حضرت خضر علیه السلام

و مکان های منسوب به ایشان

به ضمیمه کتاب شناسی

محمدسعید نجاتی

محمدمهدی فقیه بحرالعلوم

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

داستان زندگى خضر عليه السلام 28

سرگذشت حضرت خضر عليه السلام در كلام مورخان 32

دليل حيات جاويد حضرت خضر عليه السلام 33

1. دعاى حضرت آدم عليه السلام براى دفن كننده جسدش 34

2. نوشيدن از آب زندگانى جاودان 35

نظر دانشمندان مسلمان درباره حيات خضر عليه السلام 36

- ابوالحسن على بن عبدالعزيز فقيه و متكلم شافعى معتزلى 36

- جلال الدين سيوطى 38

- ابن عباس 38

- ابن كثير حنبلى، مورخ، مفسر و محدث بزرگ اهل سنت 39

- نووى 39

- علامه طباطبائى 39

اعتقاد به حيات خضر عليه السلام و شركت داشتن وى در فتوحات صدر اسلام 41

نقد و بررسى دلايل منكران زنده بودن خضر عليه السلام 41

امام زمان، حجة ابن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشريف و حضرت خضر عليه السلام 48

نمونه اى از ملاقات امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف و حضرت خضر عليه السلام 49

مسجد كوفه، نمازخانه حضرت خضر عليه السلام 49

مسجد سهله، محل اقامت حضرت خضر عليه السلام 51

حضرت خضر عليه السلام در آخرالزمان و دجال 51

طول عمر حضرت خضر عليه السلام، دليلى براى عمر طولانى و غيبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف 52

استدلال عالمان به طول عمرحضرت خضر عليه السلام 54

سرگذشت حضرت خضر عليه السلام و موسى عليه السلام در قرآن كريم 55

سرگذشت حضرت خضر عليه السلام و موسى عليه السلام در روايت امام صادق عليه السلام 58

بازگو كردن فضيلت ها و مصيبت هاى اهل بيت عليهم السلام از زبان حضرت خضر عليه السلام براى حضرت موسى عليه السلام 67

پاسخ به شبهه اى درباره اين سفر 68

ص: 6

سفر خضر عليه السلام و موسى عليه السلام در ادبيات عرفان و تصوف 70

الگوگيرى از ماجراى موسى عليه السلام و خضر عليه السلام: 73

توصيه هاى خضر عليه السلام به موسى عليه السلام به هنگام جدايى 75

فصل دوم: ملاقات هاى حضرت خضر عليه السلام 79

گفتار اول: ملاقات حضرت خضر عليه السلام با پيامبران و امامان معصوم عليهم السلام 79

1. ملاقات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و حضرت خضر عليه السلام 79

تكميل دعاى خضر عليه السلام 79

2. تسليت خضر عليه السلام به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله 81

منابع شيعه: 81

منابع اهل سنت: 83

3. ملاقات خضر عليه السلام با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امير مؤمنان عليه السلام 84

4. خضر عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام 86

اميرمؤمنان على عليه السلام و جناب خضر عليه السلام 86

الف) خضر عليه السلام و دفاعش از امير مؤمنان عليه السلام در برابر ابوبكر 86

ب) ملاقات با حضرت خضر عليه السلام در مسجدالحرام 88

ج) ملاقات با امير مؤمنان عليه السلام در مسجد كوفه 91

د) مدح اميرمؤمنان عليه السلام 92

ه -) تبادل حكمت 92

و) موعظه كردن اميرمؤمنان عليه السلام 93

ز) سؤال حضرت خضر عليه السلام از اميرمؤمنان عليه السلام در اولين خطبه پس از خلافت 93

ح) حضور حضرت خضر عليه السلام در نبرد صفين 95

ط) سؤال از اميرمؤمنان عليه السلام در نخيله 102

ى) حضرت خضر عليه السلام در مراسم تدفين اميرمؤمنان عليه السلام 102

ملاقات هاى حضرت خضر عليه السلام و ديگر ائمه اطهار عليهم السلام 103

الف) تسليت گفتن به حسنين عليهما السلام 103

ب) سلام هر روزه بر امام سجاد عليه السلام 105

ج) دلدارى دادن امام سجاد عليه السلام 107

د) گفت وگو با امام باقر عليه السلام 108

ص: 7

ه -) گفت وگو با امام صادق عليه السلام با مضمونى متفاوت 110

و) همكارى حضرت خضر عليه السلام با امام صادق عليه السلام در نجات درماندگان 110

ز) نماز و دعاى حضرت خضر عليه السلام در حضور امام صادق عليه السلام 111

ح) جاى پاى خضر عليه السلام در زيرانداز ائمه عليهم السلام 111

ياد حضرت خضر عليه السلام در دعاهاى منسوب به اهل بيت عليهم السلام 112

5. ملاقات حضرت خضر عليه السلام و حضرت الياس عليه السلام 114

حضرت خضر عليه السلام و حضرت الياس عليه السلام در ديدار يك حج گزار 114

گفتار دوم: ملاقات خضر عليه السلام با غير معصومان 116

1. حضور خضر عليه السلام در كربلا 116

2. نجات يكى از مواليان بنى هاشم 117

3. شفاى دختر نابيناى شيعه على عليه السلام 118

4. ملاقات مرحوم شيخ حسنعلى نخودكى با حضرت خضر عليه السلام 119

گفتار سوم: گزارش ملاقات هاى حضرت خضر عليه السلام در منابع اهل سنت 119

1. عمر بن خطاب 120

2. عمر بن عبدالعزيز 120

3. نورالدين زنگى 121

4. ابراهيم ادهم 121

5. ابراهيم تيمى 122

6. ابواسحاق مرستانى 122

7. دعا براى احمد بن حنبل 122

8. بلال الخواص 123

9. وليد بن عبدالملك 123

دلايل رواج روايت هاى ملاقات با حضرت خضر عليه السلام 124

فصل سوم: پندها و دعاهايى از حضرت خضر عليه السلام 127

گفتار اول: پندهاى حضرت خضر عليه السلام 127

دو روز زندگى 127

با فضيلت ترين عبادت ها 128

ص: 8

موعظه حاكم ستمكار 128

حرمت سوگند به خداوند 134

خضر عليه السلام و مرد گمشده 136

خضر عليه السلام و طلب روزى 138

گفتار دوم: دعاهاى حضرت خضر عليه السلام 138

1. مناجات خضر عليه السلام و تعليم پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله 138

2. دعاى تعقيب نماز 139

3. دعاى نصرت بر دشمنان 140

4. دعاى كميل 140

5. دعاى خضر عليه السلام و إلياس عليه السلام براى ايمنى از آتش و سرقت و غرق شدن 141

6. دعا حضرت خضر عليه السلام براى دفع وسوسه 143

7. دعاى گشايش و فرج 144

8. دعاى طائر 145

9. دعاى درمان مريضى ها 146

10. نماز حضرت خضر عليه السلام 147

11. اعمال مسجد سهله 148

12. دعا و اذكار هنگام طلوع خورشيد 150

13. ذكرى براى ديدن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در خواب 150

دانش طلبان، هم نشينان حضرت خضر عليه السلام در بهشت 151

فصل چهارم: جايگاه خضر عليه السلام در ادب فارسى و فرهنگ عامه 153

گفتار اول: جايگاه خضر عليه السلام در آثار منظوم 153

تحفة العراقين خاقانى 154

مثنوى مولوى 164

ديوان حافظ 164

ديوان صائب تبريزى 165

- تفضيل بر خضر عليه السلام يا عناصر داستان او 166

گفتار دوم: خضر عليه السلام در فرهنگ عامه و ادبيات شفاهى ايران 173

ص: 9

تذكرى مهم 174

سفره حضرت خضر عليه السلام 174

گفتار سوم: باورهاى مناطق مختلف ايران درباره حضرت خضر عليه السلام 178

نمادهاى خضر عليه السلام 178

تهران 178

كرمانشاه 178

گيلان 179

كرمان 179

فارس 180

سواحل و جزاير درياى عمان و خليج فارس 182

لرستان 183

كرمانشاه 183

مريانج همدان 184

كردستان و آذربايجان 185

مراسم «خضرنبى» يا «چارچار» در اردبيل 185

روستاى «شمس آباد» از توابع بخش خورش رستمِ شهرستان خلخالِ استان اردبيل 186

عيد خدر نبى نزد ايلات 186

نواحى مركزى ايران 186

اصفهان 188

حوزه هاى فرهنگى شمال ايران 188

روستاهاى تركمن، مازندران و گيلان 188

روستاى «شيرآباد» از توابع راميان 189

روستاى «مزرعه» از توابع على آباد كتول 189

«ماسال» رضوانشهر 190

آستارا 190

ماسال 191

خضر و افسانه ها 193

ص: 10

بخش دوم:

مكان هاى منسوب به حضرت خضر عليه السلام در جهان اسلام

فصل اول: زيارتگاه ها و قدمگاه هاى خضر نبى عليه السلام در ايران 199

1. بقعه خضر زنده يا خضر الياس عليه السلام (كرمانشاه، محله خضر زنده) 199

2. بقعه خضر زنده عليه السلام (نى ريز، جنوب كوه قلات) 200

3. بقعه خضر عليه السلام (شوشتر، جاده اهواز - شوشتر) 200

4. بقعه خواجه خضر عليه السلام (بندرعبّاس، فين) 201

5. بقعه خواجه خضر عليه السلام (طبس، خيابان بسيج) 202

6. بقعه خواجه خضر عليه السلام (كوهبنان، كوه خواجه خضر) 202

7. بقعه زيارت خضر عليه السلام (بندر لنگه، كنگ) 203

8. بقعه و مسجد خضر عليه السلام (يزد، خيابان امام خمينى رحمه الله) 203

9. بقعه خواجه خصر عليه السلام (يزد، مُرياباد) 204

10. چشمه خضر دندان (كلاله، گلستان) 204

11. پير خضر عليه السلام (بيجار، قاضى قوشچى) 205

12. درياچه خضر نبى عليه السلام (كجور، نوشهر) 205

13. دست خضر يا دشت خضر عليه السلام (شيراز، منطقه هفت) 206

14. زيارت خضر نبى عليه السلام (قشم، بخش هرمز) 207

15. زيارتگاه خضر نبّى الله عليه السلام (بردسير، قلعه مرشد) 207

16. زيارتگاه خضر نبى عليه السلام (جيرفت، عنبر آباد) 208

17. زيارتگاه خضر نبى عليه السلام (رفسنجان، باغ چنار) 208

18. زيارتگاه خضر عليه السلام (جيرفت، امجز) 209

19. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (آباده، ايزدخواست) 209

20. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (بابك، مزرعه بيدكوييه) 209

21. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (بافت، كوچه شهيد زارع پيشه) 211

ص: 11

22. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (بندرعباس، سورو) 212

23. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (سيرجان، موردوييه) 213

24. زيارتگاه خواجه خضر عليه السلام (نير، ديزران) 213

25. قدمگاه پيرخضر عليه السلام (هرات، خوانسار) 214

26. قدمگاه خضر زنده عليه السلام (جهرم، كوشك حسن آباد) 214

27. قدمگاه خضر نبى عليه السلام (ايرانشهر، بزمان) 214

28. قدمگاه خضر زنده عليه السلام (كازرون، نرگس زار) 215

29. قدمگاه خضر نبى عليه السلام (بوانات، قلعه سنگى) 215

30. قدمگاه خضر نبى عليه السلام (فيروزكوه و رسخوران) 216

31. قدمگاه خضر نبى عليه السلام (سميرم، قلعه قديم) 217

32. قدمگاه خضر نبى عليه السلام (مرودشت، شهرك ولى عصر) 217

33. قدمگاه خضر و بيت العباس عليه السلام (كازرون، بلوار ارشاد اسلامى) 218

34. قدمگاه خضر عليه السلام (آمل، اراضى مصلا) 219

35. قدمگاه خضر عليه السلام (چابهار، سپوزه) 220

36. قدمگاه خواجه خضر پيامبر عليه السلام (جهرم، انارك) 220

37. قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (استهبان، ماه فرخان) 220

38. قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (خوسف، بيرجند) 221

39. قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (رامهرمز، باغ سميع) 221

40. قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (شهرضا) 222

41. قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (فسا، فيروزامرد) 223

42. قدمگاه و زيارتگاه حضرت خضر نبى عليه السلام (آبادان) 223

43. مسجد و كوه خضر نبى عليه السلام (قم، كوه خضر) 224

44. نظرگاه خضر زنده عليه السلام (تويسركان، ميانده) 225

45. نظرگاه خضر زنده عليه السلام (سنندج، آبيدر بزرگ) 226

فصل دوم: مقامات و مزارات خضر عليه السلام در عراق 231

ص: 12

1. مقام خضر عليه السلام (مسجد كوفه) 231

2. مقام خضر عليه السلام (كوفه) 231

3. مقام خضر نبى عليه السلام (شهر خضر) 231

4. مقام خضر و الياس عليهما السلام (بغداد، ساحل رود دجله) 232

5. بقعه خضر عليه السلام يا امامزاده معدّ بن امام هادى عليه السلام (نيل) 233

6. مزار امام خضر عليه السلام (سامرا) 233

7. مزار خضر نبى عليه السلام (هيت) 233

8. مشهد ذوالكفل يا حزقيال پيامبر عليه السلام و مقام خضر عليه السلام (الكفل) 234

9. مقام خضر نبى عليه السلام (بصره) 237

10. مزار خضر الياس عليه السلام (داقوق) 237

11. مزار خضر الياس عليه السلام (تلعفر) 237

فصل سوم: مقامات و مزارهاى خضر پيامبر عليه السلام در ساير كشورها 239

1. لبنان 239

الف) مقام و زيارتگاه خضر عليه السلام (بعلبك، روستاى خضر) 239

ب) مقام و زيارتگاه خضر عليه السلام (بعلبك، روستاى بيت شاما) 239

ج) مقام و زيارتگاه خضر عليه السلام (بيروت، روستاى كفردبش) 240

2. افغانستان 240

الف) قدمگاه خواجه خضر عليه السلام (ولايت تخار) 240

ب) نظرگاه و قدمگاه خضر عليه السلام (افغانستان، كابل) 240

3. فلسطين 241

الف) مقام خضر عليه السلام (فلسطين اشغالى، غزه) 241

ب) مقام خضر عليه السلام (فلسطين اشغالى، حيفا) 242

ج) مقام خضر عليه السلام (فلسطين اشغالى، الخليل، كفرياسيف) 243

د) مقام خضر عليه السلام (فلسطين اشغالى، قدس شريف) 244

4. كويت 245

مزار خضر نبى عليه السلام (جزيره فليكا، كويت) 245

ص: 13

5. سوريه 245

درياچه نمك خضر عليه السلام (رياضيه، لاذقيه سوريه) 245

6. مصر 246

مزار خضر عليه السلام (مصر، سلميه) 246

بخش سوم:

كتاب شناسى حضرت خضر عليه السلام

كتاب شناسى 249

كتاب ها 249

كتاب هاى ويژه كودكان و نوجوانان 253

پايان نامه ها 255

مقالات 258

الف) نشريات 258

ب) مجموعه ها 262

ج) دايره المعارف ها 262

كتابنامه 263

ص: 14

ارزيابان و همه دوستانى كه در واحد آماده سازى پژوهشكده، در به ثمر رسيدن اين اثر كوشيده اند، سپاس گزارى كند. به اميد آنكه اثرى ارزشمند نزد صاحب نظران باشد.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص: 16

تاريخى در مورد جناب خضر عليه السلام جمع آورى شده است. سپس در اين بخش به پرسش هاى گوناگون درباره آن حضرت، به ويژه ماجراى همراهيش با جناب موسى عليه السلام پرداخته شده و در پايان، به جايگاه ايشان در ادبيات فارسى و ادبيات عامه توجه شده است؛ در بخش دوم جناب آقاى محمدمهدى فقيه بحرالعلوم، بقعه هاى منسوب به آن حضرت در ايران و ساير كشورهاى اسلامى را معرفى مى كند و پژوهشگر ارجمند، جناب آقاى اباذر نصر اصفهانى نيز در بخش كتاب شناسى، بيش از 160 اثر را، شامل كتاب، مقاله، پايان نامه و... مربوط به حضرت خضر عليه السلام معرفى كرده است. اميدواريم اين بضاعت ناچيز، مقبول درگاه حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه الشريف و انيس ايشان، حضرت خضر نبى عليه السلام واقع شود.

نويسندگان

بخش اول: سيماي حضرت خضر

ص: 18

ص: 20

سوى بسيارى از دانشمندان شيعه و سنى پذيرفته شده است؛ دانشمندانى همچون ابن حجر، ابن عباس، وهب بن منبه، محمد بن اسحاق، اسماعيل بن زياد، ابن جوزى، زمانى، ثعلبى و ابوحيان اندلسى.(1) البته در اين مطلب ترديد وجود دارد كه آيا خضر عليه السلام، پيامبرى با مأموريت ابلاغ به ديگران بوده يا اينكه فقط با عالم غيب در ارتباط بوده است.

در برخى پژوهش ها، ويژگى هاى ظاهرى حضرت خضر را اين گونه برشمرده اند: انگشتان دست راستش بزرگتر از دست چپ است، قامتش بلند و خوش صورت و خوش بوست، موهاى سر و ريشش سفيد و بلند است، لباس هايش سبز و عمامه اش زرد رنگ است، طول قدمش يك ذراع و به يك صورت است.(2) البته بسيارى از اين ويژگى ها، در منابع مختلف يافت نشد.

اينكه او را خضر عليه السلام ناميدند، چون هرجايى كه نماز مى خواند، پيرامونش سرسبز مى شد. برخى نيز صورت جذاب و بانشاط وى را سبب اين نام دانسته اند.(1) كنيه خضر عليه السلام را نيز ابوالعباس ذكر كرده اند.(2)

مرحوم شيخ صدوق ضمن برشمردن نام هاى خضروية بن قابيل بن آدم و خضرون و جعد براى جناب خضر عليه السلام، نام بليا بن ملكان بن عامر بن ارفخشذ بن سام بن نوح را براى وى ترجيح داده است. پژوهشگران اهل سنت نيز اين نام و نسب را ترجيح داده اند.(3) از ابن اسحاق نقل شده كه نام خضر عليه السلام، ارميا، فرزند خلفياست.(4) منابع متنوعى به اين اختلاف نظرها اشاره كرده اند.(5)

صادق عليه السلام نيز آمده است).(1)

از نوادگان حضرت اسحاق از فرزندان عيص بن اسحاق عليه السلام.

«اليسع» در قرآن.(2)

نسل پنجم ازد، (پدر كلان قبيله ازد در شبه جزيره عرب).

از اهالى فارس.

از اهالى سرزمين بابل كه به حضرت ابراهيم عليه السلام ايمان آورده و با وى مهاجرت كرده اند.

فرزند دختر فرعون.(3)

فرزند دخترى جناب هارون، برادر موسى عليه السلام.(4)

فرزند مادرى رومى و پدرى ايرانى.(5)

در برخى از منابع نيز، خضر عليه السلام را پسرخاله ذوالقرنين معرفى كرده اند.(6)

الْجَوْهَرِيُّ الْبَصْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بن مُحَمَّدِ بن عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ: إِنَ الْخَضِرَ كَانَ نَبِيّاً مُرْسَلًا بَعَثَهُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلَى قَوْمِهِ فَدَعَاهُمْ إِلَى تَوْحِيدِهِ وَ الْإِقْرَارِ بِأَنْبِيَائِهِ وَ رُسُلِهِ وَ كُتُبِهِوَ كَانَتْ آيَتُهُ أَنَّهُ كَانَ لَا يَجْلِسُ عَلَى خَشَبَةٍ يَابِسَةٍ وَ لَا أَرْضٍ بَيْضَاءَ إِلَّا أَزْهَرَتْ خُضْراً وَ إِنَّمَا سُمِّيَ خَضِراً لِذَلِكَ وَ كَانَ اسْمُهُ باليا [تَالِيَا] بن مِلْكَانَ بن عَابِرِ بن أَرْفَخْشَدَ بن سَامِ بن نُوحٍ عليه السلام.(1)

خضر عليه السلام، نبى مرسل بود كه خداوند وى را به سوى قومش فرستاد و او، آنها را به يگانه پرستى و پذيرش فرستادگان و انبياى الهى و كتاب هاى آسمانى فراخواند. معجزه خضر عليه السلام اين بود كه بر چوب خشك يا زمين پژمرده اى نمى نشست، مگر اينكه سرسبز و باطراوت مى شد و به همين دليل، نام خضر عليه السلام را يافت. اسمش تاليا، پسر مالك، پسر عامر، از نوادگان حضرت نوح عليه السلام بود.

از جبايى نقل كرده است.(1)

در اين روايت امام باقر عليه السلام به ابوحمزه ثمالى و مغيرة بن سعيد مى فرمايد: «ما علم اميرمؤمنان عليه السلام را در اين آيه قرآن يافتيم: ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ وَ لَا مُحَدَّثٍ». آن دو به حضرت گفتند كه قرآن رايج، «محدَّث» ندارد. امام عليه السلام فرمود: «در كتاب على [عليه السلام] هست». [شايد در مقام تفسير و توضيح آيه]. ابوحمزه مى گويد: «پرسيدم محدث كيست؟» فرمود: «كسى است كه در گوشش صدا كوبيده مى شود و او صدايى چونان صداى [افتادن] تشت و كشيده شدن زنجير يا كوبيده شدن را مى شنود». گفتم: «آيا اين شخص نبى است؟» فرمود: «نه، مثل خضر و ذى القرنين است».

اين روايت به سند معتبر ديگرى در كتاب معرفة الرجال نيز آمده است.(1) بسيارى از صوفيان اهل سنت مانند ابوعَلى بن أبى مُوسَى حنبلى، ابوبكر انبارى و ابوالقاسم قشيرى، اين نظريه را پذيرفته اند.(2)

راويان هر دو روايت تصحيح نشده اند و نمى توان روايت ها را صحيح دانست؛ اما مى توان روايت اول را بر روايت دوم ترجيح داد؛ چرا كه روايت اول، به ظاهر قرآن كريم نزديك تر است و نسبت به روايت دوم، ظهور كمترى در نفى نبوت خضر عليه السلام دارد؛ از سوى ديگر، شهرت روايى روايت نخست بيشتر است.

هرچند مى توان گفت، هيچ دليل محكمى بر پيامبر بودن خضر عليه السلام وجود ندارد، ولى احتمال پيامبرى آن حضرت، قوى تر است. برخى از پژوهشگران بدون توجه به روايات مخالف، نبوت خضر عليه السلام را پذيرفته اندو نظريه عبد صالح بودن او را بدون دليل دانسته اند.(3)

بنا بر نظريه سوم، خضر عليه السلام، فرشته اى از فرشتگان الهى است؛ از ميان اهل سنت، ماوردى و ابوالخطاب بن دهيه اين نظر را نقل كرده اند. اين نظريه با روايات بسيار و ظاهر آيات قرآن ناسازگار است.(4)9.

ص: 27

ولى او را نمى بينيم. بى گمان هرجا كه از او ياد شود، حاضر مى شود و هركس كه او را ياد كند، بايد بر او سلام گويد. او هرساله در مراسم حج حاضر مى شود و تمام اعمال حج را به جا مى آورد و در عرفه وقوف مى كند و بر دعاى مؤمنان آمين مى گويد و به زودى خداوند به وسيله او، تنهايى قائم ما را در غيبتش پر مى كند و با او انس مى گيرد.

اين حديث معتبر، دربرگيرنده نكات مهمى است كه براى تأكيد بيشتر، آنها را فهرست مى كنيم:

زنده ماندن خضر عليه السلام تا قيامت؛

رابطه دائمى خضر عليه السلام با ائمه عليهم السلام و ديده نشدن وى در اين ملاقات ها؛

فريادرسى خضر عليه السلام و حضورش نزد كسانى كه او را ياد كنند؛

لزوم بزرگداشت و احترام خضر عليه السلام؛

جناب خضر عليه السلام هر ساله در حج شركت مى كند؛

دعا كردن ايشان براى برآورده شده حاجات مؤمنان در عرفات؛

حضور خضر عليه السلام در كنار امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف و همراهى وى با آن حضرت.

با توجه به اعتبار اين روايت، اگر گزارش ها و روايات ديگر كه سند آنها ضعيف است، در راستاى اين روايت قرار گيرد، مى توان به آنها استناد كرد و اطلاعات آنها را كامل كننده اين روايت دانست.

درباره سرگذشت خضر عليه السلام، چند داستان در متون روايى و تاريخى وجود دارد كه هيچ كدام از لحاظ سندى، دقيق و معتبر نيست و بيشتر به افسانه نزديك است. با اين حال بدون در نظر گرفتن جزئيات، اين داستان ها مى تواند نگاهى كلى در راستاى روايت اصلى ما درباره خضر عليه السلام ارائه دهد.

اولين گزارش كه در تفسير على بن ابراهيم از امام صادق عليه السلام و با اندكى تفاوت در «اثبات الوصية» نقل شده، بدين شرح است:

خضر عليه السلام پسر پادشاهى عادل و خوش سيرت بود كه پسرى جز او نداشت. آن حضرت در

ص: 29

جوانى به خداوند ايمان آورد و از دنيا روى گرداند و در اتاقى ميان قصر پدر، به عبادت مشغول شد. مشاوران شاه كه نگران ادامه يافتن پادشاهى در دودمان وى بودند، از شاه خواستند، دخترى از دختران پادشاهان را به همسرى پسر خود برگزيند تا شايد نوه پادشاه، به حكومت برسد.

پادشاه نيز بنا به توصيه آنان، دختر يكى از پادشاهان را به همسرى خضر در آورد و به عروسش تصوير فرزند را نشان داد و از گوشه نشينى او گفت. شاه از عروس خواست تا با شاهزاده، نزديك و صميمى شود و با او مدارا و مهربانى كند تا شايد محبتش به دل شاهزاده بنشينيد و خداوند از آنان نوه اى را نصيب پادشاه كند.

عروس زيورشده را به حضور شاهزاده آوردند كه مشغول نماز بود. پس از پايان نماز، شاهزاده رو به عروسش كرد و درباره اش پرسيد. عروس نيز خود را معرفى كرد و گفت، مى خواهد كسى باشد كه به او خدمت كند، همدم و همنشين او باشد و نيازهايش را برآورد. خضر عليه السلام با مهربانى در جواب گفت: «بهترين سخن، سخن راست است. بدان كه من از اهل دنيا نيستم و ميلى به زنان ندارم. اگر تو هم مايلى كه با من به اين طريق (زهد و تقوا) باشى، اينجا بمان؛ به شرط اينكه اين راز را از پدرم مخفى كنى». آن دختر نيز شرط او را پذيرفت.

پادشاه فردى را نزد آن دختر فرستاد تا از او خبر بگيرد؛ دختر در جواب گفت: «حال من خيلى خوب است». پادشاه و مشاوران از سامان يافتن اوضاع خوشحال شدند و بعد از مدتى، نزد پادشاه آمده، تقاضا كردند كه كسى را نزد آن دختر روانه كند و از او سؤال كند كه آيا حامله شده يا نه. پادشاه فردى را پيش آن دختر فرستاد كه پرسش نمايد؛ او در جواب گفت: «حال من خوب است؛ ولى سخنى از حاملگى به ميان نياورد».

پس از مدتى كه حال آن دختر به همين منوال بود، پادشاه عروسش را احضار كرد و از حال او جويا شد. دختر در پاسخ گفت: «حال من خوب است»، ولى باز از حاملگى سخنى به ميان نياورد. پادشاه قابله ها را فراخواند تا او را آزمايش كنند؛ آنان نيز دريافتند كه عروس پادشاه هنوز باكره است.

ص: 30

پادشاه كه از ماجرا باخبر نبود، به پيشنهاد اطرافيانش، بيوه زنى را كه از شوى پيشين خود، فرزند آورده بود، به همسرى پسرش درآورد و همان توصيه هاى قبلى را با او بازگفت. شاهزاده با ديدن آن زن، سخنان پيشين خود را تكرار كرد. آن زن نيز پيشنهاد او را پذيرفت و با او انس گرفت.

پس از اين ماجرا، پادشاه كسى را نزد آن زن روانه كرد تا از حال او باخبر شود؛ زن در جواب، راز خضر عليه السلام و بى نيازى او به همسر را فاش كرد و گفت: «من نيز نيازى به او ندارم». پادشاه پسر خود را احضار و او را سرزنش كرد؛ سپس وى را به مدت سه روز در خانه اى زندانى نمود. پس از روز سوم، هنگامى كه در خانه را گشودند، شاهزاده را در خانه نيافتند.

آن شاهزاده خضر عليه السلام بود كه خداوند به وى قدرتى داده بود كه خود را به هر شكلى كه مى خواهد در بياورد. خضر عليه السلام به ذوالقرنين پيوست و از آب زندگانى خورد؛ آبى كه هر كس از آن بنوشد، تا قيامت و صيحه آسمانى زنده خواهد بود.(1)

اين داستان با تفاوت هايى، بيشتر در منابع اهل سنت آمده است. بر اساس روايت ديگرى از اين داستان، خضر عليه السلام و الياس، دو پسر پادشاه بودند و پادشاه به پيشنهاد الياس، زنى را به همسرى خضر عليه السلام درآورد، به اميد اينكه بچه دار شود. ولى خضر عليه السلام به آن زن گفت: «من نيازى به زنان ندارم؛ اگر بخواهى طلاقت مى دهم و اگر بخواهى، در كنار من اقامت كن و رازم را مخفى كن».

زن پذيرفت و پس از يكسال پادشاه او را خواست و دليل باردار نشدنش را جويا شد. ولى همسر خضر عليه السلام، راز او را آشكار نكرد و بچه دار شدن را به خواست خدا دانست. شاه از خضر عليه السلام خواست او را طلاق دهد و بيوه زنى را كه قبلاً بچه دار شده بود، به همسرى وى درآورد. خضر عليه السلام با همسر دوم نيز همان گفت كه با زن قبلى گفته بود. او نيز همنشينى با خضر عليه السلام را قبول كرد و رازدارى اش را پذيرفت.

پس از گذشت يك سال، وقتى پادشاه از همسر دوم سراغ فرزند را گرفت،6.

ص: 31

او راز خضر عليه السلام را آشكار كرد. خضر عليه السلام نيز گريخت با وجود تلاش هاى بسيار، او را نيافتند. برخى مى گويند، خضر عليه السلام زن اول را آزاد و همسر دوم را كشت و به همين دليل فرار كرد.(1)

پيغمبرى نرسيد و به دوران ناشية بن اموص پيامبر شد؛ زيرا ناشية بن اموص كه به گفته ابن اسحاق پادشاه بنى اسرائيل بود، به دوران يشتاسب، پسر لهراسب بود و از يشتاسب تا فريدون، فاصله بسيار بود.

اينكه سخن آن گروه را كه گفته اند خضر عليه السلام پيش از موسى بن عمران عليه السلام بود، بر گفتار ابن اسحاق كه از وهب بن منبه آورده، مرجح شمرديم، به سبب خبرى است كه ابى بن كعب از پيامبر صلى الله عليه و آله آورده كه يار موسى بن عمران و دانايى كه خداى عزوجل گفته بود، او را بجويد، خضر عليه السلام بود.(1)

سهيلى در كتاب تعريف و الاعلام مى نويسد:

پدر خضر عليه السلام، پادشاه بود و مادرش، دخترى فارسى به نام الها؛ وى خضر عليه السلام را پنهانى در غارى به دنيا آورد و او را آنجا رها كرد. در كنار غار، گله اى گوسفند مى چريد؛ تا مدت ها، يكى از گوسفندهاى اين گله به غار مى آمد و خضر عليه السلام را شير مى داد؛ تا اينكه چوپان متوجه شد و نوزاد را به خانه خود برد و او را پرورش و تعليم داد.

هنگامى كه خضر عليه السلام به جوانى رسيد، به خاطر خط زيبا و دانش بالايش، به عنوان كاتب متون مقدس به استخدام پادشاه در آمد و پس از اينكه شاه، نسبت به نسب او كنكاش كرد، دانست كه خضر عليه السلام، فرزندش است و او را گرامى داشت و امور مملكتى را به وى سپرد.

در پى مسئله اى، خضر عليه السلام از پدرش فرارى شد و در حين فرار، چشمه حيات را يافت و از آن نوشيد و عمرى طولانى تا آخرالزمان و ظهور دجال يافت. وى همان كسى است كه دجال او را مى كشد و زنده مى شود.(2)

يا كوتاه بودن و زنده يا مرده بودن خضر عليه السلام، دليل عقلى ندارد و جزو ضروريات دين يا مذهب نيست. بسيارى از اهل سنت نيز به اين مسئله اعتقاد دارند؛ اما در مقابل برخى از اهل سنت، با استدلال هايى منكر آن هستند.(1)

برخى از صوفيان، معتقد به خضرِ نوعى هستند. بر اساس اين اعتقاد، هر دوره و روزگارى، كسى را دارد كه به وظايف خضر عمل مى كند و آن خضرى كه در زمان موسى مى زيست، ديگر وجود ندارد.(2)

در منابع مختلف، دو دليل مهم براى عمر طولانى حضرت خضر عليه السلام گفته شده است:

آسيب در مورد جسدهايشان نبوده اند؛ مثلاً چرا براى جسد حوا، چنين وصيتى نشد؟

طولانى آنها باخبر شد، آرزو كرد عمرى طولانى داشته باشد. به همين دليل با راهنمايى فرشتگان، راه سرزمين تاريكى را پيش گرفت كه گفته بودند چشمه زندگانى در آن است.

او دانشمندان سرزمين خود را جمع كرد و از آنها درباره اين سرزمين پرسيد و آنها اين سرزمين را در قرن الشمس دانستند. او براى اين سفر آماده شد و پس از دوازده سال، به سرزمينى رسيد كه تاريك بود و در آن برخى مكان ها مى جوشيدند و از آن دود متصاعد مى شد.

دانشمندان همراه او، وى را از ادامه مسير بازداشتند؛ ولى او از ميان لشكريانش، شش هزار نفر را انتخاب و خضر عليه السلام را با دوهزار نفر، طلايه دار آنان كرد. با اينكه ذوالقرنين خواسته اصلى خود را از خضر عليه السلام پنهان كرده بود، ولى خضر عليه السلام مى دانست كه او به دنبال چيست. در ميان مسير، خضر عليه السلام به دره اى رسيد كه در ميان آن چشمه اى جارى بود.

[احتمالاً با توجه به خطرات احتمالى] خضر عليه السلام لشكريانش را بر لب دره نگاه داشت و خود به سمت چشمه رفت و ناگهان خود را كنار چشمه ديد. چشمه اى كه آبش از شير، سفيدتر و از شهد، شيرين تر بود. خضر عليه السلام از آبش نوشيد و وضو گرفت و در آن خود را شست و بيرون آمد؛ ولى ذوالقرنين نتوانست خضر عليه السلام و چشمه را بيابد.(1)

پيروان اديان، وجود او را باور دارند؛ اما در صفات و چگونگى وى، اختلاف نظر دارند. ليكن خواص متكلمان اسلامى، وجود او را باور ندارند.

عامّه مسلمانان و اهل كتاب و مجوس، با آنكه در نام و صفات و روزگار و عمر او اختلاف نظر دارند، در اين باور اتفاق نظر دارند كه خداى را بنده اى صالح هست كه ناميرا و زنده و جاويد است؛ در روى زمين مى گردد، از چشمان مردم نهان است و مردم جاهل و عوام، به او كارهايى نسبت مى دهند كه دور از خرد و ناشدنى است؛ مثلاً مى پندارند كه او همه جا حاضر است، اما چشمان مردم از ديدن او ناتوان است يا در زمانى كوتاه، راه هاى دراز را مى پيمايد يا هر كس كه او را ياد كند و او را به نام بخواند، در ساعت، همان جا حاضر آيد، هر چند در جاهاى بى شمار و ميان آنها راهى دراز باشد.

او مى تواند در دورترين آبادى از خاوران زمين باشد و نيز در همان هنگام، در پايان كره خاكى - آنجا كه آفتاب نهان مى گردد - حضور داشته باشد. او مى تواند ميان اين دو فاصله را در يك چشم به هم زدن درنوردد و بسيارى از اين گونه دروغ ها و سخنانى از سر نادانى گويند.

بارها شده كه نادانى بى شرم و بى شرمى نافرمان، براى اينكه مردم نادان و بى نوا را گمراه كند، علامت يا نشان پايى را روى تخته سنگى يا زمينى از پيش آماده كرده، پس اينچنين نماياند كه مردى نكوديدار و خوش چهره و زيباروى و مشك بوى، در فلان جاى يا فلان كوهستان، ديده شده است؛ آن گاه همان نشانه و ردّ پاى را به آنها نشان داده و مردم كم خرد، بى گمان چنان دانسته اند كه خضر، خود را بدان مرد نشان داده و خداوند او را نعمت و بخشش بزرگى عطا كرده است؛ آن گاه آن مرد دغلكارِ حقّه باز را براى خود پيشوا و آن مكان را مشهد و بارگاه گرفته اند.

بسيارى از راويان و عالمان، برآنند كه آن دوست كه موسى به او گفت: «آيا مى توانم به دنبال تو آيم تا از آنچه خدا به تو داده و تو را هدايت كرده، مرا آگاه گردانى؟»، همين خضر است. بعضى نيز برآنند كه سبب زندگانى دراز و ناميرى و جاودانگى او،

ص: 37

آن است كه او از پيشاهنگان سپاه ذوالقرنين بود و به جست وجوى چشمه زندگانى - كه مى گفتند هر كس از آن نوشابه اى بياشامد، نميرد و زندگانى جاويد يابد - به تاريكى ها رفت و در آن دم كه همه در تاريكى ها گم شده بودند و هيچ روشنايى آن را نمى شكافت، خضر به آن چشمه رسيد و به تنهايى از آن نوشيد و چون اسكندر بدانجا رسيد، چشمه فرو رفت و او نشانى از آن نيافت؛ پس راه خود را برتافت و بازگشت و در آن لحظه، خضر از ديده او نهان شد و به جهانگردى پرداخت. راستى اين سخنان را خداوند نيك داند.(1)

مالك، پسر عامر، از نوادگان حضرت نوح بود. در بعضى از روايات نيز آمده كه خضر عليه السلام و ذوالقرنين، عالم بودند، ولى پيامبر نبودند. ولى آيه هاى نازل شده درباره قصه خضر عليه السلام و موسى عليه السلام، بدون ظهور در پيامبرى خضر عليه السلام نيست؛ چراكه در آن، نزول و حس و حكم به وى ذكر شده است.

از روايت هاى متفرق اهل بيت عليهم السلام آشكار مى شود كه او زنده است و هنوز نمرده و اين مسئله بر خداوند سبحان سخت نيست كه برخى از بندگانش، عمرى طولانى يابند و برهانى عقلى نيز بر انكار آن وجود ندارد.

در برخى از روايات عامه، خضر عليه السلام را فرزند بدون واسطه حضرت آدم معرفى كرده اند كه عمرش آن چنان طولانى مى شود تا دجال را ديده و او را تكذيب كند و در بعضى از آنها آمده كه حضرت آدم عليه السلام براى او دعا كرد تا عمرش طولانى شود. همچنين در روايات شيعه و سنى آمده كه خضر عليه السلام، هنگامى كه با ذوالقرنين به دنبال چشمه زندگانى در سرزمين ظلمات رفته بود، اين چشمه را يافت و از آن آشاميد؛ ولى نوشيدن آب چشمه زندگى، روزى ذى القرنين نشد.

امثال اين روايت ها، خبرهاى واحد غيرقطعى است كه راهى براى صحيح دانستن آن به وسيله كتاب و سنت يا عقل نيست. داستان ها و حكايت هاى فراوانى درباره خضر عليه السلام نقل شده كه نمى توان به آن اعتماد كرد؛ از جمله اين روايت هاست، روايت خصيف: «چهار پيامبر را زنده مى داند: عيسى و ادريس در آسمان و خضر عليه السلام و الياس در زمين؛ خضر عليه السلام در دريا و الياس در خشكى». روايت عقيلى: «خضر عليه السلام بر روى منبرى بين درياى بالا و درياى پايين قرار دارد و جنبنده هاى دريا، فرمان دارند تا از او اطاعت كنند و روح ها، هر صبح و عصر بر او عرضه مى شود».

و روايت كعب: «خضر بن عاميل، همراه چند تن از دوستانش، سوار كشتى شد تا به درياى هند و درياى چين رسيد و به يارانش گفت: اى ياران من، مرا از دلو، در دريا آويزان كنيد. او چند روز ميان دريا بود تا اينكه بالا آمد و گفت:

ص: 40

فرشته اى به استقبالم آمد و گفت: اى آدمى خطاكار! تا كجا و از كجا آمده اى؟ گفتم:

مى خواهم اعماق اين دريا را ببينم. او گفت: چگونه در حالى كه مردى از زمان حضرت داود عليه السلام، يعنى از سيصد سال پيش، در حال پايين رفتن در عمق آن است و هنوز به يك سوم آن نيز نرسيده است؟» و روايت هاى ديگرى كه حاوى قصه هاى عجيب است.

اخبار و حكايات بسيارى در مورد خضر عليه السلام وجود دارد كه ملاقات نيكوكاران با وى و ديدارشان را در بيابان ها و صحراها و دره ها و نقاط دورافتاده و مسافرت و جابه جايى اش و سخن گفتن وى با مردم و خيرخواهى آنان و آموختن دعا به آنان را در بر دارد.(1)

خضر عليه السلام هستند و اعتقاد دارند كه خضر عليه السلام از دنيا رفته است.(1) گرايش حديثى رايج در ميان اهل سنت فعلى نيز با زنده بودن حضرت خضر عليه السلام مخالف است و آن را يك خرافه مى داند.(2) نقدى كه مى توان بر مجموعه استدلال هاى اين افراد وارد كرد، آن است كه هيچ كدام از اين روايت ها، نمى تواند زندگى طولانى حضرت خضر عليه السلام را نفى كند. در ادامه، محتواى مهم ترين روايت هايى را كه به آن استناد مى كنند، نقد و بررسى مى كنيم.

الف) حديث مرگ همه انسان ها در صد سال اول زندگى شان كه بخارى آن را نقل و به آن استناد كرده است:

عَن سَالم بن عبدالله بن عمر عَن أَبِيه قَالَ صلَّى رَسُولُ الله ذَات لَيْلَة صَلَاة الْعشَاء، فِي آخر حَيَاته، فَلَمَّا سلَّم قَالَ: أَرَأَيْتكُم ليلتكم هَذِه، قَالَ: على رَأس مائَة سنة لَا يبْقى على وَجه الأَرْض أحد.(3)

عبدالله بن عمر نقل كرد: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در آخر عمر شريف خود، شبى بعد از نماز عشاء فرمود: آيا اين شب را ديديد؟ سپس فرمود دقيقاً صد سال ديگر هيچ كس [از حاضران امشب] بر روى زمين نخواهد بود.

اين روايت به گونه ديگرى نيز نقل شده است:

قَالَ رَسُول الله - قبل مَوته بِشَهْر: تَسْأَلُونِي عَن السَّاعَة، وَإِنَّمَا علمهَا عِنْدالله، وَأقسم بِالله مَا على الأَرْض نفس منفوسة تَأتي عَلَيْهَا مائَة سنة.(4)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يك ماه پيش از وفاتشان فرمود: از من درباره قيامت مى پرسيد درحالى كه دانش آن تنها دست خداست و سوگند به خدا كه هيچ نفس زنده اى بر روى زمين نيست كه صد سال بر آن بگذرد.8.

ص: 42

نقد

همان گونه كه در برخى از شرح هاى حديث آمده است، اين روايات به معناى از بين رفتن هر انسان زنده اى در زمان آن حضرت نيست، بلكه اشاره به اين است كه معاصران آن حضرت، بيش از صد سال عمر نمى كنند يا عمر بيشتر افراد امت آن حضرت، صد سال است.

با توجه به اينكه گروهى از مردم، پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، بيش از صد سال عمر كردند، بايد اين روايات را برخلاف ظاهرش حمل كنيم. همچنين اين احتمال نيز وجود دارد كه خضر عليه السلام در آن زمان، روى خشكى نبوده و در دريا به سر مى برده است(1) يا منظور اين بوده كه هر نفسى كه در آن شب، منفوس و موجود مى شود، بيش از صد سال زندگى نمى كند. بر اين اساس، روايتى از امام على عليه السلام نيز نقل شده كه اين تفسير را بيان مى كند.(2)

ب) با توجه به متن قرآن، زندگى جاودانه براى هيچ كس نيست و ادعاى زنده بودن خضر عليه السلام، با اين آيه قرآن سازگار نيست:

وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ ؛ «پيش از تو نيز براى هيچ انسانى جاودانگى قرار نداديم. آيا اگر تو بميرى، آنان جاويد خواهند بود». (انبياء: 34).(3)

نقد

براساس اين آيه، مى توان زنده بودن خضر عليه السلام تا پيش از قيامت را ثابت كرد؛ نه ابدى و جاودان بودن او را. اگر هم معناى «خلود» در آيه را جاودانى عرفى بگيريم و منظور از آن را عمر طولانى بدانيم، بايد گفت اين حصر نيز اضافى و نسبى است، نه واقعى تا شامل همه افراد بشود.4.

ص: 43

اهل سنت اين مطلب را بر اين اساس ذكر كرده اند كه اگر خضر عليه السلام زنده بود، وظيفه داشت طبق آيه قرآن و بيعتى كه خداوند از پيامبران گرفته، خدمت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مى مد و آن حضرت را يارى مى كرد.(1)

ج) پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در جنگ بدر با اشاره به لشكر 313 نفرى اسلام فرمود: «اللَّهُمَّ إِن تهْلك هَذِه الْعِصَابَة، لَا تعبد فِى الأَرْض»؛(2) «خدايا اگر اين جمع كوچك هلاك شوند، ديگر پرستيده نمى شوى». از سوى ديگر خضر عليه السلام در ميان اصحاب بدر نبود. پس اگر خضر عليه السلام زنده بود، خدا بدون اصحاب بدر نيز پرستيده مى شد و ديگر نسبت اين سخن به پيامبر صلى الله عليه و آله صحيح نبود.

نقد

مناجات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، به معناى نابود شدن بقيه مسلمان ها و دوام نياوردن اسلام است، نه اينكه همه عبادت كنندگان مى ميرند؛ چراكه در نبرد بدر نيز بسيارى از صحابه بزرگ، از جمله سعد حضور نداشتند. پس اين جمله پيامبر صلى الله عليه و آله، نفى كننده وجود مسلمانان ديگر نيست و در اصطلاح، حصر اضافى است.

د) اگر خضر عليه السلام زنده بود، از امت پيامبر صلى الله عليه و آله و كسانى بود كه به شريعت او اقتدا مى كردند و جز اين راهى نداشت؛ چراكه حضرت عيسى بن مريم عليه السلام نيز هنگامى كه در آخرالزمان فرود مى آيد، بر اساس شريعت اسلام عمل خواهد كرد و از آن روى گردان نيست. اين در حالى است كه عيسى عليه السلام، يكى از پنج پيامبر اولوالعزم است. از سوى ديگر با سندى صحيح ثابت نشده است كه خضر عليه السلام، خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، رسيده باشد يا در يكى از غزوات آن حضرت شركت كرده باشد.(3)

نقد:

قياس حضرت خضر عليه السلام با احكام و وظايف انسان هاى عادى، همان خطايى است كه5.

ص: 44

حضرت موسى عليه السلام مرتكب شد. برنامه و تكاليف جناب خضر عليه السلام براى ديگران مشخص نيست و با مقايسه ايشان با حضرت عيسى عليه السلام، نمى توان وجودش را نفى كرد. به علاوه حضور ناشناس ايشان در ميان مردم و امت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، نفى نشده است؛ چنان كه شيخ طوسى نيز به اين مطلب اشاره دارد.(1) در نتيجه اينكه به ما خبرى از حضور خضر عليه السلام در خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله نرسيده، دليل بر نرسيدن آن حضرت به خدمت پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله نيست؛ چنان كه روايات اهل بيت عليهم السلام نيز آن را نفى مى كند.

ه -) اگر خضر عليه السلام پس از پيامبر صلى الله عليه و آله زنده بود، اعمال صالح مهم ترى را بر عهده مى گرفت تا اينكه در مقام فردى ناشناس، در ميان مردم بچرخد و با كسانى ملاقات كند كه بسيارى از آنها شناخته شده نيستند. از جمله اين امور، مى توان اين وظايف را برشمرد: بر عهده گرفتن بيان و تبليغ احاديث نبوى و قرآن كريم، انكار احاديث دروغ و روايت هاى تغييريافته، مبارزه با بدعت ها و خواسته هاى تعصب آميز، شركت در جنگ هاى مسلمانان، شركت در نمازهاى جمعه و جماعت مسلمانان، نفع رساندن به مسلمانان و جلوگيرى از آسيب ديدن آنان، يارى رساندن به عالمان و حاكمان مسلمانان و بيان دلايل و احكام شرعى. در نتيجه مخفى ماندن آن حضرت، چه سودى دارد، در حالى كه ظاهر شدنش، پاداش اخروى بيشترى دارد و مقام معنوى ايشان را بالاتر مى برد؟ اين دليلى است كه هيچ كس پس از فهميدن، در آن توقف نمى كند.(2)

نقد:

ابن كثير در اين سخن نيز همان خطايى را مرتكب شده كه حضرت موسى عليه السلام در برخورد با جناب خضر عليه السلام مرتكب شده بود. اگر خضر عليه السلام وظيفه هاى ظاهرى را برعهده داشت، بى گمان در زمان موسى عليه السلام، از همراهى با ايشان بهره مى برد. مگر نه اينكه موسى عليه السلام، كليم الله، داراى تورات، از پيامبران اولوالعزم و مأمور به جهاد بود؟6.

ص: 45

وقتى امت پيامبر صلى الله عليه و آله، قدر كسى را نمى داند كه براساس متن صريح قرآن كريم، نفس پيامبر صلى الله عليه و آله محسوب مى شود و با اين مقام، شأنش از تمام پيامبران الهى بالاتر است،(1) ديگر تكليف خضر عليه السلام مشخص است. همين نيازهاست كه ضرورت وجود امام معصوم عليه السلام را در ميان امت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ثابت مى كند؛ چنان كه از روايت ثقلين استفاده مى شود و ابن حجر نيز به آن تصريح كرده است.

و) استدلال به اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه پس از من، پيامبرى وجود ندارد:

«لَا نَبِيَّ بعدِي».(2)

نقد:

اين جمله نيز به معناى نفى انشاى پيامبرى و برانگيختن پيامبرى جديد از سوى خداست، نه زنده بودن برخى از پيامبران پيشين. شيخ طوسى و طبرسى نيز به اين مطلب اشاره دارند.(3) چنان كه به اعتراف ابن حجر، براساس روايات صحيح، ثابت شده است كه پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، حضرت عيسى عليه السلام در (ركاب مهدى اهل بيت عجل الله تعالى فرجه الشريف در) آخرالزمان زنده خواهد بود.(4)

ز) هرچند اين حكايت ها مى تواند تواتر معنوى در مورد زنده بودن خضر عليه السلام را ثابت كند، اما زنده بودنى كه با عقايد اين خبردهنده ها سازگار باشد؛ چراكه بسيارى از اين افراد، صوفيانى هستند كه خضر عليه السلام را فقط، خضر زمان موسى عليه السلام نمى دانند و بر اين باورند كه هر زمان، خضرى دارد كه سرپرست اولياى الهى است و هرگاه بميرد، فردى ديگر جايگزين او شده و خضر ناميده مى شود. اين نظرى است كه گروهى از صوفيان، بدون پنهان كارى آن را مى پذيرند.

با توجه به اين باور، گزارش هايى كه از اين مردمان درباره ملاقات با خضر عليه السلام به دست ما مى رسد، نمى تواند اثبات كننده حيات خضر اصلى زمان موسى عليه السلام باشد. اختلاف آنها در8.

ص: 46

وصف خضر عليه السلام، تأييدكننده اين مطلب است؛ به گونه اى كه برخى او را پير و برخى جوان ديده اند كه اين مسئله بيانگر تفاوت زمانى، مكانى و شخصى است كه ديده شده است.(1)

نقد:

اگر كسانى كه ادعاى ديدن خضر عليه السلام را كرده اند، همه از طايفه صوفيه بودند، اشكال وارد بود؛ اما از آنجا كه افراد بسيارى خضر عليه السلام را ديده و او را همان خضر زمان موسى عليه السلام مى دانند، مى توان به وجود خضر عليه السلام يقين داشت. اين پاسخ بدون در نظر گرفتن روايات بسيارى است كه از اهل بيت عليهم السلام در مورد زنده بودن خضر عليه السلام نقل شده است.

ح) اگر خضر زمان موسى عليه السلام باشد، بايد جسمى بسيار بزرگ تر از انسان هاى معمولى داشته باشد و اين مطلب در گزارش هايى كه ملاقات با او را ذكر كرده اند، نيامده است؛ به ويژه كه در صحيحين نقل شده است:

أن رسول الله صلى الله عليه و آله قال إن الله خلق آدم طوله ستون ذراعا في السماء الى أن قال ثم لم يزل الخلق ينقص حتى الآن.(2)

براساس اين روايت، جسم انسان ها، به مرور زمان كوچك تر مى شود. تأييد كننده اين مطلب، گزارشى است در مورد كشف قبر دانيال پيامبر كه بر اساس آن، جسد ايشان بسيار بزرگ بود؛ به گونه اى كه بينى اش به اندازه يك ذرع بود و قامت ايستاده يك مرد، به زانوهاى او مى رسيد.(3)

نقد:

نخست، هيچ كدام از اين روايات قطعى نيست. دوم، بر فرض پذيرفتن اين روايت ها، مى توان گفت كه آنها ناظر به عموم مردم بودند و امكان استثنا در قاعده كلى در اين زمينه نيز وجود دارد؛ چنان كه در زمان ما نيز افرادى هستند كه از مقدار متعارف كوتاه ترند.5.

ص: 47

سوم، اين امكان وجود دارد كه با مرور زمان، ظاهر حضرت خضر عليه السلام دچار دگرگونى شده باشد؛ چنان كه در مورد بسيارى از اشياء يا حيواناتى كه عمر طولانى داشته اند، چنين فرضيه اى متصور است. بنابراين ممكن است ابتدا استخوان بندى و ظاهر حضرت خضر عليه السلام، چنان بوده كه در اين روايات آمده و به مرور زمان، شبيه انسان هاى فعلى شده است.

ط) حديثى در منابع روايى اهل سنت، مانند صحيح مسلم و صحيح بخارى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه آن حضرت فرمود:

وددت أنّ موسى صبر حتى يقصّ علينا من أمرهما.(1)

دوست داشتم كه موسى عليه السلام در ملاقات با خضر عليه السلام، بيشتر بردبارى مى كرد تا مطالب بيشترى از خضر عليه السلام به ما مى رسيد.

اگر زنده بودن خضر عليه السلام درست بود، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى توانست برخى از اصحابش را نزد خضر عليه السلام بفرستد تا شبيه آنچه ميان او و موسى عليه السلام اتفاق افتاده بود، براى او هم رخ دهد و پيامبر صلى الله عليه و آله به آرزويش برسد.

نقد:

همچنان كه خود ابن حجر در پاسخ به اين شبهه نقل كرده است، آرزوى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در مورد ادامه يافتن رابطه موسى و خضر عليهما السلام بود و كسى غير از موسى عليه السلام نمى توانست چنين نقشى را ايفا كند. به اين مطلب بايد افزود كه بى گمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، نيازى به دانش خضر عليه السلام نداشت، ولى اين آرزو را به خاطر علاقه به هدايت مردم مطرح كرد.(2)

بشرى را تجربه كرده اند. براساس روايت امام رضا عليه السلام، خضر عليه السلام مونس تنهايى و همدم امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف است.

چه بسا حضرت خضر عليه السلام در اين دوران، يكى از كسانى باشد كه به فرمان امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف، به دوستان آن حضرت، درماندگان، عالمان شيعيان سر بزند و آنها را يارى دهد.(1)

با توجه به مقام معنوى، علمى و توانايى هاى ديگر حضرت خضر عليه السلام، احتمالاً ايشان در دوران حضور امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف نيز جايگاه بالايى نزد آن حضرت دارند.(2) شايد تعيين مسجد كوفه و مسجد سهله به عنوان نمازخانه و محل اتراق حضرت خضر عليه السلام، قرينه اى بر اين نكته باشد؛ چراكه در رواياتى، اين دو مسجد محل سكونت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف پس از ظهورشان معرفى شده اند.(3)

. وَ مُصَلَّي أَخِي الْخَضِر عليه السلام و مصلّاي، و إنّ مسجدكم أحد الأربعة المساجد التي اختارها الله عزوجل لأهلها، و كأني به يوم القيامة في ثوبين أبيضين شبيه بالمحرم يشفع لأهله و لمن صلّى فيه فلا تردّ شفاعته، و لا تذهب الأيام و الليالي حتّى ينصب الحجر الأسود فيه، و ليأتينّ عليه زمان يكون مصلّى المهدي عجل الله تعالى فرجه الشريف من ولدي، و مصلّى كلّ مؤمن، و لا يبقى على الأرض مؤمن إلّا كان حنّ قلبه إليه، فلا تهجروه، و تقرّبوا إلى الله عزوجل بالصلاة فيه، و ارغبوا إليه في قضاء حوائجكم؛ فلو يعلم الناس ما فيه من البركة لأتوه من أقطار الأرض و لو حبوا على الثلج.(1)

از اصبغ بن نباتة روايت شده است كه گفت: روزى از روزها كه ما در مسجد كوفه گرد اميرالمؤمنين - صلوات اللَّه عليه - جمع شده بوديم، آن حضرت فرمود: اى مردم كوفه، همانا خداوند عزوجل شما را عطائى فرموده كه آن را به هيچ كس ديگر محبّت و ارزانى نفرموده است. از نظر فضيلت جايگاه نمازتان در مسجد كوفه كه خانه حضرت آدم و... نمازگاه برادرم حضرت خضر عليه السلام و نمازگاه خود من است و همانا اين مسجد شما، يكى از چهار مسجدى است كه خداوند عزوجل آن را براى اهل اينجا برگزيده است و گويى هم اكنون آن را مى نگرم كه در روز قيامت با دو جامه سفيد، شبيه به شخص محرم آن را آورده اند كه براى اهل خود و براى كسى كه در آنجا نماز گزارده است، شفاعت مى كند و شفاعتش مورد قبول قرار گرفته و ردّ نخواهد شد و روزها و شب ها نمى گذرد تا آنكه حجرالأسود را در آنجا نصب كنند و البتّه زمانى چنين خواهد شد.(2)

اينجا نمازگاه مهدى از فرزندان من گردد و محل نماز هر مؤمنى باشد و هيچ مؤمنى بر روى زمين نباشد، مگر آنكه [متوجّه] اينجا باشد. يا دلش مشتاق اينجا باشد، پس اين مسجد را ترك نكنيد و آن را غريب نگذاريد و با نماز خواندن در اينجا، به خداوند عزوجل تقرّب جوييد و روى به خداوند آورده و از او حاجات خود را طلب كنيد كه برآورده شود. اگر مردم مى دانستند چه بركتى در اين مسجد است، هر آيينه از گوشه و كنار عالم، بدان روى مى آوردند؛ اگرچه خود را به سينه بر روى برف بكشانند.9.

ص: 50

دجال به سمت مدينه مى آيد، ولى نمى تواند تا اينكه از سمت زمين هاى شوره زار اطراف مدينه، مردى به سوى او مى رود كه بهترين يا يكى از بهترين مردم است و به او مى گويد: «شهادت مى دهم كه تو همان دجالى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره تو با ما سخن گفته است». دجال رو به مردم كرده مى گويد: «آيا اگر من اين شخص را كشتم و زنده كردم، باز هم درباره حقانيت من ترديد مى كنيد؟» مى گويند: «نه» و دجال آن فرد را مى كشد كه گفته شده حضرت خضر عليه السلام است. دجال خضر را زنده مى كند و وقتى خضر زنده مى شود، مى گويد به خدا قسم هيچ گاه مانند الان در مورد گمراهى تو يقين نداشته ام و دجال دوباره قصد كشتن او را مى كند، ولى نمى تواند.

روايت بالا از ابوسعيد خدرى و اصحاب ديگر در منابع اهل سنت مانند صحيح بخارى، صحيح مسلم و تاريخ دمشق درباره دجال از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است.

الطُّولِ طَوَّلَ عُمُرَ الْعَبْدِ الصَّالِحِ فِي غَيْرِ سَبَبٍ يُوجِبُ ذَلِكَ إِلَّا لِعِلَّةِ الِاسْتِدْلَالِ بِهِ عَلَى عُمُرِ الْقَائِمِ عليه السلام وَ لِيَقْطَعَ بِذَلِكَ حُجَّةَ الْمُعَانِدِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى الله ِ

حُجَّةٌ.(1)

دليل طولانى شدن عمر بنده نيكوكار خدا، يعنى خضر عليه السلام، نه به خاطر نبوت مقدرشده براى او و نه براى كتاب نازل شده بر او و نه براى شريعتى بود كه مى آورد و شريعت هاى قبلى را نسخ مى كرد و نه براى امامتى است كه بندگان ديگر را به تبعيت از آن فرا مى خواند؛ بلكه از آنجا كه خداوند تبارك و تعالى مى دانست كه عمر قائم اهل بيت عجل الله تعالى فرجه الشريف در زمان غيببتش طولانى مى شود و انكار بندگانش را براى طولانى بودن عمر قائم مى دانست، عمر خضر را طولانى كرد؛ بدون مصلحت و سبب خاصى در آن، جز نشانه بودن اين عمر طولانى براى عمر طولانى قائم تا با آن، حجت و استدلال معاندان را باطل كند و براى مردم حجت تمام شود.

نكته: البته اين روايت سند قوى و معتبرى ندارد و برخى از راويان آن ناشناخته و مجهول هستند. اما محتواى آن را مى توان پذيرفت.

شيخ صدوق با سندى صحيح از احمد بن اسحاق نقل مى كند: امام حسن عسكرى عليه السلام در كلامى درباره امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف فرمود:

يَا أَحْمَدَ بن إِسْحَاقَ مَثَلُهُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ الْخَضِرِ عليه السلام وَ... فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ لَقَدْ عَظُمَ سُرُورِي بِمَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَىَّ فَمَا السُّنَّةُ الْجَارِيَةُ فِيهِ مِنَ الْخَضِرِ وَ ذِي الْقَرْنَيْنِ فَقَالَ طُولُ الْغَيْبَةِ يَا أَحْمَدُ....

اى احمد بن اسحاق، مثل پسرم در اين امت، مثل خضر و ذوالقرنين است... و در ادامه وقتى احمد بن اسحاق مى پرسد: «سنتى از خضر و ذوالقرنين در مهدى اهل بيت چيست»، آن حضرت در پاسخ مى فرمايد: «غيبت طولانى». به خدا قسم غيبتى خواهد داشت كه هيچ كس از گمراهى نجات نخواهد يافت، جز كسى را كه خداوند او را بر امامت پسرم ثابت قدم نگه دارد و او را به دعا براى تعجيل فرجش توفيق دهد.(2)9.

ص: 53

شباهت دلايل غيبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف به دلايل كارهاى حضرت خضر عليه السلام در سفرش با حضرت موسى عليه السلام:

امام صادق عليه السلام درباره حكمت غيبت امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف مى فرمايد:

وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِي غَيْبَتِهِ وَجْهُ الْحِكْمَةِ فِي غَيْبَاتِ مَنْ تَقَدَّمَهُ مِنْ حُجَجِ اللَهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ إِنَّ وَجْهَ الْحِكْمَةِ فِي ذَلِكَ لَا يَنْكَشِفُ إِلَّا بَعْدَ ظُهُورِهِ كَمَا لَا يَنْكَشِفُ وَجْهُ الْحِكْمَةِ لَمَّا أَتَاهُ الْخَضِرُ عليه السلام مِنْ خَرْقِ السَّفِينَةِ وَ قَتْلِ الْغُلَامِ وَ إِقَامَةِ الْجِدَارِ لِمُوسَى عليه السلام إِلَّا وَقْتَ افْتِرَاقِهِمَا....(1)

وجه حكمت غيبت وى، مانند حكمت غيبت حجت هاى پيشين الهى است كه تنها بعد از ظهورش آشكار مى شود؛ چنان كه دليل كارهايى كه خضر عليه السلام انجام داد، مانند خراب كردن كشتى و كشتن نوجوان و بازسازى ديوار، تنها وقت جدا شدنشان از يكديگر براى موسى عليه السلام آشكار شد. اى ابن فضل، اين امر از سوى خدا و رازى از رازهاى او و غيبى از غيب هاى الهى است و از آنجا كه مى دانيم او حكيم است، مى پذيريم كه تمام كارهايش از روى حكمت است، هرچند براى ما روشن نشده باشد.

حالى كه به هنگام ملاقات، او را يكى از مردم زمانه خود مى دانسته است.(1)

- كراجكى در «كنز الفوائد» مى نويسد:

يك مسلمان نمى تواند به دليل طولانى بودن عمر امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف، وجود او را منكر شود؛ چراكه قرآن كريم با خبرهايى كه از عمرهاى طولانى برخى افراد دارد، او را محكوم مى كند. قرآن كريم در مورد طول عمر نوح فرموده: «در ميان امتش، هزار سال جز پنجاه سال ماند» و راهى براى دست برداشتن از ظاهر قرآن نيست، مگر به وسيله برهان و دليل. در حالى كه مسلمانان اجماع دارند كه خضر عليه السلام از قبل زمان حضرت موسى عليه السلام تا الان زنده است و حياتش تا آخر زمان ادامه دارد و راهى براى انكار آنچه كه مسلمانان بر آن اجماع كرده اند، نيست.(2)

است كه وى آن را ندارد و اگر به طرف مجمع البحرين برود، او را در آنجا خواهد ديد؛ به اين نشانه كه هر جا ماهى، زنده يا گم شد، همان جا او را خواهد يافت.

موسى عليه السلام تصميم گرفت كه آن عالم را ببيند و چيزى از علوم او را فرا گيرد؛ لاجرم به رفيقش اطلاع داده، به اتفاق به طرف مجمع البحرين حركت كردند و با خود يك عدد ماهى مرده برداشته، به راه افتادند تا بدانجا رسيدند و چون خسته شده بودند، بر روى تخته سنگى كه بر لب آب قرار داشت، نشستند تا لحظه اى بياسايند و چون فكرشان مشغول بود، از ماهى غفلت نموده، فراموشش كردند.

از سوى ديگر ماهى زنده شد و خود را به آب انداخت - يا مرده اش به آب افتاد. رفيق موسى با اينكه آن را ديد، فراموش كرد كه به موسى خبر دهد؛ از آنجا برخاسته به راه خود ادامه دادند تا آنكه از مجمع البحرين گذشتند و چون بار ديگر خسته شدند، موسى به او گفت: «غذايمان را بياور كه در اين سفر سخت كوفته شديم». در آنجا رفيق موسى، به ياد ماهى و آنچه كه از داستان آن ديده بود افتاد و در پاسخش گفت: «آنجا كه روى تخته سنگ نشسته بوديم، ماهى را ديدم كه زنده شد و به دريا افتاد و شنا كرد تا ناپديد گشت؛ من خواستم به تو بگويم، ولى شيطان از يادم برد - يا ماهى را در نزد صخره فراموش كردم -؛ پس به دريا افتاد و رفت».

موسى گفت: «اين همان است كه ما در طلبش بوديم و آن تخته سنگ، همان نشانى ماست؛ پس بايد بدانجا برگرديم». بى درنگ از همان راه كه رفته بودند، برگشتند و بنده اى از بندگان خدا را كه خدا رحمتى از ناحيه خودش و علمى لدنى به او داده بود، بيافتند.

موسى خود را بر او عرضه كرد و درخواست نمود تا او را متابعت كند و او چيزى از علم و رشدى كه خدايش ارزانى داشته، به وى تعليم دهد. آن مرد عالم گفت: «تو نمى توانى با من باشى و آنچه از من و كارهايم مشاهده كنى، تحمل نمايى؛ چون تأويل و حقيقت معناى كارهايم را نمى دانى و چگونه تحمل توانى كرد بر چيزى كه احاطه علمى بدان ندارى؟»

ص: 56

موسى قول داد كه هرچه ديد، صبر كند و ان شاء الله در هيچ امرى نافرمانيش نكند. عالم بنا گذاشت كه خواهش او را بپذيرد و آن گاه گفت: «پس اگر مرا پيروى كردى، بايد كه از من از هيچ چيزى سؤال نكنى تا خودم درباره آنچه مى كنم، آغاز به توضيح و تشريح كنم».

موسى و آن عالم، حركت كردند تا بر يك كشتى سوار شدند كه در آن، جمعى ديگر نيز سوار بودند. موسى نسبت به كارهاى آن عالم خالى الذهن بود؛ در چنين حالى، عالم كشتى را سوراخ كرد؛ سوراخى كه با وجود آن، كشتى ايمن از غرق نبود.

موسى آن چنان تعجب كرد كه عهدى را كه با او بسته بود، فراموش نموده، زبان به اعتراض گشود و پرسيد: «چه مى كنى؟ مى خواهى اهل كشتى را غرق كنى؟ عجب كار بزرگ و خطرناكى كردى!» عالم با خونسردى جواب داد: «نگفتم تو صبر با من بودن را ندارى». موسى به خود آمده، از در عذرخواهى گفت: «من آن وعده اى را كه به تو داده بودم، فراموش كردم؛ اينك مرا بدانچه از در فراموشى مرتكب شدم، مؤاخذه مفرما و درباره ام سخت گيرى مكن».

سپس از كشتى پياده شده و به راه افتادند. در بين راه، به پسرى برخورد نمودند؛ عالم آن كودك را كشت. باز هم اختيار از كف موسى برفت و بر او تغير كرد و از در انكار گفت: اين چه كار بود كه كردى؟ كودك بى گناهى را كه جنايتى مرتكب نشده و خونى نريخته بود، بى جهت كشتى؟ راستى چه كار بدى كردى!» عالم براى بار دوم گفت: «نگفتم تو نمى توانى در مصاحبت من خود را كنترل كنى».

اين بار ديگر موسى عذرى نداشت كه بياورد تا با آن عذر از مفارقت عالم جلوگيرى كند و از سوى ديگر، هيچ دلش رضا نمى داد كه از وى جدا شود. به ناچار اجازه خواست تا به طور موقت با او باشد؛ به اين معنا كه مادامى كه از او سؤالى نكرده، با او باشد و همين كه سؤال سوم را كرد، مدت مصاحبتش پايان يافته باشد و درخواست خود را به اين بيان اداء نمود: «اگر از اين به بعد از تو سؤالى كنم، ديگر عذرى نداشته باشم». عالم قبول كرد و باز به راه خود ادامه دادند تا به قريه اى رسيدند، و چون گرسنگيشان به منتها درجه رسيده بود، از اهل قريه طعامى خواستند و آنها، از پذيرفتن اين دو ميهمان، سر باز زدند.

ص: 57

در همين ساعات، ديوار خرابى را ديدند كه در شرف فرو ريختن بود؛ به طورى كه مردم از نزديك شدن به آن پرهيز مى كردند؛ پس آن ديوار را به پا كرد. موسى گفت: «اينها كه از ما پذيرايى نكردند و ما الآن محتاج به آن دستمزد بوديم». مرد عالم گفت: «اينك فراق من و تو فرا رسيده». تأويل آنچه كردم، برايت مى گويم و از تو جدا مى شوم.

اما آن كشتى كه ديدى سوراخش كردم، مال عده اى مسكين بود كه با آن در دريا كار مى كردند و هزينه زندگى خود را به دست مى آوردند و چون پادشاهى از آن سوى دريا، كشتى ها را غصب مى كرد و براى خود مى گرفت، من آن را سوراخ كردم تا وقتى او پس از چند لحظه مى رسد، كشتى را معيوب ببيند و از گرفتنش صرف نظر كند.

و اما آن پسر كه كشتم، خودش كافر و پدر و مادرش مؤمن بودند؛ اگر او زنده مى ماند، با كفر و طغيان خود، پدر و مادر را هم منحرف مى كرد. رحمت خدا شامل حال آن دو بود و به همين جهت، مرا دستور داد تا او را بكشم تا خدا به جاى او، به آن دو، فرزند بهترى دهد؛ فرزندى صالح تر و به خويشان خود مهربان تر و بدين جهت او را كشتم.

و اما ديوارى كه ساختم، آن ديوار مال دو فرزند يتيم از اهل اين شهر بود و در زير آن گنجى نهفته بود كه متعلق به آن دو بود و چون پدر آن دو، مردى صالح بود، به خاطر صلاح پدر، رحمت خدا شامل حال آن دو شد؛ مرا امر فرمود تا ديوار را بسازم، به طورى كه تا دوران بلوغ آن دو استوار بماند و گنج محفوظ باشد تا آن را استخراج كنند و اگر اين كار را نمى كردم، گنج بيرون مى افتاد و مردم آن را مى بردند. آن گاه گفت: «من آنچه كردم از ناحيه خود نكردم، بلكه به امر خدا بود و تأويلش هم همان بود كه برايت گفتم». اين را بگفت و از موسى جدا شد.(1)

توحيد و وحدانيت حقّ و اقرار به انبياء و فرستادگان و كتب آسمانى او جل و علا دعوت نمود. از نشانه ها و معجزات آن حضرت اين بود كه هيچ گاه بالاى چوب خشك يا زمين ساده بى گياهى نمى نشست، مگر آنكه بلافاصله آن چوب يا خاك، سبز مى شد و به خاطر همين، او را خضر ناميدند.

اسم مبارك آن حضرت باليا بود و نسبت آن جناب به اين شرح مى باشد: «باليا بن ملكان بن عابر بن ارفخشد بن سام بن نوح عليه السلام». سپس امام عليه السلام كيفيت آشنا شدن جناب موسى عليه السلام با خضر را اين طور شرح مى دهند:

هنگامى كه حق تعالى با موسى عليه السلام تكلّم نمود و تورات را براى او نازل كرد و در الواح كه مقصود كتاب آسمانى باشد، از هر موضوعى براى پند و تحقيق هر چيز براى جنابش نوشت و معجزه اش را در دست و عصايش قرار داد و به منظور حقانيت و متنبّه ساختن قومش، آنها را به طوفان و ملخ و شپشك و قورباغه و خون شدن آب مبتلا ساخت و به جهت سركوب نمودن دشمنش، دريا را شكافت و فرعون و لشكريانش را در آن غرق نمود و آنچه لازمه كمال بشريّت هست، در او اعمال كرده و فراهم ساخت، به طورى كه در نفس آن حضرت خطور كرد و با خود گفت: «نمى بينم كه حقّ عزوجل مخلوقى اعلم و داناتر از من آفريده باشد».

پس خداى عزوجل به جبرئيل وحى نمود و فرمود: اى جبرئيل بنده من موسى را پيش از اينكه هلاك شود، درياب و به او بگو: در مكانى كه دو دريا با هم تلاقى نموده اند، مرد عابدى زندگى مى كند كه لازم است نزدش رفته، از او پيروى كرده و مطالبى را از او ياد بگيرد.

جبرئيل بر موسى عليه السلام نازل شد و فرمان خداى عزوجل را به او رسانيد. موسى عليه السلام دانست كه اين فرمان الهى به خاطر همان تصورى است كه در او پيدا شد. موسى عليه السلام و رفيق جوانمردش كه خدمتكار و وصى او بود، موسوم به يوشع بن نون عليه السلام، حركت كردند تا به مجمع البحرين رسيدند. در آنجا خضر عليه السلام را يافتند كه عبادت حق تبارك و تعالى را

ص: 59

مى نمود؛ چنانچه خداى عزوجل در كتابش مى فرمايد: فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً ؛ «موسى و يوشع بن نون، بنده اى از بندگان ما را در آنجا يافتند كه به او رحمت و لطف خاصى عطا كرديم و از نزد خود، به وى علم لدنّى آموختيم». موسى عليه السلام به خضر عليه السلام گفت: «اگر پيروى تو را بكنم، از آنچه مى دانى به من تعليم مى كنى؟»

خضر عليه السلام گفت: «تو هرگز نمى توانى با من صبر پيشه كنى؛ زيرا من واگذار به علمى شده ام كه تو طاقت آن را نداشته و بالعكس، تو نيز واگذار به علمى شده اى كه من طاقت آن را ندارم». موسى عليه السلام گفت: «من توان اين را دارم كه با تو صبر پيشه كنم».

خضر عليه السلام گفت: «در علم و امر خدا قياس راه ندارد؛ تو چگونه مى توانى با عدم احاطه علمى، صبر را پيشه كنى؟» موسى عليه السلام گفت: «ان شاء الله به زودى مرا از صابران خواهى يافت و خواهى ديد كه اصلاً نافرمانى و مخالفت تو را نخواهم كرد».

چون موسى عليه السلام كلمه مشيت (ان شاء الله) را به كار برد، خضر عليه السلام گفت: «اگر تابع من شدى، ديگر از هرچه من انجام دادم، هيچ پرسش و سؤالى مكن تا وقتى كه من خودم تو را از آن راز آگاه سازم».

موسى عليه السلام گفت: «خواسته ات رواست». پس هر دو با هم برفتند و در كشتى سوار شدند؛ خضر عليه السلام كشتى را شكافت و شكست. موسى عليه السلام گفت: «آيا كشتى را مى شكافى تا سرنشينانش را غرق كنى؟ بسيار عمل زشت و قبيحى مرتكب شدى». خضر عليه السلام گفت: «آيا نگفتم تو هرگز نمى توانى با من صبر پيشه كنى؟»

موسى عليه السلام گفت: «مرا مؤاخذه مكن به آنچه فراموش كردم»؛ يعنى بر آنچه از امر تو فراموش كردم، مرا مورد مؤاخذه قرار مده و تكليف طاقت فرسا مفرما. پس با هم روان شدند تا به پسرى برخورد كردند؛ خضر عليه السلام پسر را بدون مقدمه كشت. موسى عليه السلام عصبانى شد و يقه خضر عليه السلام را گرفت و گفت: «آيا نفس محترمى كه كسى را نكشته بود، بى گناه كشتى؟ محقّقا كار بسيار منكر و ناپسندى نمودى».

خضر عليه السلام گفت: «عقول بر امر خدا حاكم نبوده، بلكه امر به عكس است و امر خدا بر

ص: 60

عقول حكومت مى كند. تو موظّفى آنچه از من مى بينى، در مقابلش تسليم بوده و صبر كنى و من مى دانم كه تو هرگز توانايى صبر كردن را ندارى». موسى عليه السلام گفت: «اگر بار ديگر از تو مؤاخذه كردم، از آن پس با من رفاقت مكن كه در ترك رفاقتت با من عذر دارى».

باز موسى عليه السلام و خضر عليه السلام با هم روان شدند تا به قريه اى رسيدند (قريه ناصره و آن قريه اى است كه نصارى را به آن منسوب مى كنند) و از اهل آن طعام خواستند. مردم از طعام دادن و مهمانى آنها امتناع كردند؛ آنها هم از آن قريه به عزم خروج حركت كردند تا نزديكى دروازه آن قريه، به ديوارى كه نزديك به انهدام بود رسيدند.

خضر عليه السلام دست روى آن ديوار نهاد و به استحكام و تعمير آن پرداخت. موسى عليه السلام گفت: «آيا روا بود كه تو اين مشقّت را به خود بدهى، در جايى اين تعمير را مى نمودى كه بر آن اجرتى مى گرفتى تا از آن اجرت، براى خود تهيه غذا مى كرديم». خضر عليه السلام گفت: «اين عذر مفارقت بين من و توست؛ من به زودى تو را بر اسرار كارهايم كه بر فهم آن صبر و ظرفيتى نداشتى، آگاه مى سازم».

پس فرمود: «اما آن كشتى را كه بشكستم، صاحبش خانواده فقيرى بود كه از آن كسب و ارتزاق مى كردند و چون كشتى هاى بى عيب را پادشاه به غصب مى گرفت، خواستم اين كشتى را ناقص و معيوب كنم. پس قصدم با اين كار، آن بود كه كشتى را بدين وسيله براى صاحبانش نگاه داشته تا پادشاه غصبش نكند».

پس جناب خضر عليه السلام با اين فعل (شكستن كشتى) امتيازى كه براى كشتى مساكين پديد آمد را به خود نسبت داد، نه به حقّ عزوجل؛ زيرا بيان پيدا شدن امتياز مزبور با ذكر لفظ تعييب صورت گرفته و ادب مقتضى بود آن را به خداى تعالى نسبت ندهد؛ چه آنكه خضر عليه السلام خواست، كشتى را معيوب كند تا سلطان با مشاهده عيب از غصبش صرف نظر كند.

حقّ جلّ و علا، اراده اش از فرمان مزبور به خضر عليه السلام، صلاح مساكين بوده؛ لاجرم ادب اقتضاء مى كند كه مجرى فرمان، پديد آوردن عيب را به حضرتش نسبت نداده، بلكه آن را

ص: 61

فعل خويش معرفى كند. ازاين رو خضر عليه السلام فرمود: «اعيبها».

و امّا آن غلام: «پدر و مادر او مؤمن بودند و وى كافر متولّد شد و خدا مى دانست كه اگر باقى بماند، پدر و مادر نيز به خوى او درآمده و مفتونش شده و با ضلال او گمراه خواهند شد. لذا مرا امر كرد تا وى را بكشم و با اين فعل حقّ تبارك و تعالى، پدر و مادر او را به محل كرامت خويش نقل داد». جناب خضر عليه السلام در اخبار از اين فعل، بر خلاف فعل قبلى، از فاعل فعل، مشتركاً تعبير آورده؛ يعنى خود را با حقّ عزوجل شريك قرار داد و گفت: و امّا كشتن آن پسر: پدر و مادرش مؤمن بوده و ما باك داشتيم كه آن پسر، آنها را به كفر و طغيان بكشد؛ پس خواستيم تا به جاى او، پروردگارشان فرزندى بهتر و صالح تر از حيث ارحام پرستى به آنها عطاء كند.

سرّ مشترك آوردن خضر عليه السلام فاعل دو فعل را و تعبير به «خشينا» و «اردنا»، اين است كه چرا جناب خضر عليه السلام گفت: «خشينا» و «اردنا»، با اينكه مناسب تر آن بود كه خشيت را به خود و اراده را به حقّ تبارك و تعالى نسبت دهد، شرح و توضيحش آن است كه: حق تعالى، وقتى خضر عليه السلام را مأمور به قتل آن پسر نمود و به وى خبر داد كه به زودى كفرش ظاهر خواهد شد، جناب خضر عليه السلام از وقوع بداء در امان نبوده و اين بيم و هراس را داشت كه بين او و آنچه به آن امر گرديده، فاصله شده و مانعى پيدا شود و بدين ترتيب از امضاء و انجام مأمور به، محروم شده و ثواب آن را درك نكند، ولى خداوند عزوجل هراس و بيم نداشته؛ زيرا هيچ فعلى از او فوت نشده و اساساً بين او و انجام هيچ عملى مانعى در حقش تصوّر نمى شود.

امّا در عين حال در نفس جناب خضر عليه السلام خطور كرد كه خداوند جلّ ذكره، او را سبب براى رحمت پدر و مادر آن پسر قرار داده، پس پيدا شدن اين بيم و خشيت در او، چون به واسطه اخبار خداى عزوجل بود، از اين رو در وسط كلام، دو فعل «خشيت» و «اراده» را به خود حقّ عزوجل نسبت داد (نسبت خشيت به خود بالمباشره بوده و به خدا بالتسبيب مى باشد چنانچه در اراده نسبتش به بارى تعالى، بالمباشره است و به خضر، تبعاً صورت گرفته).

ص: 62

خضر در وسط كلام به جنبه بشرى عمل نمود و خشيت را به خود و خدا نسبت داد؛ چنانچه در برخورد و عملش با موسى عليه السلام چنين عمل كرد؛ زيرا وى در آن هنگام، مخبر و خبردهنده بود و كليم الله، مخبر و مستمع؛ نه اينكه خضر عليه السلام مقام و رتبه اش بر موسى عليه السلام ترجيح داشت، بلكه وى افضل از خضر عليه السلام بود؛ منتهى چون موسى عليه السلام مستحق بود [كه] به او گفته شود، وى همه چيز را ندانسته و جاهلى است كه فقط به تعليم حق تعالى، علم برايش حاصل مى شود، لاجرم واسطه و مأمور براى رساندن اين خبر به موسى عليه السلام, خضر عليه السلام گرديده بود.

سپس خضر عليه السلام به موسى عليه السلام گفت: «اما اينكه چرا ديوار را تعمير كردم، [به اين دليل بود كه] اين ديوار، به دو پسر يتيمى تعلّق داشت كه در مدينه زندگى مى كردند و پدرى صالح داشتند و در زير آن، گنجى از ايشان نهفته بود. اين گنج طلا و نقره نبود، بلكه لوحى از جنس طلا بود كه در آن، اين جملات نوشته شده و به چشم مى خورد:

تعجب است از كسى كه به مرگ يقين دارد و چگونه شاد و مسرور است؟! تعجب است از كسى كه يقين به قدر دارد و چگونه محزون مى باشد؟! تعجب است از كسى كه يقين دارد به زنده شدن در روز رستاخيز و چگونه ستم مى كند؟! تعجب است از كسى كه بى ثباتى و بى اعتبارى دنيا را ديده و مشاهده مى كند كه اهل آن از حالى به حالى ديگر دگرگون مى شوند، ولى با اين حال، به آن اطمينان دارد.؟!

پدر اين دو پسر، مردى نيكوكار بود؛ بين او و اين دو پسر، هفتاد پدر ديگر قرار داشتند كه حق تعالى، با صلاح خود، اين دو پسر را محافظت فرمود». سپس خضر عليه السلام به جناب موسى عليه السلام گفت: «پروردگار تو خواست آن دو پسر به حدّ رشد برسند تا به كمك لطفش، آنها خودشان گنج را استخراج كنند».

چنانچه ملاحظه مى كنيم، جناب خضر عليه السلام هنگام خبر دادن از قصه سوم كه آخرين قصص سه گانه است، از اسناد فعل به خويش، خود را بر حذر داشت، بلكه اراده را به طور كلى به حق تعالى نسبت داد؛ چه آنكه غير از فعل اول و دوم كه جناب خضر عليه السلام، اولى را

ص: 63

صرفاً به خود نسبت داد و دومى را مشترك بين خويش و حق تعالى معرفى كرد، عملى ديگر باقى نماند كه مستند به او و اراده اش باشد تا وى از آن خبر داده و جناب موسى عليه السلام هم مستمع و شنونده اش محسوب گردد. ازاين رو در هنگام اخبار از فعل سوم، به طور كلى حضرتش، خود را مجرد از انجام آن دانست و اراده فعل را نيز از حق تعالى قرار داد، بدون اينكه براى خودش كوچك ترين دخالت و شراكتى در فعل و اراده آن قائل شود؛ چنانچه بنده مخلص در درگاه الهى، بايد خود را چنين ببيند.

سپس جناب خضر عليه السلام از نسبت دادن فعل در اولين قصه به خود و از ادعاى اشتراك در فعل با خدا در دومين قصه، به نحوى تبرّى جسته و پوزش طلبيده و فرموده:

پروردگار تو اراده اين معنا كرده، از جهت رحمت و بخششى كه دارد و من اين كارها را از پيش خود و به رأى خويش انجام ندادم؛ بلكه به فرمان حق تعالى بود. اين است پايان و باطن كارهايى كه تو طاقت و ظرفيت ديدن آنها را نداشتى.

سپس امام جعفر بن محمّد عليهما السلام فرمود: امر خدا را نبايد بر قياس و استحسان عرضه داشت و كسى كه چنين كند، هم هلاك شده و هم ديگران را هلاك نموده. اولين معصيتى كه در عالم به ظهور رسيد، اظهار فضل و برترى از ناحيه ابليس ملعون بود و آن در وقتى صورت گرفت كه خداى عزوجل، تمام فرشتگان را مأمور به سجده در مقابل آدم عليه السلام نمود؛ جملگى سجده كردند، مگر ابليس كه از سجود امتناع كرد.

حقّ - جلّت عظمته - فرمود: «وقتى به تو امر كردم؛ چه چيز تو را از سجده نمودن باز داشت؟» ابليس گفت: «من از او بهتر هستم؛ زيرا مرا از آتش و او را از گل آفريدى».

پس اولين كفرى را كه مرتكب شد، اين بود كه گفت: «من بهتر از آدم هستم»؛ سپس قياسى كه نمود و گفت: «مرا از آتش و او را از گل آفريدى»، دومين خلافى بود كه از وى سر زد. حق تعالى، او را به خاطر اين خلافش، از درگاه خود راند و مورد لعن قرارش داد و نامش را «رجيم»، يعنى رانده شده نهاد و به عزت و جلال خودش سوگند خورد كه احدى در دينش قياس نكند، مگر آنكه او را با دشمنش، يعنى ابليس، در پست ترين دركات جهنم،

ص: 64

قرين قرار مى دهد.(1)

اين نزد كسى كه نمى دانست موسى عليه السلام پيامبر است، لغزش بزرگى تلقّى مى شد؛ لذا برخى در صدد برآمدند كه به خاطر آن، او را بكشند كه البته به اين هدف نرسيده و حق تبارك و تعالى، موسى عليه السلام را از كيد و شرّ او حفظ كرد. حال با فعل خضر عليه السلام، خداوند او را متذكر آن منّت نمود.

و امّا تعمير ديوار بدون اخذ اجرت: خداوند عزوجل به واسطه اين كار خضر عليه السلام فضيلت عملى كه جناب موسى عليه السلام قبلاً انجام داده بود را متذكّر شد و آن اين بود كه آن حضرت با اينكه خودش گرسنه بود، براى دو دختر شعيب از چاه آب كشيد، بدون اينكه در قبال آن اجرتى طلب كند. پس حق تعالى با فعل خضر عليه السلام، حضرتش را متنبّه ساخت و او را به ياد عمل خويش آورد تا بدين وسيله، شاكر و مسرور باشد.

و امّا سخن خضر عليه السلام به موسى عليه السلام كه گفت: هذا فِراقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ (1)، فراقى كه حاصل شد، از ناحيه خود حضرت موسى عليه السلام بود؛ زيرا قبلاً اظهار نموده بود كه اگر از افعال تو پرسش نمودم، ديگر با من مصاحبت و رفاقت مكن. پس در واقع جناب موسى عليه السلام با جمله فَلا تُصاحِبْنِي ، حكم به مفارقت و جدايى نمود.

سپس محمد بن عبدالله بن طيفور فرمود: جناب موسى عليه السلام هفتاد تن از رجال قوم خود را به منظور رفتن به وعده گاه ملاقات پروردگار انتخاب نمود؛ اين مردان بعد از شنيدن كلام حق، درنگ نكرده و با ايراد سخنى كه در حدّ آن نبودند، سبب مرگ خود شدند؛ ايشان خطاب به حضرت موسى عليه السلام گفتند: «ما به تو ايمان نخواهيم آورد تا وقتى كه خدا را آشكارا ببينيم». به مجرّد ايراد اين كلام، صاعقه اى پديد آمد و ايشان را گرفت و بلافاصله مردند. جاى شبهه نيست اگر خداى عزوجل آنها را برمى گزيد، به طور قطع حفظشان مى نمود و اساساً حق جلّ و علا، كسانى را انتخاب نمى كرد كه مى دانست از حد تجاوز مى كنند.

پس بايد پذيرفت كه جناب موسى عليه السلام با آن همه فضل و موقعيّت و شأنى كه دارا بود، براى اختيار آن مردان، صلاحيت نداشت و وقتى آن حضرت صلاحيت نداشته باشد،8.

ص: 66

چگونه مردم براى اختيار امام و پيشوا صلاحيت دارند و چگونه مى توانند با عقول ناقص خود، احكام را استنباط نموده و با آراء متفاوت و نيّات متباين و قصدهاى مختلف، آنها را استخراج نمايند؛ خدا منزّه است از اينكه به اختيار ايشان راضى و خشنود باشد.

و افعالى كه از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام صادر مى شد، همچون افعال صادر از خضر عليه السلام بوده كه تمامش مشتمل بر حكمت و صواب است؛ اگرچه مردم، وجه حكمت و صواب را در آنها ندانند. و همان طورى كه جناب موسى عليه السلام با آن همه عقل و درك، نتوانست باطن افعال جناب خضر عليه السلام را درك كند، به طور قطع مردم، مصالح و حكم منظور در افعال و اعمال صادره از حضرت امير عوالم وجود عليه السلام را ادراك نخواهند نمود.(1)

هستى كه من طاقت آن را ندارم».

سپس عالم (خضر عليه السلام) از بلاها و دشمنى هايى كه با آل محمد صلى الله عليه و آله مى شود با موسى عليه السلام گفت و هر دو گريستند. سپس از فضايل آل محمد صلى الله عليه و آله گفت تا اينكه موسى عليه السلام فرمود: «اى كاش من نيز از آل محمد صلى الله عليه و آله بودم». سپس خضر عليه السلام از تاريخ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و آنچه در راه خدا مى بيند براى موسى عليه السلام گفت. آن گاه موسى عليه السلام از او اجازه خواست تا براى آموختن راه هدايت، او را همراهى كند و خضر عليه السلام گفت: «تو توانايى همراهى من را ندارى». موسى عليه السلام نيز در پاسخ گفت: «انشاءالله مرا بردبار مى يابى و در كارى با تو مخالفت نخواهم كرد».(1)

همچون ستاره شناسى نپرداخت.

از سوى ديگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درس ناخوانده بود و حرفه اى نيز نياموخته بود. ايشان هنگام هجرت به مدينه، يك راه بلد استخدام كرد و درباره امور مختلف خبر مى گرفت. پس چگونه تبعيت موسى عليه السلام از خضر عليه السلام در دوران نبوتش براى شناخت باطن آنچه خدا به خضر عليه السلام آموخته بود، انكار مى شود؟

ندانستن امورى مانند اينكه پادشاه، كشتى هاى سالم را غصب مى كند و اينكه در فلان مكان گنج است يا اينكه آن كودك پس از بلوغ، كافر و فسادگر مى شود، نقص يا مايه خرده گيرى بر حضرت موسى عليه السلام و پايين آمدن جايگاه نبوتش نيست.

موسى عليه السلام نيز آسيب رساندن به كشتى و كشتن كودك را به طور كلى انكار نكرد، بلكه بر اساس ظاهر شريعت، آنها را انكار كرد. اين مسئله مانند اين قانون است كه پيامبران الهى، گواهى گواهان عادل را بر اساس ظاهر مى پذيرفتند:

ولو كان موسى عليه السلام اتبع الخضر عليه السلام بعد بعثته لم يكن ذلك أيضا قادحا في نبوته لأنه لم يتبعه لاستفادته منه علم شريعته و إنما اتبعه ليعرف باطن أحكامه التي لا يخل فقد علمه بها بكماله في علم ديانته و ليس من شرط الأنبياء عليهم السلام أن يحيطوا بكل علم و لا أن يقفوا على باطن كل ظاهر و قد كان نبينا محمد صلى الله عليه و آله

أفضل النبيين و أعلم المرسلين و لم يكن محيطا بعلم النجوم و لا متعرضا لذلك.(1)

سيد مرتضى در اين باره مى افزايد:

اينكه خداوند به فردى دانشى دهد كه موسى عليه السلام نداند و حضرت موسى عليه السلام را به سوى او براى فراگرفتن ارشاد كند، محال نيست. آنچه به نظر شيعه درباره انبياء ناممكن است، اين است كه پيامبرى در دانش نيازمند برخى از كسانى شود كه به سوى آنان مبعوث شده و آموختن موسى عليه السلام از خضر عليه السلام مانند آموختن ايشان از يك فرشته الهى است كه به سوى وى نازل شده است. اين روايت نمى تواند اثبات كند كه خضر عليه السلام در تمام دانش ها،4.

ص: 69

بالاتر از موسى عليه السلام است، بلكه ممكن است كه موسى عليه السلام در دانش هاى ديگر و بالاتر، بر خضر عليه السلام برترى داشته است.(1)

البته لازم به ذكر است، اين باور كه موسى عليه السلام، پيش از پيامبر شدنش با حضرت خضر عليه السلام همراه شده بود، بر خلاف روايات متعددى است كه در منابع فريقين آمده است.

تصور كلى سلسله هاى متصوفه درباره خضر عليه السلام را مى توان تا حدى در سخنان ابن عربى يافت. وى در باب هفتادوسوم «الفتوحات المكية» و نيز در كتاب «الجَوابُ المُستقيم عمّا سألَ عنهُ التّرمذى الحكيم» به مسائل مرتبط با خضر عليه السلام پرداخته است. از ديدگاه وى، حضرت خضر عليه السلام يكى از اركان چهارگانه اى است كه خداوند به وسيله آنها، شريعت را حفظ كرده است.(1)

غير صوفيان در مورد عمر طولانى خضر عليه السلام با يكديگر اختلاف دارند؛ اما از ديدگاه متصوفه، خضر عليه السلام هنوز زنده است. بيشتر پيشينيان صوفيه به خضر عليه السلام شخصى معتقدند و برخى از آنان مدعى ديدار با اويند. ابن عربى خود از جمله مدعيان ديدار با حضرت خضر عليه السلام است.(2)

بر اساس حكايتى كه فريدالدين عطار نيشابورى در تذكرة الاولياء(3) به نثر و در الهى نامه به نظم آورده است، فردى ناشناس در قصر ابراهيم ادهم بر او ظاهر مى شود و او را نصيحت مى كند. وى در معرفى خود مى گويد كه ارضى، بحرى، برّى و سمائى است و نام معروفش خضر عليه السلام است و سپس ناپديد مى شود.

خاقانى اشعار بسيارى در وصف ملاقات ها و گفت وگوهاى خود با خضر عليه السلام آورده است. در ادبيات عرفانى فارسى، بارها آمده است كه برخى افراد، خضر عليه السلام را ديده اند. آنچه آنان از ظاهر او نقل كرده اند، جالب است: بيشتر او را به شكل انسان ديده اند؛ اما گاه گفته اند، نه مانند آدميانى كه اكنون هستند.

شيخ ابوسعيد ابوالخير (م 440 ق) در جوانى به كوه و بيابان مى رفت و مردم او را همراه پيرمردى سپيدجامه مى ديدند. از او پرسيدند: «آن پير كيست؟» گفت: «خضر عليه السلام». بيشتر افراد، خضر عليه السلام را پيرى نكوروى، نورانى، باهيبت و باصفا توصيف كرده اند. جالب است كه او در سرزمين هاى گوناگون به شكل هاى متفاوت ظاهر مى شود؛ چنان كه او را در قونيه3.

ص: 71

به شكل سوارى فرنگى و در ماوراءالنّهر به شكل تركى پوستين پوشيده و سوارى با كلاه نمدى و چوب به دست ديده اند.

ابراهيم خوّاص (م 291 ق)، خضر عليه السلام را در بيابان ديد كه به شكل مرغى مى پريد. ديگران نيز به پرواز خضر عليه السلام اشاره كرده اند؛ چنان كه بايزيد بسطامى (م 261 ق) را هم در تشييع جنازه كسى ديدند كه دست در دست خضر عليه السلام به هوا مى پريد.

روزى شيخ ابوعمرو صَريفينى، از صوفيان قرن ششم، در مجلسى سخن مى گفت. ناگاه چند گام بر هوا رفت و گفت: «اى اسرائيلى بايست و كلامى محمّدى بشنو!» و به جاى خود بازگشت. از وى پرسيدند: «اين چه حالت بود؟» گفت: «ابوالعباس خضر عليه السلام از مجلس ما مى گذشت؛ با سرعت به نزد او رفتم و اين سخن را به وى گفتم».

فخرالدّين احمد، فرزند شيخ روزبهان بقلى (م 606 ق) نيز كه از شيراز به كيش سفر مى كرد، سخت آب شيرين هوس كرد. دو روز گذشت و عطش او فرو نگرفت. رو به سوى شيراز كرد و گفت: «اى شيخ مرا درياب». پس از لحظه اى كسى كوزه آب به دست از هوا فرود آمد. كوزه را به او داد و آب نوشيد و حالش بهبود يافت. چون به شيراز بازگشت، شيخ روزبهان گفت: «تو از من آب خواستى و من از خضر عليه السلام يارى خواستم».

اميرحسين، مريد خواجه بهاءالدّين نقشبند (م 791 ق) نيز در راه فتح آباد به سوى بخارا، خضر را ديد و خضر از گريبان خود پاره اى خمير درآورد و به او داد و گفت: «نان بپز و بخور».

شيخ عبدالقادر گيلانى (م 561 ق) هنگام سفر، خضر عليه السلام را ديد و او را نشناخت. خضر عليه السلام به او نان و شير داد و خود را معرفى كرد؛ سپس با هم غذا خوردند.

در اين ماجراها گاه خضر عليه السلام تا خود را معرّفى مى كند، ناپديد مى شود. چنان كه نقل است ابوبكر همدانى، از عارفان سده چهارم، در بيابان حجاز وامانده بود و چيزى براى خوردن نداشت با خود گفت، اى كاش نان و باقلاى گرم داشتم. ناگهان يكى بانگ برآورد:

ص: 72

«نان و باقلاى گرم». به نزد او رفت. نان و باقلا را بر سفره اى حاضر ديد. آن شخص گفت: «بخور» و او خورد. ابوبكر از وى پرسيد: «تو كيستى؟» او گفت: «خضرم» و ناپديد شد.

در مناقب اوحدالدّين كرمانى نيز آمده است كه اوحدالدّين در نخستين سفرش به حج، در بيابان به خواب فرو رفت و از كاروان دور افتاد. خضر عليه السلام به يارى او رفت، دست او را گرفت و با دو سه گام، وى را به كاروان رساند و به او گفت: «در طواف با هم خواهيم بود. هرگاه نيازى داشتى، مرا به ياد آور، حاضر خواهم شد».

گاه خضر عليه السلام بيماران را هم درمان مى كند. محمد بن سمّاك (م 183 ق) بيمار بود. يارانش قاروره (شيشه ادرارِ) او را به نزد پزشكى نصرانى مى بردند. خضر عليه السلام در راه آنان را ديد و گفت: «اين قاروره را بر زمين زنيد و به ابن سمّاك بگوييد كه دست خود را بر موضع درد بنهد و آيه 105 سوره اسرا را 17 بار بخواند». ياران ابن سمّاك پيام خضر عليه السلام را به او رساندند. او چنين كرد و بهبود يافت.(1)

آيا نمى دانيد كه من امام شما و آقاى جوانان بهشت هستم و اطاعت من بر شما واجب است؟ آيا نمى دانيد هنگامى كه خضر عليه السلام كشتى را معيوب كرد، ديوار را بازسازى نمود و نوجوان را كشت، اين كارها موسى بن عمران را خشمگين كرد به دليل اينكه علت آنها را نمى دانست؟ در حالى كه [آن كارها] نزد خداوند تبارك و تعالى درست و بادليل بود. آيا ندانستيد كه هيچ كدام از ما نيست، مگر اينكه بر گردنش بيعت طاغوت زمان خود را به گردن دارد، مگر قائم ما؟

2. به روايتى، شاميان كه آوازه فتوا دادن عبدالله بن عباس را شنيده بودند، قاصدى را نزد او فرستادند تا دليل جنگ امام على عليه السلام با قاسطين، ناكثين و مارقين را بپرسد. ابن عباس در پاسخ به قاصد شاميان گفت:

إنما مثل علي عليه السلام في هذه الامة كمثل العبد الصالح الذي قال له موسى: هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلى أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمْتَ رُشْداً

ويحك، اجلس حتى اخبرك بما سمعت و حفظت عن رسول الله صلّى الله عليه و آله، قال: إن الله عزوجل لما أعطى موسى عليه السلام التوراة و علمه من كل شيء قال موسى: أنا أعلم الناس، فلما لقي الخضر عليه السلام أقرّ له بعلمه و لم يحسده كما حسدتم أنتم عليا عليه السّلام، و كان خرقه للسفينة لله رضا، و سخطا لأهل الجهالة من الناس، و كان قتله الغلام لله رضا، و سخطا لأهل الجهالة من الناس.(1)

مثل امام على عليه السلام در اين امت، مانند بنده صالحى است كه موسى عليه السلام از او خواهش كرد تا به او دانش بياموزد. هنگامى كه خداوند به موسى عليه السلام تورات و دانش بسيارى عطا كرد، با خود گفت، من داناترين مردم هستم. اما وقتى خضر عليه السلام را ديد، به دانش او اعتراف كرد و مانند شما كه بر على عليه السلام حسد ورزيديد، بر او حسودى نكرد. آسيب رساندن به كشتى، موجب رضاى خداوند و سبب خشم نابخردان بود و قتل نوجوان نيز همين طور.

موسى عليه السلام از ايشان توصيه طلب كرد. در اين هنگام حضرت خضر عليه السلام، توصيه هايى به حضرت موسى عليه السلام ارائه كرد:

عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللهِ عليه السلام قَالَ: قَالَ موسى عليه السلام لِلْخضر عليه السلام قَدْ تَحَرَّمْتُ بِصُحْبَتِكَ فَأَوْصِنِي قَالَ لَهُ الْزَمْ مَا لَا يَضُرُّكَ مَعَهُ شَيْ ءٌ كَمَا لَا يَنْفَعُكَ مَعَ غَيْرِهِ شَيْ ءٌ.(1)

از امام صادق عليه السلام نقل شده: حضرت موسى عليه السلام به حضرت خضر عليه السلام گفت: «از همراهيت محروم شدم؛ پس وصيتى مرا بنما». فرمود: «پيوسته همراه كسى باش كه به همراه او چيزى به تو آسيب نمى رساند آنچنان كه [بدون او] و همراه غير او چيزى به تو سود نمى رساند».

حَدَّثَنَا عَلِيُّ بن أَحْمَدَ بن عَبْدِاللهِ بن أَحْمَدَ بن أَبِي عَبْدِاللهِ الْبَرْقِيُّ رَحِمَهُ اللهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بن أَبِي عَبْدِ اللهِ عَنِ الْحَسَنِ بن عَلِيِّ بن فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بن مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ أَبَانِ بن عَبْدِ الْمَلِكِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عليهما السلام قَالَ: إِنَّ موسي بن عِمْرَانَ عليه السلام حِينَ أَرَادَ أَنْ يُفَارِقَ الْخضر عليه السلام قَالَ لَهُ أَوْصِنِي فَكَانَ مِمَّا أَوْصَاهُ أَنْ قَالَ لَهُ إِيَّاكَ وَ اللَّجَاجَةَ أَوْ أَنْ تَمْشِيَ فِي غَيْرِ حَاجَةٍ أَوْ أَنْ تَضْحَكَ مِنْ غَيْرِ عَجَبٍ وَ اذْكُرْ خَطِيئَتَكَ وَ إِيَّاكَ وَ خَطَايَا النَّاسِ.(2)

هنگامى كه موسى عليه السلام مى خواست از خضر عليه السلام جدا شود، به او گفت: «مرا توصيه كن». از جمله توصيه هاى خضر عليه السلام اين بود: «از لجاجت دور باش، بدون نياز كارى نكن، بدون تعجب نخند، هميشه به ياد خطايت باش و به خطاهاى مردم مپرداز».

حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بن عَبْدِ اللهِ عَنِ الْقَاسِمِ بن مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بن دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ سُفْيَانَ بن عُيَيْنَةَ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بن الْحُسَيْنِ عليهما السلام قَالَ: كَانَ آخِرُ مَا أَوْصَى بِهِ الْخضر موسى بن عِمْرَانَ عليه السلام أَنْ قَالَ لَهُ لَا تُعَيِّرَنَّ أَحَداً بِذَنْبٍ وَ إِنَّ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَي اللهِ عَزَّوَجَلَّ ثَلَاثَةٌ الْقَصْدُ فِي الْجِدَةِ وَ الْعَفْوُ فِي الْمَقْدُرَةِ وَ الرِّفْقُ بِعِبَادِ اللهِ وَ مَا رَفَقَ أَحَدٌ بِأَحَدٍ فِي3.

ص: 75

الدُّنْيَا إِلَّا رَفَقَ الله عَزَّوَجَلَّ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ رَأْسُ الْحِكْمَةِ مَخَافَةُ اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي.(1)

از آخرين وصيت هاى خضر عليه السلام به موسى بن عمران عليه السلام اين بود: «هرگز كسى را به خاطر گناهش سرزنش نكن و بدان كه محبوب ترين امور نزد خداوند، ميانه روى به هنگام دارايى، گشايش و گذشت به هنگام توانايى و مدارا با بندگان خداست؛ هيچ كسى با شخص ديگرى در دنيا نرمش نمى كند، مگر اينكه خداوند عزوجل در روز قيامت با او به ملايمت برخورد مى كند و اصل حكمت، خوف از خداوند تبارك و تعالى است.

ابوعبدالله ملطى نقل كرد: هنگام جدايى، موسى عليه السلام به خضر عليه السلام گفت: «مرا پندى ده». خضر عليه السلام فرمود: «اهل فايده رساندن به ديگران باش، نه اهل ضرر رساندن؛ خنده رو باش، نه خشمگين؛ از لجاجت و اصرار بى جا رو بگردان؛ بدون نياز به مسيرى نرو و بيهوده مخند».(2)

وهب بن منبه نقل مى كند: خضر عليه السلام به موسى عليه السلام گفت: «مردم در دنيا به اندازه غصه هايشان براى دنيا، عذاب مى شوند».(3)

بشر بن حارث حافى نقل كرد كه خضر عليه السلام به موسى عليه السلام گفت: «خداوند اطاعتش را بر تو آسان كند».(4)

به روايتى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، خضر عليه السلام نزد موسى عليه السلام آمد و فرمود: «پروردگارت بر تو سلام مى رساند». موسى عليه السلام گفت: «خدا سلام است و هر سلامى به او بازمى گردد و ستايش، تنها سزاى الله، پروردگار جهانيان است. كسى كه نعمت هايش را نمى توانم بشمارم و شكرش را به جا آورم، مگر با كمكش». سپس به خضر عليه السلام گفت: «مرا پندى ده كه خداوند مرا بهره مند گرداند».

خضر عليه السلام گفت: «اى جوينده دانش! گوينده، كمتر از شنونده خسته مى شود. پس هرگاه سخن گفتى، هم نشينانت را خسته نكن و بدان قلبت مانند يك ظرف است، ببين كهن.

ص: 76

چگونه آن را پر مى كنى. مشتى از دنيا بردار و بقيه را پشت سر گذار كه دنيا خانه تو نيست و در آن آرامش نخواهى يافت. دنيا تنها براى بهره مندى به قدر كفايت بندگان و توشه برداشتن براى معاد نهاده شده است.

جانت را با صبر پرورش و رياضت بده تا از گناه نجات يابى. اى موسى! اگر به دنبال دانشى، براى دانش فرصت قرار بده و خود را از گرفتارى هاى ديگر رها كن؛ چراكه دانش، تنها براى كسى است كه خود را براى آن فارغ كند. اهل زياد گفتن دانش مباش؛ چراكه زيادى سخن، دانشمندان را عيب و بدى سخيفان را آشكار مى كند. ميانه رو باش كه ميانه روى از توفيق و سداد است. از جاهلان روگردان باش و با آنان مدارا كن و نسبت به سفيهان، بردبار باش؛ چراكه اين بردبارى، كار حكيمان و زينت دانشمندان است.

اگر نابخردى به تو ناسزا گفت، با بردبارى سكوت كن و با دورانديشى از او پرهيز كن؛ چراكه آن نابخردى و بددهنى كه هنوزش درباره ات به كار نبسته، بيشتر و بزرگتر است. اى پسر عمران! دانشت را اندك بدان كه اندلاث(1) و تعسف(2) از اقتحام(3) و تكلف است. درى كه نمى دانى چگونه بسته مى شود، نگشا و درى كه نمى دانى چگونه باز مى شود، نبند.

اى پور عمران! چگونه زاهدى است آن كه حرصش به دنيا پايان ندارد و ميلش به دنيا فروكش نمى كند و آنچه دارد، كوچك مى شمرد و خداوند را در حكمش نسبت به خود متهم مى كند و آيا كسى كه خواهش هاى نفسش بر او چيره است، مى تواند از ميل ها و شهوت ها دست بكشد يا طلب دانش برايش سودى دارد؟ در حالى كه نابخردى بر او چيره شده؛ چراكه براى آخرت مى دود، ولى رو به دنيا دارد.

اى موسى! براى عمل كردن بياموز هر آنچه مى آموزى، نه براى بازگو كردن؛ چراكه اين گونه بار و ضررش براى تو بر و ميوه اش براى غير توست. اى موسى بن عمران! بسيار نيكوكار باش كه تو گرفتار گناهان هستى و دلت را با خوف به لرزه در بياور كه پروردگارتن.

ص: 77

را خشنود مى كند و تو به دنبال كار خير باش كه تو ناگزير، گرفتار كار بد خواهى شد. اگر حفظ كنى، پندت دادم». در اين هنگام خضر عليه السلام رفت و موسى عليه السلام غمگين و افسرده شروع به گريستن كرد».(1)

چون وقت جدايى خضر و موسى عليهما السلام رسيد. خضر به موسى گفت: «اگر صبر مى كردى، هزار امر شگفت انگيز مى ديدى كه از آنچه ديدى عجيب تر بود». موسى عليه السلام به دليل جدايى از حضرت خضر عليه السلام گريه كرد و گفت: «اى پيامبر خدا! مرا وصيتى كن».

حضرت خضر عليه السلام: «اى موسى! همّ و غمّت را براى زندگى ابدى و آخرتت بگذار و در آنچه تو را به كار نيايد، كنكاش نكن. به هنگام ايمنى، بيم را رها نكن و به هنگام ترس و خوف، از ايمن شدن نااميد نشو. در آشكار كارت تدبير كردن را رها نكن و به هنگام قدرت، نيكى به ديگران را وامگذار». خضر عليه السلام گفت: «اى موسى! از لجاجت بپرهيز و بدون نياز، به كارى نپرداز و بى دليل، نخند و بر كسى به خاطر خطايى كه كرده و از آن پشيمان شده، عيب نگير و بر خطاهايت گريه كن». موسى عليه السلام گفت: «موعظه را به نهايت رساندى؛ خداوند نعمتش را بر تو كامل كند و از دشمنت حفظ گرداند».

در اين هنگام حضرت خضر عليه السلام به موسى عليه السلام گفت: «تو نيز مرا توصيه كن». موسى عليه السلام گفت: «مبادا كه خشمگين شوى، مگر در راه خدا و از هيچ كس جز براى خدا خشنود مباش. دنيا را دوست مدار و براى آن با كسى دشمنى نكن كه از ايمان خارجت كرده و وارد كفرت مى سازد». خضر عليه السلام پاسخ داد: «خيرخواهى را به نهايت رساندى. خداوند تو را بر طاعتش موفق گرداند و در كارت خوشحال سازد و تو را محبوب خلقش گرداند». موسى عليه السلام گفت: «آمين».(2)4.

ص: 78

«خدايا مرا بر كارهايى يارى فرما كه نجاتبخش من از آنچه مرا از آن ترساندى است». پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «كاش دعا را كامل كند» و مرد كه گويا مراد پيامبر صلى الله عليه و آله را دريافته بود گفت: «خدايا مرا اشتياقى عطا كن مانند اشتياق صالحين به آنچه آنها را مشتاق كردى». سپس پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: «اى انس! طهور را بگذار و نزد او برو. بگو براى رسول خدا دعا كن تا خداوند او را بر انجام رسالتش يارى كند و براى امتش نيز دعا كن تا از تعاليم حق پيامبرشان پيروى كنند».

انس مى گويد، آن مرد از من پرسيد: «چه كسى تو را نزد من فرستاد؟» من خوش نداشتم بدون اجازه گرفتن از رسول الله صلى الله عليه و آله حقيقت را بگويم، پس به او گفتم: «مهم نيست چه كسى مرا فرستاده، براى آنچه گفتم دعا كن». او اصرار كرد كه بگويم چه كسى مرا نزد وى فرستاده است. من نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله بازگشتم و عرض كردم اى رسول الله، گفت وقتى براى شما دعا مى كند كه بداند چه كسى مرا نزد او فرستاده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «نزد وى بازگرد و بگو من تو را فرستاده ام».

وقتى سخن رسول خدا صلى الله عليه و آله را بازگو كردم به من گفت: «اى فرستاده رسول خدا! خوش آمدى. شايسته بود من نزد ايشان بروم. سلام مرا به رسول خدا صلى الله عليه و آله برسان و به ايشان بگو: اى رسول خدا! حضرت خضر عليه السلام سلام مى رساند و مى گويد: اى رسول خدا، خداوند تو را بر ساير پيامبران الهى مانند برترى ماه رمضان بر ساير ماه ها برترى داد و امتت را مانند فضل جمعه بر ساير روزها برترى و فضيلت داد». هنگامى كه از او رو گرداندم، شنيدم كه مى گفت: «خدايا مرا از اين امت هدايت شده، مورد رحمت قرار داده شده و توبه پذيرفته شده قرار بده».

در روايت ملاقات پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله با حضرت الياس نيز يادى از حضرت خضر عليه السلام شده است. آن روايت بيان مى دارد كه خضر عليه السلام و الياس، سالى يك بار با يكديگر ملاقات مى كنند. اما اين روايت علاوه بر ضعف سند، شامل مطالب عجيبى است كه باور آنها مشكل است.(1)8.

ص: 80

گفت: «سلام بر شما اى اهل بيت محمد. هركسى مرگ را مى چشد و روز قيامت به پاداش كارهاى خود به طور كامل خواهد رسيد. خداوند جانشين هر از بين رونده و تسلى بخش هر مصيبت و جبران كننده هر كاستى است، پس بر او توكل و اعتماد كنيد و براى خود و شما طلب آمرزش مى كنم». امير المومنين عليه السلام فرمود: اين برادرم خضر است كه آمده تا در مصيبت پيامبرتان به شما تسليت بگويد.

مرحوم صدوق در اين كتاب(1) و در كتاب امالى،(2) اين روايت را با سندى ديگر و متن هايى كوتاه تر نقل كرده است.

شيخ كلينى نيز با روايت هاى مختلف به اين ماجرا پرداخته است. در روايت هشام ابن سالم با سند صحيح(3) از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از دنيا رفت، بدون اينكه كسى را ببينند، صدايى را شنيدند كه سخن مى گفت» (سخنانى با محتواى روايت هايى كه از شيخ صدوق نقل شد).(4)

در اين روايت از خضر عليه السلام نامى برده نشده و مرحوم كلينى چهار روايت ديگر شبيه اين روايت را نيز نقل كرده است.

سند روايت بعدى مشكل دارد؛ چراكه سلمة بن خطاب از سوى نجاشى تأييد نشده است؛(5) ولى ديگر رجال، توثيق دارند.(6) تنها تفاوتى كه اين روايت با روايت هاى قبلى و بعدى كلينى و روايت هاى صدوق دارد، متن آن است كه مى گويد: «جبرئيل آمد و اين جملات را گفت و در پايان اضافه كرد، اين آخرين ملاقات من با زمين است».(7)

متن دو روايت بعدى مانند روايت اول است و تنها توضيح اضافه اى را كه در دومين1.

ص: 82

روايت مى يابيم، اين است كه هنگام تسليت گفتن فرد ناشناس، چهار تن از اصحاب كساء (غير پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) حضور داشتند.(1) جالب است اين روايت ها به ترتيب از امام صادق و امام باقر عليهما السلام روايت شده اند. سند اين دو روايت نيز معتبر است.

بر اساس روايت بعدى از امام باقر عليه السلام، هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درگذشت، فردى نزد اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت:

سلام و رحمت و بركت هاى خدا بر شما باد. همه مردم مى ميرند و پاداش اعمالشان را به طور كامل در قيامت مى بينند. خداوند تسلى بخش همه مصيبت ها و جانشين همه مردگان و جبران كننده همه از دست رفته هاست. پس به خداوند اطمينان داشته باشيد و بر او توكل كنيد و به ياريش به هنگام مصيبت خشنود شويد. زيرا مصيبت ديده واقعى كسى است كه از پاداش الهى محروم بماند و سلام و رحمت و بركت هاى خدا بر شما». برخى از افراد حاضر در خانه بودندگفتند، اين فرشته اى از آسمان بود كه خداوند او را براى تسلى دادن شما فرستاده بود و برخى ديگر گفتند، وى خضر عليه السلام است.(2)

سند اين روايت به خاطر فرد ناشناخته اى به نام محمد عيسى ارمنى ضعيف است.

مى گفتند و صدايشان را مى شنيدند، ولى آنها را نمى ديدند كه گفتند: «سلام بر شما اهل بيت و رحمت و بركت الهى...» و در ادامه، متن حديث پيشين را گفته و سپس با آنها وداع مى كنند. حاكم نيشابورى اين روايت را صحيح السند مى داند.(1)

متن سوم مربوط به روايت انس بن مالك است:

هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درگذشت، ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گريه مى كردند. در اين هنگام مردى خوش چهره، درشت هيكل و با محاسنى قرمز رنگ و سياه (در برخى روايت ها: در حالى كه ردايى بر تن داشت و موهاى سينه و شانه هايش بسيار بود) از كنارشان عبور كرد و لحظه اى بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گريست.

سپس (به روايتى دو دست را بر دو لنگه در گذاشت و) رو به آنان كرد و سخنانى مانند جملاتى كه در حديث هاى پيشين نقل شد، بر زبان آورد و رفت. در اين هنگام از يكديگر پرسيدند: «آيا اين مرد را مى شناختيد؟» ابوبكر و على عليه السلام گفتند (و به روايت ديگر تنها ابوبكر گفت): «بله اين برادر رسول خدا صلى الله عليه و آله خضر عليه السلام بود».(2)

با توجه به متعدد بودن اين روايت ها و وجود برخى از روايت هاى صحيح السند در آن، مى توان به اين اطمينان رسيد كه حضرت خضر عليه السلام، درگذشت پيامبر صلى الله عليه و آله را به اهل بيت ايشان عليهم السلام تسليت گفت.

الثَّانِي وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ حِكَايَةً عَنْ موسى حِينَ قَالَ لِهَارُونَ عليه السلام اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ فَهُوَ هَارُونُ إِذَا اسْتَخْلَفَهُ مُوسَى عليه السلام فِي قَوْمِهِ فَهُوَ الثَّالِثُ وَ قَالَ عَزَّوَجَلَ وَ أَذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ فَكُنْتَ أَنْتَ الْمُبَلِّغَ عَنِ اللهِ وَ عَنْ رَسُولِهِ وَ أَنْتَ وَصِيِّي وَ وَزِيرِي وَ قَاضِي دَيْنِي وَ الْمُؤَدِّي عَنِّي وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ موسى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي فَأَنْتَ رَابِعُ الْخُلَفَاءِ كَمَا سَلَّمَ عَلَيْكَ الشَّيْخُ أَ وَ لَا تَدْرِي مَنْ هُوَ قُلْتُ لَا قَالَ ذَاكَ أَخُوكَ الْخَضِرُ عليه السلام فَاعْلَمْ.(1)

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: روزى همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از كوچه هاى مدينه مى گذشتيم. ناگهان پيرمردى چارشانه را با محاسنى سفيد و پرپشت ديديم. وى ابتدا به پيامبر صلى الله عليه و آله سلام كرد و خوشامد گفت. سپس رو به من كرد و اين گونه سلام داد: «سلام اى چهارمين خليفه و رحمت و بركات خدا بر تو باد». سپس رو به پيامبر صلى الله عليه و آله كرد و پرسيد: «آيا اين گونه نيست اى رسول خدا؟» پيامبر صلى الله عليه و آله او را تصديق كرد و پيرمرد رفت.

امام على عليه السلام مى فرمايد، من به آن حضرت گفتم: «اى رسول خدا! اين چيزى كه اين فرد به من گفت و شما هم آن را تصديق كردى، چه بود؟» پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «ستايش خدا را كه تو همان هستى كه او گفت. خداوند در كتابش فرموده: من در زمين خليفه اى قرار مى دهم (بقره: 30) و اول خليفه اى كه قرار داد، آدم بود و به داوود فرمود: اى داوود! ما تو را در زمين خليفه قرار داديم. پس در ميان مردم به حق داورى كن (ص: 26). او خليفه دوم است و به نقل از موسى به هارون فرمود: خليفه من در ميان امت من باش و نيكويى كن (الأعراف: 142). پس هارون خليفه سوم است.

همين طور خداوند عزوجل فرمود: خبرى از خدا و پيغمبرش در روز حج اكبر به مردم ابلاغ مى شود (توبه: 3) و تو ابلاغ كننده از خدا و رسول، وصى، وزير، اداكننده بدهى و اداكننده امانات از سوى من هستى. تو براى من چون هارون براى موسى هستى، با اين تفاوت كه پس از من، پيامبر ديگرى نيست. پس تو چهارمين خليفه اى، چنان كه آن پيرمرد بر تو سلام كرد. آيا مى دانى كه او چه كسى بود؟ بدان كه او برادرت خضر عليه السلام بود».0.

ص: 85

ابوبكر گفت: «اى شيخ من قصد حج كرده ام و دختركى داشتم كه پيامى براى تو فرستاده بود: من زنى ناتوان و عيالمندم كه زمين كوچكى داشتم و پدرم آن را به من داده بود تا با آن روزگار بگذرانيم. پس از مرگ پدر، حاكم شهر اين زمين را از ما گرفت. ابوبكر پس از اندكى تأمل گفت: «اين حاكم با اين دختر چه كار دارد؟» عمر گفت: «به خدا قسم، اين حاكم ستمگر و خيانتكار را بركنار مى كنم. او كيست؟»

سپس پس از گفتن إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ، رو به ابوبكر گفت: «اى خليفه رسول خدا، اين ظالم را مجازات و بركنار كن».

پيرمرد گفت: «از خشم خدا و رسولش به خدا پناه مى بريم. چه كسى ستمگرتر و خيانتكارتر از كسى است كه به فرزندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و دخترش ستم كند». سپس از ديدگان ما پنهان شد.

ابوبكر به عمر گفت: «آيا سخن اين مرد را نشنيدى؟»

عمر گفت: «آنچه در دره جن ها ديدم و شنيدم، وحشتناك تر از اين بود. نگران نباش؛ چراكه ابليس در برابر انسان هاى باايمان مجسم مى شود تا آنان را به خطا انداخته و اندوهگين كند».

سخن عمر تمام نشده بود كه صدايى بلند، اشعارى با اين محتوا را خواند: «آيا خضر عليه السلام را ابليس قرار مى دهى. با اين كار قطعاً به راه گمراه كنندگان رفته اى. به درگاه خداوند از غصب حق آل پيامبر صلى الله عليه و آله توبه كن و ستم به پاكان را رها كن. ما گواه بوديم كه دختر پيامبر كارگزارى را بر فدك گمارد. خدا شاهد است كه اين حق، حق آنان بوده، نه حق قبيله تيم و عدى. آخرين وصيت هاى پيامبر صلى الله عليه و آله اين بود كه به فرزندانش ستم نكنيد. آن روز كه پيامبر صلى الله عليه و آله از على عليه السلام جدا شد، بهره ويژه اى از دانش و حلم و قرآن به اذن الهى، تنها به او در ميان اصحاب داد و حيدر را بهترين اوصيا خواند. اى ابوبكر، به بيعت روز غدير كه پيامبر صلى الله عليه و آله از لبيك گويان حج گرفت، [خوب] عمل كردى».

ابن عباس مى گويد: ديگرى پاسخش داد:

«اى مرد تيمى، بر هر ملحدى با عدالت رفتار كردى، ولى به آل محمد صلى الله عليه و آله ستم روا داشتى. تيم و عدى و زهره را بى نياز كردى و عزيزان سلاله پيامبر صلى الله عليه و آله را فقير كردى.

ص: 87

چه زود تغيير كرديد و پيمان هاى محكم شده خود را نقض كرديد.

آيا شكى است در اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله فدك را در برابر على عليه السلام و مقداد و سلمان و ابوذر و عمار، در وسط مسجد به فاطمه عليها السلام و نه به ابوبكر بخشيد؟

ما و انسان ها شاهديم كه ميراث پيامبر صلى الله عليه و آله براى فاطمه عليها السلام بود، نه ديگر خويشان دور و دورشده از او و ما هنگامى كه با محمد صلى الله عليه و آله روبه رو شويم، ستم شما را به آل پيامبر صلى الله عليه و آله گواهى خواهيم داد».

ابن عباس مى گويد: هنگامى كه اين سرزنش ها تمام شد، ابوبكر گفت: «اى ابن عباس، آنچه در محفل مى رود، نزد حضار امانت است. تو را به خدا كه مبادا آنچه شنيدى براى كسى نقل كنى».

چيزى نگذشت كه اميرالمؤمنين على عليه السلام، ابن عباس را خواند و به رويش تبسم كرد و گفت: «اى ابن عباس، آيا چيزى از شعرهايى كه شنيدى به ياد دارى؟» گفتم: «همه را به خاطر دارم». فرمود: «اگر تو برايم نمى خوانى، من برايت مى خوانم» و شروع كرد تمام ماجرا و شعرها را بازگو كردن؛ به طورى كه گويا يكى از حاضرانِ همراه ما بود. سپس فرمود: «اى ابن عباس، آيا مردى را كه ظاهر شد مى شناسى؟» گفتم: «نه». فرمود: «او خضر عليه السلام بود كه نزدم آمد و ماجرا را برايم گفت و شعر جنيان را نيز برايم خواند».

ابن عباس مى گويد: فردا صبح ابوبكر به دنبال فاطمه عليها السلام فرستاد و سند فدك را برايش نوشت و از او عذرخواهى كرد و كنيز آن حضرت نوشته را به سوى خانه برد، ولى در ميان راه، عمر به او رسيد و نوشته را از او گرفت و پاره كرد. پس او گفت: «چرا اين كار را كردى؟ خدا شكمت را پاره كند». ابن عباس مى گويد: «خداوند دعايش را مستجاب كرد و ديديم كه آنچه نفرين كرده بود، رخ داد».(1)

اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و حسن بن على عليهما السلام همراهش بود و به دست سليمان تكيه داده بود و به مسجد الحرام در آمد و بر زمين نشست. به ناگاه مردى خوش قواره و خوش لباس آمد و بر اميرالمؤمنين عليه السلام سلام داد و آن حضرت جواب سلام او را داد و خدمت حضرت نشست. سپس گفت: «اى اميرالمؤمنين، من از تو سه مسئله مى پرسم. اگر پاسخ آنها را به من دادى، مى دانم كه اين مردم در كار تو مرتكب خلافى شدند كه مسئول آن اند؛ در دنيا و آخرت خود آسوده نيستند و اگر نه، مى دانم كه تو با آنها برابرى و امتياز ندارى». على عليه السلام: «هرچه مى خواهى از من بپرس». آن مرد عرض كرد: «به من بگو:

1. مردى كه مى خوابد، روحش به كجا مى رود؟

2. يادآورى و فراموشى چگونه به شخص رخ مى دهد؟

3. چگونه فرزند به عموها و يا دايى هاى خود، مانند مى شود؟»

اميرالمؤمنين عليه السلام رو به حسن عليه السلام كرد و فرمود: «اى ابامحمد، پاسخ او را بده». امام حسن عليه السلام پاسخش را داد(1) و آن مرد گفت: «من گواهم كه نيست شايسته پرستشى جز خدا و هميشه به آن گواهى مى دادم و گواهم كه محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله است و هميشه بدان گواه بوده ام و گواهم كه تو وصى رسول خدايى و قائم به حجت او هستى - و اشاره به اميرالمؤمنين عليه السلام كرد - و هميشه بدان گواه بوده ام و گواهم كه تو هم وصى او هستى و قائم به حجت او - و اشاره به حسن عليه السلام كرد -. و گواهم كه حسين بن على عليهما السلام وصى برادر خود و قائم به حجت اوست بعد از او.

و گواهم بر على بن الحسين عليهما السلام كه او قائم به امامت حسين عليه السلام است پس از او و گواهم بر محمد بن على عليهما السلام كه اوست قائم به كار امامت على بن الحسين عليهما السلام. و گواهم بر جعفر بن محمد عليهما السلام كه اوست قائم به كار امامت محمد عليه السلام. و گواهم بر موسى عليه السلام كه اوست قائم به كار امامت جعفر بن محمد عليهما السلام. و گواهم بر على بن موسى عليهما السلام كه اوست قائم به كار امامت موسى بن جعفر عليهما السلام.

و گواهم بر محمد بن على عليهما السلام كه اوست قائم به امامت على بن موسى عليهما السلام. و گواهم برد.

ص: 89

حسن بن على عليهما السلام كه اوست قائم به كار امامت على بن محمد عليهما السلام. و گواهم بر حسن بن على عليهما السلام كه اوست قائم به كار امامت على بن محمد عليهما السلام. و گواهم به مردى كه فرزند حسن است و به كنيه و نام، تعبير نشود تا امر امامت پديد گردد و پر كند آن را از عدالت، چنانچه پر شده است از ستم و خلاف.

درود بر تو اى اميرالمؤمنين و رحمت و بركات خدا». سپس برخاست و رفت. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «اى ابامحمد، دنبالش برو ببين كجا مى رود». حسن بن على عليهما السلام بيرون شد و پس از آن گفت: «نشد جز اينكه پاى خود را از مسجد بيرون نهاد و من ندانستم به كجاى زمين خدا رفت و برگشتم نزد اميرالمؤمنين و به او آگاهى دادم». فرمود: «اى ابامحمد، او را مى شناسى؟» گفتم: «خدا و رسولش و اميرالمؤمنين عليهما السلام داناترند». فرمود: «او خضر عليه السلام بود».(1)

اين روايت با ذكر پاسخ هاى امام حسن عليه السلام به سؤالات حضرت خضر عليه السلام در منابع ديگر شيعه مانند كمال الدين، علل الشرايع، الامامة و التبصره و عيون اخبار الرضا عليه السلام با سندهاى متعدد(2) از مرحوم صدوق، كتاب الغيبه شيخ طوسى(3) و كتاب الغيبه نعمانى(4) آمده است. همچنين مرحوم مجلسى تصريح كرده اند، سند آن در كافى(5) و سند مرحوم صدوق در علل الشرايع صحيح است.(6) از اين روايت صحيح السند، نكات ذيل را مى توان در مورد حضرت خضر عليه السلام دريافت:

1. اثبات عمر طولانى حضرت خضر عليه السلام و زنده بودنش تا زمان اميرمؤمنان و حسنين عليهما السلام.

2. اطلاع داشتن حضرت خضر عليه السلام از اسرار و علوم اهل بيت عليهم السلام.

3. توانايى ناپديد شدن يا حركت ناگهانى حضرت خضر عليه السلام.6.

ص: 90

در موردش نمى كند، مگر اينكه خداوند آن ستمكار را خورد مى كند. از مردم برحذر باش. او قصد داشت برود و من او را بدرقه كردم».

شيخ طوسى در كتاب امالى، اين روايت را با سند ذكر كرده است. اما خوارزمى آن را به صورت مرسل در كتاب مناقب آورده و در ادامه گفته است:

اصبغ گفت: «او (حضرت خضر عليه السلام) بار ديگر نيز همانجا كنار آن ستون آمد، در حالى كه ميثم تمار در آنجا نماز مى خواند و به او گفت: اى كسى كه كنار ستونى، به صاحب خانه (يعنى امام على عليه السلام) سلام برسان و بگو، من ابتدا نزد او رفتم، ولى خواب بود».(1)

الْأَغْنِيَاءِ لِلْفُقَرَاءِ قُرْبَةً إِلَى اللهِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِكَ تَيْهُ الْفُقَرَاءِ عَلَى الْأَغْنِيَاءِ ثِقَةً بِاللهِ فَقَالَ الْخضر عليه السلام لِيُكْتَبْ هَذَا بِالذَّهَبِ.(1)

روزى امام على عليه السلام و خضر عليه السلام يكديگر را ملاقات كردند. امام عليه السلام به او فرمود: «كلمه اى حكمت آميز بگو». خضر عليه السلام گفت: «چه نيكوست فروتنى ثروتمندان در برابر تهيدستان براى تقرب به خداوند». اميرالمومنين عليه السلام فرمود: «و نيكوتر از آن بى توجهى فقيران به ثروتمندان است، از روى اعتماد به خداوند». خضر عليه السلام گفت «اين سخن را بايد با طلا نگاشت».

علم است و از دهان رسول خداست كه در ناى من فروريخته.

از من بپرسيد كه علم اولين و آخرين نزد من است و اگر مسند برايم بيندازند و بر آن نشينم، به اهل تورات، از تورات خودشان فتوا دهم تا جايى كه تورات به سخن آيد و گويد: درست گفت على عليه السلام و دروغ نگفت؛ به راستى شما را به همان فتوا داد كه در من نازل شده و به اهل انجيل از انجيل خودشان فتوا دهم تا جايى كه انجيل به سخن آيد و گويد: درست گفت على عليه السلام و دروغ نگفت؛ به راستى شما را به همان فتوا داد كه در من نازل شده و اهل قرآن را به قرآن فتوى دهم تا قرآن به سخن آيد و گويد: على عليه السلام راست گفته و دروغ نگفته؛ هر آينه به شما همان را فتوا داده كه در من نازل شده است.

شما كه شب و روز قرآن مى خوانيد، در ميان شما كسى هست كه بداند چه در آن نازل شده؟ و اگر يك آيه در قرآن نبود، شما را خبر مى دادم به آنچه بود و باشد و خواهد بود تا روز قيامت و آن اين است: «محو كند خدا هرچه را خواهد و برجا دارد هرچه را خواهد و دفتر كل نزد اوست». (رعد: 39)

سپس فرمود: از من بپرسيد، پيش از آنكه مرا نيابيد. سوگند به آنكه دانه را شكافد و نفس كش برآرد، اگر از من بپرسيد، از هر آيه كه در شب نازل شده يا روز، در مكه يا در مدينه، در سفر يا حضر، ناسخ است يا منسوخ، محكم باشد يا متشابه، تأويلش باشد يا تنزيل آن، به شما خبر دهم....

سپس فرمود: از من بپرسيد، پيش از آنكه مرا از دست بدهيد. مردى از دورترين نقطه مسجد تكيه بر عصا گام بر مردم نهاد و آمد تا نزديك آن حضرت رسيد و عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! مرا به كارى ره نما كه چون انجام دهم، از دوزخ نجاتم دهد. فرمود: اى شخص بشنو و بفهم و يقين كن! دنيا بر سه كس استوار است: 1. دانشمند سخنورى كه به علم خود عمل كند 2. به توانگرى كه به مال خود بر دينداران بخل نورزد 3. به درويش شكيبا. چون دانشمند علم خود را نهفته دارد و توانگر از مالش دريغ كند و فقير صبر نكند، واى، صد واى....

پرسشگر! بسيارى مساجد تو را نفريبد و جماعتى كه تنشان با هم فراهم است و دلشان

ص: 94

پراكنده. اى مردم! همانا انسان ها سه قسم اند: زاهد و راغب و صابر. زاهد نه براى دنيا شاد شود و نه آنچه از دستش رود غمگين گردد. صابر به دل، آرزوى دنيا كند و اگر به چيزى از آن دست يافت، رو گرداند براى اينكه بدعاقبتى آن را مى داند. ولى راغب به دنيا، باك ندارد كه از حلالش به دست آورد يا حرام.

عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! نشانه مؤمن در اين زمان چيست؟ فرمود: ملاحظه كند كه خدا بر او چه حقى واجب كرده و آن را دوست دارد و ملاحظه كند چه كسى با او مخالف است و از آن بيزارى جويد و اگرچه دوست و خويش او باشد. گفت: به خدا راست گفتى يا اميرالمؤمنين. سپس آن مرد غائب شد و ما او را نديديم و مردم دنبالش گشتند و او را نيافتند. على عليه السلام بر منبر لبخندى زد و فرمود: چه مى خواهيد؟ او برادرم خضر عليه السلام بود.(1)

طاعت آنان را به پاداش نيك بر خود مقرر داشته، از راه تفضل و بخشش و توسعه بخشى، بدانچه او بيش از آنها اهل و شايسته آن است. سپس از حقوق خود شمرده آن حقوقى را كه براى مردم بر يكديگر فرض كرده و آنها را در برابر همديگر رودررو قرار داده و برخى، بعضى را واجب گرداند و برخى، لازم نيايد، جز در برابر بعضى ديگر.

بزرگ ترين حقوق واجب خداوند تبارك و تعالى، حقّ والى و زمامدار است بر رعيت و حقّ رعيت است بر والى. اين چيزى است كه خداى عزوجل براى نفع دو طرف، آن را مقرر ساخته و آن را مايه نظام الفت آنان و وسيله عزت دينشان و پايدارى سنت هاى حق در ميان آنها قرار داده است.

پس رعيت صلاح نيابد، مگر به صلاح يافتن واليان و زمامداران و واليان نيز صلاح نيابند، جز با راستى و درستى رعيت. پس هرگاه رعيت، حقّ والى را به جا آورد و والى، حق رعيت را پرداخت، حق در ميان ايشان استوار گردد و روش هاى ديانت ميان آنها برپا شود و نشانه هاى عدل و داد و سنت ها و روش هاى عدالت جارى شود.

در نتيجه، روزگار بهبود يابد و زندگى خوش گردد و اميد به بقا و پايندگى آن دولت باشد و آز دشمنان به نوميدى بدل گردد. در حالى كه اگر رعيت بر والى و زمامدار خود چيرگى يابد و والى بر رعيت ستم ورزد، در اين هنگام، اختلاف كلمه پيدا شود و طمع هاى ناحق رخ بنمايد و تبه كارى در دين فزونى گيرد و عمل به مقرّرات كنار نهاده شود و احكام دين تعطيل مى شود و امراض روحى رو به فراوانى نهد و از تعطيل شدن حدود مهم و از باطل بزرگى كه در جامعه بنيان گرفته است، هراسى به دل راه ندهند. در اين هنگام است كه نيكان، ذليل شوند و انسان هاى شرور، ارجمندى يابند و شهرها به ويرانى كشيده شود و كيفرهاى خداوند عزوجل بر بنده ها گران شود.

پس اى مردم! بشتابيد و گرد آييد بر همكارى در فرمان بردن از خداوند عزوجل و پايدارى در عدالت و وفادارى به پيمان او. همه حقوق او را عادلانه ادا كنيد، زيرا بندگان خدا به چيزى محتاج تر نيستند از اينكه در اين مهمّ، خيرخواه هم باشند و با هم به نيكى هميارى كنند و كسى نيست كه به هر اندازه هم در تحصيل خشنودى خدا آزمند باشد و در عمل

ص: 96

زياد، سعى و كوشش كند، بتواند به حقيقت آنچه خدا از حق به اهلش عطا كرده، برسد.

ولى از حقوق واجب خداى عزوجل بر بندگانش اين است كه به مقدار وسع خود براى او خيرخواهى كنند و براى برپا داشتن حق در ميان خود هميارى كنند. هيچ مردى نيست كه اگر چه منزلت و مقامش در مورد حق و فضيلتش در نزد حق ارجمند باشد، بى نياز از اين باشد كه به او كمك شود بر انجام آنچه خداوند عزوجل او را مسئول آن ساخته و به دوش او افكنده است.

از حق خود و هيچ كس نباشد كه هرچه هم از امور بركنار و رانده باشد و در ديده ها بى قدر و منزلت، از او صرف نظر گردد كه بر اين امر ياورى كند و يارى شود و آنها كه در حال خود اهل فضيلت باشند و داراى نعمت هاى بزرگ اند، در اين نيازمندى بيشتر واردند و همه مردم از خرد و كلان در نياز به درگاه خداوند عزوجل، يكسان و همانندند.

در اين هنگام يكى از سپاهيان آن حضرت كه معلوم نشد كه بود و گفته شده تا به آن روز و نه پس از آن، هرگز در ميان سپاهيان حضرت ديده نشد، براى پاسخ به سخنان آن حضرت برخاست و پس از اينكه خداى عزوجل را به خوبى در مورد آزمايشى كه آنها را بدان گرفتار ساخته، و آن حقّ واجبى كه آن حضرت بر آنها مقرّر ساخته بود، ياد كرد به تمام آنچه از تصرّف اوضاع در مورد آن حضرت و ايشان پيش آمده بود، اقرار نمود و چنين گفت:

تو فرمانده و امير ما هستى و ما رعيت توييم. به بركت تو بود كه خداى عزوجل ما را از خوارى و ذلّت رهايى بخشيد و به عزت بخشى تو بود كه خداوند، بندگانش را از زنجير ستم رها ساخت. اكنون تو هر راهى را كه مى دانى براى ما برگزين و ما را بدان ببر و به هرگونه مى توانى رأى بده و بر پايه نظر خود عمل كن. زيرا تويى گوينده مورد تصديق و حاكم موفق و سلطان مقتدر و ما هرگز مخالفت از فرمانت را جايز نشماريم و هيچ دانشى را با دانش تو نسنجيم و در اين باره مقامت نزد ما بزرگ و فضيلت برترى ات نزد ما بسيار عزيز است.

اميرمؤمنان عليه السلام در پاسخ آن مرد چنين گفت: به راستى سزاوار است براى كسى كه جلالت خدا در نگاه او بزرگ و مقامش در دل او بلند است كه به سبب همين بزرگى جلالت،

ص: 97

هرچه غير خداست در پيش او كوچك باشد و سزاوارتر از كسى كه بايد چنين باشد، كسى است كه نعمت خدا را در حقّ او بزرگ و احسانش به وى نيكو باشد. زيرا نعمت خدا بر كسى بزرگ نگردد، جز آنكه عظمت حق خدا بر او افزون گردد.

به حقيقت، پليدترين حالات واليان نزد مردم صالح و شايسته اين است كه پنداشته شود، افتخارطلب اند و وضع آن واليان بر كبر و گردن فرازى بنيان شده و من دوست نمى دارم كه در مخيّله شما بگذرد كه من ستايش و مدح را دوست دارم.

سپاس خدا را كه چنين نيستم. اگر بر فرض آن را هم دوست مى داشتم، آن را به سبب فروتنى در پيشگاه خداوند سبحان - كه او به دريافت عظمت و بزرگوارى سزاوارتر است - رها مى كردم و گاهى است كه مردم ستايش را پس از آزمون و بلا گوارا بيابند. پس مرا به ستايش نيكو نستاييد. زيرا من خود را كه در پيشگاه خدا و شما آماده كرده ام، براى اداى باقيمانده حقوقى است كه از اداى آن آسوده نشده ام و به سبب به جاى آوردن واجباتى است كه ناگزير به انجام آن هستم.

ازاين رو آن گونه كه با گردن فرازان سخن مى گوييد، با من سخن مگوييد و بدان گونه كه از مردم تندخو و غضبناك پرهيز مى كنيد، با من چنين نكنيد و با ظاهرسازى با من دوستى و مراوده نكنيد و مپنداريد كه اگر سخن حقّى به من گفته شود، بر من دشوار آيد و گمان نبريد كه من در امورى كه به صلاح من نيست، در انديشه بزرگ طلبى خود هستم. زيرا كسى كه تذكّر حق براى او گران آيد يا از پيشنهادى عادلانه، نگران و ناخشنود گردد، عمل كردن به حق و عدالت بر او دشوارتر و گران تر باشد.

پس شما از حق گويى و رايزنى هايى كه نظرهاى عادلانه در آن داريد، خوددارى نورزيد. زيرا من برتر از آن نيستم كه خطا كنم و در كار خويش از آن ايمن نباشم؛ مگر آنكه خداوند مرا از آنچه كه از من بدان تواناتر و مسلّطتر است نگاه دارد. زيرا ما و شما بندگان، مملوك پروردگارى هستيم كه جز او پروردگارى نيست و او مالك و صاحب آن چيزهايى از ماست كه ما مالك آن نيستيم و اوست كه ما را از آن نادانى كه گرفتار آن بوديم، به سوى آنچه به سود ما بود ره نمود و گمراهى ما را به هدايت مبدّل كرد و پس از نابينايى به ما بصيرت ارمغان كرد.

ص: 98

در اينجا مردى كه پيشتر پاسخ حضرت عليه السلام را داده بود، دوباره رشته كلام را به دست گرفت و گفت: تو به راستى شايسته آنى كه گفتى و به خدا سوگند، بالاتر از آنى و نعمت هاى خداوند در نزد ما آن قدر است كه نمى توان بر آن سرپوش نهاد و همانا خداى تعالى سرپرستى ما را بر دوش تو نهاده است و تدبير كارهاى ما را به تو واگذارده. تو امروز رهبر مايى كه بايد در پرتو وجود تو ره يابيم و جلودار مايى كه بايد از تو پيروى كنيم. فرمانت، همه رهنمود است و گفتارت، همه ادب.

ديدگان ما در زندگى، همه از تو پرتو مى گيرد و دل هاى ما يك سره به وجود تو از شادى آكنده است و خردهاى ما از شرح فضل سرشارت سرگردان است. اينكه به تو مى گوييم [اى امام صالح]، گفتن اين سخن نه به سبب بى آلايش ساختن توست و نه در ستايش تو. از ميانه روى پا فراتر نهادن است و ما نسبت به يقين تو در دل ترديدى نداريم و نه در دين تو شكّى داريم تا از اين بترسيم كه با رسيدن نعمت خداى تبارك و تعالى، در تو گردن فرازى جان گيرد يا خودپسندى و تكبرى به وجودت راه يابد.

آنچه را ما به تو اظهار مى كنيم و به حضرتت عرضه مى داريم، همه به خاطر آن است كه با بزرگ شمردنت، به پيشگاه خداوند عزوجل نزديكى جوييم و با برترى دادن و بيان فضيلتت، پاداش بيشترى به دست آورده و بزرگداشت كار زمامدارى و فرمانرواييت را بهتر سپاس گزارده باشيم. اكنون در كار خود و ما بنگر و فرمان خدا را براى خود و ما برگزين كه ما به هرچه فرمانمان دهى، اطاعت مى كنيم، گذشته از آنكه فرمانبردارى از تو، يقيناً به سود ما نيز هست.

اميرالمؤمنين عليه السلام در پاسخ فرمود: و من شما را در پيشگاه خداوند بر خويشتن گواه مى گيرم؛ زيرا مى دانيد كه من عهده دار امور شما شده ام و به زودى موقف قيامت، من و شما را در برابر خداوند گرد آورد و از وضعى كه اكنون در آن هستيم، بازپرسى شويم و آنجاست كه بعضى از ما بر يكديگر گواهى دهيم. پس امروز آن گونه گواهى ندهيد كه فرداى قيامت بر خلاف آن گواهى دهيد؛ زيرا هيچ امرى بر خداى عزوجل پنهان نماند و چيزى در پيشگاه او روا نيست، جز خيرخواهى صميمانه در هر كارى.

در اينجا باز همان مرد برخاست - و گفته شده پس از آنكه اين سخن را گفت، ديگر ديده

ص: 99

نشد - و شروع به پاسخ آن حضرت كرد و به جوش آمد و در حالى كه گريه، سخنش را قطع مى كرد و از خطرى كه احساس مى كرد و هراسى كه از وقوع مصيبت داشت و پيوسته آوازش در هم شكسته مى شد، سخنش را ادامه داد و پس از به جا آوردن حمد و ثناى الهى، به درگاه بى نياز بارى تعالى شكايت كرد؛ شكايت از هراسى كه از آن خطر بزرگ و خوارى مداوم، ناشى از تباهى روزگار و دگرگونى اوضاع و ناپايدارى حكومت حقّه، به زودى دامنگير مى شد. سپس با اندوه فراوان روى نياز به درگاه خداى عزوجل كرد و از او خواست كه بر او منّت نهاده و بلا را از او دور كند و به خوبى خداى را ستود، آن گاه گفت:

اى پرورنده بندگان و اى مايه آرامش بلاد! كجا سخن ما توان توصيف فضل تو دارد؟ و كجا بيان ما به كنه كار تو ره برد؟ و كجا ما توانيم به حقيقت ستايش نيكوى تو رسيم؟ يا كجا توانيم آزمايش نيكوى تو را برشماريم؟ چگونه [اين امر ممكن است] با اينكه نعمت هاى خدا به وسيله تو به ما ارزانى شود و در پرتو وجود تو اسباب خير به ما بپيوندد؟ مگر تو نيستى كه خوارى خوارشدگان را پناهى و سركشان ناسپاس را برادرى مهربان؟ پس با چه كسى جز خاندان و شخص تو، خداى عزوجل ما را از ناهنجارى اين خطرات رهانيد؟ يا به وسيله چه كسى سيلاب دشوار مشكلات را از ما بگرداند؟ و به واسطه چه كسى جز شما، خداوند دستورات دينمان را برايمان آشكار نمود و آنچه از دنياى ما تباه شده بود، به صلاح و خوبى درآورد، تا پس از كاستى [ستم بارگى] نام آور شديم و چشم ما از زندگى خوش روشنى يافت؟

زيرا به اندازه توان خود، به نيكى بر ما حكومت كردى و به همه وعده هايت وفا كردى و بر همه پيمان هايت پايدارى ورزيدى و تو شاهدى بودى بر هر كه از ما غايب مى شد و يادگار خاندان براى ما بودى.

تو عزت بخش ناتوانان ما و پناه بينوايان ما و تكيه گاه بزرگان ما بودى و عدل و داد تو ما را در تمام كارها گرد هم جمع كرد و آرامى و بردبارى تو براى ما درباره حق، وسيله وسعت است. ديدنت براى ما موجب آرامش است و يادت موجب آسودگى. كدام كار نيك را به جاى نياوردى و كدام عمل صالح را ترك نمودى؟

اگر نبود آنچه كه ما از آن بر تو ترس داريم [مرگ] و كوشش ما در وضع آن بى اثر است

ص: 100

و جلوگيرى آن از قدرت ما بيرون است يا ممكن بود كه جان خود و عزيزانمان را در راه تو نثار كنيم، بى ترديد همه را در پيش رويت فدا مى كرديم و آنها را در گرو وجود عزيزت مى نهاديم. گرچه اينها در برابر تو اندك است و بى چون و چرا، هرچه توان و قدرت داشتيم، در راه ستيز با دشمنان تو و دفاع از سوءقصدكنندگانت به كار مى برديم.

ولى چه مى توان كرد در برابر خدايى كه تقديرش را دفع نتوان كرد و عزيزى كه مغلوب نگردد و پروردگارى كه چيره بر او نتوان شد. پس اگر خداوند به سلامتى وجود مقدست بر ما منت نهاد و به بقاى ذات اقدست بر ما ترحم فرمود و اين نگرانى را به سلامت و تندرستى تبديل كرد و در ميان ما باقى ماندى، ما در برابر اين نعمت، شكر تازه اى به درگاه خداوند عزوجل به جاى آورده و ذكر او را به دل و زبان ادامه دهيم و به شكرانه سلامتى تو، نيمى از اموال خود را صدقه داده و نيمى از بندگان خود را آزاد كنيم و از نو براى خدا، روى فروتنى و كوچكى بر خاك نهيم و در همه كارهامان، خشوع و كرنش را فرو ننهيم.

و اگر خدا نخواهد و تو را به بهشت برين برند و راهى را كه به يقين بايد پيمود بپيمايى، در اين صورت نيز قضاى خداوند درباره تو مورد بدبينى نيست و آزمون او از تو دفع ناپذير است و دل هاى ما براى اين فاجعه ناگوار پراكنده نخواهد شد و همه مى دانيم كه خداوند، جوار حضرت خود را بر اين جهان ناپايدار و وضع ناهنجارى كه در آن هستى، براى تو اختيار فرموده است.

ولى ما به حقيقت مى گرييم؛ زيرا [با رفتن تو] عزت اين سلطنت و حكومت حقه به خوارى بگرايد و دين و دنياى مردم، طعمه [پليدكاران] شود و در آن هنگام، كسى به جاى تو نيست كه شكايت نزد او بريم و مانندى برايت نباشد كه مايه اميد ما باشد و او را بر پاى داريم.(1)

مجلسى و فيض - احتمال داده اند كه اين گوينده، حضرت خضر عليه السلام بوده است: چنان كه در موارد ديگرى نيز خدمت آن حضرت شرفياب شد و نظير اين سخنان پرشور را در محضر آن جناب ايراد فرمود.(2)7.

ص: 101

تو به خدا، در ابتدا و انتها، رئيس و بزرگ دين بودى. ابتدا زمانى بود كه مردم پراكنده شدند (بعد از وفات پيغمبر صلى الله عليه و آله) و انتها زمانى بود كه سست شدند (بعد از قتل عثمان).

براى مؤمنان پدرى مهربان بودى، زمانى كه تحت سرپرستى تو در آمدند. بارهاى گرانى را كه آنها از كشيدنش ناتوان شدند، به دوش گرفتى و آنچه [را از امور دين] تباه ساختند، محافظت نمودى و آنچه [را از احكام و شرايع] رها كردند، رعايت فرمودى و زمانى كه زبونى كردند (به گرد آوردن دنيا حريص شدند) دامن به كمر زدى. بلندى گرفتى زمانى كه بى تابى كردند و صبر نمودى زمانى كه شتاب كردند و هر خونى را كه مى خواستند، تو گرفتى (براى مسلمين از كفار خونخواهى كردى) و از بركت تو به خيراتى رسيدند كه گمانش را نداشتند.

بر كافران عذابى ريزان و رباينده و براى مؤمنان، پشتيبان و سنگر بودى. به خدا همراه نعمت هاى خلافت (مصيبت هايش) پرواز كردى (آفريده شدى) و به عطايش (يعنى عطاى الهى) كامياب گشتى و سوابقش را احراز كردى و فضايلش را به دست آوردى. شمشير حجت و دليلت كند نبود و دلت منحرف نگشت و بصيرتت ضعيف نشد و هراسان نگشتى و سقوط نكردى.

تو مانند كوهى بودى كه طوفانش تو را نجنباند و همچنان بودى كه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: «در رفاقت و دارايى خويش، امين ترين مردم است» و باز چنان بودى كه فرمود: «از لحاظ بدن ضعيف و در انجام امر خدا قوى است». نزد خود فروتن و نزد خدا عظمت داشتى. در روى زمين بزرگ و نزد مؤمنين شريف بودى. هيچ كس را درباره تو راه عيب جويى نبود و هيچ گوينده اى نسبت به تو راه خرده گيرى نداشت [و كسى از تو طمع حق پوشى نداشت] و براى هيچ كس نرمى و مجامله نداشتى. هر ناتوان و زبونى نزد تو توانا و عزيز بود تا حقش را برايش بستانى و هر تواناى عزيز، نزدت ناتوان و زبون بود تا حق را از او بستانى و در اين موضوع، خويش و بيگانه نزدت برابر بود. شأن و شخصيتت، حق و راستى و مدارا بود. گفتارت، حكمت و ثابت و فرمانت، خويشتن دارى و دورانديشى و رأيت، دانش

ص: 104

و تصميم بود، نسبت به هرچه كردى.

و هر آينه راه راست روشن گشت و امر مشكل آسان شد و آتش ها خاموش گشت و دين به وسيله تو راست شد و اسلام، قوت يافت و امر خدا ظاهر شد. اگرچه كافران دوست نداشتند و اسلام و اهل ايمان از بركت تو پابرجا شد و بسيار پيشى گرفتى و جانشينان خود را به رنج بسيار افكندى [زيرا هرچه بكوشند تا از تو پيروى كنند، نتوانند].

تو بزرگ تر از آنى كه مصيبتت با گريه جبران شود. مرگ تو در آسمان، بزرگ جلوه كرد و مصيبت تو مردم را خرد كرد. إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ؛ ما به قضاء خدا راضى و نسبت به فرمانش تسليميم. به خدا سوگند! مسلمين هرگز كسى را مانند تو از دست ندهند. تو براى مؤمنين پناه و سنگر و مانند كوهى پابرجا و بر كافران، خشونت و خشم بودى. خدا تو را به پيغمبرش برساند و ما را از اجرت محروم نسازد و بعد از تو گمراه نگرداند.

مردم همه خاموش بودند تا سخنش تمام شد، او گريست و اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله گريستند. سپس هرچه جستند او را نيافتند.(1)

در نقل ديگر اين روايت در مناقب آل ابى طالب آمده است: وقتى از امام حسن عليه السلام پرسيدند اين شخص چه كسى بود، آن حضرت فرمود: «آن مرد حضرت خضر عليه السلام بود».(2)

مرده باشد؟» گفتم: «زاد و توشه ات چيست؟» فرمود: زادم تقوا و مركبم پاهايم و مقصدم پروردگارم است». گفتم: «غذايى همراهت نمى بينم». فرمود: «اى شيخ! آيا خوب است كسى تو را به ضيافتى بخواند و تو غذايت را از خانه با خود بردارى؟» گفتم: «نه». فرمود: «آن كه مرا به خانه اش فراخوانده، غذايم مى دهد و سيرابم مى كند».

گفتم: «تندتر گام بردار شايد برسى». فرمود: «بر من كوشش است و بر او رساندن، آيا اين آيه را نشنيدى: «وكسانى كه در راه ما كوشش كنند، ما به يقين آنها را به راه هاى خود هدايت مى كنيم و خدا قطعاً با نيكوكاران است»؟(1)

راوى مى گويد در اين ميان، جوانى خوش سيما كه لباس هايى سفيد پوشيده بود، آمد و بر پسرك سلام كرد و او را در آغوش گرفت. رو به جوان كردم و گفتم: «تو را به آنكه به نيكويى آفريده ات سوگند كه اين كودك كيست؟» فرمود: «آيا نمى شناسيش؟ اين على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام است».

جوان را رها كردم و رو به كودك كرده و گفتم: «تو را به پدرانت سوگند كه اين جوان كيست؟» فرمود: «آيا نمى شناسيش؟ اين برادرم خضر عليه السلام است كه هر روز نزد ما مى آيد و بر ما سلام مى كند». گفتم: «به حق پدرانت مى خواهم كه بگويى چگونه بدون توشه اين بيابان ها را مى پيمايى؟» فرمود: «با توشه مى پيمايم؛ توشه اى كه چهار چيز در آن است». گفتم: «اين چهار چيست؟» فرمود: «تمام دنيا را مملكت خدا مى بينم و تمام خلق را بردگان و كنيزان و خانواده او. تمام سبب ها و روزى ها را به دست خدا و اراده حتمى او را در تمام زمين نافذ مى بينم». گفتم: «چه خوب توشه اى دارى اى زينت عبادت كنندگان. با اين توشه تمام بيابان هاى آخرت را مى پيمايى، چه رسد به گذر از بيابان هاى دنيا».(2)

اين روايت سند معتبرى ندارد و برخى از مطالب آن نيز با ديدگاه صوفيان سازگارتر است تا مكتب اهل بيت عليهم السلام. با توجه به سند و محتواى ضعيف اين داستان، نمى توان8.

ص: 106

روايات معتبر ديگرى را به آن تخصيص زد.

الفصول المهمه و كفاية الطالب با تفاوت هاى اندكى آمده است.(1) مهم ترين اين تفاوت ها در مورد معرفى حضرت خضر عليه السلام است كه در برخى از منابع، درمورد خضر عليه السلام و معرفى مرد ناشناس سخن گفته نشده است.(2) همچنين در روايتى ديگر، به اشتباه اين حكايت در مورد امام باقر عليه السلام نقل شده است كه در آن، مرد ناشناس از زبان خود امام باقر عليه السلام، خضر عليه السلام معرفى مى شود. شيخ صدوق و محققان ديگر، اشتباه راوى در اين روايت را يادآور شده اند.(3)

سپس رو به آن مرد كرد و گفت: «خداوند متعال به فرشتگان فرمود: من در زمين خليفه قرار مى دهم و آنان پاسخ دادند: آيا كسى را در آن قرار مى دهى كه فساد و خونريزى مى كند، در حالى كه ما تو را ستايش مى كنيم؟ آنان با خود گفتند: آيا در حالى كه ما پيرامون عرش الهى را گرفته ايم و او را ستايش مى كنيم، كسانى ديگر را براى جانشينى خود برگزيده است؟»

خداوند فرمود: «من چيزى را مى دانم كه شما نمى دانيد و آنچه را آشكار كرده يا مخفى مى كنيد، مى دانم».

فرشتگان دانستند كه خطا كرده اند. پس به عرش الهى پناه بردند و هفت دور طواف كردند تا رضايت خدا را بجويند. خداوند از آنها راضى شد و فرمان داد به زمين فرود آييد و خانه اى در آن بسازيد كه بندگان گناهكارم به آن پناه ببرند و مانند شما كه دور عرش چرخيديد، به دور آن طواف كنند و از آنان نيز مانند شما راضى شوم. به اين ترتيب بود كه اين خانه را ساختند و اين شروع اين خانه است.

مرد گفت: «راست گفتى اى ابوجعفر. آغاز اين حجرالاسود چيست؟»

فرمود: «هنگامى كه خداوند عزوجل ميثاق بنى آدم را گرفت، رودى شيرين تر از عسل و گواراتر از كف جارى كرد. سپس به قلم فرمان داد كه از آن نهر كمك گرفته و اقرار آنها و هرچه را تا قيامت رخ خواهد داد، بنويسد و سپس اين نوشته را به اين سنگ خوراند. بنابراين اين استلام حجر را كه مى بينى، به معناى بيعت بر اقرارشان است. پدرم هرگاه حجر الاسود را استلام مى كرد مى گفت: خدايا اين امانتى است كه ادا كردم و پيمانى است كه آن را تجديد كردم تا نزد تو وفادارى مرا گواهى دهد».

مرد گفت: «اى اباجعفر! راست گفتى». سپس بلند شد و رفت. پس از او پدرم به من فرمود: «او را نزد من بازگردان» و من به دنبالش رفتم، ولى ازدحام جمعيت، ميانمان فاصله انداخت و تا صفا او را دنبال كردم، ولى او را نيافتم. به مروه رفتم و نديدمش. پس از آن نزد

ص: 109

پدرم بازگشتم و او را باخبر كردم. پدرم فرمود: «من او را خضر عليه السلام مى دانم».(1)

مى خواهى؟» او هم گرفتاريش را براى مرد گفت و آن مرد قطعه اى از شاخه درخت، به او داد و گفت: «اين شاخه را ميان دو لبت بگذار». با اين كار ناگهان حس كرد كه ديگر تشنه نيست و نشست و چشمانش را گشود و به راهش ادامه داد و به زيارت قبر احتمالاً امام حسين عليه السلام رفتند و به هنگام بازگشت از كوفه، آن كسى كه دعا كرده بود، به مدينه خدمت امام صادق عليه السلام آمد.

امام عليه السلام حال برادرش را پرسيد و سراغ آن تكه چوب را گرفت. مرد گفت: «آقاى من! در آن حالت براى برادرم كه از حال رفته بود، ناراحت بودم و وقتى به هوش آمد، از شدت خوشحالى تكه چوب را فراموش كردم». امام عليه السلام فرمود: «همان لحظه كه گرفتار غم برادرت بودى، برادرم خضر عليه السلام نزدم آمد و من تكه چوبى از درخت طوبى را به وسيله او برايت فرستادم». آن گاه آن حضرت رو به خادمش كرد و فرمود: «جعبه را بياور». وقتى در جعبه را گشود، همان تكه چوب را بيرون آورد و به من نشان داد و به جعبه اش بازگرداند.(1)

امام فرمود: «اى عاصم! اين زيراندازى است كه بسيارى از پيامبران و امامان بر آن گام نهاده اند». گفتم: «مولاى من، به احترام اين زيرانداز پس از اين، نه كفشى و نه خُف (جوراب چرمينه) به پا نمى كنم».

با خود گفتم كاش اين زيرانداز را مى ديدم و تماشا مى كردم. به زيرانداز چشم دوختم و ديدم كه تمام اتاق را پوشانده و در آن از همه رنگ ها و طرح هاى زيبا به كار رفته است. مدتى طولانى آن را تماشا كردم. امام عليه السلام فرمود: «اى على! آيا مى خواهى رد پاى پيامبران و مرسلان و امامان هدايت شده را بر روى اين زيرانداز ببينى؟» گفتم: «آرى اى مولاى من».

ناگهان جاى پاها و محل نشستن آنان را بر روى فرش ديدم و امام عليه السلام جاى پاى هر كدام از آنها و محل نشستنشان را تك تك با بردن نامشان نشان داد. آدم، هود، نوح تا مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف. از جمله اين جايگاه ها، جاى پاى خضر عليه السلام بود.

على بن عاصم مى گويد: من كه نابينا بودم، با بازيافتن قدرت بينايى و ديدن اين فرش و نشان هايى كه در آن بود، به خود گفتم، شايد من خواب باشم و اين يك رؤيا باشد. ولى امام عليه السلام فرمود: «اى على! تو خواب نيستى».(1)

اين روايت تنها در كتاب هداية الكبرى از خصيبى آمده است و رجال شيعه، خصيبى را در نقل حديث، ضعيف مى دانند.(2) انتساب اين كتاب به وى نيز قطعى نيست. افزون بر اينها، محتواى برخى از روايت هاى اين كتاب، مانع معتبر دانستن اين روايت است.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى هَابِيلَ وَ شِيثٍ وَ إِدْرِيسَ وَ نُوحٍ وَ هُودٍ وَ صَالِحٍ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ يُوسُفَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ لُوطٍ وَ شُعَيْبٍ وَ أَيُّوبَ وَ موسى وَ هَارُونَ وَ يُوشَعَ وَ مِيشَا وَ الْخضر وَ ذِي الْقَرْنَيْنِ وَ يُونُسَ وَ إِلْيَاسَ وَ الْيَسَعِ وَ ذِي الْكِفْلِ وَ طَالُوتَ وَ دَاوُدَ وَ سُلَيْمَانَ وَ زَكَرِيَّا وَ شَعْيَا وَ يَحْيَى وَ تُورَخَ وَ مَتَّى وَ أَرْمِيَا وَ حَيْقُوقَ وَ دَانِيَالَ وَ عُزَيْرٍ وَ عِيسَى وَ شَمْعُونَ وَ جِرْجِيسَ وَ الْحَوَارِيِّينَ وَ الْأَتْبَاعِ وَ خَالِدٍ وَ حَنْظَلَةَ وَ لُقْمَانَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ وَ رَحِمْتَ وَ بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيد.(1)

2. دعاى مشلول كه در آن به زندگى جاويد حضرت خضر عليه السلام اشاره شده است:

يَا مُؤْتِيَ لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ وَ الْوَاهِبَ لِسُلَيْمَانَ مُلْكاً لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ يَا مَنْ نَصَرَ ذَا الْقَرْنَيْنِ عَلَي الْمُلُوكِ الْجَبَابِرَةِ يَا مَنْ أَعْطَي الْخضر الْحَيَاةَ وَ رَدَّ لِيُوشَعَ بن نُونٍ الشَّمْسَ بَعْدَ غُرُوبِهَا يَا مَنْ رَبَطَ عَلَي قَلْبِ أُمِّ مُوسَي....(2)

3. در دعاى

«في الاحتراز عن المخافة، والخلاص من المهالك» كه منسوب به امام سجاد عليه السلام است، مى خوانيم:

وبحق سليمان ومملكته، وبحق ذي الكفل وخشيته، وبحق دانيال وكرامته، وبحق الخضر وسياحته، وبحق أيوب وبليته، وبحق يونس ودعوته، وبحق زكريا وعبادته....(3)

4. در دعايى به نام دعاى توسل كه مرحوم كفعمى آن را نقل كرده، اين گونه آمده است:

أَسْأَلُكَ بِالْعَرْشِ وَ رِفْعَتِهِ وَ الْكُرْسِيِّ وَ سَعَتِهِ وَ الْمِيزَانِ وَ حِدَّتِهِ وَ الْقَلَمِ وَ جَرْيَتِهِ وَ اللَّوْحِ وَ حَمَلَتِهِ وَ الصِّرَاطِ وَ دِقَّتِهِ وَ جَبْرَئِيلَ وَ أَمَانَتِهِ وَ مِيكَائِيلَ وَ مَنْزِلَتِهِ وَ إِسْرَافِيلَ وَ نَفْخَتِهِ وَ عِزْرَائِيلَ وَ صَوْلَتِهِ وَ رِضْوَانَ وَ جَنَّتِهِ وَ مَالِكٍ وَ زَبَانِيَّتِهِ وَ آدَمَ وَ صَفْوَتِهِ وَ إِدْرِيسَ وَ رِفْعَتِهِ وَ شُعَيْبٍ وَ ابْنَتِهِ وَ صَالِحٍ وَ نَاقَتِهِ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ خِلَّتِهِ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ دَرَجَتِهِ وَ يَعْقُوبَ وَ حَسْرَتِهِ وَ يُوسُفَ وَ غُرْبَتِهِ وَ لُقْمَانَ وَ9.

ص: 113

حِكْمَتِهِ وَ دَاوُدَ وَ قَضِيَّتِهِ وَ سُلَيْمَانَ وَ هَيْبَتِهِ وَ دَانِيَالَ وَ كَرَامَتِهِ وَ موسى وَ آيَتِهِ وَ هَارُونَ وَ خَشْيَتِهِ وَ لُوطٍ وَ نَصِيحَتِهِ وَ الْخضر وَ صَحَابَتِهِ.(1)

كرديم كه در ميانشان مردى حضور داشت كه گفته مى شد، اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را ديده است و به همين خاطر، مردم گردش جمع شده بودند و از او بركت مى جستند؛ به گونه اى كه او را در معرض تلف شدن قرار داده بودند.

عمويم ابوالقاسم طاهر بن يحيى به جوانان و غلامانش دستور داد تا او را از ازدحام جمعيت نجات دهند و به منزلگاهش در خانه ابوسهل طفى ببرند. همراه اين پيرمرد، پنج نفر ديگر بودند كه آنها را نوه هاى خود معرفى كرد و در ميانشان، پيرمردى با بيش از هشتاد سال سن و پيرمردى هفتادساله بود كه آنها را فرزندان پسرش معرفى كرد. سه نفر ديگر يكى شصت و ديگرى پنجاه سال و سومى هفده سال سن داشت كه او را نواده خود خواند و كوچك ترين فرد بود. در حالى كه خود او به ظاهر مردى بين سى تا چهل سال بود كه موهاى سر و صورتش سياه بود، با چهره اى بسيار سبزه و هيكلى نحيف و استخوان بندى درشت و محاسنى كم پشت و نسبتاً كوتاه قامت.

اين مرد خود را على بن عثمان بن خطاب معرفى كرد. بعد از تناول غذا، روايت هاى زيادى را نقل كرد و اگر نبود كه گروهى از اشراف و حاجيان شهر مدينه و ديگرانى كه او را ديده و در مجلس روايتش همراهيمان كردند، اين روايت ها را از او نقل نمى كردم. آنچه از وى در كتاب هايم آورده ام، در شهرهاى مكه و مدينه از وى شنيده ام.

نصر قشورى اراده كرد تا او را به بغداد ببرد، ولى مردم مكه نزدش آمدند و گفتند: «ما در اخبار يافته ايم كه هرگاه معمرى مغربى وارد بغداد شود، [اين شهر] خراب خواهد شد. پس او را به بغداد نبر و به مغرب بازگردان. ما درباره او از مشايخ اهل مغرب و مصر پرس وجو كرديم و آنان گواهى دادند كه از قديم نام اين مرد را مى شنيدند و او احاديث متعددى را بر ايشان روايت كرده است».

ابومحمد علوى از على بن عثمان مغربى درباره شروع سفرش نقل مى كند كه او به همراه پدر و عمويش، از حضرموت به قصد حج خارج شدند و پس از گذشت چند روزى، راه را گم كردند و سه روز و سه شب در بيابان سرگردان بودند كه ناگهان به تپه هاى رملى رسيدند كه به رمل ارم ذات العماد متصل بود. آنجا رد پاهاى بزرگى را دنبال كردند تا بر

ص: 115

لبه دره اى رسيدند كه چاه يا چشمه اى در آن نمايان بود و دو مرد در كنار آن نشسته بودند كه با ديدن ما، يكى از آنها به سوى ما آمد و دلوى از آب به پدرم داد.

پدرم گفت: «امشب را در كنار اين آب اقامت مى كنيم و تا صبح مى مانيم انشاء الله». مرد به من و عمويم نيز آب داد و گفت: «گوارايت باشد؛ تو على بن ابى طالب عليه السلام را ملاقات خواهى كرد. هنگامى كه او را ديدى، از ما به او خبر بده و بگو خضر عليه السلام و الياس عليه السلام به تو سلام رساندند و بدان اى جوان كه تو آن چنان زنده مى مانى كه مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف و عيسى بن مريم عليه السلام را ملاقات كنى و به آنها نيز سلام مرا برسان».

سپس پرسيدند اين دو نفر چه نسبتى با تو دارند و من گفتم: «پدر و عمويم هستند». گفتند: «عمويت به مكه نمى رسد، اما تو و پدرت مى رسيد و پدرت خواهد مرد. شما دو نفر، پيامبر صلى الله عليه و آله را درك نخواهيد كرد؛ زيرا وفاتش نزديك شده است». پس از اين، خضر و الياس رفتند و ناپديد شدند، به گونه اى كه نفهميديم به آسمان رفتند يا زمين. آن گاه نه چشمه اى يافتيم و نه چاهى و شگفت زده به راه افتاديم تا به نجران رسيديم و عمويم در نجران مريض شد و همان جا از دنيا رفت و وصيت مرا به على ابن ابى طالب عليه السلام كرد. امام عليه السلام مرا نزد خود نگه داشت و در دوران ابوبكر، عمر، عثمان و ايام خلافت آن حضرت همراهش بودم تا اينكه ابن ملجم ملعون، آن حضرت را شهيد كرد.(1)

از آنجايى كه اين روايت را شيخ صدوق رحمه الله صحيح دانسته است، مى توان گفت اين روايت بيانگر علم لدنى و زنده بودن حضرت خضر عليه السلام و الياس عليه السلام است.(2)

آن روز مدينه را مه غليظى فراگرفته بود و هنگامى كه پس از مدتى خورشيد نمايان شد، گرفته بود؛ به گونه اى كه گويا كسوف رخ داده و گويا بر ديوارهاى مدينه خون تازه بود. ابن عباس مى گويد، او در خانه به گريه و ناله بر آن حضرت پرداخته بود، ناگهان صدايى را از گوشه خانه شنيد كه شعرى مى خواند:

اصْبِرُوا آلَ الرَّسُولِ *** قُتِلَ الْفَرْخُ النُّحُولُ

نَزَلَ الرُّوحُ الْأَمِينُ *** بِبُكَاءٍ وَ عَوِيلٍ

اى آل رسول خدا صبر كنيد كه فرزند كوچك رسول خدا كشته شد

روح الامين فرشته بزرگ الهى با گريه و زارى آمده است

و سپس با صداى بلند به گريه و ناله پرداخت. ابن عباس مى گويد، تاريخ آن روز را ثبت كردم كه روز دهم محرم بود و وقتى كاروان همراهان امام حسين عليه السلام به مدينه بازگشتند گفتند آنچه تو شنيدى، ما هم در كربلا بدون آنكه گوينده را ببينيم، شنيديم و تنها او را خضر عليه السلام مى دانيم.(1)

اين روايت را شيخ صدوق با سند از راويان اهل سنت نقل كرده است.

را به ساحل رساند و در آن ساحل مردى را ديد كه سفره اى از آسمان برابرش فرود آمد كه در آن خوراك و نوشيدنى بود. پس از اينكه از آن خورد، سفره بالا رفت. نزديك او شد و گفت: «تو را به آن كسى كه اين توفيق را به تو ارزانى كرده سوگند مى دهم كه تو كدام يك از بندگان خدايى؟» مرد گفت: «من همان خضرى هستم كه شنيده اى». گفت: «چگونه اين غذا و نوشيدنى را براى خود فراهم مى كنى؟» فرمود: «با نام هاى بزرگ خداوند».

«من خضر و از شيعيان على بن ابى طالبم».

را ديدى؟» گفتم: «بله». عمر گفت: «من تو را مردى درستكار مى دانم. او برادرم خضر عليه السلام بود كه به من بشارت داد كه خلافت اين امت را برعهده گرفته و به عدالت با آنها رفتار خواهم كرد».

بسيارى از محدثان اهل سنت اين روايات را ضعيف و نامعتبر دانسته اند،(1) اما ذهبى راويان آن را معتبر مى داند.(2)

خضر عليه السلام ملاقات كرد و خضر عليه السلام به ابراهيم فرمود كه برادرم داوود، اسم اعظم خداوند را به تو آموخت.(1)

مستقر است و فرشتگان به خاطر صبرى كه در راه خدا انجام دادى، از تو راضى اند».(1)

به مسجد رفت و ناگهان مردى را بين باب ساعات و باب خضراء در حال نماز ديد و گفت: «آيا فرمان ندادم كسى را در مسجد باقى نگذاريد؟» گفتند: «اين حضرت خضر عليه السلام است كه هر شب در مسجد نماز مى گزارد».(1)

- مردى را ديده اند و او را خضر عليه السلام يا الياس يا يكى ديگر از ابدال دانسته اند.

- كسانى فرد ناشناسى را ملاقات مى كنند و فرد سومى مى گويد كه اين خضر عليه السلام است يا شما خضر عليه السلام را ديده ايد.

- شخصى ادعا مى كند كه با خضر عليه السلام ملاقات كرده است.

- فردى ناشناس را ديده اند كه كار شايسته اى انجام داده است و در پى آن گفته اند كه او بايد خضر عليه السلام باشد.

- شخصى مطلبى را به دروغ نقل مى كند و براى سند آن، ادعا مى كند كه خضر عليه السلام اين مطلب را به او آموخته است.

ملاقات هايى كه تا امروز درباره خضر عليه السلام نقل شده، در اين چارچوب كلى نقل شده است.(1)

ابن تيميه مى گويد: «همه ادعاهايى كه درباره ملاقات با خضر عليه السلام نقل شده، يا دروغ است يا بر اساس گمان و توهم شخص ملاقات كننده است؛ مانند رافضيان كه وقتى شخصى را مى بينند، گمان مى كنند او امام منتظر معصوم است».

ابن جوزى در نقد اين ادعاها مى گويد: «شگفتا! آيا اينها نشانه و علامتى دارند كه به وسيله آن خضر عليه السلام را مى شناسند؟ آيا فرد عاقل مى تواند با ديدن شخصى كه ادعا مى كند خضر عليه السلام است، او را تصديق كند؟»

وى از آنجا كه ادعاهاى صوفيان را يكى از عوامل مهم زنده دانستن خضر عليه السلام مى داند، به تأويل سخن آنان پرداخته و مى گويد:

اصطلاحات و ادبيات صوفيان و عرفا، ادبيات خاصى است كه هركسى نمى تواند آن را بفهمد و آنان براى توضيح اين ادبيات خاصشان، كتاب هايى نوشته اند.

بر اساس اين ادبيات، خضر عليه السلام يك انسان مشخص نيست، بلكه مقام انس و صفا و انشراح است و مقام الياس، مقام قبض. داستان رسيدن خضر عليه السلام به آب حيات و محروم ماندن6.

ص: 125

اسكندر يا ذوالقرنين از آن، آن چنان نيست كه از ظاهرش برداشت مى شود، بلكه بر اين باورند كه پيشينيان، روح را خضر عليه السلام مى ناميدند و جسم را اسكندر و اين داستان، نشان دهنده علاقه روح و جسم به زندگى و باقيماندن در دنيا است.

جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشّاهِدِينَ (آل عمران: 81).

تنها روح است كه به آرزوى خود مى رسد و فانى نمى شود، ولى جسم در دنيا مى ماند و به آرزويش نمى رسد. اين سخن در كلمات ابن عربى نيز وجود دارد.(1)8.

ص: 126

منصور طوافش را سرعت بخشيد تا تمام مناجات مرد را بشنود. سپس از طواف خارج شد و در گوشه اى از مسجد نشست و آن مرد را طلب كرد. فرستاده منصور نزد مرد آمد و گفت: «دعوت اميرالمؤمنين را پاسخ گو» و مرد پس از دو ركعت نماز و استلام حجرالاسود، نزد منصور آمد.

منصور گفت: «اين چه مناجاتى بود كه از تو شنيدم؟ از پديد آمدن ستم و فساد در زمين به گونه اى شكايت مى كردى كه بيمار و نگرانم كرد».

مرد گفت: «اى اميرمؤمنان! اگر امانم دهى با تو از اصل مشكلات سخن مى گويم، وگرنه حفظ جانم برايم مهم تر است».

منصور گفت: «تو را امان دادم».

مرد: «آن كه به خاطر حرص و طمعش مانع دستيابى اهل حق به حقشان و اصلاح كردن ستم و فساد در زمين شده، تو هستى».

منصور: «واى بر تو. چگونه من گرفتار حرص و آز باشم در حالى كه اين همه دارايى و طلا و نفره و ترش و شيرين در اختيار من است؟»

مرد: آيا هيچ كس به اندازه تو حرص و طمع دارد؟ خداوند اداره مسلمانان و امورشان را در اختيار تو گذاشته، ولى تو از كار مسلمانان غافل شده اى و يك سره به جمع مال پرداخته اى و ميان مسلمانان و خودت ديوارهاى گچى و آجرى و درهاى آهنى و پرده داران و نگهبانان مسلح قرار داده اى.

تو خودت را در مقابل مردم زندان كرده اى و كارگزارانت را براى گردآورى مال و ثروت فرستاده اى و وزيران و يارانى ستمگر برگزيده اى كه اگر فراموش كنى، به يادت نياورند و اگر به ياد آورى ياريت ندهند. و آنها را با امكانات مختلف بر ستمگرى نيرو داده اى و فرمان دادى تا جز افراد خاصى بر تو وارد نشوند.

هيچ گاه به رساندن ستمديده و بى ياور و گرسنه و برهنه و ناتوان و فقير به نزد خود فرمان نداده اى. همه در اين مال حق دارند، ولى وقتى يارانى كه براى خودت برگزيدى،

ص: 129

ديدند كه تو اين گونه به جمع آورى مال و ثروت پرداخته اى، با خود گفتند، منصور اين گونه به مال خدا خيانت مى كند، چرا ما نكنيم، در حالى كه مى توانيم.

اين گونه بود كه توطئه كردند تا نگذارند هيچ خبرى جز آنچه به نفعشان باشد، از مردم به تو برسد و كارگزارى مخالفشان به قدرت نمى رسد، مگر اينكه او را از تو دور مى كنند تا از چشم تو بيفتد و نزدت كوچك و حقير شود.

رعيت قدرتمند و ثروتمند نيز هنگامى كه اين رفتار را از تو و اطرافيانت ديدند، از ترس، آنان را بزرگ شمردند و با هديه و مال، كارگزارانت را به كار گرفتند تا بتوانند به مردم پايين تر از خودشان ستم كنند و اين گونه با حرص و آزِ تو، تمام سرزمين هاى خدا از بيداد و فساد لبريز شد و اين قوم بدون آنكه بدانى، شريك حكومت تو شدند.

هرگاه ستمديده اى بخواهد عرض حال كند، مانع از رسيدن او به تو مى شوند و اگر بخواهد صدايش را بلند كند و خبرش را به تو برساند، مى بيند كه تو از آن جلوگيرى كردى و كسى را مأمور كرده اى كه به شكايات رسيدگى كند. اگر اين رسيدگى كننده نيز خبر اين شكايت را به نزديكان تو برساند، از او مى خواهند كه شكايت را به گوش تو نرساند و اگر شاكى نزد او حرمتى داشته باشد، از ترس درباريانت به او امكان رسيدن به تو نمى دهد. اين گونه ستمديده دائم نزد او مى آيد و به او پناه و شكايت مى برد و كمك مى خواهد و او هر دفعه او را دور مى كند و بهانه مى آورد.

اگر مظلومى هم بى طاقت شد و در مقابل تو ايستاد و فرياد كشيد، در مقابل تو آن چنان مجازات مى شود و كتك مى خورد كه مايه عبرت ديگران شود و تو نيز انكار نمى كنى يا خشمگين نمى شوى.

اين گونه اسلام و مسلمانان باقى نمى مانند. حتى بنى اميه هم اين گونه نبودند و وقتى مظلومى نزد عرب ها مى رفت، شكايت او را از راه دور به بنى اميه منتقل مى كردند و به دادش مى رسيدند.

اى اميرمؤمنان! من به چين سفر كرده ام. پادشاهى داشتند. در سفرى كه به آنجا داشتم،

ص: 130

متوجه شدم به خاطر از دست دادن شنوايى اش گريه مى كرد. وزيرانش به او گفتند: چرا گريه مى كنى؟ گفت: به خاطر آسيبى كه ديده ام گريه نمى كنم، بلكه از اين گريه مى كنم كه ممكن است ستمديده اى به در خانه ام بيايد و ناله كند و من صدايش را نشنوم.

پس از مدتى گفت: اگر شنوايى ندارم، بينا كه هستم و فرمان داد تا در ميان مردم، اعلام كنند كه فقط كسانى كه ستمديده هستند، لباس قرمز بپوشند و خود هر روز صبح و عصر سوار فيل مى شد و مى چرخيد كه شايد ستمديده اى را بيابد و دادخواهى كند.

اى اميرمؤمنان اين فرد يك انسان مشرك است كه رأفت و محبتش بر مردمان مشركش بر حرص و آزش غلبه كرده، ولى تو كه به خدا ايمان دارى و پسرعموى پيامبر صلى الله عليه و آله هستى، رأفت و مهربانى ات با مسلمانان بر حرص و آزت چيره نشده است. تو مال را جز براى سه چيز جمع نمى كنى:

اگر بگويى براى فرزندانم جمع مى كنم، خداوند در كودك صغيرى كه از شكم مادر زاده مى شود، عبرت قرار داده كه اين طفل در زمين هيچ دارايى ندارد و هر مال و ثروتى نيز مورد حرص و مالكش است، ولى خداوند اين كودك را پرورش مى دهد و مورد محبت مردم قرار مى دهد.

اگر بگويى براى تثبيت و تقويت حكومتم اين مال و ثروت را جمع مى كنم، بايد گفت سرگذشت حاكمان پيشين اين گونه بود كه ثروت و مردان و امكاناتشان، نفعى به آنها نرساند و فقر تو و خاندانت نيز مانع به حكومت رسيدن شما نشد؛ چراكه خداوند اراده كرد بود.

اگر بگويى براى هدفى والاتر اين مال را جمع مى كنى، به خدا سوگند منزلتى بالاتر از اينكه تو دارى نيست، مگر اينكه با عمل نيك به دست آيد.

اى اميرمؤمنان آيا مردمان نافرمانت را به چيزى بالاتر از مرگ نيز مجازات مى كنى؟

منصور: نه.

مرد: پس با سلطنتى كه خداوند به تو داده [در حالى كه تو با آن معصيت كرده اى] چه مى كنى؟ با اينكه خداوند عذابى بس شديدتر از مرگ دارد و آن شكنجه كشيدن در عذاب

ص: 131

ابدى است كه او مى بيند كه دل تو و اندرون تو چه قصد و نيتى دارد.

چه جوابى دارى هنگامى كه پادشاه روشنگر به حق، پادشاهى دنيا را از دستت گرفت و تو را به حساب كشيد؟ آيا اين ثروتى كه نسبت به آن حرص و بخل داشتى، مى تواند تو را نجات دهد؟

منصور به گريه افتاد و صدايش به گريه بلند شد و گفت: «اى كاش آفريده نشده بودم و چيزى نبودم». سپس گفت: «در برابر اين مسئوليت بزرگ كه بر گردن دارم، چه چاره اى است؟»

مرد: بر تو باد كه به امامان شناخته شده هدايتگر مراجعه كنى.

منصور: چه كسانى را مى گويى؟

مرد: عالمان را.

منصور: از من گريخته اند.

مرد: از بيم اين گريخته اند كه مبادا آنان را وادار به راه و روشى كنى كه آشكار ساخته اى. ولى درها را بگشا و دسترسى به خودت را آسان كن و داد ستمديده را از ستمگر بستان و جلوى ستمگرى را بگير و ماليات ها را از راه حلال و درست جمع و به عدالت تقسيم كن. اگر چنين كنى، من ضمانت مى كنم كه همه آنان كه از تو فرار مى كردند، به ياريت براى اصلاح امور و خدمت به مردم بيايند.

منصور گفت: «خدايا مرا به كارهايى كه اين مرد گفت موفق نما».

در اين هنگام مؤذنان آمدند و بر او سلام كردند و نماز صبح برپا شد. پس از نماز، منصور به نگهبان گفت: «آن مرد را بياور، وگرنه گردنت را ميزنم و بسيار تهديدش كرد.

نگهبان به دنبال مرد رفت و او را در يكى از دره ها به حال نماز ديد. منتظر ماند تا نمازش تمام شود و به او گفت: «از خدا نمى ترسى؟ آيا خدا را نمى شناسى؟»

مرد: چرا؟

ص: 132

نگهبان: پس با من نزد منصور بيا كه قسم خورده اگر تو را همراه خود نبرم، مرا بكشد.

مرد: اين كار را هرگز نخواهم كرد.

نگهبان: او مرا مى كشد.

مرد: نه.

نگهبان: چگونه؟

مرد: سواد خواندن دارى؟

نگهبان: نه.

مرد از كيسه اى كه همراه داشت، نوشته اى پيچيده شده را بيرون آورد و به نگهبان داد و گفت: «اين نوشته را در گريبان خود نگهدار كه در آن دعاى گشايش است».

نگهبان: دعاى گشايش چيست؟

مرد: دعايى كه جز شهدا كسى آن را روزى نمى شود.

نگهبان: خدا رحمتت كند. اين دعا را به من بشناسان.

مرد: اين دعايى است كه هر كه آن را در صبحگاه و شام بخواند، گناهانش از بين مى رود و شاديش ادامه خواهد يافت و خطاهايش محو مى شود و دعايش مستجاب و روزى اش بسيار مى شود و به آرزويش مى رسد و بر دشمنش يارى يابد و نزد خدا به مقام صديق مى رسد و نمى ميرد، مگر شهيد.

نگهبان، دعا را در گريبان نهاد و خود را به منصور رساند و بر او سلام كرد. منصور سر بلند كرد و به رويش خنديد و گفت: «واى بر تو! آيا جادوگرى مى دانى؟»

نگهبان ماجرا را با او بازگفت و منصور به گريه افتاد و گفت: «نجات يافتى و ده هزار درهم به او داد و دستور داد از روى نوشته، نسخه بردارند و گفت: آيا آن مرد را مى شناسى؟»

نگهبان: نه.

ص: 133

منصور: او خضر عليه السلام بود.(1)

هر چند اين روايت به صورت مرسل نقل شده و سندى برايش ذكر نشده بود، اما محتواى جالب و موافق با واقعش، باعث شد تا ترجمه كامل آن را نقل كنيم.

سنگ ها آن قدر بود كه به طور عادى، كمتر از شش نفر در يك روز نمى توانستند آن را جابه جا كنند. مرد براى كارى از خانه بيرون رفت و هنگامى كه بازگشت، ديد كه سنگ ها انتقال يافته است.

او از خضر عليه السلام تشكر و قدردانى كرد. پس از مدتى سفرى براى مرد پيش آمد و او كه خضر را امين مى دانست، خانواده اش را به او سپرد. ولى خضر عليه السلام از او خواست تا كارى را نيز به او واگذار كند و او از حضرت خضر عليه السلام خواست تا براى ساخت خانه، براى او خشت بزند. وقتى كه مرد از سفر برگشت، ديد كه خضر عليه السلام برايش خانه اى ساخته. اينجا بود كه خضر عليه السلام را به خداوند قسم داد تا رازش را بگويد.

حضرت خضر عليه السلام نيز گفت: «از آنجا كه مرا به خداوند قسم دادى و من به خاطر همين قسم گرفتار بردگى شدم، راز خود را با تو مى گويم. من همان خضرم كه درباره اش شنيده اى و چون فقيرى مرا به خداوند سوگند داد كه به او صدقه بدهم و چيزى نداشتم، خود را در اختيار او گذاشتم تا مرا به عنوان برده بفروشد؛ چراكه اگر كسى را براى خواهشى به خداوند سوگند دهند و او در حالى كه مى تواند اين خواهش را برآورده كند، آن را رد نمايد، روز قيامت برانگيخته مى شود، در حالى كه بر صورتش پوست و گوشتى باقى نمانده و تنها به صورت استخوان آويزانى مانده است».

مرد گفت: «من به خداوند ايمان آوردم و در حالى كه نمى دانستم تو را به زحمت انداختم».

خضر عليه السلام فرمود: «اشكالى ندارد. تو با من نيكى كردى و حرمت داشتى».

مرد: پدر و مادرم فدايت اى پيامبر خدا. در مال و خاندان من هرگونه كه مى خواهى دستور فرما و هرچه خواهى براى خودت بردار و اگر خواستى، تو را آزاد مى كنم.

خضر: دوست دارم تا مرا آزاد كنى تا به عبادت پروردگارم بپردازم.

مرد آن حضرت را آزاد كرد و خضر گفت: «ستايش خدايى راست كه مرا به بردگى برد

ص: 135

و سپس آزادم كرد».(1)

ابن حجر و حديث شناسان ديگر، سند اين روايت را حسن دانسته اند ابن حجر مى گويد، اگر يكى از راويان اين حديث را به فريب كارى متهم نكرده بودند، اين حديث دليل معتبرى براى اثبات پيامبر بودن خضر عليه السلام بود.(2)

گفتنى است داستان هاى ديگرى نيز درباره ملاقات با خضر عليه السلام وجود دارد كه ملاقات كننده در آنها، تنها گمان كرده طرف مقابل، خضر عليه السلام است.(3)

يكى از صندوق ها را گشودم؛ بوى عطر از ميانش خارج شد و در آن پارچه هايى از حرير ديدم كه بر مردانى پيچيده شده بود كه مرده بودند، ولى ظاهر زنده ها را داشتند. در صندوق را بستم و خارج شدم و در قصر را نيز بستم و به راه خود ادامه دادم، ناگهان دو سوار زيبا ديدم كه بر اسب هايى بودند كه پيشانى و دست و پايشان تا نيمه سفيد بود كه نزد من آمدند و از سرنوشتم پرسيدند.

وقتى داستانم را به آنها گفتم، گفتد: «جلوتر برو؛ به درختى مى رسى كه زير آن گلزارى است و پيرمرد خوش سيمايى در دكانى مشغول نماز است. داستانت را بگو كه او راه را به تو نشان مى دهد». رفتم و پيرمرد را ديدم و بر او سلام كردم. وقتى داستان رسيدنم به قصر را شنيد، نگران شد و پس از اينكه به او گفتم كه درها را بستم و صندوق ها را سرجايشان گذاشتم، آرام شد و گفت: «بنشين».

ناگهان ابرى از او گذشت و به او اين گونه سلام كرد: «سلام بر تو اى ولى خدا». مرد از او پرسيد كه كجا مى رود و ابر مقصدش را گفت. ابرها پياپى مى آمدند و همين گفت وگو ميان آنها و پيرمرد تكرار مى شد تا اينكه ابرى پيدا شد كه به بصره مى رفت. پيرمرد به ابر گفت، پايين بيايد و ابر آن قدر پايين آمد تا در مقابلش قرارگفت.

پيرمرد به ابر گفت: «اين مرد را سالم به منزلش برسان». هنگامى كه بر روى ابر سوار شدم، رو به پيرمرد كردم و گفتم: «تو را به آن كسى كه بزرگت داشته قسم مى دهم كه مرا از قصر و سواران و خودت آگاه كن». پيرمرد گفت: «قصر، پاداشى است كه خداوند براى شهيدان در دريا تدارك ديده و فرشتگانى را مأمور كرده كه اين شهدا را از دريا بگيرند و در اين صندوق ها در كفن هاى حرير بگذارند.

آن دو سوار دو فرشته بودند كه صبح و شام سلام خدا را به شهدا مى رسانند و من خضرم و از خدا خواسته ام كه مرا با امت پيامبرتان محشور فرمايد». مرد بصرى گفت، هنگامى كه بر روى ابر راه مى پيمودم، بسيار ترسيدم و هول كردم و اين گونه شدم كه مى بينى. حسن بصرى گفت: «به خدا كه چيزهاى عجيبى ديده اى».(1)4.

ص: 137

اين داستان علاوه بر اينكه سند معتبرى ندارد، با آموزه هاى اسلامى درباره شهدا نيز سازگار نيست و بيشتر به افسانه مى ماند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در مسجد بودند صدايى را از پشت سر شنيدند كه اين دعا را مى خواند: «خداوندا! مرا ازآنچه بر حذر داشتى و از آن ترساندى، نجات بده». پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: «آيا دعايت را كامل نمى كنى؟» مرد اضافه كرد: «خداوندا! شوق صالحان و اشتياق به آنچه آنان را به آن مشتاق كردى، روزيم كن».

خضر را به من تعليم دهد. امام عليه السلام فرمود: «بنشين اى كميل. هرگاه اين دعا را آموختى، آن را هر شب جمعه يا هر ماه يا هر سال يا در تمام عمرت يك بار بخوان تا كفايت و يارى شوى و روزى ات نصيب شود و از آمرزش الهى محروم نشوى. اى كميل همراهى پرسابقه تو باعث مى شود كه هرچه بخواهى در اختيارت بگذاريم. پس اين دعا را بنويس». به روايتى ديگر، كميل بن زياد، اميرالمؤمنين عليه السلام را در شب نيمه شعبان در حال سجده ديد كه اين دعا را مى خواند:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ وَ بِقُوَّتِكَ الَّتِي قَهَرْتَ بِهَا كُلَّ شَيْ ءٍ وَ خَضَعَ لَهَا كُلُّ شَيْ ءٍ وَ ذَلَّ لَهَا كُلُّ شَيْ ءٍ وَ بِجَبَرُوتِكَ الَّتِي غَلَبْتَ بِهَا كُلَّ شَيْ ءٍ وَ بِعِزَّتِكَ الَّتِي لَا يَقُومُ لَهَا شَيْ ءٌ وَ بِعَظَمَتِكَ الَّتِي مَلَأَتْ أَرْكَانَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ بِسُلْطَانِكَ الَّذِي عَلَا كُلَّ شَيْ ء....(1)

العلي العظيم «بسم الله» ما شاء الله [و] صلى الله على محمد وآله الطيبين.(1)

به نام الله. هرآنچه الله بخواهد، خواهد بود. هيچ قدرتى نيست، مگر وابسته به الله. هرچه خدا بخواهد، هر نعمتى از خداست. هرآنچه خدا بخواهد، همه نيكى ها و خيرها به دست خداى عزوجل است. هرچه خدا بخواهد، انجام خواهد شد و جز خدا، كسى بدى را برطرف نمى كند. به نام خدا و هر آنچه او مى خواهد و درود خدا بر محمد و آل پاكش.

اين دعا با سند و تفصيل بيشترى در منابع اهل سنت نيز نقل شده است:

قرأت على أبي محمّد عبد الكريم بن حمزة، عن أبي بكر الخطيب، أخبرني عبد العزيز بن علي الأزجي، نا محمّد بن علي بن عطية الحارثي، نا علي بن الحسن الجهضمي، نا ضمرة ابن حبيب المقدسي، نا أبي، نا العلاء بن زياد النشيري، عن عبد الله بن الحسن، عن أبيه، عن جده، عن علي بن أبي طالب، قال: قال رسول الله 0

: «يجتمع كل يوم عرفة بعرفات: جبريل و ميكائيل و إسرافيل و الخضر، فيقول جبريل: ما شاء الله، لا قوة إلّا بالله، فيردّ عليه ميكائيل: ما شاء الله كلّ نعمة من الله، فيردّ عليه إسرافيل: ما شاء الله، الخير كلّه بيد الله، فيردّ عليه الخضر: ما شاء الله لا يصرف السوء إلّا الله، ثم يتفرقون عن هذه الكلمات، فلا يجتمعون إلي قابل في ذلك اليوم» قال رسول الله 0

: «فما من أحد يقول هؤلاء الأربع مقالات حين يستيقظ من نومه إلّا وكّل الله به أربعة من الملائكة يحفظونه؛ صاحب مقالة جبريل من بين يديه، و صاحب مقالة ميكائيل عن يمينه، و صاحب مقالة إسرافيل عن يساره، و صاحب مقالة الخضر عليه السلام من خلفه، إلي أن تغرب الشمس، من كل آفة و عاهة و عدوّ و ظالم و حاسد» قال رسول الله 0

: «و ما من أحد يقولها في يوم عرفة مائة مرة من قبل غروب الشمس إلّا ناداه الله تعالي من فوق عرشه: أي عبدي قد أرضيتني و قد رضيت عنك، فسلني ما شئت فبعزّتي حلفت لأعطينّك.(2)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: در هر روز عرفه، جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و خضر، اجتماع مى كنند و جبرئيل مى گويد: «ما شاء الله، لا قوة إلّا بالله» و ميكائيل پاسخش را اين گونه مى دهد: «ما شاء الله، كل نعمة من الله» و اسرافيل به او جواب مى دهد:7.

ص: 142

«ما شاء الله، الخير كلّه بيد الله» و خضر به او پاسخ مى دهد: «ما شاء الله لا يصرف السوء إلّا الله».

سپس با گفتن اين جمله ها از هم جدا مى شوند تا سال آينده. آن گاه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: هيچ كس نيست كه اين چهار جمله را به هنگام بيدار شدن از خواب بگويد، مگر اينكه خداوند، چهار فرشته را از چهار سو به نگهبانى از او تا غروب آفتاب مى گمارد كه او را از هر آفت، آسيب، عيب، دشمن، ستم و حسدى حفظ مى كنند و هيچ كس نيست كه اين ذكرها را در روز عرفه پيش از غروب، صد بار بگويد، مگر اينكه خداوند تعالى بر فراز عرش او را صدا مى زند كه اى بنده من! مرا راضى كردى و از تو راضى شدم. پس هرچه مى خواهى درخواست كن كه به عزتم سوگند خورده ام كه حاجتت را حتماً به تو عطا كنم.

فريادرس طلبان، اى تكيه گاه كسى كه نباشد تكيه گاهى براى او، اى معتمد كسى كه نباشد معتمدى براى او، اى ذخيره كسى كه نباشد ذخيره اى براى او، اى پناه و حصار كسى كه نباشد پناهى براى او، اى گنج درويشان، اى آنكه بزرگ است اميد به او، اى نجات دهنده غرق شده، اى خلاص سازنده هلاك شوندگان، اى زنده كننده مردگان، اى امان دهنده وحشت زده ها، اى خداى عالميان، اى آفريدگار هر آفريده شده اى، اى درست كننده هر شكسته اى، اى هم صحبت هر غريبى، اى مصاحب و همراز هر تنهايى، اى نزديك غيردور، اى حاضر غيرپنهان، اى غلبه كننده اى كه مغلوب نمى شود، اى آن كه زنده است در هنگامى كه نيست زنده اى، اى زنده اى كه زنده مى كند مردگان را، اى زنده اى كه نيست خدايى مگر خدا [مگر تو].» كسى كه اين دعا را بگويد يا آن را بشنود، چهل سال از وسوسه در امان بماند.(1)

مقام صديق مى رسد و نمى ميرد، مگر شهيد. آن دعا بدين شرح است:

اللهم كما لطفت في عظمتك دون اللطفاء وعلوت بعظمتك على العظماء وعلمت ما تحت أرضك كعلمك بما فوق عرشك وكان وساوس الصدور كالعلانية عندك وعلانية القول كالسر في علمك وانقاد كل شيء لعظمتك وخضع كل ذي سلطان لسلطانك وصار أمر الدنيا والآخرة كله بيدك اجعل لي من كل هم أمسيت فيه فرجا ومخرجا اللهم إن عفوك عن ذنوبي وتجاوزك عن خطيئتي وسترك على قبيح عملي أطمعني أن أسألك مالا أستوجبه مما قصرت فيه أدعوك آمنا وأسألك مستأنسا وإنك المحسن إليّ وأنا المسيء إلى نفسي فيما بيني وبينك تتودد إليّ بنعمك وأتبغض إليك بالمعاصي ولكن الثقة بك حملتني على الجراءة عليك فعد بفضلك وإحسانك عليّ إنك أنت التواب الرحيم.(1)

را جويا شدم. او گفت: «من خضر عليه السلام هستم». آن دعا اين است:

اللهم من عاداني فعاده، ومن كادني فكده، ومن بغي لي بهلكة فأهلكه، ومن نصب لي فخذه، وأطفئ عني نار من شبب لي ناره، واكفني هم من أدخل علي همه، وأدخلني في درعك الحصينة، واسترني بسترك الواقي، يا من كفاني كل شيء اكفني ما أهمني من أمر الدنيا والآخرة، وصدق قولي وفعلي بالتحقيق، يا شفيق، يا رفيق، فرج عني الضيق، ولا تحملني ما لا أطيق؛ أنت إلهي الحق الحقيق، يا مشرف البرهان ويا قوي الأركان، يا من رحمته في كل مكان، وفي هذا المكان؛ ويا من لا يخلو منه مكان؛ احرسني بعينك التي لا تنام، واكنفني في كنفك الذي لا يرام؛ اللهم إنه قد تيقن قلبي؛ أن لا إله إلا أنت، إني لا أهلك وأنت معي، يا رجائي، فارحمني بقدرتك عليّ، يا عظيم يرجى لكل عظيم، يا عليم، يا حليم؛ أنت بحاجتي عليم، وعلى خلاصي قدير، وهو عليك يسير، فامنن عليّ بقضائها؛ يا أكرم الأكرمين، ويا جواد الأجودين، ويا أسرع الحاسبين.(1)

اين داستان با سند معتبرى روايت نشده است. از سوى ديگر سخن گفتن پرنده و فهميدن سخن آن، هرچند ناممكن نيست، اما برخلاف قاعده كلى خداوند است كه از اسباب و وسايل عادى براى مقدراتش استفاده مى كند. اما متن دعا را مى توان به اميد ثواب يا رسيدن به نتيجه خواند.

نزد اسب رفت و دستش را بر پيشانى اسب گذاشت و تا دم اسب كشيد و گفت:

أقسمت عليك أيتها العلة، بعزة عزة الله وعظمة عظمة الله، وبجلال جلال الله، وبقدرة قدرة الله، وبسلطان سلطان الله، وبلا إله إلا الله، وبما جرى به القلم من عند الله، وبلا حول ولا قوة إلا بالله، إلا انصرفت.

اى بيمارى! تو را به عزت عزت الله و تو را به قدرت قدرت الله و تو را به سلطان سلطان الله و تو را به لا اله الّا الله و به هرچه قلم از سوى خدا بر آن جارى شده و به لاحول و لا قوة الا بالله قسم مى دهم كه بروى.

ناگهان اسب از جا برخاست و مرد برايم ركاب گرفت و گفت: «سوار شو». من نيز سوار شدم و به سرعت خود را به دوستانم رساندم. با خود گفتم، مردانگى نكردم و آن مرد را در سرزمين دشمن رها كردم. سپس با خود انديشيدم، بركتى كه از خود نشانم داد، مى تواند او را در اين سرزمين سالم نگه دارد.

صبح فردا پس از پيروزى ما بر دشمن، آن مرد را ديدم كه پيشاپيش لشكر مسلمانان مى رود و آنها را به انبارهاى دشمن راهنمايى مى كند و راه را برايمان مى گشايد. به او گفتم: «تو رفيق ديروز من نيستى؟» گفت: «بله». گفتم: «تو را به خداوند سوگند، خودت را معرفى كن». ناگهان ايستاد و زمين زير پايش سرسبر شد و او خضر عليه السلام بود. من كلماتى كه او گفت را بر هيچ مرضى نخواندم، مگر اينكه شفا گرفت، جز آنها كه اجلشان رسيده بود.(1)

لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ (انبياء: 87) و وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ فَوَقاهُ اللّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ (غافر: 44 و 45).

پس از نماز، صد بار

«لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ الْعَلِى الْعَظِيمِ» گفته شود و سپس عرض نياز و حاجت شود كه إِنْ شَاءَ اللَّه برآورده خواهد شد.(1)

سپس بلند شد و به گوشه شرقى مسجد رفت و دو ركعت نماز خواند و دستانش را به آسمان بلند كرد و گفت:

اللَّهُمَّ إِنْ كَانَتِ الذُّنُوبُ وَ الْخَطَايَا قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِي عِنْدَكَ فَلَمْ تَرْفَعْ لِي إِلَيْكَ صَوْتاً وَ لَمْ تَسْتَجِبْ لِي دَعْوَةً فَإِنِّي أَسْأَلُكَ بِكَ يَا الله فَإِنَّهُ لَيْسَ مِثْلَكَ أَحَدٌ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ وَ أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تُقْبِلَ عَلَيَّ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ وَ تُقْبِلَ بِوَجْهِي إِلَيْكَ وَ لَا تُخَيِّبَنِي حِينَ أَدْعُوكَ وَ لَا تَحْرِمَنِي حِينَ أَرْجُوكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.

سپس گونه هايش را بر خاك نهاد و بلند شد و از آنجا خارج شد. از او پرسيدم: «اين مكان به چه چيزى شناخته مى شود؟» گفت: «اينجا مكان صالحان، انبياء و مرسيلن است». به دنبالش رفتم تا اينكه وارد مسجد كوچكى شد كه روبه روى مسجد سلمه بود و در آن نيز دو ركعت نماز را با آرامش و وقار خواند و كف دستانش را رو به آسمان گشود و گفت:

إِلَهِي قَدْ مَدَّ إِلَيْكَ الْخَاطِئُ الْمُذْنِبُ يَدَيْهِ لِحُسْنِ ظَنِّهِ بِكَ إِلَهِي قَدْ جَلَسَ الْمُسِيءُ بَيْنَ يَدَيْكَ مُقِرّاً لَكَ بِسُوءِ عَمَلِهِ رَاجِياً مِنْكَ الصَّفْحَ عَنْ زَلَلِهِ إِلَهِي قَدْ رَفَعَ إِلَيْكَ الظَّالِمُ كَفَّيْهِ رَاجِياً لِمَا بَيْنَ يَدَيْكَ فَلَا تُخَيِّبْهُ بِرَحْمَتِكَ مِنْ فَضْلِكَ إِلَهِي قَدْ جَثَا الْعَائِدُ إِلَى الْمَعَاصِي بَيْنَ يَدَيْكَ خَائِفاً مِنْ يَوْمٍ يَجْثُو فِيهِ الْخَلَائِقُ بَيْنَ يَدَيْكَ إِلَهِي جَاءَكَ الْعَبْدُ الْخَاطِئُ فَزِعاً مُشْفِقاً وَ رَفَعَ إِلَيْكَ طَرْفَهُ حَذِراً رَاجِياً وَ فَاضَتْ عَبْرَتُهُ مُسْتَغْفِراً نَادِماً وَ عِزَّتِكَ وَ جَلَالِكَ مَا أَرَدْتُ بِمَعْصِيَتِي (مُخَالَفَتَكَ) وَ مَا عَصَيْتُكَ إِذْ عَصَيْتُكَ وَ أَنَا بِكَ جَاهِلٌ وَ لَا لِعُقُوبَتِكَ مُتَعَرِّضٌ وَ لَا لِنَظَرِكَ مُسْتَخِفٌّ وَ لَكِنْ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي وَ أَعَانَتْنِي عَلَى ذَلِكَ شِقْوَتِي وَ غَرَّنِي سِتْرُكَ الْمُرْخَى عَلَيَّ فَمِنَ الْآنَ مِنْ عَذَابِكَ مَنْ يَسْتَنْقِذُنِي وَ بِحَبْلِ مَنْ أَعْتَصِمُ إِنْ قَطَعْتَ حَبْلَكَ عَنِّي فَيَا سَوْأَتَاهُ غَداً مِنَ الْوُقُوفِ بَيْنَ يَدَيْكَ إِذَا قِيلَ لِلْمُخِفِّينَ جُوزُوا وَ لِلْمُثْقِلِينَ حُطُّوا فَمَعَ الْمُخِفِّينَ أَجُوزُ أَمْ مَعَ الْمُثْقِلِينَ أَحُطُّ وَيْلِي كُلَّمَا كَبِرَتْ سِنِّي كَبُرَتْ ذُنُوبِي (وَيْلِي) كُلَّمَا طَالَ عُمُرِي كَثُرَتْ مَعَاصِيَّ فَكَمْ أَتُوبُ وَ كَمْ أَعُودُ أَ مَا آنَ لِي أَنْ أَسْتَحْيِيَ مِنْ رَبِّي اللَّهُمَّ فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اغْفِرْ لِي وَ ارْحَمْنِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ وَ خَيْرَ الْغَافِرِين.

سپس گريه كرد و گونه هايش را بر خاك نهاد و گفت:

«ارْحَمْ مَنْ أَسَاءَ وَ اعْتَرَفَ وَ اسْتَكَانَ وَ اقْتَرَفَ» و سپس گونه راستش را بر خاك گذاشت و گفت:

«إِنْ كُنْتُ بِئْسَ الْعَبْدُ

ص: 149

فَأَنْتَ نِعْمَ الرَّبُّ». سپس گونه چپش را گذاشت و گفت:

«عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْيَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِكَ يَا كَرِيمُ».

آن گاه از مسجد خارج شد و من به دنبالش رفتم و گفتم: آقاى من! ويژگى اين مسجد چيست؟» گفت: «اين مسجد زيد بن صوحان، همراه على بن ابى طالب عليه السلام و پناهگاه و محل شب زنده دارى اوست». آن گاه ناپديد شد و همراه من گفت: او خضر عليه السلام است».(1)

راوى مى گويد، آن شب از شدت شوق ديدار پيامبر صلى الله عليه و آله نخوابيدم تا اينكه نماز ضحى را خواندم و خوابم برد و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را ديدم كه دستم را گرفت و مرا نشاند. به آن حضرت عرض كردم كه حضرت خضر عليه السلام به من اين عمل را آموخت و آن حضرت فرمود، خضر عليه السلام راست گفت و هرچه نقل مى كند راست است و او داناى اهل زمين و رأس ابدال و از لشكريان خداوند در زمين است.(1)

براى هر قدم او ثواب شهيدى از شهداى بدر را مى نويسد.

طالب علم، دوست خداست و هر كه علم را دوست دارد، بهشت بر او واجب است و خداوند از او راضى است و از دنيا بيرون نرود تا آنكه از آب كوثر بياشامد و از ميوه بهشت بخورد و كرم بدن او را نخواهد خورد و در بهشت، رفيق خضر عليه السلام خواهد بود.(1)7.

ص: 152

وى ممدوحان خويش را برتر يا همانند خضر عليه السلام يا خضر زمان مى خواند. او در «تحفة العراقين» از ملاقاتش با خضر عليه السلام گزارش مفصلى بيان كرده و از نصيحت هاى خضر عليه السلام ياد كرده است.(1)

پس از خاقانى، سنايى، عطار و مولوى را مى توان در اين فهرست قرار داد. در شاهنامه فردوسى، خضر عليه السلام هدايت سپاه اسكندر را در ظلمات بر عهده دارد و در آنجا به آب حيات دست مى يابد و اسكندر كه بر سر يك دوراهى از خضر عليه السلام جدا شده است، ناكام مى ماند.(2)

خضر عليه السلام در ادبيات عرفانى فارسى نيز جايگاه ويژه اى دارد و مظهر عقل، خرد، آگاهى، جاودانگى و راهنماى طريقت شده است.

اندر برش ازسر فضايل *** هر چار كتب شده حمايل

كرده ز رداى عالم الغيب *** باز افكن خرقه و بن جيب

فضل الله بر طراز جامه *** نورالله ريشه عمامه

در دست عصاى سبزگانى *** ركوه (1) پر از آب زندگانى

پاى افزار از نياز كرده *** در حضرت پاى باز كرده

مرد ذكرو الله اندر آن راه *** وارسته ز آفت نسو الله

خوش خلق چو مشك چينى از حلم *** پر مغز چو جوز هندى از علم

آن شيبت روى ارغوان وش *** چون برف تنيده گرد آتش

افتاده هزار عكس دلجوى *** بر شانه و دست از آينه روى

چون فستق (2) سبز جامه مادام *** انداخته پوست همچو بادام

ميتافت ز نرگس پر آبش *** بر نرگس هاى سقف تابش

مى يافت حيات جاودانه *** طاوسان جدار خانه

چون ديد مرا چو غنچه بشكفت *** دوشيزه چو غنچه نكته ها گفت

آورد هزار عيد پيدا *** كان نيم هلال كرد گويا

ميزاد به وقت هر خطابى *** از نيم هلالش آفتابى

ديدم ز هلالش آشكاره *** بر صورت شصت سى ستاره

نطقش چو گلاب بر زده سر *** كافور بهند عارضش بر

تا درد سرم چو بيند از دور *** بنشاند از آن گلاب و كافور

اخلاق و حديث خوش گوارش *** بودند فواكه و جوارش

تفّاح من اين و گلشكر آن *** زين دو شده خوان من صفاهان

در ريخت به خلق من على روس *** صد مثرد طاس مثردى طوس

بود اين دل من ز غايت رنج *** ديوار شكسته زير او گنج

او كرد به كم ترين اشارت *** ديوارشكسته را عمارت

هر حرص مرا كه طفل وش ديد *** چون غنچه گل گلوش ببريد

هر كشتى آز من كه دريافت *** همچون ورق شكوفه بشكافت

از سكه روى سيم سيما *** بى پرده بمن نمود عمدا

من طاق جبين و كرسى سر *** بر خاك نهاده پيش او در

مى كردم با خرد مجارا *** تا پيشكش از چه سازم او را

هم هاتف عقل دادم آواز *** كان خاتم خواجه پيشكش ساز

بر جستم و خاتم آوريدم *** بوسيدم و پيش او كشيدم

گفت اين سوى دست چپ همى دار *** وان را سوى دست راست بگذار

كز قوّت اين دو مهر والاست *** قوت دو فرشته چپ و راست

او صحن دلم بگفت مى رفت *** جانم به زبان شكر مى گفت

وان شاهد خاص و شمع مفرد *** قرب احد و خيال احمد

پخته جگران و خام پوشان *** ترياق (1) دهان و زهر نوشان

مسكين لقبان و مشك انفاس *** خالى ز خيال ناس و نسناس

از پاس و سپاس خلق رسته *** از شور و شر زمانه جسته

بر رسته و رسته از چه آز *** برجسته و جسته درگه راز

صد غزوه بروم آز كرده *** صد حج به حجاز راز كرده

دريا و سراب جيب و دامن *** سياره و ثابته دل و تن

طوبى نفسان ز پاك بيخى *** بر تن خشن هزار ميخى

هر حرص كه نو بريده بيخش *** چون جامه زده هزار ميخش

شش دانك عيار آب و گلشان *** دنيا دو چهار دانك دلشان

آهسته چو كوه زير ژنده *** شب لرزه به كوه در فكنده

در وجد ز بحر موج زن تر *** بحر از پيشان سجاده بر سر

اندر قفس وجود هركس *** چون زاغ گرسنه چار كركس

چون طبل شكم تهى پگه خيز *** هر صبح دعاى ناله آميز

ناداده بخار فضله آور *** ديك معده به كاسه سر

طبّاخ محقّقان چو خورشيد *** اما همه روزه دار جاويد

چون خورشيد آسمان برنده *** خوردى پز خلق و ناخورنده

نه چون آتش كه هر كجا تافت *** آنگاه پزد كه خود غذا يافت

اين از ره وجد جان همى باخت *** وان از سر حال سر مى انداخت

اين از رق چرخ چاك مى زد *** وان چتر سحر به خاك مى زد

هر يك به سماع شعرت از آه *** مجروح كنان مرقّع ماه

بر خاك زده عمامه فى الحال *** انداخته طيلسان به قوّال

گفتند كجاست اين سخندان *** گفتم كه به عرصه گاه شروان

خاقانى نعت خوانش خوانند *** مدحتگر خاندانش دانند

گفتند به جمع كين چنين كس *** غبن است اسير عالم خس

آن را كه چنين بود حديثش *** چه شناسد عالم خبيثش

اى لطف ازل تو حافظش باش *** اى خضر برو تو واعظش باش

من بهر رضاى جمع از آن سور *** نزد تو رسيدم از ره دور

رسته شود اين دو حور تصوير *** از چار زبانى زبون گير

از ششدر شش جهت توان رست *** از پنجه پنج حس توان جست

اين رقعه پست سبزگون چيست *** وان چتر بلند سرنگون چيست

اين دايره كى نشيند از پاى *** اين نقطه چگونه خيزد از جاى

زان سوتر خطّ استوا چيست *** سكّان سوان آن بنا كيست

چون زين سوى خط سكون و مأويست *** گر زان سوى خط بود عجب نيست

زان سو رحم چهار مادر *** بهرچه نزايد اين سه گوهر

چون شايد عالم سبك پى *** زان نيمه جماد و اين دگر حى

عثمان كه به احمد اقتدا كرد *** نه بر سر گنج جان فدا كرد

گلگونه نمود خون عثمان *** بر روى مخدّرات قرآن

خود خون مطّهر چنان كس *** گلگونه قدسيان سزد بس

علمى كه ز ذوق شرع خاليست *** خال سيه سياه حاليست

اين خال سياه از اهل ايمان *** چون خال سپيددار پنهان

خواهى طيران به طور سينا *** پر سست مكن چو پور سينا

دل در سخن محمّدى بند *** اى پور على ز بوعلى چند

چون ديده راه بين ندارى *** قائد قرشى به از بخارى

بهر محل محقّقان را *** مخراق زن اين مخرّقان را

برداركش از براى دين را *** نقّابان سراى دين را

يك روى به كعبه هدى آر *** شش روى مباش كعبتين وار

مپذير درين كهن خرابات *** از نو قدمان دم خرافات

موهوم كلامشان نه مفهوم *** خالى همه همچون نقش موهوم

موهوم بود نوشته بر جاى *** موهوم هم از سرو هم از پاى

چون گنبده حباب پرپيچ *** شكلش به كمال و معنيش هيچ

وز چنبر دف ميان تهى تر *** رنگين و دوروى و بى بن و سر

چون صورت بوسه در تمنّى *** حالى خوش و هيچ حاصلى نى

اقليد سراى دين به دست آر *** اقليدس و رأيهاش بگذار

زاقوال مموّهت چه آيد *** ز اشكال مزخرفت چه زايد

اقوال به عندليب بگذار *** اشكال به عنكبوت بسپار

از هندسه عنكبوت را چيست *** كز قوت حرام بايدش زيست

از من كلمات شرع واپرس *** وز رمز بيان انبيا پرس

در پيشروان شرع كن درس *** از پيشنهاد گمرهان ترس

ص: 162

مردان سوى دار ضرب تازند *** طفلان درم از سفال سازند

منديش چو دين كنى تقبل *** زين نيلى بحرو آتشين پل

در كشتى شرع چون نشستى *** زين هفت جزيره باز رستى

از عالم خاك برگذر پاك *** گو خاك به فرق عالم خاك

طفلى كه طرب زخاك سازى *** رندى كه درم به خاك بازى

چرخست كمان گروهه كردار *** گل مهره اى اندرو گرفتار

بر مهره گل مساز منزل *** كانداختنى است مهره گل

آنها كه جهان قديم دانند *** زين رفته كه رفت بى نشان اند

چون كرم قزت بباغ دنيى *** پرهست ولى پريدنى نى

آن پر كه زكرم قز برآيد *** پرواز بلند را نشايد

هركه كه به كرم پر بر آمد *** مى دان كه زمان او سر آمد

چون تير زپرّ عاريت بس *** زين چارپر چهار كركس

چون كركسى و چو جيفه لاشى *** آهنگ به سوى گوشت تاكى

چون كركس طامعى از اين بود *** تير تو خطا چو تير نمرود

نمرود و شى و پشّه مانند *** پرواز بپرْ كركسان چند

چون نمرودت فريفت گردون *** بر تير طمع به تهمت خون

كاشانه دولت تو دامان *** خلوتگه خاص تو گريبان

مى ساز ز سينه تا به خانه *** مى كن ز جگر كبابخانه

از تفّ دل آتشى برافروز *** شهوات برو چو هيمه مى سوز

چون بركنى آتشى چنين گرم *** خورشيد فسرده گردد از شرم

پس قصد كند به مفرش تو *** تا گرم شود ز آتش تو

بر بند بدان قدر كه نيروست *** اين چار دريچه كز برون سوست

تابرك سه غرفه اى كه بالاست *** از حجره دست چپ كنى راست

يك چند برين سبيل مى باش *** تخمى به زمين صدق مى پاش

تا دى مه ظلم در گذشتن *** خورشيد مراد باز گشتن

تا فصل ربيع جان رسيدن *** بر گلبن عمر گل دميدن

كانها كه دل بهار دارند *** دى ماه بدين صفت گذارند

قسمت هايى از اين اشعار اشاره مى كنيم.

فرشته اى به حقيقت سروش عالم غيب *** كه روضه كرمش نكته بر جنان گيرد

سكندرى كه مقيم حريم او چون خضر *** ز فيض خاك درش عمر جاودان گيرد

جمال چهره اسلام شيخ ابواسحاق *** كه ملك در قدمش زيب بوستان گيرد

شيراز و آب ركنى و اين باد خوش نسيم *** عيبش مكن كه خال رخ هفت كشور است

فرق است از آب خضر كه ظلمات جاى او است *** تا آب ما كه منبعش الله اكبر است

ما آبروى فقر و قناعت نمى بريم *** با پادشه بگوى كه روزى مقدر است (1)

(1) در شعر نو فارسى نيز كه در دهة پنجاه به سبب اختناق فرهنگى به نمادگرايى تمايل پيدا كرد، گهگاه به نجات بخش بودن خضر عليه السلام اشاره شده است.

اى خضر عليه السلام سرخ پوش صحارى!

خاكستر خجستة ققنوسى را

بر اين گروه مرده بيفشان.(2)

او گاه با شماتت خطاب به حضرت خضر عليه السلام، خود را بى نياز از عمر جاودان و آب حيات، صاحب ويژگى هايى مى داند كه حتى خضر عليه السلام به آنها دست نيافته است.

بديهى است كه صائب براى اثبات افكار خويش، حاضر است از خضر عليه السلام پيشى بگيرد و او را با وجود همه اعتبارى كه در عالم ادب و عرفان دارد، بيرون از دايره علايق و پسندهاى خود بپندارد. اين نگرش، نوعى هنجارشكنى و گريز از سنت ادبى به شمار مى رود. در اينجا با استفاده از مقاله هنجارشكنى در شعر صائب تبريزى از استاد محمد حكيم آذر، به بيان برخى از موضوعاتى مى پردازيم كه در آنها صائب تبريزى، نگرش انتقادآميز خود را متوجه ماجراى حضرت خضر عليه السلام كرده است. بر اساس اين مقاله، تقريباً يك سوم كل ابياتى كه واژه خضر عليه السلام يا عناصر داستان او مثل آب حيات، آب حيوان، چشمه حيوان، ظلمات، اسكندر، عمر جاويد و... در آنها وجود دارد، دربردارنده مخالف خوانى است. اين امر درخصوص شخصيت هاى ديگر نظير موسى، عيسى و سليمان عليهم السلام، ملايم تر و با تعداد ابيات مخالف كمترى است.

آشكار است كه در نمونه هاى ذكرشده، مقصود شاعران، تفضيل امورى خاص بر داستان خضر عليه السلام است. به طورى كه اهميت آن امور را برسانند، نه اينكه قدر و قيمت اسطوره دينى خضر عليه السلام را كم كنند. آنها سعى دارند از طريق قياس، اهميت موضوعى را اثبات كنند كه در سر دارند.

عدول از هنجار در شعر صائب درمورد خضر عليه السلام را مى توان به موضوع هايى چون موضوع هاى ذيل تقسيم كرد:

تا قطره اى ز آب سبك روح تيغ هست(1)*** آب بقا مخور كه گرانجان كند تو را(2)

گرچه صائب آب حيوان مى دهد عمر ابد *** حفظ آبروى خود آب بقاى ديگر است(3)

چون سكندر خضر اينجا خاك مى بوسد ز دور *** چشمه آن لب چو آب زندگى لب خورده نيست(4)

خضر را مى كند از چشمه حيوان دلسرد *** از دم تيغ شهادت دم آبى كه مراست(5)

- صائب معتقد است تا آنجا كه مى توان بايد از عمر جاويد و آب حيات حذر كرد و نبايد منت خضر عليه السلام يا آب زندگانى را كشيد؛ چون هدف از زندگى، فقط زيستن نيست. اين مضمون بارها به شكلى آميخته با سرزنش و همراه با نوعى ستيزه گرى در برابر عناصر داستان خضر عليه السلام در غزل صائب خودنمايى مى كند. صائب در پى آن است كه بى مقدار بودن عمر (حتى به صورت جاودانش) را به مخاطب خود يادآورى كند:

بس كز آب زندگانى چين ابرو ديده ام *** بى محابا مى كشم چون زخم در بر تيغ را

منت خشك و جبين تلخ آب زندگى(6)*** بر سكندر آب حيوان مى كند آيينه را(7)

ما زخاطر آرزوى آب حيوان شسته ايم *** زنگ ظلمت نيست بر آيينه اقبال ما(8)

حريف خضر و رشك آب حيوان نيستم صائب *** زآب تيغ او پر مى كنم پيمانه خود را(9)

معنى توفيق غير از همت مردانه چيست؟ *** انتظار خضر بردن اى دل فرزانه چيست؟(10)

- مضمون ديگرى كه صائب از آن دستمايه هنجارشكنى در تلميحات مربوط به3.

ص: 167

خضر عليه السلام را فراهم كرده، تفضيل انديشه ها و عناصر خيال خود بر عناصر داستان خضر عليه السلام است. او براى اثبات مضمونى كه در سر دارد، آن را با روش قياسى، در برابر خضر عليه السلام يا چارچوب داستان قرار مى دهد و سرانجام برترى مافى الضمير خود را بر ماجراى خضر عليه السلام يا بخشى از آن به اثبات مى رساند.

صائب در پى اثبات اين موضوع است كه خضر عليه السلام نيز از زندگى جاويد به تنگ آمده است. در اين مخالف خوانى ها، آنچه موج مى زند، اين مضمون است كه حاصلى از عمر جاويد به دست نخواهد آمد يا اينكه عمر جاودانه نيز كوتاه است و انسان جست وجو گر نبايد در سراچه بند تن باشد.

زير تيغ از بس به رغبت جان فشانى مى كنيم *** خضر را از زندگى بيزار مى سازيم ما(1)

بلاست خواب پريشان دراز چون گردد *** چه دلخوشى بود از عمر جاودانه مرا(2)

بهار عمر ملاقات دوستداران است *** چه حظ كند خضر از عمر جاودان تنها(3)

مدت عمر ابد يك آب خوردن بيش نيست *** خضر خوش هنگامه اى بر آب حيوان چيده است(4)

اى سكندر تا به يك حسرت خورى بر حال خضر *** عمر جاويدان او يك آب خوردن بيش نيست(5)

- صائب گاه خضر عليه السلام را اهل امساك و بخل مى داند. مى دانيم كه خضر عليه السلام به كمك اسكندر به ظلمات راه يافت و تنها كسى بود كه فيض نوشيدن آب حيات را كسب كرد. صائب مى گويد خضر عليه السلام مى توانست آب حيات را به همراهان خود بنوشاند؛ ولى از اين كار دريغ ورزيد. بهره اى كه خضر عليه السلام از نوشيدن آب حيات برد، عمر طولانى، ديدن داغ عزيزان و گرانجانى دنيوى بود. دنيايى كه از منظر عارفان و شاعران، اقامتگاهى موقت است؛ پس خضر عليه السلام با ماندن در اين دنيا، ناخواسته اصرار بر گرانجانى دارد:1.

ص: 168

چشم دلسوزى مدار از همرهان روز سياه *** كز سكندر خضر مى نوشد نهانى آب را(1)

حيات جاودان بى دوستان مرگى است پابرجا *** به تنهايى مخور چون خضر آب زندگانى را(2)

مى كند همرهى خضر، بيابان مرگت *** اگر از درد طلب راهبرى نيست تو را(3)

به احتياط ز دست خضر پياله بگير *** مباد آب حياتت دهد به جاى شراب(4)

بى رفيقان آب خوردن مى دهد خجلت ثمر *** خضر را از ديده ها شرمندگى پوشيده است(5)

خضر اگر تيرى به تاريكى فكند از ره مرو *** آن كه مى بخشد حيات جاودان پيداست كيست(6)

مدار چشم مروت زهيچ كس صائب *** كه خضر را غم محرومى سكندر نيست(7)

خضر آب زندگى به سكندر نمى دهد *** در طبع روزگار مروت نمانده است(8)

- در ادب عرفانى، خضر عليه السلام، رهبر راه گم كردگان است. در ادب عامه نيز بسامد اين برداشت، تقريباً بالاتر از ديگر تعابير درمورد خضر عليه السلام است. صائب در ابيات ذيل از دريچه اى ديگر به اين بخش از زندگى خضر عليه السلام نگريسته است. او مدعى است كه در تاريكى هاى دنيا، خود خضر عليه السلام هم از جويندگان راه حقيقت است.

چگونه مى توان از كسى كه خود در زندان دنيا اسير شده است، تمناى ياورى و راهبرى داشت؟

از سر تعميرم اى خضر مروت درگذر *** بر نمى دارد مرا از خاك اين تعميرها(9)

من به اين سرگشتگى صائب به منزل چون رسم *** در بيابانى كه چندين خضر سرگردان شده است(10)7.

ص: 169

تا چه باشد در بيابان طلب احوال ما *** خضر اينجا رهنورد رهنما گم كرده اى است(1)

چه انتظار خضر مى برى قدم بردار *** هزار گمشده را شوق رهنما كرده است(2)

برو خضر كه من آن كعبه اى كه مى بينم *** دليل راهش غير از شكسته پايى نيست(3)

خضر را ما سبزه اين بوم و بر پنداشتيم *** گردبادى هم نشد زين دشت بى حاصل بلند(4)

در اين وادى كه هر سو چون خضر آواره اى دارد *** نمى گردى بيابان مرگ اگر از خود جدا گردى(5)

- در شعر و نثر پيش از قرن يازدهم، امتيازى كه براى خضر عليه السلام قائل بودند، نوشيدن آب حيات بود. شاعران، خضر عليه السلام را مسرور از نوشيدن آب زندگى مى دانند، اما شعر قرن يازدهم دربردارنده اين مضمون است كه خضر عليه السلام از نوشيدن آب حيات شرمگين است.

بى رفيقان آب خوردن مى دهد خجلت ثمر *** خضر را از ديده ها شرمندگى پوشيده است(6)

سبز نتواند شد از خجلت ميان مردمان *** هركه آب زندگى چون خضر تنها مى خورد(7)

از اين خجلت كه تنها خورد آب زندگانى را *** ندانم خضر پيش مردمان چون سبز مى گردد(8)

شود گرد خجالت بر جبين خضر بنشيند *** غبارى از سر خاك سكندر چون هوا گيرد(9)

- نوشيدن آب زندگى، عواقب ناپسندى در پى دارد *** زآب زندگى آيينه هم زنگار مى گيرد

بود ظلمت نصيب از چشمه حيوان سكندر را(10)*** نظر به چشمه حيوان نمى كنم صائب

مرا ز راه برد جلوه سراب كجا(11)***4.

ص: 170

توان زآيينه جبهه سكندر ديد *** سياه كاسگى آب زندگانى را(1)

با تشنگى زچشمه حيوان گذشته ايم *** از خضر انتقام سكندر كشيده ايم(2)

- حيرت از خضر عليه السلام در تعدادى از ابيات صائب به چشم مى خورد. صائب با ابزار پرسشگرى به سراغ خضر عليه السلام مى رود تا نقدى موشكافانه بر داستان حيات او داشته باشد:

چون به عمر جاودان صائب تسلى شد خضر *** داشت سيرى عالم امكان ولى ماندن نداشت(3)

ما از اين هستى ده روزه به تنگ آمده ايم *** واى بر خضر كه زندانى عمر ابد است(4)

جز دمى آب كه صد چشم بود در پى آن *** خضر از چشمه حيوان چه تواند دريافت(5)

از اين خجلت كه تنها خورد آب زندگانى را *** ندانم خضر پيش مردمان چون سبز مى گردد(6)

ما به اين ده روزه عمر از زندگانى سير آمديم *** خضر چون تن داد حيرانم به عمر جاودان(7)

نيست جز داغ عزيزان حاصل پايندگى *** خضر حيرانم چه لذت مى برد از زندگى(8)

من شدم دلگير صائب زين حيات پنج روز *** خضر چون آورد تا امروز تاب زندگى(9)

سبزه زيرسنگ نتوانست قامت راست كرد *** چيست حال خضر يا رب زير بار زندگى(10)

- صائب، خضر عليه السلام را خطاب قرار مى دهد و از سر انتقاد، گستاخانه چيزى را از او مى پرسد. اين ملامت گرى در كل غزل هاى صائب چندان زياد نيست؛ اما به هر حال ساختار جملاتى كه خضر عليه السلام در آنها مخاطب است و شبه جمله اى با نام او ساخته مى شود از حيث مخالف خوانى جالب است:2.

ص: 171

برو خضر كه من آن كعبه اى كه مى بينم *** دليل راهش غير از شكسته پايى نيست(1)

اى خضر چند تير به تاريكى افكنى *** سرچشمه حيات نهان در دل شب است(2)

اى خضر غير داغ عزيزان و دوستان *** حاصل تو را ز زندگانى جاودانه چيست؟(3)

تو اى خضر از زلال زندگى بردار كام خود *** كه اين لب تشنه لعل آبدارى در نظر دارد(4)

در هر گذر سبيل مكن آبروى خويش *** اى خضر پاس چشمه حيوان نگاه دار(5)

به من تكليف آب زندگى كردن بود كشتن *** تو را اى خضر در قيد جهان جاويد مى خواهم(6)

- خضر عليه السلام فيض دستيابى به آب زندگى را با يارى ديگران به دست آورد. در حقيقت خضر عليه السلام بر نردبانى پا نهاد كه پله هاى آن كسانى از قبيل اسكندر بودند. اسكندر ابزارى بود براى دستيابى خضر عليه السلام به سرچشمه آب حيات. اگرچه او شوكت و جلال پادشاهى داشت، ولى در عين غنا، محتاج حيات جاودان بود. همين پارادوكس غنا و فقر است كه يكى از گسترده ترين مضامين اسطوره اى را در فرهنگ تمامى ملت ها ساخته است.

حيات جاويد و حسرت دستيابى به آن، بن مايه داستان ها، افسانه ها و اسطوره هاى فراوانى است كه ماجراى اسكندر، اسطوره كاووس، حماسه اسفنديار، داستان كى گشتاسب و ديگران در ادبيات فارسى، مشتى از اين خروار به شمار مى رود. خضر عليه السلام با دستيابى به عمر جاويد و نوشيدن آب حيات، ديگران را در حسد عمر ابدى باقى گذاشت. شايد اين اتفاق را بتوان ناشى از جبر دانست. ولى صائب آن قدر اختيار براى خضر عليه السلام قائل است كه مى گويد:

به سكندر ندهد قطره آبى هرچند *** خضر سيراب ز اقبال سكندر شده است(7)9.

ص: 172

ز اقبال سكندر خضر بر دل داغ ها دارد *** كه آب زندگانى جاى چشم تر نمى گيرد(1)

سايه ارباب دولت شمع راه ظلمت است *** خضر از اقبال سكندر يافت آب زندگى(2)

- صائب تبريزى در دو بيت، ماجراى خضر عليه السلام را به صراحت افسانه مى داند و همانند مضامين ذكرشده در شماره 1، امورى ديگر را بر داستان خضر عليه السلام برترى مى دهد. او چرخ ستمگر را ظالم تر از آن مى داند كه حتى اجازه دهد قطره آبى خوش از گلوى كسى پايين برود؛ چه رسد به اينكه كسى زير اين آسمان كبود، آب حيات بنوشد:

خضر و سير ظلمت و آب حيات افسانه است *** تازه شد هركس شراب كهنه در مهتاب زد(3)

حرفى است اينكه خضر به آب بقا رسيد *** زين چرخ دل سيه دم آبى نديد كس(4)

دارنده شكارهاى كوهستان ها و صاحب آب ها و چشمه ها شده است. ازاين رو در اين مناطق چشمه ها، درختان، سنگ ها و مكان هاى نظركرده بسيارى به نام خضر عليه السلام وجود دارد.(1)

ايرانيان است. زنان در ايران قرن هاست كه براى دور كردن بلاها و دست يافتن به خواسته هاى خود، به اين بزرگوار متوسل مى شوند و از او طلب يارى مى كنند. يكى از روش هاى توسل جستن به حضرت خضر عليه السلام، سفره نذرى است.

در سفره نذرى حضرت خضر عليه السلام، مظاهر مختلف طبيعت، نقش ويژه اى را برعهده دارند. در اين سفره، پريان آسمان و نور خورشيد نبايد محتويات سفره را ببينند. به همين دليل سفره را در زيرزمين خانه يا در اتاقى مى اندازند كه پرده هاى آن را كشيده اند. در اين هنگام، سفره نذرى با دعا و مناجات آغاز مى شود و پس از خواندن نماز، دعا و در برخى موارد ذكر مصيب هاى اهل بيت عليهم السلام به پايان مى رسد. سپس در اتاق را مى بندند و تا تحويل سال، كسى به سمت اتاق نمى رود.

فرداى آن روز هنگام تحويل سال، در اتاق را مى گشايند. برپا كردن اين سفره نذرى، با حلوا، خرما و... به اجرا درمى آيد. مردم با برگزارى اين سفره مذهبى، در واقع معتقدند كه مى توانند روح حضرت خضر عليه السلام را به يارى بطلبند و با كمك وى، سختى هاى زندگى را از ميان بردارند.

سفره نذرى حضرت خضر عليه السلام علاوه بر جنبه مذهبى و روحانى، كاربرى هاى اجتماعى متفاوتى دارد و مى توان آن را يك نوع انجمن زنانه ناميد. در اين مجلس، زنان علاوه بر انجام مراسم دعا، ديدارهاى خود را تازه و در رفع مشكلات به يكديگر كمك مى كنند. گاهى نيز تصميم هايى براى امور فاميل يا آشنايان مى گيرند.

اين سفره در شب جمعه آخر سال برگزار مى شود و تا هنگام تحويل سال نو به آن دست زده نمى شود. بنابراين زمان تحويل سال بايد روز جمعه باشد. به سبب چنين شرايط حاكمى، تعداد برگزارى اين سفره نذرى نسبت به ساير سفره هاى نذرى بسيار كمتر است.

اجراى اين سفره هزينه زيادى دارد، زيرا از هر نوع خوراكى در آن مشاهده مى شود. نكته جالب اين است كه اين زمان، درست مصادف است با زمانى كه همه در تدارك نوروز

ص: 175

به سر مى برند. از آنجا كه اين سفره در استان هاى مختلف ايران گسترده مى شود، با توجه به اوضاع طبيعى و جغرافيايى و همچنين خرده فرهنگ ها و سليقه هاى مختلف، خوردنى ها و اشياى متفاوتى در آن گذاشته مى شود.

در اين نذرى، عقيده و عمل صاحب نذر و اسباب و مواد نذرى، نقشى اساسى ميان نذردهنده و نذرگيرنده دارد. پاكيزه و حلال بودن اسباب و خوراكى هاى نذرى، ادعيه و اوراد مخصوص آيين هاى مربوط به اين سفره نذرى و همچنين كامل و دقيق انجام دادن اعمال مربوط به مراسم و شعاير آن، صاحبان نذر را در نزديكى به حضرت خضر عليه السلام و رسيدن به آرمان ها و آرزوهايشان كمك مى كند.

در اينجا بايد متذكر شد كه سفره حضرت خضر عليه السلام از نظر آنچه كه در سفره قرار مى گيرد، تلفيقى از سفره هاى نذرى و ملى است. شب هنگام وقتى كه تمام وسايل در اين سفره گذاشته مى شود و كار به پايان مى رسد، صاحب نذر به اتفاق كسانى كه به همكارى وى آمدند، در كنار سفره دو ركعت نماز حاجت و قرآن مى خوانند؛ سپس دست به دعا برداشته و مراد خود را مى طلبند. آن گاه درِ اتاق را مى بندند و مى روند تا حضرت خضر عليه السلام بر سر سفره بيايد.

فرداى آن روز، زنى كه پاك باشد، با وضو در اتاق را مى گشايد و وارد اتاق مى شود. او به تمام آنچه كه در سفره قرار دارد، نظر مى افكند. نذردهندگان معتقدند كه اگر نذرشان در پيشگاه حق پذيرفته گردد، حضرت خضر عليه السلام، شب هنگام با حضور خود در پاى سفره، از قاووت، آرد، حلوا، كاچى و... آن تبرك مى كند.

نشانه حضور نمادين آن حضرت را در اثرى مى پندارند كه بر روى آرد يا چيز ديگرى افتاده باشد. اين اثر را نقشى رمزى و نمادين از پنجه يا مُهر يا تسبيح حضرت خضر عليه السلام مى انگارند و آن را علامت قبول نذر و برآورده شدن حاجاتشان مى پندارند. چنانچه آبى در لگن ديده شود، گويند حضرت خضر عليه السلام به اتاق آمده و وضو گرفته و از خوراكى ها خورده است.

ص: 176

برخى از حاجتمندان معتقدند كه نذر و حاجتشان هنگامى پذيرفته مى شود كه آن حضرت بيايد و از خوراكى هاى سفره نذرى شان بخورد. در اين حالت مى گويند، حضرت خضر عليه السلام به اتاق آمده و در آنجا نماز خوانده است. در چنين حالت هايى، خود را به مراد رسيده مى دانند. گفتنى است در كنار اين سفره، كسى به تناول نمى نشيند و مهمان دعوت نمى شود، بلكه پذيرايى به بعد از تحويل سال موكول مى شود.

از آداب و رسوم پسنديده اين سفره نذرى، توزيع غذا بين مردم است كه در هنگام تحويل سال به اوج خود مى رسد. در اين هنگام سكه ها را از زير سفره در آورده و به نيت تبرك و مايه كيسه پول، به دوستان، آشنايان و... مى دهند. بنابراين هنگام تحويل سال، خوراكى ها و ديگر اشياء را ميان خانواده خود، خويشان و همسايگان تقسيم مى كنند. مردم نيز علاوه بر خوردن خوراكى ها، آرد نظركرده حضرت خضر عليه السلام را با مقدارى شير مخلوط مى كنند تا خوب سفت شود و به نيت تبرك مى خورند. مردم بر اين باورند كه اگر اين نظركرده حضرت خضر عليه السلام خورده شود، تا سال بعد، مراد آنها برآورده خواهد شد.

در هنگام بازگرداندن ظرف خويشان و همسايگانى كه براى سفره چيزى فرستاده بودند، معمولاً به جاى آن تخم مرغ، قند، شكلات و... مى گذارند؛ چون معتقدند ظرف را نبايد خالى برگرداند. سفره حضرت خضر عليه السلام به رنگ سفيد يا سبز انداخته مى شود. استفاده از اشياء و عناصر مختلف در سفره، مستلزم آن است كه اين مراسم در چه مكان و با چه فرهنگ و اعتقادى به اجرا درآيد.

عنصر آتش نيز در مراسم اين سفره نقش ويژه اى دارد. روشن كردن شمع، يكى از باورهاى آن به شمار مى رود. برخى از زنان، شمع هاى نيم سوخته اين سفره نذرى را برمى دارند تا چنانچه حاجتشان برآورده شود، در سفره حضرت خضرى عليه السلام كه خود مى اندازند، آن شمع را روشن كنند. شب هنگام شمع ها را روشن مى كنند و كسى حق ندارد به اتاق برود و معتقدند حتماً حضرت خضر عليه السلام مى آيد و آن سفره را نظر مى كند و به آن بركت مى دهد. اين سفره از ميان ديگر سفره هاى نذرى، به سفره نذرى «حضرت

ص: 177

ابوالفضل عليه السلام» شباهت دارد.(1)

كه خضر عليه السلام نبى در اين كوه پنهان شده است و تا روز قيامت در آنجا خواهد ماند.

بسيارى از روستاييان كرمان، بركت خرمن را هم حاصل نظر خضر عليه السلام مى دانند.

مثلاً در روستاى «بلورد» (Balvard) از توابع «سيرجان»، سنگى در ميان خرمن و زير گندم ها قرار مى دهند و هنگام برداشت، هر وقت به آن سنگ برسند، آن را عقب مى زنند و در ميان گندم پنهان مى كنند تا خرمن تمام شود. اين سنگ را سنگ خواجه خضر عليه السلام مى نامند و معتقدند كه اگر قبل از برداشتن خرمن، سنگ از ميان گندم بيرون آورده شود، بركت از خرمن مى رود.

در بيشتر نقاط كرمان، از جمله در روستاهاى اطراف كرمان، ماهان، زرند، بافت و سيرجان، روز چهلم بهار (نهم ارديبهشت) حشم داران، شير گوسفندانشان را نذر خواجه خضر عليه السلام مى كنند. اين روز نخستين روزى است كه شير گوسفندان را براى درست كردن ماست و پنير مى رسانند. برخى از عشاير اطراف سيرجان شير نذرى روز چهلم بهار را به «فال كوه» يا «كوه شاه خير الله» مى برند كه در نزديكى روستاى «پاريز» قرار دارد و با آن آش شير (آشى است مانند آش رشته كه به جاى آب، شير در آن مى ريزند) مى پزند و آن آش را ميان مردم تقسيم مى كنند. بيشتر مردم پاريز و روستاهاى اطراف آن، در اين روز به فال كوه مى روند و به شادى و تفريح مى پردازند.

روستاييان و عشاير كرمان، درويشانى را كه به سر خرمن ها و به چادرهاى ايلى مى روند و مدح على مى خوانند، بسيار محترم مى شمارند؛ چون معتقدند كه شايد يكى از اينها خواجه خضر عليه السلام باشد. در اين باره در اطراف سيرجان اين داستان بر سر زبان مردم است كه حضرت خضر عليه السلام يك بار به صورت درويشى پشمينه پوش به چادر يكى از حشم داران بزرگ كه گوسفندانش مورد دستبرد دزدان قرار گرفته بود رفته است و بر اثر توجه خضر، بركت و ثروت به آن شخص و خانواده اش روى آورده است. در بعضى نقاط كرمان شكارهاى كوهستان را هم مال خواجه خضر عليه السلام مى دانند.

مربوط مى شود؛ به طورى كه تقريباً در تمام روستاهاى اين منطقه، خضر عليه السلام را عامل بركت و فراوانى محصولات كشاورزى مى دانند و معتقدند اگر حضرت خضر عليه السلام به خرمنى نظر كند و عصايش را در آن بزند، آن خرمن بركت پيدا مى كند.

در اين مورد سالخوردگان روستاها، خاطره ها و داستان هايى شبيه به هم نقل مى كنند. از جمله در روستاى «گيوم» (giyum) از روستاهاى حومه شيراز، مردم افسانه اى دارند كه شرح آن از زبان يكى از پيرمردان ده چنين است:

سال ها پيش، دو برادر بودند؛ يكى مجرد و يكى متأهل. يك سال هنگامى كه محصول گندم را از خرمن به خانه مى آوردند، برادر متأهل از روى گندم سهم خود برمى داشت و روى سهم برادر مجرد مى ريخت تا به او كمك كرده باشد. وقتى او گندم را به خانه مى برد، برادر مجرد نيز اين كار را براى او انجام مى داد. آنان اين كار را ادامه مى دادند و هرچه گندم به خانه مى بردند، خرمن تمام نمى شد. تا اينكه زمستان رسيد و باران و برف بر گندم ها باريد و بقيه گندم ها به صورت دو كوه باقى ماند. اين كوه ها در نزديكى گيوم قرار دارند و «تل خرمنى» ناميده مى شوند. بركت اين خرمن از خواجه خضر عليه السلام بود.

وقتى در «شهر اوز» (Evaz) از توابع لارستان مى خواهند خرمن بردارند، مى گويند «يا خواجه خضر زنده! گذرى كن، نظرى كن تو به دوستان محمد و آل محمد» و صلوات مى فرستند. مردم بخش «قير فيروزآباد» نيز بركت خرمن را نتيجه عصاى خواجه خضر عليه السلام مى دانند. كشاورزان «كوشكسار» و ديگر روستاهاى «جهرم» نيز باور دارند كه اگر خرمنى پربركت باشد، عصاى خضر عليه السلام به آن خورده است. اين اعتقاد نه تنها در روستاهاى نامبرده، بلكه تا آنجا كه تحقيق شده در تمام روستاهاى نواحى مركزى، جنوبى و شرقى فارس وجود دارد.

در قسمت هاى غربى و جنوب غربى فارس، مانند «كازرون» و «ممسنى»، اعتقاد به خضر عليه السلام و بركتى كه او براى خرمن دارد، شكلى ديگر پيدا كرده است. در آن نواحى معتقدند خضر عليه السلام، گوساله يا گاوى دارد و آن گوساله است كه به خرمن مى زند و بركت مى آورد يا معتقدند كه خضر عليه السلام سوار بر گاو يا گوساله اش به خرمن مى زند و موجب

ص: 181

بركت و فراوانى محصول مى شود.

در روستاى «خشت» از توابع كازرون، دور خرمن خط مى كشند، نام پنج تن را بر آن مى نويسند و قرآن رويش مى گذارند و باور دارند كه اگر خدا بخواهد بركت دهد، گوساله خضر به آن مى خورد. برخى از مردم اين روستا از پيشينيانشان نقل مى كنند كه يك سال گوساله خضر به خرمنى خورد و هرچه از آن خرمن گندم مى بردند، تمام نمى شد. اين مطلب شبيه قصه اى است كه از روستاى «گيوم» نقل شد.

در روستاى «بوان» ممسنى نيز اين اعتقاد وجود دارد كه اگر خواجه خضر، «گابوره» بزند، يعنى با گاو عبور كند، محصول خوب خواهد شد. پيرمردى از اهالى روستاى بوان مى گفت:

چند سال پيش يك شب گاوم گم شده بود. دنبالش مى گشتم، گاوى ديدم. هر بار خواستم آن را بگيرم، «بوره» زد، يعنى پريد و جلو رفت و عاقبت نتوانستم بگيرمش. وقتى به بزرگ ترها گفتم، گفتند آن گاو نبود، «بوره» بود و آن سال محصول خيلى خوب شد.

در اصطلاح عشاير و روستاييان اطراف ممسنى، گذر كردن گاو خضر عليه السلام را «گابوره» يا به اختصار «بوره» مى نامند. گاهى هم «گابوره» يا «بوره» به مفهوم خود آن گاو است.

مى دهند و نذر و نياز مى كنند. در اين هنگام، خدر و الياس عليهما السلام، دلشان به حال ماهى گيران مى سوزد و نذر آنها را مى پذيرند و دريا را پر از ماهى مى كنند.

در «چابهار» و سواحل درياى عمان، خضر حامى لنج ها و كشتى هاست. در چابهار محلى به نام «سپوزه» (Sepuze) قرار دارد كه آن را قدمگاه خضر مى دانند؛ در آنجا بناى ساده اى ساخته اند و دريانوردان در آن شمع روشن مى كنند. مردم هر پنجشنبه در آنجا گوسفند قربانى مى كنند و خيرات مى دهند. مردم چابهار و نقاط اطراف آن، خضر را به صورت پيرمرد بلندبالا و ريش سفيدى كه معمولاً لباسى سفيد و بلند بر تن دارد تصور مى كنند. به اعتقاد آنها خضر در توفان هاى سخت دريا، كشتى ها را حمايت و راه گم كرده ها را راهنمايى مى كند.

زنان حاجت خواه نيز از مراجعه كنندگان عمده زيارتگاه ها و قدمگاه هاى خضر اين مناطق اند. مثلاً در چابهار، جمعه هر هفته، تعدادى زن حاجتمند، پاى پياده با ظرفى خرما به زيارتش مى روند و برآوردن آرزويشان را از او طلب مى كنند. در بحرين، هر سال در روز معينى از فصل بهار، زنان به صورت گروهى، همراه با ساز و آواز به قدمگاه خضر مى روند. در ساير نقاط نيز كم و بيش چنين وضعيتى وجود دارد.

فقيران مى دهند. مردم اين ديار، بركت گندم را نيز حاصل گذر كردن خضر مى دانند.

در اين منطقه «كول» (Kul) گندم را شون پا (Sunepa) خضر، يعنى جاى پاى حضرت خضر عليه السلام مى دانند. اگر در زمين، گندم «كول» پيدا شود، براى آن گوسفند نر يا خروس قربانى مى كنند و خون قربانى را روى «كول» مى ريزند. مردم در اين منطقه بر اين باورند كه اگر قربانى ندهند، صاحب گندم مى ميرد يا ضرر مى بيند.

در شهميرزاد معتقدند كه در شب «تيرماسيزه»، در يك لحظه نامشخص، آب ها لال مى شوند و جوى ها و آبشارها از صدا مى افتند. اين مردمان باور دارند كه در اين لحظه، خواجه خضر مى آيد و هر كس دعايى بخواند و حاجتى بطلبد، حاجتش برآورده مى شود.

همچنين در شب «تيرماسيزه» يك نوع قاووت و به اصطلاح محلى «تلخون» درست مى كنند كه از شاهدانه، كنجد، گردو، سنجد، تخم گشنيز، تخم خربزه و گندم ساخته مى شود. قاووت را در بشقابى مى ريزند و مى گذارند روى تاقچه يا رف اتاق و معتقدند شب هنگام، خواجه خضر مى آيد و به آن پنجه مى زند. قاووت را صبح، بين اهل خانه تقسيم مى كنند.

در «تفرش» معتقدند كه در لحظه نامعينى از شب چله بزرگ زمستان، آب ها به خواب مى روند و در اين لحظه، هركس دعايى بخواند، حتماً مستجاب خواهد شد. اين باور را مى توان با لال شدن آب ها در شهميرزاد مقايسه كرد. در بيشتر روستاها و شهرهاى مركزى ايران، خضر عليه السلام راهنماى گمشدگان بيابان ها و مشكل گشاى حاجتمندان است.

اگر حاجتمندى چهل روز پيش از طلوع آفتاب، جلوى خانه را آب و جارو كند، در روز چهلم، خضر عليه السلام بر او ظاهر مى شود و نيازش را برمى آورد. در اين مناطق، معمولاً خضر عليه السلام را به صورت پيرمردى با لباس سبز يا به صورت سوارى رهگذر توصيف مى كنند كه اغلب پس از ناپديد شدن، براى شخص حاجتمند شناخته مى شود. همين امر، موجب پيدايش شوخى ها، حكايت ها و ضرب المثل هاى بسيارى شده است كه ذكر آنها موجب درازى سخن خواهد شد.

گاهى در مناطقى همچون شهميرزاد، اعتقاداتى درباره خضر عليه السلام و رابطه ايشان با فعاليت هاى كشاورزى و دامپرورى ديده مى شود. همچنين در «خرانق» خمين، درويشانى را كه بر سر خرمن ها مى آيند، بسيار محترم مى شمارند، چون باور دارند كه ممكن است يكى از آنها خضر عليه السلام باشد.

ص: 187

صبح كه شد، مزدور از صاحب زمين خواست همان قسمت كوچك را به جاى مزد به او بدهد. صاحب خرمن گفت: «آنكه خيلى كم است». مزدور گفت: «باشد». نوشته هم رد و بدل كردند. مزدور شالى خود را جداگانه و بعد از همه شالى ها كوبيد. وقتى مى خواست محصول آن را به خانه ببرد، چند نفر را هم خبر كرد و هرچه مى بردند، تمام نمى شد و باقيمانده را به صاحب زمين بخشيد. آن نفر سوم كه به شالى ها اشاره كرده بود، خضر عليه السلام بود.

به اعتقاد تركمن ها در لحظه نامعينى از شب 27 ماه رمضان كه خضر عليه السلام عبور مى كند، آب ها از حركت مى ايستد. آنان شب 27 رمضان را از شب هاى متبرك مى دانند و آن را ليلة القدر مى خوانند و عقيده دارند كه در اين شب، خضر عليه السلام مشغول گردش است و اگر به كسى برخورد كند، آن شخص را خوشبخت و سعادتمند مى گرداند. تركمن ها خضر عليه السلام را «خيدير» تلفظ مى كنند و او را از جمله پيامبران و هميشه زنده مى دانند. در اين مناطق، خضر عليه السلام با امور دامپرورى نيز ارتباط پيدا مى كند.

در «گميشان» معتقدند كه نبايد از ميان گله گوسفندانى كه خوابيده اند رد شد، چون خضر عليه السلام در ميان آنهاست. در «شيرآباد» راميان، اگر گوسفندى سه قلو بزايد، نظركرده خضر عليه السلام است و بايد برايش قربانى داد. در «زركه» آمل، اگر گوسفندان زاد و ولدشان زياد بشود، خضر عليه السلام آمده است. در روستاى «برفتان» على آباد كتول، اگر محصول شير زياد باشد، نظركرده خضر عليه السلام است.

در بيشتر روستاهاى مناطق مختلف گيلان و مازندران، در ميانه بهار، گوسفندان را به ييلاق مى فرستند و شير آن روز را نذرى مى دهند. در بعضى نقاط، آش شير درست مى كنند و شيلان مى دهند كه شبيه با آش شيرى است كه در «پاريز» سيرجان در روز چهلم بهار، نذر خضر عليه السلام مى كنند.

مى گيرند كه مانع از بين رفتن بركت محصول شود.

در اين مناطق نيز خضر راهنماى گمگشتگان و مشكل گشاى مردم است و در بعضى نقاط از جمله در «گميشان»، ديدار او را موجب ثروتمند شدن مى دانند. به اعتقاد اغلب مردم از جمله مردم «پيمور» كلاردشت، تا كسى خوب و پاك نباشد، به ديدار خضر عليه السلام نايل نمى شود. كسانى كه خضر عليه السلام را ديده اند، او را به صورت پيرمردى با لباس روحانى يا با لباس پشمينه بلند يا به صورت سيدى با عمامه سبز و ريش بلند و از اين قبيل توصيف مى كنند.

خضر در منطقه مازندران نماد ديگرى هم پيدا كرده كه عبارت است از نور و شهاب آسمانى. چنين اعتقادى در مورد خضر عليه السلام جز در حوزه فرهنگى مازندران ديده نشده است. در «رستمكلا» ى مازندران، معتقدند خضر عليه السلام، شب ها به صورت نور (شهاب آسمانى) به «امام زاده زين العابدين» و «امام زاده سيد ساره» مى آيد. مردم اين ديار باور دارند هنگامى كه شهاب در آسمان مى گذرد، اگر كسى بتواند سه بار بگويد «چل گو (گاو)، چل رسن (طناب)، چل چنگو (ميخ طويله چوبى)» هر مرادى داشته باشد برآورده خواهد شد.

در نزديكى آمل محلى است به نام مصلى و در آنجا مقبره اى است كه به نام خضر شهرت دارد. بيشتر دختران آمل هر شب پنجشنبه (چهارشنبه شب) به آنجا مى روند و براى گره گشايى و شوهريابى، به شبكه ها و ميله هاى ضريح دخيل مى بندند و باور دارند كه خضر عليه السلام در شب هاى پنجشنبه، به شكل نور بيرنگى به درون مقبره مى آيد و به فرمان خداوند، گره دخيل كسانى را كه حاجتشان بايد برآورده شود، باز مى كند.

در گيلان و تالش به عنصر اسطوره اى ديگرى به نام سياگالش برمى خوريم كه از جنبه هاى متفاوت، با خضر وجوه مشترك دارد. سياگالش موجودى است خيالى كه در باورهاى مردم اين مناطق جايگاه ويژه اى دارد. پاره اى از اعتقادات مربوط به او از اين قرار است:

- براى ديدن سياگالش بايد نيت پاك داشت.

- سياگالش ممكن است به شكل حيوانات درآيد، ولى معمولاً به شكل چوپانى جوان، بلندبالا و سيه چرده ظاهر مى شود.

- او دشمن شكارچى هاست.

ص: 192

- هر وقت حيوانى، به ويژه گاو جنگلى (گوزن) در خطر انسان قرار بگيرد، سياگالش ظاهر مى شود.

- اگر سياگالش با خوشى نزد كسى ظاهر شود، او را خوشبخت مى كند و اگر بر كسى خشم گيرد، او را آزار مى دهد.

- اگر سياگالش براى كسى ظاهر شود و آن شخص او را بشناسد، هرچه از خداوند بخواهد برآورده مى شود.

- سياگالش به هر كس نظر كند، زندگى پربركت پيدا مى كند.

- گاهى سياگالش به صورت پيرمردى با لباس پشمى گالشى ظاهر مى شود.

- اگر سياگالش به كسى تخم مرغ بدهد و او آن را در انبار برنج بگذارد، آن برنج هرگز تمام نمى شود.

- كسى كه سياگالش را ببيند، رمه گاو و گوسفندانش زياد مى شود.

- بر اساس يك افسانه، در كوره ها «كوكل مرز» (KowkalMarz) در دهستان «عمارلو»، گاو نرى سرگردان است. در اوايل بهار كه گاوها را به ييلاق مى برند، گالش ها صداى او را مى شنوند و معتقدند اين گاو از صاحبش نافرمانى كرده و سياگالش او را رانده است.

- در ميان شكارچيان مناطق ديلمان و طوالش، به گوزنى (بعضى مواقع بزى) موسوم به سياگالش باور دارند كه نگهبان و حافظ حيوانات است؛ به همين دليل اين حيوانات را شكار نمى كنند.

چنان كه پيداست، بسيارى از اعتقادات مربوط به سياگالش شبيه باورهاى مربوط به خضر در نقاط مختلف ايران است.

چشمه ها را جاى پاى اسب خضر مى دانند.

در غرب فارس، در نزديكى كازرون و در خرابه هاى «بيشابور»، باستان شناسان معبد نيايش، آب را از دل خاك بيرون آورده اند و در ضمن كاوش ها، دو مجسمه گاو كه از نمادهاى ايزدبانوى آب بوده و به هنگام آبادى معبد بر فراز آن قرار داشته، به دست آمده است.(1)

اين نگاه، شباهت هايى ميان حضرت خضر عليه السلام با «سوشيانت» در آيين زرتشتى و ديگر جاويدانان فرهنگ هاى ايرانى يافته است. همان طور كه اسفنديار براى دست يافتن به رويين تنى در آب هامون تن مى شويد، خضر عليه السلام نيز آب حيات خورده يا چنان كه در شاهنامه آمده، در چشمه زندگانى سر و تن شسته است.

به اعتقاد اين نويسنده، وظيفه مشكل گشايى و نجات بخشى خضر عليه السلام در فرهنگ عامه، او را با نيم خدايانى كه رابط زمينيان و جهان خدايان بوده و اغلب به يارى مردمان برمى خاسته اند، مقايسه پذير مى كند و در پايان نتيجه مى گيرد:

به طور كلى از آنجا كه فرهنگ هاى كهن آسياى غربى، ايران و آسياى ميانه، طى تاريخ، آميختگى هاى بسيار پيدا كرده اند، شخصيت هاى اساطيرى يا شخصيت هاى مذهبى، آنها كه هاله اى از اعتقادات و باورهاى افسانه مانند برگرد خود دارند، با عناصر فرهنگى ملت هاى مجاور تداخل پيدا كرده اند. ممكن است داستان موسى عليه السلام و خضر عليه السلام قرآن كريم از داستان «گيل گمش» مايه گرفته باشد و در اين صورت «اوتنا پيشتم» [يا اوتنه پيشتيم] كه در حماسه گيل گمش به حيات جاويدان دست يافته است، مى تواند همان خضر عليه السلام باشد.(2)

اما در نقد اين نگرش بايد گفت، گزارش هاى قرآنى را نمى توان با افسانه سرايى ملت ها يكسان دانست. آنچه قرآن كريم از افراد بيان مى كند، واقعيتى است كه شايد جز راه قرآن و بيان قرآن كريم، راهى براى اطلاع يافتن از آن وجود نداشته است:

وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ (بقره: 151).ن.

ص: 194

اگر اشاره اى به اين افسانه ها در كتاب هاى آسمانى سابق شده است. به دليل آميخته شدن اين كتاب ها با افسانه سرايى ها و پيرايه هايى است كه در طول تاريخ به اين كتاب هاى آسمانى افزوده شده است: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَقُصُّ عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ أَكْثَرَ الَّذِي هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ (نمل: 76).

بى ترديد و حتى با نگاه پديدارشناسانه و غيردينى، هيچ كتاب آسمانى ديگرى از لحاظ تحريف، به پاى صحت انتساب و مصونيت قرآن كريم نمى رسد؛ كتابى كه از 1400 سال پيش به ميان بشر آمده و از آن روز تا به حال، بدون هيچ وقفه اى، تلاوت، حفظ و تدريس مى شود. در حالى كه كتاب هاى آسمانى ديگر يا كتاب هاى تاريخى ديگر، دست خوش تحريف شده اند و نمى توان به دقت مطالب مستند قديمى آنها اطمينان داشت. بر اين اساس بايد گزارش هاى قرآن را گزارش هايى تحريف نشده دانست و گزارش هاى ديگر را با قرآن ارزيابى كرد. در نتيجه وجود شباهت هايى ميان داستان صادق خضر نبى عليه السلام و افسانه هاى ديگر چون گيلگمش، تنها نشان از تأثيرپذيرى يا وجود ميل مشترك و ديرين زندگى جاويد است. شباهت تمدن هاى بزرگ در برخى از باورهاى كليدى، بيش از آنكه تابع تأثيرپذيرى آنها از يكديگر باشد، مى تواند تأييدكننده نظريه منشاء و ريشه مشترك همه اديان الهى و يگانگى اصلى دين هاى الهى باشد؛ چنان كه قرآن كريم به آن اشاره مى كند: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ (آل عمران: 19).

تأثيرپذيرى از داستان خضر عليه السلام را مى توان در حماسه هايى يافت كه براى قهرمانان جاودانگى، مانند گيلگمش، اسفنديار، كيخسرو و... سروده شده است.(1)6.

ص: 195

ص: 196

ص: 198

الحرمين مولانا نظام الملة والدين محمّد بن المرحوم خواجه تاج الدّين عبدالله يعرف بزوران طيب الله مثواه عامرها و بانيها اضعف عبادالله تعالي و احوجهم الي رحمته و غفرانه اخوه خواجه صدرالدّين محمود عفى الله عنهما في تاريخ شهر جمادي الآخرة سنة اثني و ستين و سبعمائة الهجريه (762 ه -. ق).

بقعه كه قسمتى از طاق گنبد آن باقى است، اتاق مربع شكل به اضلاع 5 متر و ارتفاع ديوار 6 متر است. اين ديوار در بالا به هشت ضلعى تبديل گرديده و به شكل طاق هاى لچك سازى زير گنبد براى دوران سلجوقى است كه از سنگ تراشيده ساخته شده است و روپوش تزيينى آجرى دارد و چهار نورگير مخروطى شكل در آن تعبيه شده است.

در چهار ضلع اتاق، چهار طاق كوچك در سطح ساخته شده است. به نظر مى رسد پيش از اين در وسط اتاق، صورت قبرى موجود بوده است. از اين بقعه به ايوانى مى توان راه يافت كه پوشش آن توسط هفت طاق آجرى پيش و پس اجرا شده است. در كف اين ايوان، الواح سنگى مقابرى با نقوش بديع و گل و بوته ديده مى شود.

در حياط ديگر، بقعه اى با در كوچكى از شمال و جنوب به ابعاد 2/2 * 5/5 متر قرار دارد كه گنبدى هشت ضلعى و گچبرى هاى زيبايى دارد و بناى دوران سلجوقى مى نمايد. در طاق ورودى يكى از ايوان هاى مجموعه، بر روى گچ، با خط شكسته خوش و با مركب، شعرى به تاريخ 1248 ه -. ق به قلم «الغفور ابن حاجى محمدرضا» نوشته شده است.(1)

شاه شجاع، آسياى ابرندآباد را بر اين بقعه وقف كرده و خانقاهى بر در مزار ساخته بود. خرابه هايى كه متصل به بقعه ديده مى شود، آثار مسجدى است كه به مسجد خضر عليه السلام شهرت داشته و هنوز هم به همين نام مشهور است. در جامع الخيرات آمده است كه از بناهاى سيد ركن الدين بوده است.(1)

سطح درياى خزر، درياچه اى به نام خضر نبى عليه السلام قرار دارد. اين درياچه در ارتفاعات روستاى نيمور، معروف به كجور واقع شده كه علاقه مندان و گردشگران، مى توانند با عبور از مسيرهاى پرپيچ و خم صخره هاى سنگلاخى، اين بهشت گمشده را به تماشا بنشينند.

وسعت اين درياچه، پنج هزار متر و عمق آن از پنج تا بيش از 50 متر است. آب اين درياچه شيرين و سرد است كه از چشمه هم جوار به نام «كف او» تأمين مى شود.

اين درياچه از نوع روان بوده و آب آن پس از ورود به رودخانه «ويسر» از طريق رود «خيرود»، پس از عبور از كنار نوشهر به درياى خزر مى ريزد. در اطراف اين درياچه بى نظير و زيبا كه در منطقه حفاظت شده البرز مركزى واقع شده، انواع پرندگان و حيواناتى همچون گوزن، شوكا، مرال، خرس و پلنگ ديده مى شوند.

علت نام گذارى اين درياچه به «خضر»، به درستى معلوم نيست، اما اهالى آن معتقدند كه آشاميدن از آب اين درياچه، براى بيماران كليوى بسيار مفيد است و باعث شادابى پوست مى شود. برخى از تبرك يافتن اين درياچه به دست حضرت خضر عليه السلام صحبت مى كنند كه همه اينها تنها باور اهالى است و مدرك مستندى ارائه نشده است.

خانه هاى كوچك و بزرگ، به طور نامتوازن ساختار شهرى اين منطقه را بر هم زده اند. متأسفانه بوى فاضلاب كه تقريباً در تمام كوچه ها و خيابان ها روان است، جلوه بدى به محيط داده است. تاريخ شهرت محله و بقعه به نام خضر، به درستى معلوم نيست، اما اهالى با توجه به سبك بناى خضر، آن را متعلق به صد سال پيش يا بيشتر مى دانند.

بدبختى و نكبتى كه به او رسيده بود، ناله مى كرد تا اينكه غريبى از بيابان آمد و به او وعده فرج و گشايش داد و خود را خواجه خضر معرّفى كرد. گفته هاى آن غريبه درست از كار درآمد اوضاع آن مرد رو به راه شد. سپس براى ديدار وى اين مكان را ساخت و مرتّب به راز و نياز پرداخت تا شايد دوباره آن حضرت را ملاقات كند.

در طرح توسعه اين مكان، ساخت مهديّه خضر نبى عليه السلام، زائرسرا، فضاى سبز بوستان خضر نبى عليه السلام و وسايل پارك بازى كودكان در نظر گرفته شده است.(1)

آب خيز چندان زيادى ندارد.(1)

سنگ ها را نظركرده مى دانستند و گاه به مناسبت هايى برايشان نذر و نياز مى كردند.

اصل بنا به شكل مربع به ابعاد 7 متر است كه گنبد عرق چينى به قطر 7 متر و ارتفاع 5 متر دارد. درب آن از جانب مشرق باز مى شود و دو پنجره در شمال و جنوب دارد. در شمال شرق بقعه، دو حجره قرار دارد كه يكى روباز است. زمين زيارتگاه حدود 400 متر است. منشأ پيدايش اين محل به درستى معلوم نيست، امّا فلسفه وجودى آن مانند اعتقادات مردم در برخى از نقاط ايران، قدمگاهى است منسوب به خضر پيامبر عليه السلام كه هميشه زنده و مايه زندگانى است.

پيرمردى فلسفه اين بنا را چنين مى گفت:

چوپانى هر روز گوسفندان ارباب را به چرا مى برد. در يكى از روزهاى گرم سال، 10 رأس گوسفند ناپديد شد. او يقين داشت كه گرگ يا حيوان درنده اى به گله حمله ور نشده است. قضيه را به ارباب گفت. او داستان چوپان را باور نكرد و چوپان، به دزدى متهم شد و تا آوردن گوسفندان از كار بركنار گرديد.

هرچه اهالى نزد ارباب وساطت كردند، او نپذيرفت. چوپان به ناچار با مقدارى آذوقه به صحرا رفت تا بلكه گوسفندان خود را بيابد و از اين اتّهام، خود را تبرئه كند. دو روز كامل در بيابان دنبال گوسفندان خود بود و در ظهر روز سوّم نااميد به خانه برگشت. در مسير به پيرمرد خوش چهره اى برخورد كرد. از او سراغ گوسفندان خود را گرفت. پيرمرد با چهره گشاده او را دلدارى داد و گفت: «اگر خدا بخواهد پيدا مى شود». چوپان گفت: «چگونه؟» پيرمرد جواب داد: «به دعاى خضر!». چوپان گفت: «خضر عليه السلام كيست؟» گفت: «همان كسى كه گوسفندهاى تو را برايت خواهد آورد».

چوپان از مكالمه چيزى عايدش نشد و تصور كرد كه پيرمرد براى دلدارى او اين حرف ها را مى زند. از او خداحافظى كرد و با كمال نااميدى به روستاى خود بازگشت. در اين هنگام دوباره با آن پيرمرد روبه رو شد كه با ده رأس گوسفند روى سنگى نشسته است؛ از ديدن او متعجب شد و با ديدن گوسفندان خود به راز اين شخصيت پى برد و به روستا برگشت و داستان را به اهالى گفت و آنها نيز روى صخره اى كه حضرت خضر عليه السلام نشسته بود،

ص: 210

زيارتگاهى ساختند.

آقاى منصور عزيزى در كتاب «تاريخ و فرهنگ شهر بابك» در اين باره مى نويسد:

آنچه كه نگارنده در ايام كودكى از پيران قديمى اين روستا كه شايد افسانه اى كهن باشد، در مورد فلسفه اين محل شنيده، اين است كه اين سنگ ها زير ديوار قلعه اى بوده اند و كبوترانى آنها را بيرون مى آورند. بعد مردم خانه هاى ساخته آنها را براى احترام در آن جاى داده اند. امّا چون كسانى به آنها شك و بى احترامى مى كنند، سنگ ها شبانه قهر كرده، به بيابانى موسوم به «جاروييه» در جنوب استبرق مى روند. روز ديگر زنانى سفيدپوش شده، گليمى برداشته به سراغ آنها مى روند. سنگ ها با التماس و زارى زنان، به اين گليم مى آيند و زنان، آنها را به جايگاهشان بازمى گردانند و در آن اتاق قرار مى دهند.

در مورد فلسفه اين اعتقادات كه ريشه باستانى دارد و در گذشته، احترام و تقدّس سنگ، از آيين مهر در ايران باستان به يادگار بوده، در گوشه و كنار ايران برخى از اين اعتقادات به شكل مذهبى و حتى اسلامى، مثل زيارت «سم دلدل» و غيره مرسوم است. در مورد اين اعتقادات بايد گفت، ريشه مهرپرستى دارد و مهريان، معتقد بودند، مهر در كوه البرز در يك غار سنگى زاييده شده است و از اين رو، سنگ را گرامى مى دانستند و آنجا كه مى توانستند، مهر را در غارها (مهرابه) نيايش مى كردند.(1)

معلوم نيست كه آيين مهرپرستى ايرانيان قديم، چه سنخيتى با قدمگاه خواجه خضر دارد و منظور مؤلف محترم كتاب پيش گفته از نقل داستان مذكور چه بوده است.(2)

شده است: «قدمگاه خواجه خضر نبى الله. تاريخ نوسازى 65/9/1 به همّت مردم بافت و به سرپرستى نصرالله كاشانى، فرزند نعمت، افتتاح [شد]».(1)

موكل درياهاست. ازاين رو هرگاه صيد كم شود يا خطرى در دريا پيش بينى شود، ماهى گيران در بقاع «خضر» و «الياس»، نذر و قربانى مى كنند.(1)

جزيره نشينان، خضر و الياس عليهما السلام را موكل و نگهبان درياها و پشتيبان صيادان، ملاحان و جاشوان مى دانند. به پنداشت مردم جزيره نشين، خضر زنده جاودانه است و در همه جا و همه حال، پيوسته حضور دارد.

هنگامى كه دريا خشم مى گيرد و آبها به تلاطم درمى آيند و بيم شكستن و غرق شدن كشتى ها و مرگ كشتيبانان و ماهى گيران در دريا مى رود، زنانِ مردانى كه به دريا رفته اند، در زير چارطاقى اين قدمگاه ها گرد مى آيند و به دعا و نيايش مى پردازند. هنگامى كه دريا از صيادان روى برمى گرداند و صيادان با تورهاى تهى از ماهى به خشكى بازمى گردند، زنان به زيارت قدمگاه خضر يا «پا خضر» مى روند و از او براى بركت تورهاى ماهى گيران دعا مى كنند و با نذر و نياز، يارى مى جويند.

امام سجاد عليه السلام روستاى ديزران، از توابع دهستان گاريز قرار دارد.(1) بناى آن از خشت و گل و داراى گنبدى ضربى است كه در سال 1328 ش ساخته شده و در سال 1369 نيز به دست آقايان كاظم كهدوى و حاجى حسين، بازسازى شده است. زمين زيارتگاه حدود 250 مترمربع است.(2)

در تابستان، هوايى مطلوب، چشم اندازى زيبا و چشمه اى پرآب دارد. اين منطقه در داخل محدوده شكارممنوع بزمان قرار دارد. بسيارى از مردم بزمان و مناطق اطراف، براى زيارت قدمگاه خضر نبى عليه السلام و خواندن نماز در مسجد اين محل و همچنين تفرج و شكار، با شتر يا با پاى پياده به قدمگاه آمده و چند روز را در دامان طبيعت زيبا و به دور از زندگى شهرى مى گذرانند و لذت مى برند.

روستاى ورسخوران در گذشته هاى دور، آب جارى نداشت و مردم روستا از طريق كشت ديم، نيازهاى خود را تأمين مى كردند كه اين امر مشكلات فراوانى برايشان در پى داشت. بر اساس اعتقاد اهالى، يك بار يكى از اهالى روستا با حضرت خضر نبى عليه السلام ملاقات كرده و از او طلب آب نموده است. آن حضرت نيز گاوى را كه به همراه داشت به مرد كشاورز مى دهد و از او مى خواهد سر گاو را ببرد و سر بريده گاو را به صخره سنگى كوه بچسباند. به دنبال اين اقدام، آب فراوانى از ميان كوه خارج و از راه بينى گاو جارى مى شود و اين وضعيت پس از گذشت هزاران سال همچنان ادامه دارد.

قدمت بناى اصلى قدمگاه حضرت خضر نبى عليه السلام به قرن هاى سوم و چهارم هجرى قمرى مى رسد. روستاى ورسخواران در 26 كيلومترى شمال غرب فيروزكوه، در ارتفاع 2280 مترى از سطح دريا و در ضلع غربى رودخانه «حبله رود» قرار دارد كه تپه ماهورهاى موجود در مسير، آن را از نظرها پنهان كرده است.

شده است يكى از كتيبه ها از كاشى لاجوردى است و در زمينه گل و بوته آن نوشته شده است: «قدمگاه حضرت خضر نبى عليه السلام هديه از مسعود بزرگى».

كتيبه ديگر به صورت سنگ قديمى است كه متن ذيل در آن به صورت برجسته، حجارى شده است: «اين قدمگاه جناب خضر عليه السلام است. خادم عبدالله. هر كس نزر [نذر] دارد به او بدهد. سنة 1358». سنگ قبرى در ايوان شرقى بقعه وجود دارد كه متعلّق به شخص متوفايى در سال 1346 خورشيدى است.(1)

در محل هلال احمر ايران، سر پل مصلى، پشت كتابخانه عمومى شهر، گنبدى است به نام «خضر» كه ممكن است مدفن يكى از سادات باشد. داخل اين گنبد محلى معروف به «هفت تن» است كه امكان دارد هفت تن از سادات حسينى در اينجا به خاك سپرده باشند.(1)

است. پنج چشمه آب از ريشه كوه جارى مى شود كه سه تاى آن درست از زير قدمگاه خواجه خضر عليه السلام و دو تاى ديگر از كنار قدمگاه عبور مى كند. جاده خاكى نيز از وسط اين دو عبور مى كند.

محوطه سه چشمه در زير اتاق قدمگاه، حدود هشتصد مترمربع است و آن را محصور كرده اند و داراى درختانى است. اتاق مرقد در اندازه 4 * 4/5 متر است كه كتيبه اى به شرح ذيل در كنار درِ ورودى آن قرار دارد: «بسم الله الرحمن الرحيم، قدمگاه و مسجد خضر نبى الله عليه السلام تاريخ بنا 1364 شمسى». اين كتيبه روى سنگ حك شده و نام سنگ تراش آن ولى عصر بوده است. داخل اتاق، قسمتى از سنگ كوه را به حالت شومينه براى آن ساخته اند. در داخل اين شكاف كوه، اهالى شمع هاى فراوان روشن مى كنند و دخيل هاى فراوانى آويزان كرده اند؛ براى زنانى كه بچه دار نمى شوند نيز شكل گهواره اى را درست كرده اند و به بقعه آويزان نموده اند تا شايد به دعاى خضر عليه السلام، بچه دار شوند.(1)

نيز در معرض تخريب دائمى قرار گرفته است.

به اعتقاد اهالى، بارها پس از بازديد از محوطه ها و بناهاى رامهرمز و محوطه باستانى و قدمگاه خواجه خضر عليه السلام، متوجه گسترش خانه سازى و تخريب اين محوطه و بنا نسبت به سال قبل شده ايم. با اينكه رامهرمز داراى ده ها محوطه و بناى تاريخى است و بخش هاى زيادى از آنها در معرض تخريب قرار دارند، با اين وجود نه تنها تعيين حريم و عرصه محوطه انجام نشده است، بلكه تاكنون، هيچ گونه طرحى براى بازسازى محوطه و بناى خواجه خضر عليه السلام نيز ارائه نشده است.

گفته مى شود محوطه باستانى و قدمگاه خواجه خضر عليه السلام، پيش از اين در محدوده باغ سميع قرار داشت كه در اواخر دهه 70، با گسترش توسعه شهرى، تخريب شد. همچنين درب چوبى قدمگاه كه مزين به خط كوفى است، به بخش اسلامى موزه ملى ايران منتقل شده است.

تعبيه شده و با رنگ سبز رنگ آميزى شده است. ايام زيارتى قدمگاه، عصرهاى شنبه و سه شنبه است كه با پخش نذورات و قرائت قرآن و ادعيه توأم است.

آن اقامتگاه هاى كوچكى قرار دارد كه براى سكونت برگزاركنندگان آيين هاى مختلف و استراحت زائران از آن استفاده مى كنند.

در بالاى گنبد بقعه، لنگرى نصب شده كه اهل محل مى گويند مربوط به كشتى خضر نبى عليه السلام بوده و براى تبرك حفظ شده است. ساختمان قدمگاه كه در ساليان اخير بازسازى و تعمير شده، به شكل مستطيل و در مساحت تقريبى 120 متر بنا شده و دورتادور آن قبرستان عمومى است. برخى در اين مكان حضرت خضر عليه السلام را ديده اند و به يمن اين ديدار، بقعه اى به عنوان قدمگاه ساخته اند كه قدمتى بيش از پنج قرن دارد.

در بالاى اين كوه، مسجد كوچك و بقعه اى ساخته شده است كه نشان از ارزش اين كوه نسبت به كوه هاى ديگر دارد. براى رسيدن به مسجد و قدمگاه، بايد از بيش از 300 پله بالا رفت كه يكى از زائران، آن را نذر كرده و ساخته است. كوه خضر در حد فاصل قم و جمكران قرار دارد و حدود سه كليومتر با جمكران فاصله دارد.

معروف است كه اين محل، مأمن بزرگانى مثل ملاصدرا و مرحوم شيخ مرتضى زاهد قمى، برادر حاج شيخ عباس قمى خاتم المحدثين رحمه الله بوده است. در سال هاى نه چندان دور، مرحوم حاج شيخ جعفر مجتهدى كه از علاقه مندان جدى اين مسجد بودند، در آنجا بسيار ماوا مى گرفتند و مى توان گفت ايشان، آخرين چله نشين اين مسجد مقدس بودند.(1)

مى دانند و معتقدند كه وى اين زيارتگاه را همچون قبر سيد على كيا، مدفون در روستاى حسينيّه كشف كرده است.

اعتقاد اهالى بر آن است كه نسب امامزاده با سه واسطه به امام سجاد عليه السلام مى رسد، اما سندى كه اين ادعا را تأييد كند، در دست ندارند.(1) برخى از محققان، نسب خفته در اين زيارتگاه را با نُه واسطه به امام سجاد عليه السلام منتهى مى دانند كه از قرار ذيل است:

سيد خضر بن نورالدّين زكريا بن صدرالدّين بن عمروية بن ابى العباس احمد بن عيسى بن يحيى ابى الحسين بن حسين ذى الدمعة بن زيد الشهيد بن الامام على بن الحسين السجاد عليه السلام.(2)

ظاهراً سيد خضر در جريان ناآرامى قرن پنجم هجرى، به همراه فرزندش سيد قنبر، به جبل گريخت و در شازند درگذشت. سيد قنبر به دليل انتساب به امام على بن حسين عليه السلام به قنبر على مشهور شده است.

به اعتقاد اهالى منطقه، حضرت خضر عليه السلام از اين منطقه عبور كرده و اين مقام براى تبرك ساخته شده است. ساختمان مقام، ساده و داراى گنبدى كوتاه از آجر و كاشى است و اهالى، توجه خاصى به آن دارند.

كيلومترى از منطقه «كبيسه» از توابع هيت واقع است. اين مزار در واقع مقبره اى است كه از نظر تاريخى و معمارى، ارزشمند و مهم است. بناى آن از سنگ و گچ ساخته شده و شامل اتاقى با پلان مربع است؛ ورود به آن از طريق يك ايوانچه به ابعاد 90/90 * 2/6 متر و ارتفاع 3 متر، واقع در ضلع غربى امكان پذير است. پلان اتاق مقبره از داخل 5/5 * 3/3 و از بيرون 30/30 * 5/5 متر است و در ضلع جنوبى بنا محرابى به ارتفاع 1/5 متر به چشم مى خورد.

اتاق مقبره داراى گنبد مخروطى شكل شانزده ضلعى مرتفعى است كه بر روى ساقه اى هشت ضلعى استوار است. اين گنبد به گنبد بناى «دير مار بهنام» در موصل شباهت دارد و با توجه به اينكه دير مار بهنام، از آثار دوره اتابكى است، قدمت مزار خضر نيز از همين دوره دانسته شده است.(1)

صدر اسلام دانسته اند.(1) اما در جاى ديگرى ثابت كرده ايم كه نخيله در نقطه اى در غرب كوفه و احتمالاً در محدوده قبرستان وادى السلام بوده است.(2)

مدفون در اين بقعه بر اساس متون قديمى و منابع جغرافيايى و تاريخ اسلامى، حضرت حزقيال عليه السلام، از پيامبران بزرگ بنى اسرائيل است. اما ظاهراً با توجه به نظر برخى مفسران كه لقب حزقيال عليه السلام را ذوالكفل دانسته اند، اين بقعه به مرور زمان به ذوالكفل مشهور شده و منطقه آن نيز به كفل تغيير نام داده است.

درباره ذوالكفل گفتنى است كه اين نام، دو بار در قرآن در ضمن اسامى برخى از پيامبران آمده است و علما و مفسران نيز بر پيامبر بودن وى تأكيد دارند. اما واضح است كه ذوالكفل يك لقب است و درباره نام وى ميان مورخان و مفسران اختلاف نظر وجود دارد. برخى آن را حزقيال يا الياس عليهما السلام و برخى نيز بشر، فرزند حضرت ايوب عليه السلام دانسته اند.

در روايتى از امام محمد جواد عليه السلام نيز ذوالكفل، لقب پيامبرى به نام «عويديا» است كه به عقيده نگارنده اين سطور، منطبق بر «عوبديا» از پيامبران بنى اسرائيل است و قبر وى در روستاى «سبسطيه»، در فلسطين اشغالى واقع است.

مشهد ذوالكفل (حزقيال) عليه السلام زيارتگاه كهنى است كه جغرافى دانان و جهانگردان مسلمان و غيرمسلمان به آن اشاره كرده و از اوقاف و اهتمام مسلمانان به آن خبر داده اند. اين زيارتگاه در دوره ايلخانى از اهميت بيشترى برخوردار شد و به دستور سلطان محمد خدابنده (الجايتو) بازسازى شد و بخش هايى به آن افزوده شد.(3)

مشهد ذوالكفل عليه السلام، مجموعه اى آرامگاهى است كه از بخش هاى مختلفى شامل گنبد،7.

ص: 235

بارگاه، صحن، مسجد، مناره، كاروانسرا، بازار و حصار تشكيل شده است و قدمت بيشتر بخش هاى آن به دوره ايلخانى برمى گردد. ورودى بنا در زاويه جنوب شرقى قرار دارد. اين ورودى به محوطه اى مربع متصل مى شود كه دورتادور آن اتاق هايى براى اقامت زائران قرار دارد.

در زاويه شمال شرقى اين محوطه، مناره قديمى مدورى با نقوش و تزيينات آجرى وجود دارد. بر روى اين مناره كتيبه اى به خط ثلث در دو سطر به چشم مى خورد كه در آن نام سلطان محمد خدابنده آمده است.

ضلع غربى اين محوطه به صحن ديگرى متصل است كه در اطراف آن حجره هايى وجود دارد. در ضلع جنوبى صحن، شبستانى وجود دارد كه سقف آن بر چهار ستون مربع عريض استوار است.

در ضلع جنوبى شبستان، مرقد حضرت حزقيال عليه السلام قرار دارد كه با دو ورودى به شبستان متصل است. مرقد داراى گنبد مضرّس زيبايى به سبك گنبدهاى مضرّس رايج در عراق و برخى مناطق غربى ايران است كه قدمت آن از دوره ايلخانى برآورد مى شود.

بر روى قبر نيز صندوق چوبى بزرگ جديدى نصب شده است. در ضلع غربى شبستان، درِ كوچكى متصل به يك سالن وجود دارد كه داخل آن، پنج قبر به چشم مى خورد كه صاحبان آنها، اصحاب حضرت حزقيال عليه السلام يا علما و احبار يهود دانسته شده اند و ياقوت حموى، اسامى آنها را باروخ، يوسف ربّان، يوشع، عزره و يوحنّاى ديملجى ذكر كرده است.(1) در سمت راست ابتداى اين سالن نيز اتاق كوچكى وجود دارد كه با نام مقام خضر عليه السلام شناخته مى شود.

شايان ذكر است كه در اين زيارتگاه، مناره اى بسيار قديمى و كهن از حدود قرن چهارم هجرى وجود داشته كه متأسفانه در حدود سال 1130 ق به دست يهوديان تخريب شد3.

ص: 236

و امروزه تنها بخش پايينى آن باقى مانده و بر روى آن اسامى پنج تن آل عبا عليهم السلام به چشم مى خورد.(1)

همچنين گفتنى است كه اهالى منطقه، مسجد اين زيارتگاه را همان مسجد نُخَيله مى دانند كه به اعتقاد آنان، امام على عليه السلام با لشكر خود در آنجا نماز خوانده است. اما پيش تر اشاره كرديم كه نخيله در غرب كوفه و احتمالاً در محدوده قبرستان وادى السلام بوده(2) و بنابراين اين موضوع نمى تواند درست باشد.

مخروطى شكل، شبيه گنبدهاى مزارهاى فرقه يزيديه در شمال عراق است. اهالى اين منطقه عيدى به نام عيد خضر الياس عليه السلام دارند كه تاريخ آن، اولين پنجشنبه بعد از 17 فوريه هر سال است و در اين روز، گروه هاى زيادى از مردم به زيارت آن مى روند.(1)ر»

ص: 238

معناى خانه آسمان يا خانه بلند و مرتفع است. در اين روستا زيارتگاه كوچكى قرار دارد كه اهالى در آن شمع روشن مى كنند.

در آن نوشته شده است:

بهر اين چشمه جاى خضر نبى *** چرخ مزدور عقل بنا شد

دست قدرت نهاد تهدابش *** مهر و مه خشت و خشت اينجا شد

كهكشان كاه كهگلش در پشت *** چون قريبان در قريه پيدا شد

بهر نقاشيش عطارد نيز *** با دوات و قلم سر از پا شد

چشمه جارى نبود بد مسدود *** راه اين چشمه را چوره وا شد

بهر تاريخ و طرح تعميرش *** نطق جارى چو آب دريا شد

پاى عقل از ادب گرفت و بگفت *** جارى اين چشمه بهر گل ها شد

تخلص راغب و نامم جهان خان *** زصلب بيگ ظفر با ميرزا خان (1)

راهروها، شامل قوس هلالى و اتاق هاى كوچكى است. در پايين مقام، قبر هيلاريون مقدس قرار دارد و مورد توجه مسيحيان است. گويند هيلاريون مقدس در سال 327 م مى زيست و همانى است كه تبليغ دين مسيحيت را در ديرالبلح آغاز نمود.

اما انتساب اين بقعه به مقام خضر عليه السلام، تنها به خاطر اين است كه بعدها جورجس مقدس در اين دير به تبليغ آيين مسيحيت پرداخته بعدها به مقام خضر نبى عليه السلام تغيير نام پيدا كرد.

بر اساس باور اهالى، غارى كه مقام حضرت خضر در آن قرار دارد، غارى طبيعى است؛ ولى در دوره هاى بعد، چاهى براى آب رسانى و چند اتاق براى زائران ساخته شده است. اين غار به شكل مستطيل با ابعاد 70/5 * 8/13 متر و ارتفاع 4/30 متر است. در ديوار شمالى اين غار، غار كوچك ديگرى به عرض 3/20، عمق 3/30 و ارتفاع 2/30 متر وجود دارد.

اين كوه در ميان مسيحيان از اهميت ويژه اى برخوردار است. آنان معتقدند كه حضرت مارالياس نبى عليه السلام در آن سكونت داشته و حضرت مريم، مادر بزرگوار عيسى مسيح، بارها به زيارت اين غار مشرف شده است. علاوه بر اين دروزيان نيز اين مكان را مقدس مى شمارند كه در نزد آنان به مقام خضر حيفا مشهور است. آنان براى طول عمر و شفاى مريض به اين مكان مقدس مى روند.

و تلفن است.

مقامات صهيونيسم جزئى از اراضى اين روستا را تصاحب كرده و شهرك كفار عصيون (كيبونس) را در آن تأسيس كردند در سال 1967 حدود 4500 هكتار از آن اراضى، مسكونى و حدود 461 شهروند ساكن آن شدند. شهر دانيال نيز يك روستاى مسكونى است كه در سال 1983 تأسيس و حدود 200 هكتار از زمين هاى آن آباد شد.

شدت نمك در اين درياچه به حدى است كه صخره هاى طبيعى و حفره هايى به وجود آورده است. همين امر باعث شد تا استحصال نمك از درياچه به طور گسترده آغاز شود كه اكنون سالانه 260 ميليون تن نمك از اين درياچه برداشت مى شود و به كشورهاى مصر، يونان و تركيه صادر مى گردد.

ص: 248

9. تحقيقى پيرامون حيات و وفات خضر، محمدانور بدخشانى، ترجمه محمدبلوچ فيض، تربت جام، خواجه عبدالله انصارى، 1391 ش، رقعى.

10. تحقيقى پيرامون شخصيت خضر نبى عليه السلام و نقش او در دولت صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه الشريف، محمدمهدى بهداروند، مقدمه على كورانى، قم، پيام جلال، 1384 ش، 176 ص، رقعى؛ قم، لاهيجى، 1380 ش، 176 ص، رقعى.

11. چهار پيامبر زنده، عمر چارمند، اروميه، حسينى اصل، 1388 ش، 72 ص، پالتويى.

12. الحذر فى امر الخضر، الملاعلى بن سلطان محمد القارى الهروى، حققه وعلق عليه محمد خير رمضان يوسف، بيروت، دارالقلم، 1411 ق، 212 ص.

13. الحذر من القول بحياة الخضر، محمد بن ابراهيم اللحيدان، پاكستان، دارالكتاب والسنة، 1413 ق، 40 ص.

14. حضرت خضر در قرآن و روايات ائمه عليهم السلام، عباسعلى كامرانيان، تهران، نور قرآن و اهل بيت عليهم السلام، 1388 ش، 80 ص، رقعى.

15. حضرت خضر مونس يار عجل الله تعالى فرجه الشريف، مصطفى كارگر شوركى، قم، مشهور، 1384 ش، 160 ص، رقعى؛ قم، ميراث ماندگار، 1382 ش، 156 ص، رقعى.

16. حضرت خضر و اصحاب كهف در مثنوى معنوى، اسدالله عبداللهيان، رشت، دهسرا، 1387 ش، 168 ص، وزيرى.

17. حيات جاودان خضر نبى عليه السلام، باسمه دستباز، قم، بنشاسته، 1388 ش.

18. حياة الخضر عليه السلام، محمود شلبى، بيروت، دارالجيل، 1989 م، 166 ص، وزيرى.

19. حياة الخضر عليه السلام، عرض و دراسه، سيدهاشم فياض حسينى، قم، دارالكتاب الاسلامى، 1425 ق، 208 ص، رقعى.

20. الخضر: اسمه - كنيته - لقبه هل هو؟ ولى نبى عبد صالح حى ميت، محيى الدين عبدالحميد، جده، بى نا، 1416 ق، 69 ص.

21. الخضر عليه السلام بين الانبياء العبد الصالح، حيدر كامل و محمد شراد حسانى، بيروت، دار و مكتبه الهلال، 2005 م، 240 ص.

22. الخضر بين الحقيقة و الخيال، عبدالحليم محمد قنبس، دمشق، دارالكتاب العربى، 1405 ق، 48 ص.

ص: 250

23. الخضر بين الواقع و التهويل: دراسة تحليلية مقارنة على ضوء القرآن والسنة و التاريخ، محمدخيررمضان يوسف، بيروت؛ دمشق، دارالقلم؛ الدار الشامية، 1994 م، 258 ص، وزيرى.

24. خضر پيغمبر، الياس يا ايليا، مراد اورنگ، تهران، بى نا، 1400 ق، 29 ص، وزيرى.

25. خضر جاودان، عمران عليزاده، تبريز، عمران عليزاده، 1383 ش، 86 ص، رقعى.

26. خضر در ادبيات، طاهره قهرمانى فرد، قم، زائر، 1389 ش، 216 ص، رقعى.

27. الخضر عليه السلام فى التراث العالمى، محمد ابوالفضل بدران، المجلس الأعلى للثقافة، 2012 م، 207 ص.

28. الخضر عليه السلام فى الفكر الصوفى، عبدالرحمن عبدالخالق، كويت، مكتبة الدار السلفية، 1984 م، 29 ص.

29. الخضر و آثاره بين الحقيقة والخرافة، احمد بن عبدالعزيز الحصين، السعودية، مكتبة البخارى، 1987 م، 58 ص.

30. خضر و موسى عليه السلام در فرهنگ اسلامى، قدرت الله مرادى، تهران، اميركبير، 1381 ش، 284 ص، وزيرى.

31. داستان معجزه حضرت خضر پيامبر عليه السلام، مرضيه شاه كرمى، خرم آباد، افلاك، 1378 ش، 88 ص، وزيرى.

32. داستان هايى از كوه خضر عليه السلام، داود احمدى، قم، اقليم مهر، 1385 ش، 111 ص، رقعى؛ قم، صلوات، 1389 ش، 64 ص، رقعى.

33. ذهن برتر: با محوريت قصه حضرت خضر عليه السلام در قرآن مجيد، محمد لك على آبادى، قم، انتشارات هنارس، 1391 ش، 136 ص.

34. رجل لايموت (الخضر عليه السلام)، محمد كامل حسن المحامى، باشراف و مراجعه عادل نويهض، بيروت، المكتب العالمى، 1408 ق، 101 ص.

35. رحلة من اجل العلم موسى و الخضر، احمد زين العابدين السماك، مصر، مطابع جريدة السفير، بى تا، 106 ص.

36. رساله درباره خضر عليه السلام، احمد مهدوى دامغانى، تهران، كتاب مرجع، 1386 ش، 78 ص، رقعى.

37. زندگانى پيغمبران الهى: حضرت موسى عليه السلام - حضرت خضر عليه السلام، حميد هاشمى، تهران، فرهنگ و قلم، 1390 ش، 66 ص، جيبى.

38. زهر النضر فى نبا الخضر، احمد بن على بن حجر عسقلانى، قاهره، مكتبة القرآن، 1407 ق،

ص: 251

94 ص، وزيرى.

39. سيدنا الخضر عليه السلام، سلامة غنمى، قاهره، دارالاحمدى للنشر، 2000 م، 184 ص.

40. سيره خضر نبى، تفسير آياتى از سوره كهف پيرامون ديدار موسى و خضر، سيد كمال الدين عمادى، تهران، شارق، 1387 ش، 272 ص، وزيرى.

41. شرح احوال و زندگانى حضرت خضر عليه السلام: راهى براى حل مشكلات و رسيدن به حاجات به همراه داستان هايى از ملاقات با حضرت خضر عليه السلام، مجتبى آوريده، آمل، وارش وا، 1391 ش، 32 ص، رقعى.

42. طى اين مرحله: تأويل عرفانى قصه حضرت موسى و خضر در سوره كهف، على اكبر ترابيان، مشهد، سنبله، 1381 ش، 216 ص، رقعى.

43. العبد العالم المنهج و الحياة: دراسة شاملة و موسعة عن حياة الخضر عليه السلام و تاريخه من خلال القرآن و السنة و التاريخ، عماد هلالى، قم، بوستان كتاب، 1386 ش، 400 ص، وزيرى.

44. قصة موسى و الخضر عليهما السلام، سعيد عبد العظيم، اسكندريه، دارالعقيدة للتراث، 1417 ق، 132 ص، جيبى.

45. قصة نبى الله موسى والخضر عليهما السلام، على نقى بن احمد الاحسائى؛ تحقيق صالح احمد الدباب، بيروت، دار المحجة البيضاء، مؤسسة شمس هجر، 1430 ق، 80 ص.

46. قصة موسى و الخضر عليهما السلام من اضواء البيان، سيد محمد ساداتى الشنقيطى، 1429 ق، 42 ص.

47. القول الدال على حياة الخضر و وجود الابدال، نوح بن مصطفى الرومى الحنفى، تحقيق رمضان محمد بن على الصفتاوى، بيروت، بى نا، 1434 ق، 821 ص.

48. القول العطر فى نبوة سيدنا الخضر، حسن بن على السقاف، عمان، دارالامام النووى، 1413 ق، 36 ص.

49. كشف الالباس عما صح و مالم يصح من قصة الخضر ابى العباس، ابراهيم بن فتحى عبدالمقتدر، تقديم محمد صفوت نورالدين، تقويظ ابوبكر جابر الجزائرى، جده، دارالمحمدى، 1417 ق، 302 ص.

50. مثنوى خضر و موسى، احمد بن محمد شفيع وقارشيرازى، شيراز، فروزنگه، 1360 ش، 320 ص، وزيرى.

ص: 252

51. مسجد كوه خضر نبى عليه السلام اردوگاه ياوران حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، على روحانى نيا، قم، اداره اوقاف و امور خيريه، 1381 ش، 98 ص، رقعى.

52. موسى و الخضر عليهما السلام، محمد احمد خضر، قاهره، دارالاعتصام، 1998 م، 206 ص، وزيرى.

53. موسى و الخضر عليهما السلام (علما الظاهر و الباطن)، محمود المركبى، بى جا، بى نا، 1996 م، 160 ص.

54. مونس تنهايى (معرفت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف، همراه حضرت خضر)، مهدى عابدينى، مشهد، بقية الله الاعظم، 1382 ش، 208 ص، رقعى؛ قم، عالمه، 1392 ش، 208 ص، وزيرى.

55. ميزان الخضريه، عبدالوهاب بن احمد شعرانى، تحقيق عبدالوارث محمدعلى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1999 م، 120 ص، وزيرى.

56. نگاهى به زندگى انبياء در قرآن: حضرت موسى عليه السلام و خضر عليه السلام، عباس قديانى، تهران، يادداشت، 1391 ش، 54 ص، رقعى.

57. Begegnung Mit Khidr: Quellenstudien Zum Imaginaren Im Traditionellen Islam, Patrick Franke, Beirut, In Kommission Bei Franz Steiner Verlag Stuttgart, 2000, 620p.

58. Beitrage Zur Erklarung der Elhidr

- Legende Und Von Koran, Sure 18,59 ff: (Der Koranisirte Elhidr) , Von M. De Hond, Leiden, E. J. Brill, 1914, 87p. 59. Khizr: The mysterious green master, Mohamad Yasin Owadally, Delhi, Rightway Pub. , 2001, 59p.

62. حضرت خضر عليه السلام، ژيلا ملك پور، تصاوير و اجراى يارانه اى: آتليه هنرى نيك پى، تهران، نيك پى، 1393 ش، 12 ص.

63. حضرت خضر عليه السلام، مجيد ملامحمدى، تصويرگرى: ميترا عبداللهى، مشهد، عروج انديشه، 1388 ش، 12 ص، خشتى.

64. حضرت خضر عليه السلام، محسن قدسى پور، تصويرگرى و رنگ آميزى: گروه هنرى شركت سيماى نور كوثر، قم، براق، دارالمعارف مؤسسه فرهنگى و هنرى مسيا كيش، 1388 ش، 24 ص.

65. حضرت خضر عليه السلام، محمدرضا بايرامى، تصويرگرى: مريم حسن نژاد، تهران، اميركبير، 1390 ش، 24 ص.

66. حضرت خضر عليه السلام، معصومه عقيلى، تهران، انتشارات گردآفريد، 1389 ش، 12 ص.

67. حضرت خضر عليه السلام: (ذوالقرنين، خضر، شعيب)، رضا بهينراد، تبريز، رضا بهينراد، 1384 ش، 16 ص.

68. حضرت خضر و حضرت موسى عليهما السلام، نرگس خدادادى، اروميه، ياز، 1390 ش، 12 ص، رقعى.

69. حضرت خضر و فقير، اعظم حصارى، تصويرگرى: پريسا كوليوند، تهران، زرين مهر، 1388 ش، 8 ص.

70. حضرت خضر عليه السلام و ماهى گم شده، محمود ميرزايى دلاويز، شركت كامپيوترى بارع سازان، تهران، شهرزاد، 1389 ش، 12 ص.

71. خضر عليه السلام، حسين فتاحى، تصويرگرى: حميدرضا بيدقى، تهران، قديانى، 1386 ش، 12 ص، خشتى.

72. خضر عليه السلام زنده تا پايان دنيا، سيدمحسن قدسى پور، تهران، براق، دارالمعارف، 1389 ش، 24 ص، رحلى.

73. خضر و چشمه آب زندگى، پروانه سديد، مشهد، آيين تربيت، 1388 ش، 16 ص، خشتى؛ مشهد، ترنم، 1389 ش، 16 ص، خشتى.

74. خضر و موسى، زهرا جمشيدى، تصويرگر: رايان شرق پارسيان، تهران، پرديس، 1391 ش، 16 ص.

75. داستان موسى و خضر عليهما السلام، مرجان رحمانى، تصويرگر: اكبر افشار، تهران، نشر همكلاسى، 1386 ش، 12 ص، خشتى.

76. العبد الصالح (خضر)، مؤسسة المحبة العلميه، رانيا عيسى، تصويرگرى: فؤاد الحسينى، منشورات

ص: 254

الفجر، 1427 ق، 16 ص.

77. قصه خضر و موسى عليه السلام، احمد نجيب، ترجمه قاسم كريمى، تصويرگر: محمد عليمراد، 1385 ش، 16 ص، رقعى.

78. قصة العبد الصالح (الخضر)، به كوشش مؤسسة المحبة العلمية، تصويرگرى: فؤاد الحسينى، بى جا، مؤسسة المحبة العلمية، 1427 ق، 16 ص.

79. ماجراهاى عجيب موسى و خضر، فريدون اروجلو، تصويرگرى: سليم صالحى، تهران، طاها، 1383 ش، 12 ص.

80. موسى و الخضر عليه السلام، سميح عاطف الزين، رياض، دار عالم الكتب، 1425 ق، 15 ص.

كارشناسى ارشد، به راهنمايى عبدالرضا مظاهرى و مشاوره پرويز عباسى داكانى، رشته اديان و عرفان، دانشكده ادبيات وعلوم انسانى دانشگاه آزاد اسلامى واحد مركزى تهران، 1385 ش، 347 ص.

87. پيوند اسطوره و مذهب در شخصيت هاى اسكندر و خضر، سليمان و جمشيد، سياوش و يوسف، معصومه عامريان، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد سبزوار، 1393 ش.

88. تأويل عرفانى قصه حضرت موسى و خضر عليهما السلام در سوره كهف، على اكبر ترابيان طرقبه، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى حسن فاطمى، رشته عرفان اسلامى، دانشكده الهيات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقيقات تهران، 1381 ش، 171 ص.

89. تبيين ارتباط عرفانى بين مريد و مراد با تكيه بر داستان حضرت موسى و خضر عليهما السلام، شهرام شادمند، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى جليل مسعودى فرد و مشاوره هادى وكيلى، رشته عرفان اسلامى، دانشكده الهيات و فلسفه دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقيقات تهران، 1382 ش، 135 ص.

90. تجلى اسطوره خضر و اسكندر در ادبيات فارسى، مريم صياد ريوشى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد تربت حيدريه، 1388 ش.

91. تجلى خضر در ادبيات منثور و منظوم قرن چهارم تا پايان قرن ششم، جميله محققى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى محمدعلى جانى پور و مشاوره محمدحسين نيكدار اصل، رشته زبان و ادبيات فارسى، دانشگاه آزاد اسلامى واحد ياسوج، 1387 ش، 213 ص.

92. تجلى داستان حضرت موسى و خضر و ساير پيامبران در مثنوى هاى سنايى و عطار، محمدرضا براتى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه فردوسى مشهد، 1376 ش، 416 ص.

93. تحقيق در روايات مربوط به خضر و موسى عليهما السلام در ادبيات اسلامى وعرفانى، قدرت الله مرادى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى سيد فتح الله مجتبائى و مشاوره على مهدى زاده شهرى، رشته اديان وعرفان، دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، 1379 ش.

94. تحليل داستان موسى و خضر عليهما السلام در قرآن، على رابحى، مقطع كارشناسى، رشته تربيت معلم قرآن، دانشكده علوم قرآنى آمل، 1385 ش، 107 ص.

ص: 256

95. تحليل داستان حضرت موسى و خضر عليهما السلام، مينا حسينى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى صالح قنادى و مشاوره عبدالله حاج على، رشته تفسير قرآن مجيد، دانشكده علوم قرآنى، دانشگاه علوم و معارف قرآن كريم قم، 1389 ش.

96. تصوير خضر در ادبيات فارسى، طاهره قهرمانى فرد، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى محمود درگاهى و مشاوره عبدالحسين سرامى، رشته زبان و ادبيات فارسى، دانشگاه زنجان، 1383 ش.

97. چهره خضر در ادبيات منظوم عرفانى (سدههاى ششم تا نهم هجرى - سنايى، عطار، مولوى، حافظ)، روشن انصارى دزفولى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى محمدرضا سنگرى و مشاوره احمد حسينى كازرونى، رشته زبان و ادبيات فارسى، دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه آزاد اسلامى، واحد دزفول، 1378 ش.

98. حضرت خضر از ديدگاه قرآن و روايات، نرگس اسدى، مقطع كارشناسى، به راهنمايى صديقى، جامعة الزهراء عليها السلام قم، 1379 ش، 65 ص.

99. خضر عليه السلام در ادب فارسى و ارتباط آن با اسكندر، الياس، موسى، آب حيات و ظلمات تا آخر قرن 7، رضيه شايان مهر، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد تبريز، 1384 ش.

100. خضر در مثنوى هاى عرفانى (حديقه سنايى، مثنوى هاى عطار، مثنوى مولوى)، هاجر جمالى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى تقى پورنامداريان و مشاوره سيدعلى محمد سجادى، رشته زبان و ادبيات فارسى، دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه شهيد بهشتى، 1377 ش، 154 ص.

101. الخضر فى القرآن و الحديث، حسن العباس، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى عبدالله باوى و مشاوره محمدرضا سازمند، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1391 ش، 275 ص.

102. خضر نبى در آيينه تاريخ، الهه داودى فر، مقطع كارشناسى، به راهنمايى اميرحسين بانكى فرد، حوزه علميه نفيسه اصفهان، 1384 ش، 237 ص.

103. داستان حضرت موسى و حضرت خضر عليهما السلام و عبرت هاى آن، على اصغر رضاييان فردويى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى محمد ذبيحى و مشاوره احمد عابدى آرانى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى قم، 1381 ش، 318 ص.

ص: 257

104. ديدگاه نمايشى در سوره كهف (داستان موسى و خضر نبى عليهما السلام)، ابوالقاسم عنايه زاده، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد آبادان، 1391 ش.

105. رابطه مريد و مراد در تصوف بر اساس سرگذشت حضرت موسى و خضر عليهما السلام، على ساجدى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه فردوسى مشهد، 1371 ش، 224 ص.

106. سيماى حضرت خضر عليه السلام در آثار منظوم قرن هفت و هشت هجرى، معصومه دادگر محبى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد فردوس، 1390 ش.

107. سيماى خضر عليه السلام در ادبيات منظوم فارسى تا قرن هشتم، مريم حفيظى، مقطع كارشناسى ارشد، به راهنمايى محمود براتى و مشاوره سيد مرتضى هاشمى، رشته زبان و ادبيات فارسى، دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه اصفهان، 1381 ش، 293 ص.

108. سيماى خضر عليه السلام در ادبيات نظم معاصر، غلامرضا كريمى مسكونى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد بردسير، 1392 ش.

109. سيماى خضر در شعر شاعران برجسته ادبيات فارسى، عبدالرضا دهشير پاريزى، مقطع كارشناسى ارشد، دانشگاه آزاد اسلامى واحد سيرجان، 1392 ش.

پژوهش هاى ادبى، ش 9 و 10، پاييز و زمستان 1384 ش، صص 181-200.

116. «تفسير عرفانى ملاقات خضر و موسى»، سيد محمود يوسف ثانى و فائزه بالايى، پژوهشنامه عرفان، ش 8، بهار و تابستان 1392 ش، صص 153-178.

117. «تفسير كارهاى حضرت خضر عليه السلام»، موعود، ش 145، بهمن و اسفند 1391 ش، صص 60 و 61.

118. «جلوه خضر عليه السلام در آثار عطار نيشابورى»، رضا اشرف زاده، پژوهشنامه دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه شهيد بهشتى، ش 13 و 14، پاييز و زمستان 1372 ش، صص 30-40.

119. «چهره خضر در ادب عرفانى اسلامى»، سيد نعمت الله تقوى بهبهانى، ادبيات فارسى (دانشگاه آزاد مشهد)، ش 31، پاييز 1390 ش، صص 175-196.

120. «حال الخضر و ما فى قصته مع نبى الله موسى من دروس و عبر»، على بن عمر بن محمد السحيبانى، مجلة البحوث الاسلامية، ش 92، ذو القعدة/ ذو الحجة 1431 ق، صص 259-296.

121. «حدوث و قدم (قصه خضر)»، على اصغر حكمت، يغما، ش 190، ارديبهشت 1343 ش، صص 60-64.

122. «خانه امن: مسجد حضرت خضر در ازبكستان»، ماهنامه مه يار، ش 8، ارديبهشت 1391 ش، ص 82.

123. «الخضر»، محمد يوسف ايوب، الحج، سال 50، ش 12، جمادى الاخرة 1416 ق، صص 14-21.

124. «خضر پيامبر عليه السلام»، موعود، ش 145، بهمن و اسفند 1391 ش، صص 44-49.

125. «خضر عليه السلام در باورهاى ساكنان منطقه خليج فارس»، گلفام شريفى، هفت آسمان، ش 46، تابستان 1389 ش، ص 115.

126. «خضر در باورهاى عامه»، محمد ميرشكرايى، كتاب ماه هنر، ش 55 و 56، فروردين و ارديبهشت 1382 ش، صص 28-42.

127. «خضر نبى در خدمت امام زمان»، محمود مطهرى نيا، موعود، ش 122، فروردين 1390 ش، ص 26.

128. «خضر و الياس در پهنه جغرافيايى ايران»، محبوبه خسروى، فرهنگ مردم، ش 33، بهار 1389 ش، صص 46-56.

ص: 259

129. «خضر و جاودانگى در ادبيات»، طاهره قهرمانى فرد، نشر دانش، سال 21، ش 111، زمستان 1384 ش، صص 4-12.

130. «خضر و موسى»، نسيم وحى، ش 13، فروردين و ارديبهشت 1387 ش، ص 36.

131. «خضر، اسكندر و آب حيات (جايگاه خضر در برخى متون عرفانى نظم و نثر فارسى)»، حسن حيدرى، مطالعات عرفانى، ش 3، بهار و تابستان 1385 ش، صص 73-90.

132. «داستان انبياء، حضرت خضر»، پيشگامان، ش 14، بهمن 1384 ش، ص 36.

133. «داستان حضرت خضر و حضرت موسى»، راه موفقيت، ش 25، خرداد 1390 ش، صص 54-55.

134. «درنگى بر ناگزيرى مرگ گيلگمش و اسكندر و جاودانگى اوتناپيشتيم و خضر»، محمد حسين كرمى و رضوان رحيمى، شعرپژوهى، ش 11، بهار 1391 ش، صص 149-174.

135. «دستيار مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، معلم موسى عليه السلام»، محمدجواد طبسى، فرهنگ كوثر، ش 21، آذر 1377 ش، صص 13-17.

136. «ديدار خاقانى با خضر»، نصرت الله فروهر، كيهان فرهنگى، ش 266، آذر 1387 ش، صص 54-60.

137. «رابطه خضر عليه السلام با اهل بيت عليهم السلام»، موعود، ش 145، بهمن و اسفند 1391 ش، صص 50-53.

138. «رمزگشايى از ماجراى خضر و موسى عليهما السلام»، ليلا امينى لارى، علوم اجتماعى و انسانى دانشگاه شيراز، ش 48، پاييز 1385 ش، صص 31-43.

139. «روايت خضر عليه السلام در كشف الاسرار (اشاراتى به دقايق و نكات و مبانى سير و سلوك و اسرار و رموز عرفانى)»، سيد محمد دامادى، وقف ميراث جاويدان، ش 13، بهار 1375 ش، صص 162-167.

140. «روكرت آلمانى و خضر عليه السلام پيغمبر»، على اصغر حكمت، وحيد، ش 109، دى 1351 ش، صص 1096-1102.

141. «سرگذشت شگفت انگيز خضر و موسى عليهما السلام»، موعود، ش 145، بهمن و اسفند 1391 ش، صص 54-59.

142. «سندس خضر عليه السلام نكته اى قرآنى در بيتى از خاقانى»، مهدى فيروزيان، معارف، ش 68، مرداد

ص: 260

- آبان 1388 ش، ص 87.

143. «سيماى حضرت خضر عليه السلام در ادب فارسى»، على ساجدى، برگ فرهنگ، ش 8، تابستان 1380 ش، صص 109-113.

144. «سيماى خضر در آيينه مثنوى»، اسماعيل شفيق، گيلان ما، ش 39، پاييز 1389 ش، صص 13-22.

145. «سيماى خضر در ديوان كبير مولانا»، آمنه شيرازى نژاد، قند پارسى، ش 38، پاييز 1386 ش، صص 296-306.

146. «صائب و بررسى طول و عرض زندگى»، محمدرضا موحدى، شعرپژوهى، ش 10، زمستان 1390 ش، صص 115-138.

147. «طوطى، خضر مرغان»، انشاء و نويسندگى، ش 4، تير 1389 ش، صص 96-101.

148. «عناصر قصة موسى و الخضر - الشخصية و الزمان نموذجآ»، سيدرضا سليمان زاده نجفى و عظيم طهماسبى، بحوث فى اللغة العربية و آدابها، العدد 6، ربيع و صيف 1433 ق، صص 75-86.

149. «الفوائد التربوية المستنبطة من قصة موسى عليه السلام مع الخضر»، سهيل احمد غوض الزهرانى، مجلة البحوث و الدراسات التربوى، سال 4، ش 4، الشتاء 1424 ق، صص 127-130.

150. «كتاب ملاقات با خضر»، انيس وحيد، رودكى، ش 4، خرداد و تير 1385 ش، ص 50.

151. «كتاب حياة الخضر، عرض ودراسه»، حسن عبدالامير ظالمى، الانتظار، ش 9، تابستان 1428 ق، صص 64-69.

152. «ماموريت الياسى در سنت اسلامى خضر عليه السلام و مهدى»، زكريا مارك ويس، جاويدان خرد، ش 4، دوره جديد، پاييز 1388 ش، صص 176-215.

153. «ملاقات با حضرت خضر نبى عليه السلام در راه كربلا»، سيدمهدى فروغى، موعود، ش 145، بهمن و اسفند 1391 ش، صص 66 و 67.

154. «نگاهى به ابعاد عرفانى داستان موسى عليه السلام و خضر در قرآن»، محمودرضا اسفنديار و طاهره بيطرفان، نامه الهيات، ش 11، تابستان 1389 ش، صص 7-20.

155. «نگاهى به مجموعه قبرستان خضر نبى عليه السلام»، ميثم حسين زاده، باستان پژوهى، ش 14، بهار 1385 ش، صص 50-66.

ص: 261

الموسوى، قم، مؤسسه عاشورا، 1375 ش.

12. الإصابة فى تمييز الصحابة، احمد بن على بن حجر العسقلانى، تحقيق عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، ط الأولى، بيروت، دارالكتب العلمية، 1415 ق.

13. إقبال الأعمال على بن موسى ابن طاووس، چ 2، تهران، 1409 ق.

14. الأمالى، محمد بن على بن بابويه، چ 6، تهران، 1376 ش.

15. الأمالى، محمد بن محمد، مفيد، چ 1، قم، 1413 ق.

16. الإمامة و التبصرة من الحيرة، على بن حسين ابن بابويه، چ 1، قم، 1404 ق.

17. الأنس الجليل بتاريخ القدس والخليل، مؤلف أبو اليمن مجير الدين حنبلى قاضى، مكتبه دنيس عمان، 2110 م

18. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، علامه مجلسى، چ 2، تهران، اسلامية، 1363 ش.

19. البدء و التاريخ، بور سعيد مطهر بن طاهر المقدسى، مكتبة الثقافة الدينية، بى تا.

20. البداية و النهاية، ابوالفداء اسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقى، بيروت، دارالفكر، 1407 ق.

21. بغية الطلب فى تاريخ حلب، عمر بن احمد ابن عديم، چ 1، بيروت.

22. بقاع متبركه و يادگارهاى دينى و تاريخى شهرستان آباده، كازرون و ممسنى، مسعود صداقت كيش، اداره كل او قاف استان فارس 1386 مخطوط.

23. بقاع متبركه و يادگارهاى دينى و تاريخى شهرستان جهرم،، مرودشت، استهبان، مسعود صداقت كيش، اداره كل او قاف استان فارس 1386 مخطوط.

24. بقاع متبركه و يادگارهاى دينى و تاريخى شهرستان نى ريز، فسا، مسعود صداقت كيش، اداره كل او قاف استان فارس 1386 مخطوط.

25. البلد الأمين و الدرع الحصين، ابراهيم بن على عاملى كفعمى، چ 1، بيروت، 1418 ق.

26. بناهاى آرامگاهى؛ پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامى، انتشارات سوره، سازمان تبليغات اسلامى چاپ دوّم، 1378 ش، تهران.

27. بناهاى تاريخى طبس، يعقوب دانشدوست، سازمان ميراث فرهنگى كشور، صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران (سروش)، 1377 ش.

28. پژوهشى در مسير امام على عليه السلام به صفين و محل جنگ صفين»، احمد خامه يار، پژوهش نامه

ص: 264

علوى، ش 3، بهار و تابستان 1390 ش.

29. تاريخ ابن الساعى - الجزء التاسع، على بن انجب البغدادى (ابن الساعى)، تحقيق: محمد عبدالله القدحات، عَمّان، دار الفاروق، ط 1، 1431 ه -. ق - 2010 م.

30. تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، شمس الدين محمد بن احمد الذهبى، تحقيق عمر عبدالسلام تدمرى، ط الثانية، بيروت، دار الكتاب العربى، 1413 ق.

31. تاريخ بافت/ هوشمند اسفندريار پور، مركز كرمان شناسى، كرمان 1384 ش.

32. تاريخ جيرفت و كهنوج/ عزيزالله صفا، مركز كرمان شناسى، 1373 ش.

33. تاريخ حيفا - جميل البحرى، ناشر، المكتبة الوطنية فى حيفا، 1922 م (باز نشردر سال 1982 م دمشق.

34. تاريخ دمشق، سهيل زكار (جمع آورى تاريخ دمشق ابن جوزى و ابن قلانسى و يونينى)، التكوين، اول، دمشق، 2007.

35. تاريخ سيرجان/ على اكبر وثوقى رهبر، مركز كرمان شناسى، 1372 ش.

36. تاريخ طبرى، محمد بن جرير طبرى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، چ 5، تهران، اساطير، 1375 ش.

37. تاريخ مدينة دمشق، ابن عساكر، بيروت، دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع.

38. تاريخ و فرهنگ شهر بابك/ منصور عزيزى، مركز كرمان شناسى، 1383 ش.

39. التبيان فى تفسير القرآن، محمد بن حسن طوسى، بيروت، داراحياء التراث العربى.

40. تحقيقى پيرامون حيات و وفات حضرت خضر عليه السلام، مولانا محمد انور بدخشانى، ترجمه فيض محمد بلوچ، چ 2، تربت جام، 1386 ش.

41. تذكرة الاولياء، محمد بن ابراهيم عطار، تهران، چاپ محمد استعلامى، 1360 ش.

42. ترجمه إثبات الوصية، على بن حسين مسعودى، ترجمه محمد جواد نجفى، چ 2، تهران، 1362 ش.

43. ترجمه أصول الكافى، ترجمه كمره اى، چ 3، قم، 1375 ش.

44. ترجمه أصول الكافى، ترجمه مصطفوى، چ 1، تهران، 1369 ش.

45. ترجمه الروضة من الكافى، ترجمه رسولى محلاتى، چ 1، تهران، 1364 ش.

46. ترجمه تفسير الميزان، ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى، چ 5، قم، دفتر انتشارات اسلامى

ص: 265

جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1374 ش.

47. ترجمه ثمار القلوب فى المضاف و المنسوب، ثعالبى ابومنصور عبدالملك بن محمد ابن إسماعيل ثعالبى، ترجمه رضا انزابى نژاد، چ 1، مشهد، 1376 ش.

48. ترجمه علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، چ 1، قم، 1380 ش.

49. ترجمه مهج الدعوات، ترجمه طبسى، چ 1، تهران، 1379 ش.

50. تفسير الإمام العسكرى عليه السلام، المنسوب إلى الإمام العسكرى عليه السلام، تحقيق: مدرسة الإمام المهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، ط الأولى، قم، مدرسة الإمام المهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، 1409 ق.

51. تفسير القمى، على بن ابراهيم قمى، چ 3، قم، 1404 ق.

52. تلخيص المحصل، خواجه نصير طوسى، چ 2، بيروت، دارالاضواء، 1405 ق.

53. تنزيه الأنبياء عليهم السلام، على بن حسين علم الهدى، چ 1، قم، 1377 ش.

54. تهذيب الأسماء واللغات، ابوزكريا محيى الدين يحيى بن شرف النووى، عنيت بنشره وتصحيحه والتعليق عليه ومقابلة أصوله: شركة العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنيرية، بيروت، دارالكتب العلمية.

55. التوحيد، محمد بن على، ابن بابويه، چ 1، قم، 1398 ق.

56. جامع الأخبار، محمد بن محمد شعيرى، چ 1، نجف، بى تا.

57. الجعفريات (الأشعثيات)، محمد بن محمد ابن اشعث، چ 1، تهران، بى تا.

58. جغرافياى تاريخى شهرستان طبس، محمود امينى، يزد 1384 ش، نيكوروش.

59. جمال الأسبوع بكمال العمل المشروع، على بن موسى ابن طاووس، چ 1، قم، دارالرضى، 1330 ق.

60. الحاوى للفتاوى فى الفقه و علوم التفسير و الحديث و الاصول و النحو و الاعراب و الفنون، جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر سيوطى، چ 1، بيروت، دارالكتب الاسلاميه، 1421 ق.

61. حضرت خضر مونس يار، مصطفى كارگر شوركى، چ 1، قم، 1384 ش.

62. حياة الحيوان الكبرى، كمال الدين محمد بن موسى بن عيسى الدميرى، چ 1، بيروت، 1424 ق.

63. حيات جاودان خضر نبى عليه السلام، باسمه دستباز، قم، بنشاسته، 1388 ش.

64. الخصال، محمد بن على ابن بابويه، چ 1، قم، 1362 ش.

ص: 266

65. خضر در ادبيات، طاهره قهرمانى فرد، قم، زائر، 1389.

66. «خضر در فرهنگ عامه»، دكتر محمد شكرايى، مجله كتاب ماه هنر، فروردين 1392 ش، ش 55 و 56.

67. دانشنامه بقاع و اماكن متبركه، محمد مهدى فقيه بحرالعلوم، قم 1389 ش، 22 جلد مخطوط.

68. الدرالمنثور فى انساب المعارف والصدور، سيد جعفر اعرجى، مؤسسه عاشورى، قم 1427 ق.

69. دليل العتبات والمراقد فى العراق، عادل الحسنى، ط 1، بيروت، دار المؤرخ العربى، 1431 ه -. ق - 2010 م.

70. دليل خارطة بغداد المفصّل فى خطط بغداد قديماً وحديثاً، مصطفى جواد و احمد سوسة، بيروت، مكتبة الحضارات، 1432 ه -. ق - 2011 م.

71. ديوان كامل حافظ، به خط استاد محمد سلحشور، چ 1، تهران، انتشارات تعاونى كارآفرينان و فرهنگ و هنر، 1389 ش.

72. راهنماى جامع ايرانگردى، هرمزگان و همدان، زنده دلى و دستياران، تهران، نشر ايرانگردى.

73. رجال الطوسى، محمد بن الحسن طوسى، چ 3، قم، 1373 ش.

74. رجال النجاشى، احمد بن على نجاشى، چ 6، قم، 1365 ش.

75. رساله درباره حضرت خضر عليه السلام، احمد مهدوى دامغانى، تهران، نشر كتاب مرجع، 1386 ش.

76. روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، (ط - القديمة)، محمد بن احمد فتال نيشابورى، چ 1، قم، 1375 ش.

77. الزهر النضر فى حال الخضر، ابوالفضل أحمد بن على بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانى، المحقق: صلاح مقبول أحمد، ط الأولى، الهند، مجمع البحوث الإسلامية (جوغابائى نيودلهى) 1408 ق.

78. زيارتگاه هاى استان بوشهر، هادى نژاد دشتى، قم انتشارات وثوق 1388 ش.

79. زيارتگاه هاى رفسنجان/ محمّد ترقى خواه پاريزى، انتشارات والعصر، مشهد 1381 ه -.. ش.

80. سلوة الحزين/الدعوات، سعيد بن هبة الله قطب الدين راوندى، چ 1، قم، 1407 ق.

81. السنن الكبرى، البيهقى، دارالفكر.

82. سيرى در جغرافياى تاريخى زرند و كوهبنان/ رضا كردى كريم آبادى، مركز كرمان شناسى

ص: 267

1377 ه -.. ش

83. سيماى ميراث فرهنگى شهرستان بيرجند، معاونت معرفى و آموزش اداره كل آموزش، انتشارات و توليدات فرهنگى، رقيه زعفران لو، حمزه حمزه، تهران 1382 ش.

84. الشجرة الطيّبه/ سيد فاضل موسوى صفوى، خلخالى زاده، بى تا بى نا.

85. شرح الأخبار فى فضائل الأئمة الأطهار عليهم السلام، نعمان بن محمد مغربى ابن حيون، چ 1، قم، 1409 ق.

86. شرح صحيح مسلم، النووى، بيروت، دارالكتاب العربى، 1407 ق.

87. صحيح ابن حبان، ابن حبان، ط الثانية، شعيب الأرنؤوط، مؤسسة الرسالة، 1414 ق.

88. صحيح البخارى، البخارى، استانبول، مدار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، طبعة بالأوفست عن طبعة دارالطباعة العامرة بإستانبول، 1401 ق.

89. صحيح مسلم، مسلم النيسابورى، بيروت، دارالفكر، طبعة مصححة و مقابلة على عدة مخطوطات و نسخ معتمدة.

90. الصحيفة السجادية، تحقيق: السيد محمدباقر الموحد الابطحى الإصفهانى، ط الأولى، 25 محرم الحرام 1411 ق، مؤسسة الإمام المهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، قم، مؤسسة الأنصاريان للطباعة والنشر.

91. طبقات ناصرى تاريخ ايران و اسلام، منهاج سراج، تحقيق عبدالحى حبيبى، چ 1، تهران، دنياى كتاب، 1363 ش.

92. العبد العالم، المنهج و الحياة دراسة شامله و موسعة عن حيات الخضر و تاريخه من خلال القرآن و السنة و التاريخ، عماد الهلالى، چ 1، قم، بوستان كتاب، 1386 ش.

93. العبر تاريخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آيتى، چ 1، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1363 ش.

94. علل الشرائع، محمد بن على ابن بابويه، چ 1، قم، 1385 ش.

95. عمدة القارى، العينى، بيروت، دارإحياء التراث العربى.

96. عيون أخبار الرضا عليه السلام، محمد بن على ابن بابويه، چ 1، تهران، 1378 ق.

97. غرر الأخبار و درر الآثار فى مناقب أبى الأئمة الأطهار عليهم السلام، شيخ حسن ديلمى، چ 1، قم، دليل ما، 1427 ق.

ص: 268

98. الفتوحات المكية، بيروت، دارصادر، (بى تا).

99. فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى استان كرمان/ سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح تهران 1382 ه -.. ش فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى استان كرمان، شهرستان بافت/ سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، تهران 1383 ش.

100. فرهنگ جغرافيايى آبادى هاى كشور؛ استان خراسان جنوبى، شهرستان هاى بيرجند، قاين، سرايان و فردوس، سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، تهران، سپهر 1384 ش.

101. القباب المخروطية فى العراق، عطا الحديثى و هناء عبدالخالق، بغداد، مديرية الآثار العامة، 1974 م.

102. قصص الأنبياء عليهم السلام، سعيد بن هبة الله قطب الدين راوندى، چ 1، مشهد، 1409 ق.

103. كاشف الأستار (ترجمه جامع الأخبار)، شرف الدين خويدكى، چ 1، تهران، 1388 ق.

104. الكافى، محمد بن يعقوب كلينى، چ 4، تهران، 1407 ق.

105. كتاب الغيبة للحجة، محمد بن الحسن طوسى، چ 1، قم، 1411 ق.

106. كتاب المسند، الإمام الشافعى، بيروت، دارالكتب العلمية.

107. كتاب جمل من انساب الأشراف، أحمد بن يحيى بن جابر البلاذرى، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، ط الأولى، بيروت، دارالفكر، 1417 ق.

108. كشف الغمة فى معرفة الأئمة، على بن عيسى اربلى، چ 1، تبريز، 1381 ق.

109. كفاية الأثر فى النصّ على الأئمة الإثنى عشر، على بن محمد خزاز رازى، قم، 1401 ق.

110. كمال الدين و تمام النعمة، محمد بن على ابن بابويه، چ 2، تهران، 1395 ق.

111. كنز الفوائد، محمد بن على كراجكى، چ 1، قم، 1410 ق.

112. كوهبنان/ احمد روح الامينى، كرمان مركز كرمان شناسى، 1381 ه -.. ش.

113. كتيبه هاى كوفى كازرون، مجله وقف ميراث جاويدان، شماره 4، عمادالدين شيخ الحكمايى تابستان 1374 ش.

114. كليات شمس يا ديوان كبير، جلال الدين محمد بن محمد مولوى، تهران، چاپ بديع الزمان فروزانفر، 1355 ش.

115. مثنوى تحفة العراقين، افضل الدين خاقانى شروانى، به اهتمام يحيى قريب، چ 2، شركت

ص: 269

سهامى كتاب هاى جيبى با همكارى موسسه انتشارات امير كبير.

116. مثنوى معنوى، محمد بلخى مولوى، به كوشش دكتر پرويز داكانى، تهران، نشرالهام، 1388 ش.

117. مجمع البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسى، چ 3، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372 ش.

118. مجمع الزوائد، الهيثمى، بيروت، مدار الكتب العلمية، طبع بإذن خاص من ورثة حسام الدين القدسى مؤسس مكتبة القدسى بالقاهرة.

119. مجمل التواريخ و القصص، مؤلف مجهول، تحقيق ملك الشعراء بهار، تهران، كلاله خاور، بى تا.

120. مدينة النيل بين الماضى والحاضر، حيدر الجد، ينابيع، العدد 7، رجب - شعبان 1427 ه -.. ق.

121. مرآة العقول فى شرح أخبار آل الرسول، محمدباقر بن محمدتقى مجلسى، چ 2، تهران، 1404 ق.

122. مزارات خراسان بزرگ؛ محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، اداره كل اوقاف خراسان رضوى، 1389 ش، مخطوط.

123. مزارات خراسان جنوبى، محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، اداره كل اوقاف و امور خيريه استان خراسان جنوبى، 1391 ش، مخطوط.

124. مزارات خوزستان، محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، اداره كل اوقاف استان خوزستان، 1389 ش، مخطوط.

125. مزارات سنندج، محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، دفتر امام جمعه كردستان، 1389 ش، مخطوط.

126. مزارات شهر كابل، حاج محمد ابراهيم خليل، انجمن نشراتى دانش، پاكستان، 1383 ش.

127. مزارات كرمان (يا تذكرة الاوليا) / محرابى كرمانى، كوشش محمّد هاشمى كرمانى، حسين كوهى كرمان، تهران 1330 ش.

128. مزارات كرمان/ محمدمهدى فقيه محمدى جلالى بحرالعلوم گيلانى، اداره كل اوقاف استان كرمان، 1384 ه -.. ش

129. مزارات لرستان، محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، اداره كل اوقاف و امور خيريه لرستان،

ص: 270

1392 ش، انتشارات وثوق، قم 1393 ش.

130. مزارات يزد، محمد مهدى فقيه محمدى جلالى، اداره كل اوقاف استان يزد، 1384 ش، مخطوط.

131. المسائل العكبرية، محمد بن محمد مفيد، چ 1، قم، 1413 ق.

132. المستدرك، الحاكم النيسابورى، إشراف: يوسف عبد الرحمن المرعشى، طبعة مزيدة بفهرس الأحاديث الشريفة.

133. المستغيثين بالله تعالى عند المهمات والحاجات، ابوالقاسم خلف بن عبد الملك بن مسعود بن بشكوال الخزرجى الأنصارى الأندلسى، دراسة وتحقيق: مانويلا مارين المجلس الأعلى للأبحاث العلمية معهد التعاون مع العالم العربى، بى جا، بى نا، 1991 م.

134. مسجد كوه خضر اردوگاه ياوران حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف، على روحانى نيا، اداره كل اوقاف استان قم، چاپخانه بزرگ قرآن كريم، بى تا.

135. مشهد الامام على فى عانة، الموسم، العدد 2-3، 1409 ق/ 1989 م.

136. مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، محمد بن الحسن طوسى، چ 1، بيروت، 1411 ق.

137. المعارف، ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتيبة، تحقيق ثروت عكاشة، ط الثانية، القاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1992 م.

138. المعجم الأوسط، الطبرانى، عام، قسم التحقيق بدار الحرمين مدار الحرمين للطباعة والنشر والتوزيع، 1415 ق.

139. معرفى اجمالى بقاع متبركه شهرستان زرند/ واحد بقاع متبركه اداره اوقاف شهرستان زرند، با كوشش محمود مهديزاده، بى تا.

140. مناقب آل أبى طالب عليهم السلام، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، چ 1، قم، 1379 ق.

141. المنتظم فى تاريخ الأمم و الملوك، ابوالفرج عبدالرحمن بن على بن محمد ابن الجوزى، تحقيق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، ط الأولى، بيروت، دارالكتب العلمية، 1412 ق.

142. موزه مجازى ميراث معنوى ايران به آدرس: http: //vmic. ir .

143. موسوعة تاريخ البصرة، عبدالقادر باش اعيان العباسى، بغداد: شركة التايمس، 1988 م.

ص: 271

144. الموضوعات، ابن الجوزى، ضبط و تقديم و تحقيق: عبدالرحمن محمد عثمان، ط الأولى، المدينة المنورة، المكتبة السلفية، 1386 ق.

145. الميزان فى تفسير القرآن، سيد محمدحسين طباطبايى، چ 5، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417 ق.

146. نشان از بى نشان ها، على مقدادى اصفهانى، تهران، انتشارات اسلامى، 1384 ش.

147. الهداية الكبرى، حسين بن حمدان خصيبى، بيروت، 1419 ق.

148. هنجارشكنى در شعر صائب تبريزى، محمد حكيم آذر، مجله ادبيات عرفانى و اسطوره شناختى، بهار 1385 ش، ش 2.

149. الوافى بالوفيات، الصفدى، مصادر تاريخ، أحمد الأرناؤوط وتركى مصطفى، بيروت، دارإحياء التراث، 1420 ق.

150. يادگارهاى يزد/ معرفى ابنيه تاريخى آثار باستانى يزد، ايرج افشار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1374 ش.

ص: 272