تاریخ تشیع در ایران

نویسنده ابوالقاسم شاکر

تهیه کننده پژوهشکده تحقیقات اسلامی

ص: 2

فهرست مطالب

ص: 3

فهرست مطالب

ص: 4

فهرست مطالب

ص: 5

فهرست مطالب

ص: 6

فهرست مطالب

ص: 7

فهرست مطالب

ص: 8

اهميّت و نقش زيربنايى آموزش هاى عقيدتى سياسى در حفظ و استحكام پايه هاى اعتقادى و بصيرت هاى سياسى موجب شد كه اين مهم در چارچوب «نظام آموزشى» جامع و فراگيرى تحقق يابد كه دربرگيرندۀ سطوح مختلف علمى و تخصصى پاسداران، بسيجيان و سربازان باشد. با تشكيل نيروهاى پنجگانۀ سپاه و تصويب قانون استخدامى و نيز لحاظ عنصر عقيدتى - سياسى در كليۀ درجات، ادارۀ آموزش هاى عقيدتى سياسى نمايندگى ولى فقيه در سپاه «نظام آموزش» را هماهنگ با نظام آموزشى و خدمتى كاركنان سپاه تدوين و با اهداف زير براى اجراى آن برنامه ريزى كرده است:

1 - تربيت نيروى مؤمن و متعهد به ارزش هاى اسلام ناب محمدى صلى اللّه عليه و آله.

2 - توسعه و تعميق دانش و بينش عقيدتى سياسى پاسداران.

3 - ايجاد توانايى و انگيزۀ فكرى و معنوى در انجام وظايف و مأموريت هاى محوّله.

در نظام آموزشى عقيدتى سياسى، مباحث بر اساس تحصيلات كاركنان، در دو سطح كلى يك و دو ارائه مى گردد. براى سطح يك، آموزش عمومى و سه مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دورۀ تداوم آموزش و سه دورۀ آموزش تخصصى (تخصصى اوليه، تخصصى تكميلى و سرپرستى) در نظر گرفته شده است.

سطح دو نيز شامل دوره هاى كاردانى، كارشناسى، مقدماتى رسته اى، عالى رسته اى، دافوس، عالى جنگ و چهار مرحله آموزش ضمن خدمت شامل شش دوره تداوم آموزش مى شود.

براى هريك از دوره ها شمارۀ شناسۀ (كد) مخصوصى در نظر گرفته شده است كه مشخص كننده سطح، مرحله و دوره است؛ براى مثال شماره شناسه «132» رقم سمت چپ نشانگر سطح يك، رقم وسط بيانگر مرحلۀ سوم و رقم سمت راست گوياى دوره دوم است.

از آنجا كه دوره هاى عمومى، تخصصى و سرپرستى، عمومى افسرى، كاردانى، كارشناسى، مقدماتى و عالى رسته اى، دافوس و عالى جنگ مرحله ندارند، رقم وسط با صفر مشخص شده است؛ به عنوان مثال شمارۀ شناسۀ «102» نشانگر سطح يك و دوره دوم از دوره هاى آموزش طولى است.

ص: 10

نظام آموزشى دربرگيرندۀ هفت موضوع به شرح ذيل است:

1. اصول عقايد

2. اخلاق اسلامى

3. احكام

4. معارف قرآن

5. تاريخ اسلام

6. دانش سياسى - اجتماعى

7. نظام دفاعى

با توجه به تنوع موضوعات، شمارۀ هر موضوع نيز در پى شماره هر دوره، پس از علامت مميز (/) مى آيد. براى مثال، عدد 5 در شماره شناسۀ «132/5» بيانگر آن است كه موضوع دورۀ يادشده «تاريخ اسلام» است.

مسئوليت تهيه و تدوين متون آموزشى مورد نياز نمايندگى ولىّ فقيه در سپاه بر عهده پژوهشكده تحقيقات اسلامى است. متون مورد نظر با توجه به سطح معلومات و تخصّص نيروهاى آموزشى و نوع و حوزۀ مأموريت آنان، در گروه هاى تحقيقاتى پژوهشكده، تدوين و پس از طى مراحل اعتبار بخشى محتوايى و شكلى زير نظر كارشناسان و صاحب نظران موضوع در سطح حوزه و دانشگاه، به تأييد نماينده ولىّ فقيه در سپاه و يا نمايندۀ ايشان مى رسد.

كتاب حاضر با شناسه (كد) 203/5 و شامل 16 درس از نظام آموزش هاى عقيدتى سياسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى است.

پيشنهادها و تجربيات مربيان ارجمند و برادران عزيز متربّى، راهگشا و مشوّق ما در رفع كاستى هاى متون آموزشى خواهد بود. از خداوند متعال مى خواهيم كه روز به روز بر بينش و آگاهى هاى اسلامى ما بيفزايد و آنها را عميق تر سازد.

ادارۀ آموزش عقيدتى سياسى

نمايندگى ولىّ فقيه در سپاه

ص: 11

ابو منذر هشام بن محمد بن محمد بشر كلبى كه تأليفاتش بيش از 150 عنوان است، ابو عبد اللّه... بن محمد بن عمروى مدنى (م 207 ق)، احمد بن اعثم كوفى صاحب كتاب «الفتوح» مورخ قرن سوم، ابو مخنف، نصر بن مزاحم منقرى، محمد بن اسحاق مطلبى، يعقوبى، مسعودى، رازى خراسانى، حاكم نيشابورى، ابن طقطقى، ابن فوطى، اسكندر بيك، ميرزا محمد تقى سپهر، نام برد.

نخستين اثر در تاريخ تشيع از آنِ حسن بن موسى نوبختى، نويسنده كتاب «فرق الشيعه» است. ازآن پس، شمارى از نويسندگان مسلمان و شرق شناس به پژوهش دربارۀ تاريخ تشيع پرداختند كه آثار در خورى پديد آوردند. گرچه در لابلاى كتابهاى اين پژوهشگران به تاريخ تشيع ايران نيز اشاراتى شده ولى كتابهاى مستقلى كه در زمينه تاريخ تشيع ايران توسط پژوهشگران معاصر پديد آمده است، عبارتند از: «تشيع در ايران» نوشته، احمد مشكات كرمانى، «تاريخ تشيع اصفهان» نوشتۀ مهدى فقيه ايمانى، «سلطان محمد خدابنده» و تشيع امامى در ايران» و «تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا قرن هفتم» نوشتۀ رسول جعفريان، همچنين در سال 1384 پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، كتاب درسى به نام «تاريخ تشيع» ارائه داد. اما با وجود همۀ اين آثار ارزشمند جاى كتابى جامع و در عين حال مختصر و درس بندى شده براى دانشجويانى كه دورۀ كارشناسى را گذرانده اند خالى بود.

بر همين اساس كتاب حاضر با استفاده از منابع مختلف تاريخى و كلامى به ويژه از دو كتاب اخير، در شانزده درس تدوين گرديد.

موضوع اصلى اين دروس، بررسى عوامل ورود و گسترش تشيع در ايران تاكنون بود. علاوه بر آن در دو درس نخست به شناساندن مفهوم و مبانى تشيع و چگونگى پيدايش اين مذهب و سير تكوينى آن پرداخته شد.

اميد آن داريم كه ارائه كتابهايى ازاين دست بتواند به تفاهم هر چه بيشتر مذاهب اسلامى به ويژه شناساندن مفاهيم و تاريخ تشيع به پيروان ديگر مذاهب كمك نمايد. اين آشنايى موجب مى گردد، تا مسلمانان بهتر بتوانند، دربارۀ يكديگر قضاوت نمايند و در اين برهه از زمان، كه دشمنان اسلام براى نابودى آن همت گماشته اند، راه را بر تفرقه افكنان، دروغ گويان و تهمت زنان ببندند و با اتحاد هر چه بيشتر در مقابل آنها بايستند.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى

ص: 13

ابن حزم نيز گفته است: شيعه به كسى گفته مى شود كه معتقد است على (ع) پس از پيامبر (ص) برترين مردم و سزاوارترين به امامت است.(1)

محمد جواد مغنيه مى نويسد: تشيع عبارت است از ايمان به وجود نص از جانب پيامبر (ص) بر امامت على (ع) و خلافت او، بدون آنكه درحق او يا فرزندانش غلو شده باشد.(2)

علامه طباطبايى نيز مى نويسد: شيعه در لغت به معنى پيرو مى باشد - و در اصطلاح - به كسانى گفته مى شود كه جانشينى پيامبر اكرم (ص) را حق اختصاصى خانواده رسالت مى دانند و در معارف اسلام پيرو مكتب اهل بيت (ع) مى باشند.

شيعه اعتقادى (يعنى كسانى كه در زمان پيامبر (ص) با توصيه هاى آن حضرت معتقد به امامت حضرت على (ع) پس از پيامبر (ص) بودند گرچه اصطلاح شيعه بر آنها بار نمى شد)، نخستين بار در زمان رسول خدا (ص) به پيروان حضرت على (ع) اطلاق شد.(3) و پيامبر اكرم (ص) در روايات متعددى، آينده اى روشن را به حضرت على (ع) و شيعيانش بشارت داده است.(4)

مانده كه عبارتند از:

يك. زيديه؛ اين گروه، پيروان زيد شهيد (121 ه. ق) فرزند امام سجاد مى باشند. اين گروه در عين حال كه امامت را حق امام على (ع) مى دانند، خلافت ابو بكر و عمر را به عنوان امامت مفضول پذيرفته و پس از امام حسين (ع) و امام سجاد (ع) زيد بن على را به جاى امام باقر (ع) امام دانسته اند.

دو. اسماعيليه؛ اين فرقه به امامت حضرت على (ع) تا امام صادق (ع) معتقد هستند. اما پس از امام ششم، اسماعيل، پسر بزرگ امام صادق (ع) را امام هفتم و آخرين امام مى دانند.

اسماعيل در زمان حيات آن حضرت وفات كرد. اين فرقه پس از رحلت امام صادق در سال 148 هجرى از شيعه جدا شدند.

سه. اماميه اثنى عشريه؛ اصطلاح عام اماميه به تمام فرقه هايى گفته مى شود كه به امامت بلافصل على بن ابى طالب (ع) پس از رسول خدا (ص) معتقد هستند، اما اصطلاح خاص آن، تنها بر شيعه اثنى عشريه اطلاق مى شود كه به امامت امامان دوازده گانه كه نخستين ايشان حضرت على بن ابى طالب و فرجامين آنان حضرت مهدى (عج) است اعتقاد دارند. اين گروه اكثريت شيعيان جهان را تشكيل مى دهند و در واقع ديگر اقليت هاى شيعه از آن منشعب و جدا شده اند.(1)

شيعه حضرت على (ع) در دوران پيامبر (ص) بودن، بدين معنى نمى باشد كه آنها راه و رسم جداگانه در پيش گرفتند، چون بديهى است كه لازمه پيروى از حضرت على (ع) پيروى از رسول اسلام (ص) و حضرت على (ع)، خود تسليم ترين فرد به اوامر پيامبر (ص) بود. و هيچ گاه از دنباله روى و تبعيت از وى تخطى ننمود.(1)

پيامبر نيز همواره على را برحق دانسته است.(2) در اينجا، نخست اصول و مبانى عقيدتى شيعه، سپس به انديشه هاى سياسى آن به اختصار مى پردازيم:

مقصد هدايت و راهنمايى مى كند.(1) ازاين رو نبايد لحظه اى زمين از حجت خدا - امام - خالى بماند و گرنه زمين به همراه اهل آن نابود خواهد شد.(2)

شيعه، امامت را لطف پروردگار بر بندگان خود مى داند (الامام لطف) و بر خداوند است كه امامت را مانند نبوت از طريق وحى تعيين نمايد؛ با اين تفاوت كه پيامبر به طور مستقيم از طرف خداوند مبعوث مى گردد و امام با واسطه پيامبر (ص) از سوى خدا معرفى مى گردد.(3)

مسئله امامت جنبه الهى داشت نه مردمى و حتى پيامبر نمى توانست بدون تعيين خداوند كسى را براى اين منصب معرفى نمايد، ازاين رو پيش شرط اسلام آوردن برخى از قبايل عرب - مانند، بنى عامر بن صعصعه - را كه گفتند رهبرىِ پس از تو از آن ما باشد، رد كرد و فرمود: «اين كار به دست خداست هرجا كه بخواهد آن را قرار مى دهد.»(4) چنان كه انصار نيز در بيعت عقبه با پيامبر (ص) براين اساس بيعت كردند كه در هر شرايطى از آن حضرت اطاعت كنند و در مسئله جانشينى با او به نزاع برنخيزند.(5)

ب) عصمت امام؛ عصمت در لغت به معناى نگاهدارى نفس از گناه و در اصطلاح متكلمان شيعه، عبارت است از ملكۀ نفسانى يا نيروى ربانى و خدادادى كه دارندۀ آن را از خطا و گناه عمدى و سهوى - در عين قدرت ارتكاب - بازمى دارد.(6)

شيعه عصمت را در امام و رهبرى جامعه پس از پيامبر (ص) شرط مى داند، چون قوام و حفظ دين و شريعت به وجود امام معصوم است و بدون آن دين از تغيير و تبديل در امان نيست، زيرا وجود امام بدين جهت است كه پس از پيامبر (ص) به بيان احكام و دستورات دين بپردازد و به همان دليل كه پيامبر بايد در گرفتن وحى، حفظ و ابلاغ آن معصوم باشد تا در اين سه مورد22

ص: 18

خطا و اشتباه نكند، امام نيز بايد چنين باشد تا در حفظ و تبيين و تفسير دين اشتباه ننمايد. شيعه براى اثبات عصمت امام، به آيات و رواياتى استناد كرده است كه از جمله آنها، موارد زير است:

1. آيه تطهير:

إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً. (احزاب: 33)

خدا فقط مى خواهد آلودگى را از شما خاندان - پيامبر - بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.

روايات فراوانى از شيعه و سنى حكايت از آن دارند كه اين آيه در شأن پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) او، يعنى امام على (ع)، فاطمه (س)، امام حسن (ع) و امام حسين (ع) نازل گرديده و بر عصمت آنها دلالت دارد. چون اطلاق كلمه رجس - با توجه به آن كه الف و لام آن براى جنس است - هرگونه پليدى و گناه را شامل مى شود و كلمه «اِنّما» براى حصر و تاكيد است كه ارادۀ قطعى خداوند بر آن قرار گرفته كه اهل بيت از هرگونه پليدى و گناه پاك باشند كه همان مقام عصمت مى باشد.(1)

2. آيه اولوالامر:

أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ. (نساء: 59)

خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياى امر خود را - نيز - اطاعت كنيد.

همه مفسران شيعه مى گويند، منظور از «اولوالامر» امامان معصوم مى باشند. برخى از علماى اهل سنت نيز گفته اند اين آيه دربارۀ حضرت على (ع) نازل شده است.(2) فخر رازى از علماى بزرگ اهل سنت مى گويد «اولوالامر» بايد معصوم باشند.(3)

روشن است كه اطاعت بى قيد و شرط از «اولوالامر» دلالت بر عصمت آنان دارد. امام على (ع) مى فرمايد:

همانا خداوند بدان جهت به اطاعت صاحبان امر فرمان داد كه آنان معصوم و پاكيزه هستند و هيچ گاه به گناه امر نمى كنند.(4)23

ص: 19

3. حديث ثقلين:

قال رسول اللّه (ص): «اِنِّى تارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَينَ كِتَابَ اللّهِ و عِتْرَتى اهْلُ بَيْتِى وَ انَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِ قَاحَتَّى يَرِدا عَلَّى الحَوضَ مَا انْ تَمَسَّكْتُمْ بِهما لَمْ - لَنْ - تَقَضِّلُوا».(1)

من ميان شما دو چيز گرانبها به جاى مى گذارم: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم؛ و اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا كنار حوض كوثر به من بازگردند. اگر شما به اين دو تمسك جستيد هرگز گمراه نمى شويد!

رسول خدا در حديث ثقلين اهل بيت خود را هم پايه و در كنار، قرآن كريم قرار داد، همان قرآنى كه از هرگونه خطا و اشتباه به دور است و فرمود تمسك و دستاويز جستن به اين دو، شما را از گمراهى بازمى دارد. به همين دليل اهل بيت بايد از خطا پاك باشند تا تمسك به آنها موجب گمراهى نگردد.

4. حديث سفينه:

اِنَّ مَثَلَ اهَلِ بَيْتِى كَمَثَلِ سَفِيْنَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَها نَجى و مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ.(2)

همانا مَثَل اهل بيت من - در ميان شما - همچون كشتى نوح است كه هركس بر آن نشست نجات يافت و هركس از آن تخلف كرد - و جدا شد - غرق شد.

اين حديث بيان مى دارد كه اهل بيت را پيشوا و رهبر خود قرار دهيد تا نجات يابيد.

حديث سفينه بهترين گواه بر عصمت اهل بيت است، زيرا يك فرد خطاكار و گناهكار كه خود بر لب پرتگاه سقوط و نابودى است، هرگز نمى تواند ناجى ديگران باشد!

ج) علم امام؛ شيعه بر اين اعتقاد است كه خداوند مسئوليت رهبرى بندگان خود را در تمام زمينه هاى مادى و معنوى بر عهدۀ پيامبر و امامان معصوم (ع) نهاده است. ايفاى اين مسئوليت نياز به آگاهى بر بسيارى از مسائل دارد كه بر ساير مردم پوشيده است.

اين آگاهى، به آگاهى از احكام و قوانين الهى محدود نمى شود، بلكه لازم است بر كليات43

ص: 20

اسرار جهان هستى و هدف از آفرينش علم داشته باشند؛ در غير اين صورت رهبرى آنان كامل نخواهد بود. و اين امر با حكمت الهى در تعيين امامت منافات پيدا مى كند.(1) امام صادق فرمود:

خداوند حكيم تر، گرامى تر، بزرگ تر و عادل تر از آن است كه به وجود حجتى بر مردم احتجاج كند، سپس چيزى از امورشان را بر او مخفى بدارد.(2)

تاريخ به روشنى شهادت مى دهد كه دربارۀ هر موضوعى از امامان شيعه سؤال مى كردند، پاسخ مى گرفتند. امام شيعه حضرت على (ع) است كه مى فرمايد: «هر چه مى خواهيد از من سؤال كنيد!»(3) سرچشمۀ علم امام از فضل خداوند است تا رهبرى و راهنمايى بندگان خدا را به عهده گيرند.

ه) نصب و نص امام؛ به اعتقاد شيعه، انتخاب امام از مردم ساخته نيست و نمى توانند در چنين موضوع مهمى، نظر دهند، بلكه خداوند است كه امام را تعيين و به وسيله پيامبر (ص) به مردم معرفى مى نمايد. از اين امر به نص يا تنصيص - نصب يا تعيين - تعبير مى شود. امامت منصبى الهى و تداوم رسالت است و انتخاب مردم در آن نقشى ندارد؛ همان گونه كه مردم در تعيين نبى و رسول دخالت ندارند.(4)

شيعه معتقد است، پيامبر پس از نزول آيه «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» (شعراء: 214) در سال سوم هجرت و دعوت علنى از خويشاوندانش، موضوع امامت و رهبرى پس از خود را مطرح و على (ع) را جانشين خود معرفى نمود. سپس اين امر را به مناسبتهاى گوناگون تكرار كرد و در غدير خم از مردم براى او بيعت گرفت و در واپسين لحظات عمر، قلم و كاغذ خواست تا وصيت نامه اى دربارۀ رهبرى پس از خود بنويسد، كه با مخالفت برخى عملى نگرديد.(5)

اهل سنت منكر نص و تعيين امام از سوى خداوند هستند، و امامت را منصبى اجتماعى مى دانند كه امام با انتخاب مردم از طريق، بيعت و شورا برگزيده مى شود. آنان از اين هم پا را21

ص: 21

فراتر نهاده حتى امامت كسى را كه از راه زور و استيلا به منصب خلافت و رهبرى دست يافته، مى پذيرند.(1)

1. ولايت در رتبۀ صلاحيت؛ به اين معنى كه حاكم بايد از صلاحيت و شايستگى هاى لازم - عصمت، علم لدنى افضليت از هر حيث - جهت ولايت و حكومت برخوردار باشد.

2. ولايت در رتبه جعل و اعتبار؛ به اين معنى كه منصب و مقام ولايت بايد از ناحيۀ كسى كه ولايت مطلق دارد - خداوند - براى حاكم واجد صلاحيت اعتبار گردد.

3. ولايت در رتبه سلطه و فعليت؛ به اين معنى كه با همراهى و همكارى مردم اين حاكم الهى و واجد صلاحيت به صورت بالفعل به حكومت و قدرت برسد.

با توجه به اين سه مرتبه مى توان مرتبه اول را به حقانيت، مرتبه دوم را به قانونيت و مرتبه سوم را به مقبوليت تعبير كرد.

از جمله نادرترين حكومتهاى جهان كه از تمامى اركان پيش گفته برخوردار بود و از مشروعيت و مقبوليت بهره داشت، حكومت حدوداً پنج ساله حضرت على (ع) است؛ از يك سو، صلاحيت و شايستگى امام على (ع) براى امر حكومت از هر حيث (اجماع امت، فرمودۀ پيامبر (ص) و سخنان خود حضرت) به اثبات رسيده است، و از سوى ديگر روايات بسيارى با نص صريح پيامبر (ص) دال بر انتصاب ايشان به خلافت موجود است - قانونيت - و نيز جنبه مقبوليت مردمى ايشان هم به قدرى واضح است كه احدى از مسلمانان، در آن اختلافى ندارد.

دانستيم كه منشأ مشروعيت حاكميت پيامبر گرامى اسلامى (ص)، امير مؤمنان على (ع) و ديگر امامان بزرگوار، صلاحيت و انتصاب ايشان از جانب شارع مقدس بوده و پذيرش مردم در نفى يا اثبات ولايت ايشان هيچ نقشى نداشته است.

براين اساس، ازآنجاكه ائمه اطهار (ع) داراى مقام عصمت و حائز شايستگى و صلاحيت براى حكومت بوده و انتصاب الهى را نيز پشتوانۀ ولايت خود داشته اند، حاكميتشان بر مردم، داراى قانونيت و مشروعيت الهى بوده و پذيرش و عدم پذيرش مردم هيچ نقشى در اين دو مرحله از ولايت آنان نداشته است، اما همين ولايت مشروع آنان، در مرحله عمل و تحقق خارجى، نيازمند اقبال و پذيرش مردم است. بارى، برحق ترينِ حكومت ها هم تا وقتى كه در مرحله عمل، مورد پذيرش تودۀ مردم قرار نگيرد، در خارج محقق نمى شود، چنان كه حكومت پيامبر (ص) در مدينه و حكومت حضرت على (ع) اين گونه بود. بنابراين، به هيچ وجه

ص: 23

نمى توان «مقبوليت» را تنها عامل «مشروعيت حكومت» در نظام حكومت اسلامى تلقى كرد. پيامبر اسلام (ص) دربارۀ دليل مشروعيت حكومت حضرت على (ع) مى فرمايد:

اِنَّ وَلِيَّكُم وَ انَّ امَامَكُمْ عَلىُّ بن ابى طالبِ، فَناصِحُوهُ و صَدِّقُوهُ؛ فَاِنَّ جِبرَئِيلَ أَخبَرَنى بذلكَ.(1)

همانا سرپرست شما و امام و رهبر شما على بن ابى طالب (ع) است، پس با او يكدل و يكرنگ باشيد و اورا تصديق كنيد كه جبرئيل از جانب خداوند مرا به اين امر، آگاه كرده است.

پيامبر (ص) نخست ولايت و امامت بى قيد و شرط على (ع) را بر مردم ثابت شمرده و آن گاه اين انتصاب را نه از جانب خودشان بلكه از جانب خداوند دانسته اند و پس از ثبوت ولايت آن حضرت، براى تحكيم آن، از مردم مى خواهند كه او را در اين ولايت تصديق كنند و ياران مخلصى براى امام خود باشند.

بزرگ ترين شاهد براى مشروعيت حكومت حضرت على (ع) حادثه غدير است كه پيامبر (ص) تنها با استناد به وحى، على (ع) را به ولايت برگزيد و فرمود:

اَلَسْتُ اولَى بِكُم مِن انْفُسِكُم، مَنْ كُنتُ مَولاهُ فَهَذا عَلىُّ مَولاهُ.(2)

همان گونه كه من بر شما، از خودتان داراى ولايت و اختيار بيشترى هستم، على (ع)، چنين رهبرى و ولايتى بر شما دارد.

پس از آنكه پيامبر (ص) ولايت على (ع) را با استناد به انتصاب الهى ثابت كرد، براى تاكيد اين مشروعيت الهى، از تمام مردم حاضر در غدير خم خواست كه با وى بيعت كنند و هميارى و همكارى خود را با ايشان اعلام دارند.

ب) شئون امامت:

شيعه، امامت را - به جز نزول وحى - ادامه نبوت مى داند و معتقد است اطاعت از امام بدون هيچ قيد و شرطى، همانند اطاعت از پيامبر مطلق است و تمام شئون آن حضرت را دارا است.

امام هشتم در تعريفى جامع و رسا از مقام امامت فرموده است:

امامت، مقام پيامبران، ميراث جانشينان - انبياء - است، امامت جانشينى خدا و رسول اوست... امامت ريشه و اساس اسلام رشد يا بنده و شاخه بلند آن است.(3)23

ص: 24

از آنجا كه در يك جملۀ كوتاه و گويا، امامت به معنى «رياست همه جانبه الهى در امور دين و دنياست»(1) بايد از شئون زير برخوردار باشد:

1. مرجعيت دينى؛ شيعه مرجعيت دينى را حق على (ع) و يازده فرزندش مى داند، چون عصمت و علم به كتاب و سنت پيامبر (ص) به طور كامل در انحصار آن بزرگواران است.

توضيح آنكه پيامبر در طى دوران بيست و سه ساله رسالت خويش بنا به عواملى - از قبيل عدم آگاهى جامعه، بروز جنگهاى طولانى و فراوان، محدوديت زمانى و فراهم نشدن زمينه و شرائط زمانى براى بيان همه احكام - پاره اى از احكام و معارف قرآن را براى مردم بيان نفرموده، ازاين رو ضرورى بود كه كارشناسان الهى را به مردم معرفى نمايد، تا پس از وى احكام و معارف ناگفته را بيان كنند و سيره پيامبر (ص) را تداوم بخشند.(2) بنابراين مرجعيت دينى ائمه اطهار (ع) پس از پيامبر (ص)، امرى ضرورى است تا رسالت پيامبر (ص) به نقطه اكمال خود برسد.

2. قضاوت و داورى؛ قضاوت و داورى يك شأن و منصب الهى است، زيرا حكم به عدل است و اين شأن از سوى خداوند به پيامبر (ص) تفويض شده است.(3). نهج البلاغه، كلمات قصار، ص 1137(4)

اين منصب پس از پيامبر (ص) به جانشين و جانشينان او واگذار شده است. شأن قضاوت و داورى شايسته امامى است كه مانند پيامبر (ص) به حق و عدل داورى كند؛ و روشن است كسى به حق و عدل داورى مى كند كه خود عدالت مجسم باشد و آن، نمى تواند كسى جز على (ع) باشد كه در محراب عبادت به سبب شدت عدلش كشته شد.(4) پيامبر داناترين و بهترين فرد براى قضاوت و داورى را على (ع) دانست و فرمود: «أَقضَاكُم عَليٌّ»؛ و شكى نيست كه قضاوت نيازمند علم كامل و همه جانبه است و على (ع) چنين بود.(5)

اما ديگران در قضاوت هاى خود خطا مى كردند و على (ع) آنها را به اشتباهشان آگاه مى كرد. از51

ص: 25

همين رو بارها گفتند: اگر على نبود هلاك شده بوديم.(1)

3. امامت و رهبرى سياسى؛ يكى ديگر از شئون پيامبر، امامت و رهبرى سياسى جامعه بود كه پس از رحلت ايشان مى بايست ادامه پيدا كند، شيعه چون امامت را تداوم بخش نبوت مى داند، مگر در موضوع نزول وحى، بنابراين لازم است علاوه بر ولايت معنوى و مرجعيت دينى مردم، حاكميت سياسى آنان را نيز در اختيار داشته باشد. مشروعيت هر والى نيز با تفويض او است تا مصداق اولى الامر(2) پس از رسول خدا باشد كه اطاعتش چون اطاعت خدا و رسولش واجب است، و چنين فردى جز امام معصوم نمى تواند باشد؛ چه، تنها او است كه مى تواند جامعه را به رشد و كمال برساند و از خطر انحرافات اعتقادى و سياسى بازدارد. امام على (ع) در گفتارى خطاب به عثمان درباره امامت و رهبرى فرمود:

بدان كه برترين بندگان خدا نزد او امامى است دادگستر، هدايت شده و راه بر، كه سنتى را كه شناخته شده بر پا دارد و بدعتى را كه ناشناخته است بميراند... و بدترين مردم نزد خدا امامى است ستمگر كه خود گمراه است و موجب گمراهى ديگران مى شود، پس سنت پذيرفته شده را بميراند و بدعت واگذارده را زنده گرداند.(3)

كسى را بر ديگرى حقى باشد كه ديگرى را بر او حقى نباشد، چنين حقى مختص خداوند سبحان است و آفريده ها را چنين حقى نيست.(1)

حضرت على در قسمتى از خطبه مفصل صفين پيرامون حقوق متقابل امام و امت و ثمرات رعايت آن مى فرمايد: «و بزرگ ترين حقها كه خداوند سبحان واجب گردانيده، حق والى بر رعيت و حق رعيت بر زمامدار و والى است. اين حكم را خداوند سبحان براى هريك از زمامدار و رعيت بر ديگرى واجب فرموده است و آن را سبب نظم و آرامش براى دوستدارى ايشان يكديگر را و ارجمندى براى دينشان قرار داده است. پس حال رعيت نيكو نمى شود مگر به خوش رفتارى حكمفرمايان، و حال حكمفرمايان نيكو نمى گردد، جز به ايستادگى رعيت در انجام دستور ايشان.

پس هرگاه رعيت حق والى و والى حق رعيت را ادا نمود، حق در ميانشان ارزشمند و برنامه هاى دينشان برقرار و روشهاى عدل و درستكارى بر پا و سنتها - احكام - در جايگاه خود جريان پيدا مى كند و براثر آن روزگار اصلاح مى شود و به دوام و پايندگى دولت و حكومت اميد مى رود و طمعهاى دشمنان از ميان مى رود (اجانب را برايشان تسلطى نخواهد بود».(2)

حضرت على در جاى جاى نهج البلاغه(3) به خصوص در عهدنامه مالك اشتر(4) ملاكها و معيارهاى حقوق متقابل حاكم اسلامى و مردم را تبيين نموده است كه اين خود بيانگر مبانى انديشه سياسى تشيع است.

پرسش

1. واژه شيعه در قرآن و روايات به چه معانى به كار رفته است؟

2. شيعه در اصطلاح به چه كسانى گفته مى شود؟

3. به چه دليل ولايت و امامت تداوم نبوّت است؟

4. معناى عصمت چيست؟ و به چه دليل بايد امام معصوم باشد؟

5. دربارۀ اصول و مبانى انديشه سياسى شيعه به اختصار توضيح دهيد؟36

ص: 27

شش. ظهور شيعه پس از شهادت امام حسين (ع) در كربلا، سخن برخى ديگر است.

هفت. برخى هم ظهور شيعه را به نوعى با ايرانيان مرتبط دانسته و مى گويند: ظهور شيعه رنگ و بوى ايرانى دارد.

هشت. دسته اى نيز تشيع را پيامد سياست پادشاهان صفوى دانسته اند.(1)

نه. پيدايش شيعه در عصر پيامبر اتفاق افتاد.

سخن حق و مستند، قول اخير است؛ يعنى تاريخ پيدايش شيعه به عصر پيامبر (ص) بازمى گردد . از شأن نزول و تفسير برخى آيات قرآن و روايات كه شيعه و سنى دربارۀ حضرت على (ع) و پيروان او نقل كرده اند فهميده مى شود كه هسته نخستين تشيع و اساس آن را خداوند در قرآن كريم نشاند و پيامبر اكرم (ص) در طول دوران رسالتش آن را آبيارى كرد و پروراند تا آنكه شجرۀ طيبه اى گرديد و در زمان آن حضرت به ثمر نشست. به همين جهت برخى - كه نام آنها خواهد آمد - در زمان پيامبر (ص) به عنوان شيعه معروف بوده اند. همين افراد بودند كه انتخاب خليفه را پس از پيامبر در سقيفه مردود دانسته و با استناد به احاديث پيامبر گفتند، پيامبر (ص) جانشين خود را در زمان حياتش و پيش تر تعيين و معرفى كرده است.

بنابراين پيامبر اكرم (ص) به فرمان خداوند، نخستين شخصى بود كه به ولايت و رهبرى حضرت على (ع) تاكيد كرد و به پيروان وى نام شيعه نهاد.(2) بدين جهت تشيع همان اسلام ناب محمدى و سيماى حقيقى و واقعى آن است كه در زمان خلافت ظاهرى حضرت على (ع)، اعتقادات درونى اش تحقق يافت و در اين دوران، تشيع خود را در عمل نشان داد و الگوى هميشه ماندگار حكومت عدل و قسط در جهان گرديد.

دليل و حجت شيعه براى ولايت و امامت حضرت على (ع) فراتر از ويژگى ها و برترى هاى شخصى آن حضرت است كه شيعه و سنى به آنها معترفند، ادله ولايت و امامت على (ع) و اثبات آن در دوران پيامبر (ص) از منظر عقل و نقل قابل اثبات است.16

ص: 29

بنابراين نياز شريعتِ جاودانه به حافظى معصوم و امين، بعد از دوران آغازين آن و تا روز قيامت، همانند نياز آن به مبلغى معصوم و امين در آغاز مى باشد. يعنى آنچه در حدوث دين نياز بود در بقاى آن نيز نيازمند است.(1)

پيش آمد - بنابراين رسول خدا (ص) همه دستوراتى كه از جانب خدا بيان شده بود، به شاگرد خاص و جانشين خودش حضرت على (ع) تعليم داد و به او فرمود: شما براى مردم بيان كن.(1)

تفسير و تبيين دين به طور صحيح، بدون امام معصوم تحقق نمى يابد؛ زيرا امكان ارتكاب خطاى بيان و تشريح در غير معصوم وجود دارد و در اين صورت دين از تغيير و تحريف مصون نمى ماند. امام رضا (ع) دربارۀ ضرورت وجود امام معصوم در تبيين و تشريح دين فرمود:

چون براى مردم قوانين و دستورات معينى تعيين شده است و مردم مامورند از حدود شرعى تجاوز نكنند، اين موضوع امكان نمى يابد مگر اينكه شخص امينى بر آنان گمارده شود....(2)

علاوه برد لايل عقلى پيش گفته، كه ضرورت تعيين جانشين پيامبرى را از سوى خداوند ايجاب مى كرد، شواهد تاريخى نيز گواه بر اين موضوع است. از جمله پيامبر اسلام در غيبتهاى كوتاه خويش از مركز حكومت - مدينه - براى خود جانشين معرفى مى كرد. پس چگونه مى شود پيامبرى كه تا اين اندازه دقيق و حساس بود، براى زمان پس از خود و ادامه راهش، به فكر جانشين نيفتاده باشد!(3)

اول. شأن نزول آيه؛ مفسران شيعه و سنتى با نقل روايات فراوانى، آيه را در شأن و منزلت على بن ابى طالب دانسته و چنين مى نويسند: «روزى حضرت على (ع)، در مسجد پيامبر (ص) در حال نماز بود كه فقيرى وارد شد و تقاضاى كمك كرد. حضرت على (ع) درحالى كه در ركوع بود، انگشتر خود را از انگشت درآورد و به سائل داد. خداوند آيه پيش گفته را در شأن و فضيلت او نازل كرد.»(1)

دوم. معنى واژه «ولى»: با توجه به اينكه لفظ «ولى» تكرار نشد. و بر سه كلمه «اللّه» و «رسوله و الذين آمنوا» به يك سياق وارد شده است، وحدت سياق حكم مى كند كه ولايت در همه آنها به يك معنى باشد. و مراد از ولايت خدا و رسول خدا (ص) اولى به تصرفو سرپرستى مادى و معنوى است كه در انحصار خدا و رسول او و فرد خاصى از مؤمنان است.(2) زيرا كلمه «انما» معناى انحصار و اختيار را مى رساند. علامه امينى از چهل و دو عالم بزرگ تفسير و لغت نام مى برد كه مولى را به اولى - كسى كه به تصرف سزاوارتر است - معنى كرده اند نه به معناى ناصر و دوستدار، زيرا ولايت به معناى دوستى و يارى كردن مخصوص كسانى نيست كه نماز مى خوانند و در حال ركوع زكات مى دهند، بلكه يك حكم عمومى است كه همه مسلمانان را در بر مى گيرد.(3)

سوم. انفاق در حال نماز؛ انفاق در حال نماز از واجبات يا مستحبات آن شناخته نشده تا بگوييم ممكن است عده اى مردم به اين حكم عمل كرده باشند. پس «و الذين» اشاره به فرد خاصى دارد و اگر به صورت جمع آمده، براى تكريم و تعظيم او به سبب كارى است كه انجام داده و اين گونه استعمال نزد اهل لغت پذيرفته است و در قرآن نظير آن گونه استعمال فراوان ديده شده است.(4)

نتيجه اينكه از ديدگاه قرآن، ولايت و امامت پس از پيامبر (ص)، استمرار ولايت و امامت خدا و رسول او است و همان گونه كه ولايت خدا و رسول او بر مردم، به انتخاب و اختيار مردم نيست، امامت و ولايت امام پس از پيامبر نيز به اختيار و انتخاب مردم نمى باشد، بلكه تعيين آن با خدا است و ولايت و امامت غير از كسانى كه خدا تعيين و در اين آيه با واژه «انّما»29

ص: 33

محصور كرده، پذيرفته نيست. بنابراين اعتقاد به امامت حضرت على (ع) پس از پيامبر (ص) كه شيعه به آن اعتقاد دارد به عصر نزول قرآن و نبوت بازمى گردد.

روايات فراوانى بر اين مطلب دلالت دارد كه آيه پيش گفته پس از آيه 72 سوره مائده و بلافاصله پس از حادثه غدير نازل شده است.(1) از آن شمار، روايت ابو سعيد خدرى است كه نقل مى كند رسول خدا (ص) مردم را در روز پنجشنبه در غدير خم جمع كرد و آنان را به پيروى از على (ع) دعوت نمود و آن دو از يكديگر جدا نشدند تا آنكه آيه «اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ...» نازل گرديد. پس رسول خدا (ص) به مژدگانى اينكه دين به حد كمال رسيد و نعمت خدا تمام شد و پروردگار از رسالتش و از ولايت على (ع) راضى گرديد، تكبير گفت و سپس فرمود:

اللهمَ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ و انصر من نَصَرهُ وَ اخْذُلْ مَن خذَلَهَ.(2)

امام باقر و امام صادق (ع) فرموده اند آيه تبليغ و آيه اكمال در روز غدير نازل شده اند و امام صادق در معنى آيه اكمال فرمود: معناى آيه اين است امروز دين شما را با انتخاب و پاسدار و نگاهدار آن كامل نمودم و نعمت خود را با ولايت اهل بيت بر شما تمام كردم و تسليم شدن شما را در برابر دستورات اين پاسداران اسلام پذيرفتم.(3)

پيامبر (ص) عرض كردم «اولوالامر» چه كسانى هستند كه خداوند اطاعت آنان را دوشادوش طاعت شما قرار داده است؟

حضرت فرمود: اى جابر! آنان جانشينان من اند كه اولشان على بن ابى طالب است» سپس آن حضرت جانشينان على (ع) - يازده فرزندش - را برشمرد تا به آخرين جانشين و وصى يعنى حضرت مهدى (عج) رسيد و فرمود: «خداوند سرتاسر زمين را در اختيار او قرار خواهد داد.

او از ديده پيروان و دوستدارانش پنهان است به گونه اى كه تنها كسانى كه خداوند قلب آنان را با ايمان ثابت داشته است، بر اعتقاد خويش به امامت آن حضرت ثابت قدم مى مانند».(1)

برترى حضرت على (ع) دلالت دارد؛ مثل آياتِ ذوى القربى، مباهله، ليلة المبيت، هل اتى و...

كه مجال طرح آنها در اين نوشته نيست.(1)

17. حديث غدير؛

18. حديث ولايت.

بين اماميه و اهل سنت، گاه در دلالت و زمانى در سند اين احاديث اختلاف وجود دارد.

اهل سنت منكر نص بر ولايت على (ع) به معناى خلافت هستند، اما نص بر ولايت، به معناى حبّ و دوستىِ اهل بيت (ع) را قبول دارند. البته با توجه به اين روايات، شيعه امامت و جانشينى على (ع) را اثبات مى كند، و تداوم فرهنگ قرآن و سنت پيامبر (ص) را تنها در خط فكرى و سياسى اجتماعى امامان منصوص و معصوم مى داند كه همان اهل بيت (ع) به معناى اخص هستند.

در اين درس به سه روايت كه يكى در وهلۀ نخست نبوت و بعثت و ديگرى در آغاز آشكار كردن رسالت پيامبر (ص) و سومين حديث كه در آخرين سال عمر پيامبر (ص) براى تعيين جانشين از آن حضرت صادر شده بسنده مى شود.

را به شهادت گرفت كه پيامبر (ص) از جان و مالشان به آنان سزاوارتر است، سپس دست على بن ابى طالب (ع) را بالا برد و فرمود: «هركس كه من مولا و سرور اويم، على سرور و مولاى اوست».

بعدازاين خطبه، مسلمانان حاضر در غدير خم، با على (ع) به عنوان «امرة المؤمنين» (امير المؤمنين) بيعت كردند.

علامه امينى در كتاب الغدير، حديث غدير را از 110 صحابى و 84 تابعى و 360 دانشمند معروف نقل كرده است؛ بنابراين، حديث غدير از متواترات تاريخ به شمار مى آيد، به طورى كه كسى در سند آن خدشه نكرده است.

شيعه معتقد است خاستگاه اين حركت پيامبر (ص) در راستاى تكليفى بود كه خداوند در امر جانشينى پيامبر (ص) به عهده او گذاشته بود و او نيز وظيفه داشت آن را اعلام نمايد. اداى اين تكليف از چنان اهميتى برخوردار بود كه خداوند به پيامبر (ص) فرمود اگر انجام نشود، رسالتش را ابلاغ نكرده است. اين آيه در حالى ابلاغ مى شد كه بسيارى از اركان مهم اسلام استوار شده بود و جمله «وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ» در آن آيه نشان مى دهد كه ابلاغ اين پيام، از دشوارترين حالات پيامبر (ص) بود و به علت موضع گيرى سخت بعضى از اطرافيان پيامبر (ص)، ممكن بود جان او به خطر بيفتد. ازاين رو خداوند حمايت خاص خود را دراين مورد از پيامبر (ص) اعلام داشت.(1)

امر پيامبر (ص) به اجتماع همه حاجيان در آن گرماى سوزان نيز تنها در شرائط بالا قابل توجيه است.

پس از اين واقعه، آيۀ تماميت و جامعيّت ابلاغ رسالت پيامبر (ص) و كمال دين حق نازل گرديد.

بنابراين، غدير يك مفهوم سياسى يا اخلاقى نيست كه شيعه درست كرده باشد، يا تنها پيامبر (ص) خواسته باشد بدان وسيله دوستى خود را با على (ع) اعلام كند، بلكه غدير اعلام ولايت على (ع) است.

شيعه نيز قبول دارد كه يكى از معانى «مولى» دوست، ياروياور است، ولى كلماتى كه داراى معانى مختلف مى باشند بايد با توجه به قرائن موجود معنى شوند. كلمۀ «مولى» هم به90

ص: 40

معنى دوستى و هم به معنى سرپرستى و زعامت است، قرائن موجود در اين آيه كه سرپرستى و رهبرى را مى رساند عبارتند از:

يك. مسئلۀ دوستى على (ع) با همۀ مؤمنان، مطلب مخفى و پيچيده اى نبود كه نياز به آن همه تأكيد و متوقف ساختن قافله عظيم حجاج در آن بيابان خشك و سوزان و خطبه خواندن و اعتراف گرفتن از حاضران داشته باشد. پس امر بسيار مهمى در بين بود كه پيامبر مأمور شد مهم ترين پيام الهى را بيان فرمايد؛ پيامى كه براى بيان نماز، روزه، خمس و يا جهاد و... چنين مقدمه چنينى نشد، آن هم پيامى كه ابلاغ آن با تهديد توأم گردد. بنابراين جاى هيچ ترديد نيست كه اين مولى به معنى صاحب اختيار و سرپرست مى باشد.

دو. جمله

«اَ لَسْتُ اوْلى بِكُمْ مِنْ انْفُسِكُمْ» كه در بسيارى از متون اين روايت آمده، هيچ تناسبى با بيان يك دوستى ساده ندارد، بلكه مى خواهد بگويد همان اولويت و اختيارى كه من نسبت به شما دارم و سرپرست و پيشواى شما هستم، براى على (ع) هم ثابت است.

سه. اگر كلمۀ «مولى» در اين حديث به معنى دوستى باشد، چگونه ممكن است ابلاغ نكردن آن با انجام ندادن رسالت برابرى كند؟! مگر پيامبر (ص) دوستى على (ع) را پيش ازاين بيان نكرده بود؟ پس بايد اين «مولى» به معنى زعامت و سرپرستى باشدكه چنين ارزش گذارى شده است.

چهار. كلمۀ «مولى» در اين حديث بايد از اهميت و معناى پرارجى برخوردار باشد كه خداوند با ابلاغ آن دين را كامل و نعمت را تمام كرد، اگر دوستى تنها باشد قابل پذيرش عقل نمى باشد.(1)

پنج. تبريك هايى كه مردم در اين واقعۀ تاريخى به على (ع) گفتند، در منابع شيعه و سنى آمده است، مخصوصاً تبريكى كه «عمر» و «ابو بكر» به او گفتند، نشان مى دهد مفهوم حديث، چيزى جز نصب خلافت نبوده است كه در خور تبريك باشد؛ زيرا اعلام دوستى كه براى همۀ مسلمانان به طور عموم ثابت است، تبريك ندارد.

شش. اشعار «حسان بن ثابت» با تعبيرات صريح و روشن پس از واقعه، نيز گواه ديگرى بر مسأله زعامت على (ع) مى باشد.(2)94

ص: 41

بعد از گذشت 25 سال از واقعه غدير، على (ع) بار ديگر حادثه غدير را زنده كرد. در رحبه(1) و در منا اصحابى را كه در غدير حضور داشتند، به شهادت طلبيد و گواهى خواست. بعضى از صحابه كه از اهل بدر نيز بودند، بلند شدند و شهادت دادند كه در غدير آن سخنان را از زبان مبارك پيامبر اكرم (ص) درباره على (ع) شنيده اند.(2)

از امام رضا (ع) نيز نقل شده است كه جمعه اى مصادف با غدير شد. على (ع) در آن روز خطبه مفصلى ايراد فرمود. سپس حضرت رضا (ع) خطبۀ على (ع) را در آن روز نقل مى كند كه از مطالب مهم، آن اشاره به توحيد، نبوت، امامت و ارتباط اين سه با همديگر و رفتار گذشتگان نسبت به امامت و ولايت است.(3)

از مجموع آيات و روايات پيش گفته و... استفاده مى شود كه تاريخ، طرح، اعلان علنى و تثبيت، ولايت و امامت على (ع) - پس از پيامبر (ص) - كه تشيع بدان معتقد است، ريشه در دوران نبوت دارد و در واقع تاريخ پيدايش تشيع به عصر پيامبر (ص) بازمى گردد و در برخى از دورانهاى پس از پيامبر (ص) مثل، دوران حكومت حضرت على (ع)، قيام امام حسين، آل بويه، صفويه و... اين مذهب رشد و گسترش يافته است.

پرسش

1. تاريخ پيدايش شيعه به نظر اماميه به چه زمانى برمى گردد؟

2. آيا در انتخاب رهبر مى توان به آراء عمومى تكيه كرد؟ دليل خود را بيان داريد.

3. آيۀ «اِنَّما وليُّكُمُ اللّهُ وَ رسُولُه... و يؤتون الزكاةَ و هم راكِعُون» در شأن چه كسى است؟ و ابا ذر غفارى دراين باره چه مى گويد؟

4. كامل ترين مصداق راستگويان چه كسى است و آيه راستگويان درباره چه كسى نازل شده است؟

5. درباره حديث غدير خم توضيح دهيد.ست

ص: 42

استاد محمد كردعلى مى گويد: «در عصر رسول خدا، گروهى از بزرگان صحابه، مشهور به مواليان على (ع) بودند، از آن جمله سلمان فارسى است كه مى گفت: ما با رسول خدا (ص) بيعت كرديم بر خيرخواهى مسلمانان و اقتدا به على بن ابى طالب (ع) و مواليان او. و نيز ابو سعيد خدرى است كه گفت: مردم به پنج كار امر شدند؛ چهار تا را انجام دادند و يكى را ترك كردند.

از او سؤال شد آنچه را ترك نمودند چه بود؟ او در جواب گفت: ولايت على بن ابى طالب (ع).

از او سؤال شد آيا ولايت با چهار عمل ديگر واجب است؟ پاسخ داد: آرى. و ابو ذر غفارى، عمار ياسر، حذيفة بن يمان، ذو الشهادتين، خزيمة بن ثابت، ابو ايوب انصارى، خالد بن سعيد بن عاص و قيس بن سعد بن عباده [نيز جزو اين گروه از صحابه بودند]».(1)

دكتر صبحى صالح مى نويسد:

در ميان صحابه حتى در عصر پيامبر اكرم (ص) براى على (ع) پيروان و شيعيانى بوده است؛ از آن جمله مى توان ابو ذر غفارى، مقداد بن اسود، جابر بن عبد الله، ابىّ بن كعب، ابو الطفيل عامر بن وائله، عباس بن عبد المطلب و تمام فرزندان او، عمار ياسر و ابو ايوب انصارى را نام برد.(2)

استاد محمّد عبد الله عتّان مى گويد: «اين اشتباه است كه بگوييم شيعه براى اولين بار هنگام جدايى خوارج ظهور پيدا كرده است، بلكه ظهور شيعه در عصر رسول خدا (ص) بوده است.»(3)

شيعيان هنگام وفات پيامبر (ص) با توجه به دستور و تأكيدهاى آن حضرت، درصدد تثبيت و تنفيذ فرمان آن حضرت برآمدند. آنگاه كه پيامبر اصرار بر آوردن قلم و دوات براى نوشتن وصيت نمود. گروهى بر آن شدند تا قلم و دوات بياورند تا پيامبر وصيت خود را مكتوب دارد، ولى از آنجا كه طرف مقابل قوى بود و مخالفت كرد، نتوانستند اين فرمان را عملى سازند. پيامبر نيز با توجه به جوّ موجود، از مكتوب كردن وصيت چشم پوشيد و جمعيت را از خود دور كردند و افرادى از شيعيان على (ع) امثال مقداد و ابو ذر را نزد خود نگاه داشت و وصيت خود را نسبت به امامان پس از خود نزد آنان مطرح نمود.(4)58

ص: 44

پيامبر (ص) هنگام نزديك شدن وفات خويش، على بن ابى طالب و گروهى از شيعيان و ارادتمندان او را در لشكر اسامه نفرستاد، تا چنانچه مرگ او فرارسيد، اين چند نفر با بيعت با امام على (ع) خلافت و حكومت را براى آن حضرت تمام و عملى كنند، ولى متأسفانه عمر، ابو بكر و برخى ديگر با تخلف از لشكر اسامة بن زيد اين تدبير عالى پيامبر را نيز به هم زدند تا مبادا خلافت به على (ع) برسد.(1)

در همين حال، ابو بكر، عمر بن خطاب و ابو عبيده وارد شدند و سخن به اعتراض گشودند.

ابو بكر ضمن تعريف و تمجيد از مقام والاى انصار و موقعيتى كه آنان نزد پيامبر (ص) داشتند، گفتار آنان را در امر جانشينى ناصواب خواند و با تمسك به قرابت قريش با پيامبر (ص) آنان را مستحق تصدى جانشينى او دانست.

انصار وقتى از تمسك به موقعيت والاى خويش نزد پيامبر (ص) نتيجه اى نگرفتند، گفتند:

اميرى از ما و اميرى از شما.

ابو بكر در برابر اين اقدام انصار، سخن تأثيرگذار «الائمة من قريش» را مطرح كرد و ستون اصلى حكومت و جانشينى پيامبر (ص) را از آنِ قريش دانست و سخن انصار را ردّ كرد. عمر بن خطاب نيز در تأييد سخنان ابو بكر گفت: دو شمشير هرگز در يك نيام نمى گنجد!

با سخنان ابو بكر اختلافات شدت گرفت. ابو بكر وعده داد كه بدون مشورت انصار كارى انجام ندهد. اين وعده ابو بكر گرچه هيچ وقت عملى نشد، ولى باعث شد تا عده اى از انصار به طرفدارى از او برخيزند.

ابو بكر پس از سخنرانى خويش، بلافاصله دستش را به عنوان بيعت با عمر و ابو عبيده به طرف آنان دراز كرد، اما آن دو از پذيرفتن عنوان خليفه براى خودشان امتناع ورزيدند و در مقابل، با ابو بكر به عنوان خليفه بيعت كردند. ابو بكر نيز لحظه اى در پذيرش بيعت درنگ نكرد! در واقع ابتكار عملى انصار، تبديل به فرصتى براى ابو بكر شد تا بدون نام بردن از على (ع) و نيز حتى سخنى از پيامبر اكرم دربارۀ جانشينى خويش، حكومت را در دست بگيرد! بعدها ابو بكر اين اقدام عجولانه، اعمّ از پيشنهاد دو نامزد براى انتخاب شدن (عمر و ابو عبيده) و نيز پذيرش شتابزده بيعت را «فلته» خواند كه در مباحث بعدى خواهد آمد.

هم زمان با تجمع عده اى از صحابه در سقيفه بنى ساعده، على (ع) كه همراه چند نفر از صحابه مشغول تجهيز (غسل و كفن) پيامبر اكرم (ص) بود خبر واقعه سقيفه را دريافت كرد و با شنيدن اين خبر، آيات ابتدايى سوره عنكبوت را مبنى بر فتنه بودن واقعه سقيفه تلاوت كرد.

عده اى از مهاجر و انصار كه همراه على (ع) مشغول تجهيز پيامبر اكرم (ص) بودند، انتخاب سقيفه را تقبيح كرده و آن را نپذيرفتند. آنان به عنوان مخالف با اين اقدام همراه على (ع) در خانۀ تنها دختر پيامبر، فاطمه زهرا (س) تجمع كردند.(1)78

ص: 46

خليفه در نخستين واكنش به اقدام مخالفان، خانه حضرت زهرا (س) را بيت حرب (اتاق جنگ) ناميد و به دنبال آن، مشاوران او به همراهى عمر بن خطاب، خانه فاطمه (س) را تهديد به آتش زدن كردند.(1) او در اقدامى ديگر، امكانات مالى اهل بيت (ع) اعم از خمس، فدك، سهم ذوى القربى را - كه در قرآن به آن تصريح دارد - از آنان گرفت.(2)

على (ع) در بين شماست، ولى دست به دامان او نمى زنيد، قسم به كسى كه جانم در دست قدرت اوست، كسى بعد از على (ع) از اسرار پاك پيامبرتان خبر نمى دهد.(1)

ابن اثير در نهايه از سلمان چنين نقل كرده است: «پيامبر (ص) در روز عرفه خطبه خواند و فرمود: اى مردم! خداوند در اين روز به جهت آمرزش گناهانتان به شما مباهات مى كند، اما آمرزش خاصۀ او براى على (ع) است. سپس حضرت به على (ع) دستور داد تا به پيامبر (ص) نزديك شود. على (ع) نزديك پيامبر شد و آن حضرت (ص) فرمود: خوشبخت كسى است كه بعد از من، تحت ولايت تو باشد و بدبخت و شقى كسى است كه تو را نافرمانى كند و با تو دشمنى نمايد.»(2)

به نقل ابن ابى الحديد، عمار جزء كسانى بود كه مى خواست دوباره در بين مهاجران شورا تشكيل دهد تا خلافت را به على (ع) برگرداند.(1) و به هنگام مشاوره شوراى شش نفره خليفه دوم، از پشت درهاى بسته فرياد مى زد: براى يكپارچگى مسلمانان به على (ع) رأى دهيد و امر حكومت را از خاندان پيامبرتان بيرون نرانيد.(2)

عمار در تمام دوران حيات خويش، از هيچ كوششى براى برپايى دين خدا دريغ نكرد، و از دين پيامبر (ص) دفاع كرد.(3) نصر بن مزاحم منقرى نقل مى كند كه در جنگ صفين، عمار ضمن يادآورى حديث غدير، به ياران معاويه چنين گفت: پيامبر (ص) به من امر فرمود: با ناكثين بجنگم، اطاعتش كردم. فرمود: با قاسطين بجنگم و شما همانهاييد. اى مرد ابتر! آيا نمى دانى او به على (ع) فرمود:

مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىُّ مَوْلاهْ، اللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ؟(4)

با وجود روايات فراوان از پيامبر (ص) در بزرگداشت عمار،(5) هنگامى كه او در زمان خليفه سوم بر حيف و ميل اموال توسط عثمان اعتراض كرد، به سختى مورد عتاب و ضرب و شتم خليفه قرار گرفت.(6) فاصله گرفتن خلافت عثمان از سنت پيامبر (ص)، پيروان على (ع) را بيشتر از هركس، از خلافت او بيزار مى كرد و موجب اعتراض آنان مى گرديد.

ابو ذر نيز مانند سلمان فارسى، در تمام دوره خلفا، در پيروى از على (ع) مى كوشيد و از چشمۀ گواراى علم او بهره مى جست، در راه حفظ ارزشهاى دينى و اجراى عدالت اسلامى از هيچ تلاشى دريغ نمى كرد و پيوسته فضائل و شايستگى اهل بيت پيامبر (ص) را متذكر مى شد.(1)

البته در زمان دو خليفه اول، به دليل فعاليت آنان براى گسترش كلمه توحيد و حفظ دستاوردها و ظواهر دستورهاى دينى، مجالى براى ظهور او وجود نداشت؛ زمان خليفه دوم، به دليل نقل احاديث پيامبر (ص) توسط خليفه زندانى شد.(2) اما هنگامى كه خليفه سوم از اصول اسلامى، كه در واقع اصول تشيع نيز به حساب مى آمد دور شد، رجال برجسته شيعى مثل سلمان، ابو ذر و عمار ضمن نقل فضيلتهاى على (ع)، بر خليفه و سرپيچى او از اصول معترض شدند.(3)

ابو ذر غفارى مى گفت: از پيامبر (ص) شنيدم كه فرمود: بعد از من، به كتاب خدا و على (ع) رجوع كنيد.(4) او در كنار كعبه مى ايستاد و فرياد مى زد: اى مردم! هركس مرا نمى شناسد، من ابو ذر غفارى هستم. از پيامبر (ص) شنيدم كه فرمود: اهل بيت من به كشتى نوح مى ماند؛ هركس از آنان تخلف كند، غرق مى شود.(5) ابو ذر سعى داشت فضيلتهاى اهل بيت (ع) به ويژه على (ع) را در ميان نسل جوانى كه زمان پيامبر (ص) را درك نكرده بودند، بيان كند؛ بدين سبب، عثمان او را به شدت از تماس با جوانان پرهيز مى داد.(6)

مقداد از مهاجران به حبشه بود.(1) او به شدت به اهل بيت پيامبر (ص)، به ويژه على (ع) عشق مى ورزيد و از كسانى بود كه بعد از حادثه سقيفه با ابو بكر بيعت نكرد.

او در ماجراى شوراى شش نفره، بر خليفه عيب گرفت و عبد الرحمن بن عوف را به دليل رأى به عثمان مورد عتاب قرار داد و گفت:

به خدا قسم با اهل بيت پيامبرتان بد رفتار كرديد! عجب از قريش كه عالم ترين، عادل ترين و باتقواترين فرد را براى خلافت رها كرد و ديگرى را به خلافت برگزيد! به خدا قسم اگر يارانى داشتم، اين چنين نمى شد!(2)

افزون بر افراد پيش گفته، افراد ديگرى از صحابه پيامبر اكرم (ص) بودند كه در زمان حيات آن حضرت، به على (ع) عشق مى ورزيدند و تأكيدهاى پيامبر (ص) را دربارۀ على (ع) به ياد داشتند. ازاين رو، پس از رحلت پيامبر (ص)، على (ع) را امام خود مى دانستند و به نشر و تبليغ آنچه على (ع) دوست داشت مى پرداختند. فعاليتهاى آنان در دوره هاى مختلف، چهره هاى متفاوتى داشت و در دوره خليفه سوم، به دليل مجاهدتهاى آنان، بينش تشيع از تسنن تمييز يافت و تفكيك شد و بسط و توسعه پيدا كرد. به طور خلاصه، سه دوره مشخص براى تحولات انديشه شيعى به وجود آمده است:

1. دوره تكوين انديشه هاى سياسى، اعتقادى شيعه؛

2. دوره تمييز و تفكيك بينش تشيع از تسنن؛

3. دوره بسط انديشه هاى تشيع با مجاهدت و كوشش اصحاب پيامبر (ص) و ياران على (ع).

پرسش

1. نظر ابو حاتم رازى را دربارۀ زمان بروز واژه «شيعه» و افرادى كه به اين نام مشهور شدند بنويسيد.

2. پيامبر (ص) هنگام وفات خود براى تثبيت شيعه چه قصدى داشت و چرا عملى نشد؟

3. منشأ اختلاف بين مسلمانان ازچه زمانى شروع شد و چرا؟

4. اركان اربعه شيعه در زمان پيامبر و پس از آن چه كسانى بودند؟

5. سلمان فارسى پس از جريان سقيفه چه فرمود و معناى آن چيست؟64

ص: 51

چنان كه در درس اول بيان شد، تشيع در عصر پيامبر (ص) پى ريزى شد و در غدير خم، با نصب امام على توسط پيامبر رسماً اعلام گرديد و پيشگامان شيعه چهار نفر بودند كه عبارتند از: «سلمان، ابو ذر، مقداد و عمار». اين چهار نفر از همان آغاز پيدايش تشيع شيعه بودند، و هرگز به راه ديگر نرفتند، سلمان از افرادى است كه حتى يك لحظه در حقانيت تشيع شك نكرد، و يك لحظه از پيروى امير مؤمنان على (ع) منحرف نشد.

سلمان بود و پس از وى مقداد و سپس ابو ذر با سرهاى تراشيده آمدند. [و ديگر هيچ كس نيامد] اين قضيه بار ديگر اتفاق افتاد امّا ديگران تخلف كردند و اين سه نفر بر سخن خود ايستادند.(1)

خود سلمان پيشاپيش گروههايى بود كه با اسب از رودخانه گذشتند و به كنار حصار مدائن رسيدند.

سخنان سلمان در مدائن سبب شد تا دو شهر از شهرهاى مدائن و ايوان و كاخ مدائن، از جمله تيسفون كه سالها پايتخت ساسانيان بود، بدون درگيرى به دعوت وى تسليم لشكر اسلام شود، و حدود چهار هزار نفر از سپاه ويژه و گارد ايران كه تحت فرماندهى «رستم فرخ زاد» بودند، از سپاه او جدا شده، به سپاه مسلمانان بپيوندند.

دعوت سلمان براى اسلام آوردن ايرانيان در مدائن بدين صورت بود: «همانا اصل و نسب من از شما ايرانيان مى باشد و من در سه چيز خيرخواه شما هستم، و صلاح شما در آنها است:

الف. اگر اسلام بياوريد، برادر ما هستيد و در اموال ما شريك بوده و بر شما است همان تكليفى كه بر ما است.

ب. تسليم شويد و به مسلمانان جزيه بدهيد.

ج. در غير اين دو صورت، با شما مى جنگيم، همانا خدا، خائنان را دوست ندارد.»(1)

پس از فتح مدائن، در آغاز حذيفة بن يمان به طور موقت حاكم مدائن شد سپس خليفه دوم - با توجه به شايستگى سلمان، با صلاحديد حضرت على (ع) - سلمان را براى فرمانروايى مدائن برگزيد.

سرگذشت و جزئيات فرمانروايى سلمان در مدائن به شكل زمان بندى شده در تاريخ نيامده، بلكه فرازهايى از آن به طور جسته و گريخته ذكر شده كه از آنها مى توان چنين نتيجه گرفت كه اساس حكومت وى بر عدالت، زهد، ساده زيستى، رعايت دقيق حقوق اقشار مختلف و قاطعيت در اجراى حدود الهى استوار بوده است. شيوه فرمانروايى او براساس شيوه حكومت امير مؤمنان على (ع) تنظيم شده بود.(1)

براى اينكه تا حدودى به شيوه حكومت دارى سلمان در مدائن پى ببريد، مى توانيد به نامه اعتراض آميز خليفه دوم به نحوه زندگى ساده سلمان و پاسخ قاطع او در تغيير ندادن شيوه زندگيش مراجعه كرد. وى در فرازى از آن نامه مى نويسد: «اين را بدان كه من به سوى مدائن براى تدبير امور مردم، و اقامه و اجراى حدود الهى در ميان آنها نيامدم مگر اينكه براساس ارشادات و راهنمايى انسان آگاه [حضرت على (ع)] رفتار كنم و تا در ميان مردم مطابق راه و روش و برنامۀ او زندگى كنم.»(2)

درست وى مى باشد.

دكتر وردى مى گويد:

در سه شهر تشيّع نضج گرفت: يكى در كوفه به سبب وجود عمار ياسر،(1) ديگرى مدائن به سبب حضور سلمان فارسى و سوم جبل عامل به دليل تلاش ابو ذر غفارى.(2)

مدائن يكى از شهرهاى شيعه نشين به شمار مى رفت كه درباره آن گفته شده: «اهالى آن منطقه كشاورزند و شيعه امامى اند. از جمله عادات آنها اين است كه زنان آنها روز از خانه خارج نمى شوند.»(3)

سلمان حقيقت تشيع را كه در عصر پيامبر (ص) تأسيس شده بود و موضوع امامت حضرت على (ع) را كه يك امر الهى بود به روشنى به مردم تفهيم كرد و با عمل و تبليغ خط فكرى اسلام كه همان تشيع است مجسم نمود.

سلمان يك مسلمان و شيعه ايرانى بود، مسلمانى مخلص، مهربان، عادل، زاهد و عالم. وقتى ايرانيان، زندگى اين ايرانى مسلمان را در ترازوى فكر خود مى سنجيدند، اسلام را به طور كامل و خالص در وجود او مى يافتند.

ستايشهايى كه پيامبر اسلام (ص) از سلمان نموده بود، كم وبيش به گوش ايرانيان مى رسيد و مى ديدند كه وى شيعۀ على (ع) است. در نتيجه به طور طبيعى، بلكه عاشقانه مذهب تشيع را برمى گزيدند.

اكثر مردم مدائن و كوفه و مسافران اين دو شهر ايرانى بودند. ملاقات سلمان با آنها موجب شد كه سنگ نخستين بناى تشيع در اين دو شهر نهاده شود و ترويج شود و سپس به ساير شهرهاى ايران سرايت كند.

پارسايى و صداقت پيشگامان تشيع و مبارزات فرهنگى و سياسى هركدام نقش مؤثرى در گسترش تشيع و استحكام پايه هاى آن داشت، ولى در نواحى ايران شايد بتوان گفت در آغاز، هيچ عاملى مانند فعاليت هاى سلمان كارساز و ثمربخش نبود.89

ص: 58

1-4. مراحل رشد و گسترش تشيع در ايران

ممكن است اين سؤال مهم مطرح شود: اگر اسلام در دوران خلافتخليفۀ دوم وارد ايران گرديد، چرا اكثريت قريب به اتفاق ايرانيان به تشيع گرويدند؟ عوامل تشيع ايرانيان چيست و مراحل سير و گسترش آن كدام است؟

تاريخ تشيع در ايران نشان مى دهد كه ايرانيان از قرن اول به تدريج مرحله به مرحله به تشيع گرويدند و در هر مرحله اى اين گرايش عميق و گسترده تر گرديد.

از سوى ديگر مى بينيم تشيع ايرانيان غالباً اثنى عشرى بوده است. گرچه در برخى از بُرهه ها در مناطقى از ايران شيعه زيديه يا اسماعيليه، بوده اند؛ ولى آنها هم به مرور تشيع دوازده امامى را برگزيده اند.

برخى از كوته بينان يا غرض ورزان، عوامل بى اساس و بى پايه اى براى گرايش ايرانيان به تشيع ذكر كرده اند. اما حقيقت اين است كه منشأ تشيع در ايران، همان روح اسلام خواهى آنها بوده است كه از تبعيضات ناروا و ستم به ستوه آمده بودند و چون عدالت و روح اسلام را در على (ع) و پيشگامان تشيع مثل سلمان يافتند به سراغ آن رفتند.

تشيع بيش ازآنكه در ميان ايرانيان مطرح شود، در ميان بنى هاشم و برخى از عربها مطرح شد و مراحلى را طى كرد. تشيع ايرانيان نيز سير تدريجى داشت كه به مراحل آن اشاره مى شود:

الف. مرحله اسلام گرايى ايرانيان در نيمۀ نخست قرن اول و نقش سلمان فارسى در اين راستا.

ب. مرحله امامت پربار امام على (ع) در كوفه و همراهى موالى ايرانى با آن حضرت.

ج. نهضت امام حسين (ع) و پيامدهاى آن.

د. جنبش عظيم فرهنگى و علمى امام صادق (ع) و نقش آن در تشيع ايرانيان.

ه. مهاجرت اشعرى ها و اعراب به قم و ايجاد نخستين پايگاه تشيع و گسترش آن در ايران.

و. مهاجرت امام رضا به خراسان و نقش علويان و شاگردان ائمه اطهار در گسترش تشيع در ايران.

ز. نقش عالمان بزرگ شيعه در توسعه تشيع در ايران و ديگر نقاط جهان.

ح. نقش فرمانروايان مثل آل بويه، سلطان محمد خدابنده و صفويه در گسترش تشيع در ايران.

ص: 59

بنابراين در مرحله اولِ نشر تشيع در ايران، سلمان نقش بسزايى داشت؛ زيرا تماسهاى نخستين ايرانيان با مسلمانان در مدائن و نواحى آن آغاز شد و سلمان حدود بيست سال بر آن شهر حاكم بود؛ سلمانى كه شيعۀ اعتقادى على (ع) و پشتيبان مواضع برحق آن حضرت در همۀ مقاطع بود؛ كسى كه روش زندگى اش على گونه بود و توانست بذرهاى نخستين تشيع را در دل ايرانيان بكارد و ديگران در مراحل بعد آن را پرورش دهند تا امروز به صورت شجره طيبه تنومندى درآيد كه در برابر همۀ طوفانها بايستد و مقاومت كند.

پرسش

1. پيامبر اكرم (ص) دربارۀ پيشگامان به اسلام چه فرمود؟

2. سلمان در ماجراى بيعت گرفتن از حضرت على چه موضعى داشت و چه گفت؟

3. نقش سلمان در فتح ايران به دست مسلمانان چه بود؟

4. سلمان چند سال استاندار مدائن بود و شيوه زندگى او چگونه بود؟

5. مراحل رشد تشيع در ايران چگونه بود و سلمان در كدام مرحله نقش داشت؟

ص: 60

پس از فتح ايران به دست مسلمانان، شمار فراوانى از ايرانيان در عراق به خصوص شهر كوفه سكنى گزيدند؛ چنان كه در شكل گيرى شهر كوفه، دومين عنصر اساسى پس از اعراب به حساب مى آمدند. ايرانيان ساكن كوفه چنين افرادى بودند:

- افرادى كه به دست فاتحان مسلمان اسير شده و به عنوان برده به كوفه آورده شدند، اكثر آنها اسلام آوردند و آزاد شدند، ولى هم پيمان و نان خور اعراب باقى ماندند.

- كسانى كه زندگى خود را در امپراتورى فارس از دست داده بودند، كوفه را مناسب ترين شهر براى بازيابى فرصتهاى شغلى خويش يافتند و به آنجا هجرت كردند.

- شمارى از زندانيان ايرانىِ آزادشده در جنگ نهاوند، و زنانى كه بهره فاتحان مسلمان شده بودند و به ازدواج اسيرگيرندگان خود درآمده بودند و همچنين 4000 ديالمه اى كه در آغاز تأسيس كوفه بدانجا رفته بودند، از ديگر ايرانيانى بودند كه جمعيت ايرانى شهر كوفه را تشكيل مى دادند.(1)

مبانى دين زرتشتى، مردم را از اين دين بيزار ساخته و آنان را آماده پذيرش اعتقادات نوين بهترى كرده بود.(1)

با حمله مسلمانان به ايران و فتح آن، اسراى ايرانى با دين مبين اسلام آشنا شدند و آن را برتر از كيش خود يافتند، و اسلام را با آغوش باز پذيرفتند. آنان پس از اسلام آوردن، آزاد شدند و به عنوان «موالى» معروف گشتند.

اگرچه اصطلاح موالى، مفهوم بنده آزادشده را در خود داشت، ولى پس از فتوحات مسلمانان اين مفهوم به مردم گوناگون غير عرب گسترش يافت و به همه ايرانيان ساكن عراق و كوفه «موالى» اطلاق مى شد.(2) ازاين رو كوفه را مى توان مركز تجمع موالى دانست.

پس از شهادت على (ع) و در طول حكومت شش ماهه امام حسن (ع)، حمايت از تشيع ادامه يافت و مردم با آن حضرت بيعت كردند. آنان گرچه در جنگ با معاويه حاضر به پذيرش امام بدون جنگ شدند و امام مجبور به صلح و كناره گيرى از حكومت شد، ولى عده اى از شيعيان با انتقاد از امام، وى را خواركننده مؤمنين خواندند. امام نيز در دفاع از خود فرمود: به دليل حفظ شيعيان و اهل بيت دست به چنين حركتى زده است. در حقيقت امام خود را تنها يافته بود و با وجود اندك شيعيان واقعى اميدى به پيروزى نداشت و جنگ را نيز جز نابودى كامل شيعه نمى ديد كه در آن صورت معاويه كمترين اثرى از شيعه باقى نمى گذاشت. اما همين شيوه برخورد امام موجب شد تا درصد قابل توجهى از مردم كوفه شيعه ماندند.

تشيّع در عراق ريشه دوانده بود و قوى تر از آن بود كه مزدوران معاويه امثال زياد و پسرش - عبيد اللّه - بتوانند ريشۀ آن را بخشكانند. شيعيانى همچون، رشيد هجرى، ميثم تمار و يا كميل بن زياد به دليل دوستى على و برائت نجستن، سرشان بر دار رفت و يا زبانشان از پشت گردن آن ها بيرون كشيده شد! اين گونه افراد در دوره هاى بعد بيشتر شدند. آنها پس از شهادت امام حسن (ع) همراه شيعيان سياسى به تشكّل خود ادامه داده و خواستار آن بودند تا فرزند ديگر امام على (ع)، يعنى امام حسين (ع) رهبرى را به دست گيرد؛ اما او نيز به علت صلح برادرش امام حسن تا معاويه زنده بود از اين امر سرباززد، ولى پس از معاويه به نداى شيعيان كوفه پاسخ مثبت داد. اگر شيعيان كوفه حضرت را حمايت نكردند عمدتاً به دليل ايجاد موانعى بود كه ابن زياد در اين راه ايجاد كرد، گرچه شمارى از كوفيان نيز خيانت كردند.

ظهور جريان توابين و قيام مختار و غلبه وى و بعدها حمايت از زيد بن على نيز نشان داد كه پس از گذشت چند دهه هنوز كوفه در آتش تشيع مى سوزد.(1)

مدنيّت نداشتند، با سلطه بر ايرانيانِ داراى تمدن كهن، روحيه عصبيت عربى خود را در امر حكومت دخالت دادند و به اين ترتيب تحقير بيشترى نسبت به موالى روا داشتند و آنها را شهروند درجه دوم قرار دادند و كارهاى پرمشقت و سخت را به آنها واگذار كردند.

راه ندادن عجمها به شهر مدينه مركز حكومت به دليل آميخته نشدن با عربها، منع تكلّم به زبان فارسى، نگرفتن برده عرب با وجود برده هاى عجم، زن ندادن به عجمها ولى زن گرفتن از آنها، از جمله تبعيضهايى بود كه در زمان خليفه دوم مرسوم بود. اين نوع برترى دادن عربها بر موالى، توسط عُمّال عمر همچون ابو موسى اشعرى نيز اعمال مى گرديد. در عهد عثمان اين مسائل بيشتر تقويت گرديد. ازاين رو موالى تحقير شدند و عقدۀ خاصى نسبت به وضع موجود به وجود آمد و آنها را از شيوۀ اداره حكومت ناراضى كرد و موجب كشته شدن خليفه دوم به دست يكى از همين ناراضيان گرديد.

در دورۀ حكومت امويان مسائل نژادى تشديد شد، زيرا حكومت آنها، حكومتى عربى و متكى بر نژاد عرب بود، ازاين رو در تبعيض بين عرب و عجم، سنگ تمام گذاشتند. در دوره آنان، موالى از حقوقى كه اعراب از آن برخوردار بودند، محروم ماندند.(1) در زمان معاويه چون تعداد موالى زياد شده بود، از كثرت آنها و اينكه مبادا دردسر بيافرينند، به هراس افتاد، لذا بر آن شد كه تمام يا برخى از آنها را بكشد، و در اين موضوع با سمرة بن جندب و احنف بن قيس مشورت كرد. احنف بن قيس او را از اين كار منصرف كرد و گفت: آنها در همه چيز با ما شريكند و ما آنها را شريك زندگى خود كرده ايم.(2) معاويه به زياد دستور داده بود تا در عراق نسبت به موالى براساس سنّت خليفه دوم عمل كند: چرا كه با اين سياست آنها خوار و ذليل خواهند شد. به موجب اين سنت، عربها مى توانستند از موالى زن بگيرند اما حق نداشتند به آنها زن بدهند و نيز براساس همين شيوه، عرب مى توانست از آنان ارث ببرد اما به عكس ممكن نبود! سهم آنها بايست كاهش مى يافت، بايد در جنگها در صف مقدم باشند. جادّه ها را بسازند، درختان را قطع كنند، امامت جماعت به آنها واگذار نشود و در صف جماعت مقدم نايستند. معاويه مى نويسد: اى زياد، وقتى اين نامه به تو رسيد، عجمان را تحقير كرده آنها را مورد اهانت قرار ده، از خودت دور گردان و از احدى از آنها براى كارهايت كمك نخواه!29

ص: 65

گفته شد در زمان امويان وقتى عربى بارى بر دوشت داشت و عجمى مى ديد، آن را به او مى داد تا برايش حمل كند، او نيز مخالفتى نمى كرد. از ديدگاه امويان، موالى براى كارهايى از قبيل روبيدن راهها و نيز دوختن لباس عربها آفريده شده بودند.

در زمان حجاج، از موالى به اين بهانه كه اسلام آنها واقعى نيست و براى فرار جزيه اسلام آورده اند جزيه گرفته مى شد، درحالى كه ازنظر اسلام گفتن شهادتين به معناى پذيرش اسلام بود. او موالى را به زور به ميدان جنگ مى برد و آنها را در شهرها متفرق كرد و بر دست هريك نام شهرى را كه مى بايست بدانجا برود نقش كرده بود!

در اشعار عجمها را هجو مى كردند و احاديثى در مذمت آنها ساختند براى نمونه، گفتند:

پيامبر (ص) فرموده: «بدترين زبانها نزد خداوند فارسى است و زبان شيطان است!»

اينها چند نمونه از تبعيضاتى بود كه از آغاز درحق موالى اعمال مى شد. اين تحقيرها نه تنها نسبت به ايرانيان بلكه نسبت به ساير عجمها انجام مى شد.

موالى و ايرانيان با همۀ تحقيرهايى كه بر آنها روا مى شد، اسلام را پذيرفتند؛ زيرا محتواى اسلام را برتر از آيين خود يافتند. ولى عكس العمل اين برخوردهاى ناروا در ميان ايرانيان چگونه مى توانست باشد؛ ملتى كه مغلوب شده و براى خود، صاحب فرهنگ و تمدّنى بوده، امروز در برابر قومى كه پيش از آن او را خوار مى داشته، حال چنين ذليل شده است. پذيرش اسلام از ناحيۀ چنين مردمى، نشانگر نفوذ اسلام در عمق وجود آنها بود. آن گونه كه جريحه دار شدن غرور ملى آنان نتوانست جلوى مسلمان شدن آنها را بگيرد، بااين حال طبيعى بود كه آنها در مقابل تحقيرى كه نسبت به آنها صورت مى گرفت ساكت ننشينند.

شمارى از موالى مسلمان در زمان معاويه عليه دست نشانده او «مغيرة بن شعبه» والى كوفه خروج كردند و كشته شدند، پيش از آن نيز شمارى از آنها به حمايت از حضرت على (ع) كه رفتارش عين اسلام بود در جنگ صفين آمده بودند. بنابراين مى توان دشمنى خلافت با موالى را كه در رفتارهايشان نسبت به آنها بروز مى كرد يكى از عوامل گرايش بخشى از موالى به تشيع دانست.(1)29

ص: 66

دو. عدالت حضرت على (ع)؛ موالى و توده مردم ايران كه از ستم و اجحاف و حق كشى ساسانيان به ستوه آمده بودند و از جهنم طبقاتى و تبعيض رنج مى بردند، گم شدۀ خود را در اسلام يافته، آن را با آغوش باز پذيرفتند. ايرانى كه چند صباحى زير لواى اسلام و در سايه فرح بخش حكومت اسلامى مى خواست بيارامد و رنجهاى گذشته خود را فراموش كند، بار ديگر خود را در جهنم و شكاف طبقاتى اموى يافت!

مشى رهبرى و حكومت بنى اميه و بنى عباس به همان راه افتاد كه ساسانيان از پيش پيموده بودند، ولى ايرانى اسلام را خوب شناخته بود. مظالم و تبعيضات نژادى خلفاى اموى نتوانست مسلمان ايرانى را به اسلام بدبين كند و حساب اسلام را از حساب خلفاى جور جدا كرد و اعتراض آنها به دستگاه خلافت شروع شد، نه به قوانين اسلام ناب! ايرانى اسلام را فقط نزد خاندان رسالت يافت و تنها آنها را مى ديد كه بدون هيچ گونه تبعيض از حقوق موالى دفاع مى كنند. آنان على را مى بينند كه نماينده آرمان ضد طبقاتى و ضد تبعيض نژادى اسلام است و اوست كه از حقوق همۀ مسلمانان به طور يكسان پشتيبانى مى كند.

خاطرۀ توده نوازى، عدالت، ساده زيستى و بى پيرايگى حكومت حضرت على (ع) بزرگ ترين انگيزۀ دشمنى ايرانيان با نظام طبقاتى بنى اميه و طرفدارى از خاندان على (ع) و آل عباس بود.

ايرانيان وقتى مشاهده كردند آل عباس به جاى پيروى از سيره پيامبر (ص) و على (ع)، روش خلفاى بنى اميه را پيش گرفته و به تقليد از شاهان ساسانى، به تشريفات و نظام طبقاتى رو آورده اند، از آنان مأيوس شدند.

ايرانيان حكومت اسلامى را در دو چهره كاملاً متفاوت ديده بودند: حكومت تبعيض آميز و غرق فساد بنى اميه و سپس بنى عباس، و ديگر حكومت عدالت گستر على (ع) كه در پاسخ به تقاضاى چند درهم اضافۀ برادرش عقيل از بيت المال، آهن تفتيده بر كف دستش مى نهد و مى خواهد به جرم عاريۀ يك شبه گلوبندى از بيت المال، دست دخترش را قطع كند و فرماندارش را به دليل شركت در يك ميهمانى اشرافى كه گروهى گرسنه بر آستان آن در ايستاده بودند، به شدت توبيخ مى كند.(1)89

ص: 67

ايرانى الگوى خود را در چنين حاكمى يافت و او را خليفه به حق مسلمانان دانست و از مدعيان دروغين بيزارى جست.

عدالت اجتماعى على (ع) برترين انگيزۀ دشمنى موالى با نظام طبقاتى بنى اميه و طرفدارى از خاندان على (ع) شد كه به نمونه هايى اشاره مى شود:

همين كه اسيران ايرانى وارد مدينه شدند، عمر اراده كرد زنان آنها را بفروشند و مردانشان را برده عمومى عرب قرار دهند تا در طواف كعبه، افراد عليل و ضعيف و پيران فرسوده را به دوش بكشند و طواف دهند. حضرت على (ع) فرمود:

پيامبر خدا فرمود: بزرگان هر قوم را گرامى داريد، هر چند مخالف شما باشند، و مردم ايران گرامى و محترم هستند و خود تسليم شده رو به ما آورده اند و در اسلام به رغبت وارد شده اند.

من سهم خود و بنى هاشم را به خاطر خدا آزاد كردم.

مهاجر و انصار هم گفتند: ما هم حق خود را به تو بخشيديم، اى برادر رسول خدا (ص)، امام فرمود: بار خدايا! شاهد باش كه آنان بخشيدند و من هم قبول كردم و آزاد نمودم. عمر گفت: «على بن ابى طالب پيش افتاد و امتى را برد و تصميم مرا درباره عجمها در هم كوبيد.»(1)

گروهى از موالى بهحضور امير مؤمنان شرفياب شدند و از اعراب شكايت كردند و گفتند:

رسول خدا هيچ گونه تبعيضى ميان عرب و غير عرب در تقسيم بيت المال و يا در ازدواج قائل نبود، بيت المال را به طور مساوى تقسيم مى كرد و سلمان و بلال و صهيب در عهد رسول خدا با زنان عرب ازدواج كردند، ولى امروز اعراب ميان ما و خودشان تفاوت قائلند.

حضرت على (ع) از شنيدن اين سخن ناراحت شد، و با اعراب در اين زمينه به گفتگو پرداخت اما مفيد واقع نشد و فرياد كشيدند: ابداً ممكن نيست! على (ع) درحالى كه از اين جريان خشمناك شده بود، به ميان موالى آمد و گفت با كمال تأسف اينان حاضر نيستند با شما مساوات پيش گيرند و مانند يك مسلمان مساوى الحقوق رفتار كنند. من به شما توصيه مى كنم بازرگانى پيشه كنيد و خداوند به شما بركت خواهد داد.(2)92

ص: 68

مى نويسند: على (ع) در يك روز جمعه روى منبرى آجرى خطبه مى خواند، اشعث بن قيس كه از سرداران معروف عرب بود، گفت: يا اميرالمؤمنين اين سرخ رويان (ايرانيان) جلوى روى تو بر ما غلبه كرده اند و تو جلو اينها را نمى گيرى! سپس درحالى كه خشم او را گرفته بود گفت: امروز من نشان خواهم داد كه عرب چه كاره است! على (ع) فرمود:

اين شكم گنده ها خودشان روزها در بستر استراحت مى كنند و آنها [موالى و ايرانيان] روزهاى گرم به خاطر خدا فعاليت مى نمايند و آنگاه از من مى خواهند آنها را طرد كنم تا از ستمكاران باشم! قسم به خدايى كه دانه را شكافت و آدمى را آفريد، از رسول خدا شنيدم كه فرمود: «به خدا هم چنان كه در ابتدا شما آنها [ايرانيان] را به خاطر اسلام با شمشير مى زديد، بعدها آنها [ايرانيان] شما را با شمشير به خاطر اسلام خواهند زد.(1)

مغيرة بن شعبه، هميشه در مقايسه ميان على و عمر مى گفت: على تمايلش و مهربانى اش نسبت به موالى بيشتر بود ولى عمر برعكس از آنها خوشش نمى آمد.(2)

در دوران خلافت حضرت على (ع) ميان يك زن عرب و يك زن ايرانى اختلاف افتاد و كار به آنجا كشيد كه هر دو خدمت حضرت على (ع) شرفياب شدند و على با عدالت بين آن دو قضاوت كرد و هيچ گونه تفاوتى قائل نشد. و اين مسأله بر زن عرب بسيار سنگين آمد و زبان به اعتراض گشود. على (ع) دو مشت خاك از زمين برگرفت و به دقت در آن دو نگاه كرد، فرمود:

«من هر چه تأمل مى كنم، به هيچ وجه ميان اين دو مشت خاك تفاوتى نمى بينم!»(3)

اين گونه داستانها در كتابهاى تاريخ و حديث فراوان است كه از آنها برمى آيد بنى اميه حكومت خود را بر اصل سيادت عرب نهاده بودند و سياست تبعيض ميان عرب و غير عرب اجرا مى شد و موالى را از تمام شئون مدنى و اجتماعى محروم مى داشتند. برعكس، على (ع) و خاندان رسالت مخالف اين سياست بودند. همين به تنهايى كافى بود تا ايرانيان به سوى على (ع) و خاندان پاكش كشانده شوند و به اين خاندان عشق ورزند و على (ع) را «شاه ولايت، مولاى متقيان، پدر يتيمان، دادرس بيچارگان و شوهر بيوه زنان» بخوانند.93

ص: 69

بنابراين يكى ديگر از عواملى كه موجب شد ايرانيان مسلمان گردند، آن بود كه از تبعيض نجات يابند و به عدالت برسند. همين دليل نيز سبب شد تا به خاندان پيامبر و على (ع) علاقه مند شوند و بذر محبتشان در دلشان كاشته شود و سرانجام شيعه و پيرو اهل بيت پيامبر گردند.

سه. قبائل شيعه عراق؛ سومين عامل گرايش موالى به تشيع، همانا قبايل شيعه عرب عراق بودند. تشيع نه تنها به صورت پراكنده در عراق حضور داشت، بلكه به صورت طايفه اى نيز در اين منطقه نفوذ عميق پيدا كرده بود. در كنار قبايل عربى، موالى هم به علت وابسته بودنشان به آنها گرايش هاى مذهبى آنها را پيدا كردند.

پيش ازاين اشاره شد كه موالى معمولاً از لحاظ طايفه اى به يكى از قبائل عربى بستگى داشتند. اين بستگى مى توانست بدان دليل باشد كه آنها آزادشدۀ فردى از آن قبيله بودند و اين آزادى مى توانست با قرارداد و عقد به دست آمده باشد. در اين صورت موالى شهر كوفه كه در ميان قبايل شيعى چون، همدان و ربيعه پرورش يافته بودند، طبعاً از تشيع تأثير مى پذيرفتند.

قبيله هَمْدان از يمن به كوفه آمدند و با داشتن پيشينۀ آشنايى از يمن با امام على (ع)، در زمرۀ شيعيان امام درآمدند. قاضى نور الله شوشترى از تشيع قبايل هَمدان، مذحج، خزاعه، ازْد و طَيّئ سخن گفته است.

موالى كه به دلخواه خود يا به اجبار به كوفه و عراق آورده شدند، جمعيت بزرگى را تشكيل دادند و در سالهايى كه جنگ صفين برپابود، شمارى از آنها حاميان على (ع) بودند، شمارى از اين موالى از وابستگان همين قبايل شيعى همدان و ربيعه بودند. از همين رو در امر مذهب هم از آنها پيروى مى كردند.(1)

شركت موالى در قيام مختار به خون خواهى امام حسين دليل بر تشيع آنها است. شركت در اين قيام، نخستين فعاليت سياسى آنها در يك قيام سياسى مذهبى بود. مختار براى نخستين بار به جذب آنها پرداخت و در اين قيام توانست شمار فراوانى از قاتلان امام حسين (ع) و اصحاب آن حضرت را به قتل برساند.10

ص: 70

مختار موالى را برگزيد چون متهم به قتل امام حسين (ع) نبودند و نسبت به اهل بيت اظهار علاقه مى كردند، بلكه انگيزه سياسى نيز براى رهايى خود از ستم تبعيض آميز امويان داشتند.

شمار موالى در سپاه مختار را تا چهار هزار نفر هم نوشته اند.

حمايت موالى از بنى هاشم در نهضت هاى قرن دوم نيز چشمگير است. در قيام بنى عباس كه به نام تشيع و اهل بيت سر كار آمدند نيز چنين است.(1)

پرسش

1. موالى را در لغت و اصطلاح تعريف كنيد.

2. چند گروه از موالى ايرانى در عراق مى زيستند؟

3. به چه دليل موالى اسلام را پذيرفتند؟

4. به چه دليل كوفه پايگاه تشيع گرديده بود؟

5. چند دليل از دلايل گرايش موالى به تشيع را برشماريد.27

ص: 71

مهم ترين خاندانِ عرب مقيم قم، طايفه اشعريون بودند كه شمارشان را تا شش هزار تن نوشته اند.(1) آنها از قبايل مشهور يمن بودند كه نسبشان به اعراب قحطانى مى رسيد. آنان از قبايل نامدار، نقش آفرين و پرنفوذ در نواحى مختلف يمن به شمار مى آمدند و در ميان قبايل عرب، به نيك خويى، شرافت و جوانمردى شهره بودند.

اشعريان از معدود قبايلى هستند كه با ميل و رغبت به اسلام گرويدند و از سرزمين خود براى پشتيبانى از رسول خدا (ص) به مدينه هجرت كردند و اسلام آنها به شايستگى از جانب رسول خدا پذيرفته شد. اشعريان در مدينه نقش بارزى در گسترش اسلام ايفا كردند. آنها در دورۀ فتوحات اسلامى از اركان سپاه اسلام به شمار آمدند. از مفاخر ايشان در اين دوره، مالك بن عامر اشعرى است كه به هنگام فتح مدائن، سوار بر اسب به فرات زد. اقدام جسورانه وى، به سپاه اسلام جرأت بخشيد تا به دنبال وى از فرات بگذرند. وى برخلاف ابو موسى اشعرى، از ياران استوار گام على در جنگ صفين بود. از ديگر سرداران فتوحات، ابو موسى اشعرى بود كه قبيلۀ اشعرى در سپاه او شمشير مى زدند و بسيارى از شهرهاى ايران، از جمله قم را فتح كردند.

برخى اشعريان پس از فتوحات در بخشى از نواحى ايران، به احتمال قوى در دورۀ خلافت عمر به كوفه آمدند و در همان جا مستقر شدند و در تحولات سياسى، اجتماعى و فرهنگى در عراق و به دنبال آن جهان اسلام، نقش برجسته اى ايفا كردند.(2)

فرزند سائب، محمد نيز فردى دلاور و جنگجو بود. چون خاندان اشعرى با آل مروان دشمن بودند، حجاج حاكم مروانى عراق، از ترس برپايى قيام توسط وى، حكم كرد كه او به آذربايجان به روايتى به قزوين برود. محمد از فرمان او سرباززد و در كوفه مخفى شد. با افشا شدن مخفيگاه وى، حجّاج او را دستگير كرده به قتل رساند. كشته شدن محمد بن سائب به دست حجاج را علت كوچ اشعريان از كوفه دانسته اند.(1)

در منابع، از مناطق اصفهان، قزوين، آذربايجان، ارمنستان و خراسان، به عنوان مقصد اشعريان نام برده شده است. اما مسير حركت آنها سرنوشت ديگرى را برايشان رقم زد.

اشعريان پس از تلفاتى كه براثر شيوع وبا، متحمل شدند، به سوى مركز ايران حركت كردند و به سال 94 ق، به قريۀ ابَرشْتَجان از نواحى قم رسيدند و تصميم به اقامت موقت در اين ناحيه گرفتند. طى اين مدت، روابط صميمانه اى بين ايشان و اشراف محلى منطقه به نامهاى «خربنداذ» و «يزدانفاذار» برقرار گرديد. با دفع حملۀ ديلميان به ناحيه قم به دست اشعريان، بوميان قم خواستار اقامت اشعريان در قم شدند كه با موافقت آنها روبه رو شدند و پيمان نامه اى متضمن صلح و دوستى و دفاع از يكديگر بين ايشان منعقد گرديد.(2)

آنها در توسعه و آبادانى شهر، تلاش وافرى داشتند، به طورى كه قم را - كه از روستاهاى پراكنده تشكيل شده بود - به شهرى اسلامى تبديل كردند.(3)

هر چند در منابع، به تشيع، احوص و عبد الله پسران سعد بن مالك كه به قم آمدند تصريح نشده، ولى نشر و تبليغ تشيّع و تظاهر به آن در قم، پس از گذشت مدت كوتاهى از مهاجرت آنان به قم، نشان از پيوند عميق اين خاندان با تشيع دارد.

در زمان خلفاى عباسى، ياران ائمه (ع) و شيعيان ايشان، جرأت اظهار نداشتند و به شدت تعقيب مى شدند و به ناچار، تقيه مى كردند. امامان شيعه نيز تحت نظارت شديد خلفا بودند و حتى براى ابراز ديدگاههاى فقهى خود نيز دچار تنگناها و مشكلات شديدى بودند. در چنين فضاى بسته اى، اشعريان تنها با ايجاد حوزه هاى درسى و علمى، توانستند فقه اهل بيت (ع) را آشكارا تبليغ و ترويج كنند.

بنا بر نقل تاريخ قم، موسى بن عبد الله بن سعد، نخستين فرد از اين خاندان بود كه به صورت آشكار تشيّع را تبليغ كرد و به ترويج آن اهتمام ورزيد. وى تربيت شده كوفه و اماميه بود. اشعريان نخستين شيعيانى بودند كه آشكارا خمس اموال خود را به ائمه (ع) دادند و اموال منقول و غير منقول فراوانى وقف ايشان كردند. حمايت و پشتيبانى مالى اشعريان از اهل بيت (ع)، نقش مهمى در حفظ و گسترش مكتب تشيّع داشته است. بر اين روال، ايشان، پرداخت خراج به حكومت مركزى را شرعاً حرام مى دانستند و از پرداخت آن به شدّت اكراه داشتند.(1)

امتياز ديگر اشعريان كه از استيلاى آنها بر قم ناشى مى شد، استقبال شايسته از طالبيانى(2) بود كه از ستم بنى عباس به آنها پناهنده مى شدند. آنان سعى در برآوردن حوايج مادى پناهندگان داشتند و آنان را مورد تكريم و احترام قرار مى دادند. سلوك پسنديدۀ آنها، موجب مهاجرت بيشتر طالبيان به اين شهر مى شد، چنانكه در كتاب «مَنتقلة الطالبيه»، نام بيش از سى نفر از آنها با اولاد و فرزندانشان آمده است. همچنين وجود نزديك به چهارصد نفر از امامزادگان در قم، بيانگر كثرت ورود طالبيان به اين شهر است. اينان كه از شهرهاى مدينه، كوفه و بغداد مى آمدند، مكاتب حديثى اين دو شهر و احاديث اهل بيت (ع) را نيز منتقل مى كردند كه بر غناى علمى قم مى افزود تا آنجا كه نام شهر قم، مترادف با نام تشيّع شد؛ و كوفه به عنوان مركز تشيّع در قرن دوم و سوم، محسوب نمى شد.(3)02

ص: 75

حوزۀ حديثى قم با داشتن ويژگيهايى خود، از ديگر حوزه هاى شيعى چون كوفه و بغداد و رى، متمايز است. اهتمام شديد بر حفظ و سلامت احاديث از آسيب خلط با احاديث ضعيف و غلوّآميز، مقابله با غاليان ناقلان اين گونه احاديث، گرايش به اخباريگرى و پرهيز از دخالت مستقيم عقل در نقّادى و فهم شريعت و تكيۀ ويژه بر متون دينى، از ويژگيهاى حوزۀ قم بوده است.

اين حوزۀ شيعى در قرن سوم و اوايل قرن چهارم، داراى سيطرۀ علمى مهمى در حوزۀ جهان تشيّع بوده،(1) به نحوى كه حسين بن روح نوبختى (سومين نايب حضرت حجّت (ع)، كتابِ «التأديب»، را نزد محدّثان قم ارسال مى دارد و از آنان مى خواهد كه نظر خود را دربارۀ احاديث آن كتاب، اظهار دارند و آنان نيز پس از بررسى اين كتاب، همۀ آن را به جز يك مورد، تأييد مى كنند.(2)

پرسش

1. نخستين شهرى كه در ايران تشيع را پذيرفت چه شهرى بود و چه كسانى تشيع را در آن گسترش دادند؟

2. علت مهاجرت اشعريان به قم چه بود؟

3. رابطه اشعريان با امامان معصوم چگونه بود؟

4. دربارۀ علت انتقال حوزۀ علمى عراق به ايران توضيح دهيد؟

5. تأثير تشيع قم بر ساير مناطق چگونه بود؟

ص: 79

كشاندند، ولى افرادى نيز از دوستداران اهل بيت در اين شهر مى زيستند و در سال 127 عبد اللّه بن معاوية بن عبد اللّه بن جعفر نيز مدت كوتاهى بر اين شهر حكومت كرد.(1) ولى تغيير اساسى مذهب مردم رى پس از پيروزى دعوت بنى عباس در قرن دوم هجرى و مهاجرت سادات به مركز ايران صورت گرفت. برخى از عوامل گرايش مردم رى به تشيّع چنين است:

الف. موقعيت جغرافياى رى؛ در مرحلۀ نخست موقعيت جغرافيايى رى را بايد علت گرايش به تشيع مردم آنجا دانست كه از طرف شمال به طبرستان و از طرف جنوب به قم محدود مى شد و به سبب اينكه آن دو منطقه و به خصوص قم از مناطق شيعه نشين بوده اند، بر رى نيز تأثير گذاشته اند.

ب. حاكميت ابو الحسن احمد بن حسن مادرانى (رمادرايى) بر رى در سال 275 ق كه گرايش شيعى داشت، و حمايت وى از شيعيان، به گونه اى كه حتى برخى از علماى تسنن براى تقرب به وى كتابهايى دربارۀ فضائل اهل بيت (ع) نوشتند.

ج. وجود وكيل يكى از نواب امام زمان (عج) در اين شهر؛ يكى ديگر از مهم ترين علل زياد شدن شيعيان در رى را مى توان وجود ابو الحسين محمد بن جعفر اسدى (م 312 ق) دانست كه از سوى يكى از نواب اربعه مسئوليت وكالت داشت.

د. حضور چشمگير شخصيتهاى علمى و سياسى سادات و بزرگان شيعه در اين شهر؛ از اواسط قرن سوم تا قرن ششم و هفتم هجرى شخصيتهاى فراوانى به اين شهر هجرت كردند كه تأثير زيادى بر اوضاع سياسى، مذهبى اين منطقه گذاشته اند. از چهره هاى برجستۀ اين سادات، مى توان عبد العظيم حسنى (ع) و حسن بن زيد، معروف به داعى كبير، از بنيانگذاران دولت علويان طبرستان را نام برد كه در قرن سوم هجرى در اين شهر مى زيسته اند.(2)

عبد العظيم حسنى از اصحاب بزرگوار امام هشتم تا دهم بود و به روايتى از طبرستان به رى آمد. وى در دهۀ پنجم قرن سوم، يعنى زمانى كه علويان در آن حدود قدرتى نداشتند و عمال طاهرى بر مردم ستم مى كردند به رى آمد و از ترس سلطان، در زيرزمين خانه يكى از شيعيان رى در محله «سكة الموالى» سكونت گزيد. وى در آنجا به عبادت پرداخت، روزها72

ص: 81

روزه و شبها به نماز مشغول بود. در نزديكى آن خانه قبرى بود كه آن حضرت به زيارت آن مى رفت و صاحب آن را فرزند موسى بن جعفر (ع) مى دانست. وى در آن سرداب چندان ساكن شد كه شيعيان مطلع شده، بيشتر آنان وى را شناختند.

آمدن حضرت عبد العظيم به رى، هم نشانه وجود تشيع در اين شهر است و هم زمينه اى براى رشد دعوت شيعى. وى احتمالاً در سال 250 ق رحلت كرده باشد. رواياتى در فضيلت زيارت حضرت عبد العظيم وارد شده كه موجب توجه شيعيان به رى و سكونت در آن شهر شده است.(1)

بنا بر گزارشى، بيش از شصت نفر از سادات به رى هجرت كردند و هريك، خاندانى را در اين شهر بنيان گذاشتند. برخى از بزرگان به اسامى علما و خاندان و سادات شيعى (اعم از امامى و زيدى) اشاره كرده اند كه خاندان بابويه و سادات جعفرى، شجرى، ديباجى، مرعشى و كيسكى از آن جمله اند. نكتۀ قابل توجه اينكه بيشتر اين بزرگان با يكى دو واسطه از شاگردانِ سيد مرتضى و شيخ طوسى و پسرش شيخ على بوده اند و اين نكته يكى از عوامل اصلى و مهم انتقال فقه و انديشه هاى تشيع از عراق به ايران بوده است.(2)

ه. ظهور دولت شيعى مذهب آل بويه در قرن چهارم و پنجم هجرى؛ با ظهور دولت آل بويه عصر جديدى براى شيعيان ايران و عراق آغاز شد. شيعيان و علماى شيعه كه تا آن هنگام در فشار و تبعيد و تقيه به حيات سياسى، مذهبى خود، ادامه مى دادند، در اين دوران با حمايت حاكمان آل بويه، به بسط و گسترش مذهب شيعه پرداختند. شيخ مفيد، سيد مرتضى و شيخ طوسى در عراق، و شيخ كلينى و شيخ صدوق در قم و رى و خراسان، از چهره هاى علمى شيعه اند كه در اين دوران درخشيدند و اصول چهارگانۀ جهان تشيّع (كتب اربعه) را تدوين نمودند. ركن الدوله با دعوت از شيخ صدوق براى آمدن از قم به رى و برگزارى مباحثه و مناظرات علمى، نقش ويژه اى در گسترش تشيّع در رى و خراسان داشت. ازاين رو، نجاشى از صدوق به «وجه الطائفة بخراسان» ياد كرده است، چنان كه دربارۀ كلينى نيز مى گويد: «شيخ اصحابنا فى وقته بالرى و وجههم».72

ص: 82

كتابخانه بزرگى كه آل بويه تأسيس كرد و بيشتر كتابهايش دربارۀ كلام و عقايد شيعه بود، خود نمونه اى از تلاش آل بويه در تقويت و گسترش مذهب شيعه در رى است.(1)

به نوشتۀ ابن طباطبا، رى در قرن ششم به يكى از پايگاههاى تشيّع در ايران تبديل شده بود.

روستاهاى رى نيز شيعه مذهب بوده اند. ياقوت مى گويد: روستاهاى رى، همگى شيعه اند و تعداد بسيار اندكى حنفى در آن روستاها زندگى مى كنند؛ ولى از شافعيان اثرى نيست.

از جمله روستاهاى رى مى توان به كلين، ورامين، دوريست، اشناباد و قصران (منطقۀ كوهستانى شمال شرقى و غربى تا مرز مازندران، كه خود شامل روستاهاى بسيار فراوان بوده) اشاره كرد. از روستاها و توابع رى، برخى از خاندانهاى بزرگ و علما و فقهاى نامى شيعى نيز برخاسته اند كه خاندان دوريستى، از آن جمله اند. از اين خاندان، عالمانى چون: جعفر بن محمد دوريستى (380-472 ق) از شاگردان شيخ مفيد و سيد مرتضى، و نيز عبد الله بن جعفر بن محمد بن موسى بن جعفر دوريستى (م 600 ق) را مى توان نام برد. همچنين شيخ كلينى رازى، مؤلف كتاب پرارج الكافى - كه يكى از كتب چهارگانۀ شيعه است - از جمله علماى بزرگ شيعه به شمار مى رود كه از توابع رى برخاسته است. نام بسيارى ديگر از اين علما را مى توان در فهرست منتجب الدين يافت كه با پسوند فاميل و روستاهاى آنان مشخص شده اند.

امّا رى در قرن هفتم براثر نزاعها و جنگهاى ميان تشيّع و تسنّن از يك سو، و حنبليان با شافعيان از سويى ديگر، رو به ويرانى نهاد، چنان كه ياقوت كه خود در سال 617 ق، از رى ديدن كرده، با شهرى ويران شده روبه رو شده است.(2)

قرن هشتم، دورۀ تسلط مجدد شيعيان بر اين ناحيه بوده است. حمد الله مستوفى، در قرن هشتم، دربارۀ مذهب مردم رى چنين گفته است:

اهل شهر و اكثر ولايات، شيعۀ اثناعشرى اند، مگر روستاهاى قوهه كه حنفى باشند و در رى، اهل بيت بسيار مدفون اند.(3)73

ص: 83

نزديك به بيست سال (250-270 ق) حاكم طبرستان بود و در برخى سالها (250-253 و 258 ق) رى را نيز در كنترل خود داشت. اين پيروزى، ديگر علويان شهرهاى مختلف را نيز به طبرستان و رى كشاند. ارتباط رى و طبرستان از دو سوى تأثير و تأثر متقابل شيعى را بر رى و نواحى اطراف آن نظير قصران در پى داشت. از آنجا كه نوع علويان حاكم بر طبرستان زيدى مذهب بودند تفكرات شيعى زيد در نواحى شمالى رى و نيز خود رى وجود داشت. ولى ارتباط قم و رى، از سوى ديگر، سبب نشر تفكر شيعى امامى بود.

ابن طباطبا نام شخصيتها و خاندان علوى فراوانى را آورده كه در رى ساكن شده اند. وى تا قرن پنجم مى زيسته و اين افراد تا آن زمان در رى بوده و برخى از آنها مشهور بوده اند. آمارى كه وى از علويان رى مى دهد در مقايسه با آمار علويان شهرهاى ديگر نشان كثرت آنها در رى مى باشد. اين فهرست شامل نام بيش از شصت و پنج علوى است.

از قرن سوم به بعد برخى از علويان كه تفكرات زيدى داشتند، در رى و اطراف آن به دست عمّال طاهريان، و عمّال معتضد و معتز عباسى كشته شده و قبرهاى آنها زيارتگاه شيعيان و محل گرد آمدن آنها بوده است.

يكى ديگر از سادات، «ابو يعلى الزيدى» است، كه در سال 337 هجرى از نيشابور به رى رفت و مردم براى بيعت با وى جمع شدند، ولى وى از اين كار خوددارى كرد. حاكم رى وى را دستگير و به بخارا فرستاد. وى در سال 346 هجرى درگذشت و در قزوين مدفون شد.

مردم رى، حتى سنّيان آنجا به سادات علاقه داشتند و با اندك شورشى گرد آنان جمع مى شدند. زمانى كه «محمد بن قاسم» - يكى از بزرگان سادات حسنى كه در طبرستان حكومت مى كردند - در اواخر قرن دوم هجرى در خراسان دستگير شد، به سربازان سفارش شده بود تا در راه عبور از رى به گونه اى مخفى عمل كنند كه هيچ كس متوجه نشود؛ چرا كه احتمال شورش براى خلاصى وى وجود داشت.(1)

احوال نزديك به 450 تن از مشاهير رجال اين شهر را آورده است كه دلالت بر عمق تشيع در اين شهر بعد از قم دارد.(1)

از قرن دوم تا قرن چهارم، دستِ كم 88 تن از محدّثان و علماى امامى به نام «رازى» شناخته شده اند. در ميان صحابيان امامان، علمايى از شهر رى به شرح زير به چشم مى خورند:

از صحابيان امام باقر (ع)، يك نفر.

از صحابيان امام صادق (ع)، ده نفر.

از صحابيان امام كاظم (ع)، پنج نفر.

از صحابيان امام رضا (ع)، يازده نفر.

از صحابيان امام جواد (ع)، نُه نفر.

از صحابيان امام هادى (ع)، ده نفر.

از صحابيان امام عسكرى، شش نفر.

در مجموع، شهر رى با حدود پنجاه صحابى، بعد از شهر قم - كه حدود 140 صحابى داشته - بالاترين ارتباط و پيوند را با ائمه (ع) در سرزمين شرقى خلافت، دارا بوده است. عبد الجليل رازى، تعداد پانزده مدرسۀ شيعى را در رى نام مى برد كه نشان از فعاليت آموزشى علماى شيعى در قرن ششم در رى دارد.(2)

در حوزۀ رى، برخلاف قم كه يكدست شيعى امامى بود، مذاهب زيدى، اسماعيلى و اهل سنت نيز وجود داشته است. زيديان و اسماعيليان بيشتر فعاليتهاى انقلابى داشته اند، ولى مشى عالمان و فقيهان شيعه بر اين پايه استوار نبوده و قيام خاصى از اماميه مشاهده نشده است.

پرسش

1. چرا اهالى رى در آغاز گرايشات غير شيعى داشتند؟

2. تغيير اساسى مذهب مردم رى ازچه زمانى و به دست چه كسانى رخ داد؟

3. دربارۀ عوامل گرايش مردم رى به تشيع توضيح دهيد.

4. علويان ازچه زمانى در رى و طبرستان مستقر شدند؟

5. صحابيان كدام يك از ائمه اطهار در رى مى زيسته اند و تعداد آنها چند نفر بود؟26

ص: 86

مدت امامتش بيست سال بود كه حدود ده سال اول آن، با سالهاى آخر زمامدارى هارون، پنج سال با حكومت فرزند او امين و پنج سال آخر با حكومت پسر ديگرش مأمون هم زمانبود.(1)

فعاليتهاى گسترده و بى پرواى امام رضا (ع) و سعايتها و گزارشهاى پياپى درباريان، هارون را بر آن داشت تا كينۀ درونى خود را نسبت به امام آشكار كند و وى را به هدف كشتن به مركز حكومت خود فراخواند. چون چشم امام (ع) به «هارون» افتاد، هارون رو به حضرت كرد و گفت: «صدهزار درهم براى شما در نظر گرفته ام، نيازهاى خانواده تان را نيز براى ما بنويسيد.» چون امام هشتم از نزد هارون، بيرون رفت، هارون به اطرافيان خود گفت: «من اراده اى كردم، ولى خداوند اراده ديگرى؛ ولى آنچه خدا خواست بهتر بود.»(1)

مأمون براى نجات خويش و حكومتش و خارج شدن از بحران، تمام استعداد خود را به كار گرفت. او به تجربه دريافته بود كه سياستِ خشونت و زورگويى موجب رهايى اش از اين گرداب نخواهد بود؛ زيرا مى ديد بسيارى از مشكلاتش ناشى از گزينش همين سياست است.

سلاح منطق و برهان نيز كاربردى نداشت، زيرا مهم ترين دليلى كه مى توانست براى حكومتش مورد استناد قرار گيرد، وجود نص از سوى پيامبر (ص) درباره رهبرى امّت پس از آن حضرت بود كه در آن زمان بر فرزند پيامبر (ص) على بن موسى الرضا (ع) تطبيق مى كرد.

ازاين رو پس از انديشۀ فراوان و مشورت با سياست مداران راه حلّ ديگرى كه تازگى داشت به نظرش رسيد و آن دعوت از امام رضا (ع) از مدينه به مرو و سپردن وليعهدى به وى بود و اين اساسى ترين و استوارترين طرحى بود كه در آن شرائط مى توانست علويان و ايرانيان را آرام كند و صحنه را از وجود پرنفوذترين و قدرتمندترين چهره مخالف دستگاه خلافت كه در ميان علويان و ايرانيان از محبوبيت والايى برخوردار بود خالى نمايد.(1)

- دعوت امام رضا به ايران: مأمون، امام رضا (ع) را به مرو دعوت كرد. آن حضرت نخست اين دعوت را به علتهاى گوناگون نپذيرفت، ولى مأمون چندين بار براى آن حضرت نامه نوشت و بر اين كار اصرار ورزيد تا آنكه امام رضا (ع) دانست كه مأمون از وى دست بردار نيست و چاره اى جز پذيرش اين دعوت ندارد.(2) امام رضا (ع) ناخرسندى خود را از اين سفر نشان داد و به گونه هاى مختلف اظهار مى نمود. وداع هاى متعدد با مرقد پيامبر اكرم (ص) در مدينه، چگونگى خداحافظى ها، سخنان و سفارشهاى ايشان با خانواده اش در آستانۀ سفر و حتى تصريح به اينكه ديگر به مدينه بازنخواهد گشت، همگى نشان مى داد كه آن حضرت ازروى اجبار و اكراه به دعوت مأمون پاسخ مثبت داده است.(3)

- مسير حركت امام رضا از مدينه تا خراسان: مأمون براى آوردن امام رضا به مرو، يكى از فرماندهان خود را مأمور اين امر كرد. همچنين با توجه به حضور برخى از شيعيان امام رضا (ع) در كوفه و قم، مأمون مسير امام رضا (ع) را از راه «بصره»، «اهواز» و «فارس» تعيينان

ص: 91

كرد و تأكيد كرده بود كه ايشان را از راه جبال و قم عبور ندهند، و حتى در نامه اى براى امام رضا (ع) به اين نكته تأكيد كرد.

علت اين محدوديت اين بود كه مردم «كوفه» و «قم» به دوستى اهل بيت (ع) معروف بودند و با عبور امام (ع) از اين دو شهر حساس و استقبال بى نظير از آن حضرت، چه بسا براى حكومت مشكل تازه اى به وجود مى آوردند.

منازل و شهرهايى كه امام هشتم در طول سفر خود به خراسان پيموده و همچنين حوادثى كه در هريك از اين منازل رخ داده، در كتابها به صورت مفصل و گوناگون آمده و همچنين در برخى از نقاط ايران بناها و آثارى به يادبود آن سفر تاريخى به چشم مى خورد. در اين درس تنها به توقف امام رضا (ع) در نيشابور و حديث پربار «سلسلة الذهب» آن حضرت اشاره مى شود.(1)

- امام رضا (ع) در نيشابور: نيشابور در آن زمان از شهرهاى آباد و پرجمعيت و مركز علم و فرهنگ و پايگاه حديث به شمار مى رفت هنگامى كه امام رضا (ع) به اين شهر رسيد، مورد استقبال انبوه علاقه مندان و شيعيان و دانش دوستان قرار گرفت و از آن حضرت خواستند تا حديثى از پدران بزرگوارش بيان نمايد. آنها چنين عرض كردند:

اى بزرگوار و فرزند بزرگواران، اى پيشوا و فرزند پيشوايان، اى سلالۀ پاك! اى يادگار شجرۀ نبوت! تو را به حق پدران پاك و دودمان بزرگوارت، چهرۀ مباركت را بر ما بنمايان و از پدرانت براى ما حديثى نقل كن.

مركب امام (ع) بازايستاد و امام چهرۀ خود را به مردم نماياند. هركس به گونه اى احساسات خود را ابراز مى كرد. پس از آرامش و سكوت مردم، با ذكر حديثى كه اسناد آن را از امام كاظم (ع) تا رسول خدا (ص) متصل نمود، از قول خداوند متعال فرمود:

كلمۀ «لا اله الله» دژ من است، هركس در دژ من وارد شود، از عذاب من در امان خواهد بود.

پس از آنكه موكب امام به حركت درآمد، حضرت سر از كجاوه بيرون آورد و فرمود:

بِشُروطِها وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِها؛ البته شروطى دارد و من از شروط آن هستم.92

ص: 92

ديدار مردم نيشابور با امام رضا (ع) و شنيدن حديث نابِ «سلسلة الذهب» كه اساسى ترين پايۀ ايمان به يگانگى خداوند متعال را، پذيرش امامت خود - كه به معناى پذيرش امامت ساير امامان (ع) نيز هست - قرار داد، مسلماً تأثير شگرفى در گسترش و تعميق تشيع در جان ايرانيان داشت.(1)

- ولايتعهدى امام رضا (ع): بدون ترديد بايد ولايت عهدى امام رضا (ع) را مهم ترين موضوع دوران زندگى آن حضرت به شمار آورد. مأمون به انگيزه هاى مختلف، امام رضا (ع) را از مدينه به خراسان احضار كرد و در ابتدا، اصل خلافت را به آن حضرت پيشنهاد كرد و چون آن حضرت نپذيرفت، ولايتعهدى ايشان را مطرح كرد. آن حضرت با آن نيز مخالفت كرد، ولى چون با تهديد مأمون روبه رو شد، به ناچار با قرار دادن شرطهايى كه به خوبى گوياى مخالفت عملى آن حضرت با اين كار بود ولايتعهدى را پذيرفت.

امام رضا (ع) ولايتعهدى را بدان شرط پذيرفت كه هيچ امرونهى نكند، هيچ فتوا و قضاوتى برعهده نگيرد، هيچ كس را ولايت ندهد و از ولايتش بركنار نكند و هيچ چيز را تغيير ندهد. روشن است كسى كه چنين شرطهايى نمايد، ولايتعهدى اش معنا ندارد.(2)

- انگيزه هاى مأمون از پيشنهاد ولايتعهدى به امام رضا (ع): مورخان انگيزه هاى چندى را براى پيشنهاد ولايتعهدى مأمون به امام رضا (ع) بيان كرده اند كه مهم ترين آنها را، گرايشات شيعى مأمون، نذر وى مبنى بر اينكه چنانچه به حكومت رسيد آن را به صاحب اصلى اش برگرداند و به دليل سياست ملك دارى او دانسته اند كه احتمال آخر به حقيقت نزديكتر است.

شواهد تاريخى و اوضاع سياسى آن عصر نيز اين ديدگاه را تأييد مى كند كه اين تصميم ازروى صداقت و صميميت نبوده است و به دنبال اهداف ديگرى بود كه بخشى از آن را مى توان در يكى از نامه هاى او به دست آورد.(3) مهم ترين انگيزه هاى مأمون از طرح پيشنهاد ولايتعهدى امام رضا (ع) به قرار زير هستند:82

ص: 93

يك. جلب رضايت ايرانيان و ادامۀ پشتيبانى آنها؛

دو. فرونشاندن قيامهاى علويان و خلع سلاح آنها؛

سه. خالى كردن صحنه از وجود امام رضا (ع)؛

مأمون دراين باره مى گويد: «ما ترسيديم اگر او را بدين حال رها كنيم، از جانب وى آن چنان شكافى در كار ما پديد آيد كه توان بستن آن را نداشته باشيم و بلايى بر سر ما فرود آيد كه غير قابل تحمل باشد!

چهار. بهره بردارى از موقعيت استثنايى امام به نفع خود؛

پنج. مشروعيت بخشيدن به حكومت خويش.(1)

مأمون به اين انگيزه خود اشاره مى كند و مى گويد: «ما او [امام رضا (ع)] را وليعهد خود قرار داديم تا دعايش براى ما باشد و به حكومت و خلافت ما اعتراف كند و... بداند كه امر خلافت، ما راست نه او را.»(2)

شيعيان گرديد كه پس از نهضت علمى امام صادق (ع) در تاريخ تشيع نظير ندارد. موارد زير، از جمله آن اقدامات است:

يك. هنگامى كه پيك «مأمون» براى بردن آن حضرت وارد مدينه شد، امام سعى كرد با گفتار و كردارش فضاى شهر را از كراهت و نارضايتى خود از اين دعوت پر كند و اين سفر را يك سفر اجبارى و سفرى كه به مرگ او منتهى مى شود معرفى نمايد.

دو. على رغم آنكه «مأمون» از امام رضا (ع) خواسته بود هركس از افراد خانواده اش را كه مايل است با خود همراه بياورد، امام (ع) اين كار را نكرد و تنها تن بدين سفر داد و در حقيقت به «مأمون» فهماند كه وى نه تنها به آينده اين دعوت خوشبين نيست، بلكه اين سفر را يك سفر خطرناك مى داند.(1)

سه. در عين آنكه «مأمون» تمامى تلاش خود را براى قطع ارتباط عاطفى و معنوى امام با مردم و شيعيان در طول سفر به خراسان به كار برد، ولى امام (ع) در هر فرصتى با پايگاههاى مردمى خويش تماس مى گرفت و با گفتار و كردار و معجزات و كرامات حقانيت و امامت خويش را به اثبات مى رسانيد و رهبرى و اطاعت از خويش را تداوم رسالت پيامبر اسلام (ص) و شرط توحيد مى دانست. ايشان بدين ترتيب مشروعيت خلافت را از امثال مأمون سلب مى كرد و تشيع ناشى از دوستى اهل بيت (ع) را تبديل به يك تشيّع اعتقادى اصيل كرد.(2)

چهار. خوددارى امام (ع) از پذيرش خلافت و ولايتعهدى تا حدود دو ماه، تا آنكه به تهديد كشيده شد و به اجبار امام ولايتعهدى را با آن شرائط پذيرفت و تا آخر نيز ناخشنودى خويش را از اين امر ابراز مى داشت.(3)

پنج. تلاشها و فعاليتهاى علمى و فرهنگى امام (ع) در قالب مناظره، مباحثه با پيروان اديان و مذاهب و پرسش و پاسخ در زمينۀ مسائل كلامى و اعتقادى نيز يكى از روشن ترين برگهاى تاريخ زندگى امام در تقويت حقانيت امامت و اعتقادات تشيع بود.

استفاده امام از موقعيت استثنايى كه مأمون - به قصد تضعيف امام - براى وى فراهم كرده97

ص: 95

بود توانست حصار «تقيه» را در هم شكند و مسأله امامت پيشوايان معصوم (ع) را در سطح گسترده اى - حتى در ميان ملل غير مسلمان - مطرح سازد و حقايق بسيارى را كه در طول 150 سال جز در خفا و با «تقيه» و به خِصّيصين ياران نزديك گفته نشده بود با فرياد بلند به گوش همگان برساند.

گذشته از مناظره ها، احاديث و روايات فراوانى از امام رضا (ع) در زمينه هاى گوناگون علوم و معارف اسلامى و شيعى چون فقه، اصول عقايد، اخلاق و... براى تقويت تشيع طرح گرديد كه انديشه شيعه را گسترش داد.

شكسته شدن حصار «تقيه» توسط امام رضا (ع) در آن دوران موجب شد كه برخى از دوستداران اهل بيت قصائد و مدايحى در فضائل امام رضا و اهل بيت بسرايند و كرسيهاى خطابه در تمامى نقاط و بلاد اسلامى براى معرفى و بيان فضائل امام نصب گردد و همه جا به عظمت و نيكى از خاندان پيامبر (ص) كه هفتاد سال كسى جرأت بيان آن را نداشت - و حتى به آنها بد مى گفتند - ياد شود.

شش. احياى سنت پيامبر در اجراى عبادات اسلامى. وقتى مأمون با اصرار تمام از امام رضا (ع) خواست كه نماز عيد فطر را بخواند، امام با اين شرط پذيرفت كه طبق سنت پيامبر و روش حضرت على (ع) - بدون تجملات شاهانه - انجام شود و مأمون نيز اين شرط را پذيرفت.

امام پس از به جاى آوردن آداب نماز عيد، مثل روش پيامبر (ص)، با پاى برهنه و تكبيرگويان به طرف مصلّى حركت كرد. شكل ظاهرى امام و اطرافيانش و چگونگى حركت و تكبير آن حضرت، چنان غوغايى در خراسان به پا كرد و چنان تحوّلى حتى در بين درباريان و لشكريان مأمون به وجود آورد كه آنها نيز به جمعيت پيوستند و به طرف مصلّى حركت كردند. اينجا بود كه وزير مأمون، فضل بن سهل به او اطلاع داد كه اگر امام رضا (ع) به همين شكل به مصلى برود، مردم شيفتۀ او خواهند شد و ما بر جان خود ترسناكيم، مگرآنكه او را برگردانى. ازاين رو، مأمون كسى را فرستاد و به بهانۀ آنكه نمى خواهد امام رضا را به زحمت اندازد، از ايشان خواست تا از مصلى برگردد و شخص ديگرى بنا بر رسم معمول نماز عيد را به پا دارد. امام رضا (ع) نيز كفش خود را پوشيده، سوار بر مركب شد و بازگشت. نماز عيد آن روز هم با نظم برگزار نشد.(1)23

ص: 96

گويا پس از اين واقعه بود كه مأمون متوجه شد كه نقشه هايش نه تنها به سودش تمام نشده، بلكه موجب افزونى مقام والاى امام رضا (ع) در ميان مردم و گسترش پايگاه شيعيان گرديده است. مأمون براى خروج از تنگناى دشوارى كه خويشتن را در آن افكنده بود، سخت گيرى هايش نسبت به امام شروع شد و كوشيد تا ارتباط امام با شيعيان را قطع و به طرق مختلف كنترل كند و در نهايت براى حفظ حكومت خويش و حذف محور شيعيان، به همان شيوه اى متوسل شد كه زمامداران ستمگر گذشته به كار گرفته بودند، يعنى به شهادت رساندن امام آن هم به شيوه مرموز مسموم كردن آن حضرت.(1)

امام هشتم، آخر ماه صفر سال 203 هجرى،(2) يك سال و اندى پس از صدور فرمان ولايتعهدى به نام آن حضرت به شهادت رسيد.

حضور نزديك به دو سالِ امام رضا (ع) در خراسان و بعدها مقبرۀ آن حضرت در ايران موجب استحكام و گسترش تشيّع در ايران گرديد.

پرسش

1. مدت امامت و حاكمان عصر امام رضا را بيان كنيد.

2. چرا امام رضا (ع) در عصر هارون بى پرده سخن مى گفت؟

3. گروههاى عمده عصر مأمون چه كسانى بودند؟

4. به چه علت مأمون امام رضا (ع) را به مرو دعوت كرد؟

5. حديث سلسلة الذهب چه مطلبى را بيان مى كند؟

6. اقدامات امام رضا در گسترش تشيع را بيان كنيد.8)

ص: 97

فرستاد و پس از فتح آنجا، گرگان و سپس طبرستان را به صلح، تصرف كرد.(1) بنابه گزارشى ديگر سعيد بن عاص، در زمان خليفۀ سوم، طبرستان را فتح كرد و با پادشاه گرگان، بر دويست هزار درهم مصالحه كرد و سپس، رويان و دماوند را فتح كرد.(2)

با ورود مسلمانان عرب به اين مناطق، مردم با اسلام آشنا شدند و براى نشر اسلام در بعضى از شهرها مساجدى ساخته شد.

پس از فتح طبرستان، خلفاى امَوى، نمايندگان خود را به اين مناطق فرستادند كه حاكمان محلّى، گاهى با نمايندگان خليفه درگير مى شدند و گاهى هم با آنان مصالحه مى كردند؛ ولى اعراب نتوانستند بر منطقه حاكميتى داشته باشند.

مردم طبرستان كه داعيه استقلال داشتند ازاين جهت با آنان هم عقيده بودند. علويان با كمك خاندانهاى محلّى - كه از قدرتمندان منطقه به حساب مى آمدند - و با هميارى مردم، توانستند حكومت خود را تشكيل دهند. آنان، سران و رؤساى مناطق را به عنوان حاكم همان شهر، قرار مى دادند؛ گرچه همين خاندانهاى محلى، گاه با علويان درگير مى شدند.(1)

محبّت آميزى با يحيى داشت و اموالى را در اختيار او قرار داد. وى، حقوق روزانه او را پرداخت مى كرد و نهايت اكرام را در حقّ او به جاى آورد؛ اما بعد از گذشت چند ماه، او را به زندان انداخت. وى چندان در زندان بود تا درگذشت. مردم وى را شهيد مى خواندند.(1)

مُفلح، قصد تعقيب داعى را داشت؛ امّا به سبب مرگ خليفه به رى احضار شد و از ادامۀ تعقيب، بازماند. پس از خروج مفلح از منطقه، داعى كبير به كمك ديلميان، بار ديگر بر طبرستان تسلط يافت و به نواحى خارج از آن حمله كرد و در رمضان 256 هجرى رى را به تصرف درآورد. وى حتى در سال 257 هجرى بر گرگان، كه در اختيار طاهريان بود، تسلط يافت. همين شكست طاهريان به زوال آنان انجاميد.

بعد از مدّتى، يعقوب ليث صفارى كه در سيستان قدرتى پيدا كرده بود، به بهانه پناه دادن داعى به يكى از مخالفانشان به نام عبد الله سَگْزى، به طبرستان لشكر كشيد كه در اين جنگ نيز داعى شكست خورد، ولى بار ديگر به كمك ديلميان توانست بر طبرستان تسلط يابد. حاكمان محلّى و دشمنان خارجى او بارها سر به شورش برداشتند كه داعى توانست آنها را سركوب نمايد. داعى در سال 270 هجرى در اثر بيمارى درگذشت.(1)

كشته شد. سپاه سامانى بعدازاين پيروزى به گرگان حمله كرد ولى نتوانست آن را تصرف كند. لذا با دادن تلفات زياد، مجبور به عقب نشينى شد.

داعى صغير، پس از دفع نيروى دشمن با توطئه هاى داخلى مواجه شد. فرزندان ناصر دست به شورش زدند و وى مجبور شد به يكى از حاكمان محلّى پناه ببرد. او هم داعى را تحويل حاكم رى داد و او داعى را در «الموت» زندانى كرد. پس از كشته شدن حاكم رى، داعى از زندان آزاد شد و پس از رهايى به گيلان و ديلمان رفت و با حمايت بزرگان طبرستان و با بذل و بخشش اموال در ميان مردم ويارى آنان، به سوى طبرستان حركت كرد و آمل و سارى را فتح كرد و فرزندان ناصر را در گرگان شكست داد و با پدرزنش احمد، مصالحه كرد. ولى بار ديگر اختلافات داخلى ميان علويان شدت گرفت و فرزندان ناصر با همكارى برخى رؤساى ديلم، عليه داعى شورش كردند.

وى از توطئۀ آنان آگاه شد و به كوه ها گريخت. وى بار ديگر پس از حكومتِ برخى از فرزندان ناصر، در سال 315 هجرى حكومت را به دست گرفت و در درگيرى با اسفار بن شيرويه به سال 316 هجرى كشته شد. ازآن پس، كسى مانند داعى پيدا نشد تا بتواند بر تمام طبرستان حكومت كند، گرچه برخى از علويان در بخشهايى از طبرستان، حاكميت محدودى داشتند.(1)

- عوامل مهم در سقوط دولت علويان

1. اختلافات داخلى ميان علويان كه هريك داعيۀ رهبرى مردم را داشتند، موجب فروپاشى حكومت آنان شد. همين اختلافات، موجب مى شد تا حاكمان محلّى با حمايت از يك علوى بتواند منافع خود را تأمين كند.

2. علويان در پى گسترش حاكميت خويش، بدون ارزيابى از موقعيت دشمن، در خارج از طبرستان بودند و اين مسئله و خسارت بسيارى بر سپاه وارد كرد كه تضعيف دولت را در برداشت.

پرسش

1. همكارى خاندانهاى مستقل طبرستان با علويان چگونه بود و دليل آنچه بود؟

2. نخستين علويان كه به طبرستان آمدند چه كسانى بودند؟

3. علت شكل گيرى نهضت طبرستان بيان شود؟

4. نخستين فرمانرواى علوى طبرستان چه كسى بود و بر چه اساسى از مردم بيعت گرفت؟

5. عوامل سقوط علويان طبرستان چه بود؟86

ص: 105

بيشتر اين قيامها در سدۀ دوم هجرى به خون نشست و به تأسيس حكومت يا دولتى نينجاميد و پس از هر قيام، سخت گيرى هاى بسيارى نسبت به سادات اعمال مى شد و آنها در پى پناهگاهى امن برمى آمدند. ازاين رو به ايران كه دور از دسترس حكومتهاى دمشق و بغداد بود پناه مى آوردند تا از امنيت نسبى برخوردار شوند.

مردم ايران نيز به دليل آن كه سادات از فرزندان رسول خدا بودند، بدانها احترام مى گزاردند.

اين مسأله نيز موجب آن گرديد كه سادات ايران را براى مهاجرت ترجيح دهند.

يكى ديگر از دلايل مهاجرت سادات به ايران جذب نيرو براى مبارزه و قيام عليه غاصبان حكومت بود. چون مردم ايران يكبار امتحان خود را در يارى عباسيان براى سرنگون كردن امويان نشان داده بودند. آنها با اين اميد كه از يارى ايرانيان برخوردار خواهند شد، به سوى ايران روانه شدند. به طور خلاصه مى توان دلايل مهاجرت سادات علوى به ايران را امور زير دانست:

يك. فشارهاى بى اندازه امويان و سپس عباسيان به سادات علوى خاصه ساداتى كه دست به قيام زده بودند يا با حكومت آنها مخالف بودند.

دو. جذب نيرو براى ادامه مبارزه عليه غاصبان حكومت.

سه. امنيت نسبى برخى از مناطق ايران به دليل دور از دسترس بودن از مركز حكومت امويان و عباسيان.

چهار. احترام خاص ايرانيان به فرزندان رسول خدا (ص) و ذرارى حضرت زهرا (ع).(1)

مشى معين او دارد، آغاز كرد و براى كارگزاران خود، دستورالعملى بدين شرح صادر كرد تا بدان عمل كنند:

يك. به كتاب و سنت پيامبر (ص) و آنچه كه به طور يقين از امير مؤمنان على (ع) در اصول و فروع رسيده عمل شود.

دو. حضرت على (ع) را بر همۀ امّت برتر بدانند.

سه. مردم را از اعتقاد نسبت به جبر و تشبيه، به شدت بازدارند و از دشمنى با موحّدان كه به عدل و توحيد معتقدند، برحذر باشند.

چهار. «بسم الله الرحمن الرحيم» را با صداى بلند (به جهر) در نمازها بخوانند.

پنج. در نماز صبح، قنوت را به جا آورند.

شش. براى نماز ميت، پنج تكبير بگويند.

هفت. هنگام وضو گرفتن، مسح كفشها را ترك كنند.

هشت. «حى على خير العمل» در اذان و اقامه گفته شود.(1)

حسن بن زيد، با اين منشور به تبيين حكومت دينى خود پرداخت و مبلّغانى را به شهرها روانه كرد. شاعرى در مدح او قصيده اى خواند كه مطلع آن، اين بود:

«اللّهُ فردٌ وَابنُ زَيْدٍ فَرْدٌ»

داعى كبير بر او فرياد زد كه: خاك بر دهانت! چرا نمى گويى:

«اَللّهُ فَرْدٌ وَابنُ زيدٍ عبدٌ؟»

سپس از تختى كه بر آن نشسته بود، خود را بر زمين انداخت و صورت خود را بر خاك ماليد و خداى را تسبيح كرد و گفت: «خدا، يكى است و پسر زيد هم بنده است!»(2)

داعى كبير، فقيهى دانشمند بود و تأليفاتى از جمله كتاب الجامع فى الفقه، كتاب البيان و الحجّة فى الإمامة داشته است و پايه هاى علمى، فقهى و عقيدتى شيعه با تأليفات او در طبرستان، استوار شد.

از برخى گزارشها به دست مى آيد كه پيش از تشكيل دولت علوى، برخى از مناطق طبرستان از جمله گرگان پيرو شيعۀ امامى بوده اند. سختگيريهاى داعى نسبت به مخالفان مذهب، نشانۀ53

ص: 108

آن است كه او براى ترويج مذهب، تلاش مى كرد. مادلونگ، دربارۀ گرايش مذهبى حسن بن زيد مى گويد: در سياست مذهبى خود، به گونه اى رسمى، آداب و شريعت شيعه و كلام معتزلى را رواج داد. فضاى فرهنگى در زمان محمد بن زيد در طبرستان، به گونه اى بود كه كسى جرأت مخالفت نداشت.(1)

افندى، از شيخ بهايى نقل كرده كه علماى محقق گذشته معتقدند كه ناصرُ الحق، چنانكه از تأليفاتش برمى آيد، پيرو امام جعفر صادق (ع) بوده؛ ولى به سببِ جذب افراد مذاهب مختلف، بعضى از مسائل فقهى را به شكلى خاص مطرح كرده است. در دستورالعمل او نيز به موضوعات فقهى، مانند:«حىّ على خير العمل»، تصريح شده است.

وى در آمل، مدرسه و كتابخانه اى بنا كرد و براى آن، موقوفاتى قرار داد. فعاليتهاى فرهنگى او نتيجه بخش بود و توانست با كمك مردم، بار ديگر حكومت علويان را در طبرستان احيا كند. وى در همۀ دانشها تبحّر داشت و داراى تصانيف بسيارى است، مانند: كتاب الطهاره، كتاب الاذان و الاقامه و... ابن نديم، دربارۀ آثار او مى گويد: اينها كتابهايى است كه ما ديده ايم و برخى از زيديه بر آن اند كه او حدود صد كتاب، تأليف كرده و ما آن را نديده ايم.(2)

ناصر كبير، پسر عمويش حسن بن قاسم را كه سيّدى پاك سيرت و نزد مردم، مشهور به عدل و انصاف بود، به جانشينى برگزيد. و او را براى امربه معروف و نهى از منكر، نزد مردم گيلان و ديلم فرستاد. حسن بن قاسم (داعى صغير) پس از تثبيت حكومت بر طبرستان و ديلم، نظم خاصى در كارهايش داشت. وى، يك روز را به نشر علم فقه و آداب شريعت بين مردم مشغول بود و روز ديگر، به خواستۀ ستمديدگان رسيدگى مى كرد و روز ديگر، كارهاى جارى حكومت را انجام مى داد و روز جمعه به احوال پرسى از زندانيان مى پرداخت و براى ارج نهادن به مقام صاحبان علم و فضل به خانۀ آنان مى رفت و از آنان، ماليات نمى گرفت.

پس از حسن بن قاسم، اقدامات فرهنگى در منطقه ديده نشد؛ زيرا دولت علويان سقوط كرده بود و علويانى كه بر مناطقى كوچك و براى مدتى اندك حكومت داشتند، نتوانستند دولت76

ص: 109

علويان را برپادارند، گرچه القائد بالله ابو الفضل، اقداماتى در ساختن مدارس، مساجد و خانقاه انجام داد و موقوفاتى براى آنها قرار داد.(1)

پرسش

1. علت شورش علويان عليه عباسيان چه بود؟

2. علل مهاجرت سادات علوى به ايران بيان كنيد.

3. دستورالعمل حسن بن زيد (داعى كبير) چه بود؟

4. ناصر كبير چه مذهبى داشت؟

5. تحولات فرهنگى حكومت علويان بر طبرستان چه بود؟

ص: 111

ديلم نام مردمى بومى قديم ناحيۀ ديلم كه آل بويه از ميان آنان برخاستند ديلميان تا قرن هشتم وجود داشتند و از تيره گيل جدا بوده اند. در قرن هشتم سادات كيايى بسيارى از آنها را كشتند و آنچه باقى ماندند با مردم گيل در آميخته و گيلكهاى امروزى فرزندان و بازماندگان دو تيره اند.(1)

سرزمينهاى ساحلى درياى خزر را «گيلان» و ناحيۀ كوهستانى مُشرف بر اين اراضى را «ديلم» گويند. ديلميان تا اواسط قرن دوم هجرى به دين اسلام نگرويدند، ولى با دعوت علويان زيدى مذهب چون حسن بن زيد، محمد بن زيد و حسن بن على (اطروش) مسلمانان شدند و حكومت مستقلى تشكيل دادند.

در نيمه اول قرن چهارم، از همين ناحيه، حكومتى برخاست كه به نام جدّ بنيانگذاران آن «بُويَه»،(2) حكومت آل بويه نام گرفت و به سبب جانبدارى از مذهب شيعه و سلطۀ مطلقه بر دستگاه خلافت، از ديگر حكومتهاى مستقلى كه تا آن زمان به وجود آمده بود، تمايز آشكارى يافت.

آل بويه، فرزندان ابو شجاع بويۀ ديلمى بودند. وى مردى فقير بود كه از راه ماهيگيرى ارتزاق مى كرد. ابو شجاع، سه پسر داشته كه به ترتيب سن، نامهايشان على، حسن و احمد بود كه بعدها به «عماد الدوله»، «ركن الدوله» و «معزّ الدوله» ملقّب شدند. ابو اسحاق صابى و ابن ماكولا، نسب آل بويه را به بهرام گور رسانده اند؛ ولى ابن مسكويه، آنان را از فرزندان يزدگرد مى داند.(3)

بويهيان نخستين بار با خدمت در لشكر علويان چون حسن بن على معروف به الناصر الى الحق و حسن بن قاسم، معروف به داعى صغير به فرماندهى رسيدند.(4)

پس از مرگ حسن بن على اطروش، ما كان بن كاكى و پسران ابو شجاع كه از سران سپاه او بودند، با حسن بن قاسم (داعى صغير) بيعت كرده توانستند بر طبرستان، رى، قزوين، زنجان، قم، ابهر و ديگر ولايتهاى پيوسته به رى تسلّط يابند.(5)29

ص: 113

پيوستند و در نتيجۀ پايدارى آنان، ابن ياقوت شكست خورده، به فارس گريخت و اصفهان به تصرف على درآمد.

مرداويج برادر خود وشمگير را به سوى اصفهان روانه كرد و نامه تهديدآميزى براى على فرستاد. على صلاح ديد اصفهان را ترك كند. وى پس از جمع آورى اموال، به سوى ارَّجان(1) حركت كرد. ابو بكر بن ياقوت، فرماندار آن شهر، بدون جنگ، شهر را رها كرده به رامهرمز گريخت و على بن بويه، وارد ارجان شده اموال، بسيارى به دست آورد.(2)

آل بويه دانسته اند.(1) طى دوازده سال پس از آن، حسن و احمد برادران على بن بويه به ترتيب بر رى و كرمان و عراق چيره شدند و دولت آل بويه به سه شاخه اصلىِ بزرگ و يك شعبۀ كوچك در كرمان و عمّان تقسيم شد. فارس و خوزستان به برادر بزرگ، على، ايالت جبال و رى به حسن، و عراق به برادر كوچك احمد، سپرده شد.(2)

على بن بويه پس ازآنكه برادرش احمد بر بغداد چيره شد، از سوى خليفه عباسى «المستكفى» لقب عماد الدوله يافت و مدتى بعد ناصرالدولۀ حمدانى كه بر شمال عراق حكومت مى كرد و به مخالفت با وى برخاسته بود، هم خطبه به نام سه برادر خواند. عماد الدوله همچنان بر تختگاه خود شيراز فرمان مى راند تا در سال 338 هجرى درگذشت و در اصطخر به خاك سپرده شد.(1) وى در زمان خود، از سوى خليفه، منصب اميرالاُمرايى داشت و معزّ الدوله به نيابت از او بر عراق حكم مى راند. به گفته ابن اثير، وى انسانى كريم النفس، بردبار و عاقل بود و در امر حكومت و رفتار با مردم سياستى نيكو داشت.(2) وى چون پسر نداشت برادرزادۀ خود، فناخسرو، پسر ركن الدوله حسن را به جانشينى خود برگزيد. حاكمان فارس پس از وى به ترتيب عبارتند از:

- عضد الدوله فناخسرو بن ركن الدوله.

- شرف الدوله ابو الفوارس شير زيل.

- صمصام الدوله، ابو كاليجار

- بهاء الدوله، ابو نصر فيروز

- سلطان الدوله، ابو شجاع بن بهاء الدوله

- عماد الدين ابو كاليجار، مرزبان بن سلطان الدوله

- الملك الرحيم، ابو نصر، خسرو فيروز بن ابى كاليجار(3)

سلسله آل بويه از سال 322 تا 448 هجرى قمرى بر فارس حكومت كردند.

عضد الدوله قدرتمندترين حاكم آل بويه بود. در دوران او علاوه بر تسلّط بر خلافت عباسى و گسترۀ قلمروش از عراق و جزيره تا مرز خراسان و ماوراءالنهر، خدمات علمى، فرهنگى و اجتماعى بسيارى انجام شد. وى پس از 34 سال حكومت در بغداد درگذشت و پيكرش ابتداء در بغداد دفن شد و سپس به نجف انتقال داده شد. متأسفانه، پس از او به علت جنگهاى داخلى ميان امراى آل بويه، زمينه هاى سقوط دولت آنان فراهم شد تا اينكه سلطانه»

ص: 117

محمود غزنوى توانست عمر اين دولت بزرگ شيعى را پايان دهد.(1)

احمد از سوى برادرش على مأمور تصرف كرمان شد و آنجا را به تسخير خود درآورد. و سپس مأمور فتح عراق گرديد كه نخست شكست خورد و با نيروى كمكى كه از سوى برادرش على رسيد، بار ديگر به بغداد حمله كرد و اين بار آن را فتح نمود (يازدهم جمادى الاول 334).

خليفه عباسى مستكفى، چاره اى جز اظهار خشنودى نداشت و به او، لقب «معز الدوله» و به على، لقب «عماد الدوله» و به حسن، لقب «ركن الدوله» داد. و سكّه به نام آنان ضرب شد و براى خليفه، روزى پنج هزار درهم حقوق مقرّر كرد.

معز الدوله چنان بر امور خلافت مسلط شد كه مستكفى را عزل و المطيع را به خلافت رساند و پس از آن هيچ امرونهى و خلافت و وزارتى براى مطيع نمانده بود. معز الدوله به سال 335 قمرى بر «ناصرالدولۀ حمدانى» تاخت و توانست قلمرو حكومت آنها را به تصرف خود درآورد.

وى همچنين در سال 354 قمرى به عمان تاخت و امير آنجا را به اطاعت خود درآورد.

وى براى سركوبى عمران بن شاهين به واسط رفت كه در آنجا بيمار شد و براى معالجه به بغداد بازگشت، و در سال 356 پس از 21 سال و يازده ماه حكومت، در 53 سالگى درگذشت و در كاظمين دفن شد و پسرش عز الدوله بختيار، جانشين او شد. حاكمان عراق پس از وى عبارتند از:

- عزّ الدوله ابو منصور بختيار بن معزّ الدوله.

- عضد الدوله فناخسرو بن ركن الدوله.

- شرف الدوله.

- صمصام الدوله.

- بهاء الدوله.

- سلطان الدوله.

- مشرف الدوله شاهنشاه، ابو على حسن بن بهاء الدوله.

- جلال الدوله ابو طاهر بن بهاء الدوله.

- عماد الدين ابو كاليجار.

- الملك الرحيم ابو نصر خسرو فيروز.

برخى از حاكمان آل بويه در عراق، در ضمن حاكم فارس نيز بوده اند كه اسم آنها مشترك در هر دو جا آمد.

علاوه بر فارس، رى و عراق شاخه كوچكى از آل بويه بر كرمان حكومت مى كردند كه بيشتر

ص: 119

تابع دولت آل بويه در فارس و عراق بود و به همين سبب اكثر فرمانروايان كرمان، حاكمانِ اين دو شاخه بودند.(1)

زيارت قبور مطهر ائمه اطهار (ع) نيز يكى از بهترين شعائر مذهبى شيعه بود كه آل بويه انجام مى دادند و به تعمير و تجديد بناى مشاهد شريف و تأسيس ساختمانهايى براى زائران در نجف و كربلا پرداختند و همچنين وصيت مى كردند كه اجسادشان در كنار قبور ائمه (ع) به خاك سپرده شود.

بيش از دو قرن در برابر سلجوقيان مقاومت كرده بودند شكست خوردند. عواملى كه سبب حمله مغولان به ايران شد عبارت است از:

الف. غرور سلطان محمد خوارزمشاه و كشتن سفير تام الاختيار و بازرگانان چنگيز خان مغول.

ب. توسعه طلبى مغولها؛ مغولان در فكر توسعه قلمرو خويش بودند با حركت نسنجيده سلطان محمد خوارزمشاه، بهانه اى به دست آوردند و حملات خود را به سمت آسياى مركزى آغازكردند.

ج. تحريكهاى غربيها؛ غربيها و مسيحيان يكى از عوامل تحريك مغولها براى حمله به ايران و كشورهاى اسلامى بودند؛ زيرا در كنار جنگهاى صليبى اين حمله مى توانست كمك شايانى به مسيحيان بكند. در اين مسأله ارامنه ارمنستان نيز در كنار غربيها بودند.(1) و به نقلى همسر هولاكو خان مغول نيز از مسيحيان بود كه با تحريك او، مغولان هرجا مساجد و عبادتگاههاى مسلمانان را مى يافتند ويران مى كردند، ولى كليساهاى مسيحيت را تعمير يا اگر رو به ويرانى بود تجديد بنا مى نمودند.(2)

وقتى اسماعيليان به اميد يافتن متّحد براى نبرد با مغولها نمايندگانى به دربارهاى چند كشور بزرگ اروپا فرستادند و براى مقابله با دشمن زورمند و خون خوار كمك طلبيدند، هيچ يك از كشورهاى اروپايى پاسخ مثبت ندادند. اسقف وينچستر گفت:

چه بهتر كه اين سگها به جان هم بيفتند و يكديگر را بدرند و بخورند تا بر سر ويرانه شهرها و سرهايشان كليسا بسازيم و شادى كنيم!(3)

از اين عالمان در دولتهاى پيش از مغولان وجود دارد كه شرح حال آنها در تاريخ آمده است.

در اين درس به نقش برخى از اين بزرگان كه در حكومت مغولها نفوذ كرده و آنها را مهار و حتى به تشيع كشانده اند اشاره مى شود.

البته اين سخن به اين معنى نيست كه افرادى كه مقاومت كرده و دليرانه جنگيدند و به شهادت رسيدند خطا كرده باشند، بلكه كار آنها نيز بسيار ارزشمند بود ولى درك واقعيت نشان داد كه شيوه ديگرى در كنار مبارزات وجود دارد كه آن نفوذ در سران مغول بود، تا علاوه بر حفظ جان خود، از آنها به نفع اسلام و مسلمانان بهره ببرند؛ شيوه اى كه بزرگانى پيش از خواجه، امثال على بن يقطين در دربار هارون، سيد رضى، سيد مرتضى و ابن علقمى ها در كنار خلفاى عباسى به كار بردند و توانستند به نفع تشيع خدمت نمايند.

1-1-2. نفوذ خواجه در هولاكو

با حملۀ مغولها به قلاع اسماعيليه و از هم پاشيدن اين فرقه در ايران و همچنين با حمله آنها به عراق و مركز خلافت عباسيان در بغداد و برچيده شدن بساط خلافت، زمينه هايى براى تقويت، رشد و شيوع مذهب تشيع دوازده امامى ايجاد شد. خواجه طوسى و پس از او شاگردش علّامه حلى و برخى ديگر از عالمان شيعه از چنين زمينه هايى كمال استفاده را كردند و با نفوذ در دربار هولاكو و با اعتمادى كه به وى پيدا شد، توانست مغولها را به اسلام مجذوب نمايد و نيز باعث شد تا فرهنگ و تمدن اسلامى به كلى از هم نپاشد و جهان اسلام بتواند تا حدودى خود را در آن شرائط حفظ كند.

مغولان با هجوم به مناطق غربى خود، با اديان اسلام، مسيحيت آشنا شدند. و با سه فرهنگ زمان خود، يعنى اسلام، مسيحيت، و بودايى به تسامح برخورد كردند. اما اسلام به دليل غنى بودنش و نفوذ عالمان آگاه و باتدبير چون خواجه نصير الدين و علامه حلى و... بيشتر از ديگر اديان توانست در مغولان نفوذ كند و در آنها جاذبه هاى اسلام پديد آورد و آنها را كنترل و مهار نموده تا از ادامه حملات وحشيانه و ويرانگر مغولها جلوگيرى نمايد. و آنها را به مدافعين حريم اسلام، خاصه تشيع تبديل كند. ژ. ساندرز(1) ، يكى از نويسندگان غربى مى نويسد:

اسلام از ميان طوفان مغول، بى نهايت قوى بيرون آمد و مسيحيت بى نهايت ضعيف.(2)

2-1-2. خدمات خواجه به عالم تشيع

خواجه در طول دوران حضور خود در دربار مغولها سعى كرد تا خود را در امور سياسى و71

ص: 126

اجرايى دخالت ندهد، مگر آنجا كه وى را به انجام كارى مأمور يا طلب مشورت مى كردند.

وى در طول دوران زندگيش، چه در دورانى كه در نيشابور - مركز علمى و پژوهشى آن زمان - براى تحصيل حضور داشت و چه در زمانى كه به ناچار در قلاع اسماعيليه براى در امان ماندن از شرّ مغولان به سر مى برد. وقت خود را صَرف تحصيل علم و اشاعه و رواج مذهب تشيع و تحكيم پايه هاى آن و حفظ عالمان و رواج علم و شاخه هاى آن نمود. وى در دوره سوم زندگى خويش يعنى دورانى كه با مغولها به سر مى برد منشأ خدمات علمى بسيار و تأليفات علمى و عقيدتى شد. براى نمونه، هولاكو پس از فتح بغداد وى را مأمور تأسيس رصدخانه اى در مراغه كرد. خواجه از علاقه اى كه هولاكو به زيج و رصدخانه داشت استفاده نمود و به بهانه تأسيس رصدخانه، به تأسيس كتابخانه بزرگى پرداخت و با گردآورى كتابهاى نفيس قديم و جديد كه قسمت مهمى از آنها از كتابخانه هاى بغداد و شام و ديگر مناطقى كه مورد هجوم مغولها قرار گرفته بود، فراهم شد، تعداد آنها را به چهارصد هزار جلد رسانيد.(1) كه اين كار بسيار عظيمى در آن زمان بود.

از جمله كارهاى خواجه، حفظ جان عالمان و انديشمندانى بود كه گاهى گرفتار خشم مغولها مى شدند، خواجه با تدبير جان آنها را از خطر حفظ مى كرد كه مى توان حفظ جان عز الدين (ابن ابى الحديد) و برادرش موفق الدين، علاء الدين جوينى و ابن فوطى را مديون تدابير خواجه نصير دانست.(2)

از ديگر خدمات خواجه به تشيع، فعاليتهاى علمى و عقيدتى وى است. در اين دوران كتابهايى نظير تجريد الاعتقاد، قواعد العقائد و فصول العقائد و رساله اى در امامت تأليف شد كه موجب تقويت و استحكام خاص كلام شيعه گرديد.(3)

بنابراين خواجه طوسى به جاى درگير شدن با مقام و برخوردارى از نعمت هاى دنيوى، وقت خود را در آن دوران سخت صرف گرد آوردن انديشمندان در كنار كتابخانه عظيم مراغه و28

ص: 127

تأليف و تربيت شاگردانى چون علامه حلى نمود كه تاكنون از آثار علمى و عقلى اش صاحب نظران و دانش پژوهان بهره مى برند و كتاب كلامى اش - تجريد الاعتقاد - از متون كلاسيك درسى حوزه هاى تشيع مى باشد.

در برخى از گزارشات، آمده كه با تلاش خواجه، انديشه هاى شيعى در افكار هولاكو - (و.

109) شكل گرفت، ولى ميراث وى به «اولجايتو» منتقل شد. آن چنان كه سخت مدافع مذهب تشيع گرديد(1) و از طرف شيعيان به «محمد خدابنده» ملقب شد.

درباره علت گرايش اولجايتو به مذهب تشيع سخنان مختلفى بيان شده است. برخى علت آن را، مشرّف شدن اولجايتو به زيارت مرقد مطهر امام على (ع) و خواب ديدن وى كه حضرت امير او را تشويق به تقويت اسلام كرد دانسته اند. امراى شيعه مذهب خواب را چنين تعبير كردند كه سلطان بايد مذهب تشيع را اختيار كند. اولجاتيو قبول كرد و به پيروى از وى ساير بزرگان و امرا مذهب شيعه را پذيرفتند مگر امير چوپان كه بر مذهب تسنن باقى ماند.

اولجايتو در سال 709 قمرى امر كرد كه نام سه خليفه را از خطبه و سكه بردارند و نام حضرت على (ع)، امام حسن و امام حسين (ع) را در خطبه بياورند و در سكه فقط بر نام حضرت على (ع) اقتصار كنند و مردم ايران بايد قبول مذهب شيعه نمايند.

اولجايتو براى ترويج عقايد شيعه دستور داد كه پيشوايان اين مذهب گرد آيند و مدارس مخصوص تعليم اصول و عقايد مذهب شيعه ترتيب دهند. در كنار گنبد سلطانيه مدرسه اى درست كرد كه شصت معلم و مدرس در آنجا به تعليم و تربيت دويست شاگرد مشغول بودند و مدرسه ديگرى به نام «مدرسه سيار» از خيمه و كرباس درست كرد كه با اردو مى گرداندند و تعدادى از بزرگان دين با آن حركت مى كردند و به دانش پژوهان علم مى آموختند.

توجه اولجايتو به مذهب شيعه موجب شد تا علماى بزرگ شيعه به اردوى سلطان بيايند و بيشتر از پيش وى را به سمت مذهب متمايل و با ادلّه كلامى و شواهد ديگر ايمان او را مستحكم تر سازند و راه نفوذ بزرگان مذاهب ديگر را سد نمايند.(1)

اين رو اولجايتو عالم شيعى، علامه حلى را به دربار طلبيد. وى با فقهاى سنى به مناظره پرداخت، توفيق علامه در شكست دادن رقيبانش در مناظره و اثبات بطلان طلاق چنان در اولجايتو تأثير گذاشت كه مذهب تشيع را اختيار كرد.

بنا به نقل ديگرى اولجاتيو بزرگان چندين مذهب اسلامى را به دربار فراخواند و به آنان دستور داد دربارۀ مسائل مختلف كلامى بحث نمايند. تأثير كلام علامه در بحث موجب شد تا وى مذهب تشيع را برگزيند.(1) ابن بطوطه نقش علامه حلى در تشيع اولجايتو را چنين آورده است:

پادشاه عراق يعنى سلطان محمد خدابنده در حال كفر با فقيهى از فقهاى شيعيان امامى به نام، جلال الدين مطهر [علامه حلى] مصاحب بود و چون سلطان اسلام آورد به تبع او بسيارى از تاتار به شرف اسلام درآمدند. اين فقيه، مذهب شيعه را در پيش چشم او آراست و آن را بر مذاهب ديگر برترى داد و احوال صحابه و خلافت را بر او تقرير كرد و گفت: ابو بكر و عمر دو وزير پيامبر اسلام و حضرت على (ع) داماد و وارث خلافت آن حضرت بوده اند و براى نمونه سلطنت ارثى خدابنده را مثال آورد و گفت: كه سلطان باوجودآنكه در بدو حال به كفر سر مى كرده و به قواعد دينى آگاهى نداشته، باز به حق وارث اجداد خود گرديده است. اين بيانات سلطان را به قبول تشيع مايل كرد و در اين خصوص به عراقين، فارس، آذربايجان، اصفهان، كرمان و خراسان مراسلات فرستاد و مأمورين روانه كرد...(2).

علامه حلى پس از تشيع اولجايتو، به مُدرّسىِ مدرسه سيار كه مقامى ويژه عالمان نزديك به دربار بود برگزيده شد تا هركجا ايلخانان مى روند اين مدرسه در خدمت آنان باشد. در مواردى ايلخانان سؤالاتى از علامه مى كردند و وى به آنها پاسخ مى داد، كه آن پرسشها و پاسخها را به صورت نگارش درآورد. علامه در دوران اقامتش در دربار چندين كتاب در موضوعات جدلى و كلام نوشت و آنها را به ايلخانان اهدا كرد از جمله كتابها، «نهج الحق و كشف الصدق»، «منهاج الكرامة فى الامامه»، «استقصاء النظر فى القضاء و القدر» و «كشف اليقين فى فضائل اميرالمؤمنين» بود.

اين اقدام علامه، نشانۀ ترويج تشيع در اين دوره است.(3)41

ص: 130

مذهب تشيع در دوران اولجايتو رونق گرفت و جمعى از علماى اين مذهب كه در عراق و بحرين متوارى بودند به تدريج خود را نشان دادند و كتابهاى بسيار در اثبات مذهب تشيع به رشته تحرير درآوردند و زمينه اى محكم براى دوره هاى بعد فراهم كردند كه در اين ميان نقش علامه حلى از همه بيشتر بود.(1)

گرچه حملۀ مغولان به ايران خسارت فراوانى در پى داشت ولى با حمله آنان به خلافت عباسى و برچيده شدن بساط آن، زمينه هايى براى، رشد و ترويج مذهب تشيع دوازده امامى ايجاد شد و شيعيان در اين عصر نسيم آزادى را استشمام كردند و عصر پرورش عالمان بزرگ و آزادى مناظره و مباحثه علمى بين مذاهب اسلامى و انتشار آثار فراوان بود، به خصوص در زمان اولجايتو كه يكى از ايلخانان نسبتاً خوب بود.(2)

اصفهان، فارس و باختر ايران، گرديد. ولى اين حكومتها همۀ كشور ايران را در قلمرو خود نداشتند. نخستين كسى كه توانست اساس وحدت ملى را پايه گذارى كند شاه اسماعيل صفوى است. وى نه تنها كشور ايران را تحت يك حكومت درآورد، بلكه به واسطۀ رسمى كردن تشيع مردم ايران را از هر قوم و زبان با يكديگر متحد و متفق نمود و آنها را از سلطۀ بيگانگان نجات داد.

آوازه شخصيت شيخ صفى از مرزهاى ايران گذشت و در روم شرقى، سوريه، لبنان و هندوستان به عنوان يك شخصيت بزرگ عرفانى شناخته شد و پيروان زيادى به حلقۀ ارادتش درآمدند. نوشته اند امير چوپان از شيخ صفى الدين پرسيد: لشكريان ما بيشترند يا مريدان شما؟ شيخ جواب داد: تنها در ايران در برابر هريك از اصحاب جلادت، صد نفر ارباب ارادت وجود دارند.

شيخ صفى، همواره مورد توجه ايلخانان مغول بوده است. وى در دستگاه غازان خان به اعتبار مراد مقتدر خود، شيخ زاهد، قرب و منزلتى يافته بود. سلطان محمد خدابنده به شيخ احترام و ارادتى داشته است. ابو سعيد ايلخان گاه به ديدارش مى رفت و نزدش چون كودكى در برابر استاد مى نشست و به اندرزها و رهنمودهايش گوش مى داد و به كار مى بست. وى در مسائل معضل سياسى - چون حملۀ پادشاه ازبك به ايران - از شيخ صفى طلب يارى كرد.

شيخ صفى به سبب كثرت رياضت و افراط در روزه و اجتناب از غذاى حيوانى در اواخر عمر تدريجاً ضعيف و مكرر بيمار شد و سرانجام در دوازدهم محرم 735 قمرى در اردبيل درگذشت و در آنجا دفن شد.(1)

شكى نيست برخى نيز آورده اند: «وى مريدان خود را در ابتدا در پنهانى به مذهب جعفرى هدايت مى كرد و پس از فراوان شدن مريدان، پيروان خود را به اظهار مذهب جعفرى دستور داد و در مواردى كه عقيدۀ مفتيان اهل سنت را برخلاف اصول مذهب خويش مى ديد، بى پروا انكار مى كرد و خلاف آن را اعلام مى نمود.»(1) برهان نيز در ملحقات روضة الصفاى ناصرى مى نويسد:

زياده بر سى سال بر سجاده ارشاد مكين بود و بيشتر از صد هزار كس را در ضمن اظهار اسرار اوراد و اذكار بر طريقه طريقت حقه ائمۀ اثنى عشر عليهم سلام الله الملك الاكبر راهنمايى فرمود... شيخ در مكاشفات خود ديده بود كه اولاد وى پاى بر تخت سلطنت خواهند گذاشت و رايت حقيقت آيت مذهب حقه جعفرى خواهند برافراشت. لهذا در باب تقويت طريقت حيدرى و ترويج ملت جعفرى هم اولاد خود را وصيت مى نمود و ترغيب مى فرمود.(2)

خود به قصد جنگ عازم طرابزون و شيروان گرديد و در جنگ با سلطان خليل والى شيروان به شهادت رسيد.

پس از سلطان جنيد در سال 860 قمرى، پسرش شيخ حيدر جانشين او گرديد و با دختر اوزون حسن به نام عالم شاه بيگم ازدواج كرد. شيخ حيدر به مريدان خود دستور داد تا به جاى كلاه تركى، كلاه سرخ رنگ - تاج دوازده رنگ - بر سر گذارند و دوازده ترك، رمز دوازده امام بود. ازاين رو اين افراد موسوم به «قزلباش» يا «سرخ سر» گشتند. وى در ترويج تشيع و بسط عدالت كوشيد تا آنكه در سال 893 قمرى در جنگ شروان شاه كشته شد و سه پسر به نامهاى سلطان على ميرزا، اسماعيل ميرزا و ابراهيم ميرزا به يادگار گذاشت. سلطان يعقوب آنها را به فارس فرستاد و در قلعه اصطخر زندانى كرد. حاكم فارس در حفظ و حراست آنها كوشيد. سلطان على ميرزا و برادرانش پس از چهار سال و شش ماه از زندان نجات يافتند و در سال 898 قمرى به تبريز آمدند. سلطان على ميرزا دو سال بعد در جنگ با رستم ميرزا كشته شد. اسماعيل ميرزا پس از چهل روز اختفاء به گيلان رفت و كاركيا ميرزا على حاكم گيلان كه از سادات بود از وى حمايت نمود و ابراهيم نيز از گيلان به اردبيل رفت و مخفيانه نزد مادر زندگى مى كرد.(1)

افشار، قاجار و صوفيان قراباغ به سمت اردبيل حركت كرد و پس از زيارت قبور اجداد خود در اردبيل و طلب دعاى خير از مادر پير خود، از راه قراباغ و ارزنجان به شيروان رفت. چون خبر قيام اسماعيل ميرزا پخش گرديد، مريدان او از سوريه، ديار بكر و سيواس زير پرچمش گرد آمدند و با هفت هزار نفر به جنگ «فرخ يسار» شاه شيروان رفت و نزديك گلستان او را شكست داد و به قصاص پدر او را بكشت و سلسلۀ شيروان شاه را منقرض كرد.(1)

پس از فتح بادكوبه، اسماعيل ميرزا به جانب آذربايجان حركت كرد و الوند بيك پسر يوسف بك را شكست داد و نزديك نخجوان جنگ سختى رخ داد كه در آن لشكر «آق قويونلوها» به سردارى امير عثمان موصلى مغلوب گرديد. الوند بيك به ديار بكر فرار كرد و اسماعيل ميرزا با پيروزى وارد تبريز گرديد و به نام شاه اسماعيل تاج سلطنت ايران را در سال 907 قمرى بر سر نهاد.(2)

شاه اسماعيل از پادشاهان بزرگ ايران است. وى توانست، آذربايجان، عراق، خراسان، فارس، كرمان، خوزستان را تحت قلمرو خود درآورد. مدتى ديار بكر، بلخ و مرو تحت اقتدار وى بود. به شهادت مورخان شرقى و اروپايى اين پادشاه هنگام جنگ بسيار شجاع بود.

گرچه نسبت به دشمنان خويش در بعضى مواقع قساوت به خرج داده، ولى به طور كلى در بسط عدل و جلوگيرى از ظلم و منع سپاهش از تعدى به مردم كوشا بود. وى داراى حسن صورت و سيرت بود و به مذهب تشيع اعتقاد راسخ داشت.

شاه اسماعيل از سيزده سالگى پيوسته در جنگ بود و مهم ترين آنها پنج جنگ بزرگ ازاين قرار است.

- جنگ با فرخ يسار، شيروان شاه معروف به جنانى به سال 906 قمرى

- جنگ با الوند بيك در شرور (907 ق)

- جنگ با سلطان مراد آق قويونلو نزديك همدان (908 ق)

- جنگ با شيبك خان نزديك مرو (916 ق)

- جنگ با سلطان سليم در چالدران (920 ق)15

ص: 137

شاه اسماعيل در همۀ جنگها فاتح بود مگر در جنگ پنجم كه به واسطۀ عمليات توپخانه عثمانيها شكست خورد. وى در سال 930 قمرى وفات يافت.(1)

كرد، مردم ناراضى و منتظر، براى رهايى از بدبختى و نابسامانى با جان و دل در تقويت اين خاندان كه از سالها پيش مورد تكريم و احترام مردم بودند، كوشيدند تا شاه اسماعيل را به سلطنت رساندند.

چهار. اتحاد قدرت روحانى و نظامى

هر قدرت نظامى براى موفقيت خود نيازمند قدرت و نفوذ معنوى است. يكى از عواملى كه موجب رونق خاندان صفويه گرديد مسئلۀ اختلاط قدرت روحانى و قدرت نظامى بود كه كار را از هر حيث تكميل كرد.

طرح موضوعِ سيادتِ سلاطين صفويه و انتساب خود به خاندان حضرت على (ع) توانست نظر مردم ايران كه به اين خاندان عشق مى ورزيدند و توجه خاصى به آنها داشتند جلب نمايد.

سران خاندان صفويه، صرف نظر از اينكه در اصل از سادات بودند يا نه، از توجه مردم به سادات استفاده كرده، خود را از خاندان حضرت امام موسى كاظم (ع) معرفى كردند و به اين وسيله بر طرفداران خود افزودند.

شاه اسماعيل صفوى در آغاز حكومت خويش از علاقۀ مردم به خاندان على (ع) استفاده كرد و با معرفى خود به عنوان سادات موسوى و ترويج مذهب تشيع توانست مردم را به خود جذب نمايد و نظام نوين دينى به وجود آورد كه هنوز ما حضور آن را در ابعاد گوناگون حيات فرهنگى و اجتماعى خود احساس مى كنيم.

در دوران شاه اسماعيل، تشيع كه در برابر تسنن قرار گرفته بود، به مرور به خود پرداخت و در ابعاد مختلف پايه هاى خود را مستحكم كرد تا آنكه به صورت يك مذهب رسمى در ايران درآمد.

پرسش

1. اهم خدمات سلسله صفويه به ايران چه بود؟

2. دربارۀ مذهب شيخ صفى الدين اردبيلى توضيح دهيد.

3. شاه اسماعيل صفوى در چه سنى و از كجا و با چه كسانى حركت خود را آغاز كرد؟

4. علل موفقيت شاه اسماعيل را بنويسيد.

5. جنگهاى مهم شاه اسماعيل را نام ببريد و علت شكست وى را در جنگ چالدران بنويسيد.

ص: 139

نمونه بارز يك گرايش عام و حتى اصيل صوفيگرى به تشيع را، بايد در خاندان صفويه - تا پيش از به حكومت رسيدن شاه اسماعيل در آغاز قرن دهم هجرى - جست وجو كرد.(1) شيخ صدر الدين، فرزند و جانشين شيخ صفى الدين براى حفظ نفوذ خويش بر توده هاى مردم به فرقۀ ميانه رو شيعه يعنى اماميه (دوازده امامى) پيوست و مسأله انتساب پشت بيست و يكم شيخ صفى را به امام موسى كاظم (ع) مطرح كرد و با اين عنوان دعاوى سياسى خود را آغاز نمود.(2)

علاوه بر دلايل درونى و ارتباطات داخلى، موارد زير در اين تغيير و تحول (گرايش به تشيع)، مؤثر بود:

الف. زمانى كه مبارزات خاندان شيخ صفى، شكل سياسى به خود گرفت، روشن شد كه ديگر نمى توان با عالم تصوف و صرف رابطۀ مراد و مريدى را كه به دور از حوادث و جريانات دنيا و پرهيز از آن بود، الگو قرار داد؛ چون اين مرام به منظور عزلت و گوشه نشينى به وجود آمده بود. بنابراين وقت آن رسيده بود تا اعتقادى به صحنه آيد كه بتواند با قدرت سياسى - دنيوى نيز ارتباطى داشته باشد، بدين جهت صوفيان مجبور به پذيرش تشيع شدند.

ب. براى يك حكومت سياسى كه قدرت دنيوى را در اختيار داشت، به دليل سلطه بر جامعۀ مسلمانان، وجود شرع و قوانين فقهى لازم بود. همۀ مردم صوفى مشرب نبودند تا بى نياز از اين امور باشند. اكثر مردم در بازارِ تجارت و زمين زراعت، مشغول كسب و كار بودند و در موارد اختلاف، نياز به فقيه و قاضى داشتند تا آن را حل نمايد. چنين كارى از تصوف ساخته نبود. ازاين رو مذهب شيعه - كه پيش ازاين در ميان فرزندان شيخ صفى براى خود جايى باز كرده بود - به رسميت شناخته شد و اعلان گرديد.

ج. عامل ديگر، حضور علماى اصيل شيعى - كه تشيع را بدون آميختگى با تصوف ترويج مى كردند - در تشكيلات دولت صفويه بود. دعوت شاهان صفوى از علماى جبل عامل و قدرت يافتن آنها در جامعه و تسلطشان بر امور فكرى و اعتقادى مردم، باعث شد تا تصوف در قشر محدودى باقى مانده و كار ادارۀ فكرى جامعه از دست آنها خارج شود. گرچه در ابتدا، برخى71

ص: 141

از عالمان رعايت حال صوفيان را مى كردند، ولى سرانجام با همّت علماى شيعه، تصوّف به طور كلى از حالت يك نيروى متنفّذ در سياست و جامعه خارج شدهو در خانقاه ها و ديرها محدود گرديد.(1)

حركت تدريجى ادامه داشت. شاهد، آن كه هيچ گونه جنبش ضد شيعى مسلحانه در ايران بر پا نشد. جدا از ترس و هراسى كه وجود داشت، نيروهاى مخالف انگيزه اى براى مخالفت نداشتند به طورى كه در سالهاى درگيرى صفويان با عثمانيها، هيچ نيروى داخلى به دليل سنّى بودن به حمايت از عثمانيها اقدامى ننمود.

شاه اسماعيل نه تنها در تبريز با جنبشى روبه رو نشد، بلكه در بسيارى از شهرهاى مركزى ايران مشكل چندانى نداشت. در شيراز بسيارى از مردم به راحتى تشيع را پذيرفتند.(1) عبدى بيگ مى نويسد:

«برقرارى دولت شيعى تا آن زمان ميسر نشده بود و زمانى هم كه خدابنده تشيع را اعلام كرد، بسيارى از شهرها مخالفت كردند كه از جملۀ آنها اصفهان بود. بعد از آن تلاشى صورت نگرفت تا آنكه سلطان حسين بايقرا خواست تا «اسامى دوازده امام را در خطبه ذكر كند، اما هجوم عام به مرتبه اى رسيد كه مير سيد على قائنى را از منبر به زير كشيدند.... اما در عهد نواب كامياب خاقانى، شاه اسماعيل صفوى، اين توفيق شد كه سكه و خطبه به نام ائمه هدى (ع) مزيّن ساخت و غلغلۀ تبرا در گنبد فيروزه گون فلك انداخت و مذهب حق شيعۀ اماميۀ اثنى عشرى را كه در زمان ائمۀ معصومين در لباس تقيه مستور بود ظاهر و شايع گردانيده شمشير خارجى كش برافروخت و روى زمين از متمردان بپرداخت و اين مذهب آن چنان رواج گرفت كه حال به دولت شاه دين پناه، ابو المظفر شاه طهماسب در ممالك غير محروسۀ آن حضرت نيز بى مزاحمى معمول است، چنان كه در هندوستان پادشاه نظام الملك و سپاهى و رعاياى او اين مذهب دارند.(2)

يكى ديگر از نصوص تاريخى دربارۀ برخورد شاه اسماعيل با مسئلۀ رسميت بخشيدن تشيع در ايران مى نويسد:

چون پادشاه منصور - اسماعيل - در موضع شرور بر وجهى كه مسطور گشت به وصال شاهد فتح و فيروزى مسرور گرديد...، سر منبر و روى زر را به اسامى سامى ائمه معصومين - صلوات الله عليهم اجمعين - رتبت زينت بخشيد و پيكر سعادت اثر مذهب عليۀ اماميه را كه مدت مديد به واسطۀ غلبه سنيه در زاويۀ خفا مخفى بود به مرتبۀ ظهور رسانيد و حكم فرمود كه در مساجد و41

ص: 143

معابد، محراب اهل سنت را تغيير دهند و مؤذنان كلمۀ «اشهد ان عليا ولى الله» را در اذان بعد از شهادتين گفته در عقب حى علاتين، يعنى حى على الصلاة و حى على الفلاح، جملتين حى على خير العمل و محمد و على خير البشر را تكرار نمايند. و فرمان واجب الاذعان به صدور پيوست كه من بعد هركس خلاف مذهب اماميه نماز گزارد، تيغ بندان عتبۀ عليه، سرش را از تن جدا سازند و جاهلان و متعصبان كه قبل از اعلاى ولاى شاه ولايت در شهر و ولايت، محبان و شيعيان را تعذيب و ايذا مى نمودند، در آتش انتقام بگذارند، لاجرم در آن اوقات و اوان، عرصۀ مملكت آذربايجان به آب تيغ بى دريغ غازيان از لوث وجود بسيارى از جهّال و اهل ضلال پاك گرديد و دين حق رواج تمام پيدا كرده و خروش فرقۀ ناجيه و طايفه به گوش مُسبّحان ملاء اعلى رسيد.(1)

قائليم؛ چون پيرو مكتب اهل بيت (ع) بودند و استقلال و تماميت ارضى ايران را حفظ كردند.

اما شما بيشتر همين شاه عباس كه يك چهره برجسته است، چقدر ظلم ناشى از خودكامگى محض كرده است. اين قدر از خويشاوندان خود را كشت و كور كرد كه بعضيها مجبور شدند برخى از شاهزاده هاى صفوى را به گوشه اى ببرند و گم و گور كنند تا شاه از وجود آنها مطلع نباشد.(1)

پرسش

1. قبل از رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران، شيعيان چه وضعيتى داشتند؟

2. علل گرايش صفويه به تشيع چه بود؟

3. شاه اسماعيل براى رسميت بخشيدن به تشيع چه اقداماتى كرد؟

4. مهم ترين عامل بسط و اصلاح تشيع صوفيانه به فقيهانه چه بود؟

5. صفويه چگونه توانستند حكومت واحدى در سراسر ايران تشكيل دهند؟12

ص: 147

ج. از فقيهان شيعه اطاعت معنوى و فقهى نمايد.(1)

به هر حال از دوران صفويه به بعد، على رغم اعتقاد به حق انحصارى حكومت و ولايت براى معصوم (ع) در حيطۀ مباحث كلامى و نظرى، شيعيان امامى سلطنتِ شيعى صفويان را به عنوان يك قدرت مشروع و در عين حال مشروط گردن نهادند. با توجه به اين مسئلۀ تاريخى است كه امام خمينى مى فرمايد:

خواجه نصير كه رفت دنبال هلاكو و امثال آنها... براى اينكه آنها را مهار كند، و آن قدرى كه قدرت داشته باشد خدمت بكند به عالم اسلام و خدمت به الوهيت بكند. و امثال او، مثل محقق ثانى، مثل مرحوم مجلسى و امثال اينهايى كه... مرحوم مجلسى كه در دستگاه صفويه بود، صفويه را آخوند كرد؛ نه خودش را صفويه كرد! آنها را كشاند توى مدرسه و توى علم و توى دانش و اينها تا آن اندازه اى كه البته توانستند... ما آن وقت هم اگر مى توانستيم، كه آن طورى كه آنها مى خواهند خدمت بكنند ما هم وارد مى شديم.(2)

رو سياست اقتضا كرد كه تا حدودى با مردم مدارا كند. ولى پس از شكست در قزوين، جنون سلطنت او را گرفت و دست به قلع و قمع زد و حكم برترى افاغنه از همه طوايف و پايين تر بودن شيعيان از همه را صادر كرد. او به ترتيب، سنّيان، ارامنه و نصارى، هنديها، آتش پرستان، يهوديان و آخرين گروه را شيعيان به شمار آورد.

طايفۀ غلجانى با حكومت دو پادشاه، محمود و اشرف پس از هفت سال حكومت، به دست نادر شاه افشار منقرض گرديد.(1)

جعفرى را به عنوان ركن پنجم اسلام بپذيرد و در مسجد الحرام ركنى براى پيروان اين مذهب برقرار سازد.»

نمايندگان صحراى مغانى اين پيشنهاد را پذيرفتند و شهادت نامه هاى متعددى به امضاى نمايندگان ايالات و ولايت رسيد و پيشنهادى در اين موضوع درباره رفع اختلافات ايران و عثمانى به اين شرح تنظيم گرديد:

يك. چون ايرانيان از مذهب تشيع دست كشيده و پيرو مذهب جعفرى و تابع امام جعفر صادق (ع) شده اند، علماى عثمانى بايد اين مذهب را به عنوان ركن پنجم اسلام بپذيرند.

دو. براى پيروان مذهب جعفرى ركنى مخصوص در مسجد الحرام تعيين گردد.

سه. هر سال از جانب دولت ايران يك نفر امير حاج براى رهبرى زوار ايرانى كه به مكه مى روند انتخاب شود.

چهار. تمام اسراى طرفين آزاد شوند.

پنج. روابط سياسى بين دولت ايران و عثمانى برقرار شود تا نمايندگان و سفراى آنها اختلافات سياسى و سرحدى را دوستانه برطرف سازند.

دولت عثمانى در قبول پيشنهادنادر راجع به شناختن مذهب جعفرى به عنوان ركن پنجم اسلام تعلل ورزيد. نادر بر آن شد تا با قدرت نظامى اين پيشنهاد را تحميل كند و حتى برخى از شهرهاى متعلق به دولت عثمانى را تصرف كرد، ولى فرستاده دولت عثمانى نزد نادر آمد و يادآور شد كه قبول اين شرط توسط دربار عثمانى موجب شورش و اغتشاش در كشور عثمانى شده، تقاضا مى شود كه سپاه ايران به سرحدات برگردند و با دولت عثمانى قرارداد صلح امضا گردد. نادر اين مسئله را پذيرفت و قرارداد صلح بين او و احمد پاشا برقرار شد.

دوره بيست ساله سردارى و حكومت نادر را بايد دوره تمام عيار نظامى دانست. وى با قدرت نظامى توانست مناطق ازدست رفته ايران را پس بگيرد و در اين انديشه بود كه اختلافات شيعه و سنى را كه در زمان صفويه تشديد شده بود برطرف كند و آنها را به هم نزديك نمايد. از طرف ايرانيان مخالفتى با تصميم نادر ابراز نشد، زيرا جرأت مخالفت با وى را نداشتند ولى دولت عثمانى پيشنهادهاى نادر را نپذيرفت.(1)29

ص: 151

امام خمينى مى فرمايد:

شما نمى دانيد كه آن وقتى كه مى خواست حكومت به قاجار برسد و يك انقلابى بود كه يك رژيم سلطنتى را به يك رژيم سلطنتى ديگر يعنى يك طايفه اى را از بين ببرند و طايفه اى ديگر بيايند آغا محمد قجر در ايران چه كرد و برجهايى كه از سرهاى مردم درست كرد و امثال اينها.(1)

در زمان فتحعلى شاه طبق معاهدات ننگين گلستان و تركمن چاى بسيارى از شهرهاى ايران به روسها واگذار شد و ايران از حق كشتى رانى در درياى خزر محروم گرديد و دست اجانب بر اين كشور باز شد و لطمۀ بزرگى به حاكميت ايران وارد آمد.

در زمان محمد شاه محاصرۀ هرات صورت گرفت كه جز خسارت فايده ديگرى نداشت و عاقبت در زمان ناصر الدين شاه ايران از حاكميت خود بر هرات و تمام افغانستان چشم پوشيد و محمد شاه با كشتن صدر اعظم خود ميرزا ابو القاسم فراهانى كه فردى دانشمند، اديب، مدير و مدبر بود لطمۀ ديگرى بر اين كشور وارد كرد.

در زمان ناصر الدين شاه، از طرف مشرق ايران، خيوه و مرو و نقاط ديگر به دست روسها افتاد و نفوذ ايران بر بغداد و سليمانيه از دست رفت. اين پادشاه با كشتن شخصيت بزرگ، خدوم، آگاه و سياستمدارى چون اميركبير ضربه مهلكى بر اين كشور وارد كرد.

در دوران قاجار، ثروتى كه صفويه و نادر اندوخته بودند بر باد رفت و علاوه بر آن يك سلسله امتيازات به خارجيان داده شد كه موجب دخالت آنها در امور داخلى اين كشور گرديد.(2)

شيرازى كه مخالف دادن امتياز تنباكو به انگليس بود وقعى ننهادند كه عاقبت ميرزا، فتواى تحريم تنباكو را صادر كرد. پس از آن نيز به مقابله با فتوا پرداخته، دست به اكاذيب و شايعات زدند و نسخه هاى آن را جمع نمودند، ولى چون اينها فايده اى نبخشيد و نهضت مردم بالا گرفت و شعارها متوجه شخص شاه شد، مجبور به لغو كلى امتياز گرديد و انگلستان متحمل ضرر بسيار سنگينى شد.(1)

امام خمينى مى فرمايد:

قضيه تنباكو در زمان مرحوم ميرزا به اينها فهماند كه با يك فتواى يك آقايى كه در يك دِه در عراق سكونت دارد، يك امپراتورى را شكست داد و سلطان وقت هم با همۀ كوششى كه كرد براى اينكه حفظ كند آن قرارداد را نتوانست، حفظ بكند و مردم ايران قيام كردند و شكستند آن پيمانى كه آنها داشتند.(2)

در دوران مظفر الدين شاه نيز تحت تأثير گسترش نفوذ غرب، روابط دربار با عالمان دينى به سردى گرائيد كه حضور روحانيون در نهضت مشروطيت و فعاليتهاى سياسى آنها به عنوان يك نيروى مخالف و معترض واكنشى به اقدامات غرب گرايانه حكومت بود.(3)

يكى ديگر از علماى معاصر مشروطه كه در اين نهضت نقش داشت، ميرزا محمدحسين نائينى است كه با نوشتن كتاب «تنبيه الملّة» با ارائه بحثى نظرى، منطقى و مستدل، به دفاع از ايجاد مشروطيت برخاست و انگيزه او مذهب بود.(1)

نهضت مشروطيت با حمايت بزرگان تشيع پيروز شد، ولى پس از پيروزى به علت نبودن رهبرى واحد كه نظر او از جانب همه روحانيون و اقشار مردم پذيرفته شود، اختلافات بين روشنفكران و روحانيون از يك سو و اختلافات بين روحانيون از سوى ديگر موجب گرديد نهضت مشروطيت از مسير اصلى خود منحرف گردد و در اين ميان تنها روحانى اى كه فعالانه در مقابل روشنفكرنمايان و بيگانگان ايستاد، شيخ فضل الله نورى بود كه جان خود را در اين راه از دست داد. امام خمينى دراين باره مى فرمايد:

شما وقتى كه تاريخ مشروطيت را بخوانيد، مى بينيد كه در مشروطه بعد از اينكه ابتدا پيش رفت، دستهايى آمد و تمام مردم ايران را به دو طبقه تقسيم كرد، نه ايرانِ تنها، از روحانيون بزرگ نجف يك دسته طرفدار مشروطيت، يك دسته دشمن مشروطه... اين يك نقشه اى... كه تأثير كرد و نگذاشت كه مشروطه به آن طورى كه علماى بزرگ طرحش را ريخته بودند عملى بشود. به آنجا رساندند كه آنهايى كه مشروطه خواه بودند به دست يك عده كوبيده شدند، تا آنجا كه مثل مرحوم حاج شيخ فضل الله نورى در ايران براى خاطر اينكه مى گفت بايد مشروطه مشروعه باشد و آن مشروطه اى كه از غرب و شرق به ما برسد قبول نداريم، در همين تهران به دار زدند و مردم همپاى او رقصيدند يا كف زدند....(2)

رقابت در مجلس بين احزاب و در درون صفوف بزرگان سياسى، و از همه مهم تر مداخلات گسترده بيگانگان به ويژه روس و انگليس، جنگ جهانى اول و فعاليتهاى ارتشها و عاملان روسيه، عثمانى، انگليس و آلمان نوعى بى نظمى و هرج و مرج در كشور به وجود آورد. در واقع تهديد جنگى داخلى و فروپاشى كشور زمينه را براى ظهور دولتى كه بتواند آرامش و ثبات را بازگرداند فراهم ساخت كه كودتاى سوم اسفند 1299 شمسى و بنيانگذارى پهلوى از اين زاويه قابل بررسى است.(3)76

ص: 155

در اين درس تنها به سياست تضعيف مذهب، آن هم به اختصار مى پردازيم. رضا شاه پس از به قدرت رسيدن، وظيفه خود را سربلندى اسلام اعلام و اعلاميه اى بدين مضمون صادر كرد: قوانين اسلام به منظور بهروزى مردم اجرا خواهد گرديد و معنويت مسلمانى كاملاً اجرا خواهد شد و فروش نوشابه هاى الكلى ممنوع خواهد گرديد.

رضا شاه چون آگاه بود كه مذهب در ايران ريشه عميقى دارد و اگر برخلاف آن گام بردارد موفق نخواهد شد، خود را مسلمانى متعصب معرفى كرد و تظاهرات مذهبى زيادى براى جلب مردم و روحانيون داشت. به زيارت عتبات رفت در دسته هاى عزادارى محرم شركت مى كرد و مجلس روضه خوانى تشكيل مى داد. ولى ديرى نگذشت كه ماهيت خود را نشان داد و سياست مذهب زدايى را به مرحله اجرا درآورد.

امپرياليسم انگليس كه در دوران قاجار متوجه قدرت فوق العاده مذهب و رهبران مذهبى در تحولات سياسى - اجتماعى ايران شده بود و امكان رسوخ در آنان را نيز مشكل بلكه غير ممكن مى دانست، در موقعيت استثنايى كه در دوران رضا خان به دست آورده بود، بر آن شد تا ضربه خود را وارد كرده و به گمان خود براى هميشه اقتدار مذهب و نفوذ رهبران مذهبى را ريشه كن كند.(1) اقدامات مذهبى زدايى رضا خان عبارت بودند از:

الف. جاى گزين كردن نظام حقوقى به جاى شرعى.

ب. اجبارى كردن سربازى حتى براى طلبه ها.

ج. تغيير لباس ملى و حتى لباس روحانيون - مگر در موارد خاص - به لباس متحدالشكل به شكل اروپايى.

د. خلاف تجدد دانستن آداب مذهبى.

ه. جاى گزين كردن حقوقدانان اروپايى به جاى روحانيون.

ز. تغيير سن شرعى پانزده سال به [سن قانونى] هجده سال.

ح. اجازه به زنان در مواردى براى اقدام به طلاق.

ط. اجازه تشريح مردگان مسلمان در دانشگاه پزشكى تهران.

ى. اجازه ورود خارجيان غير مسلمان به مساجد تاريخى براى بازديد.37

ص: 157

ه. غير مذهبى كردن قوه قضائيه با اضافه كردنِ شرط داشتن مدرك ليسانس از دانشكده حقوق تهران يا يكى از دانشگاههاى خارجى.

و. رفع حجاب زنان.

ز. سياست جدايى دين از سياست.(1)

دو. انقلاب سفيد.(1)

سه. تهاجم به مجلس سوگوارى مدرسه فيضيه و بازداشت امام خمينى و سپس تبعيد به تركيه و عراق.

چهار. احياى كاپيتولاسيون.(2)

پنج. جشنهاى 2500 سالۀ شاهنشاهى (1350 ش)

شش. تشكيل حزب رستاخيز.

هفت. ارتباط با اسرائيل.

هشت. افزايش نفوذ نظامى آمريكا در ايران.

نه. تغيير تاريخ هجرى به شاهنشاهى.

ده. مقاله توهين آميز هفده دى 1356 روزنامه اطلاعات به امام خمينى (ره).(3)

در برابر هريك از موارد بالا عكس العملهايى از سوى روحانيون و مراجع بزرگ به خصوص امام خمينى و تبعيت از ايشان، ملت مسلمان ايران در پى داشت و در اين راه خونهايى نيز به زمين ريخته شد تا آنكه صبر ملت مسلمان ايران با مقاله توهين آميز به امام خمينى به سر آمد و موجب انفجار بزرگ و قيام همگانى گرديد كه سقوط رژيم وابسته به آمريكا را در پى داشت و انقلاب اسلامى به بارنشست و حاكميت اسلام ناب محمدى پس از قرنها مبارزه شيعه ثمر داد.23

ص: 159

پرسش

1. نظريه هاى عالمان شيعه درباره حاكم غير معصوم در زمان غيبت چيست؟ و نظريه چه كسى در زمان صفويه پيروز شد؟

2. شرائط جواز همكارى با پادشاهان و مشروعيت قدرت آنها در زمان صفويه چه چيزهايى بود؟

3. نادر شاه براى اتحاد شيعه و سنى چه تصميمى گرفت؟

4. ديدگاه كريم خان زند نسبت به تشيع چگونه بود؟

5. نهضت تنباكو چه بود؟

6. علت شكست نهضت مشروطيت چه بود؟

7. تحولات دوران رضا شاه را نام ببريد.

8. محمدرضا پهلوى براى مذهب زدايى چه اقداماتى انجام داد.

ص: 160

جنبشهاى مردمى در گذشته به رهبرى روحانيت تشيع، گرچه پايه هاى حكومتهاى طاغوت را لرزانده و در مقاطعى از تاريخ منجر به حكومتهاى شيعه گرديده بود، ولى با وجود زمينه هاى مساعد و فداكاريهاى بسيار، قدرت و حاكميت به معنى كامل آن در دست رهبرى دينى قرار نگرفت. هرگاه تودۀ عظيم مردم آماده مى شد كه سرنوشت خويش را به دست بگيرد، عواملى از داخل و خارج جنبش را به شكست يا انحراف مى كشاندند و رهبران دينى را با شايعات و اتهامات منزوى مى كردند و قوانين هميشه سازگار و قابل اجراى الهى را كه اساس و مبناى مكتب تشيع بود، غير قابل اجرا اعلام مى كردند. از طرف ديگر، با تبليغات وسيع جاذبه هاى تمدن غرب را به رخ ملت مسلمان ايران مى كشيدند. ولى با همۀ كارشكنيها براى كنار زدن روحانيت و جدايى دين از سياست در سده هاى اخير و شكل نگرفتن حكومت آرمانى تشيع پس از غيبت كبرا، نهضت اسلامى ايران به رهبرى روحانيت و شخص امام خمينى (ره) در سال 1341 آغاز و با درس از عبرتهاى گذشته با تمام توطئه ها مقابله كرد و پس از پانزده سال تلاش و مجاهدت پيروز گرديد. با اين پيروزى بسيارى از موازين و معيارهاى جهانى به هم ريخت و عصر جديدى با خصوصيات تازه در مركز خاورميانه ايجاد كرد و با عنوان انقلاب اسلامى و اسلام ناب محمدى، ارزشهاى اسلامى و حكومت علوى را احيا نمود.

فقهاى شيعه در گذشته از ولايت فقيه و حكومت اسلامى سخن به ميان آورده بودند، ولى طرح جامع آن در اوج خفقان رژيم طاغوت و استبداد پهلوى از سوى امام خمينى (ره) ارائه گرديد. و عملاً با جديت تمام و پشتوانۀ مردمى بدون تزلزل و لحظه اى درنگ و سازش اين آرمان شيعه را به پيش برد تا تحقق بخشيد.

نكته اساسى در لايحه پيش گفته حذف اسلام و قرآن بود و موضوع حق رأى زنها اين بود كه اگر علماى اسلام مخالفت كردند، آنها را مخالف ترقى زنها معرفى كنند و هياهو راه بيندازند كه هدف اصلى آنها در اين هياهو گم شود.

رژيم، غافل از آنكه شخصيت بى نظيرى چون امام خمينى (ره) كه تمام حوادث گذشته را با دقت مطالعه كرده بلافاصله پس از آيت الله بروجردى پرچم را به دست مى گيرد و برافراشته تر از گذشته مانع از اجراى اهداف طاغوت مى گردد. امام خمينى (ره) پس از تصويب قانون پيش گفته، در رأس مخالفان قرار گرفت و با سخنانى مستحكم نشان داد دخالت روحانيت در سياست پايان نيافته، بلكه با قدرتى جديد و وسيع تر ادامه دارد.

امام طى تلگرافى به عَلَم و سپس به شاه اين لايحه را مخالف اسلام و قانون اساسى اعلام مى كند. پس از دو ماه مبارزه و مقاومت امام، روحانيت و مردم مسلمان ايران، اسد الله علم در دهم آذر 1340 اعلام مى دارد كه قانون مربوط به انجمنهاى ايالتى و ولايتى قابل اجرا نخواهد بود.(1)

اين پيروزى كه در مرحله اول رويارويى طاغوت با روحانيت و اسلام در مدتى كوتاه به دست آمد، مردم را اميدوار به حركت الهى خويش ساخت و برخلاف خواست رژيم، دوباره اسلام و روحانيت در ميان مردم مستحكم تر شده و طاغوت در اين آزمايش اسلام زدايى ناكام ماند.

متوجه قضايا كرد و پس از اتمام غائله انجمهاى ايالتى و ولايتى، در اعلاميه تشكرآميزى فرمود:

قيام عمومى - دينى شما موجب عبرت براى اجانب گرديد. ليكن لازم است متذكر شوم كه مسلمين بايد بيش ازپيش بيدار و هوشيار بوده، مراقب اوضاع خود و مصالح اسلام باشند و صفوف خود را فشرده تر كنند.(1)

شاه براى اجراى برنامه هاى آمريكايى خود طرحهاى ديگر مثل انقلاب سفيد و به رفراندوم گذاشتن آن به اجرا مى گذارد كه با اعتراض شديد روحانيت و امام خمينى (ره) روبه رو مى شود و امام عيد نوروز آن سال را طى اعلاميه اى عزا اعلام مى كند.

رژيم شاه براى تضعيف روحانيت در دوم فروردين 1342 كه مصادف با 25 شوال، روز وفات امام صادق (ع) بود، مجلس عزادارى را به هم مى ريزد و سپس طلاب مدرسه فيضيه را به خاك و خون مى كشد. اين بار نيز با اعتراض شديد امام روبه رو مى شود و امام (ره) در محرم همان سال طى بيانيه اى از وعاظ و گويندگان مى خواهد كه از تهديد رژيم نهراسند و وظيفه دينى خود را انجام دهند و مردم را از خطر اسرائيل و عمال آن آگاه سازند. خود نيز طى نطقى در روز عاشورا در مدرسه فيضيه، به عملكرد رژيم شديداً حمله مى كند و مردم را از خطر آمريكا و اسرائيل و در خطر بودن اسلام آگاه مى نمايد كه در پى آن امام بازداشت مى شود. مردم مسلمان با شنيدن بازداشت امام، قيام مى كنند كه حادثه پانزده خرداد 1342 رخ مى دهد و ده ها نفر از مردم قم و ورامين در اين قيام به شهادت مى رسند. اين قيام نقطه عطفى در تاريخ مبارزات و تحولات ايران به شمار مى رود.

امام خمينى در فروردين 1343 از زندان آزاد مى شود و دوباره عليه رژيم به دليل گرفتن وام از آمريكا و لايحه كاپيتولاسيون سخنرانى مى كند و شاه، اسرائيل و آمريكا را به شدت مورد هجوم قرار داده، مردم را عليه آنها به قيام دعوت مى نمايد.

سخنان كوبنده امام بهانه اى براى رژيم جهت تبعيد وى شد. شب سيزدهم آبان 1343 صدها نيروى رژيم منزل امام را محاصره و وى را بازداشت و ابتدا به تركيه و پس از چندى به عراقان

ص: 166

تبعيد مى كنند.

امام در تبعيد نيز در مقابل عملكردهاى رژيم شاه ساكت نمى نشيند و به هر مناسبتى با اطلاعيه و سخنرانى به افشاى نيّات پليد رژيم شاه مى پردازد. تا آنكه روزنامه اطلاعات در روز هفدهم دى 1356 در مقاله اى تحت عنوان «ايران و استعمار سرخ و سياه» به قلم احمد رشيدى مطلق، صريحاً به امام خمينى اهانت مى نمايد كه احساسات مذهبى مردم به ويژه مردم قم جريحه دار و به واكنش هاى شديد و درگيريهاى جدى بين مردم و رژيم تبديل مى شود. اين تظاهرات پس از سه روز منجر به قيام خونين نوزدهم دى 1356 در قم و كشته و مجروح شدن تعدادى از مردم و طلاب گرديد. پس از حادثه قم، جنبش تبريز در چهلم شهداى قم در 29 بهمن همان سال شكل مى گيرد و در چهلم تبريز، مردم يزد قيام مى كنند و سپس سراسر ايران يكپارچه تبديل به قيام و تظاهرات و اعتصاب و درگيرى و... مى گردد. با ادامۀ اين حوادث، چند دولت عوض مى شود، ولى براى رژيم فايده اى نمى بخشد تا آنكه شاه در 26 دى 1357 ايران را به مقصد مصر ترك مى كند و با اين اقدام خود، پايان سلسله پهلوى و نابودى دولت دست نشانده آمريكا را در ايران رقم مى زند.

امام خمينى در روز دوازدهم بهمن 1357 پس از چهارده سال تبعيد به ايران بازمى گردد و مورد استقبال بى نظير مردم از فرودگاه تا بهشت زهرا قرار مى گيرد و طى سخنانى در بهشت زهرا مى فرمايد:

من دولت تعيين مى كنم! من توى دهن اين دولت مى زنم! من به پشتيبانى اين ملت دولت تعيين مى كنم، دولت غير قانونى بايد برود...!

پس از ورود امام به ايران، مردم ايران هر روز براى اعلام وفادارى و بيعت در محل استقرار امام حاضر مى شدند. تا آنكه در نوزدهم بهمن ماه پرسنل نيروى هوايى نيز همبستگى خود را با امام اعلام نمودند و در 22 بهمن ارتش اعلام بى طرفى مى نمايد و با غروب آن روز، عمر رژيم شاهنشاهى ايران به سر مى رسد و انقلاب اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى پيروز مى گردد و نظام جمهورى اسلامى با ويژگيهاى منحصر به خود در عصر كنونى تأسيس مى شود.(1)47

ص: 167

تحول نمى تواند باشد. با توجه به اين جهت قانون اساسى زمينۀ چنين مشاركتى را در تمام مراحل تصميم گيريهاى سياسى و سرنوشت ساز براى همۀ افراد اجتماع فراهم مى سازد تا در مسير تكامل انسان هر فردى خود دست اندر كار و مسئول رشد و ارتقاء و رهبرى گردد كه اين همان تحقق حكومت مستضعفين در زمين خواهد بود،» و ثانياً، رهبر و فقيه صاحب امر را نيز مردم برمى گزينند و در واقع، ولايت او را تحقق مى بخشند.

چنين انديشه و تفسيرى از حكومت و دولت، ولايت و رهبرى، نقش مردم در حكومت و در نهايت تلفيق «جمهورى» و «اسلام» و به عبارت ديگرى آميختن «حكومت مكتبى» و «نظام پارلمانى» در جهان امروز بى سابقه بوده و به ويژه در تاريخ شيعى كاملاً تازگى دارد. و از نوين ترين سيستمهايى است كه به بركت دين مبين اسلام و مذهب تشيع به عالم سياست وارد شده و كارآمدى خود را در دوران حكومت نبوى و علوى به اثبات رسانده است و با داشتن مشروعيت الهى از مقبوليت مردمى برخوردار است. اين است كه در جهان امروز جمهورى اسلامى ايران، با قانون اساسى و نظريه هاى نوين خود، تجربۀ كاملاً تازه اى پس از حكومت نبوى و علوى در جهان و عالم اسلام است. به ويژه اين نظريه ها، تحول عميق و بى سابقه اى در انديشۀ سياسى و كلامى سنتى شيعى پديد آورده است.(1)

از ويژگيهاى عمدۀ جمهورى اسلامى و قانون اساسى ايران بُعد «شيعى» بودن آن است. بااينكه عنوان رسمى نظام و قانون متصف به صفت «اسلاميت» است، اما اسلامى مورد توجه واقع شده كه بر مبناى انديشه هاى سياسى و كلامى و فقهى خاص شيعى باشد، مثلاً «ولايت فقيه» شيعى به عنوان ضابطه ايدئولوژيك و مشروعيت نظام مقبول واقع شده است. به همين دليل است كه در رياست جمهورى نيز شرط شيعى بودن براى رئيس جمهور منظور شده است.

فقهاى شوراى نگهبان و اعضاى حقوقدان آن نيز همه از شيعيان انتخاب مى شوند. بديهى است كه مجلس شوراى اسلامى هم لزوماً متعهد است كه به فقه و به آراء فقيهان شيعى استناد كند.

اين تمهيدات و اصول حاكم بر قانون اساسى، از نظام جمهورى اسلامى يك حكومت شيعى كامل مى سازد، البته با توجه به اينكه اكثر مردم ايران شيعه هستند و روحانيت و روشنفكرانن»

ص: 169

شيعى در خيزش انقلابى اخير بيشترين نقش را داشته و در نهايت، رهبرى انقلاب به يك فقيه و مرجع مقتدر شيعى انتقال يافته، تأسيس نظامى بر بنياد آراء و عقايد شيعى و تعيين مذهب اثنى عشرى به عنوان مذهب رسمى كشور، امرى مشروع و طبيعى به نظر مى رسد. بااين همه بايد توجه داشت كه در اصول مختلف قانون اساسى، حقوق اقليت قابل توجه مسلمانان غير شيعى رعايت شده و آنان در عمل به احكام فقهى و آراء مذهبى خاص خود از آزادى كامل برخوردارند (اصل 12) و در مجلس شوراى اسلامى نيز حضور دارند. همان گونه كه طبق اصل سيزدهم قانون اساسى «ايرانيان زرتشتى، كليمى و مسيحى نيز در حدود قانون در انجام مراسم دينى خود آزادند و در احوال شخصى و تعليمات دينى برطبق آيين خود عمل مى كنند.»(1)

در حقيقت درخت طيّبه و تناور و سرسبز انقلاب اسلامى ايران، از اسلام ناب محمدى (ص) به رهبرى امام خمينى (ره)، پيدايش يافته و رشد كرده و با بعد تشيع ناب علوى به راحتى مى تواند از آسيبها و انحرافها و التقاطها مصون بماند و راه صحيح خود را انتخاب كند و مردم را حول محور ولايت، در مواقع حساس از خطرهاى تندروى و كندروى و احساساتى شدن و انجام كارهاى بى منطق و افتادن در دامهاى سياسى و حركتهاى ناصحيح اجتماعى حفظ كند. و بر مردم است كه با پشتيبانى كامل از رهبرى، به هميارى و همكارى خود براى استمرار حكومت شيعى ناب ادامه دهند تا انشاء الله اين پرچم و حكومتى كه از مشروعيت الهى و مقبوليت مردمى برخوردار است و به تعبير ديگر از مردم سالارى دينى بهره مند است، به دست صاحب اصلى آن در تمام عالم برافراشته گردد.

پرسش

1. تفاوت حكومت شيعه و حكومت شيعى بيان كنيد.

2. به نظر شيعه مشروعيت حكومت در چيست؟

3. نقش امام خمينى را در تحقق حكومت شيعى بيان كنيد.

4. مهم ترين ويژگى جمهورى اسلامى در جهان معاصر چيست؟

5. بُعد «شيعى» جمهورى اسلامى ايران و قانون اساسى در چيست؟ن»

ص: 170

20. زابينه، اشميتكه، انديشه هاى كلامى علامه حلى، ترجمه احمد نمايى.

21. مرتضى، يوسفى راد، انديشۀ سياسى خواجه نصير الدين طوسى، دفتر تبليغات اسلامى قم، اول، قم، 1380 ش.

22. احمد بن يحيى، بلاذرى، انساب الاشراف، دار النشر، بيروت، 1400 ق.

23. محمد بن نعمان عكبرى بغدادى، مفيد، اوائل المقالات (مصنفات شيخ مفيد، ج 4) مؤسسة النشر الاسلامى، دوم، قم، 1410 ق.

24. تاج بخش، ايران در زمان صفويه، [بى جا]، [بى نا]، [بى تا].

25. حسن بن يوسف، حلّى، باب حادى عشر، سلمان فارسى، اول، قم، 1370 ش.

26. محمدباقر، مجلسى، بحار الانوار...، دار احياء التراث العربى، بيروت، 1983 م.

27. مكارم و جمعى از دانشمندان، شيرازى، پيام قرآن، نسل جوان، اول، قم، 1369 ش.

28. ابو جعفر محمد بن جرير، طبرى، تاريخ الامم و الملوك (تاريخ طبرى)، تحقيق ابو الفضل ابراهيم، روائع التراث العربى، بيروت [بى تا].

29. احمد بن ابى يعقوب، يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، دار صادر، بيروت، [بى تا].

30. سعيد، نفيسى، تاريخ ايران از انقراض ساسانيان تا انقراض امويان، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى، تهران، 1343 ش.

31. عبد الحسين، زرين كوب، تاريخ ايران بعد از اسلام، اميركبير.

32. ن، و، ييگولوسكايا، و ديگران، تاريخ ايران در دوران باستان تا پايان سده هيجدهم ميلادى، ترجمه كريم كشاورز، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى، اول، تهران، 1346 ش.

33. سيد احمد رضا، خضرى، تاريخ تشيع، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، قم، 1384 ش.

34. رسول، جعفريان، تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا قرن هفتم هجرى، انصاريان، اول، 1375 ش.

35. عباس، پرويز، تاريخ دو هزار و پانصد ساله ايران از تشكيل سلسله صفويه تا عصر حاضر، مؤسسه مطبوعاتى علمى، اول، تهران، 1343 ش.

36. سيد جلال الدين، مدنى، تاريخ سياسى معاصر ايران، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1361 ش.

37. محمدجواد، مشكور، تاريخ شيعه و فرقه هاى اسلام تا قرن چهارم، اشرافى، تهران، 1362 ش.

38. ج، ج، ساندرز، تاريخ فتوحات مغول، مترجم: حالت ابو القاسم، سپهر، اول، تهران، 1361 ش.

39. عبد اللّه، رازى، تاريخ كامل ايران، اقبال و شركاء، تهران، 1347 ش.

40. ابو القاسم على بن الحسين، ابن عساكر، تاريخ مدينه دمشق، مؤسسه محمدى، بيروت، 1398 ق.

41. سيد محمد هاشمى تروجنى، و حميد، بصيرت منش، تاريخ معاصر ايران از ديدگاه امام خمينى، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، اول، تهران، 1378 ش.

ص: 172

42. عباس، اقبال آشتيانى، تاريخ مغول، انتشارات اميركبير، چاپ سوم، تهران، 1347 ش.

43. خان بابا، بيانى، تاريخ نظامى ايران، جنگهاى دوره صفويه، ستاد بزرگ ارتشداران، اول، 1353 ش.

44. على رضا، امينى، تحولات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، انتشارات صداى معاصر، اول، تهران، 1381 ش.

45. شمس الدين محمد بن احمد، ذهبى، تذكرة الحفاظ، دار الكتب العلمية، بيروت، 1419 ق.

46. محمدباقر، موسوى همدانى، ترجمه تفسير الميزان، كانون انتشارات محمدى، تهران، 1384 ش.

47. سيد حسين، جعفرى، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه سيد محمدتقى آيت اللهى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1359 ش.

48. محمدباقر، صدر، تشيع مولود طبيعى اسلام، مترجم: على حجتى كرمانى، چاپخانه اطلاعات، تهران، 1360 ش.

49. محمدرضا، حكيمى، تفسير آفتاب، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، [بى تا].

50. على بن ابراهيم، قمى، تفسير قمى، تصحيح جزائرى، مؤسسة دار الكتاب، قم، 1404 ق.

51. حميد، عنايت، تفكر نوين سياسى اسلام، ترجمه ابو طالب صارمى.

52. عبدى بيگ، شيرازى، تكلمة الاخبار، نشر نى، اول، تهران، 1369.

53. ابو جعفر، طوسى، محمد بن حسن، تمهيد الاصول، مترجم: عبد المحسن مشكاة الدينى، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، تهران، 1358 ش.

54. شرف الاسلام بن سعيد، تنبيه الغافلين عن فضائل الطالبين، تحقيق نخستين آل شبيب، مركز الغدير، قم، 1420 ق.

55. محمد بن جرير، طبرى، جامع البيان فى تفسير القرآن، دار المعرفة للطباعة و النشر، بيروت، دوم، 1362 ق.

56. ابى عبد الله، محمد بن احمد انصارى، قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، دوم، [بى تا].

57. مصطفى، رافعى، حضارة العرب، الشركة العالمية للكتاب، بيروت، 1988 م.

58. حافظ ابو نعيم احمد بن عبد الله، الاصبهانى، حلية الاولياء، دار الكتب العربى، بيروت، 1407 ق.

59. اقبال، يغمايى، خداوند دانش و سياست خواجه نصير الدين طوسى، فرهنگ و هنر، 1335 ش.

60. حامد، تقوى، خلاصه العبقات، تلخيص سيد على ميلانى، مطبعة سيد الشهداء، قم، 1406 ق.

61. سيد مرتضى، قزوينى، خواجه نصير الدين طوسى، مترجم: حسين غفارى، امام صادق (ع)، قم، [بى تا].

62. جلال الدين، سيوطى، الدر المنثور، مكتبة آيت الله المرعشى النجفى، قم، 1414 ق.

63. سيد صدر الدين، مدنى شيرازى، الدرجات الرفيعة فى طبقات الامامية الشيعه،

64. داود، الهامى، در رابطه با خدمات متقابل اسلام و ايران، مكتب اسلام، قم، 1374.

ص: 173

65. حبيب الله، طاهرى، درسهايى از علم كلام، دفتر انتشارات اسلامى، اول، قم، 1410 ق.

66. محمدحسن، مظفر، دلائل الصدق، دار العلم للطباعة، اول، قاهره، 1396 ق.

67. رسول، جعفريان، دين و سياست در دوره صفويه، انصاريان، اول، قم، 1370 ش.

68. ابن بطوطه، رحله ابن بطوطة، دار الكتب العلمية، بيروت، دوم، 1412 ق.

69. سيد مرتضى، علم الهدى، رسائل المرتضى، تحقيق احمد حسينى، مطبعه خيام، دار القرآن، قم، 1410 ق.

70. محمد بن احمد، فتال نيشابورى، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، الشريف الرضى، قم، 1368 ش.

71. محمد محمدى، اشتهاردى، زندگى پرافتخار سلمان فارسى پيشگام رابطه ايران و اسلام، پيام آزادى، اول، 1373 ش.

72. جعفر مرتضى، عاملى، زندگى سياسى امام رضا (ع)، كنگره جهانى حضرت رضا (ع)، [بيجا]، 1365 ش.

73. محمد بن يزيد، ابن ماجه، سنن ابن ماجه، دار احياء التراث العربى، بيروت، 1408 ق.

74. محمد بن عيسى، ترمذى، سنن ترمذى، [بى جا]، [بى نا]، [بى تا].

75. رحيم زاده، صفوى، شرح جنگها و زندگى شاه اسماعيل صفوى، كتاب فروشى خيام، اول، 1341 ش.

76. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، تحقيق محمد ابو الفضل ابراهيم، دار احياء التراث، بيروت، 1358 ش.

77. اسد الله، بادام چيان، شناخت انقلاب اسلامى ايران و ريشه هاى آن، دانشگاه آزاد اسلامى واحد جنوب تهران، [بى تا].

78. عبيد الله بن احمد، حسكانى، شواهد التنزيل لقواعد التفصيل فى الآيات النازلة فى اهل البيت، تحقيق محمدباقر محمودى، مجمع احياء الثقافة الإسلامية، [بيجا]، 1411 ق.

79. سيد محمدحسين، طباطبايى، شيعه در اسلام، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1373 ش.

80. على اصغر، رضوانى، شيعه شناسى و پاسخ به شبهات، نشر مشعر، دوم، تهران، 1384 ش.

81. محمدجواد، مغنيه، الشيعه فى الميزان، دار الجواد، بيروت، 1417 ق.

82. ابو بكر احمد بن عبد العزيز، جوهرى، صحاح اللغة.

83. مسلم بن الحجاج، قشيرى نيشابورى، صحيح مسلم، دار الفكر، بيروت، [بى تا].

84. على بن يونس، بناطى العاملى، الصراط المستقيم،

85. ابن سعد، محمد بن سعد هاشمى بصرى، الطبقات الكبرى، تحقيق عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، 1410 ق.

86. محمد بن على، صدوق، علل الشرائع، دار الإحياء التراث العربى، بيروت، 1996 م.

87. محمد بن على، صدوق، عيون اخبار الرضا (ع)، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، 1404 ق.

88. سيد هاشم، بحرانى، غاية المرام، دار الهادى، بيروت، 1420 ق.

ص: 174

89. عبد الحسين، امينى، الغدير فى الكتاب و السنة و الادب، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1366 ش.

90. محمد بن ابراهيم، نعمانى، الغيبه، تحقيق على اكبر غفارى، مكتبة الصدوق، تهران، [بى تا].

91. ابراهيم بن محمد، جوينى، فرائد السمطين فى فضائل المرتضى و البتول و السبطين و الائمه فى ذريتهم، تحقيق محمدباقر محمودى، داور، تهران، 1378 ش.

92. ابو منصور عبد القاهر، بغدادى، الفرق بين الفرق، بيروت.

93. على بن احمد، ابن حزم اندلسى، الفصل فى الملل و الاهواء و النحل، دار الجيل، بيروت، [بى تا].

94. احمد بن شعيب، نسائى، فضائل الصحابة، دار الكتب العلمية، بيروت، [بى تا].

95. محمد بن شاكر بن احمد، الكتبى، فوات الوفيات، مكتبة النهضة المصرية، قاهره [بى تا].

96. فيروزآبادى، قاموس المحيط، دار احياء التراث العربى، بيروت، 1412 ق.

97. سليم بن قيس، عامرى، كتاب سليم بن قيس، دار الفنون، بيروت، 1400 ق.

98. محمود بن عمر، زمخشرى، الكشاف، دار الكتاب العربى، بيروت، 1406-1407 ق.

99. روح الله موسوى، امام خمينى، كشف الاسرار، آزادى.

100. شيخ جعفر، كاشف الغطاء، كشف الغطاء، مهدوى، اصفهان [بى تا].

101. ابو الحسن على بن عيسى، ارملى، كشف الغمة فى معرفة الأئمة، دار الاضواء، بيروت، 1405 ق.

102. حسن بن يوسف، حلّى، كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، [بى جا]، [بى نا]، [بى تا].

103. حسام الدين، متقى هندى، كنز العمال، تحقيق شيخ بكرى، مؤسسه الرسالة، بيروت، [].

104. ملا عبد الرزاق، فياض لاهيجى، گوهر مراد، تصحيح زين العابدين قربانى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، تهران، 1372 ش.

105. محمد بن مكرم، ابن منظور، لسان العرب، دار احياء التراث العربى، بيروت، 1408 ق.

106. على اكبر، دهخدا، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، 1373 ش.

107. ابو على فضل بن حسن، طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، مؤسسة الاعلمى، بيروت، 1415 ق.

108. نور الدين، على بن ابى بكر، هيثمى، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، دار الكتب العلمية، بيروت، 1408 ق.

109. على بن الحسين، مسعودى، مروج الذهب و معادن الجوهر، مؤسسه دار الهجرة، بيروت، 1409 ق.

110. محمد بن نعمان، مفيد، مسألتان فى النص على على (ع)، تحقيق محمدرضا انصارى، دار المفيد، بيروت، 1414 ق.

111. محمد بن عبد الله، حاكم نيشابورى، مستدرك الحاكم، تحقيق يوسف المرعشى، دار المعرفة، بيروت، 1406 ق.

112. احمد، ابن حنبل، مسند احمد، دار صادر، بيروت، [بى تا].

ص: 175

113. ابراهيم بن على، كفعمى، المصباح، شريف رضى، قم، 1405 ق.

114. ابو جعفر، محمد بن حسن، طوسى، مصباح المتهجد، مؤسسة فقه الشيعه، بيروت، 1411 ق.

115. سيد مصطفى، حسين دشتى، معارف و معاريف، اسماعيليان، اول، قم، 1369 ش.

116. محمد بن نعمان عكبرى بغدادى، مفيد، المقنعة (مصنفات شيخ مفيد)، ج 14، مؤسسه النشر الاسلامى دوم، قم، 1410.

117. رضاقلى خان، هدايت، ملحقات تاريخ روضة الصفاى ناصرى، كتاب فروشى پيروز، تهران، 1339 ش.

118. محمد بن عبد الكريم، شهرستانى، الملل و النحل، تحقيق محمد بن فتح، مكتبة الانجلو المصرية، قاهره، [بى تا].

119. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، به كوشش محمدحسين دانش آشتيانى و سيد هاشم رسولى محلاتى، علامه، قم، [بى تا].

120. حاج شيخ عباس، قمى، منتهى الآمال،

121. سيد محمدحسين، طباطبايى، الميزان فى التفسير القرآن، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم [بى تا].

122. فريدون، اكبرزاده، نقش رهبرى در نهضت مشروطه، ملى نفت و انقلاب اسلامى، مركز اسناد انقلاب اسلامى، اول، 1380 ش.

123. شيخ مؤمن، شبلنجى، نور الابصار فى مناقب آل بيت نبى المختار، شريف رضى، قم، [بى تا].

124. على بن يوسف، ابن جبر، نهج الايمان، تحقيق احمد حسينى، ستاره، قم، 1418 ق.

125. حسن بن يوسف، حلّى، نهج الحق و كشف الصدق، دار الهجره، قم، 1414 ق.

126. نصر بن مزاحم، منقرى، وقعة صفين، تحقيق عبد السلام محمد هارون، مكتبة آيت الله المرعشى النجفى، قم، 1367 ش.

127. ابن سينا، الهيات شفا، مكتب الاعلام الاسلامى، قم، 1376 ش.

128. سليمان بن ابراهيم، قندوزى صفى، ينابيع المودة لذوى القربى، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بيروت، [بى تا].

ص: 176