محجور نمود، مگر اين كه عدم رشد يا جنون او ثابت شده باشد. آيا مراد از بلوغ، همان بلوغ طبيعى (آمادگى جسمى براى عمل زناشويى و حاملگى) است يا بلوغ عقلى و رشد عقلانى؟ و آيا مى توان بين بلوغ در تكاليف فردى (عبادات) و بلوغ در روابط اجتماعى از قبيل معاملات و... تفاوت قائل شد؟

پاسخ: بلوغ شرعى (رسيدن به حد و سنّ تكليف) براى پسر، پانزده سال تمام قمرى و براى دختر، نُه سال تمام قمرى است. در مورد نماز كه مشكلى وجود ندارد و در مورد امور مالى و معاملات، رشد فكرى مناسب لازم است و در مورد ازدواج و توابع آن بهتر است رشد فكرى و جسمانى لحاظ شود، اگر چه در بعضى از احكام، رعايت آنها لازم است و در مورد روزه، چنانچه باعث عسر و حرج (مشقّت زياد) باشد، لازم نيست روزه بگيرد و اگر بتواند يك روز يا چند روز در ميان روزه بگيرد، بايد آن روزها را روزه بگيرد و اگر توانست، تا ماه رمضان سال آينده، روزه هاى نگرفته را قضا نمايد و اگر نتوانست، در سال هاى بعد قضا نمايد. در اجراى حدود الهى و مجازات، اضافه بر بلوغ سِنّى، رشد عقلى به حسب مورد و علم به حرمت نيز لازم است و با احراز اين شرايط، جاى تخفيف نيست، مگر اين كه خطر مرگ يا مرض شديد در بين باشد. در ساير موارد مى توان تخفيف قائل شد؛ ولى در حقّ الناس، چنانچه مستند به او باشد، ضامن است.

[4] سؤال 4: اگر منظور از پانزده سال در پسر و نُه سال در دختر، سال قمرى است، فرق آن با سال شمسى چيست؟

پاسخ: پانزده سال قمرى، حدود 164 روز كمتر از پانزده سال شمسى و نُه سال قمرى، حدود 98 روز كمتر از نُه سال شمسى است.

[5] سؤال 5: آيا براى دختر از حيث بلوغ، مى توان بين عبادات و معاملات تفاوتى قائل شد؟

ص: 4

پاسخ: در صورتى كه رشد داشته باشد، تفاوتى نيست و اگر رشد نداشته باشد، بايد در امور مالى و بعضى امور ديگر كه درك كافى در آنها شرط است، رشد را در نظر گرفت.

[6] سؤال 6: دربارۀ رابطۀ بلوغ و رشد بفرماييد:

الف. آيا بين دو صفت بلوغ و رشد، شرعاً ملازمه وجود دارد؟

پاسخ: ملازمه نيست.

ب. در صورت جدا بودن صفت بلوغ از وصف رشد، آيا سنّ بلوغ مى تواند امارۀ رشد قرار گيرد؟

پاسخ: بلوغ، امارۀ رشد نيست.

[7] سؤال 7: يتيم در چه سنّى داراى رشد مى شود؟

پاسخ: رشد، غير از بلوغ است و گاهى به همراه بلوغ و گاهى بعد از بلوغ، حاصل مى شود و سنّ خاصّى را نمى توان براى آن تعيين كرد و زمان آن به حسب استعداد افراد، مختلف است.

[8] سؤال 8: بچه در چه سنّى مميّز مى شود؟

پاسخ: اين امر، داراى معيار واحدى نيست و به حسب اختلاف استعداد بچه ها و اختلاف زمان و مكان متفاوت است.

[9] سؤال 9: بعضى از علما و مجتهدين فتوا داده اند كه نماز بچۀ مميّز، مخصوصاً در زمان فعلى و بعد از انقلاب كه رشد فكرى و فرهنگى بالا رفته است، محكوم به صحّت است و با بزرگ سالان در صحّت فرقى ندارد. نظر حضرت عالى در اين مورد چيست؟

پاسخ: به نظر اين جانب، عبادت طفل مميّز صحيح است.

ص: 5

سنّت، اجماع و عقل) به دست آورد.

[14] سؤال 14: آيا تمسّك به مقاصد شريعت اسلام، در استنباط احكام شرعى ممكن است؟

پاسخ: ما از مقاصد شريعت و مصالح و مفاسد احكام شرعى به طور قطعى در اغلب موارد اطلاع نداريم. به همين جهت، براى استنباط احكام شرعى بايد به كتاب و سنّت و اجماع و عقل كه منابع استنباط احكام هستند، مراجعه كنيم.

[15] سؤال 15: آيا رسيدن زن را به مرتبۀ اجتهاد و مرجعيت و افتاء صحيح مى دانيد؟

پاسخ: تقليد از زن، بنا بر مشهور صحيح نيست؛ ولى رسيدن زن به مرتبۀ اجتهاد اشكالى ندارد.

[16] سؤال 16: اگر فتواى مجتهد در مسأله اى تغيير كرد، آيا لازم است كه به مقلّدين خود اعلام نمايد؟

پاسخ: اگر فتواى سابق، خلاف احتياط و يا موجب عسر باشد، لازم است اعلام نمايد و در هر حال، براى اصلاح رسالۀ چاپ شده اقدام نمايد.

[17] سؤال 17: فرق بين مرجع تقليد و ولى فقيه چيست؟

پاسخ: مجتهدى كه شرايط مذكور در رسالۀ عمليه را داشته باشد، صلاحيت دارد كه مرجع تقليد شود و اگر به عنوان رهبر برگزيده شود، امور مربوط به رهبرى را كه در قانون اساسى ذكر شده، عهده دار مى شود.

[18] سؤال 18: در رسالۀ مراجع درگذشته، مانند آيات عظام امام خمينى رحمه الله، آقاى گلپايگانى رحمه الله و آقاى خويى رحمه الله و رسالۀ مراجع حاضر، يكى از شرايط مرجع تقليد را عاقل بودن دانسته اند. منظور از عاقل بودن چيست؟ آيا منظور همان قوۀ ادراك و تشخيص خوب و بد است؟ مراد از ديوانه چيست؟ آيا تشخيص اين موارد با عرف است يا اين كه تعريف فقهى دارد؟

ص: 7

پاسخ: عاقل و ديوانه بودن، عرفى است و تعريف فقهى ندارد.

[19] سؤال 19: چرا علما و مراجع تقليد و پيشوايان مسلمانان در يك زمان و عصر، از يك نفر بيشتر هستند، در صورتى كه در زمان حضرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و بعد از آن حضرت، در زمان امامان عليهم السلام يك نفر به عنوان امام و پيشواى مؤمنان حكومت مى كرد؟

پاسخ: علما و پيشوايان دين با رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ معصومين عليهم السلام فرق مى كنند. خداوند، آنها را در هر زمان يكى بيشتر قرار نداده بود؛ ولى علما اين چنين نيستند، چنان كه پيامبران پيشين هم اين چنين نبودند؛ يعنى در يك زمان بيش از يك پيغمبر وجود داشت.

[20] سؤال 20: سؤالى كه ذهنم را مشغول كرده اين است كه امروزه تعداد زيادى توضيح المسائل در جامعه ديده مى شود كه اكثر آنها مانند هم هستند. آيا بهتر نبود مانند گذشته، چهار پنج مرجع و توضيح المسائل مى بود تا مردم به راحتى بتوانند مرجع خود را انتخاب كنند؟

پاسخ: امروز عصر پيشرفت و ترقى علم و دانش است و در رشته هاى مختلف، مانند طب و...، صاحب نظران فراوانى مى باشند و بسيارى بر خود لازم مى دانند كه نظريات و دانش خود را ارائه كنند. در عين حال دغدغۀ شما موضوع قابل توجهى است و مناسب ترين راه براى رسيدن به اين هدف، آن است كه مردم در انتخاب مرجع تقليد، تحقيق بيشترى بنمايند و افراد برتر و صاحب تخصّص بيشتر را براى مرجعيت برگزينند.

[21] سؤال 21: توهين نمودن به مجتهد جامع الشرائط چه حكمى دارد و آيا موجب خروج از دين و حد مى شود؟

پاسخ: توهين به هر مؤمنى، تا چه رسد به مجتهد جامع الشرائط، حرام است؛ ولى موجب كفر و حد نمى شود؛ بلكه قابل تعزير است.

ص: 8

گرفته اند.

[26] سؤال 26: اگر علم به اجتهاد كسى حاصل شد، ولى عدالت او ثابت نشد و همچنين اگر عدالت شخصى محرز گشت، ولى اجتهاد او ثابت نگشت، آيا مى توان بنا را بر عادل يا مجتهد بودن اين شخص گذاشت و از او تقليد نمود؟

پاسخ: اجتهاد و عدالت، بايد از طرق شرعى ثابت شوند، والّا نمى شود تقليد نمود.

[27] سؤال 27: آيا تقليد از زنى كه مجتهد است، صحيح است؟ تقليد زنان از وى چه صورتى دارد؟

پاسخ: بنا بر مشهور، صحيح نيست.

[28] سؤال 28: آيا تقليد كه استناد عمل به مجتهد معيّنى است، در مسائل متفقٌ عليه (مانند نماز) هم صدق مى كند يا بايد در مسائل اختلافى باشد؟

پاسخ: تقليد، التزام به فتواى مجتهد در حين عمل است و در مسائل ضرورى، تقليد لازم نيست. در مسائل اجماعى هم تعيين شخصى كه از او تقليد مى شود، لزومى ندارد.

[29] سؤال 29: اگر فردى نيّتش اين باشد كه من از فلانى تقليد مى كنم و توجه به اين موضوع ندارد كه تقليد، انجام عمل مستند به فتواى مجتهد است، آيا به واسطۀ نيّت، تقليد محقّق شده است يا خير؟ و آيا مى تواند در اين جا از مجتهد ديگرى تقليد كند؟

پاسخ: به نظر اين جانب تقليد، التزام در حين عمل است، نه عمل. اگر التزام در حين عمل صدق كند، تقليد انجام شده است و نمى تواند از ديگرى تقليد كند.

[30] سؤال 30: با توجه به بعضى از مسائل سياسى موجود، آيا تقليد يا بقا بر تقليد از بعضى مراجع جايز است و آيا با توجه به مسائل مذكور، مى توان به ايشان اهانت نمود يا خير؟

ص: 10

پاسخ: شرايط تقليد و بقا بر تقليد، در رسالۀ توضيح المسائل نوشته شده است؛ اما اهانت كردن، نه تنها به مرجع تقليد، بلكه به هر مسلمان ديگرى جايز نيست.

[31] سؤال 31: شخصى از يكى از فرقه هاى دراويش اظهار مى دارد كه من در احكام تقليد، از قطب خودم كه مجتهد جامع الشرائط است، تقليد مى نمايم و قطب هم فرموده اند: چون رساله ندارم، شما تحقيق كنيد و رسالۀ هر مجتهدى را كه مى خواهيد تهيه و به آن عمل نمائيد؛ ولى در خصوص خمس و زكات و سؤالات جديد، به اذن خودم عمل نمائيد. آيا چنين حكمى از طرف قطب جايز است يا خير؟ آيا شخصى كه به رسالۀ يك مجتهد عمل مى نمايد، مى تواند خمس را به اذن مجتهد ديگر محاسبه و پرداخت نمايد يا خير؟

پاسخ: اگر قطب، مجتهد جامع الشرائط و عادل باشد، مى شود از او تقليد كرد و من چنين قطبى را نمى شناسم و كسى كه مجتهدى را اعلم و عادل تشخيص داده است و از او تقليد مى نمايد، بايد در تمام احكام، به فتواى او عمل نمايد.

[32] سؤال 32: بنده تا زمان حيات امام خمينى رحمه الله چهارده سال بيشتر نداشتم و خيال مى كردم كه بالغ نشده ام، غافل از اين كه دو علامت ديگر بلوغ (احتلام و در آوردن مو) را دارا بودم و تصميم داشتم هنگام رسيدن به سن بلوغ (پانزده سالگى) از امام تقليد كنم. با توجه به اين كه تصميم به تقليد را مؤثر مى دانيد، آيا بنده مى توانم از امام خمينى رحمه الله تقليد نمايم؟

پاسخ: به نظر اين جانب تقليد، التزام به هنگام عمل است. بنا بر اين در فرض سؤال، نمى توانيد از ايشان تقليد كنيد و بايد از مجتهد زنده تقليد نماييد.

[33] سؤال 33: آيا زن شوهردار مى تواند مرجع تقليدى غير از مرجع شوهرش داشته باشد و آيا اين امر، منافاتى با لزوم اطاعت زن از شوهر ندارد؟

پاسخ: داشتن مرجع تقليد ديگر، منافاتى با لزوم اطاعت زن از شوهر ندارد.

ص: 11

[34] سؤال 34: آيا افراد خانواده، در امر تقليد، تابع سرپرست خانواده هستند؟

پاسخ: هر فرد مكلّف بايد شخصاً تحقيق و تفحّص كند و از مجتهد واجد شرايط تقليد كند، مگر اين كه تقليد سرپرست خانواده، موجب اطمينان افراد خانواده شود.

[35] سؤال 35: مدتى از تقليد گذشته و مقلِّد شك مى كند كه آيا اعمالش برطبق تقليدِ صحيح بوده يا خير. در اين صورت نسبت به اعمال گذشته و اعمالى كه از اين به بعد مى خواهد انجام دهد، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: براى اعمال آينده، جهت تقليد، بايد تحقيق و تفحّص نمايد. نسبت به گذشته، اعمال او صحيح است. البته اگر شك، از جهت عدم التفات مكلّف يا جهل او به حكم باشد، مسأله محلّ اشكال است.

[36] سؤال 36: اگر در چند سال اولِ بعد از بلوغ، عمل به تقليد نكرده باشد و اين تقليد نكردن از روى جهل و عدم آگاهى به مسائل واجب باشد، آيا بعد از آگاهى و شروع به تقليد، واجبات قبلى، مانند نماز و روزه را بايد قضا كند؟

پاسخ: تكاليفى را كه انجام نداده، بايد انجام دهد و تكاليفى را كه بى تقليد انجام داده، اگر اعمالش مطابق فتواى كسى باشد كه در آن زمان وظيفه اش تقليد از او بوده يا مطابق فتواى كسى باشد كه فعلاً وظيفه اش تقليد از اوست، كافى است و در خصوص نماز، اگر خللى در اركان نماز واقع نشده، اعاده لازم نيست.

[37] سؤال 37: مكلّفى كه مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام داده و حالا تقليد مى كند، آيا لازم است تحقيق كند كه اعمال گذشته اش مطابق فتواى مجتهدى كه وظيفه اش تقليد از او بوده يا مطابق فتواى مجتهدى كه فعلاً وظيفه اش تقليد از اوست، بوده يا خير؟

پاسخ: لازم است تحقيق كند و اگر اطمينان پيدا كرد كه موافق فتواى هيچ كدام از آن دو نفر نبوده، بايد اعاده كند و در مورد نماز، اگر اركان نماز مختل نبوده،

ص: 12

اعاده لازم نيست.

[38] سؤال 38: در مسألۀ پانزده توضيح المسائل جناب عالى آمده است: «اگر مقلّدى كه اهل فضل و آگاه به فقه است، در مسأله اى يقين و يا ظن پيدا كند كه نظر مرجع تقليد او خلاف واقع است، نمى تواند در آن مسأله از او تقليد نمايد». سؤالم اين است كه اگر مرجع تقليد، در آن مسأله احتياط نكرده باشد تا بتوان به مرجع ديگر رجوع كرد، بلكه فتوا داده باشد، مقلّد مذكور وظيفه اش چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر به حكم مسأله يقين ندارد، احتياط كند و يا به مرجع ديگرى كه يقين و ظن بر خلاف نظر او ندارد، با رعايت الأعلم فالأعلم مراجعه نمايد.

[39] سؤال 39: تقليد بچۀ مميز از مجتهد جامع الشرائط چه صورتى دارد؟

پاسخ: تا بالغ نشده، تقليد بر او واجب نيست؛ ولى اگر تقليد كند، اشكال ندارد.

[40] سؤال 40: آيا تقليد در احكام شرعى از مراجع غير از رهبر، اعم از اين كه ولايت عامّۀ فقيه را قبول داشته باشند يا نداشته باشند، جايز است؟

پاسخ: چنانچه واجد شرايط مذكور در رساله باشند، جايز است.

[41] سؤال 41: آيا در مسألۀ ولايت فقيه نيز بايد تقليد كرد و نظر مبارك در مورد آن چيست؟

پاسخ: چون مسألۀ ولايت فقيه، مسأله اى فقهى است، بايد هر كس از مرجع خود بپرسد. به نظر اين جانب ولايت فقيه ثابت است، لكن مسأله داراى تفصيلاتى است كه موكول به محلّ خود است.

[42] سؤال 42: اگر انسان در رسالۀ عمليۀ مرجع تقليد ديگرى غير از مرجع خودش يا در كتب مراجع گذشته يا فقهاى قديم، به عمل مستحبّى برخورد كند، آيا عمل به آن مطلوب و صحيح است و ثوابى دارد يا خير؟ اگر مرجع تقليد ما آن عمل را مستحب نداند، چه

ص: 13

طور؟

پاسخ: در فرض مذكور در سؤال، جايز است عمل مذكور را به قصد رجا به جا بياورد و ثواب هم به او داده مى شود، ان شاء اللّه.

شناختن اعلم در رساله هاى عمليه آمده است و مراد از اعلم كسى است كه آشناتر به قواعد و مدارك مسأله و داراى اطلاعات بيشتر در نظائر آن و داراى فهم بهتر و خوب تر در مورد اخبار و روايات و درك و تشخيص بيشتر در موضوعات باشد و محلّ رجوع براى تعيين اعلم، اهل خبره است.

[46] سؤال 46: امروزه ملاك اصلى براى تشخيص مجتهد اعلم، براى عامّۀ مردم چيست؟

پاسخ: ملاك، همان راه هاى سه گانه است كه در رساله ها نوشته شده و فرقى بين زمان حاضر و گذشته نيست.

[47] سؤال 47: مجتهد و اعلم بودن كسى را از كجا مى توان فهميد؟

پاسخ: مجتهد و اعلم را از سه راه مى توان شناخت:

اول: آن كه خود انسان اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

دوم: آن كه دو عالم خبره و عادل، در شرايط آزاد و بدون ترس و طمع، مجتهد بودن يا اعلم بودن او را گواهى دهند، مشروط به آن كه دو نفر عالم خبره و عادل ديگر، با نظر آنان مخالفت ننمايند.

سوم: شهرت او در ميان علما و محافل علمى به طورى باشد كه از اين شهرت، براى انسان علم حاصل شود و اگر شناختن اعلم مشكل باشد، به احتياط واجب بايد از مظنون الأعلميه تقليد كند؛ بلكه اگر احتمال ضعيفى هم بدهد كه مجتهدى اعلم است و بداند كس ديگرى از او اعلم نيست، به احتياط واجب بايد از او تقليد نمايد و اگر چند نفر در نظر او اعلم از ديگران و با يكديگر مساوى باشند، بايد از يكى از آنان تقليد كند و احتياط مستحب اين است كه از باتقواترين آنها تقليد نمايد.

[48] سؤال 48: اهل خبره كه به شهادت آنان اعلميت مجتهدى ثابت مى شود، چه كسانى هستند؟

ص: 15

پاسخ: افرادى كه در اثر تحصيل و تحقيق در علوم دينى، توانايى تشخيص اعلم را پيدا كرده و عادل باشند.

[49] سؤال 49: آيا به شهادت يك نفر از اهل خبره كه مورد وثوق و اطمينان است، اعلميت ثابت مى شود؟

پاسخ: براى ثبوت اعلميت، شهادت دو نفر خبرۀ عادل شرط است، مگر اين كه انسان از گفتۀ يك نفر اطمينان پيدا كند.

[50] سؤال 50: در صورت تعارضِ اهل خبره، نسبت به اعلميت مجتهدين، تكليف چيست؟

پاسخ: در صورت تعارض، اگر يك بيّنه از حيث علم بالاتر باشد، مقدّم است، وگرنه هر دو بيّنه ساقط مى شوند و بايد به ترتيبى كه در مسألۀ دهم توضيح المسائل ذكر شده، عمل كرد.

[51] سؤال 51: اگر مثلاً سى نفر يا بيشتر از اهل خبره شهادت دهند كه تقليد از فردى جايز است و عدۀ معدودى، مثلاً پنج نفر اهل خبرۀ ديگر بگويند كه تقليد از او جايز نيست، مى توان از وى تقليد كرد يا خير؟ و اگر انسان از وى تقليد كرد و بعد متوجه شد كه عدّۀ كمى تقليد از او را جايز نمى دانند، آيا لازم است برگردد؟

پاسخ: در صورت تعارض بيّنه ها، اگر يك طرف مُرجّحى داشته باشد، مقدّم است و اگر طرف تجويز كننده، بر طرف ديگر ترجيحى نداشته باشد، نمى توان تقليد نمود و زيادى و كمى افراد، هميشه مُرجّح نيست.

[52] سؤال 52: كسى از روى روزنامه ها و اعلاميه تقليد كرده و بعد كه به اهل خبره رجوع كرده، كسى ديگر را تعيين كرده اند و اكنون تصميم گرفته از شخصى كه اهل خبره تعيين كرده اند، تقليد كند. اوّلاً آيا مى تواند چنين كارى بكند يا خير؟ و ثانياً تكليف اعمال گذشته اش چيست؟

ص: 16

پاسخ: اگر صاحبان اعلاميه ها را خودش مى شناخته و آنها را به عنوان اهل خبرۀ عادل قبول داشته، گفتن آنها خود، بيّنه و حجّت است و رجوع لازم نيست و اگر نمى شناخته و فقط به عنوان عمومى شنيده و يا شنيده كه علما يا مدرّسان يا فضلا چنين گفته اند، بدون آن كه شخص آنها را بشناسد و صلاحيت آنها را بداند، بايد از كسى كه بيّنه، معيّن كرده، تقليد نمايد و راجع به اعمال گذشته، اگر با فتواى كسى كه اكنون از او تقليد مى كند يا با فتواى كسى كه در آن زمان وظيفه اش تقليد از او بوده، مطابق باشد، كفايت مى كند و اگر مخالف باشد، بايد اعمال مخالفش را از نو به جا آورد. البته در خصوص نماز، اگر خللى به اركان آن وارد نشده باشد، اعاده لازم نيست.

[53] سؤال 53: آيا در بيّنه (شهادت دو نفر عادل) لازم است گمان به صدق آن پيدا كنيم تا در حقّ ما معتبر شود و اگر به واسطۀ قرائنى گمان بر خلاف بيّنه پيدا كرديم، آيا باز هم بيّنه معتبر است؟ اگر علم بر خلاف بيّنه پيدا كرديم، چه طور؟

پاسخ: بيّنه معتبر است، مگر آن كه معارض با بيّنۀ ديگر باشد، يا علم بر خلاف آن داشته باشيم.

[54] سؤال 54: كسى از روى شياع و شهرت تقليد كرده است و بعد، اهل خبره شخص ديگرى را معيّن كرده اند. حال از كدام بايد تقليد كند؟

پاسخ: اگر شياع، مفيد علم و اطمينان باشد، مقدّم است، والّا بايد به گفتۀ اهل خبره عمل كند.

[55] سؤال 55: آيا مى توان از مجتهدى كه از نظر علم، پايين تر از ديگرى، ولى از نظر تقوا بالاتر است، تقليد نمود؟

پاسخ: در مورد اختلافِ فتوا بايد از اعلم تقليد كرد و تقليد از غير اعلم جايز نيست، گرچه اتقى باشد.

ص: 17

[56] سؤال 56: كسى كه مدتى از مجتهدى تقليد نموده و سپس متوجه شده كه مجتهد ديگرى اعلم است، آيا اعمال گذشته اش صحيح است؟

پاسخ: در صورتى كه تقليد از مجتهد اول، بر اساس تحقيقات و موازين شرعى بوده و يا عمل مقلّد، مطابق با فتواى اعلم باشد، صحيح است.

[57] سؤال 57: بعضى از اعمال مقلّد، مانند نماز، روزه و حج يا بعضى از معاملات وى، بر طبق فتواى مرجع تقليدش باطل بوده است؛ ولى همين اعمال بعد از فوت مرجع و رجوع به حىّ اعلم، بر طبق نظر مرجع دوم صحيح است. آيا با اين فرض، مى توان حكم به صحّت اين اعمال نمود؟

پاسخ: در فرض سؤال كه مرجع تقليد فعلى، اعلم است و حكم به صحّت نموده، صحيح است.

[58] سؤال 58: اگر عملى از مقلّد، مطابق با فتواى مرجع تقليدش باشد و پس از فوت مرجع و تقليد از مجتهد حىّ اعلم، همان عمل از نظر مجتهد ثانى باطل باشد، آيا اعادۀ عمل واجب است؟

پاسخ: در صورتى كه تقليد از مجتهد قبلى، طبق موازين بوده، صحيح است و اعاده ندارد.

[59] سؤال 59: آيا تقليد كردن از مجتهد غير اعلم، در مسائلى كه فتواى او موافق فتواى اعلم است يا مخالفت فتواى او با فتواى اعلم معلوم نيست، جايز است؟

پاسخ: در صورت علم به موافقت، جايز است و در غير اين صورت جايز نيست.

[60] سؤال 60: اگر مجتهد اعلم، تقليد از اعلم را واجب نداند، آيا مى توان از غير اعلم تقليد كرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، اشكال ندارد.

[61] سؤال 61: آيا بعد از تقليد نمودن از غير اعلم (به واسطۀ اين كه امكان شناخت اعلم

ص: 18

را پيدا نكرده است)، رجوع به اعلم (بعد از امكان شناخت اعلم)، واجب است يا خير؟

پاسخ: بعد از آن كه اعلم را از طرق شرعى تشخيص داد، بايد به اعلم مراجعه نمايد.

[62] سؤال 62: شخصى مدتى قبل، براى شناخت مجتهد اعلم به اهل خبره مراجعه كرد؛ ولى كسى به عنوان اعلم يا محتمل الأعلميه برايش ثابت نشد و سپس از يكى از مجتهدين جامع الشرائط كه مساوى با ديگران در علم بود، تقليد كرد. اكنون پس از گذشت چند سال، احتمال مى دهد و يا اين كه اطمينان دارد كه با تحقيق دوباره از اهل خبره، مى تواند اعلم را تشخيص دهد، آيا بر چنين شخصى تحقيق كردن واجب است؟

پاسخ: در صورتى كه اطمينان دارد با تحقيق كردن، اعلم مشخص مى شود، لازم است مجدّداً تحقيق كند.

[63] سؤال 63: آيا در مرجع تقليدِ بچۀ مميّز، اعلم بودن نيز شرط است؟

پاسخ: چون تقليد بر او واجب نيست، از غير اعلم هم مى تواند تقليد كند؛ ولى بعد از بلوغ، بايد به اعلم رجوع كند.

[64] سؤال 64: آيا اثبات اعلميت به خبر عدل واحد، مشروط به افادۀ ظن است يا خير؟

پاسخ: با خبر عدل واحد، اعلميت ثابت نمى شود، مگر اين كه موجب حصول اطمينان شود.

[65] سؤال 65: آيا ظنّى كه در ثبوت اعلميت مجتهد حجّت است و همان، سبب لزوم تقدّم وى بر غير او مى شود، از ظنون خاصّه است يا ظنّ مطلق؟

پاسخ: با ظن، اعلميت ثابت نمى شود؛ ولى اگر نتوانست اعلم را بشناسد، مظنون الأعلميه بر ديگران مقدّم است.

[66] سؤال 66: اگر كسى كه غير عالم، ولى مورد وثوق و اطمينان انسان است، با استفاده از راه هاى شناختِ مجتهد اعلم كه در اول رسالۀ عمليه آمده، مجتهد اعلم را بشناسد و يا

ص: 19

احتمال قوى بدهد كه يك يا دو نفر از مجتهدين اعلم هستند، آيا با گفتۀ او اعلميت يا احتمال اعلميت ثابت مى شود و مى توان به گفتۀ او عمل نمود؟

پاسخ: نمى توان به گفتۀ او عمل كرد، مگر بدانيم كه آن فرد در كارش خيلى با دقت و احتياط است و براى انسان، اطمينان به صحّت گفته هاى او حاصل شود.

[67] سؤال 67: تقليد از مجتهدى كه با ولايت فقيه مخالف است، با فرض اعلم بودن او چه حكمى دارد؟

پاسخ: شرايط مرجع تقليد، در توضيح المسائل به طور مفصّل نوشته شده است. به آن جا مراجعه فرماييد.

[68] سؤال 68: اگر مرجع تقليد، عملى را به احتياط واجب نهى كرده باشد و ما بدانيم كه در ميان مراجع زندۀ ديگر، كسى هست كه اين عمل را جايز مى داند، ولى آن مرجع را مشخصاً نشناسيم، آيا مى توانيم در اين مسأله به مرجعِ غير مشخص رجوع كنيم؟

پاسخ: در فرض سؤال، رجوع به مرجعِ غير مشخص كه واجد شرايط است، با رعايت الأعلم فالأعلم جايز است؛ يعنى اعلم از او فتواى به عدم جواز نداده باشد.

[69] سؤال 69: اگر فقها در علم مساوى باشند، آيا براى مكلّف جايز است از يكى از آنها تقليد نمايد و در احتياطات واجب به ديگرى رجوع كند؟

پاسخ: اگر در علم با هم مساوى باشند و واجد ساير شرايط ديگر تقليد نيز باشند، جايز است.

[70] سؤال 70: در احتياطهاى واجب شما به كدام يك از آيات عظام مراجعه كنيم؟

پاسخ: احتياط واجب را به مجتهد مساوى و اگر نبود به الأعلم فالأعلم مراجعه كنيد. راه تشخيص آن در رسالۀ عمليه آمده است.

ص: 20

پاسخ: در اين موارد، تشخيص با عرف است و در مورد اختلاف، اگر مقلّد، اهل تشخيص باشد، نظرش براى خودش معتبر است و اگر مقلّد، اهل تشخيص نباشد، مى تواند از گفتۀ مجتهد تبعيت كند.

[76] سؤال 76: تشخيص ضرورت كه عمل به بعضى از مسائل شرعى به آن بستگى دارد، آيا بر عهدۀ خود مكلّف است؟

پاسخ: ضرورت، در معانى مختلفى استعمال مى شود. معناى مورد نظر مجتهد را بايد از او بپرسد؛ ولى تطبيق بر مورد، بر عهدۀ خود مكلّف است.

محدود، از مرجع ديگر تقليد كند؟

پاسخ: اگر هر دو مرجع از لحاظ علمى مساوى باشند و قبلاً در اين مسأله از مرجع اول، تقليد نكرده است، مى تواند از او تقليد كند.

[80] سؤال 80: در تحرير الوسيلۀ امام خمينى رحمه الله (مسألۀ هشتم از فروع تقليد) آمده است:

«چنانچه دو مجتهد از نظر علمى با هم مساوى باشند، مقلّد مخيّر است به هر كدام از آن دو كه بخواهد رجوع كند، همچنان كه مى تواند بعضى از مسائل را از يكى و بعضى ديگر را از ديگرى تقليد كند». آيا اين گونه تقليد را صحيح و جايز مى دانيد؟

پاسخ: در تقليد از دو مجتهد مساوى، مكلّف مخيّر است و نيز مى تواند در ابتدا بعضى از مسائل را از يكى و بعض ديگر را از مجتهد ديگرى تقليد نمايد؛ ولى اگر از يكى از آنان در مسأله اى تقليد كرده باشد، رجوع به ديگرى در آن مسأله احتياطاً جايز نيست، مگر ثابت شود كه ديگرى اعلم است.

[81] سؤال 81: آيا مقلّد مى تواند در مسائلى كه در رسالۀ مرجعش موجود نيست و نمى تواند نظر مرجعش در آن مسائل را به دست آورد، از مجتهد ديگرى كه از نظر علم با مرجعش مساوى است، تقليد كند؟

پاسخ: چنانچه در آن مسائل تا كنون از مرجع خود تقليد نكرده باشد، مى تواند در آن مسائل از مجتهدى كه از نظر علم مساوى با مرجع تقليدش است، تقليد كند.

[82] سؤال 82: آيا مقلّد مى تواند در نماز و روزه از دو نفر تقليد كند، به اين صورت كه به فتواى يك مرجع در محل كار، نماز را شكسته بخواند و به فتواى مرجع ديگر روزه بگيرد يا به عكس، نماز را تمام بخواند و روزه نگيرد؟

پاسخ: تبعيض در تقليد، در مجتهدين مساوى جايز است؛ ولى بايد موجب علم به بطلان عمل، ولو به صورت علم اجمالى نباشد.

ص: 23

را جايز بداند كه در اين صورت مى تواند از غير اعلم تقليد نمايد.

[87] سؤال 87: فردى مقلّد آيت اللّه خويى رحمه الله بوده و پس از وفات ايشان به آيت اللّه سبزوارى رحمه الله عدول نموده و بعد از فوت ايشان به آيت اللّه گلپايگانى رحمه الله عدول كرده و پس از درگذشت آيت اللّه گلپايگانى رحمه الله با اجازۀ يكى از آقايان، به تقليد از آيت اللّه خويى رحمه الله بازگشته است. آيا اين كار صحيح بوده و تكليف اعمالى كه در مدت عدول از آيت اللّه خويى رحمه الله تا رجوع مجدّد انجام شده است، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر معتقد به اعلميت آيت اللّه خويى رحمه الله نسبت به ساير علماى ذكر شده است، لازم است بر تقليد ايشان باقى بماند و در صورت عدول نمودن نيز رجوع واجب است و اعمالى كه در اين مدت انجام داده، اگر خللى در آن وارد نشده و مطابق با فتواى ايشان باشد، صحيح است و در خصوص نماز، اگر خللى به ركن نماز وارد نشده باشد، اعاده واجب نيست.

[88] سؤال 88: آيا خوف و واهمه از باطل بودن اعمال گذشته، مى تواند مجوّز عدول نكردن از يك مرجع به مرجع ديگر باشد؟

پاسخ: عدول جايز نيست، مگر با شرايطى كه در رساله ها ذكر شده است و اگر شرايط عدول موجود باشد، توهّم فوق، تأثيرى در حكم عدول ندارد.

[89] سؤال 89: آيا عدول از تقليد يك مجتهد حى به مجتهد حىّ ديگر را كه فاقد رسالۀ عمليه است و ليكن امكان سؤال در كليۀ احكام اختلافى از وى وجود دارد، جايز مى دانيد؟

پاسخ: داشتن رسالۀ عمليه شرط نيست؛ لكن در عدول از مجتهدى به مجتهدى ديگر و يا در اصل تقليد، شرايطى وجود دارد كه در رساله هاى عمليه آمده است.

ص: 25

[96] سؤال 96: آيا در فرض اعلميتِ مجتهد ميّت نسبت به مجتهدين حى و وجوب تقليد از او، مى توان در بعضى از مسائل از مجتهد حى تقليد نمود؟

پاسخ: در مسائلى كه از مجتهد ميّتِ اعلم تقليد كرده، نمى تواند از حى تقليد نمايد.

[97] سؤال 97: آيا در بقا بر تقليد ميّت، مكلّف مى تواند در مسائلى كه در آنها تقليد ننموده، از ميّت تقليد كند؟

پاسخ: نمى تواند باقى بماند.

[98] سؤال 98: آيا بقا بر تقليد ميّت را مطلقاً جايز مى دانيد؟

پاسخ: چنانچه مجتهدى كه از دنيا رفته است، اعلم از مجتهدين زنده باشد، بقا بر تقليد او در مسائلى كه در آنها از او تقليد كرده، واجب است و چنانچه مساوى با احيا باشد، رجوع اشكال ندارد و اگر مجتهد زنده اعلم باشد، بقا بر تقليد ميّت جايز نيست.

[99] سؤال 99: تا چه زمانى بقا بر تقليد ميّت جايز است؟

پاسخ: تا زمانى كه مجتهد زندۀ اعلم اجازه بدهد، بقا جايز است.

[100] سؤال 100: اگر مجتهدى را به عنوان مرجع تقليد برگزيديم و ملتزم شديم كه در تمام احكام شرعى از او تقليد نماييم، آيا مى توانيم در مسائلى كه فتواى آن مجتهد را اصلاً نشنيده و ياد نگرفته ايم، پس از فوت وى، به شرط اعلميت، از او تقليد نماييم؟

پاسخ: نسبت به مسائلى كه در آنها از آن مجتهد تقليد نكرده ايد، بايد به مجتهد زنده رجوع نمايد.

[101] سؤال 101: شخصى با اجازۀ مجتهد زنده، بر فتواى مجتهدى كه فوت كرده، باقى مانده است. آيا اكنون مى تواند از مجتهد ديگرى تقليد نمايد؟

پاسخ: اگر مجتهد زندۀ اول، اعلم از دوم باشد، نمى تواند از دومى تقليد كند و

ص: 28

اگر دومى اعلم باشد، بايد به تقليد او عدول كند و اگر مجتهد زندۀ اول و دوم مساوى باشند، در مسألۀ بقا بر تقليد ميّت، بنا بر احتياط نمى تواند از مجتهد اول به دوم عدول كند؛ ولى در بقيۀ مسائل، جايز بودن تقليد از مجتهد دوم يا عدم جواز آن، بستگى به نظر مجتهد اول در مسألۀ بقا بر تقليد ميّت و فروع مسأله دارد.

[102] سؤال 102: تقليد و عمل به رساله هاى مراجع محترم تقليد متوفّا، بخصوص حضرت امام خمينى رحمه الله جايز است؟

پاسخ: در مسائلى كه در زمان زنده بودن، از ايشان در آن مسائل تقليد كرده اند، جايز است.

[103] سؤال 103: آيا در بقا بر تقليد ميّت نيز رجوع به مجتهد حىِّ اعلم لازم است؟

پاسخ: اگر اعلم با غير اعلم در اين مسأله موافق باشند و هر دو عادل باشند، تعيين لازم نيست.

[104] سؤال 104: همۀ مراجع تقليد فعلى، بقا بر تقليد ميّت را جايز مى دانند. آيا مى شود بدون رجوع به مرجع خاصّى بر تقليد ميّت باقى ماند؟

پاسخ: اگر بداند كه بقا بر تقليد ميّت را همه جايز مى دانند، رجوع به مجتهد معيّن لازم نيست؛ ولى در كيفيت بقا، بايد به نظر مجتهد اعلم عمل نمايد.

[105] سؤال 105: بنده مقلّد امام خمينى رحمه الله بوده ام و بعد از ايشان به فتواى آيت اللّه اراكى رحمه الله بر تقليد از امام باقى ماندم. آيا الآن هم مى توانم بر تقليد امام باقى بمانم؟

پاسخ: در مسائلى كه از ايشان در زمان حياتشان تقليد كرده ايد، مى توانيد باقى بمانيد.

[106] سؤال 106: شخصى مقلّد امام خمينى رحمه الله بوده و پس از ارتحال ايشان با تقليد از آيت اللّه اراكى رحمه الله در مسألۀ بقا بر تقليد ميّت، بر تقليد از امام رحمه الله باقى مانده است. در

ص: 29

صورتى كه اين فرد در زمان حيات آيت اللّه اراكى رحمه الله به جز مسألۀ بقا بر تقليد مجتهد ميّت، در مسأله ديگرى از ايشان تقليد ننموده باشد، آيا مى تواند در حال حاضر در مسائل ديگر، نظير تمام بودن نماز شخص كثير السفر از آيت اللّه اراكى رحمه الله تقليد نمايد، در صورتى كه بر اصل تقليد خود از امام رحمه الله نيز باقى باشد؟

پاسخ: نمى تواند.

[107] سؤال 107: حكم كسى كه از روى جهل، بدون اجازۀ مجتهد زنده، بر تقليد ميّت باقى بماند، چيست؟ اگر عمداً باقى بماند، عمل او صحيح است يا خير؟

پاسخ: بقا بر تقليد ميّت در مسائلى كه در زمان حيات مجتهد در آنها از وى تقليد كرده، جايز است، مگر اين كه مجتهد زنده، اعلم باشد.

بر همه لازم است عمل كنند؛ ولى براى كسى كه مدرك حكم را مى داند و به نظر او صحيح نيست، حكمِ وجوبِ عمل، نافذ نيست. فتوا بيان حكم كلّى شرعى و از قبيل اخبار است؛ ولى حكم از قبيل انشاء است. تفاوت هاى ديگرى هم بين فتوا و حكم وجود دارد كه در محلّ خودش مورد بحث قرار گرفته است.

[111] سؤال 111: اگر در بين نماز مسأله اى پيش آيد كه مقلّد حكم آن را نمى داند، چه بايد بكند؟

پاسخ: اگر يكى از دو طرف، موافق با احتياط باشد و مكلّف آگاهى به راه احتياط داشته باشد، همان طرف را انتخاب كند، و گرنه به يكى از دو طرف عمل نمايد. چنانچه عمل او موافق با فتواى مرجعش بوده، صحيح است و اگر مخالف بوده، نماز را اعاده كند.

[112] سؤال 112: اگر دو طرف معامله، مقلّد دو مرجع باشند كه يكى حكم به صحّت اين معامله و مجتهد ديگر حكم به بطلان آن مى كند، متعاملين چگونه رفتار كنند؟

پاسخ: ترتيب آثار صحّت، نسبت به قائل به صحّت، جايز است.

[113] سؤال 113: به فتواى مرجع تقليد زن، كارى واجب يا حرام نيست؛ ولى به فتواى مرجع تقليد شوهرش آن كار، واجب يا حرام است. آيا در اين صورت شوهر مى تواند همسر خود را به انجام دادن يا ترك كردن آن كار مجبور نمايد؟

پاسخ: در فرض سؤال، شوهر حقّ مجبور كردن ندارد.

[114] سؤال 114: فردى كه از مرجع تقليد، داراى اجازه در بعضى از امور است، آيا پس از فوت نمودن مرجع، لازم است كه براى ابقاى اجازۀ خود به مجتهد زنده رجوع كند يا خير؟

پاسخ: لازم است.

[115] سؤال 115: آيا مقلّد مى تواند به روايات شريفه اى كه در مثل كتب اربعۀ شيعه در

ص: 31

مسائل حلال و حرام وجود دارد، عمل نمايد؟

پاسخ: غير مجتهد، در باب تكاليف، نمى تواند رأساً به فهم خود از روايات عمل كند.

[116] سؤال 116: نظرتان را در مورد مسألۀ ولايت فقيه و مطلقه يا عدم مطلقه بودن آن بيان فرماييد.

پاسخ: اصل ولايت فقيه مسلّم است؛ ولى تفصيل آن در اين جا ميسّر نيست.

[117] سؤال 117: آيا تبعيت از ولايت فقيه در احكامِ موضوعات سياسى لازم است؟

پاسخ: تبعيت از فقيه اعلم جامع الشرائط، در تمام احكام لازم است.

[118] سؤال 118: اگر در جايى (مانند شركت در انتخابات) بين ولى فقيه و ديگر مراجع، اختلاف نظر پيش آيد، حكم چيست؟

پاسخ: هر كس از مرجع تقليد خودش كسب تكليف نمايد.

[119] سؤال 119: اگر زن انسان يا غير او، تقاضاى تعليم مسائل اعتقادى و احكام شرعى را نمايند، آيا تعليم دادن، واجب است؟

پاسخ: تعليم مسائل اعتقادى و واجبات و محرّمات شرعى، هنگام طلب كردن، واجب كفايى است و در اين مسأله فرقى بين زن انسان و ديگران نيست.

[120] سؤال 120: اگر زن يا بچه يا ارحام و فاميل كسى، آموزش و تعليم مسائل فقهى و احكام شرعى را از او طلب نكنند، آيا آموزش بر او واجب مى شود؟

پاسخ: اگر از او طلب نكنند، تعليم و آموزش دادن بر او واجب نمى شود.

[121] سؤال 121: آيا عمل نكردن به دستور احتياط واجب، موجب گناه و عقاب است؟

پاسخ: اگر احتياط، مطابق با واقع نباشد، عقاب ندارد؛ ليكن چون واقع براى ما معلوم نيست، عمل به احتياط لازم است.

ص: 32

[122] سؤال 122: الف. آيا احتياط واجب، به معنى احتمال واجب يا حرام بودنِ يك مسأله در نظر فقيه است؟ مثل اين كه احتمال واجب يا حرام بودن آن، بين چهل تا شصت در صد است؟

پاسخ: احتياط واجب، گاهى احتياط در فتواست و گاهى فتوا به احتياط. فتوا به احتياط در مورد شك در مكلّفٌ به، و شك در سقوط تكليف قطعى است؛ اما احتياط در فتوا به معناى احتياط فقيه در فتوا به خاطر عدم اطمينان به دليل شرعى است و تفصيل آن را در كتاب هاى اصول فقه مى توان ملاحظه كرد.

ب. فرق بين احتياط در فتوا و فتواى به احتياط چيست و در كدام يك از آنها مقلّد مى تواند به غير مراجعه كند؟

پاسخ: فرق آن دو در پاسخ قسمت «الف» آمده است. در احتياط در فتوا مى توان به غير رجوع كرد؛ اما در فتواى به احتياط نمى توان به ديگرى رجوع نمود و بايد به فتواى مرجع عمل شود.

كرد كه نظر قطعى داده يا بايد به رأى اكثريت توجه كرد؟ و در اين حالت كسى كه مى خواهد عمل به احتياط كند، چگونه بايد عمل كند؟

پاسخ: عمل به احتياط، عبارت از اين است كه مقلّد عملى را انجام دهد كه بداند برئ الذمّه شده است و اگر آن ممكن نشد يا نتوانست آن را تشخيص دهد، در مواردى كه برخى از مجتهدين فتوا مى دهند و برخى احتياط مى كنند، مى تواند از آن كه فتوا مى دهد، تقليد كند و اكثريت مُرجّح نيست.

[126] سؤال 126: در فاصلۀ فوت مرجع تقليد و تعيين مرجع جديد، مكلّف چگونه بايد عمل كند؟

پاسخ: مى تواند عمل به احتياط كند و اگر احتياط ممكن نباشد، مى تواند تا علم به اعلم پيدا كند، در تقليد ميّت باقى بماند.

[127] سؤال 127: آيا براى شخصى كه عمل به احتياط مى كند، حدود دايرۀ احتياط، بين فتاواى همۀ فقهاى زنده است يا اين كه داخل كردن فتاواى فقهاى گذشته نيز واجب است؟

پاسخ: كسى كه عمل به احتياط مى كند، اگر خواهان درك واقع است، بايد در ميان جميع احتمالات، احتياط كند و اگر مقصودش درك حجّت است، احتياط بين فتاواى مجتهدين زنده كه احتمال اعلميت آنان وجود دارد، كافى است.

ص: 34

ص: 36

پاسخ: پاك نمى شود.

[132] سؤال 5: آيا با آبى كه شك در مضاف يا غصبى بودن آن داريم، مى توانيم رفع حَدَث يا خَبَث كنيم؟

پاسخ: اگر شك در مضاف و مطلق بودن آب وجود داشته باشد، نمى شود با آن رفع حَدَث و خَبَث نمود، مگر آن كه آب، قبلاً مطلق باشد؛ اما نسبت به غصبى بودن، اگر آب، صاحب داشته باشد، بايد احراز رضايت شود، مگر در نهرهاى بزرگ كه در صورت شك هم تصرّف جايز است و اگر معلوم نباشد آب، صاحب دارد يا نه و صرفاً احتمال غصبى بودن و مباح بودن وجود داشته باشد، مى توان از آن استفاده كرد. البته روشن است كه منع استفاده از آب غصبى براى رفع نجاست، صرفاً تكليفى است، والّا نجاست رفع مى شود.

[133] سؤال 6: در نجاست آب پاكى كه در اختيار ما بوده است، شك كرده ايم. آيا مى توانيم با آن آب، غسل و وضو به جا آوريم يا ازالۀ نجاست كنيم؟

پاسخ: بلى، مى توانيد.

[134] سؤال 7: در بعضى از كشورهاى خارجى، آب فاضلاب را تصفيه نموده، دوباره مورد استفاده قرار مى دهند. آيا خوردن اين آب جايز است؟ وضو و غسل با آن و استفاده هاى ديگر چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر آبِ نجس شده را تصفيه كنند و به كُر و يا آب لوله كشىِ جارى متصل نمايند، پاك مى شود و وضو و غسل و آشاميدن مانعى ندارد و اگر يقين به نجاست آن ندارند، محكوم به طهارت است.

[135] سؤال 8: اگر بعد از تطهير بدن، با آب قليل غسل جنابت كنيم، حكم آبى كه به سبب غسل كردن از بدن جدا مى شود، از نظر نجاست و پاكى و از جهت استعمال دوباره چيست؟

ص: 38

پاسخ: نجس نيست و استعمال دوباره آن در غسل و يا وضو اشكال ندارد، مگر اين كه پس از غسل، مضاف شود.

[136] سؤال 9: آيا با آب استنجاء، مى توان وضو و غسل به جا آورد يا نجاستى را برطرف نمود؟

پاسخ: با آب استنجاء، وضو گرفتن و غسل كردن صحيح نيست. رفع نجاست هم با آب استنجاء، خالى از اشكال نيست.

داريم كه مخلوط با يكى از اينهاست، از نظر طهارت و پاكى و باطل كردن وضو و غسل چگونه است؟

پاسخ: اگر مى دانيد كه بول و غائط نيست، ولو احتمال اختلاط بدهيد، محكوم به طهارت است و مبطل نيست و اگر احتمال بول يا منى بدهيد، به حسب استبراء فرق مى كند. اگر استبراء نكرده، نجس و مبطل است و با احتمال غائط بودن، حكم به طهارت مى شود و مبطل نيست.

[140] سؤال 13: اگر ترشحى از داخل توالت به لباس انسان سرايت كند، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر اطمينان به نجاست آن رطوبت نداشته باشد، محكوم به پاكى است.

[141] سؤال 14: آيا گذاردن پا بر مكانى كه با بول نجس شده، باعث نجاست پا مى شود؟

پاسخ: اگر رطوبتى از پا به آن مكان يا از آن مكان به پا سرايت كند، پا نجس مى شود، وگرنه تماس بدون سرايت رطوبت، باعث نجاست نمى گردد.

[142] سؤال 15: شنا كردن در استخرهايى كه احياناً ممكن است آلوده به بول باشد، چه صورتى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

مى شود.

[144] سؤال 17: اگر چيزى را كه انسان فرو مى برد، بدون هضم شدن و به صورت اوليه از مخرج غائط خارج شود (مثل، نخود، لپه، هستۀ خرما و هستۀ بعضى ميوه ها، مانند گيلاس و آلبالو)، آيا اين چيزها غائط محسوب مى شود و نجس است و وضو را باطل مى كند يا اين طور نيست؟

پاسخ: خود آنها غائط حساب نمى شوند و مبطل وضو و غسل نيستند؛ ولى اگر همراه با نجاست باشند، نجس هستند و قهراً وضو نيز به جهت خارج شدن نجاست، باطل مى شود.

[145] سؤال 18: آبى كه گاهى از مخرج غائط خارج مى شود، ولى رنگ و بوى نجاست را ندارد، پاك است يا نجس؟

پاسخ: چنانچه مخلوط به نجاست نباشد، پاك است.

[146] سؤال 19: گندم يا برنجى كه در آن فضلۀ موش پيدا شده است، آيا لازم است قبل از آرد كردن آنها مورد جستجو قرار گيرند تا اگر فضلۀ ديگرى در آنها وجود دارد، جدا شود يا لازم نيست؟

پاسخ: با شك در بودن فضلۀ موش ديگرى در بقيۀ گندم و يا برنج و يا حبوبات ديگر، جستجو و تفحّص لازم نيست و آرد آن، محكوم به طهارت است.

[147] سؤال 20: اگر در نان پخته شده، فضلۀ موش يا چيز نجس ديگرى پيدا شود، حكم آن چيست؟

پاسخ: اگر احتمال عقلايى داده شود كه فضلۀ موش و يا نجاست ديگر، روى نان افتاده است، در اين صورت از موضعِ ملاقات اجتناب شود و بقيۀ نان، محكوم به طهارت است.

ص: 41

[148] سؤال 21: فضلۀ لاك پشت از نظر نجاست و پاكى چه حكمى دارد؟

پاسخ: چون ظاهراً لاك پشت دم سائله ندارد، فضله اش نجس نيست؛ ولى احتياط، در اجتناب كردن است.

[149] سؤال 22: مدتى قبل استفتايى دربارۀ فضلۀ لاك پشت پرسيدم و جواب فرموديد:

«چون لاك پشت دم سائله ندارد، فضله اش نجس نيست؛ ولى احتياط، در اجتناب كردن است». اكنون بفرماييد كه آيا اين احتياط، از باب شبهۀ موضوعيه است (كه اگر علماى طبيعى لاك پشت را داراى دَم سائله بدانند، فضله اش نجس مى شود) يا شبهۀ حكميه است؟

پاسخ: اين احتياط از باب شبهۀ موضوعيه است و اگر ثابت شود كه دم سائله دارد، فضله اش نجس است.

مى شود، پاك است يا باعث جنابت مى شود؟

پاسخ: مايعى كه قبل از منى خارج مى شود، پاك است و موجب جنابت نمى شود.

[153] سؤال 26: جوانى هستم كه تازه ازدواج كرده و در حال عقد به سر مى برم. گاهى بر اثر ملاعبه با همسرم، آبى بدون فشار و به صورت قطره قطره خارج مى شود. آيا اين آب، پاك است يا نجس است و غسل لازم دارد يا خير؟

پاسخ: آبى كه از مرد به هنگام ملاعبه خارج مى شود، اگر نشانه هاى منى را كه در توضيح المسائل آمده، نداشته باشد، حكم منى را ندارد.

[154] سؤال 27: مايع سفيد لزج مانندى كه به مقدار كم از رحم زن، به هنگام ملاعبه با همسر خارج مى شود، حكم منى را دارد يا خير؟

پاسخ: رطوبتى كه از زن خارج مى شود، چنانچه نشانه هاى منى را كه در رساله ذكر شده، نداشته باشد، حكم منى را ندارد و پاك است.

[155] سؤال 28: خصوصيات «مَذْى»، «وَذْى» و «وَدْى» چيست و آيا پاك هستند يا نجس و خروج آنها موجب بطلان وضو مى شود يا خير؟

پاسخ: راجع به خصوصيات، به توضيح المسائل (مسألۀ 245) مراجعه كنيد؛ ولى اين آب ها طاهرند و وضو را باطل نمى كنند.

[156] سؤال 29: اگر كسى در ميهمانى جنب شد و به واسطۀ آن، رختخواب نجس گرديد، آيا واجب است ميزبان را مطلع كند؟

پاسخ: واجب نيست.

پاسخ: اگر خون و يا مايعى كه با خون مخلوط است، نباشد، محكوم به طهارت است.

[158] سؤال 31: آيا رطوبت ها يا چركى كه از زخم يا دمل خارج مى شود، نجس است؟

پاسخ: اگر خونى به همراه آن نباشد و با خون و نجاست اطراف زخم برخورد نكرده باشد، محكوم به طهارت است.

[159] سؤال 32: آيا جدارى كه روى زخمها به وجود مى آيد و معمولاً متشكل از خون و ترشحات زخم است، حكم نجاست را دارد يا نه؟

پاسخ: چنانچه خون در زير پرده اى (ولو نازك) قرار گرفته يا استحاله شده باشد و لايه اى كه به آن خون گفته نمى شود، تشكيل شده باشد، حكم نجاست ندارد.

[160] سؤال 33: تماس با خون خشك شدۀ روى زخم، چه حكمى دارد؟

پاسخ: تماس بدون رطوبت، باعث نجس شدن نمى شود؛ ولى تماس با رطوبت با خودِ خون، موجب نجس شدن مى شود، مگر اين كه خون در زير پوست باشد.

[161] سؤال 34: تماس با خون مردۀ زير ناخن يا زير پوست چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر زير ناخن يا زير پوست است و تماس مستقيم با آن حاصل نمى شود، تماس با آن باعث نجاست نمى شود.

[162] سؤال 35: گاهى در عمل خونگيرى، سوزنِ سرنگ به داخل رگ فرو مى رود و به خون آغشته مى شود؛ ولى به علت اين كه خون به داخل سرنگ جريان نمى يابد يا مقدار آن كافى نيست، لازم مى شود كه از محلّ ديگرى مبادرت به خونگيرى شود. آيا در اين صورت سوزن نجس مى شود؟

پاسخ: اگر خون به همراه سوزنِ سرنگ بيرون نيامده باشد و بر روى سوزن مشاهده نشود، تماس در داخل اشكال ندارد و سوزنِ سرنگ نجس نمى شود.

ص: 44

[163] سؤال 36: فرو بردن خونى كه از لاى دندان ها (به واسطۀ بيمارى يا مسواك كردن) مى آيد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: خوردن خون، حرام است و چنانچه در آب دهان از بين برود، بنا بر احتياط بايد از خوردن آب دهان نيز اجتناب شود.

[164] سؤال 37: خونى كه از بين دندان ها بيرون مى آيد يا خونى كه از خارج دهان وارد آن مى شود و هر كدام با آب دهان مخلوط مى شود و از بين مى رود، آيا باعث نجس شدن دهان و آب دهان مى شود و آيا مى توان آب دهان را فرو برد يا بايد بيرون ريخت؟

پاسخ: در هر دو صورت، اگر در آب دهان مستهلك شود، پاك است؛ ولى فرو بردن آن، محلّ اشكال است و در صورت دوم بهتر است كه دهان نيز آب كشيده شود.

[165] سؤال 38: اگر حيوان حلال گوشتى را با تيراندازى صيد كنيم، آيا خونى كه در بدن حيوان باقى مانده است، پاك است يا نجس؟

پاسخ: احتياط واجب، اجتناب از آن است.

[166] سؤال 39: بعد از ذبح حيوان حلال گوشت، شك مى كنيم خونى كه در بدن حيوان است، باقى ماندۀ خون حيوان است يا خون هنگام ذبح است كه به داخل بدن حيوان برگشته است. در اين صورت، وظيفه چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال، اقوى پاك بودن خون است.

[167] سؤال 40: اگر حيوان حرام گوشت را ذبح شرعى كنيم و خون متعارف از بدن او خارج شود، آيا خون باقى مانده در بدن حيوان (مانند خون باقى مانده در بدن حيوان حلال گوشت)، پاك است؟

پاسخ: خون باقى مانده در بدن حيوان حرام گوشت، به احتياط واجب نجس است.

ص: 45

قبل از اغسال ثلاثه باشد.

[173] سؤال 46: اگر در بيابان به استخوانى برخورد كرديم كه معلوم نيست مربوط به انسان است يا حيوان، نجس است يا پاك؟ و همچنين اگر به پوست حيوانى برخورد كرديم، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در مفروض سوال، استخوان محكوم به طهارت است. همچنين اگر احتمال بدهيم پوست حيوان، از حيوانى است كه خون جهنده ندارد، پاك است.

[174] سؤال 47: حيوان مرده اى (مثل مار) كه نمى دانيم خون جهنده داشته است يا نه، پاك است يا نجس؟

پاسخ: پاك است.

[175] سؤال 48: آيا پوست حيوانى كه ذبح شرعى نشده، با دبّاغى پاك مى شود؟ در صورت پاك نشدن، آيا راهى براى پاك شدن آن وجود دارد؟

پاسخ: پوست حيوانى كه ذبح شرعى نشده، راهى براى پاك شدن ندارد.

[176] سؤال 49: آيا مى توان گوشت يا پوست حيوان حلال گوشت را از شخصى كه معلوم نيست كافر است يا مسلمان، خريدارى نموده و مورد استفاده قرار داد؟

پاسخ: در مملكت اسلامى، در حكم خريد از مسلمان است و در مملكت غير اسلامى، در حكم خريد از كافر است.

[177] سؤال 50: حكم استفاده از كفش و كيف ساخته شده از چرم طبيعى كه در كشورهاى اروپايى ساخته مى شود، چگونه است و آيا پاك هستند يا خير؟

پاسخ: كفش و كيف ساخته شده از چرم طبيعى كه از بازار مسلمانان خريدارى مى شود و يا از دست مسلمانى كه مقيّد به جهات شرعى است، گرفته مى شود، پاك است؛ ولى اگر از كافر يا بازار كفّار گرفته شود و خريدار، رسيدگى نكند كه از حيوانى است كه به دستور شرع ذبح شده يا نه، محكوم به نجاست است.

ص: 47

[178] سؤال 51: بعضى از بلاد كفر، پوست و چرم فراوانى از كشورهاى اسلامى خريدارى مى كنند و با آن كيف و كفش و... مى سازند، به نحوى كه احتمال داده مى شود اين گونه وسايل كه در بازار آنها موجود است، از پوست حيوان مذكّى تهيه شده باشد. با اين فرض، اين وسايل پاك هستند يا نجس؟

پاسخ: در حكم ميته و نجس است.

[179] سؤال 52: آيا با شكار كردن، حيوان حرام گوشت، تذكيه مى شود و مى توان از پوست آن استفاده كرد؟ خونى كه در بدن حيوان باقى مانده، پاك است يا نجس؟

پاسخ: در غير سگ و خوك، اگر حيوان حرام گوشتى را كه مانند گرگ و پلنگ، درنده و گوشتخوار است، به دستورى كه در احكامِ سربريدن ذكر شده، سر ببُرند يا با تير و مانند آن شكار كنند، تمام بدن، حتى اجزاى داخلى آن پاك است؛ ولى از خون باقى مانده، بنا بر احتياط بايد اجتناب شود. البته گوشت آن حلال نمى شود؛ اما ساير انتفاعات، جايز است، مگر به حسب مورد، منع خاصّى داشته باشد؛ ولى اگر با سگ شكارى آن را شكار كرده باشند، پاك شدن بدن هم محلّ اشكال است.

يا توحيد يا نبوّت گردد، موجب ارتداد است.

[182] سؤال 55: آيا انكار معاد، موجب كفر مى گردد؟

پاسخ: وقتى موجب كفر مى شود كه منكر معاد، ملتفت باشد كه معاد از ضروريات دين است و انكار آن، موجب انكار خدا، توحيد و يا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گردد.

[183] سؤال 56: آيا احكام سابّ الائمّه با سابّ النبى يكى است؟

پاسخ: سابّ الائمه، مانند سابّ النبى نجس است؛ چون سب، مستلزم ناصبى شدن است و واجب است سب كننده، كشته شود، مگر آن كه خطرى خودِ كشنده را تهديد كند.

[184] سؤال 57: آيا صرفِ گفتار، موجب كفر و ارتداد است يا عمل هم موجب ارتداد مى گردد؟

پاسخ: قول، دلالت بر ارتداد مى كند؛ ولى صرف عمل به تنهايى، دلالت بر ارتداد ندارد.

[185] سؤال 58: مسلمان مكلّفى (مرد يا زن) كلماتى را بر زبان جارى مى كند كه موجب ارتداد مى شود؛ ولى ملتفت اين مطلب نيست و اگر ملتفت بود، هرگز اين كلمات را بر زبان جارى نمى كرد. آيا بعد از گفتن اين كلمات، حكم به ارتداد او مى شود يا در جميع احكام، حكم مسلمان را دارد؟

پاسخ: مجرد گفتن اين كلمات، با عدم توجه به معناى آن، موجب ارتداد نمى شود؛ بلكه انكار خداوند متعال يا وحدانيت خداوند يا نبوّت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يا انكار چيزى كه از دين است و علم دارد كه جزء دين است و انكار آن مستلزم انكار خدا، توحيد يا نبوّت باشد، باعث ارتداد مى گردد.

[186] سؤال 59: كسى كه به طور شوخى و نه از روى قصد واقعى، بعضى از كارهاى

ص: 49

خداوند يا پيامبر اكرم يا ائمۀ اطهار عليهم السلام را مسخره مى كند، پاك است يا نجس؟

پاسخ: گفتار و يا كارهاى شوخى او اگر موجب شك در كفر او گردد، به كفر او حكم نمى شود - نعوذ باللّه من إضلال الشيطان و التمسخر بأفعال اللّه - و اين كار خوبى نيست.

[187] سؤال 60: مردى كه بى دين است يا از بين اصول دين، فقط خدا را قبول دارد، در صورتى كه اظهار عقيده نكند، آيا به صرفِ داشتن موى بلند سر، مى توان او را مؤاخذه نمود؟

پاسخ: در فرض سؤال، احكام مرتد بر او جارى نمى گردد و صرفِ بلندى موى سر، موجب مؤاخذه نمى شود.

[188] سؤال 61: پدرم كه پدر و مادر او مسلمان بودند، در اواخر عمر در يك مقطع از زمان، متهم به بهائيت مى شود و سپس فوت مى نمايد و در قبرستان مسلمانان دفن مى گردد. با توجه به مسلمان بودن او قبل از اتهام، و دفن در قبرستان مسلمانان، آيا وى محكوم به اسلام است يا خير؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اگر بهائيت او ثابت نشده باشد، محكوم به اسلام است.

[189] سؤال 62: رابطۀ مسلمانان با دو گروه وهّابيت و بهائيت، چگونه بايد باشد؟

پاسخ: اگر افراد، آگاهى و توانايى لازم را نداشته باشند و خطر انحراف وجود داشته باشد، اشكال دارد و بهايى ها نجس هستند.

[190] سؤال 63: با شخصى كه نمى دانيم كافر است يا مسلمان، از جهت نجاست و پاكى چگونه برخورد كنيم؟

پاسخ: تفحّص لازم نيست و بنا بر طهارت، گذارده مى شود.

[191] سؤال 64: بچه اى كه از زن و مرد مسلمان و به سبب زنا به وجود مى آيد، آيا مانند

ص: 50

ديگر مسلمانان، پاك است؟

پاسخ: پاك است.

[192] سؤال 65: در مسألۀ 93 توضيح المسائل آمده است كه بچۀ مرتدّ ملّى و مرتدّ فطرى پاك است. آيا بچۀ مورد نظر، فرزندى است كه قبل از ارتداد به دنيا آمده است يا فرزند بعد از ارتداد را هم شامل مى شود؟

پاسخ: شامل موردى كه مرتد، كافر غير كتابى شود و پس از آن، نطفه منعقد شده باشد، نمى گردد.

[193] سؤال 66: آيا ولد الزنا كه از دو كافر به وجود آمده، پاك است يا نجس؟

پاسخ: اگر ولد الزنا از دو كافرِ غير اهل كتاب به وجود آمده باشد، بنا بر احتياط محكوم به نجاست است تا وقتى كه مسلمان يا اهل كتاب شود.

[194] سؤال 67: در مسألۀ 95 توضيح المسائل فرموده ايد: «نجاست كافر يك دستور فرهنگى و سياسى براى پرهيز از معاشرت و تحت تأثير واقع شدن و آلودگى انديشه ها و سلطۀ كفّار بر مسلمانان است». حال اگر در رابطه با بعضى از كفّار، قضيه به عكس باشد و شخص مسلمان بتواند كافر را تحت تأثير قرار دهد، آيا حكم نجاست چنين كافرى در رابطه با اين مسلمان برداشته مى شود؟

پاسخ: خير؛ زيرا همان طور كه در رساله ذكر شده، اين جهت، حكمت است نه علت، و حكمت، در غالب و نوع افراد است؛ ولى حكم، در جميع موارد جارى است، بر خلاف علت منحصر كه حكم، داير مدار آن است.

[196] سؤال 69: آيا اهل كتاب پاك اند يا نجس؟ هندوها، بودايى ها، مشركين، كفّار، وهّابى ها، دراويش، و خوارج چه طور؟

پاسخ: به نظر اين جانب اهل كتاب، يعنى يهوديان، مسيحيان و زرتشتيان پاك اند و مشركين به تمام اقسامشان نجس اند. وهّابى ها و صوفيان نيز اگر ناصبى نباشند و همچنين چيزى را كه مى دانند جزء دين است و انكار آن موجب انكار توحيد يا رسالت مى شود، انكار نكنند، نجس نيستند.

[197] سؤال 70: نظر حضرت عالى در ارتباط با طهارت و يا نجاست اهل كتاب چيست؟

پاسخ: اهل كتاب طهارت ذاتى دارند و نجاست آنها عرضى است. پس اگر شخصى علم نداشته باشد كه آنها به وسيلۀ شراب يا نجاسات ديگر نجس شده اند، مى تواند معاملۀ طهارت با آنها بكند.

[198] سؤال 71: معاشرت مسلمانان با پيروان ديگر اديان الهى (مسيحى، يهودى و زرتشتى)، از نظر شارع مقدّس چگونه است؟ آيا از غذاها و نان آنها مى توان مصرف كرد؟

پاسخ: به نظر اين جانب، اهل كتاب طهارت ذاتى دارند. بنا بر اين اگر غذاى آنها متنجّس نشده باشد، استفاده از آن بى اشكال است، مگر در مورد گوشت كه بايد اطمينان به مأكول بودن و تذكيۀ آن وجود داشته باشد و معاشرت با آنها در صورتى كه خطر تأثير پذيرى و انحراف نداشته باشد، اشكال ندارد.

[199] سؤال 72: معاشرت با اهل كتاب و هم غذا شدن با آنها چه حكمى دارد؟

پاسخ: اهل كتاب پاك هستند و نجاست عرضى دارند و معاشرت زياد و هم غذا شدن با آنها روا نيست.

[200] سؤال 73: فرقه اى از صابئين در خوزستان مى باشند، آيا اين افراد، اهل كتاب هستند؟ نظر مباركتان در مورد پاكى و نجاست آنان چيست؟

ص: 52

پاسخ: اين فرقه، در اول انقلاب به تهران آمدند و ادعا كردند كه ما از صابئين هستيم و اهل كتابيم و ما را نيز جزء اقليت هاى مذهبى به حساب آوريد. چون دليل كافى براى گفته هايشان نداشتند، سخنشان مورد قبول واقع نشد و اگر كافرِ غير كتابى بودنِ آنها معلوم نباشد، محكوم به طهارت هستند.

است، نجس است و بر غذاى مذكور، احكام متنجّس مترتّب است، والّا اشكال ندارد و تحقيق و تفحّص هم واجب نيست.

[206] سؤال 79: اودكلن هايى كه از كشورهاى خارجى وارد مى شود، پاك است يا نجس؟

پاسخ: محكوم به طهارت است.

[207] سؤال 80: آيا آبى كه در آن دانه هاى انگور ريخته شده و جوشانده شده، پاك است؟ خوردن اين آب و دانه هاى انگور جوشانده شده، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر آبى كه دانه هاى انگور در آن جوشانده شده، با آب انگور جوشيده، مخلوط شده باشد، پاك، ولى خوردن آن قبل از كم شدن دو ثُلث آن حرام است.

[208] سؤال 81: كشمشى را كه در روغن سرخ مى كنند يا در پختن بعضى از غذاها از آنها استفاده مى كنند، به طورى كه به جوش مى آيد، از حيث نجاست و پاكى و خوردن چه حكمى دارد؟

پاسخ: كشمش اگر با پختن جوش بيايد، به احتياط واجب، خوردن آن حرام است و اگر مُسكر نباشد، پاك است.

[209] سؤال 82: طبق مسألۀ 194 توضيح المسائل، اگر آب انگور، خود به خود جوش بيايد، خوردن آن حرام و احتياط واجب، اجتناب از آن است. آيا اين حرمت و وجوب اجتناب، در صورتى كه آب انگور جوش آمده، مست كننده هم نباشد، ثابت است؟

پاسخ: فرض سؤال (ذيل مسألۀ 194 توضيح المسائل)، در موردى است كه مست كننده نباشد؛ ولى اگر مست كننده باشد، قطعاً نجس و حرام است.

حكمى دارد؟

پاسخ: عرق شترى كه به خوردن نجاستى غير از مدفوع انسان (ولو بول انسان) عادت كرده، نجس نيست.

[211] سؤال 84: آيا گوشت حيوان حلال گوشت كه نجاستخوار شده است، پاك است يا نجس و خوردن آن چه حكمى دارد؟

پاسخ: گوشت حيوان نجاستخوار پاك است؛ ولى قبل از استبراء، خوردن آن جايز نيست.

[212] سؤال 85: اگر حيوان حلال گوشتى را به خوردن نجاستى مانند شراب عادت دهند، آيا بول و غائط او پاك است و مى توان از گوشت او استفاده كرد يا خير؟

پاسخ: به جهت عادت به خوردن شراب، بول و غائط حيوان، نجس نمى شود و گوشتش هم حرام نمى گردد.

[213] سؤال 86: حكم عرق، ادار، مدفوع، گوشت و تخم حيوانى كه به خوردن مدفوع حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده دارد (غير انسان)، عادت كرده است، چگونه است؟

پاسخ: به واسطۀ اعتياد به خوردن مدفوع غير انسان، نجاست و حرمت عارض نمى شود.

فرقى ايجاد نمى كند.

[215] سؤال 88: اگر فقط يك نفر به ما خبر دهد كه چيزى نجس است، وظيفۀ ما در آن مورد چيست؟

پاسخ: اگر از گفتۀ او اطمينان حاصل شود، نجاست ثابت مى شود.

[216] سؤال 89: اگر همسر انسان بگويد كه چيزى در خانه نجس است، ولى خادم خانه بگويد پاك است، حرف كدام يك مقدّم است؟

پاسخ: اگر فقط يك نفر از آنها نسبت به آن چيز ذواليد است و متّهم نيست، قول او مقدّم است، وگرنه قول هر دو ساقط مى شود و محكوم به طهارت است، مگر اين كه بدانيم قبلاً نجس بوده است.

[217] سؤال 90: اگر خانم خانه به مرد خانه بگويد كه لباس هاى داخل كمد پاك است، ولى خدمتكار خانه بگويد يكى از لباس ها نجس است، آيا مرد مى تواند با آن لباس ها نماز بخواند؟

پاسخ: قول هر كدام كه اطمينان آور است، به آن عمل كند و اگر هر دو مثل هم هستند، چنانچه يكى از آنها ذواليد است و متّهم نيست، قول او مقدّم است، والّا قول هر دو ساقط مى شود و اصل، طهارت است.

[218] سؤال 91: شخص كافر يا فاسقى خبر از نجاست يا پاكى چيزى مى دهد كه در دست اوست و شخص مسلمان و عادلى بر خلاف او خبر مى دهد، ما با آن چيز بايد معاملۀ پاكى كنيم يا نجاست؟

پاسخ: اگر به واقع امر (ولو به قرائنى) وثوق حاصل نشود، قول ذواليد مقدّم است، مگر آن كه متهم باشد.

[219] سؤال 92: در مواردى كه استعمال چيزى مشروط به طهارت آن است و شك در طهارت آن چيز داريم و به راحتى مى توانيم به پاك يا نجس بودن آن پى ببريم، آيا

ص: 56

جستجو كردن از پاكى و نجاست آن واجب است يا مى توانيم بنا را بر پاكى گذاشته و آن چيز را مورد استفاده قرار دهيم؟

پاسخ: در مورد شك در طهارت و نجاست چيزى در شبهۀ موضوعيه، تفحّص لازم نيست، اگر چه خيلى راحت باشد و بنا بر طهارت آن چيز گذاشته مى شود.

[220] سؤال 93: اگر ما باعث نجس شدن بدن يا لباس يا وسايل كسى شويم، آيا لازم است كه به او اعلام كنيم؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر شىء مورد نظر در جايى كه طهارت در آن شرط است، استفاده شود، احتياطاً بايد به او بگوييد.

مثل فرو بردن دست در دهان و بينى و تماس با خون، بدون اين كه موقع بيرون آوردن دست، خونى بر آن مشاهده شود؟

پاسخ: اگر نجاست در قسمتى از ابتداى دهان يا بينى است كه به طور معمول ديده مى شود، بنا بر احتياط بايد از آن اجتناب كرد، وگرنه اجتناب كردن لازم نيست.

[224] سؤال 97: اگر دندان مصنوعى، در خارج از دهان متنجّس شود و عين نجاست بر روى دندان موجود نباشد، آيا آب دهان كه با اين دندان تماس پيدا مى كند، نجس است يا پاك و آيا مى توان آب دهان را فرو داد؟

پاسخ: دندان مصنوعى بايد آب كشيده شود؛ ولى در فرض سؤال كه عين نجاست وجود ندارد، آب دهان پاك است و مى شود آن را فرو داد.

[225] سؤال 98: آيا شخصى كه غذا يا مايع نجسى را خورده، دهانش نجس شده است و بايد آب بكشد يا اصلاً دهان، نجس نمى شود؟

پاسخ: اگر عين نجاست در دهان باقى مانده باشد، بايد آن را خارج كند و آب كشيدن دهان لازم نيست؛ ولى قسمت جلوى دهان را كه معمولاً ديده مى شود، بنا بر احتياط بايد آب بكشد و چنانچه در دهان جسم خارجى، مثل دندان مصنوعى يا دندان پر كرده وجود داشته باشد، آن نيز بنا بر احتياط واجب بايد آب كشيده شود.

[226] سؤال 99: آيا چشم انسان با ريختن قطرۀ نجس در آن، متنجّس مى شود و آب كشيدن لازم دارد يا از باطن بدن محسوب مى شود و با برطرف شدن قطرۀ نجس، پاك مى شود و آب كشيدن لازم ندارد؟

پاسخ: داخل چشم، از باطن است و نجس نمى شود؛ اما محلّ تلاقى پلك هاى چشم مشكل است كه از باطن حساب شود. بنا بر اين به احتياط واجب آب بكشند.

ص: 58

[227] سؤال 100: زمين مرطوبى كه بخشى از آن نجس است و فردى بر روى آن راه مى رود و كفش يا پايش مرطوب مى شود، آيا كفش يا پاى او پاك است يا نجس؟

پاسخ: اگر يقين نداشته باشد كه پا يا كفش را بر قسمت نجس گذاشته، پا و كفش، محكوم به طهارت اند.

[228] سؤال 101: اگر شخصى دو ظرف يا دو لباس نجس داشته باشد و يكى از دو ظرف يا دو لباس را آب بكشد و بعد فراموش كند كه كدام است، آيا مى تواند از ظرف ها استفاده نمايد يا با لباس ها نماز بخواند؟ و اگر چيز ديگرى كه مرطوب است با يكى از دو ظرف يا دو لباس تماس پيدا كند، پاك است يا نجس؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر چيز ديگرى فقط با يكى از اين دو ظرف يا دو لباس ملاقات كند، نجس نمى شود. اگر بخواهد از اين لباس در چيزى كه شرط آن طهارت است، استفاده كند، مثلاً با آن نماز بخواند، بايد در هر دو لباس، نماز را تكرار كند؛ ولى از هيچ يك از ظرف ها نمى تواند براى خوردن يا آشاميدن استفاده كند.

[229] سؤال 102: در كلاس درسى كه يك صندلىِ غير معيّن آن نجس است، روى يك صندلى مى نشينيم و به واسطۀ عرق كردن، رطوبت از بدن ما به صندلى منتقل مى شود.

آيا وظيفه اى بر عهده ما ثابت مى شود؟

پاسخ: ملاقات كننده با بعضى از اطراف شبهه، نجس نمى شود.

[230] سؤال 103: شخصى از دو ظرف جداگانه، پلو و خورشت برداشت و با هم مخلوط نمود و بعد متوجۀ فضلۀ موشى شد كه نمى داند از كدام ظرف بوده است. اكنون وظيفه اش چيست؟

پاسخ: بايد از همۀ آنها (پلو، خورشت و مخلوط) اجتناب كند.

ص: 59

[235] سؤال 108: رطوبت هاى گوناگونى كه از مخرج بول و غائط خارج مى شود و غير از بول و غائط و منى است، چه حكمى دارد؟ آيا وضو و غسل را باطل مى كند يا نه؟ اين رطوبت ها هنگامى كه شك داريم در داخل بدن با بول و غائط و منى برخورد كرده يا اين كه مى دانيم برخورد نموده، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه با بول و غائط و منى مخلوط نباشند، پاك اند و مبطل وضو و غسل نيستند، و ملاقات با نجاست در داخل بدن، باعث نجس شدن آنها نمى شود.

[236] سؤال 109: چيزهايى كه از شىء نجس متصاعد مى شود، مانند بخار و دود، پاك است يا نجس؟

پاسخ: دود پاك است و همچنين بخار؛ لكن اگر بخار، دوباره تبديل به مايع شود، احوط، اجتناب است.

[237] سؤال 110: اگر آب نجس، به بخار تبديل شود و دوباره به صورت آب درآيد، بخار مذكور و آب جديد، پاك است يا نجس؟ و اگر بخار به يخ تبديل شود، مانند بخارات داخل يخچال، و بعد به آب تبديل شود، حكم يخ و اين آب چيست؟

پاسخ: بخار، پاك است؛ ولى اگر بعد، بخار تبديل به يخ و يا آب شود، بنا بر احتياط واجب از آن اجتناب شود.

[238] سؤال 111: اگر درخت يا زراعت را با آب متنجّس آبيارى كنند، ثمرۀ آن پاك است يا نجس؟

پاسخ: پاك است.

[239] سؤال 112: استفادۀ از حناى نجس براى رنگ كردن موى سر و ريش چگونه است و رنگ باقى مانده، پاك است يا نجس؟

پاسخ: استفاده از حناى نجس، براى رنگ كردن اشكال ندارد و خودِ مو و

ص: 61

رنگى كه باقى مانده، با آب قابل تطهير است.

[240] سؤال 113: دادن لباس به مغازه هاى لباسشويى، با توجه به اين كه بسيارى از افرادى كه رعايت پاكى و نجاست را نمى كنند، لباس خود را به اين مغازه ها مى دهند، چه صورتى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[241] سؤال 114: آيا رفت و آمد به منزل شخصى لااُبالى كه مقيّد به رعايت نجاست و پاكى نيست و هم غذا شدن با او و خوردن غذا از منزل او جايز است؟

پاسخ: اگر يقين نداشته باشيد كه در اثر ملاقات با نجاست، نجس شده است، پاك است و رفت و آمد نمودن و هم غذا شدن، مانعى ندارد و بهتر آن است كه اگر رفت و آمد و معاشرت، موجب نهى از منكر نمى شود، رفت و آمد ترك شود.

[242] سؤال 115: آيا شخص مسلمان، طعام متنجّس را مى تواند به كافر بخوراند يا براى خوردن به او بفروشد؟

پاسخ: خوراندن طعام متنجّس به كافر احتياطاً جايز نيست؛ ولى فروش آن به كافر، ولو با علم به اين كه او آن را خواهد خورد، جايز است.

پاسخ: اگر عرفاً صدق نكند كه اين شخص رو به قبله است، اشكال ندارد.

[245] سؤال 118: تخلّى يا وضو گرفتن در مسجد يا مدرسه اى كه نمى دانيم وقف نمازگزاران يا محصّلين شده است يا نه، چه صورتى دارد؟

پاسخ: جايز نيست، مگر آن كه اطمينان به عموميت وقف و يا اذن متولّى پيدا كنيم.

[246] سؤال 119: اگر به علتى، موقع تخلّى مجبور شويم كه رو يا پشت به قبله باشيم، آيا رو به قبله بنشينيم يا پشت به قبله؟

پاسخ: اگر مضطر به يكى از دو امر شويد، مخيّر هستيد، اگر چه احتياط استحبابى، استدبار (پشت به قبله بودن) است.

[247] سؤال 120: آيا كسى كه در بيابان است و نمى داند قبله در كدام طرف است، هنگام تخلّى وظيفه اى دارد يا نه؟

پاسخ: اگر قبله، مردّد بين چهار طرف باشد، تكليف ساقط است.

[250] سؤال 123: اگر چيزى را كه به بول نجس شده، يك بار بشويند، ولى شستن آن را طول دهند، به طورى كه مقدار آب و زمان اين يك بار شستن، از دو بار شستن به صورت عادى بيشتر شود، چيز نجس پاك مى شود يا نه؟

پاسخ: زياد بودن آب و طول دادن زمان شستن، ملاك نيست و در موارد لزوم، بايد تعدّد مراعات گردد.

[251] سؤال 124: چيز نجسى را كه نمى دانيم توسط بول، نجس شده است يا غير بول، آيا براى پاك شدن آن، يك بار شستن كافى است يا بايد دو بار شسته شود؟

پاسخ: بايد مراعات احتياط را كند و حكم نجسى كه نجاستش بيشتر است (بول) را رعايت نمايد و آن چيز را دو بار بشويد.

[252] سؤال 125: آيا جيوۀ متنجّس را مى توان تطهير كرد و اگر در ظرفى ريخته شود، آيا ظرف نجس مى شود يا خير؟

پاسخ: چون جيوه به حالت مايع است، اگر بتوان آن را به صورت جامد درآورد، ظاهر آن قابل تطهير است، وگرنه قابل تطهير نيست و اگر جيوۀ متنجّس در ظرفى ريخته شود كه رطوبت داشته باشد، ظرف، نجس مى شود، والّا نجس نمى شود.

[253] سؤال 126: فرق استحاله، انقلاب و استهلاك كه در بحث مطهرات به كار برده مى شود، چيست و آيا از نظر حكم با هم تفاوت دارند؟

پاسخ: استحاله آن است كه شىء، تبديل به جنس ديگرى گردد، مثل اين كه سگ در نمكزار به نمك تبديل شود. انقلاب آن است كه از نظر صفات و خاصّيت تبديل شود، مثل اين كه شراب به سركه تبديل شود. استهلاك آن است كه اجزاى يك شىء در شىء ديگرى به نحوى متفرق شود و از بين برود كه اصلاً معلوم نباشد، مثل خونِ در دهان كه با آب دهان، مخلوط و معدوم شود. احكام هر يك تفاوت دارد و در رسالۀ توضيح المسائل آمده است.

ص: 64

پاسخ: اگر موضع نجس شده را در آب كُر يا جارى قرار دهند، به طورى كه آب به صورت مطلق (نه مضاف) تا آن جا كه نجاست نفوذ كرده، برسد، پاك مى شود؛ ولى بهتر اين است كه محلّ نجس شده را جدا كنند و بقيه پاك است.

[259] سؤال 132: اگر شيره را با آب انگور مخلوط كنيم و بجوشانيم، شيرۀ جديدى كه به دست مى آيد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر آب انگور به واسطۀ پختن جوش بيايد، به نظر اين جانب قبل از ذهاب ثلثين، پاك، ولى خوردن آن حرام است. بنا بر اين در فرض سؤال، اگر ذهاب ثلثين بشود، پاك و خوردنش جايز است و اگر قبل از ذهاب ثلثين باشد، پاك، ولى خوردن آن حرام است.

[260] سؤال 133: آب انگورى كه بر اثر غلظت و شيرينى زياد، قبل از اين كه 23 آن كم شود، تبديل به شيره مى شود، آيا حلال است؟ در صورت حرام بودن، آيا راهى براى حلّيت آن وجود دارد؟

پاسخ: خوردن آن حرام است و براى حلال شدن (اگر كم شدن 23 موجب سوختگى شيره نشود) چنانچه مقدارى آب اضافه كنند تا 23 آن كم شود، حلال مى شود.

[261] سؤال 134: آيا شير نجس با پنير شدن، و آرد نجس با نان شدن، پاك مى شوند؟

پاسخ: پاك نمى شوند.

[262] سؤال 135: آيا راهى براى تطهير و استفاده از شير نجس (ولو با تغيير دادن آن) وجود دارد؟

پاسخ: تطهير شير نجس ممكن نيست، مگر اين كه در آب كُر يا جارى مستهلك شود.

[263] سؤال 136: از طرف همسايه اين جانب كه كافر است و اهل كتاب نيست، مقدارى

ص: 66

شير گاو به من هديه شده كه يقين دارم با دست افرادى كه نجس هستند، دوشيده شده است. آيا مى توان شير را تبديل به پنير كرد و با قرار دادن در آب كر و يا جارى، به طورى كه به تمام اعماق آن نفوذ كند، آن را تطهير نمود و مورد استفاده قرار داد؟

پاسخ: تطهير پنير مورد سؤال، چنانچه يقين به نجاست شير داريد، مورد اشكال است.

[264] سؤال 137: اگر قالب يخ، نجس شود و قسمت نجس شده، به تدريج آب شده، از يخ جدا گردد، آيا در پاك شدن يخ كافى است يا اين كه آب كشيدن هم لازم دارد؟

پاسخ: در فرض سؤال، آب كشيدن لازم است.

[265] سؤال 138: يخى كه ظاهر آن نجس شده است، آيا با آب قليل، پاك مى شود؟ اگر آب قليل، گرم باشد و به هنگام ريختن روى يخ، مقدارى از آن را آب كند، آيا يخ، پاك مى شود؟

پاسخ: اگر ظاهر يخ نجس شود، با آب كشيدن با آب قليل (ولو گرم باشد)، طبق شرايط تطهير، پاك مى شود.

[268] سؤال 141: اگر به واسطۀ خونى شدن دهان، دندان مصنوعى نيز با خون تماس پيدا كند، آيا لازم است براى تطهير نمودن، آن را از دهان خارج كرد؟

پاسخ: در فرضى كه تطهير لازم باشد، اگر نتوان آن را در دهان آب كشيد، بيرون آوردن لازم است، وگرنه ضرورتى ندارد.

[269] سؤال 142: اگر داخل دهان به واسطۀ خون دهان يا نجاست بيرونى نجس شود، آيا با خوردن آب كر يا جارى، پاك مى شود؟

پاسخ: احتياجى به آب كشيدن دهان نيست و اگر عين نجاست از بين رفته باشد، كافى است.

[270] سؤال 143: اگر موى سر و ريش، زياد بلند باشد و نجس شود، آيا براى برطرف كردن نجاست آن، علاوه بر آب كشيدن، فشردن هم لازم دارد؟

پاسخ: فشردن، لازم ندارد.

[271] سؤال 144: گاهى موقع خونگيرى از بيمار، خون با دست گيرندۀ خون تماس پيدا مى كند، آيا با پنبۀ الكلى مى توان محل را تطهير كرد؟

پاسخ: اگر خون با دست، تماس پيدا كرده و آن را نجس نموده، بايد دست را با آب تطهير كرد و الكل، نجاست را برطرف نمى كند.

[272] سؤال 145: آيا مى توان مخرج بول و غائط را با يخ يا برف تطهير كرد؟

پاسخ: با يخ و برف نمى توان مخرج بول و يا غائط را تطهير نمود. بلى، اگر يخ و برف بماند و به آب تبديل شود، با آن مى توان تطهير كرد.

[273] سؤال 146: آيا براى پاك شدن مخرج بول، دست ماليدن هم لازم است يا خير؟

پاسخ: اگر آب كافى به پوست برسد، دست ماليدن لازم نيست.

ص: 68

مى شود يا خير؟ و قطراتى كه از سقف مى چكد، پاك است يا نجس؟

پاسخ: اگر در حال باريدن باران، قطرات از سقف بريزد، پاك است، به شرط آن كه عين نجس در قطرات نباشد و در فرض سؤال، سقف نيز اگر عين نجاست در آن نباشد، پاك مى شود.

[278] سؤال 151: اگر سگ از حوض كوچكى كه آب آن كمتر از كُر است، آب بخورد، آيا براى پاك شدن حوض (مانند ظروف) احتياج به خاك مالى هست يا خير؟

پاسخ: حوض كوچك، حكم ظرف را ندارد و خاك مالى لازم نيست و اگر شير باز شود و متصل به آب حوض گردد، پاك مى شود.

[279] سؤال 152: آيا خاك يا گل نجس، با بارش باران پاك مى شود يا نه؟ در صورت پاك نشدن، چگونه مى توان آن را پاك كرد؟

پاسخ: اگر باران به صورت آب، به قسمت نجس خاك و گل برسد، نه اين كه فقط رطوبت باشد، پاك مى شود.

[280] سؤال 153: آيا زمين سختى كه امكان گود كردن ندارد و جايى هم براى خروج آب در آن موجود نيست، پس از آب كشيدن با آب قليل و جمع كردن غسالۀ آن، پاك مى شود؟

پاسخ: بلى، پاك مى شود.

است نيّت را به زبان بياوريم و نه لازم است كه آن را از ذهن و قلب خود بگذرانيم. لطفاً اين مطلب را توضيح دهيد و بگوييد نيّت كردن چه طور حاصل مى شود؟

پاسخ: نيّت، قصد انجام دادن فعل است؛ و نشانۀ آن اين است كه اگر سؤال شود: «چه كار مى كنى؟»، مثلاً بگويد: «وضو مى گيرم» و اگر به طورى غافل باشد كه در وقت سؤال مذكور، متحيّر بماند، در اين صورت، نيّت حاصل نشده است و وضو باطل است.

[282] سؤال 155: آيا همان طور كه در غسل، چندين غسل واجب و مستحب را مى توان با چندين نيّت و در قالب يك غسل به جا آورد، در وضو هم مى توان اين كار را انجام داد يا خير؟

پاسخ: يك وضو با چند غايت، كافى و صحيح است.

[283] سؤال 156: كسى كه فقط براى با طهارت بودن، وضو گرفته است و هيچ چيز ديگرى را در نظر نداشته، آيا مى تواند با اين وضو نماز بخواند؟

پاسخ: با آن وضو مى تواند نماز بخواند.

[284] سؤال 157: آيا كسى كه چند ساعت قبل از داخل شدن وقت نماز وضو مى گيرد، به قصد اين كه پس از داخل شدن وقت، با آن وضو نماز بخواند، وضويش صحيح است يا خير؟

پاسخ: صحيح است؛ چون وضو استحباب نفسى دارد و قصد خواندن نماز بعد، ضررى نمى رساند.

[285] سؤال 158: كسى كه وضو را به اميد اين كه مطلوب پروردگار و مستحب باشد به جا مى آورد (مثل اين كه احتمال مى دهد وضو گرفتن بعد از خروج مَذْى، مستحب باشد و وضو مى گيرد)، آيا با اين وضوى احتمالى، نماز خواندن، صحيح است؟

پاسخ: وضويش صحيح است و مى تواند با آن نماز بخواند.

ص: 71

يا فقط معصيت است؟

پاسخ: اگر صورت و دست راست را به قصد وضو، براى مرتبۀ سوم بشويد، حرام است؛ ولى وضو باطل نيست و اگر دست چپ را براى مرتبۀ سوم به قصد وضو بشويد، هم حرام است و هم وضو باطل مى شود؛ زيرا مسح، اشكال پيدا مى كند.

[291] سؤال 164: اگر در وضو بعد از شستن دست ها تا نوك انگشتان، انگشتر را حركت دهيم تا آب به زير آن برسد، آيا شستن از بالا به پايين صدق مى كند يا اين كه در وضو مشكل ايجاد مى شود؟

پاسخ: نسبت به آن انگشتى كه انگشتر دارد، پس از رساندن آب به زير انگشتر، بايد پايين تر از انگشتر را تا سر انگشت به قصد وضو بشويد.

[292] سؤال 165: اگر در وضو، دست انسان به حالتى شود كه آب وضو به طرف آرنج دست برگردد، ايرادى به وضو وارد مى شود يا خير؟

پاسخ: اگر تمام عضو با شرايط وضو شسته شود، بازگشت آب ضررى نمى رساند.

[293] سؤال 166: اگر در وضو، هنگام شستن صورت، اشك از چشم ها جارى شده و با آب وضو مخلوط شود، وضو چه حكمى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[294] سؤال 167: اگر كسى در شستن دست و صورت به هنگام وضو، به طور مرتّب دستش را پايين و بالا ببرد، ولى نيّتش اين گونه باشد كه فقط وقتى دستش از بالا به پايين مى آيد، قصد شستن به عنوان وضو را داشته باشد، وضويش صحيح است يا خير؟

پاسخ: اگر طورى مى شويد كه عرفاً صدق مى كند كه دستهايش را از آرنج به پايين مى شويد، اشكال ندارد.

ص: 73

دست كه آب بر آن ريخته نشده، مسح كند، مطلقاً صحيح است و اشكالى ندارد؛ ولى اگر بخواهد با همان قسمتى از كف دست كه آب بر آن ريخته شده، مسح كند، اگر مقدار آب ريخته شده به قدرى كم باشد كه به حساب نيايد و در آب كف دست مستهلك شود، مسح با آن بى اشكال است، وگرنه بنا بر احتياط واجب مسح با آن صحيح نيست.

[300] سؤال 173: اگر قبل از مسح كردن در وضو، كف دست نجس شود، آيا مى توان دست را آب كشيد و خشك كرد و سپس با گرفتن رطوبت از اعضاى ديگر، مسح را انجام داد يا بعد از رفع نجاست بايد دوباره وضو گرفت؟

پاسخ: اگر كف دست همه اش نجس نشده و مقدارى نجس و مقدارى پاك است، چنانچه با قسمت پاك، مسح بكشد، جايز است و اگر همه اش نجس شده، بايد تطهير كند و مجدداً وضو بگيرد.

[301] سؤال 174: در مورد موهايى كه در سر كاشته مى شود، از لحاظ مسح چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر جزء بدن شده است، حكم موى طبيعى را دارد.

[302] سؤال 175: اشخاصى كه موى سرشان بلند است، چگونه بايد مسح بكشند؟

پاسخ: اگر به موى جلو سر كه از حدّ سر خارج نشده است، مسح كنند، كافى است.

[303] سؤال 176: اگر كسى كه موى سرش بلند نيست و مى تواند بر موى جلو سر مسح نمايد، مانند كسى كه موهايش بلند است، بيخ مو يا پوست سر را مسح نمايد، آيا مسحش صحيح است؟

پاسخ: مسح بر بيخ مو و پوست سر، براى اين فرد نيز جايز و صحيح است.

[304] سؤال 177: در مسح سر، وضو گيرنده چه مقدار بايد دستش را پايين بكشد تا كافى

ص: 75

باشد؟

پاسخ: به مقدارى كه مسمّاى مسح، صدق كند.

[305] سؤال 178: آيا وضو گيرنده بايد در مسح پا، از پايين به بالا مسح كند يا از بالا به پايين نيز كفايت مى كند؟

پاسخ: هر دو صورت كفايت مى كند؛ ولى بهتر است از پايين به بالا مسح كند.

[306] سؤال 179: بعضى از نمازگزاران هنگام وضو گرفتن، هر دو پا را با هم مسح مى كنند، حكم وضو و نماز آنها چيست؟

پاسخ: به احتياط واجب در مسح پاها بايد ترتيب را رعايت نمايند، وگرنه وضويشان اشكال دارد.

[307] سؤال 180: اگر هنگام مسح سر، دست انسان با رطوبت صورت تماس پيدا كند، آيا مى تواند با آن پاى خود را مسح كند؟

پاسخ: با جايى از دست كه رطوبت آن با رطوبت صورت مخلوط نشده است، مى توان مسح نمود.

[308] سؤال 181: محلّ انتهايى در مسح پا، برآمدگى روى پاست يا تا محلّ اتصال روى پا با انتهاى استخوان ساق پا (مفصّل) را بايد مسح كرد؟ ابتداى محل مسح پا، نوك ناخن پاست يا نوك انگشت پا را هم بايد داخل مسح كرد؟ و آيا مسح از نوك يك انگشت پا و با عرض بسيار باريك كافى است يا نه؟

پاسخ: محلّ انتهاى مسح پا، برآمدگى روى پا است و بهتر است تا مفصل را مسح كند و ابتداى محلّ مسح از نوك انگشتان شروع مى شود و بايد ناخن بلندى را كه مانع مسح نوك انگشت است، برطرف كند و احتياط واجب آن است كه به پهناى سه انگشت مسح نمايد؛ بلكه بهتر است تمام روى پا را مسح كند.

ص: 76

[309] سؤال 182: اگر قبل از مسح پاها آب كف دست ها خشك شود، براى مسح پاها رطوبت را از صورت بگيرد يا دست ها؟ و اگر ريش نداشته باشد، گرفتن رطوبت از سبيل و ابرو كافى است يا خير؟

پاسخ: بنا بر احتياط بايد از ابرو، مژگان يا ريشى كه داخل در حدّ صورت است، رطوبت بگيرد و گرفتن رطوبت از سبيل نيز كافى است.

[310] سؤال 183: اگر در وضو هنگام مسح نمودن، رطوبت دست ها به علت گرما و غير آن خشك شود، حكم مسح سر و پاها چه مى شود؟

پاسخ: بنا بر احتياط از ريش و ابرو و مژه ها كه داخل در حدّ صورت هستند، رطوبت بگيرد و با آن مسح نمايد.

[311] سؤال 184: اگر روى سر يا پاها به واسطۀ سوختگى، جراحى پلاستيك شده باشد، آيا در هنگام وضو باز هم مسح كردن، لازم است يا خير؟

پاسخ: مسح نمودن، لازم است.

[312] سؤال 185: اگر كسى براى تقويت موهايش، روغن بادام به موهايش بمالد، آيا مسح كردن سر او در وضو اشكال پيدا مى كند؟

پاسخ: اگر موى سر طورى چرب شود كه مانع رسيدن آب به مو گردد، براى مسح بايد آن را برطرف كند.

[313] سؤال 186: آيا در مواقع ضرورى، مسح كردن از روى كفش يا جوراب يا مقنعه و روسرى صحيح است؟ اگر امكان تيمّم هم باشد، در صورت صحّت اين گونه وضو، كدام يك مقدّم است؟

پاسخ: در فرض سؤال، اين گونه وضو، صحيح و بر تيمّم مقدّم است.

[314] سؤال 187: در وضو گرفتن، شستن صورت و مسح سر با دست چپ و همچنين مسح هر يك از پاها با دست مخالف آن، صحيح است يا نه؟

ص: 77

پاسخ: شستن صورت در وضو با هر يك از دو دست اشكالى ندارد و احتياط لازم اين است كه سر و پاى راست را با دست راست و پاى چپ را با دست چپ، مسح نمايند.

طهارت و نجاست بدن خويش نداشته و در هر حال بايد موضع نجس را براى اعمال بعدى تطهير كند.

پوست شود، چگونه بايد غسل و وضو را به جا آورد؟

پاسخ: اگر آن مانع فرضى، ولو بعد از مدتى، عرفاً جزء بدن حساب شود، از آن زمان، حكم بدن را دارد، والّا اگر برطرف كردن آن، بدون مشقّتِ غير قابل تحمّل ممكن است، برطرف كند و اگر ممكن نيست، چنانچه در محلّ تيمّم نباشد، تيمّم كند و اگر در محلّ تيمّم باشد، علاوه بر تيمّم، وضو نيز بگيرد يا غسل كند.

[323] سؤال 196: كسى كه شغلش طورى است كه هميشه رنگ و چسب به اعضاى وضوى او مى چسبد و جدا كردن آنها براى هر نماز امكان ندارد، چه طور وضو بگيرد يا غسل كند؟

پاسخ: تا ممكن است با يك وضوى كامل، چند نماز بخواند، مثلاً نماز ظهر و عصر را نزديك آخر وقت بخواند كه بتواند با وضوى آنها نماز مغرب و عشا را نيز بخواند و اگر ممكن نيست، چنانچه مانع در اعضاى تيمّم نباشد، بايد تيمّم كند و اگر در اعضاى تيمّم باشد، بايد بين تيمّم و وضو جمع نمايد.

[324] سؤال 197: اگر صورت و موى سر انسان به نحوى از خود، چربى تراوش مى كند كه آب روى آن مى غلطد، آيا وضو با اين چربى كه مانع از رسيدن آب به پوست و مو مى شود، ولى چربى خارجى نيست و مربوط به خود بدن است، صحيح است يا خير؟

پاسخ: اگر حالت وسواسى ندارد و واقعاً چربى، مانع رسيدن آب است، بايد آن را برطرف كند تا آب به پوست صورت و موى سر برسد.

[325] سؤال 198: كسى كه ريش دراز دارد و در آن به اندازۀ كوچكى مانع رسيدن آب، مانند رنگ وجود دارد، حكم وضويش چيست؟

پاسخ: اگر ريش، بيش از حدّ معمول و متعارف باشد، چنانچه رنگ، در قسمت اضافى باشد، شستن آن قسمت لازم نيست و همچنين اگر رنگ، در حدّ معمول ريش واقع شود، ولى در ظاهرِ ريش نباشد و پوست صورت هم از لاى مو پيدا

ص: 80

نباشد، باز هم برطرف كردن رنگ و شستن آن قسمت لازم نيست؛ ولى اگر در حدّ معمول ودر ظاهرِ ريش باشد، بايد برطرف و آن قسمت شسته شود.

[326] سؤال 199: آيا جوهر خودكار، مانع از وضو محسوب مى شود و بايد برطرف شود؟

پاسخ: اگر جرم داشته باشد، بايد برطرف شود و مجرد رنگ بدون جرم، مانع نيست.

[327] سؤال 200: روغن بادام و انواع روغن هاى ديگر كه استعمال آنها مستحب است، آيا مانع وضو يا غسل نيستند؟

پاسخ: تشخيص اين كه چه چيز مانع است، با خود مكلّف است.

[328] سؤال 201: اگر كسى بخواهد وضو بگيرد و روى ناخن دستش مقدارى خمير باشد، آيا براى وضو مزاحمتى ايجاد مى كند يا خير؟

پاسخ: سؤال از موضوع است نه حكم شرعى. اگر خمير، مانع از رسيدن آب به بدن و جريان آن باشد، اشكال دارد، وگرنه اشكالى ندارد و تشخيص موضوع، با خود مكلّف است.

[331] سؤال 204: فردى مدتى در يك جا وضو گرفته و نماز خوانده است و بعداً متوجه شده كه آن جا غصبى بوده است، وضو و نمازهاى قبلى او صحيح است يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، صحيح است.

[332] سؤال 205: منزل مسكونى ما در يك شهرك تازه تأسيس واقع شده است و ما به علت كمبود مالى، قادر به خريد امتياز آب نشده ايم. آيا خوردن، آشاميدن، وضو، غسل و...

اشكال شرعى ندارند؟

پاسخ: لازم است به مقرّرات دولتى عمل شود.

[333] سؤال 206: ما در مجتمع 192 واحدى يكى از شهرها زندگى مى كنيم كه هزينۀ خدمات آن به صورت مشاع است، از قبيل آب مصرفى آپارتمان ها، برق حياط، موتورخانه، راه پله ها، گازوئيل، نگهبان، نظافتچى و غيره. خواهشمند است نظر حضرت عالى را در مورد كسى كه در اين مجتمع زندگى مى كند و هزينۀ خدمات فوق را پرداخت نمى نمايد، از لحاظ وضو و غسل و نماز بيان فرماييد.

پاسخ: بايد آنهايى كه در اين گونه مجتمع ها زندگى مى كنند، مطيع مقرّرات باشند، والّا عملشان اشكال دارد.

كردن وضو يا غسل به جا مى آورد و بعد از انجام دادن آن متوجه مى شود كه اشتباه مى كرده و آب ضررى براى او نداشته است. آيا وضو يا غسل مجدّد لازم است يا همان را كه انجام داده، كافى است؟

پاسخ: اگر توانسته باشد قصد قربت كند، صحيح است.

[336] سؤال 209: اگر كسى احتمال بسيار كمى بدهد كه آب برايش ضرر داشته باشد يا اصلاً اين احتمال را هم ندهد و وضو بگيرد و بعد از آن بفهمد كه آب، ضرر زيادى براى او داشته است، آيا وضويش درست است يا نه؟

پاسخ: اگر ضرر به اندازه اى زياد بوده كه در واقع، حرام و مبغوض شارع بوده، در اين صورت احتياطاً باطل است، والّا صحيح است.

[340] سؤال 213: بيمارى كه به دست او «آنژيوكت» (لوله اى پلاستيكى كه از يك طرف به شيلنگ سرم وصل مى شود و از طرف ديگر در داخل رگ قرار داده شده، به وسيلۀ چسب به بدن چسبانده مى شود) بسته شده است، چگونه غسل و وضو و تيمّم را انجام دهد؟ با توجه به اين كه در اغلب موارد، داخل اين لولۀ پلاستيكى و در قسمت خارجى آن خون جمع مى شود، وجود خون، مشكلى براى نماز ايجاد مى كند يا نه؟

پاسخ: اگر برطرف كردن موانع وضو، غسل و تيمّم يا تطهير مواضع آنها سخت و حرجى است و يا ضرر دارد، غسل و وضو و تيمّم را به صورت جبيره اى انجام دهد و به همان صورت نماز بخواند.

[341] سؤال 214: بيمارانى كه زخم باز (مثل زخم هاى شكمى) دارند و ترشحات مرتباً از زخم ها خارج مى شود، در مورد طهارات ثلاث (وضو، غسل و تيمّم) و نماز چه تكليفى دارند؟

پاسخ: اگر ترشحات دائمى، همراه با نجاست باشد، چنانچه وظيفه غسل است، غسل جبيره اى انجام دهد و اگر وظيفه وضو است و زخم در موضع وضو است، وضوى جبيره اى انجام دهد و اگر اين هم ممكن نيست و يا به جهت ديگر، وظيفه تيمّم است، تيمّم كند، ولو اين كه به نحو جبيره اى باشد؛ و سپس نماز بخواند.

[342] سؤال 215: كسى كه گمان مى كرده آب براى عضو مجروح او ضرر دارد و به همين جهت وضوى جبيره اى گرفته است و بعداً متوجه شده كه آب ضررى براى آن عضو نداشته، آيا وضويش صحيح است؟

پاسخ: بنا بر احتياط بايد دوباره وضو بگيرد.

[343] سؤال 216: بيمارى كه مبتلا به خونريزى در زير پوست است و گاهى به علل گوناگون خون از زير پوست، بر روى پوست جارى مى شود، تكليف طهارت و نماز او در حال جارى شدن خون چيست؟

ص: 84

پاسخ: اگر قبل از خروج خون، وضو يا غسل يا تيمّم به جا آورده، خروج خون، آنها را باطل نمى كند؛ ولى براى خواندن نماز، اگر مجموع سطحى كه به واسطۀ خارج شدن خون، نجس شده، كمتر ازدرهم باشد، نماز خواندن با آن اشكال ندارد و اگر بيشتر باشد، چنانچه تطهير موضع نجس براى او مشقت نداشته باشد، بايد آن جا را تطهير كند و نماز بخواند، وگرنه تطهير آن لازم نيست و اگر بعد از خروج خون، بخواهد وضو يا غسل يا تيمّم را انجام دهد، چنانچه امكان دارد، بايد صبر كند تا خون قطع شود و بعد موضع نجس را تطهير كند و طهارت بگيرد، وگرنه بايد به دستورى كه در رساله گفته شده، غسل يا وضو يا تيمّم جبيره اى نمايد.

[344] سؤال 217: وجود زخمى كه آب براى آن ضرر ندارد، ولى خون آن هم بند نمى آيد و در اعضاى وضو واقع شده و در صورت گرفتن وضو به طور معمول باعث نجاست اعضاى وضو مى شود، آيا باعث وجوب تيمّم مى شود يا راهى براى وضوى صحيح وجود دارد؟

پاسخ: مى تواند محلّ زخم را در آب كر فرو برد و يا زير شير آب بگيرد و دست بكشد تا خون تمام شود و بلافاصله با نيّت وضو، آب را بر آن محل جارى كند و بعد محل را خشك كند تا نجاست سرايت نكند و اگر اين طور هم ممكن نيست، وضوى جبيره اى بگيرد.

[345] سؤال 218: مريضى است كه اگر ديگران به او كمك كنند و به حالت نشسته او را نگه دارند، در آن حالت خودش مى تواند وضو بگيرد، وگرنه قادر به گرفتن وضو نيست. وظيفۀ چنين مريضى وضو است يا تيمّم؟

پاسخ: بايد كمك بگيرد و در حال نشسته، خودش وضو را انجام دهد و اگر با كمك گرفتن هم نمى تواند وضو بگيرد، بايد نايب بگيرد تا او را وضو دهد، والّا تيمّم كند.

ص: 85

[346] سؤال 219: براى بيماران قلبى كه در حال استراحت مطلق هستند (چه توان حركت دست را داشته يا نداشته باشند)، نحوۀ گرفتن وضو و خواندن نماز و رو به قبله بودن در نماز به چه صورت است؟

پاسخ: اگر توان وضو گرفتن (ولو با كمك ديگرى) را دارند، وضو بگيرند واگر توان وضو گرفتن (ولو به كمك ديگرى) را ندارند، تيمّم نمايند. نسبت به نماز، هر مقدار كه قادر هستند و خطر ندارد (ولو با ركوع و سجودِ اشاره اى)، نماز بخوانند و مراعات قبله چنانچه خطر نداشته باشد، لازم است و به طور كلّى اصلِ نماز ساقط نيست و هر كدام از شرايط و اجزاى آن، خطر داشته باشد، لازم نيست رعايت شود.

[347] سؤال 220: شخصى است كه به علت مشكل مفاصل كمر، نمى تواند مسح پاها را انجام دهد. البته با سختى و درد زياد، مى تواند بنشيند و با دست چپ، پاى راست و با دست راست، پاى چپ را مسح نمايد و در اين صورت هم ممكن است موالات به هم بخورد. تكليف اين فرد چيست؟

پاسخ: اين شخص معذور است و چنانچه مسح پا برايش ميسور نيست، نايب بگيرد كه دست معذور را بر پايش مسح دهد و اگر اين هم ميسّر نباشد، نايب با رطوبت دست معذور، مسح را انجام دهد. البته خود معذور بايد قصد مسح داشته باشد.

[348] سؤال 221: بيمارى كه يك يا هر دو دست خود را به دلايل پزشكى و يا عدم توانايى، نمى تواند حركت دهد و يا براى او مشكل است، وظيفۀ غسل و وضو و تيمّم را چگونه انجام دهد؟

پاسخ: بايد از ديگرى كمك بگيرد تا دست او را حركت دهد و اگر اين هم امكان ندارد، نايب با دست خود، او را وضو و غسل و تيمّم دهد.

ص: 86

گرفتن نايب بگيرد يا به همين صورتى كه گفته شد، وضو را به جا آورد؟

پاسخ: صورتش را در آب فرو برد، به نحوى كه شستن از بالا به پايين تحقّق پيدا كند و براى مسح ها نايب بگيرد.

مربوط به وضو نيست؛ بلكه مربوط به غايتى است كه برايش وضو مى گيريم؟

پاسخ: وضو خودش مستحب است و ثواب هم دارد.

[357] سؤال 230: وضوى تجديدى تا چند بار مستحب است؟

پاسخ: وضوى تجديدى تا چهار مرتبه، بلكه بالاتر و بيشتر هم مستحب است و اشكال ندارد، مگر به حدّى برسد كه لعب و بازى حساب شود.

[358] سؤال 231: آيا در وسعت وقت، وضو گرفتن به دو صورت ترتيبى و ارتماسى جايز است؟ كداميك افضل از ديگرى است؟

پاسخ: هر دو جايز است؛ ولى وضوى ترتيبى افضل است.

[359] سؤال 232: از طرفى گفته مى شود كه اسراف صحيح نيست و از طرف ديگر گفته شده كه مستحب است وضو را پر آب و شاداب بگيريم. جمع اين دو چگونه است؟

پاسخ: در اسراف و در اسباغ وضو، صدق عرفى ميزان است و ملازمه اى با يكديگر ندارند.

[360] سؤال 233: امروزه در بسيارى از خانه ها توالت و حمام در يك مكان مشترك ساخته مى شود. آيا وضو گرفتن در آن كراهت دارد؟

پاسخ: در صورت امكان، بهتر است در جايى وضو بگيريد كه آب وضو در توالت ريخته نشود.

[362] سؤال 235: اگر بعد از اتمام وضو شك كنيم كه بعضى از كارهاى وضو را صحيح انجام داده ايم يا نه، چه كنيم؟ اگر در بين وضو نسبت به كارهاى قبلى، اين شك پيش آمد، وظيفۀ ما چيست؟

پاسخ: اگر بعد از اتمام و فراغ از وضو شك كند، محكوم به صحّت است و اگر در اثناى وضو شك كند، بايد برگردد و جزء مشكوك و اجزاى بعد از آن را به جا آورد.

[363] سؤال 236: اگر هنگام مسح پا شك كنيم كه يكى از اعضاى وضو را شسته يا مسح سر را انجام داده ايم يا خير، چه بايد بكنيم؟

پاسخ: اگر در اثناى وضو، در شستن يا مسح كردن عضو قبلى شك كند، بايد به شكّش اعتنا نمايد، مگر اين كه كثير الشك باشد و اگر بعد از فراغ از وضو شك كند، به آن اعتنا نكند.

كنيد.

[366] سؤال 239: آيا با آبى كه براى گرفتن وضو يا غسل استعمال شده يا آب قليلى كه براى برطرف كردن نجاست به كار رفته است، مى توان دوباره وضو يا غسل به جا آورد يا نجاستى را برطرف نمود؟

پاسخ: استفاده از آبى كه براى گرفتن وضو و غسل استعمال شده، براى رفع حدث و خبث جايز است و آبى كه براى استنجاء استفاده شده، احتياطاً نجاست را دفع نمى كند و بنا بر اقوى وضو و غسل با آن نمى توان به جا آورد و آب قليلى كه براى رفع خبث (غير از استنجاء) استفاده شده باشد، نجس است.

[367] سؤال 240: تكليف شخصى كه به دلايلى انجام دادن غسل و وضو و تيمّم براى خودش يا نايبش غير مقدور و يا مشكل باشد، چيست؟

پاسخ: اگر تحصيل طهارت، حرجى باشد و يا مقدور نباشد، احتياطاً با همان وضع، نماز را بخواند و بعد از آن هر وقت توانست، نماز را با طهارت اعاده نمايد.

[368] سؤال 241: اگر شك داريم مقدار آبى كه در دسترس ماست، براى غسل يا وضو كافى است يا خير، بايد تيمّم كنيم يا اقدام به غسل و وضو نماييم؟

پاسخ: بايد براى وضو يا غسل اقدام نماييد.

[369] سؤال 242: گاهى مختصرى از پوست اطراف ناخن ها از جاى خود كنده مى شود و در جاى خود به طور متصل باقى مى ماند. آيا وضو گرفتن در اين حالت اشكال ندارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[370] سؤال 243: كسى كه وضو دارد و نمازش را هنوز نخوانده است و اگر وضويش را باطل كند، به جهت مانعى (مانند سرما و يا ترس از دزد و درنده) نمى تواند كفشهايش را درآورد و دوباره وضو بگيرد، آيا حق باطل كردن وضوى خود را قبل از خواندن نماز

ص: 91

دارد؟

پاسخ: احوط اين است كه اگر موجب عسر و حرج يا ضرر نباشد، وضو را باطل نكند.

[371] سؤال 244: به جهت تنگى وقت، بايد تيمّم كنيم؛ ولى اقدام به غسل و وضو مى كنيم و نماز مى خوانيم. غسل و وضو و نمازى كه اين طور برگزار شده است، صحيح است يا باطل؟

پاسخ: در فرض مذكور، به نظر اين جانب وضو و يا غسل و نماز چنين شخصى باطل است.

[372] سؤال 245: اگر لازمۀ وضو گرفتن يا غسل كردن، انجام دادن كار حرامى باشد، كدام يك مقدّم است (وضو و غسل را به جا آوردن يا ترك كار حرام و انجام دادن تيمّم به جاى وضو و غسل)؟

پاسخ: در فرض مذكور، بايد تيمّم بكند؛ ولى اگر با تأخير انداختن زمان غسل و وضو و يا تغيير مكان غسل و وضو و امثال آن، امكان تحقّق غسل و وضو بدون آن كار حرام باشد، آن وقت، غسل و وضو مقدّم است.

[373] سؤال 246: آيا وضو گرفتن مرد، در مكانى كه زن نامحرم دست و بازوى او را مى بيند و وضو گرفتن زن، در جايى كه مرد نامحرم اعضاى وضوى او را مى بيند، وضو را باطل مى كند؟

پاسخ: وضو را باطل نمى كند؛ ولى لازم است كه زمينۀ معصيت كردن ديگران را فراهم نكنند.

[374] سؤال 247: آبى كه در اختيار مكلّف قرار دارد، فقط براى وضو يا براى شستن بخشى از نجاست بدن يا لباس كافى است. در اين جا وضو مقدّم است يا رفع نجاست؟

پاسخ: تخيير، بعيد نيست، اگر چه بهتر اين است كه آن آب را براى رفع

ص: 92

نجاست مصرف كند.

چيست؟

پاسخ: غسل كردن در مكان هاى مذكور اشكال ندارد؛ ولى بايد به زودى و بدون تأخير، خمس پرداخت شود.

[380] سؤال 253: كسى در منزل پدرش كه اهل خمس نيست، زندگى مى كند. اگر در اين منزل جنب شود، آيا غسل، نماز و روزۀ او صحيح است؟

پاسخ: اگر علم ندارد كه عين آنچه را مورد استفاده قرار مى دهد، متعلّق خمس يا زكات است، اشكال ندارد.

[381] سؤال 254: كسى كه مزد حمامى را از پولى كه خمس و زكات آن را نداده، مى پردازد و غسل به جا مى آورد، آيا غسل او صحيح است؟ و چنانچه بعداً پول مخمّس به جاى پول قبلى بپردازد، تأثيرى دارد يا خير؟ و آيا مى تواند به خطّ قرآن دست بزند؟ و نماز او چه حكمى دارد؟

پاسخ: ظاهراً غسلش صحيح است؛ ولى بايد خمس و زكات را بپردازد و مى تواند به خطّ قرآن دست بزند و نمازش از اين جهت اشكال ندارد.

[382] سؤال 255: كسى كه براى شنا بليت تهيه مى كند و به استخر مى رود، آيا با آب استخر مى تواند غسل كند؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[383] سؤال 256: گاهى در آب استخر آن قدر كلر مى زنند كه چشم ها را مى سوزاند. آيا با اين آب، غسل كردن صحيح است؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[384] سؤال 257: بعضى از آب ها آن قدر شور هستند كه پس از شستشو، اثر نمك بر روى بدن ديده مى شود. آيا طهارت (غسل و وضو) و تطهير از نجاست، با اين آب درست است؟

پاسخ: غسل كردن و وضو گرفتن با چنين آبى اشكال ندارد و همچنين تطهير

ص: 94

نمودن، مگر اين كه به حدّى برسد كه به آن، آب گفته نشود و به عبارت ديگر آبِ مضاف باشد.

[385] سؤال 258: ظرف آبى داريم. از آن ظرف آب بر مى داريم و غسل مى كنيم و در هنگام اين كار مقدارى از آب غسل به داخل ظرف مى ريزد. آيا غسل، اشكالى پيدا مى كند يا خير؟

پاسخ: غسل، اشكال پيدا نمى كند.

[386] سؤال 259: به دلايلى آب منزل مسكونى شخصى شبهه ناك است. به همين علت، ايشان علاوه بر غسل در منزل، در حمام عمومى نيز غسل مى كند. آيا غسل دوم، رافع شبهۀ غسل اولى مى شود و آيا با غسل دوم، بدون وضو مى توان نماز خواند؟

پاسخ: در مفروض سؤال، غسل دوم احتياطى است و بعد از آن، حدث قطعاً رفع مى شود و شبهه اى باقى نمى ماند و اگر جنب شده باشد و پس از شروع به غسل اول تا بعد از غسل دوم حدثى از او صادر نشده باشد، براى نماز، احتياج به وضو نيست.

[387] سؤال 260: كسى كه آب براى انجام دادن غسل و وضو ندارد و پول و وسيله اى هم براى تهيه آب نزدش موجود نيست، آيا لازم و واجب است كه از همراهان خود (ولو با درخواست هديه دادن آب به او) طلب آب نمايد يا اين كار، حكم ديگرى مثل استحباب يا كراهت يا مباح بودن را دارد؟

پاسخ: اگر ذلّت و خوارى در طلب اهداى آب نباشد، لازم است آب را به دست آورد، والّا لازم نيست؛ بلكه در بعضى از صور ذلّت، خالى از اشكال نيست.

پاسخ: در بين غسل و وضو تفاوتى نيست و در هر دو بايد آب بر بدن جارى شود و صدق عرفىِ جارى شدن كافى است.

[389] سؤال 262: اگر براى غسل كردن، پارچه اى را مرطوب كنيم و به بدن بكشيم، به طورى كه رطوبت بسيار مختصرى به بدن برسد و آب هم جارى نشود، غسل ما صحيح است يا باطل؟

پاسخ: اگر جارى نشود، صحيح نيست.

غسل را بشويد و آب را بر آنها جارى كند، بنا بر احتياط واجب غسل او باطل است، مگر اين كه خودش توانايى اين كار را نداشته باشد كه در اين صورت مى تواند به مقدار لازم از فرد ديگرى كمك بگيرد.

ديگر را بشويد و همين طور در طرف راست يا چپ بدن اين كار را انجام دهد؟

پاسخ: مى تواند؛ چون در غسل، موالات شرط نيست.

[397] سؤال 270: اگر در بين غسل جنابت يا غسل هاى واجب ديگر يا غسل هاى مستحبّى حدث اصغر پيش بيايد، چه اثرى بر اين غسل ها دارد و آيا مقدار انجام شده از غسل را باطل مى كند؟

پاسخ: غسل را باطل نمى كند؛ لكن غسل جنابتى كه حدث اصغر در بين آن پيش آمده، كفايت از وضو نمى كند.

[398] سؤال 271: در جايى كه هم غسل لازم است و هم وضو، مثل كسى كه مسّ ميّت نموده و مى خواهد نماز بخواند، آيا ترتيبى بين غسل و وضو و يا تيمّم بدل از آن دو لازم است رعايت شود يا خير؟

پاسخ: مخيّر است و هر كدام از غسل و وضو را جلوتر و يا عقب تر انجام دهد، كافى است؛ ولى بهتر اين است كه وضو را مقدّم كند و همچنين مقدّم كردن تيمّم بدل از وضو بر تيمّم بدل از غسل بهتر است.

طهارت و نماز چگونه است؟

پاسخ: اگر يقين كند كه منى است، وظيفه اش تطهير محلّ آلوده شده به منى و غسل نمودن است و اگر نمى تواند غسل كند و عذر شرعى دارد، تيمّم كند و نماز بخواند.

[401] سؤال 274: مردى كه به سبب بيمارى به طور دائم از او منى خارج مى شود، براى غسل و نماز چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: اگر يقين كند آنچه خارج مى شود، منى است، بايد تا مى تواند براى نماز غسل كند و اگر حرجى باشد و با مداوا و راه هاى ديگر خوب نشود، به مقدار ممكن غسل كند و اداى نمازها را تا مى تواند طورى قرار دهد كه با غسل واقع شود و اگر غسل كردن ممكن نيست و يا حرجى است، با تيمّم بدل از غسل نماز بخواند.

[402] سؤال 275: اگر مردى در لباس خود منى مشاهده كند، ولى نداند كه از خود اوست يا از ديگرى، آيا بايد غسل جنابت كند؟ و اگر بداند كه منى از خود اوست، ولى نداند كه منى سابق است كه براى آن غسل كرده است يا منى جديد است كه برايش غسل نكرده، چه بايد بكند؟

پاسخ: در صورت اول، بر او غسل واجب نيست؛ ولى در صورتى كه در لباس مختصّ به او منى پيدا شود، بنا بر احتياط واجب بايد غسل كند و در صورت دوم نيز غسل واجب نيست؛ ولى احتياط مستحب اين است كه غسل كند.

[403] سؤال 276: بيمارى ادرارش در داخل كيسۀ ادرارى كه متصل به خودش است، جمع مى شود. اگر داخل كيسۀ ادرار، مايعى مشاهده كند و شك كند كه منى است يا نه، تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر يقين نكند كه منى است و از او بيرون آمده، غسل بر او واجب نيست، مگر در موردى كه قبلاً منى از او بيرون آمده و استبراء به بول نكرده

ص: 99

باشد كه در اين صورت حكم منى را دارد.

[404] سؤال 277: اگر در آزمايش ادرار شخصى اسپرم مشاهده شود، آيا جنب محسوب مى شود و تكليف نمازها و روزه هاى او در مدتى كه مطلع نبوده، چيست؟

پاسخ: صرف مشاهدۀ اسپرم در ادرار، اگر موجب اطمينان بر خروج منى نباشد، باعث جنابت نيست.

[405] سؤال 278: كسى كه بعد از خروج منى، استبراء به بول كرده و بعد غسل نموده و بعد از غسل، رطوبتى كه مشكوك بين بول و منى است، از او خارج شده، اين رطوبت را بايد بول قرار دهد يا منى؟

پاسخ: محكوم به بول است.

[406] سؤال 279: فردى بعد از خارج شدن منى، بدون استبراء كردن غسل جنابت مى كند و بعد از غسل جنابت، بول و استبراء مى نمايد و بعد از استبراء، آب مشكوكى مشاهده مى كند كه مردّد بين بول و منى است. حالا بايد غسل كند يا وضوى تنها كافى است؟

پاسخ: اگر بعد از بول و استبراء كردن و قبل از خروج آب مشكوك وضو نگرفته باشد، وضو كافى است و غسل لازم نيست، اگر چه بهتر است غسل را هم انجام دهد.

[407] سؤال 280: شخصى كه بعد از غسل جنابت، رطوبت مشكوكى را مى بيند و شك دارد كه قبل از غسل جنابت، استبراء كرده يا نه، چه حكمى دارد؟

پاسخ: بنا را بر استبراء نكردن بگذارد و غسل كند و احتياط اين است كه وضو هم بگيرد.

[408] سؤال 281: اگر آبى از انسان در حال خواب خارج شود و انسان در حال خواب يا بعد از بيدارى نفهمد كه علائم سه گانۀ مربوط به منى را داراست يا خير، تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر به واسطۀ بعضى علائم و ساير قرائن و خصوصيات، اطمينان پيدا

ص: 100

نكند كه منى است، حكم منى ندارد، مگر اين كه بعد از جنابت باشد و استبراء به بول نكرده باشد.

پاسخ: وضو لازم نيست و غسل جنابت، كافى است.

[414] سؤال 287: اگر كسى از حرام جنب شود، با آب سرد بايد غسل كند يا آب گرم؟

پاسخ: با هر آبى (سرد يا گرم) مى تواند غسل كند و عرق جنب از حرام، نجس نيست و مانع غسل و نماز نمى شود.

[415] سؤال 288: آيا وطى كردن حيوان، بدون انزال، غسل جنابت دارد؟ و در اين صورت، غسل جنابت كفايت از وضو مى كند؟

پاسخ: در وطى كردن حيوان، بدون انزال، احتياطاً بايد بين غسل جنابت و وضو جمع نمايد.

[416] سؤال 289: كسى كه از راه استمناء جنب مى شود، در چه شرايطى بايد اعمال واجب خود، مانند نماز و روزه را انجام دهد؟

پاسخ: استمناء، حرام است و نبايد انجام دهد و چنانچه از راه استمناء جنب شود، بايد بعد از غسل جنابت، نماز و روزۀ خود را به جا آورد.

پاسخ: اگر وقت خروج از مسجد، كمتر از مكث براى تيمّم است، بايد زود بيرون بيايد و اگر مكث براى تيمّم، مساوى و يا كمتر از وقت خروج از مسجد است، تيمّم كند و سپس از مسجد خارج شود و اگر زمان غسل، مساوى با زمان تيمّم و يا كمتر از آن است، غسل كند.

[419] سؤال 292: اگر دو نفر باشند كه يكى جنب و ديگرى بدون وضو است و آبى كه موجود است، فقط براى يكى از آنها كافى است، كدام يك در استعمال آب، بر ديگرى مقدّم است؟

پاسخ: اگر يكى از آنها مالك آب باشد و يا اين كه مالك آب، فقط به يكى از آنها اجازۀ استفاده از آب را داده باشد، بايد همان فرد آب را در وضو يا غسل مصرف كند، وگرنه فرد جنب، بنا بر احتياط در مصرف آب براى غسل كردن مقدّم است.

[420] سؤال 293: كسى غسل جنابت كرده و نمى داند كه بعد از غسل، حدثى كه وضو را باطل مى كند از او سر زده يا خير و احتياطاً وضو مى گيرد. تكليف او چيست؟

پاسخ: در مفروض سؤال، وضوى احتياطى اشكال ندارد، اگر چه لازم نيست.

[421] سؤال 294: بدن فردى بعد از غسل جنابت هنوز خيس است. اگر اين شخص بول كند، آيا غسل وى باطل مى شود؟

پاسخ: باطل نيست؛ ولى براى نماز بايد وضو بگيرد.

[422] سؤال 295: اگر انسان بداند كه در وقت نماز، امكان غسل كردن ندارد، آيا اجازۀ نزديكى با همسر خود را دارد؟

پاسخ: مانعى ندارد.

[423] سؤال 296: كسى كه در مهمانى، جنب مى شود و از روى حيا و شرم به حمام اين منزل نمى رود، آيا جايز است در قسمت ديگرى از خانه، بدون اين كه صاحب خانه متوجه

ص: 103

شود، غسل كند و در صورت جايز نبودن، آيا تيمّم كردن صحيح است؟

پاسخ: خجالت و شرم نمودن از صاحب خانه عذر شرعى نيست. بايد در محلّى كه ميزبان راضى است، غسل كند و نماز را در وقت بخواند و اگر تأخير كرد و وقت تنگ شد، بايد تيمّم نمايد و نماز را بخواند.

[424] سؤال 297: اگر شخص جنب وارد مسجد شود، آيا بيرون كردن او واجب است يا نه؟ و اگر شخص جنب، ديوانه يا بچه يا غير ملتفت باشد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: بيرون كردن جنب از مسجد از باب نهى از منكر و يا جلوگيرى از هتك مسجد و يا سرايت نجاست به مسجد واجب است.

پاسخ: پاك شدن، منوط به اين است كه خون بند بيايد و هيچ لك و ترشّحى از خون نبيند و در داخل هم خون نباشد.

[429] سؤال 302: زنى كه احتمال پاك شدن از حيض را مى دهد، آيا مى تواند غسل كند و نماز بخواند يا بايد صبر كند تا يقين به پاكى پيدا نمايد و بعد غسل كند؟

پاسخ: در مورد سؤال، بايد خود را وارسى كند، به اين نحو كه پنبه اى در فرج وارد كند، اگر پاك بيرون آمد، غسل كند و نماز بخواند و اگر آلوده به خون بيرون آمد، بايد صبر كند تا پاك شود و يا ده روز بگذرد. بلى، اگر به قصد رجا غسل كند و نماز بخواند و بعد معلوم شود كه پاك بوده، غسل و نماز او صحيح است.

[430] سؤال 303: در بعضى از مسائل حيض و نفاس و استحاضه، براى به دست آوردن حكم شرعى، لازم مى شود كه چيزى مانند پنبه، داخل فرج شود تا مكلّف از وضعيت خود اطلاع پيدا كند. امروزه شايد بسيارى از زنان به جهت جلوگيرى از بيمارى و ورود ميكروب، حاضر به انجام اين كار نباشند. در اين صورت چگونه وظيفۀ خود را بايد تشخيص دهند؟

پاسخ: انجام دادن اين كار با پارچه و يا هر چيز تميز و بهداشتى ديگر كه مى توانند وضعيت خود را با آن تشخيص دهند، اشكال ندارد.

[431] سؤال 304: زنى كه در اواخر وقت نماز، از خون حيض پاك شده و نمى داند كه آيا فرصت كافى براى تحصيل طهارت و خواندن نماز دارد يا نه، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: وظيفه اش اين است كه تيمّم كند و سپس نماز بخواند.

[432] سؤال 305: زنى كه از خون حيض پاك شده و مى خواهد نماز بخواند، ولى آب كافى براى غسل و وضو ندارد، بلكه آب، براى انجام دادن يكى كافى است، چه كند؟ اگر آب كافى دارد، ولى وقت انجام دادن هر دو را ندارد، چه حكمى دارد؟

ص: 105

پاسخ: در هر دو صورت، بنا بر احتياط غسل مقدّم است.

[433] سؤال 306: زنى جنب شده است و قبل از غسل جنابت، حيض مى شود. اگر بعد از پاكى از خون حيض، تنها به نيّت حيض يا تنها به نيّت جنابت غسل كند، چه حكمى دارد؟

پاسخ: چنانچه با نيّت غسل جنابت و يا با نيّت هر دو (جنابت و حيض) و يا با نيّت رفع حدث موجود، غسل را انجام دهد، كافى است و اگر تنها حيض را نيّت كند، بنا بر احتياط كفايت از غسل جنابت نمى كند.

[434] سؤال 307: براى حلال شدن كارهايى كه به سبب حيض بر زن حرام شده است، آيا تنها غسل حيض كافى است يا بايد به همراه آن، وضو نيز گرفته شود؟

پاسخ: غسل حيض كافى است.

[435] سؤال 308: زنى كه حيض نمى شود، نسبت به نماز و روزه و مقاربت با همسر و ورود به مسجد و مسّ خط قرآن، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: اگر خون حيض نمى بيند، وظيفه اش اين است كه وضو بگيرد و نماز بخواند و روزه بگيرد و نزديكى با همسر و ورود به مسجد اشكال ندارد و اگر وضو داشته باشد، مسّ خط قرآن برايش جايز است.

[436] سؤال 309: شروع سنّ يائسگى، با سال قمرى محسوب مى شود يا با سال شمسى؟

پاسخ: با سال قمرى محسوب مى شود، نه با سال شمسى.

[438] سؤال 311: ورود و توقّف شخص جنب يا حائض در حرم امام زادگان چه صورتى دارد؟

پاسخ: ورود و يا توقّف شخص جنب يا حائض در حرم امام زادگان اشكال ندارد، مگر آن كه افراد ديگر از موضوع مطّلع باشند و احياناً نسبت به بعضى از امام زادگان، هتك حرمت محسوب شود.

[439] سؤال 312: همراه بودن قرآن با شخص جنب يا حائض، مباح است يا مكروه؟

پاسخ: همراه بودن قرآن با جنب و حائض اشكال ندارد ومسّ خطّ قرآن، حرام و مسّ جلد قرآن و حواشى آن مكروه است.

[440] سؤال 313: اين كه گفته مى شود: «خواندن بيش از هفت آيه از قرآن مجيد براى حائض و جنب مكروه است»، آيا به اين معناست كه نخواندن آن بهتر از خواندن است يا مراد اين است كه ثواب قرائت او از غير حائض و غير جنب كمتر است؟

پاسخ: به اين معناست كه ثوابش كمتر از ثواب خواندن قرآن در غير حالت جنابت و حيض است، نه اين كه نخواندن، بهتر از خواندن است.

[441] سؤال 314: شخصى جنب شده و مى خواهد بخوابد و براى رفع كراهت خوابيدن در حالت جنابت، نمى تواند وضو بگيرد. اگر بخواهد تيمّمى براى رفع كراهت خوابيدن انجام دهد، بايد بدل از غسل جنابت باشد يا بدل از وضوىِ رافعِ كراهت؟

پاسخ: تيمّم بايد بدل از غسل جنابت باشد، اگر چه مى تواند بدون اين كه قصد بدليت كند، تيمّم را به قصد قربت مطلقه به جا آورد.

و غليظ باشد و با فشار و سوزش بيرون بيايد، و هر خونى كه از قروح و جروح نيست و به حيض و نفاس بودن او حكم نشده، محكوم به استحاضه است، مگر رحم را خارج كرده باشند كه در آن صورت جارى كردن حكم استحاضه بر آن، محلّ اشكال است.

[443] سؤال 316: اگر زنى بعد از پنجاه سالگى هنوز حامله مى شود، خون هايى كه به طور ماهانه و بيش از سه روز مى بيند، خون حيض است يا استحاضه؟

پاسخ: خون هايى كه بعد از تمام شدن پنجاه سال ديده مى شود، حكم استحاضه را دارد، مگر اين كه آن زن، قرشيّه باشد كه در اين صورت بايد بعد از پنجاه سال تا شصت سالگى احتياط كند و بين تروك حيض و واجبات استحاضه را جمع نمايد.

[444] سؤال 317: خونى كه مى دانيم خون حيض نيست و مشتبه بين خون استحاضه و خون دمل و زخم است، چه خونى محسوب مى شود و چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر با ساير امارات، معلوم نشود كه خون دمل و يا خون زخم است، بنا بر احتياط محكوم به استحاضه است.

[445] سؤال 318: اگر زن مستحاضه اى كه وظيفه اش غسل استحاضه است، جنب شود و فقط نيّت غسل جنابت كند، كفايت از غسل استحاضه مى كند يا خير؟

پاسخ: غسل جنابت، از همۀ اغسال كفايت مى كند و احتياج به غسل استحاضه نيست.

[446] سؤال 319: لكه بينى خانم ها، حكم حيض را دارد يا استحاضه؟

پاسخ: اگر كمتر از سه روز باشد، حيض نيست و اگر بيشتر از ده روز باشد و خون دمل و جراحت نباشد، محكوم به حكم استحاضه است و در غير اين دو صورت، مسأله داراى تفصيلاتى است كه در توضيح المسائل ذكر شده است.

ص: 108

پاسخ: احكام نفاس بر آن جارى است.

[451] سؤال 324: در بسيارى از موارد به هنگام تولد، بچه را با عمل جراحى و پاره كردن شكم از غير مجراى طبيعى به دنيا مى آورند. آيا خونى كه بعد از تولد او از مجراى طبيعى خارج مى شود، حكم نفاس را دارد يا خير؟

پاسخ: خونى كه در وقت ولادت بچه - اگر چه به وسيلۀ جراحى بيرون آورده شود - از مجراى طبيعى بيرون مى آيد، خون نفاس است؛ ولى خونى كه به سبب جراحى از محلّ جراحى بيرون مى آيد، خون نفاس نيست.

[452] سؤال 325: آيا كارهايى كه بر زن حائض حرام است، بر زنى كه خون استحاضه يا نفاس هم ديده، حرام است يا خير؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب كارهايى كه بر زن حائض حرام است، بر نفساء نيز حرام است و زنى كه در استحاضۀ متوسطه يا كثيره است، قبل از غسل واجب، نزديكى شوهر با او بنا بر احتياط جايز نيست و بنا بر احتياط حتى اگر غسل و وظايف ديگر خود را انجام داده باشد، نمى تواند جايى ازبدن خود را به خطّ قرآن برساند.

[453] سؤال 326: در صورت شك بين خون نفاس و خون زخم، وظيفۀ زن چيست؟ و چنانچه لباسش آغشته به اين خون شود، حكم خون نفاس را دارد يا زخم را؟

پاسخ: اگر پس از ولادت بچه و قبل از گذشتن ده روز باشد، محكوم به حكم نفاس است و اگر پس از ده روز از ولادت بچه باشد، نفاس نيست.

[455] سؤال 328: چنانچه دست پزشك با جنين مرده در داخل شكم مادر تماس پيدا كند، آيا غسل مسّ ميّت بر او واجب مى شود؟ و آيا زير چهار ماه يا بالاى چهار ماهه بودن جنين مرده، تأثيرى در حكم دارد يا خير؟

پاسخ: بنا بر اظهر، موجب غسل نمى شود.

[456] سؤال 329: اعضاى داخلى بدن شخص زنده كه با عمل جراحى جدا مى شوند يا اعضاى داخلى ميّت كه به سبب تشريح خارج مى شوند، آيا سبب نجاست و وجوب غسل مسّ ميّت به جهت تماس با آنها مى شوند؟

پاسخ: عضو جدا شده از انسان زنده يا انسان مرده اى كه غسل يا تيمّم داده نشده، نجس است و موجب نجاست نيز مى شود؛ اما نسبت به غسل مسّ ميّت، چنانچه از انسان زنده جدا شده و مشتمل بر استخوان باشد، سبب وجوب غسل مى شود؛ ولى اگر گوشت بدون استخوان باشد، موجب غسل مسّ ميّت نمى شود؛ اما اگر از ميّت جدا شده، بنا بر احتياط واجب، مطلقاً غسل لازم است.

[457] سؤال 330: گاهى عمل RPC (احياى قلبى - ريوى) در فردى كه مرده، ولى اميد به بازگشتش وجود دارد، يكى دو ساعت ادامه مى يابد. با توجه به اين كه بدن بيمار در طول اين مدت سرد مى شود، آيا تماس با بدن مذكور، نياز به غسل مسّ ميّت دارد؟

پاسخ: در صورتى كه زهاق روح شده و بدن فرد مذكور سرد شده باشد، غسل دارد.

[458] سؤال 331: در دو فرض زير، مادرى كه در شكم خود جنين مرده اى دارد، جهت انجام فريضۀ نماز، آيا لازم است غسل مسّ ميّت انجام دهد يا خير؟ در صورت لزوم، آيا براى هر نماز، غسل به جا آورد يا يك غسل تا خارج شدن جنين كافى است؟

الف. سنّ جنين زير چهار ماه باشد.

ب. سنّ جنين بالاى چهار ماه باشد.

ص: 111

پاسخ: در هر دو فرض، بر مادر غسل مسّ ميّت واجب نيست و مادامى كه جنين مرده بيرون نيامده و مسّ مادر بر بدن او صدق نكند، چيزى بر مادر واجب نيست.

[459] سؤال 332: آيا مسّ بچۀ سقط شده (چهار ماهه)، نياز به غسل مسّ ميّت دارد؟ آيا علاوه بر مس كننده، اين غسل بر مادر نيز واجب است؟

پاسخ: اگر بچۀ سقط شده، چهار ماه كامل داشته باشد، غسل مسّ ميّت دارد و بنا بر احتياط واجب مادرش نيز غسل مسّ ميّت نمايد.

[460] سؤال 333: آيا بچه اى كه پس از مرگ مادر متولد مى شود، نياز به غسل مسّ ميّت در هنگام بلوغ دارد؟

پاسخ: وقتى كه بالغ شد، بنا بر احتياط بايد غسل مسّ ميّت كند.

[461] سؤال 334: هنگام غسل ميّت، يك نفر آب را از نهر بر مى دارد و به ديگرى مى دهد و او آب را مى ريزد و شخص سوم ميّت را غسل مى دهد. آيا به آن دو نفر ديگر نيز غسل مسّ ميّت واجب است يا خير؟

پاسخ: آن دو نفر ديگر اگر دستشان به ميّت نخورده باشد، غسل مسّ ميّت بر آنها واجب نيست و اگر دستشان به ميّت خورده باشد، بر آنان نيز غسل مسّ ميّت واجب مى شود.

[462] سؤال 335: آيا غسل مسّ ميّت بر كسى كه جنازۀ شهيد را لمس مى كند، واجب است؟

پاسخ: غسل مسّ ميّت واجب است. البته اين حكم نسبت به مسّ بدن شهيدى كه غسل دادن او واجب نيست، بنا بر احتياط است.

[463] سؤال 336: اگر كسى بدون اختيار، بدنش با ميّت تماس پيدا كند (مثلاً در حالت خواب يا بى هوشى)، آيا بايد غسل مسّ ميّت كند؟ اگر بدن بچه با ميّت تماس پيدا كند، چه حكمى دارد؟

ص: 112

پاسخ: در وجوب غسل مسّ ميّت، اختيار و بيدارى و بلوغ و عقل شرط نيست وا گر بچه مس كند، اگر مميّز باشد، غسلش صحيح است، والّا پس از بلوغ و يا مميّز شدن، غسل را انجام دهد.

[464] سؤال 337: از نظر حكم شرعى، چه فرقى است بين اين كه كسى ميّت را با دست خشك لمس كند يا با دست مرطوب؟

پاسخ: در هر دو صورت مذكور و پيش از غسل دادن ميّت، غسل مسّ ميّت واجب مى شود؛ ولى اگر رطوبتى از دست به بدن ميّت يا از بدن ميّت به دست منتقل شود، موجب سرايت نجاست به دست نيز مى گردد.

[465] سؤال 338: اگر عضوى از بدن ميّتِ غير مسلمان به بدن مسلمان زنده وصل و منجر به حلول حيات شود، لمس محلّ مذكور چه حكمى دارد؟

پاسخ: در مفروض سؤال، پس از حلول حيات، حكم بدن مسلمان زنده را دارد.

[466] سؤال 339: آيا در صورت مسّ دندان مصنوعى و موى مرده، غسل مسّ ميّت واجب مى شود؟

پاسخ: براى مسّ دندان مصنوعى، غسل واجب نمى شود؛ اما در مسّ موى ميّت، چنانچه مسّ ميّت صدق كند، بعيد نيست غسل واجب شود.

[467] سؤال 340: آيا غسل مسّ ميّت بر كسى كه اسكلت كامل يك انسان را لمس مى كند، واجب است يا خير؟

پاسخ: چنانچه قرينه اى مبنى بر اين كه پس از مرگ غسل داده شده، وجود نداشته باشد، احتياط واجب آن است كه پس از لمس آن، غسل مسّ ميّت نمايد.

[468] سؤال 341: آيا مى توان از استخوان هاى كشف شده در قبور مسلمانان، براى يادگيرى مسائل پزشكى استفاده كرد؟ و آيا لمس اين استخوان ها غسل دارد؟

ص: 113

پاسخ: بعيد نيست كه قبور مسلمانان اماره باشد براى تحقّق مسلمان بودن صاحب استخوان و براى مسّ استخوان مفروض در سؤال، غسل واجب نباشد؛ ولى استخوان ها بايد دفن شوند و استفاده از آنها براى يادگيرى مسائل پزشكى جايز نيست، مگر اين كه راه يادگيرى منحصر به استفاده از آنها باشد.

[469] سؤال 342: آيا تماس بدن انسان با چيزهايى مثل خون ميّت، نه بدن او، باعث غسل مسّ ميّت مى شود يا نه؟

پاسخ: اگر صدق كند كه ميّت را مس كرده، بايد غسل كند، وگرنه موجب غسل نمى شود.

[470] سؤال 343: اگر در بين غسل مسّ ميّت حدثى پيش بيايد، آيا غسل باطل مى شود؟

پاسخ: در فرض سؤال، غسل مسّ ميّت باطل نمى شود.

[471] سؤال 344: كسى كه مشغول غسل مسّ ميّت است، اگر در بين غسل مسّ ميّت جنب شود، آيا بايد غسل را رها كند يا آن را ادامه دهد و بعداً غسل جنابت كند؟

پاسخ: مى تواند اتمام كند و بعد غسل جنابت را انجام دهد و نيز مى تواند غسل مسّ ميّت را رها كند و يك غسل به نيّت غسل جنابت و يا رفع حدثِ موجود انجام دهد.

[472] سؤال 345: با واجب شدن غسل مسّ ميّت، چه چيزى بر انسان حرام مى شود؟ آيا داخل شدن و توقّف در مسجد و امثال آن كه بر جنب و حائض حرام بود، جايز است يا نه؟

پاسخ: داخل شدن و توقّف در مساجد و امثال آن كه بر جنب و حائض و نفساء حرام است، بر مس كنندۀ ميّت حرام نيست.

يا انجام دادن آن، مقدارى مشكل باشد، آيا مى توانيم براى كسب ثوابِ غسل، به جاى آن تيمّم كنيم؟

پاسخ: بدل بودن تيمّم از غسل هاى غير رافعِ حدث، ثابت نيست.

[474] سؤال 347: آيا غسل جمعه، مجزى از وضو است يا خير؟

پاسخ: غسل جمعه، بنا بر احتياط واجب، مجزى از وضو نيست و لازم است به قصد احتياط، وضو نيز گرفته شود.

[475] سؤال 348: اگر بدانيم كه در روز جمعه نمى توانيم غسل جمعه را انجام دهيم، چه كنيم تا بتوانيم ثواب غسل جمعه را كسب كنيم؟

پاسخ: در فرض مذكور، روز پنجشنبه غسل جمعه را انجام بدهيد. ان شاء اللّه ثواب آن را درك مى كنيد.

[476] سؤال 349: آيا غسل هاى مستحبّى (مثل غسل جمعه) نيز مانند غسل هاى واجب، باطل مى شوند يا نه؟ مثلاً اگر پس از انجام غسل جمعه، در همان روز جمعه، حدث اصغر يا اكبر پيش آمد، آيا لازم است براى درك ثواب غسل جمعه، دوباره آن را انجام داد؟

پاسخ: تدارك پس از وقوع حدث اكبر و يا حدث اصغر لازم نيست؛ بلكه باانجام دادن غسل، امتثال امر الهى را كرده است.

[477] سؤال 350: شخصى كه نمى داند جنب شده است، آيا اگر غسل مستحبّى انجام دهد، كفايت از غسل جنابت مى كند يا خير؟

پاسخ: كفايت غسل مستحبّى از اغسال ديگر كه قصد آنها را (ولو اجمالاً) نكرده باشد، مشكل است.

[478] سؤال 351: كسى كه جنب شده يا از حيض و نفاس پاك شده، ولى غسل نكرده، در صورتى كه يك غسل مستحبّى (مثل غسل جمعه) انجام دهد و به همراه آن، نيّت غسل

ص: 115

واجب را نكند، آيا كفايت از غسل هاى واجب مى كند يا نه؟

پاسخ: كفايت كردن غسل جمعه از ساير اغسال، مورد اشكال است.

[484] سؤال 357: در مواردى كه به دليل پوشانده شدن اعضاى متعدد وضو به وسيلۀ جبيره و نجس بودن بعضى از زخم ها و شرايط خارجى ديگر از قبيل وصل بودن سرم و امثال آن، انجام دادن وضوى جبيره داراى حرج نوعى يا شخصى و يا احتمال ضرر براى زخم است، تكليف چيست و آيا تيمّم كافى است؟

پاسخ: اگر مشتمل بر حرج شخصى و يا ضرر باشد، تيمّم كافى است.

[485] سؤال 358: شخصى مى داند كه با انجام دادن وضو، مقدار كمى از نمازش در خارج وقت خوانده مى شود، با اين حال، تيمّم مقدّم مى شود يا وضو؟

پاسخ: تقدّم تيمّم بر وضو، در صورت درك يك ركعت از نماز در وقت با وضو، خالى از اشكال نيست؛ بلكه بعيد نيست بين وضو و تيمّم مخيّر باشد؛ ولى احتياط استحبابى اين است كه تيمّم كند.

پاسخ: بدل بودن تيمّم از غسل هاى مستحبّى، آن هم در جايى كه عذر شرعى از غسل كردن وجود ندارد، معلوم نيست؛ بلكه عدم آن معلوم است و همچنين است بدل بودن تيمّم از وضو در صورت نبودن عذر شرعى از وضو، مگر در چند مورد كه اين مورد از آنها نيست.

بزنيم/، چيزى از گِل به دست ما نمى چسبد، صحيح است يا خير؟ و در صورت صحّت، آيا مى توان با وجود زمين خشك بر اين گِل تيمم كرد؟

پاسخ: اگر عرفاً به آن گِل گفته شود، با وجود خاك، سنگ، كلوخ، ريگ و گرد و غبار نمى توان بر آن تيمّم كرد، وگرنه اشكال ندارد.

[493] سؤال 366: آيا مى توانيم بر خاكى كه در پاكى و نجاست آن شك داريم، تيمّم كنيم يا نه؟ اگر دو خاك در اختيار داريم كه نمى دانيم كدام يك نجس شده است، تيمّم با آنها صحيح است يا خير؟

پاسخ: در مورد اول، جايز است به همان خاكى كه شك در نجاست و طهارت آن دارد، تيمّم كند و در مورد دوم، حكم مسأله اين است كه به هر دو تيمّم كند و احتياط اين است كه پس از تيمّم اول، خاك و غبار را از اعضاى تيمّم پاك كند و سپس تيمّم دوم را انجام دهد و اعضا را باز از خاك و غبار پاك نمايد و نماز بخواند.

[494] سؤال 367: فردى مدتى با غبار تيمّم نموده، در صورتى كه خاك، سنگ و... وجود داشته است. آيا اعمال او صحيح است؟

پاسخ: بايد اعمالى را كه يقين دارد با اين گونه تيمّم به جا آورده، قضا كند.

يا باطل؟

پاسخ: در صورت صدق عرفىِ موالات، تيمّم صحيح است، اگرچه احتياط، در اعاده كردن تيمّم است.

[497] سؤال 370: در تيمّم، آيا لازم است تمام عضو مسح كننده، بر تمام عضو مسح شونده كشيده شود يا مسح شدن تمام عضو مسح شونده كافى است؟ مثلاً وقتى با كف دست راست بايد پشت دست چپ را مسح كنيم، آيا همين كه تمام پشت دست چپ (ولو با قسمتى از كف دست راست) مسح شود، كافى است يا بايد همۀ كف دست راست و انگشتان آن بر تمام پشت دست چپ كشيده شود؟

پاسخ: اگر عرفاً صدق كند كه كف دست بر عضو تيمّم كشيده شده است، كافى است و دقت عقلى لازم نيست.

[498] سؤال 371: موقع تيمّم كردن، اگر چيزى كه تيمّم بر آن صحيح است (مثل سنگ)، كوچك باشد، به طورى كه نتوان هر دو دست را با هم بر روى آن زد، آيا صحيح است كه هر دست را به تنهايى بر آن زد و بعد تيمّم كرد؟

پاسخ: تيمّم به اين صورت، حتى در حال اختيار نيز جايز است.

[499] سؤال 372: اگر در تيمّم، موقع زدن دو دست بر چيزى كه تيمّم بر آن صحيح است، فقط كف دو دست (بدون انگشتان) با آن چيز برخورد كند و بعد همان قسمت برخورد كرده را بر پيشانى و بر پشت دو دست و انگشتان بكشيم، تيمّم ما صحيح است يا نه؟

پاسخ: اين گونه تيمّم، صحيح نيست.

[500] سؤال 373: آيا چيزهايى مثل چسب، خمير و... كه مانع وضو محسوب مى شوند، مانع تيمّم هم هستند و بايد برطرف شوند يا فقط چيزهايى مثل انگشتر، مانع تيمّم هستند؟

پاسخ: مواردى كه در سؤال آمده (چسب، خمير و...)، مانند انگشتر، مانع تيمّم

ص: 120

هستند و بايد برطرف شوند، والّا تيمّم باطل مى شود.

پاسخ: اگر ممكن است احتياطاً نايب، دست ناسالم معذور را هنگامى كه خودِ معذور دست سالمش را بر پيشانى مى كشد، به همراه دست سالم معذور بر پيشانى او بكشد و اگر ممكن نباشد، هر كدام جدا جدا كشيده شود و اگر كشاندن دست ناسالم معذور ممكن نيست، احتياط اين است يك بار خود معذور با دست سالم، تمام پيشانى را مسح نمايد و يك بار نيز نايب، دست خودش را به همراه دست سالم معذور بر پيشانى معذور بكشد.

پاسخ: در مفروض سؤال، چنانچه قبل از نماز، آب گرم پيدا شود، بايد وضو يا غسل انجام دهد و نماز بخواند و اگر بعد از نماز، امكان استفاده از آب گرم فراهم شود، اعادۀ نماز لازم نيست و اگر در بين نماز اين امكان فراهم شود، چنانچه پيش از ركوع ركعت اول باشد، نمازش باطل است و اگر بعد از آن باشد، نمازش صحيح است و آن را به اتمام برساند.

[508] سؤال 381: كسى كه به جاى غسل و وضو، تيمّم كرده (مثل زن حائضى كه از خون حيض پاك شده و آب براى غسل حيض و وضو ندارد) و قبل از خواندن نماز، مقدارى آب به دست آورده كه براى غسل تنها يا وضوى تنها كافى است، آيا لازم است كه اقدام به غسل يا وضو كند يا تيمّم بدل از آنها كافى است؟

پاسخ: شخص جنب كه تيمّم بدل از غسل كرده، اگر فقط به مقدار وضو آب به دستش بيايد، تيمّم او باطل نمى شود و اما زن حائض كه بايد در صورت فقدان آب، احتياطاً دو تيمّم كند، در صورتى كه فقط به مقدار وضو، آب به دست آورد، تيمّم بدل از وضوى او باطل مى شود و بايد وضو بگيرد و اگر فقط به مقدار غسل، آب به دستش بيايد، بنا بر احتياط بايد آب را در غسل مصرف كند و تيمّم بدل از غسلش باطل مى شود.

[509] سؤال 382: كسى كه به جهت تنگى وقت، تيمّم بدل از غسل جنابت يا حيض كرده، آيا كارهايى كه بر جنب و حائض حرام است، براى او حلال مى شود؟

پاسخ: بنا بر احتياط در تيمّم بدل از غسلى كه به جهت ضيق وقت انجام شده، فقط آن نمازى كه به قصد آن، تيمّم واقع شده، مباح است و ساير كارهايى كه مشروط به رفع حدث جنابت يا حيض باشند، مباح نمى شوند و صحيح نيستند.

همۀ آنها فقط يك غسل انجام بدهد و كافى است. آيا اين حكم، در تيمّم بدل از غسل هم جارى مى شود؟

پاسخ: حكم تداخل، به آن گونه كه در اغسال جارى است، در تيمّم، محلّ اشكال است.

[511] سؤال 384: كسى كه آب براى وضو گرفتن و غسل كردن و خاك براى تيمّم كردن ندارد و در داخل وقت است، وظيفه اش نسبت به نماز چيست؟

پاسخ: چنانچه چيزى را كه تيمّم بر آن صحيح است، پيدا نكند، فاقد الطهورين است و احتياطاً نماز خود را بدون طهارت به جا آورد و پس از امكان تطهير، نماز را دوباره بخواند.

[512] سؤال 385: اگر بعد از تيمّم بدل از غسل، حدث اصغر پيش آمد و امكان غسل هم فراهم نشد، براى خواندن نماز، وضو يا تيمّم بدل از وضو كافى است يا تيمّم بدل از غسل هم بايد تكرار شود؟

پاسخ: تيمّم بدل از غسل نيز احتياطاً تكرار شود.

[513] سؤال 386: زنى بعد از پاك شدن از حيض، عذرى دارد و امكان غسل برايش فراهم نيست. به همين جهت، تيمّم بدل از غسل حيض مى كند. حال براى نماز تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر بدل از غسل هاى غير جنابت تيمّم كند، بنا بر احتياط واجب بايد براى نماز، وضو هم بگيرد و اگر نتواند وضو بگيرد، بايد تيمّم ديگرى بدل از وضو نمايد.

شده است، آن را بيان فرماييد.

پاسخ: عيادت مريض از مستحبّات مؤكّده است و در بعضى از روايات است كه عيادت مريض، مانند عيادت خداست؛ زيرا خدا پيش بندۀ مؤمن است.

[515] سؤال 388: آيا پزشك يا پرستارى كه در پيش بيمار محتضر است، واجب است بيمار را رو به قبله كند؟ و انجام دادن اين كار نياز به اجازۀ ولىّ او دارد يا خير؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب بايد رو به قبله نمايد و اجازۀ ولىّ، شرط نيست.

شركت در مراسم تشييع و مراسم بزرگداشت آنها چيست؟

پاسخ: تجهيزات ميّت مسلمان، هر چند فاسق باشد (مانند مسلمان تارك الصلاة)، واجب است.

[520] سؤال 393: اگر ترتيب كارهاى ميّت به هم بخورد، مثلاً حنوط را قبل از غسل و دفن را قبل از نماز انجام دهند، چه بايد كرد؟

پاسخ: اگر قبل از دفن، اين ترتيب به هم بخورد، بايد دوباره با ترتيب انجام داده شود و اگر بعد از دفن كشف شود كه نماز خوانده نشده، به قبرش نماز خوانده شود و اما در غير نماز، اگر موجب هتك نباشد و بدن نيز متلاشى نشده باشد، نبش كنند و ترتيب را رعايت نمايند.

[521] سؤال 394: مخارج مربوط به ميّت، اعم از غسل و كفن و دفن و ديگر امور، بر عهدۀ چه كسى است؟

پاسخ: در غير زوجه، مقدار واجب از كفن، به مقدار متعارف و به حسب شأن ميّت، از اصل تركه و پيش از اداى ديون و وصايا برداشته مى شود و همچنين است مقدار متعارف از ساير مخارج از سدر و كافور و آب غسل و قيمت زمين دفن؛ بلكه آنچه براى دفن در زمين مباح گرفته مى شود و اجرت حمّال و كسى كه قبر را آماده مى كند و اما در مقدار زايد بر آن، در همۀ اينها موقوف به اجازۀ ورثۀ مكلّف است. اگر اجازه دادند، نسبت به سهم خودشان نافذ است؛ اما نسبت به سهم صغير، كسى حقّ تصرّف ندارد و اگر ميّت وصيت كرده باشد، مقدار زيادى را از ثلث بر مى دارند و اما كفن زوجه بر عهدۀ زوج است و بنا بر احتياط واجب ساير مخارج مذكور نيز در حدّ متعارف بر عهدۀ اوست.

[522] سؤال 395: اگر ميّت، هيچ مالى از خود باقى نگذارد، مخارج كفن و دفن او از كجا بايد تأمين شود؟

پاسخ: در غير مورد زوجه، احتياط لازم اين است كه كسى كه نفقۀ ميّت بر او

ص: 126

واجب بوده مخارج كفن و دفن او را نيز بپردازد و اگر آن شخص هم ندارد، بر مسلمانان لازم است كفن و ساير مخارج متعارف را بپردازند.

[523] سؤال 396: ميّتى كه بر اثر بروز حادثه تشخيص داده نمى شود كه مرد است يا زن، توسط چه كسى بايد غسل و كفن و دفن او انجام شود؟ توسط مرد يا زن؟

پاسخ: شخصى كه در حادثه اى مرده و مرد يا زن بودنش تشخيص داده نمى شود، اگر غسلش ممكن باشد، او را از زير لباس، يك بار مرد غسل مى دهد و يك مرتبۀ ديگر زن و كفن و دفن او تفاوتى نمى كند؛ يعنى هم مرد مى تواند كفن كند و هم زن جايز است كفن نمايد و دفنش هم همين طور است.

[524] سؤال 397: دست يا پايى كه از بدن ميّت جدا شده و معلوم نيست كه متعلّق به ميّت مرد بوده يا ميّت زن، چه كسى بايد آن را غسل دهد و كفن كند؟

پاسخ: پارچه اى بر روى آن بيندازند و هم مرد و هم زن، از زير پارچه آن را غسل دهند و سپس مرد يا زن، آن را در پارچه اى بپيچد و پس از آن دفن شود.

[525] سؤال 398: خنثاى مشكل را چه كسى بايد غسل بدهد و كفن كند؟

پاسخ: اگر عمرش بيش از سه سال باشد، احتياط واجب اين است كه اگر مَحرَم وجود نداشته باشد، يك بار مرد و يك بار زن، از زير لباس او را غسل بدهند؛ ولى كفن كردن هر كدام از زن يا مرد كافى است.

[526] سؤال 399: اگر به قطعه اى كه از بدن ميّت جدا شده است، برخورد كنيم، غسل و كفن و دفن و نماز او به چه صورت است؟ اگر قطعه اى مثل دست، پا، گوش و بينى از انسان زنده جدا شده باشد، آيا حكمش با قطعۀ جدا شده از ميّت، يكسان است يا متفاوت؟

پاسخ: اگر در قطعۀ جدا شده از ميّت، استخوانى نباشد، غسل و نماز ندارد؛ بلكه در پارچه اى پيچيده مى شود و دفن مى گردد و اگر گوشت به همراه استخوان غير از سينه و يا استخوان خالى غير از سينه باشد، احتياط اين است كه غسل داده

ص: 127

شود و در پارچه اى پيچيده و دفن شود، و اگر تنها سينه و يا مشتمل بر سينه و يا بخشى از سينه باشد كه مشتمل بر قلب است و يا استخوان خالى سينه (بدون گوشت) باشد، غسل و كفن و نماز به جا آورده و سپس دفن شود و در كفن كردن، به پيراهن و سرتاسرى مى توان اكتفا كرد مگر اين كه بعضى از محلّى كه بايد با لنگ پوشيده شود نيز موجود باشد و تكفين آن با قطعه هاى سه گانه (لنگ، پيراهن و سرتاسرى) بهتر است و حنوطش هم واجب است و احتياط اين است كه قطعۀ جدا شده از زنده، ملحق به قطعۀ جدا شده از ميّت است.

[527] سؤال 400: اگر از ميّتى فقط اسكلت كامل او باقى مانده و بقيۀ بدن او از بين رفته باشد، آيا احكام آن با احكام جسد سالم ميّت (مثل وجوب غسل مسّ ميّت به هنگام مس كردن اسكلت و وجوب غسل و كفن و نماز و دفن) يكى است؟ اگر اسكلت ناقص باشد، مثلاً فقط جمجمه باقى مانده باشد، چه احكامى دارد؟

پاسخ: اگر همۀ اسكلت باشد و يا مقدار قابل توجهى كه همۀ اسكلت بر آن صدق نمايد، همۀ احكام ميّت، از قبيل غسل ميّت، حنوط، كفن، نماز، دفن و غسل مسّ ميّت لازم است و اگر قسمتى از اسكلت باشد، حكم قطعۀ جدا شده از ميّت را دارد كه احكام آن در سؤال قبلى بيان شد.

[528] سؤال 401: آيا كسى را كه شك داريم مسلمان است يا نه، مى توانيم در قبرستان مسلمانان دفن كنيم؟ و آيا نسبت به غسل و كفن و نماز او وظيفه اى داريم يا خير؟

پاسخ: اگر در كشور اسلامى باشد، حكم مسلمان را دارد و بايد همۀ احكام اسلام (غسل دادن، حنوط كردن، كفن نمودن، نماز خواندن و دفن كردن) را دربارۀ او عمل نماييد، مگر اين كه علم و يا ظنّ معتبر به كافر بودن او داشته باشيد و اگر در كشور غير اسلامى باشد، چنانچه در آنجا مسلمانى وجود داشته باشد و احتمال دهيد كه اين ميّت از آنها باشد، بنا بر احتياط همين حكم را دارد.

[529] سؤال 402: اگر در بيابان و به دور از شهر و روستا و منطقۀ مسكونى، به ميّتى

ص: 128

برخورد كرديم، آيا وظيفه اى در مورد كفن و دفن او بر عهدۀ ما مى آيد يا خير؟

پاسخ: اگر در كشور يا منطقۀ اسلامى باشد، بايد كفن كرده و نماز خوانده و دفن كنيد.

[530] سؤال 403: نسبت به اسكلت و استخوان انسان كه در وسط بيابان پيدا مى شود و معلوم نيست كه هنگام مردن، غسل و كفن و دفن شده يا اين كه همين طور در بيابان افتاده و تبديل به اسكلت گرديده، چه وظيفه اى وجود دارد؟

پاسخ: احتياطاً مراسم غسل و كفن و دفن انجام داده شود.

[531] سؤال 404: آيا داماد مى تواند مادر زن خود را غسل دهد و كفن كند و او را در قبر بگذارد؟

پاسخ: كفن كردن و در قبر گذاشتن جايز است؛ ولى بنا بر احتياط غسل دادن، موقوف بر عدم وجود زنى جهت انجام غسل وى است و بايد از زير لباس باشد.

[532] سؤال 405: آيا جنب يا حائض يا كسى كه غسل مسّ ميّت بر عهدۀ اوست، مى تواند ميّت را غسل دهد و كفن و دفن نمايد؟

پاسخ: جنب و حائض و كسى كه غسل مسّ ميّت نكرده، مى تواند ميّت را غسل دهد و كفن نمايد و بعد از نماز، دفن كند؛ ولى بهتر اين است كه اين كارها را پس از به جا آوردن غسل خودش انجام دهد.

سه گانه لازم است؟ اگر موهاى ميّت بافته شده باشد، بايد آنها را باز كرد يا خير؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب شستن موهاى بلند لازم است و اگر آب به موهاى بافته شده مى رسد، باز كردن آنها لازم نيست.

[535] سؤال 408: ميّتى را دفن مى كنند. بعد از دفن كشف مى شود كه ميّت را با آب سدر غسل نداده اند. آيا درآوردن ميّت از قبر و غسل دادن با آب سدر كافى است يا بايد كلّ اغسال را تكرار كرد تا ترتيب حاصل شود؟

پاسخ: بايد هر سه غسل را انجام بدهند و ترتيب را مراعات كنند؛ ولى نبش قبر و تكرار اغسال در صورتى واجب است كه اهانت به ميّت نباشد و بدن نيز متلاشى نشده باشد.

[536] سؤال 409: اگر سهواً ترتيب غسل هاى سه گانه ميّت بهم بخورد، آيا تكرار آن لازم است يا همان اغسال كفايت مى كند؟

پاسخ: بايد دوباره اغسال را به گونه اى تكرار كنند كه ترتيب رعايت شود.

[537] سؤال 410: اگر جنازه اى كه غسل داده شده و پاك است، با جنازه اى كه غسل داده نشده، تماس پيدا كند، آيا لازم است جنازۀ غسل داده شده، دوباره به نيّت غسل ميّت، غسل داده شود يا فقط بايد موضع تماس شسته شود؟

پاسخ: در فرض سؤال، دوباره غسل دادن جنازۀ پاك لازم نيست و اگر موضع تماس، نجس شده باشد، بايد تطهير شود.

[538] سؤال 411: آيا لازم است كه ميّت و كسى كه او را غسل مى دهد، همجنس باشند؟ و آيا در اين مسأله استثنا هم وجود دارد يا خير؟

پاسخ: همجنس بودن بين غسل دهنده و ميّت واجب است، مگر در چند مورد:

الف. طفلى كه از سه سال بيشتر نداشته باشد؛ ب. زوجه و زوج؛ ج. محارم، ولى بنا بر احتياط واجب جواز غسل محارم منوط به اين است كه مماثل نباشد

ص: 130

و غسل نيز از زير لباس باشد.

[539] سؤال 412: مرد مسلمان و شيعه اى در شهرى فوت نموده است و مرد مسلمانى يافت نمى شود تا او را غسل دهد؛ ولى زن مسلمان نامحرمى وجود دارد. آيا اين زن مى تواند آن مرد را غسل دهد يا خير؟ و اگر مى تواند، چگونه بايد غسل دهد؟

پاسخ: اگر مرد يهودى يا مسيحى يا زرتشتى وجود داشته باشد، با راهنمايى زن مسلمان، اول بايد خود را شستشو دهد و سپس ميّت را غسل دهد. همچنين اگر زن مسلمان بميرد و زن مسلمان ديگرى نباشد تا او را غسل دهد و مرد مسلمان مَحرَم نيز وجود نداشته باشد، زن اهل كتاب مى تواند به نحوى كه گفته شد، با راهنمايى مرد مسلمان او را غسل دهد و در هر دو فرض، مسلمانى كه راهنمايى مى كند، بايد نيّت غسل دادن ميّت و قصد قربت نمايد.

[540] سؤال 413: براى غسل دادن مرد ميّت، زن مَحرَم و يا مردى موجود نيست و براى غسل دادن زن ميّت، مرد مَحرَم و يا زنى در دسترس نيست. در اين صورت چه بايد كرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه تأخير غسل امكان ندارد، احوط ترك غسل و دفن ميّت در لباس خود اوست.

[541] سؤال 414: پس از گذشت چندين سال، هنوز جنازۀ مطهّر تعدادى از شهدا گاه به گاه به ميهن اسلامى باز گردانده مى شود. با توجه به اين كه غسل و كفن از شهيد در معركۀ جنگ ساقط است، مى خواستم سؤال كنم كه آيا غسل و كفن نكردن شهيد، امرى واجب است يا جايز؟ و اگر بخواهيم غسل و كفن را انجام دهيم، مانعى دارد يا خير؟ سؤال ديگر اين كه لباس اين شهدا بر اثر مرور ايّام از بين رفته است، آيا با اين حال، باز هم كفن لازم ندارند؟

پاسخ: سقوط غسل از شهيد در معركۀ جنگ، عزيمت است نه رخصت و چنانچه لباس بر تن داشته باشد، در آوردن لباس و كفن كردن او جايز نيست و كفن كردن از روى لباس نيز خالى از اشكال نيست؛ ولى اگر لباس نداشته

ص: 131

باشد، تكفين او لازم است.

[542] سؤال 415: كسى كه در معركۀ جنگ با دشمن اسلام كشته مى شود، ولى نه به دست دشمنان، بلكه به سبب حادثۀ ديگرى كه برايش پيش مى آيد (مثل تصادف كردن)، آيا غسل و كفن از او ساقط مى شود؟

پاسخ: ان شاء اللّه ثواب شهدا را دارد؛ ولى غسل و كفن از او ساقط نمى شود.

[543] سؤال 416: اگر در معركۀ جنگ، ميّتى را ببينيم كه معلوم نيست به واسطۀ جنگ و جهاد به شهادت رسيده است يا به جهت ديگرى از دنيا رفته، غسل دادن و كفن كردن او ساقط مى شود يا خير؟

پاسخ: اگر با ساير امارات، شهادت او معلوم نشود، غسل دادن و كفن كردن او، احتياطاً واجب است.

[544] سؤال 417: اگر در بين غسل دادن ميّت، از ميّت بول يا غائط يا منى يا خون حيض خارج شود، چه بايد كرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، بايد صبر كنند تا بول، غائط، منى و يا خون حيض بيرون بيايد و بعد ميّت را پاك و تطهير كنند و سپس غسل را ادامه بدهند.

[545] سؤال 418: ميّتى كه بر اثر بيمارى از دنيا رفته و به طور مداوم خون از دهان او خارج مى شود، آيا مى توان راه دهان او را با چيزى مانند چسب يا گچ مسدود كرد و سپس ميّت را غسل داد و كفن كرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر خون قطع نمى شود، موضع خون، يعنى دهان را مسدود نمايند و غسل بدهند، به شرط اين كه تمامى ظاهر بدن ميّت شسته شود و اگر مقدارى از ظاهر بدن، مثل بيرون لب ها شسته نمى شود، چنانچه بتوانند با فرو بردن در آب كُر و مانند آن، موضعى را كه از آن خون مى آيد، ولو به طور موقّت تطهير كنند، همين كار را بكنند و آن موضع را غسل دهند و

ص: 132

خارج شدن خون بعدى ضررى به غسل نمى زند و در هر سه غسل اين كار را كنند و پس از سه غسل، موضعى را كه از آن خون مى آيد، با چيزى (مثل چسب و پلاستيك) ببندند تا نجاست به كفن سرايت نكند.

[546] سؤال 419: ميّتى كه تكه تكه شده است، آيا بايد همۀ تكه ها را با هم غسل دهند و با هم كفن كنند و در يك جا دفن كنند يا هر تكه را بايد جداگانه غسل دهند و كفن و دفن نمايند؟

پاسخ: احتياط اين است كه اگر امكان دارد، همۀ قطعه هاى ميّت را با هم غسل دهند و با هم كفن كنند و بعد از خواندن نماز، در يك مكان دفن كنند.

[547] سؤال 420: اگر براى غسل دادن ميّت، آب كافى جهت هر سه غسل نداشته باشيم، ميّت را چگونه بايد غسل دهيم؟

پاسخ: اگر آب، فقط براى يك غسل كافى است، آب را با سدر مخلوط كرده، ميّت را با آن غسل بدهيد و سپس بدل از هر يك از دو غسل ديگر، ميّت را تيمّم بدهيد و اگر آب، براى دو غسل كافى باشد، بعد از غسل با آب مخلوط به سدر، ميّت را با آب مخلوط به كافور نيز غسل داده، سپس بدل از غسل سوم او را تيمّم بدهيد.

[548] سؤال 421: مقدار كمى آب داريم كه فقط براى تطهير بدن ميّت يا تطهير مواضع تيمّم كافى است و چيزى هم براى كفن كردن نداريم، در اين صورت وظيفۀ ما چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه آب، براى تطهير بدن و غسل كافى نيست، پس از تطهير مواضع تيمّم، تيمّم كافى است و اگر هيچ چيزى براى كفن كردن (اگر چه با تأخير غير مستلزم هتك و حتى به مقدار ستر عورت) وجود نداشته باشد، تكليف ساقط است، والّا بنا بر احتياط واجب به مقدار ميسور، خصوصاً ستر عورت، كفن شود.

ص: 133

[549] سؤال 422: ميّتى را به جاى غسل، تيمّم داده اند و كفن كرده و بر او نماز خوانده اند؛ ولى قبل از دفن كردن، امكان غسل دادن او فراهم شده است. آيا در اين حالت، غسل دادن واجب است؟ در صورت وجوب، پس از غسل و كفن بايد نماز مجدّداً خوانده شود يا نماز اول كافى است؟

پاسخ: واجب است غسل بدهند و حنوط نمايند و كفن بكنند و احتياط، اين است كه نماز را دوباره بخوانند و دفن كنند.

[550] سؤال 423: اگر مقدار كافورى كه در دسترس است، فقط براى غسل يا حنوط ميّت كافى باشد، كدام را بايد مقدّم كرد؟ اگر لازم است كه غسل را مقدّم كنيم، براى حنوط چه كارى بايد انجام دهيم؟

پاسخ: بايد غسل را مقدّم كرد و در اين صورت، حنوط ساقط مى شود.

[551] سؤال 424: اگر مقدار خيلى كمى سدر و كافور داشته باشيم كه براى غسل ميّت كافى نيست، دو غسل اول ميّت را چه طور بايد انجام دهيم؟

پاسخ: بنا بر احتياط بايد همان مقدار را مخلوط كنند و دو غسل را انجام دهند و نيز بدل هر يك از دو غسل، ميّت را تيمّم نيز بدهند.

[552] سؤال 425: اگر دو غسل اول ميّتى را به جهت نبودن سدر و كافور با آب خالص انجام دهند، آيا لازم است تيمّم هم بدهند؟

پاسخ: احتياطاً لازم است.

[553] سؤال 426: ميّتى از دنيا رفته و به خاطر نذر كردن، غسلى بر او واجب شده؛ ولى انجام نداده است. آيا بايد خود ميّت را علاوه بر غسل ميّت، به نيّت غسل نذرى هم غسل داد يا انجام دادن غسل نذرى (مثل نمازهاى قضا) به پسر بزرگتر ميّت منتقل مى شود؟

پاسخ: در فرض سؤال، تكليفى متوجه كسى نيست.

[554] سؤال 427: اگر بعد از تطهير و غسل جسد ميّت مسلمان، عضوى مانند دست يا پاى

ص: 134

او جدا شود، پاك است يا نجس؟ حكم اعضاى داخلى (مثل قلب و كليه) پس از جدا شدن چيست؟

پاسخ: بعد از تطهير و غسل، جسد ميّت و تمام اعضاى داخلى آن، مانند قلب و كليه، پاك است، چه متصل باشند و چه متفرق، به شرط اين كه عين نجس (مثل خون) بر آنها نباشد.

[555] سؤال 428: آيا بدن ميّت كافر (كتابى يا غير كتابى)، به واسطۀ اغسال ثلاثه پاك مى شود؟

پاسخ: غسل دادن غير مسلمان جايز نيست و غسل دادن موجب پاكى بدن ميّت كافر نمى شود.

[556] سؤال 429: آبى كه هنگام غسل دادن ميّت و قبل از پايان سه غسل از بدن ميّت جدا مى شود و به زمين مى ريزد، پاك است يا نجس؟ اگر نجس است، اين آب گاهى به هنگام غسل دادن ميّت به وسيلۀ سطل آب، به اطراف پاشيده مى شود. آيا بعد از پاك شدن ميّت به واسطۀ سه غسل، زمين اطراف ميّت هم پاك مى شود؟ حكم ليف و صابونى كه قبل از غسل دادن، ميّت را با آن مى شويند و آن را كنار مى گذارند، از جهت پاكى و نجاست چيست؟

پاسخ: وقتى كه اغسال تمام شد، ميّت پاك مى شود و همين طور است تخته يا سنگى كه هنگام شستشو ميّت را روى آن گذاشته اند. ليف و صابونى كه تا آخر اغسال به كار رفته است نيز پاك مى شود؛ ولى ليف و صابونى كه تا آخر اغسال سه گانه مورد استفاده قرار نگرفته و زمين اطراف كه آب بر آن پاشيده شده، پاك نمى شود.

[557] سؤال 430: اگر كسى كه مرده را غسل مى دهد، قبل از غسل، مرده را با ليف و صابون بشويد و بعد با همان دست خيس، مقدارى سدر و سپس كافور برداشته و در سطلى مخلوط كند و مرده را غسل دهد، آيا غسل دادن او صحيح است يا اين كه آب مخلوط با

ص: 135

سدر و كافور نجس محسوب مى شود و غسل ميّت باطل است؟

پاسخ: اگر دستش را پس از شستن ميّت و تماس دستش با بدن ميّت، نشسته باشد، متنجّس است و اگر آبى كه سدر و كافور را با آن مخلوط مى كند، قليل باشد، قهراً آن آب سدر و آب كافور هم متنجّس و غسل ميّت باطل مى شود؛ ولى اگر متصل به آب لوله كشى باشد، عيب ندارد.

[561] سؤال 434: آيا مى توان براى چندين ميّت، فقط يك نماز ميّت خواند و در صورت جايز بودن، نحوۀ قرار گرفتن اجساد در موقع نماز به چه صورت بايد باشد؟

پاسخ: جايز است براى چند ميّت يك نماز بخوانند و مى توانند همۀ آنها را موازى هم در جلوى نمازگزار قرار دهند و بر آنها نماز بخوانند؛ ولى بعد از تكبير چهارم، تثنيه و جمع بودن ضماير بايد رعايت شود.

[562] سؤال 435: در جايى كه نماز ميّت به صورت جماعت خوانده مى شود، آيا مى توان در بين نماز به اين جماعت ملحق شد؟ و در صورت جايز بودن، آيا بايد از امام، در اذكار نماز تبعيت كرد يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، جايز است در اثناى نماز ميّت، به جماعت ملحق شود و در گفتن تكبيرها با امام همراهى نمايد؛ ولى بعد از گفتن هر تكبير، دعائى را كه وظيفۀ خودش است، بايد بخواند، نه دعاى امام را، مثلاً اگر تكبير سوم امام و تكبير اول مأموم است، مأموم بايد دعايى را كه بعد از تكبير اول خوانده مى شود، بخواند، نه دعايى را كه بعد از تكبير سوم خوانده مى شود و وقتى امام، نماز و تكبيراتش را تمام كرد، مأموم بقيۀ نماز را به صورت فرادى (ولو مختصر) بخواند و اگر فرصت پيدا نكرد، بقيۀ تكبيرها را پشت سر هم و بدون خواندن دعا بگويد و نماز را تمام كند و نيز جايز است بقيۀ نماز را پشت سر جنازه به اتمام برساند، در صورتى كه بتواند رو به قبله بودن و ساير شرايط نماز ميّت را حفظ كند.

[563] سؤال 436: نماز ميّتى كه بدون اجازۀ ولىّ ميّت خوانده مى شود، اما بعداً ولىّ ميّت مى گويد كه راضى هستم، كافى است يا بايد نماز را دوباره بخوانند؟

پاسخ: اجازه گرفتن از ولىّ ميّت لازم نيست؛ اما در صورتى كه ولىّ ميّت بخواهد خودش نماز بخواند يا كسى را معيّن كند تا نماز بخواند، مزاحمت او جايز نيست. بنا بر اين در فرض سؤال، نماز ميّت صحيح و كافى است.

ص: 137

[564] سؤال 437: در بعضى از امور مربوط به ميّت (مثل نماز ميّت) اجازه گرفتن از ولىّ ميّت لازم است. لطفاً بفرماييد كه به چه كسى ولىّ ميّت گفته مى شود؟

پاسخ: اجازه گرفتن از ولىّ ميّت واجب نيست؛ ولى مزاحمت او هم جايز نيست و آنچه كه منصوص است، ولايت زوج بر زوجه است و در غير اين مورد، هر يك از خويشان كه عرفاً نزديك تر به ميّت باشد، متولّى امور او مى شود و فرقى نمى كند كه از لحاظ ارث نيز در طبقۀ مقدّم باشد يا مؤخّر.

[565] سؤال 438: در جايى شاهد خواندن نماز ميّت هستيم و نماز طورى خوانده مى شود كه به فتواى مرجع تقليد ما باطل است؛ اما به اعتقاد نماز گزار و بر طبق فتواى مرجع تقليدش اين نماز صحيح است. آيا در اين صورت ما بايد نماز ميّت را دوباره بخوانيم يا لازم نيست؟

پاسخ: در فرض مذكور، خواندن دوبارۀ نماز ميّت لازم نيست.

[566] سؤال 439: آيا خواندن نماز ميّت براى ميّتى كه فاسق است، با توجه به وجود داشتن جملۀ «اللّهمّ إنّا لانعلم منه إلّاخيراً»(1) صحيح است و آيا گفتن اين جمله، دروغ به حساب نمى آيد و حرام نيست؟

پاسخ: ظاهراً اين عبارت اشاره به ايمان ميّت دارد، نه اعمال او. بنا بر اين گفتن آن اشكال ندارد و معصيت محسوب نمى شود.

[568] سؤال 441: آيا رعايت نكردن ضميرهاى مذكّر و مؤنّث در نماز ميّت، باعث بطلان نماز مى شود؟

پاسخ: اگر به لحاظ لفظ «ميّت» و يا لفظ «بدن» و نظاير آن، ضمير مذكّر به كار ببرد و يا به لحاظ لفظ «جثّه» و «جنازه» و امثال آن، ضمير مؤنث بگويد، اشكال ندارد؛ ولى بدون لحاظ كردن آن دو، اگر جهلاً يا نسياناً بر خلاف بگويد، صحّت نماز، محلّ اشكال است.

[569] سؤال 442: آيا خواندن نماز ميّت به زبان فارسى يا هر زبان ديگرى غير از عربى جايز است يا نه؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب در مقدار واجب از دعاها، عربى بودن لازم است و در مقدار زيادتر از واجب، فارسى و غير آن هم جايز است.

[570] سؤال 443: آيا در صورت نبودن روحانى شيعى، عالم سُنّى مى تواند نماز ميّت شيعه را بخواند و با نبودن عالم سُنّى، آيا عالم شيعى مى تواند بر ميّت سُنّى نماز بخواند يا خير؟

پاسخ: نماز ميّت شيعه، بايد توسط شيعه به جا آورده شود و هر كسى كه بتواند آن را به جا آورد، روحانى باشد يا غير روحانى، مرد باشد يا زن (ولو از روى توضيح المسائل) بايد آن را بخواند؛ ولى اگر زن نماز ميّت بخواند، مرد نمى تواند به او اقتدا كند و خواندن نماز ميّت سُنّى توسط شيعه جايز است.

[571] سؤال 444: آيا حرف زدن و خنديدن و خوردن و آشاميدن و انحراف از قبله و ديگر مبطلات نماز، در بين نماز ميّت هم باعث باطل شدن نماز است؟

پاسخ: اگر موجب به هم خوردن شكل نماز شود، احتياط واجب، ترك اين كارها است.

ص: 139

[572] سؤال 445: بعد از خواندن نماز ميّت معلوم مى شود كه نماز ميّت به صورت اشتباه و غلط خوانده شده است. آيا خواندن نماز مجدّد لازم است يا نه؟ و نحوۀ آن چه طور است؟

پاسخ: اگر دفن نشده، دوباره بر ميّت نماز خوانده شود و اگر دفن شده، بر قبرش نماز بخوانند، مگر اين كه اشتباه به جهت اين باشد كه سر ميّت به سمت راست نمازگزار نبوده، بلكه به سمت چپ وى بوده است كه در اين صورت اگر دفن شده، نماز خواندن بر قبر لازم نيست.

ج. نظر به هزينۀ زياد نگهدارى در سردخانه به مدت بيش از يك سال، آيا مى توان ميّت را به طور موقّت، طبق مقررّات آنها دفع نمود و سپس در صورت رفع مشكل، نبش قبر نمود و مجدّداً دفن كرد؟

پاسخ: به هنگام دفن، گذاردن جسد در تابوت اشكال ندارد و در مقام ضرورت نيز دفن در قبرستان غير مسلمانان بى اشكال است؛ اما ساير تشريفات، مانند غسل و كفن و نماز بايد انجام شود. رو به قبله كردن جسد هم اگر به هيچ صورتى ممكن نباشد، ساقط است؛ ولى بر مسلمانان لازم است كه قبرستانى مختصّ به خود تهيه كنند.

[580] سؤال 453: وقتى كه تكه اى از بدن ميّت (مثل سر يا دست يا پا) را دفن مى كنيم، آيا باز هم رو به قبله بودن لازم است يا خير؟ آيا ملحق كردن اين تكه به اصل جسد، واجب است يا آن را در هر جاى ديگر مى توان دفن كرد؟

پاسخ: احتياط اين است كه رو به قبله دفن كنند و بنا بر احتياط، اگر الحاق به بدن موجب نبش نشود، واجب است آن جزء را به ميّت ملحق كنند.

[581] سؤال 454: دفن كردن چند ميّت مسلمان به طور دسته جمعى در يك قبر چه صورتى دارد؟ و اگر جايز است، آيا بايد مردها و زن ها جداگانه دفن شوند؟

پاسخ: دفن اموات با حفظ جهات شرعى، در يك قبر و به صورت دسته جمعى جايز، ولى مكروه است؛ اما اگر به جهتى (مثل اختلاف در جنسيت) موجب هتك شود، حرام است.

[582] سؤال 455: زن كافرى كه از شوهر مسلمان حامله است، به همراه فرزندش مى ميرد.

اين زن را بايد در قبرستان مسلمانان دفن كرد يا قبرستان كفّار؟

پاسخ: احتياط لازم اين است كه در قبرستان كفّار دفن نشود و پشت به قبله دفن شود تا بچۀ در شكم زن كافر رو به قبله باشد و احتياط مستحب اين است كه در مكانى غير از قبرستان مسلمانان با همان كيفيت دفن شود.

ص: 142

[583] سؤال 456: اگر ميّت در مورد محلّ دفن خود وصيتى نكرد و بين اولياى ميّت در اين مسأله اختلاف نظر پيش آمد، ميّت را در كجا بايد دفن نمود؟

پاسخ: اگر بر طبق مراتب ولايت بر ميّت، يكى از آنها مقدّم بر ديگران باشد، حرف او مقدّم است.

[584] سؤال 457: ميّتى را در زمينى دفن كرده اند و پس از ده روز فرزندان او متوجه شده اند كه اين زمين غصبى است و صاحب زمين هم امر كرده كه ميّت را از زمين خارج كنند. اين مشكل را چگونه بايد حل كرد؟

پاسخ: بايد ميّت را از اين زمين خارج كنند و يا اين كه رضايت مالك زمين را به دست آورند.

[585] سؤال 458: گورستان عمومى شهرى در شرق آن شهر قرار دارد. اخيراً جمعى از اهالى يكى از محلّات غرب اين شهر با در نظر گرفتن باغى به عنوان گورستان (در محدودۀ محل و حدود صد مترى بافت مسكونى)، اقدام به دفن يك مرده در آن نموده اند كه اين امر باعث نارضايتى شديد ساكنين همجوار گرديده و درگيرى مختصرى هم پيش آمده است. لذا با توجه به مخالفت شهردارى جهت احداث اين گورستان، خواهشمند است نظر خود را در مورد احداث اين گونه گورستان ها و ادامۀ دفن اموات بيان نماييد.

پاسخ: احداث قبرستان و دفن ميّت در زمين غير غصبى و مباح، فى نفسه از نظر شرعى اشكال ندارد؛ ولى كارى كه باعث اختلاف و نارضايتى مردم مى شود، شايسته نيست انجام شود. البته مخالفت با مقرّرات حكومتى نيز جايز نيست.

[586] سؤال 459: سنگ فرش كردن قبر چه حكمى دارد؟

پاسخ: مستحب است كه قبر را محكم بسازند تا زود خراب نشود.

ص: 143

[587] سؤال 460: استفاده از سنگ قبر گران چه حكمى دارد؟

پاسخ: شايسته نيست، مگر اين كه در مورد خاصّى تحت عنوان شعائر قرار گيرد.

[588] سؤال 461: آيا ساختن بنا بر روى قبر و تعمير قبر و تجديد بناى آن بعد از خراب شدن جايز است؟

پاسخ: ساختن بنا بر روى قبر و تجديد و تعمير آن بعد از خراب شدن مكروه است، مگر در مورد قبور انبياء و ائمّۀ طاهرين عليهم السلام و علما و اوليا و صلحا كه اشكال ندارد؛ بلكه مطلوب است.

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه شهردارى تخريب كند، مى توانيد جسد ميّت را به جاى ديگر (در همان شهر يا مناطق ديگر) انتقال دهيد و دفن نماييد.

[592] سؤال 465: در منطقه ما قبرستان مخروبه اى وجود دارد كه فعلاً در آن هيچ مرده اى دفن نمى شود و سند و مدركى مبنى بر اين كه وقف يا ملك شخصى يا مرتع است، در دست نيست؛ ولى نظر قاطبۀ اهالى اين است كه از اراضى مرتع است. دولت در وسط اين قبرستان، سه باب مدرسه احداث نموده و بنا دارد در بقيۀ آن ساختمان هاى آموزشى و فضاى سبز ايجاد نمايد. چون محلّۀ ما از لحاظ مسجد در مضيقه است و مكان مناسبى غير از اين قبرستان كه در وسط قرار دارد، در دسترس اهالى نيست، لذا اهالى مى خواهند مسجدى در آن جا بنا كنند و قسمتى را كه براى اين كار در نظر گرفته اند، صد سال است كه هيچ مرده اى در آن جا دفن نشده و آثار و علائمى از قبور احتمالى وجود ندارد.

الف. آيا شرعاً در اين قبرستان متروكه و مخروبه مى توان مسجد ساخت؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اشكالى ندارد.

ب. اگر در زمين فوق الذكر، به هنگام كندن زمين جهت ساختن پى و اساس ساختمان مسجد، به قبر و استخوان مرده برخورد كرديم، چه بايد بكنيم؟

پاسخ: اگر استخوان بيرون بيايد، بايد آن را دفن كرد.

ج. در قسمتى از اين قبرستان، آثار و علائم قبور، كاملاً پيدا و نمايان است؛ ولى مرده اى در آن جا دفن نمى شود و قرار است كه دولت اين قسمت را به فضاى سبز يا فضاى آموزشى تبديل كند و فعلاً محل توپ بازى بچه ها است و در آن آشغال هم ريخته مى شود. آيا در اين بخش مى توان مسجد ساخت؟

پاسخ: اگر احتمال داده مى شود كه جنازه اى در آن قبور باشد كه پوسيده نشده و شكلش به هم نخورده، در صورتى كه ساختن مسجد مستلزم نبش آن قبور باشد، ساختن مسجد جايز نيست.

ص: 145

احتياطاً بايد كفّارۀ قسم را بدهد.

[596] سؤال 469: در بعضى از روستاها رسم است بعد از اين كه شخصى از دنيا مى رود و او را دفن مى كنند، خانواده و فاميل ميّت، لباس سياه به تن كرده، بعد از چند روز ديگر به حمام رفته، غسل كرده، و لباس خود را عوض مى كنند. آيا اين عمل (به عنوان يك عمل شرعى) درست است؟

پاسخ: دستورى از جانب شارع مقدّس، بدين عنوان وارد نشده است؛ ولى انجام دادن اين اعمال نيز حرام نيست. البته اگر غسل مسّ ميّت باشد، واجب است.

[597] سؤال 470: حكم پوشيدن لباس سياه چيست؟

پاسخ: پوشيدن لباس سياه فى نفسه مكروه است، مگر اين كه براى تعظيم شعائر (مثل شركت در مراسم عزا و مصيبت بزرگان دين) باشد كه به عنوان تعظيم شعائر پسنديده است و اگر براى فوت بستگان و دوستان مرسوم باشد، بى اشكال است.

[598] سؤال 471: آيا برگزار نكردن مراسم هفتم و چهلم و سالگرد براى كسى كه از دنيا رفته است، اشكال شرعى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[599] سؤال 472: آيا برگزارى مراسم هفتم و چهلم و سالگرد براى اموات، وجه شرعى دارد؟ و آيا استفاده از دسته گل، دوربين فيلمبردارى و حجله در مراسم عزادارى براى اموات، اجر اخروى دارد يا خير؟

پاسخ: در اين باره دستورى نرسيده است.

[600] سؤال 473: اگر برپايى مراسم عزادارى، سبب اذيت همسايگان شود، چه حكمى دارد؟

ص: 147

پاسخ: لازم است حقّ همسايگان رعايت شود.

[601] سؤال 474: كيفيت و مقدار حضور ما در مجالس عزا براى درك استحباب آن، چگونه بايد باشد؟

پاسخ: براى تسليت گويى و خواندن قرآن، مستحب است.

[602] سؤال 475: جلسۀ ترحيم گرفتن، مستحب است يا مباح؟

پاسخ: اگر در مجلس ترحيم، قرآن بخوانند و براى ميّت طلب رحمت كنند، عنوان استحباب پيدا مى كند.

[603] سؤال 476: اگر خرج كردن براى مراسم عزادارى توسط افراد متمكّن، باعث چشم و هم چشمى ديگران گردد و ديگران، خصوصاً فقرا را براى مراسم عزادارى اموات خود به زحمت ومخارج بيهوده بيندازد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: سزاوار نيست.

[604] سؤال 477: در منطقۀ ما رسم بدى وجود دارد كه براى ميّت، مجلس سوم، هفتم، چهلم و سالگرد مى گيرند و مبلغ كلانى خرج مى كنند كه در بعضى مواقع باعث ورشكسته شدن بازماندگان ميّت مى شود. آيا اين رسم از نظر شرعى صحيح است؟

پاسخ: از مال صغير نبايد خرج شود و از مال ورّاث ديگر نيز بدون اجازه نبايد خرج شود؛ ولى اگر خرج كننده ها از مال خود خرج كنند و كبير باشند و رضايت داشته باشند، اشكالى ندارد؛ ولى در هر صورت اسراف و تبذير حرام است و بايد از تحميل به بازماندگان پرهيز شود.

[605] سؤال 478: آيا غذا و چاى خوردن از خانۀ ميّتى كه تازه از دنيا رفته است، در شب هاى اول و دوم و سوم پس از فوت جايز است؟

پاسخ: اگر ورثه راضى باشند و ميّت، صغير نداشته باشد و يا اگر داشته باشد، قيّم صغير اجازه دهد، اشكالى ندارد. البته اجازۀ قيّم صغير مشروط به اين

ص: 148

است كه مال او را جبران نمايد.

[606] سؤال 479: صرف غذا در خانه ميّت چه حكمى دارد؟

پاسخ: مستحب است تا سه روز براى اهل خانۀ ميّت غذا بفرستند و غذا خوردن در نزد آنان و منزلشان مكروه است.

[607] سؤال 480: نقش كارهايى كه زنده ها براى اموات انجام مى دهند، چيست؟ و چه اثرى در وضع و سرنوشت آنان دارد؟

پاسخ: براى زنده ها موجب خير و بركت و توفيق در زندگى و براى اموات، موجب تخفيف عذاب يا ترفيع درجات مى شود.

[608] سؤال 481: اگر كار خيرى براى شادى روح ميّت انجام گيرد و ثواب آن كار به ميّت اهدا شود، آيا فاعل آن كار نيز ثواب مى برد؟

پاسخ: فاعل آن كار نيز در پيشگاه خداوند در ثواب آن كار خير شريك است.

[609] سؤال 482: براى اهداى ثواب به اموات و شادى روح آنان، بهتر است چه كارهايى انجام شود؟

پاسخ: هر كار مستحب و نيكويى را انجام بدهند، خوب است و اگر مرده، واجباتى بر عهده دارد، مقدّم بر كارهاى ديگرى است كه بخواهند از طرف او به جا آورند. در عين حال، اطعام فقرا و نيازمندان، براى ميّت داراى ثواب زيادى است.

[610] سؤال 483: اگر شخص فقيرى از دنيا برود، براى خشنود نمودن روح ميّت و نجات وى از مشكلات عالم قبر، آيا گرفتن جلسۀ ترحيم براى او بهتر است يا اين كه هزينۀ جلسۀ ترحيم، صرف ساختمان مسجد و حمام و معابر عمومى و رسيدگى به فقرا و كارهاى خير ديگر شود؟

پاسخ: همۀ اينها خوب است؛ ولى اگر ميّت، مديون باشد يا واجبات ديگر بر

ص: 149

عهده داشته باشد، رسيدگى به آنها بهتر است.

[611] سؤال 484: شخصى كه تازه از دنيا رفته است، آيا به جا آوردن واجبات و پرداختن ديونى كه برعهدۀ اوست (مثل نماز، روزه، خمس، زكات و مظالم)، مقدّم است يا غذا دادن به مردم و برگزارى مجلس ترحيم و هفتم و چهلم با خرج سنگين؟

پاسخ: مقدّم كردن واجباتى كه از ميّت فوت شده، بهتر است. البته اگر خمس، دَين، مظالم و حجّ واجب بر عهدۀ ميّت باشد و مالى از او باقى مانده باشد، بايد از اصل تركۀ ميّت خارج گردد و همچنين اگر ميّت براى نماز و روزه وصيت كرده باشد، واجب است از ثلث اموال او به جا آورده شود.

[612] سؤال 485: نظر به اين كه در بعضى از بلاد ايران اسلامى، احسان و خيرات براى اموات، در قالب نهار و شام در مساجد، حسينيه ها و هتل ها با هزينۀ گزاف و سرسام آور مرسوم است، لذا جهت رفع ابهام در موارد ذيل، راهنمايى هاى لازم را ارائه فرماييد.

الف. خيراتى كه در آن، صرفاً اطعام فقرا مورد نظر نبوده و روابط و الگوهاى ديگر تعيين كننده اند.

ب. خيراتى كه باعث تنگناهاى مالى براى خانوادۀ متوفّا مى گردد.

ج. مشروع ترين طرق احسان و خيرات براى اموات چيست؟

پاسخ: اطعام و خيرات، نبايد موجب تضييق خانوادۀ متوفّا گردد و بهترين مورد آن هم فقرا و نيازمندان متديّن هستند و شايد مشروع ترين احسان به متوفّا، انجام دادن واجباتى باشد كه احياناً ترك كرده يا صحيح انجام نداده است و همچنين است ردّ مظالم نمودن از طرف او از باب احتياط.

[613] سؤال 486: انسانى كه مى خواهد براى ميّتى پولى را هزينه كند، بهتر است نيّت صدقه كند يا ردّ مظالم؟

پاسخ: اگر مى داند يا احتمال مى دهد ذمّۀ ميّت به ردّ مظالم مشغول است، در ردّ مظالم صرف كند.

ص: 150

[614] سؤال 487: رفتن به سر قبر ميّت مؤمن، چه حكمى دارد؟ و در چه شرايط و زمان هايى بهتر است؟

پاسخ: زيارت اهل قبور در هر موقع باشد، ثواب دارد؛ ولى در ايّام متبركه، مثل شب و روز جمعه ثوابش بيشتر است.

[615] سؤال 488: رفتن به زيارت اهل قبور و مزار شهدا به هنگام شب چه حكمى دارد؟

پاسخ: جايز است.

[616] سؤال 489: آيا تلاوت قرآن بر سر قبر ميّت، از تلاوت در حرم ائمه عليهم السلام يا مسجد يا منزل به نيّت ميّت، ثواب بيشترى دارد؟

پاسخ: در هر كجا حضور قلب و خلوص بيشتر باشد، ثوابش بيشتر است.

[617] سؤال 490: به طور كلّى آيا انجام كار خير و نيك براى ميّت، در سر قبر او موضوعيّت دارد و بهتر از جاهاى ديگر است؟

پاسخ: احسان دربارۀ اموات، در هر كجا باشد، خوب است و زيارت اهل قبور نيز مستحب است و ثواب دارد.

كارى جايز است؟

پاسخ: نظر به اين كه اجساد مجهول الهويه در كشور اسلامى محكوم به اسلام است، حكم جسد مسلمان را دارد.

[621] سؤال 494: آيا تفاوتى بين شيعه و سُنّى، در عدم جواز تشريح جسد وجود دارد؟

پاسخ: با وجود جسد غير مسلمان، از جسد مسلمان (شيعه يا سُنّى) استفاده نشود.

[622] سؤال 495: مسلمانى در يكى از بلاد كفر فوت مى كند و طبق مقرّرات آن كشور، جسد ميّت بدون تشريح كامل به اولياى ميّت تحويل داده نمى شود و از طرفى عدم موافقت اولياى ميّت با تشريح، باعث ماندن جسد در سردخانه مى گردد. آيا در اين جا وجوب دفن و در نتيجه رضايت دادن اولياى ميّت به تشريح، مقدّم است يا حرمت تشريح مقدّم است و اولياى ميّت نبايد با تشريح موافقت كنند؟

پاسخ: در مفروض سؤال، براى انتخاب هر كدام مختار هستند.

[623] سؤال 496: شخصى مرده است و دندان طلا در دهان و ميلۀ طلايى در پا دارد. آيا مى شود دندان و ميلۀ طلايى را از دهان و پاى او خارج كرد يا خير؟

پاسخ: بيرون آوردن دندان طلا و ميلۀ طلا و مانند آنها كه با ارزش است و در صورت بيرون نياوردن آنها حقّى از ورثه ضايع مى گردد، در صورتى كه هتك حرمت ميّت نشود، مانعى ندارد.

[624] سؤال 497: آيا فروش ميّت مسلمان، پس از اغسال ثلاثه و تطهير جسد ميّت، براى اغراض عقلايى جايز است؟

پاسخ: اگر ضرورت ايجاب كند كه از جسد ميّت مسلمان استفاده شود، بدين معنا كه نجات زندگى و يا احياى عضوى از اعضاى مسلمانى به آن بستگى داشته باشد و جايگزين هم نداشته باشد، مى توان از آن استفاده كرد؛ ولى

ص: 152

احتياطاً بايد رضايت اولياى ميّت را جلب كنند.

است؟

پاسخ: در موقع بافتن، تا وقتى به حدّى نرسيده كه حروف و كلمۀ قرآنى به حساب آيد، بافتن و دست زدن بدون طهارت اشكالى ندارد؛ ولى پس از آن، نبايد بدن فرد مكلّف، بدون طهارت با آن قسمت تماس پيدا كند.

[629] سؤال 502: گاهى سايه آياتى كه بر روى پارچه يا شيشه يا امثال آنها نوشته شده است، بر روى ديوار مى افتد و كاملاً نوشته هاى قرآن بر روى ديوار كه از سايه درست شده است، قابل خواندن است و گاهى تصاوير پرژكتورى آيات قرآنى بر روى ديوار منعكس مى شود. دست كشيدن روى اين سايه ها و تصاوير منعكس شده بر روى ديوار، بدون وضو چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر لمس آيات شريفۀ قرآن صدق نمايد، بدون طهارت جايز نيست؛ ولى اگر با جلو بردن دست، سايه و يا تصوير، محو شود، اشكال ندارد.

[630] سؤال 503: آيا دست كشيدن روى صفحۀ تلويزيون، هنگامى كه آيات قرآن را نشان مى دهد، بدون وضو اشكال دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[631] سؤال 504: امروزه در بيشتر مجلات و روزنامه ها و نشريات، به مناسبت هاى مختلف آيات شريفۀ قرآن و اسامى مباركه پروردگار و حضرات معصومين عليهم السلام را به چاپ مى رسانند و از طرفى كاغذ اين نشريات در زير دست و پا ريخته مى شود يا در كارهايى مثل بسته بندى اجناس و يا پاك كردن شيشه و... مورد استفاده قرار مى گيرد. در اين موارد چه كار بايد كرد؟

پاسخ: چاپ و نشر آنها حرام نيست. اگر ممكن است از ترجمۀ آيات استفاده كنند، تا هتك حرمت نشود و خريداران از انداختن در جاهايى كه موجب هتك حرمت مى شود، بايد خوددارى نمايند و اگر كسى آيات قرآن و يا اسماء متبركه را در مثل آن جاها ببيند، بايد بردارد و در جايى بگذارد كه محفوظ

ص: 154

باشد.

[632] سؤال 505: در اطلاعيه هايى كه براى تبليغات مختلف چاپ مى شود، مشاهده مى شود كه عبارت «بسم اللّه الرحمن الرحيم» يا «بسمه تعالى» را مى نويسند و پس از مدتى اين ورق ها زيردست و پا قرار مى گيرد، حكم اين مسأله چيست؟

پاسخ: بايد از زير دست و پا انداختن و هتك حرمت، جلوگيرى شود.

[633] سؤال 506: معمولاً فروش و يا صادر نمودن فرش هايى كه آيات شريفه قرآن در آنها نقش بسته، به كشورهاى غير مسلمان بدون مانع است. با علم به اين كه كفّار به آيات قرآن دست مى زنند و يا حرمت آيات را نگه نمى دارند، فروش اين گونه فرش ها چه حكمى دارد؟

پاسخ: مسلمانان از در اختيار گذاشتن قرآن نسبت به افرادى كه احترام آن را رعايت نمى كنند، اجتناب نمايند و در موقع فروش، اگر فروشنده احتمال بدهد كه خريدار، رعايت امور شرعى را خواهد كرد، اشكال ندارد، والّا محلّ اشكال است.

[634] سؤال 507: آيا مى توان بچه را در حالت تخلّى، رو به قبله يا پشت به قبله نگه داشت؟ و اگر بچه بدون طهارت، دست به قرآن يا اسامى خدا و پيغمبر صلى الله عليه و آله و مقدّسات بزند، واجب است او را منع كنند؟

پاسخ: نگه داشتن بچه در حال تخلّى، رو به قبله و پشت به آن حرام نيست و ممانعت او از دست زدن بدون طهارت به قرآن و اسامى مقدّس واجب نيست، مگر اين كه باعث هتك شود؛ ولى خوب است از اول، بچه را با آداب دين آشنا كنند.

[635] سؤال 508: آيا همراه داشتن زيارت عاشورا و يا قرآن در دستشويى ها اشكال دارد يا خير؟

ص: 155

پاسخ: همراه داشتن اشكال ندارد؛ ولى مواظبت شود كه موجب هتك يا نجس شدن آنها گردد.

[636] سؤال 509: با توجه به فصل سرما، در صورتى كه با لوازم همراه خود وارد مستراح شويم و در بين آنها كتب دعا و قرآن باشد، آيا اشكالى متوجه عمل ماست؟

پاسخ: همراه داشتن كتب ادعيه و يا قرآن به هنگام رفتن به مستراح، در صورتى كه جاى آنها محفوظ باشد و احتمال افتادن آنها بر زمين و يا - نعوذ باللّه - به داخل مستراح داده نشود، اشكالى ندارد.

[637] سؤال 510: آيا تطهير قرآن كريم، بر عهدۀ نجس كنندۀ آن است يا برعهدۀ همه مكلّفين؟ و اگر مستلزم صرف وقت زياد و يا صرف مال باشد، تطهير را چه كسى بايد انجام دهد؟

پاسخ: گرچه تطهير قرآن به نحو واجب كفايى بر هر مكلّفى واجب است، ولكن اختصاص به نجس كننده نيز دارد و لذا حاكم، حق دارد او را به تطهير و صرف مال ملزم نمايد.

[638] سؤال 511: در تعدادى از كلمات قرآن، حرف «الف» به صورت كوتاه و بر روى حروف ديگر قرار مى گيرد، مانند «أصفيكم، صلوة، رحمن، إله، سموات، ذلك، هذا، هكذا، لكن، هولاء، اولئك و...». نوشتن اين كلمات با «الف بلند» به صورت «أصفاكم، صلاة، رحمان، إلاه، سماوات، ذالك، هاذا، هاكذا، لاكن، هاؤلاء، اولائك و...» در قرآن هاى آموزشى و به منظور روان خوانى و جلوگيرى از غلط خواندن مبتديان، چه حكمى دارد؟

پاسخ: براى كتابت قرآن، دستور خاصّى وارد نشده است. بنا بر اين در صورتى كه اين نحوۀ نوشتن، از نظر خبرگان رسم الخطّ عربى غلط محسوب نشود و باعث ايجاد اختلاف قرائت نگردد، اشكال ندارد؛ ولى بايد رسم الخطّ قرآنى تا حدّ امكان حفظ گردد.

ص: 156

[639] سؤال 512: آيا مخالفت با مقتضاى استخاره (با قرآن كريم يا تسبيح)، در مواردى كه استخاره گرفته مى شود، جايز است؟

پاسخ: سزاوار است به مقتضاى استخاره عمل كند، مگر آن كه برايش واضح شود كه عمل نكردن اولى است.

كه نوشته شده باشد، بر شخص بى وضو، بنا بر احتياط واجب جايز نيست و بر شخص جنب و حائض حرام است.

[644] سؤال 517: آيا ضميرى كه مربوط به اسماء جلاله و اسماء متبركه است، مانند ضمير در «بسمه تعالى»، «يا هو»، «صلّى اللّه عليه وآله»، «عليه السلام» و... حكم اسم ظاهر را دارد يا خير؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب، ضميرى كه مرجع آن ضمير، خداوند يا يكى از معصومين عليهم السلام است، در حكم اسم ظاهر است.

پاسخ: احتياط اين است كه آنها را از بدنش محو نمايد، اگر چه واجب نيست.

[651] سؤال 524: آيا اجازه مى دهيد لفظ جلاله يا آيۀ قرآن را كه روى سنگ قبر نوشته شده است و عابران بر روى آن قدم مى گذارند، بدون اجازۀ صاحب آن (كه پيدا كردنش ممكن نيست) محو كنيم؟

پاسخ: در مفروض سؤال، محو كردن به صورتى كه صدمه اى براى سنگ قبر نداشته باشد و يا در صورت عدم امكان، كمترين صدمه را وارد كند، اشكال ندارد و چنانچه امكان دارد محو كردن با اجازۀ مسئولان مربوط به اين كار انجام داده شود.

ص: 160

ص: 162

پاسخ: بايد جهت خود را به آن طرفى كه ظن پيدا كرده، تغيير دهد، مگر اين كه به مقتضاى ظنّ فعلى او جهت اولى، پشت به قبله و يا به طرف راست و يا چپ قبله باشد كه در آن صورت، بايد نماز را اعاده كند.

[655] سؤال 4: شغل كسى تجارت به وسيلۀ كشتى است و گاهى كشتى به مدت طولانى (مثلاً يك هفته) توقّفى ندارد و به ساحل نمى رسد. با توجه به اين كه اين شخص مى تواند به شغل ديگرى بپردازد، آيا ترك اين شغل بر او واجب است يا مى تواند نماز را بدون رو به قبله بودن، در كشتى بخواند. البته در طول مسير، هميشه مى تواند جهت قبله را تشخيص دهد؟

پاسخ: بايد در زمانى كه حركت كشتى به طور مستقيم است و مى توان نماز را رو به قبله خواند، در آن حال، نماز را رو به قبله بخواند.

و بدن از زير آن نمايان شود (اعم از اين كه نامحرم حضور داشته باشد يا خير)، چه حكمى دارد؟

پاسخ: چنانچه خودِ بدن از زير چادر نمايان باشد، براى نماز اشكال دارد، هر چند بيننده اى نباشد.

[659] سؤال 8: وظيفۀ زنى كه در هنگام نماز، مرد اجنبى به او نظر به ريبه مى كند، چيست؟

پاسخ: اگر مرد اجنبى به وجه و كفّين زنى كه در حال نماز است، نظر به ريبه كند، بنابر احتياط بر زن واجب است آنها را بپوشاند؛ ولى اين احتياط به جهت نماز نيست. بنا بر اين اگر خودش را فقط به اندازۀ پوششى كه در نماز لازم است، بپوشاند، نمازش باطل نمى شود.

سوختگى شده و يا به دليل ديگرى نمى تواند طهارت بگيرد.

الف. براى نماز چه تكليفى دارد؟

پاسخ: در مفروض سؤال، با همان كيفيت نماز بخواند.

ب. نمازهايى كه بدون طهارت عورتين خوانده، آيا بعد از بهبودى بايد قضا نمايد؟

پاسخ: قضا لازم نيست؛ ولى بنا بر احتياط، اگر پس از خواندن نماز توانست خود را تطهير كند، چنانچه وقت نماز باقى باشد، آن را اعاده نمايد.

ج. اگر در بين نماز به خاطر اين كه نمى توانسته استبراء كند، قطراتى بول از وى خارج شود، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: در فرض سؤال، بايد نماز را قطع كند و پس از گرفتن وضو، نماز را دوباره بخواند.

[666] سؤال 15: در مواردى كه علاوه بر خون جروح، نجاست ديگرى مانند (بول و غائط) در نجس كردن قسمت مجروح بدن دخالت دارد و تطهير آن حرجى است، آيا عفو، شامل آن مى شود يا خير؟

پاسخ: مورد سؤال، از موارد عفو قروح و جروح نيست؛ ولى اگر تطهير ممكن نباشد يا حرجى باشد، مادامى كه حرجى است، تطهير لازم نيست.

[667] سؤال 16: آيا عفو از خون قروح و جروح، در مواردى كه رطوبات خارجى وارد منطقه زخم شود و براى درمان لازم باشد (مانند مواد ضد عفونى كننده و دارويى) و باعث متنجس شدن قسمت مشتمل بر زخم ها گردد و تطهير آن حرجى باشد نيز صدق مى كند يا نه؟

پاسخ: عفو، غير مورد زخم را شامل نمى شود و اگر تطهير حرجى باشد، مادامى كه حرجى است، تطهير لازم نيست.

[668] سؤال 17: اگر در حال نماز از بينى نمازگزار خون بيايد، آيا نمازش باطل مى شود؟

پاسخ: اگر خون به ظاهر بدن سرايت نكند و يا در صورت سرايت كردن، كمتر

ص: 167

از اندازۀ درهم باشد، براى نمازش اشكالى ندارد؛ ولى اگر بيشتر از اندازۀ درهم باشد، در صورتى كه بتواند بدون بر هم خوردن صورت نماز، در بين نماز تطهير كند، بايد همين كار را انجام دهد، وگرنه بايد نماز را قطع نمايد و پس از تطهير، نماز را از سر بگيرد.

[669] سؤال 18: اگر در دو جاى بدن يا لباس، لكۀ خون و هر كدام كمتر از اندازۀ يك درهم باشد، آيا نماز خواندن اشكال دارد؟

پاسخ: اگر جمعاً به اندازۀ درهم باشد، بنا بر احتياط نمى توان در آن لباس نماز خواند.

[670] سؤال 19: در لباس نمازگزار مقدارى خون هست؛ ولى نمى داند كه به اندازۀ درهم است يا كمتر از آن. آيا نماز با آن صحيح است؟

پاسخ: احتياط واجب، عدم عفو است، مگر آن كه سابقاً كمتر از درهم بوده و شك كند كه زيادتر شده است يا نه.

[671] سؤال 20: خونى به مقدار كمتر از درهم، در لباس وجود دارد كه معلوم نيست خون حيض و نفاس و استحاضه است يا خونى كه از رگ بريده خارج شده است. آيا نماز با آن مجزى است يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، مشكل است.

[672] سؤال 21: در مواردى كه تطهير بدن يا لباس به دليل زخم يا بيمارى، داراى حرج شخصى يا نوعى باشد و از موارد عفو قروح و جروح محسوب نشود، نماز را چگونه بايد خواند؟

پاسخ: اگر بدن نجس باشد و تطهير آن، حرج شخصى داشته باشد، نماز را همان طور بخواند و كافى است و اگر لباس نجس باشد و تطهير لباس براى او حرجى باشد، در صورت امكان لباس را درآورد و به دستورى كه براى نماز

ص: 168

برهنگان گفته شده، نماز بخواند و احتياطاً با همان لباس، نماز را دوباره بخواند و اگر خارج كردن لباس برايش مقدور نباشد، با همان لباس، نماز بخواند و اين نماز كافى است. البته هر مقدار از نجاست بدن يا لباس كه تطهير آن براى بيمار حرجى نباشد، بنابر احتياط واجب تطهير شود.

[673] سؤال 22: بدن يا لباس برخى از بيماران بسترى در بيمارستان به واسطۀ خونگيرى و... نجس مى شود. در صورتى كه امكان شستن بدن و تهيۀ لباس پاك نباشد، براى اداى نماز چه بايد بكنند؟

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه محذورى براى بيمار نداشته باشد، بايد لباس هاى نجس خود (حتى ساتر عورت) را در آورد و بنا بر احتياط در حدّ امكان بدن را نيز تطهير كند و نماز بخواند و سپس بنا بر احتياط در صورتى كه حرجى نباشد، نماز را در لباس نجس نيز تكرار كند و اگر خارج كردن لباس محذور داشته باشد، بنا بر احتياط در حدّ امكان لباس و بدن را تطهير نمايد و نمازش را بخواند.

[674] سؤال 23: در صورتى كه ملافه يا وسايل درمانى كه همراه بيمار است، متنجس باشد و يا احتمال نجاست داشته باشد و تطهير و تعويض آن براى بيمار، غير ممكن يا موجب مشقت باشد، چگونه بايد نماز بخواند؟

پاسخ: در مفروض سؤال، نماز خواندن به همان صورت صحيح است.

[675] سؤال 24: شخصى در محلّى زندانى شده و لباس و بدنش نجس است و مقدار آبى كه به او داده اند، فقط براى آب كشيدن لباس و بدن يا براى وضو گرفتن كافى است و از طرفى وسيله اى هم براى تيمّم كردن ندارد تا بعد از آب كشيدن لباس و بدن، با تيمّم نماز بخواند. در اين صوررت چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: بايد با آن آب، وضو بگيرد و اگر آبى باقى ماند، بنا بر احتياط تا آن جا كه ممكن است نجاست بدن را با آن برطرف يا كم كند و اگر آبى براى تطهير

ص: 169

لباس باقى نماند، چنانچه نماز برهنه محذور داشته باشد، در همان لباس نجس نمازش را بخواند و اشكالى ندارد.

[676] سؤال 25: كسى كه دو يا چند جا از بدنش و يا لباسش نجس شده و آب به اندازۀ كافى براى پاك كردن همۀ نجاست از بدن و يا لباس ندارد، آيا تطهير كردن از او ساقط مى شود و به همان صورت مى تواند نماز بخواند يا خير؟

پاسخ: در مفروض سؤال، بنا بر احتياط واجب تا آن حد كه مى تواند از مقدار نجس كم كند.

[677] سؤال 26: پرستارانى كه لباس آنها آغشته به خون و يا ادرار است و امكان تطهير را ندارند، چگونه نماز بخوانند؟ و اگر با اين حال نماز بخوانند، آيا بايد اعاده و قضا نمايند يا خير؟

پاسخ: بايد با لباس پاك نماز بخوانند و اگر لباس پاك نداشته باشند، بايد به دستورى كه در توضيح المسائل، براى نماز برهنگان ذكر شده (مسألۀ 823 توضيح المسائل) عمل نمايند و سپس احتياطاً با همان لباس نجس نيز نماز را اعاده كنند؛ ولى اگر به خاطر سرما يا عذر ديگرى نمى توانند برهنه نماز بخوانند، نماز خواندن آنان در همان لباس نجس، صحيح است. البته در اين صورت بنا بر احتياط به هر مقدار كه ممكن است و حرجى نيست بايد از نجاست لباس كم كنند.

[678] سؤال 27: بيمارى كه توانايى طهارت گرفتن خود را ندارد، آيا جايز است طهارت عورتين او توسط شخص ديگرى انجام شود؟ در صورت جواز، آيا طهارت گرفتن، واجب است يا خير؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اگر همسر نباشد و شخص ديگر مرتكب حرام نشود، جايز است و بلكه بر خود بيمار، چنانچه مستلزم حرج نيست، نايب گرفتن لازم است.

ص: 170

[679] سؤال 28: آيا نماز با دستبند يا النگو يا ديگر زيور آلاتى كه نجس شده است، صحيح است يا نه؟

پاسخ: در موارد ذكر شده در سؤال، اگر نمازگزار زن باشد و نجاست از زيور آلات به لباس و يا بدن زن سرايت نكند، نمازش صحيح است، و اگر مرد باشد، نمازش از جهت نجاست اشكال ندارد؛ ولى اگر زيور آلات از جنس طلا باشد، از جهت طلا بودن اشياى مذكور، اشكال پيدا مى كند.

[680] سؤال 29: شخصى بول كرد و خود را طاهر نكرد و براى نماز وضو گرفت و نماز خواند و بعد از نماز يادش آمد. آيا صرف تطهير مخرج بول كافى است يا بايد وضو نيز بگيرد؟ و در هر دو صورت، نمازى كه خوانده، صحيح است يا خير؟

پاسخ: وضو صحيح است؛ اما نمازش باطل است؛ چون فراموش نموده است كه خود را تطهير كند و با بدن نجس وارد نماز شده است. پس از به ياد آوردن نجاست، بايد مخرج بول را تطهير و نمازهايى را كه با بدن نجس خوانده، اعاده نمايد.

[681] سؤال 30: اگر مخرج بول، به جهت ندانستن مسأله با آب قليل يك بار آب كشيده شود و لباس نيز با تماس با مخرج بول مرطوب شود، حكم نمازهايى كه با اين حالت خوانده شده، چه مى شود؟

پاسخ: در فرض سؤال، چنانچه جاهل قاصر باشد، نمازهاى خوانده شده قضا ندارد؛ ولى براى نمازهاى بعد، بايد از لباس پاك استفاده كند و مخرج بول، هنگام آب كشيدن با آب قليل، به احتياط واجب بايد دو بار شسته شود.

[682] سؤال 31: اگر كسى مى داند كه چيزى نجس است و فراموش مى كند و بعد با لباس يا بدن مرطوب، با آن چيز نجس ملاقات مى كند و نماز مى خواند و بعد از نماز به ياد مى آورد كه آن چيز نجس بوده و در نتيجه لباس يا بدنش در هنگام نماز نجس بوده است.

حكم اين نماز چيست؟

ص: 171

پاسخ: در مفروض سؤال، اگر از ناحيۀ وضو و غسل اشكالى پيدا نشده باشد، نماز صحيح است؛ ولى براى نمازهاى بعد، موضع نجس را بشويد.

همان لباس، نماز بخواند و نماز او صحيح است، مگر اين كه خودش آن لباس را غصب كرده باشد و لباس نيز ساتر بالفعل باشد كه در اين صورت، نماز او خالى از اشكال نيست و بنا بر احتياط بايد در همان لباس نماز بخواند و بعداً در لباس مباح نيز آن نماز را دوباره به جا آورد. البته اگر غرض از حفظ كردن لباس غصبى، برگرداندن آن به مالك اصلى باشد، دوباره خواندن نماز لازم نيست؛ ولى اگر مضطر به پوشيدن لباس غصبى نباشد و غير از اين لباس هم ساتر ديگرى نداشته باشد، بايد عريان نماز بخواند و دستور نماز خواندن شخص عريان، در رسالۀ توضيح المسائل (مسألۀ 823) بيان شده است.

[689] سؤال 38: گربه اى از كنار شخصى كه در حال نماز است، رد مى شود و لباس او به مو و بدن گربه برخورد مى كند. آيا نماز او درست است يا باطل؟

پاسخ: ماليده شدن بدن گربه به لباس يا بدن نمازگزار (ولو اين كه بدن گربه يا بدن و لباس نمازگزار خيس و مرطوب هم باشند)، اشكال ندارد، مگر اين كه موهاى گربه كنده شده، به بدن يا لباس نمازگزار بچسبد، كه در اين صورت بايد آنها را برطرف نمايد و نماز را ادامه دهد والّا نمازش باطل مى شود.

[690] سؤال 39: نماز خواندن در لباسى كه در آن مقدارى پوست خز يا سنجاب يا مار به كار رفته است، اشكال دارد يا بى مانع است؟

پاسخ: نماز خواندن با پوست خز اشكالى ندارد؛ ولى نماز خواندن با پوست سنجاب، خالى از اشكال نيست و نماز خواندن با پوست مار صحيح نيست.

[691] سؤال 40: در بعضى از مناطق از موى شتر وسايلى تهيه مى شود. حال اگر شتر نجاستخوار شود، آيا با لباسى كه از موى اين شتر تهيه شود، مى شود نماز خواند؟

پاسخ: بنا بر احتياط نمى تواند با آن لباس نماز بخواند.

[692] سؤال 41: آيا با لباسى كه نمى دانيم جنس آن از پوست حيوان است يا چيز ديگر، مى توانيم نماز بخوانيم؟

پاسخ: نماز خواندن در لباس مذكور اشكال ندارد.

[694] سؤال 43: آيا مرد مى تواند با ساعت يا گردنبند طلايى كه كاملاً در زير لباس پنهان شده و معلوم نيست، نماز بخواند؟

پاسخ: اگر اشياى ذكر شده در زير لباس هم مخفى باشند، نماز با آنها صحيح نيست.

[695] سؤال 44: اگر چيزهايى مثل انگشتر يا دستبند يا ساعت كه از جنس طلا ساخته شده، در جيب مردى كه در حال نماز خواندن است، باشد، نمازش باطل است يا صحيح؟

پاسخ: نمازش صحيح است.

[696] سؤال 45: در مدارس پسرانه، گاهى مشاهده مى شود كه دانش آموزان از گردنبندهاى طلا و غير طلا استفاده مى كنند كه روى بعضى از آنها كلمات قرآنى و يا اسم ائمۀ اطهار عليهم السلام نوشته شده است و معمولاً در همه جا و همه حال به همراه دارند. حكم شرعى اين عمل چگونه است؟

پاسخ: استفاده از طلاى زينتى براى مردان جايز نيست و نماز خواندن با آن باطل است، مگر اين كه در جيب بگذارند؛ و اگر كلمات قرآن و اسم ائمه عليهم السلام بر آن نوشته شده باشد، نجس كردن وهتك حرمت آن جايز نيست.

[697] سؤال 46: آيا مرد مى تواند با ساعت يا انگشتر يا گردنبندى كه معلوم نيست از جنس طلاست يا نه، نماز بخواند؟

پاسخ: در فرض سؤال، اشكال ندارد.

[698] سؤال 47: استفاده از انگشتر پلاتين و نقره، در حين نماز اشكال دارد يا خير؟

پاسخ: اشكال ندارد.

هستند، ولى انسان نمى داند كه حرير واقعى و طبيعى هستند يا مصنوعى، چه صورتى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

پاسخ: چنانچه جزء شعائر محسوب شود، ظاهراً كراهت نداشته باشد.

محسوب مى شود.

[709] سؤال 58: اگر وارد منزل كسى شويم كه اطمينان داريم اهل خمس دادن نيست، نماز ما در آن منزل صحيح است يا باطل؟

پاسخ: اگر روى همان مكان و فرشى كه نماز مى خوانيد، ندانيد كه خمس به آن تعلّق گرفته يا نه، نمازتان در آن مكان صحيح است و اشكالى ندارد.

[710] سؤال 59: شخص رباخوار با پول ربوى، خانه اى مى خرد يا مى سازد. آيا نماز خواندن در آن خانه صحيح است؟

پاسخ: اگر رباخوار، براى تهيۀ خانه (خريدن يا ساختن) معامله را به صورت كلّى انجام دهد، يعنى ثمن به ذمّه باشد؛ ولى موقع پرداخت كردن، آن را از پول ربا بپردازد، معامله، صحيح و نماز در آن خانه صحيح است و اگر معامله، شخصى باشد، يعنى قصد آنها اين باشد كه خانه را در مقابل اين پول (پول ربا) معامله كنند، معامله باطل و در صورت عدم رضايت مالك اول، نماز در آن هم باطل است.

[711] سؤال 60: شخص ربا گيرنده، براى ساخت يا خريد خانه، قرض ربوى مى گيرد. آيا نماز خواندن در اين منزل اشكال دارد؟

پاسخ: كسى كه براى تهيۀ خانه، قرض ربوى مى گيرد، اگر معامله را به صورت كلّى انجام دهد، يعنى ثمن به ذمّه باشد، ولى در موقع پرداخت، ثمن را از آن پول بپردازد، مالك خانه مى شود و نماز هم در آن صحيح است؛ اما اگر معامله، شخصى باشد، يعنى قصد آنها اين باشد كه خانه را در مقابل اين پول معامله كنند، صحّت معامله خالى از اشكال نيست و نماز هم در آن خانه، در صورت عدم رضايت مالك اصلى، بنا بر احتياط صحيح نيست.

[712] سؤال 61: آيا ايستادن، غذا و چاى خوردن و نماز خواندن در خانۀ كسى كه تازه از

ص: 178

دنيا رفته و اموال او بين ورثه تقسيم نشده، جايز است؟

پاسخ: در صورت عدم وصيت ميّت، اگر در ميان ورثه، صغير و يا قاصر ديگرى نباشد، با اجازۀ همۀ ورثه جايز و صحيح است؛ ولى اگر صغير و قاصر ديگرى باشد، ولىّ شرعى آنها در صورت مصلحت صغير و قاصر مى تواند نسبت به كارهايى كه مستلزم صرف اموال نيست، اجازه دهد؛ اما در مورد صرف اموال، نسبت به سهم صغير نمى تواند اجازه دهد و بايد از مال بزرگ ترها و يا ديگران صرف شود.

[713] سؤال 62: دو نفر در خانه يا مغازه اى با هم شريك هستند. آيا هر يك از آنها مى تواند با اين حساب كه مالك مقدارى از خانه يا مغازه است، بدون اجازۀ ديگرى در آن نماز بخواند؟ و اگر بدون اجازۀ شريك خود نماز بخواند، آيا وجهى براى تصحيح نمازش وجود دارد؟

پاسخ: با اذن شريك مى تواند در خانه يا مغازۀ مشترك نماز بخواند و بدون اذن، صحيح نيست.

[714] سؤال 63: آيا انسان حق دارد در خانه اى كه از مالى تهيه كرده كه خمس يا زكات آن را نداده، نماز بخواند؟

پاسخ: اگر خمس بر عهدۀ او بوده، نمازش در آن خانه صحيح است، مگر آن كه اصلاً پايبند به پرداخت خمس نباشد و معامله را به نحو شخصى انجام دهد و اگر زكات بر عهده اش بوده، در صورتى كه معامله اش معاملۀ كلى باشد و يا اگر معامله شخصى بوده، پرداخت زكات را به ذمّه گرفته باشد، نماز او در آن خانه صحيح است و در هر حال، بايد فوراً خمس يا زكات را پرداخت كند.

[715] سؤال 64: كسى كه در مكان غصبى زندانى شده است، آيا لازم است نماز بخواند؟ و اگر لازم است، كيفيت آن همانند نماز معمولى است يا خير؟

پاسخ: لازم است نماز بخواند و نمازش همان نماز متعارف و معمول است؛

ص: 179

بلكه اين شخص، مانند مضطر است و در صحّت نمازش اشكالى نيست.

[716] سؤال 65: اگر در منزلى كه ميهمان هستيم، احتمال دهيم كه صاحب خانه راضى به نماز خواندن ما در آن خانه نيست، چه بايد بكنيم؟

پاسخ: بايد احراز كنيم كه صاحب خانه راضى است كه مى توانيم آن را با اذن صريح يا اذن فحوى و يا به شاهد حال به دست آوريم و اگر ظن و گمان به رضايت هم پيدا كنيم، كافى است، وگرنه نماز خواندن در آن خانه اشكال دارد.

[717] سؤال 66: در اماكن عمومى (مانند مدارس)، محلّى را براى سرايداران جهت نگهبانى و حفظ اموال دولتى مى سازند تا در آن جا مسكن گزينند؛ ولى گاهى مشاهده مى شود در همان اماكن عمومى، از بودجۀ بيت المال محلّى را براى اسكان كارمندان ديگر (به غير از سرايداران يا خدمتگزاران) مى سازند و آن اماكن عمومى را منزل موقّت قرار مى دهند. آيا خواندن نماز در چنين مكانى اشكال ندارد؟

پاسخ: تصرّف در بيت المال صحيح نيست، مگر اين كه حاكم شرع اذن داده باشد. البته اگر اين كار، طبق مقرّرات انجام شود، اشكال ندارد.

صحيح است.

[719] سؤال 68: آيا مى توان نماز واجب را در حال اختيار، در وسيلۀ نقليۀ در حال حركت يا در حال پياده راه رفتن، به شرط اين كه بتوان جهت قبله را رعايت كرد، خواند؟

پاسخ: در حال اختيار، بنا بر احتياط واجب صحيح نيست.

[720] سؤال 69: آيا نماز خواندن روى تخت بيمارستان و در حال ايستاده، صحيح است يا نه؟

پاسخ: در صورتى كه تخت حركت نكند و محل سجده، ثابت و آرام باشد، نماز خواندن روى آن اشكال ندارد.

[723] سؤال 72: اگر شخصى به نجاست چيزى علم نداشته يا نجاست آن را فراموش كرده باشد و در نماز، بر آن سجده كند و پس از نماز بفهمد، وظيفۀ او چيست؟

پاسخ: اگر دو سجده از يك ركعت را به اين نحو به جا آورده باشد، بنا بر احتياط واجب نماز خود را اعاده كند.

[724] سؤال 73: گاهى مشاهده مى شود در مدارسى كه نمازخانه دارند و كف نمازخانه موكت شده است، دانش آموزان با كفش به داخل نمازخانه مى روند. آيا در چنين نمازخانه اى افراد بالغ مى توانند نماز بخوانند يا خير؟

پاسخ: مى توانند نماز بخوانند.

[731] سؤال 80: آيا احداث محلّ تخلّى (دستشويى) در پشت بام يا طبقۀ دوم يا سوم مسجد، جايز است يا خير؟

پاسخ: اگر طبقۀ دوم يا سوم آن، جزء مسجد نباشد؛ يعنى به عنوان مسجد، وقف نشده باشد و احداث محلّ تخلّى، موجب تنجيس مسجد و يا اهانت به آن و يا موجب تصرّف در مسجد نباشد، اشكال ندارد؛ ولى در پشت بام مسجد (طبقۀ بالاى مسجد كه ساخته نشده باشد)، اين كار جايز نيست.

[732] سؤال 81: ورود غير مسلمان (مسيحى، يهودى، زرتشتى، بى دين و...) به مسجد، جهت عرض تسليت و اظهار همدردى با صاحبان مجلس ترحيم، چه حكمى دارد و آيا ممانعت از ورود او لازم است؟

پاسخ: داخل شدن كافر، در مسجد اشكال دارد و اين گونه مجالس فاتحه را كه در معرض شركت غير مسلمانان است، در غير مسجد برگزار نمايند.

[733] سؤال 82: هنگام تعمير و بازسازى مسجدى، درب و پنجره و تعدادى آجر از ساختمان مسجد جدا شده و هنوز در اين مسجد يا مسجد ديگرى به كار نرفته است. آيا اين وسايل جدا شده از ساختمان مسجد، حكم خود مسجد را دارد و نجس كردن آنها حرام است يا اين حكم، فقط مخصوص زمين مسجد است؟

پاسخ: احتياط اين است كه وسايل و آجرهاى جدا شده از مسجد را تنجيس نكنند، مگر اين كه بدانند واقف آن وسايل و آجرها را براى مسجد بودن، وقف نكرده است.

[734] سؤال 83: آيا منبر مسجد، در حرمت نجس نمودن و لزوم تطهير فورى، حكم مسجد را دارد؟

پاسخ: منبر، حكم مسجد را ندارد.

[735] سؤال 84: آيا مشاهد مشرّفۀ ائمۀ اطهار عليهم السلام، احكامش مانند احكام مسجد است؟

ص: 184

پاسخ: بعضى از احكام مسجد، مانند حرمت تنجيس را دارند و بنا بر احتياط واجب توقّف جنب و حائض در آن اماكن جايز نيست و نيز بنا بر احتياط مستحب، تطهير آنها لازم است، مگر آن كه باقى ماندن آنها بدون تطهير، موجب هتك حرمت آنها شود كه در اين صورت تطهير آنها واجب است.

[736] سؤال 85: مشاهد مشرّفه، داراى قسمت هاى مختلف، مثل حياطها و صحن ها، رواق ها، مكانى كه ضريح مطهر در آن واقع شده و خود ضريح مطهر و داخل آن و قبور مطهره هستند. كدام يك از اين بخش ها مشمول احكامى هستند كه نسبت به مشاهد مشرّفه بيان شده است؟

پاسخ: اين احكام نسبت به قبر مطهر و ضريح و روضۀ مقدّسه (محوطه اى كه قبر مطهر و ضريح در آن واقع شده است)، جارى است و در بقيۀ قسمت هاى مسقّفِ متصل به آنها نيز احتياط مراعات شود.

مواردى كه منظور نظر او بوده، مصرف شود.

[738] سؤال 87: آموزش ورزش هاى رزمى در داخل مساجد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در صورتى كه با شئون مساجد منافات نداشته باشد و موجب هتك حرمت مسجد و ايجاد مزاحمت براى نمازگزاران نشود، با رعايت مصلحت وقف و مسجد و با اذن متولّى اشكال ندارد.

[739] سؤال 88: نمايش فيلم و ويدئو در مسجد و برگزارى كلاس هاى آموزش قرآن و احكام و برنامه هاى فرهنگى ديگر براى نوجوانان، چه حكمى دارد؟

پاسخ: آموزش قرآن و احكام دين و فرهنگ سالم اسلامى در مسجد، با هر وسيلۀ مناسب و با حفظ شئون مسجد و به طورى كه براى نمازگزاران مزاحمت ايجاد نكند، مانعى ندارد.

[740] سؤال 89: استعمال سيگار در مكان هاى مقدّس، مانند حرم ائمۀ اطهار عليهم السلام، مسجد، حسينيه و امام زاده ها چه حكمى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد، مگر آن كه اهانت محسوب شود و يا موجب اذيّت و يا ضرر براى ديگران باشد.

مذهبى (مانند امام زادگان و مساجد)، چه حكمى دارد؟

پاسخ: نماز خواندن در مكان هايى كه تصوير و عكس انسان و يا حيوان نصب شده، مكروه است. لذا نصب عكس در جاهايى كه محلّ عبادت است، خوب نيست.

[743] سؤال 92: حكم نصب تماثيل شهداى گرانقدر در مساجد، به گونه اى كه پيش روى نمازگزاران (طرف قبله) نباشد، چيست؟ و آيا تفاوتى بين تمثال منقّش شدۀ روى كاشى (دائمى) و تمثال روى كاغذ يا پارچه (موقّت) وجود دارد؟

پاسخ: تزيين مساجد با عكس انسان و حيوان (مثل كاشى كارى و مانند آن)، بنا بر احتياط بايد ترك شود و بهتر است از نصب عكس انسان و حيوان نيز در مسجد خود دارى شود.

[744] سؤال 93: آيا كشيدن پرده بر روى عكسى كه در مسجد نصب شده، به طورى كه در هنگام برگزارى نماز جماعت، عكس رؤيت نشود، تأثيرى بر حكم كراهت نصب عكس در مسجد دارد؟

پاسخ: در اين صورت، كراهت نماز خواندن در آن مكان برداشته مى شود.

خريدارى نموده اند؛ ليكن عرصۀ آن به شخص ديگرى كه زرتشتى است، تعلّق دارد.

خواهشمنديم نظر مبارك را در رابطه با اقامۀ نماز جماعت و تصرّف در آن بيان فرماييد.

پاسخ: در فرض مذكور، نماز خواندن اشكال دارد، مگر اين كه از صاحب زمين اجازه بگيرند و يا زمين را از او خريدارى نمايند.

[747] سؤال 96: آيا از آب استفاده شده (فاضلاب)، مى توان در بناى مسجد استفاده كرد؟

پاسخ: اگر علم به نجاست آن آب نباشد، اشكال ندارد؛ اما با وجود آب تميز و بدون شبهه، شايسته است كه از آب تميز استفاده كنند.

[748] سؤال 97: بعد از ساخته شدن مسجدى، معلوم شد دو نفر كه يكى آجر و ديگرى سنگ و موزائيك مسجد را داده اند با ربا سر و كار دارند. تكليف مردم با اين مسجد چيست؟

پاسخ: نظر به اين كه عموماً خريد و فروش مصالح، بر ذمّه است و عين پول ربوى، عوض و معوّض نيست، از اين جهت اشكالى بر مسجد نيست و احكام مسجد را دارد.

[749] سؤال 98: اگر با پول خمس نداده مسجد بسازند، نماز در آن مسجد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: نماز در آن صحيح است؛ ولى بايد صاحبان پول، خمس را فوراً پرداخت كنند.

[750] سؤال 99: در بعضى از مساجد، بخصوص مساجد بزرگ يا توسعه يافته، نمى دانيم كه بعضى از قسمت ها جزء مسجد است يا نه. آيا با اين قسمت ها به عنوان مسجد برخورد كنيم؟ و آيا لازم است تحقيق كنيم تا بفهميم كه اين قسمت ها جزء مسجد است يا خير؟

پاسخ: اگر اماره اى (مانند ظاهر حال و يا معاملۀ مسلمانان با آن به مانند

ص: 188

معاملۀ با مسجد) نباشد، حكم مسجد بر آن جارى نيست، اگر چه احتياط اين است كه حكم مسجد را بر آن جارى كنند، مادامى كه علم بر خلاف ندارند.

[751] سؤال 100: مسجدى كه خراب شده و از بين رفته و حالا تبديل به زمين و بيابان شده و يا جزء خيابان و پارك و امثال آن گشته، آيا باز هم حكم مسجد را دارد يا نه؟ اگر اين گونه مسجدى در بلاد كفر واقع شده باشد، حكمش با بلاد اسلامى متفاوت است يا خير؟

پاسخ: احتياط اين است كه حتى در مسجدى كه ويران شده و اكنون به نام پارك و يا چيز ديگرى است، احكام مسجد رعايت شود و فرقى نيست در بلاد اسلامى باشد يا در بلاد كفر. بلى، در زمين مفتوح به عنوه، اگر آثار مسجد بودن به طور كلّى از ميان برود، ممكن است از مسجد بودن خارج شود.

[754] سؤال 103: بعضى از مساجد، پس از اقامۀ نماز جماعت بسته مى شود. آيا اين كار اشكال شرعى ندارد؟

پاسخ: با توجه به اين كه بازبودن نيز ممكن است محذوراتى داشته باشد، بستن آن اشكال شرعى ندارد؛ ولى اگر بتوانند مسجد را باز بگذارند تامردم نماز بخوانند، بهتر است.

[755] سؤال 104: آيا مكان هايى كه در دانشگاه ها به عنوان نمازخانه براى اقامۀ نماز انفرادى يا جماعت اختصاص داده مى شوند، حكم مسجد را دارند يا با يك اتاق معمولى از نظر احكام شرعى يكسان هستند؟

پاسخ: اگر به عنوان مسجد وقف نشده باشند، احكام مسجد را ندارند؛ ولى مناسب است محترم شمرده شوند.

[758] سؤال 107: آيا خواندن نمازهاى يوميه در پنج وقت، رجحان دارد؟

پاسخ: رجحان دارد و مستحب است.

[759] سؤال 108: انجام دادن چه كارى در بين نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا، باعث فاصله شدن بين دو نماز مى شود تا بتوانيم ثواب خواندن نمازهاى يوميه در پنج وقت را درك كنيم؟ آيا خواندن نماز نافله و يا تعقيبات نماز، باعث فاصله مى شود؟

پاسخ: مسمّاى فاصله كافى است؛ ولى براى درك بيشترين ثواب، بايد هر نماز، در وقت فضيلت خودش خوانده شود.

[760] سؤال 109: شخصى با يقين به اين كه وقت نماز شده است، وارد نماز مى شود؛ ولى در بين نماز شك مى كند كه وقت نماز شده يا نه. در اين جا چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: مى تواند به اميد دخول وقت، نماز را به اتمام برساند. اگر بعد از اتمام، يقين حاصل كرد كه نمازش در وقت واقع شده و يا در اثناى نماز و قبل از شك، وقت داخل شده است، نماز، محكوم به صحّت است و اعاده ندارد، و الّا بايد نماز را اعاده نمايد.

[761] سؤال 110: كسى كه اطمينان دارد وقت نماز داخل شده و شروع به نماز خواندن مى كند و بعد از نماز مى فهمد كه هنگام شروع نماز، وقت نماز نشده بود، آيا نمازش صحيح است؟

پاسخ: اگر بعد از نماز، معلوم شد كه تمام نماز، قبل از دخول وقت واقع شده، نماز باطل است؛ ولى اگر معلوم شد كه در وسط نماز، وقت نماز داخل شده، نماز صحيح است.

[762] سؤال 111: كسى كه بعد از نماز شك مى كند كه نماز را در داخل وقت خوانده يا قبل از داخل شدن وقت، آيا نمازش صحيح است يا خير؟

پاسخ: اگر در وقت شك كردن (بعد از تمام كردن نماز)، باز هم شك دارد كه

ص: 191

اكنون وقت داخل شده است يا نه، در اين صورت نمازش صحيح نيست؛ ولى اگر در وقت شك كردن (بعد از تمام كردن نماز)، وقت داخل شده باشد، چنانچه هنگام شروع نماز التفات به داخل شدن وقت داشته و يا الآن شك دارد كه التفات داشته يا نه، در اين صورت نمازش صحيح است؛ اما اگر مى داند كه موقع شروع نماز التفات به داخل شدن وقت نداشته، بايد نمازش را دوباره بخواند.

[763] سؤال 112: كسى كه وقت نمازش بسيار تنگ شده، به طورى كه فقط براى خواندن يك ركعت نماز و آن هم به اندازۀ گفتن تكبيرة الاحرام و خواندن حمد و انجام دادن يك ركوع و دو سجده با گفتن يك سبحان اللّه در ركوع و سجده فرصت دارد، آيا نمازش قضا شده است يا بايد به همين صورت نمازش را بخواند؟

پاسخ: نمازش قضا نشده و بايد در همان وقت، با همان كيفيت، نمازش را به نيّت ادا بخواند؛ ولى جايز نيست خواندن نماز را عمداً تا اين وقت به تأخير بيندازد.

[764] سؤال 113: حكم نماز و روزه در قطب شمال و جنوب و حكم نماز و روزۀ فضانوردان در ماهواره هايى كه به طور ثابت به دور زمين مى چرخند و شاهد طلوع و غروب خورشيد نيستند، چيست؟

پاسخ: بر طبق ايّام و ليالى معتدله عمل نمايد؛ يعنى در 24 ساعت، نصف را شب و نصف را روز فرض نمايد، بدين نحو كه زمان فعاليت خود را روز و زمان استراحت خود را شب قرار دهد و با ابزارى مثل ساعت، زمان فرضى طلوع، زوال و غروب آفتاب را مشخص كند و يك ساعت و نيم قبل از طلوع آفتاب را طلوع فجر و بيست دقيقه بعد از غروب آفتاب را اذان مغرب قرار دهد و با اين كيفيت، مى تواند نماز و روزه را انجام دهد.

سه ركعتى خوانده است، چيست؟

پاسخ: اگر در وقت مختص به عصر است، نماز عصر را كه مشغول آن است تمام كند و سپس قضاى نماز ظهر را به جا آورد و اگر در وقت مشترك است، نيّت خود را به نماز ظهر برگرداند و نماز را تمام كند و سپس چهار ركعت نماز به نيّت «ما فى الذمّه» يا به نيّت عصر بخواند.

[766] سؤال 115: كسى كه مدتى طولانى نماز عشا را قبل از نماز مغرب خوانده است، وظيفه اش چيست؟

پاسخ: چنانچه در يادگيرى مسأله مقصّر نبوده باشد، اعاده لازم نيست.

[767] سؤال 116: كسى كه نماز عصر خود را مى خواند، با اين اعتقاد كه نماز ظهرش را خوانده است و بعد از نماز عصر مى فهمد كه نماز ظهرش را نخوانده، نماز دوم را به چه نيّتى بايد بخواند (ظهر يا عصر)؟ و نماز اولش را بايد نماز ظهر قرار دهد يا نماز عصر؟

پاسخ: نمازى را كه خوانده، ظهر قرار مى دهد و نماز عصر را مى خواند و اشكالى ندارد؛ ولى بهتر است چهار ركعت دوم را به نيّت «ما فى الذمّه» بخواند.

[768] سؤال 117: اگر در بين نماز ظهر يا در بين نماز عصر، شك كند كه نماز ظهر را قبلاً خوانده يا نه، چه كار بايد انجام دهد؟

پاسخ: اگر در نماز ظهر و در وقت مشترك است، نماز را به عنوان ظهر تمام مى كند و اگر در وقت مختصّ عصر است، بايد نماز را قطع كند و نماز عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند و اگر در نماز عصر است، چنانچه در وقت مشترك باشد، نيّت خود را به نماز ظهر برمى گرداند و پس از اتمام آن، نماز عصر را مى خواند و اگر در وقت مختص به نماز عصر باشد، نماز عصر خود را تمام مى كند و نماز ظهر را قضا مى نمايد.

ص: 193

پاسخ: در نماز ظهر و عصر، بايد يك نماز چهارركعتى بخواند و بنا بر احتياط واجب آن نماز بايد به نيّت ما فى الذّمه باشد و در نماز مغرب و عشا بايد هر دو نماز را بخواند و اگر فقط سه ركعت يا كمتر به پايان وقت نماز عشا باقى مانده، مخيّر است هر يك از نماز مغرب يا عشا را در آن وقت بخواند و ديگرى را در خارج وقت قضا كند.

[773] سؤال 122: آيا بازگرداندن نيّت نماز، از نافله به نافلۀ ديگر يا از نافله به واجب، صحيح و جايز است؟

پاسخ: در هر دو صورت، عدول كردن صحيح نيست.

[774] سؤال 123: آيا مى توان در نماز، نيّت را از نماز ادا به نماز قضا و يا از نماز قضا به نماز ادا برگرداند؟

پاسخ: برگرداندن نيّت از نماز قضا به نماز ادا جايز نيست؛ ولى برگرداندن نيّت از نماز ادا به نماز قضا اشكالى ندارد؛ يعنى اگر نماز ادا را شروع كند و در بين نماز به خاطر آورد كه نماز قضايى برعهدۀ اوست، مى تواند نيّت خود را به آن نماز قضا برگرداند؛ بلكه اگر نماز قضاى همان روز باشد، عدول به نماز قضا بنا بر احتياط لازم است.

[775] سؤال 124: آيا واجب است در نيّت نماز، تعيين كنيم كه نماز ما واجب است يا مستحب يا قصد قربت به تنهايى كافى است؟

پاسخ: قصد وجوب و يا ندب، لازم نيست، مگر در موردى كه تعيين يكى از آنها متوقّف بر قصد يكى از آنهاست، مثل اين كه در اول طلوع صبح مى خواهد هم نافلۀ صبح بخواند و هم فريضۀ صبح را كه در اين صورت بايد با قصد، تعيين كند كه كدام نماز را مى خواند.

[776] سؤال 125: كسى كه در بين نماز براى او حالت عُجب پيش مى آيد، اما با توجه

ص: 195

دوباره اين حالت زائل مى شود، آيا ايرادى بر نمازش وارد مى شود يا خير؟

پاسخ: نمازش صحيح است.

[777] سؤال 126: آيا عجب و ريايى كه بعد از نماز براى انسان حاصل مى شود، اشكالى در اصل نماز ايجاد مى كند يا خير؟ عجب و رياى قبل از نماز چه طور؟

پاسخ: در هر دو صورت، چنانچه هنگام نماز ريا نداشته باشد، نمازش صحيح است و اشكالى به نماز وارد نمى شود.

نشستن؟

پاسخ: وظيفه اش خواندن نماز در حال قيام است و قيام با همۀ اقسامش (اگر ايستادن بر آن صدق كند)، بر نشستن مقدّم است.

[782] سؤال 131: كسى كه قادر نيست ايستاده نماز بخواند، ولى مى تواند بر روى زانوهاى خود بايستد، آيا بايد به اين صورت نماز بخواند يا به حالت نشسته؟

پاسخ: مى تواند نشسته نماز بخواند، اگر چه احتياط اين است كه مانند شخص ايستاده بر روى زانوهاى خود بايستد و به همان صورت، نماز خود را بخواند.

[783] سؤال 132: فردى در بين نماز، مدت كوتاهى از روى عمد يك پاى خود را بلند كرده و دوباره به زمين مى گذارد. آيا نمازش صحيح است؟

پاسخ: در موقع عدم اشتغال به قرائت نماز و تسبيحات اربعه، نمازش صحيح است؛ ولى هنگام اشتغال، بنا بر احتياط واجب بايد هر دو پا روى زمين باشد.

[784] سؤال 133: آيا ايستادن در نماز بر روى يك پا يا بر روى انگشتان يا پاشنۀ پا، به جهت درد پا يا در حال اختيار، صحيح است يا نماز را باطل مى كند؟

پاسخ: در حال اشتغال به حمد و سوره و تسبيحات اربعه ايستادن بر روى يك پا در حال اختيار، بنا بر احتياط جايز نيست و در حال اضطرار اشكال ندارد و در بقيۀ موارد ذكر شده در سؤال، در حال اضطرار و اختيار بلا مانع است، به شرط آن كه از حال انتصاب و استقرار خارج نشود.

[785] سؤال 134: اگر انسان در حالت ايستاده، قادر به انجام ركوع نباشد، نماز را بايد ايستاده بخواند يا نشسته؟

پاسخ: نماز را نشسته بخواند و در حال نشسته ركوع كند و بنا بر احتياط واجب يك نماز نيز در حال ايستاده بخواند و ركوع را با اشاره به جا آورد.

ص: 197

[786] سؤال 135: اگر شخصى در صورت ايستاده نماز خواندن، قادر به انجام دادن ركوع و سجود نباشد و مجبور باشد آنها را با اشاره به جا آورد، ولى در صورت نشسته به جا آوردن نماز، بتواند ركوع در حال نشسته و سجود را به جا آورد، وظيفه اش چيست؟

پاسخ: نماز را به صورت نشسته و به همان كيفيت ذكر شده بخواند.

[787] سؤال 136: مكلّفى كه به علت ناتوانى، قدرت بر ايستادن در طول نماز را ندارد، ولى مقدارى از آن را مى تواند ايستاده بخواند، به چه صورت بايد نماز بخواند؟ نشسته يا ايستاده يا تركيبى از هر دوى آنها؟

پاسخ: بايد نماز را در حال ايستاده شروع كند و هر گاه كه از ايستادن عاجز شد، بنشيند و اگر دوباره قدرت بر ايستادن پيدا كرد، بايستد. به عبارت ديگر، هر موقع كه قادر به ايستادن است، نماز را ايستاده مى خواند و هر موقع كه نتواند ايستاده بخواند، آن را نشسته به جا مى آورد.

[788] سؤال 137: كسى كه بر اثر سرگيجه در بين نماز، مجبور مى شود كه مدتى را بنشيند، چگونه نمازش را ادامه دهد؟

پاسخ: اگر مدت سرگيجه مقدار كمى است كه موالات نماز به هم نمى خورد، پس از نشستن و رفع شدن سرگيجه برخيزد و نمازش را ادامه دهد و اگر مدت آن طولانى است، در مدتى كه نمى تواند ايستاده نماز بخواند، نشسته نمازش را ادامه دهد.

[789] سؤال 138: شخصى كه مى تواند به طور ايستاده نماز بخواند، ولى به جهت وضعيت جسمى خود، احتمال زياد مى دهد كه ايستاده نماز خواندن در دراز مدت به او صدمه وارد كند، آيا جايز است كه نشسته نماز بخواند؟

پاسخ: اگر تشخيص پزشكان موثّق، براى او خوفِ ضرر قابل اعتنا در مورد نماز ايستاده را در پى داشته باشد، به صورت نشسته نماز بخواند.

ص: 198

واجب است يا در نماز مستحبّى هم همين حكم وجود دارد؟

پاسخ: احتياط اين است كه در غير حال ضرورت، در نمازهاى مستحبّى هم عدول از سورۀ جحد (كافرون) و توحيد، به سورۀ ديگر جايز نيست.

نيست، اگر چه رعايت آن بهتر است.

[798] سؤال 147: آيا در نماز، ادغام كردن نون ساكنه و تنوين، در حروف «يرملون» (مثل «ولم يكنْ له») واجب است؟

پاسخ: احتياط، در ادغام كردن است، اگر چه لازم نيست.

[799] سؤال 148: آيا رعايت دو مدّ لازم كه در «ولا الضّالّين» وجود دارد، واجب است؟

پاسخ: بنا بر احتياط بايد رعايت شود.

[800] سؤال 149: آيا در نماز، خواندن كلمه هاى «صراط» و «صَلِّ» با حرف «س» نيز جايز و صحيح است؟

پاسخ: «صراط» را مى توان با حرف «س» نيز تلفظ كرد؛ ولى در كلمۀ «صَلِّ» صحيح نيست.

[801] سؤال 150: منظور از «وقف به حركت» يا «وصل به سكون» در قرائت نماز چيست؟ و معيار، براى عدم تحقّق «وصل به سكون» چيست؟ و آيا مكث يك ثانيه اى يا ذره اى نفس كشيدن كافى است؟

پاسخ: منظور از وقف و وصل، مكث و اتصال عرفى است. براى توضيح بيشتر، به مسألۀ 1027 رسالۀ عمليه مراجعه شود.

[802] سؤال 151: «وصل به سكون» و «وقف به حركت»، در حمد و سوره و اذكار مستحبّى و اذكار واجب و تشهد و سلام، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

پاسخ: احتياط واجب، ترك قرائت بيشتر از يك سوره در نماز واجب است.

[804] سؤال 153: آيا تكرار آيات شريفه و اذكار و دعاهايى كه در نماز خوانده مى شود، جايز است؟ و در صورت جايز بودن، آيا فضيلتى دارد يا خير؟

پاسخ: جايز است و اشكال ندارد و قهراً ثواب و فضيلت هم دارد.

توجهى نداشته و گمانش بر اين بوده كه نمازهايش صحيح است، آيا باز هم تكليفى در اين باره دارد يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، نمازهاى قبلى او صحيح است؛ ولى پس از اين در حدّ امكان بايد به نحو صحيح تلفّظ نمايد.

[809] سؤال 158: كسى كه هر چه تلاش مى كند، باز هم نمازش را غلط مى خواند، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: وظيفه اش خواندن نماز به همان صورت است كه مى تواند؛ ولى اگر غلط در حمد و سوره باشد، بنا بر احتياط مستحب در نماز جماعت شركت كند.

[810] سؤال 159: شخصى مدتى در بعضى از اجزاى واجب نماز، با اعراب غلط، نماز را خوانده است. تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر مسأله را نمى دانسته و در ندانستن مسأله مقصر نبوده و اعراب غلط، در تكبيرة الاحرام نماز نبوده، اعاده لازم ندارد.

[811] سؤال 160: اگر نمازگزار مدتى سهواً يك ذكر مستحبّى در نماز را اشتباه تلفّظ كرده باشد، آيا نمازهايى كه خوانده است، نياز به اعاده و قضا دارد؟

پاسخ: اعاده و قضا ندارد.

[812] سؤال 161: اگر كسى در نماز سهواً ذكر مستحبّى را غلط بگويد، آيا واجب است آن را تكرار كند يا مستحب است؟

پاسخ: اگر از محلّ آن نگذشته باشد، بهتر است آن را به نحو صحيح ادا كند؛ ولى اين كار، واجب نيست.

بودن، آيا مى توانيم به فارسى يا زبان ديگرى غير از عربى دعا نموده يا ذكر بگوييم؟

پاسخ: خواندن قرآن در نماز، به قصد قرائت قرآن (غير از چهار آيه از قرآن كه سجده واجب دارند) اشكال ندارد و همچنين ذكر گفتن به قصد ذكر مطلق و دعا كردن در بين نماز بى اشكال است، اگر چه به فارسى يا به زبان ديگرى غير از عربى باشد.

آيا نمازش باطل است؟

پاسخ: به نظر اين جانب، نمازش باطل است.

[818] سؤال 167: اگر كسى بعد از اتمام سوره، بدون هيچ مكث و فاصله اى به ركوع برود، آيا اشكالى دارد؟ به عبارت ديگر، آيا بايد بين ركوع و جزء قبلى آن فاصله شود يا لازم نيست؟

پاسخ: مكث ميان آخر سوره و ركوع، لازم نيست.

[819] سؤال 168: در بسيارى از اوقات ديده مى شود كه افرادى مقدارى از اول يا آخر ذكر ركوع و سجود را در حال حركت مى گويند. نماز اين افراد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر سهوى باشد، اشكال ندارد و اگر عمدى باشد، نماز باطل است.

[820] سؤال 169: كسى كه به علت مريضى نمى تواند در ركوع آرامش بدنش را حفظ كند و مجبور است ذكر ركوع را به همراه حركت بدن بگويد، چه كار بايد بكند؟

پاسخ: اگر در ركوع مى تواند يك «سبحان اللّه» را هم در حال آرامش بگويد، همان را بگويد و كافى است و اگر از گفتن يك «سبحان اللّه» هم در حال آرامش بدن عاجز است، با همان حالتى كه دارد، ذكر را بگويد و كفايت مى كند.

[821] سؤال 170: اگر كسى نتواند تا پايان ذكر ركوع در حال ركوع باقى بماند، وظيفه اش چيست؟

پاسخ: اگر مى تواند يك «سبحان اللّه» را در حال ركوع بگويد، همان كافى و مجزى است و اگر از گفتن حتى يك «سبحان اللّه» هم در حال ركوع عاجز است، احتياط اين است كه ذكر ركوع را در حال برخاستن از ركوع و قبل از اين كه از حدّ ركوع خارج شود و به قصد قربت مطلقه بگويد.

[822] سؤال 171: كسى كه مثلاً ذكر «سبحان ربى العظيم وبحمده» را در ركوع، سهواً غلط بخواند و يا اينكه سهواً در حال گفتن اين ذكر، بدنش حركت كند، آيا موقعى كه

ص: 205

مى خواهد ذكر ركوع را دوباره به صورت صحيح تكرار كند، مى تواند به جاى آن ذكر، سه بار «سبحان اللّه» بگويد؟

پاسخ: گفتن يك ذكر صحيح، با شرايط آن كافى است.

[823] سؤال 172: اگر در ركوع و سجود، افزون بر ذكر واجب صحيح، دعا و ذكر غلط خوانده شود، آيا به نماز صدمه مى زند؟ اگر در قنوت، ذكر و دعاى اشتباه خوانده شود، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر غلط فاحش و تغيير دهندۀ معنا نباشد، نماز را باطل نمى كند؛ ولى بنا بر احتياط واجب عمداً به اين نحو نخواند.

[827] سؤال 176: مى دانيم كه در سجده، بايد هفت موضع از بدن روى زمين قرار بگيرد. آيا زياد و كم شدن سجده، به تعداد قرار گرفتن پيشانى بر زمين بستگى دارد يا وابسته به تعداد قرار گرفتن همۀ هفت موضع بدن با هم، بر روى زمين است؟

پاسخ: ملاك در زيادى و يا كمى سجده، گذاردن و يا نگذاردن پيشانى بر زمين است و اعضاى ديگر در اين مسأله دخالتى ندارند.

[828] سؤال 177: معمولاً كسانى كه نمى توانند سجده كنند، مهر نماز را با دست بلند مى كنند و پيشانى را بر آن مى گذارند و در اين حال نوك انگشتان بزرگ پا را هم بر زمين نمى گذارند، در حالى كه مى توانند با درست كردن سكويى و قرار دادن مهر بر آن، پيشانى را بر مهر و كف هر دو دست را بر زمين بگذارند. در اين حالت، آيا درست كردن سكو براى اين كه بتوان كف هر دو دست را بر زمين گذاشت و همچنين گذاشتن نوك انگشتان بزرگ پا لازم است يا همان صورتى كه به طور معمول انجام مى شود، كافى است؟

پاسخ: در فرض سؤال، بايد نمازگزار تا جايى كه مى تواند براى سجده خم شود و مهر را بر روى سكو يا چيز ديگرى قرار دهد تا بتواند پيشانى را بر آن بگذارد و بقيۀ مواضع سجده را نيز هر كدام را كه مى تواند بايد بر روى زمين قرار دهد.

[829] سؤال 178: كسى كه وظيفه اش اين است كه سجده را با اشاره به جا آورد، در صورتى كه بتواند بعضى از مواضع سجده را بر زمين بگذارد، آيا اين كار واجب است؟

پاسخ: لازم نيست.

[830] سؤال 179: كسى بيمارى و درد شديدى در گردن دارد و نمى تواند در حالت سجده سر بر مهر بگذارد. اگر به علت درد شديد، نتواند روى چيزى مثل چهار پايه كوچك نيز مهر بگذارد و سجده كند، آيا مى تواند مهر را بردارد و بر پيشانى قرار دهد؟

پاسخ: اگر اصلاً نمى تواند براى سجده خم شود، بايد با سرش براى سجده

ص: 207

اشاره كند و اگر آن هم امكان ندارد، با چشمانش اشاره كند و بنا بر احتياط بايد مهر را نيز بردارد و به نزديكى پيشانى خود آورد و سر را بر آن بگذارد.

[831] سؤال 180: گاهى در پيشانى انسان جوش هايى پيدا مى شود كه هنگام سجده كردن درد مى گيرد. آيا مى توان در سجده، پيشانى را به صورت كج روى مهر گذاشت؟

پاسخ: لازم نيست جاى جوش را بر مهر بگذارد، اگر ممكن است، جاى ديگر پيشانى را بر روى مهر بگذارد.

[832] سؤال 181: خانمى مدتى در نماز، چادرش بين پيشانى او و مهر نماز حائل شده است.

با توجه به اين كه حكم مسأله را نمى دانسته، نمازهايى كه اين طور خوانده، چه صورتى دارد؟

پاسخ: همۀ نمازهايى را كه مى داند در هر دو سجده از يك ركعت آن نمازها، چادر حائل شده - به طورى كه به مقدار لازم، پيشانى به مهر نرسيده - بايد اعاده كند؛ ولى در مورد نمازهايى كه يقين دارد يك يا چند سجده از آن نمازها را به اين نحو به جا آورده است، اما يقين ندارد كه دو سجده از يك ركعت را به اين ترتيب به جا آورده است، براى آن تعداد از سجده ها كه به فوت شدن آنها به خاطر حائل شدن چادر يقين دارد، بايد قضاى سجده به جا آورد و بعد از قضاى هر سجده، بنا بر احتياط دو سجده سهو نيز بنمايد.

[834] سؤال 183: حكم سجده بر روى مهرهايى كه داراى عكس بارگاه معصومين عليهم السلام هستند، چيست؟

پاسخ: اگر از آن تفسير بد و ناصحيح نكنند و مانع رسيدن پيشانى به مهر نباشد، بى اشكال است.

[835] سؤال 184: يكى از دو طرف مهرهاى نماز، مقدارى برجستگى دارد. آيا سجده بر سطح ناهموار آن صحيح است؟

پاسخ: اگر برجستگى، مانع رسيدن مقدار لازم پيشانى به مهر باشد، اشكال دارد.

[836] سؤال 185: با توجه به اين كه سجده بر چيزهاى خوردنى صحيح نيست، سجده كردن بر چيزهايى كه در بعضى از كشورها از چيزهاى خوردنى است، ولى در كشورى ديگر خوردنى نيست، چه حكمى دارد؟ سجده كردن بر گياهى كه از غذاهاى حيوانات است، ولى در موارد كمى، انسان نيز از آن استفاده مى كند، چه صورتى دارد؟

پاسخ: در فرض اول، سجده كردن بر چيزهايى كه در بعضى از كشورها خوردنى است، صحيح نيست؛ ولى در فرض دوم، يعنى در گياهى كه حيوانات مى خورند، مانند يونجه و امثال آن، ولى انسان در بعضى اوقات آنها را مى خورد، اشكال ندارد و سجده بر آن صحيح است.

[837] سؤال 186: سجده كردن روى برگ چاى، قبل از پختن و بعد از آن، چه حكمى دارد؟

پاسخ: بنا بر احتياط صحيح نيست.

[838] سؤال 187: آيا سجده كردن بر قسمتى از ميوه ها كه معمولاً خورده نمى شوند (مثل پوست خربزه و هندوانه)، صحيح است؟

پاسخ: بنا بر احتياط جايز نيست.

[839] سؤال 188: گياهان و ميوه هايى كه خوراكى هستند، مراحل مختلفى را طى مى كنند و

ص: 209

تنها در بعضى از مراحل، قابليت خوردن را دارند، مثلاً قبل از رسيدن و يا بعد از رسيدن و خراب شدن، خوراكى محسوب نمى شوند. آيا سجده بر اين چيزها در مراحلى كه غير خوراكى هستند، صحيح است؟

پاسخ: در فرض مذكور، سجده بر آنها جايز نيست.

[840] سؤال 189: سجده بر حصير تهيه شده از برگ درخت نخل و همچنين سجده بر نخ كنف (نخ گونى بافى)، چه حكمى دارد؟

پاسخ: مورد اول (حصير برگ نخل)، اشكال ندارد؛ ولى مورد دوم، خالى از اشكال نيست.

[841] سؤال 190: آيا سجده بر دستمال كاغذى صحيح است؟

پاسخ: اگر احراز شود كه دستمال كاغذى از چيزهايى ساخته شده كه سجده بر آنها صحيح است، اشكال ندارد؛ ولى اين موضوع در نزد اين جانب محرز نيست.

[842] سؤال 191: آيا سجده نمودن بر پول كاغذى و كاغذ رنگى و يا كاغذ سفيدى كه بعداً به وسيلۀ چاپ، رنگ آن عوض شده، صحيح است؟

پاسخ: اگر كاغذ يا پول كاغذى از موادى ساخته شده كه سجده بر آن صحيح است، سجده كردن اشكال ندارد، وگرنه جايز نيست، و در موارد مشكوك، احتياط، در ترك است و رنگ كاغذ، اگر داراى جرمى نباشد كه بين كاغذ و پيشانى سجده كننده حائل شود، در اين صورت سجده بر آن كاغذ اشكالى ندارد.

مى شنود؟

پاسخ: حكم وجوب سجده، به قارى و گوش كننده اختصاص دارد و در بقيۀ موارد، واجب نيست، اگرچه بر شنونده نيز سجده كردن مستحب است.

[844] سؤال 193: آيا با خواندن يا گوش دادن به مقدارى از آيۀ سجده و نه تمام آيه، خواننده و يا كسى كه گوش به آيه مى كند، بايد سجده كند؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب بايد سجده كند، خصوصاً اگر لفظ سجده خوانده شود.

[845] سؤال 194: بچۀ غير مميّزى با تعليم والدين خود سورۀ علق را حفظ كرده و گاهى آن را بر زبان خود جارى مى كند. آيا كسانى كه آيۀ آخر سورۀ علق (آيۀ سجده) را از زبان او گوش مى كنند، واجب است سجده كنند؟

پاسخ: چنانچه در خواندن آيۀ سجده، قصد قرآن خواندن نداشته باشد و بدون اين قصد، آيه بر زبانش جارى شود، سجده واجب نيست.

[846] سؤال 195: اگر كسى به آيۀ سجده از راديو، تلويزيون يا بلندگو گوش بدهد، آيا سجده بر او واجب است يا خير؟

پاسخ: اگر قارى قرآن در همان موقع، در حال قرائت كردن باشد و شنونده از راديو، تلويزيون يا بلندگو به آن گوش فرا دهد، ظاهراً سجده كردن واجب است و اگر صداى ضبط شده باشد كه از ضبط صوت يا راديو و تلويزيون پخش مى شود، بنا بر احتياط سجده كردن واجب است.

[847] سؤال 196: انسانى كه گوشش سنگين است و در مجلسى حاضر است كه آيۀ سجده خوانده مى شود، ولى او به خوبى آيه را نمى شنود، سجده بر او واجب مى شود يا نه؟

پاسخ: در مورد سؤال، سجده بر اين شخص واجب نيست، اگر چه مطابق احتياط است.

ص: 211

[848] سؤال 197: نمازگزارى كه در بين نماز، آيۀ سجده را مى شنود، چه وظيفه اى برعهده اش مى آيد؟

پاسخ: اگر آيه را بشنود، ولى به آن گوش ندهد، چيزى بر او نيست؛ ولى اگر به آن گوش فرا دهد، در حكم قرائت عمدى است.

پاسخ: چنانچه به قصد جزئيت نباشد، بلكه به قصد دعا و قربت مطلقه باشد، ظاهراً اشكال ندارد و موجب بطلان نماز نمى شود؛ ولى بهتر است در تشهد نماز، به همان نحوى كه وارد شده و مأثور است، اكتفا شود.

[853] سؤال 202: آيا خواندن شهادت ثالثه (شهادت بر ولايت حضرت على عليه السلام)، در نماز جايز است؟

پاسخ: نبايد چيزى بر نماز اضافه شود. بنا بر اين، شهادت ثالثه در تشهد به قصد اين كه جزء نماز باشد، صحيح نيست و بدون قصد جزئيت هم چون منشأ اختلاف است، ترك شود.

پاسخ: اگر سكوت، به قدرى باشد كه صورت نماز را به هم نزند، اشكال ندارد؛ ولى اگر به قدرى باشد كه صورت نماز را به هم بزند، چه عمدى باشد و چه سهوى، نماز باطل مى شود، مگر اين كه حالت اين شخص طورى است كه نمى تواند به غير از اين صورت نماز بخواند و اگر تكرار نمايد باز هم به همين صورت و با فاصله نماز را مى خواند كه در اين حال مى تواند به همان نماز اكتفا كند.

است؛ بلكه خالى از قوت نيست.

[860] سؤال 209: آيا مى توان بعضى از جملات اذان را كمتر يا بيشتر از آن چيزى كه معيّن شده است، تكرار كرد، مثل اين كه «حىّ على الصلاة» يا شهادتين را يك بار يا سه بار گفت؟

پاسخ: نمى توان به قصد اذان، جملات آن را كمتر يا بيشتر كرد؛ ولى تكرار «حىّ على الصلاة»، «حىّ على الفلاح» يا شهادتين، به جهت تأكيد و تشويق مردم و جمع شدن آنها براى نماز اشكالى ندارد؛ ولى آنچه زيادتر گفته مى شود، جزء اذان نيست.

[861] سؤال 210: حكم شهادت ثالثه در اذان و اقامه چيست؟

پاسخ: گفتن شهادت ثالثه در اذان و اقامه، به عنوان جزئيت جايز نيست؛ ولى گفتن در اذان و اقامه، به قصد قربت مطلقه، خوب است.

[862] سؤال 211: جابه جا شدن سهوى اذان و اقامه در نماز، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر عمداً و يا سهواً و يا جهلاً اقامه را بر اذان مقدّم نمايد، براى درك كردن اقامه، بايد بعد از اذان، اقامه را اعاده كند.

[863] سؤال 212: هنگام گفتن اقامۀ نماز، نمى دانيم كه اذان را گفتيم يا نه. اگر بخواهيم ثواب گفتن اذان را درك كنيم، آيا بايد دوباره اذان و اقامه بگوييم يا همين كه نيّت گفتن را داشته ايم و الآن شك در گفتن داريم، كافى است؟

پاسخ: بعد از دخول و ورود به اقامه، به شك خود اعتنا نكند؛ ولى اگر شكّ او قبل از آن باشد، اذان و سپس اقامه را بگويد.

[864] سؤال 213: آيا كسى كه در حال گفتن اذان اعلام است، مى تواند همان اذان را اذان نماز خود قرار دهد و بعد از آن اقامه بگويد و نمازش را بخواند يا لازم است براى نماز، اذان ديگرى بگويد؟

پاسخ: اگر براى اذان اعلام قصد قربت كرده باشد، مى تواند به اذان اعلام،

ص: 215

براى نمازش كفايت كند و بعد از آن اقامه را بگويد و نماز را شروع نمايد.

[865] سؤال 214: شخصى قبل از نماز فرادى، اذان و ا قامه مى گويد و مشغول نماز مى شود.

اگر ما در آن مكان حاضر باشيم و بعد از اذان و اقامۀ آن شخص بخواهيم نماز بخوانيم، آيا لازم است باز هم اذان و اقامه بگوييم يا مى توانيم به همان اذان و اقامه اكتفا كنيم؟

پاسخ: مى توانيد به همان اذان و اقامه اكتفا كنيد، به شرط اين كه هنگام گفتن آن شخص، همۀ فصول اذان و اقامه را بشنويد.

[866] سؤال 215: در بسيارى از مواقع، به هنگام نماز جماعت در مساجد، بچه هاى نابالغ اذان مى گويند. آيا مى توان به همين اذان براى نماز اكتفا كرد يا خير؟

پاسخ: اگر مميّز باشند، اذان آنها كفايت مى كند.

[867] سؤال 216: در مواردى كه اذان، در نماز ساقط مى شود، آيا سقوط اذان، لازم است يا جايز؟

پاسخ: در نماز عصر روز عرفه (در صورت جمع با نماز ظهر) و در نماز عشاى مزدلفه (در صورت جمع با نماز مغرب)، و بنا بر احتياط واجب در نماز عصر روز جمعه (در صورت جمع نماز عصر با نماز جمعه و يا با نماز ظهر) اذان را ترك كند؛ ولى در بقيۀ موارد، مى تواند اذان بگويد.

[868] سؤال 217: اذان گفتن دختران در مدارس دخترانه، جهت حضور دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه، چه حكمى دارد؟

پاسخ: فى نفسه اشكال ندارد؛ ولى كفايت از اذان براى اقامۀ نماز جماعت نمى كند.

است كه مى توان آن را ترك كرد؟ بالا بردن دست ها به هنگام تكبيرة الاحرام و ديگر تكبيرهاى نماز چه طور؟

پاسخ: اگر بخواهد قنوت بخواند، احتياط واجب آن است كه دست ها را بلند كند و مستحب است دست ها را تا مقابل صورت بلند نمايد و در تكبيرات نماز، بالا بردن دست ها تا مقابل گوش ها مستحب است.

[870] سؤال 219: آيا غلط خواندن قنوت و يا ذكرهاى مستحبّى نماز، مبطل نماز است؟

پاسخ: اگر غلط خواندن آنها به حدّى نباشد كه از ذكر بودن خارج شود، مبطل نيست؛ ولى بنا بر احتياط واجب نبايد عمداً آنها را به اين صورت بخواند.

[871] سؤال 220: آيا دعا كردن در قنوت، به زبان فارسى و يا هر زبان ديگرى غير از عربى، صحيح است و موجب بطلان نماز نمى شود؟

پاسخ: اگر قادر به خواندن دعا به عربى باشد، سزاوار است كه به عربى بخواند؛ ولى خواندن دعا به زبان غير عربى هم اشكال ندارد.

[872] سؤال 221: آيا در قنوت، خواندن شعرى كه داراى مضامين دعا و مناجات است، جايز است؟ و در صورت جواز، عربى بودن در آن شرط است يا به هر زبانى باشد، مانعى ندارد؟

پاسخ: خواندن شعر مذكور در سؤال، اشكال ندارد و عربى بودن در آن شرط نيست و به هر زبانى مى شود قنوت را خواند.

[873] سؤال 222: كسى كه در قنوت نماز اين دعا را مى خواند: «فاصفح عنّي بحسن توكّلي عليك» و بعد شك مى كند كه درست خوانده يا نه؟!

الف. آيا مى تواند «إليك» بگويد، به اين نيّت كه هر كدام («عليك» يا «إليك») درست است، همان محسوب شود؟

ص: 217

پاسخ: نمى تواند.

ب. اگر «إليك» را گفته باشد، نمازى را كه اين گونه خوانده، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر جاهل مقصّر نبوده، اعاده لازم نيست؛ ولى بايد دو سجده سهو به جا آورد.

ج. اگر اين مسأله در جاهاى ديگر نماز اتفاق افتاد، حكمش چيست؟

پاسخ: در هر جاى نماز، اگر در اذكار مستحبّى اتفاق بيفتد، همان حكم قبلى را دارد.

[874] سؤال 223: بعضى اوقات در قنوت، سمت نگين انگشتر عقيق را به طرف صورت مى گيرند، آيا اين عمل، سنّت است و ثوابى دارد؟

پاسخ: اگر كسى به اميد مطلوب بودن، آن را انجام دهد، مانعى ندارد.

[886] سؤال 235: زنى كه استحاضۀ متوسطه است، پس از عمل به وظيفۀ خود مشغول نماز صبح شده است و در حين نماز استحاضۀ او كثيره شده، وظيفه اش چيست؟ اگر اين اتفاق در بين نماز ظهر، عصر، مغرب و يا عشا پيش بيايد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر مورد ذكر شده در سؤال، در نماز صبح پيش بيايد، چنانچه بدن يا لباسش نجس نشود و يا در صورت نجاست، بتواند در حين نماز بدن و لباسش را تطهير كند، نمازش را ادامه دهد و صحيح است؛ ولى اگر در نماز ظهر، عصر، مغرب و يا عشا پيش بيايد، در اين صورت نمازش را قطع كند و پس از عمل به وظيفۀ مستحاضۀ كثيره نماز را از سر بگيرد.

[887] سؤال 236: فردى كه در نماز، حالت خواب او را فرا گرفته و بعد از بيدار شدن از خواب شك مى كند كه در بين نماز خوابيده يا بعد از اتمام نماز، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: بايد نماز را اعاده كند.

[890] سؤال 239: شخصى در قيام نماز، به جهت سنگينى وزن و پا به پا كردن، به طرف راست و چپ قبله منحرف مى شود. آيا نمازش صحيح است؟

پاسخ: انحراف غير عمدى از قبله، اگر به حدّ طرف راست يا چپ قبله برسد، مبطل نماز است؛ ولى اگر جزئى باشد، اشكال ندارد.

[891] سؤال 240: چنانچه براى بيمار، خواندن نماز به سوى قبله امكان نداشته و يا مشكل باشد (مثل اين كه روى تختى خوابيده كه جهت آن مخالف قبله است و نمى توان جهت آن را تغيير داد و يا تغيير دادن آن بسيار مشكل است)، چگونه بايد نماز بخواند؟ و آيا جهات ديگر برايش يكسان است؟

پاسخ: در فرض سؤال، اگر تا آخر وقت امكان رو به قبله خواندن نماز برايش وجود نداشته باشد، به هر مقدار كه ممكن است به طرف قبله نماز بخواند و نمازش صحيح است.

[892] سؤال 241: شخصى كه به واسطۀ بسته شدن به جايى (مثل بسته شدن به درخت) نمى تواند رو به قبله شود و نماز بخواند، تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر در تمام وقت نماز نتواند رو به قبله نماز بخواند، به هر مقدار كه امكان دارد رو به قبله شود و نماز بخواند و كافى است.

[893] سؤال 242: اگر كسى كه نمى تواند علم يا ظن به جهت قبله پيدا كند، به يك جهت دلخواه نماز بخواند و در وقت يا خارج وقت نماز بفهمد كه قبله در جهت ديگرى بوده است، تكليفش چيست؟

پاسخ: اگر به هنگام نماز خواندن، قبله بين طرف راست و چپ نمازگزار بوده، نمازش صحيح است و اگر قبله در طرف راست يا چپ نمازگزار بوده، چنانچه در وقت نماز متوجه شود، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر پس از وقت نماز متوجه شود، قضا لازم نيست و اگر قبله در طرف پشت نمازگزار بوده، چنانچه در وقت نماز متوجه شود، نماز را اعاده كند و اگر پس از وقت متوجه شود، بنا

ص: 222

بر احتياط آن را قضا نمايد.

[894] سؤال 243: شخصى خانۀ جديدى مى خرد. در ابتداى امر براى يافتن قبله از يكى از همسايه ها جهت قبله را مى پرسد و به آن جهت نماز مى خواند؛ اما بعدها با گذاشتن قبله نما اطمينان پيدا مى كند جهتى را كه سال ها به طرف آن نماز مى خوانده، اشتباه بوده است. با توجه به اين كه اين فرد از راه هاى معتبر، براى يافتن قبله استفاده نكرده است، آيا بايد نماز هايى كه در اين سال ها خوانده، قضا نمايد؟

پاسخ: اگر انحراف نمازگزار از قبله به حدّ مشرق و مغرب (چپ يا راست قبله) نرسد، اعاده و قضا ندارد و اگر به اين حد برسد، اعاده لازم است؛ ولى قضا ندارد و اگر انحراف بيش از آن باشد كه در نتيجه قبله در پشت نمازگزار واقع شده، اعاده واجب است و بنا بر احتياط واجب قضا نيز لازم است و چنانچه امثال اين افراد ملتفت باشند و احتمال جدّى انحراف از قبله را بدهند، لازم است تحقيق كنند تا براى آنها اطمينان حاصل شود و نبايد نسبت به مسائل شرعى با سهل انگارى برخورد شود.

بخوانند. آيا مى توانم نماز مغرب و عشاى خود را بلند و شمرده بخوانم تا آنها ياد بگيرند؟

پاسخ: اگر نيّت شما اين باشد كه نماز خود را بخوانيد و در ضمن آن مى خواهيد به بچه هاى خود نماز را آموزش بدهيد، اشكال ندارد؛ ولى بهتر اين است كه بعد از خواندن نماز، به فرزندانتان آموزش دهيد.

جواب سلام واجب نيست؛ ولى چنانچه عرفاً به آن «سلام» گفته شود، بايد جواب سلام، به صورت صحيح از طرف نمازگزار داده شود و احتياط اين است كه جواب را به قصد دعا (طلب سلامت از خدا براى كسى كه به او سلام گفته) بگويد.

[900] سؤال 249: آيا گفتن كلمۀ «سلام» به نمازگزار، بدون اين كه بعد از آن كلمۀ «عليكم» يا كلمۀ «عليك» آورده شود، وظيفه اى بر عهدۀ نمازگزار مى آورد؟

پاسخ: اگر نمازگزار علم يا گمان داشته باشد كه سلام كننده كلمۀ «عليك» يا «عليكم» را در تقدير گرفته و قصد كرده است، جواب سلام او واجب است، وگرنه جواب سلام واجب نيست و احتياط اين است كه نمازگزار نيز به گفتن كلمۀ «سلام» اكتفا كند و «عليك» يا «عليكم» را در تقدير بگيرد.

پاسخ: اگر بتواند قصد قربت كند و شك هم برايش پيش نيايد و يا اگر شك پيش آمد، مطابق وظيفۀ خود در باب شك عمل كند، نمازش صحيح است.

[908] سؤال 257: كسى كه نمى داند حالتى كه در نماز براى او پيدا شده است، حالت شك است يا ظن و گمان، بايد به احكام شك رفتار كند يا به احكام ظن و گمان؟

پاسخ: با مقدارى تأمّل و دقت، معمولاً اين حالت مرتفع مى شود و شخص مى فهمد كه داراى حالت ظن و گمان است يا داراى شك؛ ولى اگر باز هم نتوانست تشخيص دهد، چنانچه احراز نكند كه داراى حالت ظن است، بايد به حكم شك عمل كند.

پاسخ: بايد به حكم شكّ اخير عمل كند.

[915] سؤال 264: نمازگزارى در ركعات نماز شك مى كند و بنا را بر ركعت بيشتر گذاشته، نماز را تمام مى كند؛ ولى بعد از سلام نماز، فراموش مى كند كه شك او بين سه ركعت و چهار ركعت بود تا يك ركعت نماز احتياط بخواند يا شك بين دو و چهار بود تا وظيفه اش خواندن دو ركعت نماز احتياط باشد. در اين موقع، نماز احتياط را به چه صورتى بخواند تا نمازش صحيح شود؟

پاسخ: اقوى اين است كه به هر دو وظيفه عمل كند و نمازش صحيح است.

[916] سؤال 265: نمازگزارى كه بعد از به جا آوردن دو سجده، بين دو و چهار يا بين سه و چهار و يا بين دو و سه و چهار شك مى كند و بعد از شكّ خود، گمان پيدا مى كند كه چهار ركعت نخوانده است، چه بايد بكند؟

پاسخ: در فرض سؤال، در شك بين دو و چهار، بنا را بر دو بگذارد و نمازش را تمام كند و نمازش صحيح است و در شك بين سه و چهار، بنا را بر سه بگذارد و نمازش را تمام كند و نمازش صحيح است و در شك بين دو و سه و چهار، بنا را بر سه بگذارد و به دستور شك بين دو و سه عمل كند.

[917] سؤال 266: كسى كه شك در ركعات نماز براى او پيش مى آيد، ولى بعد از سلام نماز به طور كلّى فراموش مى كند كه چه شكى براى او پيش آمده بود تا بر طبق آن به وظيفه اش عمل كند، چگونه بايد نماز را تمام كند؟

پاسخ: ظاهر، جواز اعادۀ اصل نماز است، بدون آن كه به وظيفۀ احتياط عمل نمايد و بدون آن كه سجده سهو كند.

پاسخ: اگر شك در بعضى از شرايط، بعد از تمام شدن نماز باشد، نماز خوانده شده، محكوم به صحّت است و براى نماز بعدى بايد شرط را احراز نمود و اگر قبل از نماز و يا در اثناى نماز باشد، بايد با يك طريق شرعى (اگر چه به وسيلۀ استصحاب و يا اصول ديگر باشد)، شرط را احراز كند تا بتواند نماز را بخواند و يا به آن ادامه دهد و اگر شرط احراز نشد، چنانچه قبل از نماز باشد، نمى تواند نماز بخواند و چنانچه در بين نماز باشد، نماز او محكوم به بطلان است؛ و اگر در بين نماز در فعلى از افعال نماز شك كند، چنانچه داخل فعل بعدى شده است، به شكّش اعتنا نكند و اگر داخل نشده، بايد آن فعل را به جا آورد، مثل اين كه اگر در حال قيام شك كند كه ركوع را انجام داده يا نه، بايد ركوع را انجام دهد و اگر بعد از نماز در فعلى از افعال نماز شك كرد، به آن اعتنا نكند.

[919] سؤال 268: بيمارى كه ركوع و سجود را با اشاره انجام مى دهد، اگر شك كند در حال ركوع است يا سجده، تكليفش چيست؟

پاسخ: بنا را بر اين مى گذارد كه در حال ركوع است و ذكر ركوع را مى گويد و بقيۀ كارهاى نماز را ادامه مى دهد.

نشسته را انجام دهد و در شك بين دو و چهار كه وظيفۀ شخص سالم خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده است، اين بيمار باز هم اين دو ركعت را به صورت نشسته به جا مى آورد.

[923] سؤال 272: آيا اشكالى دارد كه بين سلام نماز و نماز احتياط كه بعداز آن خوانده مى شود، فاصله بيفتد؟

پاسخ: اگر فاصله به قدرى نباشد كه فوريت عرفى از بين برود، اشكال ندارد؛ ولى اگر به وسيلۀ انجام دادن منافيات نماز، بين اصل نماز و نماز احتياط فاصله بيفتد، بايد اصل نماز را اعاده نمايد و اگر سهواً حرف بزند، بنا بر احتياط بايد بعد از نماز احتياط، دو سجدۀ سهو انجام دهد.

[924] سؤال 273: كسى كه اشتباهاً در نماز احتياط، علاوه بر حمد، سوره بخواند يا سهواً ركنى را كم و زياد كند، چه وظيفه اى دارد؟ و حكم نماز اصلى و نماز احتياط او چيست؟

پاسخ: اگر ركنى را در نماز احتياط زياد و يا كم كند، نماز احتياط باطل مى شود و احتياطاً بايد نماز احتياط را دوباره بخواند و بعد، اصل نماز را نيز اعاده كند و اگر فعلى از افعال غير ركنى را كم و يا زياد كند، نمازش صحيح است؛ ولى اگر آن فعل از افعالى باشد كه كم يا زياد كردن آن در اصل نماز موجب سجده سهو مى شود، بنا بر احتياط بايد پس از نماز احتياط، دو سجدۀ سهو به جا آورد.

[925] سؤال 274: مكلّفى پس از شك در نماز و بنا گذاشتن بر ركعت بيشتر و سلام دادن نماز، مى ايستد و آمادۀ خواندن نماز احتياط مى شود، اما قبل از شروع به نماز احتياط، يقين مى كند كه به اندازۀ ركعت كمتر، نماز خوانده، مثلاً پس از شك در دو و چهار و آماده شدن براى نماز احتياط، مى فهمد كه دو ركعت خوانده نه چهار ركعت. حكم اين نماز چيست؟

پاسخ: بايد آنچه را كه ناقص مانده، انجام دهد و براى سلام بى جا، احتياطاً دو

ص: 232

سجده سهو بنمايد، مگر قبل از آن كه بخواهد مقدار ناقص را جبران كند، كارى كه منافى نماز است، از او سر زده باشد كه در اين صورت بايد نماز را اعاده نمايد.

[926] سؤال 275: كسى كه به عنوان مثال برايش در نماز، شك بين سه و چهار پيش مى آيد و بعد از سلام نماز، مشغول به نماز احتياط مى شود، اگر در بين نماز احتياط اطمينان يا يقين به يكى از دو طرف شك (سه ركعت يا چهار ركعت) پيدا كند، نمازش را چگونه به پايان برساند؟

پاسخ: اگر در بين نماز احتياط، براى نمازگزار يقين يا اطمينان حاصل شد كه نمازش تمام و صحيح بوده است، جايز است كه نماز احتياط را قطع كند و جايز است آن را به قصد نافله تمام كند و اگر نماز احتياطش كه اكنون مى خواهد آن را به قصد نافله تمام كند يك ركعت بوده، مى تواند آن را يك ركعتى تمام كند و همچنين مى تواند ركعت ديگرى به آن اضافه نمايد و آن را دو ركعتى به اتمام رساند، و اگر در بين نماز احتياط، يقين يا اطمينان حاصل نمود كه نمازش ناقص بوده، مسأله، صورتهاى مختلفى دارد و بنا بر اظهر، در صورتى كه بتواند نمازش را با ادامه دادن نماز احتياط و يا رها كردن آن (در صورتى كه وارد ركوع نشده باشد) تكميل نمايد، بايد همين كار را بكند و نمازش صحيح است (مانند اين كه بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن يك ركعت نماز احتياط ايستاده، متوجه شود كه نماز اصلى را دو ركعتى خوانده بود، كه در اين صورت ركعتى كه به عنوان احتياط خوانده، ركعت سوم نماز او محسوب مى شود و نماز خود را با خواندن يك ركعت ديگر كامل مى كند و يا مثل اين كه در شك بين سه و چهار، بعد از سلام مشغول به خواندن نماز احتياط نشسته شود، سپس قبل از ركوع بفهمد كه نمازش را دو ركعتى خوانده كه در اين صورت بايد نماز احتياط را رها كند و دو ركعتِ ناقص نماز خود را به صورت ايستاده تكميل كند) و در صورتى كه نتواند نمازش راتكميل كند، بايد

ص: 233

آن را از سر بگيرد.

[927] سؤال 276: بعد از خواندن نماز احتياط، يقين مى كنيم نمازى كه خوانده بوديم، كامل بوده و احتياجى به نماز احتياط نداشته و يا اين كه يقين مى كنيم نمازمان ناقص بوده و با نماز احتياط كامل شده است. آيا اكنون وظيفۀ جديدى متوجه ما مى شود يا همان نماز كافى است؟

پاسخ: در هر دو صورت، تكليف جديدى متوجه انسان نيست و همان نماز كافى است.

[928] سؤال 277: اگر هم نماز احتياط و هم قضاى سجده يا تشهد فراموش شده بر نمازگزار واجب شود، كدام يك از آنها را بايد زودتر انجام دهد؟

پاسخ: بايد اول نماز احتياط را به جا آورد، مگر اين كه سجده يا تشهد فراموش شده از ركعت آخر باشد كه در اين صورت بنا بر احتياط بايد سجده يا تشهد و بقيۀ افعال بعد از آنها در نماز را تا آخر سلام نماز به قصد «ما فى الذمّه» به جا آورد و سپس نماز احتياط را بخواند و در آخر، بنا بر احتياط به جهت سلام بى جا در نماز، دو سجدۀ سهو نيز به جا آورد.

[929] سؤال 278: كسى كه در يك نماز، هم نماز احتياط و هم سجدۀ سهو بر او واجب مى شود، كدام يك را بايد اول به جا آورد؟

پاسخ: اول بايد، نماز احتياط را بخواند.

«سين» و «باء» از «سبحان اللّه»، تسبيحات را قطع مى كند. آيا گفتن اين دو حرف در اين جا، كلام بى جا محسوب شده و سجدۀ سهو لازم دارد يا خير؟

پاسخ: در صورت ذكر شده، سجدۀ سهو لازم نيست.

[931] سؤال 280: اگر در يك نماز، هم سجده سهو و هم قضاى سجده يا تشهد فراموش شده بر عهدۀ نمازگزار باشد، كدام يك را مقدّم كند؟

پاسخ: بايد قضاى سجده و تشهد فراموش شده را بر سجدۀ سهو مقدّم كند.

بين نماز يادش بيايد كه سجده يا تشهد فراموش شده را انجام نداده، وظيفه اش چيست و نمازى كه مشغول آن است، چه حكمى دارد؟

پاسخ: بايد نماز را قطع نمايد و آنها را انجام دهد.

[935] سؤال 284: آيا پس از به جا آوردن تشهد فراموش شده، سلام دادن لازم است؟ و آيا در اين حكم، فرقى بين اين كه تشهد اول فراموش شده باشد يا تشهد دوم وجود دارد؟

پاسخ: اگر تشهد فراموش شده از ركعت آخر نباشد، بنا بر احتياط قضا دارد و سلام دادن لازم نيست و بايد پس از آن، دو سجده سهو به جا آورد و اگر تشهد فراموش شده از ركعت آخر باشد و كارى كه نماز را باطل مى كند، انجام نداده باشد و موالات نيز به هم نخورده باشد، بنا بر احتياط تشهد را بدون نيّت ادا و قضا و به قصد قربت مطلقه بخواند و سلام را نيز رجائاً بدهد و سپس دو سجدۀ سهو به جا آورد و اگر بدون علم و عمد كارى كه نماز را باطل مى كند، انجام داده و يا موالات به هم خورده باشد، قضاى تشهد را بنا بر احتياط انجام دهد و سلام دادن لازم نيست و پس از آن دو سجدۀ سهو به جا آورد.

[936] سؤال 285: اگر كسى بين قضاى سجده يا تشهد فراموش شده و نماز، فاصلۀ زياد بيندازد و يا كارى كه منافى نماز است، به جا آورد، وظيفه اش چيست؟

پاسخ: اگر عمداً و با علم به اين كه به جا آوردن قضاى سجده و يا تشهد، بايد بدون فاصله بعد از نماز به جا آورده شود، اين كار را انجام دهد، پس از به جا آوردن قضاى سجده و يا تشهد فراموش شده و انجام دادن سجدۀ سهو، بنا بر احتياط بايد نماز را نيز دوباره بخواند؛ و در غير اين صورت به جا آوردن قضاى سجده و تشهد فراموش شده به همراه سجدۀ سهو كافى است.

[937] سؤال 286: كسى كه در حال ايستاده به ياد آورد كه تشهد نمازش را نگفته و براى گفتن تشهد ننشيند ونمازش را تمام كند، حكمش چيست؟

پاسخ: اگر مى دانسته كه وظيفه اش اين است كه بنشيند و تشهد بخواند و اين

ص: 236

كار را نكرده، نمازش را بايد دوباره بخواند و همچنين است اگر نمى دانسته، ولى در ندانستن مسأله مقصّر بوده است.

نايب داشته باشد، ولى به خاطر كمبود پرستار و پرسنل، نايب گرفتن مشكل باشد، تكليفش چيست؟ و آيا در اين صورت، خواندن نماز بدون طهارت، احتياج به قضا كردن دارد يا خير؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اگر نايب گرفتن حرجى باشد، نايب گرفتن واجب نيست و چنانچه بدون طهارت نماز خوانده، قضا نمايد.

[941] سؤال 290: قبلاً براى وضو گرفتن، ابتدا دو دست را از مچ تا سر انگشتان و سپس صورت و دو دست را از آرنج تا مچ مى شستم و آب را تا سر انگشتان دست نمى رساندم و فكر مى كردم چون در ابتداى وضو دست را از مچ تا سر انگشتان شسته ام، لذا مجدداً نيازى به رساندن آب تا سر انگشتان نيست و چندين سال بدين منوال وضو مى گرفتم و آن را درست مى دانستم و به همين خاطر نيازى به سؤال كردن نمى ديدم و هيچ گونه شبهه اى هم در ذهنم نبود. تكليف نمازهايى كه با چنين وضويى خوانده ام، چيست؟

پاسخ: نمازها را تدريجاً قضا كنيد.

[942] سؤال 291: نمازهاى جاهل قاصرى كه بعضى از اعمال غسل و وضو را اشتباه انجام مى داده، اعاده لازم دارد يا نه؟

پاسخ: آن مقدارى را كه يقين دارد با وضو يا غسل نادرست به جا آورده، بايد اعاده نمايد.

[943] سؤال 292: اگر كسى عمداً در واجب غير ركنى نماز، اخلال ايجاد كند، ولى دوباره آن را تصحيح كند، آيا نمازش صحيح است؟ مثلاً قرائت يا ذكر را عمداً غلط بخواند و دوباره صحيح آن را بگويد و يا اين كه هنگام قرائت يا ذكر، بدنش را عمداً حركت دهد و دوباره در حال آرامش بدن بگويد؟

پاسخ: در فرض ذكر شده، نماز باطل مى شود و جبران كردن بعدى، آن را تصحيح نمى كند.

ص: 238

خواندن نماز قضاى ظهر و عصر، نماز دو ركعتى است يا چهار ركعتى؟

پاسخ: آنچه كه در آخر وقت واجب بوده، آن را بايد قضا نمايد؛ يعنى اگر در آخر وقت نماز ظهر و عصر مسافر بوده و نمازش فوت شده، بايد به صورت شكسته قضا كند و اگر در آخر وقت نماز ظهر و عصر، در وطن بوده و نمازش فوت شده، بايد به صورت تمام، قضاى آن را به جا آورد، اگر چه احتياط در جمع بين شكسته و تمام است.

[949] سؤال 298: آيا رعايت ترتيب، در خواندن نمازهاى قضا لازم است يا خير؟ مثلاً اگر اول، تمام نمازهاى صبح و بعد تمام نمازهاى ظهر و بعد تمام نمازهاى عصر را كه قضا شده، بخواند و يا اين نوع ترتيب را هم رعايت نكند، نمازهاى خوانده شده، صحيح است يا خير؟

پاسخ: در قضا ترتيب شرط نيست، مگر در موردى كه ترتيب در ادا شرط باشد (مثل نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا از يك روز كه عصر و عشاى يك روز بايد بعدازظهر و مغرب همان روز خوانده شود)؛ ولى اگر ترتيب نمازهاى قضا شده را بداند، بهتر است به همان ترتيب، قضاى آنها را به جا آورد.

[950] سؤال 299: كسى كه وظيفه اش تيمّم بدل از وضو يا غسل است، آيا مى تواند نمازهاى قضاى خود را هم با تيمّم بخواند؟

پاسخ: ظاهر اين است كه خواندن نماز قضا با تيمّم (براى غير ضيق وقت) صحيح است و اشكال ندارد، مگر اين كه علم يا ظن به زوال عذر در زمان نزديك داشته باشد.

[951] سؤال 300: كارهاى مستحبّى كه زمان مخصوصى براى آنها تعيين شده است (مثل بعضى از نمازها و غسل هاى مستحبّى)، چنانچه وقت آنها گذشت و موفّق به انجام دادن آنها نشديم، آيا مى توانيم قضاى آنها را انجام دهيم يا خير؟

پاسخ: به جا آوردن قضاى آنها به قصد ورود، احتياج به دليل شرعى خاص

ص: 240

دارد؛ ولى به قصد رجا و مطلوبيت اشكال ندارد.

وظيفه اى متوجه ديگر اولاد ميّت مى شود يا نه؟

پاسخ: در صورت فرض شده، وظيفه اى متوجه ديگر اولاد ميّت نمى شود.

[957] سؤال 306: پدرى در مدت پنجاه سال، نه نماز خوانده و نه روزه گرفته است و پسر بزرگ علناً به او اعلام مى كند كه بعد از مرگش قضاى نماز و روزه اش را انجام نخواهد داد. آيا پسر بزرگ، بعد از فوت پدرش مى تواند به گفتۀ خود عمل نمايد؟

پاسخ: در مفروض سؤال، خواندن نمازها و روزه هاى قضا شدۀ پدر بر پسر بزرگ تر واجب نيست.

[958] سؤال 307: اگر پسر بزرگ تر بعد از مرگ پدرش و قبل از خواندن نمازهاى قضاى او فوت كند، آيا خواندن نمازهاى قضاى پدر، به كس ديگرى منتقل مى شود يا نه؟

پاسخ: بعيد نيست وجوب قضاى نماز و روزۀ ميّت، برعهدۀ پسر بزرگ تر بعد از آن پسر فوت شده باشد، به شرط آن كه پسر فوت شده، قبل از آن كه بتواند قضاى نمازها و روزه هاى پدرش را به جا آورد، از دنيا رفته باشد.

[959] سؤال 308: مردى كه از دنيا رفته و پسر بزرگ او قبل از فوت او مرتد شده، آيا باز هم خواندن نماز قضاى او بر كسى (مثل پسر بعدى) واجب است؟

پاسخ: در فرض سؤال بعيد نيست كه وجوب قضاى نماز و روزه، به غير پسر مرتد اختصاص داشته باشد.

[960] سؤال 309: قضاى نماز ميّت، هنگامى كه پسر ندارد، آيا از اصل تركه حساب مى شود يا از ثلث آن؟

پاسخ: بنا بر احتياط واجب بايد بزرگ ترين مرد از اقارب او كه در نزديك ترين طبقۀ ارث به ميّت قرار دارد، نماز و روزه هاى قضا شدۀ او را به جا آورد، اگرچه ارث به او نرسد.

[961] سؤال 310: فردى وصيت كرده كه يك سال نماز و روزه براى او به جا آورند. آيا

ص: 242

مى توان مبلغ لازم براى انجام اين كار را به يكى از فرزندان خود ميّت (چه پسر بزرگتر و چه غير او) داد تا اين كار را انجام دهد؟

پاسخ: اگر اطمينان وجود دارد كه فرزند ميّت، نماز و روزۀ وصيت شده را به نحو صحيح به جا مى آورد، دادن مبلغ مذكور به وى اشكال ندارد و جايز است.

[962] سؤال 311: كسى نماز و روزۀ قضا دارد و وصيت كرده كه آنها را از ثلث اموالش به جا آورند و ثلث اموال هم براى اين امر كفايت مى كند. به اين ترتيب، آيا پس از مردن اين شخص، پسر بزرگ ترش باز هم وظيفه اى نسبت به نماز و روزه هاى قضاى او دارد يا خير؟ اگر ورثه به وصيت او عمل نكنند، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در صورتى كه ثلث مال ميّت، براى نماز و روزه اى كه وصيت كرده، كافى باشد، پسر بزرگ تر مسؤوليتى ندارد و هر يك از ورثه كه مانع از عمل به وصيت شوند، مسئول هستند.

[963] سؤال 312: دوستى داشتم كه قبلاً مسيحى بود و الحمد للّه پس از معاشرت نمودن با او شيعۀ اثنا عشرى شد. ايشان سؤال مى كند كه آيا قضا كردن تكاليف پدر و مادرش كه مسيحى بوده اند و از دنيا رفته اند، صحيح است؟

پاسخ: صحيح نيست.

باشد، مى توانيد نماز را هم خودتان بخوانيد.

[965] سؤال 314: همسر من در ماه هاى رمضان نماز مى خواند و روزه مى گرفت؛ ولى بعد از ماه رمضان، فقط نمازهاى صبح را مى خواند و گاهى هم نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشا را به جا مى آورد تا اين كه از دنيا رفت. آيا جايز است كه من مبلغى را بپردازم تا بعضى از نمازهاى قضا شدۀ او خوانده شود؟ و آيا اين كار، نفعى به حال او دارد؟

پاسخ: بلى، جايز است و ان شاء اللّه به او نفع مى رساند.

[966] سؤال 315: آيا مى توان كسى را كه نمازش را با تيمّم يا وضوى جبيره اى يا به طور نشسته و امثال آن برگزار مى كند، براى نماز استيجارى اجير كرد؟

پاسخ: احتياطاً شخصى را اجير بگيرند كه نماز را با شرايط كامل و صحيح انجام دهد و اجير گرفتن كسانى كه در مورد سؤال ذكر شده، بنا بر احتياط صحيح نيست.

[967] سؤال 316: كسى كه براى خواندن نماز قضاى ميّتى اجير شده و بعداً جراحاتى در او ايجاد شده كه ديگر وضوى عادى نمى تواند بگيرد و وظيفه اش وضوى جبيره اى و يا تيمّم است، آيا شرعاً حق دارد به همين صورت، نمازهاى ميّت را بخواند؟

پاسخ: احتياط در ترك آن است و در صورتى كه براى انجام دادن به صورت عادى تمكّن پيدا نكرد، احتياط در اين است كه اجاره را با اقاله به هم بزنند.

[968] سؤال 317: جوانى كه به سنّ بلوغ نرسيده، آيا مى تواند نماز و روزۀ استيجارى به جا آورد؟

پاسخ: اگر مميّز باشد و بدانند كه نماز را به نحو صحيح به جا مى آورد، مى توانند او را اجير كنند و نمازهايى كه مى خواند، كفايت مى كند.

[969] سؤال 318: آيا نماز و روزه اى كه بچه مميّز به طور صحيح و تبرّعى از طرف ميّت انجام مى دهد، تكليف را از ميّت بر مى دارد يا خير؟

ص: 244

پاسخ: در مفروض سؤال، تكليف از ميّت ساقط مى شود.

[970] سؤال 319: اگر زنى اجير شود تا نمازهاى قضا شدۀ ميّت مرد را بخواند، نمازهاى صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند يا آهسته؟ و اگر مردى براى خواندن نماز ميّت زن اجير شود، چگونه بخواند؟

پاسخ: اجير بايد به وظيفۀ خودش عمل نمايد.

[971] سؤال 320: كسى كه نماز و روزۀ استيجارى گرفته تا انجام دهد، اما اسم ميّت را فراموش كرده و به هيچ عنوان هم نمى تواند نام او را به دست آورد، به چه نيّت نماز و روزه او را به جا آورد؟

پاسخ: اگر به نيّت ميّتى كه پول گرفته تا براى او نماز و روزه انجام دهد، نماز و روزه را به جا آورد، كافى است و دانستن و گفتن اسم، لازم نيست.

[972] سؤال 321: كسى كه براى خواندن نماز، اجير شده است، آيا مى تواند به حداقلّ واجبات در نماز اكتفا كند و نماز را بسيار خلاصه و كوتاه بخواند يا نه؟

پاسخ: اگر كيفيت عمل (از جهت انجام دادن به همراه مستحبّات)، معيّن نشده باشد، بايد آن را به طور متعارف به جا آورد.

[973] سؤال 322: كسى كه براى خواندن مقدارى نماز و گرفتن مقدارى روزه در زمان معيّنى اجير شده است، اگر پس از گذشت زمان معيّن، تنها بخشى از كار را انجام داده باشد، نسبت به بقيۀ نمازها و روزه ها چه بايد بكند؟

پاسخ: بدون گرفتن اجازۀ جديد از كسى كه او را اجير كرده، جايز نيست بقيۀ اعمال را در خارج از آن وقتى كه در اجاره، معيّن شده است، به جا آورد.

[974] سؤال 323: اگر كسى نماز و روزۀ استيجارى را قبول كرد، در صورتى كه براى انجام دادن آنها وقتى معيّن نشده باشد، تا چه مدت براى انجام آنها فرصت دارد؟

پاسخ: در مفروض سؤال، نبايد تأخير انداختن نماز و روزه، مسامحه محسوب

ص: 245

شود و تا ممكن است آن را زودتر انجام دهد.

[975] سؤال 324: شخصى از دنيا رفته و نماز قضا برعهده او باقى مانده است، آيا شخص ديگرى كه نماز قضاى او را تبرّعاً مى خواند، مى تواند آن را به صورت جماعت (به عنوان امام يا مأموم) به جا آورد يا اين كه در نماز جماعت، بايد نمازى را كه بر خود انسان واجب شده است، بخواند؟

پاسخ: در فرض ذكر شده، قضاى نماز آن شخص را، چه امام باشد و چه مأموم، مى تواند به جا بياورد.

[976] سؤال 325: با توجه به اين كه بسيارى از نمازهاى استيجارى، از باب احتياط خوانده مى شود، آيا كسى كه براى خواندن نمازهاى ميّت اجير شده، مى تواند اين نمازها را به جماعت و در حالى كه مأموم است، بخواند؟

پاسخ: اشكالى ندارد، مگر اين كه شخص اجير كننده، شرط كرده باشد كه اجير، نماز را به صورت فرادى بخواند.

[977] سؤال 326: فردى به من مراجعه كرد تا براى ميّت او يك سال نماز بخوانم و يك ماه روزه بگيرم. پس از قبول كردن، شرايط به من فرصت انجام اين عمل را نداد و به همين جهت من آن را به فرد ديگرى موكول كردم و اكنون شك دارم كه آن را صحيح به جا آورده است يا خير. لطفاً مرا در مورد وظيفه شرعى ام راهنمايى فرماييد.

پاسخ: اگر اذن و اجازه، براى اجير كردن شخص ديگر داشته ايد و همۀ شرايطى كه در اجير لازم است، رعايت نموده ايد، اشكال ندارد و اگر بدون اذن، اين كار را انجام داده ايد، بايد به صاحب پول رجوع كنيد. اگر اجازه داد، اشكال ندارد و اگر اجازه نداد، بايد خودتان نماز و روزه را انجام دهيد و يا اجاره را اقاله كنيد و پول وى را باز پس دهيد.

[978] سؤال 327: وكيل مورد اعتمادى شخصى را براى خواندن نماز ميّت اجير نموده؛ ولى

ص: 246

بعداً معلوم مى شود كه نماز خوانده نشده است. در اين صورت كدام يك از وكيل يا اجير ضامن هستند؟

پاسخ: اگر وكيل، مقصّر نباشد، ضامن نيست و اجير، ضامن است و خواندن نماز بر عهدۀ اوست.

[979] سؤال 328: آيا نيابت از انسان زنده، چه مرد باشد و چه زن، در نوافل و قرائت قرآن و ديگر مستحبّات، صحيح است يا خير؟

پاسخ: نيابت (تبرّعى و استيجارى) از زندگان، در بعضى از مستحبّات، مثل حج، عمره، طواف از طرف كسى كه در مكه نيست، قرائت قرآن، زيارت قبر معصومين عليهم السلام و توابع آن، مثل نماز زيارت، جايز است و ظاهراً نيابت تبرّعى در جميع مستحبّات از طرف افراد زنده، اگر به قصد رجا باشد، اشكالى ندارد؛ اما صحّت اجير شدن براى غير از مثل مستحبّات ذكر شده، محلّ تأمّل است.

[980] سؤال 329: آيا مكلّفى كه قضاى نماز و روزۀ خودش و يا روزۀ كفّاره و يا قضاى نماز و روزۀ پدر و مادر برعهدۀ اوست، مى تواند نماز و روزۀ استيجارى قبول كند يا نمى تواند؟

پاسخ: در صورت وسعت وقت، مى تواند نماز و روزۀ استيجارى را قبول كند.

[986] سؤال 335: كسى كه خود را عادل نمى داند، اگر او را با اصرار براى امامت جماعت در جلوى صفوف نمازگزاران قرار دهند، چه كند تا نماز خودش و ديگران به طور صحيح برگزار شود؟

پاسخ: اگر خود را عادل نمى داند و ديگران او را عادل مى دانند، امام جماعت شدن او اشكال ندارد، اگر چه بهتر است اجتناب كند.

[987] سؤال 336: ما شخصى را واجد شرايط امامت جماعت مى دانيم؛ ولى خودش مى گويد: «من راضى نيستم كه به من اقتدا كنيد» يا اين كه مى گويد: «من عادل نيستم». در فرض مذكور، اقتدا به او چه حكمى دارد؟

پاسخ: رضايت امام جماعت، براى اقتدا كردن به او لازم نيست. دربارۀ تشخيص عدالت، در رساله هاى عمليه، توضيح لازم داده شده است.

[988] سؤال 337: وقتى وارد مسجد جديدى مى شويم كه هيچ گونه شناختى از امام جماعت آن نداريم، آيا مى توانيم نماز را به جماعت بخوانيم؟

پاسخ: اگر اطمينان حاصل شود كه امام جماعت عادل است، اگر چه از كثرت اقتدا كنندگان باشد، اقتدا كردن اشكال ندارد.

ادا كند، مى توان به او اقتدا كرد.

[991] سؤال 340: بعضى از امامان جماعت در قرائت نماز، هم «مالك يوم الدين» مى گويند و هم «ملك يوم الدين». آيا قرائت دوم صحيح است؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[992] سؤال 341: آيا اقتدا نمودن به امام جماعتى كه از خوف تبديل كسره به ياء (در قرائت نماز)، كسره را به فتحه تبديل مى نمايد يا امام جماعتى كه ادغام را رعايت نمى كند، صحيح است؟

پاسخ: در مواردى كه قرائت امام جماعت به هر جهتى از نظر تكلّم عربى، غلط محسوب شود، چنانچه امام جماعت قدرت بر صحيح خواندن داشته باشد، اقتدا به او جايز نيست.

پاسخ: اشكالى ندارد؛ ولى اولى اين است كه كامل، به ناقص اقتدا نكند.

[996] سؤال 345: كسى كه بعضى از انگشتان دستش بسته است و باز نمى شود، ولى كف دست او و ديگر انگشتانش به طور كامل بر روى زمين قرار مى گيرد، آيا مى تواند امام جماعت شود؟

پاسخ: اولى، ترك آن است.

[997] سؤال 346: اقتدا نمودن به كسى كه در حال قيام، به عصا تكيه مى كند، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اشكال ندارد؛ ولى بهتر است به امام جماعتى كه بدون تكيه كردن نماز مى خواند، اقتدا شود.

بنده در تأسيس و تشكيل بعضى از هيئات مذهبى شركت داشته ام. در مواقعى كه روحانى نداريم، اعضاى هيئت از اين جانب درخواست تشكيل جماعت را مى كنند و اين جانب فقط در موقع نماز جماعت، از لباس مقدّس روحانيت استفاده مى كنم. آيا از نظر شرعى و عرفى اين كار من اشكال دارد يا خير؟

پاسخ: به طور كلّى در صورتى كه روحانى در دسترس نباشد و شخص غير روحانى از نظر اقتدا كنندگان، داراى شرايط امام جماعت (كه در رساله ذكر شده است) باشد، مى توانند به چنين شخصى اقتدا كنند و وى بهتر است موقع امامت، از عبا استفاده نمايد و لباس كامل روحانيت نپوشد.

[1004] سؤال 353: جايى نماز جماعت برقرار شده و شخصى وارد مى شود كه امام جماعت را نمى شناسد. اين شخص نسبت به يكى از مأمومين از جهت دارا بودن شرايط امام جماعت آشنايى دارد و به جاى امام جماعت، به اين مأموم اقتدا مى كند. آيا اين گونه نماز جماعت، از نظر شرع مقدّس اسلام صحيح است يا خير؟

پاسخ: جايز نيست كسى به مأمومِ در حال اقتدا به امام جماعت ديگر اقتدا كند.

[1005] سؤال 354: دو نفر وارد بر نماز جماعت مى شوند. يكى از آنها به ركعت سوم امام جماعت مى رسد و نفر دوم به ركعت چهارم. بعد از اتمام نماز جماعت، نفر اول بقيۀ نماز خود را مى خواند و تمام مى كند؛ ولى هنوز يك ركعت از نماز نفر دوم باقى مانده است.

آيا در اين موقع، نفر اول مى تواند نماز ديگر خود را به نفر دوم اقتدا كند كه در اين صورت نفر دوم در يك نماز هم مأموم باشد و هم امام جماعت؟

پاسخ: در مورد سؤال، اگر نفر دوم داراى شرايط امام جماعت باشد، اقتداى به او اشكال ندارد.

[1006] سؤال 355: آيا نماز جماعت در پشت سر امام جماعت اخبارى، صحيح است؟

پاسخ: اگر واجد شرايط ذكر شده براى امام جماعت باشد و به علماى اسلام توهين ننمايد، مانعى ندارد.

[1007] سؤال 356: نماز خواندن در پشت سر كسى كه با ولايت فقيه مخالف است، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در توضيح المسائل، شرايط امام جماعت بيان شده است.

[1008] سؤال 357: اگر به نظر مرجع مأموم، نماز امام باطل باشد، آيا اقتدا كردن به او صحيح است؟

پاسخ: اگر به عقيدۀ مأموم، نماز امام باطل باشد، نمى تواند به او اقتدا كند؛

ص: 253

ولى اگر اخلال، در اجزاى غير ركنى نماز باشد كه اخلال جهلى به آنها مضر نيست، مى تواند به او اقتدا كند.

[1009] سؤال 358: در بعضى از جماعات ديده مى شود با اين كه اذان نماز از طرف يكى از مأمومين گفته مى شود، باز هم اذان از طرف امام جماعت تكرار مى شود. لطفاً بفرماييد كه اين تكرار از چه بابى انجام مى شود؟

پاسخ: براى خود امام جماعت هم مستحب است كه قبل از نماز، اذان و اقامه بگويد و از اين جهت، اشكالى در اذان و اقامۀ او نيست.

[1010] سؤال 359: امام جماعت قصد بلند شدن از ركوع را دارد و حتى مقدار كمى هم حركت مى كند. مأموم «يا اللّه» مى گويد تا ركوع امام را درك كند. آيا امام مى تواند صبر كند تا مأموم اقتدا نمايد؟

پاسخ: چنانچه از حدّ ركوع خارج نشده است، مى تواند صبر كند.

[1011] سؤال 360: آيا امام جماعت مى تواند يك نماز واجب را دو بار به جماعت اقامه كند؟ به عنوان مثال، در اول وقت، نماز ظهر و عصر را در يك مدرسه و بعد از آن، در مدرسه ديگر و يا با جماعتى ديگر بخواند؟

پاسخ: اشكالى ندارد و بلكه مستحب است.

[1012] سؤال 361: اگر امام جماعت، مثلاً نماز ظهر را چند بار و در چند جاى مختلف بخواند، در دفعۀ دوم و سوم و... نماز ظهر را به چه نيّتى بايد بخواند؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اعادۀ نماز ظهر امام جماعت اشكال ندارد و لازم نيست در نماز، نيّت وجوب يا استحباب كند؛ ولى اگر خواست نيّت كند، بايد به نيّت استحباب بخواند.

[1013] سؤال 362: امام جماعتى كه يك بار نماز ظهر را خوانده است و مى خواهد براى بار دوم (در مكان ديگر)، براى نماز ظهر امامت كند. اگر نماز دوم را با نيّت نماز

ص: 254

قضاى ظهر بخواند، در حالى كه نمازهاى قضاى ديگر (مثل قضاى صبح) را نخوانده، آيا نمازش نماز ظهر محسوب مى شود؟

پاسخ: نماز ظهر محسوب مى شود و رعايت ترتيب، در خواندن نمازهاى قضايى كه در اداى آنها ترتيب شرط نيست، لازم نيست.

[1014] سؤال 363: دريافت اجرت براى اقامۀ نماز جماعت از سوى امام جماعت، چه حكمى دارد؟ اگر اشكال دارد، پرداخت وجهى به عنوان حقّ اياب و ذهاب چگونه است؟

پاسخ: چون اجرت، در مقابل اصل نماز نيست، اشكالى ندارد.

[1015] سؤال 364: آيا بدون اذن امام جماعتى كه بيش از هفده سال در مسجدى نماز جماعت برپا داشته و اعراض هم ننموده است، شخص ديگرى مى تواند اقامۀ جماعت كند؟

پاسخ: در مسجدى كه امام جماعت راتب دارد، خوب نيست فرد ديگرى در آن جا اقامۀ جماعت نمايد و موجب اختلاف و تشتّت گردد. لازم است چنين كارهايى ترك شود.

[1016] سؤال 365: مسجدى داراى امام جماعت راتب است. اگر به هنگام برگزارى نماز، شخصى وارد مسجد شود كه از لحاظ علم و معنويت از امام جماعت راتب بالاتر است، كدام يك براى امامت اولويت خواهند داشت؟

پاسخ: امام راتب مقدّم است؛ ولى اگر ديگرى افضل است، خوب است كه امام راتب جاى خود را به او واگذار نمايد.

نماز جماعت رجوع نكرده است. آيا به محض منعقد شدن نماز جماعت، حق او از آن مكان، ساقط مى شود و ديگرى مى تواند جاى او را تصرّف كند؟

پاسخ: اگر قصد برگشت دارد، احتياطاً ديگرى در آن مكان تصرّف نكند، مگر اين كه عدم بازگشت او باعث اخلال در صفوف جماعت شود كه در اين صورت اشكالى ندارد.

[1018] سؤال 367: در رساله هاى عمليه گفته مى شود كه اگر مكان مأموم در نماز جماعت از امام بالاتر باشد، اشكالى ندارد. آيا در ساختمان هاى امروزى، امام مى تواند در طبقۀ اول باشد و مأمومين به ترتيب از طبقۀ اول تا دهم باشند يا اين كه مثلاً ساختمان دو طبقه باشد، ولى فاصلۀ طبقۀ دوم از طبقۀ اول از حدّ معمول بيشتر باشد؟

پاسخ: اگر فاصلۀ طبقات در حدّى باشد كه مأمومين و امام جماعت، يك اجتماع و جماعت محسوب شوند، اشكال ندارد؛ ولى اگر فاصله به قدرى زياد باشد كه آنها را يك جماعت حساب نكنند، نماز جماعت صحيح نيست.

[1019] سؤال 368: با توجه به اين كه تعداد نمازگزاران در اعياد و ايّام روضه و ماه مبارك رمضان، زياد و جا در مسجد كم مى شود، آيا اقتدا كننده مى تواند در مكانى پايين تر از امام جماعت قرار بگيرد؟ و مقدار آن چه قدر است؟

پاسخ: اگر پايين تر بودن مأموم كم باشد، به طورى كه عرفاً به آن اعتنا نشود، اشكال ندارد.

[1020] سؤال 369: اگر مأموم در بين نماز جماعت، سهواً (ولو با برخورد شخص ديگرى با او) از امام جماعت جلوتر قرار بگيرد، ولى بلافاصله به جاى خود كه عقب تر از امام است برگردد، نماز جماعتش صحيح است يا نه؟

پاسخ: اگر به وظيفۀ منفرد عمل كند، نماز خودش صحيح است؛ ولى در فرض سؤال، صحّت جماعتش محلّ تأمّل است.

ص: 256

[1021] سؤال 370: آيا مأموم مى تواند در بين نماز به صف جلو يا عقب برود؟

پاسخ: اگر جايش در صف جماعت تنگ باشد و در صف جلو يا عقب جاى خالى وجود داشته باشد، جايز است جلو و يا عقب برود، به شرط اين كه از قبله منحرف نشود و صورت نماز به هم نخورد و احتياط واجب اين است كه اين تقدّم و تأخّر، در حال قرائت نماز نباشد.

خوردن اتصال صفوف نماز جماعت نمى شود؟

پاسخ: در اتصال صفوف نماز، اشكالى ايجاد نمى شود.

[1026] سؤال 375: در كتاب «العروة الوثقى» در مسألۀ 22 از شرايط نماز جماعت آمده است كه فاصله شدن بچۀ مميّز تا وقتى كه علم به باطل بودن نمازش نداريم، ضررى براى جماعت ندارد و مرحوم آيت اللّه گلپايگانى رحمه الله در حاشيه آن كتاب فرموده اند كه اين امر مشكل است؛ بلكه ظاهر اين است كه تا بچه بالغ نشده، لازم است كه علم به صحّت نماز او پيدا كنيم. نظر حضرت عالى در اين مورد چيست؟

پاسخ: احتمال صحّت نماز بچۀ مميّز كافى است.

[1027] سؤال 376: آيا فاصله شدن بچه هاى مميّز در بين مأمومين، ضررى به نماز جماعت مى زند يا خير؟

پاسخ: اگر بطلان نماز آنها معلوم نباشد، به صحّت نماز جماعت ضررى نمى زند، اگر چه در كنار يكديگر قرار گرفته باشند.

[1028] سؤال 377: آيا مسافر و يا بچۀ مميّز، مى تواند در صف اول نماز جماعت قرار بگيرد؟

پاسخ: فاصله يك بچه ضررى ندارد، اگر چه نمازش باطل باشد و همچنين مسافر هم اگر يك نفر باشد، از نظر اتصال، اشكال ايجاد نمى كند.

[1029] سؤال 378: اگر مأمومين صف اول جماعت، همگى مسافر باشند و در نماز چهار ركعتى، بعد از دو ركعت سلام دهند، نماز صفوف بعدى صحيح است يا باطل؟ و در صورت صحيح بودن، جماعت است يا فرادى؟

پاسخ: اگر بعد از سلام دادن نماز، در مكان خود بنشينند، نماز صف هاى بعدى از جهت جماعت اشكال پيدا مى كند و قهراً فرادى مى شود و بايد عمل فرادى را انجام دهند؛ ولى اگر زود بايستند و دوباره اقتدا كنند، نماز صف هاى بعدى به جماعت صحيح است.

ص: 258

[1030] سؤال 379: بعد از تكبير امام جماعت، شخصى كه بين او و امام، پنج نفر فاصله شده اند، تكبير مى گويد و بعد، آن پنج نفر تكبير مى گويند. آيا نماز آن شخص صحيح است؟

پاسخ: اگر افرادى كه در آن فاصله اند، آماده براى گفتن تكبير باشند، ولى تكبير آنها لحظاتى بعد از تكبير اين شخص صورت بگيرد، اشكالى ندارد؛ ولى اگر آنها آمادگى براى تكبير ندارند، اتصال نماز به هم مى خورد و نماز او فرادى مى شود و صحيح است.

[1031] سؤال 380: اگر در يكى از صف هاى نماز جماعت، فقط از سمت چپ اتصال وجود داشته باشد، در حالات زير، حكم نماز جماعت افراد صف مزبور چيست؟

الف. اگر بچۀ مميّزى كه نمازش صحيح يا باطل است، در بين صف باشد؟ پاسخ: در نماز جماعت، اتصال از سمت چپ اشكال ندارد و فاصله شدن يك بچه در صف ها، اگر چه نمازش باطل باشد، بى اشكال است، ولى اگر تعداد بيشترى باشند كه فاصله زياد شود و نماز شان باطل باشد، در صف اول و يا در صفوفى كه موجب قطع اتصال مى شود، نايستند.

ب. كسى در بين صف نماز، نيّت فرادى كند؟

پاسخ: اگر با قصد فرادى كردن، بيشتر از يك قدم بزرگ، فاصله در صف ايجاد شود. نماز آنهايى كه بين صف جماعت و آنها فاصله ايجاد شده، فرادى مى گردد.

ج. به اندازه دو قدم يا بيشتر از اين اندازه، در بين صف فاصله وجود داشته باشد؟

پاسخ: فاصلۀ بيشتراز يك قدم بزرگ، مخل به نماز جماعت است.

[1032] سؤال 381: شخصى در نماز جماعت، فقط از يك طرف به نماز جماعت متصل است.

در بين نماز، افرادى كه به واسطۀ آنها به جماعت متصل است، نماز خود را تمام مى كنند و مى روند و بين اين مأموم و صفوف جماعت فاصله ايجاد مى شود. در اين موقع مأموم

ص: 259

چه بايد بكند؟

پاسخ: جماعتش باطل و نمازش منفرد مى شود.

[1033] سؤال 382: شنيده ايم كه در نماز جماعت اگر مأموم احتمال بدهد كه امام جماعت سر از ركوع برمى دارد و نمى تواند به جماعت برسد، مى تواند از فاصلۀ دور و بدون اتصال به صفوف جماعت اقتدا كند و به ركوع برود. لطفاً در مورد صحّت اين مسأله و كيفيت اعمال و وظايف بعد از ركوع، مطالب لازم را بيان نماييد.

پاسخ: در فرض سؤال، مى تواند در همان مكانى كه هست، نيّت كند و تكبيرة الاحرام بگويد و به ركوع برود و سپس در حال ركوع يا بعد از آن يا در سجده يا بين دو سجده يا بعد از دو سجده يا در حال قيام براى ركعت بعدى مى تواند حركت كند و خود را به صف جماعت ملحق نمايد و نمازش صحيح است. البته بايد راه رفتن او مستلزم انحراف از قبله نباشد و همچنين مانع ديگرى براى جماعت غير از عدم اتصال، مثل پايين تر بودن مكان مأموم نسبت به مكان امام و امثال آن در كار نباشد و احتياط اين است كه راه رفتن در حال قرائت و يا اذكار نماز كه خود مى گويد و همچنين در حال قرائت امام واقع نشود.

دوباره نيّتش را به جماعت برگرداند؟

پاسخ: احتياط اين است كه نيّتش را به جماعت برنگرداند، مگر اين كه قصد انفراد نكرده، بلكه مردّد شده باشد كه در اين صورت مى تواند ترديد را برطرف نمايد و نيّت جماعت را جزمى و قطعى كند.

[1039] سؤال 388: آيا جايز است كه مأموم، به همراه امام جماعت حمد و سورۀ خود را در ركعت اول و دوم نماز بخواند؟

پاسخ: در نمازهاى اخفاتى، احتياط واجب، ترك قرائت است؛ ولى اگر آن را به قصد جزئيت نخواند، اشكال ندارد و در نمازهاى جهرى، اگر صداى قرائت امام جماعت را بشنود، نبايد حمد و سوره را بخواند و بنا بر احتياط اگر صداى همهمۀ امام را نيز بشنود، بايد قرائت راترك كند و در اين دو صورت، احتياط واجب اين است كه مأموم سكوت نمايد و ذكر ديگرى نيز نگويد؛ اما اگر صداى همهمۀ امام را هم نشنود، مستحب است قرائت را به جا آورد؛ ولى بهتر است قصد جزئيت نكند.

نماز نمى زند، يك ركوع در هر ركعت است و در مورد سجده، زياد شدن يك سجده براى هر سجده است و اگر در يك ركعت به جهت متابعت، بيش از يك ركوع اضافه شود و يا براى هر سجده بيش از يك سجده زياد شود، صحّت نماز خالى از اشكال نيست و بنا بر احتياط واجب بايد پس از اتمام نماز، دوباره نماز خوانده شود.

پاسخ: مى تواند بلند شود و به نمازش ادامه دهد؛ ولى بهتر است تجافى كند و به سلام امام گوش دهد.

ركعت اول نماز، قنوت بخواند يا در نماز چهار ركعتى، بعد از ركعت سوم تشهد بخواند يا سلام بدهد)، مأموم در اين موقعيت، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: در قنوت، اگر مأموم به ركوع رفته و امام مشغول به خواندن قنوت است، مأموم از ركوع به حالت قيام بر مى گردد؛ ولى قنوت نمى گيرد و اگر به ركوع نرفته، باز هم قنوت را انجام نمى دهد و در تشهدِ اشتباهى امام، مأموم مى نشيند، ولى تشهد نمى گويد و بقيۀ نماز را با امام جماعت مى خواند و در سلام هم اگر امام متوجه نشد و يادش نيامد، مأموم سلام اشتباهى را نمى گويد و بقيۀ نماز را مى خواند.

[1050] سؤال 399: اگر امام جماعت، سهواً ركنى از نماز را اضافه يا كم كند، مثلاً در يك ركعت دو ركوع كند يا اصلاً ركوع نكند، نماز و وظيفۀ مأموم، چه صورتى پيدا مى كند؟

پاسخ: مأموم بايد نيّت انفراد نمايد و بقيۀ نماز را خودش بخواند.

[1051] سؤال 400: اگر فتواى مرجع تقليد مأموم اين باشد كه چنانچه مأموم يك نفر باشد، مى تواند مساوى با امام بايستد؛ ولى مرجع تقليد امام جماعت، مساوى ايستادن را اجازه ندهد، آيا مأموم مى تواند مساوى با امام بايستد؟

پاسخ: در فرض سؤال، اشكال ندارد.

[1052] سؤال 401: وارد مسجد مى شويم و مى بينيم كه امام جماعت مشغول نماز است؛ ولى نمى دانيم كه نافلۀ ظهر را مى خواند يا نماز ظهر را. در اين صورت آيا مى توانيم نماز ظهر را به او اقتدا كنيم و اگر بعداً معلوم شد كه نافله بوده، دوباره نماز ظهر را با او بخوانيم؟

پاسخ: در اين صورت، اقتدا كردن صحيح نيست.

[1053] سؤال 402: آيا مأموم مى تواند هنگامى كه امام در حال قنوت است به او اقتدا نمايد؟

پاسخ: مى تواند.

[1054] سؤال 403: اگر در مسجد، در حالى كه امام جماعت در حال خواندن نماز جماعت

ص: 265

است، عده اى عمداً نماز فرادى بخوانند، آيا نمازشان اشكال دارد؟

پاسخ: اگر موجب هتك حرمت يا تفسيق عملى امام جماعت باشد، نمازشان اشكال دارد.

[1055] سؤال 404: كسى بدون آن كه قصد توهين به امام جماعت يا خود نماز جماعت را داشته باشد، آيا جايز است كه نماز خود را به صورت فردى بخواند؟ و نمازش صحيح است يا خير؟

پاسخ: منوط به قصد نيست. اگر به نظر عرف، موجب هتك حرمت باشد، نمازش اشكال دارد.

اگر مدتى بگذرد كه در آن محل به او مسافر گفته نشود، آن جا براى او حكم وطن را دارد.

[1065] سؤال 414: آيا امام جمعه اى كه به مدت سه سال به اين سمت منصوب شده و ادامۀ امامت وى پس از اين مدت معلوم نيست و محل اقامۀ نماز جمعه هم وطن وى نيست، مى تواند در اين محل قصد توطّن نمايد؟

پاسخ: براى تمام بودن نماز، قصد توطّن ابدى لازم نيست. اگر در اين مدت ساكن آن جا باشد و يا به مقدارى در آن محل باشد كه به او مسافر گفته نشود، آن جا در حكم وطن اوست.

[1066] سؤال 415: آيا امام جمعه اى كه در محلّ اقامۀ نماز جمعه مسافر محسوب مى شود، بدون قصد عشره مى تواند نماز جمعه را اقامه نمايد؟

پاسخ: خلاف احتياط است.

[1067] سؤال 416: امام جمعه از مرجعى تقليد مى كند كه قصد عشره براى اقامۀ نماز جمعه را شرط نمى داند؛ ولى مرجع مأموم، قصد عشره را شرط مى داند. در اين فرض، اقتداى به امام جمعه چه صورتى دارد؟

پاسخ: در مفروض سؤال، چنانچه امام جمعه قصد عشره نكرده باشد، اقتداى مأموم به او اشكال دارد.

[1068] سؤال 417: يك روحانى، امام جمعۀ موقّت شهرى است كه در آن سكونت ندارد و شهرى كه محلّ سكونت اوست، امام جمعۀ موقّت ندارد. آيا ايشان مى تواند به هنگام نبودن امام جمعه در شهرى كه ساكن آن است، نماز جمعه را به عنوان امام جمعۀ موقّت اقامه كند؟

پاسخ: كسى كه از طرف مجتهد جامع الشرائط جهت اقامۀ نماز جمعه مأذون است، شرعاً مى تواند اقامۀ نماز جمعه كند؛ اما اين كه بتواند در محلّ خاصّى

ص: 268

اقامۀ نماز جمعه كند، تابع مقرّرات مربوط به آن است.

[1069] سؤال 418: آيا براى امام جمعه، فحص از فتاواى مراجع مأمومين و يا بالعكس لازم است و يا اين كه هر يك از امام جمعه و مأمومين، موظف به انجام دادن تكليف خود هستند؟

پاسخ: براى امام جمعه فحص لازم نيست؛ ولى مأمومين بايد احراز كنند كه امام جمعه واجد شرايطى است كه مرجع تقليدشان آن امور را لازم مى داند.

آن مى گذارد و اگر در شمارۀ ركعتها شك كند، چون نماز آيات دو ركعتى است، نمازش باطل مى شود.

[1073] سؤال 422: اگر انسان در بين نماز آياتى كه به جماعت برگزار مى شود، به نماز برسد، آيا مى تواند اقتدا كند؟

پاسخ: اگر پيش از برخاستن امام از ركوع اول در ركعت اول و يا ركوع اول در ركعت دوم باشد، اقتدا كردن و دخول به نماز جماعت، در نماز آيات اشكال ندارد و اگر بعد از برخاستن امام از هر كدام از ركوع هاى ذكر شده باشد، دخول در نماز جماعت اشكال دارد؛ بلكه ممنوع است.

پاسخ: در فرض سؤال، به وظيفۀ نماز نافله عمل كرده است؛ ولى ثوابش كمتر است ولكن بهتر است به جاى هر دو ركعت نافلۀ ايستاده، چهار ركعت نافلۀ نشسته (دو تا دو ركعتى) بخواند تا ثوابش هم كمتر نباشد.

[1080] سؤال 429: آيا مى توان مقدارى از نماز نافله را ايستاده و مقدارى را نشسته به جا آورد؟

پاسخ: جايز است و اشكالى ندارد.

[1081] سؤال 430: آيا مى توانيم نافله هاى شبانه روز را چه با بودن وقت يا نبودن وقت، با حمد تنها و بدون سوره بخوانيم؟

پاسخ: بلى، مى توانيد.

[1082] سؤال 431: آيا كم و زياد شدن ركن در نماز مستحبّى، موجب بطلان نماز مى شود؟

پاسخ: زياد شدن سهوى اركان در نماز مستحبّى، موجب بطلان نيست؛ ولى زياد شدن عمدى و كم شدن عمدى و سهوى، موجب بطلان نماز مستحبّى است.

[1083] سؤال 432: آيا خواندن سورۀ سجده دار، در نماز مستحبّى جايز است يا نماز را باطل مى كند؟

پاسخ: جايز است و بعد از خواندن آيۀ سجده دار، سجدۀ آن را انجام مى دهد و نمازش را ادامه مى دهد و تمام مى كند و اشكالى ندارد.

[1084] سؤال 433: لطفاً تفاوت نمازهاى نافلۀ روز جمعه را با ديگر روزها بيان كنيد.

پاسخ: نمازهاى نافلۀ صبح و مغرب و عشا در روز جمعه با روزهاى ديگر تفاوتى ندارد. نافلۀ ظهر و عصر در روزهاى ديگر، شانزده ركعت است كه هشت ركعت نافلۀ ظهر، بعد از زوال و قبل از نماز ظهر و هشت ركعت نافلۀ عصر، قبل از نماز عصر خوانده مى شود؛ ولى در روز جمعه، نافلۀ ظهر و عصر، تبديل به بيست ركعت مى شود كه به يكى از دو صورت زير مى توان آنها را به

ص: 272

جا آورد:

الف. شش ركعت، هنگام گسترده شدن خورشيد؛ شش ركعت، وقت بلند شدن و ارتفاع خورشيد؛ شش ركعت نزديك ظهر (قبل از زوال) و دو ركعت، هنگام زوال خورشيد.

ب. شش ركعت، هنگام ارتفاع و بلند شدن خورشيد، شش ركعت، نزديك ظهر (قبل از زوال)، دو ركعت، هنگام زوال و شش ركعت، بين نماز ظهر و عصر.

[1085] سؤال 434: در كتاب مفاتيح الجنان، در خصوص نماز امام زمان عليه السلام در مسجد جمكران، به قنوت اشاره اى نشده است. آيا اين نماز قنوت دارد؟

پاسخ: استحباب قنوت، از رواياتى كه مى گويد در هر دو ركعت نافله، يك مرتبه قنوت مستحب است، استفاده مى شود.

[1086] سؤال 435: لطفاً كيفيت نماز جعفر طيّار و اثرات و ثواب آن را بيان فرماييد.

پاسخ: نماز جناب جعفر طيّار، اين گونه خوانده مى شود:

در اين نماز كه دو تا دو ركعت با دو سلام است و جمعاً چهار ركعت مى شود، در هر ركعت، پس از حمد و سوره، پانزده مرتبه تسبيحات اربعه، يعنى ذكر «سبحان اللّه والحمد للّه ولا إله إلّااللّه واللّه اكبر» خوانده مى شود و همين ذكر، در ركوع ده بار و بعد از قيام از ركوع ده بار و در هر سجده ده بار و بعد از بلند شدن از هر سجده هم ده بار و جمعاً در هر ركعت، هفتاد و پنج مرتبه و در مجموع چهار ركعت، سيصد مرتبه خوانده مى شود. مضمون يكى از رواياتى كه در ثواب اين نماز وارد شده، اين است كه اگر انسان به اندازۀ ريگ هاى بيابان و كف هاى آب دريا گناه داشته باشد، با خواندن اين نماز، خداوند آنها را مى آمرزد.

[1087] سؤال 436: آيا مى توان به جاى نماز نافلۀ مغرب، نماز غفيله خواند، بدين صورت

ص: 273

كه نماز غفيله خوانده شود و در عين حال به جاى دو ركعت از چهار ركعت نماز نافلۀ مغرب محسوب شود؟

پاسخ: نماز غفيله مستحب است؛ ولى مجزى از نافلۀ مغرب نيست.

[1088] سؤال 437: آيا در نماز غفيله، گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحيم» بعد از حمد و قبل از آيات «وذا النون إذ ذهب...» و «عنده مفاتح الغيب...» لازم است يا خير؟ و اگر لازم نيست، آيا جايز است كسى به قصد فاصله انداختن بين حمد و آيات ذكر شده، «بسم اللّه الرحمن الرحيم» بگويد؟

پاسخ: قبل از آيات نماز غفيله، «بسم اللّه الرحمن الرحيم» لازم نيست؛ ولى اگر قصد ذكر مطلق كند، اشكالى ندارد.

[1089] سؤال 438: نماز وصيت چه نمازى است و طرز خواندن آن به چه ترتيب است؟

پاسخ: نماز وصيت نمازى دو ركعتى است كه خواندن آن در ميان نماز مغرب و عشا مستحب است و بنا بر احتياط بايد به نيّت قربت مطلقه و قبل از برطرف شدن سرخى در سمت مغرب خوانده شود. در ركعت اول، بعد از حمد، سيزده مرتبه سورۀ «إذا زلزلت الأرض» و در ركعت دوم، بعد از حمد، پانزده مرتبه سورۀ توحيد خوانده مى شود.

[1090] سؤال 439: نماز اول ماه، چه نمازى است و اثر و ثواب آن چيست؟

پاسخ: نمازى است كه مستحب است در روز اول هر ماه خوانده شود و دو ركعت است كه در ركعت اول، بعد از حمد، سى مرتبه سورۀ توحيد و در ركعت دوم، بعد از حمد، سى مرتبه سورۀ قدر خوانده مى شود و بعد از خواندن نماز، صدقه دادن به قدر ميسور بهتر است و انسان با اين نماز و صدقه، خودش را بيمه و سلامتى خويش را تا آخر آن ماه تأمين مى كند و داراى ثواب اخروى هم هست و براى تفصيل بيشتر مى توان به كتاب هاى مفصّل رجوع كرد.

ص: 274

پاسخ: نماز بايد با خضوع و خشوع خوانده شود تا مورد قبول واقع شود.

انسان بايد حقوق واجب را بپردازد و خود را از صفات رذيله پاك نمايد و با توجه به عظمت و هيبت خداوند متعال با او سخن بگويد و بداند در مقابل كه ايستاده و با چه كسى سخن مى گويد.

[1095] سؤال 444: اگر فردى بخواهد با حضور قلب و دور از افكار پراكنده نماز بخواند، چه بايد بكند؟

پاسخ: با آمادگى روحى و قلبى و توجه به اين كه نماز بالاترين عبادت است و با خواندن نماز در جاى خلوت و مناسب و با توجه به معنا و مفهوم نماز و اين كه انسان در محضر ذات مقدّس پروردگار عالم قرار دارد، مى توان به حضور قلب در نماز رسيد.

[1096] سؤال 445: اگر لازمۀ نماز خواندن اين باشد كه دستور واجبى ترك شود، آيا اين گونه نماز خواندن صحيح است يا خير (مثل وقتى كه طلبكار، طلب خود را تقاضا مى كند، ولى او مشغول نماز مى شود)؟

پاسخ: اگر وقت نماز وسعت دارد، بايد نماز را بعد از انجام عملى كه واجب فورى است (مثل پرداخت دَين يا قرضى كه وقت پرداختش رسيده است)، بخواند و چنانچه در اين حال، نماز را مقدّم كند، نمازش صحيح است؛ اما معصيت كرده است؛ ولى اگر وقت نماز تنگ باشد، بايد نماز را مقدّم بنمايد و معصيتى هم در كار نيست. البته اگر بتواند، واجب است در حال نماز دَين يا قرض خود را پرداخت كند.

[1097] سؤال 446: كسى كه جنب شده، اگر نخواهد غسل جنابت كند، حكم نماز او چيست؟

پاسخ: براى خواندن نماز، بايد با طهارت بود و در مفروض سؤال، بايد غسل جنابت كند، مگر آن كه از موارد تيمّم باشد، مثل اين كه به قدرى تأخير غسل

ص: 276

طولانى شود كه وقت كافى براى غسل و نماز نباشد كه در اين صورت بايد نماز را با تيمّم بخواند؛ ولى به تأخير انداختن عمدى غسل تا هنگامى كه وقت براى غسل و نماز باقى نماند، جايز نيست.

[1098] سؤال 447: اين جانب حدود يك سال است كه به سنّ تكليف رسيده ام. در اين مدت يك سال، احكام شخص جنب را نمى دانستم و نماز و روزه ام را نيز به جا آورده ام.

تكليف اعمال گذشته ام چيست؟

پاسخ: هر مقدار نماز را كه يقين داريد در حال جنابت به جا آورده ايد، قضا نماييد و روزه هايى را كه مى دانيد طلوع فجر را در آنها با حال جنابت درك كرده ايد، چنانچه در يادگيرى حكم مسأله كوتاهى كرده باشيد، قضا نماييد؛ بلكه اگر كوتاهى هم نكرده باشيد، احتياط واجب آن است كه آنها را قضا كنيد.

[1099] سؤال 448: اگر غسلى به واسطۀ نذر و عهد و قسم و يا مس نمودن ميّت واجب شود، ولى مكلّف عمداً يا سهواً آن را ترك نمايد، تكليف نماز و روزه هايش در اين مدت چه مى شود؟

پاسخ: از جهت ترك عمدى و سهوى غسل نذر، عهد و قسم اشكالى به نماز و روزه وارد نمى شود و نيز ترك غسل مسّ ميّت نسبت به روزه ضررى ندارد؛ ولى ترك آن نسبت به نماز، بنا بر احتياط خلل وارد مى كند و بايد نمازهايى را كه خوانده، احتياطاً اعاده يا قضا نمايد.

[1100] سؤال 449: زنى كه طفل مرده اى را به دنيا آورده و مدتى را بدون غسل مسّ ميّت گذرانده است، نماز و روزه اش در اين مدت چه حكمى دارد؟

پاسخ: غسل مسّ ميّت در روزه شرط نيست؛ ولى در مورد نماز، بنا بر احتياط بايد نمازهاى خود را قضا نمايد.

[1101] سؤال 450: فرموده ايد كه عبادات بچۀ مميّز صحيح است. آيا نماز بچۀ مميّزى

ص: 277

كه مسّ ميّت نموده، با وضوى تنها صحيح است يا خير؟

پاسخ: براى صحّت نماز، احتياطاً غسل مسّ ميّت كند و سپس بنا بر احتياط وضو بگيرد و بعد نماز بخواند.

[1102] سؤال 451: شخصى خوابش سنگين است و به دوست خودش كه در يك منزل زندگى مى كنند، مى گويد كه من براى نماز صبح خواب مى مانم و شما مرا براى نماز بيدار كن؛ ولى دوست او از خواب بيدار مى شود و نماز مى خواند و اين شخص را بيدار نمى كند. آيا نماز او قبول است يا خير؟ و بيدار نكردن او چه حكمى دارد؟

پاسخ: نماز كسى كه ديگرى را براى نماز بيدار نمى كند، باطل نيست؛ ولى بيدار نكردن ديگرى براى نماز و عدم توجه به درخواست او كار ناپسندى است و اگر تعهّد كرده كه وى را بيدار كند، چنانچه عمداً تخلّف كند، گناه كرده است.

[1103] سؤال 452: آيا مى توان براى ياد دادن نماز يا ديگر احكام شرعى، از كسى پول دريافت كرد؟

پاسخ: ظاهر اين است كه در مقابل تعليم حمد و سوره و ساير اجزاى نماز، جايز است اجرت گرفته شود.

[1104] سؤال 453: آيا مى توان با كسانى كه به نماز اهميت نمى دهند، رفت و آمد نمود؟

پاسخ: حرام نيست، خصوصاً اگر با رفت و آمد، بتواند آنان را به نماز تشويق و ترغيب نمايد.

[1105] سؤال 454: دوستى و رفت و آمد در منزل كسى كه نماز نمى خواند، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر دوستى و رفت و آمد كردن اثر خوب داشته باشد، خوب است و در مواقعى لازم هم مى شود و اگر اثر بد داشته باشد، خوب نيست و در بعضى موارد جايز هم نيست و اگر اثر خوب و بد ندارد، دوستى و رفت و آمد جايز

ص: 278

است.

[1106] سؤال 455: بعضى از فاميل، متأسفانه به نماز اهميت نمى دهند و نماز نمى خوانند.

آيا مى توانيم از رفت و آمد با آنها و صله ارحام خوددارى كنيم؟

پاسخ: صلۀ رحم امر واجبى است؛ اما اگر رابطه با چنين فاميلى موجب جرأت آنها بر ترك نماز شود يا اولاد و عائلۀ شما را تحت تأثير قرار دهد و باعث ترك نماز آنها شود، در اين صورت رابطه با آنها ترك شود.

[1107] سؤال 456: پخش ادعيه و سخنرانى و مراسم سوگوارى و جشن ها با صداى بلند از بلندگو كه باعث اذيت همسايگان و سالخوردگان مجاور با امام زادگان و مساجد مى گردد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اذيت مؤمن حرام است و تا ممكن است، بايد خوددارى شود.

[1108] سؤال 457: آيا اختصاص دقايق كوتاهى از ساعت آموزشى در مدارس، به نماز كه مهمترين وسيلۀ ارتباط انسان با خداوند است، از نظر شرعى منعى دارد؟

پاسخ: اين گونه مسائل، مربوط به وزارت آموزش و پرورش است. اگر مقرّرات، چنين اجازه اى را بدهد، از نظر شرعى منعى ندارد.

ص: 279

ص: 280

ص: 282

مسلّح ثابت مى شود و محاسبات نجومى نوعاً اطمينان آور نيست. البته اگر براى كسى اطمينان به وجود هلال در افق منطقه از هر طريق حاصل شود، بايد به اطمينان خود عمل نمايد.

[1112] سؤال 4: كسى اول ماه مبارك رمضان در كشورهاى خارجى بوده و روز دوشنبه در آن جا رؤيت هلال شده و اول ماه، ثابت گشته و اين شخص در آن جا روزه گرفته است (در حالى كه در كشور ايران روز سه شنبه، اول ماه رمضان بوده). اگر اين شخص، به مدت ده روز در آن كشور بماند و روزه بگيرد و بعد به ايران برگردد و عيد فطر ايران، يك روز ديرتر از آن كشور باشد، اين شخص، عيد فطر خود را بايد با كدام يك از كشورها حساب كند؟ اگر با كشور خارج حساب كند، سى روز روزه گرفته و اگر با ايران حساب كند، 31 روز روزه گرفته است. در اين صورت وظيفه اش چيست؟

پاسخ: وظيفه آن است كه با اثبات وجود هلال رمضان در افق هر منطقه اى كه هستيد، روزه را شروع كنيد و با اثبات وجود هلال شوال نيز در افق هر منطقه اى كه باشيد، فرداى آن را عيد فطر قرار دهيد و در فرض سؤال، كم و زياد شدن ايّام روزه اشكالى ندارد.

[1114] سؤال 6: كسى كه به نيّت قضا يا كفّاره، روزه مى گيرد و قبل يا بعد از اتمام روزه مى فهمد كه قضا يا كفّاره برعهدۀ او نبوده، آيا مى تواند آن روز را روزۀ ديگرى غير از قضا و كفّاره به حساب آورد يا نمى تواند؟

پاسخ: در صورت فرض شده، اگر بعد از اتمام روزه باشد، نمى تواند آن را روزۀ ديگرى حساب نمايد و اگر در اثنا به يادش بيايد، چنانچه قبل از ظهر متوجه شود، مى تواند نيّت روزۀ واجب غير معيّن و يا روزۀ مستحبّى كند و اگر بعد از ظهر متوجه شود، مى تواند نيّت روزۀ مستحبى كند؛ ولى بنا بر احتياط نمى تواند نيّت روزۀ واجب غير معيّن نمايد.

پاسخ: قصد افطار، روزه را باطل مى كند و قضا دارد؛ ولى كفّاره ندارد.

[1122] سؤال 14: روزه دارى كه تصميم دارد فعل حرامى را كه مبطل روزه است، در شب انجام دهد، ولى آن را در شب انجام ندهد، اين تصميم، چه اثرى بر روزۀ فرداى او دارد؟ اگر در شب تصميم بگيرد كه در روز بعد كه قصد روزه گرفتن آن را دارد، مرتكب اين فعل حرام شود، چه صورتى دارد؟

پاسخ: در صورت اول، روزه اش صحيح است و در صورت دوم، اگر هنگام طلوع فجر يا بعد از آن، اين نيّت را داشته باشد، روزه اش باطل است و بايد آن را قضا نمايد و اگر آن كار حرام را انجام دهد، احتياطاً كفّاره جمع نيز بر او واجب مى شود.

چيست؟

پاسخ: اگر جاهل مقصّر باشد، روزه اش باطل است و بايد آن را قضا نمايد و حكم جاهل قاصر نيز بنا بر احتياط همين است.

[1125] سؤال 17: در روزۀ مستحبّى يا قضاى روزۀ واجب، وقتى مبطل روزه به طور سهوى پيش بيايد، روزه چه صورتى پيدا مى كند؟

پاسخ: روزه صحيح است.

امكان بايد آن را خارج كند، مگر اين كه خارج كردن آن متوقّف بر قى كردن باشد كه در اين صورت نبايد قى كند.

[1129] سؤال 21: اگر شخص روزه دارى در ماه مبارك رمضان فراموش كند كه روزه است و از ما آب يا غذا طلب كند و ما بدانيم كه فراموش كرده، آيا براى ما انجام دادن اين كار جايز است؟ اگر از روى فراموشى مشغول خوردن شود، آيا لازم است به او تذكّر دهيم يا نه؟

پاسخ: در فرض مسأله، انجام دادن آن كار جايز است و تذكّر دادن به شخص مذكور لازم نيست.

[1130] سؤال 22: آيا داخل كردن انگشت در حلق، براى شخص روزه دار جايز است؟

پاسخ: جايز است و اشكالى ندارد.

[1131] سؤال 23: اگر شخص روزه دارى بدون دعوت شدن، به خانه شخصى برود كه خمس نمى دهد و در آن جا افطار نمايد، روزۀ اين فرد چگونه است؟

پاسخ: مى تواند در آن جا افطار كند و روزه اش درست است و تكليفى متوجّه او نيست.

استفاده مى شوند، مبطل روزه است؟

پاسخ: تنها آمپول هايى كه مسلّم است اشكال ندارند، آمپولهاى زير جلدى و آمپولهاى بى حس كننده هستند؛ اما آمپول هاى خوراكى و دارويى كه زير جلدى نيستند، تا امكان دارد در شب تزريق شوند و اگر تزريق آنها در روز ضرورى باشد، اشكال ندارد؛ ولى احتياطاً روزۀ آن روز را قضا نمايند و همچنين است سرم هاى غذايى و دارويى.

[1134] سؤال 26: اگر كسى بدون استعمال آمپول دارويى يا سرم غذايى در روز، قدرت روزه گرفتن را نداشته باشد، ولى با استعمال آنها قدرت پيدا كند، بايد روزه بگيرد يا خير؟

پاسخ: در صورت ضرر نداشتن روزه، روزه را بگيرد و آمپول و سرم را مصرف كند و احتياطاً بعد از ماه رمضان، قضاى آن را نيز بگيرد.

[1135] سؤال 27: آيا تزريق خون به بدن شخص روزه دار يا گرفتن خون از او روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: گرفتن خون از وى جايز، ولى مكروه است؛ اما تزريق خون به بدن شخص روزه دار، به جز در موارد ضرورت، بنا بر احتياط واجب ترك شود و در صورت تزريق خون، بنا بر احتياط واجب قضاى روزه به جا آورده شود.

[1136] سؤال 28: آيا دوا ريختن به بينى در روز، روزه را باطل مى كند؟ دوا ريختن به چشم، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر به حلق نرسد، اشكال ندارد.

[1137] سؤال 29: اگر كسى در موقع سحرى، دارو يا ترياكِ به شكل قرص را ببلعد كه بعد از دو سه ساعت (در روز) در معده اش باز شود، روزۀ او صحيح است يا خير؟

پاسخ: در صورتى كه بلعيدن، پيش از طلوع فجر انجام بگيرد، روزه اش صحيح است.

[1138] سؤال 30: برخى از زنان در شب ماه رمضان قرص مصرف مى كنند تا عادت نشوند. آيا روزۀ

ص: 290

آنها صحيح است يا خير؟

پاسخ: اشكال ندارد.

[1139] سؤال 31: كسى كه براى رفع تنگى نفس ناچار است از دارويى استفاده كند كه به صورت بخار و يا به صورت پودر گاز از راه حلق به ريه ها پاشيده مى شود، تا راه تنفسى او باز شود، آيا مى تواند روزه بگيرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، بنابر احتياط بايد روزه اش را به همان ترتيب كه در سؤال آمده بگيرد و هر وقت توانست، قضاى آن را نيز به جا آورد.

صبح به حمام رفته، ولى فراموش كرده غسل كند و بيرون آمده و بعد از اذان به خاطر آورده است، آيا بايد روزۀ آن روز را قضا كند يا خير؟

پاسخ: روزۀ آن روز باطل است؛ ولى بايد در آن روز امساك نمايد و بعد از ماه رمضان قضاى روزه را هم به جا آورد.

[1143] سؤال 35: مكلّفى كه در شب، نيّت روزۀ مستحبّى يا روزۀ قضاى رمضان يا روزۀ نذرى يا روزۀ كفّاره مى كند و مى خوابد، ولى بعد از اذان صبح با حالت جنابت بيدار مى شود، آيا مى تواند در آن روز روزه بگيرد؟

پاسخ: اگر بداند كه پيش از طلوع فجر جنب شده، در قضاى ماه مبارك رمضان، بنا بر اقوى و در بقيۀ روزه هاى واجب غير معيّن، بنا بر احتياط روزه اش باطل است؛ ولى در بقيۀ موارد، روزه اش صحيح است؛ ولى اگر نداند كه پيش از طلوع فجر جنب شده يا بعد از آن يا بداند كه بعد از طلوع فجر جنب شده، هر روزه اى كه باشد، صحيح است.

[1144] سؤال 36: اگر روزه دار، بدون قصد بيرون آمدن منى با همسرش بازى و شوخى كند و از او منى خارج شود، در صورتى كه مى دانسته منى از او خارج خواهد شد، حكم روزه او چيست؟

پاسخ: در مفروض سؤال كه منى خارج شده و علم داشته كه در صورت شوخى با همسر، منى از او خارج مى شود، روزه اش باطل است و قضا و كفّاره دارد.

[1145] سؤال 37: كسى كه در ماه رمضان، بدون قصد خارج شدن منى با همسر خود شوخى و ملاعبه مى كند و قبل از اين كه به مرحلۀ خروج منى برسد، دست از ملاعبه مى كشد، ولى بالاخره منى از او خارج مى شود، حكم روزه و كفّارۀ آن چيست؟

پاسخ: اگر قصد انزال منى نداشته و عادتش هم جنب شدن با چنين عملى نبوده، به گونه اى كه مطمئن بوده منى از او خارج نخواهد شد، روزه اش صحيح

ص: 292

است و اشكالى ندارد.

[1146] سؤال 38: اگر كسى در ماه مبارك رمضان در جايى مهمان باشد و هنگام شب محتلم شود و خجالت بكشد كه بگويد من محتلم شده ام يا احتياج به غسل دارم، آيا مى تواند تيمّم بدل از غسل كند و روزه بگيرد؟

پاسخ: صرف خجالت كشيدن عذر محسوب نمى شود و بايد قبل از طلوع فجر غسل كند و چنانچه عمداً غسل نكند تا وقت تنگ شود و تيمّم كند، روزۀ آن روز را بگيرد و بنا بر احتياط قضاى روزه را نيز به جا آورد.

[1147] سؤال 39: كسى كه مى داند اگر در شب ماه رمضان مقدار زيادى غذا بخورد و يا اين كه با همسرش ملاعبه و شوخى كند و يا كار ديگرى نمايد، در روزِ ماه رمضان، منى از او خارج مى شود، آيا انجام اين امور در شب، به روزه اش ضررى مى رساند يا نه؟

پاسخ: در فرض سؤال، احتياط در ترك امور مذكور است، و چنانچه با علم به اين جهت، مرتكب اين امر گردد، روزه را بگيرد و احتياطاً قضا نمايد.

[1148] سؤال 40: اگر در ماه مبارك رمضان، به سبب ديدن صحنۀ محرّك، جنابت حاصل شود، روزه باطل مى شود يا صحيح است؟

پاسخ: اگر در حال غفلت، اتفاقاً جنابت حاصل شده، روزه اش باطل نيست و قضا و كفّاره ندارد؛ اما اگر به آن صحنه نگاه كند و بداند كه عادتاً جنب مى شود و جنب شود، در اين صورت روزه اش باطل است و قضا و كفّاره هم دارد.

[1149] سؤال 41: آيا وطى كردن حيوان، روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: اگر با وطى كردن حيوان، انزال شود، روزه باطل مى شود و اگر انزال نشود نيز بنا بر احتياط روزه باطل مى شود.

[1150] سؤال 42: فردى كه در شب ماه رمضان غسل جنابت برعهده اش مى آيد، ولى امكان غسل و تيمّم بدل از غسل برايش فراهم نمى شود، چه وظيفه اى دارد؟

ص: 293

پاسخ: روزۀ چنين شخصى در ماه رمضان با حالت جنابت، محكوم به صحّت است و اشكالى ندارد. البته اگر با علم به اين وضعيت، عمداً قبل از طلوع فجر خودش را جنب كرده باشد، بنا بر احتياط بايد پس از گرفتن روزۀ آن روز، آن را قضا نيز بنمايد

[1151] سؤال 43: كسى كه در ماه رمضان، قبل از طلوع فجر غسل مى كند، ولى به هنگام روز مى فهمد كه مانعى در بدن او بوده و آب به همۀ بدن او نرسيده است، روزه اش صحيح است يا باطل؟

پاسخ: در مفروض مسأله، روزه اش صحيح است و فقط بايد غسل را اعاده كند و نمازهايى را هم كه با آن غسل غير صحيح خوانده، اگر وقت نماز باقى است، اعاده كند و اگر وقت گذشته است، قضا نمايد.

[1152] سؤال 44: كسى كه چندين روز با حالت جنابت روزه گرفته است و خودش نمى دانسته كه جنب است، آيا روزه اش صحيح است؟ اگر در بين روز بفهمد كه جنب بوده، روزه اش چه حكمى دارد؟

پاسخ: در روزۀ ماه رمضان و هر روزۀ معيّن ديگر، در صورتى كه به اصل جنابت علم ندارد، روزه هايش صحيح است، و روزۀ همان روزى كه در بين روز علم به جنابت خود پيدا كرده نيز صحيح است و اشكالى ندارد.

[1153] سؤال 45: روزه دارى كه در شب ماه رمضان جنب مى شود و بعد از چند روز شك مى كند كه غسل جنابت را به جا آورده يا نه، روزه هاى پس از جنابتش، حكمش چيست؟

پاسخ: اگر به جنابتش يقين دارد و در انجام دادن غسل شك دارد، بايد براى روزه هاى آينده غسل كند و روزه هاى گذشته محكوم به صحّت است.

[1154] سؤال 46: آيا در روز، تفخيذِ بدون قصد دخول كه سهواً منجر به دخول شود، باعث باطل شدن روزه مى شود يا خير؟

ص: 294

پاسخ: در فرض مذكور، روزه باطل نمى شود.

[1155] سؤال 47: كسى كه در شب ماه مبارك رمضان جنب شده و يقين دارد كه به اندازۀ غسل كردن وقت دارد و اقدام به غسل مى كند، ولى بعد از غسل معلوم مى شود كه وقت نداشته و مقدارى از غسل بعد از طلوع فجر انجام شده است، آيا روزه اش صحيح است يا خير؟ غسلش چه حكمى دارد؟

پاسخ: در صورت مذكور كه يقين به وسعت وقت دارد، روزه و غسل او صحيح است.

[1156] سؤال 48: اگر كسى در ماه مبارك رمضان، قبل از اذان صبح از خواب بيدار شود و در خواب، محتلم شده باشد و امكان غسل كردن نداشته باشد، حكم روزۀ اين فرد در آن روز چيست؟

پاسخ: تيمّم كند و بنابر احتياط نخوابد و اذان صبح را با تيمّم درك كند كه در اين صورت روزه اش صحيح است. البته براى خواندن نماز صبح، اگر بتواند بايد غسل جنابت كند.

[1157] سؤال 49: مكلّفى كه در شب ماه رمضان غسل بر او واجب شده، ولى عذر شرعى دارد و نمى تواند غسل كند و مى داند كه اگر بخوابد، قبل از اذان صبح بيدار نمى شود، آيا مى تواند تيمّم بدل از غسل و نيّت روزه نمايد و بخوابد؟

پاسخ: مى تواند تيمّم كند و نيّت روزه نمايد؛ ولى احتياطاً بايد بعد از تيمّم بدل از غسل، تا اذان صبح بيدار بماند.

[1158] سؤال 50: كسى كه در بسيارى از مواقع، به هنگام بول كردن، منى به همراه بول از او خارج مى شود، به هنگام روزه چه بايد بكند؟ كسى كه در مواقع كمى اين مشكل برايش پيش مى آيد، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: در هر دو صورت، نگهدارى خود از ادرار كردن لازم است تا اندازه اى

ص: 295

كه به ضرر يا مشقّت نيفتد؛ ولى اگر به جايى رسيد كه نگهدارى از ادرار، برايش ضرر يا مشقّت دارد، واجب نيست خودش را نگه دارد و در اين صورت اگر ادرار كند و منى به همراه آن خارج شود، روزه اش باطل نمى شود.

[1159] سؤال 51: شخصى كه بى اختيار منى از او خارج مى شود، نماز و روزه اش چه حكمى پيدا مى كند؟

پاسخ: اگر در حال نماز، منى بدون اختيار بيرون بيايد، نماز باطل مى شود و بايد غسل كند و دوباره نماز بخواند و اگر غسل ممكن نشود، تيمّم كند و نماز را بخواند و اگر در حال روزه، منى از او بى اختيار بيرون بيايد، روزه اش باطل نمى شود و اگر قبل از طلوع فجر باشد، اگر وقت غسل دارد، بايد غسل كند و اگر غسل ممكن نيست، تيمّم نمايد تا اذان صبح را با طهارت درك نمايد و روزه اش صحيح خواهد بود.

[1160] سؤال 52: زوجين در شب ماه مبارك رمضان، بدون قصد دخول ملاعبه مى كنند، ولى سهواً دخول بدون انزال واقع و بلافاصله اذان صبح مى شود. وضعيت روزۀ آنها چگونه است و آيا براى دخول بدون انزال، غسل كردن واجب است يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، روزۀ آن دو صحيح است و قضا ندارد؛ ولى بر هر دو آنها غسل كردن واجب است.

[1161] سؤال 53: زنى به جهت ندانستن مسألۀ شرعى، مدتى غسل حيض انجام نداده است؛ ولى غسل جنابت را به جا آورده است، حكم نماز و روزه هاى او در اين مدت چيست؟

پاسخ: نمازهايى را كه بعد از پاك شدن از خون حيض و قبل از غسل جنابت خوانده است، بايد قضا نمايد و اما روزه هاى مستحبّى كه بدون غسل حيض يا جنابت به جا آورده، محكوم به صحّت است؛ ولى در مورد روزه هاى واجب، چنانچه در ياد گرفتن مسأله كوتاهى كرده باشد، روزه هاى ماه رمضان را بايد قضا كند؛ بلكه بنا بر احتياط بقيۀ روزه هاى واجب (معيّن يا غير معيّن) را نيز

ص: 296

بايد قضا نمايد و اگر در ياد گرفتن مسأله كوتاهى نكرده باشد، بنا بر احتياط روزه هاى رمضان و روزه هاى واجب ديگر را قضا نمايد.

[1162] سؤال 54: زنى براى اين كه بتواند روزه هايش را بگيرد، قرص مصرف مى كند تا حيض نشود؛ ولى با اين حال، در ايّامى كه معمولاً حائض مى شد، لكه هاى خون را به طور متفرقه مشاهده مى كند. آيا روزه هايش در اين حالت صحيح است؟

پاسخ: خون هاى متفرقه اى كه شرايط حيض را ندارد، محكوم به حيض نيست و احكام آن را ندارد و اگر شرايط استحاضه را داشته باشد و به احكام استحاضه عمل كند، روزه هايش صحيح است.

[1163] سؤال 55: زنى در شب يا در روز ماه مبارك رمضان، خون استحاضه مى بيند. چه طور بايد عمل كند تا روزه اش صحيح باشد؟

پاسخ: اغسالى كه زن مستحاضه براى خواندن نماز صبح و ظهر و عصر بايد به جا آورد، احتياطاً شرط صحّت روزۀ اوست. بنا بر اين اگر اغسالى را كه براى خواندن نماز صبح يا ظهر و يا عصر بر او واجب است، عمداً ترك نمايد، روزۀ او احتياطاً باطل است. همچنين براى صحّت روزۀ روز بعد، غسلى كه براى خواندن نماز مغرب و عشا لازم است را احتياطاً بايد به جا آورد؛ ولى چنانچه آن غسل را به جا نياورد، اگر پيش از طلوع فجر به جهتى (مثل نماز شب يا نماز صبح) غسل كند، براى صحّت روزۀ فردا كافى است.

بعداً به جا آورد. البته اگر مايعى كه تنقيه شده، به داخل شكم نرسد و فقط در دُبُر داخل شود، بعيد نيست كه روزه صحيح باشد، اگر چه احتياط، در ترك آن است.

[1165] سؤال 57: آيا اماله كردن با جامدات، مانند اماله كردن با مايعات، روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: اماله كردن با جامدات اشكالى ندارد.

[1166] سؤال 58: آيا براى زنان، اماله كردن با مايعات از قُبُل (جلو)، روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: باطل نمى كند.

[1167] سؤال 59: آيا وارسى داخلى زن از خودش (به وسيلۀ دست يا با وسيلۀ ديگر) باعث ابطال روزه مى گردد؟

پاسخ: موجب ابطال نمى گردد.

تمام سرش را فرا گيرد، آيا روزه اش باطل مى شود؟

پاسخ: روزه اش صحيح است.

پاسخ: اگر مى دانسته كه دروغ بستن به خدا متعال و پيامبر صلى الله عليه و آله موجب بطلان روزه مى شود، بنا بر احتياط روزه اش باطل است.

[1176] سؤال 68: آيا غلط خواندن قرآن در ماه رمضان براى كسانى كه كم سواد هستند و نمى توانند قرآن را به طور صحيح بخوانند، به معنى نسبت دروغ دادن به خداوند است و روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: در فرض مذكور، نسبت دروغ به خدا نيست و روزه را باطل نمى كند.

[1177] سؤال 69: اگر كسى در ماه مبارك رمضان، بدون اين كه به كسى اظهار كند، عمداً آيه اى از قرآن را غلط بخواند، آيا دروغ بستن به خداوند محسوب مى شود؟

پاسخ: خير، محسوب نمى شود و در صورت التفات و قدرت بر صحيح خواندن، اين كار رانكند.

[1178] سؤال 70: اگر شخص روزه دار روايات ضعيف را از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام نقل كند، آيا روزه اش باطل مى شود؟

پاسخ: اگر علم به دروغ بودن آنها نداشته باشد، روزه اش باطل نمى شود، اگر چه در برخى از صورت ها نقل روايت ضعيف از معصومين عليهم السلام جايز نيست.

[1179] سؤال 71: كسى كه در ماه مبارك رمضان، اشعار و مرثيه هايى مى خواند و وقايعى را بيان مى دارد كه غرضش بيان زبان حال است، ولى اين امور، مطابق با واقع نيست، آيا روزه اش باطل مى شود؟

پاسخ: اگر اشعار و مرثيه ها به عنوان زبان حال، در مورد مصائب واقع شده ذكر شود و مناسبت هم داشته باشد، عيب ندارد؛ لكن نقل قضايايى كه اصلاً واقع نشده، جايز نيست و اگر به امام عليه السلام نسبت داده شود، احتياطاً مبطل روزه است.

[1180] سؤال 72: شخصى كه در ماه مبارك رمضان، براى حضرت ابا عبداللّه الحسين عليه السلام

ص: 300

مرثيه خوانى مى كند، ولى نمى داند مطالبى كه مى گويد راست است يا دروغ، حكم روزه اش چگونه است؟

پاسخ: اگر سخنى را كه مشكوك است، به امام عليه السلام نسبت دهد، جايز نيست، مگر آن كه به كتابى نسبت دهد كه در آن نوشته شده است؛ ولى در هر حال موجب بطلان روزه نمى شود.

[1181] سؤال 73: آيا دروغ بستن به صلحا و فقها و شهدا و مراجع تقليد و اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و اصحاب امامان معصوم عليهم السلام و امثال آنها روزه را باطل مى كند؟

پاسخ: دروغ بستن به اشخاص مذكور، روزه را باطل نمى كند، مگر آن كه دروغ بستن به آن اشخاص، به دروغ بستن به خدا و پيامبر و ائمه عليهم السلام برگردد كه در آن صورت، بنا بر احتياط روزه را باطل مى كند.

پاسخ: اگر پزشك مورد اعتماد باشد و از گفتۀ او براى بيمار خوف ضررِ قابل اعتنا حاصل شود، نبايد روزه بگيرد.

[1184] سؤال 76: آيا توصيه پزشك و پرستار مبنى بر ضرر داشتن روزه يا مضر بودنِ حركت دادن اعضاى بدن يا ضرر داشتن استعمال آب براى وضو، مجوّز شرعى براى بيمار محسوب مى شود يا خير؟

پاسخ: اگر افراد مذكور، مورد اعتماد باشند و از گفتۀ آنان خوف ضررِ قابل اعتنا حاصل شود، مجوّز شرعى محسوب مى شود.

[1185] سؤال 77: آيا احتمال ضرر، مجوّز خوردن روزه مى شود يا اين كه اطمينان به ضرر لازم است؟ ميزان در مقدار ضرر چيست؟

پاسخ: اگر احتمال ضرر، منشأ عقلايى داشته باشد (مثل اين كه مستند به قول پزشك مورد اعتماد باشد) و ضرر نيز قابل اعتنا باشد، نبايد روزه بگيرد.

[1186] سؤال 78: شخصى ناراحتى معده و ورم روده دارد و با وجود اين كه مايل است روزه بگيرد، در اثر ضعف و عدم توانايى نمى تواند. تكليف اين شخص چيست؟

پاسخ: با احراز عدم توانايى، واجب نيست روزه بگيرد و چنانچه مرض او تا سال آينده ادامه پيدا كند و در طول سال نتواند روزه ها را قضا كند، بايستى براى هر روز، يك مدّ طعام به فقير بدهد و قضاى روزه ها لازم نيست.

[1188] سؤال 80: آيا براى زن شيرده جايز است كه روزه بگيرد و به طفل خود شير خشك يا شير گاو بدهد، در حالى كه مى داند اگر خودش به طفل شير بدهد، براى او مفيدتر است و گاهى شيرهاى ديگر براى طفل مضر است؟

پاسخ: اگر شير ديگر، ضررى براى بچه ندارد و توانايى خريد آن را دارد، نمى تواند روزه اش را بخورد و اگر شيرهاى ديگر براى بچه مضر است، بايد خود مادر شير بدهد و در اين صورت، اگر روزه گرفتن او به حال بچه ضرر داشته باشد، روزه اش را بخورد و اشكالى ندارد و بعداً قضا كند.

بعداً قضاى آن را به جا آورد.

[1191] سؤال 83: كسى كارش اين طور است كه معمولاً غبار غليظ وارد حلقش مى شود و راه درآمد و كسب ديگرى هم ندارد. آيا باز هم روزه بر او واجب است يا حكم ديگرى دارد؟

پاسخ: اگر با ترك اين كار در ايّام رمضان دچار حرج مى شود، كارش را انجام بدهد و بعد در روزهايى كه اين عذر برايش وجود ندارد، آنها را قضا كند.

[1192] سؤال 84: آيا دانش آموزان و دانشجويانى كه ماه رمضان، در فصل امتحانات آنها واقع شده و با گرفتن روزه نمى توانند خوب امتحان بدهند، حق دارند در روزهاى امتحان، روزۀ خود را بخورند وبعداً قضاى آن را بگيرند؟

پاسخ: عذر مذكور، مجوّز خوردن روزه نيست؛ بلكه بايد روزه را بگيرند و تا در حرج واقع نشوند، نمى توانند روزه را افطار نمايند؛ بلى مى توانند به مسافت شرعى سفر كنند و در سفر، روزه را بخورند و بعداً آن را قضا نمايند.

اين صورت اشكالى به پى در پى بودن روزۀ كفّاره وارد نمى شود و لازم نيست روزۀ كفّاره را از سر بگيرد.

[1194] سؤال 86: كسى كه نذر مى كند ده روز معيّن يا غير معيّن را پشت سر هم روزه بگيرد و شروع به آن مى كند، اما در بين ده روز عذرى (مثل مريضى يا حيض) پيش مى آيد، آيا لازم است بعد از رفع عذر، روزه ها را از سر بگيرد يا لازم نيست؟

پاسخ: در صورت فرض شده، در روزۀ معيّن، از سر گرفتن روزه ها لازم نيست؛ ولى قضاى روزۀ روزهايى را كه در آنها معذور بوده بايد بگيرد و در روزۀ غير معيّن، اگر احتمال پيش آمدن عذر را نمى داده، بعد از رفع عذر مذكور در سؤال، لازم نيست روزۀ نذرى را از سر بگيرد؛ بلكه بعد از رفع عذر، مقدار باقى مانده را پشت سر هم روزه بگيرد و صحيح است.

[1195] سؤال 87: زنى نذر مى كند كه در روز معيّنى روزه بگيرد و در همان روز حيض مى شود. تكليف او در مورد اين نذر چه مى شود؟

پاسخ: بايد بعداً قضاى آن را به جا آورد.

[1196] سؤال 88: كسى كه نذر كرده تا آخر عمرش را روزه بگيرد، چگونه مى تواند روزه رمضان، روزۀ كفّاره، روزۀ قضاى همين نذر يا قضاى رمضان يا روزۀ قضاى پدر را به جا آورد؟

پاسخ: ظاهر اين است كه صوم يوم الدّهر (روزۀ تمام عمر)، از روزۀ ماه رمضان و قضاى آن و روزۀ قضاى پدر و قضاى نذر منصرف است و شامل بقيۀ روزه ها غير از آنها مى شود و در كفّاره هم بايد خصال ديگر را اختيار كند (مانند اطعام مساكين). البته اگر نذر او مطلق باشد، گرفتن اين روزه ها منافاتى با روزۀ نذرى مذكور ندارد و حتى روزۀ كفّاره را نيز مى تواند بگيرد؛ يعنى با يك روزه مى تواند نيّت هر دو را بكند.

ص: 305

پاسخ: بچۀ مميّز نابالغ مى تواند نماز و روزۀ استيجارى به جا آورد؛ ولى اگر شخص بالغ براى به جا آوردن آنها اجير شده باشد، به شرطى مى تواند به جا آوردن آنها را به نابالغ واگذار كند كه اجير كننده اجازه بدهد و يا اجير بداند كه اجير كننده راضى به اين كار است.

[1204] سؤال 96: شخصى كه قبول كرده نماز و روزۀ استيجارى انجام دهد، ولى به جهت پيش آمدن گرفتارى و يا ضعف جسمانى، فعلاً قادر بر اين كار نيست، چه كار بايد بكند؟

پاسخ: اگر اميد به صحّت و سلامتى خود ندارد، بايد پول را به صاحبش برگرداند و يا با اجازۀ او شخص ديگرى را براى انجام دادن نماز و روزه اجير كند.

[1205] سؤال 97: اگر كسى قرائت نمازش صحيح نباشد، آيا مى تواند روزۀ استيجارى بگيرد؟

پاسخ: اشكال ندارد.

قبل از اذان مغرب افطار كند، مستحب است؛ اما روزه در روز عاشورا مكروه است.

بعد كفّاره را انجام دهد.

[1211] سؤال 103: كسى در غير ماه رمضان، بعد از طلوع فجر از خواب بيدار مى شود، در حالى كه محتلم شده است و نمى داند كه احتلامش قبل از اذان صبح بوده يا بعد از اذان. آيا او مى تواند قضاى روزۀ ماه رمضان را در آن روز به جا آورد؟

پاسخ: مى تواند.

[1212] سؤال 104: كسى كه روزۀ قضا برعهدۀ اوست و فعلاً مريض است و اميد بهبودى و توانايى بر قضا كردن روزه ها را ندارد، آيا مى تواند در حال زنده بودن، براى گرفتن اين روزه ها نايب بگيرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، نيابت از شخص زنده جايز نيست؛ ولى مى تواند به شخص مورد اطمينانى پولى را صلح نمايد و در ضمن صلح، شرط كند كه بعد از فوت او، خودش براى او روزۀ استيجارى بگيرد و يا كسى را براى اين كار اجير كند.

پاسخ: اگر ميّت، پسر نداشته باشد، بر بزرگ ترين فرد ذكور از نزديك ترين طبقۀ ارث، احتياطاً لازم است كه نماز و روزۀ او را قضا كند، حتى اگر از او ارث نبرد.

[1216] سؤال 108: انجام نماز و روزۀ قضا شدۀ ميّت كه برعهدۀ پسر بزرگ ميّت است، آيا وظيفۀ اختصاصى پسر بزرگ است و بايد خودش انجام دهد يا مى تواند با اجير كردن شخص ديگر نيز آن را به انجام برساند؟

پاسخ: پسر بزرگ ميّت مى تواند خودش روزه و نماز پدرش را قضا كند و مى تواند ديگرى را اجير بگيرد تا آنها را انجام دهد، ولى اگر اجير به جا نياورد و يا باطل به جا آورد، از ذمّۀ ولىّ ميّت ساقط نمى شود.

پاسخ: به جاى آزاد كردن بنده، چيز ديگرى واجب نيست؛ بلكه ساقط است.

[1219] سؤال 111: شخصى كه مى خواهد براى كفّارۀ روزۀ باطل شده، دو ماه پى در پى روزه بگيرد، اگر تعداد روزه هاى دو ماه، روى هم 58 يا 59 روز شود، كافى است يا حتماً بايد شصت روز روزه بگيرد؟

پاسخ: اگر از روز اول ماه، شروع به گرفتن روزۀ كفّاره كند و دو ماه پشت سر هم روزه بگيرد، لازم نيست حتماً شصت روز روزه بگيرد؛ بلكه همان دو ماه را به اتمام برساند و كافى است، خواه هر دو ماه تمام (60\30 + \ 30) يا يكى تمام و يكى ناقص (59\29 + \ 30) و يا هر دو ناقص (58\29 + \ 29) باشد؛ ولى اگر از روزهاى وسط ماه، شروع به روزۀ كفّاره كند، بايد احتياط را مراعات كند و شصت روز روزه بگيرد.

[1220] سؤال 112: آيا صحيح است در مدّ طعام كه به عنوان كفّارۀ روزه پرداخت مى شود، به جاى طعام، پول آن را به فقير داد؟

پاسخ: جايز است پول را به فقير بدهد تا طعام بخرد و اگر فقير اين كار را بكند، كافى است و دهندۀ پول برىء الذمّه مى شود.

[1221] سؤال 113: يكى از كفّارات در روزه، اطعام نمودن فقراست. آيا لازم است چيزى كه براى اداى كفّاره تهيه شده، به فقرا خورانده شود يا تسليم نمودن كفّاره به فقير كافى است، ولو اين كه بدانيم خودش مصرف نمى كند و مثلاً به فردى غير فقير مى خوراند؟

پاسخ: اگر فقر آنها از طريق شرعى ثابت شود، تسليم نمودن كفّاره به آنها كافى است و اما اين كه براى خودش مصرف مى كند و يا براى مهمانش و يا كس ديگر، در حكم مسأله تأثيرى ندارد.

[1222] سؤال 114: شخصى چندين روز به طور عمد روزه اش را نگرفته و اكنون مى خواهد بابت كفّارۀ هر روز به شصت نفر فقير طعام بدهد. آيا لازم است براى هر روز، شصت

ص: 312

فقير جداگانه در نظر گرفته شود كه كار بسيار مشكلى است يا يك گروه شصت نفرى كافى است و كفّارۀ تمام روزه ها را به همين يك گروه مى تواند بدهد؟

پاسخ: كفّاره تمام روزه ها را مى توان به يك گروه شصت نفرى از فقرا داد؛ ولى بايد كفّارۀ هر روز، حتماً به شصت فقير برسد و كمتر از آن مجزى نيست.

[1223] سؤال 115: كسى كه مشغول گرفتن دو ماه روزۀ كفّاره است، آيا حق دارد قبل از تمام شدن سى و يك روز، بين روزه ها فاصله بيندازد و بعضى از روزه ها را افطار كند؟

پاسخ: افطار كردن در وسط سى و يك روز مانع شرعى ندارد؛ ولى بايد دو ماه روزه را از سر بگيرد و روزه هاى گرفته شده به حساب نمى آيد.

[1224] سؤال 116: زنى كه مشغول گرفتن شصت روز، روزۀ كفّاره است و قبل از تمام شدن 31 روز از آن، عادت ماهانه برايش پيش مى آيد، تكليفش چيست؟

پاسخ: فاصله شدن زمان حيض، ضررى به پشت سر هم بودن نمى رساند؛ يعنى اگر روزه هايى را كه تا روز قبل از حيض شدن گرفته، با روزه هايى كه بلافاصله پس از پاك شدن از حيض گرفته است، روى هم 31 روز شود، صحيح است و مانعى ندارد، هر چند در بين آنها چند روز را حائض شده و روزه نگرفته باشد.

[1225] سؤال 117: اگر كسى نداند كه افطار نمودن روزه، موجب كفّاره مى شود، آيا افطار كردن او موجب كفّاره مى شود؟

پاسخ: جهل به وجوب كفّاره، موجب سقوط آن نمى شود.

[1226] سؤال 118: آيا جايز است مكلّفى كفّارۀ روزۀ خود را به واجب النفقۀ خود بپردازد؟

پاسخ: جايز نيست.

[1227] سؤال 119: زنى كه به علت عذر شرعى نمى تواند روزه بگيرد و عذر او تا ماه رمضان

ص: 313

بعدى ادامه دارد و بايد براى هر روز، يك مدّ طعام پرداخت كند، پرداخت آن برعهدۀ خودش است يا شوهرش؟ و آيا فقير و غنى بودن زن، تأثيرى در حكم اين مسأله دارد يا خير؟

پاسخ: در فرض سؤال، احتياطاً جزء نفقه حساب مى شود.

[1228] سؤال 120: كسى كه قضاى روزه هاى ميّتى را به طور استيجارى يا تبرّعى انجام مى دهد، اگر بعد از ظهر افطار كند، كفّاره دارد يا خير؟

پاسخ: اگر با علم و عمد افطار كند، احتياطاً بايد كفّاره بدهد و كفّارۀ آن، اطعام ده مسكين و براى هر مسكين، يك مدّ طعام است و اگر نتوانست، سه روز روزه بگيرد.

[1229] سؤال 121: كسى كه به جهت مريضى نمى تواند روزه بگيرد و مى داند كه مريضى او تا سال بعد هم ادامه خواهد داشت، آيا مى تواند كفّارۀ روزۀ خود را قبل از ماه رمضان پرداخت كند؟

پاسخ: نمى تواند كفّاره را پيش از ماه رمضان پرداخت كند.

[1230] سؤال 122: آيا كفّارۀ روزه هاى ماه رمضان كه پدر به طور عمدى افطار كرده، برعهدۀ پسر بزرگ تر است؟ كفّاره روزه هايى كه از روى عذر نگرفته (مدّ طعام)، برعهدۀ چه كسى است؟

پاسخ: كفّارۀ افطار روزۀ پدر، بر پسر بزرگ تر واجب نيست، خواه كفّارۀ افطار عمدى باشد و يا كفّارۀ افطار عذرى؛ ولى اگر كفّاره، متعيّن در روزه باشد، پسر بزرگ تر بايد آن را انجام دهد.

[1231] سؤال 123: در صورتى كه كفّارۀ روزه، بر كسى واجب شود و نتواند آن را به صورت كامل به جا آورد و نهايتاً منجر به ذكر استغفار گردد، آيا بعد از مرگ او كفّارۀ روزه بر پسر بزرگ ترش واجب است؟

ص: 314

پاسخ: اگر در نهايت، كسى وظيفه اش استغفار باشد و استغفار كند و بعد هم قادر بر به جا آوردن كفّاره نباشد و فوت كند، ظاهراً چيزى بر عهدۀ ورثه نيست؛ ولى اگر استغفار نكرده، بنا بر احتياط كفّاره از تركه پرداخت گردد.

[1232] سؤال 124: آيا مى توان براى كسى كه روزۀ ماه مبارك رمضان را از روى عمد افطار مى كند، علاوه بر كفّاره، جريمۀ ديگرى قائل شد؟

پاسخ: اگر مستحل نباشد ولكن افطار كردن او از روى علم و عمد باشد، علاوه بر كفّاره، اصل تعزير در مورد او ثابت است.

قضا و كفّاره بر او ثابت مى شود يا خير؟

پاسخ: اگر هيچ قصد و اختيارى در بين نبوده، ظاهراً روزه اش باطل نمى شود.

[1236] سؤال 128: كسى كه قبلاً در يوم الشك (شكّ بين روز آخر شعبان و اول رمضان) روزه گرفته و آن را بعد از اذان ظهر باطل كرده و اكنون به ياد ندارد كه بعداً يوم الشك جزء رمضان محسوب شد يا نه، اكنون تكليفش چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال كه نمى داند يوم الشك جزء رمضان بوده است يا نه، تكليفى ندارد.

برايت مضر است و او چندين سال روزه نگرفته است؛ ولى بعداً فهميده كه پزشك، در تشخيص خود اشتباه كرده و روزه، ضررى براى او نداشته است. حكم روزه هايى كه ترك شده، چيست؟

پاسخ: كفّاره بر او واجب نيست؛ ولى قضا لازم است.

[1240] سؤال 132: كسى از خوف ضرر، روزه هايش را افطار كرده و كفّارۀ آن را هم پرداخته است؛ ولى پس از چند سال فهميده كه خوفش بى جا بوده و روزه هيچ ضررى براى او نداشته است. حكم اين فرد چيست؟

پاسخ: در صورت مذكور، قضاى روزه هايى كه نگرفته، واجب است.

[1241] سؤال 133: يك نفر چندين سال مريضى مستمر داشته و روزه نگرفته و كفّارۀ آن را پرداخت كرده است. سپس به پزشك مراجعه مى كند و پزشك مى گويد كه خوب شده اى و مى توانى روزه بگيرى و مريض شك مى كند كه احتمالاً در ماه رمضان گذشته هم مى توانسته ام روزه بگيرم، ولى خيال مى كردم كه توانايى آن را ندارم. آيا در اين فرض، قضاى روزۀ ماه رمضان گذشته بر او لازم است يا همان كفّاره كافى است؟ اگر از گفتۀ پزشك، يقين يا اطمينان عادى پيدا كند كه در رمضان گذشته مى توانسته روزه بگيرد، چه حكمى دارد؟

پاسخ: در صورت شك در اين كه در ماه رمضان گذشته، عذرش برطرف شده بود يا نه، قضاى روزه لازم نيست و كفّاره اى كه داده، كافى است؛ ولى اگر بعد از رجوع به پزشك، از گفتۀ او يقين و يا اطمينان پيدا كرد كه عذرش در ماه رمضان گذشته برطرف شده بوده است، قضا لازم است؛ ولى كفّاره ندارد.

[1242] سؤال 134: شخصى در ماه مبارك رمضان به جهت عسر و حرج، روزه اش را افطار مى كند (او كشاورز است و عطش و تشنگى او را مضطرب نموده، بعدازظهر چيزى مى خورد و مى آشامد)؛ ولى به اندازۀ ضرورت اكتفا نمى كند. حال، وظيفه اش چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال، نوشيدن به اندازۀ رفع عطش جايز است؛ ولى بعداً بايد

ص: 317

قضاى آن را به جا آورد و اگر هنگامى كه بيشتر از مقدار لازم براى رفع عطش مى نوشد، اعتقادش اين باشد كه اين كار جايز است و احتمال عدم جواز ندهد، كفّاره لازم نيست.

[1243] سؤال 135: آيا قضاى روزه بر كسى كه از روى تقيّه روزه اش را افطار كرده، لازم است يا خير؟

پاسخ: اگر كسى كه از او تقيّه مى كند، از غير مخالفين باشد و يا اين كه تقيّه در ترك صوم باشد، روزه باطل است و قضا واجب است و اما اگر تقيّه از مخالفين و در چيزى باشد كه به فتواى فقهاى آنها برمى گردد (مثل افطار كردن قبل از زايل شدن سرخى طرف مشرق)، چنانچه نيّت او اين باشد كه باقى بر روزه باشد، روزه اش صحيح است، هر چند احتياط مستحب در قضا كردن است.

[1244] سؤال 136: مردى كه گمان مى كند انزال، سبب باطل شدن روزه است، نه دخول و در هنگام روزه، با همسرش مجامعت و دخولِ بدون انزال انجام مى دهد، تكليف روزه اش چيست؟

پاسخ: اگر جاهل مقصّر باشد، بنا بر اقوى و اگر جاهل قاصر باشد، بنا بر احتياط قضاى روزه بر او واجب است؛ ولى كفّاره ندارد، مگر اين كه جاهل مقصّر باشد و در هنگام عمل نيز ملتفت باشد؛ يعنى احتمال ابطال روزه را بدهد كه در اين صورت بايد كفّاره نيز بدهد.

[1245] سؤال 137: اگر در ماه مبارك رمضان كارى كه مكلّف احتمال مى دهد مبطل روزه باشد، از او سر بزند، ولى بعداً بفهمد كه آن كار روزه را باطل نمى كند، روزه اش صحيح است يا باطل؟ اگر گمان كند كارى روزه را باطل نمى كند و مرتكب آن شود و بعد بفهمد كه آن كار، مبطل روزه بوده، روزه اش چه حكمى دارد؟

پاسخ: در صورت اول، اگر با احتمال مفطر بودن مرتكب آن كار شده، روزه اش باطل مى شود و قضا دارد؛ ولى كفّاره ندارد ودر صورت دوم نيز اگر

ص: 318

جاهل مقصّر باشد، بنا بر اقوى و اگر جاهل قاصر باشد، بنا بر احتياط روزه اش باطل است و قضا دارد؛ ولى كفّاره ندارد، مگر اين كه جاهل مقصّر ملتفت باشد؛ يعنى در ياد گرفتن مسأله كوتاهى كرده باشد و در موقع عمل احتمال بطلان روزه را نيز بدهد كه در اين صورت كفّاره را هم بايد بدهد. همچنين اگر بداند كه كارى حرام است، ولى نداند كه باعث ابطال روزه مى شود يا نه و مرتكب آن شود و آن فعل حرام، مبطل روزه باشد، احتياطاً كفّاره هم بر او واجب مى شود.

[1246] سؤال 138: اگر شخصى روزى را كه مردّد بين آخر شعبان و اول رمضان است، افطار كند، از نظر قضا و كفّاره چه حكمى دارد؟ اگر روزى را كه مردّد بين آخر رمضان و اول شوال است، افطار كند، حكمش چيست؟

پاسخ: اگر كسى شك كند كه امروز، آخر ماه شعبان است يا اول ماه رمضان و افطار كند، چنانچه بعداً معلوم شود اول ماه رمضان بوده است، فقط قضا دارد و اگر معلوم شود آخر ماه شعبان بوده و يا به حالت شك باقى بماند و معلوم نشود كه آخر شعبان بوده يا اول رمضان، قضا و كفّاره ندارد و اگر شك كند كه آخر ماه رمضان است يا اول شوال و افطار كند و بعداً معلوم شود كه آخر ماه رمضان بوده است و يا به حالت شك بماند و معلوم نشود كه آخر رمضان بوده يا اول شوال، قضا و كفّاره لازم است و اگر معلوم شود كه اول شوال بوده، چيزى از قضا و كفّاره بر عهدۀ او نيست، اگرچه احتياط مستحب دادن كفّاره است.

[1247] سؤال 139: كسى در شب ماه رمضان چيزى مى خورد كه مى داند موجب قى كردن در فردا مى شود، روزه اش از جهت قضا و كفّاره چگونه است؟

پاسخ: در مفروض سؤال، بنا بر احتياط قضا بر او واجب است؛ ولى كفّاره ندارد؛ اما اگر پس از خوردن، اين مطلب را فراموش كند و قصد روزه كند و فردا نيز قى نكند، روزه اش صحيح است.

ص: 319

[1248] سؤال 140: چنانچه روزه دار بداند كه اگر به محلّى برود، او را مجبور به افطار مى كنند و به آن جا برود، حكم روزه اش از جهت قضا و كفاّره چيست؟ اگر پس از رفتن او را مجبور نكنند، چه طور؟

پاسخ: به مجرّد اين كه روزه دار قصد رفتن به آن جا را بكند، روزه اش باطل مى شود، چه او را مجبور به افطار كنند يا نكنند؛ ولى در هر صورت كفّاره ندارد.

اين فرض، موفّق به مسافرت نشود، حكمش چيست؟

پاسخ: در هر دو صورت، قضا بر او واجب است؛ ولى اگر غفلت داشته و يا اعتقادش اين بوده كه اين عمل او اشكال ندارد و در حصول اين اعتقاد كوتاهى نكرده، در اين صورت كفّاره ندارد.

[1252] سؤال 144: كسى كه نمى داند استمناء روزه را باطل مى كند و مرتكب اين كار مى شود، روزه اش چه حكمى دارد؟ آيا كفّاره هم ثابت مى شود يا نه؟

پاسخ: در فرض سؤال كه جاهل به مفطر بودن استمنا است، اگر جاهل به حرام بودن آن هم باشد، فقط قضا واجب است؛ و اگر عالم به حرمت آن باشد، احتياطاً كفّاره نيز واجب است و بنا بر احتياط بايد كفّارۀ جمع بپردازد.

[1253] سؤال 145: كفّارۀ شخص روزه دارى كه استمنا كند، چيست؟ اگر استمنا به سبب شوخى با همسر انجام شود، چه حكمى دارد؟

پاسخ: اگر شخصى به قصد انزال منى استمنا كند، روزه اش باطل است و قضا واجب مى شود و اگر عالم به حرمت باشد، احتياطاً كفّاره جمع نيز واجب است؛ اما اگر خروج منى به واسطۀ ملاعبه با همسر صورت بگيرد، همان حكم را دارد؛ يعنى علاوه بر قضا، كفّاره اش كفارۀ افطار عمدى روزۀ ماه رمضان است؛ ولى كفّاره جمع نيست؛ و اگر قصد انزال منى ننموده و احتمال آمدن منى را هم نمى داده و عادتش هم نبوده، روزه اش صحيح است و چيزى بر او نيست.

[1254] سؤال 146: بيمارى زن باردار يا شيرده، سه سال پشت سر هم طول كشيده و در اين مدت، روزه نگرفته و اكنون شفا يافته است. آيا قضاى روزه ها بر او واجب است يا دادن كفّاره كافى است؟

پاسخ: اگر بعد از خوب شدن، تا رسيدن ماه رمضان وقت براى قضاى روزه باشد، فقط قضاى روزه هاى سال آخر واجب است و بايد براى روزه هاى

ص: 321

سال هاى قبل، تنها كفّاره بدهد و اگر وقت براى گرفتن روزه هاى سال آخر وسيع نباشد، به مقدارى كه وقت وسعت دارد، قضاى روزه هاى سال آخر را به جا آورد و براى بقيۀ روزه هاى سال آخر و روزه هاى سال هاى قبل، كفّاره بپردازد.

خوش، در حال روزه مانعى ندارد.

[1258] سؤال 150: گناهى كه در حال روزه انجام مى شود، با گناه در حال عادى، يكسان است يا متفاوت؟

پاسخ: گناه در حال روزه، با گناه در حال غير روزه متفاوت است و در حال روزه شدّت پيدا مى كند.

[1259] سؤال 151: كسى كه در جايى مشغول به كار است و رئيس او بدون داشتن عذر شرعى از وى مى خواهد هنگام روزۀ ماه رمضان برايش غذا ببرد و در صورت خوددارى و نهى از منكر، ممكن است كارش را از دست بدهد، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: تا به حدّ اضطرار نرسد، اين كار را نكند و در صورت اضطرار، معذور است.

[1260] سؤال 152: آيا دادن غذا و يا فروختن آن به كافر، در روزِ ماه مبارك رمضان جايز است؟

پاسخ: اگر در عرف، هتك احترام ماه مبارك رمضان محسوب شود، حرام است.

[1261] سؤال 153: با عنايت به نياز مبرم بيماران و مصدومين به خون و فرآورده هاى خونى، حكم اهداى خون در ماه مبارك رمضان، در ساعات قبل و بعد از افطار را بيان نماييد.

پاسخ: اهداى خون، جايز و كار پسنديده اى است؛ ولى نبايد براى روزه دار ضرر جدّى داشته باشد و يا براى روزۀ او مشكلى ايجاد كند.

[1262] سؤال 154: خوردن افطارى در مدرسه، با پول بيت المال (پول مدرسه) چگونه است؟

پاسخ: اگر طبق مقرّرات باشد، اشكالى ندارد؛ ولى بهتر است خوددارى شود.

ص: 323

[1263] سؤال 155: افطارى دادن يكى از كارهايى است كه در بعضى از مدارس به صورت نوبتى در ماه رمضان انجام مى شود. بدين ترتيب كه از هر كلاس مبلغى جمع آورى مى شود تا غذايى تهيه شود. حال اگر بعضى از افراد اين پول را با اكراه و يا به جهت خجالت و حيا بپردازند و يا اين كه براى جلوگيرى از مورد توجه قرار گرفتن توسط دانش آموزان ديگر، مجبور به پرداخت شوند، آيا برگزارى اين مراسم صحيح است يا خير؟

پاسخ: حكم مسأله به حسب موارد، متفاوت است. اگر واقعاً در موردى جمع آورى پول جهت افطارى، سبب محذورات مذكور در سؤال گردد، كار صحيحى نيست؛ بلكه اگر كسى بداند كه دانش آموزى با عدم رضايت پول را پرداخت كرده است، نمى تواند از افطارى كه با آن پول تهيه شده، بخورد.

[1264] سؤال 156: با كسى كه مسلمان است، ولى به مثل روزه و خمس اعتقادى ندارد، چگونه بايد رفتار كرد؟

پاسخ: اگر منكر وجوب روزه و خمس است، به طورى كه انكارش به انكار توحيد يا رسالت بر مى گردد، احكام ارتداد را دارد و اگر اين طور نباشد، احكام ارتداد جارى نمى شود و بايد به نحو مناسب او را ارشاد نمود.

پاسخ: «اسلام» شرط صحّت و «ايمان» شرط قبول شدن آن در پيشگاه پروردگار است.

[1271] سؤال 163: آيا تجديد نيّت، در روز سومِ اعتكافِ مستحب لازم است؟

پاسخ: تجديد نيّت، در روز سوم لازم نيست، اگر چه بهتر است.

[1272] سؤال 164: آيا در اعتكاف، بايد از ابتدا تعداد روزهايى را كه مى خواهيم معتكف شويم، نيّت كنيم يا واجب نيست؟ مثلاً اگر سه روز نيّت كنيم و بعد از سه روز، يك روز ديگر به نيّت اعتكاف در مسجد بمانيم، صحيح است يا خير؟

پاسخ: بايد از اول، نيّت سه روز را بكند و كمتر از آن نباشد؛ ولى بعد از سه روز، اگر يك شب و يك روز هم نيّت اعتكاف بكند و در مسجد بماند، اشكال ندارد و اگر دو روز بماند و مجموعاً پنج روز شود، بايد روز ششم را هم در مسجد به نيّت اعتكاف بماند؛ ولى اگر پس از سه روز بخواهد فقط مقدارى از يك روز يا يك شب را به نيّت اعتكاف در مسجد بماند، صحّتش خالى از اشكال نيست.

پاسخ: اگر روزه را براى همان كسى انجام دهد كه اعتكاف را از طرف او به جا مى آورد، مانعى ندارد.

[1279] سؤال 171: آيا اعتكاف در مسجد جامع هر شهرى، در رديف اعتكاف در مساجد چهارگانۀ اعتكاف است يا بايد اعتكاف در مسجد جامع، به اميد ثواب و رجاى مطلوبيت انجام شود؟

پاسخ: در مسجد جامع هر شهرى مى توان اعتكاف كرد.

انجام دادن بقيۀ محرّمات اعتكاف نيز اعتكاف باطل مى شود.

[1283] سؤال 175: امروزه در مراسم اعتكاف كه به صورت دسته جمعى و با شكوه برگزار مى شود، معمول است كه قبل از شروع مراسم، هر يك از افراد شركت كننده، محلّى را به خود اختصاص مى دهند. اگر هنگام شروع اعتكاف، شخصى محلّى را كه ديگرى به خود اختصاص داده، اشغال كند، اعتكافش چه حكمى دارد؟ و اصولاً اين گونه اختصاصات كه گاهى يكى دو روز قبل از شروع مراسم انجام مى شود، حقّى را براى انسان ثابت مى كند تا تجاوز به آن، غصب محسوب شود يا حقى ثابت نمى شود؟

پاسخ: اگر متعارف است كه زمانى قبل از شروع به اعتكاف، مكانى را به خود اختصاص دهند و چيزى به عنوان گرفتن جا، در مكانى از مسجد بگذارند، بنا بر احتياط نبايد كسى جاى كس ديگرى را بگيرد؛ ولى اگر اين كار را بكند، بطلان اعتكافش محلّ تأمل است.

پاسخ: احتياط اين است كه اين گونه شرط كند كه وقتى عارضى پيش آمد، بتواند اعتكاف را رها كند و در اين صورت فرقى بين عارض عادى و غير آن نيست. اين گونه شرط، مشروع و جايز است و در اين حكم، فرقى ميان روز اول و دوم و سوم نيست و باز فرقى ميان اعتكاف واجبِ غير معيّن و اعتكاف مستحب نيست؛ ولى در اعتكاف واجبِ معيّن نمى شود اين گونه شرط كرد.

البته اين كه شرط كند منافى اعتكاف (مانند جماع) را در حال اعتكاف انجام دهد، صحيح نيست.

[1286] سؤال 178: در مسألۀ 1843 رسالۀ عمليه فرموده ايد كه اگر كسى اعتكاف واجبِ غير معيّن را باطل كند، بايد آن را دوباره شروع كند و بهتر است آن را تمام كرده، دوباره از سر بگيرد. آيا شروع دوبارۀ اعتكاف، بايد فورى و متصل به اعتكاف باطل شده باشد يا مى تواند بين آنها فاصله بيندازد؟

پاسخ: شروع دوبارۀ اعتكاف، واجب فورى نيست، اگر چه احتياط است.

[1287] سؤال 179: آيا زن ها هم مى توانند معتكف شوند؟ اگر براى جلوگيرى از عادت ماهانه قرص بخورند تا روزه آنها صحيح باشد و بتوانند معتكف شوند، حكمش چيست؟

پاسخ: اعتكاف براى زن نيز مستحب است، مشروط بر اين كه اگر شوهر دارد، منافى با حقوق شوهرش نباشد؛ و پيشگيرى از حيض با خوردن قرص اشكال ندارد.

[1288] سؤال 180: بهترين وقت اعتكاف در روايات شريفه، دهۀ آخر ماه رمضان است.

آيا ايّام البيض ماه رجب (سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رجب) نيز چنين خصوصيتى دارد؟

پاسخ: اعتكاف در هر وقت، مستحب و مطلوب است و در ماه رمضان استحبابش مؤكّد است.

ص: 330

[1289] سؤال 181: معتكفى در حين انجام دادن اعتكافى كه به سبب نذر و مانند آن، واجب شده است، مى ميرد. آيا انجام دادن دوباره يا تكميل اين اعتكاف ناتمام، برعهدۀ ولىّ ميّت است يا خير؟

پاسخ: انجام دادن اعتكاف ناتمام، بر ولىّ ميّت واجب نيست، اگر چه موافق با احتياط است؛ اما اگر نذر كرده روزه بگيرد و آن را در حال اعتكاف به جا آورد، چنانچه روزه اش روزۀ نذر معيّن بوده و در زمان مقرّر شده براى نذر، اقدام به گرفتن روزه كرده، ديگر ولىّ ميّت تكليفى ندارد و اگر آن را از زمان مقرّر شده به تأخير انداخته و مشغول به جا آوردن قضاى روزۀ نذر معيّن بوده، لازم است ولىّ ميّت روزه را در حال اعتكاف از طرف ميّت قضا كند و اگر روزۀ نذر غير معيّن بوده و بلافاصله پس از انعقاد نذر شروع به گرفتن روزه كرده، بر ولىّ ميّت تكليفى نيست و اگر پس از گذشتن مدت زمانى كه مى توانسته نذر را در آن مدت به جا آورد، شروع به گرفتن روزه كرده، لازم است ولىّ ميّت روزه را در حال اعتكاف از طرف ميّت قضا كند.

ص: 331

ص: 332

ص: 334

طى مى كند، ولى يقين به آن ندارد، نمازش را بعد از گذشتن از حدّ ترخّص، كامل بخواند يا شكسته؟

پاسخ: اگر گمانش به سر حدّ اطمينان نرسيده است، بايد نمازش را تمام بخواند و حكم مسافر را ندارد.

پاسخ: اگر توبه كند، بايد نمازش را شكسته بخواند و اگر توبه نكند، بعيد نيست كه وظيفه اش تمام خواندن باشد، اگر چه احتياط، در جمع خواندن است.

[1295] سؤال 6: حكم نماز و روزۀ كسانى كه براى خريد و فروش كالاى قاچاق سفر مى كنند، چيست؟

پاسخ: اين كه چنين مسافرى نمازش تمام باشد، محلّ تأمّل و اشكال است.

[1296] سؤال 7: آيا مى توان در سفر معصيت كه نماز در آن تمام است، روزۀ قضا يا روزۀ نذرى و يا روزۀ مستحبّى گرفت يا نمى توان؟

پاسخ: صحيح است و اشكالى ندارد.

[1299] سؤال 10: زنى در عقد دائمى شوهرى است كه وطن او شهرستان ديگرى است. آيا قبل از آغاز زندگى مشترك، شهرستانى كه وطن شوهر است، وطن زن هم محسوب مى شود؟

پاسخ: در فرض سؤال، وطن شوهر، وطن زن محسوب نمى شود.

[1300] سؤال 11: خانمى بعد از ازدواج، براى زندگى به شهر شوهرش منتقل شده است.

آيا نماز اين خانم، هنگام سفر به وطن اصلى خود تمام است؟

پاسخ: چنانچه احتمال بازگشتن اين زن به وطن اصلى براى زندگى كردن (به همراه شوهر يا به تنهايى) جدّى باشد و ضعيف نباشد، نمازش در وطن اصلى خود تمام است و بايد روزه اش را هم بگيرد و اگر اين احتمال ضعيف باشد، اعراض از وطن اصلى محقّق شده است و بايد در آن جانمازش را قصر بخواند و روزه اش صحيح نيست.

[1301] سؤال 12: من در حوزۀ علميۀ رضويۀ لامرد تحصيل مى كنم و در ماه مبارك رمضان، دور از وطن خود كه فاصلۀ آن بيش از چهار فرسخ از محلّ تحصيل است، به سر مى برم.

با توجه به اين كه سال اول تحصيل من در اين حوزه است، آيا اين جا وطن دوم من محسوب مى شود يا خير؟ و حكم نماز و روزه ام چيست؟

پاسخ: اگر تصميم داريد مدتى نسبتاً طولانى در حوزۀ علميۀ مذكور بمانيد، از زمانى كه در آن محل به شما مسافر نگويند، بر محلّ مذكور احكام وطن مترتّب مى شود و نمازتان تمام است و روزه را بايد بگيريد.

[1302] سؤال 13: خوابگاه دانشجويى دانشگاه زنجان در داخل شهر زنجان و محلّ دانشگاه در فاصلۀ پنج كيلومترى زنجان است. با عنايت به اين كه دانشجويان ساكن اين خوابگاه افراد غير بومى هستند و از اول روز تا غروب در دانشگاه و شب را در خوابگاه به سر مى برند، قصد اقامۀ آنها در خوابگاه و حكم نماز و روزۀ آنها در دانشگاه چگونه است؟

پاسخ: در فرض سؤال، از زمانى كه دانشجويان در آن جا مسافر محسوب

ص: 338

نشوند، نماز و روزه شان در محلّ خوابگاه و تمام شهر زنجان و مسير دانشگاه و خود دانشگاه، تمام است و احتياج به قصد ده روز نيست و دانشگاه و شهر زنجان براى آنها در حكم وطن است.

[1303] سؤال 14: تعدادى از نظاميان، براى گذراندن دوره هاى يك ساله جهت تكميل دانش نظامى و مكتبى از سراسر كشور به شيراز مسافرت مى نمايند و مدت يك سال به طور تمام وقت، مشغول تحصيل هستند. ضمناً خوابگاه اين دانشجويان در شهرستان مرودشت است كه در فاصلۀ 45 كيلومترى شيراز است و هر روز اين مسافت را طى مى كنند. با توجه به اين كه هيچ يك از اين دو شهر، وطن آنها نيست، حكم نماز آنها از حيث قصر و اتمام چگونه است؟

پاسخ: وطن بودن لازم نيست، چنانچه به آنها مسافر گفته نشود، كافى است و از زمانى كه به آنها مسافر گفته نشود، نمازشان در هر دو شهر و در مسير بين آنها تمام است و روزه هايشان را هم بايد بگيرند.

[1304] سؤال 15: فاصلۀ كارخانۀ پتروشيمى اراك، از شهر اراك حدود بيست كيلومتر و خانه هاى سازمانى كه محلّ سكونت كاركنان پتروشيمى است، حدود هفت كيلومتر از كارخانه و 27 كيلومتر از شهر اراك فاصله دارد. وطن اصلى بعضى از كاركنان، شهر تهران است. اولاً بفرماييد حكم نماز و روزۀ اين افراد كه هر روز فاصلۀ بين كارخانه و محلّ سكونت فعلى (خانه هاى سازمانى) را طى مى كنند، چيست؟ و ثانياً اگر هر از چندى جهت تهيۀ ضروريات زندگى و امور ديگر به شهر اراك بروند، حكم آنها در رفت و برگشت چگونه است؟

پاسخ: اگر مدتى از اين وضعيت گذشته كه ديگر به شما در آن جا مسافر گفته نمى شود، شما در تردّد بين كارخانه و محلّ سكونت، حكم مسافر را نداريد و نمازتان در محلّ كار و محلّ سكونت و در مسير بين آن دو تمام است و روزه هم بگيريد و اگر به محلّى در داخل شهر اراك برويد كه مجموع مسير رفت و

ص: 339

برگشت به اندازۀ هشت فرسخ يا بيشتر باشد و هر يك از مسير رفت و مسير برگشت نيز چهار فرسخ يا بيشتر باشد، مسافر هستيد ودر راه و در آن محل نمازتان شكسته است و اگر يكى از دو مسير رفت و برگشت كمتر از چهار فرسخ باشد و مسير ديگر نيز به اندازۀ هشت فرسخ نباشد، بايد در رفت و برگشت و در آن محل، بنا بر احتياط واجب نماز را هم شكسته و هم تمام بخوانيد و اگر كارخانه در مسير حركت به سمت اراك واقع شده باشد، بايد ابتداى مسافت را از كارخانه حساب كنيد؛ ولى در هر صورت پس از بازگشت به محلّ كار يا محلّ سكونت، نمازتان تمام است.

[1305] سؤال 16: در يك منطقۀ نظامى كه در فاصلۀ پنجاه كيلومترى شهر قرار دارد، تعدادى از پرسنل نظامى به همراه خانوادۀ خود زندگى مى كنند و مدت اقامت آنها در منطقه، معلوم نيست؛ ولى كمتر از دو سال هم نيست. لطفاً به سؤال هاى زير پاسخ دهيد.

الف. پرسنل، براى انجام دادن امور ادارى، در فاصلۀ كمتر از ده روز، يك يا دو بار به شهر اعزام مى گردند و خانوادۀ آنها نيز براى خريد مايحتاج زندگى و تفريح، هر هفته به شهر مسافرت مى كنند. وظيفۀ آنها در منطقه چيست؟

پاسخ: در مفروض سؤال، محلّ زندگى نظاميان و خانوادۀ آنان از زمانى كه در آن جا مسافر محسوب نشوند در حكم وطن آنان محسوب مى شود؛ ولى در سفر خود به شهر، مسافر محسوب مى شوند و نمازشان قصر است.

ب. بعضى از فرزندان پرسنل، در شهر مشغول به تحصيل هستند و هر روز به شهر مى روند. تكليف آنها در منطقه چيست؟

پاسخ: فرزندان، علاوه بر منطقه، در سفر تحصيلى (در مسير بين محلّ تحصيل و خانه و در محلّ تحصيل)، نمازشان تمام است.

ج. اگر پرسنل و خانوادۀ آنها در محدودۀ كمتر از حدّ ترخّص مسافرت كنند، وظيفۀ آنها در منطقه چيست؟

پاسخ: اگر منطقۀ نظامى خيلى وسيع نباشد، براى خانواده، تمام منطقه و اگر

ص: 340

خيلى وسيع باشد، قسمت مسكونى و توابع آن (حوالى بخش مسكونى) در حكم وطن است و براى نظاميان، علاوه بر قسمت مسكونى، محلّ كار نيز در حكم وطن است و سفر به كمتر از حدّ ترخّص و يا بيشتر از آن كه به حدّ سفر شرعى نرسد، موجب قصر نماز نمى شود.

د. پرسنلى كه در ناو خدمت مى كنند، به مأموريت دريايى اعزام مى شوند و گاهى يك هفته يا بيشتر و يا كمتر در دريا مى مانند و معلوم نيست كه چند روز در منطقه بمانند و ممكن است در بين ده روز، دو مرتبه هم به دريا اعزام شوند، آيا در مورد اين افراد صدق مى كند كه شغل آنها سفر است و نماز آنها در دريا و منطقه چه حكمى دارد؟

ه. پرسنلى كه در منطقه راننده هستند و به شهر اياب و ذهاب مى كنند و يا به مأموريت هاى خارج از محدودۀ شهر مى روند، حكم نمازشان در سفر و منطقه چيست؟

پاسخ: در مفروض هر دو سؤال كه پرسنل به مدت طولانى در منطقه سكونت دارند، اگر بيشتر روزها را در سفر باشند، در منطقه و سفر (غير از سفر اول)، نمازشان تمام است و صدق مى كند كه شغل آنها در سفر است؛ ولى اگر ده روز، بدون سفر شرعى در منطقه بمانند، پس از آن در سفر اول نمازشان قصر است.

و. سربازانى كه در منطقه هستند و هر هفته براى شركت در نماز جمعه يا امور شخصى به شهر مى روند، وظيفه شان چيست؟

پاسخ: در منطقه، حكم آنها مانند حكم ساير پرسنل است كه در پاسخ قسمت «الف» بيان شد و در مفروض سؤال، در مورد سفر به شهر، نمازشان در راه و در مقصد قصر است.

[1306] سؤال 17: آيا محلّ كارِ ثابت (مانند محلّ خريد و فروش و مغازه كه هر روز يا اغلب روزها به آن جا رفت و آمد مى شود)، اگر فاصله اش از محلّ زندگى به اندازۀ مسافت شرعى باشد، حكم وطن را دارد؟

پاسخ: از زمانى كه در آن جا به شما مسافر نگويند، حكم وطن را دارد.

ص: 341

[1307] سؤال 18: طلبه اى بيش از ده سال است كه مشغول تحصيل در قم است و خانه اش هم در آن جاست، اما مدتى است كه محلّ كارش در تهران است و روز شنبه به تهران مى رود و پنجشنبه به قم باز مى گردد. حكم نماز و روزه اش چيست؟

پاسخ: در فرض سؤال، نمازش در تهران و قم تمام است و روزه اش را بايد بگيرد.

[1308] سؤال 19: بعضى از آموزگاران، شش روز از هفته را به جهت شغلشان به منطقه اى ديگر سفر مى كنند و يك روز را در وطنشان به سر مى برند، تكليف نماز و روزۀ اين اشخاص چيست؟

پاسخ: نماز آنها در محلّ كار تمام است و بايد روزه هاى خود را بگيرند.

[1309] سؤال 20: اشخاصى كه فقط به مدت يك ماه براى آموزگارى يا تبليغ از وطن به محلّ كار رفت و آمد مى كنند و يا منبر مى روند، حكم نمازشان در محلّ خدمت چيست؟

پاسخ: اگر بقيۀ شرايط قصر موجود باشد، حكم نماز آنها قصر است و روزه هم نمى توانند بگيرند.

[1310] سؤال 21: آيا اعراض نمودن از وطن، با مسافرت گاه به گاه به آن و ماندن چندين روز در آن جا منافات دارد؟

پاسخ: منافاتى ندارد.

و روزه در اين شهر چگونه است؟

پاسخ: بلاد كبيره و صغيره، از نظر احكام تفاوتى ندارند.

دوباره به صورت شكسته بخواند؟

پاسخ: نمى تواند نمازش را تمام بخواند. البته مى تواند موقع امامت در نماز جماعت، براى اين كه نمازش تمام باشد، نماز چهار ركعتى را كه به طور مسلّم از خودش يا ميّتى قضا شده است، بخواند.

[1317] سؤال 28: طلّابى كه در ماه مبارك رمضان در يك قريه سكونت اختيار مى كنند، ولى از روز اول تصميم دارند كه براى امر تبليغ به روستاهاى ديگر كه در فاصله پنج و پانزده كيلومترى هستند، به طور روزانه و بيش از چند ساعت بروند و گاهى هم شب در آن جا بمانند، آيا راهى براى تمام خواندن نماز و گرفتن روزه دارند؟

پاسخ: مسافر هستند و قصد اقامۀ آنها درست نيست.

[1318] سؤال 29: مسافرى كه به نيّت نماز دو ركعتى، نماز ظهر را شروع مى كند، ولى در بين نماز، قصد اقامت ده روز مى كند و همچنين كسى كه قصد اقامت ده روز كرده، به نيّت نماز چهار ركعتى وارد نماز ظهر مى شود و در بين نماز، از قصد ده روز بر مى گردد، چه بايد انجام دهد؟

پاسخ: در فرض اول، اگر وقت وسعت دارد و حداقل به اندازۀ يك ركعت براى نماز عصر وقت باقى مى ماند، نماز ظهر را تمام مى خواند و بعد از آن، نماز عصر را مى خواند، وگرنه نماز ظهرش باطل است و بايد مشغول نماز عصر شود و بعد قضاى نماز ظهر را بخواند. در فرض دوم، نماز را بايد شكسته بخواند، به شرط آن كه داخل ركوع ركعت سوم نشده باشد و اگر داخل شده باشد، نماز باطل است و بايد آن را قطع كند واز اول، نماز دو ركعتى بخواند.

[1319] سؤال 30: مسافرى بعد از قصد ده روز، يك نماز چهار ركعتى خوانده و از قصد اقامه هم عدول كرده است، ولى نمى داند كه آيا عدول، قبل از نماز چهارركعتى واقع شده يا بعد از آن. وظيفه اش نسبت به نمازهاى آينده چيست؟

پاسخ: نمازهاى بعدى را بايد كامل بخواند، اگرچه احتياط مستحب اين است

ص: 344

كه بين قصر و اتمام جمع كند.

[1320] سؤال 31: اگر در سفر، بعد از قصد ده روز، شروع به روزه گرفتن كنيم، ولى بعد از اذان ظهر و قبل از خواندن يك نماز چهار ركعتى، از قصد خود برگرديم، روزۀ ما در آن روز صحيح است يا خير؟

پاسخ: روزۀ آن روز صحيح است.

وطن است، بايد نماز را تمام بخواند و اگر مسافر است، بايد قصر بخواند.

پاسخ: اگر تعداد روزهايى كه در كارخانه مى مانند، بيشتر از روزهايى باشد كه در منزل استراحت مى كنند، نمازشان در كارخانه كامل است و روزه را هم بايد بگيرند و همين حكم را دارند كسانى كه تعداد روزهاى ماندنشان در كارخانه كمتر از تعداد روزهاى استراحت در منزل است، ولى در هر سه روز، يك بار به كارخانه رفت و آمد مى كنند.

[1328] سؤال 39: اين جانب مدت ده سال است كه كرج را وطن خود انتخاب نموده ام و سه ماه پيش، در سازمانى در شهر تهران به صورت قرار داد 89 روزه مشغول به كار شدم و اكنون 89 روز تمام شده و قرار داد يك ساله بسته ام و هر روز صبح از كرج به تهران مى روم و بعد از ظهر برمى گردم. تكليف من در مورد نماز و روزه چيست؟

پاسخ: در تهران و كرج و در بين راه، نمازتان تمام است و روزه هم بايد بگيريد.

[1329] سؤال 40: سپاه پاسداران به شخصى مأموريت مى دهد كه به يكى از استان هاى هم جوار بندر عباس، به مدت پنج روز جهت امور نظامى برود. تكليف نماز و روزه اش چيست؟ اگر براى امور نظامى به جزاير اطراف برود، تكليف چيست؟ سربازى كه همراه اوست، چه وظيفه اى دارد؟

پاسخ: اگر محلّ كارش بندر عباس است و گاهى به او مأموريت داده مى شود و بيش از مسافت شرعى را طى مى كند، مسافر محسوب مى شود و حكم سرباز نيز همين است.

[1330] سؤال 41: افرادى كه شغلشان ورزش است (اعم از بازيكنان يا مربّى يا همراهان ديگر) و براى مسابقات به شهرها و كشورهاى مختلف اعزام مى شوند، آيا حكم نماز و روزه هايشان، حكم نماز و روزۀ مسافر است؟

پاسخ: اگر هر سه روز، يك بار براى شغلشان سفر كنند و به وطن بازگردند و يا اين كه تعداد روزهايى كه در سفر هستند، بيشتر از تعداد روزهايى باشد كه

ص: 347

در وطن هستند، نمازشان در سفر تمام است و روزه هايشان را هم بايد بگيرند، وگرنه حكم مسافر را دارند.

[1331] سؤال 42: شخصى محلّ سكونتش در كرج و محلّ كارش هفته اى چند روز در هشتگرد و چند روز در طالقان است و در اين مسير، هميشه در حال اياب و ذهاب است. اين شخص، نماز و روزه اش را به چه صورت بايد انجام دهد؟

پاسخ: نماز او تمام است و روزه اش را بايد بگيرد، مگر اين كه ده روز در وطنش بماند و يا در جايى اقامت كند، كه در اين صورت، در سفر اول، نماز او قصر است.

[1332] سؤال 43: تكليف نماز و روزۀ دانشجويى كه در شهر ديگرى غير از محلّ زندگى اش درس مى خواند و هر روز براى درس به آن شهر مى رود، چيست؟ در بين راه، نماز را قصر بخواند يا تمام؟

پاسخ: نماز او در راه و در محلّ درس تمام است و روزه هم بايد بگيرد.

[1333] سؤال 44: الف. كسى در محلّى مغازه و فروشگاه دارد، ولى جاى خريدش جاى ديگرى است و مرتّب براى خريد، با ماشين مى رود و جنس مى آورد و مى فروشد يا جنس را به جاهاى ديگر مى برد و مى فروشد و برمى گردد. آيا اين شخص، حكم دائم السفر را پيدا مى كند؟

ب. تكليف نماز و روزۀ اهل منبرى كه اغلب هفته ها براى وعظ و ارشاد او را به شهرهاى ديگر دعوت مى كنند، چيست؟

پاسخ: اگر حداقل هر سه روز يك بار و يا هر شش روز دو بار و... سفر كند و يا اگر تعداد سفر او كمتر از اين است، تعداد روزهايى كه در سفر است بيشتر از تعداد روزهاى در وطن باشد، نمازش در سفر كامل است و روزه هم بايد بگيرد.

[1334] سؤال 45: راننده اى در خطى كار مى كرد كه مسافت آن كمتر از مسافت شرعى بود.

ص: 348

اكنون چند ماه است كه در خطى كار مى كند كه مسافت آن به اندازۀ حد شرعى است؛ ولى ممكن است باز خط عوض شود و در كمتر از مسافت شرعى كار كند. حكم نماز و روزۀ او چگونه است؟

پاسخ: نمازش تمام است و روزه هم بايد بگيرد.

[1335] سؤال 46: مهندسى در كارخانه اى كار مى كند و اغلب روزها از خانه به آن كارخانه مى رود و بر مى گردد و ممكن است يك يا دو روز، كارش تعطيل شود. نماز و روزه اين شخص چگونه است؟

پاسخ: نماز اين شخص در محلّ كار و در رفت و برگشت، تمام است و روزه هم بايد بگيرد.

[1336] سؤال 47: كسى در محلّى كارى پيدا كرده و آن محل، با محلّ زندگى اش چهار يا پنج فرسخ فاصله دارد و هر روز به آن جا رفت و آمد مى كند؛ ولى نمى داند كارش در آن جا دائمى خواهد بود يا موقّتى است. تكليف نماز و روزه اين شخص چيست؟

پاسخ: در مفروض سؤال، اگر به مقدارى در آن محل، كارش ادامه پيدا كند كه ديگر در آن جا به او مسافر گفته نشود، آن محل برايش حكم وطن را پيدا مى كند و نيز اگر رفت و آمدش به آن جا براى كار به حدّى باشد كه بگويند كار و شغل او در سفر است، هم در محلّ كار و هم در بين راه، نمازش تمام است.

[1337] سؤال 48: فردى به عنوان نيروى رسمى، در سپاه پاسداران مشغول به كار است.

تكليف وى در موارد ذيل چيست:

الف. سفر، مقدمۀ شغل اوست؛ يعنى فاصلۀ بين محلّ كار و شهرى كه در آن زندگى مى كند، به اندازۀ مسافت شرعى است. اگر او بخواهد هفته اى يك بار بين شهر خود و محلّ كار رفت و آمد نمايد، چه بايد بكند؟

ب. اگر ساعت يازده از محلّ كار خارج شود و در بين راه، اذان گفته شود و بخواهد نماز بخواند، قصر بخواند يا كامل؟

ص: 349

پاسخ: چنانچه مدتى از اشتغال او در آن محل گذشته، به طورى كه ديگر در آن جا به او مسافر گفته نمى شود، محلّ كار براى او حكم وطن را دارد و نمازش در محلّ كار تمام است و روزه اش را هم بايد در آن جا بگيرد؛ ولى در بين راه نمازش شكسته است؛ اما قبل از گذشتن اين مدت از اشتغال، نمازش هم در محلّ كار و هم در بين راه شكسته است و نمى تواند روزه اش را بگيرد، مگر آن كه روزهايى كه در محلّ كار مى ماند، بيشتر از تعداد روزهايى باشد كه در منزل مى ماند كه در اين صورت، هم در محلّ كار و هم در بين راه نمازش كامل است.

ج. اگر ساعت يازده از محلّ كار خارج و به منظور كار شخصى، به مقصد شهر ديگرى كه فاصله اش بيشتر از مسافت شرعى است، حركت كند، تكليفش چيست؟

پاسخ: با توجه به پاسخ قسمت «الف» و «ب»، اگر محلّ كار در حكم وطن او باشد، چنانچه به قصد مسافت شرعى از حدّ ترخّص محلّ كار خارج شود، بايد نمازش را شكسته بخواند و اگر محلّ كار در حكم وطن او نباشد، به محض خروج از محلّ كار نمازش شكسته است.

[1340] سؤال 51: آيا انسان در زمانى كه در مكه يا مدينه يا شهر ديگرى است، مى تواند نذر كند كه در اين شهر و در حال مسافرت روزه بگيرد يا لازم است پيش از رسيدن به آن شهر، نذر كرده باشد؟

پاسخ: در مدينه سه روز روزه گرفتن مستحب است و در سفر، روزۀ نذرى گرفتن اشكال ندارد؛ ولى بايد نذر كرده باشد كه روزه را در سفر بگيرد و در هر كجا كه نذر كرده باشد، نذرش نافذ است.

[1341] سؤال 52: شخصى نيّت و نذر كرده كه هر دوشنبه را روزه بگيرد و در نيّتش اين كه روزه گرفتن او در روزهاى دوشنبه باشد، لحاظ شده و فرقى برايش نمى كند كه روزۀ قضاى پدر و مادرش باشد يا روزۀ قضاى خودش يا روزۀ مستحبّى كه به واسطۀ اين نذر، واجب شده است. حال اگر در روز دوشنبه مسافر باشد، آيا مى تواند روزۀ قضاى خود يا پدر و مادر يا اقوام خود را نيّت كند؟

پاسخ: اگر هنگام نذر قصد كرده كه حتى اگر در حال سفر هم باشد، روزه بگيرد، در سفر مى تواند روزۀ مستحبّى را بگيرد؛ ولى روزۀ قضاى خود يا ديگران را نمى تواند در سفر بگيرد.

[1342] سؤال 53: كسى نذر مى كند در روزهاى معيّنى كه كمتر از ده روز است و قرار است به مسافرت برود، در سفر روزه بگيرد. اگر برنامۀ مسافرتش منتفى شود، آيا با توجه به اين كه نذر كرده بود كه در سفر روزه بگيرد، باز هم گرفتن روزه واجب است يا خير؟

پاسخ: در مفروض سؤال، گرفتن روزه واجب نيست.

[1343] سؤال 54: كسى كه نذر كرده تمام ماه شعبان را روزه بگيرد، آيا جايز است در اين ماه مسافرت كند؟

پاسخ: اگر نذر كرده كه حتى در سفر نيز روزه بگيرد، مى تواند به سفر برود و بايد روزه اش را در سفر هم بگيرد و اگر نذر نكرده باشد كه حتى در حال سفر هم روزه بگيرد، مى تواند سفر كند و بعد از مسافرت قضاى آن را به جا آورد.

ص: 351

قضاى در خارج وقت لازم ندارد». آيا اين حكم، در مورد روزۀ در سفر هم وجود دارد يا خير؟

پاسخ: اگر جاهل باشد كه در مسافرت بايد روزه را افطار كند و روزه بگيرد، روزه اش صحيح است و قضا ندارد و همچنين اگر به علت جهل به موضوع يا خصوصيات موضوع روزه بگيرد (مثل اين كه سفرش به اندازۀ مسافت شرعى باشد، ولى او نداند كه به اندازۀ مسافت شرعى است)، باز هم روزه اش صحيح است و قضا ندارد.

[1349] سؤال 60: كسى كه در ماه رمضان، به مقدار مسافت شرعى به سفر مى رود و در همان روز، پيش از اذان ظهر به وطن بر مى گردد، اگر چيزى از مفطرات روزه را انجام نداده باشد، آيا مى تواند آن روز را روزه بگيرد؟