نجف کانون تشیع

مشخصات کتاب

عنوان و نام پديدآور:نجف کانون تشیع/ محمود گلابگیرنیک ... [و دیگران]

مشخصات نشر:مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383.

مشخصات ظاهری:202 ص.مصور، نقشه، جدول.

شابک:12000 ریال ؛ 24000 ریال (چاپ دوم)

يادداشت:چاپ دوم : 1388.

یادداشت:کتابنامه: ص. [199] - 202؛ همچنین به صورت زیرنویس.

موضوع:نجف-- تاریخ

نجف-- سرگذشتنامه

نجف--جغرافیای تاریخی

نجف-- آثار تاریخی

شناسه افزوده:گلابگیرنیک، سیدمحمود، 1319 -

شناسه افزوده:بنیاد پژوهش های اسلامی

رده بندی کنگره:DS79/9/ن 3ن3 1383

رده بندی دیویی:956/75

شماره کتابشناسی ملی:م 81-13137

ص: 1

اشاره

ص: 2

نجف کانون تشیع

محمود گلابگیرنیک ... [و دیگران]

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

فهرست مطالب

پيشگفتار 15

ديباچه 17

فصل اوّل:ويژگيهاى جغرافيايى شهر نجف اشرف 19

ويژگيهاى طبيعى 19

موقعيت جغرافيايى 19

زمين شناسى 20

اشكال ناهمواريها 22

آب و هوا 22

فصلها 22

بارندگى 23

درجه حرارت 24

بادها 26

منابع آب 26

جنس خاك 29

پوشش گياهى 29

ويژگيهاى انسانى 30

جمعيت 30

مذهب 31

تركيب قومى 32

ويژگيهاى اقتصادى 33

كشاورزى 33

ص: 5

صنعت 34

حمل ونقل و راهها 35

بازرگانى 39

فصل دوم:جغرافياى تاريخى شهر نجف اشرف 41

اهميت نجف اشرف 41

اسامى نجف اشرف 43

وجه تسميه نجف اشرف 44

پيدايش نجف اشرف 45

پيشينه تاريخى نجف اشرف 46

حيره و نجف 46

كوفه و نجف 47

رخدادهاى تاريخى نجف اشرف 52

حادثۀ مرّة بن قيس 52

حادثۀ مشعشعى 52

محاصرۀ نجف به وسيله تركان عثمانى 52

تركان عثمانى در نجف 53

نادر شاه در نجف 53

وهّابيون در نجف 54

اختلافات داخلى در نجف 54

نجف در دورۀ سلطۀ انگليسيها 55

شهر نجف از آغاز تاكنون 56

دورۀ اول 56

دورۀ دوم 58

دورۀ سوم 60

عناصر كالبدى شهر نجف 61

ص: 6

حرم امام على عليه السّلام 61

بارو و حصار شهر 62

محلات شهر نجف 65

بازارهاى نجف 66

مساجد نجف 66

مدارس نجف 67

كتابخانه هاى نجف 68

وادى السّلام 69

فصل سوم:امام على عليه السّلام و حرم مطهر 71

زندگانى امام على عليه السّلام 71

حرم امام على عليه السّلام از ابتدا تاكنون 73

آرامگاه امام على عليه السّلام 73

آشكار شدن مزار امام 74

ساخت وسازهاى حرم مطهر 74

پلان كلى و وضعيت كنونى حرم 82

وروديهاى صحن و فضاهاى دسترسى 83

وروديهاى روضۀ منوّره 86

صحن 87

ايوان طلا 89

مناره ها 90

گنبد و گنبدخانه 91

ضريح 92

ملحقات حرم 94

ايوان علما 93

تكيۀ بكتاشيّه 94

ص: 7

مسجد عمران بن شاهين 95

مسجد الخضراء 95

مسجد الرأس(مسجد بالاسر)96

كتابخانۀ حيدريّه 96

خزانۀ حرم مطهر 97

فصل چهارم:اماكن زيارتى نجف اشرف و مسجد كوفه 101

اماكن زيارتى نجف اشرف و كوفه 101

آرامگاه مختار ثقفى 101

آستانۀ ابراهيم الغمر 101

آستانۀ حضرت هود و صالح 103

كميل بن زياد 105

مسلم بن عقيل 106

مقام امام سجاد 109

مقام دو امام 110

ميثم تمّار 111

وادى السّلام 113

هانى بن عروه 114

حضرت يونس 115

مساجد كوفه،سهله و حنانه 116

مسجد جامع كوفه 116

مسجد سهله 119

مسجد حنانه 120

فصل پنجم:حوزۀ علميّه و مدارس علوم دينى نجف اشرف 123

حوزۀ علميّۀ نجف اشرف 123

پيدايش حوزۀ علميّۀ نجف 123

بنيانگذار حوزۀ علميّۀ نجف 123

ص: 8

پيشينه تاريخى حوزۀ علميّۀ نجف 126

دورۀ اوّل 126

دورۀ دوم 129

دورۀ سوم 131

مدارس علوم دينى نجف اشرف 134

مدرسۀ مقداد سيورى 135

مدرسۀ مرتضويّه 135

مدرسۀ شيخ عبد اللّه 135

مدرسۀ غرويّه(صحن شريف)136

مدرسۀ صحن بزرگ 136

مدرسۀ صدر 136

مدرسۀ المعتمد(كاشف الغطاء)137

مدرسۀ مهديّه(شيخ مهدى)137

مدرسۀ ايروانى 138

مدرسۀ ميرزا حسن شيرازى 138

مدرسۀ بزرگ حاج ميرزا حسين خليلى 138

مدرسۀ بخارى 138

مدرسۀ شربيانى 139

مدرسۀ بزرگ آخوند خراسانى 139

مدرسۀ كوچك حاج ميرزا حسين خليلى 140

مدرسۀ قزوينى 140

مدرسۀ حاج نقى بادكوبى 141

مدرسۀ متوسط آخوند خراسانى 141

مدرسۀ بزرگ آية اللّه يزدى 142

مدرسۀ هندى 143

ص: 9

مدرسۀ كوچك آخوند خراسانى 143

مدرسۀ سيّد عبد اللّه شيرازى 144

مدرسۀ بزرگ آية اللّه بروجردى 144

مدرسۀ عامليين 144

مدرسۀ طاهريه 144

مدرسۀ كوچك آية اللّه بروجردى 145

مدرسۀ رحباوى 145

مدرسۀ جوهرچى 145

مدرسۀ جامعة النجف الاشرف 145

مدرسۀ عبد العزيز البغدادى 146

مدرسۀ افغانيها 146

مدرسۀ دوم آية اللّه يزدى 146

مدرسۀ شبّريّه 147

مدرسۀ بهبهانى 147

مدرسۀ امام حكيم(جامعة الحكمة)147

مدرسۀ آية اللّه خويى 147

مدرسۀ كلباسى 147

مدرسۀ بغدادى 148

مدرسۀ هنود 148

مدرسۀ الأزرية 148

فصل ششم:مراجع تقليد و بزرگان شيعه(آرميده در نجف اشرف)149

صحابۀ مدفون در نجف اشرف و توابع آن 149

مراجع تقليد آرميده در نجف اشرف 151

آشتيانى،ميرزا محمد حسن(درگذشته به سال 1319 ه.ق)151

آل كاشف الغطاء،محمد(درگذشته به سال 1268 ه.ق)151

ص: 10

آل ياسين كاظمينى،محمد حسن(1220-1308 ه.ق)152

ابن طاووس،غياث الدين عبد الكريم(648-693 ه.ق)152

اراكى،ضياء الدين(1287-1361 ه.ق)153

اردبيلى،احمد(درگذشته به سال 993 ه.ق)153

استرآبادى،جعفر(1200-1263 ه.ق)154

اصفهانى،سيد ابو الحسن(1284-1365 ه.ق)154

اصفهانى،فتح اللّه(1266-1339 ه.ق)155

اصفهانى،محمد حسين(1296-1361 ه.ق)155

اصفهانى نجفى،محمد حسن(اواخر سده 12-1266 ه.ق)156

اصفهانى نجفى،محمد حسين(1266-1308 ه.ق)156

اصطهباناتى،ابراهيم(000-1374 ه.ق)157

افجه اى،جمال الدين(م ح 1330 ه.ق)157

امينى،عبد الحسين(1320-1390 ه.ق)157

انصارى،مرتضى(1214-1281 ه.ق)158

بحر العلوم،سيد مهدى(1155-1212 ه.ق)159

بهبهانى،سيد اسماعيل(1218-1295 ه.ق)160

بهبهانى،سيد عبد اللّه(1262-1328 ه.ق)161

تهرانى،محمد محسن(1293-1389 ه.ق)161

جواهرى،على باقر(م 1340 ه.ق)162

جولاوى،محمد جواد(1247-1335 ه.ق)162

حكيم،سيد محسن(1306-1390 ه.ق)162

حلى،حسن(648-726 ه.ق)163

خراسانى،محمد كاظم(1255-1329 ه.ق)163

خوانسارى،ابو تراب(1271-1436 ه.ق)164

خويى،ابو القاسم(1317-1413 ه.ق)165

ص: 11

ذهب،محمود(م 1324 ه.ق)165

رشتى،حبيب اللّه(1234-1312 ه.ق)166

سبزوارى،عبد الاعلى(1338-1414 ه.ق)166

شاهرودى،سيد محمود(1301-1394 ه.ق)167

شربيانى،محمد(1245-1322 ه.ق)167

شريعت اصفهانى،فتح اللّه(1266-1339 ه.ق)168

شوشترى،عبد اللّه(م 993 ه.ق)168

شيرازى،عبد الهادى(1305-1382 ه.ق)169

شيرازى،على(1287-1355 ه.ق)169

شيرازى،محمد حسن(1230-1312 ه.ق)170

طباطبايى يزدى،سيد محمد كاظم(1247 يا 1256-1337 ه.ق)170

طه نجف،محمد(1241-1323 ه.ق)171

طوسى،حسن(م ح 515 ه.ق)171

طوسى،محمد(385-460 ه.ق)172

عراقى،ضياء الدين(1278-1361 ه.ق)173

فاضل ايروانى،محمد(م 1306 ه.ق)173

قائنى،على(م 1384 ه.ق)174

قمى،حسين(1284-1366 ه.ق)174

قمى،عباس(1294-1359 ه.ق)175

كاشف الغطاء،جعفر(1154-1228 يا 1227 ه.ق)175

كشوان كاظمينى،محمد مهدى(1272-1358 ه.ق)176

كاظمينى،محمد على(م 1364 ه.ق)177

كوه كمره اى،سيد حسين(م 1299 ه.ق)177

گلپايگانى،سيد جمال الدين(م 1379 ه.ق)178

گيلانى،شعبان(1275-1348 ه.ق)178

ص: 12

مامقانى،حسن(1238-1323 ه.ق)179

مامقانى،عبد اللّه(1290-1351 ه.ق)179

مرعشى،محمد رضا(1286-1342 ه.ق)180

مرندى،زين العابدين(1266-1340 ه.ق)180

موسوى شوشترى جزايرى،عبد الصمد(1243-1337 ه.ق)181

نائينى،محمد حسين(م 1355 ه.ق)181

نجفى،محمد(م 1247 ه.ق)182

نجفى،خضر(م 1255 ه.ق)182

نراقى كاشانى،احمد(1185 يا 1186-1245 ه.ق)183

نخجوانى،محمد على(1268-1334 ه.ق)183

ساير بزرگان مدفون در نجف و كوفه 184

پيوستها

پيوست شماره يك:فضيلت نجف 185

پيوست شماره دو:يورش وهابيان 193

پيوست شماره سه:برخى از معجزات و كرامات حرم امير المؤمنين عليه السّلام 195

كتابنامه 199

ص: 13

ص: 14

پيشگفتار

گرچه چندى است مرزهاى عراق بر شيعيان جهان گشوده شده و تعدادى سفرنامه و گزارش درباره شهرهاى مقدس عراق به رشته تحرير درآمده است،اما جاى خالى نوشتارى كه شهر نجف را در ابعاد گوناگون مورد بررسى و پژوهش قرار دهد به وضوح احساس مى شود.ازاين رو گروه جغرافياى بنياد پژوهشهاى اسلامى طرح«مطالعه و بررسى جغرافياى تاريخى شهر نجف اشرف»را در اولويت كارهاى گروهى قرار داد.

در نخستين بررسيها مشخص شد كه افزون بر مطالعه و تحقيق اسنادى و كتابخانه اى، پژوهشهاى ميدانى نيز در اين موضوع،راهگشا خواهد بود و اميد مى رفت خلأ ناشى از نبود اطلاعات مستند و دقيق از شهر نجف در 25 سال اخير به اين وسيله پر شود امّا با توجه به رخدادهاى سياسى اخير،اين مشكل به قوّت خود باقى ماند.

ازاين رو،گروه مؤلفان به توافق رسيدند كه كار تهيه و تدوين كتاب با استفاده از تمام منابع موجود(كتابها،مجلات،اطلسها و DC )كه عمدتا به زبان عربى بودند،پيگيرى شود و هريك برحسب تخصص و تمايلشان بخشهايى را به رشته تحرير درآورند.

بنابراين تحقيق و نگارش موضوعات بدين شرح انجام شد:

جغرافياى شهر نجف،سيد محمود گلابگيرنيك

جغرافياى تاريخى شهر نجف،نسرين احمديان شالچى

زندگى امام على عليه السّلام.مكانهاى زيارتى و مراجع تقليد تشيع مدفون در نجف،ابراهيم زنگنه قاسم آبادى

حرم مطهر امام على عليه السّلام و مساجد وابسته،سيد محسن حسينى

حوزه علميه و مدارس دينى نجف،محمود پسنديده

براى هماهنگى ميان مطالب كتاب نيز تبادل نظر و مشورت ميان پژوهشگران،لازم به

ص: 15

نظر مى رسيد كه در طىّ دورۀ تهيه طرح به شكلهاى گوناگون صورت گرفت.

اين نوشتار بدون همكارى شمارى ديگر از همكاران بنياد پژوهشهاى اسلامى،به سرانجام نمى رسيد.ازاين رو،شايسته است از آقاى غلامرضا جلالى كه كتاب را به صورت كامل مطالعه نموده و نقطه نظرات اصلاحى متعددى ارائه نموده اند؛جناب آقاى ناصر نجفى كه ويراستارى علمى كتاب را تقبل نموده و نيز پيوستهاى كتاب مانند «فضيلت نجف»و«برخى از معجزات و كرامات حرم امير المؤمنين عليه السّلام»را نوشته اند؛آقاى حميد رضا آژير كه در فراهم آوردن ساير پيوستها مشاركت داشته اند؛ آقاى جلال قيامى براى ويراستارى ادبى متن،آقاى موسى دانش كه مؤلفان را در رفع برخى از مشكلات برگردان از زبان عربى يارى داده اند،و نيز آقايان احمد پهلوانزاده، حسين الطائى و رضا ارغيانى و سيد محمود خسروانى،كه حروفچينى،صفحه بندى، آماده سازى و نمونه خوانى متن را به انجام رساندند،تشكر كنيم.

پائيز 1382

ص: 16

ديباچه

عوامل مختلفى در شكل گيرى،رونق و گسترش شهرها مؤثرند.يكى از اين عوامل كه نقشى بسيار اساسى در پيدايش شهرهاى جهان اسلام داشته،مذهب است؛عاملى كه نه تنها علت وجودى شمارى از شهرها بوده،بلكه روند رو به رشد و تداوم حيات آنها را نيز موجب شده است.بسيارى از عناصر كالبدى و فيزيكى شهر و بخش عمدۀ فعاليتهاى اقتصادى يا به عبارت ديگر،شريان اصلى حيات شهر در اين مراكز شهرى به اين عامل مقدس وابستگى دارد.

شهرى كه اعتبار آن از عامل مذهبى ناشى مى شود،ممكن است در طول حيات خود، گاهى با سكون مواجه شود،امّا مسلّما هيچ وقت از بين نمى رود.اين شهرها گاه چنان در گستره جهان تأثير مى گذارند كه نمى توان مشابه شهرهاى ديگر به آنها نگريست و بايد جايگاه ويژه اى براى آنان در نظر گرفت؛مكه،مدينه،نجف،كربلا،مشهد و...از اين گونه شهرهاى مذهبى به شمار مى روند.

شهر نجف با تاريخ كهن خود،در زمرۀ شهرهاى مهم جهان اسلام محسوب مى شود كه پيدايش و نشو و نماى آن،مديون وجود مرقد مطّهر امير مؤمنان حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام است و هيچ عاملى نتوانسته سبب انحطاط و ركود دايمى اش شود.

هرمسلمانى به ويژه شيعى آرزومند ديدن شهر نجف و زيارت مزار امام على عليه السّلام است و در اين ميان،ايرانيها بيش از ديگران در اشتياق زيارت مرقد مطهر امام اولشان مى سوزند.مع الوصف با وجود علاقۀ عميق آنان به حضرت على عليه السّلام و تهيه متون ادبى، تاريخى و سياسى متعدد پيرامون ابعاد گوناگون زندگانى امام دربارۀ شهر نجف،كمتر به تحقيق و پژوهش پرداخته اند و جاى خالى آثارى در اين باره به وضوح احساس مى شود.

اين كتاب به قصد رفع اين كمبود و با هدف آشنايى با شهر نجف در شش فصل به رشته تحرير درآمده است.

ص: 17

فصل اوّل به جغرافياى شهر نجف اختصاص يافته و موضوعات مختلف جغرافياى طبيعى(آب و هوا،منابع آب،پوشش گياهى و...)و جغرافياى انسانى(جمعيت،قوميت، توليدات بازرگانى و...)در آن بررسى شده است.

فصل دوم،پيرامون جغرافياى تاريخى نجف است و در آن،ضمن بررسى پيشينۀ تاريخى نجف،روند شكل گيرى و تكامل و وضعيت كنونى و برخى از عناصر مهم شهر معرفى مى شود.

فصل سوم،دربارۀ زندگى حضرت على عليه السّلام و حرم مطهر است.در اين مبحث سعى شده شرح حال مختصرى از زندگانى امام ارائه و سپس حرم امام از نظر پشينه تاريخى، دورۀ ساختمانى،بازسازى،تعميرات،تزيينات و بناهاى وابسته معرفى شود.

فصل چهارم،به مكانهاى زيارتى و برخى از مساجد مهم نجف اختصاص دارد.

فصل پنجم به حوزۀ علميۀ نجف و مدارس علوم دينى تعلق يافته است.در اين مبحث،حوزه علميه از ابتدا تاكنون مورد بررسى و پژوهش قرار گرفته است و آن گاه، شمارى از مدارس علميۀ شهر نجف معرفى شده اند.

فصل ششم،دربارۀ مراجع تقليد شيعيان جهان است كه در نجف اشرف آرميده اند و با شرحى مختصر از زندگانى آنان مباحث كتاب به پايان مى رسد.

اميد است اين مجموعه مورد قبول حق واقع شود و مقدمه اى براى انجام تحقيقات و پژوهشهاى بيشترى مبتنى بر اطلاعات جامع و روزآمد،دربارۀ نجف اشرف باشد.

بديهى است تحقق اين امر محتاج به زمان است و انشاء اللّه با سامان يافتن وضعيت سياسى عراق،هرچه زودتر شرايط لازم براى نيل به اين هدف فراهم شود.

ص: 18

فصل اوّل: ويژگيهاى جغرافيايى شهر نجف اشرف

ويژگيهاى طبيعى

موقعيت جغرافيايى

شهر مقدس نجف در جنوب بغداد،پايتخت جمهورى عراق قرار دارد.اين شهر در موقعيت رياضى 31 درجه و 59 دقيقه عرض شمالى و 44 درجه و 20 دقيقه طول شرقى واقع شده و زاويۀ انحراف قبلۀ آن 21 درجه و 52 دقيقه و 56 ثانيه است.شهر نجف كه در ارتفاع 70 مترى از سطح آبهاى آزاد قرار گرفته،با نواحى اطرافش حدود 1338 كيلومتر مربع وسعت دارد.

شهر نجف مركز استانى به همين نام است.استان نجف از سمت شمال به استان بابل، از سوى شرق به استان قادسيه،از طرف جنوب شرقى به استان المثنى،از سمت غرب و شمال غرب به استان كربلا و از سوى جنوب به كشور عربستان سعودى محدود مى شود.

نجف اشرف در منته اليه شمال شرقى استان نجف قرار دارد و رودخانۀ فرات در شرق شهر و به فاصلۀ اندكى از آن جارى است.تجمع بسيارى از شهرهاى عراق در مسير رود فرات و نزديكى آنها با يكديگر سبب شده است تا نجف،فاصلۀ اندكى با شهرهاى كوفه و كربلا در شمال،حله در شمال شرق،شاميه و ديوانيه در شرق و شنافيه در جنوب داشته باشد،در حالى كه غرب و جنوب غربى شهر را اراضى وسيع و غير مسكونى فراگرفته اند(نقشه 1).

ص: 19

زمين شناسى

نجف بر روى تپه اى در كنارۀ«دشت بادية الشام»قرار دارد.اين تپه،يكى از مجموعه بلنديهايى كم ارتفاعى است كه غرب عراق را فراگرفته اند.«گوردن هاستد»زمين شناس انگليسى پس از مطالعه و بررسى زمين شناسى عراق،تقسيم بنديى از ساختار ناهمواريهاى عراق ارائه كرده است.او بلنديهاى غرب عراق را كه نجف نيز در آن قرار گرفته،به نام«پشته غربى»معرفى كرده است و شكل گيرى آن را در دورۀ ميوسن،سومين دوره از دوران سوم زمين شناسى مى داند. (1)

جهت شيب تپه اى كه نجف بر روى آن واقع شده،از غرب به شرق،به سوى رود فرات،و از شمال به جنوب،به سوى درياى نجف است و سنگلاخهاى آن را لايه اى نازك از شن و ماسه و خاك نرم پوشانيده اند.

در برخى نقاط نجف،سنگهاى آهكى وجود دارد؛ (2)نيز در اطراف درياى نجف،مواد آبرفتى ديده مى شود كه متعلّق به دوران چهارم زمين شناسى است.

ص: 20


1- -الدجيلى،جعفر،موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،دار الاضواء،بيروت،ص 107.
2- -همان.

ص: 21

اشكال ناهمواريها

درياى نجف كه در جنوب و غرب نجف قرار دارد،مهمترين پديدۀ ژئومورفولوژى نجف به حساب مى آيد و درواقع،باتلاقى است كه به مرور زمان و به سبب تداوم كاربرد واژۀ«دريا»براى آن به«بحر النجف»يا«بحيرة النجف»شهرت يافته است.

درياى نجف،گسلى است كه درپى حركات پوستۀ جامد زمين و ايجاد شكستى طولى و فرو افتادن زمين پديدار شده است و لبه هاى بلند حاشيۀ شرقى دريا،اين موضوع را تأييد مى كند.

سرزمينهاى پستى كه در نزديكى حيره واقع اند،در تأمين آب درياى نجف،نقش عمده اى دارند.اين سه گودى عبارت اند از:«قرنه»در جنوب شرق حيره،«مدلك»در نزديكى گودى قرنه و«فتحه»در ميان آن دو.در اين گوديها،آبهاى فراوانى جمع شده،به سوى فرات جريان مى يابد.بالا آمدن سطح آب فرات،زمينۀ جارى شدن آب را در زمينهاى پست و هموار نجف و حيره فراهم مى كند و درياى نجف نيز تغذيه مى شود. (1)

آب و هوا

بخشهاى ميانى و جنوبى كشور عراق،آب و هواى نيمه بيابانى دارند؛نجف نيز كه در همين ناحيه قرار گرفته،از ويژگيهاى اين اقليم برخوردار است كه مهمترين آنها عبارت اند از:بارندگى اندك،گرماى شديد،اختلاف زياد سالانۀ دما،فقر نم نسبى،آسمان صاف و بدون ابر و زمينهاى لخت.

فصلها

در نجف نمى توان مشابه نواحى معتدل،تمايز فصلى را به وضوح مشاهده كرد.در فصل تابستان كه طولانى است و نزديك به نصف سال را در برمى گيرد،گرماى شديدى وجود دارد.فصل زمستان كوتاه مدت،اما همراه با بارشهاى جوّى است،به طورى كه بيشترين حجم بارندگيهاى سالانه در اين فصل فرومى ريزد.در اين زمان،اختلاف دماى

ص: 22


1- -همان،ص 108-107.

شب و روز زياد است و شبهاى سردى بر نجف غالب مى شود.فصلهاى بهار و پاييز، بسيار كوتاه و زودگذرند،باوجوداين،فصل بهار،دلپذير است زيرا اعتدال درجۀ حرارت هوا و وجود رطوبت ناشى از بارشهاى جوّى،هوايى بسيار لطيف و مطبوع پديد مى آورد.

بارندگى

متوسط ميزان بارشهاى جوّى نجف،كمتر از 200 ميلى متر است(جدول 1-1).

فصل بارش از اواخر پاييز شروع مى شود و تا اواسط بهار ادامه مى يابد و بيشترين ميزان ريزشهاى جوّى در اواسط زمستان تا اوايل بهار فرو مى ريزد.

بارشها به شكل باران است و باريدن برف،پديده اى عادى نيست.در برخى سالها، در ماههاى اسفند و فروردين تگرگ مى بارد كه البته حجم آن بسيار اندك است و نيز به سبب گرماى هوا به سرعت ذوب مى شوند.ميانگين بارش تگرگ در يك دوره ده ساله، 0/1 ميلى متر بوده است.

جدول 1-1:ميزان بارشهاى جوّى نجف(سال 1975 م1354/ ش) (1)

ماههای سال

ایرانی - سریانی - میزان بارش (میلی متر)

فروردین - نیسان(2) - 6/5

اردیبهشا - ایار(3) - 0/6

خرداد - حزیران - 0

تیر - تموز - 0

ص: 23


1- -همان،ص 117.
2- آغاز ماه نيسان سريانى،برابر است با 21 فروردين ماه.
3- در كتابى كه اين آمار از آن استخراج شده،ماه«ايار»به نام«مارس»آمده،در حالى كه در كتاب گاهنامۀ تطبيقى سه هزارساله،ص 196 و مروج الذّهب،ج 2،صص 553-549 نام«ايار»قيد شده است.

ادامه جدول 1-1

ماههای سال

ایرانی - سریانی - میزان بارش (میلی متر)

مرداد - آب - 0

شهریور - ایلول - 0

مهر - تشرین الاول - 0

ابان - تشرین الثانی - 2/2

آذر -کانون الاول - 10/3

دی - کانون آثانی - 24/8

بهمن - شباط - 42/1

اسفند - آذار - 80/5

درجه حرارت

نجف،آب و هوايى گرم دارد و تقريبا در طول سال،درجه حرارت هوا در روز و شب بالاى صفر است و فقط در برخى شبهاى زمستان به زير صفر مى رسد.

اختلاف درجه حرارت هوا در طول سال،بسيار زياد است،به طورى كه ميانگين حداكثر درجه حرارت هوا از 13/5 درجه سانتى گراد در ماه شباط(بهمن-اسفند)تا 44/5 درجه سانتى گراد در ماه تموز(تير-مرداد)نوسان دارد.همين وضعيت درمورد حداقل درجه حرارت هوا نيز صدق مى كند(جدول 2-1).افزون بر اين،اختلاف درجه حرارت هوا بين شب و روز نيز زياد است و همين امر در فصل سرد سال،سبب فرسايش فيزيكى سنگها مى شود.

ص: 24

جدول 2-1:ميانگين حداكثر و حداقل درجه حرارت هوا و درصد نم نسبى شهر نجف

(سال 1975 م1354/ ش) (1)

گرماى شديد هوا در فصل تابستان سبب مى شود مردم براى فرار از گرما به سردابها و زيرزمينها پناه برند.اين سردابها كه در محل به نام«سردابهاى سن»مشهورند،در اعماق مختلف و به شكلهاى زيبايى ساخته شده اند.سرداب مدرسۀ آقا سيد محمد كاظم يزدى،يكى از بزرگترين و زيباترين سردابهاى نجف به حساب مى آيد كه سه سطح دارد و 41 پله از سطح زمين،پايين تر است. (2)

درجه حرارت هوا در فصل زمستان كاهش مى يابد.اين افت دما در طول شبها بيشتر است؛به طورى كه در برخى شبها،درجه حرارت هوا به 5 درجه سانتى گراد زير صفر7.

ص: 25


1- -همان،ص 116.
2- -اصفهانى،عماد الدين حسين،مجموعه زندگانى چهارده معصوم،تهران،طلوع،چاپ هفتم،1364،ج 1، ص 477.

مى رسد و به همين سبب هوا سرد و گزنده مى شود.

بادها

در نجف همواره بادهايى از جهات گوناگون مى وزند كه معمولا به علت داشتن سرعت كم به شكل نسيمى ملايم،جريان مى يابند.با اين كه سرعت بادهاى نجف در زمستان بيش از تابستان است،به ندرت بادهاى طوفانى پديدار مى شوند.

در فصل تابستان،بادهاى گرمى مى وزند كه به باد«سموم»شهرت دارند؛وزش اين باد،همراه است با افزايش شديد درجه حرارت هوا و گرماى طاقت فرسا.

باوجوداين كه نجف،اقليمى گرم و خشك دارد،در گذشته،به سبب اعتدال هواى آن نسبت به هواى سرد شمال عراق و هواى بسيار گرم صحراى عربستان،يكى از نقاط خوش آب و هوا و مورد توجه اعراب به شمار مى رفته است.مسعودى مى گويد:

«گروهى از خلفاى بنى عباس مانند سفّاح،منصور،رشيد و ديگران نسبت به لطافت هوا و صفاى گوهر و خوبى و محكمى خاك حيره و هم به جهت نزديكى خورنق و نجف،مدتى در آن جا بسر مى بردند.» (1)

منابع آب

شهر نجف در غرب رود فرات و در 10 كيلومترى آن واقع است،از فرات كه از شمال غرب به جنوب شرق جريان مى يابد،رودهاى متعددى منشعب مى شود و آب شهرها را تأمين مى كند؛گفته مى شود نجف بين دو نهر«سدير»و«غدير»بنا شده است.

هرچند نجف در نزديكى رود فرات قرار گرفته،همواره در تأمين آب موردنياز با مشكل مواجه بوده است.ازاين رو،هميشه افراد متمول و قدرتمند،مهمترين اقدامشان را تأمين آب نجف مى دانسته اند.اين افراد يا قناتى احداث كرده اند و يا نهرى از فرات منشعب كرده و به سوى نجف برده اند؛از مهمترين اين اشخاص مى توان عضد الدوله

ص: 26


1- -مسعودى،ابو الحسن على بن حسين،مروج الذهب،ترجمه ابو القاسم پاينده،تهران،علمى و فرهنگى، 1365،ج 1،ص 465.

ديلمى،سلطان سنجر سلجوقى،شاه اسماعيل اول،شاه تهماسب و شاه عباس اول را از ميان ايرانيان برشمرد. (1)

از آن زمان كه تأسيسات تصفيه و لوله كشى آب آشاميدنى،به وسيله يكى از نيكوكاران احداث شد، (2)وابستگى مستقيم مردم به نهرها خاتمه يافت و آب نهرها براى مصارف كشاورزى مورد استفاده قرار گرفت.نجف در حال حاضر از جهت تأمين آب موردنياز مشكلى ندارد.

يكى ديگر از منابع آبى نجف،درياى نجف است.درياى نجف در سالهاى نه چندان دور اهميت بسيارى داشت،به ويژه در سالهايى كه بارشهاى جوّى بيش از اندازه متعارف بود و يا زمانهايى كه رود فرات سرشار از آب مى شد.در آن زمانها،حجم آب درياى نجف به اندازه اى بود كه در آن حمل ونقل آبى انجام مى گرفت و امواج عظيم دريا سبب غرق شدن كشتى هاى متعددى مى شد. (3)

ناصر الدين شاه در سفرى كه در سال 1249 خورشيدى به عتبات عاليات داشته، بارها از درياى نجف ياد كرده است،او مى نويسد:

«معقول دريايى است،موج هم دارد،آب صاف،بى بو و بى نقص است،مرغهاى ماهيخوار زيادى روى دريا مى پرند،طول دريا از شمال به جنوب است،عرض دريا از شرق به غرب است،طول اين دريا دو برابر مرداب انزلى است،عرضش پاره جا كمتر، آبش را مى توان خورد.» (4)

امروزه از وسعت و حجم آب بحر نجف كاسته شده و به صورت باتلاقى درآمده كه عمق زيادى ندارد.8.

ص: 27


1- -براى آگاهى بيشتر از اقدامات افراد مختلف در تأمين آب نجف ر.ك:مجموعه زندگانى چهارده معصوم، ج 1،صص 475-474؛آل محبوبه،باقر،ماضى النجف و حاضرها،ج 1،بيروت،دارالاضواء،1986،صص 208-183.
2- -مجموعه زندگانى چهارده معصوم،ج 1،ص 475.
3- -موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 240.
4- -شهريار جاده ها،سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات،به كوشش محمد رضا عباسى و پرويز بديعى،تهران، سازمان اسناد ملى،1372،ص 128.

ص: 28

جنس خاك

خاك نجف از نوع خاكهاى سيروزم mesoreiS و به رنگ خاكسترى روشن و يكى از خاكهاى مخصوص نواحى بيابانى است.سيروزم به خاك نارسى گفته مى شود كه داراى گچ بوده؛و در سطح رويين آن كربنات فراوان داشته باشد. (1)

خاك نجف عمدتا از شن و ماسه است كه براى كشاورزى چندان مناسب نيست و پوشش گياهى آن غالبا بوته هاى كوچك تشكيل مى دهد.اما اگر بارندگى به اندازه كافى باشد مى توان از اين اراضى براى كشت برخى محصولات استفاده كرد.

نجف،خاك سبكى دارد كه به آسانى جابه جا مى شود؛بنابراين،خاكى كه سطح زمينهاى نجف را فراگرفته است،خاك محلى نيست و از نقاط مجاور به آن جا آورده شده است. (2)

پوشش گياهى

نجف و اطراف آن،در قلمرو آب و هواى نيمه بيابانى قرار دارد.يكى از نمادهاى بارز اين نوع آب و هوا،نبود پوشش گياهى متراكم است.كمى بارش،گرماى شديد و فقدان منابع آب به همراه جنس خاك سبب شده كه پوشش گياهى نجف هم از نظر گستردگى و تراكم و هم به جهت تنوع و گوناگونى گياهان ضعيف باشد.در شهر و اطراف آن،گياهانى رشد مى كنند كه در برابر كم آبى و دورۀ طولانى هواى گرم مقاوم باشند؛گياهان خار مانند نوع غالب پوشش گياهى نجف است.اين گياهان به شكل بوته هاى كوتاه و تك تك در سطح ناحيه پراكنده اند و منبع تغذيۀ دامهاى كوچك قبايل بدوى در فصل رويش و مناسب چراى شتران در تمام سال به شمار مى روند.در اطراف نهرها،پوشش گياهى متراكم تر است.

ص: 29


1- -كردوانى،پرويز،جغرافياى خاكها،تهران،دانشگاه تهران،1358،صص 16 و 148.
2- -موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 109.

ويژگيهاى انسانى

جمعيت

شهر نجف،مركز استان نجف است.اين استان با 28816 كيلومتر مربع(11126 مايل مربع)مساحت (1)6/6 درصد از وسعت عراق را تشكيل مى دهد و چهارمين استان پهناور كشور به حساب مى آيد.

استان نجف در سرشمارى سال 1987 م1366/ ش.تعداد 590078 نفر جمعيت (2)داشته كه معادل 3/6 درصد جمعيت عراق بوده است.از نظر تعداد جمعيت،استان نجف در ميان 18 استان كشور،رتبۀ دوازدهم را دارد.تراكم جمعيت اين استان در همين سال 20/5 نفر بوده كه حدود نصف ميزان تراكم نسبى جمعيت عراق است و از اين نظر، استان نجف چهارمين استان كم جمعيت عراق به شمار مى آيد.

شهر نجف،بزرگترين شهر استان نجف محسوب مى شود و جمعيت آن برطبق برآورد سال 1985 م1364/ ش،حدود 242600 نفر (3)بوده است.اين رقم،نمايانگر آن است كه در ميان شهرهاى عراق،نجف،پنجمين شهر پر جمعيت است.

شهر نجف كه از لحاظ جمعيتى تفاوت زيادى با ساير نقاط جمعيتى استان نجف دارد،در طىّ نيم قرن اخير همواره با افزايش جمعيت مواجه بوده(جدول 1-2)، حوادث مختلف نيز نتوانسته مانع رشد جمعيت شود زيرا تقدس مذهبى،آن را همچون جايگاهى مطمئن در نظر مردم،جلوه گر ساخته است.

ص: 30


1- - .79:P,aisA 3 emuloV,aidepolcycnE lacihpargoeG dlroW
2- -همان.
3- -همان.

جدول 1-2:جمعيت شهر نجف در سالهاى 1957 تا 1985 م1336/ تا 1364 ش.

نجف در طول سال،پذيراى تعداد بى شمارى از زايران مشتاق است،به طورى كه سالانه بيش از 500 هزار نفر زاير وارد اين شهر مى شوند. (1)بديهى است كه بيشتر زوّار، فصل سرد سال را براى زيارت انتخاب مى كنند،همچنان كه شمارى از سكنۀ بومى،در فصل گرم سال به مزارع و باغهاى شهر و مكانهاى ديگر پناه مى برند؛اين امر سبب مى شود كه نجف در فصل بسيار گرم تابستان،جمعيت كمترى داشته باشد.

مذهب

نجف،يكى از مهمترين شهرهاى مذهبى شيعيان جهان و پايگاه مهم شيعيان عراق است.بنابراين،اكثريت جمعيت شهر را مسلمان شيعه مذهب تشكيل مى دهند.البته شمار اندكى مسلمان سنّى مذهب نيز در شهر سكونت دارند.

نجف،قرنهاى متمادى است كه مركز تعليم و تربيت علماى شيعه است و حوزۀ علميّۀ نجف،يكى از مهمترين حوزه هاى علميّۀ جهان اسلام و به ويژه شيعيان محسوب (1)-موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 149.

(2)-المطرى،السيد حامد،دراسات فى مدن العالم الاسلامى،بيروت،دار النهضة العربيه،1989 م-ص 503 و 513.

(3)-موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 115.

ص: 31


1- -مهمترين گروه زوّار نجف را زايران ايرانى تشكيل مى دهند.هرگاه شرايط مناسبى براى زيارت ايرانيان موجود بوده،تعداد زايران نجف نيز افزايش داشته،به طورى كه تا 2 ميليون نفر در سال نيز برآورد شده و هر وقت،تيرگى روابط سياسى مانع ورود ايرانيان به عتبات عاليات بوده،تعداد زوّار نيز كاهش نشان داده است.

مى شود.افزون بر حوزۀ علميّه،مدارس دينى متعددى در نجف فعاليت دارند و به امر تربيت و تعليم روحانيون و علماى دينى شيعه مشغول اند؛به همين سبب،بسيارى از شيعيان جهان كه تمايل به فراگيرى اصول مذهب شيعه و ترويج و تبليغ آن دارند،براى فراگيرى علوم دينى به نجف روى مى آورند و شمارى از آنها در همان جا ماندگار مى شوند.

تركيب قومى

شهر نجف نيز همچون بيشتر شهرهاى عراق،سكونتگاه اعراب است.عربهاى نجف از گروههاى قومى گوناگون اند كه به تدريج و در طى ساليان متمادى درهم آميخته اند.وجود مرقد مطهر حضرت على عليه السّلام در نجف سبب شده كه همواره افرادى از ساير اقوام و با مليتهاى گوناگون در اين شهر سكونت اختيار كنند.در ميان مليتهاى مختلف ايرانيها،تركها،هنديها و پاكستانيها،جمعيت بيشترى نسبت به ساير گروههاى قومى ساكن نجف دارند.

ايرانيان كه پس از عربها مهمترين گروه قومى نجف هستند،سابقۀ سكونتشان به ساليان بسيار دور باز مى گردد.ناصر الدين شاه در شرح جمعيت اطراف رود فرات در نزديكى نجف مى گويد:

«...كل رعيتش هم از عجم است،بوشهرى،خراسانى،اصفهانى،تبريزى از همه ولايات آمده،اين جا زراعت مى كنند.» (1)

ايرانيها كه به سبب علاقۀ وافرشان به حضرت على عليه السّلام به نجف روى آورده اند،به دو زبان فارسى و عربى تكلم مى كنند و از هرطبقه اى در ميان آنها ديده مى شود. (2)آنها در سالهاى اخير به طور عمده در شهرها ساكن شده اند و هرتحولى در روابط سياسى ميان دو كشور ايران و عراق در سرنوشت و زندگى آن به شدت تاثير

ص: 32


1- -شهريار جاده ها،ص 130.
2- -لانگريك،استيون همزلى،عراق 1950-1900،تاريخ سياسى،اجتماعى و اقتصادى،ترجمه على درويش، مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1376،ص 34.

مى گذرد. (1)

ويژگيهاى اقتصادى

كشاورزى

از مهمترين ملزومات كشاورزى،آب كافى و خاك مساعد است كه نجف از هردو جهت در تنگنا قرار دارد.آب موردنياز كشاورزى از رود فرات تأمين مى شود.كانالهايى كه از فرات به سوى اراضى زراعى كشيده شده اند،آب را به مزارع مى رساند.بنابراين، هرتغييرى در ميزان آب فرات و بالا و پايين آمدن سطح آن در تأمين آب موردنياز زمينهاى زراعى و باغات تأثير مى گذارد.

از سوى ديگر،زمين نجف،شنزار بوده،براى كشت و زرع مناسب نيست و بهره بردارى از آن،هزينه هاى سرسام آورى به همراه دارد.اين محدوديتها كه ناشى از موقعيت جغرافيايى نجف و قرار گرفتن آن در قلمرو و نواحى بيابانى جهان است،سبب شده كه كشاورزى در نجف،محدود و در حد تأمين نيازهاى مصرفى اهالى باشد.

سبزيها،گندم،جو و برنج،مهمترين محصولات زراعى نجف اند كه در ميان آنها، سبزيجات،هم از نظر حجم و هم از نظر كيفيت،اهميت بيشترى دارد و از پيشينه اى كهن برخوردار است.«كاهوى بسيار بسيار خوب اعلايى دارد نجف» (2).

نخلستانها چشم انداز باغهاى نجف را تشكيل مى دهند و محصول آنها بسيار زياد و بيش از نياز شهر مى باشد،در حالى كه ساير محصولات باغى،اندك و در حد تأمين نيازهاى اهالى است.محدود بودن سطح زير كشت باغات ميوه،چنين وضعيتى را به وجود آورده است.

دامدارى به صورت سنّتى در اطراف شهر نجف رواج دارد.اكثر روستاييان،تعدادى

ص: 33


1- -اخراج گستردۀ معاودين عراقى در نخستين سالهاى دهۀ 1350 خورشيدى و به دنبال بروز اختلافات مرزى ميان ايران و عراق،و اخراج و مهاجرت گستردۀ ايرانيان تبعۀ عراق در طى جنگ تحميلى هشت ساله عراق عليه ايران،در اواخر دهۀ 1360،آخرين وقايع دلخراش نسبت به ايرانيان ساكن در عراق است.
2- -شهريار جاده ها،ص 128.

دام كوچك نگه دارى مى كنند و بوته زارهاى اطراف شهر در فصل رويش و شكوفايى گياهان،مرتفع قبايل دامدار است.قبايل دامدار،دامها را براى تغذيه بر روى مراتع رها مى سازند.

وجود باتلاق نجف(درياى نجف)،در نزديكى شهر،سبب افزايش گرايش به نگهدارى و پرورش گاوميش در ميان روستاييان شده است.نگه دارى گاوميش،يكى از فعاليتهاى مهم ساكنان اطراف باتلاق به شمار مى رود.

صنعت

صنايع دستى و بومى كه مواد اوليۀ آن نيز در داخل تأمين مى شود،مهمترين فعاليتهاى صنعتى نجف را تشكيل مى دهد.در ميان اين فعاليتها،بافت و دوخت عبا از اهميت ويژه اى برخوردار است.زيرا نه تنها مصرف داخل كشور را تأمين مى كند،بلكه مازاد آن به ساير كشورها نيز صادر مى شود و يكى از اقلام مهم صادرات غيرنفتى عراق محسوب مى شود.

عباهاى توليدى نجف دو گونه است؛يك نوع آن،عباهاى نازك،سبك و با بافت ظريف مى باشد كه به«الخاجيه»مشهورند و نوع ديگر عباهاى سنگين و ضخيم هستند كه«البريم»نام دارند.صنعت عبابافى در نجف آن چنان رواج دارد كه در اكثر محلات شهر،يكى از حرفه هاى اصلى ساكنان محل،فعاليتهاى مربوط به مراحل گوناگون توليد عبا است كه در واحدهاى كوچك توليدى و گاه در منازل انجام مى شود.بخشى از فعاليتهاى بازار نيز به همين امر اختصاص دارد.

در نجف به سبب فراهم نبودن شرايط مطلوب براى احداث كارخانه و توليد محصولات صنعتى،صنايع غيردستى رواج چندانى ندارد فقط موتورهاى آهنى توليد مى شود كه به وسيلۀ آنها آب به شيوۀ فنّى از نهرها بالا آورده شده،در زمينهاى زراعى جارى مى شود. (1)

ص: 34


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 403.

حمل ونقل و راهها

نجف از زمانهاى دور،يكى از مهمترين شهرهاى تجارى عراق بوده است.تا پيش از ساخت وسايل جديد حمل ونقل و رواج آنها در عراق،جابه جايى كالا و مسافر به شكل كاروانها و قافله هاى بزرگ كه در طول جاده هاى خاكى و شنى حركت مى كردند،انجام مى شد.

در ميان راههايى كه به نجف منته مى شد،مسيرى كه نجف و عراق را به عربستان سعودى وصل مى كرد،يكى از راههاى مهم تجارى و زيارتى عراق بود.ازاين رو، حكومت عراق در نخستين اقدام خود،جاده اى اسفالته در طول اين گذرگاه احداث و وسايل حمل ونقل موتورى را جايگزين كاروانهاى متكى بر چهارپايان كرد.

در نخستين سالهاى احداث اين جاده،حاجيان ترك و ايرانى نيز به دليل كوتاهى مسير و امنيت آن از اين طريق به مكه سفر مى كردند،اما با رونق ترابرى هوايى و بروز مشكلات سياسى،مسيرهاى هوايى مورد استفاده شان قرار گرفت.با اين همه،كوتاهى اين مسير سبب شده است كه اين جاده در حال حاضر نيز يكى از راههاى پرتردّد عراق باشد.

راههاى ارتباطى زمينى از نجف به شهرهاى استان و ديگر شهرهاى مهم عراق كشيده شده است(نقشه 3).همچنين نجف در مسير،جاده هاى سراسرى و مهم عراق قرار دارد كه ارتباط اين شهر را با شهرهاى مهم عراق در شمال،جنوب و شرق كشور برقرار مى كند و رفت وآمد ميان آنها را سهولت مى بخشد(جدول 2-2).

ص: 35

ص: 36

جدول 2-2:فاصلۀ شهر نجف با شهرهاى مهم عراق (1)ق.

ص: 37


1- -موسسه جغرافيايى و كارتوگرافى سحاب،نقشه راهنماى جمهورى عراق.

ص: 38

اگر فاصله شهر نجف با ساير شهرهاى مهم عراق را به صورت خطوطى بر روى نقشه عراق ترسيم كنيم،مى بينيم كه به علت تراكم شهرهاى اين كشور در مسير دو رودخانه مهم دجله و فرات و پايكوهها و نقاط سردسير،غرب سرزمين عراق كه ناحيه اى بيابانى و خشك به حساب مى آيد،تقريبا خالى از نقاط جمعيتى مهم بوده است،و اگر خط فرضى از شمال غرب به جنوب ترسيم نماييم،شهر نجف در غربى ترين نقطه ناحيۀ شرقى قرار گرفته،نزديكترين نقطه به ناحيه گرم و خشك است و فاصله زيادى با نقاط شمالى عراق دارد.

نجف،ايستگاه راه آهن ندارد،اما عبور خط آهن سراسرى شمال به جنوب عراق از شهرهاى نزديك به نجف،امكان دسترسى به راه آهن را در فاصله 60 تا 70 كيلومترى از شرق نجف فراهم مى كند.

بازرگانى

نجف،همواره يكى از شهرها و مراكز دادوستد مهم عراق بوده است و اكنون

ص: 39

نيز گروه كثيرى از ساكنان شهر،زندگى خود را از طريق تجارت و بازرگانى تأمين مى كنند.

دو عامل در رونق بازرگانى نجف نقش دارند:

الف-عامل مذهبى:نجف،شهرى مذهبى به شمار مى رود و همواره پذيراى تعداد زيادى زاير است؛زوّار ايرانى،پاكستانى،هندى،افغانى،ترك و عرب،ضمن آن كه نيازمند تأمين مايحتاج روزانه شان هستند،با خريد كالاهايى به رسم رهاورد زيارت و سفر،سبب رونق بازار و كسب و كار كسبه و تاجران نجف مى شوند.

ب-موقعيت جغرافيايى:نجف در جايى است كه مى توان آن را نقطۀ اتصال دو ناحيۀ متفاوت طبيعى دانست،زيرا در غرب آن،ناحيۀ صحرايى و در شرقش جلگه رسوبى عراق قرار دارد.و به همين سبب نجف،يكى از مراكز مبادلۀ كالاهاى توليدى دو ناحيه متفاوت طبيعى به حساب مى آيد و مورد توجه است.از سوى ديگر،نزديكى نجف به سرزمين عربستان سعودى،آن را در جايگاه يك مركز و انبار تجارى ميان عراق و عربستان سعودى مطرح كرده است.همچنين نجف به عنوان يك مركز واسطه اى در مبادله كالا ميان نواحى مختلف عراق عمل مى كند و اقلام موردنياز وارداتى را به ساير نقاط كشور مى رساند و از ميان انواع كالاهاى وارداتى،در دادوستد وسايل يدكى ماشين،كفش و زيورآلات شهرت بيشترى دارد. (1)1.

ص: 40


1- -موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 151.

فصل دوم: جغرافياى تاريخى شهر نجف اشرف

اهميت نجف اشرف

شهر نجف براى مسلمانان،به ويژه شيعيان جهان،اهميت ويژه اى دارد.برترى نجف نسبت به ساير شهرها را مى توان در سه موضوع دانست:

الف-وجود مرقد مطهّر امير المؤمنين عليه السّلام:علاقۀ وافر شيعيان نسبت به امامان و پيشوايان دينى سبب شده تا شهرها يا نواحيى كه آرامگاههاى آنها را در خود جاى داده است،از اهميت و اعتبار خاصى برخوردار شوند.نجف اشرف نيز به دليل وجود مرقد مطهّر حضرت على عليه السّلام نخستين امام شيعيان و نزديكترين يار پيامبر در آن،مورد توجه عموم مسلمانان،به خصوص شيعيان قرار دارد،آن چنان كه اشتياق زيادى براى زيارت مزار آن امام و بازديد از شهر مقدس نجف به چشم مى خورد.

ب-فضيلت همجوارى با مزار حضرت على عليه السّلام:روايات و احاديث زيادى وجود دارد كه در آنها،فضايل اقامت و آرميدن در جوار آرامگاه امام على عليه السّلام برشمرده شده (1)و همين امر سبب گشته است تا شيعيان،تمايل بسيارى به اقامت در نجف نشان دهند و آرزومند باشند در كنار آن حضرت به خاك سپرده شوند.

در طول تاريخ،گروه كثيرى از بزرگان در نجف مدفون شده اند.قبرستان دار السّلام به شهرى بزرگ مى ماند و فضاى بسيارى دارد و مملو از قبر است.در حال حاضر نيز با

ص: 41


1- -براى آشنايى با احاديث و روايات پيرامون فضيلت شهر نجف و خاكسپارى در آن به پيوست شماره يك رجوع شود.

وجود مشكلات متعدد،شمار بسيارى از مسلمانان دوست دارند در جوار امام على عليه السّلام به خاك سپرده شوند،آمار دفن شدگان در نجف اشرف از اواخر مهرماه سال 1353 تا مهرماه سال 1354،نشان مى دهد كه از مجموع 28179 نفر مدفون در نجف،تعداد 269 نفر غيربومى بوده اند: (1)

كويت 237 نفر

عمان 13 نفر

عربستان سعودى 3 نفر

سوريه 3 نفر

ايران 2 نفر

لبنان 2 نفر

پاكستان 2 نفر

بحرين 2 نفر

بريتانيا 2 نفر

فلسطين 1 نفر

فرانسه 1 نفر

اسپانيا 1 نفر

ج-وجود حوزۀ علميۀ نجف:نجف همواره و به ويژه در طىّ چند سدۀ اخير،نقش بسيار مهمى در تحولات تاريخى و سياسى جهان اسلام به خصوص خاورميانه،عراق و ايران داشته است.وجود حوزۀ علميۀ نجف كه اعتبار شايانى داشته و پرورش و تربيت علما و فقها در آن،سرچشمۀ اين تأثيرگذارى بوده است.

حوزه علميۀ نجف در سال 448 ق با هجرت شيخ طوسى-فقيه بزرگ شيعى-از بغداد به نجف و تشكيل مجلس درس در آن جا،شكل گرفت.از اين زمان به بعد بود كه6.

ص: 42


1- -موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،صص 507-506.

به يك نجف،مركز علمى و فرهنگى مذهب شيعه شد. (1)گرچه روند رو به رشد حوزۀ علميۀ نجف همواره يكسان نبوده است،اما هيچ حوزۀ علميه اى نتوانسته جايگزين آن شود.

حوزه علميه نجف همواره يا خود از مراكز مهم تعيين كننده شرايط سياسى بوده و يا دانش آموختگان آن در امور سياسى صاحب رأى و تأثيرگذار بوده اند،به طورى كه در انقلاب مشروطيت ايران،حوزه علميه نجف از مراكز مهم آزاديخواهى و مشروطه طلبى براى ايرانيان بود و آيت اللّه خمينى،رهبر انقلاب اسلامى ايران نيز چندين سال در نجف مشغول به تحصيل بودند و مبارزات سياسى خود را در آن جا ادامه داده،حركات سياسى داخل ايران را هدايت و جهت دهى مى كردند. (2)

اسامى نجف اشرف

در متون تاريخى،اسامى گوناگونى براى نجف ذكر شده است كه برخى مشهور بوده، در متون متعدد مشاهده مى شوند از جمله غرى يا غريان،مشهد و نجف اشرف و بعضى ديگر از شهرت چندانى برخوردار نيستند مانند الطور،الطهر،الجودى،الربوه،بانقيا، اللسان.

غرى در لغت به معنى آلوده كردن است و نجف را به اين سبب غرى مى گفتند كه در نزديكى آن،دو گنبد قرار داشت كه آرامگاه دو تن از نديمان منذرين امرءالقيس بود.او در حالت مستى،به قتل آن دو فرمان داد و زمانى كه به هوش آمد،از كردار خود پشيمان شد و به احداث دو گنبد بر فراز آرامگاه آنان اقدام كرد.وى از آن پس،دو روز در سال بر سر مزار آنان مى آمد.در يكى از اين دو روز كه نحس ناميده بود،هركس را در مسير خود مى ديد،مى كشت و خون او را به آن گنبدها مى ماليد.اين مكان از آن زمان غرى ناميده

ص: 43


1- -دايرة المعارف فارسى،به سرپرستى غلامحسين مصاحب،تهران،كتابهاى جيبى،1345،ج 2،بخش 2،ذيل مدخل نجف.
2- - .422:P,3 emuloV dlroW cimalsI nredoM eht fo aidepolcycnE drofxO ehT

شد. (1)

مشهد،نام ديگر نجف است كه هنوز هم در برخى متون از آن به نامهاى«مشهد على» يا«مشهد الامام»ياد مى كنند.مشهد در لغت به معنى محل حضور،محل شهادت و محل مزار و آرامگاه يكى از ائمه است و بنابراين،مشهد على به مفهوم محل آرامگاه حضرت على عليه السّلام مى باشد.

وجه تسميه نجف اشرف

نجف،نامى عربى بوده،به مكان مستطيل شكلى اطلاق مى شود كه از اراضى اطراف خود بلندتر است و هميشه آب در اطراف آن جمع مى شود ولى هيچگاه به بالاى آن نمى رسد. (2)

كلمۀ نجف از دو واژه عربى«نى»و«جف»تشكيل شده است.«نى»نام درياچه اى قديمى در نزديكى كوفه بوده كه وسعت زيادى داشته و مشهور به«النى»بوده. (3)و واژه جف هم به معنى خشك و خشك شده است. (4)اين شهر را به سبب آن كه با خشك شدن درياى نى،پديدار گشت،«نى جف»و«النى جف»ناميده و اين اسامى به مرور زمان و در زبان محاوره اى به نام«نجف»تغيير شكل يافته اند. (5)

در همين باره،روايتى از امام صادق عليه السّلام نقل شده است به اين مضمون:نجف كوه بسيار بزرگى بود كه به بزرگى آن،كوه ديگرى نبود و پسر حضرت نوح عليه السّلام به

ص: 44


1- -قزوينى،زكريا بن محمود بن محمد،آثار البلاد و اخبار العباد،ترجمه جهانگير ميرزا قاجار،تصحيح مير هاشم محدث،تهران،اميركبير،1373،ص 495؛روايات ديگرى نيز در اين باره ذكر شده است كه مضمون آنها تقريبا در اين جا آمد.
2- -موسوعة النجف الاشرف،الجزء الاول،النجف قديما،ص 157؛رجبى،محمد حسين،كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،تهران،دانشگاه امام حسين،1378،ص 498.
3- -ماهر،سعاد محمد،مشهد امام على فى النجف و مابه الهدايا و التحف،قاهره،دار المعارف،1969 م،ص 87.
4- -معين،محمد،فرهنگ فارسى،چاپ سوم،تهران،اميركبير،1356،ذيل واژه جف.
5- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 9.

آن حضرت گفته است كه براى مصون بودن از آب بر بالاى آن مى روم،آنگاه به كوه وحى مى شود كه اى كوه،آيا به او پناه مى دهى؟كوه در سرزمين شام قطعه قطعه مى شود و به شكل ريگ و شن در مى آيد و سپس به درياى بزرگى به نام نى تبديل مى شود و پس از آن مى خشكد. (1)

در حال حاضر،نام نجف به صفت«اشرف»مزين شده و اين امر به سبب آن است كه امام على عليه السّلام پس از حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله اشرف ترين مخلوقات است. (2)

پيدايش نجف اشرف

شكل گيرى شهر نجف به زمانى باز مى گردد كه مزار امام على عليه السّلام آشكار شد.نبود اطلاعات مستند از نجف در متون تاريخى،نشانگر آن است كه پيش از اين تاريخ،نجف، شهرت چندانى نداشت.

هنگامى كه حضرت على عليه السّلام در شامگاه 21 ماه رمضان سال 40 ق به شهادت رسيدند (3)بنابر وصيت ايشان،جسد را بر شترى گذاشته،رها ساختند و جايى كه شتر زانو زد،آن را به خاك سپردند.محل دفن ايشان تا مدتها به سبب ترس از دشمنان مخفى بود و كسى از محل آن آگاهى نداشت زيرا ممكن بود خوارج كه از دشمنان سرسخت ايشان بودند و همچنين سپاهيان معاويه كه تا كوفه نيز تاخت وتاز مى كردند،نسبت به آن مرقد مقدس بى حرمتى هايى صورت دهند.اين وضعيت ادامه يافت (4)تا آن كه سرانجام

ص: 45


1- -همان.
2- -الغروى،السيد محمود،الحوزة العلمية فى النجف الاشرف،بيروت،دار الاضواء،1414 ق،ص 13.
3- -دايرة المعارف تشيع،ج 2،تهران،سازمان دايرة المعارف تشيع،1368،صص 343-342.
4- -همين مخفى بودن مزار امام براى مدت زمانى،سبب شد كه مكانهاى گوناگون به عنوان آرامگاه آن امام مطرح شود.يكى از اين مكانها«كرخ بغداد»است و ديگرى منزل ايشان.اما بودن مرقد امام در نجف، قطعى تر از ساير نقاط است،زيرا از يك سو نجف در نزديكى كوفه قرار دارد،در حالى كه بغداد در فاصلۀ دورى از كوفه واقع است و در آن شرايط سخت و پرآشوب،بعيد است خانوادۀ ايشان خواسته باشند جسد مبارك را به مكان دورترى انتقال دهند،و از سوى ديگر روايات و احاديث متعددى وجود دارد كه هرگونه شك و شبهه پيرامون محل مزار امام را از بين مى برد و نجف را به يقين آرامگاه امام معرّفى مى كند.

مزار مطهر امام آشكار شد. (1)

با هويدا شدن مزار امام،شهر نجف مورد استقبال و توجه عمومى قرار گرفت و عمران و آبادانى آن آغاز شد.بديهى است،در ابتدا سعى و كوشش دوستداران امام، پيرامون بهينه سازى و تزيين ساختمان و بارگاه آرامگاه حضرت على عليه السّلام بود.اما با افزايش جمعيت و گسترش شهر،ايجاد و احداث ساير بناها و عناصر شهرى مورد توجه قرار گرفت،به طورى كه در حال حاضر،نجف يكى از شهرهاى مهم جهان اسلام به شمار مى آيد.

پيشينه تاريخى نجف اشرف

گرچه در متون،اشارۀ چندانى به نام نجف در ادوار كهن تاريخى نشده است اما گفته مى شود كه كشتى نوح عليه السّلام در آن جا نشست و فرزندان نوح عليه السّلام در اين مكان روزگار گذراندند و پس از زياد شدن نسل در سراسر جهان پراكنده شدند.

همچنين در منابع تاريخى آمده است كه نجف،منزل حضرت ابراهيم عليه السّلام بوده است. (2)اما بيش از اين دربارۀ پيشينه نجف تا پيش از دهه هاى نخستين اسلام و دفن امام على عليه السّلام در آن،اطلاعى در اختيار نيست.

حيره و نجف

در برخى متون قديمى،نام نجف همراه با نام«حيره»ذكر شده است.

«حيره در ثلاثة مايلى كوفه قرار دارد و مكانى است كه در محلى است كه اكنون نجف

ص: 46


1- -دربارۀ زمان آشكار شدن مزار و همچنين فردى كه مرقد امام را كشف كرد،در متون اختلاف رأى وجود دارد.بسيارى از مورخان،كشف مزار را در زمان هارون الرشيد و توسط وى دانسته اند.اما شمارى ديگر،اين امر را در تاريخ ديگرى ذكر كرده اند.درباره اين موضوع در فصل سوم كتاب به طور مشروح بحث شده است.
2- -مجموعه زندگانى چهارده معصوم،ج 1،صص 477-475.

ناميده مى شود.» (1)

«حيره در سه ميلى كوفه و بر نجف واقع است.» (2)

«حيره در حدود يك فرسخ از كوفه فاصله دارد...حيره در محلى است كه به آن نجف گويند.» (3)

حيره كه اكنون اثرى از آن بر جاى نيست،به همراه شهر انبار در زمان فرمانروايى «بخت النصر»پادشاه مشهور بابل ساخته شد.پس از مرگ بخت النصر،مردم از حيره به انبار مهاجرت كردند و به همين دليل حيره رو به انحطاط نهاد.اين وضعيت 150 سال ادامه يافت تا آن كه عمرو بن عدى،مقرّ حكومت خود را به حيره منتقل كرد و سبب آبادانى مجدد آن شد. (4)

پيش از اسلام،حيره قلمرو حكومت آل مناذره بود.حاكمان عرب حيره،مسيحى و از تيرۀ لخمى بودند و با داشتن حكومتى خودمختار،به دولتهاى ايرانى وابستگى داشتند.

حيره در غرب ايران،كشور را در مقابل روميها و اعراب حفظ مى كرد.ازاين رو،زمانى كه مسلمانان آن جا را فتح كردند،مقدمات نفوذ مسلمانان به داخل ايران فراهم شد.

حيره كه در آن ايام،يكى از پايگاههاى مهم مسلمانان بود،با احداث كوفه در نزديكى آن رو به افول نهاد، (5)تا آن كه در اوايل حكومت معتضد عباسى،اواخر قرن سوم،كاملا ويران شد و در قرن چهارم،اثرى از حيره بر جاى نبود.

به سبب آن كه حيره پيش از اسلام يكى از پايگاههاى مسيحيان و همچنين مركز حكمرانى عراق در آن زمان بود،آثار و بناهاى مهم و متعددى در آن وجود داشت كه از2.

ص: 47


1- -ياقوت حموى،شهاب الدين ابى عبد اللّه،معجم البلدان،ج 2،بيروت،دار صار،1399 ق،ذيل مدخل حيره.
2- -ابن واضح يعقوبى،احمد بن ابى يعقوب،البلدان،ترجمه محمد ابراهيم آيتى،تهران،بنگاه ترجمه و نشر كتاب،1356،ص 88.
3- -ابو الفداء،تقويم البلدان،ترجمه عبد المحمد آيتى،تهران،بنياد فرهنگ ايران،1349،ص 339.
4- -كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،ص 111.
5- -گفته مى شود كه كوفيان در زمان ساختن كوفه از مصالح كاخهاى حيره استفاده كردند و آن مصالح را به منزله جزيۀ ساكنان مسيحى حيره به شمار آوردند و اين عمل،روند انحطاط حيره را سرعت بخشيد؛به نقل از: كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،ص 112.

ميان آنها مى توان به دير الحريق،دير مارت مريم،دير هند الكبرى،دير هند الصغرى،دير عبد المسيح و... (1)و همچنين قصر الابيض،قصر الغرس،قصر الحمراء اشاره كرد. (2)در برخى متون،اين مكانها را متعلق به نجف دانسته اند،اين امر از آن جا ناشى مى شود كه مؤلفان اين آثار،حيره و نجف را يكى مى دانستند.

كوفه و نجف

كوفه با نجف،ارتباط نزديكى دارد؛نخست به سبب آن كه بخش مهمى از دوران زندگى امام على عليه السّلام و تاريخ اسلام با اين شهر پيوند دارد و در همان جا امام به شهادت رسيدند و دوم به سبب آن كه در برخى منابع تاريخى،مزار امام در نزديكى كوفه ذكر شده است.

«به كوفه،مشهد امير المؤمنين على رضى اللّه عنه نهاده است.بهرى گويند در زاويه درگاه مسجد آدينه نهاده اند و بهرى گويند به دو فرسنگى نهاده است. (3)

«تربت امير المؤمنين در كوفه است،بعضى از كوفيان مى گويند در گوشۀ مسجد جامع است...مؤلّف كتاب مى گويد در اين موضع دكانى ديدم و بعضى مى گويند بر دو فرسنگى كوفه است،در آن جا تربتى ديدم.» (4)

«كوفه شهركى است بر لب رود فرات نهاده و بناى وى سعد بن ابى وقاص كرده است و روضۀ امير المؤمنين على بن ابى طالب كرّم اللّه وجه در آن جاست.» (5)

«به طرف قبله به دو فرسنگ كوفه،مشهد حضرت امير المؤمنين على مرتضى است و

ص: 48


1- -الخليلى،جعفر،موسوعة العتبات المقدسه،قسم النجف،1،ص 55-28؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1، ص 17-26.
2- -همان،صص 60-58؛همان ص 18.
3- -اصطخرى،ابو اسحق ابراهيم،مسالك و ممالك،به اهتمام ايرج افشار،تهران،علمى و فرهنگى،چاپ سوم، 1368،ص 84.
4- -جيهانى،ابو القاسم بن احمد،اشكال العالم،ترجمه على بن عبد السّلام كاتب،تصحيح فيروز منصورى، مشهد،موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس،1368،ص 98.
5- -حدود العالم من المشرق الى المغرب،به كوشش منوچهر ستوده،تهران،كتابخانه طهورى،1362،ص 154.

آن را مشهد غروى خوانند.» (1)

كوفه،يكى از شهرهايى است كه مسلمانان عرب در صدر اسلام آن را بنياد نهادند، مورخان سال احداث كوفه را به اختلاف،سالهاى 15،17 و 19 هجرى قمرى ذكر كرده اند. (2)

دربارۀ علت انتخاب مكان كوفه،روايات و تفاسير گوناگونى وجود دارد،گفته مى شود پس از اين كه مسلمانان،عراق را فتح كردند و سپاهيان اسلام در قادسيه مستقر شدند،سعد بن ابى وقاص-فرمانده سپاه مسلمانان-از عمر درخواست كرد تا اجازه دهد شهرى براى سپاهيانش در آن اطراف بسازد.عمر با اين شرط كه ميان آنها فاصلۀ زيادى نباشد،با احداث شهر كوفه موافقت كرد.سعد ابى وقاص به چند جا رفت اما هيچ يك را به غير از مكان ساخت كوفه مناسب نديد.شهر كوفه در شمال حيره و بر كرانۀ رود فرات انتخاب شد.

هواى مطبوع،آب فراوان،وجود چشم اندازهاى جغرافيايى متفاوت شامل رودخانه، صحرا،درياچۀ نمك و مرداب كه هريك به تنهايى معايبى داشتند،اما در تلفيق با يكديگر،نوعى حالت تكميلى را به وجود آورده بودند،همراه با قرار داشتن آن،بر سر راههاى مكه و بغداد از جمله عواملى هستند كه مورخان براى سكونت انسان،داراى اهميت و براى انتخاب مقرّ كوفه،مؤثّر دانسته اند. (3)

هدف نخستين ايجاد كوفه،داشتن پايگاهى نظامى و همچنين مكانى براى استقرار سپاهيان در مرزهاى شمالى قلمرو اسلام بود.ازاين رو،ابتدا مسجدى ساخته شد و سپاهيان عرب در اطراف آن سكنى گزيدند.اين سكونتگاهها از نى ساخته و به هنگام جنگ برچيده مى شدند و پس از بازگشت از نبرد،دوباره بنا مى گرديدند.پس از آتش3.

ص: 49


1- -مستوفى قزوينى،حمد اللّه،نزهة القلوب،تصحيح محمد دبير سياقى،قزوين،1378،ص 70.
2- -كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،ص 99.
3- -جعيط،هشام،كوفه،پيدايش شهر اسلامى،ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1368،صص 84-83.

سوزى مهيبى كه در شهر رخ داد،عمر به سعد اجازه داد كه در ساخت مساكن از خشت استفاده شود. (1)درواقع در دوران عمر و عثمان و امام على عليه السّلام،شهر كوفه با معمارى و مصالح بسيار ساده و ابتدايى پايه گذارى شد.

پس از چندى،كوفه مورد توجه اعراب قرار گرفت و اهميت يافت،به طورى كه در ايام حكومت امام على عليه السّلام به عنوان مركز حكومت آن حضرت برگزيده شد(سال 36 هجرى قمرى)و به مدت چهار سال تا زمان شهادت امام در مسجد كوفه،شاهد حوادث و وقايع سياسى و سرنوشت ساز و مهمى بود. (2)بعد از امام على عليه السّلام،كوفه به مدت كوتاهى مركز حكومت امام حسن عليه السّلام بود و پس از آن،امويان بر آن حاكم شدند (نقشه 4).

در دورۀ امويان،كوفه در اوج رونق بود،با به قدرت رسيدن عباسيان،ابو العباس سفاح در كوفه اعلام حاكميت كرد. (3)در سال 245 قمرى و در دوران خلافت منصور عباسى،با ساخت شهر بغداد،مركز خلافت عباسيان به اين شهر انتقال يافت و از اهميت كوفه به شدت كاسته شد،گرچه همواره اين مكان،مركز فعاليتهاى سياسى مخالفان خلفا بود. (4)

كوفه افول كرده اما تقدس شيعى خود را به نجف واگذاشته است و شايد يكى از دلايل ديگر انحطاط و ركود كوفه،پيدايش و شكل گيرى شهر نجف باشد.اكنون كوفه در نزديكى شهر نجف و در فاصلۀ 10 كيلومترى شمال آن قرار دارد.1.

ص: 50


1- -كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،صص 105-102.
2- -نگاه كنيد به:كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،صص 199-186.
3- -همان،صص 409-403.
4- -همان،ص 411.

ص: 51

رخدادهاى تاريخى نجف اشرف

اشاره

شهرت و اهميت شهر نجف به سبب وجود مرقد امام على عليه السّلام است،تا پيش از كشف مزار آن امام،نام اين شهر به طور ضمنى و در شرح حوادث و وقايع،به ويژه در جنگهاى اعراب و ايرانيان آمده است.بنابراين،از رخدادهاى گوناگون اين مكان تا قرن چهارم هجرى اطلاع مستند و دقيقى در اختيار نيست.در اين جا به اختصار مهمترين وقايع سياسى و تاريخى نجف را از قرن چهارم قمرى به بعد پى مى گيريم.

حادثۀ مرّة بن قيس

اين واقعه در قرن چهارم قمرى رخ داد و طىّ آن،قيس كه مردى فاسق بود،به قصد انتقامجويى با گروهى به سوى نجف حركت كرد.وقتى مردم از نيّات وى آگاهى يافتند، مانع ورودش به شهر شدند؛پس از شش روز درگيرى،او گوشه اى از حصار شهر را خراب كرد و از آن جا وارد شهر شد.هنگامى كه قيس قصد داشت مرقد امام را نبش قبر كند،توسط فردى به نام«اصبحان»به قتل رسيد. (1)

حادثۀ مشعشعى

على بن محمد مهدى در نيمۀ قرن نهم،پس از پدر به حكومت رسيد.المشعشع، قلمرو خود را از اهواز تا بغداد گسترش داد.او در سال 844 ق بر نجف استيلا يافت و نسبت به مزار امام هتك حرمت كرد؛سنگ قبر امام را آتش زد و فضاى حرم را به آشپزخانه اى براى خود و سپاهيانش تبديل نمود.المشعشع كه از سال 841 ق بر مسند قدرت نشست تا سال 862 كه به ديار باقى شتافت،اعمال زشت و ننگينى نسبت به عتبات عاليات انجام داد و خرابيهاى زيادى به بار آورد. (2)

ص: 52


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 321.
2- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 321؛موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 159.

محاصرۀ نجف به وسيله تركان عثمانى

در طول تاريخ نجف،ايرانيان در سازندگى و ادارۀ آن نقش مهمى داشته اند و در بيشتر اوقات،حكومتهاى ايرانى بر نجف حاكم بوده اند.در ايّام سلطنت سلطان سليم عثمانى،صفويان،حكومت نجف را در اختيار داشتند امّا شاه سليم عثمانى در سال 1032 ق به قصد فتح نجف،شهر را محاصره كرد.او شمار زيادى سپاهى و مقدار فراوانى تجهيزات جنگى با خود آورده بود مردم دروازه هاى شهر را بستند و با سنگ و كلوخ به نبرد با بيگانگان پرداختند.سلطان سليم كه نتوانست بر شهر مسلط شود آن جا را ترك كرد و مردم نجف كه با دست خالى بر عثمانيهاى مسلح پيروز شده بودند،اين پيروزى را معجزه اى از جانب حضرت امير دانستند. (1)

تركان عثمانى در نجف

عثمانيها كه يكى از آرزوهايشان دستيابى بر عراق و شهرهاى آن بود،حملات متعددى به اين نواحى كردند اما در بسيارى از آنها ناموفق بودند.در ايام حكومت سلطان مراد،(در گذشته به سال 1049)هنگامى كه عثمانيها چندين بار قصد فتح بغداد را كردند،در نجف ميان سپاهيان او و سپاهيان شاه عباس اول درگيريهايى پيش آمد ولى او موفق به فتح نجف نشد اما سرانجام سردار او،كنج عثمان،پس از غلبه بر سپاهيان قزلباش صفوى،نجف را از اختيار آنها خارج كرد و در قلمرو حكومت عثمانيان درآورد (سال فتح نجف به اختلاف سال 1041 و 1049 ق ذكر شده است). (2)

نادر شاه در نجف

هنگامى كه نادر به قدرت رسيد،كوشيد تا مجددا قدرت ايرانيان در نجف حاكم شود.او چندين بار براى حرم امام على عليه السّلام هدايايى فرستاد و در سالهاى 1155-1153 ق

ص: 53


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 322.
2- -همان،ص 324؛موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،صص 162-161.

ضمن ارسال هدايايى،حرم را تعميرات اساسى كرد. (1)نادر شاه پس از پيروزى در نبرد با حاكمان عثمانى و تسخير نجف،در سال 1156 ق قراردادى با احمد پاشا منعقد كرد كه براساس آن ايرانيان مى توانستند به راحتى به زيارت اماكن مقدسه در عراق بروند.

نادر شاه پس از فتح نجف،به زيارت كربلا و نجف رفت و دستور داد تعميرات اساسى در اماكن مقدس اين دو شهر انجام شود. (2)

وهّابيون در نجف

پس از ظهور بدعت وار محمد بن عبد الوهاب و نشر افكار و عقايد وهّابيون به همت و كوشش سعود بن عبد العزيز،وهّابيون،قدرت زيادى يافتند و تهاجمات خود را به اماكن مقدس شيعه آغاز كردند.آنها چندين بار براى تسخير نجف به شهر حمله بردند،اما با وجود قتل و غارت فراوان،موفق به فتح آن نشدند.

در سال 1216 ق آنها به كربلا هجوم آوردند و با كشتار و خرابيهاى فراوان،فاجعۀ بزرگى براى مردم اين شهر پيش آوردند.در سال 1217 ق،عبد العزيز وهّابى بر كربلا تسلط يافت و با كشتار شمارى از علما و مجاوران اين شهر مقدس در روز عيد غدير، همگان را داغدار كرد. (3)

در سال 1221 ق وهّابيها به نجف تاختند اما موفق به فتح آن نشدند. (4)

اختلافات داخلى در نجف

ساكنان عرب نجف از گروهها و تيره هاى گوناگون هستند.از ميان آنها دو گروه زكرت

ص: 54


1- -مروى،محمد كاظم،عالم آراى نادرى،تصحيح محمد امين رياحى،تهران،زوار،1364،ج 3،صص 930- 924؛موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 164.
2- -عالم آراى نادرى،ج 3،صص 932-930؛موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،صص 165-164.
3- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 326-325،صنيع الدوله،محمد حسن خان،تاريخ منتظم ناصرى،ج 3، ص 78،تصحيح محمد اسماعيل رضوانى،تهران،دنياى كتاب،1367،ص 78.
4- -پيرامون اين رخداد تاريخى به پيوست شماره دو بنگريد.

و شمرت درپى اختلافاتى كه ميانشان در قرن سيزدهم رخ داد،با يكديگر به نبرد پرداختند.حوادثى كه اين دو گروه در اواخر قرن سيزدهم و دهه هاى نخستين قرن چهاردهم قمرى در نجف به وجود آوردند،يك سرى از مجموعه حوادث دردناك تاريخ شهر نجف به شمار مى آيد.مهمترين درگيريهاى ميان آنها در سال 1327 ق رخ داد كه در واقع تبديل به جنگ داخلى شد؛يكى از مسببين حادثه سيد مهدى آل سيد سلمان،برادر رئيس قبيله زكرت بود. (1)هرچند پس از سالها سرانجام درگيريهاى ميان اين گروه به پايان رسيد،اما سكونت در محلى جداگانه بين آنها خاتمه نيافت و اكنون افراد زكرت در محله هاى العماره و الحويش و بخشى از محله البراق و شمرتيها در محله المشراق و بخشى از محله البراق زندگى مى كنند. (2)

نجف در دورۀ سلطۀ انگليسيها

پس از شروع جنگ جهانى اول،انگليسى ها از جنوب وارد عراق شدند،تركهاى عثمانى كه موقعيت خود را در خطر ديدند،در مقابله با بيگانگان،با مردم عراق اتحاد يافتند اما وقتى تعدادى از سربازان فرارى از نيروهاى ترك به شهر نجف پناهنده شدند، تركها براى استرداد آنها به شهر حمله بردند و با اين كه شدت عمل به خرج دادند، نتوانستند بر مردم خشمگين غلبه كنند و به اجبار شهر را ترك گفتند و در نجف، حكومتى متشكل از فرهيختگان واعيان شهر حاكم شد.اين شورش مردم نجف از محدودۀ شهر فراتر رفت و نواحى اطراف را فراگرفت و مقدمات سقوط تركهاى عثمانى را فراهم كرد.اين واقعه در سال 1333 ق1915/ م رخ داد. (3)

پس از خاتمه جنگ جهانى و پيروزى متفقين،انگليسى ها بر عثمانيان پيروز شدند و عراق تحت سلطۀ آنان درآمد.نمايندۀ انگليس با حكومت موقت رهبران محلى نجف

ص: 55


1- -همان،صص 334-329؛موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 171.
2- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 399.
3- -همان،صص 345-344؛عراق 1900-1950،تاريخ سياسى،اجتماعى و اقتصادى،ص 164.

موافقت كرد،اما مردم همچنان با بيگانگان مخالف بودند و در سال 1336 ق1918/ م سر به شورش نهادند.انگليسى ها شهر را محاصره كردند و براى شكستن مقاومت مردم،مانع جريان يافتن آب به شهر شدند و از ورود مواد غذايى به داخل شهر جلوگيرى به عمل آوردند.با تداوم محاصره،مردم تسليم شدند و انگليس ها پس از دستگيرى سران قيام مردم،تعدادى از آنها را اعدام و شمارى را به هند تبعيد كردند و بقيه را به زندان فرستادند. (1)

قيام مردم و مخالفت روحانيون و علماى نجف با حكومت بريتانيا ادامه يافت و هر چند گاه يك بار شورش و خيزشى صورت مى گرفت تا سرانجام در سال 1339 ق/ 1921 م حكومت مشروطۀ عراق تحت قيمومت انگلستان تشكيل شد و در سال 1351 ق 1932 م،عراق رسما استقلال يافت. (2)

شهر نجف از آغاز تاكنون

اشاره

2-6 شهر نجف از آغاز تاكنون شهر نجف،مركزى مذهبى به حساب مى آيد كه علت وجود آن،مزار امام على عليه السّلام است.به عبارت ديگر،پس از آن كه نجف با آشكار شدن مزار حضرت على عليه السّلام به صورت شهر مقدسى شكل گرفت،از يك مكان كم اعتبار به شهرى پرجمعيت و بزرگ تبديل شد.اين روند تحولات شهرى نجف را در سه دورۀ زمانى مى توان بررسى كرد:

دورۀ اول از قرن چهارم هجرى تا قرن نهم

شروع اين دوره را قرن چهارم هجرى مى توان دانست،يعنى زمانى كه عضد الدوله ديلمى به زيارت مزار امام رفت و دستور ساختن حرم علوى را داد.اين دوره تا قرن نهم كه آغاز ركود نسبى نجف است،ادامه پيدا مى كند.

هنگامى كه آل بويه به قدرت رسيدند،نجف،بيشتر مورد توجه زوّار بود.گفته

ص: 56


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 352؛عراق،1950-1900،صص 183-182.
2- -عراق،1950-1900،ص 233.

مى شود كه هنگام آمدن عضد الدوله ديلمى به نجف،اين شهر حدود شش هزار نفر جمعيت داشت كه 1700 نفر آنها از علويان بودند. (1)با توجهات خاص آل بويه،مقدمات رشد و توسعۀ شهر نجف فراهم آمد.از آن پس شهر رو به آبادانى نهاد و در آن بناهاى متعددى شامل مدارس دينى،مساجد،تكايا،كتابخانه ها،ساختمانهاى بزرگ و بازارهاى شلوغ و وسيع احداث شد.بديهى است كه مهمترين اقدامات در نجف يكى در ساخت و ساز حرم و بناهاى وابسته به آن و ديگرى در تأمين آب موردنياز شهر متمركز بوده است.

در همين دوران اقتدار و شكوه نجف است كه ابن بطوطه از شهر بازديد به عمل مى آورد:

«اين شهر نيكو در زمينى پهناور و سخت واقع شده است و يكى از بهترين و پرجمعيت ترين شهرهاى عراق مى باشد كه بازارهاى خوب و تميز دارد.از باب الحضرة وارد نجف شديم و بعد از عبور از بازار بقالان و طباخان و خبازان به بازار ميوه فروشان و خياطان و قيصريه و بازار عطاران رسيديم...روبروى مقبره[امام]،مدارس و زوايا و خانقاههايى قرار دارد كه داير و با رونق مى باشد.» (2)

ابن بطوطه كه در نيمۀ اول قرن هشتم نجف را ديده است،دربارۀ حرم مطهر حضرت نيز اطلاعات مفيدى ارائه كرده است. (3)

در همين دوره است كه شيخ طوسى با تشكيل مجلس درس خود در نجف،مقدمات تشكيل حوزه علميه نجف را فراهم مى كند و صاحبان قدرت در تأمين آب نجف مى كوشند.

عطا ملك جوينى در اواخر قرن هفتم از انبار تا نجف،نهرى حفر كرد كه هزينه زيادى داشت،سپس در دو سمت نهر،ساختمانها و آباديهايى ساخت كه تعدادشان را حدود 1500 قريه ذكر كرده اند.او با اين عمل خود،اراضى باير و غيرزراعى را به زمينهاى زراعى داير و وسيع تبديل كرد.اين نهر به نام«كرى سعد»شهرت يافت. (4)شاه اسماعيل و5.

ص: 57


1- -موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 147؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 406.
2- -سفرنامۀ ابن بطوطه،ترجمه محمد على موحد،تهران،علمى و فرهنگى،1368،ج 1،ص 184.
3- -براى آگاهى بيشتر،ر.ك:سفرنامه ابن بطوطه،ج 1،صص 187-184.
4- -موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 155.

شاه تهماسب صفوى نيز همچون بسيارى از بزرگان در انتقال آب فرات به نجف به روشهاى گوناگون كوشيدند. (1)

عمران و آبادانى نجف در اين دوران به اندازه اى بود كه حتى حوادث طبيعى نيز مانع عمده اى براى پيشرفت آن نبود،به طورى كه زلزلۀ سال 590 ق،با آن كه سبب شكست و فرونشستن زمين و بسيارى از بناهاى نجف شد،اما نتوانست سبب زوال و ركود شهر شود. (2)

دورۀ دوم از قرن نهم تا اواسط قرن سيزدهم

اين دوره را مى توان از قرن نهم تا اواسط قرن سيزدهم دانست.در اين ايام نجف نتوانست شكوه و جلال خود را حفظ كند و با ركود مواجه شد.دو عامل در ايجاد اين وضعيت مؤثر بودند:

يك-جنگهاى صفويان و عثمانيان:ايرانيان تمايل و اشتياق خاصى نسبت به نجف و مرقد امام عليه السّلام داشتند و يكى از عوامل مهم رونق اين شهر،كمكها و ساخت وسازهايى بود كه ثروتمندان و بزرگان ايرانى صورت مى دادند.در زمان عثمانيها،روابط تيره ميان دو دولت و ممانعت عثمانيها از فعاليتهاى سازندۀ ايرانيان در نجف سبب شد كه از رونق و توسعۀ شهر نجف كاسته شود. (3)

يكى از جهانگردان غربى كه در همين ايام به نجف آمده است،مى نويسد:

«يكى از ساكنان نجف به من گفت:عقب افتادگى اين شهر پس از درگذشت شاه تهماسب شاه ايران،در سال 984 ق،كه به اين مركز عنايت ويژه اى داشت،پيش آمد.» (4)

دو-شيوع بيمارى هاى كشنده:در اين دوره زمانى بيماريهاى همه گير چندين بار در نجف شايع شد كه از سويى سبب مرگ ومير تعداد زيادى از ساكنان شهر شد و از سوى ديگر، مهاجرت گستردۀ مردم به حومه شهر و ساير نقاط را به همراه داشت.

ص: 58


1- -دايرة المعارف فارسى،ج 2،بخش 2،مدخل نجف.
2- -موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 145.
3- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 407.
4- -همان.

از ميان بيماريهاى همه گير،طاعون،بيش از همه در نجف سبب تلفات جانى شد.از مهلك ترين طاعونهايى كه شايع شد مى توان به طاعونهاى سال 963 ق،سال 1045 ق، سال 1802 ق و طاعون معروف به«ابو جفجير»در سال 1187 ق اشاره كرد.در اوايل قرن سيزدهم نيز چند بار بيمارى طاعون شيوع يافت كه طاعون مشهور به«دعدوش»با سيصد نفر تلفات روزانه،در رمضان سال 1246 قمرى،بيش از طاعونهاى ديگر،سبب كاهش جمعيت نجف شد. (1)

نجف در اين دوره،پذيراى جهانگردان بسيارى بود.غربيها كه با اهداف گوناگون به ناحيه مى آمدند،پس از بازگشت به وطن،نتايج مشاهدات و تحقيقات خود را به چاپ مى رساندند.اما فقط برخى بزرگان مسلمان كه براى زيارت به نجف مى آمدند،شرح سفر خود را مى نوشتند.در بيشتر سفرنامه ها،مطالب مربوط به نجف،پيرامون مرقد مطهر،ساختمان،تزيينات و ساير موضوعات وابسته است و فقط در برخى از سياحت نامه ها به شهر و وضعيت آن بر مى خوريم.

پدروتكسيرا،يكى از جهانگردانى است كه در سال 1013 ق نجف را ديده است:

«اين شهر بسيار بزرگ بوده،زيرا تعداد منازل آن،در پنجاه و يا شصت سال پيش به شش يا هفت هزار واحد مى رسيده است،بسيارى از خرابه هاى اين منازل نشان مى دهد كه آنها فراخ و داراى ساختمان نيكو بوده اند،اما امروز،تعداد منازل مسكونى از پانصد باب فراتر نمى رود و ساكنان آنها مردمانى ته دست و نادارند.يكى از ساكنان نجف به من گفت:عقب افتادگى اين شهر پس از درگذشت شاه تهماسب...پيش آمد،وى به سخنان خويش چنين ادامه داد:شما خرابه هاى بازارهايى را كه به صورت مجتمع بوده، مشاهده مى كنيد.ساختمان اين بازارها نشانگر عظمت گذشتۀ اين شهر است.

اين سرزمين وابسته به ترك است،ليكن حاكم آن يك پادشاه عرب است كه به آنان ماليات مى پردازد.معمولا در اين شهر يك گروه نگهبان وجود دارد كه بدنه آن از پنجاه سرباز ترك تشكيل مى شود.اما اين سربازان در هنگامى كه من در آن جا بودم،در شهر8.

ص: 59


1- -همان،ص 408.

حضور نداشتند.زيرا بغداد به خاطر جنگ با ايران،آنها را فراخوانده بود.» (1)

تاورنيه جهانگرد ديگرى است كه در نيمه هاى قرن يازدهم هجرى از نجف ديدن كرده است.وى ضمن بررسى علل كاهش زوّار ايرانى،دربارۀ نجف مى نويسد:

«در اين قصبه،سه چهار چاه آب هست كه آبشان تقريبا شور است و نهر خشكى هم ديده مى شود كه مى گويند شاه عباس حفر كرده تا آب فرات را به كوفه بياورد.در اين آبادى غير از خرما و انگور و بادام...چيز ديگرى پيدا نكرديم». (2)

ميرزا ابو طالب خان نيز كه در سال 1217 ق به نجف آمده،مى نويسد:

«دور شهر نجف حصار با بروج مستحكم است.خندق نداشت.در اين ولايت مبلغى از سركار هند براى غربا و مستحقين نجف رسيده بود.به سبب خوف وهابى،مصرف آن را در حفر خندق اليق[سزاوارتر]دانسته به اذن عامه به ساختن آن اشتغال دارند.» (3)

با توجه به اين نوشته مى توان حدس زد كه يكى ديگر از عوامل انحطاط و ركورد نجف در آن ايام،وهّابيّون بودند؛مخالفت شديد آنها با رونق گرفتن مزارات متبركۀ جهان شيعه،آنچنان مردم را آزرده بود كه از ترس،احتياط مى كردند و به اجبار از توجه و اقامت در نجف و ساير شهرهاى مذهبى خوددارى مى ورزيدند.

دورۀ سوم از نيمۀ قرن سيزدهم شروع مى شود و تا زمان حال

از نيمۀ قرن سيزدهم شروع مى شود و تا زمان حال ادامه مى يابد.در اين دوره،نجف، دوباره رونق و شكوه خود را بازيافت و روزبه روز بر اهميت آن افزوده شد.اديب الملك كه در سال 1273 ق براى زيارت به نجف رفته است،مى نويسد:

«دور شهر نجف اشرف به قدر چهار هزار قدم است.به قدر دو هزار و هفتصد و پنجاه درب خانه كوچك و بزرگ است،به قدر سى دكان دارد.به قدر هزار دستگاه عبابافى دارد.هفت حمام دارد...چهارصد مسجد دارد و علت بسيارى مساجد اين است

ص: 60


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 407.
2- -سفرنامه تاورنيه،ترجمه ابو تراب نورى،تصحيح حميد شيرانى،تهران،سنايى،1363،ص 163.
3- -مسير طالبى يا سفرنامه ميرزا ابو طالب خان،به كوشش حسين خديو جم،تهران،انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى،چاپ دوم،1363،ص 417.

كه چون در اوايل مردم جرأت نداشتند كه مهر بگذارند و در مساجد بزرگ نماز كنند، لهذا در اكثر خانه ها،مسجدهاى كوچك ساخته اند كه سه نفر و چهار نفر نماز مى كرده اند». (1)

ناصر الدين شاه نيز كه در سال 1287 ق به نجف آمده است،در خاطرات سفر خود مى نويسد:

«شهر،قلعۀ محكم از آجر دارد...داخل دروازه شده،راسته بازار وسيع،پاك و تميز قشنگى داشت،به بازار نرسيده اول ميدانى است طولانى،در گوشه آن سربازخانه است.بالا خانه جلو ميدان است.حاكم عثمانى آن جا مى نشيند.» (2)

و مؤلف كتاب از حريم تا حرم،نجف را در سال 1304 قمرى،اين گونه توصيف كرده است:

«دروازۀ محكم و قلعۀ آجرى خوبى دارد.شهر در بلندى واقع است.بسيار باشكوه و تقريبا چهار هزار خانوار دارد.» (3)

نجف در اين دوران و به ويژه در قرن چهاردهم،مورد توجه بيشترى قرار گرفت و شرايط لازم براى زندگى همراه با آرامش و امنيت فراهم شد تا افرادى با مليتهاى گوناگون با آسايش خاطر در آن زندگى كنند.افزون بر آن،كشيده شدن سيمهاى تلگراف، لوله كشى آب،استفاده از برق سراسرى،احداث جاده هاى ارتباطى و تهيه و اجراى طرحهاى عمرانى و شهرسازى همراه با احداث مدارس دينى و مدارس جديد، كتابخانه ها و چاپخانه ها،شهر نجف را به آن ميزان از آبادانى رساند كه اكنون يكى از مراكز سياسى بزرگ عراق است و از نظر تعداد جمعيت پس از شهرهاى بغداد،موصل و بصره،چهارمين شهر كشور به شمار مى آيد.9.

ص: 61


1- -سفرنامه اديب الملك به عتبات،تصحيح مسعود گلزارى،تهران،دادجو،1364،ص 193.
2- -شهريار جاده ها،صص 126-125.
3- -از حريم تا حرم،سفرنامه ابو الحسن خان فخر الملك(اردلان)به عتبات،به كوشش محمد رضا عباسى، تهران،سازمان اسناد ملى ايران،1372،ص 49.

عناصر كالبدى شهر نجف

2-7 عناصر كالبدى شهر نجف

حرم امام على عليه السّلام

مرقد مطهر حضرت على عليه السّلام در محوطه اى محصور به شكل چهارگوش در مركز شهر نجف واقع است.حرم امام على عليه السّلام در ابتدا به شكلى بسيار ساده و كوچك بود اما به مرور زمان و با توجه به اهتمام شيعيان،بر شكوه و ابّهت آن افزوده شد و اكنون ساختمانى بزرگ،مجهز،زيبا و مزيّن به انواع هنرهاى اسلامى،زيارتگاه وفاداران به آن امام مى باشد.اطلاعات بيشتر دربارۀ اين مكان مقدس را در فصل سوم كتاب بجوييد.

بارو و حصار شهر

پس از آن كه مزار شريف امير المؤمنين ظاهر شد و شيعيان از محل آن آگاهى يافتند، در اطراف آن جمع شدند و در آبادانى و عمران آن مكان مقدس كوشيدند.در ابتدا مزار امام،فضايى ساده و باز بود،اما هنگامى كه مخالفان و دشمنان به حريم حرم تجاوز كردند،اين انديشه قوّت گرفت كه حصارى در اطراف مرقد كشيده شود.بنابراين، نخستين بارو و حصار شهر نجف پيرامون آن احداث گشت و در سالهاى بعد كه شهر، بزرگتر شد و جمعيت آن افزايش يافت،به منظور محافظت از جان ساكنان و جلوگيرى از حملات بيگانگان،در پيرامون شهر نيز برج و بارو كشيده شد.

در متون تاريخى،از شش بارويى كه بر اطراف شهر در مقاطع مختلف احداث گشته، نام برده شده است:

-اولين حصار را محمد بن زيد داعى،معروف به داعى كبير از حاكمان علوى طبرستان(مقتول به سال 287 ق)در اطراف حرم امام بنا كرد.

-حصار دوم را عبد اللّه بن حمدان بن حمدون ملقب به ابو الهيجاء،از امراى بن حمدان

ص: 62

در موصل(در گذشته به سال 317 ق)پس از زيارت مرقد علوى بر پيرامون آن ساخت. (1)

-حصار سوم نجف را عضد الدوله ديلمى،از پادشاهان آل بويه(در گذشته به سال 372 ق)بر اطراف شهر نجف كشيد. (2)

-چهارمين بارو از كارهاى ابو محمد حسن بن سهلان وزير سلطان الدوله از امراى ديالمه فارس(در گذشته به سال 416 ق)مى باشد.

«در اين سال[400 ق]،ابو محمد بن سهلان بيمار شد و بيمارى اش شدت يافت و نذر كرد چنانچه بهبود يابد،بارويى در مشهد امير المؤمنين عليه السّلام بنا كند.بيمارى او بهبود پيدا كرد و دستور بناى بارو را داد.و در اين سال بنا شد و ابو اسحاق ارجانى سرپرستى ساختن و بناى آن را داشت.» (3)

حمد اللّه مستوفى كه در سال 740 قمرى نزهة القلوب را به رشته تحرير درآورده است محيط حصار را 2500 گام دانسته و مؤلّف ماضى النجف و حاضرها با استناد به آن، شعاع فضاى داخل بارو را از حرم مطهر تا ديوارۀ بارو 199 متر محاسبه كرده است. (4)

-حصار پنجم حدود 150 گام،كه معادل 75 متر است،بزرگتر از حضار چهارم بوده و محيط آن نيز 3442 گام بوده است.اين حصار در سال 1039 ق بازسازى و مرمت شد. (5)

افراد گوناگونى به عنوان بانى حصار پنجم نجف معرفى شده اند مؤلف ماضى النجف و حاضرها با استناد به برخى متون سلطان اويس جلايرى(در گذشته به سال 776 ق)را سازندۀ بنا مى داند.كاتب الانوار العلويه،نادر شاه افشار(در گذشته به سال 1160)و نويسندۀ بستان السياحه،يكى از ملوك هند را معرفى كرده اند.در مجلۀ المرشد البغداديه، از آصف الدوله به عنوان بانى حصار نام برده شده است. (6)2.

ص: 63


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 209.
2- -همان،صص 210-209؛شيروانى،زين العابدين،بستان السياحه،شيراز،كتابفروشى محمودى 1315 ق، ص 601.
3- -الاثير،عز الدين على،كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران،ترجمه على هاشمى حائرى و ابو القاسم حالت، تهران،علمى،بى تا،ج 15،ص 327.
4- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 210.
5- -همان،ص 211.
6- -همان؛بستان السياحه،ص 602.

پدروتكسيرا،جهانگرد پرتغالى كه در سال 1013 ق،نجف را ديده از وجود سوراخهاى فراوان در باروى نجف خبر داده و علت آن را سستى بنا به دليل استفاده از گل و آجر در ساختمان آن دانسته است و كارستن نيپور كه در سال 1179 ق به نجف آمده، در سفرنامۀ خود مى نويسد كه حصار نجف،سه در داشته كه«باب المشهد»و«باب النهر»گشوده و در سوم به نام«باب الشام»بسته بوده است.او همچنين ذكر مى كند كه به سبب خرابى حصار نجف،از پنج جاى آن مى توان رفت وآمد كرد. (1)

-حصار ششم را حاجى محمد حسين خان صدر اصفهانى ملقب به نظام الدوله (در گذشته به سال 1239 ق)از نزديكان فتحعليشاه قاجار احداث كرد.او هنگامى كه علماى نجف طى نامه اى از مردم و بزرگان ايران براى ساخت حصارى بر اطراف شهر كمك خواستند،دستور به احداث باروى حصار داد.در اين نامه قيد شده بود كه بر اثر خرابى بارو،شهر در معرض حملات مكرر سپاهيان دولتى و وهّابيون قرار دارد. (2)

اين حصار كه احداث آن 9 سال به طول انجاميد(1226-1217 ق)،پايه هايى استوار، ديوارى محكم و برجهاى بلندى داشت كه در طبقات برجها،سوراخهاى كوچك و بزرگ متعددى براى گذاشتن توپها و تفنگها در مواقع مورد لزوم،تعبيه شده بود.در پيرامون فضاى بيرونى حصار،خندقى عميق حفر شده بود.

حصار نجف در ابتدا دو در داشت؛يكى در مقابل راه كوفه و مشهور به«باب الكبير» و ديگرى در مقابل قبله و متمايل به غرب و نزديك به مكانى كه منسوب به مقام امام زين العابدين عليه السّلام است و مشهور به«باب الثلمة».چندى بعد كه«سيد اسد اللّه رشتى»قناتى در نجف حفر كرد،يك تاجر ايرانى به نام«حاج عبد السميع اصفهانى»در سال 1288 ق،در سوم را در نزديك براى قنات در بارو كار گذاشت كه معروف به«باب السقائين»شد. (3)

باروى ششم نجف 170 گام يا به عبارتى 85 متر بزرگتر از باروى پنجم بود و محيط آن حدود 4500 گام بود.2.

ص: 64


1- -سفرنامه اديب الملك به عتبات،ص 193؛شهريار جاده ها،ص 125؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1، ص 211.
2- -ماضى النجف و حاضرها،ص 213.
3- -همان،صص 313-312.

«ديوار نجف را مرحوم حاجى محمد...كشيده است.آنچه طرف مسجد كوفه است، طول ديوار دوازده ذرع مى شود و آنچه طرف وادى السّلام و درياست،تخمينا پانزده ذرع است،و دور شهر نجف به قدر چهار هزار قدم است.» (1)

در سال 1317 ق حكومت وابسته به تركان عثمانى،در چهارم را در نزديكى«باب الكبير»باز كرد.اين در به نامهاى«باب الحويش»و«باب اشتابيه»معروف است. (2)

در سال 1348 ق حكومت عربى،حاكم بر عراق براى شهر نجف نقشه اى تهيه كرد و درهايى نزديك به هم در آن بخش از حصار كه نزديك منابع آب بود،گشود.سپس در سال 1352 ق،براى ايجاد محلۀ جديدى به نام«الغازيه»بخشى از شرق حصار را خراب كرد.در ايام قائم مقامى«صالح حمام»به سال 1357 ق،قلعه نجف از همه سو خراب شد و كسانى كه در اطراف آن مى زيستند در دومين محله جديد كه معروف به«محله صالحيه»است،اسكان داده شدند.اين محله در نزديكى محله«ملك غازى»نخستين محله جديد نجف قرار دارد. (3)

امروزه اين دو محله كه در بيرون حصار بودند به محلات قديمى شهر متصل شده اند و شهر به صورت يك واحد به هم پيوسته درآمده است و اثرى از برج و باروى آن ديده نمى شود.

محلات شهر نجف

نجف داراى شش محله بزرگ است،چهار محله قديمى كه تا اواسط قرن چهاردهم در داخل حصار و باروى شهر قرار داشتند و دو محله جديد كه در بيرون بارو ساخته شدند.

محلات قديمى شهر نجف قدمت زيادى دارند و بيشتر مردم شهر در آنها ساكن اند.

اين محلات از يك سو به حرم مطهر محدود مى شوند و از سوى ديگر،با محلات مجاور؛بنابراين از جهت گسترش و توسعۀ فضايى محدوديت دارند.در حالى كه

ص: 65


1- -سفرنامه اديب الملك به عتبات،ص 193.
2- -موسوعة العتبات المقدسه،6،قسم النجف،ج 1،ص 185؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 313.
3- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 314-313.

محلات جديد و نو در فضاى بيرونى حصار بوده،ارتباط مستقيمى با حرم ندارند بلكه از طريق محلات ديگر و بازارها و خيابانها به حرم منته مى شوند؛اين محلات از فضاى كافى براى گسترش و رشد برخوردارند.

چهار محله قديمى شهر نجف عبارت اند از:«محلّة المشراق»كه در زاويه جنوب شرقى صحن حرم مطهر واقع است و در گذشته به«محله العلا»مشهور بوده است.

«محله العمارة»كه در زاويه شمال شرقى صحن مطهر قرار گرفته است و از جنوب با شمال محله المشراق مرز مشترك دارند.محله العمارة،بزرگترين محلۀ قديمى شهر نجف است.«محله الحويش»در زاويۀ شمال غربى صحن مطهر واقع است و از سمت مشرق با محله العمارة همسايگى دارد و الحويش كوچكترين محله قديمى نجف به شمار مى آيد.«محلّه البراق»در زاويۀ جنوب غربى صحن مطهر قرار دارد و مرز مشترك آن با محله المشراق است. (1)

«محله الغازيه»و محله صالحيه از محلات نوساز و جديد شهر نجف اند كه در نواحى دورتر از مركز شهر قرار دارند،اين محلات شهر،به ويژه محله الغازيه از جهت سبك معمارى و كاربرد مصالح ساختمانى،نسبت به محلات قديمى شهر،جديدتر بوده و نماى زيباترى دارند.

بازارهاى نجف

نجف چهار بازار مهم دارد كه نام اين بازارها تقريبا مشابه اسامى محلات است.

«سوق القاضى»از در صحن غربى حرم شروع مى شود و تا محلّه العمارة امتداد مى يابد، «سوق الحويش»از در صحن مقابل قبله(صحن جنوبى)آغاز مى شود و به محله الحويش ختم مى گردد.«سوق الكبير»به شكل خط مستقيمى از در صحن شرقى تا بيرون شهر امتداد مى يابد.اين بازار،ارتباط دهندۀ دو محلّه البراق و المشراق بوده،به طورى كه محلّه البراق در سمت راست و محلّه المشراق در طرف چپ آن قرار دارند.

ص: 66


1- -الموسوى،مصطفى عباس،العوامل التاريخية لنشاة و تطور المدن العربية الاسلامية،بيروت،دار النهضة العربيه،1989،ص 183؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 399.

«سوق المشراق»از در دوم صحن شرقى شروع مى شود و تا محله المشراق ادامه مى يابد،اين بازار در مجاورت سوق الكبير،در شمال آن و در امتداد همان بازار قرار دارد. (1)

مساجد نجف

نجف،شهرى مذهبى و مركز عالم تشيع و علويان است.به همين سبب ساخت و ساز مساجد در آن پديده اى كهن و ضرور است.امروزه نيز نجف مساجد بسيارى دارد، به طورى كه در تمامى خيابانهاى آن مسجد ساخته شده و حتى بسيارى از مساجد در واقع منازل افراد است.هرچند در محلات جديد نيز مساجد بسيارى احداث شده است،اما هنوز هم بيشتر مساجد شهر در محلات قديمى قرار دارند كه بسيارى از آنها نيز داراى تاريخى كهن اند.

حدود 78 مسجد در محلات قديمى شهر وجود دارد.در محله العمارة 25 مسجد، در محلۀ الحويش 21 مسجد،در محله البراق 14 مسجد و در محله المشراق 18. (2)به سبب ساخت وسازهاى دايمى در محلات جديد،نمى توان رقم دقيق از تعداد مساجد آنها ذكر كرد.

از مهمترين مساجد نجف مى توان به مسجد حنانه،مسجد عمران بن شاهين،مسجد الخضراء،مسجد الراس،مسجد شيخ طوسى،مسجد حاج عيسى كبه،مسجد شيخ جعفر شوشترى،مسجد صاغة،مسجد حيدرى،مسجد مراد،مسجد آل كاشف الغطا، مسجد شيخ صاحب جواهر،مسجد صفة الصفا،مسجد هندى،مسجد سوق المسابيج، مسجد شيخ طريحى،مسجد آل مشهدى،مسجد آل سيد سامان،مسجد شيخ على رفيش،مسجد حاج حسين بهبهانى،مسجد شيخ مرتضى،مسجد شيخ مشكور،مسجد شيخ باقر قفطان،مسجد حاج ميرزا حسين خليلى،مسجد علامه المجدد شيرازى، مسجد شيخ آقا رضا همدانى و مسجد حاج ميرزا حسين خليلى،اشاره كرد. (3)

ص: 67


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 399.
2- -همان،ص 98.
3- -براى آگاهى بيشتر دربارۀ اين مساجد،ر.ك:ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 124-99.

مدارس نجف

بديهى است به سبب تقدس نجف و مركزيت مذهبى آن،مدارس علوم دينى در آن به وفور تأسيس شده اند و اهميت بسيارى در جهان اسلام دارند.حوزۀ علميّه نجف در رأس مراكز علميّه جهان شيعه و مهمترين مركز پرورش و تعليم و تربيت علماى شيعه مذهب در جهان و در عراق است.به سبب آن كه حوزه علميّه و مدارس علوم دينى نجف در فصل چهارم كتاب به طور كامل مورد بحث و بررسى قرار گرفته اند،در اين جا فقط اسامى برخى از مدارس علوم دينى ذكر مى شود.

مدرسه مقداد سيورى،مدرسه شيخ ملا عبد اللّه،مدرسه غرويه،مدرسه صدر، مدرسه معتمد،مدرسه شيخ مهدى،مدرسه قوام،مدرسه سليميه،مدرسه ايروانى، مدرسه قزوينى،مدرسه هندى،مدرسه شربيانى،مدرسه كوچك حاج ميرزا حسين خليلى،مدرسه بزرگ حاج ميرزا حسين خليلى،مدرسه بزرگ آخوند خراسانى،مدرسه متوسط آخوند خراسانى،مدرسه كوچك آخوند خراسانى،مدرسه بخارى،مدرسه سيد محمد كاظم يزدى و مدرسه بروجردى.

از اوايل قرن چهاردهم قمرى،احداث مدارس جديد آغاز شد،بر تعداد اين مدارس كه به تعليم علوم جديد مى پردازند،در چند دهه اخير افزوده شده است.مدارس جديد در اختيار دولت است و در آنها در مقاطع مختلف شاگردان مشغول تحصيل اند.

نخستين مدرسۀ ابتدايى نجف در هنگام سلطه بريتانيا در سال 1335 ق ساخته شد و پس از ايجاد حكومت مستقل در عراق احداث مدارس جديد در سه مقطع ابتدايى، متوسطه و ثانويه رو به رشد گذاشت،به طورى كه در اواخر قرن چهاردهم و نخستين سالهاى قرن پانزدهم قمرى(دهه 1360 شمسى)تعداد 57 مدرسه ابتدايى،9 مدرسه متوسطه و 3 مدرسه ثانويه كار تعليم و تربيت را عهده دار بودند و 26 هزار دانش آموز در آنها مشغول فراگيرى علم و دانش بودند. (1)

ص: 68


1- -موسوعة العتبات المقدسه،7،قسم النجف،ج 2،صص 192-186.

كتابخانه هاى نجف

در نجف،كتابخانه هاى متعددى وجود دارد.بديهى است كه به علت وضعيت خاص نجف بيشتر كتابخانه ها داراى مخازن غنى از كتابهاى دينى هستند و بسيارى از آنها،به ويژه كتابخانه هاى قديمى تر نفايس بسيارى از آثارى خطى نفيس و كمياب در اختيار دارند.

كتابخانۀ علويه يا«مكتبة الحيدريه»كه به«مكتبة الصحن»و«الخزانة الغرويه»نيز شهرت دارد،يكى از قديمى ترين كتابخانه هاى نجف و مهمترين كتابخانۀ اين شهر محسوب مى شود.گفته مى شود اين كتابخانه در قرن چهارم هجرى پديد آمده است. (1)

كتابخانۀ سيد بحر العلوم،كتابخانۀ شيخ جعفر،كتابخانۀ ملالى،كتابخانۀ مدرسه صدر،كتابخانۀ شيخ محمد حسين كاشف الغطا،كتابخانۀ شيخ فخر الدين طريحى، كتابخانۀ حسينيه شوشترى،كتابخانۀ نظام الدوله،كتابخانۀ سيد عبد العزيز،كتابخانۀ شيخ محمد آل محيى الدين،كتابخانۀ مدرسه قوام،كتابخانۀ امام امير المؤمنين،كتابخانۀ شيخ آقا بزرگ،كتابخانۀ امام حكيم،كتابخانۀ نورى،كتابخانۀ سماوى و كتابخانۀ يعقوبى شمارى از كتابخانه هاى فراوان نجف هستند كه برخى عمومى و بعضى شخصى اند. (2)

وادى السّلام

در شمال شرق نجف و در فاصلۀ چند كيلومترى از آن،شهرى بزرگ به چشم مى خورد كه آرامگاه شمار بسيارى از خفتگان خاك است.

«از توى وادى السّلام عبور كرده،وادى السّلام يك شهرى است از مرده،چهار طاق زيادى،قبور زيادى،يك گنبد كاشى كارى در وسط دارد،قبر هود و صالح است،خيلى

ص: 69


1- -موسوعة العتبات المقدسه،7،قسم النجف،ج 2،صص 239-224؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1، صص 152-148.
2- -موسوعة العتبات المقدسه،7،قسم النجف،ج 2،صص 317-242؛ماضى النجف و حاضرها،صص 74- 152.

رانديم تا از ميان قبور گذشتيم.» (1)

«قبرستان وادى السّلام خيلى وسيع و از همه اطراف شيعيان جنازه به آن جا حمل مى كنند.» (2)

قبرستان وادى السّلام،يكى از مقدس ترين قبرستانهاى شيعيان است.اين قبرستان، فضاى وسيعى را در شمال شهر به خود اختصاص داده است و زوارى كه از كوفه وارد نجف مى شوند،ابتدا از وادى السّلام عبور مى كنند و سپس به نجف وارد مى شوند.9.

ص: 70


1- -شهريار جاده ها،ص 127.
2- -تابنده گنابادى،سلطان حسين،يادداشتهاى سفر به ممالك عربى،تهران،چاپخانه حيدرى،1353،ص 49.

فصل سوم: امام على(ع)و حرم مطهر

زندگانى امام على عليه السّلام

«خلقت انا و على بن ابى طالب من نور اللّه عزّ و جلّ عن يمين العرش» (1)

من و على بن ابى طالب از نور خداوند عز و جل از طرف راست عرش،خلق شديم.

(پيامبر اكرم)

روز سيزدهم سال سى عام الفيل،21 سال پيش از هجرت،بود،عباس بن عبد المطلب و يزيد بن قعنب با جمعى از بنى هاشم در برابر خانه كعبه نشسته بود،ناگاه فاطمه بنت اسد را ديدند،در حالى كه آثار حمل بر او آشكار شده و روى نياز به درگاه احديت آورده بود و مى گفت:اى معبود يگانه،اين ولادت را بر من آسان گردان.چون دعايش به پايان رسيد،ديوار شكافته شد و فاطمه به درون خانه رفت و آن گاه ديوار به حال اول بازگشت.

آنان هرچه كوشيدند،نتوانستند در خانه را بگشايند.تا سرانجام چهار روز پس از آن همان موضع دوباره شكافته شد و فاطمه با فرزندش بيرون آمد و هاتفى ندا داد كه او را على نام گذاريد. (2)

على بن ابى طالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصى بن كلاب،نخستين امام شيعيان است كه پيامبر اكرم به ايشان كنيه هاى«ابا الحسنين»و«ابو تراب»يعنى پدر خاك لقب داده بودند.ابا الحسنين را به سبب نام دو فرزندشان،امام حسن عليه السّلام و امام حسين عليه السّلام بر ايشان نهاده بودند.

ص: 71


1- -الرحمانى الهمدانى،الشيخ احمد،الامام على بن ابى طالب،مكتبه الصدوق،تهران،1366،ص 42.
2- -ياسين،الشيخ خليل،الامام على رسالة و عدالة،دار مكتبة الهلال،بيروت،1984 م،ص 13؛پيشواى اول حضرت امير مؤمنان على عليه السّلام،موسسه راه حق،قم،1366،ص 4.

مادر امام على عليه السّلام فاطمه بنت اسد،يازدهمين مسلمان بود و حضرت رسول بر جنازۀ وى نماز خواند و فرمود كه پس از ابو طالب،هيچ كس به اندازۀ اين زن به من نيكى نكرد. (1)

على عليه السّلام از شش سالگى در دامن آخرين فرستاده و برگزيدۀ خداوند قرار گرفت. (2)و دل به او بست.آن روز كه اعلام نبوت شد،او ده ساله بود با پيامبر،پيشانى بر خاك گذاشت (3)و مدت سيزده سال در كنار پيامبر و همراه او،صبر و استقامت را تجربه كرد و آن شب كه در جايگاه پيامبر خوابيد،تسليم به رضاى حق و وفادارى به مقتدايش را به همگان آموخت. (4)

على عليه السّلام در 84 نبرد،عليه كفّار شركت كرد.شجاعت،شهامت،پايمردى،اخلاص و عصمت او در اين ايام زبانزد خاص و عام بود.نزول آيات الهى و احاديث مؤاخات و مباهله،نمايانگر شخصيت ممتاز حضرت على عليه السّلام است.

روزگار آن گاه بر حضرتش سخت گرفت كه رحلت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله پيش آمد و ايشان پس از آن 25 سال خار در چشم و استخوان به گلو در خانه نشستند،گرچه در اين ايام زعامت و امامت جامعۀ اسلامى را عهده دار بودند اما هرگز اين گنج معرفت و دانش و فضيلت شناخته نشد و در 5 سال دوران خلافت نيز همچنان در دايرۀ ندانم كارى ها و جنگهاى ناخواسته گرفتار ماند،و سرانجام عصيانگرى از خوارج قطب دايره«سلونى قبل ان تفقدونى»را در محراب عبادت به فيض شهادت رساند.

هرچه دربارۀ امام على عليه السّلام به كلام آيد و به قلم رود،باز هم عرصه براى پژوهش باز مى ماند.ازاين رو از شرح زندگانى آن حضرت كه در اين تحقيق كوتاه نمى گنجد،در مى گذريم و به حرم آن امام همام مى پردازيم.8.

ص: 72


1- -دايرة المعارف تشيع،ج 2،ص 334.
2- -همان،ص 335؛كمپانى،فضل اللّه،على كيست؟دار الكتب اسلاميه،تهران،1372،ص 72-11؛شريعتى، محمد تقى،خلافت و ولايت،حسينيه ارشاد،تهران،1351،ص 35-33؛عماد زاده حسين،مجموعه زندگانى چهارده معصوم،ج 1،ص 368.
3- -حالت،ابو القاسم،شكوفه هاى خرد،علمى تهران،1371،مقدمه،ص سه؛دايرة المعارف تشيع،ج 2، ص 335؛خلافت و ولايت،ص 35-33؛على كيست؟ص 28.
4- -دايرة المعارف تشيع،ج 2،ص 335؛على كيست؟ص 28.

حرم امام على عليه السّلام از ابتدا تاكنون

آرامگاه امام على عليه السّلام

درمورد كيفيت دفن حضرت على عليه السّلام روايتهاى مختلفى وجود دارد.به نوشتۀ شمارى از مورخان و راويان امام على عليه السّلام براساس وصيت خودشان در ناحيۀ غري(نجف)در دو فرسنگى كوفه دفن شده اند.بعضى نيز علت دور بودن قبر را از كوفه ترس از بدانديشى دشمنان دانسته اند. (1)برخى ديگر اشاره كرده اند كه چون حضرت در مسجد كوفه زخم خورد،وصيت كرد كه پس از وفات كالبدش را بر شترى بار كنند و آن را سر دهند،هرجا شتر فرود آيد،در همان جا جسد را به خاك بسپارند،و چنين كردند. (2)

روايت ديگر پيرامون علت دفن امام على عليه السّلام و صورت قبر ايشان در نجف،روايت كلينى است؛او مى نويسد:حضرت خود در سال 36 ه.ق زمينى را كه حرم در آن قرار گرفته است،مى خريد و مسجدى براى نماز و تدريس شاگردان خاص خود در آن مى ساخت.پس از شهادت حضرت در سال 40 ه.اهل بيت حضرت براساس وصيت خود او،شبانه،وى را در كنار مسجد دفن كردند. (3)

قبر حضرت تا حدود صد سال پنهان بود و جز ائمۀ اطهار و برخى شيعيان خاص، كسى از جايگاه آن اطلاع نداشت.تا اين كه در ابتداى روزگار عباسى،امام جعفر صادق عليه السّلام به عراق آمد و قبر جدش را زيارت كرد. (4)ابن ابى الحديد،علاوه بر امام جعفر صادق عليه السّلام به زيارت امام محمد باقر عليه السّلام نيز اشاره دارد. (5)

ص: 73


1- -ر.ك:خواندمير،روضة الصفا،تهران،خيام،1338،ج 2،ص 915.
2- -مستوفى،حمد اللّه،نزهة القلوب،ص 71.
3- -موسوعة النجف الاشرف،ج 3،ص 11،به نقل از كلينى،الكافى،ج 1،صص 454-456،ابن قولويه،الزيارات، ص 37.
4- -طبرسى،اعلام الورى با علام الهدى،تصحيح،على اكبر غفارى،بيروت،دار المعرفه،1979 م،ص 162.
5- -ابن ابى الحديد،شرح نهج البلاغه،ترجمه و تحشيه محمود مهدوى دامغانى،تهران،نشر نى،1369،ج 3، ص 258.

آشكار شدن مزار امام

پيرامون آشكار شدن صورت قبر و كيفيت آن نيز روايتهاى گوناگونى هست؛از جمله آشكار شدن صورت قبر حضرت در سال 132 ه.ق.به وسيلۀ امام صادق عليه السّلام.

روايت ديگر،آن است كه در اوايل خلافت بنى عبّاسى،داود بن على(88-133 ق) عموى سفاح عبّاسى با مشاهدۀ اقبال شيعيان به آن قبر مطهر،بر آن شد تا از حقيقت امر آگاهى يابد.ازآن رو،غلامى را مأمور نبش قبر كرد.اما غلام هربار كه كلنگ بر زمين كوبيد،صدايى مهيب تر از دفعۀ پيش شنيد و نتوانست كارى از پيش ببرد.چون خبر به داود بن على رسيد،صندوقى بر آن قبر نهاد كه تا مدتى به همان حال باقى بود. (1)

روايت ديگرى آشكار شدن قبر را به وسيلۀ هارون الرشيد-خليفه عباسى-در سال 175 هجرى نشان مى دهد.مستوفى در نزهة القلوب مى نويسد:«تا در عهد بنى عباس هارون الرشيد خليفه در سنه خمس و سبعين و مائة در آن حدود شكار مى كرد،نخجيرى از بيم او پناه به آن زمين برد.او چندان كه جهد نمود،اسبش به آن زمين نرفت و از آن زمين شكوهى در دل او آمد،از اهل آن حدود پرسش نمود،به قبر حضرت امير المؤمنين(رضع)خبر دادند.امر كرد زمين را كاويدند حضرت را خفته و زخم رسيده يافتند،گور او را ظاهر كردند و مردم بر آن جا مجاور شدند.» (2)

ابن ابى الحديد،آشكار شدن صورت قبر را به وسيله محمد بن زيد علوى معروف به داعى كبير(متوفى 287)از فرمانروايان علوى طبرستان مى داند. (3)

ساخت وسازهاى حرم مطهر

ابن طاووس مى نويسد كه هارون الرشيد پس از قرار دادن صندوق قبر به شكل اول، گنبدى از گل سرخ و ضريحى بر قبر مطهر استوار ساخت و قنديلى جواهر نشان بر آن قرار داد.اين بنا در سال 261 ه.ق به خرج اسماعيل بن احمد سامانى مرمت شد. (4)و در

ص: 74


1- -آل محبوبه،باقر،ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 40.
2- -مستوفى،نزهة القلوب،ص 71.
3- -ابن ابى الحديد،شرح نهج البلاغه،ج 3،ص 259.
4- -موسوعة النجف الاشرف،ج 3،ص 17.مستدرك الوسائل به ساخت وساز حرم در نيمه اول قرن سوم به دستور عمر بن يحيى حاكم شيعى كوفه اشاره كرده كه در مأخذ ديگر ذكر نشده است و چندان قابل اعتماد نيست.

سال 280 ه.ق محمد بن زيد علوى(داعى كبير)اموال بسيارى خرج مقبرۀ حضرت كرد و براى آن گنبد و حصارى با 70 طاق ساخت. (1)

در سال 295 ه.ق أبى الهيجاء عبد اللّه بن حمدان-حاكم شيعى موصل-گنبد مرتفعى بر قبر حضرت بنا نهاد و حصار بلندى به دور روضه منّوره كشيد. (2)

در سال 366 ه.ق و به روايتى در سال 370 سلطان عضد الدوله ديلمى،ساختمانهاى بسيارى در حرم حضرت على عليه السّلام تأسيس كرد و درواقع مفصّل ترين كارهاى ساختمانى در روضه منوره تا اين دوران به وسيله او انجام شد از جمله بر قبر مطهر گنبد سفيد رنگ آجرى ساخت با چهار در و ضريحى از نقره و قناديل طلايى و فرشهاى بسيارى بر روضه منوره وقف كرد و اطراف صحن را نيز به وسيله رواقهايى آراسته گردانيد و تزيينات گچبرى و كاشى كارى بر روضه منوره اضافه كرد. (3)

در دوران آخرين خلفاى عباسى با توجه به قدرت يافتن نسبى شيعيان در عراق، مرمتها و اضافاتى در حرم مطهر انجام شد. (4)

پس از انقراض خلافت عباسى به سال 656 ه.ق و استيلاى ايلخانان بر عراق، بخشهاى مختلفى به حرم مطهر افزوده شد؛از آن جمله به سال 666 ه.ق در دوران حكومت آباقا خان به همت علاء الدين صاحب ديوان جوينى در مشهد امير المؤمنين على عليه السّلام رباطى براى اقامت زايران و مسافران ساخته و اموال بسيارى بر آن وقف شد. (5)

غازان خان نيز در آن جا دار السياده بنا كرد و سلطان محمد خدا بنده و پسرش سلطان8.

ص: 75


1- -همان مأخذ،ص 18؛پيرامون علويان طبرستان ر.ك:حكيميان،ابو الفتح،علويان طبرستان،تهران،الهام، 1368.
2- -همان مأخذ،ص 18؛پيرامون سلسله شيعى حمدانى ر.ك:لين پل،استانلى و ديگران،تاريخ دولتهاى اسلامى و خاندانهاى حكومتگر،تهران،تاريخ ايران،1363،ج 1،صص 202-205.
3- -ر.ك:مستوفى،نزهة القلوب،ص 71؛موسوعة النجف الاشرف،ج 3،ص 19؛ج 2،ص 173.
4- آل محبوبه،ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 43.
5- -ابن فوطى بغدادى،الحوادث الجامعه و التجارب النافعة فى مائة السابعة،بغداد،المكتبة العربية،1351 ه.ق، ص 358.

ابو سعيد،مدرسه و خانقاهى در آن جا ساختند. (1)

ابن بطوطه كه به سال 727 ه.ق به نجف رفته بوده،وضعيت حرم را پس از ساخت و سازهاى روزگار ايلخانى ديده و نوشته است:

«...آن گاه به باب الحضره رفتيم كه معتقدند قبر على عليه السّلام در آن محل است.روبه روى مقبره،مدارس و زوايا و خانقاههايى داير و با رونق وجود دارد.ديوارهاى مقبره از كاشى است كه چيزى همانند زليج در مملكت ما مى باشد اما رنگش درخشان تر و نقش آن زيباتر است.باب حضرت به مدرسه بزرگى باز مى شود كه طلاّب و صوفيان شيعه در آن سكونت دارند.در اين مدرسه از هرمسافر تازه وارد تا سه روز پذيرايى مى شود و هر روز دوبار غذايى مركّب از نان و گوشت و خرما به مهمانان مى دهند.از مدرسه وارد باب القبّه مى شود.حاجيان و نقيبان و سرايداران در اين محل،مراقب زوّار مى باشند و چون كسى براى زيارت وارد مى شود به نسبت وضع و مقام او،همگى آن جماعت يا يكى از آنها بلند مى شوند و با او در آستانۀ حرم مى ايستند و اذن دخول مى خوانند...

داخل حرم به انواع فرشهاى ابريشمين و غيره مفروش است و قنديلهاى بزرگ و كوچك از طلا و نقره در آن آويخته،در وسط حرم مصطبۀ چهارگوشى است كه صندوقى چوبين دارد و بر روى صندوق صفحات طلاى پرنقش و نگار كه در ساختن آن كمال استادى و مهارت را به كار برده اند[و]با ميخهاى نقره فرو كوفته اند،چنان كه از هيچ جهت چيزى از چوب نمودار نيست.ارتفاع مصطبه كمتر از ارتفاع قامت آدمى است و در آن سه قبر است كه مى گويند يكى از آن آدم عليه السّلام و ديگرى از آن نوح عليه السّلام و سومى از آن على عليه السّلام مى باشد و بين اين سه قبر در تشتهاى زرين و سيمين،گلاب و مشك و انواع عطريات ديگر گذاشته اند كه زوّار،دست خود را در آن فرو برده به عنوان تبرّك بر سر و روى خود مى كشند.

در ديگر حرم كه آستانۀ نقره اى و پرده هاى ابريشمين الوان دارد،به سوى مسجدى باز مى شود كه آن خود چهار در دارد و هرچهار در داراى آستانه هاى نقره و پرده هاى ابريشم مى باشد.داخل مسجد نيز فرشهاى عالى انداخته اند و ديوارها و سقف آن با2.

ص: 76


1- -شيروانى،زين العابدين،بستان السياحة،ص 602.

پرده هاى حرير مستور است.» (1)

بخشهاى زيادى از حرم مطهر از جمله قسمتهاى ساخته شده به روزگار فرمانروايى عضد الدوله ديلمى در آتش سوزى حرم به سال 760 ه.ق از ميان رفت.پس از اين حادثه،سلسلۀ شيعى مذهب آل جلاير كه حكومت عراق را برعهده داشتند،به ترميم خرابيها و بازسازى حرم پرداختند. (2)دو تن از حكّام اين سلسله نيز در سردابه اى واقع در حرم مطهر مدفون شدند. (3)

به روزگار فرمانروايى صفويان،ساخت وسازها و مرمتهاى بسيارى در روضۀ منوّره انجام گرفت و اموال بسيارى بر آن وقف شد.مهمترين ساخت وسازهاى روزگار صفوى در 1042 ه.ق به فرمان شاه صفى و به همت ميرزا تقى مازندرانى،وزير او انجام شد كه به مدت سه سال ادامه داشت؛از جمله كارهاى اين دوران،تجديد كاشيها و سنگهاى روضۀ منوره است.از جمله كارهاى ديگر رساندن آب فرات به وسيله نهر به درياى نجف است. (4)امروز،اساس بناهاى روضۀ منوّره را همان ابنيۀ روزگار صفوى تشكيل مى دهد كه در دوره هاى بعد،مرمت و تجديد تزيين شده است.

مهمترين مرمتها و تزيينات انجام شده پس از روزگار صفويان به روزگار فرمانروايى نادر انجام شده است.با اهميت ترين كارهاى اين دوران كه از سال 1153 تا 1155 ه.ق ادامه يافت،مطلاكردن مناره ها و گنبد مطهر و ساخت ايوان اصلى براى روضۀ منوره بود. (5)بر روى مناره جنوبى كه مجاور قبر مقدس اردبيلى قرار دارد،كتيبه اى منظوم در پنج بيت ديده مى شود كه تاريخ پايان طلاكارى گنبد و مناره ها را 1156 ه.ق ثبت كرده است ولى همان گونه كه گفته شد،در متون تاريخى دورۀ افشارى،تاريخ 1155 ه.ق آورده0.

ص: 77


1- -ابن بطوطه،سفرنامه،ج 1،صص 185-184.
2- -موسوعة النجف الاشرف،ج 3،ص 20؛پيرامون آل جلاير ر.ك:بيانى،شيرين،تاريخ آل جلاير،تهران، دانشگاه تهران،1345.
3- -ر.ك:الامين،سيد محسن،اعيان الشيعه،بيروت،دار التعارف للمطبوعات،1983 م،ج 5،ص 48.
4- -هدايت،رضا قليخان،ملحقات روضة الصفا،تهران،كتابفروشى خيام،1339،ص 446؛اعتماد السلطنه، محمد حسن خان،تاريخ منتظم ناصرى،ص 928.
5- -مروى،محمد كاظم،عالم آراى نادرى،تصحيح محمد امين رياحى،تهران،انتشارات زوار،1364،ج 3، صص 924-930.

شده است. (1)

گنبد مطهر پس از تركى كه در قسمت ميانى آن به وجود آمد،در 1304 ه.ق مرمت اساسى شد.دومين مرمت گنبد در سال 1347 ه.ق انجام گرفت كه بيشتر شامل پوشش بيرونى گنبد و پوشش داخلى بود. (2)

مناره هاى حرم مطهر نيز چندين بار بازسازى و مرمت شد.پس از مطلا شدن مناره ها به دستور نادر،اولين مرمت اساسى آنها به دستور محمد حسين خان اصفهانى،وزير فتحعلى شاه قاجار در سال 1236 ه.ق انجام شد.

در سال 1281 ه.ق منارۀ جنوبى مجاور مقبرۀ مقدس اردبيلى به دستور سلطان عبد العزيز خان عثمانى و منارۀ شمالى در سال 1315 ه.ق به دستور سلطان عبد الحميد عثمانى بازسازى و تزيين شد.

بار ديگر در سال 1352 ه.ق منارۀ جنوبى مرمت شد و بخش فوقانى آن بازسازى گرديد.و در سال 1366،منارۀ شمالى بار ديگر مورد بازسازى قرار گرفت. (3)

بسيارى از تزيينات حرم پس از روزگار صفوى انجام شده است از جمله كاشيهاى معرق بالاسر مبارك است و آينه كارى ديوارهاى اين بخش كه كتيبه اى به تاريخ 1204 ه.ق بر آن نقش بسته است.

در سال 1285 ه.ق آينه كارى رواقهاى شرقى به همت حاج حمزۀ تركى انجام گرفت و جهات شمالى و جنوبى نيز در 1307 ه.ق آينه كارى شد.اين بخشها قبل از آن در سال 1285 ه.ق به وسيلۀ كاشى لاجوردى تزيين شده بود. (4)

صحن مطهر با توجه به تعداد قبرهاى داخل آن و نيز تعداد زايران،چون كوچك مى نمود،در سال 1206 ه.ق به همت مير خير اللّه ايرانى گسترش يافت و سردابه اى نيز براى قبور ساخته شد.شرح اين ساخت وسازها در قصيده اى به زبان عربى كه ابياتى نيز به فارسى دارد،بر كتيبه اى سنگى در سمت راست در ورودى شرقى صحن،نوشته شده4.

ص: 78


1- -موسوعة النجف الاشرف،ج 2،ص 310.
2- -همان مأخذ،ج 3،ص 71.
3- -همان مأخذ،ج 3،ص 72.
4- -همان مأخذ،ج 3،صص 73-74.

است.

پس از آن،سرداب روضۀ منوّره به دستور سلطان عبد الحميد دوم،پادشاه عثمانى به سال 1316 ه.ق مرمت شد.

كهن ترين كاشيهاى روضه منوّره مربوط به روزگار شاه صفى است.اين كاشيها به روزگار فرمانروايى نادر به دستور همسر وى گوهر شاه بيگم بين سالهاى 1156 تا 1160 ه.ق مرمت و بازسازى گرديد.كتيبه اى منظوم بر روى سنگ كه به وسيلۀ كمال الدين حسين گلستانه نوشته شده و در ايوان علما نصب است،به اتمام كاشيكارى حرم مطهر در تاريخ 1160 ه.ق اشاره دارد.

بخشهاى ديگرى از صحن نيز در تاريخ 1198 ه.ق به همت حاج احمد نواب كاشيكارى شده است و شرح آن در كتيبه اى منظوم بر روى كاشى در سمت چپ در ورودى شرقى صحن خوانده مى شود. (1)

بازسازى مجدّد كاشيكارى حرم بين سالهاى 1323 تا 1327 ه.ق به دستور سلطان عبد الحميد دوم،پادشاه عثمانى و به همت سيد جليل و سيد جواد رفيعى انجام گرفت.

در سال 1305 ه.ق امين الملك به دستور ناصر الدين شاه قاجار،ساعت بزرگى در بالاى ورودى صحن نصب كرد.

در سال 1317 ه.ق در جديدى در كنار در قديم در جهت وادى السّلام باز شد،و در سال 1318 ه.ق سنگفرش صحن شريف به وسيله سنگهاى كهربايى انجام گرفت.

در سال 1358 ه.ق سازمان اوقاف عراق بخشهاى داخلى و خارجى حرم مطهّر را تعمير كرد.

در سال 1370 ه.ق مرمتها و بازسازيهاى گسترده اى در حرم مطهر انجام شد كه مرمت و دوبارسازى كاشيكاريها،آينه كاريهاى جديد و مرمت آينه كاريهاى قبلى،تعويض ازاره هاى داخل و صحن روضه منوره با ازاره مرمرى جديد،تجديد و مرمت تزيينات چوبى روضه منوره،تجديد و مرمت طلاكارى گنبد و مناره ها،استحكام بخشى و مرمت احيايى بخشهاى مختلف بناها و صحن و...را در بر مى گرفت.بخشى از اين ساخت و سازها و مرمتها با خرج دولت ايران و بخشى با هزينۀ ادارۀ اوقاف عراق تحت نظر8.

ص: 79


1- -همان مأخذ،ج 3،صص 75-78.

استادان معمار ايرانى استاد حسين كيانفر و حاج سعيد معمار انجام شد.امّا پس از آن، ديگر تا دورۀ حاضر مرمت و تغييرات اساسى در روضه منوره انجام نگرفت.

ص: 80

پلان كلى مجموعه حرم حضرت على عليه السّلام

ص: 81

پلان كلى و وضعيت كنونى حرم

حرم حضرت على عليه السّلام در حال حاضر شامل مضجع مبارك،گنبدخانه،ايوان طلا و مناره ها،مسجد عمران بن شاهين،مسجد خضراء،مسجد رأس،ايوان علما،تكيۀ بكتاشيه و صحن مطهر است.

مجموعه حرم علوى از جهت جنوب شرقى(1370 ش)

حرم تقريبا شكل مربع دارد و طول ضلعهاى شرقى و غربى از بيرون 84 متر و از داخل 77 متر و ضلعهاى شمالى از خارج 74 متر و از داخل 72 متر و جنوبى از خارج 75 متر و از داخل 72 متر است.در جهت غربى مجموعه اى از ساختمانها به چشم مى خورد كه در طى قرون ساخته شده است و مهمترين آنها تكيۀ بكتاشيه و مسجدى مى باشد كه ساختمان اوليۀ آن در دورۀ ايلخانان تأسيس شده و به مسجد زير دالان معروف بوده كه امروزه مسجد رأس ناميده مى شود.در جهت شمالى مسجد جامع عمران و در جهت شمال شرقى،حسينيه و در جهت جنوب شرقى صحن،سرويسهاى بهداشتى قرار گرفته

ص: 82

است. (1)

وروديهاى صحن و فضاهاى دسترسى

صحن مطهر در حال حاضر پنج ورودى دارد:

در بزرگ:در جهت شرقى صحن بوده،با ايوان طلا در يك محور قرار دارد و به در رئيسى معروف است.اين در به بازار بزرگ منته مى شود قوس مدخل ورودى از بيرون با كاربندى كاشيكارى شده است.اين در،داراى دالان ورودى به طول 2/90 متر است.

پيش طاق ورودى پس از دورۀ صفويّه بارها مورد مرمت قرار گرفته است.اين در از طرف خارج،قاب بنديهايى با تزيينات كاشى هفت رنگ دارد و رنگهاى اصلى آن زرد،آبى، لاجوردى و سفيد است.اين قسمت با آيات قرآن و احاديث نبوى بر روى كاشى تزيين شده است.نقش مايه هاى تزيين،بيشتر اسليمى (2)است.ابياتى نيز به زبان عربى و فارسى در اين بخش ديده مى شود كه تاريخ 1327 ه.ق را كه سال مرمت دورۀ عثمانى است،بر خود دارد.كاشيكاريهاى اين در سال 1305 ه.ق به فرمان امين السلطان،وزير ناصر الدين شاه قاجار مرمت شده و اين مطلب در كتيبه اى منظوم به زبان عربى در بخش خارجى در ورودى آورده شده است.

پيش طاق ورودى اين در از طرف داخل نيز تزيينات كاشى دارد و نوع كاشيها و رنگهاى به كار رفته نيز مانند بخش خارجى است.اين بخش داراى كتيبه هاى زيبا به خط ثلث سفيد بر زمينۀ آبى است؛از آن جمله در سمت راست در،آيه هاى 13 و 14 سورۀ مباركۀ حجرات ديده مى شود و در سمت چپ در نيز آياتى ديگر از قرآن با خط سفيد بر زمينۀ لاجوردى به چشم مى خورد؛خطاط اين كتيبه ها(1198 ه.ق)محمد رضا امامى اصفهانى است.اين كتيبه ها در تاريخ 1234 مرمت شده است.در قسمت چپ بخش بالايى پيش طاق داخلى نيز كتيبه اى منظوم در پنج بيت به زبان عربى هست كه به مرمتهاى دورۀ عبد الحميد دوم سلطان عثمانى اشاره دارد. (3)

ص: 83


1- -ماهر محمد،سعاد،مشهد الامام على فى النجف و مابه الهدايا و التحف،ص 141-174.
2- -اسليمى:نقش گياهى.
3- -همان مأخذ،صص 142،144،174،176.

در رئيسى از قسمت جنوب(1370 ش)

در مسلم بن عقيل:اين در سمت راست در شرقى بزرگ قرار دارد و مستقيم به صحن راه مى يابد ولى از درهاى اصلى صحن به شمار نمى رود.اين در به محل خياطين يا قيساريه منته مى شد و قيساريه،محل دار الضيافه اى بوده است ساخت دورۀ صفويان

ص: 84

كه آن را ملا يوسف از شيخ صاحب جواهر در سال 1252 ه.ق خريدارى كرد و قيساريه را در آن ساخت و اين در را به طرف صحن احداث نمود.قبلا در محل اين در،سقاخانه بوده است.اين در پيش طاقى دارد كه از داخل و خارج با كاشى تزيين يافته است در پيش طاق داخلى،كتيبه اى منظوم در شش بيت نوشته شده است كه با بيت:

يا على يا أمير المؤمنين أنت باب اللّه و الحقّ المبين

آغاز مى شود (1).

در شيخ طوسى:اين در،در جهت شمالى صحن،كنار مسجد عمران قرار دارد و به وسيلۀ دالانى با طولى به اندازۀ عرض مسجد عمران به خيابان اطراف صحن مى پيوندد.

پيش طاق اين ورودى به وسيلۀ كاشى و كتيبه هاى منظوم عربى آرايش يافته است.اين در به قبر شيخ ابى جعفر محمد بن حسن طوسى(متوفى 460 ه)منته مى شود. (2)

در قبله:اين در،در جهت جنوب واقع شده و وجه تسميۀ آن،اين است كه در جهت قبله قرار دارد.شكل فعلى در به دستور فاطمه خاتون،دختر شبلى،پاشاى بغداد در 1291 ه.ق در روزگار عثمانى ساخته شد.به دستور اين خاتون،حوضى نيز در صحن براى آب شرب بنا گشت.اين در نيز مانند درهاى ديگر خارجى از داخل و خارج به وسيلۀ كاشى تزيين يافته و در كتيبه اى منظوم به زبان عربى در شش بيت،ساخت مجدد آن به دستور فاطمه خاتون آورده شده است. (3)

در سلطانى:اين در،در قسمت غربى واقع شده و چون به دستور سلطان عبد العزيز عثمانى در سال 1279 ه.ق ساخته شده است،به در سلطانى و باب الفرج شهرت يافته است.اين در به مقام حضرت حجّت(عج)منته مى شده است.در قسمت خارجى در سوق الصغير(بازار كوچك)يا سوق باب الفرج قرار داشته و قبل از ساخته شدن اين بازار،اين بخش به محلّۀ رباط معروف بوده است.در حال حاضر اين بازار تبديل به ميدان شده است.مدخل آن،2/20 متر و داراى پيش طاق است و تزييناتى دارد با6.

ص: 85


1- -همان مأخذ،صص 144-145؛قسمت اعظم قيساريه در سال 1368 ه.ق بر اثر ساخت خيابانى در اطراف صحن،از ميان رفت.
2- -همان مأخذ،ص 145.
3- -همان مأخذ،ص 146.

كاشيهايى با نقش گياهى و كتيبه هايى به خط ثلث و به رنگهاى سفيد و قرمز.بر روى قسمت خارجى در،كتيبه اى منظوم به خط ثلث در هفت بيت عربى،تاريخ ساخت در را به دستور سلطان عبد العزيز پادشاه عثمانى در 1279 ه.ق بيان كرده است. (1)

وروديهاى روضۀ منوّره

روضۀ منوّره،شش در دارد؛دو تاى آن در جهت غرب است كه به طرف بالاسر حضرت باز مى شود.اين درها،دولت و از طلاست.حاشيۀ درها از نقره و با مينا به رنگهاى مختلف تزيين يافته است.نقش مايه هاى به كار رفته در درها ترنجهايى است با نقشهاى گياهى كه در قسمتهاى ميانى آنها،كتيبه هايى به خط ثلث بر روى مينا ديده مى شود.كتيبه هاى حاشيۀ درها به خط نستعليق نوشته شده و چنين است:

1-بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

2-أشهد أن لاّ إله إلاّ اللّه وحده لا شريك له

3-أشهد أن محمّدا عبده و رسوله جاء بالحقّ من عنده اللّه

4-السّلام عليك يا رسول اللّه السّلام على

5-خيرته من خلقه السّلام على أمير المؤمنين

6-أخى رسول اللّه يا مولاى يا أمير المؤمنين

7-عبدك و ابن أمتك جاءك مستجيرا يدخل

8-حرمك موجّها إلى مقامك مرتّلا

9-أأدخل يا اللّه،أأدخل يا رسول اللّه،أأدخل

10-يا امير المؤمنين،أأدخل يا حجّة اللّه

11-أأدخل يا ملائكة اللّه المقيمين فى حرمك

12-الشّريف يا مولاى أتأذن لى بالدّخول افضل ما اذنت

13-لأحد من أوليائك،فإن لم أكن له أهلا فأنت أهل لذلك. (2)

ص: 86


1- -همان مأخذ،ص 147.
2- -همان مأخذ،صص 166،182،183؛موسوعة النجف الاشرف،ج 2،ص 321.

دو در ديگر در جهت شرقى است؛اين درها نيز از طلاى خالص با حاشيه نقره ساخته شده و با مينا در رنگهاى مختلف تزيين يافته است.اين درها هم مانند درهاى غربى با اشكال ترنج و نقوش گياهى زينت يافته و در داخل ترنج ميانى آنها بر روى مينا چنين نوشته شده است:«علىّ مع الحقّ و الحقّ مع علىّ».در سمت راست،اهدايى لطفعلى خان ايرانى به سال 1283 ه.ق و در سمت چپ به دستور ناصر الدين شاه قاجار در 1287 ه.ق تقديم شده است. (1)

و در جهت شمالى،در پنجم است كه از فلزات قيمتى است و در ششم در جهت جنوب مى باشد.در سال 1366 ه.ق درهاى جهت غربى را در جهت شمال قرار دادند؛ در اول قسمت شمالى در ميان ايوان طلا قرار داده شد كه رواق پشت ايوان طلا را به ضريح مطهر وصل كند و اين در هديۀ حاج محمد حسين خان اصفهانى صدر اعظم ايران در تاريخ 1219 ه.ق است.اين در در سال 1373 ه.ق با در ديگر از طلاى خالص عوض شد.در جديد،هديۀ دولت ايران است كه با ترنجها و كتيبه هاى قرآنى و احاديث آرايش يافته و مرصع است به سنگهاى قيمتى؛نيز با مينا به رنگهاى مختلف تزيين يافته است.

در ترنجهاى ميانى اين در،حديث نبوى:«علىّ مع الحقّ و لن يفترقا حتى يردا الحوض» نوشته شده است.

درهاى دوم و سوم در سال 1376 ه.ق با درهاى ديگر طلايى اهدايى حاج محمد تقى اتفاق تهرانى عوض شده است. (2)

صحن

صحن حرم كه در اطراف روضۀ منوّره قرار دارد،حدود هشت هزار متر است و همان گونه كه گفته شد،بخش زيادى از صحن را قبور در برگرفته بود،در 1206 ه.ق سردابى در صحن مطهر حفر شد و بسيارى از قبور به اين سرداب انتقال يافت و پس از آن،كف صحن با سنگ مرمر مفروش گشت.در 1315 ه.ق نيز صحن مطهر،بار ديگر مرمت

ص: 87


1- -همان مأخذ،ص 184.
2- -همان مأخذ،ص 168.

و سنگفرش گرديد. (1)

ايوان علما و بخشى از غرفه هاى اطراف صحن حرم علوى

ديوارهاى صحن قبل از ساخت وسازهاى چند سال اخير،17 متر ارتفاع داشته و شامل غرفه هاى دو طبقه اطراف صحن است؛داخل اين غرفه ها با كاربندى زينت يافته و سرپايه ها و لچكى غرفه ها نيز كاشيكارى است؛در جهت جنوب و شمال،13 غرفۀ دو طبقه وجود دارد و در جهت غربى 6 غرفه و در جهت شرقى 12 غرفه هست.عرض غرفه ها بعضى 4 متر و برخى 3/70 متر و عمق غرفه ها 2/20 متر و عرض سرپايه هاى بين غرفه ها 1/30 متر است.در داخل بيشتر اين غرفه هاى به ويژه در غرفه هاى طبقۀ پايين،حجرهايى است كه از آنها به جاى مدرس يا برخى بخشهاى روضۀ منوّره استفاده مى شود. (2)1.

ص: 88


1- -همان مأخذ،ص 159.
2- -همان مأخذ،ص 141.

ايوان طلا

ايوان بزرگ ورودى روضه منوّره كه مأذنه ها در دو سوى آن قرار دارد،به ايوان طلا معروف است.اين ايوان با ورقه هاى مس كه روكش طلا دارد،تزيين يافته است.اسپر ايوان نيز با كاشيكارى و طلاكارى آراسته شده و از جمله تزيينات اسپر ايوان،قصيده اى فارسى است به خط ثلث با آب طلا در زمينۀ كاشيكارى در مدح حضرت على عليه السّلام با مطلع:

اين بارگاه كيست كه گوييد بى هراس

كاى اوج عرش،سطح حضيض تو را مماس

در بخش شرقى و غربى ايوان نيز دو قصيده به زبان عربى در مدح على عليه السّلام نوشته شده است.همان گونه كه گفته شد،اين ايوان به دستور نادر در 1156 يا 1155 طلاكارى شده است.

ص: 89

ايوان طلا و مناره ها و گنبد مطهر

مناره ها

مناره هاى روضۀ منوّره در دو طرف ايوان طلا قرار گرفته و با طلا روكش شده است.

مأذنه ها و ايوان طلا در بخش ورودى به رواق شرقى قرار دارد.قسمت پايين دو مأذنه به ارتفاع حدود دو متر با ازارۀ سنگى پوشش شده است.ارتفاع دو مأذنه 35 متر و قطر آن دو متر و نيم است.فاصلۀ دو مأذنه از يكديگر 20 متر است.همان گونه كه در بخش قبل اشاره شد،اين دو مأذنه در دورۀ صفويان ساخته و در دوره هاى بعد بارها بازسازى و

ص: 90

مرمت شده است. (1)

گنبد و گنبدخانه

گنبد روضۀ منوّره به ارتفاع 35 متر از كف به شكل دو پوستۀ گسسته (2)است.طول و عرض گنبدخانه 13 متر،پايه هاى گنبد 3/5 متر و قطر پوسته داخلى گنبد 16 متر است.

طرز قرار گرفتن خود (3)روى گردنى (4)به شكل شلال (5)است.قسمت گردنى گنبد،10 پنجره دارد كه نور را به داخل گنبدخانه هدايت مى كند.گوشه سازى گنبد به صورت سه كنج (6)و كاربندى (7)انجام شده است.داخل سه كنجها با مقرنسهاى (8)تزيينى مزيّن به آينه كارى پر شده است.داخل گنبدخانه تا زير نورگيرهاى گردنى گنبد با آينه كارى تزيين يافته و از كتيبۀ كمربندى به بعد تا رأس گنبد تزيينات شامل كاشيكارى معرق داراى نقشهاى اسليمى بر زمينه لاجوردى است.اين كاشيكاريها در رأس گنبد به شمسه اى (9)با زمينه سفيد داراى نقشهاى اسليمى ختم مى شود. (10).

كتيبۀ كمربندى داخل گنبد،تمامى سورۀ مباركه فجر است كه به خط ثلث سفيد نوشته شده است.كتيبه هاى داخل لوزيهاى كاربندى گنبد،جملات:«سلام على آل ياسين»و«سلام على نوح فى العالمين»است.ديگر كتيبه داخل گنبدخانه كه آن نيز به

ص: 91


1- -همان مأخذ،ص 170.
2- -دو پوسته گسسته:گنبدهايى كه دو پوسته آن(پوسته بيرونى و داخلى)فاصله نسبتا زيادى با يكديگر دارند.
3- -خود گنبد:پوسته بيرونى گنبد در گنبدهاى دو پوسته.
4- -گردنى:بخش زير منحنى گنبد كه معمولا به شكل استوانه است.
5- -شلال:قرار گرفتن خود روى گردنى در اجرا هنگامى كه پاكار قوس مستقيما به صورت خط قايم پايين كشيده شده و بعد سوار گردنى شود.
6- -سه كنج:مركب از دو طاق اريب كه يكديگر را در يك نقطه قطع كرده باشند.
7- -كاربندى:متشكل است از لنگه طاقهايى با قوس معيّن كه تحت قواعدى هندسى يكديگر را قطع مى كنند و قواره اصلى پوشش را به وجود مى آورند.
8- -مقرنس:سقف يا گنبد گچبرى شده،بنايى بلند و عمارتى عالى كه در سقف آن نقش و نگار برجسته يا پله پله از گچ درست كرده باشند.
9- -شمسه:نقش مدّور و خورشيدسان گاهى با شعاعهاى بيرون زده از دايره مركزى[در هنرهاى تزيينى ايرانى].
10- -همان مأخذ،ص 166؛طارق جواد الجنابى و ديگران،حضارة العراق،دار الحريه للطباعة،بغداد،1985 م، ج 10،ص 325.

خط ثلث با كاشى سفيد نوشته شده،داراى آيات 1 تا 5 سوره مباركه«الانسان»است.

كتيبه كمربندى بخش بيرونى گنبد كه با كاشى سفيد بر زمينه لاجوردى نوشته شده است، آيات 21 تا 36 سوره مباركه«النبأ»را در بر دارد (1).

بناى فعلى گنبدخانه،همان بناى روزگار صفويان است كه در سالهاى 1304 و 1348 ه.ق مورد مرمت اساسى قرار گرفته است (2).

ضريح

كهن ترين ضريح فلزى كه بر روى قبر حضرت قرار گرفته،ضريح فولاديى است كه به دستور نادر شاه ساخته و به روضۀ منوّره تقديم شده است.اين ضريح تا دورۀ قاجار بر روى قبر مطهر قرار داشت.در اين دوره به دستور ناصر الدين شاه قاجار،ضريح نقره اى بر روى قبر مطهر نصب شد.اين ضريح در 1298 ه.ق به روضۀ منوّره تقديم گرديد.

تزيين اصلى اين ضريح كتيبه هاى منظوم عربى به خط ثلث در مدح حضرت على عليه السّلام بوده و به وسيله كتيبه نويس معروف دورۀ قاجار،محمد على اصفهانى نوشته شده است.اين كتيبه ها شامل قصايدى است در مدح على عليه السّلام از ابن ابى الحديد و شيخ صادق عاملى.

همچنين قلم زنى روى نقره و طلاسازى در قالب مفتولها و تسمه هاى طلايى بر روى ضريح ديده مى شود.ديگر تزيين اين ضريح،بعضى آيات قرآنى،اسماء اللّه و برخى ابيات فارسى است.اين ضريح اكنون در خزانۀ روضۀ منوّره نگهدارى مى شود. (3)

ص: 92


1- -همان مأخذ،ص 180-181.
2- -موسوعة النجف الاشرف،ج 2،ص 312.
3- -همان مأخذ،ج 3،ص 53.

ضريح حضرت على عليه السّلام

ضريح فعلى روضۀ منوّره را شيعيان هند در 1361 ه.ق به حرم مطهر اهدا كرده اند.

اين ضريح كه از زيباترين قلم زنى روى فلز برخوردار است،كار هنرمندان هندى است، كه شامل 10500 مثقال طلاى خالص و يك ميليون مثقال نقره است.اين ضريح با آيات و احاديث مختلف تزيين يافته است. (1)

يكى از نفايس روضۀ منوّره،صندوق خاتم روى قبر مطهر است كار هنرمندان خاتم كار شيرازى،اهدايى جعفر خان زند،برادرزادۀ كريم خان زند در 1202 ه.ق.كتيبه هاى7.

ص: 93


1- -همان مأخذ،ج 3،ص 57.

اطراف صندوق با عاج نوشته و با طلا و نقره ترصيع شده است.آيات كتيبه ها-كار خطّاط معروف اين دوران،محمد بن علاء الدين حسينى-از سوره هاى دهر و قدر و نيز حديث غدير و دعاى ذى الجوشن است. (1)

ملحقات حرم

ايوان علما

اين ايوان بزرگ در جهت شمال صحن مطهر قرار گرفته و علت معروفيت آن به اين عنوان،دفن علماى بزرگ در آن است.اين ايوان در دوران صفويه بنا شده و در دوره هاى بعد مورد مرمت قرار گرفته است.از جمله در دوره نادر شاه.كاشيكارى هفت رنگ ايوان مربوط به دورۀ افشاريّه است.كتيبۀ منظوم ايوان،قصيده اى است در مدح ائمه اطهار عليه السّلام به خط كمال الدين حسين گلستانه به تاريخ 1160 ه.ق با مطلع:

يا ربّ خير المرسلين سلم على نوح الأمين

و المصطفى و المرتضى غيث الورى ليث العرين (2)

تكيۀ بكتاشيّه

اين بنا در جهت غربى صحن،در كنار مسجد رأس قرار دارد.تكيه در اين جا به معنى خانقاه است.ساختمان فعلى تكيۀ بكتاشيّه مربوط به روزگار فرمانروايى صفويان است.

اين تكيه قبلا محل جلسات دراويش بكتاشى بوده است.فرقۀ بكتاشى منسوب به محمد بن ابراهيم آتا معروف به حاج بكتاش(در گذشته به سال 738 ه)از اهالى خراسان بوده است.طريقۀ بكتاشيّه در قرن دهم هجرى در آسياى صغير رواج فراوان يافت. (3)تكيۀ موجود در حرم علوى ابتدا در دوران زندگى حاج بكتاش در اوايل قرن هشتم هجرى

ص: 94


1- -همان مأخذ،ج 3،صص 52-53.
2- -سعاد ماهر محمد،مشهد الامام على فى النجف و ما به من الهدايا و التحف،ص 155.
3- -پيرامون عقايد فرقه بكتاشيه ر.ك:مشكور،محمد جواد،فرهنگ فرق اسلامى،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،مشهد،1368،صص 105-106.

ساخته شد.زيرا او خود مدتى در نجف معتكف بود ولى بناى فعلى همان گونه كه گفته شد،مربوط به عصر صفوى است.اين خانقاه در دوران حكومت عثمانيان بر عراق مورد توجه قرار گرفت و محل سكنى و انجام مراسم دراويش بكتاشى در عراق بود و در اين دوران،املاك بسيارى بر آن وقف شد.ساختمان اين تكيه،امروز به عنوان انبار آستانه مورد استفاده است. (1)

مسجد عمران بن شاهين

اين مسجد در دالان منته به باب طوسى در جهت شمالى صحن شريف قرار دارد.

ساختمان اوليۀ آن از بناهاى عمران بن شاهين،حاكم جنوب عراق در نيمۀ قرن چهارم هجرى است.براساس نوشتۀ برخى منابع تاريخى چون عمران بن شاهين نسبت به عضد الدوله ديلمى گناهى مرتكب شده بود،نذر كرد اگر عضد الدوله او را ببخشد،در كنار روضۀ منوّره،مسجدى بنا كند و چون مورد عفو قرار گرفت،به نذر خود وفا كرد.

بخشى از مسجد در دورۀ شاه عباس اول صفوى به دليل گسترش صحن خراب شد ولى در دوره شاه صفى بازسازى گرديد.اين مسجد نسبت به صحن در پشت ايوان علما قرار دارد. (2)

مسجد الخضراء

اين مسجد در جهت شمال شرقى صحن قرار دارد و تاريخ ساختمان اوليه آن مشخص نيست.مسجد الخضراء در طول زمان،يكى از مراكز اصلى تدريس در كنار روضۀ منوّره بوده است.وجه تسميۀ اين مسجد چندان مشخص نيست.در سال 1368 ه.ق بر اثر ساخت وسازهاى اطراف حرم 2/5 متر از بخش شرقى مسجد خراب شد.اين مسجد در همين سال بازسازى و با كاشيكاريهاى جديد آراسته گرديد. (3)

ص: 95


1- -سعاد ماهر محمد،مشهد الامام على فى النجف...،صص 156-157.
2- -همان مأخذ،صص 150-151.
3- -همان مأخذ،ص 152.
مسجد الرأس(مسجد بالاسر)

اين مسجد در جهت غربى صحن واقع است و تاريخ بناى اوليه آن به روزگار ايلخانان مى رسد.دليل آن نيز بخشهاى باقى مانده از محراب كاشى زرين فام آن،مربوط به روزگار ايلخانى است.اين بنا يك بار در روزگار صفوى و بار ديگر در 1156 ه.ق به دستور سلطان بيگم همسر نادر شاه بازسازى شد.چون اين مسجد در جهت بالاسر مبارك قرار دارد،به اين نام مشهور شده است.

اين مسجد در دوران سلطان عبد الحميد،پادشاه عثمانى مورد مرمت قرار گرفت و داخل آن با گچبرى و طلاكارى آراسته شد و منبرى از سنگ سفيد بسيار زيبا در آن تعبيه گرديد؛تاريخ اين مرمتها 1306 ه.ق است.در تمام روزگار عثمانيان،اين مسجد اختصاص به اهل سنّت داشت و نمازهاى جمعه و عيدين اهل سنّت در آن انجام مى شد.

پس از روزگار عثمانيان تا مدتى نماز جماعت در اين مسجد تعطيل بود تا اين كه مرحوم علامه نايينى،بار ديگر در آن،نماز جماعت برپا داشت. (1)

كتابخانۀ حيدريّه

اين كتابخانه در دوران آل بويه تأسيس شده و درواقع،كتابخانۀ روضۀ منوّره است و امروز در يكى از حجره هاى صحن قرار دارد.از جمله كتابهاى نفيس اين مجموعه، قرآنى است منسوب به حضرت على عليه السّلام اين مجموعه،داراى نسخه هاى بسيار نفيس قرآن از قرون اوّليۀ هجرى است.

از جمله نسخه هاى نفيس اين مجموعه،كتاب المسائل الشيرازيه،عبد الغافر فارسى را مى توان نام برد كه خود او اجازه اى نيز به تاريخ 363 ه.ق در پشت آن نوشته است.

همچنين است شرح الدريديه از ابن خالويه به تاريخ 375 ه.ق و جزو دوم التّبيان به تاريخ 576 ه.ق.البته اين نسخه ها كهن ترين نسخه هاى اين مجموعه به جز قرآنهاى خطى است. (2)

ص: 96


1- -همان مأخذ،صص 153-154.
2- -آل محبوبه،ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 148-149.
خزانۀ حرم مطهر

علاوه بر نسخه هاى خطى اهدا شده به روضۀ منوّره على عليه السّلام كه بخشى از گنجينه هاى حرم مطهر را تشكيل مى دهد،در طول زمان،نفايس ديگرى نيز از طرف پادشاهان و اميران و بسيارى از عاشقان امامت و ولايت به روضۀ منوّره اهدا شده است.امروز شمار اين هدايا بيش از دو هزار قطعه است.اين هدايا،تنوع بسيارى دارد و شامل اشياى طلايى،نقره اى،بلورى،چوبى،سنگهاى قيمتى،منسوجات،فرشها و غيره است.

تاريخ كهن ترين هديۀ خزانۀ حرم به قرن چهارم هجرى مى رسد.اين هديه،روكش كتانى قبر مطهر،تقديمى سال 365 ه.ق به روضۀ منوّره مى باشد كه با زيباترين دست دوزيهاى اين دوران به شكل گل،با نخهاى طلايى و نقره اى دست دوزى شده است.

از ديگر نفايس اين گنجينه مى توان به قنديل طلايى مرصع به الماس،ياقوت،زمرّد و مرواريد اهدايى ناصر الدين شاه قاجار به تاريخ 1272 ه.ق و تاج طلايى مرصع به الماس و زمرّد اهدايى تاج النساء بيگم از شاهزادگان قاجار به تاريخ 1278 ه.ق اشاره كرد،يكى از رواقهاى حرم،به خزانه اختصاص يافته است. (1)

روكش قبر از جنس كتان داراى دست دوزى با نخهاى طلا و نقره، اهدايى عضد الدوله ديلمى به سال 365 ه.ق

ص: 97


1- -سعاد ماهر محمد،مشهد الامام على فى النجف...،صص 195-196.

تاج طلايى مرصع اهدايى تاج النساء بيگم در سال 1278 ه.ق.

قنديل طلايى مرصّع به الماس،زمرّد،ياقوت و مرواريد.

اهدايى ناصر الدين شاه قاجار سنه 1272 ه.ق.

ص: 98

در حرم مطهر حضرت على عليه السّلام كرامات و معجزات متعددى مشاهده شده كه در منابع گوناگون ذكر شده است. (1)د.

ص: 99


1- -براى اطلاع بيشتر به پيوست شماره سه رجوع كنيد.

ص: 100

فصل چهارم: اماكن زيارتى نجف اشرف و مسجد كوفه

اماكن زيارتى نجف اشرف و كوفه

آرامگاه مختار ثقفى

ابو اسحاق مختار،فرزند ابى عبيده ثقفى از مشاهير بزرگان شيعه در كوفه و از رهبران نهضت شيعيان در خونخواهى امام حسين عليه السّلام بود.وى در سال اول هجرى در شهر طايف متولد شد و از همان دوران نوجوانى نجابت و شجاعت در سيماى او نمايان بود.

گفته اند پدرش او را به خدمت امير المؤمنين على عليه السّلام برد و آن حضرت او را در دامان خود جاى داد و دست بر سرش كشيد و فرمود:«يا كيس يا كيس» (1).البته روزى رهبر كيسانيه هم شد. (2)

دربارۀ انگيزۀ قيام و خونخواهى او مورخان اختلاف نظر دارند.برخى مى گويند او در نظر داشت امامت محمد حنفيه را اعلام نمايد و عده اى معتقدند كه مى خواست زين العابدين عليه السّلام را به عنوان امام به مردم معرفى كند.اما در اين كه امام محمد باقر عليه السّلام امام جعفر صادق عليه السّلام و امام زين العابدين عليه السّلام دربارۀ قيام او و كشته شدن قاتلان امام حسين عليه السّلام و ديگر شهداى كربلا اظهار رضايت كرده اند و در حق او دعا فرموده اند،اتفاق نظر است.

او در سال 65 ه.ق به خونخواهى شهداى كربلا قيام كرد و همۀ قاتلان شهداى كربلا را به هلاكت رسانيد.لشكر ابن زياد را شكست داد و او را به قتل رسانيد و سرش را نزد

ص: 101


1- -كيس يعنى با كياست،زيرك و هوشيار.
2- -رضوى،هاشم،راهيان كربلا،بى جا،سعيدى منش،1378،ص 88؛مشكور،محمد جواد،فرهنگ فرق اسلامى،بنياد پژوهشهاى اسلامى،مشهد،1368،ص 375.

محمد حنفيه فرستاد.

در كوفه،بصره،حدود رى،خراسان،نهاوند،حدود اصفهان و آذربايجان چندى خطبه و سكّه به نام مختار بود و نمايندگانش در اين ايالات به ادارۀ امور مشغول بودند تا اين كه در 14 رمضان سال 67 ه.ق در جنگ با مصعب بن زبير به شهادت رسيد. (1)

بقعه و بارگاه مختار با بقعه و بارگاه مسلم بن عقيل يكى است و تاريخ مشتركى دارند.

در قسمت پيش روى مبارك ضريح مسلم يعنى در جنوب غربى آن،رواق ديگرى است كه قبر مختار در آن واقع است.بر روى آن،ضريح كوچكى از نقره نصب شده است و پنجره اى دارد در زاويۀ شرقى كه به ديوار قبلۀ مسجد اعظم كوفه باز مى شود.روى قبر، قطعه سنگى قديمى متعلق به قرن دوم هجرى به خط كوفى ديده مى شود كه روى آن چنين نوشته شده است:«هذا قبر المختار بن ابى عبيدة الثقفى الاخذ بثارات الحسين» (2).

شايان ذكر است كه ابن بطوطه كه در حدود سال 725 ه.ق از كوفه ديدار كرده است،در مغرب گورستان كوفه،نزديك قبر ابن ملجم،گنبدى را ديده كه به او گفته اند آن جا مدفن مختار بن ابى عبيده است. (3)ولى به نظر مى رسد كه وى به آن اعتقاد نداشته و محل صحيح قبر مختار را كنار قبر مسلم بن عقيل مى دانسته است،نه مجاور قبر ابن ملجم. (4)

آستانۀ ابراهيم الغمر

امامزاده ابراهيم الغمر مكنّى به ابو الحسن و يا ابو اسماعيل فرزند حسن مثنّى و نوۀ امام حسن مجتبى عليه السّلام از راويان حديث و برجستگان شيعه بوده است.

وى در سال 145 ه.ق در زندان منصور،خليفه عباسى به شهادت رسيد و نخستين شخص از اولاد امام حسن مجتبى عليه السّلام بود كه در زندان وفات يافت.بقعه و بارگاه وى در

ص: 102


1- -شوشترى،نور اللّه،مجالس المؤمنين،كتابفروشى اسلاميه،1365،ج 2،ص 245-252.
2- -دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 110.
3- -سفرنامه ابن بطوطه،ج 1،ص 238.
4- -رضوى،هاشم،راهيان كربلا،بى جا،سعيدى منش،1378،ص 88؛مشكور،محمد جواد،فرهنگ فرق اسلامى،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1368،ص 375.

كوفه شمال آستانه ميثم تمار در وسط محله جديد كوفه واقع است. (1)

عمارت فعلى آن را مرحوم سيد مهدى بحر العلوم(م:1212 ه.ق)احداث كرد، سپس به دستور آية اللّه العظمى سيد محسن حكيم طباطبايى،صحن آستانه را توسعه دادند و اطراف آن را ديوار كشيدند.آستانۀ ابراهيم،يكى از زيارتگاههاى شيعيان در شهر كوفه به حساب مى آيد. (2)

آستانۀ حضرت هود و صالح

در ميان گورستان مقدّس وادى السّلام،بقعه و بارگاهى است منسوب به مرقد حضرت هود و حضرت صالح.اين بقعه حدود 1500 متر مربع وسعت دارد و بر روى آرامگاه گنبدى مخروطى شكل به رنگ آبى استوار شده و نماى خاص و جالب توجهى به منظرۀ كلّى قبرستان داده است. (3)ارتفاع تقريبى گنبد از رأس تا كف حرم به حدود 15 آرامگاه حضرت هود و صالح

ص: 103


1- -امين،محسن،اعيان الشيعه،ج 2،ص 197؛عمدة الطالب فى انساب آل ابيطالب،ص 161،162؛دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 64.
2- -مراقد المعارف،ج 1،ص 34-36؛مشاهد العترة الطاهرة،مؤسسه البلاغ،بيروت 1408 ق،ص 195-196؛ مقاتل الطالبيين،127،128.
3- -رضوى،هاشم،راهيان كربلا،ص 95.

متر مى رسد. (1)

هود،پيامبرى است كه خداوند متعال او را براى ارشاد و رهبرى قوم عاد كه بت پرست بودند،فرستاد تا آنان را به پرستش خداى يگانه بخواند،امّا به جز گروهى اندك ايمان نياوردند و پيغمبر خدا را به سفاهت و جنون متهم ساختند.آنگاه اصرار ورزيدند كه اگر راست مى گويد،خداوند،عذابى را كه به آنان بيم و وعيد داده بود،نازل كند، خداوند عذاب را نازل كرد و باد خشكى فرستاد كه همۀ آنها به جز هود و كسانى كه به او ايمان آورده بودند،نابود ساخت. (2)

حضرت صالح،برادر حضرت هود،سومين پيامبرى است كه عليه بت پرستى قيام كرد و مردم را به پرستش خداى يگانه خواند.او براى هدايت قوم ثمود برگزيده شد ولى هيچ يك،دعوت وى را نپذيرفتند.و بر وى طغيان كردند،سپس به او گفتند در صورتى به تو ايمان مى آوريم كه از اين صخره«ناقه اى شيرده بيرون آورى».صالح به امر الهى مانند همان ناقه اى را كه از او خواسته بودند،از كوه بيرون آورد.بعد،از جانب خدا به وى وحى شد به مردم بگو:«خدا سهميه يك روز آب را براى اين ناقه و روز بعد را براى شما قرار داده است»،از آن به بعد سهميۀ آب به همين نحو استفاده مى شد و مردم شير ناقه را بين خود تقسيم مى كردند.امّا طولى نكشيد كه مردم سركشى نمودند و ناقه را كشتند و گوشت آن را بين خود قسمت كردند،صالح به قوم خود گفت:چرا نسبت به خداى متعال نافرمانى كرديد،اگر تا سه روز ديگر توبه نكنيد،خداوند براى شما بلايى خواهد فرستاد.چون مردم از طغيان خود،بازنگشتند،روز بعد،چهره شان زرد،دو روز بعد، سرخ و روز سوم،سياه شد و در نيمه شب به يك چشم به هم زدن،همه در خانه هايشان هلاك شدند.علاوه بر اين،خداوند آتشى از آسمان فروفرستاد كه اجساد آنان را سوزاند. (3)7.

ص: 104


1- -مقايسۀ تقريبى با ساير گنبدهايى كه مطالعات ميدانى در آنها صورت گرفته است.
2- -سوره فجر،آيه هاى 6 تا 9.
3- -راهيان كربلا،صص 96،97.

كميل بن زياد

كميل بن زياد بن نهيك بن هيثم نخعى كوفى از رازداران حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام و امام حسن مجتبى عليه السّلام بود كه به وفادارى،شجاعت،تدبير،زهد،تقوا،عرفان و دانش فراوان شهرت داشت.وى در سال دوازدهم قبل از هجرت در يمن متولد شد، پس از رشد در خدمت اسلام قرار گرفت و در شمار ياران مورد اعتماد حضرت عليه السّلام در آمد،چنان كه امام على كميل را براى مقابله با معاويه به شهر مرزى هيت واقع در مرز عراق و شام فرستاده و اسرارى را كه مصلحت مى دانست،برايش آشكار مى كرد؛مثلا روزى آن حضرت بر شتر نشست و كميل را پشت سر خود سوار كرد،كميل از حضرت پرسيد«حقيقت چيست؟»حضرت فرمود:حقيقة الحقايق،وجود حق سبحانه تعالى است زيرا او ثابت و باقى و جامع جميع حقايق است،سپس كميل را به كسب كمال و سير و سلوك ترغيب كرد. (1)چون كميل از بزرگان شيعه بود،حجاج ابن يوسف درپى دستگيرى و قتل او برآمد.وقتى كميل از اين امر آگاهى يافت،گريخت و حجاج،مقرّرى اقوام او را كه در سپاه كوفه بودند،قطع كرد.كميل چون اين وضع را ديد،با خود گفت كه من پير و ناتوان شده ام و عمرم به آخر رسيده است،سزاوار نيست كه در اين سنّ و سال، باعث بريدن نان و روزى اقوام خويش شوم؛ مرقد كميل بن زياد

ص: 105


1- -مجالس المؤمنين،ج 2،صص 10-12.

پس ناگزير به نزد حجّاج آمد؛چون چشم حجاج به او افتاد،گفت كه مى خواستم از تو آشكارا بازخواست كنم؛كميل در جواب گفت كه اندكى از عمر من باقى است،هرجور دلت مى خواهد،رفتار كن.حجاج به بهانۀ اين كه او از قاتلان خليفۀ سوم است،در سال 83 ه.ق دستور داد سرش را از تن جدا كردند. (1)

دعاى معروف كميل،دعايى است كه حضرت على عليه السّلام به كميل آموخت،اين دعا را كه به دعاى حضرت خضر نيز مشهور است،امام على در نيمۀ شعبان و در مسجد بصره به كميل ياد داد و فرمود كه هرشب جمعه و نيمۀ شعبان هرسال و در ديگر ايام سال،آن را بخوان.

بقعۀ كميل در بين وادى السّلام و كوفه مقام(جامعة النجف) (2)بر روى سكويى به ارتفاع تقريبى 2 متر قرار گرفته است و به وسيلۀ هشت پله به بقعه مى رسد.بقعه،صحن، حرم،رواق و ايوانى اصلى دارد و در دو طرف ايوان اصلى،دو ايوانچه(غرفه)به چشم مى خورد كه جلو آنها،نردۀ آهنى كشيده شده است.در ورودى حرم از ايوان اصلى است.ضريحى كوچك نيز بر بالاى قبر نصب شده است.بر بالاى حرم،گنبدى شلجمى سبز رنگ به ارتفاع حدود 10 متر از كف زمين استوار است. (3)

مسلم بن عقيل

هنگامى كه مردم كوفه،حضرت امام حسين عليه السّلام را براى قيام و رهبرى خود به كوفه دعوت كردند،آن حضرت مسلم بن عقيل بن ابى طالب،پسر عم و شوهر خواهر خود را كه به علم،عقل،تدبير و شجاعت ممتاز بود،به كوفه اعزام داشت.مسلم در كوفه به خانۀ مختار بن ابى عبيدۀ ثقفى وارد شد.وقتى مردم كوفه به ديدار او آمدند،وى نامۀ پسر عمش را براى آنان خواند و مردم با او بيعت كردند.چون يزيد اوضاع را براى خود خطرناك ديد،عبيد اللّه زياد حاكم بصره را با حفظ سمت به حكومت كوفه فرستاد،ابن زياد،مردم را تهديد كرد و براى دستگيرى مسلم كوشيد.در اين هنگام،مسلم،خانۀ

ص: 106


1- -مجالس المؤمنين،ج 2،ص 12.
2- -گنجينه دانشمندان،ج 7،صص 10-12.
3- -راهيان كربلا،ص 71؛دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 110.

مختار را ترك كرد و به خانۀ هانى بن عروه مذحجى پناه برد.وقتى هانى به زندان افتاد، مردم از دور مسلم پراكنده شدند و مسلم ناگزير در خانۀ طوعه،مادر بلال بن اسيد حضرمى پنهان گشت؛پسر طوعه،مخفيگاه مسلم را به ابن زياد گزارش داد و او سپاهيان خود را براى دستگيرى وى فرستاد.مسلم پس از زد و خوردى خونين دستگير شد و در روز چهارشنبه 8 يا 9 ذيحجه سال 60 ه.ق او را بر بالاى بام دار الامارۀ كوفه بردند و سرش را از تن جدا كردند و بدنش را از بام به پايين انداختند.او نخستين نفر بود كه در راه قيام امام حسين عليه السّلام به شهادت رسيد.جسد او و هانى را به دستور ابن زياد در كنار دار الامارۀ كوفه به خاك سپردند. (1)

بنابر نظر كليۀ مورخان،آستانۀ مباركه اش در زاويه جنوب شرقى مسجد معروف كوفه قرار دارد.چنان كه در متون قديمه آمده و تا امروز هم آثار آن در مسجد باقى است.

كاخ دار الاماره از سطح مسجد بلندتر بوده است و ابن جبير كه در سال 580 ه.ق از آن جا ديدن كرده،در سفرنامه خود،به اين مورد اشاره كرده است. (2)ابن بطوطه(در گذشته به سال 779 ه.ق)در سفرنامه اش مى نويسد:«در جهت شرقى جامع داخل بالاخانه اى كه با پله به آن جا مى روند،مقبرۀ مسلم بن عقيل واقع شده...امّا از قصر الامارۀ كوفه كه سعد وقاص آن را بنا كرد،اكنون جز پايه هاى آن چيزى بر جا نمانده است.» (3)

بقعه:دو قبر مسلم و هانى تا سال 65 ه.ق بدون سقف بوده است.در آن سال به دستور مختار بن ابو عبيده ثقفى براى هريك حرمى و گنبدى ساختند و نام آنان را بر روى سنگ مرمر حك كردند.اين لوحها در طىّ تعميرات سالهاى اخير كشف شده است.اين آستانه در سال 368 ه.ق همزمان با حكومت عضد الدوله مرمّت شد.نيز خانه هايى در كنار آرامگاه ساختند و مردم را به سكونت در آنها تشويق نمودند و حقوق ماهيانه برايشان برقرار كردند.

در سال 656 ه.ق زمان حكومت هلاكو خان مغول كه شيعيان تا اندازه اى آزادى يافتند،اين بقعه و بارگاه تعمير شد و يكى از مراكز مهم شيعيان به حساب آمد.بيشتر8.

ص: 107


1- -راهيان كربلا،ص 85؛تاريخ طبرى،ج 4،ص 216.
2- -ابن جبير،محمد بن محمد،رحلة ابن جبير،دار مادر،بيروت،بى تا،ص 112.
3- -ابن بطوطه،سفرنامه،ص 238.

ساكنان حوالى آستانه و متوليان آن از تبار آل بويه بودند،چنان كه بر ديوار آستانۀ حضرت مسلم بن عقيل ثبت است.

در سال 681 ه.ق كه محمد،فرزند محمود رازى،متولى بود،عطا ملك جوينى به هزينه شخصى خود،ضريحى براى قبر حضرت مسلم ساخت.در سال 767 ه.ق اويس، يكى از سلاطين مقتدر جلايريان كه تعميراتى در عتبات مقدسه كربلا و نجف به عمل آورد،در اين آستانه هم ترميمات و اصلاحاتى انجام داد.

در سال 1055 ه.ق تعميراتى در اين آستانه صورت گرفت و ام آقاخانى،ضريحى اهدا كرد كه فعلا در انبار آستانۀ مباركه نگه دارى مى شود و مادّه تاريخ آن در قطعه اى با عبارت«شهيد شد مسلم بن عقيل»(-1055 ق)آمده است.

نواب حافظ محمد عبد الحسين خان در سال 1232 ه.ق اين آستانه را تعمير اساسى كرد و بر قطعه اى از سنگ مرمر،تاريخ بنا و تعميرات مذكور حك شد و در داخل آستانه نصب گرديد.در تعميرات سالهاى اخير،وقتى سنگ را جابه جا كردند،آسيب ديد و به همين سبب فعلا در انبار آستانه نگه دارى مى شود.

در سال 1263 ه.ق مرحوم صاحب جواهر از محل اموالى كه سيد حسين،فرزند سيد دلدار على آل نقوى از هندوستان فرستاده بود،تعميرات اساسى در اين آستانه انجام داد.امّا در سالهاى اخير باوجوداين كه كوچكى آستانۀ مباركه كاملا محسوس بود، دولت عراق به بهانۀ حفظ آثار باستانى،از توسعه و تخريب آن جلوگيرى مى كرد،لذا جمعى از شيعيان و متولى آستانه در سال 1384 ه.ق از آية اللّه حكيم توسعه و تجديد اساسى بنا و زراندودكردن گنبد را خواستار شدند.آية اللّه حكيم،اين پيشنهاد را پذيرفت و حاج محمد رشاد،فرزند ناصر آل مرزه نجفى،هزينه اش را تقبل كرد و در سال 1385 ه.ق كار تجديدبناى آن آغاز شد و با هزينۀ بالغ بر 180 هزار دينار عراقى به پايان رسيد.

اينك اين آستانه،حرمى چهارگوش دارد به مساحت 106 متر مربع كه از سه طرف، داراى رواق است؛رواق جنوبى به قبر مختار بن ابى عبيد ثقفى مى پيوندد و در مقابل حرم،ايوانى بزرگ احداث شده است.بر روى آرامگاه گنبدى به ارتفاع 18 متر از بالاى

ص: 108

بام حرم و از كف صحن به ارتفاع 29 متر استوار است،طلاكارى گنبد را حاج محمد حسين رفيعى بهبهانى به عهده گرفت و در سال 1391 ه.ق كارش را به پايان رسانيد، سپس به دستور آية اللّه حكيم ساختن ضريح نقره اى به هنرمندان اصفهان سفارش شد كه چون آية اللّه در 1390 ه.ق درگذشت،فرزند وى آية اللّه سيد يوسف حكيم،كار آن را به پايان رسانيد و اين ضريح اكنون بر بالاى مرقد مبارك نصب شده و بقعه و بارگاه از جلوۀ خاصى برخوردار است. (1)

مقام امام سجاد عليه السّلام

در حدود 1000 مترى مغرب حرم حضرت على عليه السّلام درياچه اى به نام«بحر النجف» وجود دارد،كه در كنارۀ شرقى آن به فاصلۀ تقريبى 250 متر،مقام امام سجاد واقع است، كه حضرت هنگام زيارت جدّ خود در آن جا به نماز مى ايستاده است.

اين مقام،مسجدى است به ابعاد 18*15 متر كه چهار ستون در وسط آن نصب و گنبدى بر روى آن احداث شده است.محراب مسجد،كاشى كارى است و در وسط محراب،متن قاب گرفتۀ زيارتنامۀ امام نصب گرديده است.

مقام امام على عليه السّلام

در سمت راست مقام زين العابدين عليه السّلام مكانى است دو طبقه(همكف و زيرزمين)كه مقام مولاى متقيان على عليه السّلام و قبر شخصى به نام صفة الصفا (2)يمانى از ياران حضرت در آن جا واقع شده است.اصل مقام و مرقد در طبقه زيرزمين با 23 پله است و شبيه آن در طبقۀ همكف قرار دارد.گفته مى شود امير مؤمنان در اين جا نماز گزارده بوده است و به همين سبب،صفة الصفا را در اين محل به خاك سپرده اند. (3)

ص: 109


1- -مراقد المعارف ج 2،ص 307،318.مشاهد العترة الطاهره،ص 186،187؛براقى،؛حسين بن احمد،تاريخ الكوفه،طبعة حيدريه،نجف 1379،صص 59-61.
2- -در بين مردم نجف امروزه«صفة الصفا»به«صافى صفا»معروف است.
3- -راهيان كربلا،ص 99،100؛قمى،محمد رضا،اماكن زيارتى و سياحتى عراق،بى جا،مشعر،1377،صص 26،27.

مقام دو امام

در قسمت شمالى گورستان وادى السّلام و در بين قبور مؤمنان محلّى است معروف به«مقام الامامين»يعنى امام مهدى و امام جعفر صادق عليه السّلام،اين مقام،محوطۀ مربع شكلى است به ضلع 15*15 متر كه حدود يك متر پايين تر از محوطۀ وادى السّلام قرار دارد و با پنج پلّه پايين وارد محوطه مى شوند.

اصل مقام و مصلاى دو امام در ضلع شرقى اين محوطه قرار گرفته و عبارت است از دو اتاق بسيار قديمى و تودرتو كه گنبدى آبى رنگ بر بالاى آن استوار مى باشد.و بر دهانۀ چاه كه بئر مقام امام مهدى(عج)گفته مى شود،اتاقى به ابعاد 4*3 متر احداث شده است.مى گويند وقتى دشمنان،امام زمان(عج)را تعقيب مى كردند،امام در اين محل از ديده ها پنهان گرديد. (1)

مقام امام زمان(عج)

ص: 110


1- -راهيان كربلا،ص 98.

ميثم تمّار

ميثم تمّار فرزند يحيى كوفى از خواص اصحاب حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام و از بزرگان دانشمندان شيعه و از نزديكترين آنان به خاندان عصمت و طهارت بود.چون زندگى خويش را با خرمافروشى اداره مى كرد به«تمّار»معروف شد. (1)

مرقد ميثم تمار

ميثم به حضرت امير علاقه فراوانى داشت.روزى حضرت در حضور اصحابش به ميثم فرمود كه:«تو بعد از من گرفتار خواهى شد و به وسيلۀ دار به شهادت خواهى رسيد».پس آنگاه كه عبيد اللّه زياد از تو بخواهد از من بيزارى بجوئيد،چه خواهى كرد؟ او گفت من ابدا اين كار را نخواهم كرد.حضرت فرمود اگر نكنى تو را به دار خواهند

ص: 111


1- -گنجينۀ دانشمندان،ج 7،241؛دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 112.

كشيد.ميثم گفت اين مقدار عذاب در راه خدا بسيار نيست.سپس مولاى متقيان فرمود:

«اگر چنين كنى هميشه با من و درجۀ من خواهى بود».آنگاه ميثم به تمام نزديكان خود مى گفت كه به پيش بينى و فرمودۀ حضرت امير من به فرمان عبيد اللّه زياد به دار كشيده خواهم شد و به قتل خواهم رسيد و به اين خبر و شهادت افتخار مى كرد. (1)

روزى در اواخر سال 60 ه.ق ميثم ذكر فضايل بنى هاشم و به خصوص حضرت على عليه السّلام را مى گفت:به ابن زياد گفتند كه ميثم تو را رسوا كرد،عبيد اللّه فورا دستور داد او را به همراه مختار ابو عبيده ثقفى به زندان افكندند.به دستور ابن زياد،او را لجام زدند و دهانش را بستند.سپس ده روز قبل از ورود موكب مبارك امام حسين عليه السّلام به صحراى كربلا در محلى كه حضرت على پيش بينى كرده بود او را به دار آويختند و به شهادت رسانيدند. (2)

آستانۀ مباركۀ ميثم در فاصلۀ يك كيلومترى غرب مسجد اعظم كوفه و در راه كوفه به سمت نجف اشرف واقع است.عامّۀ مردم اعتقاد دارند كه هركس حرم ميثم تمّار را جارو كند،هرحاجتى كه داشته باشد برآورده مى شود.اين آستانه،يكى از مراكز تجمع شيعيان و از زيارتگاههاى آنان در عراق است.زايران نجف و كوفه به زيارت اين آستانه مى روند و نذورات زيادى به آن جا اهدا مى كنند.اين آستانه از ابتدا تاكنون تحولات زيادى به خود ديده و چندين مرحله تجدد بنا و تعميرات اساسى شده است كه در اين جا به اختصار ذكر مى شود:

مرحلۀ اول:چنان كه تعميرات اخير آستانه ميثم تمار و پى هاى قديم كه به دست آمده است،نشان مى دهد،ظاهرا قبر شريف در قرن اول بى حفاظ بوده و در قرن دوم و سوم حرم كوچكى داشته است.در عصر آل بويه كه عضد الدوله ديلمى،تعميرات وسيعى را در عتبات عاليات شروع كرد،بقعه اى بر قبر شريف ميثم بنا مى شود.

مرحله دوم:تعميرات اساسى مرحلۀ دوم را شيخ ملا على،فرزند ميرزا خليل نجفى، مجتهد وقت،در نيمه دوم سدۀ سيزدهم هجرى انجام داد.5.

ص: 112


1- -مجالس المؤمنين،ج 1،ص 306،307.
2- -قمى،عباس،مشاهير دانشمندان اسلام،ترجمه الكنى و الاقاب،ج 4،صص 264-265.

مرحله سوم:در اوايل سدۀ چهاردهم هجرى،سيد عطا اللّه رومى(م 1321 ه.ق) يكى از مجتهدان بزرگ نجف اشرف كه در امور خيريّه جدّى بود و آثار زيادى از خود در كوفه باقى گذاشت،تعميراتى صورت داد.وى حرم مجلّل و گنبد بزرگى بر روى قبر مطهر ميثم تمّار بنا و صحنى در اطراف حرم شريف تأسيس كرد.سپس گنبد بقعه توسط حاج عباس ناجى نجفى و به دست هنرمندان ايرانى با كاشى فيروزه اى تزيين گشت.بعد يكى از شيعيان مسقط در اين آستانه تعميراتى انجام داد،سپس ديوارهاى فرسودۀ صحن مطهر توسط شيعيان اسماعيليه بهره تعمير شد.در سال 1360 ه.ق حاج خضر سياب نجفى صندوقى از چوب ساخت كه بر روى آن چنين ثبت است:«مرقد صاحب امير المؤمنين عليه السّلام،ميثم بن يحيى التمّار سنه 1360 ه.ق»و آن را روى قبر نهادند و سنگ قديمى كه نام ميثم تمّار بر روى آن حك شده بود،زير اين صندوق قرار گرفت.

مرحلۀ چهارم:در سال 1382 تمامى بقعه و بارگاه ميثم را حاج محمد رشاد،فرزند ناصر نجفى آل مرزه،يكى از بازرگانان خيّر نجف اشرف،تعمير كرد و حرم باشكوه و مجلّلى با رواق و ايوانى شرقى در مقابل حرم شريف ساخت و بر روى آرامگاه،گنبد بزرگى مزيّن به كاشيهاى آبى رنگ احداث نمود؛كار كلى بنا در سال 1384 ه.ق به پايان رسيد. (1)در ورودى حرم از انتهاى ايوان شرقى متصل به حرم باز و بسته مى شود؛ابعاد حرم 8*10 متر مى باشد و ضريحى فلزى مشبك به ابعاد 3*2 متر در وسط آن بر روى قبر ميثم قرار گرفته است. (2)

وادى السّلام

وادى السّلام،قبرستان عمومى و مقدّس نجف اشرف است كه از صدر اسلام تاكنون مردگان را در آن جا دفن مى كرده اند.در اين مكان شريف علاوه بر دوستداران و شيعيان مولاى متقيان على عليه السّلام شخصيتهاى مذهبى،علمى،تاريخى و ادبى ديگرى نيز رخ در نقاب خاك كشيده اند.آورده اند كه استخوانهاى حضرت آدم و حضرت نوح به اين

ص: 113


1- -دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 112.
2- -راهيان كربلا،ص 71.

قبرستان منتقل شده اند. (1)همچنين قبر حضرت هود و صالح و مقام امام سجاد و امام صادق عليه السّلام و نيز مقام حضرت حجت در اين جا داراى بقعه و بارگاه است و مورد زيارت عموم قرار دارند.

هانى بن عروه

هانى بن عروه مرادى از مشاهير اشراف و رهبران كوفه و از شجاعان و محبّان حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام بوده است.وى در جنگهاى صفين،نهروان و جمل در كنار على شمشير مى زد و از ياران وفادار او به شمار مى رفت.به همين سبب مسلم بن عقيل نمايندۀ اعزامى امام حسين به كوفه،پس از ترك منزل مختار ابو عبيده ثقفى به خانۀ او رفت؛هانى به شدّت مورد اعتراض ابن زياد قرار گرفت و دستگير و زندانى شد؛هر چند ابن زياد از او خواست كه مسلم را تحويل دهد،وى راضى به تسليم مهمان نشد،تا اين كه مسلم در مبارزه با دژخيمان ابن زياد به شهادت رسيد.

مزار هانى بن عروه

ص: 114


1- -راهيان كربلا،ص 95،94.

پس از شهادت مسلم،عبيد اللّه دستور داد هانى را به بازار گوسفندفروشان ببرند و در آن جا گردن بزنند.وقتى هانى را با دست بسته به طرف بازار مى بردند،بند را پاره كرد و گفت آيا كارد،سنگ يا استخوانى نيست كه با آن از خود دفاع كنم و بى مبارزه،تسليم نشوم؟مأموران عبيد اللّه با خشونت تمام به او حمله كردند و او را بستند.چون هانى، حالت حمله به خود گرفته بود،رشيد تركى غلام ابن زياد ضربه اى بر پيكر او وارد كرد.

هانى جمله اى به اين مضمون گفت:«بازگشت همه به سوى اوست،الهى مرا به سوى رحمت و خشنودى خود ببر!»سپس ضربه اى ديگر بر بدنش وارد كردند و اين گونه بود كه هانى،ميزبان مسلم بن عقيل،نداى حق را لبيك گفت و جام شهادت نوشيد. (1)

بقعۀ هانى بن عروه در مقابل بقعۀ مباركۀ مسلم بن عقيل در ضلع شمال شرقى مسجد اعظم كوفه واقع است.هردو آستانه،داراى يك صحن با تاريخى مشترك اند زيرا هرگاه تعمير و تغييراتى در آستانۀ مسلم به وجود آمده،ترميماتى هم در بقعۀ هانى بن عروه انجام شده است. (2)از جمله در زمان شاه عباس و شاه صفى صفوى هردو بقعه تجديدبنا شده اند. (3)

آستانه هانى بن عروه حرمى باشكوه دارد و بر بالاى آن،گنبد بزرگى مزيّن به كاشيهاى رنگارنگ استوار است.داخل حرم به وسيلۀ هنرمندان ايرانى آيينه كارى شده و ضريح مدوّر نقره اى به محيط 7 متر كه از طرف شيعيان هندوستان اهدا شده،بر روى قبر مطهر هانى نصب گرديده است. (4)

حضرت يونس

حضرت يونس پيامبر،در اواخر عمر مدتى در نينوا بسر برد و به تعليم احكام قواعد شريعت حضرت موسى پرداخت ولى ميل به سياحت يافت و از آن جا مهاجرت كرد.

مؤلف تاريخ حيب السير،قبر او را در محدودۀ كوفه نوشته ولى در منتخب التواريخ در

ص: 115


1- -راهيان كربلا،صص 92،93.
2- -دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 112.
3- -گنجينه آثار قم،قم،فيض،1350،ج 1،ص 28.
4- -مراقد المعارف،ج 2،صص 359-362؛مشاهد العترة الطاهرة،ص 195.

كنار شريعۀ كوفه آمده است. (1)

مساجد كوفه،سهله و حنانه

مسجد جامع كوفه

مسجد جامع كوفه از ابتدا تاكنون:يكى از چهار مسجد مهم و مقدّس جهان اسلام، مسجد كوفه است.ساختمان اوليۀ اين مسجد به سال 17 ه.ق همزمان با تأسيس شهر كوفه بوده است.مسجد اوليه به انتخاب سعد بن ابى وقاص در مركز شهر در كنار دار الاماره بنا شد.اين ساختمان تا دوران حكومت مغيرة بن شعبه بر كوفه به همان وضعيت بود،در اين زمان او مسجد را گسترش داد.زياد بن ابيه در دوران حكومتش بر كوفه،بار ديگر مسجد را توسعه داد و براى آن مقصوره ساخت (2)و آن را با سنگهايى كه از خوزستان آورده بودند،آراست. (3)

مسجد كوفه

حكّام بعدى اموى در كوفه هريك در دوران حكومت خود مسجد را تجديد

ص: 116


1- -حبيب السير،ص 130؛منتخب التواريخ،ص 168.
2- -بلاذرى،فتوح البلدان،ترجمه:محمد توكل،تهران،1367،نقره،صص 393-395.
3- -الجبورى،كامل سلمان،مساجد الكوفه،النجف الاشرف،مطبعة النعمان،1977 م،صص 64-65.

ساختمان كرده يا بر مساحت آن افزودند از آن جمله:عمرو بن حريث مخزومى،حجاج بن يوسف ثقفى،خالد بن عبد اللّه قسرى و يوسف بن عمر ثقفى. (1)

كهن ترين سفرنامه اى كه به دست ما رسيده و در آن توصيفى دقيق و جامع از مسجد كوفه مى توان يافت،سفرنامۀ ابن جبير،جهانگرد اندلسى است.او كه اين مسجد را در سال 580 ه.ق ديده است،مى نويسد:«و مسجد جامع كهنه در انتهاى شرقى شهر است و از سوى شرق،هيچ ساختمانى بدان مسجد كه بسيار بزرگ است،پيوسته نباشد.اين مسجد در سمت قبله،پنج رواق و در ديگر جوانب،هريك دو رواق دارد و اين رواقها را ستونهاى سنگى سخت تراش خورده اى است كه قطعه بر قطعه بر روى هم نهاده شده و با سرب،به هم پيوسته است ولى طاقهايى بر آن صفت كه درمورد مسجد پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله(در مدينه)ذكر كرديم،ندارد.اين ستونها را بسيار بلند افراشته و(مستقيما)به سقف مسجد پيوسته اند چنان كه ديدگان از فزونى بلنداى آنها به حيرت مى افتد،و من در زمين،مسجدى با ستونهاى بلندتر و سقفى افراشته تر از آن مسجد نديدم.اين مسجد گرامى را آثارى ارجمند است،از جمله اتاقى به محاذات محراب در سمت راست كسى كه روى به قبله بايستد،و گويند مصلاى ابراهيم عليه السّلام بوده و بر آن پوششى سياه افكنده اند كه محفوظ ماند.از همان اتاق است كه خطيب كه جامۀ سياه مى پوشد،براى ايراد خطبه بيرون آيد و مردم براى نمازگزارى در اين جايگاه مبارك ازدحام كنند.نزديك آن اتاق در سمت راست نسبت به قبله،محرابى است كه با ستونهاى ساج برآورده اند و از كف رواق بالاتر است چنان كه گويى(خود)مسجدى است كوچك و همان محراب امير المؤمنين على بن ابى طالب-رضى اللّه عنه-است.و در آن جايگاه بوده كه شقاوت پيشه ملعون عبد الرحمن بن ملجم آن حضرت را به شمشير زده است،مردم در آن جا همراه با دعا و ندبه و زارى نماز مى گزارند.در گوشه اى ديگر از اين رواق جنوبى،پيوسته به آخر رواق غربى نيز مسجد گونه اى كوچك با ستونهايى از چوب ساج قرار دارد كه جايگاه فوران آب از تنورى است كه نشانه و آيتى براى نوح عليه السّلام بوده و پشت آن در بيرون مسجد،ت.

ص: 117


1- -همان،صص 68-72.يكى از وقايع مسجد كوفه،دزديده شدن حجر الاسود به وسيله قرامطه در سال 317 ه.ق و آويختن آن در مسجد كوفه است.

خانه اى است كه وى در آن مى زيسته و پشت آن،خانۀ ديگرى است كه گويند عبادتگاه ادريس عليه السّلام بوده...در انتهاى اين فضا،خانۀ على بن ابى طالب عليه السّلام و اتاقى است كه او را در آن غسل داده اند (1)...».

ديگر سفرنامه اى كه مسجد كوفه را به سال 726 ه.ق توصيف كرده است،سفرنامۀ ابن بطوطه است. (2)

پس از اين دوران مسجد تا چند قرن مورد بى توجهى قرار گرفت به گونه اى كه نشانه هاى مقامات مسجد از ميان رفت و ساختمان آن رو به خرابى نهاد.اين مقامات شريف در 1181 ه.ق به همت علاّمه سيد محمد مهدى بحر العلوم بازسازى شد؛ مسجد نيز مورد مرمت و بازسازى قرار گرفت و در سال 1260 ه.ق مأذنه اى در كنار باب الفيل به مسجد افزوده شد.در 1307 هم غرفه هاى مسجد بازسازى گشت. (3)

در سال 1326 ه.ق محراب امام على عليه السّلام مرمت و در سال 1363 ه.ق بازسازى گرديد.در 1374 ه.ق باب الفيل بازسازى شد و محوطۀ مسجد با سنگهاى كهربا و كاشى آراستگى يافت.در سال 1376 ه.ق مأذنه اى به جاى مأذنه قبلى ساخته شد.در سال 1385 و 1388 ه.ق به خرج سازمان اوقاف عراق پيش طاقهاى ورودى مسجد و مقامات مسجد تعمير و تزييناتى به آن اضافه شد.در 1393 ه.ق به خرج شيعيان هند تعميرات گسترده اى در مسجد انجام شد از جمله پنجرۀ مشبّك نقره اى ترصيع شده با طلا در جايگاه ضربت خوردن امام على عليه السّلام قرار گرفت و در بعضى مقامات مسجد،كتيبه هايى از مرمر و طلا با آيات قرآن و احاديث شريف نصب گرديد. (4)

وضعيت كنونى مسجد:مسجد كوفه در جنوب غربى كوفه قرار دارد و ابعاد آن 116*110 متر است.مسجد از جهت شرقى به مزار مسلم بن عقيل و هانى بن عروه مى پيوندد و بين آن دو،درى است معروف به باب السّاعة.اطراف صحن به وسيلۀ ديوارى به ارتفاع حدود 20 متر و عرض 5/5 متر محصور است.درهاى ورودى مسجد6.

ص: 118


1- -ابن جبير،سفرنامه،صص 259-260.
2- -ابن بطوطه،سفرنامه،ج 1،صص 270-271.
3- -الجبورى،مساجد الكوفه،صص 86-88.
4- -همان،صص 92-96.

كه داراى پيش طاق و مزين به كاشى اند،عبارت اند از:در ورودى ضلع غربى به نام باب الكبير،در ورودى ضلع شمالى به نام باب الفيل(گلدستۀ مسجد نيز در كنار آن قرار گرفته است)،در ورودى شمالى به نام باب الرّحمة و در ورودى به مرقد مسلم به عقيل به نام باب الساعة در ضلع جنوبى صحن،رواقهاى مسجد قرار گرفته است.در داخل رواقها و صحن مسجد،مقامهايى است كه در آن نماز مى گزارند،از آن (1)جمله است:

-ستونها و محرابهاى هفتگانه:اين محرابها،محل نماز گزاردن برخى از پيامبران و ائمۀ معصومين عليه السّلام بوده است.

دكّۀ القضاء:سكّويى در شمال شرقى مسجد كه بنابر روايات،جايگاه قضاوت حضرت على عليه السّلام بوده است.

بيت الطّشت:محلّى در مجاورت دكّة القضاء كه در آن جا يكى از معجزات حضرت على عليه السّلام نمود يافته است.

محراب امير المؤمنين:در وسط ديوار جنوبى مسجد قرار دارد و محل شهادت امام على عليه السّلام بوده است.

محل به گل نشستن كشتى نوح:فضاى گودى است در ميانۀ مسجد.بنابر روايات، كشتى حضرت نوح عليه السّلام پس از مدتها سرگردانى،در اين نقطه به خشكى رسيده است.

باب الثعبان:يك از دروازه هاى نخستين و كهن مسجد كوفه كه در ميانۀ ديوار شمالى مسجد قرار گرفته و محلّ يكى از معجزات حضرت على عليه السّلام است. (2)

مسجد سهله

يكى از مسجدهاى مبارك شهر كوفه به شمار مى آيد و روايات فراوانى در فضيلت عبادت در آن آمده است.اين مسجد در فاصلۀ دو كيلومترى غرب مسجد كوفه واقع است.اين مسجد به نامهاى مسجد القرى،مسجد البرى،مسجد عبد القيس و مسجد بنى الظفر نيز ناميده شده است.آنچه از روايات درمورد تاريخ ساخت اوليۀ مسجد استنباط

ص: 119


1- -همان،ص 103.
2- -همان،صص 104،105.

مى شود،اين است كه مسجد قبل از سال 35 ه.ق يعنى پيش از خلافت على عليه السّلام ساخته شده است. (1)

ابعاد مسجد در حال حاضر 140*125 متر است.اين مسجد،ديوارى بلند و برجهايى در فواصل مشخص دارد به ارتفاع حدود 22 متر و نيز در ضلع شرقى داراى مأذنه اى است به ارتفاع 30 متر.مدخل ورودى معروف به باب الرئيس در كنار مأذنه قرار دارد و مدخل ديگر در ضلع شمالى است.غرفه هاى مسجد در جهت شرقى و غربى است.در سمت جنوب مسجد،گنبدى قرار دارد مشهور به مقام حضرت حجت(عج).

مسجد سهله

اين مسجد،هفت مقام دارد كه عبارت اند از:مقام حضرت ابراهيم،مقام حضرت ادريس،مقام حضرت خضر،مقام حضرت صالح،مقام امام سجاد عليه السّلام،مقام امام صادق عليه السّلام و مقام امام زمان(عج). (2)

مسجد حنانه

اين مسجد در محله اى است به همين نام در ميانۀ بزرگراه نجف-كوفه قرار دارد.در بارۀ وجه تسميه آن،آمده است كه وقتى جنازۀ حضرت على عليه السّلام را از آن جا عبور

ص: 120


1- -همان،صص 137-146.
2- -همان،صص 147-150.

مى داده اند،مسجد ناله كرده است؛بعضى گفته اند كه سر امام حسين عليه السّلام را در آن جا مدفون ساخته اند؛برخى ديگر آورده اند كه وقتى سر آن حضرت را به كوفه مى برده اند، يك شب در آن محل گذاشته اند. (1)

مسجد حنانه

ساختمان فعلى مسجد،بنايى است آجرى به ارتفاع 10 متر و طول 30 متر و عرض 15 متر و مأذنه اى فلزى و گنبدى كاشيكارى شده دارد به قطر 2/5 متر.در زير گنبد، صندوقى چوبى است كه برخى آن را محلّ سر مبارك امام حسين عليه السّلام مى دانند. (2)1.

ص: 121


1- -همان،صص 177-179.
2- -همان،صص 180-181.

ص: 122

فصل پنجم: حوزۀ علميّه و مدارس علوم دينى نجف اشرف

حوزۀ علميّۀ نجف اشرف

پيدايش حوزۀ علميّۀ نجف

دربارۀ پيدايش و تأسيس حوزۀ علميّه نجف اشرف،آرا و نظرات مختلفى وجود دارد.برخى بر اين باورند كه آغاز پيدايش حوزۀ علميۀ نجف از هنگام عزيمت عالم و فقيه بزرگ جهان تشيع،شيخ طوسى،از بغداد به نجف است؛شمارى ديگر،معتقدند كه پيش از هجرت شيخ طوسى به نجف،در اين شهر عالمان و دانشمندانى بوده اند كه حوزۀ تدريس و حلقه هاى بحث خود را در كنار مرقد مطّهر امام على عليه السّلام تشكيل مى دادند.هر دو گروه دلايلى نيز براى اثبات ادعاى خود ذكر كرده اند.

امّا به استناد متون تاريخى و دقّت در دلايل دو گروه،به نظر مى رسد هرچند پيش از عزيمت شيخ طوسى به نجف،عالمانى در اين شهر مى زيسته اند و احتمالا محلهايى نيز براى بحث و فحص داشته اند،امّا حلقه هاى تدريس به گونه اى نبوده است كه بتوان آن را حوزۀ علميه ناميد.پس تأسيس حوزۀ بزرگ نجف را بايد بعد از هجرت شيخ طوسى به اين شهر دانست.

بنيانگذار حوزۀ علميّۀ نجف

شيخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى در ماه رمضان سال 385 ق.در خراسان ديده به جهان گشود.خاندان او،يكى از خاندانهاى شيعى ساكن در مجاورت بارگاه امام هشتم شيعيان بود.ولى در سال 408 ق در سنّ 23 سالگى براى تكميل

ص: 123

تحصيلات خويش در رشته علوم اسلامى،از ايران به بغداد عزيمت كرد و مدتها از محضر دو تن از دانشمندان نامدار شيعه به نامهاى شيخ مفيد(محمد بن محمد بن نعمان بغدادى)و سيد مرتضى علم الهدى بهره برد.پس از رحلت سيد مرتضى،زعامت شيعيان به او رسيد و حوزۀ تدريس وى در بغداد،پذيراى صدها دانشمند در علوم گوناگون اسلامى شد.اين حوزۀ فعال و پرنشاط تا سال 448 ق همچنان به فعاليّت علمى خود ادامه داد.

با سقوط آل بويه و استقرار حكومت سلجوقيان،اوضاع بغداد و شهرهاى اطراف آن به شدت نابسامان شد و شيعيان كه نزديك به يك قرن با آزادى كامل در يكى از مراكز بزرگ فرهنگ و علوم اسلامى مشغول تحقيق و پژوهش بودند،به سختى مورد تهاجم و قتل و شكنجه قرار گرفتند.در سال 448 ق درپى آشوبهايى كه رخ داد،بسيارى از شيعيان به قتل رسيدند تعداد زيادى از خانه ها و مغازه هاى آنان در كام آتش سوخت و طلاّب و عالمان شيعه در معرض تهاجمات دشمنان واقع شدند.در پى اين آشوبها،عده اى به منزل شيخ طوسى حمله بردند و قصد كشتنش را كردند و چون او را نيافتند،وسايل منزل و كتابهاى گرانقدرش را به آتش كشيدند.

شيخ طوسى كه شرايط بغداد را نابسامان ديد،به شهر نجف اشرف هجرت كرد و در آن جا به سبب آن كه از موقعيت علمى بسيار ممتازى برخوردار بود (1)،دهها دانشمند و عالم شيعه بر اطرافش گرد آمدند و صدها دانش پژوه به تحقيق و تأليف مشغول شدند.

تلاش دوازده سالۀ شيخ طوسى در نجف اشرف منجر به پايه گذارى و تأسيس حوزه علميّه اى غنى و پربار شد كه از آن زمان تاكنون،كانون نشر و تبليغ فرهنگ و معارف اسلامى بوده است.

با فوت شيخ طوسى در سال 460 ق،زعامت شيعيان و رياست حوزۀ علميّۀ نجف به فرزندش ابو على طوسى منتقل شد.وى پنج سال پيش از رحلت پدر به درجۀ اجتهاد رسيده و از قدر و منزلت علمى و فقهى رفيعى برخوردار بود.محقق تهرانى دربارۀ اود.

ص: 124


1- -اعتبار علمى شيخ طوسى به حدى بود كه آرا و نظرات وى در بسيارى از علوم اسلامى نزديك به دو قرن، علماى شيعه را تحت تأثير قرار داد.

مى نويسد:

«همۀ شرح حال نويسان وى بر عظمت و بلندپايگى اش در عرصۀ علم و عمل هم داستان اند و او را يكى از فقهاى بزرگ شيعه و دانشمندان جليل القدر اين طايفه و از محدثان برجسته و راويان نامدار و موثّق و خاتم اجازات و سلسله روايات مى دانند و در عظمت و بلندى مقام او همين بس كه او را«مفيد ثانى»لقب داده اند. (1)»

شيخ ابو على پس از حدود 55 سال تلاش و پشتكار توانست حوزۀ نجف را به درجه اى از عظمت و شهرت برساند كه طلاّب و دانش پژوهان شيعه از دورترين نقاط جهان اسلام براى تحصيل و تكميل تحصيلات خود به اين شهر مسافرت كنند.عالم و مرجع بزرگ شيعه،آية اللّه محمد باقر صدر در اين باره چنين مى نويسد:

«از جمله دلايلى كه احتمال تأسيس حوزۀ علميۀ نجف را توسط شيخ طوسى قوّت مى بخشد،نقش ارزنده و مهم ابو على فرزند اوست پس از رحلت پدرش در رهبرى و زعامت حوزۀ علميۀ نجف زيرا با اين كه وى در اوان جوانى به همراه پدرش به نجف عزيمت كرده بود،پس از درگذشت پدر با وجود عالمان و دانشمندانى كه در سنّ و علم بر او مقدم بوده اند،به رهبرى حوزۀ نجف انتخاب شده است و اين نشان مى دهد كه حوزۀ نجف در آن هنگام هنوز تازه تأسيس و در آغاز راه قرار داشته است و طبيعى مى نمايد كه شيخ ابو على،فرزند شيخ طوسى كه رتبۀ علمى بالايى برخوردار و كاملا آگاه از جريان پايه گذارى اين حوزه توسط پدرش بوده است،ارجح ترين شخص براى زعامت حوزه نجف باشد (2).

پس از ابو على،فرزندش ابو نصر محمد طوسى،زعامت حوزۀ علميّۀ نجف را بر عهده گرفت.شيخ آقا بزرگ تهرانى دربارۀ تأسيس حوزۀ علميّه نجف مى نويسد:

«پيش از مهاجرت شيخ به نجف،اين شهر،كانون علما و انجمن علوم و معارف بود و از همان زمان كه نخستين بنابر آرامگاه امام امير المؤمنين ساخته شد،اين مكان مقدس به پناهگاهى براى شيعه تبديل شد،امّا از آن جا كه بر اثر زورگوييهاى امويان و عباسيان،8.

ص: 125


1- -غروى،سيّد محمّد،الحوزه العلميّه فى النّجف الاشرف،بيروت،دار الاضواء،چاپ اول،1414 ق،ص 43.
2- -همان،ص 38.

شيعيان تأمين جانى نداشتند و نمى توانستند علوم و روايات خود را پخش كنند،فقها و محدثان،علوم خود را آشكار نمى ساختند و پراكنده بودند.اين وضع تا عصر شيخ طوسى ادامه داشت اما پس از مهاجرت او به نجف،وضعيت تحصيلى سامان يافت و جلسات درس شكل گرفت.مراجعه به امالى شيخ طوسى،اين حقيقت را روشن مى سازد.» (1)

پيشينه تاريخى حوزۀ علميّۀ نجف

حوزۀ علميّۀ نجف در طول نزديك به ده قرن از آغاز تأسيس تاكنون شاهد تحولات، رويدادها و فراز و نشيبهاى تلخ و شيرين بسيارى بوده است.زمانى در اوج فعاليّت و رشد و بالندگى و كمال علمى قرار داشته و روزگارى دچار سستى،ركود و افت علمى گرديده است.علّت اين نوسانات را بايد در عوامل سياسى،مذهبى،اجتماعى و اقتصادى جست وجو كرد.حوزۀ نجف با اين همه فراز و نشيب و گاه سختى و مشكلات،از جهاد و تلاش در راه علم و اجتهاد باز نايستاده و همچنان روند تكاملى خود را ادامه داده است.به طور كلى،حوزۀ علميّۀ نجف،سه دورۀ اساسى را در طول عمر پربركتش پشت سر نهاده است.

دورۀ اوّل از هجرت شيخ طوسى به نجف اشرف تا حضور شيخ طوسى كه در آن زمان مرجعيّت عامه و زعامت شيعه به او منتهى مى شد

اين دوره با هجرت شيخ طوسى به نجف اشرف در سال 448 ق آغاز مى شود.با حضور شيخ طوسى كه در آن زمان مرجعيّت عامه و زعامت شيعه به او منته مى شد، شهر نجف دچار تحوّلات فراوانى گشت.دانش پژوهان و عالمان براى استفاده از محضر اين عالم گرانمايه به نجف آمدند و بدين ترتيب با انتقال زعيم شيعيان به نجف،حوزه علميّه نجف نيز شكل گرفت.با تأسيس حوزۀ علميّۀ نجف،دورۀ جديدى از شكوفايى و بالندگى علم و فقاهت آغاز گشت و صدها عالم در اين حوزه،به بحث و فحص و تدريس مشغول شدند.شيخ طوسى با تلاش مستمر دوازده ساله اش در نجف،حوزۀ علميّه اى

ص: 126


1- -موسوعة العتبات المقدسه،ج 7،ص 21.

بنياد نهاد كه داراى نظم و حلقات گوناگون تدريس در همۀ سطوح بود و تاكنون هزاران دانشمند از اثرات آن بهره مند شده اند.

پس از شيخ طوسى،تنها فرزند او،شيخ ابو على،رياست حوزۀ علميّه و زعامت شيعيان را برعهده گرفت و توانست نظم و انسجامى را كه پدرش در حوزۀ علميۀ نجف پايه گذارى كرده بود،حفظ و آن مركز علمى را به حوزه اى بين المللى تبديل كند.شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره موقعيت بارز علمى وى مى نويسد:

«او در ميدان علم و عمل به جاى پدر نشست و در نجف بر علما پيشى گرفت.در كرسى تدريس و فتوا و نقل حديث و جز اينها به نزد او مى رفتند و به او تكيه مى كردند.

وى از مشاهير دانشمندان و بزرگان راويان حديث و مورد وثوق بود و به سبب داشتن مرتبه بلند و جايگاه رفيع به مفيد ثانى ملقّب شد.» (1)

با رحلت شيخ ابو على،زعامت حوزۀ نجف به فرزندش شيخ ابو نصر محمد كه از اعاظم عالمان و فقيهان به شمار مى رفت انتقال يافت.هم زمان با او،فقيهان و دانشمندان نامدار ديگرى نيز در نجف به فعاليتهاى علمى و بحث و تدريس اشتغال داشتند كه برخى از آنها عبارت اند از:

-شيخ الامين ابو عبد اللّه محمد بن احمد بن شهريارى

-شيخ ابو طالب حمزة بن ابى عبد اللّه محمد بن احمد بن شهريار

-الموفق ابو عبد اللّه احمد بن ابى عبد اللّه محمد الخازن بن احمد (2)

-شيخ الامين الامام العالم ابو عبد اللّه الحسين بن احمد بن محمد بن على طحال المقدادى

-عربى بن مسافر العبادى

-شيخ ابو البقاء هبة اللّه بن نما

-شيخ زين الدين ابو القاسم هبة اللّه بن نافع بن على العلوى

-الشريف ابو الحسن على بن ابراهيم العريفى العلوى3.

ص: 127


1- -همان،ص 43.
2- -همان،ص 43.

-رشيد الدين محمد بن على بن شهر آشوب

-شيخ هبة اللّه بن هبة اللّه (1)

شيخ ابو نصر محمد در سال 540 ق از دنيا رفت ولى حوزۀ علميّۀ نجف به حركت و فعاليت خود ادامه داد اگر چه آن رونق پيشين را نداشت و آثار ركود و افت علمى در آن پديدار شده بود.هم زمان با ركود حوزۀ علميّۀ نجف،حوزه علميّه شهر حلّه در مسير پيشرفت بود.

شهر حلّه كه در حدّ فاصل شهرهاى كوفه و بغداد قرار دارد،از شهرهايى به شمار مى رود كه تاكنون عالمان و فقيهان نامدار و گرانمايه اى تحويل جامعۀ اسلامى داده است تا آن جا كه تعدادى از چهره هاى سرشناس فقيهان شيعه منسوب به اين شهرند.اين شهر در طى سه قرن هفتم تا نهم قمرى به عنوان يك دانشگاه بزرگ علوم و معارف شيعى مطرح بوده است.

تا مدتها پس از تأسيس حوزۀ علميّۀ نجف و حتى يك سده پس از فوت شيخ طوسى، آرا و نظرات او بر تمامى حوزه هاى علميۀ شيعه سايه افكنده بود و هيچ كس توان ارائه عقايد و نظريات فقهى و اصولى جديد را نداشت و همۀ عالمان طبق نظر شيخ طوسى عمل مى كردند.اما با ظهور محمد بن احمد ادريس در شهر حلّه،براى اولين بار آرا و عقايد شيخ طوسى در فقه و اصول مورد كنكاش و موشكافى قرار گرفت و برخى از آنها نقد شد.محمد بن ادريس ضمن انتقاد از آراى شيخ طوسى،نظرگاههاى جديد خود را بيان كرد و همين امر،مقدمۀ انتقال مركزيّت علمى از نجف به حلّه شد.

در عهد محقق حلّى و پس از وى،علامۀ حّلى،شرايطى فراهم شد كه حوزۀ علميّۀ حلّه از نظر اهميّت و اعتبار جانشين حوزۀ علميّۀ نجف شد و اين حوزۀ درخشان،تمام حوزه هاى علميۀ شيعه را تحت الشعاع خود قرار داد.در همان ايامى كه طالبان علوم دينى از سراسر جهان به سوى حوزۀ علميّۀ حلّه مى شتافتند،در نجف نيز حوزۀ علميه به حيات خود ادامه مى داد،به طورى كه محمد بن الحسن الرضى معروف به فاضل استرآبادى در همين هنگام كتاب معروف شرح كافيه را در نجف به رشته تحرير در5.

ص: 128


1- -الحوزه العلميه فى النجف الاشرف،ص 55.

آورد. (1)همچنين ابن بطوطه كه در سال 727،همزمان با دوران فترت حوزۀ علميه نجف به آن شهر سفر كرده بود،از مدرسۀ بزرگى كه طلاّب فراوانى در آن به تحصيل اشتغال داشته اند،خبر مى دهد. (2)در همين ايام سلطان محمد خدابنده،مقداد سيورى و شيخ ملا عبد اللّه هركدام يك مدرسه در نجف احداث مى كنند.تمام اين شواهد،خبر از وجود يك حركت علمى در نجف مى دهد.

دورۀ دوم زمان مولى احمد بن محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى

پس از سه سده ركود و فعاليتهاى علمى اندك در نجف اشرف،بار ديگر در زمان مولى احمد بن محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى،حوزۀ علميّۀ نجف اشرف حيات علمى پيشين خود را بازيافت؛سيّد حسن صدر در اين باره مى نويسد:

«پس در زمان مقدس اردبيلى،سفرهاى علمى به نجف آغاز شد و حوزۀ علميّه، نيرومند گرديد و مردم از اطراف شهرها به آن جا رفتند و نجف به صورت بزرگترين مراكز علمى درآمد.» (3)

محققان،دلايل فراوانى براى شكوفايى مجدّد حوزۀ علميۀ نجف ذكر كرده اند كه مهمترين آنها عبارت اند از:

الف-احداث چند نهر براى رساندن آب موردنياز شهر توسط سلاطين صفويه، مانند احداث نهر تاجيه در سال 676 ق،احداث نهر شاه توسط شاه اسماعيل در سال 964 ق،احداث نهر تهماسبيّه به وسيله شاه تهماسب در سال 980 ق و احداث نهر المكريّه توسط شاه عباس صفوى در سال 1032 ق.

ب-بناى حصارى در اطراف شهر نجف كه سبب ايجاد امنيت در برابر تهاجم دشمنان شد.

ج-به قدرت رسيدن صفويان در ايران و تكريم و تعظيم عالمان و روحانيان شيعه،به خصوص در شهرهاى مذهبى نجف و مشهد و قم.

ص: 129


1- -موسوعة النجف الاشرف،ج 6،ص 120.
2- -همان،ص 120.
3- -همان،ص 122.

هرچند دو عامل فراوانى آب و برقرارى امنيت در شكوفايى مجدّد حوزۀ علميّۀ نجف تأثير بسزايى داشتند،اما به نظر مى رسد عامل سياسى يعنى قدرت يافتن صفويان در ايران و قسمتى از عراق به سبب اهميتى كه آنها براى ترويج مذهب تشيّع و تكريم و بزرگداشت عالمان شيعه قايل بودند،بيش از ساير عوامل در بازگشت حيات علمى و رونق حوزۀ علميّۀ نجف موثر بوده است.

در همين دوره بود كه كتابهاى ارزنده اى در فقه و اصول و ديگر علوم اسلامى توسط عالمان و دانشمندان حوزۀ نجف نگاشته شد؛از جمله:مدارك الاحكام،معالم الاصول، هداية المسترشدين،حاشيۀ فى المنطق،مجمع البحرين،آيات الاحكام،مرآة الانوار، ضياء العالمين،تنقيح المقال فى علم الرجال. (1)

از برجسته ترين عالمان و بزرگان اين دوره مى توان به سيد امير فيض اللّه حسينى تفرشى نجفى،سيد محمد بن على موسوى جبعى صاحب مدارك الاحكام،محمد تقى اصفهانى،شيخ فخر الدين طريحى،شيخ احمد بن اسماعيل جزايرى صاحب آيات الاحكام،شيخ ابو الحسن فتونى نجفى،شيخ حسن بن عباس بن شيخ محمد على بلاغى صاحب تنقيه المقال،ميرزا محمد امين استرآبادى صاحب فوائد المدينه از بزرگان اخباريين،سيد شريف جمال الدين تسترى،شمس الدين محمد بن حسن استرآبادى، شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى،شيخ نور الدين ابو الحسن عبد العالى كركى نجفى،مولى ميرزا محمد بن الحسن شيروانى اصفهانى معروف به فاضل شيروانى و سرانجام عالم بزرگ اين دوره مقدس اردبيلى اشاره كرد. (2)

مقدس اردبيلى از فقيهان نامدار و مفاخر عالم شيعه است.او پس از شهيد ثانى، مرجعيت و رياست تامّۀ شيعه را در نجف برعهده گرفت و على رغم دعوتهاى مكرّر امراى صفوى از او براى بازگشت به ايران،تدريس و پرورش مجتهدان و فقيهان و رشد حوزۀ فقه و اصول را بر بازگشت به وطن ترجيح داد.با حضور اين عالم جليل القدر،حوزۀ علميۀ نجف بار ديگر حيات علمى خويش را بازيافت و با شاگردان نامدارى كه پرورش1.

ص: 130


1- -همان،ص 127.
2- -الحوزه العلميه فى النجف الاشرف،ص 101.

داد،پويايى و حركت علمى آن تا اواخر قرن دوازدهم ادامه پيدا كرد.در اوايل قرن دوازدهم،اخباريان (1)فعاليت علمى بيشترى در نجف داشتند و ركود مباحث اصولى كاملا مشهود بود.اما همين تضاد و تقابل آرا،موجب شكل گيرى نظرات جديد و نوينى در زمينه علوم اسلامى شد.در اين دوره كتابهاى زيادى در باب اخبار و احاديث و اصول فقه شيعه نگاشته شد اما ديرى نپاييد كه بار ديگر،حركت رو به رشد حوزۀ نجف،رو به كاهش گذاشت.

دورۀ سوم ركود دوباره

در اين دوره،بار ديگر،حوزۀ علميّۀ نجف با ركود مواجه شد،برخى دلايل اين واقعه عبارت اند:

-استيلاى دولت عثمانى بر خاك عراق و از جمله شهر نجف و محدوديتهايى كه آن دولت براى عالمان شيعه ايجاد كرد.

-انتشار وبا در شهر نجف.

-انتقال شيخ احمد بن فهد حلى،زعيم عاليقدر و دانشمند بزرگ شيعه به سوى كربلا و درخشش حوزۀ علميّۀ كربلا.

-حوادث تلخ و خونينى كه مشعشعين در عراق به وجود آوردند.

در اين دوره،با مهاجرت شيخ احمد بن فهد حلّى به كربلا و ظهور فقيه و اصولى برجسته،وحيد بهبهانى كه در علم اصول انقلابى پديد آورد،باعث شد حوزۀ علميّۀ كربلا به يكى از پرتكاپوترين دوره هاى علمى خود برسد.استاد وحيد بهبهانى با تأليف بيش از شصت عنوان كتاب به خصوص دربارۀ علم اصول و ردّ دلايل اخباريان،نقش مهمى در اوج گيرى و درخشش حوزۀ علميّۀ كربلا داشت.وجود عالمان بزرگ ديگرى

ص: 131


1- -اخباريان،فرقه اى از علماى شيعه اماميه اند كه عمدتا اخبار اهل بيت عليهم السّلام را مأخذ و اساس عقايد و احكام دين مى دانند و به ساير مدارك فقط در صورتى كه با احاديث ائمه عليهم السّلام تاييد شده باشد،استناد مى كنند.در مقابل ايشان،اصوليين و پيروان مكتب اجتهاد قرار دارند كه احكام را از كتاب و سنّت و اجماع و عقل استنباط مى كنند و معتقدند اخبار به تنهايى نمى تواند مصدر همۀ تكاليف و جوابگوى همه نيازهاى جامعه در هرعصر و زمان باشد(دايرة المعارف تشيع،ج 2).

همچون شيخ يوسف بحرانى صاحب حدائق،سيد على بن محمد طباطبايى،صاحب الرياض و شيخ محمد حسين بن عبد الرحيم،صاحب فصول در كربلا،بر اهميّت حوزۀ علميۀ اين شهر افزود.هم زمان با شكوفايى حوزۀ كربلا،در نجف نيز همچنان استادان و طلاّبى به تدريس و بحث مشغول بودند تا آن كه در نتيجۀ فعاليتهاى مستمر آية اللّه بهبهانى و شاگردانش،در اوايل قرن سيزدهم اشتباهات اخباريون آشكار و بار ديگر حوزۀ علميّه نجف به مركز علم و فقاهت تبديل شد.

قرن سيزدهم را به جرأت مى توان«عصر كمال و اوج درخشش حوزۀ علميّۀ نجف دانست،زيرا استاد وحيد بهبهانى با همراهى شاگرد نامدارش سيد على طباطبايى توانست عقايد و افكار اخباريها را با دلايل علمى رد كند و تفكر اصولى را حاكم سازد.

سپس در اواخر عمرش كه مصادف با اوايل قرن سيزدهم بود،به سرآمد شاگردانش علامه بحر العلوم،(در گذشته به سال 1212)دستور داد به شهر نجف برود و به طور مستقل به تشكيل حوزۀ درس و بحث و رسيدگى به امور شيعيان همّت گمارد.با ورود علامه بحر العلوم،بار ديگر،عظمت و شكوه علمى اين شهر دوچندان شد و اين بار با وجود عالمان و فقيهان فراوانى كه به همّت استاد وحيد بهبهانى تربيت شده بودند،نجف پايگاه عالمان و دانشمندان بزرگ و عالى قدر گرديد.

برخى از مورّخان،اين دوره از تاريخ حوزۀ علميّۀ نجف را«عصر نهضت علمى» ناميده اند كه نشان از كثرت عالمان،دانشمندان و استادان بزرگ علوم و معارف اسلامى در شهر نجف دارد.شمارى از بزرگان اين عصر عبارت اند از:شيخ جعفر كاشف الغطاء، شيخ حسين نجف،شيخ محمد يوسف يونس،شيخ محمد محيى الدين،سيد جواد بن سيد محمد عاملى،صاحب مفتاح الكرامه،شيخ محمد حسن معروف به جواهرى كبير صاحب جواهر الكلام،شيخ احمد بن سعد الجزايرى الغروى،شيخ شرف الدين محمد مكى،صاحب سفينة نوح،شيخ احمد بن اسماعيل جزايرى،صاحب آيات الاحكام، شيخ محمد تقى برغانى معروف به شهيد ثالث.

حوزۀ علميّۀ نجف در قرن سيزدهم و چهاردهم به مراتب بهتر و بيشتر از گذشته،به تلاش و حركت علمى خود ادامه داد.در قرن سيزدهم بر تعداد مدارس علميّه افزوده

ص: 132

شد؛اين عمل،سبب عزيمت شمار بيشترى از طلاّب و عالمان به نجف براى استفاده از محضر استادان و دانشمندان حوزه شد،مدرسۀ علميّۀ صدر توسط محمد حسين اصفهانى در سال 1226 ق،مدرسه كاشف الغطاء پيش از سال 1249 ق،مدرسه مهديّه در سال 1284 ق و مدرسه قوام در سال 1300 ق،در همين دوران ساخته شدند.

تلاش و مجاهدت عالمان بزرگى همچون سيد مهدى طباطبايى نجفى مجتهد و مرجع تقليد بزرگ،سيد محمد جواد عاملى نجفى،صاحب مفتاح الكرامه،شيخ جعفر كاشف الغطاء معروف بۀ«شيخ كبير»صاحب كشف الغطاء شيخ محمد حسن جواهرى معروف به صاحب جواهر،شيخ مرتضى انصارى صاحب كتابهاى معروف درسى رسائل،و مكاسب،شيخ محمد تقى،صاحب حاشيۀ هداية المسترشدين،شيخ موسى بن شيخ جعفر كاشف الغطاء،شيخ على كاشف الغطاء و چهره هاى برجسته ديگر سبب شكوفايى و تحرّك عظيمى در حوزه علميّه نجف شد.در قرن چهاردهم،حوزۀ علميّۀ نجف از لحاظ كيفى و كمّى به اوج شكوفايى علمى مى رسيد،مدارس علميّه افزايش چشمگير مى يافت و درپى آن،دانش پژوهان فراوانى از سراسر دنياى اسلام به نجف مهاجرت كردند و حوزۀ علميّۀ نجف به مركز عظيم علم و فقاهت شيعيان جهان تبديل شد.

در نيمۀ اول قرن چهاردهم،بزرگان زيادى در حوزۀ علميّه نجف بسر مى بردند كه از ميان آنها مى توان به آيات شيخ ميرزا حسين نورى،ميرزا حسن شيرازى،شيخ محمد كاظم خراسانى،ميرزا حسين نائينى،سيد محمد كاظم يزدى،شيخ ضياء الدين عراقى، سيد ابو الحسن اصفهانى،سيد محسن عاملى و سيد عبد الحسن شرف الدين عاملى اشاره كرد.

نيمۀ دوم قرن چهاردهم از نظر حضور سياسى علما و رجال مذهبى در عرصه هاى مختلف جامعه اهميت بيشترى دارد.زيرا با توسعه و پيشرفت سريعى كه جوامع غير مسلمان در زمينه تكنولوژى و صنعت پيدا كردند،نياز به استفاده از منابع و مخازن غنى كشورهاى مسلمان داشتند و از سوى ديگر،بايد توليدات فراوان خود را به فروش مى رساندند.ازاين رو،كشورهاى استعمارگر از روشهاى جديدى براى استثمار

ص: 133

كشورهاى عقب نگه داشته شده استفاده كردند.و مراجع تقليد در صدد مقابلۀ جدى با تهاجم گستردۀ فرهنگى غرب برآمدند و در اين راه،دچار سخت ترين فشارهاى سياسى و زندان و تبعيد و شهادت شدند.

از جمله علماى بزرگ نيمه دوم قرن چهاردهم عبارت اند از:آيات عظام محمد حسين نائينى،سيد جمال الدين گلپايگانى،سيد محمود شاهرودى،شيخ موسى خوانسارى،محمد على كاظمى خراسانى،شيخ الشريعه اصفهانى،ميرزا محمد تقى شيرازى،سيد ابو القاسم خويى،سيد عبد الاعلى سبزوارى،سيد على سيستانى

پس از انقلاب اسلامى ايران و بروز اختلافات ميان ايران و عراق كه منجر به هشت سال دفاع مقدس مردم ايران شد،حوزۀ علميه نجف كه بزرگترين حوزه شيعيان جهان است،به سختى مورد تهاجم حكومت عراق قرار گرفت و تعداد زيادى از عالمان و دانشمندان آن حوزه به شهادت رسيدند كه آيت اللّه سيد محمد باقر صدر و خواهرش بنت الهدى از آن جمله اند و دهها تن از طلاّب و شيعيان نيز به ايران رانده شدند.اين فشارهاى دولت عراق،بار ديگر،صدمات جبران ناپذيرى بر پيكر حوزۀ علميّۀ نجف وارد كرد،به طورى كه به شدت دچار افت و ركود شد.

مدارس علوم دينى نجف اشرف

اشاره

مدارس علوم دينى نجف با قدمتى كهن،خاستگاه مراجع،عالمان و انديشمندان برجسته و ممتاز شيعه است.بسيارى از مدارس علميّه قديمى و حتى جديد بر اثر رويدادهاى گوناگون دستخوش حوادث شده و از بين رفته اند؛بنابراين،بررسى تاريخ مدارس علوم دينى نجف نياز به مطالعه و تحقيقات دقيق و مشاهدات ميدانى دارد كه اميد است در آينده انجام شود.در اين نوشتار،اشارۀ مختصرى به برخى از مهمترين مدارس علميّه نجف مى شود و براى جلوگيرى از طولانى شدن مطلب از ذكر مساجد و برخى بيوت مراجع كه به مكانهاى تدريس و بحث و فحص اختصاص يافته اند، خوددارى مى گردد.

ص: 134

مدرسۀ مقداد سيورى

بانى مدرسه جمال الدين ابو عبد اللّه المقداد بن عبد اللّه بن محمد بن الحسن بن محمد سيورى اسدى حلّى است.وى از عالمان سدۀ نهم هجرى و از شاگردان ممتاز شهيد اول و فخر المحققين بود كه در علوم قرآنى داراى كتاب ارزشمند كنز العرفان است.تاريخ وفات او را سال 828 ق ذكر كرده اند. (1)اين مدرسه را در سال 1250 ق سليم خان شيرازى تعمير اساسى كرد و از همان زمان به نام مدرسه سليميّه معروف شد.دومين تعمير اساسى مدرسه در سال 1340 ق توسط سيد ابى القاسم معروف به وكيل انجام گرفت.

اين مدرسه 100 متر مربع مساحت و 10 حجره دارد.

مدرسۀ مرتضويّه

از مدارس تاريخى حوزۀ علميّۀ نجف به شمار مى رود و برخى از مورخان بر اين باورند كه قديمى ترين مدرسۀ نجف است.سيّد حيدر بن على آملى حسنى زنده به سال 762 ق در اين مدرسه سكونت داشته است.اين تاريخ نشان مى دهد كه مدرسه بايد دست كم چند دهه قبل از سال 762 ق احداث شده باشد.ابن بطوطه كه در سال 737 ق نجف را ديده است،از مدرسه اى داير در شهر ياد كرده كه احتمال دارد منظور او همين مدرسه باشد. (2)

مدرسۀ شيخ عبد اللّه

اين مدرسه در سال 981 ق توسط ملاّ عبد اللّه بن شهاب الدين يزدى شاه آبادى احداث شده و در زمرۀ مدارس تاريخى نجف است و در قرن دهم هجرى از مراكز علمى مهم حوزۀ علميّۀ آن شهر به حساب آمده است.اين بنا در محلّۀ«المشراق»قرار داشته كه به مرور زمان نابود شده است.

ص: 135


1- -ماضى النجف و حاضرها،ص 126.
2- -الحوزه العلميه فى النجف الاشرف،ص 213.

مدرسۀ غرويّه(صحن شريف)

اين مدرسه هم زمان با احداث صحن حرم حضرت على عليه السّلام در سمت شمال آن ساخته شده است.برخى از مورخان بر اين باورند كه اين مدرسه را شاه عباس اول صفوى بنا كرده است.در ورودى مدرسه در زاويۀ شرقى ايوان سوم صحن حرم مطهّر حضرت على عليه السّلام قرار داشته است.چون بناى مدرسه بر اثر عدم رسيدگى رو به خرابى نهاده بود،در سال 1350 ق،سيد هاشم زينى نجفى ساختمان مدرسه را نوسازى كرده و از آن پس به عنوان محل سكونت زايران حرم مطهّر امام على عليه السّلام استفاده شده است. (1)

مدرسۀ صحن بزرگ

از ديگر مدارسى كه در زمان صفويان احداث شد مدرسۀ صحن بزرگ است كه آن را شاه صفى در سال 1042 ق بنا كرد.پس از اين كه شاه صفى،بارگاه امام على عليه السّلام را زيارت كرد،دستور داد زمينهاى اطراف صحن خريدارى و به وسعت صحن افزوده شود زيرا صحن حرم مطهّر،بسيار كوچك بود.سپس در چهار سمت صحن،حجره هايى در دو طبقه با تزيينات كاشيكارى احداث شد كه طبقۀ اول آن به اسكان زوّار اختصاص يافت و طبقۀ دوم،مورد استفادۀ طلاّب قرار گرفت.به همين سبب،اين مدرسه به مدرسۀ صحن شهرت يافت؛هرچند طلاّب به مرور از اين قسمت به مدارس ديگرى منتقل و خادمان و كاركنان حرم در آن جا ساكن شدند.

مدرسۀ صدر

بانى آن حاج محمد حسين خان اصفهانى،وزير فتح على شاه قاجار است كه در سال 1226 ق آن را در قسمت انتهايى بازار بزرگ احداث كرد.مساحت كل مدرسه 900 متر مربع و داراى 30 حجره است.

ص: 136


1- -موسوعة العتبات المقدسه،قسم النجف،ج 7،ص 132.

مدرسۀ المعتمد(كاشف الغطاء)

اين مدرسه در محلّۀ«العماره»نزديك آرامگاه علماى بزرگ خانوادۀ كاشف الغطاء قرار دارد.بانى مدرسه،علاّمه شيخ مهدى كاشف الغطاء،فرزند عالم بزرگ شيخ على كاشف الغطاء است.او اين مدرسه را در سال 1262 ق از باقيماندۀ اموالى كه معتمد الدوله در اختيارش قرار داده بود تا صندوقى نقره اى براى قبر حضرت على عليه السّلام بسازد،بنا كرد.ساختمان اين مدرسه در نيمۀ اول قرن چهاردهم تجديدبنا شد.

مدرسۀ مهديّه(شيخ مهدى)

بانى اين مدرسه،علاّمه شيخ مهدى،پسر عالم بزرگ،شيخ على آل كاشف الغطاء است.او اين مدرسه را به سال 1284 ق احداث كرد.اين مدرسه در محلّۀ«المشراق» پشت مسجد شيخ طوسى است و 700 متر مربع وسعت و تعداد 26 غرفه در يك طبقه دارد.آخرين تاريخ تجديدبناى مدرسه،سال 1365 ق است كه به دستور سيد ابو الحسن اصفهانى از مراجع عظام تشيع انجام گرفته است.

ص: 137

مدرسۀ ايروانى

اين مدرسه در دو طبقه در زمينى به مساحت 300 متر مربع توسط حاج مهدى ايروانى با نظارت شيخ ملا محمد ايروانى معروف به«فاضل ايروانى»در سال 1307 ق ساخته شده است.اين بنا در محلۀ«العماره»نزديك بيت عالم و مرجع بزرگ سيد ابو الحسن اصفهانى قرار گرفته و در مجموع داراى 18 حجره است.

مدرسۀ ميرزا حسن شيرازى

اين مدرسه در كنار يكى از درهاى ورودى صحن حرم مطهّر امام على عليه السّلام معروف به باب طوسى قرار دارد.بانى آن،ميرزا حسن شيرازى از مراجع بزرگ است.اين مدرسه، دو طبقه ساختمان دارد كه در زمينى به وسعت 120 متر مربع احداث شده است.در طبقه اول آن،مقبرۀ بانى مدرسه است و در طبقه دوم،هشت حجره وجود دارد كه طلاّب در آنها سكونت مى كنند.

مدرسۀ بزرگ حاج ميرزا حسين خليلى

اين مدرسه در محلّۀ«العماره»و بانى اش ميرزا حسين خليلى است.وى با كمك مالى حاج محمد حسين خان معتمد السلطنه،آن را در سال 1316 ق بنا كرد.ساختمان مدرسه در دو طبقه و در زمينى به وسعت 600 متر مربع و داراى 50 حجره است.كتابخانۀ آن، يكى از مهمترين كتابخانه هاى نجف به شمار مى آيد.

مدرسۀ بخارى

اين مدرسه در محلّۀ«الحويش»و متّصل به مدرسه بزرگ آخوند خراسانى است، بانى آن،محمد يوسف بخارى است.وى آن را به كمك شيخ كاظم بخارى در سال 1319 ق بنا كرد.با گذشت زمان،مدرسه به ساختمان مخروبه اى تبديل شد تا آن كه در سال 1380 ق بازماندگان مرحوم حاج غلام كويتى بنابر وصيتش در همان مكان

ص: 138

مدرسه اى با معمارى جديد ساختند.مدرسۀ جديد،داراى دو طبقه ساختمان و 19 حجره براى اسكان طلاّب است.

مدرسه شربيانى

از مدارس مشهور نجف اشرف است در محلّۀ«الحويش»قرار دارد.بانى آن،شيخ محمد معروف به«فاضل شربيانى»از شاعران معروف نجف است.او اين مدرسه را در سال 1327 ق بنا كرد.اين مدرسه داراى 20 حجره است.

مدرسۀ بزرگ آخوند خراسانى

بانى اين مدرسه،آخوند خراسانى صاحب كفاية الاصول،است.وى با مساعدت مالى فرد خيّرى به نام جان ميرزا،وزير سلطان عبد الاحد بخارى،زمين اين مدرسه را كه داراى 730 متر مربع مساحت است،خريدارى و مدرسه مزبور را احداث كرد.اين مدرسه در محلّۀ«الحويش»قرار دارد و داراى ساختمانى دو طبقه در پيرامون حياط مركزى است.مدرسه داراى 48 حجره و كتابخانۀ آن حدود 2 هزار جلد كتاب در موضوعات علوم اسلامى دارد.تعدادى از كتابهاى مدرسه در زمرۀ كتابهاى خطى نفيس به شمار مى روند.

مدرسۀ بزرگ آخوند خراسانى در اثر گذشت زمان دچار خرابى شده بود و نياز به تعميرات اساسى داشت ازاين رو،در سال 1385 ق،فرد نيكوكارى از اهالى تهران،منزل سيد كاظم سيد سلمان را كه در قسمت شمال شرقى مدرسه قرار داشت،خريدارى كرد و به فضاى مدرسه افزود؛سپس تمام مدرسه را در سه طبقه بازسازى و نوسازى كرد كتابخانه بزرگى براى آن ساخت.

ص: 139

مدرسۀ كوچك حاج ميرزا حسين خليلى

مكان اين مدرسه در محلّۀ«العماره»نزديك مدرسۀ سيد كاظم يزدى است.بانى آن، محمد على خان گرگانى است كه آن را به دستور حاج ميرزا حسين خليلى ساخت؛لذا به نام مدرسۀ خليلى شهرت يافت.ساختمان مدرسه،دو طبقه است و حجره هاى طبقه اول،ايوان كوچكى دارند.مساحت مدرسه 230 متر مربع است و در مجموع،18 حجره دارد.توليت مدرسه از ابتدا بر عهدۀ فرزندان حاج ميرزا حسين خليلى بوده است و اكنون نيز يكى از اعقاب اين خانواده به نام شيخ محمود خليلى،توليت آن را برعهده دارد.اين مدرسه،داراى كتابخانه كوچكى است.

مدرسۀ قزوينى

اين مدرسه در سال 1324 ق در زمينى به مساحت حدود 300 متر مربع و در دو طبقه ساخته شده است.بانى آن حاج محمد آقا امين قزوينى بود؛ازاين رو،مدرسه به نام او مشهور شده است.مدرسه در مجموع 32 حجره دارد؛15 حجره در طبقه اول و 18

ص: 140

حجره در طبقۀ دوم.مقابل در ورودى مدرسه،كتابخانه اى است با حدود 700 جلد كتاب.در سال 1384 ق فرد خيّر و نيكوكارى مدرسه را به سبك جديد معمارى، نوسازى و موقوفاتى در ايران براى آن وقف كرد.

مدرسۀ حاج نقى بادكوبى

اين مدرسه در محلّۀ«المشراق»نزديك خيابان زين العابدين قرار دارد.بانى آن،حاج نقى بادكوبى، (1)مدرسه را در سال 1325 ق در زمينى به وسعت 800 متر مربع در يك طبقه ساخت.در هنگام احداث خيابان بزرگ زين العابدين در سال 1383 ق،بخش شمالى آن از بين رفت و از 28 حجرۀ آن،فقط 16 حجره اش قابل استفاده ماند.

مدرسۀ متوسط آخوند خراسانى

اين مدرسه در محل«البراق»است و از مدارس معروفى به شمار مى رود كه تزيينات و كاشيكارى دارد و بزرگان بسيارى در آن به تحصيل اشتغال داشته اند.آخوند خراسانى در نجف سه مدرسه ساخته است كه در بين آنها،اين مدرسه از نظر وسعت در مقام دوم قرار مى گيرد و ازاين رو،به مدرسۀ متوسط آخوند خراسانى مشهور است.

مساحت اين مدرسه 420 متر مربع و ساختمان آن،دو طبقه و داراى 36 حجره است.اين مدرسه،كتابخانه اى با حدود 1200 جلد كتاب.بانى مدرسه،آخوند خراسانى،مدرسه را با كمك مالى و اهتمام استان قلى بك،وزير سلطان عبد الاحد بخارى،در سال 1326 ق تأسيس كرده است.شيخ ابراهيم اطميش،دو بيت شعر در وصف مدرسه دارد منقوش بر سر در مدرسه:

هذا مدينة علم و باب سرّ العوالم

للعلم شيّدت فأرّخ (لمعدن العلم كاظم) (2)

ص: 141


1- -بادكوبه،همان باكو،پايتخت كنونى كشور جمهورى آذربايجان است.
2- -مجموع حروف اين مصرع به حساب جمل 1326،و اين عدد سال تأسيس و بنا اين مدرسه است.

ترجمه:

اين شهر علم و باب سرّ عوالم است.

براى علم بنا شده و تاريخ آن اين است(معدن دانش؛كاظم است).

اين مدرسه حدود بيست سال قبل با نقشۀ جديدى تجديدبنا شد و هم اكنون ساختمانى سه طبقه دارد.

مدرسۀ بزرگ آية اللّه يزدى

يكى از مدارس بسيار باشكوه و داراى تزيينات و كاشيكاريهاى زيبا،مدرسه اى است كه به اهتمام مرجع عاليقدر سيد كاظم يزدى و با مساعدت مالى قلى بك،وزير سلطان عبد الاحد بخارى در سال 1325 ق تأسيس شده است.اين مدرسه كه در محله «الحويش»قرار دارد،از نظر طرح و نقشه مانند مدارس دورۀ صفويان است؛يعنى حياط نسبتا بزرگى در وسط ساختمان به چشم مى خورد و در چهار ضلع آن در دو طبقه، حجره ها قرار گرفته اند.همه حجره ها داراى ايوانهاى كوچك يكسان و مزيّن به

ص: 142

كاشيكاريهاى معرق و هفت رنگ اند.مدرسه،750 متر مربع مساحت و در مجموع 80 حجره دارد.در قسمت شمال غربى مدرسه،كتابخانۀ بزرگى است با كتابهاى خطى نفيس.بر سر در اين مدرسه بر روى كاشى معرق ابياتى نوشته شده است كه تعدادى از كلمات آن تاريخ ساخت مدرسه را نشان مى دهد.

قد ابهج المصطفى و عترته بذا و قالوا شيّدت دعائمنا

يا طالبى فقهنا و حكمتنا دونكم هذه معالمنا

مدارس الدّين أرّخوا(لكم جددها للعلوم كاظمنا) (1)

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و خاندانش به سبب آن(مدرسه)شادمان و مسرور شدند و گفتند:پايه هاى دين ما بنا شد.

اى جويندگان فقه و حكمت ما،بگيريد اين آثار و تعاليم ما را.

مدرسه دينى را تاريخ بگذار(براى كسب علوم كاظم ما آن را تجديدبنا كرد) «1325 ق».

مدرسۀ هندى

اين مدرسه را كه در محلّۀ«المشراق»شهر نجف قرار دارد،يكى از اهالى شهر لاهور به نام ناصر على خان در سال 1328 ق در زمينى به مساحت 600 متر مربع در يك طبقه احداث كرد.مجموع حجره هاى آن 22 باب است.اين مدرسه كه بيشتر،طلاّب هندى از آن استفاده مى كنند،به دستور آية اللّه سيد محسن حكيم تعمير شد.

مدرسۀ كوچك آخوند خراسانى

از ديگر مدارس سه گانه اى است كه به دستور آخوند خراسانى و با مساعدت مالى حاج فيض اللّه بخارى خزانه دار وزير جان ميرزا احداث شده است.مدرسه كوچك آخوند خراسانى چون از دو مدرسه ديگر آخوند خراسانى كوچكتر است،به اين نام شهرت يافته است.اين مدرسه در سال 1328 ق در زمينى به مساحت 210 متر مربع در

ص: 143


1- -ماضى النجف و حاضرها،ص 141.

يك طبقه ساخته شد و اكنون 12 حجره دارد.

مدرسۀ سيّد عبد اللّه شيرازى

اين مدرسه كه در يكى از محلّه هاى تازه ساز نجف واقع شده است،به دستور آية اللّه سيّد عبد اللّه شيرازى با مساعدت افراد نيكوكار ايرانى در سال 1372 پايه گذارى شد.

مساحت اين مدرسه 735 متر مربع و در دو طبقه شامل 25 حجره است.

مدرسۀ بزرگ آية اللّه بروجردى

اين مدرسه در محلّه«البراق»است.بانى آن،حضرت آية اللّه سيّد حسين بروجردى، مدرسه را در سال 1373 ق تأسيس كرد.ساختمان آن در چهار طبقه در زمينى به مساحت 700 متر مربع احداث شده و داراى 62 حجره براى سكونت طلاّب است.در مقابل تمام حجره ها،ايوان يكپارچه اى قرار دارد.كتابخانۀ مدرسه با 8000 عنوان كتاب در زمينۀ علوم اسلامى در طبقه دوم قرار گرفته است.طلاّب اين مدرسه كه امكانات رفاهى خوبى دارند،بايد ويژگيهاى خاصى داشته باشند.

مدرسۀ عامليين

اين مدرسه در يكى از محلاّت تازه ساز شهر نجف واقع شده و بانى آن شيخ محمد تقى فقيه عاملى از عالمان برجسته لبنان است.وى با يارى آية اللّه سيّد محسن حكيم و تعدادى از نيكوكاران،آن را در سال 1377 ق احداث كرد.مساحت مدرسه حدود 1500 متر مربع است و حجره ها و امكانات رفاهى مطلوبى دارد. (1)

مدرسۀ طاهريه

مؤسّس اين مدرسه،آية اللّه سيّد عبد اللّه شيرازى است.وى آن را در سال 1377 ق احداث كرد.اين مدرسۀ بسيار وسيع،3000 متر مربع وسعت دارد.مدرسۀ طاهريّه با

ص: 144


1- -الحوزة العلمية فى النجف الاشرف،ص 224.

14 حجره در خيابان سيزدهم از خيابان اصلى حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله قرار گرفته است.وجه تسميۀ آن به«طاهريّه»اين است كه جدّ آية اللّه شيرازى،سيد طاهر شيرازى بوده است. (1)

مدرسۀ كوچك آية اللّه بروجردى

اين مدرسه كه در ابتداى بازار«العماره»قرار دارد و سابقا منزلى مسكونى بوده است،به دستور آية اللّه بروجردى توسط سيد هاشم بهبهانى خريدارى و در سال 1378 ق،به عنوان مدرسۀ علميّه براى تحصيل طلاّب وقف مى شود.مساحت مدرسه حدود 350 متر مربع است و 20 حجره دارد.

مدرسۀ رحباوى

اين مدرسه در يكى از محلاّت جديد شهر نجف واقع شده و داراى 1000 متر مربع مساحت و 12 حجره براى اسكان طلاّب است.مؤسّس آن،حاج عبّاس محسن ناجى الرحباوى النجفى است.او اين مكان را در سال 1378 ق به عنوان حسينيه تأسيس كرد و سپس در قسمت شرقى و غربى حسينيه،12 حجره ساخت.اكنون قسمتهاى باقيماندۀ ساختمان كه حدود 200 متر مربع است،به عنوان حسينيه مورد استفاده قرار مى گيرد.

مدرسۀ جوهرچى

اين مدرسه در محلّۀ«المناخة»قرار دارد و توسط حاج محمد صالح جوهرچى در سال 1382 ق تأسيس شده است.

مدرسۀ جامعة النجف الاشرف

اين مدرسه علميّه كه در شمار بزرگترين مدارس حوزۀ علميّه نجف اشرف محسوب مى شود،در محلّۀ«حى السعد»قرار دارد.ساختمان مدرسه،بسيار گسترده و از امكانات موردنياز متناسبى برخوردار است.بانى آن،سيد محمد موسوى معروف به كلانتر

ص: 145


1- -همان،ص 223.

است.وى با مساعدت مالى يكى از نيكوكاران شهر تهران به نام حاج محمد تقى اتفاق تهرانى در سال 1372 ق عمليات ساختمان مدرسه را آغاز كرد كه تا سال 1382 ق طول كشيد.ساختمان مدرسه در چهار طبقه و در زمينى به مساحت 5 هزار متر مربع احداث شده و در مجموع،داراى 208 حجره،يك كتابخانه بزرگ و مجهز به مساحت 225 متر مربع،يك مسجد و يك مدرس نسبتا وسيع است.

مدرسۀ عبد العزيز البغدادى

اين مدرسه در محلّه«حى السعد»قرار دارد و بانى آن،حاج عبد العزيز بغدادى است.

مدرسه در دو طبقه ساختمان به انضمام يك زيرزمين وسيع در زمينى به مساحت 1900 متر مربع احداث شده است.

نوع بنا تلفيقى از معمارى جديد و سنّتى است.در مقابل هرحجره،ايوانى به صورت يكپارچه قرار دارد و پيشانى ايوانها كاشيكارى شده و آياتى از قرآن كريم بر آنها نقش بسته است.اين مدرسه،102 حجره دارد،در چهار ضلع پيرامون حياط مدرسه.چند باغچه و آب نماى وسط حياط،زيبايى خاصى به مدرسه داده است.

مدرسۀ افغانيها

اين مدرسه در يكى از محلاّت جديد نجف قرار دارد.بانى آن،شيخ حسن افغانى است.وى زمين مدرسه را وقف طلاّب علوم دينى كرده بود؛سپس جمعى از نيكوكاران افغانستان،مدرسه اى در آن ساختند.مساحت زمين مدرسه 400 متر مربع و داراى 7 حجره است.

مدرسۀ دوم آية اللّه يزدى

اين مدرسه درواقع مكانى براى اسكان زايران حرم مطهر امام على عليه السّلام بوده و توسط آية اللّه سيد كاظم يزدى احداث شده و به«خان الزائرين»شهرت يافته است.مدرسۀ مذكور به اهتمام مرجع بزرگ،آية اللّه حكيم و يارى فرزندان آية اللّه يزدى در سال

ص: 146

1384 ق،به وسعت 700 متر مربع در دو طبقه با 51 حجره احداث شده است.

مدرسۀ شبّريّه

بانى اين مدرسه،سيد على شبّر از علماى بزرگ كويت است.او اين مدرسه را در سال 1385 ق تأسيس كرد.مدرسۀ مزبور،داراى 600 متر مربع،وسعت و ساختمانى دو طبقه است.اين مدرسه در محله«البراق»قرار دارد.

مدرسۀ بهبهانى

در سال 1390 ق يكى از تاجران كويتى كه اصالتا اهل شهر بهبهان ايران بود،در محلّه «العماره»مقبره اى خانوادگى ساخت و در طبقۀ دوم آن،تعدادى حجره براى استفادۀ طلاّب علوم دينى احداث كرد كه به مدرسۀ بهبهانى شهرت يافت.

مدرسۀ امام حكيم(جامعة الحكمة)

اين مدرسه در محلّۀ«المشراق»قرار دارد و بانى آن آية اللّه حكيم است.وى اين مدرسه را در سه طبقه در زمينى به مساحت 714 متر مربع احداث كرد.اين مدرسه كه به شيوۀ معمارى جديد ساخته شده است،يكى از مدارس معروف و زيباى نجف به شمار مى رود.

مدرسۀ آية اللّه خويى

آية اللّه خويى در سال 1395 ق در قسمت غربى خيابان اطراف صحن حضرت على عليه السّلام مدرسه اى در سه طبقه ساخت امّا چندى بعد،دولت عراق،مدارس و منازل نزديك اين خيابان را خراب كرد و درنتيجه،اين مدرسه از بين رفت.

مدرسۀ كلباسى

اين مدرسه در قسمت غربى مدرسۀ آية اللّه بروجردى واقع شده و بانى آن،شيخ

ص: 147

محمد على كلباسى است و 147 متر مربع مساحت دارد.

مدرسۀ بغدادى

اين مدرسه در ابتداى خيابان«ابو صخير»قرار گرفته و يكى از نيكوكاران بغدادى،آن را احداث كرده است؛از وضعيت ساختمانى آن،آگاهى زيادى در دست نيست.

مدرسۀ هنود

بانى اين مدرسه،آية اللّه حكيم است.وى در حدود سال 1390،براى احداث مدرسۀ علميه،قطعه زمينى خريد و مدرسه اى ساخت براى طلاّبى كه از هندوستان به آن جا عزيمت مى كردند.اين مدرسه به همين سبب به مدرسۀ هنديها معروف شده است.

مدرسۀ الأزرية

اين مدرسۀ كوچك در يكى از محلات جديد نجف واقع شده و در اصل،مقبرۀ خانوادگى حاج عبد الامير الازرى است.وى به هنگام احداث آرامگاهى براى خود و خانواده اش،قسمتى از زمين آن را به مدرسۀ علوم دينى اختصاص داد كه به مدرسۀ الازريه معروف است.

ص: 148

فصل ششم: مراجع تقليد و بزرگان شيعه(آرميده در نجف اشرف)

صحابۀ مدفون در نجف اشرف و توابع آن

-اشعث بن قيس(درگذشته به سال 42 ه.ق)در كوفه.

-ابو عمارة البراء بن عازب(درگذشته به سال 72 ه.ق)در كوفه.

-بليل بن بلال انصارى(درگذشته در كوفه).

-بشر بن ربيعه كه در جنگ قادسيه حضور داشت و در كوفه درگذشت.

-جابر بن سمرة بن جناده،دخترزادۀ ابى وقاص(درگذشته به سال 74 ه.ق).

-ابو عمر جرير بن عبد اللّه بن جابر بن مالك(درگذشته به سال 51 يا 54 ه.ق).

-حجاج بن عبد اللّه مقيم(درگذشته در كوفه).

-حنظلة بن ربيع(درگذشته در كوفه).

-حارث بن الازمع همدانى،اهل كوفه(درگذشته در اواخر حكومت معاويه)در كوفه.

-خباب بن الارت بن جندله(درگذشته به سال 37 ه.ق)در كوفه.

-حزيم بن احزم بن شداد؛وى شاعر بود و در كوفه درگذشت.

-دكين بن سعيد(درگذشته در كوفه).

-عبد اللّه بن دجاجة بن ربيعه(درگذشته در كوفه).

-زاهر بن اسود بن حجاج كه در جنگهاى حديبيه و خيبر حضور داشته و در كوفه درگذشت.

-ابو عامر؛زيد بن ارقم(درگذشته به سال 66 يا 68 ه.ق).

ص: 149

-سالم بن عبيد اشجعى؛وى اهل صفّه بود و در كوفه درگذشت.

-سعيد بن حريث كه در كوفه درگذشت.

-سمرة بن جنادة بن جندب(درگذشته به سال 58 يا 59 و يا 61 ه.ق در كوفه).

-ابو عبد اللّه سهل بن حنيف بن واهب،حاضر در جنگ صفين(درگذشته به سال 38 ه.ق در كوفه).

-شريك بن حنبل عبسى،وى در كوفه درگذشت.

-ضرار بن مالك بن اوس بن خزيمه اسدى كه در كوفه درگذشت.

-طارق بن اثيم بن مسعود اشجعى كه در كوفه درگذشت.

-طارق بن شهاب بن عبد الشمس(درگذشته به سال 82 يا 83 و يا 84 ه.ق در كوفه).

-طارق بن عبد اللّه محاربى؛وى در كوفه درگذشت.

-عتبة بن فرقدين يربوع كه در كوفه درگذشت.

-عبد اللّه بن يزيد بن زيد كه در كوفه در زمان ابن زبير درگذشت.

-ابو طريف عدى بن حاتم(درگذشته به سال 68 ه.ق در كوفه).

-عطية القرطى،راوى معروف كه در كوفه درگذشت.

-عقبة بن عمرو بن ثعلبه(درگذشته به سال 40 ه.ق در كوفه).

-عمارة بن رؤبة ثقفى كه در كوفه درگذشت.

-ابو مسلم عبيدة بن عمرو درگذشته به سال 72 ه.ق در كوفه).

-قرظة بن كعب بن ثعلبه كه در زمان خلافت امير المؤمنين على عليه السّلام در كوفه درگذشت.

-ابو العلاء قبيصة بن جابر(درگذشته به سال 69 ه.ق در كوفه).

-ابو عبد الرحمن كثير بن شهاب كه در كوفه درگذشت.

-ابو هند نعمان بن اشيم اشجعى،كه در كوفه درگذشت.

-ابو البحر احنف بن قيس بن معاويه درگذشته به سال 67 ه.ق)مدفون در نزديكى قبر كميل بن زياد.

ص: 150

مراجع تقليد و بزرگان شيعه آرميده در نجف اشرف

آشتيانى،ميرزا محمد حسن(درگذشته به سال 1319 ه.ق)

آية اللّه حاج ميرزا محمد حسن،فرزند ميرزا جعفر آشتيانى از مشاهير علما و مجتهدان عصر خود بوده است.وى در خدمت شيخ مرتضى انصارى به درجۀ اجتهاد رسيد و پس از مرگ استادش در سال 1282 ه.ق به تهران آمد و مرجع بسيارى از بزرگان عصر خود شد.او در سال 1319 ه.ق وفات يافت و جنازه اش را پس از گذشت يك سال به نجف اشرف منتقل كردند و در مقبرۀ شيخ جعفر شوشترى در جوار بارگاه على بن ابيطالب عليه السّلام به خاك سپردند.آثار او عبارت اند از:بحر الفوائد فى شرح الفرائد،كتاب اجاره،كتاب اجزاء احكام الادانى،كتاب احياء الموات،كتاب الوقف.

آية اللّه ميرزا مصطفى آشتيانى،آية اللّه شيخ مرتضى آشتيانى و آية اللّه ميرزا هاشم آشتيانى فرزندان ايشان اند. (1)

آل كاشف الغطاء،محمد(درگذشته به سال 1268 ه.ق)

شيخ محمد،فرزند شيخ على،پسر شيخ جعفر،صاحب كشف الغطاء از علما و مراجع تقليد سدۀ سيزدهم هجرى است،وى در نجف تولد يافته و عمدۀ تحصيلات خود را نزد عمويش شيخ حسن،صاحب انوار الفقاهه گذرانيده و به شهرت رسيده است.

عدۀ زيادى از مردم بعد از فوت صاحب جواهر از ايشان تقليد مى كرده اند.وى سرانجام در سال 1268 ه.ق در نجف درگذشت و در مقبرۀ مخصوص خود،به خاك سپرده شد.

رساله اى در طهارت و نماز،رساله اى در صوم و اعتكاف،رساله اى در مناسك حج و رساله اى در دعا و احكام جنائز از آثار اوست. (2)

ص: 151


1- -ترجمه الكنى و الالقاب،ج 4،ص 365؛گنجينۀ دانشمندان،ج 4،ص 363؛ريحانة الادب،ج 1،ص 49؛لغتنامه دهخدا،ذيل حسن آشتيانى؛الاعلام،ج 2،ص 186؛فرهنگ معين،ج 5.
2- -معارف الرجال،ج 2،ص 358.

آل ياسين كاظمينى،محمد حسن(1220-1308 ه.ق)

شيخ محمد حسن،فرزند شيخ ياسين كاظمينى از بزرگان علما و فقهاى مرجع عصر خويش بوده و در زهد و تقوا مقامى عالى داشته است.وى در 1220 ه.ق در كاظمين متولد شد و نشو و نما يافت علوم اوليه را نزد شيخ جعفر شوشترى،شيخ عبد النبى كاظمينى و شيخ اسماعيل كاظمينى فراگرفت.سپس در كربلا از خدمت شيخ محمد حسن،صاحب فصول و شريف العلما استفاده برد.آنگاه به نجف آمد و در درس شيخ على آل كاشف الغطاء و ديگران شركت كرد.در سال 1255 ق به كاظمين برگشت و در آن جا حوزۀ درسى تشكيل داد و امام جماعت و مرجع تقليد شد.وى سرانجام پس از ديدن مصيبت مرگ تنى چند از فرزندانش در رجب 1308 ه.ق درگذشت و جنازه اش را به نجف آوردند و در منزلش در جوار على بن ابيطالب به خاك سپردند.او آثار زيادى دارد از آن جمله اسرار الفقاهه در چند جلد،تعليقات بر رسايل شيخ انصارى،رسالاتى در حقوق والدين،احكام آب چاه،در اختلاف افق روزه دار،در طهارت و نماز،حواشى بر فصول. (1)

ابن طاووس،غياث الدين عبد الكريم(648-693 ه.ق)

ابو المظفر غياث الدين عبد الكريم،فرزند جمال الدين احمد طاوس معروف به ابن طاوس از اشراف بزرگان سادات حسنى است كه نسبش از جانب حسن مثنّى به امام حسن مجتبى عليه السّلام مى رسد.

وى در عداد فقها و علماى انساب و فضلاى زمان خويش به شمار مى رفت و سرانجام پس از 45 سال و 2 ماه زندگانى به سال 693 ه.ق در كاظمين درگذشت.از او مصنفات زيادى از جمله كتاب فرحة الغرى به يادگار مانده است.محقّق شده كه او در نجف اشرف مدفون است،هرچند محل دفن وى در مدينه،مسجد كوفه و شهر حله هم ذكر شده است. (2)

ص: 152


1- -معلّم حبيب آبادى،محمد على،مكارم الاثار،فرهنگ و هنر اصفهان،1351 ش،ج 3،صص 703-705 امين، محسن،اعيان الشيعه،بيروت،1403،ج 9،ص 171.
2- -جمعى از فضلا و دانشمندان دورۀ قاجار،نامۀ دانشوران ناصرى،ج 1،دار الفكر،قم،صص 183-185.

شايان ذكر است كه اين شخص،غير از احمد بن موسى،برادر سيد بن طاوس و در گذشته به سال 673 ه.ق است.

اراكى،ضياء الدين(1287-1361 ه.ق)

آقا شيخ ضياء الدين اراكى،فرزند ملا محمد كبير از علما و مراجع بزرگ سدۀ 13 و 14 هجرى است.وى در سال 1287 ه.ق در سلطان آباد به دنيا آمد و فقه و اصول و كلام را در اصفهان نزد آخوند كاشى،جهانگير خان و شيخ محمد باقر آموخت.سپس به نجف اشرف رفت و از محضر آخوند خراسانى،سيد كاظم يزدى و شيخ حبيب اللّه رشتى استفادۀ كامل برد و به درجۀ عالى اجتهاد نايل آمد،او استادى زبردست بود و آياتى مانند سيد محسن حكيم(مرجع تقليد)،شيخ محمد تقى آملى و سيد محمد تقى خوانسارى از محضر ايشان به فيوضات كامل رسيدند.شيخ در سال 1320 شمسى29/ ذيحجه 1361 قمرى در نجف درگذشت و در حجرۀ متصل به دالان صحن از درب سلطانى مدفون گشت.آثار فراوانى از وى به جاى مانده از جمله:بدايع الافكار فى الاصول،رسالة فى لباس المشكوك،القضا،مقالات الاصول،حاشيه بر رسايل،حاشيه بر كفايه،حاشيه بر عروة الوثقى،و دهها اثر ديگر. (1)

اردبيلى،احمد(درگذشته به سال 993 ه.ق)

علاّمه احمد اردبيلى،معروف به مقدس اردبيلى،و محقق اردبيلى،فرزند محمد،از مشاهير و مفاخر علماى عهد صفوى است،وى عالمى متكلّم و فقيهى عظيم الشأن بود؛ در اردبيل متولّد شد و در نجف اشرف سكونت داشت.از او تأليفات زيادى به جاى مانده است از جمله:آيات الاحكام،مجمع البرهان،شرح بر ارشاد و حديقة الشعرا.وى در سال 993 ه.ق در نجف درگذشت و در ايوان طلاى حرم علوى در كنار قبر علامه حلّى به خاك سپرده شد. (2)

ص: 153


1- -مرسلوند،حسن،زندگينامه رجال و مشاهير ايران،الهام،تهران،1369،ج 1،صص 110 و 111.
2- -مدرس،محمد على،ريحانة الادب،شفق،تبريز،بى تا،ج 5،ص 370؛جرفادقانى،علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،معارف اسلامى،قم،1364،ص 72؛منتخب التواريخ،ص 132؛قمى،شيخ عباس،الكنى و الالقاب،ترجمه شيخ محمّد رازى،كتابفروشى اسلاميه،ج 4،ص 242؛معارف الرجال،ج 1،ص 56.

استرآبادى،جعفر(1200-1263 ه.ق)

مولا حاج محمد جعفر،فرزند ملا سيف الدين استرآبادى،معروف به شريعتمدار،از فقها و مجتهدان سدۀ 13 هجرى است،وى فقيهى محقق و پارسايى محتاط بود و به كثرت ورع اشتهار داشت.او سالها در كربلا زيست و در زمان محاصرۀ اين شهر به دستور داود شاه به تهران آمد و به مدت 20 سال به تدريس،امامت،قضاوت و فتوا مشغول شد و سرانجام شب جمعه،دهم صفر سال 1263 ه.ق درگذشت و جنازاش به نجف اشرف انتقال يافت و در ايوان صحن حضرت امير مدفون گرديد. (1)از او تأليفات زيادى به جاى مانده است از جمله:انيس الواعظين،ارشاد المسلمين،آب حيات در اصول دين، انيس الزاهدين،ينابيع الحكمه،الفقه المحمدى،مدائن العلوم و نجم الهدايه. (2)

اصفهانى،سيد ابو الحسن(1284-1365 ه.ق)

آية اللّه العظمى سيد ابو الحسن اصفهانى،فرزند سيد محمد بن سيد عبد الحميد ملقب به«آية اللّه»مرجع اعلاى تقليد و رئيس حوزۀ علميه نجف و از بزرگترين مدرسان فقه و اصول در قريه مديسه از دهات لنجان اصفهان متولد شد.

وى براى ادامه تحصيل به اصفهان رفت،سپس در سال 1308 ه.ق عازم نجف اشرف شد و نزد استادان بزرگ آن جا كه همه مرجع تقليد بودند،به درجۀ عالى اجتهاد رسيد.ديرى نگذشت كه شهرتش جهان تشيّع را فراگرفت تا اين كه پس از فوت ميرزاى نائينى در سال 1355 ق مقام مرجعيّت و رياست حوزۀ علميه نجف توأما به وى محول گرديد.اين تمركز مرجعيت و رياست حوزۀ علميه نجف تا آن موقع در هيچ يك از مراجع قبلى ديده نشده بود،آية اللّه اصفهانى در اواخر عمر به دردپا مبتلا شد ولى هرگز از تدريس و فعاليت باز نايستاد.او در آخرين سال زندگى اش براى معالجه و استراحت به لبنان رفت و پس از چندى به بغداد بازگشت و شب نهم ذيحجۀ سال 1365 ه.ق در كاظمين درگذشت.جنازه او را به نجف حمل كردند و در صحن مرتضوى به خاك

ص: 154


1- -مدرس،محمد على،ريحانة الادب،ج 3،ص 207.
2- الكنى و الالقاب،ج 4،صص 122 و 123.

سپردند. (1)

اصفهانى،فتح اللّه(1266-1339 ه.ق)

شيخ فتح اللّه،فرزند محمد جواد شيرازى معروف به شيخ الشريعه اصفهانى در سال 1266 ه.ق در خانواده اى از دودمان نمازى در شيراز متولد شد؛كودكى را در اصفهان گذرانيد و پس از تحصيل فقه و اصول در سال 1296 ه.ق به نجف اشرف رفت و در محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى و شيخ محمد حسين فقيه به درجه عالى اجتهاد نايل آمد و سرانجام يكى از مراجع تقليد شيعه شد.وفاتش در هشتم ربيع الثانى سال 1339 اتفاق افتاد و در صحن مرتضوى مدفون گرديد.وى تأليفات زيادى دارد از جمله كتاب افاضة الغدير فى حل العصير و انارة الحالك فى قرائة ملك و مالك. (2)

اصفهانى،محمد حسين(1296-1361 ه.ق)

آية اللّه حاج سيد محمد حسين اصفهانى معروف به كمپانى،فرزند محمد حسين معين التجار از علماى سدۀ 13 هجرى است،وى در سال 1296 ه.ق در كاظمين متولد شد و پس از طى مقدمات و سطوح عاليه،13 سال از محضر آخوند خراسانى بهره گرفت و علوم معقول را از خدمت محمد باقر اصطهباناتى شيرازى استفاده نمود و در آخر عمرش به مقام مرجعيت رسيد.او سرانجام پس از يك هفته از فوت آية اللّه عراقى در روز هشتم ذيحجه سال 1361 ه.ق درگذشت و در حجره اى متصل به مأذنۀ شمالى ايوان طلاى صحن حضرت على عليه السّلام مدفون شد.بعضى از آثار علمى وى عبارت اند از:

تحفة الحكيم،نهاية الدرايه،حاشيه بر كفاية الاصول،حاشيه بر مكاسب. (3)

ص: 155


1- -دايرة المعارف تشيع،ج 2،ص 221؛علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،ص 72؛مكارم الآثار،ج 2، ص 314؛زندگينامه رجال و مشاهير ايران،ج 1،ص 193؛معارف الرجال،ج 1،ص 48؛شهداى روحانيت شيعه،ص 163.
2- -ريحانة الادب،ج 3،ص 206؛بامداد،مهدى،شرح حال رجال ايران،كتابفروشى زوّار،تهران،1363،ج 6، ص 175؛معارف الرجال،ج 2،ص 156.
3- -گنجينه دانشمندان،ج 1،ص 225؛معارف الرجال،ج 2،ص 267؛علماى بزرگ شيعه،ص 377.

اصفهانى نجفى،محمد حسن(اواخر سده 12-1266 ه.ق)

شيخ محمد حسن فرزند شيخ باقر نجفى معروف به«صاحب جواهر»يكى از مراجع بزرگ شيعه بود كه در خدمت وحيد بهبهانى،شيخ جعفر صاحب كاشف الغطاء و پسرش شيخ موسى،سيد محمد جواد عاملى،صاحب رياض و سيد محمد مجاهد علم آموخت.

وى ضمن اين كه در مسجد طوسى نجف اشرف تدريس و اقامۀ جماعت مى نمود، تحقيقات فقهى خود را در كتابى به نام جواهر الكلام در شش جلد تدوين كرد،كه بيش از 1/5 قرن است مورد استفاده علما و مراجع دينى قرار دارد.علماى زيادى از محضر پرفيض ايشان استفاده برده اند كه از جمله آنان آخوند ملا على كنى و سيد اسماعيل بهبهانى را مى توان نام برد.

وى در روز چهارشنبه اول شعبان سال 1266 ه.ق درگذشت و در كنار مسجدى كه خود نماز مى گزارد،مدفون گرديد. (1)

اصفهانى نجفى،محمد حسين(1266-1308 ه.ق)

شيخ محمد حسين اصفهانى،فرزند شيخ محمد باقر از علما و فقهاى اصولى سدۀ سيزدهم هجرى است.وى در دوم محرم 1266 ه.ق متولد شد.مادرش نوه دخترى شيخ جعفر نجفى كاشف الغطاء بود.وى پس از فراگيرى مقدمات فقه و اصول در اصفهان براى تكميل تحصيلاتش به نجف اشرف مهاجرت كرد و در نزد علما و فقها چندى چون ميرزا حبيب اللّه رشتى،شيخ رازى نجفى و ميرزاى شيرازى درس خواند تا مجتهدى كامل و فقيهى فاضل گرديد،سپس به اصفهان بازگشت و به تدريس و ارشاد پرداخت و در شمار علما و فقهاى معروف آن جا درآمد،در سال 1300 ق رياست اصفهان را ترك گفت و به زهد و تقوا و سير و سلوك مشغول شد و بار ديگر به نجف اشرف بازگشت و سرانجام در ظهر روز يكشنبه اول محرم 1308 ه.ق در نجف درگذشت و در حجرۀ مقبرۀ جدش صدر الدين عاملى واقع در صحن غروى مدفون

ص: 156


1- -علماى بزرگ شيعه،صص 251-253.ر.ك:روضات الجنات خوانسارى،ج 3،ص 87؛دايرة المعارف تشيع، ج 1،ص 103؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 64 ريحانة الادب،ج 3،ص 358؛مكارم الآثار،ج 5،ص 1829؛ هدية الاحباب،ص 192؛معارف الرجال،ج 2،ص 220؛گنجينۀ دانشمندان،ج 7،صص 259-262.

گرديد. (1)از وى كتابى در تفسير به جاى مانده است. (2)

اصطهباناتى،ابراهيم(000-1374 ق)

آية اللّه علامه حاج سيد ابراهيم اصطهباناتى معروف به«حاج سيد ميرزا آقا اصطهباناتى شيرازى،از فقها و مجتهدان زاهد و عارف و بارع بوده كه بعد از فوت آية اللّه العظمى اصفهانى در نجف اشرف به مقام مرجعيت رسيده است.بسيارى از دانشمندان و مراجع از محضر او استفاده كرده اند از جمله آية اللّه العظمى مرعشى نجفى از شاگردان وى بوده است.آية اللّه اصطهباناتى در نجف از دنيا رفت و در يكى از حجره هاى صحن مطهر حضرت امير به خاك سپرده شد. (3)

افجه اى،جمال الدين(م ح 1330 ه.ق)

سيد جمال الدين،فرزند سيد مهدى از فقها و سران مشروطيت است؛از مراحل اوّل زندگى او اطلاعى در دست نيست.وى براى تكميل تحصيلات به نجف اشرف رفت و از شيخ انصارى و شيخ راضى نجفى و ميرزا حسين خليلى اجازۀ اجتهاد گرفت و حدود سالهاى 1290 ق به تهران بازگشت و به امامت و تدريس و ساير امور پرداخت.از فرط احتياط حاضر به قبول مقام مرجعيت نمى شد،ليكن به اصرار عامّه مردم ناگزير آن را پذيرفت و مرجع امور شرعى گرديد و تا پايان عمر حوزۀ درسش برقرار بود.افجه اى در تهران درگذشت جنازه اش را به نجف حمل كردند و در وادى السّلام به خاك سپردند. (4)

امينى،عبد الحسين(1320-1390 ه.ق)

علاّمه شيخ عبد الحسين امينى نجفى تبريزى معروف به«علاّمه امينى»صاحب

ص: 157


1- -مكارم الآثار،ج 5،صص 1807 تا 1811؛معارف الرجال،ج 2،ص 254.
2- -مكارم الآثار،ج 5،ص 1809.
3- -گنجينه دانشمندان،ج 3،ص 117 و 118؛علماى بزرگ شيعه،ص 414.
4- -دايرة المعارف تشيع،ج 2،صص 283-284؛ر.ك:نهضت روحانيون ايران،ج 1،صص 170 و 171؛تاريخ بيدارى ايرانيان،ج 2،ص 156؛تاريخ مشروطيت ايران،ص 63 به بعد.

الغدير،فرزند حجة الاسلام حاج ميرزا احمد امينى از علماى بزرگوار قرن اخير است.

وى در سال 1320 ه.ق در تبريز متولد شد؛پس از تحصيلات مقدماتى و سطوح عاليه به نجف رفت و در محضر علماى آن جا مانند آقايان نائينى،عراقى،سيد ابو الحسن اصفهانى،حائرى يزدى و كمپانى به درجۀ عالى اجتهاد رسيد؛سپس به كشورهاى هند و پاكستان و سوريه مسافرت كرد و كتابخانه هاى مهم آن جا را ديد و الغدير را در يازده جلد در موضوع ولايت نوشت.اين كتاب از هرجهت مورد توجه علماى شيعه قرار گرفت.

وى چند سال براى معالجه در تهران اقامت كرد تا اين كه در سال 1390 ه.ق درگذشت و جنازه اش را پس از تشييع باشكوهى به نجف حمل كردند و در كتابخانه امير المؤمنين كه خود ساخته بود،به خاك سپردند.از وى آثار زيادى باقى مانده است از جمله:الغدير، شهداء الفضيله،تعليق بر كامل الزياره ابن قولويه قمى. (1)

انصارى،مرتضى(1214-1281 ه.ق)

شيخ مرتضى انصارى از علما و مراجع بزرگ شيعه است.وى در سال 1214 ق در دزفول متولد شد،مقدمات را نزد عمويش فراگرفت و سپس به همراه پدرش به عراق رفت.مدت چهار سال در كربلا تحصيل كرد و بعد از اين كه عثمانيها كربلا را به محاصرۀ خود درآوردند،به وطن بازگشت.چون غائله رفع شد،بعد از 2 سال به كربلا بازگشت و در نزد شريف العلما تحصيلات خود را دنبال كرد؛سپس به نجف اشرف رفت و به مدت 2 سال از محضر درس شيخ موسى،فرزند كاشف الغطاء استفاده برد،آن گاه به وطن بازگشت و در شهرهاى مشهد،كاشان و دزفول به تصنيف و تدريس و ارشاد مردم پرداخت.هنگامى كه در سال 1249 ه.ق مجددا به نجف رفت،از استادان به نام حوزه علميه به شمار مى آمد.در سال 1266 ه.ق كه صاحب جواهر درگذشت،مرجع تقليد تمام شيعيان شد و رياست مطلقۀ حوزۀ علميه به او رسيد تا اين كه در هجدهم جمادى الثانى سال 1281 ه.ق دار فانى را وداع گفت و در سمت راست درگاه قبلۀ صحن مقدس

ص: 158


1- -گنجينه دانشمندان،ج 2،ص 377؛دايرة المعارف تشيع،ج 2،صص 534-536؛حكيمى،محمد رضا،حماسه غدير،تهران 1395؛ترجمه الكنى و الالقاب،ج 4،ص 369.

مرتضوى مدفون گرديد.بعضى از آثارش عبارت اند از:اثبات التسامح،الارث، الاستصحاب،التقيه،حجيت ظن،حجيت قطع،رسائل و المكاسب،الصلوة،الطّهارة و... (1)

بحر العلوم،سيد مهدى(1155-1212 ه.ق)

سيد مهدى بحر العلوم،فرزند سيد مرتضى طباطبايى از سادات بروجرد،شخصى دانشمند،فقيه،محدّث،اديب،حكيم،فيلسوف،ستاره شناس و رياضى دان بود.وى در شوال 1155 ه.ق در كربلا تولد يافت؛ابتدا مقدمات علوم را نزد پدر و شيخ يوسف بحرانى آموخت و در پانزده سالگى به نجف رفت و در خدمت شيخ محمد تقى دورقى و هزار جريبى به تحصيل مشغول شد.سپس در كربلا در محضر درس وحيد بهبهانى به درجه اجتهاد رسيد.آن گاه سريعا در نجف بر مسند تدريس نشست و عده اى از دانشمندان شيعى مانند شيخ جعفر كاشف الغطاء سيد جواد عاملى،ملا احمد نراقى، سيد محسن كاظمى از وى روايت كرده اند.چون وحيد بهبهانى درگذشت،زعامت شيعه و مديريت حوزه علميۀ نجف در اختيار او قرار گرفت و او اصلاحات عمده اى در ادارۀ امور به انجام رسانيد.و در نجف اشرف نزديك باب طوسى صحن مطهر مرتضوى در جوار شيخ طوسى به خاك سپرده شد.برخى از مهمترين آثار او عبارت اند از:كتاب المصابيح،قواعد الاصوليه،فوائد الرجاليه. (2)

عده اى از اولاد سيد مهدى بحر العلوم كه همه از علماى بنام بوده اند و به«آل بحر العلوم»شهرت دارند و در جوار حضرت على بن ابيطالب و در كنار پدر و جدشان مدفون شده اند:

علاّمه سيد محمد رضا بحر العلوم،فرزند سيد مهدى(000-1212 ه.ق). (3)

ص: 159


1- -الكنى و الالقاب،ج 4،ص 373؛ريحانة الادب،ص 189؛ربانى خلخالى،على،شهداى روحانيت،بى نا، بى جا،1403،ج 1،ص 130؛منتخب التواريخ،ص 132؛اعيان الشيعه،ج 10،ص 117؛مكارم الآثار،ج 2، ص 487؛هدية الاحباب،ص 188.
2- -دايرة المعارف تشيع؛ج 3،صص 115-117؛گنجينه دانشمندان،ج 3،ص 187؛ج 8،ص 36؛ريحانة الادب،ج 1، ص 234؛مكارم الآثار،ج 2،ص 414؛ترجمه الكنى و الالقاب،ج 3،ص 65.
3- -ترجمه الكنى و الالقاب،ج 3،ص 67؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 282؛معارف الرجال،ج 1،ص 321.

علاّمه سيد حسين،فرزند محمد رضا،معروف به آل بحر العلوم(1221- 1306 ه.ق). (1)

علاّمه سيد محمد تقى،فرزند سيد محمد رضا،معروف به آل بحر العلوم(1219- 1289 ه.ق). (2)

علاّمه سيد محمد،فرزند سيد محمد تقى بن سيد محمد رضا(1261- 1326 ه.ق). (3)

علاّمه سيد على آل بحر العلوم،فرزند سيد محمد رضا(000-1298 ه.ق). (4)

علاّمه سيد مهدى،فرزند محمد بن سيد محمد تقى بن سيد محمد رضا بن سيد مهدى.

علاّمه سيد ابراهيم،فرزند سيد حسين آل بحر العلوم(1248-1320 ه.ق). (5)

بهبهانى،سيد اسماعيل(1218-1295 ه.ق)

علاّمه سيد اسماعيل مجتهد بهبهانى،فرزند سيد نصر اللّه از فقها و مجتهدان طراز اول بوده است.وى در سال 1218 متولد شد و پس از فراگيرى مقدمات به نجف رفت و در نزد شيخ على و شيخ حسن،فرزندان شيخ جعفر كاشف الغطاء و صاحب جواهر و صاحب ضوابط و شيخ انصارى به درجه عالى اجتهاد رسيد.در سال 1287 كه ناصر الدينشاه به نجف مشرف شده بود،او را با اصرار و عزّتى تمام به تهران آورد و وى در اين شهر به امامت و ارشاد مشغول گشت و جمعى از او تقليد مى كردند.

او سرانجام در شب شنبه ششم صفر 1295 از دنيا رفت؛جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در صحن مطهر علوى در حجرۀ مجاور درب شرقى به خاك سپردند. (6)

ص: 160


1- -مكارم الآثار،ج 3،ص 724؛اعيان الشيعه،ج 6،ص 18؛معارف الرجال،ج 1،ص 289.
2- -گنجينه دانشمندان،ج 3،ص 189؛مكارم الآثار،ج 3،ص 661؛معارف الرجال،ج 2،ص 210.
3- -معارف الرجال،ج 2،ص 383؛مكارم الآثار،ج 5،ص 1636.
4- -مكارم الآثار،ج 3،ص 785؛معارف الرجال،ج 2،ص 109.
5- -مكارم الآثار،ج 4،ص 1333.
6- -مكارم الآثار،ج 5،ص 1684؛و ج 3،ص 864؛جامع الانساب،ج 1،ص 150.

بهبهانى،سيد عبد اللّه(1262-1328 ه.ق)

آية اللّه سيد عبد اللّه بهبهانى،فرزند سيد اسماعيل مجتهد از مشاهير علماى طراز اول و متفكّران مبارز صدر مشروطيت است.وى در سال 1263 ه.ق در نجف متولد شد و پس از تحصيل مقدمات و سطوح،دروس عاليه را در خدمت ميرزاى بزرگ شيرازى آموخت و به درجۀ اجتهاد رسيد؛سپس به تهران آمد و با فتواى تحريم تنباكو مخالفت كرد و بعدها رهبرى انقلاب مشروطيت را كنار تنى چند از بزرگان دين به عهده گرفت.او سرانجام در شب نهم و به قولى هفتم رجب سال 1328 ه.ق در منزلش در تهران به شهادت رسيد.جنازۀ او را به نجف اشرف بردند و در مقبرۀ پدرش در ايوان مطهر علوى به خاك سپردند. (1)

تهرانى،محمد محسن(1293-1389 ه.ق)

شيخ محمد محسن منزوى معروف به«شيخ آقا بزرگ تهرانى»فرزند حاجى على از روحانيون تهران و از علما و كتابشناسان و رجاليون بزرگ معاصر است.وى زبان و ادبيات و فقه و اصول و منطق را در تهران نزد بزرگانى مانند محمد حسين خراسانى،شيخ على نورى سيد عبد الكريم لاهيجى و ميرزا محمود قمى آموخت.در 1315 ق به نجف رفت و نزد حاج ميرزا حسن نورى تحصيل علم حديث كرد و در حوزۀ درس آخوند خراسانى،محمد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى به تكميل فقه و اصول پرداخت و به درجۀ اجتهاد نايل آمد؛در سال 1329 ق به سامرا رفت و در سال 1354 ق به نجف اشرف مهاجرت كرد و تا پايان عمر 96ساله اش در آن جا زيست و در سال 1389 ق درگذشت.از او حدود 25 عنوان كتاب در يكصد جلد به يادگار مانده كه مهمترين آنها كتاب الذريعه در 25 جلد و طبقات اعلام الشيعه در يازده بخش است. (2)

ص: 161


1- -شرح حال رجال ايران،ج 2،ص 284؛گنجينه دانشمندان،ج 4،ص 403؛جامع الانساب،ج 1،ص 28؛معارف الرجال،ج 2،ص 18؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 389.
2- -زندگينامه رجال و مشاهير ايران،ج 2،ص 303-317؛شرح حال رجال ايران،ج 6،ص 57؛دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 122.

جواهرى،على باقر(م 1340 ه.ق)

شيخ على باقر جواهرى،فرزند شيخ محمد حسن،صاحب جواهر از مشاهير علما و فقهاى اصولى عصر خود بود و مرجعيّت بسيارى از شيعيان را به عهده داشت.وى در نجف اشرف از محضر استادان زيادى مانند شيخ محمد حسين كاظمى،شيخ محمد طه نجف،شيخ آقا رضا همدانى و ميرزا حبيب اللّه رشتى بهره برد و به درجۀ عالى اجتهاد رسيد.او سرانجام در روز دوشنبه هفتم شوال 1340 ه.ق در نجف درگذشت و در مقبرۀ جدش صاحب جواهر به خاك سپرده شد. (1)

جولاوى،محمد جواد(1247-1335 ه.ق)

شيخ محمد جواد جولاوى،فرزند شيخ مشكور از علما و فقهاى اصولى و نيز مرجع تقليد جمعى از شيعيان بوده است.وى در سال 1247 ه.ق به دنيا آمد و پس از خواندن مقدمات در محضر شيخ مرتضى انصارى،ميرزا حبيب اللّه رشتى و ميرزا محمد حسن شيرازى به درجه عالى اجتهاد رسيد.بعضى از مردم بصره و عماره از وى تقليد مى كردند.وى در ربيع الثانى سال 1335 ه.ق در نجف اشرف درگذشت و در يكى از غرفه هاى صحن غروى به خاك سپرده شد. (2)

حكيم،سيد محسن(1306-1390 ه.ق)

آية اللّه العظمى سيد محسن حكيم،فرزند سيد مهدى طباطبايى از مراجع تقليد شيعيان جهان بود.وى در سال 1306 ه.ق در شهر بنت جبيل لبنان به دنيا آمد و در نجف اشرف در محضر علماى بزرگوارى مانند آخوند خراسانى،سيد كاظم يزدى،ميرزا حسين نائينى و ضياء الدين عراقى به درجه عالى اجتهاد رسيد.ايشان پس از فوت آقا سيد ابو الحسن اصفهانى،مرجع تقليد جمعى از شيعيان عراق گرديد و پس از درگذشت آية العظمى بروجردى در سال 1340 ه.ق مرجعيت شيعيان جهان را به عهده گرفت.او

ص: 162


1- -معارف الرجال،ج 2،ص 13.
2- -معارف الرجال،ص 223.

خدمات زيادى به اسلام و مسلمين انجام داد تا اين كه در 27 ربيع الاول سال 1390 ه.ق در بغداد درگذشت و جنازه اش را با تجليل بى سابقه اى به كربلا و از آن جا به نجف تشييع كردند و در زاويه مسجد هندى به خاك سپردند.حدود 50 اثر ارزنده از وى باقى مانده است كه برخى از آنها عبارت اند از:حاشيه رياض المسائل،حقايق الاصول،شرح بر تبصره علامه،مستمسك عروة الوثقى،حاشيه بر مكاسب و شرح نافع محقق. (1)

حلى،حسن(648-726 ه.ق)

شيخ جمال الدين ابو منصور حسن بن يوسف معروف به«علاّمه حلى»و خواهرزادۀ محقق حلى از علماى مشهور جهان تشيع در سدۀ هفتم و هشتم هجرى است؛او را بزرگ نابغه روزگار،نادرۀ زمان،باعث افتخار بنى نوع انسان و آية اللّه على الاطلاق مى دانند.وى در 29 رمضان سال 648 ه.ق در خانوادۀ علم و فضيلت متولد شد و در كنار پدر و نزد دايى خود،محقق حلّى و بسيارى از علماى برجستۀ ديگر درس خواند تا به درجۀ كمال رسيد.مجموع تصنيفات او را متجاوز از 500 جلد نوشته اند.او رياست تامۀ شيعيان را به عهده داشت و در شب يازدهم محرم سال 726 ه.ق در حلّه درگذشت.جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در ايوان حرم مطهر مولاى متقيان على عليه السّلام به خاك سپردند. (2)برخى از آثار او عبارت اند از:مبادى الاصول،نهاية الاحكام،تذكرة الفقهاء،ارشاد الاذهان، تحرير الاحكام،تبصرة المتعلمين،واجب الاعتقاد،هجر الايمان و...

خراسانى،محمد كاظم(1255-1329 ه.ق)

ملا محمد كاظم معروف به«آخوند خراسانى»فرزند ملا حسين،دانشمندى اصولى، مجتهدى خاضع و فقيهى كم نظير بوده است.وى در سال 1255 ه.ق در مشهد متولد

ص: 163


1- -گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 276؛شرح رجال ايران،ج 5،ص 190؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 56؛الاعلام زركلى، ج 5،ص 290؛الكنى و الالقاب،ج 4،صص 389،390.
2- -علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،ص 69؛دوانى،على،مفاخر اسلام،اميركبير،تهران،1364،ج 4، صص 241-284؛هدية الاحباب،ص 222؛الكنى و الالقاب،ج 3،ص 475 و ج 4،ص 123؛روضات الجنات، ج 3،ص 44؛تحفة الاحباب،ص 66؛منتخب التواريخ،ص 132.

شد و پس از تحصيلات علوم عقلى در تهران به نجف اشرف رفت و در خدمت شيخ انصارى و ميرزا محمد حسن شيرازى به درجه اجتهاد رسيد.بعد از مهاجرت ميرزا محمد حسن به سامرا،براى جمعى از فضلا تدريس كرد.در اواخر عمر،هنگامى كه مرجع تقليد نيز بود،حكم به خلع محمد عليشاه قاجار دارد و در جنگ جهانى اول كه ايران به دو بخش تحت نفوذ دول روس و انگليس درآمد،به شدّت نسبت به تهاجم آنان اعتراض كرد.وى در شب چهارشنبه 21 ذيحجه سال 1339 ه.ق در حالى كه به اتفاق عده اى قصد مسافرت به ايران داشت،به سكته دچار و جنازه اش در مقبرۀ ميرزاى رشتى در دالان سلطانى صحن مطهر حضرت امير به خاك سپرده شد.مهمترين آثار وى عبارت اند از:كفاية الاصول،كتاب اجاره،كتاب اجتهاد و تقليد،حاشيه بر اسفار و حاشيه بر رسائل و مكاسب شيخ انصارى. (1)

خوانسارى،ابو تراب(1271-1346 ه.ق)

آية اللّه حاج سيد ابو تراب خوانسارى،فرزند سيد ابو القاسم از علما و استادان بزرگ حوزۀ علميه نجف اشرف بود.وى در ماه رجب 1271 در خوانسار متولد شد و در كودكى پدرش را از دست داد و بعد از طى مقدمات به اصفهان رفت و در آن جا از محضر شيخ محمد باقر و صاحب روضات و برادرش ميرزا هاشم سالها استفاده برد و در علوم عقلى و نقلى مهارت يافت.سپس در عتبات عاليات در محضر آيات عظام كوه كمره اى، رشتى و كاظمينى به درجه اجتهاد و استادى رسيد و در شمار مراجع و اعلام بزرگ در آمد.او سرانجام در روز دوشنبه نهم جمادى الاول 1346 ه.ق در نجف درگذشت و در وادى السّلام به خاك سپرده شده.آثار مهم او عبارت اند از:سبيل الرشاد در شرح نجاة العباد،قصد السبيل در اصول فقه،مصباح صالحين در اصول دين،الصّراح در حديث، در فريد در شرح تجريد،بيان در تفسير،لب لباب در تفسير،عقد اللئالى و نجوم

ص: 164


1- -الكنى و الالقاب،ج 4،ص 364؛علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،ص 341؛گنجينه دانشمندان،ج 7، ص 92،مدرس،محمد على،ريحانة الادب،ج 1،ص 41؛مكارم الآثار،ج 5،ص 1512؛شرح حال رجال ايران،ج 4،ص 1؛شهداى روحانيت شيعه،ج 1،صص 129 تا 136.

زائرات و... (1)

خويى،ابو القاسم(1317-1413 ه.ق)

آية اللّه العظمى سيد ابو القاسم خويى،فرزند سيد على اكبر از مراجع جهان تشيع است.پدرش از علماى مشهد و از ائمه جماعت مسجد گوهرشاد بود.وى در نيمۀ رجب 1317 ه.ق در شهر خوى به دنيا آمد و پس از تحصيلات سطوح اوليه در 1330 ه.ق با برادر بزرگش حاج سيد عبد اللّه به نجف مشرّف شد و به ادامۀ تحصيل پرداخت،در محضر آيات نائينى،عراقى،و شيخ محمد حسين اصفهانى تلمذ كرد و از همدرسانش پيشى گرفت.چنان كه تقريرات استادش مرحوم نائينى را به نام/جود التقريرات به رشتۀ تحرير درآورد.وى پس از فراغت از تحصيل و مرگ استادانش حوزۀ درس مستقلى تشكيل داد و فضلاى حوزه از همه جا در درس او شركت مى كردند.از آثار علمى ارزنده اش مى توان:البيان فى تفسير القرآن در چند جلد،معجم رجال الحديث در 20 جلد،تقريرات فقه،فقه استدلالى،حاشيه بر عروة الوثقى،نفحات الاعجاز،رساله در لباس مشكوك و رساله دربارۀ غروب آفتاب را نام برد يكى از اقدامات مهم ايشان نشر فرهنگ شيعى از طريق ايجاد مدارس علوم دينى و مساجد در نقاط مختلف جهان بود. (2)

او سرانجام در 1413 ه.ق درگذشت و در جوار حضرت على عليه السّلام به خاك سپرده شد. (3)

ذهب،محمود(م 1324 ه.ق)

شيخ محمود ذهب،فرزند شيخ محمد از مشاهير علما و فقهاى سدۀ 13 و 14 هجرى بود و مرجعيت گروهى از مردم عراق را به عهده داشت.وى در محضر آخوند خراسانى، محمد حسين كاظمى و شيخ هادى تهرانى به درجه اجتهاد رسيد و در صحن غروى، اقامه جماعت مى كرد و حلقۀ درس و بحث تشكيل مى داد.وفاتش در روز دوشنبه 16

ص: 165


1- -علماى بزرگ شيعه،ص 358.
2- -گنجينه دانشمندان،ج 2،صص 3-9 و ج 5،صص 63-66.
3- -اماكن زيارتى و سياحتى عراق،ص 30؛سيّد كبارى،عليرضا،حوزه هاى علميه شيعه در گسترۀ جهان، پژوهشكدۀ باقر العلوم،اميركبير،تهران،1378،ص 314.

جمادى الاول 1324 ه.ق در نجف رخ داد و در صحن غروى از سمت جنوب غربى در ايوان حجرۀ سوم به خاك سپرده شد.تأليفات زيادى از او به جاى مانده است كه از آن ميان مى توان رساله اى در علم اجمالى،رساله اى در تقليد و حاشيه بر رسائل شيخ انصارى را نام برد. (1)

رشتى،حبيب اللّه(1234-1312 ه.ق)

علامۀ محقق حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى،فرزند محمد عليخان،پسر اسماعيل گيلانى از علما و مراجع شيعيان در نيمۀ دوم سدۀ سيزده و اوايل سدۀ چهاردهم هجرى است.

وى در رشت متولد شد و دوره سطح و قسمتى از خارج را در قزوين در نزد ملا عبد الكريم ايروانى و ديگر علما به پايان برد و سپس عازم نجف گرديد،در آن جا در محضر صاحب جواهر و شيخ انصارى به درجه عالى اجتهاد رسيد و در شمار فقها و استادان بزرگ حوزه درآمد.پس از فوت شيخ انصارى،تصدى حوزه و تدريس فقه به وى محول شد و در عداد مراجع بزرگ قرار گرفت.سرانجام در شب پنجشنبه چهاردهم جمادى الثانى سال 1312 ه.ق درگذشت و در صحن مطهر مرتضوى به خاك سپرده شد.

آثار مهم او عبارت اند از:بدايع الافكار،بدايع الاصول،كتاب امامت،قضا و شهادت، تعادل و تراجيح،كاشف ظلام،شرح شرايع،شرح مكاسب،و رسائلى در طهارة صلوة، زكوه،تجارت،وقف،رهن و غيره... (2)

سبزوارى،عبد الاعلى(1338-1414 ه.ق)

آية اللّه العظمى سيد عبد الاعلى سبزوارى فرزند سيد عليرضا از مراجع تقليد بزرگ و ساكن نجف اشرف بوده است.وى در شهر سبزوار متولد شد و پس از تحصيل مقدمات به مشهد رفت و از آن جا به نجف مهاجرت كرد و در محضر سيد ابو الحسن اصفهانى، ضياء الدين،عراقى،ميرزاى نائينى و شيخ محمد حسين غروى به درجۀ عالى اجتهاد

ص: 166


1- -معارف الرجال،ج 2،ص 392.
2- -علماى بزرگ شيعه،ص 301،302؛ريحانة الادب،ج 2،ص 38؛معارف الرجال،ج 1،ص 208؛شرح رجال ايران،ج 5،ص 58؛تفضلى،آذر،فرهنگ بزرگان اسلام و ايران،بنياد پژوهشهاى اسلامى،1372،ص 139.

رسيد.فلسفه و حكمت را از آية اللّه بادكوبه اى و تفسير و اخلاق را خدمت آية اللّه بلاغى آموخت.سپس خود از سال 1362 ه.ق بر كرسى تدريس فقه،اصول،تفسير و فقه الحديث تكيه زد تا اين كه در ساعت 9 صبح روز 27 صفر 1414 ه.ق برابر 25 مرداد 1372 ه.ش دار فانى را وداع گفت و در جوار حرم حضرت على عليه السّلام به خاك سپرده شد.

از ايشان آثار ارزشمند و متعددى به جاى مانده است كه از آن جمله كتاب مهذب الاحكام،در 30 جلد و كتاب مواهب الرحمن فى تفسير القرآن در 30 جلد،لباب المعارف،حاشيه بر جواهر الكلام،حاشيه بر عروة الوثقى و حاشيه بر وسيله را مى توان نام برد. (1)

شاهرودى،سيد محمود(1301-1394 ه.ق)

آية اللّه العظمى حاج سيد محمود حسينى شاهرودى،فرزند سيد على يكى از مشاهير مراجع تقليد معاصر است.وى در سال 1301 ه.ق در قريه آقا عبد اللّه از توابع شاهرود به دنيا آمد؛مقدمات را در شهر بسطام گذرانيد و در 1328 ه.ق به نجف اشرف مهاجرت كرد و در خدمت آخوند ملا محمد كاظم خراسانى،ميرزا حسين نائينى و آقا ضياء الدين عراقى به درجۀ اجتهاد رسيد.پس از فوت آية اللّه ميرزا ابو الحسن اصفهانى و آية اللّه بروجردى،مرجعيت يافت و سرانجام در 18 شعبان 1394 ه.ق در نجف درگذشت و تأليفات زيادى از خود به يادگار گذاشت كه برخى از آنها عبارت اند از:كتاب طهاره، رسالۀ تيمم،رسالۀ وضو،رساله اى در وقت،رساله در لباس مصلّى،رساله در قواطع نماز، رساله در صلوة مسافر،كتاب خمس،كتاب حج،رساله در مواريث،كتاب قضا و... (2)

شربيانى،محمد(1245-1322 ه.ق)

ملا محمد معروف به«فاضل شربيانى»فرزند فضل على از بزرگان و مشاهير علما و فقهاى عصر خويش بوده است.وى در سال 1245 ه.ق متولد شد و پس از خواندن

ص: 167


1- -گنجينۀ دانشمندان،ج 7،ص 260.
2- -شريف رازى،محمد،گنجينه دانشمندان،ج 5،صص 364 تا 368؛علماى بزرگ شيعه،ص 433.

مقدمات،در محضر شيخ مرتضى انصارى،سيد حسين ترك و ميرزاى شيرازى به درجه اجتهاد رسيد.او پس از وفات سيد حسين به طور مستقل حلقۀ درس تشكيل داد و بعد از وفات ميرزاى شيرازى،مرجعيت يافت و حكم به حرمت حج از راه جبل فرمود تا اين كه در طلوع روز جمعه 17 رمضان 1322 ه.ق در نجف درگذشت و در يكى از غرفه هاى شمالى صحن مطهر علوى به خاك سپرده شد.آثار به جاى مانده از او عبارت اند از:

كتابى در اصول فقه،تقريرات دروس فقه و اصول استادش سيد حسين در 9 جلد، ذخيرة العباد،كتابى در نماز،تعليقه بر مكاسب،رسالۀ علميه و... (1)

شريعت اصفهانى،فتح اللّه(1266-1339 ه.ق)

شيخ فتح اللّه فرزند حاج ميرزا محمد نمازى شيرازى معروف به«شريعت اصفهانى» از مشاهير علما و فقها و نيز مشايخ اجازات عصر خود بوده است.وى در ربيع الاول سال 1266 ه.ق در اصفهان متولد شد و پس از تحصيل در خدمت علماى بزرگ آن جا مانند ملا عبد الجواد خراسانى مدرس كبير،ملا حيدر على اصفهانى،ملا احمد سبزوارى و ديگران به اخذ اجازه و روايت نايل شد و سپس براى تكميل تحصيلات خويش به نجف اشرف رفت و در محضر علماى آن جا اندوخته هاى خويش را تكميل كرد و به تدريس و تأليف پرداخت.بعد از وفات ميرزا محمد تقى شيرازى،رياست مطلقۀ عامه شيعه به وى محول شد.امّا چيزى نگذشت كه خود در شب يكشنبه هشتم ربيع الاخر 1339 ه.ق در نجف درگذشت و در حجرۀ سوم سمت شرقى صحن مطهر علوى مدفون گرديد. (2)

شوشترى،عبد اللّه(م 993 ه.ق)

ملا عبد اللّه شوشترى از مشاهير علما و مراجع تقليد سدۀ دهم هجرى است.وى در خدمت محقق اردبيلى به درجۀ عالى اجتهاد رسيد و تدريس را در اصفهان به عهده گرفت؛شيخ بهايى يكى از شاگردان او بوده است.

ص: 168


1- -مكارم الآثار،ج 4،ص 1256؛شرح حال رجال ايران،ج 5،ص 200.
2- -مكارم الآثار،ج 5،ص 1818؛ترجمه الكنى و الالقاب،ج 4،ص 376؛علماى بزرگ شيعه،ص 351.

سپس به نجف اشرف مراجعت كرد و مردم پس از وفات استادش محقق اردبيلى به او رجوع مى كردند.در هنگام حيات از او پرسيدند كه بعد از شما مردم به چه كسى رجوع كنند؟وى گفت:در شرعيات به امير علام و در عقليات به امير فيض اللّه.وى سرانجام در صفر سال 993 ه.ق درگذشت و در حجرۀ ايوان مطهر شاه ولايت به خاك سپرده شد. (1)

امّا به روايت كتاب علماى بزرگ شيعه وى در سال 1021 ه.ق در اصفهان درگذشته و پس از يك سال و اندى جنازه اش را به كربلاى معلى بردند و در كنار شهدا دفن كردند. (2)

شيرازى،عبد الهادى(1305-1382 ه.ق)

آية اللّه العظمى سيد عبد الهادى شيرازى،فرزند حجة الاسلام ميرزا اسماعيل،از علما و مراجع بزرگ سدۀ چهاردهم هجرى است.وى در سال 1305 ه.ق متولد شد؛در كودكى پدرش را از دست داد و در خانۀ ميرزاى شيرازى كه عموى پدرش بود،رشد و نمو يافت،او در نوجوانى از محضر ميرزا على،پسر ميرزاى شيرازى بهره برد و در بيست سالگى به نجف اشرف رفت و از محضر درس آيات بزرگوارى مانند آخوند خراسانى، علامه يزدى و آقا شريعت اصفهانى و در سامره از محضر ميرزا محمد تقى شيرازى استفاده برد و به درجه عالى اجتهاد رسيد.آية اللّه شيرازى سى سال در رأس حوزۀ علميه نجف با مرحوم آية اللّه اصفهانى بود و پس از فوت وى در عداد مراجع و علماى بزرگ قرار گرفت و پس از وفات آية اللّه بروجردى،زعامت مرجعيت جهان تشيع و تصدى حوزۀ نجف به وى منته شد.امّا چند ماهى بعد در دهم صفر 1383 ه.ق دار فانى را وداع گفت. (3)

شيرازى،على(1287-1355 ه.ق)

آية اللّه العظمى ميرزا على شيرازى،فرزند آية اللّه العظمى ميرزا محمد حسن شيرازى (م:1312 ه.ق)از علما و فقها و مراجع بزرگ نجف بوده است.وى در سال 1287 در

ص: 169


1- -گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 258.
2- -علماى بزرگ شيعه،صص 116-118.
3- -علماى بزرگ شيعه،ص 424؛گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 271.

نجف متولد شد و پس از خواندن مقدمات و ادبيات،در محضر پدرش و آقا ميرزا محمد تقى شيرازى به درجه عالى اجتهاد رسيد؛مدتى در كاظمين بود،سپس به نجف آمد و به تدريس پرداخت.وى بعد از فوت ميرزا محمد تقى شيرازى،مرجع تقليد شد و در سال 1355 ه.ق درگذشت و در جوار حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام در كنار پدرش به خاك سپرده شد. (1)

شيرازى،محمد حسن(1230-1312 ه.ق)

ميرزا محمد حسن شيرازى،معروف به«ميرزاى شيرازى»فرزند ميرزا محمود خوشنويس از علما و مراجع تقليد جهان تشيع است.وى در نيمه جمادى الاول 1230 ه.ق در شيراز متولد شد؛مقدمات و حكمت و فلسفه و نجوم و علوم عقلى را در اصفهان فراگرفت؛سپس به نجف رفت و در محضر شيخ مرتضى انصارى به درجه عالى اجتهاد رسيد و مشغول تدريس گرديد.او در سال 1293 به سامرا مهاجرت و شروع به تدريس كرد و زمام امور مسلمانان را به عهده داشت.در سال 1309 كه شاه قاجار امتياز تنباكو را به دولت انگليس فروخته بود،وى به تحريم و لغو قرارداد فتوا داد،اين دستور چنان موثر واقع شد كه همسران شاه و درباريان قليانهاى خود را شكستند.اين مجتهد مبارز در شب 24 شعبان 1312 ه.ق به علت بيمارى سل در سامرا دار فانى را وداع گفت؛جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در صحن شريف جنب باب طوسى به خاك سپردند.آخوند ملا محمد كاظم خراسانى،سيد محمد اصفهانى،و شيخ محمد باقر اصطهباناتى در شمار شاگردان او هستند. (2)

طباطبايى يزدى،سيد محمد كاظم(1247 يا 1256-1337 ه.ق)

علاّمه سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى معروف به«يزدى»از معاريف و مشاهير

ص: 170


1- -گنجينه دانشمندان،ج 7،صص 283-284؛علماى بزرگ شيعه،ص 365.
2- -معارف الرجال،ج 2،ص 234؛شرح حال رجال ايران،ج 1،ص 335؛ريحانة الادب،ج 6،ص 66؛فرهنگ معين،بخش اعلام،ص 2070؛هدية الاحباب،ص 270؛اعيان الشيعه،ج 5،ص 304؛شهداى روحانيت شيعه،ج 1،ص 130،علماى بزرگ شيعه،ص 299.

علما و فقها و مراجع تقليد سدۀ چهاردهم هجرى است.وى در سال 1247 و به روايتى 1256 ه.ق در قريه كشنويه شش كيلومترى شهر يزد متولد شد و پس از طى مقدمات به اصفهان رفت و در نزد شيخ محمد باقر خوانسارى صاحب روضات الجنات و ديگران كه از فقهاى وقت بودند،به درجۀ اجتهاد رسيد،سپس به نجف اشرف رفت و از محضر ميرزا محمد حسن شيرازى استفاده برد و بعد از وفات او به تدريس پرداخت و مورد احترام همۀ علما و مرجع عامه مردم عرب و عجم بود تا آن كه در 27 رجب 1337 ه.ق درگذشت و در مقبرۀ باب طوسى از صحن مقدس مرتضوى به خاك سپرده شد.وى آثار متعددى دارد از جمله:بستان نياز در مناجات فارسى،تعادل و تراجيح،حاشيه مكاسب،حجية الظن،السؤال و الجواب،صحيفه كاظميه،العروة الوثقى و غيره... (1)

طه نجف،محمد(1241-1323 ه.ق)

شيخ محمد طه نجف،مكنّى به ابو المهدى فرزند شيخ مهدى از مشاهير علما و فقها و مراجع تقليد شيعيان بوده است.وى تبريزى الاصل است و در سال 1241 ه.ق در نجف متولد شده و تحصيلات خود را در نزد شيخ محسن خنفر،شيخ انصارى،سيد حسين كوه كمره اى،شيخ عبد الرضا طفيلى و سيد آل بحر العلوم و ميرزا محمد حسن شيرازى پايان برده و به درجه اجتهاد رسيده.او پس از وفات ميرزاى شيرازى و محمد حسين كاظمينى،مرجعيت يافت و سرانجام در يكشنبه سيزدهم شوال 1323 ه.ق درگذشت و در مقبرۀ خانوادگى آل نجف در صحن مطهر علوى در اولين حجرۀ سمت چپ مدفون گرديد.كتابهاى الانصاف،كتاب الزكوة،شرح كتاب النكاح،اتقان المقال، احياء الموات و كشف الحجاب (2)از آثار قلمى وى هستند.

طوسى،حسن(م ح 515 ه.ق)

شيخ ابو على حسن طوسى معروف به«مفيد ثانى»فرزند شيخ الطايفه محمد بن

ص: 171


1- -ريحانة الادب،ج 4،ص 334؛گنجينه دانشمندان،ج 7،صص 437-440؛علماى بزرگ شيعه،ص 347.
2- -معارف الرجال،ج 2،ص 304؛مكارم الاثار،ج 4،ص 1149؛به نقل از احسن الوديعه،ج 1،ص 174؛نقباء البشر،ج 3،ص 961؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 375؛ريحانة الادب،ج 3،ص 351.

حسن طوسى از مشاهير فقهاى اواخر قرن پنجم و اوايل سدۀ ششم هجرى است.وى استادى كامل و عالمى متبحر و محدّثى مورد اطمينان بود و غير از فقاهت در علم رجال و شناخت اخبار و راويان حديث هم مهارت داشت.وى از آثار نفيس پدر و خرمن علومش خوشه هاى فراوان چيده و سالها زحمت كشيد تا خود به مقام استادى رسيد و به«مفيد ثانى»شهرت يافت.او پس از پدر،مدّتها كرسى درس او را در نجف ادامه داد و علماى بزرگى از محضر او به اخذ اجازۀ روايت و يا درجه اجتهاد نايل آمدند،تا اين كه در اوايل قرن ششم حدود 515 ه.ق درگذشت و ظاهرا در نجف مدفون گرديد.برخى از آثار او عبارت اند از:شرح النهايه،امالى،و المرشد(الى سبيل المتعبد). (1)

طوسى،محمد(385-460 ه.ق)

ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى،معروف به«شيخ طوسى»و ملقب،به «شيخ الطايفه»از بزرگترين علماى مذهب اماميه است.شيخ از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضى است كه به درجه استادى رسيد و سالها در رأس مكتب تشيع به عنوان مؤسس مكتب جعفرى در نجف اشرف و مجدّد دين و مكتب در قرن پنجم هجرى بود.

نام شيخ طوسى زبان زد دانشمندان فقه جهان اسلام است و عنوان كلمۀ«شيخ»در منابع فقه شيعه فقط به وى تعلّق دارد و بعد از سيد مرتضى،زعامت و مرجعيت شيعيان جهان را به عهده داشته است.وى در سال 385 ه.ق در طوس متولد شد و در 23 سالگى به بغداد آمد و پس از مرگ سيد مرتضى،استادى كرسى كلام بدو تفويض شد تا در سال 448 ه.ق در اثر بروز اختلاف شيعه و سنّى و حمله عامه بر كرخ و تاراج دكاكين اماميه و هجوم به خانه شيخ و سوزانيدن كتابخانۀ وى از بغداد به نجف رفت،او پس از 12 سال اقامت در نجف سرانجام در 22 محرم 460 ه.ق درگذشت و در خانه مسكونى اش صد مترى حرم مطهر علوى به خاك سپرده شد. (2)

ص: 172


1- -علماى بزرگ شيعه،صص 30-31.
2- -فيض،گنجينه آثار قم،چاپخانه مهر استوار،قم،1349،ج 1،ص 233؛علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،ص 25؛دايرة المعارف تشيع،ج 1،ص 102؛جامع الانساب،ص 20؛اعيان الشيعه،ج 9،ص 166؛ هدية الاحباب،ص 12؛روضات الجنات،ج 7،صص 152 تا 160؛مشهد طوس،ص 549؛گنجينه دانشمندان، ج 7،ص 249؛مفاخر اسلام،ج 3،صص 367 تا 386.

عراقى،ضياء الدين(1278-1361 ه.ق)

آقا ضياء الدين عراقى فرزند ملا محمد كزارى از مشاهير علما و فقها و مراجع تقليد و نيز از استادان برجستۀ حوزۀ علميه نجف اشرف بوده است.وى در سال 1278 ه.ق تولد يافته و علوم اوليه را نزد پدر آموخته و سپس به نجف اشرف رفته و در خدمت سيد محمد فشاركى،ميرزا حسين خليلى،سيد محمد كاظم يزدى،شريعت اصفهانى و آخوند خراسانى به درجه اجتهاد رسيده است،بعد از آخوند خراسانى،مدت 30 سال مجلس درسش مشهور بود و بسيارى از مجتهدان و اهل رأى و فتوا از شاگردان وى محسوب مى شوند؛از آن جمله اند:آيات عظام سيد محسن حكيم،ابو القاسم خويى و عبد الهادى شيرازى،وى در شب دوشنبه 28 ذيقعده 1361 ه.ق درگذشت و در حجرۀ دوم سمت چپ صحن علوى به خاك سپرده شد.برخى از آثار او عبارت اند از:تكمله، قضا،بيع،مقالات اصوليه،فروع علم اجمالى،حاشيه بر عروة الوثقى،شرح تبصره. (1)

فاضل ايروانى،محمد(م 1306 ه.ق)

ملا محمّد معروف به«فاضل ايروانى»فرزند محمد باقر از علما و فقهاى معروف سدۀ سيزدهم هجرى است.وى در خدمت علامه قزوينى،سيد ابراهيم صاحب ضوابط،شيخ محمد حسن صاحب جواهر،و شيخ مرتضى انصارى تحصيل كرد و به درجه اجتهاد رسيد و خود،حوزۀ درس مستقلى تشكيل داد.امّا بعد از فوت شيخ انصارى و سيد حسين كوه كمره اى،رياست مذهبى بدو منته شد و شهرت فراوانى پيدا كرد؛تا اين كه در سال 1306 ه.ق در نجف درگذشت و در مدرسۀ معروف خودش به خاك سپرده شد.كتب اجتماع الامر و النهى و الاجتهاد و التقليد از جمله آثار اوست. (2)

ص: 173


1- -مكارم الآثار،ج 6،صص 2214 تا 2223؛معارف الرجال،ج 1،ص 386؛گنجينه دانشمندان،ج 3،ص 54؛ شرح رجال ايران،ج 6،ص 125؛علماى بزرگ شيعه،ص 369.
2- ريحانة الادب،ج 4،ص 278؛الكنى و الالقاب،ترجمه محمد رازى،ج 4،ص 7.

قائنى،على(م 1384 ه.ق)

آية اللّه سيد على مددى موسوى قاينى از علماى بزرگ و از مراجع عظام معاصر بوده است.وى در قريه سيّددان قاين تولد يافته و پس از فراگيرى مقدمات به مشهد آمده و از محضر علمايى مانند:شيخ حسن كاشى،فاضل بسطامى،باقر نوغانى،شيخ حسنعلى تهرانى و آية اللّه زاده خراسانى استفاده كرده است؛سپس به نجف مهاجرت كرده و از محضر درس سيد محمد كاظم يزدى،شيخ الشريعه اصفهانى،آقا سيد ابو الحسن اصفهانى،محمد حسين نائينى بهره برده و به درجه اجتهاد رسيده است.همچنين از مرحوم محمد باقر مير صدرى،علامه سيد حسن صدر،محدث قمى و علامه تهرانى اجازه روايت داشته است.وى سرانجام در سال 1384 ه.ق هنگامى كه به زيارت عتبات رفته بود در آن جا وفات يافته و در صحن شريف مرتضوى(قسمت شرقى آن)به خاك سپرده شد. (1)مراجع بزرگى مانند آية اللّه حكيم و آية اللّه خويى در تشييع جنازۀ او شركت كردند.

قمى،حسين(1284-1366 ه.ق)

آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى از مشاهير علما و مراجع تقليد سدۀ چهاردهم هجرى است.وى در سال 1284 ه.ق در قم متولد شد و پس از خواندن مقدمات و سطوح در تهران براى تكميل تحصيلات به نجف مهاجرت كرد و در محضر درس آخوند خراسانى،ميرزا محمد حسن شيرازى و علامه ملا محمد كاظم يزدى به درجۀ اجتهاد رسيد.وى در سال 1331 ه.ق به مشهد آمد و به اقامه تدريس و جماعت پرداخت و نفوذ زيادى يافت و در واقعه مسجد گوهرشاد و كشف حجاب براى مذاكره با رضا شاه به تهران رفت ولى از ملاقات او جلوگيرى و در نهايت،توقيف شد.او در سال 1345 به عتبات عاليات تبعيد و در كربلاى معلى ساكن شد و به تدريس پرداخت و در سال

ص: 174


1- -گنجينه دانشمندان،ج 6،صص 135،136؛علماى بزرگ شيعه،ص 535.

1365 ه.ق كه آية اللّه سيد ابو الحسن اصفهانى وفات يافت،مرجعيت شيعيان به وى محوّل شد و سرانجام در سال 1366 ه.ق در بيمارستان بغداد درگذشت؛جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در جوار حضرت على عليه السّلام كنار آية اللّه شريعت اصفهانى به خاك سپردند. (1)

قمى،عباس(1294-1359 ه.ق)

حاج شيخ عباس قمى،فرزند محمد رضا از مشاهير علما و مورّخان سدۀ چهاردهم هجرى است.وى در سال 1294 ه.ق در قم متولد شد و در 18 سالگى به نجف رفت و در خدمت ميرزا حسين نورى به تحصيل پرداخت ولى پس از فوت او در 1320 ق به قم بازگشت و در آنجا به تأليف و موعظه مشغول گرديد و در سال 1332 ه.ق به مشهد آمد و به تأليف پرداخت.چون وضع زندگى اش بهبود يافت،در سال 1352 به نجف برگشت تا اين كه در سال 1359 ه.ق درگذشت و در كنار استاد خود،حاج ميرزا حسين نورى در صحن غروى به خاك سپرده شد. (2)آثار زيادى از وى به جاى مانده است از جمله:مفاتيح الجنان،منته الآمال،الكنى و الالقاب،هدية الاحباب و فوائد الرضويه. (3)

كاشف الغطاء،جعفر(1154-1228 يا 1227 ه.ق)

شيخ جعفر ملقب به«كاشف الغطاء»فرزند شيخ خضر بن شيخ يحيى كه نسبش به مالك اشتر مى رسد،از مشاهير علما و فقهاى نجف اشرف بود.وى در سال 1154 و يا 1156 ه.ق در نجف تولد و نشو و نما يافت و از درس علماى آن جا مانند محمد باقر بهبهانى،شيخ محمد تقى دورقى،سيد صادق فحام،شيخ مهدى فتونى،پدرش سيد

ص: 175


1- -ترجمۀ الكنى و الالقاب،ج 4،ص 376؛تاريخ قم و پاورقى ذيل ص 362؛اعيان الشيعه،ج 6،ص 168؛گنجينه دانشمندان،ج 1،ص 365؛شرح حال رجال ايران،ج 6،ص 91.
2- -ريحانة الادب،ج 4،ص 488؛شرح رجال ايران،ج 2،ص 215.
3- -معارف الرجال،ج 8،ص 401؛تاريخ قم،ص 274.

مهدى بحر العلوم استفاده برد و به درجۀ اجتهاد رسيد. (1)او كتاب كشف الغطاء را نگاشت و به فتحعليشاه قاجار اهدا كرد.درجۀ فقاهت و شهرت او به حدى بود كه وى را«شيخ الطايفه»عصرش مى دانستند.او در حدود سال 1227 يا 1228 ه.ق در نجف درگذشت و در محلۀ عماره اين شهر كه خود از پيش تهيه كرده بود،به خاك سپرده شد. (2)آثار ديگر وى عبارت اند از:منهج الرشاد،القواعد الجعفريه،مشكاة المصابيح،مناسك الحج، غاية المأمول،بغية الطالب،الحق المبين و... (3)

كشوان كاظمينى،محمد مهدى(1272-1358 ه.ق)

محمد مهدى كشوان كاظمينى،فرزند سيد صالح كشوان موسوى قزوينى از علما و فقهاى معروف عصر خود بود.وى در 1272 ه.ق در كاظمين تولد يافت و تحصيلات خود را در آن جا شروع كرد؛سپس در سامرا نزد ميرزاى شيرازى،ميرزا ابراهيم محلاتى و شيخ اسماعيل ترشيزى درس خواند و در سال 1314 ه.ق به مشهد آمد و سپس به كويت رفت و در آن جا اقامت كرد،او سالها مرجع امور شرعيۀ آن شهر بود تا در 1343 ه.ق به بصره رفت و در آن جا به اداى وظايف شرعيه و تأليف پرداخت.القام الحجر،برهان الدين الوثيق،بوار الغالين،حلية النجيب،الدر النضيد،حى على الحق، خصائص الشيعه،خبة المتناقض المريب،حلية النجيب از آثار اوست.وى عاقبت در روز دوشنبه ششم ذيقعده 1358 در بصره درگذشت؛جنازۀ او را به نجف بردند و در حجرۀ سمت چپ باب سلطانى صحن مطهر علوى به خاك سپردند. (4)

ص: 176


1- -الكنى و الالقاب،ج 4،ص 131؛هدية الاحباب،ص 198؛علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،ص 210 تا 213.
2- -معارف الرجال،ج 1،ص 156؛ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 128.
3- -مكارم الآثار،ج 3،صص 852 تا 855.
4- -مكارم الآثار،ج 6،صص 2029،2028.

كاظمينى،محمد على(م 1364 ه.ق)

آية اللّه العظمى شيخ محمد على كاظمينى از مشاهير علما و آيات عظام سدۀ چهاردهم هجرى است.وى بعد از گذراندن سطوح،در خدمت ميرزا حسين نائينى و آقا ضياء الدين و ساير آيات هم عصرشان به درجه اجتهاد نايل آمد؛سپس خود،حوزۀ درس تشكيل داد؛حوزۀ او از پرشكوهترين و گرمترين حوزه هاى درس نجف بود.وى سرانجام اواخر سال 1364 ه.ق درگذشت و در جوار مطهر حضرت على بن ابى طالب به خاك سپرده شد. (1)

كوه كمره اى،سيد حسين(م 1299 ه.ق)

سيد حسين كوه كمره اى،فرزند سيد محمد كه نسبتش به امام حسين عليه السّلام مى رسد از بزرگان علما و فقها و مدرسان معروف عتبات عاليات بود.وى در قريۀ كوه كمر از توابع تبريز به دنيا آمد و مقدمات را در تبريز در خدمت ميرزا احمد مجتهد و حاج ميرزا لطفعلى،امام جمعه آن شهر فراگرفت.سپس در كربلا از محضر صاحب رياض،صاحب ضوابط،صاحب فصول و شريف العلما و در نجف از خدمت شيخ على آل كاشف الغطاء و صاحب جواهر و شيخ انصارى استفاده برد و به درجه عالى اجتهاد رسيد. (2)او بحث شيخ انصارى را بر شاگردان او تقرير مى كرد و حدود چهارصد نفر از فضلا از منبر او استفاده مى بردند.او داراى كتب علمى بسيار است كه به چاپ نرسيده است ولى رساله هايى كه از او به يادگار مانده،عبارت اند از:استصحاب،در مقدمۀ واجب،خلل، حج،اجاره،ارث،قضاء،نماز،زكوة و حاشيه بر رسائل شيخ و بشرى الوصول الى علم الاصول.

وفاتش در 23 رجب سال 1299 ه.ق در نجف رخ داد و در همان جا به خاك سپرده

ص: 177


1- -گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 292.
2- -ريحانة الادب،ج 5،ص 106؛شرح رجال ايران،ج 5،ص 76.

شد. (1)

گلپايگانى،سيد جمال الدين(م 1379 ه.ق)

آية اللّه حاج سيد جمال الدين موسوى گلپايگانى،يكى از مراجع بزرگ و اوتاد زمان خود در نجف اشرف بود.وى مقدمات و سطح را در اصفهان آموخت و سپس به نجف مهاجرت كرد و از محضر علماى بزرگى چون علامه آخوند خراسانى،محمد كاظم يزدى،حاج آقا رضا همدانى و آية اللّه محمد تقى شيرازى استفاده برد و به درجۀ عالى اجتهاد نايل آمد.او سرانجام در سال 1379 ه.ق وفات يافت و در يكى از حجره هاى غربى صحن شريف علوى به خاك سپرده شد.آثار زيادى از وى به جاى مانده است از آن جمله:كتاب فقه،طهارة،صلوة،اجاره و... (2).

گيلانى،شعبان(1275-1348 ه.ق)

آية اللّه شيخ شعبان گيلانى،فرزند مهدى از علما و مراجع بزرگ شيعه در سدۀ اخير بود.وى در قريه دويشل از توابع شهر رشت متولد شد و مقدمات علوم فقهى را در رشت و قزوين به پايان برد و در 1302 ه.ق عازم نجف گرديد. (3)او سالها از محضر آيات بزرگى چون ميرزا حبيب اللّه رشتى،علامه مازندرانى،علامه مامقانى و فاضل شربيانى بهره مند بود تا خود در عداد استادان و مدرسان بزرگ حوزۀ نجف درآمد و از كرسى درس او علماى زيادى به درجه اجتهاد رسيدند،مرحوم گيلانى،مجتهد اصول و دانشمندى متبحر در اصول فقه بود و بعد از علامه يزدى و آقا شريعت در شمار مراجع بزرگ به شمار مى آمد و اغلب بلاد شيعه از وى تقليد مى كردند،وى سرانجام صبح روز سه شنبه 24 شوال 1348 ه.ق در نجف درگذشت و در وادى السّلام به خاك سپرده شد.

ص: 178


1- -الكنى و الالقاب،ج 4،ص 146.
2- -گنجينۀ دانشمندان،ج 6،ص 420.
3- -علماى بزرگ شيعه،ص 359؛معارف الرجال،ج 1،ص 363.

آثار مهم او عبارت اند از:احكام فقهى،احكام خلل،متاجر،تعادل و تراجيح،كتاب قضا، و صلوة مسافر و... (1).

مامقانى،حسن(1238-1323 ه.ق)

شيخ حسن و يا شيخ محمد حسن مامقانى،فرزند ملا عبد اللّه،از مشاهير علما و مراجع تقليد شيعه در نجف بوده است.وى در سال 1238 ه.ق در قريۀ مامقان تبريز متولد شد و براى تكميل تحصيلات خود به نجف اشرف رفت و از محضر شيخ مرتضى انصارى،سيد حسين كوه كمره اى،شيخ راضى و شيخ مهدى آل كاشف الغطاء استفاده برد و به درجه اجتهاد رسيد. (2)او كه وقتى مرجعيت يافت،از وجوه استفادۀ شخصى نكرد،سرانجام در محرم سال 1323 ه.ق درگذشت و در نجف اشرف به خاك سپرده شد.مهمترين آثارش عبارت اند از:البشرى فى علم الاصول،ذرايع الاحكام فى شرح شرايع الاسلام. (3)

مامقانى،عبد اللّه(1290-1351 ه.ق)

آية اللّه حاج شيخ عبد اللّه،فرزند علامه حاج شيخ محمّد حسن،از بزرگان و مشاهير علماى اماميه است.وى عالمى عامل،فقيهى كامل،محدثى رجالى و اديبى توانمند و داراى كمالات نفسانى و اخلاق فاضله و نيز مرجع تقليد جمعى از شيعيان بود.ايشان در ربيع الاول 1290 ه.ق در نجف متولد شد و در شانزدهم شوال 1351 ه.ق در جوار حضرت على عليه السّلام به رحمت حق پيوست و در مقبرۀ پدرش كه داراى گنبد و بارگاهى است،به خاك سپرده شد.آثار علمى اش عبارت اند از:ارشاد المستبصرين،تحفة الخيره، تحفه الصفوة فى الحيات،تنقيح المقال فى احوال الرجال،الدر المنضود فى ضيع الايقاعات

ص: 179


1- -علماى بزرگ شيعه،ص 359؛گنجينه دانشمندان،ج 7،265.
2- -لغتنامه دهخدا؛شرحرجال ايران،ج 1،ص 345.
3- -الكنى و الالقاب،ج 4،ص 156؛مكارم الآثار،ج 4،ص 1058؛اعيان الشيعه،ج 5،ص 150.

و العقود،سراج الشيعه،السيف البتار،مرآت الرشاد،مرات الكمال،مطارح الافهام،مقياس الهدايه،مناهج المتقين،منته مقاصد الانام،نتايج التنقيح،نهاية المقال و... (1).

مرعشى،محمد رضا(1286-1342 ه.ق)

آية اللّه حاج سيد محمد رضا مرعشى،فرزند سيد محمد باقر از مراجع و استادان بزرگ حوزۀ علميه نجف اشرف بوده است.وى در سال 1286 ه.ق در رفسنجان متولد شد و پس از طى مقدمات به نجف رفت و در محضر آخوند خراسانى،علامه يزدى، مجاهد شيرازى و آقا شريعت اصفهانى تحصيل كرد و در شمار آيات و مدرسان بزرگ عراق درآمد.ايشان در فقه و اصول يد طولايى داشت و از تقريرات استادان خود يك دوره فقهى و رسائلى در اصول و فروع به رشته تحرير درآورد و سرانجام در رديف ميرزاى مجاهد و آقا شريعت از مراجع و مدرسان بزرگ حوزۀ نجف قرار گرفت.وى در سن 56 سالگى در نجف درگذشت و فرزندان او حجج اسلام سيد كاظم و سيد مهدى به جاى وى نشستند. (2)

مرندى،زين العابدين(1266-1340 ه.ق)

شيخ زين العابدين،فرزند اسماعيل مرندى تبريزى،از بزرگان علما و افاضل فقهاى سدۀ چهاردهم هجرى است.وى در خدمت شيخ مرتضى انصارى،سيد حسين كوه كمره اى،ميرزا حبيب اللّه رشتى و ميرزا محمد حسن شيرازى به درجه عالى اجتهاد رسيد مرجع تقليد عدۀ زيادى از مردم آذربايجان شد.تا اين كه در 12 ذيقعده سال 1340 ه.ق درگذشت و در وادى السّلام مدفون گرديد.از او سه فرزند روحانى باسواد به

ص: 180


1- -گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 41؛شرح رجال ايران،ج 5،ص 148؛ريحانة الادب،ج 5،ص 158؛معارف الرجال،ج 2،ص 23.
2- -علماى بزرگ شيعه،صص 353،354.

نامهاى شيخ مهدى،شيخ هادى و شيخ هدايت به جاى ماند. (1)

موسوى شوشترى جزايرى،عبد الصمد(1243-1337 ه.ق)

سيد عبد الصمد موسوى شوشترى جزايرى،از علما و فقهاى معروف خوزستان بوده است،وى در ذيحجه سال 1243 ق در شوشتر متولد شد؛بعد از خواندن مقدمات به نجف مهاجرت كرد و از محضر استادانى چند مانند شيخ مرتضى انصارى،ميرزاى بزرگ مجدد شيرازى استفاده برد تا به مقام علمى و فقهى رسيد.سپس به شوشتر برگشت و مرجع امور دينى شد تا در دهم جمادى الثانى 1337 ه.ق دار فانى را وداع گفت و جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در مقبرۀ سيد على شوشترى،مجاور مرقد مطهر حضرت على عليه السّلام به خاك سپردند.تأليفات وى عبارت اند از:المحاكمات بين صاحب قوانين و صاحب فصول،نظم الكافيه،حاشيه بر رسائل،نقد البيان،فصل الخطاب، التحفة النظاميه و چندين جلد ديگر. (2)

نائينى،محمد حسين(م 1355 ه.ق)

ميرزا محمد حسين نائينى،از علما و فقهاى طراز اول حوزۀ علميه نجف،در سال 1277 ه.ق متولد شد.وى نخست در اصفهان نزد شيخ محمد باقر نجفى،سيد ابو المعالى كرباسى درس خواند و آنگاه به عتبات عاليات رفت و ابتدا در سامره نزد ميرزاى شيرازى و سيد محمد فشاركى و بعد در كربلا نزد آقاى صدر و سپس در نجف در محضر آخوند ملا محمد كاظم خراسانى سالها تحصيل كرد تا خود از اعاظم علما و محققان و فقهاى معروف گرديد و در نهضت مشروطه از طرفداران مشروطه بود.او بعد از وفات ميرزا محمد تقى شيرازى و آقاى شريعت اصفهانى،مرجعيت تامه بلكه رياست عامّه فرقه شيعه را عهده دار شد و احكام فقط به وى و آقا سيد ابو الحسن اصفهانى،

ص: 181


1- -گنجينۀ دانشمندان،ج 7،ص 73.
2- -گنجينۀ دانشمندان،ج 5،صص 407،408.

ضياء الدين عراقى و حاج عبد الكريم يزدى انحصار يافت.تأليفات وى عبارت اند از:

حاشيه بر كتاب عروة الوثقى،وسيلة النجاة،رساله اى در لباس مشكوك،تنبيه الامه و تنزيه المله در لزوم مشروطيت ايران.وى از مرحوم حاجى نورى و شيخ محمد طه نجف روايت مى كرد.از شاگردان بزرگ او مى توان به آية اللّه خويى شيخ حسين بن على حلى، شيخ محمد على كاظمينى،شيخ محمد ابراهيم كلباسى و ميرزا محمد باقر زنجانى اشاره كرد.ايشان سرانجام در شب جمعه 26 جمادى الاول 1355 ه.ق در نجف درگذشت و در يكى از حجرات صحن مطهر علوى به خاك سپرده شد. (1)

نجفى،محمد(م 1247 ه.ق)

شيخ محمد فرزند،شيخ جعفر كاشف الغطاء از اعلام خاندان كاشف الغطاء بوده است.وى مدتى مرجعيت مردم حلّه را داشت و سرانجام در سال 1247 ه.ق در آن جا وفات يافت؛جنازه اش را به نجف اشرف آوردند و در مقبرۀ پدرش كاشف الغطاء به خاك سپردند. (2)

نجفى،خضر(م 1255 ه.ق)

شيخ خضر،فرزند شلاّل نجفى از شيوخ بزرگ و اعلام معروف عراق و يكى از مراجع تقليد سدۀ سيزدهم هجرى است.وى پس از طى مقدمات و سطوح در محضر وحيد بهبهانى و شيخ جعفر كاشف الغطاء در سنّ جوانى به درجه عالى اجتهاد رسيد و در شمار استادان و علماى فاضل و محدّثان ماهر درآمد.او در عبادت و بندگى و مراتب ايمان و يقين به مدارجى از كمالات رسيده بود كه به وى كراماتى نسبت مى دادند.محدّث قمى به نقل از استادش علامه نورى مى نويسد كه او از مراجع و مدرسان بزرگ عراق

ص: 182


1- -مكارم الآثار،ج 6،صص 217-218؛معارف الرجال،ج 1،ص 287؛علماى بزرگ شيعه،ص 369؛گنجينه دانشمندان،ج 7،ص 266.
2- -مكارم الآثار،ج 4،ص 1319.

بوده و كتابى به نام تحفۀ غرويه در شرح لمعه و كتابى ديگر به نام ابواب الجنان(مزار شيخ)و نيز رساله اى در عمل مقلدينش نوشته و سرانجام در سال 1255 ه.ق در نجف درگذشته و در همان جا مدفون گرديده است. (1)

نراقى كاشانى،احمد(1185 يا 1186-1245 ه.ق)

حاج ملا احمد نراقى كاشانى،متخلّص به«صفايى»،فرزند حاج ملا مهدى نراقى كاشانى از علما و مجتهدان مشهور و شاعران صوفى مشرب قرن سيزدهم هجرى است.

وى در نراق كاشان متولّد شد؛قسمت عمدۀ تحصيلات خود را در محضر پدرش آموخت و براى تكميل تحصيلات عازم عراق گرديد.ديرى نگذشت كه مجمع كمالات صورى و معنوى شد و حوزۀ درس او مرجع اكابر علما گرديد.شيخ مرتضى انصارى و حاج سيد محمد شفيع جابلقى و بسيارى از علماى تشيع از شاگردان وى بوده اند.وفات او به سال 1245 ه.ق بر اثر مرض وبا در نراق رخ داد و جنازه اش براى دفن به نجف اشرف انتقال يافت.مشهورترين آثار او عبارت اند از:اجتماع الامر و النهى،ديوان شعر فارسى،معراج السعادة،اساس الاحكام،سيف الامه،شرح تجريد الاصول،مثنوى طاقديس،مفتاح الاحكام،مناهج الوصول الى علم الاصول،عين الاصول،مناهج الاحكام، مستند الشيعه فى احكام الشريعه. (2)

نخجوانى،محمد على(1268-1334 ه.ق)

ملا محمد على نخجوانى،فرزند حاج خداداد از علما و فقهاى معروف قفقاز بوده است.وى در سال 1268 ه.ق در نخجوان تولد يافت و پس از فراگيرى مقدمات به نجف

ص: 183


1- -علماى بزرگ شيعه،صص 234،235.
2- -حقيقت،عبد الرفيع،فرهنگ شاعران زبان فارسى،شركت مؤلفان و مترجمان ايران،تهران،1368،ص 353، ريحانة الادب،ج 6،ص 160-16؛دايرة المعارف تشيع،ج 2،ص 664؛روضات الجنات،ج 1،صص 140- 145؛هدية الاحباب،ص 200،اعيان الشيعه،ج 3،ص 162؛الاعلام زركلى،ج 1،ص 260.

اشرف مهاجرت كرد و از محضر ميرزا حبيب اللّه رشتى،فاضل ايروانى و فاضل شرابيانى به درجۀ اجتهاد رسيد.بعد از فوت شرابيانى،مرجع تقليد قفقازيه و جمعى ديگر از ساير بلاد گرديد. (1)و سرانجام در شب جمعه هفتم ربيع الثانى 1334 ه.ق در كربلا درگذشت و جنازه اش به نجف اشرف انتقال يافت و در صحن مقدس امير المؤمنين به خاك سپرده شد.از وى آثار زيادى باقى مانده است از جمله:دعاة الحسينيه،حاشية على متاجر الانصار. (2)

ساير بزرگان مدفون در نجف و كوفه

-ابو عمر،ابو عبد الرحمن،اسود بن يزيد بن قيس(درگذشته به سال 75 ه.ق در كوفه).

-ابو قتاده حارث بن ربعى(درگذشته به سال 40 ه.ق در كوفه).

-ابو سريحه حذيفة بن اسيد بن خالد(درگذشته سال 42 ه.ق در كوفه).

-ابو عبد الرحمن زيد بن خالد(درگذشته به سال 78 ه.ق در كوفه).

-ابو موسى اشعرى(درگذشته در كوفه).

-ابو مسلم عبيدة بن عمرو سلمانى(مدفون در كوفه،سال 72 ه.ق).

-عدى بن قروة بن زراره(درگذشته و مدفون در كوفه به سال 40 ه.ق).

-مختار ابو عبيده ثقفى(مقتول در رمضان 67 ه.ق و مدفون در گوشۀ مسجد كوفه).

-هانى بن عروه(شهيد در سال 61 ه.ق و مدفون در كوفه). (3)

ص: 184


1- -ريحانة الادب،ج 6،ص 152.
2- -زركلى،خير الدين،الاعلام،ج 6،ص 302،معلم حبيب آبادى،محمد على،مكارم الآثار،ج 6،ص 1914.
3- -موسوعة النجف الاشرف،ج 2،ص 238 تا 259.

پيوستها

پيوست شماره يك: فضيلت نجف

نجف در قرآن

امام صادق عليه السّلام دربارۀ اين آيۀ شريفه: وَ آوَيْناهُما إِلى رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِينٍ (1)مى فرمايد:مقصود از«ربوه»نجف كوفه و مقصود از«معين»فرات است. (2)

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:نجف همان كوهى است كه پسر نوح گفت: سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ (3)،و در زمين كوهى بزرگتر از آن نبود.پس خداى عزّ و جل بدان كوه وحى فرستاد كه:اى كوه!آيا به جاى من به تو پناه مى جويد؟پس آن كوه چنان پاره پاره شد كه پاره هاى آن تا سرزمين شام رسيد و به شنى نرم تبديل شد و پس از آن به دريايى بزرگ بدل شد كه آن را درياى«نى»مى ناميدند،آن گاه اين دريا خشك شد،پس گفتند«نى جف»و آن را«نيجف»ناميدند و سپس آن را«نجف»ناميدند كه بر زبان ايشان سبكتر از«نيجف»بود. (4)

نجف در حديث و اخبار

شيخ صدوق در«علل الشرائع»و ياقوت حموى در«معجم البلدان»در واژۀ«بانقيا»

ص: 185


1- -مؤمنون50/؛و آن دو را در سرزمين بلندى كه جاى زيست و[داراى]آب زلال بود جاى داديم.
2- -كامل الزيارات،ص 47 و بحار الانوار،ج 100،ص 228.
3- -هود43/؛بزودى به كوهى پناه مى جويم كه مرا از آب در امان نگاه مى دارد.
4- -بحار الانوار،ج 100،ص 226 و علل الشرائع،ص 31.

مى گويد:در اخبار مربوط به ابراهيم خليل عليه السّلام آمده است كه وى سوار بر خرى به همراه برادرزاده اش،لوط،از بابل بيرون آمد تا گوسفندان خود را بچراند.او سطلى نيز بر دوش افكنده بود تا به بانقيا رسيد كه طول آن دوازده فرسنگ بود.اين ناحيه همه شب به لرزه در مى آمد و چون ابراهيم در آن جا بيتوته كرد از لرزه بازايستاد.شيخى كه ابراهيم عليه السّلام نزد او بيتوته كرده بود به مردم بانقيا گفت:به خدا سوگند اين لرزه از شما دفع نشد مگر به بركت شيخى كه نزد من بيتوته كرده،زيرا من او را مردى يافتم كه نماز بسيار مى گزارد.

پس مردمان نزد او آمدند و از او خواستند نزد ايشان بماند و ارمغانها بدو بخشيدند.

ابراهيم عليه السّلام فرمود:من از بهر هجرت سوى خدايم برون شده ام.

ابراهيم برفت تا به نجف رسيد.چون اين شهر بديد بازگشت.مردم بانقيا به يكديگر مژده دادند و گمان كردند كه او به ارمغانهاى ايشان تمايل يافته.ابراهيم عليه السّلام به ايشان گفت:اين زمين-يعنى نجف-از كيست؟گفتند:از ما.ابراهيم عليه السّلام فرمود:آيا آن را مى فروشيد؟گفتند:اين زمين از آن تو،به خدا كه هيچ گياهى بر آن نمى رويد.ابراهيم فرمود:اين زمين را جز به خريدن خوش نمى دارم.پس چند برّه را كه با خود داشت در برابر اين زمين داد.گوسفند را به زبان نبطى نقيا مى گويند.ابراهيم عليه السّلام فرمود:من خوش نمى دارم اين زمين را بدون بها بستانم تا در پايان شما آن كنيد كه مردم بيت المقدّس با يار خود كردند،زيرا آنها زمين را به يار خود بخشيدند و چون در آن بركت پديد آمد نزد يار خود بازگشتند.

ابراهيم عليه السّلام فرمود:از پشت اين زمين هفتاد هزار شهيد برانگيخته خواهند شد كه بدون محاسبه به بهشت در خواهند آمد و مردى از آنها فلان و بهمان را شفاعت خواهد كرد. (1)

محمّد بن على بن حسن علوى با سند مرفوع از عقبة بن علقمه ابى الجنوب روايت مى كند كه گفته:امير المؤمنين على عليه السّلام زمينهاى ميان خورنق تا حيره و تا كوفه را از برزگران به بهاى چهل هزار درهم خريد و بر اين دادوستد گواه گرفت.راوى مى گويد:به حضرت عليه السّلام عرض شد:يا امير المؤمنين!اين زمين را كه گياهى بر آن نمى رويد به چنين1.

ص: 186


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 13،معجم البلدان،ج 1،ص 331.

بهاى كلانى مى خرى؟حضرت عليه السّلام فرمود:از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه فرمود:كوفه، كوفه،اوّل و آخر اين شهر به هم مى پيوندد و در آن هفتاد هزار كس برانگيخته مى شوند كه بدون محاسبه به بهشت در مى آيند و من مى خواهم آنها در زمين من برانگيخته شوند. (1)

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:نجف،پاره اى از كوهى است كه خداى بر آن با موسى آنچنان سخن گفت و عيسى را بر آن تقديسى آن گونه كرد و ابراهيم را به سان دوست خود برگزيد و محمّد را به سان حبيب خود،و نجف را جايگاه پيامبران خود قرار داد. (2)

فضيلت خاك نجف و خاكسپارى در آن

از امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده است كه چون مى خواست به خلوت رود بر كنارۀ نجف مى رفت.يك روز كه حضرت عليه السّلام مشرف بر نجف نشسته بود شترسوارى را ديد كه از دشت بدان سو مى آيد و جنازه اى در پيش رو دارد.چون آن مرد على عليه السّلام را ديد به سوى ايشان رفت و به حضرت عليه السّلام سلام كرد و حضرت عليه السّلام به سلام او پاسخ فرمود و پرسيد:از كجا مى آيى؟پاسخ داد:از يمن.حضرت عليه السّلام فرمود:اين جنازۀ كيست؟عرض كرد:جنازۀ پدرم است،آورده ام تا در اين جا به خاكش سپرم.على عليه السّلام فرمود:چرا در سرزمين خود به خاكش نسپردى؟عرض كرد:مرحوم پدرم چنين وصيت كرده و گفته است:در اين جا مردى به خاك سپرده مى شود كه به اندازۀ قبيلۀ ربيعه و مضر،مشمول شفاعت او مى شوند.امام عليه السّلام به او فرمود:آيا آن مرد را مى شناسى؟عرض كرد:خير.

حضرت عليه السّلام فرمود:به خدا سوگند كه من همان مردم،به خدا سوگند كه من همان مردم، به خدا سوگند كه من همان مردم،آن گاه برخاست و مرده را دفن كرد. (3)

آورده اند كه امير المؤمنين عليه السّلام به بيرون كوفه نگريست و فرمود:چقدر چشم انداز بيرون تو زيبا و درون تو دلرباست!بار خدايا!آرامگاه مرا در اين جا قرار ده. (4)

ص: 187


1- -فرحة الغرى،ص 9،بحار الانوار،ج 100،ص 231.
2- -ارشاد القلوب،ج 2،ص 237،بحار الانوار،ج 100،ص 232.
3- -بحار الانوار،ج 100،ص 233.
4- -همان مأخذ،ج 100،ص 232.

امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد:«هيچ مؤمنى در هيچ جاى زمين نمى ميرد مگر آن كه به روح او گفته مى شود:به وادى السّلام بپيوند كه پاره اى از بهشت جاودان است». (1)

نيز مى فرمايد:«نخستين سرزمينى كه خداى در آن پرستش شد بيرون كوفه بود،و آن هنگامى بود كه خداوند به فرشتگان فرمود تا در برابر آدم به سجده افتند و آنها در بيرون كوفه به سجده افتادند». (2)

اصبغ بن نباته در حديثى مى گويد:«امير المؤمنين عليه السّلام به بيرون كوفه رفت و ما نيز خود را به ايشان رسانديم،پس فرمود:در اين بيرون شهر روح هرمؤمنى است و در وادى برهوت روح هركافرى». (3)

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:«چهار سرزمين در روزهاى طوفان نوح به درگاه خدا ناليدند:كعبه كه خداى آن را برافراشت و نجف،كربلا و توس». (4)

از حضرتش عليه السّلام روايت شده است كه فرمود:«هيچ مؤمنى در شرق يا غرب زمين جان نمى سپرد مگر آن كه خداوند روح او را به وادى السّلام مى فرستد». (5)

احمد بن عمر در حديثى مرفوع به نقل از امام صادق عليه السّلام مى گويد:به حضرت عليه السّلام عرض كردم:برادرم در بغداد است و از آن مى ترسم كه در همان جا بميرد.امام عليه السّلام فرمود:«باكت نباشد كجا مى ميرد،بدان كه نه در شرق زمين و نه در غرب آن مؤمنى نمى ماند مگر آن كه خداوند روح او را به وادى السّلام مى فرستد.عرض كردم:وادى السّلام كجاست؟فرمود:بيرون كوفه،انگار كه من در ميان جمع ارواحم كه نشسته اند و سخن مى گويند». (6)3.

ص: 188


1- -بحار الانوار،ج 6،ص 268.
2- -همان مأخذ،ج 100،ص 232 و تفسير عيّاشى،ج 1،ص 34.
3- -بحار الانوار،ج 100،ص 234.
4- -همان مأخذ،ج 100،ص 231 و فرحة الغرى،ص 28.
5- -بحار الانوار،ج 100،ص 233.
6- -همان مأخذ،ج 100،ص 234 و كافى،ج 3،ص 243.

فضيلت ريگهاى نجف

از امام صادق عليه السّلام رسيده است كه فرمود:«دوست مى دارم كه هرمؤمنى پنج انگشترى به انگشت كند.و آنچه خداوند عزّ و جل در ريگهاى سفيد نجف نمايانده است».عرض شد:اين ريگ چه فضيلتى دارد؟فرمود:«هركه اين ريگ را انگشترى انگشت خود كند و بدان بنگرد خداوند براى هربار نگريستن اجر يك زيارت بدو عنايت كند كه اجرى برابر با اجر پيامبران و عالمان است،و اگر رحمت الهى شامل شيعيان ما نمى شد براى يك نگين آن قيمتى يافت نمى شد و خداوند والانام آن را براى شيعيان ارزان كرد تا توانگران و كم توشگان ايشان بتوانند آن را در انگشت كنند». (1)

فضيلت مجاورت نجف

از امام رضا عليه السّلام آورده اند كه فرموده است:«يك روز مجاورت در حرم امير المؤمنين عليه السّلام بهتر از هفتاد سال عبادت است». (2)

از امام صادق عليه السّلام پيرامون مجاورت در حرم امير المؤمنين عليه السّلام و حرم امام حسين عليه السّلام پرسش كردند.حضرت عليه السّلام فرمود:«مجاورت يك شبه در حرم على عليه السّلام برتر از هفتصد سال عبادت و در حرم امام حسين عليه السّلام،برتر از هفتاد سال عبادت است». (3)

مردم نجف از ميان بزرگان محلّه هاى چهارگانۀ نجف،از بازرگان گرفته تا تحصيل كرده،حكومتى را سامان دادند كه اين وضع تا فروپاشى بغداد در يازدهم مارچ 1917 م همچنان بر جاى بود.انگليسيها از نجف اشرف چشم پوشيدند و با هيچ يك از گونه هاى سيطره جويى،متعرّض اين شهر نشدند و نجفيها براى مدّت نزديك به دو سال امور شهر را،خود مى گرداندند.

چندى بعد انگليسيها دخالت در امور نجف را آغاز كردند و با شيوه ها و روشهاى گوناگون كوشيدند اختيار را از دست مردم نجف بستانند و از همين رو«كاپيتان مارشال» را در تاريخ اوّل اكتبر 1917 م حاكم نجف گرداندند و او بدرفتارى در پيش گرفت و

ص: 189


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 15.
2- -همان مأخذ.
3- -همان مأخذ.

ستمگرانه بر شهر حكم مى راند،و بدين سان انجمنى سرّى با نام«انجمن نهضت اسلامى»به رهبرى سيد محمد على بحر العلوم و شيخ محمد جواد جزائرى و ديگر علما و بزرگان شكل گرفت.

در نوزدهم مارچ 1918 هجده تن از اعضاى اين انجمن به مقرّ حاكم نظامى بريتانيا حمله بردند و كاپيتان مارشال و همراهان او را از پاى درآوردند.در پى اين اقدام انگلستان جنگ افزار بسيار و لشكرى انبوه را به نجف فرستاد.شمار سربازان اين لشكر به چهل و پنج هزار تن مى رسيد و فرماندهى آن را«كاپيتان بالفور»بر دوش داشت.

سربازان بريتانيايى سواحل كوفه را اشغال كردند و در جايگاه«كميل بن زياد»تمركز يافتند و كندن سنگر و ايجاد موانع و كشيدن سيمهاى خاردار را آغاز كردند و حصارى پيرامون شهر كشيدند كه انجام آن 45 روز طول كشيد.

نيروهاى انگليسى در يك عمليات شبانه به تپۀ جنوبى مشرف بر نجف حمله كردند و همين كه مرزداران نجفى آن جا،خطر را احساس كردند به يك ضد حمله اقدام نمودند و جنگى سخت ميان دو طرف درگرفت و سربازان انگليسى،پس از دادن كشته و مجروح بسيار،سرشكسته واپس نشستند.

پس از آن كه آب آشاميدنى و موادّ خوراكى در نجف پايان گرفت و مدافعان ناتوان گشتند انگليسيها توانستند تپۀ مذكور را تحت اختيار گيرند و از آن جا شهر را بمباران كردند تا توانستند به شهر وارد شوند.انگليسيها در اين درگيرى هفتصد كشته دادند در حالى كه شمار شهداى نجف از چهل تن تجاوز نكرد كه گروهى از آنها شهروندان و بيگناهان نجفى بودند.

بريتانياييها براى انتقام كشتگان و تلافى خسارتهايى كه ديده بودند پس از برقرارى آتش بس شروط ستم آلودى را بر مردم نجف تحميل كردند و گروهى از انقلابيها را اعدام كردند و شمارى را به زندان افكندند و برخى را به هند تبعيد كردند. (1)

ابن عنبه در«عمده»روايتى را ذكر مى كند كه در برجستگى آرامگاه شريف2.

ص: 190


1- -ر.ك:ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 344 تا 349،و موسوعة العراق السياسية،عبد الرّزاق محمّد اسود،ج 2،صص 135 تا 145،و ثورة الخامس عشر من شعبان(ثورة العشرين)،عبّاس محمّد كاظم،صص 195 تا 202.

امير المؤمنين عليه السّلام نظير روايت پيش است با اين تفاوت كه تفصيل بيشترى دارد.او مى گويد:«روزى هارون الرشيد براى شكار به بيرون كوفه رفت.در اين منطقه گورخر و آهو يافت مى شد،ولى هربار او بازهاى شكارى و سگها را مى فرستاد آنها به تلّى شنى پناه مى بردند و بدون شكار بازمى گشتند.رشيد در شگفت شد و به كوفه بازگشت و كسى را طلبيد كه از چگونگى اين ماجرا آگاه باشد.يكى از پيران كوفه بدو گفت:آن جا آرامگاه على بن ابى طالب عليه السّلام است.آورده اند كه هارون شبى همراه على بن عيسى هاشمى سوى آرامگاه حضرت عليه السّلام روان شد و يارانش را از آن جا دور كرد و كنار تپّه به نماز ايستاد و گريان مى گفت:اى پسر عمو!به خدا سوگند،من به حقّ تو آگاهم و فضيلت تو را انكار نمى كنم،ولى فرزندان تو بر من مى شورند و برآنند تا مرا بكشند و مالم ببرند.

هارون همچنان مى ناليد تا سپيده زد و على بن عيسى خواب بود.چون سپيده دم نزديك شد هارون او را بيدار كرد و گفت:برخيز و نزد قبر عموزاده ات نماز بگزار.على بن عيسى گفت:اين كدام عموزادۀ من است؟هارون گفت:امير المؤمنين على بن ابى طالب.عيسى برخاست و وضو ساخت و نماز گزارد و قبر را زيارت كرد.آن گاه هارون فرمان داد تا قبّه اى بر آن بسازند و مردم زيارت اين قبر را آغاز كردند و مردگانشان را پيرامون آن به خاك سپردند». (1)1.

ص: 191


1- -عمدة الطالب،ص 43،و ماضى النجف و حاضرها،ج 1،ص 41.

ص: 192

پيوست شماره دو: يورش وهّابيان

چون به مردم نجف خبر رسيد كه وهّابيان روى به اين شهر آورده اند و به هرحال قصد يورش به اين شهر را دارند نخستين كارشان اين بود كه خزانه امير المؤمنين على عليه السّلام را به بغداد منتقل كنند تا مبادا همچون حرم نبوى چپاول شود،آن گاه آمادگى و دفاع از وطن و حياتشان را آغازيدند.عهده دار اين بار سنگين و كارگردان امور دفاعى علاّمه زعيم شيخ جعفر نگارندۀ«كشف الغطاء»بود كه شمارى از علما او را يارى مى رساندند.

شيخ جعفر به گردآورى جنگ افزار و فراهم آوردن آنچه در دفاع موردنياز است روى آورد.چند روزى بيش نگذشته بود كه وهّابيان با سپاهيانشان رسيد و شبانه در پشت نجف صف آراستند.آن شب را ماندند تا روز به شهر يورش برند و تا مى توانند بكشند و يغماگرى كنند.شيخ(ره)دروازه ها را بست و در پشت آن صخره ها و سنگهاى بزرگ نهاد.دروازه ها در آن روزگار كوچك بود.شيخ براى هردروازه چند رزمنده معيّن كرد و ديگر رزمندگان باروى شهر را از داخل گرفتند.باروها در آن روزگار بنيانى سست داشتند.در هرچهل يا پنجاه ذراع يك دستۀ نظامى قرار داشت كه در هريك شمارى از اهل علم ديده مى شد و همه تا دندان مسلّح بودند.شمار همۀ رزمندگان شهر از دويست تن تجاوز نمى كرد،زيرا بيشتر اهالى همين كه شنيدند دشمن به آن سو مى آيد از شهر گريختند و از عشاير عراق پناه جستند و تنها چند تن از علماى بنام همچون شيخ حسين نجف،شيخ خضر شلاّل،سيد جواد نگارندۀ«مفتاح الكرامه»،شيخ مهدى ملاّ كتاب و چند تن ديگر از شيوخ نيك در كنار شيخ جعفر بودند.شيخ و يارانش بر آن شدند تا

ص: 193

آخرين نفس بجنگند،زيرا شمار ايشان اندك بود و دشمن بسيار.

امّا ابن سعود كه آن شب را با سپاهش در بيرون شهر سپرى كرد با رسيدن صبح يارانش را ديد كه از اين شهر شريف رخت بربسته اند و پراكنده گشته اند.

اين رويداد را علامه سيد جواد،نگارندۀ مفتاح الكرامه،در پايان جلد پنجم اين كتاب يادآور شده است.

او آن گاه مى گويد:در سال 1221 ه،در شب نهم صفر،آنها ساعتى پيش از روشن شدن هوا ناگهان بر ما كه در نجف اشرف بوديم يورش آوردند و شمارى از ايشان توانستند از بارو بالا روند و نزديك بود شهر را بگيرند كه از امير المؤمنين عليه السّلام معجزات آشكار و كرامات واضح،رخ نمود و بسيارى از سپاهيان ايشان كشته شدند و ناكام واپس نشستند و سپاس از آن خداست در هرحال.اين رويداد را نگارندۀ«كتاب صدف»در صفحۀ 112 نيز مى آورد.او خود گواه اين حادثه بوده است.او شمار سپاه وهّابيان را پانزده هزار تن مى داند كه هفتصد تن از آنها كشته شدند. (1)7.

ص: 194


1- -ماضى النجف و حاضرها،ج 1،صص 326 و 327.

پيوست شماره سه: برخى از معجزات و كرامات حرم امير المؤمنين عليه السّلام

رضى الدين على بن طاوس از شيخ حسين بن عبد الكريم غروى آورده است كه گفته:

مردى نابينا از مردم تكريت به آرامگاه نجف اشرف-بر آرميدۀ آن درود-آمد.او از كهنسالى نابينا شده بود.پوست دو چشم نابيناى او تا گونه اش ادامه داشت،و بسيارى اوقات براى گدايى مى نشست و حضرتش-سلام اللّه عليه-را با واژگانى ناپسند مى خواند.من گاهى اين كار او را زشت مى شمردم و گاه به اين انديشه مى افتادم كه از او درگذرم.مدّتى گذشت تا اين كه در يكى از روزها كه در گنجينۀ حرم گشوده شد ناگاه صداى هياهويى را شنيدم و گمان بردم براى علويان بغداد،غلاّت رسيده يا در حرم خون كسى ريخته شده است.بيرون رفتم تا شايد خبرى بيابم.گفتند:اين جا كورى بوده است كه بينايى يافته.اميد بردم اين همان كور باشد.چون به حرم مطهّر رسيدم همان نابينا را ديدم كه چشمانى يافته بود بغايت زيبا،پس خداى را سپاس گزاردم. (1)

از شيخ حسن بن حسين بن طحّال مقدادى آورده اند كه گفته:پدرم از پدرش و او از نياى پدرم به من گفت:مردى با چهره اى نمكين و جامه اى پاك نزد او مى رود و به او دو دينار مى دهد و مى گويد:در حرم را ببند و مرا به حال خود رها كن.او دو دينار را از آن مرد مى ستاند و در را مى بندد،و چون مى خوابد در خواب امير المؤمنين عليه السّلام را مى بيند كه به او مى فرمايد:برخيز و اين مرد را از كنار من بران كه او مسيحى است.على بن طحّال برمى خيزد و ريسمانى برمى دارد و آن را در گردن آن مرد مى نهد و بدو مى گويد:بيرون

ص: 195


1- -بحار الانوار،ج 42،ص 317.

شو،توى مسيحى مرا با دو دينار مى فريبى!آن مرد مى گويد:من مسيحى نيستم.على بن طحّال مى گويد:آرى،تو مسيحى هستى،امير المؤمنين عليه السّلام به خواب من آمد و به من فرمود كه تو مسيحى هستى،و فرمود:او را از كنار من بران.آن مرد مى گويد:دستت را دراز كن،من گواهى مى دهم خدايى جز اللّه و پيامبرى جز محمّد-پيامبر خدا-نيست و على ولىّ اللّه است.به خداى سوگند هيچ كس نمى دانست من از شام بيرون آمده ام و در عراق هيچ كس مرا نمى شناسد،و او نيكو اسلامى آورد. (1)

على بن طحّال مى گويد:عمران بن شاهين از مردم عراق بر عضد الدوله شوريد و عضد الدوله،پيگير او را تعقيب مى كرد.عمران بن شاهين پنهانى به حرم امير المؤمنين عليه السّلام گريخت.او امير المؤمنين عليه السّلام را در خواب ديد كه به او مى فرمايد:اى عمران!فردا«فنا خسرو»به اين جا مى آيد و هركه را در اين جاست بيرون خواهند كرد،تو در اين جا بايست-و به گوشه اى از حرم اشاره فرمود-كه در اين صورت تو را نخواهند ديد،فنا خسرو وارد خواهد شد و مرا زيارت خواهد كرد و نماز خواهد گزارد و با زارى دعا خواهد كرد و خداى را به محمد و خاندانش سوگند خواهد داد كه دست او را به تو رساند،پس بدو نزديك شو و بگو:اى شهريار!كسى كه تو با اصرار به محمد و خاندان او سوگند مى دهى تا خداى،دست تو بدو رساند كيست؟او خواهد گفت:مردى است كه همه را از پيرامون من پراكنده است.و در حكومتم با من به ستيز برخاسته است.

به او بگو:بهرۀ آن كه بدو دست مى يابى چيست؟خواهد گفت:اگر با اصرار از من بخواهد از او درگذرم از او درخواهم گذشت.در اين هنگام خود را بدو معرفى كن،پس به آنچه مى خواهى دست مى يابى.همان شد كه حضرت عليه السّلام فرموده بود.عمران به او گفت:من عمران بن شاهين هستم.فنا خسرو از او پرسيد:چه كسى تو را به اين جا فرستاده؟عمران گفت:سرورم على در خواب به من گفت:فردا فنا خسرو به اين جا مى آيد و سخن حضرت عليه السّلام را تكرار كرد.فنا خسرو به او گفت:تو را به حقّ على،او خود به تو گفت«فنا خسرو»؟گفتم:آرى به حقّ على كه چنين گفت.عضد الدوله گفت:هيچ كس جز من و مادر من قابله ام نمى داند كه نام من فنا خسروست.عضد الدوله جامۀ وزارت9.

ص: 196


1- -بحار الانوار،ج 42،ص 319.

به او پوشاند و از نزد عضد الدوله سوى كوفه رفت.عمران بن شاهين نذر كرده بود كه اگر عضد الدوله از او درگذرد سر و پاى برهنه به زيارت حرم امير المؤمنين رود.پس چون شب شد تنها از كوفه بيرون آمد.جدّ من على بن طحّال سرورمان امير المؤمنين عليه السّلام را در خواب ديد كه به او مى فرمايد:برخيز و در را براى يار من بگشا.او نشست و در را گشود و ناگاه پيرمردى را ديد كه مى آيد.چون به على بن طحّال رسيد على به او گفت:بسم اللّه سرورم.عمران گفت:من كيستم؟على گفت:عمران بن شاهين.او گفت:من عمران بن شاهين نيستم.على گفت:امير المؤمنين عليه السّلام در خواب به من فرمود:برخيز و در را براى يار من عمران بن شاهين بگشا.عمران به او گفت:تو را به حقّ على او چنين گفت:على گفت:آرى،به حقّ على كه او به من چنين گفت:پس عمران خود را بر آستانه افكند و آن را بوسه داد و او را سوى سرپرست ماهيگيران فرستاد تا شصت دينار از او بستاند،زيرا عمران قايقهايى داشت كه به كار ماهيگيرى مشغول بودند. (1)

علامۀ مجلسى مى گويد:مى گويم:عمران در نجف اشرف و كربلاى معلاّ-بر آرميدگانشان درود-رواقى ساخته كه در اين دو حرم به رواق عمران معروف است.ع.

ص: 197


1- -همان منبع.

ص: 198

كتابنامه

-آل محبوبه،باقر،ماضى النجف و حاضرها،بيروت،دار الاضواء،1986 م.

-ابن ابى الحديد،شرح نهج البلاغه،ترجمه و تحشيه محمود مهدوى دامغانى،تهران،نى،1369،ج 3.

-ابن بطوطه،محمد بن عبد اللّه،سفرنامه ابن بطوطه،ترجمه محمد على موحد،تهران،علمى و فرهنگى،1368.

-ابن جبير،محمد بن احمد،سفرنامه ابن جبير،ترجمه پرويز اتابكى،مشهد،مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى،1370.

-ابن عنبه،جمال الدين احمد،عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب،قم،رضى،1362.

-ابن فوطى بغدادى،الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فى مائة السابقه،بغداد،المكتبه العربيه، 1351 ق.

-ابن واضح يعقوبى،احمد بن يعقوب،البلدان،ترجمه محمد ابراهيم آيتى،تهران،بنگاه ترجمه و نشر كتاب،1356.

-ابو الفداء،تقويم البلدان،ترجمه عبد المحمد آيتى،تهران،بنياد فرهنگ ايران،1349.

-ابو الفرج اصفهانى،على بن الحسين،مقاتل الطالبين،بيروت،دار المعرفة للطباعه و النشر،بى تا.

-ابو طالب بن محمد اصفهانى،مسير طالبى يا سفرنامه ميرزا ابو طالب خان،به كوشش حسين خديوجم، تهران،آموزش انقلاب اسلامى،چاپ دوم،1363.

-اديب الملك،عبد العلى،سفرنامه اديب الملك به عتبات،تصحيح مسعود گلزارى،تهران،دادجو، 1364.

-اصفهانى،عماد الدين حسين،مجموعه زندگانى چهارده معصوم،تهران،طلوع،1364،ج 1.

-اصطخرى،ابو اسحق ابراهيم،مسالك و ممالك،به اهتمام ايرج افشار،تهران،علمى و فرهنگى، چاپ سوم،1368.

-الاثير،عز الدين على،كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران،ترجمه على هاشمى حائرى و ابو القاسم حالت، تهران،علمى،بى تا،ج 11.

-الامين،سيد محسن،اعيان الشيعه،بيروت،دار التعارف للمطبوعات،1981 م.

-البراقى النجفى،السيد حسن احمد،تاريخ الكوفة،تحرير السيد محمد صادق بحر العلوم،النجف الحيدريه،1388 ق.

-الجبورى،كامل سلمان،مساجد الكوفه،نجف،مكتبة آية اللّه الحكيم،1397 ق1977/ م.

ص: 199

-الخليلى،جعفر،موسوعة العتبات المقدسه،قسم النجف،بيروت،موسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ دوم،1407 ق 1987 م.

-الدجيلى،جعفر،موسوعة النجف الاشرف،به كوشش جعفر الدجيلى،بيروت،دار الاضواء،1413 ق.

-الرحمانى الهمدانى،الشيخ احمد،الامام على بن ابى طالب،تهران،مطبعة الصدوق،1366.

-الغروى،السيد محمد،الحوزة العلمية فى النجف الاشرف،بيروت،دار الاضواء،1414 ق.

-فخر الملك ابو الحسن خان.از حريم تا حرم،سفرنامه ابو الحسن خان فخر الملك(اردلان)به عتبات، به كوشش محمد رضا عباسى،تهران،سازمان اسناد ملى ايران،1372.

-المطراى،السيد حامد،دراسات فى مدن العالم الاسلامى،بيروت،دار النهضه العربيه،1989 م.

-الموسوى،مصطفى عباس،العوامل التاريخية لنشأة و تطور المدن العربية الاسلامية،بغداد، منشورات وزارة الثقافة و العلوم،1982 م.

-بامداد،مهدى،شرح حال رجال ايران،تهران،كتابفروشى زوار،1353.

-بغدادى،عبد المومن بن عبد الحق،مراصد الاطلاع على اسماء الامكنه و البقاع،بيروت،دار المعرفة، 1372 ق.

-بلاذرى،احمد بن يحيى،فتوح البلدان،ترجمه محمد توكل،تهران،علمى و فرهنگى،1367.

-بيرشك،احمد،گاهنامه تطبيقى سه هزارساله،تهران،نقره،1367.

-پيشواى اول حضرت امير مؤمنان على عليه السّلام،قم،موسسه راه حق،1366.

-تابنده گنابادى،سلطان حسين،يادداشتهاى سفر به ممالك عربى،تهران،حيدرى،1353.

-تاورنيه،ژان باتيست،سفرنامه تاورنيه،ترجمه ابو تراب نورى،تصحيح حميد شيرانى،تهران،سنايى، 1363.

-تفضلى،آذر،فضائلى،مهين،فرهنگ بزرگان اسلام و ايران،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،1372.

-جرفادقانى،م،علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى،قم،معارف اسلامى،1364.

-جعيط،هشام،كوفه پيدايش شهر اسلامى،ترجمه ابو الحسن سروقد مقدم،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،1372.

-جيهانى،ابو القاسم بن احمد،اشكال العالم،ترجمه على بن عبد السّلام كاتب،تصحيح فيروز منصورى،تهران،شركت به نشر،1368.

-حالت،ابو القاسم،شكوفه هاى خرد،تهران،علمى،1371.

-حرز الدين،محمد،مراقد المعارف،بى جا،سعيد بن جبير،1992 م.

-حرز الدين،محمد،معارف الرجال،قم،مكتبة آية اللّه مرعشى،1405 ق.

-حقيقت،عبد الرفيع،فرهنگ شاعران زبان فارسى،تهران،شركت مولفان و مترجمان ايران،1368.

-حكيمى،محمد رضا،حماسه غدير،تهران،بى نا،1395 ق.

-حكيميان،ابو الفتح،علويان طبرستان،تهران،الهام،1368.

ص: 200

-خراسانى،ملا هاشم،منتخب التواريخ،تهران،علمى،بى تا.

-خواندمير،محمد بن خاوند شاه،روضة الصفا،تهران،خيام،1338.

-دايرة المعارف تشيع،تهران،سازمان دايرة المعارف تشيع،1368.

-دايرة المعارف فارسى،به سرپرستى غلامحسين مصاحب،تهران،كتابهاى جيبى،1345.

-دوانى،على،مفاخر اسلام،تهران،اميركبير،1364.

-دوانى،على،نهضت روحانيون ايران،بى جا،موسسه خيريه و فرهنگى امام رضا،1360.

-ربانى خلخالى،على،شهداى روحانيت شيعه،بى جا،بى نا،1403 ق.

-رجبى،محمد حسين،كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامى،تهران،دانشگاه امام حسين،1378.

-رضوى،هاشم،راهيان كربلا،بى جا،سعيدى منش،1378.

-روضاتى،محمد على،جامع الانساب،اصفهان،بى نا،1325.

-زركلى،خير الدين،الاعلام؛قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستغربين و المستشرقين،بيروت،دار العلم للملايين،1389 ق.

-سيد كبارى،سيد عليرضا،حوزه هاى علميه شيعه در گستره جهان،تهران،اميركبير،1378.

-شريعتى،محمد تقى،خلافت و ولايت،تهران،حسينيه ارشاد،1351.

-شريف رازى،محمد،گنجينه دانشمندان،تهران،كتابفروشى اسلاميه،1352.

-شوشترى،نور اللّه،مجالس المومنين،تهران،كتابفروشى اسلاميه،1365.

-شيروانى،زين العابدين،بستان السياحه،شيراز،كتابفروشى محمودى،1315 ق.

-صنيع الدوله،محمد حسن خان،تاريخ منتظم ناصرى،تصحيح محمد اسماعيل رضوانى،تهران، دنياى كتاب،1367.

-طارق جواد الجنابى و ديگران،حضارة العراق،دار الحريه للطباعة،بغداد،1385،ج 10.

-طبرسى،الفضل بن الحسن،اعلام الورى باعلام الهدى،تصحيح على اكبر غفارى،بيروت، دار المعرفة،1979 م.

-عقيقى بخشايشى،عبد الرحيم،فقهاى نامدار شيعه،قم،كتابخانه آيت اللّه مرعشى،1405 ق.

-عميد،حسن،فرهنگ عميد،تهران،اميركبير،1363.

-فخر الملك،ابو الحسن خان اردلان،از حريم تا حرم:سفرنامه ابو الحسن خان فخر الملك(اردلان)به عتبات،به كوشش محمد رضا عباسى،تهران،سازمان اسناد ملى ايران،1372.

-فيض قمى،عباس،گنجينه آثار قم،بى جا،1350.

-قزوينى،زكريا بن محمود بن محمد،آثار البلاد و اخبار العباد،ترجمه جهانگير ميرزا قاجار،تصحيح مير هاشم محدث،تهران،اميركبير،1373.

-قمى،شيخ عباس،الكنى و الاعقاب،ترجمه محمد رازى،تهران،كتابفروشى اسلاميه،بى نا.

-قمى،محمد رضا،اماكن زيارتى و سياحتى عراق،بى جا،مشعر،1377.

-كردوانى،پرويز،جغرافياى خاكها،تهران،دانشگاه تهران،1358.

ص: 201

-كمپانى،فضل اللّه،على كيست؟تهران،دار الكتب الاسلاميه،1372.

-كمونه،عبد الرزاق،مشاهير الشجرة الطاهرة،بيروت،موسسه البلاغ،1408 ق.

-لانگريت،استيون همزلى،عراق 1900-1950 تاريخ سياسى،اجتماعى و اقتصادى،ترجمه على درويش،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،1376.

-لين پول،استانلى و ديگران،تاريخ دولتهاى اسلامى و خاندانهاى حكومتگر،تهران،تاريخ ايران، 1363،ح 1.

-ماهر محمد،سعاد،مشهد الامام على فى النجف و مابه الهدايا و التحف،قاهره،دار المعارف،1969 م.

-مدرس،محمد على،ريحانة الادب،تبريز،شفق،بى تا.

-مرسلوند،حسن،زندگينامه رجال و مشاهير ايران،تهران،الهام،1369.

-مروى،محمد كاظم،عالم آراى نادرى،تصحيح محمد امين رياحى،تهران،زوار،1364.

-مستوفى،حمد اللّه،نزهة القلوب،تصحيح محمد دبير سياقى،قزوين،طه،1378.

-مسعودى،ابو الحسن على بن حسين،مروج الذهب،و معادن الجواهر،ترجمه ابو القاسم پاينده تهران،علمى و فرهنگى،1365.

-مشكور،محمد جواد،فرهنگ فرق اسلامى،مشهد،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى 1368.

-معلم حبيب آبادى،محمد على،مكارم الآثار،اصفهان،اداره فرهنگ،1351.

-معين،محمد،فرهنگ فارسى،تهران،اميركبير،چاپ سوم،1356.

-م،م،حدود العالم من المشرق الى المغرب،به كوشش منوچهر ستوده،تهران،كتابخانه طهورى، 1362.

-موخذ ابطحى،سيد حجة،آشنايى با حوزه هاى علميه شيعه در طول تاريخ،اصفهان،حوزه علميه اصفهان،1365.

-ناصر الدين شاه قاجار،شهريار جاده ها،سفرنامه ناصر الدين شاه به عتبات،به كوشش محمد رضا عباسى،پرويز بديعى،تهران،سازمان اسناد ملى،1372.

-نامه دانشوران ناصرى،قم،دار الفكر،بى تا.

-هدايت،رضا قلى خان،ملحقات روضة الصفا،تهران،كتابفروشى خيام،1339.

-ياسين،الشيخ خليل،الامام على رسالة و عدالة،بيروت،دار المكتبه الهلال،چاپ دوم،1984 م.

-ياقوت حموى،شهاب الدين ابى عبد اللّه،معجم البلدان،بيروت،دار صار،1399 ق1979/ م.

,ytisrevinu drofxO,kroY weN,dlroW cimalsI nredoM eht fo aidipolcycnE drofxO ehT- .3 emuloV,5991

aisA,3 emuloV.5991,lliH-awarGcM,aidepolcycnE lacihpargoeG dlroW-

.ASU,nallimcaM htraE analP,saltA dlrow nallimcaM-

.6991,ASU,cni,acinnatirB aideapolcycnE,saltA acinaitirB-

ص: 202

النجف مهد التشيّع

إنّ إنشاء المدن و نماءها و تطوّرها-بل اندراسها أيضا-يخضع للعوامل البيئيّة و الثقافيّة على الدوام.و كان تأسيس المدن الدينيّة في العالم الإسلاميّ متأثرّا أيضا بوجود بقعة مقدّسة.

و تضمّ مدينة النجف الأشرف المرقد السرمديّ لرفيق النبيّ صلّى اللّه عليه و آله الوفيّ،الإمام عليّ عليه السّلام.و منذ ذلك الحين تكوّنت هذه المدينة و نشأت،إذا احتضنت الجثمان الطاهر للإمام،فتوسّعت رقعتها،و تألّق بهاؤها بالتدريج،حتّى أضحت اليوم إحدى المدن المقدّسة في العراق و العالم الإسلاميّ.

و يبحث هذا الكتاب جغرافيّة النجف التاريخيّة،و يتناول العناصر الأساسيّة للمدينة نحو:عراقتها التاريخيّة،و ظروفها الحاليّة،و مزاياها الخاصّة.كما يسرد المشاهير و الأعياد المدفونين في هذه المدينة و يعرّفهم.

ص: 203

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9
آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109