو گرفتن، ضرورت رفع شد، بايد وضو را اعاده نمايى ويا آن طورى كه در شريعت آمده است تكميل كنى واگر بعد از وضو وقبل از نماز، ضرورت رفع شد، احوط اين است كه در غير مورد تقيه، وضو تجديد شود. اما در مورد تقيه، اقوى اين است كه وضوى اول كفايت مى كند، اگرچه احتياط كردن با اعاده وضو، نيكوتر است.

در صورت، هنوز باقى باشد، زيرا در تحقق موالات وپشت سرهم بودن، شك بوجود آمده وبايد وضو اعاده شود.

پى در پى بودن در همه حالات شرط است ولذا اگر به طور مثال، مسح را فراموش كرده باشى ودر حين نماز، يادت بيايد، پس اگر در صورت يا بقيه اعضا، رطوبتى مانده باشدوتأخير وفاصله زياد واقع نشود، واجب است كه مسح كنى ونماز را اعاده نمايى، واگر نماز راتمام كرده باشى، بايد اعاده كنى، اما اگر رطوبتى باقى نمانده باشد ويا اينكه زياد معطل شوى،بايد وضو ونماز،هر دو را اعاده نمايى.

7 - اگر وضو موجب ضرر زياد بر جان باشد، تيمم واجب مى شود واگر در اين حالت،وضو بگيرد بنابر احتياط واجب، تيمم نيز بر او واجب است.

اما اگر ضرر، كم ويا اينكه وضو گرفتن، دشوار ولى قابل تحمل باشد، اعاده ندارد وتيمم هم بر او واجب نيست.

8 - از آنجا كه وضو، جزء نماز شمرده مى شود زيرا خداوند بندگانش را در هنگام گزاردن نماز، به انجام وضو فرمان داده است، فقهاى ما همانطورى كه در نماز، نيت را شرطمى دانند،در وضو نيز نيّت را شرط مى دانند.

نيّت يعنى حقايقى كه ذيلاً يادآور مى شويم:

الف - انسان در موقع وضو گرفتن، از آگاهى برخوردار باشد، وآن را با قصد انجام دهد.پس اگر باران ببارد وبدون قصد وضو، اعضاى او را تر كند، وضو محسوب نمى شود.

ب - هدف انسان از وضو گرفتن بايد اجراى امر خداوند باشد ونه سرد شردن بدن يا نظافت وپاكيزگى.

ج - در وضو گرفتن، قصد اخلاص براى خدا داشته باشد، اما اگر به منظور ريا يا شهرت وضو بگيرد، وضوى او باطل است چه تنها قصد ريا داشته باشد ويا هم ريا وهم قصد تقرّب به خداوند داشته باشد، ودر ريا هم فرقى نيست كه در همه وضو باشد ويا در بعضى از اجزاى آن.

د - معناى ريا اين است كه هدف او نشان دادن به مردم باشد به گونه اى كه اگر اين هدف تحقق نمى يافت، وضو هم نمى گرفت ولذا تنها خطور يك وسوسه شيطانى در قلب، عمل رإ؛پ پ ظظباطل نمى كند، وهمچنين اگر سرد شدن يا پاكيزگى يا پايين آوردن تب وعطش، هدف ثانوى براى او باشد نه اصلى، به گونه اى كه در اساس، نيت وضو براى خدا داشته باشد، وضوى اوباطل نمى شود.

ه - در نيّت، قصد وجوب يا استحباب، قصد مباح شدن نماز يا قصد پاك شدن از حَدَثى كه از وى صادر شده، واجب نيست.

9 - فقهاى بزرگوار، براى وضو شرايط ديگرى نيز ذكر كرده اند كه بدون شك، در نظرگرفتن

ص: 81

آنها، غالباً، موافق با احتياط است. اين شرايط عبارتند از:

الف - گفته اند: نبايد خود وضو بذاته حرام باشد، مانند استفاده از آب غصبى يا مكان غصبى يا ظرف غصبى يا اينكه آب وضو در مكان غصبى ريخته شود. معيار اين شرط اين است كه دراعمال وضو، به هيچ صورت، از غصب استفاده نشود.

بنابراين وضو گرفتن در زمين يا منزل يا محلّى را كه رضايت صاحبش را نمى داند باطل دانسته اند. ولى وضو گرفتن را در زمينهاى وسيعى كه سيره وعرف متدينين اجازه گرفتن را دررابطه با اينگونه تصرفات كوچك لازم نمى بيند، اجازه داده اند وهمچنين وضو گرفتن ازرودخانه هاى بزرگى كه در مورد آنها سيره بر عدم لزوم اجازه، جريان دارد، جايز وصحيح است.

و نيز فقها گفته اند: وضو گرفتن در حال غصب، در صورتى باطل است كه وضو گيرنده بداندكه غصبى است وبداند كه غصب حرام است، اما اگر جاهل به غصب باشد ويا غصبى بودن آن رافراموش كرده باشد وضويش باطل نيست. همچنين اگر حرمت غصب را فراموش كرده باشد ويابه اين حكم، بدون كوتاهى وتقصير ويا حتى با كوتاهى، جاهل باشد وضويش صحيح است.البته در صورت جهل بر اثر كوتاهى وتقصير احتياط در اعاده است.

ب - فقها وضو گرفتن در ظروف طلا و نقره را مانند غصب دانسته اند، زيرا استفاده از اين ظروف حرام است، اما مشروط بر اينكه خود وضو گرفتن، استفاده از اين ظروف شمرده شود.

ج - گفته اند: بر وضو گيرنده واجب است كه شستن ومسح را به طور مستقيم، خودش انجام بدهد، اما اگر شخص ديگر، دست يا صورت او را بشويد، اين مخالف دستور خداوند درمورد شستن ومسح بوده وواجب است كه اعاده كند. ولى اگر در آماده كردن آب يا ريختن آن دردستش، از ديگرى استفاده كند، اشكال ندارد، ولى از نظر شرعى مكروه است.

ونيز گفته اند: در موقع ضرورت جايز است كه ديگرى، دست وصورت او را بشويد امإ؛پپظظاحتياط اين است كه به قدر توان، مسح را به طور مستقيم خود او انجام دهد اگرچه اقوى عدم وجوب است.

واگر مسواك زدن را فراموش كند، بعد از وضو، مسواك زدن، ومضمضه كردن را اعاده نمايدوبهترين مسواك آن است كه با چوب اراك يا چوب زيتون باشد و كمترين آن اين است كه باانگشت انجام شود.

3 - سپس قبل از آن كه دست به آب بزند، نام خدا را ببرد وبهتر آن است كه بگويد:

« بِسْمِ اللَّهِ، وَبِاللَّهِ، وَالْحَمْدُ للَّهِ ِ الَّذِي جَعَلَ الْماءَ طَهَوراً وَلَمْ يَجْعَلْهُ نَجِساً. »

سپس اگر اعضاى پايين او نجس باشد، استنجا نمايد وبگويد:

« اللَّهُمَّ حَصِّنْ فَرْجِي، وَأَعْفِهِ، وَاسْتُرْ عَوْرَتِي، وَحَرِّمْنِي عَلَى النَّارِ».

سپس دستش را قبل از آنكه داخل ظرف كند بعد از خواب وادرار يك بار وبعد از مدفوع دوبار وبعد از جنابت سه بار بشويد.

وبعد مضمضه نمايد يعنى سه بار آب را در دهن بچرخاند وبيندازد وبگويد:

« اللَّهُمَّ لَقِّنِي حُجَّتِي حِيْنَ أَلْقاكَ، وَأَطْلِقْ لِسانِي بِذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ. »

سپس سه بار استنشاق كند يعنى آب را به داخل بينى بكشد وبشويد وبگويد:

« اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَيَّ رِيْحَ الْجَنَّةِ، وَاجْعَلْنِي مِمَّنْ يَشُمُّ رِيحَها وَرَوْحَها وَطِيبها» .

و مستحب است هنگام شستن صورت بگويد:

« اللَّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهِي يَوْمَ تَسْوَدُّ فيِه الْوُجوهُ، وَلَا تُسَوِّدْ وَجْهِي يَوْمَ تَبْيَضُّ فِيهِ الْوُجُوهُ» .

ودر وقت شستن دست راست بگويد:

« اللَّهُمَّ أَعْطِنِي كِتابِي بِيَمِينِي، وَالْخُلْدَ فِي الْجِنانِ بِيسارِي، وَحاسِبْنِي حِساباً يَسِيراً» .

و موقع شستن دست چپ بگويد:

« اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِي كِتابي بِشِمالِي، وَلَا مِنْ وَراءِ ظَهْرِي، وَلَا تَجْعَلْها مَغْلُولةً إِلى عُنُقِي، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ مُقَطِّعَاتِ النِّيرانِ» .

وموقعى كه سر را مسح مى كند بگويد:

« اللَّهُمَّ غَشِّنِي بِرَحْمَتِكَ وَبَرَكاتِكَ وَعَفْوِكَ» .

ودر وقت مسح پا بگويد:

« اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَى الصِّراطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الْأَقْدامُ، وَاجْعَلْ سَعْيي فِيمَا يُرْضِيكَ عَنِّي يا ذا الْجَلَالِ وَالْإِكْرامِ» .

ب- مكروهات وضو :

1 - در حين وضو، كمك گرفتن از غير مكروه است واگر بتوانى شخصاً همه وسايل وضويت

ص: 83

را فراهم كنى انجام بده، زيرا وضو از امورى است كه نماز با آن تكميل مى شود، و نماز عبادت است وبراى انسان بهتر است كه در عبادت پروردگارش، كسى را شريك قرار ندهد. وآماده كردن وگرم كردن وريختن آب برروى دست، كمك كردن حساب مى شود اما شستن توسط غير، به طور مستقيم جايز نيست.

2 - فقها گفته اند: بعد از وضو، خشك كردن اعضاى وضو با دستمال يا حوله مكروه است ومستحب است آب وضو را بگذارد تا خشك شود، ولى حضرت على عليه السلام از دستمال استفاده كرده است اما شايد به جهت دليلى بالاتر و مهم تر از كراهت استفاده كردن از دستمال بوده است، همچون سردى هوا، يا پرهيز از گرد وغبار ومانند آن.

3 - وضو گرفتن در ظرفى كه داراى تصاوير يا مجسّمه باشد مكروه است، همچنين فقهاگفته اند وضو گرفتن در ظرف نقره يا طلا نيز مكروه است.

4 - وضو از آبى كه با نور خورشيد گرم شده، مكروه است (همچنين غسل كردن با آن وآشاميدن آن) واين حكم، آبى را شامل مى شود كه خورشيد به طور مستقيم برآن تابيده،يا در مخزن بسته اى بوده وخورشيد برآن تابيده است. اما آبهاى بركه ها وآبگيرها وحوض هاى بزرگ را شامل نمى شود، وهمچنين آبهايى را كه با حرارت برقى كه از انرژى خورشيدى توليدشده، گرم شده است شامل نمى شود.

5 - مؤمن در وضوى خود، شايسته است از آب آلوده - هرچند طاهر باشد- اجتناب كندمثل آب كرّى كه الاغ در آن ادرار كرده، يا چاهى كه حيوانى در آن افتاده ولى رنگ آب تغييرنيافته است.

شهوت از انسان خارج مى شود يا «ودى» كه بعد از ادرارخارج مى شود يا «وذى» كه درهنگام بيمارى وچه بسا بعد از منى بيرون مى شود، وهمچنين خارج شدن خونابه وخون، وضورا باطل نمى كند مگر اينكه با ادرار ومدفوع مخلوط باشد.

4 - بادى كه از مقعد خارج مى شود، وضو را باطل مى كند چه همراه با صدا ويا بدون صداباشد، اما بادى كه از غير مقعد بيرون شود، وضو را باطل نمى كند.

5 - بادى كه از درون تن نباشد، همچون چيزى كه «نفخ شيطان» ناميده مى شودوضو را باطل نمى كند.

6 - خواب هم وضو را باطل مى كند، ومعيار آن غلبه خواب بر اعضاى بدن است. پس اگرقلب مسلط بر اعضا باشد، خواب تحقق نيافته است ولذا چُرت زدن وسستى بدن، در صورتى كه عقل انسان همچنان مسلط بر اعضا باقى بماند، ضررى ندارد ووضو را باطل نمى كند.

7 - فقها گفته اند: بيهوشى، مستى، ديوانگى وهر چيزى كه عقل انسان را زايل كند، مانندخواب، حَدَث شمرده مى شود ووضو را باطل مى كند واين سخن موافق احتياط است، اما بهت زدگى وحيرت ودهشت وسرگيجى ومشابه آن، حَدَث وباطل كننده وضو محسوب نمى شود.

8 - استحاضه هم حَدَث وباطل كننده وضو است. زن مستحاضه بايد براى هر نماز وضوبگيرد اگر غسل نكرده باشد، اما در صورت غسل، اقوا واجب نبودن وضواست، اگرچه وضواحوط است.

وهمچنين اگر بداند كه در فلان ساعت مُحدِث وبى وضو بوده ونداند كه چه وقت وضوگرفته، او مُحدِث وبى وضو شمرده مى شود.

3 - كسى كه يكى از اعمال وضو يعنى شستن يا مسح را ترك كرده باشد، اگر موالات وپى درپى بودن به هم نمى خورد، آن عمل ترك شده را تدارك كند واعمال مابعد آن را هم براى احرازترتيب، انجام بدهد. اما بعد از فراغت از وضو، اگر در انجام يكى از اجزاى وضو شك كند،به شك خود اعتنا نكند، وفراغت هم وقتى تحقق مى يابد كه او به عمل ديگر مشغول شده باش(دمانند اقامه نماز) ويا اينكه از حالت وضو گرفتن، بيرون شده باشد (مانندبلند شدن از جايگاه وضو) ويا اينكه در درون خود احساس كند كه از وضو فارغ شده است.

اما اگر علم به فراغت پيدا نكرده ودليلى (مانند ورود به نماز) هم بر فراغت وجود نداشته باشد، به اين شك بايد توجه شود ومانند شك در هنگام وضو گرفتن تلقى گردد.

4 - اما حكم شك در هنگام وضو گرفتن، انجام دادن آن چيزى است كه در آن شك كرده است، حتى اگر به طور مثال درحاليكه روى پاى خود مسح مى كشد، در شستن صورت شك كند، بنابر احتياط واجب بايد صورت خود را بشويد سپس با حفظ پى در پى بودن، اعمال بعداز شستن صورت را انجام بدهد.

5 - اگر در بعضى از اعضاى وضو، چيزى را ديدى كه مانع رسيدن آب مى شود ونمى دانى كه آيا آن چيز قبل از وضو بوده است يا بعداز آن، وضوى تو صحيح است مخصوصاً كه اگر زمان وضو را بدانى، يا اينكه از عادت تو اين باشد كه هميشه قبل از وضو در مورد وجود مانع،تحقيق مى كنى.

6 - اگر نماز را تمام كردى وبعد از آن شك كردى كه آيا قبل از نماز وضو داشته اى يا نه،نماز تو صحيح است ولى فقها گفته اند كه براى نماز آينده بايد وضو بگيرى واين سخن موافق اصل احتياط در دين است.

2 - اگر روى زخم باز باشد، شستن اطراف آن كفايت مى كند.

3 - در مواضع مسح، اگر مسح بر جاى ديگرى امكان نداشته باشد، واجب است روى پوشش(جبيره) مسح كند.

4 - همانطور كه مسح بر پوشش (جبيره) جايز است، شستن وريختن آب روى آن هم جايز است ودر هنگام مسح، واجب نيست كه آب به همه اجزاى پوشش(جبيره) برسد، بلكه آنچه مسح گفته مى شود كفايت مى كند واحتياط اين است كه همه آن را فرا بگيرد.

5 - همانطور كه مسح بر آن قسمت از پوشش كه روى زخم قرار دارد جايز است، مسح برساير قسمتهاى آن هم جايز است مشروط بر اينكه آن پوشش يا جبيره به اندازه متعارف باشد.

6 - اگر بدون زخم يا شكستگى، اساساً استفاده از آب، براى تو ضرر دارد، بايد براى نمازخود تيمم كنى.

7 - كسى كه در يكى از اعضاى وضوى او، قطعه اى از قير يا هر مانع ديگرى كه غير قابل رفع است، يا دارو يا دستگاهى قرار دارد كفايت مى كند كه روى آن مسح كند. واگر آب براى آن ضرر دارد، شستن اطراف آن كفايت مى كند واحتياط اين است كه تيمم هم بكند.

8 - اگر روشن شود كه در هنگام مسح بر جبيره، زخم بهبود يافته بوده، احتياط اين است كه وضو را اعاده كند، ولى اگر بهبودى آن معلوم نباشد، وضو كافى است واعاده آن بعد ازبهبودى، واجب نيست، زيرا وضو، حَدَث را به طور كامل رفع كرده است.

9 - احكام جبيره در غسل وتيمم مانند احكام جبيره در وضو است.

10 - كسى كه جبيره دارد مى تواند در اول وقت مبادرت به نماز كند مشروط بر اينكه احتمال ندهد كه تا قبل از پايان وقت بهبود يابد، اما اگر احتمال بهبود وجود داشته باشد، بنابر احتياط بايد نماز را تا آخر وقت به تأخير بيندازد.

2 - اگر اصلاً نمى تواند خود را نگهدارد، پس احتياط اين است كه هر نماز را با يك وضوبجا آورد، واگرچه اقوى اين است كه جمع بين دو نماز هم جايز است. اما اگر حَدَث ديگرى ازاو صادرشده باشد، بايد وضو بگيرد.

3 - شخص دايم الحَدَث بايد به وسيله يك كيسه نايلون كه در آن پنبه ومانند آن قرارمى دهد، يا وسيله اى مشابه آن، از سرايت نجاست به بدن يا لباسش جلوگيرى كند.

4 - ظاهراً دليلهاى شرعى اين است كه باد يا خواب يا منى ومانند آنها هم اگر استمرار داشته وبى اختيار از شخص خارج شود، حكم ادرار ومدفوع را دارد واحكام ياد شده درباره آن جارى مى گردد.

ص: 88

عارض مى شود، غسل بر او واجب مى شود، واگر با همسر خود نزديكى كند ولى شك كند كه دخولى كه موجب غسل مى شود صورت گرفته يا نه، غسل بر او واجب نيست.

با شك در جنابت غسل واجب نمى گردد واحكام شك در غسل وجنابت مانند احكام شك در وضو وحَدَث است كه قبلاً شرح داده شد.

5 - اگر با پوشش (يعنى از روى لباس يا كاپوت ومانند آن) داخل كند، نزديكى صورت گرفته وغسل واجب مى شود مگر اينكه آن پوشش به اندازه اى ضخيم باشد كه با آن،داخل كردن صدق نكند.

6 - در هر چيزى كه وضو شرط است همچون نماز وطواف واجب ولمس كردن نوشته قرآن، غسل از جنابت هم شرط است، علاوه بر آن، طهارت از جنابت، در روزه رمضان هم شرط است زيرا اگر جنب در شب رمضان بخوابد تا بعد از طلوع فجر (به تفصيلى كه گفته خواهد شد) روزه او باطل است، ودر قضاى روزه رمضان نيز همين حكم جارى است، اما در روزه هاى ديگر اين شرط وجود ندارد.

7 - وارد شدن جنب در مسجد الحرام ومسجد نبوى، به هر صورت كه باشد حرام است،اما در ساير مساجد عبور اشكال ندارد ولى توقف كردن در آنها حرام است. فقها، حرم ائمّه اطهار را نيز به مساجد ملحق كرده اند .

8 - فقها گفته اند: خواندن سوره هاى سجده (1)و حتى خواندن يك آيه از آنها براى جنب حرام است واين قول مطابق احتياط است ولى اقوى اين است كه تنها تلاوت آيه سجده واجب،حرمت دارد.

9 - بر جنب مكروه است كه قبل از غسل يا وضو، بخورد يا بياشامد، واگر دستانش رابشويد ومضمضه واستنشاق كند، كراهت سبكتر مى شود، وخوابيدن قبل از وضو وهمچنين خضاب كردن وروغن ماليدن مكروه است واگر سبب جنابت، احتلام باشد، جماع هم مكروه است. گفته اند: تلاوت بيش از هفت آيه از قرآن كريم كراهت دارد. وبهتر اين است كه مبادرت به غسل كند واگر ممكن نباشد، هر مقدار كه مى خواهد، قرآن بخواند وذكر خدإ؛ثثظق بگويد. آويزان كردن قرآن به بدن خود هم مكروه است.

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ...وَإِن كُنتُمْ جُنُباًفَاطَّهَّرُوا ... (1)نيّت لازم دارد.

2- غسل از نظر شرع، اساساً مستحب است زيرا:

(...إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ (2) .

«...خداوند توبه كنندگان را دوست دارد و پاكى جويان را دوست دارد.»

وهمچنين غسل اساساً پاك شدن وطهارت است، زيرا خداوند فرموده:

(...

وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا...) . «...اگر جنب بوديد خود را طاهر وپاك كنيد (بشوييد)...»

حقيقت غسل در همه موارد يك چيز است ولى به تناسب موجبات واسباب خود، نامهاى مختلف پيدا مى كند، مثلاً بعد از جنابت، «غسل جنابت» ناميده مى شود وبعد ازپاك شدن از حيض، «غسل حيض» وقبل از احرام، «غسل احرام»(يعنى غسل آمادگى براى احرام) ناميده مى شود.

غسل موجب پاك شدن از هر حَدَث است وبراى همه مواردى كه غسل براى آنها تشريع شده مفيد مى باشد، كاملاً همانند وضو، و از وضو هم كفايت مى كند واگر بدون سبب هم غسل كنى، پاك شده اى واز وضو كفايت مى كند. وهمچنين اگر در ظاهر بدون سبب غسل كردى وبعددانستى كه قبلاً جنب بوده اى، اين غسل كفايت مى كند. ان شاء اللَّه تعالى.

3 - در نيت غسل غير از قصد تقرّب به خداوند، چيزى ديگر واجب نيست. زيرا خداوندپاكى جويان را دوست مى دارد وواجب نيست نيت كنى كه از چه جهت (جنابت يا مس ميت يا...) وبراى چه كارى غسل مى كنى. آرى، اگر از باب تسليم وتعبّد يادآور شوى،روشنايى و ثواب تو زياد خواهد شد. انشاء اللَّه.

4 - واجب است براى غسل آب پاكى تهيه كنى كه همه شرايط يادشده در آب وضو را داشته باشد. بعد بايد همه ظاهر بدن خود را بدون استثنا بشويى ولى شستن باطن اعضا مثل داخل دهن وداخل گوش وبينى واجب نيست، واحتياط اين است كه موى سر وريش وساير موهاى بدن رابشويى.

5 - براى اينكه همه بدن خود را به نيت طهارت وغسل بشويى، مى توانى يك مرتبه بدن خود را در آب فرو ببرى (يعنى غسل ارتماسى انجام دهى) والبته اشكال ندارد اگربه تدريج خود را داخل آب كنى تا آنجا كه آب همه بدنت را فرا بگيرد، واگر دست تو درخارج آب بماند يا پاهايت گِل آلود شود وبعد آنها را بشويى كفايت مى كند. زيرا، ارتماس يك امر عرفى است.

ص: 91

6 - وهم مى توانى بدن خود را به ترتيب بشويى واحوط اين است كه از سر وگردن شروع كنى وبعد ساير بدن را بشويى و اوْلى آن است كه -پس از سر وگردن- ابتدا طرف راست وبعد طرف چپ را بشويى ولى اين ترتيب بين طرف راست وچپ واجب نيست واگر ترتيب بين سرو بدن را فراموش كنى، احوط اعاده غسل است.

7 - پى در پى بودن در غسل جنابت شرط نيست، پس اگر ابتدا سر خود را بشويد، سپس بعداز يك ساعت بدن خود را بشويد، غسل او صحيح است. و لازم هم نيست شستن را از بالابه پائين شروع كند، پس اگر - مثلاً - پاهاى خود را قبل از دستانش بشويد، كفايت مى كند.واگر بعد از غسل متوجه شود كه قسمتى از بدن را نشسته است يا اينكه روى آن چيزى مانع ازرسيدن آب وجود داشته باشد، شستن همان قسمت كفايت مى كند. ولى احتياط اقتضا مى كندكه اگر آن قسمت، در سر باشد، بعد از شستن آن، شستن بقيه بدن را اعاده كند. هر قسمت ازبدن كه آب از روى آن بگذرد، پاك شده است.

8 - بعضى از فقها شرط كرده اند كه: بايد قبل از شروع به غسل، همه بدن از نجاست تطهيرشود، وبرخى از آنان گفته اند: واجب است هر عضو، قبل از شستن همان عضو، تطهير شود.احتياط قول دوم را اقتضا مى كند، ولى اوْلى اين است كه قول اوّل را نيز رعايت كند.

9 - غسل در زير دوش يا ناودان يا آبشار يا باران جايز است، زيرا همين كه آب همه بدن را به نيت غسل فرا بگيرد، كفايت مى كند، وبهتر اين است كه ترتيب بين سر وگردن وطرف راست وطرف چپ رعايت شود ولى رعايت ترتيب، بين طرف راست وچپ -همانطور كه گفته شد- واجب نيست.

10 - مشهور فقها گفته اند كه آب غسل و مكان غسل كردن و محلّى كه آب غسل درآن مى ريزد بايد مباح باشد، و اين قول نزديكتر به احتياط است. همچنين مشهور گفته اند كه غسل ارتماسى در هنگام روزه، و در حال احرام باطل است، زيرا كه از ارتماس دراين دوحالت نهى شده است، اين نظر نيز موافق احتياط است.

11 - شايسته است كه قبل از غسل با ادرار كردن، استبرا كنى تا اگر پس از غسل، از تورطوبتى خارج شود وشك كنى كه منى است يا چيز ديگر، به شك خود اعتنا نكنى وغسلت رااعاده ننمايى. آنچه گفته شد درباره مرد است، اما درباره زن، چيزى بر او نيست چه قبل ازغسل استبرا كرده باشد، يا نه.

12 - همچنين شايسته است كه دستت را سه بار بشويى وسه بار مضمضه وسه بار استنشاق كنى ودستت را روى اعضاى بدن حركت بدهى تا يقين كنى كه آب به آنها رسيده است.

13 - مستحب است كه در حين غسل نام خدا را ببرى ودعا كنى وبهتر است اين دعا را كه در

ص: 92

حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است بخوانى:

«اللَّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبِي، وَزَكِّ عَمَلِي، وَتَقَبَّلْ سَعْيي، وَاجْعَلْ ما عِنْدَكَ خَيْراً لِي» (1) واضافه كنى

:«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوّابِينَ وَاجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ» (2) .

چند مسأله:

1 - اگر در حين غسل، كارى كند كه وضو را باطل مى كند، بنابر احتياط بايد آن اعضايى راكه شسته است دوباره بشويد. اگرچه اقوى اين است كه اعضاى باقيمانده را بشويد وبراى نمازوضو بگيرد. اما اگر در حين غسل كارى كند كه موجب غسل مى شود، بايد غسل را اعاده نمايد.

2 - اگر در حين غسل مستحبى يا بعد از آن وقبل از انجام دادن كارى كه براى آن غسل كرده،كارى كند كه وضو را باطل مى كند، بهتراست كه غسل را اعاده نمايد. به عنوان مثال اگر براى احرام غسل كرده باشد ولى در اثناى آن يا بعد از آن وقبل از احرام بستن، حدث موجب وضو ازاو صادر شود، بهتر است كه غسل احرام را اعاده نمايد تا از ثواب كاملتر بهره مند شود. ان شاءاللَّه تعالى.

3 - اگر در شستن يكى از اعضاى بدن، بعد از آنكه از آن عضو به عضو ديگرى منتقل شده باشد، شك كند، نبايد به اين شك اعتنا كند. واگر در شستن طرف چپ خود بعد از تمام كردن غسل شك كند (مثلاً در وقتى كه لباسش را پوشيده يا به نماز ايستاده، يا حتى از حمام خارج شده يا به كارى پرداخته كه دلالت بر فارغ شدن از غسل مى كند) نبايد به شك خود اعتنا كند.

4 - اگر متوجه شود كه قسمتى از بدنش، از جهت فراموشى يا وجود مانع بر روى پوست،شسته نشده است، بايد همان قسمت را بشويد وكفايت مى كند. ان شاء اللَّه.

5 - قبلاً گفتيم كه حقيقت غسل - همانند حقيقت وضو - در همه موارد يكى بيش نيست،ولذا كافى است كه طهارت به قصد قربت را نيت نمايد، وواجب نيست كه نوع حَدَثى را كه موجب غسل شده همچون جنابت يا حيض يا مس ميت ومانند آن را نام ببرد. بنابراين اگر چندغسل بر او واجب شده باشد، كافى است به قصد امتثال امر خدا، نيت غسل كند واز همه غسلها كفايت مى كند، واگر از باب تسليم وتعبّد، موارد واسباب غسل را نام ببرد، موجب ثواب بيشتر مى شود. وهمچنين اگر شخصى محتلم شود وخودش نداند وبعد براى جمعه يااحرام يا زيارت ويا به قصد تقرب به خداوند بدون سبب مشخص، غسل كند، از غسل جنابت او هم كفايت مى كند. وهمچنين اگر ميت را لمس كند ونداند كه لمس ميت موجب غسل مى شود ولى بعد به سبب ديگرى ويا بدون سبب غسل كند، پاك وطاهر مى شود. ان شاء اللَّه تعالى.

ص: 93

كفايت مى كند.

واجب است كه در صورت لزوم، براى خود آب خريدارى كند مشروط بر اينكه خريدن موجب حرج (مشقّت زياد) او نشود.

2 - ترس، عامل ديگر براى جواز طهارت با خاك است. پس اگر بترسد كه استفاده از آب براى او ضرر بدنى قابل توجه دارد حتى مثل زشت شدن پوست يا ترك خوردن آن، مى تواندتيمّم كند. اما اگر ضرر، اندك وغير قابل توجه باشد، تيمّم جايز نيست. ترس از بيمارى ياشدت يافتن مرض يا طولانى شدن بهبودى نيز از همين مورد بوده وموجب تيمّم است.

اما اگر كسى ضرر را تحمل كند وبا آب طهارت بگيرد، بنابر احتياط بايد تيمم هم بكندچه تحمل ضرر، حرام باشد مثل اينكه ضرر، خيلى زياد وقابل توجه باشد يا حرام نباشد.

3 - اگر از تشنگى بر خود يا بر ديگرى وحتّى حيوان اهلى وبلكه غير اهلى بترسد، بايد تيمّم كند ودر آب تصرف ننمايد وحتى اگر از تشنگى كافر حربى وهمچنين مرتد، بيم داشته باشد،حتّى اگر قتل آن دو جايز باشد، بنابر احتياط بايد آنان را سيرآب نمايد وبراى نماز تيمّم كند.

4 - اگر وقت براى طهارت با آب، تنگ باشد، تيمّم كفايت مى كند چه اينكه تنگى وقت باعذر باشد يا بدون عذر مثل اينكه از تنبلى، غسل براى نماز صبح را به تأخير بيندازد تا آنجا كه طلوع خورشيد نزديك شود.

و اگر وقت نماز به مقدار اداى يك ركعت با طهارت با آب، باقى مانده باشد، اقوى اين است كه نماز با طهارت با آب صحيح است، بلكه احوط اين است كه طهارت با آب را بر تيمّم ترجيح بدهد، حتى اگر بتواند با تيمّم همه نماز را در وقت به جا آورد.

اما كسى كه نمى داند آيا وقت براى نماز باقى مى ماند اگر وضو يا غسل كند يا باقى نمى ماند،در اين صورت معيار، ترس از قضا شدن نماز است، پس اگر از قضا شدن نماز مى ترسد تيمم كند وگرنه بايد وضو يا غسل نمايد.

بايد دانست كه نماز واجب در هنگام تنگى وقت، سبك ترين و كوتاه ترين نماز است وحتى در هنگام ترس از قضا شدن نماز، خواندن سوره هم ساقط مى شود.

5 - اگر استفاده از آب، موجب ارتكاب حرام گردد، بايد تيمّم كند مثل اينكه آب در ملك ديگرى باشد، وارد شدن در آن بدون اذن صاحبش حرام است. وهمچنين است اگر آب درظرف طلا يا نقره باشد يا اينكه او در جبهه جنگ باشد كه اگر براى وضو از سنگر خود خارج شودكشته مى شود.

6- براى كسى كه به بستر خواب رفته ومتوجه شده كه وضو ندارد مستحب است كه برلحافش تيمّم كند در صورتيكه بلند شدن براى وضو براى او سخت وسنگين باشد. همچنين براى

ص: 96

كسى كه مى بيند بر جنازه اى نماز خوانده مى شود واو اگر براى وضو (كه در اين صورت مستحب است) برود مى ترسد كه نماز را درك نكند، مستحب است كه تيمم كند وبرجنازه نماز بخواند.

اگر شخصى در صورت نبودن آب، براى ساير مقاصد طهارت وبه اميد ثواب تيمّم كند، كارنيكو كرده ودر نزد خداوند، مجزى خواهد بود. ان شاء اللَّه تعالى.

وشكاف هاى درون دست، واجب نيست.

4 - در تيمّم شرط است كه در هنگام زدن دست بر زمين، نيّت كند، وهمچنين افعال تيمّم را در صورت توان، شخصاً انجام دهد، وترتيب را نيز مراعات كند، بدين صورت كه بعد اززدن دست، به مسح صورت، سپس به مسح دست راست، وبعد به مسح دست چپ بپردازد،واين اعمال رابه گونه اى پى در پى انجام دهد كه عمل واحد محسوب شود واز بالا به پايين شروع كند ودرهنگام مسح، مانعى بر روى پوست وجود نداشته باشد واحتياط مستحب اين است كه اعضاى مسح كننده ومسح شونده تيمّم پاك باشد.

5 - برطرف كردن موى از روى دست وپيشانى واجب نيست ومسح بر روى آن كفايت مى كند واگر بر روى اعضاى مسح كننده يا مسح شونده، جبيره اى باشد، مسح با آن يا روى آن كفايت مى كند.

6 - اگر انجام دادن تيمّم، بدون كمك گرفتن، براى مكلّف، حرج ودشوارى داشته باشد،كسى ديگر، دست او را بگيرد وبر زمين بزند وبر اعضايش مسح بدهد واگر انجام اين كار نيزبراى او دشوار باشد، شخص نايب شخصاً اين كار را بكند يعنى دست خود را به زمين بزندواعضاى بيمار را مسح كند.

7 - اگر اسباب و موجبات تيمم متعدد باشد، در نيت، قصد مافى الذمه كفايت مى كند،وهمچنين است اگر نداند كه تيمّم بر او به جاى غسل واجب است يا به جاى وضو.

8 - در تيمّم كافى است كه كف دو دست خود را يك بار بر زمين بزند وبا آن اعضاى خود رإ؛ح ح ظظمسح نمايد، امّا بنابر احتياط مستحب كف دو دست خود را دوبار بر زمين بزند، سپس تكان بدهد وپيشانى ودستان خود را مسح كند، سپس بار ديگر بر زمين بزند ودستانش را مسح نمايد.

9 - اگر بعد از فراغت از تيمّم، درباره اعمال يا شرايط تيمّم شك كردى، به اين شك اعتنانكن واگر در حال تيمّم شك كردى، احتياط اين است كه تيمّم را اعاده كنى تا به صحّت عمل خود يقين حاصل نمايى.

اين صورت بايد صبر كند تا وقت، عرفاً تنگ شود يا اينكه از برطرف شدن عذر نااميد گردد.

2 - اگر عذر برطرف نشود و احتمال برطرف شدن آن هم نباشد، جايز است با يك تيمّم چند نماز بخواند. براى نماز قضا، در صورت وجود عذر، و براى نافله و هر چيزى كه در آن طهارت شرط است، تيمّم جايز است، همچنين براى صرف طهارت داشتن هم مى توان تيمّم كرد.

3 - اگر به خيال بقاى عذر، تيمّم كند ونماز بخواند وقبل از پايان وقت، عذر او برطرف شود، اعاده نماز واجب نيست.

4 - كسى كه در روز جمعه به خاطر ازدحام نتوانسته براى نماز جمعه وضو بگيرد، تيمّم كند ونماز بخواند، سپس نماز ظهر را اعاده نمايد.

5 - كسى كه به جاى غسل تيمّم كند، از وضو هم كفايت مى كند همانطور كه غسل نيز ازوضو كفايت مى كند، چه تيمّم به جاى غسل جنابت باشد يا غير آن وچه به جاى غسل واجب باشد يامستحب.

6 - تيمّم بدل از وضو، با هر چيزى كه وضو را باطل مى كند، باطل مى شود، همانطوركه هر چيزى كه غسل را باطل مى كند، تيمّم بدل از غسل را نيز باطل مى كند.

7 - كسى كه براى نماز تيمّم كرده اگر قبل از اقامه نماز عذر او برطرف شود، تيمّم او باطل مى شود، امّا اگر در حال نماز برطرف شود، پس اگر بعد از ركوع باشد به نمازش ادامه بدهد،امّا اگر قبل از ركوع باشد، بايد نماز را با وضو اعاده كند واحتياط اين است كه نماز را با همان حال تمام كند وبعد اعاده نمايد.

8 - كسى كه تيمّم كرده مانند كسى است كه وضو گرفته، پس براى او تمام اعمالى كه مشروط به طهارت است جايز مى شود. ولى كسى كه تيمّم بدل از غسل كرده و مى تواند وضوبگيرد، اوْلى اين است كه در غير جنابت، وضو بگيرد. كسى كه به اندازه يكى از دو عمل غسل يا وضو آب داشته باشد (و او -مثلاً- جنب باشد) بايد غسل كند چون غسل، ازوضو هم كفايت مى كند اما وضو از غسل كفايت نمى كند.

9 - كسى كه با تيمّم طهارت دارد، مى تواند امام جماعت شود وهمچنين مى تواند قضاى نمازهاى غير را بجا آورد .

10 - كسى كه مى داند در زمانى كه وقت نماز مى رسد، نمى تواند با آب طهارت بگيرد، بر اولازم است كه قبل از فرا رسيدن وقت، وضو بگيرد يا غسل كند، وهمچنين است كسى كه مى داند كه بعد از فرا رسيدن وقت نماز، نمى تواند تيمّم كند، بايد قبل از وقت تيمّم نمايد.

ص: 99

مى كشد تا حالت منظّم پيدا كند كه پنج يا چهار روز در هر ماه قمرى يا در هر28 روز خواهد بود.

امّا نسبت به خون حيض، پزشكان مى گويند: خون حيض مركّب است از خونى كه در رحم قرار دارد و ترشّحات رحم و هورمونها يا مواد شيميائى كه موقع جدا شدن تخم از كيسه،مترشّح مى شوند و گاهى هم در آن اجزائى از بافتهايى ديده مى شود. اين خون از دهانه ظاهرى رحم به مهبل وارد مى شود، در همان حال انقباضات متناوب رحمى در چندين دفعه با فاصله يك يا دودقيقه، به وجود مى آيد. خون حيض به كُندى لخته مى شود ولى هيچگاه به طور كامل لخته نمى شود، و اگر همراه آن، خونهاى بسته يا لخته شده بيرون شود، نشانه اين است كه ازنظر كميّت، بيش از آن مقدارى است كه بايد باشد.

مقدار خون حيض در دختران باكره 30 گرم و در غير آنان بين 180 تا 214 گرم است و درروز دوّم قاعدگى، ميزان آن افزايش مى يابد، و گاهى در ايّام حيض هيجانات عصبى خاصى براى زن پديد مى آيد، به گونه اى كه براى ساده ترين وبى ارزش ترين چيز، برانگيخته مى شود وحتّى حوصله تحمّل مادر يا شوهرش را هم ندارد، و با كودكانش ناراحتى مى كند و گاهى هم دچار كم خوابى يا افسردگى ودرهم گرفتگى روحى مى شود و با چنين زنى بايد با نرمى و عطوفت برخورد شود.

علم پزشكى مى افزايد: زن، در دوره قاعدگى، بايد مواظب سلامتى خود باشد، كار سخت نكند، آرامش خود را حفظ نمايد، از برداشتن اشياى سنگين پرهيز كند، و بايد ظاهر اعضاى تناسلى خود را چند بار در روز با آب و لرم و صابون بشويد تا از بروز بوى بد يا خارش اعضاى تناسلى پيش گيرى شود، وهمچنين نبايد بگذارد خون در اندامش جارى شود بلكه بايد به وسيله نوارهاى بهداشتى پاكيزه وضدعفونى شده از جريان خون جلوگيرى نمايد و لازم است نوار راهر بار كه آلوده به خون شود عوض كند. در روزهاى قاعدگى مطلقاً نبايد زن از حمام سرداستفاده كند. استحمام با آب و لرم اشكال ندارد مگر در روزى كه خونريزى شديد باشد.همچنين ورزش بدنى سخت و خشن براى او ممنوع است امّا ورزشهاى سبك اشكال ندارد.

يكى از عوامل پيدايش درد در هنگام قاعدگى، يبوست است و مى توان با خوردن ميوه جات وسبزيجات خام و حبوبات با پوست از آن جلوگيرى كرد.

زن در ايّام قاعدگى نبايد با شوهر خود آميزش جنسى داشته باشد و دلائل آن امور ذيل است:

1 - باعث ايجاد التهاب در مجراى ادرار مرد مى شود.

2 - خون حيض علاوه بر خون و بافتهايى از درون رحم و مخاط آن، حاوى ميكروبهاى بى شمارى است كه اگر اعضاى تناسلى مرد، خراشيدگى داشته باشد، اين ميكروبها از طريق آن وارد خون مرد مى گردد و ممكن است باعث مسموميّت خونى شود يا حدّاقلّ قواى مرد را به طوركلّى تضعيف كند. البتّه اين ميكروبها به زن آسيبى نمى رساند زيرا در خون زن مواد مضادّ آنهانهفته است.

ص: 101

3 - آميزش جنسى دراين حالت گاهى موجب درد و ناراحتى در زن مى شود.

4 - مهمّ تر از همه اين است كه خداوند متعال در آيه 222 سوره بقره (كه درباره آن سخن خواهيم گفت) از اين عمل نهى فرموده است.

نيز شامل مى شود.

و - نهى از مقاربت (وَلَا تَقْرَبُوهُنَ) كه با توجّه به جمله (فَأْتُوهُنَّ ) تنها به معناى مقاربت جنسى و آميزش است،تأكيد بر اين مطلب است كه در حالت حيض تنها آميزش جنسى حرام است و تعبير (حَتَّى يَطْهُرْنَ) هم نشان مى دهد كه حدّ و مرز حرمت،پايان يافتن حالت حيض است زيرا طهارت (كه همان بازگشت به حالت طبيعى بعدازحالت زيان آلود (أَذىً ) غير طبيعى است) زمانى تحقّق مى يابد كه جريان خون به طور كامل متوقّف شده باشد.

ز - امّا امر (فَأْتُوهُنَ) كه دلالت بر جواز مقاربت جنسى دارد، براى زمانى است كه طهارت كامل تحقّق يافته باشد و طهارت كامل هم با غسل كردن تحقّق مى يابد و لذا خداوند فرموده است: (فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَ) كه دلالت بر اين امر دارد كه آميزش جنسى قبل از طهارت همچنان مكروه باقى مى ماند كه اهل مروت بايد از آن اجتناب ورزند مگر در ضرورت مانند سفر وغيره.

ح - ولى بهترين شيوه آميزش جنسى چگونه صورت مى گيرد؟ بايد گفت كه تنها با رعايت حدود الهى و از راهى كه خدا امر كرده است. جمله (مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ) نشان مى دهدكه راه طبيعى همان راهى است كه خداوند امر كرده است ونبايد از آن تجاوز كرد و اين همان راهى است كه از آن طريق زاد و ولد صورت مى گيرد. پس ازجمله (مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ ) استفاده مى شود كه انسان مؤمن بايد به اين راه و به ساير واجبات و محرّمات در هنگام آميزش متعهّد و مقيّد باشد.

زياد شده و از طرف رهبران شريعت (يعنى پيامبر عظيم الشأن و امامان معصوم)پاسخها با بيان نشانه ها و علايم ارائه گرديده است، ولى به اين نكته نيز اشاره رفته كه اين پديده يك حقيقت شناخته شده بوده و جاى خفا و ابهام ندارد، و اين نشان مى دهد كه شناخت اين پديده، موكول به عرف است و امارات و نشانه هايى را كه شريعت بيان داشته غالباً جنبه ارشادى دارد،چنانكه در حديث منقول از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله خطاب به زنان آمده است: «اگر خون،خون حيض باشد، رنگ آن سياه و شناخته شده است و اگر چنين باشد، نمازبجانياور.» (1)

چهارم - از آنجا كه قاعدگى يك پديده طبيعى است، پس زنى كه از نظر بهداشتى ازسلامتى كامل برخوردار باشد، اين عادت را مى بيند بر خلاف ساير خونها مانند: استحاضه يانفاس يا خون بكارت يا خون زخمها و لذا خونى كه زن مى بيند، اساساً، حيض محسوب مى شودمگر در حالات استثنائى كه نتوان آن را حيض تلقّى كرد.

پنجم - گاهى علايم و نشانه هايى كه در شرع، يا در عرف و يا به وسيله متخصّصان،مشخّص شده با يكديگر همخوانى پيدا نمى كند يا در ميان آنها تعارض ديده مى شود (مانندتعارض علايم هر پديده طبيعى ديگر) دراين صورت بايد به عرف مراجعه شود تإ؛خخغطعلامت نزديكتر و نشانه موثق تر به حسب شرايط مختلف مربوط به موضوع بدست آيد،چنانكه مشروح آن در آينده خواهد آمد.

ششم - نشانه هايى هم وجود دارد كه زن از طريق آنها مى تواند قاعدگى خود را تشخيص دهد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

الف - چون عادت ماهيانه در هر چهار هفته يكبار اتّفاق مى افتد، پس آن عادتى است باوقت معيّن و يا با مقدار و وقت معيّن.

ب - قاعدگى معمولاً با مجموعه اى از حالات خاصّى همراه است كه زن با احساس آن حالات آگاهى مى يابد كه وارد عادت ماهيانه خود شده است، مانند تغيير مزاج، تمايل به گريه، احساس ناراحتى و گاهى هم درد در ناحيه شكم واحساس خستگى و حتّى سرگيجه. (2)

البتّه هر زنى در آغاز قاعدگى، حالت خاصّ خود را دارد، كه به وسيله آن، به سرعت و به آسانى مى تواند قاعدگى خود را تشخيص دهد.

ص: 104

ج - چون اين خون، صفات خاصّى دارد مانند سياهى يا سرخى شديد و سوزش و فشار،با ديدن اين صفات نيز مى توان خون قاعدگى را از غير آن باز شناخت. (1)

د - چون خون حيض تنها بعداز بلوغ و قبل از يائسگى ديده مى شود (زيرا اين خون مربوطبه مسأله حاملگى است) و چون معمولاً كمتر از سه روز پياپى و بيشتر از ده روز نيست(مگر در صورت مختلّ شدن سلامتى زن كه در آن صورت خون استحاضه خواهدبود) شريعت، اين ويژگيها را از علايم و نشانه هاى قاعدگى قرار داده است.

جزئيات اين مسائل را مشروحاً يادآور خواهيم شد.

علامت بلوغ به شمار مى آيد.

ب - مقصود از بلوغ دراين جا پديدار شدن يكى از نشانه هاى بلوغ دختر است كه قبلاً درباب احكام بلوغ ذكر شده است.

ج - اگر دختر شك كند كه بالغ شده يا نه حكم به عدم بلوغ مى شود تا اين كه بلوغ ثابت شود،و به واسطه يكى از نشانه هاى بلوغ كه قبلاً در باب احكام بلوغ يادآورى شده است، به تحقّق آن اطمينان حاصل شود.

استحاضه است امّا اگر كلاً ده روز يا كمتر از آن خون ببيند، بايد همه آن را (هر چندبيشتر از روزهاى عادتش باشد) حيض قرار دهد.

آنچه گفته شد در صورت شك است امّا اگر از راههاى ديگر يقين به تعداد روزهاى قاعدگى خود داشته باشد، مطابق همان يقين بايد عمل كند.

مى شود، پاكى مستقلّ محسوب نمى شود هر چند حكم كنيم كه زن دراين روزها پاك است وبايد نماز بخواند.

امّا قسم دوّم يعنى آنان كه عادت معيّنى ندارند نيز بر سه قسم مى باشند:

1 - مبتدئه. 2 - مضطربه. 3 - ناسيه.

هريك از اين اقسام ششگانه، احكام خاصّى دارند. تعريف هر كدام و احكام و فروع مسائل هر قسم را به ترتيب ذكر مى كنيم.

ج- كسى كه عادت وقتيّه و عدديّه دارد :

زنى است كه دوماه پشت سرهم در تاريخ معيّن حيض ببيند و شماره روزهاى حيض او هم در هر ماه يك اندازه باشد مثل اينكه دوماه پشت سرهم از پنجم تا يازدهم ماه خون ببيند.

مسائل مربوط به اين قسم از زنان بشرح ذيل است:

1 - اگر دارنده عادت وقتيّه و عدديّه، در وقت عادت خود خون ببيند ولى به اندازه شماره روزهاى عادتش نباشد بلكه يا بيشتر يا كمتر از آن باشد و بعداز قطع شدن خون، دوباره در غيروقت عادت خود، به تعداد روزهاى عادت خود خون ببيند، چنانچه خون اوّل با مشخّصات حيض بوده و پاكى واقع بين هر دو، ده روز يا بيشتر بوده باشد، هر دوى آنها حيض است. امّااگر مدّت پاكى ده روز نباشد بلكه كمتر از آن باشد، عادت وقتيّه بر غير آن مقدّم داشته مى شودمگر اينكه از راه نشانه هاى ديگر به خلاف آن يقين پيدا كند يعنى خون اوّل كه در وقت عادت بوده حيض حساب مى شود نه خون دوّم مگر اينكه بر خلاف آن يقين حاصل شود.

2 - اگر دارنده عادت وقتيّه و عدديه، به اندازه شماره روزهاى عادتش خون ببيند ولى دروقت عادتش نباشد، چه قبل از آن باشد يا بعداز آن، و در وقت عادتش و به اندازه روزهاى عادتش هم خون ببيند بايد روزهاى عادت وقتيه وعدديه خود را حيض قرار دهد و آن خون ديگر را استحاضه، مگر اينكه از علايم ديگر بفهمد كه عادتش تغيير يافته است مثل اينكه خون در روزهاى عادت، مشخّصات حيض را نداشته باشد ولى خون ديگر واجد آن مشخّصات باشد وحالت عمومى او هم در ايّام عادت، طبيعى باشد ولى در ايام ديگر، حالات حائض راپيدا كندويا نشانه هاى ديگرى كه دلالت كند عادت او تغيير يافته است، دراين صورت طبق همين نشانه ها بايد عمل كند و خون روزهاى عادت قبلى خود را استحاضه قرار دهد.

در يك كلام اينكه: عادت هميشه يك نشانه شاخص براى متمايز نمودن خون حيض ازديگر خونهاست، ولى گاهى هم نمى تواند در مقابل ساير نشانه ها اگر همگى برخلاف آن باشد، مقاومت كند.

3 - در صورت تعارض وقت و عدد نزد دارنده عادت وقتيه و عدديه، وقت مقدّم است. مثل اينكه در وقت عادتش، كمتر يا بيشتر از شماره روزهاى عادتش خون ببيند، سپس در غيروقت عادتش بازهم خون ببيند ولى به اندازه شماره روزهاى عادت باشد، وقت مقدّم شمرده مى شود و او بايد خونى را كه در وقت عادت خود ديده، حيض قرار دهد.

چند مسأله :

1 - دارنده عادت وقتيّه چه عادت عدديّه هم داشته باشد يا نه، به صرف ديدن خون دروقت عادت بايد عبادت را ترك كند و اگر به فاصله يك يا دو روز قبل يا بعداز تاريخ عادت،

ص: 111

خون ببيند، معمولاً از عادت حساب مى شود مخصوصاً در صورتيكه مشخّصات خون و حالات زن نشان دهد كه اين عادت ماهيانه اوست كه جلو يا عقب افتاده است. همچنين گاهى قبل ازبيرون آمدن خون زياد، مايع زرد رنگى ديده مى شود كه آن هم از حيض است. زن نبايدضرورت اهمّيت دادن به ساير نشانه هاىِ دالّ بر حيض را ناديده بگيرد.

زن هر زمان عقيده پيدا كند كه وارد عادت ماهيانه خود شده، به صرف ديدن خون بايدنماز را ترك كند، ولى اگر به اعتقاد اينكه در حيض است، عبادات را ترك كند، سپس روشن شود كه اشتباه كرده است، واجب است قضاى عبادات ترك شده را بجا آورد و گناهى بر اونيست.

امّا كسى كه تنها عادت عدديّه دارد، عبادت را تنها وقتى با ديدن خون ترك مى كند كه مشخّصات خون حيض را داشته باشد.

2 - چون خون حيض با ماههاى قمرى ارتباط دارد، وقت و شماره روزها (كه معمولاً عادت ناميده مى شود) علامت بسيار روشن براى حيض محسوب مى شود و اين علامت بر ساير علامتها مقدّم است.

ولى وقتى كه حالت زن اضطراب پيدا كند و عادتش را از دست بدهد، بايد به ساير نشانه هارجوع كند مثل مشخّصات خون و حالات روانى و جسمى ديگر كه غالباً همراه با حيض پيش مى آيد. براساس اين قاعده، حالات و صور گوناگون كسى را كه عادتش به هم خورده ذكرمى كنيم:

اوّل - اگر در طول ده روز، گاهى خون جارى شود و گاهى قطع گردد، چنانكه قبلاً نيز گفته شد، با ديدن خون در حال حيض است و بدون آن پاك است.

دوّم - اگر در روزهاى عادت و بعداز آن خون ببيند و از ده روز هم تجاوز كند، تنها ايّام عادت را حيض قرار دهد و بعداز آن پاك است، و همچنين اگر يك يا دو روز قبل يا بعدازعادت خون ببيند و مجموع آن از ده روز تجاوز نكند، همه آن روزها حيض حساب مى شودزيرا عادت گاهى جلو و گاهى عقب مى افتد.

سوم - اگر در غير روزهاى عادت خون ببيند و از ده روز هم تجاوز كند، آن خونى را كه مشخّصات حيض دارد، حيض و آن خونى را كه آن مشخّصات را ندارد استحاضه قرار دهد و اومى تواند طبق نشانه هاى مخصوص خود از قبيل وضعيّت و حالتش در ايام حيض، و يا طبق نظركارشناسان و متخصّصان، عمل كند.

چهارم - اگر در غير روزهاى عادت و در دو مدّت مختلف با فاصله افتادن پاكى، خون ببيند پس اگر براى هر دو خون هيچ نشانه مشخّص كننده اى نيابد، مى تواند هر كدام را كه بخواهد حيض و ديگرى را استحاضه قرار دهد، واَوْلى اين است كه اوّلى را حيض قرار دهد.

البتّه همه اين حرفها در صورتى است كه بين هر دو خون ده روز فاصله نباشد وگرنه هر دو

ص: 112

حيض محسوب مى شود.

3 - از آنچه گذشت فهميديم خونى كه يك يا دو روز قبل از وقت عادت ديده شود ومشخّصات حيض را نداشته باشد ولى بعد داراى آن مشخّصات شود، از حيض حساب مى شوددر صورتيكه متّصل به حيض باشد و مجموع روزها هم از ده روز تجاوز نكند.

4 - ملاك و معيار در عادت وقتيّه يا عدديّه، روزهاى ديدن خون است و نه ساعتها. مثلاًزنى كه هر ماه در روز هفتم خون مى بيند، اگر يكبار صبح و بار ديگر در ساعات ديگر يا درآخر روز خون ببيند، به عادت او ضررى نمى رساند و او صاحب عادت محسوب مى شود، وهمچنين است نسبت به دارنده عادت عدديه زيرا اندازه حيض به ساعت حساب نمى شود بلكه با روز حساب مى گردد. پس روزى را كه خون ديده يك روز حساب مى شود چه در صبح آن ديده باشد يا ظهريا شب.

5 - زنى كه به صورت مستمرّ خون مى بيند ولى در دوماه پشت سرهم در روزهاى معيّن با مشخّصات حيض بوده است، مثل اينكه از اوّل تا پنجم ماه با مشخّصات حيض ولى درروزهاى بعداز آن با مشخّصات استحاضه خون ديده است، عادت او همان روزهايى است كه بامشخّصات حيض ديده است يعنى در مثال يادشده، عادت او از روز اوّل تا پنجم ماه مى باشد.

6 - زنى كه عادت دارد مثلاً سه روز پياپى خون مى بيند، سپس براى سه روز قطع مى شود،سپس دوباره سه روز ديگر خون مى بيند، اگر اين ترتيب و حالت ادامه پيدا كند، عادت اوهمين خواهد بود، در روزهاى خون، حائض و در غير آن پاك است (يعنى در سه روزاوّل حيض و در سه روز دوّم پاك و در سه روز سوّم بازهم حيض مى باشد).

7 - اگر زن دو بار پشت سرهم بر خلاف عادت خود خون ببيند، عادت او چه وقتيّه باشد يإ؛ژژظظعدديّه بهم مى خورد، پس اگر دوبار پشت سرهم برخلاف عادت قبلى خود و به يك صورت خون ببيند چه از جهت وقت، يا عدد و يا هر دو، صاحب عادت جديد مى شود و اگر اصلاً به يك صورت خون نبيند، او مانند مضطربه خواهد بود كه عادت معيّنى ندارد.

8 - اگر وقت يا شماره روزها فقط يكبار تغيير پيدا كند، عادت به هم نمى خورد.

به جهت توقّف عادت ماهيانه براى مدّت دراز به سبب باردارى و شير دادن يا بيمارى، عادت خود را فراموش كرده است.

احكام اين دسته ها را ذيلاً بيان مى كنيم:

1 - مبتدئه و مضطربه و ناسيه به صرف ديدن خون در صورتيكه مشخّصات خون حيض راداشته باشد، بايد عبادت را ترك كرده و به احكام حائض عمل نمايند.

2 - امّا اگر مشخّصات حيض را نداشته باشد و نشانه ديگرى نيز باشد كه دلالت كند بر اينكه خون حيض نيست مثل اينكه بيمار باشد يا زخم داشته باشد، حكم به حيض بودن نمى شود.

3 - ولى اگر سالم باشد و خون ببيند، اقرب اين است كه خون حيض است زيرا خون حيض،خون صحّت و سلامتى زن است.

4 - زنان مبتدئه و مضطربه و ناسيه اگر دوبار پشت سرهم به يك صورت از نظر وقت،يا شماره روزها و يا هر دو خون ببيند، صاحب عادت خواهند شد يعنى از حالت مبتدئه يامضطربه يا ناسيه بودن بيرون شده و عادت معيّن (از نظر وقت يا عدد يا هر دو)پيدا خواهند كرد.

ب - اگر نداند كه خون حيض است يا زخم، بايد به نشانه هايى كه نشان مى دهد او حائض است يا نه مراجعه نمايد، و اگر نشانه اى بر حيض بودن نيابد، حكم به پاكى او مى شود زيرااصل پاكى است.

ج - اگر نداند كه خون حيض است يا استحاضه، فروعى دارد كه بيان مى شود:

اوّل - اگر زن، عادت وقتيّه و عدديّه داشته باشد و به طور مثال هميشه در هرماه از اوّل تاپنجم آن خون مى بيند، چنانچه خونريزى او از ده روز تجاوز كند، آن مقدار اضافه از عادت هميشگى او، استحاضه است ولى اگر از ده روز بيشتر نباشد بلكه مثلاً هفت روز خون ببيند،همه اين روزها براى او حيض محسوب مى شود.

دوّم - امّا كسى كه عادت وقتيّه دارد، اگر از ده روز بيشتر خون ببيند، اقرب اين است كه مازاد ده روز، استحاضه است.

سوم - امّا كسى كه عادت عدديّه دارد، از جهت عدد روزها بايد به عادت خود مراجعه كند، امّا از جهت وقت و زمان بايد به مشخّصات و نشانه ها و قرائن رجوع كند و آن زمانى رإ؛س س ظظكه از نظر او نزديكتر به حيض است، حيض حساب كند.

البتّه اين در صورتى است كه او اطمينان داشته باشد كه حيض او همان ايام عادتش مى باشدولى اگر بر خلاف آن اطمينان حاصل كند و از مشخّصات و ساير حالات بفهمد كه روزهاى ديگر، حيض اوست نه ايّام عادت، بايد بر طبق مشخّصات عمل كند (يعنى هر خونى راكه مشخّصات حيض داشته باشد حيض قرار دهد چه در ايّام عادت باشد يا بعداز آن)زيرا چنانكه قبلاً گذشت حيض يك حالت زنانه است و عادت و غيره فقط نشانه است و بر زن است كه از طريق اين نشانه ها، حقيقت را بيابد، سپس به وظيفه خود عمل كند و اگر از طريق نشانه ها ومشخّصات نتوانست حقيقت را بدست بياورد، مخيّراست هر خونى را كه بخواهدبراى خود حيض قرار دهد.

4 - مبتدئه و مضطربه اى كه هنوز عادت منظّمى پيدا نكرده است، بايد آنچه را مشخّصات حيض دارد، حيض و آنچه را مشخّصات استحاضه دارد، استحاضه قرار دهد بشرطى كه آنچه مشخّصات حيض دارد از سه روز كمتر و از ده روز بيشتر نباشد به گونه اى كه زن به اين تشخيص اطمينان نكند، مگر اينكه مشخّصات ونشانه هاى خون طورى باشد كه او را عرفاًمطمئن گرداند كه او در حالت حيض است و دراين صورت عمل به مشخّصات و نشانه هاكفايت مى كند هر چند آن دو شرط هم موجود نباشد و اللَّه العالم.

5 - اگر خونى كه مشخّصات حيض دارد با خون ديگرى كه آن هم همان مشخّصات را داردتعارض پيدا كند مثل اينكه زن پنج روز با مشخّصات حيض خون ببيند، سپس پنج روز ديگربا مشخّصات استحاضه خون ببيند، سپس پنج روز ديگر با مشخّصات حيض ببيند يا اينكه

ص: 115

همه خون در همه اين روزها با يك صفت باشد، دراين صورت بايد در تعيين شماره روزهاى حيض به عادت خويشاوندان خود مراجعه كند بشرطى كه نزديكان و خويشاوندان او در شماره روزهاى حيض متّفق باشند يعنى عادت آنان يك اندازه باشد، يا اگر مخالفى هم در ميان آنهاباشد، اندك و نادر باشد.

6 - در صورت رجوع به عادت خويشاوندان، آيا لازم است كه شهر محل سكونت آنان يكى باشد؟ جواب اين است كه گاهى يكى بودن شهر محل سكونت تأثير ندارد، مثل اينكه بخواهدبه عادت تنها عمّه اش مراجعه كند كه در يك شهر بسيار دور سكونت دارد، و گاهى هم مؤثّراست مثل اينكه عمّه اش از مادر ديگر غير از مادر پدرش باشد و در شهرهاى مختلف سكونت داشته باشند و آب و هواى آنها هم متفاوت باشد، شايد اختلاف شهرها دراين حالت مؤثّرباشد. به هر حال ملاك در آن ميزان اطمينان عرفى است كه از همگونى با خويشاوندان حاصل مى شود. به طور كلّى زن مضطربه و مبتدئه اى كه خون او نشانه هاى مشخّص كننده اى ندارد،مى تواند به برخى نشانه هاى ديگر همانند خويشاوندان و هم سنّ وسالان خود مراجعه كندچون سنّ و محيط زندگى در مقدار خون اثر دارد. پس اگر اين نشانه ها به مرحله اطمينان رسيد، طبق همان اطمينان عمل كند و گرنه بايد به روشى عمل كند كه در مسأله بعدى گفته مى شود.

7 - در صورتيكه خويشاوندان هم در شماره روزهاى حيض، اختلاف داشته باشند، اومخيّر است بين اينكه براى خود سه روز را در يكماه و ده روز را در ماه ديگر حيض و باقى روزها را استحاضه قرار دهد، يا اينكه در هر ماه شش يا هفت روز را حيض قرار دهد و احوطهفت روز است و باقى روزها را استحاضه بداند.

8 - مراد از خويشاوندان و نزديكان، اعمّ از ابوينى يا پدرى تنها يا مادرى تنها است و زنده بودن آنها هم شرط نيست.

9 - اگر بعداز عمل كردن به روش هاى يادشده براى زن روشن گردد كه زمان حيض او غير اززمانى بوده است كه او قبلاً انتخاب كرده است، واجب است احتياطاً نمازهاى فوت شده را قضاكند وهمچنين است اگر روشن شود كه آنچه را انتخاب كرده از زمان حيض او، كمتر يا زيادتربوده است.

10 - در مشخّصات خون حيض، رنگ سياه و سرخ فرق ندارد مثلاً اگر سه روز به رنگ سياه و سه روز ديگر به رنگ سرخ ببيند، سپس به مشخّصات استحاضه ببيند، شش روز را براى خود حيض حساب كند.

اوّل - همه عباداتى كه مشروط به طهارت است مانند: نماز، روزه، طواف واعتكاف، براو حرام است.

فروع مسأله:

1 - اگر زن در هنگام نماز و حتّى قبل از سلام دادن، خون قاعدگى ببيند، نماز او باطل مى شود.

2 - روزه نيز همچنين است، پس اگر زن بعداز داخل شدن فجر هر چند به يك لحظه،خون ببيند، آن روز را نبايد روزه بگيرد و اگر قبل از مغرب حتّى به يك لحظه نيز خون ببيند،روزه او باطل مى شود.

3 - زن قضاى نمازهاى يوميّه اى را كه در حال قاعدگى از او فوت شده بجا نمى آورد ولى واجب است روزه هاى واجب فوت شده در اين حال را قضا كند.

4 - اگر وقت نماز داخل شود و زن از طريق نشانه هاى ويژه زنانه بداند كه اگر نماز را به تأخير اندازد وارد عادت ماهيانه خواهد شد، واجب است فوراً نماز را بجا آورد، و اگر دراين حالت سستى كند و نماز نخواند تا اينكه عادت او آغاز شود، قضاى آن نماز بر او واجب است.

5 - زنى كه در حال قاعدگى است اگر در آخر وقت نماز پاك شود و وقت، براى غسل و تهيه مقدّمات نماز و بجا آوردن حدّاقل يك ركعت نماز كفايت كند، واجب است فوراً مبادرت به انجام نماز نمايد واگر سستى كند تا اينكه وقت نماز سپرى شود، واجب است آن نماز را قضاكند.

6 - اگر زن، پس از پاك شدن از قاعدگى، شك كند كه آيا وقت براى نماز دارد يا نه،واجب است نماز را بجا آورد.

7 - بجا آوردن سجده شكر براى زنى كه در حال قاعدگى است جايز است و اگر به آيه سجده واجب گوش دهد، سجده بر او واجب مى گردد.

8 - براى زن، در حال قاعدگى مستحب است كه در اوقات نماز خود را از خون پاكيزه كندونوار بهداشتى را عوض نمايد سپس وضو بگيرد و در جايگاه نمازش روبه قبله بنشيند و به اندازه وقت نماز، مشغول دعا و ذكر خدا شود.

دوّم - بر زن، در حال قاعدگى دست زدن به نوشته قرآن كريم و نامها و صفات خداوند -اگراز آن صفتها خداوند، اراده شده باشد- و بنابر احوط دست زدن به نامهاى پيامبران وامامان عليهم السلام حرام مى باشد.

سوّم - قرائت آيات سجده واجب وبلكه بنابراحوط قرائت سوره هاى سجده نيز براو حرام است.

چهارم - براو نيز حرام است توقّف ودرنگ در مساجد، وهمچنين گذاشتن چيزى درمساجد، امّا عبور كردن از مسجد بگونه اى كه از دربى داخل شده و از درب ديگر خارج شوداشكال ندارد، مگر مسجدالحرام و مسجد نبوى شريف كه حتّى عبور كردن او نيز از اين دو

ص: 117

مسجد جايز نيست.

پنجم - بر زن، در حال قاعدگى و شوهر او جماع كردن در فرج حرام است اگرچه دخول به مقدار ختنه گاه انجام شود و منى هم بيرون نيايد بلكه بنابر احوط داخل كردن مقدار كمتر ازختنه گاه نيز حرام است، امّا ساير لذّت جوئيها مثل بوسه زدن و همخوابى و ساير ملاعبات جايز است.

بعضى از جزئيات اين مسأله بقرار ذيل است:

1 - در حرمت جماع با زن در حال قاعدگى بين همسر دائمى و موقّت و آزاد و كنيز ونامحرم فرقى وجود ندارد.

2 - اگر با زن حائض جماع كند مستحب است كفّاره بدهد و برخى گفتنه اند: كفّاره واجب است و اين قول موافق احتياط است.

3 - كفاره جماع با حائض در اوّل حيض يك دينار (1)و در وسط آن نيم دينار و در آخر آن يك چهارم دينار است. اين كفّاره به افراد مسكين داده مى شود.

منظور از اوّل حيض، يك سوم اوّل آن و مراد از وسط يك سوم دوّم و مراد از آخر،يك سوم آخر آن مى باشد.

4 - بعداز آنكه زن از حيض پاك شد، شوهرش مى تواند قبل از غسل با او نزديكى كند ولى احتياط شديد دراين است كه زن قبل از نزديكى فرج خود را بشويد واحتياط مستحبّ آن است كه از نزديكى با زن قبل از غسل حيض، اجتناب شود.

ششم - طلاق دادن زن يا ظهار آن در حال قاعدگى باطل مى باشد در صورتيكه شوهرش به او، دخول كرده باشد هر چند بنابر احتياط در دُبُر (عقب) دخول كرده باشد وشوهر هم حاضر يا در حكم حاضر باشد و زن باردار نباشد. امّا اگر به او دخول نكرده باشد ياشوهر غائب يا در حكم غائب (مثل كسى كه نمى تواند از حال همسرش با خبرشود) باشد يا زن باردار باشد، طلاق صحيح مى باشد.

هفتم - بر زن واجب است بعداز قطع شدن خون حيض براى اعمال واجبى كه نياز به طهارت دارد مانند نماز، طواف و روزه، غسل كند:

1 - غسل حيض كاملاً مانند غسل جنابت است كه در فصل جنابت گذشت.

2 - غسل حيض با غسل جنابت تداخل پيدا مى كند، يعنى اگر زن از حيض پاك شود وجنب هم باشد، يك غسل براى هر دو كفايت مى كند.

ص: 118

3 - وجوب غسل پس از پايان قاعدگى بدين معنى نيست كه او در طول مدّت قاعدگى نجس است، بلكه بدن او اگر آلوده به خون يا نجاست ديگر نباشد، پاك است و همچنين عرق او پاك است و او مى تواند زندگى عادى و طبيعى خود را مانند روزهايى كه پاك مى باشد، ادامه بدهد.

هشتم - اگر زن خبر دهد كه او در حال قاعدگى است، سخن او پذيرفته مى شود همچنين اگر بگويد كه پاك است، مگر اينكه ادّعاى او بر خلاف معمول و متعارف باشد كه دراين صورت بايد درباره وضعيّت و ادّعاى او بررسى شود.

اقسام خونريزى

از اقسام معمولى و مألوف اين خونريزى، زياد شدن كميّت خونى است كه در هر ماه از زن بيرون مى ريزد يا زياد شدن روزهاى خونريزى او در هر ماه نسبت به ميانگين طبيعى آن است.دراين قسم، سبب اصلى غالباً خود رحم يا دستگاه گردش خون آن است. از نمونه هاى بارز آن ورم هاى داخلى رحم و اختناق رحم (1)يا هر بيمارى اى كه نتيجه آن لخته نشدن طبيعى خون است. همه اينها منجر به اينگونه خونريزى مى شود.

قسم ديگر اين است كه عادت زنانه در مدّتهاى نزديك به هم، مثلاً هر سه هفته يا هر دوهفته يكبار عارض شود، دراين صورت عامل اصلى اين اضطراب، تخمدان زن است نه خودرحم و گاهى هم عامل آن نوعى از اختلال يا ناهماهنگى در رابطه غدّه هيپوفيز در مغز و تخمدان است و اين مسأله در دستگاه غدّه زنانه اهمّيت زيادى دارد.

گاهى هم هر دو قسم بالا در يك صورت ادغام مى شود و خون با كمّيت زيادتر از حدّ طبيعى و زودتر از وقت آن يعنى در مدّتهايى نزديك بهم (نه در هر ماه) خارج مى شود.

بديهى است كه سبب اين نوع خونريزى، بيمارى يا اضطراب حاصل در رحم وتخمدان باهم است، و غالباً اين قسم خونريزى را در حالات حبس شدن خون در اعضاى تناسلى زن والتهابات مختلف آن شاهد هستيم، و عجيب اين است كه اخيراً ثابت شده كه اين نوع خونريزى در حالات نگرانى و اضطراب روانى زنان، زياد ديده مى شود.

قسم چهارم خونريزى در زنان اين است كه مقدارى غير طبيعى خون در وقت هاى نامنظّم بيرون شود يعنى به جاى هر ماه يا هر سه هفته يا هر دو هفته،خون در هر وقت وهر روز وهر ساعت بدون نظم جريان يابد و اين نوع خونريزى غالباً نتيجه اضطراب شديد در تخمدان ياوجود التهابهاى تند در اعضاى تناسلى زن است و گاهى هم ناشى از زخم در دستگاه تناسلى مى باشد.

اين قسم اخير از خونريزى از نشانه هاى مهمّى است كه از وجود باردارى غير طبيعى خبرمى دهد مثل حالات سقط يا باردارى در خارج رحم.

اسباب و عوامل

اغلب بيماريهاى مزمن كه انسان را فرسوده و لاغر مى گرداند، مقدار عادت ماهيانه زن را-برعكس باور بسيارى از مردم- ضعيف و كم مى گرداند ولى بيماريهاى حادّ و تبهاى زياد باعث

ص: 120

مى شود نظام عادت ماهيانه و اوقات طبيعى آن، مختلّ شود.

همچنين بيماريهاى قلبى، خونى، كم خونى، ضعف غدّه تيروئيد، نگرانيهاى روانى، فشارعصبى، اشباع نشدن غريزه جنسى، اختلافات زناشويى، و كارهاى سخت و طاقت فرسا،همگى از عوامل شمار زيادى از خونريزى هاى زنانه مى باشند.

آقاى دكتر محمّد رفعت بعداز بيان عوامل يادشده فوق كه باعث خونريزى رحم مى شود به عوامل موضعى ديگر مانند زخم ها و پاره شدن بكارت و مانند آن نيز اشاره كرده و افزوده است:انواع باردارى غير طبيعى (آنچه منجر به سقط جنين مى شود، يا باردارى خارج رحم، ويا...)، آسيبهاى رحم در اصل خلقت، آسيب ديدن جدار داخلى مهبل در اثر آميزش جنسى، حالات انقلاب و سقوط رحم و تخمدان، التهابات حادّ و مزمن اعضاى تناسلى زن،ورمهاى رحم وتخمدان، زخمهاى هر عضو دستگاه تناسلى و اختلال هرمونها و ترشّحات غددى تخمدان، از عوامل ديگر خونريزى زنانه مى باشد. (1)

سؤالى كه براى ما مطرح است اين است كه آيا مى توان اين نوع خونريزيها را استحاضه ناميد؟ البتّه شك نداريم كه خون بكارت (ناشى از پاره شدن پرده بكارت در شب زفاف) و خون زخم، در فقه ما استحاضه ناميده نمى شود و احكام آن بر اين دو خون جارى نمى گردد.

ولى اين سؤال باقى مى ماند كه خونريزى رحم كه ناشى از التهابات اعضاى داخلى زن مى باشد آيا استحاضه است يا خونى ناشى از زخم؟ از اطلاق روايات چنين پيداست كه اين خون نيز استحاضه است زيرا هر زمان كه منشأ خونريزى رحم باشد (سبب و عامل خونريزى هرچه باشد) آن خون استحاضه است، مگر اينكه بدانيم كه منشأ آن غير رحم است مانند زخم يا بكارت و مانند آن. به ديگر سخن: زن اگر در صحّت و سلامتى كامل باشد،خون نمى بيند مگر در هنگام عادت ماهيانه خود، امّا اگر بيمارى پيدا كند، گاهى بر علاوه عادت ماهيانه، خونريزى ديگرى نيز براى او پديد مى آيد كه در لغت وفقه،«استحاضه»، يعنى اضافه و زائد بر حيض، ناميده مى شود.

طبيعت خون استحاضه با خون حيض فرق دارد وهر دو از يك محل خارج نمى شوند و هرخونى كه ما سبب و منشأ آن را ندانيم و براى ما خون حيض يا زخم يا بكارت يا نفاس بودن آن هم ثابت نشود، خون استحاضه محسوب مى شود.

مى شود:

1 - غالباً زرد رنگ است. 4 - آهسته و بدون فشار خارج مى شود.

2 - سرد است. 5 - سوزش ندارد.

3 - رقيق است. 6 - كم و زياد آن حدّ خاصّى ندارد.

فروع مسأله:

1 - مشخّصات خون استحاضه غالباً برعكس مشخّصات خون حيض است.

2 - گاهى خون استحاضه، مشخّصات خون حيض را دارد، مانند مواردى كه امكان نداردخون را حيض بدانيم، مانند اينكه مدّت ديدن خون از سه روز كمتر يا از ده روز بيشتر باشد.دراين صورت خون او استحاضه است هر چند مشخّصات حيض را هم داشته باشد.

3 - در ديدن خون استحاضه، سنّ خاصّى شرط نيست و ممكن است خون استحاضه قبل ازسنّ بلوغ يا در سنّ يائسگى ديده شود.

نماز صبح و قبل از نماز ظهر و قبل از نماز عصر و همينطور براى هر كدام از مغرب و عشاجداگانه وضو بگيرد و نمى تواند دو نماز را با يك وضو بجا آورد.

2 - مستحب است در استحاضه قليله قبل از هر نماز، پنبه (يا نوار بهداشتى) راعوض كند.

3 - اگر مستحاضه قليله قبل از نماز وضو بگيرد، سپس خون به طور كامل قطع شود،مى تواند ساير نمازها را با همان وضو بجا آورد.

4 - بر مستحاضه قليله بعداز پاك شدن، غسل واجب نيست.

5 - بر مستحاضه قليله واجب است قبل از هر عملى كه مشروط به طهارت است مانندطواف و لمس نوشته قرآن مجيد وضو بگيرد، و اگر اين اعمال را تكرار كند بايد وضو را هم تكرارنمايد، مثلاً براى هر بار كه بخواهد نوشته قرآن را لمس كند بايد وضو بگيرد مگر اينكه بين دونوبت، فاصله زياد نيفتد به طوريكه هر دو يك عمل حساب شود.

6 - براى بجا آوردن اجزاى فراموش شده نماز و ركعتهاى نماز احتياط و دو سجده سهو درصورتيكه بلا فاصله بعداز نماز انجام داده شود، تجديد وضو واجب نيست.

7 - اگر استحاضه قليله به متوسطه يا كثيره تبديل شود، چنانچه قبل از نماز باشد، واجب است به وظايف حالت جديد عمل كند، امّا اگر بعداز نماز باشد، اعاده نماز لازم نيست، ولى اگر در بين نماز خون جريان يابد، واجب است نماز را قطع كند و به آنچه در وضعيت جديدلازم است عمل نمايد.

و عصر به يك غسل اكتفا كرده و آن دو را باهم بجا آورد، همچنين با يك غسل بين مغرب وعشا جمع نمايد و براى نماز صبح هم جداگانه غسل كند، وغسل براى او از وضو گرفتن براى هرنماز كفايت مى كند. البتّه اگر در غير وقت غسل، نماز بخواند، بايد براى هر نماز وضو بگيردهمانگونه كه وظيفه مستحاضه قليله است.

2 - اگر خون روى پنبه يا نوار بهداشتى ظاهر شده باشد واجب است آن را عوض كند و اگرظاهر نشده باشد واجب نيست، اگرچه احوط اين است كه در هر صورت آن را عوض كند.

3 - جايز نيست بيش از دو نماز را با يك غسل بجا آورد. البتّه جايز است براى انجام نوافل به غسل نمازهاى واجب اكتفا كند ولى واجب است براى هر دو ركعت نماز مستحبّى، وضوبگيرد.

4 - واجب است بعداز غسل فوراً مبادرت به انجام نماز نمايد، ولى مى تواند اذان و اقامه ودعاهاى منقول را بخواند و همچنين واجب نيست تنها به واجبات نماز اكتفا كند بلكه مى تواند مستحبّات را نيز بجا آورد.

5 - واجب است به هر وسيله ممكن از خارج شدن خون جلوگيرى نمايد ولى در مواردى كه خون زياد است و بند نمى آيد و او نمى تواند مانع شود، واجب نيست.

مى تواند بااو نزديكى كند هر چند وضو هم نكرده باشد.

7 - اقوى اين است كه مستحاضه متوسطه و كثيره مى تواند بدون غسل وارد مسجد شود و درمسجد توقّف كند، اگرچه احتياط مستحب آن است كه براى اين كار غسل را ترك نكند.

8 - احتياط مستحب اين است كه اگر غسل نكرده باشد شوهرش با او نزديكى نكند و اقوى اين است كه نزديكى كردن جايز است ولى كراهت دارد و همين حكم جارى است نسبت به قرائت آيات سجده.

در قاعدگى باشد، همان مقدار عادت را نفاس و بقيّه را استحاضه قرار دهد. امّا اگر عادت معيّنى نداشته باشد، ده روز را نفاس و باقى را استحاضه قرار دهد.

7 - مبدء محاسبه ده روز نفاس از هنگام پايان يافتن زايمان است نه از هنگام شروع زايمان، اگرچه حكم نفاس از حين شروع زايمان بر او جارى مى گردد. مثال اين مسأله جائى است كه زايمان مدّت زيادى را دربرگيرد مثل اينكه سقط، تكّه تكّه و با فاصله زمانى خارج شود.

8 - زنى كه دوقلو زايمان مى كند و در هنگام تولّد هريك از آنها خون مى بيند، هر دو خون نفاس مستقلّ محسوب مى شود و در مدّت فاصله بين دو نفاس، اگر جريان خون قطع شده باشد، پاك حساب مى شود.

9 - اگر چند روز خون قطع شود، سپس دوباره قبل از پايان ده روز خون ببيند و جمعاً از ده روز تجاوز نكند، همگى نفاس محسوب مى شود مگر اينكه يقين پيدا كند كه خون ديگر است.

10 - بعداز قطع شدن خون نفاس بايد غسل كند و وظايف شرعى خود را بجا آورد حتّى اگرخون قبل از انقضاى ايام عادت قطع شده باشد.

11 - همه چيزهايى كه براى زن در روزهاى قاعدگى حرام است، براى زن در حال نفاس نيز حرام مى باشد كه عبارتنداز:

الف - عبادات مشروط به طهارت مانند نماز و روزه و طواف و اعتكاف.

ب - دست زدن به نوشته قرآن و نامها و صفات خداوند و همچنين بنابر احوط نامهاى پيامبران و ائمّه عليهم السلام.

ج - قرائت آيات سجده واجب و بلكه بنابر احوط تلاوت سوره هاى سجده را نيز ترك كند.

د - توقّف در مساجد و گذاشتن چيزى در آن.

ه - عبور از مسجدالحرام و مسجد نبوى شريف.

و - نزديكى با زن در فرج هر چند با داخل كردن تا ختنه گاه و بدون بيرون آمدن منى باشد،امّا ساير استمتاعات مانند بوسيدن و ملاعبه و غيره جايز است.

ز - بر شوهر مستحبّ است كه كفّاره بدهد اگر جماع كرده باشد و گفته شده كه كفّاره واجب است و اين قول احوط است.

ح - طلاق و ظهار زن نيز دراين حالت باطل است مگر با شرايطى كه در احكام طلاق گفته مى شود.

12 - غسل نفاس مانند غسل جنابت است و از وضو نيز كفايت مى كند.

ص: 126

ص: 127

ص: 128

ص: 129

چون عرف ورسم جامعه در مورد وسايل، ابزار وروش نظافت، زيباسازى وآرايش،متغير ومتحول است، لذا شخص مؤمن بايد از امر عمومى خداوند در قرآن درباره آرايش وپاكيزگى استفاده كرده وبه نظافت وطهارت بشتابد بدون اينكه وارد شدن نصّ خاصىّ را درمورد هر وسيله وابزار جديد، انتظار داشته باشد. به عنوان مثال نظافت خيابانها، منازل،ماشينها، حفاظت هوا، آب و همه محيطزيست از آلودگى، ودور ساختن كارخانه هاووسايل نقليه اى كه موجب آلودگى هوا و آلودگى صدا مى شوند، از شهرها ومناطق مسكونى و... همه اينها از مصاديق طهارت ونظافت مورد نظر شرع، مى باشد.

چنانكه آراستن خيابانها به درخت وگل، وتزيين مساجد به باغ و گياههاى خوشبو،وآراستن شهرها به كمربندها وفضاهاى سبز وجنگلهاى مصنوعى و... همه اينها از زينت هايى است كه وحى به آن دستور داده وآن را در جهت استفاده مؤمنين قرار داده است. همچنين استفاده از وسايل آرايش وزيبايى براى زنان نيز -در چهارچوب احكام شرع- از مصاديق زينت محسوب مى شود.

سنت شريف، افقهاى وسيعى را در برابر ديدگان ما گشوده تا ميزان اهتمام اسلام به پاكى وآرايش را درك كنيم وبر خواننده گرامى است كه به احاديث منقول از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله واهل بيت اوعليهم السلام تأمل نمايد تا دريابد چگونه بايد پاك وپاكيزه زندگى كند و چگونه بايد به امورنظافت وآرايش در بدن ولباس خود اهميت بدهد، همان گونه كه به عبادت وتوبه كه موجب طهارت روح مى شود، اهميت مى دهد.

حديث شريف :

حمام دواست :

1 - محمد بن على بن الحسين فرمود: رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود:

«درد سه تا، دارو هم سه تاست. اما درد پس خون وصفرا وبلغم است. اما داروى خون، حجامت، وداروى بلغم، حمام وداروى صفرا، راه رفتن است.» (1)

2 - سليمان جعفرى از ابو الحسن عليه السلام نقل مى كند:

«يك روز در ميان، حمام كردن گوشت بدن را زياد مى كند اما عادت هر روزه آن،چربى دو كليه را آب مى كند.» (2)

3 - معاويه بن عمار از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

ص: 131

«سه چيز چاق، وسه چيز لاغر مى كند. امّا سه چيزى كه چاق مى كند: مداومت استحمام، بوييدن بوى خوش وپوشيدن لباسهاى نرم است. وامّا سه چيزى كه لاغر مى كند:اعتياد به خوردن تخم مرغ وماهى وشكوفه خرما است.»

صدوق مى گويد: «مداومت حمام بدين معنى است كه يكروز در ميان حمام كند اماحمام هر روزه باعث كم شدن گوشت بدن مى شود.» (1)

كراهت حمام كردن بدون لُنگ :

4 - حسن بن على بن شعبه در (تحف العقول) از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل مى كند كه حضرت فرمود:

«اى على! از ورود به حمام بدون لُنگ اجتناب كن. هم بيننده وهم ديده شده ملعون است، ملعون.» (2)

مقدار واجب در ستر عورت :

5 - ابويحيى واسطى از بعضى از اصحابش، از ابوالحسن ماضى عليه السلام نقل مى كند كه:

«عورت دو چيز است: جلو وعقب (قُبُل ودُبُر) اما عقب، بين دو كَفَل(سُرين) مستور است پس اگر خود آلت ودو بيضه را بپوشانى، عورت را ستركرده اى.» (3)

مقدار مستحب در ستر عورت :

6 - بشير نبال مى گويد: از امام باقرعليه السلام درباره حمام سؤال كردم، امام فرمود:

«مى خواهى حمام كنى؟» گفتم: بلى. پس امر كرد آب را گرم كنند، بعد واردحمام شد ولُنگ بست از هر دو زانو تا ناف را پوشاند - تا اينكه او مى گويد - پس فرمود:«اين چنين عمل كن.» (4)

7 - امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: كسى كه ايمان به خدا وروز قيامت دارد، وارد حمام نمى شود مگربا لُنگ.» (5)

ص: 132

دعاها وآداب حمام :

8 - محمد بن حمران از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«وقتى وارد حمام شدى، پس در موقع درآوردن لباسهاى خود بگو:

« اللَّهُمَّ انْزَعْ عَنِّي ربقَةَ النِّفاق، وَثَبِّتْنِي عَلَى الْإِيمانِ».

ووقتى وارد قسمت اوّل حمام شدى بگو:

« اللَّهُمَّ إِنّي أَعَوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ نَفْسِي، وَأَسْتَعِيذُ بِكَ مِنَ أَذاهُ».

ووقتى وارد قسمت دوّم شدى بگو:

« اللَّهُمّ اذْهِبْ عَنِّي الرِّجْسَ النَّجِسَ، وَطَهِّرْ جَسَدِي وَقَلْبِي».

سپس از آب داغ بگير وبر فرق سر خود بگذار وروى پاهاى خود بريز واگر امكان داشته باشد، جرعه اى از آن بنوش، زيرا مثانه را پاك مى كند. در قسمت دوّم حمام ساعتى درنگ كن، ووقتى وارد قسمت سوّم شدى بگو:

« نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ النّارِ وَنَسْأَلُهُ الْجَنَّةَ».

اين جمله را تا زمان خروج از قسمت گرم حمام تكرار مى كنى. از نوشيدن آب سرد وآب جو در حمام بپرهيز، زيرا معده را فاسد مى كند وروى بدن خود آب سرد نريز، زيرا بدن راضعيف مى سازد. وهنگام خارج شدن آب سرد روى قدم هاى خود بريز زيرا درد را از بدنت ريشه كن مى كند وزمانى كه لباست را پوشيدى بگو:

« اللَّهُمَّ أَلْبِسْنِي التَّقْوى، وَجَنِّبْنِي الرَّدى»

اگر كارهاى ياد شده را انجام دادى از هر دردى در امان خواهى بود.» (1)

مكروهات حمام :

9 - ابن ابى يعفور از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«در حمام به پهلو نخواب، زيرا چربى دو كليه را ذوب مى كند، وبه پشت هم نخواب، زيرا موجب درد دمل داخلى مى شود. در حمام از شانه زدن بپرهيز زيرا موجب وباى مو مى گردد. واز مسواك كردن هم بپرهيز چون باعث وباى دندان مى شود. وسر خود را نبايد باگِل بشويى، زيرا صورت را زشت مى گرداند. ونبايد سر وصورت خود را با لُنگ بسايى، زيراباعث از بين رفتن رطوبت صورت مى شود وزير قدم هايت را نبايد با سفال بسايى زيرا موجب جذام مى شود، وهمچنين نبايد با آبى كه در حمام مصرف واستفاده شده، خود رابشويى.» (2)

ص: 133

10 - محمد بن حسين بن ابى خطاب با سند خود از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه ايشان فرمودند:

«به سه نفر نبايد سلام كرد: كسى كه در تشييع جنازه حركت مى كند، وكسى كه به سوى نماز جمعه مى رود، وكسى كه داخل حمام است.» (1)

11 - محمد بن اسماعيل بن بزيع مى گويد: از امام رضاعليه السلام درباره مردى پرسيدم كه درحمام مى خواند ودر حمام (با همسرش) آميزش جنسى مى كند؟ فرمود:«اشكال ندارد.» (2)

مستحبّات حمام:

12 - ابو بصير، از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«وارد حمام نشو مگر در معده ات چيزى باشد كه شعله گرسنگى معده را خاموش كندواين، سبب قوت بدن مى شود، ووارد حمام نشو در حاليكه شكمت پر از غذا باشد» (3)(نبايد با شكم پر ويا خالى حمام كنى وهمين كه در شكم چيزى باشد كه از فشار گرسنگى جلوگيرى كند كافى است.)

13 - سيف بن عميرة مى گويد: امام صادق عليه السلام از حمام خارج شد، سپس لباس خود راپوشيد وعمامه به سر گذاشت وفرمود: «وقتى از حمام خارج شدى، عمامه بپوش.»

راوى مى گويد: پس از آن من در وقت خارج شدن از حمام، عمامه را ترك نكردم نه درزمستان ونه در تابستان.» (4)

درود گفتن به كسى كه حمام كرده است :

14 - عبد اللَّه بن مسكان مى گويد:

ما با جماعتى از اصحاب ودوستان خود وارد حمام شديم وچون خارج شديم امام صادق راملاقات كرديم كه به ما گفت: از كجا آمده ايد؟ گفتيم: از حمام. پس فرمود: «خداوندغسل شما را پاكيزه گرداند.»

ما گفتيم: فدايت گرديم. بعد با آن حضرت آمديم تا اينكه او وارد حمام شد وما هم نشستيم تا او از حمام بيرون شد پس ما به ايشان گفتيم: خداوند غسل شما را پاكيزه گرداند.حضرت

ص: 134

فرمود: «خداوند شما را پاك بگرداند.» (1)

سر خود را با چه بايد شست؟

15 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«شستن سر با گل ختمى، فقر را از بين مى برد، وروزى را زياد مى كند. بعد فرمود:اين كار، موجب شادابى وانبساط است.» (2)

16 - منصور بزرج مى گويد: از ابو الحسن عليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«شستن سر با سِدر باعث جلب روزى مى شود.» (3)

فوايد نوره (4) :

17 - ابو بصير از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«امير المؤمنين عليه السلام فرمود: نوره باعث پاكى بدن وعامل حفظ ونگهدارى وشادابى است.» (5)

دعا در هنگام نوره زدن :

18 - سدير مى گويد: از على بن الحسين عليه السلام شنيده ام كه مى گفت:

«كسى كه در هنگام نوره زدن دعاى ذيل را بخواند، خداوند او را از همه آلودگيهاوگناهان در دنيا پاك مى گرداند ومويى كه گناه نمى كند، به او مى بخشد ودر برابر هر تار موى بدنش، فرشته اى مى آفريند كه براى او تا روز قيامت تسبيح مى گويد وهر تسبيح او با هزارتسبيح اهل زمين برابرى مى كند. آن دعا اين است:

«اللّهمّ طيّب ما طَهُرَ مِنِّي، وَطَهِّرْ مَا طابَ منّي، وأبدلني شعراً طاهراً لا يعصيك.

اللّهمّ إنِّي تطهّرت ابتغاء سنّة المرسلين، وابتغاء رضوانك ومغفرتك، فحرّم شعري وبشري على النار، وطهّرخَلقي، وطيّب خُلقي، وزكّ عملي، واجعلني ممّن يلقاك على الحنيفية السمحة؛ ملّة إبراهيم خليلك ودين محمّدصلى اللَّه عليه وآله حبيبك ورسولك، عاملاً بشرائعك، تابعاً لسنّة نبيّك، آخذاً به، متأدّباً بحسن تأديبك وتأديب رسولك صلّى اللَّه عليه وآله وتأديب أوليائك الذين غذوتهم بأدبك، وزرعت

ص: 135

الحكمة في صدورهم،وجعلتهم معادن لعلمك، صلواتك عليهم» (1) .

فاصله بين دو نوره:

19 - امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«سنّت در نوره زدن، پانزده روز است واگر بيست روز بر تو گذشت ونداشتى، به حساب خداوند قرض كن.» (2)

20 - عمار ساباطى مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

«يك بار نوره زدن در تابستان از ده بار نوره زدن در زمستان بهتر است.» (3)

21 - حسين بن موسى از پدرش موسى بن جعفرعليه السلام، از پدرش، از جدّش رسول خداصلى الله عليه وآله نقل مى كند: «كسى كه وارد حمام شود ونوره بزند، سپس از فرق سر تا قدم را حنا بكشد،تا زمان نوره بعدى، از ديوانگى، جذام، خوره وخارش پوست در امان خواهد بود.» (4)

ماليدن آرد به بدن بعد از نوره :

22 - از امام صادق عليه السلام درباره ماليدن آرد به بدن بعد از نوره سؤال شد، ايشان فرمودند:

«اشكال ندارد.»

راوى گفت: برخى خيال مى كنند كه اين اسراف است. فرمود: «در مصرف آنچه باعث اصلاح تن مى شود اسراف نيست ومن چه بسا دستور مى دهم مغز استخوان تهيه كنندسپس آن را با روغن مخلوط كنند وبه بدن مى مالم. اسراف در چيزى است كه باعث اتلاف مال وضرر بدن شود.» (5)

استحباب خضاب ( رنگ كردن ) موى :

23 - ابراهيم بن عبد الحميد، از ابو الحسن عليه السلام روايت مى كند:

«خضاب ورنگ كردن مو، سه خصوصيت دارد: هيبت در جنگ ومحبّت زنان وشهوت را نيز افزايش مى دهد.» (6)

24 - محمد بن مسلم مى گويد: از امام باقرعليه السلام درباره رنگ كردن مو سؤال كرد پس فرمود:

ص: 136

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله موى خود را رنگ مى كرد واين موى اوست كه در نزد ما موجوداست.» (1)

25 - وهمچنين درباره آيه قرآن (وَأَعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ... (2) يعنى: «در برابر دشمن هرچه مى توانيد نيرو تهيه كنيد...» فرمود:

«خضاب به رنگ سياه نيز از همان نيرويى است كه براى مقابله با دشمن بايد تهيه شود...» (3)

رنگهاى خضاب:

26 - محمد بن على بن الحسين فرمود: مردى در حاليكه ريش خود را زرد ساخته بود برپيامبر خداصلى الله عليه وآله وارد شد. پس رسول خداصلى الله عليه وآله به او فرمود:

«اين چه نيكوست؟».

سپس آن مرد بار ديگر وارد شد در حاليكه با حنا ريش خود را قرمز ساخته بود پس رسول خداصلى الله عليه وآله تبسّم كرده فرمود:

«اين بهتر از آن است.»

بعد آن مرد بار ديگر وارد شد در حاليكه ريش خود را سياه كرده بود، پس رسول خداصلى الله عليه وآله خنديد وگفت:

«اين از آن وآن بهتر است.» (4)

27 - ابو بكر حضرمى مى گويد: از امام صادق درباره وسمه (5)زدن پرسيدم، امام فرمود:

«اشكال ندارد وامام حسين عليه السلام شهيد شد در حاليكه خود را به وسمه خضاب كرده بود.» (6)

28 - معاويه بن عمار مى گويد:

امام باقر عليه السلام را ديدم كه خود را با حنا، خضاب قرمز كرده بود. (7)

زن وخضاب :

29 - محمد بن على بن الحسين مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

«براى زن شايسته نيست كه آرايش خود را ترك كند هرچند به اين مقدار كه گردن بندى

ص: 137

به گردنش بياويزد وبر دستش حنا بكشد اگرچه مسن وكهن سال هم باشد.» (1)

استحباب سرمه كشيدن :

30 - حماد بن عثمان مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

«سرمه كشيدن، موى را مى روياند واشك را خشك مى كند وآب دهن را شيرين وچشم را روشن مى گرداند.» (2)

سرمه كشيدن با إثمِد (3) :

31 - حسين بن الحسن بن عاصم، از پدرش، از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«كسى كه با سرمه كردن با اثمد غير معطّر بخوابد، از آب سياه (يكى از امراض چشم كه باعث تيرگى ونابينايى چشم مى شود) براى هميشه در امان خواهد بود تازمانيكه در وقت خواب اين كار را بكند.» (4)

چند بار سرمه بكشد؟

32 - زراره نقل مى كند: امام صادق عليه السلام فرمود:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله قبل از اينكه بخوابد، چهار بار در چشم راست وسه بار در چشم چپ سرمه مى كشيد.» (5)

اصلاح مو :

33 - معمر بن خلاد مى گويد: از على بن موسى الرضاعليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«سه چيز از سنّتهاى پيامبران است: عطر، اصلاح مو وآميزش زياد باهمسر.» (6)

34 - اسحاق بن عمار مى گويد: امام صادق عليه السلام به من فرمود:

«موى خود را بتراش، چرك وكثافت وجانوران آن كم مى شود، گردنت ستبرمى گردد، چشمانت روشنايى مى يابد»

ص: 138

ودر روايت ديگر است: «وبدنت راحت مى شود.» (1)

35 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«تراشيدن سر در غير حج وعمره، مثله دشمنانتان وزيبايى خودتان محسوب مى شود.» (2)

36 - اسحاق بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه: به حضرت گفتم: قربان شماگردم، چه بسا كه موهاى پشت سرم بلند وزياد مى شود واندوه شديدى مرا فرا مى گيرد. حضرت به من فرمود:

«اى اسحاق! آيا نمى دانى كه تراشيدن موهاى پشت سر، غم واندوه رامى زدايد.» (3)

استحباب آرايش ريش :

37 - درست از امام صادق عليه السلام نقل مى كند: مردِ ريش بلندى از كنار رسول اكرم صلى الله عليه وآله گذشت. آن حضرت فرمود:

«چه مى شد اين مرد را، اگر ريش خود را مرتب وآرايش مى كرد؟».

پس اين خبر به آن مرد رسيد واو ريش خود را مرتب كرد، سپس بر پيامبر خداصلى الله عليه وآله واردشد وچون پيامبر او را ديد فرمود:

«اين چنين كنيد.» (4)

كراهت بازى با ريش :

38 - صفوان جمال مى گويد: امام صادق عليه السلام فرمود:

«دستت را زياد روى ريشت نگذار (يعنى با ريش خود زياد بازى نكن)زيرا اين عمل موجب زشتى صورت مى شود.» (5)

يك قبضه، معيار آرايش ريش :

39 - از يونس، از بعضى از اصحابش، از امام صادق عليه السلام، در اندازه ريش فرمود:

«با دست خود يك قبضه از ريش مى گيرى واضافه برآن را كوتاه مى كنى.» (6)

ص: 139

كوتاه كردن سبيل سنّت است:

40 - از على بن جعفر، از برادرش ابو الحسن عليه السلام نقل مى كند كه: از او درباره كوتاه كردن سبيل پرسيدم كه آيا از سنّت است؟ فرمود: «بلى.» (1)

كوتاه كردن سبيل وگذاشتن ريش :

41 - در (مكارم الاخلاق) از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«شريعت ابراهيم عليه السلام توحيد واخلاص بود» تا اينكه فرمود: «وهمچنين در شريعت پاك وخالص او اضافه شده است: ختنه كردن، كوتاه كردن سبيل، كندن موى زيربغل، گرفتن ناخنها، تراشيدن موى زهار، وهمچنين امر شد به او كه خانه خدا را بنا كندومناسك حج را بجا آورد. همه اينها از شريعت او بود.» (2)

42 - محمد بن على بن الحسين مى گويد: رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود:

«سبيل را بتراشيد وريش را بگذاريد وخود را شبيه يهود نسازيد.» (3)

43 - پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود: «موى سبيل وموى بينى خود را بچينيد، وخويشتن رابياراييد كه به زيبايى شما مى افزايد.» وهمچنين فرمود: «آب به عنوان يك عنصرپاك وگوارا كافى است.» (4)

شانه زدن مو :

44 - عنبسة بن سعيد از پيامبر خداصلى الله عليه وآله نقل مى كند:

«كثرت شانه زدن موى سر، وبا را از بين مى برد، روزى را جلب مى كند وباعث افزايش توان آميزش جنسى در انسان مى شود.» (5)

45 - عبد الرحمان بن حجّاج، از امام صادق عليه السلام درباره قول خداوند :(...خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ ... (6)؛ «زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود برداريد»، فرمود:

«منظور شانه است. زيرا شانه زدن موجب جلب روزى وزيبايى مومى شود...» (7)

46 - در مكارم الاخلاق از امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است: «شانه زدن با شانه عاج

ص: 140

موجب رويش مو در سر، وطرد كِرم از مغز مى شود، تلخى بدن را از بين مى برد ولثه وگوشتهاى بين دندانها را پاكيزه مى گرداند.» (1)

آداب شانه زدن :

47 - در (مكارم الاخلاق) از پيامبرصلى الله عليه وآله آمده است:

«كسى كه ايستاده شانه بزند، دَين وبدهكارى بر او غالب خواهد شد.» (2)

48 - ابو الحسن عليه السلام فرمود:

«وقتى سر وريش خود را شانه زدى، شانه را به روى سينه ات بكش، زيرا اين كارموجب از بين رفتن غم واندوه و وبا مى شود.» (3)

49 - در روايت ديگرى فرمود:

«او ريش خود را از پايين به بالا چهل بار شانه مى زد وسوره (إِنّا أَنزَلْناهُ) را مى خواند واز بالا به پايين هفت بار شانه مى زد وسوره (وَالْعادِيات) را مى خواندومى گفت:

اللهم سرّح عنّي الهموم والغموم ووحشة الصدور.» (4)

50 - امير المؤمنين على عليه السلام فرمود:

«پيامبراسلام صلى الله عليه وآله ما را امر فرمود كه چهار چيز را دفن كنيد: موى، دندان، ناخن،وخون.» (5)

51 - عبد اللَّه بن سنان از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

«چيدن موهاى سفيد وكندن آن اشكال ندارد ولى چيدن آن را بيشتر دوست دارم.» (6)

52 - از على عليه السلام آمده است:

«موهاى سفيد كنده نشود، زيرا موهاى سفيد، نور يك مسلمان است وكسى كه دراسلام موى خود را سفيد كند، براى او نورى در قيامت خواهد شد.» (7)

گرفتن ناخن ها :

53 - حسن بن راشد از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

ص: 141

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود: گرفتن ناخن ها، مانع درد بزرگتر وباعث سرازير شدن روزى مى شود.» (1)

54 - سكونى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله به مردان مى گفت: ناخن هاى تان را بگيريد وبه زنان مى گفت:ناخن هاى خود را بگذاريد كه براى شما زيباتر است.» (2)

55 - جعفر بن محمّد، از پدرانش عليهم السلام در وصيت پيامبرصلى الله عليه وآله به على عليه السلام نقل مى كند كه حضرت فرمود:

«اى على! سه چيز از وسواس است: خوردن خاك، وگرفتن ناخن بادندان وجويدن ريش.» (3)

پاك كردن زير بغل :

56 - سكونى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه: پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:

«كسى از شما موى زير بغل خود را بلند نگذارد، زيرا شيطان آن را به عنوان مخفيگاه وكمينگاه انتخاب مى كند.» (4)

57 - محمد بن على از سعدان نقل مى كند: با ابو بصير در حمام بودم، امام صادق عليه السلام راديدم كه به زير بغلش نوره مى زد، پس ابو بصير را خبر كردم واو به امام گفت: فدايت گردم،آيا كندن موى زير بغل بهتر است يا تراشيدن آن؟ فرمود:

«اى ابا محمد! كندن موى زير بغل موجب ضعف مى شود، آن را بتراش.» (5)

تراشيدن موى زهار :

58 - سكونى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله فرمود: كسى كه ايمان به خدا وروز قيامت داشته باشد، نبايد بيش از چهل روز، موى زهار (عانه) خود را بگذارد وبراى زن مؤمن بخدا وروز قيامت هم جايز نيست كه بيش از بيست روز، موى زهار را بگذارد.» (6)

ص: 142

استحباب استفاده از بوى خوش :

59 - احمد بن محمد بن ابى نصر، از امام رضا عليه السلام نقل مى كند:

«استفاده از عطر وبوى خوش از اخلاق پيامبران است.» (1)

60 - انس از حضرت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل مى كند:

«از دنياى شما سه چيز را دوست دارم: زنان، بوى خوش ونور چشمم در نماز قرارداده شده است.» (2)

61 - ابو بصير از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«امير المؤمنين عليه السلام فرمود: معطّر نمودن سبيل از اخلاق پيامبران وكرامت براى كاتبين است.» (3)

62 - اسحاق طويل عطار از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله بيش از مقدارى كه در غذا هزينه مى كرد، در بوى خوش هزينه مى كرد.» (4)

63 - سكونى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله فرمود: عطر زنان آن است كه رنگش ظاهر وبويش پنهان باشد، اما عطر مردان آن است كه بويش آشكار ورنگش پنهان باشد.» (5)

64 - ابن قداح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«براى امير المؤمنين عليه السلام روغن خوشبويى آوردند وحضرت كه قبلاً با روغن(كِرِمِ) معطر خود را خوشبو كرده بود، باز هم از آن روغن استفاده كرد وفرمود: مابوى خوش را ردّ نمى كنيم.» (6)

65 - ابو البخترى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله خود را با مشك خوشبو مى ساخت تا آنجا كه درخشش آن درچهره اش ديده مى شد.» (7)

66 - عبد الغفار مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«بوى خوش، مشك، عنبر، زعفران وعود است.» (8)

ص: 143

استحباب بخور دادن :

67 - مرازم مى گويد: با ابو الحسن عليه السلام وارد حمام شدم وچون از حمام به رختكن آمدآتشدان خواست، پس خود را با دود بخور خوشبو ساخت وبعد گفت:

«مرازم را هم خوشبو سازيد.» گفتم: هركه بخواهد از آن بهره گيرد؟ فرمود:«بلى.» (1)

استحباب استفاده از روغن معطّر :

68 - حسن بن فضل طبرسى در (مكارم الاخلاق) نقل مى كند:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله روغن را دوست داشت واز ژوليدگى بدش مى آمد ومى گفت:روغن، پريشانى را از بين مى برد، وخود را با روغنهاى معطر گوناگون خوشبو مى ساخت، وهروقت كه مى خواست روغن بمالد از سر وريش خود آغاز مى كرد ومى گفت كه سر پيش از ريش است. پيامبر خدا از روغن بنفشه استفاده مى كرد ومى گفت: آن بهترين روغن هاست. پيامبرخدا هر وقت مى خواست روغن بمالد از ابروان خود شروع مى كرد وبعد سبيل خود را معطرمى نمود وبعد وارد بينى خود كرده واستشمام مى كرد وبعد به سر خود مى ماليد، وبراى درد سرهم به ابروان خود روغن مى ماليد، و به علاوه ريش خود به سبيل خود نيز روغن مى ماليد.» (2)

69 - ابو حمزه از امام باقر عليه السلام نقل مى كند:

«روغن زدن در شب، در عروق جريان مى يابد وبه پوست نفوذ مى كند وچهره را سفيدمى گرداند.» (3)

70 - مهزم اسدى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«وقتى روغن را روى كف دستت گذاشتى بگو: اللهم انّي اسألك الزين والزينة والمحبّة، واعوذبك من الشين والشنآن والمقت. وبعد آن را روى فرق سرت قرار بده، واز آنجا شروع كن كه خداوندشروع كرده است.» (4)

71 - بشير دهان از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«كسى كه به مؤمنى روغن بمالد، خداوند براى او در برابر هر تار مويى، نورى در روزقيامت قرار مى دهد.» (5)

ص: 144

72 - اسحاق بن عمار مى گويد: به امام صادق عليه السلام گفتم: من با افرادى جوانمرد معاشرت دارم وبه اندكى از روغن اكتفا مى كنم وهر روز با آن خود را معطر مى سازم.

فرمود: «اين روش را براى تو دوست ندارم.» گفتم: يك روز در ميان انجام دهم.

فرمود: «اين را دوست ندارم.» گفتم: دو روز در ميان.

فرمود: «از جمعه تا جمعه، يك روز و دو روز.» (1)

استفاده از روغن بنفشه :

73 - هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«روغن بنفشه، بهترين روغن هاى شما است.» (2)

74 - محمد بن على بن الحسين از امام رضا عليه السلام از پدرانش نقل مى كند:

«پيامبر خدا فرمود: روغن بنفشه به كار بريد، زيرا در تابستان، سرد ودر زمستان،گرم است.» (3)

75 - محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام نقل مى كند: امير المؤمنين عليه السلام فرمود:

«روغن بنفشه را ببوييد، زيرا رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: اگر مردم آنچه را كه در روغن بنفشه است بدانند، آن را جرعه جرعه استفاده خواهند كرد.» (4)

استفاده از روغن بان (5) :

76 - محمد بن فيض مى گويد: در نزد امام صادق عليه السلام از روغن ها نام بردم. پس حضرت ازبنفشه وفضيلت آن ياد كرد وگفت:

«بهترين روغن، بنفشه است» تا اينكه فرمود: «وبان روغن ذكر است بهترين روغن، بان است». (6)

77 - امير المؤمنين عليه السلام فرمود:

«بهترين روغن، بان است. بان ذِكر وحرز وموجب امان از هر بلا است. با آن خود را

ص: 145

معطّر كنيد، زيرا پيامبران از آن استفاده مى كردند.» (1)

انفيه كشيدن با روغن كنجد :

78 - اسحاق بن عمار از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله وقتى از درد سر شكايت داشت، با روغن جلجلان كه همان كنجداست انفيه مى كشيد.» (2)

بوييدن گلها :

79 - طلحه بن زيد مى گويد: پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله فرمود:

«وقتى به يكى از شما گل داده شد، بايد آن را ببويد وبر دو چشم خود بگذاريد زيراگل از بهشت است واگر به يكى از شما گل داده شد نبايد آن را ردّ كنيد.» (3)

80 - ابو هاشم جعفرى مى گويد: بر ابو الحسن عسكرى عليه السلام وارد شدم، پس يكى ازكودكانش وارد شد و گلى به او داد، پس آن را بوسيد وبر چشمانش نهاد سپس آن را به من دادوگفت:

«اى ابو هاشم! كسى كه گلى را بگيرد وآن را ببويد وبر چشمانش بگذارد وبعد برمحمّدصلى الله عليه وآله وائمه عليهم السلام درود بفرستد، خداوند براى او به اندازه شن هاى منطقه«عالج»، حسنه مى نويسد وبه همان اندازه از گناهان او محو مى كند.» (4)

81 - محمد بن على بن الحسين از امام رضا عليه السلام، از پدرانشان از حسن بن على عليه السلام نقل مى كند:

«رسول خداصلى الله عليه وآله با دو دستش، گُلى را به من بخشيد. پس چون آن را به بينى خودنزديك كردم، فرمود: اين از بهترين گُلهاى بهشت بعد از گُل آس است.» (5)

مسواك زدن سنّت است :

1 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«از سنّت هاى پيامبران، مسواك زدن است.» (1)

2 - امير المؤمنين عليه السلام فرمود:

«مسواك زدن سبب پاكى دهن ورضاى خداوند است.» (2)

3 - مهزم اسدى مى گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«در مسواك زدن ده ويژگى است: پاك كننده دهن، باعث رضايت خداوند،خوشحال كننده فرشتگان واز سنّت است، لثه را محكم مى كند، چشم را روشن مى نمايد، بلغم را از بين مى برد واز پوسيدگى دندان جلوگيرى مى كند، دندانها را سفيد مى كند، و غذا را با اشتهامى نمايد.» (3)

4 - حسين بن زيد از امام صادق عليه السلام، از پدرانش روايت مى كند كه پيامبر خدا در حديث مناهى فرمود:

«جبرئيل آنچنان به مسواك زدن سفارش مى كرد كه گمان كردم آن را واجب مى كند.» (4)

شادمانى در مسواك زدن است :

5 - جعفر بن خالد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«شادمانى وانبساط خاطر (5)در ده چيز است: راه رفتن، سوار شدن (بر وسيله نقليه)، زير آب رفتن، نگاه كردن به سبزى، خوردن، آشاميدن، نگاه كردن به زن زيباروى (از طريق حلال)، آميزش جنسى (با همسر)، مسواك زدن وگفتگو با مردان.» (6)

مسواك زدن در هنگام وضو ونماز :

6 - محمد بن على بن الحسين مى گويد: پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله به على عليه السلام فرمود:

«اى على! در هنگام وضوى هر نماز مسواك بزن.» (7)

ص: 147

7 - نيز روايت مى كند كه امام عليه السلام فرمود:

«مسواك جزء وضو است.» (1)

8 - محمد بن مروان از امام باقر عليه السلام نقل مى كند:

«پيامبر به على عليه السلام سفارش كرد: براى هر نماز مسواك بزن.» (2)

9 - ونيز پيامبر اسلام فرمود:

«اگر براى امت من مشقت نمى داشت آنان را در هر نماز امر به مسواك زدن مى كردم.» (3)

10 - عبد اللَّه بن ميمون قداح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

«دو ركعت نماز با مسواك زدن بهتر از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك است.» (4)

مسواك زدن در شب :

11 - پيامبر خداصلى الله عليه وآله وقتى نماز عشا را مى خواند، امر مى كرد وسايل وضو ومسواك وسجاده را بالاى سرش بگذارند، پس آن مقدار كه خداوند مى خواست، مى خوابيد، سپس بلندمى شد ومسواك مى كرد ووضو مى گرفت وچهار ركعت نماز مى خواند. سپس مى خوابيد،بازهم بلند مى شد ومسواك مى كرد ووضو مى گرفت ونماز مى خواند. سپس فرمود:

(لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ... (5) ).

ودر آخر حديث فرمود:

«او هر بار كه از خوابش برمى خاست مسواك مى كرد.» (6)

راه قرآن را چگونه پاكيزه نگه مى دارى؟

12 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود: راه قرآن را پاكيزه كنيد. گفته شد: يا رسول اللَّه! راه قرآن چيست؟ فرمود: دهن هاى شما. گفته شد: با چه؟ فرمود: با مسواك.» (7)

ص: 148

13 - على عليه السلام فرمود:

«كمترين مسواك اين است كه با انگشتان خود بر دندانها بماليد.» (1)

14 - محمد بن على بن الحسين مى گويد:

«امام صادق عليه السلام مسواك را قبل از دو سال از رحلتش ترك كرد، زيرا دندانهاى آن حضرت ضعيف شده بود.» (2)

15 - ونيز روايت شده كه:

«مسواك كردن در حمام، موجب وباى دندان مى شود.» (3)

16 - حسين بن ابى العلاء گفت: از امام صادق عليه السلام درباره مسواك زدن شخص روزه دارپرسيدم؟ پس فرمود:

«بلى، مسواك مى كند در هر وقتى از روز كه بخواهد.» (4)

3 - غيراز از قُبُل ودُبُر، جزء عورتى كه پوشاندن آن واجب باشد نيست، اين حكم درباره زن نسبت به زنان ومردان مَحرَمَش،وهمچنين درباره مرد نسبت به مردان ومحارمش جارى است. بلى مستحب است كه ما بين ناف وزانو را بپوشاند ولى واجب نيست وحتى پوشاندن باسن و ران هم واجب نيست.

4 - نگاه كردن به عورت از طريق آيينه، يا آب صاف، بلكه حتى از طريق پخش مستقيم تلويزيون وهر جا كه نگاه كردن شمرده شود، جايز نيست واحتياط واجب اقتضا مى كند كه به عكسها وفيلمهايى كه عورتهاى مردم را آشكار مى سازند، نگاه نشود.

ب- احترام قبله:

1 - به خاطر احترام به قبله اسلام، شرع نهى كرده است از اينكه انسان در هنگام قضاى حاجت، رو يا پشت به قبله كند، اگرچه عورت را از قبله، منحرف كرده باشد واحتياط اقتضا مى كند كه اگر رو به غير قبله نشسته باشد، عورت خود را به سوى قبله منحرف نكند.

2 - در حرمت رو به قبله كردن، فرق بين ساختمانها وبيابانها نيست. بلى اگر جهت قبله را نداند واجب نيست به اين حكم، مقيّدبماند. وهمچنين واجب نيست طفل وديوانه را مجبوربه رعايت اين حكم كند اگرچه بهتر اين است كه آنان هم وادار به رعايت شوند.

3 - ترك رو به قبله كردن با انحراف عرفى از قبله تحقق مى يابد وانحراف از قبله در حدّ تشريق (رو به شرق كردن) ياتغريب (رو به غرب كردن) در مناطقى مانند كشورهاى ما، واجب نيست.

4 - در مواقع ضرورت اين حكم ساقط مى شود مانند قضاى حاجت در دستشويى هواپيما، يا در حالات بيمارى، يا براى اجتناب ازبيننده محترم ومانند آن. اما اگر كسى از باب اضطرار، مجبور شود كه يا رو به قبله كند يا پشت به قبله، بهتر اين است كه پشت به قبله كردن را برگزيند.

5 - تقيّد به اين حكم در هنگام استبرا واستنجا واجب نيست.

ج- محلّ تخلّى:

تخلى (قضاى حاجت) در ملك غير بدون اذن وهمچنين در دستشويى هاى شخصى وخصوصى يا دستشويى هاى عمومى بدون پرداخت قيمت، در صورتيكه استفاده از آن قيمت مشخّصى داشته باشد، حرام است. و همچنين در راهها و اماكن عمومى واراضى مملوكه ودر گورستانها،در صورتيكه هتك حرمت مردگان محسوب شود و همچنين در مكانهايى كه باعث اذيت وآزار ديگران شود، جايز نيست

ص: 150

د- چگونه بايد استنجا كرد؟

تطهير مخرج ادرار ومدفوع، براى نماز وهر چيزى كه در آن طهارت بدن شرط است مانند طواف، واجب مى باشد ومنظور ازاستنجا هم همين است اما جزئيات مسأله:

1 - واجب است مخرج ادرار دوبار شسته شود واما سه بار بهتر است. برطرف كردن نجاست به وسيله اى غير از آب در صورت توان كفايت نمى كند. اما مخرج مدفوع تا آنجا كه پاك شود بايد شسته شود ودر اين صورت به باقى ماندن بو يا رنگ -اگر از نجاست اثر آشكارى باقى نمانده باشد- اعتنا نمى شود، وجايز است سه بار با سنگ، يا كهنه، يا كاغذ، يادستمال كاغذى، يا سه طرف يك سنگ، يا تكه هايى از يك سنگ، يا يك كهنه و يا غيره مسح شود، واگر با سه بار پاك نشود پس بيشتر مسح كند، واگر اول مسح كند وبعد با آب بشويد كاملتر خواهد بود. استفاده از اشياى مورد احترام مانند كاغذى كه بر آن اسم خداوند يا انبيا ويا ائمه عليهم السلام نوشته شده باشد وهمچنين استفاده از استخوان وسرگين حيوانات در استنجا جايز نيست واگر از آنهااستفاده كند، گناه كرده ولى محلّ نجاست، پاك مى شود.

2 - استنجا با مسح سنگ وكهنه، مشروط به اين است كه مدفوع از محل متداول، تجاوز نكرده واطراف را آلوده نكرده باشد وگرنه بايد مخرج مدفوع واطراف آلوده آن، از باب احتياطبا آب شسته شود، وهمچنين شرط است كه آن وسيله مسح كننده بايد پاك باشد.

3 - سنگ يا كهنه مسح كننده، اگر نمناك باشد اشكال ندارد. امّا با چيزى كه رطوبت سرايت كننده داشته باشد، مانند گِل يا كهنه خيس، بنابر احتياط مستحب نبايد استنجا كرد.

4 - استنجا با مسح سنگ و كهنه و غيره در مورد مدفوع است امّا خون و ادرار اگر به محل مدفوع برسد بايد با آب شسته شود.

5 - اگر بعداز خارج شدن از دستشويى، شك كند كه خود را شسته است يا نه، چون معمولاً خود را مى شويد به اين شك اعتنانمى شود.

6 - ماليدن محل ادرار واجب نيست مگر در صورتيكه شك كند چيزى مانع از تطهير در محل وجود داشته باشد كه در اين حال بنابر احتياط بايد بمالد.

ه- استبراء:

1 - در شرع مقدّس، بر مرد تأكيد شده كه بعد از ادرار، استبرا كند تا باقيمانده قطرات ادرار از مجراى آن خارج شود واگر چنين كند وبعد رطوبتى خارج شود ونداند كه ادرار است يا مذى و ودى، حكم به طهارت مى شود ووضو بر او واجب نيست.

2 - حقيقت استبرا اين است كه كارى كند كه مجرا، از بقاياى ادرار پاك شود همچون فشار

ص: 151

دادن آلت. فشار دادن هم از نزديك مقعد تا ختنه گاه، يكبار يا دو يا سه بار انجام شود، وچون مردم در انجام اين كار، متفاوت هستند، در شرع هم روش واحدى بيان نشده است ولى برخى از فقها گفته اند:

در كيفيت استبراء، بهتر اين است كه صبر كند تا جريان ادرار قطع شود سپس مخرج مدفوع را تطهير كند بعد انگشت وسطى دست چپ را بر مخرج مدفوع قرار دهد وسه بار تا بيخ آلت مسح كند وفشار دهد، سپس انگشت شست را بالاى آلت وانگشت سبابه را درزير آن قرار دهد وبا قوّت به سمت سر آلت سه بار بكشد، بعد هم سر آلت را سه بار فشار دهد.» (1)

شايد اين، كاملترين كيفيت استبراء باشد، به ويژه اگر «نحنحه» را هم به آن اضافه كنيم يعنى انسان بر خود فشار آوردتا همه ادرارى كه در مجرا قرار دارد خارج شود.

3 - اگر بعد از استبرا رطوبتى خارج شود وشك كند كه آيا ادرار است يا نه؟ حكم به طهارت مى شود.

4 - براى زن استبرا لازم نيست، بلكه رطوبت مشتبه، محكوم به طهارت است مگر اينكه بداند كه ادرار است، و اوْلى اين است كه زن هم استبراء كند با هر روشى كه مجرا را از بقاياى ادرار پاك كند، از قبيل فشار وارد كردن بر خود وفشردن محلّ ومانند آن.

5 - اگر با ملاعبه ويا بعد از گذشت مدت زيادى از ادرار كردن به گونه اى كه بدانى مجرا از ادرار پاك بوده است، رطوبتى خارج شود، حتى در صورت استبراء نكردن هم حكم به نجاست آن رطوبت نمى شود.

ص: 152

وتاريكى را فراموش كرده آيا واقعاً براى آن آمادگى مى گيرد؟ آيا كسى كه درد خود را فراموش كرده است، به درمان آن مى پردازد؟

اما مبارزه و مقاومت در برابر مرگ هم هيچ سودى ندارد مگر به ميزانى بسيار اندك.

بنابراين در برابر اين پديده چه بايد كرد؟ پديده اى كه هر روز به ديدار ما مى آيد و عزيزان ما را مى ربايد و ما نمى توانيم در برابرآن كمترين مقاومت از خود نشان بدهيم.

خداوند متعال مى فرمايد:

(فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ * وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلكِن لَا تُبْصِرُونَ * فَلَوْلَا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ * تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ (1)

«پس چرا هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد (توانائى بازگرداندن آن را نداريد) * وشما در اين حال نظاره مى كني(دوكارى از دست تان ساخته نيست) * و ما از شما به او نزديكتريم، ولى نمى بينيد * اگر هرگز (در برابر اعمالتان)جزا داده نمى شويد * پس آن روح را بازگردانيد اگر راست مى گوئيد!».

در آيه ديگر آمده است:

( قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاَقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (2)

«بگو: اين مرگى كه از آن فرار مى كنيد سرانجام با شما ملاقات خواهد كرد، سپس به سوى كسى كه داناى پنهان و آشكار است بازگردانده مى شويد، آنگاه شما را از آنچه انجام مى داديد خبر مى دهد.»

آنچه به طور جدى براى انسان مفيد مى باشد، ياد آور شدن مرگ وكار كردن براى زندگى است. شايد اين سخن، بتواند موضع آيين اسلام را در قبال مرگ، براى ما بيان كند. پس بايد به انسان گفت: اى انسان تو كه هميشه به سوى خدا در حال حركت و تكاپو هستى و سرانجام هم خدا را ملاقات مى كنى، پس بايد ملاقات پروردگارت را غايت و هدف قرار دهى و از كوشش وتلاش توأم با رنج وزحمت، به عنوان يك وسيله استفاده نمايى و مرگ را پلى به سوى آخرت خود قرار دهى وبراى زندگى اخروى خود توشه اى از پيش بفرستى تا فردا جزء كسانى نباشى كه مى گويند:

(...يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي (3)

«اى كاش. براى اين زندگى ام چيزى پيش فرستاده بودم.»

تنها با يادآورى مرگ و لقاى خداوند و آمادگى براى آن دو است كه مى توانى از كسانى باشى كه خداوند سبحان درباره آنان مى گويد

ص: 154

(يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي (1)

«تو اى روح آرام يافته! به سوى پروردگارت بازگرد در حاليكه هم تو از او خوشنودى و هم او از تو خوشنود است پس، در سلك بندگانم درآى و در بهشتم وارد شو!.»

مرگ صرفاً يك نوع سفر است و مرحله بعد از مرگ، بسيار بزرگتر از مرگ است. و با تذكّر هميشگى مرگ است كه انسان براى دوره بعد از آن كار و تلاش مى كند. و با يادآورى مرگ است كه انسان ارزش زندگى دنيوى را مى فهمد، و درك مى كند كه اين فرصت،بازگشت ناپذير و غير قابل تعويض است، و تنها در اين حالت است كه او در حيات دنيوى خود بدون تضييع وقت و از دست دادن فرصت، كار و تلاش مى كند، شبها را - جز اندكى - به عبادت و نماز مى پردازد؛در سحرگاهان از خداى خود آمرزش مى طلبد؛ از مساكين و ايتام و فقرا دست گيرى به عمل مى آورد. امّا كسى كه مرگ را فراموش كند، او چنان خواهد بود كه خداوند مى فرمايد:

(كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلاً لَمّاً * وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبّاً جَمّاً * كَلَّا إِذَا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكّاً دَكّاً * وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً * وَجِاْىءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى (2)

«چنان نيست (كه شما مى پنداريد)، شما يتيمان را گرامى نمى داريد * ويكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى كنيد * و ميراث را (از راه مشروع و نامشروع) جمع كرده مى خوريد * و مال وثروت را بسيار دوست داريد (و به خاطرآن گناهان زيادى مرتكب مى شويد) * چنان نيست (كه آنها مى پندارند)! در آن هنگام كه زمين سخت در هم كوبيده شود *و فرمان پرودگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند * و در آن روز جهنّم را حاضر مى كنند. در آن روز انسان متذكر مى شود،اما اين تذكر چه سودى براى او خواهد داشت؟»

يادآورى مرگ، زندگى را براى تو آسانتر مى گرداند، بلكه تو را مسلّط بر زندگى قرار مى دهد زيرا زندگى در دنيا، تنها يك مرحله و يك دوره اى كوتاه از مسير طولانى ماست. پس چرا در از دست دادن آن متأسف شويم؟ و چرا از آنچه كه از امور دنيايى به ما داده شده، دچار غرور ونخوت گرديم؟ و چرا طالبان دنيا اين همه بى تابى و نگرانى پيدا مى كنند و اگر دنيا را از دست بدهند، بى قرار وبيمناك مى شوند و اگر هم بدست بياورند، حريص و بخيل مى گردند؟

مجموعه فضيلتها، آداب خير و صفات نيك، در وجود كسانيكه به مرگ ايمان دارند

ص: 155

وهميشه به ياد مرگ هستند، بيشتر ازديگران مشاهده مى شود، چنين كسانى در برخورد با دشمن، از مرگ نمى ترسند و از رويارويى با مشكلات، نمى هراسند واراده خود رااز دست نمى دهند و از انجام دادن عمل خير كوتاهى نمى كنند، و از شرارت و تجاوز و تعدى بر ديگران شديداً اجتناب و پرهيزمى نمايند.

ما كوشش مى كنيم كه از طريق بررسى«آداب بيمارى و احكام وفات» سفر آينده مان را متذكر شويم، سفرى كه ممكن است نزديك باشد و بسيار نزديكتر از آنچه تصور مى كنيم و چه بسا ممكن است اين كتاب به دست شما خواننده گرامى برسد و مؤلف آن از اين دنيا رحلت كرده باشد. مگر ما كتابهاى زيادى را نمى خوانيم از نويسندگانى كه بدرود حيات گفته اند؟

بنابراين بياييد بياد آوريم كه ما فرزندان اين دنيا نيستيم، و براى اين آفريده شده ايم كه از اين دنيا به سرمنزل دوّمى كوچ كنيم، به منزل آخرت كه در واقع منزل زندگى جاودانه است. از خداوند متعال مسألت مى كنيم كه ما را از خواب غفلت بيدار كند و ما را درجهت عمل براى روز لقاى پروردگار كمك نمايد.

انّه اكرم من سُئل و أجود من أعطى

وسوسه هاى شيطانى قرار گرفت و از راه پروردگار دور شد، فوراً توبه كند و خداوند هم در اين صورت توبه او را مى پذيرد و نبايد توبه را تا دم مرگ به تأخير اندازد.

2- فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ. (1)

«اما آن كس كه پس از ستم كردن، توبه و جبران نمايد، خداوند توبه او را مى پذيرد (زيرا) خداوند آمرزنده و مهربان است.»

(فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍفَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (2)

«(امّا) وقتى كه ماههاى حرام پايان گرفت، مشركان را هر جا يافتيد به قتل برسانيد، و آنها را اسير سازيد، و محاصره كنيد، و در هر كمينگاه بر سر راه آنها بنشينيد. هر گاه توبه كنند و نماز را بر پا دارند، و زكات را بپردازند، آنها را رها سازيد، زيرا خداوندآمرزنده و مهربان است.»

فقه آيه: براى اينكه توبه تو پذيرفته شود، بايد به اصلاح خود بپردازى وآنچه را گناه، تباه ساخته است جبران نمايى. پس اگرنماز را بجا نياورده باشى يا زكات را پرداخت نكرده باشى و يا حق خدا، يا مردم را ادا نكرده باشى، بايد در هنگام توبه همه آن تباهيها را اصلاح و جبران كنى، و نماز را قضا و حقوق را ادا نمايى.

3 - إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (3)

«مگر آنها كه توبه و بازگشت كردند، و (اعمال بد خود را با اعمال نيك) اصلاح نمودند، (و آنچه را كتمان كرده بودند آشكار ساختند) من توبه آنها را مى پذيرم كه من توبه پذير و مهربانم.»

فقه آيه: اگر گناهى كه مرتكب شده اى، كتمان حقيقت باشد، بايد در موقع توبه، آن حقيقت كتمان شده را بيان نمايى و خود را ازهر نوع فساد وخطايى كه مرتكب شده اى، پيراسته سازى.

4 - إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ للَّهِ ِ فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْراً عَظِيماً (4)

«مگر آنها كه توبه كنند و جبران و اصلاح نمايند و به دامن لطف خدا چنگ زنند و دين خود را براى خدا خالص كنند، آنها بامؤمنان خواهند بود و خداوند به افراد با ايمان، پاداش عظيمى خواهد داد.»

فقه آيه: علاوه بر اصلاح خويشتن در هنگام توبه، بر توبه كننده واجب است كه دين خود را براى خدا خالص گرداند و به خداوندتمسك جويد، و اين امكان ندارد جز اينكه از پيامبر

ص: 157

خداواولى الامر اطاعت نمايد و در پرتو هدايت قرآن مجيد حركت كند. در غير اين صورت، اين توبه، توبه كسانى است كه از پيامبر خدادورى جسته اند و غير از خدا، و پيامبر و مؤمنان،كس ديگرى را دوست و همدم خود قرار داده اند.

5 - ( لَقَد تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِمَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ (1)

«مسلماً خداوند رحمت خود را شامل حال پيامبر و مهاجرين و انصار كه در زمان عسرت ودشوارى و شدّت (در جنگ تبوك) از او پيروى كردند، نمود، بعد از آنكه نزديك بود دلهاى گروهى از آنها، از حق منحرف شود (و از ميدان جنگ بازگردند) پس خدا توبه آنها را پذيرفت كه او نسبت به آنها مهربان و رحيم است.»

فقه آيه: از اقسام توبه، جهاد و پيكار با دشمن و فرمانبردارى از پيامبرصلى الله عليه وآله در لحظات سخت و دشوار است. زيرا كسى كه عصيان مى كند و از اطاعت پيامبر سرپيچى مى نمايد و بعد توبه مى كند و سپس وقتى كه لحظه سخت و دشوارى فرا مى رسد، باز هم به عصيان و نافرمانى باز مى گردد، توبه او يك توبه واقعى و حقيقى نخواهد بود. مانند كسى كه در هنگام شهوت، زنا مى كند و پس ازفراغت توبه مى كند وسپس وقتى كه دوباره شهوت او طغيان مى كند باز هم زنا ميكند، چگونه مى توان توبه او را يك توبه صادق پنداشت؟

6- ( فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ (2)

«پس آدم از پروردگارش كلماتى دريافت داشت (و با آنها توبه كرد) و خداوند توبه او را پذيرفت چرا كه خداوند توبه پذير و مهربان است.»

فقه آيه: وسيله پذيرش توبه، كلماتى است كه خداوند از فضل و لطف خود به بندگانش مى آموزد، مانند آن كلماتى كه حضرت آدم از پرودگارش دريافت كرد و آن كلمات عبارت بودند از: توسّل به حضرت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله و اهل بيت اوعليهم السلام.

7 - (

فَأَمَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَعَسَى أَن يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ (3) (.

«اما كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالحى انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد.»

فقه آيه: توبه در صورتى وسيله فلاح و ابزار رستگارى مى باشد كه توأم با ايمان حقيقى وعمل صالح باشد

ص: 158

حديث شريف :

1 - از امام صادق عليه السلام نقل شده است:

«لا يحفظ الدين إلّا بعصيان الهوى، ولا يبلغ الرضى إلّا بخيفة أو طاعة» (1)

«دين جز با سرپيچى از هواها و خواسته هاى نفسانى، حفظ نمى شود، و خوشنودى خداوند جز با خوف و خشيت يا اطاعت و فرمانبردارى از او بدست نمى آيد.»

2 - از امير المؤمنين عليه السلام نقل شده است:

« المُقِرّ بالذنب تائب» (2)

«كسى كه به گناه خويش (در محضر خداوند) اعتراف مى كند، توبه كننده محسوب مى شود.»

3 - از اميرالمؤمنين عليه السلام در نامه اى به اهالى مصر نقل شده است كه پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:

«

من سرّته حسناته وساءته سيئاته فذلك المؤمن حقاً» (3)

«كسى كه حسنات و كارهاى نيكش او را خوشحال مى گرداند وكارهاى زشتش او را ناراحت مى سازد، او براستى يك شخص مؤمن مى باشد.»

4 - از امام صادق عليه السلام نقل شده است:

«

إنّ اللَّه يحبّ المقرّ التوّاب. قال: وكان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يتوب إلى اللَّه فى كل يوم سبعين مرة من غير ذنب، يقول: استغفر اللَّه وأتوب إليه . قال: كان يقول:

أتوب الى اللَّه» (4)

«خداوند كسى را كه اعتراف به گناه و توبه مى كند، دوست مى دارد. فرمود: پيامبر خداصلى الله عليه وآله بدون اينكه گناه مرتكب شود، هر روزهفتاد بار توبه مى كرد و مى گفت: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَأَتُوبُ إِلَيْهِ و يا مى گفت: أَتُوبُ إِلَى اللَّهِ يعنى توبه مى كنم و به خدا باز مى گردم.»

5 - از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل شده است كه فرمود:

«

ألا انبّئكم بدائكم من دوائكم، داؤكم الذنوب ودواءكم الاستغفار » (5)

«همانا مى خواهم هم دردتان و هم دواى تان را براى شما باز گويم. درد شما گناهان است و دواى آن هم استغفار و طلب آمرزش ازخداوند.»

6 - اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود

ص: 159

«ما من عبد يذنب إلّا أجّله اللَّه سبع ساعات، فإن تاب لم يكتب عليه ذنب» (1)

«هر بنده اى كه گناهى مرتكب مى شود، خداوند به او هفت ساعت مهلت مى دهد، پس اگر توبه كرد، گناهى در پرونده اعمال اونوشته نمى شود.»

7 - محمد بن مسلم از امام باقرعليه السلام روايت مى كند:

«

إنّ من أحب عباد اللَّه إلى اللَّه المفتن المحسن التوّاب » (2)

«محبوب ترين بندگان خدا نزد خدا، بنده شيداى نيكوكار توبه كننده است.»

8 - پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله فرمود:

«

التائب إذا لم يستبن عليه أثر التوبة فليس بتائب، يرضي الخصماء، ويعيد الصلوات، ويتواضع بين الخلق، ويقي نفسه عن الشهوات، ويهزل رقبته بصيام النهار، ويصفِّر لونه بقيام الليل، ويخمص بطنه بقلّة الأكل، ويقوِّس ظهره من مخافة النار، ويذيب عظامه شوقاً إلى الجنة، ويرقّ قلبه من هول ملك الموت، ويجفّف جلده على بدنه بتفكّر الآخرة، فهذا أثر التوبة، وإذا رأيتم العبد على هذه الصفة فهو تائب ناصح لنفسه » (3)

«توبه كننده اى كه نشانه ها و آثار توبه در او ديده نشود، توبه كننده نيست. بايد طرف نزاع خود را راضى كند، نمازهاى فوت شده رااعاده نمايد، در ميان خلق بافروتنى رفتار نمايد، خود را از شهوات باز دارد، خود را با روزه دارى لاغر گرداند، رنگ رخش با نمازهاى شبانه زرد شود، با كم خورى شكمش را خالى نگهدارد، پشتش از ترس آتش جهنم كمانى شود، استخوانش را در اشتياق بهشت ذوب كند،قلبش را از هول فرشته مرگ رقيق گرداند و با تفكر درباره آخرت، پوستش را بر بدنش خشك سازد. اينها آثار توبه است واگر بنده را با اين اوصاف ديديد، او توبه كننده ناصح خويشتن است.»

9 - از حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله نقل شده كه به شمعون بن لاوى در ضمن حديثى گفت:

«

وأمّا علامة التائب فأربعة: النصيحة للَّه في عمله، وترك الباطل، ولزوم الحقّ، والحرص على الخير » (4)

«نشانه هاى توبه كننده (واقعى) چهار چيز است: اخلاص براى خدا در عملش، و ترك باطل، وملازمت حق و حرص و اشتياق به كار خير.»

ناپذير آمادگى بگيرد، زيرا اگر اجل او فرا رسيد، حتى يك ساعت هم دير يا زود نخواهد شد.

2 - يكى از راههاى آمادگى براى مرگ، توبه است. توبه كردن بعد از هر گناهى فوراً واجب است، و از شرايط توبه است:پشيمانى از گناه، عزم بر ترك آن، اداى واجب يا حقى كه ترك شده باشد همچون نماز و زكات و ردّ مظالم. و از آداب توبه: تضرّع به خدا، توسل به پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت عليه السلام او، تمسك به آنان، جهاد در راه خدا، انفاق، عمل صالح، اخلاص، استغفار و طلب آمرزش در سحرگاهان مى باشد.

3 - اداى امانتها و مسترد ساختن حقوق مخصوصا با ظهور نشانه هاى مرگ، برانسان واجب است، و اگر به وصى خود اطمينان دارد، وصيت كردن به انجام آنها هم كفايت مى كند به گونه اى كه اختلالى در پرداخت حقوق و امانات پديد نيايد.

4 - همچنين واجب است به انجام دادن واجباتى كه موفق به انجام دادن آنها نشده مانند حج، وصيت كند. اما آنچه انجام دادن آن بر وصى واجب است مانند قضاى نماز و روزه، بنابر احتياط بر او لازم است كه آنها را به وصى اعلام نمايد.

5 - ضايع ساختن حقوق ورثه جايز نيست مثل اينكه به طور كاذب اقرار كند كه پاره اى از اموالش متعلق به غير است و بنابر احوطنبايد اموال و دارايى پنهان خود (مانند حسابهاى محرمانه بانكى) يا طلبهاى خود را از ورثه كتمان كند.

6 - شايسته است كه بر كودكان صغير خود قيّم تعيين كند و اگر بدون قيم، تلف شدن آنان يا تضييع حقوق آنان را احتمال بدهد، تعيين قيم واجب مى شود، وشايسته است كسى را تعيين كند كه براى انجام اين مسؤليت شايستگى داشته باشد.

2 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله:

الحمى رائد الموت، وسجن اللَّه في الأرض، وفورها من جهنم، وهي حظّ كلّ مؤمن من النار» (1)

«پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله فرمود: تب، پيشاهنگ مرگ و زندان خدا در زمين است وفوران و حرارت آن از آتش جهنم است. نصيب وقسمت هر مؤمن از آتش، تب است.»

3 - زراره از امام صادق عليه السلام يا امام باقرعليه السلام روايت مى كند:

«سهر ليلة من مرض أو وجع أفضل وأعظم أجراً من عبادة سنة » (2)

«پاداش يك شب بى خوابى از جهت بيمارى يا درد، بهتر وبيشتر از يك سال عبادت كردن است.»

4 - امام صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام از وصيت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله به حضرت على عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

«

يا عليُّ، أنين المؤمن تسبيح، وصياحه تهليل، ونومه على الفراش عبادة، وتقلّبه من جنب إلى جنب جهاد في سبيل اللَّه، فإن عوفي مشى في الناس وماعليه من ذنب» (3)

«پيامبراسلام صلى الله عليه وآله فرمود: اى على! ناله كردن مؤمن، تسبيح وفرياد كردنش تهليل، و خوابيدن او در بستر بيمارى، عبادت و پهلوبه پهلو شدن او جهاد در راه خداست. پس اگر عافيت و بهبودى پيدا كرد، در ميان مردم به زندگى خود ادامه مى دهد و هيچ گناهى بر اونيست.»

5 - جابر از امام باقرعليه السلام روايت مى كند:

«

إذا أحبّ اللَّه عبداً نظر إليه، فإذا نظر إليه أتحفه بواحدة من ثلاث: إمّا صداع، وإمّا حمى، وإمّا رمد » (4)

«وقتى خدا بنده اى را دوست بدارد، به سوى او نگاه مى كند، ووقتى به سوى او نگاه كند، يكى از سه چيز را به عنوان هديه به اومى بخشد: يا سردرد يا تب يا چشم درد.»

6 - رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فرمود:

«حمى ليلة كفارة سنة » (5)

«يك شب تب كردن، كفاره يك سال است.»

7 - حضرت على عليه السلام درباره بيمارى طفل گفت:

«كفارة لوالديه » (6)

«بيمارى كودك، كفاره پدر و مادر او است.»

ص: 162

8 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«قال اللَّه عزّو جلّ:

أيّما عبد ابتليته ببليّة فكتم ذلك عوّاده ثلاثاً أبدلته لحماً خيراً من لحمه، ودماً خيراً من دمه، وبشراً خيراً من بشره، فإن أبقيته أبقيته ولا ذنب له، وإن مات، مات إلى رحمتي » (1)

«خداوند عزّ و جلّ فرمود: هر بنده اى كه او را به بيمارى مبتلا كنم و او اين بيمارى را از عيادت كنندگان خود تا سه روز پنهان كند،گوشت بدن او را به گوشت بهتر، و خون او را به خون بهتر، وپوست بدن او را به پوست بهتر، تبديل خواهم كرد. پس اگر او را در قيد حيات باقى بگذارم، زنده مى ماند در حاليكه هيچ گناهى ندارد. اگر هم بميرد به جوار رحمتم منتقل خواهد شد.»

9 - حضرت على عليه السلام فرمود:

«

من كتم وجعاً أصابه ثلاثة أيام من الناس وشكى إلى اللَّه عزّ وجلّ كان حقّاً على اللَّه أن يعافيه منه » (2)

«كسى كه گرفتار دردى شده است و تا سه روز آن را از مردم كتمان كند و تنها به خداوند شكوه نمايد، بر خداوند لازم است كه او رااز آن بيمارى بهبود بخشد.»

10 - امام ابوالحسن موسى بن جعفرعليه السلام فرمود:

«ليس من دواء إلّا ويهيّج داء، وليس شيء أنفع في البدن من إمساك اليد إلّا عمّا يحتاج إليه» (3).

«هيچ دوايى نيست مگر اينكه دردى را تحريك و تهييج مى كند، وهيچ چيزى نافع تر به بدن از اين نيست كه انسان پرهيز كند مگر ازچيزى كه واقعاً بدن به آن احتياج دارد.»

11 - حسن بن فضل طبرسى در كتاب «مكارم الاخلاق» مى گويد: امام عليه السلام فرمود:

«تجنّب الدواء ما احتمل بدنك الداء فإذا لم يحتمل الداء فالدواء» (4).

«تا زمانى كه بدن تو تحمل درد را دارد از مصرف دارو پرهيز كن و اگر درد غير قابل تحمل بود آنگاه بايد دارو مصرف كرد.»

12 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«

إنّ نبياً من الأنبياء مرض فقال: لا أتداوى حتى يكون الذي أمرضني هو الذي يشفيني، فأوحى اللَّه إليه: لا أشفيك حتّى تتداوى، فإن الشفاءمنّي» (5).

«پيامبرى از پيامبران الهى بيمار شد پس گفت: من مداوا نمى كنم تا اينكه آن كس كه مرا بيمار ساخته، شفايم دهد. خداوند به اووحى فرمود: ترا شفا نمى دهم مگر اينكه خود را مداوا كنى زيرا شفا دادن از من

ص: 163

است.»

13 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«ليست الشكاية أن يقول الرجل: مرضت البارحة أو وعكت البارحة ولكن الشكاية أن يقول: بليت بما لم يبل به أحد » (1)

«شكايت كردن اين نيست كه شخص بگويد: ديروز مريض يا كسل و ناخوش شدم بلكه شكايت اين است كه بگويد من به مرضى مبتلا شدم كه هيچ كس به آن مبتلا نشده است.»

14 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«يا حسن، إذا نزلت بك نازلة فلا تشكها إلى أحد من أهل الخلاف ولكن اذكرها لبعض اخوانك فإنّك لن تعدم خصلة من خصال أربع: إمّا كفاية بمال،وإمّا معونة بجاه، أو دعوة تستجاب، أو مشورة برأي » (2)

«اى حسن! اگر گرفتارى و مصيبتى براى تو پيش آمد، به هيچ كس از مخالفين شكوه نكن، ولى به برخى از برادرانت ياد آورى كن حتماً با يكى از چهار چيز تو را كمك خواهد كرد: يا با مالش يا با جاه ومقامش يا با دعاى مستجابش و يابا نظر ومشورتش.»

15 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«

إنّ المشي للمريض نكس. إنّ أبي عليه السلام كان إذا اعتلّ جعل في ثوب فحمل لحاجته -يعني الوضوء- وذاك أنّه كان يقول: إنّ المشي للمريض نكس» (3)

«راه رفتن براى مريض موجب عودت مرض مى شود. پدرم عليه السلام وقتى عليل وبيمار مى شد، در جامه اى قرار داده مى شد، و براى وضو گرفتن، كسى ديگر حضرت را بر دوش حمل مى كرد، زيرا آن حضرت مى فرمود: راه رفتن بيمار باعث بازگشت بيمارى اومى شود.»

16 - امام ابوالحسن موسى كاظم عليه السلام فرمود:

«

إذا مرض أحدكم فليأذن للناس يدخلون عليه فإنّه ليس من أحد إلّا وله دعوة مستجابة» (4)

«اگر كسى از شما بيمار شد، به مردم اجازه دهد كه به عيادت او بيايند، زيرا هيچ كسى نيست مگر اينكه يك دعاى مستجابى دارد.»

ص: 164

له حتى يمسي، وإن عاده مساءً كان له مثل ذلك حتى يصبح » (1)

«هر مؤمنى اگر مؤمن بيمارى را در اوّل صبح عيادت كند، هفتاد هزار فرشته او را مشايعت مى كنند و زمانى كه در نزد او نشست،رحمت الهى وجود او را فرا مى گيرد و فرشتگان الهى براى او آمرزش مى طلبند تا شب فرا رسد، و اگر در شب عيادت كند باز هم همين حالت براى او خواهد بود تا صبح شود.»

5 - عيسى بن عبداللَّه قمى در حديثى مى گويد؛ از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«ثلاثة دعوتهم مستجابة: الحاج، والغازي، والمريض فلا تغيظوه ولا تضجروه» (2)

«دعاى سه نفر اجابت مى شود: حاجى، جنگجو (مجاهد) وبيمار، پس بيمار را خشمگين نسازيد و خسته و رنجيده نگردانيد.»

6 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«لا عيادة في وجع العين، ولا تكون عيادة في أقل من ثلاثة أيام، فإذا وجبت فيوم ويوم لا، فإذا طالت العلّة ترك المريض وعياله» (3)

«چشم دردى عيادت ندارد، و در بيمارى كمتر از سه روز هم عيادت لازم نيست و زمانى كه عيادت لازم باشد بايد يكروز در ميان انجام شود واگر بيمارى طول كشيد، بيمار به خانواده اش واگذاشته شود.»

7 - ابو حمزه ثمالى از امام باقرعليه السلام نقل مى كند كه:

«حضرت على عليه السلام فرمود: كسى كه به بدنش دردى برسد بايد خود را تعويذ (در پناه خدا) كند و بگويد: أعوذ بعزّة اللَّه من قدرته على الأشياء، اعيذ نفسي بجبّار السماء، اعيذ نفسي بمن لا يضرّ مع اسمه سمّ ولا داء، اعيذ نفسي بالذي اسمه بركة و شفاء...

وقتى اين دعا را بخواند، هيچ درد و المى به او آسيب نمى رساند. (4)

8 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«ما اشتكى أحد من المؤمنين شكاية قطّ فقال بإخلاص نيّة ومسح موضع العلّة ويقول:

(وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌوَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَاراً )إلّا عوفي من تلك العلّة أيّة علّة كانت، ومصداق ذلك في الآية حيث يقول:(شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ) » (5)

«هيچ مؤمنى نيست كه از بيمارى و درد در رنج باشد، و موضع درد را با دست مسح كرده و با اخلاص نيت اين آيه را بخواند :(وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا

ص: 166

خَسَارا ً (1) مگر اينكه از آن بيمارى، شفا مى يابد، هر بيمارى اى كه باشد، زيرا در اين آيه خداوند مى فرمايد: (شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ ).»

9 - امام صادق عليه السلام فرمود:

«تمام العيادة للمريض أن تضع يدك على ذراعه، وتعجّل القيام من عنده، فإنّ عيادة النوكى أشدّ على المريض من وجعه» (2)

«عيادت كامل بيمار اين است كه دست روى بازوى او بگذارى، وهرچه زودتر از نزد او بلند شوى، زيرا عيادت افراد احمق، براى بيمار از دردش، سخت تر و غير قابل تحمل تر است.»

10 - أبو زيد از يكى از دوستان امام جعفر بن محمدعليه السلام نقل مى كند كه گفت: يكى از دوستان امام صادق عليه السلام بيمار شده بود و ما كه با عده اى از دوستان آن حضرت بوديم و به منظور عيادت آن شخص بيمار از منزل خارج شديم و در مسير راه با امام صادق عليه السلام برخورديم. او به ما گفت: «كجا مى رويد؟» گفتيم: نزد فلانى براى عيادت او مى رويم. فرمود: «بايستيد.»پس ما ايستاديم، گفت: «آيا يكى از شما با خود سيبى يا گلابى يا بالنگى يا يك قاشق عطر يا قطعه اى از عود بخور به همراه داريد؟» گفتيم: چيزى نداريم. فرمود: «آيا نمى دانيد كه شخص مريض از هر چيزى كه براى او برده شود خوشحال مى شود؟» (3)

11 - امام صادق عليه السلام از پدارنش عليهم السلام از پيامبر خداصلى الله عليه وآله در حديث مناهى نقل فرمود:

«ومن كفى ضريراً حاجته من حوائج الدنيا ومشى له فيها حتى يقضي اللَّه له حاجته أعطاه اللَّه براءة من النفاق وبراءة من النار وقضى له سبعين حاجة من حوائج الدنيا، ولا يزال يخوض في رحمة اللَّه حتى يرجع، ومن سعى لمريض في حاجة قضاها أو لم يقضها خرج من ذنوبه كيوم ولدته امّه. فقال رجل من الأنصار:بأبي أنت واُمّي يا رسول اللَّه، فإن كان المريض من أهل بيته أوَليس أعظم أجراً إذا سعى في حاجة أهل بيته؟ قال: نعم» (4)

«كسى كه نيازى از نيازهاى دنيوى شخص بيمار ضعيفى را برآورده كند و براى رفع نياز او تلاش كند خداوند هم نياز او را برآورده سازد، خدا براى او برائتى از نفاق و برائتى از آتش جهنم را مى بخشد، وهفتاد نياز دنيايى او را برآورده مى گرداند و همچنان در رحمت الهى غوطه ور خواهد شد تا اينكه برگردد. و كسى كه براى رفع نياز بيمارى كوشش و تلاش كند چه برآورده گردد و يا نتواند، از گناهان خود مانندروزى كه از مادر متولد شده، پاك خواهد شد. مردى از انصار پرسيد، اى رسول خدا پدر ومادرم به فدايت اگر مريض

ص: 167

از اهل بيت آن شخص باشد آيا پاداش او بيشتر خواهد بود؟ فرمود: بلى.»

12 - على بن جعفر از برادرش امام موسى عليه السلام نقل مى كند:

«سألته عن الوباء يقع في الأرض هل يصلح للرجل أن يهرب منه؟ قال: يهرب منه ما لم يقع في مسجده الذي يصلّي فيه، فإذا وقع في أهل مسجده الذي يصلّي فيه فلا يصلح له الهرب منه» (1)

«از او درباره وبا پرسيدم كه آيا براى مرد شايسته است كه از آن فرار كند؟ فرمود: فرار كند تا زمانى كه در مسجدى كه در آن نمازمى خواند، سرايت نكرده باشد. پس اگر در ميان اهالى مسجدى كه او در آن نماز مى خواند سرايت كرده باشد، شايسته نيست كه فراركند.»

13 - على بن ابوحمزه نقل مى كند: «به حضرت امام موسى كاظم عليه السلام گفتم: فدايت شوم آيا براى تب، دوايى نيافته ايد؟فرمود: ما براى تب، دوايى جز دعا و آب سرد نيافتيم.» (2)

14 - ابو اسامه شحام مى گويد؛ از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى گفت:

«ما اختار جدّنا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله للحمى إلّا وزن عشرة دراهم سكر بماء بارد على الريق» (3)

«جدّ ما پيامبر خداصلى الله عليه وآله براى درمان تب، تنها به وزن ده درهم شكر با آب سرد، بصورت ناشتا ميل مى فرمود.»

15 - امام موسى بن جعفرعليه السلام درباره مردى كه به آن حضرت شكايت كرد وگفت: من ده نفر عيال دارم كه همه آنها بيمار هستندچه كار كنم؟ فرمود:

«

داوهم بالصدقة فليس شيء أسرع إجابة من الصدقة ولا أجدى منفعة للمريض من الصدقة » (4)

« آنان را با صدقه مداوا كن، زيرا هيچ چيز از صدقه زودتر اجابت نمى شود و سودمندتر از صدقه براى بيمار چيزى نيست.»

فليس شيء أبغض إليه من لقاء اللَّه واللَّه يبغض لقائه » (1)

«راوى گفت، گفتم: آيا كسى كه ملاقات خدا را دوست دارد خدا هم ملاقات او را دوست دارد، وكسى كه از ملاقات خدا كراهت ونفرت دارد خدا هم از ملاقات او كراهت دارد؟ گفت: بلى. گفتم: پس قسم به خدا ما از مرگ كراهت داريم. گفت: اينطور نيست كه شما فكرمى كنيد، حبّ و بغض در هنگام مشاهده مرگ معلوم مى شود. اگر انسان آنچه را دوست دارد ببيند، پس هيچ چيز براى او دوست داشتنى تر ازاين نيست كه به سوى خدا برود و خدا هم ملاقات او را دوست دارد و او هم در اين هنگام ملاقات خدا را دوست مى دارد، واگر برعكس ببيندآنچه را كه از آن كراهت دارد، در اين هنگام هيچ چيز براى او مبغوض تر از ملاقات خداوند نيست و خداوند هم ملاقات او را مبغوض مى دارد.»

2 - ابو عبيده حذاء مى گويد: به امام باقرعليه السلام گفتم: سخنى برايم بگو كه از آن بهره مند شوم. آن حضرت فرمود:

«يا أبا عبيدة، أكثر ذكر الموت فإنّه لم يكثر إنسان ذكر الموت إلّا زهد في الدنيا » (2)

«اى ابوعبيده! مرگ را بسيار ياد كن، زيرا هر انسانى كه مرگ را زياد ياد كند در دنيا پارسايى را پيشه خود خواهد ساخت.»

3 - ابو بصير مى گويد: امام صادق عليه السلام به من گفت:

«

أما تحزن؟ أما تهتمّ؟ أما تألم؟ قلت: بلى واللَّه. قال: فإذا كان ذلك منك فاذكر الموت ووحدتك في قبرك، وسيلان عينك على خدّيك، وتقطّع أوصالك، وأكل الدود من لحمك، وبلائك، وانقطاعك عن الدنيا، فإنّ ذلك يحثّك على العمل، ويردعك عن كثير من الحرص على الدنيا » (3)

«آيا غمگين نمى شوى؟ آيا دردمند نمى شوى؟ گفتم: بلى به خدا قسم. گفت: اگر چنين شدى پس مرگ را به ياد آور، و تنهائى خودرا در قبر، و جارى شدن چشمهايت بر گونه هايت را، و جدا شدن اعضاى پيكرت را، و خوردن كرم گوشت بدنت را، و پوسيده و مندرس شدنت را، و بريده شدنت از دنيا را زيرا اين يادآورى ها تو را به عمل (نيك) تشويق مى كند و از حرص زياد به دنيا بازمى دارد.»

4 - محمد به على بن الحسين مى گويد: قال عليه السلام:

«من عدّ غداً من أجله فقد أساء صحبة الموت» (4)

امام عليه السلام فرمود: «كسى كه فردا را از عمر خود بشمرد، همراهى مرگ را، بد برداشت كرده است.»

5 - جابر بن عبداللَّه مى گويد:

ص: 169

«قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله:

إنّ أخوف ما أخاف على امّتي الهوى، وطول الأمل، أمّا الهوى فإنّه يصدّ عن الحقّ، وأمّا طول الأمل فينسي الآخرة » (1)

«پيامبر خدا فرمود: ترسناكترين چيزى كه از براى امتم مى ترسم، هواى نفس وآرزوى دور و دراز است زيرا، هواى نفس انسان را ازحق باز مى دارد، و آرزوى طولانى موجب فراموشى آخرت مى شود.»

6 - حماد بن عثمان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«

ما من ميّت تحضره الوفاة إلّا ردّ اللَّه عليه من بصره وسمعه وعقله للوصية، أخذ الوصية أو ترك، وهي الراحة التي يقال لها: راحة الموت فهي حقّ على كل مسلم » (2)

«هيچ كس نيست كه لحظه مرگ و وفات او فرا رسد مگر اينكه خدا قدرت بينائى، شنوائى و عقل را براى وصيّت كردن به اوبرمى گرداند، چه وصيت كند يا نكند، وصيت همان چيزى است كه به آن «راحتى هنگام مرگ» گفته مى شود و يك حقّ واجب برهر مسلمانى است.»

7 - ابو حمزه از بعضى از ائمه عليه السلام روايت مى كند:

«إنّ اللَّه تبارك وتعالى يقول:

ابن آدم! تطوّلت عليك بثلاثة: سترت عليك ما لو يعلم به أهلك ما واروك، وأوسعت عليك فاستقرضت منك فلم تقدّم خيراً، وجعلت لك نظرة عند موتك في ثلثك فلم تقدّم خيراً» (3)

«خداوند تبارك و تعالى مى گويد: اى فرزند آدم! درباره سه چيز به تو مهلت دادم (ولى تو از آن مهلت استفاده نكرده و قدرنعمت را ندانستى) عيبهايى را بر تو پوشاندم كه اگر خانواده ات از آنها مطلع مى شدند، تو را دفن نمى كردند. نعمت و مال به تو دادم و ازتو قرض خواستم پس هيچ كار خيرى براى آخرت خود از پيش نفرستادى، و در هنگام مرگت هم براى تو حقى در ثلث مالت قرار دادم باز هم هيچ كار خيرى براى خود نكردى.»

8 - امام حسن عسكرى عليه السلام از پدرانش عليه السلام نقل مى كند:

«سأل الصادق عليه السلام عن بعض أهل مجلسه فقيل: عليل.

فقصده عائداً وجلس عند رأسه فوجده دنفاً فقال له: أحسن ظنّك باللَّه، فقال: امّا ظنّي باللَّه فحسن ..» (4)

«امام صادق عليه السلام از احوال برخى از اهل مجلسش پرسيد. گفته شد: بيمار است پس امام به قصد عيادت، نزد او رفت و بالاى سرش نشست و او را سخت بيمار ديد. پس به او گفت به خدا گمان نيكوداشته باش. آن مرد گفت: اما گمان من به خدا نيكو است.»

ص: 170

9 - امّ الفضل گفت:

«

دخل رسول اللَّه صلى الله عليه وآله على رجل يعوده وهو شاك فتمنّى الموت فقال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: لا تتمنَّ الموت فإنّك إن تك محسناً تزداد إحساناً، وإن تك مسيئاًفتؤخر تستعتب فلا تتمنّوا الموت » (1)

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله به قصد عيادت، بر مردى وارد شد. آن مرد كه از درد شكايت داشت، آرزوى مرگ، كرد. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود:آرزوى مرگ نكن، زيرا اگر تو نيكو كار باشى بر نيكوكارى ات افزوده خواهد شد، و اگر بدكار باشى و مرگت به تاخير بيفتد، مورد سرزنش قرار مى گيرى. پس آرزوى مرگ نكن.»

10 - ابوالحسن واسطى روايت مى كند:

«قيل لأبي عبداللَّه عليه السلام: أترى هذا الخلق كلّهم من الناس؟ فقال: ألقِ منهم التارك للسواك، والمتربّع في الموضع الضيّق، والداخل فيما لا يعنيه، والمماري فيما لا علم له به، والمتمرّض من غير علّة، والمتشعّث من غير مصيبة » (2)

«به امام صادق عليه السلام گفته شد، آيا همه اين خلق را از مردم مى دانى؟ فرمود: آن كسى را كه مسواك زدن را ترك كند (از مردم حساب نكن) و همچنين كسى را كه در جاى تنگ چهارزانو مى نشيند و كسى را كه در مسايل غير مربوط به او وارد سخن مى شود و كسى را كه در مسايلى كه علم و آگاهى ندارد،به بحث و مجادله مى پردازد وكسى را كه بدون بيمارى خود را مريض نشان ميدهد و كسى را كه بدون مصيبت، خود را آشفته و پريشان جلوه مى دهد.»

خويشاوندى او نسبت به ميّت از ناحيه پدر ومادر مى باشد، مقدم است بر آن كس كه فقط از ناحيه پدر نسبت دارد وآن كس كه فقط از ناحيه پدر منسوب مى باشد، مقدم است بر آن كسى كه تنها از ناحيه مادر نسبت دارد.

4 - اگر تنها اولياى مؤنث موجود باشند، براى احتياط از حاكم شرع هم بايد اجازه گرفته شود، هر چند بنابر اقوى، اجازه آنان كفايت مى كند.

5 - فرزند ميت در امر ولايت او، نسبت به مادر ميّت اولويّت دارد، وبنابر احتياط از مادر هم اجازه گرفته شود.

6 - اگر در يك طبقه از ورثه بيش از چند نفر ولايت داشته باشند بايد از همه آنان اجازه گرفته شود.

7 - بنابر احتياط ميت را به گونه اى رو به قبله بخوابانند كه اگر بنشيند، رو به قبله شود، و اگر انسان بداند كه مرگش فرا رسيده،بنابر احتياط بايد به همين صورت دراز بكشد. و بنابر احتياط مستحب، ميت به همين حالت بماند تا اينكه به اجراى احكام ميّت شروع شود. و مستحب است كه در موقع غسل دادن هم به همين حالت گذاشته شود، اما بعد از اتمام غسل و كفن، بهتر آن است كه به كيفيتى گذاشته شود كه در حال نماز خواندن بر او، گذاشته مى شود.

8 - مستحب است شهادتين و ولايت ائمه معصومين عليه السلام و ساير عقائد حقه را به محتضر تلقين كنند، و مستحب است كه شخص در حال احتضار هم با زبان خود يا حداقل با قلب خود، سخنان تلقين كننده را تكرار كند و همچنين مستحب است كلمات فرج و سايرجملات مذكور در روايات را نيز به او تلقين كنند. كلمات فَرَج چنين است:

« لا إله إلّا اللَّه الحليم الكريم، لاإله إلّا اللَّهُ العليّ العظيم. سبحان اللَّه ربّ السماوات السبع والأرضين السبع، وما فيهنّ، وما بينهنّ، وربّ العرش العظيم،والحمد للَّه ربّ العالمين » .

و اگر جان دادن براى محتضر دشوار شد، او را به محلى كه در آنجا نماز مى خوانده، انتقال دهند تا دشوارى جان دادن بر او آسان شود و همچنين، در همان حال سوره صافات و سوره يس وآية الكرسى تلاوت گردد.

9 - پس از قبض روح، چشمان او بسته و دهن او، به هم گذاشته شود وچانه اش بسته گردد ودستها و پاهايش را دراز كنند وجامه اى بر او كشيده شود و شايسته است خبر وفات او به مؤمنين اعلام شود تا در ثواب تشييع اشتراك نمايند.

10 - اگر در شب بميرد، در انتظار روز نباشند و اگر در روز فوت كرد منتظر شب نشوند و بلكه اگر در اول صبح فوت كرد بهتر اين است كه تا بعداز ظهر در آرامگاهش دفن شود.

11 - اگر به مرگ او يقين حاصل نشده باشد، بايد انتظار بكشند تا فوت او ثابت بشود، و

ص: 172

اگر در تاخير دفن او مصلحتى مهمتروجود داشته باشد، در حدود همان مصلحت به تاخير انداخته شود.

12 - اوْلى اين است كه در حال جان دادن، به بدن ميت دست نزنند وچيز سنگينى مانند آهن وغيره بر شكمش قرار ندهند. ومكروه است كه شخص جنب يا حايض در هنگام احتضار در نزد ميت حضور داشته باشد و همچنين كراهت دارد كه ميت را بعد ازوفات تنها بگذارند، زيرا ممكن است شيطان با او بازى كند.

وجود داشته باشد. همچنين شوهر هم مى تواند همسرش را غسل دهد و زن هم ميتواند شوهرش را غسل دهد مخصوصاً در صورت فقدان مماثل و احتياط مستحب آن است كه در اين صورت، غسل دادن از روى لباس و بدون نظر به عورت انجام شود.

7 - براى محارم جايز است كه در صورت فقدان مماثل، محارم خود را غسل بدهند، مانند مادر كه پسرش را غسل مى دهد، يابرادر كه خواهرش را غسل مى دهد، و احتياط آن است كه در صورت وجود مماثل از اين عمل اجتناب كنند واگر غسل دادند، احوطآن است كه از روى لباس انجام شود.

8 - خنثى اگر محرم نداشته باشد جايز است كه هر يك از دو جنس زن يا مرد، او را از روى لباس غسل بدهد.

9 - اگر مماثل ميت، منحصر به اهل كتاب باشد، جايز است كه يكى از آنان در ابتدا غسل كند و بعد به غسل دادن ميت مسلمان بپردازد، و دراين مورد احوط آن است كه نيّت غسل ميت را مسلمانى كه دستور غسل مى دهد به عهده بگيرد و در صورت ضرورت،شخص مخالف در عقيده نيز مى تواند ميت مؤمن را غسل دهد.

10 - در صورتيكه مماثل وجود نداشته باشد، غير مماثل مى تواند از روى لباس بر بدن ميت آب بريزد و سپس او را كفن كرده و دفن نمايد.

11 - علاوه بر مماثلت كه از آن سخن گفته شد، فقها شرط كرده اند كه شخص غسل دهنده، بالغ و عاقل و مؤمن و بر انجام دادن غسل به صورت صحيح قدرت داشته باشد. شرط بلوغ موافق احتياط است.

4 - كسى كه جنازه شهيد يا كسى را كه غسل بر او قبل از كشته شدنش واجب است، مس كند يعنى جايى از بدنش با جايى از بدن اوتماس پيدا كند، غسل مس ميت بر او واجب نيست.

5 - قسمتى از بدن ميّت، اگر قلب جزء آن باشد، مانند ميت حساب مى شود وغسل و كفن ونماز دارد و بعد هم به خاك سپرده مى شود و از كفن، پيراهن وسرتاسرى كفايت مى كند واحتياط اين است كه لنگ هم اضافه شود.

6 - اگر در آن قسمت از بدن، سينه وجود نداشته باشد ولى استخوان داشته باشد، غسل داده مى شود و سپس در پارچه اى گذاشته شده و دفن مى گردد، اما اگر استخوان هم نداشته باشد، بنابر احتياط در پارچه اى پيچيده شده و سپس دفن مى گردد.

دهند وگرنه يكبار با خاك تيمّم بدهنداگر چه احتياط استحبابىِ اين است كه سه بار تيمم بدهند.

8 - اگر كسى در حال احرام بميرد، نبايد كافور به بدن او برسد چون كافور بوى خوش است وبوى خوش ديگرى هم نبايد به بدن اوزده شود.

9 - روش تيمم دادن ميت اين است كه كسى كه مباشر آن مى باشد دست خود را يك يا دو باربه زمين بزند سپس با دست خود بر مواضع تيمم از قبيل پيشانى وپشت دستان ميت مسح كند و بهتر اين است كه دست خود را بار دوم به زمين بزند و بعد بر پشت دستان ميت مسح كند.

8 - در كفن، مستحب است كه براى مرد يك عمامه اضافه شود كه بر سر او پيچيده مى شود ودو سر آن از زير گردن بر روى سينه اورها مى گردد، بدين صورت كه طرف راست عمامه به طرف چپ سينه و طرف چپ آن به طرف راست سينه ميّت انداخته مى شود.

9 - و مستحبّ است براى زن بجاى عمامه، مقنعه اضافه شود و پارچه اى كه پستانهايش رابه پشتش ببندد.

10 - مستحب است با پارچه اى كمر ميّت -چه مرد باشد و يا زن- بسته شود و با پارچه ديگر رانهاى او بسته گردد.

11 - علاوه بر سرتاسرى واجب، مستحب است يك سرتاسرى ديگر هم اضافه شود و بهتر اين است كه بُرد يمانى باشد.

12 - مستحب است مقدارى پنبه روى عورت ميّت و در مقعد او گذاشته شود تا چيزى از آن خارج نگردد و هم چنين در فرج زن وبلكه در سوراخ هاى بينى نيز اگر بترسند كه چيزى از آن خارج شود، مقدارى پنبه گذاشته شود.

13 - مستحب است كه كفن خوب انتخاب شود و از جنس پنبه (نخى) و رنگش سفيد باشد ورنگ زده هم نباشد مگرپارچه حبره (1)كه روايت شده كفن رسول خداصلى الله عليه وآله حبره سرخ بوده است. و مستحب است كفن از مال خالص ميّت باشد واگر از جامه احرام و نماز او باشد بهتر است، و هم چنين مستحب است مقدارى كافور يا ذريره (دانه خوشبو و معطّرى است به اندازه دانه گندم) پاشيده شود و اگر چيزى از تربت امام حسين عليه السلام همراه ميّت گذاشته شود بهتر خواهد بود ومستحبّ است طرف راست كفن بر روى طرف چپ آن گذاشته شود و اگر نيازى به دوختن داشته باشد از نخ خود كفن بدوزند.

14 - مستحب است كسى كه ميّت را غسل مى دهد، بعد از طاهر كردن خود وشستن دستان وپاهايش به كفن كردن ميّت بپردازد.

15 - مستحب است در حاشيه كفن، شهادت ميّت به وحدانيّت خدا و نبوّت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله و امامت ائمّه معصومين عليهم السلام و نام آنان نوشته شود، بدين ترتيب كه نوشته شود: فلان فرزند فلان شهادت مى دهد به چنين و چنين... و مستحبّ است همه قرآن را روى كفن ميّت بنويسند يا بر پارچه اى ديگر كه همراه كفن گذاشته شود.

16 - مستحبّ است كه انسان قبل از مرگش، كفن خود را تهيه نمايد تا جزء غافلان شمرده نشود.

ص: 178

17 - مكروه است كه كفن با آهن بريده شود و آستين و دكمه براى آن گذاشته شود، و اگر ميّت در پيراهن خود كفن شود بايددكمه هاى آن را بردارند و هم چنين مكروه است كه نخ كفن را با آب دهن تر كنند.

18 - مكروه است كه كفن را بخور بزنند و هم چنين مكروه است كه رنگ كفن سياه باشد يا با رنگ سياه چيزى بر آن نوشته شود يااز جنس كتّان يا مخلوط با ابريشم باشد.

19 - مكروه است كه انسان در خريد كفن چانه بزند.

20 - مكروه است كه به قول بعضى از فقها كفن كثيف و چركين باشد.

9 - جريده اوّل در طرف راست ميّت روى استخوان بالاى سينه نزديك گردن (استخوان چنبره يا ترقوه) و چسپيده به بدن گذاشته شود و جريده دوّم در سمت چپ ميّت و در همان محلّ ولى روى پيراهن و زير سرتاسرى قرار داده شود.

10 - اگر دو جريده در قبر ميّت گذاشته نشود، روى قبر او بگذارند.

11 - اگر روى هر دو جريده، اسم ميّت و اسم پدرش و اينكه او به شهادتين وائمّه دوازده گانه عليهم السلام شهادت مى دهد، نوشته شودنيكو خواهد بود.

12 - مستحب است كه مؤمنين از وفات برادر مؤمن شان مطّلع شوند تا از ثواب حضور در تشييع جنازه بهره مند گردند، و مستحب است كه شخص تشييع كننده در هنگام تشييع، دعاهاى روايت شده از معصومين را بخواند، و به دنبال جنازه پياده راه برود و نه سواره وهمچنان نعش را بر شانه هاى خود حمل كنند نه روى وسايل نقليّه مگر در هنگام ضرورت، و هم چنين مستحب است كه تشييع كننده، خاشع باشد و انديشه كند و از ديدن جنازه عبرت بگيرد وپشت سر جنازه يا دو طرف آن حركت كند نه جلو آن، و جامه تزيين شده روى نعش گذاشته نشود و جنازه را چهار نفر حمل كنند.

13 - مستحب است كه تشييع كننده از چهار گوشه جنازه آن را حمل كند، كه به اين كار (تربيع) گفته مى شود. و بهتراين است كه از طرف راست ميّت شروع كند وبر شانه راست خود بگذارد و بعد گوشه عقب تابوت را روى شانه راست خود حمل كند وسپس گوشه ديگر آن را روى شانه چپ خود حمل كند و بعد به جلو تابوت برود و سمت چپ ميّت را روى شانه چپ خود حمل نمايد، و اگر برعكس اين ترتيب تربيع كند هم خوب است.

14 - مستحب است صاحب عزا پا برهنه راه برود و رداى خود را وارونه بپوشد تا شناخته شود كه او صاحب مصيبت است.

15 - خنده كردن و كارهاى لهو و لعب در كنار جنازه مكروه است، وهم چنين مكروه است كه غير صاحب مصيبت، رداى خود راوارونه بپوشد، و هم چنين مكروه است سخن گفتن به غير ذكر خداوند و اينكه جنازه را با سرعت ببرند و اينكه تشييع كننده دست برران يا دست بر روى دست خود بزند و اينكه بدنبال جنازه بخوردان حمل شود.

نيست، و ميّتى كه در بلاد مسلمين پيدا شده است، بر او نماز خوانده مى شود و هم چنين بنابر احتياط بر ميّتى كه در ساير بلاد پيداشده، ولى احتمال دارد كه مسلمان باشد نماز خوانده مى شود.

3 - در كفايت كردن نماز، ايمان نماز گزار شرط است و هم چنين بنابر احوط اذن ولى نيز شرط است، امّا نماز كودك بنابر احوطكفايت نمى كند.

4 - وقت نماز ميّت، بعد از غسل و كفن است و اگر غسل و كفن امكان نداشته باشد، بعد از پوشاندن عورتش، بر او نماز گزارده شود واگر دفن شده، در همان حالت بر او نماز خوانده شود وتغيير دادن وضعيّت او بنابر اقوى واجب نيست.

5 - نماز ميّت بصورت جماعت نيز جايز است و در اين صورت همگى نيّت وجوب مى نمايند، پس اگر دسته اوّل نماز را بجاآوردند، و دسته ديگرى خواستند نماز بخوانند، بايد نيّت استحباب كنند.

6 - بر اعضاى ميّت، در صورتيكه قلب ميّت در ميان آن عضوها باشد، برآنها نماز خوانده مى شود.

7 - اگر اولياى ميّت چند نفر باشند بايد از همگى اجازه گرفته شود، و اگر ولىّ ميّت، زن باشد جايز است خودش بر ميّت نمازبگذارد يا به ديگران اجازه دهد كه بر او نماز بخوانند.

8 - نماز ميّت با جماعت، افضل است و شرايط جماعت در اين جا مانند شرايط جماعت در نمازهاى واجب ديگر است ولى امام در اين جا نسبت به مأمومين، وظيفه ديگرى جز اجازه گرفتن از ولىّ بر عهده ندارد.

9 - بنابر احوط بايد مأموم پشت سر امام بايستد و زنان پشت سر مردان بايستند وحائض به تنهايى در يك صف بايستد.

10 - وقتى كه به نماز ميّت حاضر شدى، اگر ديدى كه امام بعضى از تكبيرات را گفته است، مى توانى همراه با امام تكبير بگويى وبعد از پايان يافتن نماز امام، تكبيرات باقيمانده را با دعاى آن تكميل كنى و اگر بترسى از اينكه جنازه را بردارند، تكبيرات باقيمانده را پشت سرهم بدون دعا بگو و يا در حاليكه به دنبال جنازه حركت مى كنى، بقيّه تكبيرات را بگو.

خودميّت دعا مى كنى و آمرزش مى طلبى و با تكبير پنجم نماز تمام مى شود.

2 - اگر اذكار مختلف را بعد از هر تكبير بخوانى و از تكبير دوم دعا وطلب آمرزش براى ميّت را شروع كنى، جايز است زيرا نمازميّت دعاست و دعاى خاصّى در آن لازم نيست، بلكه آنچه لازم است دعا كردن براى ميّت به هر صورتى كه باشد، و اوْلى اين است كه شهادتين و صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمّ(دصلّى اللَّه عليه و عليهم اجمعين) به آن اضافه شود.

3 - چهار تكبير براى نماز ميّت كفايت نمى كند مگر در حالت تقيّه يا اينكه ميّت منافق باشد. در صورتى كه از حدّ واجب كمترتكبير گفته باشد، اگر موالات باقى است بايد تكبيرات را تكميل كند و اگر موالات از بين رفته باشد نماز را اعاده نمايد.

4 - در هنگام نماز بر ميّت، دعا كردن با زبانهاى ديگر جايز است مشروط بر اينكه حداقلّ اذكار واجب، به زبان عربى خوانده شود.

5 - نماز ميّت، سلام و هم چنين ركوع و سجود ندارد، و حرام است كسى به قصد تشريع، چيزى را كه در نماز ميّت نيست بر آن اضافه كند، زيرا اين كار بدعت است.

6 - جايز است در دعاهاى نماز (كه به زبان عربى خوانده مى شود) با ضمير مذكّر يا مؤنّث به ميّت اشاره كنى مخصوصاً در صورتى كه جنس او را هم ندانى، بدين ترتيب كه اگر ضمير را مذكّر آوردى، منظورت بدن يا نعش باشد و اگر مؤنّث آوردى به جنازه اشاره كرده باشى.

7 - اگر ندانى كه تكبير چندم را گفته اى، بنا را بر كمتر بگذار مگر اينكه دليلى بر بيشتر داشته باشى.

8 - واجب است در هنگام نماز، ميّت به پشت گذاشته شود و سر ميّت به طرف راست نماز گزار قرار بگيرد و نماز گزار، پشت ميّت بايستد و بين او و ميّت، حايلى مانند ديوار و پرده نباشد و جنازه از نمازگزار دور نباشد مگر اينكه صفوف جماعت متّصل بهم باشد و هم چنين واجب است نمازگزار رو به قبله بايستد و در موقع نماز، ميّت غسل و كفن شده باشد و اگر كفن نداشته باشد، عورت او پوشانده شود.

9 - نمازگزار در حين نماز ميّت بايد ايستاده باشد و به گونه اى استقرار داشته باشد كه مخالف قيام و ايستادن نباشد، و فصول نمازبايد به طور متوالى وپشت سرهم خوانده شود به گونه اى كه صورت نماز حفظ گردد. هم چنين نمازگزار بايد ميّت معيّنى را نيّت كند،و نيز قصد قربت را نيّت كند.

10 - ولى نماز ميّت در همه احكام مانند نمازهاى واجب ديگر نيست، پس واجب نيست كه نمازگزار با وضو، يا غسل و يا تيمّم باشد، همچنين لازم نيست كه بدن يا لباس او طاهر باشد، بلكه حتّى اگر لباس او هم غصبى باشد اشكالى در نماز او نيست، اگرچه احتياط دورى

ص: 182

جستن ازمبطلات نماز است، به ويژه: سخن گفتن، قهقهه و انحراف از قبله.

11 - اگر بر ميّت نماز خوانده نشود تا اينكه دفن گردد، واجب است كه بر روى قبر او نماز خوانده شود و هم چنين اگر بعد از دفن،معلوم شود كه نماز خوانده شده، باطل بوده است،بايد بر قبر او نماز بگذارند ولى نبش قبر به خاطر نماز جايز نيست و اگر بر او نماز خوانده نشودتا اينكه يك شب و روز از دفنش سپرى شود، احوط اين است كه بر او نماز خوانده شود و اگر جنازه به خاطر عواملى مانند سيل وغيره از قبر بيرون شود، بنابراحتياط مستحبّ براو نماز خوانده شود.

12 - نماز ميّت، وقت معيّنى ندارد، حتى در اوقاتى كه نماز كراهت دارد، نماز ميّت اشكال ندارد، و اگر با وقت نماز فريضه همزمان شود، نماز فريضه مقدّم مى شود تا وقت فضيلت آن از دست نرود ونمازميّت به تأخير انداخته شود مگر اينكه خوف فاسدشدن جنازه يا دليل ديگر باشد كه در اين صورت نماز ميّت مقدّم مى شود.

13 - خواندن يك نماز مشترك بر مجموعه اى از مردگان جايز است، واگر امام بر جنازه اى نماز مى خواند و در همان حين،جنازه ديگرى راهم حاضر كردند در اين صورت چند راه وجود دارد: اوّل - اينكه تكبيرات باقيمانده را به طور مشترك براى جنازه اوّل ودوّم بخواند و سپس براى جنازه دوم، تكبيرات باقيمانده او را به طور اختصاصى بخواند. دوم - اين است كه نماز اوّل را تمام كند بعدبراى جنازه دوم نماز بخواند. سوم - اينكه جايز است نماز ميّت اوّل را قطع كند و براى هر دو جنازه از نو به طور مشترك نماز بخواند.

14 - در نمازميّت، طهارت مستحب است ودر صورت خوف فوت نماز، تيمّم هم جايزاست.

15 - مستحب است نمازگزار در برابر وسط پيكر ميّت مرد و در برابر سينه ميّت زن بايستد ومستحب است پا برهنه باشد و درتكبير اوّل بلكه در همه تكبيرات، دست خود را بلند نمايد ونزديك جنازه بايستد و در صورتيكه بخواهد مأمومين از او تبعيّت كنندبايد تكبيرات و دعاها را با صداى بلند بخواند.

16 - مستحب است براى نماز ميّت، جاهايى انتخاب شود كه تردّد ورفت و آمد مؤمنين زياد باشد تا جماعت شركت كننده نيززياد شود، به استثناى مساجد زيرا برگزارى نماز ميّت در مساجد -جز مسجدالحرام- مكروه است.

17 - مستحب است در دعا براى ميّت و براى مؤمنين، كوشش وتلاش شود وهم چنين مستحب است قبل از اقامه نماز، سه بار باعنوان «الصلاة» اعلام شود تا همه مطّلع شوند.

18 - مى توانى نماز ميّت را به يكى از دو شكل زير بخوانى:

اوّل - شكلى كه تنها به دعاهاى واجب اكتفا مى شود بدين ترتيب: در ابتدا نيّت و قصد قربت

ص: 183

مى كنى سپس تكبير مى گوئى وبعدازتكبير اوّل مى گوئى:

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ».

سپس بعداز گفتن تكبير دوّم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ صَلِ ّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَصَلِ ّ عَلى جَمِيعِ الْأَنْبِياءِ وَالْمُرْسَلِينَ».

سپس بعداز گفتن تكبير سوم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ».

بعداز گفتن تكبير چهارم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَيِّتِ»، أو: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَيِّتَةِ» اگر زن باشد.

امّا اگر ميّت طفل باشد بعداز تكبير چهارم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِأَبَوَيْهِ وَلَنَا سَلَفاً وَفَرَطاً وَأَجْراً».

سپس تكبير پنجم مى گوئى و نماز پايان مى يابد.

دوّم - روش مفصّلى كه شامل ذكرهاى مستحبّ نيز مى باشد بدين ترتيب:

بعداز گفتن تكبير اوّل مى گوئى:

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِ ّ بَشِيراً وَنَذِيراً بَيْنَ يَدَىِ السَّاعَةِ».

و بعداز تكبير دوّم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ صَلِ ّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَبَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ، كَأَفضَلِ مَا صَلَّيْتَ وَبَارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إِبْرَاهِيمَ وَآلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. وَصَلِّ عَلى جَمِيعِ الْأَنْبِياءِ وَالْمُرْسَلِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصِّدِّيقِينَ وَجَمِيعِ عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ».

بعداز تكبير سوم مى گوئى:

«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ، وَالْمُسْلِمِينَ وَالْمُسلْمَاتِ، الْأَحْيَاءِ مِنْهُمْ وَالْأَمْوَاتِ، تَابِعْ اللَّهُمَّ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ بِالْخَيْرَاتِ، إِنَّكَ مُجِيبُ الدَّعَوَاتِ، إِنَّكَ عَلى كُلِ ّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ».

بعداز تكبير چهارم اگر ميّت مرد است مى گوئى:

«اللَّهُمَّ إِنَّ هذَا عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدِكَ وَابْنُ أَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَأَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ، اللَّهُمَّ إِنَّا لَا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا خَيْراً وَأَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَّا، اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِى إِحَسَانِهِ، وَإِنْ كَانَ مُسِيئاً فَتَجَاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ فِي أَعْلى عِلِّيِّينَ وَاخْلُفْ عَلى أَهْلِهِ فِى الْغَابِرِينَ، وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

سپس تكبير پنجم را مى گوئى و نماز پايان مى يابد.

امّا اگر ميّت زن باشد دعاى بعداز تكبير چهارم چنين است:

« اللَّهُمَّ إِنَّ هذِهِ أَمَتُكَ وَابْنَةُ عَبْدِكَ وَابْنَةُ أَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَأَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ. اللَّهُمَّ إِنَّا لَا نَعْلَمُ مِنْهَا إِلَّا خَيْراً

ص: 184

وَأَنْتَ أَعلَمُ بِهَا مِنَّا، اللَّهُمَّ إِنْ كَانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْفِي إِحْسَانِهَا، وَإِنْ كَانَتْ مُسِيئَةً فَتَجَاوَزْ عَنْهَا وَاغْفِرْلَهَا. اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عِنْدَكَ فِي أَعْلى عِلِّيِّينَ، وَاخْلُفْ عَلى أَهْلِهَا فِي الْغابِرِينَ، وَارْحَمْهَا بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

با شكافتن شكم مادر و بخيه زدن آن پيش از دفن.

10 - در روايات، مجموعه اى از آداب دفن وبعد از دفن ذكر شده كه شايسته است مؤمنين به آنها تعبّد و التزام داشته باشند و درمقام عمل رعايت نمايند.

يا اينكه به خاطر متغيّر شدن جسد، موجب هتك حرمت او شود، نبش قبر جايز نخواهد بود، امّا اگر ميّت بدون نماز دفن شده باشدبر روى قبر او بايد نمازگزارده شود.

5 - گفته اند جايز است كه ميّت در تابوتى گذاشته شود و تابوت دفن گردد تا اگر بعداً بخواهند جسد را به سرزمين مقدّسى نقل دهند، تابوت را بدون نياز به نبش قبر انتقال دهند ولى اوْلى بلكه احوط ترك اين عمل است، زيرا مسلتزم يكى از دو محذور مى باشدچون يا به مسأله دفن اخلال شده است اگر گذاشتن در تابوت دفن محسوب نگردد و يا اينكه اگر دفن محسوب شود، نبش بعد از دفن صورت گرفته است كه حرام مى باشد. واللَّه العالم.

6 - هم چنين گفته اند: جايز است همه قبر نقل داده شود مانند اينكه امروزه چند متر مكعّب از اطراف قبر را يكجا انتقال مى دهندتا قبر وآنچه در آن است، همگى يكجا در محل ديگرى منتقل شود. اين عمل هم در حال ضرورت جايز است مانند خوف از سيل ياتوسعه يك ساختمان ضرورى يا افتتاح يك راه و خيابان مورد نياز ومانند آن.

7 - اگر باقى ماندن قبر موجب هتك ميّت شود مثل اينكه معلوم گردد ميّت در چاه فاضلاب دفن شده و يا اينكه قبر او در مسير يك راه عمومى قرار گرفته كه شايسته شخصى مانند او نيست، اقوى اين است كه نبش قبر به منظور انتقال جايز است، و اوْلى اين است كه در صورت امكان، انتقال به گونه اى صورت گيرد كه از نبش اجتناب شود.

8 - وصيت كردن خود ميّت به نبش بنابر اقوى نافذ نيست (به آن عمل نمى شود)، زيرا حرمت نبش گاهى تنها از جهت هتك حرمت ميّت نيست تا با وصيّت خود او جايز شود.

9 - اگر قبر به گونه اى مندرس شود و از بين برود كه ديگر، قبر ناميده نشود مگر به عنوان مجاز،خراب كردن آثار آن جايز است مگر اينكه به آن آثار، يك مصلحت شرعى تعلّق گرفته باشد مثل اينكه محل احترام مؤمنين و مركز عبادت و نمازها ودعاهاى آنان باشد مانند قبور اوليا و بندگان صالح خداكه خراب كردن آنها جايز نيست.

روى سر ميّت يا صورت يا دست او كه مو دارد بگذارد، زيرا عرف چنين حالتى را مسّ ميّت مى شمارد. امّا تماس با استخوان وناخن ودندان ميّت، بنابر احوط غسل دارد زيرا مسّ ميّت ناميده مى شود.

3 - عضوى كه از بدن ميّت جدا شده است اگر استخوان داشته باشد، مسّ آن موجب غسل مى شود. امّا در حديثى وارد شده و آمده است كه مسّ استخوان بدون گوشت كه يك سال يا بيشتر از وفات ميّت بر آن گذشته باشد، غسل ندارد.

4 - در موردى كه شك كند آيا موجب مسّ ميّت شده است يا نه، حكم به برائت مى شود وغسل واجب نيست و هم چنين است اگرشك كنى كه آيا قبل از وفاتش او را لمس كرده اى يا بعد از آن يا از پشت ساتر (پوشاننده) يا اينكه جسد را مسّ كرده اى ياموى اورا، غسل بر تو واجب نيست؛ آرى! اگر ندانى ميّتى را كه جسدش را مسّ كرده اى غسل داده شده بوده يا نه، غسل مسّ ميّت بر توواجب است.

5 - اگر كودكى، ميّت را مسّ كند، بعد از بلوغ بايد غسل مسّ ميّت را انجام دهد، و گفته اند كه اگر مميّز باشد، غسلش مانند سايرعباداتش صحيح است واحوط اين است كه اگر مميّز نيست، ولىّ او به نيابت از او نيّت كند و سپس او را غسل دهد و همچنين است حكم مجنون.

6 - كسى كه بر او غسل مسّ ميّت واجب شده است، نماز او و ساير عباداتى كه توقّف بر طهارت دارد، صحيح نيست مگر بعد ازانجام دادن غسل. امّا وضو بنابر اقوى بر او واجب نيست.

7 - براى كسى كه اين غسل بر او واجب است، بنابر اقوى جايز است كه وارد مساجد شود وسوره هاى سجده را بخواند ولى احوطآن است كه ترك كند آن چيزهايى را كه ترك آنها بر جنب وحائض واجب است.

ص: 188

ص: 190

نماز، شعار ايمان (1)

( الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ * أُوْلئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ (2)(.

«آنها كه نماز را برپا مى دارند؛ و از آنچه به آنها روزى داده ايم، انفاق مى كنند * مؤمنان حقيقى آنها هستند، براى آنان درجاتى نزدپروردگارشان است، و براى آنها آمرزش وروزى كريمانه اى است.»

ايمان آن است كه در دل مؤمن، با «ترس و بيم»، در خرد او، با «يقين»، در عمل او، با«توكّل»، در عبادت او، با «نما»ز، در اقتصاد و معيشت او، با «انفاق»، تجلّى مى يابد. اگر ما درمورد صفاتى كه در آغاز سوره انفال ذكر شده، تأمّل و دقّت كنيم، درمى يابيم كه اين صفات ما را از ظاهر و مفهوم ايمان، به حقايق آن هدايت مى كند؛ حقايقى كه در واقعيت زندگى ما تجلّى مى يابد و ما را از تاريكى هاى خويشتن به سوى نور حق (شناخت خداوند، ياد او، آيات و احكام او) رهنمون مى سازد. بدين ترتيب ايمان در «توكّل به خدا»، «نماز براى خدا» و «انفاق بر بندگان خدا» تجلّى مى يابد.

ولى، حقايق ايمان به چه چيز كامل مى گردد؟ مگر نه اين است كه با نماز كامل مى شود؟ بياييد با هم به سخنان رسول خداصلى الله عليه وآله گوش جان بسپاريم.

حضرت مى فرمايد:

«من أسبغ وضوءه، وأحسن صلاته، وأدّى زكاته، وكفّ غضبه، وسجن لسانه، واستغفر لذنبه، وأدّى النصيحة لأهل بيت نبيّه، فقد استكمل حقائق الإيمان، وأبواب الجنّة مفتّحة له» (3)

«كسى كه وضوى خود را به طور كامل انجام دهد، و نمازش را نيكو برپا دارد، وزكاتش را پرداخت كند، و از خشمش جلوگيرى نمايد، و زبانش را به بند كشد، وبراى گناهش، آمرزش بطلبد وبراى اهل بيت پيامبر خود، صادق و مخلص باشد، حقايق ايمان را تكميل كرده است و دروازه هاى بهشت براى

ص: 191

او گشوده است.»

نماز، حلقه وصل و ارتباط بين قلب بنده و نور خداوند است. نماز معراجى است كه مؤمن به وسيله آن به سوى عرش خداوند، صعود مى كند و به گفته حضرت على عليه السلام:

«لو يعلم المصلّي ما يغشاه من جلال اللَّه، ما سرّه أن يرفع رأسه من السجود » (1)

«اگر نمازگزار بداند آنچه را كه از جلال و شكوه خداوند، او را فرا مى گيرد، هرگز خوش نمى دارد سر از سجده بلند كند.»

نماز رمز بندگى انسان براى خداوند و تسليم بودن او در برابر امر خداوند، در همه صحنه هاى زندگى است. لذا اوّلين عملى كه به آن نگاه مى شود و مورد بررسى قرار مى گيرد، نماز است.

على عليه السلام مى فرمايد:

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود:

إنّ عمود الدين الصلاة، وهي أوّل ما ينظر فيه من عمل ابن آدم، فإن صحّت نظر في عمله، وإن لم تصحّ لم ينظر في بقيّة عمله » (2)

«به يقين، نماز ستون دين است و اوّلين چيزى از اعمال فرزند آدم است كه مورد بررسى قرار مى گيرد، پس اگر صحيح و درست بود، پرونده اعمال او مورد ملاحظه وبررسى قرار مى گيرد و گرنه از ملاحظه بقيّه اعمال او صرف نظر مى شود.»

نماز، چارچوب ياد خداوند بزرگ، زبان سخن گفتن مستقيم بين انسان وخداوند، ستون دين، محور احكام دين، هنگامه گواهى دادن به حق وشعار برپا داشتن قسط و عدالت است.

امام محمّدباقر مى فرمايد:

«

الصلاة عمود الدين، ومثلها كمثل عمود الفسطاط، إذا ثبت العمود ثبتت الأوتاد والأطناب، وإذا مال العمود وانكسر لم يثبت وتد ولا طنب » (3)

«نماز ستون دين است. مثل نماز، مثل ستون خيمه است. اگر ستون ثابت و پابرجا باشد، ميخ ها و طناب ها نيز ثابت و پابرجاخواهند بود، و اگر ستون كج شود يا بشكند، ميخ و طنابى هم پابرجا نخواهد ماند.»

برپاداشتن نماز،رمز مدنيّت ايمان است. خداوند سبحان فرموده است: (وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِيهِ أَن تَبَوَّءَالِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتاً وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ (4)(.

«به موسى و برادرش وحى كرديم كه: براى قوم خود، خانه هايى در سرزمين مصر انتخاب كنيد

ص: 192

وخانه هايتان را مقابل يكديگر(و متمركز) قرار دهيد و نماز را برپا داريد وبه مؤمنان بشارت ده.»

بدين سان خداوند، مؤمنان را به جهت نماز و عبادت شان، نويد وبشارت مى دهد؛ نويد پيروزى و رستگارى.

امام صادق عليه السلام فرمود:

«للمصلّي ثلاث خصال:

إذا قام في صلاته يتناثر عليه البرّ من أعنان السماء إلى مفرق رأسه، وتحفّ به الملائكة من تحت قدميه إلى أعنان السماء، وملك ينادي: أيّها المصلّي لو تعلم من تناجي ما انفتلت » (1)

«براى نمازگزار سه خصوصيّت است: زمانى كه او به نماز مى ايستد، از آفاق آسمان تا فرق سرش، نيكويى بر او افشانده مى شود،و فرشتگان از زير قدمهايش تا آفاق آسمان به گِرد او مى چرخند و طواف مى كنند، و فرشته اى فرياد مى زند: اى نمازگزار! اگر بدانى كه با كه مناجات مى كنى، هرگز از او روبر نمى تابانى.»

نشانه ايمان

نماز، نشانه ايمان و توشه مؤمن براى روز قيامت است. گوش فرادهيم كه خداوند عزّ وجلّ خطاب به پيامبرش چه مى فرمايد:

( قُل لِّعِبَادِيَ الَّذِينَ آمَنُوا يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَيُنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَاخِلالٌ( (2)

«به بندگان من كه ايمان آورده اند بگو نماز را برپا دارند و از آنچه به آنها روزى داده ايم، پنهان وآشكار، انفاق كنند، پيش از آنكه روزى فرارسد كه نه در آن خريد وفروش است و نه دوستى.»

از امام صادق عليه السلام نيز چنين روايت شده است:

«يؤتى بشيخ يوم القيامة فيدفع إليه كتابه، ظاهره ممّا يلي الناس لا يرى إلّا مساوئ فيطول ذلك عليه فيقول: يا ربّ! أتأمر بي إلى النار؟ فيقول الجبّارجلّ جلاله: يا شيخ أنا استحي أن اعذّبك وقد كنت تصلّي في دار الدنيا، اذهبوا بعبدي إلى الجنّة » (3)

«روز قيامت، پيرمردى در محضر خدا آورده مى شود و كارنامه اعمالش به او داده مى شود، در ظاهر آن كه به سوى مردم است جزبدى ديده نمى شود، و اين بر او سخت وگران تمام مى شود. پس مى گويد: پروردگارا! آيا دستور مى دهى به آتش شوم؟ خداوند مى فرمايد:اى پيرمرد! من خجالت مى كشم كه تو را عذاب كنم در حاليكه تو در دنيا نماز بجا مى آوردى. بنده ام را به بهشت ببريد.»

ص: 193

نماز، آتش گناهانى را كه انسان بين دو نماز برافروخته است، خاموش مى گرداند. در خبر منقول از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله چنين آمده است:

«ما من صلاة يحضر وقتها إلّا نادى ملك بين يدي الناس (أيّها الناس) قوموا إلى نيرانكم التي أوقدتموها على ظهوركم فأطفؤوهابصلاتكم » (1)

«در هر نمازى كه وقت آن فرامى رسد، فرشته اى در ميان مردم، ندا سر مى دهد كه: اى مردم! بلند شويد آتشى را كه پشت سر خودروشن كرده ايد، با نماز خود خاموش گردانيد.»

نماز از بارزترين صفات پرهيزكاران است؛ پرهيزكارانى كه قرآن براى هدايت آنان فرود آمده است:

( الم * ذلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (2)(.

«الم * اين كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است * همان كسانيكه به غيب ايمان دارند ونماز را برپا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند.»

همچنين خداوند فرموده است:

طس تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَكِتَابٍ مُبِينٍ * هُدىً وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ * الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ (3)

«اين آيات قرآن و كتاب مبين است * وسيله هدايت و بشارت براى مؤمنين است * همان كسانيكه نماز را برپا مى دارند و زكات راپرداخت مى كنند و به آخرت يقين دارند.»

برترين اعمال

نماز برترين اعمال صالح و با اجرترين آنها در نزد خداوند است. خداوند متعال مى فرمايد:

( إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوْا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ (4).

«كسانى كه ايمان آوردند و اعمال شايسته انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زكات را ادا نمودند، اجر آنها در نزد پروردگارشان است.»

نيز از حضرت على عليه السلام روايت شده است:

«من أتى الصلاة عارفاً بحقّها غُفِرَ له » (5)

ص: 194

«كسى كه نماز را بجا آورد در حاليكه به حقيقت نماز شناخت داشته باشد، آمرزيده مى شود.»

نماز بهترين شكر براى نعمتهاى فراوان خداوند و بلكه خود خير فراوان (كوثر) است.

خداوند مى فرمايد:

( إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ * إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ (1)

«ما به تو كوثر ]خير و بركت فراوان[ عطا كرديم * پس براى پروردگارت نماز بخوان و قربانى كن * (و بدان) دشمن توقطعاً بريده نسل و بى عقب است.»

شرط ولايت

برپا داشتن نماز از شرايط ولايت است، پس كسى كه رهبرى مسلمانان را به عهده مى گيرد، بر او واجب است كه نماز را در ميان آنان برپا دارد. مگر خداوند متعال نفرموده است:

( الَّذِينَ إِن مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ (2)

«همان كسانى كه هرگاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى دارند وزكات مى دهند.»

همچنين مى فرمايد:

( إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ (3)

«سرپرست و ولىّ شما تنها خدا است و پيامبر او و آنان كه ايمان آوردند، همان كسانيكه نماز را برپا مى دارند و زكات را ادامى نمايند در حاليكه در ركوع هستند.»

و همچنين مى فرمايد:

إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولئِكَ أَن يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ (4)

«مساجد خدا را تنها كسى آباد مى كند كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده باشد ونماز را برپا داشته و زكات را داده باشد و جز ازخدا نترسد. اميدست چنين گروهى از هدايت يافتگان باشند.»

اينان، همان سرپرستان مساجد، متولّيان و خدمتگزاران خانه هاى خدا وشايسته ترين مردم نسبت به مساجد هستند، نه كسانيكه ظاهر مسجد را آباد امّا واقع و حقيقت آن را، خراب مى نمايند و از حركت مردم در راه خدا مانع مى شوند.

نماز، همچنين -بعداز امر به معروف و نهى از منكر- شرط ولايت برخى از مؤمنان بر

ص: 195

برخى ديگر است، مگر نه اين است كه نماز شعار مؤمنان و رمز خداپرستى آنان است؟ به سخن خداوند گوش فرادهيم:

( وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَولِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ (1)

«مردان و زنان مؤمن، برخى ولىّ و سرپرست برخى ديگر است، امر به معروف ونهى از منكر مى كنند، نماز را برپا مى دارند،زكات را ادا مى نمايند و از خدا وپيامبرش اطاعت مى كنند.»

مطابق با آنچه از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله روايت شده است، كسى كه نماز را به طور عمدى ترك كند، از حزب مؤمنان خارج شده و بامنافقان محشور خواهد شد، ايشان مى فرمايند:

«

ولا تضيّعوا صلاتكم فإنّ من ضيّع صلاته حشره اللَّه مع قارون وفرعون وهامان، لعنهم اللَّه وأخزاهم، وكان حقّاً على اللَّه أن يدخله النار مع المنافقين،فالويل لمن لم يحافظ على صلاته » (2)

«نماز خود را ضايع نسازيد (ترك نكنيد) پس كسى كه نمازش را ضايع سازد خدا او را با قارون و فرعون و هامان-خداوند آنان را لعنت كند و ذليل شان بگرداند- محشور مى كند، و خدا -براساس حق- او را همراه منافقين، در آتش وارد كند، پس واى بركسى كه از نماز خود پاس نمى دارد.»

نماز، از جهت ديگر، بر تقواى انسان مى افزايد و برپا دارنده خود را از نيروى شهوات باز مى دارد. خداوند مى فرمايد:

(إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ (3)

«به يقين نماز انسان را از زشتى ها و گناه باز مى دارد.»

نماز، همچنين باعث محو شدن بديها و گناهان مى شود. خداوند فرموده است:

( إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ (4)

«حسنات و كارهاى نيك، سيّئات و بديها را از بين مى برد.»

شعار مؤمنان

نماز از شعائر الهى است كه «ارزشهاى ثابت» زندگى جامعه ايمانى را در خود خلاصه مى سازد، و بايد براى«متغيرات زندگى» كه از طريق «شورا» به «عرف وعقل» ارجاع داده شده نيز، قالب و چارچوب قرار گيرد. اين مطلب را ما از سخن خداوند مى آموزيم:

ص: 196

وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ (1)

«و كسانى كه دعوت پروردگار خود را اجابت كردند و نماز را بر پا داشتند وامور مهمّ خود را با شورا سامان مى دهند و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند.»

و نيز اين سخن خداوند:

(وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاَةِ وَإِيتَاءَالزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ (2)

«آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما مردم را هدايت مى كنند و به آنان انجام كارهاى خير و برپا داشتن نماز و دادن زكات راوحى كرديم و آنان پرستش كنندگان ما بودند.»

نماز، محور اجتماع مؤمنان در روز عيد، و گردهمايى هفتگى آنان (در روز جمعه) است. مؤمنان در روز جمعه برخوان با بركت نماز مى نشينند و از محور نماز به اداره شؤون اجتماعى وحل مشكلات خود، مى پردازند و از همين طريق در آن روزمعيّن، خدا را نيز ياد مى كنند واز ذكر او غافل نمى شوند.

خداوند مى فرمايد: (

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (3)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! زمانى كه در روز جمعه براى نماز ندا داده مى شود، به ياد خدا بشتابيد و دادوستد را ترك گوييد.اگر بدانيد اين براى شما بهتر است.»

خشوع در نماز

خشوع در نماز، نشانه كمال ايمان است. معناى خشوع -آنچنانكه از آيه ذيل فهميده مى شود- اين است كه نمازگزار را، تجارت ودادوستد، از ياد خدا غافل نگرداند، پس وقتى نمازگزار در برابر خداوند به نماز مى ايستد، نبايد به مصالح ومنافع خود و هر آنچه اورا از ياد خدا غافل مى كند، بينديشد، و اين از شرايط «خانه هاى ذكر» است؛ خانه هايى كه خداوند مقام آنها را والا ورفيع داشته و آنها را چراغدان نور خود قرار داده است. خداوند بعداز آيه معروف نور مى فرمايد:

(فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ * رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاَةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ (4)

ص: 197

«(نورخداوند)در خانه هايى قرار دارد كه خداونداذن فرموده آنها بالاروند ونام خدا در آنها برده مى شود وصبح وشام درآنهاتسبيح او مى گويند * مردانى كه نه تجارت ونه معامله اى آنان رااز ياد خدا وبرپا داشتن نماز و اداى زكات غافل نمى كند. آنها از روزى مى ترسند كه در آن، دلها و چشمها زير و رو مى شوند.»

نماز معراج مؤمن به سوى خداوند است و تضرّع و خشوع در نماز، قلّه توجّه به خدا مى باشد. نماز شرط رستگارى و سرچشمه فضيلتهاى ايمانى است. خداوند مى فرمايد:

(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ (1)

«به يقين مؤمنان رستگار هستند، همان كسانى كه در نماز خود، خشوع دارند.»

برپا داشتن نماز

حفظ و پاس داشتن نماز بدين معنى است كه به بجاى آوردن آن در اوقاتش و با شرايط و آدابش، اهتمام ورزيده شود و همين اهتمام، از نشانه هاى ايمان به خدا وروز قيامت است.

خداوند مى فرمايد: (وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ (2)

«آنها كه به آخرت ايمان دارند، به آن ايمان مى آورند، و بر نمازهاى خويش مراقبت مى كنند.»

نماز، پنجره اى است كه مؤمن از طريق آن به جهان وسيع و گسترده غيب مى نگرد. نماز؛ نيايش، ذكر، اخلاص و ياد خدا است وهمه اينها حقايق غيبى هستند، و لذا كسانى كه از خداوند در نهان مى ترسند، همانها نماز را برپا مى دارند يعنى آنگونه كه خداخواسته و دستور داده انجام مى دهند: (إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِير (3)

«تو فقط كسانى را بيم مى دهى كه از پروردگار خود در پنهانى مى ترسند و نماز را برپا مى دارند و هر كس پاكى (و تقوا)پيشه كند، نتيجه آن به خودش بازمى گردد؛ وبازگشت (همگان) به سوى خداست.»

استعانت از نماز

مؤمنان با برپا داشتن نماز، با توطئه ها و تلاشهاى كافران براى گمراه ساختن مسلمانان، مبارزه مى كنند زيرا نماز در دل مؤمنان،يقين ايجاد مى كند و كافران را مأيوس و نااميد مى گرداند.

به سخن خداوند گوش جان بسپاريم:

( وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِندِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا

ص: 198

تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ * وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ (1)

«بسيارى از اهل كتاب، از روى حسد آرزو مى كردند شما را بعداز اسلام و ايمان، به حال كفر باز گردانند بااينكه حق براى آنها كاملاً روشن شده است. شما آنها را عفو كنيد وگذشت نماييد تا خداوند فرمان خودش را بفرستد. خداوند بر هر چيزى توانا است * ونماز را برپاداريد و زكات را ادا نماييد...».

نماز مؤمنان را در مشكلات و مصايب دنيا و گرفتاريهاى زندگى كمك مى كند، ومؤمنان به حسب آنچه خدا به آنان آموخته است، در برخورد با دشواريها، به نماز استعانت مى جويند:

( وَاسْتَعِينُوْا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ * الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (2)

«از صبر و نماز يارى جوييد و اين كار جز براى خاشعان، گران است * آنها كسانى هستند كه مى دانند ديدار كننده پروردگارخويشند و به سوى او باز مى گردند.»

يارى جستن از نماز، كار سنگين و دشوارى است مگر براى كسانيكه خشوع دارند و به ديدار پروردگار خود يقين و باور دارند،زيرا مگر نه اين است كه يارى جستن از نماز، بهترين دليل براى صدق ايمان انسان است؟

برپا داشتن نماز، كار نيك است؛ نمازى كه از ايمان خالص انسان نشأت يافته باشد، نه آن نمازى كه محض ايستادن و رو به مشرق و مغرب (مسجدالاقصى ومسجدالحرام) كردن باشد. اين همان چيزى است كه از سخنان خداوند آن را الهام مى گيريم:

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَومِ الْآخِرِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ الْسَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقابِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ (3)

«نيكى اين نيست كه روى خود را به سوى مشرق و مغرب كنيد بلكه نيكى از كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان وكتاب و پيامبران ايمان آورده و مال خود را با همه علاقه اى كه به آن دارد به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه وسائلان وبردگان انفاق مى كند، نماز را برپا مى دارد و زكات را مى پردازد.»

پس مطلوب و خواست خداوند، صرف روبه قبله ايستادن نيست، بلكه برپا داشتن نماز با شرايط آن است، و از شرايط آن، برپاداشتن واجراى ساير احكام شريعت غرّاى محمّدى است.

ص: 199

برپا داشتن نماز، نشانه فروتنان و تسليم شوندگان

اخبات يا تواضع و تسليم، درجه بلندى در معراج ايمان است. فروتنان و تسليم شوندگان، نشانه هايى دارند كه بارزترين آنها اين است كه اگر ياد خدا به ميان آيد، دلهاى شان پر از خوف خدا مى شود، و همچنين يكى ديگر از نشانه هاى آنها، برپا داشتن نماز است،آنجا كه خداوند مى فرمايد :

وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ * الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلاَةِ وَمِمَّارَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ (1)

«و بشارت ده متواضعان و تسليم شوندگان را * همانها كه چون نام خدا برده مى شود، دلهاى شان پر از خوف مى گردد؛ و شكيبايان در برابر مصيبتهايى كه به آنان مى رسد؛ و آنها كه نماز را برپا مى دارند؛ و از آنچه به آنان روزى داده ايم انفاق مى كنند.»

از آنجا كه نماز، معراج روح و راه به دست آوردن رضاى خداوند است، متواضعان و خاشعان و توبه كنندگان و بازگشت كنندگان،آن را وسيله تقرّب به خداوند قرار مى دهند و اين تجارتى است كه شكست و ناكامى ندارد.

خداوند سبحان مى فرمايد: (مُنِيبِينَ إِلَيْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَلَاتَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (2)

«اين بايد در حالى باشد كه شما به سوى او بازگشت مى كنيد، و از (مخالفت فرمان او) بپرهيزيد، نماز را برپا داريد واز مشركان نباشيد.»

خداوند سبحان درباره تجارتى كه كساد و ناكامى ندارد و از اركان مهمّ آن، نماز است، مى گويد: (إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَن تَبُورَ (3)

«كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند و نماز را برپا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم، پنهان و آشكار انفاق مى كنند،تجارتى بى زيان وخالى از كساد را اميد دارند.»

در آيه ديگر از «قيام شبانه» مى خوانيم؛ از ميعادگاه عاشقان و خاشعان واز مناجات آنان با خداوند:

( إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ عَلِمَ أَن سَيَكُونُ مِنكُم مَّرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ

ص: 200

فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (1)

«پروردگارت مى داند كه تو و گروهى از آنها كه با تو هستند، نزديك دوسوم از شب يا نصف يا ثلث آن را به پا مى خيزيد و خداوندشب و روز را اندازه گيرى مى كند. او مى داند كه شما نمى توانيد مقدار آن را اندازه گيرى كنيد پس شما را بخشيد. اكنون آنچه براى شما ميسّراست قرآن بخوانيد. اومى داند بزودى گروهى از شما بيمار مى شوند وگروهى ديگر براى بدست آوردن فضل الهى به سفر مى روند وگروهى ديگر در راه خدا جهاد مى كنند، پس به اندازه اى كه براى شما ميسّر است از قرآن تلاوت كنيد و نماز را برپا داريد و زكات بدهيد و به خداللَّه قرض دهيد، و آنچه را از كارهاى نيك براى خود از پيش مى فرستيد، نزد خدا به بهترين وجه و بزرگترين پاداش خواهيد يافت و از خداآمرزش بطلبيد كه خداوند آمرزنده مهربان است.»

خداوند براى بنى اسرائيل و نقباء و برگزيدگان آنان شرط نمود كه نماز را برپا دارند و همچنين شرط كرد كه با آنان باشد تا زمانى كه آنان بر اين عهد و پيمان باقى بمانند:

(وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنتُم بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً (2)

«خدا از بنى اسرائيل پيمان گرفت، و از آنها دوازده نقيب و سرپرست برانگيختيم وخداوند گفت: من با شما هستم اگر نماز را برپاداريد و زكات را ادا نماييد و به رسولان من ايمان بياوريد و آنها را يارى كنيد و به خدا قرض نيكو بدهيد.»

مواظبت و مراقبت از نماز

از آنجا كه نماز، معراج مؤمن و شعار عبوديت خداوند و رمز اخلاص براى اوست، مؤمنان همواره و در همه شرايط از آن مراقبت مى كنند و مقام آن را پاس مى دارند:

إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً * إِلَّا الْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ دَائِمُونَ (3)

«و به يقين انسان حريص و كم طاقت آفريده شده است * هنگامى كه بدى به او برسد، بى تابى مى كند * و هنگامى كه خوبى به اوبرسد، مانع ديگران مى شود * مگر نمازگزاران، آنها كه نماز را پيوسته بجا مى آورند.»

ص: 201

وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ يُحَافِظُونَ (1)

«و آنان كه بر نمازشان مواظبت دارند.»

وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ (2)

«و آنان كه بر نمازهايشان مراقبت و مواظبت دارند.»

مواظبت بر نماز است كه مقام انسان را تا درجات بلند ايمان بالا مى برد و از جمله درجات ايمانى، نگهداشتن انسان از حرص و آزدنيا است.

امام رضاعليه السلام در پاسخ سؤالات محمّد بن سنان چنين نوشت:

«

إنّ علّة الصلاة أنّها إقرار بالربوبيّة للَّه عزّ وجلّ، وخلع الأنداد، وقيام بين يدي الجبّار جلّ جلاله بالذلّ والمسكنة والخضوع والاعتراف، والطلب للإقالة من سالف الذنوب، ووضع الوجه على الأرض كلّ يوم إعظاماً للَّه عزّ وجلّ، وأن يكون ذاكراً غير ناس ولا بطر، ويكون خاشعاً متذلّلاً راغباً، طالباً للزيادة في الدين والدنيا، مع ما فيه من الايجاب والمداومة على ذكر اللَّه عزّ وجلّ بالليل والنهار، لئلا ينسى العبد سيّده ومدبّره وخالقه فيبطر ويطغى ويكون من ذكره لربه وقيامه بين يديه، زاجراً له عن المعاصي ومانعاً له عن أنواع الفساد » (3)

«علّت وجوب و تشريع نماز اين است كه نماز، اقرار به ربوبيّت خداوند، نفى شريك و مانند وهمتا از او، قيام ذليلانه و متواضعانه و تواَم با خضوع در محضر او، واعتراف به گناه و طلب آمرزش گناهان گذشته از او است. نماز، گذاشتن صورت در هر روز بر روى خاك است براى تعظيم خداوند وبراى اينكه انسان هميشه به ياد او باشد، فراموش نكند، نا سپاسى نورزد، خاشع و ذليل و متمايل به او باشد و زيادت در دين ودنيا را از او بخواهد. نماز مداومت شبانه روز ياد خداوند است تا بنده، مولا، مدبّر وخالق خود را فراموش نكند و به كفران و طغيان و سركشى كشانده نشود و هميشه به ياد او و در محضر او باشد تا او را از گناهان و از انواع فساد، باز دارد.»

برپا داشتن نماز در هر حال

در حالات استثنايى (مانند جنگ) لازم است كه ذكر خدا بگوييم، امّا در حالت آرامش، اقامه نماز واجب است نه فقط ذكر خدا، و اين دو فرق زيادى دارند زيرا اقامه و برپا داشتن نمازبه معناى انجام دادن نماز با همه شرايط آن مى باشد، در حاليكه ذكر خدا در هر حال، در حال ايستاده يا نشسته يا خوابيده هم امكان دارد. باهم كلام خداوند را بخوانيم:

ص: 202

(فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَوْقُوتاً (1)

«و هنگاميكه نماز را به پايان رسانديد، خدا را ياد كنيد، ايستاده و نشسته و در حاليكه به پهلو خوابيده ايد و هرگاه آرامش يافتي(دو حالت ترس زايل گشت)، نماز را به طور معمول انجام دهيد زيرا نماز وظيفه ثابت و معيّنى براى مؤمنان است.»

در حديث هم آمده است كه همراه امير المؤمنين عليه السلام در جنگ صفّين، نمازهاى ظهر و عصر ومغرب و عشا از مردم فوت شد وحضرت به آنان دستور داد كه پياده و سواره، تكبير بگويند،«لا الهَ الَّا اللَّه وَسُبْحانَ اللَّهِ» بگويند و آنان هم چنين كردند زيرا نماز در هيچ حالتى ترك نمى شود ويك وظيفه ثابت ومعيّنى براى مؤمنان است و حتّى در حالت جنگ هم كه سخت ترين حالات است ترك نمى شود. اين مسأله را از اين سخن خداوندالهام مى گيريم كه مى فرمايد:

( وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوّاً مُبِيناً (2)

«هنگامى كه سفر مى كنيد، گناهى بر شما نيست كه نماز را كوتاه كنيد اگر از فتنه وخطر كافران بترسيد؛ زيرا كافران، براى شمادشمن آشكارى هستند.»

بدين ترتيب واجب است كه در حال ترس، نماز، كوتاه (قصر) شود، امّا همچنان وجوب آن بر انسان باقى است زيرايك حكم ثابت وتغييرناپذير است.

هم چنين در حديث منقول از امام صادق عليه السلام در تفسير آيه ياده شده آمده است: «كتاب موقوت به معناى كتاب ثابت(حكم ثابت) است امّا اينكه اندكى شتاب كنى يا اندكى به تأخير اندازى، ضررى به نمازت ندارد تا زمانى كه نماز را ضايع نكرده باشى، زيرا خداوند مى فرمايد:

أَضَاعُوا الصَّلاَةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيّاً .

«نماز را تباه كردند و از شهوات پيروى نمودند، پس به زودى گمراهى خود را خواهند ديد. (3)

از همين رو، نماز حتّى در هنگام رويارويى نظامى و در جبهه جنگ، واجب است. خداوند مى فرمايد:

( وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُم مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِن وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ (4)

ص: 203

«و هنگامى كه در ميان آنها باشى و (در ميدان جنگ) نماز را براى آنها برپا كنى، بايد دسته اى از آنها با تو (به نماز) برخيزند و سلاحهايشان را با خود برگيرند، وهنگامى كه سجده كردند (و نماز را به پايان رساندند) بايد به پشت سرشما بروند، وآن دسته ديگر كه نماز نخوانده اند بيايند و با تو نماز بگذارند. آنها بايد وسايل دفاعى وسلاحهايشان را (در حال نماز) با خود حمل كنند.»

اقامه نماز، شرط توبه

از آنجا كه نماز رمز عبوديّت و بندگى است، كسى كه توبه مى كند، بايد توبه اش را با برپا داشتن نماز به اثبات برساند.

خداوند مى فرمايد:

فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ (1)

«هرگاه توبه كنند و نماز را برپا بدارند و زكات بدهند، آنها را رها سازيد.»

فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ (2)

«هرگاه توبه كنند و نماز بخوانند و زكات بدهند، برادر دينى شما هستند.»

فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ (3)

«اكنون كه اين كار را نكرديد و خداوند توبه شما را پذيرفت پس نماز را برپا بداريد و زكات را ادا كنيد.»

اقامه نماز، شعار دعوتگران به سوى خدا

نماز، ارزش مهمى است، و گوهر اين ارزش، ارتباط انسان با خداوند است ومظهر اين ارزش، ذكر خدا، سجده براى خدا، ركوع براى خدا، قرائت قرآن كريم و نيايش است و از همين رو، يكى از شعارهاى دعوتگران به سوى خدا، و بلكه هدف اساسى آنان دردعوت و گسترش آن، نماز است و لذا مى بينيم كه حضرت ابراهيم عليه السلام برخى از فرزندان خود را در بيت الحرام ساكن مى گرداند تا نمازرا برپا دارند:

( رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ * رَبَّنَا إِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِي وَمَا نُعْلِنُ وَمَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِن شَيْ ءٍ فِي الْأَرْضِ وَلَافِي السَّماءِ * الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ

ص: 204

إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ * رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ (1)

«پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و علفى، در كنار خانه اى كه حرم تو است، ساكن ساختم تا نماز را برپادارند. تو دلهاى گروهى از مردم را متوجّه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزى دِه شايد آنان شكر تو را بجاآورند * پروردگارا! تو مى دانى آنچه راما پنهان و يا آشكار مى كنيم وچيزى در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست * حمد خداى را كه در پيرى، اسماعيل و اسحاق رابه من بخشيد. مسلّماً پروردگار من شنونده دعا است * پروردگارا! مرا برپا كننده نماز قرار دِه و از فرزندانم نيز. پروردگارا! دعاى مرابپذير.»

حضرت اسماعيل نيز خانواده خود را دستور به نماز مى داد. خداوند مى فرمايد:

وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاَةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً (2)

«خانواده خودرا به نماز وزكات دستور مى داد ودر نزد پروردگارش پسنديده ومورد رضايت او بود.»

خداوند بر پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله و از طريق ايشان بر امّت آن حضرت واجب كرده است كه خانواده خود را به نماز فرمان دهند:

وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاَةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا (3)

«خانواده ات را به نماز فرمان بده و در انجام آن شكيبا باش.»

وصيّت لقمان به فرزندش چنين بود:

يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاَةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ (4)

«اى فرزندم! نماز را برپا دار و به معروف امر و از منكر نهى كن.»

و به خدا تمسّك جوييد.»

برپا داشتن نماز يكى از بندهاى پيمان و ميثاقى است كه خداوند آن را بر بنى اسرائيل مقرّر كرده است. قرآن كريم دراين رابطه مى گويد:

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوالِلنَّاسِ حُسْناً وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلاً مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ (1)

«از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند را پرستش نكنيد، و به پدر و مادر ونزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد، و به مردم نيك بگوييد، و نماز را برپا داريد، و زكات را بدهيد. پس همه شما، جز عدّه كمى، پشت كرديد و اعراض نموديد.»

از آنجا كه نماز شعار مسلمانان است، از شرايط قبول توبه مشركان اين است كه نماز را برپا دارند. قرآن مجيد مى گويد:

( فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍفَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (2)

«پس وقتى كه ماههاى حرام پايان يافت، مشركان را هرجا يافتيد به قتل برسانيد وآنها را اسير سازيد و محاصره كنيد و در هركمينگاه بر سرراه آنان بنشينيد. پس اگر توبه كنند و نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند، آنها را رها سازيد زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است.»

نماز، تزكيه نفس

درجات مؤمن با نماز او تعالى مى يابد. پس هرچه بيشتر بر نماز خود مواظبت كند و آن را با شرايطش بجاآورد و در هنگام اقامه آن، خشوع بيشترى داشته باشد، ارتباط و قرب او به خداوند هم بيشتر خواهد شد ودر نتيجه، اين ارتباط و قرب، در همه ابعادزندگى او بازتاب خواهد يافت.

نماز باعث تقوا مى شود وتقوا، نفس را از هواپرستى ها باز مى دارد. خداوند سبحان مى فرمايد:

إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ... (3)

ص: 206

«...به يقين نماز (انسان را) از زشتيها وگناه باز مى دارد وياد خدا بزرگتر است...»

نماز انسان را به پروردگارش نزديك مى گرداند، به همين دليل، اخلاص، يكتاپرستى و پاكى او از آلودگيها و پلشتى هاى شرك،افزايش مى يابد. خداوند مى فرمايد: (...قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ * وَأَنْ أَقِيمُواالصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ (1)

«...بگو: هدايت واقعى، هدايت خداوند است و ما امر شده ايم كه تسليم پروردگار جهانيان باشيم * و اينكه نماز را برپا داريد وتقوا پيشه سازيد و خدا است كه به سوى او محشور مى شويد.»

همچنين در قرآن آمده است:

وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ *وَأَقِيمُوا الصَّلاَةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (2) .

«...و ترس شان را به امنيّت و آرامش مبدّل مى كند. تنها مرا مى پرستند و چيزى را شريك من نخواهند ساخت و كسانى كه پس ازآن كافر شوند، آنها فاسقانند * و نماز را برپا داريد و زكات را پرداخت نماييد و رسول خدا را اطاعت كنيد تا مشمول رحمت خداشويد.»

آيا نمى بينيد در اين آيات چگونه برپا داشتن نماز، به طور مستقيم بعداز امر به توحيدو عبوديّت مخلصانه خداوند مطرح شده است و در آيه دوّم هم اقامه نماز به اطاعت از رسول مرتبط شده است زيرا برپا داشتن نماز،نفس را تزكيه و آماده اطاعت از پيامبر مى گرداند.

بدين ترتيب نماز بهترين و برترين راه تقرّب به خداوند است، زيرا نماز پرده هاى شرك را كنار مى زند و موانع قرب به حقّ را ازميان برمى دارد. در روايت يزيد بن خليفه آمده است: امام صادق عليه السلام فرمود:

«إذا قام المصلّي إلى الصلاة نزلت عليه الرحمة من أعنان السماء إلى الأرض، وحفّت به الملائكة، وناداه ملك: لو يعلم هذا المصلّي ما في الصلاة ماانفتل» (3)

«زمانى كه نمازگزار به نماز مى ايستد، رحمت الهى از آفاق آسمان تا روى زمين بر او فرود مى آيد وفرشتگان اطراف او جمع مى شوند و فرشته اى ندا مى دهد: اگر اين نمازگزار بداند آنچه را كه در نماز است هرگز از آن روبر نمى تاباند.»

نماز، احسان و نيكوكارى را درپى دارد زيرا نيكوكاران كسانى هستند كه نماز را برپا مى دارند. در قرآن آمده است:

( هُدىً وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ * الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُم

ص: 207

ْيُوقِنُونَ (1)

«اين كتاب مايه هدايت و رحمت براى نيكوكاران است * همان كسانيكه نماز را برپا مى دارند وزكات را مى پردازند و همانها به آخرت يقين دارند.»

نماز از مهم ترين عباداتى است كه نفس را تزكيه مى كند و آن را به برترين درجات كمال ارتقا مى دهد. در قرآن آمده است:

( إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً * إِلَّا الْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ دَائِمُونَ (2)

و به يقين انسان، حريص و كم طاقت آفريده شده است * هنگامى كه بدى به او برسد، بى تابى مى كند * و هنگامى كه خوبى به او برسد،مانع ديگران مى شود * مگر نمازگزاران، آنها كه نماز را پيوسته بجا مى آورند.»

برپا داشتن نماز در رشد روحيّه اصلاح طلبى در نفس انسان، نقش مؤثّرى دارد ونمازگزاران، مصلحان جامعه هستند:

(وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ (3)

«كسانى كه به كتاب تمسّك مى كنند و نماز را برپا مى دارند. ما به يقين پاداش مصلحان را ضايع نمى كنيم.»

برپا داشتن نماز از نشانه هاى اخلاص در دين است. قرآن كريم مى گويد:

( وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلاَةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ (4)

«به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردندو نماز را برپا دارند و زكات را بدهند. و اين است آيين مستقيم وپايدار.»

همچنين خداوند فرموده است:

( إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلاَةَ لِذِكْرِي (5)

«به يقين من خدا هستم، معبودى جزمن نيست پس مرا پرستش كن ونماز را براى ياد من برپادار.»

ص: 208

نماز، ياد خدا

جوهر و حقيقت نماز اين است كه نماز ياد خداوند يكتا، رمز عبوديت او، دليل تسليم بودن در مقابل او، نشانه ايمان و علامت اخلاص است و از همين رو آنجا كه خداوند فائده نماز را بيان فرموده و آن را باز دارنده از بدى ها و گناه معرفى كرده، گفته است: (...وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ ... (1)«ياد خداوند بزرگتر و مهم تر از هر چيزى است.» و همچنين فرموده است: (وَأَقِمِ الصَّلاَةَ لِذِكْرِي (2) «نماز را براى ياد من برپادار.» و همچنين فرموده است: (قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى *وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى (3) «به يقين رستگار شد كسى كه خود را پاك ساخته است * و نام پروردگارش را ذكر كرده ونماز خوانده است.»

در قرآن مجيد آمده است:

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَابَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (4) «همانها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته و آنگاه كه بر پهلو خوابيده اند ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى انديشندو مى گويند پروردگارا! اينها را بيهوده نيافريده اى منزّهى تو! ما را از عذاب آتش نگاه دار.»

نماز چون ذكر و ياد خدا است، در هيچ حالى نبايد ترك شود و تا انسان زنده است بايد آن را برپا دارد. قرآن مجيد مى گويد:

( وَجَعَلَنِي مُبَارَكاً أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلاَةِ وَالزَّكَاةِ مَادُمْتُ حَيّاً (5)

«و مرا هرجا باشم، وجودى با بركت قرار داده و تا زمانى كه زنده ام مرا به نماز وزكات توصيه كرده است.»

در جاى ديگر مى گويد: (إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ (6)

«شيطان مى خواهد به وسيله شراب و قمار، در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند وشما را از ياد خدا

ص: 209

و از نماز باز دارد. آياخوددارى خواهيد كرد؟»

از اين آيه الهام مى گيريم كه نماز نوعى از انواع ذكر و ياد خدا است وبيان آن بعداز «ذكر اللَّه»، از باب تأكيد بر اين نوع خاص از ذكر خدا، به عنوان برترين و كاملترين ذكر است.

نماز، تذكّر براى اهل تذكّر است: (وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ (1)

«در دوطرف روز و اوايل شب نماز را برپادار زيرا حسنات، سيّئات را از بين مى برند. اين تذكرى است براى كسانى كه اهل ذكرند.»

خداوند در جاى ديگر فرموده است:

( يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (2)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! زمانى كه روز جمعه نداى نماز داده مى شود، به ياد خداوند بشتابيد و معامله را رها كنيد. اگر شمابدانيد، اين براى شما بهتر است.»

احكام نماز

در اسلام ارزشها و آدابى وجود دارد كه مربوط به نماز و نيك برگزار كردن آن مى باشد. بارزترين آنها، مواظبت بر نماز، استمرار ومداومت بر آن است كه آيات شريفه قرآن را در اين رابطه تلاوت كرديم. احكام ديگرى نيز دارد كه در ضمن آيات ذيل مطالعه مى كنيم:

1 - از احكام برپا داشتن نماز، آغاز كردن آن با طهارت است:

( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا (3)

«اى كسانيكه ايمان آورده ايد! هنگاميكه به نماز مى ايستيد، صورت و دستها را تا آرنج بشوييد وسر و پاها را تا مفصل(برآمدگى پشت پا) مسح كنيد و اگر جنب باشيد خود را بشوييد...»

2 - يكى ديگر از احكام نماز، تسبيح خداوند است:

( وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً * هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلاَئِكَتُهُ... (4)

«صبح و شام، او را تسبيح گوييد * او كسى است كه بر شما درود و رحمت مى فرستد و فرشتگان او نيز...»

ص: 210

3 - از احكام ديگر، اعتدال و ميانه روى بين جهر و اخفات (بلند خواندن وآهسته خواندن) در نماز است:

(...وَلَا تَجْهَرْ بِصَلاَتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبيلاً (1)

«...نمازت را زياد بلند يا خيلى آهسته نخوان و در ميان آن دو راهى معتدل برگزين.»

4 - خداوند اوقات نماز را هم در آيه ذيل بيان كرده است:

( أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً (2)

«نماز را از زوال خورشيد (ظهر) تا نهايت تاريكى شب (نيمه شب) برپادار وهمچنين قرآن فجر (نمازصبح) را چرا كه قرآن فجر، مشهود است.»

در اين آيه سه وقت، براى پنج نماز فريضه بيان شده است و اگر كسى براى پنج نماز پنج وقت قرار دهد كار خوبى خواهد بود. وقت اوّل، زوال خورشيد است (براى نماز ظهر و عصر). وقت سوم، تقارن فجر است (براى نماز صبح) و بين آن دودر هنگام تاريكى شب، وقت نماز مغرب وعشاء است.

5 - قرآن، مسلمانان را براى شب زنده دارى و تهجّد و عبادت در نيمه شب دعوت نموده، در حاليكه آن را براى پيامبرصلى الله عليه وآله وپيشگامان امّت واجب كرده است. خداوند مى فرمايد:

(يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلاً (3)

«اى جامه به خود پيچيده! * شب را جز كمى بپاخيز.»

( وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحمُوداً (4)

«و پاسى از شب را به عبادت بپرداز. اين يك وظيفه اضافى براى تو است. اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد.»

6 - از احكام نماز، خشوع در نماز است:

(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ (5)

«به يقين مؤمنان رستگار شدند * همان كسانيكه در نماز خود خشوع دارند.»

7 - نماز در مساجد و همراه با ساير مؤمنان، فضيلت بيشتر دارد:

ص: 211

( وَأَقِيمُوا الْصَّلاَةَ وَآتُوا الْزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الْرَّاكِعِينَ (1)

«نماز را برپا داريد و زكات را ادا نماييد و همراه با ركوع كنندگان ركوع كنيد.»

8 - يكى ديگر از احكام نماز، پرداختن فورى به نماز جمعه است به مجردى كه اذان آن گفته شود، و تعطيل كردن تجارت ودادوستد در آن هنگام:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ (2)

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! زمانى كه در روز جمعه براى نماز ندا داده شود، به ياد خدا بشتابيد و دادوستد را رها كنيد. اگربدانيد اين براى شما بهتر است.»

نماز منافق، كف زدن است

نماز، خود يك ميزان و معيار است. با نماز مى توانيم مؤمن را از منافق باز شناسيم. كسى كه در نماز خود خشوع دارد و مراقب نماز مى باشد وتقوا پيشه مى سازد و انفاق و احسان مى كند، او نماز گزار و مؤمن واقعى است. امّا كسى كه دادوستد و تجارت، او را ازنماز غافل مى سازد و اگر هم به نماز بپردازد، با بى حالى و تنبلى نماز مى خواند، در واقع منافق است.

قرآن مجيد دراين مورد چنين مى گويد:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَآءُونَ * وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ (3)

«واى بر نمازگزارانى * كه در نماز خود سهل انگارى مى كنند * همان كسانيكه ريا مى كنند * وديگران را از وسايل ضرورى زندگى منع مى نمايند.»

(... وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلاَةِ قَامُوا كُسَالى ... (4)

«نماز را به جا نمى آورند مگر با كسالت.»

اين در حالى است كه مؤمنان با شتاب به سوى نماز مى روند و براى انجام آن كوشش دارند امّا منافقان، نماز را بجا نمى آورند مگر باحالت كسالت و تنبلى. از همين رو نماز، معيار شناخت مؤمن از منافق و ملاك شناخت درجات مؤمنين است.

در حديث منقول از هارون بن خارجه آمده است كه: براى امام صادق عليه السلام مردى از اصحاب

ص: 212

خود را نام بردم و او را ستودم.امام عليه السلام به من فرمود: كيف كانت صلاته؟ (1)

«نماز او چگونه است؟»

امّا نماز مشركان و نيايش آنان در خانه خدا، سوت زدن و كف زدن است. خداوند درباره آنها مى فرمايد:

( وَمَا كَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً (2)

«نمازشان نزد خانه خدا چيزى جز سوت كشيدن و كف زدن نبود.»

عيّاشى از امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه و معناى «مكاءً و تصدية» نقل مى كند كه امام فرمود: التصفير والتصفيق (3)

«سوت كشيدن و كف زدن».

سعيد بن جبير مى گويد: كانت قريش تعارض النبي في الطواف يستهزؤون ويصفّرون ويصفّقون فنزلت هذه الآية (4)

«قريش در هنگام طواف با پيامبرصلى الله عليه وآله معارضه مى كردند، مسخره و استهزاء مى نمودند، سوت مى كشيدند و دست مى زدند و لذااين آيه نازل شد.»

كافران، نماز را به باد مسخره مى گرفتند، عليرغم اينكه هر انسان سالمى، به شخصى كه با پروردگارش مناجات مى كند احترام مى گذارد، وبه حكم عقل وفطرت، عمل او را تعالى و ارتقاى روح مى شمارد.

(وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَلَعِباً (5)

«آنها هنگاميكه شما به نماز فرامى خوانيد، آن را به مسخره و بازى مى گيرند.»

كسانى كه نماز را ضايع مى سازند!

امّا كسانى كه نماز را ضايع و تباه مى سازند يا آن را ترك مى كنند، جزايشان اين است كه مناعت نفس را از دست مى دهند، ونمى توانند خويشتن را از شهوات باز دارند. خداوند مى فرمايد:

ص: 213

(فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلاَةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ (1)

«امّا پس از آنان، فرزندان ناشايسته اى روى كار آمدند كه نماز را تباه كردند و از شهوات پيروى نمودند.»

گاهى هم ترك نماز، شخص را به تكذيب دين و دورشدن از صراط مستقيم مى كشاند:

(فَلاَ صَدَّقَ وَلَا صَلَّى * وَلكِن كَذَّبَ وَتَوَلَّى (2)

«او هرگز ايمان نياورد و نماز نخواند * بلكه تكذيب كرد و رويگردان شد.»

گاهى هم او مانع راه خدامى شود و مؤمنان را از نمازگزاردن باز مى دارد:

( أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى * عَبْداً إِذَا صَلَّى (3)

«آيا كسى كه نهى مى كند * بنده اى را به هنگامى كه نماز مى خواند (مستحق عذاب الهى نيست؟).»

آيا كار تارك نماز به همين جا ختم مى شود؟ هرگز. تارك عمدى نماز، كافر است.

از پيامبر خداصلى الله عليه وآله روايت شده است:

«من ترك الصلاة متعمّداً فقد كفر » (4)

«كسى كه عامدانه نماز را ترك كند، كافر شده است.»

زيرا حدّ فاصل بين اسلام حقيقى و كفر، نماز است. پيامبرصلى الله عليه وآله مى فرمايد:

«بين العبد وبين الكفر ترك الصلاة » (5)

«فاصله بين بنده و كفر، ترك نماز است.»

فرجام كار چنين كسانى، آتش سوزان دوزخ است و در آنجا است كه با حسرت و تأسّف اعتراف مى كنند كه نماز را ترك كرده اند وبه دنبال آن، هر كار نيك و احسانى را نيز ترك كرده اند امّا ديگر سودى ندارد وسرنوشت آنان جهنّم است، آنجا كه خداوندمى فرمايد:

( كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ * إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ * فِي جَنَّاتٍ يَتَسَاءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِينَ * مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ * وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضينَ * وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ (6)

«هر كس در گرو اعمال خويش است * مگر اصحاب يمين * كه در باغهاى بهشتند و سؤال مى كنند *

ص: 214

از مجرمان * چه چيز شما رإچخ به دوزخ وارد ساخت؟ * مى گويند: مااز نمازگزاران نبوديم * واطعام مستمند نمى كرديم * و پيوسته با اهل باطل همنشين وهمصدا بوديم* و همواره روز جزا را انكار مى كرديم.»

روى عضو ديگر ننهاد و بر هشت استخوان بدن سجده كرد: پيشانى، دوكف دست، دو زانو و سر دوانگشت بزرگ پا. اين هفت مورد واجب است و بينى را از روى استحباب بر خاك گذاشت، كه(ارغام) ناميده مى شود.

سپس سر از سجده برداشت و چون به طور كامل نشست، «اَللَّهُ اكْبَر» گفت وبعد بر روى ران چپ نشست و روى پاى راست را بر كف پاى چپ گذاشت و «اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَاَتُوبُ الَيْهِ» گفت. سپس در حاليكه نشسته بود، تكبير گفت و به سجده دوّم رفت و همان ذكرى را گفت كه در سجده اوّل گفته بود و در ركوع وسجود، هيچ چيزى از بدنش را بر چيزى تكيه نداده بود،و در حال سجده آرنج ها را به زمين نچسبانده بود (و بازوها و آرنج ها را از زمين و پهلو جدا نگاهداشته بود) ومانندپرنده اى بال دار مى نمود.

دو ركعت را به همين ترتيب بجا آورد و در حاليكه انگشتان دستش بهم چسبيده بود به تشهّد نشست، و چون از تشهّد فراغت يافت، سلام داد وبعد فرمود: اى حمّاد! چنين نماز بگزار، در هنگام نماز به جاى ديگر التفات نكن و با دست وانگشتانت بازى نكن و آب دهن به طرف راست يا چپ يا جلو نينداز. (1)

ص: 216

مستحب است كه انسان با قصد تقرّب هرچند ركعت كه بخواهد، نماز بخواند، تا در دل او، آرامش ايجاد كند، و او را از بديها و گناهان باز دارد، و او را به خداوند نزديك گرداند.

6 - در احاديث شريف، انجام نمازهاى مستحبى معيّنى در مناسبتهاى زمانى ومكانى ويژه مورد تشويق قرار گرفته است مانندنمازهاى شبهاى ماه مبارك رمضان، نماز زيارت قبور پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله و اهل بيت طاهرين اوعليهم السلام وهمچنين نماز تحيّت مسجد وغيره. (1)

7 - بهترين نمازهاى مستحب، نمازهاى نافله منظّم يوميّه است كه 34 ركعت در هر شبانه روز، غير از روز جمعه و به ترتيب ذيل است:

الف - هشت ركعت قبل از نماز ظهر.

ب - هشت ركعت قبل از نماز عصر.

ج - چهار ركعت بعداز نماز مغرب.

د - دو ركعت بعداز نماز عشاء كه نشسته خوانده مى شود و يك ركعت محسوب مى گردد.

ه - دو ركعت قبل از نماز صبح.

و - يازده ركعت نافله شب به اين ترتيب: هشت ركعت نماز شب، دو ركعت نماز شفع، ويك ركعت نماز وتر.

امّا در روز جمعه علاوه بر 16 ركعت يادشده در نافله ظهر و عصر، چهار ركعت ديگر نيز افزوده مى شود.

8 - بايد نمازهاى مستحبّى، به صورت دو ركعتى، دو ركعتى انجام شود مگر نماز وتر كه يك ركعت است.

درباره آن به معناى تضييع همه زندگى انسان است زيرا اگر نماز انسان، شايسته و مورد قبول حضرت حق باشد، ساير اعمال او نيز مورد قبول قرار خواهد گرفت.

و اگر روايات تأكيد مى كند: تا زمانيكه انسان مواظب اوقات نمازهاى پنجگانه است، شيطان از او وحشت دارد و مى ترسد، پس چرا ما نمازهاى خود را ضايع كنيم؟ و چرا مقيّد به اوقات نماز نباشيم؟ و چرا آن دربى را كه شيطان از آن وارد مى شود وسبك شمارنده نماز را به گناهان بزرگ مى كشاند، بر روى شيطان نبنديم؟

و اگر محبوب ترين اعمال در نزد خداوند، بجا آوردن نماز در وقتش باشد و اين عمل بر نيكى به والدين و جهاد در راه خدا هم مقدّم باشد، پس چرا ما با بجا آوردن نماز در وقتش، خود را محبوب خداوند نگردانيم و از خشم او خود را دور نگه نداريم؟

اگر ما انتظار داريم كه در روز قيامت پيامبر خداصلى الله عليه وآله ما را شفاعت نمايد، راهى جز محافظت بر نماز و بجاآوردن آن در وقتش نداريم. بنابراين بايد به امور ذيل توجّه كنيم:

1 - براى مؤمن شايسته نيست كه درباره نماز سهل انگارى كند يا آن را سبك بشمارد بلكه بايد در حدّامكان نماز خود را در اوّل وقت آن بجا آورد و هيچ كار غير ضرورى را بر نماز مقدّم نشمارد.

2 - همچنين جايز نيست نماز از وقت مقرّر آن به تأخير انداخته شود مخصوصاً نماز صبح كه بايد انسان به هر وسيله ممكن سعى كند براى اداى نماز صبح، قبل از طلوع خورشيد، از خواب بيدار شود.

3 - كسى كه مى داند بيدار ماندن در شب، سبب مى شود كه براى نماز صبح از خواب، بيدار نشود، بايد شب زودتر بخوابد به گونه اى كه براى نماز از خواب بيدار شود.

4 - كسى كه دچار خواب سنگين است، به گونه اى كه به اختيار خود براى نماز بيدار نمى شود، شايسته است كه تدبيرى براى بيدارشدن خود بسنجد، مانند اينكه از كسى ديگر بخواهد كه او را از خواب بيدار كند، يا از ساعت شماطه دار استفاده نمايد، و يا راه مشابه ديگر.

وعشاء) در آن جايز است.البتّه واجب است ظهر قبل از عصر و مغرب قبل از عشاء خوانده شود.

3 - وقت فضيلت: وقتى است كه اداى نماز تنها در آن وقت (نه در ساير اجزاى وقت اضافى) مستحبّ است و براى نمازگزار ثواب اضافى دارد.

9 - اگر در وقت مشترك و از باب سهو، نماز عصر را قبل از ظهر بجا آورد و بعد به اشتباه خود پى ببرد نماز او صحيح است و ظهرحساب مى شود و بر او لازم است كه نماز عصر را بخواند واحوط اين است كه چهار ركعت به نيّت ما فى الذّمّه بخواند، و اگر -دراين صورت- نماز ظهر را در وقت اختصاصى عصر در آخر وقت بجا آورد، باز هم نماز او صحيح است و نماز عصر را بايد قضا كند و احوطاين است كه هر دو را قضا نمايد، ولى بنابر احتياط نبايد در نيّت، متعرّض ادا يا قضا شود، بلكه در نمازى كه مى خواند، نيّت ظهر ياعصر هم نكند و تنها با نيّت (مافى الذمّه) يعنى: آنچه بر عهده اش بوده، نماز بخواند.

10 - اگر مشغول نماز عصر شود، به گمان اينكه نماز ظهر را قبل از آن بجا آورده است ولى قبل از فراغت، متوجّه شود كه نماز ظهررا نخوانده است، بايد نيّت خود را تبديل به ظهر كند و نماز را تمام نمايد و چيزى بر او نيست.

11 - اگر مشغول نماز عشاء شود، به گمان اينكه مغرب را بجا آورده است و در اثناى نماز متوجّه شود كه مغرب را نخوانده است،بايد به نيّت مغرب عدول كند اگر ركوع ركعت چهارم را هنوز انجام نداده باشد، و گرنه احوط اين است كه آن نماز را تمام كند و سپس هر دو نماز مغرب وعشاء را بجا آورد.

بارديگر امتداد و افزايش مى يابد. پس زمانى كه مجموع طول سايه به پنج قدم رسيد (سه قدم اصلى در موقع زوال و دو قدم زياد شده بعداز زوال) آخر وقت فضيلت ظهر ونافله آن خواهد بود، و اگر مجموع طول سايه به هفت قدم رسيد (سه قدم اصلى درموقع زوال و چهار قدم جديد بعداز زوال) پايان وقت فضيلت نماز عصر و نافله آن خواهد بود.

سمت مشرق آسمان ظاهر مى شود.) ولى اقوا اين است كه سقوط وپنهان شدن قرص خورشيد براى تحقّق يافتن وقت غروب كفايت مى كند، امّا از بين رفتن و منحرف شدن سرخى مشرق از وسطآسمان، علامتى است كه با آن مى توانيم به تحقّق مغرب يقين پيدا كنيم. اگرچه احوط اين است كه بايد انتظار كشيد تا سرخى مشرق زايل شود.

2 - امّا نيمه شب كه آخرين وقت نماز عشاء است، به وسيله ستاره ها تشخيص داده مى شود زيرا ستاره هايى كه در اوّل مغرب طلوع كرده اند، اگر از دايره نصف النهار مايل شدند، شب به نيمه رسيده است. راه آسانتر و دقيق تر هم اين است كه: نيمه شب، همان نيم وقت بين غروب خورشيد و طلوع آن در روز بعدى است وبرخى هم گفته اند: نيمه شب، نيم وقت بين غروب خورشيدو طلوع فجر است.

وقت نماز صبح

1 - وقت نماز صبح از طلوع فجر دوّم (يا فجر صادق) تا طلوع خورشيد است. نماز صبح وقت مشترك ندارد زيرا همه وقت، تنها براى آن مى باشد و شريكى ندارد.

2 - امّا وقت فضيلت نماز صبح، ازطلوع فجردوّم تا ظهور سرخى در مشرق است.

3 - طلوع فجر وقتى است كه رشته سپيدى از نور به صورت عمودى در آسمان ظاهر شود و اين فجر اوّل (يا فجر كاذب)است، امّا فجر دوّم (يا فجر صادق) كه در دخول وقت نماز صبح، معتبر است، پهن شدن آن سپيدى به طور افقى در امتدادآسمان است. به عبارت ديگر فجر صادق، پخش شدن سفيدى و روشنايى در امتداد آسمان است بعداز آنكه قبلاً به طور عمودى در افق بالا رفته است.

4 - مستحب است در اوّل وقت به اداى نماز صبح مبادرت شود و تا نزديك طلوع خورشيدبه تأخير انداخته نشود مگر براى شخص خواب يا فراموش كننده يا كسى كه مشغول به كارى بوده است و بهتر اين است كه نماز صبح،در حالت تاريكى و قبل از آنكه صبح كاملاً روشن گردد، يعنى در سپيده دم بجا آورده شود.

الف - خود شخص علم پيدا كند در صورتيكه قادر به تشخيص فجر، زوال، طلوع و غروب خورشيد باشد.

ب - به شهادت دو شاهد عادل اعتماد كند زيرا چنين شهادتى در نزد عقلا، مفيد اطمينان است، بلكه ظاهر اين است كه شهادت يك شاهد عادل نيز كفايت مى كند چون شهادت يك نفر عادل نيز در نظر عقلا، اطمينان آور است.

ج - به اذان مؤذّن مورد اطمينان اعتماد كند. برخى از فقها عدالت مؤذّن را شرط مى دانند ولى اقوا اين است كه وثوق واطمينان به اوكفايت مى كند و عدالت شرط نيست.

د - به محاسبات علمى مطمئن اعتماد كند در صورتيكه از اهل خبره ثقه صادر شده و اطمينان آور باشد.

3 - مقيّد بودن به فرارسيدن وقت واجب است و قبل از دخول وقت، بجا آوردن نماز جايز نيست و اگر كسى عمداً قبل از وقت،نماز بخواند، هر چند در اثناى نماز هم وقت داخل شود، نماز او باطل است.

4 - اگر با اعتقاد دخول وقت، نماز گزارد و بعداز اتمام نماز، متوجّه شود كه همه نماز را قبل از وقت، خوانده است، نماز اوباطل و اعاده آن واجب است، امّا اگر در هنگام نماز، وقت داخل شده باشد نماز او صحيح مى باشد. و در اين حالت (دخول وقت در هنگام نماز) جايز است كه بعداز زوال، بلافاصله نماز عصر را بجا آورد هر چند كه بخشى از وقت، اختصاص به ظهردارد. نسبت به مغرب و عشا نيز حكم همين است.

5 - اگر به گمان اينكه مغرب را قبلاً بجا آورده يا از باب غفلت يا فراموشى، نماز عشا را شروع كند، و در اثناى نماز متوجّه اشتباه خود شود، نيّت خود را به نماز مغرب تبديل كند مگر اينكه در ركوع ركعت چهارم متوجّه شود كه در اين صورت، احتياط اقتضامى كند كه نماز را با همان نيّت عشا تمام كند، بعد مغرب را بجا آورد ودوباره عشا را نيز اعاده نمايد.

6 - اگر به هر دليلى، نماز تا آخر وقت به تأخير افتاد تا اينكه فقط به اندازه يك ركعت نماز وقت باقى ماند، واجب است نماز رابه نيّت ادا بجا آورد زيرا كسى كه يك ركعت نماز را در وقتش درك نمايد، همه نماز را درك كرده است، ولى جايز نيست كسى عمداًنماز را تا اين وقت،به تأخير بيندازد.

7 - اگر وقت نماز به قدرى تنگ شود كه اگر مستحبّات نماز را بجا آورد، قبل از اتمام نماز، وقت تمام مى شود، واجب است مستحبّات را رها كرده و تنها به واجبات اكتفا نمايد.

8 - انجام دادن نماز مستحبّى در وقت نماز واجب جايزاست، اگر وقت، وسعت داشته باشد. و همچنين بجا آوردن نماز مستحبّى جايز است هر چند در ذمّه او قضاى نمازهاى فوت

ص: 224

شده واجب، باقى مانده باشد. ولى احتياط اقتضا مى كند كه نماز واجب و همچنين قضاى نماز واجب، بر نمازهاى مستحبّ، مقدّم شود.

9 - بين ظهر و عصر و همچنين بين مغرب و عشا، مراعات ترتيب واجب است يعنى نماز ظهر قبل از عصر و نماز مغرب قبل ازعشا بجا آورده شود، و اگر عمداً بر عكس انجام دهد، نمازش باطل است.

و اگر از باب جهل به اين حكم (ندانستن وجوب ترتيب) بر عكس انجام دهد، بنابر احتياط هر دو نماز را اعاده كند.

و اگر از باب سهو، بر عكس انجام دهد، هر دو نماز او صحيح است. هر چند -در مورد نماز ظهر و عصر- بنابر احتياط مستحبّ،چهار ركعت، به قصد آنچه در ذمّه اش است، بدون تعيين ظهر يا عصر، بجا آورد.

10 - بنابر احوط، عدول از نيّت در اثناى نماز، از ظهر يا مغرب به عصر يا عشا، جايز نيست امّا عكس آن اشكال ندارد. پس اگربه نيّت ظهر وارد نماز شد و در اثنا متوجّه شد كه ظهر را قبلاً خوانده است، نمى تواند به نيّت عصر عدول كند بلكه لازم است از باب احتياط، نمازش رابه پايان برساند و بعد نماز عصر را شروع كند. امّا اگر به تصوّر اينكه ظهر را بجا آورده، وارد نماز عصر شود و در اثناى آن بياد آورد كه ظهر را نخوانده است، مى تواند بدون اينكه نماز را قطع كند، به نيّت ظهر عدول نمايد. نسبت به مغرب و عشا نيز حكم همين است.

11 - به تأخير انداختن نماز از اوّل وقتش در موارد زير واجب است:

الف - در حالتى كه عذرى وجود داشته باشد كه مانع از بجا آوردن نماز به طور كامل شودو اميد برود يا احتمال بدهد كه آن عذر قبل از پايان وقت، مرتفع گردد مانند مرضى كه مانع از نماز در حالت ايستاده است و يا عذرى مشابه آن.

بلى، مبادرت به نماز با تيمّم جايز است هر چند احتمال بدهد يا اميد داشته باشد كه عذرش از بين برود.

ب - براى آماده كردن مقدّمات نماز از قبيل: طهارت، پوشش (لباس) پاك، مكان مباح و غيره.

ج - براى آموختن احكام نماز، اجزاء و شرايط آن.

د - در جايى كه نماز با يك واجب ديگر كه وقت آن تنگ است، تعارض پيدا كند مانند: تطهير مسجد از نجاست، نجات دادن انسان محترم ديگر از هلاكت، يا اداى دين و بدهى كه طلبكار آن را مى خواهد و او هم قدرت پرداخت آن را دارد.

ص: 225

ج - زمانى كه اقبال (و توجّه قلبى كافى) براى شروع به نماز نداشته باشد پس به تأخير بيندازد تا اين حالت فراهم شود.

د - براى انتظار برپا شدن نماز جماعت نسبت به امام جماعت.

ه - به تأخير انداختن نماز مغرب نسبت به روزه دارى كه علاقه به افطار دارد يا كسى ديگر بر سفره افطار، منتظر اوست.

و - مسافرى كه عجله دارد.

3 - جمع بين دو نماز ظهر و عصر و همچنين مغرب و عشاء با يك اذان و دو اقامه اشكال ندارد، ولى مستحبّ است كه بين دو نمازمشترك در وقت، فاصله زمانى هر چند به مقدار اداى نوافل و تعقيبات، گذاشته شود.

4 - مستحبّ است در هنگام زوال خورشيد، به تسبيح و دعا و عمل صالح مشغول باشد.

5 - تأخير نماز عصر تا آن وقت كه سايه شاخص بعداز زوال به شش قدم برسد، كراهت دارد.

6 - مبادرت در قضاى واجبات فوت شده مستحبّ است زيرا فوت فريضه، به هر دليلى باشد، سهل انگارى، مسامحه و تعلّل درقضاى آن را توجيه نمى كند.

7 - انتخاب اوقات ذيل براى انجام نمازهاى مستحبّى ابتدايى (1)(مبتدأة) كراهت دارد.

الف - بعداز نماز صبح تا طلوع خورشيد.

ب - بعداز نماز عصر تا غروب خورشيد.

ج - از هنگام طلوع خورشيد تا پخش و پهن شدن نور آن.

د - از هنگام بالا آمدن آفتاب تا زوال.

ه - در هنگام غروب خورشيد.

مى فرمايد. امام عليه السلام درباره اوقات نمازهاى پنجگانه مى فرمايد:

«إنّما جُعلت الصلاة في هذه الأوقات، ولم تقدّم ولم تؤخّر لأنّ الأوقات المشهورة المعلومة التي تعمّ أهل الأرض فيعرفها الجاهل والعالم أربعة:

- غروب الشمس، مشهور معروف تجب عنده المغرب.

- وسقوط الشفق (أي الحمرة المغربية)، مشهور معلوم تجب عنده العشاء.

- وطلوع الفجر، مشهور معلوم تجب عنده الغداة.

- وزوال الشمس، مشهور معلوم تجب عنده الظهر.

ولم يكن للعصر وقت معلوم مشهور مثل هذه الأوقات الأربعة، فجعل وقتها عند الفراغ من الصلاة التي قبلها.

وعلّة اخرى: إنّ اللَّه عزّ وجلّ أحبّ أن يبدأ الناس في كلّ عمل أوّلاً بطاعته وعبادته، فأمرهم أوّل النهار أن يبدؤوا بعبادته ثمّ ينتشروا فيما أحبّوا من مرمّة دنياهم فأوجب صلاة الغداة عليهم.

فإذا كان نصف النهار وتركوا ما كانوا فيه من الشغل، وهو وقت يضع الناس فيه ثيابهم ويستريحون ويشتغلون بطعامهم وقيلولتهم، فأمرهم أن يبدؤوا أوّلاًبذكره وعبادته فأوجب عليهم الظهر، ثمّ يتفرّغوا لما أحبّوا من ذلك.

فإذا قضوا ظهرهم، وأرادوا الانتشار لآخر النهار، بدؤوا أيضاً بعبادته، ثمّ صاروا إلى ما أحبّوا من ذلك، فأوجب عليهم العصر، ثمّ ينتشرون فيما شاؤوا من مرمّة دنياهم.

فإذا جاء الليل ووضعوا زينتهم وعادوا إلى أوطانهم ابتدؤوا أوّلاً بعبادة ربّهم، ثمّ يتفرّغوا لما أحبّوا من ذلك، فأوجب عليهم المغرب.

فإذا جاء وقت النوم، وفرغوا ممّا كانوا به مشتغلين أحبّ أن يبدؤوا أوّلاً بعبادته وطاعته ثمّ يصيروا إلى ما شاؤوا أن يصيروا إليه من ذلك، فيكون قد بدؤوا في كلّ عمل بطاعته وعبادته، فأوجب عليهم العتمة، فإذا فعلوا ذلك لم ينسوه ولم يغفلوا عنه، ولم تقس قلوبهم، ولم تقل رغبتهم» (1)

«... نماز در اين اوقات قرار داده شده، نه پيش و نه پس از آن، زيرا اوقات وزمانهاى مشهور ومعلوم كه همه اهل زمين رافرامى گيرد و همگى از جاهل و عالم، آنها را مى شناسند، چهار وقت است:

- غروب خورشيد، كه مشهور و معروف است و نماز مغرب در اين وقت واجب مى شود.

- سقوط شفق و از بين رفتن سرخى مغرب، كه مشهور و معلوم است ونماز عشاء در اين وقت واجب مى شود.

- طلوع فجر، كه مشهور و معلوم است و نماز صبح در اين وقت واجب مى شود.

ص: 228

- زوال خورشيد، كه مشهور و معلوم است و نماز ظهر در اين وقت واجب مى شود.

براى نماز عصر، وقت معلوم و مشهور مانند اوقات چهارگانه فوق نيست و لذا وقت آن، بعداز فراغت از نماز قبل از آن قرار داده شده است.

علّت ديگر اين است كه خداوند متعال دوست دارد كه مردم هر كارى را با اطاعت وعبادت او آغاز كنند، و لذا دستور داده كه اوّل روز رابا عبادت او آغاز نمايند و سپس براى تأمين زندگى دنيايى و تهيه مؤنه زندگى پراكنده شوند و بدين جهت نماز صبح را واجب كرده است.

موقعى كه روز، به نيمه رسيد و مردم كارهاى خود را تعطيل كردند واين وقتى است كه مردم، جامه از تن كشيده و به استراحت و خوردن غذا و خواب نيمروز (قيلوله) مى پردازند، خداوند دستور داده است كه اوّل به ذكر و عبادت او بپردازند و بعد به هرچه دوست دارند مشغول شوند و لذا نماز ظهر را واجب كرده است.

زمانى كه ظهر را گذراندند و خواستند براى آخر روز پراكنده شوند، باز هم بايد با عبادت او كار خود را آغاز نمايند و بعد به هرچه دوست دارند بپردازند و از اين رو نماز عصر را واجب كرده است كه بعداز آن، مردم به دنبال كسب و تأمين زندگى خود مى روند.

و هنگامى كه شب فرارسيد، و مردم زينت خود را از تن بيرون كردند وبه وطن وكاشانه خود بازگشتند، در اين زمان باز هم بايد باعبادت پروردگار خود آغاز كنند وبعد به آنچه دوست دارند بپردازند و لذا مغرب را بر آنها واجب كرده است.

موقعى كه وقت خواب فرارسيد و از همه اشتغالات خود فارغ شدند باز خداوند دوست داشته است كه با عبادت و اطاعت او شروع كنند وبعد به آنچه خود مى خواهند بپردازند تا هر عملى را با اطاعت وعبادت او آغاز كرده باشند و بدين جهت نماز عشاء را واجب كرده است.وقتى كه بندگان اين عبادتها را انجام دادند، خدا را فراموش نمى كنند و از او غفلت نمى ورزند و دل آنان قساوت پيدا نمى كند و شوق و علاقه آنان به خداوند كم نمى شود.»

قبله اى كه از آن خوشنود باشى باز مى گردانيم. پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن. و هر جا باشيد، روى خود را به سوى آن بگردانيد. وكسانى كه كتاب آسمانى به آنها داده شده، بخوبى مى دانند اين فرمان حقى است كه از ناحيه پروردگارشان صادر شده، و خداوند از اعمال آنها غافل نيست.»

2 - ( وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّاتَعْمَلُونَ (1)

«از هرجا خارج شدى (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مسجدالحرام كن. اين دستور حقى از طرف پروردگارتوست؛ وخداوند، از آنچه انجام مى دهيد، غافل نيست.»

3 - ( وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (2)

«و از هرجا خارج شدى، روى خود را به جانب مسجدالحرام كن، و هر جا بوديد، روى خود را به سوى آن كنيد؛ تا مردم، جزظالمان، دليلى بر ضد شما نداشته باشند. از آنها نترسيد و (تنها) از من بترسيد. (اين تغيير قبله به خاطر آن بود كه)نعمت خود را بر شما تمام كنم شايد هدايت شويد.»

رهنمودى از آيات: پيامبر خداصلى الله عليه وآله از اهل مكّة بود و عظمت مكّه و جلال و شكوه آن را نزد خداوند به خوبى مى دانست ولى چون خدا امر كرده بود، به سوى مسجدالاقصى نماز مى گزارد، زيرا او اوّلين پرستنده و تسليم شونده به امر خدا بود، ولى اين تسليم بودن مانع از اين نمى شد كه پيامبر اسلام به درگاه خداوند دعا كند و بخواهد كه قبله ديگرى كه حضرت از آن خوشنود باشد، تعيين كند، و لذا به گونه انتظار آميز رو به آسمان مى كرد و علاقه مند بود كه مسجد الحرام و كعبه، قبله او قرار گيرد. خداوند نيز اين دعا رإ؛88

استجابت نمود و به پيامبر دستور داد كه رو به جانب مسجدالحرام نمايد.

فقه آيات: از آيات مذكور، بصيرت هاى زير را استفاده مى كنيم:

الف - تعيين قبله تشريع و قانون الهى است، مگرنه اين است كه قبله شرط اساسى نماز است؟ پس بايد درباره آن وحى نازل شود وحكم خدا بيان گردد و لذا در قرآن تعيين قبله به صورت «امر» آمده است.

ب - رو نمودن -كه قرآن به آن دستور داده- عبارت است از اينكه با رو، در مقابل چيزى قرار بگيرى، و چون سر انسان به صورت دايره است، پس رو و صورت، قسمتى از اين دايره را تشكيل مى دهد، و مقابل شدن با چيزى با صورت، تنها به معناى مقابل قرار گرفتن بينى نيست

ص: 230

بلكه مقابل قرار گرفتن يكى از دو جانب صورت را به گونه اى كه «رو كردن» صدق كند نيز شامل مى شود. مگر اين چنين نيست كه اگر در ميان جمعى نشسته باشيدكه اطراف يك ميزگرد نشسته باشند، هر فردى، رو به سوى همه كسانى دارد كه در جلو او قرار گرفته اند نه تنها يك شخصى كه درمقابل بينى او قرار گرفته است زيرا معيار، صورت و رو است نه بينى.

ج - «شطر» به معناى قسمت و بخشى از يك چيز است و به جهات چهارگانه هم «شطر» گفته مى شودچون قسمتها و بخشهايى از مكانى است كه بر انسان احاطه دارد.

بنابراين اگر آنچه خداوند دستور داده، رو كردن به «شطر المسجدالحرام» باشد، پس مقدار واجب، رو كردن به جهت و جانبى است كه اين مسجد در آن جهت قرار داد، يعنى رو به سمتى كند كه مسجدالحرام در آن سمت است. در عرف هم معمولاً،جهات وجوانب را به چهار طرف وحدّاكثر به هشت طرف وسمت تقسيم مى كنند. پس جهت و سمت، وسيع تر از خود مسجد ياخود كعبه است. بدين ترتيب از مجموع آياتى كه كلمه (شطر) در آنها تكرار شده، استفاده مى كنيم كه قبله مأمور به،جهت و سمت مسجدالحرام است نه خود آن. واللَّه العالم.

شود، صورت مى گيرد و احوط اين است كه تا آنجا درباره قبله جستجو كند كه علم اليقين حاصل شود، اگرچه بنابر اقوا، حصول اطمينان نيز كفايت مى كند.

5 - اگر كسى سمت مسجدالحرام را نداند، بايد به نشانه هاى مورد اعتماد عقلا، كه موجب اطمينان مى شود، عمل كند. از جمله اين نشانه ها، امور ذيل است:

الف - قبله يابى به وسيله ستارگان مطابق با موقعيت جغرافيايى شخص در خشكى ودريا وفضا. (1)

ب - اعتماد به خبر عادل از مؤمنان يا خبر ثقه از عامّه مردم. بدينسان به قبله مناطق و كشورهايى كه انسان به آنجا مى رود،مى توان اعتماد كرد اگر علم به خطا و اشتباه آن نداشته باشد.

ج - قبله را از راههاى علمى ممكن نيز مى توان مشخّص كرد، از قبيل: حركت بادها و وضعيّت خورشيد و ماه در اوقات مختلف ومكانهاى مختلف، در صورتيكه براى عقلا، اطمينان آور باشد.

د - اگر نشانه ها، متعارض باشند، بايد به آنچه اطمينان آور است عمل كند و بقيّه را رها نمايد. پس اگر اجتهاد و جستجو كرد وقبله را تشخيص داد ولى صاحب خانه، قبله را بر خلاف آن جهت، اعلام كرد يا اينكه قبله آن منطقه بر خلاف قبله مورد تشخيص اوبود، او بايد به آن جهتى عمل كند كه اطمينان پيدا كرده است، امّا كسى كه عاجز از جستجو وتفحّص است مانند شخص نابينا وزندانى، بايد در شناخت نشانه ها يا تعيين قبله يا كمك گرفتن از ابزارهاى علمى اطمينان آور، به غير خود مراجعه كند.

ه - اجتهاد به رأى و قياس يا اعتماد بر گمان و تصوّر كه شارع مقدّس از آنها نهى كرده، جايز نيست زيرا گمان، انسان را به حق نمى رساند، و بايد مطابق با روشهايى كه شرع در نظر گرفته يا عرف عقلا صحّت آن را تصديق كرده، قبله را تشخيص داد.

6 - كسى كه نمى تواند جهت قبله را تشخيص بدهد، مخيّر است به هر طرف كه بخواهد نماز بگزارد، در اين مورد قول مشهور اين است كه به چهار طرف نماز بخواند، و اين قول احوط است.

7 - براى مسافر لازم است كه جهت قبله را پيدا كند و جايز نيست نمازهاى واجب را سواره بخواند مگر در صورتيكه بتواند بدون اختلال در قبله، نماز را بجا آورد مانند كشتى و قطار وهواپيما. امّا حركتهاى جزئى كه در اين هنگام ايجاد مى شود، اشكالى نداردولى اگر حركت به گونه اى باشد كه باعث سلب استقرار شود مانند قايق در درياى طوفانى يا هواپيما در هنگام پرواز كردن يا فرود آمدن ومانند آن، پس احوط اين است كه در صورت امكان، نماز را به تأخيراندازد تا در يك محلّ ديگر و با استقرار وآرامش بجا آورد. و بر او لازم است در

ص: 232

هنگاميكه در داخل وسيله نقليّه نماز مى خواند،مواظب قبله باشد و با انحراف وسيله نقليّه از قبله، او خود، رو به سمت قبله كند، و اگر نمى تواند به طور دقيق، به موازات قبله قراربگيرد و مى ترسد نمازش قضا شود، لازم است به هر مقدار كه امكان دارد حتّى با تكبيرة الاحرام، روبه قبله كند و اگر اين هم امكان نداشته باشد، نمازش بدون قبله كافى است. همچنين است حكم كسى كه مضطرّ است در حال راه رفتن نماز بخواند.

8 - جايز است براى شخص در حالت سواره يا راه رفتن، نمازهاى نافله را در سفر و حضر، روبه غير قبله بخواند امّا در حالت استقرار، جايز نيست و بايد روبه قبله نماز بخواند. و اگر بعضى از نوافل به واسطه نذر، واجب شود، حكم آن، حكم ساير نوافل است.

9 - حكم ساير نمازهاى واجب مانند نمازآيات ونمازميّت، حكم نمازهاى واجب يوميّه است.

سجده شكر و سجده تلاوت آيات سجده قرآن، روبه قبله كند امّا در هنگام جماع و نزديكى با زن وپوشيدن شلوار، روبه قبله كردن كراهت دارد.

5 - وجوب روبه قبله كردن در هنگام اضطرار مانند نماز خوف، ساقط مى شود، و همچنين در هنگاميكه انسان مضطرّ(ناگزير) شود در حالت سواره نماز بخواند، وهمچنين در ذبح حيوان چموش و يا ساقط شده در چاه.

6 - كسى كه عمداً روبه قبله نماز نخواند، بايد نمازش را اعاده نمايد، امّا كسى كه تعمّد نداشته امّا جهت قبله را نمى دانسته و وقت نماز هم تنگ شده باشد، يا قبله را فراموش كرده باشد، يا اينكه قبله را جستجو كرده امّا اشتباه كرده و اندكى از قبله منحرف شده مانند اينكه بين مشرق ومغرب نماز خوانده براى كسى كه قبله او به طرف جنوب يا شمال قرار داشته است (1)، دراين حالات نماز اوصحيح بوده واعاده ندارد، امّا اگر پشت به قبله نماز خوانده يا براى كسى كه قبله او سمت جنوب است، به سوى مشرق يا مغرب نمازخوانده است، اگر وقت باقى باشد بايد نماز را اعاده كند و اگر وقت فوت شده است، اعاده ندارد.

7 - كسى كه درباره قبله تفحّص و جستجو كرده امّا اشتباه نموده و پشت به قبله يا كاملاًبه سمت راست يا چپ قبله نماز گزارده باشد، پس اگر در وقت، قبله را تشخيص داد، نمازش را اعاده كند و گرنه نمازش صحيح است، امّا احتياط اقتضا مى كند كه در هر دو صورت اعاده كند. شخص جاهل و فراموشكار و غافل نيز همين حكم را دارد، اگرچه احتياط به اعاده در وقت، در اين جا مؤكّدتر است و اين احتياط در مورد جاهل به حكم نبايد ترك شود.

8 - اگر در اثناى نماز معلوم شد كه از قبله انحراف دارد، پس اگر انحراف، اندك باشد، بايد به طور صحيح رو به قبله بايستد ونمازش را ادامه بدهد، امّا اگر انحراف به راست يا چپ يا پشت به قبله است، بايد نماز را از نو بجا بياورد.

فراموش شده و تشهّد فراموش شده و همچنين بنابر احتياط مستحب در سجده سهو. در نماز ميّت، پوشاندن بدن واجب نيست ولى مستحبّ است، و همچنين در سجده تلاوت آيات سجده قرآن و در سجده شكر، واجب نيست.

در وجوب پوشاندن بدن، بين نمازهاى واجب و نمازهاى مستحبّ فرقى وجود ندارد.

2 - مقدار پوشش واجب بر مرد در حال نماز، پوشاندن هر دو عورت است ومستحب است از زانو تا ناف را بپوشاند.

3 - امّا مقدار پوشش واجب بر زن، پوشاندن همه بدن حتى سر و موهاست جز صورت ودستها تا مچ و ظاهر و باطن پاها تا مچ.

4 - بر زن در حال نماز واجب نيست كه آرايشهايى كه در صورت دارد مانند سرمه، سرخه وساير روغنها و كرمهاى زينتى و يازيور آلات خود را بردارد و يا بپوشاند. هر چند كه پوشاندن آنها را از نگاه بيننده نامحرم واجب بدانيم. احوط اين است كه مويى را كه به موى اصلى خود بسته است، هم بپوشاند.

5 - دخترى كه هنوز به سنّ بلوغ شرعى نرسيده، هر چند قائل به صحّت ومشروعيّت نماز او باشيم، پوشاندن موى و سر و گردن براو در حال نماز واجب نيست.

6 - اگر زن يا مرد، از اوّل نماز يا در اثناى نماز، عمداً پوشش را ترك كند، نماز او باطل مى شود. امّا اگر از ابتدا يا در اثنا، پوشش را فراموش كند، يا از باب غفلت، ترك كند، اقوا صحيح بودن نماز اوست اگرچه احتياط، اقتضا دارد كه بعداز تمام كردن نماز،دوباره آن را بجا آورد. امّا كسى كه از باب ندانستن حكم شرعى، پوشش را ترك كند بنابر احتياط مانند كسى است كه عمداً ترك كرده باشد.

7 - اگر در اثناى نماز، به علّت وزيدن باد يا غفلت نماز گزار، قسمتى از اعضايى كه پوشاندن آن در نماز واجب است، برهنه شود،نماز او باطل نمى شود، ولى هنگامى كه متوجّه شد، واجب است فوراً آن را بپوشاند ونمازش صحيح است، ولى احتياط ايجاب مى كندكه نماز را بعداز اتمام، دوباره بجا آورد مخصوصاً در صورتيكه پوشاندن بدن، وقت زيادى را بطلبد.

8 - اگر لباس نمازگزار، پاره يا كوتاه باشد به گونه اى كه مقدار واجب را در بعضى از حالات مانند حالت ايستاده، بپوشاند امّا درحالت ديگر مانند ركوع يا سجود، نپوشاند، شروع به نماز با آن لباس جايز است به شرطى كه نمازگزار، به هر طريق ممكن بتواندعورت خود را در آن حالت ديگر، قبل از آشكار شدن، بپوشاند.

9 - جايز است از برگهاى درخت، علف، گياه، پنبه و پشم به عنوان ساتر وپوشش استفاده شود ولى احتياط ايجاب مى كند كه ازاين پوشش ها تنها در حالات اضطرار استفاده شود.

ص: 235

پوشاندن با ماليدن گِل كفايت نمى كند مگر در حالات استثنائى. در شرايط عادى بهتر اين است كه بدن با لباسهاى متعارف ومعمولى پوشانده شود.

10 - كسى كه پوشش شرعى واجد شرايط آتى را ندارد، واجب است كه هر چند با خريدن يا اجاره حتّى به بيشتر از قيمت معمولى بازار، آن را تهيه كند مگر در صورتيكه اجحاف به حال او يا ضرر به مال او حساب شود. همچنين، قبول هبه، يا عاريه گرفتن، اگردر آن حرجى نباشد، بر او واجب است، بلكه مى توان گفت: درخواست هبه و عاريه واجب است اگر مشقّت و حَرَج نداشته باشد.

11 - كسى كه پوشش شرعى ندارد ولى احتمال مى دهد كه تا قبل از پايان وقت بدست آورد، از باب احتياط و بلكه بنابر اقوا واجب است كه نماز را از اوّل وقت به تأخير اندازد تا لباس پيدا شود و اگر هم پيدا نشد به حسب وظيفه شرعى خود در آخر وقت نماز را بجاآورد.

4 - حكم لباس را دارد هر چيزى كه نماز گزارى كه در حالت خوابيده نماز مى خواند، خود رابه آن پيچيده باشد، اعمّ از اينكه خود آن، پوشش و ساتر باشد يا اينكه ساتر و پوشش اصلى غير از آن باشد. اگرچه اقوا اين است كه اگرساتر نباشد و لباس محسوب نشود، طهارت آن شرط نيست.

5 - نماز تنها در صورتى باطل است كه نماز گزار علم به وجود نجاست در لباس يا بدنش داشته باشد. اين قاعده داراى فروع ذيل است:

الف - اگر نمازگزار بعداز فراغت از نماز بفهمد كه جامه يا بدنش نجس بوده است، نماز او صحيح است ولى احتياط مستحبّ اين است كه اگر وقت باقى باشد اعاده كند.

ب - اگر نمازگزار مى داند كه جامه يا بدنش نجس است ولى فراموش كرده و با نجاست نماز خوانده است، پس اگر وقت باقى است بايد اعاده كند، و اگر وقت فوت شده، بنابر احتياط واجب، بايد قضا نمايد و فرقى بين علم به نجاست، بعداز نماز يا در اثناى آن نيست.

ج - اگر در اثناى نماز بفهمد كه قبلاً (يعنى پيش از نماز) نجاستى در جامه يا لباسش وجود داشته است، اگر وقت زياداست، نماز او باطل است. امّا اگر وقت تنگ باشد، چنانچه امكان دارد كه لباس خود را فوراً تطهير يا عوض كند بدون اينكه موجب قطع نماز شود، اقدام كند ونمازش را تمام نمايد و صحيح است، امّا اگر امكان نداشته باشد، با همان حال نماز را تمام كند و صحيح است.

د - اگر در اثناى نماز بفهمد كه در حال نماز، بدن يا لباس او نجس شده است، يا به وجود نجاست پى ببرد و احتمال دهد كه درحين نماز، ايجاد شده باشد، پس اگر وقت، وسيع است ومى تواند بدون انجام آنچه با نماز منافات دارد، لباسش را تطهير يا عوض كنديا مى تواند آن لباس نجس را از بدن بيرون آورد چون لباس ديگر هم به تن دارد، پس همان كار را انجام دهد و نماز را تمام نمايد وصحيح است. امّا اگر نتواند، نماز را بايد اعاده كند. ولى اگر وقت تنگ باشد،با همان نجاست نماز را تمام كند و چيزى بر او نيست.

6 - بنابر قاعده پيشين، جهل به نجاست، موجب بطلان نماز نمى شود هر چند نماز در واقع با نجاست انجام شده باشد. نمونه ها ومثالهاى اين قاعده فراوان است كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

الف - زمانى كه جامه نجس خود را تطهير كند و يقين به طهارت آن پيدا نمايد ولى بعداز نماز متوجّه شود كه نجاست آن باقى مانده است، نماز او صحيح است.

ب - اگر لباسش قبلاً طاهر بوده، سپس در نجاست آن شك كند و بعداز نماز بفهمد كه واقعاً نجس بوده است، نماز او صحيح است چون -همانطور كه در حديث شريف آمده است- يقين، هيچگاه به واسطه شك نقض نمى شود.

ج - اگر بداند كه لباسش نجس بوده است ولى مسؤول تطهير آن يا دو شاهد عادل از طاهر

ص: 237

شدن آن خبر دهند و با آن نماز بخواند وبعد از نماز كشف خلاف شود، نماز او صحيح است.

د - اگر مقدارى خون يا چيزى نجس ديگر بريزد و شك كند كه آيا روى لباسش ريخته يا روى زمين، و بعداز نماز بفهمد كه روى لباسش ريخته است، نمازش صحيح است.

ه - اگر در بدن يا لباسش خونى ببيند و يقين كند كه از آن خون هايى است كه ضرر به صحّت نماز ندارد مانند خون پشه، يا خون زخمى كه در نماز عفو شده، يا خيال كند كه آن خون كمتر از يك درهم است كه نماز با آن اشكال ندارد، ولى بعداز نماز متوجّه شودكه از خونهاى غير مجاز در نماز يا بيشتر از مقدار مجاز بوده است، نمازش صحيح است.

و - اگر بداند چيزى نجس است ولى فراموش كند و بعد با لباس يا بدن مرطوب آن را لمس نمايد و بعداز نماز، نجاست آن چيز را به ياد آورد، نمازش صحيح است.

7 - كسى كه جز يك لباس نجس، لباس ديگرى ندارد، با آن نماز بخواند ونمازش صحيح است مخصوصاً در صورتيكه به خاطرسردى هوا، يا بيمارى يا حضور بيننده محترم، بيرون كردن آن لباس امكان نداشته باشد، امّا اگر خارج كردن آن لباس امكان داشته باشد مثل اينكه او در يك مكان پوشيده، يا تنها در بيابان باشد، در اين صورت نيز با آن لباس نماز بخواند ولى احتياط مستحبّ اين است كه در حالت برهنه هم نماز را تكرار كند.

8 - كسى كه دو جامه دارد و مى داند يكى از آن دو به طور نامشخّص نجس است، اگر وقت وسيع باشد نماز را با هر دو جامه تكراركند، امّا اگر تكرار نماز به خاطر ضيق وقت امكان نداشته باشد، در يكى از آنها در وقت نماز بخواند، و از باب احتياط با لباسى ديگرهم در خارج وقت قضا نمايد، ومى تواند در آن جامه ديگر نماز بگزارد.

آنها صحيح است.

امّا خون دماغ يا خون دهن و لثّه، از خونهاى بخشوده شده محسوب نمى گردد زيرا اين خونها، خون زخم نيست.

2 - آلوده شدن بدن يا لباس به خون كمتر از يك درهم -كه بنابر مشهور به اندازه بند انگشت شست دست انسان است- چه اين خون از خود انسان باشد يا از غير او يا از حيوان حلال گوشت. اين حكم، خون حيض و نفاس را شامل نمى شود. امّا با خون استحاضه، خون حيوانات نجس، خون مردار (ميته) و خون حيوان حرام گوشت، بنابر احتياط واجب، نماز صحيح نيست.

شرط اين مسأله اين است كه به خون، رطوبت ديگرى نرسد، در غير اين صورت، از باب احتياط، نماز صحيح نيست.

3 - در حالات اضطرار، نماز با بدن يا لباس نجس صحيح است مانند موارد ذيل:

الف - عدم امكان تطهير يا تعويض آن، به خاطر فقدان آب يا نداشتن جامه بديل، و وجود مانع از برهنه شدن مانند سردى هوا يابيمارى يا حضور بيننده محترم.

ب - عدم امكان تطهير يا تعويض به خاطر تنگى وقت.

ج - عدم امكان تطهير يا تعويض به خاطر ترس.

4 - زنى كه مربى و پرستار كودك است، مى تواند با لباس آلوده به ادرار كودك، نماز بگزارد، ونماز او با دو شرط ذيل صحيح است:

الف - امكان نداشتن تعويض لباس به خاطر نداشتن لباس ديگر يا به هر دليل ديگر.

ب - شستن لباس نجس در هر روز يكبار.

گفته شده است كه بدن زن مربّى كودك، حكم لباس او را دارد ولى اين قول مشكل است.

5 - تكّه هاى كوچك از پوشيدنيها كه به تنهائى با آنها ستر عورت امكان ندارد، مانند: جوراب، كلاه، نعل، دستمال كوچك،كروات، كمربند و مانند آنها اگر نجس باشند نماز با آنها صحيح است، بشرطى كه از اجزاء مردار (ميته) يا حيوان نجس العين نباشند.

لباسهاى اضافى در بدن نمازگزار باشد وحتّى تكّه هاى كوچك مانند جوراب و كلاه هم بنابر اظهرهمين حكم را دارد.

3 - نماز در جامه غصبى در حالات ذيل باطل مى شود:

الف - نمازگزار در پوشيدن آن تعمّد داشته و از باب اضطرار نپوشيده باشد.

ب - نمازگزار علم به غصب داشته باشد.

4 - امّا اگر از باب اضطرار مانند اينكه براى حفظ جان خود از سرما ومرض لباس غصبى را بپوشد و لباس ديگرى نداشته باشد، يابه جهت حفظ مال غير آن را بپوشد، چون اگر نپوشد در معرض سرقت يا تلف خواهد بود، دراين صورت نماز او صحيح مى باشد.

5 - اگر از باب فراموشى يا ندانستن غصبى بودن، با جامه غصبى نماز بخواند، وبعد در اثناى نماز به ياد بياورد يا بفهمد كه غصبى است، اگر بدون اختلال به هيئت نماز، مى تواند آن را از بدن خارج كند وساتر ديگر هم بر تن دارد، فوراً اين كار را انجام داده و به نماز خود ادامه دهد. امّا اگر اين كار امكان نداشته باشد و وقت وسيع باشد، نماز را قطع نمايد، و بعد با لباس مباح، نماز را از نوبخواند، ولى اگر وقت تنگ باشد، در اثناى نماز، آن لباس غصبى را از تن بيرون كند و اگر مانعى در ميان نباشد، مطابق وظيفه برهنگان نماز بخواند.

6 - بسيارى از فقها گفته اند: از موارد غصب است اينكه انسان با جامه اى نماز بخواند كه آن را از مالى خريده باشد كه حقوق شرعى مانند خمس وزكات به آن تعلّق گرفته است. اين قول موافق با احتياط است.

3 - نيز فرقى وجود ندارد بين اينكه پوست حيوان، دباغى شده يا نشده باشد.

4 - جامه اى كه از اجزاى حيوان ساخته شده، اگر از دست مسلمان خريده شود يا اثر استفاده آن توسط مسلمان در آن ديده شود،طاهر محسوب مى شود به شرط اينكه اين وضعيّت، علامتى باشد كه معمولاً در عرف موجب اطمينان به تذكيه آن مى شود. امّا بازارمسلمانانى كه اكثر كالاهاى خود را از خارج وارد مى كنند و به ضوابط شرعى هم اهتمام نمى ورزند، يا در كشورهايى كه مردم آن اصلاًبه دين و احكام دين اعتنايى ندارند، اعتماد كردن به آن جايز نيست.

5 - همراه داشتن چيزى از اجزاء مردار يا چيزى كه از اجزاء مردار ساخته شده است، در نماز موجب بطلان نمازاست، اگرچه-بنابر احتياط- آن را نپوشيده باشد.

6 - اگر از روى جهل در لباسى ساخته شده از اجزاء مردار، نماز بخواند، نمازش در دو صورت صحيح است: اوّل اينكه جاهل به موضوع باشد يعنى نداند كه اين لباس از مردار ساخته شده است. دوّم اينكه جاهل غير مقصّر به حكم باشد يعنى جهل او از روى عذرباشد. امّا اگر جهل او به حكم (باطل بودن نماز با اجزاء مردار) بدون عذر باشد، احتياط اقتضا مى كند كه نمازش را اعاده كند.

7 - اگر از روى فراموشى در لباسى گرفته شده از مردار، نماز بخواند، پس اگر آن مردار از حيواناتى باشد كه در هنگام ذبح، خون جهنده دارد، واجب است نماز را چه در وقت يا خارج آن اعاده نمايد، امّا اگر از حيواناتى باشد كه خون جهنده ندارد، نمازش صحيح است.

8 - در موردى كه شك كند آيا لباس او از پوست حيوان مردار يا از غير پوست ساخته شده است، نماز با آن اشكال ندارد.

مانند: دگمه و نخ و مانند آن، از اجزاء حيوان حرام گوشت باشد، حتّى آن قطعه هاى كوچك مانند جوراب و كلاه و غيره در اين جاجايز نيست، امّا آنچه را از اجزاءحيوان حرام گوشت، نمازگزار در حال نماز با خود حمل مى كنداشكال ندارد.

5 - از اين حكم، پوست و پوستين خز (1)و كُرك خالص آن كه به كرك خرگوش وروباه مخلوط نشده باشد، و همچنين پوست وپوستين سنجاب (2)استثنا شده است يعنى نماز در پوست خز وسنجاب جايز است.

6 - كسى كه از روى جهل در اجزاء حيوان حرام گوشت نماز بخواند، بنابر اقوا نماز او صحيح است.

7 - امّا كسى كه فراموش كرده است، بنابر احتياط بايد نماز را اعاده كند.

8 - امّا در لباسى كه شك دارد آيا از اجزاء حرام گوشت تهيه شده يا از غير آن، نماز اشكال ندارد.

اشكال ندارد مگر در عرف، آن را «پوشيدن طلا» بنامند كه دراين صورت احتياط، اقتضا مى كند از آن اجتناب نمايد.

4 - در حرام بودن طلا براى مرد در نماز و غير نماز، فرقى نيست بين اين كه طلا، در معرض ديد ديگران باشد يا به گونه اى پوشيده باشد كه ديده نشود.

5 - اگر مردى با طلا نماز گزارد ولى نداند يا فراموش كند كه آن چيز طلاست، ظاهراً نماز او صحيح است.

6 - پوشيدن آنچه كه شك دارد آيا طلا است يا غير آن، در نماز و غير نماز اشكال ندارد.

8 - اگر انسان، لباسى غير از ابريشم نداشته باشد و از باب اضطرار، به خاطر سردى هوا يا بيمارى و غيره، مجبور به پوشيدن آن باشد، نماز با آن اشكال ندارد، امّا اگر از باب اضطرار نباشد و تنها به اين دليل بپوشد كه او ساتر و پوششى غير از آن ندارد، اقوا صحّت نماز در لباس ابريشمين است، و احوط اين است كه به حالت برهنه هم نماز را اعاده نمايد.

را با ذكر متن حديث بدون اضافه كردن سخن ديگرى، بيان مى كنيم.

1- نيكوترين جامه

امام حسن مجتبى عليه السلام، هنگامى كه به نماز مى ايستاد، بهترين جامه اش را مى پوشيد. به او گفته شد: اى فرزند رسول خدا! براى چه كسى بهترين لباست را مى پوشى؟ فرمود:

«إنّ اللَّه جميل يحب الجمال، فاتجمّل لربّي، وهو يقول: (خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ )فاُحبّ أن ألبس أجمل ثيابي» (1)

«خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد، و من براى پروردگارم، لباس زيبا مى پوشم. خداوند مى فرمايد: «در نزد هرمسجدى، زينت خود را برگيريد.» پس من هم دوست دارم زيباترين لباسم را بپوشم.»

2- نماز با عطر

امام صادق عليه السلام فرمود:

«كانت لرسول اللَّه صلى الله عليه وآله ممسكة إذا هو توضّأ أخذها بيده وهي رطبة، فكان إذا خرج عرفوا أنّه رسول اللَّه برائحته» (2)

«پيامبر خداصلى الله عليه وآله نافه مشكى داشت و هر وقتى كه وضو مى گرفت، با دست مرطوب خود آن را لمس مى كرد، و هنگامى كه خارج مى شد، مردم با بوى مشك، مى فهميدند كه او رسول خداست.»

نيز حضرت فرمود:

«صلاة متطيّب أفضل من سبعين صلاة بغير طيب» (3)

«يك نماز با بوى خوش از هفتاد نماز بدون بوى خوش بهتر است.»

همچنين عبداللَّه بن حارث روايت مى كند: «على بن الحسين عليه السلام در مسجد خود، ظرف مشكى داشت و وقتى كه براى نمازوارد مسجد مى شد، از آن، خود را خوشبو مى نمود.» (4)

3- انگشتر نقره

حضرت على عليه السلام فرمود:

«لا تختّموا بغير الفضة فإنّ رسول اللَّه صلى الله عليه وآله قال: ما طهرت كفّ فيها خاتم من حديد» (5)

ص: 245

«از غير نقره، انگشتر نگيريد زيرا رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: دستى كه در آن انگشترى از آهن باشد، پاك نخواهد شد.»

4- كراهت لباس سياه

كلينى مى گويد: روايت شده كه در لباس سياه نماز مگزاريد امّا كفش، عبا يا عمامه (اگر سياه باشد) اشكال ندارد. (1)

5- دهان پوش و نقاب

سماعه روايت مى كند: از امام پرسيدم درباره كسى كه نماز مى خواند وقرآن تلاوت مى كند در حاليكه (لثام) دهان پوش بر دهن بسته است؟ فرمود:

«لا بأس به وإن كشف عن فيه فهو أفضل».

«اشكال ندارد، ولى اگر از روى دهن خود بردارد بهتر است.»

گفت: از امام درباره زنى پرسيدم كه نماز مى خواند در حاليكه نقاب برخود دارد؟ فرمود:

«

إن كشفت عن موضع السجود فلا بأس وإن أسفرت فهو أفضل » (2)

«اگر موضع سجده را برهنه كند، اشكال ندارد ولى اگر نقاب را از صورت خود بردارد بهتر است.»

6- جامه اى كه نقش و تصوير دارد

عبداللَّه بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه آن حضرت كراهت داشته است از اينكه نماز بخواند در جامه اى كه نقش تصاوير دارد. (3)

7- نماز در مقابل تصوير

ليث مرادى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: در خانه، در طرف راست يا چپ نمازگزار، پشتى (بالش)هايى قرار داردكه در آنها تصاويرى، نقّاشى شده است، آيا اشكال دارد؟ امام عليه السلام فرمود: «لا بأس ما لم تكن تجاه القبلة، فإن كان شيء منها بين يديك ممّايلي القبلة فغطّه وصلِّ، وإذا كانت معك دراهم سود فيها تماثيل فلا تجعلها من بين يديك واجعلها من خلفك» (4)

«اشكال ندارد اگر در جهت قبله قرار نداشته باشد. امّا اگر چيزى از آن بالش ها در مقابل تو و در جهت قبله قرار داشته باشد، آن را باچيزى بپوشان، بعد نماز بخوان. واگر همراه تو درهم هاى سياهى

ص: 246

باشد ]سكّه هايى[ كه نقش و تصوير دارد، آنها را در مقابلت قرار نده بلكه پشت سرت بگذار.»

على بن جعفر مى گويد: از برادرم موسى بن جعفرعليه السلام درباره خانه يا اطاقى پرسيدم كه در آن مجسّمه هايى وجود دارد، آيا در آنجانماز بخوانم؟ امام فرمود:

«لا تصلّي فيها وشيء منها مستقبلك إلّا أن لا تجد بدّاً فتقطع رؤوسها، وإلّا فلا تصلّي» (1)

«در آنجا نماز نخوان اگر چيزى از آنها برابر توست، مگر اين كه مضطرّ باشى كه دراين صورت بايد سرهاى آن مجسّمه ها را قطع كنى، و الّا در آنجا نماز نخوان.»

8- انگشتر نقش دار

از امام صادق عليه السلام سؤال شد درباره مردى كه انگشترى در دست مى كند كه نقش پرنده يا غير آن دارد؟ امام فرمود:

«لا تجوزالصلاة فيه» (2)

«نماز با آن جايز نيست.»

9- بازبودن دگمه ها

ابراهيم احمرى مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم درباره مردى كه نماز مى خواند و دگمه هاى او باز است. امام فرمود:

«لاينبغي ذلك » (3)

«اين كار شايسته نيست.»

10 - با دستمال ديگران

امام صادق عليه السلام فرمود:

«صلِّ في منديلك الذي تتمندل به، ولا تصلِّ في منديل يتمندل به غيرك» (4)

«با دستمالى (حوله) كه خود از آن استفاده مى كنى نماز بخوان و با دستمال (يا حوله اى) كه ديگرى از آن استفاده مى كند نماز نخوان.»

«

جُعِلَتْ لِي الْأَرْضُ مَسْجِداً وَتُرابها طَهُوراً، أينما أدركتني الصلاة صَلَّيْتُ » (1)

«زمين براى من مسجد و خاك آن، طهور قرار داده شده است. در هر جا كه وقت نماز برسد، نماز مى گزارم.»

2 - مكان نمازگزار ازهر نجاست مرطوبى كه سرايت مى كند و بدن يا لباس نمازگزار را آلوده مى گرداند، بايد پاك باشد، امّا اگرنجاست خشك باشد اشكال ندارد، مگر در محل سجده كه پيشانى روى آن گذاشته مى شود كه بايد از هر نوع نجاست حتّى نجاست خشك پاك باشد.

3 - فقها گفته اند در برخى از اماكن نماز صحيح نيست يا به جهت اينكه منجر به ارتكاب حرام مى شود يا به خاطر اينكه با بجاآوردن نماز به طور صحيح، منافات دارد. اين موارد عبارتنداز:

الف - نماز در مكان غصبى يا هر مكانى كه صاحب آن اجازه نداده باشد. (جزئيات اين مورد را بعداً ذكر خواهيم كرد)بدون شك، قول فقها دراين مورد مطابق با احتياط است.

ب - نماز در جايى كه ايستادن در آن حرام باشد مثل اينكه نامهاى خداوند يا آيات قرآن كريم، بر روى فرش يا سنگفرش، نقش شده باشد. همچنين نماز بر روى قبر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و ائمّه معصومين عليهم السلام جايز نيست زيرا اين عمل، هتك حرمت آنان محسوب مى شود.

ج - نماز در محلّى جلوتر از قبر معصوم عليه السلام يا برابر با آن مگر اينكه حايلى وجود داشته باشد، به شرط اين كه عرف، وجود حايل را عامل بر طرف كننده بى احترامى و بى ادبى نسبت به مقام معصوم، بداند.

د - نماز در اماكنى كه زندگى انسان را در معرض خطر قرار مى دهد مانند اماكنى در جبهه هاى جنگ كه در هر لحظه در معرض بمباران مى باشد، يا اماكنى كه در معرض هجوم حيوانات درنده است، يا ساختمانهايى كه در حال فروريختن و سقوط مى باشد. عدم صحّت نماز در اماكن ياد شده، مطابق با احتياط مستحبّ است.

ه - نماز در مكانى كه متحرّك است و استقرار ندارد، مانند وسيله نقليّه متحرّك در غير حالت اضطرار، يا جايگاهى كه لرزان است به گونه اى كه باعث سلب طمأنينه و آرامش واجب، از نمازگزار مى شود.

و - نماز در جايى كه نمازگزار نمى تواند نمازش را به طور صحيح بجا آورد، مانند نماز در ميان ازدحام شديد جمعيّت كه ممكن است نماز انسان را با بطلان، مواجه سازد، يا نماز در محلّ وزش تندباد يا ريزش شديد باران كه ممكن است از به اتمام رساندن نمازمانع شود. احتياط مستحبّ اين است كه در چنين اماكنى، نماز شروع نشود و همچنين در هر جايى كه

ص: 248

نمازگزار اطمينان نداشته باشد كه مى تواند نماز را در آنجا به اتمام رساند.

ز - نماز در مكانى كه با بجا آوردن آن به طور صحيح و كامل منافات داشته باشد مثل اينكه سقف مكان خيلى پايين باشد كه ازراست ايستادن نمازگزار به طور كامل مانع شود، يا اينكه آن مكان خيلى تنگ باشد در حدّى كه از اداى ركوع و سجود به طور صحيح،مانع شود.

4 - گفته اند: واجب است در حال نماز، زن، عقب تر از مرد بايستد ونبايد مكان هر دو، برابر هم يا اينكه زن جلوتر از مردباشد، ولى اقوا اين است كه اين حالت كراهت دارد مگر اينكه، هيچگونه فاصله اى بين زن ومرد نباشد كه دراين صورت بنابراحتياطواجب، نماز بايد اعاده شود.

امّا اگر بين زن و مرد، حايلى وجود داشته باشد، يا مسافتى كه كمتر از ده ذراع نباشد (در حدود 450 تا 500سانتى متر) بين آنان فاصله باشد، كراهت يا حرمت -بنابر قول به حرمت- مرتفع مى گردد.

همچنين در حالات اضطرار و تنگى وقت نيز، كراهت مرتفع مى شود ولى در عين حال نبايد زن ومرد در هنگام نماز، پهلو به پهلوو چسپيده بهم بايستند بلكه احتياط واجب اين است كه فاصله اندكى هر چند به اندازه يك ذراع يا يك وجب بين آنان باقى بماند مگردر مكّه مكرّمه.

5 - اقوا اين است كه نماز -واجب يا مستحبّ- در بام كعبه و در داخل كعبه جايز است و به هر طرف از چهار طرف كه رو كند،نماز او صحيح است.

3 - نماز تنها در صورتى باطل است كه نمازگزار علم به غصب و تعمّد داشته باشد، امّا در حالات غفلت يا ندانستن يا فراموش كردن، نماز -ان شاء اللَّه- صحيح است. امّا كسى كه حكم شرعى، يعنى حرمت را نمى داند، بنابر اقوا نماز او صحيح است اگرچه بنابراحتياط واجب،و به حسب نظر مشهور در باطل بودن نماز در مكان غصبى، نماز او باطل است مخصوصاً در صورتى كه او جاهل مقصّر باشد.

4 - هر نوع استفاده اى كه عرف جامعه آن را استفاده و تصرّف در چيز غصبى بداند، بنابر احتياط، موجب بطلان نماز مى شودمانند:

- نماز در كشتى، هواپيما و ماشين غصبى.

- نماز در خيمه غصبى يا در زير سقف غصبى، اگر عرف چنين نمازى را تصرّف در خيمه يا سقف تلقّى كند.

- نماز بر روى سقفى مباح كه زمينش غصبى باشد، در صورتى كه عرف آن را استفاده از غصب تلقّى كند.

5 - اگر كسى، مكانى را با پولى بخرد كه زكات يا خمس آن را نداده است، ظاهر اين است كه معامله صحيح است، امّا بر مالك لازم است كه زكات يا خمس يا هر حق شرعى ديگرى را كه بر او مى باشد، از هر مالى كه بخواهد، پرداخت نمايد. بنابراين نماز هم دراين مكان -ان شاء اللَّه- صحيح است.

6 - اگر شخصى بميرد و بر ذمّه او حقوق مردم باقى باشد، براى ورثه، قبل از پرداخت حقوق مردم يا ضمانت پرداخت با اذن حاكم شرعى، هيچ گونه تصرّف در ارثيّه حتّى به صورت نماز خواندن در منزلش جايز نيست. و احتمال مى رود كه اگر حقوق مردم، چيزى اندك و تصميم ورثه هم بر پرداخت آن باشد، تصرّف جايز باشد. واللَّه العالم.

7 - همچنين براى ورثه جايز است، در صورتى كه پرداخت حقوق طلبكاران را ضمانت كنند، در ارثيّه مديون تصرّف كنند يا نمازبخوانند، هرچند كه بدهكاريهاى او، همه تركه را شامل شود.

8 - بدون اجازه صريح مالك يا نشانه اى معتبر نزد عقلا كه دلالت بر موافقت ورضايت او كند، نماز خواندن در ملك ديگران جايز نيست.

9 - امّا در اراضى بسيار پهناور مانند زمينهاى واقع در بيابانها وراهها وجادّه ها كه معمولاً اجتناب از آنها دشوار است، نماز در آنهاجايزاست هر چند موافقت يا رضايت مالك بدست نيايد.

كه ما قسمتى از آنها را با ذكر روايات شريفه منقول از معصومين عليهم السلام، بيان مى كنيم، و ظاهر اين است كه امر ونهى موجود در اين روايات، دلالت بر استحباب وكراهت دارند نه وجوب وحرمت.

1- در مساجد نماز بخوان

امام على عليه السلام مى فرمود:

«

من اختلف إلى المسجد أصاب إحدى الثمان: أخاً مستفاداً في اللَّه، أو علماً مستطرفاً، أو آية محكمة، أو يسمع كلمة تدلّ على هدى، أو رحمة منتظرة، أو كلمة تردّه عن ردى،

أو يترك ذنباً خشية أو حياءً» (1)

«كسى كه به مسجد آمد و شد داشته باشد به يكى از هشت چيز مى رسد: برادرى كه در راه خدا از او استفاده خواهد شد، يا دانشى جديد و بديع، يا آيه اى محكم، يا سخنى مى شنود كه او را به راه هدايت، رهنمون مى شود، يا به رحمت مورد انتظارى مى رسد، يا سخنى مى شنود كه وى را از هلاكت باز مى دارد و يا گناهى را از جهت خوف و ترس ويا از جهت شرم و حيا ترك مى كند . »

2- همسايه مسجد

امام باقرعليه السلام روايت مى كند كه امام على عليه السلام مى فرمود:

«ليس لجار المسجد صلاة إذا لم يشهد المكتوبة في المسجد إذا كان فارغاً صحيحاً» (2)

«براى همسايه مسجد، نمازى نيست، اگر نماز واجب را در مسجد حضور نيابد، در صورتى كه فراغت داشته و سالم باشد.»

3- در جاهاى مختلف نماز بگزاريد

ابو كهمس از امام صادق عليه السلام پرسيد درباره اينكه آيا انسان نوافل خود را در يكجا بخواند يا در جاهاى مختلف؟ امام فرمود:

«لا، بل هاهنا وهاهنا فإنّها تشهد له يوم القيامة » (3)

«نه، بلكه در اين جا و اين جا (يعنى در محل هاى مختلف) زيرا اين محل ها، در روز قيامت به نفع او گواهى خواهند داد.»

نيز در روايتى ديگر امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ص: 251

«

صلّوا في المساجد في بقاع مختلفة، فإنّ كلّ بقعة تشهد للمصلّي عليها يوم القيامة » (1)

«در مساجد، در جاهاى مختلف نماز بگذاريد زيرا هر محلّى در روز قيامت براى كسى كه روى آن نمازگزارده، شهادت خواهدداد.»

4- نماز در كليساها

امام على عليه السلام فرمود:

«لا بأس بالصلاة في البيعة والكنيسة، الفريضة والتطوّع، والمسجد أفضل » (2)

«نماز در معابد يهود و نصارا (كليساها) اشكال ندارد چه نماز واجب باشد يا مستحبّ ولى مسجد بهتر است.»

5- بين خود و عابران، حائلى قرار ده

امام صادق عليه السلام فرمود:

«كان طول رحل رسول اللَّه صلى الله عليه وآله ذراعاً، فإذا كان صلّى وضعه بين يديه يستتر به ممّن يمرّ بين يديه » (3)

«طول رَحل (4)(پالان شتر) پيامبر خداصلى الله عليه وآله يك ذراع بود و هنگامى كه نماز بجامى آورد آن را پيش روى خود قرارمى داد تا بين او و كسانيكه از پيش روى حضرت عبور مى كردند، فاصله و پوشش واقع شود.»

6- در اين مكان ها نماز نخوان

امام صادق عليه السلام فرمود:

«عشرة مواضع لا يُصلّى فيها: الطين، والماء، والحمّام، والقبور، ومسان الطريق (أي وسط الطريق)، وقرى النمل، ومعاطن الإبل، ومجرى الماء، والسبخ، والثلج» (5)

«در ده جا نماز خوانده نمى شود: در ميان گِل، آب، حمّام، قبور، وسط راه، لانه هاى مورچه، خوابگاه شتران، مجراى آب،زمين شوره زار و يخ.»

7- در خانه اى كه مجوسى باشد

امام صادق عليه السلام فرمود:

ص: 252

«لاتصلِّ في بيت فيه مجوسي، ولابأس بأن تصلّي وفيه يهودي أو نصراني » (1)

«در خانه اى كه در آن مجوسى باشد نماز نخوان، امّا اشكال ندارد در خانه اى نماز بخوانى كه يهودى يا نصرانى در آن باشد.»

8- خانه اى كه در آن شراب باشد

امام صادق عليه السلام فرمود:

«

لا تصلِّ في بيت فيه خمر أو مسكر » (2)

«در خانه اى كه در آن شراب يا مست كننده ديگرى باشد نماز نخوان.»

9- بين قبرها

امام صادق عليه السلام از پدران خود نقل مى كند كه:

«نهى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله أن يصلّي الرجل في المقابر والطرق والأرحية والأودية ومرابط الإبل وعلى ظهر الكعبة » (3)

«پيامبر خدا منع كرد از اينكه كسى در قبرستانها، راهها، آسيابها، درّه ها، طويله هاى شتران و بر بام كعبه نماز بخواند.»

10 - كراهت ايستادن در مقابل تصاوير

محمّد بن مسلم مى گويد: به امام باقرعليه السلام عرض كردم كه نماز مى خوانم در حاليكه در جلو روى من تصاويرى است كه من به سوى آنها نگاه مى كنم؟ امام فرمود:

«لا، اطرح عليها ثوباً ولا بأس بها إذا كانت عن يمينك أو شمالك أو خلفك أو تحت رجلك أو فوق رأسك، وإن كانت في القبلة فألقِ عليها ثوباًوصلِ» (4)

«نه، پارچه اى روى آنها بينداز امّا اگر در طرف راست يا چپ يا پشت سر يا زير پا ويا بالاى سر تو باشد اشكال ندارد و اگر درجهت قبله باشد، پارچه اى روى آنها بينداز و نماز بخوان.»

11 - خانه اى كه در آن سگ باشد

امام صادق عليه السلام فرمود:

ص: 253

«لا يصلّى في دار فيها كلب، إلّا أن يكون كلب صيد واغلقت دونه باباً فلابأس، فإنّ الملائكة لا تدخل بيتاً فيه كلب، ولا بيتاً فيه تماثيل، ولا بيتاً فيه بول مجموع في آنية » (1)

«در خانه اى كه سگ وجود دارد، نماز خوانده نمى شود، مگر اينكه سگ شكارى باشد و درب را بر آن ببندى كه دراين صورت اشكال ندارد. فرشتگان در خانه اى كه سگ باشد و همچنين در خانه اى كه در آن تصاوير و عكس (يا مجسّمه) وجود داشته باشديا در خانه اى كه در آن بول در يك ظرف جمع شده باشد، وارد نمى شوند.»

12 - نماز در حمّام

از امام صادق عليه السلام سؤال شد كه نماز در حمام چگونه است؟ امام فرمود:

«

إذا كان موضعاً نظيفاً فلا بأس » (2)

«اگر جاى پاكيزه و تميزى باشد، اشكال ندارد.»

13 - نماز در راه

امام رضاعليه السلام فرمود:

«

كلّ طريق يُوطأ ويتطرّق، كانت فيه جادّة أم لم تكن، لا ينبغي الصلاة فيه » .

«هر راهى كه زير پاى و محلّ رفت و آمد است، چه جاده (راه عمومى) از آنجا باشد يا نباشد، نماز در آنجا شايسته نيست.»

راوى پرسيد: پس در كجا نماز بخوانم؟ امام عليه السلام فرمود:

«يمنة ويسرة » (3)

«كمى به طرف راست پا چپ راه نماز بخوان.»

14 - نماز در برابر آتش

امام صادق عليه السلام فرمود:

«

لا يصلّي الرجل وفي قبلته نار أو حديد».

«در جايى كه در پيش روى شخص، آتش يا آهن قرار داشته باشد، نبايد نماز بخواند.»

راوى مى گويد: آيا اگر در مقابل او آتشدانى از مِس قرار داشته باشد نماز بخواند؟ فرمود:

«

نعم، فإن كان فيها نار فلا يصلّي حتى ينحّيها عن قبلته .

ص: 254

«بلى. ولى اگر در آن آتشدان، آتش باشد، نماز نخواند مگر اينكه آن را از طرف قبله خود دور كند.»

از امام سؤال شد درباره كسى كه نماز مى خواند و در مقابل او چراغى آويزان باشد كه در آن آتش باشد؟ فرمود:

«إذا ارتفع كان أشرّ، لا يصلّي بحياله» (1)

«اگر آن چراغ، در بلندى قرار گيرد، بدتراست، رو به روى آن نماز خوانده نشود.»

همچنين روايت شده كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«لا بأس به، لأنّ الذي يصلّي له أقرب إليه من ذلك» (2)

«اشكال ندارد زيرا كسى كه اين شخص براى او (خداوند) نماز مى خواند، نزديكتر از آن چراغ به اوست.»

15 -

اشكال ندارد على بن جعفر از برادرش امام موسى بن جعفر پرسيد:

- درباره شخصى كه نماز مى خواند و در پيش روى او تاك انگور قرار دارد كه ميوه دارد؟ فرمود:

«اشكال ندارد.»

- درباره كسى كه نماز مى گزارد و در مقابل او درخت خرما با ميوه اش قرار دارد؟ فرمود:

«اشكال ندارد.»

- درباره مردى كه نماز مى خواند و در برابر او مقدارى گل وجود دارد؟ فرمود:

«اشكال ندارد.»

- درباره شخصى كه نماز مى خواند و در برابر او جالباسى قرار دارد كه لباس روى آن آويزان است؟ فرمود:

«اشكال ندارد.»

- درباره فردى كه در برابر او سير يا پياز قرار دارد آيا مى تواند نماز بگزارد؟ فرمود:

«اشكال ندارد.»

- درباره اينكه آيا انسان مى تواند بر روى علف روييده در زمين نماز بخواند؟ فرمود:

«اگر پيشانى را بر زمين بچسپاند اشكال ندارد.»

- درباره نماز بر روى گياهان و چمن در حاليكه به زمين خشك (هموار غير مزروع)

ص: 255

دسترسى دارد؟ فرمود:«اشكال ندارد. (1)

7 - بهتر است سرويسهاى بهداشتى و محلّ وضو در حياط ورودى مسجد يا در جايى جدا از نماز خانه مسجد ساخته شوند.

مكروهات:

1 - مكروه است اينكه كسى مسجد را، راه عبور خود قرار دهد مگر اينكه دو ركعت نماز بجا آورد و بعد به راه خود ادامه دهد.

2 - مكروه است آلوده كردن مسجد با آب دهن و اخلاط سينه و انداختن چيزهاى كثيف.

3 - بلند كردن صدا به گونه اى كه مزاحم نمازگزاران شود مكروه است مگر در اذان و مانند آن.

4 - اعلان گمشده در مسجد و خواندن شعر (به استثناى مواعظ) ومبادله سخنان دنيايى وبستن قراردادهاى خريد وفروش در مسجد مكروه است.

5 - براى كسى كه سير خورده، يا پياز و مانند آن از چيزهايى كه بوى آن ديگران را آزار مى دهد، وارد شدن به مسجد مكروه است وشايسته است كسى كه پاهايش بوى عرق مى دهد، قبل از وارد شدن به مسجد، پاهاى خود را بشويد.

6 - آوردن كودكان به مسجد مكروه است مگر به منظور آموزش نماز وتربيت وآشنائى آنان با مسائل و آداب دينى.

احكام:

1 - مساجد، خانه هاى خدا هستند و لذا فروش، تصرّفات شخصى، وملحق كردن آنهابه املاك شخصى جايز نيست، همچنين جايز نيست بيرون آوردن چيزى از مسجد اعمّ از اثاث، فرش و ساير وسائل و امكانات آن،يا مواد ساختمانى آن از قبيل: آهن، آجر، ريگ و ماسه، درب و پنجره و... مگر اينكه براساس مصلحت خود مسجد باشد.

2 - مواظبت بر طهارت مسجد واجب است و نجس كردن مسجد به هيچ وجه جايز نيست،و اگر هم نجس شد واجب است فوراً به تطهير و برطرف كردن نجاست، اقدام شود چه ساختمان مسجد باشد يا اثاث و لوازم آن.

3 - دفن اموات در مساجد، در صورتى كه باعث آلوده شدن آن شود جايز نيست. و احوط اين است كه در هيچ حالتى، مرده درمسجد دفن نشود.

ص: 257

وامروز از شعارهاى ويژه شيعيان محسوب مى شود، پس اوْلى اين است كه به قصد رجاء (1)مطلوبيت، انجام شود.

3 - اگر مؤذن، «حَيَّ عَلَى الصَّلَاةِ» و«حَيَّ عَلَى الْفَلَاحِ» را به منظور گرد آمدن مؤمنين وترغيب آنان براى اقامه نماز،بيش از دوبار تكرار كند اشكال ندارد ولى آن تعداد زائد از دوبار، جزء اذان محسوب نمى شود.

4 - براى مسافر جايز است كه هر فصلى از فصول اذان واقامه را تنها يك بار بگويد اما براى كسى كه عجله دارد، تنها در اذان جايزاست كه هرفصل را يك بار بگويد ولى در اقامه مشكل است مگر اينكه آن را به «قصد رجاء» بجا آورد.

6 - استحباب اذان در موارد زير ساقط مى شود:

اوّل - اذان نماز عصر در روز جمعه در صورتيكه با نماز جمعه يا نماز ظهر يكجا گزارده شود.

دوّم - اذان نماز عصر در روز عرفه در صورتيكه با ظهر يكجا گزارده شود.

سوم - اذان نماز عشا در شب مشعر در صورتيكه بامغرب يكجا گزارده شود.

چهارم - در صورت جمع بين ظهر وعصر وبين مغرب وعشا بايك وضوء وبدون فاصله قابل توجه عرفى، دراين حالت اذان از نمازعصر وعشا ساقط مى شود. البته تلاوت دعاهاى كوتاه وتسبيحات حضرت زهرا بين دو نماز، ضررى به جمع بين دو نماز ندارد. اين حكم، زن مستحاضه اى را كه براو جمع بين ظهر وعصر وجمع بين مغرب وعشا واجب است نيز شامل مى شود.

7 - اذان واقامه، در موارد زير هردو ساقط مى شود:

الف - براى كسى كه به نماز جماعت مى پيوندد، اذان واقامه جماعت كفايت مى كند، چه خود، اذان واقامه را شنيده باشديانشنيده باشد، يادر هنگام اذان واقامه حاضر باشد يا نباشد.

ب - كسى كه در مسجد به طور منفرد نماز مى خواند، به اذان واقامه جماعت اكتفا مى كند در صورتيكه قبل از متفرق شدن صفوف جماعت، به نماز شروع كرده باشد.

ج - اگر اذان واقامه ديگرى را به طور كامل بشنود يا اذان و اقامه ديگرى را به قصد اذان واقامه وبدون تغيير عبارات آن، بازگوكند، كفايت مى كند.

8 - در صحت اذان واقامه ومترتب شدن ثواب بر انجام آن دو، شرايط ذيل لازم است:

اوّل - نيت، يعنى هدف شخص از اذان واقامه، تقرب به خدا وامتثال اوامر او باشد. البته اين شرط در اذان نماز است اما در اذان اِعلام، قصد قربت شرط نيست.

دوم - عقل وايمان؛ يعنى اذان واقامه از شخص ديوانه وغير مؤمن صحيح نيست. پس در جماعت به اذان واقامه آن دو نمى توان اكتفا كرد وهمچنين اگر اذان واقامه ديوانه يا غير مؤمن را بشنود، نمى تواند به آن اكتفا كند. اما بلوغ شرط نيست وبه اذان كودك مميزهم مى توان اكتفا كرد.

سوم - ترتيب؛ يعنى اول بايد اذان وبعد اقامه بگويد وهمچنين فصلها و جملات اذان واقامه را به ترتيبى كه قبلا ذكر شد بخواند.

چهارم - موالات بين اذان واقامه وبين فصلهاى آن دو وبين اذان واقامه ونماز، يعنى فاصله زيادى بين آنها واقع نشود، مرجع تشخيص تحقق فاصله وعدم آن، عرف است.

پنجم - خواندن اذان واقامه به زبان عربى وبه صورت صحيح؛ يعنى ترجمه اذان واقامه ياتلفظ غلط آنها كفايت نمى كند.

ششم - بعد از فرا رسيدن وقت نماز، اذان واقامه بگويد.

هفتم - در اقامه، طهارت شرعى (وضو يا غسل) داشته باشد امّا در اذان، طهارت شرط

ص: 260

نيست ولى اگر اقامه را بدون طهارت به قصد رجا بجا آورد، جايز است.

هشتم - احوط اين است كه در اقامه، طهارت وقيام ترك نشود، اما روبه قبله بودن واستقرار داشتن (آرام بودن بدن)اوْلى آن است كه ترك نشود ولذا اگر كسى بخواهد بدون طهارت يانشسته اقامه بگويد، بايد به قصد رجا بجاآورد (نه قصداستحباب قطعى).