ص: 2

خروج از انزوا و حضور شيعيان در صحنه هاى سياسى و نظامى 43

علل حضور شيعيان در دستگاه خلافت عمر 44

ترور عمر 44

شوراى تعيين خليفۀ سوم 45

تركيب شورا 45

بررسى علل وارد كردن على (عليه السّلام) به شورا 46

بررسى مواضع اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در قبال شورا 47

نتيجۀ كار شورا 47

تحليلى پيرامون شورا 49

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و نتيجۀ شورا 50

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و خلافت عمر 50

سقوط ارزش هاى معنوى در جامعۀ اسلامى 53

الف) از ميان رفتن سخت گيرى دوران عمر 54

ب) عوارض فتوحات بسيار و بدون برنامه 54

1. كم رنگ شدن روح عبادت و برادرى اسلامى 54

2. رواج شهوترانى 54

3. تغيير ماهيت جهاد اسلامى 54

4. رواج تن پرورى 54

5. از ميان رفتن قُبح زراندوزى 55

انقلاب مردمى بر ضدّ عثمان 55

الف) فساد و ظلم حاكمان خليفه 55

ب) قلع و قمع برگزيدگان صحابه 56

ج) سوء استفادۀ كلان مالى و تباه كردن بيت المال مسلمانان 58

فراگير شدن انقلاب و مقاومت و عهدشكنى عثمان 58

ميانجى گرى اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 58

هلاكت عثمان 59

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و خلافت عثمان 60

دوران خلافت حضرت امير (عليه السّلام) در مدينه 63

بيعت با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 64

بررسى علل امتناع اوليۀ على (عليه السّلام) از پذيرش خلافت و قبول بعدى 65

1. روى آوردن مردم به اميرالمؤمنين و تمام شدن حجّت 66

2. مسئوليت علما در برابر فقر مظلومان و رفاه ظالمان 66

عدم بيعت گروهى از صحابه با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 66

تبيين سياست هاى كلّى خلافت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 67

اقدامات اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در مدينه 68

ص: 4

1. بازگرداندن اموال اختلاس شده 68

2. تقسيم برابر حقوق مسلمانان 68

3. عزل فرمانروايان عثمان 68

تأمّلى در زمينۀ فرمانروايان انتخابى اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 69

4. افزايش حقوق رزمندگان 69

شورش ناكثين 71

بررسى علل و عوامل پيمان شكنى طلحه و زبير 72

1. عدم تحمّل عدالت و مساوات على (عليه السّلام) 72

2. قطع اميد از حكومت كوفه و بصره 72

3. احساس خطر از جانب بنى اميه 73

4. طمع در خلافت 73

تحريك و بسيج مردم بر ضدّ اميرالمؤمنين (عليه السّلام) از سوى عايشه 73

علل كينه ورزى عايشه نسبت به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 74

تحريك همسران پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) 75

جنگ جمل 76

اشغال بصره 76

بسيج كوفيان و پيوستن به امام (عليه السّلام) 76

وقوع جنگ و شكست خفّت بار پيمان شكنان 77

پيامدهاى جنگ جمل 78

تغيير مقرّ خلافت از مدينه به كوفه 79

سركشى قاسطين 81

سابقۀ حكومت معاويه 82

تلاش اميرالمؤمنين (عليه السّلام) براى كناره گيرى مسالمت آميز معاويه 82

جنگ صفّين 83

يوم الهرير و ليلة الهرير 84

نيرنگ عمروعاص و به نيزه زدن قرآن ها 85

توقّف جنگ صفّين و تحميل حكميت به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 86

تنظيم قرارداد آتش بس 87

پيدايش خوارج 88

نتيجۀ حكميت 89

عكس العمل اميرالمؤمنين (عليه السّلام) نسبت به نتيجۀ حكميت 90

فتنۀ خوارج و جنگ نهروان 92

عوارض جنگ نهروان 93

آخرش تلاش اميرالمؤمنين (عليه السّلام) براى بسيج مردم در رفتن به شام 93

تزلزل حكومت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 94

ص: 5

خيانت و فرار برخى رجال حكومت 94

شورش خِرّيت بن راشد ناجى 94

حملات غافل گيرانۀ عوامل معاويه به قلمرو اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 95

هجوم عمروعاص به مصر 95

هجوم ضحاك بن قيس فهرى به عراق 96

هجوم نعمان بن بشير به عين التمر 96

هجوم سفيان بن عوف غامدى به هيت و انبار 96

هجوم يزيد بن شجره رهاوى به مكه 97

هجوم بسر بن ابى ارطاة به يمن 97

شهادت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) 98

شب نوزدهم ماه رمضان 99

چگونگى شهادت 99

امامت امام حسن (عليه السّلام) 104

بيعت مردم با امام حسن (عليه السّلام) 104

نخستين اقدامات امام پس از رسيدن به خلافت 104

توطئه هاى معاويه بر ضدّ امام (عليه السّلام) 104

اعزام جاسوسان و فتنه گران به كوفه و بصره 105

توطئۀ ترور امام حسن (عليه السّلام) 105

تداوم راه اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در برابر معاويه 105

لشكركشى معاويه به عراق 106

بسيج كوفيان براى مقابله با معاويه 106

حركت امام (عليه السّلام) به سوى مدائن 107

تركيب سپاه امام حسن (عليه السّلام) 107

خيانت فرماندۀ سپاه امام 108

شورش در سپاه امام حسن (عليه السّلام) 109

صلح امام حسن (عليه السّلام) 110

اتمام حجّت امام (عليه السّلام) 110

متن قرارداد صلح 111

اشغال كوفه توسط معاويه 112

شهادت امام حسن (عليه السّلام) 113

چكيده 114

دوران امامت امام حسين (عليه السّلام) 117

حوادث پيش از واقعۀ كربلا 118

قيام حجر بن عدى 118

معرّفى يزيد به ولايت عهدى از سوى معاويه 119

ص: 6

مرگ معاويه و جانشينى يزيد 121

اعلام آمادگى كوفيان به امام حسين (عليه السّلام) براى قيام 124

فرستادن مسلم بن عقيل به كوفه 125

واقعۀ كربلا 127

دلايل قيام امام حسين (عليه السّلام) 129

چكيده 131

دوران امامت امام سجّاد (عليه السّلام) 133

افشاگرى جنايات و مفاسد بنى اميه و بيان حقّانيّت اهل بيت (عليهم السّلام) 135

فعّاليّت هاى امام سجّاد (عليه السّلام) در دوران امامت 135

خواسته هاى امام سجّاد (عليه السّلام) از يزيد 136

بنى اميه پس از مرگ يزيد 136

حوادث هولناك دوران امامت امام سجّاد (عليه السّلام) 137

1 - فاجعۀ حرّه 137

2 - فاجعۀ هتك حرمت كعبه 138

قيام هاى مرتبط با واقعۀ كربلا 138

1 - نهضت توّابين 138

2 - قيام مختار 138

موضع امام سجاد (عليه السّلام) نسبت به اين دو قيام 139

شهادت امام سجاد (عليه السّلام) 140

شاگردان امام زين العابدين (عليه السّلام) 140

چكيده 140

امامت امام باقر (عليه السّلام) 143

مقام علمى امام باقر (عليه السّلام) 144

مقابله با رأى و قياس 145

مقابله با اسرائيليات 145

تقسيم بندى دوران 250 سالۀ امامت اهل بيت (عليهم السّلام) 146

شخصيت امام باقر (عليه السّلام) 146

حاكمان معاصر با امام باقر (عليه السّلام) 147

اقدامات عمر بن عبد العزيز 147

خلافت يزيد بن عبد الملك 148

برخورد امام باقر (عليه السّلام) با خلفا 149

شهادت امام باقر (عليه السّلام) 149

امامت امام صادق (عليه السّلام) 149

قيام زيد بن على 150

موقعيت فرهنگى 150

ص: 7

نهضت ترجمه 150

وضعيت علمى امام صادق (عليه السّلام) از نظر بزرگان اهل تسنّن 151

خلفاى معاصر با امام صادق (عليه السّلام) 152

خلافت بنى عباس 152

اوّلين خليفۀ بنى عباس 154

خلافت منصور 155

دليل نپذيرفتن خلافت پيشنهادى از سوى ابوسلمه به امام 155

قيام محمد نفس زكيّه 157

قيام ابراهيم بن عبد الله 159

استقلال اندلس 159

فرزندان امام صادق (عليه السّلام) 160

مشاهير علماى عامۀ معاصر با امام صادق (عليه السّلام) 160

فرقه هاى كلامى اهل تسنّن 161

شهادت امام صادق (عليه السّلام) 161

امامت امام كاظم (عليه السّلام) 161

جانشين امام صادق (عليه السّلام) 162

خلفاى معاصر با امام كاظم (عليه السّلام) 163

خلافت مهدى عباسى 164

خلافت هادى عباسى 165

خلافت هارون الرشيد 165

هارون و برخورد با امام كاظم (عليه السّلام) 167

بازداشت و شهادت امام كاظم (عليه السلام) 169

امامت امام رضا (عليه السّلام) 171

موقعيّت امام رضا (عليه السّلام) پيش از امامت 172

آغاز امامت امام رضا (عليه السّلام) 172

علّت دوگانگى بين شيعيان 173

امامت امام رضا (عليه السّلام) در مدينه 174

خلفاى معاصر با امام رضا (عليه السّلام) 174

ولايتعهدى امام رضا (عليه السّلام) 174

بررسى اهداف مأمون از پيشنهاد خلافت و ولايتعهدى به امام رضا (عليه السّلام) 175

بررسى مسير حركت امام 176

نيشابور و حديث سلسلة الذهب 177

نقل هاى مختلف پيرامون چگونگى پيشنهاد به امام 179

دلايل عدم پذيرش خلافت توسط امام رضا (عليه السّلام) 179

بازتاب ولايتعهدى امام رضا (عليه السّلام) 180

ص: 8

ازدواج امام با خاندان خليفه به دستور خليفه 181

تربيت شاگردان از عامه و خاصه 181

مناظره و مذاكرۀ امام (عليه السّلام) با سران اديان 183

نماز عيد و استسقاى امام رضا (عليه السّلام) 184

كشتن فضل وزير مأمون 184

شهادت امام رضا (عليه السّلام) 186

حوادث مهم سياسى در عصر امام رضا (عليه السّلام) 187

اختلاف ميان امين و مأمون 187

قيام هاى دوران خلافت مأمون 188

امامت امام جواد (عليه السّلام) 189

صغر سن امام (عليه السّلام) 189

مناظرۀ امام (عليه السّلام) با يحيى بن اكثم 192

احضار امام (عليه السّلام) به بغداد 193

شهادت امام (عليه السّلام) 194

شاگردان و اصحاب امام (عليه السّلام) 195

امامت امام هادى (عليه السّلام) 197

فتوحات در زمان معتصم 199

شورش بابك 199

خلافت واثق 199

خلافت متوكّل 200

امام هادى (عليه السّلام) در سامرا 201

امام هادى (عليه السّلام) و غلات 203

امامت امام حسن عسكرى (عليه السّلام) 204

امامت امام زمان (عجّل الله تعالى فرجه الشريف) 205

نواب خاص امام زمان (عجّل الله تعالى فرجه الشريف) 206

هدف از نيابت 206

هدف غيبت 206

علائم ظهور 207

ظهور امام زمان (عجّل الله تعالى فرجه الشريف) 207

جهان در عصر ظهور 207

اعتقاد ديگر اديان به منجى 207

ص: 9

ص: 10

پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) فرمود: «لشكر اسامه را روانه كنيد و با آن بيرون رويد. خدا لعنت كند كسى را كه از لشكر او تخلّف كند». اين كلام را سه بار تكرار كرد. آن گاه از هوش رفت. همسران حضرت و حاضران به گريه و شيون پرداختند.

پس از مدتى پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) چشمان مباركش را گشود و با مشاهدۀ آن ها كه هنوز نرفته و به اسامه ملحق نشده بودند، برآشفت و احساس خطر كرد و فرمود: براى من كتف گوسفند (به عنوان كاغذ) و دواتى بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم تا پس از آن هرگز گمراه نشويد. عبد الرحمن بن ابى بكر برخاست تا دوات و كتف بياورد، عمر مانع شد و گفت: «اين مرد هذيان مى گويد و بيمارى بر او غالب شده است. كتاب خدا، ما را بس است». بين حاضران با اين سخن عمر اختلاف افتاد. بعضى موافق و برخى مخالف بودند. پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) چشم گشود، حاضران سؤال كردند كه آيا كتف و دوات بياوريم؟ پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) كه از سخنان جسارت آميز آن ها سخت آزرده خاطر شده بود، فرمود: «پس از آن حرف ها كه گفتيد...؟ نه؛ اما شما را سفارش مى كنم كه با اهل بيت من به خوبى رفتار كنيد».

آن گاه از آنان رو برگرداند و همه را از نزد خود راند و فقط على (عليه السّلام) و عباس را نگاه داشت و به على (عليه السّلام) وصيّت كرد. روز بعد حال آن حضرت وخيم تر شد. پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) به زنان حاضر فرمود برادرم را صدا كنيد. عايشه ابوبكر را خواند. چون چشم رسول خدا به او افتاد، روى برگردانيد. ابوبكر گفت اگر نيازى به من داشت، اظهار مى كرد. پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) مجدداً برادرش را خواند. حفصه، عمر را آورد. حضرت از او نيز روى برگردانيد. پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) فرمود: برادر و ياورم را بخوانيد. ام سلمه همسر ديگر پيغمبر گفت: به خدا قسم او على را مى خواهد و به جز وى كسى را قصد نكرده است.

هنگامى كه على (عليه السّلام) حاضر شد، رسول اكرم (صلّى الله عليه وآله) به او اشاره كرد نزديك بيايد. على (عليه السّلام) خود را به آن حضرت چسبانيد و مدت درازى رسول خدا سخنانى به راز به او فرمود. چون رحلت خود را نزديك ديد، به على (عليه السّلام) فرمود: «سر من را به دامن خود بگذار كه امر خدا فرا رسيده است و زمانى كه جان من بيرون آيد، آن را به روى خود بكش و به امر غسل و كفن و نماز و دفن من مشغول شو و تا هنگامى كه مرا به قبر نسپارى از من جدا مشو». سپس مدهوش گرديد تا با شيون حضرت فاطمه (سلام الله عليها) ديدگان را گشود و او را نزد خود خواست و پس از سخنانى كه غم فاطمه (سلام الله عليها) را زدود، در آغوش على (عليه السّلام) جان به جان آفرين تسليم كرد. (صلّى الله عليه وآله وسلّم).(1)ى.

ص: 13

در اين موقع يكى از انصار از قبيلۀ اوس به نام «معن بن عدى» كه با عمر رابطۀ نزديكى داشت، از اين كه امر خلافت به خزرج برسد، بيمناك شد و خود را به عمر رساند و او را از نظر انصار آگاه كرد.

از سوى ديگر ابوبكر روز وفات پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) در مدينه نبود و به خانه خود در «سُنْح» بيرون از شهر رفته بود. با انتشار خبر رحلت پيغمبر، عمر رحلت حضرت را انكار مى كرد و هر كس را كه از رحلت رسول خدا سخن مى گفت، تهديد به قتل مى كرد و مى گفت: «مردمى از منافقان مى پندارند كه رسول خدا از دنيا رفته است، چنين نيست. او نمرده، بلكه مانند موسى بن عمران كه چهل روز از چشم مردم غايب شده و سپس بازگشت، به نزد خداى خود رفته است. به خدا سوگند كه او باز مى گردد و دست و پاى آنان را كه گمان مى كنند او مرده است، قطع خواهد نمود...!»

يكى از اصحاب پيغمبر به نام ابن ام مكتوم آيۀ قرآن را بر عمر خواند كه پيغمبر مانند پيامبران گذشته است. اگر او بميرد يا كشته شود، آيا به عقب بر مى گرديد و.... عباس عموى پيغمبر نيز رحلت ايشان را تأييد كرد، ولى عمر نپذيرفت و همچنان تهديد مى كرد و رحلت رسول خدا را انكار مى نمود تا ابوبكر از طريق عايشه يا «سالم بن عبيد» از رحلت حضرت آگاه شد و خود را به مدينه رساند. عمر چون ديد ابوبكر مى آيد ناگهان آرام گرفت و تنها با سخن او بود كه رحلت نبى اكرم (صلّى الله عليه وآله) را باور كرد!

به نقلى ابوبكر در حال خطاب كردن به مردم بود كه معن بن عدى نزد عمر آمد و اجتماع سقيفه را به او خبر داد.

به هر صورت عمر و ابوبكر به همراه ابو عبيدۀ جراح و معن بن عدى خود را به سقيفه رساندند و در بحث انصار وارد شدند. عمر پرسيد چرا اجتماع كرده ايد؟ يكى گفت: «مى خواهيم براى خود اميرى انتخاب كنيم ما دين پيغمبر را يارى كرده ايم و دشمنانش را سركوب نموده ايم و اينك كه او به جوار حق رفته است، بايد زعيم و رهبرى براى خود برگزينيم كه حافظ حقوق ما باشد و شرّ دشمنان را برطرف كند. شما مهاجران را در امر رهبرى حقى نيست، زيرا كه مهمان ما هستيد و در جوار ما زندگى مى كنيد و تحت حمايت ما به سر مى بريد».

ابوبكر پس از ساكت كردن عمر، شروع به سخن كرد و گفت: خدا رسول گرامى خود را از ميان قريش برگزيد، مهاجران اوّليه به او ايمان آوردند و در همۀ ناملايمات با رسول خدا پايدارى كردند. از اين رو قريش و به ويژه مهاجران براى رهبرى اسلامى اولويت دارند. البته ما مهاجران به فضل و منقبت شما اعتراف داريم. شهر شما هجرتگاه پيغمبر است. شما دين خدا را يارى كرديد و به مهاجران پناه داديد. از اين رو مهاجران در صف اوّل و شما انصار در صف دوم قرار گرفته ايد. بنابراين رهبرى و امارت بايد با ما مهاجران باشد، و شما وزير و مشاور ما باشيد كه بدون رأى و مشورت شما كارى صورت نخواهيم داد.

حبّاب بن منذر خزرجى برخاست و رو به انصار كرد و گفت: اى مردم اتحاد شما از هم نپاشد؛ هيچ كس نمى تواند با شما مخالفت كند. مهاجران در خانۀ شما مهمان هستند و شما داراى شوكت و قدرت. شما، انصار دين خدا هستيد اگر اين ها رهبرى ما را نپذيرند، ما اميرى براى خود انتخاب مى كنيم و آنان هم اميرى براى خودشان. اگر اين را نپذيرند، آن ها را از شهر و ديار خود بيرون مى كنيم. با اين سخنان جار و جنجال زياد به وجود آمد. عمر بن خطاب برخاست و گفت: به خدا قسم دو شمشير در يك نيام نمى گنجد و دو رهبر بر يك امت نمى تواند حكومت كند. حكومت بايد در دست مهاجران قريش باشد كه از قديم شايستۀ اين مقام بوده اند.

يكى از انصار پيشنهاد كرد: بهتر آن است كه رهبرى را به نوبت بگذاريم، ابتدا يكى از انصار رهبرى را بر عهده بگيرد و بعد از مرگ او يك تن از مهاجران انتخاب شود. به همين منوال رهبرى امت را دست به دست

ص: 15

مى گردانيم تا هم نزاع برطرف شود و هم اگر امير انصارى خواست خلاف كند، مهاجران در برابرش بايستند و اگر امير مهاجر خواست برخلاف رود، انصار مانعش شوند.

ابوبكر با بيان اين نكته كه پيغمبر فرمود امامان از قريش هستند، ضمن ايجاد نوميدى در انصار، با زيركى خاصى موفق شد ميان آن ها اختلافات سابق را كه به يمْنِ هجرت پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) به فراموشى سپرده شده بود، زنده كند و انصار را دچار تفرقه نمايد. از اين رو گفت: اى انصار اگر خليفه و رهبر از ميان شما و «اوسى» باشد، قطعاً خزرجى ها و مهاجران در برابرش خواهند ايستاد، و چنانچه «خزرجى» باشد، اوسى ها و مهاجران زير بار نخواهند رفت. ابوبكر در اثبات موضع خود گفت: «ما از خويشان پيغمبريم و از شجرۀ نبوت؛ لذا خلافت از آن ماست».

در اين وقت بشير بن سعد خزرجى از رؤساى خزرج كه به سعد بن عباده حسادت مى ورزيد، از جاى برخاست و گفت: اى گروه انصار، به خدا قسم هر چند ما در جهاد با مشركان و ترويج دين داراى فضيلت هستيم، ولى اين كار را جز براى خشنودى خدا و اطاعت پيغمبر انجام نداديم. لذا شايسته نيست به مردم فخر بفروشيم... محمد (صلّى الله عليه وآله) از قريش است و خويشان او سزاوارند كه جانشين وى شوند.

ابوبكر كه ديد تيرش به هدف نشست، در پى اين سخنان گفت: اينك عمر و ابو عبيده اين جا حاضر هستند با هر كدام كه بخواهيد بيعت كنيد. عمر و ابو عبيده هماهنگ گفتند: به خدا قسم با بودن چون تو، هرگز ما به چنين كارى تن در نخواهيم داد.

اسَيد بن حضير رئيس قبيلۀ اوس با مشاهدۀ اين وضع و شنيدن سخنان ابوبكر و بشير بن سعد، در جمع اوسيان گفت: به خدا قسم اگر خزرجيان يك مرتبه حكمران شما شوند، اين برترى را بر شما ادامه خواهند داد و تثبيت مى كنند و هرگز اجازه نخواهند داد تا اوسيان سهمى در آن داشته باشند. بنابراين برخيزيد و با ابوبكر بيعت كنيد. آن گاه اوسيان همگى برخاستند و با ابوبكر بيعت كردند.

بنا به قولى بشير بن سعد (پسر عموى سعد بن عباده) پس از آن سخنان، از روى حسادت، به سوى ابوبكر رفت و اوّلين كسى بود كه با او بيعت كرد. اوسى ها كه چنين ديدند، روى رقابت سابق (كه با سخنان ابوبكر احيا شده بود) در پى او هجوم آوردند و با ابوبكر بيعت كردند. گروهى از خزرج نيز كه تحت نفوذ بشيربن سعد بودند و يا تحت تأثير سخنان او قرار گرفتند، نيز با ابوبكر بيعت كردند. هجوم انصار فريب خورده براى بيعت با ابوبكر چنان بود كه بشير بن سعد خود را سريع تر از عمر و ابوعبيده به ابوبكر رساند و سعدبن عباده بيمار، نزديك بود در اثر ازدحام مردم لگدمال شود.

وقتى كار بيعت ابوبكر قطعى شد، گروهى از انصار گفتند ما به جز على (عليه السّلام) با كس ديگرى بيعت نخواهيم كرد؛ اما صداى آن ها در هياهوى جمعيت گم شد و ديگران به آن توجه نكردند. سپس ابوبكر را به سوى مسجد آوردند تا ديگران نيز با او بيعت كنند. عمر كمر خود را بسته بود و پيش روى جمعيت مى دويد و شعار مى داد: توجه كنيد! مردم با ابوبكر بيعت كردند. آن گاه با فرياد تكبير وارد مسجد شدند.(1)د.

ص: 16

على (عليه السّلام) و عباس، عموى پيغمبر كه به غسل دادن پيغمبر مشغول بودند، صداى تكبير را از مسجد شنيدند. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) پرسيد: اين هياهو چيست؟ عباس گفت: هرگز چنين سابقه نداشته است. «براءبن عازب انصارى» هراسان درِ منزل پيغمبر را كوبيد و فرياد زد: اى گروه بنى هاشم! مردم با ابوبكر بيعت كردند. بنى هاشم با تعجّب گفتند: مسلمانان بدون ما كه نزديك ترين كسان پيغمبر هستيم، كارى انجام نمى دادند. عباس گفت: به خداى كعبه قسم آنچه را نبايد بكنند، كردند!

مهاجران و انصار ترديدى نداشتند كه خلافت نصيب على خواهد شد.(1)

نيز بود. به همين جهت آن حضرت هنگامى كه در غدير خم، مأمور به ابلاغ خلافت و امامت على (عليه السّلام) گرديد، از عكس العمل منفى مردم بيم داشت. لذا خدا به او فرمود: خلافت على را اعلام كن و بدان كه «والله يعصمك من الناس» خدا تو را از شرّ مردم حفظ خواهد كرد.

همچنين پيش تر گفتيم هنگام حركت پيغمبر به سوى «تبوك» كه على (عليه السّلام) را به جاى خود قرار داد و حديث منزلت را در شأن وى بيان فرمود كه گوياى جانشينى بلافصل او بود، همان ها كه در پى كسب قدرت پس از پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) بودند، از اين موضوع برآشفتند و درصدد ترور آن حضرت برآمدند. از اين رو به هنگام بازگشت از تبوك، شبانه در گردنه اى قصد رم دادن شتر رسول خدا و قتل آن جناب را كردند، ولى توفيق نيافتند.

اما انصار با علم و اطلاع از احاديث و سفارش هاى پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و اعتراف به صلاحيت و برترى على (عليه السّلام) و پذيرش او، چون از توطئه ها و كينه جويى هاى قريش نسبت به على (عليه السّلام) آگاه بودند، و از سوى ديگر سخن پيغمبر را در نظر داشتند كه فرموده بود پس از من به انصار ظلم ها خواهد شد، با خود گفتند اگر بنا باشد كه حق در جاى خود قرار نگيرد، كار ما تمام است؛ لذا بايد پيش از آن كه بر ما دست يابند، قدرت را به دست گيريم. پيغمبر در روزهاى آخر عمر شريفش، با حال بيمارى به احترام انصار به مسجد آمد و بر منبر سفارش آن ها را به ديگران كرد و فرمود: بعد از من با خوبان انصار نيكى كنيد و از تقصير بدان آن ها در گذريد و خطاب به انصار فرمود: پس از من با حاكمانى خودخواه روبه رو مى شويد كه حق شما را تباه مى كنند؛ بايد صبر كنيد تا روز محشر با هم ملاقات كنيم.

انصار و همۀ مردم مى دانستند اگر على (عليه السّلام) بر سر كار بيايد، عدالت برقرار خواهد ماند. بنابراين انصار چنين استنباط كردند كه زمام امور و خلافت در دست على (عليه السّلام) قرار نخواهد گرفت. از اين رو شايد بتوان به انصار حق داد كه در سقيفه جمع شوند تا فكرى براى آيندۀ خود كنند و يا حداقل اصرار نمايند اگر مهاجران قريشى بخواهند خلافت را قبضه كنند، آنان نيز براى خود اميرى تعيين نمايند؛ اما در مجموع، عمل آنان محكوم است، زيرا وظيفۀ الهى آن ها حكم مى كرد اگرچه آينده اى مبهم در انتظارشان باشد، جانشين بر حق پيغمبر را رها نكنند و تابع او باشند.(1) آن ها حتى پس از حذف خود و على (عليه السّلام) از قدرت، و سلطۀ قريش و ابوبكر بر خلافت، با وجود درخواست هاى اميرالمؤمنين (عليه السّلام) مبنى بر حمايت از او براى ايستادن در برابر غاصبان و اعادۀ حق تضييع شدۀ خود، مرعوب جوّ حاكم شدند و از مساعدت آن حضرت سرباز زدند.

در پاسخ به سؤال چهارم بايد گفت آيا مى توان پذيرفت عمر رحلت پيغمبر را باور نكرده بود؟ مسلّم است كه چنين نيست، وگرنه معنا ندارد با سخن ابوبكر فوراً از عقيدۀ خود باز گردد. برخى از محقّقان سنى معتقدند كه عمر وقتى فهميد رسول خدا از دنيا رفته است، ترسيد مبادا با يكى از انصار و يا ديگرى به عنوان جانشين پيغمبر بيعت شود و شورش درگيرد. از اين رو از روى مصلحت، رحلت آن حضرت را انكار كرد.(2) جاى سؤال است كه چرا با ورود ابوبكر، عمر فوراً ساكت شد و از عقيده و تهديد خود باز ايستاد؟ آيا با ورود ابوبكر خطر شورش و تصاحب قدرت مرتفع شده بود؟ بديهى است عمر با اين جوسازى كه به وجود آورد، مى خواست مردم2.

ص: 18

را در شك و ترديد عروج و يا رحلت پيغمبر نگه دارد تا رفيقش از سنح برسد و خلافت را طبق خواستۀ قبلى و قلبى خود به دست گيرند.

در پاسخ به سؤال پنجم كه چگونه ابوبكر برندۀ منازعۀ قدرت شد، اكثر محقّقان تاريخ اسلام بر اين باورند كه آتش تعصّبات قبيله اى و رقابت هاى بين آن ها كه در دوران نبوت به ظاهر خاموش شده بود، پس از رحلت رسول خدا از زير خاكستر شعله ور شد و كار خود را كرد و ابوبكر و عمر با زيركى نه تنها انصار را از حوزۀ منازعه دور كردند، بلكه تيره هاى سرشناس قريش را نيز كنار زدند. اجتماع انصار در سقيفه، خود بر مبناى عصبيت قبيله اى بود، چرا كه غير خود را نمى خواستند. همچنين پيشگامى اوسيان در بيعت با ابوبكر نيز از همين تعصّب برمى خاست، زيرا پس از يادآورى دشمنى ديرينۀ آن ها توسط ابوبكر، براى اين كه خزرجى به خلافت نرسد و از روى مخالفت با آن ها، به بيعت با ابوبكر راضى شدند. سخنان ابوبكر و عمر در سقيفه و تأكيد بر برترى قريش نيز بر همين مبناست.

از سوى ديگر رقابت هاى طايفه اى ميان تيره هاى برجسته و مهم قريش كه زير بار يكديگر نمى رفتند، قبول رهبرى ابوبكر را كه مردى از تيرۀ كم اهمّيّت «بنى تيم بن مره» قريش بود، آسان تر ساخت. زيرا بنى تيم بن مره و همچنين «بنى عدى» (قبيلۀ عمر) به واسطۀ موقعيّت غير مهمشان در ميان طوايف قريش، هرگز در تعارضات سياسى و جنگ قدرت طايفه هاى برتر قريش، درگير نبودند. مهاجران نيز از امكان استيلاى انصار در صورت درگيرى ميان طوايف رقيب قريش بيمناك بودند. از اين رو در نظر آن ها ابوبكر بهترين نامزدى بود كه امكان اتفاق نظر بر او وجود داشت.(1)

بنا به اين تحليل، چه، ابوبكر از پيش، از سوى حزب قريش انتخاب شده باشد و يا اتحاد مثلث، خودشان ابتدا او را مطرح كرده و سپس قريش پذيرفته باشد، آنچه مسلّم است، به لحاظ كثرت احاديث نبوى و مسلّم بودن جانشينى على (عليه السّلام)، مطرح كردن ابوبكر به اين سادگى ها امكان نداشت. اما انصار با اشتباهى كه مرتكب شدند و در واقع با اجتماع خود در سقيفه، زمينه اى بسيار مساعد براى آن اتحاد مثلث ايجاد كردند تا به هدف خود جامۀ تحقّق بپوشانند و بتوانند ابوبكر را مطرح كنند و به خلافت برسانند.(2)د.

ص: 19

ص: 20

اين بود كه آنان تطميع شدند و به يارى با ابوبكر شتافتند.(1)

از سوى ديگر حضرت على (عليه السّلام) هنوز از غسل و تكفين فارغ نشده بود كه به آن حضرت خبر دادند امر خلافت خاتمه يافت. ابتدا مهاجران و انصار به منازعه پرداختند، ولى كار خلافت سرانجام بر ابوبكر قرار گرفت و جز معدودى از خزرج همه با او بيعت كردند. على (عليه السّلام) پرسيد: دليل انصار بر حقّانيت خود به خلافت چه بود؟ عرض كردند: چون نبوت در قريش بود، آن ها نيز مدّعى شدند كه امامت بايد در انصار باشد. همچنين خدمات و فداكارى هاى خود را در مورد پيغمبر و مهاجران حجت مى دانستند. حضرت فرمود: مگر انصار فراموش كرده اند كه پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) بارها مهاجران را مورد خطاب قرار مى داد و سفارش انصار را مى كرد و مى فرمود: انصار را عزيز بداريد و از بدان آن ها درگذريد. اين فرمايش دليل آن است كه انصار را به مهاجران سپرده است. بنابراين اگر انصار شايستۀ خلافت بودند، مورد توصيه و سفارش قرار نمى گرفتند، بلكه پيغمبر مهاجران را به آن ها توصيه مى فرمود. آن گاه فرمود مهاجران چگونه استدلال كردند؟ گفتند: سخن بسيار گفتند و در پايان اظهار داشتند ما از شجرۀ رسول خدا هستيم و به كار خلافت از شما سزاوارتريم. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: آن ها به درخت نبوت استدلال كردند و خود را ذى حق دانستند در حالى كه ميوۀ آن (يعنى على) را تباه ساختند.(2)

غاصبان خلافت متوجه شدند كه على (عليه السّلام) حاضر نيست خلافت ابوبكر را به رسميت بشناسد و گروهى از بزرگان اصحاب نيز به پيروى از آن حضرت، خلافت ابوبكر را نمى پذيرند. اين افراد عبارت بودند از: سلمان فارسى، ابوذر غفارى، مقدادبن عمرو، عمّار ياسر، براء بن عازب، ابى بن كعب، خالد بن سعيد، حذيفة بن يمان، ابوالهيثم بن التيهان، عبادة بن صامت، عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس و زبير بن عواّم.(1)

همچنين در آغاز دو تيرۀ مهم از قريش نيز، حاضر به قبول خلافت ابوبكر نبودند. بنى اميه در غياب ابوسفيان، بزرگ خود كه در سفر بود، در خانۀ عثمان بن عفّان اجتماع كردند، و بنى زهره در منزل عبدالرحمان بن عوف از سركردگان خود عليه انتخاب ابوبكر موضع گرفتند. عمر به محض اطلاع از اين امر، به سراغ عثمان و عبدالرحمان بن عوف رفت و با مذاكراتى كه صورت داد، عثمان و عبدالرحمان نه تنها خود بيعت كردند، بلكه قبيله هاى خويش را نيز به بيعت با ابوبكر فرا خواندند.(2)

نگاهى به مخالفت بنى اميه و بنى زهره با خلافت ابوبكر مى رساند كه اشرافيت قريش ابتدا حاضر به قبول ابوبكر از تيرۀ پست نبود و پايين تر از شأن خويش مى دانست كه تحت رهبرى او قرار گيرد. اما با توجه به حوادث بعدى تاريخ اسلام به ويژه شوراى تعيين خليفۀ ساختۀ عمر، كه اين دو تن، عضو شوراى شش نفرى شدند و عبدالرحمان در واقع داراى دو حق رأى گرديد، نشان مى دهد كه عمر قطعاً در مذاكرات خود با آن ها وعدۀ گردش خلافت در تيره هاى مختلف قريش را داده و با اين تطميع آنان را حاضر به قبول خلافت ابوبكر كرد.

اما مخالفت على (عليه السّلام) و اصحابش بر خلاف ديگران كه تعصب و تفاخر قبيله اى را مدّنظر داشتند، داراى بُعد اعتقادى بود. غاصبان خلافت چون دريافتند على را نمى توان راضى كرد، سعى كردند تا عموى او را به سبب قرابت به پيغمبر بفريبند و از على (عليه السّلام) جدا كنند. از اين رو ابوبكر، عُمَر و ابوعبيدۀ جراح و مغيره بن شعبه را طلبيد و از آنان در اين رابطه نظرخواهى كرد. هر سه به اتفاق آراء نظر دادند بايد با عباس ملاقات كنى و سهمى از خلافت براى او و فرزندانش قايل شوى. هر گاه عباس از على به تو روى آورد، از ناحيۀ على آسوده خاطر خواهى شد.

ابوبكر اين نظر را پسنديد و شبانه به اتفاق همين سه نفر به ديدار عباس رفتند. ابوبكر در سخنانى پس از ذكر مقدمات، گفت: پيغمبر به هنگام رحلت كار مردم را به خودشان واگذار كرد تا آنچه را براى خود صلاح بدانند، اختيار كنند. آن ها مرا بر خودشان فرمانروايى دادند... گزارش هايى به من مى رسد كه بر خلاف وحدت جامعه، گروهى زبان به انتقاد گشوده و به اتكاى شما به من ايراد مى گيرند و فقط در پناه آبروى اجتماعى شماست كه دست به اين حركت و بدعت مى زنند. لذا يا با مردم هماهنگ شويد، و يا آنان را از خيال خامى كه دارند منصرف كنيد. اينك آمده ايم كه براى تو سهمى از خلافت در نظر بگيريم تا خود و فرزندانت از آن بهره مند گرديد، زيرا تو عموى پيغمبر هستى. مردم با اين كه موقعيت تو و رفيقت (منظور على است) را مى دانستند، كار خلافت را از شما برگردانيدند. اى بنى هاشم! آرام باشيد كه رسول خدا از آنِ ماست و تنها شما اختصاص به آن حضرت نداريد!6.

ص: 24

سپس عمر اضافه كرد: تصوّر نكنيد آمدن ما نزد شما، به سبب احتياج ما به كمكتان و هماهنگى با شماست؛ خير، بلكه دوست نداريم در كارى كه مسلمانان اتفاق كرده اند، نواى مخالفت از شما شنيده شود. چرا كه زيان اين كار به شما و آنان خواهد رسيد.

عباس در پاسخ ابوبكر پس از حمد و ثناى خدا گفت:... خداى تعالى با نعمت وجود پيغمبر بر امت او منت گذاشت تا آن كه وى را به نزد خود فرا خواند و (به نظر شما) كار مسلمانان را به خودشان واگذاشت تا حق را بيابند و انتخاب كنند، نه آن كه با گمراهى از حق به سوى ديگر روند. اگر تو اين حق را به نام پيغمبر گرفته اى، حق ما را غصب كرده اى، و چنانچه به نام اصحاب چنين حقى براى خود قايلى (يعنى آن ها تو را انتخاب كرده اند)، ما نيز از اصحاب پيغمبر خداييم و در كار تو قدمى پيش نگذاشته و حتى از آن ناراضى هستيم. بنابراين اگر به وسيلۀ مؤمنان، اين كار براى تو واجب آمده و سزاوار آن شده اى، چون ما رضايت نداده ايم واجب و ثابت نخواهد بود. اين چه تناقضى است كه از يك طرف مى گويى گروهى بر من اعتراض مى كنند، و از طرف ديگر ادعا دارى كه تو را انتخاب كرده اند. از يك سو خود را خليفۀ پيغمبر مى دانى و از سوى ديگر مى گويى پيغمبر كار مردم را به خودشان واگذار كرد تا كسى را بر خود امام كنند. اما آنچه گفتى كه سهمى به من واگذار مى كنى، اگر آنچه را مى دهى، از آنِ مؤمنين است، چنين اختيارى ندارى و اگر حق ماست، بايد تمام حق را بدهى. ما به گرفتن قسمتى از حق خود راضى نخواهيم بود. حال تو آرام باش كه رسول خدا از درختى است كه ما شاخه هاى آن، و شما سايه نشين آن هستيد.(1)

گفت تا از على بيعت نگيرى پايه هاى خلافت تو محكم نخواهد شد، لذا مصلحت آن است كه او را احضار كنى و از او بيعت بگيرى تا بقيۀ مدافعان نيز بيعت كنند.

ابوبكر، خالد بن وليد و عبدالرحمان بن عوف را همراه با عمر به خانۀ حضرت زهرا فرستاد و آن ها منظور خود را به على (عليه السّلام) اعلام داشتند. حضرت سخن آن ها را نپذيرفت و از ورود آن ها به منزل جلوگيرى كرد. ابوبكر پس از اين ماجرا به عمر مأموريت داد كه همه را از خانۀ فاطمه (سلام الله عليها) بيرون آورد و اگر مقاومت كردند با آن ها بجنگد.

عمر همراه با گروهى، در حالى كه شعلۀ آتشى با خود داشت رو به خانۀ فاطمه (سلام الله عليها) نهاد و آنان را به بيرون آمدن فرا خواند، ولى آن ها اعتنايى نكردند. عمر گفت: قسم به خدايى كه جان عمر در دست اوست، اگر بيرون نياييد خانه را با اهل آن آتش خواهم زد.

به او گفتند: فاطمه (سلام الله عليها) در اين خانه است. گفت: باشد!

حضرت فاطمه (سلام الله عليها) بر در خانه با او روبه رو شد و فرمود: اى پسر خطاب! آيا تو هستى كه مى خواهى خانۀ ما را آتش بزنى؟ عمر گفت: آرى اين كار، آنچه را كه پدرت آورده محكم تر مى كند، و با اين كه مى دانم رسول خدا هيچ كس را به اندازۀ تو دوست نداشت، اين حقيقت مرا از قصدم باز نمى دارد. اگر اين چند نفر در خانۀ تو اجتماع كنند، دستور خواهم داد در خانه را به روى تو آتش بزنند. سرانجام در باز شد. عمر خواست وارد خانه شود، ولى حضرت زهرا (سلام الله عليها) جلوى او را گرفت.(1)

ابن قتيبۀ دينورى از مورخان قديمى سنى در كتاب الامامة و السياسة خود شرحى از اقدام غاصبان خلافت براى گرفتن بيعت از اميرالمؤمنين (عليه السّلام) آورده است كه اين بيان در نوع خود (و در ميان مورخان سنى) كم نظير و يا بى نظير است. وى مى نويسد:

ابوبكر پس از تحقيق متوجه شد گروهى از بيعت با او خوددارى كرده اند و در خانۀ على كرّم الله وجهه اجتماع نموده اند. پس عمر را به سراغ آن ها فرستاد. عمر به خانۀ على (عليه السّلام) آمد و آن ها را صدا زد، ولى ايشان از بيرون آمدن خوددارى مى كردند. عمر گفت هيزم بياوريد! سوگند به كسى كه جانم در دست اوست، بايد از اين خانه خارج شويد و يا خانه را با اهلش خواهم سوزاند. به او گفته شد: اى اباحفص! فاطمه در اين خانه است. گفت: اگرچه او در آن خانه باشد... آن گاه فاطمه (سلام الله عليها) بر در خانه ايستاد و فرمود: به ياد ندارم كه با گروهى بد كردارتر از شما روبه رو شده باشم. بدن پيغمبر خدا را نزد ما رها كرديد و ما را با پيكر آن حضرت تنها گذاشتيد و بدون صلاح انديشى با ما به غارت خلافت پرداختيد و آن را براى خود به پايان برديد و با ما مشورت نكرديد و حق ما را رعايت ننموديد.

پس عمر نزد ابوبكر بازگشت و به او گفت: چرا اين مردى كه از بيعت تو سرپيچى مى كند را دستگير نمى كنى؟ ابوبكر به قنفذ غلام عمر گفت: برو و به على بگو تا نزد من آيد. قنفذ نزد على رفت. آن حضرت به او فرمود: چه مى خواهى؟ گفت: جانشين رسول خدا با تو كار دارد.د.

ص: 26

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: چه زود به پيغمبر دروغ بستيد. قنفذ بازگشت و سخن آن حضرت را به ابوبكر ابلاغ كرد. ابوبكر مدتى طولانى گريست. عمر مجدداً گفت به اين متخلّف از بيعت مهلت مده. ابوبكر به قنفذ گفت: سوى على برو و به او بگو خليفۀ خدا از تو مى خواهد با او بيعت كنى.

قنفذ پيغام را ابلاغ كرد. على (عليه السّلام) فرمود: سبحان الله، چيزى را ادعا كرده كه شايستۀ آن نيست.

قنفذ بازگشت و پاسخ على (عليه السّلام) را به ابوبكر رساند. ابوبكر بسيار گريه كرد.

آن گاه عمر به همراه عده اى به در خانۀ فاطمه (سلام الله عليها) آمد و در زد. چون فاطمه (سلام الله عليها) صداى آن ها را شنيد با فرياد گفت: اى پدر! اى رسول خدا! ما پس از تو از پسر خطاب و پسر ابى قحافه (ابوبكر) چه ها ديديم! مردم تا صداى فاطمه و گريۀ او را شنيدند، گريه كنان بازگشتند و نزديك بود (از شدت غم) دل هايشان شكافته شود و جگرهايشان پاره پاره گردد؛ اما عمر با تعدادى ماندند و على (عليه السّلام) را از خانه بيرون آوردند و به نزد ابوبكر بردند و در آن جا به او گفتند: بيعت كن! على (عليه السّلام) فرمود: اگر بيعت نكنم چه مى شود؟ گفتند: به خداى يكتا سوگند گردنت را مى زنيم. فرمود: در اين صورت بندۀ خدا و برادر پيغمبرش را مى كشيد. عمر گفت: بندۀ خدا آرى، ولى برادر پيغمبرش نه! ابوبكر ساكت بود و حرفى نمى زد. عمر به او گفت: در بارۀ على دستورى نمى دهى؟ ابوبكر گفت: تا فاطمه در كنار اوست، او را به انجام كارى وادار نمى كنم.

آن گاه امام على (عليه السّلام) كنار قبر پيغمبر خدا رفت و در حالى كه صيحه مى زد و مى گريست، پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) را صدا زد و عرض كرد: اِبْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كادُوا يَقْتُلُونَنِي؛(1) اى پسر مادرم! اين گروه مردم مرا خوار و زبون داشتند و نزديك بود مرا بكشند.(2)

منابع سنى راجع به حوادث بعد از تهديد عمر سكوت كرده اند. در احاديث و منابع شيعه آمده است كه با مقاومت حضرت زهرا (سلام الله عليها) درِ خانه را آتش زدند و سپس وارد منزل شدند، و حضرت فاطمه (سلام الله عليها) را كه در پشت در قرار داشت و با ناله و استغاثه در برابر آنان مقاومت مى كرد، با تازيانه و پشت شمشير مورد حمله قرار دادند، و پهلو و بازويش را مضروب ساختند. پس از آن على (عليه السّلام) را فوراً محاصره كردند و در حالى كه بازوان او را بسته بودند، كشان كشان به جانب مسجد مى بردند، كه حضرت زهرا (سلام الله عليها) پيش رفت و جامۀ او را محكم گرفت و مانع شد. وقتى ديدند زهرا (سلام الله عليها) دست از حضرت امير (عليه السّلام) برنمى دارد، به دستور عمر به قدرى با تازيانه به دست او زدند تا بازويش كبود شد. در ازدحام جمعيت، دختر پيغمبر خدا، ميان در و ديوار قرار گرفته بود و چنان بر پهلويش فشار وارد شد كه پهلو را شكست و طفلى كه در شكم داشت سِقْط شد.

حضرت زهرا (سلام الله عليها) وقتى به خود آمد، متوجه شد على (عليه السّلام) را به مسجد برده اند و جان او در معرض خطر است. لذا با تن خسته و پهلوى شكسته، خود را به مسجد رساند و در جمع مردم فرمود: «دست از پسر عمويم برداريد وگرنه به خدا سوگند گيسوانم را پريشان كرده و به درگاه خدا بر شما نفرين مى كنم». سپس همراه حسن و حسين (عليهماالسّلام) به سوى قبر پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) براى نفرين5.

ص: 27

حركت كرد. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به سلمان فرمود: دختر پيغمبر خدا را درياب و از نفرين كردن منصرف كن. سلمان خدمت حضرت زهرا (سلام الله عليها) رسيد و عرض كرد: اى دختر پيغمبر! پدرت، رحمت براى جهانيان بود از نفرين منصرف شو. حضرت فاطمه (سلام الله عليها) فرمود: اى سلمان بگذار تا دادِ خود را از اين ستمكاران بگيرم. سلمان عرض كرد: اى دختر پيغمبر خدا، على (عليه السّلام) مرا خدمت شما فرستاده و امر كرد تا به منزل بازگرديد. حضرت زهرا (سلام الله عليها) وقتى امر على (عليه السّلام) را شنيد، فرمود: چون او دستور داده است، اطاعت مى كنم و شكيبايى را پيشه مى سازم.(1)

به گفتۀ ابوبكر جوهرى از علماى اهل تسنن كه ابن ابى الحديد معتزلى آن را نقل كرده است، مهاجمان حدود سيصد نفر رجّاله بودند، و عمر و خالد وليد پيشاپيش آن ها قرار داشتند. وقتى بدان گونه على (عليه السّلام) را به مسجد آوردند، در حالى كه ابوبكر روى منبر پيغمبر نشسته بود، عمر به على (عليه السّلام) گفت: با خليفۀ رسول الله بيعت كن. حضرت فرمود: اگر بيعت نكنم چه خواهيد كرد؟ عمر گفت: تو را خواهيم كشت. اميرالمؤمنين فرمود: آيا برادر پيامبر خدا را مى خواهيد بكشيد؟ عمر گفت: بنده خدا آرى، ولى برادر پيغمبر نه! دست از تو بر نخواهيم داشت تا بيعت كنى.(2)

على (عليه السّلام) به عمر فرمود: پستان خلافت را بدوش، كه نيمى از آن تو است. بنيان حكومت ابوبكر را محكم گردان تا فردا خلافت را به تو بسپارد. به خدا قسم گفتارت را نمى پذيرم و از تهديدت باكى ندارم. ابوبكر گفت: اى ابوالحسن آرام باش. ما بر تو سخت نمى گيريم و اجبار نمى كنيم. عمر هم ساكت شد. در اين جا ابوعبيده جراح به على (عليه السّلام) گفت: اى پسر عمو، پيوند تو را با رسول خدا انكار نمى كنيم و سوابق و خدمات تو را فراموش نخواهيم كرد. تو جوان هستى و مردم در برابرت خاضع نمى شوند؛ مخصوصاً قريش كه از تو كينه ها دارند.(3)

در اين برخورد بود كه على (عليه السّلام) از غاصبان خلافت پرسيد: شما چگونه انصار را مجاب و قانع كرديد كه خلافت به آن ها نمى رسد؟ عمر گفت: به سبب برترى قريش بر ساير عرب، مهاجران بر انصار، و نزديكى و خويشاوندى ما نسبت به شخص پيغمبر (صلّى الله عليه وآله). على (عليه السّلام) فرمود: من نيز به اين استدلال مى كنم، با اين كه دلايل ديگرى نيز دارم. اگر شما به علت خويشاوندى با رسول خدا، بر انصار سبقت گرفتيد، همه مى دانند كه من از تمام عرب به آن حضرت نزديكترم؛ من پسر عمو، داماد و پدر دو فرزند پيغمبر مى باشم.1.

ص: 28

آن گاه اميرالمؤمنين رو به مردم كرد و فرمود: اى مهاجران، از خدا بترسيد و خلافت و حكومت پيغمبر را از خاندانش كه خدا در آن قرار داده است، بيرون نبريد. به خدا سوگند ما اهل بيت به اين مقام از شما سزاوارتريم. از هواى نفس خود پيروى نكنيد كه از راه حق دور مى افتيد. سپس بدون اين كه بيعت كند به خانه بازگشت.(1)

بنابر مشهور اميرالمؤمنين (عليه السّلام)، تا همسر عاليقدرش حضرت زهرا (سلام الله عليها) زنده بود، با ابوبكر بيعت نكرد. بيش تر منابع سنى اين مدت را شش ماه و ساير منابع اسلامى سه ماه ذكر كرده اند. بنا به نقل برخى مورّخان، على (عليه السّلام) با ابوبكر بيعت نكرد، تا آن كه ارتداد و شورش اعراب بالا گرفت. در آن موقعيت على (عليه السّلام) ناگزير در خانه خود با ابوبكر بيعت كرد. در پى بيعت آن حضرت، ساير بنى هاشم نيز با كراهت با خليفه بيعت كردند.(2)

و درخواست نمودى تا از يار رسول خدا (ابوبكر) دست بردارند، ولى به غير از چهار، پنج نفر كسى خواستۀ تو را اجابت نكرد...»(1).

امام باقر (عليه السّلام) مى فرمايد: موقعى كه مردم با ابوبكر بيعت كردند (و حاضر نشدند على را يارى كنند و آن حضرت بدون ياور ماند)، اميرالمؤمنين (عليه السّلام) از ادّعاى خلافت دست برداشت. چرا كه بيم داشت مسلمانان يك باره به سوى بت پرستى باز گردند و نداى حق «لا إله الا الله» و «محمد رسول الله» فراموش گردد...؛ على (عليه السّلام) از آن رو در برابر آن ها قيام نكرد كه ياور نداشت.(2)

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در خطبه اى پيرامون عكس العمل در برابر غصب خلافت، پس از در خواست صبر و شكيبايى بر اين مصيبت بزرگ، مى فرمايد: «... نگريستم و انديشيدم، ديدم به غير از خاندانم كسى براى من باقى نمانده است، راضى نشدم كه آن ها كشته شوند. پس آب را در حالى كه استخوان در گلو داشتم، نوشيدم، و براى فرو نشاندن خشم به چيزى تلخ تر از حنظل، و به تيغى برنده تر از كارد بر دل، صبر كردم»(3).

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) پس از تنها ماندن، در حقيقت با عدم بيعت با ابوبكر، نامشروع بودن خلافت او را آشكار ساخت و اين نكته را به مسلمانان رساند كه خويشان و نزديكان پيغمبر اسلام به دليل عدم مشروعيت ابوبكر، از خلافت او ناراضى هستند.

عمر كه موقعيت و ارادۀ ابوبكر را متزلزل ديد، (به قولى پس از سه روز خانه نشينى ابوبكر) با گروهى مسلّح به سراغ ابوبكر رفت و او را با شمشيرهاى برهنه همراهى كردند و به مسجد آوردند و بر منبر پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) نشاندند. سپس عمر در اجتماع مردم سوگند خورد چنانچه بار ديگر كسى از آن سخنان بگويد، او را به قتل خواهد رساند. بدين ترتيب خلافت ابوبكر با اين اقدام عمر تثبيت شد.(1)

متأسفانه مردمى كه شاهد احتجاج ياران على (عليه السّلام) و ابوبكر بودند و محكوميت او را به عينه مشاهده كردند، در حمايت از على (عليه السّلام) تكان نخوردند. علت اين امر در حقيقت اثرات القاى شبهه از سوى عمر در جوانى و ناپختگى على (عليه السّلام) و كشتار بزرگان عرب توسط او، و نيز قبيح شمردن شكستن بيعت با ابوبكر بود. يعنى بيش تر آنان تصور مى كردند كه با وجود حقّانيّت و برترى امير المؤمنين (عليه السّلام)، نظر به اين كه ابوبكر سريع عمل كرد و با او بيعت به عمل آمد، كار تمام است و شكستن بيعت كارى خلاف مى باشد.

بايد ديد ابوسفيان با چه انگيزه هايى اين گونه در احقاق حق على (عليه السّلام) سخن مى گفت و آن حضرت نيز كه به در خانۀ مردم و اصحاب جنگ بدر مى رفت و از آنان استمداد مى كرد، چرا به ابوسفيان جواب رد داد؟

آنچه مسلّم است ابوسفيان تا پاى جانش در ميان نبود، به پيغمبر ايمان نياورد و بنا بر نظرى حتى تا پايان عمر در باطن مسلمان نشده بود؛ از اين رو در دفاع از على (عليه السّلام) انگيزۀ دينى و الهى نداشته است. در حقيقت ابوسفيان كه به هنگام غصب خلافت در مدينه نبود تا از نمد خلافت براى خود و فرزندانش كلاهى در نظر گيرد، روى خصلت هاى جاهلى و اشرافى قريشى عار داشت كه زير بار خلافت ابوبكر از تيرۀ پستى برود. على (عليه السّلام) و بنى هاشم هرچند كه سابقۀ دشمنى با آن ها داشتند، به واقع نزديك ترين تيرۀ قريشى به بنى اميه به حساب مى آمدند؛ و حكومت بنى هاشم براى آن ها نيز افتخار ايجاد مى كرد. با اين تعبير در مى يابيم انگيزۀ مخالفت ابو سفيان با ابو بكر و حمايت او از على (عليه السّلام) از سويى تعصّب قبيلگى است؛ زيرا چند نسل منصب ها و افتخارات قريش در فرزندان عبدمناف يعنى بنى هاشم و بنى اميه بوده است؛ حال با خلافت ابوبكر، مهم ترين و ارزشمندترين افتخارات (خلافت) از كف آن ها به در مى رود. از سوى ديگر ابوسفيان و اولادش كه حتى در دوران به اصطلاح اسلام آوردن خود، درصدد نابودى دين پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و محو نام مقدّس او بودند، با سخن حق دفاع از على (عليه السّلام)، مى خواست تفرقه و دو دستگى و در نهايت جنگى خونين را ميان مسلمانان پديد آورد تا پس از تحليل رفتن آن ها، او به اهداف و آمال خويش دست يابد.

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) با علم بر اين نكات بود كه حاضر به قول حمايت او نشد. پاسخ آن حضرت كه «اگر چهل مرد با اراده داشتم...» در واقع كنايه اى است به ابوسفيان كه تو از آنان نيستى. ابوسفيان با اين كه از على (عليه السّلام) نااميد شد، با ابوبكر بيعت نكرد تا اين كه به پيشنهاد عمر، ابوبكر با دادن اموالى او را از خود خشنود ساخت و بيعت كرد. به نقلى ديگر ابوسفيان تا ابلاغ فرماندهى سپاهى را كه به سوى شام مى رفت، به نام فرزندش «يزيد» نگرفت، بيعت نكرد.(1)

مصالحه كردند كه بر دين خود باقى باشند و بدون خون و خونريزى سيادت و سلطۀ اسلام را بپذيرند و در عوض نيمى از اراضى و محصول خود را به آن حضرت واگذار كنند. طبق آيۀ ششم سورۀ حشر، آنچه از اموال و املاك دشمن كه بدون رنج مسلمانان و جنگيدن آن ها به دست آيد، به خدا و پيغمبر تعلّق دارد؛ برخلاف غنايم جنگى كه پيغمبر فقط در خمس آن تصرّف دارد. بنابراين فدك از «انفال» به حساب مى آمد و از اين رو پيغمبر مالك آن بود. آن حضرت نيز فدك را پس از نزول آيۀ وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ به عنوان حق «ذى القربى» به حضرت زهرا (سلام الله عليها) بخشيد.

پس از رحلت پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله)، ابوبكر تمام املاك خالصه و سهم خمس را در اختيار گرفت و كفالت آن ها را به ابوعبيدۀ جراح واگذار كرد، و وكيل و عامل حضرت زهرا (سلام الله عليها) را از فدك اخراج كرد و آن را متصرف شد.

حضرت فاطمه (سلام الله عليها) به دادخواهى آمد و حق خود در فدك را مطالبه كرد. ابوبكر در پاسخ حديثى مجعول آورد كه پيغمبر فرموده است: «ما پيغمبران ارث باقى نمى گذاريم و آنچه از ما بماند، صدقه است». حضرت زهرا (سلام الله عليها) در سخنان مشهور خود در مسجد و در حالى كه ابوبكر بر منبر پيغمبر نشسته بود، از جمله فرمود: اى پسر ابى قحافه! آيا در كتاب خدا آمده است كه تو از پدرت ارث مى برى اما من از پدرم ارث نمى برم؟ آيا بر پدرم بهتان مى زنى؟ مگر قرآن نمى فرمايد: وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ (سليمان از پدرش داود ارث برد)، و زكريا به خدا عرض مى كند فرزندى به من موهبت كن كه از من و اولاد يعقوب ارث ببرد.

ابوبكر از فاطمۀ زهرا (سلام الله عليها) خواست براى اثبات ادعاى خود شاهد بياورد. آن حضرت، على (عليه السّلام) و امّ ايمن خدمتكار پيغمبر و به نقلى حسن و حسين (عليهماالسلام) را به عنوان شاهد آورد، اما ابوبكر و عمر شهود را كافى ندانسته و ادعاى دختر رسول خدا را رد كردند.(1)

اما عكس العمل حضرت صديقۀ كبرى، گذشته از اين كه بايد در برابر هر ظلمى ايستادگى كرد، دلايل ديگرى نيز داشت. اگرچه اين خاندان مقدس هيچ تعلّق خاطرى به دنيا و مظاهر آن نداشتند، ولى اصرار آن حضرت براى اثبات حق، در حقيقت گرفتن اعتراف از دشمن در موضوع اساسى غصب خلافت بود. دختر پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) چنانچه سخن خود را به اعتبار عمل پيغمبر به كرسى مى نشاند، به سهولت مى توانست از همان راه، خلافت غصب شدۀ جانشين و وصى رسول خدا را ادعا كند و غاصبان را منفعل سازد.

اين نكته از نظر غاصبان مخفى نماند. لذا هنگامى كه دختر پيغمبر اكرم (صلّى الله عليه وآله) كه خدا هر گونه پليدى را طبق آيۀ تطهير از او برطرف ساخته است، سخنى بر زبان مى آورد كه جز حقيقت نيست، ابوبكر از او بدون شاهد نمى پذيرد. جسارت ابوبكر از آن جا ناشى شد كه اگر در اين مورد سخن فاطمه (سلام الله عليها) را تصديق مى كرد، بايد در ساير موارد به ويژه در امر مهم خلافت نيز تصديق مى كرد.(1)

مؤمن رنج مى كشد تا بميرد. ديدم صبر كردن نشانۀ خردمندى است. پس صبر كردم در حالى كه گويى در چشمانم خار، و در گلويم استخوان بود و ميراث خود را تاراج رفته مى ديدم.(1)

با اين حال آن حضرت در نمازها و جماعت ها حاضر مى شد و چنانچه از او نظر مى خواستند، به خاطر اسلام و دين پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) از راهنمايى آنان كوتاهى نمى كرد. آنچه قابل توجه است بركنار بودن بزرگ ترين سردار غزوات پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) در جنگ هاى مهم پس از رسول اكرم (صلّى الله عليه وآله) و خانه نشينى اوست. علت آن، گذشته از اين كه پيغمبر فرموده بود على هميشه امير است و هيچ گاه مأمور و فرمانبردار نيست، بيم غاصبان خلافت از فرماندهى آن حضرت و تحت فرمان داشتن قواى نظامى توسط او نيز بود.

همچنين به رسميت نشناختن خليفۀ غاصب، ضمن اعلام مخالفت نزديك ترين كسان پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) با مدعى جانشينى او، انزواى از حكومت ابوبكر و عدم حضور در صحنۀ سياست سلطه گران را نيز ايجاب مى كند. همان گونه كه گذشت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بارها براى براندازى خلافت غاصبانه در همان روزهاى آغازين اقدام كرد، اما به سبب نداشتن مدافعان واقعى و در حد قابل توجه، نتوانست در احقاق حق خود موفق شود. مضافاً به اين كه شورش مرتدّين و داعيان نبوت نيز اساس اسلام را تهديد مى كرد. اين نكته عامل مهمى براى سكوت و كنار آمدن مصلحتى على (عليه السّلام) با خلافت غاصبانه بود.ه.

ص: 36

عمر نيز در دوران خلافت خود صريحاً اعلام كرد: بيعت با ابوبكر خطابى بيش نبود، خدا ما را از شر آن حفظ كرد. هر كس به مانند چنين خطايى برگردد، او را بكشيد و هر كس بدون مشورت با مسلمانان، با ديگرى بيعت كند، كارى منكر و خطا انجام داده و هر دو بايد كشته شوند.(1)

در سال 20، مصر كه سرزمين وسيع و با سابقۀ تمدنى ارزشمند بود و در آن ايام يكى از ايالات امپراتورى روم به حساب مى آمد، توسط عمر و عاص فتح شد.

در سال 21 يزدگرد ساسانى تمام توان خود را بسيج كرد و در يك نبرد سرنوشت ساز در نهاوند برابر مسلمانان ايستاد. در اين نبرد بزرگ مسلمانان موفق به در هم شكستن سپاه يزدگرد شدند. با اين شكست در حقيقت امپراتورى ساسانى از هم پاشيد. يزدگرد فرارى شد و كوشش هايش براى مقاومت ديگرى در برابر مسلمانان به نتيجه نرسيد و سرانجام در مرو كشته شد.

چون پس از اين پيروزى قدرت مركزى ساسانيان درهم شكست و ديگر سپاهى تحت فرمان و نام حكومت ساسانيان وجود نداشت تا در برابر مهاجمان بايستد، عرب اين پيروزى را فتح الفتوح ناميد. از اين پس استان ها و شهرهاى ايران يكى پس از ديگرى به دست مسلمانان با جنگ (در دفاع مردم) يا به صلح و پرداخت جزيه فتح شد. شهرهاى مهم آذربايجان، همدان، اصفهان، قزوين، زنجان و رى تا سال 22 تسخير گرديد.

پيشروى در آفريقا نيز ادامه يافت و طرابلس از متصرفات امپراتورى روم به دست مسلمانان افتاد. در سال 23 كه پايان خلافت عمر است، فتوحات در فارس و سيستان ادامه داشت.(1)

راهنمايى هاى آن حضرت در جنگ هاى بزرگ با ايران ساسانى، امپراتورى روم و آزادسازى بيت المقدس بدون تأمّل از جانب عمر پذيرفته شد. در اين مقاطع حساس در شوراى نظامى عمر، فقط رأى اميرالمؤمنين كارساز بود. همين كه على (عليه السّلام) نظر مى داد، عمر تكبير مى گفت و رأى حضرت امير (عليه السّلام) را به كار مى بست.(1)

علي بن أبي طالب»؛ اگر على بن ابى طالب (عليه السّلام) نبود، نزديك بود پسر خطاب هلاك شود.(1) قضاوت هاى على (عليه السّلام) در عهد عمر بسيار، و مشهورند و اين مختصر گنجايش نقل آن ها را ندارد.

مى گويند عمر در آخر عمرش به غلط بودن كار خود پى برده و قصد داشت اين تبعيض را از ميان ببرد، ولى اجل به وى مهلت نداد.(1)

سياست عثمان در پرداخت حقوق به مسلمانان، به مراتب بدتر بود، اما با روى كار آمدن اميرالمؤمنين (عليه السّلام) اين تبعيضات به كلّى از ميان برداشته شد، اگرچه تبعات منفى آن از اسباب تزلزل حكومت آن حضرت گرديد.

سلمان فارسى از سوى عمر به حكومت مداين(1) و عمّار ياسر به فرمانروايى كوفه منصوب شدند. عمّار همچنين در فتح مصر و دياربكر حضور داشت و در فتح شوشتر فرماندۀ سواران بود.(2) مقداد در فتوحات مصر و دياربكر حاضر بود(3) و حذيفة بن يمان در جنگ بزرگ نهاوند پس از قتل نعمان بن مقرن فرماندۀ سپاه اسلام شد. اردبيل را نيز او گشود و در جنگ شوشتر فرماندۀ پيادگان بود.(4) خالد بن سعيد بن عاص نيز كه بنا بود فرماندۀ سپاه اسلام در شام باشد، به سبب حمايت بى دريغ از على (عليه السّلام) از فرماندهى محروم شد و به صورت يك رزمندۀ اسلام در جهادها شركت نمود و سرانجام در همان منطقۀ شام به شهادت رسيد.(5)

ابولؤلؤ در فرصتى مناسب با خنجرى دو سر، كه دستۀ آن در وسط بود، صبحگاه به عمر حمله آورد و بنا به نقلى شش ضربت به او وارد كرد. بر اثر اين ضربات، عمر پس از سه يا چهار روز مرد.(1)

2. در صورتى كه دو نامزد رأى مساوى به دست آورند، شخصى به خلافت انتخاب مى شود كه عبدالرحمن بن عوف از او حمايت كند! (به تعبير ديگر عبدالرحمن در اين شوراى شش نفره داراى دو رأى است).

3. اگر هر يك از اعضا از شركت در شورا خوددارى كند، گردن زده خواهد شد.

4. پس از انتخاب خليفه توسط اكثريت، چنانچه اقليت با وى مخالفت كنند و او را به رسميت نشناسند، گردن زده خواهند شد.

5. چنانچه پس از سه روز، شورا نتوانست خليفۀ جديد را انتخاب كند، ابوطلحه و افرادش هر شش تن را خواهند كشت و مردم، خود براى تعيين خليفه اقدام كنند.(1)

برابر مى دانست، جرأت پيدا كرد تا پس از بيعت همۀ مردم با آن حضرت، از بيعت با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) سر باز زند.

بود و در شورا نقش خود را به نفع عثمان ايراد كرد. عمر، پسر خود عبدالله را نيز براى مشورت، ولى بدون حق رأى در شورا وارد كرد. به هر صورت شورا پس از مرگ عمر، تشكيل جلسه داد.(1)

ابتدا طلحه به نفع عثمان كنار رفت و حق خود را به او بخشيد. زبير نيز به نفع على (عليه السّلام) كناره گيرى كرد. سعدوقاص نيز حق خود را به عموزاده اش عبدالرحمن بن عوف داد. در نتيجه سه نفر باقى ماندند كه هر كدام يك رأى داشتند. عبدالرحمن، على (عليه السّلام) و عثمان را مخاطب ساخت و گفت: كدام يك از شما حاضر است به نفع ديگرى كنار رود؟ هيچ كدام پاسخ ندادند. سپس عبدالرحمن كناره گيرى خود را از خلافت اعلام كرد. نامزدها منحصر به على (عليه السّلام) و عثمان شد كه زبير به على (عليه السّلام) و طلحه به عثمان رأى داده بود. عبدالرحمن كه خود در واقع داراى دو رأى بود و سعد وقاص نيز به او رأى داده بود، نقش اصلى و تعيين كننده پيدا كرد.

عبدالرحمن ابتدا به على (عليه السّلام) گفت: من با تو به شرط عمل به كتاب خدا و سنت پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و روش شيخين (ابوبكر و عمر) بيعت مى كنم. على (عليه السّلام) فرمود: من به شرط عمل به كتاب خدا و سنت پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و نظر خودم بيعت را مى پذيرم. سپس عبدالرحمن رو به عثمان كرد و همان موارد را به او گفت. عثمان بدون چون و چرا پذيرفت. عبدالرحمن دو بار ديگر به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و عثمان همان شرايط خودش را براى بيعت تكرار كرد. على (عليه السّلام) هر بار همان سخن نخست خود را مى فرمود و عثمان نيز شرايط عبدالرحمن را مى پذيرفت. پس از بار سوم عبدالرحمن در حالى كه دست خود را به دست عثمان مى زد به او گفت: السلام عليك يا اميرالمؤمنين! بدين ترتيب عثمان از سوى شورا به خلافت رسيد.(2)د.

ص: 48

شگفتا از ابوبكر كه در زندگى خود از مردم مى خواست عذرش را بپذيرند و (با وجود من) او را از خلافت معذور دارند، هنگام مرگ عروس خلافت را براى ديگرى كابين بست. چه عجيب هر دو به نوبت خلافت را دوشيدند. سپس آن را در اختيار كسى (يعنى عمر) قرار داد كه سراسر خشونت و سختگيرى بود و پر از خطا و اشتباه و پوزش طلبى. صاحب خلافت، به شتر سوارى سركشى مى ماند كه اگر مهارش را محكم بكشند، پرده هاى بينى شتر پاره شود و اگر آن را آزاد گذارند، به پرتگاه سقوط مى كند.

به خدا قسم مردم در ناراحتى و رنج عجيبى گرفتار آمدند و من در اين مدت طولانى با محنت و عذاب چاره اى جز شكيبايى نداشتم. سرانجام روزگار او (عمر) هم سپرى شد و خلافت را ميان گروهى به شورا گذاشت و به زعم خود مرا هم از آن ها محسوب داشت...!

ص: 51

ص: 52

به همين علت پس از مدتى فرهنگ و خلق و خوى اين مردم تغيير كرد و جنگجويى از معدود موارد باقى مانده از فرهنگ آن ها (آن هم براى اهداف غير الهى) شد.

خزاعى، زيد بن صوحان و صعصعة بن صوحان در برابرش ايستادند. سعيد نيز به دستور خليفه آن ها را به شام تبعيد كرد. پس از مدتى معاويه از خليفه خواست تا براى جلوگيرى از فتنه در شام، آن ها را به كوفه بازگرداند و عثمان چنين كرد.(1)

در بصره و مصر نيز ظلم و فساد عبدالله بن عامر بن كريز و عبدالله بن سعد بن ابى سرح بالا گرفت و مردم از خليفه درخواست عزل آن ها را كردند. اما عثمان به خواست مردم وقعى ننهاد و سرانجام مردم بصره و مصر در اواخر خلافت عثمان اين دو را از منطقۀ خود بيرون كردند.

ابوذر چندى در تبعيدگاه بود و سرانجام مظلومانه در آن جا از دنيا رفت و همان گونه كه پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) به او فرموده بود، مردانى با ايمان كه به سوى مدينه مى آمدند، او را به خاك سپردند. مالك اشتر و حذيفة بن يمان در دفن او شركت داشتند.(1)

عبدالله بن مسعود: صحابى و قارى مشهور قرآن، قاضى و خزانه دار كوفه، به سبب اعتراض به چپاول خويشان عثمان از بيت المال و مقاومت در برابر گرفتن قرآن خود، عزل شد و به دستور عثمان مورد ضرب و شتم واقع گرديد تا بر اثر آن از دنيا رفت.(2)

عمّار بن ياسر: از اصحاب برجستۀ پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) و بسيار مورد علاقۀ آن حضرت بود. عثمان از آغاز هجرت به مدينه به سبب برخوردى كه با عمّار داشت، از او دل خوشى نداشت و اهانتى را كه به هنگام بناى مسجدالنبى يا به نقل برخى در سال هفتم هجرى به عمّار كرد، پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) شنيد و برآشفت و فرمود: «با عمّار چه كار دارند؟ او آن ها را به بهشت مى خواند و آن ها او را به دوزخ مى خوانند. عمّار در چشم من بسيار عزيز است».

عمّار در دفاع از ابوذر، سخنى در مذمّت عثمان گفت كه به گوش او رسيد و مى خواست تا عمّار را تبعيد كند؛ بنى مخزوم كه عمّار به آن قبيله وابسته بود، نزد على (عليه السّلام) آمدند و از آن حضرت كمك خواستند. على (عليه السّلام) فرمود: نخواهيم گذاشت كه عثمان قصد خود را عملى سازد. هنگامى كه اقدام بنى مخزوم و سخن حضرت امير (عليه السّلام) به عثمان رسيد، از تبعيد او صرف نظر كرد.

چندى بعد در پى اعتراض شديد مردم مناطق مختلف نسبت به مظالم حكّام عثمان و بى اعتنايى هاى او، تصميم گرفتند تمام اعمال ناشايست خليفه و فرمانروايانش را در نامه اى بنويسند و او را از عواقب اين گونه اعمال بيم دهند. آن ها نامه را به عمّار دادند تا به نمايندگى از آن ها به عثمان بدهد. چون عثمان از مضمون نامه با خبر شد، با بى اعتنايى نامه را دور انداخت و به غلامانش دستور داد تا عمّار را مضروب سازند. غلامان چنين كردند و خود خليفه چند لگد به شكم او زد، به گونه اى كه بى هوش شد و بعداً به مرض فتق مبتلا شد.(3)

عبدالرحمن بن حنبل: عثمان از جمله عبدالرحمن بن حنبل، صحابى پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) را به قلعۀ قموص خيبر تبعيد كرد. علت تبعيد او اين بود كه نسبت به بذل و بخشش هاى عثمان و مقدم داشتن بنى اميه بر ديگران اعتراض داشت.(4)3.

ص: 57

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به عثمان فرمود به منبر برود و از گذشتۀ خود اظهار پشيمانى كند تا خبر به همۀ شهرها برسد و مردم دست از خروش و قيام بردارند. عثمان چنين كرد و مردم از توبۀ او خوشحال شدند و به گريه درآمدند؛ اما پس از بازگشت او، مروان رأى خليفه را عوض كرد و با اجازۀ عثمان به جمع مردم درآمد و به آن ها ناسزا گفت و تهديد كرد. پس از اين ماجرا اميرالمؤمنين (عليه السّلام) با خود تعهّد كرد كه ديگر دربارۀ عثمان ميانجى گرى نكند.(1)

خليفه چون ديگر در مدينه پايگاهى نداشت، براى سركوب هرگونه حركت و قيام احتمالى بر ضدّ خود، از معاويه در شام درخواست كمك كرد. معاويه نيز به بهانۀ اين كه از درگيرى با اصحاب پيغمبر وحشت دارد، اقدامى به عمل نياورد و بنا به نقلى به ظاهر پاسخ مثبت داد و نيرويى را روانه كرد، اما به آنان فرمان داد در مرز شام و حجاز اردو بزنند و تا او دستور نداده به مدينه نروند. همين طور نيز شد و اين سپاه پس از قتل عثمان به شام بازگشت.(2)

از سوى ديگر عثمان به حاكم مصر نامه نوشت و در آن دستور داد پس از رسيدن معترضان به مصر، همه از جمله محمدبن ابى بكر را از دم تيغ بگذراند. اتفاقاً پيك خليفه در راه مصر با معترضان برخورد كرد. به او مشكوك شدند و پس از بازرسى، نامۀ محرمانه كه دالّ بر خيانت به آن ها بود، كشف شد. معترضان مصرى به مدينه بازگشتند و ديگر انقلابيون و مهاجر و انصار مدينه را از خيانت خليفه آگاه ساختند.(3)

سرانجام مردم خشمگين مجدّداً خانۀ خليفه را محاصره كردند و ارتباط خانه با بيرون به كلّى قطع شد؛ به گونه اى كه خليفه به آب آشاميدنى دسترسى نداشت. عثمان ناچار به پشت بام آمد و از محاصره كنندگان پرسيد آيا على در بين شما نيست؟ گفتند: خير. پس درخواست آب كرد، ولى مردم جواب ندادند. چون خبر به على (عليه السّلام) رسيد، ناراحت شد و تعدادى مشك آب به وسيلۀ چند نفر از بنى هاشم و به سرپرستى امام حسن (عليه السّلام) براى عثمان فرستاد. با اين كه محاصره كنندگان ممانعت مى كردند، اما امام حسن (عليه السّلام) آب را به عثمان و خانواده اش رساند.(4)

عثمان به هنگام مرگ 83 تا 86 سال داشت و محمد ابن ابى بكر، محمد بن ابى حذيفه، عمرو بن حمق خزاعى، عبدالرحمن بن عديس بلوى و سودان بن حمران در كشتن او شركت داشتند. جسد عثمان سه روز روى زمين بود. عاقبت سه تن از قريش و پسر او بر نعش عثمان نماز خواندند و چون مردم اجازه ندادند كه در بقيع دفن شود، در محلى به نام «حش كوكب» كه قبرستان يهوديان بود، به خاك سپرده شد. به قولى تنها يك نفر و به قول ديگر هيچ كس بر او نماز نخواند. قتل عثمان دوازده روز مانده از ذى حجه سال 35 هجرى اتفاق افتاد.(1)

عثمان گفت: مگر نه اين است كه عمر در تمام دورۀ حكومتش معاويه را در شام نگاه داشت؟ من نيز او را در حكومت شام ابقا كردم. حضرت فرمود: تو را به خدا سوگند مى دهم آيا غير از اين است كه معاويه چنان از عمر مى ترسيد كه «يرفا» غلام عمر از او نمى ترسيد؟ عثمان گفت: بلى. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: ولى اينك معاويه بدون مشورت و اطلاع تو كارها را پيش مى برد و تو خود نيز مى دانى. او بدون فرمان تو مى گويد اين فرمان عثمان است و تو اعتراضى ندارى.(1)

با توجه به آنچه گذشت، حضرت على (عليه السّلام) عثمان را فردى سست اراده، متعصّب نسبت به قبلۀ خود، ضعيف النفس و مسرف در بيت المال و جان مردم مى داند كه با سياست هايش امور اسلام را به تباهى كشانيد. دربارۀ هلاكت وى نيز فرمود: نه به آن دستور دادم و نه از آن جلوگيرى كردم. قتل او نه مرا خوشحال كرد، نه از آن بدم آمد.(2)1.

ص: 61

ص: 62

بيعت عمومى با مولاى متقيان اميرالمؤمنين (عليه السّلام) روز جمعه هجدهم ذى حجۀ سال 35 هجرى يعنى درست در روز عيد غدير خم انجام گرفت. به نقل ديگرى بيعت در روز جمعه بيست و پنجم ماه ذى حجۀ آن سال بود.(1)

از اين رو بود كه به آن ها مى فرمود، مرا رها كنيد و به سراغ كسانى كه پيش از اين رفته بوديد، برويد. همچنين اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به خوبى مى دانست كه تقاضا و اصرار زياد مردم به او براى به دست گرفتن خلافت، از روى احساسات و هيجان است، و فردا كه بخواهد طبق روش خود آن ها را به حال و هواى دوران پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) بازگرداند، در برابرش مقاومت مى كنند و كم كم پراكنده خواهند شد. به اين جهت تأكيد مى فرمايد كه «شما نمى توانيد حكومت مرا تحمّل كنيد»، اما مردم احساساتى و هيجان زده تعهّد مى دهند كه با او همراه خواهند بود.

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به خوبى بر اين نكته نيز واقف بود كه هر چند امامت او منصوص از جانب خدا است، ولى مردم اگر او را يارى نكنند و رهايش سازند، خلافت و حكومتش تحقّق نخواهد يافت و يا بسيار متزلزل خواهد بود. بنابراين آن حضرت پس از پافشارى بسيار مردم، با آن ها اتمام حجت كرد و براى وفاى به بيعت تعهّد گرفت تا اگر فردا از اصرار خود به او براى گرفتن امر خلافت پشيمان شدند، مسئوليت تمام حوادث و پيشامدها بر عهدۀ آنان باشد.

اما عللى باعث گرديد تا حضرت على (عليه السّلام) با علم به وقوع معضلات و مشكلات بسيارى كه در راهش به وجود خواهد آمد، خلافت را بپذيرد. اين علل را اميرالمؤمنين (عليه السّلام) چنين برشمارد.(1)

بشير، زيد بن ثابت، مسلمة بن مخلد و رافع بن خديج بيعت نكردند. از سرشناسان بنى اميه نيز مروان حكم، وليد بن عقبه و سعيد بن عاص از بيعت خوددارى كردند.(1)

بيعت نكردن با خليفه اى كه «عموم مردم از او درخواست پذيرش خلافت داشتند» براى نخستين بار در اسلام اتفاق مى افتاد. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) متعرّض آنان نشد و برخلاف غاصبان خلافت در توطئۀ سقيفه، نخواست كسى با زور خلافت او را بپذيرد.

بن عاص را اخراج كردند و خود، ابوموسى را حاكم كردند. عثمان نيز مخالفتى نكرد و پس از مرگ او, اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به درخواست مردم كوفه، وى را در مقامش تثبيت كرد و اين قول به واقع نزديك تر است.

همچنين مالك اشتر را به حكومت ايالت بزرگ «جزيره» در شمال عراق منصوب فرمود.

در ميان كارگزاران اميرالمؤمنين (عليه السّلام)، تنها سهل بن حنيف انصارى نتوانست در شام حكومت كند. علت آن بود كه معاويه, حاكم خود مختار دوران عثمان، سهل را به بهانۀ قصاص قاتلان عثمان بازگرداند و اعلام داشت پس از قصاص قاتلان وى، حاضر به بيعت با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و كناره گيرى از حكومت شام است.(1)

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) هنگامى كه براى مقابله با پيمان شكنان مجبور به خروج از حجاز شد، قثم بن عباس بن عبدالمطلب را به حكومت مكه و سهل بن حنيف انصارى را به حكومت مدينه منصوب فرمود. بعداً به جاى سهل، ابوايوب انصارى را به حكومت مدينه تعيين فرمود.

دوم: با توجه به اين كه اميرالمؤمنين (عليه السّلام) مى دانست جنگ هايى در پيش رو دارد و پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) به او فرموده بود كه مجبور به جنگ با دشمنانى خواهد شد، لازم مى ديد كه قواى مسلّح خود را از نظر مالى تأمين كند تا به هنگام بروز خطر و رزم, آن ها به سبب نياز مالى و دغدغدهاى فكرى ناشى از آن، در انجام وظيفه كوتاهى نكنند.

سوم: اميرالمؤمنين (عليه السّلام) كه با فتوحات بدون برنامه ريزى خلفاى پيشين موافقت نداشت، قطعاً مانند آن ها دست به حمله بر ضدّ كفار و مشركان نمى زد. حضرت على (عليه السّلام) در نظر داشت مردم را به معنويت و ارزش هاى زمان پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) بازگرداند و آن ها را به گونه اى بسازد كه مزدور و جنگجوى حرفه اى نباشند، بلكه مجاهدان پرهيزگارى باشند كه وقتى با كفّار و مشركان روبه رو مى شوند، اخلاق و سلوكشان باعث گردد تا آن ها با طيب خاطر به اسلام رو آورند. پس، جنگ با غير مسلمانان تا تحوّل معنوى مردم در حكومت على (عليه السّلام) به زودى محقّق نمى شد. از سوى ديگر در عهد خلفاى پيشين رزمندگان به فتوحات در ماوراى مرزهاى اسلام عادت كرده بودند و به همين علت غنايم هنگفتى با فواصل كوتاه به چنگ مى آوردند. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) براى جبران اين كمبود، و نيز عدم جواز غنيمت بردن از مسلمانان باغى و محارب، تصميم به افزايش حقوق نظاميان گرفت. اين سنت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را پس از آن حضرت، امام حسن (عليه السّلام)، و پس از آن امام، حكّام غاصب بعدى تقليد كردند.(1)ه.

ص: 70

عمره هدف ديگرى ندارند. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) مجدداً فرمود: «شما عمره نمى خواهيد، بلكه قصد خيانت و پيمان شكنى داريد». طلحه و زبير سوگند ياد كردند كه چنين قصدى ندارند و فقط نيت عمره رفتن دارند. على (عليه السّلام) فرمود: پس بيعت خود را با من تجديد كنيد. آن دو تجديد بيعت كردند و عهد و سوگندهاى محكم در اين باره ياد كردند. حضرت امير (عليه السّلام) به آن ها اجازه داد، ولى پس از خروج طلحه و زبير به حاضران فرمود: به خدا سوگند ديگر آن دو را نخواهيد ديد مگر در فتنه اى كه در آن به كشتار برخيزند. آن دو پس از آخرين ديدار با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و بعد از خروج از خانۀ حضرت، در جمع قريش گفتند: اين پاداش ما بود كه على داد. ما بر ضدّ عثمان قيام كرديم و وسيلۀ قتل او را فراهم ساختيم، در حالى كه على در خانه نشسته بود. حال كه به خلافت رسيده است, ديگران را بر ما ترجيح مى دهد.(1)

در بين راه با شخصى به نام عبيدبن ابى سلمه مواجه شد و پرسيد بعد از قتل عثمان چه شد! گفت: گردش اوضاع مردم را به بهترين جايگاه هدايت كرد و با على (عليه السّلام) بيعت كردند. عايشه از شدت خشم و عصبانيت فرياد زد: واى بر من! مرا برگردانيد, مرا به مكه برگردانيد و در راه مكه مى گفت: عثمان را به ناحق كشتند. عبيد به او گفت: مگر تو خود مردم را بر ضدّ او تحريك نمى كردى و از همه بيشتر بر او خشمناك نبودى و نمى گفتى «نعثل» را بكشيد؟! عايشه گفت: اطلاع يافتم او را توبه دادند و پس از توبه مانند نقره سفيد شد، اما در ماه حرام و در حال روزه پس از توبه او را كشتند.(1)

پس از رسيدن نامۀ طلحه و زبير به عايشه، وى مردم را به خون خواهى عثمان و بيعت با طلحه و زبير دعوت كرد.

فرزندان خود ناميد و به شدت به آن ها علاقه داشت. پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) فرموده بود: خدا نسل هر پيغمبرى را از صلب خود او قرار داد؛ جز من كه نسلم از صلب على (عليه السّلام) است. به راستى هر كسى از مادرى متولّد شود، به پدرش منسوب است؛ جز فرزندان فاطمه كه به من منسوب هستند(1).

بديهى است كه همين امر تا چه حد موجبات حسد و خشم و نفرت عايشه را كه سعادت بچه دار شدن از پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) را نداشت، فراهم مى ساخت.

5. پدر عايشه پس از توطئۀ سقيفه، حق مسلّم على (عليه السّلام) را غصب كرد و آن حضرت در برابر او ايستاد. عايشه با علم بر حقّانيّت على (عليه السّلام) و غاصب بودن پدر خود، مى دانست على (عليه السّلام) هر گاه به خلافت رسد، غاصبان را افشا خواهد كرد. از اين جهت نيز نمى توانست ببيند كه حضرت امير (عليه السّلام) در مسند خلافت قرار گرفته است.

آن گاه مردم كوفه بسيج شدند و 12000 تن يا 9000 يا 6000 تن از راه صحرا و آب خود را در ذيقار به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) رساندند.(1)

مدت جنگ جمل را يك صبح تا شام، يا بعد از ظهر تا غروب و يا سه روز نوشته اند. شهداى ركاب اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را هزار و هفتصد، پانصد، و هزار نفر پياده و هفتاد سواره ذكر كرده اند. تلفات پيمان شكنان نيز شش هزار، پانزده هزار، و بيست هزار تن نوشته شده است. جمل در زبان عربى به معنى شتر نر است و آن روز هودج عايشه بر روى شتر نرى بود. به همين جهت آن جنگ را «جنگ جمل» گفتند.(1)

ص: 80

هنگامى كه نعمان بن بشير پيراهن خون آلود عثمان را به شام آورد، معاويه آن را به منبر آويخت و احساسات مردم شام را تحريك كرد؛ به گونه اى كه با او به عنوان امير شامات و قصاص كنندۀ خون عثمان بيعت كردند.

پس از جنگ جمل و آمدن اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به كوفه، آن حضرت، جرير بن عبدالله بجلى حاكم عثمان در همدان را كه احضار فرموده بود به واسطۀ سابقۀ دوستى كه با معاويه داشت، به نزد وى اعزام كرد تا او را به اطاعت و بيعت و ترك مخالفت وا دارد. جرير عازم شام شد و پيام اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را به معاويه ابلاغ كرد. معاويه، جرير را مدتى در شام نگاه داشت تا چاره اى بينديشد و پاسخ مناسبى بدهد. برادرش عتبة بن ابى سفيان به او گفت براى مقابله با على (عليه السّلام) بايد از فكر و سياست عمروعاص استفاده كند. معاويه طى نامه اى با وعده و وعيد، عمروعاص را به سوى خود فرا خواند تا با مشورت وى پاسخ على (عليه السّلام) را بدهد.

پس از مذاكرات بسيار با اين شرط كه چون خلافت معاويه برقرار شود، حكومت مصر و تمام باج و خراج آن تا پايان زندگى عمروعاص از آنِ او باشد، به معاويه قول همكارى داد.

با راهنمايى عمروعاص، حمايت يمنى هاى ساكن شام براى خون خواهى عثمان توسط معاويه جلب شد و ياغيان شام اقتدار بيش ترى در خود براى مقابلۀ احتمالى با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) احساس كردند. از اين رو پاسخ آن حضرت را در قالب اين خواسته ها به جرير بن عبدالله دادند:

1. تحويل قاتلان عثمان براى قصاص و كيفر به معاويه.

2. كناره گيرى على (عليه السّلام) از خلافت و واگذارى انتخاب خليفه به شوراى مسلمانان.

در اين نامه آمادگى معاويه براى جنگ با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در صورت عدم تحقّق خواسته هايش اعلام شده بود.

هنگامى كه اميرالمؤمنين (عليه السّلام) يقين حاصل كرد معاويه قصد اطاعت ندارد و به سركشى ادامه مى دهد و سپاهى انبوه فراهم آورده است، خود را مجبور به جنگ با وى ديد. به نقلى حضرت امير (عليه السّلام) از بدو ورود به كوفه، هفده ماه در آن شهر بود و در اين مدت ميان او و معاويه و عمروعاص مكاتبه جريان داشت.(1)

با همت گروهى از بزرگان ياران آن حضرت، و دستور اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به فرمانروايان شهرهاى مهم خلافت خويش مبنى بر بسيج نيروها، حدود نود هزار تن گرد آمدند و در التزام وى به سوى شام روان شدند. معاويه نيز از شامات و قبرس، بالغ بر يكصد و بيست هزار نفر فراهم كرد. دو سپاه در محلى به نام صفّين در غرب رود فرات و در سرزمين شام مقابل يكديگر فرود آمدند.

تلاش اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بر اين بود تا جنگ صورت نگيرد و خون ريزى پيش نيايد. لذا بارها پيك هايى نزد معاويه فرستاد، اما آن ها بى نتيجه برمى گشتند.

ماه هاى ذى القعده و ذى الحجه به تبادل پيك ها گذشت. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) در ماه محرم سال 37 هجرى آخرين حجّت را بر آن ها تمام كرد و چون شاميان بر موضع خود پافشارى كردند، با شروع ماه صفر جنگ آغاز شد.

ادامه يافت. اين شب سهمگين را نيز كه جنگ با شدّت و حدّت ادامه داشت, «ليلة الهرير» گفته اند. (پنج شنبه 11 ماه صفر سال 37 هجرى و به نقلى دوازدهم ربيع الاول همان سال).

فرداى آن روز مالك اشتر كه فرماندهى جناح راست سپاه حضرت امير (عليه السّلام) را بر عهده داشت، چنان حمله كرد و سپاه شام را در هم كوبيد كه به چادرها و اردوگاه فرماندهى معاويه رسيد و در آن جا با مقاومت شديدى روبه رو شد. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) گروهى را براى تمام كردن كار جنگ به يارى مالك اشتر فرستاد. پيروزى مالك و فرار يا قتل معاويه حتمى شده بود. معاويه اسب خود را آماده كرده بود تا در فرصتى مناسب بگريزد. در آخرين لحظات دست به دامان عمروعاص شد و از مكر و نيرنگ وى استمداد جست.(1)

قرآن را اجابت و ديگران را به سوى آن دعوت كردم... اينان حيله كرده اند و نمى خواهند قرآن را داور قرار دهند.

اما آنان فرياد برآوردند: اى على اگر دعوت اين ها را اجابت نكنى، تو و همۀ يارانت را به سپاه شام تحويل مى دهيم و يا همان بلايى را بر سرت مى آوريم كه بر سر عثمان آورديم. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: اى مردم! به ياد داشته باشيد من شما را از اين دعوت بازداشتم، ولى نپذيرفتيد؛ اگر مرا اطاعت مى كنيد، به جنگ بازگرديد كه پيروزى نزديك است و اگر فرمان نمى بريد هرچه مى خواهيد انجام دهيد. گفتند: مالك اشتر را فرا خوان. حضرت على (عليه السّلام) يكى از ياران را به سوى مالك فرستاد و فرمان برگشت داد. مالك پاسخ داد هم اكنون وقت بازگشت نيست، چون فتح و پيروزى نزديك است. پيك، پاسخ مالك را به حضرت داد. آن گروه تندرو به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) گفتند: تو فرمان ادامۀ جنگ را دادى! على (عليه السّلام) به مالك پيغام داد: «در اين جا فتنه رخ داده است اگر مى خواهى مرا زنده ببينى باز گرد». مالك بازگشت و ضمن سرزنش آن گروه قاريان گفت: به آن ها گوش ندهيد. به اندازۀ يك اسب دواندن به من مهلت دهيد كه اميد فتح دارم. اما آنان به لجاجت خود افزودند و به منطق محكم مالك توجه نكردند.(1)

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) پس از اين كه ديد سخن او را نمى پذيرند و ابوموسى را بر وى تحميل مى كنند، فرمود: «شگفتا! از من فرمان نمى برند و از معاويه اطاعت مى كنند». بعد فرمود: پس هرچه مى خواهيد بكنيد. خدايا من از كار آن ها بيزارى مى جويم.(1)

با كمى دقت در وقايعى كه با به نيزه زدن قرآن ها اتفاق افتاد، مى توان به اوج مظلوميت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) پى برد. آن وجود مقدّس كه تا ساعتى پيش خليفۀ مشروع مسلمانان بود و در آستانۀ پيروزى نهايى بر ستمگران قرار داشت، با اختلافى كه در سپاهش پديد آمد، تا بدان حد او را كوچك نمودند و پايين آوردند كه وقتى آن حضرت را مى خواهند وادار به توقف جنگ كنند، لقب «اميرالمؤمنين» را به كار نمى برند، و او را به اسم صدا مى كنند. به گونه اى كه حضرت امير (عليه السّلام) از اين تغيير و تحوّل مردم آزرده شد و در سخنانى از جمله فرمود: «... من ديروز اميرالمؤمنين بودم و امروز مأمور و فرمانبردار. ديروز نهى كننده بودم و امروز نهى شده هستم».

در حقيقت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) پايگاه و حتى مشروعيت خود را از ديدگاه آن نابكاران از دست داد. خليفۀ مشروع و مقتدر و پرهيزگار، كارش به جايى رسيد كه تهديد شد اگر جنگ را متوقف نكند، همچون عثمان كشته خواهد شد و يا به دشمن تسليم مى شود. آن ها پس از توفيق در اعلام آتش بس، سخن معاويه را پذيرفتند و به حكميت تن دادند و آن را به على (عليه السّلام) هم تحميل كردند. در انتخاب حَكَم زمانى كه آن حضرت مى خواهد ابن عباس را معرفى كند، با وقاحت و جسارت تمام گفتند: «تو با ابن عباس تفاوتى ندارى. كسى را انتخاب مى كنيم كه نسبت به تو و معاويه نظر يكسان داشته باشد». يعنى تو ديگر خليفۀ مشروع و واجب الاطاعة نيستى. به تعبير ديگر اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را از مقام خلافتى كه از صميم دل با او بيعت كرده بودند، به يك مدعى حكومت در برابر معاويه كه وى نيز ادعاى حكومت داشت، تنزّل دادند.

نيستى و ما اين را قبول نداريم. نام خود و پدرت را بنويس... پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) در حالى كه كلمۀ «رسول الله» را پاك مى كرد، به من فرمود: «اى على! روزى تو نيز در چنين موقعيتى قرار خواهى گرفت، و ناچار مانند من در برابر مخالفان تسليم مى شوى و نام «اميرالمؤمنين» را از جلوى اسم خود محو خواهى كرد». امروز پس از سال ها، فرمودۀ پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) تحقّق يافت.

عمروعاص گفت «آيا ما مؤمنين را به مشركان تشبيه مى كنى؟» حضرت امير (عليه السّلام) فرمود: تو پيوسته يار فاسقان و دشمن مؤمنان بوده اى. عمروعاص گفت: به خدا سوگند بعد از اين با تو در يك مجلس حضور نخواهم يافت. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: اميدوارم خداوند عزت محضر مرا از وجود تو و امثال تو پاك نگاه دارد.

در قرارداد آمده بود كه طرفين دست از نزاع مى كشند و همه در امان خواهند بود. ابوموسى اشعرى و عمروعاص در محلى بين عراق و شام به مشورت خواهند نشست. كتاب خدا را راهنماى خويش قرار دهند و در حُكم خود از قرآن تجاوز نكنند، و به هرچه در قرآن است حُكم كنند. اگر چيزى در اين خصوص در قرآن نيافتند، به سنت پيغمبر خدا عمل كنند. اين دو از على (عليه السّلام) و معاويه پيمان الهى گرفتند كه هرچه حكمين بر طبق كتاب خدا و سنت پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) حكم كردند، راضى باشند. آن ها نمى توانند حكم را نقض كنند و بشكنند و نپذيرند.

اين عهدنامه در اواسط ماه صفر سال 38 هجرى تنظيم شد و بنا گذاردند كه هر كدام از حكمين با 400 تن تا ماه رمضان همان سال به «دومة الجندل» بروند، و در آن جا به بحث و مشورت بپردازند. پس از آن, دو سپاه به سوى كوفه و شام بازگشتند.(1)

آمار تلفات جنگ صفّين را چهل و پنج هزار شامى و بيست و پنج هزار عراقى، و مجموعاً شصت هزار، هفتاد هزار و هفتاد و سه هزار نفر نوشته اند. تنها در ليلة الهرير چهار هزار تن از سپاه على (عليه السّلام) شهيد و بيست و دو هزار نفر شامى هلاك شدند.(2)

درآيند. اين كوتاهى و اشتباه ما بود كه به حكميت راضى شديم. حال از اين عقيده بازگشته ايم و توبه مى كنيم. تو هم توبه كن وگرنه از تو بيزارى مى جوييم.

حضرت على (عليه السّلام) فرمود: واى بر شما! آيا پس از رضايت و پيمان بستن بازگرديم؟ آيا خدا نفرموده است «أوفوا بالعقود»؟ و نيز مگر نفرموده است: «هنگامى كه پيمان بستيد به پيمان خود وفا كنيد. سوگندهاى مؤكّد و استوار خود را نشكنيد، كه خدا را ناظر بر خويش گرفته ايد و خدا بر هرچه مى كنيد، آگاه است». اما آن ها نپذيرفتند و از آن حضرت و يارانش جدا شدند.

هنگام بازگشت سپاه عراق از صفّين، عراقى ها دو دسته شدند و در طول راه با هم نزاع مى كردند، و به يكديگر ناسزا گفته و تازيانه مى زدند. آن ها كه بعداً خوارج نام گرفتند، مى گفتند: اى دشمنان خدا در كار خدا تساهل كرديد و تن به حكميت داديد. پيروان حضرت على (عليه السّلام) نيز به آن ها مى گفتند: شما از امام ما جدا شديد و باعث تفرقه و پراكندگى گشتيد.

عده اى از خوارج از ورود به كوفه همراه اميرالمؤمنين (عليه السّلام) خوددارى كردند و به قريه اى به نام «حرورا» در نيم فرسخى كوفه رفتند. از اين رو خوارج را «حروريه» هم ناميده اند. حضرت امير (عليه السّلام) نيز متعرّض آن ها نشد، و تنها با فرستادن نمايندگى سعى در بيدارى آن ها داشت.(1)

پس از اين ماجرا ابوموساى خائن از ترس مردم به مكه گريخت و عمروعاص و شاميان به شام بازگشتند.(1) مردم شام از آن به بعد به معاويه با عنوان خليفه سلام كردند.

درگرفت و سرانجام همان گونه كه حضرت امير (عليه السّلام) پيش بينى كرده بود، از خوارج بيش از ده تن باقى نماندند، و از سپاه على (عليه السّلام) نيز بيش از ده نفر به شهادت نرسيدند.(1) (سال 39 هجرى)

آمدند و ساكن شدند. خرّيت در جنگ صفّين با حضرت امير (عليه السّلام) بود. پس از ماجراى حكميت و بعد از گفتگويى كه با اميرالمؤمنين (عليه السّلام) داشت و در پاسخ آن حضرت فرو ماند، سر به شورش گذاشت.

وى توانست گروهى از اهل كوفه را كه مى خواستند از پرداخت خراج شانه خالى كنند و عده اى از خوارج، طرفداران عثمان، سارقان و كُردهاى شورشى را تحت فرمان و پرچم خود در آورد.

اين شورش بزرگ سركوب شد، اما اثرات مخرّب آن كه همانا ايستادگى در برابر پيشواى عادل مسلمانان بود, تا شهادت على (عليه السّلام) باقى ماند.

مانند مالك كجاست؟ و در غم محمد بن ابى بكر فرمود: او براى من فرزندى، و براى فرزندانم و فرزندان برادرم برادرى بود.(1)

اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را به خانه اش برگردانند. با اين حال آن حضرت غمگين و آزرده بود. گروهى از روى خجلت و بى ميلى بسيج شدند، اما به سفيان بن عوف دست نيافتند.(1)

پيش رفت و عده اى از طرفداران عثمان را كشت. بُسر با شنيدن خبر تعقيب جاريه، به سرعت به سوى شام گريخت. جاريه به مكه رفت و از اهالى آن خواست تا با او به نام اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بيعت كنند. در همان روزها خبر شهادت اميرالمؤمنين (عليه السّلام) رسيد. جاريه از آنان كه از بيعت اكراه داشتند، براى امام حسن (عليه السّلام) جانشين اميرالمؤمنين (عليه السّلام) بيعت گرفت. آن گاه به مدينه رفت. ابوهريره كه از طرف معاويه و توسط بُسر بن ابى ارطاة امام جماعت و حاكم مردم اين شهر شده بود، گريخت. جاريه پس از گرفتن بيعت براى امام حسن (عليه السّلام) از مدينه به كوفه بازگشت.(1)

قتل برسانى؟ سپس به سوى خانۀ حضرت شتافت تا او را از توطئه آگاه كند؛ ولى حضرت از راه ديگر به سوى مسجد آمده بود. حجر همين كه به مسجد بازگشت، اميرالمؤمنين (عليه السّلام) ضربت خورده بود.

از سوى ديگر اميرالمؤمنين (عليه السّلام) وارد مسجد شد در حالى كه قنديل هاى مسجد خاموش بود. آن حضرت در تاريكى چند ركعت نماز خواند و مدتى مشغول تعقيب نماز شد. سپس بر بام مسجد آمد و بانگ اذان سر داد و پس از اذان در حالى كه تقديس خدا مى كرد و صلوات مى فرستاد, به محراب رفت و به نماز ايستاد.

ابن ملجم و شبيب بن بجره در صف اوّل نماز جماعت قرار گرفتند، و وردان با فاصله اى از آن ها ايستاد. اين سه تن (لعنت الله عليهم) قرار گذاشته بودند كه يكى اقدام به قتل اميرالمؤمنين (عليه السّلام) كند و در صورت عدم توفيق او، ديگرى وارد عمل شود. حضرت امير (عليه السّلام) در ركعت اوّل به سجدۀ دوم مى رفت كه ابتدا شبيب با فرياد «لاحكم إلّا لله» شمشير كشيد و به سوى آن حضرت حمله برد، ولى شمشير او به سقف مسجد گير كرد و موفق نشد. بلافاصله ابن ملجم با شمشير خود به فرق مطهّر اميرالمؤمنين (عليه السّلام) ضربت زد و ضربۀ او درست همان جايى فرود آمد كه سال ها پيش عمرو بن عبدود در جنگ خندق ضربه اى وارد كرده بود. ضربت ابن ملجم فرق مطهّر را تا جايگاه سجده شكافت. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) فرمود: «بسم الله وبالله وعلى ملّة رسول الله فزت وربّ الكعبة».

مردم به سوى محراب دويدند و آن حضرت را ديدند كه در محراب افتاده و فرق مباركش شكافته و خاك بر مى گيرد و بر جاى زخم و جراحت مى ريزد و اين آيۀ شريفه را تلاوت مى كند:

مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى (1) ؛ شما را خاك آفريديم و به خاك بازگردانيم و از خاك بار ديگر شما را بيرون مى آوريم.

سپس فرمود: امر خدا رسيد و گفتۀ پيغمبر او تحقّق يافت. مردم ديدند كه خون سر مبارك آن حضرت بر صورت و محاسن شريفش جارى است و محاسن به خون خضاب شده و در آن حال مى فرمايد: «هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ»؛ اين همان وعده اى است كه خدا و پيغمبرش به من داده اند.

در آن حال جبرئيل امين در ميان آسمان و زمين ندا كرد:

«تَهَدَّمَتْ وَاللهِ أرْكانُ الْهُدى وانْطَمَسَتْ وَاللهِ نُجُومُ السَّماءِ وَأعْلامُ التُّقَى وانْفَصَمَتْ واللهِ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى؛ قُتِلَ ابْنُ عَمِّ الْمُصْطَفَى قُتِلَ الْوَصِيُّ الْمُجْتَبَى قُتِلَ عَلِيٌّ الْمُرْتَضَى قُتِلَ وَاللهِ سَيِّدُ الأوْصِياءِ؛ قَتَلَهُ أشْقَى الأشْقِياءِ»؛ به خدا سوگند اركان هدايت در هم شكست. به خدا سوگند ستاره هاى آسمان و نشانه هاى تقوا تيره شد. به خدا سوگند ريسمان محكم حق گسست؛ پسر عموى مصطفى كشته شد. وصىّ برگزيدۀ (پيغمبر خدا) كشته شد. على مرتضى كشته شد. به خدا سوگند سرور اوصياء كشته شد. شقى ترين اشقيا او را كشت.

امام حسن و امام حسين (عليهماالسّلام) با شنيدن خبر ضربت خوردن مولاى متقيان به سوى مسجد دويدند و چون پدر را به آن حال ديدند, واأبتاه و واعَلياه سر دادند و مى گفتند كاش مرده بوديم و چنين روزى را نمى ديديم. گروهى از اصحاب دور اميرالمؤمنين (عليه السّلام) را گرفته بودند و مى خواستند آن حضرت را برپا دارند تا با مردم نماز گزارد؛ امّا حضرت امير (عليه السّلام) توانايى ايستادن نداشت. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به امام حسن (عليه السّلام) فرمود با مردم نماز بخواند و خود, نشسته نماز گزارد در حالى كه از شدت جراحت و ضربت در حين نماز به راست و چپ متمايل مى شد.5.

ص: 100

امام حسن (عليه السّلام) پس از نماز, سر پدر را در آغوش گرفت و جاى جراحت را محكم بست. سپس حضرت على (عليه السّلام) را از محراب به ميان مسجد آوردند و مردم از همه طرف به سوى اميرالمؤمنين با شتاب آمدند و آن حضرت را ديدند كه سر در دامن امام حسن (عليه السّلام) دارد و با آن كه جاى ضربت را محكم بسته اند، از آن خون مى ريزد و رنگ رخسار مباركش از زردى به سفيدى مايل گرديده است و به آسمان نظر مى كند و به تسبيح و تقديس الهى مشغول است و مى گويد:

«إلهي أسْئَلُكَ مُرافَقَةَ الأنْبِياءِ وَالأوصِياءِ وَأعْلَى دَرَجَاتِ جَنَّةِ الْمَأوَى».

سپس بى هوش شد؛ در آن حال امام حسن (عليه السّلام) گريه مى كرد. اميرالمؤمنين (عليه السّلام) از قطرات اشك فرزند كه بر گونۀ مباركش ريخت، به هوش آمد و چشم گشود و فرمود: اى فرزند چرا گريه و بى تابى مى كنى؟ بدان تو پس از من به زهر، و برادرت به تيغ ستم شهيد خواهيد شد و هر دو به جدّ و پدر و مادر خويش ملحق خواهيد شد.

مولاى متقيان را به منزل آوردند و زمانى كه طبيب، كارى بودن ضربت و شهادت قريب الوقوع آن حضرت را اعلام داشت، اميرالمؤمنين (عليه السّلام) وصيت معروف خود را خطاب به امام حسن (عليه السّلام) بيان فرمود.

روز بعد (20 ماه رمضان) حال اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به وخامت گذاشت و شب هنگام پس از آن كه آخرين سفارش ها و سخنان خود را خطاب به فرزندانش بيان فرمود، مدتى بى هوش شد. چون به هوش آمد فرمود: اينك پيغمبر خدا (صلّى الله عليه وآله) و عمويم حمزه و برادرم جعفر نزد من آمدند و گفتند: زود بشتاب كه ما مشتاق و منتظر تو هستيم. آن گاه ديده هاى مبارك خود را گردانيد و به اهل بيت خود نظر كرده و فرمود: همۀ شما را به خدا مى سپارم. خدا همه را به راه حق و مستقيم بدارد و از شرّ دشمنان حفظ فرمايد. خداوند خليفۀ من بر شماست و خدا براى خلافت و نصرت بس است. سپس فرمود: سلام بر شما باد اى فرشتگان خدا، لِمِثْلِ هَذَا فَلْيَعْمَلِ الْعَامِلونَ إنَّ اللهَ مَعَ الّذينَ اتَّقَوْا والَّذينَ هُمْ مُحْسِنُونَ.

آن گاه پيشانى مبارك اميرالمؤمنين (عليه السّلام) عرق كرد و چشم هاى خود را بر هم گذاشت و دست و پاى مباركش را سوى قبله كشيد و فرمود:

«أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ الله وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأشْهَدُ أنَّ مُحمّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُه».(1)

اين را گفت و روح مقدّسش به ملكوت اعلى پرواز كرد. صلوات الله و سلامه عليه.

پس از ضربت خوردن اميرالمؤمنين (عليه السّلام), ابن ملجم دستگير شد، ولى وردان متوارى گرديد و بعد از آن كه ماجرا را براى يكى از پسران پدرش (برادر ناتنى) نقل كرد، توسط او كشته شد. شبيب نيز جان به در برد. به قولى ديگر آن كس كه به قتل رسيد شبيب، و آن كه جان به در برد وردان بود.(2)7.

ص: 101

ص: 102

امام حسن (عليه السّلام) را كه مردم ايشان را فرزند پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) مى دانستند، ترور شخصيت كند. از اين رو درصدد برآمد تا با توطئه هاى خود, حكومت آن حضرت را متزلزل كند و با از ميان برداشتن او به مقصود خود برسد.

خود) حفظ كن. سر تسليم فرود آر و با كسى كه به خلافت شايستگى دارد و از تو سزاوارتر است، ستيزه نكن تا خدا آتش جنگ و اختلاف را فرو نشاند و وحدت كلمه پديد آيد. اگر بر خودسرى و گمراهى خود پافشارى مى كنى، با مسلمانان و لشكر بسيار به سوى تو خواهم آمد و پيكار مى كنم تا خدا ميان ما حُكم فرمايد».

معاويه در پاسخ امام حسن (عليه السّلام) به سبب آن كه امام (عليه السّلام) از أبوبكر و أبوعبيدۀ جرّاح انتقاد كرده بود، او را سرزنش كرد و سپس نوشت:

«تو در نامۀ خود مرا به سازش فرا خوانده اى، ولى امروز حال تو و من مانند همان حالتى است كه ميان شما و أبوبكر بعد از پيغمبر (صلّى الله عليه وآله) وجود داشت. اگر من مى دانستم كه تو در حفظ امور مردم و گردآورى اموال و مقابله با دشمن تواناتر و كارآزموده تر هستى، نداى تو را پاسخ مى گفتم؛ اما مى دانم كه از تو در امر ادارۀ حكومت با سابقه تر و كاركشته تر هستم. سن من از تو بيشتر و آگاهى سياسى ام افزون تر است؛ بنابراين به فرمان من درآى و بدان كه امر حكومت پس از من از آنِ تو است. بيت المال عراق را در اختيار تو قرار خواهم داد و خراج هر منطقۀ عراق را كه بخواهى به تو خواهم سپرد، تا فردى امين از سوى تو هر سال آن ها را جمع كند و برايت بياورد. ديگر اين كه هيچ كار بدون نظر و مشورت با تو انجام نخواهد شد و در هر كار كه فرمان خدا را اراده كنى، از دستورت سرپيچى نخواهد شد».

در ادامۀ نامه, معاويه به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و جنگ هايش با پيمان شكنان و اهل شام خرده گرفت و از اين كه نتيجۀ حكميت را نپذيرفت، انتقاد كرد.

پس از تمام شدن سخنان امام (عليه السّلام)، مردم آرام نشستند و هيچ كس سخنى نگفت. «عدى بن حاتم طايى» با مشاهدۀ سستى و كوتاهى كوفيان برخاست و با خشم آن ها را نكوهش كرد. سپس رو به امام (عليه السّلام) كرد و گفت:

«خدا تو را به هر چيزى كه مى خواهى، برساند و سختى ها را از تو دور كند و به هر چه رضاى اوست, در اوّل و آخر كارى كه در پيش دارى، موفّق گرداند. سخنانت را شنيدم و در پى فرمان تو آماده ايم و هر چه انديشيده اى و دستور دهى فرمان بردار هستيم. اينك من به لشكرگاه مى روم، پس هركس كه مى خواهد با من حركت كند».

عدى بن حاتم بر اسب خويش كه بيرون مسجد آماده بود، برنشست و به غلام خود گفت كه لوازم سفرش را به او برساند. آن گاه رهسپار نخيله شد. پس از عدى، قيس بن سعد بن عباده، مَعْقِل بن قيس رياحى و زياد بن صعصعه برخاستند و طى سخنانى كوفيان را سرزنش كردند و آن ها را براى رفتن به جهاد تشويق نمودند.

پس از سخنان آن ها، امام (عليه السّلام) صدق نيت و استقامت و محبت صادقانۀ آن ها را تصديق و تأييد فرمود و دربارۀ آن ها دعا كرد و از منبر فرود آمد. مردم نيز شرمنده شدند و خود را براى نبرد آماده كردند و به اردوگاه رفتند.

امام «مغيرة بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب» را در كوفه به جاى خود گذاشت و به او دستور داد كه مردم را براى جنگ تشويق و ترغيب كند و نزد او به نخيله اعزام دارد. مغيره گروهى قابل توجه را بسيج كرد و نزد امام فرستاد.

2. بيعت كنندگان با امام حسن (عليه السّلام): اين گروه بيشتر از اهالى و ساكنان شهر كوفه بودند. آن ها پس از شهادت اميرالمؤمنين (عليه السّلام)، با امام حسن (عليه السّلام) به عنوان خليفۀ پنجم بيعت كرده بودند و با اكراه خود را ملزم به اطاعت از رهبرى كه عموم مردم با او بيعت كرده اند، مى دانستند.

3. جمعى از خوارج كه نبرد با معاويه را زير پرچم و در ركاب هركس، و به هر نحوى ترجيح مى دادند.

4. گروهى فتنه جو و غنيمت طلب: اين گروه نه با اعتقاد به حقّانيت امام (عليه السّلام) و باطل بودن معاويه، بلكه به طمع دست يابى به غنائم احتمالى بسيج شده بودند. طبيعى است اين گونه افراد، در صورت پيروزى امام تا حدودى به هدف خود مى رسيدند و در صورت عدم توفيق آن حضرت، نخستين افرادى مى بودند كه او را رها كنند و باز گردند.

5. افراد مردّد و سست عنصر قبيله ها كه تنها به خاطر پيروى از رؤساى قبايل آمده بودند و كمترين انگيزۀ مذهبى و اعتقادى نداشتند. آن ها فقط از روى تعصّب قبيله اى و تنها نگذاشتن رؤساى خود به هنگام جنگ، حضور يافته بودند.

دسته هاى دوم و پنجم بيشترين تعداد سپاه امام (عليه السّلام) را تشكيل مى دادند.

پس از سخنان قيس بن سعد، مردم يك پارچه فرياد برآوردند: «سپاس خداى را كه او را از جمع ما راند و با دشمن همراه كرد».

معاويه پس از موفقيت در جلب عبيدالله بن عباس، درصدد فريب و جلب قيس بن سعد برآمد، و با ارسال نامه اى او را به سوى خود دعوت كرد. قيس با تندى پاسخ معاويه را داد و از جمله نوشت: «به خدا قسم مرا ديدار نخواهى كرد مگر اين كه ميان من و تو نيزه باشد». سپس سپاه را فراهم آورد و آمادۀ جنگ شد.

بسر بن أبى أرطاة با بيست هزار تن به مقابلۀ آن ها بيرون آمد. قيس با سپاه خود بر آن ها تاخته و پس از وارد آوردن ضرباتى بر لشكر معاويه، آن ها را وادار به عقب نشينى كرد.

از او كافر شده بود». سپس ناگهان به آن حضرت حمله كردند و سجاده را از زير پايش كشيدند و لباسش را پاره كردند.

يكى از آن ها به نام «جراح بن سنان» نيزه اى را به ران امام (عليه السّلام) كه سوار بر اسب شده بود، زد كه به استخوان رسيد؛ امام (عليه السّلام) هم با شمشير به او حمله كرد و با او گلاويز شد. در نتيجه هر دو به زمين افتادند، دو تن از شيعيان امام (عليه السّلام) سر رسيدند و جراح را به هلاكت رساندند.

4. امام حسن (عليه السّلام) در راه خود به مدائن، در ساباط با نيزه اى مجروح شد و اثاثش به غارت رفت. چون اين خبر به معاويه رسيد، دستور داد آن را در پيش قراولان سپاه امام پخش كردند؛ در نتيجه اشراف و بزرگان اين سپاه به طرف معاويه فرار كردند. چون عبيدالله بن عباس، امام (عليه السّلام) را از وضعيت خراب سپاه خود باخبر كرد، آن حضرت تصميم گرفت جنگ را قطع كند و آتش بس را به ارتش اصلى خود اعلام داشت.

5. هنگامى كه امام حسن (عليه السّلام) به مدائن رسيد، ناگهان سپاه خود را متوقّف كرد و سخنانى را ايراد نمود و در آن، قصد خود را براى كناره گيرى از خلافت اعلام داشت. پس از شنيدن اين سخنان، عده اى از سپاه بر او حمله ور شده و شورش كردند.

در ميان شرح و تفسيرهايى كه ذكر شد، مورد سوم بيش از همه مقرون به صحت است. اين نقل را با تفاوت هاى بسيارى از علماى شيعه آورده اند. ديگر نقل ها عمدتاً در منابع سنى آمده است.

به هر صورت سپاه امام حسن (عليه السّلام) در ساباط مدائن بر ضدّ امام شورش كرد و تقريباً از اطاعت آن حضرت خارج گرديد. امام (عليه السّلام) را براى مداوا به مدائن بردند. سعيد بن مسعود ثقفى حاكم مدائن آن حضرت را در خانۀ خود اسكان داد و پزشكى را براى معالجۀ زخم ايشان آورد.

امام حسن (عليه السّلام) با آگاهى از اين موضوع، در چند نوبت به منظور اتمام حجّت با آن ها سخن گفت. آن حضرت در سخنان خود تلاش مى كرد تا نتايج تلخ و شوم واگذارى حكومت به معاويه و سلطۀ او بر عالم اسلام را تبيين كند. از جمله فرمود:

«واى بر شما! به خدا سوگند، معاويه هيچ گاه و براى هيچ يك از شما به آنچه ضمانت كند، عمل نخواهد كرد. من مى دانم اگر دستم را در دست او بگذارم و با او صلح كنم، خيال نيست كه وى مرا به حال خود بگذارد تا به آئين جدّم عمل كنم. من خود قدرت آن را دارم كه خدا را به تنهايى عبادت كنم، ولى آيندۀ شما را چنان مى بينم كه فرزندانتان بر در خانۀ فرزندان آن ها ايستاده اند و آب و نانى را كه خدا براى آنان مقرّر كرده است، از ايشان مطالبه مى كنند. ولى آن ها توجه نمى كنند و نان و آبى به ايشان نمى دهند. پس دورى و هلاكت بر آن ها و رفتارشان باد. وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ» .

اين سخنان در دل آن مردم سست عنصر و ضعيف الايمان اثرى نمى بخشيد. امام (عليه السّلام) بار ديگر با آن ها سخن گفت تا به صورت نظرخواهى، آن ها به زبان خويش موقعيت آيندۀ دين و دنياى خود را بيان دارند. پس اين گونه سخن گفت:

«به خدا سوگند هيچ ترديد و يا پشيمانى ما را از جنگ با مردم شام باز نداشت. (آنچه مانع مقابلۀ ما با آن ها شد اين بود كه در گذشته) ما با آن ها بر اساس سلامت و صبر و پايدارى مى جنگيديم، ولى امروز سلامت با دشمن مخلوط شده است. آن روز كه براى جنگ صفّين حركت كرديد، در حالتى بوديد كه دين بر دنياى شما برترى داشت، اما امروز دنياى خود را بر دين ترجيح داده ايد. شما امروز دو نوع كشته شدن پيش رو داريد: كشتگان صفّين كه بر آن ها گريه مى كنيد و كشته هاى نهروان كه خون آن ها را مطالبه مى كنيد.... معاويه ما را به چيزى دعوت مى كند كه در آن نه عزّت است و نه انصاف. اكنون اگر خواهان زندگى (و عشق به دنيا) هستيد، (پيشنهاد صلح را) از او بپذيريم، و اين خار را در ديدۀ خويش فرو بريم و چشم بر هم نهيم. و اگر مرگ (با عزت و شرف) را مى طلبيد, (دعوتش را رد مى كنيم) جان خود را در راه رضاى خدا بذل مى كنيم و قضاوت در مورد او را به خدا واگذار مى نماييم». در اين هنگام، مردم همگى فرياد برآوردند: زندگى، زندگى. ما باقى ماندن در دنيا را مى خواهيم.

پس از اين اعلام عمومى كه تودۀ سپاه خواهان صلح با معاويه شدند، امام حسن (عليه السّلام) به ناچار پيشنهاد صلح را پذيرفت.

2. حكومت پس از معاويه متعلّق به امام حسن (عليه السّلام) است، و اگر براى او حادثه اى پيش آمد, به حسين (عليه السّلام) تعلّق دارد. معاويه حق ندارد كسى را به جانشينى خود تعيين كند.

3. معاويه بايد ناسزا به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) و لعنت بر او را در نمازها ترك كند، و از على (عليه السّلام) جز به نيكى ياد نكند.

4. معاويه نبايد نام اميرالمؤمنين بر خود بگذارد، و نزد او شهادتى اقامه نگردد.

5. بيت المال كوفه كه موجودى آن پنج هزار هزار درهم است، مستثنى است و تسليم حكومت، شامل آن نمى شود. معاويه بايد سالى دو هزار هزار درهم براى حسين (عليه السّلام) بفرستد و در هدايا و بخشش ها بنى هاشم را بر بنى اميه امتياز دهد. هزار هزار درهم نيز بايد در ميان بازماندگان شهدايى كه در كنار اميرالمؤمنين در جنگ هاى جمل و صفّين و نهروان به شهادت رسيده اند، تقسيم كند و همۀ اين ها از خراج «دارابجرد» تأمين شود.

6. مردم در هر گوشه از زمين خدا بايد در امن و امان باشند، سرخ و سياه از امنيت برخوردار باشند و معاويه لغزش هاى آنان را ناديده بگيرد و مردم عراق را به كينه هاى گذشته نگيرد. اصحاب على (عليه السّلام) در هر نقطه اى در امن و امان باشند و كسى از شيعيان او نبايد مورد آزار واقع شوند و بر جان و مال و ناموس فرزندان خود بيمناك باشند. كسى آن ها را تعقيب نكند و صدمه اى نزند، و حق هر حقدارى به او رسد و هرچه در دست اصحاب على (عليه السّلام) باشد از آن ها گرفته نشود. توطئه اى در نهان و آشكار به قصد جان حسن بن على (عليه السّلام) و برادرش حسين (عليه السّلام)، و هيچ يك از اهل بيت چيده نشود، و در هيچ جا ارعاب و تهديدى نسبت به آن ها انجام نگيرد.

عبدالله بن عامر بن كريز فرستادۀ معاويه شرايط امام حسن (عليه السّلام) را براى معاويه فرستاد. معاويه هم تمام آن ها را به خط خود در ورقى نوشت و مهر كرد، و عهد و سوگندهايى شديدى بر آن افزود و همۀ سران شام را بر آن گواه گرفت و نماينده اش آن را به امام (عليه السّلام) تسليم كرد.

بنا بر صحيح ترين روايات، امضاى قرارداد صلح در نيمۀ جمادى الاول سال 41 هجرى بود.

امام حسن (عليه السّلام) چند روز پس از صلح در كوفه بود. بسيارى از مردم از كوتاهى خود در يارى آن حضرت پشيمان شده بودند و مرتب نزد ايشان حاضر مى شدند و ضمن ابزار پشيمانى، آمادگى خود را براى قيام ضدّ معاويه اعلام مى كردند. امام (عليه السّلام) در جواب مى فرمود قراردادى بسته شده است و بايد به آن پايبند باشيم.

به معاويه خبر رسيد مردم به ديدار حضرت مى روند به طورى كه صداى كفش هاى بسيارى از مردم كه به ديدارش مى روند, بلند مى باشد و او به مناسبت هاى مختلف ياد پدرش را زنده مى كند. عمروعاص، مغيرة بن شعبه، وليد بن عقبه و عتبة بن أبى سفيان از معاويه خواستند تا امام را احضار كند و ضمن اعتراض به اين ملاقات ها، آن حضرت را آماج حملات و توهين هاى خود قرار دهند تا عقده گشايى كرده باشند. معاويه ابتدا مخالف بود، اما با اصرار آن ها موافقت كرد. امام (عليه السّلام) احضار شد و در مجلس معاويه كه خود و پدرش را مورد اهانت ها قرار دادند، چنان همۀ آن ها و از جمله معاويه را كه سخنى نگفته بود، كوبيد كه هيچ يك توان پاسخ گويى در خود نديدند.

چند روزى در كوفه ماند، سپس براى بازگشت به مدينه آماده شد. دو تن از شيعيان كوفه خدمت حضرت رسيدند و دربارۀ علّت بازگشت حضرت از كوفه و رفتن به مدينه سؤال كردند. امام فرمود: چاره اى جز اين نداريم.

فرداى آن روز امام حسن (عليه السّلام) همراه با امام حسين (عليه السّلام) و خانواده و كسان خويش از كوفه خارج شد و به سوى مدينه حركت كردند. مردم براى بدرقۀ حضرت گرد آمده بودند. هنگام خداحافظى مردم به سختى مى گريستند.

حضرت امام حسن (عليه السّلام) به مدينه بازگشت و در آن شهر اقامت گزيد، در حالى كه خشم خود را فرو برد و در انتظار فرمان پروردگار خويش بود.

والسلام عليه يوم وُلِدَ، ويوم استشهد، ويوم يبعَثُ حيّاً.

* امام حسن (عليه السّلام) با آگاهى از اين عمل نكردن معاويه به تعهّداتش, با سپاه خود در چند نوبت به منظور اتمام حجّت سخن گفت. آن حضرت در سخنان خود تلاش مى كرد تا نتايج تلخ و شوم واگذارى حكومت به معاويه و سلطۀ او بر عالم اسلام را تبيين كند؛ ولى آنان نپذيرفتند. در اين شرايط بود كه امام (عليه السّلام) مجبور به پذيرش صلح شدند.

* معاويه پس از صلح با امام حسن (عليه السّلام) تمامى شروط صلح نامه را زير پا گذاشت. از جمله اقدامات زشت معاويه پس از صلح مى توان به ملحق كردن زياد بن ابيه، ظلم و تعدّى نسبت به شيعيان و سبّ و دشنام به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) اشاره كرد.

* معاويه به «جعدة» دختر اشعث بن قيس همسر امام حسن (عليه السّلام) پيغام داد اگر حسن بن على (عليه السّلام) را مسموم كنى، تو را عقد همسرى يزيد درآورده و يكصد هزار درهم جايزه خواهم داد. جعده نيز به امام سم خورانيد و آن حضرت را به شهادت رسانيد.

ص: 115

ص: 116

او نسبت به سنّت آگاهى دارد، با قرآن آشناست و از بردبارى برخوردار است، بردبارى او شيران شرزه را به زانو در مى آورد....

اينك شما اى فرزندان عبد المطلب قدرى درنگ كنيد؛ ما و شما طايفه اى هستيم كه سود برده و از مواهب برخوردار بوده ايم. من از اين جلسه مشترك اميد انصاف دارم، چرا كه هيچ كس جز بر اساس نظر شما سخن نمى گويد. حال پاسخ اين خويشاوند خود را بگوييد تا بصيرت و آگاهى افزون شود. از خداى بزرگ براى خودم و براى شما آمرزش مى طلبم».

چون سخنان معاويه به پايان رسيد، ابن عبّاس خود را آمادۀ سخن نمود، امّا امام به وى اشاره كردند كه تو آرام باش، منظور او من بودم و من بيشتر مورد تهمت واقع شدم. ابن عباس سكوت كرد. سپس امام (عليه السّلام) برخاستند و با شكرگزارى به درگاه خدا و درود بر پيامبر گرامى اسلام گفتار خود را آغاز نمودند. آن گاه فرمودند:

«اى معاويه! هيچ گوينده اى اگرچه سخنش به درازا كشد، يارايى ندارد كه ويژگى هاى رسول الله (صلّى الله عليه وآله) را برشمرد، بلكه تنها بخشى از صفات نيكوى حضرتش را بازگو مى كند. من مى دانم كه امّت اسلامى چه روشى را پس از رحلت پيامبر پيش گرفتند، آنان مدائح نبىّ مكرّم را تباه نمودند و بيعت حضرتش را در بارۀ جانشين ايشان شكستند.

دريغا كه درخشش روز، تاريكى شب را رسوا نمود و پرتو تابناك خورشيد از فروغ چراغ ها كاست. تو در فزونى طلبى به افراط دچار شدى، در برترى بخشيدن ناشايستگان اجحاف نمودى، از پرداخت حقّ سرباز زدى و بخل پيشه كردى، ستم و ناروا روا داشتى و حقوق انسان ها را به اندازۀ ارزنى مراعات ننمودى تا آن كه شيطان بهرۀ كامل و نصيب فراوان خود را به دست آورد. امّا آنچه در بارۀ يزيد و شايستگى او براى ادارۀ امت اسلامى و كمالات وى گفتى، دريافتم. گويى تو مى خواهى مردم را دربارۀ يزيد به گمراهى بكشانى، چنان از او سخن مى گويى كه پندارى از انسان محجوبى ياد مى كنى، يا فرد ناشناسى را معرّفى مى نمايى يا از مطالب مخفى و آگاهى هاى خصوصى پرده بر مى دارى! چنين نيست، اى معاويه! يزيد خود بهترين معرّف خويش است و آنچه در چنته دارد بر همگان بروز داده است. اگر مى خواهى اوصاف يزيد را بگويى، از سگ هاى شكاريش خبر ده، از دختران زيبارويى كه با او به عشرت سرگرمند سخن بگو، از كنيزان نوازنده اى كه در بزم هاى مستانه براى او مى نوازند گفتگو كن. آرى، يزيد چنين فردى است و نيازى به معرّفى تو ندارد. راستى آيا اين همه بار گناه كه بر دوش دارى، براى تو به هنگام ديدار با قادر متعال كافى نيست كه اكنون مى كوشى بار ضلالت اين مردم را نيز بر گناهان ديگرت بيفزايى؟! به خدا سوگند، تو همواره درصدد انجام كارهاى ناروا هستى و جز ستم و بيداد كار ديگرى نكرده اى، جنايت هاى تو همه جا را فرا گرفته است ولى خود تو با مرگ فاصلۀ چندانى ندارى. به زودى روز قيامت فرا مى رسد و آن روز همۀ اعمال ثبت شدۀ تو بازگو مى گردد و تو هيچ راه گريزى نخواهى داشت.

... راستى چگونه به خود جرأت مى دهى كه صحابى پيامبر را با تابعى(1) برابر بدانى، در حالى كه در اطراف تو افراد بسيارى هستند كه افتخار همنشينى با رسول الله (صلّى الله عليه وآله) را داشته و انسان هاى قابل اعتماد و ديندارى مى باشند! آيا رواست كه اين افراد را به سوى جوانى اسراف كار و فريفتۀ دنيا سوق دهى،د.

ص: 120

تا بدين وسيله گرفتار خطا و اشتباه گردند و بازماندۀ تو، در دنيا سعادت (ظاهرى) دست يابد! اين روش سرانجامى جز شقاوت در آخرت براى تو نخواهد داشت، و اين زيانى آشكار است. از خداوند براى خود و شما آمرزش مى طلبم».

سخنان امام، صريح و رسا بيان شد. معاويه نگاهى به ابن عبّاس افكند و گفت: «اين سخنان چيست؟ لابد تو نيز كلماتى درشت تر و تلخ تر از اين ها اظهار خواهى نمود». ابن عباس پاسخ گفت: «به خدا قسم، او فرزند پيامبر و يكى از پنج تن آل عباست، او در خاندانى پاك و معصوم بزرگ شده و هرچه مى خواهى از وى بپرس و بدان كه خدا فرمان خود را جارى خواهد ساخت و او نيكوترين داوران است».(1)

هنگامى كه امام وارد خانه شدند، وليد را ديدند كه در كنار مروان نشسته است. ابتدا مروان از مرگ معاويه خبر داد و امام (عليه السّلام) استرجاع كردند.(1) سپس نامۀ يزيد را براى حضرت خواند و مسألۀ بيعت را مطرح نمود. امام (عليه السّلام) چنين تصميم گرفتند كه در بارۀ بيعت نكردن خود آشكارا سخنى نگويند، بلكه با طرحى مسالمت آميز بدون درگيرى از اين مجلس خارج شوند؛ لذا مقصود خود را پوشيده داشته و رو به وليد كرده فرمودند: «من يقين دارم كه شما به بيعت پنهانى من بسنده نخواهيد كرد و از من خواهيد خواست كه آشكارا با يزيد بيعت كنم». وليد گفت چنين است. حضرت فرمودند: «بنابراين فردا منتظر باشيد تا همراه با مردم براى بيعت نزدتان بيايم». وليد اين سخن را پذيرفت و گفت: به اميد خدا فردا شما را همراه با مردم خواهم ديد.

بدين گونه امام (عليه السّلام) از خطر حتمى رهايى يافت. امّا مروان قبل از خروج حضرت، رو به وليد كرد و اظهار داشت: به خدا سوگند، همين لحظه كه او از اين جا برود و با تو بيعت نكند، بدان كه ديگر بر او دست نخواهى يافت، مگر اين كه بين او و شما كشتار صورت گيرد. بهتر است او را به زندان بيفكنى تا بعيت كند وگرنه گردن وى را بزن. چون حضرت اين پيشنهاد مروان را شنيد, خشمگينانه فرياد برآورد كه:» من هرگز با يزيد بيعت نخواهم كرد. واى بر تو اى پسر زرقاء!(2) تو مى خواهى دستور قتل مرا صادر كنى! به خدا سوگند، دروغ گفته و كور خوانده اى». آن گاه رو به وليد كرده فرمودند: «اى امير! ما اهل بيت نبوّت و معدن رسالتيم، خانۀ ما جايگاه آمد و شد فرشتگان است، خداوند ما را در آفرينش مقدّم داشت و ختام كار رسالت را بر ما گذاشت، امّا يزيد مردى است بدكار و شرابخوار، نفوس محترم را شكسته و فسق خويش آشكار نموده است، بنابراين انسانى چون من با فردى چون او بيعت نخواهد كرد. امّا هر دوى ما صبح نموده و اوضاع را خواهيم نگريست و معلوم خواهد شد كه كدام يك از ما براى ادارۀ امر امّت اسلامى سزاواريم».

امام (عليه السّلام) اين سخنان را گفت و بدون درنگ از دار الحكومة خارج شده و همراه با ياران خود به خانه بازگشت. مروان، زبان به سرزنش وليد گشود كه تو خطا كردى و پيشنهاد مرا نپذيرفتى. به خدا سوگند كه ديگر به او دست نخواهى يافت. وليد پاسخ داد: «واى بر تو، نظر تو آن بود كه من دين و دنياى خود را تباه كنم! به خدا سوگند اگر تمام دنيا را به من بدهند تا در مقابل آن حسين بن على را به قتل رسانم، نخواهم پذيرفت. پناه بر خدا، من حسين را به خاطر اين كه از بيعت با يزيد امتناع ورزيده، بكشم؟...».

مروان كه چنين ديد، گفت: «حال كه چنين است و عقيدۀ تو اين گونه است، راه درستى در پيش گرفته اى». اين سخن مروان بود، امّا هيچ اعتقادى به آن نداشت و رفتار وليد را نمى پسنديد. تاريخ نگاران دربارۀ وليد گفته اند: او آدمى عافيت طلب بود، ولى حقيقت اين است كه وى از دست يازيدن به حسين بن على و بى ادبى كردن به حضرتش اجتناب مى ورزيد و اقدام او تنها به انگيزۀ عافيت طلبى نبود. البته يزيد چون از رفتار وليد آگاهى يافت، بى درنگ او را بركنار نموده و عمروبن سعيدبن عاص را به جاى وى به فرماندارى مدينه برگزيد.).

ص: 122

امام (عليه السّلام) به منزل بازگشت و آن شب را كه شب شنبه بيست و هفتم رجب سال شصت هجرى بود، به صبح رساند. صبحگاهان به منظور كسب اطّلاع و آگاهى از امور جارى به ميان مردم رفت. در بين راه مروان، امام را ملاقات نمود. مروان عرض كرد: اى ابو عبد الله، من خيرخواه تو هستم، اگر آن را بپذيرى راه راست در پيش روى تو گشوده خواهد شد. امام فرمودند: بگو تا گوش كنم. مروان گفت: من به تو توصيه مى كنم با يزيد بن معاويه بيت نمايى كه هم براى دين و هم براى دنيايت بهتر است. حضرت فرمودند:

إنّا لِلّهِ وَإنَّا إليْهِ راجِعُون، وَعَلى الإسلام السّلامُ إذْ قَدْ بُلِيَت الأمّةُ بِرَاعٍ مِثْلِ يزيدَ.

اگر آدمى چون يزيد زمام حكومت امّت اسلامى را به دست گيرد، ديگر اسلام نابود خواهد شد و براى آن بايد عزا گرفت.

اواخر روز شنبه وليد چند نفر را به سراغ امام فرستاد و ايشان را براى بيعت با يزيد دعوت كرد. حضرت فرمودند: امشب بگذرد تا ببينم فردا چه مى شود. آن ها نيز شب را دست از امام برداشتند و برخواستۀ خود پافشارى نكردند.

شب هنگام حضرت به سوى مكّه حركت كردند. بنابراين تاريخ خروج ايشان از مدينه شب يكشنبه بيست و هشتم رجب سال شصت هجرى بوده است، كه برخى گفته اند حضرت صبح يكشنبه از مدينه بيرون رفتند.

خبر حركت امام (عليه السّلام) به گوش آشنايان رسيد، محمد بن حنفيّه برادر حضرت نمى دانست كه امام به كدام سو مى روند، به ايشان عرض كرد:

«اى برادر! من به شما توصيه مى كنم از بيعت با يزيد دورى گزيده و تا مى توانيد از شهرهاى تحت فرمان او كناره گيرى كنيد، بلكه راه بيابان را در پيش گيريد و از آن جا پيك هايى به سوى مردم فرستاده آنان را به بيعت با خود فرا خوانيد، اگر مردم نداى شما را لبّيك گفتند, خدا را شكر خواهيد گفت، و اگر از پذيرش دعوت شما سرپيچى نمودند و با ديگرى بيعت كردند، به دين و خرد شما زيانى نخواهد رسيد و جوانمردى و شرافت شما آسيب نخواهد ديد».

حضرت فرمودند: اى برادر، به خدا سوگند، اگر در تمام جهان پناه گاهى نيابم و راه به جايى نبرم، با يزيد بيعت نخواهم كرد.

محمّد سخن برادر را بريد و گريه سر داد. امام (عليه السّلام) نيز به گريه افتادند و مدّتى در آغوش يكديگر مى گريستند. سپس حضرت فرمودند: «خدا تو را پاداش نيكو عطا فرمايد، صادقانه سخن گفتى و براى من دلسوزى نمودى، اميدوارم انديشه ات استوار و رأيت ثمربخش باشد من اكنون قصد مكّه دارم و آمادۀ سفر شده ام. برادران و برادرزادگان و شيعيان من نيز با من حركت خواهند نمود و هر تصميمى من بگيرم، آنان خواهند پذيرفت. امّا تو اى برادر مانعى ندارد كه در مدينه بمانى و گزارش كارها را به اطّلاع من برسانى و هيچ خبرى را از من پوشيده ندارى».

سرانجام در تاريكى شب، امام براى خروج از مدينه آماده گرديد. ابتدا به كنار قبر مادرش رفت و با او خداحافظى كرد، از آن جا به سوى مزار امام حسن (عليه السّلام) شتافت و با او نيز وداع نمود. آن گاه همراه با برادرزادگان و بسيارى از اهل بيت خود, مدينه را ترك گفت و فقط محمد بن حنفيّه و عبد الله بن جعفر در مدينه ماندند.

ص: 123

امام در دل شب از مدينه خارج شد، در حالى كه اين آيه را با خود تلاوت مى نمود:

فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ، قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ (1)

حضرت از راه اصلى به سوى مكّه روان شد. همراهان پيشنهاد كردند كه شما از بى راهه به سوى مكّه برويد، همان گونه كه ابن زبير چنين كرد. امام فرمود: من هرگز چنين نخواهم كرد و در انتظار قضا و قدر الهى هستم، تا آنچه را كه خداوند اراده كرده است، انجام شود.

امام در روز جمعه سوم شعبان وارد مكّه شد. هنگام ورود به شهر مكّه، اين آيه بر زبان حضرت جارى بود:

وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْيَنَ قالَ عَسى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَواءَ السَّبِيلِ (2)

مدّت اقامت امام (عليه السّلام) در مكه چهار ماه و پنج روز بوده است، زيرا آن حضرت روز سوم شعبان به مكّه رسيد، ماه هاى شعبان، رمضان، شوال و ذى القعدة را در آن جا به سر برد و سرانجام روز هشتم ذى الحجّة از مكّه خارج شد. در طول اين مدّت همۀ مردم و افراد سالمند و چهره هاى سرشناس آن جا به ديدار ايشان مى شتافتند و از اطراف نيز براى زيارت نوادۀ رسول الله (صلّى الله عليه وآله) به حضورشان مى رسيدند. ابن زبير كه به مكّه آمده بود و در كنار كعبه سكنى گزيده و پيوسته به نماز و طواف مشغول بود، همراه ديگر مردم دو روز يكبار و گاهى بيشتر به حضور امام شرفياب مى شد و نظر خود را ابراز مى نمود. البته وجود امام در مكّه بيش از هركس براى ابن زبير سخت بود، زيرا مى دانست كه تا حسين بن على در مكّه حضور دارد، مردم با وى بيعت نخواهند كرد، چرا كه حسين پرواپيشه تر بوده و ارج و قرب بيشترى نزد مردم داشت.

بدين گونه نامه اى از جانب مردم كوفه براى امام (عليه السّلام) نوشته شد و توسط جمعى به سرپرستى أبوعبدالله الجدلى براى ايشان فرستاده شد.

گفته اند كه اين نامه را عبد الله بن مِسمَع هَمْدانى و عبد الله بن وال به خدمت امام آوردند و دستور داشتند كه با شتاب تمام خود را به مكّه برسانند. نامه در تاريخ دهم ماه مبارك رمضان به مكه رسيد.

دو روز از نوشتن نامۀ كوفيان مى گذشت كه آنان گروه ديگرى را به نام هاى قيس بن مُسْهِر صيداوى، عبدالرحمن بن عبدالله بن شدادالارحبى و عُمارة بن عبد الله السّلولى همراه با صد و پنجاه نامه به سوى مكّه روانه كردند، كه در هر نامه اى امضاى يك يا دو يا چهار نفر از بزرگان سرشناس كوفه ديده مى شد.

امام همچنان تأمّل كرده و پاسخى به نامه هاى وارده و شخصيت هاى كوفى نمى دادند. حتّى در يك روز ششصد نامه به دست امام (عليه السّلام) رسيد، تا سرانجام مجموعۀ نامه هاى دريافتى دوازده هزار شد، امّا پاسخى نيامد.

سرانجام آخرين پيك كوفيان، يعنى هانى بن هانى السَّبيعى و سعيد بن عبد الله الحَنفىّ به سوى مكّه روانه شدند.

نامۀ ديگرى نيز به امضاى شَبَث بن رِبْعى التميمى، حجّار بن ابْجر العِجْلى، يزيد بن حارث بن يزيد الشيبانى، عروة بن قيس الاحمسى، عمرو بن الحجّاج الزبيدى، محمد بن عُمير بن عطارد بن حاجب التميمى با همين پيك ارسال شد.

چون رفت و آمد مردم به محلّ اقامت حضرت مسلم شدت گرفت، نُعمان بن بَشير والى كوفه از ماجرا آگاهى يافت، بر فراز منبر رفت و مردم را از آشوب و فتنه برحذر داشت.

عبد الله بن مُسلم بن سعيد كه از هم پيمانان بنى اميّه بود، در نامه اى براى يزيد، رويدادهاى كوفه را گزارش كرد. شبيه اين نامه را عُمارة بن وليد بن عُقبه و عُمر بن سعد نيز براى يزيد نوشتند و او را به فكر چاره جويى انداختند. يزيد, عبيد الله را علاوه بر فرمانروايى بصره, به فرمانروايى كوفه نيز منصوب كرد.

عبيد الله زياد فرداى ورود به كوفه, مردم را براى نماز صبح به مسجد فرا خواند و آنان را از عواقب نافرمانى خليفه بيم داد و آنان را كه از او اطاعت كنند وعدۀ پاداش نيك داد. سپس فرمان دستگيرى سرشناسان كوفه و طرفداران امير المؤمنين (عليه السّلام) را صادر كرد.

مسلم بن عقيل پس از آگاهى از ورود عبيد الله و تهديدات او, شبانه خانۀ مختار را ترك نمود و به خانۀ هانى بن عروه رفت. دوستان و يارانش با هوشيارى مراقب بودند كه عبيد الله به مخفيگاه مسلم پى نبرد. عبيدالله زياد با حيله و فريب توانست محل اختفاى مسلم را بيابد و هانى را به دار الاماره بكشاند. ابن زياد، مسلم را از هانى طلب كرد اما هانى نپذيرفت. پس او را به شدت مضروب كرد و به زندان افكند. مسلم بن عقيل كسى را به دار الاماره فرستاد تا از احوال هانى جويا شود و چون از ضرب و شتم و حبس وى آگاه شد، پيش از موعد قيام كرد. از بيست و پنج هزار نفرى كه با مسلم بيعت كرده بودند، چهار هزار نفر گرد خانۀ هانى به يارى مسلم شتافتند. مسلم به سوى دار الاماره حركت كرد.

ابن زياد كه ياراى مقاومت نداشت, اشراف كوفه را به سوى قبيله هاى خود فرستاد تا آنان را از عاقبت همراهى با مسلم بترسانند و در مقابل جدا شدن از او وعدۀ پاداش دهند.

با اين دسيسه, عبيد الله موفق شد اطرافيان مسلم را از گرد او پراكنده كند. به گونه اى كه زن به سراغ برادر يا فرزند يا همسر خود مى آمد و از او مى خواست كه به خانه بازگردد, زيرا ديگر مردم براى به ثمر رسيدن قيام كفايت مى كنند. مرد هم نزد خويشاوندان خود مى آمد و مى گفت: اگر فردا سپاه شام بر شما حمله آورد، چه خواهيد كرد؟

نتيجه آن كه موقع غروب از آن انبوه جمعيت تنها پانصد نفر در كنار مسلم باقى ماندند و چون هوا تاريك شد، عدۀ ديگرى نيز پراكنده شدند. مسلم كه به مسجد جامع كوفه در آمد تا نماز مغرب را اقامه كند، فقط سى نفر به او اقتدا كردند. پس از نماز كه به طرف در مسجد رفت ده نفر همراه او بودند و زمانى كه از مسجد بيرون آمد, هيچ كس با او باقى نماند. در نتيجه مسلم تنها ماند و در پى يك خيانت, عاقبت دستگير شد و به شهادت رسيد.

عبيد الله كه از شكست قيام و قتل رهبر آن احساس اقتدار مى كرد، براى ارعاب بيشتر مردم و اطاعت كامل آنان از خود، فرمان داد تا هانى را كه از بزرگان و سرشناسان كوفه بود، با دست بسته به بازار برند و در برابر مردم بگردانند و سپس به قتل رسانند. هانى فرياد مى زد و افراد قبيله و هم پيمانان خود را به يارى فرامى خواند؛ اما در آن روز همۀ آنان تن به خوارى و سستى دادند و از يارى او دست برداشتند.(1)

نكتۀ مهم و شگفت آور آن كه از جمع اصحاب امام حسين (عليه السّلام) در روز عاشورا, به غير از هجده تن از خاندان آن حضرت و دو سه تن غلام، بقيه اهالى كوفه بودند كه توانستند از حكومت نظامى اعلام شده9.

ص: 126

توسط عبيدالله زياد گريخته و خود را به كربلا برسانند؛ حداقل اگر همين افراد گرد مسلم را گرفته بودند و يا او را پناه داده و سپس با خود به كربلا مى آوردند، و يا هنگامى كه هانى با آن مظلوميت در برابر ديدگان مردم كشته مى شد، به حمايت او برمى خاستند، احتمال آن بود كه مردم كوفه از آن وحشت بيرون آمده و عبيد الله زياد را در انجام مقاصدش ناكام گذارند. اين نكته دلالت بر آن دارد كه اين بزرگان نيز در چنان فضايى كه عبيد الله ايجاد كرد، مرعوب شده و در آن مقطع به درستى عمل نكردند؛ هرچند پس از آن با پيوستن به امام حسين (عليه السّلام) و جانفشانى و نهايتاً شهادت در محضرش جبران نمودند.

پس از عبور از منزلگاه شراف، كاروان امام (عليه السّلام) با حرّ بن يزيد رياحى مواجه شدند كه به فرماندهى هزار نفر براى مقابله با آن حضرت آمده بودند. حرّ مأموريت جلب امام و بردن آن حضرت نزد عبيدالله زياد را داشت كه با مقاومت امام حسين (عليه السّلام) مواجه شد. در نهايت حرّ گفت: من مأمور به جنگ با شما نيستم بلكه وظيفه دارم از شما جدا نشوم تا به كوفه برسيد. حال كه از آمدن به كوفه (به حالت جلب و دستگيرى) امتناع مى كنيد، پيشنهاد مى كنم از راهى حركت كنيد كه شما را نه به كوفه و نه به مدينه برساند تا من از امير دستور تازه اى بگيرم. امام (عليه السّلام) پذيرفت تا سرانجام به كربلا رسيدند. در آن جا نامۀ عبيدالله زياد به حرّ رسيد كه در آن آمده بود: كار را بر حسين تنگ بگردان و چون نامۀ من به تو رسيد, حسين را در بيابانى كه آب و آبادانى در آن نباشد فرود بياور.

بدين سان امام (عليه السّلام) و خاندان و يارانش روز دوم محرم سال 61 هجرى در كربلا فرود آمدند.

روز سوم محرم, عمر بن سعد با چهار هزار نفر كه پيش از آن براى اعزام به سرزمين ديلم فراهم آمده بودند، به كربلا رسيدند كه با نيروهاى حرّ به پنج هزار تن بالغ شدند. عبيد الله زياد پى درپى كوفيان را براى مقابله با امام حسين (عليه السّلام) فرا مى خواند و آنان اطاعت كرده تحت فرمان او گرد مى آمدند و عبيد الله نيز يكى از اشراف كوفه را بر گروه هاى مختلف آنان فرماندهى مى داد و به كربلا اعزام مى داشت تا آن كه رقم كوفيان به سى هزار تن رسيد.

در روز هفتم محرم, فرمانى از عبيد الله زياد براى عمر سعد رسيد كه در آن آمده بود بين امام (عليه السّلام) و آب حائل شوند و اجازه ندهند اين كاروان بر آب دست يابند و حتى قطره اى آب بنوشند همان گونه كه اينان با عثمان چنين كارى كردند! عمر سعد در اجراى فرمان عبيد الله زياد، پانصد نفر را به فرماندهى عمرو بن حجاج بر اين كار گماشت و آنان شريعۀ فرات را اشغال نمودند.

امام (عليه السّلام) تا روز تاسوعا اميد داشت گروه هايى از مردم كوفه خود را به او رسانده و ياريش كنند كه چنين نشد. اقدام حبيب بن مظاهر براى آوردن قبيلۀ خود يعنى بنى اسد از غاضريه به كربلا نيز ناكام ماند.

روز عاشورا امام (عليه السّلام) سپاه خود را كه بنا به مشهور مركب از سى و دو سوار و چهل پياده بود, آرايش نظامى داد و زهير بن قين را به فرماندهى سمت راست سپاه و حبيب بن مظاهر را به فرماندهى سمت چپ تعيين فرمود و قلب سپاه را همراه با پرچم سپاه به برادر خود حضرت عباس (عليه السّلام) سپرد. امام حسين (عليه السّلام) در روز عاشورا با سخنان هدايت گرانۀ خود تلاش نمود تا چنانچه كسى از لشكريان دشمن نسبت به عمق فاجعه اى كه در شُرُف وقوع است، آگاه نيست، آنان را بيدار نمايد و از شقاوت دنيا و آخرت نجات دهد. اما آن نابكاران با تصديق سخنان آن حضرت در معرّفى خود و اعتراف به شناخت مقام و شأن آن حضرت، پاسخ دادند كه يا بايد تسليم امر عبيد الله زياد شود يا با او نبرد خواهند كرد.

سرانجام جنگ آغاز شد؛ ابتدا ياران امام به ميدان رفته و پس از رزمى نمايان به شهادت رسيدند. سپس افراد خاندان امام (عليه السّلام) يك به يك به مقابله با دشمن شتافتند و همگى شربت شهادت نوشيدند. سرانجام حضرت اباعبدالله (عليه السّلام) كه يكه و تنها مانده بود, در اوج مظلوميت و غربت به شهادت رسيد.

ص: 128

امام حسين (عليه السّلام) خود اين تكليف عمومى را هنگامى كه با حرّ روبه رو شد به صراحت بيان داشت و فرمود:

هر كس فرمانروايى ستم پيشه را ببيند كه حرام خدا را حلال كرده، پيمان الهى را شكسته، با سنّت پيامبر (صلّى الله عليه وآله) مخالفت ورزيده و گناه و كينه توزى را اساس عمل خود قرار داده است، اگر با كردار و گفتار خود بر ضدّ چنين حاكمى اقدام نكند، بر خداست كه روز قيامت او را به جاى خودش (دوزخ) داخل كند. اين مردم به اطاعت شيطان درآمدند و از اطاعت فرمان خداوند رحمان سر باز زدند. فساد را آشكار نمودند، حدود الهى را تعطيل كردند، بيت المال را چپاول نموده، حرام خدا را حلال و حلالش را حرام كرده اند....

بنابراين نبايد تصوّر نمود كه قيام امام (عليه السّلام) به واسطۀ دعوت كوفيان براى به دست گيرى زمام امور بود و اگر اين دعوت صورت نمى گرفت، شايد فاجعۀ كربلا اتفاق نمى افتاد. امام حسين (عليه السّلام) با حاكميت يافتن يزيد چون خطر نابودى كامل اسلام را حس مى كرد، وظيفه داشت به هر قيمت و به هر شكل با وضع موجود مقابله كند. چه كوفيان از او دعوت مى كردند و چه نمى كردند. حتى اگر آن هفتاد و دو يار را هم نداشت، باز هم وظيفۀ آن حضرت ايستادن بود. لذا امام (عليه السّلام) خطاب به برادرش محمد حنفيه مى فرمايد: اى برادر! به خدا سوگند اگر در تمام جهان پناه گاهى نيابم و راه به جايى نبرم، باز هم با يزيد بيعت نخواهم كرد.

3. با عنايت به آنچه گفته شد، اين تصوّر هم باطل است كه چون يزيد، امام (عليه السّلام) را ملزم به بيعت كرده بود و در صورت عدم بيعت، فرمان به قتل آن حضرت داده بود، امام حسين (عليه السّلام) مجبور به قيام شد. مفهوم مخالف اين تصوّر چنين است كه اگر يزيد كارى به كار امام نداشت و آن حضرت را در بيعت يا عدم بعيت آزاد و مختار نهاده بود، امام (عليه السّلام) قيام نمى كرد. بديهى است با وظيفه اى كه امام حسين (عليه السّلام) بر عهده داشت، حتى اگر يزيد از آن حضرت بيعت هم نمى خواست، باز هم امام (عليه السّلام) بر ضدّ او به پا مى خاست.

4. قيام امام حسين (عليه السّلام) همان گونه كه خود فرمود, براى اقامۀ امر به معروف و نهى از منكر بود. بيشتر مردم تصوّر مى كنند كه منظور آن حضرت، مقابله با فسق و فجور بود كه يزيد علناً مرتكب مى شد و به تبع او اين مفاسد در جامعه شيوع پيدا كرده بود. هرچند بايد با اين گونه مناهى نيز مقابله و برخورد شود، اما هدف امام (عليه السّلام) والاتر و برتر از اين حد بود. چه منكرى بالاتر از اين كه اولاد طلقا و نابكارترين مردم زمام امور مسلمانان را بدست گيرند و به نام خلافت و جانشينى پيامبر (صلّى الله عليه وآله) دين و دنيا و آخرت آنان را تباه كنند. و چه معروفى بالاتر از اين كه شايسته ترين فرد امّت، آن كس كه به نصّ الهى و فرمودۀ پيامبر (صلّى الله عليه وآله) رهبرى امت با اوست، امامت و خلافت و رهبرى مسلمانان را در دست داشته باشد. در حقيقت امام حسين (عليه السّلام) مى خواست و وظيفه داشت كه بزرگ ترين منكر يعنى حاكميت يزيدى را براندازد و جامعه را از آن نهى كند و بزرگ ترين معروف يعنى پيشوايى خود را محقّق سازد و مردم را به روى آورى بدان امر فرمايد.

آن حضرت وقتى از سوى حاكم مدينه فرا خوانده شد و بيعت با يزيد را به او تكليف كردند، فرمودند: «تا صبح صبر كنيم و اوضاع را بنگريم؛ زيرا معلوم خواهد شد كدام يك از ما (امام حسين (عليه السّلام) يا يزيد) براى ادارۀ امر امت اسلامى سزاوارتر هستيم». در پاسخ نامه هاى كوفيان نيز مرقوم فرمود: «از محتواى نامه هاى شما دانستم كه از من مى خواهيد به سوى شما بيايم تا به لطف خداوند، همگان بر محور حق (يعنى

ص: 130

امام حسين (عليه السّلام) گرد آييد». و در ادامۀ آن نامه مى فرمايد: «به جان خودم سوگند امام نيست مگر آن كسى كه در ميان مردم بر اساس كتاب خدا داورى كند، دادگر باشد و از راه مستقيم ديانت منحرف نگردد». و چه كسى جز آن حضرت چنين ويژگى هايى داشت؟ همچنين در خطابه اى كه پس از مواجهه با حرّ در ميان راه بيان فرمود، از جمله به صراحت مى فرمايد: «من سزاوارترين كس براى زمامدارى و رهبرى امت اسلام هستم».

با عنايت به اين نكات، مسلّماً امام حسين (عليه السّلام) قصد داشت ضمن انجام تكليف خود يعنى ايستادگى در برابر وضع موجود، در صورت موفّقيّت، حكومت عدل اسلامى را نيز به رهبرى خود بر پا نمايد.

والسلام عليه يوم وُلِدَ ويوم استشهد ويوم يبعث حيّاً.

يزيد و پيامدهاى سوء يارى مسلم و ترغيب آن ها به عطاياى خليفه، توانست مردم را از گرد مسلم پراكنده كند.

* در پى اين حوادث مسلم پيش از موعود فرمان قيام داد و با اين كه بيش از هجده هزار تن با او بيعت كرده بودند، اما زمان قيام بيش از چهار هزار نفر حاضر نشدند و چون حركت كردند به سوى دارالاماره بروند، فقط سيصد نفر با او باقى ماندند، و به همين ترتيب ياوران او كاهش يافتند تا اين كه در نهايت مسلم تنها ماند و به دنبال يك خيانت به شهادت رسيد.

* با ورود امام حسين (عليه السّلام) به عراق, حرّ بن يزيد رياحى مانع از حركت ايشان شد و امام را در منطقۀ كربلا متوقّف كرد. كوفيان هم از يارى امام خوددارى كردند و ايشان را مظلومانه به شهادت رساندند.

* از ميان رفتن كامل پيمان صلح امام حسن (عليه السّلام) با خلافت يزيد، وجود فساد و تباهى شديد و قرار گرفتن اسلام در خطر نابودى، انجام فريضۀ امر به معروف و نهى از منكر و تمام شدن حجّت بر امام با اعلام آمادگى كوفيان براى يارى حق و قيام عليه باطل، از مهم ترين دلايل قيام امام حسين (عليه السّلام) به شمار مى رود.

* علّت اين كه امام حسين (عليه السّلام) با وجود سابقۀ بد كوفيان، دعوت آنان را اجابت كرد و به كوفه آمد, آن است كه با اعلام آمادگى مردم كوفه، حجّت بر امام (عليه السّلام) براى اقدام عليه باطل و اقامۀ حق تمام شد و امام (عليه السّلام) مكلّف به اين امر بودند. اما علت يارى نكردن كوفيان، دور شدن آن ها از تعاليم اسلامى و برگشت به قهقرا در سال هاى غصب خلافت است.

ص: 132

(عليه السّلام) كه از موضوع با خبر شدند، به خاطر نكته سنجى و موقع سنجى فرزدق هديه اى را براى او فرستادند.

است ولى قانون جنگ را نمى داند. توّابين كه قصدى جز شستشوى لكۀ ننگ از دامن خود نداشتند، درصدد آن نبودند كه چه مقام عالى نظامى را رهبر خود كنند، آن ها فقط مى خواستند شرافتمندانه كشته شوند.

پس از شكست آن ها، مختار زمينه را براى قيام مساعد ديد. او فراريان سپاه توّابين را گرد آورد و از ديگران خواست به صفوف او بپيوندند، و از ابراهيم پسر مالك اشتر خواست فرماندهى قواى او را براى جنگ با ابن زياد كه فرماندۀ سپاه اموى بود، به عهده گيرد. ابراهيم تعهّد نمود و كار بسيج قواى مختار بالا گرفت.

قصد آن ها گرفتن انتقام خون شهداى كربلا بود. نخست عبدالله بن مطيع والى كوفه را بيرون كردند و در زندان را گشودند. سپس همۀ شيعيان و موالى يعنى مردم غير عرب را كه بيشترين آن ها ايرانيان بودند, به خونخواهى امام حسين (عليه السّلام) فرزند پيامبر فرا خواندند. قواى مختار به فرماندهى ابراهيم پسر مالك اشتر در ايالت جزيره با لشكر ابن زياد روبرو شد و جنگ بسيار سختى درگرفت. در آن جنگ ابن زياد كشته شد، و قواى او به سختى در هم شكست، و بسيارى از آن ها به هلاكت رسيدند.

مختار سر بريدۀ عبيدالله بن زياد را به مدينه براى امام زين العابدين (عليه السّلام) فرستاد، و حضرت دستور داد كه با كشته شدن ابن زياد, عامل جنايت كربلا، بانوان بنى هاشم زندگى عادى را از سر گيرند؛ زيرا پس از حادثۀ كربلا تا آن موقع هيچ زن هاشمى سرمه نكشيد، و شانه به سر نزد، و شوهر نكرده بود.

مختار قاتلان امام حسين (عليه السّلام) را تعقيب كرد و هركه را به چنگ آورد با شديدترين مجازات كشت. عمر بن سعد، شمر، خولى، سنان بن انس و حرملة بن كاهل و ديگر جنايت كاران معروف كربلا از اين دسته بودند كه به دام افتادند و به سزاى اعمال ننگين خود رسيدند.

گفته مى شود مختار به دستور محمد حنفيه قيام كرد و امام زين العابدين (عليه السّلام) نقشى در قيام او نداشته است. ولى به خوبى پيداست كه امام سجّاد (عليه السّلام) كاملاً از قيام او راضى بوده, اما به ظاهر نمى توانسته عكس العملى نشان دهد. دعاى امام سجّاد (عليه السّلام) و امام باقر (عليه السّلام) در بارۀ او كه زنان اهل بيت را شوهر داد، و بى نوايان آنان را از فقر نجات بخشيد و دل خاندان نبوت را شاد كرد، گواه بر اين مطلب است. قيام مختار در سال 66 هجرى اتفاق افتاد.

* در عهد امامت حضرت سجّاد (عليه السّلام) حوادثى هولناك پديد آمد كه به سبب عدم آمادگى و همراهى مردم، امام قادر به عكس العمل در برابر اين فجايع نبود. مهم ترين اين حوادث فاجعۀ حرّه و هتك حرمت كعبه است.

* مردم مدينه پس از فاجعۀ كربلا با مشاهدۀ فسق و فجور يزيد به رهبرى عبدالله بن حنظله تصميم به قيام در برابر يزيد گرفتند. يزيد مسلم بن عقبه فهرى را همراه با سپاهى به سوى مدينه فرستاد تا اين قيام را سركوب كند. مردم مدينه در برابر سپاه شام ايستادند، اما از ناحيۀ حرّه شكست خوردند. دشمن از آن ناحيه به شهر نفوذ كرد و با كشتار و جنايات بى سابقه، حرمت شهر پيامبر را شكست.

* در پى شهادت امام حسين (عليه السّلام)، عبد الله بن زبير در مكه دست به قيام زد و مردم به او پيوستند؛ يزيد مسلم بن عقبه را مأمور سركوبى او و گرفتن مكه كرد. مسلم در بين راه مرد و حصين بن نمير جانشين او به سوى مكه آمد. آن ها شهر را با منجنيق كوبيدند به گونه اى كه پردۀ خانۀ خدا آتش گرفت و كعبه آسيب جدّى ديد.

* با انتشار خبر مرگ يزيد دو حركت مرتبط با فاجعۀ كربلا پديد آمد؛ 1 - نهضت توّابين 2 - قيام مختار

* توّابين گروهى از علاقه مندان به اهل بيت و از دعوت كنندگان امام حسين (عليه السّلام) به كوفه بودند كه از يارى نكردن فرزند پيامبر پشيمان شده بودند و خود را ملامت مى كردند. آن ها تصميم گرفتند عليه يزيد قيام كنند؛ در صورت پيروزى خلافت را به اهل آن برگردانند و در صورت شهادت كفّاره اى بر گناه ايشان باشد. اما توّابين در مقابل سپاه ابن زياد شكست خوردند.

* پس از قيام توّابين, مختار به كوفه آمد و با عنوان انتقام گيرى امام حسين (عليه السّلام) مردم را به خود دعوت كرد. او با همراهى ايرانيان مسلمان موفق شد كه قدرت را در كوفه به دست گيرد و با شكست سپاه ابن زياد بسيارى از جنايتكاران كربلا را دستگير و به سزاى اعمالشان برساند.

* دربارۀ موضع امام سجّاد (عليه السّلام) نسبت به اين دو قيام بايد گفت كه توّابين روى مراجعه به امام را نداشتند و بدون اين كه با ايشان مشورت كنند، قيام كردند. اما مختار از امام سجّاد (عليه السّلام) درخواست تأييد داشت كه امام حاضر به تأييد او نشدند، برخى از محقّقان شيعى اين عمل امام را از روى تقيه دانسته اند، اما آنچه مسلّم است اين است كه مختار مورد حمايت محمد حنفيه عموى امام سجّاد (عليه السّلام) بوده است.

* امام سجّاد (عليه السّلام) بعد از سى و چهار سال امامت در سال 95 هجرى در مدينه توسط عوامل وليد بن عبدالملك به شهادت رسيدند. در اين سال عدۀ زيادى از فقهاى اهل تسنن نيز از دنيا رفتند؛ از اين رو آن سال را سنة الفقهاء ناميدند.

ص: 141

ص: 142

امام (عليه السّلام) فرمودند: من به او به گونۀ جباران جواب دادم تا از شرّش در امان باشم؛ اما چون تو طالب حقّى به تو اين گونه گفتم. اين جواب به قدرى حكيمانه بود كه عمر خود تأييد كرد و گفت: خدا خود مى داند رسالتش را كجا قرار دهد.

همسرانم برايم تهيه كرده و چون من او را خيلى دوست دارم, خواستم به ميل او رفتار كنم. بله در شأنم نيست بيرون اين را بپوشم ولى درون خانه عيبى ندارد.

راجع به خورد و خوراك امام حسن (عليه السّلام) و لباس پوشيدن امام صادق (عليه السّلام) اعتراض مى شود كه شما فرزند امام على (عليه السّلام) هستيد كه آن گونه بود. امام مى فرمايند: در دورۀ پدرم فقر بود و ايشان مى خواستند با پايين ترين سطح مردم برابرى كنند و معنا ندارد با اين ثروت ما اين گونه رفتار نكنيم و اين رياكارى است.

3. حاكم كردن افراد به نظر صالح بر ايالات مسلمانان؛ او با تدبيرى امتحان كرد, افرادى كه به درستى و ديانت شهره بودند را به خدمت گرفت و اختلاس كنندگان را كنار گذاشت.

4. بخشى از خمس را به بنى هاشم اختصاص داد.

5. بر خلاف خلفاى پيش كه دنبال افزايش دامنۀ اسلام بودند, فتوحات را متوقف كرد و گفت: اين فتوحات كافى است و مردم بايد اصلاح شوند و فشار را از مردم اهل ذمّه برداريم. به او گفتند: خزانه خالى مى شود. عمر گفت: بشود، بهتر از اين است كه مردم از اسلام زده شوند.

6. هداياى جشن نوروز و مهرگان را كه در بين خلفا سنتى شده بود و آن هدايا را از ايرانيان غير مسلمان مى گرفتند, رد و ممنوع كرد.

7. مهم ترين اقدام او ممنوع كردن سبّ امام على (عليه السّلام) است.

سرانجام او را مسموم كردند و از بين بردند. عمر بن عبد العزيز كلامى دارد كه نسبت به اميرالمؤمنين (عليه السّلام) ابراز ارادت مى كند. از او سؤال كردند ارادتت نسبت به على از كجا پيدا شد؟ عمر گفت: پدرم سخنور بود و بسيار فصيح سخن مى گفت و زمانى كه به لعن اميرالمؤمنين مى رسيد, زبانش لكنت پيدا مى كرد. يك بار از او پرسيدم: اين چه قضيه اى است كه اتفاق مى افتد؟ جواب داد: دست خودم نيست و شروع كرد به تجليل از ايشان و گفت: اگر مردم مى دانستند على و اولادش چه جايگاهى دارند, سراغ ما نمى آمدند.

لقب صادق براى آن حضرت از اين جا مطرح شده است كه روزى از امام سجاد (عليه السّلام) پرسيدند: امام بعد از شما كيست؟ فرمودند: فرزندم محمد باقر؛ پرسيدند: امام بعد او كيست؟ امام فرمود: فرزندش جعفر كه او را در آسمان ها صادق مى خوانند.

اخلاق و ادبيات بوده و عدۀ زيادى را مجذوب نمود و به خصوص فلسفه سؤالاتى را براى مردم ايجاد نمود تا نظر اسلام را بدانند. تمام اين موارد, سطح فرهنگى و علمى مردم را بالا برد.

امام صادق (عليه السّلام) عمدتاً به عنوان فقه شناخته شده اند؛ اما فقه بخشى از فعاليت ايشان بود. در فلسفه و كلام ايشان شاگردانى تربيت كردند و تشويق نمودند كه با افرادى از اين طريق مناظره كنند. هشام بن حكم، مؤمن طاق، مفضّل بن عمر و... وظيفه داشتند آنچه را از امام (عليه السّلام) تحويل مى گيرند در بين مردم پخش كرده و جلوى ترويج چيزهاى منفى را بگيرند.

مشهور است كه امام صادق (عليه السّلام) چهار هزار راوى داشته اند. البته به اين معنا نيست كه همه شيعه بوده اند؛ شيعه هنوز به عنوان يك فرقه مطرح نشده بود. امام نه تنها اين معارف را به مسلمانان مى دانند, بلكه با عده اى چون دهريون كه ملحد بودند نيز مناظره و بحث داشتند و حتى در مكان مقدسى چون مسجد الحرام و مسجد النبى مناظره كرده اند.

اعتقادات عمومى مردم سست شده بود. هرچه از صدر اسلام دور مى شدند به سبب دامنۀ وسيع عالم اسلام و ثروت هاى كلان و فرهنگ هاى جديد, افراد مختلف وارد دار الاسلام شدند و برخى مسلمان شده و برخى در قالب غلام و كنيز أثرگذارى هايى داشتند و اين ها باعث مى شد افرادى كه اعتقادات محكم نداشتند, سست شوند. از اين رو بايد در برابر اين وضعيت نابسامان تدبيراتى انديشيده مى شد.

مالك بن انس پيشواى فرقۀ مالكى در تجليل امام (عليه السّلام) مى گويد كه هر وقت ايشان را مى ديديم سه حالت داشتند: يا در حال نماز بودند، يا در حال روزه و يا مشغول ذكر. ايشان دريايى از فقه بود و هيچ كس به پاى او نمى رسيد.

قيام عبدالله بن معاويه بن عبدالله بن جعفر بن ابى طالب در عصر مروان بن محمد، توسط علويان صورت گرفت. عبدالله بن جعفر همسر حضرت زينب (سلام الله عليها) بود و فردى قابل تأييد نيست و امام حسين (عليه السّلام) را نيز يارى نكرد. با معاويه نيز برو و بيا داشت. اين فرد, نوۀ او از همسر ديگرش غير از حضرت زينب مى باشد. البته عبدالله بن معاويه فرد سالمى نبود؛ اما قيامى بر ضدّ بنى اميه كرد كه موفق شد بخش هايى از عراق و ايران تا اصفهان را تصرّف كند؛ علويان دور او را گرفتند و با او بيعت نمودند و بدين ترتيب عبدالله اقتدارى به هم زد. مروان سپاهى به جنگ او فرستاد و عبدالله شكست خورد. عبدالله وقتى متوجه ابومسلم در خراسان شد, به وجه اشتراك خود با او پى برد و به جانب او فرار كرد اما ابو مسلم او را دستگير كرد و به زندان انداخت و در آخر, سر او را براى مروان فرستاد و قيام او نيز شكست خورد.

در كتاب مقاتل الطالبيّين كه سرگذشت افراد منسوب به ابوطالب از طريق جعفر و عقيل و امام على (عليه السّلام) را بررسى كرده است, گفته شده اگر او از اولاد ابوطالب نبود, به سبب كارهاى خلافش نامش را نمى آوردم.

در خراسان از طرف بنى اميه حاكمى با تدبير به نام نصر بن سيار حكومت مى كرد و متوجه پا گرفتن بنى عباس در خراسان شد و هر چه به دربار نامه مى نوشت آنان نمى فهميدند. او چند بار با آنان جنگيد ولى شكست خورد و سرانجام خراسان را ترك كرد و به دست ابومسلم افتاد.

پسر محمد حنفيه در هنگام مرگ, ادعاهاى خود را به محمد بن على بن عبدالله بن عباس منتقل كرد. محمد بن على توسط حكومت بنى اميه مسموم شد و آن وصايا را به پسرش معروف به ابراهيم امام منتقل كرد. ابراهيم به ابومسلم و... دستور مى داد كه چگونه عمل كنند. ابراهيم به زندان افتاد و مرد. اما برادرانش ابوالعباس و ابوجعفر زنده بودند. اولى وصى ابراهيم شد و اينان به كوفه گريختند.

مسئول دعوت بنى عباس در كوفه شخصى به نام ابوسلمه خلاّل بود. او ابوالعباس و ابوجعفر را پنهان كرد تا ابومسلم به عراق و كوفه برسد. ابوسلمه وقتى ديد ابومسلم در حال پيشروى است, تصميم گرفت به جاى اين كه خلافت به اولاد عباس برسد, به اولاد امام على (عليه السّلام) منتقل شود؛ از اين رو به امام صادق (عليه السّلام) نامه نوشت و دعوت كرد كه به كوفه بياييد تا خلافت را به شما دهيم. او به پيكش سه نامه داد گفت: اولى را به امام صادق (عليه السّلام) بده اگر ايشان پذيرفت دو تاى ديگر را نابود كن؛ اما اگر نپذيرفت نزد عبدالله بن حسن نوادۀ امام حسن (عليه السّلام) برو؛ امام حسن (عليه السّلام) فرزندى به نام خودشان معروف به حسن مثنّى داشتند. حسن مثنّى نيز فرزندى به نام حسن معروف به حسن مثلّث داشت. حسن مثنّى فرزند ديگرى به نام عبدالله (عبدالله بن حسن بن حسن بن على) داشت كه ادّعاهايى داشت. ابو سلمه به پيك گفت اگر او پذيرفت سومى را از بين ببر و اگر نپذيرفت, نزد عمر الاشرف فرزند امام سجاد (عليه السّلام) ببر.

پيك نزد امام صادق (عليه السّلام) رفت؛ امام نامه را بدون اين كه باز كنند, سوزاندند و آن را رد كردند. پيك سراغ عبدالله بن حسن رفت؛ عبدالله بن حسن خيلى خوشحال شد و گفت من براى اين كار پير شده ام؛ فرزندم را به خلافت برسانيد. با اين كه عبدالله بن حسن پذيرفت, معلوم نيست كه چرا پيك نزد عمر اشرف هم مى رود؟! اما او نمى پذيرد.

عبدالله غافل از اين كه پيك قبل از او نزد امام رفته, با خوشحالى تمام نزد ايشان رفت و گفت: مژده به شما مى دهم كه شيعيان شما كارشان در خراسان بالا گرفته و اين نامۀ ابوسلمه است كه مى خواهد خلافت را

ص: 153

به ما بدهند. امام به او فرمودند: پيش از تو نامه را براى من آورد و من آن را سوزاندم؛ تو نيز روى آن حساب نكن خلافت به ما نمى رسد. عبدالله ناراحت شد و گفت من براى پسرم بيعت مى گيرم و كار تمام است. امام فرمود: خودت را به زحمت نينداز و فرزندت را به كشتن نده. عبدالله گفت: تو به من حسادت مى كنى.

سپاه ابومسلم به كوفه نزديك مى شد؛ اما چون ابوسلمه منتظر خبر از آن سه نفر بود, آن دو نفر خراسانى را در منزلش عمداً نگه داشته بود و مى گفت اوضاع خراب است و نمى شود از خانه خارج شويد. تا يك روز كه ابوسلمه از خانه خارج شده بود, يكى از خراسانى ها به كوفه آمد و دنبال آن دو گشت و آن ها را يافت و گفت چرا هنوز مخفى هستيد؟ گفتند: ابوسلمه گفته اوضاع خراب است. گفت نه همه چيز تمام شده و اكنون قدرت در دست ابومسلم است. اين جا متوجه خيانت ابوسلمه شدند.

بود را خراب كردند. يزيد هم چند تكه استخوانش بود كه آن ها را آتش زدند. فقط قبر عمر بن عبد العزيز را دست نزدند. به سبب اين خونريزى ها, ابوالعباس را سفّاح يعنى بسيار خون ريز ناميدند.

در پاسخ بايد گفت اقدام اين افراد از روى اعتقاد نبود و به علاوه قصد داشتند امام را آلت دست خود سازند و بگويند شما خلافتتان را از ما داريد. آن هم به قيمت كشتارهايى كه ابومسلم كرده است. و امام بايد پس از قبول خلافت, آن طور كه اين جنايتكاران مى خواهند رفتار كنند. نكتۀ ديگر اين كه سپاهيان ابومسلم و... امام را نمى شناختند؛ در صورتى كه خلافت امام بايد بر روى كسانى پايه ريزى شود كه با ايشان آشنا بوده و اعتقاد راسخ دارند. امام (عليه السّلام) خوب پيش بينى كرده اند كه اين ها به قول خود عمل نخواهند كرد. و اگر بپذيرند فقط شرّ آن براى ايشان خواهد ماند. لذا ابوالعباس به امام محبت مى كرد و نسبت به ايشان احترام مى گذاشت؛ چون شنيده بود كه امام داعيۀ خلافت نداشته اند.

ص: 156

عباس به غلامش پارچۀ سياهى داد تا بر بام مسجد الحرام بگذارد؛ اين پارچه نماد عباسيان بود و اين شايعه پخش شد كه قواى بنى عباس وارد شهر شده اند و مدينه را دور زده اند و هراس در دل نيروها افتاد.

عالم اسلام سه خليفه داشت. اين تحولى بزرگ در عالم اسلام بود و اندلس هيچ گاه تحت حاكميت حكومت مركزى قرار نگرفت.

- عطاء بن رياح, مفتى اهل مدينه و مفسّر. كه آن زمان برايش احترام خاصى قائل بودند در حالى كه كور و لنگ و سياه چرده بود.

(عليه السّلام) نيز به كلام عربى فصيح جواب او را مى دهند و به او مى گويند: برو نامى كه بر روى دخترت گذاشته اى را عوض كن كه خدا از اين نام به خشم مى آيد. امام صادق (عليه السّلام) مى پرسند چه نامى گذاشته اى؟ مى گويد: خدا به تازگى به من دخترى داده و نامش را حميرا گذاشته ام. امام صادق (عليه السّلام) مى گويند: برو و به گفتۀ مولاى خود عمل كن و نامش را عوض كن. اين مطلب بر ضدّ احاديثى است كه عايشه و ديگران نقل مى كنند كه پيامبر به سبب آن كه عايشه را خيلى دوست داشت, او را حميرا مى ناميدند؛ چگونه ممكن است پيامبر نامى را كه خدا از آن به خشم مى آيد, بر كسى بگذارند؟!

امام كاظم (عليه السّلام) در سن 20 سالگى به امامت رسيدند. در كتب حديثى با كنيۀ ابو ابراهيم يا ابو الحسن (مطلق و اوّل) ناميده مى شوند. در روايات, امام على (عليه السّلام) را با عنوان اميرالمؤمنين ياد مى كنيم؛ به همين دليل ابو الحسن اوّل همان امام كاظم (عليه السّلام) مى باشند. در كتب حديثى در اين دوره به دليل فشارهايى كه منصور وارد مى كرد, با تقيه و پوشش از ايشان ياد مى شده است. ياران به صورت دوره گرد و... نزد ايشان مى آمدند و با عناوينى چون العالم و عبد الصالح از ايشان روايت مى كردند.

ابو حنيفه مى گويد: به مدينه آمده بودم تا نزد امام صادق (عليه السّلام) روم؛ وقتى درب خانه رسيدم, بچه اى را ديدم كه بسيار شبيه به امام صادق (عليه السّلام) بود؛ حدس زدم فرزند ايشان باشد و چون اين فكر را داشتم كه خاندان پيامبر از كودكى علم و آگاهى دارند, به او گفتم پسر بچه حكم فلان مسئله چه مى شود؟ بچه پنج يا شش ساله به آيه اى از قرآن اشاره كرد كه درست سؤال نكردى؛ طبق آيۀ قرآن اوّل بايد سلام كنى و بعد درخواست خود را بگويى. ديدم اين اولين ضربه اى بود كه به من زد. سلام كردم و سؤال را مطرح كردم و سؤال بعدى را نيز مطرح كردم. امام كاظم (عليه السّلام) هم شقوق مختلف آن را پاسخ دادند.

با خفقانى كه دولت منصور در دوران امام صادق (عليه السّلام) ايجاد كرده بود, شناخت امام هفتم سخت و تقريباً غير ممكن بود. منصور فردى عالم بود و مى دانست جايگاه امام صادق (عليه السّلام) كجا است؛ اما نمى خواست قدرت را از دست دهد؛ به همين دليل بر ايشان خيلى سخت مى گرفت.

هشام بن سالم و مؤمن طاق دو چهرۀ بزرگ بودند اما امام هفتم را نمى شناختند و براى تحقيق به مدينه رفتند. ابتدا نزد عبدالله رفتند و گفتند امام ما تويى؟ گفت: بله. گفتند: امام از علمش شناخته مى شود؛ پس به ما بگو زكات دويست درهم چه قدر است؟ او نيز مى گويد 5 درهم و درست بود. مى گويند: زكات 100 درهم؟ او فكر مى كند نصفش درست است و مى گويد 25 درهم. مى گويند: فرقۀ مرجئه نيز چنين حرفى نمى زند كه تو گفتى! او نيز گفت: به خدا قسم من نمى دانم مرجئه چه مى گويد.

آن ها مى گويند پس ما فهميديم كه او قطعاً امام نيست. همين طور حيران بوديم, بيرون آمديم و در جايى نشستيم و مشغول صحبت با هم شديم. در همين حال ديديم پيرمردى ما را از دور در نظر دارد. پيرمرد به هشام نگاه كرد و گفت: بيا هشام. هشام هم به مؤمن مى گويد تو بنشين تا اگر خطرى بود به تو نرسد. پيرمرد هشام را تا در خانه اى برد و گفت: منتظر باش. غلامى از در بيرون آمد و هشام را به خانه برد. در آن هنگام امام كاظم (عليه السّلام) 20 ساله در خانه بودند. هشام مى گويد: ابتدا شك كردم كه اصلاً امام صادق (عليه السّلام) از دنيا رفته باشند. پرسيدم پدرتان از دنيا رفته اند؟ گفتند: بله. عرض كردم عبدالله مدّعى امامت است. فرمودند: عبدالله مى خواهد خدا در زمين عبادت نشود. پرسيدم امام شما هستيد؟ فرمودند: من اين را نمى گويم. فهميدم سؤالم حساب شده نبود در نتيجه پرسيدم: بر شما امامى هست؟ گفتند: خير. گفتم اجازه مى دهيد از شما سؤالى بپرسم تا ببينم امام هستيد يا نه؟ فرمودند: بپرس. من سؤالات مهم و پيچيده اى پرسيدم و ديدم ايشان دريايى از علم هستند. او مى گويد: چنان هيبتى از امام بر دلم نشست كه از امام صادق (عليه السّلام) ننشسته بود. به امام گفتم: قربانت شوم اجازه مى دهيد امامت شما را به ديگر شيعيانتان اعلام كنم تا از ترديد خارج شوند؟! امام فرمودند: فقط به افراد قابل اعتماد كه رازدار هستند مى توانى بگويى چون در خطر مى افتند. خودم را به مؤمن رساندم و به او مژده دادم كه امام را شناختم. هشام مى گويد: ما وظيفه داشتيم امامت ايشان را به عده اى كه با ظرفيت بودند اطلاع دهيم. عده اى با راهنمايى ما از عبدالله جدا شدند و وقتى عبدالله فهميد كار من است, به يارانش دستور داد كه هرجا من را ديدند مضروب كنند. كه عمرش كفاف نداد. بعد از مرگ عبدالله, طرفدارانش به امام كاظم (عليه السّلام) روى آوردند.

سال بعد به سفر حج رفته بود و در آن جا براى مأمون به عنوان وليعهد دوم بيعت گرفت. چند سال بعد هر دو فرزند را كه بزرگ شده بودند, با خود به مكه برد و از هر دوى آنان پيوند اكيد گرفت كه با يكديگر جنگ نكنند و بر ضد هم نباشند. متن اين پيمان در تاريخ وجود دارد. او ابتدا به امين و بعد به مأمون ديكته مى كند تا بنويسند و تعهّد دهند و اگر خلاف اين امر عمل كنند, بايد تا سى سال سى حج را پا برهنه به جا آورده و به علاوه تا سى سال حق ازدواج ندارند و زنانشان نيز برايشان سه طلاقه هستند.

مأمون ظاهراً گرايشات شيعى داشته است. از او مى پرسند: چه كسى باعث شد تو اين گونه شوى؟ مى گويد: پدرم هارون. مى گويند: چطور او كه با علويان در افتاده است؟! مأمون گفت: چون در مكه من را مأمور همراهى امام كاظم (عليه السّلام) كرد و ايشان خلافت را به من خبر داد و از من خواست كه با اولادش به خوبى رفتار كنم.

سال 188 هارون به جان برمكيان افتاد و آنان را قتل عام كرد. هارون الرشيد در بين برمكيان بزرگ شده بود و لذا زمانى كه به حكومت رسيد, يحيى برمكى را وزير خود كرد و حتى جعفر بن يحيى را آن قدر دوست داشت كه نمى خواست از كنارش برود. اما پس از مدتى به دلايلى كه كاملاً مشخص نيست بر آنان خشم گرفت و جعفر را كه آن قدر دوست داشت كشت و پدر و برادرانش را به زندان انداخت و آن ها به كلى از صحنه خارج شدند.

برامكه از اهالى شرق ايران بودند كه جدّ آن ها زرتشت بود و مسلمان شده بودند. برامكه توانسته بودند با اقتدار و قدرت دستگاه خلافت را پيش ببرند. علت خشم هارون بر برامكه عبارت است از:

1. هارون پى برد كه آن ها به اهل بيت ارادت دارند و برايشان مواردى را مى فرستند و در نتيجه بر آنان خشم گرفت. اين مطلب را سنيان نقل كرده اند. از طرفى در منابع شيعه مانند الارشاد درست برعكس نقل شده به اين معنا كه يحيى برمكى با ائمّه عناد دارد و براى خوشايند هارون با محمد بن اسماعيل بن جعفر كه بدگويى امام را كرده, ارتباط دارد كه اين بدگويى محمد به تحريك يحيى برمكى بوده است.

محمد بن اسماعيل نزد هارون گفت: من نمى دانستم كه قلمرو اسلامى دو خليفه دارد؛ يكى در بغداد و ديگرى در كوفه. هارون پرسيد: چطور؟ گفت: امام كاظم (عليه السّلام) در مدينه طرفدارانى دارند و مردم او را امام مى دانند و برايش هدايايى مى برند. قبل از آمدن محمد بن اسماعيل به بغداد, امام (عليه السّلام) نزد او رفتند و قسمش دادند كه به اين سفر نرود. امام گفتند اگر پول و مشكلى دارد بگويد, حتى سيصد دينار طلا و چند هزار درهم نقره به او دادند اما او گفت: من قصد خاصى ندارم و به سفر رفت. بعد از اين كه او رهسپار شد به امام گفتند كه او به شما پشت مى كند چرا به او محبت كرديد. امام (عليه السّلام) فرمود: ما به خاطر صلۀ رحم اين كار را كرديم.

فضل بن يحيى كه مدتى امام نزد او زندانى بودند, حاضر نبود بر امام سخت بگيرد. چند بار هارون از او خواست كه امام را بكشد و او سر باز زد. هارون خواست با او برخورد كند اما يحيى طلب عفو كرد و او بود كه سندى بن شاهك را به قتل امام مجبور كرد.

2. هارون الرشيد خواهرى به نام عباسه داشت كه به شدت به او علاقه مند بود. از طرفى به جعفر هم علاقه داشت. در جلساتى كه برگزار مى كرد دوست داشت هر دوى آنان حضور داشته باشند, اما چون خواهرش به جعفر نامحرم بود گفت: من شما را به عقد هم در مى آورم مشروط بر اين كه بچه دار نشويد. بعد از مدتى

ص: 166

متوجه شد خواهرش باردار است و اين نافرمانى را دليل بر قتلش مى دانند. اما دليل اصلى به خوبى مشخص نيست.

يحيى از زندان نامه اى براى هارون مى نويسد و كارهايى را كه برايش كرده بود, يادآورى مى كند. هارون نيز در جواب, آيه اى از قرآن را براى او مى فرستد كه مى گويد مثل تو چون اهل قريه اى است كه خدا لطف زيادى به آنان كرد اما كفران نعمت كردند, نكبت آنان را فرا گرفت.

ادريس بن عبدالله در مراكش قدرت گرفت. در ابتدا هارون قصد داشت سپاهى را براى مقابله با او بفرستد, اما به دليل دورى راه موفق نشد. فردى را خواست و به او گفت خودت را حامى اهل بيت معرفى كن و به عنوان پزشك به او نزديك شو و او را مسموم كن و نزد ما برگرد. همين اتفاق افتاد و ادريس توسط مسواكى سمّى از بين رفت.

ادريس فردى جوان بود و فرزندش هنوز به دنيا نيامده بود. هنگامى كه پسرش متولّد شد, نامش را چون پدر ادريس گذاشتند و غلامى كه ادريس را تا مراكش همراهى كرده بود, در طول سال هايى كه بچه بزرگ شود با هوش و تدبير خود مملكت را رهبرى نمود و نيابت خليفه را به عهده گرفت. ادريس دوم توانست سلسلۀ ادريسيان را به وجود بياورد و گسترش دهد. مردم نيز در طول زمان همراهشان بودند و دو قرن و نيم حكومت كردند. سقوط آن ها نيز به خاطر فساد داخلى نبود, بلكه به دليل واقع شدن بين دو دشمن مقتدر امويان اندلس و فاطميون مصر از بين رفتند. قدرت ادريسيان به حدى رسيد كه دريايى به نامشان گذاشته شد. آدرياتيك كه لاتين شده ادريسيان است.

در زمان هارون, قيام احمد بن عيسى بن زيد بن على بن حسين صورت گرفت كه البته قيام به آن معنا نيست. اين فرد به بصره رفت و مكاتباتى با مردم داشت و از آنان طلب يارى نمود. هارون كه متوجه شده بود، جاسوسانى را در گوشه و كنار گماشت و اعلام عمومى نمود كه اگر كسى اطلاعاتى از او بدهد, جايزه دريافت خواهد نمود. به همين دليل نتوانست قيام كند و او پنهان بود. پيرمردى 90 ساله به نام حاضر پيشكار او بود. دستگيرش كردند و نزد هارون بردند. هارون او را تهديد كرد كه بايد جاى احمد را نشان دهى او نيز بسيار محكم گفت: اگر او زير پاهايم باشد پاهايم را بر نمى دارم تا تو او را ببينى. پيرمرد را كشتند. احمد بن عيسى نيز در حال فرار مرد.

در سال 189 هارون با وجود اين كه در عهدنامه اى كه با پسرانش بسته بود قيد كرده بود بعد از امين, مأمون به خلافت مى رسد و او مى تواند فرزندش يا كس ديگرى را به عنوان جانشين انتخاب نمايد, اما براى فرزند سومش قاسم بيعت گرفت.

در سال 193 هارون در پى شورشى كه در خراسان به وجود آمده بود, به آن جا رفت تا شورش را سركوب كند؛ اما مريض شد و در همان جا مُرد و در حرم كنونى امام رضا (عليه السّلام) دفن شد. هارون در اين زمان 46 ساله بود.

باعث احساس خطر از سوى هارون شد. او امام (عليه السّلام) را دستگير و زندانى كرد و در آخر به شهادت رساند.

در اين دوره امام كاظم (عليه السّلام) وارث ميراث ارزشمند پدر بود؛ تمام اعتقادات تشيّع شكل گرفته و نوبت به بسط آن رسيده بود. امام سعى مى كردند افرادى را بدون برانگيختن حساسيت حكومت, براى تبليغ به نقاط مختلف بفرستند كه تا حدود زيادى نيز موفق بودند. بنا بر اين خيلى از مردم نقاط دور دست متوجه غصب خلافت از اهل بيت شده بودند. اين رويه تا زمان امام حسن عسكرى (عليه السّلام) نيز وجود داشت.

هارون در دو سفرى كه به مكه و مدينه آمده بود, با امام (عليه السّلام) ديدار كرد. امام در اين زمان 42 سال داشتند و هارون چند سال كوچك تر از امام بود. رسم خلفا اين بود كه وقتى وارد مدينه مى شدند, فرزندان انصار و مهاجر را جمع مى كردند و به آنان هدايايى را جهت تجليل و تكريم مى دادند. امام كاظم (عليه السّلام) نيز وارد مجلس او شدند. وقتى هارون متوجه ايشان مى شود, به استقبالشان مى رود و زير بغل ايشان را مى گيرد و در قسمت بالاى مجلس نزد خود مى نشاند. وقتى امام مى خواستند بروند, هارون سيصد درهم (مبلغى ناچيز) در كيسه اى چركين ريخت و گفت: به او بدهيد. مأمون وقتى اين صحنه را مى بيند به او اعتراض مى كند كه تو وقتى امام كاظم (عليه السّلام) وارد شد, اين طور احترامش كردى اما مقدار هديه اى كه به او مى دهى از همه كم تر است! هارون گفت: او از خاندانى بزرگ است و مردم براى ايشان احترام قائل هستند؛ اگر مال هم داشته باشند, بر ضدّ ما به پا مى خيزند و من نمى توانم خلافتم را به خطر اندازم. بعد با صراحت مى گويد: اگر تو كه فرزندم هستى و نور چشم منى بخواهى برايم مشكلى ايجاد كنى, چشمانت را در مى آورم چرا كه گفته اند: الملك عقيم. اين جا امام سخنى با هارون نداشتند.

در اين سفر يا سفر بعدى هارون وارد مدينه شد و در حالى كه دست امام را در دست داشت, وارد حرم پيامبر (صلّى الله عليه وآله) شد و براى اين كه به امام كاظم (عليه السّلام) فخر بفروشد, جلوى قبر پيامبر ايستاد و گفت: السلام عليك يا رسول الله السلام عليك يابن العم. امام كاظم (عليه السّلام) بلافاصله جلو رفتند و فرمودند: السلام عليك يا رسول الله السلام عليك يا أب. هارون گفت: احسنت افتخار اين است ولى خشم را در دل خود نگاه داشت.

كمى بعد از اين قضيه, هارون به امام گفت: شما اولاد على هستيد و نسب از پدر منتقل مى شود؛ چرا خود را اولاد پيامبر مى ناميد؟ امام كاظم (عليه السّلام) فرمودند: به من بگو اگر همين الآن پيامبر (صلّى الله عليه وآله) از قبر خود بلند شود و دختر تو را خواستگارى كند, به او مى دهى؟ گفت: بله حتماً مايۀ افتخارم است. امام فرمودند: اما اگر از من بخواهد به او نمى دهم! هارون گفت: چرا؟! فرمودند: چون او من را به وجود آورده و فرزند او هستم و دختر من به او محرم است. پس من به او نزديكم و تو از او دور هستى. هارون براى اين كه كم نياورده باشد و از صحنه خارج نشود, گفت: شما چه طور اجازه مى دهيد كه شما را ذرّيۀ پيغمبر بنامند - ذرّيه به فرزند پسر گفته مى شود - در حالى كه شما فرزند دختر او هستيد؟ امام كاظم (عليه السّلام) فرمودند: تو را به خدا، ما را معاف كن جوابت را گرفتى. هارون گفت: نمى شود. او گفت: تو كه چنين ادّعايى دارى بايد آيه اى از قرآن براى تأييد مدّعاى خود بياورى. امام نيز بسيار زيبا فرمودند:

ص: 168

أعوذ بالله من الشيطان الرّجيم بسْم الله الرَّحمن الرَّحيم وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى وَ عِيسى وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصّالِحِينَ (1)

فرمودند: بگو پدر عيسى كيست؟ گفت: عيسى پدر ندارد! امام فرمودند: اما قرآن گفته او از ذريۀ پيامبران است كه از طريق مادرش به آنان مى رسد و ما نيز از طريق مادر ذريۀ پيامبر هستيم. امام (عليه السّلام) براى تكميل مطلب, آيۀ مباهله را مثال آوردند. پيامبر (صلّى الله عليه وآله) طبق اين آيه فرمودند: ما فرزندانمان را مى آوريم و شما نيز فرزندانتان را بياوريد. امام از هارون اعتراف گرفتند كه «ابناء» پيامبر حسنين (عليهماالسّلام) هستند و هارون بسيار برآشفت.

هارون سعى مى كرد در جلوى چشم مردم طورى عمل كند كه گويا محبّ ائمه است و سخت گيرى ها به خاطر رفتار خود ائمّه است. جلوى مردم به امام كاظم (عليه السّلام) گفت: ما مى خواهيم فدك را به شما بازگردانيم؛ حدود آن را مشخص كنيد. امام (عليه السّلام) فرمودند: پس بايد با تمام ابعادش بدهى. هارون گفت: بگو مى دهم. گفتند: حدّ اول آن عدن (جنوبى ترين نطقۀ عالم اسلام) است. حدّ بعد سمرقند, حدّ بعد افريقيه و حدّ آخر درياى مازندران. هارون گفت: با اين حساب چيزى براى ما نمى ماند. امام فرمود: من كه به تو گفتم تو حاضر نيستى فدك را به ما بازگردانى. او با تندى امام را از نزد خود راند.

روزى هارون از امام پرسيد: اين دنيا چيست و براى چه كسانى است؟ امام فرمودند: دنيا براى شيعيان ما باعث آرامش و براى مخالفان ما مايۀ آزمايش است. سپس هارون پرسيد: پس صاحب اين دنيا كجا است؟ امام پاسخ دادند: اين دنيا وقتى آباد بود, از صاحبش گرفته شد و وقتى هم كه آباد شود, در اختيار صاحبش قرار مى گيرد. سپس امام آيۀ اوّل سورۀ بيّنه را نيز پشتوانۀ سخن خود قرار دادند.

موقعى كه هارون امام (عليه السّلام) را به بغداد احضار كرد, امام مايل نبودند بروند و به كسى كه دنبالشان آمده بود فرمودند: اگر سفارش پيامبر (صلّى الله عليه وآله) نبود كه در مقابل جبّاران براى حفظ جان خود تقيه كنيد, هرگز به اين سفر نمى آمدم.

هارون گفت: شما چرا كم به ديدار ما مى آيى؟ امام فرمودند: به سبب پهناورى كشور تو و به سبب دنياطلبى اى كه تو پيشه كرده اى.

بصره و ديگرى به طرف بغداد روانه سازند تا معلوم نشود كه امام در كدام محمل است. در بين امامان تنها امام كاظم (عليه السّلام) به زندان افتادند.

اطلاعات ما دربارۀ زندانى شدن امام (عليه السّلام) دقيق نيست, اما آنچه مسلّم است از سال 179 تا 183 هجرى امام زندانى بوده اند. اما شواهد نشان مى دهد پيش از اين هم امام دستگير شده اند, اما مدت و مكان آن مشخص نيست. آن شواهد نقلى در تاريخ از رئيس شرطه هاى هارون است كه گفته: شبى در خانه بودم كه پيك مخصوص خليفه به دنبالم آمد و مرا به سرعت نزد هارون برد؛ در حالى كه هارون از خواب پريده بود به من گفت: همين الآن مى روى و موسى بن جعفر را آزاد مى كنى! گفتم: چرا؟ هارون گفت: من خواب ديدم غلامى حبشى با گرزى آهنين مرا تهديد مى كند كه اگر او را آزاد نكنم سرم را از تنم جدا مى كند. برو و به او سى هزار درهم بده و به سمت مدينه روانه كن. من به زندان رفتم؛ ديدم امام وحشت كرده و بلند شدند (البته بعيد است اين گونه باشد) امام فكر كرده بودند كه براى شكنجه آمده ام؛ اما وقتى گفتم كه فرمان آزادى ايشان را آوردم, به من گفتند همين امشب پيامبر (صلّى الله عليه وآله) را در خواب ديدم و به او توسّل كردم و ايشان به من مژدۀ آزادى دادند.

هارون ابتدا مدتى امام (عليه السّلام) را در زندان بصره نگاه داشت. با اين كه به حاكم بصره گفته بودند كه بر امام سخت بگيرد, اما حاكم تحت تأثير رفتار امام قرار مى گيرد. از اين رو هارون دستور انتقال ايشان به بغداد را مى دهد و ايشان را نزد جنايتكارى به نام سندى بن شاهك زندانى مى كند. البته دو سه زندان در بغداد تغيير دادند, چون امام زندان بانان را تحت تأثير قرار مى دادند. سرانجام چهار سال كه امام در زندان او بودند ايشان را مسموم كرد و به شهادت رساند. هارون كه مى ترسيد مورد اتهام باشد, به بهانۀ شكار كردن از شهر خارج شد و سندى بن شاهك اين كار را انجام داد.

عموى هارون بالاى قصر خود نشسته بود و ديد چهار نفر زير پيكر كسى را گرفته اند و به طرف مقابر قريش مى برند. تعجب كرد و گفت: اگر اين فرد از قريش است, چرا اين طور غريبانه او را براى دفن مى برند و اگر قريشى نيست, چرا به سمت مقابر قريش مى برند. دستور داد او را متوقّف كنند و پرسيد پيكر كيست؟ وقتى گفتند: پيكر موسى بن جعفر (عليه السّلام), بسيار ناراحت شد و كفن امام را با كفنى كه بر آن آيات قرآن بود عوض كرد و دستور داد شهر را تعطيل كنند و با تجليل و تكريم امام را دفن نمودند.

شش نفر از اصحاب امام كاظم (عليه السّلام) جز اصحاب اجماع هستند؛ به اين معنا كه روايات آن ها را بدون قيد و شرط مى پذيريم. اين افراد عبارتند از:

يونس بن عبدالرحمن عجلى (سلمان زمان خود)، صفوان بن يحيى، محمد بن ابى عمير، عبدالله بن مغيره، حسن بن محبوب و احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى.

ص: 170

از مقابل ما به سرعت عبور كرد. امام گفتند: اين بى چاره ها نمى دانند كه به زودى نكبتى آنان را فرا گرفته و كشته مى شوند! سالى نگذشته بود كه اين اتفاق افتاد.

جز عده اى معدود, اكثريت شيعه امامت امام رضا (عليه السّلام) را پذيرفتند.

اجازه ندارى چيزى را كه براى خودت نيست به ديگرى ببخشى. مأمون دست بردار نبود و امام نيز نمى پذيرفتند. وقتى كه مأمون اصرار را از حد گذراند, امام به او گفتند: تو مى خواهى به مردم بگويى كه على بن موسى تظاهر به زهد مى كند. مأمون ناراحت شد و گفت: شما از نرمى من سوء استفاده مى كنيد. مأمون گفت: اگر خلافت را پذيرفتى كه هيچ و گرنه تو را خواهم كشت. امام فرمودند: من خلافت را با اين وضعيت نمى پذيرم. مأمون گفت: پس بايد ولايتعهدى را قبول كنى. امام فرمودند: مرا معذور دار. اما او قبول نكرد و در نهايت امام گفتند: با شرايطى مى پذيرم؛ اما بدان كه من زودتر از تو از دنيا خواهم رفت. چه طور مى خواهى كسى را كه از خود تو بزرگ تر است به ولايتعهدى منصوب كنى. مأمون گفت: شما كارى به اين حرف ها نداشته باشيد, به علاوه چه كسى جرأت مى كند در حالى كه من هستم شما را بكشد. حضرت فرمودند: به خدا قسم مى دانم اما ابا دارم نام او را ذكر كنم.

عده اى به مأمون اعتراض كردند كه چرا مى خواهى خلافت را به امام رضا بدهى؟ او گفت: من مى خواهم به نوعى لطف اجداد اينان بر حق اجدادم را جبران كنم؛ زيرا وقتى امام على (عليه السّلام) روى كار آمدند به عباسيان مقام هاى بلندى دادند در حالى كه هيچ يك از خلفاى پيشين چنين كارى نكردند. حال كه من مى خواهم به يكى از آنان مقام بدهم شما نمى توانيد تحمّل كنيد؟!

مأمون با اهدافى كه خواهيم گفت, امام رضا (عليه السّلام) را به مركز حكومت فراخواند. امين در بغداد خلافت مى كرد. در دورۀ خلافت او مأمون در مرو, مركز خراسان, فرمانروا بود و پس از مرگ برادر, مركز خلافت را به آن جا تغيير داد و در خراسان ماند.

مأمون هيئتى را به دنبال امام (عليه السّلام) فرستاد و گفت: بايد به مرو بيايند و مى خواهيم ايشان را به عنوان خليفه معرّفى كنيم كه امام نپذيرفتند. پيك گفت: دست شما نيست و بايد بياييد.

اين با همكارى سرآمد و پيشواى علويان با دستگاه خلافت, انقلابيون علوى ديگر دليلى براى قيام و انقلاب نخواهند داشت. از آن جا كه امام رضا (عليه السّلام) در همين حكومت به منصب دوم كشورى نائل مى شود, ديگر مخالفت با حكومت مأمون و به رسميت نشناختن آن توجيه شرعى نخواهد داشت و مخالفان بايد با او بيعت كنند. اگر اين گونه رفتار نكنند, در واقع با امام مخالفت نموده اند.

اين اقدام باعث شد گروهى از زيديه نيز ديگر نتوانستند با مأمون مخالفت كنند؛ زيرا آنان معتقد بودند خلافت از آنِ كسى است كه نسب به فاطمه زهرا (سلام الله عليها) ببرد.

مجموعۀ اين عوامل باعث مى شود مأمون, امام رضا (عليه السّلام) را به سوى مركز خلافت خود فرابخواند.

ورود امام به مرو, مأمون امام را در جايى از قصر خود جاى داد و طالبيان همراه او را در خانه اى جدا مستقر كرد.

از رجاء نقل است كه از او راجع به امام (عليه السّلام) پرسيدند؛ گفت: وقتى امام را به مرو آوردم, مأمون در خفا در بارۀ امام از من پرسيد. من گفتم هيچ كس را جز ايشان اهل ذكر و... نديدم و بسيار مجذوب او شدم. از فضايل ديگر امام از من سؤال كرد و من نيز از رفتار امام با اطرافيان براى او گفتم. او نيز تأكيد كرد و گفت: به راستى اين خاندان بهترين افراد در علم و ورع و رفتار هستند. ولى تو حق ندارى اين فضائل را براى كسى بازگو كنى؛ من خودم مى خواهم اين كار را انجام داده و مقامشان را بالا ببرم.

روستايى به نام ده سرخ در حدود نيشابور است. وقت نماز آب نبود و گفتند: اين جا كمبود آب است. امام (عليه السّلام) با دست خود جايى را كندند و آب از آن قسمت جوشيد و تا چند قرن بعد هم وجود داشته است.

در قريۀ سناباد (كوه سنگى امروز) امام (عليه السّلام) نگاهى به كوه كردند و گفتند: خدايا به سنگ هاى اين كوه بركت بده و سپس گفتند كه از سنگ هاى كوه براى ايشان ديگى درست كنند. از آن زمان تا كنون ظروف سنگى از كوه تراشيده مى شود.

حضرت وقتى به طوس رسيدند, وارد خانۀ يكى از بزرگان خراسان به نام حُمَيد بن قُحطَبه كه در جريان قيام بنى عباس نقش داشت و اكنون مرده بود شدند. در آن خانه هارون دفن شده بود. امام وقتى وارد شدند, اشاره به جايى كردند و گفتند: من نيز اين جا دفن خواهم شد. پس از اين كه من دفن شوم, محل آمد و شد شيعيان و بزرگان امتم مى باشد و وعده گاه آنان است. هر كس كه مرا در اين جا زيارت كند, خدا با شفاعت ما او را وارد بهشت خواهد كرد.

با ورود امام رضا (عليه السّلام) به مرو, به نقلى خليفه همراه با مقامات كشورى و لشكرى به بيرون شهر آمدند و امام را همراهى كردند. در نقلى ديگر فضل بن سهل به پيشواز امام آمد و امام در شهر با مأمون ديدار كرد.

امام (عليه السّلام) به اجبار در كاخى اسكان يافتند. از خادمان نقل است كه ايشان وقتى كه تنها مى شدند و از مقامات كسى نزد ايشان نبود, عموم خدمه را احضار مى كردند و با آن ها گفت وگو مى كردند و آشنا مى شدند. اگر موقعيت مناسب بود, امام تمام خدمه اعم از طويله دار و حجامت گر را دعوت مى كردند تا همراهشان غذا بخورند و حتى به آنان فرموده بود اگر هنگام غذا خوردن, من از سر سفره بلند شدم, مبادا غذايتان را به خاطر من نيمه تمام بگذاريد. گاهى امام كسى را صدا مى زدند در حالى كه آن شخص در حال غذا خوردن بود. ديگران مى گفتند مشغول غذا خوردن است. امام مى فرمودند: پس تا غذا نخورده نيايد. از آن طرف فضل بن سهل مى خواست امضايى از امام بگيرد؛ امام مدتى او را سر پا نگاه داشتند و پس از مدتى از او پرسيدند: چه مى خواهى؟ و بدون اين كه نگاهش كنند, نامه را امضا كرده و او را رد مى كنند.

وقتى امام رضا (عليه السّلام) به نيشابور رسيدند, عمدتاً علما و بالغ بر 24 هزار نفر محدّث به استقبال ايشان آمده تا از ايشان حديث بشنوند و به دليل كثرت جمعيت, مسير چند دقيقه اى نصف روز طول كشيد. اكثر اهالى نيشابور سنّى بودند و از امام خواستند براى آن ها حديثى نقل كنند؛ زيرا اهل سنت, امامان ما را به عنوان علماى بزرگ مى شناسند؛ و اگر امام مستقيماً حديثى را از پيامبر نقل كنند, آنان نمى پذيرند. امام (عليه السّلام) نيز با علم به اين اعتقاد, حديثى را با سلسله سند به اين صورت نقل مى فرمايند كه: من حديث مى كنم از پدرم موسى بن جعفر، او حديث مى كند از پدرش جعفر بن محمد، او از پدرش... على (عليه السّلام) از پيامبر (صلّى الله عليه وآله)، پيامبر از جبرئيل و جبرئيل از خدا:

كلمة لا إله إلاّ الله حصني ومن دخل في حصني أمن من عذابي. بشرطها وشروطها وأنا من شروطها.

تعابير مختلفى از اين حديث نقل شده است, اما مفهوم همه يكى مى باشد. (كلمة لا إله إلاّ الله حصني...) امام (عليه السّلام) نيز آن را با قبول ولايت تكميل كرده اند و فرموده اند توحيد بدون ولايت بى فايده است. اين حديث به قدرى مهم است كه در بين اهل تسنّن نيز به اين نام معروف است.

قشيرى نقل مى كند يكى از پادشاهان سلسلۀ ساسانى كه سنّى بوده دستور مى دهد كه حديث را با آب طلا بنويسند و در قبرش قرار دهند؛ چون اعتقاد داشت اين حديث او را نجات خواهد داد. بعد از مرگ, او را در خواب مى بينند كه مى گويد من مشكل داشتم اما اعتقاد به اين حديث نجاتم داد.

فردى به نام حسين بن على بن احمد بيهقى مى گويد من مسئول انجام كارهاى امام (عليه السّلام) در مدت اقامت ايشان در نيشابور بودم. وقتى قرار شد امام از نيشابور خارج شوند, من ايشان را تا سرخس بدرقه كردم. سپس قصد كردم تا مرو نيز همراه ايشان باشم. يك منزل از سرخس گذشته بوديم كه امام به من گفتند: خدا تو را رحمت كند براى چه مى آيى؟ گفتم: دوست دارم شما را بدرقه كنم. اما امام گفتند: برگرد.

وقتى ديدم بايد برگردم از امام خواستم حديثى از بزرگان برايم نقل كنند و خواهش كردم مرا نااميد نكنند و او را به پيامبر (صلّى الله عليه وآله) و حضرت على (عليه السّلام) و فاطمه (سلام الله عليها) قسم داد. امام فرمودند: پدرم از پدرش و او از پدرش... على (عليه السّلام) از پيامبر (صلّى الله عليه وآله) نقل مى كنند كه مى فرمود:

قال الله عزّ وجلّ: «لا إله إلاّ الله حصني من قاله مخلصا من قلبه دخل حصني ومن دخل حصني أمن من عذابي».

پس امام در طول مسير همواره به توحيد و حصن خدا كه ولايت ائمه مى باشد, اشاره كرده اند. حتى گفته شده كه زمان خروج از مدينه نيز امام (عليه السّلام) اين را بيان فرموده اند. پس از مدينه تا نيشابور هر جا مورد سؤال قرار گرفتند, بر آن تأكيد كرده اند.

سپس اهل نيشابور خواهشى از امام كردند كه يابن رسول الله شما از نوادگان پيامبر هستيد و مسلّماً نشانه هايى از ايشان را در چهره داريد. پس لطف كنيد چهرۀ خود را باز كنيد تا ما آن را ببينيم. چون امام در مسير براى مصون ماندن از آفتاب, نقابى به نام برقع بر چهره داشتند. امام نيز چنين كردند و همين كه چهرۀ ايشان را ديدند, مردم به گريه افتادند و دچار حالت عجيبى شدند. اين اتفاقات از چشم مأمون دور نماند و نقشه هاى خود را بر باد رفته ديد.

ص: 178

مأمون نمى خواست خلافت را از دست دهد و به امام واگذار كند؛ زيرا براى حفظ آن با برادر خود جنگيد و او را كشته بود. اگر او در پى دادن موقعيت به امام بود, فرمان نمى داد كه امام را از مراكز شيعى عبور ندهند و مانع اقامۀ نماز عيد فطر توسط امام شوند.

3. امام (عليه السّلام) مى دانستند در برابر بازى خطرناكى قرار گرفته اند كه براى خود علويان و بقيۀ مردم زيان بار است و قصد مأمون از اين پيشنهاد آن است كه نيت واقعى امام را بداند و اگر چنين رغبتى را در ايشان ديد, امام را از سر راه بردارد.

4. برخى معتقدند مأمون به سبب پذيرش ولايتعهدى از سوى امام, اين پيشنهاد را به او داد. زيرا اهدافى كه دنبال مى كرد تنها در زمانى كه امام وليعهد باشند, محقّق مى شود. به اين ترتيب هم امام را امتحان نمود و به نيت واقعى ايشان پى برد و هم به اهداف خود رسيده است.

امام رضا (عليه السّلام) مجبور شدند كه ولايتعهدى را بپذيرند اما با اين شرايط:

در هيچ مسئله اى امر و نهى نكنم. هيچ مسئولى را عزل نكنم و كسى را نصب نكنم. هيچ روشى را تغيير ندهم و فتوايى نيز صادر نكنم. فقط به عنوان مشاور تو از دور به امور نظارت داشته باشم و اگر نياز به كمك و مشاوره داشتى, تو را راهنمايى كنم.

در واقع امام (عليه السّلام) به مردم پيام مى دهند كه من اين مسئوليت را با جبر مى پذيرم و به دليل وظيفۀ شرعى نيست و غير شرعى بودن اين حكومت را به مردم نشان مى دهند.

اما اين كه چرا با اين دلايل امام (عليه السّلام) مشروط ولايتعهدى را پذيرفتند, بايد گفت؟

1. رجال حكومت به سبب مفاسدى كه داشتند, زير بار حق و عدل نمى رفتند.

2. مشاركت با مأمون به منزلۀ مشروع دانستن حكومت او و صحّه گذاشتن بر همۀ اعمال و رفتار دستگاه خلافت بود.

3. تغيير و عزل و نصب مقامات عملى نبود و مأمون هرگز اجازه نمى داد افراد مورد اعتماد او توسط امام از عرصۀ سياسى عزل گردند.

4. در واقع امام (عليه السّلام) با تدبير اين حساب شده, حساب خود را از اين سيستم جدا مى كنند و مردم نيز حساب ايشان را جدا كردند.

است؟ امام فرمود: قبر خودم. شيعيان و زوار من اگر مرا در اين غربت زيارت كنند, در درجه و مقام قرار خواهند رسيد و صد دينار طلا كه نام خود امام به تازگى رويش حك شده بود, به او جايزه دادند. امام به ابو نواب فرمودند: تا به حال براى ما اهل بيت چنان ابياتى كه تو سروده اى كسى نسروده است و سيصد دينار به علاوه انگشتر خود را به او دادند.

مأمون دستور داد مردم و عباسيان از لباس و پرچم سياه كه نمادشان بود, بيرون آمده و لباس و پرچم سبز را كه نماد علويان بود جايگزين آن نمايند. همچنين دستور ضرب سكه هايى به نام امام رضا (عليه السّلام) به عنوان وليعهد، مأمون به عنوان خليفه, و فضل بن سهل به عنوان وزير را صادر نمود. بر ترازها نيز نام امام رضا (عليه السّلام) دوخته شد. (تراز نشانى حكومتى بود كه بر حاشيۀ لباس هاى رسمى و درباريان دوخته مى شد).

در عالم اسلام بيعت با امام رضا (عليه السّلام) تقريباً بدون مشكل انجام شد. جز سه تن از سرداران سپاه مأمون در مرو و گروهى از عباسيان در بغداد كه به اين كار تن ندادند. يكى از بزرگان آن ها به نام اسماعيل بن جعفر بن سليمان عباسى نه تنها نپذيرفت, بلكه شورش كرد كه مأمون او را سركوب نمود.

ص: 182

دليل ولايتعهدى امام از دست مأمون ناراضى و شاكى بودند و دوم, عرب ها نيز به سبب كشته شدن امين كه مادرش عرب بود و حاكميت حسن بن سهل كه ايرانى بود, به صدا در آمده بودند. حتى همين كه در اواخر سال 201 نامۀ مأمون مبنى بر بيعت گرفتن براى امام به حسن بن سهل در بغداد رسيد, برخى از عباسيان زير بار نرفتند و او را از خلافت خلع كردند و با عموى او ابراهيم بن مهدى عباسى بيعت نمودند. كه خود شخص نپذيرفت كه خليفه باشد و گفت: تنها، جانشين مأمون مى شوم. در نتيجه حسن بن سهل به شهر واصل گريخت. فضل بن سهل اين وقايع را از مأمون مخفى مى كرد.

فضل در مأمون نفوذ زيادى داشت و مأمون به او شديداً اعتماد داشت و نه تنها امور كشورى را به فضل داده بود, بلكه در اقدام عجيبى او را به فرماندهى كلّ قوا منصوب كرد. از اين رو به او ذو الرياستين گويند. هركس مى خواست چيزى عليه او به خليفه بگويد, مى دانست جانش را از دست مى دهد. امام رضا (عليه السّلام) كار او را افشا كرد. عده اى از سرداران نزد امام آمدند و گفتند: اوضاع بغداد به هم ريخته اما وزير نمى گذارد كه به گوش مأمون برسد. امام نيز با صراحت به مأمون اطلاع دادند. مأمون تحقيق كرد و وقتى به سرداران امان داد, آنان حرف زدند و او مطمئن شد و فهميد كه فضل بسيار قدرتمند شده و حتى براى مأمون نيز خطرناك مى باشد. بغدادى ها هم به شدت عصبانى بودند كه دو ايرانى حكومت را به دست گرفته اند. فضل كه وزير است و برادرش هم حاكم بغداد است. حتى برخى معتقد بودند اين دو مجوسى هستند و قضيه ولايتعهدى را از چشم فضل مى ديدند.

زمانى كه مأمون متوجه قدرت او شد, تصميم گرفت فضل را از سر راه بردارد؛ اما از نفوذ او هراس داشت. چون شنيد كه وضعيت بغداد خراب است, تصميم گرفت به آن طرف حركت كرده و پايتخت را در آن جا قرار دهد. در نتيجه به امام گفت: آمادۀ سفر شويد. فضل مخالف بود و گفت: در اين جا بمان تا اوضاع آرام شود و بعد به بغداد برو. اما مأمون بر حرف خود پافشارى كرد و گفت: تو نيز بايد بيايى. فضل گفت: مردم عراق با من بد هستند؛ اجازه بده من نيايم. مأمون قبول نكرد و براى اين كه او مشكوك نشود اموال فراوانى را در قالب يك فرمان بزرگ و طولانى به نام او كرد و گفت كه من دارم از تو چنين تجليل مى كنم. فضل براى اين كه اين قضيه محكم شود گفت: بايد امام نيز آن را امضا كند. مأمون گفت: من حرفى ندارم اما تو كه مى دانى ايشان گفته اند در اين امور دخالت نخواهند كرد؛ اگر مى خواهى خودت از ايشان درخواست كن. او نيز نزد امام رفت و امام در حالى كه به او نگاه نمى كردند و خود نشسته بودند و او ايستاده گفتند: نامه را برايم بخوان. وقتى تمام شد امام گفتند: من اين را امضا مى كنم در صورتى كه تو درست برخورد كنى.

آن ها حركت كردند از مرو خارج شدند. به شهر سرخس زادگاه خود فضل كه رسيدند، چند روزى توقّف كردند. برادر سهل نامه اى به او نوشت و گفت: از روى محاسبات نجومى براى من يقين شده كه در فلان روز اتفاقى براى تو خواهد افتاد. در آن روز به حمام نرو و اگر خواستى بروى, با خود خليفه يا امام يا هر دو برو. او نيز از مأمون درخواست كرد. مأمون به امام اصرار كرد كه با او برود, اما امام گفتند: من ديشب جدّم را در خواب ديدم و ايشان به من گفتند كه نبايد فردا به حمام بروم. مأمون از اصرار دست برداشت و گفت: من نيز نخواهم آمد و به اجبار او را به حمام فرستادند.

به نقلى ده نفر در حمام به او حمله كردند و او را كشتند. سپس مأمون ده نفر ديگر را مأمور كرد كه آن ده نفر را بكشند و سرهاى آنان را براى برادرش فرستاد كه من قاتلان برادر تو را كشتم. نقل ديگر اين است كه مأمون چهار نفر را فرستاد و او را كشتند, اما فرار كردند. سپس جايزه اى معين كرد كه به گيرندۀ آن چهار

ص: 185

نفر تعلّق بگيرد. آن ها را نزد او آوردند. گفتند تو خودت به ما دستور دادى كه اين كار را انجام دهيم. مأمون گفت: شما خودسرانه اين كار را انجام داديد و سپس آنان را اعدام كرد. افرادى كه بدگويى فضل را كرده بودند نيز كشت. در كنار سرها برگۀ وزارت او را نيز صادر كرد و به اين ترتيب هيچ بهانه اى براى برادر فضل باقى نماند. بنا بر اين با كشتن فضل, اوّلين خواستۀ مخالفان بغدادى را پاسخ گفت.

اما دليل اين كه چرا مأمون به اين كار دست زده بود اين است كه اهدافش محقّق نشده بود و نمى توانست به اهدافش برسد.

مأمون بعد از شهادت امام, نامه اى به سوى عباسيان مى نويسد كه من فضل بن سهل را كه شما ناراضى بوديد از ميان برداشتم و على بن موسى هم كه شما از ولايتعهدى او ناخشنود بوديد, در گذشت. پس با مرگ او دليلى بر نارضايتى شما و عدم اطاعتتان از من باقى نمى ماند. اين نامه محرمانه بود اما بعد از مرگ مأمون فاش مى شود.

مأمون يك روز شهادت امام (عليه السّلام) را از مردم مخفى نگاه داشت و هنگامى كه به مردم گفت, آن قدر بر سر و روى خود زد و خود را به ناراحتى انداخت تا مردم شك نكنند و محمد بن جعفر عموى امام را كه فردى جا افتاده و مقيم مرو بود, خواست و گفت: شما ببينيد آثار جرح بر پيكر امام هست يا نه؛ مردم را توجيه كنيد و وقتى آنان پيكر امام را ديدند تا حدودى باعث آرامش مردم شد. سه روز براى امام عزادارى كرد و براى اين كه ارادت خود به امام را نشان دهد, پيكر ايشان را به منزل حميد بن قحطبه برد و در كنار پدر خود هارون دفن كرد. بارگاهى نيز در آن جا بنا كرد. در تاريخ آمده كه آنان مى خواستند امام هم رديف با هارون دفن شود؛ اما هر طرف را مى كندند, نمى شد تنها جايى كه درست كنده شد, طورى بود كه هارون پايين پاى امام رضا (عليه السّلام) قرار مى گرفت.

فاصله اى بين شهادت تا مسموميت امام ايجاد شد. خبر به خدمۀ امام رسيد و آنان نيز به احترام امام لب به غذا نمى زدند. امام با حالت بيمار آمدند و گفتند: با حضور من بر سر سفره, غذا بخوريد و بعد از اين يكباره حال امام دگرگون مى شود و از دنيا مى روند.

بودى. ما را با تو كارى نيست. امين مى دانست گوهر گرانبهايى دست زن اصلى مأمون است. آن را از او طلب كرد, او حاضر نشد بدهد. امين عده اى را به خانه اش فرستاد و دست به غارت زد. سپس نامه اى به مأمون فرستاد كه اگر خودت را تسليم نكنى, من سپاهى را به مقابله با تو مى فرستم كه همين كار را نيز انجام داد.

امين چهل هزار نفر را به فرماندهى على بن عيسى به مقابله با مأمون فرستاد. مأمون نيز پنج هزار نفر را به فرماندهى طاهر بن حسين به مقابله با او اعزام كرد. آن ها در جايى با هم مواجه شدند اما قبل از اين كه جنگ آغاز شود, زمانى كه على بن عيسى لشكرش را آورده بود كه سان ببيند, طاهر بن حسين از فرصتى استفاده نمود و موفق شدند او را از سپاهش دور كرده و در جايى سرش را جدا كرده و مقابل سپاهش آوردند و سپاه جنگ نكرده متلاشى شد. طاهر سر را براى مأمون فرستاد و پيش روى كرد.

امين نيروهايى را براى مقابله فرستاد كه در همدان با هم مواجه شدند و اين سپاه هم شكست خورد و فرمانده اش كشته شد. هرثمة بن اعين كه قواى اصلى امين و در نهروان مستقر بود, با امين مشكل پيدا كرد و به سمت بغداد براى برانداختن امين حركت كردند. امين نمى توانست مقابله كند. آنان نه تنها خراسان و همدان, بلكه خوزستان و جبل را نيز گرفتند و خليفه ديگر تدبيرى نداشت.

زمانى كه نيروهاى مأمون به بغداد نزديك مى شدند, امين در حال شكار بود و حتى كسى را كه خبر رسيدن نيروها به بغداد را براى او آورد شلاق زد. قواى هرثمه و طاهر به بغداد ريختند و به راحتى وارد كاخ شده و امين را كشتند. طاهر سر او را براى مأمون فرستاد و مأمون نيز بسيار خوشحال شد و سر را جلوى كاخ آويزان كرد و به مردم گفت بيايند و آن را لعن كنند و پاداش بگيرند. تا اين كه فردى به سر و همۀ كسانش لعنت كرد و چون خودش را نيز شامل مى شد, سر را پايين آورد. به اين ترتيب در سال 198 امين مرد و مأمون به خلافت رسيد.

ادّعاى خلافت كرد. با جنگ هاى بسيار, هرثمه توانست قيام ابو السرايا را در هم بكوبد و محمد بن زيد و گروهى از علويان را نزد مأمون فرستاد و مأمون نيز براى رسيدن به اهدافش آنان را آزاد كرد و بعد از اين قيام است كه امام به مرو مى روند. بعد از ولايتعهدى شاهد قيامى نيستيم.

قيام ديگر مربوط به يك ايرانى ملحق به خوارج به نام حمزه آذرك است. او ادّعاى خارجى گرى داشت و در سيستان كارش بالا گرفت و به بخش هايى از سيستان و كرمان نيز دست يافت و سرانجام سركوب شد. تا پيش از اين خوارج عموماً عرب بودند و اين اولين بار بود كه يك ايرانى به چنين جايگاهى رسيده بود.

از ديگر وقايع عصر مأمون احضار هرثمة بن اعين است كه به اقتدار فضل اعتراض داشت. مأمون او را با تمام خدماتش دستگير كرد و كشت؛ بعدها كه درستى صحبت هرثمه دربارۀ فضل برايش روشن شد، پشيمان شد ولى ديگر فايده اى نداشت.

روايتى از امام باقر (عليه السّلام) داريم كه مى فرمايند: در سال 195 يكى از اولاد ما در منبر كوفه خطبه مى خواند كه خدا در مقابل فرشتگان به او مباهات مى كند. اين روايت به ابو السرايا بر مى گردد؛ البته بايد صحت و سقم آن تحقيق شود.

روحى، علم و عدل. اما در اين شرايط به حدى تخفيف دادند كه قابل مقايسه با قبل نيست. مثلاً عدل يعنى ظلم بيّن نكنند، علم يعنى حلال و حرام را از هم بشناسد. همچنين آن ها شرط بلوغ را دارند كه ما نداريم.

در برخى موارد وضعيت جامعه به گونه اى بود كه تمام اين شرايط قابل تشخيص نبود يا چند مصداق داشت. راجع به امام جواد (عليه السّلام) اين مسئله پيش آمد كه امامى كه به بلوغ نرسيده است, آيا مى شود از او به عنوان امام پيروى كرد؟ يك عده وقتى ديدند ايشان امام است, اصلاً از امام رضا (عليه السّلام) برگشتند و واقفه شدند. عده اى گفتند: امام رضا (عليه السّلام) امام نبودند و احمد بن موسى امام بوده است. عدۀ بيشتر بر امامت امام جواد (عليه السّلام) توافق كردند. برخى معتقد بودند كه ايشان هنوز از علم امامت بهره مند نشده پس ايشان امام هستند اما علم كافى ندارد و خدا از طرقى كه لازم باشد علم به ايشان مى دهد. عده اى نيز گفتند: بايد علم را از پدر مى گرفتند ولى زمانى كه از پدر جدا شدند 4 سال داشتند كه كافى نبود. افرادى نيز معتقد بودند امام بخشى از علوم خود را به ايشان انتقال داده اند و بقيه را نيز خدا به هر طريقى به ايشان مى رساند.

بلوغ ايشان نيز مشكل ساز شد. گروهى گفتند: سن و سال مطرح نيست و تمام شئون امامت را دارند و مى توان در مسائل شرعى به ايشان اقتدا كرد و هم پشت ايشان نماز خواند. گروهى گفتند: در اين كه ايشان جانشين امام هستند, شكى نيست اما نمى شود پشتشان نماز خواند. بعضى مى گفتند: نه مى توان نماز پشت ايشان خواند، و نه مسائلى كه مى گويند براى ما حجيت دارد.

با تمام اين جريانات زمينه اى را كه امام صادق (عليه السّلام) از قبل فراهم كرده بودند, اكثريت آن را فراموش كردند. يكى از اصحاب امام به نام ابو بصير نابينا بود. مى گويد: روزى يك پسر بچه دست مرا گرفت و نزد امام برد و امام به من گفتند: روزى فرا خواهد رسيد كه امامتان در اين سنين به شما امامت كنند. حال اگر امامت را با اين قبول كنيم اما نماز جماعت و... چه؟ خود امام رضا (عليه السّلام) نيز قبل از رفتن به مرو, در مدينه در جمع اصحاب اشاره كردند كه امام بعد از من ايشان است. آنان پرسيدند: كه در همين سنين؟ امام گفتند چه اشكالى دارد؟!

ريان بن صلت، يونس بن عبد الرحمن و گروهى ديگر در بغداد در منزل عبد الرحمن حكم جمع شدند و ابتدا گريه و عزادارى كردند بعد يونس گفت: كافيست. تكليف ما چيست؟ آيا صلاح نمى بينيد صبر كنيم تا طفل به بلوغ برسد؟ ريان يقۀ او را گرفت و گفت تو معلوم است كه تظاهر به دين و ديانت كردى سپس منطقى را به كار برد و گفت: اگر او از جانب خدا امام باشد, حتى اگر يك روزه باشد, براى ما امام است و اگر امام نباشد, اگر كهن سال باشد, براى ما حجت نيست. آنان گفتند: بايد نزد امام جواد (عليه السّلام) برويم و از طريق علم, ايشان را بيازماييم.

يكى از عموهاى امام جواد (عليه السّلام) مدّعى امامت شد و 80 نفر از فقهاى شيعه در موسم حج آمدند به مدينه تا با امام جواد (عليه السّلام) ملاقات كنند و علم او براى آن ها روشن شود و در كمال تعجب ديدند كه عبدالله بن موسى عموى امام جواد (عليه السّلام) كه پيرمردى بود آمد و در صدر مجلس نشست و عده اى گفتند: امام ما اوست و او نيز به خود گرفت. چند تن از صحابى گفتند كه ما از امام صادق (عليه السّلام) حديث داريم كه پس از حسنين (عليهماالسّلام) ديگر امامت به دو برادر نمى رسد؛ چه طور او امام است؟ با اين حال او مدعى بود و عده اى او را حمايت مى كردند. براى امتحان از او سؤالى پرسيدند كه جواب پرت و پلا و عجيبى داد. يكى ديگر دربارۀ طلاق پرسيد و گفتند: ما شگفت زده شديم در پاسخ خلاف گفتن. در همان

ص: 190

موقعيت امام جواد (عليه السّلام) وارد مجلس شدند. ايشان چنان هيبتى داشتند كه همه حتى عبدالله بن موسى را گرفت و همه به احترام ايشان از جاى خود بلند شدند و عبدالله از صدر مجلس كنار رفت و جا را به امام داد. همان دو سؤال را دوباره مطرح كردند و امام به استناد قرآن و منطق محكم جواب دادند. به نظر مى رسد جلسات متعدّدى با امام داشتند و امام در همۀ آن ها سربلند بودند. حتى ذكر شده در يك مجلس سى هزار سؤال از امام پرسيدند كه برخى از علما روى اين نقل بحث كرده اند و گفته اند سى سؤال بوده به استناد حديثى كه ملا محسن آورده بود. اما برخى قبول نمى كنند و مى گويند يا سى هزار حديث نشانۀ كثرت است و يا واقعاً اين تعداد بوده و مثال مى زنند كه يكى از بزرگان اهل تسنّن در جلسه اى از ايشان چهل هزار سؤال پرسيده شد. نكته اين است كه اكثر اين سؤالات براى اثبات امامت بوده و به همين دليل ثبت نشده اند.

مستند ائمه ما در اين كه در كودكى كسى مى تواند امام باشد, چيست؟ اين مسئله اگر اين جا حل شود ديگر براى بقيۀ امامان مشكلى ندارد.

امام جواد (عليه السّلام) مى فرمايند: چگونه سن من براى امامت از ديد شما مشكل دارد در حالى كه داود, سليمان را كه كودكى بيش نبود جانشين خود كرد؟!

صفوان مى گويد ما خدمت امام رضا (عليه السّلام) رسيديم و ايشان به طفل خود اشاره كردند كه امام بعد است. ما سؤال كرديم كه در همين سنين؟ گفتند: چطور نمى تواند در حالى كه عيسى (عليه السّلام) سه ساله حجّت اقامه كرد و پيامبر بود. احمد بن ابى نصر بزنطى نيز مشابه همين را نقل مى كند؛ البته او مى گويد كه عيسى در دو سالگى حجت اقامه مى كرد و پيامبر بود.

امام جواد (عليه السّلام) مى فرمايند: سن مطرح نيست زيرا پيامبر (صلّى الله عليه وآله) به امام على (عليه السّلام) در 9 سالگى رسالت خود را عرضه مى كنند.

على بن اسباط مى گويد: من داشتم به امام نگاه مى كردم تا ويژگى هاى او را به خاطر بسپارم و وقتى به مصر مى روم براى مردم تعريف كنم و بگويم امام نوجوان ما اين چنين است. امام به قصد او پى بردند اما بدون توجه به او در جاى خود نشستند. با علم امامت به من فرمودند: هيچ اشكالى ندارد كسى در كودكى به امامت برسد؛ مگر نمى بينى قرآن مى گويد: وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا ؟ آيه راجع به حضرت عيسى (عليه السّلام) است كه در كودكى حكم مى كند. براى خدا نابالغ و چهل ساله فرقى ندارد و خدا اراده كرده مرا در اين سن به امامت برساند.

بنا به نقلى امام جواد (عليه السّلام) يك سال در مدينه بودند و سپس به بغداد رفتند و با دختر مأمون ازدواج كردند و سپس اجازه خواستند كه به مدينه باز گردند ولى معتصم دوباره ايشان را باز گرداند.

در كتاب تاريخ بيهق آمده كه امام در سال 202 به مرو رفته و با پدر ديدار كرده و نزد او بوده اند. به نظر نمى آيد اين نقل صحيح باشد؛ زيرا آن عده از شيعيان كه دچار مشكل شدند گفتند كه از چهار سالگى پدر را نديده است. به علاوه بچه شش ساله چه طور و با چه كسى به مرو رفته است. آيا ايشان در زمان مرگ پدر نزد امام رضا (عليه السّلام) بوده اند يا نه؟ اگر پاسخ مثبت است, چرا اصحاب به مدينه به ديدار امام جواد (عليه السّلام) مى آيند؟

ص: 191

خدا عهد سپرده اند. پس پيامبر (صلّى الله عليه وآله) چگونه مى تواند اين عهد را ناديده بگيرد. علاوه بر اين كه اشاره مى كند به سابقۀ شرك عمر.

يحيى مى گويد پيامبر فرموده اند: هر گاه وحى بر من قطع مى شد, گمان مى كردم كه وحى بر آل خطّاب نازل مى شود. امام به استناد آيۀ قرآن پاسخ مى دهند و مى گويند: پيامبر چگونه امرى را كه مختص معصومين است, به كسى كه سابقۀ شرك دارد نسبت مى دهند و به عهد خداوند اشاره مى كنند.

به اين ترتيب يحيى ساكت شد و ديگر حرفى براى گفتن نداشت و تسليم شد. در نتيجه نمى توانند از اين امر براى دشمنى امام (عليه السّلام) با شيخين استفاده نمايند.

دست را ببريد, در حق خدا تصرّف كرده ايد. معتصم چنان از اين جواب خوشش آمد كه طبق نظر امام عمل كرد و تمام علما و قاضى القضات را كنار گذاشت.

نقل است كه احمد بن ابى داود اين وضعيت را مشاهده كرد؛ چند روز بعد معتصم را ديد و گفت: من سخنى را به تو مى گويم كه مى دانم با گفتن آن, آتش را بر خود خريده ام. شما آراى تمام فقها را در جلوى مردم و لشكريان كنار گذاشتى و نظر اين مرد را پذيرفتى در حالى كه مردم او را امام خود دانسته و از تو كه اميرمؤمنان هستى, سزاوارتر بر خلافت تلقّى مى كنند. چون من خيرخواه تو هستم احساس مى كنم اين مسئله برايت سنگين تمام مى شود. معتصم در حق او دعا مى كند و بعد از چند روز تصميم به قتل امام مى گيرد.

متأسفانه در بارۀ شهادت امام (عليه السّلام) وحدت نظر نداريم با اين كه ايشان بسيار كم سن و سال بوده اند. شيخ مفيد كه از بزرگان شيعه است مى گويد: گفته شده است امام در اثر مسموميت از بين رفته اند, اما اين چيزى نيست كه نزد من ثابت شده باشد كه به آن شهادت دهم. شواهد و قرائنى داريم كه نشان مى دهد امام (عليه السّلام) به دست دستگاه خلافت به شهادت رسيده اند. اولاً برخى از علماى سنّى در ذكر وقايع عصر معتصم اشاره دارند كه او هشت دشمن بزرگ داشت كه يكى يكى همه را از بين برد و يكى از آنان رئيس رافضيان بود. عده اى كه سخن شيخ مفيد را قبول ندارند مى گويند: وقتى خود اهل سنت مى گويند معتصم امام را كشته, پس جاى شكى نيست.

بود به ايشان خوراند. امام كه متوجه سم شده بودند, از خانه خارج شدند و سوار مركب شدند. صاحب خانه به دنبال امام آمد كه كجا؟ امام گفتند: من از اين خانه بروم براى تو بهتر است.

از آن جا كه اهل بيت ما از بدن و تن خود به عنوان وديعۀ الهى مراقبت كامل داشتند, بعيد است امام به مرگ طبيعى در سنين كم فوت كرده باشند. و قطعاً با توجه به مراقبت هايى كه داشتند, اقدام به قتلشان كرده اند. حديثى كه گفته است همۀ ائمۀ ما با تير يا سم كشته شده اند, به نظر درست است هر چند در آن تشكيك وارد كرده اند.

امام جواد (عليه السّلام) در آخر ذى القعده سال 220 هجرى در بغداد از دنيا رفتند و به نقلى يا به ظاهر, واثق فرزند خليفه بر ايشان نماز خواند. اما به اعتقاد شيعه كه بر امام جز امام نماز نمى خواند, امام هادى (عليه السّلام) با طىّ الارض آمدند و بر پيكر مطهّر امام نماز خواندند. پيكر ايشان را نيز در مقابر قريش كنار جدّ بزرگوارشان امام كاظم (عليه السّلام) دفن كردند.

وجود امكاناتى كه براى حفاظت زندان بود, او در زندان نبود. فهميدم امام با اعجاز خود او را آزاد كرده اند. وقتى اين امور را از امام ديدم, از زيدى بودن دست برداشتم و شيعه شدم.

عصر امام جواد (عليه السّلام) عصرى عجيب از نظر علم و فرهنگ در عالم اسلام است. برخى زمان امام و برخى بعد از ايشان از دنيا رفتند. مانند هشام بن محمد بن كلبى كه در سال 204 مرد، محمد بن ادريس شافعى كه در سال 204 مرد. محمد بن عمر واقدى صاحب المغازي, كتابى تخصصى در بارۀ غزوات پيامبر و سريه هاى ايشان، يحيى بن زياد معروف به فرّاء، عبد الملك بن هشام صاحب السيرة النبوية, اصل اين كتاب براى ابن اسحاق بوده و شاگرد او, ابن هشام كتاب استاد را تنقيح و اصلاح نمود و به نظر مورّخان مواردى كه در بارۀ امام على (عليه السّلام) بود را حذف كرد، عبدالملك بن قريب معروف به اصمعى يكى از لغوى ها و نحوى هاى برزگ كه در سال 216 مرد.

ص: 196

همراهى امام تا سامرا را دارند. با اين حال منزل امام را جستجو كردند تا سلاحى پيدا كنند, اما چيزى جز ادعيه و برخى كتب علمى پيدا نكردند و در نهايت امام (عليه السّلام) را در كمال احترام به سوى سامرا بردند. در اين زمان امام حسن عسكرى (عليه السّلام) پنج ساله و همراه پدر بودند. امام در سال 236 به سامرا رفتند.

نكتۀ ظريف و جالب اين كه براى رفتن به سامرا, بايد از بغداد عبور مى كردند. وقتى خبر رسيد كه امام هادى (عليه السّلام) به سمت بغداد مى آيند, چنان استقبالى توسط مردم بغداد به عمل آمد كه عبور از پل بغداد چندين ساعت طول كشيد. حتى حاكم بغداد نيز به استقبال امام آمد. حاكم بغداد با يحيى بن هرثمه ملاقاتى مى كند و مى گويد تو مى دانى ايشان فرزند رسول الله است؛ مبادا براى خوشايند خليفه توهين و جسارتى به ايشان داشته باشى كه دنيا و آخرت را از دست مى دهى. يحيى تحت تأثير قرار مى گيرد و با اين كه از مقامات حكومتى بود, با توجه به ويژگى هايى كه از امام (عليه السّلام) در طول سفر ديده بود, تمايلاتى به امام داشت و از نظر فكرى متحول شد.

امام را در سامرا مستقر كردند. در آغاز براى تحقير امام, ايشان را در محلى به نام خان الصعاليك كه به اصطلاح امروز كاروان سرا بود, بردند و بعد متوكّل دستور داد امام را به خانه اى كه براى ايشان آماده كرده بودند ببرند. چون سامرا شهرى نظامى براى استقرار قواى ترك خليفه بود, غير نظامى در شهر جز براى خدمت به نظاميان وجود نداشت و به همين دليل به امام هادى (عليه السّلام) و فرزندان شان عسكريين مى گويند. (كسانى كه در منطقۀ نظامى محصور بودند.) برخى مى گويند نام محل عسكر بوده كه به نظر درست نمى آيد و كل منطقه معسكر بوده است.

متوكّل با توجه به گزارشات رسيده از امام در زمانى كه ايشان در سامرا كاملاً تحت كنترل بودند, مبنى بر حمايت امام از پيروان و تجهيز آنان به سلاح براى قيام بر ضدّ خليفه، تصميم گرفت امام را غافل گير كند. نيمه شب افراد او به خانۀ امام (عليه السّلام) ريختند، در حالى كه امام مشغول نماز يا تلاوت قرآن بودند. آنان منزل امام را تفتيش كردند و ايشان را در همان وضعيت و با پاى برهنه نزد متوكّل بردند در حالى كه خليفه در حال شراب خوارى بود و به اصرار مى خواست شراب به امام بدهد. امام (عليه السّلام) فرمودند: گوشت و پوست من از اين ماده دور است و مرا معذور دار. متوكّل گفت: حال كه نمى خواهى شراب بخورى, بايد براى ما شعر بخوانى. امام گفتند: من اهل شعر نيستم. با اصرار او, امام شعرى را به محتواى بسيار عالى و تنبّه آميز خواندند به طورى كه مستى از سر خليفه پريد و پس از عذرخواهى از امام, ايشان را به منزل بازگرداند.

در زمان متوكّل زنى به نام زينب كذّابه مدّعى شد من زينب دختر على (عليه السّلام) هستم و داراى قداستم. افرادى با او بحث مى كردند اما چون خوب حرف مى زد, نتوانستند حريف او شوند. متوكّل دست به دامان امام شد. امام گفتند: جان و جسم ما از حيوانات در امان است و هيچ درنده اى بر فرزند امام حمله نمى كند. پس او را جلوى حيوانات بيندازيد اگر خورده شد, دروغ مى گويد و اگر نه راستگو است. وقتى مى خواستند چنين كنند اعتراف كرد و گفت: من آدم بيچاره اى بودم و مى خواستم از اين بدبختى خارج شوم كه اين گونه كردم.

با اين كه امام هادى (عليه السّلام) در اين منطقه محصور بودند, اما گاه به زندان نيز انداخته شدند. متوكّل اصرار داشت امام لباس هاى فاخر بپوشند و زمانى كه او سواره حركت مى كند, امام در كنار ساير حكومتيان او را پياده همراهى كنند. امام دعايى نمودند كه شر متوكّل از سر ايشان دفع شد.

از طرف ديگر امام هادى (عليه السّلام) مانند دو امام قبل, افرادى از شيعيان را در دستگاه حكومتى نفوذ داده بودند و هدف ائمّه اين بود كه اينان از اين جايگاه استفاده كنند براى برطرف كردن مشكلات شيعيان و كم كردن بار ظلم بر مستضعفان و شيعيان. برخى از اين افراد شناسايى شدند و با مصادرۀ اموال و تعقيب رو به رو شدند. حتى كسانى كه پست حكومتى نداشتند را نيز دستگير كرده و مى كشتند.

متوكّل در سال 247 كشته شد و فرزندش منتصر به خلافت رسيد. دليل قتل متوكّل اين است كه فرزند او به سبب سختگيرى هاى پدر، با فرماندهان دست به يكى كرد و فرماندهان ترك خليفه را كشتند. اما در برخى از منابع داريم كه چون جسارت هاى زيادى به امام على (عليه السّلام) و حضرت زهرا (سلام الله عليها) مى كرد, فرزندش مى گفت: من حاضرم بميرم اما جسارت هاى پدرم را در حق اين بزرگواران نبينم. اين ملعون دلقكى داشت كه متكايى را زير لباس روى شكم مى گذاشت و مى گفت من على هستم و درباريان مى خنديدند. تا روزى كه به ساحت حضرت زهرا (سلام الله عليها) نيز جسارت كرد, منتصر تاب نياورد و با وجود اين كه اعتقاد داشت كه اگر كسى پدر خود را بكشد, بيش از شش ماه زنده نخواهد ماند, غلامان ترك خود را مأمور كرد تا پدر را بكشند و بعد از پدر نيز به قدرت رسيد. اما شش ماه بعد در 25 سالگى از دنيا رفت.

چگونگى مرگ منتصر مشخص نيست. او محدوديت هاى امام را برنداشت اما كارهاى پدر را نيز انجام نداد. به نظر مى رسد تحت نظر بودن امام هادى (عليه السّلام) بيشتر به خاطر تحت نظر بودن فرزندشان است تا ازدواج نكند و امام آخر به دنيا نيايد.

ص: 202

در منابع تاريخى آمده بعد از مرگ منتصر, فرماندهان ترك كه قدرت گرفته بودند, خليفۀ بعدى را خود تعيين كردند و خلافت را در اختيار پسر عموى او احمد مستعين قرار دادند. مستعين هم همان حالت محدوديت را براى امام داشت اما سختگيرى هاى زمان متوكّل را نداشت و امام توانستند شاگردانى را تربيت كنند.

در زمان مستعين, يحيى بن عمر بن يحيى كه مورد فشار دستگاه خلافت قرار گرفت, به كوفه رفت و مردم دور او را گرفتند و تشويق به قيام كردند. او نيز قبول كرد و قيام كرد؛ اما مانند عادت هميشگى مردم كوفه هنگام جنگ او را رها كردند و او مورد اصابت تيرى قرار گرفت و كشته شد. موقعى كه كوفه را گرفت تمام زندانيان را آزاد كرد. اسماعيل بن يوسف بن ابراهيم بن عبد الله بن حسن بن حسن قيام كرد و مكه را گرفت و چون در ايام حج بود, طرفدارانى به دست آورد اما به دليل خيانت ياران شكست خورد و به نتيجه نرسيد.

مستعين در اواخر خلافت با يك جو شديد التهاب و شورش هاى فراوان و قحطى و تورم مواجه شد و اوضاع به جايى رسيد كه خودش كنار رفت و الا شورش مردم او را سرنگون مى ساخت. او با فرزند متوكّل صحبت كرد كه من حاضرم كنار بروم مشروط بر اين كه املاك و حقوق ثابتى به من بدهى و همين شد. در زمان معتزّ عباسى امام هادى (عليه السّلام) به شهادت مى رسند. اما ما اطلاعات دقيقى در بارۀ شهادت امام نداريم و با توجه به روايات و سن كم امام, قطعاً به شهادت رسيده اند.

در دورۀ متوكّل زيارت امام حسين (عليه السّلام) ممنوع شد. با اين حال شيعيان اين ممنوعيت را شكستند و شب ها به زيارت مى رفتند. متوكّل دستور داد هر كس به زيارت امام رود, دست و پايش زده شود. اين ملعون كه ديد شيعيان دست برنمى دارند, دستور داد قبه و بارگاهى را كه براى امام ساخته بودند خراب كردند و دستور داد به جاى آن نيز شخم زدند و آب راه انداخت تا در آن جا كشاورزى صورت بگيرد و نهر شود و كسى نداند قبر امام كجا بوده است. اما پس از مرگ او جاى قبر دو باره مشخص و زيارت از سر گرفته شد.

يعقوب بن اسحاق كندى فيلسوف معروف است كه در آن به ظاهر تناقضاتى از قرآن در آورده بود و امام توسط شاگردى مشترك او را متقاعد نمودند و او نيز تمام نوشته ها را سوزاند. البته برخى نيز اين داستان را زير سؤال برده اند.

نماز استستقايى نيز امام دارند. قحطى پيش آمد و هر چه علماى عامه دعا مى كردند, باران نمى آمد. كشيشى بود كه دعا مى كرد و تا دستان خود را به آسمان مى برد, باران مى آمد و اين باعث از بين رفتن آبروى اسلام شده بود. تا اين كه متوسل به امام شدند و امام (عليه السّلام) گفتند اين بار قبل از بالا بردن دستانش, مچ دست او را بگيريد و ببينيد چه چيزى در دستش است, آن را بگيريد و بگوييد حالا دعا كن. همين اتفاق افتاد. استخوانى در دستش بود و بعد از گرفتن آن هر چه دعا كرد, باران نيامد و امام گفتند: اين استخوان پيامبرى بوده كه نزد خدا آبرو داشته است و به واسطۀ آن باران مى آمد.

در زمان امام عسكرى (عليه السّلام) على بن محمد قيام كرد و معتقد بود علوى است كه پيروانش همه سياه پوست بودند و خليفه را سخت تحت فشار قرار دادند. اين قيام پس از 14 سال سركوب شد.

كرده و در برابرشان سكوت مى كردند. مانند امام على (عليه السّلام) در برابر خلفاى سه گانه و امام حسن (عليه السّلام) در برابر معاويه. اما اين دوران بايد به گونه اى باشد كه براى تحقّق اهداف امام بر عليه سلاطين قيام كنند كه در آن زمان ممكن نبود.

مردم در طول اين مدت انواع حكومت ها را تجربه كرده و خود به حقانيت اسلام پى ببرند.