نیازمندیهای نسل جوان ویژه برادران و خواهران ...

بخش اول استعدادها

اقسام نيازها

اسلام دربارۀ نيازهاى انسان و انواع و اقسام آن، حتّى در كوچك ترين اين نيازها دستوراتى براى راهنمايى بشر معين فرموده است. در دنيا هيچ مكتبى، مثل مكتب اسلام به موضوع نيازمندى هاى انسان توجه نكرده است.

هم دين ما بسيار دقيق برخورد كرده است و هم خداوند متعال به عنوان نمونۀ دستورات الهى كه در قرآن آورده است، به عنوان ايدئولوك، پيامبران و ائمه عليهم السلام را راهنما قرار داده است. هم منبع وحى و هم منابع روايات كه مكمّل آيات الهى هستند، راجع به نيازمندى ها، مسؤولانه برخورد كرده اند.

نكته هاى دقيقى در روش زندگى و نيازمندى هاى انسان در كتابهاى روايتى ما آمده است.(2)

در اسلام در رابطه با آداب خوردن، چگونه خوردن، جويدن لقمه، چگونه جويدن، پرخورى، كم خورى(3) همچنين در خوابيدن، چگونه خوابيدن، قبل از خواب، بعد از خواب، سمت خوابيدن، كجاى بدن پوشيده يا كجاى بدن در خواب باز باشد، مكان خوابيدن روايات فراوانى وجود دارد.

شناخت نياز واقعى

اگر انسان نياز را بشناسد و صحت آن را تشخيص دهد، برآوردن آن نياز آسان مى شود. بطور مثال در بُعد غذا خوردن اگر انسان، هر روز در ساعت معينى صبحانه بخورد و تا ظهر نيز چيزى نخورد. كار جسمى زياد يا سبك بودن صحانه يا خستگى فكرى فراوان ممكن است ساعت 10 گرسنه شود، در اين گرسنگى دو ديد وجود دارد و نسبت به اين دو ديد، دو عكس العمل هم از انسان سر مى زند. يكى سركوب است. سركوب گرسنگى، كه موجب ضعف روحى و جسمى مى شود. و ديگر، شناخت علّت گرسنگى و برآوردن نياز بدن نسبت به گرسنگى مى باشد. پس بايد علت را فهميد. اگر معلوم شد كه ضعف جسمى و گرسنگى واقعى است، بايد ارضا شود و اگر نشود و در مقابل گرسنگى مقاومت به خرج دهد، نيازمندى برطرف نشده و انسان در دراز مدت دچار مشكل مى شود.

گاهى نيز انسان نياز را مى شناسد و به خاطر جنبه هاى معنوى، آن را ارضا نمى كند.

مثل اينكه انسان در حال روزه و عبادت، به گرسنگى بى اهميت است، زيرا در حال عبادت است.

اين گرسنگى نه تنها انسان را دچار مشكل نمى كند، بلكه بر جنبه هاى روانى و معنوى انسان تأثير مطلوب مى گذارد.

مسأله ديگر در شناخت نياز آن است كه انسان، بفهمد چه نيازى دارد؟ و در مقابل آن چه بايد مصرف كند؟

غريزۀ جنسى

*غريزۀ جنسى(2)

يكى از نيازمندى هاى انسان، غريزۀ جنسى است. شناخت اين نياز، احتياج به آگاهى دارد. غريزۀ جنسى يك غريزۀ طبيعى است و همۀ انسانها داراى اين غريزه هستند. كسى نمى تواند بگويد كه من از ديدن زنى زيبا، خوشم نمى آيد. اين دروغ است ولى ترس از خدا موجب مى شود كه انسان از نگاه حرام بپرهيزد.

غريزۀ جنسى اگر در وجود كسى نباشد، مريض و بيمار است. و بايد در صدد معالجه باشد.

غريزۀ جنسى در انسان بايد آگاهانه با آن برخورد شود. تا دچار بيمارى هاى روحى ناشى از آن مانند:

ناتوانى جنسى، انحراف جنسى، گناه، نگاه، فساد، سرخوردگى، سردمزاجى و افسردگى نشود.

احتلام، شير اطمينان انسان است. وقتى انسان به بلوغ مى رسد و غريزۀ جنسى رشد مى كند، زمانى كه اين هيجانهاى روحى به اوج مى رسد، احتلام صورت مى گيرد تا بدن تعادل خود را حفظ كند. با توجه به روايات و آيات الهى، تا پيدا شدن زمينۀ مناسب براى ازدواج، انسان بايد سعى كند، به خاطر غريزۀ جنسى، دچار انحراف و گناه نشود.

شناخت غريزۀ جنسى مناسب است. سركوب كردن آن غلط و تعديل و نرمال كردن آن مثبت مى باشد و فوايد زيادى دارد.

نياز روانى

روان و روح انسان نيز نيازهايى دارد. ملاك و معيار شناخت بايد براى انسان مشخّص شود.

اگر حس كنجكاوى در انسان نباشد، رشد نمى كند. كنجكاوى نقطۀ مقابلى نيز دارد كه فضولى است. فضولى جنبۀ منفى كنجكاوى است. انسان بايد اين معيارها را بشناسد.

كنجكاوى در جنبۀ خوب روانى است و در مقابل شناخت خرابكارى كه جنبۀ منفى است، لازم مى باشد. خرابكارى و فضولى مطرود است. ولى اگر كنجكاوى نباشد، انسان رشد نمى كند. بسيارى از اختراعات و اكتشافات در اثر كنجكاوى بشر بوجود آمده است.

عزت نفس يك نياز روانى است. اگر انسان عزت نفس را رشد دهد، در مقابل طاغوت و بيهودگى ها و انحرافات بيمه مى شود. انسان اگر شخصيّت و تشخص الهى خود را بيابد، در مقابل خداوند و دستورات او حالت تسليم و در زندگى با سرفرازى زندگى خواهد كرد.

راههاى به دست آوردن عزّت نفس، روان الهى انسان، بعد معنوى و رعايت دستورات الهى را بايد از متون روايات دريافت نمود.

تواضع و فروتنى نيز يك نياز روانى و براى انسان ضرورى است. گاهى براى دورى از غرور و خودپرستى، فروتنى لازم است. ضررهاى غرور همچنين مزاياى تواضع و فروتنى بايد شناخته و به آنها عمل گردد.

گريه يك نياز روانى است. لذا در اسلام براى گريۀ هدفدار، ثواب و اجراهايى آمده است.(1)

گريه براى امام حسين عليه السلام و مصائب ائمه، گريه در فراق و دورى از خدا، گريه از ترس خدا، گريه براى جلب محبّت خدا، در متون روايات جايى وسيع دارد.

گريۀ هدفدار، وسيله اى براى ابراز علاقه به ائمه مى باشد و نياز انسان به گريه را هم برآورده

ص: 7

نياز عالى

هدف داشتن، يكى از نيازهاى عالى در انسان است. اصولاً هدف داشتن، يكى از نيازهايى است كه اگر نباشد، عامل ركود در انسان مى شود. خود هدف در انسان فرق مى كند.

1 - هدف نامحدود 2 - هدف محدود.

اگر هدف بى نهايت باشد، در محدوده اى خاص نباشد انسان را رشد مى دهد. قرآن كريم پيرامون هدف بلند به انسان مى فرمايد:(1)

«اى انسان تو به طرف خداوند تلاش مى كنى و او را ملاقات خواهى كرد لقاى الهى محدود نيست. اگر انسان محدود فكر نكند، هدف هم نامحدود است.(2)

عمل از طريق هدف عالى به بى نهايت مى رسد.

ايدئولوگ واقعى

خداوند، براى اجراى فرامين خود، از ميان خود مردم پيامبران را براى راهنمايى بشر فرستاد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بعضى افراد را كه نسبت به نيازهاى خود، بى توجّه بودند، نكوهش مى كردند. گاهى افرادى را كه نسبت به زن و بچه بى ميل بودند، گاهى افرادى كه از زندگى دنيا و غذا و استراحت، كناره گيرى مى كردند، گاهى افرادى را كه از جنگ و جهاد روى گردان بودند، نكوهش مى فرمودند و به آنها گوشزد مى كردند:

«من هم مثل شما مى خورم، مى خوابم و استراحت مى كنم»(1)

اين از امتيازات پيامبران الهى است كه مثل مردم بودند و از ملائك يا جن نبودند. آن وقت همين پيامبران با رعايت كردن دستورات الهى به مقامات بالاى معنوى رسيدند. با اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله از نظر روح و جسم مثل ديگر مردم بود ولى به مقام قرب رسيد»

امام صادق عليه السلام در دعاى شريف ندبه فرمود حضرت آنقدر به خداى متعال نزديك شد كه فاصله بسيار اندكى با لقاء الهى يافت يا خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:(2)

منزه است خداوندى كه سير داد بنده اش را در يك شب از كعبه تا مسجد اقصى

پيامبر صلى الله عليه و آله به معراج رسيد، پس انسانهاى ديگر نيز مى توانند برسند.

فصل اول ابعاد وجودى

قبل از رحم

در عالم قبل از رحم كه هنوز نطفۀ انسان در رحم مادر قرار نگرفته است، آنچنانكه خداوند در قرآن مى فرمايد:(1)

«از بين صلب (پشت) پدر و ترائب (سينۀ) مادر خارج مى شود».، اسلام دستوراتى براى تغذيه پدر و مادر داده است. تغذيه چگونه باشد؟ چه غذاهايى بايد مصرف شود؟ چه غذاهايى جنين را دختر مى كند؟ چه غذايى باعث مى شود جنين پسر شود؟ و وظيفۀ پدر و مادر قبل از انعقاد نطفه چيست؟ تغذيه، چه اثرى در نطفه دارد؟

«اسپرماتوزوئيد» يا نطفۀ مرد و «اوول» يا تخمك زن، وقتى تركيب شوند، فرزندى را به وجود مى آورند كه شبيه به پدر و مادر مى شود. اين نطفۀ اوليّه نيز نياز به تغذيه دارد تا در جاى معينى كه حقّ، متعال قرار داده است قرار گرفته و رشد كند.

نطفه بايد زمينۀ مناسب، فضاى مناسب، مكان مناسب، قدرت مناسب را داشته باشد كه باعث حاملگى شود چنانچه هر يك از اين زمينه ها ضعفى داشته باشند باعث مى شوند كه حاملگى صورت نگيرد.

همان طور كه در آداب زفاف و نزديكى، دعا و نماز و توجه به خداوند در روايات وارد شده است كه بايد مورد توجه قرار گيرد تا نطفۀ نسل آينده، بى عيب و سالم منعقد شود، همان طور هم در باب اغذيه اى كه بايد پدر و مادر بخورند، روايات فراوانى آمده است.

شيردهى

در ايام شيردهى نيز وظيفۀ مادر سنگين تر است. اسلام طى رواياتى دستوراتى داده كه مادر چه كند كه شيرش خشك نشود و مزاياى شير مادر چيست؟

اگر مادرى بداند كه شير دادن براى خود او و فرزندش چقدر فايده دارد و بداند بايد چكند كه بتواند خوب و كامل شير دهد، بسيار راحت تر فرزندش را پرورش مى دهد. هم او را از غذاى جسمى بى نياز مى كند و هم از نظر عاطفى فرزندش را پرورش مى دهد.

فرزندى كه شير مى خورد اگر دچار ناراحتى و غم و گرفتارى شود، چون ارتباط عاطفى و كافى با مادر ندارد، خيلى زود اين نقص را جبران مى كند و آغوش مادر او را به زندگى اميدوار مى سازد. اين گونه فرزندان در بزرگسالى هم عواطف بيشترى با مادر دارند، زيرا از طفوليت با او آشنا شده اند. بر خلاف كودكانى كه به عللى از شير مادر محروم بوده اند. اين كودكان، اغلب به خاطر نرسيدن انواع ويتامينها و به علّت تغذيه با شير خشك و وسايل غير بهداشتى بيشتر بيمار مى شوند و قدرت دفاعى بدن آنها كم است.

اگر شير قدرى سرد باشد، مريض مى شوند، چربى آن كم و زياد شود بيمارند، از ويتامينها بايد استفاده كنند، اغلب به علّت كمبود مكيدن و ارضا نشدن حسّ غريزى، ناآرام و عصبى هستند.

بسيارى از مشكلات زندگى ووراثت انسان به خاطر ايام باردارى و شيردهى است، لذا دقت در اين امور بسيار لازم است.

اما شير مادر يا كيفيتى بسيار عالى با حرارت طبيعى 37 درجه بدن، بدون نياز به سرد و گرم كردن با تركيباتى كافى از انواع اغذيه اى كه مادر استفاده مى كند. و معمولاً تا 4 ماهگى كودكى كه از شير مادر تغذيه مى شود به غذاى اضافى نيازى ندارد.

تركيبات شير مادر در هر ساعت متغيّر است، شير پسر با دختر فرق مى كند، شير در زمانهاى مختلف از اول تولد تا 2 سالگى متغير است و بر اساس نيازهاى كودك تشكيل مى شود.

ص: 13

خوردن

تا دو سالگى مراقبتهاى ويژه توسط مادر بايد انجام شود. بعد از دو سالگى تا پايان عمر تغذيه به صورت يكنواخت است. البتّه احتياجات غذايى در هر سن متفاوت است. ولى اصل خوردن و استقلال در خوردن، مسأله اى است كه همه با هم مشتركند.

انسان نياز به غذا خوردن دارد، براى آن كه بتواند، حرارت بدن را حفظ و ويتامينهاى از دست رفته را به دست آورد. اگر انسان غذا نخورد، مدت زيادى نمى تواند به زندگى ادامه دهد همانطور كه شكم پرورى منفور است، بى توجهى به غذاهاى مورد نياز هم مشكل آفرين است. مسائلى كه در خوردن مطرح است، چند نكته مى باشد:

1 - حرمت: دقّت در غذا خوردن بسيار مهم است كه قرآن نيز در اين باره مى فرمايد:(1)

«در غذايى كه مى خورى دقّت كن»

از نظر معنوى غذا نبايد حرام باشد. چيزهايى كه انسان مى خورد، بايد طبق موازين شرعى باشد، گوشت مرده، گوشت بعضى حيوانات يا شراب حرام است و خوردن آنها جايز نيست. لقمۀ حرام، قلب و روح معنوى انسان را از بين مى برد. مالى كه خمس نداده باشند يا از راه ربا و معاملۀ حرام باشد، غذايى كه با آن تهيه مى شود، حرام است و خوردن آن جايز نيست.

2 - شبهه ناك: انسان بايد دقّت كند غذايى كه مى خورد شبهه ناك نباشد. اگر از كسى تعارف و هديه دريافت مى كند، بداند كه او چگونه تحصيل روزى مى كند، يا اگر جايى دعوت نيست، نبايد برود.

كسى را مجبور به اطعام دادن نكند. كه اينها غذاى شبهه است و اين كه انسان حمل به صحّت كند كه انشاءالله راضى است يا پولش حرام است، حكم شرعى را برمى دارد ولى حكم وضعى و اثراتى كه بر روح دارد باقى مى ماند.

يكى از بزرگان مى فرمودند: «اگر در مسائل عبادى بى توجه شديد، ببينيد چه خورده ايد؟ گاهى يك لقمه غذا خوردن زحمت چندين سال انسان را از بين مى برد.»

مثل مسألۀ عبادت است. اگر در نماز با لباسى نماز بخوانيم كه همۀ آن مال خود ماست فقط يك دكمۀ آن غصبى است، همان يك دكمه باعث مى شود، نماز باطل شود. اگر 10 سال هم نماز بخوانيم، باز باطل است. گاهى ديده مى شود، شخصى از نظر مال و جاه و مقام و عبادت بسيارى بالاست ولى يكباره سقوط مى كند. اين بدليل همان است كه زير بناى معنوى او خالى و سست بوده است.

3 - نجس: غذاى نجس هم در روح انسان تأثير منفى دارد. نجس خوردن، و حتى به ميهمان و

ص: 14

انگيزۀ خوردن

انگيزه در غذا خوردن بسيار مهم است. گاهى انگيزه ممكن است اين باشد:

1 - غذا بخورم، خوب بخورم، چون غذا خوردن را دوست دارم.

گاهى هم همين غذا خوردن انگيزۀ الهى پيدا مى كند.

2 - غذا بخورم، قدرت پيدا كنم تا درس بخوانم يا خدا را عبادت كنم.

در اينجا هم غذا خوردن، چون مقدّمۀ عبادت است، خودش هم عبادت مى شود. فقط دقت لازم دارد. انسان تمامى انگيزه اش در محور الهى بچرخد. وقتى خوابيدن او، نفس كشيدن او، راه رفتن او، گوش دادن مؤمن عبادت است. به علّت آن است كه محورش الهى است. پس قاشق برداشتن، خوردن و جويدن عبادت است. آب خوردن عبادت است، زيرا اينها مقدمۀ عبادت است. مثل آن است كه انسان تصميم بگيرد به حرم ائمه عليهم السلام برود. از خانه كه بيرون مى آيد تا وقتيكه به حرم مى رسد و زيارت مى كند، همه اش در حال عبادت است. چون مقدّمۀ عبادت را انجام مى دهد.

زمان خوردن

زمان غذا خوردن بايد منظم باشد كه معده در ساعت معين و وقت مشخص غذا دريافت كند و اين نظم در متابوليسم غذا بسيار مؤثّر است.

«پاولوف»(2) دانشمندى روسى است كه آزمايشى از نظر نظم روى يك سگ انجام داده است. او هر روز مثلاً ساعت 10 به سگ كمى گوشت مى دهد و هم زمان زنگى را بصدا درمى آورد. بعد از چند روز كه سگ به اين برنامه عادت كرد و شرطى شد، يك روز ساعت 10 به سگ گوشت نداد. امّا زنگ را به صدا درآورد. تا زنگ به صدا در آمد، بزاقهاى معدۀ سگ، شروع به ترشح كرد.

از اين قانون مى توان استفاده كرد، بدن انسان نظم پذير است و هر كارى از روى نظم انجام شود، بدن انسان شرطى شده و آن عمل را بهتر مى پذيرد.

سر وقت غذا خوردن، مطالعه، گردش، يا خواب، بدن انسان را منظم مى كند و از برنامه ها مى تواند سود بيشترى ببرد. در مقابل بى نظمى، دستگاه گوارش را دچار اختلال و خستگى و زخم و ورم مى شود و اين است كه اكثر مردم معمولاً ناراحتى گوارشى دارند. متفرّق خوردن و غذا خوردن بدون برنامه نتيجۀ خوبى براى انسان نخواهد داشت.

ص: 16

بدخورى

مسألۀ بسيار مهمى كه در خوردن اكثر مردم مطرح است، بدخورى مى باشد. يكى از پزشكان مى گويد:

«اكثر مردم به خاطر بدخورى مى ميرند، آنان كه از نخوردن مى ميرند بسيار كم مى باشند.»

اسلام براى خوردن، شرايطى را سفارش فرموده است.(1)

اسلام، براى يك لقمه برداشتن و خوردن سى مطلب دارد، مثلاً:

با ياد خدا باشد، اول نمك خورده شود، به لقمه نگاه كنند، لقمه كوچك باشد، خوب جويده شود، لقمه به اندازه 13 دهان باشد، تند نخورند، به اطراف نگاه نكنند، به غذا توجّه كنند، در يك وعده چند نوع غذا با هم نخورند. و...

اشكال عمده در بهداشت تغذيه همين بدخوراكى است. اصولاً مردم از غذاهاى لازم براى بدن خود غافل هستند. لبنيّات كه بسيار مهم است، نمى خورند، در عوض غذاهاى بسيار چرب را دوست دارند.

برنج را اغلب صاف كرده مى خورند كه در اين صورت اغلب ويتامينهاى سفيد آن را دور مى ريزند، در حالى كه بهتر است برنج صاف نكرده و همراه با سبزيجات و حبوبات مصرف شود.

در مصرف نان سفيد نبايد زياده روى كرد، زيرا معده پر شده و جاى غذاى اصلى را مى گيرد در حالى كه نان سفيد، آن قدر انرژى توليد نمى كند كه براى بدن كافى باشد.

نان هر چه با آرد پر سبوس، درست شود براى بدن مفيدتر است.

از مصرف حبوبات و ميوه ها نبايد غافل شد. نبايد كودكان و جوانان معدۀ خود را از تنقلات شكم پركن، مملو سازند كه نتوانند غذاى اصلى خود را كامل بخورند.

پُرخورى

يكى از نشانه هاى بدخورى، پرخورى مى باشد. اين كه انسان در يك وعده آن قدر بخورد كه سنگين شود و قدرت كارى نداشته باشد از نظر اسلام مردود است.

«فكر انسان در موقع پرخورى مى ميرد و حافظه از كار مى افتد»(1)

معمولاً افراد پرخور، هر چه مى خورند سير نمى شوند. گاهى آن قدر خورده اند كه نمى توانند از جاى خود بلند شوند؛ ولى در همان حين هنوز احساس گرسنگى مى كنند. اين به دليل آن است كه آنها خوب نمى خورند. از آنچه بدن لازم دارد، استفاده نمى كنند. لذا سير نمى شوند.

در متون اسلامى پرخورى منفور و ناپسند است. امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

«در نزد خداوند، چيزى منفورتر از شكم پر نيست»

همچنين امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

«حق شكم اين است كه آن را ظرف حرام قرار ندهى و آنگاه كه سير شدى، بيشتر نخورى»(2)

در اين باره رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده:

«مردمى كه بيش از همه سير باشند، در روز قيامت، گرسنه تر از همه خواهند بود.»(3)

بهتر است اگر انسان تمكّن مالى دارد، آن را صرف خوب خوردن و پرخوردن نكند بلكه به فكر اعضاى ديگر جامعه نيز باشد.

1 - لبنيات

لبنيات شامل: شير و فرآورده هاى آن؛ مثل كره، كشك، پنير، ماست، خامه و امثال اينهاست لبنيات داراى مقدار زيادى مواد معدنى مى باشند. بدن براى رشد مو، ناخن، دندان، و استخوانها نياز فراوانى به لبنيات دارد. در رژيم غذايى همۀ افراد در گروههاى سنى مختلف بايد لبنيات وجود داشته باشد، تا دچار كمبود كلسيم و ساير مواد معدنى كه در لبنيات موجود است، نشوند.

بهتر است شير را در صبح صرف كرد و از جوشاندن و گرم كردن مكرر آن بايد خوددارى كرد، زيرا ويتامين «ث» موجود در آن تبخير مى شود. شير را مى توان سرد و همراه با كاكائو و شكلات يا عسل مصرف نمود.

لبنيات با آن كه بسيار مهم هستند، به علّت فقدان آهن و مواد خونساز از نظر مواد غذايى ضعيف هستند و به تنهايى نمى توانند يك رژيم غذايى را تشكيل دهند.

4 - سبزيجات و حبوبات

سبزيجات از دسته هاى غذايى مهم از نظر ويتامين هستند ولى خيلى انرژى زا نيستند.

اما چون املاح مختلف و ويتامين فراوان دارند در هر فصلى متناسب با سبزيهاى موجود در همان فصل بايد در رژيم غذايى روزانه از آنها استفاده نمود. سبزيها هضم ساير دسته هاى غذايى را در بدن آسانتر مى كنند.

بايد سبزيها به دقّت شسته شده و خام مصرف شوند. سبزيهاى خام شامل، گل كلم، كلم، كاهو، اسفناج، خيار، گوجه فرنگى، بادمجان، كدو، كدو تنبل، تره فرنگى، كرفس، ريواس، چغندر، هويج، شلغم، ترب سياه و قارچهاى خوراكى هستند.

اغلب اين سبزيها به صورت خام و به عنوان سالاد مصرف مى شوند. و هر چه خام مصرف شوند، ويتامين « A و C » بيشترى دارند، زيرا ويتامين « C » سبزيجات در 90 درجه حرارت تبخير و از بين مى رود و اگر در ظرف در باز پخته شود، بيشتر در معرض نابودى قرار مى گيرد لذا سبزيجات پخته معلوم نيست، چقدر ويتامين « C » دارند. لذا خام آنها بهتر است. سالاد بهتر است با سركه يا آبليمو مصرف شود تا كلسيم و ساير مواد لازم براى بدن بهتر جذب شود.

حبوبات نيز حاوى مقدار زيادى مواد ئيدروكربنه و املاح هستند و در رژيم غذايى در هر روز بايد از حبوبات حتماً استفاده شود.

6 - شيرينى ها

شيرينى جزء رژيم غذايى روزانه نيست؛ اما چون سرشار از قند است، نمى توان از آن چشم پوشى كرد. در كسانى كه قند خون آنها كم است يا كسر كلسيم دارند و يا ضعف و افتادگى فشار خون دارند، شيرينى ها مى توانند به عنوان دارو مخصوصاً در ايام حاملگى مصرف شوند.

موادى مثل شكلات، كاكائو، عسل، مربّا، انرژى زا هستند و در زمستان بايد بيشتر مصرف شوند تا حرارت لازم بدن را توليد و بدن را گرم كنند. ولى در مصرف اين شيرينى ها نبايد افراط شود، زيرا بدن را چاق و دستگاههاى مختلف بدن را دچار كار بيش از حد نموده و آنها را خسته مى كند.

فصل دوّم خواب

فوايد خواب

جنبۀ مثبت خواب

يك سرى اعمال و رفتارى كه انسان به طور اصولى و روزمره انجام مى دهد، موجب خستگى و از بين رفتن قوا به طور طبيعى مى شود. مثلاً راه رفتن، غذا خوردن، متابوليسم بدن براى تجزيه و تحليل غذا، حرف زدن، شنيدن، حفظ كردن مطالب، درس خواندن و بسيارى از كارهاى ديگرى كه انسان انجام مى دهد حركتهايى در بدن بوجود مى آورند كه در نتيجۀ اين حركتها قوا به تحليل مى رود و به بازسازى احتياج پيدا مى كند.

از نظر قواى روانى نيز مثل غدد و اعصاب، در اثر خستگى ناشى از عصبانيت زياد، خوشحالى و كارهايى از اين قبيل موجب مى شود كه حركاتى در بدن بوجود بيايد كه انرژى بدن را ذوب كند، در اين وقت، احتياج به بازآورى و بازسازى قوا پيدا مى شود.

پس، خواب براى ساماندهى يافته هاى حواس، ثبت آنها و تجديد قوا براى اعضاى بدن است و لذا در هنگام احتياج به خواب، گاهى مى بينيد، فردى بدون آن كه مقدمات خواب را فراهم كند، خودبخود به خواب مى رود.

خواب اگر طبق دستورات الهى انجام شود، موجب تقويت اعصاب، كارايى غدد و تجديد قوا مى شود. دستگاههاى مادى مثل، گوارش، چشم و يا قوۀ متافيزيكى مثل اراده تقويت مى شوند. اگر انسان ضعف اراده داشته باشد، موجب مى شود كه نتواند كارش را بخوبى انجام دهد. آرامش اراده را قوى مى كند و هر سيستمى كار خود را بخوبى انجام مى دهد. وقتى قرآن كريم مى فرمايد:

«با ياد خدا قلبها آرامش مى گيرند»(1)

اطمينان قلب، تنها مربوط به قلب نيست؛ بلكه با آرامش قلب، تمام سيستمهاى بدن آرامش پيدا مى كند. خوابى خوب است كه از آن استفادۀ خوب شود و گرنه اين طور نيست كه كم خوابى خوب

ص: 24

2 - تمركز براى ذخيره سازى

فايده دوم خواب، اين است كه چون در حال خواب و استراحت، انسان كارهايش كم مى شود و ضريب فعاليت پايين مى آيد، موجب مى شود كه مأمورين بدن، از انرژى حاصله در بدن براى خود ذخيره سازى كنند. اين مأمورين در موقع بيدارى به خاطر كار و فعاليت وقت چنين كارى را ندارند.

مأمورين جذب، دفع، مغز، سيستم دفاعى در خواب ذخيره سازى و تجديد قوا فرايند وظايف خود را طى مى كنند.

مأمورين مغز در حال خواب الكتروشيميايى انجام مى دهند، يعنى سلولهاى مغز را ترخيص و براى دريافت مطالب بعدى پاكسازى مى كنند. ترخيص كردن بدين گونه است كه مثلاً به جاى نوشتن يك ميليون كه يك و 6 صفر مى باشد مى توان نوشت 10 بتوان 5، اين را ترخيص مى گويند.

در حال استراحت نيز مغز، انسان اين عمل را انجام مى دهد. لذا كسانى كه زياد درس مى خوانند و مطالعه مى كنند، در خواب هم مشغول مطالعه و حل مسائل و مشكلات علمى هستند و اين كار توسط مغز انجام مى شود.

به طور مثال: اگر انسان يك مطلب را به وسيلۀ چند حس دريافت كند. چنانكه اگر علم بيولوژى خوانده باشيد مى دانيد، مغز انسان به 2 قسمت تقسيم شده است و هر قسمت از مغز كارمختلفى انجام مى دهد دست، پا، چشم، لامسه، ذائقه و ساير قسمتهاى بدن در مغز جاى مخصوصى دارند.

اگر انسان مطلبى بخواند يا بگيرد كه در آن از چند حس استفاده كند، اين ها در مغز به وسيلۀ الكتروشيميايى ترخيص و در يك سلول يا ياخته گزينش مى شوند. اگر انسان شكل سيب را دارد، خود سيب را هم در دست مى گيرد و لمس مى كند، و آن را مى نويسد. همه يك كار و در مورد سيب است. اما از چند حس در گزينش آن استفاده شده است وقتى الكتروشيميايى شد، آنچه در ذهن مى ماند سيب است، بقيّه سلولها ترخيص و در موقع دريافت هم همان سيب از مغز دريافت مى شود.

4 - انسجام

براى متابوليسم (سوخت و ساز) بدن

هنگامى كه انسان غذا مى خورد، حدود 20 دستگاه براى متابوليسم آن به حركت درمى آيد. وقتى انسان بيدار باشد، اين سوخت و ساز بستگى به تلاش او دارد. اگر كارش زياد باشد، غذا زودتر تحليل مى رود؛ اما اگر فعاليت او كم باشد، هضم غذا ديرتر انجام مى شود.

وقتى انسان مى خوابد؛ اين سوخت و ساز، بطور طبيعى انجام مى پذيرد و كالرى بوجود آمده حل و جذب مى شود.

هنگامى كه انسان غذا خورد و مثلاً 100 كالرى در بدن توليد شده اگر سير متابوليسم طبيعى باشد مقدارى در بدن ذخيره مى شود. ولى در صورت كار زياد از طريق، عرق، ادرار و مدفوع دفع مى شود.

انسان وقتى غذا مى خورد، بايد از ميزان فعاليت خود كم كند و گاهى هنگام غذا خوردن انسان سست و بى حال مى شود و گاهى عرق مى كند. اين سستى به خاطر آن است كه مأمورين دريافت غذا به تكاپو افتاده اند تا براى قسمتهاى مربوطۀ خود غذا ببرند.

سلولها و مأمورين جذب دست، استخوان، پا، مغز، چشم، اعصاب، در تكاپوى تغذيه مناسب به معده هجوم مى آورند. لذا بعد از غذا خوردن، در روز كه اكثر مأمورين بيدارند، استراحت ضرورى و لازم است كه اين سير به طور طبيعى انجام بگيرد. و اسلام هم خواب بعد از غذا بويژه در روز را مستحب نموده است.

زمينۀ خواب

ميزان خواب در هر فردى نسبت به ويژگى هايى كه دارد، تفاوت مى كند. به طور خلاصه مى توان گفت: مقدار خواب در هر فردى بستگى به عوامل زير دارد:

1 - سن: هر سنى مقدار خواب متعارفى دارد.

2 - كارهاى فيزيكى: كسى كه كار جسمى مى كند به خواب بيشترى نياز دارد.

3 - كارهاى فكرى: در كار فكرى خواب زياد لازم نيست. مگر فعاليت فكرى نامفيد كه موجب خستگى مى شود.

4 - متابوليسم: پرخورى، باعث پرخوابى مى شود. خوردن سردى، مثل ماست و خيار انسان را سست مى كند.

5 - فضاى مناسب: در جاى گرم و نرم و بيكارى و فراغ بال، خواب زياد مى شود.

برخى اعمال قبل از خواب

طى روايت بسيار زيبايى، پيامبر صلى الله عليه و آله به حضرت فاطمه زهرا (س) سفارشاتى فرمودند(1):

«زهرا جان، شب وقتى مى خواستى بخوابى كارى كن و عملى انجام بده كه شامل اينها باشد: يك ختم قرآن بخوان، خدا را از خودت راضى كن، پيامبران را از خودت راضى كن، مؤمنين را از خودت راضى كن، كارى كن كه اگر بيدار نشدى، شهيد باشى.»

حضرت زهرا (س) عرض كرد: چگونه اينهمه عمل را انجام دهم؟

حضرت فرمود:

1 - «حمد» و سه «قل هو الله» بخوان؛ خداوند ثواب يك دوره ختم قرآن، به تو مى دهد.

2 - سه مرتبه «لا حول و لا قوة الاّ باللّه العلّى العظيم» بگوى، خداوند از تو راضى مى شود.

3 - سه صلوات بفرست، پيامبران و انبياء عليه السلام از تو راضى مى شوند.

4 - يك «حمد» و سه «قل هو اللّه» بخوان و ثواب آن را به مؤمنين هديه كن، مؤمنين از تو راضى مى شوند.

5 - وضو بگير و با وضو بخواب كه اگر خوابيدى و بيدار نشدى در زمرۀ شهدا قرار مى گيرى.

انجام اين عمل براى تمركز هم خوب است و كسانى كه دچار بيدار خوابى هستند، به وسيلۀ خواندن اين دعا زودتر به خواب مى روند.

پوشش

هنگام خواب، بايد روى انسان پوشيده باشد. و اين پوشش بهتر است از رنگ روشن استفاده شود. پوشيدن انسان بوسيلۀ ملافه در هنگام خواب به علّت آن است كه از صداها و انوارى كه در فضا هست، محفوظ باشد. البتّه بايد بداند صدا در هوا بسيار زياد است، مثلاً وسيله اى مثل راديو قادر است، فركانس صدا را از نقاط دنيا به شما برساند و يا تلويزيون انوار سراسرى را بگيرد و تحويل دهد.

نور و صوت در فضاى روشن و لباس روشن نفوذ كمترى دارند. لباسهاى تيره نور را جذب مى كنند و انسان به آرامش نمى رسد.

روان شناسان عوامل بسيارى از بيماريهاى عصبى را تأثير زياد صدا مى دانند و اعلام كرده اند امروز ما مبتلا به ترافيك صوتى و نورى هستيم كه بسيار مضر است. وقتى دنيا پر از سر و صداست و صدا در هوا متراكم است، به سلسله اعصاب ضرر مى رساند. بنابراين، اگر روى بدن، پارچه، پتو يا ملافه سفيد باشد، اثرات نور و صورت را به داخل بدن نمى كشد.

مسواك زدن

قبل از خوابيدن مستحب است انسان مسواك بزند. مسواك موجب مى شود كه دهان از آلودگى پاك شده و دندانها سالم بمانند. بوى بد دهان به وسيلۀ مسواك زدن از بين مى رود. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله راجع به مسواك بسيار سفارش فرموده حتى در روايات هست كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«اگر براى امّتم زحمت نمى شود، مسواك را براى آنها واجب مى كردم»(1)

با ترس و عصبانيت نبودن

اگر انسان از چيزى ترسيده باشد و يا عصبانى شده باشد، بهتر است فوراً نخوابد: در خواب دفاع انسان ضعيف است و گاهى كودكانى كه گريۀ شديد كرده و مى خوابند با مرگ مواجه مى شوند. بهتر است قدرى انسان تأمّل كند تا اعصاب آرام شوند، و سپس بخوابد.

سر و صدا نباشد

خوابيدن در فضاى پر سر و صدا، موجب مى شود، آرامش حاصل نشده و خواب كم نتيجه باشد.

اگر سر و صدا هم هست و چاره اى نيست مى توان با پوشاندن سر، قواى عصبى را آرامش بخشيد.

مغز انسان در حل خواب هم سر و صدا را بخود مى گيرد و موجب آشفتگى انسان و عدم آرامش مى شود.

فصل سوم دفع زوايد

عفونت مجارى ادرار

پروستات يا اتّصاع لوله هاى ادرار، عفونتهاى مجارى ادرار، به علّت استبراء(1) نكردن به وجود مى آيد. مجارى زوايد بايد كاملاً پاك شود و استبراء در مردان، لوله هاى مجارى را پاك مى كند.

استبراء دو نوع است:

1 - استبراء از ادرار كه بعد از هر بار دستشويى رفتن بايد انجام شود.

2 - استبراء از منى: بعد از هر جنابت، بايد حتماً ادرار كرده و استبراء انجام گيرد و اگر رعايت نشود موجب مى شود كه منى در مجارى باقى بماند و رسوب كند و عوارضى مثل: اتصاع مجارى منى، عفونت، زود انزالى و امراضى از اين قبيل را بوجود بياورد.

سنگ مثانه نيز در اثر نگهداشتن ادرار و رسوب كردن زوايد در آن به وجود مى آيد. لذا در اسلام وارد شده است:

«قبل از خواب حتماً به دستشويى برويد.»

«قبل از نماز حتماً ادرار كنيد و مكروه است انسان ادرار را نگهدارد.»

«انجام مستحبات و ترك مكروهات براى انسان مفيد و سودمند است.»

استنشاق

در اسلام استنشاق مستحب شمرده شده است. استنشاق آب و تميز كردن بينى موجب مى شود، هواى سرد يك دفعه از راه دهان وارد ريه نشود و ابتدا از بينى تصفيه شده و بعد كم كم به ريه برسد و آن را دچار اشكال و بيمارى نكند. اگر بينى تميز باشد، فرد مجبور نمى شود از دهان نفس بكشد و خود را بيمار كند.

بسيارى از سر دردها نيز به وسيلۀ استنشاق معالجه مى شود، زيرا مجارى آب بينى به اين وسيله پاك مى شود و بقايا و رسوباتى كه از آب بينى در بينى مانده است از بين مى رود.

عرق

يكى ديگر از زوايد بدن، عرق است. در اثر فعاليت جسمى مقدارى از آب زائد بدن، بوسيلۀ تعريق بيرون مى آيد. در تابستان كه تعريق زيادتر است، رعايت بهداشت هم لازمتر است.

در اسلام، دو روز در ميان به استحمام سفارش شده است. اگر فردى مرتب دو روز در ميان حمام كند، بدنش بوى بد نمى گيرد، سلولهاى فرسوده به صورت چرك و گرد و غبار منافذ بدن را نمى پوشانند. اگر استحمام مرتب انجام نشود و منافذ بدن بسته بماند، عوارضى در بدن توليد مى كند.

لذا مى بينيد اگر انسان مدتهاى طولانى حمام نرود، پس، از استحمام فوراً عرق شديد مى كند. اين عرق نشانگر آن است كه منافذ پوست باز شده و زوايد به طور طبيعى خارج مى شوند.

عرق به آن علت بد بو مى شود كه بهداشت رعايت نشده و عرق بدن و ديگر عوامل بيرونى از قبيل گرد و خاك و دود، تركيب شده و توليد بو و عفونت مى كنند. لذا در اسلام و بهداشت وارد شده است كه جوراب هر روز شسته شود تا تميز بماند.

فصل چهارم لباس

جنس لباس

جنس لباس از نظر اسلام، بخصوص براى جوانان بسيار مهم است. در سنّ جوانى پوشيدن لباسهاى محرّك جوانان را به فساد سوق مى دهد. لباس نايلونى و پوليستر بخصوص لباس زير مثل:

شورت و زيرپوش خطرات جانبى دربر دارد.

خشكى پوست به علّت اين است كه لباس نايلون هوا را در جريان نمى گذارد و هوا براحتى تخليه نمى شود. منافذ جنس پلاستيك گرفته است و هوا نه به داخل راهى دارد و نه مى تواند بيرون بيايد. لذا پوست را خشك مى كند.

تحريك غريزۀ جنسى، به علّت آن كه لباس نايلون با بدن تماس مى گيرد و توليد اصطكاك و جرّقه مى كند. اين اصطكاك پوست و پارچه، توليد خارش و تحريك غريزه نموده و بعد هم منشأ انحرافات جنسى مى شود. به همين جهت توصيه مى شود، لباس - حتماً - از جنس نخ باشد.

مخصوضاً لباسهاى زيرين كه تماس بيشترى با بدن دارند.

در مورد جنس لباس بايد دقت شود كه لباس همانطور كه عرض شد، نايلونى نباشد و حتى بسيار نرم يا بسيار ضخيم هم نباشد.

در مورد لباسهاى زير، اين مسأله بيشتر اهميت دارد كه نرمى بيش از حد لباس زير، يا ضخامت، بيش از حدّ آن هم فساد برانگيز است. جنس متوسط، انتخاب اصلح است.

بايد توجه داشته باشيم كه جنس لباس طورى باشد كه تخليۀ تعريق بدن و هواى بدن و دماى آن براحتى و بدون اشكال انجام گيرد.

نوع لباس

گفتيم لباس براى حفظ بدن از گرما، سرما، پوشاندن معايب و جلوگيرى از مفاسد است.

بعضى از انسانها آنقدر در كارها افراط و تفريط مى كنند، كه ناچار بايد متذكّر شويم كه لباس پوشيدن نبايد جنبۀ افراط داشته باشد، اسراف در لباس خريدن و لباس پوشيدن مردود است.

چنانكه در همۀ امور زندگى نبايد اسراف كرد زيرا:

«خداوند اسرافكاران را دوست ندارد»(1)

لباسى را كه انسان، تازه مى خرد، نبايد از آن به قدرى در موارد غير ضرورى استفاده كند كه شكل و قيافۀ خود را از دست بدهد. اين نيز خود نوعى اسراف است. لباس بايد بر حسب نياز و استفاده خريدارى شود. لباس ميهمانى بايد مشخّص باشد كه همان لباس در منزل و يا كارهاى ديگر مورد استفاده قرار نگيرد. بهترين لباسها، براى عبادت و ميهمانى در نظر گرفته شود.

نظافت لباس

مهم نيست كه لباس چه قيمتى دارد. آنچه ارزشمند است لباس تميز است كه خداوند در قرآن مى فرمايد: «خداوند پاكيزگان را دوست دارد.»(1)

نظافت لباس و اتو كشيدن آن مهمتر از قيمت آن است. چه بسا لباس گران قيمتى اگر خوب استفاده نشود، زود از بين برود. اما لباس ارزان قيمت و با سليقه و تميز و اتو كشيده طورى جلوه كند كه بيشتر از قيمت پولى آن ارزش داشته باشد. مهم استفادۀ خوب از لباسى است كه در اختيار افراد قرار دارد.

گاهى ديده مى شود ساليان زيادى فردى از يك نوع لباس بخوبى استفاده مى كند، بدون آنكه از ظاهر آن لباس معلوم شود كه كهنه است. بهتر است كسانى كه در معرض گرد و غبار و دود هستند، لباسهايشان را زود عوض كنند تا هميشه تميز باشند.

فصل پنجم ورزش

بالندگى استعداد

اين نوع ورزش، كاركردن روى اعضاى بدن و شكوفا كردن استعدادهايى است كه در نهاد انسان وجود دارد. دست انسان، بالقوه مى تواند سنگ را بشكند، اما به فعل درآوردن آن، نياز به تمرين و ورزش دارد. استعداد هست ولى بايد از آن استفاده شود تمرين مسابقات مثل: دو و دويدن نيز اينچنين است انسان بالقوه مى تواند، چند كيلومتر بدود ولى شكوفايى اين استعداد، به تمرين نياز دارد. بدون تمرين اگر شخص دويد، بزودى خسته شده و از كار مى افتد.

براى آن كه انسان در رشته هاى مختلف ورزش مثل فوتبال، كشتى، و ساير انواع آن، قهرمان شود، تمرين لازم دارد و بايد برنامه رزى كند.

اين نوع ورزش، پرورش استعدادهاى ظاهرى و جسمى مى باشد.

اراده

ورزشهايى براى تقويت اراده، نقاط ضعف اراده و پيدا كردن كاستى ها موجود است.

فردى كه مى خواهد در زمينه هاى علمى كار كند بايد اراده اى قوى داشته باشد.

كسى كه مى خواهد در محيط سازندگى قرار گيرد وجود خود را از رذايل پاك كند، بايد كارى كند كه اراده اش قوى شود. انسان، منهاى اراده قوى نمى تواند در مسير تزكيه قرار گيرد اگر در مسير خودسازى باشد ولى اراده اش تقويت نشود، نمى تواند رشد كند و جلو برود ابتدا بايد اراده را قوى نمود، بخصوص آنهايى كه گذشته اى بد و ناهمگون داشته اند، و در گذشته آلوده زندگى كرده اند بايد روى تقويت اراده بسيار كار كنند.

تقويت اراده بدون تمرين و زحمت ممكن نيست. مثل آموزش رانندگى و فرا گرفتن اصول اين كار يا انواع ديگر كارها كه بدون تمرين ممكن نيست.(1)

تخيل و احتمال

يكى ديگر از ورزشهايى كه براى كسانى كه در مسير علم هستند، مفيد است، تخيل و احتمال مى باشد. احتمالات درست مورد نظر است. اگر كسى دانشجو يا طلبه است يكى از خصوصيات او بايد اين باشد كه زياد احتمال بدهد. هر چه انسان شعاع احتمال پرورى اش بيشتر باشد، رشد فكرى او بيشتر است.

در تاريخ روايات آمده است:

شخصى از امام جواد عليه السلام - كه نوجوان بودند - سؤالى كرد. حضرت براى يك سؤال او 30 فرع مطرح كردند. سؤال كنند از اينهمه علم امام عليه السلام در تعجّب شد.(1)

اگر از كسى يك سؤال شود و او نتواند حتى يك فرع آن را جواب دهد، معلوم مى شود كه تخيل و احتمالات در جنبۀ مثبت آن در چنين فردى ضعيف است. البته لازم به تذكر است كه تخيل و احتمالات جنبۀ منفى هم دارد. در اين جا خيالپردازيهاى بيهوده مورد نظر ما نيست. بلكه جهت مثبت آن در نظر است كه تخيّل جهت دار بوده و بتوان از آن بهره بردارى كرد.

يكى از كتابهاى متن فقهى و درسى در حوزه «عروة الوثقى» است. اكثر فقهاى متأخر، بر آن حاشيه و شرح زده اند. سيد در تأليف عروه و در فروع سازى يد طولانى داشته است. فروع فقهى در اين كتاب زياد است. در مسأله صلوة و صوم و ساير مسائل فقهى، كتابى مثل عروه از نظر فرعى نظر نداده است. با اينكه كتاب در سطح حوزه زياد است ولى جاى عروه را پرنمى كند.

همين احتمالات و تخيّلات انسان در مسير صحيح بايد بهره بردارى شود تا اگر اثرى خلق مى شود، يا انسان در سطح اجتماع وارد كارى مى شود، از اين قوّۀ تخيل بتواند بخوبى بهره بردارى و استفاده كند.

ورزش چشم

چشم يك عضو حساس بدن است. چشم، چراغ روشن انسان است و ورزش چشم، براى استفادۀ بهتر و كاملتر از اين فروغ بسيار پراهميت است. اگر هنگام درس و مطالعه خوابتان مى برد، به خاطر آن است كه چشم خسته مى شود. مثل آن كه انسان اگر دو ساعت دو زانو بنشيند و حركت نكند، خسته مى شود و پايش خواب مى رود. و لازم است حتماً جابجا شده و حركت كند تا پا خسته نشود.

ورزش چشم(3) نيز در حين مطالعه لازم است. خوب است انسان پس از مقدارى مطالعه اندكى دراز كشيده و دستها را روى چشم بگذارد و در تاريكى چشمها را باز كند، تا خستگى چشم از بين برود.

نوع ديگر ورزش چشم، ثابت نگه داشتن سر و بعد چشم را در حدقه ابتدا بالا را تا حدى كه ماهيچه ها كشيده شوند نگاه كند بعد طرف راست بدون چرخاندن سر، تا حدى كه ممكن باشد.

بعد طرف چپ، باز هم بدون اين كه سر را تكان يدهد. بعد به پايين نگاه كند. و سپس چشم را يك دور از بالا به راست و چپ و پايين بچرخاند. هم خستگى چشم از بين مى رود و هم بينايى

ص: 45

استفاده منفى

ورزش، در يك محيط احساسى و عاطفى انجام مى شود. نگاه كردن ورزشى يكى از بدترين كارهاست، زيرا انسان يك فضاى احساسى را مى بيند كه ورزشكار مثلاً دنبال توپ مى دود يا اسب را مى راند يا دوچرخه سوارى مى كند. اما بيننده نمى تواند از نظر احساسى خود را با آنچه كه مى بيند، تطبيق دهد. لذا فضا و احساس منفى در انسان به وجود مى آيد. انسان نمى تواند هماهنگ شود، به همين جهت ضربه مى خورد.

حركت و تنش در بازى هست ولى در بيننده اگر بوجود بيايد، نمى تواند خود را بروز دهد. مثل اين است كه كسى بخواهد فرار كند ولى جلوى او را بگيرند و نگذارند برود. همين احساس در بينندۀ ورزش نيز وجود دارد. ورزش خوب است براى سلامت تن و روان انجام شود. نه اينكه انسان يك گوشه بنشيند و تماشا كند. تماشا كردن ورزش نه تنها سودى ندارد، مضر هم مى باشد.

ورزشهاى عاطفى

يكى از خصوصيات امام على عليه السلام اين بود كه ايشان، جمع صفات متضاد را در خود داشتند. در عين اين كه شب زنده دار بودند و آن طور در دعاها به درگاه خدا، تضرع و زارى مى كردند كه نمونۀ آن در دعاى كميل مشهور است. در عين حال، روز در ميدان جنگ و عمل شير درنده بودند.

به همان اندازه كه در ميدان جنگ در برابر دشمن مى شوريدند و مقاومت مى كردند، در كنار بچه يتيم خود را خوار و كوچك كرده و اشك مى ريختند. دو صفت متضاد شجاعت و ترحم در او جمع بودند. هر انسانى نيز چنين است. يك سرى صفات عاطفى در وجود انسان هست و بايد تقويت شود. اما در عين تقويت اين صفات نبايد از يك سرى صفات ديگر غافل شد. دوست داشتن پدر و مادر يك صفت عاطفى است و در وجود هر انسانى هست. اما اين دوستى نبايد مانع رشد و درس انسان شود. اگر به دوستى، زياد علاقه داريم، نبايد اين دوستى مانع درس خواندن يا موجب ارتكاب گناه شود.

ورزشهاى اخلاقى

در زمينۀ رشد فضايل اخلاقى نيز تمرين فراوان است. فقط بايد توجّه داشته باشد كه انسان كاستى هاى وجود خود را بشناسد و آنها را يا در بعد و جنبۀ مثبت تقويت نمايد و يا اگر منفى هستند از بين ببرد. فضايل اخلاقى اكتسابى هستند و يك شبه در نهاد انسان قرار نمى گيرند. به دست آوردن اين فضايل تمرين لازم دارد.

دروغ

انسان بايد شعاع فكرى خود را در اين روش متمركز كند، كه به عنوان ورزش و ايجاد حركت در خود، رذايل اخلاقى را از خود دور كند. بخصوص كسى كه در آينده در اجتماع، در مسند قدرت يا حكومت قرار مى گيرد. دروغ يك مفسدۀ اخلاقى است. انسان اگر با خود نذر كند و عهد ببندد كه اگر دروغ گفت: ده هزار تومان صدقه بده، يا هزار مرتبه استغفار كند. كم كم با دقت و تمرين و صرف وقت مى توان اين صفت را از خود دور كند. صفتى كه امام على عليه السلام مى فرمايد:(1)

«هيچ كس طعم ايمان را نمى چشد مگر اينكه از دروع گرچه جدى و شوخى پرهيز كند.»

كسى كه مى خواهد مفاهيم اسلامى و قرآنى را بفهمد، با بى ايمانى نمى شود. ايمان و علم با هم سازگارند.

در روايات است:(2)

«يكى از عنايات دروغ به انسان، فراموشى است»

كسى كه يك صفت ناپسند دارد، نمى تواند رشد كند. بايد سعى كند كه خود را پاك كند. خود را محدود به كار و روش ديگران نكند. اگر بخواهد در روش مثل كسانى باشد كه ركود دارند، نمى تواند رشد كند.

ديگر صفات رذيلۀ اخلاقى، چون: حسادت ورزيدن، مسخره كردن، تهمت زدن، غيبت كردن نيز تمرين مى خواهد تا كم كم از انسان دور شود.

بايد بدانيم كه اخلاق حسنه را بايد كم كم جايگزين كرد. يكباره نمى شود؛ رذايل بروند و حسنات بيايند.

ص: 49

استفاده از وقت

اگر در حالات بزرگان و علما دقّت شود، مى بينيم بسيارى از آنها براى حفظ كردن مطالب درسها مفاهيم قرآن، يا روايت معصومين عليهم السلام از وقت مفيد استفاده نمى كرده اند. آنها اين محفوظات را در وقتهاى اضافه، از خانه تا مدرسه، از محل كار تا منزل، در اتوبوس، بين راه، در وقت اضافى درس ما بين درسها، زنگ تفريح، به دست آورده اند.

اگر انسان از منزل تا محل كار روى يك آيه قرآن، يا يك مسألۀ مشكل رياضى، تمركز داشته باشد و فكر كند و چند بار بخواند. آن را فرا مى گيرد. و حفظ مى كند، بدون آن كه وقت مفيدى را از دست بدهد. بعضى علما قرآن كريم يا نهج البلاغه را در اين گونه اوقات حفظ كرده اند. حفظ ادعيه اى چون زيارت عاشورا، دعاى توسل و ديگر ادعيه، هم حافظه را تقويت مى كند و هم به زندگى انسان بركت مى دهد. بعضى از بزرگان، در طول روز در وقتهاى اضافى برنامه ريزى دارند. روزى يك جزء از قرآن كريم، زيارت عاشورا زيارت جامعه، ادعيۀ هنگام خواب كه در بحث خواب بيان شد، را حفظ و تكرار مى كنند.

اگر عالم و دانشمندى يك ساعت از وقت خود را تلف كند و فيلمى ببيند كه 2 يا 3 پيام دارد، به خود و اسلام و جامعه ظلم كرده است، زيرا اين فرد مى تواند خود خلاّق اثراتى باشد كه ديگران از آن استفاده كنند. و اينگونه وقت خود را در مسائل بيهوده تلف ننمايد. كسى كه خود در مسير رشد است و مى تواند براى ديگران مفيد واقع شود، ظلم است وقتش بيهوده تلف شود.

3 - متنوع

ورزش بايد متنوع باشد. تكيه كردن روى يك ورزش و كار روى آن انسان را خسته مى كند. براى رفع خستگى بهتر است، كارهاى متنوع انجام دهيد. و روى يك ورزش تكيه نكنيد.

اگر مدتى روى چشم و ورزش مخصوص با آن كار كرديد، از دست و تمرينهاى آن نيز غافل نباشيد.

تنوع در هر كارى باعث رشد است.

گوش

يكى از حركتهاى مضر براى گوش، شنيدن سر و صداهاى زياد و احساسى است. شنيدن موسيقى هاى تند و حركتهاى روحى ناشى از آن و اثرات مخرّب بعضى موسيقيها بر روان و اعصاب، ورزشى مضر براى گوش است. شنيدن صداهاى ناهنجار و گوش خراش و ايجاد تحرك در گوش براى اعصاب انسان مضر مى باشد.

هماهنگى

در هر كارى هماهنگ كردن جسم و روح لازم است. انسان در تقويت استعداد بايد ابتدا انگيزه و زمينه و ظرفيت روحى پيدا كند و بعد در تقويت جسم بكوشد. اگر روح آمادگى و ظرفيت انجام كار را نداشته باشد، زود خسته مى شود. وضعيت بودن انگيزه و اراده، انسان را موفق نمى كند.

در جنبه هاى مختلف جسمى و روحى انسان بايد توانايى هاى خود را بازيابد و سپس روى آنها كار كند تا موفق شود. اگر مى بينيد نمى تواند و در يك مدّت كوتاه از روح و جسم او برنمى آيد كه دنبال فراگيرى چند علم و استعداد برويد، نبايد روح خود را آزرده كند. و اين روايت بجاست كه مى فرمايد:(1)

«عملى كه كم انجام شود، ولى توأم با مداومت باشد، بهتر از عمل زيادى است كه ملالت آور باشد و رها شود.»

ازدواج در جمادات

غريزۀ جنسى در جمادات موجود است. براى روشن شدن مطلب مثالى آورده مى شود:

در معادلات شيمى، بعضى از فلزات با بعضى ديگر تركيب نمى شوند، يا بعضى گازها با بعضى بازها تركيب نمى گردند. يا بعضى بازها كه ماده هستند با بعضى از فلزات ممكن است تركيب نشوند. بعضى فلزات با بعضى اسيدها دير تركيب مى شوند.

در مقابل، مثلاً آهن با گاز اكسيژن زود تركيب مى شود و اكسيد شده و زنگ مى زند. آهن با اكسيژن قابل تركيب است. قابل جفت شدن و انضمام است. و همين جفت شدن نشانۀ ازدواج در جمادات مى باشد. جمادات در عين اين كه جمادند، قابل تركيبند، قابل تزويج هستند. البته نه آن ازدواجى كه در انسان مطرح است و نه غريزه اى كه در انسان موجود است.

غريزه در حيوانات

در حيوانات چيزى شبيه به غريزۀ جنسى در انسان و توالد و تكاثر مطرح است. البتّه تفاوتهايى در جنبۀ حيوانيت با انسان وجود دارد كه انسان به خاطر انسان بودنش بعضى قوانين را در اين رابطه بايد اجرا كند؛ ولى حيوانات قانون و قرار مشخص و منظمى ندارند.

از مباحث بسيار شيرين، وجود غريزه در حيوانات و مسائلى كه براى آنها اتفاق مى افتد و گاه در لابلاى تاريخ از آن بحث به ميان آمده است. از جمله در تارخ راجع به حضرت سليمان عليه السلام مى خوانيم:

حضرت سليمان عليه السلام منطق الطير را مى دانست و مى فهميد كه حيوانات چه مى گويند، روزى در كاخ نشسته بود. دو گنجشك روى درخت بالاى سر او نشستند و شروع به جيك جيك كردند.

سليمان عليه السلام چون زبان آنها را مى فهميد، ديد آندو با هم مشاجره مى كنند و براى حلّ اختلاف پيش او آمده اند و او را به قضاوت خواندند گنجشك نر به سليمان عليه السلام گفت:

اين گنجشك ماده و همسر من، از من اطاعت نمى كند. سليمان عليه السلام از گنجشك ماده دليل خواست.

گنجشك ماده گفت: او مرا دوست ندارد، من هم از او اطاعت نمى كنم. سليمان عليه السلام از ماده پرسيد:

چه دليلى دارى كه او تو را دوست ندارد. گنجشك ماده گفت:

به اين دليل كه او همسر ديگرى گرفته است. به اندازه اى كه او را دوست دارد، علاقه اش به من كم شده است.

حضرت سليمان عليه السلام از خدا خواسته بود كه خدا ملك و پادشاهى به او عنايت كند كه تا به حال به كسى آن را نداده باشد. خداوند ملكى فرستاد و به سليمان عليه السلام گفت:

در عين حال كه قضاوت مى كنى، مواظب پيام اينها باش. هر چيزى مقدارى گنجايش دارد. اگر از چيزى پر شود لبريز مى شود. اگر حكومت دنيا را بخواهى و به آن علاقمند شوى، هر قدر علاقۀ حكومت در دست باشد، علاقه خدا از دست مى رود.

«دو محبّت در يك دل، جا نمى گيرد»

به هر حال، معلوم مى شود كه بين حيوانات نيز غريزۀ جنسى وجود دارد. آنان كه طالب فهم بيشترى هستند به كتابهاى زيست شناسى مراجعه كنند.

ص: 55

انسان و غريزۀ جنسى

*انسان و غريزۀ جنسى(1)

انسان هم داراى غريزۀ جنسى است. به مقتضاى حيوانيت و ماده بودن انسان، نيازمندى هايى دارد. به مقتضاى حيوانيت، انسان داراى غريزه است.

در هيچ جايى از دين اسلام، چه آيات، چه روايات، نمى توان به جايى برخورد كرد كه خداوند به نابودى غريزۀ جنسى فرمان داده باشد. حتّى اگر كسى ضربه اى به ديگرى بزند و غريزۀ جنسى را در او از بين ببرد، بايد ديۀ يك انسان كامل به او دهد.

در بحث جلوگيرى از نازاى (در زن يا مرد) عقيم شدن دايمى جايز نيست و اسلام اجازه نداده است. در بحث نيازمندى هاى انسان - چه خوردن و چه خوابيدن و چه آشاميدن - نيامده است كه نخوريد بلكه سفارش به تعديل شده است:(2)

«بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد.»

در غريزۀ جنسى هم جنبۀ افراط و تفريط بايد لحاظ شود. نه انسان افراط كند، كه دچار نابسامانى روحى و روانى و جسمى شود و نه حالت تفريط داشته باشد.

1 - توالد و تكاثر

محبّت و عشق به فرزند، وديعه اى الهى است كه در پرتو غريزۀ جنسى به عنوان نياز فطرى انسان تأمين مى شود. انسان فرزند را دوست دارد و در قرآن نيز مى فرمايد:(1)

«مال و ثروت و فرزندان، زينت زندگى و حيات مادى هستند»

بقاى نسل بشر با توالد انجام پذير است؛ به همين دليل است. كه انسان نياز به فرزند دارد.

4 - علاقه به حاكميت و قدرت

از نظر اسلام، زن و مرد در خانه دو مديريت جداگانه دارند. مرد مدير و مسؤول بيرون از خانه و مسؤول تأمين معاش و كار و خريد لوازم مورد احتياج خانواده مى باشد.

زن نيز مدير داخلى منزل است و بايد امور زندگى و حفظ و حراست از اموال و بچه ها و ميهمان دارى را به عهده بگيرد.

اگر مرد در بيرون از خانه زحمت مى كشد و عرق مى ريزد، همين كه به منزل مى آيد و با روى باز و خندان همسر روبرو مى شود، خستگى هاى او بيرون مى رود. همين كه خانواده از مرد تقاضايى كند و او ملزم به تهيّۀ وسايل آسايش خانواده باشد، از آن لذت مى برد. شايد گاهى در ظاهر خشن برخورد كند و از اطاعت سر باز بزند و گاهى غرولند هم بكند اما ذاتاً و فطرتاً لذّت مى برد كه حوايج خانواده را برآورده كند. احساس قدرت براى تأمين نيازها و شخصيّت در محيط منزل به مرد نيرو مى دهد.

در مقابل، خانم هم، اگر زحمت مى كشد و مثلاً غذا درست مى كند و شوهر از او در مقابل زحمتش قدردانى و تشكر بكند، نياز مديريت او برآورده مى شود. احساس شخصيّت مى كند كه توانسته است، نيازهاى همسر و فرزندان را برآورده كند.

ازدواج مناسب

ثابت شد كه ازدواج و اصل غريزۀ جنسى نيازى غيرقابل انفكاك از انسان است و انسان منهاى اين نياز نمى تواند زندگى كند. انسان نمى تواند روى ساختارى كه براى وجود و بقاى او لازم است، پا بگذارد. در تشكّل انسان، غرايزى قرار داده شده است كه ازدواج يكى از آنهاست. اما ازدواج بايد در زمان مناسبى انجام شود.

كسى كه هنوز درس خود را تمام نكرده است. دانشجو مى باشد يا در حوزۀ علميه درس مى خواند و مشكلات فراوانى دارد. اگر ازدواج هم بكند. ازدواج موفقى نمى تواند باشد. حداقل بايد انسان چند سالى درس خوانده باشد تا بتواند نيازهاى اوليه يك زندگى را تأمين كند، بعد در فكر ازدواج بيفتد.

حال در زمانى كه انسان نياز به ازدواج دارد، اما مقدمات آن فراهم نيست، بايد از عوامل تحريك غريزۀ جنسى دورى كند. بايد بدانيم عواملى غريزۀ جنسى را تحريك مى كنند.

2 - لباس

يكى از عوامل تحريك غريزۀ جنسى بخصوص در جوانان مجرّد پوشيدن لباسهاى تنگ و چسبان است. البتّه اين جا بيشتر منظور لباس زير از قبيل: شورت، مايو و زيرپوش مى باشد كه اين لباسها بايد تنگ نباشند و حتى المقدور آزاد باشند. اگر در بيدارى هم امكان ندارد. هنگام خوابيدن حتماً بايد لباس آزاد و راحت پوشيد.

از طرفى پوشيدن لباسهايى از جنس نايلون و پوليستر نيز علاوه بر زيانهاى جلدى و پوستى بر اثر برخورد و اصطكاك بدن با لباس نايلونى، ايجاد جرقّه مى كند و موجب تحريك غريزۀ جنسى مى گردد.

پوشيدن لباس بسيار نرم نيز محرك است. لباس زير نبايد زياد نرم يا زياد ضخيم باشد بلكه بايد حالت متعادل بين نرم و ضخيم باشد. تا تحريك كمتر انجام شود.

4 - ديدنيهاى محرّك

4 - ديدنيهاى محرّك(1)

ديدن مناظر محرّك از طريق نوارهاى ويديويى غيرمجاز، مجلاّتى كه عكسهاى محرك دارند و به وسيلۀ پست براى بعضى افراد براى منحرف كردن آنها فرستاده مى شوند، عوامل تحريك كاذب غريزۀ جنسى هستند. تهاجم فرهنگى دشمنان اسلام و جوانان ايران زمين به وسيلۀ همين اشائۀ فرهنگ غربى و فحشا در جامعه، نمود پيدا مى كند. همان كارى كه در آندلس مسلمين را شكست داد. گاهى حتّى اين مجلاّت محرّك به صورت رايگان در اختيار جوانان قرار مى گيرند. در حالى كه از نظر كاغذ و عكس رنگى و چاپ مجلات بسيار گران قيمتى هستند.

ديدن بعضى فيلمها با هنرپيشه هاى زن محرّك، ديدن عكسهاى لخت و محرّك نيز غريزۀ جنسى را تحريك مى كند.

چشم چرانى و نگاههاى حرام به جنس مخالف يا همجنس از روى عشق و علاقه نيز عامل تحريك و حرام است. اگر در محيطى كه نگاه حرام انجام مى شود، دستگاههاى علمى موجود باشد، برخورد و نگاه محرّك چنان جرقّۀ الكتريسته اى ايجاد مى كند كه اگر اين سيگنال جرقه مثل نور خورشيد كه به وسيلۀ ذرّه بين متمركز مى شود و جسم را مى سوزاند، متمركز شود، فرد را مى سوزاند و لذا گاهى يك نگاه حرام، دين و دنيا و علم و آخرت را از بين مى برد. منشأ بسيارى از انحرافات در غريزۀ جنسى مثل: لواط، استمنا، استشها و زنا در اثر همين نگاهها به وجود مى آيد. لذا در اسلام رواياتى پيرامون پرهيز از چشم چرانى، خلوت كردن زن با مرد نامحرم، نماز خواندن در جايى كه مرد و زن نامحرم تنها هستند نيز آمده است.

عوارض نگاه محرك

اگر در فردى نگاهى تحريك آميز پيش آمد، گاهى ثمرۀ يك دنيا تجربه و عبادت و پرستش خدا و مقام دنيا و آخرت را از انسان مى گيرد. اگر ايمان قوى نباشد و تحريك پيش آيد، شيطان برايش فرقى نمى كند كه طرف چه كسى است، زليخا همسر عزيز مصر است يا برصيصا كه چندين سال عبادت خدا كرده است.

برصيصاى عابد مردى مستجاب الدعوه بود. آن قدر از نظر مقامات معنوى بالا بود كه اگر كسى مريض مى شد و به خانۀ او مى رفت، برايش دعا مى كرد و از خداوند مى خواست و بيمارى فرد خوب مى شد. خيلى مقام معنوى داشت. اين عابد با اين مقامش با يك نگاه از مقامات دنيا و آخرت محروم شد.

دختر پادشاه آن زمان بيمار شد. از او خواستند كه به قصر برود و دعا كند. قبول نكرد، گفت: دختر را بياوريد در نوبت بگذاريد، تا برايش دعا كنم.

برادران دختر، او را آوردند و در صومعۀ برصيصا گذاشتند و خودشان به قصر برگشتند. برصيصا دعا كرد و دختر خوب شد، اما يك نگاه شيطانى او را فريب داد. شيطان او را تحريك كرد و با دختر آميزش نمود. بعد كه به خود آمد پشيمان شد. حالا جواب برادران دختر را چه بدهد؟ دختر را كشت و او را دفن كرد. برادرها آمدند كه خواهرشان را ببرند، او را نديدند.

برصيصا كتمان كرد و گفت: برايش دعا كردم و خوب شد و رفت. اما شيطان به برادرها گفت كه او دختر را كشته و دفن كرده است. جسد را پيدا كردند و برصيصاى مستجاب الدعوة را ريسمان به گردن در كوچه ها كشيدند.

ص: 62

ارضاى حرام

گفتيم كه ازدواج، يك نياز فطرى در انسان است. مردها به حكم قانون و فطرت الهى از جنس مخالف وزن خوششان مى آيد. چنانكه زنها نيز مايل به مردها مى باشند. اما زمانى كه اين نيازمندى واقعى انسان، در حالتى باشد كه انسان نتواند آن را ارضا كند، تأمين اين غريزه گاهى توأم با مشكلات مى شود.

البتّه ارضاى حرام، مثل غذاى حرام و غذايى است كه از راه حرام به دست آمده و مصرف مى شود. و همان گونه كه تغذيۀ حرام، اثرات سويى بر روى انسان دارد، ارضاى حرام نيز اين گونه است. لازم است ارضاى حرام را شناخته و دنبال آن نرويم. تا از اثرات مخرّب آن در امان باشيم.

ارضاى حرام به دو صورت انجام مى گيرد: خودارضايى، دگر ارضايى.

ارضاى كاذب

در اين مورد، شخصى دچار اعمالى مى شود كه براى او حالت احتلام در شب يا بعضى مواقع در روز پيش مى آيد. چشم چرانى علاوۀ بر حرمت شرعى، موجب مى شود كه، زمينه براى احتلام به وجود بيايد. معمولاً كسانى كه زياد در كوچه و خيابان آمد و شد دارند، بيشتر اين حالت برايشان پيش مى آيد.

ظرفيت غريزۀ جنسى وقتى با نگاه حرام، شنيدنى هاى محرّك، پوشيدن لباسهاى محرك، خوردن غذاهاى محرّك، پرشد، زمينه براى تحريك و اخراج زوايد منى در انسان به وجود مى آيد.

شرايط زن

اگر انسان تصميم به ازدواج بگيرد و بخواهد دخترى را انتخاب كند بايد به مسائلى توجه داشته باشد.

مقام

ملاك انتخاب همسر، نبايد مقامات دنيوى باشد و نيز مقام نبايد انگيزه براى انتخاب شهرت و پول دختر يا خانوادۀ او باشد، شايد بعضى اوقات، فكر شود كه ما او را مى گيريم اما او را مى سازيم.

گاهى اوقات نمى شود. دو خانواده بايد از نظر موقعيّت اجتماعى در يك سطح باشند. و اگر نبودند براى هر دو جنگ اعصاب است. نه تنها آنها، خانواده ها هم در عذابند. به هر حال، شهرت و مقام نبايد باعث شود كه انسان حقايق را زير پا بگذارد و دنبال عناوين دهان پركن برود.

همسر موافق

هر كسى بايد در نظر بگيرد كه همسرش در زندگى از نظر اخلاقى و روحى و سواد با او موافق باشد. اگر كسى همسرى بگيرد كه از نظر فكرى در سطح خودش نباشد، زندگيش توأم با عذاب خواهد بود. گاه مى بيند كه فردى موقعيت اجتماعى خوبى دارد؛ اما همسر و فرزندان او با او هيچ شباهتى ندارند.

اگر دانشجويى همسر كم سواد بگيرد يا طلبه اى زن بى سواد انتخاب كند، بعدها كه آقا رشد كرد و ترقى نمود و در مصدر كارى قرار گرفت و همسرش در سطح پايين ماند، اوّل كشمكش و ناراحتى است خانم فردى كه در مسير علم است، بايد در مسير علم باشد، همسر يك طلبه بايد احكام خود را بداند و بتواند به ديگران نيز ياد دهد.

هماهنگى فكرى و تربيتى بايد موجود باشد، تا فرزندانى كه در اين خانواده پرورش مى يابند از نظر روحى و اخلاقى متعادل باشند. و آن طور نباشد كه فرزند يك اهل علم، خلاف علم باشد.

ازدواج و نيازهاى عاطفى

بر طبق همين قانون عاطفه، زن به شوهر و شوهر به زن احتياج دارد. غريزۀ جنسى در هر دوى آنها موجود است و اگر كسى از ازدواج طفره برود و به آن بى اعتنايى كند، نيازهاى عاطفى خود را زير پا گذاشته و از نظر روحى دچار نابسامانى مى شود.

ازدواج تعادل عاطفى زن و شوهر را برقرار مى كند. نياز به خانواده، محبّت به همسر، عشق به فرزند و نگهدارى و نوازش او در سايه ازدواج شكل مى گيرد.

ازدواج تنها فرو نشاندن غريزۀ جنسى نيست؛ بلكه برقرار كنندۀ تعادل روحى هم هست.

و لذا در اسلام رهبانيت مردود شمرده شده و زن و شوهر به ازدواج ترغيب شده اند. حتى براى آنهايى كه از ازدواج به خاطر مسائل مادى آن روى گردان هستند نيز سفارشاتى شده است. و در روايات فرموده اند كه به خاطر ترس از فقر از ازدواج روى نگردانيد، زيرا خداوند به لطف خود آنها را بى نياز مى سازد.

شرايط انتخاب زن:

براى آنكه تشكيل خانواده بر اساس قوانين و ضوابط اسلامى انجام گيرد و با مشكل روبرو نشود، اسلام شرايطى را براى همسر خوب بيان نموده است.(4)

به طور خلاصه مى توان گفت كه يك همسر خوب بايد چنين شرايطى داشته باشد.

1 -

رشيد باشد

در متون روايات اشاره شده است كه زن رشيد بگيريد. گرچه برخى كوتاه قدها مزايايى نيز دارند ولى هر چه هست بلندى قد در زن براى او حسن و كمال به حساب مى آيد و بعدها فرزندان او هم رشيد خواهند شد.

3 -

خوش اخلاق باشد

يكى از صفات همسر خوب اخلاق نيكو و شايسته است.

على عليه السلام مى فرمايد:

بهترين زنان شما، پنج طايفه اند. پرسيدند آنها كيانند؟ فرمود:

«سهل گير، نرمخو (خوش اخلاق)، هماهنگ با شوهر، زنى كه وقتى شوهر خشمگين شود سعى كند تا رضايت او را فراهم كند، زنى كه در غياب شوهر، آبرو و حيثيت او را نگهدارد. اين زن از كارگزاران الهى است و از لطف خدا نااميد نمى شود.»(1)

اگر زن خوش اخلاق باشد و طبق مضامين اين روايت عمل كند، زندگى اجتماعى خانواده بيمه مى شود.

5 -

متدين باشد

در كنار تمام زيبايى ها، خوش اخلاقى ها، ويژگى هاى جسمى و فكر همسر، ايمان او نيز بايد در نظر گرفته شود، تدين و ايمان از همۀ اين موارد اهميتش بيشتر است. خانوادۀ همسر بايد متدين باشند، تا تعادل معنوى خانواده نيز برقرار شود.

اگر زنى همۀ ويژگى ها را داشته باشد ولى اينها منهاى ايمان باشد، ارزشى ندارد. در مقابل اگر زنى ايمان داشته باشد، ولى جهات مادى و ويژگى هاى جسمى او كمى كمرنگ باشد ارزش انتخاب دارد، زيرا ايمان كاستى هاى جسمى را جبران مى كند.

8 -

2 - معلّم

محيط مدرسه و مربّى همسر مى تواند، كمك خوب و راهنماى نيكويى در تحقيق باشد.

ويژگى هاى اخلاقى و رفتارى و اجتماعى در محيط مدرسه و در برخورد با استاد و مربّى نشانگر روحيات فرد مى باشد.

دفاع فطرى

بحثى كه در اين جا مطرح است، دفاعى است كه خود بخود و بدون دخالت انسان انجام مى شود و حق متعال در وجود انسان ابزارى را بصورت خودكار به وديعه نهاده است كه اين ابزار كار دفاع از بدن انسان را بعهده دارند.

اين دفاعهاى جسمى اتوماتيك و خودكار انجام مى شود و خود انسان در اين دفاع هيچ نقشى ندارد. بدن انسان از طريق فطرى و درونى در مقابل تهاجم، حالت دفاعى به خود مى گيرد. و اگر اين دفاع دچار اختلال و بى نظمى شود، جان انسان در معرض خطر قرار مى گيرد.

اين دفاع عظيم و نهفته بدون دخالت مستقيم انسان از انسان دفاع مى كند چه در حال خواب باشد يا در حالت بيدارى به سر برد، بيهوش باشد يا هوشيار و در هر حالى كه باشد دفاع انجام مى شود.

1 - گويچه

يكى از مأمورين دفاعى بدن گويچه يا گلبولهاى سفيد هستند. خون انسان از سه قسمت تشكيل شده است:

1 - گلبولهاى قرمز

2 - گلبولهاى سفيد

3 - پلاسما

گلبولهاى سفيد يا گويچه هاى سفيد مأمورين دفاع در كليّه اجزاى بدن هستند. اگر اين مأمورين دفاعى در بدن نباشند، در اوّلين لحظات پس از نابود شدن اين مأمورين انسان نيز از بين مى رود. در مورد كلسترول يا چربى خون، آنچه موجب سكتۀ مغزى يا قلبى مى شود، ضعف قدرت همين

ص: 75

2 - فاووسيكها (ميكروبخوارها)

دومين گروه دفاعى موجود در بدن فاووسيكها يا ميكروبخوارها هستند. اين سربازان دفاعى كه در تمام بدن وجود دارند، به محض مشاهده ميكروب آن را مى خورند و در خود هضم مى كنند و قدرت عمليات را از ميكروب مى گيرند.

عمل دفاع در بدن مثل دفاع از مرزها گاهى اگر تهاجم سبك باشد با سلاح سبك و تفنگ دفاع مى شود ولى در مقابل رزم سنگين، سلاح سنگين به كار مى رود.

در برابر تهاجم ميكروب نيز اگر حمله با ميكروب ضعيف باشد، گويچه ها عمل دفاع را انجام مى دهند و آنها پيشگامان و پيشقراولان جنگ هستند اما اگر نتوانستند و محتاج به كمك شدند، فاووسيكها وارد عمل مى شوند.

فاووسيكها بين 1 تا 1/5 ميليارد در بدن وجود دارند. اينها تمركز عملياتى ندارند اما نيروى كمكى در دفاع عمومى هستند. در حالت عادى در تمام نقاط بدن وجود دارند، به محض ورود ميكروب به طرف محلّ ورود ميكروب هجوم مى آورند. و در صورت كمك خوااستن و ضعف گويچه ها وارد عمل مى شوند.

4 - هيپوتالاموس

براى مأمورين دفاعى بدن در مغز، مركزى به عنوان فرماندهى وجود دارد كه به آن هيپوتالاموس گفته مى شود و حدود 14 ميليارد عدد تعداد آنهاست.

انواع و اقسام مأمورين دفاعى بدن تحت فرماندهى «هيپوتالاموس» عمليات خود را انجام مى دهند. هيپوتالاموسها يا به وسيلۀ «استرن ها» كه آنتهاى عصبى هستند و يا از نزديك و مستقيم عمليات را فرماندهى مى كنند.

6 - سيستم دفاعى گوش

گوش يكى از نقاط حساس بدن و در رابطه با مغز و مركز فرماندهى بدن است و شنوايى انسان، نياز مستقيم به سلامت گوش دارد. اگر اين سيستم دفاعى كه حق متعال در گوش قرار داده است، وجود نداشت يا ضعيف بود انسان بسيار دچار مشكل مى شد و در حالتهاى مختلف مثل خوابيدن و دراز كشيدن، مورد اذيت و آزار حشرات قرار مى گرفت.

مادّۀ دفاعى گوش داراى سه خصوصيت چسبنده، كُشنده و گيرنده است.

اگر حشره يا هزارپا يا مورچه وارد گوش شود، چسبندگى آن موجب مى شود كه پاى آنها در ماده گير كند و مثل شخص كه پايش را در باتلاق مى گذارد به داخل آن فرو رود. بعد از فرو رفتن تلخى و چسبندگى آن موجب مرگ مهاجم شده و مانع ورود او به تونل مغز مى شود.

اين ماده بعد از مدتى كه از كارآيى افتاد بيرون ريخته و مادّۀ جديد به وسيلۀ گوش توليد مى شود.

لذا نظافت گوش و خارج كردن مادّه هاى فاسد شده از گوش بسيار اهميت دارد و تراكم اين مواد در گوش موجب ضعف شنوايى مى شود.

8 - تب

تب و بالا رفتن درجۀ حرارت انسان نشانۀ وجود ميكروب و مبارزه اعضاى مختلف سيستم

ص: 79

9 - آدرنالين

آدرنالين يكى ديگر از مأموران دفاعى بدن است. آدرنالين در كنار غدد سه گانۀ انسان قرار دارد و مأمور تحريك غدّه ها مى باشد. آدرنالين، هم قسمت جنبى غدد بدن را تأمين مى كند و هم در ابعاد روحى غدد را تغذيه و تقويت مى كند.

دقت، توجه، تفكّر

البته 10 مأمور دفاعى بدن يكى از سيستمهاى موجود در بدن انسان است كه بدون دخالت انسان از او دفاع مى كنند و اگر اين مأموران دفاعى نباشند يا دچار نقص و اشكال شوند انسان در دفاع از خود عاجز و ناتوان مى شود.

خداوند، اين نعمت دفاع از بدن انسان را به رايگان در وجود انسان به وديعه نهاده است. مطالعه و تأمل و انديشه در مورد نعمتهاى الهى يكى از وظايف انسان است.(1)

اين مقدار از علم كه انسان در آن پيشرفته است، جزيى از علوم بسيار كامل الهى است. در روايات آمده است:

«هر چه از علم تاكنون كشف و شكوفا شده است، يك مرحلۀ علم است. در حالى كه علم 27 مرحله دارد و در زمان حكومت جهانى حضرت مهدى (عج) تمام مراحلش شكوفا مى شود.»

اگر انسان در وجود خود كمى دقت و تأمّل داشته باشد، كه چقدر نيرو در او نهفته است در ساير اعضاى بدن مثل گوش، مغز، چشم و ساير اعضاى بدن نيز نيروهاى عظيمى نهفته است. و اگر ما نمى توانيم از اين علوم و نيرو استفاده كنيم، دليل بر ضعف يا نبود آن نيست. مثل زمين، اگر شخص صالح و كاردانى از آن استفاده كند، بارور شده و به محصول مى رسد اما اگر شخص ناآگاه از آن نتواند بخوبى استفاده كند، زمين باير مى ماند. بعضى توانسته اند و استفاده كرده اند، نعمت فراوان است.

ولى آشنايى با طرز استفاده از نعمت مهم است.

امر به معروف

يكى از امورى كه به عنوان دفاع فكرى در فروع دين مطرح بوده و عامل بسيار مهمى است، امر به معروف مى باشد. گاهى فردى پول ندارد، مقام بالايى ندارد، موقعيت اجتماعى او ضعيف است ولى اين موجب نمى شود كه فكر كند در مسأله دفاع نقشى ندارد. بايد خود و خانواده اش را از نظر فكرى بسازد و از آنها در مقابل انحرافات دفاع كند.

خداوند به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«خود و خانواده و اهلت را از آتش نگهدار»(1)

و در آيه اى ديگر فرمود:

«و خانواده و نزديكان و عشيره و قبيله ات را دعوت به دين كن و آنها را انذار كن»(2)

حتى پيامبر صلى الله عليه و آله هم بايد به اين نيرو مسلّح شده و قبيله و نزديكان و خانواده اش را انذار كند.

در بين مردم هم خداوند مى فرمايد:

«در ميان مردم بايد كسانى باشند (كه مردم را به سوى خداوند دعوت كنند)»(3)

ص: 82

تحريف

دفاع ديگرى كه از نظر بعد دفاع معنوى مطرح است مبارزۀ فراگيرى است كه در رابطه با تحريفات در آيات و روايات وارد شده است. تأكيد بر مبارزه با تحريفات و چيزهايى كه در دين نيست و آنها را نسبت به دين داده اند.

آن قدر تحريف مطرود است كه خداوند در قرآن مى فرمايد:

«خداوند لعنت مى كند، كسى را كه با دستش از فكر خود چيزى مى نويسد و به خداوند نسبت مى دهد»(3)

و يا در آيۀ ديگر در معرفى تحريف كنندگان مى فرمايد:

«كسانى كه كلمات را از مواضع خود تحريف مى كنند.»(4)

حتى در وقايع تاريخ زمان ائمه عليهم السلام نيز تحريفات فراوانى آمده است. راجع به تحريفات در كربلاى حسينى حرفها زياد است و مرحوم شهيد مطهرى كتابى در اين خصوص دارند.(5)

در بعضى موارد چيزهايى به اسلام و تاريخ ائمه عليهم السلام نسبت داده مى شود كه فكر مردم را متزلزل و دچار اخلال مى كند، لذا مبارزه با آن لازم است.

ص: 83

تفسير به رأى

در روايات آمده است:

«كسى كه احكام الهى را تفسير به رأى كند، جايگاهش در جهنم است.»

براى اين كه تغيير دادن احكام الهى موجب مى شود كه به روح افراد جامعه ضربه بزند و مردم متضرر شوند.

انتقاد

بايد افكار التقاطى و شك و ترديد را شناخت. چقدر امام رحمه الله نسبت به اين مسأله تأكيد داشتند كه مبادا اين افكار غلط نظام را مورد تهاجم قرار دهد. برداشت ناصحيح گروه منافقين از اسلام و مشكلاتى كه از اين انحراف فكرى براى انقلاب اسلامى پيش آمد همان چيزى بود كه على عليه السلام هم مى فرمود:

«صبر كردم در حالى كه تيغ در چشم و خار در گلو داشتم.»(1)

برخى از اصحاب پيامبر در سقيفه چيزى ساختند كه نه در اسلام بود و نه پيامبر صلى الله عليه و آله و خدا و قرآن آن را تأييد مى كردند. حق ولايت را غصب و دين را با مشكل مواجه كردند.

كارى كه گروه فرقان هم در اوايل انقلاب كردند و وقتى خواستند شهيد مطهرى رحمه الله را ترور كنند، قاتل، نماز خواند و براى تقرب به خدا مطهرى را كشت.

در زمان حضرت امير عليه السلام هم كارى كردند كه به عنوان تقرب الى الله، مردم در قنوت به على عليه السلام لعن مى فرستادند و به او ناسزا و نفرين مى گفتند.

در زمان حال نيز گاهى به عنوان دفاع از اسلام با محور و پايه اسلام كه رهبر و قرآن و اسلام و دين و روحانيت است، مبارزه مى كنند و آنان را مى كوبند در حالى كه خود را حق مى دانند. انحراف فكرى در همۀ زمانها بوده و هست فقط جلوه هاى آن فرق مى كند. انسان بايد مواظب باشد كه تحت تأثير اصطلاحات واقع نشود و حساب شده كار كند.

نياز به دفاع

دفاع چه از بعد مادى يا از نظر بعد معنوى و روحى، يكى از نيازمندى هاى ذاتى انسان است.

چنانكه اگر انسانى بيدار باشد و عامل مهاجمى به او حمله كند، انسان نيز حالت تهاجمى مى گيرد.

حتى كودكان شيرخوار و ضعيف با بالا بردن دست، يا گرداندن صورت از حمله دفاع مى كنند و حالت تهاجم به خود مى گيرند.

اگر به كودكى شيشه ندهيد يا غذايش را بگيريد و خوراكى هايش را تصاحب كنيد، نيروى دفاعى

ص: 86

فصل هشتم تجربه

تجربه در قرآن

در قرآن كريم پيرامون تجربه، آيات فراوانى ذكر شده است. در آن جا كه امر به تذكر، تعقل، عبرت گرفتن و اعتبار مى شود، براى آن است كه ذهن را براى فراگيرى تجربه آماده كند. اصولاً يكى از روشهاى قرآن كريم، پند گرفتن از نتايج كارگذشتگان است. يك قسمت مهم قرآن داستان گويى است، و در ضمن اين داستانها، تأكيد شده است كه هدف قرآن، داستان گويى تنها نيست؛ بلكه براى آن است كه ديگران پند بگيرند.(2)

شنيدن داستان يا خواندن آن، خوب و نيكو است؛ ولى گرفتن تجربه از دين نقلها مهمتر است.

اگر در زندگى پيامبران در قرآن بررسى مى شود و براى دقّت در آن تذكر داده مى شود(3)، براى آن است كه تجربيات اقوام گذشته از لابلاى آن متون بيرون آورده شود.

نقاط ضعف، دلايل شكست، پيروزيها يا خودمحوريها يا نتايج شرك و بت پرستى، پيروى از هوا و هوس و نتايج آن و بحثهاى مفصلّى كه در هر كدام از داستانهاى قرآن كريم به مناسبتهاى مختلف آمده است، مى تواند انسان را در كسب تجربه يارى دهد.

داستان حضرت يوسف عليه السلام از آن جا كه ابعاد اجتماعى، فرهنگى، عبادى، شخصى و نتايج فراوانى دارد، در قرآن به عنوان احس القصص»(4) ياد شده است.

قرآن كريم پس از تذكر و داستانگويى، اين روش را وسيله اى براى كسب تجربۀ افراد عاقل معرفى كرده است.(5)

پس، براى بدست آوردن تجربه، دقت در داستانهاى تاريخ، علما، دانشمندان و اساتيد، بسيار مؤثّر است، كه انسان با كسب تجارب آنان و استفاده از امور زندگى خود، بتواند، راه درست را انتخاب كند.

كسب تجربه از استاد

اگر انسان، در زندگى با آنان كه راهنماى او هستند، مثل: پدر، مادر، استاد، مرشد، و مربّى خود، رابطه اى صميمى و آگاهانه داشته باشد، موجب مى شود كه آنان تجربيات خود را بسيار ارزان و ساده در اختيار او قرار دهند.

اگر انسان نسبت به راهنمايان خود، علاقه و محبّت داشته باشد و بفهمد كه آنها خير و صلاح او را مى خواهند و حرف آنها را بپذيرد، مى تواند خيلى راحت، از آن چيزى استفاده كند كه آنها شايد 30 الى 40 سال عمر خود را بر سر آن كار گذاشته اند.

گاهى اوقات مربيّان مى خواهند، متربيان خود را ارشاد كنند و از دادن تجربه هم كوتاهى ندارند اما خود فرد، حاضر نيست زانوى شاگردى به زمين زده و از آنها كسب تجربه كند.

ص: 90

انواع تجربه

البتّه بايد توجّه داشت، كسب تجربه تنها در ابعاد علمى آن مورد بحث نيست. بلكه در انواع و اقسام هنرها و مسائل مادى مربوط به زندگى نيز راهگشاى كارها مى باشد. كسب هنر نيز تجربه اى است براى آنان كه فاقد آن هنر مى باشند.

اگر كسى خط خوبى ندارد، مى تواند در مواقع بيكارى و آن مواقعى كه حال عبادت، ذكر، درس خواندن، درس گفتن و كارهاى فكرى را ندارد، تمرين خط كند. خطاطى خود هنرى است كه انسان مى تواند، با مختصر تمرين حداقل خط نوشتارى خود را نيكو و زيبا كند.

يا در بعد طرّاحى، طرح زيبايى مى بيند، مى تواندآن را تجزيه و تحليل كرده و از خود خلاقيت نشان دهد.

آنچه ما مى توانيم ياد بگيريم بيش از آن چيزى است كه ياد گرفته ايم. حافظۀ ما توان دارد كه تمام علوم را دريافت كرده و در موقعيّت مناسب و مفيد تحويل دهد.

و اين است كه روايات مى فرمايد:

«مؤمن زيرك است»(1)

مؤمن به گونه اى است كه از تمام لحظات زندگى به نحو احسن استفاده و يك اشتباه را دوبار تكرار نكند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ص: 91

ابزار تجربه

به دست آوردن تجربه راههاى گوناگون دارد. يكى از آنها اين است كه انسان خصوصيّات فنى را از اشخاص بپرسد. پس اولين ابزار تجربه پرسيدن است.

وقتى چيزى را به تعمير كار مى سپاريد - مثل آب گرم كن - كه آن را درست كند، در حين عمل شما هم دقيق شويد و ببينيد او چه مى كند و اشكالات را هم بپرسيد، مى بينيد كه خودتان هم بعدها مى توانيد اگر به مشكلى برخورد كرديد، آن را مرتفع سازيد. پس، براى ياد گرفتن، علوم فنّى، پرسيدن و امتحان كردن وسيله، كمك بزرگى به انسان مى كند.

اگر در ماشين يا در حال مسافرت هستيد يا مى توانيد براى آشنايى با همسفرى شغل او را بپرسيد و مجهولاتى كه در آن شغل داريد، ياد بگيريد. اگر شغل او خياطى است، اشكالات لباس و چيزهايى كه مربوط به آن است. اگر رانندگى است، اشكالاتى كه راجع به ماشين داريد، بپرسيد و الى آخر در اين صورت وقتى طرف مقابل مى بينيد كه شما جنبۀ شاگردى را باز كرديد، او هم شروع به سؤال دربارۀ شغل و درس و اشكالات مى كند كه شما از آن اطلاع داريد. و از اين راه مبادلۀ علوم صورت مى گيرد.

دومين ابزار تجربه، مطالعه كردن است.

خواندن كتابهايى كه از اعاظم و شرح حال بزرگان در دسترس است، مى تواند در كسب تجربه انسان را يارى كند. كاوش و توجه در زندگى بزرگان، انسان را با مسائلى آشنا مى كند كه اين مسائل او را يارى مى دهد. كسب تجربه در هر مسير، مطالعه در همان سير را طالب است.(2)

سومين ابزار كسب تجربه، نگاه كردن است.

ص: 92

اركان تجربه

حال كه دانستيم تجربه چقدر مهم است بايد بدانيم تجربه نيز اركانى دارد.

از نظر علمى قوى باشد

اگر فردى در كارى موفق شد كه پايه هاى علمى نداشت، فكر نكنيم كه ما هم مى توانيم از راهى كه او برگزيده است استفاده كنيم و منتظر موفقيت هم باشيم. هر كارى بايد اصول و مبناى واقعى و علمى خود را داشته باشد.

فوايد تجربه

كسب تجربه فوايدى دارد كه قابل اغماض نيست. در ابتداى هر كارى، تجربه ديگران مفيد است. اگر دانشجو يا دانش آموز يا دانش پژوه و طلبه درسى را از ابتداى شروع نفهميد، يا در تبين درس اشكال داشت، يا در درك مطلب مشكل داشت، نبايد بگذارد كه مشكل حل نشده، بماند. اگر چنين شد، كم كم دلزدگى از درس پيش مى آيد.

در ابتداى هر كارى وقت متعادل كردن آن است. اگر كار و درس خواندن متعادل نشد و مشكل باقى ماند، بعدها با پيشرفت درس و مشكل شدن آنها، اشكالات رفع نمى شود. لذا بايد اشكالات را پرسيد و از تجربۀ ديگران استفاده كرد.

اين رفع اشكال، اعضاى بدن را تقويت و بالاتر از همه حافظه را دچار پويايى و نبوغ مى كند.

اعتماد به نفس

كسب تجربه به انسان اراده و قدرت مى بخشد. آنان كه اراده از خود ندارند، در مسير انحرافات بيشترى هستند و قرآن آنان را نكوهش كرده است.(1)

اين حالت اعوجاج به خاطر كم تجربگى است. كسى كه كارى را شروع مى كند و پس از چندى آن را رها مى كند، اعتماد به نفس ندارد. هر روز كار تازه اى انجام مى دهد ولى روحش ارضاء نمى شود.

گاهى تا پايان عمر نيز، نمى تواند راه درست را انتخاب كند، زيرا از پايان هر كارى مى ترسد.

براى جلوگيرى از اين شكستهاى پى در پى، كسب تجربه لازم است. از همان ابتداى هر كار شناخت ابعاد كار و دلگرم شدن به پايان آن و كسب تجربۀ ديگران كه در اين راه به موفقيت رسيده اند، انسان را كمك مى كند.

اگر انسان انگيزه نداشته باشد، ابتداى هر كارى، جوش و خروش دارد ولى كم كم سرد مى شود.

نمونۀ بارز اعتماد به نفس در زندگى حضرت امام رحمه الله ديده مى شود. كه ايشان تا آخر عمر از مطالعه و تحقيق و كاوش علمى و اجتماعى و سياسى دست برنداشتند. لذا تحليلهاى ايشان هم كهنه نشده و در تمام اعصار به درد جوانان و اقشار مختلف جامعه مى خورد. در زندگانى مرحوم آية الله بروجردى رحمه الله آورده اند:

ايشان سالى يك بار كتاب «سيوطى» را كه تمام قواعد كلى ادبى را دارد مى خواندند و در اين كار كوشش كردند تا در استنباطهاى علمى و فقهى از آن استفاده كنند.

فصل نهم نياز به محبّت

محور محبّت

آيات و روايات سير محبّت را براى انسان ترسيم كرده اند. چه انسان به ديگران محبت كند و يا مورد محبت واقع شود. آيات و روايات مشخص كرده كه محبت بايد روى چه مبنا و انگيزه اى باشد؟

خداوند در قرآن مى فرمايد:(1)

«كسانى كه ايمان دارند همۀ محبت شان براى خداوند است.»

ممكن است سؤال شود كه آيا خداوند به محبّت انسان نياز دارد؟

مسلّم است كه خداوند ماده و موجود نيست كه نيازمند باشد. ولى انسان خود نياز به اللّه دارد. ما سوى الله محتاج محبت خداوند هستند.

اگر انسان به محبّت كردن به ديگران نياز دارد، ديگران نيز به اين محبّت نياز دارند مثلاً: پدر و مادر اگر مورد محبّت فرزند واقع شوند، هم نياز آنان به محبّت برطرف و تأمين شده است و هم به نياز فرزند پاسخ داده شده است، زيرا نياز طرفينى است.

محبّت به دوست تأمين كنندۀ دو نياز است. هم نياز شما و هم نياز دوست تأمين شده است.

ذات مقدس احديت از هر نيازى مبرّا است، امّا انسان اگر به خداوند محبت داشته باشد، يا انگيزۀ محبت به ديگران، خدا باشد نياز خود انسان تأمين شده است. خداوند به محبت انسان نياز ندارد ولى انسان محتاج محبت خداست. محبت به خداوند متعال همانطور كه تأمين نياز خداوند را نمى كند ولى تداوم نياز انسان به محبت را تأمين مى نمايد. جلو بلا و مشكل و سختى را مى گيرد.

انسان اگر به محبّت خداوند متّكى باشد، تحمل سختى و بلا برايش آسان مى شود.

خداوند در قرآن مى فرمايد:(2)

«با ياد خدا دلها آرامش مى پذيرد»

ص: 98

جلوه هاى محبّت

6 - اطاعت

يكى ديگر از جلوه هاى محبت، اطاعت محض از مولاست. شاخص و نمودار محبت بين عاشق و معشوق، بين محبوب و محب، اين است كه مجرى فرامين و مطيع محبوب باشد. اطاعت از محبوب واقعى انسان را از محبت ديگران (ظاهرى و غير واقعى) بى نياز مى كند.

امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه مى فرمايد:

«هر كس خدا را شناخت و پيدا كرد چه چيز را گم كرد و هر كس خدا را گم كرد، چه چيز را پيدا كرد؟»

پس، هر كس خدا را دارد و محبيين خدا يعنى ائمه عليه السلام را دوست دارد و مطيع حق است و از او پيروى مى كند، هيچ كمبود محبتى ندارد و هر كس به غير اينها محبت داشته باشد و متكى باشد، هيچ ندارد.

نياز واقعى انسان در پرتو غير حق و محبيين غيرحق تأمين نمى شود. اين طور نيست كه هر كس پولدار شد، يا به دنبال محبت پول يا مقام يا شهرت رفت و به آنها رسيد، نيازش تأمين شده باشد. لذا بزرگترين ثروتمندان جهان يا مشهورترين افراد نامدار يا پولدار و با شخصيّت و در مسير غير خدا را نمى توان پيدا كرد كه از خود و زندگى راضى باشند؛ مگر اينكه اينها را در سايۀ حبّ الهى به دست آورده باشند.

در روايت مى فرمايد:

«مثال دنيا مانند آب درياى شور است، هر چقدر از آن بخورند، سيرنمى شوند»

هر چه انسان دنبال مال و مقام و شهرت و شهوت برود سير نمى شود. و آنها كه فكر مى كنند

ص: 100

تشبيه به محبوب

دانشمندان لغت شناس و واژه دان در تفسير محبت مى گويند: «محبّت»، يعنى تشبيه محبّ به محبوب. اين تشبيه از تمام جهات ظاهرى، تشبيه هيئت و رفتار، از نظر برون و درون به محبوب است.

محبوب وقتى محبوب واقعى است و محبّت وقتى محبت كامل است كه انسان محبّ همه چيز را در مسير محبوب خود قرار دهد.

محبتهاى انگاره اى

برخى از محبّتها را انسان گمان مى كند كه محبت است اما اين پندار و انگاره است و واقعيت اين است كه اين محبّت واقعى نيست.

اگر انسان محبوب كسى شود و يا كسى محبوب او باشد، نبايد فكر كند كه هم نياز خودش برطرف شده است و هم نياز ديگرى را تأمين كرده است.

تنها محبتى براى انسان ارزش دارد كه نياز واقعى او را تأمين كند.

كاملترين محبت

بهترين و كاملترين نوع محبّت، محبت به خداوند و پيامبر و اوليا و ائمه عليهم السلام است. و بهتر از آن اين است كه حتى انسان پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام را هم كه دوست دارد به خاطر خدا باشد. اين جمله عرفانى است و عرفان واقعى و رشد دهنده و بالشى و بالنده است.

كه انسان هر چه دوست دارد به خاطر خدا باشد.

على عليه السلام مى فرمايد:(1)

«من هيچ چيز را نمى بينم؛ مگر آن كه قبل از ديدن آن خدا را مى بينم.»

انسان بايد به هر چيزى محبت داشته باشد و چون خدا فرموده دوست داشته باشد و از هر چه روى گردان مى كند چون خداوند نهى فرموده است، روى گردان باشد.

4 - تأمين نياز به محبوب

انسان با جلب توجّه الهى بايد به دستوراتى كه از طرف خداوند داده شده است، عمل كند. اما خداوند به انسان و محبت او نيازى ندارد. تنها اين محبوب است كه صمد و بى نياز است. محبوبيين ديگر به طور متقابل نيازهايى دارند كه انسان به عنوان وظيفۀ اخلاقى و نشان دادن محبت و دوستى، بايد در رفع آن نيازها بكوشد.

حال اگر انگيزۀ محبت به محبوب، خدا باشد و در اصل انسان از محبت به ديگران، رضايت و محبت محبوب اصلى (خدا) را در نظر داشته باشد، بايد نيازهاى ديگران را تأمين كند.

برآوردن نياز ديگران، مثل پدر، مادر، همسر، فرزند، دوست، فاميل، همسايه و ديگران يك نوع

ص: 104

تقويت انگيزه

1 - نشاط

اگر انسان نياز به محبت را از طريق صحيح برطرف نمايد، فوايدى دارد كه از جملۀ آنها «نشاط» است.

انسانى كه محبت واقعى را تأمين كرده است، شاداب است. اگر انسان مدتى كارى انجام داد و بعد احساس كرد، خسته شده است يا حالش را ندارد، بداند كه انگيزه اش ضعيف است.

اگر انسان در مقابل كارى كه انجام مى دهد، بداند هميشه ترغيب و تشويق و جايزه هست هيچ وقت خسته نمى شود. اما اگر كارى انجام دهد و تشويق نشود، طبعاً انگيزه اش ضعيف مى شود.

حال اگر انسان انگيزه اش در محبت اين باشد كه هر روز كارى كند كه نياز معنوى او برآورده شود، خسته نمى شود. مثل خوردن نهار، شام، صبحانه كه هر روز تكرار مى شود.

و هيچ وقت انسان احساس پوچى از غذا خوردن نمى كند چون نياز اوست و انسان بدون غذا نمى تواند زنده باشد. يا خواب، نياز انسان است. اگر انسان نخوابد از نظر جسمى و روحى دچار مشكل مى شود. چنانكه خواب نياز ضرورى انسان است، محبّت نيز ضرورى است.

وقتى محبّت نياز است و بايد برآورده شود. در تأمين اين نياز، احترام، اطاعت محبت و سپاسگزارى از محبوب نيز مثل غذا خوردن ضرورى است، زيرا انسان اول نياز خود را تأمين مى كند و بعد اثرات آن به محبوب نيز مى رسد.

محبت به محبوب اگر نياز است، نيازش را تأمين مى كند و اگر مثل ذات الوهى نيازى ندارد، پاداش اين محبّت به صورت بسيار بالاتر و نيكوتر پاسخ داده مى شود. و در اين حال انسان شاداب مى شود و نشاط پيدا مى كند.

3 - تقويت قواى عقلانى

انسانى كه هميشه احساس مى كند براى كارى كه مى كند، نتيجه اى موجود است و نيازى از او تأمين مى شود عقلش توسعه و گسترش پيدا مى كند.

انسانى كه هميشه كارهايش با انگيزه است و انگيزۀ او هم اين است كه هر كارى كه براى هر محبوبى انجام مى دهد براى رسيدن به وصل محبوب حقيقى و خداست و شامل اين آيه مى شود كه:(1)

«بالاترين محبت براى خداست»

پس، عقل او الهى مى شود. و چنان مى شود كه خداوند در مورد ارادۀ خود مى فرمايد:(2)

«هر چيزى را كه خداوند اراده كند، انجام مى شود»

اگر انسان به چنين قدرتى وصل و متصل باشد، عقل او هم الهى مى شود. عقل او به عالم ابديت متصل مى شود و دركش به عالم لا يزال مى رسد.

8 - تلاش و رشد زياد مى شود

2 - اختلال در روابط

اگر كسى به ديگران محبت نكند، مورد محبت هم واقع نمى شود. گاه از خودش هم بيزار مى شود. خودكشى ها، به علت بى علاقه شدن به «هستى» است، فرار، اعتياد، فساد جنسى، دزدى و فساد اخلاقى به خاطر كمبود محبت و عدم علاقه به خود است. از بس محبت نكرده و محبت نديده است، ديگر براى خود شخصيّت و ارزشى قائل نيست كه به خاطر آن از مفاسد دورى كند.

روايت داريم، انسان هر چه در دنيا زندگى مى كند، اگر بتواند زاد و توشه اى براى آخرت فراهم كند، خوب است و بهترين لحظات عمر اوست. اگر يك ساعت بيشتر زندگى كند، زاد و توشۀ آخرت او زياد مى شود و اين ارزش دارد.

فصل دهم اعتماد به نفس

نظريات دانشمندان روانشناس

در مورد اعتماد به نفس، نظريات به سه دسته تقسيم مى شوند.

برخى از دانشمندان، اعتماد به نفس را يك غريزه مى دانند. (غرايز حالاتى است كه بين انسان و حيوان مشترك است مثل: خوردن، توالد، تناسل و...) بر اين اساس اگر اعتماد به نفس را غريزۀ بدانيم و نظر اين دانشمندان را قبول داشته باشيم، بايد اعتماد به نفس در حيوانات را هم قبول كنيم.

ولى با يك تفاوت كه اعتماد به نفس در انسان، امرى اختيارى است و در حيوانات جبرى مى باشد.

برخى از دانشمندان، اعتماد به نفس را زائيدۀ حركت و ماده مى دانند. همان طور كه گياه وقتى دانه اش در زمين شكافته مى شود، به دو قسمت ساقه و ريشه تقسيم مى گردد.

به موازات رشد ساقه و بالا رفتن، آن، ريشه نيز به عنوان تكيه گاه پايين مى روند. هر چه ساقه تنومندتر مى شود فراگيرى ريشه نيز بيشتر مى شود. و اگر چنين نباشد با تهاجم يك باد ساقه نيز مى غلطد. ريشه به صورت خزنده زياد مى شود تا ساقه و ميوه را تحمل كند.

دانشمندان مادّه گرا، اعتماد به نفس را در انسان اين گونه مى دانند كه هر چه انسان رشد كند، به طور طبيعى اعتماد به نفس در او نيز رشد مى كند.

تأثير اعتماد به نفس در نبوغ

كسانى كه اعتماد به نفس دارند، براى كسب موفقيت تلاششان بيشتر از كسانى است كه اعتماد به نفس ندارند. شكست براى آنها پيروزى يا مقدمه پيروزى و يا مانع شكست بعدى است.

معمولاً نوابغ كسانى بوده اند كه اكثراً زمينۀ ژنتيك يا ارثى و اجتماعى نداشته اند. و اگر در زندگى آنها مطالعه شود، به دست مى آيد كه آنها نبوغ را به وسيلۀ اعتماد به نفس به دست آورده اند. پيوسته تلاش كرده اند، ضربه خورده اند، ولى پيش رفته اند. شكست نتوانسته است آنها را دلسرد كند. بلكه شكست عامل پيشرفت بوده است.

گاهى بعضى افراد، از ترس تمسخر، استهزاء، اهانت و بى ادبى ديگران، از بيان افكار خود گريزانند، گاهى از شركت در مجالس پرهيز مى كنند، از مباحثه با ديگران مى ترسند، از بيان عقيدۀ خود طفره مى روند، گوشه گير و منزويند. و اينها تمام نمودارهاى عدم اعتماد است.

در مورد اعتماد به نفس، عواملى در سلب و تضعيف اعتماد به نفس در شخص مؤثر هستند.

با توجه به اين كه اعتماد به نفس يك خصوصيت روانى و روحى است، اين عوامل مى توانند اين خصوصيت را بگيرند.

احساس بى كفايتى

3 - تلقين

بسيارى از افراد، اگر در خانواده سرافكنده و مورد اهانت فاميل و اعضاى خانواده بوده اند، و بارها به خاطر همين مسأله تصميم به خودكشى داشته اند، اما با يك ارشاد، با يك راهنمايى و هدايت برخى افراد مثل معلم، استاد، روحانى و بالاخره فردى كه آنها را شناخته و درد آنها را درك كرده است. نجات پيدا كرده و بجاى شكست، رشد پيدا كرده اند.

تلقين اين مسائل كه اگر پدر، مادر، فاميل، دوست و ديگر افراد، زنده باد يا مرگ بر او باد بگويند، تشويق يا تنبيه كنند، چه راهنمايى كنند يا از راه باز دارند، فرقى ندارد، زيرا كار براى آنها نيست كه احتياج به تشويق داشته باشد.

آينده از اوست و در آينده با دقت و تلاش، مى توان كارى كرد كه دهان همه بسته شود.

اگر واقعاً انسان به دنبال رشد است، بايد از لذتها چشم بپوشد، محروميتها را تحمل كند و اتكاى او فقط به خدا باشد. شكست هم عين پيروزى است و اين تلقين مى خواهد. اگر فردى ضعيف هم باشد، تلقين در روح مؤثر است.

5 - اعتماد به نفس

در حالات اصحاب امام حسين عليه السلام هست كه در شب عاشورا وقتى حضرت فرمودند: «هر كس مى خواهد برود.»

در جواب ايشان گفتند: اگر 70 مرتبه بميريم و زنده شويم، باز از حمايت شما و دين شما دست برنمى داريم، اين حالت براى آن است كه شخص اعتماد به نفس دارد، هدف را مى شناسد، آينده برايش روشن است. لذا اعتماد به نفس فقط در كارهاى جزيى و روزمره نيست، گاه يك آيندۀ درخشان با اعتماد به نفس ترسيم مى شود.

پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوذر رحمه الله فرمود:

«اگر همۀ مردم به يك سو رفتند و على عليه السلام در يك طرف ماند. همان طرفى برو كه على عليه السلام مى رود، زيرا على حق است و حق با على است.»

اين بالاترين درجۀ اعتماد به نفس است. اگر همۀ مردم از دين، دست بكشند، معتمد به نفس دست نمى كشد، زيرا فكرش به هدفش و راهش است.

براى تقويت اعتماد به نفس راههاى نيز وجود دارد.

7 - تشويق

يكى ديگر از مواردى كه در انسان اعتماد به نفس به وجود مى آورد، تشويق است. قرآن دربارۀ پندارهاى انسان در برابر نعمت و نقمت آياتى دارد مى فرمايد:

«اگر خداوند بخواهد انسان را آزمايش كند، به او نعمت و برترى بدهد، انسان مى گويد، من شايستۀ اين نعمت و برترى هستم.»(2)

و باز راجع به افرادى مى فرمايد:

«و اگر انسان را به بدى آزمايش كند و رزق اوراكم نمايد، مى گويد: خدا مرا ضعيف شمرده داست.»(3)

انسان معمولاً كارهاى خوب را از خود مى داند و كارهاى بد را به ديگران نسبت مى دهد. مثلاً هيچوقت شنيده نشده است كه دانش آموزى اگر مردود يا تجديد شد بگويد؟ درس نخواندم لذا مردود شدم. مى گويد: معلم نمره نداد، قبولم نكرد، تجديد شدم. امّا اگر قبول شود مى گويد، قبول شدم. نمى گويد، معلم قبولم كرد.

انسان هميشه نقطه ضعفها را خيلى بزرگ مى كند. بايد سعى كرد كه نقطه هاى مثبت را هم ديد اگر از يك نمره كمى ضعيف باشد، نگويد كه نمره كم آوردم بلكه خوبى ها را هم ببيند و سعى در جبران آن كمبود كند.

اگر چشم انسان درد گرفت، تنها درد چشم را نبيند؛ بلكه به نعمتهاى ديگرى هم كه موجود است توجه داشته باشد. گوش سالم، قلب، كليه، معده، سالم است. اما كمى گوش انسان درد مى كند.

9 - تكيه به توانائيها

بايد انسان نسبت به استعدادهاى خود فكر كند، مطالعه نمايد، تبادل نظر با افراد ديگر نمايد تا بداند كه آنچه دارد بسيار كمتر از قدرتهايى است كه مى تواند داشته باشد و آنچه ندارد به خاطر بهره جويى نكردن صحيح از امكانات اوست ولى در عين حال هر زمان كه انسان از اشتباه برگردد به نفع اوست و در اينجا ايستايى موفقيت آفرين نيست، بلكه شكست آور است.

11 - مطالعه دربارۀ معاد

«ياد مرگ بهترين موعظه كننده است.»(1)

انسان اگر به معاد دقت كند، جريانات بعد از مرگ را بررسى كند و دقت نمايد، در قرآن بيش از هزار آيه راجع به معاد هست. اين آيات اگر خوانده و بعضاً حفظ شوند، توجه انسان را زياد مى كنند:

«روزى كه پنجاه هزار سال است.»(2)

«روزى كه مجرم را با غل و زنجير به جهنم مى برند»(3)

«در جهنم طعامى براى گناهكاران است كه از چرك و خون تهيه شده است.»(4)

«روزى كه انسان اگر يك ذره اعمال بد انجام داده باشد مى بيند»(5)

«روزى كه انسان كافر از شدت عذاب مى گويد: كاش خاك بودم»(6)

«واى بر نمازگزاران كه از نماز غفلت مى كنند»(7)

«روزى كه انسان آرزو مى كند بين او و عملش فرسنگها راه باشد.»(8)

ص: 118

12 - مطالعه حالات ائمه عليه السلام

توجه در حالات ائمه و لطف آنها نسبت به انسان، اعتماد به نفس را قوى مى كند. مرحوم سيد بن طاووس رحمه الله آنقدر شرفياب محضر آقا امام زمان عليه السلام شده بود كه حضرت را مى شناخت، تُن صداى حضرت را مى شناخت (در تشرف به محضر آقا تبعات و درجاتى است، بعضى مى شناسند و بعضى نمى شناسند). سيد بن طاوس رحمه الله مى گويد: مشرف شده بودم به سرداب مقدس كه در سامرا، محل زيارت امام زمان (عج) است. ديدم صداى حضرت از داخل سرداب مى آيد، مشغول راز و نياز با خداست مى گويد:

«خدايا شيعيان ما از ما هستند، از زيادى گِلِ وجود ما خلق شده اند و به آب ولايت ما عجين گشته اند، خدايا گناهان آنها را بيامرز و از اعمال خوب و شايستۀ من در دفتر اعمال آنها بنويس»(2)

حال با چنين ائمۀ رؤوفى، بايد چقدر اعتماد به نفس داشت؟ امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

«خدا در برابر هر كار خوب ده برابر پاداش مى دهد، اما در مقابل كار بد يك عقاب و عذاب است.(3)

حال با اين حالت، واى بر كسى كه در قيامت نامۀ اعمال بد او، از نامۀ اعمال خوبش بيشتر باشد.

پس، بايد دقت كرد.

14 - مدارا در عين قدرت

توجه در زندگى و جهاد على عليه السلام به ما مى آموزد كه على، آن شيرمرد شجاع ميدان نبرد، به خاطر «دين» خانه نشين شود، به همسرش اهانت شود، فرزندش كشته شود، او را بزور از منزل بيرون ببرند، حكومت را از او بگيرند. و به خاطر خدا چيزى نگويد.

اگر ما كه نه قدرت داريم ونه مقام معنوى داريم، افرادى بيايند و چنين كارهايى در مورد ما انجام دهند، چقدر سخت است. حال بر على عليه السلام كه آن همه قدرت دارد و چقدر سخت تر خواهد بود.

على عليه السلام اگر همان لحظه يك نگاه مى كرد، قدرت داشت كه همۀ آنها را سنگ كند و از بين ببرد و همه را نابود كند. اما على عليه السلام اين كار را نكرد، چون به رضاى خدا راضى بود.

انسان بايد آن قدر ساخته شود كه به خاطر مقام، دين را نفروشد و گناه نكند. دنيا را به آخرت نفروشد و رضايت خدا را در نظر داشته باشد.

دقّت در مضامين دعاهاى، شبهاى جمعه (دعاى كميل)، صبح جمعه (دعاى ندبه)، عصر جمعه (دعاى سمات)، شب چهارشنبه (دعاى توسل) و ديگر ادعيه به انسان نيروى مقاومت مى بخشد.

فصل يازدهم كنترل

كنترل در عالم

در متون اسلامى آيات و روايات فراوانى داريم، كه كنترل در عالم را لازم و ضرورى مى دانند.

خداوند متعال نه تنها بر انسان كه بر كلّ هستى و پديده هاى آن، در هر كدام بنوعى، مراقبت و كنترل دارد. قرآن مى فرمايد:

«خداوند بر تمام چيزها مراقب است»(1)

خداوند تمام موجودات هستى را كنترل مى كند و اگر كنترل خداوند نباشد، سير طبيعى در نظام هستى به هم مى ريزد. اگر كنترل روى غريزۀ حيوانات باشد، يا حركت و تكامل گياه از مراقبت خداوند بيرون رود، ديگر اين نظام هستى، منظّم نيست. هر موجودى، در سير ثابتى كه دارد، پيوسته اين سير ثابت از مراقبت خداى متعال سرچشمه مى گيرد. و اگر اين مراقبت نباشد تغيير و تبديل در هستى به وجود نمى آيد.

ضرورت كنترل

اگر انسان، تحت كنترل نباشد، در هر سطحى كه باشد، رشد نمى كند، بلكه آسيب پذير مى شود.

ركود هنگامى است كه انسان مورد كنترل قرار نگيرد. اگر انسان بخواهد آزاد باشد، بايد بداند كه سقوط و ركود و شكست او قطعى است. انسان يا بايد خود را تحت كنترل ديگران درآورد و يا در مورد كنترلى كه روى او انجام مى شود، ناراحت نباشد.

اگر كسى روى انسان سرمايه گذارى مى كند، وقت مى گذارد، دلسوزى مى كند، كه زندگى و فكر او را تحت كنترل داشته باشد بسيار خوب است، ولى بداند كه او با چه كسى دوست است؟ چه درسى مى خواند؟ چگونه مى خواند؟ شيوۀ برخورد اجتماعى او چگونه است؟ وقتگذرانى او، عبادت او خواب و خوراك او، انجام تكاليف او چگونه است؟ انسان بايد از چنين فردى استقبال كند.

فرهنگ اسلام، آنقدر غنى است كه در هر موردى، نمودارهاى تربيتى و نمونه هاى عملى دارد.

اگر فردى، آشناى به اين فرهنگ باشد و فرد ديگرى را تحت كنترل داشته باشد، مسلماً رشد و تكامل در پى اين كنترل خواهد آمد.

همچنانكه اگر كنترل روى اعضاى مادى نباشد، غذا خوردن، ارضاى غريزۀ جنسى، خوابيدن به طرز صحيح انجام نشود، ضررهايى در پى دارد، كنترل نكردن براى جهات معنوى نيز مضر است.

مراقبين انسان

در مسائل معنوى و اعمال و رفتارى كه از انسان سر مى زند، خداوند مراقبينى براى انسان در نظر گرفته است. گرچه انسان در انتخاب هدايت يا ضلالت آزادى دارد. اما در عين حال اعمال او تحت مراقبت است.

1 - خداوند: مراقبت اصلى از انسان، توسط خود خداوند انجام مى شود قرآن مى فرمايد:

«آيا نمى دانيد كه خداوند شما را مى بيند؟»(1)

«خداوند آنچه را در خفا و آشكار انجام مى دهيد مى داند»(2)

«هيچ اعمال كوچك و بزرگى نيست، مگر اين كه مورد بررسى قرار مى گيرد.»(3)

«آيا مى پنداريد خداوند شما را بيهوده آفريده است»(4)

2 - دو ملك: دوّمين ناظر، دو فرشته هستند كه يكى اعمال خوب انسان و ديگرى اعمال بد را مى نويسند. قرآن مى فرمايد:

«هر حرفى كه شما مى زنيد، دو ملك مراقبت به نام «رقيب» و «عتيد» همراه شما مى باشند.»(5)

و اين دو ملك در قيامت به اعمال انسان گواهى خواهند داد.

ملائك مقرب: قرآن مى فرمايد: «ملائكه بر آن ها شاهد هستند.»(6)

3 - پيامبران: قرآن كريم مى فرمايد: «و پيامبر بر شما شاهد هستند.»(7)

در بعضى از آيات اشاره شده است كه ما رسولانى فرستاديم «رسل كسانى هستند كه مأموريت دارند، به معناى پيامبر نيست. در بعضى تفاسير، «رسل» به «ملائكه» تعبير شده است. فرشتگانى مسؤول ثبت و ضبط هستند.

4 - شهداء: قرآن مى فرمايد: «و روزى كه از تمام امتها شاهدانى برانگيخته مى شوند»

5 - اعضاى بدن: «در قيامت اعضاى بدن اعمالى را كه انجام داده اند شهادت مى دهند»

قرآن مى فرمايد: چون روز قيامت شود، آن هنگام، گوش ها، چشمها و پوست بدنها بر جرم و گناه آنها گواهى مى دهند. مجرمين به اعضاى بدن خود مى گويند، چگونه بر اعمال ما شهادت داديد؟

اعضا مى گويند: خدايى كه همۀ موجودات را به زبان آورد ما را نيز گويا كرد.»(8)

ص: 124

اعمال در قيامت

كنترل بر روى اعمال به طرق مختلف انجام مى شود.

1 - گاه نوشتن است: قرآن مى فرمايد: «هيچ حرفى نمى زنيد مگر اينكه رقيب و عتيد آن را مى نويسند.»(2)

2 - گاه نسخه بردارى است: قرآن مى فرمايد: «ما نسخه بردارى از اعمال شما مى كنيم.»(3)

3 - گاه اعمال بر گردن انسان است قرآن مى فرمايد: «بزودى به صورت طوق...».(4)

4 - گاه به صورت فيلمبردارى است: قرآن مى فرمايد: «روزى كه هر كس هر كارى كه انجام داده است حاضر مى بيند، چه اعمال خوب و چه اعمال بد و آرزو مى كند كه كاش بين او و اعمال بد او فاصلۀ زيادى بود»(5)

پس، ضبط اعمال تنها به يك صورت نيست. كنترل و ارزيابى با راهها و وسايل مختلف انجام مى شود.

كنترل مسائل مادى

كنترل گاه در مسائل ظاهرى و عادى است. بعضى افراد صلاحيت اين كنترل را دارند، در مورد كودكان و نوجوانان تا رسيدن به مرحلۀ رشد، رسيدگى به خواب، خوراك، بهداشت و مسائل ديگر لازم است.

تشكر از مراقبت

انسان اگر مورد كنترل قرار گرفت، نه تنها نبايد ناراحت شود، بلكه بايد از مربى خود تشكر نيز بكند. دانش آموز از كنترل و مراقبت و سؤال معلم نبايد ناراحت شود. گاهى معلم علائم نبوغ را در فردى مى بيند، لذا با او بيشتر كار مى كند و از او توقع بيشترى دارد. اين مسأله موجب مى شود كه دانش آموز به تلاش بيشترى وادار شود و در نتيجۀ ارزيابى مداوم رشد بيشترى كسب كند. اگر انسان تحت كنترل باشد و مورد ارزيابى قرار گيرد، نقاط ضعف و نارسايى كارهاى او از بين مى رود و زمينه هاى رشد شكوفا مى شود.

لذاست كه خداوند نيز مراقبين بى شمارى براى انسان قرار داده است. گرچه وجود خود خداوند براى كنترل انسان كافى بود، ولى اين همه عامل كنترل مثل: ملائكه، انبيا، اوليا، علما، شهدا، زمين، آسمان، اعضا و جوارح، وقت و زمان، معلم و استاد، فقط براى ارزيابى بيشتر و رشد كاملتر انسان است.

مشاوره

توجه و دقت در حالات بزرگان و اصحاب ائمه به ما مى آموزد كه ايشان گاهى به حضور ائمه عليهم السلام مى آمدند و برنامه هاى زندگى خود را به ائمه عليهم السلام عرضه مى كردند، و عقايد خود را راجع به مسائل مختلف براى ايشان بيان مى كردند و مى خواستند كه آنها تشخيص بدهند آيا كارهاى آنها درست است يا نه؟ برنامه هاى زندگى آنها آيا مطابق با دستورات الهى هست يا نه؟ آيا اعتقادات آنها صحيح است يا نه؟

انسان در هر مقطع و حالتى كه باشد، بايد فرد آگاه و دانايى را انتخاب كند و يا او را در امور مربوطه اش، مشاوره كند و راهنمايى بخواهد.

مشاوره، امرى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله هم در كارهايش به آن امر فرموده شده است. قرآن مى فرمايد:

«در كارها با آنان مشورت كن»(1)

انسان هر چه در دل دارد، بگويد. شيوۀ عمل، فكر، گفتار، كردار و پندار درست را دريابد. گاهى در اثر مشورت نكردن، انسان وقتى چشم باز مى كند مى بيند ساليان درازى ازعمرش را بيهوده بر فنا داده است.

جوانى، شور و احساسات است. احساسات در جوانى بسيار قوى است و تشخيص راه درست، با احساسات منافات دارد. سنين بين 20 تا 40 سالگى مرز احساسات است. اما وقتى انسان به 40 سالگى رسيد، احساسات به تدريج كم شده و عقل جايگزين مى شود. به حدّى عقل كامل مى شود كه گاه انسان به كارها و اعمال دوران جوانى خود مى خندد.

لذا پيدا كردن شخصى مناسب و عرضۀ برنامه هاى زندگى بر او كارى لازم است كه انسان دريابد:

آيا راهى كه مى رود درست است يا نه؟ اگر درست است خود را تقويت كند و اگر درست نيست، برنامه ريزى صحيح ترى براى خود داشته باشد.

كنترل علمى

فكر

در كنترل علمى، مواظب فكر نيز بايد بود. خواندن كتاب هر قلم و نويسنده اى بدون قيد و شرط به روح و فكر ضربه مى زند. هر كس هر كتابى مى خواند يا به سخنان هر كس گوش مى كند، فكر و انديشه اش را در اختيار او قرار داده است و بايد مواظب باشد كه چه برداشتهايى را به ذهن خود وارد مى كند. ماهيت افراد براى دوستى و ارشاد و بهره ورى از صحبتهاى آنان بايد شناخته شوند.

فصل دوازدهم خنده و گريه

روان شناسى

در اصول روان شناسى كودك مى گويد:

«يكى از نيازهاى مهم درونى كودك، گريه است.»

«گريه و خنده تخليه هيجانات روحى و درونى است، تخليه خوشيها در خنده و ناراحتيها در گريه است.»

گريه يا خنده در سنين مختلف عواملى دارد كه با هم فرق مى كنند؛ ولى مجموعاً براى انسان لازم هستند. مثل حرف زدن كه يك نياز ضرورى است. اما حرف زدن نيز مرز دارد.

پرحرفى، دروغ، غيبت، تهمت، سخن چينى و ساير گناهان زبان ممنوع است، در مقابل كسى هم كه حرف نمى زند از نظر زيست شناسى و روان شناسى و بيولوژى ضرر دارد.

زياد حرف زدن هم نشانۀ سلامت نيست. پس حرف بايد زد اما مرزها را هم بايد رعايت كرد خنديدن هم بايد باشد ولى بايد مرزهاى خنده رعايت شود.

اثرات منفى قهقهه

هر عملى در بدن انسان عكس العملى دارد. چنانكه خندۀ موزون و تبسم موجب رشد و شادابى و سلامتى روانى مى شود. خندۀ بلند و قهقهه نيز اثراتى منفى بر جسم و روح انسان دارد.

1 - موجب اتّساع رگها و شريانها، در نتيجه گشادى دريچه قلب مى شود. بخصوص اگر خندۀ قهقهه دائمى باشد.

2 - نوسان در تارهاى صوتى به وجود مى آورد، صدا خشن و زنگ دار مى شود.

3 - زمينه ساز ورود ويروس و ميكروب به مخاط بينى، حنجره و مغز مى شود. زيرا وقتى تنفس طبيعى و از راه بينى باشد، هوا از چند فيلتر عبور مى كند. در زمستان هوا به وسيلۀ مخاط گرم شده و بعد داخل ريه مى شود. در تابستان، خنك شده و هواى گرم و خشك، به يك باره وارد ريه نمى شود.

لذا در زمستان براى پيشگيرى از سرماخوردگى حتماً بايد با بينى تنفس كرد.

حال در خندۀ قهقهه چون دهان باز است و هوا بدون فيلتر وارد ريه مى شود، منشأ بسيارى از امراض ريوى و عفونى مى شود.

4 - بين سلولهاى بدن فاصله ايجاد مى كند و موجب چاقى مى شود. خندۀ زياد و پى در پى و توأم با قهقهه موجب چاقى مى شود. در فيزيك خوانده و مى دانيد كه وقتى فاصله بين الكترونها زياد شود، خاصيت آن ماده كم مى شود. در عنصرها و سلولهايى كه در بدن انسان هست، نيز همان خاصيّت وجود دارد. اگر خنده زياد باشد موجب فاصله بين سلولها و ايجاد چاقى مى شود.

مثال ديگرى مى توان زد كه عصارۀ 10 كيلو گوجه فرنگى يك كيلو رب مى شود كه در خواص مثل گوجه فرنگى موجود است ولى وقتى متراكم شده و هوا و آب زيادى آن گرفته شد هواهاى داخل بدن نيز گاهى به گونه اى بخار شده و از بين مى رود و گاهى هم مى ماند.

5 - موجب فراموشى از خدا و قيامت مى باشد. اگر خنده اى اينچنين باشد، چون نهفته از اعمال شيطان است و شيطان مطرود پروردگار مى باشد، لذا پيروى از شيطان نيز دل را مى ميراند و خدا را از ياد انسان مى برد.

ص: 133

تنوع

براى كسانى كه كارهاى فكرى شديد، دروس سنگين، خستگى روحى، غصه و ناراحتى و اغتشاش روحى دارند، خوب است براى ايجاد تنوع مقدارى نيز از كتب لطيفه و مسائل خنده دار مطالعه كنند، كه با تنوع آن حالت روحى و روانيشان تسكين پيدا كند.

چنين شوخى ها و خنده هاى مرزدار در سيرۀ ائمه عليهم السلام و اولياء الهى نيز بوده است. در روايات آمده است كه: پيامبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام مشغول خوردن خرما بودند. حضرت على عليه السلام براى مزاح خرما را كه مى خوردند، هستۀ آن را جلوى پيامبر مى گذاشتند. بعد از مدتى به پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: يا رسول الله، مثل اين كه شما خيلى خرما دوست داريد!

حضرت فرمودند: آن كس كه خرما را با هسته مى خورد، بيشتر از من دوست دارد.

به هر حال، در ايام شادى و سرور ائمه عليهم السلام مجالس جشن و تعريف لطايف و خنديدن و خندانيدن نيز خالى از ثواب نيست.

يادگيرى لطايف براى متنوع كردن سخنرانى، كلاس درس، ميهمانى و ساير مواردى كه به گونه اى افراد دور هم جمع مى شوند، خالى از لطف نيست.

همين ايجاد تنوع و لبخند زدن به شاديها، زندگى را شادتر و تحمل شدائد را آسانتر مى كند.

تباكى

اسلام آنقدر به تخليۀ عقده ها تأكيد دارد كه حتى گاهى در بعضى روايات امر فرموده است كه اگر شخصى گريه اش نمى آيد، خود را به حالت گريه در آورد.

پيامبر صلى الله عليه و آله راجع به امام حسين عليه السلام فرمود:

«كسى كه گريه كند و يا بگرياند و يا حالت گريه داشته باشد، بهشت بر او واجب مى شود.»(1)

در اين حالات گريه جنبۀ رشد معنوى پيدا مى كند و بايد بدانيم كه برخى رشدهاى معنوى، كاستى هاى روحى راجبران مى كند.

بكاء

گريه اى كه در اسلام بسيار ارجمند است و گريه كننده از ثواب و درجاتى نيز در قيامت برخوردار مى شود و در دنيا نيز اين گريه فوايدى دربردارد.

اين بكاء كه مؤمن زياد دارد و در دعاى ابوحمزه ثمالى امام سجاد عليه السلام 11 بار دلائل گريه خود را بيان مى دارد: براى بى كسى در قبر، تاريكى قبر، گناهان و معاصى، خشم الهى، كسب نكردن خوبى، ترك خوبى ها ياد قيامت، برزخ و مسائلى از اين قبيل.

هيچ كس نيست كه بگويد من گناه نمى كنم. همۀ افراد گناهكارند. و خوب است كه انسان مواقعى را براى حسابرسى اعمال و رسيدگى به آنها قرار دهد، زيرا امام كاظم عليه السلام «از ما نيست، كسى كه هر روز به حسابهاى نفس خود رسيدگى نكند»(2)

رسيدگى به اعمال به انسان مى فهماند كه مسير زندگيش در كدام سمت است. در راه خير و صلاح است يا از خداوند و راه حق دور مى باشد.

ص: 136

بزرگان و گريه

فرزند سيد بن طاوس رحمه الله كه يكى از علماى بزرگ بودند و بارها با امام زمان عليه السلام ملاقات داشتند، مى گويد:

«بعضى مواقع پدرم گريه مى كرد مثل بچه اى كه ساعتها از مادر دور بوده است و گاهى در نماز شب چنان گريه و ضجه مى كرد كه انسان فكر مى كرد دارند فرزندش را مى كشتند.»

و در حالات روحى آيت الله بروجردى رحمه الله آمده است:

ايشان در اواخر عمر يكبار شبى خواب ديدند كه قيامت برپاست و مردم مى خواهند از صراط بگذرند، صراط راههاى گوناگون داشت. ايشان نمى دانستند از كدام راه بروند.

صراط امام حسين عليه السلام؟ صراط انبياء عليهم السلام؟ صراط علماء؟ بالاخره هر كس در راهى مى رفت. آية الله بروجردى رفته بودند كه از راه امام حسين عليه السلام بروند، اما نگذاشته بودند: گفته بودند بايد از صراط علما بروند.

ايشان بعد از خواب تا چند روز به حدّى گيج و ناراحت بودند، كه بيمار شدند و از شدت ناراحتى از بالكن منزل افتاده و پايشان شكسته بود.

به علّت وحشتى كه كرده بودند و مرتب گريه مى كردند.

در تاريخ هست كه حضرت زهرا (س) به على عليه السلام توصيه فرمود: شيشه اى با من هست كه آن را همراه من دفن كن و اين شيشه اشكهايى است كه از ترس عذاب و خوف خدا گريه كرده ام.

و آية الله مرعشى رحمه الله در وصيتنامه شان فرمودند: دستمالى كه با آن اشكهايم را در مصيبت جدّم پاك مى كرده ام، با من دفن كنيد.

بهترين گريه

1 - گريه براى لقاى الهى بهترين عمل است. اما گريه هاى معنوى تنها شامل آن نيست بلكه در مرحلۀ بعد گريه هاى ديگرى هم هست.

2 - گريه براى ائمه عليهم السلام و مظلومت آنها، امام حسين عليه السلام و اصحاب ايشان، حضرت زهرا (س) و ساير ائمه عليهم السلام نيز تقرب آفرين است. در روايات هست كه «اگر ذكر مصيبت مى شود گريه كنيد و اگر گريه هم نمى كنيد، به صورت تباكى خود را به گريه واداريد.»

و باز در تاريخ هست، كه ائمه عليه السلام كسانى را اجير مى كردند، مجلس مى گرفتند، روضه مى خواندند و خود نيز در مجلس شركت مى كردند و گريه مى كردند.

3 - گريه از ترس خداوند كه در روايات مى فرمايند:

«گريه از ترس خداوند كليد رحمت خداوند است.»

4 - گريه براى سلب موفقيت، اگر از كار خيرى باز مانديم، دل بسوزد. مثل كسى كه در شهرى غريب است و همۀ پس انداز خود را تمام كرده باشد و هيچ آشنايى هم نداشته باشد، چگونه دلش مى شكند و گريه مى كند. همانطور هم اگر انسان از كارهاى معنوى بازماند يا توفيق پيدا نكرد، بايد ناراحت باشد. اگر حال عبادت ندارد، توفيق خواندن قرآن و دعا ندارد و شايد خوششان نمى آيد، يا كسى كه ساليان سال از بلوغ او گذشته است ولى هنوز نماز درستى نمى خواند، نوعى گمشده دارد كه بايد برايش گريه كند. و على عليه السلام هم از كمى زاد و توشه در دعاى كميل گريه هاى فراوان دارد. البته تفاوت او با ديگران فراوان است.

5 - گريه براى پيروى از شيطان و دورى از خدا، گريه اى بجا است. حساب كنيم چقدر به خدا نزديك هستيم و از شيطان دور شده ايم. حرف خداوند چقدر در روح ما اثر دارد و حرف شيطان چقدر ما را تحت تأثير قرار مى دهد. شيطانى كه در قيامت در مقابل اعتراض انسان مى گويد:

«مرا ملامت نكنيد، بلكه خود را ملامت كنيد.»(3)

اين همه اسباب هدايت از كلام خدا، پيامبران، سيرۀ ائمه عليهم السلام و علماء و اولياء به انسان مى رسد،

ص: 138

فصل سيزدهم شخصيّت

تذهيب

قبل از آن كه انسان از نظر اجتماعى رشد كند و در مسند قدرتى قرار گيرد و لازم است كه خود را با موازين شرعى، اخلاقى، انسانى منطبق كند، بديها را پالايش و خود را به خوبى ها آرايش نمايد.

ممكن است برخى افراد در بعضى موارد، شعارهايى بدهند كه اگر ما سر فلان كار و مقام و قدرت باشيم، چه مى كنيم اما اگر در عمل ساخته نباشند، نه تنها مفيد واقع نمى شوند، بلكه ضربه هايى مى زنند كه گاه جبران ناپذير است.

هر انسان در هر موقعيتى كه باشد بايد در فكر مهذّب و پاك كردن نفس خود باشد. هر قدر شخصيّت بالا رود لنزها و عدسى هاى دقيق نگر و دوربين مردم بيشتر مى شود. عوام از او توقعات بيشترى دارند. هر فردى ممكن است به صرف حزب الهى بودن، رئيس، مسؤول، معلول، بسيجى، روحانى بود، مورد احترام مردم باشد، اما همين عناوين دقت عمل بيشترى را مى طلبد.

مردم توقع بيشترى از او دارند. كوچكترين اختلاف عقيدتى، علمى و عملى و اخلال در عقايد و افكار مى تواند موج بزرگى فراهم كند، كه در زندگى مردم عادى اين طور نيست. لذا امام صادق عليه السلام نسبت به يكى از صحابه فرمود:

«هر عمل خوبى خوب است، اما از تو خوبتر است چون به ما نسبت داده مى شوى و هر عمل بدى بد است اما از تو بدتر مى باشد.»(1)

و در روايتى ديگر امام صادق عليه السلام فرمود: «براى ما زينت باشيد. براى ما موجب شرمندگى نباشيد.»(2)

پس انسان بايد در مسير خودسازى باشد و در اين ارتباط بين خود و خدا را بسازد كه اگر موجى هم عليه او به وجود آمد بتواند با تكيه بر خداوند با آن روبرو شود. گاهى خود فرد اين زمينه را در

ص: 140

تذكرات الهى

اگر به تاريخ انبياء عليهم السلام مراجعه شود، در مى يابيم كه خداوند نسبت به انبياء عليهم السلام چقدر دقيق و لطيف برخورد مى كرده است، اگر در زندگى هر كدام از اين انبياء كوچكترين خللى پيش مى آمده است خداوند با تذكر و تنبّه آنها را متوجّه اشكالات خود مى نموده است.

انبياء عليهم السلام چون در مصادر امور بوده اند و مأمور ارشاد و هدايت مردم بوده اند كارهاى آنها، در نظر مردم الگو بوده است: لذا خداوند روى كارهاى آنها نظارت خاصى داشته است. اين سرگذشتها در تاريخ موجود است و براى آنها كه در مصادر امورند الگوى تربيتى و عملى قابل توجهى مى باشد.(1)

يوسف عليه السلام و توكل به غير خدا

حضرت يوسف عليه السلام فرازهاى بسيارى در زندگى او پيش آمد كه هر كدام براى او بسيار سخت بود و بعد از تحمّل به مقاماتى هم رسيد.(3)

حضرت يوسف عليه السلام بعد از آن كه با زليخا مبارزه كرد و دست ردّ به سينۀ عشق او گذاشت، خداوند به او علم تعبير خواب عنايت كرد. اما يوسف عليه السلام به قهر زليخا به زندان افتاد. در زندان دو نفر زندانى بودند كه هر كدام خوابى ديدند و حضرت يوسف عليه السلام خواب آنها را تعبير كرد. به يكى فرمود اعدام مى شوى و به ديگرى گفت: تعبير خوابت اين است كه از زندان بيرون مى روى و ساقى پادشاه مى شوى.

در اين جا يك لحظه يوسف عليه السلام غافل شد و به زندانى گفت: وقتى پيش عزيز مصر ساقى شدى از ما هم ياد كن و به او بگو كه يوسف عليه السلام بى گناه زندانى شده است.

امام صادق عليه السلام فرمود:

به واسطۀ اين غفلت 7 سال زندانى او تمديد شد و خداوند اين حرف را از ذهن ساقى تا 7 سال

ص: 142

سليمان عليه السلام و خودخواهى

حضرت سليمان عليه السلام بين همۀ انبيا از قدرت زيادى برخوردار بود. تمام مخلوقات در اختيار او بودند، جن، پرندگان، گياهان، باد، خورشيد، آب، دريا، حيوانات و ساير موجودات عالم تحت اختيار او بودند. يك روز به خداوند گفت:(1)

«خدايا من مى خواهم ميهماندار مخلوقات تو باشم و يك روز آنها را غذا بدهم.»

خداوند فرمود: عجله نكن، تا شش ماه فرصت دارى كه ذخيره كنى.

حضرت سليمان عليه السلام 6 ماه هر چه داشت ذخيره كرد. روز موعود فرا رسيد. همۀ مخلوقات، كنار دريا به ميهمانى حضرت سليمان عليه السلام آمدند. در اين هنگام يك ماهى بزرگ از وسط دريا دهانش را باز كرد و گفت: گرسنه ام.

حضرت سليمان عليه السلام دستور داد به او غذا بدهند. هر چه غذا در 6 ماه جمع كرده بودند در دهان او ريختند و باز سير نشد و مرتّب غذا مى خواست. انبارها كه خالى شد، حضرات سليمان عليه السلام به او فرمود: چقدر مى خورى؟ ما 6 ماه هر چه داشتيم ذخيره كرديم و تو همه را خوردى باز هم گرسنه اى؟

ماهى گفت: غذاى من هر روز 3 لقمه است. اينها كه خورده ام تازه نيم لقمۀ هر روز بوده است، هنوز 2/5 لقمه باقى است.

سليمان عليه السلام فهميد كه كار ساده اى را پيشنهاد نكرده است و ميهمانى حضرت سليمان بهم خورد و او خجل شد و گفت: خدايا اين كار از دست من ساخته نيست.

حال هر فرد بايد ببيند كه چقدر خودخواهى كرده است. شايد خداوند، چند صباحى به مصلحت روزگار كارى با او نداشته باشد، ولى دقت در احوال و لطايفى كه خداوند در زندگى و كارهاى انبيا داشته است، به ما مى فهماند كه بايد مواظب بود و از خدا غافل نشد.

توجه به پالايش

بايد توجه داشت كه چقدر خداوند به انبيا و حرف و اعمال آنها دقت دارد و چه ديد ظريفى نسبت به انبيا بخرج مى دهد. راجع به همۀ انبيا هست كه اگر كمى ضعف داشتند، ضربه مى خوردند تا رشد كنند و متعالى شوند، زيرا خداوند مى خواست كه انبيا كاملاً ساخته شوند و تمام غبارهاى خوديت از آنها زدوده شود و از كاستى ها پالايش شوند. حتى در روايات توجه ائمه نسبت به اصحاب نيز آورده شده است كه آنها نيز چون شاگرد مكتب وحى هستند، خودسازى كنند و مهذّب شوند. از جمله نمونه هاى تاريخى جريان محمد بن مسلم رحمه الله صحابى امام صادق عليه السلام است. وقتى حضرت احساس كردند كه اين شاگرد برجسته به خاطر مقامات علمى و معنوى دچار غرور شده است به او فرمودند: براى اين كه خوديت در تو شكسته شود و فروتنى به جاى غرور بيايد، يك روز خرما فروشى كن. هر چه شخصيّت اوج پيدا كند، دقت بيشتر مى شود. مردم توقع بيشترى دارند.

لذاست كه خودسازى و خودشكستن و دورى از گناهان واجب مى شود.

شخصيت واقعى

جمله اى معروف است كه:

با خدا باش پادشاهى كن بى خدا باش هر چه خواهى كن

اگر كسى محو دستورات الهى باشد شخصيّت واقعى دارد. چنانكه راجع به عالم مى فرمايد:

«مداد علماء از خون شهيدان بالاتر است.»(1)

«نگاه كردن به صورت عالم عبادت است.»(2)

«خوابيدن عالم عبادت است.»(3)

«عالم از انبيا ميراث مى برد»(4)

اين عالم، منظور كسى است كه صددرصد در اختيار فرامين الهى است. كسى كه محبّتى جز محبت خدا در نظر ندارد. در اعمال و رفتار فردى، اجتماعى، انسانى و اخلاقى همه اش، تحت اختيار خداست. حتى در ارتباط با ديگران و آشنا شدن با آنها بايد توجه به خدا و استمداد از او باشد.

از او خواسته شود كه محبّت انسان در قلب ديگران قرار گيرد.(5)

تواضع و فروتنى در دستگاه الهى بزرگى مى آورد. خداوند اهل كبريا و جبروت است، ولى از كبر و غرور بنده بيزار است. هر كس خواهان تعالى و رشد است، در درگاه الهى بايد خاضع باشد.

خضوع و خشوع و تسليم فقط بايد به درگاه الهى باشد.

توجه و توسل به ائمه عليه السلام نيز راهگشاست. در حل مشكلات، در مسائلى كه براى انسان پيش مى آيد توسلات مى توان انسان را از مشكلات رها كند. و كسانى كه به اين حريم دست يافته اند هم در دنيا رشد كرده اند و هم داراى مقامات معنوى شده اند. اما هيچ كدام در زندگى آن را تظاهر و ريا نكرده اند.

در احوالات سيد بن طاوس رحمه الله هست كه ايشان بارها خدمت امام زمان عليه السلام رسيده اند اما در زمان حياتشان هيچ كس نفهميد و بعد از رحلتشان، مردم فهميدند. يا در مورد علامۀ حلى رحمه الله، مقدس اردبيلى رحمه الله شيخ انصارى رحمه الله و ساير علماى خاص كه تا زنده بودند، اين توفيقات را ذكر نكردند. اما

ص: 145

نياز به احترام

2 - خشم

عصبانيت و خشم و غضب موجب مى شود كه فرد از نظر اجتماعى دچار ركود شود. روايت مى فرمايد:

«كسى كه زياد خشم كند، دشمنان او زياد مى شود»(1)

در اسلام زياد سفارش شده است كه از عصبانيت دورى شود و در مقابل كسانى كه خشم خود را فرو مى برند، ستايش شده اند: قرآن مى فرمايد:

«كسانى كه خشم خود را فرو مى برند و مردم را عفو مى كنند، خداوند احسان كنندگان را دوست دارد.

كسى كه خشم خود را فرو مى برد، پيش خدا محبوب است و از او ستايش شده است.»(2)

و باز در مقابله با افراد خاطى و جاهل، قرآن مى فرمايد:

«و هنگامى كه افراد جاهل آنها را مخاطب قرار مى دهند، آنها سلام مى گويند.»(3)

وقتى با جاهل روبرو مى شويد، خشم نكنيد. حتى راجع به فرعون هست كه خداوند به حضرت موسى عليه السلام هنگامى كه مى خواست رسالت خود را آغاز كند سفارش نمود: «و با او، به صورت آرام و متين و سنجيده و ليّن صحبت كن.»(4)

حتى در امر به معروف و نهى از منكر نيز همين آرامش و دورى از خشم و غضب سفارش شده است عصبانيت و خشم يك حالت «استرس» روحى است كه در هنگام بروز انسان اعمالى انجام مى دهد كه بعد از آرام شدن، فوراً پشيمان مى شود. عامل اكثر قتل ها، غارت ها، اختلافها، زد و خورد و كشمكشهاى روزمره، خشم و غضب است.

4 - شوخى

يكى از مواردى كه شخصيّت انسان را از بين مى برد، شوخى زياد است. روايت مى فرمايد:

«از شوخى بپرهيزيد، زيرا ارزش انسان را از بين مى برد.»(1)

برخى افراد به خاطر ايجاد دوستى يا وقت گذرانى يا تفريح، زياد شوخى مى كنند. حتى گاهى اين شوخى ها زننده، خلاف شرع، گناه و خلاف نزاكت و ادب هم هست، و با اين خيال كه ما چون خودمانى هستيم عيبى ندارد خود و شخصيّت خود را زير سؤال مى برند. در برخورد با افرادى كه اين گونه اند و براى ادب كردن و هدايت كردن آنها بايد سعى كرد كه اين اعمال انجام نشود، نه اين كه چون آنها اين گونه اند، پس در ارشاد و هدايتشان هم بايد از اين روش استفاده كرد. اين عقيدۀ درستى نيست.

البتّه خوشرويى يكى از قوّه هاى جاذبۀ شخصيّت است. اما خوشرويى با شوخى بى حد و مرز تفاوت دارد. حرف زدن، خنديدن، متبسم بودن، بشاش بودن بايد معمولى و متعادل و سنجيده باشد.

بايد سعى شود كه از حرفهاى خنده دارى كه گاهى ممكن است آبروى برخى افراد را از بين ببرد نيز پرهيز شود. به هر حال، شوخى و مزاح بيش از حد، موجب از بين رفتن شخصيّت مى شود.

7 - منبع احسان

احسان بسيار پسنديده است و در مقابل كسى كه از احسان كردن منع كند يا خود به كسى احسان نكند، دچار ركود شخصيّت و افت شخصيّت اجتماعى مى شود.

روايت مى فرمايد:

«يكى از آفتهاى قدرت انسان، منع از احسان است.»(1)

حتى در مواردى كه انسان با فقيرى مواجه مى شود و نمى خواهد زياد رسيدگى كند يا پول كم دارد همان كه دارد بدهد، تا منع احسان نكرده باشد. حتّى اگر گدايى سماجت كرد، حداقّل با رفتار خوب و سنجيده بايد به او احسان كرد. هرگز فقير را طرد نكنيد، با او به احترام و احسان برخورد نماييد. اگر انفاق كرديد كه گاه تا 70 برابر پاداش داريد.(2) اگر هم نداريد كه انفاق كنيد، روح او را آزرده نكنيد.

مصاديق احسان فراوان است، تنها پول دادن و رسيدگى به ضعفا و فقرا نيست. شايد برادرى داشته باشيد كه او به پول شما نيازمند نيست، اما مى توان با احترام كردن، جفت كردن كفش او، واكس زدن كفشش، يارى و كمك در كارهاى ديگرى كه دارد به او احسان نمود. يا پدر و مادر انسان گاهى به پول انسان نيازمند نيستند ولى طالب احترامند. همين احترام، احسان است. در كارها به يارى آنها بشتابيد. احسان عملى است كه رفلكس آن به خود انسان برمى گردد. قرآن مى فرمايد: «اگر احسان و نيكى نماييد به خود احسان كرده ايد و اگر بدى كنيد هم به خود بدى كرده ايد.»(3)

حتى در متون اسلامى سفارش شده است كه در مقابل احسان ديگران بى تفاوت نباشيد.

مى فرمايند:

«هنگامى كه احسان شديد، شما احسان بيشترى كنيد يا حداقل مقابله به مثل نمائيد.»(4)

اگر حال داريد. احسان را بهتر جواب دهيد، و گرنه بى تفاوت نباشيد، حداقل مثل همان احسان را به طرف مقابل منتقل كنيد. اين احسان كردن موجب مى شود كه نيكى ها در جامعه زياد شده و جامعه

ص: 149

8 - فحش دادن

يكى از گناهانى كه از زبان صادر مى شود و موجب ركود شخصيّت مى شود فحش دادن است.

قرآن مى فرمايد:

«مردم را دشنام ندهيد، زيرا دشمنى پيش مى آيد.»(1)

با مردم به فحش و كنايه صحبت نكنيد، فحش دادن خلاف شخصيّت واقعى و بى اعتنايى به فرامين خداوند است. فحش دادن بى اعتنايى به حب به ذات و شخصيّت طلبى افراد است. زيرا هر كس خود را دوست دارد و آنچه به او متعلق مى باشند نيز برايش محترم هستند. حال اگر انسان اين عزيزان فردى را با فحش بيازارد قطعاً موجب دشمنى و كينه در مخاطب مى شود. سَبّ كردن شامل:

هُمَزه و لُمَزه و غيبت نيز مى شود.

كسى كه در روابط اجتماعى به اين موارد بى توجه باشد، موجب ركود شخصيّت او مى شود.

رضوان الهى

انسان بايد در مسير رشد، فقط كارهايى انجام دهد كه محور آن خداوند متعال باشد. تا اگر دچار كمبود و نقصانى هم شد، خداوند به يارى او بشتابد. اگر كسى بدون تكيه به خداوند بالا رود، دنبال مقام برود، از پارتى استفاده كند و سرانجام به مقصودش هم برسد، بداند ضربه مى خورد، و كسى كه از بالاى نردبان بيفتد بيشتر از كسى ضربه مى خورد كه از پله هاى اول و دوم نردبان زمين مى خورد.

هرگز ارتباط خود را با خداوند و ائمه عليهم السلام قطع نكنيد و با وسايل ديگر دنبال رشد باشيد. بدانيد كه اگر مى خواهيد رشد واقعى كنيد، بايد با خدا بسازيد. با گناه و پارتى و ساختن با غير خدا، سعى نكنيد، به كمال برسيد. اگر با خدا بسازيد، خداوند وسايل رشد و سعادت شما را فراهم مى كند و آنچنان رشد و كمالى مى دهد كه هم سعادت دنيا، هم سعادت آخرت در او باشد.

وقتى انسان متكى به خداوند باشد و شخصيّت را از طريق او به دست آورد، نياز واقعى او تأمين شده است؛ ولى به دست آوردن شخصيّت در سايه گناه و پارتى و توسل به ديگران نه تنها ارزشمند نيست، بلكه وقتى پارتى از بين رفت و انسان بى اتكا شد، هم ضربۀ اجتماعى مى خورد و هم به ناراحتى هاى روحى، روانى مثل: افسردگى، انزواطلبى، فوبيا، هيسترى و ساير امراض مبتلا مى شود.

ص: 151

فصل چهاردهم نظم

5 - نظم و اجتماع

نظم، امرى اجتماعى هم هست. اگر در جامعه اى نظم حاكم نباشد، نظام جامعه به هم مى خورد.

بى نظمى ثمرات خوبى براى هيچ يك از افراد دربر نخواهد داشت. مشخص است كه نظم حاكم بر اجتماع را افراد منظم جامعه و قانون به وجود مى آورند.

خطرات بى نظمى در احكام

اگر در احكام الهى بى نظمى باشد، تزاحم و تضاد و اختلاف پيش مى آيد، بين بعضى از احكام با بعضى ديگر، يا حكمى با حكم ديگر اختلاف بروز مى كند. مثلاً اگر در احكام گفته مى شود كه انسان با يكى از طهور ثلاث مى تواند نماز بخواند. طهارت پيدا كردن آسان است. هر كدام كه موجود بود انسان به وسيلۀ آن طاهر شده و به نماز مى ايستد.

اما اگر گفته مى شد كه فقط بايد وضو باشد، تعارض پيش مى آمد. شايد جايى انسان دسترسى به آب نداشت، در آن جا نماز خواندن مشكل بود. اما سيرى در احكام مشخص شده است كه تزاحم و تضاد و تعارض پيش نيايد.

قرآن و نظم

در قرآن آيات فراوانى پيرامون نظم آمده است.(1) در يكى از آيات مى فرمايد:

«و آب را از آسمان به مقدار لازم، نازل كرديم.»(2)

آب باران مقدار و اندازه دارد. اگر اندازه نبود، آن قدر از آسمان باران مى آمد كه دنيا را سيل مى برد و يا كمبود آن قحطسالى ايجاد مى كرد.

نوشته اند: در مناطق سيبرى در قطب شمال و جنوب اقيانوسهايى هست كه منجمد است. اگر يخ اين اقيانوسهاى منجمد آب شوند، تمام دنيا را آب فرا مى گيرد. اگر زمينه اى ايجاد شود كه اين آبها بخار شوند و ابر توليد شود و باران بيايد، خطر سيل همگانى و احتمال غرق شدن دنيا وجود دارد.

اما باران هميشه به ميزان و قدر معلوم مى بارد. حال، گاهى ممكن است به علّت آزمايش و ابتلا سيل در منطقه اى بيايد و خصارت وارد كند اما همگانى نيست.

در تاريخ انبيا عليهم السلام، در وقايع زمان حضرت نوح عليه السلام آمده است كه خداوند به وسيلۀ باران تمام دنيا را زير آب برد و همۀ مشركين از بين رفتند و تنها كشتى حضرت نوح عليه السلام بر جودى آرام گرفت و مسافران آن نجات پيدا كردند.(3)

نظم در شب و روز

اگر انسان كمى دقت كند درمى يابد كه نظام هستى، مطابق با نياز انسان تدارك ديده شده است.

خداوند مى فرمايد:

«بدرستى كه خداوند شب و روز را به مقدار معين كرد.»(3)

اگر هميشه شب بود چقدر مشكل مى شد و يا اگر هميشه روز بود مشكلات فراوان وجود داشت. در مناطقى مثل قطب كه 6 ماه شب و 6 ماه روز است چقدر زندگى مشكل و غيرقابل سكونت است. يا سردى و گرمى هوا، به ميزان و مقدار و منظم است. اگر هميشه سرد بود مثل بعضى از مناطق سيبرى و يا اگر هميشه گرم بود مثل بعضى از مناطق حجاز، زندگى با زحمت و مشكل روبرو مى شد. آب و هوا حالتى منظم دارد.

علما و نظم

چند مثال از زندگى علماى بزرگ و طرز عمل و رفتار آنها به ما كمك مى كند كه از آنان نظم را آموخته و نتايج چشمگير نظم را در زندگى آنان لمس كنيم. البتّه خيلى از علما در دورانهاى مختلف زندگى كرده اند و اگر اكنون نام و يادى از آنها نيست، بدان علت است كه كار آنها روى حساب و نظم نبوده است علاّمه مجلسى رحمه الله رواياتى را كه مطالعه مى كرده اند، همه را در كتاب عظيمى به نام «بحارالانوار» گردآورى كرده اند و اين اثر مهم را از خود به جا گذاشته اند.

علاّمه امينى رحمه الله بزرگترين اثر خود يعنى «الغدير» را از جمع بندى كتب شيعه و اهل سنت تأليف كردند و اين كتاب نه تنها در دنياى شيعه، كه در بين اهل تسنن نيز از كتب مهم به شمار مى رود.

شيخ حرّ عاملى رحمه الله كتاب مفيد و سودمند خود بنام «وسائل الشيعه» را از 4 منبع مهم روايى مثل:

تهذيب، من لايحضره الفقيه، استبصار و كافى گردآورى و تيترگذارى و عنوان گذارى و دسته بندى كرده اند. و هيچ عالمى نيست كه محتاج به اين كتاب مفيد نباشد.

شيخ عباس قمى (ر) در تأليف كتب خود ابتكاراتى به كار برده اند. ايشان مطالب مهم كتاب «بحارالانوار» را رمزگذارى و جمع بندى كرده اند و در كتابى به نام «سفينة البحار» جمع آورى كرده اند، كتاب «مفاتيح الجنان» را از كتب ادعيه جمع آورى و به زبان عربى و فارسى تأليف نمودند و حال هيچ خانه اى نيست كه مفاتيح در او موجود نباشد. همۀ افراد از اين كتاب سودمند بهره مى برند.

اگر در زندگى اين علما، سير و تحقيق شود، مشخص مى شود كه اكثر اين علما اين موفقيتها را از وقتهاى اضافه و بيكارى به دست آورده اند و وقت خود را تبديل به وقت مفيد كرده اند.

علامه طباطبايى رحمه الله درس تفسيرى كه براى طلاب داشته اند، متن اين تدريس را هر شب نقد و بررسى كرده و به صورت «تفسيرالميزان» ارائه داده اند.

اكثر علماى ما كم كم و با استفاده از كار منظم به اين درجات رسيده اند. در مثال هم هست: «ذره ذره جمع گردد وانگهى دريا شود.»

مطالعه منظّم

انسان بايد در مطالعه كردن منظّم باشد. آنچه انسان در مطالعه مى آموزد، نزد سلولهاى مغز به بايگانى سپرده مى شود. براى استفادۀ به موقع و منظم از آنچه سلولها فرا گرفته اند بايد مطالعه منظم باشد. اگر فرد ناواردى به يك بايگانى برود، همه را درهم مى ريزد و چيزى پيدا نمى كند. مثال آدمى هم كه بى نظم مطالعه مى كند به همين گونه است. گاهى كتب رياضى، گاه كتاب تاريخ، گاه عقايد، گاه روان شناسى گاه لغت و هر لحظه يك كتاب را مى خواند. اين خواندن سردرگم كردن سلولهاى بايگانى مغز است و آنها هر چه مى كنند چون مطالعه منظم نيست، چيزى در بايگانى نمى توانند جمع آورى كنند. لذا شايد در آن لحظه انسان بفهمد كه چه مى خواند ولى بعد يادش مى رود چون مطالعه منظّم نيست.

مكان منظم

در مطالعه بهتر است كه مكان منظم باشد. لذا در كلاسهاى درس از ابتدا تا آخر سال هر كس جاى معين مى نشيند. اين نظم در مكان، به يادگيرى كمك زيادى مى كند. اگر درسى براى حفظ كردن خوانده مى شود و مكان مرتب عوض مى شود، در وقت استفاده از اين آموخته ها شكل ايجاد شده و مطالب درست بياد نمى آيد. چون مكان يادگيرى متغير بوده است.

يكى از اصول حفظ قرآن هم همين است. قرآنى كه با آن، قرآن حفظ مى شود تا انتهاى حفظ نبايد تغيير كند. به محض استفاده از يك قرآن، صفحات آن در مغز فيلمبردارى مى شود و در وقت استفاده مى توان از فيلم استفاده كرد.

آقاى رى شهرى كه حافظ كل قرآن هستند، در مصاحبه با روزنامه اى بيان داشتند. يكى از مسائلى كه در حفظ قرآن مهم است، استفاده از يك قرآن است. گفته بودند كه براى حفظ سوره اى در ماشين از قرآن ديگرى كه رسم الخط آن متفاوت بود استفاده كرده اند و حال در وقت خواندن در همان قسمت دچار اشكال مى شوند چون، از قرآن ديگرى استفاده كرده اند.

نظم در نوشتن

انسان بايد در نوشته منظم باشد. اگر مى خواهد از مطالبى كه مى نويسد، بعدها استفاده كند بهتر است آن را يك روى كاغذ، يك خط در ميان و كنار صفحه هم حاشيۀ باز داشته باشد، تا اگر بعدها خواست مطلبى اضافه كند، جا داشته باشد. شايد مطلبى ابتدا كم محتوا باشد، اما وقتى سطح آگاهى انسان بالا مى رود، مى تواند مطالب ديگرى را به آن اضافه كند، و اگر اين مطلب در جايى نوشته شود كه امكان اضافه و تجديد نظر نباشد، انسان مجبور به دوباره نويسى و تضييع وقت مى شود. مطلب بايد طورى نوشته شود كه به محض احتياج، دسترسى به آن آسان باشد.

امام رحمه الله و نظم

بهترين الگوى تربيتى براى ما افرادى مثل حضرت امام رحمه الله هستند. طبق نقل قول؛ هنگامى كه امام رحمه الله در پاريس بودند، پليس فرانسه كه مأمور مراقبت آنجا بود، ساعت خود را با رفت و آمد و كارهاى امام رحمه الله تنظيم مى كردند. ساعت خواب استراحت، خوردن، عبادت و ساير كارهاى ايشان بانظم بود.

آزمايش كنيد. يك هفته تمام كارهاى خود را منظم انجام دهيد. خوابيدن سر ساعت مشخّص، غذا خوردن، درس خواند، استحمام كردن و ساير كارهاى روزمره را سر ساعت انجام دهيد. آن وقت ببينيد كه چقدر موفق هستيد. از نظر روحى احساس آرامش مى كنيد. انسان بايد مطابق با تكوين، غريزه، فطرت، تشريع، اخلاق و اجتماع منظم باشد و اگر نباشد احساس ضعف و نگرانى مى كند. چون بى نظمى با فطرت و غريزه و تكوين و تشريع، در تضاد و تعارض است. بى نظمى موجب تعارض درونى و روانى است. چون عمل انسان هماهنگ با نظام حاكم در جهان نيست.

نظم در روابط

روابط انسان بايد منظم باشد. رسيدگى به فاميل، سركشى به پدر و مادر و ارحام لازم است. در روابط اجتماعى، دوستى ها و الفتها بايد مطابق با شؤونات اسلامى باشد. رابطه با حزب الهى و بسيجى، مؤمن و يا در كنار آن چسبيدن به بى دين و ضد انقلاب و ضدّ اسلام، با هم تضاد دارند. مگر اين كه اين روابط براى اصلاح كردن آنها باشد. اگر هدف اين نباشد، گاهى همين روابطآلوده روى انسان تأثير منفى گذاشته و انسان را از مسير هدايت و رشد باز مى دارد. قرآن مى فرمايد:

«روز قيامت عدّه اى مى گويند، كاش فلانى را به عنوان دوست نگرفته بودم.»(2)

اين افسوس خوردن هنگامى است كه روابط نامنظم هم دين و هم دنياى انسان را نابود كند.

بى نظمى در روابط، آفت رشد است.

عبادت منظم

از نظر معنوى نيز انسان بايد منظّم باشد. وقت مشخصّى براى عبادت داشته باشد. در عبادت كندروى يا تندروى نكند، كم كارى يا زياده روى هر دو مطرود است. در هر كارى ميانه روى بهترين روش است. و قرآن نيز به آن سفارش مى كند:

«و شما امت ميانه رو باشيد.»(1)

افراط و تفريط هر دو، ناپسند است.

در هر حال، اگر همۀ كارهاى انسان روى نظم باشد، از اوقات خود بهترين استفاده را مى كند و هيچ وقت افسوس نمى خورد.

پايان

72/5/14

ص: 163