نهضت های پس از عاشورا: مروری بر قیام کربلا و نهضت های الگو گرفته از آن در دوران امویان و عباسیان

نهضت های پس از عاشورا

مروری بر قیام کربلا و نهضتهای الگو گرفته از آن در دوران امویان و عباسیان

تأليف: على نظري منفرد

مشخصات نشر : سرور

ص: 2

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

نامه به مدينه ...44

سفر به مدينه....45

هلاکت معاويه ...45

حسن بصری ...47

نامه یزید ....47

وداع امام علیه السلام با قبر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم....49

وصیت امام عليه السلام ....50

حرکت از مدینه ....51

نامه به بصره ...52

منذر بن جارود ...53

احنف بن قيس .... 54

یزید بن مسعود ....54

نامه به امام عليه السلام....54

نامه های مردم کوفه ...55

نامه امام علیه السلام به مردم کوفه ....56

نامه مسلم بن عقیل....57

محمد بن حنفیه ...57

عبدالله بن زبیر...58

عبدالله بن عباس ....59

عبدالله بن عمر...60

جابر بن عبدالله انصاری ...60

عبدالله بن جعفر....61

خطبه امام عليه السلام...61

فرزدق ....63

ابو هره ازدی ...63

عبيد الله بن حر جعفی....64

رؤیای امام عليه السلام ....66

ص: 6

سخنان امام عليه السلام لحظه ورود به کربلا...66

دعای امام علیه السلام...67

نامه از کربلا ...68

نامه ابن زیاد به امام علیه السلام...69

2- یاران ...72

شهدای حمله اول ...72

دیگر شهیدان ....73

آخرین نماز ....73

فرموده های امام علیه السلام...73

شهدای بنی هاشم...74

خاندان عقيل ...74

خاندان جعفر بن ابی طالب....76

فرزندان امام حسن علیه السلام ....76

فرزندان امیر المؤمنین علیه السلام....78

کودک شیر خوار ...80

استغاثه امام علیه السلام...81

سفارش به امام سجاد علیه السلام....82

وداع امام علیه السلام....83

مبارزه امام علیه السلام...83

آخرین خطبه ... 85

آخرین وداع ...85

یورش وحشیانه ....86

تیر سه شعبه ...87

حمله به خیمه ها...87

مناجات امام علیه السلام...88

شهادت امام عليه السلام....89

فریاد عقیله....89

ص: 7

هلال بن نافع....90

شیون ملائکه....90

آخرین شهید ....90

دگرگونی عالم....91

خواب ام سلمه....91

روز شهادت ....91

پس از شهادت....92

غارت خيمه ها ....92

آتش زدن خيمه ها ....93

قصد کشتن امام سجاد علیه السلام....93

تاختن اسب ...94

سر مقدس در خانه خولی ...94

اسیران ....95

باقیماندگان مردان بنی هاشم ...95

باقیماندگان زنان بنی هاشم ...95

زنان اسیر از غیر بنی هاشم ...96

قتلگاه ...97

ورود اسیران به کوفه ....98

خطبه زینب صلی الله علیه و آله و سلم...98

مجلس ابن زیاد ....101

فرمان قتل امام سجاد علیه السلام ....103

رباب ....104

سکینه و پیکر امام علیه السلام...105

عبدالله بن عفیف ازدی ....105

اعزام اهل بیت علیهم السلام به شام...108

شام ...109

مجلس یزید...109

ص: 8

خطبه زینب کبری علیها السلام

نظر خواهی یزید ....116

منهال بن عمرو ...117

نفرت مردم از یزید .... 118

جان دادن کودکی در شام ...118

از شام تا مدینه ...119

اربعین ....119

بازگشت به مدینه ....119

خطبه امام سجاد علیه السلام در مدینه ...120

صوحان بن صعصعه ....122

خطاب زینب علیهما السلام به پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم...122

ام سلمه ....122

گریه امام سجاد عليه السلام....123

ام البنين ...123

3-هدف و آرمان...124

حیات دینی ...124

سفر به مدینه ... 128

حیات دینی پس از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم...129

1- قرآن ...129

2- سنت ....130

3- اهل بیت علیهم السلام ...132

حیات اجتماعی ....133

الگوهای حق و باطل....134

خطر جدی ...136

ویژگی های نهضت حسینی....138

1 - ایمان به خدا ....139

2- ذلت ناپذیری ...140

ص: 9

3- شجاعت .. 141

4- ایمان به معاد .... 142

5 - ایمان به مکتب ...144

6- رضوان پروردگار....144

7-ظلم ستیزی ....145

8- صبر و استقامت ... 147

9 - ایثار و فداکاری .. 148

10- حق طلبی ...149

- امداد الهی ....150

تأثير قیام امام عليه السلام بر مردم کوفه ...152

1- نامه امام عليه السلام ...152

2 - خطبة امام سجاد عليه السلام ....154

3- زنی از قبیله بكر بن وائل...156

4- عبیدالله بن عبدالله ...157

پشیمانی عبیدالله بن حر ...159

بخش دوم

نهضت های دوران امویان

قیام مردم مدینه و واقعه حره ....165

نامه یزید به مردم مدینه ...165

فرستادگان والی مدینه ...166

منذر بن زبیر...167

نعمان بن بشیر ....168

حاکم مدینه ...169

نامه بنی امیه...171

ص: 10

اعزام سپاه ....172

وادي القرى....173

حفر خندق ....175

خیانت بنی حارثه ...176

فضل بن عباس بن ربیعه....177

قتل و غارت ....179

جابر بن عبدالله...180

قصر بنی عامر ...181

على بن الحسين عليه السلام ...182

هلاکت مسلم بن عقبه....184

قیام توابین....187

دیدگاه مسیب بن نجبه ...188

سخنان رفاعة بن شداد ....189

سلیمان بن صرد...190

خالد بن سعد ....191

نامه به مدائن ...191

نامه به بصره ...191

هلاکت یزید ....192

کوفه ....193

ابن زیاد فرار ابن زیاد به شام ...195

آغاز قیام توابین ....197

پیشنهاد عبدالله بن سعد ....198

حرکت از کوفه ....199

کربلا ...199

نامه عبدالله بن یزید ...200

پاسخ سليمان....201

ص: 11

قرقيسا ...201

عين الورده ....203

مسیب بن نجبه ...204

عبدالله بن سعد....204

رفاعة بن شداد ....205

بازگشت به کوفه ...206

نیروهای کمکی ...206

قیام مختار...207

ویژگی های مختار ...207

مختار از دیدگاه ائمه عليهم السلام....207

موقعیت اجتماعی مختار ....209

مختار در جریان قیام مسلم ...209

مختار و میثم تمار ...210

مختار و سر مقدس امام حسین علیه السلام...211

مختار پس از قیام توابین ....211

دستگیری مختار ...212

نامه از زندان ...213

آزادی از زندان ...213

عبدالله بن مطيع....214

اجازه از محمد بن حنفیه ....214

موافقت علی بن الحسين علیه السلام....215

ابراهیم بن مالک اشتر ....216

خروج مختار .... 217

فرمان قیام ....217

محاصرة دار الاماره ...218

خطبة مختار...219

تقسیم بیت المال ....220

ص: 12

نصب واليان ...221

آغاز انتقام ...22

مروان بن حکم ....222

رویارویی با سپاه شام....222

شورش در کوفه ....223

فرار برخی دشمنان از کوفه....224

خولی ....225

شمر بن ذی الجوشن ...227

سنان بن انس ...227

حرملة بن کاهل ...228

حکیم بن طفيل....230

مرة بن منقذ ...230

زید بن رقاد ...230

صالح بن وهب ...231

ابحر بن کعب ....231

بجدل بن سلیم ....231

عمرو بن صبيح ....232

عمر بن سعد ...232

عبیدالله بن زیاد...234

آغاز حمله ...235

حصین بن نمیر....235

فتح موصل ...236

ارسال سر عبیدالله بن زیاد ...236

ارسال سرها به مدینه ...237

کشته شدن مختار ....238

قیام ابن زبیر ...241

عمرو بن سعید بن عاص ....242

ص: 13

عبدالله بن عمرو بن عاص ...243

امارت ولید بن عتبه ... 244

نجدة بن عامر ... 244

عزل ولید ....245

خلع یزید ...246

اعزام سپاه ....246

هلاکت مسلم بن عقبه ....246

محاصره ابن زبیر ...247

هلاکت یزید ...247

محمد بن حنفیه و ابن زبیر ...249

کشته شدن مصعب بن زبیر ...251

کشته شدن عبدالله بن زبیر ....254

قیام زید بن علی بن الحسين عليه السلام...257

پیشگویی ها در بارۀ زید ...258

شخصیت زید بن علی ....260

هدف از قیام ...264

ماجرای قیام ....266

نامه هشام بن عبدالملک ...268

داود بن علی و زید .. ....269

بازگشت زید به کوفه ....270

اعلام موضع ...271

صحنه پیکار ...272

شهادت زید ...276

دفن زید ...277

نبش قبر و بیرون آوردن جسد زید ....278

نامه هشام ...280

سخنان امام صادق علیه السلام دربارۀ زید ....280

ص: 14

نظر یحیی بن زید در باره پدرش ...283

قیام یحیی بن زید ...285

نسب یحیی بن زید ....285

سخنان يوسف بن عمر ...287

حرکت یحیی به سوی خراسان ....288

سفر به خراسان ...294

نامه نصر بن سيار ....294

آغاز قیام ...296

انگیزه و هدف یحیی بن زید ....298

قیام مردم خراسان ....301

ابو مسلم ....303

دیدار ابو مسلم با ابراهیم امام ...305

علل سقوط حکومت بنی امیه ...307

1- سب و لعن خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم...307

2- دشمنی با خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم....309

3- ظلم و تجاوز ....309

4- نافرمانی و گناه ...310

قیام ابو مسلم ....313

پیغام ابو العباس به ابو سلمة خلال ....314

مرو...315

بیعت ....315

خبر دادن امیر المؤمنین علیه السلام....316

صحیفه دولت ...316

آغاز حکومت عباسیان ....318

کشته شدن ابراهيم بن محمد بن علی امام ...318

بیعت با ابو العباس ...319

آگاهی بنی عباس از رسیدن به خلافت ...320

ص: 15

حرکت به سوی کوفه ....322

عباسیان در کوفه ...323

خطبه سقاح ....324

قتل مروان بن محمد...325

ماجرای مخارق ....326

مروان در موصل ...329

حمص ....330

سرنوشت خاندان مروان ...332

خادم مردان ....335

سدیف و قتل عام بنی امیه....337

قبرهای بنی امیه ....340

سرکوب مخالفان ....341

ابن هبيره ....342

نامه ابو سلمه ....343

نامه ابو مسلم ....343

خشم سقاح بر ابو سلمه ...344

مرگ ابو العباس سفاح ...346

بیعت برای منصور ....346

عبدالله بن على....347

کشتن ابو مسلم خراسانی ....349

نامه منصور ...350

سخنان ابو مسلم ....352

منصور و خاندان پیامبر ...353

ص: 16

بخش سوم

نهضت های دوران عباسیان

نهضت و قیام فرزندان امام حسن عليه السلام ....357

ریاح امیر مدینه ...357

فرزندان امام حسن مجتبی علیه السلام ...358

منصور به حج می رود....362

ربذه ....363

اعزام فرزندان امام حسن علیه السلام به ربذه ...364

ملاقات عبدالله بن حسن با فرزندانش...365

ملاقات با منصور ...365

کشته شدن محمد بن عبدالله دیباج...367

حرکت به سوی عراق ...367

زندان کوفه ....368

زندان هاشميه ...368

کشتن خاندان حسن علیه السلام ....370

قصر ابن هبيره ...370

نهضت نفس زکیه ...372

پدر ....372

مادر ....373

محمد بن عبدالله بن الحسن ....374

ولادت ....375

بیعت منصور با محمد بن عبدالله ....375

پیشگویی امام صادق علیه السلام ....376

گردهمایی بنی هاشم ....377

انکار عبدالله بن الحسن ...381

ص: 17

واصل بن عطاء ...381

جاسوس های منصور ....382

قیام محمد بن عبدالله بن الحسن ....384

امیر مدینه در جستجوی محمد بن عبد الله...384

خطبة محمد ...385

نیرنگ منصور ....386

مشورت منصور ....387

نامه منصور ....388

پاسخ محمد بن عبدالله ...389

جواب منصور ...390

اعزام سپاه ....392

محاصره مدينه ....393

امان دادن به مردم مدینه....393

شروع جنگ....394

مبارزه محمد بن عبد الله ...395

کشته شدن محمد بن عبد الله...397

احجار الزيت ....399

پرچم های امان ...400

منصور و سرهای شهدا....401

مصادره اموال ....402

عثمان بن محمد بن خالد بن زبیر ...403

عبدالرحمن بن ابی الموالي ....403

محمد بن عجلان ....404

عبدالله بن عطاء ...405

ابراهيم بن عبدالله ....405

نهضت باخمری...406

کتاب مفضليات ...408

ص: 18

قیام ابراهيم ....410

رهایی از دام منصور ....411

ورود ابراهیم به بصره ...412

در اهواز ... 412

بازگشت به بصره ....413

در بصره ....415

نماز بر جنازه ....415

سخنان ابراهيم ....416

بشیر رحال ...417

حرکت از بصره ...419

سیاهیان منصور ....420

تعداد سپاه ابراهيم ....421

باخمرئ ....422

شروع جنگ ....423

شکست سپاه منصور ....424

شکست سپاه ابراهيم ...425

فرار سپاه منصور ....425

کشته شدن ابراهيم ....426

خواب حسن بن جعفر...428

سر ابراهیم نزد منصور...428

آگاهی از شهادت ...430

منصور و امام صادق علیه السلام ....430

عیسی بن زید بن علی بن الحسين علیه السلام ....433

شخصیت عیسی ....434

عیسی ، مردی ناشناس ....435

امان نامه مهدی عباسی ...437

حسن بن صالح....437

ص: 19

چرا عیسی قیام نکرد؟ ....438

فرزندان عیسی ...440

یاران عیسی ...44

قیام فخ ...450

حسین بن علی عابد ....450

پدر ....451

مادر ...453

شخصیت شهید فخ ...453

شجاعت و كرم شهيد فخ ...455

خاندان ابو طالب و عباسیان ....461

دیدار شیعیان با شهید فخ ....461

حاکم مدینه ....461

تعهد یحیی به معرفی حسن بن محمد ...464

آغاز قیام ....465

فرار جانشین امیر مدینه ....466

خطبه شهيد فخ ....466

بیعت مردم ... 466

آغاز مبارزه ...468

مبارک ترکی ....469

حرکت به سوی مکه ...470

سپاه عباسیان . ...470

روز ترويه ...471

شهادت حسین صاحب فخ...471

شهادت حسن بن محمد ....472

سرهای شهدا ....473

سخن امام موسی بن جعفر عليه السلام...473

اجساد شهدا .... 474

ص: 20

پس از واقعه فخ...475

اموال شهدای فخ ...476

عاقبت محمد بن سليمان ...476

خواب موسی بن جعفر علیه السلام....477

عاقبت موسى الهادی (خلیفه عباسی) ...479

نصر خاف....479

مراثی ...480

ادریس بن عبد الله ....481

نسب ادریس ....481

باخبر شدن هارون ....482

عبدالله بن الحسن ....485

نسب عبدالله ....485

هارون در تعقیب آل ابو طالب....486

دستگیری عبدالله بن الحسن ...486

یحیی بن عبدالله بن الحسن ...489

نسب یحیی ...489

شمایل یحیی ....489

شخصیت یحیی ....490

اوصیاء حضرت صادق علیه السلام....490

زهد و دین داری یحیی ...491

یحیی بن عبدالله بعد از نهضت فخ ...491

نامه فضل به یحیی بن عبدالله ....494

مأموریت فضل بن یحیی ...495

امان نامه ....495

نیرنگ هارون ...496

یحیی بن عبدالله و درخواست حج ...497

خبر چینی بر یحیی بن عبدالله ....497

ص: 21

یحیی در زندان هارون ...498

مناظره یحیی و عبدالله بن مصعب ....499

هارون و احضار فقهاء ...503

چگونگی کشتن یحیی بن عبد الله ...504

نهضت محمد بن ابراهیم و ابوالسرايا ...507

محمد بن ابراهیم کیست ؟ ....507

علت قیام ...507

نصر بن شبيب ...508

ملاقات با ابو السرايا ...509

محمد بن ابراهیم و پیرزن...510

زیارت قبر حسین علیه السلام ....510

خطبه ابوالسرایا کنار قبر حسين علیه السلام ....511

اهل کوفه در انتظار ....512

سخنرانی محمد بن ابراهیم ...512

بیعت با محمد بن ابراهيم ....513

اخباری در رابطه با این بیعت ...513

فضل بن عباس حاکم کوفه ....513

سپاه حسن بن سهل ...514

بازگشت به کوفه ...515

سخنان ابو السرايا ....516

حسن بن هذيل ...516

مردی از بغداد ....516

مبارزه مردی از فرزندان اشعث ....517

شروع جنگ ....517

سیار غلام ابو السرايا ....518

زهير بن مسيب ....519

بازگشت به کوفه ....520

ص: 22

عبدوس بن عبدالصمد ...520

کشته شدن عبدوس بن عبد الصمد ...521

وفات محمد بن ابراهيم ....521

امارت محمد بن محمد بن زید ....523

خطبه علی بن عبيد الله ....523

نصب کارگزاران ....524

نامه حسن بن سهل به طاهر و هرثمه ...525

هرثمه آماده نبرد ....526

هيثم بن عدی ....526

حرکت هرثمه به سوی کوفه ....527

کشته شدن ابو الهرماس ....527

بستن آب فرات ...528

نبرد هرثمه و ابو السرايا ...528

اسارت هرثمه وعبيد الله بن وضاح ...530

پیشنهاد هرثمه ...530

خطبه ابوالسرايا ...531

واکنش گروهی از اهل کوفه ...532

حفر خندق ...532

اشعث بن عبدالرحمن ...533

به سوی بصره .... 533

نبرد در شوش ....534

کشته شدن ابو السرايا ....535

محمد بن محمد بن زید .... 536

نکاتی در باره ابو السرايا ...537

نهضت محمد بن جعفر ...539

شخصیت محمد بن جعفر ...539

زهد محمد بن جعفر ...540

ص: 23

علت قیام محمد بن جعفر ....540

محمد بن جعفر و مالک بن انس ....540

آغاز قیام محمد بن جعفر ....541

وفات محمد بن جعفر ... 542

ص: 24

شکست و سقوط آنها کرد و نقاط ضعف آنها را بررسی کنیم :

برخی از نهضت ها و سردمداران آنها از اهرم ظلم و بیدادگری بهره گرفتند، ولی از آنجا که ظلم هیچگاه پایدار نمی ماند ، آن نهضت ها نیز پس از مدتی شکست خورد و در معرض فراموشی قرار گرفت؛

برخی دیگر از نهضت ها با انگیزه رسیدن به آرمان ها و اهداف اجتماعی شکل گرفت ، ولی پس از مدتی این گونه حرکت ها و قیام ها با ناکارآمدی و شکست مواجه گردید و از بین رفت ، زیرا آن حرکت تامین کننده خواست های همه و یا اکثر افراد نبود و تنها در راستای منافع گروه خاصی بود؛

انقلاب ها ونهضت های دیگری پشتوانه مردمی و اعتقادی و اخلاقی محکم و نیرومندی نداشتند که در نتیجه به سقوط و اضمحلال آنها منتهی شد.

در هر صورت هنگامی که عوامل شکست تمام نهضت ها و حرکت هایی را که در طول تاریخ رخ داده است بررسی می کنیم، با کاستی ها و نقاط ضعفی مواجه می شویم که آن نهضت ها را به سبب آن کاستی ها دچار رکود و در نتیجه به سقوط کشانده است ؛ اما قیام عاشورا و نهضت سالار شهیدان نه تنها این کاستی ها و نقاط ضعف را نداشته بلکه دارای ویژگی هایی بوده و برای دیگر نهضت ها و انقلاب ها الگو شده است ، که این ویژگی ها را می توان در سه عامل مهم خلاصه کرد:

1- رهبری توانا ، خردمند ، کاردان ، متعهد ، ژرفنگر ، مؤمن ، معصوم ، امام ، فرزند پیامبر ، فرزند امام ، شجاع ، بردبار ، زاهد ، ناسک و وفادار چنان که در زیارت ناحیه مقدسه به آن اشاره شده است .

2 - نیروها و یارانی وفادار که امام حسین (علیه السلام) در باره آنان فرمود : «فَاِنّی لا اَعْلَمُ اَصْحاباً اَوْفی وَ لا خَیْراً من اصحابِيِ(1)؛ من یارانی را باوفاتر و بهتر از اصحاب خود نمی شناسم ».

ص: 26

3- هدف و آرمان مقدس آن بزرگوار دفاع از حق و عدالت بود که موجب گردید انقلاب کربلا و نهضت عاشورا ابدیت یافته و برای همیشه باقی بماند .

اگرچه انگیزه بسیاری از نهضت ها و قیام ها به طور اجمالی ارزشی بوده اما پشتوانه اعتقادی و اخلاقی نیرومندی نداشته است و امور یاد شده تنها در محدوده ملت ها و افراد خلاصه می گردید .

اما انقلاب کربلا و نهضت عاشورا یک قیام الهی و دینی است که نه تنها برای برقراری آزادی و آزادگی و یا عدالت - که اینها نیز از جمله ارزش ها محسوب می شود بلکه برای حاکمیت دین و حکومت الهی که در بر دارنده تمام ارزش ها می باشد - بوده است ، و امام حسین (علیه السلام) در فرازهایی از سخنان خود این واقعیت تصریح کرده است ، از آن جمله می فرماید : « رِضَى اَللَّهِ رِضَانَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ نَصْبِرُ عَلَى بَلاَئِهِ وِمَنْ كَانَ بَاذِلاً فِينَا مُهْجَتَهُ وَ مُوَطِّناً عَلَى لِقَاءِ اَللَّهِ نَفْسَهُ فَلْيَرْحَلْ فَإِنِّي رَاحِلٌ مُصْبِحاً إِنْ شَاءَ اَللَّهُ(1)؛ خشنودی خدا خشنودی ما اهل بیت است، ما بر بلای او شکیبا خواهیم بود، و هرکس در راه ما از جان می گذرد و خود را برای ملاقات با پروردگار آماده کرده است با ما حرکت کند که ما صبح دم حرکت خواهیم کرد».

در این سخن به وضوح از صبغه الهی نهضت عاشورا سخن به میان آمده و انگیزه دینی و الهی آن حضرت را در حرکت اعجاب انگیز او با ایثار و فداکاری به تصویر کشیده شده است ، و همین امر باعث گردید که قیام و نهضت عاشورای او ماندگار و پایدار شده واسوه و الگو برای دیگران گردد و نهضت ها و قیام های پس از عاشورا از آن الهام بگیرند .

در اینجا می توان به طور اجمال و فشرده به ویژگیهای الهام بخش نهضت حسینی اشاره کرد:

1- داشتن هدف و انگیزه الهی و قیام برای تحقق بخشیدن به حاکمیت دین و اسلام ، که در نامه امام (علیه السلام) به مردم بصره به این حقیقت تصریح شده است ، آنجا که فرمود : «اَلا وَاِنَ السُنَةَ قَدْ اُمِيتَتْ وَالبِدْعَةَ قَدْ اُحْیِیَتْ (2) ؛ بدانید که سنت های الهی مرده

ص: 28

و بدعت ها زنده گردیده است ».

2۔ ظلم ستیزی و مبارزه با تجاوز و بیدادگری ، که در این فرمایش امام(عیله السلام) می توان به آن واقعیت پی برد : «من رأی سُلطاناًجائِرا مُسْتَحِلاً لِحُرَمِ اَللَّهِ نَاكِثاً لِعَهْدِ اَللَّهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اَللَّه(صلی الله علیه وآله وسلم) يَعْمَلُ فِي عِبَادِ اَللَّهِ بِالْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ يُغَيِّرْ بِقَولٍ وَ لا فِعلٍ كانَ حَقِيقاً عَلَى اللَّهِ أن يُدخِلَهُ مَدخَلَهُ(1)» کسی که سلطان جائر و ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال شمرده و پیمان خدا را شکسته و با سنت رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) و مخالفت نموده در میان بندگان خدا به گناه و تجاوز رفتار میکند سپس در برابر آن سلطان جائر موضع گیری گفتاری و رفتاری نداشته باشد؛ بر خدا سزاوار است که او را وارد کند در جایی که آن سلطان را می برد» .

3- فداکاری و ایثار که صحنه روز عاشورا این حقیقت را نشان داد، و در واقع عاشورا نمایشی از ایثار و فداکاری انسان های متعهد و خدا دوست و حق طلب بود .

4- استقامت و شکیبایی و تحمل مشکلات ، که این استقامت در واقعه کربلا به اوج خود رسید .

5- شجاعت و نترسیدن از دشمن و تلاش با تمام توان برای پیگیری هدف و مقصود .

6- نپذیرفتن ذلت و خواری ، ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه خود می گوید : «سید أَهْلِ الاِباءِ الَذی عَلِمَ النَّاسُ الحَمِیَةَ وَ الْمَوْتُ اِختیاراً لَهُ علی اَلدَنِیَةِ تَحْتَ ظِلَالٍ السُیُوفِ أبوعبدالله الحُسَینُ بْنِ عَلِیِ بنِ اَبِی طالِبٍ (علیهماالسلام) عُرِضَ عَلَیهِ الْأَمَانُ وَ أَصْحَابِهِ فَانِفِ مِنَ الذُّلِّ (2) ؛ سرور و پیشوای کسانی که از ذلت امتناع کردند، او آن کسی است که مردم را مردانگی و غیرت و مرگ زیر سایه شمشیرها آموخت و آن را بر خواری و پستی برگزید، ابو عبدالله حسین بن علی بن ابی طالب(علیهماالسلام)که به او و اصحابش امان پیشنهاد شد اما او به ذلت تن نداد ».

ص: 29

7- ایمان به خدا و اعتماد بر او، که در تمام اظهارات و سخنان امام (علیه االسلام) و یارانش محسوس است.

8- وفاداری و تعهد ، که نمونه های آن را در صحنه عاشورا به وضوح می توان یافت .

اینها و دیگر امور باعث شد که نهضت حسینی ماندگار بماند و نهضت های پس از آن از این انقلاب الهام بگیرند و آن را الگوی خود قرار دهند.

و ماکتاب را به سه بخش تقسیم نمودیم :

بخش اول - معرفی قیام عاشورا و پایه های اصلی آن شامل رهبری ، یاران امام (عليه السلام)،هدف و آرمان مقدس .

بخش دوم - نهضت هایی که در دوران امویان رخ داد.

بخش سوم - نهضت هایی که مقارن با حکومت عباسیان اتفاق افتاد .

البته چه بسا پرداختن به همه نهضت های پس از عاشورا امکان پذیر نباشد زیرا بعضی از آنها در کتابهای تاریخی ذکر نشده و نیازی هم به ذکر همه آنها نیست و تنها به برخی از آنها بسنده می نماییم که دارای صبغه دینی و مذهبی بوده و با قیام امام (عليه السلام) ارتباط مستقیم داشته اند مانند نهضت توابین و قیام مختار ، یا اینکه به نوعی با آن در ارتباط بودند مانند قیام زید بن علی بن الحسین و یحیی بن زید، و یا اینکه تنها از نهضت عاشورا الهام گرفته باشند .

علی نظری منفرد

ص: 30

ص: 32

در برخی از روایات آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)این کنیه را در زمان کودکی برآن حضرت داده است .

اُبَی بن کعب (1) گوید: من در محضر پیامبر بودم و حسین (علیه السلام) در آن وقت کودکی خردسال بود که نزد پیامبر آمد ؛ هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) او را مشاهده کرد فرمود: یا ابا عبد الله ! ای زینت آسمان و زمین .

اُبی گوید: من به آن حضرت عرض کردم: مگر شما زینت آسمان و زمین نیستید ؟

فرمود: ای اُبي ! حسین در نزد اهل آسمان عظیم تر و بزرگ تر از اهل زمین است و در طرف راست عرش نوشته شده است : «مِصباحُ الْهُدی وَ سَفینَهُ الْنِّجاةٍ(2)؛ حسین نور هدایت و کشتی نجات است».

اَوْقِرْرِکَابِی فِضَّهً وَ ذَهَباً              إِنِّی قَتَلْتُ الْمَلِکَ الْمُحَجَّبَا

قَتَلْتُ خَیْرَ النَّاسِ أُمّاً وَ أَباً           وَ خَیْرَهُمْ إِذْ یُنْسَبُونَ نَسَبا(1) (2)

و خود آن حضرت هم در روز عاشورا به این مطلب در نثر و نظم تصریح کرده است که در جای دیگری ذکر خواهد شد.

تا مرگ معاویه در سال 60 هجری و چند ماه پس از روی کار آمدن یزید تا عاشورای سال 61 هجری ادامه یافت.

امام حسین (علیه السلام) تا پایان حکومت معاویه همان روش مدارا و سکوت در برابر سیطره و اعمال و رفتار معاویه که پیش از او برادرش امام حسن مجتبی (علیه السلام) در پیش گرفته بود ادامه داد و آن قرارداد و معاهده میان امام حسن (علیه السلام) و معاویه را رعایت کرد و به آن پای بند ماند، اگرچه امام حسین (علیه السلام) با ارتكاب بعضی از جنایات و قتل و بیدادگری که معاویه پس از شهادت امام مجتبی(علیه السلام)انجام داد مخالفت کرد و برای معاویه نامه نوشت و او را به خاطر این اعمال مورد انتقاد قرار داد که تفصیل آن خواهد آمد، اما تا معاویه زنده بود موضع گیری رسمی در برابر سیطره معاویه و مخالفت با قدرت و حکومت او نکرد، و این مدارا و سکوت تا زمانی ادامه یافت که معاویه یکی از شرایط صلح نامه را نقض کرد که طبق آن او حق نداشت کسی را بعد از خود برای در دست گرفتن قدرت معرفی نماید ، ولی او در اواخر عمرش برای فرزندش یزید از مردم بیعت گرفت و برای این کار به آنها هدايا و اموال فراوانی داد و امام (علیه السلام) به خاطر این کارش نامه اعتراض آمیزی برای او نوشت که بعدها به آن اشاره خواهد شد.

پس از گذشت پنجاه سال از هجرت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)و سپری شدن ده سال از شهادت امير المؤمنين (علیه السلام) و امامت حضرت مجتبی (علیه السلام) ، معاویه همسر امام حسن (علیه السلام) ( جعده ) را با دادن وعده ازدواج با یزید فریب داد و مقداری زهر همراه اموالی برای او فرستاد، او نیز فریب معاویه را خورد و امام حسن (علیه السلام)را به وسیله زهر مسموم و شهید کرد.(1)

پس از شهادت آن بزرگوار ، دوران امامت برادرش امام حسین (علیه السلام) فرا رسید که آغاز ده ساله دوم زمامداری معاویه بود، زیرا معاویه شش ماه پس از شهادت امیر المؤمنين (علیه السلام) و صلح با امام حسن (علیه السلام) در اوایل سال 41 هجری به طور رسمی زمام امور را به دست گرفت و قدرت را قبضه کرد و همه بلاد اسلامی آن روز را تحت سیطره خود در آورد و از

ص: 36

آن هنگام تا سال 50 هجری که امام حسن مجتبی(علیه السلام) به شهادت رسید و امامت امام حسین (علیه السلام) شروع شد و نیز تا سال 60 که مصادف با مرگ معاویه بود، حوادث فراوان و گوناگونی اتفاق افتاد که به طور فشرده به بعضی از آنها اشاره می کنیم :

بکشید ، مبادا پس از من بترسد و تسلیم شود؛ پس او و فرزندش و یارانش را کشتند(1).

قتل حجر بن عدی و یارانش مسلمان ها را به شدت متأثر و اندوهگین کرد.

نمایی ، من نیز همان رفتار را با تو خواهم داشت، از خدا بترس تا امت اسلام را گرفتار اختلاف و اسیر فتنه نسازی .(1)

پاسخ امام (علیه السلام)

امام حسین(علیه السلام) پس از کشته شدن حجر و عمرو بن حمق و دیگر افراد شایسته و بزرگوار و بیعت گرفتن معاویه برای فرزندش یزید و دیگر اعمال منکری که مرتکب گردید ؛ در پاسخ به نامه معاویه ، نامه ای برای او فرستاد که در آن اعمال ناشایست و کردار زشت او را متذکر شد که از آن جمله به کشتن حجر بن عدی و عمرو بن حمق اشاره کرده و فرمود:

نامه تو به دستم رسید؛ یادآور شده بودی که در باره من به تو خبرهایی رسیده که برای تو ناخوشایند بوده است، در حالی که من از این گونه اعمالی که به من نسبت داده اند دورم، و تنها خدا است که انسان را به سوی خوبی ها هدایت می کند. گزارش این گونه خبرها کار سخن چینانی است که تصمیم دارند در میان امت اسلامی اختلاف افکنند. من آهنگ جنگ و مخالفت با تو را نکردم و از خدای خود بیمناکم.

بلکه این تو بودی که پیمان را شکستی و حجر بن عدی و یاران نمازگزار و بندگان صالح خدا را کشتی در حالی که سوگند یاد کرده بودی از خشم تو در امان باشند، همان کسانی که با بیدادگران و بدعت گزاران مبارزه میکردند و امت اسلامی را با امر به معروف و نهی از منکر به راه خیر و رستگاری فرا می خواندند و در این راه همه سرزنش های افراد نادان را به جان می خریدند . مگر تو نبودی که صحابی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و عبد صالح خدا عمرو بن حمق را که در اثر عبادت بدنش رنجور و رنگ رخسارش زرد شده بود کشتی و امانی را که

ص: 39

داده بودی ناجوانمردانه نادیده گرفتی ؟! اگر پرنده های آسمان از امان نامه تو باخبر می شدند ترک آشیانه کرده و از قله های بلند کوه ها فرود می آمدند؛ اما تو این خصلت ستوده عرب را که همانا پایبندی به پیمان است از راه فریب و با برنامه ای از پیش آماده کرده نادیده گرفتی؛ چرا که جامه جوانمردی بر ناکسان زیبنده نیست.

آیا تو نبودی که برای رسیدن به اهداف غیر انسانی خود زیاد بن سميه را فرزند پدرت خواندی و او را برادر خود دانستی؟ در حالی که نظر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم)در باره کسانی که پدرانشان نامشخص اند پیش از این اعلام شده بود(1)، و تو از روی کینه و برخلاف دستور پیامبر او را به پدر خود نسبت دادی تا با این لطفی که در حق او نمودی به عنوان فرمانروای تو دست و پای مسلمانان را بدون چون و چرا بریده و چشم آنان را کور کرده و از درختهای خرما آویزانشان نماید ؛ گویا تو از این امت نیستی و آنان نیز از تو نیستند.

مگر تو نبودی که دستور دادی حضرمی را که به گزارش زیاد از پیروان راستين على (علیه السلام) بود - بکشند؟ و به این هم اکتفا نکردی بلکه فرمان دادی هرکس را که پیرو على (علیه السلام)بود به این جرم بکشند و اعضای بدنشان را از هم جدا کنند؛ مگر دین علی (علیه السلام) به جز دین پسر عمش رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) می باشد که تو در جای او نشسته ای؟! و اگر به خاطر این دین نبود، تو و پدرانت در صحراهای سوزان سرگردان و همیشه در حال کوچ بودید.

در نامه ات نوشته بودی اگر مرا انکار کنی، تو را انکار خواهم کرد؛ و اگر با من از در نیرنگ در آیی، با تو نیرنگ خواهم نمود، من امیدوارم که از حیله و نیرنگ تو آسیبی به من نرسد و زیان فریب تو بیشتر نصیب خودت شود، زیرا تو بر مرکب جهل خویش سوار شده و بر شکستن پیمان خویش پافشاری میکنی

ص: 40

به جان خودم سوگند که تو به پیمان هایی که بسته بودی وفا نکردی و با کشتن این افراد خداترس و نیکوکار همه آن پیمان ها را بی اثر ساختی. این مسلمانان بی گناه که به فرمان تو به شهادت رسیده اند نه با تو اعلام جنگ کرده بودند ونه خون کسی به گردن آنها بود؛ تو فقط به این بهانه آنها را کشتی که جانب حق را نگاه می داشتند و از برشمردن فضیلت هایی که در تو نیست تردیدی به خود راه نمی دادند.

ای معاویه! خود را به قصاص بشارت ده و به روز حساب يقين داشته باش و بدان که اعمال کوچک و بزرگ بندگان در کتاب خدای تعالی ثبت است و خدا هرگز فراموش ننماید که دوستانش را اسیر کردی و با بهانه هایی دور از منطق و عقل به قتل آنها فرمان دادی و یا آنان را از وطن خود آواره نمودی و به شهرهای دور تبعید کردی.

برای فرزندت یزید به ناحق از مردم بیعت گرفتی، در حالی که او جوان ناپخته ای است که آشکارا شراب می نوشد و بازی با سگ را دوست دارد!

اعتقاد من در باره ات این است که تو با این رفتارهای ناشایست دین و دنیای خود را به نابودی کشیدی و در حق زیر دستانت تجاوز و خیانت کردی و به یاوههای این دیوانه نادان(1) گوش دادی و تقوای الهی را ناچیز شمردی، والسلام (2).

معاویه شکل گرفت .

هنگامی که عبدالرحمن بن ابی بکر خبر بیعت با یزید را شنید به مروان بن حکم-که در آن زمان از طرف معاویه حاکم مدینه بود . گفت : تو و معاویه در این تصمیم خیر خواه امت پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) نبودید ؛ بلکه هدف شما این بود که همانند پادشاهان روم سلطنت را موروثی کنید(1).

مغیره پاسخ داد: آری.

یزید که سخت تحت تأثير سخنان مغیره قرار گرفته بود نزد پدرش معاویه رفت و پیشنهاد مغیره را مطرح کرد.

معاویه دستور داد مغیره را حاضر سازند، مغیره نظر خود را برای معاویه شرح داد و اضافه کرد که : شما شاهد بودید که بعد از قتل عثمان امت اسلامی دچار چه اختلاف های شدیدی گردید و خون های زیادی ریخته شد؛ بنابر این یزید جانشین خوبی برای تو خواهد بود تا بعد از تو پناهگاهی برای مردم باشد و از خونریزی و فتنه جلوگیری شود .

معاویه گفت : چه کسانی در این امر مرا یاری خواهند کرد؟

مغیره گفت : من تعهد می دهم که از مردم کوفه برای یزید بیعت بگیرم، و زیاد بن ابیه نیز از مردم بصره برای ولیعهدی یزید بیعت خواهد گرفت (1)، و بعد از این دو شهر، مردم هیچ شهری با بیعت یزید مخالفت نخواهند کرد.

معاویه پس از این پیشنهاد ، مغیره را در پست حکومت کوفه تثبیت کرد و از عزل او جهت بیعت گرفتن برای یزید منصرف شد .

مغیره نزد یاران خود بازگشت ؛ وقتی آنان از او سؤال کردند که ماجرای برکناری او به کجا انجامید گفت : «لَقَد وَضَعْتُ رِجْلُ مُعاوِيَةِ فِي غرزٍ بَعیدِ الغايَةِ عَلى اُمَةِ مُحَمَدٍ وَفَتَقْتُ عَلَيهِمْ فَتْفاً لا يُرْتِقُ اَبَداً، من پای معاویه را در رکابی قرار دادم که بر امت پیامبر پایانی دور دارد، و با طرح ولیعهدی یزید جایی را دریدم که هرگز التيام نپذیرد». .

سپس مغیره به کوفه رفت و با یاران خود و هواداران بنی امیه موضوع بیعت با یزید را مطرح کرد، آنان پیشنهاد او را اجابت کردند.

مغیره فرزندش موسی را به همراه یک هیئت ده نفره و یا بیشتر به شام فرستاد و سی هزار درهم در اختیار آنان گذاشت. آنان نزد معاویه رفتند و از بیعت با یزید سخن گفتند

ص: 43

و معاویه را تشویق کردند که هر چه زودتر این کار را انجام دهد.

معاویه به آنان گفت : این مطلب را در حال حاضر اظهار نکنید ولی بر همین رأی و نظر باشید.

سپس از موسی سؤال کرد: پدرت دین این افراد را به چه قیمتی خریده است ؟

گفت : به سی هزار درهم .

معاویه در جواب گفت : به راستی که دین ، نزد این اشخاص بسی بی ارزش بوده است که آن را به این قیمت ناچیز فروخته اند (1).

مروان آنچه روی داده بود به طور مشروح برای معاویه نوشت(1).

آنان نزد تو آمد او را گرامی بدار و هرکس از تو کناره گرفت او را مورد نظر داشته باش؛ و اما اهل عراق ، به آنان توجه کن و اگر هر روز از تو خواستند که کارگزار خود را عزل کنی، چنین کن، زیرا کنار گذاردن یک کارگزار آسان تر است از اینکه یکصد هزار شمشیر بر روی تو کشیده شود؛ و اما اهل شام، پس آنان را مورد توجه قرار ده و آنان را از خود جدا مگردان، و اگر از دشمن خود هراس داشتی آنان را برای مقابله با او روانه ساز سپس به دیار خودشان بازگردان و اجازه نده که در غیر دیارشان اقامت کنند زیرا اخلاقشان دگرگون می شود.

من بر تو بیم ندارم مگر از سه کس: حسین بن علی و عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر:

اما حسین بن على، پس من امیدوارم که خدا او را کفایت کند همان گونه که پدرش را کشت و برادرش را مخذول کرد.

و اما عبدالله بن زبیر ، پس او نیرنگ باز و فریبکار است، اگر بر او دست یافتی او را پاره پاره کن.

واما ابن عمر ، او مردی است که ورع او را علیل و ناتوان کرده، پس او را با آخرتش واگذار که او تو را میان خود و دنیایت رها سازد.

سپس پیکی به سوی یزید گسیل داشت و نامه ای به او نوشت و از او خواست که زود بازگردد. آن پیک با سرعت حرکت کرد و چون یزید او را ملاقات نمود او را از مرگ معاویه باخبر ساخت.

چون معاویه از دنیا رفت ضحاک بن قيس فهری به مسجد رفت و به مردم گفت : معاویه پادشاه عرب بود که خدا به وسیله او شعله های فتنه را خاموش کرد... تا آنکه گفت : این پارچه ها کفن او می باشد و ما او را در این پارچه ها خواهیم پیچید تا به ملاقات خدا رود؛

ص: 46

هر که می خواهد بر او نماز گزارد حاضر شود. سپس بر جنازه معاویه نماز گزارد(1).

زمانی که یزید به دمشق آمد معاویه را دفن کرده بودند؛ پس بر قبر پدرش نماز گزارد، اهل دمشق با او بیعت کردند و خطبه ای خواند و مانند پدرش مردم را به دادن اموال وعده داد(2).

از عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر و حسین بن علی برای او بیعت بگیرد(1)

وقتی نامه به ولید رسید ، مروان بن حکم را طلبید و او را در جریان گذاشت و با مشورت مروان ، کسی را نزد حسین بن علی(علیه السلام) و عبدالله بن زبیر فرستاد. در آن هنگام ابن زبیر با حسین بن علی (علیه السلام) در مسجد پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نشسته بودند ، وقتی فرستاده ولید آمد ، امام (علیه السلام) به عبدالله بن زبیر فرمود: اکنون زمان معمول ملاقات ولید بن عتبة نیست ، گویا حادثه ای رخ داده است که در این هنگام ما را طلبیده است ، و من گمان دارم که معاویه از دنیا رفته و ما را برای گرفتن بیعت خواسته اند .

عبدالله بن زبیر از رفتن نزد ولید بن عتبه خودداری کرد و مخفیانه مدینه را به سوی مکه ترک کرد.

اما امام حسین (علیه السلام) با گروهی از بنی هاشم به دار الاماره رفت ، ولید بن عتبه نامه یزید را که مشتمل بر خبر مرگ معاویه بود قرائت کرد، آنگاه از امام (علیه السلام) خواست که بیعت نماید (2).

امام (علیه السلام) فرمود: من هرگز با یزید بیعت نخواهم کرد.

مروان بن حکم که در آنجا حاضر بود روی به ولید کرد و گفت: تا حسین بیعت نکرده مگذار که از قصر بیرون رود، و اگر از بیعت کردن امتناع نمود او را به قتل برسان و من آن را بر عهده می گیرم ، زیرا اگر بیرون رود دستیابی به او مشکل خواهد بود.

یاران امام (علیه السلام) وارد قصر شدند و اطراف آن حضرت را گرفته تا اینکه از آنجا خارج شدند(3).

و در نقل دیگری آمده است :

امام (علیه السلام)بر روی به مروان کرد و فرمود: تو می خواهی مرا بکشی ؟

آنگاه از جای برخاست و از قصر بیرون آمد در حالی که گروهی از بنی هاشم

ص: 48

و خویشان امام (علیه السلام) در بیرون قصر انتظار آن حضرت را می کشیدند .

هنگامی که امام (علیه السلام)بیرون رفت ، مروان بن حکم بر ولید بن عتبه اعتراض کرد که : چرا بر حسین سخت نگرفتی تا بیعت کند ؟ دیگر دسترسی بر حسین امکان ندارد.

وليد گفت : کسی که خون حسین (علیه السلام) به عهدۀ او باشد ، در قیامت میزان او سبک خواهد بود.

مروان گفت : اکنون که چنین عقیده و نظری داری ، آنچه کردی مانعی ندارد؛ ولی نظر ولید مورد رضایت مروان نبود(1)

روز بعد مروان در مدینه با حسین (علیه السلام) برخورد کرد و به او گفت: من به تو نصیحتی میکنم که به مصلحت تو است، و آن این است که با یزید بیعت نمایی.

امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «وَعَلَى الاِسْلامِ السَلامُ اِذْ قَدْ بُلِيَتِ الاُمَة بِراعٍ مِثلِ يَزِيد ؛اکنون که امت گرفتار فرمانروایی همانند یزید شده اند، باید با اسلام وداع کرد»، وای بر تو ای مروان ! مرا به بیعت با یزید فرمان می دهی ؟ او مردی فاسق است و من تو را به عذاب الهی بشارت میدهم روزی که نزد خدا خواهی رفت و رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) در باره من و یزید از تو سؤال نماید (2).

تو را می بینم که در خون خود آغشته می گردی در میان مردمی که امید به شفاعت من دارند ولی بهره ای از شفاعت من نخواهند برد، و نیز فرمود: «وَاِنَ لَكَ فِي الجِنانِ لَدَرَجاتُ لَنْ تَنالَها اِلا بِالشَهادَةِ ؛ برای تو در بهشت درجاتی است که جز با شهادت به آن دست نخواهی یافت»، آنگاه از خواب بیدار شد و خوابش را برای نزدیکان خود بیان کرد و همه گریستند(1).

پس شب هنگام کنار قبر مادرش فاطمه (علیها السلام) و برادرش امام حسن (علیه السلام) رفت و با آنان نیز وداع کرد و با قلبی پر از اندوه به خانه بازگشت (2).

اصلاح امور اقت جدم رسول (صلی الله علیه وآله وسلم) می باشد؛ می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم و از سیره و روش جدم و پدرم علی بن ابی طالب (عليه لسلام) پیروی کنم؛ پس اگر کسی دعوت به حق را پذیرفت، خداوند سزاوارتر به قبول آن است، و اگر کسی آن را نپذیرفت، صبر خواهم کرد تا خدای متعال بین من و این جماعت داوری نماید و او بهترین حکم کنندگان است.

و این وصیت من است به تو ای برادر ، و توفیقی نیست مگر با کمک و اعانت خدا، بر او توکل کرده و به سوی او انابه می نمایم.

سپس نامه را پیچید و آن را مهر نمود و به برادرش محمد بن حنفیه داد(1).

عَسَى رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَوَاءَ السَّبِيلِ (1) « و هنگامی که به سمت مدین روانه گردید گفت : امیدوارم که پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند »

پس شب جمعه سوم شعبان سال 60 هجری وارد مکه شد و در آنجا اقامت گزید. مردم به دیدار آن حضرت می شتافتند و عبدالله بن زبیر هم در مکه بود که حضور امام (علیه السلام) در مکه برایش سخت و ناگوار بود، زیرا می دانست تا زمانی که امام (علیه السلام) در مکه است کسی به او توجه نمی نماید .

مردم کوفه نامه های فراوانی برای آن حضرت ارسال داشته و او را بر رفتن به سوی کوفه ترغیب نموده و او را دعوت کردند، تا اینکه امام (علیه السلام)در ماه رمضان مسلم بن عقیل را به کوفه اعزام داشت و پس از مدتی نامه مسلم بن عقیل را از کوفه دریافت کرد و در آن از بیعت مردم کوفه خبر داده بود.

پس از دریافت نامه مسلم بن عقیل ، امام (علیه السلام) در روز ترویه روز هشتم ذیحجه سال 60 هجری و به روایتی روز سوم ذیحجه - از مکه به قصد عراق حرکت نمود.

اَدْعُوْکُمْ اِلی کِتاب اللّه ِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، فَاِنَّ السُّنَّةَ قَدْ اُمیْتَتْ وَ اِنَّ البِدْعَةَ قَدْ اُحْیِیَتْ وَ اِنْ تَسْمَعُوا قَوْلی اَهْدِکُمْ سَبیلَ الرَّشادِ ؛(1)

خدای متعال پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) را برگزید و او را به مقام نبوت گرامی داشت و برای رسالت اختیار نمود، و در حالی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار ابدیت شتافت که وظیفه خود را در ابلاغ رسالت الهی و هدایت جامعه انجام داده بود، وما با اینکه اهل بیت و اولیاء و وارثان او هستیم و سزاوارترین مردم به خلافت و امامت بودیم، ولی این حق را از ما گرفتند، و چون اختلاف را دوست نداشتیم وصلاح امت را آن روز در سکوت خود دیدیم، به آن شرایط راضی شده و نخواستیم در میان مسلمانان تفرقه پدید آید در حالی که می دانستیم که ما سزاوارتریم به آن حق از کسی که آن را تصرف کرده است. اکنون من فرستاده خود را به همراه این نامه نزد شما فرستادم و شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش دعوت می کنم، زیرا ست مرده و بدعت زنده شده است؛ پس اگر دعوت مرا لبیک گویید، شما را به راه سعادت و خوشبختی راهنمایی نمایم .

و یارانش را شنید(1).

آنان دستور دادند که در رساندن آن عجله کنند، آنان چنین کردند و روز دهم ماه مبارک رمضان در مکه خدمت امام (علیه السلام) رسیدند(1).

آن حضرت خواست که به عراق نرود و به سوی نقطه دیگری مثل یمن حرکت کند.

امام (علیه السلام) فرمود: در باره این پیشنهاد می اندیشم

صبح روز بعد، چون محمد بن حنفیه شنید که آن حضرت عازم حرکت به سوی عراق است ، خدمت امام (علیه السلام) رفت و از علت تصمیم آن حضرت سؤال کرد.

امام (علیه السلام) فرمود: جدم رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم)را در خواب دیدم که به من فرمود : «اُخْرُجْ الَىَّ الْعِرَاقِ فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ شَاءَ انَّ يَرَاكَ قَتِيلًا ، به سوی عراق بیرون رو که مشیت خدا این گونه است که تو به قتل برسی».

محمد بن حنفیه گفت: زنان را برای چه می بری ؟ امام(علیه السلام) فرمود: «فَاِنَّ اللَّهَ شَاءَ اَنْ يَرَاهُنَّ سَبَايَا؛ مشیت خدا این گونه است که آنان به اسارت روند»(1).

يَقْضُوا فِيَ حاجَتَهُمْ. وَاللهِ لَيَعْتَدُنَ عَلَىَ کَما اعْتدَتِ اليَهُودُ عَلَى السَبْتِ (1) . به خدا سوگند اگر به اندازه یک وجب بیرون مکه کشته شوم بیش از آن دوست دارم که به اندازه یک وجب داخل آن کشته شوم، و به خدا سوگند من هرجا که باشم حتی اگر در لانه حیوانی از این حیوانات ، مرا بیرون می آورند تا مرا به قتل رسانده و به مراد خود برسند، و به خدا سوگند بر من تعدی و ستم کنند چنان که یهود حرمت روز شنبه را پایمال کرده و تعدی نمودند .

و باز به دیگری فرمود:

به خدا سوگند دست از من برندارند تا خون مرا بریزند، و در آن هنگام خداوند کسانی را بر آنها مسلط کند که آنها را پایمال کنند به گونه ای که آنها ذلیل تر از همه فرقه ها و گروه ها شوند(2).

هذِهِ کُتُبُهُمْ وَرُسُلُهُمْ وَقَدْ وَجَبَ عَلَىَ المَسِيرُ لِقِتالِ اَعْداءِ اللهِ(1).

این نامه ها و فرستادگان آنان است، و بر من فرض و واجب گردیده که این راه و مسیر را برای جنگیدن با دشمنان خدا بروم .

همچنین آمده است که به ابن عباس فرمود: «قَدْ اَجْمَعَتُ عَلَى المَسِيرِ (2) ؛ من تصميم قطعی گرفته ام که به کوفه بروم» .

و باز گفته شده است که به شخص دیگری که از آن حضرت خواسته بود که به کوفه نرود فرمود: «هذِهی كُتُبُ اَهْلۀ الكُوفَةِ وَلا اَراهُم اِلا قاتِلِي(3) ؛ این نامه های مردم کوفه است و من گمان نمیکنم مگر اینکه ایشان مرا خواهند کشت» .

تَتَقَطَّعُهَا عُسْلاَنُ الْفَلَوَاتِ بَیْنَ النَّوَاوِیسِ وَکَرْبَلا´ءَ؛ فَیَمْلاَنَ مِنِّی أَکْرَاش-ًا جُوف-ًا، وَأَجْرِبَه سُغْب-ًا. لاَ مَحِیصَ عَنْ یَوْمٍ خُطَّ بِالْقَلَمِ. رِضَا اللَهِ رِضَانَا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ نَصْبِرُ عَلَی بَلاَ´ئِهِ، وَیُوَفِّینَا أُجُورَ الصَّابِرِینَ. لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَءَالِهِ لُحْمَتُهُ، وَهِیَ مَجْمُوعَه لَهُ فِی حَظِیرَه الْقُدْسِ، تَقِرُّ بِهِمْ عَیْنُهُ، وَیُنْجَزُ لَهُمْ وَعْدُهُ. مَنْ کَانَ فِینَا بَاذِلاً مُهْجَتَهُ، وَمُوَطِّن-ًا عَلَی لِقَآءِ اللَهِ نَفْسَهُ، فَلْیَرْحَلْ مَعَنَا؛ فَإِنَّنِی رَاحِلٌ مُصْبِح-ًا إنْ شَآءَاللَهُ تَعَالَی.(1)

سپاس مخصوص خداوند است، آنچه او خواهد همان شود و هیچ کس را توان انجام کاری نیست مگر به کمک او و درود خدا بر رسولش باد. مرگ به گونه ای بر فرزندان آدم نوشته شده همانند گردنبند بر گردن دختران است، و من آرزوی ملاقات نیاکان خود را دارم همان گونه که يعقوب مشتاق دیدار یوسف بود، و زمینی که در آن شهید خواهم شد و پیکرم را در خود جای دهد از پیش انتخاب شده و من آن را ملاقات خواهم کرد، وگویی گرگان بیابان را می بینم که بدن مرا میان نواويس و کربلا قطعه قطعه نمایند و شکم های خالی خود را پر می کنند، و گریزی برای آدمی از تقدیر و قضای الهی نیست، و رضای ما اهل بیت همان رضای خدا است، بر بلای الهی و این آزمون بزرگ صبر میکنیم و خداوند اجر صابران را به ما عنایت خواهد فرمود. آنان که با رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) خویشاوندی دارند از او جدا نگردند و در بهشت در محضر او خواهند بود که چشم آن حضرت به دیدار آنان روشن گردد و وعده الهی به آنان محقق شود.

هرکس خود را برای ملاقات پروردگار آماده کرده است و می خواهد جان خویش را در راه ما فدا سازد، با ما همسفر شود که من فردا صبح حرکت خواهم کرد انشاءَ الله .

ص: 62

خوار کند که از قوم سبا ذلیل تر گردند(1).

امام (علیه السلام) در پاسخ او فرمود: ما را نیازی به شمشیر و اسب تو نیست و من افراد گمراه را به یاری نطلبم ، ولی تو خیمه خود را از این سرزمین جمع کرده و بیرون برو «فَوَالله لا یَسمَعُ واعِيَتِنا وَلا يَنْصُرُنا اِلا اَكَبهُ اللهُ فِي نارِ جَهَنَمَ (1) ؛ به خدا سوگند هرکس فریاد ما را بشنود و ما را یاری ندهد، خداوند او را به صورت در آتش اندازد». .

عبیدالله گفت: امیدوارم که از آن افراد نباشم.

آنگاه خیمه خود را جمع کرد و از آن سرزمین بیرون رفت. پس از آن چون خبر شهادت امام حسین (علیه السلام) را شنید با خود گفت : چون من در کوفه نبودم ممکن است عبیدالله بن زیاد بر من اعتراض کند و بر من خشم گیرد، پس بهتر است پیش او بروم.

از این رو با شتاب به کوفه رفته و بر عبیدالله در دار الاماره وارد شد و سلام کرد، ابن زیاد به او گفت : ای پسر حرا کجا بودی؟

گفت : بیمار بودم.

ابن زیاد گفت : تو قلبت مریض است نه جسمت ، و برای یاری حسین رفته بودی .

عبيد الله بن حر پاسخ داد: اگر من با حسین بودم ، مأموران به تو خبر می دادند .

ابن زیاد از جای خود برخاست و برای انجام کاری بیرون رفت ، عبیدالله بن حر از این فرصت استفاده کرده از قصر بیرون آمد و بر مرکب خود سوار شد.

وقتی ابن زیاد برگشت و عبیدالله بن حر را ندید سراغ او را گرفت ، گفتند : بیرون رفت . دستور داد او را بیاورند. نزد او رفتند و گفتند : امیر تو را می طلبد. عبيدالله بن حر در پاسخ گفت : به امیر بگویید هرگز نه او مرا خواهد دید و نه من او را . سپس اسب خود را راند و از کوفه با تعدادی از یارانش بیرون رفت که گذارش به کربلا افتاد، هنوز اجساد شهیدان روی زمین بود، آن منظره دلخراش را دید و به شدت متأثر شد، پس بنی امیه را نفرین کرد و از یاری نکردن امام حسین (علیه السلام) پشیمان شد و گفت :

ص: 65

فَیالَکَ حَسْرَةً مادُمْتُ حَیاً تَرَدَدُ بَينَ صَدْرِي وَالتَراقِي(1)

وارد شد. (1)

امام (علیه السلام) در آن هنگام این سخنان را در میان اصحاب خود فرمودند :

النَّاسُ عبیدُ الدنیا وَ الدین لَعِقَ علی أَلْسِنَتِهِمْ یحوطونه مادرَّت معایشُهم فاذا مُحَّصوا بِالْبَلَاءِ قَلَ الدَیانُونَ(2). مردم بندگان دنیا هستند و دین نزد آنها مانند چیزی است که طعم و مزهای داشته باشد، تا وقتی که مزه آن را بر زبان خود احساس می کنند آن را نگاه می دارند، ولی چون نوبت به آزمایش رسد، دینداران اندک شوند.

شکند زیانش را خواهد دید و خداوند به زودی مرا از شما بی نیاز گرداند، والسلام علیکم و رحمة الله وبركاته.

پس امام (علیه السلام) نامه را مهر کرده و به قيس بن مسهر صیداوی (1)داد تا به کوفه ببرد. مأموران عبيد الله ، قیس را دستگیر کرده به قتل رساندند.

هنگامی که خبر کشته شدن او را برای امام آوردند اشک آن حضرت بر گونه اش جاری گردید و فرمود: خدایا ! برای ما و شیعیان ما در نزد خود جایگاه والایی قرار ده و ما را با آنان در جوار رحمت خود مستقر گردان که تو بر انجام هر کاری توانایی . (2)

وقتی فرستاده عبيدالله نزد او بازگشت و پاسخ امام (علیه السلام) را نقل کرد، او برآشفت و به سوی عمر بن سعد نگریست و او را به جنگ با حسین(علیه السلام) فرمان داد.

عمر بن سعد از انجام این کار عذر خواهی کرد.

عبیدالله گفت : پس فرمان ولایت ری را به ما برگردان .

وعمر بن سعد شيفته حکومت ری بود، وعبيد الله بن زیاد اندکی پیش از این ماجرا دستور داده بود تا عمر بن سعد همراه چهار هزار نفر به سوی «دستبی»(1) برود زیرا دیلمیان آنجا را تصرف کرده بودند، عبیدالله بن زیاد همچنین فرمان امارت ری را نیز به نام عمر بن سعد نوشته بود. عمر بن سعد هم در «حمام اعين »» (2) خود را آماده حرکت کرده بود که ابن زیاد او را خواست و گفت : ابتدا باید به سوی حسین روانه شوى و اگر این مأموریت را به انجام رساندی ، آنگاه سوی ری خواهی رفت.

از دست دادن حکومت ری برای عمر بن سعد بسیار ناگوار بود، از این رو به ابن زیاد گفت : امروز را به من مهلت بده تا بیاندیشم.

عمر بن سعد از سر شب تا صبح فکر می کرد و با خود می گفت :

ءَ اَتْرُکُ مُلكَ الرَيُ وَالرَيُ رَغْبَتِي اَمْ اَرْجِعُ مَذْمُوماً بِقَتلِ حُسَین

وَفِي قَتْلِهِ النارُ الَتِي لَيسَ دُونَها حِجابَ وَمُلْكُ الرَيِ قُرَةُ عَيْنِي(3)

او با برخی افراد مشورت کرد، همه او را از جنگ با حسین بن علی (علیه السلام) نهی کردند و حمزة بن مغیره خواهر زاده اش به او گفت : تو را به خدا سوگند از این اندیشه درگذر ، زیرا جنگ با حسین نافرمانی خدا و قطع رحم کردن است ، به خدا سوگند اگر همه دنیا از آن تو

ص: 70

باشد و آن را از تو بگیرند بهتر است از آنکه خدا را ملاقات کنی در حالی که خون حسین بر عهد تو باشد .

عمر بن سعد گفت : همین کار را انجام خواهم داد انشاء الله(1) .

ص: 71

بر کمان نهاد و به سوی یاران امام (علیه السلام) انداخت و گفت : گواه باشید که من اول کسی بودم که به سوی آنان تیر زدم. آنگاه سپاهیان او به سوی یاران امام تیر انداختند (1).

بعد از این اقدام ، کسی از یاران امام حسین (علیه السلام) باقی نماند که تیری به او اصابت نکرده بود، و در نتیجه نزدیک به پنجاه تن از یاران امام (علیه السلام) به شهادت رسیدند (2).

پایداری کنید ای بزرگ زادگان، مرگ مانند پلی است که شما را از سختیها و دردهای دنیا به سوی بهشت گسترده و پهناور و نعمت همیشگی خداوندی می رساند؛ کدام یک از شما رها شدن از زندان را به امید آرمیدن در قصر نمی پسندید؟ پدرم از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)برایم حديث کرد که او فرمود: دنيا زندان مؤمن و بهشت کافر است و مرگ پل مؤمن به سوی بهشت و پل کافر به سوی جهنم است؛ نه به من دروغ گفته شده و نه من دروغ میگویم . (1)

بنی هاشم و فرزندان ابو طالب به صورت هماهنگ و یکباره بر سپاه کوفه یورش بردند که در این حمله محمد بن مسلم بن عقیل به شهادت رسید . قاتلان او ابو مرهم ازدی و لقيط بن ایاس بودند.(1)

هنگامی که بنی هاشم به سپاه کوفه حمله کردند امام (علیه السلام) فرمود: ای عمو زادگان من! صبر و مقاومت را پیشه خود سازید ؛ ای اهل بیت من ! شکیبا باشید که بعد از امروز هرگز سختی و مصیبتی نخواهید دید (2) .

نرسیده بود. وقتی اجازه میدان خواست امام حسین (علیه السلام) نگاهی پر از عطوفت و شفقت بر او نمود و دست در گردن او انداخت و هر دو گریه کردند تا از حال رفتند ، سپس امام (علیه السلام) به او اذن نداد ، او دست و پای امام را بوسید تا بالاخره چون امام راضی شد، به میدان آمد. گفته اند که سی و پنج نفر را به قتل رساند، سپس مردی از قبیله ازد بر او يورش برد و ضربتی بر او زد. قاسم بر زمین افتاد و امام (علیه السلام) را صدا زد؛ آن حضرت به بالین او شتافت وضربتی بر قاتلش زد که دستش را از بدن جدا کرد. قاتل او از سپاه کوفه کمک خواست ، آنها برای نجات او شتافتند و جنگ شدیدی رخ داد و غبار فضای میدان را پر کرده بود؛ هنگامی که غبار نشست امام (علیه السلام) را دیدند بر سر قاسم ایستاده در حالی که قاسم پاهای خود را بر زمین می زد، امام (علیه السلام) فرمود: چقدر بر عموی تو سخت است که او را به کمک بخوانی و او نتواند اجابت کند، از رحمت خدا دور باد قومی که تو را کشتند(1).

عاشورا به میدان آمد و همانند دلیران جنگ کرد تا اینکه زخمی گردیده بر زمین افتاد . هنگامی که سپاه کوفه برای جدا نمودن سرهای شهدا آمدند او زنده بود و هنوز رمقی داشت. اسماء بن خارجه که از خویشان مادری او بود وساطت کرده او را با خود به کوفه برد و زخم های او را درمان نمود، و او پس از بهبودی از کوفه به مدینه رفت.(1)

او حمله کرد و او را شهید نمود. بعضی قاتل او را هانی بن ثبیت ذکر کرده اند(1).

عباس گفت : ای برادر ! سینه ام تنگ و از زندگی خسته شده ام ، می خواهم از این منافقان خونخواهی کنم.

امام حسین (علیه السلام) فرمود: برای این کودکان کمی آب بیاور.

عباس به میدان آمد و سپاه کوفه را موعظه کرد ولی مؤثر واقع نشد؛ بازگشت و فریاد العطش کودکان را شنید، پس بر مرکب سوار و مشک و نیزه خود را برداشت و به طرف فرات رفت؛ دشمن را پراکنده کرد و وارد فرات شد، چون کفی از آب را به لب ها نزدیک کرد به یاد تشنگی اباعبدالله الحسین و اهل بیت و کودکان افتاد، آب را روی آب ریخت و ننوشید ، پس مشک را پر کرد و بیرون آمد.

سپاه کوفه راه را بر او بستند تا اینکه نوفل ازرق دست راست او را از بدن جدا کرد و دست چپ آن بزرگوار را هم حکیم بن طفیل از بدن جدا نمود؛ در آن هنگام تیری بر سینه مبارکش اصابت کرد و تیری بر چشم او خورد و عمودی آهنین بر فرق مبارکش زدند که از اسب بر زمین افتاد و برادرش امام حسین (علیه السلام) را صدا زد.

امام (علیه السلام) بر بالین او آمد، وقتی آن حال را دید فرمود: «اِلآن اِنْكَسَرَ ظَهْرِي وَقَلَتْ حِيلَتِي ؛ اکنون کمرم شکست و دیگر راه چاره ای ندارم»(1).

پرتاب کرد و گلوی آن کودک را پاره نمود.

امام (علیه السلام) فرزند عزیز و شهیدش را به زینب داد و آنگاه دست خود را زیر خون گلوی او گرفت ، وقتی دستش پر از خون شد به سوی آسمان پاشید و فرمود : « هَوَنَ عَلَىَ ما نَزَلَ بِي اَنَهُ بِعَيْنِ اللهِ ؛ آنچه بلایی را که بر من نازل شده است، آسان می نماید این است که خدا آن را می بیند»(1).

هنگامی که امام (علیه السلام) دید که سپاه کوفه بر ریختن خونش اصرار می ورزند، قرآن را باز کرد و روی سر نهاد و فرمود: « میان من و شما ، کتاب خدا و جدم محمد رسول الله ، ای قوم! خون مرا به چه دلیل حلال می شمارید ؟ »(2).

سپس آن حضرت کنار اجساد یارانش ایستاد و فرمود:

ای حبیب بن مظاهر ! ای زهیر بن قین ! ای مسلم بن عوسجه ! ای دلیران و یکه تازان میدان نبرد! چه شده است که شما را می خوانم ولی سخن مرا نمی شنوید و دعوتم را اجابت نمی کنید؟ شما خفته اید و من امید دارم که سر از خواب بردارید که اینان پرده گيان آل رسولند که یاوری ندارند؛ ای کریمان ! از خواب برخیزید و در برابر این طغیانگران ایستاده و از خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)دفاع کنید.

در بعضی از روایات آمده است : آن بدنهای پاک به حرکت در آمدند تا به ندای امام مظلوم خود لبیک گویند و به زبان حال یا به لسان قال می گفتند که ما برای اجرای فرامین تو حاضریم و در انتظار مقدم مبارک تو هستیم .(1)

سفارش به امام سجاد (علیه السلام)

از حضرت علی بن الحسين (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: پدرم در روز عاشورا مرا به سینه چسبانید در حالی که خون از سراپایش می جوشید ، سپس به من فرمود: فرزندم ! این دعا را حفظ کن که آن را مادرم زهرا (علیها السلام) به من تعليم کرد و او از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)و او از جبرئيل نقل کرده است ؛ هنگامی که حاجت بسیار مهم و اندوه بزرگ و امری عظیم و دشوار به تو رو کند بگو :

بِحَقِّ یس وَ الْقُرآنِ الْکَرِیمِ وَ بِحَقِّ طه وَ الْقُرآنِ الْعَظِیمِ یا مَنْ یَقْدِرُ عَلَی حَوائِجِ السّائِلِینَ یا مَنْ یَعْلَمُ ما فِی الضَّمِیرَ یا مُنَفِّسَ عَنِ الُمَکُرُوبِینَ یا مُفَرِّجَ عَنِ الْمَغْمُوْمِینَ یا راحِمَ الشَّیْخِ الْکَبیرِ یا رازِقَ الطِّفْلِ الصَّغِیرِ، یا مَنْ لا یَحْتاجُ اِلَی التَّفْسِیرِ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْعَلْ بِی کَذا وَ کَذا (2)

ص: 82

وداع امام (عليه السلام)

امام (عليه السلام) برای وداع به خیمه ها بازگشت و فرمود: «یا سَکِینةُ یا فاطِمَةُ یا زَینَبُ يا اُم كُلْثُوم، عَلَيکُنَ مِني السَلامُ». .

سکینه فریاد برآورد: ای پدر ! آیا تن به مرگ دادی ؟

امام (عليه السلام) فرمود: چگونه چنین نباشد کسی که یاوری ندارد؟

سکینه گفت : ما را به حرم جدمان بازگردان.

امام(عليه السلام) فرمود: هیهات ، اگر مرغ قطا را رها می کردند، می خوابید .

زنان با شنیدن این سخنان شیون و زاری نمودند ؛ امام (عليه السلام) آنان را ساکت کرد و به خواهرش فرمود: تو را وصیت می کنم که شکیبایی پیشه سازی .

آنگاه سکینه فریاد کنان نزد امام (عليه السلام) آمد، آن حضرت سکینه را بسیار دوست می داشت ، پس او را به سینه چسبانید و اشکش را پاک کرد و فرمود:

سَيَطُولُ بَعدِي يا سُكَينَهُ فَاعْلَمِی مِنْکِ البُكاءُ اِذا الحِمامُ دَهانِي

لا تُحْرِقِي قَلْبي بِدَمْعِکَ حَسرَةً مادامَ مِنی الرُوحُ فِي جُثْمانِي

فَاِذا قُتِلْتُ فَاَنْتَ اَوْلى بِالَذِي تَأتِينَنِي يا خَیرَةَ النِسْوانِ (1) (2)

وَ فينا كِتابُ اللّهِ أُنْزِلُ صادِقاً وَ فينَا الْهُدى وَ الْوَحْىُ بِالْخَيْرِ يُذْكَرُ

وَ نَحْنُ أَمانُ اللّهِ لِلنّاسِ كُلِّهِمْ نُسِرُّ بِهذا في الاْنامِ وَ نَجْهَرُ

وَ نَحْنُ وُلاةُ الْحَوْضِ نَسْقي وُلاتَنا بِكَأْسِ رَسُولِ اللّهِ ما لَيْسَ يُنْكَرُ

وَ شيعَتُنا في النّاسِ أَكْرَمُ شيعَة وَ مُبْغِضُنا يَوْمَ الْقِيامَةِ يَخْسَرُ(1) (2)

سپس آنان را به مبارزه طلبید ، هرکس قدم به میدان نهاد او را به قتل رسانید تا اینکه گروه بسیاری از دشمنان را کشت.

او بر طرف راست سپاه حمله کرد و فرمود:

اَلْمَوْتُ خَيْرٌ مِنْ رُكُوبِ الْعَارِ وَ الْعَارُ أَوْلَي مِنْ دُخُولِ النّارِ(3)

آن گاه بر طرف چپ لشکر حمله کرد و فرمود:

أَنَا الْحُسَيْنُ ابْنَ عَلِيٍّ آلَيْتُ أنلا أنفني

أحمي عِيَالَاتُ أَبِي أَمْضِي عَلَى دِينِ النَّبِيِّ(4)(5)

چون تعداد زیادی از سپاه دشمن را به هلاکت رساند ، عمر بن سعد فریاد زد: وای بر شما ! می دانید با چه کسی مبارزه می کنید ؟ این فرزند علی بن ابی طالب کشندۀ عرب است ، از همه سو بر او بتازید.

ص: 84

پس از صدور این فرمان سپاه دشمن یکباره بر آن حضرت حمله کردند(1).

آخرین خطبه امام (عليه السلام) با بیانی رسا به ایراد این خطبه پرداخت :

ای بندگان خدا ! تقوا پیشه سازید و از دنیا حذر کنید، اگر دنیا برای کسی باقی می ماند و کسی در دنیا جاودان بود انبیای الهی سزاوارترین مردم به بقاء و اولی به رضا و خوشنودی و راضی تر به قضای الهی بودند، ولی خدای تعالی دنیا را برای بلا و آزمایش آفریده و اهل آن را برای فنا خلق فرموده است، و هر نو و جدید این دنیا کهنه می شود و نعمت های آن از بین می رود و سرور آن به تلخی و اندوه مبدل می گردد؛ دنیا منزل ماندن نیست بلکه محل توشه برگرفتن است ، پس توشه برگیرید که بهترین توشه ها تقوا است، و تقوای الهی را پیشه سازید تا رستگار شوید.(2)

بکاهد(1).

آنگاه فرمود: لباسی برایم بیاورید که کسی در آن طمع نکند تا آن را زیر لباس هایم بپوشم که از بدنم بیرون نیاورند؛ پس لباس کوتاهی آوردند، آن را نپذیرفت و فرمود: این لباس اهل ذلت است ؛ آنگاه لباس کهنه ای را گرفت و آن را پاره نمود و در بر گرد(2).

نیست ، به این گروه تجاوزگر خود سفارش کن تا زنده هستم متعرض این خیمه ها نشوند .

شمر گفت : این چنین خواهیم کرد ای پسر فاطمه.

آنگاه رو به لشکرش کرده و فریاد زد: از حرم و سراپرده این مرد دور شوید و آهنگ خود او نمایید که به جان خودم سوگند او کفو کریمی است.

سپاه کوفه متوجه آن حضرت شدند و آن بزرگوار بر آن ها حمله می کرد و آنان بر او یورش می بردند ، و در آن حال طلب جرعه ای آب بود که نیافت تا اینکه هفتاد و دو زخم بر بدنش وارد شد(1).

سپس مدتی از روز سپری شد و مردم از کشتن آن حضرت پرهیز می کردند و هر کدام این کار را به دیگری واگذار می نمود. در این هنگام شمر فریاد زد: وای بر شما ! مادرتان در سوگتان بگرید ، چه انتظاری دارید؟ او را بکشید .

پس از هر طرف به او حمله ور شدند (2).

و حربه ای داشت اما شمشیر او را گرفته بودند، پس با همان حربه ساعتی با دشمن مقاتله کرد تا اینکه عروة بن بطان و زید بن رقاد او را نیز به شهادت رساندند و او آخرین نفر از یاران امام (عليه السلام) بود که شهید گردید(1).

10- خوصاء همسر عقیل و مادر جعفر بن عقيل . 11

11 - ام كلثوم صغری دختر عبدالله بن جعفر و زینب کبری که به همراه همسرش قاسم بن محمد بن جعفر به کربلا آمد و شوهرش شهید شد.

12 - رمله مادر قاسم فرزند امام حسن مجتبی (عليه السلام).

13 - شهربانو مادر طفلی که از خیمه ها بیرون آمد و هانی بن ثبیت او را شهید کرد.

14 - لیلی دختر مسعود بن خالد همسر امير المؤمنین (عليه السلام) و مادر عبدالله اصغر است که در کربلا به شهادت رسید .

15 - فاطمه دختر امام حسن مجتبی (عليه السلام) مادر حضرت باقر (عليه السلام) که به همراه امام سجاد (عليه السلام) به کربلا آمد(1).

نیافتیم . به عنوان مثال ابن عبد ربه نقل کرده است که : فقط از بنی هاشم دوازده نوجوان اسیر شدند(1)، و برخی دیگر از اسیران ، غیر بنی هاشم بودند که در کتاب ها آمده است(2).

لَقَدْ جِئْتُمْ بِها شَوْهاءَ صَلْعاءَ سَوْداءَ فَقْماءَ خَرْقاءَ طِلاعَ الأَرْضِ وَالسَّماءِ، أَفَعَجِبْتُمْ أَنْ تُمْطِرَ السَّماءُ دَماً، وَ لَعَذابُ الاْخِرَةِ أَخْزى وَ هُمْ لايُنْصَرُونَ، فَلايَسْتَخِفَّنَّكُمُ الْمَهَلُ، فَإِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ لايَحْفِزُهُ الْبِدارُ، وَ لا يُخْشى عَلَيْهِ فَوْتُ الثَّأْرِ، كَلاّ إِنَّ رَبَّكَ لَنا وَ لَهُمْ بِالْمِرْصادِ.

ای مردم کوفه! ای جماعت نیرنگ و افسون و بی بهرگان از غیرت و حمیت ! اشک چشمتان خشک مباد و ناله هایتان آرام نگیرد، مثل شما مثل زنی است که تار و پود تافته خود را در هم ریزد و رشته های آن را از هم بگسلد، شما سوگندهایتان را دست آویز فساد و نابودی خود قرار دادید.

شما چه دارید جز لاف و غرور و دشمنی و دروغ ؟! و به سان کنیزان خدمتکار ، چاپلوسی و سخن چینی کردن ؟! و یا همانند سبزه ای که از فضولات حیوانی تغذیه می کند و بر آن می روید، و یا چون نقره ای که روی گورها را بدان زینت و آرایش کنند، دارای ظاهری فریبنده و زیبا ولی درونی زشت و ناپسند !

برای (آخرت) خود چه بد توشه ای اندوخته و از پیش فرستادید تا خدای را به خشم آورید و عذاب جاودانه او را به نام خود رقم زنید! آیا شما ( شمایی که سوگندهایتان را ندیده گرفتید، و پیمان هایتان را گسستید) برای برادرم - حسین - گریه میکنید ؟! بگریید که شایسته گریستنید، بسیار بگریید و اندک بخندید که ننگ (این کشتار بیرحمانه ) گریبانگیر شما است ، و لكه این ننگ ( ابدی) بر دامان شما خواهد ماند، آنچنان لکه ننگی که هرگز از دامان خود نتوانید شست.

و چگونه می خواهید این لكه ننگ را بشویید در حالی که جگرگوشه رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و سید جوانان اهل بهشت را ( به نیرنگ ) کشتید ؟! همان کسی که در جنگ، سنگر و پناهگاه شما بود و در صلح مایه آرامش و التیام شما، و نه به مثابه زخمی که با دهان خون آلود به روی شما بخندد. در سختیها و دشواریها، امیدتان به او بود و در ناسازگاریها و ستیزه ها به او روی می آوردید .

ص: 99

آگاه باشید که توشه راهی که از پیش برای سفر (آخرت) خود فرستادید، بد توشه ای بود، و بار سنگین گناهی که تا روز قیامت بر دوش هایتان سنگینی . خواهد کرد، گناهی بس بزرگ و ناپسند است.

نابودی باد شما را، آنهم چه نابودی ! و سرنگونی باد (پرچم) شما را ، آنهم چه سرنگونی!

تلاش ( بی ثمرتان) جز ناامیدی ثمر نداد، دستان شما ( برای همیشه ) بریده شد و کالایتان (حتی در این بازار دنیا) زیان کرد، خشم الهی را به جان خود خریدید و مذلت و سرافکندگی شما حتمی شد.

آیا شما می دانید که چه جگری از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)شکافتید، و چه پیمانی گسستید، و چگونه پردگیان حرم را از پرده بیرون کشیدید و چه حرمتی از آنان دریدید و چه خون هایی را ریختید ؟!!

کاری بس شگفت کردید ! آنچنان شگفت که نزدیک است از هراس ( این حادثه ) آسمان ها از هم بپاشد و زمین ها از هم بشکافد و کوه ها از هم فرو ریزد! مصیبتی بس دشوار و جان فرسا و طاقت سوز و شوم و در هم پیچیده پریشانی که از آن گریزی نیست ، و در بزرگی و عظمت همانند در هم فشردگی زمین و آسمان . آیا در شگفت میشوید اگر ( در این مصیبت جانسوز ) چشم آسمان، خون ببارد؟!

هیچ کیفری از کیفر آخرت برای شما خوارکننده تر نیست، و آنان (سردمداران حکومت اموی) دیگر از هیچ سویی یاری نخواهند شد، این مهلت شما را مغرور نسازد که خداوند بزرگ از شتابزدگی در کارهای پاک و منه است، و از پایمال شدن خون ( بیگناهی، چرا) بهراسید (که او انتقام گیرنده است ) و در کمین ما و شما است.

آنگاه زینب کبری (علیها السلام) این ابیات را خواند :

ماذا تَقُولُونَ إذْ قالَ النَبِیُ لَكُمْ ماذا صَنَعْتُمْ وَاَنْتُمْ آخِرَ الاُمَمِ

ص: 100

بِاَهْلِ بَيْتِي وَاَولادِي وَتُكْرُمَتِي مِنْهُمْ اُسارى وَمِنْهُمْ ضُرِجُوابِدَمِ

ماكانَ ذاكَ جَزائِي اِذُ نَصَحْتُ لَكُمْ اَنْ تَخْلِفُونِي بِسوءٍ فِي ذَوِي رَحِمِي

اِنِي لَاَخْشى عَلَيْكُمْ اَنْ يَحِلَ بِکُمْ مِثْلُ العَذابِ الَذِی اَودى عَلى اِرَمِ(1)

راوی می گوید: پس از این خطبه زینب (علیها السلام) ، مردم کوفه را دیدم که حیرت زده دستان خود را به دندان می گزند ، پیر مرد سالخورده ای را در کنار خود مشاهده کردم که چنان می گریست که محاسن سپیدش از اشک، تر شده بود، او دست به جانب آسمان برداشته گفت : پدر و مادرم به فدای شما باد ، پیران شما بهترین سالخوردگان ، و زنان شما بهترین زنان و کودکان شما بهترین کودکان ، و دودمان شما دودمانی کریم ، و فضل و رحمت شما رحمتی است بزرگ ! آنگاه این بیت را زمزمه کرد:

کُهُولُکُمُ خَيْرُ الكُهُولِ وَنَسْلُكُم اِذاعُدَنَسْلُ لايَبُورُ وَلا يَخْزى (2)

امام زین العابدین (علیه السلام)رو به زینب (علیها السلام) کرد و فرمود: عمه جان ! آرام بگیرید ، آنان که مانده اند باید از رفتگان خود عبرت بگیرند، و تو خدای را سپاس که عالمه غير معلمه ای ، و نیاموخته خردمندی ، و گریه و زاری ما رفتگان را به ما باز نمی گرداند!

آنگاه امام زین العابدین (علیه السلام) از مرکب خود به زیر آمد و خیمه ای بر پا کرد و به تنهایی اهل بیت را از مرکبها فرود آورد و در خیمه جای داد(3).

حالی که لباس های کهنه ای بر تن داشت وارد مجلس شد و در گوشه ای از قصر نشست و کنیزان گرد او جمع شدند .

ابن زیاد پرسید : این که بود که در میان زنان نشست؟ زینب (علیها السلام) پاسخ نداد. برای بار دوم و سوم سؤال کرد تا اینکه یکی از زنان گفت : این زینب دختر فاطمه دختر رسول خدا است.

ابن زیاد روی به جانب زینب نمود و گفت : خدای را سپاس که شما را کشت و رسواکرد و گفته های شما نادرست از آب درآمد.

زینب(علیها السلام) نامه در پاسخ فرمود: خدای را سپاس که ما را به پیامبر خود محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)گرامی داشت و ما را از پلیدی ها پاک گردانید ؛ فاسق رسوا می شود و نابکار دروغ می گوید، و او دیگری است نه ما(1).

ابن زیاد گفت : کار خدا با برادرت و اهل بیت خود را چگونه دیدی ؟

زینب (علیها السلام) فرمود: من چیزی را جز نیکی از جانب خدا ندیدم ، اینان گروهی بودند که خداوند شهادت را برایشان مقرر کرده بود و به سوی جایگاه ابدی خود شتافتند و در آن آرمیدند و خداوند روز قیامت میان تو و آنان داوری خواهد کرد و از تو خونخواهی می کند، و در آن روز خواهی دید که پیروز چه کسی است ، مادرت به سوگت بنشیند ای پسر مرجانه .

عبيد الله بن زیاد با شنیدن این جملات خشمگین شد و گویی تصمیم به قتل زینب گرفت (2). عمرو بن حریث به عبیدالله گفت : او زن است و آن را بر کلامش ملامت نکنند . ابن زیاد گفت : خداوند قلب مرا به کشتن حسین و خاندان تو تسلی داد.

زینب (علیها السلام) را رقتی دست داد و گریست و فرمود: به جان خودم سوگند که سرورم را کشتی و شاخه عمرم را قطع کردی و ریشه ام را از جای کندی ، پس اگر تسلی خاطر تو

ص: 102

در این بوده است ، آرامش خود را بازیافته ای .

ابن زیاد گفت : این زن سجع می گوید سخنان موزون و هماهنگ بر زبان می آورد و پدرش نیز چنین بود.

زینب (علیها السلام) فرمود: زن کجا و سجع گویی کجا ؟! آنچه بر زبانم جاری شد سوز سینه ام بود (1)، و من در شگفتم از کسی که به کشتن امامان تسلی خاطر پیدا می کند و می داند که در روز جزا از او انتقام گرفته خواهد شد (2).

خویشاوندی و قرابت ، به خدا سوگند این زن دوست دارد با برادر زاده اش کشته شود، گمان می کنم که این جوان با این بیماری درگذرد(1).

على بن الحسين (علیه السلام) روی به عمه اش زینب کرد و فرمود: ای عمه ! بگذار تا من سخن بگویم.

پس روی به عبیدالله کرد و فرمود: مرا از مرگ می ترسانی؟ مگر نمی دانی که کشته شدن عادت ما است و شهادت برای ما کرامت است (2).

ابن زیاد در این هنگام با چوب دستی خود بر لب و دندان مبارک امام حسین (علیه السلام) می زد و می گفت : چه دندان های زیبایی دارد.

زید بن ارقم برخاست و در حالی که می گریست گفت : چوب خود را از لب و دندان حسین بردار که من با چشم خود دیدم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) لب های خود را بر همین لب ها گذارده بود.

عبید الله دستور داد او را بیرون کردند .

آورید ! مأموران از هر طرف به او حمله کردند تا او را بگیرند. بزرگان قبیله « ازد» که پسر عموهای او بودند بپاخاسته و او را از دست مأموران عبيد الله رهایی دادند و از درب مسجد کوفه بیرون بردند .

ابن زیاد به مأموران خود دستور داد که : این نابینای ازدی را که خدا دلش را همانند چشمش کور ساخته است گرفته و نزد من آورید .

چون قبیله ازد از این جریان آگاه شدند ، دور هم گرد آمدند و قبائل یمن نیز اجتماع کرده و با آنان همدست شدند تا از عبدالله بن عفیف دفاع کنند.

چون این خبر به ابن زیاد رسید ، قبائل مضر را طلبید و آنان را به کمک محمد بن اشعث فرستاد و دستور داد که با آنان تا پای جان مبارزه کنند.

راوی می گوید : جنگ شدیدی میان دو طرف رخ داد، گروهی کشته شدند و سرانجام مأموران عبيد الله بن زیاد درب خانه عبدالله بن عفیف را شکسته و وارد خانه او شدند . دختر عبدالله با فریاد ، پدر خود را از یورش آنان با خبر ساخت ، عبدالله بن عفیف به او گفت : بیمناک مباش ، شمشیرم را به من برسان . او شمشیر بدست از خود دفاع می کرد و می گفت :

اَنَا ابْنُ ذِي الفَضْلِ عَفِيفِ الطاهِرِ عَفِيفُ شَيْخِي وَابْنُ اُمِ عامِر

کَمْ دارِعٍ مِنْ جَمْعِكُمْ وَحاسِرِ وَبَطَلُ جَدَلْتُهُ مُغادِرِ (1)

راوی گوید : دختر عبدالله بن عفیف به پدر خود می گفت : کاش مرد بودم و همدوش تو با این تبهکاران که کشندگان عترت پاک رسول خدایند مبارزه می کردم.

سپاهیان ابن زیاد اطراف عبدالله بن عفیف را گرفته به او حمله می کردند و او که با هدایت و راهنمایی دخترش با آنان می جنگید و از خود دفاع می کرد، تا سرانجام به او نزدیک شدند ، دخترش فریاد برآورد که : وای بر من ! پدرم را محاصره کردند و کسی نیست که او را یاری کند .

ص: 106

عبدالله بن عفيف شمشیرش را می چرخاند و می گفت :

اُقسِمُ لَوْ يُفسَحُ لِي عَنْ بَصَري ضاقَ عَلَيکُمْ مَوْرِدِي وَمَصْدَري(1)

تا اینکه بالاخره او را دستگیر کرده و به نزد عبيد الله بن زیاد بردند ، چون چشم عبيدالله بر او افتاد گفت : سپاس خدای را که تو را رسوا کرد؟

عبدالله بن عفیف گفت : ای دشمن خدا! چگونه خدا مرا رسوا کرد؟! به خدا قسم اگر چشمم باز بود راه زندگی بر شما تنگ می گردید .

ابن زیاد پرسید : در باره عثمان چه می گویی ؟!

گفت : ای بنده بنی علاج وای پسر مرجانه! تو را با عثمان چه کار؟! اگر بدی کردیا نیکی ، و اگر اصلاح کرد یا فتنه انگیزی ، خداوند ولی مردم است و در میان آنان به عدل داوری خواهد کرد، ولی تو باید از من در مورد پدرت و خودت و یزید و پدرش سؤال کنی .

ابن زیاد گفت : بخدا سوگند که چیزی از تو نخواهم پرسید تا مزه مرگ را بچشی.

عبدالله بن عفیف گفت : الحمد لله رب العالمين ، من از خدا شهادت را طلب می کردم پیش از آنکه مادر تو را بزاید ، و از خدا خواسته بودم که به دست منفورترین خلق که خدا او را بیش از همه دشمن دارد، به شهادت برسم، و چون نابینا شدم از فيض شهات نا امید شدم ، اینک خدای را سپاس میگویم که شهادت را پس از ناامیدی نصیبم کرد و استجابت دعای پیشین مرا به من نشان داد.

ابن زیاد دستور داد سر او را از بدن جدا کنند، و مأموران گردن او را زدند و بدنش را در سبخة (2) کوفه به دار آویختند(3).

شیخ مفید نقل کرده است : چون مأموران او را گرفتند ، او با شعار مخصوص ، قبیله ازد را به یاری طلبید ، هفتصد نفر مرد از قبیله ازدگرد آمدند و او را از دست مأموران عبيدالله

ص: 107

رها ساخته و به منزلش بردند، شب هنگام عبيد الله بن زیاد دستور دستگیری او را صادر کرد و او را گردن زد(1). (2)

دادند (1).

را باز کنند .

در این هنگام سر مبارک امام حسین (علیه السلام) را در حالی که شستشو داده و محاسن مبارک آن حضرت را شانه زده بودند در تشتی از طلا برابر یزید نهادند .

آن ملعون با چوبی که در دست داشت بر دندان های مبارک امام (علیه السلام)می زد(1)

و می گفت :

نُفَلِّقُ هَاماً مِنْ رِجَالٍ أَعِزَّةٍ عَلَيْنَا وَ هُمْ كَانُوا أَعَقَّ وَ أَظْلَمَا(2)

یحیی بن حکم گفت:

لَهَامٌ بِجَنْبِ اَلطَّفِّ أَدْنَى قَرَابَةً مِنِ اِبْنِ زِيَادٍ اَلْعَبْدُ ذِي اَلْنَسَبِ اَلْوَغْلِ

سُمَيَّةُ أَمْسَى نَسْلُهَا عَدَدَ اَلْحَصَى وَ بِنْتُ رَسُولِ اَللَّهِ لَيْسَت بِذِی نَسْلٌ (3)

یزید دستی بر سینه او کوبید و گفت : خاموش باش (4)

سپس یزید چوب دستی خیزران خود را بود طلبید و در برابر چشمان اهل بیت (علیهم السلام) با آن چوب بر لب و دندان مبارک امام حسین (علیه السلام) می زد.

زینب با دیدن این صحنه دست برد و گریبان چاک کرد و فریاد بر آورد: «یا حُسَيناهُ!یا حَبِیبَ رَسُولِ الله! یَابنَ مَکَةَ وَمِنی !یَابنَ فاطِمَةَ الزَهراءِ سَيدَةِ النِساءِ ! يَابنَ بِنْتَ المُصْطَفى ؛ ای حسین ! ای حبيب رسول خدا! ای فرزند مکه و منی ! ای فرزند فاطمه زهرا برترین بانو؛ ای فرزند مصطفی »

ناله حضرت زینب چنان جانسوز بود که همه اهل آن مجلس را به گریه در آورد.

ناگهان صدای زنی هاشمی از قصر یزید به گوش رسید که می گفت : «یا حَبیباهُ ! يا سَیِدَ اَهلَ بَيتاهُ ! یَابنَ مُحَمَداهُ ! یا رَبِيعَ الاَرامِلِ وَاليَتامی ! یا قَتِيلَ اَوْلادِ الاَدْعِياءِ ؛ ای حبیب

ص: 110

من! ای سرور و سالار خاندانم! ای فرزند رسول خدا! ای پناهگاه بی سرپرستان و یتیمان ! ای کسی که به دست حرامزاده ها کشته شد».

هنگامی که حاضران این صدا را شنیدند بار دیگر به گریه درآمدند(1).

وقتی یزید صدای گریه زنان اهل بیت و فریاد واحسیناه آنان را شنید از روی شماتت گفت :

یا صَيحَهً تُحْمَدُ مِنْ صَوائِح ما اَهْوَنَ المَوْتَ عَلَى النَوائحِ (2)

سپس همچنان که با چوب خیزران بر لب و دندان مبارک آن حضرت می زد، این اشعار را می خواند :

لَیتَ أشْیاخِی بِبَدْرٍ شَهِدُوا جَزَعَ الْخَزْرَجِ مِنْ وَقَعَ الاَسَل

لَاَهَلُوا وَ اسْتَهَلُوا فَرَحاً ثُمَ قَالُوا یا یَزِید لَا تُشَلْ      

لَعِبَتْ هَاشِمُ بِالمُلْکِ فِلا خَبَرُ جَاءَ وَ لَا وَحْیُ نَزَل

لَسْتُ مِنْ خِندِفَ إِنْ لَمْ اَنْتَقِم مِنْ بَنِی أَحْمَدُ مَا کان فَعَلَ (3) (4)

ابو برزة اسلمی گفت: ای یزید ! وای بر تو! بر دندان های حسین پسر فاطمه چوب می زنی در حالی که من شاهد بودم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)همین لب ها و دندان ها را می بوسید و به حسن و حسین (علیها السلام) می فرمود: شما دو سید جوانان اهل بهشتید ، خداوند قاتل شما را نابود کند و او را لعنت نماید و دوزخ را برای او آماده سازد.

یزید با شنیدن این جملات به خشم آمد و دستور داد او را از مجلس بیرون کردند . (5)

ص: 111

«لَأَهَلُّوا وَ اسْتَهَلُّوا فَرَحاً ثُمَّ قَالُوا يَا يَزِيدُ لَا تُشَلَ»

مُنْتَحِياً عَلَى ثَنَايَا أَبِي عَبْدِ اللهِ سَيِّدِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَنْكُتُهَا بِمِخْصَرَتِكَ وَ كَيْفَ لَاوَ قَدْ نَكَأْتَ الْقَرْحَةَ وَ اسْتَأْصَلْتَ الشَّافَةَ بِإِرَاقَتِكَ دِمَاءَ ذُرِّيَّةِ مُحَمَّدٍ ص وَ نُجُومِ الْأَرْضِ مِنْ آلِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ تَهْتِفُ بِأَشْيَاخِكَ زَعَمْتَ أَنَّكَ تُنَادِيهِمْ فَلَتَرِدَنَّ وَشِيكاًمَوْرِدَهُمْ وَ لَتَوَدَّنَّ أَنَّكَ شَلَلْتَ وَ بَكِمْتَ وَ لَمْ تَكُنْ قُلْتَ مَا قُلْتَ وَ فَعَلْتَ مَا فَعَلْتَ

اللَّهُمَّ خُذْ لَنَا بِحَقِّنَا وَ انْتَقِمْ مِنْ ظَالِمِنَا وَ أَحْلِلْ غَضَبَكَ بِمَنْ سَفَكَ دِمَاءَنَا وَ قَتَلَ حُمَاتَنَا فَوَ الله مَا فَرَيْتَ إِلَّا جِلْدَكَ وَ لَا حَزَزْتَ إِلَّا لَحْمَكَ وَ لَتَرِدَنَّ عَلَى اللهِ ص بِمَا تَحَمَّلْتَ مِنْ سَفْكِ دِمَاءِ ذُرِّيَّتِهِ وَ انْتَهَكْتَ مِنْ حُرْمَتِهِ فِي عِتْرَتِهِ وَ لُحْمَتِهِ حَيْثُ يَجْمَعُ اللهُ شَمْلَهُمْ وَ يَلُمُّ شَعَثَهُمْ وَ يَأْخُذُ بِحَقِّهِمْ «وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ الله أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»(1)

وَ حَسْبُكَ بِاللهِ حَاكِماً وَ بِمُحَمَّدٍ ص خَصِيماً وَ بِجَبْرَئِيلَ ظَهِيراً وَ سَيَعْلَمُ مَنْ سَوَّلَ لَكَ وَ مَكَّنَكَ مِنْ رِقَابِ الْمُسْلِمِينَ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا وَ أَيُّكُمْ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً.

وَ لَئِنْ جَرَّتْ عَلَيَّ الدَّوَاهِي مُخَاطَبَتَكَ إِنِّي لَأَسْتَصْغِرُ قَدْرَكَ وَ أَسْتَعْظِمُ تَقْرِيعَكَ وَ أَسْتَكْثِرُ تَوْبِيخَكَ لَكِنَّ الْعُيُونَ عبْرَى وَ الصُّدُورَ حَرَّى أَلَا فَالْعَجَبُ كُلُّ الْعَجَبِ لِقَتْلِ حِزْبِ الله النُّجَبَاءِ بِحِزْبِ الشَّيْطَانِ الطُّلَقَاءِ فَهَذِهِ الْأَيْدِي تَنْطِفُ مِنْ دِمَائِنَا وَ الْأَفْوَاهُ تَتَحَلَّبُ مِنْ لُحُومِنَا وَ تِلْكَ الْجُثَثُ الطَّوَاهِرُالزَّوَاكِي تَنْتَابُهَا الْعَوَاسِلُ وَ تُعَفِّرُهَا أُمَّهَاتُ الْفَرَاعِلُ.

وَ لَئِنِ اتَّخَذْتَنَا مَغْنَماً لَتَجِدَنَّا وَشِيكاً مَغْرَماً حِينَ لَا تَجِدُ إِلَّا مَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ فَإِلَى اللهِ الْمُشْتَكَى وَ عَلَيْهِ الْمُعَوَّلُ فَكِدْ كَيْدَكَ وَ اسْعَ سَعْيَكَ وَ نَاصِبْ جُهْدَكَ فَوَ الله لَا تَمْحُو ذِكْرَنَا وَ لَا تُمِيتُ وَحْيَنَا وَ لَا

ص: 113

تُدْرِكُ أَمَدَنَا وَ لَا تَرْحَضُ عَنْكَ عَارَهَا وَ هَلْ رَأْيُكَ إِلَّا فَنَدٌ وَ أَيَّامُكَ إِلَّا عَدَدٌ وَ جَمْعُكَ إِلَّا بَدَدٌ يَوْمَ يُنَادِي الْمُنَادِي أَلا لَعْنَةُ الله عَلَى الظَّالِمِينَ.

فَالْحَمْدُ لِله رَبِّ الْعالَمِينَ الَّذِي خَتَمَ لِأَوَّلِنَا بِالسَّعَادَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ لِآخِرِنَا بِالشَّهَادَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ نَسْأَلُ الله أَنْ يُكْمِلَ لَهُمُ الثَّوَابَ وَ يُوجِبَ لَهُمُ الْمَزِيدَ وَ يُحْسِنَ عَلَيْنَا الْخِلَافَةَ إِنَّهُ رَحِيمٌ وَدُودٌ وَ حَسْبُنَا الله وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ(1)

سپاس خدایی را سزد که پروردگار جهانیان است، و درود خدا بر پیامبر و خاندان او باد. خدای تعالی راست گفت که فرمود: « عاقبت آنان که کار زشت کردند، این بود که آیات خدا را تکذیب نموده و آن را به سخره گرفتند »، ای یزید ! اکنون که به گمان خویش بر ما سخت گرفته ای و راه اقطار زمین و آفاق آسمان و راه چاره را به روی ما بسته ای، و ما را همانند اسیران به گردش درآوردی، می پنداری که خدا تو را عزیز و ما را خوار و ذلیل ساخته است ؟! و این پیروزی به خاطر آبروی تو نزد خدا است؟! پس از روی کبر میخرامی و با نظر عجب و تکبر مینگری ! و به خود می بالی خرم و شادان که دنیا به تو روی آورده و کارهای تو آراسته و حکومت ما به تو اختصاص یافته است ! اندکی آهسته تر ! آیا کلام خدای تعالی را فراموش کرده ای که فرمود: «گمان نکنند آنان که به راه کفر رفتند مهلتی که به آنان دهیم به حال آنان بهتر خواهد بود، بلکه مهلت برای امتحان میدهیم تا بر سرکشی بیفزایند و آنان را عذابی است خوار و ذلیل کننده ».

ای پسر آزاد شده جد بزرگ ما ! آیا از عدالت است که تو زنان و کنیزان خود را در پرده بنشانی و پردگیان رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) را اسیر کرده و از شهری به شهر دیگر بری ؟! پرده آبروی آنها را بدری و صورت آنان را بگشایی که مردم چشم بدانها دوزند، و نزدیک و دور و فرومایه و شريف چهره آنها را بنگرند؛ و این در

ص: 114

حالی است که از مردان آنان کسی به همراهشان نیست، نه یاور و نه نگهدارنده و نه مددکاری .

و چگونه می توان امید بست به دلسوزی و غمگساری کسی که مادرش جگر پاکان را جویده و گوشتش از خون شهیدان روئیده ؟! و این رفتار از آن کس که پیوسته چشم دشمنی به ما دوخته است بعید نباشد، و اکنون این گناه بزرگ را بی ارزش شماری و خود را بر این کردار ناپسند و زشت بزهکار نپنداری و به اجداد کافر خویش مباهات و تمنای حضورشان را کنی تا کشتار بیرحمانه تو را ببینند و شاد شوند و از تو تشکر کنند! و با چوب بر لب و دندان ابا عبدالله سید جوانان بهشت میزنی! و چرا چنین نکنی و نگویی که این جراحت را ناسور کردی و ریشه اش را خشکاندی و خون فرزندان پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) را - که از آل عبدالمطلب و ستارگان روی زمین بودند - ریختی و اکنون گذشتگان خویش را می خوانی.

شکیبایی باید کرد که دیری نگذرد که تو هم به آنان ملحق شوی و آرزو کنی که ای کاش دستت خشک و زبانت لال شده بود و آن سخن را بر زبان نمی آورد و آن کار زشت را انجام نمیدادی!

بارالها! حق ما را بستان و انتقام ما را تو بگیر و بر این ستمکاران که خون ما را ریخته اند خشم و عذاب خود را فرو فرست.

بخدا سوگند ای یزید که تو پوست خود را شکافتی و گوشت بدنت را پاره پاره کردی؛ و رسول خدا را ملاقات خواهید کرد با آن بار سنگینی که بر دوش داری، خون دودمان آن حضرت را ریختی و پرده حرمت او را دریدی و فرزندان او را به اسیری بردی، در جایی که خداوند پریشانی آنان را به جمعیت مبدل کرده و داد آنان را بستاند، «و مپندار آنان که در راه خدا کشته شده اند مرده باشند بلکه زنده و نزد خدا روزی میخورند » همین بس که خداوند حاکم و محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) خصم او است و جبرئیل پشتیبان او است

ص: 115

و همان کس که راه را برای تو هموار ساخت و تو را بر مسلمانان مسلط کرد بزودی خواهد یافت که پاداش ستمکاران چه بد پاداشی است، و خواهد دانست که کدام یک از شما بدتر و سپاه کدام یک ناتوان تر است.

اگر مصیبتهای روزگار مرا وادار نمود که با تو سخن گویم، اما من تو را بی ارزش و سرزنش تو را بزرگ می دانم و تو را بسیار نکوهش میکنم ، ولی چه کنم که دیدهها گریان و دلها سوزان است، بسی جای شگفتی است که حزب خدا بدست حزب شیطان کشته شوند و خون ما از پنجه های شما بچکد و پاره های گوشت بدن ما از دهان شما بیرون بیفتد و آن بدنهای پاک و مطهر را گرگهای وحشی بیابان دریابند و گذرگاه درندگان و ددان قرار گیرد !!

آنچه امروز غنیمت میدانی فردا برای تو غرامت است، و آنچه را از پیش فرستادهای، خواهی یافت، خدا بر بندگان ستم روا ندارد، به او شکوه میکنم و بر او اعتماد میجویم، پس هر نیرنگی که داری بکن و هر تلاشی که می توانی بنما و هر کوششی که داری بکار گیر ، که بخدا سوگند یاد ما را از دلها و وحی ما را محو نتوانی کرد، و به جلال ما هرگز نخواهی رسید و لكه ننگ این ستم را از دامن خود نتوانی شست؛ رأى و نظر تو بی اعتبار و ناپیدار و زمان دولت تو اندک و جمعیت تو به پریشانی خواهد کشید، در آن روز که هاتفی فریاد زند: آلا لعنة الله على القوم الظالمين.

سپاس خدای را که عاقبت او ما را به سعادت و آمرزش و عاقبت آخر ما را به شهادت و رحمت رقم زد، و از خدا میخواهم که آنان را اجر جزیل عنایت کند و بر پاداش آنان بیفزاید، خود او بر مانیکو خلیفه ای است، و او مهربانترین مهربانان است و تنها بر او توکل میکنیم .

شمشیر بگذرانیم و آنها را به قتل رسانیم ؟

یکی از ملازمان او گفت : آنها را به قتل برسان.

نعمان بن بشیر گفت : ببین اگر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) بود با آنان چه رفتاری داشت ، تو نیز همان رفتار را با آنان داشته باش(1).

یزید دستور داد تا سر مقدس امام حسین (علیه السلام) را در قصر بیاویزند(2) و اهل بیت را به خرابه ای در کنار قصر ببرند(3).

مدینه شدند.

بشیر بن حذلم گوید: به آرامی می رفتیم تا به مدینه رسیدیم ؛ به فرموده امام سجاد (علیه السلام) بار شتران را گرفته و خیمه ها را برافراشتند و اهل حرم را در آن خیمه ها فرود آوردند . پس امام سجاد (علیه السلام) مرا طلبید و فرمود: خدا پدرت را رحمت کند که شاعری توانا بود، آیا تو را از شعر بهره ای هست ؟ عرض کردم: آری یابن رسول الله.

فرمود: اکنون وارد شهر مدینه شو و خبر شهادت ابا عبدالله (علیه السلام) و ورود ما را به مردم ابلاغ کن.

بر اسب خویش سوار شدم و با شتاب وارد شهر مدینه گردیده و به جانب مسجد نبوی رفتم ، چون بدان جا رسیدم با صدایی بلند و رسا این اشعار را سرودم:

يا اَهْلَ يَثْرِب لا مُقامَ لَکُمْ بِها قُتِلَ اَلحُسَینُ فَاَدْمُعِي مِدْرارُ

اَلجِسْمُ مِنْهُ بِكَرْبَلاءِمُضَرَجُ وَالرَاْسُ مِنْهُ عَلَى القَناةِ يُدارُ (1)

سپس به مردم گفتم : این علی بن الحسین (علیه السلام) است که با عمه ها و خواهرانش در بیرون شهر مدینه فرود آمده اند و من فرستاده او هستم.

وقتی این خبر به مردم مدینه رسید همه از خانه ها بیرون آمده در حالی که می گریستند و نزد اهل بیت آمدند (2).

حمد و سپاس خداوندی را سزا است که پروردگار عالمیان و مالک روز جزا است که او آفریننده همه خلایق است؛ آن خدایی که مقامش آنقدر رفیع است که در بلندترین مرتبه آسمان ها قرار گرفته و از دسترس عقل و فکر بلند پروازان بشری دور است و آنقدر به آدمی نزدیک است که حتی زمزمه ها را می شنود، او را بر سختی های بزرگ و آسیب های زمانه و آزار و حوادث ناگوار و مصائب دلخراش و بلاهای جانسوز و مصیبت های بزرگ و سخت و رنج آور و بنیان سوز سپاسگزارم.

ای مردم! خداوند تبارک و تعالی که حمد مخصوص او است ما را به مصیبت های بزرگی مبتلا کرد و شکاف بزرگی در اسلام پدید آمد؛ اباعبدالله الحسين (علیه السلام) وعترتش کشته شدند ؛ اهل حرم و کودکان او را اسیر کردند و سر مبارک او را در شهرها بر نیزه گردانیدند و این مصیبتی است که مانندی ندارد. ای مردم ! کدام یک از مردان شما بعد از شهادت او می تواند شادی کند؟ یا کدام دلی است که به خاطر او محزون نباشد؟ و یا کدام چشمی است که بتواند اشک خود را نگاه دارد و آن را از ریختن باز دارد؟ هفت آسمان در شهادت او گریستند؛ دریاها با امواجشان و آسمان ها با ارکانشان و زمین از هر سو و درختان و شاخه هایشان و ماهیان و لجه های دریاها و فرشتگان مقرب و ساکنان آسمان همه بر او گریه کردند.

ای مردم! کدامین قلب است که از کشته شدن او نشکافد؟ و یا کدامین دل است که بر او ننالد؟ و یا کدامین گوش است که صدای شکافی را که در اسلام پدید آمده بشنود وكر نشود؟

ای مردم! ما رانده شدیم و پراکنده گشته و از وطن خود دور افتادیم ، گویا فرزندان ترک و کابل بودیم، و این بدون آنکه جرمی کرده یا کار ناپسندی مرتکب شده باشیم، و چنین چیزی در مورد نیاکان بزرگوار پیشین خود نشنیده ایم و این به جز تزویر نیست.

ص: 121

به خدا سوگند اگر رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به جای آن سفارش ها به جنگ با ما فرمان میداد، کاری بیش از این انجام نمی دادند، انا لله و انا اليه راجعون چه مصیبت بزرگ و دردناک و دلخراشی و چه اندوه تلخ و بنیان کنی! از خدا اجر این مصیبت را که به ما روی آورده است خواهانم که او پیروز و منتقم است(1).

گریه و زاری آنان شدت گرفت و ام المؤمنین را در آغوش گرفته و بسیار گریستند .

و عیسی وصیت نمودیم و آن این بود که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید زیرا که بر مشرکان گران است آنچه شما آنان را به سویش دعوت می کنید ، خداوند هرکس را که بخواهد برمیگزیند و هدایت میکند کسی را که به او رجوع نماید . »

تلاش بی وقفه رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) و تحمل مشقت ها و رنج ها برای اقامه دین آنقدر بود که فرمود: «ما اُوذِیَ نَبِیُ مِثلَ ما اُوذِيتُ(1) ؛ هیچ پیامبری مانند من مورد اذیت و آزار قرار نگرفت». نتیجه این سعی و تلاش ، دگرگونی و تحول بزرگ اعتقادی و اخلاقی و عملی بود که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) آن را در مدت کوتاهی به وجود آورد.

با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه ، اقامه دین و احیاء ارزش های الهی سرعت و شتاب بیشتری پیدا کرد که این تحول سريع، خود معجزه و امر خارق العاده ای بود.

اما بعد از وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)به دلیل بی توجهی های مردم به سفارشات آن حضرت ( تمسک به قرآن وعترت ) ارزش های دینی کم رنگ شده و به تدریج سنت های پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از میان رفته و سنت های جاهلی احیاء گردید.

از انس بن مالک - که از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بود - سؤال کردند از تفاوت هایی که پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به وجود آمد در مقایسه با زمان آن حضرت، انس در پاسخ گفت : همه چیز دست خوش تغییر و دگرگونی شده مگر نماز که آن هم از تغییر مصون نمانده و ضایع شده است (2).

با روی کار آمدن عثمان ست های دینی و ارزش های معنوی از میان رفت و فساد و تباهی رواج پیدا کرد. امير المؤمنين على (عليه السلام) می فرماید : « وَقامَ مَعَهُ بَنُو اَبِيهِ یَخْضمُونَ مالَ اللهِ خِضْمَةَ الاِبِلِ نِبْتَةَ الرَبِيعِ (3) ؛ خویشان پدري عثمان با او بپاخاسته و اموال خدا را می خوردند مانند شتر که سبزه بهار را با حرص و ولع میخورد».

بنی امیه با روی کار آمدن عثمان قدرت زیادی به دست آوردند و تمام پست های

ص: 125

کلیدی کشور اسلامی آن روز را قبضه کردند .

مروان بن حکم داماد عثمان در تمام تصمیم گیری های عثمان نقش مستقیم و مهمی داشت ، معاویه شام را در قبضه داشت، و ولید بن عقبة بن ابی معیط برادر مادري عثمان امارت کوفه را به دست گرفته بود.

اندیشه اموی و مروانی که تنها مبتنی بر به دست گرفتن قدرت و بهره بردن از لذتهای مادی بود، کم کم رواج پیدا کرد و سنت های الهی عدالت و پاکدامنی و زهد و دینداری جای خود را به تجاوز و بی عدالتی و بی عفتی و گناه و فساد و تباهی داد.

در زمان عثمان پایگاه وحی و حرم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) نیز مصون نماند ، مسعودی نقل کرده است که در زمان عثمان گردهمایی و جلسه ای سی و پنهانی در مدینه برگزار شد که اکثر و یا همه بنی امیه و خویشان پدري عثمان در آن جلسه حضور داشتند ؛ ابو سفیان در آن گردهمایی حضور داشت و گفت : آیا در این مجلس کسی غیر از بنی امیه هست؟

گفتند : خیر ، تمام افراد شرکت کننده در این جلسه از بنی امیه هستند .

ابو سفیان گفت : اکنون که خلافت به دست شما افتاده و حکومت را قبضه کرده اید، بایستی آن را همانند توپی حفظ کنید که تیم بازی کننده سعی دارد فقط در دست افراد خودشان باشد و به دست تیم رقیب نیفتد . سپس گفت: آن را حفظ کنید تا اینکه به دست دیگران نیفتد و حکومت را میان خودتان قرار دهید تا به صورت ارث بین شما بماند(1)

من ابو سفیان سوگند می خورم که نه بهشتی وجود دارد و نه آتشی .

در اثر رواج همین نابرابری ها و بی عدالتی ها و کارهای ناپسندی که پدیدار شد ، ارزش های دینی از میان رفت و حاکمان و امیران به مردم ظلم و ستم کرده و منکرات را علنی کردند که منجر به شکایت کردن مردم به عثمان شد، اما او بازیچه دست مروان بود و به اعتراض های مردم توجه نمی کرد، و این وضعیت ادامه پیدا کرد تا اینکه گروهی از مسلمانان گرد آمدند و از عثمان خواستند از اعمالش دست بردارد و توبه کند، ولی چون

ص: 126

نپذیرفت ، او را کشتند .

کشتن عثمان توسط گروهی از مسلمانان در مدینه در حضور برخی از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)و سکوت آنان و دفن نکردن عثمان تا سه روز ، خشم خویشان و نزدیکان او از بنی امیه را برانگیخت.

آنان خون او را دستاویزی برای در دست گرفتن قدرت و تسلط بر حکومت قرار دادند و به بهانه خونخواهی و کیفر قاتلان عثمان ، ابتدا جنگ جمل را با تحریک طلحه و زبیر به راه انداختند و امير المؤمنین علی (علیه السلام) را درگیر جنگ نمودند و گروهی از یاران آن حضرت را در بصره، پیش از آمدن أمير المؤمنین برای به دست گرفتن بصره و تصرف بیت المال به قتل رساندند.

پس از شکست اصحاب جمل ، کسانی که از بنی امیه و بنی مروان در واقعه جمل حضور داشتند از بصره به شام رفته و به معاویه پیوستند (1) و او به بهانه خونخواهی عثمان جنگ صفین را به راه انداخت و گروه زیادی از دو سپاه کشته شدند تا اینکه امر به حکمت منجر شد.

پس از ماجرای حکمیت و اختلاف میان مردم عراق و جدا شدن خوارج و جنگ نهروان ، امير المؤمنين (علیه السلام) در ماه رمضان سال 40 هجری به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی به شهادت رسید .

پس از شهادت آن حضرت ، امام حسن (علیه السلام) به سبب شرایط نامساعد و توجه مردم به دنیا و گرایش به بنی امیه به ناچار حاضر به قبول قرارداد صلح شد و از حکومت کناره گیری کرد و قدرت را واگذار نمود.

معاویه که دید میدان برای حکومت باز است، قدرت را در دست گرفت و کارگزاران

ص: 127

خود را به بلاد روانه کرد، خود او نیز به کوفه رفت و برای مردم کوفه صحبت کرد و چنین گفت: من بر شما حاکم نشدم که شما را به نماز و روزه دعوت کنم.

از این اظهارات به خوبی معلوم می شود که چگونه بنی امیه ارزشهای دینی و مذهبی را نادیده گرفته و از بین بردند و فساد و ظلم و بی عدالتی را رواج دادند .

زبان خود را حفظ کن(1).

حیات دینی پس از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)

نوع و چگونگی حیات دینی امت اسلامی پس از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) که به گوشه هایی از آن اشاره گردید - منجر شد به منزوی کردن و در حاشیه قرار دادن سه اصل مهم و محوری که حیات و بقای دین به آنها وابسته بود:

پس روزی نشسته بود و غذا می خورد، ناگهان ضُبيع آمد و مشغول غذا خوردن گردید ، چون از غذا خوردن فراغت یافت گفت: یا امیر المؤمنین ! معنای قول خدای تعالی

(وَالذارِياتِ ذَرْواً* فَالحامِلاتِ وَقْراً )(1) چیست ؟

عمر گفت: وای بر تو! تو همان بيع هستی ؟ پس برخاست و آستین خود را بالا زد و آنچنان او را زد که عمامه از سرش افتاد ، وقتی چشم عمر به موهای بلند او افتاد گفت : به آن کس که جان من به دست او است سوگند اگر موی سرت را تراشیده میدیدم سر از بدنت جدا می کردم. سپس دستور داد او را در جایی زندانی کردند، و هر روز او را بیرون می آورد و صد ضربه به او می زد و چون بهبودی می یافت صد ضربه دیگر به او می زد، سپس او را بر شتری سوار نمود و به بصره تبعید کرد و به ابو موسی نوشت و او را امر کرد که مردم را از همنشینی با او منع نماید و در میان مردم بایستد و به آنان بگوید : بیع به دنبال علم رفت اما خطا کرد.

پس موقعیت ضُبیع نزد قوم خود و نزد مردم همچنان پست و پایین آمد تا از دنیا رفت در حالی که او پیش از آن سید و بزرگ قوم خود بود . (2)

و معاویه به طور رسمی به عبدالله بن عباس گفت : قرآن را بخوانید اما آن را برای مردم تفسیر و بیان نکنید(3)

عمر از مهاجرت اصحاب رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)به شهرها و ارتباط با مردم جلوگیری می کرد که مبادا مردم احادیث رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را از آنان بشنوند.

قرظة بن کعب گوید: عمر بن خطاب ما را به کوفه فرستاد و تا محلی به نام «صرار » بدرقه کرد و به ما گفت : می دانید برای چه شما را بدرقه کردم ؟

گفتیم : برای اینکه ما از صحابه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هستیم و برای رعایت حق انصار ما را بدرقه نمودی.

عمر گفت : بلکه با شما آمدم تا سخنی را بگویم و از شما می خواهم به خاطر همراهی من این سخن را حفظ کنید ، شما نزد گروهی می روید که صدای قرآن در سینه های آنان همانند صدای دیگ جوشان است ، پس هنگامی که شما را دیدند به سوی شما گردن می کشند و می گویند اینان اصحاب محمد هستند، پس هرچه کمتر از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) روایت نقل کنید و من شریک شما می باشم. (1)

ممنوع شدن نقل حدیث فاجعه بزرگی بود که مشکلات زیادی را برای جوامع اسلامی بلکه بشری به وجود آورد زیرا با منع نقل احادیث و سخنان نورانی رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)، قرآن از چیزی که بیان کننده آن بود ( یعنی سنت ) جدا گردید ؛ خدای متعال پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) را بیان کنند؛ قرآن معرفی می کند و می فرماید :( وَاَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِكْرَ لِتُبَیِنَ لِلناسِ ما نُزِلَ اِلَيْهِمْ )(2) ؛ ما ذكر را بر تو فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه بر آنان نازل گردیده است، بیان نمایی» و با جدا شدن سنت پیامبر و راهنمایی های ارزشمند آن حضرت ، معارف اسلامی تا حد زیادی در پرده ابهام فرو رفته و ناشناخته ماند، و همین امر سبب شد که اسلام چند فرقه ای شود و نه تنها در مسائل اقتصادی بلکه در مسائل سیاسی و اجتماعی و احکام دیگر مانند مسئله جبر و تفویض و رؤیت خدا و خلق قرآن و مسئله عینیت صفات خدا با ذات ، شیوه تعیین زمامداران و وظایف آنان ، و وظایف مسلمانان در برابر زمامداران صالح

ص: 131

و ناصالح گرفتار تضاد آراء گردند .

در زمینه احکام و حتی در نماز که مهم ترین عمل اسلام است دچار اختلاف شدند .

بسیار شگفت آور است با اینکه پیامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) هر روز در حضور یاران و اصحاب پنج مرتبه فریضه نماز را انجام می داد و در مدت رسالت خود هزاران مرتبه با مسلمانان نماز گزارده و می فرمود: «صَلوا كَما رَأَيْتُمُونِي اُصَلي ؛ به همان روشی که دیدید من نماز می خوانم، شما نیز نماز بخوانید» اما باز هم نماز آن بزرگوار را به صورت روشن به نسل های بعد نرساندند ؛ بلکه در خود نماز و مقدمات آن مانند وضو و اذان اعمال نظر شخصی کردند و تغییرات فراوانی به وجود آوردند؛ و این نمونه ای است از دیگر رویدادهای مستم که در حضور مسلمانان انجام گرفته و در مورد آن اختلاف کردند.

ابن خلدون گوید: نزد مالک آنچه صحیح می باشد همان است که در کتاب موطأ از پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) نقل کرده و آن کمتر از چهارصد حدیث صحیح در باره مسائل اسلامی مانند نماز و سایر عبادات و معاملات می باشد که به دست رسیده است(1).

و ابو حنیفه می گوید : فقط هفده عدد از احادیث صحیح را در دست داریم.

و واضح است که این مقدار اندک نمی توانست پاسخگوی نیازهای مردم در احکام و قوانین اسلامی باشد ، لذا آنان با توجه به اینکه اهل بیت و خاندان پیامبر را نیز منزوی کردند و از آنان که باب علم پیامبر بودند نیز نیاموختند ، به قیاس و استحسان روی آوردند و آرای شخصی را ملاک قرار داده و مذاهب اربعه را به وجود آوردند.

و تقرب به ساحت قدس او بایستی به آنان رجوع شود.

اما متأسفانه دشمنی و کینه برخی از عناصر و جاه طلبی و مقام دوستی برخی دیگر و حسادت و تنگ نظری گروهی دیگر که فضایل و مناقب اهل بیت را نمی توانستند تحمل کنند و بر آنچه خداوند به آنها داده بود حسد می ورزیدند (أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَاآتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (1)؛ یا اینکه نسبت به مردم حسد می ورزند در آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده است .)

این امور باعث شد اهل بیت پیامبر را منزوی کرده و آنان را از صحنه قدرت کنار زدند و حق آنان را غصب نمودند و باب ظلم و ستم را به روی آنان گشودند و بر آنان ستم کردند ، و در روایتی از امير المؤمنین علی (علیه السلام) آمده است که فرمود: «أنا أَوَّلُ من يَجْثُو بين يَدَيِ الرحمن للخُصُومة يوم القيامة (2) ؛ من اول کسی خواهم بود که برای مخاصمه با دشمنان، روز قیامت در برابر محكمة عدل الهی زانو میزنم».

و آنقدر به خاندان پیامبر ظلم روا داشتند که حضرت علی بن الحسين (علیه السلام) پس از بازگشت از کربلا و شام کنار دروازه مدینه به مردم فرمود: اگر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در عوض سفارش به نیکی به ما اهل بیت ، سفارش کرده بود که در حق ما ظلم و ستم کنند ، هرگز بیش از این به ما ظلم نمی کردند(3).

و پایبندی به تعهدها و احسان و نیکوکاری ؛ و با تحقق این ارزشها جامعه به کمال رسیده و متعالی می شود؛ و با فقدان این امور، جامعه به انحطاط و سقوط کشانده می شود.

با سپری شدن پنجاه سال از وفات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و روی کار آمدن سردمدارانی نالايق و عناصری مخرب و فاسد، ارزش های اصیل اسلامی از میان رفت و تباهی ، عصیان ، طغیان ، نفاق و عناد جای آنها را گرفت.

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) سفارش بسیاری به احیا و حفظ این ارزشها می نمود و خود آن بزرگوار صاحب خلق عظیم و نمونه عینی این ارزش ها و الگو و اسوه برای همه افراد بود.

امام حسين (علیه السلام) نیز از این الگو و اسوه بهره گرفت و برای اصلاح امور مسلمانها و احیای ارزش ها قیام کرد، و خود آن حضرت این امر را با صراحت بیان کرد و فرمود: « خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاْصْلاحِ فی أُمَّهِ جَدّی، أُریدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنْهی عَنِ الْمُنْکَرِ وَأَسیر بِسیرَه ِجَدّی وَ أَبی عَلِی بْنِ أَبیطالِبٍ(1)؛ من برای اصلاح در میان امت جدم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و امر به معروف و نهی از منکر بیرون آمدم و اینکه سیره جدم رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و پدرم علی بن ابی طالب (علیه السلام) را تحقق بخشم»..

آنان حسین (علیه السلام) را رهبر خود قرار می دهند و به او اقتدا می کنند و از فداکاری و ایثار و دفاع از حق دریغ نداشته و تا پای جان ایستادگی می نمایند .

و کسانی نیز وجود دارند که اسیر هوای نفس گردیده و حق و عدالت برای آنان اهمیت ندارد؛ بلکه معیار و ملاک آنان ، نیل به آرزوها و امیال نفسانی است ، و به پرستش نفس خود مشغولند و برده و بنده نفس می باشند : «أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَٰهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا(1) آیا نمی بینی کسی که معبود او هوای او است ؟ آیا تو بر او وکیل خواهی بود؟».

پس عده ای الگوهای حق را اختیار کرده و از آنها پیروی می نمایند ، و گروه دیگر دنیا پر ستانی هستند که الگوهای باطل را برگزیده و از آنها متابعت می کنند .

در روز محشر نیز هر کس با الگو و رهبر خویش خواهد بود، خدای متعال می فرماید : (يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ)(2) «در روز قیامت، هرگروهی را با امامشان می خوانیم »

قرآن کریم هم الگوهای حق را ذکر کرده و هم الگوهای باطل را ، و آنها را با آنچه به دنبال تحقق آن هستند بیان می فرماید ، و در رابطه با الگوهای حق و رهبران راستین می گوید : ( وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ)(3) «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت میکردند و انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات را به آنها وحی کردیم و تنها ما را عبادت می کردند »، و در رابطه با پیشوایان باطل و الگوهایی که در مسیر ضلالت و گمراهی هستند و اسير نفس و امیال آن شده و از حق و عدالت چشم پوشیده اند می فرماید : (وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ)(4) «و آنان را

ص: 135

پیشوایانی قرار دادیم که به آتش دعوت می کنند و روز رستاخیز یاری نخواهند شد».

البته انتخاب و اختیار با انسان است، و هر کسی می تواند با استفاده از مشعل فروزان که همان عقل و خرد است و با تدبر و اندیشه در رفتار و عملکردها و پایان و فرجام امور، پیشوای خود را انتخاب نماید.

حسين (عليه السلام) الگوی حق و حقیقت و مظهر عدل و داد و تجلی ارزشهای انسانی و کرامت و شرافت است ، او نه تنها خود دارای این خصلت ها و ویژگی ها بود که نهضت و قیام خونین او به این سجایای حمیده و اوصاف پسندیده عینیت بخشید ، بلکه در صحنه کربلا با نبرد و مقاومت در برابر مظاهر فساد و ظلم به همگان درس آزادی و آزادگی داد تا در برابر طاغوتهای زمان به پا خیزند و با بی عدالتی و ظلم بستیزند و مانند او از جان و آنچه در اختیار دارند برای تحقق عدالت و حاکمیت الهی درگذرند .

وَاِنْ تَكُنْ الاَبْدانُ لِلمَوْتِ اُنْشِئَتْ فَقَتْلُ امْرِءٍ بِالسَيْفِ فِي اللهِ اَفْضَلُ

وَاِنْ تَكُنْ الاَرْزاقِ قَسَماً مُقَدَراً فَقِلَةُ حِرْصِ المَرْءِ فِي الرِزْقِ اَجْمَلُ

وَاِنْ تَكُنْ الاَمْوالُ لِلتَرْکِ جَمْعُها فَما بالُ مَتْرُوکٍ بِهِ الحُرُ يَبْخَلُ (1) (2)

ص: 137

فَلا تُنْظِرُونِ(1)

به خدا سوگند دیری نپاید و زمانی سپری نگردد مگر به مقدار نشستن سوارهای بر اسب و آسیای زمانه شما را بگرداند و سختی ها و بلاها شما را مضطرب سازد و این پیمانی است که پدرم به نقل از جدم به من فرموده است؛ پس امر خود و همراهانتان را جمع کنید تا زندگی شما غم بارتر نگردد.

و این تحول و دگرگونی همانند موجی که در یک نقطه دریا پدید آید و همه دریا را تا ساحل فرا گیرد، همه جوامع بشری را فرا گرفت و نهضت حسینی الگو و اسوه برای تمام حرکت ها ، نهضت ها، قیام ها و انقلاب ها گردید.

این تحول نه تنها در جامعه هایی که در صدد قیام و انقلاب بودند الگو و اسوه گردید ، بلکه در زندگی فردی و خانوادگی در زمینه های اخلاقی و عقیدتی و عملی تأثیر قابل توجهی گذارد، و این برکات و دست آوردها ادامه یافت و پویا گردید به گونه ای که الهام بخش سایر انقلاب ها پس از واقعه کربلا شد و الگویی برای آزادی خواهان جهان گشت.

در اینجا باید به دنبال ویژگی هایی بود که باعث شد قیام عاشورا این گونه اسوه و الگو گردد در حالی که این قیام نه اولين و نه آخرین قیام های تاریخ بود، پس به طور یقین می توان گفت که این قیام ویژگی های منحصر به فردی داشت که آن را از همه قيام ها متمایز می ساخت، و ما در اینجا به بررسی برخی از آن ویژگی ها می پردازیم :

پیکار و نبرد با دشمن جدی و عزم او را راسخ و استوار کرده بود، زیرا ممکن نیست کسی مبدأ این عالم را باور نداشته باشد و این گونه پایداری کند و فداکاری نماید .

اگرچه رویدادهای واقعه کربلا خود بهترین شاهد و دلیل بر این مدعا است و هر فرد آگاه از آن وقایع را در مقام داوری و اظهار نظر به این نتیجه رسانده و این حقیقت را برای او روشن می سازد؛ ولی کلمات امام (علیه السلام) این واقعیت را ملموس تر و روشن تر می گرداند .

امام (علیه السلام) در نخستین خطبه ای که قبل از حرکت به سوی عراق در مکه ایراد کرد به این موضوع تصریح کرد و فرمود: «هرکه حاضر است جان خود را در راه ما دهد و خود را آماده دیدار خدا نموده است، فردا با ما حرکت کند که من فردا کوچ خواهم کرد انشاء الله »(1).

در این جملات ، امام (علیه السلام) ایمان به پروردگار و ملاقات با او را با صراحت بیان کرده است.

و در جای دیگری در پاسخ کسی که از او پرسید : ای پسر رسول خدا! چگونه شب را صبح کردی ؟ فرمود: صبح کر دم در حالی که برای من پروردگاری بالای سرم و آتش پیش روی من و مرگ به دنبال من است و حساب در انتظار من است و من در گرو عمل خود هستم ، آنچه را که می خواهم نمی یابم و آنچه را نمی پسندم دفع نتوانم کرد، امور به دست غیر من است که اگر خواهد مرا عذاب نماید و اگر خواهد از من درگذرد، پس چه فقیری نیازمند تر از من است (2).

و در سخن دیگری فرمود: «مؤمن باید از جان و دل به ملاقات پروردگار خود رغبت نشان دهد .»

ندادن آن حضرت است.

امام(علیه السلام) روز عاشورا به سپاه دشمن فرمود: «آگاه باشید که بدکاره فرزند بدکاره مرا میان شهادت و خواری مخیر کرده است؛ و محال است که ما ذلت و خواری را بپذیریم، چیزی است که نه خدا ونه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)ونه مؤمنان غیور آن را برای ما بپذیرند؛ و امکان ندارد که دامن های پاک و مردان آزاده تسليم ستمگران شوند بلکه مرگ شرافتمندانه را بر ذلت و خواری ترجیح میدهند ».(1)

ابن ابی الحدید گوید : بزرگ ترین کسی که ذلت را نپذیرفت و از تسلیم شدن در برابر ظالمان و متجاوزان سرباز زد ابوعبدالله حسين بن على (علیه السلام) است که امان و سلامتی بر او و یارانش عرضه شد ولی قبول نکرده و ذلت را نپذیرفتند (2).

شده بودند و می گریستند - به قوت خود باقی بود و ذرهای تزلزل در او دیده نشد(1).

همین نویسنده می گوید : باور کنید هنوز آدم را فرزندی به هم نرسیده است که بتواند به کاری اقدام نماید که حسين (علیه السلام) انجام داد(2).

و ایثارگر نماید ؟

از این رو امير المؤمنین (علیه السلام) در وصف متقیان می فرماید : « فَهُم والجَنَّةُ كَمَنْ قَدْ رَاها، فهُم فيها مُنَعِّمون، وهُمْ والنّارُ كَمَنْ قَدْ رَآها، فَهُم فيها مُعَذَّبون.(1) ؛ که آنان همانند کسی هستند که بهشت را می بیند، پس آنان از نعمتها برخوردارند؛ و همانند کسی هستند که آتش را می بیند، پس آنان در عذاب بسر می برند».

و امام حسین (علیه السلام) روز عاشورا به خویشان و نزدیکان خود فرمود: «فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةِ تُعَبَّرُ بکم عَنِ الْبُؤْسَ وَ الضَّرَّاءِ الی الْجِنَانِ الْوَاسِعَةِ (2)؛ مرگ جز پلی نباشد که شما را از سختی ها و رنجها عبور دهد و به بهشت های پهناور برساند».

و فرمود: «لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللّهِ(صلى الله علیه وآله وسلم) لَحْمَتُهُ، وَ هِىَ مَجْمُوعَةٌ لَهُ فى حَظیرَةِ الْقُدْسِ، تَقَرُّ بِهِمْ عَیْنُهُ وَ یُنْجَزُ بِهِمْ وَعْدُهُ. مَنْ کانَ باذِلا فینا مُهْجَتَهُ، وَ مُوَطِّناً عَلى لِقاءِ اللّهِ نَفْسَهُ فَلْیَرْحَلْ مَعَنا فَاِنَّنِی راحِلٌ مُصْبِحاً اِنْ شاءَ اللّهُ تَعالى(3)؛ پاره های تن رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم)از او جدا نگردد و در حظيرة القدس (بهشت) نزد او گرد آیند، و چشم او به آنان روشن گردد و وعدۀ او به وسیله آنان عملی گردد. هرکس میخواهد جان خویش را در راه ما فدا کند و خود را برای لقای پروردگار خود آماده می بیند، با ما همسفر شود که من صبحگاهان حرکت خواهم کرد، انشاء الله».

و در نامه ای که از کربلا به بنی هاشم مرقوم داشتند، آمده است:

«فَکَاَنّ الدّنیا لَم تَکُن وَکَاَنّ الاخِرَةَ لَم تَزَل(4) ؛ گویا دنیا نبوده است و گویا آخرت و قیامت همیشگی بوده و تا ابد خواهد بود».

و این نامه در روزهای نزدیک به شهادت آن بزرگوار خود گویای ایمان راسخ و اعتقاد قاطع امام (علیه السلام) به معاد و روز قیامت است .

ص: 143

و آن حضرت خود چندین بار به این امر تصریح نمود.

او هنگام حرکت از مکه در ضمن خطبه ای در برابر جمعی از یارانش فرمود : «رِضى الله رِضانا اَهْل البَيتِ (1)؛ خشنودی خدا خشنودی ما اهل بیت است».

این سخن گویا و نشان دهنده این حقیقت است که امام (علیه السلام) به رضوان خدای متعال می اندیشید که از هر چیزی برتر و بالاتر است ، و قرآن می فرماید :( وَرِضْوانُ مِنَ اللهِ اَكْبَرُ )(2) «خشنودی از جانب خدا بزرگ تر است ».

و نیز امام(علیه السلام) در هنگام شهادت ، زمانی که همه عزیزان او شهید شده بودند و آن بزرگوار غریب و بی یاور گشته و زخمها و جراحات فراوانی بر پیکر مقدسش وارد شده و در انتظار پرواز روحش به ملکوت اعلى بود، فرمود: «صَبْراً عَلى قَضائِكَ، لا مَعْبُودَ سِواكَ ، یا غِياثَ المُسْتَغِيثِين (3) ؛ بر قضاء تو صبر میکنم، و معبودی جز تو نباشد، ای فریادرس بیچارگان» .

تَرَكْتُ الخَلْقَ طُراً فِي هَواكا وَاَیْتَمْتُ العِيالَ لِکَي اَراکا

فَلَوْ قَطَعْتَنِي فِي الحُبِ اِرْباً لَما حَنَ الفُؤادُ اِلى سِواكا(4)

و این در حقیقت درسی است که انقلاب کربلا به همه افراد در همه ادوار واعصار می دهد که بایستی بشر ظلم ستیز باشد و با ظالم مقابله کند اگرچه این موضع گیری او را در مخاطره قرار داده و حیاتش را تهدید کند.

ظلم ستیزی یا بهتر بگوییم این وظیفه الهی در بنی هاشم قبل از بعثت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) نیز وجود داشت، و این خصلت یکی از فضایل و کمالات آنان به شمار می رفت.

یک نمونه از ظلم ستیزی آنان در «حلف الفضول » دیده می شود، و داستان آن این گونه بود که در عصر جاهلیت شخصی از زبید از اهل یمن کالایی به عاص بن وائل فروخته بود و برای دریافت پول خود به خریدار مراجعه کرد، او از دادن بدهکاری خود امتناع کرد، و چون فروشنده در مکه غریب بود درمانده شد که چگونه طلب خود را وصول کند ؟ پس به چند نفر از بنی هاشم برخورد کرد و نزد آنان شکوه برد، زبیر بن عبدالمطلب سوگند یاد کرد که با قبایل قریش پیمان ببندد که قدرتمندان را از ستم نمودن بر ضعیفان منع کنند ، پس آنان با یکدیگر پیمان بستند که پولش را گرفته و او را در ستمی که به او شده یاری نمایند ، و همین کار را کردند و طلب او را گرفته و به او دادند، و این پیمان را «حلف الفضول » گویند، و بنی امیه از شرکت در این پیمان مقدس خودداری کردند(1).

رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) از این پیمان در اسلام یاد کرد و فرمود: اگر در اسلام مرا به چنین پیمانی بخوانند ، آن را اجابت می کنم.

امیر المؤمنين (علیه السلام) بر مقابله با ظلم و ظالم تأکید بسیاری داشت تا جایی که در لحظات پایانی عمر مبارکش به امام حسن و امام حسین (علیها السلام) سفارش کرد و فرمود: «کَونا لِلظالِمِ خَصْماً وَلِلْمَظْلُومِ عَوْناً (2) ؛ خصم و دشمن ظالم و یار و مددکار مظلوم باشید».

و در باره خود می فرمود: «وَ اللَّهِ لَئِن أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً وَ أُجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ(3)؛ به

ص: 146

خدا سوگند اگر شب را برهنه بر روی تیغ بخوابم و در زنجیر کشیده شوم ، بیشتر دوست دارم از اینکه خدا و رسولش را ملاقات کرده و به بعضی از بندگان ستم کرده باشم».

و در بیان دیگر فرمود: «وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُه(1)؛ اگر اقلیم های هفت گانه را با آنچه زیر افلاک آنها است به من دهند تا در باره مورچه ای ستم کرده و پوست جویی را از او بگیرم، چنین نخواهم کرد».

و همین خصلت باعث شد که امام حسین (علیه السلام) شهادت را بر زندگی با ظالمان و سکوت در برابر آنها ترجیح دهد ، همچنان که فرمود: «فَإنی لا أَرَی المَوتَ إلَّا السَّعادَةَ وَ الحَیاة مَعَ الظّالِمینَ إلّا بَرماً(2)؛ من مرگ را جز شهادت، و حیات و زندگی با ظالمان را جز ناراحتی و سختی نمی بینم».

نخست فلسفه قتل شاه دین این است که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است

نه ظلم کن به کسی نی به زیر ظلم برو که این مرام حسین است و منطق دین است

ممکن است برخی افراد در برابر بعضی از بلاها صابر باشند، اما همان بلا دیگران را بی طاقت کرده و تحمل آن برای آنها غیر ممکن باشد ؛ صبر و بردباری امام (علیه السلام) در برابر سختی ها و مصیبت هایی که در جریان کربلا و واقعه طف دید همه را شگفت زده کرد به طوری که ملائکه نیز از صبر و شکیبایی امام (علیه السلام) در شگفت شدند(1).

و آن حضرت خود در سخنانی فرمود: «رِضى اللهِ رِضانا اَهْلَ البَيتِ نَصْبِرُ عَلى بَلائِهِ وَيُوَفِينا اَجْرَ الصابِرِينَ(2) ؛ رضای خدا رضای ما اهل بیت است، و ما بر بلای الهی صبر و شکیبایی پیشه سازیم و خداوند اجر صابران را به طور کامل به ما عطا می فرماید».

صبر و شکیبایی امام حسین (علیه السلام) و یاران آن حضرت آنقدر شگفت آور است که در برابر شمشیرها و نیزه ها و تیرهای دشمن تا آخرین لحظه حیات استقامت کردند و صحنه جنگ و نبرد را ترک نکردند که در این باره گفته شده است : «اسْتَقْبَلُوا الرِماحَ بِصُدُورِهِمْ (3) ؛ با سینه های خود به استقبال نیزه ها رفتند و در نقل دیگری آمده است : «لا يَجِدُونَ آلَمَ مَسِ الحَدِيدِ(4) »، ( از عشق سرشاری که به خدا و امام و مکتب خودشان داشتند ) درد برخورد سلاح ها با بدنشان را احساس نمی کردند »

اما فداکاری و ایثار از نظر کمی و کیفی در یک گروه یکسان نیست، ممکن است در سپاهی چندین نفر فداکاری کنند و از جان خود چشم پوشی نمایند ، در حالی که در سپاه دیگری تعداد بیشتری و با کیفیت بالاتری فداکاری و ایثار کنند.

در مقاومت و پایداری نیز همه یکسان نیستند ، برخی ناملایمات زندگی را تحمل می کنند اما هنگامی که برای جان خود احساس خطر کنند تسلیم می شوند و دیگر تاب نمی آورند ، در حالی که برخی در راه هدف مقدسی که دارند از جان نیز به راحتی چشم پوشی می نمایند و آن را ایثار می کنند؛ امام حسین (علیه السلام) با ایثار جان خود و عزیزانش اوج فداکاری و ایثار را عینیت بخشید و برای ایثارگران جان در راه دین الگو گردید .

فَإنْ عِشْتُ لَمْ أَنْدَمْ وَإنْ مِتُّ لَمْ أُلَمْ کَفَی بِکَ ذُلاًّ أَنْ تَعِیشَ وَتُرْغَمَا(1) (2)

و پس از شهادت نیز امدادهای الهی برای حفظ و نگهداری قیام امام حسین (علیه السلام) همچنان ادامه پیدا کرده چنانکه در حديث زائده از حضرت علی بن الحسین (علیه السلام) آمده است که آن حضرت فرمود: هنگامی که در کربلا آن مصائب به ما رسید و پدرم به شهادت رسید با فرزندان و برادرانش و سائر اهل و خاندان او و حرم و زنان او را سوار بر شترها کردند که به کوفه برند من به آن بدنها که روی زمین افتاده و دفن نشده بودند نگاه می کردم و در سینه ام این امر بزرگ مجسم شد و بر من بسیار گران آمد و نزدیک بود که جان دهم ، عمه ام زینب دختر علی (علیها السلام) به من گفت : ای بقیه جد و پدر و برادرانم چرا با خود چنین می کنی ؟

گفتم : چگونه جزع نکنم در حالی که آقای خود و برادران و عموها و فرزندان عمویم و خاندان خود را آغشته به خون می بینم که برهنه و بدون کفن و دفن نشده اند.

عمه ام فرمود: آنچه می بینی تو را ناراحت نکند که به خدا سوگند این عهدی است از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به جد و پدر و عمویت ، و خداوند از مردمی پیام گرفته از این امت که آنها را فرعون های این امت نمی شناسند و آنها در میان اهل آسمانها معروف هستند ، آنها این اعضاء پراکنده را جمع نمایند و دفن کنند و برای این سرزمین طف علمی برای قبر پدر تو سید الشهداء نصب نمایند که اثر آن کهنه و نشانه آن با گذشت روزها و شب ها از بین نرود و سردمداران کفر و پیروان گمراه آنها تلاش در محو آن نمایند ولی نتیجه آن ظهور بیشتر باشد و امر آن بالا و بلند گردد(1).

و از دیگر امدادهای الهی این بود که پس از شهادت آن حضرت خداوند دشمن را به وسیله اسبابی متنبه ساخت و آنها را بر آنچه از ظلم و تعدی کرده بودند آگاه نمود چنانکه حلبی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: هنگامی که سپاه عمر بن سعد پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) در لشکرگاه خود مستقر بودند شخصی نزد آنان آمد و فریاد زد، چون او را از این کار منع کردند گفت : چگونه فریاد نزنم در حالی که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) را در اینجا ایستاده می بینم ، یک نگاهی به زمین می کند و نگاهی به لشکر شما ،

ص: 151

و من بیم آن دارم که خدا را بخواند و بر اهل زمین نفرین کند و من نیز با آنان هلاک شوم.

بعضی از آنان به دیگران گفتند: او دیوانه است .

توابین گفتند : به خدا سوگند این کاری است که خود انجام دادیم ، و به راستی این چه کاری بود که در حق خود کردیم ؟ سید جوانان اهل بهشت را برای خشنودی پسر سمیه به قتل رساندیم!

حلبی می گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم : فدایت شوم، آن فریاد زننده چه کسی بود؟ فرمود: ما او را به جز جبرئیل نمی دانیم (1).

سماوی نقل می کند: وقتی امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسید، دو برادر در میان سپاه عمر بن سعد بودند به نام های سعد بن حرث و ابو الحتوف که چون فریاد کودکان خاندان امام حسين (علیه السلام) را شنیدند توبه کرده و از سپاه کوفه جدا شده و با آنان جنگیدند تا اینکه به شهادت رسیدند (2)

پس از شهادت آن حضرت بود، در آن نامه آمده بود:

بسم الله الرحمن الرحيم، از حسین بن علی به سلیمان بن رد و مسيب بن نجبه و رفاعة بن شداد و عبدالله بن وال و گروه مؤمنين.

اما بعد، شما می دانید که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در زمان حیاتش فرمود: «کسی که سلطان جائر و ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال شمرده و پیمان خدا را شکسته و با سنت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)مخالفت نموده و در میان بندگان خدا به گناه و تجاوز رفتار می کند، سپس در برابر آن سلطان جائر موضع گیری گفتاری و رفتاری نداشته باشد، بر خدا سزاوار است که او را در جایی وارد کند که آن سلطان را می برد »(1).

اکنون شما میدانید که این گروه اطاعت و فرمانبرداری شیطان را پذیرفته و از اطاعت پروردگار سرباز زدند، و نیز فساد را ظاهر کرده و حدود الهی را تعطیل نموده و اموال مسلمین را در اختیار خود گرفته و در آن تصرف کردند، و حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام شمردند، و این در حالی است که من به این امر سزاوارتر از آنان هستم به سبب قرابت و نزدیکی من به رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) . نامه های شما به دستم رسید و فرستادگان شما نزد من آمده و خبر بیعت کردن شما را به من دادند و اینکه شما مرا رها نمیکنید و تنها نمی گذارید، پس اگر به بیعت و پیمان خود وفا کردید به نصیب و بهره و رشد خود نائل آمده اید و من با شما هستم و اهل و فرزندانم با اهل و فرزندان شما خواهند بود و من برای شما الگو می باشم، و اگر چنین نکردید و پیمان های خود را نقض کرده و بیعت خود را نادیده گرفته و آن را رها کردید که به جان خودم سوگند این کار از شما دور از انتظار نیست زیرا همین کار را با پدرم و برادرم و پسر عمویم کردید، و مغرور

ص: 153

و فریب خورده کسی است که فریب شما را بخورد. در حقیقت حظ و بهره خود را از دست داده و نصیب خود را ضایع کرده اید ، و هرکس پیمان شکند به ضرر خود او خواهد بود و زود باشد که خدا مرا از شما بی نیاز گرداند، والسلام(1).

دقت در فرازهای نامه ، این نکته را به خوبی روشن می سازد که امام(علیه السلام) با تأکید بر اینکه حکومت وقت از شیطان پیروی کرده و از اطاعت خدا سرباز زده است ، در صدد ایجاد زمینه حرکت و قیام در برابر حکومت غاصبانہ یزید است ، از این رو اندکی پس از شهادت امام (علیه السلام) آنان از پاسخ ندادن به نامه امام (علیه السلام) و نپیوستن به اردوی او ، بسیار پشیمان گشته و قيام نمودند.

ای مردم! هرکس مرا می شناسد که میشناسد، و هرکس که مرا نمی شناسد من علی بن حسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله عليهم هستم، من فرزند کسی هستم که او را بدون جرم و گناهی در کنار فرات کشتند، من فرزند کسی هستم که حرمت او را هتک و آسایش او سلب و مال او غارت و عیال او اسیر گردید، من فرزند کسی هستم که او را به قتل صبر کشتند و مرا این افتخار کافی است.

ای مردم! شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید که شما به سوی پدرم نامه فرستادید و با او نیرنگ کردید و با او عهد و پیمان بسته و بیعت نمودید و او را تنها گذاشته و با او به جنگ پرداختید.

پس هلاکت بر شما باد به خاطر آنچه برای خود پیش فرستادید و بدا به رأی شما، با چه چشمی به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مینگرید هنگامی که به شما بگوید : « عترت مرا کشتید و حرمت مرا هتک کردید، پس شما امت من نیستید»؟

چون سخن امام (علیه السلام) به اینجا رسید صدای مردم از هر طرف بلند شد و فریاد زدند و برخی گفتند : هلاک شدید و نمی دانید .

پس امام سجاد (علیه السلام) فرمود: خدا رحمت کند آن کس که نصیحت مرا بپذیرد و وصیت مرا در باره خدا و رسول و اهل بیتش حفظ کند که رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) اسوه و الگوی ما می باشد.

مردم گفتند: ای پسر رسول خدا ! ما همه گوش به فرمان و مطیع شما هستیم و از اطاعت تو سر باز نمی زنیم و از تو روی نمی گردانیم ، ما را امر کن به آنچه می خواهی ، اگر فرمان جنگ دهی ، در کنار تو می جنگیم ؛ و اگر دستور سازش فرمایی ، ما تسلیم تو هستیم ؛ و اگر فرمان دهی ، یزید را دستگیر می کنیم ؛ و از کسی که به تو ستم نموده و ظلم کرده بیزاری و برائت می جوییم .

امام سجاد (علیه السلام) فرمود:

هيهات هيهات ای گروهی که با ما غدر و مکر نمودید! دیگر به خواسته هایتان

ص: 155

نخواهید رسید، آیا شما می خواهید به نزد من آیید همان گونه که پیش از این نزد پدرانم رفته و با آنان بی وفایی کردید ؟! به خدا سوگند چنین نباشد، هنوز این جراحت التیام نیافته است، همین دیروز بود که پدرم حسین (علیه السلام) با اهل بیتش کشته شدند، غم از دست دادن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)و داغ پدر و فرزندان پدرم را فراموش نکردم و تلخی آن در سینه من همچنان باقی است، تنها خواسته من از شما این است که نه به نفع و نه بر علیه ما باشید .

سپس این اشعار را خواند:

لا غَروَ إن قُتِلَ الحُسَينُ وشَيخُهُ قَد كانَ خَيرا مِن حُسَينٍ وأكرَما

فَلا تَفرَحوا يا أهلَ كوفانَ بِالَّذي أصابَ حُسَينا كانَ ذلِكَ أعظَما

قَتيلٌ بِشَطِّ النَّهرِ روحي فِداؤُهُ جَزاءُ الَّذي أرداهُ نارُ جَهَنَّما(1) (2)

حمید بن مسلم می گوید: پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) زنی از قبیله بکر بن وائل را دیدم که با شوهر خود در میان اصحاب عمر بن سعد بود، هنگامی که سپاهیان برای یورش به خیمه ها و غارت اموال متوجه خیمه های زنان و کودکان شدند، آن زن شمشیری در دست گرفت و فریاد برآورد : ای آل بكر بن وائل ! آیا دختران پیامبر را مورد هجوم قرار داده و اموال آنان را به غارت می برند و به آنان ستم میکنند ؟!

و او این شعار را می داد « حكم جز برای خدا نخواهد بود، من به خون خواهی رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) قیام کرده ام »، پس همسر آن زن آمد و او را به سوی جایگاه و منزل خود برد(1).

حلبی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: آل ابی سفیان حسین بن على (علیه السلام) را به قتل رساندند ، پس خداوند ملک و قدرت آنها را گرفت؛ و هشام، زید بن على را کشت ، و خداوند ملک و قدرت او را گرفت ؛ و یحیی بن زید را ولید به قتل رساند ، و خداوند ملک و قدرت او را سلب کرد(2).

پر مخاطره را امن نمود (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ)(1) « و شما در لبه پرتگاه سقوط در آتش بودید که شما را نجات داد، و خداوند آیات خود را این چنین بیان میکند تا شاید هدایت شوید ».

آیا پروردگار در میان خلایق اولین و آخرین کسی را آفریده که حق او بر این امت بیشتر از پیامبر باشد؟ و آیا ذریه و فرزندان کسی از پیامبران و غیر آنان حقش بالاتر از ذریه پیامبر این امت می باشد ؟ به خدا سوگند نبوده و نخواهد بود.

شما را به خدا سوگند ندیدید و به شما خبر ندادند که چه جرمی را نسبت به فرزند دختر پیامبرتان روا داشتند ؟ آیا ندیدید که اینان حرمت او را شکسته و تنهایش گذاشتند و به خون آغشته اش نموده و بدن او را روی زمین نهادند و در باره او به پروردگارشان توجه نکردند و قرابت او را با رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)نادیده گرفته و او را هدف تیر قرار دادند ؟!! شما را به خدا سوگند کدام چشمی همانند او را دیده است؟

به خدا سوگند با حسین بن علی که راستگو و بردبار و امین و بزرگوار بود غدر و خیانت کرده و او را کشتند.

او فرزند اولین کسی است که اسلام آورد و فرزند دختر پیامبری که از جانب پروردگار عالم مبعوث شده بود، دست از پاری او برداشته و دشمنان گرد او جمع شده او را کشتند، و دوستان هم او را تنها گذاشتند.

وای بر قاتل او و ملامت و سرزنش بر کسی که او را تنها گذاشت، و خداوند برای قاتل او هیچ راه گریزی قرار نداده و عذری برای آن کس که او را یاری نکرده نیست مگر اینکه خالصانه توبه کند و با ستمگران رویارویی کند و با

ص: 158

کسانی که او را شهید کردند مقابله نماید، امید است خدا توبه او را بپذیرد و از لغزش او درگذرد.

من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) و خون خواهی اهل بیت او (علیهم السلام)و جهاد با کسانی که خون او را مباح دانسته و از دین خارج شدند، دعوت میکنم ؛ پس اگر کشته شدیم، آنچه نزد خدا است بهتر است برای نیکوکاران ؛ و اگر بر آنها غالب آمدیم ، امر امت را به اهل بیت پیامبر مان واگذار می نماییم .

آن مرد که از قبیله مزينه بود گوید: عبيد الله بن عبدالله هر روز این سخنان را برای ما اعاده می کرد تا اینکه اکثر ما آن را حفظ کردیم (1).

شد و فتنه آغاز گردید ، آنگاه گفت: من گمان نمی کنم قریش به انصاف عمل کنند ، فرزندان آزاده کجایند؟

پس گروهی با او همراه شدند و هر مالی که برای سلطان برده می شد، آن را می گرفت و سهم خود و اصحابش را از آن بر می داشت و برای صاحب مال می نوشت ، و در جاهای دیگر نیز به این گونه عمل می کرد ولی متعرض مال و جان کسی نمی شد، تا اینکه مختار قیام کرد و با ابراهیم بن مالک اشتر به موصل رفت ، چون مختار کشته شد با مصعب بن زبیر از در صلح و آشتی درآمد و مصعب از بیم اینکه مبادا بر علیه او شورش کند، ابتدا او را زندانی نمود ولی با وساطت گروهی از قبیله مذحج از زندان آزاد گردید، چون مردم به منزل او برای تهنیت آمدند ، گفت : پیامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: برای مخلوقی اطاعت نیست در جایی که نافرمانی خدا باشد، و این افراد نافرمان و عصیانگر به دنیا روی آورده و از آخرت رویگردان شده اند، برای چه حرمت خود را از بین ببریم؟ ما اصحاب جنگ های بسیاری مانند نخیله و قادسیه و جلولاء و نهاوند هستیم و اکنون نیزه بر گلوی خود گذارده و شمشیر بر فرق خود نهاده و حق ما را نشناسند و فضل ما را نادیده انگارند ؟!

آنگاه به حاضران گفت : از حریم خود دفاع کنید ، من سپر را وارونه کرده و بر علیه آنان اعلام جنگ خواهم کرد، و قدرت و توانی نیست مگر با یاری خدا.

سپس از کوفه خارج شد و به جنگ و غارت پرداخت ، مصعب فردی را به نام سیف بن هانی نزد او فرستاد و به او پیغام داد که دست از مخالفت بردار و در مقابل درآمد «بادوریا »(1) و غیر آنجا را به تو می دهیم ؛ ولی او نپذیرفت.

شخص دیگری را به نام ابرد بن قره ریاحی برای رویارویی با او گسیل داشت ، عبيد الله بن حر او را شکست داد.

مصعب فرد دیگری به نام حریث بن یزید را برای مبارزه به سوی او فرستاد، عبیدالله بن حر او را نیز شکست داد.

ص: 160

پس حجاج بن جاریه و مسلم بن عمر را به سوی او روانه نمود، عبیدالله آن دو را نیز شکست داد.

در اینجا بود که مصعب کسی را نزد او فرستاد و پیغام داد که : تو را امان می دهم و هر سرزمینی را که بخواهی تو را والی آنجا می کنم، ولی او نپذیرفت.

پس به « عين التمر»(1) رفت ، والی آنجا بسطام بن مصقله با کمک حجاج بن جاریه بر عبيد الله بن حر حمله کردند، عبیدالله هر دو را به همراه گروه بسیاری از یارانشان اسیر کرد. پس عده ای از اصحاب خود را فرستاد و اموالی که نزد دهقانان آنجا بود گرفت و درمقابل اسیران را آزاد کرد، سپس در تکریت اقامت گزید و مالیات وخراج آنجا را میگرفت تا اینکه مصعب گروهی را با ابرد بن قره برای دفع او فرستاد که پس از درگیری های فراوان عبيد الله بن حر به سوی کوفه حرکت کرد و در قریه ای نزدیک انبار مستقر شد ، اصحاب اواجازه گرفته وارد کوفه شدند، عبید الله بن حر به آنان گفت : به یاران من در کوفه بگویید که به ما بپیوندند.

چون نماینده ابن زبیر در کوفه از این ماجرا مطلع شد، از او خواست فرصت رفتن یاران عبيد الله بن حر به کوفه را غنیمت شمرده و لشکری برای جنگیدن با او بفرستد .

وقتی ابن زبیر لشکر مجهزی به سوی عبید الله بن حر فرستاد ، افراد اندکی که با او مانده بودند به عبیدالله گفتند: ما را طاقت مقابله با این سپاه نیست.

عبیدالله گفت : من هرگز آنان را رها نکرده بلکه با آنان خواهم جنگید .

سپاه ابن زبیر بر عبيد الله و یارانش حمله کردند و خواستند او را اسیر کنند ولی نتوانستند ، عبیدالله به یارانش گفت: شما پراکنده شوید. و خود به تنهایی می جنگید ، مردی از قبیله باهله به نام «ابا کدیه » نیزه ای بر او زد، و او را تیرباران کردند ولی به او نزدیک نمی شدند ، چون زخمهای او فراوان شد خواست از آب عبور کند اسب او نرفت ، او بر کشتی که در آنجا بود سوار شد، ناخدا او را به وسط آب آورد و سپاه او را در آب تعقیب کردند.

ص: 161

سپاه مصعب بن زبیر به افرادی که در کشتی بودند گفتند : ما در طلب کسی هستیم که در کشتی شما است ، اگر او فرار کند شما را می کشیم.

عبیدالله بن حر از جا برخاست که خود را در میان آب اندازد، مردی قوی هیکل دستان او را گرفت در حالی که از زخم های بدنش خون می ریخت ؛ عبيد الله بن حر خود را با آن مرد در آب انداخت و هر دو غرق شدند ؛ و برخی گفته اند : مردی از قبیلۂ قیس به نام عیاش او را به قتل رساند (1).

ص: 162

ص: 164

نماند مانند اخبار قوم عاد و ثمود. و به خدا سوگند از ناحیه من چیزی سزاوارتر از عقوبت به شما نرسد و هرکس پشیمان شد، رستگار نگردد(1).

و در نقل دیگری آمده است : عبدالله بن حنظله که مردی شریف و فاضل و بزرگوار و اهل عبادت بود گفت: من از نزد مردی آمدم که اگر باوری و کمک کننده ای به جز این فرزندانم پیدا نکنم با او به جهاد و جنگ می پردازم.

مردم مدینه به عبدالله گفتند : به ما خبر رسیده که یزید به تو هدایا و پول داده و تو را گرامی داشته است ، گفت : آری چنین است اما من آنها را پذیرفتم تا بتوانم نیرو گرفته و با او بجنگم(1).

تو در جواب بگو : کارهایی دارم که چاره ای بجز بازگشت ندارم ، پس من تو را اذن میدهم ، در آن هنگام تو حرکت کرده و نزد اهل خود می روی.

هنگامی که مردم نزد عبيد الله جمع شدند ، منذر بن زبیر همان کاری را که با ابن زیاد توافق کرده بود انجام داد و عبيد الله به او اجازه رفتن داد.

منذر بن زبیر از بصره به سوی حجاز رفت و وارد مدینه شد و مردم را علیه یزید تحریک کرد و از جمله سخنان او این بود: يزيد به من صد هزار درهم داد ولی این مانع نمی شود که من به شما راست بگویم ، به خدا سوگند او شراب می نوشد و چنان مست می شود که نماز را رها می کند (1).

پراکنده نمایی و آنچه خدا از امور ما اصلاح نموده ، فاسد کنی؟

نعمان بن بشیر به عبدالله گفت: به خدا سوگند گویا تو را می بینم در هنگام جنگ که مردان بر یکدیگر شمشیر فرود آورند و آسیای مرگ به چرخش افتاده باشد، در میان دو گروه فرار را بر قرار اختیار کرده و بر استر خود سوار شده و به سوی مکه می گریزی و این گروه بیچاره از انصار را تنها می گذاری تا در میان کوچه ها و مساجد و در خانه های خود کشته شوند .

مردم مدینه به سخنان او توجهی نکرده و او بدون نتیجه به شام بازگشت (1) .

کردند و با آن عهد موافقت کردند .

اهل مدینه با آنان شرط کردند که در این ده روز در «ذي خشب » که بیرون مدينه است ، بمانند ؛ پس آنان را از مدینه بیرون کردند در حالی که گروهی از مردم به آنان سنگ می زدند.

وقتی بنی امیه این برخورد را از مردم مدینه مشاهده کردند نزد مروان بن حکم رفته و کسب تکلیف کردند.

او گفت : هر کسی می تواند، عیال و خانواده خود را از مدینه دور کند، زیرا بر اهل و عیال بیم می رود. لذا هر کس که توانست خانواده خود را فرستاد.

مروان نزد عبد الله بن عمر رفت و به او گفت : به من خبر رسیده است که تو تصمیم داری به مکه کوچ کنی و در مدینه نباشی ، من دوست دارم که عیالم را همراه تو بفرستم.

عبدالله بن عمر گفت : مرا قدرت همراهی زنان نیست .

مروان گفت: پس خانواده مرا نزد خانواده خود قرار ده.

عبدالله بن عمر گفت : این کار را نیز نمی پذیرم زیرا ممکن است به خاطر شما خانواده و اهل و عیال من نیز در مخاطره قرار گیرند.

پس مروان نزد علی بن الحسين (علیه السلام) رفت و این درخواست را از آن حضرت نمود، او پذیرفت و دستور داد تا اهل و عیال مروان را نزد عیال و خانواده خود ببرند.

بنی امیه از «ذی خشب » به بدترین صورت حرکت کردند و در رفتن شتاب نمودند تا مبادا اهل مدینه آنان را دستگیر کنند.

مروان به فرزند خود عبدالملک گفت: مردم مدینه با یکدیگر مشورت نکردند و ممکن است اکنون که ما را به قتل رسانده و زندانی نکردند ما را تعقیب نمایند و دستگیر کنند، بنا بر این باید شتاب کرده تا از این مهلکه رهایی یافته و نجات پیدا کنیم . (1)

ص: 170

یزید گفت : آن دو چیست ؟

گفت : از کسی که اطاعت کند، قبول کنم؛ و هر کس پشت کرده و نافرمانی نماید ، او را به قتل رسانم.

یزید گفت : همین کافی است اما بازگویی ضرری ندارد و تأکید برای تو نفع دارد،

هنگامی که به مدینه رسیدی هرکس از ورود تو به مدینه ممانعت کرد یا اقدام به جنگ نمود او را با شمشیر پاسخ ده و مجروحان را به قتل برسان و فراریان را تعقیب کن(1).

چون شب فرا رسد دستور ده با دقت پاسداری کنند و چون صبح شد مدینه را در سمت چپ خود قرار ده تا اینکه به قسمت شرقی مدینه بروی و در حالی در آنجا با مردم رو به رو می شوی که خورشید رو به روی آنان و پشت سر شما قرار گیرد و شما را آزار نرساند ولی آنان را اذیت می کند ، سپس با آنان بجنگ زیرا که آنان با امام خود مخالفت کرده اند(1).

ابن قتیبه نقل کرده است که مسلم بن عقبه از مروان بن حکم سؤال کرد: تعداد مردم مدينه که آماده جنگ هستند ، چقدر است؟

مروان در جواب گفت : تعداد آنان بسیار است و از سپاه شما بیشتر می باشد ولی در امر جنگ کارآزموده نیستند و تعداد کمی دارای بصیرتند که در برابر شمشیر مقاومت نمی کنند زیرا سلاح و مرکب کافی ندارند و از این رو خندقی را اطراف مدینه حفر نموده و در مدینه متحصن شده اند.

مسلم بن عقبه گفت : این کار را برای ما مشکل می کند ولی ما مسیر آب آنان را می بندیم و خندق آنان را خراب می کنیم .

مروان گفت : مردانی آنجا هستند که از آن حفاظت می کنند ولی من راه دیگری را برای نفوذ به داخل مدینه میدانم و تو را بعدها از آن آگاه خواهم ساخت.

مسلم بن عقبه گفت : بگو . مروان گفت: اکنون آن را بگذار تا زمان آن فرا رسد.

سپس مسلم بن عقبه به بنی امیه گفت : شما می خواهید نزد یزید بروید، یا در همین جا می مانید ، و یا با ما به مدینه باز می گردید ؟

برخی از آنان گفتند : به سوی یزید می رویم تا تجدید عهد نماییم .

مروان گفت : اما من باز می گردم.

بعضی از آنان به یکدیگر گفتند: ما نزد منبر برای اهل مدینه سوگند یاد کردیم که اگر توانستیم ، سپاه شام را بازگردانیم ؛ پس حال چگونه با سپاه شام به مدینه بازگردیم؟

ص: 174

مروان گفت : اما من به سوی مدینه باز می گردم.

برخی از بنی امیه به او گفتند : از این کار صرف نظر کن زیرا با این کار خودتان را می کشید، و با پیوستن به سپاه مسلم بن عقبه به خدا سوگند آنان را زیاد نمی کنیم.

مروان گفت: به خدا سوگند من با مسلم به مدینه می روم تا از دشمن و از کسی که مرا از خانه ام بیرون کرده است و بین من و خانوادهام جدایی انداخته انتقام بگیرم، اگرچه در این راه کشته شوم.

پس به جز مروان و فرزندش عبدالملک کسی از بنی امیه با مسلم بن عقبه به مدینه بازنگشت.

آنان است؛ به خدا سوگند اگر خدا بخواهد، او را به خاطر شکستن عهد و پیمانی که در کنار منبر رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بسته شد، هلاک می گرداند .

مردم فریاد بر آورده و مروان را دشنام دادند.

عبدالله گفت : دشنام کارساز نیست ، باید در هنگام ملاقات با دشمن صداقت خود را نشان دهیم.

آنگاه دست به سوی آسمان برداشت و گفت : خدایا ! ما تنها به تو دل بسته و امیدواریم و بر تو توکل نموده و تکیه می کنیم . (1)

مردم مدینه پس از حفر خندق به آماده سازی نیرو برای مقابله با سپاه شام پرداختند ، و گروهی به سرکردگی عبدالرحمن بن زهیر مسئولیت حفاظت از خندق را عهده دار شدند، و عبدالله بن مطیع فرمانده قریش در مدینه شد، و معقل بن سنان که از جمله اصحاب رسول خدا و به شمار می رفت فرمانده مهاجرین شد ، و امیر تمام آنان عبدالله بن حنظله انصاری در میان بیشتر سپاهیان یعنی انصار بود(2).

مروان از سپاه شام جدا شد و نزد قبیلۂ بنی حارثه رفت و با مردی از آنان گفتگو کرد و او را ترغیب نمود و گفت : اگر راهی به سوی مدینه باز کنی من نامه ای به یزید می نویسم و برای تو ضمانت می کنم بخشی از آنچه را که به مردم مدینه عطا کرد و بیش از آن نیز به تو عطا کند.

آن مرد فریب خورد و در آن مال طمع نمود و راهی را برای سپاه شام جهت ورود به مدینه باز کرد و سواران سپاه شام از آن راه وارد مدینه شدند.

چون این خبر به عبدالله بن حنظله رسید ، با دیگر فرماندهان و نیروهای خود روی به سپاه شام آورده و به مقاتله پرداختند (1).

مسلم گفت : خطا کردی ، او غلام من بود که تو او را کشتی.

پس مسلم بن عقبه پرچم را خود به دست گرفت و مردم شام را به حمله ترغیب کرد و آنان را به خاطر شکست خوردن در برابر سپاه فضل بن عباس مورد نکوهش قرار داد و گفت : با این علم و رایت حمله کنید ، آنان حمله نمودند که در نتیجه فضل بن عباس کشته شد در حالی که فاصله او با مسلم بن عقبه بیشتر از ده ذراع نبود. همچنین زید بن عبدالرحمن و ابراهیم بن نعیم و گروه زیادی از مردم مدینه کشته شدند(1).

مردم مدینه می جنگیدند و به گروهی که از صحنه فرار می کردند می گفتند : به کجا می روید؟ اگر بجنگید و کشته شوید بهتر از آن است که در حال فرار کشته شوید.

پس ساعتی مقاومت کردند و مقاله نمودند ، و زنان و کودکان مدینه فریاد می زدند و بر کشته شدگان می گریستند تا جایی که دیگر توان مقاله برای مردم مدینه نماند ، پس مسلم بن عقبه می گفت : هرکس سر مردی را بیاورد به او جایزه می دهم ، و سپاهیان شام را به کشتن مردم مدینه تشویق می کرد تا اینکه عبدالله بن حنظله را محاصره کرده و او را به قتل رسانیدند .

مردم مدینه پس از کشتن عبدالله بن حنظله پراکنده شده و سپاهیان شام وارد شهر شدند و مردم را کشتند و به غارتگری پرداختند .

عبدالله بن زید بن عاصم که از جمله اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بود بیرون آمد ، مردی از سپاه شام بر او حمله کرد و شمشیری بر سر او فرود آورد و او را در حالی که روزه دار بود به قتل رسانید ، پس آن مرد شامی نوری را از عبدالله دید که به آسمان ساطع گردید(2).

مسلم بن عقبه همان طور که بر اسب خود سوار بود به همراه مروان بن حکم در میان کشته شدگان حره میگشت تا اینکه از کنار جسد عبدالله بن حنظله عبور کرد که انگشت سبا به او باز بود، مروان گفت : به خدا سوگند اگر انگشت سبابهات را پس از مرگ باز

ص: 178

نگه داشته ای به این دلیل است که در زمان حیات نیز بسیار آن را باز نگه داشتی و دعا می کردی؛

و بر کشته ابراهیم بن نعیم گذشت در حالی که دست خود را بر عورت خود نهاده و آن را پوشانده بود، گفت: به خدا سوگند اگر آن را بعد از مرگ حفظ کردی ، به این سبب است که آن را در زمان حیات نیز حفظ نمودی؛

و بر کشته محمد بن عمرو بن حزم عبور کرد در حالی که صورت خود را بر خاک نهاده بود، مروان گفت: به خدا سوگند اگر پس از کشته شدن چهره ات را بر خاک نهادی ، به این جهت است که در زمان حیات نیز آن را بسیار به زمین گذاشته و خدا را سجده می نمودی .

مسلم بن عقبه گفت: به خدا سوگند من این گروه را نمی بینم مگر از اهل بهشت.

پس بر عبدالله بن زید عبور کردند در حالی که بین چشمان او اثر سجده نمایان بود، هنگامی که مروان او را دید شناخت ولی نخواست او را معرفی کند زیرا می ترسید که مسلم بن عقبه سر او را از بدن جدا کند.

مسلم بن عقبه گفت : این جسد کیست؟

مروان گفت: کسی از جمله موالیان است ؛ و گذشت .

مسلم بن عقبه گفت : چنین نیست بلکه به خدا سوگند نخواستی او را معرفی نمایی .

مروان گفت : این عبدالله بن زید از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) است.

مسلم بن عقبه گفت : او بیعت خود را نقض کرده است ، سرش را از بدن جدا سازید(1).

شهر را ترک کردند.

ابو سعید خدری از مدینه خارج و به غاری در کوه پناه برد، مردی از سپاه شام او را تعقیب کرد و به درب غار آمد ؛ ابو سعید شمشیر خود را آماده کرد تا آن شامی را از خود دور نماید ؛ او مقاومت کرد، پس ابو سعید شمشیر خود را غلاف کرد و گفت :(لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ)(1) «اگر دست به سوی من دراز کنی که مرا به قتل برسانی ، من دست خود را به سوی تو دراز نمیکنم که تو را بکشم » .

آن شامی گفت: تو کیستی ؟

گفت : ابو سعید خدری از صحابه رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) هستم.

آن شامی او را رها کرد و رفت (2).

اما ابن قتیبه نقل کرده است که : اهل شام به خانه ابو سعید خدری رفته و به او گفتند: ما احادیث تو را می شنیدیم بدین جهت تو را نمی کشیم ، و چون جنگ نکردی و در خانه ات نشستی اکنون آنچه از مال داری نزد ما بیاور.

ابو سعید گفت : به خدا سوگند چیزی نزد من نیست.

پس شامیان او را زدند و موهای صورت او را کندند و آنچه در خانه او بود به غارت بردند (3)

گفت : از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)شنیدم که می فرمود: هر کس مردم مدینه را بترساند گویا مرا ترسانیده است .

پس مردی از اهل شام بر او حمله کرد تا او را به قتل برساند ، مروان او را پناه داد و از او خواست که به منزلش برود.

سپس مسلم بن عقبه دستور داد اسیران را به غل و زنجیر نمودند .(1)

سپس دستور داد معقل بن سنان را بیاورند، و او از جمله کسانی بود که در جنگ با اهل مدینه شرکت نکرده بود، پس معقل با گروهی صد نفره از خویشان خود آمدند ولی نگذاشتند وارد شوند و تنها معقل را راه دادند.

هنگامی که مسلم بن عقبه او را دید گفت: پیر مردی را می بینم که گویا تشنه است، او را سیراب کنید .

سپس به او گفت : سیراب شدی ؟

گفت : آری.

مسلم گفت : تو بودی که آن سخنان را گفتی ؟ سر او را از بدنش جدا کنید . پس معقل بن سنان را نیز به قتل رساندند(1).

همچنین زید بن وهب را آوردند ، مسلم بن عقبه به او گفت : بیعت کن.

زید گفت: من با تو بر ستت عمر بیعت می کنم.

مسلم بن عقبه گفت : او را بکشید .

زید بن وهب گفت : بیعت می کنم .

مسلم بن عقبه گفت : لغزشی را که کردی ، نمی پذیرم.

مروان خواست وساطت کند، ولی مسلم بر گردن او زد و گفت : بایستی بیعت کنید که بنده یزید باشید .

سپس دستور داد گر دن زید بن وهب را زدند . (2)

پس به آن حضرت خوش آمد گفت و او را بر تخت نشانید و گفت : یزید به من سفارش کرده است که شما را گرامی بدارم (1). آنگاه گفت : شاید خانواده و اهل و عیالت با آوردن شما نگران و مضطرب شده اند ؟

على بن الحسين (عليه السلام) فرمود : آری به خدا سوگند .

پس مسلم بن عقبه دستور داد که مرکب او را آماده کردند و او را سوار نموده و بازگرداندند (2).

ابو معشر از مردی نقل کرده که گفته است: در یکی از بازارهای شام بودم ، مرد فربهی را دیدم به من گفت : اهل کجا هستی؟

گفتم : اهل مدینه می باشم.

گفت : از اهل خبيثه؟

به او گفتم : سبحان الله ! رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) آن را طيبه نام نهاده و تو آن را خبيثه می نامی؟!

او گریست .

به او گفتم : برای چه گریه میکنی؟ گفت : به خدا سوگند ماجرای عجیبی دارم :

در زمان معاویه به جنگی در «صائفه » رفته بودم ، در خواب دیدم به من گفته شد: تو در مدینه جنگ خواهی کرد و مردی را در آنجا می کشی که نام او محمد بن عمرو بن حزم است، و به این سبب از اهل آتش خواهی بود..

ص: 183

من با خود گفتم : این مدینه کجا است و به یاد مدینه پیامبر نبودم، و تصور می کردم یکی از شهرهای روم باشد، و به این جهت در جنگ ها شمشیر نمی کشیدم.

تا اینکه معاویه هلاک شد و یزید بر سر کار آمد و برای جنگ با اهل مدینه قرعه زدند که به نام من در آمد؛ با خود گفتم : به خدا سوگند این همان است ، تصمیم گرفتم کسی را به جای خود بفرستم ، نپذیرفتند ، با خود گفتم : می روم اما شمشیر نمی زنم.

پس به مدینه آمدم و در « حَره » مستقر شدم ، دوستانم جنگ می کردند و من در خیمه نشسته بودم ، هنگامی که از جنگیدن فارغ شدند آمدند و گفتند: جنگ به پایان رسید.

برخی از دوستانم به یکدیگر گفتند : برویم و کشته ها را تماشا کنیم.

من نیز شمشیر خود را برداشتم و بیرون آمدیم، همان طور که کشته ها را تماشا می کردیم ناگهان مردی را دیدم که شمشیری در دست دارد و چهره او برافروخته و گروهی از کشته های اهل شام در اطراف او می باشند ، وقتی او مرا دید گفت: از خون من بگذر .

من گویا همه چیز را فراموش کردم و بر او حمله نمودم و با او جنگیدم تا اینکه او را کشتم ، پس نوری را دیدم که از میان چشمان او ساطع شد ، گفتم : این چه کسی بود؟ گفتند : محمد بن عمرو بن حزم .

پس مردی بر من گذشت و گفت : هر که او را کشت هرگز بهشت را نبیند(1).

فراوان نماز ظهر را با هم در مسجد آنان خواندیم، ومروان حضور خوبی داشت و کمک زیادی کرد و با دشمنان شما به شدت برخورد نمود که من چنین گمان نمی کردم. .

و همان گونه که گفته بودی سه روز قتل و غارت به دست سپاه شام در مدینه ادامه داشت و سينه من از کشتن دشمنان تو در مدینه شفا پیدا کرد و من اکنون در منزل سعيد بن عاص به شدت بیمارم و دیگر باکی از مردن ندارم.

وقتی نامه مسلم بن عقبه به یزید رسید ، نزد عبدالله بن جعفر که در آن وقت در شام بود و نزد فرزند خود معاوية بن يزيد فرستاد و هر دو را احضار نمود و نامه مسلم بن عقبه را برای آنان قرائت کرد.

عبدالله بن جعفر گفت : انا لله وانا اليه راجعون ، و آن را بسیار تکرار کرد؛ و معاوية بن یزید به گونه ای گریست که نزدیک بود قالب تهی کند.

یزید در مقام عذرخواهی به عبدالله بن جعفر گفت: آیا من به مردم مدینه احسان نکردم و به آنها هدایا و تحفه هایی ندادم و از آنان عهد و پیمان نگرفتم؟

عبدالله بن جعفر گفت : من برای همین کلمه استرجاع را گفتم و بر آنان تأسف خوردم که آنان بلا را بر عافیت اختیار کردند و به محرومیت ها راضی شدند و فقر و سختی را بر نعمت برگزیدند.

یزید به فرزند خود گفت: ای پسرک من ! برای چه گریه می کنی ؟

گفت : بر کسانی که از قریش کشته شدند زیرا در حقیقت با کشتن آنها ما خودمان را کشتیم.

یزید گفت : آری خودم را به سبب آنان کشتم و شفا پیدا کردم(1).

زمحشری در ربيع الابرار نقل کرده است: هنگامی که یزید مسلم بن عقبه را به سوی اهل مدینه فرستاد و جان و مال مردم را مباح نمود ؛ علی بن الحسين (علیه السلام) چهارصد خانواده

ص: 185

را تحت تکفل گرفت و امور آنان را اداره می نمود تا اینکه سپاه مسلم مدینه را ترک کرد. زنی از این خانواده ها می گفت : به خدا سوگند زندگی نزد پدر و مادر این چنین برایمان خوب نبود که در این مدت که تحت تکفل این مرد شریف بودیم. (1)

ص: 186

3- عبدالله بن سعد بن نفیل ازدی .

4- عبدالله بن وال تیمی .

5- رفاعة بن شداد بجلی . و همه این پنج نفر از اخبار و برگزیدگان اصحاب على (علیه السلام) بودند .

آنان در خانه سلیمان بن صرد گرد هم آمدند(1).

پروردگارمان خواهیم داشت وقتی پیامبر را ملاقات کنیم در حالی که فرزند و محبوب او و ذریه و نسل او در میان ما کشته شده باشند؟

نه به خدا سوگند برای ما عذری نیست مگر اینکه قاتل او و همه کسانی که با او همکاری کردهاند بکشیم، و یا کشته شویم، شاید پروردگارمان در آن هنگام از ما خشنود شود، که البته باز هم از عقوبت او هنگام ملاقات ایمن نیستم . ای مردم ! کسی را بر خود امیر کنید زیرا ما اکنون به امیری نیازمند هستیم که از او و رأی او پیروی کنیم، این قول و سخن من است که می گویم و برای خود و شما از خدا طلب غفران می کنم.

بزرگان شیعه بود که در خانه سلیمان بن صرد گرد آمده بودیم(1).

خواسته ما عملی نشود و این کار را قبیلۂ کنده می خواستند انجام دهند زیرا از بستگان عمرو بن سعد بودند، ولی با برخورد قبيلة همدان میسر نگشت.

پس شخص دیگری را به نام عامر بن مسعود بر خود امیر نمودند ، عامر بن مسعود برای مردم خطبه خواند و مردم کوفه با او بیعت کردند و نامه ای به عبدالله بن زبیر نوشتند و او را از آنچه واقع شد، مطلع ساختند ، ابن زبیر او را نصب کرد و پس از سه ماه که از مرگ یزید سپری شد ، عبدالله بن زبیر دو نفر را روانه کوفه گردانید : عبدالله بن یزید انصاری که با مردم نماز بگزارد، و ابراهيم بن محمد بن طلحه که مسئول خراج و مالیات باشد(1).

مغفرت پروردگار بشتابید .

پس زندان ها گشوده شد و خوارج از زندان های عبیدالله بن زیاد بیرون آمدند ، قبایل در مسجد جمع شدند و عبيد الله بن زیاد در قصر بود و درهای قصر را بسته و اجازه ورود به کسی نمی داد ، پس کسی را نزد حارث بن قیس فرستاد و از او درخواست کمک کرد.

حارث گفت : من بیم آن دارم که نتوانی از قصر خارج شوی زیرا مردم به خاطر اعمالی که تو انجام دادی بر علیه تو شورش نمودند.

عبيد الله آماده شد و لباس زنانه بر تن کرد و حارث او را پشت مرکب خود سوار کرد و بیرون آمد، مردم گفتند: ای حارث ! این کیست؟

حارث بن قیس گفت : کنار روید، این زنی از خانواده من است که برای دیدن عيال ابن زیاد آمده است. و به این شیوه ابن زیاد را از قصر بیرون آورد و او را نزد مسعود بن عمرو که رئیس قبیله ازد بود برد.

مسعود بن عمرو راضی نبود که او را پناه دهد، ولی ابن زیاد گفت : گرسنه ام ، و غذای او را خورد تا بدین وسیله میهمان او شده و او را پناه دهد؛ پس مسعود بن عمرو به ناچار او را پناه داد.

روزی مسعود بن عمرو بیرون آمد در حالی که عده ای از قبیلۂ ازد او را با شمشیر همراهی می کردند و او سر خود را بسته بود، پس آمد تا به درب مسجد رسید ، خوارج که گمان کردند او عبيد الله بن زیاد است بر او یورش برده و او را کشتند و عده دیگری نیز در آنجا کشته شدند.

عباد بن حصین که آمده بود تا کشته عبيد الله را ببیند ، فریاد زد: به پروردگار کعبه این کسی را که کشتند مسعود بن عمرو می باشد(1).

ص: 194

ببندید . پس آن اعرابی را بسته و حرکت کردیم و از هر کجا که آب بود عبور نمی کردیم . (1)

مسافر بن شریح گوید: من در آن هنگام که عبيد الله از بصره مخفیانه به شام می رفت همراه او بودم ، شبی در مسیر راه با خود گفتم : اگر عبید الله در خواب باشد بیدارش نمایم . نزدیک آمده و گفتم : خواب هستی؟

گفت : نه ، با خود فکر می کردم.

به او گفتم : می خواهی بگویم به چه فکر میکردی ؟

گفت : بگو .

گفتم : تو با خود می گفتی : ای کاش حسین را نکشته بودم .

گفت : دیگر به چه فکر می کردم؟

گفتم : در این فکر بودی که : ای کاش کسانی را که کشتم ، نکشته بودم .

عبيد الله بن زیاد گفت: دیگر در چه می اندیشیدم؟

گفتم : با خود می گفتی : ای کاش من قصر سفید را نخریده بودم .

گفت : باز در باره چه چیز دیگری فکر می کردم؟

گفتم : با خود می گفتی : ای کاش من غیر اعراب را به کار نمی گرفتم .

گفت : باز در چه امری با خود گفتگو می کردم ؟

گفتم : با خود حديث نفس می کردی : ای کاش من سخی تر از آنچه هستم ، می بودم .

عبيد الله گفت : اما اینکه حسین را کشتم، یزید به قتل او دستور داد و مرا مخير گردانید بین اینکه او را بکشم یا خود کشته شوم، من نیز کشتن او را اختیار کردم؛

واما قصر سفید ، من آن را از عبدالله بن عثمان خریدم و یزید پول آن را که بالغ بر هزار هزار بود فرستاد، بر این قصد بودم که اگر ماندم، آن برای اهل باشد، و اگر هلاک شدم ، بر آن تأسف نخورم؛

و اما اینکه غیر اعراب را به کار گرفتم ، علت این بود که عبدالرحمن و زاذان نزد معاویه

ص: 196

از من انتقاد کردند و گفته بودند که مالیات عراق به صد هزار هزار می رسد ، معاویه مرا مخیر کرد که کنار بروم یا تضمین نمایم که آن را وصول کنم، و من خوش نداشتم که برکنار شوم و اگر اعراب را به کار می گرفتم این مالیات تحصیل نمی شد و من دیدم که غیر اعراب در جمع آوری مالیات بهتر و آشناترند و امانت و وفاداری آنان بیشتر و مطالبه از آنها آسان تر است ، و با این همه شما را بر آنان امین قرار دادم تا به کسی ستم نکنند؛

و اما اینکه گفتی چرا سخاوت ننمودی ، من مالی نداشتم تا آن را ببخشم ، اگر میخواستم باید مال شما را می گرفتم و به عده ای دیگر میدادم تا مرا سخی بشمارند؛

و اما کشتن کسانی که آنها را کشتم ، من کاری بهتر از کشتن خوارج انجام ندادم؛

ولی من تو را خبر می دهم که در بارۀ چه چیز فکر میکردم :

با خود می گفتم : ای کاش من با اهل بصره جنگیده بودم زیرا اینان با من بیعت کردند ولی فرزندان زیاد گفتند: اگر با اینان بجنگی و بر تو غالب آیند ، کسی را از ما باقی نمی گذارند، و اگر آنها را رها کنی ، ما هر کدام نزد اقوام خود می رویم.

و نیز با خود می گفتم : ای کاش زندانیان را بیرون آورده و گردن آنها را می زدم .

و اکنون که این امور انجام نشد، ای کاش شامیان هیچ کاری را تا رسیدن من انجام نمی دادند .

پس عبيد الله بن زیاد به شام رسید و هنوز شامیان کاری نکرده بودند؛ و برخی گفته اند که آنها تصمیم گرفته بودند که با ابن زبیر بیعت کنند ولی عبید الله بن زیاد آنان را از این تصمیم منصرف کرد(1).

وقتی که سلیمان دید تعدادشان زیاد نیست ، حکیم بن منقذ و ولید بن عمیر را فرستاد تا در کوفه ندا کنند : « یالثارات الحسين » ، و اینها اولین گروهی بودند که مردم را با این شعار دعوت کردند ؛ پس گروهی از مردم اجابت کرده و به نخیله آمدند .

سلیمان گفت : سبحان الله ! از شانزده هزار نفر که ثبت نام کرده اند فقط چهار هزار نفر آمده اند ؛ گویا اینان مؤمن نیستند، آیا اینان خدا و پیمان خود را یاد ندارند؟

پس سه روز در نخيله ماندند و گروهی دیگر به او پیوستند ، مسیب بن نجبه برخاست و گفت : خدا تو را بیامرزد! کسی که با نیت و از روی اعتقاد آمده است ، جنگ می کند؛ و افرادی که با اکراه بیایند ، نفعی ندارند؛ پس منتظر کسی نباش.

سلیمان به یاران خود گفت : هر کس برای خدا و آخرت بیرون آمده است ، از ما است و ما از او هستیم و رحمت خدا بر او باد ؛ و هر کس برای دنیا و به دست آوردن غنیمت آمده است ، ما را طلا و نقره ای نیست و چیزی نداریم به جز شمشیری که حمایل کرده و توشه به مقدار نیاز بر داشته ایم ، پس هر کس را نیتی غیر از این است ، با ما نیاید.

اصحاب او فریاد زدند: ما طالب دنیا نیستیم بلکه برای توبه و خون خواهی فرزند دختر پیامبر بیرون آمدیم . (1)

باره او تصمیم بگیرم، فاسق فرزند فاسق عبيد الله بن زیاد است، بایستی ابتدا به سوی او برویم، و هرگاه او را شکست دادیم به دنبال کسانی برویم که در کشتن حسین (علیه السلام) شریک بوده اند، در آن صورت مردم نیز با شما هماهنگ شده و او را خواهند کشت، پس از خدا طلب خیر کرده و به سوی شام حرکت کنید (1).

خدایا! تو را شاهد میگیریم که ما بر دین این شهیدان و راه آنان هستیم و دشمن قاتلان و دوست محبان آنان می باشیم.

خدایا ! ما از یاری پسر دختر پیامبر سرباز زدیم ، از رفتار گذشته ما گذشت کن و توبه ما را بپذیر و بر حسین و یارانش که شهدای صدیقین هستند رحمت فرست، و ما تو را گواه میگیریم که بر دین این شهیدان و بر آن نيت و قصدی هستیم که اینان کشته شدند، و اگر از ما نگذری و به ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود.

آنگاه نزد قبرها رفتند و با آنها وداع نمودند، و به گونه ای اجتماع کردند بیشتر از آنچه مردم در کنار حجر الاسود ازدحام می کنند (1).

اینان اگر پیروز شوند ما را به یاری ابن زبیر می طلبند و ما یاری کردن او را ضلالت و گمراهی می دانیم ، و اگر ما پیروز شویم حق را به اهلش باز می گردانیم و اگر کشته شویم بر نیت خود خواهیم بود و از گناه خود توبه کرده ایم . (1)

زفر به فرزندش دستور داد که بازاری فراهم شود تا سپاهیان بتوانند نیازهای خود را خریداری کنند و دستور داد اسبی و هزار درهم به او بدهند.

مسیب مال را نپذیرفت و اسب را قبول کرد و گفت: اگر اسبم از پای درآمد اسبی داشته باشم.

آنگاه زفر بن حارث به اندازه ای نان و مایحتاج سپاهیان را فرستاد که سپاهیان نیاز به خرید لوازم خود از بازار نداشتند(1).

هنگام حرکت ، زفر به سلیمان گفت: سپاه عظیمی از شام حرکت کرده که پنج نفر فرماندهی آن را به عهده دارند : حصین بن نمير ، شرحبيل ، ادهم بن محرز، ربيعة بن مخارق ، جبلة بن عبدالله .

سلیمان گفت: بر خدا توکل میکنیم .

زفر گفت: پیشنهادی دارم.

سلیمان گفت : چیست؟

زفر گفت: شما وارد شهر شوید تا با شما همکاری کنیم و یک نیروی متحد در برابر دشمن باشیم.

یاران سلیمان نپذیرفتند .

زفر گفت: در همین جا بمانید تا وقتی سپاه دشمن آمد همگی با آنان مقابله کنیم .

سلیمان گفت : این پیشنهاد را مردم کوفه نیز کردند ، نپذیرفتیم .

زفر گفت : پس صبر کنید تا به اهل کوفه نامه بنویسیم تا آنان ملحق شوند .

یاران سلیمان باز قبول نکردند .

زفر گفت: حال که چنین است، چون سپاه شام از «رقه » حرکت کرده است، شما شتاب کنید که زودتر از آنان به « عين الورده » برسید و شهر را پشت سر خود قرار داده و در فضای باز جنگ نکنید زیرا تعداد شما کمتر از آنها می باشد ، و به چند گروه تقسیم شوید .

ص: 202

پس زفر بن حارث سلیمان را بدرقه کرد و سلیمان از میزبانی او تشکر نمود (1)

و شما عبدالملک بن مروان را خلع کنید، ما هم اصحاب ابن زبیر را از عراق بیرون می نماییم و امر امت را به اهل بیت پیامبر که آنها صاحبان آن هستند واگذار می کنیم.

شامیان نپذیرفتند ، پس سپاهیان سلیمان بر لشکر شام حمله کرده و آنان را تار و مار کردند تا اینکه چون شب فرا رسید سلیمان بن صرد و یارانش پیروز میدان بودند .

فردای آن روز عبید الله هشت هزار نیروی کمکی به فرماندهی شرحبیل فرستاد، و روز سوم ادهم بن محرز را با ده هزار نفر دیگر اعزام نمود.

وقتی سلیمان چنین دید ، پیاده شد و غلاف شمشیر خود را شکست و گفت : ای بندگان خدا ! هر کس را عزم سفر به سوی خدا است و توبه از گناه خود کرده، به سوی من آید .

پس گروهی غلاف شمشیرهای خود را شکسته و با سلیمان بر سپاه شام حمله کردند و تعدادی از آنان را کشتند و بسیاری را مجروح نمودند.

وقتی سپاهیان شام استقامت سلیمان و یارانش را دیدند ، حصین بن نمیر دستور تیراندازی داد و سلیمان بن د هدف تیر قرار گرفت و کشته شد (1)، و آخرین سخنی که سلیمان در هنگام شهادت بر زبان جاری کرد «فُزْتُ وَرَبِ الكَعْبَةِ ؛ به پروردگار کعبه رستگار شدم» بود(2).

فرستاد و این آیه را تلاوت کرد: (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا)(1) « برخی از آنان کشته شدند و گروهی دیگر در انتظارند».

قبيله ازد به یاری او شتافتند و با شامیان مبارزه کردند ؛ در این هنگام به او خبر رسید که سعد بن حذيفه از مدائن با یکصد و هفتاد نفر و مشتی بن مخربه با سیصد نفر از اهل بصره حرکت کردند.

عبدالله بن سعد گفت : اگر ما تا رسیدن آنان زنده باشیم . پس او نیز کشته شد (2).

دشمن غالب آییم .

عبدالله بن عوف گفت : اگر بازگردیم ، فرسخی بیشتر نرفته دشمن به ما می رسد و همه ما را از پای درخواهد آورد؛ اکنون که نزدیک غروب است، تا شامگاه می جنگیم و چون شب شد از فرصت استفاده کرده و معرکه را ترک می کنیم.

پس جنگ را ادامه داده و گروهی از اهل شام را کشتند .

عبدالله بن عزیر پسر کوچکی داشت به نام محمد که به همراه خود آورده بود، او را به میدان آورد و به گروهی از قبیلۂ بنی کنانه که در سپاه شام بودند سپرد، آنان او را امان دادند ولی او نپذیرفت و جنگ کرد تا کشته شد(1).

مختار از دیدگاه ائمه (علیهم السلام)

از روایات استفاده می شود که مختار مورد توجه و عنایت اهل بیت (علیهم السلام) بوده است که برخی از آن روایات را ذکر می کنیم :

1- مختار بیست هزار دینار نزد امام علی بن الحسين (علیه السلام)فرستاد، امام (علیه السلام) آن را پذیرفت و خانۂ عقیل بن ابی طالب و دیگر خانه های بنی هاشم را که توسط عمال يزيد خراب شده بود، تجدید بنا نمود(1).

2- سدیر از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: مختار را سب و دشنام ندهید زیرا او کشندگان ما را کشت و انتقام خون ما را گرفت و با فرستادن مال ، اسباب تزویج زنان بی همسر ما را فراهم نمود و در وقت ضرورت ، مال نزد ما فرستاد (2)

3- کشی از محمد بن مسعود نقل کرده است و نیز عمر بن علی بن الحسین (علیه السلام) گوید : هنگامی که سر عبید الله بن زیاد و عمر بن سعد را نزد علی بن الحسين (علیه السلام) آوردند ، آن حضرت سجده کرد و فرمود: خدا را حمد میکنم که از دشمنانم انتقام گرفت ؛ و مختار را دعا کرد و فرمود: خداوند او را جزای خیر دهد(3).

4- منذر بن جارود از حضرت صادق ع نقل کرده است که آن حضرت فرمود: هیچ زنی از زنان بنی هاشم شانه بر موی خود نزد و خضاب ننمود تا اینکه مختار سرهای کشندگان حسین (علیه السلام) را نزد ما فرستاد (4).

5- امام باقر (علیه السلام) به حکم فرزند مختار فرمود: خدا پدرت را رحمت کند، او حق ما را هرچه بود طلب کرد و قاتلان ما را کشت و انتقام خون های ما را گرفت (5).

از این روایات و اخبار دیگر استفاده می شود که حرکت و قیام مختار مورد رضایت

ص: 208

ائمه(علیهم السلام) بوده است، زیرا اگر قیام او مورد رضایت ائمه (علیهم السلام) نبود هرگز بر او رحمت نمی فرستادند و از کارهای او به نیکی یاد نمی کردند و از خدا برای او جزای خیر طلب نمی نمودند(1).

کیفر خواهیم کرد. و مردم را به اطاعت امر کرد و حصین بن تمیم رئیس شرطه خود را دستور داد که خانه ها و کوچه ها را بازرسی کنند تا مبادا مسلم بن عقیل از کوفه خارج شود .

او مأموران خود را بر سر راهها مستقر کرد تا کسانی که با مسلم بن عقیل بیعت کرده ، دستگیر کنند .

آنان عبد الأعلى کلبی و عماره ازدی را دستگیر کرده و به زندان بردند و سپس آنها را به قتل رساندند ، و جماعتی دیگر را نیز دستگیر و راهی زندان کردند که از آن جمله مختار و عبدالله بن نوفل می باشند.

هنگامی که مسلم بن عقیل قیام کرد مختار در قریه ای به نام « لقفا » بود که با همراهان خود در حالی که پرچم سبز رنگی در دست داشت آمدند و عبدالله بن نوفل هم پرچمی سرخ رنگ را حمل می کرد تا به درب مسجد کوفه که به نام «باب الفيل » معروف است رسیدند و در آنجا متوجه شدند که مسلم و هانی را شهید کرده اند ، به آنان گفته شد که تحت علم عمرو بن حریث در آیید ، و او نزد عبدالله گواهی داد که آنان از مسلم بن عقيل جدا شدند ، ولی عبید الله بن زیاد آنان را مورد ضرب و شتم قرار داد و دستور داد ایشان را به زندان بردند تا اینکه امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسید (1).

میثم به مختار گفت : تو از زندان رهایی خواهی یافت و مطالبه خون حسین (علیه السلام) را خواهی نمود و این جبار را که هم اکنون من و تو در زندان او هستیم ، خواهی کشت و با پای خود صورت و پیشانی او را لگدمال خواهی کرد

پس از مدتی عبیدالله بن زیاد دستور داد مختار را از زندان بیرون آورده سر از بدنش جدا سازند ، که در همان هنگام نامه ای از جانب یزید رسید که در آن دستور داده بود مختار را آزاد نمایند، زیرا خواهر مختار همسر عبیدالله بن عمر بن خطاب بود و از شوهرش خواسته بود که از یزید بخواهد مختار را آزاد کند.

پس با وساطت عبيد الله بن عمر ، مختار از زندان آزاد شد(1).

و خود را از طرف محمد بن حنفیه فرزند امیر المؤمنین مأمور خونخواهی حسین (علیه السلام) می دانست.

شیعیان کوفه در آن هنگام از سلیمان بن د پیروی می کردند و مختار آنان را دعوت به پیروی از خود می کرد. به او گفتند : سليمان بن ممرد بزرگ شیعه است.

مختار در جواب می گفت : او فرد مناسبی برای رهبری نیست و خود را به کشتن خواهد داد زیرا به فنون جنگ آگاه نیست .

ولی شیعیان این را از مختار نمی پذیرفتند . (1)

دوستان شمایم ، اکنون از شما می خواهم به سبب آن دوستی که بین من و شما است، مختار را آزاد نمایید » .

پس مختار را از زندان آزاد کردند(1).

شام به نام عبدالرحمن بن شریح با برخی از افراد ملاقات کرد و به آنان گفت : مختار در کوفه قصد قیام با ما را دارد و ما مطمئن نیستیم که او فرستاده محمد بن حنفیه است؛ باید برویم و او را از تصمیم مختار مطلع سازیم ، اگر او به ما اجازه داد ، از مختار حمایت می کنیم زیرا چیزی نزد ما ارزشمندتر از سلامت دین ما نمی باشد.

آنان پیشنهاد او را پذیرفتند و عازم مدینه شدند و نزد محمد بن حنفیه رفتند ، عبد الرحمن بن شریح گفت : مختار به کوفه آمده و مدعی است که از طرف شما برای خونخواهی اهل بیت و دفاع از ضعیفان آمده است ، و ما با او بیعت کردیم سپس تصمیم گرفتیم نزد شما آمده و از شما سؤال کنیم اگر ما را امر کنی از او پیروی کنیم.

محمد بن حنفیه گفت: آنچه از مصیبت حسین بر ما وارد شده ، یادآور شدید ، به درستی که مصیبت او در کتاب محکم الهی مقرر گشته و برای او نوشته شده بود و کرامتی بود که خدا به او عطا نمود و با این آزمایش درجات او را بالا برد؛ اما آنچه گفتید که شما را دعوت به خونخواهی برای ما کرده است ، به خدا سوگند من دوست دارم خدا انتقام ما را از دشمنان بگیرد به وسیله هر کس از خلقش که باشد.

اسود بن جراد گوید: ما از نزد محمد بن حنفیه بیرون آمدیم و با یکدیگر گفتیم که محمد بن حنفیه ما را اذن داد، و اگر راضی به این امر نبود ما را امر می کرد که انجام ندهیم(1).

موافقت على بن الحسین (علیه السلام)

ابن نما نقل کرده است که محمد بن حنفیه گفت : برویم نزد فرزند برادرم که او امام من و شما است و نظر او را بخواهیم .

پس خدمت امام سجاد (علیه السلام) رفتند و مطالب خود را شرح دادند و از آن حضرت کسب تکلیف کردند .

امام (علیه السلام) به محمد بن حنفیه فرمود: ای عموی گرامی ! اگر غلام سیاهی برای ما اهل بیت

ص: 215

اظهار تعصب کند و برای نصرت ما قیام نماید ، بر مردم واجب است او را یاری کنند ، من این مطلب را به شما واگذار کردم، هر گونه صلاح میدانید عمل نمایید .

آن گروه سخن آن حضرت را شنیدند و از نزد امام (علیه السلام) بیرون رفته و گفتند : امام زین العابدین (علیه السلام) و محمد بن حنفیه ما را رخصت دادند که از مختار اطاعت کنیم و از یاری و نصرت او خودداری ننماییم .(1)

پس به کوفه رفتند و به مختار گفتند: ما مأموریت داریم که تو را یاری کنیم .

مختار تکبیر گفت و دستور داد که شیعیان را نزد او جمع کنند.

آنان که از مدینه آمده بودند به مردم گفتند : محمد بن حنفیه امر کرد که او را یاری کنیم (2).

بودند طلب کرد.

او هر شب نزد مختار می رفت و تا پاسی از شب نزد او می ماند و در تدارک اصلاح امور مربوط به قیام و نهضت بودند تا اینکه رأی آنان بر این امر قرار گرفت که قيام کنند.

تلاش ها مؤثر واقع نشد و مختار و سپاهیانش وارد شهر کوفه شدند .

عمرو بن حجاج زبیدی با دو هزار سوار سر راه سپاهیان مختار را گرفت و شمر بن ذی الجوشن با دو هزار سوار دیگر برای مقابله با آنان آمدند ، ولی نتوانستند از حرکت ابراهیم بن مالک اشتر به سوی دار الاماره جلوگیری کنند.

ابراهیم به سپاهیانش فرمان داد که به سوی مقصدی که داشتند یعنی محاصرة دار الاماره پیش بروند(1).

هنگامی که عبدالله بن مطیع از دار الاماره خارج گردید ، بقیه کسانی که در آنجا بودند اعم از اشراف و بزرگان کوفه از مختار امان خواستند ، مختار آنان را امان داد.

آنان از قصر بیرون آمده و با مختار بیعت کردند، مختار آنان را مورد تفقد قرار داد و با آنان رفتار مهربانانه ای داشت(1).

هنگامی که مختار شنید که عبدالله بن مطيع در خانه ابو موسی اشعری مخفی شده است، سکوت کرد و شب هنگام صد هزار درهم برای او فرستاد و پیغام داد: من از مخفیگاه تو آگاهم و می دانم نداشتن مال تو را از ترک کوفه منع کرده است ( بين مختار و ابن مطیع پیش از این ماجرا رابطه دوستی وجود داشت )(1).

فرمان من به تو برسد.

پس مختار یزید بن انس را با سه هزار نفر سپاهی که خود انتخاب کرده بود برای مقابله با عبيد الله بن زياد فرستاد.

روز عرفه سال 66 هجری سپاهیان عراق با سپاه شام جنگ شدیدی کردند و سپاه شام منهزم گردیده و شکست خوردند و لشکرگاه آنان به تصرف سپاه عراق در آمد و فرمانده سپاه شام کشته شد و سیصد نفر از شامیان اسیر شدند.

یزید بن انس فرمانده سپاه عراق به شدت بیمار بود و با همان حال دستور داد آنان را به قتل رساندند.

یزید بن انس در روز عید قربان بر اثر بیماری جان داد و ورقاء بن عازب را پس از خود به فرماندهی سپاه عراق منصوب نمود؛ او بر بدن یزید نماز گزارد سپس او را دفن کردند(1).

بازوانشان را بسته بودند اسیر کردند.

مختار گفت : آنان را بر من عرضه کنید، و هر کس در کشتن حسين (علیه السلام) شرکت داشته معرفی نمایید . پس دویست و چهل نفر از آنان را که در جنگ با امام حسين(علیه السلام)شرکت داشتند به قتل رسانید ، و گروهی دیگر را یاران مختار بدون اطلاع او به قتل رسانیدند و بقیه را آزاد کردند .

مختار گفت : بقیه مردم در امان هستند مگر کسی که در ریختن خون حسین (علیه السلام)شرکت کرده باشد (1).

پس از آنکه گروهی از کوفه فرار کردند مختار گفت : این درست نیست و از دین ما به دور است گروهی را که امام حسین (علیه السلام) را کشته اند رها سازیم تا با آسودگی زندگی کنند که در این صورت پیروان بدی برای آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)در دنیا خواهیم بود، در آن هنگام من دروغگو خواهم بود آن طوری که عده ای مرا بر این می نامند ؛ من از خدا استعانت می جویم و خدا را حمد می کنم که مرا شمشیری قرار داد که دشمنان را بزنم و نیزه ای قرار داد که خونخواهی کنم و مرا قرار داد که قیام به حق آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) بنمایم ، و سزاوار است هر کس در کشتن آنان شرکت داشته ، کشته شود؛ و هرکس حق آنان را ادا ننموده ، خوار شود. پس آن افراد را معرفی نمایید تا آنان را تعقیب نموده و از میان برداریم.

و در نقل دیگری آمده است که مختار گفت : خوردن طعام و نوشیدن آب برای ما سزاوار نیست و جایز نباشد تا اینکه زمین را از اینها پاک گردانیم.

پس از آن مردم ، قاتلان امام حسین (علیه السلام)را معرفی می کردند و مختار دستور قتل آنان را میداد ، تا اینکه گروه زیادی را به قتل رساند(1).

سر امام حسین (علیه السلام)را آورد با او دشمن شده و نسبت به او کینه داشت(1).

عبدالله بن دباس جماعتی را نام برد که از جمله قاتلان امام حسین (علیه السلام) بودند که از آن جمله عبدالله بن اسید ، مالک بن نسیر و حمل بن مالک بود. مختار به دنبال آنان فرستاد ، پس آنان را دستگیر کرده و شب هنگام نزد مختار آوردند.

مختار به آنان گفت : ای دشمنان خدا ! شما کسانی را کشتید که مأمورید در نماز بر آنان درود بفرستید .

گفتند: ما را به اکراه فرستادند و ما راضی نبودیم، اکنون بر ما متت بگذار.

مختار گفت : چه می شد که شما بر حسين (علیه السلام) منت نهاده او را سیراب می کردید و او را به قتل نمی رساندید ؟

پس مختار به مالک بن نسیر گفت : تو بودی که کلاه حسین را بر گرفتی ؟

عبدالله بن کامل گفت : آری این همان شخص است.

مختار گفت : دست و پای او را قطع کنید و بگذارید به همان حالت بمیرد. سپس آن دو نفر دیگر را نیز به قتل رساندند (2).

سعر حنفی نیز زیاد بن مالک و عمران بن خالد از قاتلان امام حسین (علیه السلام) را معرفی کرده بود، پس مختار عبد الله بن کامل را به سوی آنان فرستاد و آنان را دستگیر کردند.

گروهی از اصحاب مختار را «دبابه » می گفتند ، مختار آنان را برای دستگیری عبدالرحمن بن ابی خشکاره و عبدالرحمن بن قیس و گروه دیگر فرستاد، آنان نامبردگان را دستگیر کرده و نزد مختار آوردند ، مختار به آنان گفت : ای قاتلان صالحان و سید جوانان اهل بهشت! آیا نمی بینید خدا امروز انتقام غارت نمودن اموال حسين (علیه السلام) را از شما می گیرد؟

سپس آنان را به بازار برده و به قتل رساندند(3).

ص: 226

او نیز مانند گروهی دیگر از مجرمین از کوفه گریخت تا به بصره رفته و به مصعب بپیوندد.

مختار از این جریان به شدت ناراحت شد و افسوس خورد، اما جاسوسان خود را به نواحی بصره فرستاد و سفارش کرد که کوشش کنند تا از او خبری به دست آورند؛ به مختار خبر رسید که سنان بن انس متوجه قادسیه شده است.

مختار خوشحال شد و گروهی را برای دستگیری او روانه نمود، پس او را بین « عذيب » و « قادسیه » پیدا کرده و دستگیر نمودند و نزد مختار آوردند .

او فرمان داد ابتدا تمام انگشتان او را یکی پس از دیگری قطع نموده و سپس دست و پای او را جدا کردند ، آنگاه دیگی از روغن زیتون جوش آورده سنان بن انس را در آن انداختند (1).

بشارت می دهیم که حرمله دستگیر شد ؛ پس دیدم حرمله را آوردند ، مختار دستور داد دستها و پاهای او را قطع کردند، پس از آن او را در آتش سوزاندند .

منهال گوید: پس از مشاهده این جریان فرمایش حضرت سجاد (علیه السلام) به خاطرم آمد ، بی اختیار گفتم : سبحان الله !

مختار گفت : چرا تسبیح میگویی؟

گفتم : در بازگشت از مکه خدمت علی بن الحسين (علیه السلام) رسیدم، آن حضرت از حرمله پرسش کرد، من عرض کردم: او زنده است. آن حضرت دست به دعا برداشت و گفت : خدایا ! حرارت آهن و آتش را به او بچشان ، اکنون که دیدم دعای آن حضرت به دست تو مستجاب گردید این جمله بر زبان من جاری شد.

مختار گفت : به راستی این جمله را از علی بن الحسين (علیه السلام)شنیدی ؟

گفتم : آری.

منهال گوید : دیدم مختار از مرکبش پیاده شد و دو رکعت نماز گزارد و سجده طولانی کرد و سپس برخاست و سوار شد، وقتی مقابل منزل من رسیدیم گفتم : اگر امیر موافق باشد مرا افتخار دهید و غذا را در خانه من تناول کنید .

مختار گفت: تو مرا خبر دادی که علی بن الحسين (علیه السلام)دعایی کرده که به دست من مستجاب شد ؛ امروز من به شکرانه این توفیق روزه ام .

منهال گوید: به او گفتم : خداوند به تو توفیفی نیکو عطا کرد(1).

حرمله همان کسی است که فرزند شیرخوار امام حسین (علیه السلام) را در آغوش آن حضرت با تیر به قتل رساند (2) ، وعبد الله بن حسن را در دامان امام (علیه السلام) با تیر شهید کرد(3)، و سر امام (علیه السلام) را نیز حمل می کرد (4).

ص: 229

خارج شد، پس بر او حمله کرده و تیربارانش نموده و او را سنگ زدند تا بر زمین افتاد ، هنوز نیمه جانی داشت که او را در آتش سوزاندند(1).

او را دستگیر و نزد مختار آوردند ، مختار دستور داد دست و پاهای او را قطع کرده و رهایش نمودند تا به هلاکت رسید(1).

بگیرد؛ او وساطت کرد و مختار امان نامه ای برای او نوشت بدین مضمون که: تو در امان هستی تا زمانی که اطاعت کنی و در خانه و شهر خویش نزد اهل خود بمانی و حادثه ای را به وجود نیاوری.

پس از این امان نامه کسی متعرض او نمی شد، روزی مختار به یارانش گفت: فردا مردی را خواهم کشت که قدمهایی بزرگ دارد و چشمانش در گودی فرو رفته و ابروهایش به هم پیوسته است و کشته شدن او مؤمنین و ملائکه مقربین را شاد گرداند.

هيثم بن اسود نخعی نزد مختار بود و از نشانه ها منظور مختار را فهمید . به خانه رفت و کسی را نزد عمر بن سعد فرستاد و او را از تصمیم مختار آگاه کرد.

عمر بن سعد شب هنگام از منزل بیرون رفت و به غلامش گفت : حدس می زنم که مختار قصد کشتن مرا دارد.

غلام عمر بن سعد به او گفت : مگر مختار تو را امان نداده و با تو شرط نکرده که حادثه ای از تو سر نزند، چه حادثه ای بالاتر از اینکه تو خانه و اهل خود را رها کرده و به اینجا آمده ای ؟ هم اکنون بازگرد تا بهانه ای برای نقض امان نامه به دست مختار ندهی.

عمر بن سعد بازگشت ، اما خبر رفتن او را به مختار دادند ، مختار گفت : بر گردن او زنجیر و سلسله ای است که او را دوباره بازگرداند .

صبح روز بعد مختار ابو عمره را فرستاد و فرمان داد که عمر بن سعد را بیاورد. ابو عمره رفت و به او گفت : امیر را اجابت کن.

عمر بن سعد برخاست ولی به جهت اضطرابی که داشت پا روی لباس خود گذاشت و لغزید، ابو عمره با شمشیر بر او حمله کرد و او را به قتل رساند و سر او را در دامن قبایش گذارد و نزد مختار آورد.

حفص پسر عمر بن سعد نزد مختار بود، مختار به او گفت : این سر را می شناسی؟

حفص گفت : آری، و هیچ خیری در زندگی بعد از او نیست.

مختار گفت : راست گفتی ، تو نیز بعد از او زنده نخواهی بود.

پس دستور داد که : حفص را هم به ابو حفص ملحق کنید . بنا بر این پسر عمر بن سعد را

ص: 233

نیز به قتل رساندند.

مختار گفت : عمر بن سعد را در عوض حسين (عليه السلام) وحفص را در عوض علی بن الحسین (عليه السلام) کشتم، ولی این دو هرگز قابل مقایسه با آن دو نیستند ؛ به خدا سوگند اگر من سه چهارم قریش را به قتل رسانم برابر ارزش انگشتی از انگشتان حسين (عليه السلام) نخواهد داشت (1).

است .

شرحبيل بن ذي الكلاع نیز یکی دیگر از فرماندهان سپاه شام بود که در این جنگ کشته شد.

چون سپاهیان شام رو به فرار گذاشتند ، سپاه ابراهیم بن مالک آنان را تعقیب کردند و بسیاری از نیروهای سپاه شام که خود را به رودخانه انداختند تا بتوانند فرار کنند در آب رودخانه غرق شدند، به حدی که تعداد غرق شدگان بیش از کشته شدگان بود، و سپاه مختار غنایم زیادی از شامیان به دست آوردند(1).

هنگامی که سر عبیدالله بن زیاد را در دار الاماره نهادند ، ماری باریک ظاهر شد و در میان سرها رفت تا وارد دهان عبیدالله بن زیاد شد سپس از بینی او خارج گردید، و این را چندین بار تکرار کرد(1).

یکی از نگهبانان ابن زیاد گفته است: هنگامی که امام حسین (عليه السلام) کشته شد و سر آن حضرت را به دار الاماره آوردند، ناگهان آتشی به طرف صورت عبیدالله بن زیاد زبانه کشید، او با آستین خود صورتش را حفظ می کرد و از من خواست این رویداد را برای کسی نقل نکنم (2).

همچنین مادر او مرجانه به عبیدالله گفت : ای خبیث ! فرزند رسول خدا را کشتی ؟!

هرگز بهشت را نخواهی دید .

امام (عليه السلام)سجدۂ شکر کرد و فرمود: خدا را حمد می کنم که انتقام ما را گرفت ، خداوند مختار را جزای خیر دهد ؛ مرا بر عبیدالله بن زیاد وارد کردند در حالی که او غذا می خورد، از خدا خواستم که مرا نمیراند تا آنکه سر ابن زیاد را در کنار سفره ام بینم.

پس محمد بن حنفیه پول هایی را که مختار فرستاده بود میان بستگان و شیعیان در مکه و مدینه تقسیم کرد(1).

یعقوبی نقل کرده است که : مختار سر عبیدالله بن زیاد را توسط مردی از نزدیکان خود به مدینه فرستاد و به او گفت : در منزل على بن الحسين (عليه السلام) توقف می کنی ، هنگامی که دیدی درها باز شد و مردم داخل شدند ، وقتی که برای آن حضرت غذا حاضر کردند وارد شو. آن شخص همان گونه که مختار گفته بود، انجام داد ؛ و در خانه های بنی هاشم هیچ زنی نماند مگر اینکه فریاد بر آورد؛ آن فرستاده داخل شد و سر را مقابل على بن الحسين (عليه السلام) نهاد، آن حضرت گفت : خدا او را از رحمت خود دور و به آتش برد!

و گفته شده است : از روزی که امام حسین (عليه السلام) شهید شد کسی خنده را بر چهره علی بن الحسين (عليه السلام) ندید مگر آن روزی که سر عبیدالله بن زیاد را نزد او آوردند (2).

و روایت شده است که : مختار 18 هزار نفر از کسانی را در جنگ با امام حسین (عليه السلام) شرکت داشتند در ایام ولایت خود به قتل رساند ، و مدت زمامداری او 18 ماه بود از ماه ربیع الاول سال 66 تا نیمه ماه رمضان سال 67، و عمر مختار 67 سال بود(3).

مصعب بن زبیر که از طرف برادرش عبد الله بن زبیر امیر عراق بود- رفتند و او را ترغیب کردند که با مختار بجنگد.

چون این خبر به مختار رسید با سپاهیانش بیرون آمد، پس دو سپاه در «المذار » با یکدیگر روبرو شدند ؛ مختار پس از مدتی جنگیدن کشته شد.

آنگاه مصعب به دنبال دو همسر مختار فرستاد، چون آنان را آوردند از یکی از آن دو که ام ثابت دختر سمرة بن جندب بود سؤال کرد: نظر تو در باره مختار چیست ؟ ام ثابت گفت : هرچه تو می گویی.

مصعب دستور داد او را آزاد کردند.

همسر دوم او عمره دختر نعمان بن بشیر انصاری بود، از او سؤال کرد: در باره مختار چه می گویی ؟ او گفت : خدا مختار را رحمت کند ، او بنده صالح خدا بود.

پس او را زندان نمودند. سپس مصعب به برادرش عبدالله بن زبیر نامه نوشت که این زن در باره مختار معتقد است که او پیامبر است ؛ عبدالله بن زبیر دستور داد تا او را به قتل برسانند. مصعب فرمان داد او را بین کوفه و حیره کشتند(1).

هنگامی که مختار کشته شد کسانی که در قصر بودند، امان خواستند ، مصعب از دادن امان امتناع کرد مگر اینکه بر حکم او گردن نهند.

پس هفتصد نفر از اعراب را کشت و از عجم نیز به همین تعداد به قتل رساند، و گفته شده است عدد کشته ها به شش هزار نفر رسید (2).

ابن قتیبه نقل کرده است که : مصعب اصحاب مختار را کشت و هشت هزار نفر از آنان را گردن زد، او در سال 71 به حج رفت و نزد برادرش عبدالله رفت و گفت : این افراد که با من آمده اند از اشراف و رؤسای قبایل عراق هستند.

عبدالله بن زبیر گفت : بردگان عراق را نزد من آوردی و درخواست می کنی به آنان

ص: 239

چیزی بدهم ؟! هرگز به آنان چیزی نخواهم داد.

اهل عراق از عبدالله مأیوس شده و بازگشتند و تصمیم بر خلع او گرفتند. سپس برای عبدالملک نامه نوشتند که : به سوی ما بیا که عبدالله را خلع کردیم(1).

هنگامی که مصعب بن زبیر به مکه رفت با عبدالله بن عمر نیز ملاقات کرد و بر او سلام کرد و گفت : من مصعب بن زبیر هستم.

عبدالله بن عمر به او گفت: تو بودی که هفت هزار نفر از اهل قبله را در یک صبح به قتل رساندی ؟ هر چه خواهی زندگی کن.

مصعب گفت : اینها همه کافر و ساحر بودند.

عبد الله بن عمر گفت: به خدا سوگند اگر به تعداد اینها از گوسفندان پدرت کشته بودی، باز هم اسراف بود(2).

ص: 240

به خدا سوگند بدانید که اینان حسین (علیه السلام) را کشتند در حالی که او شب ها قيامی طولانی به عبادت داشت و اکثر روزها را روزه می گرفت و او به این منصب و مقام از آنها سزاوارتر و در دیانت و فضل بر آنها مقدم بود. او هرگز قرآن را به غناء، وگریه از خوف و خشیت الهی را به لهو و نوازندگی تبدیل نکرد، و روزه داری را با شراب و خوردن نوشیدنی های حرام عوض نکرد، و مجالس ذکر و یاد خدا را با رفتن برای شکار و خوشگذرانی معامله ننمود.

منظور او از این سخنان، یزید بود، سپس او را مورد نکوهش قرار داد و گفت : اینان که با حسین (علیه السلام) چنین کردند بزودی نتیجه اعمال خود را خواهند دید.

گروهی از هواداران او به پاخاستند و گفتند : بیعت خود را علنی کن زیرا پس از حسین (علیه السلام) کسی در امر خلافت با تو منازعه نخواهد کرد؛ و او پیش از آن به طور پنهانی از مردم بیعت می گرفت و خود را « عائذ البيت » یعنی کسی که به خانه خدا پناه آورده است قلمداد می نمود و به مردم می گفت : شتاب نکنید .

می کرد و با آنان مدارا می نمود، پس زمانی که به یزید خبر رسید که ابن زبیر گروهی را در مکه جمع کرده است ، عهد کرد که او را در زنجیری از نقره در بند کند، لذا زنجیری از نقره به مکه فرستاد ، پیک یزید با آن زنجیر به مدینه گذر کرد و با مروان بن حکم در مدینه ملاقات نمود، به او از آنچه یزید دستور داده و زنجیری که با خود آورده بود خبر داد و از آنجا به مکه آمد.

آن پیک نزد ابن زبیر آمد و او را از ملاقات با مروان و از آن مأموریتی که از طرف یزید داشت ، باخبر کرد.

مروان دو فرزند خود را که یکی از آنان عبد العزيز بود همراه پیک یزید که شخصی به نام ابن عطاء بود، فرستاد و به آنان گفت : هنگامی که فرستادگان یزید پیام او را به ابن زبیر رساندند ، شما با شعر به او اعتراض کنید .

هنگامی که فرستادگان یزید به مکه آمدند و مأموریت خود را به ابن زبیر ابلاغ نمودند ، عبدالعزيز آنچه را مروان گفته بود ، انجام داد.

ابن زبیر به او گفت : به پدرتان بگویید که من هرگز در برابر غیر حق تسلیم نخواهم شد . و فرستادگان یزید را هم نپذیرفت (1).

می رسد و قدرت به او منتقل می شود ؟ و نیز مرا خبر ده که پایان امر یزید چه خواهد شد؟

عبیدالله بن عمرو بن عاص گفت: صاحب تو (یعنی یزید ) یکی از ملوک و سلاطینی است که در همین منصب سلطنت می ماند تا بمیرد.

این خبر باعث شد که عمرو بن سعید با ابن زبیر با شدت بیشتری برخورد کند(1).

نگشت؛ و از طرفی دیگر هنگامی که امام حسین (علیه السلام) به شهادت رسید ، نجدة بن عامر در يمامه قیام کرد و ابن زبیر هم در حجاز با یارانش به پا خاسته بود.

چون موسم حج فرا رسید ولید بن عتبه که امارت حج را عهده دار بود از مواقف بازگشت و مردم با او برگشتند ، اما ابن زبیر با هوادارانش و نجدة بن عامر با اصحابش که به حج آمده بودند، توقف کردند ، سپس خودشان جداگانه بازگشتند (1).

خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)را به قتل رسانم، و هم برای جنگ به خانه خدا روم(1).

پاره نمود و بر درختی آویخت ، و هر که از آنجا عبور می کرد بر او سنگ می زد(1).

می جنگیدند تیری نزد عبدالله بن زبیر از سپاه شام پرتاب شد که بر آن نوشته شده بود: یزید بن معاویه هلاک شد.

عبدالله بن زبیر به شامیان گفت : ای اهل شام ! وای کسانی که خانه خدا را سوزاندید و حرمت آن را نگاه نداشتید ! برای چه جنگ میکنید ؟! یزید بن معاویه هلاک شد .

حصین بن نمیر فرمانده سپاه شام نزد او آمد و گفت : امشب تو را ملاقات خواهم کرد.

پس شب با عبدالله بن زبیر ملاقات کرد و به او گفت : من بزرگ اهل شام و امیر سپاه آنان هستم ، اکنون که مردم حجاز به تو راضی شدند من نیز با تو بیعت می کنم مشروط بر اینکه آنچه در واقعه حره گذشته نادیده گرفته و با من به شام بیایی ، من دوست ندارم ملک و قدرت در حجاز باشد.

ابن زبیر گفت : من چنین نکنم و کسی که مردم را ترسانده و خانه خدا را سوزانده امان ندهم.

حصین بن نمیر به او گفت : من تعهد می کنم که همه با تو بیعت کنند و دو نفر هم در باره تو نزاع نکنند.

عبدالله بن زبیر نپذیرفت .

حصین بن نمیر از جای برخاست و گفت : لعنت بر تو و بر کسی که گمان کند تو بزرگ هستی ، به خدا سوگند هرگز موفق نخواهی شد .

پس روی به اهل شام کرد و به آنان گفت : سوار شوید تا برگردیم.

پس قدرت ابن زبیر بالا گرفت و همه با او بیعت کردند مگر اهل اردن .

عبدالله بن زبیر ، ضحاک بن قیس را در شام جانشین خود کرد، اما شامیان نپذیرفتند که ملک در حجاز باشد ، وقتی به سراغ خالد بن یزید رفتند او را برای بیعت قابل نیافتند ، پس نزد عمرو بن سعید رفته او را نیز صالح برای این امر ندانستند؛ سپس با مروان بن حکم بیعت کردند، ضحاک بن قیس از بیعت با مروان امتناع کرد و در « مرج راهط »(1) ضحاک

ص: 248

بن قیس و طرفداران بنی امیه درگیر شدند که ضحاک کشته شد و مروان قدرت را در شام به دست گرفت.

مروان با ام خالد همسر یزید ازدواج کرد و خالد را نزد اهل شام تحقیر نمود ؛ خالد بن یزید به مادرش شکایت کرد.

ام خالد شب هنگام به کنیزان خود دستور داد مروان را کشتند و آنگاه بیرون آمده و فریاد زدند و گریبان دریدند و بر مروان نوحه کردند .

عبدالملک بن مروان پس از پدرش قدرت را در دست گرفت و به مردم وعده خبر داد و سپاهی را به فرماندهی حبیش بن دلجه روانه مدینه کرد و ابن زبیر هم عباس بن سهل را برای دفع او فرستاد ؛ پس دو سپاه با یکدیگر جنگیدند تا سرانجام حبيش بن دلجه فرمانده سپاه شام کشته شد و عباس بن سهل پانصد نفر از اهل شام را محاصره و آنان را به قتل رسانید(1).

مدت بیعت نکنند آنچه را که گفته است انجام دهد.

چون مختار از این امر مطلع شد ، گروهی را به مکه فرستاد، آنان وارد مسجد الحرام شدند و فریاد می زدند « یا لثارات الحسین » و تا نزدیک زمزم آمدند.

عبدالله بن زبیر چوب و هیزم آماده کرده بود تا آنان را بسوزاند و بیش از دو روز به مهلت تعیین شده باقی نمانده بود.

یاران مختار در زندان را شکسته و نزد محمد بن حنفیه رفتند و به او گفتند: به ما اجازه بده تا با دشمن خدا عبد الله بن زبیر جنگ کنیم.

محمد بن حنفیه گفت: من این کار را در حرم جایز نمی دانم.

عبدالله بن زبیر گفت : اینان چوب در دست گرفته و فریاد خونخواهی حسین را سر داده اند ، گویا من او را کشته ام ، به خدا سوگند اگر من بر قاتلان او دست پیدا کنم آنان را خواهم کشت.

سپس سپاهیان بیشتری از طرفداران مختار وارد مسجد الحرام شدند و تکبیر گفتند و فریاد « یا لثارات الحسين » سر دادند.

ابن زبیر ترسید و محمد بن حنفیه و کسانی که با او بودند که تعدادشان در حدود چهار هزار نفر بود در حالی که به ابن زبیر دشنام می دادند به سوی « شعب على » (1) رفتند و از محمد بن حنفیه می خواستند به آنها اجازه درگیری با ابن زبیر دهد اما محمد اجازه نداد ، پس آنان در شعب با محمد بن حنفیه گرد آمدند و محمد اموالی میان آنان تقسیم کرد.

محمد بن حنفیه پس از کشته شدن مختار نیز از بیعت با عبدالملک بن مروان و عبدالله بن زبیر امتناع کرد و در شعب ابی طالب مستقر شد.

ابن زبیر همچنان محمد بن حنفیه را تهدید می کرد، اصحاب او از وی خواستند که با او جنگ کند اما او اجازه نداد و گفت : خدایا ! لباس ذلت و خواری و ترس را بر او بپوشان.

ص: 250

سپس محمد بن حنفیه راهی طائف گردید ، ابن عباس نیز نزد او به طائف رفت و در همان جا وفات نمود و محمد بن حنفیه بر او نماز گزارد(1).

دارم ، به من اعتماد کن و اطمینان داشته باش و برای من از مردم کوفه و بصره بیعت بگیر، در عوض من نیز تو را وزیر خود قرار می دهم و هرگز با تو مخالفت نمی کنم.

مصعب به او گفت : سابقه دوستی من با تو درست است ، ولی پس از آنکه تو پیمان عمرو بن سعید را شکسته و او را کشتی ، دیگر به تو اطمینانی نیست و تو به او که از من به تو نزدیک تر بود خیانت کردی و ننگ این کار از تو هرگز زدوده نگردد؛

اما اینکه گفتی که من برای تو بهتر از برادرت هستم ، برادرم را رها کن و از عافیت سود ببر ؛ و تا او تو را رها کرده تو نیز او را رها کن، و من برای او عاقبتی توأم با سلامتی از خدا امید دارم.

عبدالملک گفت: مرا به برادرت مترسان ، به خدا سوگند من از او می دانم آنچه را که تو میدانی ، در او سه خصلت است که به خاطر آنها هرگز بزرگ و رهبر نمی شود : عجب و خودبینی که وجودش را پر کرده، و خودرأیی که خود را از نظر دیگران بی نیاز می پندارد، و بخلی که در او می باشد ؛ پس به سبب این امور او هرگز بزرگ نشود(1).

عبدالملک بن مروان به اهل عراق نامه نوشت و به آنها وعدۂ امارت داد، آنان نامه عبد الملک را از مصعب پنهان کردند مگر ابراهیم بن مالک که آن نامه را نزد مصعب آورد در حالی که مهر شده بود.

مصعب آن را خواند و گفت : میدانی در آن چه نوشته است؟

ابراهیم گفت : نمی دانم.

گفت : به تو وعدۂ امارت داده است.

ابراهیم گفت : من هرگز خیانت و مکر را پیروی نکنم، و عبدالملک از هیچ کس به اندازه من مأيوس نیست، و این نامه ای که برای من فرستاده برای دیگر یاران توهم فرستاده است ، بنا بر این باید آنان را به قتل برسانی و یا اینکه آنها را زندانی کنی.

مصعب گفت : آنگاه قبایل عراق با من به اخلاص عمل نکنند ؛ خدا احنف بن قیس را

ص: 252

رحمت کند ، او مرا از مکر و خیانت مردم عراق بر حذر می داشت و می گفت : آنان همانند زنی هستند که هر روز شوهری می طلبد ، آنان نیز هر روز امیری را می جویند.

سپس جنگ میان سپاه شام و عراق آغاز شد و ابراهیم بن مالک و برخی دیگر کشته شدند.

مصعب به برخی از فرماندهان سپاهش امر کرد حمله کنند، آنان نپذیرفتند .

مصعب گفت : ای ابراهیم و امروز دیگر ابراهیم برای من وجود ندارد، سپس نظری کرد و دید عروة بن مغیره ایستاده ، او را نزدیک خود طلبید و گفت : مرا خبر بده از حسین بن على (علیه السلام) چه کرد وقتی از او خواستند که تسلیم حکم ابن زیاد شود و او نپذیرفت و تصمیم بر جنگ و قتال گرفت.

عروة بن مغیره آنچه را در کربلا گذشته بود و فداکاری امام حسین (علیه السلام) برای مصعب شرح داد.

مصعب گفت :

اِنَ الاُلى بِالطَفِ مِنْ آلِ هاشِمٍ تَاَسَوْا فَسَنُوا لِلكِرامِ التَاَسِيا(1)

عروه گوید : پس از خواندن این شعر دانستم که او از صحنه جنگ بیرون نمی آید تا کشته شود.

محمد بن مروان ، مصعب را ندا داد که: تو را امان می دهم، او نپذیرفت . پس فرزندش عیسی بن مصعب را صدا زد و گفت : تو و پدرت را امان می دهم.

عیسی نزد پدر رفت و گفت : گمان می کنم که اینان به وعده خود وفا می کنند .

مصعب گفت : تو برو نزد عمویت عبدالله و آنچه مردم عراق کرده اند به او خبر بده .

عیسی نپذیرفت و به پدرش گفت : به بصره برو که اهل آنجا بر اطاعت تو هستند .

مصعب گفت : من از جنگ فرار نمی کنم تا قریش بگویند او فرار کرد.

ص: 253

پس مصعب به فرزندش عیسی گفت : به سوی میدان برو؛ عیسی کشته شد و مصعب حمله کرد و قاتل فرزندش را کشت تا عاقبت خود نیز کشته شد.

پس عبدالملک دستور داد که مصعب و فرزندش را در دیر جاثلیق دفن کردند، و گفت : دوستی و احترام بين ما قدیمی بود ولی ملک و قدرت عقیم است(1).

جنگ پایان دهد.

عبدالله این را هم نپذیرفت و گفت : اگر آسمان بر زمین فرو ریزد برای من بهتر از این است.

برادرش عروة بن زبیر به او گفت: خداوند برای تو اسوه و الگویی قرار داده است .

عبدالله بن زبیر گفت : چه کسی برای من اسوه می باشد ؟

عروه گفت : حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) که با معاویه صلح کرد.

عبدالله پای خود را بلند کرد و بر عروة بن زبیر برادر خود زد که از روی تخت به زمین افتاد(1).

سپس گفت : هیچ کدام از این پیشنهادها را نمی پذیرم.

صبح خود را آماده کرد و مسلح نمود و نزد مادرش اسماء دختر ابی بکر رفت ؛ اسماء در اثر پیری نابینا شده بود و صد سال داشت.

عبدالله گفت : ای مادر ! مردم مرا تنها گذاشتند و اهل بیت من هم مرا رها کردند .

اسماء گفت : مگذار بچه های بنی امیه با تو بازی کنند ، زندگی با عزت و مرگ با عزت داشته باش.

پس از نزد مادرش بیرون رفت و به کعبه تکیه زد، و گروه کمی با او بودند که با سپاه شام می جنگیدند .

او می گفت : اگر مردانی با من بودند، بی شک من فتح می کردم. حجاج او را او ندا داد که: تو مردانی داشتی ولی آنان را ضایع کردی .

پس سنگی از منجنیق پرتاب شد و در حالی که راه می رفت بر پشت سر او خورد و روی زمین افتاد .

ص: 255

مردم شام نمی دانستند که او ابن زبیر است تا اینکه فریاد زنی بلند شد، پس چون دانستند عبدالله بن زبیر بوده است سر از بدنش جدا کرده و نزد حجاج بردند .

حجاج سر او و گروه دیگری را نزد عبدالملک به شام فرستاد.

و این جریان در هفدهم جمادی الاولی سال 73 اتفاق افتاد(1).

ص: 256

گوارا باشد ؛ و سه مرتبه این جمله را تکرار کرد.

ابو حمزه گوید : سپس من به حج مشرف شدم، و پس از بازگشت از حج نزد علی بن الحسين (علیه السلام)رفتم ، کودکی را روی دست آن حضرت مشاهده کردم، به من فرمود: ای ابا حمزه ! این تعبیر خواب من است که پروردگارم آن را محقق نمود(1).

الحسین بر محمد بن حنفیه گذشت ، محمد بن حنفیه به او خیره شد و او را نشانید و گفت : ای پسر برادر! به خدا پناه می برم از اینکه تو همان زیدی باشی که در عراق به دار آویزند و کسی نظر به او نکند و عورت او را نبیند مگر اینکه در پایین جهنم و درکات آن باشد.

5- خالد گوید: خدمت علی بن الحسین (علیه السلام)بودیم، فرزندش را طلبید که به او زيد می گفتند ، پس آن طفل لغزید و بر زمین افتاد و صورتش زخمی شد؛ علی بن الحسين (علیه السلام) خون از صورت او پاک میکرد و می فرمود: به خدا پناه می برم از اینکه تو همان زیدی باشی که او را در کوفه به دار آویزند و هر که به عورت او عمد نظر کند خدا او را به آتش برد(1).

6- از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: پدرم از جدم نقل کرده است که مردی از فرزندان او بیرون خواهد آمد که نامش زید باشد، او در کوفه کشته خواهد شد و در کناسه به دار آویخته می شود و آنگاه قبر او را نبش می کنند و او را بیرون می آورند پس در های آسمان به روی روح او باز شود و اهل آسمانها به او خرسند شوند و روح او را بر پرنده های سبز قرار داده که در هر کجا از بهشت خواهد برود(2).

7- از حضرت باقر (علیه السلام) نقل شده است که به برادرش زید اشاره کرد و فرمود: این سید و بزرگ اهل بیت خود و کسی است که خونخواهی آنان را نموده و انتقام آنان را خواهد گرفت . سپس فرمود: ای زید! مادری که تو را زاییده ، زنی نجیب بوده است.

8- ابو حمزه ثمالی در حدیثی از امام علی بن الحسین (علیه السلام) نقل کرده است که آن حضرت خطاب به او فرمود: اگر تو پس از من زنده بمانی ، خواهی دید این غلام را (یعنی زید بن علی ) که در ناحیه ای از نواحی کوفه کشته می شود و او را پس از کشته شدن دفن می نمایند و بعد از دفن کردن قبر او را نبش کرده و او را بیرون می آورند و در کناسه به

ص: 259

دار می آویزند، سپس او را به زیر آورده و بدن او را می سوزانند و خاکستر او را در زمین پخش می کنند.

ابو حمزه تمام آنچه امام علی بن الحسين (علیه السلام) فرموده بود، مشاهده کرد(1).

9 - يونس بن خباب گوید: من با ابوجعفر نزد کاتب و نویسنده ای آمدیم ، پس آن حضرت زید را طلب کرد و دست در آغوشش کشید و سینه خود را بر سینه او گذاشت و فرمود: به خدا پناه می برم که تو همان کسی باشی که او را در کناسه به دار آویزند (2).

10- در روایتی آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)به زید بن حارثه فرمود: نزدیک من بیا ، سپس فرمود: به خدا سوگند ای زید، نام تو محبتم را به تو بیشتر کرد زیرا که تو هم نام کسی از اهل بیت می باشی که او محبوب من است و او را دوست می دارم.(3)

به اینکه در مهد علم و دانش پرورش پیدا کرده بود زبانزد خاص و عام بود.

در اینجا به نقل برخی از فضایل و خصوصیات این شهید راه فضیلت و مجاهد در راه خدا می پردازیم :

1- خصیب وابشی گوید: من هرگاه زید بن علی را می دیدم ، در چهره و صورت او نور مشاهده می کردم(1).

2 - ابو قره گوید : شبی از شبها من و زید بن علی از کوفه بیرون آمدیم و به سوی قبرستان می رفتیم ، در دست های او چیزی نبود؛ در بین راه به من گفت : ای ابا قره ! گرسنه هستی ؟

گفتم : آری.

ناگهان دیدم گلابی که به اندازه کف دست بود و دست را پر می کرد در دست او بود و به من داد که نمی دانم بوی آن و عطرش بیشتر بود یا طعم و مزه ای که داشت.

سپس به من گفت : ای ابا قره! میدانی اکنون در کجا هستی ؟ ما اکنون در باغی از باغ های بهشت می باشیم که در آنجا قبر امیر المؤمنين على (علیه السلام) می باشد.

سپس به من گفت : ای ابا قره ! به آن خدایی که از دل زید بن علی باخبر است و آگاهی دارد، همانا زید بن علی از آن روزی که دست راست و چپ خود را شناخته هرگز عمل حرامی را انجام نداده و مرتکب محترمی که به سبب آن هتک حرمت الهی شود نگردیده . ای ابا قره ! هرکس خدا را اطاعت کند، هر چه را که خداوند خلق کرده است از او اطاعت کنند (2).

3- از عاصم بن عبیدالله نقل شده است که نزد او سخن از زید بن علی به میان آمد، او گفت : من از او بزرگتر هستم زیرا من جواني او را در مدینه به یاد دارم و هنگامی که نام خدا نزد او برده می شد بیهوش میگشت به طوری که گمان می کردند که دیگر به دنیا

ص: 261

باز نمی گرد(1).

4- معروف بن خربوذ بر امام باقر(علیه السلام) وارد شد و برادرش زید نزد آن حضرت بود، امام (علیه السلام) به معروف فرمود: از شعرهای خوب و برگزیده ای که نزد تو است برای ما انشاد کن و بخوان. معروف این اشعار را خواند:

لَعُمْرُکَ ما إِن أَبو مالِكٍ بِوانٍ وَلا بِضَعيفٍ قُواه

وَلا بِأَلَدِّ لَهُ نازِعٌ يُغاري أَخاهُ إِذا ما نَهاه

وَلكِنَّهُ هَيِّنٌ لَيِّنٌ كَعالِيَةِ الرُمحِ عَردٌ نَساه

إِذا سُدتَهُ سُدتَ مِطواعَةً وَمَهما وَكَلتَ إِلَيهِ كَفاه(2)

پس امام ابو جعفر باقر(علیه السلام) دست مبارک خود را بر شانه زید گذاشت و فرمود: ای ابا حسین ! اینها اوصاف تو می باشند .

5- از علی بن الحسين (علیه السلام) نقل است : هنگامی که زید متولد شد آن حضرت تصمیم گرفت نام او را زید بگذارد، پس قرآن را باز کرد، اولین آیه از آن صفحه (فَضَلَ اللهُ المُجاهِدِينِ)(3) «خدا مجاهدان را برتری داده است » بود؛ پس امام (علیه السلام) قرآن را بست و دوباره باز کرد، این آیه آمد( اِنَ اللهَ اشْتَرى مِنَ المُوْمِنینَ اَنْفُسَهُمْ )(4) «خداوند از مؤمنان جانهایشان را خریداری کرده است، پس فرمود: به خدا سوگند او زید است ؛ پس او را زید نام نهاده(5) .

ص: 262

6- ابو ایوب رافقی گوید: مُرجِثه(1) و اهل عبادت ، کسی را همسنگ و همانند زید نمی دانستند (2).

7- عبدالله بن جریر گوید : جعفر بن محمد (علیه السلام) را دیدم که رکاب برای زید بن علی نگه داشته و لباس و پارچه را روی زین اسب مرتب می کند.

8- سعید بن خیثم گوید : میان زید بن علی و عبدالله بن حسن بحث و گفت و گو در باره صدقات و موقوفات على (علیه السلام) بود، برای حل و فیصله آن نزد یکی از قضات رفتند ؛ هنگامی که از نزد قاضی برخاستند عبدالله بن حسن با عجله و شتاب نزد مرکب زید رفت و رکاب آن را نگه داشت تا او سوار شود(3).

9- محمد بن فرات گوید: زید بن علی را دیدم در حالی که سجده در چهره او تأثیر گذاشته بود و اثر آن نمایان بود(4).

10 - ابو الجارود گوید: به مدینه رفتم و از هر کس در مورد زید بن على سؤال می کردم ، به من گفته می شد که او « حليف القرآن» است (5).

11- محمد بن فرات نقل کرده است : زید بن علی را در روز سبخه(6) دیدم که ابر زردی بر سر او بود که او را از تابش خورشید حفظ می کرد، و هر طرف که زید می رفت گویا آن ابر با او بود(7).

12 - ابو خالد گوید: نقش خاتم و انگشتر زید بن علی این بود « اِصْبِرْ تُوْجَرْ وَتَوَقَ تَنْجُ؛ شکیبا باش تا مأجور باشی و پرهیز کن تا نجات یابی »(8).

ص: 263

زید بن علی بن حسین (علیه السلام) در رابطه با مظلومیت اهل بیت (علیهم السلام) می گفت : همیشه خانه های ما خراب می شد، و حرمت ما هتک می گردید، و هر کس از ما گویند؛ سخنی بود شناخته می شد ؛ نوزاد ما در خوف و بیم به دنیا می آمد، و نوجوان ما با قهر و غلبه و ستم مواجه بود، و مردگان ما به ذلت از دنیا می رفتند (1).

و روزها روزه می گرفت و در راه خدا آنگونه جهاد می نمود که حق جهاد بود.

یحیی بن زید گفت : پدرم زید امام نبود بلکه از سادات کرام بود و از زهاد مردم به شمار می رفت.

متوکل به یحیی گفت : پدرت مدعی امامت شد و قیام کرد و خروج نمود و جهاد کرد.

یحیی بن زید در پاسخ او گفت : یا ابا عبدالله (كنية متوکل بن هارون است ) ! پدرم عاقل تر از آن بود که ادعای منصبی را داشته باشد که برای او نبوده است ، او قیام کرد و مردم را به رضا از آل محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) دعوت کرد، و منظور او از رضا ، عمویم جعفر (علیه السلام) بوده است.

متوکل به یحیی گفت : آیا او صاحب این امر است ؟

یحیی پاسخ داد: آری او فقيه ترین بنی هاشم است .

و در خطبه امام على (علیه السلام) آمده است که فرمود:

بدانید که بعد از من والیانی بر شما مسلط میشوند که شما را با تازیانه و آهن کیفر دهند، اما من شما را با این دو عذاب نکنم؛ و هرکس مردم را در دنیا عذاب کند، خدا او را در آخرت عذاب نماید، و نشانه آن این است که صاحب یمن به سوی شما آید و عاملانی را قرار دهد، وی مردی است که او را یوسف بن عمر گویند؛ در آن هنگام مردی از ما اهل بیت قیام کند، او را یاری کنید که او مردم را به حق دعوت کند.

و مردم به یکدیگر می گفتند : مراد حضرت از این شخص ، زید است(1).

از زید بن علی بن الحسين (علیه السلام) نقل شده است که او گفت : من نزد هشام بن عبدالملک بودم ، کسی به رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) دشنام داد و اهانت کرد و هشام بن عبدالملک عکس العملی در برابر این توهین نشان نداد و این دشنام دادن او را متأثر و متغیر نکرد. پس به خدا سوگند اگر کسی نباشد به جز خودم و نفر دیگری که در برابر او بایستم ، هر آینه من

ص: 265

بر او خروج کرده و با او مقابله می کنم . (1)

اما آنچه هدف از قیام بود در مواردی که زید بر اساس آن با مردم بیعت کرد به وضوح بیان شده است ؛ ابن اثیر می گوید : بیعت زید چنین بود: شما را دعوت به کتاب خدا و سنت پیامبر و جهاد با ظالمان و دفاع از مستضعفان و کمک به محرومان می کنم و تقسیم اموال به طور مساوی بین مستحقان آن و رد مظالم و یاری کردن اهل بیت (علیهم السلام) ، آیا با من بر این بیعت می کنید ؟ گفتند : آری ؛ پس با آنها بیعت کرد و گفت : بر شما است پیمان خدا و ذمه پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) این که به این بیعت وفا کنید (2).

اسماعیل را بر او برگزید و از نسل او بهترین افراد بشر یعنی محمد بن عبدالله (صلی الله علیه وآله وسلم) را خلق کرد؛ و این برای کسی که جدش رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) و پدرش علی بن ابی طالب باشد ( مانند من )، کاستی نیست .

هشام به زید گفت : برو بیرون .

زید گفت : بیرون می روم و پس از این مرا نخواهی دید مگر به گونه ای که آن را نپسندی و خوشایند تو نباشد .

پس از نزد هشام بیرون آمد و به سوی کوفه روانه شد(1).

و در نقل دیگری از عطاء بن مسلم آمده است که : زید بن علی در خواب دید گویا آتشی را در عراق برافروخته سپس خاموش کرد و پس از آن از دنیا رفت.

این خواب او را نگران ساخت و به فرزندش یحیی گفت: من چنین خوابی را دیده ام .

پس از آن نامه هشام بن عبدالملک به او رسید که او را در آن به شام طلبید .

زید بن علی به شام رفت ، هشام بن عبدالملک به او گفت : برو نزد امیرت یوسف تا این منازعه را حل کند.

زید به هشام گفت: به خدا سوگند اگر مرا نزد او بفرستی ، من مطمئن نیستم که پس از آن دیگر تو را روی زمین زنده ببینم.

هشام گفت : بایستی نزد یوسف بروی .

پس زید به کوفه آمد (2).

شیعیان نزد زید آمده و از او می خواستند که قیام کند و می گفتند: ما امیدواریم که منصور از فرزندان رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) تو باشی و این همان زمان است که بنی امیه در آن هلاک و نابود شوند.

از این رو زید در کوفه ماند.

ص: 267

و غیر اینها از رعیت پیروز شود(1).

يوسف بن عمر اصرار داشت که زید در کوفه نماند و هر چه زودتر از کوفه خارج شود.

زید با اصرار او از کوفه حرکت کرد تا به قادسیه یا ثعلبیه رسید ، عده ای از اهل کوفه نزد او رفته و به او گفتند: ما چهل هزار نفر هستیم و با شمشیرهای خود از تو دفاع می کنیم در حالی که تعداد مردم شام اندک است و خداوند شر آنان را کفایت خواهد کرد. سپس برای زید سوگند یاد کردند و تأکید نمودند که به او وفادار می مانند.

زید گفت : من بیم دارم که مرا رها کنید همان گونه که با پدر و جدم کردید .

آنان قسم خوردند که وفادار می مانند.

نیست.

داود گفت: من بیم دارم اگر با این گروه بازگردی کسی بر تو سخت تر از همین ها نباشد ، و تو خود آگاه تر می باشی .

پس داود بن علی راهی مدینه شد و زید بن علی به کوفه بازگشت .

سلمة بن کھیل نزد او آمد و گفت : تو فرزند رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) هستی چند نفر با تو بیعت کرده اند؟

زید گفت : چهل هزار نفر .

سلمة بن کھیل گفت : تو را به خدا سوگند آیا تو بهتری یا جدت ؟

زید گفت : جدم بهتر است .

سلمه گفت: اکنون بهتر است یا زمان جدت ؟

زید گفت : زمان جدم.

سلمه گفت : چگونه انتظار داری اینها به تو وفادار باشند در حالی که به جدت خيانت کردند؟

زید گفت : این ها با من بیعت کردند، و این بیعت بر گردن من و ایشان است و مسئولیتی است که نمی توانم آن را رها کنم (1).

محمد بن عمر به زید گفت : ای ابا الحسين ! تو را به خدا سوگند می دهم که به نزد اهل خویش در مدینه بازگردی و سخن کسانی را که از تو خواستند در کوفه بمانی نپذیری ، اینان به تو وفادار نیستند ، مگر اینان اصحاب جد تو حسین بن علی (علیه السلام) نبودند؟

گفت : آری.

زید سخن او را نپذیرفت و در کوفه ماند، پس شیعیان در کوفه نزد زید بن علی می آمدند و با او بیعت می کردند تا نام کسانی که با او بیعت کرده بودند در دیوان به پانزده هزار نفر از اهل کوفه رسید و این غیر از کسانی بود که در مدائن و بصره و واسط و موصل و خراسان وری و جرجان بودند.

زید نزدیک به یک سال در کوفه توقف کرد و افرادی را به شهرها فرستاد تا مردم را دعوت کرده که به او بپیوندند و با او بیعت کنند، تا اینکه زمان قیام زید نزدیک شد و این خبر بین مردم شایع گردید که زید بن علی قصد قیام دارد.

وقتی یوسف بن عمر حاکم کوفه از این ماجرا مطلع شد کسانی را فرستاد تا زید بن علی را دستگیر کرده و بیاورند ؛ آنان او را نزد آن دو نفر که به يوسف بن عمر اطلاع داده شده بود که زید بن علی نزد آنان می باشد نیافتند . پس آن دو نفر را نزد حاکم کوفه آوردند ، او آن دو نفر را مورد بازجویی قرار داد و اطلاعاتی را از آنان کسب کرد و سپس دستور داد هر دو را به قتل رساندند.

این خبر به زید بن علی رسید و ترسید مبادا او را پیش از قیام دستگیر کنند ، بنا بر این پیش از موعد مقرر (شب چهارشنبه اول صفر سال 122) قیام کرد(1).

اعلام موضع

هنگامی که اصحاب زید بن على باخبر شدند که والی کوفه يوسف بن عمر از قیام قریب الوقوع زید مطلع شده است ، گروهی از رؤسای خود را نزد زید فرستادند و نظر او را

ص: 271

در باره ابو بکر و عمر جویا شدند .

زید در پاسخ آنان گفت : بالاترین چیزی در باره آنچه سؤال کردید می گویم این است که ما از تمام مردم به قدرت و سلطنت و حکومت بعد از رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) سزاوارتر بودیم ، ولی آنان ما را از این مقام دفع کرده و کنار گذاشتند و این نزد ما باعث کفر آنان نمی شود.

گفتند : اگر آنان به تو ظلم نکردند ، اینان نیز به تو ظلم نکردند، پس چرا مردم را دعوت به جنگ با اینان می نمایی؟

زید گفت : این گروه که ما قصد جنگیدن با آنان را داریم مانند گذشتگان نیستند ، این گروه یعنی مروانیان به من ظلم کردند و به شما و به خودشان ستم کردند، و من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر می خوانم تا اینکه ست ها احیا شود و بدعتها خاموش گردد، اگر ندای مرا اجابت کردید سعادتمند می شوید، و اگر امتناع ورزیدید من وکیل شما نیستم .

پس آنان از او جدا شده و بیعت او را شکستند و گفتند: امام سبقت گرفت و او شخص دیگری است ؛ و مرادشان برادر زید امام محمد باقر(علیه السلام)بود که در آن زمان از دنیا رفته بود و آنان می گفتند : امروز فرزند او جعفر (علیه السلام) بعد از پدرش امام ما است ، و لذا زید این گروه را « رافضه » نامید اگرچه آنان را گمان بر این است که مغیره آنان را رافضه نامید هنگامی که از او جدا شدند.

گروهی پیش از قیام زید نزد امام جعفر صادق (علیه السلام) رفته و از بیعتی که با زید کرده بودند به او خبر دادند ، آن حضرت به آنان فرمود: با او بیعت کنید ، به خدا سوگند او افضل و سید ما می باشد . پس آنان بازگشته و این امر را کتمان کردند(1).

رفتند و او را نیافتند ، یاران زید بن علی تا صبح شعار «یا منصور امت » سر دادند .

صبح هنگام زید بن علی قاسم تبعی را به همراه شخص دیگری فرستاد تا یارانش را باخبر سازند؛ اصحاب يوسف بن عمر آن دو نفر را دستگیر و هر دو را به قتل رساندند .

از طرف دیگر حکم بن صلت که جانشین والی بود دستور داد دربهای بازار و مسجد را به روی مردم بستند، و کسی را فرستاد تا یوسف بن عمر والی کوفه را که در آن زمان به حیره رفته بود، باخبر کند(1).

فردای آن روز وقتی زید دید تمام کسانی که شب آمده و برای یاری او جمع شده اند تنها 218 نفرند گفت : سبحان الله ! پس مردم کجا هستند؟

به او گفته شد: در مسجد محاصره شده اند .

زید گفت : نه به خدا سوگند این برای کسانی که با ما بیعت کرده اند عذر و بهانه محسوب نمی شود.

پس زید با یارانش حرکت کرد و تا « جبانه » پیش آمد و در آنجا پانصد نفر از اهل شام بودند ، زید با اصحابش بر آنان حمله کرد و آنان را شکست داد تا به «کناسه » رسید پس بر گروهی دیگر از اهل شام حمله نمود و آنان را نیز منهزم کرد.

يوسف بن عمر والی کوفه بالای تپه ای ایستاده بود و تماشا می کرد که چگونه اصحاب زید بر سپاهش حمله می کنند ؛ و اگر در آن روز زید می خواست ، می توانست یوسف بن عمر را بکشد.

پس زید وارد شهر کوفه شد و به طرف قبرستان کنده آمد، در آنجا با گروه دیگری از شامیان برخورد نمود و با آنان درگیر شد.

سپس به نصر بن خزیمه که یکی از یارانش بود گفت: می ترسی که اهل کوفه همانگونه که با حسین (علیه السلام) کردند با ما نیز رفتار کنند؟

ص: 273