ص: 2

زیارتگاه های عراق

معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق

تالیف محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه يار

تهیه و تدوین پژوهشکده حج و زیارت.

نشر مشعر

ص: 3

ص: 4

توصيف معمارى آستان مقدس 41

صحن و حجره ها 41

دروازه هاى صحن 42

حرم مطهر و رواق ها 43

ايوان ها 44

گنبد و گلدسته ها 44

ناودان طلا 46

بناهاى وابسته به حرم مطهر 46

مسجد الخضراء 46

حسينيه (المدرسة الغروِيه) 47

تكيه بكتاشيه 47

صحن حضرت فاطمه(عليها السلام) 48

مسجد الرأس 48

تحقيقى درباره مدفن رأس الحسين(ع) 48

مقام هاى ائمه(عليهم السلام) در محدوده حرم اميرمؤمنان(ع) 52

3. مقام امام زين لعابدين(ع) 52

4. مقام امام جعفر صادق(ع) 52

5. ساباط (گذر) امام زمان(عج) 52

علماى مدفون در حرم مطهر 53

علامه حلى 53

مقدس اردبيلى 54

ملاعبدالله شوشترى 55

ملا محمدمهدى نراقى 55

ملا احمد نراقى 56

ملا جعفر استرآبادى 56

شيخ مرتضى انصارى 57

سيد اسماعيل بهبهانى 58

سيد حسين كوه كمره اى 58

محمدحسين اصفهانى نجفى 58

ص: 6

ميرزاى شيرازى 59

ميرزا حبيب الله رشتى 60

ميرزا محمدحسن آشتيانى 60

محدث نورى 60

سيد عبدالله بهبهانى 62

ملا محمدعلى نخجوانى 62

سيد عبدالصمد موسوى شوشترى جزايرى 63

سيد محمدكاظم طباطبايى يزدى 63

آخوند خراسانى 64

شيخ الشريعة اصفهانى 64

شيخ عبدالله مامقانى 65

ميرزا محمدحسين نائينى 65

شيخ عباس قمى 66

ضياءالدين عراقى 66

محمدحسين كمپانى 67

سيد ابوالحسن اصفهانى 67

حاج آقاحسين قمى 68

سيد ابراهيم اصطهباناتى 68

سيد عبدالحسين شرف الدين 69

سيد عبدالهادى شيرازى 70

شهيد سيد مصطفى خمينى 70

سيد ابوالقاسم خوئى 71

گفتار دوم: زيارتگاه هاى شهر نجف 72

6. مسجد حنانه 72

7. مرقد صافى صفا يمانى 73

8. مرقد كميل بن زياد نخعى 73

9. مزار امامزاده عمران بن على(ع) 76

10-12. مزارات آمنه، رقيه و زهرا، دختران امام حسن(ع) 76

13. مزار بنت الحسن(ع) 77

14. مقام امام زين العابدين(ع) 77

ص: 7

15. مقام محمد حنفيه 77

مقابر علماى مدفون در نجف 78

16. مقبره سيد عبدالاعلى سبزوارى 78

17. مقبره سيد محسن حكيم 78

18. مقبره شهيد سيد محمدباقر حكيم 79

19. مقبره شهيد سيد محمدباقر صدر 80

20. مقبره سيد مهدى بحرالعلوم 81

21. مقبره شيخ جعفر كاشف الغطاء 82

22. مقبره شيخ خضر شلاّل 82

23. مقبره شيخ طوسى 83

24. مقبره شيخ عبدالحسين امينى 84

25. مقبره شيخ محمدحسن، صاحب جواهر 85

قبرستان وادى السلام و زيارتگاه هاى آن 85

26. مرقد حضرت هود و صالح(عليهما السلام) 88

27. مقام حضرت مهدى(عج) و امام جعفر صادق(ع) 89

28. مقبره سيد على آقا قاضى طباطبايى 90

29. قبر رئيسعلى دلوارى تنگستانى 90

مدارس دينى شهر نجف 91

كتابخانه هاى نجف 94

گفتار سوم: كوفه 95

30. مسجد كوفه 95

فضايل مسجد كوفه 99

مقام هاى مسجد كوفه 101

31. بيت الطّشت 102

32. دكة القضاء 102

33. دكة المعراج 102

34. محراب امام على(ع) 103

35. مقام آدم(ع) 103

36. مقام ابراهيم(ع) 103

37. مقام امام جعفر صادق(ع) 103

ص: 8

38. مقام امام زين العابدين(ع) 103

39. مقام جبرئيل(ع) 104

40. مقام خضر(ع) 104

41. مقام نوح(ع) 104

42. مقام كشتى نوح(ع) 104

زيارتگاه هاى متصل به مسجد كوفه 105

43. مرقد مسلم بن عقيل 105

44. مرقد مختار ثقفى 116

45. مرقد هانى بن عروه 120

46. مسجد سهله 121

مقام هاى مسجد سهله 124

47. مقام ابراهيم(ع) 124

48. مقام ادريس(ع) 124

49. مقام خضر(ع) 124

50. مقام صالحين 124

51. مقام امام زين العابدين(ع) 125

52. مقام امام جعفر صادق(ع) 125

53. مقام حضرت مهدى(عج) 125

ساير مساجد متبركه كوفه 126

54. مسجد زيد بن صوحان 126

55. مسجد صعصعة بن صوحان 126

56. مسجد الحمراء و مزار حضرت يونس(ع) 127

ساير زيارتگاه هاى كوفه 128

57. خانه امام على(ع) 128

58. مرقد ميثم تمار 129

59. مزار امامزاده خديجه دختر امام على(ع) 134

60. مزار اولاد الحسن(ع) 135

61. مزار سيد ابراهيم الغَمر حسنى 137

62. مزار سيد كريم حسنى 146

ساير نقاط تاريخى كوفه 146

ص: 9

گفتار چهارم: ساير زيارتگاه هاى استان نجف 149

63. مقام امام حسن مجتبى(ع) 149

64. مزار ابراهيم خليل(ع) 149

65. مزار امامزاده محمد اصغر بن امام زين العابدين(ع) 150

دفن شدگان در مزار 151

66. مزار سيد ابوهاشم بن محمد حنفيه 152

67. مزار سيد علوان ياسرى 156

فصل دوم: زيارتگاه هاى استان كربلا

مقدمه 157

گفتار اول: 68. آستان مقدس امام حسين(ع) 158

تاريخچه آستان مقدس 158

موقعيت قبر امام حسين(ع) و شهدا 158

نخستين زائران قبر امام حسين(ع) 158

نخستين ساختمان قبر شريف 160

تخريب قبر در دوره متوكل 161

روند بازسازى و توسعه آستان تا آغاز دوره صفوى 162

روند بازسازى و توسعه آستان در دوره صفوى 166

تجاوز و حمله وحشيانه وهابى ها به كربلا 168

روند بازسازى و توسعه آستان از دوره قاجار تا زمان حاضر 169

تاريخچه صندوقچه و ضريح قبر مطهر امام(ع) 172

توصيف معمارى آستان مقدس 175

صحن و حجره ها 175

ورودى هاى صحن 176

ايوان هاى صحن 177

ايوان وزير 178

ايوان ناصرى 178

ايوان طلا 178

ص: 10

حرم و گنبدخانه 179

رواق هاى حرم 180

گنبد و گلدسته ها 181

گنجينه آستان 182

آثار و اماكن از بين رفته در محدوده آستان مقدس 183

صحن كوچك 183

مناره عبد 183

مقبره آل بويه 184

مسجد جامع و مقام رأس الحسين(ع) 185

مدرسه سردار حسن خان 185

مدرسه زينبيه 185

مدرسه صدراعظم نورى 185

مسجد بزرگ ناصرى 186

تكيه بكتاشيه 186

اماكن زيارتى در محدوده حرم امام حسين(ع) 186

69. قتلگاه 186

70. تار موهاى پيامبر(ص) 187

71. قبر حضرت على اكبر(ع) 187

72. ضريح شهداى كربلا 190

73. قبر حبيب بن مظاهر اسدى 191

74. قبر ابراهيم مجاب 194

قبور علما در آستان مقدس حسينى 208

75. آرامگاه فضولى بغدادى 208

76. قبر سيد ابواحمد موسوى 209

77. قبر شيخ حسينقلى همدانى 210

78. قبر شيخ محمدتقى شيرازى 212

79. قبور علماى شيعه در رواق علما 213

ديگر شخصيت هاى مدفون در حرم امام حسين(ع) 216

گفتار دوم: 80. آستان مقدس حضرت عباس(ع) 225

تاريخچه آستان مقدس 225

ص: 11

تاريخچه نصب صندوقچه ها و ضريح ها بر قبر حضرت عباس(ع) 226

توصيف معمارى آستان مقدس 227

الف) صحن و ايوان هاى آن 227

ب) ورودى هاى صحن 228

ج) ايوان طلا 229

د) حرم و گنبدخانه 229

ه ) رواق هاى حرم 230

و) گنبد و مناره ها 230

ز) گنجينه آستان 231

گفتار سوم: زيارتگاه هاى شهر كربلا 232

81. تلّ زينبيه 232

82. خيمه گاه حسينى 232

83. مرقد حُرّ بن يزيد رياحى 234

84. مرقد عون بن عبدالله 240

85. مقام امام على(ع) 244

86. مقام گفت وگوى امام حسين(ع) با عمر بن سعد 246

87. مقام امام جعفر صادق(ع) 246

88. مقام امام موسى كاظم(ع) 246

89. مقام حضرت مهدى(عج) 247

90. مقام دست راست حضرت عباس(ع) 247

91. مقام دست چپ حضرت عباس(ع) 248

92. مقام شير فضّه 248

93. مقام على اكبر(ع) 248

94. مقام على اصغر(ع) 249

95. مقبره ابن حمزه طوسى 249

96. مرقد ابن فهد حلّى 252

97. مقبره سيد محمد آل جودة 255

98. مقبره سيد محمد مجاهد 255

99. مقبره شريف العلماء 257

ص: 12

گفتار چهارم: زيارتگاه هاى استان كربلا 258

100. چشمه امام على(ع)، معروف به «قَطّارة» 258

101 و 102 حوض و قدمگاه امام على(ع) 260

103. مقام امام حسن مجتبى(ع) 261

104. مقام امام زين العابدين(ع) و اسراى كربلا 261

105. مرقد نوح بن دَرّاج 261

106 و 107. مزار اسماعيل و ام كلثوم، فرزندان عبدالله بن جعفر طيار 269

108. مزار امامزاده احمد بن موسى(ع) 271

109. مزار امامزاده اخرس بن موسى(ع) 272

110. مزار امامزاده اسماعيل بن موسى(ع) 274

111. مزار امامزاده عبدالله بن موسى(ع) 274

112. مزار سيد احمد ابوهاشم 275

آثار تاريخى مهم استان كربلا 277

فصل سوم: زيارتگاه هاى استان بغداد

گفتار اول: 113. آستان مقدس كاظمين(عليهما السلام) 281

تاريخچه آستان كاظمين(عليهما السلام) 281

الف) پيشينه آستان كاظمين(عليهما السلام) 281

ب) آستان كاظمين(عليهما السلام) از دوره آل بويه تا آغاز دوره صفوى 283

ج) آستان كاظمين(عليهما السلام) در دوره صفوى 288

د) آستان كاظمين(عليهما السلام) در دوره قاجار 290

ه ) طرح توسعه آستان كاظمين(عليهما السلام)، در دوره معاصر 293

تاريخچه صندوقچه هاى قبر و ضريح مطهر 294

توصيف ساختمان آستان مقدس كاظمين(عليهما السلام) 296

الف) صحن مطهر 296

ب) حرم و گنبدخانه ها 297

ج) رواق هاى حرم 298

د) گنبد و مناره ها 299

ه ) مسجد صفوى 300

ص: 13

قبور و زيارتگاه هاى موجود در آستان كاظمين(عليهما السلام) 300

114. مزار از بين رفته فرزندان امام موسى كاظم(ع) 300

115. مقبره ابن قولويه قمى و شيخ مفيد 306

116. مقبره خواجه نصيرالدين طوسى 310

117. مقبره سيد اسماعيل صدر 313

118. مقبره فرهاد ميرزاى قاجار 315

119. مقبره ابويوسف قاضى 316

زيارتگاه هاى بيرون از آستان كاظمين(عليهما السلام) 318

120. مزار سيد رضى 318

121. مزار سيد مرتضى و قبر شيخ كاظم أُزرى 323

122. مقبره سيد محسن اعرجى 327

ساير دفن شدگان در محدوده آستان كاظمين(عليهما السلام) و اطراف آن 328

گفتار دوم: زيارتگاه هاى شهر بغداد 335

تاريخچه شهر بغداد 335

مساجد متبركه و زيارتگاه هاى پيامبران 338

123. مسجد بُراثا 338

124. مسجد عتيقه يا منطقه (مسجد براثاى جديد) 344

125. مزار يوشع پيامبر(ع) 348

126. مقام خضر الياس(ع) 349

زيارتگاه ها و مقابر اصحاب ائمه(عليهم السلام) و علماى شيعه 350

127. مرقد عثمان بن سعيد عَمروى سَمّان 351

128. مرقد محمد بن عثمان بن سعيد عَمروى (شيخ خَلانى) 352

129. مرقد حسين بن روح نوبختى 354

130. مرقد على بن محمد سَمُرى 356

131. مزار قنبرعلى 357

132. مقبره شيخ كلينى و شيخ كراجكى 362

زيارتگاه هاى امامزادگان و سادات 368

133. مزار امامزاده اسماعيل بن موسى(ع) 368

134. مزار امامزاده سلطان على 373

ص: 14

- على بن امام محمد باقر(ع) 373

- على بن اسماعيل بن امام جعفر صادق(ع) 374

- على بن محمد ديباج بن امام صادق(ع) 376

- سلطان على مشعشعى 377

- سلطان سيد على رفاعى 377

شرح حال سلطان على 380

135. مزار سيد ابراهيم يمانى 381

136. مزار سيد ابوخمره 382

137. مزار سيد ادريس موسوى 383

نوادگان سيد ادريس 386

138. مزار سيد حمدالله موسوى 387

139. مزار سيد عبدالله عيدروسى 388

140. مزار سيد محمد بن اسماعيل 389

شرح حال محمد بن اسماعيل بن امام صادق(ع) 390

سعايت محمد از امام موسى كاظم(ع) 391

محمد، امام خطابيه و قرامطه 393

فرزندان و نوادگان 395

141. مشهدالنذور 395

نسب شريف و تاريخ شهادت 396

زيارت و نذر عضدالدوله ديلمى 397

زيارت المستكفى 399

همسر و تعداد فرزندان عبيدالله 399

دفن شدگان در مشهدالنذور و تعميرات آن 401

زيارتگاه ها و مقابر اهل سنت 403

142. مقبره ابوحنيفه 403

143. مقبره ابوسيفين 408

144. مقبره احمد بن حنبل 408

145. مقبره «ستّ زبيده» يا زمرد خاتون 412

زيارتگاه هاى صوفيان 414

146. زيارتگاه ابوبكر شبلى 414

ص: 15

147. زيارتگاه بشر حافى يا بشر حنفى 417

148. زيارتگاه بهاءالدين رَوّاس 421

149 و 150. زيارتگاه بهلول دانا و بابا نانُك 422

151. زيارتگاه جنيد بغدادى و سَرى سقطى 426

152. زيارتگاه حبيب عجمى 431

153. زيارتگاه حسين بن منصور حلاج 432

154. زيارتگاه سراج الدين رفاعى 435

155. زيارتگاه شهاب الدين سهروردى 436

156. زيارتگاه صدرالدين حموئى 438

157. زيارتگاه ضياءالدين سهروردى 439

158. زيارتگاه عبدالقادر گيلانى 442

159. زيارتگاه عبدالكريم جيلى 448

160. زيارتگاه غزالى 450

161. زيارتگاه مشيوح عيثاوى 452

162. زيارتگاه معروف كرخى 452

گفتار سوم: زيارتگاه هاى استان بغداد 457

آستان مقدس سلمان فارسى در مدائن (سلمان پاك) 457

163. مرقد سلمان محمدى (فارسى) 458

164. مرقد حذيفة بن يمان 460

165. مرقد عبدالله بن جابر انصارى 462

166. مزار امامزاده طاهر بن امام زين العابدين(ع) 463

زيارتگاه هاى ناحيه راشديه 464

167. زيارتگاه محمد بن سكران 464

168 و 169. مزار لقمان حكيم و مزار كمون، خادم وى 466

فصل چهارم: زيارتگاه هاى استان صلاح الدين

مقدمه 467

گفتار اول: 170. آستان مقدس امامين عسكريين(عليهما السلام) 467

ص: 16

تاريخچه آستان سامرا 467

توصيف معمارى آستان مقدس 472

171. سرداب غيبت 474

دفن شدگان در مجاورت دو امام 478

يك - حكيمه دختر امام جواد(ع) 478

دو - نرجس، مادر امام زمان(عج) 486

سه - جعفر كذاب 498

چهار - حسين بن امام على النقى(ع) 501

پنج - ابوهاشم جعفرى 502

تاريخچه شهر سامرا 509

آثار تاريخى سامرا 511

يك - مسجد جامع 511

دو - مسجد ابودُلَف 512

سه - جوسق [يا كوشك] خاقانى 512

چهار - قصر المعشوق و قصر الجص 513

پنج - گنبد صُليبى (مقبره خلفاى عباسى) 514

گفتار دوم: زيارتگاه هاى استان صلاح الدين 516

172. آستان مقدس سيد محمد بن امام على النقى(ع) 516

آستانه سيد محمد 520

173. زيارتگاه اربعين 523

174. مرقد ابراهيم بن مالك اشتر 526

175. مرقد جميل بن درّاج (شيخ جميل) 527

176. مقام امام على(ع) 530

177. مقام امام حسن(ع) 531

178. مزار امامزاده احمد بن موسى(ع) 531

179. مزار امامزاده اسحاق بن موسى(ع) 531

180. مزار امامزاده محمد عابد بن موسى(ع) 535

181. مقبره شيخ رياح 539

182. مقبره غريب بن مقن (سيد غريب) 540

183. مقبره محمد ابوالحسن 540

ص: 17

184. مقبره شيخ محمد جاگير (جاجيرى) 541

ساير زيارتگاه هاى استان صلاح الدين 541

پيوست تصاوير 545

كتابنامه 687

ص: 18

در پايان، پژوهشكده حج و زيارت، ضمن تشكر از دو مؤلف محترم، از حجت الاسلام دكتر محمدسعيد نجاتى به خاطر تدوين شرح حال برخى از بزرگان و از حجت الاسلام سيد على علوى به خاطر در اختيار گذاشتن تصاوير بقاع متبركه عراق، قدردانى نموده و از تمام انديشوران حوزه و دانشگاه استدعا دارد تا اين پژوهشكده را از راهنمايى ها و نظرات خود بهره مند سازند. به اميد آنكه اين اثر، مورد توجه فرهيختگان محتر م قرار گيرد.

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص: 20

مذاهب اهل سنت، نظير ابوحنيفه و صوفيان بزرگ جهان اسلام، نظير عبدالقادر گيلانى در خاك عراق، آن را به يكى از مقاصد مهم گردشگرى دينى مسلمانان، از سرتاسر جهان اسلام تبديل كرده است و همين مسئله، لزوم پژوهش در اين موضوع را اقتضا مى كند.

با وجود حجم نسبتاً بالاى آثارى كه تاكنون درباره تاريخچه عتبات عاليات و زيارتگاه هاى عراق يا مزارات برخى شهرهاى آن، به نگارش درآمده است، هنوز اثر پژوهشى يا تأليفى كه دربرگيرنده بيشترين تعداد از زيارتگاه هاى موجود در خاك عراق باشد، منتشر نشده است. هدف از نگارش كتاب حاضر، برطرف كردن اين كمبود و پاسخگويى به نياز موجود در اين زمينه بوده است.

با توجه به لزوم سرعت بخشى در تهيه اين اثر و ارائه هرچه سريع تر آن به مخاطبان و خوانندگان محترم و نيز فرصت محدودى كه با در نظر گرفتن گستردگى و حجم بالاى كار، براى پژوهش و نگارش اين اثر در اختيار داشتيم، طبيعى است كه اين نوشتار خالى از كاستى نباشد. اما اميدواريم بتوانيم در چاپ هاى بعدى كتاب، اين كاستى ها را برطرف سازيم و در فرصت مناسب نيز تحقيقات ميدانى لازم را براى بازديد از زيارتگاه ها و اطلاع از آخرين وضعيت آنها، به عمل آوريم.

در اين پژوهش، تلاش شده است تا همه زيارتگاه هايى كه در منابعِ دسترس به آنها اشاره شده است، بررسى شود. در بررسى هر زيارتگاه، آدرس، شرح حال صاحب زيارتگاه، بررسى اعتبار و سند زيارتگاه، تاريخچه و توصيف معمارى آن، بيان شده است. گفتنى است كه متأسفانه، گروه هاى تكفيرى و تروريستى، برخى زيارتگاه هاى معرفى شده در اين كتاب را تخريب كرده اند.

بحرالعلوم - خامه يار

بهار 1393

ص: 22

مرور زمان، به علت كاربرد واژه دريا براى آن، به «بحر النجف» يا درياى نجف، شهرت يافته است. (1) در گذشته، حجم درياى نجف به اندازه اى بود كه در آن، حمل و نقل آبى انجام مى گرفت و گاهى امواج عظيم دريا، سبب غرق شدن كشتى ها مى شد. اما امروزه، از وسعت و حجم آب آن، كاسته شده و به صورت باتلاق كم عمقى درآمده است. (2)

به طور كلى نجف، آب و هواى گرمى دارد كه تقريباً در طول سال، درجه حرارت هوا در روز و شب، بالاى صفر است. تابستان ها در نجف، بسيار گرم و طولانى است و تقريباً نزديك به نصف سال را دربرمى گيرد. فصل زمستان، كوتاه مدت و همراه با بارش هاى جوى و داراى شب هاى سردى است. فصل هاى بهار و پاييز نيز در نجف، بسيار كوتاه و زودگذر است. (3)

(تصوير شماره 1 قديمى ترين تصوير از شهر نجف اشرف)

شهرى در شرق شهر كوفه و در چهاركيلومترى آن واقع است) ذكر شده و موقعيت حيره در محل نجف دانسته شده است. (1)

شكل گيرى شهر نجف به زمانى بازمى گردد كه قبر شريف حضرت على(ع) در آن آشكار شد. با توسعه هاى مكرر بارگاه امام(ع) و شهرت يافتن و مورد توجه قرار گرفتن آن، آبادانى اطراف آن آغاز گرديد و به تدريج، بناهاى شهرى در نجف ايجاد شد. به دنبال حملات و تجاوزهاى مخالفان و دشمنانى نظير عباسيان، قرامطه و برخى قبايل عربى به كوفه كه ويرانى آن را در پى داشت، اهالى كوفه به نجف مهاجرت كردند.

پادشاهان شيعه، از دوره آل بويه تا دوره صفوى، به عمران شهر نجف اهتمام ويژه اى داشتند و ضمن بازسازى و توسعه بارگاه اميرمؤمنان(ع) به احداث حصار اطراف شهر و ايجاد كانال آب از فرات به نجف، اقدام نمودند. اين شهر به ويژه در قرون هفتم و هشتم هجرى توسعه و پيشرفت چشمگير و درخور توجهى يافت و پادشاهان آل جلاير مدارس و مساجد و خانقاه هايى در نجف بنا كردند. (2)

مهاجرت شيخ طوسى از بغداد به نجف در نيمه قرن پنجم هجرى، در شكوفايى علمى اين شهر تأثيرگذار بود. در واقع مى توان گفت كه شيخ طوسى با حضور و سكونت خود در نجف، حوزه علميه شيعه در نجف را بنيان گذاشت. البته با انتقال محوريت علمى تشيع به مناطق ديگرى از قبيل حله و جبل عامل، حوزه علميه نجف براى چندين قرن دچار ركود گرديد. اما به تدريج از قرن هشتم هجرى دوباره رونق يافت و پس از سقوط دولت صفويان در ايران در فاصله قرون دوازدهم تا دوره اخير به اوج شكوه و عظمت علمى و فرهنگى خود رسيد.

شهر نجف در دوره هاى مختلف تاريخى، شاهد حوادث فراوان از جمله تجاوز مخالفان و بيگانگان بوده است. از جمله در سال 857ه .ق، على بن سيد محمد مشعشع،2.

ص: 25

امير دولت مشعشعيان، بر نجف استيلا يافت و به بارگاه مقدس امام(ع) هتك حرمت كرد و قبر را به آتش كشيد و اهالى نجف را قتل عام كرد. (1)

در اوايل سده دهم هجرى با روى كار آمدن صفويان، شاه اسماعيل صفوى شهر نجف را فتح كرد. اما چندى بعد، سلطان سليم عثمانى به قصد فتح نجف اين شهر را محاصره كرد. مردم دروازه هاى شهر را بستند و با سنگ و كلوخ به نبرد با لشكريان وى پرداختند و سلطان سليم نيز مجبور شد آنجا را ترك كند. سرانجام عثمانى ها پس از حملات مكرر در دوره سلطان مراد (م1049ه .ق) موفق به تصرف نجف شدند و آنجا را از سلطه صفويان خارج كردند.

(تصوير شماره 2 دروازه قديمى شهر نجف)

نادرشاه افشار پس از پيروزى در نبرد با حاكمان عثمانى و تسخير نجف در سال 1156ه .ق، به آبادانى اين شهر همت گماشت اما پس از سيطره مجدد عثمانى ها قراردادى با احمد پاشا منعقد كرد كه براساس آن ايرانيان مى توانستند به راحتى به زيارت عتبات عاليات بروند.

پس از ظهور محمد بن عبدالوهاب و پيدايش وهابيت در شبه جزيره عربستان، وهابى ها تهاجمات خود را به شهرهاى مقدس شيعه در عراق آغاز كردند. آنها چندين بار، از جمله در سال هاى 1216 و 1221ه .ق، به نجف حمله كردند و تلاش كردند آن را تسخير كنند اما مردم به رهبرى «آيت الله شيخ جعفر كاشف الغطاء»، از شهر دفاع كردند و وهابى ها موفق به تسخير آن نشدند. (2)

پس از شروع جنگ جهانى اول، در سال 1333ه .ق - 1915م، انگليسى ها از سمت جنوب وارد عراق شدند. ترك هاى عثمانى كه موقعيت خود را در خطر ديدند در مقابله با بيگانگان با مردم عراق متحد شدند. اما وقتى تعدادى از سربازان فرارى از نيروهاى ترك به شهر نجف پناهنده شدند، ترك ها براى برگرداندن آنها، به شهر حمله بردند. اما7.

ص: 26

نتوانستند بر مردم غلبه كنند و به ناچار، شهر را ترك گفتند و در نجف، حكومتى از اعيان شهر، تشكيل شد. اين شورش مردم نجف، از محدوده شهر فراتر رفت و نواحى اطراف را فراگرفت و مقدمات سقوط عثمانى ها را فراهم كرد. (1)

پس از خاتمه جنگ جهانى و پيروزى متفقين، انگليس ها بر عثمانى ها پيروز شدند و عراق تحت سلطه آنان درآمد. دولت انگليس پس از گذشت دو سال از تشكيل حكومت موقتِ رهبران محلى نجف، يك ژنرال انگليسى را به عنوان حاكم نجف، تعيين كرد. ازاين رو تعدادى از اعيان و علماى نجف، از جمله سيد محمدعلى بحرالعلوم و شيخ محمدجواد جزائرى، يك جمعيت محرمانه تأسيس كردند و به دنبال آغاز فعاليت آنها، مردم نجف در سال 1336ه .ق- 1918م، شورش كردند. انگليس ها شهر را محاصره كردند و براى شكستن مقاومت مردم، مانع جريان يافتن آب به شهر شدند و از ورود مواد غذايى به داخل شهر جلوگيرى كردند. سرانجام با تداوم محاصره، مردم تسليم شدند و انگليس ها پس از دستگيرى سران قيام مردم، تعدادى از آنها را اعدام و شمارى را تبعيد و بقيه را زندانى كردند. (2)

قيام مردم و مخالفت روحانيان و علماى نجف با حكومت بريتانيا ادامه يافت و هر از چندگاهى، شورشى صورت مى گرفت؛ تا اينكه در سال 1339ه .ق/ 1921م، حكومت مشروطه عراق تحت قيموميت انگلستان تشكيل شد و سرانجام در سال 1351ه .ق/ 1932م، عراق رسماً استقلال يافت.

از امام صادق(ع)، كوفه در كنار مكه و مدينه، حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم امام على(ع) بيان شده است. (1) همچنين در روايت ديگرى از امام صادق(ع)، مكه، حرم ابراهيم(ع)، مدينه، حرم حضرت محمد(ص) و كوفه، حرم امام على(ع) است. (2)

براساس روايت ديگرى از امام صادق(ع)، كوفه، زمين پاكيزه اى است كه در آن، قبور پيامبران مرسل و غيرمرسل و اوصياى پيامبران قرار دارد... و از آنجا، عدل الهى آشكار مى شود و در آن، قائم حق تعالى قيام مى كند و عدالت را برقرار مى نمايد و در آن، خانه هاى پيامبران و اوصيا و صالحان بوده است. (3)

در روايت ديگرى، امام صادق(ع) خطاب به مفضل بن عمر جعفى، غَرى (نجف) را قطعه اى از كوهى بيان كرده است كه خداوند بر آن، با موسى(ع) تكلم كرد و عيسى(ع) را تقديس نمود و ابراهيم(ع) را خليل خود و محمد(ص) را حبيب خود برگزيد و آن را مسكن پيامبران(عليهم السلام) قرار داد. (4)

در روايتى از امام صادق(ع) آمده است كه نجف، همان كوهى است كه فرزند نوح(ع)، به آن پناه برد و گفت: (سَآوِي إِلىٰ جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْمٰاءِ). (5) خداوند به كوه وحى كرد (خطاب نمود): «آيا او از من، به تو پناه مى برد؟» پس كوه در زمين نهان گشت و رشته اش تا سرزمين شام بريده شد. (6)

در روايت ديگرى از امام صادق(ع) در تفسير آيه: (وَ آوَيْنٰاهُمٰا إِلىٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِينٍ) (7) ، آمده است كه منظور از «ربوه»، نجف و منظور از «مَعين»، رود فرات است. (8)8.

ص: 28

ابن عساكر، مورخ بزرگ اهل سنت نيز به سند خود از امام صادق(ع) نقل كرده است كه در تفسير آيه فوق، فرمود كه منظور از «ربوه»، نجف، و منظور از «قرار»، مسجد آن (مسجد كوفه) و منظور از «مَعين»، رود فرات است و هر درهم بخشش در كوفه، معادل صد درهم در جاى ديگر و هر ركعت نماز، معادل صد ركعت در جاى ديگر است و هركس بخواهد از آب بهشت وضو بگيرد و از آب بهشت بنوشد و با آب بهشت غسل و شست وشو كند، از آب فرات استفاده كند. (1)

(باقى مانده از برج و باروى شهر نجف تصوير شماره 3)

اما در منابع شيعه، روايات متعددى از ائمه معصوم(عليهم السلام) ذكر شده است كه وجود قبر اميرمؤمنان(ع) را در نجف تأييد مى كند. براساس تعدادى از اين روايات، برخى از ائمه(عليهم السلام)، از جمله امام زين العابدين(ع) و امام جعفر صادق(ع)، مخفيانه به زيارت قبر جد بزرگوارشان امام على(ع) در نجف آمده يا محل قبر را به برخى از خواص اصحاب خود، نشان داده اند؛ تا اينكه در زمان هارون الرشيد، به تفصيلى كه خواهد آمد، قبر مطهر آن حضرت آشكار شد و هارون، گنبدى روى قبر بنا كرد.

(تصوير شماره5)

سيد عبدالكريم بن طاووس (م693ه .ق)، روايات بسيارى را از ائمه(عليهم السلام) درباره وجود مدفن شريف اميرمؤمنان(ع) در نجف و نيز اينكه ائمه(عليهم السلام) قبر شريف آن حضرت را در آنجا زيارت كرده اند، در كتاب خود با عنوان «فرحة الغَري»، گردآورى كرده است. البته بيشتر اين روايات، به طور پراكنده در منابع روايى اصيل و قديمى تر شيعه، از قبيل «كامل الزيارات» اثر ابن قولويه نقل شده است كه در اينجا به برخى از اين گونه روايات اشاره مى كنيم:

الف) حسين خلاّل از جدش نقل كرده است كه گفت: «از حسين بن على(عليهما السلام) پرسيدم كه اميرمؤمنان(ع) را در كجا دفن نموديد؟» فرمود: «پيكر ايشان را شبانه بيرون برديم تا به مسجد اشعث رسيديم. سپس از آنجا به پشت [كوفه]، در ناحيه غَرى انتقال داديم». (1)

ب) صفوان جمّال حكايت كرده است كه عامر بن عبدالله ازدى به امام صادق(ع) عرض كرد: «مردم گمان مى كنند كه اميرمؤمنان(ع) در «رحبه» دفن شده است». حضرت فرمود: «خير!». عامر پرسيد: «پس آن حضرت در كجا دفن شده است؟» امام(ع) فرمود: «وقتى اميرمؤمنان(ع) وفات نمود، امام حسن(ع) ايشان را به پشت كوفه، در مكانى نزديكت.

ص: 30

نجف و در سمت چپ غَرى و سمت راست حيره، منتقل كرد و بين ريگ هاى سفيد، دفن نمود». (1)

ج) امام صادق(ع) در روايت ديگرى فرموده است:

هنگامى كه در حيره نزد ابوالعباس بودم، شب ها به زيارت قبر اميرمؤمنان(ع) مى رفتم. قبر آن حضرت در ناحيه نجف به جانب غَرى النعمان مى باشد. در هر صورت نزد قبر، نماز شب را مى خواندم و پيش از طلوع فجر از آنجا برمى گشتم. (2)

د) از احمد بن محمد بن ابى نصر نقل شده است كه از امام رضا(ع) پرسيدم: «جاى قبر اميرمؤمنان(ع) كجاست؟» حضرت فرمود: «نجف». گفتم: «فدايت شوم! برخى مى گويند آن حضرت در رحبه دفن شده است». فرمود: «خير. برخى از مردم نيز مى گويند كه ايشان در مسجد، دفن گرديده است». (3)

(تصوير شماره6)

ه) عبدالله بن سنان حكايت كرده است كه عمر بن يزيد، نزد من آمد و گفت: «سوار شو». با او سوار شدم و حركت كرديم تا به منزل حفص كنّاسى رسيديم و او را به بيرون خوانديم. او نيز با ما سوار شد و هر سه حركت كرديم تا به غَرى رسيديم و سپس به قبرى رسيديم. عمر بن يزيد به ما گفت: «فرود آييد! اين قبر اميرمؤمنان(ع) است». به او گفتيم: «از كجا دانستى؟» گفت: «زمانى كه امام صادق(ع) در حيره بود، چند بار با ايشان به اينجا آمدم و به من خبر داد كه اينجا قبر اميرمؤمنان(ع) است». (4)

روايات ديگرى نيز در اين باره وارد شده است كه به برخى ديگر از آنها در ادامه اين پژوهش، اشاره خواهد شد. علماى شيعه درباره اينكه چرا امام حسن و امام حسين(عليهما السلام)6.

ص: 31

بدن مطهر اميرمؤمنان(ع) را شبانه به خاك سپردند و قبر آن حضرت را مخفى نمودند، بيان كرده اند كه با توجه به اينكه در آن زمان، بنى اميه و ياران ايشان و نيز خوارج و نواصب و امثال آنها با اميرمؤمنان(ع) دشمنى داشته اند و در صورت آگاهى از مكان قبر ايشان ممكن بود به نبش قبر آن حضرت اقدام كنند، ائمه(عليهم السلام) در ابتدا محل قبر شريف را مخفى نگه داشتند. اما با سقوط بنى اميه و رفع خطر خوارج، امام صادق(ع) برخى از شيعيان را از محل قبر اميرمؤمنان(ع) آگاه ساختند و حتى به همراه برخى از ياران خود به زيارت قبر ايشان مى رفتند. تا اينكه در دوره هارون الرشيد محل قبر آن حضرت، آشكار گرديد و هارون، گنبدى بر روى قبر شريف بنا كرد.

(تصوير شماره 7 و 8)

علماى شيعه، درباره چگونگى آشكار شدن محل قبر اميرمؤمنان(ع) در زمان هارون الرشيد، از عبدالله بن حازم (از نزديكان هارون الرشيد)، چنين نقل كرده اند كه او گفت: (1)

روزى همراه هارون براى شكار از كوفه خارج شديم. به ناحيه غَرى و ثويه رسيديم. در آن محل، آهوانى را ديديم. بازها و سگ هاى شكارى را به سوى آنها فرستاديم. آهوان پا به فرار گذاشتند و خود را به تپه اى كه در آنجا بود، رساندند و بالاى آن تپه ايستادند. بازها و سگ هاى شكارى از تپه بالا نرفتند و برگشتند. آهوان از آن تپه پايين آمدند. بازها و سگ هاى شكارى آنها را تعقيب كردند. آهوان دوباره به آن تپه پناه بردند و بازها و سگ ها دوباره برگشتند.

اين حادثه، بار سوم نيز تكرار شد. هارون گفت برويد و هركس را پيدا كرديد، نزد من بياوريد. آنها پيرمردى از بنى اسد را پيدا كردند و نزد هارون آوردند. هارون از او پرسيد: «اين تپه چيست؟» پيرمرد گفت: «اگر به من امان دهى، تو را باخبر مى سازم». هارون گفت: «براى تو نزد خدا عهد و پيمان مى بندم كه آزار و اذيتى به تو نرسانم. پيرمرد پاسخ داد: پدرم از پدرانشان نقل كرده اند كهن.

ص: 32

آنها مى گفتند: اين تپه، قبر على بن ابى طالب(ع) است كه خداوند آنجا را حرم قرار داد و هركس به آنجا پناه ببرد، در امان است. هارون از اسبش پياده شد و آب خواست و وضو گرفت و كنار آن تپه، نماز خواند و دعا و گريه و زارى كرد. سپس از آنجا رفتند.

بعد از اين قضيه، هارون دستور داد تا گنبدى روى قبر شريف اميرمؤمنان(ع) بنا كردند.

كه پيش تر از همين مسجد، ظاهر ساخته بود. گروهى كه با نوح، در كشتى بودند، متفرق گشتند. سپس نوح، تابوت را در غَرى (نجف) دفن كرد. (1)

همچنين در ضمن زيارتنامه اميرمؤمنان(ع)، بخش ويژه اى نيز براى زيارت حضرت آدم(ع) و حضرت نوح(ع) اختصاص يافته است. در زيارتنامه ديگرى نيز پس از زيارت امام على(ع)، بر آدم و نوح، چنين سلام داده مى شود: «السلام على ضَجيعَيكَ آدَمَ وَنوحٍ».

گفتنى است كه ابن بطوطه در سفرنامه خود، اشاره كرده است كه در زمان بازديد از بارگاه امام على(ع) در نجف، افزون بر قبر شريف آن حضرت، دو قبر برجسته ديگر را كه از حضرت آدم و حضرت نوح(عليهما السلام) بوده، ديده است. (2)

بازسازى بعدى روضه مطهر اميرمؤمنان(ع)، در دوره عضدالدوله ديلمى صورت گرفت. به گفته ديلمى در ارشادالقلوب، عضدالدوله حدود يك سال در ناحيه نجف، اقامت نمود و به دستور وى، صنعتگران و معماران فراوانى را گرد آوردند و بناى قبلى را تخريب كردند و ساختمان بزرگ و باشكوهى بر قبر ساختند. (1) حمدالله مستوفى نيز گفته است كه عضدالدوله ديلمى، بارگاه امام على(ع) را در سال 366ه .ق بازسازى كرده است. (2) به گفته ابن طحّال، تاريخ پايان ساختمان عضدالدوله، در كتيبه اى بر ديوار گنبد ثبت شده بود. (3)

در دو قرن ششم و هفتم هجرى، تعدادى از خلفاى عباسى نسبت به قبر امام على(ع) توجه داشتند؛ به طورى كه چند تن از آنان، از جمله الناصرلدين الله و المستنصر و المستعصم به زيارت قبر امام(ع) آمدند. همچنين نقل شده است كه المستنصر نيز قبر شريف را بازسازى كرد. (4)

در دوره ايلخانان مغول، عطاملك جوينى در سال 662ه .ق، حفارى و كشيدن قنات آبى را براى نجف آغاز كرد كه در سال 676ه .ق، ساخت آن به پايان رسيد و آب در آن جارى شد. او همچنين رباطى را در مجاورت حرم امام(ع) احداث كرد كه كار ساخت آن در سال 676ه .ق آغاز شد. (5)

(تصوير شماره 11 و 12)

در نيمه سده هشتم هجرى، قسمتى از آستانه علوى، دچار آتش سوزى شد و تزئينات ديوارها و پرده ها و فرش هاى آستانه، طعمه حريق گشت. در اين آتش سوزى، خزانه (كتابخانه) آستان مقدس كه پس از هجرت شيخ طوسى، مورد توجه علماى شيعه بود و بسيارى از آنها نسخه اصل و دست نويس خود را به آنجا هديه كرده بودند، در آتش سوخت و بسيارى از نسخه هاى خطى نفيس و آثار علماى شيعه، از بين رفت. «شيخ كمال الدين8.

ص: 35

عبدالرحمان عتائقى حلّى نجفى»، در آخر كتاب «شرح الفصول الايلاقية»، اشاره كرده است كه سال آتش سوزى حرم مطهر، 755ه .ق بود كه در سال 760ه .ق بازسازى شد. (1)

ابن عنبه نيز اشاره كرده است كه در آتش سوزى حرم اميرمؤمنان(ع) در سال 755ه .ق، قرآنى در سه جلد بزرگ كه گفته مى شود به خط اميرمؤمنان(ع) بود، در آتش سوخت. (2)

پس از به قدرت رسيدن سلسله صفويه در ايران، شاه اسماعيل صفوى در سال 914ه .ق، وارد بغداد شد و پس از آن، به زيارت امام حسين(ع) در كربلا و اميرمؤمنان(ع) در نجف، مشرف شد. او هداياى نفيسى را به خزانه آستان علوى داد و حرم و رواق هاى آن را پر از فرش هاى ابريشمى كرد. (3)

در سال 1047ه .ق، به دستور شاه صفى (حك: 1038-1052ه .ق)، نوه شاه عباس اول صفوى، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. براى اين منظور، به دستور شاه صفى، خانه هاى مجاور حرم مطهر، از دو سمت شرقى و جنوبى، خريدارى گرديد و به صحن ملحق شد و بدين ترتيب صحن آستان از سه سمت توسعه يافت. بناى فعلى آستان مقدس علوى با برخى تغييراتى كه در دوره هاى بعد ايجاد شد، مربوط به همين توسعه است. (4)

(تصوير شماره 13 و 14)

در سال 1156ه .ق، هنگامى كه نادرشاه به زيارت آستان علوى مشرف شد، دستور داد كاشى هاى سبزرنگى را كه از دوره صفويه زينت بخش گنبد و گلدسته آستان بود، بردارند و به جاى آنها، از خشت هاى طلا، استفاده كنند. بدين ترتيب، گنبد حرم علوى كه تا پيش از اين، داراى پوشش كاشى كارى بود، طلاكارى گرديد. اين كار با استقبال شيعيان مواجه گشت. تعدادى از شاعران شيعه به فارسى و عربى و حتى تركى و هندى،0.

ص: 36

اشعارى را به اين مناسبت سرودند. نادر شاه اموال بسيارى را صرف تعميرات آستانه كرد و هداياى فراوانى را به حرم اميرمؤمنان(ع) بخشيد كه بيشتر آنها تا به امروز، در خزانه آستان علوى باقى است. همسر نادرشاه، رضيه بيگم دختر شاه سلطان حسين صفوى نيز مبلغ بسيارى براى تعميرات و بازسازى اماكن متبرك وقف كرد؛ به طورى كه بيشتر كاشى كارى آستان علوى، از آن محل انجام گرفت. (1)

(تصوير شماره15)

در دوره قاجار نيز اقدامات ديگرى براى بازسازى آستان مقدس، صورت گرفت و بيشتر شاهان قاجار، آثارى از خود در حرم علوى به يادگار گذاشتند. در اين دوره، ضريح مشبك موجود در قبر، چندين بار بازسازى و تعويض شد كه در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

در سال 1359ه .ق، «طاهر سيف الدين»، داعى فرقه اسماعيليان بهره، سنگ هاى كف و ازاره حرم مطهر را با سنگ هاى نفيس ايتاليايى عوض كرد. در سال 1369ه .ق، به دستور محمدرضا شاه پهلوى، كار بازسازى و تعويض آينه كارى حرم مطهر كه گويا از دوره نادرشاه باقى مانده بود، با آينه كارى جديد و زيبايى آغاز شد و تا سال 1370ه .ق، به طول انجاميد و بسيارى از شاعران شيعه به اين مناسبت، اشعارى به فارسى و عربى سرودند. همچنين در سال 1370ه .ق، به اهتمام يكى از اهالى خراسان به نام سيد احمد مصطفوى، كتيبه هاى كاشى حرم، بازسازى و تعويض گرديد. (2)

در نيمه اول قرن هفتم، المستنصر بالله خليفه عباسى، صندوقچه سنگى قبر شريف اميرمؤمنان(ع) را بازسازى كرد. (1) درباره جزئيات اين صندوقچه، اطلاع دقيقى در دست نيست.

اما با توجه به اينكه از آثار نامبرده، صندوقچه چوبى قبر امام موسى كاظم(ع) از آسيب هاى روزگار در امان مانده است، مى توان نتيجه گرفت كه به احتمال زياد، صندوقچه قبر اميرمؤمنان(ع) نيز همانند اين صندوقچه، با كتيبه هايى به خط كوفى آراسته شده بود.

درباره تاريخ نصب نخستين ضريح مشبك بر قبر شريف، اطلاع دقيقى در دست نيست. در سال 1156ه .ق، به دستور نادرشاه افشار، ضريحى از فولاد بر قبر شريف نصب گرديد (2) كه احتمالاً نخستين ضريح نصب شده بر قبر است.

در دوره زنديه، صندوقچه چوبى خاتم و منبت كارى نفيسى به حرم مطهر هديه گرديد كه تا به امروز روى قبر شريف، داخل ضريح امروزى، باقى مانده است. در بدنه صندوقچه، نقوش و تزئينات زيبايى از طلا و عاج سفيد به كار رفته است و كتيبه هايى حاوى سوره هايى از قرآن و نيز خطبه پيامبر(ص) در غدير خم، به چشم مى خورد. همچنين براساس كتيبه هاى موجود بر آن، اين صندوقچه در سال 1202ه .ق، به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط كتيبه ها، «محمد بن علاءالدين محمدحسينى» و تاريخ نوشتن آن سال 1198ه .ق و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسين نجار شيرازى» ثبت شده است. (3) صندوقچه چوبى خاتم پس از آماده شدن، درون ضريح فولادى نادرشاهى قرار گرفت.

(تصوير شماره 16-19)

در سال 1211ه .ق، به دستور آقا محمد خان قاجار، ضريح جديدى از نقره ساخته شد3.

ص: 38

و آقا محمدعلى هزارجريبى، از علماى شيعه، آن را به نجف آورد و روى قبر شريف نصب كرد. اين ضريح، بار ديگر در سال 1262ه .ق به دستور عباس قلى خان، وزير محمد شاه قاجار، تعويض گرديد. (1)

در سال 1298ه .ق، ضريح نقره اى جديدى با هزينه سيد محمد شيرازى، معروف به مشير، ساخته شد كه بالاى آن، دو قصيده عربى در مدح اميرمؤمنان(ع)، يكى از ابن ابى الحديد و ديگرى از شيخ ابراهيم بن صادق عاملى (متوفاى 1278ه .ق) نگاشته شده و بر گرداگرد بدنه آن نيز آيات قرآن و اسامى خداوند و اشعارى فارسى، ثبت شده بود و نام خطاط كتيبه هاى آن، محمدعلى اصفهانى بود. (2) اين ضريح در حال حاضر، در موزه حرم امام على(ع) نگهدارى مى شود.

ضريح نقره اى قاجارى، در سال 1361ه .ق، با ضريح نقره و طلاكوب جديد و زيبايى، تعويض گرديد. اين ضريح در شهر بمبئى هند و با هزينه طاهر سيف الدين، داعى مطلق فرقه بهره هاى هند ساخته شد و ساخت آن دست كم پنج سال به طول انجاميد. در روز نصب آن روى قبر شريف، به تاريخ 13 رجب سال 1361ه .ق (سالروز ميلاد باسعادت اميرمؤمنان(ع)، جشن بزرگى در شهر نجف با حضور علماى شيعه و شخصيت ها و بزرگان عراق برپا شد و نورى السعيد، نخست وزير وقت عراق، از اين ضريح رونمايى كرد. عالمان و شاعران شيعه نيز در اين باره اشعارى سرودند و ماده تاريخ آن را به نظم درآوردند. براى ساخت اين ضريح، مبلغ هشتاد هزار دينار عراق صرف شد و در بدنه آن، 10500 مثقال طلاى خالص و دو ميليون مثقال نقره به كار رفت. (3)

(تصوير شماره 20)7.

ص: 39

را از نجف بيرون برد، نفرين مى كرد و مى گفت: «خدا نيامرزد كسى را كه اين دو سنگ را از اين بارگاه مقدس بيرون برد و اين معجزه آشكار را مخفى كرد». (1)

مرحوم صاحب جواهر در مبحث «لَعان»، اشاره كرده است كه لعان كنار اماكن مشرفه، از جمله بين ركن و مقام در مسجدالحرام، نزد قبر پيامبر(ص) در مدينه منوره و صخره بيت المقدس و موضع الاصبعين، بالاى سر مقدس اميرمؤمنان(ع) شديدتر مى شود. (2)

متصل است، تعداد حجره ها از تعداد ايوانچه ها، كمتر است. تعداد حجره هاى طبقه دوم در هريك از دو ضلع شرقى و غربى، بيست حجره و در هريك از دو ضلع شمالى و جنوبى، نوزده حجره است كه بدين ترتيب، تعداد حجره ها در طبقه دوم، به 78 حجره مى رسد.

در گذشته از حجره هاى اطراف صحن، براى سكونت و اقامت طلاب حوزه علميه نجف يا درس و بحث آنها استفاده مى شد. اما پس از انتفاضه مردم عراق، رژيم بعثى عراق، طلاب را از اين حجره ها بيرون كرد و از آن تاريخ تاكنون، بيشتر اين حجره ها، خالى و بدون استفاده است.

مى شود. به علت اينكه مسير بيرون آن، به مقام حضرت مهدى(عج) منتهى مى شود، به باب الفرج نيز شناخته مى شود. (1)

5. باب مسلم بن عقيل: اين ورودى، در سمت راست دروازه بزرگ و اصلى آستان قرار دارد.

متر است. گنبد بنا، داراى گردن عريض به ارتفاع دوازده متر است كه ميان آن، دوازده پنجره وجود دارد. در طرفين (شمالى و جنوبى) ايوان طلا نيز دو گلدسته وجود دارد كه ارتفاع هريك 35 و قطر آن 1/5 متر است.

(تصوير شماره 26)

گنبد و گلدسته هاى آستان تا پيش از دوره نادرشاه داراى پوشش كاشى بود. اما در سال 1156ه .ق، به دستور نادرشاه، طلاكارى گرديد و بر جبهه ايوان طلا نيز كتيبه اى بيانگر اين اقدام نادرشاه وجود دارد. شعراى شيعه، اشعارى در مدح اين اقدام نادرشاه سرودند و تاريخ آن را به نظم درآوردند. برخى از اين ابيات، روى دو گلدسته حرم، ثبت شده است. (1)

گنبد حرم پس از طلاكارى آن، چندين مرتبه بازسازى و اصلاح شده است؛ از جمله در سال 1304ه .ق، شكافى در گنبد پديد آمد. ازاين رو با نظارت دو تن از معماران برجسته، به نام هاى حاج محسن و حسين شمس، پوشش الواح طلا را از گنبد برداشتند و براى گنبد، پوششى از آهن ايجاد كردند و سپس الواح طلا را دوباره روى گنبد قرار دادند. همچنين در سال 1347ه .ق بعضى از الواح طلا سست گرديد؛ به گونه اى كه آب باران، به داخل سطح گنبد راه پيدا مى كرد. ازاين رو الواح سست شده، برداشته شد و محل آن در گنبد، بازسازى گرديد. آن گاه الواح طلا دوباره به جاى خود بازگردانده شد. (2)

(تصوير شماره 27)

گلدسته هاى حرم نيز پس از طلاكارى، چند بار بازسازى شده است؛ از جمله در سال 1236ه .ق الواح طلا سست شد و از بدنه گلدسته ها فرو ريخت كه به دستور محمدحسين خان اصفهانى، صدر اعظم فتحعلى شاه قاجار، بازسازى گرديد.

در سال 1281ه .ق، به دستور سلطان عبدالعزيز خان عثمانى، همه الواح طلاى گلدسته جنوبى برچيده شد و مناره به طور كامل تخريب گرديد و از نو ساخته شد و پوشش طلاى آن را نيز به جاى خود بازگرداندند. سيد محمدعلى بن ابوالحسن عاملى نجفى، شاعر شيعه، در يكى از8.

ص: 45

قصايد خود، اين اقدام سلطان عثمانى را ستايش كرده و تاريخ آن را به نظم درآورده است. (1)

در سال 1315ه .ق نيز نيمه بالايى گلدسته شمالى، به دستور سلطان عبدالحميد خان عثمانى، تخريب و بازسازى گرديد و الواح طلا كه پيش از تخريب گلدسته از بدنه آن برچيده شده بود، دوباره نصب گرديد. اين بازسازى در ماه جمادى الثانى سال 1316ه .ق، صورت گرفت. مشابه همين بازسازى نيز، در سال 1367ه .ق تكرار شد. (2)

(تصوير شماره 28)

شهيد آيت الله انصارى بازسازى كامل شد و محل تدريس «آيت الله العظمى سيد ابوالقاسم خوئى» بوده است و هم اكنون، ديوار حائل ميان مقبره ايشان (حجره 31) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره اى مشبك، پوشش داده اند. (1)

(تصوير شماره 30)

بازگردانده شده و نزد بدن مطهر آن حضرت دفن شده است.

2. بقيع مدينه: براساس برخى اقوال، يزيد، سر امام حسين(ع) را براى عامل خود در مدينه، عمرو بن سعيد بن عاص، فرستاد و او سر شريف را كنار قبر حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) به خاك سپرد. (1)

3. دمشق: برخى مورخان نيز اشاره كرده اند كه پس از آوردن سر امام(ع) به دمشق، سر شريف در خزانه امويان باقى ماند تا اينكه پس از مدتى، آن را از آنجا خارج نموده و دفن كردند. (2) برخى نوشته اند كسى كه سر را از خزانه، خارج و دفن كرد «سليمان بن عبدالملك اموى» بود. (3) خوارزمى افزوده است زمانى كه «عمر بن عبدالعزيز» به خلافت رسيد، سر را از آنجا خارج كرد. اما مشخص نشد با آن، چه كرد؛ برخى احتمال داده اند كه او، سر را به كربلا بازگرداند. (4) براساس قول ديگرى، عمر بن عبدالعزيز سر را از جاى خود خارج نكرد. بلكه عباسيان پس از ورود به دمشق، سر را از محل دفن آن خارج كردند و با خود به محل نامعلومى بردند. (5)

4. قاهره: در زمان خلافت فاطميان مصر، در شهر عسقلان فلسطين، زيارتگاهى وجود داشته كه محل دفن سر امام حسين(ع) به شمار مى آمده است. «طلائع بن رُزَيك»، وزير الفائز، خليفه فاطمى، از ترس آنكه صليبيان، عسقلان را اشغال كنند، تصميم گرفت سر1.

ص: 49

امام حسين(ع) را از آنجا به قاهره منتقل كند و بدين منظور در «باب زُوَيله» قاهره، مسجدى براى دفن كردن سر بنا كرد. اما پس از رسيدن سر به قاهره، به دستور الفائز، آن را به كاخ هاى خلفاى فاطمى منتقل كردند و پس از ساختن زيارتگاه مخصوصى در سال 549ه .ق، سر را در آنجا دفن كردند. (1) مورخ ديگرى گفته است كه سر را در سال 548ه .ق، به قاهره منتقل كردند و در سرداب قصر زمرّد قرار دادند و سپس نزديك «قبة الديلم» دفن كردند. (2) امروزه زيارتگاه رأس الحسين(ع) قاهره، از زيارتگاه هاى مهم و مشهور قاهره به شمار مى آيد و نزد مردم مصر، از اهميت ويژه اى برخوردار است.

5. نجف اشرف: قول ديگر درباره محل دفن سر امام حسين(ع)، شهر نجف است. مبناى اين قول، رواياتى است كه در برخى منابع حديثى مهم شيعه نقل شده است؛ از جمله شيخ كلينى و ابن قولويه روايت كرده اند كه حضرت امام صادق(ع) به همراه فرزندشان اسماعيل و راوى (يزيد بن عمر بن طلحه)، از حيره به قصد زيارت اميرمؤمنان(ع) به نجف رفتند و هر سه در آنجا نماز خواندند. سپس امام(ع) به فرزندش اسماعيل گفت: بايست و بر جدت حسين بن على(ع) سلام بده. راوى از امام پرسيد: «آيا امام حسين(ع) در كربلا نيست؟» حضرت فرمود: «بلى. اما هنگامى كه سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، يكى از دوستان ما آن را ربود و كنار اميرمؤمنان(ع) دفن كرد». (3)

كلينى و ابن قولويه، روايت ديگرى نيز نقل كرده اند كه «ابان بن تغلب» مى گويد:

همراه امام جعفر صادق(ع) بودم. ايشان از پشت كوفه عبور كرد و در جايى، از مركب پياده شد و دو ركعت نماز خواند. بعد اندكى جلو رفت و دو ركعت ديگر نماز خواند. سپس كمى حركت كرد و باز پياده شد و دو ركعت نماز خواند.7.

ص: 50

سپس فرمود: «اينجا قبر اميرمؤمنان(ع) است». عرض كردم: «فدايت شوم! پس آن دو مكان كه در آن نماز خوانديد، چه بود؟» حضرت فرمود: «يكى مكان سر امام حسين(ع) بود و ديگرى، جاى منبر قائم(عج)». (1)

در روايت سومى نيز از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود:

«وقتى به غَرى (نجف) وارد شدى، دو قبر مى بينى: قبر بزرگ و قبر كوچك. قبر بزرگ، قبر اميرمؤمنان(ع) است و قبر كوچك، محل دفن سر حسين بن على(عليهما السلام) است». (2)

همچنين در روايت ديگرى از «يونس بن ظبيان» نقل شده است كه به همراه امام صادق(ع) از حيره خارج شد و امام(ع) در دو نقطه نزديك به يكديگر، نماز خواند و بعد به راوى گفت كه يكى از اين دو جا، قبر اميرمؤمنان(ع) و ديگرى، مدفن رأس الحسين(ع) است كه آن را پس از فرستادن به شام، به كوفه بازگرداندند و خداوند آن را به نزد اميرمؤمنان(ع) فرستاد. پس سر با جسد و جسد با سر است. (3)

با استناد به اين روايات، برخى معتقدند كه مدفن شريف سر امام حسين(ع)، كنار قبر مطهر اميرمؤمنان(ع) و در محلى كه امروزه به مسجد الرأس شهرت يافته است، قرار دارد. اما براساس ديدگاه ديگرى، محل دفن سر بريده امام(ع) كه در روايات فوق نيز به آن اشاره شده منطبق بر مسجد حنانه، در شرق نجف، دانسته شده است كه امروزه در آنجا، ضريحى منسوب به سر امام حسين(ع) وجود دارد كه در ادامه بحث به آن، اشاره خواهيم كرد.

همچنين گفتنى است، در كتب ادعيه، زيارتنامه اى براى امام حسين(ع) وارد شده است كه خواندن آن، به ويژه در حرم اميرمؤمنان(ع) مستحب است. برخى علما افزون بر روايات بيان شده، اين زيارتنامه را نيز قرينه اى بر وجود سر امام حسين(ع) در روضه مطهر6.

ص: 51

امام على(ع) در نجف دانسته اند.

به هر حال، همان گونه كه اشاره شد، بيشتر علما و مشاهير شيعه، از ديرباز تاكنون معتقدند سر مبارك امام(ع) به بدن آن حضرت در كربلا ملحق گرديده و در آنجا به خاك سپرده شده است.

و به او گفت: «اين ساباط، محل رفت وآمد من براى زيارت جدم اميرمؤمنان(ع) است. پس هر شب آن را ببند». از آن زمان، اين ساباط به زيارتگاه مردم نجف تبديل شد و هركس براى آنجا نذرى مى كرد، حاجتش برآورده مى شد. (1) با توجه به توسعه هاى مكرر آستان مقدس پس از تاريخ گفته شده، اين ساباط به احتمال زياد در محدوده صحن شريف قرار گرفته و امروزه نشانى از آن باقى نمانده است.

بود. ازاين رو علامه حلى، نقش تأثيرگذارى در گسترش تشيع در ايران داشته است.

از علامه حلى، آثار و تأليفات متعددى در زمينه هاى گوناگون، از جمله در فقه و اصول، كلام و اعتقادات، حديث و رجال، منطق و فلسفه، تفسير، ادب و... به جا مانده است. عناوين برخى از تأليفات مهم ايشان، عبارت است از: منهاج اليقين، كشف المراد، كشف الفوائد، منهاج الكرامة، خلاصه الاقوال فى معرفة الرجال، ايضاح الاشتباه، تلخيص المرام، مختلف الشيعه، نهج المسترشدين، نهج الحق وكشف الصدق و كشف اليقين فى فضائل اميرمؤمنان(ع). (1)

سرانجام اين عالم بزرگوار، در شب 21 محرم سال 726ه .ق، در زادگاهش شهر حله درگذشت و جنازه اش را به نجف اشرف منتقل كردند و در حرم مطهر اميرمؤمنان(ع) به خاك سپردند. (2) قبر وى تا به امروز، در حجره سمت راست ايوان طلاى آستان مطهر، باقى و زيارتگاه شيعيان است. روى قبر وى، ضريح مشبك چوبى، نصب شده است.

(تصوير شماره 31)

امام حسين(ع) بود. او شعر نيز مى سرود و اشعارى عرفانى از وى به جا مانده است. سرانجام اين عالم بزرگ، در 18 شعبان 1209ه .ق در سن 81 سالگى، در شهر كاشان از دنيا رفت و پيكر ايشان، به نجف اشرف منتقل گرديد و در آستان مقدس علوى، به خاك سپرده شد. (1)

بيست سال به تدريس، امامت، قضاوت و فتوا مشغول شد و سرانجام شب جمعه دهم صفر سال 1263ه .ق درگذشت. جنازه اش به نجف اشرف انتقال يافت و در ايوان صحن حرم اميرمؤمنان(ع) دفن گرديد. تعدادى از تأليفات وى عبارت است از: انيس الواعظين، ارشاد المسلمين، آب حيات در اصول دين، انيس الزاهدين، ينابيع الحكمة، الفقه المحمدى، مدائن العلوم و نجم الهدايه. (1)

كاشف الغطاء بود. پس از فراگيرى مقدمات فقه و اصول در اصفهان، براى تكميل تحصيلات خود به نجف اشرف مهاجرت كرد و نزد علما و فقهاى بزرگى، چون ميرزا حبيب الله رشتى، شيخ رازى نجفى و ميرزاى شيرازى درس خواند تا مجتهدى كامل و فقيهى فاضل گرديد. سپس به اصفهان بازگشت و به تدريس و ارشاد پرداخت و در شمار علما و فقهاى معروف آنجا قرار گرفت. در سال 1300ه .ق، به زهد و تقوا و سير و سلوك مشغول شد و بار ديگر به نجف بازگشت و سرانجام در ظهر روز يكشنبه، اول محرم 1308ه .ق، در نجف درگذشت و در حجره مقبره جدش صدرالدين عاملى، واقع در صحن حرم امام على(ع) دفن گرديد. (1)

(تصوير شماره 36)

او تحصيلات دينى مقدماتى خود را در تهران فراگرفت. سپس در سال 1273ه .ق، به همراه استاد و پدرزن خود، شيخ عبدالرحيم بروجردى (متوفاى 1306ه .ق)، به نجف اشرف مهاجرت كرد. از ديگر اساتيد وى، مى توان از ميرزاى شيرازى، ملا محمدعلى محلاتى، شيخ العراقين عبدالحسين طهرانى، شيخ اعظم مرتضى انصارى، آخوند ملا فتحعلى سلطان آبادى، ملاشيخ على خليلى، سيد مهدى قزوينى، ميرزا محمدهاشم خوانسارى و حاج ملاعلى كنى ياد نمود. از شاگردان وى نيز مى توان شخصيت هاى زير را نام برد: حاج شيخ عباس قمى، شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ محمدحسين كاشف الغطاء، سيد عبدالحسين شرف الدين، شيخ محمدباقر بيرجندى، شيخ على اكبر نهاوندى و شيخ على زاهد قمى.

ميرزا حسين نورى، به علت تلاش بسيار درباره روايات و گردآورى آنها، به «محدث نورى» شهرت يافته است. او تأليفات فراوانى از خود باقى گذاشته است كه برخى از آنها عبارت است از:

1. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل: بزرگ ترين اثر محدث نورى و معتبرترين مجموعه مفصل روايى پس از وسائل الشيعه است؛

2. اللؤلؤ و المرجان: نخستين كتاب مستقلى است كه در رد خرافات پديد آمده در مسئله حماسه عاشورا، نگاشته شده است؛

3. النجم الثاقب فى احوال الامام الحجّة الغائب؛

4. نفس الرحمن فى فضائل سلمان؛

5. جنّة المأوي؛

6. بدر مشعشع، در شرح حال فرزندان موسى مبرقع، پسر امام محمد جواد(ع)؛

7. كشف الاستار؛

8. الفيض القدسى: نخستين كتاب مستند و معتبر در زندگانى علامه مجلسى؛

9. كلمه طيبه؛

10. دار السلام؛

ص: 61

11. فصل الخطاب؛

12. معالم العبر؛

13. ميزان السماء؛

14. سلامة المرصاد؛

15. مواليد الائمة؛

16. تحية الزائر.

سرانجام اين عالم بزرگوار، در سال 1320ه .ق، در سن 66 سالگى از دنيا رفت و به وصيت خود، در يكى از ايوان هاى صحن آستان مقدس اميرمؤمنان(ع) به خاك سپرده شد. (1)

درجه اجتهاد رسيد. بعد از فوت شرابيانى، مرجع تقليد شيعيان قفقاز و مناطق ديگر گرديد. سرانجام در شب جمعه، هفتم ربيع الثانى 1334ه .ق، در كربلا درگذشت و جنازه اش به نجف اشرف انتقال يافت و در صحن مقدس اميرمؤمنان(ع) به خاك سپرده شد. (1)

مطهر علوى، دفن گرديد. از تأليفات وى مى توان به كتاب افاضة الغدير في حل العصير و انارة الحالك في قراءة ملك و مالك، اشاره كرد. (1)

ايران، حاشيه بر كتاب عروة الوثقى، وسيلة النجاة و رساله اى در لباس مشكوك. او در شب جمعه 26 جمادى الاول 1355ه .ق، در نجف درگذشت و در يكى از حجرات صحن مطهر علوى به خاك سپرده شد. (1)

(تصوير شماره 44)

مجتهدان، از جمله آيات عظام سيد محسن حكيم، شيخ محمدتقى آملى، سيد محمدتقى خوانسارى، عبدالهادى شيرازى و سيد ابوالقاسم خوئى، نزد ايشان شاگردى نمودند. او در شب دوشنبه 28 ذى قعده سال 1361ه .ق، در نجف درگذشت و در حجره متصل به دالان صحن درِ سلطانى، دفن شد. آثار فراوانى از ايشان به جاى مانده است؛ از جمله بدايع الافكار فى الاصول، رسالة فى لباس المشكوك، القضاء، مقالات اصوليه، حاشيه بر رسايل، حاشيه بر كفايه، حاشيه بر عروة الوثقي و شرح تبصره. (1)

(تصوير شماره 46)

تا اينكه پس از وفات ميرزاى نائينى در سال 1355ه .ق، مقام مرجعيت و رياست حوزه علميه نجف به ايشان رسيد. در اواخر عمر، به درد پا مبتلا شد و در آخرين سال زندگى اش براى معالجه و استراحت به لبنان رفت و پس از چندى به بغداد بازگشت و شب نهم ذى حجه سال 1365ه .ق، در كاظمين درگذشت. جنازه اش را به نجف حمل كردند و در صحن حرم اميرمؤمنان(ع) به خاك سپردند. (1)

(تصوير شماره 48)

جمله آيت الله مرعشى نجفى، از محضر وى استفاده كردند. او در سال 1374ه .ق، در نجف از دنيا رفت و در يكى از حجره هاى صحن مطهر اميرمؤمنان(ع) به خاك سپرده شد. (1)

المراجعات (مجموعه مناظرات وى با «شيخ سليم بِشرى»، مفتى و عالم بزرگ دانشگاه الازهر مصر، در قالب نامه نگارى ميان اين دو است كه در سال 1355ه .ق، منتشر شد)، الفصول المهمّة، النص والاجتهاد، ابوهريرة، الكلمة الغراء فى تفضيل الزهراء، مسائل فقهية، الى المجمع العلمى العربى بدمشق، مؤلفوا الشيعه فى صدر الاسلام و زينب الكبرى. (1)

ابوالقاسم خوئى، محمدباقر زنجانى و سيد محسن حكيم بهره برد.

او افزون بر تدريس علوم اسلامى، آثار و تأليفات فراوانى از خود به جاى گذاشت كه از آن جمله، مى توان به تفسير القرآن الكريم (در چهار جلد)، شرح زندگانى ائمه معصوم (تا زندگانى امام حسين(ع)، تطبيق هيئت جديد بر هيئت و نجوم اسلامى، القواعد الحكميه (حاشيه بر اسفار)، كتاب البيع (در سه جلد)، مكاسب محرمه (در دو جلد) و تعليقه بر عروة الوثقي اشاره كرد. شهيد سيد مصطفى خمينى، كنار پدرش، به مبارزه و فعاليت سياسى و بيدارگرى اسلامى مى پرداخت و به همين علت، با توطئه نظام طاغوتى ايران، در سن 47 سالگى به شيوه مشكوكى، مسموم شد و به شهادت رسيد. جنازه وى را در آستان مقدس علوى، در مقبره علامه حلى، به خاك سپردند. (1)

(تصوير شماره 52)

صفين شركت كرد و ميان قوم خود احترام داشت و از وى، فرمان مى بردند». (1) همچنين كميل را از رؤساى شيعه (2) و يكى از هشت عابد و زاهد معروف كوفه بر شمرده اند. (3) او در زمان ملازمت خود با اميرمؤمنان(ع)، احاديثى از ايشان و نيز برخى از احوال آن حضرت(ع) را نقل كرده است. (4)

(تصوير شماره 57)

دعاى معروف كميل كه به دعاى خضر نيز شناخته مى شود، از ادعيه بسيار زيبا و پرفضيلت، با مضامين بالاى عرفانى است كه خواندن آن در شب هاى نيمه شعبان هر سال و نيز شب هاى جمعه سفارش شده است. (5) به روايت شيخ طوسى، كميل اين دعا را از اميرمؤمنان(ع) در حال سجده، در شب نيمه شعبان، شنيده است. (6) اما به روايت سيد بن طاووس، امام(ع) اين دعا را به كميل آموخته است و كميل، خود در اين باره مى گويد:

همراه با گروهى از اصحاب اميرمؤمنان(ع) در مسجد بصره، كنار آن حضرت نشسته بوديم كه بعضى از اصحاب گفتند: «معناى اين سخن خداوند عزوجل كه مى فرمايد: (فِيهٰا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ) (7) چيست؟» حضرت فرمود: «اين مسئله، در شب نيمه شعبان رخ مى دهد. سوگند به خدايى كه جانم به دست اوست! هيچ بنده اى نيست؛ مگر آنكه همه امور او، اعم از خير و شر، كه از شب نيمه شعبان تا مثل آن، از سال آينده رخ مى دهد، در شب نيمه شعبان قسمت و مقدر مى گردد و هيچ بنده اى، آن را احيا نمى كند و دعاى «خضر» را نمى خواند؛ مگر آنكه خداوند، دعاى او را4.

ص: 74

اجابت مى كند. زمانى كه اميرمؤمنان(ع) به خانه رهسپار شد، شبانه به خدمت آن حضرت رسيدم. فرمود: «اى كميل! چه چيز باعث شد كه در اين زمان، نزد من بيايى؟» عرض كردم: «اى اميرمؤمنان! دعاى خضر»! فرمود: «اى كميل! بنشين. هرگاه اين دعا را حفظ كردى، در هر شب جمعه يا در هر ماه، يك بار يا در هر سال، يك بار يا در طول عمرت، يك بار آن را بخوان كه خدا تو را كفايت و يارى مى نمايد و به تو روزى عطا مى كند و هرگز آمرزش را از دست نمى دهى. اى كميل! مصاحبت طولانى تو با ما موجب گرديد تا آنچه را از ما درخواست نمودى، به تو عطا كنيم». سپس فرمود: بنويس: (اللهم انّي اسألك برحمتك التي وسعت كلّ شيء..). [تا آخر دعا]. (1)

كميل در سال 82 ه .ق، (در هفتاد يا نود سالگى)، به دست حجاج بن يوسف كه به دشمنى با اهل بيت(عليهم السلام) شهرت داشت، به شهادت رسيد. (2) ابن عساكر (مورخ بزرگ)، كيفيت شهادت وى را چنين نقل كرده است كه روزى حجاج از «هيثم اسود»، سراغ كميل را گرفت تا او را به قتل برساند. اسود جواب داد: «او پيرمرد سالخورده اى است». حجاج گفت: «شنيده ام كه تفرقه مى اندازد». سپس دستور داد كه كميل را دستگير كنند. هنگامى كه كميل از قصد حجاج آگاه شد، از كوفه گريخت. چون حجاج به او دست نيافت، براى اينكه او را به زور تسليم كند، حقوق قبيله اش را كه از بيت المال تأمين مى شد، قطع كرد. هنگامى كه كميل از اين جريان آگاه شد، گفت: «از عمرم چند سالى باقى نمانده است. چرا باعث قطع روزى جماعتى شوم؟» ازاين رو وارد كوفه شد و به دارالاماره رفت و خود را تسليم كرد. حجاج مقابل او، نام على(ع) را برد و كميل بر ايشان صلوات فرستاد. حجاج گفت: «به خدا قسم! فردى را بر تو مى گمارم كه كينه اش به على، از محبت تو به او بيشتر باشد». سپس ادهم قيسى از اهل حمص را موظف به قتل كميل كرد و او نيز8.

ص: 75

سر كميل را از بدن، جدا كرد. اما به قول ديگرى، «ابوالجهم بن كنانه»، به دستور حجاج، كميل را گردن زد. (1)

(تصوير شماره 58)

مرجع تقليد جمعى از شيعيان عراق گرديد و پس از درگذشت آيت الله العظمى بروجردى در سال 1340ه .ق، مرجعيت شيعيان جهان را به عهده گرفت.

آيت الله حكيم، خدمات فرهنگى و اجتماعى زيادى براى شيعيان انجام داد و آثار و تأليفاتى نيز از خود به جاى گذاشت. سرانجام در 27 ربيع الاول سال 1390ه .ق، در بغداد درگذشت و جنازه اش را به كربلا و از آنجا به نجف تشييع كردند و در زاويه مسجد هندى به خاك سپردند. (1) مرقد اين مرجع بزرگ در محله حويش، ابتداى خيابان باب القبله، كنار كتابخانه مسجد هندى قرار دارد.

(تصوير شماره 63)

در روز جمعه، نخستين روز ماه رجب سال 1424ه .ق، پس از اقامه نماز جمعه، هنگام خروج از حرم اميرمؤمنان(ع) بر اثر انفجار خودروى بمب گذارى شده، به همراه 83 نفر از همراهانش به شهادت رسيد.

پس از شهادت وى، برادرش سيد عبدالعزيز حكيم، به رياست مجلس اعلاى شيعه عراق برگزيده شد. اما وى نيز چند سال بعد، در روز پنجم رمضان 1431ه .ق، بر اثر بيمارى سرطان، در تهران از دنيا رفت. جنازه اش را به نجف انتقال دادند و كنار قبر برادرش سيد محمدباقر، در ميدان ثورة العشرين، به خاك سپردند. (1)

اكنون روى قبر اين دو برادر از خاندانِ حكيم، ساختمانِ مقبره و مجتمع فرهنگى بزرگ و باشكوهى در حال ساخت است كه داراى گنبد و گلدسته عظيم و مرتفع مى باشد و از بخش هاى مختلفى نيز تشكيل شده است.

پس از رحلت مرحوم آيت الله حكيم، شهيد صدر به دنبال فعاليت هاى سياسى خود، به تدريج همچون يك رهبر شناخته شده، مورد توجه ويژه مردم قرار گرفت و به علت مبارزه خستگى ناپذير خود با رژيم بعثى عراق و همچنين حمايت بى دريغ از حركت امام خمينى و انقلاب اسلامى، بارها در عراق، دستگير، زندانى و شكنجه شد. بعثى ها براى مدتى نيز او را در خانه اش زندانى نمودند و از رفت وآمد مردم به آنجا جلوگيرى كردند. سرانجام در تاريخ 19 جمادى الاول 1400ه .ق، او را دستگير كردند و به بغداد بردند و پس از شكنجه فراوان، او را در تاريخ 22 جمادى الاول 1400ه .ق- 19 فروردين 1359ه .ش، به همراه خواهرش بنت الهدى، به شهادت رساندند. «بنت الهدى»، خواهر شهيد صدر، بانويى بافضيلت و نويسنده اى پرتوان بود. (1)

جنازه شهيد صدر را به نجف منتقل كردند و در نقطه دورافتاده اى، در انتهاى قبرستان وادى السلام به خاك سپردند. اما پس از سقوط رژيم بعثى عراق، بدن وى را از آنجا خارج كردند و به نقطه ديگرى ميان شهر نجف انتقال دادند تا براى وى مقبره اى باشكوه و لايق شخصيت اين عالم بزرگ و انديشمندِ شهيد مسلمان، بنا كنند.

زعامت شيعه و رياست حوزه علميه، به وى رسيد. سرانجام در 1212ه .ق، در نجف اشرف درگذشت و در جوار مرقد شيخ طوسى، نزديك حرم امام على(ع)، به خاك سپرده شد. برخى از آثار مهم وى، عبارت است از: كتاب المصابيح، القواعد الاصوليه و الفوائد الرجالية. خاندان وى در نجف، به «آل بحرالعلوم» شهرت يافتند و تعدادى از افراد اين خاندان تا دوره اخير، از علماى برجسته شيعه بوده اند. (1)

مرقد وى در جوار مرقد شيخ طوسى قرار دارد و داراى گنبد كاشى كارى آبى رنگ است و كنار وى، فرزندانش به خاك سپرده شده اند.

(تصوير شماره64)

شيخ جعفر كاشف الغطاء، در سن جوانى به درجه عالى اجتهاد رسيد و در شمار استادان و علماى فاضل و محدثان ماهر درآمد. او در عبادت و بندگى و مراتب ايمان و يقين به مدارجى از كمال رسيده بود كه به وى كراماتى نسبت مى دادند.

از آثار وى، مى توان از «تحفة غرويه» (در شرح لمعه دمشقيه) و «ابواب الجنان» ياد كرد. شيخ خضر شلال، در سال 1255ه .ق، در نجف اشرف درگذشت. (1) مقبره او در يكى از اتاق هاى خانه وى، در بازار عماره شهر نجف قرار دارد و داراى پنجره مشبك آهنى به كوچه مجاور است. او اين مقبره را در زمان حيات خود آماده كرد و آن را از خانه اش جدا ساخت و به جز همسر خواهرش، سيد هاشم رفيعى (متولى حرم اميرمؤمنان(ع)، به كس ديگرى، اجازه دفن شدن در اين مقبره را نداد. (2)

سنيان به كرخ و تاراج دكان هاى اماميه و هجوم به خانه شيخ و سوزاندن كتابخانه وى، شيخ طوسى از بغداد به نجف رفت و با ورود وى به اين شهر، حوزه علميه شيعه در اين شهر، رونق گرفت. بنابراين بايد شيخ طوسى را مؤسس حوزه علميه نجف به شمار آورد. او سرانجام در 22 محرم 460ه .ق، درگذشت و در خانه مسكونى اش، در صدمترى حرم مطهر امام على(ع) به خاك سپرده شد. (1) برخى از آثار مهم وى، عبارت است از: التبيان فى تفسير القرآن (از تفاسير مهم استدلالى شيعه)، الاستبصار فيما اختلف من الاخبار (از اصول اربعه شيعه)، تهذيب الاحكام (از اصول اربعه شيعه)، رجال و الغيبة. (2)

مرقد شيخ طوسى در بيست مترى شمال آستان مقدس علوى، ابتداى خيابان «طوسى»، در مسجدى كه به نام وى ناميده شده، واقع است و داراى گنبد كاشى كارى جديد است.

(تصوير شماره 66)

درگذشت. جنازه اش را پس از تشييع باشكوهى، به نجف بردند و در كتابخانه اميرمؤمنان(ع) كه خود ساخته بود، به خاك سپردند. (1)

(تصوير شماره 67)

الف) در روايتى، از اميرمؤمنان(ع) نقل شده است كه هر مؤمنى، در هر نقطه اى از زمين بميرد، به روح او گفته مى شود، به وادى السلام ملحق شو كه آنجا، قطعه اى از بهشت عدن است. (1)

ب) از مروان بن مسلم نيز چنين نقل شده است:

به امام جعفر صادق(ع) عرض كردم: «برادرم در بغداد زندگى مى كند و مى ترسم كه اجلش در آنجا فرا رسد». امام(ع) فرمود:

«ما تبالي حيثما مات، أما إنه لا يبقى مؤمن في شرق الارض وغربها الا حشر الله روحه الى وادي السلام»؛ «اهميت نده كه كجا بميرد. هيچ مؤمنى در مشرق يا مغرب زمين نمى ميرد؛ مگر آنكه خداوند روحش را به وادى السلام مى فرستد». راوى پرسيد: «وادى السلام كجاست؟» حضرت(ع) فرمود:

«ظهر الكوفة، اما اني كأني بهم حلق حلق قعود يتحدثون»؛ «پشت كوفه. گويى من با چشم خود مى بينم كه حلقه حلقه نشسته اند و با يكديگر سخن مى گويند». (2)

ج) ديلمى، نظير اين حديث را از امام صادق(ع)، چنين روايت كرده است:

حضرت فرمود:

«ما من مؤمن يموت في شرق الارض وغربها الا حشر الله جلّ و علا روحه الى وادي السلام»؛ «هيچ مؤمنى در شرق يا غرب دنيا نمى ميرد؛ مگر اينكه روحش را خداوند متعال به سوى وادى السلام گسيل مى دارد». راوى پرسيد: «وادى السلام كجاست؟» حضرت فرمود:

«بين وادي النجف والكوفة كأني بهم خلق كبير قعود يتحدثون على منابر من نور»؛ «ميان صحراى كوفه و نجف. گويى با چشم خود مى بينم كه خلق بسيارى، بر فراز منبرهايى از نور، نشسته اند و با يكديگر سخن مى گويند». (3)

د) «زيد نرسى»، از اصحاب امام صادق(ع)، از آن حضرت، روايت مى كند كه فرمود:1.

ص: 86

چون روز جمعه و عيدين (فطر و قربان) فرا رسد، خداوند منان به رضوان، خازن بهشت، دستور مى دهد كه ميان ارواح مؤمنان كه در عرصه هاى بهشت قرار دارند، فرياد برآورد كه خداوند به شما رخصت داده است كه به خويشان و دوستان خود در دنيا، سر بزنيد.

در ادامه روايت، امام(ع) توضيح مى دهد كه چگونه، خداوند آنها را به روى زمين مى آورد.

فينزلون بوادي السلام وهو واد بظهر الكوفة ثم يتفرقون في البلدان والامصار حتى يزورون اهاليهم الذين كانوا معهم في دار الدنيا... .

پس آنها در وادى السلام فرو مى آيند و آن، منطقه اى پشت كوفه است و از آنجا، به شهرها و كشورها، پراكنده مى شوند. سپس به خويشان و آشنايان خود كه در دنيا با آنها بوده اند، سر مى زنند... سپس به جايگاه خود در بهشت بازمى گردند. (1)

ه ) ابن عساكر، مورخ بزرگ اهل سنت، به سند خود از امام صادق(ع) نقل كرده است كه حضرت به نجف مى آمد و مى فرمود: «وادى السلام، محل گردآمدن ارواح مؤمنان است و اينجا چه خاك جاى خوبى است براى مؤمنان و دعا مى كرد كه خدايا! قبر مرا در اين مكان قرار بده». (2)

ديلمى در كتاب ارشاد، ويژگى هاى وادى السلام را چنين نقل كرده است:

از ويژگى هاى تربت اميرمؤمنان(ع) آن است كه از كسانى كه در اين سرزمين دفن شوند، عذاب قبر و سؤال نكير و منكر برداشته مى شود؛ چنان كه در روايات صحيح، به آن تصريح شده است. (3)

سيد نعمت الله جزائرى نيز در همين رابطه مى گويد:

بهشت روى زمين، وادى السلام است كه محل آن، بيرون كوفه، بين نجف و كربلا0.

ص: 87

مى باشد و ارواح مؤمنان در پيكرهاى مثالى در آنجا، از نعمت هاى الهى برخوردار مى شوند تا روزى كه به جايگاه اصلى خود در بهشت برين راه يابند. (1)

با توجه به روايات و ويژگى هاى بيان شده، بسيارى از بزرگان و شيعيان، از گذشته تا به امروز، وصيت مى كرده اند كه جنازه شان را به نجف اشرف منتقل نمايند و در قبرستان وادى السلام به خاك بسپارند. در نتيجه، اين قبرستان، به مرور زمان گسترش يافته و به پهناورترين قبرستان جهان، تبديل شده است.

در قبرستان وادى السلام، زيارتگاه ها و مقام هاى منسوب به برخى پيامبران و امامان(عليهم السلام) و نيز آرامگاه هاى برخى از علما و مشاهير شيعه وجود دارد كه مهم ترين آنها، عبارت اند از:

اما سيد بحرالعلوم، محل فعلى را شناسايى كرد و گنبدى نيز از سنگ و گچ بر فراز آن ساخت. سپس يك ايرانى، آن را خراب نمود و به جاى آن، ساختمان جديدى با گنبد كاشى كارى بنا كرد. اين ساختمان در سال 1337ه .ق، يعنى در دوره اشغال عراق از سوى بريتانيا بازسازى گرديد. (1)

(تصوير شماره 71 و 72)

از جمله تبريز، رشت، اصفهان و نقاط ديگر مبارزه را آغاز كردند، رئيسعلى دلوارى با همكارى روحانيان و ديگر آزادى خواهان، اين شهر را از تصرف نيروهاى وابسته به محمدعلى شاه خارج كردند. رئيسعلى دلوارى، كنار تدارك حمله به بوشهر، تقريباً هر شب به پادگان انگليسى ها حمله مى كرد و ضرباتى بر آنها وارد مى آورد؛ تا اينكه سرانجام در جريان يكى از اين حملات در سال 1333ه .ق، به شهادت رسيد. (1)

جنازه رئيسعلى، مدتى پس از شهادت، به نجف اشرف انتقال يافت و در قبرستان وادى السلام به خاك سپرده شد و قبر وى تا به امروز در اين قبرستان، باقى مانده است و مردم و علاقه مندان، بر آن فاتحه مى خوانند.

(تصوير شماره 75)

مدرسه آيت الله يزدى: از مدارس باشكوه نجف است كه به اهتمام مرجع بزرگ شيعه، سيد كاظم يزدى و با مساعدت مالى «قلى بك»، وزير سلطان عبدالاحد بخارى، در سال 1325ه .ق، تأسيس شد. اين مدرسه از نظر طرح و نقشه، همانند مدارس دوره صفوى، به كاشى كارى هاى معرق و هفت رنگ تزيين شده است. مساحت آن، 750 مترمربع است و در مجموع، هشتاد حجره دارد. (1)

مدرسه آيت الله بروجردى: اين مدرسه، در محله براق نجف واقع است و به دست مرجع تقليد بزرگ شيعه آيت الله العظمى سيد حسين بروجردى در سال 1373ه .ق، تأسيس شد. ساختمان آن در چهار طبقه، در زمينى به مساحت هفتصد مترمربع ساخته شد كه داراى 62 حجره براى سكونت طلاب است. (2)

(تصوير شماره 76)

مدرسه حاج ميرزا حسين خليلى: اين مدرسه، در محله العماره واقع است و آن را ميرزا حسين خليلى با كمك مالى حاج محمدحسين خان معتمدالسلطنه، در سال 1316ه .ق، بنا كرد. ساختمان مدرسه داراى زمينى به وسعت ششصد مترمربع، پنجاه حجره در دو طبقه و نيز كتابخانه است. (3)

مدرسه عامليين: اين مدرسه، در يكى از محلات تازه ساز شهر نجف واقع شده و بانى آن، شيخ محمدتقى فقيه عاملى، از علماى لبنان است. وى اين مدرسه را با كمك آيت الله سيد محسن حكيم و تعدادى از نيكوكاران، در سال 1377ه .ق، بنا كرد. مساحت مدرسه، حدود 1500 مترمربع است و حجره ها و امكانات رفاهى مناسبى دارد. (4)

مدرسه هندى: اين مدرسه، در محله مشراق شهر نجف قرار دارد و به دست يكى از اهالى لاهور به نام ناصرعلى خان در سال 1328ه .ق، در زمينى به مساحت ششصد4.

ص: 92

مترمربع در يك طبقه، ساخته شده است. به دستور آيت الله سيد محسن حكيم نيز تعمير شد و داراى 22 حجره است. (1)

مدرسه امام حكيم (جامعة الحكمة): اين مدرسه، در محله مشراق قرار دارد و بانى آن، آيت الله حكيم است. مدرسه در سه طبقه، در زمينى به مساحت 714 مترمربع، به شيوه معمارى جديد، ساخته شده است و از مدارس زيباى نجف، به شمار مى آيد. (2)

مدرسه عبدالعزيز بغدادى: اين مدرسه، در محله «حى السعد» قرار دارد و به نام بانى آن، «حاج عبدالعزيز بغدادى»، شناخته مى شود. مدرسه در دو طبقه به همراه يك زيرزمين وسيع، در زمينى به مساحت 1900 مترمربع ساخته شده است. اين مدرسه، داراى حياط مركزى و 102 حجره اطراف آن است. پيشانى ايوان هاى آن نيز كاشى كارى شده است. (3)

مدرسه جامعة النجف الاشرف: اين مدرسه، در محله «حى السعد» واقع است و از مدارس بزرگ حوزه علميه نجف به شمار مى آيد. بانى آن، «سيد محمد موسوى»، معروف به كلانتر است كه با كمك مالى يكى از نيكوكاران تهرانى، به نام حاج محمدتقى اتفاق تهرانى ساختمان مدرسه را، در سال 1372ه .ق، آغاز كردند كه تا سال 1382ه .ق، به طول انجاميد. ساختمان مدرسه، در چهار طبقه و در زمينى به مساحت پنج هزار مترمربع، ساخته شده است و در مجموع، داراى 208 حجره، يك كتابخانه بزرگ به مساحت 225 مترمربع، يك مسجد و يك مَدرس نسبتاً وسيع است. ديگر مدارس نجف عبارتند از: مدرسه مهديه، دارالحكمة، دارالعلم، سليميه، وسطى، آخوند كبرى، شربيانى، قوام، اصطهبانى و مدرسه سيد عبدالله شيرازى.6.

ص: 93

ديوارهاى آن، مستحكم تر و بلندتر گرديد و كف آن با ريگ پوشانده شد. (1)

در سال 317ه .ق، قرامطه پس از تسلط بر مكه، حجرالاسود را از ديوار كعبه جدا كردند و با خود به شهر «احساء»، در شمال شرقى شبه جزيره عربستان بردند؛ تا اينكه در سال 339ه .ق، در دوره خليفه عباسى، المطيع لله، با وساطت يكى از سادات، به نام عمر بن يحيى علوى، آن را به مسجد كوفه منتقل نمودند و روى يكى از ستون ها، نصب كردند و سپس به مكه بازگرداندند. (2)

از نوشته ابن جبير چنين برمى آيد كه برخلاف شهر كوفه كه در قرن ششم به مخروبه اى تبديل شده، مسجد كوفه از خرابى مصون مانده است. (3) ابن بطوطه نيز مسجد را در قرن هشتم ديده و آن را چنين توصيف كرده است: «سقف مسجد، بر ستون هايى از سنگ تراشيده شده، استوار است و قطعات سنگ با سرب، به يكديگر پيوسته است». (4)

(تصوير شماره 79)

علامه سيد مهدى بحرالعلوم در سال 1181ه .ق، مسجد را بازسازى نمود. در جريان اين بازسازى، بخش ها و ستون هاى قديمى مسجد، خراب شد و كف مسجد روى بخش هاى خراب شده، به ارتفاع چهار متر، بالا آورده شد و در محل مقام هاى مسجد كه زير خاك دفن شده بود، مقام هاى جديدى ساخته شد. پس از وى، شيخ محمدحسن، صاحب جواهر، مردم را به زيارت مسجد كوفه و توجه بيشتر به اداى آداب آن تشويق مى كرد و خودش نيز روزهاى سه شنبه، همراه با طلاب حوزه به زيارت مسجد كوفه مى آمد و شب را در مسجد سهله، سپرى مى كرد. (5)9.

ص: 96

در اوايل دو قرن نوزدهم و بيستم ميلادى، جنايت هايى در حق شيعيان در اين مسجد اتفاق افتاد؛ در سال 1216ه .ق- 1802 م، وهابى ها به دو شهر كربلا و نجف حمله كردند و در جريان حمله خود به نجف، به مسجد كوفه يورش بردند و همه شيعيانى را كه در حال نماز و عبادت بودند، به شهادت رساندند. همچنين در جريان انقلاب سال 1920م شيعيان عراق عليه اشغال انگليس، هواپيماهاى انگليسى، مسجد كوفه را كه بسيارى از مردم به داخل آن پناه آورده بودند، بمباران كردند و تعداد بسيارى از شيعيان را به شهادت رساندند و بعضى از مقام هاى مسجد را خراب كردند. سپس نيروهاى نظامى انگليس، با اسب و سگ هاى خود، وارد مسجد شدند. (1)

پس از سقوط رژيم بعثى عراق، اسماعيليان بهره كه در هند حضور دارند، مسجد كوفه را به صورت كامل بازسازى كردند. در اين بازسازى، كف و نماهاى مسجد با سنگ هاى مرمر سفيدرنگ پوشيده شد و در شبستان مسجد، ستون هاى دايره اى سنگى، نصب گرديد و دو مناره بزرگ، در دو زاويه شمال غربى و شرقى مسجد ايجاد شد. گرچه اين بازسازى، به شيوه زيبا و مناسبى صورت گرفته است و به كارگيرى سنگ هاى مرمر سفيد و يكپارچه و تزيينات معمارى زيبا در آن، منظره دلپذيرى به مسجد بخشيده است، اما اصالت تاريخى مسجد، از بين رفته است و بيشتر مقام هاى داخل صحن مسجد كه پيش تر به صورت محراب يا ستون تاريخى بود، به محرابچه هاى كوچكى تبديل شده و حتى برخى از مقام ها نيز به طور كامل، حذف شده است.

ساختمان فعلى مسجد، بالغ بر چهل هزار مترمربع مساحت دارد. نماى آن، تقريباً به شكل مربعى است كه اضلاع آن به ابعاد 116*109*116*110 متر است. ديوارهاى مسجد، بلند و از بيرون، با برج هاى نيمه دايره، استحكام بخشيده شده است. تعداد اين برج ها 27 عدد است كه در هريك از اضلاع جنوبى و غربى، پنج برج و در هريك از اضلاع شمالى و شرقى، هفت برج و برج هايى نيز در چهار گوشه مسجد، وجود دارد. (2)

(تصوير شماره80)4.

ص: 97

متصل به مسجد، از هر دو سمت شرقى آن، صحن ديگرى وجود دارد كه در آن، دو مرقد مسلم بن عقيل و هانى بن عروه، قرار دارد. در گذشته، در سمت غربى مسجد، صحن ديگرى وجود داشته كه داراى ايوان ها و حجره ها و ديوارى گرداگرد آن بوده است. اين محوطه، كاروانسرايى مخصوص اقامت زائران و مسافران بوده است كه در سال 1327ه .ق، تأسيس گرديد و در سال 1383ه .ق، تخريب شد. (1) مشابه اين كاروانسرا، هنوز در ضلع شرقى مسجد سهله، باقى مانده است.

در گذشته، مسجد كوفه داراى چند دروازه بوده است كه امروزه تنها يك دروازه آن، باقى مانده است. نام اين دروازه باب الفيل و در گوشه شمال غربى مسجد قرار دارد. البته در دوره هاى اخير، دروازه هاى جديدى به صحن مسجد، باز شده است؛ از جمله دروازه اى واقع در ميانه ضلع غربى مسجد كه به اشتباه باب الكنده (از دروازه هاى قديمى مسجد كوفه) خوانده مى شود، دروازه صحن مسلم بن عقيل، در ميانه ضلع شرقى مسجد كه چندين بار، از جمله در سال 1388ه .ق، بازسازى شده است و دروازه كوچكى به نام باب الرحمه، در ميانه ضلع شمالى كه در سال 1388ه .ق، ايجاد شده است. (2)

بالاى باب الفيل، مناره اى دايره اى وجود دارد كه در سال 1376ه .ق- 1956م ساخته شده و بدنه آن با الواح و كتيبه هاى كاشى، تزيين يافته است. اين مناره، به جاى مناره قديمى ترى ساخته شد كه در تاريخ مذكور، به سبب بناى مناره جديد، به طور كامل تخريب گرديد. (3) در بازسازى اخير مسجد، دو مناره مربع به مسجد افزوده شده است كه يكى از آنها، در زاويه شمال غربى مسجد، كنار مناره دايره اى قديمى و مناره ديگر، در زاويه شمال شرقى، قرار دارد.

(تصوير شماره 81)

يكى از نام هاى باب الفيل، در گذشته، «باب الثعبان» (دروازه افعى)، بوده است. علت6.

ص: 98

نامگذارى آن، وقوع يك كرامت در زمان اميرمؤمنان(ع) در ارتباط با اين دروازه مسجد است كه در تعدادى از منابع شيعه، نقل شده است. داستان آن، چنين است كه در يكى از روزهاى جمعه، اميرمؤمنان(ع) بالاى منبر مسجد كوفه، خطبه مى خواند كه افعى بزرگى كه سر آن از سر گوسفند نيز بزرگ تر بود، از سمت باب الفيل وارد مسجد شد و به سمت منبر حركت كرد و مردم از ترس آن، كنار رفتند. افعى نزد امام على(ع) بالاى منبر رفت و سرش را نزديك امام برد و حضرت به او، گوش داد. سپس از منبر پايين آمد و از همان باب الفيل بيرون رفت و از ديدگان مردم غايب شد. حضرت(ع) خطاب به مردم فرمود:

اين افعى را كه ديديد، وصى محمد(ص) بر جنيان است و من، وصى ايشان بر آدميانم. آن افعى، بيشتر از شما از من پيروى مى كند و او، جانشين من ميان شماست... و او از من سؤالى كرد كه من پاسخ او را دادم. (1)

3. از اميرمؤمنان(ع) روايت شده است كه نماز نافله در اين مسجد، معادل يك عمره همراه با رسول خدا(ص) و نماز واجب در آن، برابر با يك حج همراه با رسول خدا(ص) است و در اين مسجد، هزار پيامبر و هزار وصى پيامبر، نماز خوانده اند. (1)

4. از رسول خدا(ص) روايت كرده اند كه فرمود:

زمانى كه من را به آسمان عروج دادند، به زمين، در مسجد پدرم نوح(ع) و پدرم ابراهيم(ع) كه همان مسجد كوفه است، فرو آمدم و در آن، دو ركعت نماز خواندم... خواندن يك نماز واجب در آن مسجد، معادل يك حج مقبول و يك نماز نافله، برابر با يك عمره مقبول مى باشد. (2)

5. از امام صادق(ع) نقل است كه هيچ بنده صالح و پيامبرى نبوده، مگر آنكه در مسجد كوفه نماز گزارده است. حتى رسول خدا(ص) در شب معراج، در اين مسجد فرود آمد و در آن، دو ركعت نماز خواند. يك نماز واجب در آن، برابر با هزار نماز در جاى ديگر و يك نماز نافله در آن، معادل پانصد نماز است. جلو، عقب، سمت راست و سمت چپ اين مسجد، باغى از باغ هاى بهشت است و نشستن در آن، بدون نماز خواندن يا ذكر گفتن، عبادت است. و اگر مردم فضيلت آن را مى دانستند، حتى با حركت روى چهار دست و پا، خود را به اين مسجد مى رساندند. در همين روايت، امام(ع) خطاب به راوى فرمود: «اگر من در كوفه حاضر بودم، آرزو مى كردم كه هيچ نمازى از من در آن مسجد، فوت نشود». (3)

6. در روايات ديگرى از امام صادق(ع)، نماز خواندن در مسجد كوفه، معادل هزار نماز [در جاى ديگر] بيان شده است. (4)6.

ص: 100

7. از امام رضا(ع) نقل شده است كه نماز فرادا در مسجد كوفه، بهتر از هفتاد نماز جماعت در غير آن است. (1)

8 . ابن فقيه از امام على(ع) نقل كرده است كه در اين مسجد، نود پيامبر و هزار وصى پيامبر نماز خوانده اند و هنگام طوفان نوح(ع) از زمين آن، آب فوران كرد و كشتى نوح از اينجا خارج شد و در اين مسجد، عصاى موسى(ع) و انگشتر سليمان(ع) قرار دارد. (2)

9. در روايتى از امام صادق(ع) آمده است كه مردى در مسجد كوفه، نزد اميرمؤمنان(ع) آمد و اظهار داشت كه مى خواهد به قصد زيارت مسجد اقصى، به مسافرت رَود. حضرت به وى فرمود:

مركبت را بفروش و توشه ات را تناول كن و در همين مسجد نماز بگذار كه يك نماز واجب خواندن در اينجا، معادل با يك حج مقبول و يك نماز نافله در اينجا، برابر است با يك عمره مقبول... و از همين مكان، كشتى نوح حركت كرد... و در اينجا، هفتاد پيغمبر و هفتاد وصى پيغمبر كه من يكى از آنهايم، نماز خوانده اند و در اين مسجد، هيچ محزون و مكروبى براى برآورده شدن حاجتى دعا نكرده، مگر آنكه خداوند حاجتش را روا و حزنش را برطرف ساخته است. (3)

گفتنى است كه سيد حميرى، از اصحاب امام صادق(ع)، در يكى از قصايد خود، مسجد كوفه را ستوده و آن را در مرتبه، بعد از مسجدالحرام و مسجدالنبى برشمرده و برخى از فضايل آن را به نظم درآورده است. (4)

(تصوير شماره 82)

امامان معصوم(عليهم السلام) در اين مسجد و پيشينه تاريخى آن است. هريك از اين مقام ها و محراب ها، داراى آداب خاصى است كه در كتب ادعيه مختلف، نظير مفاتيح الجنان، بيان شده است. پس از بازسازى هاى اخير مسجد كوفه، بيشتر مقام هاى موجود در صحن و رواق هاى مسجد نيز به صورت محرابچه هاى كوچكى از سنگ مرمر سفيد، بازسازى شدند.

سنگى قديمى وجود دارد كه در واقع، يك شاخص خورشيدى است كه در گذشته، براى شناخت ظهر شرعى و اوقات نماز، به كار مى رفته است.

(تصوير شماره 84)

و محل آن، تنها با نصب يك برگه كاغذى روى ديوار جنوبى رواق متصل به شبستان مسجد، مشخص شده است.

در دوره رژيم سابق بعثى عراق، پله هاى ورودى سفينه نوح مسدود شد و از ورود به آنجا، جلوگيرى به عمل مى آمد. اما پس از سقوط اين رژيم، متأسفانه در بازسازى هاى اخير مسجد، اين زيارتگاه و بناى تاريخى ارزشمند آن، به طور كامل از بين رفت و تنها به جاى آن، يك حوض دوازده ضلعى، با نرده هاى سنگى كم ارتفاع در اطراف آن، ايجاد شد.

مادرش ام ولد و قاتلانش، ابومرهم ازدى و لقيط بن اياس جهنى بودند. (1)

مسلم بن عقيل، سفير امام حسين(ع) به كوفه بود. پس از اينكه اهل كوفه به امام(ع) نامه نوشتند و آن حضرت را به رفتن به كوفه دعوت كردند، امام(ع) مسلم را نزد خود خواند و به او دستور داد كه به كوفه برود و اگر ديد كوفيان بر آنچه در نامه هايشان نوشته اند، پايبندند و براى بيعت با امام(ع) آماده اند، او به امام(ع) نامه بنويسد. او نيز به كوفه رفت و شيعيان به نزد وى آمدند و او از آنها براى امام حسين(ع) بيعت گرفت. (2)

چگونگى و جزئيات شهادت حضرت مسلم، آن گونه كه مورخان از ابومخنف، نقل كرده اند، چنين است كه مسلم پس از آنكه از ورود عبيدالله بن زياد به كوفه آگاهى يافت، به خانه هانى بن عروه رفت و بر در خانه ايستاد و كسى را به داخل فرستاد و از هانى خواست تا نزد وى بيايد. چون هانى به در خانه آمد، مسلم به او گفت: «آمده ام تا مرا پناه دهى و از من پذيرايى كنى». هانى گفت: «خدايت رحمت كند! مرا به كار دشوارى مكلف كردى و اگر وارد خانه من نشده بودى و به من اعتماد نكرده بودى، خوش تر داشتم كه از اينجا بروى. اما اكنون مرا به اين كار وادار كردى.

پس وارد شو!».

مسلم به خانه هانى وارد شد و شيعيان نيز در همان خانه نزد مسلم مى آمدند. سپس «شريك بن اعور» كه خود نيز شيعه بود، به خانه هانى رفت. ابن زياد، غلامش «معقل» را به نزد خود طلبيد و به او سه هزار درهم پول داد و به او گفت: «به جست وجوى مسلم برو و با شيعيان او ديدار كن و اين سه هزار درهم را به آنها بده و بگو: از اين پول براى جنگ با دشمن خود استفاده كنيد و به آنها وانمود كن كه تو از آنهايى».

(تصوير شماره 88)

معقل پول را برداشت و به مسجد كوفه رفت و در آنجا، مسلم بن عوسجه اسدى را ديد كه مشغول نماز بود. شنيد مردم مى گويند كه اين مرد براى حسين بن على(ع) از مردم9.

ص: 106

بيعت مى گيرد. معقل نزد او رفت و پس از اينكه نمازش تمام شد، به وى گفت: «من مردى از اهل شام و از زمره قبيله ذى الكلاع هستم كه خدا نعمت دوستى اهل بيت پيغمبر(عليهم السلام) و دوستانشان را به من عطا فرموده است. سه هزار درهم پول، همراه من است كه مى خواهم به دست مردى از ايشان برسانم كه شنيده ام به كوفه آمده است و براى فرزند دختر پيامبر(ص) از مردم بيعت مى گيرد. من دوست دارم كه جاى او را بدانم تا او را از نزديك، ديدار كنم. از چند نفر شنيدم كه تو از وضع اهل بيت آگاهى. من اينك به نزد تو آمدم تا اين پول را از من بگيرى و مرا به نزد اين مرد كه در جست وجويش هستم، ببرى تا با او بيعت كنم. مسلم بن عوسجه از او عهد و پيمان هاى محكم گرفت كه از راه خيرخواهى قدم فراتر نگذارد و جريان را پوشيده دارد و سپس به او گفت: «چند روزى به خانه من بيا تا براى تو، اجازه ملاقات با آن كسى را بگيرم كه جويايش مى باشى».

شريك بن اعور كه از شيعيان متعصب بود و در عين حال، نزد ابن زياد عزيز و محترم بود، بيمار شد. ابن زياد كسى را نزد او فرستاد كه مى خواهم امشب به عيادت تو بيايم. شريك نيز به مسلم بن عقيل گفت: «اين مرد تبهكار فاجر، امشب به عيادت من مى آيد و چون پيش من نشست، تو بر او حمله كن و او را بكش و پس از قتل او با خيال آسوده بر مسند امارت اين شهر تكيه بزن كه ديگر كسى جلوگير تو از امارت كوفه نيست و اگر من نيز از اين بيمارى بهبود يافتم، به بصره مى روم و آنجا را تسليم تو خواهم كرد».

چون شب شد، ابن زياد طبق قرار قبلى براى عيادت شريك، از قصر خارج شد. شريك كه از حركت او اطلاع يافت، به مسلم گفت: «همين كه اينجا نشست، كار را يك سره كن». هانى كه از اين جريان باخبر شد به مسلم گفت: «من خوش ندارم كه اين مرد، در خانه من كشته شود».

ابن زياد وارد شد و به نزد شريك نشست و مشغول احوالپرسى شد. اما تا زمانى كه آنجا حضور داشت، مسلم از مخفيگاه خود خارج نشد. پس از آنكه ابن زياد از خانه هانى بيرون رفت، مسلم از مخفيگاه خود خارج شد. شريك به او گفت: «چرا او را نكشتى؟»

ص: 107

مسلم گفت: «دو چيز جلودار من براى اين كار شد: يكى اينكه هانى خوش نداشت كه اين مرد، در خانه او كشته شود و ديگر حديثى است كه از رسول خدا(ص) روايت كرده اند كه آن حضرت فرمود: «ايمان، پاى بندى است از غافلگير كردن و مؤمن، كسى را غافلگير نمى كند». شريك گفت: «به خدا سوگند! اگر او را كشته بودى مرد تبهكار بدكار كافر مكارى را كشته بودى».

از آن سو، مردى را كه ابن زياد براى جاسوسى فرستاده بود، به خانه هانى، راه پيدا كرد و رفت وآمدش به آنجا بسيار شد. كم كم كار به جايى رسيد كه نخستين فردى بود كه وارد خانه او مى شد و آخرين نفرى بود كه از آنجا بيرون مى رفت و هر روز، گزارش كار خود را به اطلاع عبيدالله مى رسانيد. روزى ابن زياد به حاضران در مجلس خود گفت: «چرا هانى به ديدار ما نمى آيد؟» پس ابن اشعث و اسماء بن خارجه به ديدار هانى رفتند و گفتند: «امير، سراغ تو را مى گرفت. چرا به ديدن او نمى آيى؟» پس هانى به مجلس ابن زياد رفت و عبيدالله به او گفت: «پيرو پسر عقيل شده اى؟» هانى انكار كرد. ابن زياد، معقل را طلبيد و به هانى گفت: «اين مرد را مى شناسى؟» گفت: «آرى. او راست گفته است. اما من مسلم را به خانه ام نياوردم و نمى دانستم كه قصد دارد به خانه من پناهنده شود». او خود به خانه من آمد و هم اكنون مى روم و از او مى خواهم كه به جاى ديگرى برود». ابن زياد گفت: «از اينجا نبايد بروى تا او را نزد من آورى». هانى، حاضر به اين كار نشد و با عبيدالله تندى كرد. ابن زياد نيز با چوبدستى خود به سر و صورت هانى زد و او را به زندان انداخت.

ابن زياد پس از اين اقدام، چون از شورش مردم كوفه بيم داشت، با جمعى از اطرافيان خود و بزرگان كوفه، به مسجد كوفه رفت و بالاى منبر، پس از حمد و ثناى الهى، گفت: «اى مردم! پيروى خدا و زمامدارانتان را بكنيد و اختلاف ايجاد نكنيد كه پراكنده مى شويد و به هلاكت مى رسيد و خوار مى گرديد و آواره خواهيد شد». سپس اين مثل معروف را گفت: «برادرت، كسى است كه از روى راستى با تو سخن

ص: 108

گويد و كسى كه بيم دهد، عذر خود را گفته است». همين كه خواست از منبر به زير آيد، ديده بانان با سرعت وارد مسجد شدند و به ابن زياد گفتند كه هم اكنون پسر عقيل، از راه مى رسد. ابن زياد كه اين خبر را شنيد، بى درنگ وارد قصر شد و در را روى خود بست.

عبدالله بن حازم بكرى مى گويد: «مسلم بن عقيل، من را به دنبال هانى بن عروه به دارالاماره فرستاد تا هانى را ببينم. وقتى مسلم را از وضعيت هانى باخبر ساختم، به من دستور داد كه ميان هم مسلكان خود كه در خانه هاى اطراف جمع شده بودند، فرياد زنم و آنان را به خروج دعوت كنم. من نيز طبق دستور او بيرون رفتم و فرياد كشيدم؛ تا اينكه مردم كوفه، از هر سو براى يارى مسلم بن عقيل گرد آمدند.

مسلم نيز براى هركدام از قبايل، پرچمى بست و اميرى بر آنان گماشت. عبدالرحمان بن عزيز كندى را امير ربيعه كرد و به او دستور داد كه تو فرمانده سواران باش و پيش روى من حركت كن. مسلم بن عوسجه را نيز بر قبايل مذحج و بنى اسد، امير كرد و به او گفت تو امير پيادگان باش. ابوثمامه صائدى را بر دو قبيله تميم و همدان، امير كرد و عباس بن جعده جدلى را بر مردم مدينه فرمانروا ساخت و سپس به سوى دارالاماره حركت كرد.

اين خبر كه به ابن زياد رسيد، دستور داد درها را ببندند و خود نيز در قصر پناهنده شد. مسلم همچنان پيش رفت تا قصر را محاصره كرد و طولى نكشيد كه مسجد كوفه به طرفدارى مسلم، پر از جمعيت شد و همچنان ساعت به ساعت بر تعدادشان افزوده مى شد و رفته رفته كار را بر ابن زياد تنگ كردند. او كه چنان ديد، عبيدالله بن كثير بن شهاب را طلبيد و به او دستور داد با افرادى كه از قبيله مذحج، فرمانبر اويند برود و به هر ترتيب كه ممكن است، مردم را از اطراف مسلم بن عقيل، پراكنده سازد و آنها را از جنگ و كيفر حكومت بترساند. ولى چون عبيدالله بن كثير به نزد مردم آمد، با دشنام مردم به ابن زياد و پدرش، مواجه گرديد.

ص: 109

بكرى مى گويد: سپس ديگر بزرگان كوفه براى متفرق كردن مردم، به نزد ما آمدند و نخستين كسى كه زبان گشود، كثير بن شهاب بود كه گفت: مردم شتاب نكنيد و به سوى خانه و زندگى و زن و فرزندتان بازگرديد و خود را به كشتن ندهيد. هم اكنون سپاه هاى مجهز يزيد از شام مى رسند و امير شما، عبيدالله بن زياد، با خداى خود پيمان بسته است كه اگر تا شب به خانه خود نرويد و همچنان مقاومت كنيد، بهره فرزندانتان را از بيت المال قطع كند و جنگجويانتان را بدون حقوق و جيره، به جنگ هاى شام فرستد و بى گناه را به جرم گناهكار بگيرد و حاضر را به جاى غايب، در بند كشد؛ تا يك تن از مخالفان حكومت نماند؛ جز آنكه كيفر جنايتش را بچشد. ساير اشراف كوفه نيز سخنانى همانند سخنان كثير بن شهاب گفتند و همين سخنان موجب پراكندگى مردم شد.

به نقل ابومخنف، در اين هنگام، زنان مى آمدند و دست پسر و برادرشان را مى گرفتند و به آنها مى گفتند: «اين مردم به جاى شما هستند و نيازى به كمك شما نيست». مردان مى آمدند و دست فرزند و برادر خود را مى گرفتند و به آنها مى گفتند: «فردا سپاه شام مى رسد؛ تو را با اين جنگ و بلوا چه كار؟ بيا و از اين معركه، دور شو».

بدين ترتيب، مردم از دور مسلم پراكنده شدند؛ تا جايى كه چون شب شد، بيش از سى نفر همراه او نبودند و چون نماز مغرب خوانده شد، مسلم بن عقيل راه افتاد تا از مسجد بيرون رود و هنوز به درهاى مسجد نرسيده بود كه عده همراهانش، به ده نفر رسيدند و چون از مسجد بيرون رفت، هيچ كس با او نبود. ازاين رو در كوچه هاى كوفه سرگردان شد و نمى دانست به كجا برود؛ تا گذارش به خانه هاى بنى بَجيله (تيره اى از قبيله كنده) افتاد و به در خانه زنى به نام «طوعه» رسيد كه بر در خانه، چشم به راه آمدن فرزندش، بلال ايستاده بود.

همين كه مسلم، چشمش بدان زن افتاد، بر او سلام كرد و طوعه جواب سلامش را داد. مسلم از او مقدارى آب طلبيد. طوعه داخل خانه رفت و قدرى آب آورد. مسلم آب را آشاميد و ظرف را به زن بازگردانيد. زن ظرف را به درون خانه برد و چون بازگشت ديد

ص: 110

آن مرد همان جا نشسته است. به او گفت: «مگر آب نخوردى؟» مسلم گفت: «چرا». طوعه گفت: «پس به نزد زن و بچه ات برو». مسلم ساكت شد. وى براى بار دوم و سوم، اين سخن را تكرار كرد. اما مسلم از جاى خود حركت نكرد. در مرتبه چهارم گفت: «سبحان الله! اى بنده خدا برخيز و به نزد زن و بچه ات برو و خدايت تندرستى دهد كه نشستن تو در اينجا، شايسته نيست و من اجازه نمى دهم اينجا بنشينى».

مسلم برخاست و گفت: «اى زن! من در اين شهر، خانواده اى ندارم. آيا مى توانى در حق من نيكى كنى و پاداشى بگيرى؟ شايد روزى پاداش تو را بدهم». طوعه گفت: «آن خوبى و نيكى چيست؟» مسلم گفت: «من مسلم بن عقيل هستم. اين مردم، به من دروغ گفتند و فريبم دادند و دست از يارى من كشيدند». طوعه پرسيد: «تو مسلم هستى؟» گفت: «آرى». طوعه گفت: «به خانه درآى». او را به اتاقى برد و آنجا را برايش فرش كرد و شام براى وى آورد.

در اين هنگام، پسرش بلال رسيد و متوجه شد كه مادرش بدان اتاق، زياد رفت وآمد مى كند. علت را پرسيد. زن گفت: «پسرم از اين سؤال بگذر». اما پسر اصرار ورزيد. طوعه گفت: «پس نبايد به هيچ كس بگويى» و او را سوگندها داد كه به كسى نگويد. پسر نيز سوگندها خورد تا بالاخره جريان را به پسر گفت. آن پسر خوابيد و دم فرو بست.

(تصوير شماره 89)

از آن سو، ابن زياد كه ديد سروصداها افتاد و ديگر از ياران مسلم، هياهويى شنيده نمى شود، به اطرافيان خود گفت: به پشت بام برويد و بنگريد چه خبر است. آنها از ديوارها سر كشيدند و چراغ ها و مشعل ها را روشن كردند و به پايين آويختند تا به زمين رسيد و به وسيله آن زير سقف ها و زواياى مسجد را از بالا نگريستند و كسى را در آنجا نديدند.

جريان را به ابن زياد اطلاع دادند و او در مسجد (باب السُّدّه) را باز كرد و وارد مسجد شد و دستور داد، جار بزنند كه از پيمان ما بيرون است كسى كه نماز عشا را در اين

ص: 111

مسجد، بجاى نياورد! همين فرياد سبب شد كه همان ساعت، مردم در مسجد گردآمدند. ابن زياد نماز عشا را خواند و به منبر رفت و مردم را درباره پناه دادن مسلم در خانه هاى خود، تهديد كرد و براى هركس كه مسلم را نزد او آورد، جايزه اى تعيين كرد. نگهبانان را نيز مأمور كرد كه يك به يك خانه هاى كوفه را جست وجو كنند تا مسلم را بيابند و نزد او آورند.

از آن سو، بلال پسر آن پيرزن كه مسلم را در خانه خود جاى داده بود، چون صبح شد به نزد عبدالرحمان بن محمد بن اشعث رفت و او را از پناه گرفتن مسلم ابن عقيل در خانه مادرش باخبر ساخت. عبدالرحمان نيز به دارالاماره رفت و نزد پدرش كه در آنجا كنار ابن زياد نشسته بود، رفت و آهسته با او سخنى گفت. ابن زياد پرسيد: «چه گفت؟» محمد بن اشعث پاسخ داد: «به من خبر داد كه پسر عقيل، در يكى از خانه هاى ماست». ابن زياد با چوبدستى خود به پهلويش زد و گفت: «برخيز و هم اكنون او را به نزد من حاضر ساز».

ابومخنف نقل كرده است كه ابن زياد، محمد بن اشعث را با شصت يا هفتاد تن كه همه از تيره قيس بودند، براى دستگيرى مسلم، فرستاد. زمانى كه آنها به خانه طوعه رسيدند، مسلم با شنيدن صداى سم اسبان و بانگ مردان، دانست كه به سراغ او آمده اند. ازاين رو با شمشير به سوى آنها بيرون آمد. آنها به آن خانه هجوم بردند. مسلم نيز به آنها حمله كرد. همراهان اشعث كه چنين ديدند، بالاى پشت بام رفتند و از بالا به مسلم، سنگ پرتاب كردند و دسته هاى نى را آتش زدند و بر سر او ريختند.

مسلم كه چنين ديد، با شمشير كشيده، خود را به كوچه رسانيد و با آنها به پيكار پرداخت. محمد بن اشعث گفت: «اى جوان! تو در امانى. خود را به هلاكت ميفكن». اما مسلم همچنان مى جنگيد و رجز مى خواند. محمد بن اشعث در حالى كه بدنش پر از زخم و از جنگ ناتوان و درمانده شده بود، پيش آمد و گفت: «اين مردم تو را نخواهند كشت و آزار نخواهند داد». مسلم كه نفسش بريده بود، به ديوار خانه اى تكيه داد. محمد

ص: 112

بن اشعث نزديك تر شد و گفت: «تو در امانى». مسلم گفت: «من در امانم؟» محمد بن اشعث و همراهانش گفتند: «آرى. تو در امانى». مسلم گفت: «به خدا سوگند! اگر امان شما نبود، دست در دست شما نمى گذاردم».

در اين هنگام، شترى آوردند و مسلم را بر آن سوار كردند. همراهان محمد بن اشعث، گرد وى را گرفتند و شمشير از گردنش باز كردند. در اين حال، اشك از ديدگان مسلم سرازير شد و دانست كه آنها، او را خواهند كشت. پس به آنان گفت: «اين نخستين بى وفايى و پيمان شكنى شما بود». محمد بن اشعث گفت: «اميدوارم كه آسيبى به تو نرسد». مسلم گفت: «پس چه شد امان شما؟» و عبارت استرجاع گفت و گريست. عبيدالله بن عباس سلمى به او گفت: «كسى كه خواهان رياست و قدرت باشد، نبايد براى همانند اين اتفاقات، گريه كند». مسلم گفت: «به خدا سوگند! من براى خويشتن نمى گريم و از كشته شدن نمى نالم. اما براى خاندانم مى گريم» كه به سوى من مى آيند؛ براى حسين و خاندان حسين مى گريم. سپس رو به محمد بن اشعث گفت: «به خدا! گمان من آن است كه تو نتوانى از عهده آن امانى كه به من داده اى، برآيى». آن گاه از او درخواست كرد كه كسى را به سوى حسين بن على(ع) بفرستد تا جريان را به اطلاع وى برساند و از او بخواهد كه از بين راه برگردد. پسر اشعث گفت: «به خدا سوگند! من اين كار را خواهم كرد».

چون مسلم را به در قصر آوردند، چشمش به كوزه آبى افتاد كه بر در قصر گذارده بودند. گفت: «از اين آب، به من بنوشانيد». مسلم بن عمرو باهلى گفت: «مى بينى كه چه آب سردى است. به خدا! قطره اى از آن، نخواهى چشيد تا در آتش دوزخ، از آب سوزان بياشامى!». مسلم به او گفت: «واى بر تو، مادر به عزايت بنشيند! به راستى كه چقدر جفاپيشه و سنگدل و فرومايه اى و چه اندازه قساوت قلب دارى. اى پسر باهلى! تو به آب سوزان و خلود در آتش دوزخ، از من سزاوارترى».

به نقلى، عمرو بن حُريث كه شاهد ماجرا بود، سليم غلام خود را فرستاد و كوزه

ص: 113

آبى آورد و مسلم را سيراب كرد. اما به نقل ديگرى، عمارة بن عقبه، غلام خود را كه نسيم نام داشت، فرستاد و او كوزه آبى آورد كه دستمالى بر سر آن بسته بود و كاسه اى نيز با آن بود. عُماره آب را در آن كاسه ريخت و به دست مسلم داد. مسلم خواست آن را بنوشد كه ظرف آب، از خون لبان مسلم پر شد. مسلم آن را بر زمين ريخت و نياشاميد. بار دوم كه آن را پر از آب كردند و مسلم خواست بنوشد، دندان هاى پيشين وى در كاسه ريخت. از اين رو مسلم گفت: «خدا را شكر! اگر اين آب، روزى من بود، مى آشاميدم. از اين وضع، معلوم مى شود روزى من نيست».

در اين هنگام، مسلم را نزد ابن زياد بردند. مسلم بدون اينكه سلام كند، وارد دارالاماره شد. پاسبانى كه همراه او بود، گفت: «چرا بر امير، سلام نمى كنى؟» مسلم گفت: «اگر امير به قتل من كمر بسته و مى خواهد مرا بكشد، چه سلامى؟ اما اگر از خون من بگذرد و نخواهد مرا بكشد، من بر او بسيار سلام خواهم كرد». ابن زياد گفت: «بدان كه قتل تو حتمى است و كشته خواهى شد».

مسلم گفت: «آيا به راستى، تو مرا خواهى كشت؟» ابن زياد گفت: «آرى». مسلم گفت: «پس بگذار تا من به يكى از حاضران وصيت كنم». ابن زياد گفت: «به هر كس خواهى، وصيت كن». مسلم نظرى به حاضران مجلس كرد و چشمش به عمر ابن سعد افتاد و گفت: «اى عمر! از اين مردم، تنها ميان من و تو خويشاوندى هست و من اكنون حاجتى دارم و همان پيوند خويشاوندى اقتضا مى كند كه حاجت مرا برآورده سازى و مى خواهم حاجتم را پنهانى به تو بگويم». عمر بن سعد از قبول آن امتناع ورزيد. ابن زياد به او گفت: «از پذيرفتن حاجت پسرعمويت خوددارى مكن و ببين چه مى خواهد».

پسر سعد برخاست و با مسلم به گوشه اى رفتند و مسلم گفت: «اى عمر، من در كوفه، قرضى دارم كه در اين مدت، آن را از مردم گرفته ام. تو آن را بپرداز تا از غله و مالى كه در مدينه دارم براى تو بفرستند. ديگر آنكه، بدن مرا از ابن زياد بگير و آن را دفن كن. سوم آنكه، كسى را نزد حسين(ع) بفرست تا او را از آمدن بازگرداند». عمر ابن سعد به ابن زياد

ص: 114

گفت: «مى دانى چه گفت؟» ابن زياد گفت: «هرچه گفت، پوشيده بدار». بار دوم گفت: «مى دانى چه گفت؟» ابن زياد گفت: «بگو. ولى شخص امين، هيچ وقت خيانت نمى كند و شخص خيانتكار، امين نخواهد بود». عمر سعد گفت: «مسلم چنين و چنان گفت».

ابن زياد گفت كه درباره بدن مسلم، ما شفاعت تو را نخواهيم پذيرفت و او را شايسته دفن نمى دانيم؛ زيرا مسلم با ما به مخالفت برخاست و بر نابودى ما كمر بست و سخت هم حريص بود. سپس ابن زياد رو به مسلم كرد و گفت: «خدا مرا بكشد، اگر تو را چنان نكشم كه در اسلام كسى را آنچنان كشته باشند». مسلم گفت: «كار تو همين است كه در اسلام، بدعتى بگذارى كه تاكنون در آن نبوده است. تو نبايد كشتن دردناك، مُثله كردن، بدرفتارى و غافلگير كردن را به كسِ ديگرى جز خود، واگذار كنى؛ زيرا هيچ كس از تو، سزاوارتر بدين جنايات نيست».

(تصوير شماره 90)

سپس ابن زياد دستور داد مسلم را به پشت بام دارالاماره ببرند و گردنش را بزنند. همچنين دستور داد بكران بن حمران احمرى را كه مسلم، زخم شمشير بر سر و شانه اش زده بود، آوردند تا مسلم را بكشد. هنگامى كه مسلم را به بالاى بام مى بردند، يك سره استغفار مى كرد و درود بر پيامبر اسلام(ص) و ساير پيامبران و رسولان و فرشتگان حق مى فرستاد و مى گفت: «خدايا! تو خود ميان ما و اين مردمى كه ما را فريب دادند و به ما نيرنگ زدند و دست از يارى ما كشيدند، قضاوت كن». بدين ترتيب، مسلم را به بالاى بام بردند و گردنش را زدند و بدنش را به پايين انداختند. (1)

مرقد مسلم بن عقيل، بيرون ضلع شرقى مسجد كوفه و در فاصله كمى از دارالاماره قرار داشته است. پس از مدتى، بارگاه و صحن مخصوصى براى آن بنا گرديد و به مسجد كوفه متصل شد. در حال حاضر، ورود به آن نيز از طريق صحن و شبستان مسجد، امكان پذير است. در گذشته، روى قبر شريف مسلم، يك ضريح چوبى مشبك وجود داشت كه بر آن، اشعارى در مدح حضرت مسلم، نقش بسته بود. تاريخ آن نيز سال 1055ه .ق،9.

ص: 115

(دوره صفوى) بود. ضريح را يك بانوى ايرانى، به نام «مام آقاخان» هديه كرده بود. پس از مدتى، اين ضريح چوبى، با يك ضريح نقره اى، تعويض گرديد. (1)

بارگاه مسلم بن عقيل، براساس كتيبه اى كه پيش تر بر ورودى آنجا قرار داشت، در سال هاى 1232 و 1233ه .ق، به اهتمام يكى از دولتمردان شيعه هندى، به نام نواب حافظ محمد عبدالحسين خان بازسازى شد. گنبد بنا تا حدود نيم قرن گذشته، كاشى كارى بود. در سال 1384ه .ق، تعدادى از مؤمنان نزد آيت الله سيد محسن حكيم آمدند و از ايشان براى طلاكارى گنبد حرم حضرت مسلم، اجازه گرفتند. آنها پس از كسب اجازه، از سال 1385ه .ق- 1965 م، شروع به توسعه و بازسازى حرم و همچنين گنبد نمودند. همچنين به دستور سيد محسن حكيم ضريح طلا و نقره كوب جديدى براى حرم حضرت مسلم در اصفهان ساخته شد و روى قبر شريف، نصب گرديد. كار طلاكارى گنبد نيز از تاريخ 28 ربيع الاول 1387ه .ق، آغاز شد و يكى از تاجران شيعه، به نام حاج محمدحسين رفيعى بهبهانى كويتى، هزينه كامل آن را پرداخت و سيد موسى بحرالعلوم در ماده تاريخ آن، قصيده اى را سرود كه گرداگرد ساقه گنبد بنا، ثبت گرديد. (2)

جنگ ها، در حادثه «يوم الجسر» كه بين حيره و قادسيه رخ داد، به شهادت رسيد. (1)

مختار در سال هجرت پيامبر(ص)، به دنيا آمد و مادرش، دومه بنت عمرو بود. او در جنگ هاى فتح ايران، به همراه پدرش شركت كرد و در زمان شهادت پدرش، تنها سيزده سال سن داشت. (2) خواهر مختار، به نام صفيه، همسر عبدالله بن عمر بن خطاب بود. (3)

مختار در كوفه سكونت داشت و زمانى كه مسلم بن عقيل، به عنوان فرستاده امام حسين(ع) به كوفه آمد، ابتدا در خانه مختار، سكونت گزيد. مختار يكى از كسانى بود كه مخفيانه با مسلم بيعت كرد. در زمان قيام مسلم در كوفه، با توجه به اينكه اين قيام به طور ناگهانى و بدون برنامه ريزى قبلى صورت گرفت، مختار در روستايى از توابع بابِل به سر مى برد. وقتى خبر خروج مسلم به وى رسيد، با سرعت، خود را به كوفه رساند. اما به دستور ابن زياد، دستگير و زندانى شد. (4)

مختار در زندان با ميثم تمار روبه رو شد. ميثم آزادى و قيام مختار را پيشگويى كرد و به وى گفت: «تو از زندان آزاد مى شوى و قيام مى كنى و انتقام خون امام حسين(ع) را از قاتلان مى گيرى و اين كسى را كه مى خواهد ما را بكشد (ابن زياد) به قتل مى رسانى!». (5)

(تصوير شماره 91)

مختار تا زمان واقعه عاشورا و شهادت امام حسين(ع)، در زندان بود. پس از آن، از طريق زائدة بن قدامه ثقفى، به شوهر خواهرش، عبدالله بن عمر پيام فرستاد تا براى آزادى وى، نزد يزيد، ميانجى گرى كند. عبدالله نيز نامه اى به يزيد نوشت و درخواست آزادى مختار را كرد. يزيد نيز نامه اى به عبيدالله بن زياد فرستاد و به او دستور آزادى مختار را4.

ص: 117

داد. ابن زياد نيز مختار را از زندان آزاد كرد و به او سه روز مهلت داد تا در كوفه بماند. (1)

پس از آن، مختار به مكه و سپس به طائف رفت و پس از يك سال اقامت در طائف، به مكه بازگشت و با عبدالله بن زبير كه از بيعت با يزيد سرپيچى كرده و در اين شهر عليه او شوريده بود، بيعت كرد. مختار تا زمان حمله لشكر يزيد به مكه و محاصره مكه و مسجدالحرام، كنار ابن زبير باقى ماند و به همراه نيروهاى وى، عليه لشكر شاميان جنگيد. پس از مرگ يزيد و بازگشت لشكر وى به شام، مختار كه منتظر بود ابن زبير، او را به ولايت كوفه تعيين كند و پى برد كه اين انتظار او برآورده نمى شود، از مكه خارج شد و به كوفه بازگشت و با توجه به وضعيت سياسى كوفه در آن وقت - كه مردم كوفه، عمرو بن حُريث، عامل ابن زياد را از اين شهر اخراج كرده بودند - براى قيام، زمينه سازى نمود و جنبش سياسى خود را آغاز كرد. (2)

مورخان، دانشمندان و پژوهشگران، ديدگاه هاى مختلفى را درباره شخصيت مختار و اهداف و انگيزه هايش از قيام بيان داشته اند؛ برخى، مختار را شخصيتى قدرت طلب و سودجو دانسته اند كه هدفش از قيام كردن، صرفاً رسيدن به حكومت بوده و در اين راه، انتقام از قاتلان امام حسين(ع) را بهانه و مستمسك خود قرار داده است. اما بيشتر علماى شيعه، با استناد به رواياتى كه در مدح مختار وارد شده است، او را مورد تأييد اهل بيت(عليهم السلام) و قيامش را به حق دانسته اند.

(تصوير شماره 92)

درباره شخصيت مختار و ماهيت قيام وى، تاكنون تحقيقات فراوانى صورت گرفته است و موافقان و مخالفان وى، هريك تلاش كرده اند با ارائه دلايل و شواهدى از كتاب هاى تاريخ و روايات، به اثبات ديدگاه خود بپردازند. در اينجا به طور خلاصه، مرورى بر روايات و اقوال تاريخى وارد شده در اين باره خواهيم داشت و براى آگاهى بيشتر از اين موضوع، خوانندگان را به ديگر تحقيقات، ارجاع مى دهيم.9.

ص: 118

در برخى از منابع تاريخى و حديثى اهل سنت، تهمت هايى نظير دروغگويى و ادعاى نبوت، مهدويت و سخن گفتن با جبرئيل، به مختار نسبت داده شده است و در كتب فرق و مذاهب نيز از نقش وى در شكل گيرى فرقه اى به نام «كيسانيه»، سخن به ميان آمده است.

مختار ميان شيعه نيز، مخالفانى داشته است كه با استناد به برخى رواياتى كه از ائمه(عليهم السلام) در ذم و قدح مختار وارد شده است، تأييد نشدن وى از سوى ائمه و بنابراين مشروعيت نداشتن قيام وى را نتيجه گيرى كرده اند. آنچه ديدگاه آنان را تقويت مى كند، اين است كه مختار براى تصميم گيرى در كارهاى خود، با محمد حنفيه نامه نگارى مى كرد و قيام خود را نيز با كسب اجازه از وى، آغاز كرد.

اما از سوى ديگر، روايات ديگرى از ائمه(عليهم السلام) نقل شده است كه از اين روايات، تأييد مختار و رضايت آنها از وى، برداشت مى شود. وجود اين روايات، باعث شده است كه در طول تاريخ، مختار نزد عموم شيعه، شخصيتى ستودنى باشد و انگيزه وى براى قيام او را خالصانه و تنها با هدف انتقام خون امام حسين(ع) و جزاى قاتلان آن حضرت بدانند.

مزار مختار ثقفى، امروزه در زاويه جنوب غربى حرم مسلم بن عقيل، متصل به ديوار مسجد كوفه قرار دارد. قبر وى، به مرور زمان، از بين رفت و محل آن نامشخص گرديد؛ تا اينكه شيخ عبدالحسين تهرانى، معروف به شيخ العِراقَين، كه از سوى حكومت قاجار به قصد بازسازى عتبات عاليات، به عراق آمده بود، در گوشه هاى مسجد كوفه به جست وجوى آرامگاه مختار پرداخت تا آن را بازسازى كند. آنها در آغاز در محل دكه بزرگى كه مقابل حرم هانى بن عروه در صحن مسلم بن عقيل و متصل به ديوار مسجد بود، به جست وجو پرداختند و آن را حفر كردند. اما نشانه هاى حمامى را در آنجا يافتند و مشخص شد كه اينجا، محل قبر مختار نيست. پس از آن، سيد رضا، فرزند سيد محمدمهدى بحرالعلوم به او گفت كه هرگاه پدرش، از گوشه شرقى كنار ديوار مسجد كوفه (محلى كه امروزه به عنوان قبر مختار شناخته مى شود) عبور مى كرد، مى گفت: «براى مختار سوره فاتحه بخوانيم».

ص: 119

شيخ العراقين دستور داد تا آن محل را كندند و سنگى آشكار شد كه روى آن، نوشته شده بود: «اين قبر مختار بن ابى عبيدثقفى است». بدين ترتيب، مشخص شد كه آرامگاه مختار، آنجاست. تاريخ عمارت قبر مختار، سال 1285ه .ق، بيان شده است. (1)

مزار هانى بن عروه، در ضلع شمال غربى صحن مسلم بن عقيل و متصل به ديوار شرقى مسجد كوفه، قرار دارد.

3. در روايت ديگرى از امام صادق(ع)، چنين نقل شده است:

در كوفه، مسجدى است به نام مسجد سهله كه اگر عموى من زيد، در آنجا نماز مى خواند و به خدا پناه مى برد، خداوند او را به مدت بيست سال، پناه مى داد. و در آنجا، پايگاه سواره (خضر(ع) و خانه ادريس قرار دارد. (1)

4. در روايت ديگرى از امام صادق(ع) آمده است: «خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نفرموده؛ مگر آنكه در مسجد سهيل، نماز گزارده است». (2)

5. در روايت ديگرى، از همان امام نقل شده است: «هيچ انسان محزونى نيست كه در اين مسجد، دو ركعت نماز بين نماز مغرب و عشا بخواند و خدا را دعا كند؛ مگر آنكه خداوند اندوه او را برطرف مى كند». (3)

6. براساس روايتى از امام زين العابدين(ع)، هركس در مسجد سهله، دو ركعت نماز بگزارد، خداوند عمر او را سال ها طولانى مى كند. (4)

7. در روايت ديگرى، امام صادق(ع) فرموده است: «مسجد سهله، منزل صاحب ما (حضرت صاحب الامر(عج) است؛ پس از اينكه با اهل خود قيام كند». (5)

8. همچنين ابوبصير از امام صادق(ع) روايت كرده است كه حضرت فرمود: «گويا فرود آمدن قائم(عج) را با خانواده اش در مسجد سهله مى بينم». (6)

با توجه به رواياتى كه مسجد سهله را خانه امام زمان(عج) در آخرالزمان بيان كرده است، اين مسجد با حضرت مهدى(عج) ارتباط يافته و نام آن، با نام آن حضرت،ت.

ص: 122

قرين شده است و امروزه نيز، داخل مسجد مقامى براى ايشان وجود دارد. در برخى كتاب هاى شيعه، گزارش هايى از تشرف به محضر امام عصر(عج) و ملاقات با آن حضرت در مسجد سهله، گزارش شده است؛ از جمله، از علامه سيد مهدى بحرالعلوم نقل شده است كه در اين مسجد، حضرت مهدى(عج) را در حال مناجات با پروردگار خود، زيارت كرده است. (1)

از حدود نيمه اول قرن سيزدهم هجرى، عالم بزرگ شيعه، شيخ محمدحسن صاحب جواهر (متوفاى 1266ه .ق) اين سنت را پايه گذارى كرد كه مردم به مدت چهل شب پى در پى، شب هاى چهارشنبه، به مسجد سهله بروند و به نيت تشرف به محضر امام زمان(عج)، آداب خاص آنجا را به جاى آورند. (2) شايد مبناى اين اعمال، قول سيد بن طاووس در «مصباح الزائر» است كه مى گويد: «اگر خواستى به مسجد سهله بروى، بين مغرب و عشاى شب چهارشنبه برو كه از اوقات ديگر بهتر است». (3) به هر حال، مشابه اين عمل، در مسجد جمكران نيز صورت مى گيرد.

نماى مسجد سهله، به شكل مستطيلى است به ابعاد 130 * 160 متر. ارتفاع ديوارهاى مسجد از سطح زمين هاى مجاور آن، حدود بيست متر است كه برج هاى نيم دايره اى، اين ديوارها را از بيرون استحكام بخشيده است. در گذشته، ورودى هاى مسجد، در ضلع شمالى آن بوده كه امروزه با آجر، مسدود شده است. ورودى فعلى مسجد نيز ميان ضلع شرقى آن، واقع شده است.

مسجد سهله، داراى صحن وسيع و شبستان كم عرضى در جنوب آن است. گرداگرد صحن، رواق هاى سرپوشيده اى با نماهاى آجرى وجود دارد. در ضلع غربى صحن اصلى،8.

ص: 123

صحن كوچك ترى، به شكل مستطيل (شمال به جنوب) وجود دارد كه براى ورود به صحن اصلى، از ميان آن بايد گذشت. كنار ورودى صحن كوچك به صحن اصلى مسجد، مناره دايره اى به چشم مى خورد.

(تصوير شماره 94 و 95)

شناخته مى شود. براى اين دو پيامبر، قبرى نيز در قبرستان وادى السلام نجف وجود دارد كه بدان اشاره شد.

(تصوير شماره 99)

اصحاب باوفاى اميرمؤمنان(ع) بوده است كه در ركاب آن حضرت، در جنگ هاى ايشان، شركت مى نمود. گفتنى است در جزيره «عسكر» كه جزيره كوچكى نزديك بحرين است، گنبد و بارگاهى منسوب به صعصعه وجود دارد. اما در برخى منابع، به وفات يا قبر صعصعه، در كوفه اشاره شده است (1) و سيد مهدى بغدادى (1277-1329ه .ق) در برخى از اشعار خود، اشاره كرده است كه قبر صعصعة بن صوحان را در كوفه، زيارت كرده است. البته ممكن است چنين تصورى پديد آيد كه قبر وى، در محل مسجد صعصعه بوده است؛ درحالى كه، امروزه نه در مسجد صعصعه و نه در ساير نقاط كوفه، قبرى از صعصعه، به چشم نمى خورد. (2)

(تصوير شماره 105)

براى مسجد صعصعه نيز همانند مسجد زيد، دعاى مخصوصى بعد از نماز تحيت، خوانده مى شود كه در كتب ادعيه، در ضمن دعاهاى مخصوص ماه رجب، وارد شده است. اين دعا در تعدادى از كتب ادعيه به حضرت مهدى(عج)يا حضرت خضر(ع) منسوب است. همچنين از «حمد بن ابى داوود رواسى نقل شده است كه با محمد بن جعفر دهّان به مسجد صعصعه رفتند و در آنجا، حضرت صاحب الزمان(عج) را مشاهده كردند كه در مسجد، دو ركعت نماز ادا كرد و سپس دعاى ياد شده را خواند.

ساختمان مسجد صعصعه به شيوه معمارى جديد است. ساختمان قبلى مسجد تا چندى پيش پابرجا بود، در سال هاى 1386 و 1387ه .ق بازسازى شد؛ درحالى كه مساحت آن، 160 مترمربع بود. نماى آن، شبيه نماى مسجد زيد بود و شبستانى در ضلع جنوبى و صحنى در شمال آن، وجود داشت. (3)

كوفه برشمرده و قبر حضرت يونس پيامبر(ع) را در آنجا دانسته است. (1) البته بيشتر مورخان و جغرافى دانان مسلمان، محل دفن حضرت يونس(ع) را در منطقه نينوا در شمال عراق دانسته اند. امروزه نيز زيارتگاهى براى ايشان، در همين منطقه، در شهر موصل وجود دارد كه در فصل پايانى كتاب به آن اشاره خواهد شد. براساس برخى روايات نيز مزار حضرت يونس(ع) در كوفه، همان محلى است كه اين پيامبر در آنجا از شكم نهنگ، بيرون انداخته شد.

امروزه مسجد حمراء، در شرق مسجد كوفه، كنار رود فرات و ميان نخلستان ها واقع شده است و متصل به آن، مرقد منسوب به حضرت يونس قرار دارد. در گنبدخانه آن نيز محرابى وجود دارد كه گفته مى شود محل نماز خواندن اميرمؤمنان(ع) است.

مسجد حمراء، به مرور زمان ويران شد؛ تا اينكه در سال 1312ه .ق، ساختمان آن بازسازى شد و بقاياى قديمى مسجد درون فضاى مسجد جديد قرار گرفت. در سال 1342ه .ق، نيز با هزينه شخصى به نام حاج عبدالكريم ديوان، مناره اى دايره اى براى مسجد ساخته شد. (2) اين مسجد در دوره حاكميت رژيم بعثى عراق، به طور كامل خراب شد. اما اكنون، دوباره در حال بازسازى است.

داخل خانه، اتاق ها و جايگاه هايى منسوب به امام على(ع) و فرزندان ايشان، وجود دارد؛ از جمله در سمت راستِ كسى كه به خانه وارد مى شود، اتاق امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) و سمت چپ آن، اتاق محلِ غسل دادن اميرمؤمنان(ع) و نزديك محراب، جايگاه محلِ نشستن امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) قرار دارد. اتاق هاى ديگرى نيز منسوب به حضرت زينب، ام كلثوم و ام البنين وجود دارد. در اتاق انتهاى منزل نيز چاه آبى وجود دارد كه گفته مى شود به دست امام على(ع) حفر شده است و زائران براى تبرك، از آب آن مى نوشند.

(تصوير شماره 106 و 107)

«جُعفى» (از مساجد كوفه) و اطراف كوفه بوده است. (1)

از حمزه، فرزند ميثم تمار نيز نقل شده است كه پدرش، در سفرى كه به مكه و مدينه داشت، خطاب به ابن عباس گفت:

سَلني ما شِئتَ من تفسير القرآن فَإِنّي قَرَأتُ تنزيلَه على امير المؤمنين(ع) وَعَلَّمَني تأويله.

هرچه از تفسير قرآن مى خواهى، از من بپرس؛ زيرا من شأن نزول همه آيات قرآن را نزد اميرمؤمنان(ع) فراگرفتم و او تأويل و تفسير قرآن را به من آموخت. (2)

از اخبار و روايات چنين برمى آيد كه اميرمؤمنان على(ع)، علم آگاهى از حوادث و قضاياى آينده را به ميثم آموخته بود و او در جايگاه هاى مختلف، گوشه اى از اين حوادث را بيان كرده بود؛ از جمله ابوخالد تمّار (دوست و همكار ميثم) براى صالح، فرزند وى، روايت كرده است كه روز جمعه اى با ميثم در رود فرات، بر كشتى سوار بوديم كه توفان سختى وزيدن گرفت. ميثم گفت كشتى را به جايى محكم ببنديد؛ زيرا اين توفان، شديد است و در اين ساعت، معاويه از دنيا رفت. در روز جمعه بعدى، قاصدى از شام به كوفه آمد و ابوخالد از طريق وى باخبر شد كه جمعه گذشته، معاويه از دنيا رفته است. (3)

(تصوير شماره 108)

همچنين ميثم در زمانى كه پس از شهادت مسلم بن عقيل، همراه با مختار بن ابى عبيده ثقفى، به دست عبيدالله بن زياد، دستگير و زندانى شد، در زندان به مختار گفت: «تو از زندان آزاد مى شوى و قيام مى كنى و انتقام خون امام حسين(ع) را از قاتلان مى گيرى و اين كسى را كه مى خواهد ما را بكشد (ابن زياد)، به قتل مى رسانى!». پس از مدتى، ابن زياد مختار را آزاد نمود و از كشتن وى، صرف نظر كرد. (4)4.

ص: 130

اميرمؤمنان(ع) چندين بار، خبر شهادت ميثم تمار را به او داده بود؛ از جمله روزى به ميثم گفت: «چه مى كنى اگر زنازاده بنى اميه، تو را دعوت كند كه از من بيزارى بجويى؟» ميثم گفت: «اى اميرمؤمنان! به خدا سوگند از تو بيزارى نمى جويم». امام فرمود: «تو را خواهند كشت و بر دار خواهى رفت». ميثم در جواب گفت: «صبر مى كنم و اين گرفتارى در راه خدا، اندك است». امام فرمود: «در اين صورت، تو در درجه من هستى». (1)

همچنين آن حضرت(ع) روزى به ميثم فرمود:

تو پس از من، دستگير و به دار آويخته خواهى شد و بر پيكر تو، نيزه اى زده مى شود. روز سوم، از دهان و بينى ات خون جارى مى شود و محاسن تو از آن، رنگين خواهد شد. سپس تو را بر درخت نخلى، نزديك درِ خانه عمرو بن حريث، دار مى زنند و تو دهمين كسى هستى كه بر سر دار مى روى و چوبه دار تو، از همه كوتاه تر و به زمين، نزديك تر خواهد بود. سپس حضرت، او را به محل دار زدن وى برد و درخت نخل را به ميثم نشان داد. (2)

ميثم تمار در آخرين سال زندگى خود، به سفر حج رفت و در مدينه، به حضور ام سلمه، همسر رسول خدا(ص) رسيد. ام سلمه پرسيد: «تو كيستى؟» ميثم گفت: «من ميثم هستم». ام سلمه گفت: «والله لرُبّما سمعتُ رسول الله(ص) يذكرك ويوصي بكَ علياً في جوف الليل»؛ «به خدا سوگند! مى شنيدم كه رسول خدا(ص) در نيمه هاى شب، نام تو را مى برد و سفارش تو را به على مى كرد». سپس ميثم از ام سلمه، امام حسين(ع) را جويا شد و او گفت: «امام حسين(ع) اينجا نيست». ميثم گفت: «به ايشان پيغام بده كه مى خواستم بر او سلام كنم و به خواست خدا، به زودى نزد خداوند با هم ملاقات خواهيم كرد». سپس ام سلمه، محاسن ميثم را خضاب كرد و به او گفت: «به زودى اين محاسن، با خون خضاب خواهد شد». (3)4.

ص: 131

وقتى ميثم به كوفه بازگشت، به دستور عبيدالله بن زياد، او را دستگير كردند و نزد ابن زياد بردند و به وى گفتند: اين يكى از افراد برگزيده على است. عبيدالله گفت: «واى بر شما! اين مرد عجمى؟» گفتند: «آرى!». آنگاه ابن زياد به او گفت: «پروردگارت كجاست [تا به داد تو برسد]؟». ميثم گفت: «پروردگار من، در كمين هر ستمكارى است و تو يكى از آنهايى»! ابن زياد گفت: «با اينكه عرب نيستى، به اين مقام و مرتبه رسيده اى؟»

سپس ادامه داد: «مولايت درباره اينكه من با تو چه خواهم كرد، به تو چه خبر داده است؟» ميثم گفت: «مولايم به من خبر داده است تو مرا در فلان نقطه كوفه، به چوبه دار مى آويزى و من دهمين نفرى ام كه اين گونه اعدام مى شوم. چوبه دارم از همه كوتاه تر و به زمين، نزديك تر خواهد بود و من نخستين كسى ام كه در اسلام، لجام بر دهانش خواهند زد. ابن زياد گفت: «[براى اينكه گفته مولايت درست درنيايد،] به روش ديگرى، تو را مى كشيم». ميثم گفت: «چگونه مى توانى برخلاف گفته مولاى من رفتار كنى؛ درحالى كه او از پيامبر(ص) و آن حضرت، به وسيله جبرئيل از جانب خدا سخن گفته است؟» سپس ابن زياد، ميثم و نيز مختار ثقفى را به زندان انداخت. در همين ايام بود كه ميثم به مختار، آزادى و قيام وى را بشارت داد و اين پيش بينى تحقق يافت و پس از چندى ابن زياد، مختار را آزاد كرد.

سرانجام ميثم به دستور ابن زياد، به دار آويخته شد. اما وى شروع به سخن گفتن از فضايل بنى هاشم و اهل بيت(عليهم السلام) كرد. پس به دستور ابن زياد، بر دهانش لجام زدند و در روز سوم به دار آويختن وى، نيزه اى به ميثم زدند و او دهان به تكبير گفتن گشود و در همين حال، خون از دهان و بينى او بر صورتش جارى شد و بالاى چوبه دار، جان سپرد. بدين گونه، پيش بينى اميرمؤمنان(ع) درباره چگونگى قتل وى تحقق يافت. تاريخ شهادت ميثم، ده روز پيش از ورود امام حسين(ع) به عراق بود. (1)

ايمان و معرفت ميثم تمار به اهل بيت(عليهم السلام) سبب شد كه فرزندان و نوادگان وى نيز5.

ص: 132

از ارادتمندان و اصحاب ائمه(عليهم السلام) و راويان حديث آنها باشند. در منابع روايى و تاريخى، دست كم نام هفت فرزند وى، بيان شده است كه عبارت اند از: حمزه، شعيب، صالح، على، عمران، محمد و يعقوب. همه اينها، راوى حديث بوده اند و گاهى در شمار راويان ائمه(عليهم السلام)، از آنها ياد شده است.

شيخ طوسى، عمران بن ميثم را از راويان و اصحاب امام زين العابدين(ع) (1) و صالح ابن ميثم را از راويان و اصحاب امام محمد باقر(ع) برشمرده است. (2) از صالح بن ميثم، نقل شده است كه امام باقر(ع) خطاب به او فرمود:

«اِنّي احبّكَ وأباكَ حبّاً شديداً»؛ «من، تو را و پدرت را بسيار دوست مى دارم». (3) از حمزه، فرزند ديگر ميثم، داستان سفر عمره پدرش و رسيدن به حضور ام سلمه در مدينه و نيز كيفيت شهادتش، نقل شده است. (4)

افزون بر فرزندان ميثم تمار، تعدادى از نوادگان وى نيز از اصحاب و راويان حديث ائمه(عليهم السلام) بودند كه از آن جمله، مى توان به شخصيت هاى زير اشاره كرد:

الف) اسماعيل بن شعيب بن ميثم تمار، از اصحاب امام صادق(ع) و راوى حديث از آن حضرت؛ (5)

ب) ابراهيم بن شعيب بن ميثم تمار، از راويان و اصحاب امام صادق(ع)؛ (6)

ج) يعقوب بن شعيب بن ميثم تمار، از راويان و اصحاب امام باقر(ع) (7) و نيز از راويان امام صادق(ع) . (8)7.

ص: 133

د) ابوالحسن على بن اسماعيل بن شعيب كوفى، از متكلمان بزرگ شيعه كه ساكن بصره بوده و با مخالفان شيعه، مناظراتى داشته است. براى وى، رسائل و تأليفاتى، از جمله كتاب الامامه، كتاب الطلاق، كتاب النكاح و كتاب مجالس هشام بن الحكم را ياد كرده اند. (1)

امروزه قبر ميثم تمار، حدود چهارصد مترى جنوب غربى مسجد كوفه، نزديك خانه منسوب به اميرمؤمنان(ع) قرار دارد. از تاريخ ساخت اوليه مزار ميثم تمار، اطلاعى در دست نيست. اما حاج محمدرشاد بن ناصر مرز [مرضه] نجفى ساختمان فعلى آن را در نيمه دوم قرن 14ه .ق- 20م، با صرف مبلغ چهل هزار دينار عراقى، بازسازى كرد. عمليات ساختمانى در روز 26 ژوئن سال 1962م برابر با 1382ه .ق آغاز شد و در سال 1968م برابر با 1388ه .ق، به پايان رسيد. (2)

در سال 2012 م، هيئت بازسازى استان نجف، تصميم گرفت تا مرقد ميثم را توسعه دهد. به همين منظور، مراسم كلنگ زنى طرح توسعه مرقد ميثم، با حضور مسئولان عراق و با سرمايه اى نزديك به چهار ميليارد دينار عراقى، آغاز شد. براساس اين پروژه، قرار شده است تا مساحت بارگاه كه در گذشته، چهارصد مترمربع بود، به 1200 مترمربع افزايش يابد و دو مناره در دو طرف ورودى بنا، ساخته گردد و حرم مطهر، به دو بخش زنانه و مردانه، تقسيم شود. (3)

با عبدالرحمان بن عبدالله بن عبيدالله بن عامر بن كُرَيز بن ربيعة بن حبيب بن عبدشمس ازدواج كرد. (1) همه منابع تاريخى، مادر خديجه را ام ولد ذكر كرده اند. (2)

(تصوير شماره 109)

بن على بن عبيدالله ثانى بن على الصالح بن عبيدالله الاعرج بن حسين اصغر ابن امام زين العابدين على بن حسين(ع) معرفى مى كند كه دو تن از شخصيت هاى بافضيلت و عالى مقام، از خاندان اعرجى و جد سادات اعرجى و جلالى كوفه است. سيد محمد در سال 808ه .ق و برادرش در سال 814ه .ق، وفات يافتند و در اين مكان كه منزلشان بود، دفن شدند. (1)

ابن عنبه (متوفاى 828ه .ق) كه هم عصر جد اين دو بزرگوار است، مى نويسد:

عزالدين ابونزار عدنان، نقيب سادات مشهد بود و داراى دو فرزند، به نام هاى عزالدين محمد، و عمادالدين ابوجعفر محمد، نقيب كوفه است. ابوجعفر محمد نيز داراى دو فرزند، به نام هاى ابوجعفر محمد فخرالدين، نقيب النقباء عراق و ملقب به «اطروش» بود و ابوالقاسم شمس الدين على، نقيب سادات مشهد است. از نسل شمس الدين على، آخرين نقيب از دوره بنى العباس، به نام نقيب النقباء شمس الدين على بن تاج الدين ابى على حسن بن شمس الدين على است كه سيدى جليل القدر و عظيم الشأن بود. (2)

گويا در نسب نامه اى كه عباس كاظم، به آن اشاره نموده، اشتباهى صورت گرفته است؛ زيرا در منابع انساب، اين طور ذكر شده است: ابوالقاسم على بن عميدالدين عبدالمطلب بن ابى نصر ابراهيم بن ابى الحارث عبدالمطلب بن على ابى الحسن النقيب ابن حسن النقيب بن على بن محمد بن عدنان بن عبيدالله بن عمر المختار. وى، صاحب چهار فرزند، به نام هاى محمد شرف الدين، ابراهيم جلال الدين نقيب و زين العابدين و بركه شرف الدين بوده است كه گويا از اين فرزندان، دو يا سه تن در اين بقعه، مدفون اند. با اين حال، ميان خاندان وى، موسى نامى هم يافت شده است.

عبدالمطلب اول، سيدى جليل القدر، عظيم الشأن، مؤدب، شاعر، داراى خط خوش و3.

ص: 136

داراى خانه اى بزرگ و مجلل در كوفه بود. وى در شعبان سال 706ه .ق، وفات يافت. فرزندش، ابونصر ابراهيم جلال الدين، نقيب النقباء عراق بود و مادرش عزّ النساء، دختر سيد بهاءالدين داوود، دخترعمويش بود كه از وى، يك فرزند به نام عبدالمطلب دوم آورد كه نقابت سادات مشهد غروى و نيز كوفه را برعهده داشت. او مدتى به خراسان رفت و سپس در سبزوار ساكن شد. (1)

سيد عبدالرزاق كمّونه، ابوالقاسم على بن عبدالمطلب دوم را سيدى متأدب، شاعرى عالى مقام و نقيب نجف اشرف مى داند كه نظارت بر كوفه را عهده دار بود. مى گويند كه وى در سال 584ه .ق، متولد شده است. (2)

با اين حال، درباره اينكه اين قبر متعلق به فرزندان وى باشد، به جز دكتر عباس كاظم، نويسنده ديگرى، چيزى ننوشته است.

اوقاف نجف اشرف، به تعمير بنا اقدام كرد. (1) ساختمان بقعه كه بنايى مستطيل شكل است، داراى ايوانى با چهار ستون دوتايى، به ابعاد 6*2 و به ارتفاع هشت متر دارد كه سراسر آن، با كاشى هاى فيروزه اى، تزيين گشته است و آيات قرآن و زيارتنامه امامزاده ابراهيم و زندگى نامه آن را نيز دربر دارد.

پس از عبور از اين فضا، به شبستان اصلى مى رسيم كه در انتهاى آن، مرقد امامزاده ابراهيم واقع شده است كه ضريحى آهنى از مرقد حفاظت مى كند. بر فراز بقعه، گنبدى به شكل كلاه خودى بزرگ، به قطر هشت متر و ارتفاع بيش از پانزده متر، قرار دارد كه در ساقه آن، پنجره هايى براى نورگيرى، طراحى شده است. نماى خارجى گنبد، با كاشى كارى هاى فيروزه اى، تزيين شده و نماى داخلى آن، گچ اندود است. صحن زيارتگاه، كاشى كارى و دورتادور آن حصار كشيده شده و با كاشى تزيين گشته است.

سيد ابراهيم غَمر، فرزند حسن مثنّى، فرزند امام حسن مجتبى(ع) است. (2) مادر گرامى اش، فاطمه دختر امام حسين(ع) مى باشد. (3) او سيدى بزرگوار، جليل القدر، شريف و بخشنده بود. (4) كنيه هاى او، ابواسماعيل (5)، ابوالحسن (6) و ابواسحاق (7) بود و از راويان حديث، به شمار مى آمد. (8) مى گويند كه وى، در سال 145 يا 147 يا 149ه .ق، در سن 67 سالگى، در زندان منصور به شهادت رسيد (9) كه در اين صورت، او در سال 78 يا 79 يا 81ه .ق، به دنيا آمده است. (10)9.

ص: 138

ابراهيم غمر از منظر علماى رجال و انساب

ابراهيم، از بزرگان حديث و از راويان مشهور ميان علويان است. (1) از او، با عنوان عالمى از عالمان آل محمد و بزرگى از بزرگان هاشمى، ياد مى كنند. (2) او از پدرش (3) و نيز از فاطمه بنت الحسين(ع) (4)، روايت نقل مى كرد و فضيل بن مرزوق (5) و ابوعقيل يحيى بن متوكل (6) نيز از او، روايت نقل كرده اند.

ابن حجر، حديث رد شمس براى على(ع) را از فضيل بن مرزوق، از ابراهيم غمر روايت كرده (7) و شيخ صدوق(رحمه الله) نيز در مشيخه اش، از طريق اسماء بنت عميس، از فاطمه بنت حسين(ع)، از ابراهيم غمر، به روايت مذكور، اشاره داشته است. (8)

شيخ طوسى، روايت چهار خصال مؤمن را از او نقل نموده (9) و شجرى، روايت نحوه تعزى و نيز تهنيت رسول خدا(ص) را از طريق او، روايت كرده است. (10)

ابن ابى الحديد، ابراهيم غمر را بزرگ خاندانش و شبيه ترين اهل زمانش به رسول خدا(ص) مى داند. (11) «ضامن بن شدقم حسينى»، از او به شايستگى ياد كرده و در مدح او، مبالغه كرده و گفته است:

وكان سيداً جليل القدر، رفيع المنزلة، عظيم الشأن، جمّ المحاسن والفضائل، حسن7.

ص: 139

الاخلاق والشمائل، زكي الاعراق، عديم المماثل، ذا عفّة وصيانة وديانة...ذا فصاحة وبلاغة وكمال ادب وبراعة ومروّة وشهامة وفرسة وشجاعة وكان معزّزاً مكرّماً عند ابي السفاح. (1)

القاب ابراهيم: سيد ابراهيم بن حسن مثنّى به لقب هايى مشهور است كه او را از سادات علوى ديگر متمايز نموده است كه در اينجا به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

غَمر: مشهورترين لقب ابراهيم، غَمر است كه هميشه نام او، با اين لقب: «ابراهيم الغَمر» همراه است. ابن عنبه نسابه، علت شهرت يافتن ابراهيم را به غَمر، چنين نوشته است: «لُقِّب الغمر لجوده»؛ «به سبب بخشش زيادش، به غَمر ملقب شد». (2) سيد ضامن ابن شدقم حسينى نيز مى نويسد: «اِنّما لُقّب بالغَمر لكثرة اغماره للناس بالجود والكرم والسخاء الاعم والبذل لكل قاصد». (3)

شبيه: او شباهت زيادى به رسول خدا(ص) داشت. از اين رو از وى با عنوان ابراهيم الشبيه نيز ياد شده است. ابونصر بخارى (متوفاى 341ه .ق)، از او با عنوان «كان اشبه الناس برسول الله(ص)» ياد مى كند. (4) ابوالفرج اصفهانى (5)، ابن طباطباى نسابه (6)، خطيب بغدادى (7) و امام فخر رازى (8)، همان تعبير بخارى را اشاره كرده اند. ابن ابى الحديد پس از ستايش از ابراهيم، با اين عبارت، از او ياد مى كند: «كان مقدماً في اهله، يقال: انه اشبه زمانه برسول الله(ص)». (9)

مشهور است هنگامى كه مسلمانان دلشان براى رسول خدا(ص) تنگ مى شد يا0.

ص: 140

مى خواستند شكل و صورت رسول خدا(ص) را تجسم كنند، به ابراهيم غمر نگاه مى كردند و صلوات مى فرستادند. بارها اتفاق افتاده بود كه افرادى از راه دور مى آمدند و بر در خانه ابراهيم غمر مى نشستند تا او از خانه بيرون آيد و صورت و هيكل زيباى رسول خدا(ص) را كه در او نمايان بود، مشاهده كنند.

صاحب صندوق: از جمله القاب ابراهيم كه پس از فوتش، بر سر زبان ها افتاد، صاحب صندوق است. ابن طباطبا، نخستين عالم انسابى است كه از او، با اين لقب ياد كرده و نوشته است: «وهو صاحب الصندوق في برّية الكوفة ويزار». (1)پس از او، ابن طقطقى، با جمله «وهو صاحب الصندوق بالكوفة يزار قبره» (2)و ابن فوطى، با جمله «انه دفنه حياً في صندوق بظاهر الكوفة» (3) ، از او ياد كرده اند. اين مطلب با صندوقى كه حفاران، در حى كنده يافتند، مطابقت دارد. از اين رو ابراهيم، به صاحب صندوق شهرت يافته است.

(تصوير شماره 111)

مظلوم: آخرين شهرت و لقب اين سيد علوى حسنى، مظلوم است كه گويا به سبب شهادت مظلومانه اش، به اين لقب شهرت يافته است. «علامه نمازى» در مستدركات علم رجال الحديث، درباره وى مى نويسد: «يقال له المظلوم وكان سيداً شريفاً». (4)

احترام سفاح به ابراهيم

سفاح، نخستين خليفه عباسى (132-136ه .ق)، احترام بسيارى به ابراهيم غَمر مى گذاشت. نقل نموده اند كه سفاح، بسيار زياد از «عبدالله المحض بن حسن المثنّى» درباره دو فرزندش، محمد و ابراهيم، سؤال مى نمود. عبدالله، از اين مطلب به برادرش، ابراهيم غَمر، شكايت نمود. ابراهيم به او گفت: «اگر از تو درباره آنها پرسيد، به آنها5.

ص: 141

بگو كه عموى آنها، بهتر از آنها خبر دارد». عبدالله گفت: «آيا به آن، راضى خواهد شد؟» ابراهيم گفت: «آرى».

سفاح، روزى از عبدالله، درباره دو فرزندش پرسيد. عبدالله گفت: «من درباره آنها چيزى نمى دانم و عمويشان، از آنها خبر دارد». پس سفاح ساكت شد. سپس با ابراهيم خلوت نمود و درباره دو فرزند برادرش پرسيد. ابراهيم به سفاح گفت: «اى اميرمؤمنان! با تو همچون كسى كه با سلطان خود حرف مى زند، سخن بگويم يا همانند كسى كه با پسرعمويش صحبت مى كند؟» سفاح گفت: «آن گونه سخن گو كه شخص با پسرعمويش حرف مى زند». ابراهيم گفت: «اى اميرمؤمنان! آيا گمان مى كنى كه اگر خداوند مقدر نموده باشد كه از اين امر براى آنها چيزى باشد، آيا تو و همه اهل زمين، مى توانند آن را دفع كنند؟» سفاح جواب داد: «نه به خدا!». ابراهيم گفت: «پس شما را چه مى شود كه نعمتى كه به اين شيخ عنايت مى كنى، آن را برايش بى فايده مى كنى؟» پس سفاح به فكر فرو رفت و گفت: «به خدا! بعد از اين، خبر آنها را از عبدالله نخواهم گرفت». (1)

اما پس از سفاح، هنگامى كه منصور دوانيقى به خلافت رسيد، ابراهيم و برادرش عبدالله محض را به سبب مخفى شدن محمد و ابراهيم، بازداشت نمود. محمد بن سلام جمحى مى گويد: «ابراهيم در بغداد وفات يافت». (2) در برخى از منابع آمده است كه ابراهيم پس از اطلاع از بازداشت برادرش عبدالله، تحمل نياورد و نزد منصور رفت و منصور نيز او را به زندان انداخت. احمد بن سعيد به سندش از عيسى بن عبدالله چنين نقل كرده است:4.

ص: 142

هنگامى كه حسن بن حسن بن امام حسن(ع) بر برادرش ابراهيم گذشت و ديد ابراهيم، مشغول علوفه دادن به شتران خويش مى باشد، با ناراحتى به او گفت: «آيا شترانت را علوفه مى دهى؛ با اينكه عبدالله بن حسن در زندان است؟» سپس به غلام ابراهيم رو كرد و گفت: «پاى بند شتران را باز كن». غلام به دستور حسن بن حسن، عمل كرد و پاى بند از پاى آنها برگشود. حسن فريادى بر آنها زد و همه شتران را رم داد تا شتران رفتند و ديگر اثرى از آنها به دست نيامد. سپس ابراهيم نزد منصور رفت و او نيز ابراهيم را در زندان هاشميه انداخت. (1)

نحوه شهادت ابراهيم غَمر: درباره وفات يا شهادت ابراهيم، سه ديدگاه مطرح است:

الف) ابونصر بخارى، ابوالفرج اصفهانى و ديگران معتقدند كه ابراهيم غَمر، در زندان هاشميه در ماه ربيع الاول سال 145ه .ق، به شهادت رسيد و هنگام مرگ، 67 سال داشت كه در اين صورت، او در سال 78ه .ق، به دنيا آمده است. او نخستين فرد از آل حسن بود كه در زندان هاشميه، از دنيا رفت. (2) زندانيان بر جنازه او نماز خواندند و گويا در همان جا نيز او را دفن كردند. (3)

ب) ابن خداع مى نويسد كه قبل از آنكه ابراهيم به زندان برسد، وفات يافته بود؛ زيرا لباس هايش را باز كرده و محمل شتر را برداشته بودند و در مسير كوفه، گرما چنان شديد بود كه بر اثر تابش آفتاب، گونه هاى صورتش از بين رفته بود و همان باعث شد كه قبل از رسيدن به كوفه، وفات يابد. (4)

ابوالحسن عُمرى، از قول خداع مى نويسد: «مات قبل الكوفة بمرحلة»؛ «قبل از رسيدن5.

ص: 143

به كوفه و به فاصله يك منزلى آن، وفات يافت». (1) بر همين اساس، سيد عبدالحميد نسابه، معتقد است كه قبر ابراهيم، در كوفه است. (2)

ج) ابن فوطى معتقد است كه ابراهيم را زنده ميان صندوقى اطراف كوفه، دفن كردند. وى مى نويسد: «انه دفن حياً في صندوق بظاهر الكوفة بقرية الهاشمية». (3)

اما اگر زندان هاشميه را محل وفات ابراهيم غَمر بدانيم، همان طور كه اجماع مورخان، اين مطلب را تأييد مى كند، بايد قبر ابراهيم، در هاشميه باشد؛ نه حى كنده؛ چنان كه در اين صورت، نويسنده «الحدائق الورديه» مى نويسد:

ابراهيم طباطبا بن اسماعيل ديباج بن ابراهيم غمر بن حسن مثنّى را مهدى عباسى محبوس ساخت تا خود جان داد. سپس در زندان موسى و هارون ماند و مى گويند كه وى، در زندان هارون جان سپرد. البته آشكارتر آن است كه قبرى كه پشت سمت راست راه نجف مى باشد، قبر ابراهيم طباطبا است و اينكه صاحب فلك النجاة، آن قبر را به ابراهيم ابن حسن مثنّى نسبت داده، اشتباه است؛ زيرا براساس آنچه پيش از اين گفته شد، قبر او در هاشميه مى باشد. (4)

سيد مهدى قزوينى، همين مطلب را در كتاب «المزار» بيان مى كند و قبر كنونى در حى كنده را از آنِ ابراهيم طباطبا بن اسماعيل ديباج بن ابراهيم غَمر، نواده سيد ابراهيم غَمر مى داند. (5)

(تصوير شماره 112)8.

ص: 144

همسر و فرزندان: از ابراهيم غَمر، هفت پسر و پنج دختر به جا مانده است كه در اينجا به نام هاى آنها اشاره مى كنيم:

- ابوابراهيم اسماعيل ديباج، ملقب به شريف خلاص. مادرش ربيحه يا ذبيحه، دختر محمد بن عبدالله بن ابى امية بن مغيرة بن عبدالله بن عمرو بن مخزوم بود. او در قيام فخ، شركت داشت؛

- محمد اصغر، ملقب به ديباج اصغر. جوان بسيار زيبايى بود. منصور او را بازداشت كرد و سپس به قتل رساند. مادرش، كنيزى به نام عافيه بود؛

- ابوزيد على، ملقب به ابن قُربه. او در قيام فخ، شركت داشت و مادرش كنيز بود؛

- يعقوب؛

- محمد اكبر؛

- اسحاق؛

- حسن؛

- رقيه؛

- خديجه، مادر رقيه و خديجه، با اسماعيل، مشترك است؛

- فاطمه: مادرش، كنيزى به نام عابده است؛

- حسنه: مادرش، كنيزى به نام خريده است؛

- ام اسحاق. (1)

بسيارى از نوادگان او، عليه خلفاى عباسى قيام نمودند و به شهادت رسيدند. «صفدى» در اين باره مى نويسد: «خرج من بيته جماعة وطلبوا الامر وجرت لهم امور». (2)شيخ على نمازى نيز مى نويسد: «انتهت اليه الرئاسة الدينية والدنيوية الى بيته». (3)ابراهيم غَمر، جد اعلاى بسيارى از5.

ص: 145

سادات حسينى ايران، عراق و يمن است؛ مانند آل بحرالعلوم، آل حكيم، آل مدرسى، آل خاتمى، آل فهرى، آل صراف، آل بروجردى، آل طباطبايى، آل رُسّى، آل تبريزى، آل شيخ الاسلامى، آل اردستانى و آل نائينى كه شمار آنان را نزديك به ده ميليون نفر دانسته اند. (1)

مقابلش بود. اكنون نيز من با اميرمؤمنان نشسته ام و سر مصعب مقابلش مى باشد، و من از شر اين مجلس، به امير پناه مى آورم». عبدالملك بر خود لرزيد و به سرعت برخاست و دستور داد تا قصر را ويران كنند. (1)

شيخ بهايى، اين گفت وگوى را چنين به نظم درآورده است:

نادره مردى ز عرب هوشمند ***

قبر ابن ملجم مرادى قاتل اميرمؤمنان(ع): ابن بطوطه، جهانگرد معروف مسلمان كه در قرن هشتم هجرى، وارد كوفه شده است، مى نويسد:

در سمت غربى قبرستان كوفه، محلى را ديدم كه به شدت سياه شده بود. به من گفتند اينجا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم كوفه همه ساله، هيزم فراوان به آنجا مى آورند و بر گور او، هفت روز آتش برمى افروزند. (2)0.

ص: 147

به گفته «محمد سعيد طريحى»، عادت برافروختن آتش روى قبر ابن ملجم، در گذشته، همه ساله در ايام شهادت اميرمؤمنان(ع) در ماه رمضان، برقرار بوده است. اما امروزه اين عادت، به طور كامل فراموش شده است. محل آن نيز نزديك ضلع غربى مسجد سهله قرار داشته و دست كم تا چند دهه گذشته، آثار سياهى خاك آنجا بر اثر آتش سوزى، نمايان بوده است. (1) نگارندگان، از وضعيت كنونى اين محل، اطلاعى به دست نياوردند.1.

ص: 148

حله، زيارتگاه و داراى گنبد و بارگاه است. همچنين همه مورخان و مفسران اجماع نظر دارند كه مدفن حضرت ابراهيم(ع)، در شهر «الخليل» كه در گذشته «حبرون» نام داشته است، در فلسطين اشغالى واقع است. امروزه قبر آن حضرت، به همراه همسرشان ساره و فرزند و نوه ايشان اسحاق، و يعقوب و همسران اين دو پيامبر، در مسجد تاريخى بزرگى در شهر الخليل، واقع شده است و زيارتگاه مسلمانان و يهود مى باشد.

با اين حال، در روايتى از امام صادق(ع) آمده است كه در كوفه، قبور 370 پيامبر و 600 وصى پيامبر قرار دارد كه دو تن از آنها، حضرت نوح و ابراهيم(عليهما السلام) هستند. (1) «براقى» در تاريخ نجف نوشته است كه از برخى مشايخ و فضلا شنيده است كه علامه سيد مهدى بحرالعلوم به قبرى در اطراف نجف مى رفت و آنجا را زيارت مى كرد و مى گفت اينجا قبر ابراهيم خليل(ع) است. براقى مى افزايد كه نزديك روستايى به نام «ابوقوارير»، كنار رود فرات كه در فاصله دو منزل (حدود 18 فرسخ) از نجف قرار دارد، گنبد و قبرى وجود دارد كه اهالى روستا، مردگان خود را اطراف آن دفن مى كنند و نزد آنان، به قبر ابراهيم خليل(ع) شهرت دارد. (2)

دو خواهر امامزاده، به نام هاى فاطمه و عليه، به چشم مى خورد كه روى آنها نيز ضريح آهنى، نصب شده است. (1)

ابوسعيده موسوى مى نويسد:

خادم بقعه گفت كه قدمت بنا، بيش از چهارصد سال است. اما اين ادعا، ثابت نشده است؛ زيرا تاكنون هيچ يك از گردشگران و مستشرقان، به وجود چنين بناى قديمى، اشاره نداشته اند و نويسنده تاريخ كوفه نيز از اين مزار، در كتابش ياد ننموده است.

وى ضمن انكار وجود فرزندى براى امام سجاد(ع) به اسم محمد اصغر، ادامه مى دهد كه برخى ادعا مى كنند كه اين مكان، مدفن محمد بن يحيى بن امام سجاد(ع) است. اما اين ادعا نيز مردود است؛ زيرا امام سجاد(ع) فرزندى به نام يحيى نداشته است. بنابراين اثبات اينكه فرزند يا نواده امام سجاد(ع) در اينجا دفن شده باشد، مورد ترديد است و اگر دفن بودن شخص يا اشخاصى، در اين مكان ثابت شد، در اين صورت، نسب آنان مجهول است. (1)

هم خوانى ندارد و پذيرفتنى نيست. «علامه حرزالدين» مى نويسد:

مردم به زيارت او مى روند و برايش نذر مى كنند. اما اين قبر، از جمله قبور مورد جست وجو و بررسى نزد ماست، زيرا مداركى كه بتوان براى اثبات اين شهرت مورد ادعا يا غير آن، در اين مكان ارائه نمود، پيدا نكردم و خدا داناست. (1)

ابوهاشم عبدالله كيست؟

وى سيدى شريف، عالمى شجاع، (2) راوى احاديث (3) و ثقه اى جليل القدر (4) بود. از او با عنوان صاحب الشيعه، (5) صاحب المعتزلة (6) و امام الكيسانية (7) ياد كرده اند. مادرش ام ولد و كنيزى به نام نائله بود. (8) از او با عنوان «عبدالله الاكبر» ياد مى كنند. (9) او از پدرش روايت نقل كرده است. از او نيز، زهرى (10)، عمرو بن دينار سالم بن ابى جعد و فرزندش ابومحمد عيسى بن سالم، ابراهيم بن محمد بن على بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب (11)، ابوسعد سعيد بن مرزبان بن بقّال و فرزندش عيسى بن عبدالله بن محمد حنفيه، روايت نقل نموده اند. (12)2.

ص: 153

ابن عبدالبر مى گويد: «ابوهاشم، دانشمند به تمام مذاهب و مكتب ها بود. او عالم به فنون علم و حديث بود». (1) رواياتى از او، در كتب روايى شيعه به ثبت رسيده است. (2)

ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفيه، صاحب يازده فرزند به اسامى زير بود. اما به اتفاق علماى انساب، نسلش منقرض گشته است:

- هاشم و محمداصغر كه مادرشان، دختر خالد بن علقمة بن حويرث بن عبدالله ابن ابى لحم كنانى بود؛

- محمداكبر و لبابه كه مادرشان فاطمه، دختر محمد بن عبيدالله بن عباس بن عبدالمطلب بود؛

- على و فرزند ديگرى كه مادرشان، ام عثمان دختر ابى حُدير عباس بن عبدة بن مغيث بن جد بن عجلان قضاعى بود؛

- طالب؛

- عون و عبيدالله كه مادرشان، كنيز بود؛

- ريطه كه مادرش ريطه يا ام الحارث، دختر حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب بود. وى، همسر زيد شهيد و مادر بزرگوار يحيى بن زيد، شهيد مقتول در جوزجان است؛

- ام سلمه كه مادرش، كنيز بود. (3)

مشهور چنين است كه سليمان بن عبدالملك بن مروان اموى، هنگامى كه فهميد او امام فرقه كيسانيه است، او را نزد خود فراخواند و مسموم كرد. هنگامى كه ابوهاشم فهميد سم وارد بدنش شده است، فوراً به سوى حُميمه رفت و آنجا با محمد بن على بن عبدالله بن عباس» ديدار كرد. آن گاه به او وصيت نمود و حق امامت را به او واگذار كرد و تمام داعيان كيسانيه در كوفه و خراسان را به او گفت و نامه اى به آنان نوشت و به3.

ص: 154

على بن عبدالله داد و او بدين طريق وارث تبليغات پنهانى شيعه كيسانيه شد. مى گويند وى در سال 98 يا 99ه .ق، به شهادت رسيده است. (1)

بيهقى مى نويسد:

سليمان بن عبدالملك در عسل او، سم ريخت و او را كشت و قبر او در حميمه از شام است و كسى بر جنازه اش نماز نخواند. البته برخى گفته اند كه عبدالله ابن حوشب بن نوفل بر جنازه اش، نماز خوانده است. او هنگام شهادت، 45 سال داشت. (2)

«ابن طقطقى» نيز مى نويسد: «او در حميمه از مناطق شام، وفات يافت و به محمد ابن على بن عبدالله، پدر خلفاى عباسى، وصيت كرد و شيعيان را به او دلالت داد و نوشته زردرنگ به خط اميرمؤمنان(ع) را به او داد». (3)

«ابونصر بخارى» مى نويسد:

وليد بن عبدالملك مروان اموى به سبب اختلافى كه بين او و زيد بن امام حسن(ع) بود، او را زندانى كرد و خواست ابوهاشم را بكشد كه امام على بن الحسين السجاد(عليهما السلام) نزد وليد رفت و از او درخواست نمود كه ابوهاشم را آزاد كند. او نيز آزادش كرد و سپس سليمان بن عبدالملك، او را مسموم نمود و در حميمه و بلقاء از سرزمين شام، وفات يافت. (4)

بنابراين، ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفيه، در حميمه و بلقاء كه امروزه بخشى از كشور اردن را شامل مى شود، به خاك سپرده شد و مكان كنونى در ابوصخير، بايد متعلق به شخص ديگرى باشد كه گويا ابوهاشم عبدالله بن محمد بن عون الاكبر بن محمد7.

ص: 155

حنفية بن امام على(ع) است كه با فرزند محمد حنفيه، اشتباه شده است. ابوهاشم عبدالله بن محمد بن عون الاكبر، سيدى شريف، ثقه اى جليل القدر و راوى حديث بود. جدش عون، از راويان احاديث به شمار مى آمد و مادرش، ام جعفر، دختر محمد بن جعفر طيار بود كه خاتونى فاضله و متدينه و راوى احاديث به شمار مى رفت. عون در سن 63 سالگى وفات يافت و صاحب سه دختر و يك فرزند پسر، به نام محمد بود كه پدر او ابوهاشم عبدالله است. (1)

برخى گفته اند نخستين زائر امام حسين(ع)، «عبيدالله بن حر جعفى» بود (1) كه به گزارش طبرى تاريخ نگار، پس از واقعه عاشورا، همراه يارانش به كربلا گريخت و با ديدن اجساد يا قبور شهدا، ابياتى در رثاى امام حسين(ع) و بيان پشيمانى خود از يارى نكردن آن حضرت، سرود. (2) اما در اين گزارش، به زيارت كردن عبيدالله بن حر از قبر امام(ع) و يارانش، اشاره صريحى نشده است.

(تصوير شماره 117)

با اين حال، مشهور ميان علماى شيعه آن است كه نخستين زائر قبر شريف امام(ع)، «جابر بن عبدالله انصارى»، صحابى بزرگ پيامبر(ص) بود كه در نخستين سالروز اربعين حسينى در 20 صفر سال 61ه .ق، به زيارت امام(ع) مشرف شد. (3) البته منابع ديگر شيعه، جزئيات زيارت وى را دو گونه گزارش كرده اند:

نخستين گزارش از عمادالدين طبرى (متوفاى 525 ه .ق) است كه زيارت جابر را همراه با عطيه عوفى، به تفصيل گزارش كرده است. اما در آن، سخنى از ملاقات وى با اهل بيت(عليهم السلام)، به ميان نياورده است. (4) خوارزمى نيز شبيه اين گزارش را با تفاوت هايى نقل كرده است. (5) گزارش دوم از سيد بن طاووس است كه زيارت جابر را بدون همراهى عطيه و به اختصار بيان كرده و به دنبال آن ملاقات جابر را با اسراى اهل بيت(عليهم السلام) كه از شام بازمى گشتند، آورده است. (6) به هر حال، درباره تاريخ و جزئيات حضور جابر در كربلا و نيز امكان بازگشت اهل بيت(عليهم السلام) از شام به كربلا در روز اربعين و ديدار جابر با آنان، ميان علما و صاحب نظران، اختلاف نظر وجود دارد. (7)2.

ص: 159

چنين استنباط مى شود كه قبر حضرت على اكبر(ع) نيز داخل سقيفه قرار داشته است.

در روايت ديگرى از امام صادق(ع)، از ايستادن بيرون از «گنبد»، پيش از ورود به روضه شريف امام حسين(ع)، سخن به ميان آمده است (1) و اين روايت، بر وجود گنبدى بر قبر شريف دلالت دارد.

اما شيخ طوسى در امالى خود، چنين نقل كرده است كه در سال 237ه .ق، متوكل يكى از فرماندهان خود را با عده زيادى از لشكريان فرستاد تا قبر امام حسين(ع) را خراب كنند (1) و مردم را از زيارت و اجتماع در آنجا منع كنند. او نيز به كربلا رفت و طبق دستور متوكل، عمل كرد. سپس متوكل در سال 247ه .ق متوجه شد كه مردم كوفه و سواد آن، همچنان به زيارت قبر امام حسين(ع) مى روند. ازاين رو فرمانده ديگرى را با تعدادى از لشكريان خود به كربلا فرستاد تا اين بار قبر شريف را نبش كنند و زمين آن را شخم بزنند. (2)

(تصوير شماره 121)

بارگاه مطهر امام حسين(ع) به دستور عضدالدوله ديلمى، از امراى آل بويه، سخن به ميان آمده است. (1) ابن اثير نيز در تاريخ خود به اقدامات عمرانى عضدالدوله در كربلا در سال 369ه .ق، اشاره كرده است. (2) او همچنين در سال 371ه .ق، به زيارت قبر مطهر امام حسين(ع) مشرف شد و به سادات علوى و مردم ساكن مجاور بارگاه مقدس، كمك هاى مالى و غيرمالى فراوانى كرد. (3)

در سال 369ه .ق، ضبّة بن محمد اسدى كه به راهزنى مى پرداخت، بارگاه امام حسين(ع) را غارت كرد. عضدالدوله ديلمى نيز لشكرى را به مقر وى، در شهر عين التمر، فرستاد كه البته ضُبّه خود را نجات داد و فرار كرد. اما خانواده وى، اسير و اموالش مصادره شدند. ابن اثير اين حادثه را عِقابى براى وى، در نتيجه غارت بارگاه امام حسين(ع) دانسته است. (4)

در سال 407ه .ق گنبد حرم امام حسين(ع) و رواق هاى آن در آتش سوخت. علت آتش سوزى اين بود كه عوام مردم، دو شمع (چراغ) بزرگ روشن كردند كه در نيمه شب روى ازارها سقوط كرد و آن را آتش زد و آتش به جاهاى ديگر سرايت كرد. (5) در همين دوره، ابوالحسن بن فضل رامهرمزى، وزير سلطان الدوله، حصار حرم امام حسين(ع) را بازسازى كرد. (6)

در اين دوره و دوره هاى بعدى، بسيارى از خلفاى عباسى و پادشاهان، به زيارت قبر امام حسين(ع) اهتمام داشتند. در سال 436ه .ق، سلطان ابوكاليجار مرزبان بن سلطان الدوله بويهى (متوفاى 440ه .ق) به زيارت حرم امام حسين(ع) در كربلا و حرم امام على(ع)0.

ص: 163

در نجف، مشرف شد. (1) در سال 479ه .ق، سلطان ملكشاه سلجوقى به همراه وزيرش نظام الملك، بارگاه مطهر امام حسين(ع) را زيارت كردند. (2)

در ربيع الثانى سال 553ه .ق نيز المقتفى لامرالله (3) و در سال 696ه .ق، سلطان غازان، پادشاه ايلخانى، اين بارگاه مقدس را زيارت كردند. (4) بسيارى از بازديدهاى پادشاهان، بازسازى ها و اقدامات خيريه اى را از سوى آنها به دنبال داشته است؛ براى مثال، ملكشاه در زيارت خود در سال 479ه .ق دستور بازسازى ديوار حرم را صادر كرد. (5)

(تصوير شماره 122)

به گزارش ابن شهرآشوب، در نيمه اول قرن ششم هجرى، المسترشد بالله، خليفه عباسى، به اين بهانه كه «قبر، نيازى به خزانه ندارد»، اموال حرم حسينى و كربلا و نجف را غارت كرد و آن را ميان لشكريان خود تقسيم كرد. اما طولى نكشيد كه او و پسرش، به قتل رسيدند. (6) او در زمانى كه درگير جنگ با سلطان مسعود بن محمد ابن ملكشاه سلجوقى بود، به دست فداييان اسماعيلى، در سال 529ه .ق، كشته شد. (7) با توجه به سال كشته شدن مسترشد، به نظر مى رسد كه قضيه غارت اموال نيز در همين سال، يعنى سال 529ه .ق، اتفاق افتاده است. (8)

در زمان حمله ويرانگر مغولان، به فرماندهى «هولاكو» به عراق در سال 656ه .ق، با درايت و تدبير علماى شيعه، از جمله سيد بن طاووس، دو بارگاه مطهر امام على(ع)0.

ص: 164

و امام حسين(ع) و دو شهر مهم شيعه، يعنى حله و كوفه، از تخريب و كشتار در امان ماندند. (1) ابن بطوطه، جهانگرد مسلمان كه در سال 727ه .ق از كربلا بازديد نمود، در توصيف اين شهر و ساختمان آستان مقدس امام حسين(ع) مى نويسد: (2)

كربلا شهر كوچكى است كه نخلستان ها، اطراف آن را گرفته اند و از رودخانه فرات، آبيارى مى شود. روضه مقدسه امام حسين، داخل شهر واقع شده است و مدرسه اى بزرگ و زاويه اى دارد كه در آن، براى مسافران طعام مى دهند. خادمان و حاجبان بر در روضه امام ايستاده اند و ورود به حرم، بدون اجازه آنان ميسر نيست. هنگام ورود، بايد عتبه شريفه را كه از نقره است، بوسيد. روى قبر، قنديل هاى زرين و سيمين گذاشته شده و از درهاى آن، پرده هاى حرير، آويخته اند.

در سال 767ه .ق، امين الدين مرجان بن عبدالله كه سلطان اويس، پادشاه آل جلاير، او را والى بغداد، نموده بود، به كربلا آمد و در مجاورت آستان امام حسين(ع) مسجد و مناره اى ساخت و املاك خود در بغداد، كربلا و عين التمر را وقف آن نمود. مناره اين مسجد كه به نام «مناره عبد» شناخته مى شد و از مناره هاى تاريخى ارزشمند عراق به شمار مى آمد، در دوره اخير، توسط شهردارى كربلا، از بين رفت.

در همين سال، سلطان اويس، نيز به بازسازى و توسعه بناى آستان مقدس اقدام نمود و پس از وى، فرزندانش به نام هاى سلطان حسن و سلطان حصين، كار تكميل بنا و توسعه را ادامه دادند. تاريخ اين توسعه بناى آستان، در كتيبه اى در محلى كه امروزه در حرم امام حسين(ع) به نام «نخله مريم» شناخته مى شود، ثبت شده بود. اما در سال 1216ه .ق، عثمانى ها آن را از محل خود برداشتند و اثرى از آن، باقى نگذاشتند.

عبدالجواد كليددار معتقد است كه ساختمان كنونى آستان امام حسين(ع)، مربوط به توسعه بناى آن در دوره سلطان اويس است. اما پس از آن، بارها دولتمردان شيعه و3.

ص: 165

عثمانى ها، در آن بازسازى و تغييراتى ايجاد كرده اند. در نتيجه، به صورت اوليه خود، باقى نمانده است. (1) مى گويند در جريان توسعه آل جلاير، دو مناره، مجاور ايوان اصلى حرم ايجاد شد كه علامه سماوى، ماده تاريخ آن را عبارت «دو ستون زرين»، معادل 793ه .ق، گفته است. (2)

(تصوير شماره 123)

تبريزى، از نزديكان شاه طهماسب، گنبد حرم را طلاكارى كرد و در سال 982ه .ق، بازسازى مناره عبد، به دستور شاه طهماسب، به پايان رسيد. (1) شيخ محمد سماوى مادّه تاريخ اين بازسازى را به فارسى «انگشت يار» و به عربى «خنصر الأحب» كه معادل عربى همان عبارت فارسى مى باشد، گفته است. (2)

در سال 1032ه .ق، شاه عباس كبير صفوى، وارد عراق شد و پس از زيارت قبر اميرمؤمنان(ع)، به زيارت قبر امام حسين(ع) رفت. سپس دستور داد تا براى نخستين بار، ضريح مشبكى از جنس مس، تهيه و روى قبر نصب گردد. اين ضريح تا سال 1357ه .ق، در محل خود باقى بود. سپس آن را برداشتند و صندوق و محفظه شيشه اى را كه براى حفاظت صندوق خاتم است، به جاى آن گذاشتند. همچنين به دستور وى، گنبد مطهر، كاشى كارى گرديد و ساختمان حرم و صحن و رواق ها، بازسازى شد. (3)

در سال 1048ه .ق، شاه صفى اول صفوى، به زيارت امام حسين(ع) آمد و اموالى را براى بازسازى حرم مطهر، اختصاص داد. به دستور وى، مسجد پشت سر را بازسازى كردند و ديوار صحن را از سمت شمال، خراب كردند و مساحت صحن را توسعه دادند و رواق شمالى را ساختند. (4)

در سال 1153ه .ق، گوهرشاد بيگم، دختر شاه سلطان حسين صفوى و همسر نادرشاه افشار، به تعمير و تزيين و كاشى كارى حرم، اقدام كرد. او كف حرم را با كف پوش نفيس، فرش نمود و براى كليه درهاى حرم، پرده هاى نفيسى نصب كرد و بالاى ضريح نيز چراغى از طلاى خالص قرار داد. (5)8.

ص: 167

همين طلاهاى ديوارها و سقف را جدا ساختند و شمعدانى ها، سجاده و آويزهاى ارزشمند و قيمتى را برداشتند و درهاى منبت كارى شده و خلاصه هر وسيله اى از اين قبيل را جمع آورى نمودند و به بيرون حرم، انتقال دادند.

مستر لونكريك، در ادامه، از كشته شدن بسيارى از اهالى بى گناه كربلا، سخن گفته و نوشته است: (1)

افزون بر اين كارها، حدود پنجاه نفر را نزديك ضريح و پانصد نفر را نيز بيرون حرم در صحن، به قتل رساندند. اين مهاجمان وحشى در شهر هم، دست به فساد و تخريب زدند و به هر كسى رسيدند، او را بى رحمانه كشتند. همچنين به هر خانه اى دستبرد زدند و به پير و كودك رحم نكردند و حرمت هيچ زن و مردى را نگاه نداشتند. از همين روى، هيچ جنبنده اى از كشتار وحشيانه يا اسارتشان، در امان نماند. بعضى، شمار كشته شدگان را هزار نفر و برخى ديگر، پنج برابر آن (پنج هزار نفر) برآورد كرده اند.

براى بازسازى ويرانى هاى به جا مانده از حمله وحشيانه وهابى ها اختصاص داد. (1) در سال 1232ه .ق نيز، به دستور يكى از زنان فتحعلى شاه قاجار، ايوان روضه مقدسه، طلاكارى گرديد. او در سال 1229ه .ق، به همراه چهل هزار زائر ايرانى، به كربلا مى رود كه در همان زمان، اين شهر به محاصره عشاير در مى آيد. از اين رو نذر مى كند در صورت رهايى از محاصره، به طلاكارى ايوان اقدام نمايد. (2)

در سال 1276ه .ق ناصرالدين شاه قاجار، دستور داد تا پوشش طلاى گنبد بارگاه امام حسين(ع) با طلاهاى جديد عوض شود. او اجراى اين كار را به شيخ عبدالحسين طهرانى، كه به دستور وى براى اجراى خدمات عمرانى در عتبات عاليات، به عراق آمده بود، واگذار كرد. طلاهاى قديمى گنبد امام حسين(ع) نيز به آستان كاظمين انتقال يافت و بر گنبد اين آستان، نصب گرديد. (3) بر كتيبه هاى موجود بر گردن گنبد حرم امام حسين(ع)، به طلاكارى آن در دوره ناصرالدين شاه، اشاره شده و تاريخ آن، 1273ه .ق، ثبت شده است.

همچنين شيخ عبدالحسين طهرانى به دستور ناصرالدين شاه، اقدامات عمرانى مهم ديگرى نيز در آستان مقدس حسينى اجرا كرد. او در سال 1276ه .ق، دكه بزرگ واقع در نماى جنوبى حرم مطهر را كه ايوان طلاى حرم را پوشش مى دهد، بنا كرد. سقف و ستون هاى ايوان، چوبى بود و ستون هاى آن، از درخت هاى جنگلى هند آورده شده بود. (4) او همچنين كارهاى ديگرى را آغاز كرد؛ از جمله ساختن ايوان معروف به ناصرى در صحن آستان؛ ساختن مسجد ناصرى در ضلع غربى آستان حسينى، ساختن مدرسه زينبيه نزديك تل زينبيه و ساختن مدرسه صدر از ثلث اموال ميرزا تقى خان نورى، صدراعظم6.

ص: 170

ناصرالدين شاه. (1) همان گونه كه در ادامه به تفصيل بيشترى بيان خواهد شد، متأسفانه اين مسجد و مدارس دينى، بعدها به بهانه احداث خيابان اطراف حرم، خراب شد و از بين رفت.

در سال 1279ه .ق، كار ساخت طبقه دوم حجره ها و ايوانچه ها، گرداگرد صحن شريف امام حسين(ع) اجرا شد و سپس نماى آن، كاشى كارى گرديد. (2) در سال 1283ه .ق، شيخ عبدالحسين طهرانى به كربلا بازگشت تا بر كار تكميل اقدامات عمرانى ناصرالدين شاه، نظير ساخت مسجد و ايوان ناصرى، نظارت كند. (3)

در سال 1287ه .ق، ناصرالدين شاه كه از سوى پادشاه عثمانى، رسماً براى زيارت عتبات عاليات عراق دعوت شده بود، وارد كربلا شد و با توجه به خدمات عمرانى وى در آستان حسينى، مورد استقبال مردم، علما و بزرگان كربلا قرار گرفت. (4)

همچنين در دوره ناصرالدين شاه، گنبد حرم امام حسين(ع) از داخل آينه كارى و تزيين گرديد و كتيبه هايى حاوى آيات قرآن و نيز اشعار محتشم كاشانى، بر آن قرار داده شد. (5) سپس سقف و بخش فوقانى ديوار رواق هاى گرداگرد حرم، آينه كارى و تزيين گرديد كه در يكى از كتيبه هاى موجود در حرم، تاريخ پايان تزيينات، سال 1295ه .ق و تاريخ پايان آينه كارى، سال 1301ه .ق، ثبت شده است. (6)

در سال 1296ه .ق، نماى بيرونى غربى روضه مطهره و ايوان بالاسر زيبايى به دست معمار ايرانى، استاد احمد شيرازى به شكل زيبايى كاشى كارى و با مقرنس كارى تزيين گرديد. (7) در سال 1310ه .ق حسن رفيق پاشا، والى بغداد، چند تار موى منسوب به9.

ص: 171

پيامبر اعظم(ص) را به حرم امام حسين(ع) هديه كرد كه بدين مناسبت، مراسم باشكوهى در كربلا برگزار شد. (1)

در سال 1365ه .ق - 1945م همه سرداب هاى موجود زير رواق ها و ايوان طلاى حرم كه تا پيش از اين محل دفن مردگان بود، با سيمان پر شد و دفن مردگان در آنها، ممنوع اعلام شد. (2)

و نيز از سمت بالا، با شيشه هاى سنگى مخصوصى پوشاندند و خطوط تقاطع شيشه ها را از پنبه و لاستيك پر كردند. (1) اين صندوقچه، هنوز روى قبر شريف، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتيب 4/5، 3 و 1/30 متر است.

در سال 1213ه .ق، فتحعلى شاه قاجار به ملك الشعراى دربار خود، فتحعلى خان صباى كاشانى، دستور داد كه ضريحى نقره اى بر قبر امام حسين(ع) نصب كند. او نيز صنعتگران را مأمور كرد تا ضريح را بسازند و برخى اشعار خود را در مدح و رثاى امام حسين(ع) بر ضريح نوشت. ساخت ضريح، پنج ماه طول كشيد و آن را ديد. سپس در سال 1218ه .ق، محمدحسين قراگوزلو، حاكم همدان، اين ضريح را به كربلا منتقل و بر قبر شريف حضرت سيدالشهداء(ع)، نصب كرد. (2)

در دوره ناصرالدين شاه نيز يكى از زنان وى، به نام انيس الدوله، ضريح ديگرى را از نقره، براى نصب بر قبر شريف امام(ع) هديه نمود كه طول آن، 4/80 متر و ارتفاع آن، 1/70 متر بود. (3)

طاهر سيف الدين، داعى مطلق پيشين فرقه بُهره هند كه از فرقه هاى اسماعيليان به شمار مى آيد، پس از زيارت كربلا در سال 1355ه .ق، تصميم گرفت ضريح جديدى را به حرم مطهر امام حسين(ع) هديه كند. ضريح اهدايى وى كه با ضريح قاجارى تعويض شد، از نقره خالص، و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتيب 5/5، 4/5 و 3/7 متر بود. (4)

(تصوير شماره 124)

كار ساختن اين ضريح، در سال 1358ه .ق به پايان رسيد و طى مراسمى رسمى با حضور داعى مزبور، رونمايى شد. برخى شعراى شيعه، از جمله عبدالكريم النايف و شيخ5.

ص: 173

محمد سماوى، بدين مناسبت اشعارى سرودند كه ماده تاريخ اشعارشان، به ترتيب برابر با 1355 و 1358ه .ق است. (1) گفته مى شود ضريح نقره اى قبلى پس از بازسازى، به آستان سامرا ارسال شد و بر قبر امامين عسكريين(عليهما السلام) نصب گرديد. (2)

در سال 1375ه .ق، طاهر سيف الدين براى اين ضريح، تاجى از طلا نصب كرد كه نماى بيرونى آن، شامل چهار نوار بود؛ به گونه اى كه محيط هر نوار، به صورت متدرج، از پايين به بالا، افزايش مى يافت. روى هريك از اين نوارها، كتيبه برجسته اى به خط ثلث و با پوشش آب طلا، قرار گرفته بود. (3) اين ضريح، بيش از 75 سال روى قبر امام حسين(ع) باقى بود؛ تا اينكه در سال 1391 ه .ش، از روى قبر شريف برداشته شد و ضريح جديدِ ساخته شده در ايران، جايگزين آن گرديد.

(تصوير شماره 125)

پروژه ساخت ضريح جديد امام حسين(ع)، در سال 1385ه .ش در ايران، با تشكيل هيئت امنايى براى اين كار، آغاز شد. طرح هنرى ضريح را «استاد محمود فرشچيان»، نقاش بزرگ معاصر ايران ارائه داد و خطاطى كتيبه هاى آن را «استاد سيد محمدحسينى موحد»، از خوشنويسان بزرگ جهان اسلام برعهده گرفت و قلم زنى روى ضريح را نيز هنرمندان اصفهانى انجام دادند.

كار ساخت ضريح، از خرداد ماه سال 1387ه .ش، در شبستان مدرسه معصوميه قم آغاز شد. براى طراحى سازه ضريح، از سيستم هاى روز مهندسى استفاده شد و مهندسان مختلف رشته هاى عمران و معمارى، به ويژه آقايان عبدالحميد توكلى بينا و مهدى خوش نژاد، در ساخت ضريح كمك و نظارت كردند.

جنس اصلى سازه ضريح كه قطعات نقره و طلا روى آن تركيب شده، از چوب ساج است كه در سال 1993م از جنگل هاى برمه استحصال شده و وزن چوب هاى به كار رفته3.

ص: 174

در ضريح، 5350 كيلوگرم است. همچنين مقدار 118 كيلو و 650 گرم طلا و بالغ بر 4600 كيلوگرم نقره در ساخت ضريح، استفاده شده است.

ضريح جديد همانند ضريح قبلى، شش گوشه و تقريباً به همان ابعاد، ساخته شده است. مساحت نماى آن 33/86 مترمربع، طول و عرض آن 7/34 * 5/04 متر و ارتفاع آن نيز 4/49 متر است. تعداد پنجره هاى مشبك گرداگرد ضريح نيز بيست پنجره است. سرانجام اين ضريح پس از بدرقه مردم شهرهاى مختلف ايران، به كربلا انتقال يافت و پس از نصب بر قبر شريف امام حسين(ع)، طى مراسم باشكوهى در 15 اسفند 1391 ه .ش رونمايى شد.

سيد مرتضى كشميرى (متوفاى 1342ه .ق)، در ضلع غربى صحن، اشاره كرد.

در ضلع جنوبى صحن، بالاى ورودى اصلى صحن، يعنى باب القبله، ساعت بزرگى روى يك پايه سيمانى بلند قرار دارد كه آن را توليت آستان حسينى، در سال 1382ه .ق، از آلمان خريدارى كرده است. اين ساعت، جايگزين ساعت قديمى ترى شده است كه آن را ناصرالدين شاه قاجار در سال 1312ه .ق هديه كرده بود. بدنه پايه يا برج ساعت نيز در سال 1383ه .ق، كاشى كارى شده و بالاى آن، گنبد كوچكى از طلا، نصب شده است. (1)

4. باب الشهداء: اين ورودى، در ميانه ضلع شرقى صحن قرار دارد و حاصل ادغام دو ورودى قديمى، به نام هاى باب الصحن الصغير و باب الصافى است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

5. باب الكرامه: از درهاى جديد صحن است كه در گوشه شمال شرقى صحن قرار دارد و ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

6. باب السلام: از درهاى جديد صحن است كه در ميانه ضلع شمالى قرار دارد و طول آن، چهار متر و عرض آن، سه متر و تاريخ آن، 1392ه .ق است.

7. باب السدره: در گوشه شمال غربى صحن واقع است و به ياد درخت سدرى كه در سده نخست هجرى، نزديك قبر امام(ع) بوده است و زائران به وسيله آن، محل قبر را مى يافتند، بدين نام خوانده شده است. تاريخ اين در، 1392ه .ق است.

8. باب السلطانيه: در ضلع غربى صحن قرار دارد و وجه تسميه اش آن است كه يكى از سلاطين عثمانى، آن را ساخته است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

9. باب الرأس الشريف: از درهاى جديد صحن است و در ميانه ضلع غربى صحن قرار دارد و از آنجا كه روبه روى بالاسر حضرت قرار دارد، بدين نام شهرت يافته است. بر سردر آن، تاريخ 1372ه .ق به چشم مى خورد. بالاى اين ورودى، ساعت آونگ دار بزرگى، نصب شده است.

10. باب الزينبيه: اين دروازه در جنوب غربى صحن قرار دارد و به علت نزديك بودنش به تل زينبيه، به اين نام شناخته مى شود. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است.

طهرانى در سال 1276 ه ق، بنا شد. سقف و ستون هاى اين دكه كه در آن زمان، از چوب بود، در سال 1342ه .ق با چوب هاى جديدى كه از هند آورده بودند، بازسازى شد. (1) در جبهه دكه، تعداد دوازده ستون چوبى وجود داشت كه دو ستون، به ارتفاع سيزده متر در بخش ميانى و مرتفع آن و شش ستون به ارتفاع نه متر، در دو جناح شرقى و غربى دكه و دو نيم ستون به ارتفاع چهار متر نيز در انتهاى غربى و شرقى آن، قرار داشت. جبهه و ستون هاى چوبى اين دكه، در سال 1388ه .ق، با جبهه و ستون هايى از سنگ مرمر فاخر، تعويض گرديد. (2)

افزون بر ايوان طلا، در ضلع غربى حرم و متصل به رواق ابراهيم مجاب، ايوان ديگرى به نام ايوان رأس الحسين (بالاسر) وجود دارد كه طاق آن به شكل زيبايى، كاشى كارى شده است. در اين ايوان، كتيبه اى به چشم مى خورد كه تاريخ 1296ه .ق بر آن ثبت شده است.

(تصوير شماره 127 و 128)

فقيه شيعه در آن، به رواق فقها شهرت يافته است. كنار وحيد بهبهانى، دو تن ديگر از فقها به نام هاى سيد على طباطبايى صاحب كتاب «رياض العلماء» و شيخ يوسف آل عصفور صاحب كتاب «الحدائق الناضره»، در يك مقبره، در سمت راست درِ حرم، دفن شده اند و در گذشته ضريح كوچكى بر قبر آنان بود. از ديگر شخصيت هاى مدفون در اين رواق مى توان از سيد كاظم رشتى (متوفاى 1259ه .ق)، سيد احمد بن سيد كاظم رشتى (متوفاى 1295ه .ق) و شاعر بزرگ حاج جواد بدقت (متوفاى 1281ه .ق) ياد كرد. از اين رواق، درى به سوى صحن و دو در، به حرم باز مى شود.

(تصوير شماره 132)

4. رواق سلاطين (رواق شمالى): وجه تسميه اين رواق، وجود مقبره چند تن از شاهان قاجار در آن است كه عبارت اند از: مظفرالدين شاه، محمدعلى شاه و احمدشاه قاجار. مقابل مقبره آنها، قبر سيد عبدالحسين حجت طباطبايى و خطيب مشهور، سيد حسن استرآبادى، قرار دارد.

است. قسمت بالاى نماى داخلى گنبد، كتيبه اى حاوى سوره فجر و در قاعده گنبد، آياتى از سوره منافقون و تاريخ 1371ه .ق، نقش بسته است.

در فاصله ده مترى از جنوب گنبد و در دو طرف ايوان طلاى حرم مطهر، دو گلدسته بزرگ با پوشش طلا وجود دارد كه ارتفاع هريك از كف صحن، حدود 25 متر و قطر آن نيز چهار متر است. در نوك هريك از اين گلدسته ها، ميله اى نصب شده است و بر فراز آن نيز چراغى براى روشنايى وجود دارد. اين دو گلدسته، در سال 786ه .ق در دوران سلطان اويس جلايرى، بنا نهاده شد و فرزند وى احمد جلايرى، آنها را با كاشى هاى زرد طلايى، آراست. تعداد خشت هاى طلاى به كار رفته در اين دو گلدسته، در مجموع، 8024 خشت است.

(تصوير شماره 134 و 135)

مى شد، در سال 767ه .ق، به دست مرجان بن عبدالله، حاكم عراق، در دوره سلطان اويس جلايرى، ساخته شد. قطر قاعده آن، حدود بيست متر و ارتفاع آن، چهل متر بود و نماى آن با كاشى هاى زيبا، تزيين يافته بود. (1)

اين مناره نفيس و ارزشمند كه به مدت شش قرن، صحيح و سالم پابرجا مانده بود، متأسفانه در سال 1354ه .ق - 1935م، به دستور ياسين الهاشمى، نخست وزير وقت عراق، خراب گرديد. بهانه دولت عراق براى تخريب مناره، فرسودگى و كج شدن آن بود. اما گويا هدف اصلى آنها از اين كار، دست گذاشتن بر اوقاف فراوانى بود كه بانى مناره براى آن، تعيين كرده بود. به هر حال اين اقدام، موجب ناراحتى و تأسف اهالى كربلا شد و شعراى شيعه عراق نيز در اشعارى كه بدين مناسبت سرودند، نارضايتى خود را ابراز كردند. (2)

حضرت سيدالشهدا(ع)، يك ضريح نقره اى نصب شده است. در راهروى شرقى قتلگاه، مقبره كوچكى متعلق به اميركبير بود كه در توسعه حرم از ميان رفت.

(تصوير شماره 136)

از شرح حال على اكبر(ع) تا پيش از واقعه عاشورا، اطلاع چندانى در دست نيست. «ابوالفرج اصفهانى» در روايتى، برخى از ويژگى هاى على اكبر را از زبان معاويه، چنين بيان كرده است:

شايسته ترين افراد براى امر خلافت، على[اكبر]، فرزند حسين است؛ زيرا جدش رسول خدا است و شجاعت بنى هاشم، سخاوت بنى اميه و زيبايى قبيله ثقيف را در خود جمع كرده است. (1)

على اكبر(ع) در روز عاشورا، پس از شهادت همه اصحاب امام حسين(ع)، از پدرش اجازه خواست تا به ميدان برود؛ پدر نيز به او اجازه داد و او به ميدان جنگ شتافت. (2) پس از رفتن او به سمت ميدان، امام(ع) رو به آسمان كرد و فرمود:

اللهم اشهد على هؤلاء القوم فقد برز اليهم غلامٌ أشبه الناس خلقاً وخُلقاً ومنطقاً برسولك صلى الله عليه وآله.».

خداوندا! شاهد باش كه جوانى به جانب آنها رهسپار شده است كه در صورت و سيرت و گفتار، شبيه ترين مردم به پيامبر تو(ص) است.

سپس امام حسين(ع) اين آيه قرآن را تلاوت فرمود:

(إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفىٰ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرٰاهِيمَ وَ آلَ عِمْرٰانَ عَلَى الْعٰالَمِينَ* ذُرِّيَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ وَ اللّٰهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ). (آل عمران: 33 و 34)

خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برترى داد. آنها فرزندان [و دودمانى] بودند كه [از نظر تقوا و فضيلت] همانند يكديگر بودند و خداوند شنوا و داناست. (3)

على اكبر(ع) درحالى كه رجز مى خواند، به دشمن حمله برد و با آنان به نبرد پرداخت.5.

ص: 188

به روايت ابومخنف، او در رجز خود، اشعار زير را مى گفت:

انا على بن الحسين بن على ***

ضرب غلامٍ هاشميّ علويّ

من على، پسر حسين هستم. به پروردگار خانه خدا سوگند كه ما به پيامبر نزديك تريم. به خدا سوگند! فرزند بى ريشه نمى تواند بر ما حكومت كند. من با ضربه شمشير جوانى از خاندان هاشم و على، از پدرم حمايت مى كنم. (1)

سرانجام حضرت على اكبر(ع) پس از نبرد و حمله شديد و به خاك افكندن چند تن از دشمنان، غافلگيرانه هدف نيزه «مُرّة بن مُنقذ بن نُعمان عبدى» از قبيله عبدالقيس قرار گرفت و به زمين افتاد. (2) آن گاه فرياد زد: «پدر جان! بر تو باد سلام. اينك اين جدم رسول خداست كه به تو سلام مى رساند و مى فرمايد: به سوى ما بشتاب». سپس آهى كشيد و جان تسليم كرد. دشمنان او را محاصره نمودند و با شمشيرهاى خود، بر پيكر بى جان او ضربه وارد كردند. (3)

امام حسين(ع) بر بالين كشته فرزندش نشست و صورت بر صورت او نهاد و در حالى كه مى گريست، فرمود:

قَتَلَ اللهُ قَوماً قَتَلُوكَ يا بُنَيَّ، ما اجرَأهُم عَلَى الرّحمانِ وَعَلى انتِهاكِ حُرمَةِ الرّسولِ عَلَى الدنيا بَعدَكَ العَفا.

فرزندم! خدا بكشد قومى را كه تو را كشتند. اينان چه بسيار بر خدا و بر هتك حرمت رسول خدا گستاخ گشته اند. پس از تو، خاك بر سر دنيا. (4)8.

ص: 189

سپس امام(ع) فرمود:

خدايا! بركات زمين را از اينان بازدار و ايشان را سخت پراكنده ساز و به راه هاى گوناگون بيفكن و واليان را هرگز از آنان راضى مدار. آنان ما را خواندند تا يارى مان كنند. چون پاسخ داديم، ستم كردند و ما را كشتند.

سپس على اكبر(ع) را به سينه چسباند تا جان داد. آن گاه خطاب به عمر سعد، فرمود: «يابنَ سَعد! قَطَعَ اللهُ رَحِمَكَ كما قَطَعتَ رَحِمي»؛ «اى پسر سعد! خداوند نسل تو را قطع كند؛ چنان كه نسل مرا از اين فرزندم، قطع كردى». (1)

در زيارت رجبيه، از على اكبر(ع) نام برده شده و در زيارت ناحيه مقدسه، به وى، به عنوان نخستين شهيد از خاندان رسالت، سلام داده شده و بر قاتل اول، نفرين و لعنت فرستاده شده است. او كنار امام حسين(ع) و پايين پاى آن حضرت، به خاك سپرده شده است.

امروزه قبر مطهر وى، داخل ضريح نصب شده بر قبر مطهر حضرت سيدالشهداء(ع) قرار دارد و به همين علت، طول ضلع شرقى ضريح، در قسمت موازى قبر على اكبر، به اندازه حدود يك متر بيشتر از طول ضريح در قسمت موازى قبر امام حسين(ع) است. البته عرض ضريح در اين قسمت، به مقدار دو دهانه (پنجره)، كمتر از عرض ضريح امام(ع) در قسمت بالاسر ايشان است. براى همين، ضريح مطهر امام حسين(ع)، به شكل شش گوشه، ساخته شده است.

شهداى كربلا، قرار دارد و پنجره ديگر، در ديوار بخش شرقى رواق جنوبى حرم حضرت سيدالشهدا(ع)، نصب شده است.

(تصوير شماره 138)

امويان، به كوفه دعوت كردند. (1) پس از ورود مسلم بن عقيل به كوفه، حبيب بن مظاهر به همراه ديگر رهبران شيعيان كوفه، چون عابس بن ابى شبيب شاكرى و سعيد ابن عبدالله، جلسه اى در منزل سليمان بن صرد خزاعى برگزار كردند و در پاسخ به نامه امام حسين(ع) كه در برابر حاضران قرائت شد، سخنان شورانگيزى ايراد كردند و حمايت خود را تا آخرين نفس از امام(ع)، اعلام داشتند. (2)

پس از اينكه عبيدالله بن زياد به كوفه وارد شد و شروع به تهديد مردم كرد و مردم كوفه از يارى مسلم بن عقيل دست كشيدند و از گرد او پراكنده شدند، خاندان حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه، آن دو را پنهان كردند؛ تا اينكه مخفيانه از شهر گريختند و در روز ششم محرم در كربلا به امام حسين(ع) پيوستند. در كربلا، حبيب بن مظاهر و ديگر ياران امام حسين(ع)، از پذيرفتن امان نامه دشمن خوددارى كردند و استدلالشان اين بود كه اگر حسين(ع) كشته شود، ما عذرى نزد پيامبر نخواهيم داشت. (3)

در كربلا، زمانى كه حبيب، كمى ياران امام را ديد، عرض كرد كه در اين منطقه، تيره اى از بنى اسد زندگى مى كنند. اگر اجازه بدهيد با آنان صحبت كنم كه براى يارى شما به كربلا بيايند. امام حسين(ع) موافقت كرد. حبيب نيمه شب به سوى آنان رفت و آنها با او به احترام برخورد كردند. حبيب گفت:

شما را به شرافت و بزرگى كه در روز آخرت خواهيد داشت، دعوت مى كنم. پسر دختر پيامبر شما، تنها و مظلوم در بيابان كربلا، محاصره شده است. مردم كوفه او را دعوت كردند تا يارى اش كنند؛ اما در حالى كه به سوى آنان آمده است، او را رها كرده و آماده شده اند تا با او بجنگند و او را به قتل برسانند. به خدا سوگند ياد مى كنم هريك از شما كنار حسين(ع) كشته شود، در برترين جايگاه ها در بهشت، دوست و همنشين محمد(ص) خواهد بود.9.

ص: 192

عبدالله بن بشر، از ميان جمع برخاست و گفت: «من اين درخواست را مى پذيرم». ديگران نيز اعلام كردند كه آماده اند از حسين(ع) حمايت كنند. ميان آنان، يكى از جاسوسان عبيدالله بن زياد بود كه خبر را به عمر سعد رساند. او نيز «ازرق بن حرث صيداوى» را در رأس يك گروه چهارصد نفره، مسلح فرستاد تا جلوى آنان را بگيرد. نزديكى فرات، درگيرى پيش آمد و قبيله بنى اسد، مجبور به بازگشت شدند. حبيب نيز آنچه را رخ داده بود، به اطلاع امام رساند. (1)

امام حسين(ع) در روز عاشورا، حبيب بن مظاهر را فرمانده جناح چپ سپاه خود قرار داد. (2) وقتى امام حسين(ع) براى سپاه عمر سعد موعظه مى كرد، شمر بن ذى الجوشن، سخنانى جسارت آميز بر زبان آورد كه حبيب به او پاسخ داد و گفت:

اى شمر! به خدا قسم تو را مى بينم كه خدا را از هفتاد طريق غيرمستقيم، با شك و ترديد، عبادت مى كنى و گواهى مى دهم كه تو راست گفته اى و نمى فهمى امام چه مى گويد؛ زيرا بر قلب تو، مُهر خورده و حق را به آن، راهى نيست. (3)

هنگام شهادت مسلم بن عوسجه، امام حسين(ع) و حبيب بن مظاهر، كنار او حاضر شدند و مسلم از حبيب قول گرفت كه تا سر حد جان، كنار امام بجنگد. (4) كشّى در وصف حالت وى در روز عاشورا آورده است كه او پيش از شهادت با يارانش شوخى مى كرد و با اين كار، تعجب آنان را برمى انگيخت. (5)

حبيب بعد از نماز ظهر كه بيشتر اصحاب امام(ع) به شهادت رسيده بودند، به ميدان جنگ شتافت و در حالى كه اين رجز را مى خواند، شروع به جنگيدن كرد:9.

ص: 193

انا حبيبٌ وأبى مُظَهَّر ***

همانا من حبيب و پدرم، مظهّر است. سواره صحنه پيكار درحالى كه آتش جنگ، شعله ور مى شود.

شما هم سلاحتان بهتر و هم تعدادتان بيشتر است و ما هم از شما، باوفاتر و هم از شما، شكيباتريم.

بين حبيب و سپاه دشمن، مبارزه سختى درگرفت و حبيب جمعى از ايشان را كشت. سرانجام بديل بن صريم عَقَفانى، با حمله اى او را مجروح ساخت و شخص ديگرى از بنى تميم، نيزه بر او زد كه به زمين افتاد. خواست برخيزد كه در نهايت، حصين بن تميم، سر از بدن حبيب جدا كرد و او به ديگر شهيدان پيوست. سرانجام قاتل حبيب در كوفه، به دست قاسم، پسر وى به قتل رسيد. با شهادت حبيب، چهره امام درهم شكسته شد. سپس او را ستود و در حقش دعا كرد و فرمود: «خود و ياران حامى خود را به حساب خدا مى گذارم». (1)

نام حبيب بن مظاهر، در دو زيارت رجبيه و ناحيه مقدسه آمده است (2) و قبر وى اندكى با فاصله از محل دفن شهداى كربلا، در سمت غربى رواق جنوبى حرم امام حسين(ع) قرار دارد و داراى ضريح مستقل است.

فرزند سيد حسن، فرزند سيد جعفر آل طعمه تعلق داشت. براى اين رواق، درِ سومى هم به در مقابل باب سلطانيه، گشوده شده كه كفشدارى متعلق به سيد هادى محمد مصطفى آل طعمه، در آن واقع است. (1)

در گذشته اين رواق، يكى از صحن هاى حرم مطهر امام حسين(ع) بود و مقابر علويين نام داشت. (2) اما بعدها بر اثر توسعه حرم مطهر كه مقدارى به مساحت بناهاى حرم افزوده شد، مرقد سيد ابراهيم مجاب، در رواق غربى حرم قرار گرفت و چون اين رواق، بزرگ شد، قبر سيد ابراهيم مجاب، در شمال رواق مذكور واقع گشت. (3)

روى مرقد سيد ابراهيم، صندوقى از چوب ساج مرغوب قرار داشت و ضريحى از فولاد سبز، از آن محافظت مى كرد. چندى پيش، ضريحى از برنز، جايگزين ضريح قبلى شد. (4) امروزه ضريح نقره اى زيبايى ساخت هنرمندان ايرانى بر روى قبر نصب است كه به آن اشاره خواهد شد.

(تصوير شماره 140)

تمام ديوارهاى حرم مطهر، آينه كارى و ازاره آن، با سنگ مرمر نفيس تزيين شده است. هنرمندان اراكى، پروژه ساخت ضريح جديد سيد ابراهيم مجاب را از ابتداى سال 1390 ه .ش آغاز كردند و آن را در ششم اسفند سال 1392 ه .ش، جهت نصب به عتبات عاليات فرستادند و از روز هجدهم فروردين سال 93 كار نصب آن به مدت دوازده روز انجام شد و هم زمان با ميلاد با سعادت حضرت زهرا(عليها السلام) رونمايى شد. اين ضريح، از دو سازه تشكيل شده كه سازه نخست آن، شامل بدنه اصلى مى باشد و از چوب طراحى شده است كه آن را استاد محمد نورى، گره چينى كرده است. بخش دوم ضريح، از مس و طلا مى باشد كه قلم زنى روى آن را استاد محمد مهدى باباخانى انجام داده است. طول و عرض ضريح، 1/20*3 متر و ارتفاع آن، سه متر است و داراى نه پنجره و يك درِ طلايى6.

ص: 195

است. براى ساخت اين ضريح، پنجاه كيلوگرم طلا، 1150 كيلوگرم نقره و سيصد كيلوگرم مس، به كار رفته است. (1)

ابراهيم مجاب كيست؟

ابراهيم بن محمد بن امام موسى كاظم(ع)، مكنا به ابومحمد، (2) ملقب به تاج الدين (3) و مجاب (4) و مشهور به ضرّير، (5) مكفوف (6) و كوفى (7) است. بدان علت كه ايشان در آخر عمر، نابينا و زمين گير شد، به ضرير و مكفوف، مشهور گشت. (8)

وى سيدى جليل القدر، عظيم الشأن و بزرگوار بود. او نخستين علوى است كه در سال 247ه .ق، پس از مرگ متوكل عباسى، از كوفه به كربلا آمد و آنجا سكونت گزيد. (9) در آن دوران، محمد منتصر، پسر متوكل، امور خلافت را در دست گرفته بود. او از آنچه متوكل بر علويان روا داشته بود، اندوهگين و آزرده خاطر شده بود. ازاين رو به علويان اجازه داد تا قبر امام حسين(ع) را زيارت كنند. در اين دوران بود كه سيد ابراهيم، مرقد امام را زيارت كرد و به هنگام زيارت، رو به مرقد امام(ع) با عبارت «السلام عليك يا جدّاه» سلام كرد و از درون ضريح، با عبارت «و عليك السلام يا ولدي» پاسخ شنيد و از همين رو، به «مُجاب» شهرت يافت. (10)8.

ص: 196

ابن فوطى از ابراهيم مجاب، چنين ياد مى كند:

كان من الزهّاد العبّاد، كثير الدعاء والاوراد، وكان لا يخرج من بيته الا للضرورة وهو مواظب على العبادة ليلاً ونهاراً.

او از زاهدان و عابدان بود. زياد به نيايش و اوراد و اذكار مى پرداخت. از خانه اش مگر براى ضرورت و احتياج، خارج نمى شد. او مواظب عبادت خود در شب و روز بود. روايت مى كنند روزى به حرم مطهر حضرت امام على(ع) و بعضى نيز گفته اند امام حسين(ع)، وارد شد و از داخل قبر، به وى سلام داده شد. (1)

ابن طقطقى (متوفاى 709ه .ق) اين واقعه را در حرم امام حسين(ع) مى داند و مى نويسد: «ابراهيم، داخل حرم سيدالشهدا(ع) شد و گفت: «السلام عليك يا ابة». در آن هنگام از داخل قبر جواب آمد: «وعليك السلام يا ولدي والله اعلم». (2)

در همين باره يكى از نوادگانش مى گويد: (3)

من اين للناس مثل جدّى موسى أو ابنه المجاب *** اذ خاطب السبط وهو رمس جاء به اكرم الجواب

كجا ميان مردم، همانند جدم، موسى و پسرش، مجاب يافت مى شود؛ آن گاه كه به سبط پيامبر، درحالى كه در قبرش دفن بود، خطاب نمود (سلام كرد) و بهترين جواب را دريافت كرد.

چند نكته: با وجود آنكه بيشتر علماى انساب، به سكونت و وفات ابراهيم مجاب در حائر، اعتراف دارند، برخى از پژوهشگران، در لقب، نسب و محل دفن او ترديد نموده اند كه در اينجا، به آن اشاره مى كنيم:4.

ص: 197

لقب مجاب يا مجان؟ بدون شك، لقب مجاب يكى از افتخارات ابراهيم بن محمد ابن امام موسى كاظم(ع) است كه به سبب پاسخ سلام او از سوى سيدالشهدا(ع)، به اين نام ملقب شد. اما در برخى از منابع متأخر، چنين اشاره شده است كه وى ملقب به «مجان»، از ماده مجن و به معناى «سپرساز» است. (1) نخستين بار اين ديدگاه را مرحوم آيت الله العظمى مرعشى نجفى، از قول پدرش، آيت الله سيد محمود تبريزى مرعشى (متوفاى 1338ه .ق)، نقل مى كند كه لقب ابراهيم، مجان بوده است؛ زيرا شغل او سپرسازى بود. (2)

اما اين ادعا صحيح نيست و برخلاف اجماع علماى انساب است. از طرفى، با زهد و تقواى ابراهيم كه پيش تر گفته شد، منافات دارد. افزون بر اينكه منابع انساب، از وى با عنوان ضرير و مكفوف، به معناى نابينا، ياد كرده اند. پس چگونه مى تواند شغل او سپرسازى باشد؛ در حالى كه چشمى براى ديدن نداشت؟! از طرفى اين شغل براى سادات، آن هم در دوره متوكل عباسى، ممنوع بود؛ زيرا آنان تصور مى كردند كه اين سلاح، عليه آنان به كار مى رود. (3) بنابراين اين ديدگاه، خلاف واقعيت است و اعتبارى ندارد. (4)

هجرت به ايران: بيهقى قائل است كه ابراهيم مجاب، در سال 285ه .ق، به نيشابور رفته و در آنجا، حديث نقل نموده است. (5) بر همين اساس، برخى تصور كرده اند كه پس از شهادت امام رضا(ع)، سيد ابراهيم مجاب با پدر و برخى ديگر از پسرعموهايش، به همراه عمويشان احمد بن موسى(ع)، به ايران سفر كرده و پس از درگيرى با حاكم شيراز، نابينا شده و فرار كرده است و به سختى، با گذشتن از سرزمين هاى زيادى، (6)د.

ص: 198

به كوفه رسيده و در آنجا ساكن شده است. (1) اما شيرازى ها براساس مدارك ضعيف متأخر قائل اند كه او در شيراز وفات كرده و كنار پدرش، محمد عابد، دفن شده است. (2) عده اى ديگر نيز معتقدند كه او به طبرستان گريخت و در شهر آمل، از دنيا رفت كه به ابوجواب (3) شهرت دارد. (4)

ادعاى حضور ابراهيم مجاب در ايران، از اساس مردود است؛ زيرا بيهقى، تاريخ حضور او را در نيشابور، سال 285ه .ق نوشته است؛ درحالى كه به گفته ديگر مورخان، او در سال 248ه .ق، در حائر حسينى ساكن شده و در همانجا، وفات يافته و دفن شده است. (5)

سيد محمدكاظم يمانى موسوى تصريح دارد كه او در مشهد امام حسين(ع) مدفون است. (6) سيد حسين صدر در كتاب «نزهة اهل الحرمين فى عمارة المشهدين» آورده است: (7) «تا آنجا كه من اطلاع دارم، خاندان ابراهيم مجاب، نخستين كسانى بودند كه در كربلا سكونت كردند و تاكنون كسى را نيافته ام كه پيش از آنان در كربلا ساكن شده باشد».

صحت انتساب: متأسفانه در برخى از منابع متأخر، سيد ابراهيم مجاب، فرزند محمد عابد بن امام موسى كاظم(ع)، با ابراهيم المرتضى فرزند امام كاظم(ع) خلط شده و برخى پژوهشگران، اين دو را با يكديگر، اشتباه گرفته اند. علامه حرزالدين، نخستين پژوهشگر متأخرى است كه اين اشتباه را مرتكب شده و نوشته است: (8)2.

ص: 199

ابراهيم اصغر، ملقب به مرتضى و مجاب، فرزند امام موسى كاظم(ع) است كه مادرش، ام ولد نوبيه بود و «نحيله» نام داشت و در جانب شرقى بغداد وفات نمود و بدن او را به حائر حسينى منتقل كردند. مرقد او در حائر حسينى در كربلاى مقدسه، پشت قبر جدش، امام حسين(ع) در زاويه رواق، در جهت شمال غربى است. روى قبر، ضريح مشبكى قرار دارد كه آن را زيارت مى كنند و به سيد ابراهيم مجاب، معروف است.

گويا اين اشتباه به علت هم نام بودن ابراهيم مجاب با ابراهيم مرتضى و اتصال نسبشان به امام موسى كاظم(ع) و اتصاف هر دو به زهد و تقوا بوده است. از طرفى، حرزالدين، اين مطلب را از سيد بحرالعلوم نقل مى كند؛ زيرا او نيز مى نويسد: «ابراهيم مجاب، صاحب ابوالسرايا است». (1) اين اشتباه آشكارى است؛ زيرا صاحب ابوالسرايا، ابراهيم مرتضى، فرزند امام هفتم(ع) است.

مامقانى نيز همين اشتباه را تكرار مى كند و مى گويد: (2)

بنا به تصريح علماى انساب، امام موسى كاظم(ع) دو فرزند به نام ابراهيم داشته است كه يكى، ابراهيم اكبر و دومى ابراهيم اصغر بوده اند. در عمدة الطالب براى آن حضرت، 23 فرزند ذكر شده است. پنج نفر از آنان را نام مى برد كه فرزند نداشته اند و اختلافى دراين باره نيست. سه نفر را نيز نام مى برد كه فرزند دختر از خود بر جاى نگذاشته اند و پنج تن ديگر، فرزندانى داشته اند كه درباره آنان اختلاف است و از جمله آنان، ابراهيم اكبر است. ده نفر از آنان نيز فرزندانى داشته اند كه درباره آنان اختلافى نيست و از جمله آنان، يكى ابراهيم اصغر است كه لقب او مرتضى و مادرش، كنيزى اهل نوبه، به نام نجيه بوده است و اين ابراهيم، فرزندان بسيارى داشته و قبرش در رواق سيدالشهدا(ع) است و سيد رضى و مرتضى از نسل وى اند.2.

ص: 200

مامقانى در جاى ديگرى از كتاب خود، به اين موضوع اشاره مى كند و سپس اشتباه خود را اين گونه تصحيح مى كند: (1)

برخى معتقدند قبرى كه در گوشه شمال غربى رواق حرم مطهر امام حسين(ع) است، قبر ابراهيم اصغر، جد سيد رضى و سيد مرتضى است. ولى با بررسى دقيق، مشخص شد كه قبر مذكور، متعلق به ابراهيم مجاب، فرزند محمد عابد، فرزند امام موسى كاظم(ع) است و افراد زيادى به اين موضوع، اشاره كرده اند.

دفن شدگان در جوار ابراهيم مجاب: چنان كه پيش تر گفته شد، مكان كنونى، به عنوان «تربة العلويين» يا مقابر علويان، مشهور بوده است (2) و جمعى از سادات و علما، در اين مكان آرميده اند. از دفن شدگان مشهور در اين مكان، مى توان از شخصيت هاى زير نام برد: (3)

- ابواحمد حسين موسوى: پدر سيد رضى و سيد مرتضى است كه در ادامه به تفصيل بيشترى درباره وى سخن خواهيم گفت.

- سيد عبدالله بحرانى: صاحب كتاب هاى گرانسنگى، چون الافاضات الحسينيه و شرح مختصر النافع محقق حلى در فقه.

- سيد محسن بن عبدالله بحرانى: او تقريرات درس استاد خود شيخ خلف بن عسكر را نوشته است.

- سيد محمد بن سيد محسن بحرانى: او داراى تأليفاتى، از جمله الفصول البهيه فى بعض اخبار الحجج المرضيه و هداية العباد (در فقه) است.

- سيد محمد زينى حسنى: از علما و شعرا.

- سيد محمدمهدى سيد سليمان آل طعمه: از سادات آل طعمه و از نوادگان ابراهيم مجاب.9.

ص: 201

تعداد فرزندان ابراهيم مجاب:

علماى انساب براى ابراهيم، چهار فرزند پسر ذكر نموده اند (1) كه هريك داراى اعقاب و نسل هاى زيادى بوده اند كه در اينجا به آنها اشاره مى كنيم:

- احمد بن ابراهيم مجاب: احمد مكنا به ابوجعفر و مشهور به زاهد بود. (2)ضامن بن شدقم حسينى درباره او مى نويسد:

امّه خديجة بنت عمه علي بن احمد. كان صيناً خيراً وجيهاً، له ولد منتشر بالحائر وغيره، يعرفون ببني احمد. (3)

مادرش خديجه، دخترِ عمويش، على بن احمد بن امام موسى كاظم(ع) است. او مردى خويشتن دار، دين مدار، نيكوكار و محترم بود. فرزندان او در حائر و غير آن، زندگى مى كنند و به «فرزندان احمد» مشهورند.

ابوسعيده موسوى، احمد را نقيبى سرشناس و عابدى زاهد، معرفى مى كند. (4) صاحب الشجرة المباركة، از سكونت او در سيرجان خبر مى دهد. (5) ابوطالب مروزى، از علماى انساب قرن هفتم هجرى نيز با صراحت مى نويسد: «احمد بالسيرجان، عقبه ببغداد والكوفة»؛ «احمد در سيرجان سكونت داشت و نسلش در بغداد و كوفه، پراكنده بودند». (6)

سلطان الواعظين شيرازى، انگيزه مهاجرت احمد به سيرجان را به همراه برادرش على، به منظور تبليغ دين و ارشاد مسلمانان مى داند. (7) در حومه شهر سيرجان، آرامگاه0.

ص: 202

باشكوهى به امامزاده احمد بن ابراهيم المجاب منسوب است كه بين اهالى، به كمال الدين مشهور است. (1)

آيت الله شيخ محمد رحمتى كه خود اهل سيرجان و از علماى انساب است، در اين باره مى نويسد: (2)

قبرى در حومه متصل به سيرجان، به نام امامزاده احمد داريم كه قابل انطباق بر احمد بن ابراهيم المجاب است. بى مناسبت نيست كه يكى دو برادر، با هم به سيرجان هجرت كرده و بقيه بعداً به آنان پيوسته اند.

با وجود آنكه ورود احمد بن ابراهيم، به سيرجان مسلّم بوده و قبرى به او در سيرجان منسوب است، ابن عنبه او را از مهاجران به قصر «ابن هبيره»، ذكر مى كند و قبر وى را در آنجا مى داند. (3) ساير علماى انساب پس از ابن عنبه نيز، همين ديدگاه را پذيرفته اند. (4) گويند قبرى در نواحى «مسيب»، از توابع استان كربلا، به او منسوب است كه پيش تر آنجا به قصر ابن هبيره، شهرت داشته است. (5)

با اين حال، اين ادعا صحيح به نظر نمى رسد؛ زيرا قبر موجود در نواحى مسيب، براى ابوجعفر احمد بن ابراهيم بن محمد بن حمزة بن احمد بن ابراهيم مجاب بن محمد عابد بن امام موسى كاظم(ع) است كه تشابه اسمى و نسبى در نام پدر و جد با احمد مورد بحث ما دارد. (6) اين شخص، مدتى نقابت حائر را برعهده داشته است. (7)5.

ص: 203

سيد احمد بن ابراهيم مجاب، داراى پنج فرزند به نام هاى زير است:

- ابوعبدالله جعفر: به گفته ابن شدقم، وى سيدى جليل القدر، عالمى فاضل، دانشمندى كامل و نيكو خصال بود. تلعكبرى در سال 360ه .ق، از وى سماع حديث و اجازه روايت، كسب نموده است. بعضى از بزرگان شيعه، روايت او را «حَسن» مى دانند و باكى از نقل آن ندارند.

يك - ابومحمد حمزه: او سيدى جليل القدر و بزرگوار بود كه طبق نقل برخى از پژوهشگران، در روستاى تكيه چهار گنبد، از توابع سيرجان مدفون است و به حمزة ابن موسى(ع) شهرت دارد.

دو - ابويحيى محمد: او نيز همچون ديگر برادرانش، به زهد و تقوا، مشهور و داراى فرزندانى بود و به قول مشهور، در شهركِ درب گنبد، از توابع شهرستان كوهدشت، مدفون است.

سه - ابوالفضل احمد: وى به ابوعلى مطهر نيز شهرت دارد.

چهار- ابومحمد عبدالله: بدون فرزند، وفات يافت. (1)

- على بن ابراهيم مجاب: او مكنا به ابوالحسن و سيدى جليل القدر و عظيم الشأن بود. او به سيرجان مهاجرت كرد و در آنجا، صاحب يك پسر به نام ابوجعفر محمد و يك دختر، به نام ام الحسين شد. (2) عبيدلى نسابه، (متوفاى 435ه .ق)، تصريح دارد كه على بن ابراهيم مجاب، به سيرجان كرمان مهاجرت كرد و تنها صاحب يك فرزند معقّب، به نام ابوجعفر محمد بود كه از او نيز دو فرزند، به نام هاى على و حسين، به وجود آمده است. (3)

ابوطالب مروزى و صاحب الشجرة المباركه، ضمن اشاره به محل سكونت سيد على6.

ص: 204

بن ابراهيم مجاب در سيرجان كرمان، مى نويسند: «از نسل او در سيرجان، اشخاصى به وجود آمده اند و نقابت و سرپرستى سادات آنجا را برعهده داشته اند». (1)

آيت الله رحمتى، سيد على را كوچك تر از دو برادرش، محمد و موسى، مى داند. (2) مشهور است كه وى پس از شكست قيام يحيى بن عمر بن يحيى، در سال 248ه .ق، به سيرجان گريخت و تا سال 273ه .ق، زنده بود. (3)

آيت الله مرعشى، قبر امامزاده على را در سيرجان كرمان مى داند (4) و زيارتگاه باشكوه وى هم اكنون در نُه كيلومترى جنوب شرقى شهر سيرجان، كنار روستاى قلعه سنگ قرار دارد و يكى از معتبرترين زيارتگاه هاى سيرجان و استان كرمان و از زيارتگاه هاى مهم ايران است. (5)

- محمد بن ابراهيم مجاب: ملقب به حائرى (6)، مكنا به ابوالحسن (7) و معروف به قشير يا عشير است. (8) او از آن رو به حائرى ملقب شد كه در حائر (كربلا) زاده شد (9) و سپس به همراه برادرانش، از حائر به قصر ابن هبيره (10) و از آنجا به ارجان (بهبهان) (11) و سپس به7.

ص: 205

سيرجان، مهاجرت كرد (1) و در كرمان، وفات يافت. (2)

ملامحمدهاشم خراسانى، قبر او را در يك فرسخى شهر كرمان مى داند كه به جناب محمد بن موسى بن جعفر(ع) معروف است. (3) بدون شك، منظور او از اين محمد، همان محمد بن ابراهيم مجاب است كه از نسب وى، دو واسطه را از قلم انداخته است. آيت الله رحمتى مى نويسد: «به احتمال قوى، همان امامزاده محمد كه صاحب منتخب، او را فرزند امام هفتم مى داند، [محمد حائرى] مى باشد». (4)

سلطان الواعظين شيرازى كه نسبش به سيد محمد حائرى مى رسد، درباره وى مى نويسد: «جناب محمد، معروف به حائرى، تشريف فرماى كرمان شدند و از آن جناب، سه پسر به وجود آمده است». (5) بقعه وى، در يكى از كوچه هاى خيابان 17 شهريور كرمان، قرار دارد و از زيارتگاه هاى مهم اين شهر، به شمار مى آيد. داخل بقعه، دست خطى از آيت الله مرعشى نجفى، نصب شده است كه حكايت از نظر ايشان، مبنى بر دفن محمد حائرى در اين بقعه دارد. (6)

البته برخى نويسندگان نيز معتقدند كه او كنار پدر خود، در حائر حسينى، مدفون است. (7) اما اين قول، با مهاجرت وى به قصر ابن هبيره و سپس به سيرجان، تناقض دارد. (8) با اين حال عده اى ديگر، محمد را ملقب به خابورى دانسته (9) و چنين نوشته اند كه او7.

ص: 206

به عمان، گريخته و در دير خابور، نزديك مسقط، درگذشته و همانجا دفن شده است و مزارى نيز در آنجا دارد. (1)

ابوسعيده موسوى معتقد است كه بعد از حوادث خونين كربلا، محمد حائرى به واسط فرار كرد و در آنجا، از دنيا رفت. برخى نيز گفته اند ضربه اى به كمرش وارد آمد كه به وفاتش منجر شد و نزد دايى خود در خابور كه در يك فرسخى شهر «حى» در «كوت» عراق بود، درگذشت و داراى زيارتگاهى قديمى و مشهور به «غفار» است. (2)

علماى انساب براى محمد حائرى، سه فرزند به نام هاى ابوعبدالله حسينى شيتى، احمد المجدور و ابوعلى حسن، ذكر كرده اند. (3) صاحب الشجرة المباركه، ابراهيم مجاب و ابوعبدالله جعفر را بر تعداد فرزندان وى، افزوده است. (4) گويا ابراهيم مجاب ابن محمد حائرى بن ابراهيم مجاب، همان سيدى است كه كنار امامزاده محمد صورانى عابد، در شيراز مدفون است. (5)

- موسى بن ابراهيم مجاب: مكنا به ابوعلى است و با توجه به سكونت در ارجان (بهبهان)، به ارجانى شهرت يافته است. متأسفانه از تاريخ و محل وفات وى، گزارشى به ثبت نرسيده است؛ جز اينكه صاحب الشجرة المباركه مى نويسد او نيز همانند ديگر برادران خود، به سيرجان مهاجرت كرده است. (6)

نوادگان ابراهيم مجاب: ابراهيم مجاب، داراى نسل فراوانى است كه در بسيارى از كشورها پراكنده اند. از جمله آنان كه امروزه در كربلا سكونت دارند، مى توان از آل ابى الحارث، آل مزن، آل نصرالله، آل طوسى، آل وهاب، آل جلوخان، آل اشيقر، آل عوج،3.

ص: 207

آل فقطوان، آل طعمه، آل ضياءالدين، آل تاجر، آل ساعد، آل امين، آل بوسعيده و آل خرسان نام برد. (1) در بحرين نيز مى توان از آل قارون، آل العيبى، آل شخص و آل غريقى ياد كرد. (2) از خاندان هاى سادات از نسل وى نيز در ايران مى توان به آل سبزوارى، آل كتابچى، آل مشعشعى، آل شيرازى، آل اوليائى، آل افتخارى، آل فقهى، آل ازهد و آل بلادى، اشاره كرد. (3)

فارسى است. در تاريخ شعر عثمانى، فضولى را نخستين شاعر از چهار شاعر بزرگ مى دانند كه در ادبيات قديم عثمانى، داراى جايگاه ادبى اند. از وى بيش از سى اثر به سه زبان فارسى، تركى و عربى باقى مانده است كه مهم ترين آنها، عبارت اند از:

آثار فارسى: ديوان شعر، ساقى نامه (در چهارصد بيت)، انيس القلب (در 134 بيت)، رساله مُعَمّيات، رند و زاهد (در 850 بيت)، حُسن و عشق، صحت و مرض، روح و بدن و قصه اى عرفانى.

آثار تركى: ديوان شعر، بنگ و باده (به نام شاه اسماعيل صفوى)، ليلى و مجنون، ترجمه چهل حديث جامى، شاه و گدا، حديقة السعداء، لطائف المعارف، شرفنامه روح، ساقى نامه يا هفت جام (در سيصد بيت)، جمجمه نامه (فرهنگ لغت تركى - فارسى).

آثار عربى: مطلع الاعتقاد (در علم كلام اماميه)، عقل و عشق، شكايت نامه و ديوان شعر. (1)

قبر فضولى، در مقبره عبدالمؤمن دده، شيخ طريقه بكتاشيه، در مجاورت تكيه بكتاشيه در باب القبله آستان امام حسين(ع)، قرار داشته است. اين مقبره، به همراه تكيه بكتاشيه، در جريان احداث خيابان گرداگرد آستانه حسينى در سال 1366ه .ق خراب گرديد. به دنبال آن، دولت تركيه براساس يك توافق نامه فرهنگى ميان عراق و تركيه، در ماه فوريه 1967م، براى عبدالمؤمن دده و فضولى، مقبره اى نمادين بنا كرد كه شامل اتاق كوچكى در نبش بازار سوق القبله و خيابان ابن فهد بود. (2)

بنى عباس و امراى آل بويه، منزلت بالايى داشت و از سوى آنان، پنج بار به عنوان نقيب سادات، تعيين شد. با توجه به جايگاه و موقعيتش، نقش سفير و ميانجى را ميان خلفاى عباسى و پادشاهان آل بويه و اميران حمدانى حلب، ايفا مى كرد. زمانى كه عضدالدوله به بغداد آمد، او را دستگير كرد و با خود به قلعه اى در فارس برد. اما پس از مرگ عضدالدوله، فرزندش شرف الدوله، او را آزاد كرد و با خود، به بغداد برگرداند. سرانجام در سن 97 سالگى، در سال 400ه .ق، از دنيا رفت و ابتدا در خانه اش (در بغداد) به خاك سپرده شد و سپس بدنش را به حرم امام حسين(ع) منتقل كردند. (1)

ابن عنبه نوشته است كه در زمان وى، قبر سيد ابواحمد آشكار و معروف بوده است. (2) سپس اشاره كرده است كه دو فرزند وى، يعنى سيد رضى و سيد مرتضى، در آغاز در بغداد به خاك سپرده شدند و سپس به كربلا منتقل شدند و نزد پدر خود، نزديك قبر ابراهيم مجاب دفن شدند. (3) نويسندگان متأخر شيعه نيز همگى به پيروى از ابن عنبه، اين قول را پذيرفته اند. (4) با اين حال، در منابع متقدم و تواريخ معتبر، به اين مسئله و اينكه در چه زمانى تابوت سيد رضى و سيد مرتضى به كربلا انتقال يافته، اشاره اى نشده است و ما در بخش كاظمين از همين كتاب، به تفصيل بيشترى در اين باره سخن گفته ايم.

قبر ابواحمد حسين و دو قبر منسوب به سيد رضى و سيد مرتضى، در سردابى در انتهاى رواق ابراهيم مجاب، قرار داشته كه امروزه از بين رفته است.

پيامبر(ص) مى رسد. او در سال 1239ه .ق در روستاى «شوند» درگزين، از توابع همدان به دنيا آمد. دروس ابتدايى خود را نزد استادان منطقه خود فراگرفت. سپس براى ادامه تحصيلات به تهران رفت و دروس مقدماتى حوزه را نزد شيخ عبدالحسين طهرانى (شيخ العراقين) آموخت.

پس از چندى، به سبزوار رفت و با حضور در مكتب فيلسوف بزرگ ملاهادى سبزوارى، نزد ايشان تعليم حكمت را آغاز كرد. سپس به نجف مهاجرت كرد و به حلقه دروس فقه و اصول شيخ مرتضى انصارى پيوست. او افزون بر تحصيل فقه و اصول و ساير علوم دينى، به تهذيب نفس و كسب كمالات معنوى پرداخت و در درس آقا سيد على شوشترى كه از بزرگ ترين اساتيد اخلاق و عرفان در زمان خود بود، شركت نمود.

سپس به توصيه ايشان، به برگزارى دروس اخلاق و عرفان و معارف توحيدى و الهى و تربيت شاگردان مستعد پرداخت. در حوزه درس آخوند همدانى كه حدود سى سال دوام يافت، بسيارى از علماى عارف و وارسته، پرورش يافتند كه از آن جمله، مى توان از شخصيت هاى زير ياد كرد: آقا شيخ محمد بهارى همدانى (متوفاى 1325ه .ق)، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى (متوفاى 1343ه .ق)، سيد احمد كربلايى طهرانى (متوفاى 1332ه .ق)، سيد محمد سعيد حبوبى و سيد جمال الدين اسدآبادى. (1)

سرانجام آخوند ملا حسينقلى همدانى، در تاريخ 28 شعبان 1311ه .ق در كربلا از دنيا رفت و پيكرش را در يكى از حجره هاى صحن آستان حسينى به خاك سپردند. (2) قبر ايشان، امروزه نزديك باب الزينبيه، در ضلع غربى صحن قرار دارد و محل آن، با يك لوح از سنگ مرمر كه بر ديوار حد فاصل ميان دو حجره صحن، نصب شده، مشخص گرديده است.3.

ص: 211

چهارشنبه سيزدهم ذى حجه سال 1338ه .ق از دنيا رفت. در آن زمان، شايع شده بود كه وى با دسيسه يكى از مزدوران انگليس كه در داروهاى ايشان سم ريخته بود، مسموم گرديد و در واقع، به شهادت رسيد. پيكر ايشان را در صحن مطهر امام حسين(ع)، به خاك سپردند. (1)

در سابق، قبر ميرزا محمدتقى شيرازى، در مقبره اى درون يك ايوان بزرگ در زاويه جنوب شرقى صحن آستان حسينى، قرار داشته است. در جريان كارهاى توسعه صحن از سمت جنوب شرقى، اين مقبره خراب گرديد و قبر وى، درون صحن قرار گرفت و محل آن با يك پنجره، مشخص شد كه آن نيز بعداً برداشته شد. (2) در حال حاضر، محل قبر با لوحى از سنگ مرمر كه بر ديوار ضلع جنوبى حرم نصب گرديده، مشخص شده است.

به بهبهان مهاجرت كرد و در آنجا اقامت گزيد و حضور طولانى مدت وى در اين شهر، باعث افول اخبارى گرى در آنجا و از بين رفتن اختلافات ميان مردم شهر گرديد.

سپس به نجف بازگشت و طولى نكشيد كه كربلا را براى سكونت خود، اختيار كرد. او در اين شهر با شيخ يوسف بحرانى، بزرگِ علماى اخباريان، مناظره كرد و سرانجام تلاش هاى وى، به از بين رفتن اخبارى گرى در كربلا منجر شد. علماى بزرگى نزد وى شاگردى نمودند كه از آن جمله، مى توان از علامه سيد مهدى بحرالعلوم، شيخ جعفر كاشف الغطاء، سيد على صاحب رياض، ميرزا محمدمهدى شهرستانى، ميرزاى قمى، ملامهدى نراقى و سيد محمدباقر شفتى نام برد.

وحيد بهبهانى در روزگار كهنسالى، دروس حوزه كربلا را به داماد خود، سيد على طباطبايى، صاحب رياض و ديگر شاگردانش واگذار كرد و سيد مهدى بحرالعلوم را براى اداره حوزه نجف، به آنجا فرستاد و خود به تدريس شرح لمعه اكتفا كرد. از جمله تأليفات وى، مى توان به آثار زير اشاره كرد: شرح مفاتيح الفقه ملا محسن فيض كاشانى (در 8 جلد)، حاشيه بر مدارك، فوائد حائريه، فوائد رجاليه، رساله در جبر و اختيار و رسالة الاجتهاد والاخبار. سرانجام اين عالم بزرگوار، در 1205ه .ق در كربلا از دنيا رفت و در حرم مطهر سيدالشهدا(ع)، به خاك سپرده شد. (1)

قبر وحيد بهبهانى در رواق شرقى حرم مطهر، موسوم به رواق فقها، پايين پاى شهداى كربلا قرار دارد. در سابق، صندوقچه اى چوبى روى قبر وجود داشت كه بر آن، نام وى و نام شاگردش مرحوم سيد على طباطبايى، صاحب رياض، ثبت شده بود. در سال هاى اخير، اين صندوقچه برداشته شده و موقعيت قبر ايشان، با لوح سنگى بر ديوار رواق، مشخص شده است. (2)

سيد على طباطبايى، صاحب رياض: سيد على، فرزند سيد محمدعلى طباطبايى،9.

ص: 214

معروف به صاحب رياض، از فقهاى بزرگ شيعه در زمان خود بود. مادرش، خواهر وحيد بهبهانى و همسرش نيز دختر وى بود و ازاين رو سيد على طباطبايى، هم خواهرزاده و هم داماد وحيد بهبهانى بود. او در سال 1161ه .ق در كاظمين به دنيا آمد و از سال 1186ه .ق، افتخار شاگردى دايى بزرگوارش، وحيد بهبهانى را پيدا كرد.

پس از چندى، به درجه اجتهاد رسيد و در علم اصول فقه، تبحر يافت. از وى، تعدادى تأليف و رساله فقهى، به جا مانده است كه مهم ترين آنها، «رياض المسائل فى بيان الاحكام بالدلائل» در فقه شيعه است. اين اثر، شرح «مختصر النافع» محقق حلى و يك دوره كامل فقه استدلالى است. درواقع، سيد على طباطبايى، به سبب تأليف اين كتاب، به «صاحب رياض» شهرت يافته است.

معروف ترين شاگردان وى، عبارت اند از: فرزندش سيد محمد مجاهد، محمدتقى برغانى (شهيد ثالث)، محمدصالح برغانى، سيد محمدباقر شفتى معروف به حجت الاسلام، شيخ جواد عاملى، مولى جعفر استرآبادى، محمدشريف آملى مازندرانى، شيخ اسدالله دزفولى و سيد حسين موسوى خوانسارى.

مرحوم صاحب رياض، خدمات اجتماعى فراوانى نيز داشت؛ از جمله براى دفاع از شهر كربلا در برابر هجوم وهابى ها، در سال 1217ه .ق، حصارى را دور شهر بنا كرد و براى حفظ نظم و رعايت قانون در كربلا، دست به تأسيس نيروى انتظامى زد. سرانجام او در سال 1231ه .ق در كربلا از دنيا رفت و نزديك قبر استاد خود، وحيد بهبهانى، به خاك سپرده شد. (1) روى قبر اين دو عالم بزرگ، صندوقچه اى چوبى وجود داشت كه در دوره اخير، برداشته شده و محل قبر ايشان، با لوح سنگى بر ديوار رواق، مشخص گشته است. (2)

شيخ يوسف بحرانى صاحب حدائق: يوسف، فرزند احمد بن ابراهيم ماحوزى9.

ص: 215

بحرانى، معروف به «صاحب حدائق»، در سال 1107ه .ق، در روستاى «ماحوز» بحرين، به دنيا آمد. تحصيلات مقدماتى را نزد پدر و پدربزرگش سپرى كرد و در جوانى به روستاى شاخور قطيف، مهاجرت كرد. پس از چندى اقامت در قطيف و بحرين، به ايران رفت و امام جمعه شيراز شد و چهارده سال در اين شهر اقامت نمود. پس از چندى انتقال و مسافرت در شهرهاى ايران، كربلا را براى اقامت دائمى خود اختيار كرد و در آنجا به تدريس علوم دينى پرداخت.

شيخ يوسف داراى تأليفات متعددى بوده كه مهم ترين آنها «الحدائق الناضره فى احكام العترة الطاهرة» است كه در 25 جلد چاپ شده و به سبب تأليف اين كتاب، به «صاحب حدائق» شهرت يافته است. سرانجام اين عالم بزرگوار در سن 79 سالگى، در سال 1186، در كربلا از دنيا رفت. وحيد بهبهانى بر جنازه او نماز گزارد و سپس در حرم مطهر امام حسين(ع)، به خاك سپرده شد. (1) قبر وى كنار قبر وحيد بهبهانى، در رواق علما قرار دارد.

- ابومحمدحسن بن حمزة بن على مرعشى طبرى (متوفاى 358ه .ق)، از علماى شيعه.

- ابوالعباس ضُبّى (متوفاى 398ه .ق)، وزير شاعر و فاضل فخرالدوله ديلمى. او نخستين وزيرى است كه نزديك قبر مطهر امام حسين(ع)، در كربلا به خاك سپرده شد.

- ابن غضائرى (متوفاى 411ه .ق)، از رجال مشهور شيعه.

- احمد بن معروف قاضى (متوفاى 421ه .ق)، گويا وى، از علماى زيديه است.

- مهيار ديلمى (367-428ه .ق)، شاعر شيعه.

- امير سيف الدوله صدقة بن منصور بن دُبيس اسدى (مقتول در 501ه .ق)، از امراى خاندان شيعه مذهب بنى مَزيَد و مؤسس شهر حله كه پس از كشته شدن وى در جنگ با خليفه عباسى، بدنش را به آستان حسينى در كربلا منتقل كردند و در آنجا، به خاك سپردند. (1)

- احمد بن على مرعشى حسينى (متوفاى 539ه .ق)، از سادات حسينى.

- امير علاءالدين تَنامِش بن عبدالله، از امراى دوره الناصر عباسى. به گفته ابن اثير، او در 584ه .ق درگذشت و بدنش را به بارگاه مقدس امام حسين(ع) منتقل كردند. (2) اما به گفته سبط ابن جوزى، او در سال 604ه .ق، در بغداد مسموم گرديد و بدنش را در آستان كاظمين، به خاك سپردند. (3)

- فخار بن معد موسوى (متوفاى 630ه .ق)، از علماى شيعه.

- جمال الدين قشتمر ناصرى (متوفاى 637ه .ق)، وزير الناصر، خليفه عباسى. (4) او كنار همسرش ايران خاتون، فرزند ابوطاهر، مؤسس دولت اتابكان لرستان و فرزندش شرف الدين على (متوفاى 635ه .ق) كه پيش از وى در آستان حسينى دفن شده بودند،1.

ص: 217

به خاك سپرده شد. (1)

- نجيب الدين محمد بن جعفر حلى (565-645ه .ق)، از علماى شيعه.

- فخرالدين على بن محمد حائرى حلى مدنى (متوفاى 702ه .ق)، از علماى شيعه.

- عزالدين حسين بن مساعد حائرى (متوفاى 910ه .ق)، عالم و شاعر شيعه.

- احمد اول نظامشاهى (حكومت: 896-914ه .ق)، از پادشاهان سلسله شيعه مذهب نظامشاهيان هند.

- طاهر شاه دكنى (متوفاى 956ه .ق)، از ائمه اسماعيليه. (2)

- برهان اول نظامشاهى (حكومت: 914-961ه .ق) فرزند احمد اول نظامشاهى، از پادشاهان سلسله شيعه مذهب نظامشاهيان هند.

- ميرانشاه (حكومت: 973-988ه .ق) فرزند حسين بن برهان بن احمد، پنجمين پادشاه سلسله نظامشاهيان هند.

- فضلى بن فضولى بغدادى (متوفاى حدود 988ه .ق) كه مانند پدرش، شاعرى صوفى مسلك بود و به سه زبان عربى، فارسى و تركى، شعر مى گفت.

- شاه محمد خدابنده حكومت: 985-996ه .ق فرزند شاه طهماسب و چهارمين پادشاه صفوى در ايران.

- كلامى كربلايى، مشهور به «جهان دده» (قرن دهم هجرى)، شاعر و صوفى بكتاشى ساكن كربلا.

- بدرالدين حسين بن حسن بن على بن شدقم حسينى (متوفاى نيمه اول قرن يازدهم هجرى)، از علماى انساب و رجال.

- ملاعبدالله بن حسين شوشترى (متوفاى 1021ه .ق)، از علماى زاهد و عارف و از اساتيد علامه مجلسى.3.

ص: 218

- رفيع الدين محمد بن شجاع الدين محمود حسينى مرعشى (متوفاى 1034ه .ق)، از علماى دوره صفوى.

- مهدى كلكاوى (زنده در 1185ه .ق)، از خوشنويسان.

- شيخ يوسف بحرانى (1107-1186ه .ق)، از علماى بزرگ شيعه.

- سيد مرتضى بحرالعلوم (متوفاى 1208ه .ق) پدر علامه سيد مهدى بحرالعلوم.

- ملاعبدالصمد همدانى (شهيد در 1216ه .ق)، عالم زاهد و عارف شيعه كه در جريان حمله وهابيان به كربلا، به شهادت رسيد.

- سيد محمد بن احمد زينى (1148-1216ه .ق)، از شعرا.

- شيخ صالح بن مهدى كلكاوى (1163-1225ه .ق)، از علما.

- سيد مهدى طباطبايى (متوفاى 1231ه .ق) فرزند صاحب رياض و برادر سيد محمد مجاهد.

- ميرزا شفيع مازندرانى، ملقب به آصف الدوله (متوفاى 1234ه .ق)، دومين صدر اعظم سلسله قاجار (از سال 1215 تا 1234ه .ق، در دوره فتحعلى شاه قاجار).

- محمدعلى ميرزا دولتشاه (1203-1237ه .ق) فرزند فتحعلى شاه قاجار.

- ميرزا محمدحسين شهرستانى (متوفاى 1243ه .ق)، از خوشنويسان.

- ملا حسن يزدى كربلايى (متوفاى 1242 يا 1246ه .ق)، از علما.

- شيخ خلف بن عسكر حائرى (متوفاى 1246ه .ق)، از علما.

- اسماعيل يزدى (متوفاى 1247ه .ق)، از علماى شيعه.

- شيخ محمدحسين اصفهانى (متوفاى 1255ه .ق)، از علماى بزرگ شيعه و صاحب كتاب «الفصول الغروية» در اصول فقه كه به علت تأليف اين كتاب، به «صاحب فصول» نيز شناخته مى شود. محل قبر وى، با لوح سنگى بر ديوار صحن آستان حسينى، نزديك قبر مرحوم صاحب ضوابط، مشخص شده است.

- سيد صدرالدين كاشف دزفولى (1172-1258ه .ق)، از علماى زاهد و عارف.

ص: 219

- سيد كاظم رشتى (1212-1259ه .ق)، از علما و رهبران فرقه شيخيه.

- محمدجعفر موسوى شهرستانى (1201-1260ه .ق)، از علما.

- سيد جمال الدين حسن بشروى حائرى (متوفاى 1260ه .ق)، از علما.

- ملا محمدعلى بن ملا محمد برغانى (1183-1263ه .ق)، از علما.

- سيد ابراهيم قزوينى معروف به «صاحب ضوابط» (1214-1264ه .ق)، از علما و فقها و مؤلف كتاب «ضوابط الاصول» كه محل قبر وى، با لوح سنگى بر ديوار صحن، در محدوده ميان باب الشهدا و باب الكرامه، مشخص گرديده است.

- على شاه ميرزا ملقب به «ظل السلطان» (متوفاى 1264ه .ق)، فرزند فتحعلى شاه قاجار كه پس از مرگ پدرش و پيش از محمدشاه، خود را پادشاه، اعلام نمود و سه ماه حكومت كرد. قبرش در مقبره برادرش ركن الدوله، در صحن كوچك آستان حسينى قرار داشت كه در جريان تخريب اين صحن، از بين رفت. (1)

- حاج ميرزا آغاسى (متوفاى 1265ه .ق)، صدر اعظم محمدشاه قاجار و سپس ناصرالدين شاه پيش از صدراعظمى اميركبير.

- ميرزا تقى خان اميركبير (1223-1268ه .ق)، صدر اعظم مقتول ناصرالدين شاه. وى در مقبره اى در رواق شرقى حرم امام حسين(ع)، دفن شده است.

- ميرزا حبيب الله شيرازى متخلص به «قاآنى» (1222-1270ه .ق)، شاعر بزرگ دوره قاجار.

- على نقى ميرزا ملقب به ركن الدوله (1207-1272ه .ق) فرزند فتحعلى شاه قاجار. مقبره وى در صحن كوچك آستان حسينى قرار داشت كه در جريان تخريب صحن، از بين رفت. (2)

- ميرزا حسن خان برادر اميركبير (متوفاى 1275ه .ق)، از رجال دوره قاجار.ن.

ص: 220

- سيد ابوالحسن عاملى (متوفاى 1275)، از علما.

- شيخ قاسم الهر (1216-1276ه .ق)، از شعرا.

- حاج جواد بدقت (1210-1281ه .ق)، شاعر بزرگ كربلايى.

- سيد محمدحسين قزوينى طالقانى (1218-1281ه .ق)، از فقها.

- حاج محمدعلى بن حاج محمد كمونه (متوفاى 1282ه .ق)، شاعر اهل بيت(عليهم السلام).

- ملا محمدصالح برغانى (1200-1283ه .ق)، از علما و مفسران بزرگ شيعه و صاحب تفسير بزرگ «بحر العرفان فى تفسير القرآن».

- ملاآقا، فرزند ملاعابد دربندى (متوفاى 1285ه .ق)، صاحب كتاب «اسرارالشهادة» در وقايع عاشورا. محل قبر وى، با لوح سنگى بر ديوار نزديك قبر مرحوم صاحب ضوابط، در گوشه اى از صحن آستان حسينى، مشخص شده است.

- ميرزا احمدخان ساعدالملك (1254-1285ه .ق)، فرزند اميركبير و رئيس قشون آذربايجان از 1277 تا 1280ه .ق.

- شيخ عبدالحسين طهرانى معروف به «شيخ العراقين» (متوفاى 1286ه .ق)، از علماى دوره قاجار و مجرى خدمات عمرانى فراوان در عتبات عاليات عراق.

- شيخ جعفر اعسم نجفى (متوفاى 1287ه .ق)، از علما.

- محمدصالح بن مهدى نورى حائرى (متوفاي1288ه .ق)، از علما و مراجع تقليد.

- شيخ عبدالله مجتهد كرمانشاهى (متوفاى 1289ه .ق)، از علما.

- سيد احمد، فرزند سيد كاظم رشتى (مقتول در 1295ه .ق)، شاعر شيعه و رهبر شيخيه پس از پدرش.

- ميرزا آقا ابوتراب قزوينى حائرى (متوفاى حدود 1295ه .ق)، از فقهاى بزرگ.

- ملا محمدتقى هروى (1217-1299ه .ق)، از علما.

- شيخ محمدحسين اردكانى حائرى (متوفاى 1302 يا 1305ه .ق)، از شاگردان مرحوم صاحب ضوابط كه قبرش كنار قبر استادش در ورودى صحن كوچك آستان حسينى، قرار

ص: 221

دارد و محل آن، با يك لوح سنگى بر ديوار، مشخص شده است.

- محسن ابوالحبّ كبير (متوفاى 1235-1305ه .ق)، شاعر شيعه و صاحب بيت شعر معروف:

«ان كان دين محمدٍ لم يستقم *** الا بقتلى يا سيوف خذينى»

- شيخ ابوالحسن مازندرانى (متوفاى 1306ه .ق)، از علما.

- شيخ زين العابدين مازندرانى حائرى (1227-1309ه .ق)، از علما و مراجع شيعه.

- سيد ابوالحسن كشميرى (1260-1313ه .ق)، از علما.

- سيد ابوالقاسم رضوى لاهورى (متوفاى 1315ه .ق)، از علما.

- محمدعلى طبسى خراسانى حيدرآبادى (1255-1320ه .ق)، از علما.

- سيد مرتضى كشميرى (1268-1323ه .ق)، از علما.

- سيد ابوالقاسم لاهورى كشميرى (متوفاى 1324ه .ق)، از علما.

- مظفرالدين شاه قاجار (متوفاى 1324ه .ق)، فرزند ناصرالدين شاه كه قبور وى و فرزند و نوه اش، محمدعلى شاه و احمد شاه قاجار، در رواق شمالى حرم امام حسين(ع) قرار دارد.

- سيد محمدحسن كشميرى حائرى (متوفاى 1328ه .ق)، از علما و مراجع شيعه كه كراماتى براى وى نقل كرده اند.

- سيد جواد هندى خطيب (1270-1333ه .ق)، از خطبا و شعراى كربلا.

- شيخ محمد واعظ يزدى، معروف به «صدرالواعظين» (متوفاى 1337ه .ق)، از خطباى كربلا.

- محمدعلى شاه قاجار (1289-1343ه .ق) فرزند مظفرالدين شاه قاجار.

- محمدباقر رضوى كشميرى (1286-1346ه .ق)، از علماى شيعه هندى.

- شيخ جعفر الهر (1267-1347ه .ق)، عالم و شاعر عراقى.

- احمدشاه قاجار (متوفاى 1348ه .ق)، فرزند محمدعلى شاه و آخرين پادشاه قاجار كه نزد پدر و پدربزرگش در رواق شمالى حرم مطهر سيدالشهدا(ع)، به خاك سپرده شده است.

- مهدى تقوى نصيرآبادى (1287-1349ه .ق)، عالم و شاعر.

ص: 222

- طليفح الحسون (متوفاى 1350ه .ق)، از رجال سياسى و انقلابى كربلا در قيام سال 1920.

- سيد ابوالقاسم كاشانى هندى (1275-1351ه .ق)، از علما و رهبر شيعيان خوجه هند.

- سيد هاشم غريفى (1288-1353ه .ق)، از خطبا.

- محمدعلى حائرى، ملقب به «قصير الادباء» (1288-1354ه .ق)، مؤلف و مورخ كربلا.

- فخرالدين (فخرى) بن محسن كمونه (متوفاى 1355ه .ق)، از رجال سياسى و رهبران مردمى كربلا.

- سيد عبدالحسين الحجة (متوفاى 1363ه .ق)، از علماى كربلا، كه نسبش به سيد محمد مجاهد مى رسد.

- سيد ابوالقاسم خوئى حائرى (1300-1364ه .ق)، از علما.

- احمد بن محمد الوهاب (متوفاى 1365ه .ق)، از رجال سياسى كربلا و انقلابيون عراق.

- سيد حسن استرآبادى (1283-1366ه .ق)، از خطبا و شعراى كربلا.

- سيد هادى خراسانى (1297-1368ه .ق)، از علما.

- عبدالكريم بن حسين الفرج (1319-1373ه .ق)، از علما.

- شيخ محمد بن داوود الخطيب (1301-1380ه .ق)، از علماى كربلا.

- ميرزا مهدى شيرازى حائرى (1304-1380ه .ق)، مرجع تقليد بزرگ شيعه. قبر وى در يكى از حجره هاى شرقى صحن آستان حسينى قرار دارد.

- سيد عبدالحسين الكليدار آل طعمه (1299-1380ه .ق)، پژوهشگر و مؤلف كتاب هايى در تاريخ كربلا.

- حاج جواد معمار (1278-1382ه .ق). (1)6.

ص: 223

- حاج ناصر معمار (1330-1383ه .ق).

- محمد سعيد تنكابنى حائرى (1292-1386ه .ق)، از علما.

- سيد نورالدين موسوى جزائرى (1313-1387ه .ق)، از علما.

- شيخ حسن حائرى، معروف به «كوچك» (1310-1388ه .ق)، از خطباى كربلا.

- شيخ محمدرضا اصفهانى حائرى (1305-1393ه .ق)، از علماى بزرگ شيعه.

- حاج على اصفهانى، مشهور به «كهربائى» (1309-1394ه .ق)، تاجر نيكوكار كربلايى و از بانيان خدمات عمرانى در عتبات عاليات عراق.

- كاظم بن حسون كربلايى، مشهور به «منظور» (1310-1394ه .ق)، شاعر مردمى و مداح حسينى.

- ملا عبدالامير، فرزند ميرزا على خاموش ميبدى كربلايى، مشهور به «ترجمان» (1322-1410ه .ق)، شاعر مردمى و مداح حسينى كربلا.

- سيد محمدكاظم قزوينى (1348-1415ه .ق)، مؤلف و خطيب مشهور كربلا.

ص: 224

به كربلا كه غارت و تخريب حرم امام حسين(ع) و حرم حضرت عباس(ع) را در پى داشت، فتحعلى شاه قاجار به بازسازى حرم پرداخت و از جمله، گنبد حرم حضرت عباس(ع) را كاشى كارى كرد. (1)

(تصوير شماره 141)

در سال 1263ه .ق، سلطان عبدالمجيد خان اول عثمانى (1255-1277ه .ق)، دو شمعدان مزين به گلبرگ هاى طلايى را به حرم حضرت عباس(ع) هديه كرد كه همچنان در حرم وجود دارد. همچنين وى در سال 1266ه .ق، ساختمان حرم را بازسازى كرد كه شاعر عراقى محمدعلى كمونه، در اين باره اشعارى سرود و ماده تاريخ آن را به نظم درآورد. در همين سال، مادر سلطان عبدالمجيد، پرده هاى حرير به حرم هديه كرد. (2)

(تصوير شماره 142 تصوير سردابه حرم حضرت ابوالفضل(ع)

العباس ادركنى 1264» را بر آن يافتند كه نشان دهنده ساخته شدن يا بازسازى صندوقچه، در اين تاريخ است.

(تصوير شماره 143)

همچنين بر ضريح فولادى روى قبر، عبارت «ضريح العباس سنة 1182ه .ق، عمل احمد اكبر»، نقش بسته بوده است كه مى تواند نشان دهنده تاريخ ساخت آن باشد. در سال 1236ه .ق، به دستور محمدشاه قاجار (پدر ناصرالدين شاه)، ضريح جديدى از جنس نقره بر قبر حضرت عباس(ع) نصب شد.

ضريح نقره اى دوره قاجار، در سال 1385ه .ق، با ضريح جديدى كه تاكنون بر قبر شريف موجود مى باشد، تعويض گرديد. اين ضريح، به درخواست آيت الله سيد محسن حكيم، مرجع تقليد شيعيان، در اصفهان ساخته شد و پس از آماده شدن، طى مراسم باشكوهى در تاريخ 28 رجب سال 1385ه .ق، بر قبر مطهر حضرت عباس(ع) نصب گرديد.

(تصوير شماره 144)

جنوبى صحن). سقف اين ايوان ها، داراى مقرنس كارى ها و كاشى كارى ها و تزيينات زيباست كه در كتيبه هاى موجود در آنها، تاريخ 1304ه .ق، به چشم مى خورد.

گفتنى است در گذشته، صحن كوچكى به شكل مربع، كنار «باب القبله» (از ورودى هاى آستان)، وجود داشت كه در شرق آن، يك حجره و يك سقاخانه قرار داشت. هنگام احداث خيابانى كه آستان حضرت عباس(ع) را در برگرفته است، نيمى از اين صحن، خراب شد و باقى مانده آن نيز بعدها در گنجينه آستان، ادغام شد. اين محل، زمانى مسجد و رواق بود و بعدها در سال 1383ه .ق، (1963م)، كتابخانه آستان حضرت عباس(ع) نام گرفت. (1)

(تصوير شماره 145 و 146)

5. باب الامام موسى بن جعفر(ع): در زاويه شمال غربى صحن، قرار دارد و طول و عرض آن، 4 * 3/5 متر است.

6. باب الامام محمد الجواد(ع): با طول و عرض 4 * 3 متر، در شمال صحن قرار دارد.

7. باب الامام الهادى(ع): اين درگاه، در شمال شرقى صحن، واقع شده و طول و عرض آن، 4 * 3/5 متر است.

8. باب الفرات: در ضلع شرقى صحن قرار دارد و طول و عرض آن، 4 * 3/5 متر است.

9. باب اميرمؤمنان(ع): در شرق صحن، واقع شده و طول و عرض آن، 4 * 3/5 متر است.

نقره كوب، نصب شده است. گنبدخانه، مستطيل به ابعاد 110 * 120 متر است.

حرم مطهر، داراى شش در است كه پنج در، به رواق ها گشوده مى شود و يك ورودى، قسمت بالاسر قرار دارد. اين درها، داراى پوشش طلا و نقره است و روى آنها، اشعارى به زبان عربى، در مدح حضرت عباس(ع) و بارگاه مطهر ايشان، به چشم مى خورد.

(تصوير شماره 148 و 149)

گنبد با 6418 خشت طلا، تزيين و طلاكارى شد.

دو طرف ايوان طلا و كنار ديوار حرم، دو گلدسته با ارتفاع 44 متر وجود دارد كه نيمه بالايى هريك از اين گلدسته ها، با طلاى خالص، روكش شده است. نيمه پايين گلدسته ها نيز داراى تركيب كاشى و آجرهاى طلاكارى است. در مجموع، 2016 خشت طلا در دو گلدسته، به كار رفته است.

(تصوير شماره 150)

معروف به خيمه گاه امام حسين(ع) در آن است. درباره تاريخ بناى اوليه خيمه گاه، اطلاع دقيقى در دست نيست. گفته شده است ساختمان اوليه خيمه گاه براى نخستين بار، به دست شخصى به نام عبدالمؤمن دده، در سده دهم هجرى ساخته شد. (1)

محمدباقر مدرس معتقد است كه تا پيش از قرن دوازدهم، از خيمه گاه، نامى در كتاب هاى تاريخى نيامده است. بلكه پس از اينكه نادرشاه براى زيارت امام حسين(ع)، به كربلا آمد، نزديك خيمه گاه فعلى، چادر و خيمه زد و اين مكان، به مرور زمان به خيمه گاه شهرت يافت. (2)

(تصوير شماره 153و 154)

ساختمان قديمى خيمه گاه تا حدود يك دهه گذشته، پابرجا بود. اما به علت فرسودگى، طرح نوسازى و احداث ساختمان جديد آن ريخته شد و اجراى آن، با تلاش تعدادى از اهالى كربلا، از سال 2002م، آغاز شد. (3) پيرامون بنا، حصارى آجرى به ارتفاع شش متر ساخته شده كه با الواح كاشى و كتيبه هاى قرآنى، تزيين يافته است و ورودى اصلى آن، در سمت شمال بنا قرار دارد. بخش ها و مقام هاى مختلف خيمه گاه، به شرح زير است: (4)

- خيمه گاه حضرت عباس(ع): داخل ورودى خيمه گاه قرار دارد و بالاى آن، گنبدى كاشى كارى و مقرنس كارى، وجود دارد.

- خيمه گاه حضرت على اكبر(ع).

- كجاوه ها: داخل محوطه خيمه گاه، دو طرف مسير ورودى بنا تا حرم اصلى، شانزده طاق كوچك (در هر طرف، هشت طاق) وجود دارد كه به عنوان نمادى براى كجاوه هاى كاروان امام حسين(ع)، ساخته شده است.1.

ص: 233

- حرم اصلى: وسط خيمه گاه، بناى بزرگى وجود دارد كه گنبدى روى آن ساخته اند و در انتهاى آن، محراب امام حسين(ع) وجود دارد.

- خيمه گاه همسران امام حسين(ع): سمت چپ ورودى حرم، قرار دارد.

- خيمه گاه حضرت زينب(عليها السلام): پشت محراب امام حسين(ع) قرار دارد.

- خيمه گاه امام زين العابدين(ع):

- خيمه گاه حضرت قاسم(ع): سمت راست صحن بنا، واقع است.

(تصوير شماره 155)

دستور داد كه سپاهيان حُرّ و اسبانش را سيراب كنند. وقت نماز ظهر، امام از حجاج بن مسروق جعفى خواست كه اذان بگويد. پس از اذان، امام با پوششى روحانى، ميان دو لشكر ايستاد و خطبه خواند و در آن، دليل آمدنش به سمت كوفه را توضيح داد. (1)

سپس به مؤذن فرمود كه اقامه نماز را بگويد. حُرّ ابراز تمايل كرد كه با يارانش به امام اقتدا كنند. امام پذيرفت و با يادآورى مكاتبات و درخواست هاى مكرر كوفيان براى آمدن امام به كوفه و در دست گرفتن زمام امور، تصريح كرد كه اگر كوفيان از درخواست خود پشيمان شده اند، حضرت باز مى گردد.

حُرّ از وجود چنين مكاتباتى، اظهار بى اطلاعى كرد و گفت كه او و همراهانش، در زمره نويسندگان نامه ها نبوده اند و از اين نامه ها هم خبرى ندارد و تنها مأموريت دارد كه امام را به كوفه، نزد عبيدالله بن زياد ببرد. امام فرمود: «مرگ به تو نزديك تر است از اين انديشه اى كه در سر دارى». سپس به عقبة بن سمعان فرمود كه خورجين نامه ها را بياورد و آنها را به حُرّ نشان داد.

چون امام با ياران خويش، عزم بازگشت نمود، حُرّ جلوگيرى كرد و گفت: «من مأموريت ندارم كه با تو بجنگم. بلكه مأموريتم اين است كه از تو جدا نشوم؛ تا تو را به طرف كوفه راهنمايى كنم». آن گاه پيشنهاد نمود كه امام، راهى غير از راه كوفه و مدينه را در پيش گيرد تا وى بتواند از ابن زياد، كسب تكليف كند و گفت: «اميدوارم خداوند، زمينه اى فراهم آورد كه من به درگيرى با شما مبتلا نشوم». آن گاه امام حسين(ع) و يارانش در مسير عُذَيب الهِجانات و قادسيه حركت كردند و حُرّ نيز همراه آنان بود. (2)

پس از اينكه كاروان امام حسين(ع) به سرزمين نينوا رسيد، مالك بن نَسر كندى، نامه ابن زياد را به حُرّ داد تا براساس آن بر حسين و يارانش، سخت بگيرد و آنان را در زمينى بى آب و علف و بى حصار، متوقف كند. همچنين نوشت كه رسول من، مأموريت دارد0.

ص: 235

همراه تو باشد تا ببيند كه چگونه فرمان من، انجام مى شود. (1)

حُرّ كه در تنگنا قرار گرفته بود و پيك ابن زياد به مراقبت و جاسوسى او گماشته شده بود، به ناچار كاروان امام را متوقف كرد و درخواست امام(ع) و يارانش را براى اردو زدن در روستاى غاضريه يا شُفَيه كه در همان حوالى بود، نپذيرفت. امام(ع) ناگزير در كربلا، نزديك روستاى عَفر، در نزديكى رود فرات، اردو زد و حُرّ براى ابن زياد نامه اى نوشت كه امام حسين(ع) و خانواده و يارانش در كربلا، فرود آمده اند. (2)

با وجود سختگيرى هاى حُرّ به امام(ع)، اما رفتارش با ايشان، محترمانه بود. گفته اند يك بار با اشاره به حرمت خاص فاطمه(عليها السلام)، از پاسخگويى به امام، احتراز كرد. (3) او با رسيدن لشكر چند هزار نفرى عمر بن سعد به كربلا و عزم كوفيان براى جنگ با امام حسين(ع)، شگفت زده شد. براى وى كه از شنيدن سخنان امام(ع) سخت متأثر و منقلب شده بود، مشاهده عهدشكنى و جنگ طلبى كوفيان، بى توجهى آنان به خطابه هاى مكرر امام از دوم تا دهم عاشورا و ممانعتشان از دسترسى امام و يارانش به آب، ترديدى باقى نگذاشت كه دسيسه اى ناگوار در حال شكل گيرى است.

(تصوير شماره 159)

حُرّ هنگامى كه متوجه شد سربازان آهنگ جنگ با آن حضرت را دارند، در تغيير جهتى آشكار، در روز دهم محرم، لشكرش را رها كرد و از سپاه دشمن كناره گرفت. (4) در اين حال، فقط يك نفر از افراد قبيله اش، به نام قُرّة بن قيس همراهش بود. حُرّ از قره خواست تا اسبش را سيراب كند. قره مى گويد: «به خدا سوگند! خيال مى كردم هدف او اين است كه در جنگ شركت نكند و نمى خواهد كه او را به اين حال ببينم. به همين دليل، به طرف شريعه حركت كردم و او را تنها گذاشتم». (5)2.

ص: 236

به هرحال، حُرّ از لشكر عمر سعد، دور شد و آرام آرام به طرف اردوگاه امام(ع) حركت كرد. آن گاه اسب خود را دوانيد و به نزديكى امام پيش رفت و در حالى كه هر دو دستش را بر سر نهاده بود، مى گفت: «استغفر الله ربي وأتوب اليه». گفته اند كه وى با حالتى پريشان با امام مواجه شد و عرض كرد:

فدايت شوم اى پسر پيامبر! من همان كسى ام كه تو را از بازگشت به وطنت جلوگيرى كردم و راه را بر شما بستم و شما را در بيابان ها گرداندم و در اين سرزمين سخت و ناهموار، مجبور به ماندن كردم. گمان نمى كردم كه اين قوم با شما اين گونه رفتار كنند و پيشنهاد تو را نپذيرند و كار بدين جا كشيده شود و حرمت شما را نگاه ندارند. به خدا سوگند! اگر مى دانستم كه سرانجام كار چنين است، هرگز مرتكب كارى كه انجام دادم، نمى شدم. اينك پشيمان شده ام و به درگاه خدا توبه مى كنم و مى خواهم جانم را فدايت سازم. آيا براى من راهى است و خداوند توبه مرا مى پذيرد؟

امام فرمود: «آرى. خداوند توبه پذير است و گناهان تو را مى آمرزد. اينك فرو آى!» حُرّ گفت: «اگر من در راه شما سواره، كارزار نمايم، بهتر است از جنگيدن پياده؛ اگرچه سرانجام كار من، به فرو آمدن از اسب مى انجامد». امام فرمود: «هرگونه مى خواهى، عمل كن. خداوند رحمت خويش را بر تو ارزانى دارد». (1)

نقل شده است زمانى كه حُرّ، به سمت اردوى امام در حركت بود، مُهاجر بن اوس كه حر را با وضع غيرعادى ديد، به او گفت: «مى خواهى حمله كنى؟» حُرّ پاسخى نداد. اما لرزه بر اندامش افتاده بود. مهاجر گفت: «من از كار تو در شگفتم و درباره تو، به شك افتاده ام. به خدا سوگند! تاكنون هرگز تو را در چنين حالتى، نديده بودم. اگر از من، دليرترين مرد كوفه را سراغ مى گرفتند، فقط تو را معرفى مى نمودم. اين چه حالتى است كه در تو مى بينم؟» حُرّ گفت: «خودم را ميان بهشت و دوزخ مى بينم. ولى به خدا قسم!2.

ص: 237

من بر بهشت، چيزى را برنمى گزينم؛ اگرچه قطعه قطعه شوم و مرا در آتش بسوزانند». (1)

بنابر روايتى، حُرّ از امام(ع) تقاضا كرد كه چون نخستين كسى بود كه بر امام خروج كرد، امام اجازه دهد كه نخستين مبارز و شهيد باشد. (2) او پس از پيوستن به امام، بلافاصله راهى ميدان نبرد شد و رو به لشكر كوفه ايستاد و آنان را به سبب پيمان شكنى شان، سرزنش كرد. سپس در حالى كه رجز مى خواند، به لشكر عمر سعد حمله برد و تعدادى از آنان را به هلاكت رساند. (3) به گفته طبرى، دو نفر از آنان، به نام هاى يزيد بن سفيان و مزاحم بن حُرَيث را كشت. (4) او سرانجام پس از چندين نوبت نبرد، به دست ايوب بن مسرّح، به شهادت رسيد. (5) ياران امام(ع)، جسد بى رمق او را از منطقه نبرد دور كردند و امام(ع)، خود بر بالينش نشست و در حالى كه او را نوازش مى كرد، فرمود: «انت الحرّ كما سمّتك امك وأنت الحرّ في الدنيا وأنت الحرّ في الآخرة»؛ «تو آزاد مردى؛ همان گونه كه مادرت تو را حُرّ ناميد. به راستى تو در دنيا و آخرت، آزادمرد و سعادتمندى». (6)

در زيارت رجبيه، دو بار و در زيارت ناحيه مقدسه، يك بار، به وى سلام داده شده است: «السلام على الحرّ بن يزيد الرياحي». (7)گفتنى است، به گزارش برخى منابع متأخر، پسران، برادر و غلام حُرّ نيز هم زمان با وى، به امام(ع) پيوستند و در واقعه كربلا، به شهادت رسيدند. (8) اما نمى توان اين گزارش ها را پذيرفت؛ زيرا در منابع معتبر و كهن تاريخى، اشاره اى به اين موضوع نشده است.ن.

ص: 238

درباره اعقاب حُرّ، اشاراتى در دست است؛ چنان كه حمدالله مستوفى، خاندان خود را كه سال ها مستوفيان قزوين در قرن بودند، از اعقاب حُرّ دانسته (1) و ايشان را جد هجدهم خود، معرفى كرده است. (2)

زيارتگاه حُرّ: مرقد حُرّ، حدود شش كيلومتر از حرم مطهر امام حسين(ع)، فاصله دارد. مساحت زمين آن، حدود 7500 مترمربع است. برخى گفته اند كه پس از واقعه عاشورا، گروهى از قبيله حُرّ، جسد وى را در مكانى دورتر از ساير شهدا، به خاك سپردند. (3) در قرن هشتم هجرى، مزار حُرّ شناخته شده بوده و حمدالله مستوفى نيز به قبر وى، بيرون از كربلا اشاره كرده است. (4)

(تصوير شماره 160)

گفته شده است زمانى كه شاه اسماعيل صفوى به كربلا آمد، پس از زيارت امام حسين(ع)، به زيارت حُرّ رفت و دستور داد تا قبر وى را باز كنند. پس از شكافتن قبر حُرّ، جنازه تازه وى را در قبر ديد كه بر سر او دستمالى، بسته شده بود. دستور داد دستمال را باز كنند تا آن را براى تبرك بردارد. اما خون از زخم پيشانى حُرّ، سرازير شد. زخم را با دستمال ديگرى، بستند. ولى نتوانستند جلوى خونريزى آن را بگيرند. به ناچار، دوباره همان دستمال را بر سر حُرّ بستند. ازاين رو شاه اسماعيل، دستور داد تا مرقد وى را بازسازى نمايند و براى آن نيز موقوفات و خادمى، تعيين كرد. (5)

كتيبه هاى موجود در مرقد حُرّ در دوره اخير نشان مى دهد كه اين مرقد در سال 1330ه .ق، به اهتمام آقا حسين خان شجاع السلطنه همدانى و سيد عبدالحسين كليدار بازسازى شده است. (6) در دوره اخير، در سال 1389ه .ق، تعدادى از تاجران عراقى، رواق ها5.

ص: 239

و ايوان جلوى مرقد را بازسازى نمودند و در سال 1390ه .ق، ورودى اصلى مرقد، كاشى كارى شد. پس از سقوط نظام صدام، در سال 1427ه .ق، ديوان وقف شيعى، در يك برنامه حساب نشده، بناى قديمى را به طور كامل خراب كرد تا ساختمان جديدى براى آرامگاه حُرّ بنا كند. اين ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازى است. (1)

براساس قديمى ترين تصوير موجود از مرقد حُرّ، ساختمان بقعه، داراى گنبد مضرّس كوچك و كم ارتفاعى بوده است. اما براساس تصوير قديمى ديگرى، اين گنبد، جاى خود را به گنبد پيازى - شلجمى كاشى كارى شده اى، داده است.

بنى اسد فرستاد. اما اسحاق بن خويلد، از فرماندهان لشكر يزيد كه نگهبانى از رودخانه به او سپرده شده بود تا نگذارد كسى از ياران امام حسين(ع) از آنجا آب ببرد، راه را بر وى بست و او را كشت و عون در همانجا، دفن شد. (1)

محمد حرزالدين، اصل واقعه را كه نزد او صحت نداشته است، چنين نقل مى كند:

حبيب بن مظاهر اسدى، زمانى كه ديد اهل كوفه براى كشتن امام حسين(ع) جمع شدند، به آن حضرت گفت: «در اينجا از بنى اسد، گروهى اند كه من آنها را به نيكى مى شناسم. پس به من اجازه بده كه به سوى آنها بروم و آنها را براى كمك به شما، فراخوانم. پس عده اى از اهل بيت شما با من باشند». پس حبيب به همراه عون بن عبدالله بن جعفر بن ابى طالب به نزد آنها رفت و هنگامى كه به نزد آنها رسيد، بين آنها جاسوسى براى عمر بن سعد وجود داشت. ياران ابن سعد با آنها روبه رو شدند و عون در اينجا كشته شد. گفته شده است كه اسب، او را برد و در اينجا، به زمين انداخت و از دنيا رفت». (2)

سپس علامه حرزالدين، چنين ادامه مى دهد:

اين مطلب درست نيست و با آنچه شيخ مفيد(رحمه الله) در ارشاد، در فصل تعداد اشخاصى كه با حسين(ع) در كربلا كشته شدند، تعارض دارد. شيخ مفيد مى گويد: «محمد و عون، دو فرزند عبدالله بن جعفر طيار، در زير پاى امام حسين(ع) در مشهدش دفن شده اند». (3)

دكتر جودت القزوينى، مصحح كتاب المزار، نظر عبدالرزاق حسنى را با عنوان تحقيقى درباره آرامگاه عون در نزديكى شهر كربلا، بدين شرح نقل مى كند:

برخى گمان مى كنند مرقدى كه نزديك شهر كربلا و در فاصله هفت مايلى شرق آن قرار دارد، براى عون بن عبدالله بن جعفر است كه مادرش حضرت زينب(عليها السلام)،2.

ص: 241

دختر امام على(ع) بود. ولى عون مورد نظر، با ساير شهداى كربلا، در يك قبر گروهى، پايين پاى امام حسين(ع)، به خاك سپرده شده است. (1)

صاحب كتاب المراقد والمقامات فى كربلا نيز معتقد است كه اعتقاد مردم بر قبر عون بن عبدالله بن جعفر طيار، صحيح نيست. (2) بيهقى و ديگران معتقدند كه عون ابن عبدالله، در كربلا به شهادت رسيده است و عبدالله بن قطبه نبهانى يا شخصى از بنى دارم در مصاف، او را به قتل رسانده و جابر بن عبدالله انصارى بر جنازه او، نماز گزارده است. (3)

ابوالفرج اصفهانى در مقاتل گويد: سليمان بن قبه، در گفته خويش، او را قصد كرده و سروده است:

اگر مى خواهى گريه كنى بر عون ندبه كن كه مصيبت، آنها را خوار نمى سازد؛

به جانم سوگند! اجر ذوى القربى را ادا كردى، پس بر آن مصيبت، گريه كن. (4)

- عون بن على بن ابى طالب(ع): عده اى ديگر معتقدند شخص مدفون در اين بقعه، عون، فرزند امام على(ع) است. علامه حرزالدين مى نويسد:

اما آنچه بر سر زبان اعراب و عموم مردم، مشهور شده كه اينجا، قبر عون ابن على اميرمؤمنان(ع) است، مورد تأييد ارباب سيره و تاريخ نيست و ما نيز به چيزى از اين قبيل، دست نيافته ايم. (5)

همين مطلب را «ثامر عبدالحسن العامرى» در كتابش ذكر نموده و مدفون بودن عون3.

ص: 242

بن على(ع) را در اين مكان، بعيد دانسته است؛ (1) زيرا به اجماع مورخان، جناب عون بن على(ع)، به همراه برادرانش يحيى، محمد اصغر، عباس، عبدالله، جعفر و عثمان، در ركاب امام حسين(ع) به شهادت رسيده اند. (2)

- عون بن عبدالله حسنى: بيشتر پژوهشگران معاصر معتقدند كه آرامگاه كنونى خارج از كربلا، براى عون بن عبدالله بن جعفر بن مرعى بن على بن حسن البنفسج ابن ادريس بن داوود بن احمد المسود بن عبدالله بن موسى الجون بن عبدالله المحض ابن حسن المثنى بن امام حسن مجتبى(ع) است. (3)

نخستين كسى كه اين ادعا را مطرح كرده، «سيد جعفر اعرجى» است كه مى نويسد: «او يكى از سادات جليل القدر كربلا بود و مزرعه اى در چند فرسخى كربلا داشت». (4) ديگران افزوده اند: «اجلش رسيد و در همان مزرعه، به خاك سپرده شد». (5)

متأسفانه از تاريخ وفات و همسر و تعداد فرزندان ايشان، اطلاع دقيقى در دست نيست. اما با توجه به تعداد واسطه ها در نسب شريف وى، مى توان احتمال داد كه او در اواخر قرن پنجم هجرى يا اوايل قرن ششم هجرى، وفات يافته باشد.

توصيف مرقد عون: زيارتگاه عون در زمين مستطيل شكلى، به طول تقريبى 55 متر و عرض 50 متر قرار دارد. جلوى آن، رواقى به طول 55 متر و عرض 2/5 متر ساخته شده كه نماى بيرونى آن، با آجر و كاشى تزيين شده است. قسمت جلويى رواق،9.

ص: 243

دهنه هايى دارد كه بالاى آن، طاق هايى قرار داده شده و تمامى آن، به وسيله سراميك مشبك فيروزه اى، پوشانده شده است. وسط اين رواق، ورودى مرقد واقع شده كه مستقيم به حرم مطهر، متصل است.

حرم ميان ساختمان قرار دارد و به شكل مربعى است به طول ضلع 10/5 متر. وسط حرم، ضريح مشبك مربع شكلى، به طول ضلع 5/5 متر وجود دارد. روى قبر عون بن عبدالله، يك صندوق چوبى به ابعاد 2*2/5 متر قرار دارد كه رنگ آن قهوه اى است و مشبكى نيز به رنگ طلايى دارد.

روى اتاق مرقد، گنبدى به قطر 5/5 متر و ارتفاع هفت متر قرار دارد كه از بيرون با كاشى هاى فيروزه اى، تزيين شده و آيات قرآن در آن، نقش بسته است. وسط ديوارهاى اتاق مرقد، چهار خروجى وجود دارد كه عرض هركدام، دو متر و ارتفاع آنها 2/5 متر است كه با سنگ مرمر، پوشش يافته است. خروجى هاى سمت راست، به مسجد آقايان و خروجى هاى سمت چپ، به مسجد بانوان متصل است. اطراف ساختمان حرم، صحن روبازى وجود دارد كه دو طرف آن، اتاق هايى كنار ديوار بيرونى مرقد قرار دارد. اتاق مرقد، دو در فرعى ديگر نيز دارد كه يكى وسط ديوار سمت راست و ديگرى آخر ديوار سمت چپ، قرار شده است. (1)

(تصوير شماره 162)

زمانى كه امام على(ع) به كربلا رسيد، در آن توقف نمود. به ايشان گفتند: «اينجا كربلاست». امام فرمود: «ذات كرب و بلاء». سپس با دست خود به نقطه اى اشاره كرد و گفت: «ها هنا موضع رحالهم ومُناخ ركابهم». سپس به نقطه ديگرى اشاره كرد و فرمود: «ها هنا مهراق دمائهم». (1)

او همچنين از هرثمة بن سليم روايت كرده است كه در مسير جنگ صفين، با اميرمؤمنان(ع) به كربلا رسيديم. پس از آنكه به امامت ايشان نماز خوانديم، امام(ع) خاك كربلا را بوييد و گفت: «واهاً لك ايتها التربة، ليحشرنّ منك قومٌ يدخلون الجنّة بغير حساب». (2)

شيخ صدوق نيز در امالى خود، روايت مفصلى را از ابن عباس نقل كرده است كه براساس آن، زمانى كه آنها در مسير جنگ صفين به همراهى امام على(ع) به منطقه نينوا رسيدند، امام(ع) رؤياى خود را درباره شهادت امام حسين(ع) در كربلا، براى ابن عباس شرح داد و بسيار گريست. (3) شبيه اين روايات، در تعداد ديگرى از منابع شيعه، از جمله ارشاد شيخ مفيد (4) و الهدايه حسين بن حمدان خصيبى (5)نيز نقل شده است.

سلمان آل طعمه اشاره كرده است كه در بازار سرّاجين (به موازات خيابان على اكبر)، مقامى منسوب به امام على(ع) وجود داشته است كه محل توقف و نماز خواندن ايشان همراه با لشكر خود، در مسير بازگشت از يكى از جنگ هايشان، به شمار آمده است. (6)عامر الكربلائى نيز به وجود اين مقام، اشاره كرده است. (7)اما نگارنده اين سطور، از وضعيت فعلى اين مقام، اطلاعى به دست نياورد.4.

ص: 245

شامل اتاق كوچكى است كه محل فروافتادن حضرت على اكبر از اسب، دانسته شده است. بيرون از اتاق، يك پنجره مشبك براى زيارت زائران، نصب شده كه اطراف آن، كاشى كارى شده و بالاى آن نيز دو مناره كوچك، قرار دارد.

(تصوير شماره 170)

گفتنى است، آقاى سلمان آل طعمه از مقام ديگرى براى حضرت على اكبر، ياد كرده است كه براى يادبود محل ضربت خوردن ايشان، ايجاد شده و شامل پنجره اى كوچك، متصل به ديوار خانه اى در محله باب الطاق، بوده است. (1) اما از وضعيت فعلى آن، اطلاعى حاصل نشد و شايد همان مقام على اصغر فعلى باشد.

از جمله الوسيله، الواسطه، الرائع فى الشرائع، المعجزات و مسائل فى الفقه، داشته است». (1)

متأسفانه از تاريخ ولادت و وفات وى، اطلاعى در دست نيست. اما در كتاب خود، «الثاقب فى المناقب»، اشاره اى كرده است كه نشان مى دهد در سال 560ه .ق، زنده بوده است. (2) همچنين ياد كردن شيخ منتجب الدين رازى (متوفاى 585ه .ق) از وى در كتاب خود، نشان مى دهد كه اين دو، معاصر يكديگر بودند بنابراين ابن حمزه، از علماى قرن ششم هجرى بوده است.

(تصوير شماره 172)

از تأليفات ابن حمزه، مى توان به آثار زير اشاره كرد: (3)

- الوسيله الى نيل الفضيلة: اين كتاب در فقه شيعه است و چندين نسخه خطى از آن وجود دارد و آن را محمد حسون، تصحيح و كتابخانه آيت الله العظمى مرعشى نجفى، منتشر كرده است؛

- الثاقب فى المناقب: كتابى است در بيان مناقب و معجزات ائمه معصومين(عليهم السلام) كه تأليف آن در 560ه .ق، به پايان رسيده است و آن را نبيل رضا علوان، تصحيح و منتشر كرده است؛

- الرائع فى الشرائع: در فقه؛

- كتاب الواسطه: در فقه؛

- قضاء الصلاة: در فقه.

براساس ديدگاه دوم كه امروزه، ميان اهالى كربلا شهرت دارد و حتى در تابلوى زيارتنامه اى كه بر قبر نصب شده است، مدفون در اين مرقد، على بن حمزة بن حسن بن عبيدالله بن حضرت ابوالفضل عباس مى باشد (4) كه نجاشى، از او ياد كرده و درباره7.

ص: 250

وى، گفته است: (1)

علي بن حمزة بن الحسن بن عبيدالله بن العباس بن علي بن ابي طالب(ع): ابومحمد. ثقة، روى وأكثر الرواية. له نسخه يرويها عن موسى بن جعفر عليه السلام، أخبرنا محمد بن جعفر قال: حدّثنا احمد بن محمد بن سعيد قال: حدثنا محمد بن هارون بن عيسى قراءة قال: حدّثنا محمد بن علي بن حمزة قال: سمعت ابي يحدّث عن موسى بن جعفر، وذكر النسخه.

صاحب كتاب «مدينة الحسين» نيز اشاره كرده است كه مدفون در اين بقعه، سيد ديگرى از نوادگان سيد نامبرده است كه نسب وى چنين است: «عبيدالله بن حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيدالله بن حضرت عباس بن على(ع)»؛ حال آنكه به اجماع علماى انساب، از حمزة بن قاسم كه زيارتگاهش در حله واقع است، فرزندى باقى نمانده است. (2)

امروزه مرقد ابن حمزه، در محله عباسيه (باب طويريج)، در شرق كربلا واقع است. طول و عرض فضاى كلى زيارتگاه 30 * 23 متر است كه بخش عمده آن، شامل صحنى است كه بناى مقبره را از دو سمت شرقى و جنوبى آن، فراگرفته است. صحن، داراى ديوارى به ارتفاع دو متر است كه در ضلع جنوبى آن، يك ورودى با تابلوى كاشى كارى وجود دارد. مقابل اين ورودى و پس از گذشتن از صحن، ايوان يا رواق مقبره، به طول ده متر و ارتفاع سه متر وجود دارد كه داراى سه دهانه است. دهانه ميانى آن، به شكل يك طاقگان ساده، ايجاد شده است كه نماى طاق و دو ستون مجاور آن كاشى كارى شده است. روى يكى از اين كاشى ها، نام يكى از متوليان زيارتگاه، به نام عباس نايف المسعودى و تاريخ 1411ه .ق، ثبت شده است و بر جبهه ايوان يا رواق نيز يك كتيبه كاشى، وجود دارد. طول و عرض اتاق مقبره، 12 * 7 متر است و داراى گنبد پيازى كوچكى است كه از بيرون با رنگ سبز، رنگ آميزى شده است. ميان اتاق، قبر ابن حمزه7.

ص: 251

قرار دارد كه داراى ضريحى به طول و عرض 3/5 * 3 متر و ارتفاع سه متر است. همچنين اين زيارتگاه، داراى نمازخانه اى به مساحت 6 * 3 متر مى باشد. (1)

(تصوير شماره 173)

اهل سنت، به بغداد دعوت شد. ابن فهد در اين مناظره ها موفق شد حقانيت تشيع را ثابت كند. در نتيجه، اسپند ميرزا، مذهب شيعه را اختيار كرد و به نام دوازده امام، خطبه خواند. (1)

ابن فهد، تأليفات فراوانى داشته است؛ از جمله: عدّة الداعى ونجاح الساعى (از مشهورترين آثار ابن فهد و از مهم ترين كتب شيعه در اخلاق و ادعيه)، المهذب البارع فى شرح المختصر النافع؛ التحصين فى صفات العارفين (از مهم ترين تأليفات عرفانى ابن فهد)، التواريخ الشرعية عن الائمة المهدية، استخراج الحوادث، اسرار الصلاة، الادعيه والختوم، بغية الراغبين، الدر الفريد فى التوحيد، الدر النضيد فى فقه الصلاة، مصباح المبتدى وهداية المقتدى، الموجز الحاوى لتحرير الفتاوى، كفاية المحتاج فى مناسك الحاج، اللمعة الجلية فى معرفة النية، المقتصر فى شرح المختصر، شرح ارشاد علامه حلى، شرح الفية شهيد اول، المحرر فى الفتوى، جوابات المسائل البحرانية، جوابات المسائل الشامية و رسالة الى اهل الجزائر. (2)

ابن فهد در سال 757ه .ق، به دنيا آمد و در سال 841ه .ق، از دنيا رفت. (3) خوانسارى درباره قبر وى، مى نويسد: (4)

قبر ابن فهد حلى، در كربلا معروف است و وسط باغى، نزديك خيمه گاه قرار دارد. من در آنجا، به زيارت قبر وى مشرف شدم و سيد على طباطبايى، صاحب رياض، بدان مزار بسيار تبرك مى جست و به زيارت آن مى رفت.

با وجود شهرت مدفن ابن فهد حلى در اين زيارتگاه، برخى معتقدند كه قبر وى در حله است و مرقد منسوب به وى در كربلا، در واقع قبر ابن فهد احسائى، از ديگر علماى شيعه مى باشد؛ چنان كه شيخ على بلادى بحرانى مى نويسد: (5) «برخى گفته اند قبرى كه در9.

ص: 253

كربلا، نزديك خيمه گاه حسينى، به قبر ابن فهد معروف است، قبر ابن فهد احسائى است. برخى ديگر نيز گفته اند قبر ابن فهد حلى است».

(تصوير شماره 174 و 175)

همچنين سيد مهدى قزوينى در كتاب المزار خود، ابراز عقيده نموده است كه قبر ابن فهد حلى در حله قرار دارد و قبر ابن فهد احسائى در كربلا واقع است. (1) شيخ آقا بزرگ طهرانى نيز در شرح حال سيد حسين بن سيد مهدى قزوينى (1325ه .ق) مى نويسد: (2)

علامه مرحوم شيخ آقا رضا اصفهانى، در نامه اى به من نوشت كه نظر سيد حسين قزوينى اين است كه قبر معروف در كربلا به ابن فهد حلى، مقبره ابن فهد احسائى است و ابن فهد حلى، در شهر حله مدفون است و شايد اين موضوع را از پدرش، شنيده باشد.

مرقد ابن فهد، در خيابان قبله امام حسين(ع)، در فاصله تقريبى 250 مترى جنوب آستان حسينى واقع است. تاريخ دقيق بناى نخستين ساختمان، مشخص نيست. اما به گفته آل طعمه، شاه عباس صفوى در سال 1032ه .ق، اين بنا را ساخته است. (3) حرزالدين، بناى قديمى آن را چنين توصيف كرده است: «بر قبر وى، گنبدى قديمى برپاست و اطراف آن، صحنى وجود دارد كه با ستون ها و اتاق هايى براى استقرار زائران آستان امام حسين(ع)، احاطه شده است». (4)

مرقد ابن فهد در سال 1384ه .ق، بازسازى شده است. در واقع ساختمان اصلى آن، بنايى چند ضلعى بوده كه با الحاق نمازخانه اى از سمت جنوب و جنوب غربى به آن، شكل منتظم آن، از بين رفته است. مقبره داراى گنبدى به قطر حدود چهار متر و ارتفاع حدود نه متر از سطح زمين است. گردن گنبد هشت ضلعى است و هر ضلع، شامل پنجره اى بزرگ7.

ص: 254

است. نماى گنبد از بيرون با كاشى هايى با نقش هاى هندسى و گياهى، پوشيده شده و از درون نيز آينه كارى شده است. روى قبر، ضريحى مسى به طول حدود 1/5 متر و عرض كمتر از يك متر و ارتفاع تقريبى 2/5 متر قرار دارد. طول و عرض نمازخانه سرپوشيده متصل به بنا، به ترتيب 6 * 3/5 متر و مساحت آن، بيش از 51 مترمربع است. (1)

كرد و در آنجا، به تدريس و تأليف پرداخت. پس از وفات پدرش، به كربلا بازگشت و مدتى نيز در كاظمين اقامت نمود. (1)

(تصوير شماره 178)

به دنبال تعرض روسيه به مردم و خاك ايران كه به دوره دوم جنگ هاى ايران و روس منجر شد، عباس ميرزا، فرزند فتحعلى شاه قاجار، سيد محمد طباطبايى را از وضعيت آگاه كرد و از وى يارى خواست. او نيز به جهاد عليه روسيه، فتوا داد كه بعد از آن، به لقب «مجاهد»، شهرت يافت. سپس همراه جمعى از علما و طلاب، به تهران رفت و علما را به پايتخت دعوت كرد و با حضور علما در تهران، جنبش عظيمى، ميان مردم براى جهاد با روسيه پديد آمد.

سپس آيت الله مجاهد و تعداد ديگرى از علما، به تبريز مهاجرت كردند. دوره دوم جنگ هاى ايران و روس كه با پشتيبانى و حمايت علما آغاز شد، به علت بى كفايتى شاه قاجار و برخى اشتباهات در سپاه ايران، به شكست نيروهاى ايران منجر شد. در اين ميان سيد محمد مجاهد در تبريز دچار سوء هاضمه شد و در مسير بازگشت به تهران، در سيزدهم جمادى الثانى 1242ه .ق، در قزوين از دنيا رفت. جنازه اش را به زادگاهش كربلا منتقل كردند و در بين الحرمين به خاك سپردند. (2) از تأليفات وى، مى توان به مفاتيح الاصول، المناهل فى فقه آل الرسول، الوسائل الى النجاة و اصلاح العمل، اشاره كرد. (3)

مقبره وى، در حاشيه شمالى بين الحرمين واقع است و شامل اتاق هشت ضلعى كوچكى است كه بالاى آن، گنبد بسيار كوچكى با پوشش كاشى كارى وجود دارد. نماى بيرونى مقبره، داراى پوششى از سنگ مرمر است و بالاى ديوارهاى آن، گرداگرد مقبره، كتيبه هايى حاوى قصيده اى به زبان عربى در مدح سيد مجاهد، به چشم مى خورد.

بسيارى از نوادگان سيد محمد مجاهد، از علما و فقهاى شيعه بودند كه برخى از آنان9.

ص: 256

نيز در مجاورت وى، به خاك سپرده شده اند كه از آن جمله مى توان به سيد محمدعلى طباطبايى (1302-1381ه .ق)، از شاگردان ميرزا محمدتقى شيرازى، اشاره كرد. (1)

چشمه را آشكار كند. (1) در برخى از اين منابع، افزوده شده است كه آن راهب، اسلام آورد و به اميرمؤمنان(ع) پيوست و سرانجام در جنگ صفين، به شهادت رسيد. (2)

البته درباره محل وقوع آن، در روايات، اختلاف وجود دارد؛ چنان كه بيشتر اين روايات، محل وقوع حادثه را در نقطه اى واقع در ساحل غربى رود فرات، ذكر كرده اند. در روايت نصر بن مزاحم كه احتمالاً قديمى ترين راوى اين حادثه است، محل وقوع آن «ظَهر كوفه» بيان شده است. (3) ابن شهرآشوب و قطب راوندى مكان وقوع آن را «صندودا» ذكر كرده اند. (4) در روايت حسين بن حمدان خصيبى و شيخ مفيد و نيز در اشعارى از سيد حميرى، محل وقوع آن، پس از گذشتن امام(ع) از كربلا بيان شده است. (5) ابن اعثم نيز محل آن را صحرايى كه اميرمؤمنان(ع) ميان «انبار» تا «هيت»، از آن عبور كرده، دانسته است. (6)

به هر حال، چشمه اى كه امروزه به نام قطاره امام على(ع) شناخته مى شود، در نقطه اى نزديك درياچه رزّازه، واقع است و اطراف آن را ديواره هاى صخره اى نسبتاً مرتفعى فراگرفته است. به تازگى، روى چشمه، اتاقى ساخته اند كه داراى يك گنبد كوچك سبزرنگ است. چشمه آب، در گوشه اى از بنا قرار دارد و يك ضريح، به صورت پنجره چوبى مشبك يك ضلعى، روى آن نصب شده است.

گفتنى است كه در كتب شيعه، داستان ديگرى نيز مبنى بر توقف و نماز خواندن لشكر اميرمؤمنان(ع) در نزديكى دير راهبى در منطقه «براثا»، در مسير بازگشت آن حضرت5.

ص: 259

از جنگ نهروان، نقل شده است (1) كه با اين داستان، شباهت دارد و امروزه در مسجد براثا نيز چشمه آبى وجود دارد كه گفته مى شود امام على(ع) آن را به طريق معجزه، آشكار كرده است.

(تصوير شماره 179 و 180)

ساخته شده كه ارتفاع آن از سطح زمين، حدود شش متر است. مقابل ساختمان زيارتگاه، صحنى به ابعاد 17 * 13 متر وجود دارد. به تازگى، براى گسترش حرم، كارهايى انجام شده كه هزينه آن را خادم مرقد، نصر مهدى النشمى مسعودى پذيرفته است. (1)

امام نوح كيست؟ نام وى، ابوايوب نوح بن ابى الصبيح درّاج بن ابى على عبدالله نخعى كوفى است كه ميان اعراب روستاهاى اطراف كربلا، به «امام نوح» معروف بوده و به غير آن، شناخته نمى شود. (2)

نوح، يكى از چهار فرزند درّاج است كه خود و برادرانش، به قضاوت رسيدند. درّاج از افراد غيرعرب است كه به كوفه و بصره هجرت كرد و در آنجا، به كشاورزى پرداخت. ازاين رو آنان را «نَبط» و «انباط» ناميدند. بنابراين نوح از موالى است كه به اعتبار وابستگى اش به قبيله «نَخَع»، نخعى ناميده مى شود. (3)

برادرش، جميل بن درّاج، از راويان موثق و از نويسندگانِ صاحب اصل روايى، در قرن دوم هجرى است كه از دو امام هفتم و هشتم، روايت كرده است. (4) فرزندش، ايوب بن نوح، از ديگر راويان موثق شيعه است كه چهار امام (از امام رضا(ع) تا امام حسن عسكرى(ع) را درك كرده و نماينده امام هادى(ع) و امام حسن عسكرى(ع) بوده است. (5)

نجاشى او را از شيعيانى به شمار آورده است كه تشيع خود را پنهان مى داشتند. (6) اما در كتب تراجم و رجال اهل سنت، او را از شاگردان ابوحنيفه، ابن شبرمه و ابن ابى ليلى خوانده اند و حتى او را در شمار طبقات حنفيه ياد كرده و نوشته اند كه او به آراى ابن ابى ليلى متمايل بود و با اينكه نابينا بود، در زمان هارون الرشيد، قضاوت كوفه و سپس6.

ص: 262

قضاوت ناحيه شرقى بغداد را پذيرفت. (1)

برخى مقام علمى و دقت ادبى او را در قضاوت، از استادش ابن ابى ليلى يا ابن شبرمه، بالاتر دانسته و در ستايش او گفته اند: «نزديك بود كه از سخن نادرست گام ها بلغزد، اگر نوح بن درّاج آن را جبران نمى كرد». (2) برخى تصريح كرده اند كه نوح، قضاوت ناحيه شرقى بغداد را تا زمان درگذشت، به عهده داشت. (3)

طبقه و منزلت روايى نوح: او از اصحاب امام صادق(ع) و از راويان طبقه هشتم بوده و از كسانى، چون عبدالله بن شبرمه، سليمان اعمش، اسماعيل بن ابى خالد، سعد ابن طريف، محمد بن عبدالرحمن بن ابى ليلى، هشام بن عروه و ابوحنيفه، روايت كرده است. عباد بن يعقوب، برادرش جميل بن درّاج، ابن ابى عمير، اسماعيل بن موسى فزارى سُدّى و ابونُعَيم ضرار بن صُرد نيز از وى، روايت كرده اند. (4)

درباره منزلت روايى اش، كسانى چون محمد بن عبدالله بن نُمير، شيخ طوسى، علامه و ميرداماد، به وثاقت و اعتبار روايات وى، گواهى داده اند. ابوزرعه و ابن عدى، احاديث او را قابل نوشتن و بدون اشكال دانسته اند. اما ابوداوود، يحيى بن معين، ابراهيم جوزجانى، دارقطنى، نسائى، ذهبى، ابن حجر و جزائرى، در كتاب حاوى الاقوال، وى را ضعيف، غير موثق، كذاب، متروك الحديث يا منكر الحديث خوانده اند.

شمارى از احاديث وى، در منابع روايى شيعه آمده است و اندكى از آنها، در منابع حديثى و تراجم اهل سنت، به چشم مى خورد. (5) از او روايت شده است كه پيامبر اكرم(ص) خطاب به عمار ياسر فرمود: «آفرين بر پاك و پاكيزه شده». (6) حاكم نيز از وى نقل مى كند8.

ص: 263

كه امام حسن بن على(ع) در پاسخ به كسى كه گفته بود: «آغاز اذان گفتن، از رؤياى عبدالله بن زيد بن عاصم بوده است»، فرمود: «منزلت اذان، بالاتر از اين است. جبرئيل اذان را دو فصل دو فصل در آسمان گفت و آن را به پيامبر(ص) آموخت و اقامه را يك فصل يك فصل گفت و به پيامبر(ص) آموخت». (1)

مذهب نوح بن درّاج: نجاشى هنگامى كه به معرفى برادر نوح، يعنى جميل بن درّاج مى پردازد، چنين مى گويد: «نوح بن درّاج، يكى از عالمان و محدثان شيعه است. ولى او باور خويش را به ولايت و مكتب تشيع، آشكار نمى كرد و به تعبير رساتر، تقيه مى نمود». (2)

شيخ كشى در اين زمينه مى نويسد:

استادم محمد بن مسعود عياشى گفت: «از استادم ابوجعفر حمدان بن احمد كوفى، درباره شأن و جايگاه نوح پرسيدم». پاسخ داد: «او يكى از دانشوران فرزانه شيعى و قاضى كوفه بود. به او گفتند: چرا داخل دستگاه عباسيان شدى؟ در پاسخ گفت: من داخل حكومت نشدم و به منصب قضا تن ندادم؛ مگر اينكه روزى از برادرم جميل پرسيدم: چرا در مسجد براى نماز حضور پيدا نمى كنى؟ او گفت: چون من حتى لباس مناسبى كه به مسجد بيايم، ندارم». (3)

برخى از روايات، نشان گويايى از تشيع نوح بن درّاج و باور وى به مكتب اهل بيت(عليهم السلام) است؛ چنان كه شيخ صدوق در داستان زير، بدان اشاره كرده است:

دشمنان امام كاظم(ع)، نزد هارون عباسى، عليه آن حضرت، دروغ پراكنى مى كردند؛ به گونه اى كه ترس از دست دادن تاج و تخت، سراسر وجود هارون را فراگرفت. بدين سبب روزى حضرت موسى بن جعفر(ع) را نزد خود طلبيد. در آغاز، رفتار زشت و نامناسبى از وى سر زد و در حالى كه سرشار از كين و حسد بود، رو به امام كرد و گفت: «چرا شما اهل بيت (فرزندان على(ع) ادعا مى كنيد كه از پيامبر(ص) ارث6.

ص: 264

مى بريد؛ درحالى كه با وجود عمو (عباس)، پسرعمو (على(ع) از ارث محروم مى شود. زمانى كه رسول خدا(ص) از دنيا رفت، ابوطالب از دنيا رفته بود. ولى عباس، عموى پيامبر(ص)، زنده بود. پس ميراث پيامبر بايد به عمويش برسد؛ نه به على كه فرزند ابوطالب است. امام(ع) در پاسخ فرمود: «مرا از پاسخ معاف دار و از مسائل ديگر پرسش كن». هارون گفت: «هرگز اين را نمى پذيرم؛ مگر اينكه پاسخ مرا بدهى».

آن گاه امام(ع) فرمود: «از على بن ابى طالب(ع) نقل شده است كه اگر فرزند صلبى شخص متوفا، چه دختر و چه پسر، زنده باشند، با وجود آنان، كسى از متوفا ارث نمى برد؛ مگر پدر و مادر و زن يا شوهر، و با وجود فرزندان على، براى عمو، ارث ثابت نيست. در قرآن، ارث بردن عمو با وجود فرزندان، بيان نشده است. بلكه اين مطلب نادرست را ابوبكر و عمر و بنى اميه گفته اند و سخن آنان، مبناى صحيحى ندارد و از رسول خدا(ص) در اين باره روايتى نرسيده است. اما عالمان فرزانه اى هستند كه سخن على(ع) را قبول دارند و بدين نظر فتوا مى دهند و قضاوت مى كنند و ديدگاه ابوبكر و عمر و بنى اميه را مردود و باطل مى دانند.

آن گاه امام كاظم(ع)، ديدگاه نوح بن درّاج را بيان كرد و فرمود: «نوح در اين مسئله، برابر با كلام حضرت على(ع) قضاوت كرده است؛ در حالى كه تو او را به عنوان قاضى بصره و كوفه، منصوب كرده اى». در اينجا بود كه هارون، جمعى از عالمان و قاضيان، مانند ابراهيم مدنى، فضيل بن عياض و سفيان ثورى را فراخواند و آنان گواهى دادند كه حضرت على(ع) در اين مسئله، چنين فرموده است. هارون پرسيد: «پس چرا شما طبق اين نظر قضاوت نمى كنيد؟» آنان يك صدا گفتند:

«ما مى ترسيم. ولى نوح بن درّاج، ترسى ندارد و انسان شجاعى است». (1)

همچنين خطيب بغدادى، داستانى نقل كرده كه نشان دهنده دقت نظر نوح بن درّاج در قضاوت است. او از «ابوزيد عمر بن شبّه»، روايت كرده است كه روزى، قاضى ابن4.

ص: 265

ابى ليلى حكمى صادر كرد و نوح بن درّاج كه در مجلس حاضر بود، به او هشدار داد. ابن ابى ليلى نيز در حكم خود انديشيد و از آن بازگشت. ابن شبرمه در اين باره چنين سروده است:

كادت تزلّ بها من حالق قدم ***

نزديك بود كه پاى قاضى بلغزد. ولى نوح بن دراج از اين كار جلوگيرى كرد. نوح هنگامى كه لغزش قاضى را مشاهده كرد، توانست از معدن حكمت خويش، آن را تصحيح نمايد.

مى گويند كه صاحب قضاوت اشتباه، قاضى ابن شبرمه بود؛ نه ابن ابى ليلى. موضوع نيز اين گونه بوده است كه مردى ادعا كرد نخسلتانى براى وى است و شهودى نيز آورد و آنان گواهى دادند كه نخلستان از آنِ اوست. ابن شبرمه از آنان پرسيد: «چند نخل، در آن نخلستان وجود دارد؟» آنان گفتند: «نمى دانيم». پس ابن شبرمه، شهادت آنان را نپذيرفت. نوح رو به او كرد و گفت: «تو در اين مسجد، سى سال است كه قضاوت مى كنى و هنوز نمى دانى كه در آن، چند ستون است»! قاضى چون اين را شنيد، به مدعى گفت: «شهود خود را دوباره فراخوان». سپس حكم كرد كه آن نخلستان، به او بازگردد. (1)

مورخان، وفات نوح بن درّاج را به سال 182ه .ق، در بغداد نوشته اند. (2)

ايوب فرزند نوح: نوح بن دراج، فرزندى به نام ايوب داشت كه از ثقات محدثان به شمار مى آيد و علماى رجال شيعه، از وى تجليل كرده اند؛ از جمله شيخ طوسى و برقى در رجال خود، او را در زمره اصحاب امام رضا(ع)، امام محمد جواد(ع) و امام هادى(ع) برشمرده اند. (3)4.

ص: 266

نجاشى مى گويد: ايوب بن نوح، افزون بر اينكه از ياران امامان(عليهم السلام) بود، سمت وكالت و مسئوليت امور مالى و اخذ وجوهات شرعيه شيعيان را نيز از ناحيه امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) عهده دار بود (1) و پذيرش اين مسئوليت خطير، نشان از جايگاه و منزلت بالاى ايوب بن نوح دارد.

ايوب بن نوح، از ابن ابى عمير، عبدالله بن سنان، عبدالله بن مسكان، حريز بن عبدالله، حسن بن على الوشّاء، حسن بن محبوب، حسين بن عثمان، صفوان بن يحيى، على بن نعمان رازى و محمد بن سنان، روايت كرده است. از وى نيز، محمد ابن على بن محبوب قمى، احمد بن محمد بن خالد برقى قمى، سعد بن عبدالله قمى، عبدالله بن جعفر حميرى، محمد بن عبدالله بن جعفر حميرى، حسن بن على ابن فضّال، محمد بن حسن صفار قمى، ابان بن عثمان و على بن مهزيار اهوازى، روايت كرده اند. (2)

او در امانتدارى، سرآمد روزگار بود و از اين رو، به عنوان وكيل دو تن از امامان، يعنى امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع)، در گرفتن وجوهات شرعى، معرفى شده است؛ چنان كه گفته اند: «كان وكيلاً لأبي الحسن(ع) و ابي محمد(ع) عظيم المنزلة عندهما مأموناً». درباره تقوا و ورع و عبادتش نيز گفته اند: «كان شديد الورع» و «كانَ كَثير العبادة».

همچنين او را از چهره هاى صالح و بندگان شايسته حق تعالى شمرده و درباره اش گفته اند: «كان من عباد الله الصالحين». (3)

به گفته شيخ طوسى، ايوب ابن نوح، كتاب و روايات و مسائلى را به روايت از امام حسن عسكرى(ع)، از خود باقى گذاشته است. (4) با بررسى اجمالى رواياتى كه در منابع شيعه از ايوب بن نوح روايت شده است، مشخص مى شود كه جهت گيرى و گرايش6.

ص: 267

كلى اين روايات، معطوف به بيان رفتارهاى عبادى و فردى مكلفان، مانند احكام نماز، حج، روزه، معاملات، نكاح و طلاق است. البته چند روايت نيز از او، درباره امامت و ثواب و پاداش زيارت ائه(عليهم السلام)، نقل شده است. (1)

ابن قولويه قمى از قول حمدان ديوانى، نقل مى كند:

روزى به محضر مولايم، امام جواد(ع) تشرف يافتم و به ايشان عرض كردم: «پاداش زائرى كه مرقد پدرت على بن موسى الرضا(ع) را در خراسان زيارت كند، چقدر است؟» امام در پاسخ فرمود: «كسى كه قبر پدرم را زيارت كند، خداوند گناهان حال و گذشته او را خواهد آمرزيد». حمدان مى گويد: «من ايوب بن نوح را ملاقات كردم و گفتم: اى اباالحسين! من از مولا و حجت خدا، امام جواد(ع)، چنين و چنان شنيدم». ايوب گفت: «آيا من به دانش تو بيش از آنچه شنيده اى، نيفزايم؟» گفتم: «بله». گفت: «من از امام جواد(ع) اين روايت را شنيدم كه آن حضرت فرمود: «كسانى كه پدرم را زيارت كنند، در روز قيامت براى آنان منبرهايى مقابل منبر رسول الله، نهاده خواهد شد؛ تا همه از حساب و كتاب قيامت فارغ شوند». آن گاه حمدان مى گويد: «من بعد از چندى، ايوب بن نوح را ديدم كه به شهر طوس به زيارت امام رضا(ع) مشرف شده بود. تا مرا ديد گفت: به زيارت مولايم آمده ام و هدفم به دست آوردن منبرى است كه امام جواد(ع) فرموده است». (2)

شيخ طوسى در كتاب غيبت، هنگامى كه اصحاب شايسته امامان را برمى شمرد، چنين مى نگارد: «از اين گروه است: ايوب بن نوح». سپس از قول «عمرو بن سعيد مدائنى»، اين داستان را نقل مى كند:

روزى نزديك شهر مدينه (صريا)، نزد امام هادى(ع) بودم كه ناگاه ايوب بن نوح9.

ص: 268

نزد آن حضرت آمد. امام(ع) ايوب را به دنبال كارى فرستاد و سپس فرمود: «اى عمرو! اگر مى خواهى مردى از اهل بهشت را بنگرى، به سيماى اين مرد بنگر». (1)

بى ترديد ايوب بن نوح تا سال 260ه .ق، زنده بوده است. اما اينكه بعد از اين تاريخ در چه سالى و در كدام سرزمين، از دنيا رفته، هيچ يك معلوم نيست و در زندگينامه ها، در هاله اى از ابهام قرار دارد.

نمى تواند صحيح باشد؛ زيرا طبق نقل علماى انساب، مادر اسماعيل بن عبدالله بن جعفر طيار، ام ولد بوده است. (1) به گفته ابونصر بخارى نيز اسماعيل زاهد را يكى از سه فرزند عبدالله بن جعفر طيار دانسته كه از او نسلى برجاى مانده است. او به دست بنى اميه كشته شد و نسل وى بسيار اندك بود و برخى گفته اند او، تنها يك دختر داشته است. (2) اما سيد ابوالحسين يحيى عقيقى نسابه معتقد است كه او، تنها يك فرزند پسر، به نام عبدالله داشته كه از او حسين و از حسين، اسماعيل و از او، عبدالله به وجود آمده است. (3) عبيدلى نسابه نيز اسماعيل را جزو فرزندان كم نسل عبدالله مى داند و مى نويسد مادرش، كنيز بوده است. (4)

ابوالحسن عمرى نسابه، تعداد فرزندان عبدالله بن جعفر طيار را 29 نفر ذكر مى كند كه شامل بيست پسر و نُه دختر، به اين نام هايند: على، اسحاق، اسماعيل، معاويه، ابوبكر، عون، يزيد، حسن، ابراهيم، محمد، هارون، موسى، يحيى، صالح، عباس، على اصغر، جعفر، عون الاصغر، قثم، عياض، رقيه كبرى، رقيه صغرى، لبابه، اسماء، ام محمد، ام عبدالله، ام ابيها، ام كلثوم كبرى و ام كلثوم. او سپس تصريح مى كند كه از زينب كبرى، تنها عباس، جعفر، ابراهيم و على اصغر، به دنيا آمده است. (5)

بنابراين، بر فرض صحت دفن اسماعيل بن عبدالله بن جعفر طيار در اين مكان، او فرزند زينب كبرى نيست. البته گزارش ديگرى در دست است كه «ابومسلم خراسانى» در هرات، او را به شهادت رسانده است. در همين باره نوشته اند كه اسماعيل، يكى از زاهدان عصر خويش بود (6) كه به دست بنى اميه كشته شد. (7) گفته اند او در سال 125ه .ق، در ايام1.

ص: 270

مروان حمار، قيام كرد و بر مناطق جبل، غلبه يافت. سرانجام به دست ابومسلم خراسانى گرفتار شد و در هرات محبوس گشت و همچنان در زندان بود تا اينكه در سال 183ه .ق (1) وفات يافت. (2)

گويا اين نقل قول را كه ابن عنبه نسابه بيان داشته، (3) درباره عبدالله بن معاوية بن عبدالله بن جعفر طيار است و اسماعيل نيز ابتدا در كوفه، همراه وى بوده و شايد در مكان كنونى، به شهادت رسيده است. به هر حال به نظر مى رسد كه انتساب مكان كنونى به اسماعيل و ام كلثوم، فرزندان عبدالله بن جعفر طيار، خالى از لطف نيست؛ هرچند دليل قطعى بر دفن آنها در اين مكان، يافت نمى شود. ضمن اينكه برخلاف شهرت محلى، اين دو، از فرزندان حضرت زينب كبرى نيستند.

مدفن احمد بن موسى(ع) را در شيراز مى دانند كه به شاهچراغ، مشهور است. برخى نيز به استناد كتبِ انساب، قبر وى را در اسفراينِ خراسان نوشته اند. (1) بدون ترديد، احمد بن امام موسى كاظم(ع)، در اين مكان، مدفون نيست. ممكن است اين زيارتگاه، مدفن يكى از نوادگان امام هفتم باشد كه تشابه اسمى و نسبى وى با احمد بن موسى(ع)، سبب اشتباه در انتساب اين مزار به وى شده است.

نسب شريف شخص مدفون در بقعه، اين گونه است: محمد بن ابى الفتح اخرس ابن ابى محمد بن ابى ابراهيم بن ابى الغنائم (1) بن عبدالله بن على بن الحسن بركة بن ابى الطيب احمد الاكبر بن ابى على حسن بن محمد الحائرى بن ابراهيم المجاب ابن محمد العابد بن امام موسى كاظم(ع). (2) وى از سادات بزرگوار بود كه در حومه شهر كربلا سكونت داشت و خاندان سادات آل خَرسان كه در نجف اشرف و ساير سرزمين ها سكونت دارند، از نوادگان وى مى باشند. (3)

سيد جعفر اعرجى، ضمن اشاره به نسب شريف وى، مى نويسد: شجره نامه اى خطى، از برخى بزرگان نسب، به دستم آمد كه ذيل نام ابوالفتح اخرس، «محمد» و ذيل ابى محمد «حسن» و ذيل ابى ابراهيم «محمد»، و ذيل ابوالفتيان، «محمد» نوشته شده بود. (4) از جمله نوادگان محمد بن ابى الفتح اخرس، سيد شمس الدين محمد بن احمد بن على بن محمد بن اخرس است كه به عنوان فقيه، از او ياد مى شود.

با توجه به شهرت بالاى اين خاندان در نجف و كربلا و درعراق، در قرن نهم هجرى، شخصى خود را از نسل احمد بن على بن محمد بن اخرس، معرفى كرد كه علامه نسابه ابن عنبه، ادعاى او را باطل دانست. (5)

برخى به استناد نوشته ضامن بن شدقم، حسن بركه را فرزند ابوالحسن معصوم ابن ابى الطيب احمد مى دانند كه به يقين، اشتباهى در انتساب برادرزاده وى، صورت گرفته است. (6) آل خرسان، يكى از خاندان هاى محترم و جليل القدر عراق است كه از ميان آنان،2.

ص: 273

شخصيت هاى برازنده علمى، فقهى، ادبى و سياسى برخاسته اند. اين خاندان، چند قرن، افتخار كليددارى حرم اميرمؤمنان(ع) را دارند. (1)

پنهان مانده است. ساختمان بقعه، قدمتى نزديك به پنجاه سال دارد و نماى آن، به شكل مربع و به ابعاد 6 * 6 متر است كه داراى گنبد شلجمى كوتاهى، به ارتفاع تقريبى 1/5 متر مى باشد و با رنگ سبز، نقاشى شده است. ورودى بنا در سمت جنوبى بنا، قرار دارد و در سمت شمالى آن، پنجره كوچكى وجود دارد. در دو طرف شرق و غرب نيز پنجره هايى قرار دارد. پيرامون زيارتگاه، درختان نخل زيادى وجود دارد كه فضاى مناسبى را براى زائران، پديد آورده است. (1)

درباره شخص مدفون در بقعه، اطلاع دقيقى در دست نيست و ميان اهالى، به فرزند امام موسى كاظم(ع) شهرت دارد كه درستى آن، مورد ترديد است.

مدفون در اين بقعه، سيد شرف الدين احمد مكنا به ابوهاشم، از سادات جليل القدر موسوى و از نوادگان امام موسى كاظم(ع) است كه به سال 745ه .ق، وفات يافته است. نسب شريفش با پانزده واسطه، به ترتيب زير، به امام هفتم مى رسد: سيد ابوهاشم احمد بن ابوجعفر محمد تاج الدين بن احمد بن محمد ابن محمد بن ابوجعفر احمد بن ابوالفائز محمد بن محمد بن على الغريق بن ابوجعفر محمد الخيرالعمال بن على المجدور بن احمد بن محمد حائرى بن ابراهيم مجاب بن امام موسى كاظم(ع). (1)

برخى معتقدند كه شخص مدفون در اين بقعه، جد سيد احمد ابوهاشم، يعنى سيد ابوجعفر احمد بن محمد ابى الفائز است كه نامش در برخى از منابع، محمد ذكر شده است. در اين صورت، او ناظر بر منطقه رأس العين بوده و صاحب هفت فرزند معقب به اين اسامى است: ابوجعفر محمد نجم الدين، عقيل، على، كاظم، منصور، سلطان و عباس.

(تصوير شماره 187 و 188)

او جد سادات آل طعمه، آل نصرالله، آل جلوخان، آل تاجر، آل قفطوان، آل عوج و ديگران مى باشد. (2) ثامر عبدالحسن عامرى همين ديدگاه را بيان داشته و سيد ابوجعفر احمد بن محمد ابى الفائز را مكنا به ابوطراس و ابوطراز و ملقب به شمس الدين، مى داند و مى نويسد: «ناظر شفاثا كريماً موصوفاً بالأفضال والجود». (3)

علامه شيخ محمد حرزالدين، درباره اش مى نويسد:

ابن ابى فائز، از سادات حائر حسينى كربلاست. او از شخصيت هاى بارز و مورد عنايت نزد حكومت در عراق بود و كسى است كه رشيدالدين طبيب وزير سلطان الجايتو خدابنده (متوفاى 719ه .ق)، او را به حله فراخواند و از او خواست كه نقيب الممالك، سيد تاج الدين محمد آوى افطسى و دو پسرش حسين و على را بعد از آنكه به آنان5.

ص: 276

وعده نقابت عراق را داده بود، بكشد. اما ابن ابى فائز به شدت نپذيرفت. سپس از دست او، در همان شب به حائر حسينى گريخت. او جد عالم مشهور و شاعر توانا سيد نصرالله فائزى حائرى است و بين او و ابوهاشم يازده واسطه و بين او و سيد طعمه، پنج واسطه وجود دارد نسب دو خانواده مشهور و بزرگوار در حائر حسينى، آل طعمه و آل سيد نصرالله و شاخه هاى آن، به وى مى رسند. (1)

سيد ابوسعيده موسوى، معتقد است كه شخص مدفون در اين بقعه، سيد ابوهاشم احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن ابوجعفر احمد مذكور، يعنى نواده اوست و مى افزايد كه مرحوم حرزالدين، بين او و نواده اش، اشتباه كرده است. (2)

1934 تا 1938م، اداره آثار عراق، كار شناسايى و از دل خاك بيرون آوردن قلعه و بخش هاى مختلف آن را انجام داد. در سال هاى 1960، 1974 و 1981م نيز بخش هاى مختلف آن بازسازى گرديد. (1)

ساختمان كاخ اخيضر، به طور عمده، با گچ و سنگ كلسيت، و گنبدها و سقف اتاق هاى آن از آجر ساخته شده است. حصار عظيمى به شكل مربع و به طول هر ضلع 170 متر، گرداگرد بنا را فراگرفته است. ارتفاع حصار، 21 متر و عرض آن، چهار متر است كه در چهار گوشه آن، برج هاى دفاعى دايره اى، به قطر 5/10 متر وجود دارد. در هريك از اضلاع چهارگانه بنا نيز ده برج نيم دايره به قطر 3/10 متر، ساخته شده است. ميان هرضلع، دروازه اى وجود دارد كه راهرويى آن را به محوطه داخلى كاخ متصل مى سازد. دروازه شمالى كه دروازه اصلى كاخ است، 15/90 متر ارتفاع و 5/12 متر عرض دارد.

داخل حصار، كاخ دو طبقه اى وجود دارد كه سالن ها، انبارها و بخش هاى ديگرى را دربردارد. ساختمان كاخ، مستطيلى است به طول 112 متر (شمالى - جنوبى) و عرض 82 متر (شرقى - غربى). ضلع شمالى كاخ در موازات ضلع شمالى حصار قرار دارد و ميان آنها، راهرويى فاصله انداخته است. اضلاع و زواياى چهارگانه ديوارهاى بيرونى كاخ نيز، به جز ضلع شمالى آن، داراى برج هايى است.

وسط كاخ، ساختمان مستقلى وجود دارد كه با راهروهايى، از ساير بخش هاى بنا جدا مى شود. وسط اين ساختمان، حياط مستطيل شكلى، به طول 32/70 و عرض 27 متر، قرار دارد كه سه ضلع شمالى، شرقى و غربى حياط با طاق ها و محراب هاى تزيينى، آراسته شده است. در ضلع جنوبى آن نيز ايوانى به ابعاد 10/74*6 متر قرار دارد كه دو طرف ايوان و هريك از اضلاع آن، ورودى هايى وجود دارد. اين ورودى ها، به اتاق ها و سالن هايى باز مى شود كه به نظر مى رسد بخش پذيرايى و تشريفات كاخ بوده است.8.

ص: 278

داخل ضلع شمالى بنا، اتاق هاى تاريكى وجود دارد كه شايد انبارهاى كاخ بوده است. در امتداد اين اتاق ها، مسجد كاخ قرار دارد كه به شكل مستطيلى به طول و عرض 15/65*24/20 متر است. اين مسجد، داراى صحن كوچكى به ابعاد 16/20*10/30 متر است كه در ضلع شمالى آن، دو ورودى و در سمت غربى و شرقى آن، دو رواق به طول و عرض 3*10 متر، قرار دارد و رواق ديگرى نيز به عنوان شبستان مسجد، در ضلع جنوبى صحن، به چشم مى خورد كه داراى محراب است.

در دو ضلع غربى و شرقى كاخ نيز دو مجموعه ساختمانى وجود دارد كه هريك، شامل حياطى در وسط و سه اتاق جنوبى و سه اتاق شمالى است. هريك از اين دو ساختمان، داراى درى است كه به راهروى گرداگرد ساختمان مركزى باز مى شود. همچنين در جنوب كاخ، ساختمان ديگرى وجود دارد كه داراى دو حياط و تعدادى اتاق و سالن است. (1)

2. خان النُخَيلة: نام كاروانسرايى تاريخى است كه به «خان الرُبع» نيز شناخته مى شود كه در حدود بيست كيلومترى جنوب شرقى كربلا و نزديك جاده كربلا - نجف قرار دارد. اين كاروانسرا، در سال 1187ه .ق، در دوره سليمان پاشا، والى عثمانى، ساخته شده است. بناى كاروانسرا، از آجر و نماى آن، مربع شكل و طول هر ضلع آن، 86 متر است. ورودى اصلى آن، در ضلع شرقى قرار دارد و فضاى داخلى آن، داراى گنبد مقرنس كارى شده است. كاروانسرا داراى حياط مركزى است كه ضلع شمالى آن، داراى 26 ايوان و هريك از ديگر اضلاع نيز داراى 35 ايوان است. ميان حياط، يك حلقه چاه آب، به چشم مى خورد. (2)

متأسفانه در دوره اخير، آسيب هاى فراوانى به كاروانسرا وارد شده است. در دوره صدام، در زمان جنگ خليج (1412ه .ق) و انتفاضه شعبانيه، از آنجا براى انبار اسلحه و مهمات استفاده شد و انفجار بخشى از اين مهمات، باعث ويرانى بخش هايى از بنا گرديد. در فاصله 1423-1424ه .ق- 2002-2003 م، اداره آثار كربلا، كار بازسازى كاروانسرا را2.

ص: 279

آغاز كرد. اما با حمله آمريكا به عراق و سقوط نظام صدام، بازسازى متوقف شد. در سال 1425ه .ق - 2004 م، نيروهاى نظامى لهستانى در عراق، به عمد، سلاح هاى گرم باقى مانده در كاروانسرا را منفجر كردند كه اين كار، باعث ويران شدن بخش هاى ديگرى از بنا شد. (1)l.

ص: 280

در برخى منابع، از اين قبرستان با نام «مقابر بنى هاشم» نيز ياد شده است؛ (1)از جمله شيخ مفيد مى گويد: «آنجا قبرستان بنى هاشم و بزرگان مردم بوده است». (2) شايد انتخاب لفظ قريش براى نام اين قبرستان، اشاره به آن است كه عموم قريشيان، چه بنى عباس و چه ديگران، در آن به خاك سپرده مى شدند. (3)علت شهرت آن به بنى هاشم نيز مى تواند ناظر به همين موضوع باشد.

امام موسى كاظم(ع)، پس از اينكه در سال 183ه .ق، مسموم گرديد و به شهادت رسيد، در مقابر قريش، به خاك سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصيه، امام(ع) را در مكانى كه خود ايشان در زمان حيات خريدارى كرده بود، به خاك سپردند. (4)

از برخى روايات چنين برمى آيد كه قبر امام(ع) پس از خاكسپارى، درون محوطه محصورى قرار داشت كه شيعيان، از ترس حاكمان، به سختى مى توانستند آن را زيارت كنند. از اين رو امام رضا(ع) به شيعيان اجازه داده بود تا مردم از پشت ديوار، به امام كاظم(ع) سلام بدهند. (5) براساس روايت ديگرى، امام رضا(ع) به شيعيان گفته بود كه در مساجدى كه اطراف قبر شريف است، نماز و دعا بخوانيد. (6)

پس از گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسى كاظم(ع)، در سال 220ه .ق نيز امام محمد جواد(ع) در بغداد، مسموم گرديد و به شهادت رسيد و بدن مطهر ايشان را كنار قبر جدشان، امام كاظم(ع)، به خاك سپردند. بعدها زيارتگاه و مدفن شريف اين دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت يافت كه وجه تسميه آن، وقوع آن در نزديكى يكى از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود. (7)6.

ص: 282

(در مجاورت زيارتگاه كاظمين) نيز به زير آب، فرو رفت. (1)

در سال 369ه .ق، عضدالدوله ديلمى، امير مقتدر آل بويه، خدمات عمرانى و اجتماعى گسترده اى را در بغداد آغاز كرد. او در اين شهر، مساجد و بازارهايى بنا نمود و كانال هاى آبى را كه خراب شده بود، بازسازى كرد. (2) به گفته شيخ محمد سماوى، عضدالدوله اطراف حرم كاظمين نيز حصارى ايجاد كرد كه شايد هدف او از اين كار، محافظت روضه مقدسه از سيلاب هاى رود دجله بوده است. (3)

در اين دوره، شيعيان كه بيشتر در محله كرخ بغداد، ساكن بودند، همه ساله در روز عاشورا، مراسم عزادارى و در عيد غدير، مراسم جشن و سرور، برگزار مى كردند. اما در برخى سال ها، از جمله در سال 441ه .ق، به دنبال برگزارى اين مراسم، ميان شيعه و سنى در بغداد، فتنه و درگيرى رخ مى داد. (4)

در سال 443ه .ق، فتنه ميان شيعيان و اهل سنت در بغداد، به اوج خود رسيد. با تحريك برخى از حنبليان، سنيان به آستان كاظمين يورش بردند و همه هداياى نفيس و اشياى گرانبهاى موجود در آنجا، از جمله چلچراغ ها، پرده ها و محراب هاى طلا و نقره را غارت كردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام(عليهما السلام) و دو گنبد چوبى را كه روى اين دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسيارى از اميران و وزيران و شخصيت هاى مشهور اطراف قبر دو امام(عليهما السلام)، از جمله قبور معزالدوله و جلال الدوله ديلمى، جعفر، فرزند منصور دوانيقى، امين عباسى، فرزند هارون الرشيد و مادرش زبيده نيز در آتش سوخت. (5)

به گفته سماوى، پس از اين آتش سوزى، در سال 444ه .ق، ارسلان بساسيرى و ملك رحيم (از اميران آل بويه)، به كمك يكديگر، حرم را بازسازى نمودند و دو صندوقچه7.

ص: 284

چوبى جديد، روى هريك از قبور، نصب كردند و گنبدى از همان چوب، بر قبر بنا نهادند. اما به عقيده مصطفى جواد، بساسيرى، به تنهايى در سال 450ه .ق، اين كار را انجام داد. گفتنى است، ادامه آشوب ها و فتنه ها تا سال 449ه .ق، مى تواند مؤيد اين قول باشد. (1)

(تصوير شماره 191 و 192)

در سال 466ه .ق، مصادف با اوايل دوره حاكميت سلجوقيان، بار ديگر رود دجله طغيان كرد و سمت شرقى بغداد را سيلاب فراگرفت. بخش هايى از سمت غربى بغداد نيز، از جمله قبرستان احمد بن حنبل و آستان كاظمين، به زير آب فرو رفت و ديوار آستان مقدس، فروريخت. از اين رو، شرف الدوله مسلم بن قريش عُقيلى، هزار دينار صرف بازسازى آن كرد. (2)

در سال 479ه .ق، ملكشاه سلجوقى همراه خواجه نظام الملك، وارد بغداد شدند و حرم كاظمين و ساير زيارتگاه هاى مشهور بغداد، نظير قبر معروف كرخى، احمد ابن حنبل و ابوحنيفه را زيارت كردند. سپس آنها به زيارت قبور امام على(ع) و امام حسين(ع) در نجف و كربلا رفتند. (3)

در دوره بركيارق سلجوقى، فرزند ملكشاه، وزير وى مجدالملك براوستانى قمى به بازسازى آستان كاظمين اقدام نمود. (4) سماوى، تاريخ اين بازسازى را سال 490ه .ق، دانسته است. (5)

در محرم سال 517ه .ق، خليفه عباسى، المسترشد بالله، از جنگ خود با نورالدوله دبيس بن صدقه (حاكم شيعه مذهب بنى مزيد)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهل سنت به آستان كاظمين يورش بردند و درها و پنجره هاى آن را كندند و گنجينه ها و اشياى باارزش4.

ص: 285

موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوى، به ديوان خلافت شكايت كردند و خليفه دستور داد تا جنايتكاران را تأديب كنند و بعضى از اشياى به غارت رفته را بازگردانند. (1) ابن قلانسى نيز به اين حادثه اشاره كرده و گفته است: «مقابر قريش در بغداد، غارت شد و چراغ هاى زراندود و پرده ها و ابريشم هاى آن، به تاراج رفت». (2)

در دو قرن ششم و هفتم هجرى، رود دجله چند بار طغيان كرد و بر اثر آن، سيلاب هاى عظيمى در بغداد جارى شد كه به آستان كاظمين نيز آسيب هايى رسيد. از آن طغيان ها، مى توان به طغيان سال 554ه .ق (3)، طغيان سال 569ه .ق، كه بر اثر آن، بيشتر ديوارهاى آستان كاظمين، خراب شد (4) و نيز سيل سال 614ه .ق (5)، اشاره كرد.

در دوره الظاهر بأمر الله عباسى (خلافت: 622-623ه .ق)، گنبد آستان مقدس كاظمين در آتش سوزى سوخت. ازاين رو الظاهر، بازسازى آن را آغاز كرد. اما پيش از اينكه آن را به پايان برساند، از دنيا رفت و جانشين وى، المستنصر عباسى، كار وى را تكميل كرد. (6) از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبى قبر امام موسى كاظم(ع) باقى مانده است كه تاريخ آن، سال 624ه .ق، است.

در ماه شوال سال 646ه .ق، رود دجله به علت بارندگى فراوان، طغيان كرد و سيلاب بزرگى به وجود آورد كه در جريان آن، بخشى از ديوارهاى آستان كاظمين، فرو ريخت. (7) اين بارندگى ها ادامه يافت و در ماه ذى الحجه همان سال، سيلاب سهمگين ترى جارى شد كه تمام بغداد را به زير آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاق هاى اطراف حرم1.

ص: 286

كاظمين، ويران شد و سيلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت كه فقط گنبد بنا، آشكار بود. (1)

پس از اين خرابى ها، در سال 647ه .ق، خليفه عباسى دستور بازسازى حصار حرم مطهر را صادر كرد. به نوشته ابن فوطى، كارگران به هنگام بازسازى ديوارها، به ظرفى سفالين برخوردند كه در آن، هزار درهم قديمى وجود داشت. بخشى از آنها، يونانى و داراى تصاوير بود و بخش ديگرى از آنها، در سال 132ه .ق در بغداد و بخش ديگرى نيز مقارن همان تاريخ در واسط، ضرب شده بودند. جريان را به خليفه گزارش دادند. خليفه نيز دستور داد بهاى آنها را براى بازسازى حرم مطهر صرف كنند. مردم، قسمتى از آنها را به بالاترين قيمت خريدند و قسمتى نيز به بزرگان هديه داده شد و آنان در عوض، وجوهى بيشتر از آنچه هديه گرفته بودند، به حرم بخشيدند. (2)

(تصوير شماره 193)