از آن رو حائز اهميّت است كه مهم ترين بخش زندگى انسان، جوانى است و در اين سن ساختار 50 يا 60 سال زندگى آيندۀ او پى ريزى مى شود بر مسؤولين فرهنگى ما فرض و لازم است كه در بارۀ مشكلات جوانان تحقيق، تعمق و بررسى داشته باشند. تنها بالا بردن سطح علمى حوزوى و يا دانشگاهى، در سطح عموم و جامعه كاربردى ندارد. بلكه رسيدگى به مشكلات نسل جوان و بالا بردن سطح آگاهى پدر و مادرها و مبلغين و اساتيد نسبت به اين مشكلات بسيار لازم و ضرورى است. زيرا در سنين جوانى، بهترين تبليغات روى اين نسل پيامدى چندين ساله دربر خواهد داشت.

هر جوان، در هر سطح فرهنگى و علمى كه باشد به گونه اى با مشكلات دست و پنجه نرم مى كند و در اين ورطه اگر پناهگاه روحى پيدا كرد و توانست راه درست را بيايد، مى تواند از انحراف نجات پيدا كند؛ ولى اگر اين پناهگاه نبود، در مسيرهاى انحرافى خواهد افتاد.

الف) پاسخ، صحيح باشد و اگر شخص پاسخگو اطمينان به صحت پاسخ ندارد، با صراحت تمام اظهار دارد كه: جواب را نمى دانم.

ب) تمام جوانب مطلب را در پاسخ مدّ نظر داشته باشد.

ج) در پاسخ به مجهولات، رعايت اصول اخلاقى و اسلامى را بنمايد.

د) بارويى گشاده و دلسوزى و ملايم و رعايت جوانب مختلف مسائل را مطرح كند.

ه) پرتوقع نباشد و انتظار پذيرش قطعى را نداشته باشد.

و) توانايى علمى خود و طرف مقابل را در نظر داشته باشد.

ز) تفصيلاً او را اهنمايى كرده و قانعش سازد.

مطبوعات و بالا رفتن سطح آگاهيهاى فردى و اجتماعى مردم، معمولاً همۀ اقشار، در مباحث سياسى، خود را دخالت داده و هر كدام، در نظر خود، سياستمدارى لايق جلوه مى كنند.

اين دخالتهاى سياسى، معمولاً ذهن برخى از جوانان را در رابطه با مسائل مختلف با مشكل مواجه مى كند مخصوصاً اگر آگاهى لازم نسبت به موضوع را نداشته باشند و يا شانتاژهاى تبليغاتى آنقدر فراوان و بى شمار باشند كه فرصت يافتن خط فكرى مناسب را از جوان بگيرد.

معمولاً مشكلات سياسى، مقطعى است، گاه يك منطقه يا كشور با سياستى، دچار آشوب و اضطراب مى شود و گاه آرام مى گيرد. حال در اين مقاطع چگونه بايد برخورد كرد؟

روايت نيز مى فرمايد:

«كسى را كه در حال اضطراب و ناراحتى و درد است، هر قدر بخواهى تقويت كنى، سودمند نيست».(1)

لذا روانشناسان، بازجويى افراد را در حالت رعب، ترس، وحشت و اضطراب تأييد نمى كنند و قبول ندارند.

بهتر است اندكى صبر كنيد، گذشت زمان بعضى مسائل را به خوبى حل مى كند.

6 - تحت تأثير شانتاژهاى تبليغاتى، چه از طريق راديوها، چه از افكار عامه مردم و چه از شايعات به هيچ وجه قرار نگيريد بلكه خود تصميم مناسب را اتخاذ كنيد.

7 - بايد سعى كنيد افراد را در رابطه با مشكلات راهنمايى و يا درد آنها را درمان كنيد. به جوان آنقدر با آگاهى تلقين كنيد، كه قدرت تشخيص راه راست را از گفتار شما پيدا كند.

8 - هرگز براى خوشحالى و يا تأييد ديگران، راه غلطى را اتخاذ نكنيد. بلكه اصلاح فرد، مورد نظر شما باشد.

9 - لازم نيست براى تأييد حرفهاى خود، متوسل به قسم شويد بلكه حرف راست را بيان كنيد خواه مورد پذيرش واقع شود و خواه تكذيب گردد، مهم آن است كه نظر شما مورد رضاى حضرت حق تعالى و بر اساس مبانى مذهبى و مكتبى باشد.

موجب افتادن جوان در انحرافات عقيدتى مى شود. لذاست كه مكاتب انحرافى بيشترين سرمايه گذارى را روى جوان انجام مى دهند و با ايجاد سؤال و شك و ترديد، راجع به مسائل اسلامى آنان را با مشكل عقيدتى مواجه مى سازند.

خوب است براى پاسخگويى و موضعگيرى صحيح در مشكلات عقيدتى جوان، مواردى چند را در نظر داشته باشيم.

1 - در مورد مسائل پايه و مبنايى در عقيده، حتماً مطالعات گسترده داشته باشيم.

2 - در پاسخگويى به مشكلات عقيدتى، به پاسخ خود اطمينان كامل داشته باشيم.

3 - اگر جواب سؤالى را نمى دانيم، حتماً بگوييم كه نمى دانيم.

4 - در زمينه هايى كه خود ضعف داريم، حتماً مطالعه داشته باشيم.

5 - جوانان را با مراكز فرهنگى و كتب ارشادى محكم و متقن آشنا سازيم.

6 - پاسخ خود را بر اساس فهم طرف بيان كنيم و بگونه اى نباشد كه او از درك جواب عاجز باشد.

7 - جوانان را با هدايت و جواب اصولى با مبناى خلقت و عبوديت و كتاب الهى آشنا سازيم تا در پرتو توسّل به امور معنوى، از شك و شبهه رهايى پيدا كنند.

2 - مشكل روابط اجتماعى و دوست ناباب، مسأله اى است كه جوانان را با مشكلات زيادى روبرو مى كند؛ دوست ناباب، مى تواند جوان را با وسايل مختلف دچار انحراف و مشكل كند.

حيله هايى كه برخى در لباس دوست مى زنند، محبتهاى دروغين، ابراز علاقۀ كاذب، استفاده از تنهايى و بى كسى جوان، پناهگاه جلوه دادن براى جوانان، طرفندهايى است كه برخى دوستان در راه انحراف جوانان بكار مى برند.

لذا دوست يابى با روابط درست و صحيح، مشورت و غيره، مسائلى است كه بايد براى جوان تجزيه و تحليل شود و او با آگاهى كامل با كسى طرح دوستى بريزد؛ كه اين دوستى موجب سقوط فكرى و فرهنگى و اخلاقى او نشود.(1)

3 - مشكل اتلاف وقت، مسأله اى است كه جوانان اجتماع را بسيار با مشكل مواجه كرده است؛ در حالى كه جوانى با شور و اميد است، گاه به دلايل مختلف خانوادگى و اجتماعى، روح نااميدى و يأس موجب اتلاف وقت جوان مى شود. جوان به جاى پرداختن به مسائل اصولى زندگى، سر چهارراهها و يا سينماها و تئاترها و يا مجالس دوستانه به اتلاف وقت مشغول است؛ در حالى كه عمر گرانمايه چون بر باد رود قابل جبران نيست.

لذاست كه برنامه ريزى صحيح براى پركردن ايّام فراغت جوان، برخورد اصولى با اين پديدۀ شوم است.

4 - مشكل سرخوردگى اجتماعى جوان، براى او بسيار دردآور است؛ اگر جوان به مبدأ هستى بى توجه باشد و پايه هاى ايمان در دلش رسوخ نكرده باشد به محض مواجه شدن با مشكلات اجتماعى از قبيل، مردودى، پيدا نكردن شغل مناسب، مشكلات مادى، عدم موفقيتها در اجتماع، ورشكستگى و ساير مسائل، او را دچار سرخوردگى و افسردگى و در نتيجه انزواطلبى مى سازد. و زمينۀ ضعف و سقوط فكرى و اجتماعى او فراهم مى شود.

5 - افراط و تفريط، مشكل ديگر جوان است. برخى مثلاً اكثر اوقات خود را صرف تفريح و گردش مى كنند و در مقابل برخى، نسبت به تفريح توجهى ندارند.

برخى در مسائل معنوى بسيار افراط مى كنند و برخى در اين راه تفريط به خرج داده و نسبت به اين مسائل بى توجهند.

در روابط اجتماعى برخى سرخورده اند و گوشه گيرى و انزوا را دوست دارند و برخى نامتعادل برخورد كرده و همۀ وقت خود را صرف ديد و بازديد و اتلاف وقت بر سر مسائل تفريحى مى نمايند...

ص: 9

اسلام دينى متعادل است و تعادل را دوست دارد. چنانكه خداوند مى فرمايد:

«وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً.»(1)

«ما شما را امّت وسط قرار داديم»

در هر حال هم افراط مورد نكوهش است و هم تفريط امر غلطى است، لازم است جوان مرز اين دو را بداند.

تدوين شود تا جوان، روش صحيح حفظ لغات، قواعد، آيات قرآن يا زبان را فرا بگيرد و از اين علوم در آينده بتواند استفاده كاربردى نمايد.

چون جوان، بيش از همه كس در معرض تهاجم فرهنگى است، لذا محور بحث جوان است. اما اين به آن معنا نيست كه زن و مرد و پير مشكل ندارند، بلكه از آن جهت كه دشمن، لبۀ تيز و نوك پيكانِ تهاجم فرهنگى را به سوى جوان نشانه رفته است و او را تهديد مى كند و اين مسأله در افراد مسنّ يا اصلاً نيست و يا اينكه زياد آنها را تهديد نمى كند، لذا محور بحث ما جوان است.

و همينطور داراى اجزاء نيست - ز بارقه و جلوه اى رقيق از آن در هنگام دميدن از روح خود(1) در وجود هر انسانى بوديعه گذاشته است، صفت اراده است. و آن روحى كه از خداوند متعال به انسان دميده شده است بسيط است. در آن بسيط كه مركب نيست و جزء جدا نشده از چيزى مى باشد. در آن بسيط يك چيزهايى است كه آن چيزها در عين حال مركب نيست. يكى از آن چيزها كه از صفات الهيه هم هست اراده است.

اگر واقعاً انسان مؤمن از اين اراده كه از طرف خداوند به او القاء شده استفاده كند، چون اراده اش، اقتباس از خداست، چون عضو و گونه اى از آن قدرت است، لذا خيلى قدرتمند است و مى تواند با اراده به مقامات بالا برسد.

ضعف اراده و اينكه برخى مى گويند: «نمى توانم»، اولين مرحله ركود، و ضد اراده مى باشد.

چكيده مطالب

ضعف اراده يكى از مشكلات جوان است. اراده يكى از ابعاد وجود معنوى انسان است و از صفات الهى محسوب مى شود و در نفخۀ الهى و دميدن روح به انسان، منتقل شده است و از صفاتى است كه انسان با خداوند در اين صفت اشتراك دارد.

ثابت كردن اين مسئله كه اراده، در وجود همۀ انسانها هست و ليكن افرادِ با اراده؛ اين استعداد را در خود شكوفا كرده اند. موانع تحقق اراده را از بين برده اند و توانسته اند، اراده را در خود شكوفا كنند.

انسان بايد به يقين برسد كه توانايى دارد كه به مراحل بالاى شكوفايى استعداد برسد، آنچنان رشد كند كه قدرت او، در نيروهاى معنوى، جلوه اى از ارادۀ الهى باشد. لازم است با موانع شكوفايى اراده آشنا شويم و اين موانع را از بين برده و زمينۀ تحقق اراده را در خود به وجود آورد.

تسلّط و قدرت علمى پيرامون استعدادها، زمينه هاى تعيين و تحقق اراده است. علم زمينه اى بسيار متقن براى ايجاد آمادگى روحى و پذيرش نفس پيرامون قدرتهاى فراوانى است كه در وجود انسان موجود است و لازم است اين استعدادها به مرز شكوفايى برسند.

سؤالات

1 - اراده را تعريف كنيد.

2 - زمينۀ اشتراك صفات در خداوند و انسان را توضيح دهيد.

3 - چرا اراده در افراد متفاوت است؟2.

ص: 14

4 - موانع شكوفايى اراده چيست؟

5 - چگونه مى توان اراده را شكوفا كرد؟

6 - نظر فلاسفه در رابطه با اراده را بيان كنيد.

7 - از نظر اسلام، اراده چگونه تعريف شده است؟

8 - مرز اراده چيست؟

9 - اراده در انجام عبادات چه نقشى دارد؟

10 - ريا را تعريف كنيد.

ص: 15

انسان مى باشد.

با توجه به اين مسائل، نمى توان گفت: اراده اكتسابى است و ما مى توانيم كارى كنيم كه اراده را بدست بياوريم؛ بلكه اراده در وجود هر انسانى به وديعه گذاشته شده است، همۀ انسانها داراى اراده هستند.

چنانكه روح در انسان ثابت است. از جنين تا كودك و جوان و مسن و پير همه داراى روح مى باشند. مجردات نيز ثابت مى باشند و قابل تغيير نيستند. اراده نيز از همان مقوله است و نمى توان گفت اراده يك وجود اكتسابى است.

ارزش واقعى هر انسانى مبتنى بر اراده اوست. زيرا اراده از صفات الهى است و در همان نفخۀ الهى همچون روح در وجود انسان به وديعه نهاده شده است. اراده، استعداد است و در همۀ افراد موجود مى باشد؛ لكن افراد با اراده از روش شكوفايى و بكارگيرى استعداد استفاده كرده اند و اراده را در خود شكوفا نموده اند و به مرحلۀ بروز رسانده اند.

مى شود كه اراده كارآيى و نمود و قدرت نمايى خود را از دست مى دهد.

مرحوم ملاصدرا فيلسوف شرق، اراده را به اين معنا تفسير كرده است:

«اراده علم فاعل، به فعل خود مى باشد.»(1)

علم به ابعاد عمل، محاسبۀ ثمره و ابعاد كار مى باشد. وقتى علم محقق شود، جهل نيست. زيرا در هنگامى كه ما نسبت به عملى جهل، غفلت، خيال، گمان يا احتمال داشته باشيم، علم، محقق نيست و در نتيجه اراده نيز در نبود علم محقق نمى شود.

اگر ما نسبت به عملى، موفق به انجام يا موفق به ترك آن نمى شويم، به خاطر اين است كه علم ما درست نيست، نسبت به عمل، علم نداريم. اگر علم باشد، قطعاً عمل بد را انجام نمى دهيم و در موارد مثبت مرتكب اعمال صالح مى شويم.

مرحوم آخوند در تعبير اراده فرموده است:

«اراده علم به مصالح و مفاسد فعل است»(2)

در آنجا كه ما نسبت به مصالح و مفاسد عمل، علم داشته باشيم، زمينه ساز اراده مى شود. وقتى علم باشد، حكم عملى، تصورى و تصديقى نسبت به عمل پيدا مى شود و در انسان انگيزۀ انجام كار را بوجود مى آورد.

اگر عين اليقين نسبت به عمل پيدا شد، تسلّط بر انجام يا ترك كار و احاطه بر عمل نيز پيدا مى شود.

اين مراحل و آگاهى به مصالح و مفاسد در مورد اعمال عام است، هم شامل انجام اعمال نيك و هم ترك اعمال بد مى شود.

آگاهى، انسان را تحريك به انجام يا ترك عمل مى كند.

مى خواهد؛ هر شكوفايى نيازمند زمينه است. اگر ما بخواهيم به آن خواسته و انگيزۀ اعلى برسيم بايد زمينۀ انگيزه را بوجود بياوريم. زمينه تحقق اراده را در خود پديد آوريم و يكى از آن زمينه ها، آگاهى و علم به اعمال نسبت به مصالح عمل و مفاسد آن است.

از نظر فلاسفۀ اسلامى تحقق وجود اراده مبتنى بر اين دو پايه است. آگاهى به مصالح و مفاسد عمل.

سماجت به خرج مى داد، ايشان به عنوان اعتراض با آنها برخورد مى كردند و هيچ چشم پوشى، نسبت به مسأله نمى كردند.

يكى از مواردى كه موجب حبط عمل مى شود، ريا مى باشد. در اسلام، مواردى وجود دارد كه موجب از بين رفتن اعمال صالح و خوبِ فرد مى شود؛ ريا، از جملۀ اين موارد است.

در قرآن مى فرمايد:

«فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(1)

«كسى كه به لقاى الهى اميد دارد بايد عمل صالح انجام مى دهد و كسى را در عبادت شريك نگرداند.»

شريك قرار دادن در عبادت، مصداق بارز ريا مى باشد. ريا يعنى اينكه فردى عملى را انجام دهد و غير خدا را در نظر داشته باشد و براى خوشايند او مرتكب اعمال نيك شود.

اگر شريك در عمل وارد شود، عمل از بين رفته و باطل مى شود، اثر عمل نيز از بين مى رود و علاوه بر آن در آخرت نيز مورد عقاب الهى قرار مى گيرد.(2)

است! پس ادعا ساده است؛ خوب است با خود محاسبه كنيم، چقدر از اعمال ما از روى ارادۀ الهى و حقيقى انجام شده است.

چكيده مطالب

از نظر روانشناسى هر عملى كه انسان انجام مى دهد در درون انسان موجب عكس العمل يا رفلكس طبيعى مى شود. اراده نيز كه يكى از صفات الهى است، تحقق آن در وجود انسان، مستلزم علائم و نشانه هايى است كه با مشاهدۀ اين علائم مى توان به ميزان اراده در وجود خود پى برد.

تعبد يكى از شرائط اعمال ارادى است. ايمان انسان بايد آنقدر قوّى باشد كه در برابر فرامين تام الهى پذيرش داشته باشد. گرچه اثرات آن اعمال را نداند.

انعطاف در عمل يعنى وجود خصوصيات متضاد در وجود انسان، نشانگر اراده است. و يكى از نشانه هاى عمل با اراده هماهنگى جسم و روح است. شوق مبناى عمل است. قرآن نيز بيانات فراوانى پيرامون اعمال ارادى و برخواسته از شوق ارائه داده است. و قدرت عمل در هماهنگى جسم و روح و اراده را نيز متذكّر گرديده است.

اراده قوّى اثرات شايان ذكرى در رشد معنوى و مادى انسان دارد. بوده اند كسانى كه با اراده و توفيق الهى يك شبه ره صد ساله را پيموده اند.

اراده يكى از قوا و استعدادهاى ضرورى براى جوان است و تقويت آن نيز براى جوان بسيار اهميّت دارد.

لازم است جوان اركان اراده را بداند تا بتواند اراده را در خود به استخدام درآورده و از اعمال غيرارادى بپرهيزد.

سؤالات

1 - نشانه هاى اراده را بنويسيد.

2 - تعبد در عمل را شرح دهيد.

3 - انعطاف در عمل چه مرزهايى دارد؟

4 - هم آهنگى جسم و روح چه تأثيرى در عمل دارد؟

5 - قرآن در برخورد با اعمال ارادى، چه بيانى دارد؟

6 - تقويت اراده چه نقشى در رشد انسان دارد؟

7 - چرا بايد اراده را به استخدام درآوريم؟

8 - اركان اراده را بنويسيد.

ص: 25

9 - هدف داشتن، چه تأثيرى روى اراده انسان دارد؟

10 - دقّت در عمل و ادّلۀ كافى در انجام يا ترك آن، چقدر در اراده مؤثّر است؟

ص: 26

نمونه هاى عملى تعبد در عمل، ترك گناه يا عبادات، در تاريخ فراوان است و سيرۀ اولياى الهى و تعبّدِ آنها نسبت به دستورات خداوند، روشن شده است.(1)

شاه بايد برود؛ هر چه وساطت و سفارش شد كه شاه بماند و سلطنت مشروط كند، زير بار نرفتند و در نهايت فرمودند:

جمهورى، اسلامى است؛ نه يك كلمه كم و نه يك كلمه بيشتر.

گرچه منافقين و چپى ها از اين موضوع در رنج و عذاب بودند، و مخالفتهاى زيادى با اين نوع جمهورى داشتند.

8 سال مقاومت، و چون صلاح در صلح ديدند، جام زهر را نوشيدند و ملاحظۀ سرزنش دوست و دشمن را نكردند؛ آنجا، صلاح كشور و دين بر جنگ و اينجا، در صلح بود.

و در بُعد عبادت هم آنچنان، قوى و عبد صالح خدا بودند.(1)

آنچنان عمل ارادى مؤمن مجاهد در راه خدا مهم است كه خداوند به يك يك اعمال آنها اشاره كرده و آن را مقدس مى شمارد و به آن قسم ياد مى كند.

در آيۀ ديگر مى فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمْ الْمَلَائِكَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا»(1)

«به تحقيق كسانى كه به خداوند ايمان آوردند و بر اين ايمان استقامت ورزيدند، ملائكه بر آنها نازل مى شوند و به آنها بشارت مى دهند كه نترسيد و بيم و اندوه نداشته باشيد».

مؤمن وقتى كارى انجام مى دهد، چنان پايدار است و مقاومت مى كند كه فرشتگان نيز به يارى او مى شتابند و براى او تقديس و تسبيح كرده و به او نيرو و قدرت مى بخشند؛ لذا وقتى انسان با ارادۀ واقعى (نه ارادۀ پوشالى و بر اساس مبناى حيوانى) كارى را شروع كند، هيچ تزلزل و ترس و ضعفى در او نيست. قرآن مى فرمايد:

«أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللّهِ لَاخَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ.»(2)

«آگاه باشيد كه اولياى الهى هيچ ترس و اندوه و حزنى ندارند.»

اگر جسم و روح همگون شد، قدرت زياد مى گردد به حدى كه نزديك به قدرت الهى مى شود؛ چنانچه قرآن در بارۀ قدرت خداوند قرآن مى فرمايد:

«إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون.»(1)

«هنگامى كه خداوند اراده كرد چيزى باشد و گفت: باش، مى شود.»

عرفا مى گويند: روح ما الآن در غالب جسم محبوس است و اگر بشود روح را از قفس جسم بيرون بياوريم، بسيارى از ملكات و قدرتهاى فوق العاده اى براى ما بوجود مى آيد.

مى گويند: اخيراً به وسيلۀ برخى كارهاى روانشناسى، مثل هيپنوتيزم، براى جراحى دندان استفاده شده است.

برخى از علماء اسلام نيز از همين قدرت اراده در كارهاى فوق العاده خطير استفاده مى كرده اند از جمله:

يكى از علماء مشهد، چنان ارادۀ قوى داشت كه در عمل جراحى ايشان از داروى بيهوشى استفاده نشد، بلكه خود ايشان روح را از غالب جسم بيرون برده و دوباره بعد از عمل روح خود را به جسم خود وارد نمودند.

«طى الارض» و پيمودن مسافتهاى زياد، در كمترين زمان، از نظر اسلام بعيد نيست.

مى شود انسان آنقدر روح خود را قوى كند كه مسلط بر جسم شود و اگر الآن حركت ما روى زمين آهسته و سست است، به خاطر آن است كه جسم روح را در خود نگه داشته است. در آنجا كه روح مسلط بر جسم است، در و ديوار براى او مانع نيست زيرا حركت، حركت مادى نيست، بلكه حركتى غيرمادى است.

على عليه السلام يك «بسم الله الرحمن الرحيم» در گوش او خواندند و اين فيض الهى چنان در درك او مؤثر بود كه فردا سر درس نه تنها درس را مى فهميد، بلكه به شيخ اشكال نيز مى گرفت.(1)

و از آن جمله است:

كربلايى كاظم كه به يك نگاه امام زمان عليه السلام حافظ كل قرآن و معنويت آن شد. نه تنها جسم قرآن، بلكه روحانيت آن را نيز صاحب شد. آنچنان بود كه او با اينكه فرد بى سوادى بود، اما كلمات قرآن را از لابلاى حروف يك سطر كتاب معمولى كه در آن از آيه هاى قرآن استفاده شده بود، تشخيص مى داد.

و بسيار بوده اند كسانى كه با يك توجه و توسل به ائمۀ عليهم السلام يا امامزاده اى انواع بيماريهاى روحى و جسمى آنان در كمتر از يك لحظه از بين رفته است.(2)

پس پى مى بريم، بسيارى از عقب ماندگيهاى ما بخاطر ضعف اراده است.

«ما انسان را در بهترين صورت آفريديم»

در هر يك از اجزاى بدن، نيروهاى فوق العاده اى نهفته است بطور مثال: تنها در چشم 150 ميليون سلول نورى در پشت كرۀ چشم منتظر دريافت پيام هستند.

براستى ما چقدر به اين نيروهاى الهى ظلم مى كنيم كه نمى توانيم از آنها كمال استفاده را ببريم!

اينچنين است كه قرآن نيز ايمان را شرط قبولى اعمال مى داند:

«مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً»(1)

«هر كس كار شايسته اى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، درحالى كه مؤمن است، او را به حياتى پاك زنده مى داريم.»

معجزه در اسلام، بكارگيرى اراده حقيقى و آثار آن است. چنانكه قرآن دربارۀ يكى از معجزه ها مى فرمايد:

«اقْتَرَبَتْ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ.»(2)

«قيامت نزديك شد و ماه شكافته گرديد.»

شكافته شدن ماه با اشاره نبى اكرم صلى الله عليه و آله معجزه اى است كه با قدرت الهى نبوى انجام شد.

اين معجزات با ارادۀ هدايت افراد، به مبدأ هستى، انجام گرفت و افراد بى شمارى با معجزات انبياء الهى عليهم السلام به خداوند ايمان آوردند.

انجام مى شوند.

بايد بدانيم كه اعمال غيرارادى، يا اعمالى كه اركان اراده را ندارند و در اين بعد ضعف دارند، اعمال قابل توجهى نيستند.

اعمال غيرارادى را انسان وقتى مرتكب مى شود كه شرايط اركان اراده در او نباشد و يا ضعيف باشد مثل عملى كه ديوانه انجام مى دهد و يا اعمالى كه در خواب يا به اجبار و اضطرار يا خطا و اشتباه و يا فراموشى و جهل انجام مى گيرند.

لازم است فرق بين اعمال ارادى و غيرارادى را بدانيم تا بتوانيم بين دو عمل افتراق بگذاريم.

بايد بدانيم كه بسيارى از اعمال ما ارادى نيستند و شوق مؤكّد انگيزه عمل نشده است.

لذا بسيارى از اعمال ما، داراى شك و ترديد و اهمال و وسوسه مى شود و ما توان انجام عمل را نداريم.

گاهى شوك ارادى موجب ركود و سكون اراده مى شود گرچه اراده در وجود همۀ انسانها هست ولى پايه هاى اراده سست شده و يا قدرت اراده كاهش پيدا كرده است.

حال اين ضعف اراده، برآيندهايى دارد كه با بررسى آنها، مى توان اعمال ارادى و غيرارادى را شناخت.

سؤالات

1 - چه اعمالى را مى توان غيرارادى دانست؟

2 - ضعف يا كاهش اراده چه نقشى در عمل دارد؟

3 - چرا عمل ديوانه، عملى ارادى نيست؟

4 - جبر در انجام عمل چه تأثيرى در عمل دارد؟

5 - عمل اضطرارى را توضيح دهيد.

6 - جهل و انواع جهالت در عمل را توضيح دهيد.

7 - شك و وسواس در عمل نشانگر چيست؟

8 - آشنايى به احكام الهى چه تأثيرى در عمل دارد؟

9 - شوك ارادى را توضيح دهيد.

10 - برآيند ضعف و كمبود اراده چيست؟

ص: 35

نمازش دچار اشكال است يا غسلش باطل است.

اين فرد چون عملش، در سابق درست بوده است و به خيال درستى عمل، آن را انجام مى داده است اينك نيز عباداتش احتياج به اعاده ندارد.

پس وقتى انسانى آگاهى به حكم ندارد، چون در اصل انجام آن شوق مؤكّد نيست، لذا ارادۀ واقعى نيست.

مى شود؛ اراده اين افراد دچار ركود و سكون شده است.

اين افراد اراده دارند، اما پايۀ اراده شان شكسته و يا قدرت ارادۀ آنها كاهش پيدا كرده است.

انسان عاقل، داراى اراده هست؛ اما اين اراده متغير است. اگر انسان اراده نداشته باشد، ديوانه است؛ حال شايد كسى در چند عمل، اراده اى هم داشته باشد و در برخى اعمال اراده نداشته باشد، اراده اش كامل نيست؛ اما اراده دارد.

خصوصيات هر فرد نسبت به شرايط خاص خود او نسبى است. ممكن است فردى خصوصيت بى ارادگى در وجودش با ضريب 10 باشد و در ديگرى با ضريب 70 وجود داشته باشد؛ اين خصوصيات نسبت به حالات و روحيات افراد متغير است.

روى برنامه ريزى و طرح خود، كار كند.

معمولاً پروژه و كار و اشتغالات زياد، با افراد با اراده منافات دارد. مسيرى بايد درست انتخاب شود و فرد جلو برود، هر قدر موانع بر سر راه هدفش زياد باشد. او را در رسيدن به هدف سست نكند.

در مثال مى توان به افراد معتاد اشاره كرد كه اين گونه افراد در هنگامى كه نشئه هستند، هزاران فكر در سر دارند و هزاران كار انجام مى دهند، اما هنگامى كه اثر مواد مخدّر از بين رفت، تمامى آن افكار بر باد رفته است.

و يا مثال ديگرى مى توان گفت: كه شيطان در هنگام نماز زياد به انسان القاء مى كند؛ تا انسان مؤمن به نماز مى ايستد، القائات شيطانى شروع مى شود، كه پس از نماز چه كنم و به چه كارهايى بايد بپردازم، نماز را زود بخوانم و درس بخوانم، بخوابم، بخورم، به ديدار دوستم بروم، بازى كنم، ميهمانى بروم و هزاران فكر ديگر كه معمولاً بعد از نماز همه از بين رفته و انسان نسبت به انجام كار، دلسرد و سست مى شود.

جوان بر اساس اقتضاى حالات جوانى در فكر خود برنامۀ زياد دارد، مى خواهد همه چيز را ياد بگيرد، با همه در بيفتد، جهان را دگرگون كند، اما اين برنامۀ بدون پايه، هيچ مشكلى را كه حل نمى كند، بلكه بر مشكلات فكرى و اجتماعى جوان نيز مى افزايد، معمولاً آنها كه دنبال چند شغل و برنامه و كارهاى بدون پايه هستند، از نظر اجتماعى هم عقبگرد دارند. زيرا كارى را به ثمر نمى رسانند و دائم از اين شاخه به شاخۀ ديگر مى پرند.

على عليه السلام نيز در روايت سفارش مى فرمايد:

«قَلِيلٌ يَدُومُ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ.»(1)

«عمل كم و پيوسته بهتر از عمل زياد و ملالت آور است.»

در اعمال اين افراد تعارض موجود است. در فكر چيزى دارند و عملشان چيز ديگرى است؛ مى خواهند بخوابند، اما راديو را هم كنار رختخواب روشن مى كنند؛ خوابيدن، آرامش مى خواهد و اين عمل تعارض فكر و عمل را مى رساند.

خداوند براى آنكه انسان داراى هدف متعالى باشد. براى او راه را روشن نموده است.

خداوند در قرآن مى فرمايد:

«يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلَاقِيهِ.»(1)

«اى انسان، همانا تو به سوى خداوند تلاش مى كنى و سرانجام نيز او را ملاقات خواهى كرد.»

خداوند انسان را به جايى راهنمايى كرده كه بى نهايت است؛ رضاى معبود و لقاى او نامحدود است؛ لذا به انسان نيز ياد داده است كه به نامحدود توجه داشته باشد. هر قدر شعاع فكر بالا باشد، تلاش بيشتر است. آن كس كه به فكر لقاى خداست، آنچه را كه مانع رسيدن به اوست از ميان برمى دارد.

آن كس كه هدفى متعالى ندارد، به عوامل پايين و كم اهميّت مى پردازد و عوامل فرعى او را از راه باز مى دارد.

اگر به فكر تحصيل هستيم، شعاع فكر ما بايد بالاتر از دكترا و تخصّص باشد، تا بتوانيم به مراحل متوسط موفق شويم. اگر هدف در درس خواندن اخذ مدرك ديپلم باشد، در ميان راه دچار سستى خواهيم شد.

اگر طلاب و دانشجويان و دانش آموزان عزيز، در حوزه علمى خود، هدفشان درسى باشد كه در جايى هر قدر محدود، مشغول كار شوند، اين هدف پايين، آنها را دچار ركود و مشكل مى كند.

در جايى كه اهداف انسان بالاست، بايد موانع رسيدن به اين اهداف را از بين برد. اگر جوان تصميم به درس خواندن مى گيرد، بايد از سستى و كاهلى و وقت گذرانى بپرهيزد. اين كارها با هدف عالى متعارض است.

گاه تصميم مى گيريم متعبد باشيم، يا نماز شب بخوانيم و يا به واجبات مقيد و از محرمات اجتناب داشته باشيم اما موفق نمى شويم.

زيرا كسى كه رعايت اخلاق و عدالت و حقوق افراد را نمى كند و اهل گناه است، توفيق ملكوتى پيدا نمى كند.

پيكرى كه به انواع بديها ملوَّث شده است، نمى تواند در سطحى قرار بگيرد كه مورد نظر ملائكه باشد؛ زيرا مؤمنى كه به نماز شب مى ايستد، چنانكه ما در زمين ستاره ها را مى نگريم، ملائكه نيز در6.

ص: 41

عرش و ملكوت اين انسان مؤمن را نظاره مى كنند.

لازمۀ تعبد و تهجد آن است كه وجود و پيكر خود را از بديها پاك كنيم تا لايق عبادت در آستان حق باشيم.

پس اگر تصميم به كارى مى گيريم بايد ريشه هاى آن را محقق كنيم تا به نتيجه برسيم. تضاد در اينجا اين است كه اگر مى خواهيم به كمالى برسيم، نبايد كارى خلاف آن انجام دهيم.

اگر رضاى حق را مى طلبيم ضد رضاى حق تعالى را انجام ندهيم. چشمِ آلوده، به نور حق روشن نمى شود.

قلبِ گنهكار، به رضاى حق نمى رسد، مگر خود را پاك كند؛ زيرا در عمل و هدف تعارض است و افراد بى اراده اينگونه اند كه اراده و عملشان هم آهنگ نيست.

كسى كه تصميم گرفته از نظر علمى رشد كند بعد در مسير تحصيل، فكرش را به امور غير ضرورى متوجه مى سازد، معلوم مى شود در نظر او اين كارها اهميّت بيشترى دارد تا حصول مقامات علمى، وگر نه

بايد تمام توان و نيروى خود را صرف هدف اصلى كند نه اينكه قدرت متمركز را از دست بدهد و توقع داشته باشد با توان نامتمركز به يك مسيرى نائل آيد كه نياز به تمركز تمام قوا دارد.

اما در مقابل آنها، انسانهاى مؤمن با اراده هستند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«قال الصادق عليه السلام: ان المؤمن اشدُّ من زبر الحديد، ان الحديد اذا دخل فى النار تغيير ان المؤمن لو قتل و نشر ثم قتل لم يتغير قلبه.»(1)

«به تحقيق مؤمن استوارتر و محكمتر از پاره هاى آهن است زيرا وقتى آهن در كورۀ آهنگرى واقع شود تغيير پيدا مى كند بر خلاف مؤمن كه اگر كشته شود [در راه خدا] و [در آتش سوزانده شود] و خاكسترش بر باد داده شود و [دوباره زنده شود] باز هم كشته شود قلب او متغير نمى شود و اندك خللى در ايمانش [به خدا] پديد نمى آيد.»

آتش بلاها و سختيها و مشكلات، مؤمن را تغيير نمى دهد؛ بلكه به خدا نزديكتر شده و رنگ كارهايش خدايى مى شود.

افراد متلون و متغيّر معمولاً به جايى هم نمى رسند و اگر هم برسند ماندگار نيستند و قرآن مى فرمايد: اگر انسان ايمان آورد و پايدارى كند، در برابر اين استقامت زمينه هاى كمال جويى براى آنان مهيّا مى شود و بركات و ملائكه (ياوران) الهى بر او نازل مى شوند.

اصولاً يكى از ابزارهاى اساسى و مهم انبياء و ائمۀ اطهار عليهم السلام و علماء بزرگ پايدارى در تحقق انديشه ها و اهداف الهى بوده است آنچنان كه خداوند در قرآن به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله امر مى فرمايد:

«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنْ الرُّسُلِ.»(2)

«پايدارى كن آنچنان كه پيامبران قبل از تو نيز مقاومت از خود نشان دادند.»

«فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ.»(3)

«و ما به تو دستور مى دهيم كه پايدارى از خود نشان بده.»

خشم و غضب باشد.

با توجه به كشمكشها درمى يابيم كه شايد ما مقصّر باشيم؛ خوب است تقصير خود را قبول كرده و معذرت خواهى كنيم؛ اگر اشتباه از طرف مقابل بوده، اگر جاى گذشت دارد، بگذريم و صبر كنيم و بدانيم در مقابل صبر، مأجور هستيم.

افراد بى اراده زود عصبانى مى شوند و بعد هم زود پشيمان مى گردند. ريشۀ بى ارادگى، جهل و عدم تسلّط به عمل است.

انسان مؤمن با توكل به خدا آرامش دارد و با هيچ مشكلى هراسان نمى شود و خشم نمى گيرد.

قرآن مى فرمايد:

«أَلَا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.»(1)

«با ياد خدا دلها آرامش مى گيرد.»

اگر برخى نسبت به خداوند بى توجهند و يا گرايشهاى مذهبى آنها كمرنگ شده است بايد به دنبال علل آن باشند و از اين منبع فيض بهرۀ بيشترى ببرند.

عوامل بى توجهى ممكن است گناه، غفلت يا سست شدن پايه هاى آگاهى باشد.

مشتى سنگ به فقيرى مى دادند و جواهر مى شد، براى آنان كارى نداشت كه خود از اين ذخائر زمين استفاده كنند. اما چرا نكردند؟

حضرت على عليه السلام 90 چاه حفر كرده و وقف عام نمود، 40 نخلستان، بعمل آورد و وقف مردم نمود، در حالى كه خود با نان خشكِ جو و نمك ارتزاق مى كرد.

پس دنيا و راحتى آن، براى مؤمن ملاك عمل نيست؛ مؤمن از دنيا به عنوان پلى(1) براى رسيدن به آخرت استفاده مى كند. نه اينكه دنيا را قرارگاه دائم بداند و به دنبال دست يابى به نعمت بيشتر باشد.

كم صبرى در مسائل ناسپاسى است.

قرآن مى فرمايد:

«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنْ الرُّسُلِ.»(2)

«صبر كن، چنانكه انبياء الهى صبر كردند.»

در سورۀ شعراء كه خصوصيات بسيار از انبياء الهى را مى شمارد؛ در يك امر، تمام انبياء وجه مشترك داشته اند و آن صبر و پايدارى در برابر فرمان خدا بوده است براى انبياء پيروزى و موفقيت در رسالت، زير لواء صبر و استقامت بوجود آمد. مؤمن نيز بايد صبور باشد، تا شامل بشارت اين آيه گردد.

قرآن مى فرمايد:

«إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا...»(3)

«كسانى كه به خدا ايمان آوردند و خدا را معبود يافتند و در اين عقيده پايدار ماندند و استقامت ورزيدند، ملائكه بر آنها نازل مى شوند و به آنها مى گويند: براى شما ترس و اندوهى نيست.»

اگر كسى صبور نباشد و انتظار نزول ملائكه رحمت و نجات را در سختيها داشته باشد، فكر وا نديشه باطلى را در سر مى پروراند و اين امرى متناقض است. نمى شود هم دنبال دنيا رفت و هم به زندگى خوش آخرت و رضاى خدا رسيد، مگر ايمان كامل باشد.

چكيده مطالب

اصولاً دانستن اركان هر عمل و روشن بودن مرزهاى عمل در عملى كه انسان انجام مى دهد، بسيار مؤثر است. اگر بخواهيم اراده را تقويت كنيم، بايد حدود و مرزهاى آن را بدانيم لجاجت و اراده را تفاوت قائل0.

ص: 45

باشيم، اثر اعمال مستحب و افراط و تفريط در اعمال را بدانيم و بهر حال سعى كنيم در همۀ ابعاد ميانه رو باشيم.

بهترين روش، روشى است كه قرآن به آن دستور داده است و دانستن احكام الهى نيز در انجام عمل بسيار تأثير خواهد گذاشت چنانكه خداوند افراط را طرد مى كند، تفريط را نيز قبول ندارد.

در جسم و روح انسان تفاوت هايى است كه اين تفاوت ها در عمل نيز مؤثر خواهد بود. چنانكه در بعد جسمى ابزارى براى تقويت هست در بعد روحى نيز خداوند ابزارى براى تقويت اراده قرار داده است.

لازم است انسان ابزار الهى را بشناسد و آن ابزارى كه بدست خود او به قدرت مى رسند را نيز به نحو احسن از آنها استفاده كند.

انسان داراى صفاتى در وجود خود مى باشد كه اين صفات ابعاد وجود انسان را تشكيل مى دهند. آگاهى پيرامون ابعاد وجود، موجب شناخت بيشتر از وجود انسان و عمل آگاهانه و ارادى مى گردد.

سؤالات

1 - چرا بايد با احكام الهى آشنا شويم؟

2 - لزوم فراگيرى مرزها چيست و چه نقشى در عمل دارد؟

3 - بعد منفى تقويت اراده را بنويسيد و مثال بزنيد.

4 - بهترين روش ارائه شده در اعمال چيست؟

5 - چرا افراط و تفريط هر دو روشهاى مطرود شناخته شده اند؟

6 - به چند نوع ابزار تقويت روح اشاره نمائيد.

7 - ابزار الهى در وجود انسان را توضيح دهيد.

8 - ابعاد وجود انسان را بيان نمائيد.

9 - صفات الهيه چه صفاتى هستند؟

10 - وجه تسميه صفات عاطفى چيست؟

ص: 46

تلقين در اين مرحله نقش اساسى دارد و اولين مرحله براى شناخت استعدادهاى هر فرد در درون او بشمار مى رود. قدرت روحى در اثر تلقين بارور شده و زمينه براى مراحل شكوفايى اراده بوجود مى آيد.

اگر به فردى تلقين شود اينكه: «تو مى توانى به هدف خود برسى، تو شجاع هستى يا قدرت كافى دارى»، از نظر روحى تقويت شده و اراده فرد به مرحله معرض و بروز گذاشته مى شود.

لازم است به اين نكته مهم توجه داشته باشيم كه تقويت و شكوفايى استعدادها نياز به ابزار مناسب دارد.

ضرر زننده و مضر مى باشد.

شيطان نيز چون وجودى آزار رسان و مضر است، به همين نام ناميده مى شود. در لسان روايات، عوامل مضر، تعبير به شيطان شده است، حتى در اشاره به ميكربهاى بيمارى زا، چون به وجود انسان و محيط زيست زيان و آزار مى رسانند در تعريف آنها از لغت شيطان استفاده شده است. مثلاً در روايات مى خوانيم:

«شيطان، در زير ناخن بلند لانه مى كند.»(1)

«زباله، اگر شب در ساختمان باشد آشيانۀ شيطان است.»(2)

«روى ظرف آب، در شب، پوشش بگذاريد و گر نه لانۀ شيطان است.»(3)

«اگر ظرفى بشكند، شيطان در لابلاى شكستگى ظروف لانه مى كند. لذا در ظرف شكسته غذا نخوريد.»(4)

به همان نسبت كه ميكرب به جسم انسان آزار مى رساند و شيطانى است، صفاتى نيز در وجود انسان هست كه شيطانى است و علت شيطانى بودن آن اين است كه از بعد حيوانى سرچشمه گرفته است.

برخى از صفات چون: حسادت، ظلم، دروغ، غيبت و امثال اينها صفاتى شيطانى هستند. و هم براى خود انسان مضر و عامل ركود هستند و هم اجتماع را با مشكل روبرو مى كنند.

مى گيرد، كه حتى به نزديكترين عزيزان خود نيز رحم نمى كند، اين چنين است كه انسان بايد اين صفات را در خود كنترل كند و رعايت خصوصيات اخلاق و دين را در مورد ديگران بنمايد.

ص: 52

چكيده مطالب

با توجه به ابعاد وجودى انسان، در برخورد با مشكلات و صفات شيطانى و حيوانى انسان نياز شديد به شكوفايى اراده دارد. براى شكوفايى اراده خداوند در وجود انسان ابزارى قرار داده است و هر فرد بايد با توجه به اين ابزار، اراده را در خود شكوفا كند.

در دين مبين اسلام، نمونه هاى عملى و الگوهايى ارائه شده است كه افرادى در شكوفايى اراده چنان پيش رفته اند كه ارادۀ آنها بر مخلوقات عالم مؤثر واقع شده و آنان در كارهاى خارق العاده موفّق بوده اند.

كارهايى كه آنها انجام داده اند، برخاسته از همان صفت الهيۀ اراده بوده است.

روشهاى عملى براى شكوفايى اراده در افراد وجود دارد كه هر فرد بايد بداند كه چگونه از اين روشها استفاده كند.

سيطره بر اعمالى كه انسان انجام مى دهد مثل بيان، رؤيت، مشى، راه رفتن، خوردن و ساير اعمال موجب شكوفايى اراده است.

تسلّط بر روح و سيطره بر روح در شكوفايى اراده بسيار مؤثر است. دقت در مصرف انرژيهاى مادى، درمان كاستيهاى جسمى، تسلّط بر قواى جسمى، آشنايى با مشكلات روحى توازن علمى و عملى روح، از بين بردن زمينه هاى تضعيف روحيه، از جمله عواملى هستند كه زمينه هاى شكوفايى اراده را تحقق مى بخشند.

سؤالات

1 - چرا بايد اراده را در خود شكوفا كنيم؟

2 - نمونه اى عملى از شكوفايى اراده را بيان نمائيد.

3 - آيا اراده فرد با اراده در ديگران نيز مؤثر است؟

4 - در چه كارهايى بايد متانت را لحاظ كنيم؟ و متانت در اراده چه تأثيرى دارد؟

5 - تسلّط بر روح چه ابعادى دارد؟

6 - انرژيهاى مادى را چگونه بايد مصرف كرد؟ و رابطۀ آن با اراده چيست؟

7 - تسلّط بر قواى جسمى از چه راههايى امكان پذير است؟

8 - چگونه بايد با مشكلات روحى مبارزه كرد؟ مشكلات روحى چه تأثيرى بر اراده دارند؟

9 - در برخورد با شكستها بهترين روش كدام است؟

10 - زمينه هاى تضعيف روحيه چيست؟ روحيه ضعيف انسان در اراده او چقدر مؤثر خواهد بود.

ص: 53

«يسبح للّه ما فى السموات و ما فى الارض»(1)

«آنچه در زمين و آسمان است، براى خداوند تسبيح مى كنند.»

اين بعد معنوى و روحى امام هادى عليه السلام است كه حيوان را مسخر او قرار داده است.

وقتى حضرت موسى عليه السلام اراده مى كند، عصاى چوبى او تمام مارهاى ساحران را مى بلعد.(2)

پس انسانى كه در بسيارى از مسائل ضعيف است و احساس ضعف مى كند، مى تواند با استفاده از قدرت معنوى و شكوفايى اراده چنين احاطه اى بر عالم هستى و كون داشته باشد.

چنين استعدادهايى در وجود انسان است و براى پيشرفت در مراحل علمى و اجتماعى روى اين بُعد بايد سرمايه گذارى بيشترى انجام شود.

اما روشهاى عملى در شكوفايى اراده چيست؟

«وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا.»(1)

«براى آنها چشمهايى است كه با آن نمى بينند.»

ديدن انسان بايد حساب شده و روى اصول باشد، زيرا كه هر عضوى از انسان داراى مسؤوليتى خطير است. چشم عضوى است كه گناه با آن جان انسان را آتش مى زند و قرآن نيز مى فرمايد:

«إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً.»(2)

«همانا كه گوش و چشم و قلب، مسؤولند.»

نگاه متين، فوايد بى شمارى دارد كه يكى از آنها پى بردن به آثار و بزرگى خداوند و مخلوقات اوست. براى آنكه اين شناخت، روشنگر راه براى ارشاد و هدايت انسان باشد.

براى غذا خوردن به سبك تربيت اسلامى نيز روشهايى در اسلام مطرح است.(1)

در هنگام خوردن حرف نزنيم، لقمه را كوچك برداريم، دهان را بى اندازه باز نكنيم، آرام غذا بخوريم، غذا را خوب بجويم.

نخوريم، به حالت سستى و رخوت درمى آييم. امّا آنها كه از نظر معنوى قوى هستند و معنويت بر جسم آنها حاكم است، چنين مشكلى ندارند.

شايد شنيده باشيد: سربازان اسلام در جنگ خندق، به علّت كمبود مواد غذايى، هر چند نفر با يك خرما ارتزاق مى كردند. محيط جنگ، هواى گرم، زحمت و كار شديد، خستگى و احتياجات شديد غذايى، آنها را، سيطرۀ روحى، سامان مى بخشيد و آنها قادر به تحمل مشكلات بودند.(1)

امام حسين عليه السلام و يارانشان چندين شبانه روز، تشنگى كشيدند و حتى قطره آبى نداشتند، با اين حال در عاشورا در ميدان جنگ، جهاد هم كردند؛ اين صبر و مقاومت آنها تنها به خاطر تقويت ابعاد روحى آنها بود كه كمبودهاى مادى را برايشان جبران مى كرد.

مى شود. گاهى انسان، با خود تصميم هم مى گيرد كه حرفى را نزند ولى وقتى در جلسه اى قرار مى گيرد، بى اختيار، آنچه نمى خواسته بگويد، مطرح مى كند.

اين مطلب نشانگر آن است كه تسلّط بر زبان بسيار مشكل است؛ اما اگر اين تسلّط به مرحلۀ بروز برسد، بركات زيادى براى انسان دربر خواهد داشت.

كسانى كه مى خواهند از نظر روحى قوى شوند بايد كم حرف بزنند. حضرت على عليه السلام مى فرمايند:

«لَا تَقُلْ مَا لَاتَعْلَمُ وَ إِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ»(1)

«آنچه نمى دانيد، نگوييد، بلكه تمامى آنچه را كه مى دانيد نيز، نگوييد.»

كم حرف زدن از نظر تقويت و شكوفايى اراده بسيار مؤثر است. اين رهنمودِ بسيار روشنى از على عليه السلام است كه هر چه نمى دانيد نگوييد؛ از صحبتهاى اضافه پرهيز كنيد؛ سعى كنيد تمامى آنچه را كه مى دانيد نيز بيان نكنيد. مَثَل فارسى است كه:

تا مرد سخن نگفته باشد عيب و هنرش نهفته باشد.

علماى علم اخلاق گوشزد مى كنند كه خداوند يك زبان قرار داده است، و دو گوش كه يعنى بيشتر بشنويد و كمتر حرف بزنيد.

بسيارى از گناهان و كاستيهاى جسمى و روحى بر اثر، عدم مراقبت از زبان بوجود مى آيد.

و زبان مى تواند ضربه هاى جبران ناپذيرى به قواى روحى و جسمى وارد كند.

لذا مراقبت از زبان در تقويت اراده بسيار مؤثر است و احتياط در حرف زدن براى شكوفايى اراده ضرورى است.

دقت در احوال بزرگان و اولياى الهى اين نكته را مشخص مى سازد كه آنها كم مى گويند و بجا حرف مى زنند؛ اگر ساعتها در محضر چنين افرادى باشيد، جز به ضرورت، سخن به ميان نمى آورند.

كم حرف زدن زمينه ساز تفكّر و تأمّل و تدبّر مى شود و اين خود زمينۀ تقويت قواى روحى است. قبل از حرف زدن لازم است قدرى فكر كنيم كه هدف از حرف زدن چيست؟ ياد خدا است؟ تذكر است؟ نهى از منكر است؟ امر به معروف است؟ مفيد است؟ مضر است؟ ارشاد است؟ ويرانگر است؟ هدف داشتن در حرف زدن، زمينه ساز كم حرف زدن است.

متون فرهنگ اسلام به چشم مى خورد.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«تفكُّرُ ساعةٍ افضلُ مِن عبادةِ سَنةٍ»(1)

«يك ساعت تفكر از يك سال عبادت بالاتر است.»

و قرآن بارها انسانها را مورد خطاب قرار مى دهد:

«أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ، أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ»(2)

«آيا تفكّر نمى كنيد؟ آيا تدبّر نمى كنند؟»

اگر كسى مى خواهد سكوت كند و حرف نزند بايد به تفكرات خود جهت بخشد و دقت داشته باش كه تخيل منفى نيز مضر است.

تخيّل صحيح و جهت دار، خوب است و از نظر روانشناسى، آنها كه تخيلات قوى دارند، زمينۀ نبوغ هم، زياد دارند.

خيال و گمان در حول و حوش تعقّل، خوب است اما اگر تخيّل، جهت نداشته باشد و مبدَّل به خيالبافى و خلق موارد غير ممكن خيالى شود، مضر است.

راه رفتن نيز يك بعد صرف انرژى است؛ از راه رفتن بدون جهت و پرسه زدن در كوچه و خيابان نمى توان، به اهداف معنوى رسيد. اگر محرك حركت ما هدفى الهى باشد، عيادت از بيمار، ديدار از اقوام، خويشان و خانواده هاى گرفتار، كمك به ديگران، شركت در مراسم مذهبى تحصيل علم و روزى حلال و غيره، راه رفتن را با اهدافى الهى توأم مى سازد، كه هر كدام آنها به عنوان عمل نيكى در نزد خداوند متعال ثبت خواهد شد.

برخى حركتها و رفت و آمدهاى همراه با گناه، از دست رفتن انرژى جسمى و باز ماندن از ابعاد روح است؛ اگر رفتن به محلى را غيرضرورى مى دانيم، تصميم بگيريم و اراده كنيم كه اين كار را انجام ندهيم؛ مراقبت و مواظبت از انرژى مادّى، زمينۀ شكوفايى ابعاد روحى را دربر دارد.

مؤمن بايد در اصلاح جسم بكوشد، تا مشكلى براى شكوفايى زمينه هاى استعداد خود نداشته باشد، اگر كسى مدعى مسلمانى است بايد به دستورات شرع مقدس پيرامون مسائل مختلف توجه و دقت و عمل داشته باشد.

با نگاهى گذرا به متن فرهنگ اسلام در مى يابيم كه اسلام از كوچكترين عضو انسان و عمل مادى او غافل نبوده است و براى همه چيز حساب مستقلى باز كرده است.

ناخن، مو، اصلاح، لباس، نظافت، تميزى، حمام، خوردن، خوابيدن، تخلّى، مسواك، راه رفتن، گفتن، خنديدن، شنيدن، ديدن، گوش، بينى و ساير اعضاء و اعمال انسان دستورات بهداشتى و اخلاقى خاصى دارند.(1)

هر كدام از اين اعمال بايد طبق شرايط انجام شوند و انجام اين اعمال طبق شرايط خاص ما را به اين نتيجه مى رساند كه: اگر به تمامى موازين شرع عمل بكنيم، هيچگاه كاستى، بيمارى و لغزش در اعمالمان بوجود نمى آيد و در نتيجه در پيمودن ابعاد روح نيز دچار مشكل نمى شويم.

اين بعد جسم و روح، متمم و مكمل يكديگرند و ما نمى توانيم ابعاد جسمى و مادى را ناديده بگيريم و يا به ابعاد روحى بى اعتنا باشيم.

مى بخشد.

«أَلَا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.»(1)

انجام اين عمل ساده، تسلّط بر قواى جسمى است. هر قدر در ابتدا مشكل باشد اما كم كم تسلّط بيشتر مى شود و به انجام عمل مقيد مى شويم.

و يا مثال ديگر: تصميم مى گيريم قرآن بخوانيم. اگر ديديم حال نداريم، خسته مى شويم، لازم نيست در هر روز يك جزء قرآن بخوانيم، بلكه قرآن بخوانيم هر چند خواندن چند آيۀ كوچك باشد. اين امر موجب مى شود برنامه به هم نخورد و كم كم جسم نسبت به اين امر مقيد شود. چنانكه در قرآن مى فرمايد:

«فَاَقْرَءُوا ما تيسَّرَ مِنَ الْقُرآن»(2)

«از قرآن هر قدر مى توانيد تلاوت كنيد.»

اولياى الهى، نمونۀ بارز سيطره بر قواى جسمى هستند، فرهنگ اسلام مملو از سرگذشت كسانى است كه با تسلّط بر قواى جسمى به مقامات شامخ معنوى رسيده اند.

در شرح حال على عليه السلام مى خوانيم:

در جنگى، تيرى به پاى حضرت برخورد كرد. نتوانستند آن را بيرون بياورند، تا زمانى كه حضرت به نماز ايستادند. در آن هنگام تير را از پاى حضرت جدا كردند و ايشان نفهميدند.(1)

در حالات امام سجاد عليه السلام آمده است:

امام سجاد به نماز مشغول بودند، يك مار افعى روى شصت پاى امام قرار گرفت و حضرت نفهميدند، و بين زمين و آسمان منادى، ندا كرد «انت زين العابدين» تو زينت عبادت كنندگان هستى.(2)

شايد برخى فوراً اين اشكال را مطرح كنند كه ايشان از ائمه عليهم السلام و اولياى الهى بودند و قدرت خاصى داشتند، اما در بين توده هاى مردم هم اين نمونه ها به نحو پايينترى به چشم مى خورد.

اگر جوانان فوتباليست را ديده باشيد، برخى از اينها به قدرى سرگرم زمين و توپ و گل هستند و دائم دنبال توپ مى دوند و سرنوشت او را دنبال مى كنند، كه گاه زمين مى خورند اما اهميّت نمى دهند، به راه ادامه مى دهند و بعد از اتمام بازى گاه مى بينند كه بدنشان زخمى و كبود هم شده است. اما آنها در لحظۀ بازى متوجّه اين امر نبودند. اين يك نمونه احاطه بر جسم است و يا در جاى ديگر:

كودك، پاى تلويزيون نشسته است و مشغول تماشاى كارتن يا فيلم است، هر قدر مادر او را صدا كند نمى فهمد. آنقدر غرق در عالم خود است كه ديگر صدايى نمى شنود. آنقدر روح احاطه بر جسم پيدا كرده است كه حواس، كارآيى خود را از دست داده اند.

اگر بُعد جسمى انسان قوى و سالم باشد، (منظور از دقت جسمى اين نيست كه از نظر حجم و وزن زياد باشد بلكه منظور توان جسمى است كه اين امر منحصر به چاقى و هيكل مند بودن نيست) تسلط بر آن آسانتر است و ايجاد زمينه براى شكوفايى ابعاد معنوى، زودتر بوجود مى آيد.

انسان ضعيف شوند، اراده هم ضعيف مى شود. يكى از مسائل بغرنج و حاد عموم مردم جامعۀ ما اين است كه نسبت به مشكلات روحى، يا شناخت ندارند و يا عوارض ناشى از بيماريهاى روحى را نمى دانند.

مردم به اندازه اى كه روى تب و سرماخوردگى و عوارض جسمى ناشى از آن شناخت دارند، نسبت به عوارض روحى، اين شناخت را ندارند. همه از تب مى ترسند، زيرا عوارض ناشى از آن مثل عفونتها، تشنج، بيماريهاى كليوى، بيماريهاى گوارشى، بيماريهاى دستگاه تنفسى يا ضعف جسم را به خوبى مى شناسند. لذا فوراً در صدد معالجه برمى آيند. اما در بعد مشكلات روحى، وضع به اين صورت نيست و آگاهى لازم وجود ندارد.

بطور مثال: روانشناسان عقيده دارند، افسردگى، سرماخوردگى روحى است. همچنانكه فردى در سال چندين بار از نظر جسمى سرما مى خورد، از نظر روحى نيز دچار افسردگى مى شود. و همچنانكه اگر سرماخوردگى درمان نشود، عوارض حاصله از آن جبران ناپذير است، عدم توجه و معالجۀ افسردگى نيز همين خطرات مشابه را در پى دارد و گاه عوارض روحى ناشى از افسردگى، غيرقابل درمان مى شود.

و در برخى موارد حالت مزمن و واگير پيدا مى كند و در ديگران نيز تأثير منفى مى گذارد.

پس همانطور كه، با مشاهده تب، به دنبال علت و درمان آن برمى آييم، نسبت به نمادها و نشانه هاى بيمارى روحى نيز بايد آشنايى داشته باشيم.

من برخى مواقع، كارى كه انجام مى دهم، در انتظار جبران قويتر از طرف مقابل هستم.

حضرت فرمودند: تو بيمارى.(1)

ما بايد بدانيم كه اگر نمى توانيم كار خوب انجام دهيم، قرآن بخوانيم يا نماز با حال بخوانيم، دچار بيمارى هستيم. گاه ساعتها لهو و لعب و گفتگو و خنده ما را خسته نمى كند اما انجام دو ركعت نماز بسيار سخت است. اينها نشانۀ بيمارى است.

تا زمانى كه جسم و يا روح دچار مشكل باشند، ترفيع مقام ممكن نيست. علم در پرتو تسالم روح و جسم محقق مى شود. اگر علم بدون سلامت روح باشد، در خدمت گناه و غفلت و مال اندوزى در مى آيد و اگر روح و جسم سالم نباشد، انسان موفق به درك مفاهيم علم نمى شود.

تعادل فكرى در پناه روح و جسم سالم است.

مى زند. در اينجا فقر، هم چهرۀ سياه خود را مى نماياند و هم فردِ مبتلا در اين رابطه دچار مشكل روحى و بى ارادگى مى شود.

تأمل و صبر و استقامت و عبرت مى نمايد. در اين موارد به آيات بى شمارى برخورد مى كنيم:

«فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ.»(1)

«عبرت بگيريد، اى كسانى كه صاحب عقل و بصيرت هستيد»

«عِبْرَةٌ لِاُوْلِي الْأَلْبَابِ.»(2)

«در سرگذشت پيامبران درس عبرتى براى صاحبان انديشه هست.»

«إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا...»(3)

«همانا كسانى كه ايمان آوردند، سپس استقامت ورزيدند، ملائك بر آنها نازل مى شوند و به آنها بشارت دهند كه: نهراسيد و غمگين نباشيد.»

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا.»(4)

«اى كسانى كه ايمان آورديد (در برابر مشكلات و هوسها) استقامت و صبر كنيد و در برابر دشمنان نيز پايدار باشيد.»

استقامت در برابر مشكلات، بشارت ملائك را در پى دارد. قرآن عامل موفقيت انبياء را صبر معرفى مى كند. در خلال داستانهاى آنان و نمونه مشكلاتى كه آنان تحمل كردند، چون اهانت، بهتان، دشنام، ضرر جسمى، ضربه هاى روحى، افتراء، نسبتهاى ناروا و مسائل ديگر، اما صبر آنها، موجب موفقيت آنها شد.

لذا خداوند با ذكر داستانهاى انبياء پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را نيز امر به صبر مى فرمودند:

«فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ.»(5)

«استقامت كن، چنانكه قبلاً نيز بدان امر شده بودى»

«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنْ الرُّسُلِ.»(6)

«صبر و استقامت داشته باش همچنانكه انبياء اولواالعزم صبر كردند»

توصيه به صبر سازنده و ابعاد صبر، بحث مفصلى است كه خود نياز به بررسى، وسيع دارد.

اما آنچه قرآن در مورد سختيها به انسان بشارت مى دهد و تأكيد مى كند اين است كه:

«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً»(7)6.

ص: 72

«به يقين با (هر) سختى آسانى است! (آرى) مسلماً با (هر) سختى آسانى است.»

شكست، همواره هست اما راحتى و نشاط پيروزى، طعم تلخ شكست را از بين مى برد. مهم آن است كه شكست، روحيه را از بين نبرد و فرد را تحت الشعاع خود قرار ندهد. براى فرار از هضم شدن در سختيها و تحمل آنها، بايد خود را به نيروى لايزال الهى نزديكتر كنيم. اهداف الهى، تحليل و جبران شكست را آسان مى كند.

ملائكه و جن، در اختيار او بودند، معجزه داشت، قدرت بدنى در مقابله با دشمن را داشت اما راضى شد به اين كه در يك نيم روز خود و يارانش در راه رضاى خدا و اعتلاى دين او به شهادت برسند. در روز عاشورا و در مراحل مختلف پيام حضرت دائماً اين بود كه:

«الهى رضىً برضائك تسليماً لأمرك و صبراً على قضائك لا معبود سواك.»

«خدايا به رضايتت راضيم و تسليم امر تو هستم و بر قضاى تو صبورم كه معبودى جز تو نيست.»

و در ظاهر هم امام حسين عليه السلام شكست خورد، كشته شد، يارانش به شهادت رسيدند، خانواده و فرزندان او اسير شدند، دور شهر به عنوان خارجى، در ملأ عام گردانيده شدند، سر مبارك خود و يارانش در منازل مختلف در بالاى نيزه قرار گرفت. ولى آنكه از بين رفت باطل بود، اينك پس از 14 قرن، هنوز نام او و خاطرۀ فداكاريهاى او در تاريخ و سينه هاى مردم ثبت و باقى است.

علامه غالب شد، در اين هنگام جوان عربى به يارى ايشان آمد و نوشتن كتاب را بر عهده گرفت؛ سحر وقتى علامه بيدار شد، كتاب را تمام شده با امضاء «كتبَ الحجّة» ديد و فهميد

امام زمان عليه السلام به يارى او آمده اند.

چنين فرد مخلصى كه عملش مورد تأييد امام زمان عليه السلام است و حضرت خود به ديدار ايشان مى آيند، مى فرمايند: يك شب پول زيادى از سهم امام عليه السلام رسيده بود و ما آن شب از بى پولى نه غذا داشتيم و نه وسيله اى كه با خود را گرم كنيم، چند بار تلبيسات و وسوسه هاى شيطانى به سراغم آمد، اما به هر حال راضى نشدم، از پول سهم امام حتى قرض بردارم و آن شب با همۀ مشكلات ساختم.

و يا امام رحمه الله در زندگى چقدر متحمل سختى شدند. به خاطر اهدافِ انقلابى، مورد: توهين، آزار، تهمت، بى اعتنايى، ضربه روحى و معنوى شدند، اما از هدف دست نكشيدند. چون هدفشان را تشخيص داده بودند.

بارها مى فرمودند: ما چه شكست بخوريم و چه پيروز شويم، پيروزيم چون حق با ماست.

و يا در ارتباط با قتل آقا مصطفى كه امام دربارۀ او مى فرمودند، اميد آينده انقلاب است، فرمودند:

اين از الطاف خفيه الهى است.

خيلى در اينجا حرف است كه پدرى در مرگ فرزندى كه اينقدر براى او مهم است، چنين صبر داشته باشد.

روند زندگى مردم ايثارگر، خانواده هاى معظم شهداء و جانبازان و آزادگان، اتمام حجت قطعى است براى كسانى كه گمان مى كنند انسانهاى معمولى نمى توانند مقاومت ائمه اطهار عليهم السلام و علماء بزرگ رحمه الله را داشته باشند، آرى در آن حد عالى، مقدور نيست ولى در حد امكان بايد افراد تلاش كنند.

آزادگان ما با مقاومت خود، دشمن را به زانو درآوردند. چنان پايدارى نمودند كه حتى بسيارى از دشمنان را متحول كردند.

رزمندگان عزيز ما چنان پايدارى در برابر مشكلات جنگ كردند كه حتى خود دوستان هم متحيّر شده بودند كه عجبا جوان يا نوجوان يا پيرمرد چقدر توان دارد و اين نيروى فوق العاده را از كجا كسب كرده اند!؟

اين پايدارى ها بود كه نامشان در صفحۀ زرين تاريخ به عنوان مدافعان واقعى اسلام و انقلاب ثبت شده و در ديار ابدى هم از مقامات والا بهره مند خواهند بود.

كه به آخرت و اجر و پاداش اخروى معتقد است، هيچگاه اين ناراحتى روحى را ندارد.

در مواردى كه ناكامى بوجود مى آيد، برخى افراد اين ناكاميها را مرتب به ديگران منتقل مى كنند.

و به اصطلاح عقده گشايى مى نمايند.

بايد بدانيم كه اين عقده گشايى مخصوصاً به افراد غير مسؤول موجب ايجاد جوّ حقارت و تحقير و سرزنش و تمسخر توسط دشمن خواهد شد و بار شكست را گران تر خواهد كرد.

لذا مى بينيم على عليه السلام در آنجايى كه 25 سال به خاطر اسلام دست از قدرت كشيد و گوشه عزلت گزيد، درد دل خود را با چاههاى مدينه مى گفت. اگر كسى از اصحاب خاص را پيدا مى كرد، رهنمودها و ارشاداتى داشت و الا سكوت مى كرد. از اين نمونه مباحث در نهج البلاغه فراوان به چشم مى خورد.

حضرت زهرا عليها السلام با آنكه شوهرش امام بود، پدرش نبى صلى الله عليه و آله بود، فرزندانش ائمه عليهم السلام بودند، اما حتى به همسرش كلامى از رنجهايى كه مى كشيد، ابراز نمى كرد؛ زيرا مى ديد عقده گشايى او باعث ناراحتى بى نتيجه براى همسر مى شود.

عقده گشايى گاه موجب از بين رفتن اجر اخروى مى شود و نيت خالص در عمل را از بين مى برد.

اگر انسان عملى را براى خدا انجام دهد، خداوند هم اجر او را مى دهد. چنانكه خون امام حسين عليه السلام به ثار اللّه معروف است. خدا خونبهاى اوست؛ پس ترس از شكست و گفتن به ديگران مسائلى بى ربط است.

چندانى براى انسان نيز دربر نخواهد داشت.

يا باعث افسوس ديگران مى شود، يا به وسيلۀ حرف يا عمل كوچكى در صدد اصلاح يا جبران ضرر برمى آيند و يا با انسان همراه مى شوند. به هر حال اين نتايج در مقابل عملِ خالص يك فرد، جبران شايسته اى نيست.

خوب است كه عمل و پاداش آن با خدا معامله شود تا هم عمل به بى نهايت متصل باشد. و هم اجر آن محفوظ و منظور در نزد خداوند باقى بماند.

همچنان كه انسان يك موجود كوچك جهان هستى است، جبران از طرف او هم چون خود او محدود است. اما جبران عمل توسط يك وجود لايتناهى، به همان نسبت بزرگ خواهد بود. حال اگر طرف معامله خداوند است، شكست در عمل نيز پيروزى است. چنانكه امام حسين عليه السلام در عين شكست ظاهرى، پيروز است. در عين شكست، روحيۀ رضا و تسليم او نيز از بين نمى رود.

اگر عملى براى رضاى ديگران و خوشامد آنها انجام شود، چون مبناى الهى ندارد، انتظار ناكامى و شكست و حق ناسپاسى نيز فراوان است. و اينجاست كه تحليل درست، عمل برتر و محور الهى را ارائه مى دهد.

در برخورد با شكستها، گاهى فرد از نظر علمى توازن صحيح دارد و مى تواند براى خود تحليل درست و مناسبى داشته باشد. در آنجا كه از نظر علمى يا عملى امكان تحليل نيست و فرد نمى تواند خود را با شكست وفق دهد، مشاوره اهميّت حياتى دارد.

گاه يك شكست و خلأ روحى، موجب مى شود فردى، از نظر روحى و روانى ضربات جبران ناپذيرى را متحمل شود و گاه كه تحمّل كم باشد، ريشه انتحار و خودكشى در فرد رشد مى كند.

برخى افراد به خاطر يك شكست در كنكور، در خانواده، در كسب و تجارت و يا مسائل ديگر، دست به خودكشى مى زنند. خودكشى نشانِ عجزِ فرد در مقابله با مشكلاتى است كه براى او بوجود آمده است.

لازم است كه در مواقعى كه شكست بوجود مى آيد و ضربه مى خوريم با افراد ذيصلاح حتماً مشاوره داشته باشيم و نظرات آنان را در رابطه با شكست خود جويا شويم.

اگر شكست باعث بريدگى از خانواده، جامعه، درس يا زندگى شود، مخرِّب است. و موجب سكون و ركود مى شود و در نتيجه انسان ضربات ديگرى را نيز متحمل مى شود.

سكون و ركود شيوۀ جماد و حيوان و گياه است كه حركت قوى ندارند و حركت آنها محدود است. اما شيوۀ انسان اين نيست. انسان بايد زمينه هاى معرفت، خداشناسى و معارف اسلامى و رسيدن به معبود را پيدا كند.

رسيدن به اين معرفت با علم و آگاهى است. اگر خود، صاحب علم و تجربه نيستيم حتماً با اهل فن، مشورت نماييم.

«اَللّهُمَّ اغْفِرْلِىَ الذُّنُوبَ الَّتىٖ تُغَيِّرُ النِّعَمَ»(1)

«خدايا گناهانى را كه موجب تغيير نعمتها مى شوند، ببخش.»

گاهى روحيۀ معنوى انسان به واسطۀ گناه از بين مى رود و نعمتها به بديها تغيير پيدا مى كند. لذا على عليه السلام مى فرمايد:

«اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الَّتىٖ تَقْطَعُ الرَّجآءَ»

«خدايا گناهانى را كه موجب نا اميدى و قطع اميد مى شوند، ببخش.»

«اَللّهُمَّ اغْفِرْلِىَ الذُّنُوبَ الَّتىٖ تُنْزِلُ الْبَلاءَ»

«خدايا گناهانى را كه موجب نزول بلا مى شوند، ببخش.»

«اَللّهُمَّ اغْفِرْلِىَ الذُّنُوبَ الَّتىٖ تَحْبِسُالدُّعآءَ»(2)

«خدايا گناهانى را كه مانع به اجابت رسيدن دعاها مى شوند ببخش.»

از نظر روانشناسى هر كدام از اين مضامين كه در روحيه پيدا شود، تبعات ناخوشايندى براى انسان در بر خواهد داشت؛ لذا انسان بايد پيوسته انگيزۀ اعمالش را شديد كند تا اراده نيز براى انجام عمل تشديد شود؛ ضمن آنكه لازم است زمينۀ تضعيف روحيه نيز از بين برود. توسل به امور معنوى اين زمينه ها را تا حدود بسيار زيادى از بين مى برد.

خوب شد، و معده پذيرش غذا را داشت از چنين غذاهايى نيز استفاده نمايد.

به همين ترتيب كسى هم كه روحش مسموم و آلوده به گناه است، از ذكر خدا لذت نمى برد گرايش به عمل صالح ندارد؛ لذاست كه اراده اى سست خواهد داشت.

همانگونه كه يك غذاى مسموم، جسم را آلوده و بيمار مى كند، يك غذاى مسموم روحى مانند:

نگاه شهوت آلود، خوردن مال حرام، ديدن يك منظرۀ حرام، شنيدن يك آهنگ حرام، لمس حرام، گفتن حرام نيز روح را آلوده مى سازد.

هم چنانكه رعايت نكات بهداشتى براى سلامت جسم مورد نياز است، شناخت گناه و آلودگيهاى روحى نيز، زمينه ساز روح سالم است.

بندگى تو باشم و اعمالم را قبول فرما، تا كردار و گفتارم همه يك جهت و خالص براى تو باشد و تا ابد به خدمت و طاعت تو مصروف گردد. اى خداى من، به اعضاى جسمى و جوارح (روح) من در مقام بندگيت قوت بخش و دلم را عزم و ارادۀ ثابت، عنايت فرما».

«ان الله يغبض الشاب الفارغ»(1)

«خداوند، نسبت به جوان بيكار و فارغ، غضب مى كند.»

خداوند دوست دارد كه جوان، عمر خود را به بطالت نگذراند و اعضاء و جوارح را به گناه نيالايد تا توفيق حضور درگاه الهى را پيدا كند.

مى خواهيم فورى و با عجله و بدون رعايت فنون و تكنيك آن فن، فوراً استاد شويم. بدانيم كه اراده محكم و قوى نيز به تدريج در اعمال و رفتار انسان بوجود مى آيد.

ص: 83

چكيده مطالب

براى شكوفايى هر استعداد بايد روشهاى عملى صحيحى را انتخاب كرد. در شكوفايى اراده، اين امر به يك باره انجام نمى پذيرد و احتياج به تمرين و حوصله و صرف وقت دارد. رعايت نكاتى پيرامون شكوفايى اراده لازم است.

بايد ابتدا از يك حس، شروع كرد. در يك حس بايد آنقدر تمرين انجام شود كه آن حس در اختيارات باشد و آن حس تحت امر انسان درآيد. اين تمرين هر روز در ساعتى معين انجام شود و به تدريج فضاى كار بازتر شود. ابتدا از اعمال ساده شروع شود و زمان تمرين ثابت باشد. هيچ مانعى نتواند انسان را از كار بازدارد و انگيزه در اين امر بسيار مهم است. ابتدا بايد انگيزه در فرد بوجود آيد و سپس، به محض مشاهده كاستى و سستى زمينه هاى تقويت انگيزه فراهم شود.

در خودسازى مهم ترين مسأله آن است كه انسان هرگز نبايد فكر كند كه پيروز است، بلكه احتمال شكست نيز بدهد تا انگيزۀ او براى انجام عمل قويتر شود.

مسألۀ ديگرى كه در سير تكاملى شكوفايى اراده حائز اهميّت است، دقت در ظرفيتهاى وجودى فرد است. هر فرد بايد به نسبت به تواناييهاى خود آگاهى داشته باشد تا بتواند، ابعاد جسم خود را بشكند و نسبت به قواى روحى و جسمى خود تسلّط يابد.

سؤالات

1 - در شكوفايى اراده چرا بايد از روش تك حسى استفاده شود؟

2 - چه زمانى براى تمرين اراده در هر روز لازم است؟

3 - چگونه بايد به مدت تمرين اضافه شود؟

4 - در شكوفايى اراده ابتدا بايد از چه كارهايى شروع شود؟

5 - آيا موانع مى توانند انسان را از روند تكاملى بازدارند؟

6 - انگيزه در شكوفايى اراده چه تأثيرى دارد؟

7 - نقش مستحبات در شكوفايى اراده چيست؟

8 - چرا نبايد هرگز احساس پيروزى كنيم؟

9 - حالت خوف و رجاء چه تأثيرى در سير تكاملى دارد؟

10 - دورانديشى و بلندپروازى در شكوفايى اراده چه تأثيرى دارد؟

ص: 84

كنيم و عضو خود را كنترل نماييم.

از نظر روانشناسان نيز براى شكوفايى اراده بايد از عملهاى كوچك و ساده شروع كرد.

از آنجا كه روانشناسان غربى، داراى مكتب و مرام خاصى نيستند، اين اعمال را نمى توانند جهت دهند و از آن در مسير درست استفاده كنند. لذا گاهى براى تمرين كار ساده، به طور مثال مى گويند چند دقيقه به يك ميله نگاه كنيد و چشم را در آن متمركز كنيد و يا كارهاى ديگر كه سود چندانى دربر ندارد.

ولى مكتب اسلام براى هر ايده و روشى، طرحهاى خاص دارد و آنها را جهت الهى مى دهد، انسان در عين حال كه مشغول خودسازى است، از اجر اخروى نيز بهره مند مى شود.

مى كند. بسيارى از بزرگان از اين روش براى شكوفايى اراده و بهره بردارى از بركات معنوى آن استفاده مى كنند؛ و حتى برخى در عين حال كه وضو دارند، براى نماز، دوباره تجديد وضو مى نمايند.

در انجام مستحبات، چون عمل، انگيزۀ الهى نيز دارد، بسيار روش تربيتى مفيدى در فرهنگ اسلام است.

يك مسأله در انجام مستحبات قابل توجه است، و آن اينكه، انجام مستحبات، انسان را از انجام واجبات نبايد باز دارد.

عيادت، عبادت مستحب، عزادارى، شركت در مراسم عمومى و مذهبى، اعمال خوبى هستند، به شرط آنكه اين مسائل موجب زير پا گذاردن واجبات، مخصوصاً نماز نشود؛ آنجاست كه اين مستحبات اثر و ارزش واقعى خود را از دست مى دهند.

مرحله به مرحله بسيار راحت تر از اين است كه به يكباره بخواهيم تمامى ابعاد وجود خود را تحت اختيار بگيريم.

مى كند و نبايد فكر شيطانى مانع از عمل شود.

در طرف مقابل شايد بعضى باشند كه عملى را انجام دهند و ديگران آنها را صادق و درستكار بدانند اما چون در قلبشان شك و ريب و ريا است، عملشان باطل مى شود.

به هر حال بايد بدانيم اگر عملى به صورت ظاهر چنين اشكالى چون ريا و غرور داشته باشد به آن توجه نكنيم؟ عمل را ترك ننماييم. كارى كه ما انجام مى دهيم، مقدمه كمال است و مقدمۀ كمال، عبادت است و مقدمه عبادت هم عبادت است.

به اين مثال توجه كنيد:

وضو، تيمّم و غسل، فى نفسه واجب نيست؛ اما براى نماز واجب مى شود؛ وضو مستحب است اما چون مقدمه واجب است، ثواب دارد و عبادت است. پس، مقدمه خودسازى نيز چون منتهى به كمال مى شود، ثواب دارد و عبادت است. مهم نيّت و انگيزه در عمل است، كه نيت انسان رنگ خدايى داشته باشد.

نقل مى كنند: يكى از بزرگان كه هنوز هم در قيد حيات هستند، از پشت دربهاى بسته، خصوصيات جلسات سرى دشمن را مى فهميدند و براى اطلاع ديگران و تصميم گيرى مسؤولين به اطلاع ايشان مى رساندند.

و باز كودكى در حدود 12 سال چنان احاطه بر روح داشت كه طى چند دقيقه با «طى الارض» به مشاهد مشرفه سفر مى كرد و برمى گشت و خصوصيات آنها را بيان مى كرد.

«در كرامات بعضى از اساتيد مطرح است كه ايشان حالات شاگردان خود را مى فهميدند حتى بر جنابت آنها مطلع مى شدند و نسبت به آنان اعتراض مى كردند كه چرا با حال جنابت سر كلاس درس حاضر شده اند؟(1)

در حالى كه جنابت، امرى روحى است و آثارى على الظاهر بر جسم ندارد. اگر فردى عادى باشد بين شخص جنب و عادى نمى تواند فرقى قائل باشد.

«خدايا ما را به راه راست هدايت فرما»

بايد بدانيم كه ما هميشه سر دو راهى هستيم، رضاى خداوند، يا خشم خداوند كدام يك در اعمال ما به چشم مى خورد؟ ما در كدام مسير هستيم؟ از خداوند بخواهيم كه ما را هدايت كند.

يكى از تفاسير اين آيه اين است كه خداوند ما را در راه راست ثابت و استوار نگه دارد.

تداوم در صراط مستقيم داشته باشيم. يكى از دعاهايى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خود مى فرمودند و به افراد نيز توصيه مى نمودند اين بود:

«اللهم اجعل عواقب امورنا خيرا»

«خدايا عاقبت امور ما را به خير گردان»

پس در هر كار و من جمله هدفى كه مورد بحث ماست، هر لحظه امكان انحراف و موانع كار وجود دارد. از خداوند بخواهيم ما را ثابت قدم نگه دارد. و خود از پيشرفت نسبى خويش، مغرور نشويم.

در مرحلۀ خودسازى اگر در اين ديدگاه باشيم كه: شايد نتوانيم، موجب مى شود كه احتياط كنيم و عواملى كه ما را از كار باز مى دارد، رها كنيم.

على عليه السلام نيز در دعاى كميل از خداوند چنين مى خواهد:

«قَوِّ عَلى خِدْمَتِكَ جَوارِحىٖ، وَاشْدُدْ عَلَى الْعَزيٖمَةِ جَوانِحىٖ»(1)

«خدايا اعضاء و جوارح مرا قوت بخش، و بُعد روحى مرا نيز شدت عنايت فرما».

هماهنگى جسم و روح، نتيجه اش خدمت در راه رضاى خداست و توفيق الهى، شامل حال انسان خواهد شد.

على عليه السلام در مضامين دعاى كميل از خداوند همين توفيق را مى خواهد:

«وَالدَّوامَ فِى الْإِتِّصالِ بِخِدْمَتِكَ.»

«خدايا مرا به گونه اى قرار ده كه در تمام لحظات عمرم در خدمت تو باشم.»

«وَاجْعَلْ لِسانىٖ بِذِكْرِكَ لَهِجاً، وَقَلْبىٖ بِحُبِّكَ مُتَيَّماً.»

«زبانم به ذكر تو باز شود و قلبم با محبّت تو متبرك گردد.»

«وَمُنَّ عَلَىَّ بِحُسْنِ اجابَتِكَ.»(1)

«بر من منت بگذار و بهترين اجابت را داشته باش.»

وقتى انسان تمام اعضاء و جوارحش، قلب و چشم و زبان و دستش، در خدمت خداوند باشد و همه در محضر خدا قرار گيرد، انسان در اوجى قرار مى گيرد كه افسوس مى خورد چرا تا به حال از اين همه عظمت بازمانده است؛ آنجاست كه زندگى مفهوم و ارزش واقعى پيدا مى كند. زندگى او پربركت مى شود و هر لحظه اش براى او پيام آور نيكى و اوج روحى مى گردد. آنان كه از زندگى سير مى شوند و افسرده مى گردند، بدانند كه از مسير اصلى منحرف شده اند و در بيراهه قدم مى گذارند.

گاه مثل، شيخ حسين آل رحيم است كه وقتى حضرت از نوشيدنى او مى خواهد با اكراه مى پذيرد و حضرت آن را تبرك مى كنند و او شفا پيدا مى كند و بعد مى فهمد كسى كه از او قهوه مى خواسته حضرت مهدى (عج) بوده است.(1)

و گاه حضرت برخى از صحابه خود را به نزد كسى مى فرستند.

گاه افراد به حضور حضرت مى رسند، اما ياراى حرف زدن ندارند.

گاه حضرت را مى شناسند، گاه بعد از تشرف به وجود حضرت پى مى برند و مى شناسند. و گاه مثل شخصى كه مدتها به دنبال دستيابى به مقام حضرت مهدى (عج) بود و هنگامى كه در عالم خواب يا كشف و شهود، حضرت نائبى از طرف خود فرستادند كه او را بياورد امتناع ورزيد و بعد كه به خود آمد فهميد، چه سعادتى را از دست داده است.(2)

تمامى اين مراحل بستگى به ظرفيت معنوى و روحى افراد دارد.

قرآن در اين رابطه داستان جالبى دارد:

حضرت موسى عليه السلام در مقام مناجات از خداوند خواست كه خود را به موسى نشان دهد؛ خداوند به موسى عليه السلام فرمود:

«لَنْ تَرَانِي وَلَكِنْ انظُرْ إِلَى الْجَبَلِ.»(3)

«هرگز مرا نخواهى ديد، ولى به كوه نگاه كن»

جلوه اى از كمال مطلق و قدرت خداوند متعال بر كوه تجلى كرد و به محض اينكه موسى عليه السلام آن جلوه را ديد، بيهوش شد.(4)

پس بايد براى هر كارى انسان ظرفيت روحى و جسمى خود را در نظر داشته باشد تا كارى كه انجام مى دهد مداوم بماند.

مثلاً ورزشكاران وزنه بردار، قادرند وزنه هاى بسيار سنگين را بردارند ولى ما قادر نيستيم و اگر مبادرت به اين كار كنيم دچار ديسك كمر و ناراحتى استخوانى مى شويم.

پس ظرفيتها چه مادى و چه روحى يكسان نيستند. انسان در خودسازى متوجه اين تفاوتها بايد باشد.

اگر انسان بخواهد از نظر روحى قوى و با اراده شود مهم ترين كارى كه بايد انجام دهد اين است كه ابعاد جسم را بشكند.

هر قدر انسان به ابعاد مادى و غرائز حيوانى و غرائز شيطانى خود بى اعتنا باشد و آنها را مهار كند، روح جلوه پيدا مى كند.

هر قدر انسان بر شهوت، غضب، حب جاه و مقام، حاكم شود و آنها را در اختيار بگيرد روح، قوى مى شود و جلوه پيدا مى كند.

بايد بدانيم كه غرائز جزء صفات انسان هستند. و انسان در زندگى مادى خود به نسبت، از غرائز براى دوام حيات، استفاده مى كند؛ اما منظور ما در اينجا اين است كه روح بر اين غرائز حاكم باشد. نه اينكه انسان در اختيار غرائز باشد.

هر قدر غرائز و بعد مادى در انسان قوى باشد، روح ضعيف مى شود و قدرت بروز ندارد.

لذا بايد با شناختن مرزها و دقت در فرهنگ اسلام از اين غرائز به وسيلۀ پلى براى رسيدن به معنويت و حاكميت روح استفاده كنيم.

دقت در اين مسأله لازم است: راهى را كه انسان انتخاب مى كند از دو حال خارج نيست، يا حق است و يا باطل. لذاست كه در نماز چندين مرتبه در روز از خداوند هدايت طلب مى كنيم:

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»(1)

«خدايا ما را به راه راست هدايت فرما»

پس بايد موانع تقويت روح از بين برود و انسان به نحوى بر خود مسلّط باشد كه اگر زمينۀ انحراف در بين مسائل پيش آمد، هدف را تحت الشعاع قرار ندهد.

ايشان را به يك ميهمانى دعوت كردند، وقتى غذا آوردند، غذا از گوشت پرنده طبخ شده بود، ايشان به محض مشاهده گوشت فرمودند:

«من از اين غذا نمى خورم، چون ذبح شرعى نشده است.»

وقتى تحقيق كردند فهميدند كه حرف ايشان درست بوده است.

حال چطور مى شود كه انسان حرام بودن غذا را بفهمد يا نجس بودن آن را از نظر روحى درك كند؟ اين همان مطلبى است كه ما در شكوفايى اراده دنبال به دست آوردن آن هستيم.

بايد از نظر اراده و معنويات چنان رشد كنيم و قوى بشويم كه همچون بزرگان آنچه از چشم ظاهرى بر نمى آيد با چشم باطن بنگريم.

يا ديگرى را به خطر مى اندازد.

توسل به اهل بيت عليهم السلام بسيار مهم است. اما نماز معراجِ مؤمن(1) و تقرب الى اللّه است. پس نماز اهم واجبات است.

ورزش، بسيار مهم است و براى تقويت روح و جسم انسان امرى ضرورى است. اما اهم، ورزش نيست.

در كشورهاى غربى، ورزش در هر رشته اى به عنوان يك شغل جانبى است. اكثر ورزشكاران در آن كشورها، با سواد و متخصص و اهل فن هستند و غير از فعاليتهاى ورزشى فعاليتهاى اجتماعى ديگرى نيز دارند و به عنوان تنوع، ورزش مى كنند.

اما در كشورهاى شرق آنقدر استعمار، روى ورزش سرمايه گذارى كرده است كه برخى تمام قواى خود را صرف ورزش مى كنند. كسى كه تمام وقت خود را صرف ورزش و كارهاى جسمى كند نمى تواند در ابعاد ديگر نيز فعال باشد.

فعاليتهاى جسمى، ميدان را براى فعاليتهاى فكرى مسدود مى كند. در حالى كه اهم امور، رشد معنوى و فكرى جوامع است.

از مجموعه استنباطهايى كه از فرهنگ اسلام مى شود، آن است كه ورزش بايد امرى جانبى باشد.

در درس خواندن نيز دانش آموز يا دانشجو بايد به درسهاى اهم بپردازد. شناخت اين دروس با مشورت اهل فن و اساتيد امرى ممكن و مفيد است.

انسان بايد دقت كند كه اگر تعارض بين اهم و مهم پيش آمد به اهم بپردازد و مهم را تعديل كند.

نعمت خلود و جاودانگى، زندگى راحت و بانشاط، انواع نعمتهاى بى شمار، نداشتن نگرانى و ناراحتى، دوستى و شاديها و ساير نعمتهاى جسمى و روحى، آثارى هستند كه از عمل خالص و روح بلندپرواز بدست مى آيند.

در بيابان گر به شوق كعبه خواهى زد قدم سرزنش ها گر كند خار مغيلان غم مخور(1)

به اوج رسيدن، تحمل سختى مى خواهد. براى رسيدن به كعبه، خار هم سر راه وجود دارد.

اگر انسان بخواهد در اهدافش پايدار باشد بايد دورانديش باشد.

تا وقتى مشكلات و سختى بر انسان غالب شد و ديد ديگر هيچ راه گريز و نجاتى نيست، با دورانديشى به خداوند و ائمه عليهم السلام متوسل مى شود.

ائمه عليهم السلام با آن ديد و روح بلندى كه داشتند، مستحقّ نيكى بيشترى در دنيا بودند ولى خودشان نخواستند.

آيا ما از نظر مقام و قرب معنوى و الهى از ائمه عليهم السلام بالاتريم؟ آنها در مقابله با سختى ها چه مى كردند؟ گذرى كوتاه در زندگى آنان راهگشاى زندگى ماست.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در راه ارشاد و هدايت مردم چقدر متحمل سختى شدند؟ محاصره اقتصادى، اهانت، اسائۀ ادب، اذيت و آزار، تهمت، گرسنگى، هجرت، آوارگى، جنگ، شهادت عزيزان، گوشه اى از سختيهايى بود كه حضرت متحمل شدند و هر چه سرمايه گذارى كردند با خدا معامله نمودند و هدايت مردم و نعمتهاى بهشت مورد نظر ايشان بود.

على عليه السلام شيرمرد ميدانِ جهاد و عبادت و معرفت خداوند، به خاطر داشتن هدايت والايى چون حفظ اسلام و دين خداوند، دست از حق خود برداشتند تا زمينه براى حكومت ايشان آماده شد.

امام حسن عليه السلام، فاطمۀ زهرا عليها السلام و ساير ائمه عليهم السلام با دورانديشى فقط اصلاح دين را در نظر گرفتند.

شهداى كربلا نيز چنين بودند. على اكبر عليه السلام، جوان عارفى بود كه طى صحبتش با امام حسين عليه السلام به پدر فرمود:

آيا ما بر حق نيستيم؟ حضرت فرمود: آرى حق با ماست. على اكبر عليه السلام فرمود: در اين صورت از مرگ باكى نيست.

قاسم بن حسن عليهما السلام با آنكه جوان كم سن و سالى بود نيز همين تعبير را از مرگ داشت، وقتى اباعبداللّه عليه السلام از او پرسيدند، مرگ در نزد تو چگونه است؟ فرمود:

«احلى من العسل»(2)ه.

ص: 99

«از عسل شيرين تر است.»

آنچه باعث شده بود اينها از مرگ چنين برداشتى داشته باشند. عرفان و ديد وسيع آنها بود.

چنانكه جوانان بسيجى نيز در جبهه ها با درس گرفتن از همين، صحنه هاى جانسوز كربلا، با از جان گذشتگى در راه دين و قرآن فدا مى شدند و هيچ باكى از جنگ و سختيهاى آن نداشتند. اگر انسان انديشه را بالا ببرد و مافوق جهان مادى را بنگرد، پايدار مى ماند و در هدف دچار سستى نمى شود.

مطالعه پيرامون معاد و مسائل عمل انسان و سرنوشت او در قيامت، چنان دورانديشى را به انسان مى دهد كه با استفاده از آن بتواند اراده را در خود شكوفا كند.(1)