ص: 2

کاشان در مسیر تشیع

مصطفی صادقی

با اهتمام موسسه شیعه شناسی

ص: 3

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 5

ص: 6

فصل دوم:ورود تشيّع به كاشان 43

عوامل جامعه شناختى مذهب گزينى 45

1-اجتماعى شدن 46

2-جنبش هاى اجتماعى 46

3-رفتار جمعى 46

4-دگرگونى اجتماعى و فرهنگى 47

5-ساير موضوعات 47

عوامل دگرگونى هاى اجتماعى 48

1-محيط و جغرافيا 49

2-فرهنگ 50

3-عقايد و ارزش ها 50

4-سياست 50

5-فناورى و اقتصاد 51

6-رهبرى 51

7-جمعيت 52

پيش فرض 52

عوامل ورود تشيّع به كاشان 54

1.عامل سياسى و نظامى 54

الف.قدرت سياسى 55

ب.قدرت نظامى 64

2.چهره هاى تأثيرگذار 69

الف.حضور ابو لؤلؤ در كاشان 70

ب.امام زادگان 81

ج.زبيده همسر هارون 87

د.موسى مبرقع 89

ص: 8

ه.داعيان اسماعيلى 94

3.علم و فرهنگ 97

قرن اول 98

قرن دوم 100

قرن سوم 101

4.اقتصاد،جمعيت و مهاجرت 113

الف.اقتصاد 113

ب.جمعيت و مهاجرت 115

5.محيط و جغرافيا 116

الف.جغرافياى كاشان 116

ب.ارتباط كاشان با قم و اصفهان 119

ج.تأثير قم بر تشيّع كاشان 120

6.زمان ورود تشيّع 122

فصل سوم:گسترش تشيّع در كاشان 125

كاشان در قرن چهارم و پنجم 127

دورنماى كاشان قرن ششم 130

عوامل گسترش تشيّع در كاشان 133

رجال سياسى كاشان 135

الف.انوشيروان بن خالد 135

ب.خاندان فضل بن محمود كاشانى 140

1-مجد الدين ابو القاسم عبيد اللّه بن فضل(م 535)141

2-معين الدين ابو نصر احمد بن فضل بن محمود كاشانى(م 531)144

3-بهاء الدين بن فضل 145

4-فخر الدين ابو طاهر اسماعيل بن احمد(م 564)145

ص: 9

5-ابو نصر معين الدين دوم احمد بن اسماعيل 145

6 و 7-شهاب الدين احمد و عز الدين 146

8 و 9-معين الدين مسعود و صدر الدين مظفّر 146

عالمان كاشان 148

1.راونديان 148

1-ابو الرضا راوندى 156

2-قطب الدين راوندى 162

3-ديگر مشاهير راوند 166

2.خاندان عبد الجبّار طوسى 169

3.ديگر عالمان كاشان 171

قاضيان كاشان 176

آثار علمى عالمان كاشان 177

حملۀ سلجوقيان به كاشان 180

سخن آخر 184

فهرست منابع و مآخذ 185

نمايه ها 195

الف.نمايه اشخاص و اعلام 195

ب.نمايه اماكن 205

ص: 10

كتاب تاريخ تشيّع در آذربايجان پيش از اين،از سوى مؤسسۀ«شيعه شناسى» منتشر شده است و اكنون دومين كتاب از اين سلسله،با عنوان كاشان در مسير تشيّع،كه تاريخ تشيّع شهر كاشان را بازگو مى كند،تقديم علاقه مندان مى شود.اين مؤسسه قصد دارد با يارى خداوند،در آينده نيز اين مسير را ادامه دهد و تاريخ پرافتخار تشيّع را در نقاط گوناگون جهان،به ويژه شهرهاى مهم شيعى،به زبانى ساده تهيه و تقديم عموم نمايد.از اين رو،به سوى تمامى محققان و صاحبان قلم، كه در حوزه هاى گوناگون شيعه شناسى به تحقيق و نگارش مشغولند،دست يارى دراز مى كنيم و از آنها براى تحقق اين مهم يارى مى جوييم.از خداوند متعال، توفيق روزافزون براى خدمت به جامعۀ علمى و فرهنگ غنى تشيّع را آرزو مى كنيم.

احمد بهشتى مهر

معاون پژوهش

1 شهريور 1386

ص: 12

كه تشيّع كاشان در عهد صفوى و پس از آن است،تدوين كنم و همراه مباحث سه قرن مذكور عرضه بدارم.

با توجه به اهميت موضوع«شيعه در كاشان»و به دليل آنكه اين پژوهش در نوع خود،كار جديدى است،طبيعى است اشكالاتى دربرداشته باشد كه از اهل نقد و نظر پيشاپيش پوزش مى طلبم و انتظار راهنمايى دارم.

در اين فرصت،شايسته است از برخى عالمان بزرگ معاصر كاشان،كه به شكلى افتخار درك محضرشان را داشته ام حضرات آيات مدنى،يثربى،صبورى، نجفى،مكّى و اسلامى رحمة اللّه عليهم ياد كنم و براى آنان،كه در پيشبرد مذهب تشيّع در اين شهر سهمى داشته اند،رحمت و رضوان الهى درخواست نمايم.همچنين لازم است از استادان خود و كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر، نگارنده را يارى كردند تشكر و قدردانى نمايم:از حجة الاسلام دكتر محسن الويرى كه در تنظيم چارچوب بحث مرا راهنمايى كرد؛استاد دكتر احمد پاكتچى كه از مفاخر علمى كشور است و با وجود مشغله هاى علمى فراوان،مشاورۀ پايان نامه ام را پذيرفت و خاضعانه و به دقت آن را مطالعه كرد؛استاد مورخ و متخصص در تاريخ تشيّع،حجة الاسلام و المسلمين رسول جعفريان كه با تشويق بنده براى اين كار،رهنمودهاى سودمندى ارائه كرد؛و همچنين جناب حجة الاسلام و المسلمين دكتر محمود تقى زاده داورى كه چاپ اين اثر را در مؤسسۀ«شيعه شناسى»پذيرا شد،كمال تشكر و قدردانى را دارم.

مصطفى صادقى

قم-تابستان 1386

ص: 14

ص: 16

بحث و بررسى در موضوع تاريخ تشيّع شهرها از آن رو ضرورى است كه پيشينۀ مذهبى مردم اين مرزوبوم و بخصوص رفتارهاى اجتماعى برخاسته از مذهب را نشان مى دهد و مى تواند در شناخت علل برخى رويدادها در نسل هاى بعدى،به مورخ و جامعه شناس يارى رساند.با آنكه نفس آشنايى با تاريخچۀ مناطق و بررسى تواريخ محلّى ارزشمند است،معرفى شخصيت هاى تاريخى،كه بسا در لابه لاى كتاب هاى قديم گم نام مانده اند،و همچنين آشنايى دقيق تر و علمى با آثار برجاى مانده از آن دوره ها،بر ضرورت چنين مباحثى مى افزايد.

سودمندند؛مانند:سرّ السلسلة العلويه ابو نصر بخارى،الفخرى فى انساب الطالبيين اسماعيل مروزى و المجدى فى انساب الطالبيين نجم الدين علوى.دسته اى ديگر آگاهى هاى زيادى دربارۀ محدّثان و عالمان اين خطه به دست مى دهند؛مانند:

الانساب سمعانى.

شايسته است به كتاب هاى مستقلى كه دربارۀ كاشان نوشته شده و از آثار تشيّع اين شهر هم سخن گفته اند،اشاره كنيم:

1.مرآة القاسان اولين كتاب مستقلى است كه دربارۀ كاشان نوشته شده است.

در دورۀ قاجار،كه حركتى براى پژوهش دربارۀ جغرافياى ايران آغاز شد، عبد الرّحيم ضرّابى،متخلّص به«سهيل كاشانى»يا«كلانتر»(به دليل شغل وى در نيروى انتظامى)اين كتاب را تأليف كرد.فصل هاى اين كتاب-در واقع-پاسخ به پرسش هايى است كه دربارۀ كاشان مطرح شده بود.اين كتاب،كه تأليف آن در سال 1288 ش به پايان رسيد،در سال 1335 به كوشش ايرج افشار،به انضمام يادداشت هايى از اللّه يار صالح(اهل كاشان و سفير ايران در آمريكا)با تغيير نام كتاب به تاريخ كاشان منتشر شد.هرچند مؤلّف كتاب تتبّع درخور تحسينى انجام داده و آگاهى هاى فراوانى دربارۀ كاشان ارائه كرده،اما شيوۀ سنّتى و عدم ارائۀ فهرستى از منابع و عدم تحليل در اين كتاب،جايگاه آن را از حدّ يك اثر علمى و تحقيقى كاسته است؛چنان كه در موضوع«تشيّع»به مشهورات بسنده كرده و اغلب آنچه را در ميان عامّه مردم شهرت دارد و قابل نقد جدّى است،ثبت كرده و چه بسا تعليقاتى كه در انتهاى كتاب به قلم صالح و افشار آمده،از اصل كتاب علمى تر باشد.در هرصورت،كتاب تاريخ كاشان قديمى ترين اثر دربارۀ كاشان است كه به طبيعت،جغرافيا،آداب و خاندان هاى اين شهر پرداخته و بخشى را كه دربارۀ آثار تاريخى ارائه كرده،براى ما قابل توجه است.آنچه را هم دربارۀ تاريخ تشيّع گزارش كرده است،بررسى خواهيم نمود.

-د.

ص: 22

2.تاريخ اجتماعى كاشان،نوشتۀ حسن نراقى(1345 ش)از جمله كتاب هاى معدودى است كه به روش علمى و با مراجعه به منابع نوشته شده و تحليل هايى را ارائه كرده است.هرچند مؤلّف در مواردى گرفتار مشهورات و مطالبى شعارگونه شده،اما در مجموع،حاصل كار او ارزشمند است.وى صفحاتى از كتاب خود را به پيشينۀ تشيّع كاشان اختصاص داده است كه به نقد و بررسى مطالب آن خواهيم پرداخت.

3.آثار تاريخى شهرستان هاى كاشان و نطنز،از همان نويسنده كتابى ارزشمند در زمينۀ آثار تاريخى است كه به دليل معرفى آثار تاريخى مربوط به امام زادگان و اطلاعات تاريخى و گاه منحصر به فرد موجود در آن موردتوجه ماست؛به ويژه آنكه وى پايه گذار«انجمن آثار ملّى»و همچنين«موزۀ تاريخى كاشان»بوده و اطلاعاتى را كه گاه دست رسى به آنها مشكل يا غيرممكن است در كتاب خود آورده است.

4.سيماى كاشان،نوشتۀ حبيب اللّه سلمانى آرانى از جغرافيا،تاريخ باستان و تاريخ معاصر كاشان سخن مى گويد.بخشى از اين كتاب كه به تاريخ تشيّع اختصاص دارد و در آن تشيّع مردم كاشان را به قرن اول بازگردانده،حاوى فرضيۀ رقيب نوشتار حاضر است.نويسندۀ آن بيشتر از منابع متأخّر بهره برده است.

5.آداب و سنن اجتماعى فين كاشان،نوشتۀ مرتضى اخوان(1373 ش)علاوه بر بيان آداب و سنن مردم كاشان،از موضوعات ديگرى نيز سخن به ميان آورده است؛چنان كه در بيان مراسم«قالى شويان»،از امام زادۀ اردهار بحث كرده است.

به موارد ديگرى نيز از امام زادگان«فين»كاشان در اين كتاب اشاره شده،اما منابع

ص: 23

مورد استفادۀ مؤلّف،محدود و متأخّر هستند.اگر مطالبى هم از كتب كهن و معتبر نقل شده،ارجاعى به آنها وجود ندارد؛مانند آنچه در ص 21 از الفتوح ابن اعثم و نزهة القلوب نقل كرده است.

6 و 7.بزرگان كاشان،نوشتۀ افشين عاطفى با استفاده از منابع متعدّد،به زندگى 270 تن از بزرگان كاشان پس از قرن پنجم مى پردازد.همچنين كتاب مردان بزرگ كاشان،تأليف كوروش زعيم(1336 ش)شرح حال هشتاد تن از شاعران و برخى ديگر از مشاهير كاشان را نوشته كه بخشى از آن به قرن ششم تا دهم اختصاص دارد.كتاب مزبور به روش سنّتى و بدون هيچ گونه ارجاعى تأليف شده است.

هرچند ممكن است برخى از شخصيت هايى كه اين دو كتاب از آنها نام برده شيعه باشند،اما اين كتاب ها هم از موضوع«تاريخ تشيّع»كفايت نمى كنند.

8.مجموعه كتبى كه در موضوع«اردهار»و امام زاده على بن محمّد باقر عليه السلام نوشته شده،متعددند؛از جمله:تذكره حضرت سلطانعلى،نوشتۀ ملاّ عبد الرسول مدنى؛مجموعۀ تاريخى-مذهبى مشهد اردهال،از حسين فرّخ يار؛شهيد اردهال،از حبيب اللّه سلمانى و ديگر كتاب هايى كه به تاريخچۀ اين منطقه از نظر شخص سلطان على و مراسم«قالى شويان»يا معمارى مشهد اردهار پرداخته و با موضوع تاريخ تشيّع كاملا مرتبط هستند؛اما نويسندگان آنها بناى تحقيق و بررسى نداشته اند، بلكه تنها درصدد اثبات پيش فرضى بوده اند كه قابل نقد و بررسى جدّى است.

9.دانشنامۀ كاشان كه مجموعه اى از جديدترين و مفصّل ترين پژوهش ها در موضوع كاشان است و تنها دو جلد آن در موضوع مردم كاشى منتشر شده و پيشينۀ اقوام ايرانى و كاشى را در دوران باستان بررسى مى كند.بخش«تاريخ تشيّع»از كارهاى درازمدت اين مجموعه است.

ص: 24

آثار متعدد ديگرى دربارۀ اين شهر وجود دارند كه به تاريخ تشيّع ارتباطى ندارند و اگر قسمتى از آنها هم به اين موضوع پرداخته باشد با آنچه در اين نوشتار خواهد آمد،متفاوت است و غالبا مشتمل بر فرضيه هاى رقيب اين نوشتار هستند كه به نقد آنها خواهيم نشست.

اشاره شود كه در جغرافياى تاريخى كشورهاى اسلامى و در منابع اسلامى،محلّ ديگرى نيز همنام«كاشان»وجود داشته است و عدم دقت و بى توجهى مى تواند آگاهى هاى مربوط به آن دو را به هم بياميزد.

علاوه بر كاشان كنونى يا شهر شيعه نشين مشهورى كه سخن ما دربارۀ آن است.كاشان ديگرى در منطقۀ ماوراء النهر قرار داشته و غالبا همراه«فرغانه»ياد مى شود.«فرغانه»امروز يكى از شهرهاى كشور ازبكستان است.يعقوبى،مورخ كهن و مشهور،در كتاب جغرافى اش از قم و اصفهان ياد كرده،اما نامى از كاشان نبرده است.ولى ذيل عنوان«فرغانه»مى نويسد:شهر فرغانه،كه پادشاه در آن سكونت دارد و به آن«كاسان»گفته مى شود،شهرى بزرگ و باشكوه است. (1)

ياقوت علاوه بر«قاشان»،مدخل ديگرى با عنوان«قاسان»گشوده و ذيل آن نوشته است:ساكنانش به آن«كاسان»مى گويند و آن شهرى آباد و پرجمعيت در ماوراء النهر در محدودۀ سرزمين تركان است.اين شهر اكنون به دليل حملۀ تركان ويران شده و گروهى از عالمان و فقيهان بدان جا منسوبند. (2)

وى دو مدخل ديگر به اين منطقه اختصاص داده و يك بار ذيل عنوان «كاسان»مى نويسد:شهرى بزرگ در ابتداى سرزمين تركستان و پس از«چاچ» [تاشكند امروزى]و رود سيحون است كه داراى دژى محكم و بر دروازۀ وادى «اخسيكث»است.بار ديگر و در چند سطر بعد،ذيل عنوان«كاشان»همان مطالب را دربارۀ كاشان ماوراء النهر تكرار كرده است. (3)همو ذيل مدخل«اندكان»،4.

ص: 26

كه از روستاهاى فرغانه است،از«قاشان»نيز ياد مى كند؛ (1)چنان كه ابن جوزى و ابن خلدون از اين ناحيه به«قاشان»تعبير كرده اند. (2)سمعانى ذيل عنوان «الكاسانى»نوشته است:«كاسان»شهرى پس از«شاش»(چاچ)است كه دژى محكم دارد.آن گاه برخى عالمان آنجا را،كه در سمرقند استماع حديث داشته اند، نام مى برد. (3)مورّخان نيز هنگام بحث از فتوحات اسلامى در آسياى ميانه،از اين منطقه نام برده اند.طبرى در حوادث سال 94 مى نويسد:قتيبة بن مسلم چاچ و فرغانه را گشود تا به«خجنده»و كاشان،كه دو شهر فرغانه هستند،رسيد. (4)

ضمنا روشن مى شود كه تعبير از«كاشان»ماوراء النهر با هرچهار لفظ«قاسان، قاشان،كاسان و كاشان»صورت گرفته است و براى آن لفظى اختصاصى وجود ندارد تا-مثلا-گفته شود:تعبيرهاى«قاسان و كاسان»مخصوص آنجا هستند.از اين رو،خلط آن با«كاشان»معروف قابل توجه است.صاحب تاريخ قم به نقل از ابن مقفّع مى نويسد:«هردو قاسان را به دو قاسان پسران خراسان نام كرده اند.» (5)البته وى بيان نكرده كه مقصود از«دو كاشان»كدام است،اما به قرينۀ سخن گفتن از رودخانۀ«كاس يا كاسه»،ممكن است بحث درياى«كاشان»(خزر)و اقوام آريايى قديم در منطقۀ آسياى مركزى را قرينه بر«كاشان»ماوراء النهر بگيريم.با اينكه در كتب تاريخ و جغرافيا از اين كاشان زياد نام برده شده است،اما از جزئيات و علت نابودى آن گزارش چندانى وجود ندارد.4.

ص: 27

ياقوت حموى مى نويسد:اين شهر با غلبۀ تركان از بين رفته است، (1)اما ابن اثير ذيل حوادث سال 604 مى نويسد:پس از نزاع سلطان محمّد خوارزمشاه با مغولان،به دستور وى،مردم فرغانه و چاچ و كاسان،شهرهاى خود را ترك كردند و شاه همۀ آنها را خراب كرد تا به دست مغولان نيفتد. (2)در هرصورت،از همين دوره ها،ديگر نامى از اين شهر در كتاب ها ديده نمى شود.تصور نگارنده بر اساس برخى شنيده ها اين بود كه شهر«كارشى»كنونى(قارشى،قرشى)در كشور ازبكستان جايگزين يا بقاياى همان كاسان است؛اما چنين مطلبى درست نيست و «كارشى»نام جديد«نخشب»(نسف)است. (3)مهم تر اينكه كاسان در كنار فرغانه و در شرق ازبكستان كنونى واقع بوده و كارشى در كنار بخارا و در سمت غرب اين كشور است و اين دو نام ارتباطى با يكديگر ندارند.البته اين احتمال را ناديده نمى گيريم كه نام«كارشى»با توجه به شباهت با نام«كاشان»و به منظور حفظ نام كاشان قديم،بر اين منطقه نهاده شده است؛چنان كه گفته مى شود؛بصرۀ واقعى از بين رفته و نام آن بر«ابلّه»گذاشته شده است.«زرند»به جاى«زرنج»و «گرگان»به جاى«استرآباد»نيز چنين سرنوشتى دارند و از اين نمونه ها كم نيست.

البته شهر«قارشى»،كه مركز استان«قشقه دريا»و داراى جمعيتى بيش از يكصد و پنجاه هزار نفر است،با فاصله اى از شهر فرغانه و تاشكند (4)و در كنار شهرت.

ص: 28

سمرقند واقع شده است. (1)بنابراين،يا بايد گفت:قارشى بر بقاياى كاسان قديم يا در كنار آن بنا نشده است؛زيرا كاسان در كنار تاشكند و پس از«سير دريا» (سيحون)بوده است. (2)يا آنكه بگوييم:كاسان به قدرى وسعت داشته و يا به مجموعه اى از شهرها اطلاق مى شده، (3)كه قارشى امروزى بخشى از آن است.

در اينجا،لازم است به عالمان و مشاهيرى كه اهل كاشان ماوراء النهر بوده اند و امروزه به دليل شهرت كاشان شيعى و تغيير نام كاسان فرغانه كه تصور مى شود آنان اهل كاشان موردنظر ما در اين نوشتار هستند،توجه داده شود.در منابع روايى و فهرستى،به نام عالمان،محدثان و مؤلّفان زيادى برخورد مى كنيم كه نسبت«كاشانى»دربارۀ ايشان ذكر شده است،اما به قرينۀ«سمرقندى»يا «حنفى»در ادامۀ نام و نسب آنان،روشن مى شود كه مربوط به كاشان ديگرى هستند.از اين جمله،علاء الدين ابو بكر بن مسعود كاسانى(كاشانى)حنفى،مشهور به«ملك العلماء»درگذشته به سال 587 ه،مؤلّف كتاب فقهى بدائع الصنائع فى ترتيب الشرائع است.كتاب وى شرح تحفة الفقهاء محمّد بن احمد سمرقندى و موضوع آن«فقه حنفى»است.كسى او را منسوب به كاشان ما ندانسته و شواهد حاكى از آن هستند كه نسبت وى به كاسان فرغانه است.سمرقندى بودن استاد و حنفى بودن مذهبش از اين شواهد است.افراد ديگرى كه منسوب به كاشان ماوراء النهر هستند در طول مباحث اين رساله بررسى خواهند شد..)

ص: 29

علاوه بر كاسان فرغانه،مناطق ديگرى با نام«كاشان»شناخته شده اند كه در كتب قديم،از آنها سخنى در ميان نيست و مربوط به دوران هاى اخير و معاصرند. (1)

كاشان شيعه نشين نزديك قم مى دانند. (1)مير داماد خلط اين دو كاشان را از مواردى دانسته كه«بر قاصر مخفى مانده است»! (2)

جست وجو در منابع كهن و كتب جغرافياى معاصر،ما را به چنين نامى در حوالى اصفهان راهنمايى نمى كند و احتمال قوى دارد كه خطايى صورت گرفته باشد.به نظر مى رسد آنچه موجب شده كاشان ديگرى براى اصفهان تصور و معرفى شود،چند مطلب است:

اول.سخن حازمى و به تبع او،ياقوت حموى است كه به وجود كاشانى در ناحيۀ اصفهان اشاره كرده اند.حازمى،كه كتاب خود را به بيان مناطق همنام يا مشابه اختصاص داده است،بابى دربارۀ چهار لفظ«فاشان،قاشان،قاسان و باشان»گشوده،مى نويسد:

«...دومى شهرى نزديك به قم است و سومى شهرى در خراسان و همچنين ناحيه اى در اصفهان است.» (3)

ياقوت هم سخن وى را تكرار كرده است. (4)تنها توجيهى كه دربارۀ اين مطلب مى توان كرد آن است كه بگوييم:مراد حازمى از كاشان نزديك اصفهان جايى جز كاشان نزديك قم نيست و چون كاشان با دو شهر قم و اصفهان ارتباط داشته و با آنها شناخته مى شده است،حازمى آن را يك بار با قم و بار ديگر با اصفهان شناسانده و گويا خود نمى دانسته كه به آنجا«قاسان»هم گفته مى شود.0.

ص: 31

دوم.سمعانى پس از مدخل«القاشانى»و ذكر منسوبان به آن،مدخل «القاشى»را گشوده و آن را شهرى در اطراف اصفهان دانسته است. (1)به دليل آنكه كار سمعانى استقصاى نسبت هاست،نسبت«القاشى»را پس از«القاشانى» بيان كرده و خواسته است به وجود چنين لفظى در انساب اشاره كند و معناى اين كلام آن نيست كه«قاشانى»نسبت به يك محل و«قاشى»نسبت به محلّى ديگر است.

سوم.گفتار دمشقى صاحب كتاب توضيح المشتبه است كه ذيل لقب «القاسانى»،پس از بيان«قاسان»و اينكه در سى فرسخى اصفهان و در مجاورت قم قرار دارد و اهل آن رافضى اند و پيش از آن سنّى بوده اند، مى نويسد:امير(ابن ماكولا)قاسان غير از اين ياد نكرده،اما دست خط فرضى را ديدم كه گفته است:قاسان در بيست فرسخى اصفهان است و به آنجا هم گروهى منسوبند؛از جمله:سيد ابو الرضا حسينى راوندى. (2)

گويا مقصود از«فرضى»،مؤلّف المؤتلف است.اما هركه باشد خطاى او در اين كلام براى ما كاملا آشكار است؛زيرا ابو الرضا راوندى بى ترديد، اهل راوند كاشان است و ارتباطى به راوندهاى ديگر يا كاشان هاى ديگر ندارد.از اين رو،نمى توان سخن اين نويسنده را دربارۀ كاشان اصفهان پذيرفت.

چهارم.شايد دليل ديگرى كه موجب شده برخى كاشان ديگرى نزديك اصفهان تصور كنند تعبير«جرم قاشان و سرد قاسان»در برخى منابع است.ابن1.

ص: 32

فقيه همدانى و ديگر مؤلّفان قديم هنگام شمارش روستاهاى اصفهان از اين دو جاى نام برده اند. (1)ولى به نظر مى رسد مقصود از«جرم كاشان»بخش كوير آن باشد؛زيرا«جرم»به معناى گرم و احتمالا معرّب آن است.«سرد قاشان»را نيز به مناطق سردسير آن اطلاق كرده اند.اينكه ابو نعيم در موضوع فتوحات اسلامى و ورود مجاشع تميمى به منطقۀ كاشان مى نويسد:او در راوند در«جرم قاسان» ساكن شد، (2)قرينه و مؤيّدى بر اين مطلب است.

پنجم،تبعيت برخى نويسندگان از يكديگر موجب شده است سخن از«اصفهان كاشان»در برخى منابع راه يابد.چنان كه گفته شد،گويا پيش از فيروزآبادى،كسى اين مطلب را نگفته است.سخن وى هم به دليل آنكه در جغرافيا و تاريخ تخصص ندارد،قابل اعتماد و پذيرش نيست. (3)

اما آنچه در اين ميان موجب تصحيف مى شود وجود دو شهرى است كه نام آنها در نوشتن،شبيه«قاشان»است و نويسندگان قديم يا كسانى كه دربارۀ محدّثان گفت وگو مى كنند،گاهى آنها را باهم آميخته اند:«باشان»د.

ص: 33

و«فاشان»نام دو روستا و به قولى،نام يك محل در خراسان قديم بوده اند.

مقدسى مكرّر از«باشان»ذيل منطقۀ خراسان و ناحيۀ مرو نام مى برد. (1)حموى علاوه بر«باشان»،كه آن را از روستاهاى هرات مى داند،«فاشان»را نيز از روستاهاى مرو دانسته،مى گويد:آن را ديده ام. (2)طبرى اين نام را«باسان»(به حرف سين)ضبط كرده (3)و منهاج سراج در موضوع حملات سلطان مسعود به هرات و غور،از«باشان»سخن به ميان آورده است. (4)ابن ماكولا،سمعانى،ابن حجر و ديگر رجال نويسان هم به اين نقطه اشاره كرده و عالمانى را به آنجا منسوب دانسته اند. (5)

اين مكان در برخى كتاب ها با عنوان«كاشان»در مرو يا هرات آمده است.

ابن خلدون در مقدّمه خود،به مناسبت بحث از سرزمين ها و هنگام گفت وگو از خراسان مى نويسد:در شمال غربى غور،سرزمين هرات است كه وسط خراسان به شمار مى آيد و آن مشتمل است بر اسفراين و قاشان و بوشنج و مرورود و طالقان و جوزجان. (6)ولى مقصود وى،همان«فاشان»است.

ذهبى دربارۀ ابو جعفر الشاشى مى نويسد:او ساكن قاشان يكى از روستاهاى مرو بود. (7)اما محلّى با نام«قاشان»در مرو يافت نشد.علاوه بر اين،7.

ص: 34

عنوان«الشاشى»پس از«ابو جعفر»،بيانگر آن است كه اين شخص ساكن يا متولّد«چاچ»بوده است.ابن جوزى«ابو نصر قاسانى»را اهل مرو مى داند و مى گويد:قاسان از روستاهاى مرو است. (1)اين در حالى است كه ديگر منابع اين فرد را اهل«فاشان»مى دانند. (2)ابو عبيد احمد بن محمّد فاشانى هروى،صاحب كتاب لغوى الغريبين و ابو زيد فاشانى نمونۀ ديگر اشتباه در نام اين مكان ها هستند. (3)

بخشى از اين اشكالات هم مربوط به تصحيف يا اشتباه نويسنده يا استنساخ يا تحرير است.حسكانى از ابو على احمد بن محمد بن على،كه يكى از محدّثان است،يك بار به عنوان«قاشانى»نام برده است، (4)در حالى كه او اهل «باشان»است و خود حسكانى در جاهاى ديگر،از او به عنوان باشانى يا باشانى هروى ياد مى كند؛ (5)و همين درست است؛چنان كه ديگران وى را باشانى مى دانند. (6)

نمونۀ ديگر ابو طاهر عمر بن عبد العزيز بن احمد فاشانى مروزى است.در تفسير بغوى،بارها از او به صورت قاشانى ياد شده است. (7)5.

ص: 35

در مجموع،نمى توان گفت تعبيراتى كه در مورد دو منطقۀ همنام كاشان به كار رفته اند،باهم تفاوت دارند و قابل تميزند،بلكه گاهى از هردو جا با عناوين يكسان تعبير شده و همين موضوع موجب اشتباهاتى در برخى اطلاعات جغرافيايى، تاريخى و رجالى شده است.به همين دليل،نمى توان ملاك قطعى و اطلاق واژه اى خاص را به اين دو منطقه مطرح كرد،بلكه بايد در موارد گوناگون،قراين را نگريست تا تفكيك درستى ميان دو كاشان حاصل شود.از قراين مهمى كه مى توان براى تشخيص كاشان موردنظر در اين نوشتار برشمرد،تشيّع مردم آن و پيوستگى نام آن با شهر قم است.اين مطلب قابل توجهى است كه در منابع كهن جغرافيايى و تاريخى،غالبا نام«قم»و«كاشان»باهم ذكر مى شوند و حتى معرفى يكى به وسيلۀ ديگرى است.

ياقوت حموى دربارۀ كاشان مى نويسد:«تذكر مع قم»؛ (1)يعنى نام«كاشان»به همراه نام«قم»مى آيد.هنگام معرفى قم هم مى نويسد:«مدينه تذكر مع قاشان.» (2)اين مشخصه اى است كه در غالب كتاب ها از آن ياد مى شود و در موارد اختلافى و مشكوك به كار مى آيد؛همان گونه كه نام«كاشان»در شمار شهرهاى منطقه جبل يا جبال فراوان ذكر شده است.

سومين قرينه را هم مى توان عقرب هاى كاشان دانست كه از قديم،در كتب تاريخ و جغرافيا به آن توجه شده است.جغرافى نويسان از قريب هزار سال پيش، دربارۀ كژدم هاى كاشان سخن گفته اند. (3)).

ص: 37

زمستانى يا«كاشان»به معناى خانۀ چوبى تابستانى است. (1)يا گفته مى شود:

«كاش»و«كاشانه»از نام معبد يا بت خانه يا محل جشن گرفته شده و به اسم خاص شهرها تبديل شده اند. (2)

3 و 4.«چهل حصاران»و پس از آن«كاه فشان»نام هاى اصلى كاشان بوده اند و دومى در اثر كثرت استعمال،به«كاشان»تبديل شده است.گويند:كاشان در ابتدا،قلعه هايى به نام«چهل حصاران»بود.زبيده،همسر هارون الرشيد،از اين منطقه عبور كرد و اهالى آنجا از او خواستند شهرى برايشان بسازد.معماران زبيده براى علامت گذارى محدودۀ شهر،آنجا را كاه افشانى كردند و به همين دليل،محل به نام«كاه فشان»معروف شد و به تدريج،نام كاشان گرفت.ضرّابى تنها اين قول را وجه تسميۀ كاشان دانسته و گويا آن را پذيرفته است؛ (3)اما منبعى براى اين سخن ارائه نكرده است.ديگران هم اين مطلب را از منابع متأخّر و گاه همان تاريخ كاشان نقل كرده اند. (4)

به نظر مى رسد اين نظر ساخته و پرداختۀ گزارشى است كه مستوفى(م 750) ذيل نام«كاشان»،اين گونه بدان اشاره كرده است:

زبيده خاتون منكوحۀ هارون الرشيد ساخت به طالع سنبله. (5)

اما از نظر تاريخى،دليلى بر حضور همسر هارون الرشيد در كاشان يا اطراف آن7.

ص: 39

وجود ندارد و آنچه مستوفى آورده،مربوط به قرن هشتم است و پيش از اين دوره از آن سخنى نيست؛همان گونه واژۀ«چهل حصاران»در كتب معتبر و كهن يافت نشد.بنابراين،نمى توان به اين سخن اعتماد كرد.حضور زبيده با ادعاى گرايش شيعى وى،دست مايه اى براى پيشينۀ تشيّع كاشان شده است كه در جاى خود،به آن خواهيم پرداخت.

5.به نظر مى رسد سخن درست در مورد نام كاشان روايت ديگرى است كه در كتاب تاريخ قم آمده و تحقيقات نوين باستان شناسى و زبان شناسى آن را تكميل مى كند.قمى مى نويسد:

قاسان را نام نهاده اند به رودخانه اى كه او را به زبان عجم،«كاسه» مى گويند و گويند كه قاسان دريا بوده است و آن را«كاس رود» خوانده اند. (1)

اگر ارتباطى بين درياى كاسان(-قزوين)و اين سخن قمى قايل نشويم، بى ترديد سخن وى ما را به ريشۀ نام كاشان،كه«كاس»(در اين عبارت،«كاسه») است،رهنمون مى كند.به دليل آنكه قوم«كاس»يا مردم«كاشى»(كاشو)از اقوام كهن در ايران باستان بوده اند،به نظر مى رسد نام بسيارى از مكان هاى جغرافيايى برگرفته از نام و حضور آنان باشد،حتى نام هايى كه تركيبى از اين كلمه اند مانند كاشغر،كاشمر و قزوين كه احتمالا اصل آن«كاس پين»بوده و سپس به قزوين تبديل شده،بى ارتباط به آن كلمه نيستند. (2)شايد مقصود قمى از رودخانه يا

ص: 40

دريايى به اين نام هم دريايى بوده است كه گفته مى شود:قديم در منطقۀ كاشان وجود داشته و به تدريج،خشك شده و اكنون كوير جاى آن را گرفته است.گفته مى شود:

نام«خزر»نيز در حقيقت،از ريشۀ«كاس»برخاسته و كاف به«خ»و سين به«ز»دگرگون شده است...نام«قفقاز»نيز آشكارا با نام قوم كاشى در پيوند است؛چون اين نام بايد بازتاب نام ايرانى كهن«كوف كاس»(كوه كاشى)باشد. (1)

باتوجه به آنچه گفته شد،ميان دو كاشان(كاشان كنونى و كاشان ماوراء النهر) تفاوتى در نام گذارى نيست؛زيرا قوم«كاس»در هردو منطقه حضور داشته اند.5.

ص: 41

ص: 42

ص: 44

دگرگونى،رفتار جمعى،گروه هاى اقلّيت،تبليغات،جمعيت و مهاجرت.آيا مى توان بحث از ورود تشيّع به كاشان را در قالب يكى از عناوين مذكور آورد؟پاسخ اين پرسش نيازمند توضيح موارد مزبور است:

مد و هيجان هاى ناشى از احساسات عمومى است، (1)در حالى كه تغيير مذهب اين گونه نيست،بلكه با برنامه ريزى و ساختار پيش مى رود.

عواملى مانند شرايط جمعيتى،فناورى،زيربناى اقتصادى،ارزش ها،ايدئولوژى ها و تضادها مورد آزمون هستند. (1)از مجموع مطالب مذكور،استفاده مى شود كه وى اقتصاد،ارزش ها و تضادها را نيز از عوامل دگرگونى مى داند.به نظر برخى ديگر، ترقّى علمى و فنى،اساس تحوّلات اجتماعى است. (2)

در جمع بندى اين نظريه ها،مى توان عوامل دگرگونى اجتماعى و فرهنگى را چند چيز دانست:1.محيط و جغرافيا؛2.فرهنگ؛3.عقايد و ارزش ها؛ 4.سياست؛5.فناورى و اقتصاد؛6.رهبرى؛7.جمعيت.باتوجه به اينكه برخى از اين عوامل مانند فناورى و عقايد نمى توانند در موضوع بحث ما مطرح شوند،لازم است با عنايت به موضوع«تشيّع كاشان»،در اين هفت عامل،تغييراتى پديد آورد و در صورت لزوم،كسر و اضافاتى در آنها اعمال نمود.در كنار اين،ارائۀ توضيحى اجمالى دربارۀ هريك از اين موارد،لازم به نظر مى رسد كه در پى مى آيد:

صفويه باتوجه به عامل سياسى يعنى حكومت،بسيار قابل توجه و بررسى است.

در عين حال،به نظر مى رسد موارد ديگرى را نيز بتوان در اين مقوله گنجانيد.

نيروى نظامى،كه در جاى ديگرى از آن ياد نشده و عامل مستقلّى به شمار نرفته است،مى تواند ذيل اين سازمان بررسى شود.گيدنز ذيل بحث از«عوامل سياسى»مى نويسد:نيروى نظامى جنبۀ مهمى از تأثيرات بر دگرگونى اجتماعى است. (1)پس همراه سياست،از عامل نظامى نيز در ورود تشيّع به كاشان بحث خواهد شد.

از مطالعات اوليه و اجمالى به دست مى آيد كه پيش از قرن سوم،محدّثانى از شيعه در كاشان حضور داشته اند،اما هنوز تشيّع مذهب غالب آنجا نبوده است. (1)

از سوى ديگر،در منابع مربوط به قرن ششم،بر شيعه بودن،بلكه امامى بودن مردم اين شهر تأكيد شده است.پرسش اين است كه در چه زمانى از اين فاصله، مذهب شيعه به كاشان راه يافته است؟اين از جمله پرسش هاى اصلى تحقيق حاضر است.اما اگر بخواهيم به اجمال و پيش فرض سخن بگوييم،باتوجه به اينكه در قرن سوم،محدّثانى از شيعۀ اماميه در كاشان حضور داشته و از آنجا برخاسته اند، (2)به نظر مى رسد از همين دوره گرايش به تشيّع در آنجا جدّى بوده و زمينه هاى آن فراهم شده است.به گونه اى كه مى توان گفت:در ابتداى سدۀ چهارم هجرى،مذهب غالب در كاشان تشيّع بوده است.دليل اين مطلب گزارشى از كتاب النقض است كه وقتى اهل قم و كاشان از ظهور شخصى به نام«مهدى» در مصر آگاه شدند،جشن برپا كردند. (3)مقصود آن است كه مردم آنجا با ذهنيت شيعى مهدويت،ظهور آن مهدى را جشن گرفتند.از سوى ديگر،مى دانيم ظهور مهدى فاطمى در مصر،به سال 297 ه رخ داد.بنابراين،بخش معتنا به كاشانى ها در آن زمان شيعه بودند.گزارش ديگرى در همان كتاب وجود دارد كه تبليغات محمّد معروف به«دندان» (4)را در اين شهر به دليل شيعه بودن مردم آن غير

ص: 53

مؤثر مى داند و اين شخص را معاصر ابن ابى دلف و جريان سفر موسى مبرقع، يعنى قرن سوم دانسته است. (1)

بنابراين،فرض را بر اين مى گيريم كه كاشان در قرن چهارم به تشيّع گراييده و در اين دوره،شيعه بودن آنان امرى مشهور و مشهود بوده است.

عامل نظامى نيز در كنار سياست بررسى مى شود.پرسش اين است كه آيا تشيّع طى حادثه اى نظامى يا نبردى پيروزمندانه به كاشان راه يافته است؟پاسخ اين پرسش ها را ذيل دو عنوان«قدرت سياسى»و«قدرت نظامى»بررسى مى كنيم:

دربارۀ گرايش عروه،مى توان به چند نكته اشاره كرد:يكى اينكه وى از سوى عمّار بن ياسر،والى كوفه در زمان عمر،به فرمان دهى سپاه مسلمان گمارده شده است (1)و تشيّع عمّار هم جاى ترديد ندارد.دوم اينكه وقتى كوفيان عليه عثمان برآشفتند و والى او سعيد بن عاص را به كوفه راه ندادند،مالك اشتر اختيار كوفه را در دست گرفت و حتى افرادى را به عنوان والى به اطراف گسيل كرد.از آن جمله يزيد بن حجيه را به مدائن و عروة بن زيد طائى را به مادون مدائن فرستاد. (2)سوم اينكه گفته اند:عروه در نبرد«صفيّن»با امير مؤمنان عليه السلام بود. (3)

دربارۀ مطلب اول،ممكن است گفته شود:عمّار خود در اعزام عروه نقشى نداشت و شخص خليفه از او خواست عروه را اعزام كند؛ (4)اما دو مطلب ديگر مى توانند نمايانگر گرايش شيعى(به معناى عام آن)دربارۀ عروه باشند.در مجموع،به رغم اقامت كوتاه وى در كاشان،نمى توان تأثير او را بر تشيّع مردم آنجا نفى كرد،بخصوص كه وى اولين نماينده و فرستادۀ نظام(دين)جديد به شمار مى رفت.

خزران)كشته شده بود. (1)به دليل آنكه گزارش دينورى منحصر به فرد است، دربارۀ صحّت و سقم آن،نمى توان اظهارنظر كرد.اما اگر خبر درست باشد وى حاكم كاشان نيز بوده و نمايندگى مختار به عنوان يك شيعه،قابل تأمّل است.

193) (1)كه بجز نفر اول،بقيه از خاندان«اشعرى»و به احتمال،شيعۀ امامى بوده اند؛زيرا نام آنان در ميان روات ائمّۀ اطهار عليهم السلام به چشم مى خورد. (2)اما دربارۀ حسن بن تحتاخ(تحتاج)اطلاعى در دست نيست.

اما در جاى ديگر مى گويد:

موسى بن محمّد بن على بن موسى[عليهم السلام]قصد عبد العزيز بن دلف كرد و عبد العزيز او را اعزاز و اكرام كرد. (1)

اكنون بايد ديد كدام يك درست است؟

طبرى گذشته از آنچه دربارۀ حكومت احمد بن عبد العزيز در سال 266 بر اصفهان گزارش مى كند،ذيل رخدادهاى سال 265 نقل مى كند كه قاسم بن سيما بر دلف بن عبد العزيز در اصفهان شوريد و او را كشت.مردم اصفهان هم بر قاسم تاختند و او را كشتند و احمد بن عبد العزيز را به رياست خود برداشتند. (2)پيداست يك سال پيش از حاكميت رسمى احمد بر اصفهان و مناطق اطراف آن،وى از سوى مردم آنجا به حكومت گمارده شده بود.به نظر مى رسد در فاصلۀ حكومت عبد العزيز و فرزندش احمد،پسر ديگرش دلف بر اصفهان حاكم بوده است.

همچنين گزارشى از نبرد يدكوتكين با احمد در سال 268 و غلبۀ او برقم به جاى احمد در دست است. (3)قرينۀ ديگرى هم وجود ندارد كه حكومت احمد را در سال هاى 256(زمان حضور موسى مبرقع در كاشان)يا قبل يا بعد آن بر اين مناطق تأييد كند.ضمنا انتصاب احمد از سوى عمرو صفّارى به منزلۀ انتصاب از سوى خليفه است؛زيرا در اين زمان،عمرو با دستگاه خلافت در نزاع نبوده و از سوى آنان بر بخش هايى از ايران حاكم بوده و عاملان را تعيين مى كرده است.

سمعانى و پيش از او ابو الشيخ دربارۀ حكومت عبد العزيز بر اصفهان سخن1.

ص: 61

گفته اند. (1)در مجموع،به اين نتيجه مى رسيم كه قمى در گزارش اول خود،به خطا رفته و خبر دومش يعنى آمدن موسى مبرقع در عهد عبد العزيز بن ابى دلف درست است.

دربارۀ گرايش مذهبى خاندان ابو دلف به مطلبى صريح و معتبر دست نيافتيم، هرچند به طور كلى،مى توان آنان را تابع حكومت و مذهب عامّه و غالب آن وقت دانست.با اين حال،در ميان عده اى شهرت يافته است كه اين خاندان شيعه بوده اند.قزوينى در جريان نوازش و حمايت احمد بن عبد العزيز از موسى مبرقع، از احمد با عظمت ياد كرده،مى نويسد:

تا معلوم شود كه سيرت امير احمد بن عبد العزيز چگونه بوده است در آل مصطفى. (2)

يكى از نويسندگان معاصر هم مى نويسد:

ابو دلف عجلى،كه فرزندش عبد العزيز يكى از بزرگ ترين امراى شيعه محسوب مى شد،.... (3)

به نظر مى رسد علت اصلى انتساب اين خاندان به تشيّع،دو چيز است:

يكى استقبال ابن ابى دلف از موسى مبرقع در كاشان و ديگرى گزارشى از مسعودى كه در پى مى آيد.اما استقبال از موسى دليل تشيّع نيست،بلكه دليل همراهى موسى مبرقع با خلافت عبّاسى است.در اين باره،درت.

ص: 62

موضوع موسى مبرقع بيشتر سخن خواهيم گفت.گزارش مسعودى هم اگر دليل تشيّع اعتقادى يا علاقۀ شخص ابو دلف به خاندان رسالت باشد، با موضع فرزندان او متفاوت است و نمى تواند تشيّع فرزندانش را اثبات كند.

مسعودى مى نويسد:عيسى بن ابى دلف گفته است كه برادرش دلف بر حضرت على عليه السلام خرده مى گرفت و با شيعيان مخالفت مى كرد.زمانى پدرش به او گفت كه علت اين دشمنى،ناپاك بودن نطفۀ اوست؛زيرا در زمان حيض منعقد شده است. (1)

دربارۀ عبد العزيز بن ابى دلف،دلايل كافى براى عدم تشيّع وى،بلكه دشمنى اش با علويان و شيعيان وجود دارد.اعدام يكى از علويان در آوه (2)و شلاق زدن يكى از شيعيان به دليل مخالفت با خليفۀ اول (3)از اقدامات اوست.شكايت يكى از شيعيان از او نزد امام حسن عسكرى عليه السلام و نفرين امام بر عبد العزيز (4)نمونه اى ديگر است.

مقتدر او را خلعت داد و امارت قم و كاشان را هم به او واگذار كرد. (1)با اين حال،از حضور وى در اين منطقه و رتق وفتق امور به دست او خبرى نداريم.تشيّع حسين بن حمدان جاى ترديد ندارد.

منابع تاريخى از افراد ديگرى به عنوان والى كاشان يا كسى كه كاشان به او اقطاع شده،ياد كرده اند؛مانند:المنتصر باللّه كه در زمان خلافت پدرش،والى مناطقى از شرق،از جمله كاشان شد. (2)در قرن چهارم،از احمد بن على بن صعلوك، (3)يوسف بن ابى الساج، (4)ماكان ديلمى، (5)و وشمگير از سوى ركن الدوله (6)مى توان به عنوان حاكمان كاشان ياد كرد.در كتاب حاكمان قم، (7)از افراد ديگرى ياد شده كه هرچند به ولايت آنان بر كاشان تصريح نشده،اما بى ترديد برخى از آنان حاكم كاشان نيز به شمار مى رفته اند؛زيرا در آن دوران،اين دو شهر باهم اداره مى شدند.

پذيرفته باشد.البته دليلى بر انحصار اين سه فرض وجود ندارد و ممكن است هرگونه حركت نظامى ديگرى موجب اين رويداد شده باشد.در ذيل،اين سه فرض بررسى مى شوند:

اما ابن اعثم فتح كاشان را به دست عروة بن زيد دانسته،مى نويسد:پس از آنكه عروة بن زيد شهر رى[تهران]را فتح كرد و خبر اين پيروزى را به خليفۀ دوم گزارش داد،خليفه از او خواست شخصى را در رى جانشين خود كند و به سرعت، مسير خود را به سمت قم و كاشان ادامه دهد.عروه چنين كرد و چون خبر به والى قم رسيد،به كاشان گريخت و از آنجا به اصفهان رفت.عروة بن زيد كاشان را گشود و در آنجا مقيم شد،در حالى كه هنوز يزدگرد در اصفهان به سر مى برد.

خليفه به عروة بن زيد نوشت كه همچنان در قم و كاشان بماند.سپس ابو موسى اشعرى را،كه در بصره بود و به تازگى اهواز را گشوده بود،مأمور جنگ اصفهان كرد. (1)

برخلاف ابن اعثم،كه نقش اصلى را در فتح كاشان به عروة بن زيد داده، ابو الشيخ انصارى نظريۀ سومى آورده و چنين گزارش كرده است:عمر،بديل بن ورقاء و مجاشع بن مسعود را براى فتح اصفهان فرستاد.بديل بن ورقاء پس از فتح اصفهان،به سمت خراسان رفت و مجاشع به كاشان آمد و او كاشان را گشود و ابو موسى امير بصره بود. (2)او در جاى ديگر،روايت ديگرى آورده كه مطابق گفتۀ بلاذرى است؛يعنى احنف بن قيس را فاتح كاشان مى داند. (3)بلاذرى تأكيد مى كند:

درست ترين نظر اين است كه قم و كاشان را ابو موسى گشوده و«جى»و«يهوديه» (اصفهان)را عبد اللّه بن بديل.در تاريخ قم،با اشاره به اين اختلاف نظر،رأى بلاذرى پذيرفته شده است. (4)در اين منابع،سخنى از عروة بن زيد نيست و در8.

ص: 66

حقيقت،اختلاف بر سر اين است كه آيا ابو موسى خود كاشان را گشوده يا يكى از فرماندهان سپاه او مانند احنف بن قيس؟از اينكه مقدسى و ابن اثير هم فاتح كاشان را ابو موسى دانسته اند، (1)درمى يابيم كه غالب مورّخان،اخبار الفتوح را از بلاذرى نقل كرده اند.

همين اختلاف دربارۀ فتح اصفهان،كه تقريبا همزمان با فتح كاشان روى داده است،وجود دارد؛چنان كه ابو نعيم اصفهانى مى نويسد:اهل كوفه و اهل بصره در مورد گشودن اصفهان اختلاف دارند و هركدام فتح آنجا را به خود نسبت مى دهند (مدعى گشودن آنجا هستند.) (2)هرچند اين گزارش ها دست خوش اختلافات قبيله اى و منطقه اى مسلمانان عراق شده و به كتب تاريخى راه يافته،اما اصل اختلاف ناشى از چگونگى بيان راويان است:برخى فاتح اصلى و فرماندهى را كه وارد اين دو شهر شده نام برده اند و برخى فرماندۀ كل سپاه اسلام را فاتح آنجا به شمار آورده اند.هنگامى كه ابو مسلم خراسانى از ابو بكر هذلى دربارۀ فاتحان اصفهان پرسيد،گفت:اين شهر را عبادله(عبد اللّه ها)گشودند:عبد اللّه بن عتبان، عبد اللّه بن ورقاء،عبد اللّه بن حارث اسدى،عبد اللّه بن قيس(ابو موسى)اشعرى و عبد اللّه بن عامر بن كريز.همۀ اينان در فتح اصفهان و اطراف آن شركت داشتند؛ برخى فرمانده لشكر،برخى فرمانده جزء و برخى پيش قراول بودند. (3)بنا به نقل طبرى،به دستور خليفۀ دوم،عبد اللّه بن عبد اللّه(بن عتبان)فرمانده لشكر،عبد اللّه ابن ورقاء پيش قراول و عبد اللّه بن حارث فرماندۀ دو سوى لشكر بود. (4)آنان9.

ص: 67

اصفهان را گشودند و ابو موسى هم به كمك آنان آمد.در گزارشى آمده است كه وقتى ابو موسى از فتح شوشتر فارغ شد و به سمت اصفهان رفت،سريه هايى را به اطراف فرستاد كه از آن جمله مجاشع بن مسعود بود.مجاشع به كاشان رفت و آنجا را گشود. (1)ابو نعيم دو روايت ديگر برخلاف اين نقل آورده كه فتح كاشان را به احنف بن قيس نسبت مى دهد. (2)يكى از اين دو روايت را پيش از او استادش ابو الشيخ انصارى آورده است. (3)

بنابر آنچه گذشت،مى توان چنين گفت كه ابو موسى در كاشان حضور پيدا نكرده و يكى از فرماندهان وى-به اختلاف و به ترتيب اولويت،احنف بن قيس يا مجاشع بن مسعود-كاشان را گشوده اند.درعين حال،روايت ابن اعثم همچنان با اين اخبار معارض است كه عروة بن زيد را فاتح كاشان دانسته و او را مأمور مستقيم خليفه به شمار آورده است.

امام زادگان يا يارانى از ائمّۀ اطهار عليهم السلام هستند كه در صورت صحّت و اعتبار،تشيّع مردم اين منطقه را در قرن اول يا دوم اثبات مى كنند.آنچه مربوط به قرن اول است،بقعۀ هلال بن على است كه به عنوان فرزند امير مؤمنان على عليه السلام شهرت دارد؛و همچنين بقعۀ ابو لؤلؤ به عنوان قاتل خليفۀ دوم و فرستادۀ امير المؤمنين عليه السّلام به كاشان.آنچه مربوط به قرن دوم است،بقعۀ نماينده و فرستادۀ امام صادق عليه السلام يعنى برادرش على بن محمّد مشهور به«سلطان على»در روستاى اردهار (اردهال)است كه گفته مى شود؛به منظور تبليغ و هدايت شيعيان كاشان به سوى مردم آنجا و همچنين فين آمده بود.

بخش ديگرى از نام و اثر افرادى كه ممكن است در تشيّع كاشان مؤثر باشند، مربوط به منابع تاريخى و روايى است.اين افراد هم مربوط به قرن دوم و سوم هستند:زبيده همسر هارون كه گفته مى شود:شيعه بوده و بناى كاشان را نهاده است؛ديگرى موسى مبرقع فرزند امام جواد عليه السلام است كه به اين شهر آمد.

وجود اين افراد،بخصوص فرزند امام پنجم به عنوان فرد مؤثر يا رهبر شيعه، در كاشان اهميت فراوانى دارد.اگر نمايندگى وى از سوى امام محرز شود يا در صورت اثبات رهبرى يا تأثير هريك از اين افراد در تشيّع كاشان،بى ترديد ظهور و بروز اين مذهب در اين شهر به قرن اول يا دوم هجرى باز خواهد گشت.

بررسى اين چند مورد-به ترتيب زمانى-در پى مى آيد:

گفت وگويى كه دربارۀ شكايت از مالياتش با خليفه داشت،او را تهديد كرد و در ذى حجه سال 23 او را كشت.دربارۀ زادگاه،سرانجام و مذهب فيروز ابو لؤلؤ نظراتى مطرح شده است.

تنها كتابى كه سخن از كاشانى بودن وى گفته،مجمل التواريخ و القصص است كه در آن مى خوانيم:

گويند:از رى (1)همدان بود از ديهى كه آن را شهر«آبادجرد»گويند،و در كتابى اصفهانى گويند كه او از رى كاشان بود از ديهى فين. (2)

اما اين گزارش منحصر به اين كتاب است.مجمل التواريخ و القصص در سال 520 ق تأليف شده و نويسندۀ آن ناشناخته است. (3)علاوه بر اين،كاشانى بودن ابو لؤلؤ به عنوان گزارش دوم در اين كتاب آمده و گزارش اول نيز داراى ابهام است؛چون جايى به نام«آبادجرد»در منابع جغرافياى تاريخى شناخته شده نيست.و عبارت«در كتابى اصفهانى گويند»مبهم است.بنابراين،نمى توان به اين قول اعتماد كرد،بخصوص كه هيچ كدام از مورّخان آن را تأييد نكرده اند.كسانى هم كه فيروز ابو لؤلؤ را اهل كاشان مى دانند تنها به همين كتاب استناد كرده اند. (4)

غالب مورّخان،وى را اهل نهاوند مى دانند كه در نبرد با مسلمانان اسير شد و6.

ص: 71

سهم مغيرة بن شعبه قرار گرفت. (1)اما دربارۀ سرانجام وى:

گويند كه چون خليفۀ دوم را در آسياب مقتول ساخت،از حضرت رخصت و اجازۀ انصراف بنواحى عراق عجم يافت و بطىّ الارض در چهل حصاران كاشان ايمن و ساكن گرديد و زمان دراز بعبادت معبود همى گذاشت تا بعالم قدس و غرفۀ انس شتافت و در آن مكان شريف تن در نقاب تراب كشيد. (2)

اين مطلب در بسيارى از كتب متأخّر نقل شده و امروزه در اين شهر بارگاه ابو لؤلؤ به عنوان يكى از بزرگان شيعه شناخته مى شود.افندى شاگرد علاّمه مجلسى فيروز را از بزرگان مسلمين،بلكه از پيروان مخلص امير المؤمنين عليه السلام معرفى كرده است. (3)

اما مورّخان مرگ او را به دست خودش نوشته،مى گويند:پس از آنكه عمر را از پاى درآورد و گريخت،مردم او را دنبال كردند.فيروز به هركه نزديك مى شد،حمله مى كرد،به گونه اى كه چند نفر را كشت يا زخمى كرد؛تا اينكه يك نفر پارچۀ سنگينى روى او انداخت و چون ابو لؤلؤ مرگ خود را حتمى ديد،با خنجر به خود زد و كشته شد. (4)در برخى گزارش ها هم از كشته شدن او به دست ديگران،-

ص: 72

خبر داده شده است؛چنان كه يعقوبى قتل ابو لؤلؤ را به دست عبيد اللّه بن عمر مى داند. (1)طبرى قتل او را به دست مردى تميمى روايت كرده (2)و بلاذرى در يك روايت،قاتلش را كليب بن قيس نوشته،مى گويد:سرش را هم عبد اللّه بن عوف بريد. (3)

اولين كتابى كه روايت فرار او از مدينه را آورده كامل بهايى است.اين اثر توسط عماد الدين طبرى شيعى به سال 675 ق تأليف شده است.وى در ابتدا مى نويسد:

سيزده تن عقب او رفتند،اكثر در راه هلاك شدند.يكى خواست او را بگيرد خنجر بر خود زد و هلاك شد. (4)

سپس با عنوان«رواية اخرى فى قتل عمر»مى نويسد:

ابو لؤلؤ شمشير را آنجا بگذاشت و بگريخت و گويند كه در خانۀ على عليه السلام رفت.على عليه السلام بر در خانه نشسته بود،از آنجا برخاست و بر

ص: 73

جاى ديگر نشست.چون مردم به طلب او رفتند،على سوگند ياد كرد كه تا من اينجا نشسته ام هيچ كس نديدم.و هم آن شب ابو لؤلؤ را دلدل (1)نشاند و گفت:آنجا كه دلدل بايستد به زمين فرود آى و هم در آن شب زنى بخواه و نامه به او داد به اهل قم،كه در حال وصول او به قم،زنى را به عقد نكاح به او بدهند.چون سال تمام شد و مردم به طلب او به قم رسيدند،او پسرى آورده بود.مردم را معلوم شد كه معجزات على بوده است.و اين روايت صحتى ندارد. (2)

با اينكه نويسنده اين گزارش را نادرست خوانده و تاريخ هم بر افسانه بودنش گواهى مى دهد،در زمان هاى بعد،مطلبى مسلّم تلقى شده و در كتاب هاى گوناگون به شكل هاى متفاوت عنوان شده است.سپس محلّ فرار وى،كه در آن خبر،شهر قم ذكر شده بود،به كاشان تغيير پيدا كرد.اگر نويسنده هم بر باطل بودن اين داستان تصريح نمى كرد،به خوبى روشن بود كه وقتى هرمزان ايرانى به خاطر احتمالى ضعيف،به همدستى با ابو لؤلؤ متهم مى شود و به قتل مى رسد،چگونه ممكن است امير مؤمنان عليه السلام فيروز ابو لؤلؤ ايرانى را پناه دهد و كسانى مثل عبيد اللّه ابن عمر،كه سخت درصدد انتقام جويى بودند،به آن حضرت هيچ اعتراضى نكنند؟!چگونه ممكن است شخصى خليفۀ خشن و مقتدرى را در ميان جمعيت فراوانى به قتل برساند و به راحتى بتواند از چنگ مردم بگريزد؟!با اين همه، روايت فرار فيروز ابو لؤلؤ به كاشان به سرعت در ميان مردم شايع شد و در1.

ص: 74

سده هاى بعد،همپاى گزارش مورّخان اوليه-مبنى بر خودكشى او-ذكر گرديده و سخنى از نادرست بودن آن به ميان نيامده است.نصرت علوى،از شاعران قرن هشتم،در قصيده اى كه در مدح اهل بيت عليهم السلام سروده است،مى گويد:

شهريارى كو امامت ز ايزد جبّار داشت ***

خون و اندام و روان از احمد مختار داشت ***

آن على اى كاسيابانى ز يثرب دلدلش ***

برد در يك شب به كاشان چون عدو را خوار داشت (1)***

در همين عصر،رضى الدين حلّى نظر مورّخان مبنى بر خودزنى فيروز ابو لؤلؤ را در كتاب خود آورده و اشاره اى به موضوع فرار او از مدينه نكرده است. (2)از قرن دهم به بعد،داستان فرار فيروز ابو لؤلؤ به عنوان نظر شيعه دربارۀ او مطرح مى شود.تاريخ حبيب السير،كه در سال 930 ق تأليف شده است،مى نويسد:

فيروز به روايت شيعه،از مدينه گريخت،بطرف عراق شتافت و در كاشان وفات يافت و به مذهب اهل سنّت،همان ساعت گرفتار گشته، چون دانست كه حالش به كجا منجر خواهد شد كارد بر حلق ماليده، متوجه زندان لحد گرديد. (3)

با مراجعه به منابع،مى توان به جرئت گفت:روايت شيعه،كه در اينجا بدان اشاره شده،چيزى جز روايت دوم كامل بهايى نيست.

با آنچه گفته شد،مى توان با اطمينان گفت:محلى كه امروزه در جادۀ فين9.

ص: 75

كاشان به عنوان«آرامگاه ابو لؤلؤ»معروف است،ارتباطى به او ندارد و به نظر مى رسد اين محل از قرن هشتم هجرى به بعد و با عنايت به سابقۀ تشيّع مردم كاشان ايجاد شده و به قاتل عمر نسبت داده شده است.براى اين گفته،مى توان دلايل و شواهد ذيل را اقامه نمود:

1.از پيشينه و تاريخ بناى اوليۀ اين بقعه اطلاعى در دست نيست؛تنها«ادارۀ ميراث فرهنگى»كاشان با نصب تابلويى بر سردر بقعه،آن را مربوط به دورۀ ايلخانى-صفوى دانسته (1)و غيراز آن هيچ اطلاعات ديگرى نه در اين اداره و نه در ادارات ديگر-كه به نحوى با بقعه مربوط شود-موجود نيست.

2.كتيبۀ روى قبر نامى از ابو لؤلؤ يا فيروز يا قاتل عمر نياورده و تاريخ آن را قرن هشتم ثبت نموده است.اين كتيبه امروزه در بقعه موجود نيست.اما كتاب هايى كه دربارۀ بقاع كاشان مطالبى آورده اند،اين گونه نوشته اند:تاريخ بناى گنبد و بارگاه معلوم نيست،ولى بر كاشى هاى روى قبر،پس از فاتحه و توحيد نوشته است:

هذا قبر عبد من عباد اللّه الصالحين حشره اللّه مع من كان يتولاّه بتاريخ 777. (2)

باتوجه به اين كلمات،مى توان احتمال داد كه اين مكان آرامگاه يكى از شيعيان بوده و به مناسبتى،مردم آن را مزار ابو لؤلؤ خوانده اند.در افواه عمومى و سينه بهت.

ص: 76

سينه نقل شده است كه شخص مدفون در بقعه كسى است كه در مراسم نهم ربيع و عيد«بقر» (1)محور بوده و احتمالا در نقش فيروز،داستان او را نمايش مى داده است.احتمال ديگر آن است كه آنجا مزار يكى از صوفيان باشد؛زيرا«بابا»لقب شخصيت هاى اين فرقه است.

3.در كتاب النقض،كه بارها از كاشان و تشيّع مردم آن و مراكز مذهبى و بارگاه هاى آن ياد شده و از سوى ديگر،نام ابو لؤلؤ بارها در اين كتاب تكرار گرديده است.سخنى از فرار فيروز به اين شهر يا درگذشت يا قبر او در آنجا وجود ندارد. (2)اين در حالى است كه مير مخدوم شريفى در قرن دهم،توجه مردم كاشان را به آرامگاه منسوب به ابو لؤلؤ از نشانه هاى تشيّع آنان دانسته است.

4.گفته شده در شهرستان تربت حيدريه هم قبرى منسوب به ابو لؤلؤ وجود داشته است.اعتصام الملك،كه در سال 1255 ش از اين شهر ديدن كرده است، در سفرنامۀ خود مى نويسد:

از آنجا(بقعۀ قطب الدين حيدر)رفتم به يك بقعۀ كوچكى كه قبرى از گچ در ميان آن بود،گفتند:قبر ابا لؤلؤ است؛فاتحه خواندم. (3)

اين موضوع مؤيّد خوبى است بر اينكه در مناطق گوناگون،براى بزرگداشت برخى اشخاص،بناى يادبودى مى ساختند و آن را زيارت مى كردند، (4)بخصوص4.

ص: 77

كه در برخى دوره ها،جشن عيد«بقر»در برخى شهرها از اهميت خاصى برخوردار بوده و احتمالا اين بناهاى يادبود مركز مناسبى براى اين تجمّع و پايكوبى بوده است.باتوجه به پيشينۀ قوى تشيّع در كاشان و به دليل آنكه فيروز در يك گزارش تاريخى نادر،اهل فين دانسته شده، (1)بناى يادبود فيروز در اين شهر، جايگاه ويژه اى پيدا كرده است.

مهم تر از اينها،موضوع تشيّع فيروز ابو لؤلؤ است كه آن هم در منابع معتبر و كهن نيامده است.مورّخان كهن مانند ابن اعثم،مسعودى،طبرى و برخى شيعيان مانند عماد الدين طبرى و عبد الجليل رازى،او را غير مسلمان مى دانند.

آنان گاه از وى با عنوان مجوسى،گاه نصرانى و گاه با تعبير«علج»يعنى كافر ياد كرده اند. (2)البته به نظر مى رسد اظهارنظر مورّخان دربارۀ مجوسى بودن وى، تحت تأثير زادگاه او يعنى ايران باشد.آنها هم كه سخن از نصرانى بودنش گفته اند به آن دليل است كه معتقدند؛فيروز ابتدا در جنگ ايران و روم به اسارت روميان درآمد و سپس مسلمانان او را در جنگ با روميان اسير كردند. (3)هركدام از اين اقوال را كه بپذيريم،به هرحال او را غير شيعه و بلكه غيرمسلمان خواهيم دانست.

تشيّع فيروز ابو لؤلؤ هم مانند كاشانى بودنش،سخن نويسندگان متأخّر است و تنها سه دليل براى آن يافت مى شود:اول روايت«رفع القلم»در نهم ربيع كه6.

ص: 78

دربارۀ قاتل عمر بن خطّاب عبارت«رحمة اللّه على قاتله»را به كار برده است. (1)

دوم استدلال افندى بر اينكه برادر و فرزند فيروز،مسلمان و يا شيعه بوده اند. (2)

سوم روايت كتاب الهداية الكبرى كه در آن حضرت على عليه السلام به خليفۀ دوم مى فرمايد:شخصى كه تو را بكشد وارد بهشت خواهد شد. (3)اين مطالب به دلايل ذيل نادرست هستند:

1.روايت«رفع القلم»اشكالات متعددى دارد:اول آنكه از نظر منبع شناسى، گفته مى شود:اين خبر در مصباح الانوار(قرن ششم)وجود داشته كه اكنون در دست نيست. (4)علاّمه مجلسى آن را از كتاب زوايد الفوايد فرزند سيد ابن طاووس آورده و آنچه امروزه در دست است در كتاب المحتضر حسن بن سليمان حلّى(قرن هشتم)است. (5)از نظر سند،هيچ يك از راويان آن جز احمد بن اسحاق قمى شناخته شده نيستند.از نظر متن،علاوه بر تناقضات درونى،خبر «رفع القلم»با اصول اسلامى و نصّ قرآن،كه انسان را در تمام لحظات زندگى مكلّف مى داند فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ... (6)مخالف است.بنابراين،اصل روايت قابل اعتماد نيست تا بتوان دربارۀ جملۀ ترحّم بر فيروز ابو لؤلؤ گفت وگو كرد.

2.استدلال افندى آن است كه ذكوان برادر ابو لؤلؤ از خواص ياران حضرت8.

ص: 79

على عليه السلام و عبد اللّه بن ذكوان از ياران امام سجّاد عليه السلام بودند. (1)با آنكه افندى به تتبّع و تحقيق شهرت دارد،اما برخى سخنان وى از جمله اين استدلال،حاكى از چيز ديگرى است؛زيرا اولا،برادرى ذكوان و فيروز ايرانى مسلّم نيست؛فقط برخى رجاليان اهل سنّت آن را نقل كرده اند. (2)ثانيا و به فرض پذيرش برادرى آن دو، ذكوان نه از خواص،بلكه حتى از ياران امير المؤمنين عليه السلام محسوب نمى شود.ثالثا، عبد اللّه بن ذكوان فقط در شمار كسانى ذكر شده كه از امام سجّاد عليه السلام روايت كرده اند و به عنوان يار و همراه امام چهارم سخنى از او نيست.ذكوان و فرزندش نه تنها شيعه نيستند،بلكه از موالى بنى اميّه و وابستۀ همسر عثمان خليفه سوم قلمداد مى شدند. (3)

3.در كتاب الهداية الكبرى آمده است:حضرت على عليه السلام به عمر فرمود:

«يا مغرور!...انّى اراك قتيلا بجراحة من عبد امّ معمر تحكم عليه جورا فيقتلك توفيقا يدخل و اللّه الجنان على رغم منك.» (4)

اشكالات اين روايت هم متعدد است:منبع منحصر به فرد آن موردقبول بزرگان شيعه نيست و مؤلّفش حسين بن حمدان خصيبى(م 334)مورد طعن و بدگويى ايشان است.نجاشى وى را فاسد المذهب و علاّمه حلّى او را دروغگو مى دانند. (5)علاّمه مجلسى او را تضعيف كرده است (6)و شاگردش افندى مى گويد:

همۀ اصحاب رجال به شديدترين وجه ممكن،از او بدگويى كرده و او را دروغگو9.

ص: 80

دانسته اند. (1)باتوجه به اينكه هم مؤلّف و هم راوى اصلى اين خبر حسين بن حمدان است،به نظر مى رسد همين اندازه براى ردّ روايت مزبور كافى باشد.در عين حال،اين را هم مى افزاييم كه ديگر راويان آن هم معتبر نيستند.از نظر متن نيز عنوان«عبد امّ معمر»مبهم است.از نظر تاريخى هم ترديدى نيست كه امير مؤمنان عليه السلام با خلفاى معاصر خود،هيچ گاه چنين برخوردها و تعبيراتى نداشته اند.

آران كاشان آمد و در آنجا از دنيا رفت.اين گزارش حاصل تحقيقات يكى از علماى آران به نام ملاّ غلامرضا آرانى است كه در سال 1242 ق در رسالۀ هلاليه ثبت كرده است. (1)از اين بقعه و از فرزندى با اين نام و خصوصيات براى حضرت على عليه السلام در كتب انساب و تاريخ شيعه و اهل سنّت مطلبى يافت نشد.علاوه بر اين،در حدود سال 60 ه نشانه اى از تشيّع در اين منطقه يا مناطق خراسان به دست نيامد.

اما صاحب بقعۀ اردهار،بنا به نقل مشهور،على فرزند امام پنجم عليه السلام است.وى به دعوت مردم فين كاشان و به امر امام زمان،حضرت صادق عليه السلام،به اين شهر آمد.مدتى در فين و چهل حصاران به تبليغ و هدايت مشغول بود،تا اينكه به حيلۀ حاكم وقت،به روستاى«باركرسب»(دامنۀ كوه اردهار)درآمد و در آنجا طىّ نبردى-شبيه آنچه براى جدّش سيد الشهداء عليه السلام رخ داد-به شهادت رسيد.اين داستان،كه به نظر مى رسد سينه به سينه نقل شده،در دوران معاصر،توسط ملاّ عبد الرسول مدنى،از علماى كاشان،به رشتۀ تحرير درآمده (2)و در كتاب هاى بعدى رواج يافته است. (3)

سابقۀ اين بقعه و منابع مربوط به آن با بقعۀ هلال بن على قابل مقايسه نيست و آنچه دربارۀ امام زادۀ مدفون در اردهار گفته مى شود مربوط به قريب ده قرن پيش است.قديم ترين متونى كه از اين موضوع سخن گفته اند كتاب النقض و ديوان راوندى هستند.وفات مؤلّفان آنها معلوم نيست،اما هردو معاصرند و در نيمۀ اولت.

ص: 82

قرن ششم زنده بوده اند.عبد الجليل رازى يك بار به مناسبت نام«كاشان»و بار ديگر به مناسبت ذكر امام زادگان،از سلطان على ياد كرده است:

كاشان بحمد اللّه منوّر و مشهور بوده و هست...و عمارت مشهد امامزاده على بن محمّد الباقر عليه السلام بباركرز...در آن حدود با زينت و عدّت و آلت و رونق و بركات و اوقاف بسيار و آنرا همۀ سلاطين و ملوك و امراء و وزراء خريدار و معترف... (1)

و اهل قاشان به زيارت على بن محمّد الباقر عليه السلام،كه مدفون است به باركرسب با چندان حجت و برهان كه آنجا ظاهر شده است، (مى روند). (2)

ابو الرضا راوندى هم در اشعار متعددى از اين مشهد و شخص مدفون در آن به عنوان على بن محمّد الباقر عليه السلام ياد كرده است.ديگر كسانى كه از اين محل به عنوان«اردهال»(صحيح آن اردهار)يا باركرسب(باركرز،باركرسف يا باركرس) ياد كرده اند و غالبا به آنان استناد داده مى شود متأخّر از راوندى و رازى هستند؛ مانند:افندى صاحب رياض العلماء(قرن 12)،خوانسارى مؤلّف روضات الجنات (قرن چهاردهم)و محدّث قمى در منتهى الآمال(معاصر).

در اينجا،به اشاره نكاتى را دربارۀ اين بقعه و صاحب آن يادآور مى شويم و بررسى بيشتر آن را به فرصتى مناسب وامى گذاريم:

1.اينكه گفته مى شود در منابع معتبر و كهن،فرزندى براى امام باقر عليه السلام به نام «على»گزارش شده،درست است.يعقوبى هنگام شمارش فرزندان امام باقر عليه السلام،8.

ص: 83

از على نام برده،مى گويد:در كودكى از دنيا رفته است. (1)اما اين مطلب درست نيست؛زيرا اولا،ديگر مورّخان و نسب شناسان اين مطلب را نگفته اند. (2)ثانيا، برخى او را صاحب فرزندى مى دانند. (3)ثالثا،شيخ طوسى،على بن محمّد بن على ابن الحسين عليهم السلام را در شمار اصحاب امام صادق عليه السلام ذكر كرده است. (4)گفته مى شود:على بن محمّد الباقر عليه السلام دخترى به نام فاطمه داشت و او همسر امام كاظم عليه السلام بود، (5)هرچند در شمار همسران امام هفتم،نامى از نوۀ امام باقر عليه السلام يا دختر على نيست.

2.از اشعار فراوانى كه راوندى در مدح مجد الدين عبيد اللّه بن فضل كاشى سروده است،به خوبى نمايان مى شود كه اولين بانى و احياكنندۀ بارگاه اردهار مجد الدين بوده است. (6)نكتۀ قابل توجه ديگر آن است كه هم در موضوع مربوط به بقعۀ ابو لؤلؤ و هم در جريان شهيد اردهار،مردم فين يا منطقۀ فين نقش اصلى دارند.ترديدى نيست كه فين از مناطق اصلى در كاشان قديم بوده است و سابقه اى به اندازۀ خود كاشان دارد.ت.

ص: 84

3.ابن طقطقى روايت ديگرى دربارۀ مزار وى آورده،آن را در بغداد مى داند و به نقل از محب الدين بن نجّار،مؤلّف ذيل تاريخ بغداد،مى نويسد:بارگاه على طاهر در«جعفريه»[شهركى در بغداد]است و تخته سنگى در آنجا هست كه بر آن نوشته است:اين ضريح طاهر على بن محمّد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام است.ابن طقطقى مى نويسد:اين مزار اكنون ناشناخته و خراب است و فقط جمعى از فقرا در آنجا زندگى مى كنند. (1)

محدّث قمى در منتهى الآمال همين مطالب را به نقل از كتاب غاية الاختصار منسوب به تاج الدين بن زهره حسينى(م 921)آورده و به مطالب ابن نجّار هم اشاره كرده است.با اين حال،مى نويسد:آنچه مشهور است قبر او در اردهار كاشان است. (2)

افندى مى نويسد:شرح حال اين سيّد،در كتب رجال اصحاب ما به چشم نمى خورد و مدح و ذمّى دربارۀ او نشده است. (3)

4.كوه اردهار از قديم نزد ايرانيان مقدّس بوده است.در محاسن اصفهان مى خوانيم:در روستاى«قالهر»،از ناحيۀ اردهار كاشان،كوهى است كه از آن آب همانند عرق بدن بيرون مى آيد.در شانزدهم تير هرسال،مردم اطراف در آنجا اجتماع مى كنند و هركس ظرفى آورده،به نيّت شفا از آن كوه آب مى خواهد. (4)ت.

ص: 85

پيش از وى،مقدسى همان مطالب را بدون ذكر نام اردهار آورده است. (1)به طور كلى،مكان«اردهار»(وراردهار)مقدّس بوده و در روايات اسلامى هم از تقدّس و عظمت و اهميت آن سخن به ميان آمده است. (2)همچنين ايرانيان باستان در 16 مهر هرسال،آيين مهمى به نام«جشن مهرگان»برگزار مى كردند.اگر سنّت «قالى شويى»را،كه هرسال در همين زمان و براساس سال شمسى برگزار مى شود،در نظر بگيريم،شايد به اين نتيجه برسيم كه مردم كاشان همپاى ديگر ايرانيان،جشن مهم باستانى خود را،كه ريشه در اعتقادات آنان داشته و نوعى باران خواهى در اول فصل پاييز به شمار مى آمده،در منطقۀ اردهار برگزار مى كرده اند.

با ورود اسلام و تشيّع به اين منطقه،آيين باستانى به شكل جديد خود و در قالب خون خواهى از امام زادۀ شهيد با داستانى كاملا شبيه شهادت امام حسين عليه السلام درآمده و تلفيقى از ايرانيگرى و تشيّع در مشهد اردهار به وقوع پيوسته است. (3)

مردم حاشيۀ كوير ايران با بهره گيرى از عناصر سازندۀ حماسۀ شهادت امام حسين عليه السلام در كربلا،روايتى حماسه گونه از هجرت و شهادت امام زاده سلطان على مى پردازند و آن را در مجموعه اى از رفتار سنّتى-ايرانى در مراسم تشييع و خاك سپارى او در سالگرد شهادتش بازگو مى كنند. (4)5.

ص: 86

نگارنده بنا ندارد بيش از اين دربارۀ امام زاده اردهار سخن بگويد. (1)آنچه مهم است اينكه مردم كاشان در نيمۀ اول قرن دوم هجرى،شيعه نبوده اند.در عين حال،سنّت قالى شويى مطلبى مهم در آداب اجتماعى مردم شيعه كاشان است كه به نظر مى رسد سابقه اى به اندازۀ تشيّع آنان دارد و بايد در جاى خود به آن پرداخته شود.

نوبت ديلمان بر سر ما بتازند و مال و عيال ما را اسير و دستگير نمايند.

اعظم مهمّات ما آن است كه رفع تعدّى و دفع شر از سر اين ضعفا نموده، در پناه خود حفظ فرمايند.زبيده خاتون را ملتمس اهل چهل حصاران مقبول افتاده،فى الفور باحضار معماران و مهندسان و ارباب خبرت و وقوف حكم فرموده و بر حسب استعداد و قابليت،همين موضع زمين را تعيين نموده و طرح برج و بارو و خندق را به همين وضعى كه در نظر است،در ساعت سعد-كه چنان كه معهود است از براى علامت و آثار طول و ارض و وضع هربنايى كاه يا گچ يا خاكستر ريزند-بنياد قلعه بندى اين بلد را كاه فشاندند.لهذا،به«كاه فشان»موسوم گشت و به كثرت استعمال پارسيان،كاشانش گويند. (1)

اين مطلب در كتب جديد شهرت دارد.اما قديم ترين منبعى كه بناى اين شهر را به زبيده نسبت مى دهد نزهة القلوب است.وى مى نويسد:

كاشان...زبيده منكوحۀ هارون الرشيد بساخت بطالع سنبله. (2)

دربارۀ تشيّع زبيده،در كتاب النقض مى خوانيم:

زبيده زن هارون الرشيد-رحمة الله عليها-شيعيه و معتقده بوده است و چون هارون را مذهب او محقق شد،سوگند خورد كه او را به دو كلمه طلاق دهد. (3)

بر اساس اين مطالب،بايد تشيّع كاشان را متأثّر از همسر شيعى خليفۀ مقتدر5.

ص: 88

عبّاسى بدانيم؛اما منابع معتبر تاريخى نه تشيّع زبيده را تأييد مى كنند و نه عبور او از كاشان يا مناطق جبال را.از زبيده نوۀ منصور عبّاسى،همسر هارون الرشيد و مادر امين،بسيار بعيد است كه گرايشى به تشيّع داشته باشد. (1)علاوه بر آن، كاشان در زمان هارون از حالت قلعه بيرون آمده و به شهر تبديل شده بود.

سخن گفتن ندارد.» (1)وى در پاورقى توضيح مى دهد:نسب شناسانى كه نسخۀ اصل عربى يا غير محرّف را داشته اند-مانند منتقلة الطالبيه و كتاب النقض-فرزند موسى را درست مى دانند.

اگر خود موسى به قم و كاشان آمده بود،سن او را قريب چهل سال تخمين مى زديم، (2)اما اكنون كه محمّد فرزند او را درست مى دانيم،بايد سن او را در سال 256 نصف اين مقدار در نظر گرفت.يعنى محمّد نوۀ امام جواد عليه السلام در جوانى به ايران آمده است.آنچه براى ما مهم است انگيزۀ آمدن اين علوى به ايران است.

سپس آيا مى توان حضور او را در كاشان براى راهنمايى مردم آنجا و تبليغ تشيّع يا دست كم،مؤثر در تحوّل مذهبى آنان دانست؟پرسش ديگر اينكه چرا وى از قم به كاشان رفت و چرا قمى ها او را اخراج كردند؟آيا رفتن او به كاشان موضوعيت داشت و كاشان با فرزندان ائمّۀ اطهار عليهم السلام روابط بهترى داشتند؟آيا حضور وى در اين شهر مى تواند نشانگر سابقۀ تشيّع كاشانى ها باشد؟پاسخ اين سؤالات مستلزم آشنايى با شخصيت اين علوى است.

تا آنجا كه نگارنده بررسى كرده،اطلاعى از محمّد بن موسى بن جواد عليه السلام در دست نيست؛بخصوص كه غالب نويسندگان به دليل همان اشتباه ناشى از تصحيف،تنها از پدرش موسى به عنوان اولين علوى وارد شده به قم نام برده و گزارش هاى معمول را تكرار كرده اند.به رغم نبود آگاهى دربارۀ محمّد،آگاهى هاى خوبى دربارۀ پدر او موسى مبرقع در منابع يافت مى شود كه شايد بتوان به وسيلۀت.

ص: 90

آنها،به مطالبى دست يافت.همچنين اطلاعاتى كه قمى دربارۀ چگونگى حضور محمّد در قم و كاشان آورده،راهگشا هستند.البته در اينجا مبنا را همان نتيجۀ تحقيقى قرار خواهيم داد كه مى گويد:محمّد بن موسى به قم آمده است،با آنكه اگر همان لفظ كنونى كتاب تاريخ قم و قول مشهور را در نظر بگيريم،نه تنها نتايج تغيير نخواهند كرد،كه نزديك تر خواهند بود.

در موضوع شخصيت و زندگى موسى مبرقع و روابط او با امام معاصرش يعنى برادرش امام هادى عليه السلام روايت مفصلى در كتب شيعه وجود دارد.شيخ مفيد مى گويد:امام جواد عليه السلام فقط دو فرزند پسر برجاى گذاشت:امام هادى عليه السلام و موسى. (1)آن گاه در شرح زندگانى آن امام،روايت ذيل را آورده است:متوكّل از دست امام هادى عليه السلام خسته شد؛چون تلاش مى كرد امام را به شرب خمر و همراهى با خود وادار كند،اما آن حضرت چنين نمى كرد.يكى از اطرافيانش گفت:

اگر او چنين نمى كند،برادرش موسى اهل لهوولعب است.او را بخواه و شهرۀ آفاق كن؛آن گاه خبر با عنوان«ابن الرضا» (2)شايع مى شود و مردم بين او و برادرش تفاوتى نمى گذارند.متوكّل گفت:موسى را با احترام و تشريفات از مدينه بياورند و خودش همراه بنى عبّاس و نظاميان و ديگر مردم به استقبال آيند.دستور داد:زمين هايى به او بدهند و محلّى را براى ملاقات اختصاص دهند و آوازه خوانان را بياورند و هدايايى به او پيشكش كنند.امام هادى عليه السلام،كه در سامراء بودند.پيش از رفتن موسى به نزد متوكّل،به ديدار برادر آمدند و فرمودند:اينت.

ص: 91

مرد تو را آورده كه از مقامت بكاهد و تو را تحقير كند.به او نگو كه نبيذ مى خورى.

از خدا بترس كه گناهى مرتكب شوى.موسى گفت:او مرا براى همين خواسته است،بايد چه كنم؟امام فرمود:مقام خود را پست نكن و خدا را ناسپاسى نكن كه هدف او فقط هتك توست.با اينكه امام بسيار او را موعظه كردند موسى توجهى ننمود و وقتى كه آن حضرت اين گونه ديدند،به او فرمودند:هيچ گاه به چنين مجلسى موفق نخواهى شد.گفته اند:موسى سه سال آنجا ماند و براى ديدن متوكّل مى رفت و هربار به بهانه اى او را ردّ مى كردند تا آنكه خليفه كشته شد و مجلس شراب او با برادر امام برگزار نشد. (1)

باوجود ابهامات و اشكالاتى كه ممكن است دربارۀ اين خبر وجود داشته باشد، (2)اما به دو دليل،مى توان به آن اطمينان كرد:اول نقل آن در منابع كهن و معتبرى همچون الكافى و الارشاد است؛و دوم قراينى كه آن را تأييد مى كنند.اين قراين عبارتند از:

1.بخارى نسّابه(م 341)مى گويد:موسى مبرقع لباس سياه[كه نشاند.

ص: 92

مخصوص عبّاسيان بود]بر تن مى كرد و در خدمت متوكّل و همنشين او بود،با آنكه متوكّل دشمن على عليه السلام به شمار مى رفت. (1)

2.هنگامى كه(محمّد بن)موسى مبرقع به قم آمد،عرب هاى قم او را اخراج كردند. (2)با روحياتى كه از عالمان و محدثان قم در اين دوره سراغ داريم،بايد گفت:اخراج اين علوى از اين شهر بى دليل نبوده است.اين توجيه كه چون وى صورتش را مى پوشانيد و شناخته نمى شد و به اين دليل،او را بيرون راندند، چندان قابل قبول به نظر نمى رسد،بلكه به نظر مى رسد قمى ها او را به دليل مخالفت پدرش با امام زمان خود اخراج كرده اند.البته دليل پشيمانى آنان و برگرداندن وى از كاشان هم روشن نيست،مگر آنكه گفته شود:طبق روايت كتاب تاريخ قم،رؤساى قم به اخراج او اعتراض كردند،نه عالمان قم.

3.وقتى محمّد(يا پدرش موسى)به كاشان رسيد،احمد بن عبد العزيز بن ابى دلف عجلى از او به گرمى استقبال كرد و به او هدايايى گران بها داد و سالى هزار مثقال طلا براى او مقرّر كرد. (3)دربارۀ گرايش احمد بن عبد العزيز،والى حكومت عبّاسى يا صفّارى بر اصفهان و كاشان،پيش تر سخن گفته شد و از مجموع مطالب، استفاده شد كه خاندان وى به تشيّع مشهور نبودند،بلكه به دنبال حكومت بودند و هرگونه منافعشان اقتضا مى كرد،عمل مى نمودند.همچنين از دشمنى عبد العزيز پدر احمد با شيعيان سخن گفته شد.استقبال گرم احمد از ابن موسى مبرقع و بخشش هاى او حكايت از دوستى فرزند امام جواد عليه السلام با حكومت وقت دارد.ن.

ص: 93

بنابر آنچه گفته شد،محمّد بن موسى مبرقع،كه در سال 256 به كاشان آمد و به زودى آنجا را ترك كرد،تأثيرى در تشيّع مردم كاشان نداشته است.

نظر مى رسد فرج بن عثمان يا فرج بن يحيى دعوتگر قرمط باشد،نه نام خود او؛ چنان كه زكرويه بن مهرويه نيز از داعيان قرامطه به شمار مى رود.از اختلاف نظر دربارۀ نام قرمط و تطبيق فرج بن عثمان بر زكرويه و همچنين اظهارنظر دربارۀ شخصيت فرج بن عثمان يا فرج بن يحيى كه بگذريم، (1)برخلاف آنچه ابن خلدون به تنهايى و بدون دليل ادعا كرده است،هيچ يك از مورّخان كهن زكرويه يا فرج بن عثمان را اهل كاشان يا جايى شبيه آن از نظر نام-كه گفته شود اشتباه و تصحيفى در آن رخ داده باشد-ندانسته است.در نامه اى كه فرج بن عثمان به عنوان دعوتگر قرامطه،خود را نمايندۀ مهدى،احمد بن محمّد بن حنفيه مى داند،آمده است:

يقول الفرج بن عثمان و هو من قرية يقال لها:نصرانية:داعية الى..المهدى. (2)

بنابراين،فرج بن عثمان،كه ابن خلدون او را همان زكرويه مى داند،از روستاى ناشناختۀ«نصرانيه»است.اين در حالى است كه زكرويه را اهل«صوار» دانسته اند. (3)«صوار»منطقه اى در بالاى كوفه و سمت شام است. (4)روشن نيست به چه دليلى ابن خلدون داعى قرامطه در اواخر قرن سوم را منسوب به كاشان».

ص: 95

دانسته است،اما گزارش هاى متعددى،حضور داعيان اسماعيلى در مناطق مركزى ايران،بخصوص شهرهاى شيعه نشين از جمله كاشان،را تأييد مى كند؛چنان كه عبد الجليل قزوينى از تلاش سعيد قدّاح و محمّد دندان دو مبلّغ اسماعيلى در كنار ابن ابى دلف حاكم كاشان پرده برداشته است. (1)با اين حال،در جايى ديده نشد كه مردم كاشان به اين كيش گرويده باشند يا تشيّع خود را از مبلّغان اسماعيلى گرفته باشند.

خلاصه آنكه در قرن اول و دوم هجرى،در كاشان شخصيتى تأثيرگذار در موضوع تشيّع وجود نداشته است تا تغيير مذهب مردمان اين شهر را به او نسبت دهيم يا دست كم،حضور او را سبب گرايش اين مذهب بدانيم.آنچه دربارۀ امام زادگان يا افراد ديگر گفته مى شود مستند صحيح و علمى ندارد و مطالبى است مبتنى بر داستان كه به دلايلى در طول تاريخ اسلام و تاريخ تشيّع شهرت يافته است.در همين جا،لازم است به ديگر امام زادگان منطقۀ كاشان اشاره كنيم كه در هركوى و برزن،تعدادى از آنها وجود دارند و بناى تاريخى آنها به دوره هاى سلجوقى يا تيمورى يا صفوى مى رسد.اما دربارۀ مدفونان در اين بقاع،سند يا مدركى كه نشانگر نسب و هويّت آنان باشد،در دست نداريم،و اگر در كتب متأخّر مطالبى دربارۀ آنان يافت شود قابل اعتماد نيست.بنابراين،نمى توان با تكيه بر شهرت آن بقعۀ تاريخى،كه گاه منسوب به قرن اول است، (2)تشيّع كاشان را به آن دوران برگرداند.ن.

ص: 96

كاشان،بسيار راهگشاست.بدين منظور،احوال عالمان و محدّثان ساكن يا منسوب به اين شهر را در دوره هاى گوناگون بررسى مى كنيم:

خالد و دو فرزندش نام برده،مى گويد:امروزه در اصفهان شهرت دارند. (1)

دربارۀ اين عالم و محدّث كاشانى الاصل،رجال نويسان شيعه و اهل سنّت قدحى نياورده،بلكه از او تجليل كرده اند.ابن سعد او را ثقه مى داند و به نقل از اعمش مى نويسد:وقتى يحيى نماز مى خواند گويا با مردى سخن مى گفت(كانّه يخاطب رجلا)؛ (2)كنايه از اينكه در عبادت خود،تنها با يك نفر سخن مى گفت كه خداست.بلاذرى هم گزارش كرده است كه حجاج از امامت كردن غير عرب در كوفه منع كرد،اما ابن وثّاب را استثنا نمود. (3)با اينكه يحيى از ابن عمر،ابو هريره، ابن مسعود،ابن زبير،مسروق و ديگر رجال اهل سنّت روايت كرده و كسانى همچون اعمش،طلحة بن مصرّف،قتاده و حمران بن اعين از او قرائت آموخته يا نقل حديث كرده اند، (4)شيخ طوسى او را شيعه دانسته است.وى ذيل شرح حال عبيد بن نضله مى نويسد:يحيى بن وثّاب از عبيد قرائت را آموخت،سپس مى نويسد:

يحيى بن وثّاب كان مستقيما و ذكر الاعمش انّه كان اذا صلّى كانّه يخاطب احدا. (5)

از عبارت شيخ طوسى پيداست كه استقامت عقيده(كنايه از تشيّع)را خود گفته و مطلب بعدى را از اعمش نقل كرده است؛چنان كه همان مطلب از الطبقات1.

ص: 99

الكبرى ابن سعد نيز آورده شد.بنابراين،سخن برخى كتب رجالى كه نقل تشيّع يحيى را از اعمش دانسته اند، (1)درست نيست.

به اجمال،از رواياتى كه يحيى در سلسلۀ سند آنها قرار گرفته نيز مى توان گرايش جدّى او به تشيّع را استفاده كرد؛مانند احاديثى كه دربارۀ اهل بيت عليهم السلام هستند.باتوجه به تصريح شيخ طوسى،نمى توان تشيّع يحيى را به دليل كوفى بودن او دانست.نسل وثّاب در اصفهان جايگاهى داشته اند و در اسناد روايات،به عنوان«وثّابى»برخورد مى كنيم كه حتى در كنار آن،«كاشانى»نيز ذكر شده و مهم تر اينكه در سند روايتى از امام حسن عسكرى عليه السلام نيز قرار گرفته اند. (2)

باتوجه به ارتباط وثّاب با ابن عبّاس به گونه اى كه وى را«مولى ابن عبّاس» دانسته اند، (3)و با عنايت به محبت او نسبت به اهل بيت عليهم السلام و ولايت حضرت على عليه السلام-كه ابن عبّاس به آن اعتقاد داشت-حضور وى در قرن اول در كاشان بسيار معنادار و قابل توجه و تأمّل است.

به توجه به اينكه اطلاعات مربوط به اين شخص در هرسه كتاب يكى است و به قرينۀ على بن عيسى انصارى كاشانى،كه از مشايخ برقى(صاحب المحاسن) است، (1)به نظر مى رسد آنچه شيخ گفته صحيح تر است و اين خدمتگزار امام صادق عليه السلام اهل كاشان بوده است.ضمن اينكه بعيد نيست«خراسان»و«فارس» تصحيفى از همان«كاشان»باشند كه در عبارت شيخ وجود دارند.عيسى بن عمرو انصارى از منصور بن حازم روايت كرده (2)و سيف بن عميره راوى اوست. (3)دربارۀ اين شخص،به مناسبت على بن عيسى كاشانى هم سخن خواهيم گفت.

نظر مى رسد سخن وى درست باشد؛زيرا با ملاحظۀ اسناد رواياتى كه اين نام ها (على بن محمّد كاشانى،على بن شيره و على بن محمّد بن شيره)در آنها واقع شده،اين نتيجه به دست مى آيد كه هرسه عنوان،نام يك نفر است.گويا نجاشى هم با اين عنوان،توجه داده كه آن نام ها مربوط به يك نفرند.

به نظر مى رسد مهم ترين دليل كسانى كه سخن شيخ طوسى را پذيرفته و على ابن شيره و على بن محمّد كاشانى را دو نفر به حساب آورده اند، (1)توثيق اوّلى و تضعيف دومى توسط شيخ طوسى است.اما باتوجه به شيوۀ شيخ طوسى در كتاب رجال،كه از ديگران نقل مى كند،مى توان گفت:دو عنوان بالا را از دو منبع گزارش كرده است.

تضعيف كاشانى دليلى جز سخن احمد بن محمّد بن عيسى ندارد كه نجاشى هم آورده است.وى مى نويسد:ابو الحسن على بن محمّد بن شيره كاشانى فقيه و فاضل و پرروايت است.احمد بن محمّد بن عيسى بر او ايراد گرفته و گفته كه مطالب نادرستى از او شنيده است؛اما در كتاب هاى اين شخص،چيزى كه دلالت بر سخن احمد بكند،وجود ندارد. (2)به نظر مى رسد تضعيف شيخ طوسى نسبت به على بن محمّد كاشانى ناشى از سخن قمى ها و بزرگ آنان احمد اشعرى بوده و توثيق او نسبت به على بن شيره،ناشى از سخن مخالفان خط حديثى قم است كه كاشانى را مبرّا از آن مطالب مى دانستند؛چنان كه نجاشى اين گونه است.مؤيّد اين گفته روايات ابن شيره است كه در آنها مطلبى نادرست-مانند غلو كه غالب ايرادات قمى ها بدان دليل است-ديده نمى شود.9.

ص: 102

منشأ آگاهى هاى ما دربارۀ اين شخصيت شيعى،گذشته از دو كتاب نجاشى و شيخ طوسى،روايات فراوانى است كه وى در سلسله سند آنها قرار گرفته است.

شيخ طوسى وى را از فرزندان زياد مولى عبد اللّه بن عبّاس و از خاندان خالد بن از هر معرفى كرده است. (1)هرچند شخصى به عنوان زياد در ميان موالى ابن عبّاس شناخته شده نيست اما خالد بن ازهر در زمان هارون الرشيد حاكم اهواز بود؛ (2)چنان كه وى را والى اصفهان نيز دانسته اند.ابو الشيخ ذيل شرح حال محمّد بن عبد اللّه همدانى(م 285)مى نويسد:مادر وى نازكان دختر خالد بن ازهر كاشانى امير اصفهان و اهواز بود و چون خليفه معتزّ از محمّد خواست قاضى اصفهان شود، به كاشان گريخت. (3)باتوجه به سال وفات نوۀ خالد يعنى محمّد بن عبد اللّه،بايد ولاء زياد با ابن عبّاس را مربوط به اجداد خالد دانست كه احتمالا مانند وثّاب در فتح كاشان اسير شده و به سهم ابن عبّاس درآمده است.

ب.روايات:ابن شيره با امام هادى عليه السلام مكاتباتى داشت و از آن حضرت پرسش هايى كرد.البته در اين روايات،به نام امام تصريح نشده،ولى از قراين پيداست كه مكاتبه با امام دهم عليه السلام بوده است،اين روايات عبارتند از:

1.كلينى در روايتى صحيح السند از على بن ابراهيم قمى از ابن شيره نقل كرده است كه گفت:در سال 231 در مدينه بودم و به ابو الحسن عليه السلام نوشتم:فدايت شوم!كسى كه مأمور خريدن چيزى براى كسى شده و پس از خريد،آن را دزديده اند مسئولش كيست؟فرمود:خريدار مسئوليتى ندارد و در واقع،از مال2.

ص: 103

مالك رفته است. (1)از اين روايت استفاده مى شود كه ابن شيره در سال 231 در مدينه بوده و تعبير«جعلت فداك»در نامۀ او نشانگر امامى بودن وى است.

شيخ طوسى در مصباح المتهجّد مى نويسد:كاشانى مسائلى را از امام هادى عليه السلام در سال 234 شنيده است، (2)ولى توضيح ديگرى در اين باره نمى دهد.روشن نيست آيا اين مسائل همان هاست كه كلينى روايت كرده و شيخ به اشتباه سال 234 ثبت كرده يا سؤالات ديگرى بوده كه بار ديگر كاشانى از امام پرسيده است؟

2.مكاتبۀ ديگرى از كاشانى ثبت شده كه در آن از امام هادى عليه السلام دربارۀ صفات خداوند سؤال كرده است. (3)البته در اين خبر،نام وى به اشتباه،«محمّد بن على القاسانى»ضبط شده؛يعنى نام او با نام پدرش جابه جا شده است. (4)اين جابه جايى از خطاهاى معمول در منابع است.دليل بر اين جابه جايى ديگر اخبارى است كه در آنها سهل بن زياد از على بن محمّد كاشانى روايت مى كند و در اين خبر هم سهل وجود دارد.علاوه بر آن،در روايات،شخصى به نام«محمّد بن على كاشانى»با اين راوى و مروى عنه نداريم.

در اين مكاتبه،كنيۀ امام هم نيامده و با ضمير به آن حضرت اشاره شده است (كتب اليه)؛ولى همانند روايت پيشين،كلينى يا ديگران توضيح داده و گفته اند:

«يعنى:ابا الحسن الثالث عليه السلام».د.

ص: 104

3.وى در مكاتبۀ ديگرى دربارۀ«يوم الشك»ماه رمضان از امام هادى عليه السلام پرسش كرده كه با تعبير«كتبت اليه و انا بالمدينه»آمده است. (1)اين روايت هم نام امام را نبرده است،اما تصريح دارد كه كاشانى از مدينه به امام نامه نوشت.

4.علاّمه حلّى مكاتبۀ ديگرى به على بن محمّد نسبت داده كه قابل بررسى است.اين نامه پرسشى از امام دهم عليه السلام دربارۀ مغمى عليه است كه با همان تعبير «كتبت اليه و انا بالمدينه»نقل شده است. (2)در كتب ديگر،همين روايت به سند محمّد بن على بن محبوب از على بن محمّد بن سليمان(نوفلى)آمده است. (3)به نظر مى رسد علاّمه حلّى به تصور تصحيف«على بن محمّد بن شيره»به«على بن محمّد بن سليمان»،سند را اين گونه آورده است؛زيرا چنين تصحيفى در برخى روايات رخ داده و اين دو تن با يكديگر اشتباه شده اند؛ (4)اما در آن روايات،دو قرينه وجود دارد و آن راوى و مروى عنه است كه با راوى و مروى عنه كاشانى تطبيق مى كرد. (5)علاّمه مجلسى هم اين تصحيف را تأييد كرده است. (6)در هر صورت،اين مكاتبه از كاشانى نيست.

5.گفته مى شود:ابن شيره از امام حسن عسكرى عليه السلام نيز روايت كرده است.در4.

ص: 105

كتاب نهج السعادة،مناجاتى از امير المؤمنين عليه السلام نقل شده كه در سند آن،تعدادى محدّثان كاشانى وجود دارند:ابو الرضا راوندى از على بن يحيى راوندى از على بن حسن باركرزى(باركرسبى)از على بن محمّد خليدى كاشانى به سال 388 از على بن نصير قطامى به سال 381 از احمد بن حسن وثّابى كاشانى در جرجان به سال 333 از پدرش از على بن محمّد بن شيره از ابو محمّد حسن بن على عليهما السلام به سال 260.ضمنا در اين خبر،كاشانى معروف به«اعزّ»دانسته شده است. (1)

مؤلّف نهج السعادة نگفته است كه اين مناجات را از چه منبعى نقل مى كند،ولى از قراين پيداست كه وى نسخه اى در اختيار داشته و مستقيما از آن گزارش كرده است.وى مى گويد:همان مناجات را فرزند ابو الرضا راوندى از پدرش نقل كرده و در ايران چاپ شده است. (2)تفاوت سند اين نقل در اين است كه ابن راوندى از پدرش از على باركرزى(كه در اينجا على بن حسين آمده است)نقل مى كند.به نظر مى رسد در اين سند،نام استاد ابو الرضا راوندى،يعنى على بن يحيى،افتاده است.موضوع ديگر،كه قابل توجه است،اينكه ابن شيره در منابع ديگر،تنها از امام هادى عليه السلام روايت كرده است.اما در اينجا،از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل مى كند.اگر تصريح به سال 260 در اين خبر نبود،امكان داشت ابو محمّد الحسن ابن على را تصحيف ابو الحسن يعنى امام هادى عليه السلام بگيريم،بنابراين روايت، كاشانى به سامرّاء نيز رفته است؛زيرا امام حسن عسكرى عليه السلام تمام دوران امامتش را در اين شهر گذراند.

ج.راوى و مروى عنه:كسانى كه ابن شيره از آنان روايت مى كند عبارتند از:0.

ص: 106

قاسم بن محمّد كاسولا اصفهانى،ابو ايّوب سليمان بن مقبل،سليمان بن حفص مروزى،على بن سليمان(ابن رشيد)،بسطام بن مرّة فارسى،محمّد بن عيسى بن عبيد،على بن اسباط و محمّد بن سليمان ديلمى: (1)

1.قاسم بن محمّد معروف به«كاسولا»گاه قمى و گاه اصفهانى معرفى شده است. (2)

2.ابو ايّوب سليمان بن مقبل مدنى كه گويا ابن شيره در مدت اقامت در مدينه از او اخذ روايت كرده است.

3.سليمان بن حفص اهل مرو بود و مكاتباتى با امام هادى عليه السلام داشت.

4.از اينكه كاشانى رواياتى از محمّد بن عيسى بن عبيد و على بن سليمان دارد، مى توان سفر او به بغداد را نيز احتمال داد؛زيرا اين دو ساكن بغداد بوده اند (3)و مؤيّد آن مناجات حضرت على عليه السلام است كه در سامراء از آن حضرت نقل كرده است.

5 و 6.على بن اسباط و محمّد بن سليمان ديلمى اهل كوفه بودند. (4)

كسانى كه از ابن شيره روايت مى كنند عبارتند از:احمد بن محمّد بن خالد برقى،محمّد بن حسن صفّار قمى،على بن ابراهيم بن هاشم قمى و پدرش،سهل9.

ص: 107

ابن زياد رازى،محمّد بن احمد بن يحيى اشعرى.نام اين افراد بيانگر آن است كه ابن شيره در منطقۀ قم و كاشان مجلس حديث داشته و با محدثان منطقۀ خود محشور بوده است.بنابراين،نبايد در تشيّع اين منطقه در اين زمان ترديدى داشت و اينكه كاشان در اين زمان،محدثانى امامى مذهب در خود داشته است.

آن دوره در مناطق مركزى ايران و حتى شيعه نشين هايى همچون كاشان حدس زد.قرينۀ ديگر مطالبى بعكس آن است كه از غلو و غاليان سخن مى گويد و احتمال دارد اشاره به جوّ حديثى قم و اخراج متّهمان به غلو از آنجا به كاشان و اطراف آن باشد.سوم تعرّض حاكم به مستغلاّت ابن شيبه نشانگر آن است كه وى شخصيتى قابل توجه بوده است.از مجموع مكاتبات وى،مى توان احتمال داد وى در منطقۀ كاشان وكيل بوده است.آنچه در رجال الكشى آمده توسط موسى بن جعفر بغدادى از او نقل شده است كه احتمال حضور وى را در بغداد نشان مى دهد.

اماميه مشهورند.نجاشى اصل اين خانوادۀ علمى را كوفى و از موالى ابو موسى اشعرى مى داند كه نياى آنان محمّد بن على پس از واقعۀ زيد بن على عليه السلام كشته شد و عبد الرحمان بن محمّد به«برق رود»قم گريخت.وى توضيح مى دهد كه «برق رود»در حوالى قم است. (1)محل دقيق«برق رود»يا«برقه»مشخص نيست.

آنچه در منابع مشهور است اينكه برقه شهرى در شمال آفريقا است كه امروزه در ليبى واقع است.ياقوت دو مدخل به برقه اختصاص داده،ذيل يكى مى نويسد:

از روستاهاى قم است كه احمد بن ابى عبد اللّه فقيه اماميه بدان جا منسوب است.

وى به نقل از حمزه اصفهانى،اضافه مى كند كه پسر خواهر احمد به اصفهان رفته و در آنجا ساكن شده است. (2)نام«برق رود»در كتاب تاريخ قم در كنار«تيمره»و «جابلق»آمده است:

و عنزه به رستاق جابلق و برق رود فرود آمدند و در آنجا از عجم كشتند و اشاعره به رستاق كميدان...نزول كردند. (3)

برخى هم برق رود را همان رودخانه«بيرقان»دانسته اند. (4)اگر سخن يعقوبى، كه برق رود را در ذيل«كرج ابى دلف»آورده است و در كنار آن مى داند، (5)بپذيريم بى ترديد آن را از حوالى كاشان دور خواهيم دانست و تصور اينكه برقى در نزديكى كاشان مسكن داشته و روستاى او در آنجا بوده است،كاملا منتفى خواهد شد.2.

ص: 110

كاشان»سخن گفته است. (1)«جولاهك»را به معناى بافنده دانسته اند. (2)

قزوينى در زمانى متأخّرتر مى نويسد:آنان در وسايل سفالين لعابدار مهارتى دارند كه در شهرهاى ديگر نيست و به جاهاى ديگر صادر مى شود.زردآلوهاى بسيار خوشگوار دارد كه در جاهاى ديگر نيست؛آن را خشك مى كنند و در بسته هاى مخصوص،به شهرهاى ديگر مى فرستند. (3)

دارايى ديگر كاشان در قديم،كاشى هاى آن بوده كه نام گذارى آن هم به مناسبت نام اين شهر است؛چنان كه ياقوت مى نويسد:از كاشان،نوعى سفال (غضائر)صادر مى شود كه«كاشانى»نام دارد و عامّه به آن«كاشى»مى گويند. (4)

اگرچه سابقۀ گل پختۀ لعابدار در خاورميانه به پيش از اسلام برمى گردد،ولى شهرت آن در كاشان مربوط به دورۀ سلجوقى به بعد است. (5)بنابراين،باوجود شهرت كاشى كاشان،به نظر مى رسد در دورۀ اول اسلامى،صنعت رايجى در اين شهر به شمار نمى رفته است.

چنان كه پيداست،اين آگاهى ها مربوط به سده هاى چهارم به بعد هستند و با توجه به اينكه تشيّع كاشان را در قرن چهارم مفروض گرفتيم،نمى توان بين اين مطالب و ورود تشيّع به آنجا ارتباطى برقرار كرد.به عبارت ديگر،ما آگاهى هايى از اوضاع اقتصادى و معيشتى مردم كاشان در قرون اول تا سوم(دورۀ اوج گيرى تشيّع)در دست نداريم تا آن را در تحوّلات اجتماعى و مذهبى مؤثر بدانيم.6.

ص: 114

با مسلمانان اعزام شدند»، (1)سازگار نيست.حتى اگر رقمى كه اين مورّخ گفته مبالغه آميز باشد،دست كم اين مطلب را مى رساند كه كاشان در آن زمان موقعيتى داشته و شهر محسوب مى شده است.برخى منابع هم شهربانو همسر امام حسين عليه السلام را دختر فرمانرواى كاشان دانسته اند. (2)به طور كلى،نام «چهل حصاران»در هيچ منبع تاريخى معتبرى يافت نشد و مورخانى مانند طبرى و بلاذرى،كه فتوح اسلامى را گزارش كرده اند،جز با عنوان«كاشان»از اين منطقه ياد نكرده اند.روشن نيست تعبير«چهل حصاران»و قلعه بودن كاشان چگونه و از كجا مطرح شده و به برخى كتب متأخّر (3)راه يافته است.

از مجموع گزارش هاى تاريخى و تعابيرى كه دربارۀ كاشان قديم به كار رفته است،مى توان استفاده كرد كه اين منطقه بيش از چند قلعه بوده و از لحاظ جغرافيايى،مركزى قابل توجه به شمار مى رفته است.روستاها و مناطقى كه براى اين شهر برشمرده اند هرچند مربوط به قرون سوم و چهارم هستند يا به عبارتى در منابع اين دو قرن آمده اند،اما نشانگر گستردگى كاشان در قرن اول هجرى و همزمان با ورود اسلام به آنجا هستند.

نواحى زيادى براى اين شهر در منابع قديم برشمرده اند؛مثلا،در تاريخ قم از راوند،نياسر،انوشاباد(نوش آباد)،فين،آران،جوشقان،وركان و مناطق ديگرى نام برده شده است. (4)آبرون،قالهر،قهروزد(قهرود)،رويدشت،و كرمند نيز در كتب قديم آمده اند. (5)3.

ص: 117

موضوع ديگرى كه در اينجا لازم است بدان اشاره شود،فاصلۀ كاشان با شهرهاى مجاور است.اين بحث بدين دليل مطرح مى شود كه مشخص شود كدام شهر به كاشان نزديك تر بوده و به عبارت ديگر،روشن شود كه فاصلۀ اين شهرها با يكديگر چه اندازه در روابط آنان نقش داشته است.

فاصلۀ كاشان تا شهرهاى مجاور،بخصوص اصفهان و قم،با اندكى اختلاف ذكر شده است.ترديدى نيست كه امروزه تعيين و بيان اين فاصله ها آسان و روشن است،اما مراجعه به منابع قديمى به اين دليل است كه فاصلۀ آن زمان را به دست آوريم.چه بسا راهى كه در آن زمان بين دو منطقه طى مى شده با راه هاى امروزى متفاوت باشد.

ابن حوقل فاصلۀ اصفهان تا كاشان را 3 منزل و قم تا كاشان را 2 منزل و 12 فرسخ بيان مى كند. (1)مستوفى فاصلۀ كاشان تا اصفهان را 32 فرسخ و تا قم را 12 نوشته است. (2)سمعانى،كه زمانى از كاشان ديدن كرده است،فاصلۀ آن را تا اصفهان 30 فرسخ مى داند. (3)در نسخه اى از احسن التقاسيم، (4)فاصلۀ يهوديه تا خوان كاشان،40 فرسخ آمده است.در گزارشى مربوط به قرون متأخّر،مى خوانيم كه فاصلۀ قم تا كاشان در 3 روز پيموده مى شد. (5)

با اين همه،نگارنده گمان قوى دارد كه فاصلۀ كاشان تا قم بسيار كمتر از فاصلۀ امروزى بوده است؛زيرا راهى كه آن زمان طى مى شده،ميانبر و از راه كوه ها بوده است،در صورتى كه امروزه اين مسير با درازاى بيشترى طى مى شود.ن.

ص: 118

كاشان مهد تشيّع و اصفهان هنوز سنّى نشين بوده است.در كتب مربوط به اصفهان،از افراد زيادى به عنوان«كاشانى»ياد شده است كه شهرتى ندارند؛ چنان كه در كتب روايى و رجالى،به نام افراد زيادى برمى خوريم كه يا كاشانى ساكن اصفهان هستند يا بعكس. (1)بنابراين،باوجود ارتباط اصفهان و كاشان،تأثير و تأثّرى از نظر مذهبى صورت نگرفته است.از سوى ديگر،در اواخر قرن دوم،قم از اصفهان جدا شد (2)و از آن پس كاشان از توابع قم به شمار مى رفت.از اين رو، طبيعى است كه آن دو ارتباط بيشترى باهم پيدا كردند.اينكه جغرافى نويسان نام «قم»و«كاشان»را در كنار يكديگر ذكر كرده و هريك را به وسيلۀ ديگرى تعريف مى كنند،نشانۀ ارتباط تنگاتنگ آنها،بخصوص از نظر مذهبى است؛زيرا غالبا از تشيّع قم و كاشان در كنار هم ياد مى شود.گويا حتى در دوره اى كه اين دو زير نفوذ اصفهان بوده اند،باهم روابط نزديك داشته اند.

اكنون سخن اين است كه باتوجه به اين روابط،كاشان از كدام شهر تأثير پذيرفته است؟

روشن است كه شيعه شدن مردمان قم كمى پس از ورود اشعريان به آنجا و در اوايل قرن دوم رخ داده است.اصفهان در آن زمان،شهرى سنّى نشين،بلكه مشهور به دشمنى اهل بيت عليهم السلام بود و تا قرن چهارم،شيعه در آنجا اقليت به شمار مى رفت.در سال 323 ابن عقده (1)گفته است:اهل اصفهان ناصبى و دشمن اهل بيت عليهم السلام هستند.وقتى به او گفته شد:شيعه هم در آنجا هست،گفت:شيعۀ معاويه؟! (2)به همين دليل است كه مقدسى مى گويد:اصفهانى ها دربارۀ معاويه غلو مى كنند.سپس داستان شخصى را آورده كه صاحب بن عبّاد را لعن مى كرده و معاويه را پيامبر مى دانسته است. (3)البته اين بدان معنا نيست كه هيچ شيعه اى در اين شهر نبوده،صاحب بن عبّاد نمونه اى است كه شايد آل بويه او را براى مقابله با مردم اصفهان منصوب كرده بودند!اين در حالى است كه گفته اند:شهر قم در ربع آخر قرن اول،تشيّع را پذيرا شد. (4)اگر در اين مطلب هم ترديد كنيم،قمى بودن برخى ياران صادقّين عليهما السلام (5)ما را به تشيّع مردم آن در قرن دوم رهنمون مى شود.

اما دربارۀ كاشان،دليلى بر تشيّع مردم آن در قرن اول و دوم نيافتيم و دو راوى پيش گفته(يحيى بن وثّاب در قرن اول و عيسى بن عمر در قرن دوم)در اين شهر سكونت نداشتند و اگر شيعيان ديگرى هم بوده اند در اقلّيت قرار داشتهت.

ص: 121

يا امامى مذهب نبوده اند.البته گرايش آنان به اهل بيت عليهم السلام بايد بيش از اصفهانى ها بوده باشد؛چون سخنى از تعصّب آنان در سنّى گرى نيست.سرعت پذيرش تشيّع در ميان آنان،خود دليل بر اين مطلب است.

با چنين مقايسه اى،به نظر مى رسد ورود تشيّع به كاشان جز تحت تأثير قم واقع نشده است.ارتباط كاشان و قم با يكديگر،بخصوص در مقايسه با اصفهان، دليلى بر اين تأثير است.اينكه با فاصله اى كوتاه از رواج شيعه گرى در قم كاشانى ها آن را پذيرا شدند،دليل ديگر ماست.

قرّة اسدى ملقّب به«اصمّ»است كه اهل كاشان و ساكن رى بود (1)و سمت قضاوت كاشان را برعهده داشت. (2)از اينكه وى قضاوت آن دوره را برعهده داشته و حكومت در دست اهل سنّت بوده و از اينكه او را از اصحاب سفيان ثورى دانسته و گفته اند براى سفيان ثورى كتابى تأليف كرده است، (3)به خوبى مى توان به عامى بودنش پى برد.ابو نعيم مرگ ابراهيم را به سال 210 ثبت كرده و سمعانى هم آن را پذيرفته است. (4)

نمونۀ ديگر ابو اسحاق ابراهيم بن عبد اللّه كاشانى است.ابو نعيم در كتاب ذكر اخبار اصبهان از او نام برده و روايتى از او نقل كرده است. (5)اين محدّث از4.

ص: 123

ابو مصعب احمد بن ابى بكر زهرى از مالك بن انس روايت كرده است. (1)ابو مصعب (150-242)از ملازمان مالك بن انس بود و سمت قضاوت در مدينه را برعهده داشت. (2)گرچه از زمان مرگ ابراهيم بن عبد اللّه كاشانى اطلاع نداريم،ولى باتوجه به شيخ او ابو مصعب،مى توان او را از رجال قرن سوم كاشان به شمار آورد.

نمونه هاى ديگرى از رجال اهل سنّت كاشانى در اين دوره ها سراغ داريم كه نشانگر غلبۀ آنان بر اوضاع فرهنگى و مذهبى اين شهر است.بااين حال،بروز و ظهور محدّثانى از شيعۀ اماميه،كه در قسمت سوم از آنان سخن گفته شد و ارتباط مردم كاشان با قم،كه از مراكز تشيّع ايران در قرن سوم به شمار مى رود،بيانگر ورود تشيّع به كاشان در اين دوره يعنى سدۀ سوم،بخصوص نيمۀ دوم آن است.

با آنكه روشن نيست اين عالمان و محدّثان در كاشان حضور داشته يا به آن رفت و آمد داشته اند،خاستگاه آنان از اين شهر،ظهور تشيّع امامى در آنجا را اثبات مى كند.8.

ص: 124

ص: 126

2.طبرى شيعى خبرى را كه ديگران به اسنادى غير از سند او روايت كرده اند، (1)به خط استاد خود ابو عبد اللّه غضائرى(م 411)از ابو الحسن على بن عبد اللّه كاشانى روايت مى كند. (2)باتوجه به زمان وفات غضائرى،مى توان حيات استادش كاشانى را در سدۀ چهارم دانست.اما آنچه اين مطلب را با ترديد روبه رو مى كند آن است كه غضائرى مى گويد:كاشانى مرا حديث كرد و گفت حسين بن محمّد(ابن عامر اشعرى)در سال 288 برايم روايت كرده است.پس كاشانى در اين تاريخ زنده بوده است.آنچه بر ترديد مى افزايد آن است كه در سند شيخ طوسى،ميان ابن غضائرى و حسين بن محمّد سه واسطه وجود دارند. (3)

در روايتى هم كه علاّمه مجلسى نقل مى كند،همين افتادگى آشكار است؛زيرا اين خبر از على بن محمّد بن يوسف به سال 400،از على بن حمزه به سال 393،از حسين بن محمّد در سال 288 گزارش شده است. (4)

با اين همه،ممكن است با اعتماد بر سند طبرى،على بن عبد اللّه كاشانى را از رجال قرن چهارم بدانيم و احتمال افتادگى را مربوط به ميان كاشانى و اشعرى تصور كنيم.اين احتمال هم باقى است كه افتادگى وجود نداشته باشد.در اين صورت،حيات كاشانى را در سدۀ سوم،يعنى معاصر با ديگر عالمان و محدّثان كاشان خواهيم دانست.

اين در حالى است كه نام عالمان سنّى مذهب اين دو قرن در كتاب ها بيشتر به چشم مى خورد.در قرن چهارم،احمد بن موسى بن عيسى كاشانى،مشهور به3.

ص: 128

«قزّاز»قضاوت اين شهر را برعهده داشت.ابو نعيم اصفهانى،خطيب بغدادى،ابن عساكر و سمعانى از وى ياد كرده اند. (1)ابو نعيم مى نويسد:وى در كاشان حديث مى گفت و قضاوت آنجا را برعهده داشت.به دليل آنكه وى از ابراهيم بن حسين همدانى مشهور به«ابن ديزل»روايت مى كند،و بنا به تاريخ نقل روايتى ديگر،يكى از شاگردان ابن ديزل در سال 368 زنده بوده است، (2)زندگى احمد بن موسى و قضاوت او را در كاشان،مربوط به قرن چهارم مى دانيم.

قاضى ديگر كاشان حميد بن محمّد بن عبد الرحمان بن نزار از استادان خطيب بغدادى بود (3)كه باتوجه به زمان حيات خطيب بغدادى،آن شخص را مى توان از رجال قرن پنجم به شمار آورد.ابو نصر فضل بن محمّد بن سعيد كاشانى(م 438) استاد ابن حيّان-مؤلّف طبقات المحدّثين باصبهان-و فرزندش ابو الفرج محمّد بن فضل(م 445) (4)از ديگر رجال اهل سنّت در اين دوره بودند.

جيهانى،كه در قرن چهارم مى زيست،مى گويد:مردم كاشان شيعه مذهبند؛ (5)ولى ابن حوقل،كه در همان قرن مى زيست،مى نويسد:مردم قم اغلب شيعه و مردم كاشان بر مذهب حشويه اند. (6)اين دو گزارش درعين حال كه متعارض به نظر مى رسند،اين معنا را به ذهن مى رسانند كه هرچند كاشان از قرن سوم به8.

ص: 129

تشيّع گراييد،اما اين مذهب در آن رواج جدّى نيافته و به اوج خود نرسيده بود، به گونه اى كه جهانگردى همچون ابن حوقل از تشيّع اين شهر سخن نمى گويد.

به طور كلى،گزارش هايى از فعاليت شيعيان در سده هاى چهارم و پنجم نيافتيم.به نظر مى رسد علت اين توقّف و ركود،همانند عامل ورودش،شهر قم باشد؛زيرا قم در قرن چهارم و پنجم،رو به ويرانى نهاد و مركزيت تشيّع به رى انتقال يافت. (1)

[-شيعيان منسوب به على عليه السلام]صبح هرروز،به انتظار ظهور قائم مى نشينند.

بيشتر آنان مسلّح هستند و با شمشيرهاى حمايل كرده،از روستاها بيرون آمده، به استقبال امام خود مى ايستند و چون مى بينند خبرى نشد با ناراحتى برمى گردند.

ابن بابه سپس اين كار را به تمسخر گرفته،با اتهاماتى مانند بى عقلى،آنان را به باد انتقاد مى گيرد. (1)قزوينى،كه گويا او هم كتاب ابن بابه را ديده،كلماتى افزون بر حموى نقل كرده است:گويى آنان خبرى يافته اند كه امامشان در آن روز خواهد آمد،ولى هنگام طلوع آفتاب برمى گردند و با ناراحتى مى گويند:امروز هم نيامد. (2)

دربارۀ ابن بابه و سخنان او،ذكر چند نكته لازم است:

اول.غيرسمعانى (3)و حموى و قزوينى كسى از او نام نبرده و غير اين گزارش، در منابع گوناگون،مطلب ديگرى از او نقل نشده است.اينكه وى را منسوب به كاشان ديگرى بدانيم، (4)درست نيست؛چون در آن دوره تنها كاشان موردنظر ما شيعه بوده است.

دوم.حضور افرادى همچون ابن بابه در كاشان قرن ششم نشان مى دهد كه به رغم وجود تشيّع قوى،متعصّبانى از اهل سنّت در اين شهر سكونت داشتند.لقب «كاشى»هم نشان دهندۀ اصالت وى در اين شهر است.؟!

ص: 131

سوم.به نظر مى رسد سخن ابن بابه مبالغه آميز باشد.بنا به فرهنگ عمومى شيعه،ظهور امام عصر(عج)در روز جمعه اتفاق مى افتد و بعيد است مردم كاشان و روستاهاى آن هرروز با تشريفاتى خاص و مسلّحانه به انتظار امام خود رفته باشند.شايد هم مراسمى مانند«دعاى ندبه»در آن روز وجود داشته كه ابن بابه توضيح بيشترى دربارۀ آن نداده است.در هرصورت،اگر گزارش وى بدون تعصّب و مبالغه باشد نشانگر وضعيت شيعيان و تشيّع كاشان در قرن ششم هجرى است.

چهارم.از سخن ابن بابه استفاده مى شود كه تشيّع كاشان در اين زمان،تشيّع دوازده امامى بوده است.

مولانا جلال الدين بلخى شاعر پرآوازۀ قرن هفتم تمثيلى آورده كه گوياى تشيّع قوى مردم كاشان در عهد او و پيش از اوست.وى در اشعارى به تفصيل از داستان مردى سخن مى گويد كه«عمر»نام داشت و در كاشان به دنبال نان مى گشت ليكن كسى به او نان نمى داد چون نامش عمر بود. (1)اين داستان هرچند واقعى نباشد نشانگر تشيّع امامى و ضدخلافت مردم كاشان در سده هاى ششم و هفتم است.

با اين همه،مؤلّف تبصرة العوام،فرقه نگار قرن ششم،مى نويسد:

اهل خوارزم در فروع حنفى باشند و در اصول معتزلى،و بخاريان و سوادش و رستاق كاشان حنفى باشند بر طريق نجّارى[فرقه اى از مذهب حنفى]و بعضى كرّاميان غور و سند حنفى باشند. (2)1.

ص: 132

از سوى ديگر،به نظر مى رسد سخن وى دربارۀ كاشان ماوراء النهر باشد؛زيرا در رديف بلاد ترك و ماوراء النهر به اين مطلب اشاره مى كند؛چنان كه در ادامه مى نويسد:

و كلّ ماوراء النهر و فرغانه و بلاد ترك جبرى باشند.

اما همچنين بايد توجه داشت كه راوندى مؤلّف راحة الصدور و خاندان او،كه در كاشان حضور داشته اند،حنفى مذهبند. (1)بنابراين،همچنان اين احتمال باقى است كه ممكن است منظور وى كاشان موردنظر ما باشد.

در اين زمان،همه اهل علم بودند. (1)

در موضوع گسترش تشيّع كاشان،تأثير قم به اندازۀ قديم نيست.كاشان در اين دوره،به مرحله اى از استقلال فرهنگى و نيروى تأثيرگذار رسيده بود كه از قرن ششم به بعد،پايگاهى براى شيعه به شمار مى رفت و از ارتباط قم و كاشان كمتر سخن به ميان مى آمد،به ويژه كه گفتيم اين زمان شهر رى مركزيت بيشترى در تشيّع داشت.اصفهان نيز ارتباط بيشترى با كاشان داشت؛زيرا پايتخت دولت سلجوقى بود و كاشانى ها به لحاظ امور ادارى،به آنجا بيشتر آمد و شد داشتند.

علاوه بر اين،عامل اقتصادى و معيشتى را نبايد ناديده گرفت.شهرت كاشى كاشان و صادرات آن از اين دوره به بعد است (2)و به نظر مى رسد ارتباط تجارى مردم با شهرهاى مجاور شيعه نشين همچون رى و آوه و قم و تفرش،كه مراكز اصلى شيعه در ايران بودند،در سرعت دادن به رواج شيعه گرى نقش داشت.

به دليل وجود شخصيت ها و خاندان هاى مهم شيعى در كاشان قرن ششم،بجاست تشيّع اين شهر را باتوجه به اوضاع سياسى و اجتماعى كاشان در اين دوره بررسى كنيم.بنابراين،ضمن معرفى اين شخصيت ها به تأثير آنان در گسترش تشيّع كاشان و اقدامات آنان در اين شهر اشاره مى كنيم:8.

ص: 134

خورشيد بود كه زير ابر هميشه نماند،در عمل و عزل عزيز بود،پير اصحاب حديث بود،روزگار او سمر خيرات آمد،از وزارت او همه كس را امان امن بود،فاضل و عالم و ورع و متقى و نقى الجيب بود،به وزارت سزاوارتر از آسمان بود به ستاره،تواضع او تا حدّى بود كه در مسند وزارت جهت كمتر كسى قيام كردى،در وى هيچ خرده عيب نبود. (1)

سمعانى مى نويسد:خداوند،فضل وافر و عقل كامل و تواضع و رعايت حقوق را در او جمع كرد.وقتى به بغداد رفتم او زنده بود،ولى نتوانستم حديثى از او بشنوم.

دوستان ما از او بهره برده و احاديثى از او شنيده و نقل كرده اند. (2)

ابن جوزى او را عاقل و با هيبت و عظيم الخلقه وصف كرده،مى نويسد:وقتى نزد او رفتم،هيبتش مرا به وحشت انداخت.انوشيروان كريم بود،به گونه اى كه وقتى كسى از او چيزى خواست و در اختيار نداشت پولش را داد تا آن را تهيه كنند،و سؤال كننده اين شعر را در مدح انوشيروان سرود:

لله درّ ابن خالد رجلا *** احيا لنا الجود بعد ما ذهبا (3)

برخلاف آنچه از سخن برخى برداشت مى شود كه ورود انوشيروان به بغداد پيش از مسئوليت وى بوده است، (4)به نظر مى رسد رفتن وى به آنجا به مناسبت وزارت بوده و خبرى دربارۀ حضور وى پيش از وزارتش در بغداد نداريم و».

ص: 136

على القاعده در رى يا كاشان سكونت داشته است؛همان گونه كه دربارۀ تولّد او در رى نيز گزارش هاى زيادى در دست نيست و فقط ابن فوطى و صفدى بدان قايلند.

مؤلّف نسائم الاسحار،يكى از منابع مربوط به تاريخ سلاجقه،از وى با عنوان «امام»و«علاّمه»ياد مى كند و مى نويسد:

خورشيد فلك وزارت و جمشيد ملك صدارت و علاّمه وزراى دهر و يگانۀ كبراى عصر بود.در فضل و ادب و تبحّر به لغات عرب بارع،و در ديگر علوم قيام معقول و منقول اعلام آن را فارع،و بر جادۀ تقوا و امانت و عفاف و صيانت مستمر،و از تهوّر و تجبّر و نخوت و تكبّر محترز.

وى همچنين مى گويد:هفت سال وزارت سلطان مسعود سلجوقى را داشت، ولى به سبب زهد و شدت تواضع،از آن كناره گرفت.بنا به گزارش اين مؤلّف، انوشيروان بن خالد كاشانى وزارت سه پادشاه محمود بن محمّد،مسترشد عبّاسى و سلطان مسعود بن محمّد را داشت. (1)

صفدى گزارش جامع و مختصر عزل و نصب هاى انوشيروان كاشانى را چنين آورده است:در سال 517 سلطان محمود سلجوقى او را به وزارت منصوب كرد.

از اين رو،انوشيروان به بغداد آمد و در آنجا ساكن شد.[در سال 521]از وزارت عزل و بار ديگر منصوب شد و سلطان از او خواست به معسكر نزد خودش برود و او چنين كرد.بار ديگر عزل و بلكه دستگير و زندانى شد.سپس آزاد شد و به بغداد بازگشت و آن گاه مسترشد خليفۀ عبّاسى(512-529)به سال 526 او را به وزارت گماشت؛اما در سال 528 عزل شد و با احترام به منزلش برگشت تا از7.

ص: 137

دنيا رفت.انوشيروان دوستدار اهل علم بود و ابو القاسم بن حصين فرزندانش را براى خواندن مسند احمد بن حنبل نزد او مى فرستاد و همراه آنان عدۀ زيادى به سماع حديث او مى رفتند.شخصى در مدح او گفته است:از من پرسيدند:با شخصيت ترين مردم كيست؟گفتم:بزرگ ايشان انوشيروان. (1)مدتى كه انوشيروان از وزارت بركنار بود در«رودآور» (2)ساكن بود؛چون پسرش داماد ابو العلاء عز الدوله حاكم آنجا بود. (3)

آثار معنوى و مادى برجاى مانده از انوشيروان عبارتند از:كتابى در تاريخ سلجوقيان،دستور تدوين مقامات الحريرى و مدرسه اى در كاشان كه اكنون اثرى از آن نيست.كتاب او نفثة المصدور (4)نام داشته كه اولين تاريخ سلجوقى به شمار مى رود.عماد الدين كاتب اصفهانى،معاصر وى،آن را با اضافاتى ترجمه كرد كه اصل و ترجمۀ آن اكنون مفقود است. (5)آنچه مانده تلخيصى است از بندارى اصفهانى با نام زبدة النصرة كه منتشر شده است.بخشى از اين كتاب شرح حال مفصلى از زندگى انوشيروان،بخصوص زندگى سياسى وى،عزل و نصب ها،ت.

ص: 138

بى مهرى ها و حسادت هاى درباريان،به قلم خود اوست.

اثر ديگرى كه انوشيروان در خلق آن نقش داشت مقامات الحريرى است.گفته مى شود:اين كتاب به دستور وى نوشته شد؛چنان كه در مقدّمۀ آن مى خوانيم:

اين كتاب به اشارت كسى نوشته شده كه اشاره اش حكم است و اطاعتش غنيمت. (1)

ابن خلكان از فرزند مؤلّف نقل مى كند كه چون پدرم مقامه اى نوشت و انوشيروان را خوش آمد،چنين دستور داد. (2)

ديگرى مدرسه اى معروف در كاشان بوده كه سيد ابو الرضا راوندى رياست آن را برعهده داشته و در آن تدريس و موعظه مى كرده است.هندوشاه نخجوانى دربارۀ انوشيروان مى نويسد:

غالب احوال او به مخالطت افاضل و علما گذشتى و در كاشان، مدرسه اى نيكو بساخت و كتاب ها بسيار بر آن وقف كرد و املاك و اسباب همچنين و در سنۀ 674،كه اين ضعيف حكومت كاشان داشت،به نيابت برادر خويش مرحوم سيف الدين امير محمود-عفى اللّه عنه-آن مدرسه و كتاب خانه معمور بود.اما اكنون،كه ماه مبارك محرّم است سنه 714،شنيدم كه آن مدرسه خراب شد و كتاب خانه برافتاد. (3)

دربارۀ تشيّع انوشيروان،با اينكه از عبارات صفدى و ذهبى فقط گرايش عمومى او به تشيّع استفاده مى شود، (4)اما به خاك سپارى او در بارگاه امير مؤمنان

ص: 139

على عليه السلام (1)بيش از گرايش او به تشيّع را نشان مى دهد.دفن اشخاص در يكى از مراقد اهل بيت عليهم السلام نشانگر تشيّع، (2)بلكه امامى بودن است.معلوم است كه دلايلى همچون وزارت خليفۀ عبّاسى يا سلجوقيان متعصّب يا اينكه رجال اهل سنّت از او به نيكى ياد كرده اند يا اينكه در بغداد مسند احمد بن حنبل را تدريس مى كرده، (3)مانعى براى شيعه بودن او نمى شود.

نپذيرفت. (1)از عبارات ابو الرضا راوندى پيداست زهد مجد الدين موجب دورى وى از مقام و منصب شده بود. (2)

از جمله اقدامات مهم عبيد اللّه بن فضل كاشانى بناى مدرسۀ«مجديه»بود كه از مدارس معروف كاشان در قرن ششم و داراى جايگاه مهمى در تاريخ تشيّع اين شهر است.عبد الجليل به اين مدرسه اشاره كرده (3)و راوندى در اشعار و نثر ديوان از آن مدرسه،با عظمت ياد كرده است. (4)رياست اين مدرسۀ علوم دينى برعهدۀ سيد ابو الرضا راوندى بوده است. (5)عماد الدين كاتب اصفهانى مى نويسد:در سالى كه در كاشان بودم و به مدرسۀ«مجديه»تردّد داشتم،سيد را مى ديدم كه در آنجا به منبر وعظ نشسته بود و مردم او را در آنجا ملاقات مى كردند. (6)سيد على خان هم به مناسبت شرح حال راوندى،مى نويسد:او مدرسۀ بزرگى در كاشان دارد كه بر روى زمين نظير آن نيست.علما و زهّاد و حاجيان در آن سكونت8.

ص: 142

مى كنند.آن گاه به شعرى از سيد اشاره كرده است كه در آن مى گويد: «و مدرسة ***

ارضها كالسّماء...» ***

(1)امروزه اثرى از اين مدرسه در كاشان سراغ نداريم،اما گفته مى شود:«محكمۀ صاحبى»در اين شهر از آثار مربوط به مجد الدين بوده و گويا بنايى عام المنفعه شامل بيمارستان و قنات و مانند آن در آنجا وجود داشته است. (2)

در جهت اقدامات عام المنفعه،مجد الدين دو اقدام مهم ديگر نيز انجام داد:

اول آنكه وقتى ملك سلجوق بن محمّد كاشان را محاصره كرد و روستاهاى زيادى از اطراف آن را غارت نمود،مجد الدين همراه برادرش بهاء الدين با دادن هفت هزار دينار،مانع حمله به كاشان شد. (3)عظمت كار وى با نگاهى به وسعت حمله و خرابى هاى اطراف كاشان روشن مى شود. (4)راوندى با تجليل از اقدام مجد الدين و برادرش،او را به عنوان پناهگاه مردم كاشان در اين رويداد معرفى كرده است. (5)

دوم بناى بارگاه منسوب به امام زاده على بن امام محمّد باقر عليه السلام است.چنان كه در بخش دوم گذشت،قديم ترين گزارش در موضوع اين امام زاده،مربوط به كتاب النقض و ديوان راوندى است.اين دو عالم معاصر از مجد الدين عبيد اللّه به خاطر ساخت اين بارگاه و امكانات مجاور آن،تجليل كرده و به گونه اى سخن9.

ص: 143

گفته اند كه پيش از آن دوره اثرى از آن بقعه و بارگاه نبوده است. (1)بنابراين، مجد الدين عبيد اللّه كاشانى اولين كسى بود كه اين بارگاه را ايجاد كرد.

بررسى افكار و آراء وى مى تواند وضع بارگاه و شخص مدفون در آن را براى ما آشكار كند،اما متأسفانه جز از شخصيت اجتماعى وى اطلاعى نداريم و گزارش يا شاهدى كه بتواند ما را به گرايش هاى فكرى و مذهبى مجد الدين رهنمون شود، در دست نيست.حتى دربارۀ تشيّع وى،از خود او سخنى برجاى نمانده است.

شناخته مى شود،در سال 518 به وزارت رسيد. (1)نوۀ وى،كه همنام اوست،وزير طغرل بود؛از او ياد خواهيم كرد.

گفته اند:او هم مانند پدربزرگش به دست اسماعيليان كشته شد. (1)

«صفويه»هم،كه نام برده،منسوب به صفى الحضره باشد. (1)

تشيّع خاندان فضل:هرچند تصريحاتى از افراد اين خاندان بر تشيّع آنان وجود ندارد و بلكه وزارت معين الدين احمد مى تواند دليل سنّى بودن او تلقى شود،اما آثار برجاى مانده از اين خاندان و همچنين تجليل عالمان شيعۀ معاصرشان مى تواند دليل شيعه بودن ايشان باشد.

آنچه بر اين امر دلالت مى كند ارتباط عبيد اللّه با سيد ابو الرضا راوندى و ستايش مكرّر سيد ابو الرضا راوندى و عبد الجليل رازى و مهم تر از آن،اقدام وى به بناى بارگاه مشهد اردهار است.مدرسۀ«مجديه»نيز بنايى خاص شيعيان بوده است و مى تواند دليلى بر تشيّع وى باشد،بخصوص كه سيد ابو الرضا راوندى به عنوان عالمى شيعى و امامى،رياست آن مدرسه را برعهده داشته و طلاّب و فضلا در آن درس مى خوانده اند.صاحب كتاب النقض هم مجد الدين را از شيعيان مى داند. (2)

دربارۀ تشيّع معين الدين كاشانى،همانند برادرش مجد الدين سخنى از او بر جاى نمانده است.آنچه هست تصريح معاصران شيعى او مانند راوندى و رازى قزوينى و برخى متأخّران مانند قاضى نور اللّه به شيعه بودن اوست.خواند مير معتقد است:چون معين الدين بر مذهب اهل سنّت و جماعت راسخ و ثابت بود،با اسماعيليان درافتاد. (3)قاضى نور اللّه پاسخ وى را اين گونه آورده كه چون مؤلّف،اهل8.

ص: 147

هرات است و در آنجا فقط اهل سنّت را مسلمان مى دانند،تصور مى كنند هركه با ملاحده مبارزه كند سنّى مذهب است. (1)به نظر مى رسد پاسخ قاضى نور اللّه همانند سخن خواند مير چيزى را اثبات نمى كند و چه بسا دشمنى عامّه با اسماعيليه بيش از دشمنى شيعه با آنان باشد.درعين حال،كتيبه اى كه از نوه اش در بارگاه حضرت معصومه عليها السلام وجود دارد و بدان اشاره شد،دليل صريحى بر تشيّع امامى او،بلكه خاندان فضل بن محمود است.برخى هم معتقدند:معين الدين تقيّه مى كرده است. (2)

از اشعارى كه-گفته شد-دربارۀ بهاء الدين سروده اند و يا جاى ديگر،دلالتى بر شيعه بودن او وجود ندارد و تشيّع وى را تنها به دليل گرايش هاى خاندانى وى مى دانيم.

شخصيت هايى از آن برخاسته اند؟تقابل تند شيعيان و اهل سنّت در اين محل چگونه توجيه مى شود؟

در حال حاضر،راوند به شهر كاشان متصل شده است و يكى از مناطق پيرامونى اين شهر به شمار مى رود؛اما در گذشته،راوند روستايى در چند كيلومترى كاشان بر سر راه قم و همچنين مناطقى همچون اردهار و روستاهاى آن بخش بود.در زمان هاى اخير،هيچ گاه راوند آن مقدار اهميت نداشته است كه نامش به طور مستقل ياد شود،بلكه پيوسته يكى از روستاهاى كاشان بوده است؛ اما مراجعه به تاريخ اسلام و منابع اسلامى،نشان مى دهد كه راوند در قديم، جايگاهى ويژه داشته و گاه همطراز كاشان از آن ياد مى شده است.با آنكه شواهدى از آثار و تمدن اين منطقه،كه بتواند اين جايگاه را نشان دهد،در دست نداريم،اما باتوجه به آنچه از عبارت ها و گزارش هاى تاريخى مشاهده مى شود، نمى توان اين موقعيت را انكار كرد.پيش تر لازم است از نظر جغرافيايى و تشابه نام،دربارۀ راوند توضيحى ارائه كنيم:

الف.جغرافياى تاريخى راوند:در منابع جغرافيايى و تاريخى،«راوند»نام سه محل دانسته شده است:(1)محلّى در راه قم و نزديك كاشان؛(2)محلّى در نيشابور؛و(3)محلّى در موصل عراق. (1)آنچه بيشتر به عنوان«راوند»معرفى مى شود و مشهور است همان راوند كاشان است.قراين كافى دلالت دارند بر اينكه قطب الدين راوندى و ابو الرضا راوندى اهل راوند مشهور بوده اند.از جملۀ اين قراين،مدفن قطب الدين راوندى در شهر قم و ابو الرضا راوندى در كاشان است.

ملاقات سمعانى با ابو الرضا راوندى در كاشان و اشعار وى در ديوانش به خوبى).

ص: 149

نشانگر سكونت وى در اين منطقه هستند.بنابراين،سخن افندى،كه بى دليل و بر خلاف مشهور،احتمال داده است قطب الدين راوندى از راوند نيشابور باشد، (1)نادرست است. (2)

از سوى ديگر،به نظر مى رسد محلّى كه در نزديكى نيشابور به عنوان«راوند» شناخته مى شود،«ريوند»است كه در موارد زيادى آنجا و مشاهير آن را با راوند كاشان آميخته اند.از آن جمله،احمد بن يحيى ريوندى از رجال قرن سوم است كه به گونه اى نادرست«ابن راوندى»شهرت يافته است: (3)

ابو الحسين احمد بن يحيى ريوندى(م 298)در منابع اسلامى،ملحد و زنديق موصوف شده است.ابن كثير مى نويسد:او منسوب به روستايى در كاشان است،ولى در بغداد رشد كرد. (4)گويا برخى شرح حال نويسان معاصر هم به تبع او، احمد بن يحيى را منسوب به روستايى در اصفهان دانسته اند. (5)اين در حالى است كه منابع معتبر و كهن،او را اهل اين منطقه نمى دانند.ابن نديم،كه در فهرست خود،پيوسته از اين شخص با عنوان«روندى»يا«ابن روندى»تعبير مى كند،به نقل از كتاب محاسن خراسان بلخى مى نويسد:احمد بن يحيى روندى اهل مرورود7.

ص: 150

و از متكلمان بود،در زمان خود ماهرترين شخص به علم كلام بود و به دقت و عظمت او كسى شناخته نمى شد.او در ابتدا روش و مذهب درستى داشت،ولى به دلايلى منحرف شد؛از جمله آنكه علمش بيش از عقلش بود!ابن نديم تعداد چهل كتاب او را،كه پيش از انحراف تأليف كرده بود،برشمرده است. (1)كتب او را تا 114 عدد هم نوشته اند. (2)ذهبى و ابن جوزى از او با عنوان«ريوندى»ياد كرده اند. (3)

سمعانى مى نويسد:«ريوند»يكى از ارباع نيشابور است كه روستاهاى فراوانى دارد.تعداد اين روستاها را بيش از پانصد گفته اند.ريوند ابتداى حدود سبزوار حساب مى شود. (4)حموى هم آنجا را كوره اى از نواحى نيشابور و يكى از ارباع آن، نزديك سبزوار مى داند. (5)

آنچه به بحث تاريخ تشيّع مربوط است آنكه برخى منابع اهل سنّت به گونه اى غيرعالمانه،مغرضانه و فرصت طلبانه،خواسته اند اين دشمن مسلمانان را به تشيّع نسبت دهند.ابن حجر در ادامۀ نقل از ابن نديم،چنين به او نسبت داده است:كتاب هايى كه احمد بن يحيى پيش از انحرافش نوشت در موضوع«اعتزال» و«رفض»و مانند آن بود. (6)اما ابن نديم حرفى از رفض و اعتزال نزده و ابن حجر3.

ص: 151

اين عبارت را خود به سخنان ابن نديم افزوده است. (1)ذهبى،ديگر متعصّب ضد شيعى،هم مى گويد:احمد بن يحيى با رافضه و ملاحده ملازم بود و مى گفت:

مى خواهم اقوال و روش آنها را بشناسم[تا بتوانم آنها را رد كنم.] (2)گويا مقصود ذهبى از«ملاحده»هم به قرينۀ«رافضه»،اسماعيليه بوده است.اين در حالى است كه هيچ يك از عالمان و رجال نويسان شيعه او را از خود ندانسته (3)و بعكس، نجاشى و طوسى در فهرست هاى خود،نام كتاب هايى را كه در ردّ ابن ريوندى نوشته شده،آورده اند. (4)به نظر مى رسد معتزلى بودن وى پيش از انحرافش، موجب انتساب او به تشيّع شده است.ابن نجار در ذيل تاريخ بغداد آورده است:

احمد بن يحيى راوندى،اهل«مروالروذ»ساكن بغداد،از متكلّمان معتزله بود، سپس از آنان جدا شد و به الحاد گراييد.گفته اند:پدرش يهودى بود كه اسلام آورد. (5)برخى از نويسندگان اهل سنّت،امامت و تشيّع را ساختۀ افرادى همچون ابن ريوندى مى دانند. (6)

افراد ديگرى به«راوندى»شهرت دارند كه روشن نيست از كدام راوند به شمار مى روند و قرينه اى بر كاشانى بودن يا خراسانى بودن آنان نيست.از آن جمله،حرب بن عبد اللّه راوندى رئيس پليس منصور عبّاسى است.از يك سو،او).

ص: 152

را بلخى مى دانند، (1)و از سوى ديگر،وى مدتى كارگزار منصور در موصل بود. (2)

دربارۀ فرقه«راونديه»و هواداران منصور عبّاسى هم نظر قطعى وجود ندارد.

گفته اند:آنان اهل خراسان و طرف داران ابو مسلم خراسانى بودند. (3)سخن برخى نويسندگان معاصر،كه آنان را طرفدار احمد بن يحيى زنديق دانسته اند، (4)در منابع كهن ديده نشد.به فرض صحّت اين مطلب،آنان ربطى به كاشان و موصل نداشتند.

شيخ طوسى ذيل اصحاب امام رضا عليه السلام،از شخصى به نام ابو محمّد حسن راوندى دينورى و بار ديگر حسين روندى دينورى ياد كرده و دربارۀ هردو نام نوشته است:اصلش كوفى و مولاى بجيله است. (5)اين در حالى است كه برقى ذيل اصحاب امام كاظم عليه السلام،از ابو محمّد حسن دريوى دينورى نام برده و همان مشخصات را برايش ذكر كرده است. (6)از وى در جاى ديگرى نام برده نشده و ديگر رجاليان با تكرار مطالب شيخ طوسى و برقى،سخن آن دو را به گونه اى توجيه كرده اند. (7)در هرصورت،دينورى،كوفى و بجلى بودن وى علاوه بر ابهام در صحّت نسبت راوندى،قراينى هستند كه او را از ارتباط دادن به راوند كاشان دور مى كنند.

ب.جايگاه راوند قديم:به رغم نبود دلايل ميدانى بر جايگاه تاريخى و.)

ص: 153

جغرافيايى يا گزارشى دربارۀ مراكز علمى راوند كاشان،شواهد و قراينى وجود دارند كه نشان مى دهند آنجا فقط روستايى معمولى نبوده و مورد توجه رجال سياسى و مذهبى بوده است:

1.عالمان متعددى از شيعه و سنّى به اين محل منسوبند.اين عالمان محدود به يك يا دو نفر نيستند،بلكه غالب ايشان را به صورت خاندانى بايد شمارش نمود.خاندان ابو الرضا راوندى،كه از علويان منطقه اند،خاندان قطب الدين راوندى و خاندان محمّد بن سليمان راوندى-كه به تفصيل از آنان سخن خواهيم گفت- سهم و تأثير مهمى در گرايش فكرى،سياسى و مذهبى مردم اين منطقه داشتند.

2.در نامه اى كه عمّار ياسر در موضوع جنگ ايران به خليفۀ دوم نوشت،نام «راوند»در كنار نام شهرهاى مهم منطقۀ جبال آمده است:

انّ اهل الرىّ و سمنان و ساوه و همدان و نهاوند و اصفهان و قم و قاشان و راوند و اسفندهان و فارس و كرمان و ضواحى اذربايجان قد اجتمعوا بارض نهاوند. (1)

3.ابو نعيم اصفهانى در موضوع فتوحات اسلامى و ورود مجاشع تميمى به منطقۀ كاشان مى نويسد:او هردو كاشان را گشود و در راوند در«جرم قاسان» ساكن شد. (2)در جاى ديگر،فتح جرم قاسان را به احنف بن قيس نسبت مى دهد. (3)

از سوى ديگر،قرينۀ آن را با عنوان«سرد قاسان»تعبير كرده اند.اين مطلب مى تواند نشان دهد كه راوند در آن زمان،از لحاظ جغرافيايى،بخشى در برابر كاشان بوده است.5.

ص: 154

4.دليل ديگر بر اهميت راوند وجود رجال سياسى آن در عصر هارون و مأمون عبّاسى است.بنا به گزارش تاريخ قم،در سال 184 هارون براى گرفتن ماليات معوّقۀ قم،«عبد اللّه بن هيثم بن بسّام راوندى را امر كرد در طلب اموال...» (1)گفته مى شود:بشر بن مخارق اسدى در راوند سكونت داشت (2)و فرزندش حيّان يا ابو حيّان(م 238)قاضى اصفهان در زمان مأمون بود. (3)

5.ابن فندق هنگام بيان نقباى سادات،براى قم و كاشان يك نقيب و براى «راوند قم»نقيب خاص معرفى مى كند. (4)وجود نقيب خاص براى راوند،دربارۀ ديگر مناطق كاشان گزارش نشده است.همچنين منتجب الدين از سديد الدين بن قريب به عنوان قاضى راوند نام برده است. (5)

6.مؤلّف تاريخ قم از«راوند»نام برده و سازندۀ آن را راوند بن ضحّاك دانسته است. (6)به قرينۀ سخن از ساوه و آبه در ادامۀ گفتار او،بعيد است مراد وى از «راوند»،راوند ديگرى باشد.

7.جولان و موقعيتى كه از خاندان راوندى،مؤلّف راحة الصدور در كتاب وى تصوير شده،با راوند امروزى قابل تطبيق نيست؛يعنى چنين رجال سياسى و فرهنگى مشهورى نمى توانسته اند از منطقه اى برخيزند كه امروزه پس از هشتصد8.

ص: 155

سال،تازه روستايى بزرگ محسوب مى شود،و حال آنكه آن زمان اين همه شهرت داشته است.

8.قرينه قرار دادن راوند با كاشان،در شعرى از ابو الرضا راوندى،كه در سوگ عبد الجبّار طوسى سروده،آشكار است:

خربت بتاج الدين راوندها *** قاسان تخرب بعد زين الدين. (1)

در مجموع،به نظر مى رسد دو حادثه موجب دگرگونى اوضاع جغرافيايى، فرهنگى و تمدنى راوند شده و آن را از يادها برده است:يكى حملۀ سلاجقه به راوند كه به تصريح ابو الرضا راوندى در ديوان خود،موجب نابودى جدّى آنجا شد،و ديگرى حملۀ مغول كه همۀ ايران را تحت تأثير قرار داد و اين محل را نيز دربرگرفت.خرابى ناشى از حملۀ ملكشاه سلجوقى به حدّى بود كه پس از آن نامى از راوند و راونديان در تاريخ به چشم نمى خورد و هرچه هست مربوط به پيش از سدۀ ششم هجرى است.

پس از اين مقدّمه،به معرفى عالمان كاشان و راوند،كه به خطّۀ راوند منسوبند،مى پردازيم.با آنكه قطب الدين راوندى شهرت بيشترى دارد،اما به دليل سكونت ابو الرضا راوندى در كاشان،از او آغاز مى كنيم:

محدّث و فقيه راوند بود. (1)از زندگى شخصى و دوران پيش از شهرت او اطلاعى نداريم.از اينكه در خاندان و نياكان وى بزرگانى از ديلم و زيديه به چشم مى خورند-مانند احمد بن عبيد اللّه الناصر الكبير و احمد الناصر الصغير و حسن بن عبيد اللّه الهادى بالله و ابو الهول داعى (2)-و از اينكه ابو الرضا راوندى از نسل فرزندان امام حسن مجتبى عليه السلام است،مى توان احتمال داد كه وى يا يكى از پدرانش از زيديه به اماميه گرويده اند.اولين نفر از اجداد ابو الرضا راوندى كه به راوند آمد، جدّ چهارم او عبيد اللّه،فقيه،محدّث و شاعر بود. (3)

بسيارى از عالمان شيعه از جمله معاصرانش،او را به عظمت ياد كرده و علم و فضل او را ستوده اند.ابو الرضا به مناطق زيادى مانند حجاز و عراق و مناطق شيعه نشين و حتى سنّى نشين ايران سفر كرد تا حديث بشنود. (4)

يكى از معاصران او،كه شاگرد او هم بود،منتجب الدين صاحب كتاب فهرست است.او در كتابش،ذيل نام«ضياء الدين ابو الرضا راوندى»،از او با واژۀ امام، علاّمۀ زمان و استاد دانشمندان عصر خود ياد مى كند و مى نويسد:علوّ نسب را با فضل و حسب آميخته است.آن گاه هشت مورد از آثار او را برشمرده است (5)كه به آنها اشاره خواهيم كرد.آثار وى نشانگر آشنايى وى با علوم گوناگون اسلامى است.6.

ص: 157

سمعانى مى نويسد:در كاشان گروهى از علما و اهل فضل را ملاقات كردم كه از آن جمله سيد فاضل ابو الرضا فضل اللّه بن على علوى حسنى كاشانى بود.

احاديثى از او اخذ كردم و اشعارى از او نوشتم.وقتى بر در خانه اش منتظر او بودم، نگاهم به بالاى در افتاد كه با گچ آيۀ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ... (1)را نوشته بود. (2)

عبد الجليل رازى او را از مدرّسان بى نظير مى داند كه در عالم،همانند زهد و علم او نيست. (3)راوندى به يك واسطه از شيخ طوسى،اجازه داشته و خواجه نصير طوسى و مرتضى بن داعى حسنى رازى-صاحب تبصرة العوام-از مشايخ او بوده اند. (4)

عماد الدين كاتب اصفهانى در كتابش بارها از ابو الرضا راوندى نام برده و در يك جا به تفصيل،شرح حال و اشعار و جريان ملاقاتش را با او ذكر كرده است.

وى عبارتى طولانى را به تجليل و تعريف ابو الرضا اختصاص داده، (5)مى نويسد:

تأليفات او در علوم گوناگون و زيادى است،واعظى است كه مردم او را قبول دارند.

در سال 533،كه به كاشان حمله شد،من و برادرم همراه پدرم در كاشان بوديم و در طول يك سال اقامت،به مدرسۀ«مجديه»رفت وآمد داشتيم.من مى ديدم كه سيد ابو الرضا در مدرسه مردم را موعظه مى كرد و مردم به حضور او.)

ص: 158

مى رسيدند و بهره مى بردند. (1)

همچنين ابن شهر آشوب،كه شاگرد و راوى ابو الرضا راوندى بود،مى نويسد:

احاديث كتب اصحاب ما به طريق افرادى همچون ابو الرضا به شيخ طوسى مى رسد. (2)

ابو الرجاء قمى،نويسندۀ تاريخ سلجوقيان،مى نويسد:

امير سيد امام ضياء الدين ابو الرضا،كه جهان به فضل و علم او جنّت عدن بود.... (3)

براساس گزارش عماد الدين كاتب اصفهانى،ابو الرضا راوندى در سال 522، قريب يك سال در اصفهان سكونت داشت. (4)

برخى استادان و مشايخ ابو الرضا عبارت بودند از:امين الاسلام طبرسى، صاحب مجمع البيان؛حسن فرزند شيخ طوسى؛عبد الجبّار طوسى،از علماى كاشان و قاضى وقت آنجا و شاگرد شيخ طوسى؛ابو البركات محمّد بن اسماعيل مشهدى؛و محمّد بن على بن محسن حلبى و ابن كميح كه از شيوخ قطب الدين راوندى هم هستند. (5)

زمان وفات ابو الرضا روشن نيست و محدّث ارموى سخن سيد عليخان و آقا بزرگ كه وفات او را به سال 548 دانسته اند،نادرست مى داند. (6)تنها مطلبى كه مى توان گفت اين است كه ابو الرضا تا پس از سال 550 در حيات بوده است؛زيرا).

ص: 159

عماد الدين كاتب اصفهانى مى نويسد:در سال 549 به بغداد رفتم.در آن زمان، ابو الرضا و فرزندش احمد زنده بودند.پس از چندسال شنيدم كه احمد از دنيا رفت و اكنون،كه سال 562 است،نمى دانم پدرش زنده است يا نه. (1)

مدفن ابو الرضا در مركز شهر كاشان و در نزديكى بقعۀ«پنجه شاه»قرار دارد.

به نظر مى رسد مدفن وى همان مدرسه يا منزل او باشد،بخصوص كه نزديك مسجد جامع شهر هم هست.در گزارشى از مرقد اين عالم-كه مربوط به بيش از نيم قرن پيش است-مى خوانيم:

آن مقبره وصل به حوض خانه و متوضّاى مسجد جمعه كاشان و نزد مردم به«سلطان سيد امير»مشهور است.اهالى آنجا به وى اراداتى تمام دارند؛چنان كه در تمام ليالى،چراغى بر بالاى قبرش روشن مى كنند. (2)

اما جاى تأسف است كه امروزه مزار اين عالم بزرگ چندان شهرتى ندارد و محل رفت وآمد مردم نيست؛بخصوص آنكه به دليل دور ماندن محل آن از خيابان اصلى،تقريبا مهجور مانده است.

از مجموع مطالبى كه دربارۀ سيد ابو الرضا راوندى گفته اند،عظمت وى نزد علماى شيعه و سنّى آشكار مى شود.اهميت وى علاوه بر مقامات علمى و دينى و آثار متعدّدش،اشعار بر جاى ماندۀ اوست.ديوان وى در حقيقت،تاريخ محلّى شهر كاشان در محدودۀ قرن پنجم و ششم به شمار مى رود كه بسيارى از مطالب آن در كتب ديگر يافت نمى شود.).

ص: 160

دو،يك نفرند. (1)محدّث ارموى مى نويسد:صاحب وسايل هم چنين اشتباهى كرده كه ناشى از افتادگى لفظ«على»در برخى نسخه هاست. (2)گفته شده:وى الامالى شيخ طوسى(يا فرزندش)را شرح كرده است. (3)

لابه لاى آثار متعدد اويند.ابن حجر عسقلانى از او با عنوان سعيد بن هبة اللّه بن حسن بن عيسى ياد كرده،مى نويسد:ابن بابويه در تاريخ رى گفته است:وى در همۀ علوم،صاحب فضل بود و تأليفات متنوّع و فراوانى دارد. (1)

برخى دربارۀ زادگاه وى ترديد كرده اند.به نظر مى رسد علت اين امر سكونت وى در شهر رى و مدفنش در قم باشد.افندى پس از نقل قول هايى دربارۀ راوند كاشان و راوندهاى ديگر،مى نويسد:ممكن است قطب الدين از راوند نيشابور باشد.

وى همچنين مى نويسد:قبرى منسوب به قطب الدين در«خسرو شاه»تبريز ديده ام.آن گاه براى حل مشكل مى گويد:ممكن است يكى از اين دو مزار(قم و تبريز)مربوط به سيد فضل اللّه باشد. (2)اما اين مطلب درست نيست؛زيرا:اولا، قطب الدين نمى تواند منسوب به راوند نيشابور باشد؛زيرا نام صحيح آنجا«ريوند» است و اينكه گفته اند در آن منطقه هم راوند وجود دارد،از باب تسامح است،و اينكه ابن ريوندى زنديق را ابن راوندى خوانده اند از بى دقتى مؤلّفان است.علاوه بر آن،هيچ كس قطب الدين را منسوب به آنجا ندانسته و در جايى ديده نشده است كه از او به عنوان«ريوندى»يا«نيشابورى»تعبير كنند،يا از حضور وى در مناطق خراسان سخنى به ميان آورند.

ثانيا،مزار ابو الرضا فضل اللّه راوندى در كاشان جاى ترديد ندارد و سخن افندى احتمالى است همانند احتمال صحابى خاص بودن ابو لؤلؤ نسبت به امير مؤمنان عليه السلام! (3)4.

ص: 163

آثار متعدد قطب الدين راوندى نشانگر گستردگى فعاليت علمى وى و آشنايى اش با علوم گوناگون اسلامى است؛كتاب هايى در موضوع قرآن،تفسير، فقه،فلسفه،حديث،دعا،ادبيات و تاريخ،علما و رجال نويسان شيعه و سنّى از وى با عظمت ياد كرده اند.

همان گونه كه يكى از محققان معاصر بيان مى كند،شواهد حاكى از آن هستند كه قطب الدين در شهر رى ساكن بوده است؛ (1)زيرا منتجب الدين در تاريخ رى،از او ياد مى كند.البته اين كتاب در دست نيست و ابن حجر به اين موضوع اشاره كرده و پيداست كه آن كتاب از منابع وى به شمار مى رفته است. (2)

قطب الدين راوندى در سال 573 رحلت كرد (3)و در كنار بارگاه حضرت معصومه عليها السلام دفن شد.امروزه سنگ قبر وى مقابل ايوان آيينه در صحن اصلى بارگاه خودنمايى مى كند.

آن گونه كه از برخى اسناد روايى قطب الدين استفاده مى شود،وى سفرهايى به اصفهان،همدان و خراسان براى سماع حديث داشته است.افندى سى تن از مشايخ قطب الدين را نام برده (4)كه از آن جمله اند:عماد الدين طبرى صاحب كتاب بشارة المصطفى،محمّد بن حسن پدر خواجه نصير طوسى؛مرتضى بن داعى رازى مؤلّف تبصرة العوام،ابو منصور بن شهريار بن شيرويه ديلمى.آثار وى را قريب شصت كتاب و رساله ذكر كرده اند. (5)ب.

ص: 164

افندى،قطب الدين راوندى را به صوفيگرى متهم كرده،مى نويسد:از جمله آثار قطب الدين راوندى،كتاب ضياء الشهاب در شرح كتاب الشهاب قاضى قضاعى است و از اين شرح،تمايل وى به تصوّف آشكار مى شود؛زيرا كلام صوفيه را نقل كرده است. (1)از مراجعه به كتاب قضاعى،نمى توان گفتۀ افندى را تأييد يا رد كرد؛ زيرا اين كتاب در بيان احاديث نبوى است و حتى دربارۀ مؤلّف آن محمّد بن سلامه قضاعى مغربى احتمال تشيّع داده اند. (2)اين احتمال هم كه لقب «قطب الدين»شاهدى بر گرايش صوفى گرايانه وى است،درست نيست؛زيرا افراد زيادى از غيرصوفيه با اين لقب خوانده مى شوند.

نداده است.در جاى ديگرى هم جريان شهادت وى نقل نشده است. (1)

بيشتر دبيران دولت سلطان كاشى بودند و منشأ ما و مسقط الرأس، ولايت كاشان بوده. (1)

وى همچنين از خويشان خود،كه به علم و ادب شهرتى داشته اند،با عنوان «راوندى»نام مى برد كه على القاعده آنان را هم بايد بر مذهب وى،يعنى حنفى، دانست.

رجال ديگر راوند،كه به صورت فردى-و نه خاندانى-مى توان از آنان ياد كرد،عبارتند از:

2 و 3.ابو العلاء زيد بن منصور بن على اديب(472-529)كه منتجب الدين از او روايت كرده است. (2)منتجب الدين،ابن عساكر،و ياقوت حموى،ابو العلاء را با عنوان«راوندى»ياد كرده و دو نفر اخير مى گويند:وى ساكن رى بوده است. (3)

برادرش ابو المحاسن مسعود نيز محدّث و معدّل و شروطى بوده است. (4)هرچند دربارۀ راوندى بودن وى،جز همين تعبير را نداريم،اما اين هم بعيد است كه لفظ آن را تصحيف«رازى»بدانيم؛چون مؤلّفان متعددى آن را ذكر كرده اند.

4.يكى از عالمان شيعى راوند در قرن ششم،سيد پادشاه علوى بود.

منتخب الدين او را فقيه و فاضل معرفى كرده (5)و ابو الرضا راوندى ضمن شعرى،6.

ص: 167

وفات او را در سال 519 ثبت كرده،مى نويسد:كاشان پس از عبد الجبّار طوسى و راوند پس از پادشاه،ديگر رونقى ندارد. (1)

5.شخصيت ديگر،مترجم ناشناخته يا كم شناختۀ شرف النبى و معجزاته(شرف المصطفى)در قرن ششم است.اين كتاب نوشتۀ خرگوشى(م 406)،به وسيلۀ شخصى با نام«راوندى»(زنده به سال 585)به فارسى برگردان شده است.

دربارۀ او آگاهى هاى زيادى در دست نيست،فقط در ابتداى ترجمۀ اين كتاب مى خوانيم:نجم الدين محمود بن على راوندى آن را به تازى گردانده است. (2)

برخى او را دايى راوندى مؤلّف راحة الصدور مى دانند و برخى او را همان مؤلّف راحة الصدور معرفى مى كنند. (3)نظر دوم مبتنى بر آن است كه نام وى تصحيف شده و نام پدرش در نسب افتاده باشد.در مجموع و باتوجه به نام مترجم، احتمال اوّلى،كه وى دايى مؤلّف راحة الصدور باشد،قوى تر به نظر مى رسد.

6.از ديگر علماى اين محل،رشيد الدين حسين راوندى بود كه در علم «قرائت»تخصص داشت و در روستاهاى رى ساكن بود. (4)

7.ابو الرضا در ديوان خود،دو بيت شعر براى شخصى با عنوان«رئيس كافى كاتب راوندى»سروده (5)كه به گفتۀ محقق اين اثر،اطلاعى از اين شخص در دست نيست. (6)ى.

ص: 168

كاشان را برعهده گرفت؛چنان كه راوندى در اشعارى به اين مطلب و همچنين جايگاه علمى وى اشاره مى كند. (1)

3.جمال الدين ابو الفتح على بن عبد الجبّار فرزند ديگر عبد الجبّار بود كه منتجب الدين او را با عناوين«قاضى،فقيه و ثقه»وصف كرده،مى گويد:ساكن كاشان است. (2)

4.خطير الدين ابو منصور حسين بن عبد الجبّار فرزند سوم عبد الجبّار و ساكن كاشان بود.وى نيز قاضى و فقيهى ثقه و صالح بود. (3)

5.ركن الدين عبد الجبّار بن على بن عبد الجبّار،قاضى و فقيه ساكن كاشان؛ (4)

6.تاج الدين محمد بن على بن عبد الجبّار،قاضى و فقيه ساكن كاشان؛ (5)

7.شرف الدين ابو الفضل محمّد بن حسين بن عبد الجبّار،قاضى و فقيه ساكن كاشان. (6)

8.زين الدين ابو على عبد الجبّار بن حسين بن عبد الجبّار،واعظ و فقيه. (7)

9.خطير الدين محمود بن محمّد بن على بن عبد الجبّار،از علماى كاشان. (8)

اينكه منتجب الدين در فهرست خود(فهرست اسماء علماء الشيعه و5.

ص: 170

مصنّفيهم)نام اين خانواده را ذكر كرده و از اينكه ابو الرضا راوندى ايشان را ستوده است،در تشيّع آنان نمى توان ترديد كرد.حضور اين خاندان و ادارۀ منصب قضا از سوى آنان،نشانگر رسوخ تشيّع در كاشان اوايل قرن ششم هجرى است.

به دست نيامد.ابو الرجاء از قاضى القضات جمال الدين على بن قريب در كاشان نام برده و به علم و فضل او اشاره كرده است (1)كه به نظر مى رسد با آن دو نفر خويشاوندى داشته باشد.

3.جمال الدين ابو سعد على بن فرخان (2)يكى ديگر از علماى كاشان در قرن ششم بود كه منتجب الدين از او با عنوان حكيم و فاضل ياد كرده،مى نويسد:ساكن كاشان است و كتاب هايى در ادبيات دارد و از او روايت هم دارم. (3)راوندى در ديوان خود،مكرّر از او ياد كرده (4)و عماد الدين كاتب اصفهانى او را جوان،اما پير علم وصف نموده است.سپس قصيده اى از او در مدح بهاء الدين كاشانى برادر مجد الدين آورده است. (5)برادر اين شخص هم شاعر بود. (6)

4.ابو طاهر على بن ابى سعد بن على،فقيه؛ (7)

5.موفق الدين على بن حسن احنفى،اديب فاضل؛ (8)

6.شمس الدين على بن محمّد وشنوى،فقيه ساكن كاشان؛ (9)

7.تاج الدين محمّد شوشو،فقيه ساكن كاشان؛ (10)1.

ص: 172

8.محمّد بن ايّوب مفيد كاشانى،اديب؛ (1)

9.خطير الدين ابو على اسعد كاشانى،عالمى موجّه؛ (2)

10.سديد الدين ابو محمّد حسن بن حسين دوريستى،فقيه ساكن كاشان؛ (3)

11.رضى الدين ابو نعيم بن محمّد كاشانى،فقيهى شايسته؛ (4)

12-14.منتجب الدين از خانوادۀ ديگرى نام برده كه از سادات علوى بودند و «جعفرى»لقب داشتند.به همين دليل،دربارۀ يكى از آنان تعبير«نزيل قاشان» آورده كه پيداست اصل آنان كاشانى نبودند،بلكه به آنجا مهاجرت كردند و ساكن كاشان شدند.اين سه عبارتند از:سيد محمّد بن على بن عبد اللّه و دو برادرزاده اش رضا و مرتضى فرزندان عبد اللّه بن على بن عبد اللّه.منتجب الدين از اينان با اوصاف عالم و صالح ياد كرده است. (5)

15.نصير الدين بن حمزه طوسى،عالم و فقيه شيعى،در سال 560 ه در كاشان حضور داشت و مشغول تأليف بود.اين مطلب را خود در كتاب الثاقب بيان كرده است. (6)با اينكه وى از مدت حضورش در اين شهر سخنى نمى گويد،اما از بيان او مى توان فهميد مدتى را در آنجا ساكن بوده است.

بنابراين،در ميان عالمانى كه در قرن ششم در كاشان حضور داشتند،عده اى مهاجر بودند.به نظر مى رسد اين هجرت ها دليلى جز جايگاه شيعى اين شهر9.

ص: 173

نداشته است؛چنان كه فزونى عالمان و فقها و قضات شيعۀ كاشان در اين دوره بر رسوخ تشيّع و گسترش عميق آن در قرن ششم دلالت دارد.

با اين همه،وجود محدّثان و عالمانى از اهل سنّت در اين زمان،نشانگر ادامۀ حضور اين مذهب در آنجاست.نمونۀ آن راوندى مؤلّف راحة الصدور است كه تعصّب وى در مذهب اهل سنّت،بلكه دشمنى اش با شيعه از كتاب او كاملا پيداست.از نام هاى ديگرى كه وى در كتابش ذكر مى كند،مى توان فهميد كه خاندان،استادان و دوستان همفكر او نيز در كاشان جايگاهى داشته اند.

نمونۀ ديگر ابن بابه است.سمعانى ذيل مدخل«القاشى»از او نام برده، مى نويسد:وى اديب،فاضل و آشنا به تاريخ بود و كتاب هاى خوبى دارد. (1)به گفتۀ برخى،او در سال 510 ه از دنيا رفت. (2)دربارۀ تعصّب او در سنّى گرى و تمسخر «انتظار»شيعيان كاشان،پيش تر سخن گفته شد. (3)

ذهبى از ابو الفضل محمّد بن عبد الغفار بن محمّد بن سعيد كاشانى ياد كرده كه «معدّل»بوده و به سال 542 ه در اصفهان درگذشته است. (4)ديگرى،ابو رشيد احمد بن ابى العلاء عبدى كاشانى اصفهانى بود كه مرگ او به سال 531 ه ثبت شده است. (5)روشن نيست سكونت اين دو در اصفهان دايمى بوده يا مهاجرت كرده اند.بنابراين،نمى توان چنين اظهارنظر كرد كه به دليل جوّ شيعى كاشان به اصفهان رفته اند؛همان گونه كه نمى توان فقط اجداد آنان را كاشانى دانست و آنان1.

ص: 174

را از اين شهر منفصل كرد.شايد هم اينها شيعه بودند و نمى توان تنها به ذكر نام آنان در منابع عامّه استناد كرد.شخص ديگرى كه در منابع اهل سنّت از او ياد شده ابو محمّد جعفر بن محمّد كاشانى رازى است كه اصفهانى ها از او روايت كرده اند. (1)

در قرن ششم،بسيارى از روستاهاى اطراف كاشان نيز تشيّع را پذيرفته بودند.

«ماه آباد»(مهاباد)از اين نواحى است كه از نواحى كاشان محسوب مى شده و امروزه بين راه كاشان و اردستان قرار دارد.به نظر مى رسد وجود بارگاه مشهورى با عنوان«امام زاده آقا على عبّاس»در اين منطقه،با تشيّع مهاباد مرتبط باشد.

هرچند امروزه مهاباد چندان گستردگى ندارد،اما شهرت نام آن در منابع تاريخى، نشانگر اهميت و احتمالا گستردگى اش در آن دوره است؛چنان كه ياقوت حموى از آن به عنوان روستايى مشهور بين قم و اصفهان ياد مى كند. (2)

احمد بن على و نوه اش حسن بن على بن احمد از بزرگان مشهور آنجايند.

منتجب الدين از حسن با عناوين«امام و علاّمه»ياد كرده و تأليفاتى در موضوع ادبيات عرب(نحو)براى او برشمرده است.روايت او از جدّش به واسطۀ پدرش نشان دهندۀ علمى بودن خانوادۀ ايشان است. (3)در منابع اهل سنّت،از پدربزرگ او، با عنوان احمد بن عبد اللّه نحوى ضرير ياد شده كه شاگرد عبد القاهر جرجانى بوده است. (4)به دليل آنكه حسن،معاصر و استاد منتجب الدين بوده،برخى درگذشت1.

ص: 175

جدّش احمد را قريب سال 500 ه دانسته اند. (1)

افراد ديگرى به اين روستا منسوبند:عماد الدين كاتب اصفهانى از خطير الدين ابو المعالى حسن بن احمد بن محمّد ياد كرده كه رئيس مهاباد بوده (2)و على القاعده او را هم بايد شيعه دانست.از محسن بن ابى طاهر حامد بن محمّد مهابادى راوى محمّد بن احمد نطنزى در رديف محدّثان نام برده مى شود. (3)ابو الرجاء قمى، مورخ سدۀ ششم،هم مى نويسد:

در قم در اين حال،دو فاضل بيشتر نمى بينم:يكى افضل الدين پسر ماه آبادى و يكى زين الدين محمّد بن ابى نصر... (4)

از اين افراد،آگاهى هاى بيشترى در دست نيست؛اما آنچه در مجموع استفاده مى شود اهميت ماه آباد و عالم پرور بودن آن منطقه است.

سمت«قضاوت»به خوبى نشانگر تسلّط شيعيان بر اوضاع اين شهر است.در فهرست منتجب الدين،در كنار نام بسيارى از عالمان كاشانى،كلمۀ«قاضى»به چشم مى خورد كه پيش از اين نامشان گذشت.براى نمونه،سيد ابو الرضا راوندى و تقريبا همۀ افراد خاندان عبد الجبّار طوسى قاضى كاشان بودند. (1)

اين در حالى است كه پيش از اين دوره،اهل سنّت قضاوت اين شهر را بر عهده داشتند.به نام برخى از اين افراد در لابه لاى مباحث گذشته اشاره شد.

ابراهيم بن قرّة اسدى(م 210)اهل كاشان و قاضى آنجا بود. (2)در قرن چهارم هم احمد بن موسى بن عيسى كاشانى،مشهور به«قزّاز»قضاوت اين شهر را برعهده داشت.بنا به گزارش ابو نعيم اصفهانى،وى در كاشان حديث مى گفت و قضاوت آنجا را برعهده داشت. (3)حميد بن محمّد بن عبد الرحمان بن نزار هم از استادان خطيب بغدادى بود كه او را قاضى كاشان دانسته اند. (4)

يكى از آثار اين دوره شرح نهج البلاغه است.هرچند دربارۀ نخستين شارح اين كتاب اتفاق نظر نيست،اما به اجمال،يكى از راوندى ها را اولين شارح آن مى دانند.

ابن ابى الحديد مى نويسد:بجز منهاج البراعه قطب الدين راوندى شرح ديگرى را نديده ام. (1)اما ابو الرضا راوندى هم شرحى داشته كه اكنون موجود نيست. (2)علاوه بر آن،آثار فراوان ديگرى براى عالمان شيعى كاشان برشمرده اند كه تنوّع آنها نشانگر رويكرد و طرز فكر عالمان اين دوره و اين منطقه است.در اين ميان، قطب الدين راوندى آثار زيادترى برجاى گذاشته است كه در اينجا،از هر موضوعى يكى دو نمونه مثال مى آوريم:در زمينۀ تفسير،كتاب امّ القرآن و اسباب النزول؛در كلام،كتاب جواهر الكلام و بررسى اختلافات كلامى سيد مرتضى و شيخ مفيد؛در حديث،شرح شهاب الاخبار قضاعى؛در فقه،فقه القرآن و چند فرع فقهى ديگر؛در تاريخ،قصص الانبياء و القاب الرسول و الائمّه؛در فلسفه،تهافت الفلاسفة؛ در موضوع دعا،تحفة العليل و الدعوات؛و در ادبيات عرب،الاغراب فى الاعراب. (3)

يكى از آثار مشهور قطب راوندى كتاب الخرائج و الجرائج است كه امروزه در سه جلد منتشر شده و در موضوع دلائل و كرامات پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام است.گرچه راوندى غالب رواياتش را از منابع پيشين آورده،ليكن كمتر به منابع خود اشاره مى كند.گاه نيز رواياتى منحصر به فرد آورده و از مجموع كتاب او نوعى افراط و غلوّ پديدار است. (4)4.

ص: 178

ابو الرضا فضل اللّه بن على راوندى با آنكه در كاشان به رياست مدرسه و تدريس و احتمالا امامت جمعه اشتغال داشت،آثارى چند هم از خود برجاى گذاشت.مطلب قابل توجه اين است كه به دليل تشابه نسب و همزمانى اين دو عالم راوندى،برخى آثار آن دو را به يكديگر نسبت مى دهند؛چنان كه در منابع فهرستى،كتاب هاى ضياء الشهاب در شرح شهاب الاخبار،قصص الانبياء و النوادر را به هردو نسبت داده اند. (1)منتجب الدين تأليفات ابو الرضا را اين گونه برمى شمارد:مقاربة الطيه(فقه)،ضوء الشهاب و الاربعين(حديث)،ترجمة العلوى للطبّ الرضوى كه ظاهرا در پزشكى است و چند كتاب در ادبيات و عروض.وى همچنين سيد ابو الرضا راوندى را صاحب تفسير قرآن مى داند و مى گويد:آن را خوانده ام. (2)

علاوه بر تأليفاتى كه منتجب الدين در فهرست خود آورده،ابو الرضا راوندى آثار ديگرى در تفسير،حديث و تاريخ دارد؛ديوان وى كه مشتمل بر اشعارى فراوان و بخشى از آنها داراى ارزش تاريخى است،امروزه در دسترس است و با تحقيق و تعليقات ارزشمند محدّث ارموى منتشر شده.خبر مولانا القائم ديگر اثرى است كه براى ابو الرضا راوندى شمرده شده است. (3)

از ميان فرزندان وى،كمال الدين على آثارى در تفسير قرآن و ادبيات عرب دارد. (4)7.

ص: 179

در آثار دو عالم شيعى راوندى،كتاب فارسى يافت نشد،بلكه ديوان عربى سيد ابو الرضا راوندى حتى داراى كلماتى ثقيل است.اما كتاب راحة الصدور،نوشتۀ راوندى سنّى مذهب به زبان فارسى است.بسيارى از آثار اين دورۀ كاشانى ها و غير آنان در موضوع ادبيات عرب تأليف شده اند.به همين دليل،كاشان در اين دوره،مهد اديبان و دبيران بوده و اين امر سبب نفوذ آنها در تشكيلات ادارى دولت سلجوقى شده بود. (1)

دربارۀ مهاباد و عالمان شيعۀ آن،پيش تر سخن گفته شد.در اينجا،به آثار آنان اشاره مى كنيم:احمد بن على(عبد اللّه)،مؤلّف كتاب هاى شرح اللمع،البيان، التبيان،و المسائل النادره كه همه در موضوع ادبيات عرب است. (2)نوۀ او حسن بن على نيز كتاب هاى شرح نهج البلاغه،شرح اللمع،شرح شهاب الاخبار،ديوان شعر، ديوان نثر،كتابى در ردّ تنجيم(تفأّل به ستارگان)و كتابى در علم نحو دارد. (3)كتاب اللمع كه وى شرح كرده است از نوشته هاى ابن جنّى(292 ه)،از علماى نحو است.

ملكشاه بن محمود بن محمّد بن ملكشاه سلجوقى وليعهد عمويش مسعود سلجوقى بود و پس از مرگ او،به سلطنت رسيد.اما به دليل اختلافات داخلى يا نزاع سلجوقيان و عبّاسيان،پادشاهى او دوام نيافت و به يك سال هم نرسيد (547 ه)كه برادرش محمّد بن محمود بر او غلبه كرد و بر جايش نشست.

ملكشاه به دليل اختلاف با برادر،به قم و كاشان حمله كرد و به غارت اموال مردم و كشتن آنان دست يازيد.محمّد از او خواست از اين رفتارش دست بردارد تا وليعهدش كند،اما ملكشاه نپذيرفت.پيداست اين حمله ارتباطى به تشيّع مردم كاشان نداشته است.

منابع مشهور تاريخى تنها به رفتن ملكشاه به قم و كاشان و غارت اين دو شهر اشاره نموده (1)و جزئياتى از اين واقعه بيان نكرده اند.اما سيد ابو الرضا راوندى،كه خود معاصر اين رويداد بود و در كاشان سكونت داشت،بهترين شرح از اين واقعه را در قالب اشعار،به تفصيل بيان كرده است.

وى در ديوان خود،105 بيت شعر به اين موضوع اختصاص داده و دربارۀ حملۀ سلجوقيان به كاشان سخن گفته و روستاهاى متعددى را كه در اين رويداد متحمّل خسارت شده اند،نام برده است.

سيد ضياء الدين تاريخ اين حمله را ربيع الآخر سال 532 ه نوشته،مى گويد:اين رويدادى بود كه حتى تصور آن را نمى كرديم.لشكرى همچون سيل ويرانگر،در شب از هرطرف حمله برد و يك يك روستاها و مناطق اطراف كاشان را درنورديد.

راوندى در اين اشعار،نام روستاها و مناطقى را كه مورد حمله قرار گرفتند به

ص: 181

اين ترتيب آورده است:طرق،نطنز و نواحى آن، (1)اردستان،قمصر،جونان (جوينان)،فين،قهرود،قزاآن،ميمه،جوشقان،اشكالان(؟)،سينقان،درب جوقا، قالهر،وركان،جاس، (2)اردهار،باركرسف و راوند.

سيد ابو الرضا راوندى دربارۀ خرابى بارگاه مشهد اردهار و همچنين توقّف يك ماهۀ لشكر جرّار سلجوقى در راوند،خبر داده و مى نويسد:خانه ها را خراب مى كردند و درهايش را مى سوزاندند؛حتى منبرها را سوختند.جز ديوار از آنجا باقى نماند كه آن را هم ويران كردند و خانه ها را با بيابان يكسان نمودند.

خوارزمشاه هم در اين حمله به آنان كمك كرد.انوشاباذ(نوش آباد)،هراسكان، ويكل، (3)محمّدآباد و قاسم آباد را هم ويران كردند و آن گاه به سوى كاشان آمدند.

پشت دروازه هاى شهر جولان مى دادند و به دنبال راه نفوذ بودند؛اما ديوار شهر محكم بود و خداوند هم كمك كار مردم بود.سرانجام،براى رفع محاصره،پنجاه هزار دينار پيشنهاد كردند و مجد الدين با پرداخت هفت هزار دينار،آنان را راضى كرد.گويى خداوند به او فرموده بود كه با بخشندگى ات،مردم را از چنگ گرگان نجات بده. (4)

گزارش راوندى كه در قالب اشعار است نام تعداد زيادى از روستاهاى كاشان قرن ششم را دربردارد كه بسيارى از آنها امروزه هم باقى هستند و به همان نام خوانده مى شوند.

با اينكه تعصّب ضدشيعى سلجوقيان روشن است،اما اين حمله نزاعى غير

ص: 182

مذهبى بود و ملكشاه به خاطر مقابله با برادرش محمّد،به نواحى تحت نفوذ او حمله كرد.اما در هرصورت،آثار نامطلوب اين حمله بر تشيّع كاشان انكار ناشدنى است.احتمال مى رود آثار زيادى از شيعه در اين دوره وجود داشته كه از بين رفته است؛چنان كه به نظر مى رسد راوند پيش از اين حمله،جايگاه ويژه اى داشته،ولى از گزارش سيد ابو الرضا راوندى پيداست كه زيان قابل توجهى بر آن وارد شده است.

ص: 183

مشهد،شركت به نشر،1368.

13.الاصابة فى تمييز الصحابة،احمد بن على بن حجر العسقلانى(ابن حجر)،تحقيق عبد الموجود و معوّض،بيروت،دار الكتب العلميه،1415 ق.

14.الاصيلى فى انساب الطالبيّين،صفى الدين محمّد بن طقطقى،تحقيق سيد مهدى رجائى،قم، كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1376.

15.الاعلام،خير الدين الزركلى،بيروت،دار العلم للملايين،1992.

16.اعلام الاسماعيلية،مصطفى غالب،بيروت،دار اليقظة العربية،1964.

17.الاكمال فى رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف فى الاسماء و الكنى و الانساب،على بن هبة اللّه بن على(ابن ماكولا)،بيروت،دار الكتب العلميه،1411 ق.

18.الاماكن او ما اتفق لفظه و افترق معناه من الامكنه،محمّد بن موسى الحازمى(م 584)،اعداد حمد الجاسر،رياض،دار اليمامه،1415 ق.

19.امل الآمل،محمّد بن الحسن الحرّ العاملى،تحقيق احمد حسينى،بغداد،مكتبة الاندلس،1385 ق.

20.الانساب،عبد الكريم بن محمّد السمعانى،حيدرآباد،دايرة المعارف الاسلاميه،1402 ق.

21.انساب الأشراف،احمد بن يحيى بلاذرى،تحقيق سهيل زكار/رياض زركلى،بيروت،دار الفكر، 1417 ق.

22.ايضاح الاشتباه،حسن بن يوسف الحلّى(علاّمه حلّى)،تحقيق محمّد الحسون،قم،جامعۀ مدرّسين،1411 ق.

23.بحار الانوار،محمّد باقر مجلسى،بيروت،دار احياء التراث العربى/مؤسسة الوفاء،1403 ق.

24.البداية و النهاية،ابو الفداء اسماعيل بن كثير دمشقى(ابن كثير)،بيروت،دار الفكر،1398 ق.

25.بصائر الدرجات،محمّد بن الحسن بن فروخ الصفّار،تحقيق كوچه باغى،قم،كتاب خانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى،1404 ق.

26.البلدان،احمد بن ابى واضح اليعقوبى،بيروت،دار الكتب العلميه،2002 م.

27.البلدان،احمد بن محمّد الهمدانى(ابن فقيه)،بيروت،عالم الكتب،1416 ق.

28.پژوهش در نام شهرهاى ايران،ايرج افشار سيستانى،تهران،روزنه،1378.

29.تاج العروس،محمّد بن محمّد الزبيدى،بيروت،دار الهدايه.

30.تاريخ ابن خلدون،عبد الرحمان بن محمّد(ابن خلدون)،بيروت،دار الفكر،1408 ق.

ص: 186

31.تاريخ اجتماعى كاشان،حسن نراقى،تهران،مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى،1345.

32.تاريخ الاسلام،شمس الدين محمّد ذهبى،تحقيق عمر عبد السلام تدمرى و ديگران،بيروت، دار الكتاب العربى،1410-1421 ق.

33.تاريخ الطبرى(تاريخ الامم و الملوك)،محمّد بن جرير الطبرى(م 310)،تحقيق محمّد ابو الفضل ابراهيم،بيروت،دار التراث العربى،بى تا.

34.تاريخ الوزراء،نجم الدين ابو الرجاء قمى،به كوشش محمّد تقى دانش پژوه،تهران،مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات فرهنگى،1363.

35.تاريخ اليعقوبى،احمد بن ابى يعقوب اليعقوبى،تحقيق عبد الامير مهنا،بيروت،مؤسسة الاعلمى للمطبوعات،1413 ق.

36.تاريخ ايران اسلامى،رسول جعفريان،تهران،مؤسسۀ دانش و انديشۀ جوان،1378.

37.تاريخ بخارا،خوقند و كاشغر،ميرزا شمس بخارايى،تحقيق اكبر عشيق،تهران،ميراث مكتوب، 1377.

38.تاريخ بغداد،احمد بن على الخطيب البغدادى،تحقيق مصطفى عبد القادر عطا،بيروت،دار الكتب العلميه،1417 ق.

39.تاريخ تشيّع در ايران،رسول جعفريان،قم،انصاريان،1383.

40.تاريخ حبيب السير،غياث الدين خواند مير،تهران،خيام،1380.

41.تاريخ سياسى شيعيان اثنى عشرى در ايران،پروين تركمنى آذر،قم،مؤسسۀ شيعه شناسى، 1383.

42.تاريخ قم،حسن بن محمّد قمى،ترجمۀ حسن بن على قمى،تحقيق سيد جلال الدين تهرانى:

تهران،توس،1361.

43.تاريخ كاشان(مرآة قاسان)،عبد الرحيم كلانتر ضرّابى(سهيل كاشانى)،به كوشش ايرج افشار، تهران،امير كبير،1378.

44.تاريخ گزيده،حمد اللّه مستوفى،تحقيق نوايى،تهران،امير كبير،1364.

45.تاريخ مدينة دمشق،على بن الحسن(ابن عساكر)،تحقيق على شيرى،بيروت،دار الفكر،1415 ق.

46.تاريخنگاران ايران،پرويز اذكائى،تهران،بنياد موقوفات محمود افشار،1373.

47.تاريخ هنرهاى ملّى،عبد الرفيع حقيقت،تهران،شركت مؤلّفان،1369.

ص: 187

48.تبصرة العوام فى مقالات الانام،مرتضى بن داعى حسنى رازى،تصحيح عبّاس اقبال،تهران، چ مجلس،1313.

49.تبصير المنتبه،ابن حجر العسقلانى،بيروت،المكتبة العلميه،بى تا.

50.تجارب السلف،هندوشاه نخجوانى،تصحيح روضاتى،اصفهان،نشر نفائس مخطوطات،1361.

51.تحفۀ فيروزيۀ شجاعيه،ميرزا عبد اللّه تبريزى اصفهانى افندى،(گزارش رسول جعفريان به مناسبت بزرگداشت علاّمه مجلسى،جزوه).

52.تذكرۀ جغرافياى تاريخى ايران،بار تولد،ترجمۀ سردادور،تهران،توس،1358.

53.تذكرۀ حضرت سلطانعلى،ملاّ عبد الرسول مدنى،قم،چاپخانه علميه،1403 ق.

54.تذكرۀ هفت اقليم،امين احمد رازى،تهران،سروش،1378.

55.تربت پاكان،سيد حسين مدرسى طباطبائى،قم،چ مهر،1335.

56.تركستان نامه،بارتولد،ترجمۀ كريم كشاورز،تهران،آگاه،1366.

57.التنبيه و الاشراف،على بن الحسين المسعودى،قاهره،دار الصاوى،بى تا.

58.توضيح المشتبه،شمس الدين محمّد الدمشقى،تحقيق العرقسوسى،بيروت،مؤسسة الرساله، 1414 ق.

59.تهذيب الأحكام،محمّد بن حسن الطوسى،تحقيق سيد حسن خرسان،بيروت،دار الاضواء، 1406 ق.

60.الثاقب فى المناقب،ابن حمزه نصير الدين محمّد الطوسى،تحقيق نبيل رضا،قم،انصاريان، 1412 ق.

61.جامع الرواة،محمّد بن على الاردبيلى،قم،مكتبة آية اللّه المرعشى النجفى،1403 ق.

62.جامعه شناسى،آنتونى گيدنز،ترجمۀ منوچهر صبورى،تهران،نشر نى،1385.

63.جامعه شناسى عمومى،منوچهر محسنى،تهران،طهورى،1366.

64.جامعه شناسى،مجيد مساواتى آذر،تبريز،احرار،1372.

65.جمهرة انساب العرب،على بن احمد بن حزم،بيروت،دار الكتب العلمية،1403 ق.

66.حاكمان قم،دلال موسوى و بهرامى خشنودى،قم،زائر،1384.

67.حدود العالم من المشرق الى المغرب،نويسنده مجهول،به كوشش منوچهر ستوده،تهران، دانشگاه تهران،1340.

ص: 188

68.حماسۀ كوير،باستانى پاريزى،قم،خرّم،1371.

69.خاتمة مستدرك الوسائل،ميرزا حسين النورى،قم،مؤسسة آل البيت لاحياء التراث،1416 ق.

70.الخرائج و الجرائح،قطب الدين الراوندى،قم،مؤسسة الامام المهدى،1409 ق.

71.خريدة القصر و جريدة العصر(بخش فضلاء اهل الفارس)،عماد الدين كاتب اصفهانى،تحقيق عدنان محمّد آل طعمه،تهران،ميراث مكتوب،1378.

72.خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال،حسن بن يوسف الحلّى(علاّمه حلّى)،تحقيق جواد القيّومى، قم،مؤسسة نشر الفقاهه،1417.

73.دائرة المعارف بزرگ اسلامى،تهران،مركز دائرة المعارف اسلامى،مدخل«انوشيروان بن خالد»، ابو الفضل خطيبى.

74.دانشنامۀ كاشان،زير نظر حسين محلوجى،تهران،بنياد فرهنگ كاشان،1382.

75.«درياى كاشان»،روزنامه ايران،ش 3232(3 خرداد 1384)،درياى كاشان(مقاله).

76.الدرجات الرفيعة،سيد على خان شيرازى،قم،مكتبة بصيرتى،1397 ق.

77.دستور الوزراء،غياث الدين خواند مير،تصحيح سعيد نفسى،تهران،اقبال،1353.

78.دلائل الامامة،ابو جعفر محمّد بن جرير الطبرى الشيعى،تحقيق و نشر مؤسسة البعثة،قم،1413 ق.

79.ديار آشنا،نسرين احمديان،مشهد،بنياد پژوهش هاى آستان قدس،1378.

80.ديوان،السيد الامام ضياء الدين ابى الرضا الحسنى الراوندى،تصحيح سيد جلال الدين محدّث ارموى،تهران،مطبعه مجلس،1344.

81.الذريعة الى تصانيف الشيعة،محسن آقا بزرگ تهرانى،بيروت،دار الاضواء،بى تا.

82.ذكر اخبار اصبهان،ابو نعيم احمد بن عبد اللّه اصفهانى،ليدن،1934.

83.راحة الصدور و آية السرور،محمّد بن على بن سليمان راوندى،تصحيح محمّد اقبال،تهران،امير كبير،1364.

84.رجال،احمد بن محمّد برقى،تهران،دانشگاه تهران،1383.

85.رجال الطوسى،محمّد بن حسن طوسى،تحقيق جواد قيّومى،قم،جامعۀ مدرّسين،1420 ق.

86.رجال النجاشى،ابو العبّاس احمد بن على النجاشى،تحقيق محمّد جواد النائينى،بيروت، دار الاضواء،1408 ق.

87.رجال،حسن بن على بن داود الحلّى،تهران،دانشگاه تهران،1383 ق.

ص: 189

88.رساله هلاليه،ملاّ غلامرضا آرانى،به اهتمام حبيب الله سلمانى،آران بيدگل،انجمن اهل قلم، 1379.

89.الرواشح السماوية،محمد باقر الحسينى(مير داماد)،قم،مكتبة آية اللّه المرعشى النجفى،1405 ق.

90.روضات الجنات،محمّد باقر خوانسارى،تهران،اسماعيليان،1390 ق.

91.رياض العلماء،ميرزا عبد اللّه افندى،قم،كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى،1410 ق.

92.سرّ السلسلة العلوية،ابو نصر سهل بن عبد اللّه بخارى،نجف،1381 ق(قم،افست رضى،1371).

93.سفرنامۀ ميرزا خانلرخان اعتصام الملك،به كوشش منوچهر محمودى،تهران،چ فردوسى، 1351.

94.سياست نامه،خواجه نظام الملك طوسى،به كوشش عبّاس اقبال،تهران،اساطير،1380.

95.سير اعلام النبلاء،شمس الدين محمّد الذهبى،بيروت،مؤسسة الرساله،1422 ق.

96.شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار،قاضى نعمان بن محمّد المغربى،تحقيق سيد محمّد حسين الجلالى،قم،جامعۀ مدرّسين،بى تا.

97.شرح نهج البلاغه،ابو حامد هبة اللّه(ابن ابى الحديد)،تحقيق محمّد ابو الفضل ابراهيم،بيروت، دار احياء التراث العربى،1385 ق.

98.شرف النبى،عبد الملك بن محمّد واعظ خرگوشى،ترجمه نجم الدين محمود راوندى،تحقيق محمّد روشن،تهران،بابك،1361.

99.شواهد التنزيل،عبيد اللّه بن احمد الحسكانى،تهران،مجمع الثقافة الاسلاميه،1411 ق.

100.شهاب الاخبار،محمّد بن سلامه قضاعى،شرح فارسى از نويسندۀ مجهول قرن 7،تصحيح محدّث ارموى،تهران،علمى و فرهنگى،1361.

101.شهداء الفضيلة،عبد الحسين احمد امينى،قم،مكتبة طباطبائى،1352.

102.الصراط المستقيم،على بن يونس النباطى البياضى،قم،المكتبة المرتضويه،1384 ق.

103.صورة الارض،ابو القاسم بن حوقل،بيروت،دار مكتبة الحياة،1992.

104.الطبقات الكبرى،محمّد بن سعد زهرى،تحقيق عبد القادر عطا،بيروت،دار الكتب العلميه، 1418 ق.

105.طبقات المحدّثين باصبهان،ابو الشيخ محمّد بن عبد اللّه بن حيّان انصارى،بيروت،مؤسسة الرساله،1412 ق.

ص: 190

106.طبقات ناصرى،عثمان بن محمّد جوزجانى(منهاج سراج)،تحقيق عبد الحى حبيبى،تهران، دنياى كتاب،1363.

107.طرائف المقال فى معرفة طبقات الرجال،سيد على اصغر بروجردى جابلقى،قم،مكتبة آية اللّه المرعشى النجفى،1410 ق.

108.العدد القويّة،رضى الدين على بن يوسف الحلّى،تحقيق سيد مهدى رجائى،قم،كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1408 ق.

109.عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب،جمال الدين احمد حسينى(ابن عنبه)،قم،مؤسسۀ انصاريان،1417 ق.

110.الغيبة،محمّد بن حسن طوسى،قم،مؤسسة المعارف الاسلاميه،1417 ق.

111.الفتوح،احمد بن اعثم الكوفى،تحقيق على شيرى،بيروت،دار الاضواء،1411 ق.

112.فتوح البلدان،احمد بن يحيى بلاذرى،بيروت،دار و مكتبة الهلال،1988.

113.الفخرى فى انساب الطالبيين،اسماعيل بن الحسين المروزى،تحقيق سيد مهدى رجائى،قم، كتاب خانۀ آية اللّه مرعشى نجفى،1409 ق.

114.فرائد السمطين،ابراهيم بن محمّد الجوينى،بيروت،مؤسسة المحمودى،1398 ق.

115.فرهنگ واژه هاى فارسى در زبان عربى،محمّد على امام شوشترى،تهران،انجمن آثار ملّى، 1347.

116.فقه القرآن،قطب الدين سعيد راوندى،قم،كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1397 ق.

117.الفهرست،محمّد بن الحسن الطوسى،تحقيق جواد القيومى،قم،مؤسسة نشر الفقاهه،1417 ق.

118.فهرست ابن نديم،محمّد بن اسحاق(ابن نديم)،ترجمۀ رضا تجدّد،تهران،ابن سينا،1350.

119.فهرست اسماء علماء الشيعة و مصنّفيهم(فهرست منتجب الدين)،منتجب الدين على بن بابويه رازى،تحقيق سيد جلال الدين محدّث ارموى،قم،كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1366.

120.قالى شويان مناسك نمادين،على بلوكباشى،تهران،دفتر پژوهش هاى فرهنگى،1379.

121.القاموس المحيط،محمّد بن يعقوب الفيروزآبادى،بيروت،دار احياء التراث العربى،1417 ق.

122.قم در قرن نهم،سيد حسين مدرسى طباطبائى،قم،چاپخانه حكمت،1350.

123.الكافى،محمّد بن يعقوب الكلينى،تحقيق على اكبر غفّارى،بيروت،دار الاضواء،1405 ق.

124.كامل ابن اثير،ترجمۀ ابو القاسم حالت و عبّاس خليلى،تهران،علمى،1371.

ص: 191

125.كامل بهايى،عماد الدين طبرى،تهران،مرتضوى،بى تا.

126.الكامل فى التاريخ،عز الدين على بن اثير جزرى(ابن اثير)،بيروت،دار صادر،1385 ق.

127.كشف الحجب و الاستار،سيد اعجاز حسين النيسابورى الكنتورى،قم،كتاب خانۀ آية اللّه مرعشى نجفى،1409 ق.

128.كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون،مصطفى بن عبد اللّه(حاجى خليفه)،بيروت،دار احياء التراث العربى،بى تا.

129.لباب الانساب،على بن ابى القاسم البيهقى(ابن فندق)،تحقيق سيد مهدى رجائى،كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1410 ق.

130.اللباب فى تهذيب الانساب،عز الدين على بن اثير جزرى(ابن اثير)،بيروت،دار صادر،1414 ق.

131.لسان العرب،محمّد بن مكرم(ابن منظور)،قم،ادب الحوزه،1405 ق.

132.لسان الميزان،احمد بن على(ابن حجر)،بيروت،مؤسسة الأعلمى،1406 ق.

133.لغت نامه،على اكبر دهخدا،تهران،دانشگاه تهران،1373.

134.لمعة النور،آيت اللّه مرعشى نجفى،بى جا،چ حيدرى،بى تا.

135.مبانى جامعه شناسى،بروس كوئن،ترجمۀ غلامعبّاس توسّلى و فاضل،تهران،سمت،1374.

136.مثنوى معنوى،جلال الدين بلخى،به كوشش مهدى آذر،تهران،انتشارات پژوهش،1378.

137.مجالس المؤمنين،قاضى نور اللّه شوشترى،تهران،اسلاميه،1377.

138.المجدى فى انساب الطالبيين،نجم الدين على بن محمّد علوى(م 709)،تحقيق دامغانى،قم، كتاب خانه آية اللّه مرعشى نجفى،1409 ق.

139.مجمل التواريخ و القصص،مؤلف مجهول قرن 6،تهران،كلالۀ خاور،بى تا.

140.مجموعۀ كمينه(مقاله هايى در نسخه شناسى)،ايرج افشار،تهران،فرهنگ ايران زمين،1354.

141.المحاسن،احمد بن محمّد بن خالد برقى،تصحيح سيد جلال الدين محدّث ارموى،تهران، دار الكتب الاسلاميه،1330.

142.محاسن اصفهان،مفضّل بن سعد المافروخى الاصفهانى،تصحيح سيد جلال الدين الحسينى، تهران،چ مجلس،1312.

143.المحتضر،حسن بن سليمان الحلّى،نجف،المكتبة الحيدرية،1370 ق.

144.مختصر تاريخ دمشق،ابن منظور،تحقيق نسيب نشّاوى،بيروت،دار الفكر،1405 ق.

ص: 192

145.مروج الذهب و معادن الجوهر،على بن حسين مسعودى،تحقيق محمّد محيى الدين عبد الحميد، بيروت،دار الفكر،1409 ق.

146.المسالك و الممالك،ابو القاسم عبيد اللّه بن خردادبه،بغداد،مكتبة المثنى،بى تا.

147.المستفاد من ذيل تاريخ بغداد،محمّد بن محمود(ابن نجّار)،بيروت،دار الكتاب العربى،بى تا.

148.مصباح الانوار(نسخه خطى)،هاشم بن محمّد(فهرست كتب خطى كتاب خانۀ آية اللّه مرعشى نجفى،ج 10،ش 3691).

149.مصباح المهتجد،محمّد بن حسن(شيخ طوسى)،بيروت،مؤسسة فقه الشيعة،1411 ق.

150.معالم التنزيل،حسين بن مسعود البغوى،بيروت،دار احياء التراث العربى،1420 ق.

151.معالم العلماء،محمّد بن على بن شهر آشوب سروى مازندرانى(ابن شهر آشوب)،نجف،حيدريه، 1380 ق.

152.معجم الادباء،ياقوت حموى،بيروت،دار احياء التراث العربى،بى تا.

153.معجم البلدان،ياقوت حموى،بيروت،دار احياء التراث العربى،بى تا.

154.معجم المؤلّفين،عمر رضا كحّاله،بيروت،دار احياء التراث العربى،1957.

155.معجم رجال الحديث،سيد ابو القاسم الموسوى الخوئى،تهران،بى نا،1413 ق(چاپ 24 جلدى).

156.مقاتل الطالبيّين،ابو الفرج اصفهانى،تحقيق احمد الصقر،قم،مكتبة الحيدريه،1381.

157.مقامات الحريرى،قاسم بن محمّد الحريرى،بيروت،دار بيروت،1398 ق.

158.المناجاة الالهيات عن امير المؤمنين عليه السلام،از روى نسخه خواجه عبد الحق سبزوارى،نشر فخر الدين نصيرى،تاريخ كتابت 908.

159.مناقب آل ابى طالب،محمّد بن على بن شهر آشوب سروى مازندرانى(ابن شهر آشوب)،نجف، حيدريه،1376 ق.

160.المنتظم،عبد الرحمان بن الجوزى،تحقيق عبد القادر عطا،بيروت،دار الكتب العلميه،1412 ق.

161.منتهى الآمال،شيخ عبّاس قمى،تحقيق باقرى بيدهندى،قم،دليل ما،1379.

162.منتهى المطلب،حسن بن يوسف الحلّى(علاّمه حلّى)،مشهد،آستان قدس رضوى،1412 ق.

163.نام مكان هاى جغرافيايى در بستر زمان،مهر الزمان نوبان،تهران،نشر ما،1374.

164.نزهة القلوب،حمد اللّه مستوفى،به اهتمام لسترنج،تهران،دنياى كتاب،1362.

165.نسائم الاسحار من لطائف الاخبار،ناصر الدين منشى كرمانى،تحقيق سيد جلال الدين محدّث

ص: 193

ارموى،تهران،اطلاعات،1364.

166.نسب قريش،مصعب بن عبد اللّه الزبيرى(م 236)،قاهره،دار المعارف،بى تا.

167.النقض(بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض)،عبد الجليل رازى قزوينى، تحقيق سيد جلال الدين محدّث ارموى،تهران،انجمن آثار ملّى،1358.

168.النوادر،سيد ابو الرضا راوندى،تحقيق سعيد عسكرى،قم،دار الحديث،1377.

169.نور باهر(زندگانى على بن محمّد باقر عليه السلام)،محمّد باقر مرندى،قم،چ علميه،1381 ق.

170.«نهج البلاغه عبر القرون»،عبد العزيز طباطبائى،مجلۀ تراثنا،قم،مؤسسة آل البيت،ش 39.

171.نهج السعادة،محمّد باقر المحمودى،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،1376.

172.الوافى بالوفيات،خليل بن أيبك الصفدى،تحقيق الارناؤوط،بيروت،دار احياء التراث العربى، 1420 ق.

173.وسائل الشيعه،محمّد بن الحسن الحرّ العاملى،قم،مؤسسة آل البيت لاحياء التراث،1414 ق.

174.وفيات الأعيان و انباء أبناء الزمان،احمد بن محمّد(ابن خلكان)،تحقيق احسان عبّاس،بيروت، دار صادر،1414 ق.

175.الهداية الكبرى،حسين بن حمدان الخصيبى،بيروت،مؤسسة البلاغ،1411 ق.

176.هدية العارفين،اسماعيل پاشا بغدادى،بيروت،دار احياء التراث العربى،افست استامبول،1951.

ص: 194

ابن كثير،150

ابن كميح،159

ابن ماكولا،19،32،34

ابن مسعود،99

ابن مقفّع،27،38

ابن نجّار،85،152

ابن نديم،53،94،150،151،152

ابن وثّاب،99

ابو احوص،111

ابو البركات،159

ابو الحسن،102،103،106،110،128،169

ابو الحسين،162

ابو الرجاء،133،135،145،172،176

ابو الرضا،32،105،106،119،135،139، 141،142،145،147،148،149،150،154، 156،157،158،159،160،161،162، 163،167،168،169،171،177،178، 179،180،181،182،183

ابو الشيخ،19،61،66،98،103،123

ابو العبّاس،121،130

ابو العلاء،138،167

ابو الفرج،119،129،165

ابو المحاسن،161،167

ابو المعالى،176

ابو الوفاء،131

ابو الهول،157

ابو بكر،29،67،119،120

ابو جعفر،34،35،89،169

ابو حفص،123

ابو حيّان،155

ابو دلف،60،62،63

ابو رشيد،119،174

ابو زيد،35،146

ابو طاهر،35،145،147،172

ابو عبد اللّه،111،128،165

ابو عبيد،35

ابو على،35،111،169،170،173

ابو لؤلؤ،70،71،72،73،74،75،76،77،78، 79،84،163

ابو محمّد،106،112،127،153،171،173

ابو مسلم،67،153

ابو مصعب،123،124

ابو منصور بن شهريار بن شيرويه،164

ابوموسى،36،65،66،67،68،109

ابو نصر،20،35،119،120،129،135،144، 145

ابو نعيم،19،33،67،68،98،119،123، 129،154،173،173،177

ابو هريره،99

احمد بن ابى العلاء،119،174

احمد بن ابى عبد اللّه،109،110

احمد بن اسحاق،79

احمد بن حسن،105

احمد بن حنبل،138،140

ص: 196

احمد بن عبد اللّه،175

احمد بن عبيد اللّه،157

احمد بن على،64،130،180

احمد بن فضل بن محمود،144،146

احمد بن محمّد،35،95،102،107،110، 121،123،176

احمد بن موسى،128،129،177

احمد بن يحيى،107،150،151،152،153، 166

احنفى،172

اخسيكثى،131

ارسلان شاه،145

ازد،21،24،25،58،60،81،85،90،130، 132،133،146

ازدى غامدى،58

اسحاق بن ابراهيم بن قرّة،123

اسدى،67،107،122،155،177

اسماعيل بن احمد،145

اسماعيلى،93،94،95

اسماعيليه،93،94،144،148،152

اشعرى،59،60،65،66،67،102،107، 109،110،111،115،121،128

اعتصام الملك،77

اعمش،99

افشار،22

افضل الدين،176

افندى،72،79،80،83،122،150،152، 156،161،163،164،165،168

امام زاده،23،24،81،82،85،86،143، 175

اماميه،53،109،110،111،124،127،157

امويان،58

امين عبّاسى،60

انصارى،19،66،68،100،101،109

ايلخانى،76

بابا،77

بابا شجاع الدين،76،122

بار تولد،113

باركرزى،105،106

باركرسبى،105

بجلى،56،153

بجيله،153

بخارى،20،92

بخاريان،132

بديل بن ورقاء،66

برقى،100،103،107،109،110،119، 153

برهان الدين محمّد،166

بسطام بن مرّة،106

بشر بن مخارق،155

بغوى،35

بلاذرى،18،58،65،66،73،99،117

بلخى،132،150،153

بلوشه،168

ص: 197

بندارى،138

بنى اميّه،57،80

بنى عامر،58

بنى عبّاس،60،91

بنى غامد،58

بهاء الدين بن فضل،145

تاج الدين،85،162،170،172

جعفر بن محمد،84،175

جعفرى،173

جمال الدين،145،162،170،171،172

جمالى،49،53،94،112

جنابى،94

جيهانى،19

حازمى،25،31

حامد بن محمد،176

حجّاج،57،99

حرّ عاملى،19،165

حسكانى،35

حسن بن بهرام،94

حسن بن تحتاخ طالقانى،59

حسن بن حسين،173

حسن بن سليمان،79

حسن بن عبيد اللّه،157

حسن بن على،106،175،180

حسن بن محمّد،111

حسين بن حمدان،63،80

حسين بن عبد الجبّار،170

حسين بن عبيد اللّه،127

حسين بن محمّد،111،128،171

حشويه،129

حضرت معصومه عليها السلام،146،148،164

حلبى،159

حلّى،33،75،79،80،100،105

حمدان،63،64،80،81،94

حمدانيان،63

حمران بن اعين،99

حمزة بن يسع،59

حميد بن محمّد بن عبد الرحمان بن نزار،129، 177

حنفى،29،132،133،167،172

خالد بن ازهر،102،103،

خرقى،120

خرگوشى،168

خصيبى،80

خطيب بغدادى،129

خطير الدين،170،173،176

خلف بن احمد،94

خليدى،105

خوئى،102،153

خواجه نصير طوسى،158،164

خواجه نظام الملك،147

خوارزمشاه،28،182

خواند مير،138،147،148

خوانسارى،83

ص: 198

داعى،95،157،158،164

داود بن على،119

دريوى،153

دلدل،74

دمشقى،32،123

دندان،53،95

ديلمان،87

ديلمى،64،69،106،107،109،164

دينورى،18،56،57،153

ذهبى،19،30،31،34،98،99،139،151، 152

رئيس كافى،168

رازى،78،82،83،107،113،135،146، 147،158،164،167،169،175،176

رافع بن هرثمه،60

راوند بن ضحّاك،155

راونديه،153

رشيد الدين حسين،168

رضى الدين،75،146،173

ركن الدوله،64

ركن الدين،170

روميان،78

روندى،150،153

ريوندى،150،151،152،163،166

زبيده،39،40،70،87،88،113

زبيدى،30

زكرويه،94،95

زنديق،150،153،163

زهير بن محمّد،58

زيد بن على،109

زيد بن منصور بن على،167

زين الدين،156،169،170،176

سعيد بن جبير،57

سعيد بن عاص،56

سعيد بن عبد اللّه بن حسين بن هبة اللّه،162

سعيد بن هبة اللّه،162،163

سعيد قدّاح،95

سفيان ثورى،123

سلجوق بن محمّد،143

سلجوقيان،133،135،138،140،159،180، 181،182

سلطان سنجر،144،145

سلطان سيد امير،160

سلطان على،70،86

سلطان محمّد،28

سلطان مسعود،34،137

سليمان بن مقبل،106،107

سمرقندى،29

سمعانى،20،27،32،34،36،61،118،119، 123،129،131،135،149،174،177

سهل بن زياد،104،107

سهيل،22

سيد بن طاووس،79

سيد مرتضى،178

ص: 199

سيف الدين امير محمود،139

سيف بن عميره راوى،101

شرف الدين،135،170

شمس الدين،172

شهاب الدين،146،169

شهربانو،116

صاحب بن عبّاد،121

صدر الدين مظفّر،146

صفّار،107،111

صفّارى،60،61،93

صفدى،137،139

صفويه،13،51،76،147،189

صفّين،56

صوفيه،165

ضرّابى،22،39

ضياء الدين،20،156،157،159،166،179، 181

طبرسى،159

طبرى،27،34،57،58،60،67،73،78،83، 94،117،128،164

طغرل،145

طلحة بن مصرّف،99

طوسى،84،99،100،101،102،103،107، 128،133،152،153،156،158،159، 162،164،168،169،173،177

ظاهريه،119

ظهير الدين ابو الفضل محمّد،165

عامر بن ضباره،58

عامر بن عمران بن عبد اللّه،59

عامرى،58

عبّاسيان،58،60،69،92،181

عبد الجبّار،133،156،159،168،169،170، 177

عبد العزيز،35،60،61،62،63،93

عبد القاهر جرجانى،175

عبد اللّه بن حارث،67

عبد اللّه بن ذكوان،79،80

عبد اللّه بن عامر بن كريز،67

عبد اللّه بن عبّاس،98،102

عبد اللّه بن على بن عبد اللّه،173

عبد اللّه بن عوف،73

عبد اللّه بن قيس،67

عبد اللّه بن كوشيد،59

عبد اللّه بن ورقاء،67

عبد اللّه بن هيثم بن بسّام،155

عبد الملك،57،178

عبد الواحد بن ابراهيم بن قرّة،123

عبدى،174

عبيد اللّه،73،74،84،103،119،127،141، 142،143،144،147،156،157

عبيد بن نضله،99

عثمان،56،80،94،95

عجلى،60،62،93

عروة بن زيد،55،56،66،68،69

ص: 200

عز الدين،146،161

عزيز الحضره،146،147

علويان،20،21،63،64،68،81،115،154، 184

على بن ابراهيم بن هاشم،107

على بن ابى سعد بن على،172

على بن اسباط،106،107

على بن حسن،105،172

على بن حسين،106

على بن حمزه،128

على بن سعيد،33،110

على بن سليمان،106،107،166

على بن شيره-على بن محمّد قاسانى

على بن عبد اللّه،128،173

على بن عيسى،100،101،109

على بن فرخان،172

على بن فضل اللّه،161

على بن محمّد باقر عليه السلام،24

على بن محمّد بن سليمان،105

على بن محمّد بن شيره،101،102،105، 106

على بن محمّد بن على بن الحسين،84،85

على بن محمّد بن يوسف،128

على بن محمّد قاسانى،101،102،103،105، 106،107،119

على بن مسعود بن محمّد بن فرخان،172

على بن نصير،105

على بن يحيى،105،106

عماد الدين،73،78،119،135،138،142، 145،159،160،161،164،165،171، 172،176

عمّار،56،83،154

عمر بن على،145

عمرو بن على،123

عمرو بن ليث،60

عيد«بقر»،77،78

عيسى بن عمر،100،101،109،121

غضائرى،127،128

فاشانى،35،119

فاطمه،84

فاطمى،53

فخر الدين،145

فرج بن يحيى،94،95

فرسانى،123

فرضى،24،32،47

فضل بن محمّد بن سعيد،119،129

فضل بن محمود،140،144،146،148

فلاس،123

فيروز،30،33،70،71،72،74،75،76،77، 78،79،80،122

فينى،135

قائم،131

قاجار،22

قاسانى،5،20،32،33،35،36،101،104،

ص: 201

112،120،158

قاسم بن سيما،61

قاسم بن عيسى،60

قاسم بن محمّد،106،107

قاشانى،30،32،35،119،123

القاشى،32،36،131،174

قاضى نور اللّه،147،148

قتاده،99

قتيبة بن مسلم،27

قحطبة بن شبيب،58،69

قرامطه،94،95

قرمط،94،95

قزّاز،129،177

قزوينى،19،62،95،131،147

قضاعى،165،178

قطامى،105

كاسانى،27،29،184

كاسولا،106،107

كاشى،24،40،41،76،84،114،131،134، 141،144،146،167

كرّاميان،132

كرويه بن مهدويه،94

كلينى،92،103،104،111

كمال الدين،161،179

كيخسرو،38

كيقباد،38

كيكاووس،38

مافروخى،19

مالك اشتر،56

مالك بن انس،123

مأمون،155

متوكّل،91،92

مجاشع،33،66،68،98،154

مجد الدين،84،140،141،142،143،144، 145،147،182

مجلسى،72،79،80،92،105،128

مجوسى،78

محبّ الدين بن نجّار،84

محدّث ارموى،20،113،141،143،146، 147،159،162،168،171،179،182

محسن بن ابى طاهر،176

محمّد بن ابى نصر،176

محمّد بن احمد،29،176

محمّد بن اسحاق،120

محمّد بن ايّوب،173

محمّد بن حسن،107،111،164

محمّد بن حسين،53،110،169

محمّد بن خالد بن عبد الرحمان،109

محمّد بن ذاكر،120

محمّد بن سلامه،165

محمّد بن سليمان،105،106،107،109، 154

محمّد بن عبد الغفّار،119،174

محمّد بن عبد اللّه،103،111

ص: 202

محمّد بن على بن محبوب،105

محمّد بن على بن محسن،159

محمّد بن عيسى بن عبيد،106،107

محمّد بن فضل،129،162

محمّد بن محمّد،127

محمّد بن محمود،181

محمّد بن موسى،89،90،93

محمّد شوشو،172

محمود بن على،168

محمود بن محمّد،137،170،181

مختار،56،57،75

مختص الملوك،144

مرعشى،157

مرندى،76

مروزى،11،20،26،29،35،106،112، 118،155

مسترشد،137

المسترشد بالله،135

مستوفى،29،39،40،118،144

مسروق،99

مسعود سلجوقى،137،181

مسعودى،60،62،63،78

مشهدى،159

مصرى،111

معاويه،56،121

معتزّ،103،132،152

معتضد،60

معين الدين ساوى،145

مغربى،165

مغولان،28

مغيرة بن شعبه،70،72

مفيد،83،91،92،127،173،178

مقتدر،64،74،88

مقدسى،19،34،67،77،85،113،116، 121

ملاحده،148،152

ملاّ عبد الرسول،24،82

ملاّ غلامرضا،81

ملك العلماء،29

ملكشاه سلجوقى،156،181

منتجب الدين،19،135،155،157،160، 161،162،163،164،165،166،167، 168،170،171،172،173،175،177، 179،180

المنتصر باللّه،64

منصور بن حازم،101

منصور عبّاسى،88،152،153

موسى بن عبد الله بن سعد،121

موسى بن محمّد بن على بن موسى،61

موسى مبرقع،54،60،61،62،70،89،90، 91،92،93

مهابادى،176

مهدى،53،95

مير مخدوم شريفى،77

ص: 203

نازكان،103

ناصر الشريعه،110

الناصر الصغير،157

الناصر الكبير،157

نجّارى،132

نجاشى،33،80،101،102،109،110،111، 127،152

نجم الدين،20،168

نصرت علوى،75

نصير الدين،165،173

نوفلى،105

نهاوندى،111،112

نهم ربيع،77،78

وثّاب،98،99،100،103،121

وثّابى،98،100،105

وشمگير،64،69

وشنوى،172

الهادى باللّه،157

هارون،39،59،60،70،87،88،89،96، 103،112،120،155

هرمزان،74

هروى،35

هلال بن على،70،81،82

همدانى،33،103،129

هندوشاه نخجوانى،139

ياقوت حموى،19،25،31،36،130،167، 175

يدكوتكين،61

يزدويه بن ماهويه،98

يزيد بن حجيه،56

يعقوبى،26،73،83،110

يوسف بن ابى الساج،64

ص: 204

پشت مشهد،96

پنجه شاه،160

تاشكند،26،28،29

تبريز،163

تربت حيدريه،77

تركستان،26،28،29

تفرش،134

تيمره،110

جابلق،110

جاريّان،182

جاسب،182

جبال،37،60،88،116،154

جبل عامل،33

جرجان،105

جرم قاشان،32

جعفريه،84

جوزجان،34

جوشقان،117،182

جوينان،182

جى،50،66

چاچ،26،27،28،29،35

چهل حصاران،39،40،72،87،116،117

حادن آباد،182

حجاز،98،108،157

حرمين،108

خجنده،27

خراسان،27،31،34،58،60،66،81،82، 100،101،150،153،163،164

خزران،57

خسروشاه،163

خوارزم،132

خوان كاشان،118

درب جوقا،182

رودآور،138

رود سيحون،26

رويدشت،117

ريوند،25،150،151،152،163،166

زاگرس،116

زر،83،113،134،135،136،137،138، 141،142،145،146،147،159،172،176، 182

زرنج،28

زرند،28

سامرّاء،91،92،106،107

ساوه،154،155

سرد قاسان،32،154

سرزمين تركان،26

سرشك،182

سعادت آباد،30

سغد،29

سقونقان،182

سمرقند،27،29

سمنان،154

سند،79،96،99،100،102،105،106،

ص: 206

111،128،129،132

سيحون،26،29

سير دريا،29

سينقان،182

شاش،27،28

شوشتر،68

صوار،95

طالقان،25،34

طامه،182

طبرستان،94

طرق،182

طوس،169

عراق،67،72،75،108،116،149،157

غور،34،132

فارس،100،101،154

فاشان،31،34،35،120،184

فدك،77

فرغانه،26،27،28،29،30،36،133

فومن،30

فين،23،38،70،71،75،78،82،84،117، 135،136،174،176،182

قارشى،28،29

قاسان،26،27،30،31،32،33،35،36،38، 40،111،141،154

قاسم آباد،182

قاشان،26،27،30،31،32،33،34،36،37، 83،130،131،154،173،175،176

قالهر،85،117

قزاآن،182

قزوين،40

قشقه دريا،28

قمصر،182

قهرود،117،182

كارشى،28

كاس،27،40،41

كاسام،107

كاسان،26،27،28،29،30،36،40،120

كاس رود،40

كاسه،27،40

كاش،39

كاشانه،38،39

كاشغر،28،40

كاشمر،40

كاظمين،140

كاه فشان،39،88

كربلا،81،86

كرج،60،116

كرج ابى دلف،60،110

كرمان،154

كرمند،117

كميدان،110

كوفه،56،67،95،98،99،107

كى آشيان،38

گرگان،28،182

ص: 207

لبنان،33

ليبى،110

ماوراء النهر،26،27،29،30،36،41،120، 131،133،184

ماه آباد،175،176

محكمه صاحبى،143

محمّدآباد،182

مدائن،56

مدرسۀ«صفويه»،146

مدرسۀ«عزيزيه»،146

مدرسۀ«مجديه»،142،147،158

مدينه،37،70،73،75،91،98،103،104، 107،123

مرو،11،20،25،26،28،29،34،35،48، 60،63،69،72،75،76،79،98،104،105، 106،107،110،112،116،118،130، 131،143،152،153،155،160،164، 175،178،179،182

مرورود،34،150

مسجد جمعه،160

مشهد باب التين،140

مصر،53،99،111،141

مكّه،57

موصل،149،153

مهاباد،175،176،180

مير نشانه،96

ميمه،182

نجف،140

نخشب،28

نصرانيه،95

نطنز،23،39،76،176،182

نوش آباد،117،182

نهاوند،65،71،111،112،116،138،154

نياسر،117

نيشابور،149،150،151،163

وانان،182

وركان،117،182

ويكل،182

هرات،34،148

هراسكان،182

همدان،71،116،164

يهوديه،66،118

ص: 208