سازمان اوقاف امور خیریه

معاونت فرنگی و اجتماعی

تجلی وحی و عترت در سبک زندگی اسلامی

ناشر: معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه

تهیه و تنظیم: مجتمع فرهنگی پژوهشی

نویسنده: حجت منگنه چی

لیتوگرافی و چاپ:سازمان چاپ و انتشارات اوقاف

قطع: پالتویی

نوبت چاپ: اول/ تابستان 1393

شمارگان: 3000 نسخه

قیمت: 70000 ریال

سایت سازمان : WWW.awqaf.ir

سایت معاونت: WWW.mfso.ir

سایت مجتمع: WWW.mfpo.ir

آدرس: تهران، خیابان نوفل لوشاتو، سازمان اوقاف و امور خیریه، معاونت فرهنگی و اجتماعی

أدرس مجتمع : قم، خیابان جمهوری، بین کوچه 16 و 18 پ 48 مجتمع فرهنگی پژوهشی معاونت فرهنگی و اجتماعی اوقاف

تلفن: 32936042-025 نمابر: 32936043-025

اهدایی معاونت فرهنگی و اجتماعی

سازمان اوقاف و امور خیریه

غير قابل فروش

ص: 2

حق پدر و مادر در کلام امام سجادعلیه السلام...31

نفرین و دعای پدر...31

رضایت مادر...33

آرامش و اضطراب...34

مطمئن ترین راه دستیابی به آرامش...34

اهمیت یاد خدا از منظر روایات...37

1. ترجیح ندادن چیزی بر یاد خدا...37

2. محبوبترین عمل و بهترین عامل نجات از گناه...38

3. حفاظت از عذاب و خشم خدا...38

عوامل آرامش و دلگرمی...39

عوامل اضطراب و نگرانی...39

وسایل آرام بخش در قرآن...40

1. یاد خدا...40

2. امداد غیبی...40

3. آثار و اشیای مقدس...41

4. تشویق اولیای الهی...41

5. سرپناه و خانه...41

6. همسر...41

7. شب...42

ازدواج و انتخاب همسر...43

آموزۂ ازدواج در اسلام...43

اهمیت ازدواج در روایات اسلامی...45

1. ازدواج، سنت است...45

2. ازدواج و عبادت...46

3. نماز شخص متأهل...46

4. خواب شخص متأهل...46

5. زیاد شدن روزی با ازدواج...46

نکوهش ترک ازدواج از ترس تنگدستی ...47

1. گمان بد به خداوند...47

ص: 4

2. دور شدن از رسول خداعلیه السلام و اهل بیت علیهم السلام...47

توجه به چند ویژگی در انتخاب همسر...47

1. برخورداری از ایمان...48

2.اخلاق خوش...49

3.اصالت خانوادگی...49

4.سنخیت وهمسانی...50

5.عاقل بودن...50

آداب نگاه کردن و نهی از چشم چرانی ...52

شأن نزول آیه و توضیح آن...52

روایاتی درباره چشم فرو بستن از نگاه به نامحرم...53

چشم ناظر...54

حجاب و آفات بی حجابی...55

آموزه حجاب در قرآن...55

فواید حفظ حجاب و آفات بی حجابی...57

آیه دیگری درباره حجاب...58

خرده گیریهای مخالفان حجاب...59

رعایت حجاب در نزد نابینا ...61

آیین دوست یابی...62

افسوس از برگزیدن دوست بد...62

جایگاه دوست در روایات اسلامی ...65

افراد شایسته دوستی...66

تأثیر دوست بد...67

دوست سلمان...67

نبردی سهمگین با زراندوزی...69

ایۂ کنز و عاقبت ثروت اندوزان...70

نکته اول: کنز و انفاق ...70

نکته دوم: چرا عذاب پیشانی و پشت و پهلو؟..71

ص: 5

ثروت اندوزی از منظر روایات...71

رهاوردهای منفی ثروت اندوزی ...73

1. انحراف از یاد خدا ...73

2.ایجاد انحراف در عقل ...73

3.تجاوز به حقوق دیگران...74

4. ابتلا به صفات ناپسند...75

5. از دست دادن تربیت دینی فرزند...75

اسراف نه، اعتدال آری...76

پرهیز از اسراف در انفاق...77

پرهیز از اسراف غير مالی...78

اهمیت اعتدال و نکوهش اسراف در آموزه های حدیثی ...79

حکایت هارون الرشید و بهلول...82

اسراف ممنوع...83

میانه روی در زندگی...84

انفاق...85

انفاق و آثار آن در نگاه قرآن...85

1. موجب برکت زایی و افزایش...85

2. آرامش بخش...86

3. برخورداری از پاداش بهتر...86

4. نشانه فروتنان...87

5. نشانه اهل ایمان...87

6. نشانه خردمندان...87

7. توشه آخرت...88

انفاق، ذخیره ای برای آخرت...88

رعایت اعتدال در انفاق...89

درجات انفاق...90

جایگاه انفاق در روایات...90

حکایتی عجیب در صدقه و انفاق...91

ص: 6

دو واجب فراموش شده...93

سیمای امر به معروف و نهی از منکر در قرآن...94

آیه اول و پیامهای آن...94

آیه دوم و پیام های آن...95

آیه سوم و پیامهای آن...96

آیه چهارم و پیام های آن...97

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در روایات...99

1. دو خصلت از خصلت های خدای عزوجل...99

2. جانشینی خداوند و رسولش...99

3. برترین کارهای آفریدگان...99

4. موجب تقویت مؤمنان...99

5. هیبت مؤمن در نهی از منکر...100

خطر رها کردن امر به معروف و نهی از منکر...100

1. مستجاب نشدن دعا ...100

2. محرومیت از برکت وحی ...100

3. عذاب فراگیر...101

شرایط امر به معروف و نهی از منکر...101

مراتب و مراحل نهی از منکر...103

مرحله اول: انکار قلبي...103

مرحله دوم: انکار زبانی...103

مرحله سوم: انکار عملی...103

روش نهی از منکر امام صادق علیه السلام...104

عذاب و تعجب فرشته...104

غفلت و بی خبری ...105

عوامل غفلت ...107

1. نادانی...107

2. دنیا گرایی...107

3. پرخوری و سرمستی...108

4. مال و فرزند...108

5. آرزوهای دست نیافتنی...109

ص: 7

نشانه های غفلت...109

1. ضایع نمودن عمر...109

2. فقدان اعمال نیکو...109

3. ترک مسجد و پیروی از فاسق...109

4. چهار نشانه دیگر...110

درمان غفلت...110

1. یاد خدا...110

2. یاد مرگ...111

3. اندرز پذیری...111

آثار غفلت...112

1. مورد بی اعتنایی خدا واقع شدن...112

2. از بین رفتن هویت انسانی...112

3. عمر کوتاه و پاداش ناچیز...113

4. مورد دسیسه واقع شدن...113

حکایت...113

ولایت از آن کیست؟...114

آیه ولایت در قرآن...114

شأن نزول آیه...115

روایتی در تفسیر آیه...117

پیام های آیه ولایت...118

نگاهی به «آیه تبلیغ» و «حدیث غدیر»...119

معناشناسی واژه مولا در حدیث غدیر ...120

الف. شواهد درونی...120

ب. شواهد بیرونی...121

پیام های آیه تبليغ...122

اطاعت از اولى الأمر...123

دیدگاهها درباره مقصود از «اولی الامر»...123

الف. دیدگاه اهل سنت...123

ص: 8

ب. دیدگاه شیعه...125

اولی الامر چه کسانی هستند؟...126

1. منابع اهل سنت...126

2. منابع شیعه...127

پیام های آیه اولى الأمر...127

حسابرسی در قیامت...129

قرآن و مسئله حسابرسی...129

یکی از عوامل فراموشی روز حساب...130

پیام های آیه مورد بحث...132

انواع حسابرسی در قیامت...133

گستره حسابرسی در روز قیامت...134

برخی از عوامل آسان شدن حساب در قیامت...134

1. صله رحم ...134

2. دارایی اندک...135

3. قناعت...135

4. اخلاق نیکو...135

5. برخورداری از سه خصلت...135

فرار مادر از فرزند...135

حساب در قیامت (حکایت)...136

کسب و کار برای طلب روزی حلال...137

جایگاه کار در اندیشه اسلامی...137

ممنوعیت بیکاری در اسلام...139

همت برای جلب روزی حلال...141

طلب روزی حلال، صدقه است...144

تجارت با هفتاد دینار حلال...144

ممنوعیت حرام خواری...145

هشدارهای قرآن...145

ممنوعیت تصرف در مال دیگران...147

پیامدهای حرام خواری...148

ص: 9

1. توشه ای از آتش...149

2. قبول نشدن حج و عمره و صله رحم...149

3. روی گردانی خداوند از حرام خوار...149

4. ممنوعیت ورود به بهشت...149

5. جدایی از اهل بیت علیهم السلام...150

6. قبول نشدن نماز و مستجاب نشدن دعا...150

مال حرام (حکایت)...150

شب قدر...151

نزول کامل قرآن در شب قدر...151

شب قدر در ماه رمضان...152

شب قدر، در کدامین شب ماه رمضان؟...153

علت نامگذاری به شب قدر...154

پاسخ به یک پرسش...155

جایگاه شب قدر در کلام امام باقر علیه السلام...156

وقف، احسانی ماندگار...158

موضع قرآن درباره وقف...158

1. الباقيات الصالحات...159

2. انفاق...160

3. خير...161

تشویق به وقف در روایات معصومان علیهم السلام...162

1.وقف، فیضی همیشگی...162

2. وقف، ذخیره ای برای آخرت...163

3. وقف، کلیدی برای ورود به بهشت...164

4. گشایشی از ناحیه خدا...164

5. برخورداری از رحمت خداوند...164

سنت عملی معصومان علیهم السلام در انجام وقف...165

1.وقف در سیره پیامبرصلی الله علیه واله وسلم...165

2. وقف در سیره امام على علیه السلام...165

اهمیت وقف در بهبود وضع جامعه...166

فهرست منابع...168

ص: 10

ص: 12

برای شناخت قرآن و آگاهی از ویژگی های آن باید آیاتی را که به معرفی قرآن می پردازند مورد توجه قرار دهیم. اگرچه مجال پرداختن به این موضوع در اینجا وجود ندارد با این حال شایسته است مواردی از ویژگی های منحصر به فرد قرآن را که ما را در شناخت آن یاری می دهد، یاد آور شویم.

ویژگی های مورد نظر عبارتند از:

سبحان است، نایل گردند. از این رو آنچه بیش از همه در این کتاب عظیم الهی بدان عنایت شده، تشریح اصل شناخت، تعليل معیارهای اساسی آن، اعلام طرز تعقل و کیفیت استنتاج از مقدمات عقلی، پرهیز از تقلید جاهلی، و نیز اجتناب از مغالطه در تفکر و مانند آن است که به عنوان شرط درست اندیشیدن یا مانع آن خواهند بود.(1)

این است که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد.

پرسشی که ممکن است در اینجا مطرح شود آن است که چگونه نماز، انسان رااز کار زشت و ناپسند باز می دارد؟

در پاسخ به این پرسش می توان گفت:

هم در قرآن کریم و هم در روایات اسلامی بر لزوم «یاد خدا» (ذكر) تاکید شده است به طوری که هر انسان با ایمانی باید در هر حالی که برایش امکان داشته باشد، نسبت به یاد خدا غفلت نورزد. از طرفی، یکی از مصادیق یاد خدا این است که به صورت ذكر لفظی (زبانی)ادا گردد. نماز - که در بردارنده مجموعه ای از الفاظ است و اهل ایمان به وسیله آن با معبود خویش ارتباط می گیرند - نمونه ای واقعی برای تحقق یاد خداوند و دوری از غفلت است.

اگر به الفاظی که در قالب نماز ادا گردیده و یاد خدا را محقق می سازند،بنگریم مشاهده می کنیم که از سویی بر توحید و وحدانیت خداوند متعال اشاره دارند و از سوی دیگر روز جزا را به یاد آورده و از طرفی اقرار به رسالت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را عملی می سازند. بنابراین، هر مسلمانی در هر نمازی که می خواند به سه اصل اعتقادی(توحید، معاد، نبوت) که ارکان اسلام را تشکیل می دهند، توجه می کند.

در این میان، امور دیگری نیز وجود دارند که در نماز به آنها اقرار می شود؛ اموری همچون حمد و ستایش پروردگار (الحمدُ للهِ رَبِّ العالَمین)، اخلاص و توحید در عبادت (ایّاکَ نَعْبُدُ)، یاری خواستن از حضرت پروردگار (اِیّاکَ نَسْتَعین)، خواهان هدایت به راه راست (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ)و درخواست دوری از راه غضب شدگان و گمراهان (...غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ). تسبیح، تکبیر و ... نیز اجزای دیگری هستند که جنبه های دیگری از ارتباط و توجه به خداوند را نمایان می سازند.

یکی از محققان درباره شرایط نماز می نویسد:

نماز، دارای احکام و دستوراتی است که رعایت هر یک از آنها انسان را از بسیاری گناهان باز می دارد، مثلا:

شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران بازرا می دارد.

و رعایت شرط پاک بودن آب وضو، مکان، لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگی و و بی مبالاتی دور می کند.

شرط اخلاص، انسان را از منکر شرک، ریا و سمعه باز می دارد.

شرط قبله، انسان را از منکر بی هدفی و به هر سو توجه کردن باز می دارد.

ص: 16

رکوع و سجده، انسان را از منکر تکبر باز می دارد.

توجه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از منکر برهنگی و بی حیایی حفظ می کند.

توجه به عدالت امام جماعت، سبب دوری افراد از فسق و خلاف می شود.

نماز جماعت، انسان را از گوشه گیری نابجا نجات می دهد.

احکام و شرایط نماز جماعت، بسیاری از ارزش ها را زنده می کند از جمله: مردمی بودن، جلو نیافتادن از رهبر، عقب نماندن از جامعه، سکوت در برابر سخن حق، نظم و انضباط، ارزش گذاری نسبت به انسان های با تقوا، دوری از تفرقه، دوری از گرایش های مذموم نژادی، اقلیمی، سیاسی و حضور در صحنه که ترک هریک از آنها، منکر است.(1)

با توجه به آنچه درباره اجزا و شرایط نماز گفته شد آیا مداومت بر نماز و ابراز الفاظ آن با نیت صادق و توجه کامل، بدون آنکه صرفا لقلقه زبان باشد، موجب نخواهد شد که انسان از فحشاء و منکر دوری نماید؟! آیا چنین نیست که توجه حقیقی به آنچه در نماز بیان و اقرار می شود همچون محافظی انسان را در برابر زشتی هاحفاظت و حراست می کند؟!

و اثر گذاری آن و موانعی که از اثر آن جلوگیری می کنند، مانند دو کفه ترازو هستند. هر وقت کفه نماز چربید، نمازگزار گناه نمی کند، و هر جا کفه آن موانع چربید کفه نماز ضعیف می شود، و نمازگزار گناه را مرتکب می شود.

علامه طباطبایی می نویسد:

«اگر کسی بخواهد این معنا را لمس کند باید حال بعضی از افراد که نام مسلمان دارند و در عین حال نماز نمی خوانند را در نظر بگیرد. اگر رفتار آنها را زیر نظر قرار دهد، می بیند که به خاطر نخواندن نماز، روزه را هم می خورد، و حج هم نمی رود و زکات هم نمی دهد و بالاخره سایر واجبات را هم ترک می کند و هیچ فرقی بین پاک و نجس، و حلال و حرام نمی گذارد، و خلاصه در راه زندگی هم چنان پیش می رود، هر چه پیش آید خوش آید، و هیچ چیزی را در راه خود مانع پیشرفت خود نمی بیند، نه ظلم، نه زنا، نه ربا، نه دروغ، و نه هیچ چیز دیگر. آن وقت اگر حال چنین شخصی را با حال کسی مقایسه کنی که نماز می خواند، و در نمازش به حداقل آن یعنی آن مقداری که تکلیف از گردنش ساقط شود اکتفاء می کند، خواهی دید که او از بسیاری از کارها که بی نماز از آن پروا نداشت پروا دارد و اگر حال این نمازگزار را با حال کسی مقایسه کنی که در نمازش اهتمام بیشتری دارد، خواهی دید که دومی از گناهان بیشتری پروا دارد، و به همین قیاس هر چه نماز کاملتر باشد، خودداری از فحشاء و منکرات بیشتر خواهد بود»(1)

که او را از فحشاء و منکر باز دارد»(1)

امام صادق فرمود:

کسی که دوست دارد بداند آیا نمازش قبول شده یا نه، باید بنگرد که آیا نمازش او را از زشتیها و منکرات باز داشته یا نه؟ به همان مقدار که نمازش او را از زشتی ها و منکرات بازداشته، از او قبول شده است»(2)

نقل شده جوانی از انصار نماز را با پیامبرصلی الله علیه و آله ادا می کرد اما با این حال آلوده گناهان زشتی بود. این ماجرا را به پیامبرصلی الله علیه و آله عرضه داشتند. آن حضرت فرمود: سرانجام روزی نمازش او را باز می دارد و از این اعمال پاک می کند»(3)

جابر می گوید به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: فلان شخص، روز نماز می خواند و شب دزدی می کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا نمازش او را باز می دارد»(4)

«الصَّلاهَ تَنْهَى»

9. علم خداوند، ضامن اجرای صحیح دستورات اوست. «وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»

10.در نماز، انواع راز و رمزها، هنرها و سلیقه ها نهفته است.«مَا تَصْنَعُونَ»(1)

مادر به دنبال مسئله توحید، نشانگر اهمیت این موضوع است که اگر چنین نبود از متکلم حکیم انتظار می رفت پس از مسئله توحید، مسئله ای را مطرح کند که ارزش هم ردیف شدن با مسئله توحید را داشته باشد؛ چرا کهمسائل مهم و قابل توجهی چه در اصول دین و چه در فروع آن مطرح است که توجه نکردن به آنها مشکلاتی را برای فرد و یا جامعه ایجاد نموده و حتی اختلاف نظر و تفسیرهای متنوع درباره برخی

مسائل، پدید آمدن مذاهب مختلف را رقم زده و سبب ایجاد شکاف در جامعه اسلامی گردیده است. پس جایگاه پدر و مادر باید آن قدر والا و دارای اهمیت باشد که لازم گردید تا خداوند حکیم پس از مسئله توحید به آن توجه دهد.

اینک یکی از چهار آیه ای را که در آنها نیکی به پدر و مادر در امتداد مسئله توحید آورده شده، یادآور می شویم.

خداوند در این باره می فرماید:

«وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ » (البقرة/83).

«و چون از فرزندان اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که: «جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر، و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید، و با مردم به زبان ] خوش سخن بگویید، و نماز را به پا دارید، و زکات را بدهید» آن گاه، جز اندکی از شما، همگی به حالت اعراض روی برتافتید»

این آیه شریف(1)از میثاق و پیمانی سخن می گوید که خداوند متعال از بنی اسرائیل گرفته بود. گاه گمان می شود احکامی که در یک دین آمده ویژه پیروان همان دین بوده و سایرین به آن احکام و دستورات نیازی نداشته و از آن بی بهره اند؛ در حالی که دست کم، طیف وسیعی از آداب اجتماعی به جنبه انسانیت مربوط بوده و از این رو حتی در میان غير متدينان نیز جریان دارد. نمونه هایی از این آداب در آیه یاد شده آمده و اختصاصی هم به دین و آیین خاصی ندارد به طوری که در همه ادیان آسمانی این پیمان ها و دستورات به گونه ای وجود دارد.

میثاق و پیمانی که در این آیه از آن سخنگفته شده مشتمل بر موارد زیر است:

1. فقط پرستش خداوند (ا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ)

2. نیکی به پدر و مادر (وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً)

3. نیکی به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان (وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ)

ص: 22

4. سخن گفتن با مردم با به کارگیری سخنان نیک(وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً)

5. به پا داشتن نماز (وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ)

6.پرداختن زکات (وَآتُوا الزَّكَاةَ)

اگر به این موارد شش گانه به دقت نگریسته شود روشن خواهد شد که خداوند متعال به شش وظیفه مهم که موجب رشد و تعالی فرد از یک سو و رشد و تعالی جامعه از سوی دیگر است، دستور داده است. از یک سو، توحید در عبادت را که یکی از شاخه های اساسی جهان بینی توحیدی بوده و خداوند متعال را تنها معبود قابل پرستش می داند، مطرح نموده و به سمت آن یگانه هدایت می کند و از سوی دیگر احسان و نیکی را نسبت به چند گروه بیان نموده تا با عملی نمودن این دستور، جامعه از شادابی و نشاط روحی برخوردار شود. و از طرفی برایرشد و تعالی افراد جامعه و برقراری ارتباط با معبود بی همتا، برپا داشتن نماز را وسیله ای برای ایجاد ارتباط پیش کشیده و در نهایت این آیه، پرداختن زکات را به عنوان یکی از راه های ایجاد تعادل اقتصادی و معیشتی خاطر نشان می سازد. تردیدی نیست که برای تعالی فرد و جامعه، دستورات و احکام دیگری نیز وجود دارد که در جای خود مورد تأکید قرار گرفته است اما به حق باید اذعان نمود که موارد یاد شده در این آیه شریف نقش بسزایی، نه فقط در جوامع الهی بلکه در همه جوامع بشری داشته و دارند.

نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که در زبان عربی، گاه چیزی که مطلوب بوده و باید در ساختار زبانی به صورت فعل امر و یا فعل نھی بیان شود به صورت جمله خبری بیان می گردد. اصطلاحا در چنین مواردی گفته می شود:«جمله خبری در معنای امری و یا در معنای نهیی استعمال شده است.»در اینجانیز سخن از میثاق و پیمان است و طبعا باید جنبۀ دستوری داشته و از فعل نهی استفاده گردد در حالی که چنین نشده و در ابتدای این پیمان، فعل مضارع «لاتعبدون» به کار رفته است.

علت، آن است که وقتی نهی به صورت خبری ابراز می شود گویای آن است که نهی کننده هیچ تردیدی ندارد که مخاطب او، عمل مورد نظر را که متعلق نھی قرار گرفته، مرتکب نمی شود. از این رو، خداوند متعال به جای اینکه بفرماید: «اطاعت نکنید به جز از خدا»، می فرماید: «اطاعت نمی کنید به جز از خدا»این معنا در بقیه جملات این آیه نیز به همین صورت است (یعنی می فرماید: به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مساکین احسان می کنید). آری در فراز «قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ» به این صورت نبوده و از فعل امر استفاده شده است.پس از روشن شدن محتوای آیه نکته مورد نظر ما در این نوشتار، فراز «وَ بِالْوالِدَیْنِ

ص: 23

إِحْساناً»است که جمله خبری به معنای امر بوده و تقدیر آن چنین است: «حسنوا بالوالدين إحسانا» (جمله امری) و یا «تحسنون بالوالدين إحسانا» (جمله خبری).

چنانکه در آیه ملاحظه می شود خداوند حکیم، از احسان و نیکی نمودن به چهار گروه و طبقه خبر داده و در میان این چهار طبقه، احسان به پدر و مادر را بر بقیه مقدم داشته است.

آنگونه که علامه طباطبایی درباره آیه توضیح می دهد خداوند متعال در این آیه، درباره طبقاتی که به احسان آنان امر نموده، ترتيب را رعایت کرده است. در ابتدا، طبقه ای را بیان فرموده که احسان و نیکی به آن از سایر طبقات مهم تر است و پس از آن طبقه ای را ذکر نموده که نسبت به طبقاتبعدی، استحقاق و صلاحیت بیشتری برای احسان نمودن دارد. خداوند حکیم، در این آیه، پیش از همه، احسان به پدر و مادر را مورد توجه قرار داده است چرا که آنان بیش از هر طبقه و پیش از هر طبقه ای شایستگی احسان و استحقاق آن را دارند؛ زیرا پدر و مادر، ریشه اصلی وجود انسان بوده و هر انسانی به آن دو تکیه دارد؛ از این رو، آنها از همه خویشاوندان به انسان نزدیک ترند. بعد از احسان به پدر و مادر، احسان به سایر خویشاوندان را مد نظر قرار داده و در میانه اقرباء، يتيم را مقدم داشته است؛ چون ایتام به خاطر خردسالی و نداشتن کسی که متکفل و سرپرست امورشان شود، استحقاق بیشتری برای احسان دارند.(1)

از آنجا که پیروی از هوای نفس و اسير امیال نفسانی شدن و در چنگال وسوسه های شیطانی قرار گرفتن موجب انحراف از مسير الهی می شود در فراز پایانی ایه به این نکته اشاره می گردد که تنها گروه اندکی توانستند بر میثاق و پیمانی که بسته بودند، ایستادگی کنند و بقیه از آن روی برتافتند.

می باشند؛ بنابراین، پس از إنعام خداوند متعال، هیچ إنعامی بزرگتر از إنعام والدین به فرزند نیست.

2. إنعام والدین به فرزند شبيه إنعام خداوند متعال است از این نظر که پدر و مادردر قبال إنعام به فرزند، ستایش و پاداشی را طلب نمی کنند (بلکه به فرموده قرآن)«إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا» (الانسان/9) «ما برای خشنودی خداست که به شما می خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.»

3. هیچ کمال ممکنی برای فرزند نیست مگر آنکه والد به خاطر فرزند، طالب آن بوده و برای فرزند خواستار است همچنانکه خداوند متعال، هر خیری را که برای عبد امکان دارد برایش خواستار است و از همین روست که رسولان را فرستاد و کتاب ها ی مقدس را نازل کرد و دلایل (هدایت) را نصب نمود و مرض را درمان نمود. نهایت درجه شفقت والدین همین است که وقتی فرزند در حالتی بهتر از آنان باشد نسبت به فرزندشان حسادت نمی ورزند بلکه آن را برایش تمنا می کنند به خلاف غير والدین کهراضی نیستند غیر خود بهتر از آنها باشد.(1)

باشند. بنابراین، وقتی مؤثر حقیقی بیان گردید مؤثر عرفی و ظاهری نیز در ردیف آن قرار گرفته و به دنبال مؤثر حقیقی ذکر شد.

3. خداوند متعال در قبال إنعامی که به بنده کرده است عوض و جایگزینی را طلب نمی کند بلکه مقصود، فقط إنعام محض زبه بندگان است و پدر و مادر نیز این چنین اند؛ زیرا آن دو در قبال إنعامی که به فرزند نموده اند عوض مالی و یا ثوابی را خواستار نیستند؛ حتی کسی که معاد را انکار می کند به فرزندش احسان نموده و او را تربیت می کند. بنابراین، از این نظر، إنعام پدر و مادر به فرزند، به إنعام خداوند متعال به بندگان شباهت دارد.

4. خداوند متعال از إنعام بر بنده دچار ملال (خستگی و نا امیدی)نمی شود حتی اگر بنده، بزرگترین جرم ها را انجام دهد. خداوند، نعمت ها و کرم هایش را از او قطع نمی کند. پدر و مادر نیز این چنین اند؛ از فرزند خسته و نا امید نمی شوند و بخشش ها و کرمشان را از او قطع نمی کنند حتی اگر فرزند نسبت به والدین، نافرمان باشد.

5. همانطور که تصرف پدر مشفق در مال فرزندش به انگیزه سود بردن فرزند از آن مال و خواستار افزون شدن آن مال است و آن را از ضرر و نقصان حفظ می کند همچنین خداوند سبحان و متعال در طاعت بنده تصرف می کند تا آن را از ضایع شدن و از بین رفتن حفظ نماید. خداوند سبحان، اعمالی از بنده را که باقی نمی ماند همانند چیزی که تا ابد باقی است، قرار می دهد همانگونه که در قرآن فرمود: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ» (البقرة/ 261)، (مثل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند، مانند دانهای است که هفت خوشه برویاند، در هر خوشه صد دانه باشد).

6. ابتدا خویشان نیازمند، سپس دیگران. «ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَ»البته در بین خویشاوندان نیز اولویتها محفوظ است. «وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَىٰ بِبَعْضٍ» (انفال، 75)

7. احسان باید همراه با ادب و بدون منت باشد. در کنار احسان، جمله «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً» آمده است.

8. اگرچه به همه ی مردم نمی توان احسان کرد، ولی با همه می توان خوبسخن گفت.«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»

9. برخورد خوب و گفتار نیکو، نه تنها با مسلمانان، بلکه با همه ی مردم لازم است.«وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً»

10. علاوه بر پرداخت زکات، احسان به مستمندان و ایتام نیز لازم است. در آیه هم زکات آمده و هم احسان به مساكين. «إِحْساناً»،« وَالْمَسَاكِينِ»،«وَآتُوا الزَّكَاةَ»

11. نماز و رابطه با خداوند، از زکات و رابطه با فقرا جدا نیست. «وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ»

12. نماز و زکات در ادیان دیگر نیز بوده است. «وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ»

13. اعتقاد به توحید، احسان به والدین و ایتام و مساکین، همراه با دستور پرداخت زکات و برخورد نیکو با مردم، و بپاداشتن نماز، نشانه ی جامعیت اسلام است.

14. ادای حقوق، دارای مراتب و مراحلی است. اول حق خداوند، سپس والدین، سپس خویشاوندان، سپس یتیمان که کمبود محبت دارند و آن گاه مساکین که کمبود مادیات دارند.

15. تمام احکام اعتقادی، اخلاقی و فقهی، میثاق و عهد خدا با انسان است. بعد از «میثاق» سخن از عقیده توحیدی، احسان به والدین، نماز و زکات آمده است.(1)150

ورزی، از آنان فرمان مبر، و (لى) در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن، و راه کسی را پیروی کن که توبه کنان به سوی من بازمی گردد و سرانجام بازگشت شما به سوی من است، و از(حقیقت)آنچه انجام می دادید شما را با خبر خواهم کرد

در آیه ای دیگر چنین آمده است:

«وَوَصَّيْنَا ٱلْإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيْهِ حُسْنًا ۖ وَإِن جَٰهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِى مَا لَيْسَ لَكَ بِهِۦ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَآ ۚ إِلَىَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (العنكبوت/8)

«و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند، والی ] اگر آنهابا تو درکوشند تا چیزی را که بدان علم نداری با من شریک گردانی، از ایشان اطاعت مکن. سرانجامتان به سوی من است، و شما را از حقیقت آنچه انجام می دادید با خبر خواهم کرد»

نکته 1

اگرچه احسان به پدر و مادر وقتی مستند به آیه ای از آیات قرآن باشد یک حکم تشریعی به نظر می آید ولی باید دانست که این مسئله پیش از آنکه یک حکم تشریعی باشد، به عنوان یک قانون تکوینی در فطرت همه انسانها نهاده شده است. تعبير به «انسان» نشان می دهد که این قانون مخصوص مؤمنان نبوده و هر کس که شایسته نام انسان است، باید احسان به پدر و مادر را از یاد نبرد.

نکته 2

اگرچه پیوند عاطفی با پدر و مادر از نظر خداوند بسیار حائز اهمیت است اما این پیوند نباید به گونه ای باشد که مسیر رابطه انسان را با خدا تغییر داده و رابطه توحیدی را به رابطه شرک آلود تبدیل نماید. به دستور صریح خداوند، اگر پدر و مادر تلاش کنند که فرزندشان برای خدا شریکی قایل شود، نباید این خواسته آنها اطاعت شود. بنابراین، در مواجهه با پدر و مادر مشرک، دعوت آنها به شرک اجابت نمی شود اما حفظ احترام آنان واجب است.

در آنچه امام رضاعلیه السلام برای مأمون نوشته بود چنین آمده است:

«نیکی به پدر و مادر واجب است اگرچه مشرک باشند (البته)در معصیت خداوند عزوجل نباید از آنها و از غیر آنها اطاعت کرد؛ زیرا در معصیت خالق از هیچ مخلوقی نباید اطاعت نمود».(1)

نیکی به پدر و مادر و پیامدهای نیک آن، برخی از آنها درباره پرهیز از آزار رساندن به آنها و آثار ناگوار آن، و برخی از آنها درباره آداب دیگری که در مواجهه با پدر و مادر لازم است، وارد شده اند. در اینجا به چند روایت توجه می کنیم:

نگاه کردن به سه چیز عبادت است: نگریستن به صورت پدر و مادر، و به مصحف، و به دریا».(1)

و نیز فرمود:

«نگاه محبت آمیز فرزند به پدر و مادرش عبادت است»(2)

پیامبرصلی الله علیه واله به آن شخص فرمود:

برگرد و همراه مادرت باش. سوگند به آن که مرا به حق به نبوت مبعوث نمودانس گرفتن یک شب او با تو از جهاد یک سالت در راه خدا بهتر است»(1)

با اینکه جهاد در راه خدا یکی از امور مهم است اما اگر وضعیت جامعه اسلامی به گونه ای باشد که حضور شخص در جهاد، ضروری نبوده و واجب عینی نشده باشد حضور در کنار پدر و مادر و خدمت نمودن به آنها بر جهاد ترجیح دارد.

ای خدایی که بیچاره و درمانده جز تو یاری ندارد؟

ای خدایی که مالكيت دنیا و آخرت در سیطره تو است !

آیا هنوز نمی خواهی به دعای من که همه راه ها به رویم بسته شده است توجه کنی؟ اینجا مسجد الحرام است، اینجا اگر دعا به اجابت نرسد کجا به اجابت خواهد رسید؟

امیرالمؤمنین علیه السلام این به حضرت مجتبی علیه السلام می فرمود: صاحب این ناله و مناجات را نزد من آور!

حضرت نزد صاحب ناله رفتند، دیدند جوانی است صورت بر خاک نهاده و به پیشگاه حق تضرع و زاری می کند در حالی که یک طرف بدنش خشک و بی حرکت و لمس است.

فرمود: جوان نزد امیرالمؤمنین بیا!

جوان به محضر مولای عارفان و امیر مناجاتیان آمد.

امام فرمود: چرا این گونه ناله می کنی؟

عرض کرد: بدنم را ببینید که نیمی از آن از کار افتاده، زندگی برای من بسیارسخت شده است.

حضرت فرمود: چه شده که به این بلا دچار شده ای؟

گفت: در اوج جوانی آلوده به هر گناهی بودم، پدرم از من بسیار رنجیده بود. بارها مرا نصیحت کرد و من توجهی به نصایح او نکردم. یک بار در این شهر به من گفت: یا دست از گناهان بشوی یا به مسجد الحرام می روم و تو را نفرین می کنم گفتم: آنچه از دستت براید کوتاهی مکن. و چوبی هم بر سرش کوبیدم که نقش بر زمین شد! به مسجد الحرام رفت و با اشک چشم به من نفرین کرد، ناگهان بدنم از کار افتاد و به این صورت که می بینید درآمدم.

روزی به محضر پدر شتافتم، سر به زانویش نهادم و گفتم: اشتباه کردم، بد کردم، نفهمیدم، کلید حل مشکلم به دست تو است؛ زیرا پیامبرفرموده: دعای پدر درباره فرزند مستجاب است.

پدرم نگاهی به من کرد و گفت: پسرم بیا به مسجد الحرام برویم، آنجا که تو را نفرین کردم همانجا به تو دعا کنم. پدرم را بر شتری سوار کردم و به سوی مسجد الحرام راندم، در راه پرنده ای از پشت سنگی پر کشید، شتر رم کرد و پدرم از پشت شتر افتاد و مرد و من او را در همان ناحیه دفن کردم!

حضرت فرمود: از این که پدرت حاضر شد به مسجد الحرام آید و برای تو دعاکند معلوم می شود از تو راضی شده بود، من به خاطر رضایت پدرت برایت دعا می

ص: 32

کنم، آن گاه سر به سوی حق برداشت و با اشاره به جوان گفت: «یا أَكْرَمَ الْأَكْرَمِينَ ، یا مَنْ يُجِيبُ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّينَ...»هنوز دعای حضرت به پایان نرسیده بود که جوان سلامتش را بازیافت. (1)

«ایمان»از نظر لغوی، در معنای «تصدیق و اذعان نمودن چیزی یا کسی»به کار می رود که نوعی صفت و حالت نفسانی است. در اصطلاح دینی، ایمان به معنای تصدیق مفاهيم و گزاره های دینی می باشد.

خداوند درباره مهمترین متعلقات ایمان می فرماید:

«لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ» (البقرة/177)

«نیکوکاری آن نیست که روی خود را به سوی مشرق و یا مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که کسی به خداو روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد، و مال خود را با وجود دوست داشتنش، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و گدایان و در راه آزاد کردن بندگان بدهد، و نماز را برپای دارد، و زکات را بدهد، و آنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان، و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند، و آنان همان پرهیزگارانند.»

حضرت پروردگار در این آیه شریف، مصادیقی را برای «نیکی» بیان فرموده است. برخی از آنها به «ایمان» و برخی از آنها به «عمل» انسان مربوط می شوند. متعلقات ایمان، بر اساس این آیه عبارتند از: ایمان به خداوند، ایمان به روز قیامت، ایمان به فرشتگان، ایمان به کتاب آسمانی، ایمان به پیامبران. و در ادامه آیه، اموری که باید مورد عمل قرار گیرند، بیان شده است

باید توجه داشت که ایمان، امری قلبی و درونی است. این امر قلبی، نشانه هایی دارد که در آثار گفتاری و رفتاری انسان جلوه می کند. بر اساس آیات قرآن، «عمل صالح»، شرط سلامت ایمان است. به دلیل همین رابطه تنگانگ میان ایمان و عمل صالح، مشاهده می کنیم که در حدود 50 آیه از آیات قرآن، عمل صالح به دنبال ایمان قرار گرفته است.(1)می توان گفت: دو نشانه مهم ایمان عبارتند از: 1. انجام دستورات الهی؛ 2. معصیت نکردن.(2)

درباره ایمان کامل، روایات زیادی وارد شده است و هر یک از آنها برای برخورداری انسان از ایمان کامل، ویژگی هایی را بیان نموده اند. برخی از آن ویژگی ها عبارتند

ص: 35

از: «اخلاق نیکو»، «برخورداری از عقل و دانش»، «فهم در دین»، «حسن اندازه در معیشت»، «بردباری و صبر در مصائب»، «انفاق در سختی»، «انصاف دادن نسبت به مردم»، «تعليم دادن»، «ترسیدن از حق در شوخی و جدی»، «مقدم داشتن دین بر شهوت»، و ....

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«یا علی! هفت خصلت در هر کس باشد حقیقت ایمان خود را کامل کرده و درهای بهشت به رویش باز شده است: 1. کسی که وضویش را کامل کند. 2. نمازش را نیکو به جا آورد. 3. زکات مالش را بپردازد. 4. خشمش را نگاه دارد. 5. زبانش را از کلام حرام حبس نماید. 6. از گناهش استغفار کند. 7. نسبت به اهل بیت پیامبرش خیرخواه باشد»(1)

و نیز فرمود:

سه چیز از لوازم ایمان است: 1. وقتی خشمگین شد، خشمش او را به کار ناحق وادار نکند. 2. وقتی راضی شد، رضایتش او را از حق دور نسازد. 3. وقتی قدرت داشت، به آنچه حق ندارد، دست نبرد»(2)

2. اطمینان

اطمینان به معنای سکون و آرامش است. وقتی به انسان، حالت دلگرمی دست داده و خاطرش از هر جهت آسوده باشد، اطمینان تحقق یافته است

3. ذكر و معنای آن

در نگاه عرف، واژه «ذکر» عبارت است از کلمه و یا کلماتی که دارای معنای خاصی بوده و به زبان آورده می شود و کارکردی معنوی دارد. اما - چنانکه برخی مفسرین گفته اند (3)به نظر می رسد مقصود از ذکر، اعم از ذكر لفظی است و حتی می توان گفت مقصود از ذکر، مطلق انتقال ذهن و خطور قلب است. این انتقال ذهنی و خطور قلب می تواند با مشاهده نشانه ای از نشانه های خداوند حاصل شود و یا با شنیدن کلمه ای صورت گیرد. بنابراین، واژه «ذکر» همه گونه های ذکر، اعم از لفظی و غیر لفظی، و اعم از قرآن و غیر قرآن را در بر می گیرد. آنچه مهم است

ص: 36

این است که یاد خدا تحقق یابد که ذكر لفظی یکی از راه ها برای تحقق آن است.در فرازی از وصایای پیامبرصلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام چنین آمده است:

«یا علی، سه چیز است که این امت توانایی آن را ندارند: همراهی با برادر دینی در مالش، و انصاف دادن به مردم از خودش، و یاد خدا در هر حالتی. و یاد خدا همان گفتن (سبحان الله و الحمد الله ولا إله إلا الله و الله اکبر) نیست، بلکه این است که هرگاه به چیزی که بر او حرام است رسید، در آنجا از خدا بترسد و آن را رها کند»(1)

امام علی علیه السلام فرمود:

«ذكر دو گونه است: یاد خدا کردن به هنگام مصيبت (و شکیبایی و استقامت ورزیدن) و از آن برتر آن است که خدا را در برابر محرمات یاد کند و میان او و حرام سدی ایجاد نماید»(2)

أنس بن مالک نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» را خواند و سپس به من فرمود:

«آیا أم سلیم می دانی آنها چه کسانی هستند؟ گفتم: آنها چه کسانی هستند یارسول الله؟ حضرت فرمود: ما اهل بیت و شیعیان ما»(3)

شخص افسرده با خود فکر می کند که چرا همه مردم مرا دوست ندارند، و حال آنکه این امر غير ممکنی است و حتی خدا و جبرئیل هم دشمن دارند. لذا انسان نباید توقع داشته باشد که همه او را دوست بدارند.

شخص افسرده گمان می کند که همه مردم بد هستند، در صورتی که چنین نیست و خداوند به فرشتگانی که این توهم را داشتند پاسخ داد.

شخص افسرده گمان می کند که همه ناگواری ها از بیرون وجود اوست، در حالی که عمده تلخیها عکس العمل و پاسخ خصلتها و کردارهای خود ماست.

شخص مضطرب از شروع در کارها نگران است و احساس ترس و تنهایی می کند. حضرت علی(علیه السلام) برای رفع این حالت می فرماید: «اذا خفت من شیء فقع فيه» (بحار، ج 71، ص 362) از هر چه می ترسی خود را در آن بینداز، که ترس هر چیز بیش از خود آن است.

شخص مضطرب نگران آن است که آینده چه خواهد شد. این حالت را می توان با توکل بر خدا و پشتکار درمان کرد.

چون در بعضی کارها ناکام شده است، نگران است که شاید در تمام امور به این سرنوشت مبتلا شود.

چون بر افراد و قدرت های ناپایدار تکیه دارد، با تزلزل آنها دچار اضطراب می شود.

و خلاصه اموری همچون عدم قدردانی مردم از زحمات آنها، گناه، ترس از مرگ تلقین های خانواده به اینکه نمیدانی و نمی توانی، قضاوتهای عجولانه، توقعات نابجا و تصورات غلط، علت بسیاری از افسردگی ها و اضطراب ها می باشد که با یاد خدا و قدرت و عفو و لطف او می توان آنها را به آرامش و شادابی مبدل ساخت.(1)

«هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَّعَ إِيمَانِهِمْ ۗ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا» (فتح، 4)؛

«اوست آن کس که در دلهای مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند. و سپاهیان آسمانها و زمین از آن خداست، و خدا همواره دانای سنجیده کار است».

می اندیشند قطعا نشانه هایی است».

یکی از دقت هایی که می توان آن را در آیه یاد شده مشاهده نمود تعبير «انکحوا»(آنها را همسر دهید) می باشد. توضیح اینکه براساس آنچه در احکام مربوط به ازدواج آمده نمی توان کسی را به ازدواج مجبور نمود بلکه ازدواج امری اختیاری بوده و باید طرفین با هم توافق کنند. بنابراین مقصود از «انكحوا» اجبار بی همسران به ازدواج نیست بلکه تلاش برای فراهم نمودن اموری است که ازدواج را برای آنها ممکن می سازد.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم آن است که همواره ترک ازدواج به خاطر فقر نیست بلکه گاهی امور دیگری همچون پیدا نکردن همسر مناسب، ممکن است ترک ازدواج را در پی داشته باشند. چیزی که مهم است این است که برای رفع مشکلاتی از این دست نیز باید اقدام نموده و برای تحقق ازدواج های اسلامی تلاش شود.

از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن حدیثی فرمود:

کسی که برای ازدواج دو مؤمن اقدام کند تا آن دو ازدواج نمایند خداوند عزوجل هزار حور العين را که هر یک از آنها در قصری از در و یاقوت هستند به ازدواج او در می آورد. و هر گامی که در این راه برداشته است یا هر کلمه ای را که در این باره گفته است از نظر ثواب همان یک سال عبادت است که شبش را در نماز و روزش را در روزه باشد»(1)

امام کاظم علیه السلام فرمود:

«سه گروه در روزی که سایه ای جز سایه خدا نیست در سایه عرش خدا قرار می گیرند: مردی که برادر مسلمانش را زن بدهد و یا خدمتکار در اختیار او بگذارد و یا سری از او را پنهان کند»(2)

پیام هایی که از این آیه استفاده می شوند عبارتند از:(3)

1.خانواده و جامعه، مسئول ازدواج افراد بی همسر است. «وَ أَنْكِحُوا »

2. ازدواج در اسلام، امری مقدس و مورد تأکید است. «وَ أَنْكِحُوا »

3. لازم نیست خواستگاری، از طرف خاصی باشد، هر یک از طرفین ازدواج می توانند پیشقدم شوند. «وَ أَنْكِحُوا»

4. تنها سفارش به ترک نگاه حرام، کافی نیست، برای ازدواج جوانان بایداقدام کرد.

ص: 44

«يَغْضُضْنَ،يَغُضُّواْ،وَنكِحُوا»

5. زنان بیوه را همسر دهید. «وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى » («ایامی»، شامل آنان نیز می شود.)

6. داشتن صلاحيت، شرط ازدواج است. «وَ الصَّالِحِينَ » (یعنی باید طرفین صلاحیت اداره زندگی مشترک را داشته باشند.)

7. اقدام جامعه برای عروس و داماد کردن افراد صالح، تشویقی است که جوانان الابالی و هرزه نیز خود را در مدار صالحان قرار دهند. وَ الصَّالِحِينَ ... (بنا بر این که مراد از صلاحیت، صلاحیت اخلاقی و مکتبی باشد.)

8. در تأمین نیازهای جنسی، فرقی میان انسانها نیست. (زن، مرد، غلام و کنیز) «مِنْكُمْ ، عِبادِكُمْ ،إِمَائِکُمْ»

9.فقر، نباید مانع اقدام در امر ازدواج شود.إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ ...

10.در صورت فقر، به ازدواج اقدام کنید و بر خدا توکل نمایید.«يُغنِهِمُ اللَّهُ »

11.فقر، برای عروس و داماد عیب نیست. إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ

12.خداوند، تأمین زندگی عروس و داماد را وعده داده است و ازدواج، وسیله وسعت و برکت زندگی است.«يُغنِهِمُ اللَّهُ »

13.تحقق وعده های الهی از سرچشمه ی فضل بی پایان اوست. «فَضْلِهِ - وَاسِعُ »

14.رشد و توسعه ای که خداوند نصیب بندگانش می فرماید، بر اساس علم وحکمت اوست. «واسِعُ عَلِيمُ »

ازدواج سنت من است؛ پس هر که از سنت من روی گرداند از من نیست»(1)

نقش همسر در زندگی بر کسی پوشیده نیست. نمی توان انکار نمود که عوامل مختلفی در موفقیت های انسان نقش دارند که همسر شایسته می تواند یکی از آنها باشد. از آنجا که در اندیشه اسلامی، زندگی دنیا، معبری برای زندگی جاویدان اخروی است بنابراین ملاک ها و معیارهای انتخاب همسر باید به گونه ای تنظیم گردد که هم زندگی در دنیا را سامان دهد و هم دستیابی به زندگی آخرت را هموار سازد. از این رو، در انتخاب همسر نبایدصرفا بر امور احساسی تکیه شده و از معیارهای دینی و اندیشه ورزی و مشورت طلب غفلت نمود.

برخی از مهمترین ویژگی های همسر شایسته را براساس آنچه در متون دینی آمده است می توان چنین برشمرد:

او موجب إعجاب گردد. نکته قابل توجه در این چند جمله آن است که اگر ویژگی ایمان و تدین را در یک کفه ترازو و زیبایی را در کفه دیگر آن قرار دهیم از نظر خداوند متعال، كفۂ ایمان سنگین تر و ارزشمندتر است.

با توجه به همین معنا است که امام صادق علیه السلام فرمود:

هنگامی که مرد به خاطر مال و جمال زن با او ازدواج کند، به همان واگذار می شود و هرگاه به خاطر دینش با او ازدواج کند، خداوند مال و جمال را رزق او می سازد»(1)

و امام باقرعلیه السلام فرمود:

شخصی حضور پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و درباره ازدواج پرسید: رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود:

«ازدواج کن، و بر تو باد که با زنی متدین، ازدواج کنی»(2)

اهمیت می باشد. از این رو، در روایات اسلامی به اصالت خانوادگی در زمان ازدواج توجه شده است.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

«ای مردم! از گیاه روییده در خرابه (خضراء الدمن) بپرهیزید. گفته شد: ای رسول خدا! خضراء الدمن چیست؟ فرمود: زن زیبارویی که در خانواده ای فاسد رشد کرده است»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«بنگر فرزند خود را در کجا قرار می دهی که خون تأثیر خود را باقی می گذارد»(2)

دست یابد. شاید بخش قابل توجهی از ناکامی ها را بتوان در خطاهای برخواسته از اندیشه ورزی پیدا نمود. از این رو، کسانی که از ابزار عقل به درستی و در چارچوب منطقی آن استفاده می کنند به نتایج بهتری دست می یابند. در اهمیت تعقل همین بس که اولین گام برای شناخت خداوند، استدلال عقلی بر وجود اوست. این ابزار برای آگاهی از صفات خداوند و گستره آنها، ضرورت نبوت، ضرورت معاد و ... نیز به کار می رود. در بسیاری از آیات قرآن بر تعقل، تدبر و تفکر تأکید شده تا جایی که می خوانیم:

«اِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ» (الأنفال/22)؛

«قطعا بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی اند که نمی اندیشند»

از این رو، یکی از عناصر مهم در انتخاب همسر می تواند عاقل بودن او باشد تا در پرتو عقل ورزی (البته با رعایت چارچوب های حاکم بر تعقل) بر مشکلات فایق آمده و بر توفیقات خویش بیافزایند.

امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود:

«از ازدواج با زن احمق بپرهیزی؛ زیرا همنشینی با او تباهی و فرزندانش کفتارصفت هستند»(1)

ص: 51

نمی گوید مؤمنان باید چشمهاشان را فرو بندند، بلکه می گوید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنند، و این تعبير لطیفی است به این منظور که اگر انسان به راستی هنگامی که با زن نامحرمی روبرو می شود بخواهد چشم خود را به کلی ببندد ادامه راه رفتن و مانند آن برای او ممکن نیست، اما اگر نگاه را از صورت و اندام او بر گیرد و چشم خود را پائین اندازد گویی از نگاه خویش کاسته است و آن صحنه ای را که ممنوع است از منطقه دید خود به کلی حذف کرده.(1)

علامه طباطبایی درباره معنای جمله «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ»می نویسد:

«معنای جمله این است که به مؤمنین امر کن که چشم خود را بپوشند، و تقدير آن این است که:«ایشان را امر به غض و چشم پوشی کن که اگر امر بکنی چشم خود را می پوشند».و این آیه به جای اینکه نهی از چشم چرانی کند، امر به پوشیدن چشم کرده و فرقی ندارد؛ زیرا آن امر این نهی را هم افاده می کند و چون مطلق است نگاه به زن اجنبی را بر مردان، و نگاه به مرد اجنبی را بر زنان تحریم فرموده»(2)

پیام هایی که از آیه مورد بحث می توان استفاده نمود عبارتند از:(3)

1.لازمه ی ایمان حفظ نگاه از حرام است. «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ...يَغُضُّوا...»

2. جاذبه های غریزی را باید کنترل کرد.«يَغُضُّوا»

3. گناه را از سرچشمه جلوگیری کنیم و تقوا را از چشم شروع کنیم.«مِنْ أَبْصَارِهِمْ»

4. چشم پاک مقدمه ی پاکدامنی است. «يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ »

5. پوشش، برای مردان نیز واجب است. «يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ »

6. چشم چرانی و بی عفتی مانع رشد معنوی انسان است. «يَغُضُّوا يَحْفَظُوا -أَزْكَى»

7. چشم چرانی، در محضر خداست. (در محضر خدا معصیت نکنیم)«يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ»

نگاه دارند»(1)

امير المؤمنین علیه السلام می فرمود:

«اولین نگاه به زن بیگانه جایز است اما با نگاه دیگر آن را ادامه ندهید و از فتنه برحذر باشید»(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علي علیه السلام فرمود:

«دنبال نگاه به نامحرمان نگاهی دیگر مکن که اولی برایت بس است و دومی راحق نداری»(3)

امام صادق علیه السلام فرمود:

«هر چشمی در روز قیامت گریان است، مگر سه چشم: 1) چشمی که در طاعت خدا شب زنده داری کند. 2) چشمی که در دل شب از خشیت و ترس خداوند گریان باشد. 3) چشمی که از محرمات الهی بسته شده باشد»(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«نگاه بد تیری مسموم از تیرهای شیطان است که هر کس از ترس خدا آن را ترک کند خداوند به او ایمانی عطا می نماید که از درون خویش شیرینی آن را احساس می کند»(5)

ذکرکرده اند:

1. ملحفه (چادر) و پارچه بزرگی که از روسری بلندتر است و سر و گردن وسینه ها را می پوشاند.

2. مقنعه و خمار (روسری)

3. پیراهن گشاد.

گرچه این معانی با هم متفاوتند ولی قدر مشترک همه آنها این است که بدن را به وسیله آن بپوشاند (ضمنا باید توجه داشت «جلباب»به کسر و فتح جيم هر دو قرائت می شود).

اما بیشتر به نظر می رسد که منظور پوششی است که از روسری بزرگتر و از چادرکوچکتر است چنان که نویسنده «لسان العرب» روی آن تکیه کرده است.

ب. مقصود از شناخته شدن

در اینکه منظور از شناخته شدن چیست؟ دو نظر در میان مفسران وجود دارد که منافاتی با هم ندارند:

نخست اینکه در آن زمان معمول بوده است که کنیزان بدون پوشیدن سر و گردن از منزل بیرون می آمدند، و از آنجا که از نظر اخلاقی وضع خوبی نداشتند گاهی بعضی از جوانان هرزه مزاحم آنها می شدند، در اینجا به زنان آزاد مسلمان دستور داده شد که حجاب اسلامی را کاملا رعایت کنند تا از کنیزان شناخته شوند و بهانه ای برای مزاحمت به دست هرزگان ندهند.

بدیهی است مفهوم این سخن آن نیست که اوباش حق داشتند مزاحم کنیزان شوند، بلکه منظور این است که بهانه را از دست افراد فاسد بگیرند.

دیگر اینکه هدف این است که زنان مسلمان در پوشیدن حجاب سهل انگار و بی اعتنا نباشند مثل بعضی از زنان بی بند و بار که در عین داشتن حجاب آن چنان بی پروا و لاابالی هستند که غالبا قسمتهایی از بدنهای آنان نمایان است و همین معنی توجه افراد هرزه را به آنها جلب می کند.

ج. مقصود از نزدیک کردن

منظور از «یدنین»(نزدیک کنند) این است که زنان «جلباب»را به بدن خویش و نزدیک سازند تا درست آنها را محفوظ دارد، نه اینکه آن را آزاد بگذارند به طوری که و گاه و بیگاه کنار رود و بدن آشکار گردد، و به تعبیر ساده خودمان لباس خود را جمع

و جور کنند.

ص: 56

با روشن شدن مفهوم آیه، اکنون می توان پیام های زیر را از آیه استفاده نمود:

1.در امر به معروف، اول از خودی ها شروع کنیم سپس دیگران. «قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ»

2. در احکام الهی، تفاوتی میان همسران و دختران پیامبر با دیگر زنان نیست.« لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ»

3. پوشیدن لباسی که معرف شخصیت زن برای تأمین عفت و آبرو باشد، لازم است.«يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

4. بهانه به دست بیماردلان و مزاحمان عفت عمومی ندهید. (در آیات قبل هشدار به اذیت کنندگان بود، در این آیه تکلیف اذیت شوندگان را مطرح می کند.)«يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

5.رفت و آمد زنان در خارج از منزل، با حفظ عفت عمومی مانعی ندارد. «يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

6. در امر به معروف و نهی از منکر، دلیل امر و نهی خود را بیان کنید.«فَلَا يُؤْذَيْنَ»

7. نوع لباس مردم در جامعه، می تواند معرف شخصیت، مکتب و هدف آنها باشد. «يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

8. سرچشمه ی بسیاری از مزاحمت های هوسبازان نسبت به زنان و دختران، نوع لباس خود آنهاست.«يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

9. زنان با حجاب باید با حضور خود در صحنه، جو عمومی عفاف و پاکدامنی را حفظ کنند و فرصت مانور را از هوسبازان بگیرند.«يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»

10. بد حجابی های گذشته قابل عفو است. «غَفُورًا رَحِيمًا»

11. مغفرت خداوند همراه با رحمت اوست.«كَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا»(1)

حفظ حجاب و ترک جلوه گری، ثمرات بسیاری دارد از جمله: آرامش روحی، استحکام پیوند خانواده، حفظ نسل، جلوگیری از سوء قصد و تجاوز، پیشگیری از امراض مقاربتی و روانی، پائین آمدن آمار طلاق، خودکشی، فرزندان نامشروع و سقط جنین، از بین رفتن رقابت های منفی، حفظ شخصيت و انسانیت زن، و نجات او از چشم ها و دلهای هوسبازی که امروز دنیای غرب و شرق را در لجن فرو برده است.(1)

آفات بی حجابی و بدحجابی بسیار است، از جمله:

1.رونق گرفتن چشم چرانی و هوسبازی.

2. توسعه ی فساد و فحشا

3. سوء قصد و تجاوز عنف.

4. بارداری های نامشروع و سقط جنین

5. پیدایش امراض روانی و مقاربتی

6. خودکشی و فرار از خانه در اثر آبروریزی.

7. بی مهری مردان چشم چران نسبت به همسران خود.

8. بالا رفتن آمار طلاق و تضعیف روابط خانوادگی

9. رقابت در تجملات

10. ایجاد دلهره برای خانواده های پاکدامن(2)

سر خود را با آن می پیچد، و زاید آن را به سینه اش آویزان می کند. و کلمه «جیوب»جمع جيب- به فتح جیم و سکون یاء است که معنایش معروف است، و مراد از جيوب، سینه ها است، و معنایش این است که به زنان دستور بده تا اطراف مقنعه ها را به سینه های خود انداخته، آن را بپوشانند.(1)

که در آینده بتوانند با بازوان توانای خویش چرخهای عظیم جامعه را به حرکت در آورند، کار نیست؟

آنها که این رسالت عظيم زن را کار مثبت محسوب نمی کنند از نقش خانواده و تربیت، در ساختن یک اجتماع سالم و آباد و پر حرکت بی خبرند، آنها گمان می کنند راه این است که زن و مرد ما همانند زنان و مردان غربی اول صبح خانه را به قصد ادارات و کارخانه ها و مانند آن ترک کنند، و بچه های خود را به شیرخوارگاهها بسپارند، و یا در اطاق بگذارند و در را بر روی آنها ببندند، و طعم تلخ زندان را از همان زمان که غنچه نشکفته ای هستند به آنها بچشانند.

غافل از اینکه با این عمل شخصیت آنها را در هم می کوبند و کودکانی بی روح و فاقد عواطف انسانی بار می آورند که آینده جامعه را به خطر خواهند انداخت.

2. ایراد دیگری که آنها دارند این است که حجاب یک لباس دست و پاگیر است و با فعالیتهای اجتماعی مخصوصا در عصر ماشینهای مدرن سازگار نیست، یک زن حجاب دار خودش را حفظ کند یا چادرش را و یا کودک و یا برنامه اش را؟! ولی این ایراد کنندگان از یک نکته غافلند و آن اینکه حجاب همیشه به معنی چادر نیست، بلکه به معنی پوشش زن است، حال آنجا که با چادر امکان پذیر است چه بهتر و آنجا که نشد به پوشش قناعت می شود.

زنان کشاورز و روستایی ما، مخصوصا زنانی که در برنجزارها مهمترین و مشکلترین کار کشت و برداشت محصول برنج را بر عهده دارند عملا به این پندارها پاسخ گفته اند، و نشان داده اند که یک زن روستایی با داشتن حجاب اسلامی در بسیاری از موارد حتی بیشتر و بهتر از مرد کار می کند، بی آنکه حجابش مانع کارش شود

3. ایراد دیگر اینکه آنها می گویند حجاب از این نظر که میان زنان و مردان فاصله می افکند طبع حریص مردان را آزمندتر می کند، و به جای اینکه خاموش کننده باشد آتش حرص آنها را شعله ورتر می سازد که «الانسان حريص على ما منع»!

پاسخ این ایراد یا صحیحتر سفسطه و مغلطه را مقایسه جامعه امروز ما که حجاب در آن تقریبا در همه مراکز بدون استثناء حكمفرما است با دوران رژیم طاغوت که زنان را مجبور به کشف حجاب می کردند می دهد.

آن روز هر کوی و بر زن مرکز فساد بود، در خانواده ها بی بند و باری عجیبی حکمفرما بود، آمار طلاق فوق العاده زیاد بود، سطح تولد فرزندان نامشروع بالا بود و هزاران بدبختی دیگر.

نمی گوئیم امروز همه اینها ریشه کن شده اما بدون شک بسیار کاهش یافته و جامعه ما از این نظر سلامت خود را باز یافته، و اگر به خواست خدا وضع به همین

ص: 60

صورت ادامه یابد و سایر نابسامانیها نیز سامان پیدا کند، جامعه ما از نظر پاکی خانواده ها و حفظ ارزش زن به مرحله مطلوب خواهد رسید

در این آیه شریفه، تصویری از افسوس و پشیمانی برخی انسان ها در روز حساب ارائه شده است؛ انسان های که به خود ظلم نمودند و در آن روز، دچار افسوس و پشیمانی شده اند و افسوس و پشیمانی خود را با گزیدن دستان ابراز می کنند؛(1)چون عادت مردم این است که در هنگام ندامت چنین می کنند و آرزو می کنند که ای کاش فلان کار را انجام نمی دادند.

با توجه به این آیات، افسوس و پشیمانی ظالم از دو جهت است:

جهت اول: به هدایت رسول خدا توجه نکرده و به راه راست نرفت.

جهت دوم: افسوس می خورد که چرا فلانی را دوست خود گرفت! ای کاش او را دوست خود نمی گرفت و با او مشورت نمی کرد و سخنانش را نمی شنید و ...

در ادامه آیه با جمله «لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي» علت آرزویی را که در روز حساب می کند، بیان می دارد و آن علت این است که او را گمراه نمود پس از آنکه «ذکر» به او رسیده بود.

علامه طباطبایی، مراد از «ذکر» را مطلق احکام و دستوراتی می داند که رسولان آورده اند، و یا خصوص کتب آسمانی است که از نظر مورد بر قرآن کریم منطبق می شود.(2) ایشان درباره جمله «وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا» می نویسد:

«جزو کلام کفار نیست، بلکه کلام خدای تعالی است البته ممکن هم هست جزو کلام کفار باشد، که از شدت تحسر و تاسف آن را بگویند. کلمه «خذلان»(به ضم خاء) به این معنا است که کسی که امید یاری اش را داشتیم، ما را یاری نکند، و خذلان شیطان این است که در دنیا به انسان وعده می دهد که اگر به اسباب ظاهری تمسک کنی و پروردگارت رافراموش نمایی تو را از هر مکروهی نجات می دهم، و در نجاتت یاریت می کنم، ولی همین که اسباب از کار افتاد و قهر الهی همه را از اثر انداخت . که در روز مرگ جزئی و در روز قیامت کلی است . آن روز دست از یاری انسان برداشته، آدمی را تسلیم سرنوشت شوم خود می کند».(3)

پیام هایی که از این آیه قابل استفاده است عبارتند از:

1. حسرتهای درونی در اعمال و رفتار انسان مؤثر است. «يَوْمَ يَعَضُّ»

ص: 63

2. رها کردن راه انبيا ظلم است. (ظلم به خود و ظلم به انبيا) «يَوْمَ يَعَضُّ»

3. عذاب قیامت بسیار سخت است. «يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَىٰ يَدَيْهِ»(مشرک تنها یک انگشت و یا یک دست خود را گاز نمی گیرد، بلکه دو دست خود را گاز می گیرد)

4. در قیامت، وجدانها بیدار می شود.«يَعَضُّ يَقُولُ»

5. پشیمانی، دلیل بر اختیار انسان است و اگر کسی مجبور بود، پشیمانی معنا نداشت.«يَا لَيْتَنِي»

6.دوستی های نامشروع امروز، فردای خطرناکی دارد. «يَا لَيْتَنِي»دوست در سرنوشت انسان مؤثر است.

7. ایمان به تنهایی کافی نیست، همراه بودن با انبیا نیز لازم است. «مَعَ الرَّسُولِ»

8. ارتباط با انبيا هر چند اندک باشد، می تواند راه نجات باشد. «سَبِيلًا»

9. دو دوستی در یک دل جا نمی گیرد. (دوستی پیامبر و دوستی انسان گمراه)«اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ...لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا»

10. دوستان منحرف، عوامل شیطانند. «لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًاوَكَانَ الشَّيْطَانُ»

11. نام و شخص افراد مهم نیست، کارایی آنان مهم است. «فُلَانًاأَضَلَّنِي»

12.نشانه ی دوست بد آن است که انسان را غافل کند. «أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ»

13. گاهی عواطف دوستی، بر استدلال و منطق غلبه می کند. «أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي»

14. خداوند با همه ی مردم اتمام حجت می کند.« بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی»(1)

باید به این نکته توجه داشت که به همان اندازه که دوست خوب و شایسته می تواند در اعتقادات و رفتارهای انسان تأثیر مثبت داشته باشد به همان اندازه، دوست بد می تواند اعتقادات انسان را به انحراف کشانده و او را گمراه سازد. بنابراین، یکی از عوامل سازنده شخصیت انسان، همنشین و دوستی است که انتخاب می کند.

در یکی از آیات قرآن آمده است:

«قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كَانَ لِي قَرِينٌ*يَقُولُ أَإِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ*أَإِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَإِنَّا لَمَدِينُونَ*قَالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ*فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَوَاءِ الْجَحِيمِ*قَالَ تَاللَّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ*وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ»الصافات (57-51)

«گوینده ای از آنان می گوید: «راستی من [در دنیا] همنشینی داشتم *[که به من] می گفت: «آیا واقعا تو از باوردارندگانی؟* آیا وقتی مردیم و خاک و [مشتی] استخوان شدیم، آیا واقعا جزا می یابیم؟»* [مؤمن] می پرسد: «آیا شما اطلاع دارید [کجاست]؟»

ص: 64

*پس اطلاع حاصل می کند، و او را در میان آتش می بیند.* [و] می گوید: «به خدا سوگند، چیزی نمانده بود که تو مرا به هلاکت اندازی.* و اگر رحمت پروردگارم نبود، هرآینه من [نيز] از احضارشدگان بودم».

بنابراین بر همگان لازم است که مراقب خطر دوستانی باشند که آگاهانه و یا نا آگاهانه در صدد ایجاد شبهه و اشکالات بی اساس درباره اعتقاداتی هستند که از کتاب خدا و روایات گرفته شده اند. به این نیز توجه داشته باشیم که تأثير نگرفتن از چنین دوستانی، نعمتی الهی بوده که همواره باید آن را از خداوند درخواست نماییم.

«هر انسانی به همانند خود گرایش دارد»(1)

«با بدان، جز همتایان ایشان دوستی نکنند»(2)

«آدم فرومایه، جز دنبال همسنخ خود نرود و جز به همانند خود میل نکند»(3)

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نه تنهاترین تنهایی را داشتن همنشین بد معرفی نمود(4) و در حدیثی دیگر، تنهایی را بهتر از همنشین بد دانست(5)و امام على علیه السلام فرمود: «با تنهایی بیشتر همدم باش تا با یاران بد».(6)

از ترس عذاب الهی عقل از سرم پرید و چنین حالی پیدا کردم.

سلمان به او علاقمند شد و پیوند دوستی با او برقرار ساخت و همواره از او یادمی کرد، تا اینکه چند روز او را ندید، جویای حال او شد، دریافت که بیمار و بستری است، به عیادت او رفت وقتی به بالین او رسید او را در حال جان دادن یافت از او دلجویی کرد و خطاب به عزرائیل گفت:

«يَا مَلَكَ اَلْمَوْتِ اُرْفُقْ بِأَخِي»«ای فرشته مرگ به برادر ایمانیم مدارا کن».

عزرائیل گفت:«إِنِّي بِكُلِّ مُؤْمِنٍ رَفِيق»«من به همه ی مؤمنان مهربانم»(1)

ص: 68

وسیله آبروی خود را حفظ نموده و دین خویش را بپردازد و صله رحم نماید».(1)

تحرک اجتماعی و به گردش در آوردن چرخ های اقتصادی جامعه، وا داشتن انسان به تلاش برای تأمین زندگی از راه حلال، حفظ شرافت و عزت انسانی و تلاش برای محتاج دیگران نبودن، وسیله ای برای آخرت طلبی از آثار مثبت ثروت اندوزی محسوب می شوند. آنچه مهم است این است که این فعالیت نیز همچون سایر فعالیت های بشری، آداب و اخلاق خاص خود را می طلبد که با فقدان ضوابط اخلاقی به انحراف کشیده شده و ضررهای دنیوی و اخروی را در پی خواهد داشت. در آیه ای که در ابتدای بحث آمده است به این موضوع توجه داده شده و نتیجه بی توجهی به دستور خداوند بیان گردیده است.

است که در راه خدا انفاق نکرده و باید منتظر عذابی دردناک باشد، چون او خود را بر خدایش مقدم داشته، و احتیاج موهوم و احتمالی خود و فرزندانش را بر احتیاج قطعی و ضروری اجتماع دینی برتری داده است... پس نھی آیه شریفه نهی از داشتن پول نیست بلکه نهی از حبس آن است، چون اسلام مالكيت اشخاص را از حیث کمیت محدود نکرده و حتی اگر شخص مفروض هزارها برابر آن دفینه ثروت می داشت ولی آن را حبس نمی کرد، بلکه آن را در معرض جریان قرار می داد، اسلام هیچ عتابی به او نداشت... پس معلوم شد که آیه شریفه ناظر است به آن گنجی که صاحبش را از انفاق در حقوق ماليه واجب باز بدارد. البته همانطور که گفتیم منظور از انفاق تنها دادن زکات نیست بلکه معنای اعمی است که هم زکات را شامل می شود و هم حوایج ضروری جامعه را از قبیل جهاد و دفاع و حفظ جانها از هلاکت و امثال آن»(1)

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

«ای ابن مسعود!از دنیا، و از خوردن حرام، و از زر و سیم بر حذر باش»(1)

با توجه به سایر آیات و روایاتی که وجود دارد باید توجه داشت که مقصود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ترک دنیا و کنار نهادن نعمت هایی که خداوند رازق آفریده و به بهره بردن از آنها فرمان داده، نیست بلکه دعوت همگان به زندگی بر مدار صرفه جویی، اعتدال و پرهیز از ثروت اندوزی موردنظر است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«خداوند این زیادتی مال را به شما عطا کرده است تا آن را به جایی برسانید که خدا معین کرده است؛ و آن را برای اندوختن به شما نداده است»(2)

امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود:

«ای عبد الله در آن بکوش که زر و سیم نیندوزی و مصداق این آیه نباشی که خدای بزرگ فرموده است:وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّه...»(3)

جمعی از مردم خراسان به نزد امام صادق علیه السلام آمدند، امام در آغاز چنین فرمود: هر کس مالی را برای نگاه داشتن گرد آورد، خداوند به اندازه آن مال او را عذاب خواهد کرد».خراسانیان به زبان فارسی گفتند: ما عربی نمی دانیم. امام فرمود: «هر که درم اندوزد، جزایش دوزخ باشد».(4)

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

«هر که از خود گنجی بر جای گذارد، روز قیامت به صورت ماری خطرناک بر او ظاهر می شود با دو خال بر بالای چشم و او را دنبال می کند؛ آن شخص می گوید:وای بر تو، تو کیستی؟ مار می گوید: من آن گنجم که پس از خود بر جای گذاشتی. و همینسان به دنبال او می رود تا اینکه دستش را در دهان می گیرد و خرد می کند و فرو می برد، و پس از آن دیگر قسمتهای بدن او را»(5)

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

«هیچ بنده مالداری که زکات نداده باشد نیست مگر اینکه روز قیامت با آهنهای

ص: 72

گداخته در آتش جهنم پیشانی و دو پهلو و پشت او را پیوسته داغ می کنند، تا روز پنجاه هزار سال-که خدا در آن روز میان بندگانش داوری می کند- به پایان برسد، آنگاه راه خود را خواهد دید که باید به بهشت برود یا به دوزخ»(1)

الهی به بشر معرفی شده و در کنار «وحی»که «حجت ظاهری» نامیده می شود از«عقل»به عنوان «حجت باطنی» یاد گردیده است. بنابراین، فقدان این موهبت الهی و فاسد شدن آن موجب می شود که انسان یکی از ابزارهای لازم را در مسیر هدایت از دست داده و چراغ راهش خاموش گردد. از جمله اموری که موجب فاسد شدن عقل شده و ایجاد اخلال می کند، علاقه و کشش نسبت به دنیا است. سخنان گهربار امام على علیه السلام شاهد این مدعا است.

آن حضرت فرمود:

«علاقه به دنیا، عقل را فاسد نموده و گوش دل را از شنیدن مطالب حکیمانه ناشنوامی سازد و موجب عذاب دردناک می شود»(1)

و نیز فرمود:

«شایسته است انسان عاقل، خویشتن را از مستی ثروت، از مستی قدرت، از مستی علم و دانش، از مستی تمجید و تملق، از مستی جوانی مصون نگاه دارد؛ زیرا هر یک از این مستی ها بادهای مسموم و پلیدی دارد که عقل را زائل می کند و آدمی را خفيف و بی شخصیت می نماید»(2)

همچنین فرمود:

«مستی بر چهار قسم است: مستی جوانی، مستی ثروت، مستی خواب، مستی ریاست»(3)

سو یا آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم، و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم»(1)

که گویی دستهایشان به گردنشان با غل و زنجیر بسته اند و قادر به کمک و انفاق نیستند مباش. از سویی دیگر، دست خود را فوق العاده گشاده مدار، و بذل و بخشش بی حساب مکن که سبب شود از کار بمانی و مورد ملامت این و آن قرار گیری و از مردم جدا شوی. «بسته بودن دست به گردن»کنایه از «بخل»، و «گشودن دستها به طور کامل» کنایه از «بذل و بخشش بی حساب» است. «تقعد» که از ماده «قعود» به معنی نشستن است کنایه از توقف و از کار افتادن می باشد. تعبیر به «ملوم» اشاره به این است که گاه بذل و بخشش زیاد نه تنها انسان را از فعالیت و ضروریات زندگی باز می دارد بلکه زبان ملامت مردم را بر او می گشاید.... در مورد مساله انفاق و بخشش اگر از حد بگذرد و تمام توان و نیروی انسان جذب آن گردد، طبیعی است که انسان از ادامه کار و فعالیت و سامان دادن به زندگی خود وامی ماند، برهنه از نیروها و سرشار از غم می گردد و طبعا از ارتباط و پیوند با مردم نیز قطع خواهد شد. در بعضی از روایات که در شان نزول این آیه نقل شده این مطلب به وضوح دیده می شود. در روایتی می خوانیم: پیامبرصلی الله علیه و آله در خانه بود سؤال کننده ای بر در خانه آمد چون چیزی برای بخشش آماده نبود و او تقاضای پیراهن کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله پیراهن خود را به او داد و همین امر سبب شد که نتواند آن روز برای نماز به مسجد برود. این پیش آمد زبان کفار را باز کرد، گفتند: محمد خواب مانده یا مشغول لهو و سرگرمی است و نمازش را به دست فراموشی سپرده است و به این ترتیب، این کار هم ملامت و شماتت دشمن و هم انقطاع از دوست را در پی داشت و مصداق «ملوم حسور» شد، آیه فوق نازل گردید و به پیامبرصلی الله علیه و آله هشدار داد که این کار تکرار نشود.(1)

مشويد. در حقیقت، خدا همه گناهان را می آمرزد، که او خود آمرزنده مهربان است».

2. عمل زشت قوم لوط

خداوند درباره قوم لوط می فرماید:

«إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ»(الأعراف/81)؛

«شما از روی شهوت، به جای زنان با مردان درمی آمیزید، آری، شما گروهی تجاوزکارید».

3. از ویژگی های فرعون:

خداوند درباره فرعون می فرماید:

«مِن فِرْعَوْنَ ۚ إِنَّهُۥ كَانَ عَالِيًا مِّنَ ٱلْمُسْرِفِينَ» (الدخان/31)؛

«از(دست) فرعون که متکبری از افراط کاران بود».

و نیز می فرماید:

«...إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍۢ فِى ٱلْأَرْضِ وَإِنَّهُۥ لَمِنَ ٱلْمُسْرِفِينَ»(یونس/83)؛

«...و در حقیقت، فرعون در آن سرزمین برتری جوی و از اسرافکاران بود».

مقصود از «عالی»، برتری جویی او و علو در اسراف و تجاوز از حق است.

از این دو ویژگی مبرا بوده و ضد آنها یعنی ویژگی اعتدال را داراست. توجه داریم که انسان عالم از نیروی عقل و خرد خود بهره می گیرد و امور را پیش می برد.

به دلیل قرار گرفتن ویژگی اعتدال در شمار ویژگی های پسندیده است که پیامبرصلی الله علیه و آله و اهل بیت ایشان، اصل اعتدال را در زندگی خود به کار بسته و هم در گفتار و هم در رفتار و هم در کردار، آن را به شیعیان خود آموزش می دادند. امام على علیه السلام در یکی از خطبه ها که در مقام توصیف خدای سبحان، پیامبران آسمانی و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود یکی از ویژگی های رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را «اعتدال در راه و رسم» معرفی نمود و فرمود: «سَيَّرَهُ اَلْقَصْدُ»(1) در حدیث دیگری درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«مُعْتَدِلَ اَلْأَمْرِ غَيْرُ مُخْتَلِفٍ»(2)

باید دانست که مطابق با آموزه های قرآنی و حدیثی، رعایت اعتدال و میانه روی در ابعاد مختلف زندگی جاری است؛ اعتدال در اعتقاد، اعتدال در محبت به اهل بیت علیه السلام، اعتدال در محبت به مردم، اعتدال در عبادت، اعتدال در انفاق، اعتدال در صدای نماز، اعتدال در راه رفتن، اعتدال در صوت و سخن، اعتدال در نصیحت، اعتدال در خواب و استراحت، اعتدال در خوردن، اعتدال در معیشت، نگاه اعتدالی به دنیا و آخرت، اعتدال در خوف و رجا، اعتدال در وعده، وعید، تشویق و تنبیه، تصمیم گیری با اعتدال، اعتدال در مدیریت، اعتدال در امور زندگی، اعتدال در برخوردهای اعتدال در نگاه، اعتدال در اجرای مسؤولیت، اعتدال در غنا و فقر.(3)

امام علی علیه السلام در کلمات حکیمانه ای، میانه روی را نیمی از روزی و هزینه زندگی(4)،و شیوه مؤمن(5)، طريقه اهل بیت(6) دانسته و می فرماید:

«چون خدا خیر بنده ای را بخواهد، میانه روی و حسن تدبیر را به او الهام می کند،و از تدبیر بد و اسراف دورش می دارد»(7)

آن حضرت، زیاد شدن کم(8)، سبک شدن هزینه های زندگی(9)، عدل ورزی(10)، یاری

ص: 80

کننده تر بر نیکو شدن زندگی(1) ، آماده بودن برای برخورد با پیشامدهای روزگار(2)، تباه نشدن(3)، تلف نکردن(4) را از آثار و فوائد میانه روی برشمرده است.

در ادامه نمونه هایی از روایات اسلامی را درباره اسراف و میانه روی مورد توجه قرار می دهیم:

امام علی علیه السلام فرمود:

«اسراف، آدمی را بر زمین می زند و میانه روی موجب زیادی مال می گردد»(5) همچنین فرمود:

«آن که میانه روی کند تهیدست نخواهد شد».(6)

امام کاظم علیه السلام به یکی از آثار اسراف اشاره نموده و می فرماید:

«کسی که میانه روی کند و قانع باشد نعمت برایش باقی می ماند و کسی که تبذير و اسراف داشته باشد، نعمت از او زایل می شود»(7)

امام صادق علیه السلام فرمود:

«میانه روی چیزی است که خداوند آن را دوست می دارد و اسراف، خداوند را خشمگین می کند، حتی به دور انداختن هسته خرما - که به درد چیزی می خورد - و حتی زیادی آب آشامیدنی را به زمین ریختن»(8)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«کسی که در معیشتش میانه روی کند، خداوند به او روزی می دهد و کسی که ولخرجی (تبذیر) کند، محرومش می سازد»(9)

امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود:

«ای عیسی! مال، مال خدا است که آن را به امانت به بندگان خود سپرده و فرمان داده است تا با اقتصاد و میانه روی از آن بخورند، و با میانه روی از آن بیاشامند، و با میانه روی از آن بپوشند، و با میانه روی از آن زناشویی کنند، و با میانه روی از مرکب بهره مند شوند، و بقیه را به فقرای مؤمنان بازگردانند؛ پس هر کس از این حد درگذرد، آنچه می خورد حرام است، و آنچه می نوشد حرام است، و آنچه می پوشد حرام

ص: 81

است، و آنچه صرف زناشویی می کند حرام است، و آنچه هزینه سواری می کند، حرام است».(1)

از وصایای امیرالمومنین علیه السلام در بستر مرگ به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام این بود:

«فرزندم! در امر معیشت و زندگی، میانه رو باش و در عبادتت نیز میانه رو و بر تو باد که در این امور به اندازه ای عمل کنی که همیشه توان انجام آن را داشته باشی»(2)

امام علی علیه السلام فرمود:

«چون خدا خیر بنده ای را بخواهد، میانه روی و محسن تدبیر را به او الهام می کند،و از تدبیر بد و اسراف دورش می دارد»(3)

امام صادق علیه السلام درباره نشانه های اسراف فرمود:

«...اسراف کننده سه نشانه دارد: آنچه را که لازم نیست، خریداری می کند. آنچه را که برای او لازم نیست، می پوشد. آنچه را که برای او لازم نیست، می خورد ...»(4)

امام باقر علیه السلام فرمود:

«كمال تمام و کامل در سه چیز است: 1. دین شناسی، 2. صبر و خویشتنداری درمصیبت، 3. اندازه گیری و اعتدال در امر معاش»(5)

اميرالمؤمنين علیه السلام آثار زیر را برای میانه روی بر شمرده است:

«افزون شدن اندک»، «سبک شدن مخارج»، «عدالت ورزیدن»، «دورتر از اسراف»،«بهتر و سالمتر بودن برای بدن»، «یاری کننده تر بر عبادت»، «نشانه قناعت»، «به هلاکت رسیدن».(6)

در روایات دیگر، «آرامش خاطر»، «دوری از گناهان» و «بی نیازی از دیگران» نیز از آثار آن شمرده شده اند.

بر دیوار قصر بنویسد. بهلول پاره ای زغال برداشته نوشت: «دفع الطين على الطين و وضع الدين»؛ (یعنی: گل بر روی هم انباشته شده ولی دین خوار و پست گردیده). اگر این کاخ را از پول و ثروت حلال خود ساخته ای اسراف و زیاده روی نموده ای 9والله لايح المشرفين) خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد. چنانچه از مال مردم باشد به آنها ستم کرده ای (والله لايحب الظالمين) خداوند ستمکاران را دوست ندارد.(1)

در آیه ای دیگر چنین آمده است:

«وَ مِثْلُ الَّذِي يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَيْتُ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلُ فَاتَتْ أُكُلَها ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلُ فَطَلُّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرُ» (البقرة/295)

«و مثل (صدقات) کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا و استواری روحشان انفاق می کنند، همچون مثل باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد که اگر رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی برای آن بس است، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست.»

«آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَهُ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرُ كَبِيرُ»(الحدید/7)

«به خدا و پیامبر او ایمان آورید، و از آنچه شما را در استفاده از آن، جانشین دیگران کرده، انفاق کنید. پس کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کرده باشند،پاداش بزرگی خواهند داشت.»

و می خوانیم:

«أُولَئِكَ يُوتُونَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَروا وَ يَدرونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمّا رَزَقناهُم يُنْفِقُونَ»(القصص/54)

«آنانند که به (پاس) آنکه صبر کردند و برای آنکه بدی را با نیکی دفع می نمایند و از آنچه روزی شان داده ایم انفاق می کنند، دو بار پاداش خواهند یافت»

«و (خردمندان) کسانی هستند که برای جلب توجه پروردگارشان صبر پیشه کرده و نماز بپا داشتند و از آنچه روزیشان کردیم پنهانی وآشکارا انفاق کردند و بدی را با نیکی پاک می کنند. آنانند که سرای آخرت مخصوص آنهاست»

5. یکی از راههای ایجاد روحیه ی سخاوت، توجه به دست خالی بودن انسان در قیامت است. «لا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ»

6. بخل، نشانه ی کفران نعمت و کفر به وعده های الهی است. (أَنْفِقُوا) (وَالْكَافِرُونَ)

7.كفر، نمونه ی بارز ظلم است. «وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ»

1.انفاق برای عباد الرحمن، یک وظیفه و مسألهی قطعی است. «إِذَا أَنْفَقُوا» ...(درادبیات عرب «إذا» نشان عملی شدن و «لو» نشان عملی نشدن است.) 2. نماز شب و ترس از جهنم و خوف الهی، باید در کنار رسیدگی به محرومان جامعه باشد. «يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ أَنْفِقُوا»

3. انسان مالک است، ولی در خرج کردن محدودیت دارد. «لَمْ يُسْرِفُوا»

4. اسراف جایز نیست، حتی در انفاق. «إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا»

5. بندگان خاص خداوند، از بخل بدورند. «لَمْ يَقْتُرُوا»

6. امت میانه و وسط، باید برنامه های معتدل داشته باشد. «وَ كَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَاماً»

7. میانه روی در عبادت و انفاق، ارزش است.«قَوَاماً»

گوسفندی را سر بریدند) و گوشت آن را انفاق کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: چیزیمانده است؟ عایشه عرض کرد: به جز شانه اش چیزی باقی نمانده است. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: به جز شانه اش، همه آن باقی مانده است.»(1)

به هنگام انفاق باید به قصد قربت و پرهیز از ریا، پرهیز از منت گذاری و آزار رسانی، انفاق از مال حلال، انفاق از چیزهای محبوب و مرغوب، میانه روی در انفاق و انفاق پنهانی توجه نمود.

حال که ارزش و اهمیت انفاق تا به این اندازه است بنابراین مؤمن باید تمام تلاش خویش را به کار گیرد تا در مسیر صحیح و نیک اتفاق نماید. با وجود علم و آگاهی محدود، باید از خداوند متعال استمداد نمود که در هنگام انفاق، مسیر صحیح انفاق را به انسان نشان دهد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«صدقه و انفاق روز گناه را حل می کند چنان که آب، نمک را حل می کند؛ وصدقه ی شب خشم پروردگار بزرگ را خاموش می نماید»(2)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«... و صدقه و انفاق پنهان گناه را از بین می برد و خشم پروردگار را خاموش می کند».(3)

گفتند: می گویی چه کنیم؟ آیا اموالمان را زیر خاک پنهان کنیم؟

فرمودند: نه، چرا که دفن آنها سبب ضایع شدن آنهاست، شاید بیگانه ای یا غریبی به آن دستبرد بزند یا ممکن است بعد از این به آن دست نیابید و محل آن را گم کنید

گفتند: چه کنیم؟

فرمودند: آن را نزد کسی به امانت بگذارید که حفظش کند و از آن جانبداری نموده و به آن بیفزاید، و یک درهم از آن را از دنیا و آنچه که در آن است بزرگتر نماید، سپس آن را به شما باز گرداند و بر شما بیش از آنچه کهنیازمندید کامل و تمام نماید.

گفتند: چنین امانتداری کیست؟

فرمودند: پروردگار عالميان.

عرضه داشتند: چگونه نزد او امانت بگذاریم؟

فرمودند: به ناتوانان از مسلمانان صدقه دهید.

عرضه داشتند: در این بیابان چنین افرادی وجود ندارند تا ما به آنان صدقه بدهیم.

فرمودند: ثلث مال خود را تصمیم بگیرید در راه حق صدقه دهید تا خداوند باقی آن را از بالایی که از جانب دزدان می ترسید به سر شما آید حفظ کند.

عرضه داشتند، تصمیم گرفتیم.

فرمودند: پس همه شما در امان خدا هستید، راه را ادامه دهید.

حرکت خود را ادامه دادند. سر و کله دزدان پیدا شد، حضرت فرمودند: چرا می ترسید؟ شما در امان خدا هستید.

دزدان جلو آمدند، پیاده شده است امام صادق علیه السلام را بوسیدند و گفتند: دیشب در عالم خواب رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدیم، به ما امر فرمودند خود را به حضرت شما عرضه کنیم، اکنون در اختیار شما و این کاروانیم تا دشمنان و دزدان راه را از آنان دفع کنیم.

فرمودند: نیازی به شما نیست، کسی که شما را از ما دفع کرد، دشمنان و دزدان راه را از ما دفع می کند! کاروان سالم بیابان را پشت سر گذاشت، ثلث مال خود را به ناتوانان صدقه دادند، تجارتشان برکت گرفت، به هر درهمی ده درهم به دست آوردند.

گفتند: برکت وجود حضرت صادق علیه السلام چه اندازه عظيم و بزرگ بود!

حضرت فرمودند: برکت معامله با خدا را شناختید، بر آن مداومت کنید.(1)

ص: 92

و نهی از منکر باید آگاهانه، دلسوزانه، عاقلانه و حتی المقدور مخفیانه باشد. گاهی باید خودمان بگوییم، ولی آنجا که حرف ما اثر ندارد، وظیفه ساقط نمی شود، بلکه باید از دیگران بخواهیم که آنان بگویند. حتی اگر برای مدت کوتاهی می توان جلوی فساد را گرفت، باید گرفت و اگر با تکرار می توان به نتیجه رسید، باید تکرار کرد.(1)

در منابع تفسیری روایتی نقل شده که امام علی علیه السلام درباره آیه «و در برابر هر آنچه به تو می رسد صبر کن» (لقمان/17) فرمود:

«مقصود، سختی ها و آزارهایی است که در راه امر به معروف و نهی از منکر به انسان می رسد»(2)

وادارند و از زشتی بازدارند، و آنان همان رستگارانند».

پیام های آیه:

1.در جامعه اسلامی، باید گروهی بازرس و ناظر که مورد تأیید نظام هستند، بررفتارهای اجتماعی مردم نظارت داشته باشند.«وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ»

2. اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد، بدون قدرت منسجم و مسئول مشخص امکان ندارد. «مِنْكُمْ أُمَّةٌ»

3. دعوت کننده ی به خير و معروف باید اسلام شناس، مردم شناس و شیوه شناس باشد. لذا بعضی از امت این وظیفه را به عهده دارند، نه همه آنها.«مِنْكُمْ أُمَّةٌ»

4. دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، باید به صورت دائمی باشد، نه موسمی و موقتی «يَدْعُونَ»، «يَأْمُرُونَ»، «يَنْهَوْنَ»

5. امر به معروف، بر نهی از منکر مقدم است. اگر راه معروف ها باز شود، زمینه برای منکر کم می گردد. «يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»

6. کسانی که برای رشد و اصلاح جامعه دل می سوزانند، رستگاران واقعی هستند و گوشه گیران بی تفاوت را از این رستگاری سهمی نیست. «أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

7. فلاح و رستگاری، تنها در نجات و رهایی خود خلاصه نمی شود، بلکه نجات و رشد دیگران نیز از شرایط فلاح است.«يَأْمُرُونَ »،«يَنْهَوْنَ»، «أُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».(1)

امت هاست. «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ »

4. امر به معروف و نهی از منکر، در صورتی محقق می شود که مسلمانان به شکل یک امت باشند، یعنی حاکمیت داشته باشند.«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ »

5. مسلمانان مسئول اصلاح تمام جوامع بشری هستند. «أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»

6. سفارش به خوبی ها بدون مبارزه با فساد، کم نتیجه است.«تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»

7. هر یک از افراد امت باید امر به معروف و نهی از منکر کند.(یک دختر 9 ساله نیز حق امر به معروف و نهی از منکر رئیس جمهور را دارد) «تَأْمُرُونَ»، «تَنْهَوْنَ»

8. در امر به معروف، سن، منطقه، نژاد، سواد و موقعیت اقتصادی و اجتماعی نقشی ندارد.«خَيْرَ أُمَّةٍ»، «تَأْمُرُونَ»،«تَنْهَوْنَ»

9. مسلمان باید از موضع قدرت امر و نهی کند، نه از روی خواهش و التماس.«تَأْمُرُونَ»

10. امر به معروف، مقدم بر نهی از منکر است.«تَأْمُرُونَ»،«تَنْهَوْنَ»

11. امر و نهیی می تواند موثر باشد که از ایمان مایه گرفته باشد.«تَأْمُرُونَ»،«تَنْهَوْنَ»،«تُؤْمِنُونَ»

12. خداوند اهل کتاب را به اسلام دعوت می کند. «وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ»

13. اسلام، ناسخ تمام ادیان است.«وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ»

14. انسان، درانتخاب راه آزاد است. « مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ»(1)

3. وجوب امر به معروف و نماز، مخصوص دین اسلام نیست. (قبل از اسلام نیز، لقمان سفارش به نماز کرده است) «يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

4. فرزندان خود را از طریق سفارش به نماز، مؤمن و خدایی، و از طریق سفارش به امر به معروف و نهی از منکر، افرادی مسئول و اجتماعی تربیت کنیم. «يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

5. آگاهی فرزندان خود را به قدری بالا ببریم که معروف ها و منکرها را بشناسند تابتوانند امر و نهی کنند. «يَا بُنَيَّ...وَأْمُرْ...وَانْهَ»

6. بعد از توجه به مبدأ و معاد مهم ترین عمل، نماز است. «أَقِمِ الصَّلَاةَ»

7. کسی که می خواهد در جامعه امر و نهی کند و قهرا با هوش های مردم درگیر شود، باید به وسیله ی نماز خودسازی و خود را از ایمان سیراب کند.«أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

8.فرزندان خود را آمر به معروف و ناهی از منکر بار آوریم. «وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»

9. امر به معروف، همیشه قبل از نهی از منکر است. «وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ»رشد معروف ها در جامعه، مانع بروز بسیاری از منکرات می گردد.

10. در مسیر حق بودن کافی نیست، لازم است دیگران را نیز به مسیر حق دعوت کنیم.«أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ»چنان که در سوره عصر می خوانیم: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ»

11. در تبلیغ دین و اجرای فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر، باید صبر و سعدی صدر داشته باشیم.«وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ»نهی از منکر،با تلخیها و نیش زدن های گناهکاران همراه است، مبادا عقب نشینی کنیم.

12. پدر حکیم، رسیدن سختی به فرزندش را می پذیرد و فرمان صبر می دهد، ولی ضربه به مکتبش را که سکوت در برابر فساد باشد، هرگز. «وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ»

13. امر به معروف و نهی از منکر از مسایل مهم است و صبر در برابر آنچه دراین راه به انسان می رسد ارزش دارد.«إِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»(1)

إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»(التوبة/71)

«و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند، و نماز را بر پا می کنند و زکات میدهند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند. آنانند که خدا به زودی مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خدا توانا و حکیم است».

پیام های آیه:

1. زن و مرد هر دو، در اصلاح جامعه تأثیر گذارند.«الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ»

2. مؤمنان در جامعه ی اسلامی، نسبت به یکدیگر از طرف خداوند، حق ولایت ونظارت همراه با محبت دارند و بی تفاوت نیستند.«بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ»

3. امر به معروف و نهی از منکر که بر همه ی مردان و زنان با ایمان واجب است، برخاسته از حق ولایت بر یکدیگر است. «عْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ»...«وَيَنْهَوْنَ»

4. امر به معروف و نهی از منکر باید از موضع قدرت باشد نه ضعف. «يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»

5. امر و نهی، در سایه ی محبت و ولایت قابل اجراست.«بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ»،«يَأْمُرُونَ...»

6.توجه به زندگی محرومان و تأمین اجتماعی فقرا، در کنار مسائل عبادی دیگر است.«َيُقِيمُونَ»،«يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّه...»

7.ایمان در اصلاح فرد و جامعه، نقش به سزایی دارد. «الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ»...«يَأْمُرُونَ»،«يَنْهَوْنَ»، «يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّه»

8. امر به معروف و نهی از منکر، اقامه ی نماز، پرداخت زکات و اطاعت از خدا و رسول، وظیفه و عملکرد دائمی مؤمنان است.«يَأْمُرُونَ»، «يَنْهَوْنَ»،«يُقِيمُونَ»،«يُؤْتُونَ»،«يُطِيعُونَ»(فعل مضارع رمز استمرار است)

9. کسانی که دیگران را به کارهای خوب دعوت می کنند، باید خود نیز اهل عمل باشند.«يَأْمُرُونَ»،«يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ» 10.اطاعت از خدا و رسول باید با میل و رغبت باشد.«يُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ»(اطاعت در لغت به معنای پیروی با میل است)

11. هم اطاعت از خدا در برنامه های عبادی لازم است و هم اطاعت از رسول دربرنامه های حکومتی، «يُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ»

12. اعمال انسان، زمینه ساز رحمت الهی است.«يَأْمُرُونَ»،«يَنْهَوْنَ»، «يُقِيمُونَ»،«يُؤْتُونَ»، «يُطِيعُونَ»، «سَيَرْحَمُهُمُ»

13. زن و مرد در دریافت رحمت الهی یکسان می باشند. «الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ»

ص: 98

...«سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«خدای تبارک و تعالی مؤمن ضعیفی را که هیبت و صلابت ندارد دشمن می دارد. آن حضرت فرمود: او کسی است که نهی از منکر نمی کند»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«یا امر به معروف و نهی از منکر می کنید یا عذاب خدا همه شما را فرا می گیرد»(1)

1. مدارا و ملایمت در امر و نهی

2. رعایت عدالت در امر و نهی

3. آگاهی از معروف به هنگام امر، و آگاهی از منکر به هنگام نهی

4. قدرت بر امر و نهی

5. تاثیر گذاری و مؤثر واقع شدن امر و نهی

6. عمل کننده به معروف و ترک کننده منکر

توجه به این نکته لازم است که در کلام امام صادق علیه السلام از شرایط امر به معروف و نهی از منکر این دانسته شد که آمر به آنچه فرمان می دهد، خود عمل کند و ناهی از آنچه نهی می کند خود نیز آن را ترک گوید. با این حال، روایاتی وارد شده است که بر اساس آنها باید به خوبی فرمان داد گرچه به آن عمل نکنیم و از بدی باز داریم حتی اگر از آن اجتناب نکنیم

پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«به خوبی فرمان دهید گرچه خود بدان عمل نکنید و از زشتکاری باز دارید هرچند خودتان از همه آنها اجتناب نکنید»(1)

به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: ما تنها به چیزهایی امر و نهی می کنیم که خودمان به طور کامل آنها را رعایت کنیم. حضرت فرمود:

«نه، بلکه به خوبی ها فرمان دهید هرچند خودتان به همه آنها عمل نکنید و اززشتی ها باز دارید گرچه خود از همه آنها خودداری نورزید».(2)

در عین حال باید دانست که بین این روایات، تعارضی وجود ندارد؛ زیرا اگر آمر به این ملتزم باشد که خود، به آنچه امر می کند عمل نماید و آنچه راکه نهی می کند ترک نماید چنین حالتی موجب می شود تا کسی که مورد امر و نهی قرار می گیرد این بهانه را نیاورد که امر کننده و یا نهی کننده، خود به آنچه می گوید عمل نمی کند که در این صورت این احتمال قوت می باید که امر به معروف و نهی از منکر بی تاثیر گردد. بنابراین معنای روایت این نیست که با فقدان شرط مورد بحث، امر به معروف و نهی از منکر از اساس ترک شود و هیچ امر و نهی صورت نگیرد بلکه در مقام بیان ضرورت عمل به گفته ها است. از این رو، امام صادق علیه السلام فرمود:

«مردمان را تبلیغ کنید، اما نه با گفتار بلکه با کردار، تا ببینند که شما خود اهل پرهیز پیشگی و کوشش و نماز و عبادت و کار نیکيد».(3)

ص: 102

و نیز در قرآن می خوانیم:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ»(الصف 2)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی می گویید که انجام نمی دهید؟»

چنانکه ملاحظه می شود این آیه در صدد توبیخ کسانی است که چیزی می گویند ولی خود، بدان عمل نمی کنند نه اینکه در صدد بیان این مطلب باشد که فقط چیزی را بگویید که به آن عمل می کنید. در واقع، خداوند با این آیه می خواهد اهل ایمان را تحریک کند تا به آنچه می گویند عمل کنند.

خلافکاران وجود دارد بنابراین باید برای انکار عملی از مجاری قانونی اقدام نمود. آری، اگر برخورد مستقيم از نظر قوانین حکومت اسلامی اشکال و مانعی نداشته باشد می توان مستقیما نسبت به آن اقدام کرد.

كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»(1) بر اساس این آیه اگر کسی در جستجوی آن است که خداوند او را همواره مورد توجه قرار داده و از یاد نبرد گام اول این است که خود به دنبال خداوند بوده و از او غفلت نورزیده و فراموشش نکند.

دربارۀ غفلت به چند مطلب باید توجه داشت:

1. در نگاه انسان شناسانه دینی، هر اندازه انسان به بعد حیوانی خویش نزدیک شده و فقط برآوردن نیازهای قوای حیوانی هم و غم او باشد به همان اندازه از بعد انسانی خود دور گشته و نسبت به آن غفلت می ورزد. از آنجا که ادیان برای سامان دادن بعد معنوی انسان، یکی پس از دیگری، گسیل شده اند و در صدد پیشگیری و نیز درمان بیماری های روحی و نفسانی و رساندن او به اوج معنویت و کمال می باشند بنابراین غفلت از ساحت های اصیل انسانی، موجب دور شدن از دین شده و انسان را در لذت های زود گذر دنیوی متوقف می سازد.

2. غفلت در هر مرحله ای از مراحل انجام کار، ناپسند بوده و آفتی است که دیر یا زود گریبانگیر می شود. اولین گام برای مطلوبیت عمل، نیت پاک و خالص است که اگر نسبت به آن غفلت شود عمل، ارزشش را از دست داده و زاد و توشه ای محسوب نمی شود. اما آگاهی فقط به این مرحله اختصاص نداشته و تا آخرین جزء عمل نیز باید آن را همراهی کند. گاهی اتفاق می افتد که عملی با نیت خداجویانه آغاز می شود اما در مسیر انجام آن، عواملی قرار می گیرند که موجب غفلت شده و آن نیت اولیه را مخدوش نموده و یا به کلی از بین می برند. در این وضعیت، چنین عملی، ارزش دینی خود را از دست داده است.

3. فقط امور دنیوی و صرفا مادی نیستند که موجب غفلت می شوند بلکه گاه ممکن است انسان در همان حال که با امور معنوی سر و کار دارد دچار غفلت شده و توجهش را از دست بدهد. کسی که عباداتش را با ریا و خودنمایی آلوده می کند و در همان حال، خود را در صف بندگان خدا می داند به غفلتی گرفتار شده است که تمام اعمال او را پوچ و بی نتیجه می سازد.

سه کلام گهربار زیر از مولای متقیان، امیرمؤمنان، حضرت علی علیه السلام را هرگز از یاد نبریم. آن حضرت فرمود:

«آن که حساب نفس خود کرد سود برد، و آن که از آن غافل ماند زیان دید ..»(2)

«مستی غفلت و غرور دیرتر از مستی شراب از بین می رود.»(3)

«اگر طالب نجات هستید غفلت و لهو را ترک نمایید و همواره به دنبال جهاد و

ص: 106

کوشش باشید»(1)

از راههای محافظت از بدن و حفظ تندرستی، استفاده از خوردنی ها و آشامیدنی هایی است که خداوند برای انسان آفریده است. با این حال، به دليل آثار بدی که پرخوری دارد نسبت به آن هشدار داده شده است. یکی از این آثار ناگوار، گرفتار شدن در غفلت است که خود غفلت نیز عاملی برای گرفتار شدن در امور ناگوار دیگری است.

امام سجاد علیه السلام در این باره فرمود:

«وای بر تو ای پسر آدم! سنگینی پرخوری، و تنبلی، و مستی سیری، و مغرور شدن به ملک، از اموری هستند که انسان را از عمل باز می دارند و یاد خدا را از یاد می برند و از نزدیک بودن مرگ، غافل می سازند ...»(1)

چالش های جدی مواجه سازند.

امام علی علیه السلام فرمود:

«بدانید که آرزوهای دور و دراز، عقل را غافل و یاد خدا را به فراموشی می سپارد.آرزوهای ناروا را دروغ انگارید که آرزوها فريبنده اند و صاحبش فریب خورده»(1)

می خواهند، شکیبایی پیشه کن، و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی، و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و اساس کارش بر زیاده روی است، اطاعت مکن»

چنانکه ملاحظه می شود، «غافلان از یاد خدا» در زمره کسانی هستند که صلاحیت همنشینی و معاشرت ندارند. این در حالی است که در میان روایات، آثاری از قبیل: «نیکو شان اعمال»، «نورانی شدن قلب و فکر»، «زنده شدن قلب»، «طرد شیطان»، «امنیت از نفاق»، «نزول رحمت» و «محبوبيت الهی» برای یاد خدا بیان شده است.

یاد خدا در ریشه کن نمودن غفلت آن چنان تاثیر گذار است که امام سجاد علیه السلام در فرازی از دعای مکارم الأخلاق به پیشگاه خداوند چنین عرضه می دارد: «و نَبِّهني لِذِكرِكَ في أوقاتِ الغَفلَةِ»(و در زمان های بی خبری و غفلت، مرا به یاد نمودنت متوجه و آگاه گردان)(1)

كم»(1)

1. برپا داشتن نماز؛ 2. پرداخت زکات در حال ركوع.

3. معنای ولایت

واژه «ولایت»در زبان عربی به دو شکل به کار می رود:(1)

1.ولایت (مفتوح بودن واو): در این شکل به معنای نصرت و یاری نمودن است.

2.ولایت (مکسور بودن واو): در این شکل به معنای امارت، حکومت و سرپرستی است.

با توجه به این مطلب، اکنون باید بررسی شود که واژه «ولی»در«إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ»به چه معناست؟ آیا به معنای دوست و ناصر و یاور است و یا اینکه به معنای سرپرستی می باشد؟

شک نیست که کلمه «ولی»در آیه به معنی دوست و یا ناصر و یاور نیست؛ زیرا ولایت به معنی دوستی و یاری کردن مخصوص کسانی نیست که نماز می خوانند، و در حال رکوع زکات می دهند، بلکه یک حکم عمومی است که همه مسلمانان را در بر می گیرد، همه مسلمین باید یکدیگر را دوست بدارند و یاری کنند حتی آنهایی که زکات بر آنها واجب نیست، و اصولا چیزی ندارند که زکات بدهند، تا چه رسد به اینکه بخواهند در حال رکوع زکاتی بپردازند، آنها هم باید دوست و یار و یاور یکدیگر باشند. ازاینجا روشن می شود که منظور از «ولی» در آیه فوق ولایت به معنی سرپرستی و تصرف و رهبری مادی و معنوی است، بخصوص اینکه این ولایت در ردیف ولایت پیامبرصلی الله علیه و آله و ولایت خدا قرار گرفته و هر سه با یک جمله ادا شده است.(2)

حقانیت خویش، بارها این آیه را می خواند. ابوذر که خود شاهد ماجرابوده، در مسجد الحرام برای مردم داستان فوق را نقل می کرد.(1)

در بسیاری از کتب اسلامی و منابع اهل تسنن، روایات متعددی دائر بر اینکه آیه فوق در شان على علیه السلام نازل شده نقل گردیده که در بعضی از آنها اشاره به مساله بخشیدن انگشتر در حال رکوع نیز شده و در بعضی نشده، و تنها به نزول آیه درباره على علیه السلام قناعت گردیده است. این روایت را «ابن عباس» و «عمار یاسر» و «عبد الله بن سلام» و «سلمة بن کھیل» و «انس بن مالک» و «عتبة بن حکیم» و «عبد الله ابی » و «عبد الله بن غالب» و «جابر بن عبد الله انصاری» و «ابوذر غفاری» نقل کرده اند. و علاوه بر ده نفر که در بالا ذکر شده از خود على علیه السلام نیز این روایت در کتب اهل تسنن نقل شده است. جالب اینکه در کتاب غاية المرام تعداد 24 حدیث در این باره از طرق اهل تسنن و 19 حدیث از طرق شيعه نقل کرده است. کتابهای معروفی که این حدیث در آن نقل شده از سی کتاب تجاوز می کند که همه از منابع اهل تسنن است، از جمله محب الدین طبری در ذخائر العقبی صفحه 88 و علامه قاضی شوکانی در تفسير فتح القدير جلد دوم صفحه 50 و در جامع الاصول جلد نهم صفحه 478 و در اسباب النزول واحدی صفحه 148 و در لباب النقول سیوطی صفحه 90 و در تذكرة سبط بن جوزی صفحه 18 و در نور الأبصار شبلنجی صفحه 105 و در تفسیر طبری صفحه 165 و در کتاب الكافي الشاف ابن حجر عسقلانی صفحه 56 و در مفاتیح الغیب رازی جلد سوم صفحه 431 و در تفسیر در المنصور جلد 2 صفحه 393 و در کتاب کنز العمال جلد 6 صفحه 391 و مسند ابن مردویه و مسند ابن الشيخ و علاوه بر اینها در صحیح نسایی و کتاب الجمع بين الصحاح السته و کتابهای متعدد دیگری این احادیث آمده است. با این حال چگونه می توان این همه احادیث را نادیده گرفت، در حالی که در شان نزول آیات دیگر به یک یا دو روایت قناعت می کنند، اما گویا تعصب اجازه نمی دهد که اینهمه روایات و اینهمه گواهی دانشمندان درباره شان نزول آیه فوق مورد توجه قرار گیرد. و اگر بنا شود در تفسیر آیه ای از قرآن این همه روایات نادیده گرفته شود ما باید در تفسیر آیات قرآنی اصولا به هیچ روایتی توجه نکنیم، زیرا در باره شان نزول کمتر آیه ای از آیات قرآن اینهمه روایت وارد شده است. این مساله بقدری روشن و آشکار بوده که «حسان بن ثابت» شاعر معروف عصر پیامبرصلی الله علیه و آله مضمون روایت فوق را در اشعار خود که درباره على علیه السلام سروده چنین آورده است:

فانت الذي اعطيت اذ كنت راكعا***زكاتا فدتك النفس يا خير راكع

ص: 116

فانزل فیک الله خير ولاية***و بينها في محكمات الشرائع

یعنی:

و بودی که در حال رکوع زکات بخشیدی، جان به فدای تو باد ای بهترین رکوع کنندگان.

و به دنبال آن خداوند بهترین ولایت را درباره تو نازل کرد و در ضمن قرآن مجید آن را ثبت نمود.(1)

امینی» به رشته تحریر در آمده و نقل این واقعه مهم تاریخ صدر اسلام رابه صورت گسترده از منابع اهل سنت گزارش کرده است. با نیم نگاهی به منابع شیعی و نیز کتب حدیث، تفسیر و تاریخ اهل سنت، با اخبار بسیاری مواجه خواهیم شد که درستی حدیث غدیر را تأیید کرده و شأن نزول آیه یاد شده را درباره حضرت على علیه السلام در روز غدیر خم معرفی می کنند.

یاوری کردن او؟! آری، دوستی و یاوری امام، لازمه اطاعت از او نیز می باشد.

2- پیامبرصلی الله علیه و آله قبل از این که جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ»را به مردم القا کند، از آنها پرسید: «أَ لَسْتَ أولی بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؟»(یعنی: آیا من نسبت به شما از خودتان شایسته تر نیستم؟) که حاضران با پاسخ «آری»پیامبرصلی الله علیه و آله را تایید کردند.با توجه به این فراز از حدیث، اگر بگوییم: مقصود پیامبرصلی الله علیه و آله این بود که دوستی و یاوری حضرت علی علیه السلام را با جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ»تثبیت کند نه سرپرستی و امامت او را، در این صورت معنا نداشت که ابتدا برتری خویش را از آنها اقرار بگیرد. بنابراین، برای معنا دار بودن این کلام پیامبرصلی الله علیه و آله باید بپذیریم که مقصود ایشان این بود که همان برتری و شایستگی خویش را که همگان اعتراف و تایید نموده بودند برای کسی که جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ...» را درباره او بیان فرمود، اثبات کند.

این دو شاهد و شواهد دیگری که در متن خطبه وجود دارد،(1) موجب می شوند که بپذیریم«مولا»به معنای امامت و ولایت است؛ زیرا در غیر این صورت، ارتباط منطقی و معقول میان کلمات پیامبرصلی الله علیه و آله از بین خواهد رفت که حتی اهل سنت نیز به چنین مطلبی ملتزم نمی شوند.

2- گزارش های تاریخی حاکی از این است که پس از اتمام سخنرانی، اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله نزد حضرت علی علیه السلام آمده و به ایشان تبریک و تهنیت گفتند. در این میان، جمله معروف «عمر بن الخطاب» به آن حضرت به منظور تبریک و تهنیت، قابل توجه است. جمله مورد نظر چنین است: «هَنِيئاً لَكَ يَا عَلِيَّ بْنَ ابيطالب أصبَحتَ وَ أمسَيتَ مَولايَ وَ مَولى كُلِّ مُؤمِنٍ وَمُؤمِنَةٍ»

(یعنی: گوارا باد بر تو ای پسر ابوطالب که مولای من و مولای هر زن و مرد مومن گشتی.)(1)

تبریک و تهنیت، بیانگر این است که آن حضرت، مقام و مرتبه ای یافته بود که شایسته تبریک بود. این مقام، که از واژه «مولا» فهمیده می شد، نمی توانست صرف دوستی و یاوری باشد؛ زیرا اعلام دوستی و یاوری حضرت علی علیه السلام، مطلب تازه ای نبود که مسلمانان از آن بی اطلاع بوده و بر پیامبر لازم باشد در آن هوای سوزان آنها را برای آگاه ساختن از این خبر متوقف کند تا جایی که اگر این مطلب را به اطلاع مردم نرساند به تصریح آیه 67 سوره مائده، رسالت خویش را انجام نداده است.

(سرايا)، از این جمله می شمارد.(1)

2. مقصود از «اولی الامر»، فرماندهان سپاه در جنگ هایی بود که شخص پیامبر در آن جنگ ها حضور نداشت و کسی را به عنوان جانشین خود برای فرماندهی سپاه منصوب می فرمود(2)

زمخشری پس از ارائه دیدگاه مورد قبول خویش که در شماره پیشین بیان شد، این دیدگاه را یاد آور شده و روایتی را از پیامبر درباره چنین معنایی نقل می کند. در این روایت پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

«هر کس که از من اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر کس که از من نافرمانی کند خدا را نافرمانی کرده است. هر کسی فرمان امیر مرا اطاعت کند مرا اطاعت نموده و هر کس از فرمان امير من سرپیچی کند از من سرپیچی کرده است».(3)

3. مقصود از «اولى الأمر»، علما و دانشمندان دین هستند که دین را به مردم آموزش داده و آنها را امر به معروف و نهی از منکر می کنند.(4) این دیدگاه، سومین دیدگاهی است که زمخشری پس از ارائه دیدگاه مورد قبول خویش از آن یاد می کند.(5)

4.«اولی الامر» دارای معنای گسترده است که هم شامل زمامداران می شود و هم شامل علما. ابن كثير همین دیدگاه را در تفسیر خویش استظهار کرده است.(6)

5. مقصود از «اولى الأمر»، اهل حل و عقد می باشند. این دیدگاه را فخر رازی مطرح نموده است. به نظر وی، فراز«وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ»بر حجيت اجماع امت دلالت دارد؛ زیرا در این آیه خداوند متعال به طور جزم و یقین به اطاعت از اولى الأمر دستور داده است؛ و کسی که خداوند با جزم و یقین به اطاعت او دستور دهد باید معصوم از خطا باشد؛ پس اولی الامر باید معصوم از خطا باشند. سپس این پرسش را مطرح می کند که آیا این معصوم، مجموع امت است یا برخی از آنان؟ در پاسخ به این سوال،نشناختن امام معصوم و دسترسی نداشتن به او را به منظور دریافت دین و علم، دلیل بر این می گیرد که آن معصومی که خداوند در این آیه به اطاعت او دستور داده است برخی از افراد امت و حتی طائفه ای از طوائف امت نیز نمی تواند باشد. با باطل شدن این فرض، نتیجه آن است که مقصود از معصوم مورد نظر که در

ص: 124

فراز «وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ»، بیان شده است، أهل حل و عقد امت اسلام می باشند. با ثابت شدن این معنا، وی به حجيت إجماع امت معتقد می شود.(1)

است که خداوند حکیم و خیرخواه به اطاعت بی قید و شرط غير معصوم دستور دهد؟! و آیا مصادیقی که اهل سنت برای اولی الامر معرفی نموده اند، دارای عصمت می باشند؟!

چنانکه در ارائه دیدگاه های اهل سنت گفتيم، فخر رازی از مفسران معروف این فرقه اسلامی تا اینجا با مفسران شیعه هم عقیده بوده و دلالت آیه را بر عصمت اولی الامر پذیرفته است اما در تعیین مصداق «اولی الامر» با شیعه اختلاف نظر دارد. به نظر وی، مقصود از اولى الأمر،«أهل حل و عقد»(نخبگان) می باشند در حالی که به نظر مفسران امامیه، مصداق اولی الامر، کسانی هستند که پس از پیامبرصلی الله علیه و آله به عنوان جانشین آن حضرت تعیین شده اند. به نظر شیعه زعامت و رهبری اجتماعی - سیاسی و هدایت معنوی جامعه اسلامی از جانب خداوند متعال و توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله من به امامان سپرده شده است.

در مدینه قرار داد.(1)

11. اگر همه ی فرقه ها، قرآن و سنت را مرجع بدانند، اختلافها حل شده، وحدت و یکپارچگی حاکم می شود. «فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ»

12. مخالفان با احکام خدا و رسول و رهبران الهی، باید در ایمان خود شک کنند.«إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ...»

13. برنامه عملی اسلام بر اساس برنامه اعتقادی آن است.«أَطِيعُوا»،«إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ»به عبارت دیگر ایمان به خدا و قیامت، پشتوانه ی اجرایی احکام اسلام و مایه ی پرهیز از نافرمانی خدا و رسول است.

14. دوراندیشی و رعایت مصالح درازمدت، میزان ارزش است. «أَحْسَنُ تَأْوِيلًا»(1)

ص: 128

داوری کن، و زنهار از هوس پیروی مکن که تو را از راه خدا به درکند. در حقیقت کسانی که از راه خدا به در می روند، به سزای آنکه روز حساب را فراموش کرده اند عذابی سخت خواهند داشت.»

4.«هَٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسَابِ» (ص\53)؛

«این است آنچه برای روز حساب به شما وعده داده می شد».

5.«إِنَّ إِلَيْنَا إِيَابَهُمْ*ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ»(الغاشية /25 و 26)

«در حقیقت، بازگشت آنان به سوی ماست * آن گاه حساب (خواستن از) آنان به عهده ماست».

6.«إِنَّهُمْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ حِسَابًا»(النباء/27)

«آنان بودند که به روز حساب امید نداشتند».

7.«اقْرَأْ كَتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا»(الاسراء/14)؛

«نامه ات را بخوان کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی»

8.«...أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ»(الأنعام/62)

«...آگاه باشید که داوری از آن اوست، و او سریعترین حسابرسان است»

9.«...إِنَ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ»(آل عمران/199؛ المائدة/4؛ إبراهيم/ 51؛ غافر/17)؛

«آری! خدا زود شمار است».

آیات مورد نظر را از دو جنبه می توان مورد توجه قرار داد:

جنبه اول: این آیات، هشدار و تهدیدی هستند برای انسان هایی که از حقایق،روی گردان شده و جسم و جان خود را به انواع آلودگی های فردی و اجتماعی گرفتار نمودند.

جنبه دوم: فرصت و بشارتی است برای آن انسان هایی که راه صحیح را یافته اندو نسبت به آن التزام و اهتمام دارند.

عذابی سخت خواهند داشت».

در جمله آغازین این آیه، سخن درباره رسیدن حضرت داودعلیه السلام به مقام خلافت وجانشینی است که از سوی خداوند متعال برای او وضع و جعل شده است.

از آنجا که یکی از شؤون خلافت و جانشینی این است که شخص جانشین، صفات و اعمال کسی را که جانشین او گردیده است، نشان دهد. بنابراین، خلیفه خدا در زمین باید متخلق به اخلاق خدا باشد، و آنچه خدا اراده می کند او اراده کند، و آنچه خدا حکم می کند او همان را حکم کند، و چون خدا همواره به حق حکم می کند (وَاللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ) (غافر/20) او نیز جز به حق حکم نکند و جز راه خدا راهی نرود، و از آن راه تجاوز و تعذی نکند.(1)

با توجه به این شأن، خداوند متعال پس از جمله «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ»، جمله «فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ»را آورده و این جمله را بر جمله پیشین، متفرع فرمود؛ یعنی شأن خلافت و جانشینی خدایی اقتضا دارد که به حق حکم کند.

خداوند متعال، پس از این اینکه حکم کردن به حق را میان مردم به حضرت داودعلیه السلام این دستور داد به دنبال آن، به مهمترین خطری که می تواند حاکم عادل را تهدید کند، اشاره نموده و دستور دیگری را صادر و به او فرمود:«از هوای نفس پیروی مکن که از راه خدا گمراهت می کند»؛و نیک می دانیم که راه خدا همان راه حق است.

در ادامه دومین دستور،(نهی از پیروی هوای نفس) و بیان پیامد آن (گمراهی از راه خدا) جمله «إِنَّ اَلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اَللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ اَلْحِسَابِ»را بیان فرمود.

چنانکه علامه طباطبایی در تفسیر این آیه بیان می کند جمله «إِنَّ اَلَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اَللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ اَلْحِسَابِ»نهی از پیروی هوای نفس را تعلیل می کند؛ چرا که پیروی هوای نفس باعث می شود انسان از روز حساب غافل شود و فراموشی روز قیامت هم عذاب شدید دارد. به نظر ایشان، منظور از فراموش کردن روز حساب، بی اعتنایی به آن است. نکته قابل توجه در کلام علامه طباطبایی آن است که این آیه شریفه دلالتی است بر اینکه هیچ ضلالتی از سبیل خدا، و یا به عبارت دیگر، هیچ معصیتی از معاصی، منفک از نسیان روز حساب نیست.(2)

امام علی علیه السلام درباره فراموشی روز حساب فرمود:

«ای مردم! همانا بر شما از دو چیز بیشتر می ترسم: از خواهش نفس پیروی کردن، و آرزوی دراز در سر پروردن، که پیروی خواهش نفس، آدمی را از راه حق باز می دارد

ص: 131

و آرزوی دراز، آخرت را به فراموشی می سپارد. آگاه باشید که دنیا پشت کرده است و شتابان می رود، و از آن جز اندکی باقی نیست، همچون قطره های مانده بر ظرفی که آب آن را ریخته اند و تهی است. آگاه باشید که آخرت روی آورده است و هر یک از این دو را فرزندانی است. از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا مباشید، که روز رستاخیز هر فرزند به مادر خود پیوندد. همانا امروز روز کار است و روز شمار نباشد، و فردا روز شمار است و کس را مجال کار نباشد»(1)

بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ»

13. همه انسانها حتى انبيا در معرض دام هوس هستند که از طریق هشدارهای الهی مصون می مانند.«لَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ»

14.هوی پرستی ممنوع است، خواه تمایلات فردی و شخصی باشد یا گروهی و حزبی.«لَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ»

15. هوی پرستی با انحراف مساوی است.«لَاتَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ»

16.خطرات گام به گام پیش می آید (گام اول هوى پرستی، گام دوم انحراف از راه خدا، گام سوم فراموش کردن حساب و قیامت و در نتیجه عذاب شديد).«لَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَيُضِلَّكَ...لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ»

17. ایمان به معاد کافی نیست، باید انسان یاد معاد باشد.(در مورد بعضی افراد قرآن می فرماید:«لَا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسَابِ»(غافر/27) ایمان به معاد ندارد ولی در این آیه می خوانیم: ایمان هست ولی معاد را فراموش می کند.«نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ»

18. هوی پرستی و فراموش کردن روز قیامت، خطراتی است که حاکمان جامعه راتهدید می کند.«جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً...لَا تَتَّبِعِ الْهَوَى ...نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ».(1)

مایه آسودگی مؤمن از فتنه و گمراهی است. تنگدستی را ناخوش دارد، در حالی که دارایی اندک حسابرسی را کمتر و ساده تر می کند»(1)

تو نگه داری و حفاظت کردم و برای به ثمر رسیدنت چه رنج هایی را تحمل نمودم، اکنون با مقداری از بار گناه من را به پرونده خود منتقل کن تا مرا به دوزخ نبرند. ولی فرزند با شنیدن این پیشنهاد از مادر می گریزد و فرار را بر قرار ترجیح می دهد تا دیگر بار این پیشنهاد را نشنود !!

آری، قیامت برای بدکاران روزی است که«يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ*وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ*وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ» (عبس/34-36)؛«روزی که [در قیامت]انسان از برادر و پدر و مادر و همسر و فرزندش می گریزد»(1)

اهمیت کار و تلاش در زندگی به اندازه ای است که طبق نقل های تاریخی، تمام پیامبران(1)و از جمله پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام برای امرار معاش زندگی کار می کردند و دیگران را نیز به کارکردن توصیه می نمودند.

على بن ابی حمزه، از پدرش نقل می کند که گفت:

ابوالحسن (امام موسی کاظم)علیه السلام را دیدم که در زمینی متعلق به خودش کار می کرد، و پاهای او غرق عرق شده بود، عرض کردم: فدایت شوم! کارگرانت کجایند؟ فرمود: ای علی! کسانی با دست خود در زمین خویش کار کردند که از من و پدرم بهتر بودند. گفتم: کدام کسان؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام و همه پدرانم، که با دست خود کار می کردند. با دست خود کار کردن کار پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان است».(2)

فضل بن ابی قره می گوید خدمت امام صادق علیه السلام که در باغش مشغول کار بود،رسیدم و عرض کردم: خدا ما را فدای شما کند، اجازه بدهید ما برایتان کار کنیم یا غلامان این کار را انجام دهند. حضرت فرمودند:

«نه، مرا به حال خود بگذارید، زیرا دوست دارم خداوند عز و جل مرا در حال کارکردن و زحمت کشیدن برای کسب روزی حلال ببیند»(3)

ابو عمرو شیبانی نقل می کند: امام صادق (علیه السلام) را دیدم که در دستش بیلی بود و ازاری ضخیم بر تن داشت و در بوستان خود کار می کرد و عرق از پشت او سرازیر بود. عرض کردم: فدایت شوم! اجازه بدهید من به جای شما کار کنم. فرمود:«من دوست دارم که مرد برای تأمین معیشت خود در گرمای آفتاب اذیت شود»(4)

پیامبرصلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام علاوه بر اینکه نسبت به کار و تلاش اهتمام عملی داشتند توصیه هایی نیز پیرامون آن بیان فرمودند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«هرکس دنیا را طلب کند به قصد این که آبروی خود را از مردم حفظ، رفاه خانواده اش را تأمین و به همسایه اش کمک کند، وقتی با خدا دیدار کند، چهره اش همانند ماه شب بدر می درخشد»(5)

ص: 138

و نیز فرمود:

«اگر در خط مقدم جبهه، درگیری شروع شد، باز هم کار کردن و طلب روزی رادر آن روز ترک نکن»(1)

امام صادق علیه السلام درباره معاذ (فروشنده کرباس) پرسش نمود. به آن حضرت عرض شد: او تجارت را رها کرده است. در این هنگام امام صادق علیه السلام فرمود:

«عمل شیطان را انجام داده است. کسی که تجارت را رها کند دو سوم عقل او رفته است...»(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

«رها کردن کسب و کار، عقل را کم می کند».(3)

کاری دارد؟ اگر می گفتند: نه، می فرمود: از چشمم افتاد. پرسیدند: ای پیامبر خدا چرا چنین است؟ فرمود: برای اینکه مؤمن اگر حرفه ای نداشته باشد با دینش زندگی می کند (و به نام دین، بار دوش این و آن می شود).(1)

امام موسی کاظم علیه السلام فرمود:

«خداوند دشمن بنده ای است که زیاد می خوابد و بیکار است».§َََََََََََانَّ اللَّهِ عزوجل لیغض الْعَبْدَ النَّوَّامَ،انَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْعَبْدَ الْفَارِغَ.(وسائل الشيعة، ج17، ص58 ، ح 21972)(2)«أَبْغَضُ اَلْخَلْقِ إِلَى اَللَّهِ جِيفَةٌ بِاللَّيْلِ بَطَّالٌ بِالنَّهَار»(مستدرک الوسائل، ج 4، ص 340، ح 6954)(3)«قَالَ مُوسَى علیه السَّلَامُ يَا رَبِّ أَىُّ عِبَادِكَ أَبْغَضَ إِلَيْكَ قَالَ جِيفَةُ بِاللَّيْلِ بَطَّالُ بِالنَّهَار»(بحارالأنوار، ج 73، ص 180، ح8)(4)«أَخْشَى مَا خَشِيتَ عَلَى أُمَّتِى كَبَّرَ الْبَطْنِ وَ مُدَاوَمَةِ النَّوْمِ وَ الْكَسَلَ وَ ضَعُفَ الْيَقِينِ»(نهج الفصاحة، ص173)(5)«إنَّ اللّه َ تعالى يُحِبُّ العَبدَ المؤمنَ المُحْتَرِفَ»(الکافی، ج 5، ص 113، ح 1)

را به دست آورد و این نشان از اهمیت کار و تلاش در اسلام دارد.

در منابع حدیثی مواردی وجود دارد که حضرات معصومین در برخورد با کسانی که از کنار کناره گرفته و فقط به عبادت پرداخته بودند، برخورد نموده و آنها را مورد عتاب قرار دادند تا بینشی صحیح درباره عبادت و کار را به پیروان خویش القا نمایند.على بن عبد العزيز گويد: امام صادق علیه السلام فرمود:عمر بن مسلم چه کرد؟ گفتم: فدایت شوم، به عبادت پرداخت و تجارت را ترک کرد. فرمود: بیچاره او، آیا نمی داند که آدم بیکار دعایش مستجاب نمی شود؟ گروهی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله چون این آیه نازل شد:«وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ»(هر کس از خدا بترسد، برای او راه رهایی قرار می دهد، و از جایی که گمان نمی برد به او روزی می رساند)، دکانهای خود را بستند و به عبادت پرداختند و گفتند:«روزی ما خواهد رسید».چون پیغمبرصلی الله علیه و آله این خبر را شنید، ایشان را نزد خود خواست و فرمود: «چه چیز شما را بر این کار واداشت؟»، گفتند: ای رسول خدا! خدا رساندن روزی ما را کفالت کرد و از این رو به عبادت پرداختیم. فرمود:«هر کس چنین کند دعایش مستجاب نخواهد شد، بروید دنبال کار (و طلب روزی حلال)»(1)

نموده و موجب جدایی او از پروردگارش می شود.

اسلام با ایجاد چنین نگاهی نسبت به کار موجب گردید تا انسان مؤمن با انگیزه بیشتری به کار و فعالیت اهتمام نموده و استعداد خود را شکوفا سازد.

با اینکه اسلام بر کار و تلاش تأکید نموده و از بیکاری، برحذر داشته اما بااین حال، هر نوع کار و هر گونه تلاشی را نیز مجاز ندانسته است. از نظر اسلام، تلاش برای کسب روزی حلال، همواره به عنوان یک اصل کلی القاء شده و آثار زیانبار درآمد حرام همواره گوشزد شده است. به فرموده رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله من یکی از حقوق فرزند بر پدرش، تأمین روزی او از راه حلال است.(1) از آثار بسیار گرانسنگ کسب روزی حلال، برخورداری از صفای درونی و باطنی و دستیابی به اشک چشم برای گریستن از خوف خدا است و در مقابل، درآمد حرام، مانعی برای استجابت دعا است.

رسول اکرم علیه السلام فرمود:

«هر کس از قوت حلال بخورد، قلبش رقت و صفا می یابد، چشمانش پر اشک می شود و برای استجابت دعایش مانعی نمی باشد».(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

«هر کس بخواهد دعایش مستجاب شود، باید کسب خود را حلال کند و حق مردم را بپردازد. دعای هیچ بنده ای که مال حرام در شکمش باشد یا حق کسی بر گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمی رود».(3)

در کلام امام باقرعلیه السلام، پاک نگهداشتن شکم از حرام و تلاش برای درآمد حلال جهاد شمرده شده است. آن حضرت در پاسخ به کسی که عرض کرد: من در عمل ناتوانم و نماز و روزه کم به جا می آورم اما سعی می کنم جز حلال نخورم و جز با حلال نزدیکی نکنم فرمود: «چه جهادی برتر از پاک نگه داشتن شکم و شرمگاه؟!»(4)

کسب درآمد از راه حرام مورد توجه شیطان بوده و بستر مناسبی برای القای وسوسه های او است. امام صادق علیه السلام فرمود:

«ابلیس ملعون می گوید: در مورد بنی آدم، هر چه مرا خسته و ناتوان کند، یکی از این سه چیز مرا در برابر آدمی زاد ناتوان نمی کند: یکی به دستآوردن مال از راه غیر حلال، و دیگری جلوگیری کردن او از پرداخت واجب مالی، و سوم، مصرف

ص: 142

کردن آن در راه ناروا و حرام»(1)

در اندیشه اسلامی، رازق على الاطلاق، فقط و فقط خداوند متعال است. انسان باید با تلاش و کوششی که انجام می دهد روزی مقدر را از راه حلال به دست آورد. متأسفانه عوامل مختلفی ممکن است موجب شوند که انسان راه صحیح و مورد تأیید خداوند را نپیموده و از راهی برای جلب روزی اقدام کند که از آن نهی شده است. چنین انسانی ممکن است به ظاهر گمان کند که به مقصود خود دست یافته است اما در حقیقت، چیزی جز ضرر نصیبش نمی شود.

امام علی علیه السلام فرمود:

«هر کس مالی را از راه غير حلال بدست آورد، آن را در راه غير حق مصرف خواهد نمود».(2)

و نیز فرمود:«بنده به سبب بی صبری، خودش را از روزی حلال محروم می کند و بیشتر از روزی مقدر هم نصیبش نمی شود»(3)

بر اساس آموزه های اسلامی، کار و تلاش برای دست یابی به درآمد بیشتروافزایش ثروت، به خودی خود مورد نکوهش قرار نگرفته است بلکه نوع مصرف ثروت به دست آمده، در ستایش و یا نکوهش آن تأثیر دارد. مهم این است که درآمد از راه حلال و مطابق با موازین شرعی باشد.

مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «به خدا قسم، خواستار دنیا بوده و دوست دارم که آن را به دست آورم. حضرت از او پرسید: دوست داری با دنیا چه کنی؟ آن مرد پاسخ داد: با آن، به زندگی خود و عائلهام منفعت رسانم؛ صله رحم نمایم؛ صدقه بدهم؛ به سفر حج و عمره بروم. امام علیه السلام به او فرمود: این کار تو، دنیا طلبی نیست بلکه آخرت طلبی است»(4)

درباره تاثیر درآمدهای حرام در اخلاق، روایات بسیاری هم در جنبه اخلاق فردی و هم در جنبه اخلاق اجتماعی وارد شده است. از جمله آثار فردی آن می توان به سیاهی دل، لاابالیگری و عیاشی، تباهی عمر، پلیدی نسل، خطر معنوی، تباهی عمل و عذاب اخروی اشاره نمود. در بعد اجتماعی، موجب سلب امنیت اجتماعی، رکود اقتصادی و رواج بی بند و باری، از بین رفتن فضایل و هلاکت اجتماع می شود.(5)

ص: 143

«وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(البقرة/188)؛

«و اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید، و[به عنوان رشوه قسمتی از]آن را به قضات مدهید تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالی که خودتان [هم خوب] می دانید.»

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا»(النساء/29)؛

«ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید -مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر، از شما [انجام گرفته]باشد- و خودتان را مکشید، زیرا خدا همواره با شما مهربان است.»

«وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا»(النساء/ 161)؛

«و [به سبب] ربا گرفتنشان - با آنکه از آن نهی شده بودند - و به ناروا مال مردم خوردنشان، و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم.»

«سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ»(المائده/42)؛

«پذیرا و شنوای دروغ هستند [و]بسیار مال حرام می خورند...»

وَتَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ (المائدة/62)؛

«و بسیاری از آنان را می بینی که در گناه و تعدی و حرامخواری خود شتاب می کنند. واقعا چه اعمال بدی انجام می دادند.»

لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ (المائدة/63):

چرا الهيون و دانشمندان، آنان را از گفتار گناه [آلود] و حرامخوارگی شان باز نمی دارند؟ راستی چه بد است آنچه انجام می دادند.»

سه آیه اول، از اكل مال به باطل نهی می کند و به قرینه «بینکم»، منظور مطلق داد

ص: 146

و ستدهای نامشروع است؛ زیرا اکل، شایع ترین شکل تصرف در مال است؛ و سه آیه دوم اکل «سحت»را ممنوع می دارد و سحت، هرمعامله زشت و آلوده و ننگین است و معاملات حرام را «سحت» گویند. بنا بر مفاد هر دو نوع آیات، در حقیقت هرگونه شغلی باید از بیهودگی و بی حاصلی مبرا باشد تا به دیانت و جوانمردی انسان لطمه وارد نسازد؛ زیرا همانگونه که «سحت» پوسته ای است که از ریشه درخت کنده می شود معاملات و خدمات غیر مجاز و ناحق نيز اثر منفی اش در انسان تا جایی است که گویا دین و ایمان و مروت شخص را از ریشه و بنیاد می کند.(1)

باید توجه داشت که مراد از خوردن مال حرام، مطلق است خواه به مصرف خوردن و آشامیدن برسد یا به مصرف لباس و مسکن و غیره یا اینکه آنرا تصرف کرده، مصرف نکند. به همه این موارد عنوان «حرام خواری» داده می شود.(2)

شاید بتوان در یک بیان کلی و عام گفت:

توجه اسلام به چگونگی کسب درآمد بر این متمرکز شده است که هرگونه کسب درآمدی که منجر به ضرر رساندن به افراد جامعه باشد مشروع نبوده و باید از آن جلوگیری شود. گفتنی است که این ضرر رسانی فقط به ضررهای مادی محدود نشده و شامل ضررهای غیر مادی نیز می شود. از این رو، افراد جامعه اسلامی اجازه ندارند که از هر راهی و به هر شیوه ای به دنبال کسب درآمد باشند.

اگر در آموزه های اسلامی موجود در قرآن و سنت (به عنوان دو منبع اصیل اسلامی) نیک بنگریم خواهیم دید که نگاه اسلام به کسب و کار نگاهی است که با فطرت سلیم انسانی سازگار است؛ زیرا هر کسی که عقیده اش این باشد که انسان توانایی آن را دارد که محسن و قبح برخی امور را درک کرده و بفهمد اذعان خواهد نمود که کسب درآمدی که موجب ضرر رساندن به دیگران و تجاوز به حقوق آنها باشد قبيح و مذموم است.

فاصله گرفتن از فطرت پاک انسانی به این منجر خواهد شد که سودجویی به عنوان یک اصل تلقی شده و همه چیز را تحت شعاع خود قرار دهد. نتیجه چنین رویکردی متزلزل شدن جامعه در پی تزلزل در رکن اقتصادی آن است که از سوی افراد سودجو به پیکر جامعه وارد می گردد.

تصرف در مال دیگران بدون مجوز شرعی و عقلایی است. از نظر اسلام، اموالی را که انسان از طریق مشروع به دست می آورد محترم بوده و هیچ کسی حق ندارد بدون مجوز شرعی در آن تصرف کند. این حکم مهم اسلامی موجب تحکیم جامعه و ایجاد امنیت اجتماعی شده و می تواند نقش مؤثری در خشکاندن ریشه فساد داشته باشد.

هرگونه تصرف فاقد مجوز شرعی، مصداق «باطل»است که خداوند متعال از آن نهی نموده و خطاب به اهل ایمان می فرماید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ...»(النساء/29)؛

«ای کسانی که ایمان آورده اید،اموال همدیگر را به ناروا مخورید - مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یکدیگر، از شما[انجام گرفته] باشد ...» اسلام اجازه نمی دهد که هر کس به خود حق دهد که هر چه به دستش می رسد تصاحب کند و از هر راهی که برایش ممکن باشد ثروت جمع نماید. از این رو، تصرف در اموال به دست آمده از طریق رباخواری، رشوه خواری، قمار بازی، کم فروشی، غصب و ... ممنوع می باشد.خداوند در مقام نکوهش قوم یهود و بیان یکی از اعمال زشت آنها می فرماید:

«وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا»(النساء/161)؛

«و [به سبب ] ربا گرفتنشان - با آنکه از آن نهی شده بودند - و به ناروا مال مردم خوردنشان، و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم.»

همچنین درباره گروهی از دانشمندان دینی اهل کتاب آمده است:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ»(توبه/34)؛

«ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان، اموال مردم را به ناروا می خورند، ...»

امام علی علیه السلام فرمود:«از گناهان بزرگ این است که مال مسلمانی را بدون حق تصرف کنند»(1)

است از:

علامه طباطبایی برای تأیید این مطلب، دو دلیل ارائه می کند:

1.در آیه مورد نظر،تعبير«إنزال»به کار رفته (انزلناه) که در اعتبار یکپارچگی ظهوردارد، نه «تنزیل» که ظاهر در نازل کردن تدریجی است.

2. دلیل دوم، وجود آیه دیگری است که در معنای آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»است. خداوند در آن آیه می فرماید:«وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ »(دخان/3) (سوگند به کتاب مبین، ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم).

خداوند در این آیه صریحا فرموده همه کتاب را در آن شب نازل کرده است؛ چون ظاهرش این است که نخست به همه کتاب سوگند خورده و بعدفرموده این کتاب را که به حرمتش سوگند خوردیم، در یک شب و یکپارچه نازل کردیم.(1)

با این حال باید دانست قرآن کریم دارای دو گونه نزول است:

1. نزول دفعی: مقصود از نزول دفعی، نزول همه قرآن به صورت یکپارچه و در یک شب معین است (شب قدر).

2. نزول تدریجی: مراد، نزول قرآن در طول بیست و سال نبوت و رسالت پیامبرگرامی اسلام صلی الله علیه و آله می باشد. دو آیه زیر، نزول تدریجی قرآن را اثبات می کنند:

«وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلاً»(الإسراء/106)؛

«و قرآنی با عظمت را بخش بخش ابر توا نازل کردیم تا آن را به آرامی بر مردم بخوانی، و آن را به تدریج نازل کردیم.»

«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا»(الفرقان/32)

«و کسانی که کافر شدند، گفتند: «چرا قرآن یک جابر او نازل نشده است؟»این گونه ما آن را به تدریج نازل کردیم تا قلبت را به وسیله آن استوار گردانیم، و آن را به آرامی بر تو خواندیم.»

شب قدر، یکی از شب های ماه رمضان است.

چه می شود که به هر دو شبی که یکی از آن دو، شب قدر است، عمل نمایی»(1)

در روایت دیگری، راوی می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: شب قدر را به من خبر ده. فرمود: «شب بیست و یکم و شب بیست و سوم»(2)

3. تعيين شب بیست و سوم

در روایت عبد الله بن بکیر چنین آمده است که زراره از یکی از دو امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت کرده و می گوید: از شبهایی که در ماه رمضان، در آن غسل مستحب است پرسیدم. فرمود: «شب نوزدهم و شب بیست و یکم و شب بیست و سوم. و فرمود: شب بیست و سوم شب جهنی(3)است، و حدیث آن این است که جهنی بر رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم عرض کرد که منزل من از مدينه دور است. مرا به شبی هدایت فرما که در آن شب داخل مدينه شده و آن را احياء بدارم. پس او را به شب بیست و سوم امر فرمود».(4)

توجه:

با اینکه در تعیین شب قدر میان روایات اختلاف مشاهده می شود اما در یکی ازروایات آمده است که زراره می گوید امام صادق علیه السلام فرمود:

«تقدیر در شب نوزدهم، و ابرام در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است»(5)

بنابراین شاید بتوان با توجه به این روایت به گونه ای میان مجموعه روایاتیکه درباره تعیین شب قدر وارد شده اند، جمع نمود.

این معنا دلالت دارد. در این آیه آمده است:

«فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا ۚ إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ»(در آن شب هر حادثه ای که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود می گردد، این امری است خلف ناپذیر، امری است از ناحيه ما که این ماییم فرستنده رحمتی از ناحيه پروردگارت).

«فرق» به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چيز از یکدیگر است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه گیری مشخص سازند. و از این استفاده می شود که شب قدر، منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن شبش نازل شد، نیست بلکه با تکرار سال ها، آن شب هم تکرار می شود. پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری، شب قدری هست که در آن شب، امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیری و مقدر می شود. برای اینکه این فرض امكان دارد که در یکی از شب های قدر چهارده قرن گذشته، قرآن، یکپارچه نازل شده باشد ولی این فرض معنا ندارد که در آن شب، حوادث تمامی قرون گذشته و آینده تعیین گردد. علاوه بر این، کلمه «يغرق» به خاطر اینکه فعل مضارع است، استمرار را می رساند. در سوره مورد بحث هم که فرموده:«شب قدر از هزار ماه بهتر است»و نیز فرموده: «ملائکه در آن شب نازل می شوند»مؤید این معنا است.(1)

در مقابل این تفسیر برای نامگذاری شب قدر، تفسیرهای دیگری نیز وجود دارد که علامه طباطبایی آنها را مطرح نموده و مورد مناقشه قرار می دهد.(2)

از ابوذر روایت شده که می گوید به رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم عرض نمودم: ای رسول خدا!آیا شب قدر، شبی است که در عهد انبیاء بوده و امر بر آنان نازل می شد وچون از دنیا رفتند نزول امر در آن شب تعطیل شده است؟ فرمود:«نه، بلکه شب قدر تا قیامت هست».(3)

به گفته علامه طباطبایی، در این معنا، روایات زیادی از طرق اهل سنت نیز آمده است.(4)

گیری و مقدر می شود. پرسشی که ممکن است مطرح شود آن است که آیا آنچه در شب قدر، تقدیر و معین شده است قابل تغییر می باشد و یا اینکه آنچه مقدر شده با هیچ عاملی دگرگون نمی شود؟

در پاسخ می گوییم:

هیچ منافاتی ندارد که در شب قدر، مقدر شود ولی در ظرف و زمان تحققش، به صورت دیگری محقق شود؛ چون کیفیت موجود شدن مقدر، امری است و دگرگونی در تقدير، امری دیگر است. همچنان که هیچ منافاتی ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد ولی مشیت الهی آن را تغییر دهد، همانگونه که در قرآن کریم آمده است:«يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ ۖ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ»(رعد\39) (خدا هر چه را که از مقدرات بخواهد محو، وهر چه را بخواهد اثبات می کند، و کتاب تغییر ناپذیر نزد او است).(1)

درباره عدم منافات تقدیر در شب قدر با آزادی و اختیار انسان باید گفت:

این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مساله اختیار ندارد؛ چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی ها و لیاقت های افراد، و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آنها است. یعنی برای هر کس آن مقدر می کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد و بلکه تاکیدی بر آن است.(2)

خدای عزوجل در آنها محفوظ است.

حمران می گوید: پرسیدم: منظور خدای تعالی از اینکه فرمود: «شب قدر بهتر است از هزار شب» چیست؟

حضرت فرمود: عمل صالح همچون نماز و زكات و انواع خیرات در آن شب بهتر است از همان اعمال در هزار ماهی که در آن، شب قدر نباشد. و اگر خدای تبارک و تعالی، جزای اعمال خير مؤمنین را مضاعف نمی کرد، مؤمنین به جایی نمی رسیدند، ولی خداوند، پاداش حسنات ایشان را به خاطر محبت ما مضاعف می کند.(1)

ص: 157

آن در معنای لغوی، عدم مشروعیت وقف استفاده شود؛ زیرا آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که وقف اصطلاحی یکی از مصادیق آنها می باشد و از این نظر، مورد تأييد قرآن است.

آیات مورد نظر، آیاتی هستند که درباره ستایش و سفارش به احسان نمودن،انفاق کردن، تعاون (همکاری)، بر (نیکوکاری)، خیر، معروف، صدقه، باقیات الصالحات و تعابير و عناوینی از این دست سخن می گویند. از آنجا که وقف، گونه ای احسان، آن هم از نوع ماندگار است بنابراین آیات مورد نظر بر وقف و مشروعیت آن نیز دلالت دارند. اساسا اگر با دقت بنگریم، خواهیم دید که وقف نه فقط مصداقی برای نیکی و احسان بلکه یکی از بهترین مصادیق آن است. وقف، صدقه جاری، ماندگار و پایدار است. ممکن است سال ها از فوت واقف بگذرد اما آنچه را وقف نموده همچنان پابرجا باشد. سهم واقف از این پایداری، برخورداری از ثواب و اجری ماندنی است.

از بعد دیگری نیز می توان به این موضوع نگریست و آن اینکه یکی از آموزه های اسلامی که بسیار به آن ترغیب شده، خدمت به مردم بوده و در جای خود، امری مقدس شمرده شده است. سفارش به این امر بیانگر آن است که خشنودی خداوند متعال در آن نهفته شده که مورد سفارش قرار گرفته است. درباره اهمیت و ارزش خدمت به خلق روایات بسیاری وجود دارد. در یکی از آنها پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود:

«مردم، عيال خداوند هستند. پس محبوبترین مخلوق در نزد خدا کسی است که به عيال خدا سود برساند و اهل خانه ای را شاد گرداند»(1)

از این رو، می توان با ابزاری به نام وقف، موجبات خشنودی خداوند را با سود رسانی به خلق خدا در زمینه های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی فراهم نمود. سه نمونه از آیاتی را که می توان از عمومیت و کلیت آنها استفاده نمود و با توجه به تعبیری که در آنها به کار رفته است بر وقف نیز تطبیق کرد عبارتند از:

«الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا»(الكهف/46)؛

«مال و پسران زیور زندگی دنیایند، و نیکیهای ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید نیز بهتر است».

به گفته مرحوم علامه طباطبایی، مقصود از«الباقيات الصالحات»اعمال صالح است؛ زیرا اعمال انسان، برای انسان نزد خدا محفوظ است. همچنین اگرچه براساس برخی روایات، منظور از «الباقيات الصالحات»، تسبیحات چهارگانه یعنی «سبحان الله و الحمد لله ولا اله الا الله و الله اکبر» و در بعضی روایات «نماز» و در برخی دیگر،«مودت اهل بیت» دانسته شده است اما باید دانست که اینها از باب ذکر مصادیق آیه است.(1)

وقتی مقصود از تعبير «الباقيات الصالحات»، عمل صالح باشد آنگاه وقف نیز از آنجا که اولا عملی صالح و ثانیا صدقه ای جاری، باقی و ماندگار می باشد به عنوان یکی از مصادیق آیه مطرح گردیده و بنابراین آنچه در این آیه درباره باقیات الصالحات گفته شده است، شامل وقف نیز می شود؛ یعنی وقف هم از نظر پاداش نزد پروردگار،بهتر و از نظر امید بهتر است.

تعبير «الباقيات الصالحات» در آیه ای دیگر نیز به کار رفته و خداوند چنین فرموده است:

«وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا»(مریم/76)

«و خداوند کسانی را که هدایت یافته اند بر هدایتشان می افزاید، و نیکیهای ماندگاری نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است».

به عنوان نمونه در یکی از آیات چنین آمده است:

«الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»(البقرة /274)؛

«کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند.»

در آیه ای دیگر می خوانیم:

«وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ »(البقرة/265):

«و مثل [صدقات] کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا واستواری روحشان انفاق می کنند، همچون مثل باغی است که بر فراز پشته ای قرار دارد که اگر رگباری بر آن برسد، دو چندان محصول برآورد، و اگر رگباری هم بر آن نرسد، باران ریزی برای آن بس است، و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست».

آن فردی است که از جهت مصاحبت بهتر باشد. و خير از دو رأي، آن رأيي است که اخذ به آن بهتر باشد. و خير از دو آله آن معبودیست که از جهت پرستش بهتر باشد.(1)

با توجه به معنای واژه «خیر»اکنون باید توجه داشت که وقف مال به عنوان صدقه جاریه و ماندگار - که هم شخص از بهره های معنوی آن برخوردار شده و هم دیگران از منافع آن استفاده می کنند - یکی از روشن ترین مصادیق «خیر» است که به حکم آیه یاد شده آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهیم یافت.

«پس از مرگ، برای هیچ کس اجر و ثوابی نخواهد بود، مگر از سه چیز: 1.صدقه ای که در زمان زنده بودن خود به جریان انداخته است، و پس از فوتش نیز به آن عمل می شود. 2. راه و رسم درستکاری و دینداری که (در دوران زندگی پی نهاده است و) پس از مرگش مردم به آن عمل می کنند. 3. فرزندی صالح که برایش دعا کند»(1)

أبی کهمش از امام صادق علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود:

«شش چیز است که مؤمن پس از مرگ هم از آنها بهره مند می شود. فرزند شایسته ای که برای پدر آمرزش بطلبد و قرآنی که از آن او باشد و مورد استفاده قرار گیرد و چاه آبی که می کند و درختی که می نشاند و چشمه آبی که در راه خدا جاری می کند و رویه نیکی که از او به یادگار مانده و دیگران از او اتخاذ کنند»(2)

در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام فرمود:

«بهترین چیزی بعد از مرگ، جانشین انسان می شود سه چیز است: فرزندی نیک که برایش آمرزش بطلبد. رویه ای نیکو که دیگران در آن رویه به او اقتدا کنند. صدقه ای که پس از او جریان داشته باشد».(3)

دستور داد در آن زمین چشمه ای حفر کنند و چشمه به آب رسید و مانند گردن شتر از آن آب به آسمان فوران کرد، لذا حضرت آن را «عين ينبع (چشمه جوشان)»نامید. کسی آمد که به آن حضرت مژده دهد. حضرت فرمود: وارث را بشارت ده! این صدقه ای است قطعی و مسلم برای حاجیان خانه خدا و مسافران راه آن. نه فروختنی است نه بخشیدنی و نه ارث بردنی. پس هرکه آن را بفروشد یا ببخشد لعنت خدا و فرشتگان و مردم همه بر او باد و خداوند از او هیچ توبه و فدیه ای نپذیرد.(1)

و...

به طور کلی، هر جا که بتوانیم با وقف بخشی از اموال خود (حتی به مقدار اندک) - به طوری که اصل آن محفوظ مانده و منافع آن مورد استفاده دیگران قرار گیرد - اقدام نماییم گامی برای بهبود وضع جامعه (محله یا شهر یا استان یا کشور) برداشته ایم و در زمرۂ واقفان قرار گرفته ایم و آن را برای آخرت خویش پس انداز نموده ایم.

ص: 167

حوزه علمیه قم، تهران، 1377 ش، چاپ اول.

تفسیر روح البیان، حقی بروسوی، اسماعیل، دارالفکر، بیروت، بی تا.

تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، قمی مشهدی محمد بن محمدرضا، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ش، چاپ اول.

تفسیر نمونه، مکارم شیرازی ناصر، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 ش، چاپ اول.

تفسير نور الثقلين، العروسي الحویزی، عبد على بن جمعة، محقق / مصحح: رسولی محلاتی، سید هاشم، ناشر: اسماعیلیان، قم، 1415ق، چاپ چهارم.

تفسير نور، قرائتی محسن، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش، چاپ یازدهم.

تهذیب الاحکام، طوسی، محمد بن الحسن، مصحح: خرسان، حسن الموسوی، دارالكتب الإسلامية، چاپ تهران، 1407 ق، چاپ چهارم.

الحدیت (روایات تربیتی)، محمد تقی فلسفی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1368ش.

الحياة، حکیمی، محمدرضا ؛ حکیمی، محمد حکیمی، علی، ترجمه احمد آرام، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380 ش، چاپ اول.

الخصال، ابن بابویه، محمد بن علی، ترجمه جعفری، نسیم کوثر، قم، 1382 ش، چاپ اول.

الخصال، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، ناشر: جامعه مدرسین، قم، 1362ش، چاپ اول.

داستانهای بحار الأنوار، مترجم و نگارنده: ناصر محمودی، ناشر: دار الهدی، 1385، چاپ اول.

داستان های موضوعی، کاظم سعید پور، نشر جمال، قم، 1390، چاپ ششم.

الدر المنثور في تفسير المأثور، سیوطی، جلال الدین، کتابخانه آية الله مرعشی نجفی،قم، 1404 ق.

دعای مکارم الأخلاق در آینه قرآن و حدیث، حجت منگنه چی، مرکز بین المللی

ترجمه و نشر المصطفى صلی الله علیه واله وسلم، قم، 1390ش، چاپ دوم.

دعائم الإسلام، ابن حيون، نعمان بن محمد مغربی، مؤسسه آل البيت عليهم السلام،قم، 1385 ق، چاپ دوم.

روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، آلوسی، سید محمود، تحقیق: علی عبدالباری عطية، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق، چاپ اول.

رياض السالكين في شرح صحيفة سيد الساجدین(صلوات الله عليه)، السيد على

ص: 169

خان الحسيني الحسني الملذی الشیرازی، موسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، قم، 1411 ه. ق، الطبعة الأولى.

شرح نهج البلاغة، ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله، مكتبة آية الله المرعشی النجفی، قم، 1404 ق، چاپ اول.

شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، حلی، محقق، نجم الدین، جعفر بن حسن،مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1408 ه ق، چاپ دوم.

شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، حسکانی عبید الله بن أحمد، تحقيق: محمد باقر محمودی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1411 ق، چاپ اول.

عبرت آموز داستانهای کتب استاد حسین انصاریان، ناشر: دار العرفان، قم، تابستان 1388چاپ سوم.

عوالی اللئالی العزيزية في الأحاديث الدينية، ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین، دارسید الشهداء للنشر، قم، 1405ق، چاپ اول.

عيون أخبار الرضاعلیه السلام، شیخ صدوق، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

الغدير في الكتاب و السنة و الأدب، عبدالحسين أحمد الأميني النجفي، دار الكتب العربی، بیروت، 1387 ه-، الطبعة الثالثة.

غرر الحکم، مترجم: سید حسن شیخ الاسلامی، انتشارات انصاریان، قم، چاپ هفتم،.1385.

مفاتيح الغيب، فخرالدین رازی ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربی، بیروت،1420 ق، چاپ سوم.

فرهنگ ابجدی، بستانی، فؤاد افرام، مترجم: مهیار، رضا، انتشارات اسلامی، تهران، 1375ش، چاپ دوم.

قاموس قرآن، قرشی بنایی، علی اکبر، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1412ق، چاپ ششم.

قصه های دلنشین، کاظم سعید پور، نشر جمال، تهران، 1389ش، چاپ سوم.

الکافی، کلینی، محمد بن يعقوب، مصحح: غفاری علی اکبر، و آخوندی محمد، دارالكتب الإسلامية، تهران، 1407ق، چاپ چهارم.

کتاب العین، فراهیدی، خليل بن أحمد، نشر هجرت، قم، 1409ق، چاپ دوم.

الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، زمخشری، محمود دار الكتاب العربی، بیروت،1407ق، چاپ سوم.

الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ثعلبی نیشابوری ابو اسحاق احمد بن ابراهیم، دارإحياء التراث العربی، بیروت، 1422 ق، چاپ اول.

گناه شناسی، محسن قرائتی، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1387، چاپ نهم.

ص: 170

لسان العرب، این منظور، ابو الفضل، جمال الدین، محمد بن مكرم، دار الفكر للطباعة والنشر و التوزيع - دار صادر، بیروت - لبنان، 1414 ه ق، چاپ سوم.

مجمع البحرین، طریحی، فخر الدين، کتابفروشی مرتضوی، تهران - ایران، 1416 هق،چاپ سوم.

مجمع البيان في تفسير القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، تحقيق: محمد جواد بلاغی،انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 ش، چاپ سوم.

مجموعة ورام (تنبيه الخواطر)، ورام ابن ابی فراس، انتشارات مكتبة فقيه، چاپ اول.

المحاسن، برقی، احمد بن محمد بن خالد، دار الكتب الإسلامية، قم، 1371 ق، چاپ دوم.

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نوری، میرزا حسین، مؤسسه آل البيت علیه السلام،بيروت - لبنان، 1408 هق، چاپ اول.

المصباح المنير في غريب الشرح الكبير الرافعي، أحمد بن محمد بن على المقرى الفيومي، دار الفكر.

معاني الأخبار، ابن بابویه، محمد بن علی، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1403ق، چاپ اول.

معیارهای اقتصادی در تعاليم رضوی علیه السلام، محمد حکیمی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1370، چاپ اول.

المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، دارالعلم - الدار الشامية دمشق - بيروت، چاپ اول، 1412ق.

مکارم الاخلاق، طبرسی، حسن بن فضل، ناشر: الشريف الرضی، قم، 1412 ق/1370ش، چاپ چهارم.

ملاحظاتی پیرامون پیامهای اقتصادی قرآن، دکتر سید جمال الدین موسوی اصفهانی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378، چاپ اول.

من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، مترجم: غفاری، علی اکبر و غفاری محمد جواد و بلاغی، صدر، نشر صدوق، تهران، 1367 ش، چاپ اول.

من لایحضره الفقيه، شیخ صدوق، جامعه مدرسین، قم، 1404ق، چاپ دوم.

میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، مترجم: حمید رضا شیخی، دارالحدیث،قم، 1384، چاپ پنجم.

النوادر، راوندی کاشانی، فضل الله بن علي، دار الكتاب، ایران، قم، بی تا، چاپ اول.

النهاية في غريب الحديث و الأثر، ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367 ش، چاپ چهارم.

نهج البلاغة، شریف الرضی، محمد بن حسین، ترجمه دشتی، ناشر: مشهور، ایران، قم،

ص: 171

1379 ش، چاپ اول.

نهج البلاغة، شریف الرضی، محمد بن حسین، ترجمه شهیدی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1378، چاپ چهاردهم.

نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه واله وسلم، ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، 1382 ش، چاپ چهارم.

وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، مؤسسة آل البيت علیهم السلام قم، 1409ق، چاپ اول.

هزار و یک حکایت اخلاقی، محمد حسین محمدی، ناشر: چاف، قم، 1386، چاپ اول.

همتایی قرآن و اهل بیت علیهم السلام جوادی آملی، عبدالله، نشر اسراء، قم، 1389ش، چاپ اول.

يكصد موضوع 500 داستان، سید علی اکبر صداقت، انتشارات ناصر، قم، 1379، چاپ دوم.

ينابيع المودة، سليمان بن إبراهيم الحسيني البلخي القندوزی الحنفی، موسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت لبنان، 1430ق / 2009م، الطبعة الثانية.

ص: 172