ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

بَلَغ العُلَی بِکَمَالِهِ * کَشَفَ الدُّجَی بِجَمالِهِ

حَسُنَتْ جَمِیعُ خِصالِهِ * صَلُّوا عَلَیْهِ وَ آلِهِ

« سعدی»

تقدیم به آسمان مدینه

کَیفَ تَرقَی رُقیَّکَ الاْءَنبِیاءُ * یَا سَماءً ماطَاوَلَتْهَا سَماءُ

« بوصیری »

پس از حمد خداوند متعال و صلوات بر روح تابناک پیامبر نور و روشنایی، از درگاه مقدس پروردگار برای هر آن کس که در راه تربیت و تعلیم من گامی برداشته است بویژه پدر ارجمندم مرتضی دشتی و مادر بزرگوارم، رحمت و رضوان خداوند را در هر دو سرای طلب می کنم و از سیّده مکرّمه، همسر ارجمندم، که در راه انجام وظایفم با شکیبایی و مهربانی، بیشترین رنج را متحمل شدند، بسی سپاسگزارم.

ص: 5

ص: 6

مدایح نبوی بوصیری ... 48

«ألبُرْدَه»... 51

قصیده بُرده... 52

انگیزه سرودن بُردَه... 53

شهرت بُرده... 54

شرح های عربی بُردَه... 55

شرح های فارسی بُرده... 56

ترجمه های فارسی بُردَه... 57

بُردَه در عرصه هنر... 60

ترجمه بُرده به دیگر زبانها... 60

مخالفان بُرده... 61

تأثر بُرده از آثار پیش از خود... 61

تأثیر بُرده بر آثار پس از خود... 63

بررسی سه اثر چاپی مربوط به بُرده... 64

نَصُّ « قَصیدَهِ البُرْدَهِ»... 65

ترجمه أبیات بُردَه بوصیری... 73

شرح أبیات برده بوصیری... 87

فصل سوم: شوقی و نَهْجُ الْبُرْدَه... 147

نگاهی به وضعیت مصر و جهان عرب در قرن 19 و آغاز قرن 20... 147

احمد شوقی... 150

احوال و افکار شوقی... 152

آثار شوقی ... 152

ویژگیهای سبک شوقی... 153

مدایح نبوی شوقی ... 156

انگیزه سرودن نَهْجُ الْبُرْدَهِ... 157

ص: 8

نَصُّ قَصِیدَهِ «نَهجِ الْبُرْدَهِ»... 157

ترجمه نَهْجُ الْبُردَه از شوقی ... 165

شرح نَهْجُ الْبُرْدَه... 180

فصل چهارم: شرح تطبیقی قصاید بُرْدَه و نَهْجُ الْبُردَه... 227

نگاهی بر بُرده... 227

نگاهی بر نهج البُرده... 232

تطبیق قصیده «بُرْدَه» و قَصیده «نَهْجُ الْبُرْدَه»... 235

بررسی بخش اول، غزل آغازین قصاید... 235

بخش دوم: در بیم دادن از هوای نفس... 238

بخش سوم: مدح رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ... 240

بخش چهارم : سخن از میلاد پیامبر صلی الله علیه و آله ... 244

بخش پنجم : سخن از معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله ... 249

بخش ششم : درباره قرآن... 254

بخش هفتم : دربیان معراج... 257

بخش هشتم : سخن از مجاهدات رسول اکرم صلی الله علیه و آله ... 260

بخش نهم : توسل و طلب شفاعت از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ... 267

بخش دهم: مناجات و تضرع... 270

تطبیق تحلیلی بُرده و نهج البرده از نظر اسلوب... 272

بررسی تطبیقی الفاظ و ترکیبهای دو قصیده... 273

تأثیر قرآن و حدیث بر قصاید... 274

بررسی نقش خیال در قصاید... 284

بررسی خیال در نهج البرده... 286

بررسی نقش عاطفه در قصاید... 288

ویژگی ها و امتیازهای بُردَه ... 291

عیوب بُردَه... 294

ص: 9

ویژگی ها و امتیازهای نَهجُ الْبُرْدَه... 294

عیبهای نَهْجُ الْبُرْدَه... 299

نتیجه... 307

منابع... 309

ص: 10

درود مَلَک بر روان تو باد * بر اصحاب و بر پیروان تو باد

خدایا به حقّ بَنی فاطمه * که بر قولم ایمان کنم خاتمه

اگر دعوتم رد کنی ور قبول * من و دست و دامان آل رسول

خدایت ثنا گفت و تبجیل کرد * زمین بوس قدر تو جبریل کرد

بلند آسمان پیش قَدرت خجِل * تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل

تو اصل وجود آمدی از نخست * دِگَر هر چه موجود شد فرع تو است

ندانم کدامین سخن گویمت * که والاتری زانچه من گویمت

تو را عِزِّ لَولاکْ تمکین بس است * ثنای تو طه و یاسِین بس است

چه وصفت کند سعدیِ ناتمام * علیک السّلام اِی نبیّ و السّلام

برای تبرک بخشیدن به آغاز شرح تطبیقی برده و نهج البرده، کلام را با صلوات امام علی بن ابی طالب علیه السلام بر روح تابان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در خطبه 72 نهج البلاغه شروع می کنیم:

اَللّهُمَّ داحِیَ الْمَدْحُوّاتِ. وَ داعِمَ الْمَسْمُوکاتِ. وَ جابِلَ الْقُلُوبِ عَلَی فِطْرتَها شَقِیِّها وَ سَعیِدِها. إِجْعَلْ شَرائِفَ صَلَواتِکَ وَ نَوامِیَ بَرَکاتِکَ عَلَی مُحمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ الْخاتِمِ لِما سَبَقَ. وَ الْفاتِحِ لِمَا انْغَلَقَ. وَ الْمُعلنِ الْحَقَّ بِالْحَقِّ وَ الدّافِعِ جَیْشاتِ الاْءَباطِیلِ. وَ الدَّامِغِ صَوْلاتِ الاْءَضالِیلِ. کَما حُمِّلَ فَاضْطَلَعَ قائِما بِأَمْرِکَ مُسْتَوْفِزا فی مَرْضاتِکَ غَیْرَ نَاکِلٍ عَنْ قُدُمٍ. وَ لا واهٍ فی عَزْمٍ. واعِیا لِوَحْیِکَ حافِظا لِعَهْدِکَ. مَاضِیاً عَلَی نَفَاذِ اَمْرِکَ. حَتّی اَوْرَی قَبَسَ الْقابِسِ وَ اَضَاءَ الطَّرِیقَ لِلخابِطِ وَهُدِیَتْ بِهِ الْقُلُوبِ بَعْدَ خَوْضاتِ الْفِتَنِ. وَ أَقامَ مُوضِحاتِ الاْءَعْلامِ وَ نَیِّراتِ الاْءَحْکامِ. فَهُوَ أمِینُکَ الْمَأْمُونِ وَ خازِنُ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ شَهِیدُکَ یَوْمَ الدِّینِ وَ بَعِیثُکَ بِالْحَقّ. وَ رَسُولُکَ إلَی الْخَلْقِ. اَللَّهُمَ افْسَحْ لَهُ مَفْسَحَا فی ظِلِّکَ وَ اجْزِهِ مُضَاعَفاتِ الْخَیْرِ مِنْ فَضْلِکَ. اَللَّهُمَّ اَعْلِ عَلَی بِنَاءِ الْبانِینَ بِنَاءَهُ، وَ اَکْرِمْ لَدَیْکَ مَنْزِلَتَهُ، وَ أَتْمِمْ لَهُ نُورَهُ، وَ اجْزِهِ مِنْ ابْتِعاثِکَ لَهُ مَقْبُولَ الشَّهَادَهِ وَ مَرْضِیَّ الْمَقَالَهِ ذَا مَنْطِقٍ عَدْلٍ. وَ خُطَّهٍ فَصْلٍ. اَللَّهُمَّ اجْمَعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُ فی بَرْدِ الْعَیْشِ وَ قَرَارِ النِّعْمَهِ، وَ مُنَی الشَّهَواتِ. وَ أهْواء اللَّذَّاتِ وَ رَخاءِ الدَّعَهِ. وَ مُنْتَهَی الطُّمَأْنِینَهِ. وَ تُحَفِ الْکَرَامَهِ.: «بارخدایا، ای گستراننده هر گسترده، و ای برافرازنده آسمانهای بالا برده؛ ای آفریننده دلها بر وفق

ص: 12

سرنوشت، بدبخت یا نیکو بخت! بهترین درودها و پربارترین برکت ها را خاصّ بنده و پیامبر خود گردان، که خاتم پیغمبران پیشین است، و گشاینده درهای بسته رحمت بر مردم زمین، آشکار کننده حق با برهان، فرونشاننده طغیان و درهم کوبنده شوکت گمراهان. چنان که او بار رسالت را نیرومندانه برداشت، و حق آن را چنان که باید گذاشت، در انجام فرمانت برپا، و درطلب خشنودی ات پویا، نه از اقدامی رویگردان و نه در عزمی سست و ناتوان. وحی تو را به گوش جان شنوا و عهد تو را نگهبان، و در راه اجرای فرمان تو روان. چندان که چراغ جویندگان حقّ را فروغ بخشید، و بر سر راه گمراهان چون خورشیدی بدرخشید، و دل های فرو رفته در موجهای شبهت، به راهنمایی او رخت به کنار کشید. نشانه های روشن را برپا داشت. و احکام را - چون موکلانی - بر مردمان گماشت. او تو را امانتداری است درستکار، و گنجینه علم تو را پاسدار. گواه تو است در روز قیامت، و برانگیخته تو به رسالت، و فرستاده تو بر آفریدگان و امّت.

خدایا! سایه - عنایت - خود را بر او بگستران؛ و به فضل خویش پاداش او را فراوان گردان. بنیاد - شریعتی را - که نهاد از دیگر بناها بالاتر بر و مرتبت او را نزد خویش گرامی تر و نور شریعت او را در سراسر گیتی بگستر، و پاداش پیامبری او را گفتار پسندیده قرار ده، و شهادت پذیرفته. - چنان که گفته او - میزان عدل باشد و فرموده او قول فصل.

بارخدایا! ما و او را فراهم آور در زندگانی خوشگوار، و نعمت پایدار و آرزوهای دلنشین، و لذت های با خواهش دل قرین، و زندگانی فراخ و پر نعمت، و اطمینان خاطر و برخورداری از تحفه های کرامت.»

ص: 13

ص: 14

اندکی توضیحات دیگر است عبارتند از:

1 - «قصیده مبارکه بُردَه» اثر محمّد شیخ الاسلام کردستانی، که در سال 1361 در 104 صفحه به چاپ رسیده.

2 - «شرح قصیده بُردَه» از فردی ناشناس در سده نهم، که علی محدّث آن راتصحیح و در سال 1361 در 142 صفحه به چاپ رسانده است.

3 - همچنین ترجمه ای بسیار معیوب را در سال 1371، قیس آل قیس و محمدرضا عادل به چاپ رسانیده اند که چندان ارزش علمی ندارد.

از میان انبوه آثار خطی مربوط به برده، در این جا به سه نمونه مهم، که هر یک ویژگی هایی را دربردارند اشاره می کنیم. این کتابها همگی در مخزن خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد.

1 - کتاب شماره 4389 که اثری است بسیار زیبا و هنرمندانه از برده بوصیری. این کتاب شامل متن برده است، که در قطع رحلی و با آب طلا، به خط ثلث نوشته شده. سال کتابت آن 881 ه. ق و کاتب محیی هروی است، که تصویر دو برگ از آن در پی خواهد آمد. (تصویر شماره 1 و 2)

2 - نسخه خطی کتاب شماره 8188، مربوط به ترجمه منظوم قصیده برده به فارسی است، که محیی الدّین محمّدآن را در سال 779 ه . ق، یعنی هشتاد و پنج سال پس از وفات بوصیری ترجمه کرده است. و به دست کاتبی به نام میرجان عراقی در سال 905 نوشته شده. تصویر دو صفحه از این اثر نیز پس از مقدمه خواهد آمد. (تصویر شماره 3 و 4)

3 - آخرین اثر خطی کتاب شماره 7332 می باشد با عنوانِ شرح احمد بن محمد بن ابی بکر، به عربی، که در سال 797 ه .ق، شرح و به خط شکسته نستعلیق نوشته شده است. (تصویر شماره 5)

شاید این سؤال به ذهن خوانندگان گرامی خطور کند که چرا ما در آغاز سخن، بیشتر به توضیح پیرامون برده بوصیری می پردازیم؟

در حقیقت برده بوصیری، درخت تناوری است که نهج البرده را می توان یکی از

ص: 16

شاخه های آن به شمار آورد. اگر «برده بوصیری» نبود، بدیهی است که آثاری همانند «نهج البرده احمد شوقی» نیز پدید نمی آمد. شهرت، شکوهمندی و جهانگیری برده موجب پدید آمدن آثار گوناگون فراوان پیرامون آن شده است. اما درباره نهج البرده که حدود نود سال پیش سروده شده (1227 ه . ق/ 1909 م.)، تا جایی که اطّلاع یافتم، چندان کاری به جز شرح شیخ سلیم البشری صورت نگرفته است. البته دکتر زکی مبارک در «ألْمُوازَنهُ بَیْنَ الشُّعَراءِ» و در «ألْمَدائِحُ النَّبوِیّه»، مطالبی را درباره این قصیده ارائه کرده است.

مهمترین محدودیت بنده در انجام شرح قصاید و بررسی تطبیقی آنها، عدم دسترسی به شرح های مشهور عربی این دو قصیده و کتابهای نوشته شده پیرامون آنها بود، لذا ممکن است در سایر شرح هایی که دستیابی به آنها برای من مقدور نبوده است، مطالب و آگاهی های بیشتری وجود داشته باشد.

چنان که اشاره شد بخش اساسی این نوشتار «تطبیق دو قصیده» را تشکیل می دهد. این کار نیاز به تحقیقات گسترده دیگری داشت که اکنون به ذکر آنها می پردازیم:

1 - سیری در مدایح نبوی و تاریخچه آن در زبان عربی و بیان فرق بین مدایح نبوی و بدیعیات، که به عنوان یک جریان ادبی، همزمان با سرایش برده، در حوزه ادبیات دوره انحطاط پدید آمد.

2 - نگاهی گذرا به چند نمونه مشهور از سروده های شاعران نکته پرداز پارسی زبان، پیرامون فضایل و تاریخ زندگی و سیره اخلاقی پیامبر اسلام.

3 - نگاهی به اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مصر در قرن هفتم (دوره حیات بوصیری)، و نیمه دوّم قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم (دوره زندگی شوقی) به منظور شناخت زمینه های پدید آمدن قصاید «بُردَه» و «نَهْجُ الْبُردَه».

4 - گذری بر تاریخچه زندگی، افکار، آثار و اسلوب هر یک از سرایندگان دو قصیده.

5 - نگاهی به دیگر مدایح نبویِ بوصیری و شوقی، و در پی آن معرفی کامل برده و نهج البرده.

6 - تحقیقات مفصلی پیرامون برده بوصیری، و بررسی آثار مختلف پدید آمده

ص: 17

پیرامون آن.

7 - ترجمه و شرح مبسوط برده.

8 - ترجمه و شرح مفصّل نهج البرده.

در دو بخش اخیر سعی شده است، نخست مفردات بیت ها به طور دقیق ریشه یابی و شرح گردد.(1) سپس به ترجمه روان ابیات پرداخته شده و در این کار تلاش بر آن بوده که از ترجمه آزاد پرهیز شود و ضمن رعایت شیوایی زبان فارسی، پیوند ترجمه با بیت های عربی نیز حفظ گردد.

آن گاه پس از ذکر نکات نحوی و ادبی برجسته، به شرح و توضیح پیرامون مضامین و اقتباس های موجود در آنها پرداخته ام. در این زمینه کلیه تلمیحات و مضامین اقتباس شده از قرآن، روایات و تاریخ مربوط به سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ، با استفاده از منابع مهم اسلامی، ریشه یابی گردیده و کلیّه منابع مورد استفاده به دو صورت زیرنویس و فهرستگان پایانی، به شیوه علمی معرفی شده است.

پس از شرح کامل قصاید وارد حوزه اصلی و نهایی تحقیق شده و کار تطبیق قصاید را با تکیه بر همه تلاش های پیشین انجام داده ام.

در بخش تطبیق، دو قصیده از چهار جهتِ فکر، تعبیر، تخیل و عاطفه، بررسی و مقایسه شده است. قالب کار، در قسمت بررسی تطبیقی افکار و مضامین طرح شده در دو قصیده، بر اساس نظم و ترتیب بخش های ده گانه برده بوصیری می باشد. در قسمت مقایسه تعبیر و بررسی الفاظ و ترکیبات و موسیقی و وجوه زیبا شناختی صوری و صنایع مختلف ادبی به کار رفته در دو قصیده، روش آماری در تطبیق کمیّ، و روش تحلیلی در مقایسه و بررسی کیفی، ملاک عمل بوده است. سپس بررسی تطبیقی دو عنصر دیگر، یعنی تخیّل و عاطفه مورد توجه قرار گرفته و پس از آن وحدت فنی دو قصیده با هم مقایسه شده، و سپس در پایان، امتیازها و عیبهای هر یک از دو قصیده شمارش گردیده است.

ص: 18

نتیجه تحقیق و تطبیق، شدّت تقلید شوقی از بوصیری را در همه ابعاد اسلوبی، لفظی و معنوی نشان می دهد و ما را به این نظریه می رساند که: برده بوصیری همچنان درخشانترین شاهکار در حوزه ادب دینی و مدایح نبوی در زبان و ادبیات عربی است و هنوز هم این اثر شکوهمند، فیض بخش جان عاشقان و پیروان رسول الله است و شعله ای است فروزان بر فراز قله رفیع ادبیات اسلامی در دامنه مدایح نبوی صلی الله علیه و آله .

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

چون به چهل سالگی (یا اندکی پس از آن) رسید، در رمضان 13 پیش از هجرت [برابر 610 میلادی [خداوند، توسط جبرئیل، با فرو فرستادن نخستین سوره قرآن، به سوی او وحی فرستاد و ازآن به بعد او را به پیامبری مبعوث کرد. ابتدا دعوتش را پنهانی آغاز نمود. خدیجه، پسر عمویش علی بن ابی طالب، فرزند خوانده اش زید بن حارثه، و گروهی دیگر از جمله ابوبکر، نخستین ایمان آورندگان به صدق رسالت او بودند. پس از مدتی دعوتش را آشکار کرد. و مردم را به توحید و ترک بت پرستی و ترک خرافات جاهلی، فرا خواند. قریش در برابر او به گردنکشی و مبارزه برخاستند و از هیچ آزار و شکنجه ای فروگذار ننمودند. امّا او شکیبایی و پایداری و نستوهی پیشه کرد. عمویش ابوطالب تا زنده بود[سال دهم بعثت] از او حمایت کرد. رفته رفته اسلام از مکه به مدینه [= یثرب] گسترش یافت. جمعی از نو مسلمانان مدینه به نزد حضرت صلی الله علیه و آله آمدند و او را به شهر خود دعوت کردند و قول همه گونه حمایت دادند. به بعضی از یارانش دستور هجرت داد و خود نیز پنهانی، با ابوبکر، از مکه به مدینه هجرت کرد. در آن جا مسجدی بنا نهاد و دعوتش را آشکار نمود. هجرت او در سال 622 میلادی مبدأ تاریخ اسلام است. مشرکان قریش نیز مخالفت و مبارزه خود را با او و جلوگیری از گسترش اسلام افزایش دادند، سپس آیات «جهاد»

نازل شد. نخستین نبرد بین مسلمانان و مشرکان مکه، یعنی غزوه بدر، در نزدیکی مدینه، در رمضان سال دوم هجری رخ داد. به دنبال آن بر اثر پیمان شکنی قبیله یهودی بنی قَیْنُقاع، غَزوه ای به همین نام رخ داد. در سال سِوّم هجری «غزوه احد»، در کوهپایه ای به همین نام، در نزدیکی مدینه در گرفت، در سال چهارم غزوه «ذات الرِّقاع» و «بَدر صُغری» در سال پنجم غزوه «خَندق» و «بَنی قُریظه» و در سال ششم غزوه «ذِی قَرا» و «بَنِی المُصطَلق» رخ داد. و در همان سال حضرت صلی الله علیه و آله پیکهایی به سوی خسرو پرویز ساسانی در ایران، قیصر روم، نجاشی در حبشه، مُقَوقِس پادشاه مصر، حارثِ غَسّانی امیر شام، و بعضی دیگر فرستاد و ایشان را به اسلام دعوت کرد. در سال هفتم غزوه «خَیبر» درگرفت در سال هشتم غزوه «مُوتَه» و «حُنَین». در همان سال قبل از غزوه حنین مسلمانان مکه را فتح کردند و مشرکان همگی مزه بزرگترین و آخرین شکست را چشیدند. در سال نهم غزوه «تَبوک» پیش آمد و در همه این جنگها، به جز

ص: 26

غزوه اُحد پیروزی از آن مسلمانان بود.

در سال دهم وفود عرب گروه گروه، با قبول اسلام از در تسلیم درآمدند. در سال دهم حَجّه الوِداع [آخرین حج پیامبر که در آن جانشین خود را تعیین کردند] انجام شد. و حضرت صلی الله علیه و آله در سال یازدهم هجری [= 633 م. [در مدینه به رحمت بیکران آفریدگار جهان پیوست.

18 - قصیده میمیّه محمود سامی البارودی (1904 م).

19 - قصیده میمیّه شیخ قاسم حلاّق.

20 - قصیده نونیّه علاّمه سمنانی.

21 - «قصیده میمیّه احمد شَوقی بَکِ مصری» مشهور به «نَهجُ البُردَه» که در ادامه این گفتار شرح کامل آن خواهد آمد.

به کار رفته توریه شده باشد یا نشده باشد.»(1)

موضوع اکثر قصاید بدیعی «مدایح نبوی» است، در بحر بسیط و روی میم، بر وزن برده بوصیری.

مؤلف کتاب «تاریخ الادب العربی» دکتر عمر فروخ، در این کتاب، همواره قصیده بدیعیّه را به معنای قصیده مدیحیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، و شعری که در ثنای رسول الله صلی الله علیه و آله سروده شده، گرفته است. با این که چنین نیست. درست است که قصاید بدیعیّه به جز اندکی، همه در مدایح نبوی سروده شده است و در ادبیات اسلامی این خودبابی است عمده. اما آن همه قصاید بلند که از صدر اسلام به بعد، در ثنا گستری پیامبر اکرم و عرض ادب به پیشگاه رسول گرامی اسلام سروده اند، همه و همه بدیعیّه نیست. و اصولاً این رایج نیست که همه مدایح نبوی را «بدیعیّه» نام گذاریم.

اگر به زبان اهل منطق بگوییم بین قصاید بدیعیّه و دیگر قصاید مدایح نبوی عموم و خصوص من وجه جاری است. مادّه اشتراک، قصاید بدیعیّه ای خواهد بود که در مدح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سروده شده است. و بیشتر قصاید بدیعیّه اصطلاحی چنین است. اما دو فرق اساسی بین مدایح نبوی و بدیعیّات وجود دارد: یکی صدها قصیده مدیحه نبوی که بدیعیّه اصطلاحی نیست و دیگر چند قصیده بدیعیّه که مدیح نبوی نیست.

با عنایت به آنچه ذکر شد این عبارت نویسنده مذکور درباره «مدایح نبوی بوصیری» که در پی می آید درست نیست:

«وَ بَلَغتِ البَدیعِیّاتُ (القَصَائِدُ الْمَقُولَهُ فی مَدِیحِ مُحمّدٍ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ) ذِرْوَهَ الْبَراعَهِ فی شِعْرِ الْبُوصِیریِّ.(2)»

قصیده بوصیری اگر چه بدیعیّه نیست، اما در گزینش بَحْرورَویّ وَ در انتخاب مضمون (مدایح نبوی)، تأثیر شایانی در بدیعیّه سرایان داشته است. (مقدمه خَزانه الادب، ابن حجّه الحَموی).

درباره مبتکر سرایش بدیعیات در ادبیات عربی بحث است که آیا «أمینُ الدّین اربلی»

ص: 30

(670 ه . ق) بوده است یا صفیّ الدّین حِلّی (752 ه . ق).

صاحب انوار الربیع (در مقدمه این کتاب) و صاحب الغدیر (ج 6، ص 44) معتقدند که اصل این ابتکار از امین اربلی است نه صفی الدین حلی وچنین هم هست، زیرا اربلی حدود 60 سال پیش از صفی الدّین قصیده خویش را ساخته است.(1) اما دیگر بدیعیّه سرایان پیرو این دو ادیب شهیر هستند.

اگر چه ابتکار سرایش قصاید بدیعیّه از صفی الدّین نیست، اما انتخاب بحر بسیط و رَویِّ میم - که موجب پیشبرد بسیار کار بدیعیات شد - از صفی الدّین است، زیرا که او قصیده خود را چنین ساخت و سپس دیگر بدیعیّه سرایان از او پیروی کردند. پس باید صفیّ الدّین را مبتکر این موضوع دانست که بدیعیّات را - از نظر مضمون که مدیح نبوی است - و از نظر وزن و رَوِیِّ میم در مسیر قصیده «بُردَه» انداخت.

آغاز قصیده حِلّی چنین است:

إنْ جِئتَ سَلْعا فَسَلْ عَنْ

جِیرَهِ الْعَلَمِ

وَ اقْرَأ سَلاماً عَلَی عُرْبٍ

بِذِی سَلَمِ

«اگر به وادی سلع آمده ای پس از همسایگان و ادیِ عَلَم بپرس و بر عربانِ سرزمین ذی سلم سلام ده. که دارای 145 بیت است و مشتمل بر 151 نوع صنعت بدیعی. چنان که گفته شد یکی از علل مهم رشد و توسعه بدیعیات، پس از صفی الدین همین وزن و روی و مضمون برده بوصیری بوده است.»(2)

کننده توحید و عدالت و بت شکن یگانه و منجی انسانیت، حضرت محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله ، از نخستین سال های طلوع خورشید نبوّت، به نظم و نثر، در حد وسیعی آغاز گردید و تا امروز که 14 قرن از آن زمان می گذرد بیش از پیش ادامه دارد. نخستین کسانی که پیامبر را ستوده اند با توجّه به تقدّم خداوند و فرشتگان در این امر(1)، عبارت اند از:

1 - ابوطالب بن عبدالمطلب(ع)(2) (85 ه . ق - 3 ه . ق)

2 - علیّ بن ابی طالب (ع) (23 ه . ق - 40 ه . ق)

3 - عبّاس بن عبدالمطلب (51 ه . ق - 32ه . ق)

4 - کعب بن مالک انصاری

5 - حسّان بن ثابت انصاری (54 ه ق)

6 - عبّاس بن مِرداس السلمی، فرزند خنسای شاعر (18 ه . ق)

7 - ورقه بن نوفل، پسر عموی حضرت خدیجه علیهاالسلام

8 - لبید بن ربیعه (- 41 ه . ق)

9 - أعشی قیس (- 7 ه . ق)

10 - عبداللّه بن الزّ بعری (که تا زمان زمامداری عُمَر زنده بود)

11 - ألنّابغه الجعدیّ (80 ه . ق)

12 - کعب بن زهیر (- 26 ه . ق)

یادآور می شود که نام 48 تن از این شاعران همراه نمونه ای از مدایح آنان در ستایش از پیامبر صلی الله علیه و آله ، در کتاب «الحَماسه المغربیّه» در بخش «مدح النّبیّ» آمده است.(3)

«درباره نخستین مدحیه پیامبر اختلاف است، اما هیچ کدام به مقام قصیده مشهور

ص: 32

کعب ابن زهیر نمی رسد. کعب بن زهیر از شاعران مُخَضْرَم(1)است. او که در پی توهین به مقدّسات اسلام مهدورالدم شده بود، روزی به صورت مردی ناشناس وارد مسجد پیامبر شد و از ایشان طلب عفو و بخشش نمود.آن گاه نقاب از رخ برکشید و در مقابل بخشنده خود قصیده ای زیبا در 58 بیت انشاد کرد و پیامبر اکرم و مسلمانان را ستود. آغاز قصیده چنین است:

بانَتْ سُعادُ فَقلبِی الْیومَ مَتْبولُ * مُتَیَّمٌ إثرَها، لَم یُفدَ، مَکْبولُ

«سعاد جدا شد پس امروز قلب من رنجور و نزار است [قلبی که] شیدای او و زنجیری عشق اوست».

گویند وقتی که کعب به این بیت رسید:

اِنَّ الرَّسولَ لَنورٌ یُستضاءُ بِه * مُهنَّدٌ مِنْ سُیوفِ اِللّهِ مَسلولُ

«همانا رسول کانون نوری است که از او نور گیرند، او شمشیری است برکشیده از شمشیرهای خداوند».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بُردَه خویش را بر او پوشاندند و به او خلعت دادند. از اینروی این قصیده «بُرْدَه» نام گرفت.

این قصیده مورد توجّه ادیبان و عموم دوستداران رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله قرار گرفت و بسیاری آن راشرح کردند و تعدادی به تخمیس آن پرداختند و برخی شاعران در مقام معارضه با آن قصایدی سرودند، که در این میان بوصیری گوی سبقت را از دیگران ربود. بوصیری 14 قصیده مدحیه در ثنای پیامبر صلی الله علیه و آله دارد که یکی از آنها لامیّه اوست، که «ذُخْرُ المَعادِ فی مُعارَضَهِ بانَتْ سُعاد»(2) نام دارد و دارای 204 بیت می باشد. سرآغاز آن

ص: 33

چنین است:

إلی مَتَی أنْتَ بِاللَّذّاتِ مَشْغُولُ * وَ اَنْتَ عَنْ کُلِّ مَا قَدَّمتَ

مَسْوءُولُ فی کُلِّ یَوْمٍ تُرَجِّی أنْ تَتُوبَ غَدًا * و عَقْدُ عَزْمِکَ بِالتَّسوِیفِ مَحْلُولُ(1)

ایزد که رقیب جانْ خِرَد کرد * نام تو ردیف نام خود کرد.(1)

2 - نظامی گنجوی، (م - 614 ه .ق)، حکیم نظامی که در داستان سرایی و خیالپردازی های شاعرانه و بسیار دلپسند، استادی بی همانند است. معمولاً آغاز مثنوی هایش به توحیدیّه هایی مزیّن است. که پس از آن به ستایش پیامبر اکرم نیز پرداخته است. او در مخزن الاسرار که مهمترین مثنوی اوست در ثنای پیامبر اکرم قصیده ای با 217 بیت سروده که برگزیده ای چند از ابیات او در پی می آید:

شمسه نُه مَسندِ هفت أختران * ختمِ رُسل خاتم پیغمبران

احمد مرسل که خِرَد خاک اوست * هر دو جهان بسته فِتْراک اوست

ای تن تو پاکتر از جان پاک * روح تو پرورده روحی فِداک

خاک تو خود روضه جان من است * روضه تو جان جهان من است

خاک تو در چشم نظامی کشم * غاشیه بر دوش غلامی کشم

بر سر آن روضه چون جان پاک * خیزم چون با دو نشینم چو خاک

3 - مسمّط ادیب الممالک فراهانی (1277 - 1336 ه .ق) که 38 بند است و هر بند 7 مصراع که جمعا 266 مصراع می شود. هر فرازی از این قصیده بخشی از زندگی یا سیره پیامبر را در بر دارد. فراز میلاد آن چنین آغاز می شود:

برخیز شتر بانا بَر بندْ کجاوه * کز چرخ همی گشت عیان رایتِ کاوه

در شاخ شجر برخاست آوای چکاوه * وز طول سفر حسرت من گشت علاوه

بگذر به شتاب اندر از رود سماوه * در دیده من بنگر دریاچه ساوه

وز سینه ام آتشکده پارس نمودار

4 - قصیده پیام، از شاعر معاصر نعمت میرزازاده (م.آزرم) که چندین بار چاپ شده است. این قصیده مانند برده بوصیری است که در چند بخش تنظیم یافته و مجموع ابیات آن 273 بیت می شود. پیام از نمونه های والای قصاید فارسی و از مفاخر ادبیات مذهبی به شمار می رود. لطایف شعری و احساس ژرف و تابلوهای زیبا و علو مفاهیم در آن

ص: 35

فراوان است.

5 - قصیده مرحوم مهرداد اوستا در 72 بیت بدین مطلع:

نَه جلوه بود و نَه رنگ این رَواق الوان را

نَه پر ستاره برآورده چرخ دامان را

کوتاه سخن آن که در حوزه ادب فارسی صدها تن از شاعران نامدار و گمنام، به طور مستقل یا در ضمن دیگر اشعار خود، به ستایش از گوهر نبوّت پرداخته اند. که برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به دو کتاب زیر:

1 - مدایح محمّدی در شعر فارسی، احمد احمدی بیرجندی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1372، 164 ص.

2 - سیمای محمّد در آینه شعر فارسی، محمود شاهرخی و مشفق کاشانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372، 255 ص.

پایان بخش این گفتار شعر زیبایی است از شیخ سعدی شیرازی علیه الرّحمه.

ماه فروماند از جمال محمّد * سرو نباشد به اعتدال محمّد

قدر فلک را کمال و منزلتی نیست * در نظر قدر با کمال محمّد

وعده دیدار هر کسی به قیامت * لیله أسری شب وصال محمّد

آدم و نوح و خلیل و موسی و عیسی * آمده مجموع در ظلال محمّد

عرصه گیتی مجال همّت او نیست * روز قیامت نگر مجال محمّد

وان همه پیرایه بسته جنّت فردوس * بو که قبولش کند بلال محمّد

همچو زمین خواهد آسمان که بیفتد * تا بدهد بوسه بر نعال محمّد

شمس و قمر در زمین حشر نتابد * نور نتابد مگر جمال محمّد

شاید اگر آفتاب و ماه نتابند * پیش دو ابروی چون هلال محمّد

چشم مرا تا به خواب دید جمالش * خواب نمی گیرد از خیال محمّد

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی * عشق محمّد بس است و آل محمّد

ص: 36

بوصیری در زمان چهارمین امیر ایّوبی، سیف الدّین ابوبکر بن ایّوب، در سال 608 ه به دنیا آمد. 40 سال عمر او در دوره سلطه ایّوبیان گذشت. و از 40 سالگی تا 87 سالگی که بخش اصلی فعّالیّت های ادبی اش را تشکیل می دهد، همزمان با حکومت 9 تن از ممالیک بحری، سپری شد. و سرانجام در زمان چهارمین زمامدار مملوکی از خاندان قَلاوُون، یعنی زین الدّین کَتبوغا در سال 694 ه یا اندکی پس از آن در گذشت.

بود و امام تصوّف یعنی محی الدّین بن عربی (دمشق، 638ه.) در همین عصر می زیست.

2 - اعزام علمای عامّه به مراکز مهم شیعه، نظیر شهر اَسنا در ناحیه دِلتای مصر برای زدودن یا تضعیف فرهنگ تشیّع.

3 - توسعه مدارسِ علمیّه مذاهب أربعه.

4 - به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ شیعیان اسماعیلی در قاهره.

5 - ممنوع کردن عزاداری سیّدالشّهدا در روز عاشورا و به قول مَقریزی آن راروز شادی قرار دادن.

6 - تشویق نویسندگان برای حمله به تشیّع. برای نمونه به تشویق حکومت، قاضی بهاءالدّین هبه اللّه بن عبداللهِ قَفْطی (600 - 697 ه) کتابی در این زمینه به نام فَضائح المُفْتَرضَهُ فِی الرَّدِّ علَی الرَّفْضَهِ تالیف کرد.

ایّوبیان علاوه بر عزم نابودیِ تشیّع دو هدفِ مهمِّ دیگر را نیز دنبال می کردند:

1 - وحدت بخشیدن به مصر و شام.

2 - جنگ با صلیبی ها(1)و آزادی بیت المُقدّس.

پس از مرگ صلاح الدّین در سال 598 ه، بازماندگانش بر سر قدرت با هم درگیر شدند و هر یک می کوشید تا سیادت و ریاست سلسله ایّوبی را از آن خود کند. حکومت ایّوبیان یک حکومت نظامی و مبتنی بر قدرت بود. آنان اگر دست به اصلاحات یا سازندگی هایی هم می زدند، در جهت تحکیم پایه های قدرتشان بود نه چیز دیگر. جامعه مصر در آن زمان متشکّل بود از بربرها، ترکان، کردها، عربها، و اسلاوها؛ که این گوناگونی به ارتش نیز سرایت کرده بود.

ص: 39

از پنجاه سالگی تا 68 سالگی بوصیری مقارن بود با حکومت بیبرس بُندُقْداری، چهارمین امیر مملوکی که در میان ممالیک از همه قدرتمندتر بود. او علاوه بر سرکوبی حرکتهای مذهبی و مردمی مصر، به منظور تحکیم موقعیت سیاسی خود بر آن شد تا بازماندگان آخرین خلیفه عبّاسی را به مصر فراخواند. در زمان او هنوز مرزهای مسلمانان در شام و مصر از سوی مغولان و صلیبی ها تهدید می شد. اما بیبرس تا زنده بود با وضع تدابیری، نگذاشت شعله جنگی افروخته گردد.

دو دهه آخر زندگی بوصیری مصادف بود با ظهور منصور قلاوون، هفتمین امیر سلسله مملوکی و سر سلسله خاندان قلاوون. او توانست در دوره حکومتش ( از678 ه تا 689 ه) مغولان را که دوباره به شام حمله ور شده بودند در حمص به سختی شکست دهد. و نیز صفحات شرق مدیترانه را از لوث صلیبیان پاکسازی کند. این امیر قدرتمند همان کسی است که «بیمارستان منصوری» قاهره را بنا کرد. بوصیری در ستایش از این عملِ نیک قصیده ای به این مطلع سرود:

عَمَّرْتَ مَدرَسهً و مارِستانا

لِتُصحِّحَ اْلأَدیانَ و الأبدانَا

سرانجام بوصیری، در زمان زین الدّین کتبوغا (از 694 - 696 ه) دهمین امیر مملوکی از ممالیک بحری در بیمارستان منصوری قاهره درگذشت.

قدرت ممالیک بر دو پایه استوار بود: سپاهیان و عقاید دینی مردم. این غلامان ترک در حفظ ظواهر اسلامی می کوشیدند و تعدادی از عالمان و فقیهان را به خود نزدیک ساخته بودند و به بنای مساجد و مدارس علوم دینی تا حدّی توجّه می کردند. البتّه در شرایطی که دشمنان خونخواری چون صلیبی ها و مغولان در کمین مال و ناموس و خاک و دین امت اسلامی بودند، مردم ناگزیر باید زورگویی ها و فشارهای امرای خویش را به جان می خریدند و دم بر نمی آوردند.

امیران مملوکی در زندگی شخصی خود تجمّل پرست، شهوتران، خوشگذران و فاسد بودند و از هیچ ظلمی به مردم فروگذار نمی کردند. خوبی و بدی حال هرکس در این دوران بستگی به میزان وابستگی اش به حکومت مرکزی داشت. لذا در هر طبقه ای به فراخور مقدار و شدّت داد و ستد با حکومت، معدودی افراد مرفّه و بسیاری از افراد زحمتکش و بی پناه وجود داشتند. فساد اخلاقی و مالی در بین مردم فراگیر شده بود. شرب خمر، دزدی، روابط نامشروع، آدمکشی، ناامنی، اعتیاد به مواد مخدر و بی توجهی به احکام شرعی در سراسر جامعه به چشم می خورد.

عوامل فراوانی زندگی را بر مردم سخت کرده بود که به مهمترین آنها اشاره می شود:

1 - جنگ با صلیبی ها.

2 - جنگ با مغولان.

3 - بحرانهای سیاسی داخلی و درگیری و کشمکش بر سر قدرت بین ممالیک بَحری و بُرجی.

4 - فشارهای مالی ناشی از سیاستهای مالیاتی سنگین دولت بر مردم.

5 - فساد و بی رحمی گسترده در بین حاکمان و ماموران دولتی که غالبا نظامی بودند.

6 - فروکش کردن آب نیل و بروز قحطسالی در مزارع کشاورزی. اولین قحطسالی در سال 662 ه رخ داد، که در آن مردم وادار به گیاهخواری شدند و یکی از شدیدترین گرانی ها و قحطی ها، بحران سال 695 یا 696 ه (سال مرگ بوصیری) است که مردم به جسد خواری انسان ها و حیوانات روی آوردند.

7 - شیوع وبا و مرگهای دسته جمعی مردم.

ص: 42

بررسی اوضاع اجتماعی مصر در دوره ممالیک بیانگر این موضوع است که: بجز در مواردی معدود، به طور کلی بحران های اجتماعی دامنه دار، امنیّت کم، آشوب فراوان، فقر و فلاکت فراگیر و ستم بر مردم آشکارا دیده می شود. بازرگانی، صنعت و کشاورزی به کسادی گراییده، گرانی و گرسنگی مردم را از پای درآورده است.

فرجام امیران بحری مویّدِ بی ثباتی سیاسی نیز هست. زیرا از میان 25 تن سلطان مملوکی بحری هفت نفر به گاه سلطنت کشته شدند. چهار نفر پس از عزل و فرار از قاهره به قتل رسیدند. هفت نفر عزل شدند و دو نفر گریختند و فقط پنج نفر به وقت سلطنت، به مرگ طبیعی مردند.

بوصیر، شهرکی واقع در بین فیوم و بنی سُوَیف، در مصر علیا، (وطن پدرش) و یا منسوب به دولاص (وطن مادرش) است. لذا به او بوصیری یا دولاصی یا صنهاجی هم گفته اند.

او در اوّل شوّال سال 608 ه . ق برابر با 6/3/1212م. در ناحیه دولاص یا در «بهشیم» که هر دو از توابع «بهنسا» بوده به دنیا آمد و در سال 694 ه برابر با 1295 م. یا کمی پس از آن در بیمارستان منصوری قاهره در گذشت و در شهر اسکندریه به خاک سپرده شد. گویا او از اوان نوجوانی به اندیشه ها و منش های صوفیان علاقه مند بوده. نوشته اند: او چندی از محضر ابوالعباس مرسی (686 ه) جانشین ابوالحسن شاذلی (656 ه) بهره مند شده است. اما احوال و آثارش شباهت زیادی به اهل تصوف ندارد. بلکه نمایانگر عشق بی کرانه او به وجود بی همتای رسول اللّه صلی الله علیه و آله است.

بروکلمان ذکر کرده که بوصیری ده سال را در قدس گذرانده سپس به مدینه رفت و بعد از آن 13 سال از زندگی اش را در جوار کعبه، در مکه سپری کرد و در آنجا به تدریس قرآن کریم اشتغال داشت.زمانی که به مصر برگشت (در حدود 659 ه) به استخدام دولت درآمد و نزدیک چهار سال در بلبیس شرقی به عنوان مباشر (کاتب) کار می کرد. پس از آن روانه قاهره شد و تا چندی می کوشید از راه شعر ارتزاق کند اما موفق نشد. پس تا آخر عمر در همان جا زیست و به تعلیم قرآن مشغول بود.»(1)بیشتر اشعار او در قالب غزل، و در مضامین مدح، هجو، وصف و مدایح نبوی است.

«بوصیری» به مطالعه تورات و انجیل و تعدادی از کتابهای یهود و نصاری انس بسیار داشت و آنچه را در آن کتابها یافت که با عقاید اسلامی مخالف بود، در قصاید خود، و نیز در تعلیقات بر آن قصائد(2) رد نمود. بوصیری شاعری نکته بین و حسّاس و نقّاد بود و در قصاید خود تصویری از اوضاع اجتماعی دورانش را جلوه گر ساخته است. او از دزدی ماموران دولت، رشوه خواری کاتبان و خیانت قاضیان شکایت می کند و مذاهب و ملّیت های مختلف مصر را در سده هفتم هجری یاد می نماید و سپس پرده از دشمنی

ص: 44

فرقه ای و مذهبی آنان با یکدیگر برمی دارد. این نوع قصاید او، اگر چه از جهت ادبی در درجه عالی نیستند، اما به دلیل آن که بیانگر اوضاع و احوال مردم مصر در آن روزگار هستند، از حیث تاریخی و اجتماعی مهم تلقّی می شوند.(1)

مَدْحُ النّبیِّ أمانُ الخائفِ الوَجِلِ * فَامْدَحهُ مُرتَجِلاً او غَیرَ مُرتَجلِ

وَ لا تُشَبِّبْ بِأوطانٍ وَلادِمَنٍ * وَ لا تُعّرِجْ علَی رَبعٍ و لا طَللِ

وَصِفْ جَمالَ حبیبِ اللّهِ مُنفرداً * بِوَصفهِ فَهْوَ خَیرُ الوصفِ و الغَزلِ

رَیحانتاه علی زَهْرِ الرُّبی زَهَتا * فَما لِقَلبی وَ ذِکْرِ البانِ وَ اْلأَثَلِ؟

رَیحانَتاه مِنَ الزَّهراءِ فاطِمهٍ * خَیرِ النّساءِ وَ مِنْ صِنْوِ الإمامِ علیّ

«مدح پیامبر پناه هر بلادیده و ترسانی است پس او را بی مقدّمه یا با مقدّمه بستای

- و در یاد کرد غزل و جوانی، به ذکر منزل ها و آثار باقی مانده آنها مپرداز و بر خانه و اثر نمایان بجای مانده از آن درنگ مکن.

- فقط و فقط جمال حبیب خدا را وصف کن که آن بهترین وصف و غزل است.

- [آن عزیزی که] دو دسته گل او [حسن و حسین] بر گلهای نوشکوفای تپه ها [در جمال و آراستگی [فخر فروختند. [حال که چنین است] دل مرا چه، به یاد کرد درخت بان و نهال گز بیابان؟

- دو دسته گل او از دخترش فاطمه زهرا علیهاالسلام بهترین بانوان جهان و از برادرش علی [امیر موءمنان]»

همچنین در ابیات دیگری می گوید:

إذَا امتَدَحتُ نَسیباً(1) مِنْ سُلالَتِه * فَهُوَ النّسیبُ لِمَدْحِی، سَیِّدَ الرُّسُلِ

و نَزِّه الفِکرَ فی رَوْضاتِ فِکْرَتِها * وَ اجْنِ البَلاغهَ مِنْ أغْصانِهَا الذُّلُلِ

«هرگاه من خویشاوندی از تبار او را ستودم پس خود آن حضرت صلی الله علیه و آله ، غزل مدح من است. اندیشه را در باغهای اندیشه او به گردش درآور و از شاخسارهای فروافتاده و آویزانش میوه شیرین شیوایی بچین.»

در این اشعار نکاتی وجود دارد که بیانگر اسلوب بوصیری هستند از جمله:

1 - در شعر او هم ارتجال وجود دارد و هم عدم ارتجال.

2 - او چندان اعتقادی به شیوه شاعران جاهلیت در وقوف بر دمن و گریه بر اطلال، در آغاز غزلیّات و قصاید ندارد.

ص: 46

3 - او حتّی از تشبیب به ذکر اوطان هم اِعراض کرده، زیرا بر این باور است که هر غزل یا تشبیب یا سوز و آهی باید که نظر به معانی متعالی نبوی داشته باشد.لذا اطلال و دمن او کعبه و مدینه است.

شعر بوصیری از غرابت لفظی یا تعقید در صنایع بلاغی خالی است. لذا اسلوب او در مواردی نظیر اشعار اجتماعی اش، چنان سهل است که گویی الفاظ و ترکیب هایش را از زبان گفتاری مردم کوچه و بازار برگرفته است. به همین سبب است که اشعار او به سرعت در بین عموم مردم رواج یافت. چون این شعر بیانگر احساسات و عواطف و خواسته های آنان در حالات و مناسبتهای مختلف بود.

ابن شاکر الکتبی گوید: «شعر او در نهایت حسن و لطافت و برخوردار از شیرینی الفاظ و انسجام و هماهنگی ترکیب هاست.»(1) یکی از ویژگی های لفظی مشهود در بیان بوصیری، که شعر او را از رقّت و انسجام و موسیقی ویژه ای برخوردار کرده است، کثرت موزون تکرار، ندا و به کارگیری متعادل اسم های استفهام است.

مثلاً در قصیده همزیّه اش تکرار ندا هشت بار، «یا نبیّ الهدی»، «یا شفیعا»، «یا رحیما»، «یا أبالقاسم»، «رَبِّ»، «صَاحِ»، «یالاَءمرٍ» و تکرار استفهام ده بار، لفظ «سلام» چهار بار و «أمْ» هشت بار است. این ویژگی ها در دیگر قصاید نبوی او نیز به چشم می خورد. مثلاً در قصیده نَبویّه (محمّدیّه) او که 16 بیت دارد، نام مقدّس «محمّد» در اول همه مصراعها وجود دارد. یعنی 32 بار تکرار شده است.

مُحمَّدٌ أشرفُ الأعْرابِ و العَجَمِ

مُحمّدٌ خَیرُ مَن یَمشی عَلَی قَدمِ

مُحمّدٌ ثابِتُ المیثاقِ حافِظُه

مُحمّدٌ طَیِّبُ الاَْخلاقِ و الشِّیَمِ

یا پدیده «ندا»، که در قصیده مربوط به امامزاده «سیّده نفیسه»، پانزده بار تکرار شده است. خلاصه سخن آن که بوصیری توانست با قدرت بیان و طبع سلیم و ذوق سرشار و عشق خالصانه خود به روح مطهّر و تابناکِ حبیب یگانه خدای بی همتا، مدایح نبوی را به بالاترین نقطه، نسبت به دیگر اغراض شعریِ عصر خود برساند.

ص: 47

«ای رسول خدا مرا به چنان قرب و دوستیی بنواز که چشم بدان روشن گردد و جگر سوخته به آن سیراب؛ و چنانچه اطمینان من به رستگاری به وسیله تو، در فردای قیامت نباشد، هرگز نه شهد شربتی به کامم خوش می آید و نه لذت هیچ خُنکایی.»

پس از آن بوصیری به راه روشن خویش ادامه داد و قصاید نبوی دیگری سرود، از جمله قصیده ای به مطلع:

أمَدائِحٌ لی فیکَ أمْ تَسبیحُ * لَولاکَ مَا غَفَرَ الذُّنُوبَ مَدیحُ

حَدَّثتَ أنَّ مَدائِحی فِی المُصطَفی * کَفّارهٌ لی وَ الْحَدیثُ صَحیحُ

«آیا اینها مدایح من درباره تو است یا تسبیح خداست، اگر تو نبودی هیچ ستایشی گناهان را نمی آمرزید. تو گفتی که مدایح من در حقّ مصطفی صلی الله علیه و آله کفاره گناهان من است و این سخنی روا است.»

او در این قصیده نیز به وصف سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله می پردازد و با شوق دیدار به پایانش می برد:

شَوْقاً اِلی حَرَمٍ بِطیبَهَ آمِنٍ * طابَتْ بِذلِکَ رَوضَهٌ وَ ضَریحُ

إنّی َلاَرْجُو أنْ تَقِرَّ بِقُربِهِ * عَینی وَ یُؤسی قَلبِیَ الْمَجْروحُ

«چه شوقی است مرا به حرمی امن در مدینه طیّبه، که روضه و ضریحی بدان حرم طیب و طاهر گشته است. همانا من امیدوارم که به قرب او دیده ام روشن گردد و قلب مجروحم درمان شود.»

سوّمین قصیده ای که بوصیری در دوران پیش از سفر به حجاز، در ستایش پیامبر صلی الله علیه و آله سرود «ذُخْرُ المَعادِ فی وَزنِ بانَتْ سُعاد» نام دارد. او در این قصیده دویست و چهار بیتی، به معارضه با قصیده معروفِ «کَعب بن زُهیر» پرداخته است. مطلع قصیده این است:

اِلی مَتَی أنْتَ بِاللَّذّاتِ مَشغُولُ * وَ أنْتَ عَنْ کُلِّ ما قَدَّمْتَ مَسئُوولُ

فی کُلِّ یَومٍ تُرَجّی أنْ تَتُوبَ غَداً * وَ عَقْدُ عَزْمِکَ بِالتَّسوِیفِ مَحْلُولُ

«تا کی تو به لذّتها مشغولی، و تو از هر چه پیش فرستی سوال خواهی شد. در هر روز به خود امید می دهی که فردا توبه کنی، حال آن که رشته عزم تو به امروز و فردا کردن از هم می گسلد.

ص: 49

این قصیده از مشهورترین قصاید بوصیری است که سیمایی ناصحانه دارد و آثار تفکر صوفیانه در آن بارز است.

چهارمین قصیده نبوی، که در آن به نقد و بررسی عقاید اهل کتاب درباره نبوّت می پردازد. «ألمُخرج و المَردود علی النّصاری و الیهود» نام دارد، و در آن مانند دیگر قصایدی که ذکر شد، پرده از اشتیاق خود به زیارت عتبات مقدّسه برمی دارد. بر این قصیده به وسیله شاعر با نثری روان، تعلیقاتی نوشته شده که اکنون موجود است.

چنان که ملاحظه شد هیچ یک از قصاید با غزل مرسوم در آغاز قصاید عربی، شروع نشده اند. شاید این امر برخاسته از یک بینش اعتقادی بوده است که شاعر نخواسته بر مدح سمبل عشق، مقدمه ای عاشقانه، بدان گونه که دیگر شاعران سروده اند، بیفزاید. بوصیری در همین مرحله پرده از محبت شدید خود نسبت به اهل بیت پیامبر علیهم السلام نیز برداشته و قصیده ای درباره سیّده نفیسه، دختر حسن بن زید بن علی بن الحسین، که به سال 208 ه در مصر در گذشته و حرمش در قاهره است، سروده است. این قصیده که هشتاد بیت دارد چنین شروع می شود:

جَنابُکِ مِنْهُ تُستَفادُ الفَوائِدُ * وَ لِلنَّاسِ بِالاِْحسانِ مِنکِ عَوائدُ

ترجمه: «از حضور تو فواید فراوان نصیب می گردد و مردم از ناحیه احسان تو بهره ها می برند.

در این قصیده از مظلومیت امام حسین علیه السلام و خاندان پاک او نیز یاد شده است».

مطلع یکی دیگر از نبویّات او چنین است:

یا رَبِّ صَلِّ عَلَی الْمُختارِ مِنْ مُضَرٍ * وَ اْلأنبیاءِ جَمیعِ الرُّسْلِ ما ذُکِروُا

«بار خدایا، بر (پیامبر ) برگزیده مُضَر و بر همه پیامبران و فرستادگان درود فرست.»

در مرحله دوم یعنی سال های اقامتش در حجاز از کام ذوق سرشار بوصیری چهار قصیده دیگر جوشید. یکی از این قصاید، که از صد و هفت بیت تشکیل شده، که ابیاتی از آن در پی می آید:

بِمَدحِ المُصطَفی تَحیَی القُلوبُ * وَ تُغْتَفَرُ الْخَطایا وَ الذُّنُوبُ

نَبِیٌ کامِلُ الاَْوصافِ تَمَّتْ * مَحاسِنُهُ فَقیلَ لَهُ الْحَبیبُ...

ص: 50

مَدائحُهُ تَزیدُ القَلْبَ شَوقاً * إلَیْهِ کَأَ نَّهاَ حَلْیٌ وَ طِیبُ

وَ صَفْتُ شَمائلاً مِنهُ حِساناً * فَماأدْری أمَدْحٌ أمْ نَسیبُ

بَدَتْ لِلنِّاسِ مِنهُ شُموسُ عِلْمٍ * طَوالِعُ ما تَزُولُ وَ لا تَغیبُ

وَ آدابُ النّبُوّهِ مُعجِزاتُ * فَکَیْفَ یَنالُهَا الرَّجُلُ الاَْدیِبُ

«به ستایش مصطفی صلی الله علیه و آله قلبها زنده می گردد و گناهان آمرزیده می شود. آن پیامبر کاملی که اوصاف نیکویش تمام شد و سپس به او «حبیب» گفته شد. مدایحش بر شوق قلب نسبت به او می افزاید. گویی که آن مدایح زیوراند و بوی مُشک. من شمایل نیکوی او را به وصف کشیدم پس نمی دانم آیا اینها مدح اند یا غزل.

از سوی او خورشیدهای دانش بر مردمان آشکار شد. طلوع کنندگانی که هرگز غروب نکنند. آداب پیامبری همه معجزه است، پس مرد ادیب چگونه به (درک و وصف) آنها نایل شود.»؟

بوصیری پس از مدت مدیدی که از حجاز به مصر برگشت، با خود عشقی متعالی و شعله ور نسبت به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به ارمغان آورد. عشقی که سرانجام در دامن خویش شاهکارهای نبوی را پرورد.

در مرحله سوم، نخست قصیده مشهور همزیه او در 458 بیت سروده شد. آغاز آن چنین است:

کَیفَ تَرقی رُقیَّکَ الاَْنبیاءُ * یا سَماءٌ ماطاوَلْتَها سَماءُ

چسان پیامبران بسان تو بالا و بالا روند، ای آسمانی که آسمان نتواند با او رقابت ورزد. این قصیده طولانی شباهت فراوانی با دیگر قصاید او دارد و آنچه درباره آن قابل ملاحظه است آن است که شاعران و ادیبان بدان توجه خاصی مبذول داشته اند و به شرح و حفظ و معارضه آن پرداخته اند. اما آنچه نام بوصیری را جهانگیر کرد قصیده اوست به نام «ألکَواکِبُ الدُّرّیّهُ فِی مَدحِ خَیْرِ البَریّهِ» مشهور به «بُردَه» یا «بُرأَه».

راه راه است. بُردِ یمانی، پارچه کتانی منسوب به یمن است. و نیز بُرد، نوعی لباس گشاد بوده که بالای دیگر جامه ها می پوشیده اند.»(1)

«در صدر اسلام و پیش از آن، عربها پشمینه ای بر روی دیگر لباس ها، نظیر عبا، می پوشیده اند که بعضا رواَنداز شبشان نیز همان بوده است. این بالاپوش را بُردَه می گفته اند [مشهور است که پیامبر اکرم بُردَه ای داشته اند که در شب هجرت،آن را به امام علی علیه السلام دادند تا دشمنان گمان کنند پیغمبر خود در بستر خفته است.]

بُردَه پیامبر پس از رحلت ایشان به دست خلفا رسید. همچنین پیامبر در زمان حیات، بُردَه ای را به کعب بن زهیر در قبال قصیده مدحیّه اش عطا فرمودند، که سالها بعد معاویه آن رااز کعب خرید و سرانجام این عبای مقدس در گرماگرم غارتگری های هلاکو سوخت و از بین رفت»(2)

جایگاه والای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، این قصیده را سخت حرمت هشته اند(1)».

«ابن حجر هیثمی گوید: هر گاه گفته بوصیری منحصر به همین قصیده برده بود، در شرف و تقدّمِ رتبه وی کفایت می نمود. چون این قصیده در شهرت به مقامی رسیده است که در مسجد و خانه ها مثل قرآنش درس می خوانند.

نوشته اند: از جمله خصایص این قصیده آن است که بعد از آن، دعا مستجاب می شود. و آثار آن به اندازه ای تکرار شده که مستغنی از اظهار است.»(2) «که از جمله می توان به شفایابی بیماران، گشایش گره مشکلات و برآورده شدن حاجات اشاره کرد.»(3)

«این قصیده بلیغ و شیوا از همان اوان سروده شدن مورد توجّه و اقبال فراوان مسلمین قرار گرفت و چنان شهرت یافت که نسخه های آن رادر همه اقطار اسلامی، چون کاغذ زر می بردند. با آن که قصیده ای طولانی است ولی مردم آن رابا رغبت حفظ می کردند و می خواندند. بسیاری آن راهمچون دُعایا مناجاتنامه برای تقرب به خدا و پیامبر قرائت می نمودند و هنوز هم صوفیان مصر این قصیده را دسته جمعی با صدای بلند و با آهنگ مخصوصی در برخی از مراسم خود می خوانند.»(4)

اما غالبا درباره انگیزه سرایش قصیده «الکواکب الدریّه» مشهور به «بُرده»، به نقل از خود بوصیری چنین نوشته اند که او خود می گوید: «من به بیماری فلج دچار شدم و نیمی از بدنم از کار افتاد. پس از یأس از بهبود، به نظرم رسید که با سرودن قصیده ای در مدح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او متوسل شوم و شفایم را از او بخواهم. لذا چنین کردم و پیوسته می خواندم و زار زار می گریستم و شفایم را می طلبیدم تا آن که شبی پس از انجام این کار به خواب رفتم. پیامبر را به خواب دیدم که با مهربانی پیش آمدند و بر بخش فلج شده بدنم دست سودند و سپس بُردَه خویش را بر رویم انداختند. پس از آن از خواب پریدم و در پیکر خویش اثری از بیماری ندیدم و سراسیمه از خانه به کوچه دویدم.»(1) به همین جهت این قصیده «بُردَه» یا «بُرأَه» (یعنی بهبودی یافتن) نام گرفته است. «این قول مشهور، گفته بروکلمان را که نوشته: «بُردَه» در مکه سروده شده، رد می کند.(2)

به گفته زکی مبارک: «أهمّیّت و رواج این قصیده را از آنجا می توان دریافت که بجز چاپهای گوناگونی که در کشورهای مختلف جهان از آن شده، فقط در قاهره، تا زمان تألیف کتاب «المدائح النّبّویه» در سال 1350 ه . ق، حدود پنجاه بار به چاپ رسیده بود.»(1) این امر را عمر موسی پاشا در صفحه 194، تاریخ الادب العربی العصر المملوکی، نیز تأیید کرده است. حنّاالفاخوری نوشته که تاکنون بیش از 90 بار به زبانهای عربی و فارسی و ترکی و بربری شرح شده است(2).

شرح های چاپی قصیده برده به فارسی که اکنون در دسترس است، سه کتاب است به نام های:

1 - قصیده مبارکه برده، شارح و مترجم: حاج سیّد محمّد شیخ الاسلام کردستانی، نشر سروش، سال 1361 ش، در 104 صفحه.

2 - شرح قصیده برده، نوشته یکی از دانشمندان ناشناس قرن 9، با تصحیح و مقدّمه علی محدّث، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش، در 142 صفحه.

3- کتاب العدّه فیشرح قصیده برده، تألیف محسن آذرشهری،تبریز،1343ش،416ص.

(عکس شماره 3 و 4 پس از مقدمه)

اشعار فارسی محیی الدّین محمّد، با آن که در قید ترجمه عربی مانده، و مانند سایر ترجمه های شعری این قصیده غالبا از قوافی عربی چون «مُضطرِم»، «صَمَم»، «تُهَم»، «هَرِم»، «کَتَم»، «لُجُم»، «دَسَم»، و «شَمَم» و نظایر آن استفاده کرده، نسبتا اشعار روان هم دارد که در مقایسه با ترجمه های شعری دیگر سلیس تر و تاحدّی دلنشین تر به نظر می رسد.

از ویژگی های لفظی این ترجمه به کار بردن یای شرطی و استمراری و تمنّی در مواردی چند است که در ترجمه های دیگر کمتر وجود دارد مثلاً در ترجمه بیت:

مَحَضتَنی النُّصحَ لکِنْ لَستُ أسْمعه

إنِّ الْمحُبَّ عَنِ الْعُذّالِ فی صَممِ

ناصحم، کردی ملامت لیک من نشنیدمی

زانکه عاشق در ملامت هست در حکم صمم

تو نصیحت می کنی دایم ولی من نشنوم

عاشقان باشند دایم از ملامت در صمم

نکته قابل ذکر در ترجمه قصیده برده به فارسی این است که قصیده در بَحر مُجتَثّ محذوف «مَفاعِلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعَلُن» سروده شده، امّا ترجمه های آن عموما در بحر «رَمَل مُثَّمَّنِ مَحذُوف»: «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتُن فاعِلُن» گفته شده. و اگر فرض ما پذیرفته آید که ترجمه محیی الدّین محمّد نخستین و قدیمترین ترجمه قصیده بُرده به زبان فارسی باشد، چون او قصیده خود را به این وزن گفته، ظاهرا بسیاری از کسان دیگر از او تبعیّت کرده و در همین بحر قصیده را به شعر فارسی برگردانده اند.»(1)

در میان کتب چاپی، در لابلای کتاب «پرده نشین جلال»، ترجمه قصیده برده به نظم فارسی نیز به چشم می خورد، که به درستی روشن نیست ناظم آن کیست امّا به دلیل آشنایی با آن، بخشی از ابیات غزل آورده می شود.

ص: 58

«آیا زیاد مهر عزیزان به ذی سَلَم

جاری است اشک از مژه خونین بسانِ دَم؟

یا از نسیم مهر و محبّت ز کاظمه

در تیره شب فروغ بتابید از إضَم؟

اشک از محبّت است و یا از فراق دوست

ریزان چنین به دامن و من فارغ از اَلَم

باران اشک در جریان از دو دیدگان

در حیرتی چنان نتوان گفت جُزیَهِم

سوزی است سوز عشق نماند نهان به دل

دردی است درد عشق که زانروست در تَبَم

گر عشق او نبود نبودی سرشک خون

بیخواب کی همی شدم از بان و از عَلَم

انکار عشق بعد شهادت مفید نیست

بیمار دوست را چه غم از صِحّت و سَقَم

بیماری و سرشک دو شاهد به ماجرا

زرد است و سرخ چهره، چو پاییز، گه عَنَم»(1)

یکی از ترجمه های فارسی که در سالهای اخیر به چاپ رسیده و اکنون در دسترس است این است:

«قصیده مبارکه برده، ترجمه قیس آل قیس و محمّدرضا عادل، نشر صدوق، چاپ اوّل، 1371، 227 صفحه».

تذهیب کاری کرده اند.

یکی از زیباترین این آثار که اکنون در مخزن خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره 4389 وجود دارد. به خط ثلث و با آب طلا نوشته شده است، محقّق و رقّاع این اثر بسیار نفیس که در سال 881 ه . ق کتابت شده، محیی هروی است که جهت آشنایی خوانندگان صفحات اوّل و آخر این کتاب بسیار زیبا و دیدنی پس از مقدّمه (ک تصویر شماره 1 و 2) ضمیمه گردیده است.

2 - در موزه تبریز یک اثر دیدنی مربوط به برده بوصیری وجود دارد به نام «سنگ بسم اللّه».

این تخته سنگ در 1270 ه . ق در شهر قاهره، به دست استاد سنگلاخ قوچانی تراشیده شد. طول آن 70/3 و عرض آن 30/1 متر است. از 5 قطعه درست شده که 4 قطعه آن قاب و یک قطعه اش متن است. در وسط، لفظ جلاله «بسم اللّه الّرحمن الرّحیم» به خط نستعلیق نوشته شده است. در حاشیه اشعاری در مدح حضرت رسول صلی الله علیه و آله و القاب او به زبان فارسی نوشته شده. همچنین دارای متن ترکی است به عنوان: تقدیم به حرم مطهّر حضرت رسول صلی الله علیه و آله .(1)

چنان که ملاحظه شد کتاب آسمان مدینه با تصویری از همین تابلو آغاز گردید.

همچنین این قصیده به زبانهای آلمانی، انگلیسی، بوسنیایی، آلبانیایی(1) و اردو ترجمه شده است.

ترک زبانان نیز بارها آن را ترجمه و شرح کرده اند.

بیان کعب بهتر پرورده شده است. انتخاب بحر بسیط و رَویِّ میم و برخی از الفاظ و مضامینِ بخشی از «بُرده» بوصیری، از یکی از غزل های ابن فارض (576 - 632 ه) به نام «نارُلَیلی»(1)اثر پذیرفته است. سه بیت آغازین غزل چنین است.

هَلْ نارُ لَیلَی بَدَتْ لَیْلاً «بِذی سَلَمِ» * اَمْ بارِقٌ لاحَ فی «الزَّوْراءِ» فَالْعَلَمِ

اَرْواحَ «نَعْمانَ» هَلاّ نَسْمهٌ سَحَرا * وَ ماءَ «وَجْرَهَ» هَلاّ نَهْلَهٌ بِفَمِ

یا سائِقَ الظَّعْنِ یَطْوی الْبِیدَ مُعْتَسِفا * طَیَّ السِّجِلِّ، بِذاتِ الشَّیْخِ مِنْ إِضَمِ

«آیا آتش لیلی یک شبی در وادی ذی سلم آشکار شد، یا ابری آذرخش آفرین در [آسمانِ [وادی زوراء و سپس در وادیِ عَلَم پدیدار گردید؟ - ای بادهای «سرزمین نعمان» آیا نسیم سحری نخواهد وزید و ای آب وجره آیا جرعه ای به دهان نخواهد رسید؟ های ساربان خسته که بیابانها را بشتاب بسان پیمایش (گرد آمدن) طومار، در ناحیه ذات الشّیخ از وادی إضم در می نوردی.

بیت 9 غزل برده چنین است:

یالائِمی فی اْلهَویَ اْلعُذْرِیِّ *مَعْذِرَهً * مِنّی إلَیْکَ وَ لَوْ أَنْصَفْتَ لَمْ تَلُمِ

و بیت 10 غزل ابن فارض این:

یا لائِما لامَنی فی حُبِّهِمْ، سَفَها * کُفَّ الْمَلامَ، فَلَوْ أَحْبَبْتَ لَمْ تَلُمِ

«ای سرزنشگری که مرا در عشق آنان، به نادانی نکوهیدی، بس کن، اگر تو عاشق می بودی ملامت نمی کردی.

پیش از این بیان شد که بوصیری با آثار عارفان و اهل تصّوف، ارتباط طولانی و عمیقی داشت.

«یکی دیگر از آثاری که در ظهور بُرده بوصیری، مدّنظر سراینده آن بوده است قصیده مدحیه ای است از شقراطیسی،(2) در مدح پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ، که به «لامیّه الشَّقراطیسی» معروف است. این قصیده 133 بیت دارد. او در ضمن این قصیده

ص: 62

فرازهایی از سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و رخدادها و معجزات و غزوات ایشان را به رشته نظم کشیده است. اگرچه این قصیده به دلیل کثرت کاربرد صنایع لفظی (جناس و طباق) و غموض معانی و پیچیدگی الفاظ، قصیده ای ضعیف است امّا بوصیری در سرایش بُردَه بدان نظر داشته است، ابیاتی از آن چنین است:

ضَاءَتْ بِمَوْلِدِهِ اْلآفاقُ وَاتَّصَلَتْ * بُشْرَی الْهَواتِفِ فیِ اْلإشْراقِ وَ الطَّفَلِ

وَ صَرْحُ کَسْرَی تَدَاعَی مِنْ قَوَاعِدِهِ * وَ انْقَضَّ مُنْکَسِرَ الاَْرْجاءِ ذا مَیَلِ

وَ نارُ فارِسَ لَمْ تُوقَدْ، وَ مَاخَمَدَتْ * مُذْ ألْفِ عامٍ، وَ نَهْرُ الْقوْمِ لَمْ یَسِلِ

خَرَّتْ لِمَبْعَثِهِ الاْءوْثانُ وَ انْبَعَثَتْ * ثَواقِبُ الشُّهْبِ تَرْمِی الْجِنَّ بِالشُّعَلِ(1)

«کران تا کران به میلادش نورافشان گشت و مژده سروشهای آسمانی در شب و روز به هم پیوست.

و کاخ کسری از پایه ها ترک برداشت و فروریخت و درهم شکست و واژگون شد.

و آتش آتشکده پارس که از هزار سال پیش خاموش نشده بود، دیگر شعله نکشید وَرُودِ قوم پارس از جریان ایستاد. از بعثت او بت ها برزمین افتاد و شهابهای نافذ آسمانی به حرکت درآمد، تا آتش به جان شیطان دراندازد.»

این ابیات با ابیات 59 تا 69 بُردَه اشتراک مضمونی دارد.

در عصر حاضر نیز افرادی به معارضه یا پیروی از بوصیری پرداخته اند که از جمله آنان می توان بارودی، و احمد شوقی بَکِ مصری را نام برد. امّا آنچه روشن است هیچ قصیده ای از شاعران معاصر به پای «نهج البرده» احمد شوقی نمی رسد. لذا ما در ادامه گفتار هدف اصلی مان، مقایسه کاملِ این قصیده با «بُردَه» می باشد. که ان شاءاللّه در پی خواهد آمد.

کتاب سوّم منسوب به «فخرالدّین احمدبن محمّدبن ابی بکر شیرازی» است، گرچه از سایر کتابها بهتر می نماید اما کامل نیست. مفردات را ترجمه و شرح نکرده، در ترجمه بیت ها بر سیاق کهن و ترجمه لفظ به لفظ عمل کرده و از کلمات و ساختار قدیمی استفاده نموده که از شیوایی کلام کاسته است.

مترجم در این اثر اقتباس های قرآنی و روایی و داستانها و حکایات دینی و تاریخی را به طور ناقص و بدون استناد آورده. خلاصه آن که بهتر است بگوییم هر سه اثر ترجمه هایی از قصیده برده هستند که بر هریک به گونه ای توضیحاتی چند افزوده شده. و نمی توان بر هیچ یک نام «شرح بُرده» اطلاق کرد.

إنِّی اتَّهَمْتُ نَصیحَ الشَّیبِ فی عَذَلی * وَ الشَّیْبُ أَبعَدُ فی نُصحٍ عَنِ التُّهَمِ

وَ أَکَّدَتْ زُهْدَهُ فیها ضَرورَتُهُ * إنَّ الضَّرُورَهَ لا تَعْدُو عَلی العِصَمِ

وَ کَیْفَ تَدْعُو إِلی الدُّنیا ضَرورَهُ مَنْ * لَولاه لم تَخْرُجِ الدّنیا مِنَ العَدَمِ

محمدٌ سَیِّدُ الکَونَینِ والثَّقَلَی * -نِ والْفَریقَیْنِ مِنْ عُرْبٍ وَ مِنْ عَجَمِ

نَبِیُّنا الآمِرُ النّاهی فَلا أحَدٌ * أبرَّ فی قولِ (لا) مِنْه و لا (نَعَمِ)

هُوَ الحبیبُ الّذی تُرْجَی شَفاعَتُهُ * لِکُلِّ هَوْلٍ من الأَهوالِ مُقْتَحِمٍ

دَعا إلَی اللّهِ فَالْمُسْتَمْسِکونَ بِهِ * مُسْتَمْسِکُونَ بِحَبْلٍ غَیرِمُنْفَصِمِ

فاقَ النَّبِیّینَ فی خَلْقٍ و فی خُلُقٍ * و لم یُدانُوه فی عِلْمٍ و لا کَرَمِ

و کلُّهُمْ مِنْ رَسولِ اللّه مُلْتَمِسٌ * غَرْفا مِنَ الْبَحرِ أوْ رَشْفا مِنَ الدِّیَمِ

40 - وَ واقِفونَ لَدَیْهِ عِندَ حَدِّهِمُ * مِنْ نُقْطَهِ العِلْمِ أوْ مِنْ شَکْلَهِ الحِکَمِ

فَهْوَ الّذی تَمَّ مَعناهُ وَ صُورَتُهُ * ثُمَّ اصْطَفاهُ حَبِیبا بارِی ءُ النَّسَمِ

مُنزَّهٌ عن شَریکٍ فی مَحاسِنهِ * فَجَوْهَرُ الْحُسْنِ فیه غَیرُ مُنْقَسِمِ

دَعْ مَا ادَّعَتْهُ النَّصاری فی نَبِیِّهِمُ * وَ احْکُمْ بِما شِئْتَ مَدْحا فیه و احْتَکِمِ

وانْسُبْ إلَی ذاتِهِ ما شِئْتَ مِنْ شَرَفٍ * وَ انْسُبْ إلی قَدْرِهِ ما شِئْتَ مِنْ عِظَمِ

فَإِنَّ فَضْلَ رَسولِ اللّه لَیسَ لَهُ * حَدٌّ فَیُعْرِبَ عَنْهُ ناطِقٌ بِفَمِ

لَوْ ناسَبَتْ قَدْرَه آیاتُهُ عِظَما * أَحْیَا اسْمُهُ حِینَ یُدْعَی دارِسَ الرِّمَمِ

لَمْ یَمْتَحِنَّا بما تَعْیَا العُقولُ بِهِ * حِرْصا علینا فلَم نَرتَبْ وَ لَم نَهِمِ

أَعیَا الوَریَ فَهمُ مَعناهُ فلیسَ یُریَ * لِلْقُربِ وَ البُعدِ فیهِ غَیرُ مُنْفَحِمِ

کَالشَّمسِ تَظْهَرُ لِلْعَینَینِ مِنْ بُعُدٍ * صَغِیرهً و تُکِلُّ الطَّرفَ مِن أَمَمِ

50 - و کیفَ یُدرِکُ فی الدُّنیا حَقِیقَتَهُ * قَومٌ نِیامٌ تَسلَّوْا عَنهُ بِالحُلُمِ

فَمبْلغُ العِلمِ فیهِ أَنَّهُ بَشَرٌ * وَ أَنَّهُ خَیرُ خَلْقِ اللّه کُلِّهِمِ

وَ کُلُّ آیٍ أَتَی الرُّسْلُ الکِرامُ بِهَا * فَإِنَّمَا اتَّصَلَتْ مِنْ نُورِه بِهِمِ

فَإِنَّهُ شَمْسُ فَضْلٍ هُمْ کَواکِبُهَا * یُظْهِرْنَ أَنْوارَهَا لِلنَّاسِ فی الظُّلَمِ

أَکْرِمْ بِخَلْقِ نبِیٍّ زانَهُ خُلُقٌ * بِالحُسْنِ مُشْتَمِلٍ بالبشرِ مُتَّسِمِ

کَالزَّهْرِ فی تَرَفٍ وَالبَدْرِ فی شَرَفٍ * وَالبَحْرِ فی کَرَمٍ وَالدَّهرِ فی هِمَمِ

کَأَنَّهُ وَ هُوَ فَرْدٌ مِنْ جَلالَتِهِ * فی عَسکَرٍ حِینَ تَلْقَاهُ وَ فی حَشَمِ

ص: 67

کَأَنَّمَا اللُّؤْلُؤُ الْمَکْنُونُ فی صَدَفٍ * مِنْ مَعْدِنَیْ مَنْطِقٍ مِنْهُ وَ مُبْتَسَمِ

لا طِیبَ یَعْدِلُ تُرْبا ضَمَّ أَعْظُمَهُ * طُوبَی لِمُنْتَشِقٍ مِنْهُ وَ مُلْتَثِمِ

فَالصِّدقُ فیِ الغارِ وَ الصِّدّیقُ لَمْ یَرِما * وَ هُمْ یَقُولُونَ ما بِالغارِ مِنْ أَرِمِ

ظَنُّوا الْحَمَامَ وَ ظَنُّوا الْعَنْکَبُوتَ عَلَی * خَیْرِ الْبَریَّهِ لَمْ تَنْسُجْ وَ لَمْ تَحُمِ

وِقایَهُ اللّهِ أغْنَتْ عَنْ مُضاعَفَهٍ * مِنَ الدُّروعِ وَ عَنْ عالٍ مِنَ الاْءُطُمِ

80 - ما سامَنیِ الدّهرُ ضَیما وَ اسْتَجَرْتُ بِهِ * إِلاّ وَنِلْتُ جِوارا مِنْهُ لَمْ یُضَمِ

وَ لاَ الْتَمَسْتُ غِنَی الدَّارَیْنِ مِنْ یَدِهِ * إِلاّ اسْتَلَمْتُ النَّدی مِنْ خَیْرِ مُسْتَلَمِ

لا تُنکِرِ الْوَحیَ مِنْ رُؤْیاهُ إِنَّ لَهُ * قَلْبا إِذا نامَتِ الْعَیْنانِ لَمْ یَنَمِ

وَ ذاکَ حینَ بُلُوغٍ مِنْ نُبُوَّتِهِ * فَلَیْسَ یُنکَرُ فِیهِ حالُ مُحْتَلِمِ

تَبارَکَ اللّهُ ما وَحْیٌ بِمُکْتَسَبٍ * وَ لا نَبیٌّ عَلی غَیْبٍ بِمُتَّهَمِ

کَمْ أَبْرَأتْ وَصِبا بِاللَّمْسِ راحَتُهُ * وَ أطْلَقَتْ أَرِبا مِنْ رِبْقَهِ اللَّمَمِ

وَ أَحْیَتِ السَّنَهَ الشَّهباءَ دَعْوَتُهُ * حَتَّی حَکَتْ غُرَّهً فی الاْءَعْصُرِ الدُّهُمِ

بِعارِضٍ جادَ أَوْ خِلْتَ البِطاحَ بِها * سَیْبٌ مِنَ الْیَمِّ أوْ سَیْلٌ مِنَ الْعَرِمِ

100 - إنْ تَتْلُها خِیَفهً مِن حَرِّ نارِ لَظی * أَطْفَأْتَ حَرَّ لَظی مِنْ وِرْدِهَا الشَّبِمِ

کَأَ نَّها الْحَوْضُ تَبْیَضُّ الْوُجُوهُ بِهِ * مِنَ الْعُصاهِ وَقَدْ جاءوهُ کَالْحُمَمِ

وَ کَالصِّراطِ وَ کَالْمِیزانِ مَعْدِلَهً * فَالقِسْطُ مِنْ غَیْرِها فیِ النّاسِ لَمْ یَقُمِ

لا تَعْجَبَنْ لِحَسُودٍ راحَ یُنْکِرُها * تَجاهُلاً وَ هْوَ عَیْنُ الْحَاذِقِ الفَهِمِ

قد تُنْکِرُ العینُ ضَوْءَ الشَّمْسِ من رَمَدٍ * ویُنْکِرُ الفَمُ طَعْمَ الماءِ مِنْ سَقَمِ

120 - وَدُّوا الفِرارَ فَکادُوا یَغْبِطُونَ بِهِ * أَشْلاءَ شالَتْ مَعَ العُقْبانِ وَ الرَّخَمِ

تَمْضی اللّیالی وَلا یَدْرُونَ عِدَّتَها * مَا لَمْ تَکُنْ مِن لَیالی الأشْهُرِ الْحُرُمِ

کَأنَّما الدّینُ ضَیفٌ حَلَّ ساحَتَهُم * بِکُلِّ قَرْمٍ إلی لَحمِ العِدا قَرِمِ

یَجُرُّ بَحرَ خَمیسٍ فَوقَ سابِحَهٍ * یَرمی بِمَوْجٍ مِنَ الاْءبطالِ مُلْتَطِمِ

مِنْ کُلِّ مُنْتَدِبٍ لِلّهِ مُحتَسِبٍ * یَسطُو بِمُستَأصِلٍ لِلْکُفْرِ مُصْطَلِمِ

حَتّی غَدَتْ مِلّهُ الاْءسلامِ وَهْیَ بِهِمْ * مِنْ بَعْدِ غُرْبَتِهَا مَوْصُولَهَ الرَّحِمِ

مَکْفُولَهً أَبَدا مِنْهُم بِخَیْرِ أَبٍ * وَخَیرِ بَعْلٍ فَلَمْ تَیْتَمْ وَ لَمْ تَئِمِ

هُمُ الْجِبَالُ فَسَلْ عَنْهُم مُصادِمَهُم * مَاذا رَأیَ مِنْهُمُ فی کُلِّ مُصْطَدَمِ

وَسَلْ حُنَینا وَسَلْ بَدرا وَسَلْ أُحُدا * فُصولَ حَتْفٍ لَهُم أَدهی مِنَ الوَخَمِ

المُصدریِ البیضِ حُمْرا بَعدَما وَرَدَتْ * مِنَ الْعِدا کُلَّ مُسْوَدٍّ مِنَ اللِّمَمِ

130 - وَالْکاتِبینَ بِسُمْرِ الْخَطِّ ماتَرَکَتْ * أَقْلامُهُم حَرفَ جِسْمٍ غَیْرَ مُنْعَجِمِ

شاکیِ السّلاحِ لَهُمْ سِیما تُمَیِّزُهُم * وَالوَرْدُ یَمْتَازُ بِالسِّیما عَنِ السَّلَمِ

تُهدی إِلَیکَ رِیاحُ النَّصْرِ نَشرَهُمُ * فَتَحْسَبُ الزَّهْرَ فی الأَکْمامِ کُلُّ کَمِی

کَأَنَّهُمُ فی ظُهورِ الخَیلِ نَبْتُ رُبا * مِنْ شِدَّهِ الْحَزْمِ لا مِنْ شِدَّهِ الْحُزُمِ

طارَتْ قُلُوبُ العِدا مِنْ بَأْسِهِمْ فَرَقا * فَما تُفَرِّقُ بَیْنَ البَهْمِ وَالبُهَمِ

وَ مَنْ تَکُنْ بِرَسُولِ اللّهِ نُصْرَتُهُ * إِنْ تَلْقَهُ الأُسْدُ فی آجامِهَا تَجِمِ

وَلَنْ تَرَی مِنْ وَلیٍّ غَیْرَ مُنْتَصِرٍ * بِهِ وَ لا مِنْ عَدُوٍّ غَیرَ مُنْقَصِمِ

أَحَلَّ أُمَّتَهُ فی حِرْزِ مِلَّتِهِ * کَاللَّیْثِ حَلَّ مَعَ الأَشْبالِ فی أَجَمِ

کَمْ جَدَّلَتْ کَلِماتُ اللّهِ مِنْ جَدِلٍ * فِیهِ وَ کَمْ خَصَّمَ الْبُرهانُ مِنْ خَصِمِ

کَفاکَ بِالْعِلمِ فی الاْءُمّیِّ مُعْجِزَهً * فیِ الجاهِلِیَّهِ وَالتَّأدِیبِ فیِ الیُتُمِ

فَیا خَسارَهَ نَفْسٍ فی تِجارَتِها * لَمْ تَشْتَرِ الدِّینَ بِالدُّنْیا وَلمْ تَسُمِ

وَ مَنْ یَبِعْ آجِلاً مِنْهُ بِعاجِلهِ * یَبِنْ لَهُ الغَبْنُ فی بیعٍ وَ فی سَلَمِ

إنْ آتِ ذَنْبا فَما عَهْدی بِمُنْتَقِضٍ * مِنَ النَّبِیِّ وَ لا حَبْلی بِمُنْصَرِمِ

فَإِنَّ لی ذِمّهً مِنْهُ بِتَسْمِیَتی * مُحَمّدا وَهْوَ أوْفَی الْخَلْقِ بِالذِّمَمِ

إِنْ لَمْ تَکُنْ فی مَعادی آخِذا بِیَدی * فَضْلاً وَ إِلاّ فَقُلْ یا زَلَّهَ القَدَمِ

حاشاهُ أنْ یَحْرِمَ الرّاجی مَکارِمَهُ * أَوْ یَرجِعَ الجارُ مِنْهُ غَیرَ مُحتَرَمِ

وَ مُنْذُ ألْزَمْتُ أَفکاری مَدائِحَهُ * وَجْدتُهُ لِخَلاصی خَیرَ مُلْتَزِمِ

150 - وَ لَنْ یَفُوتَ الغِنَی مِنْهُ یَدا تَربَتْ * إنَّ الْحَیا یُنْبِتُ الأزهارَ فی الأَکَمِ

وَ لَمْ أُرِدْ زَهْرهَ الدُّنیا الّتی اقْتَطَفَتْ * یَدا زُهَیرٍ بِما أَثْنَی عَلَی هَرِمِ

24 - با نفس و شیطان مخالفت کن و فرمانشان مبر و اگر] بظاهر] دلسوزانه اندرزت دادند، [باز هم به دشمنی] متهمشان کن.

25 - از آن دو پیروی مکن، خواه دشمن باشند و خواه میانجی، زیرا تو نیّت پلید خصم و داور را خوب می شناسی.

26 - من از درگاه خداوند متعال به سبب گفتار بی کردار آمرزش می طلبم، گویا بدین سان نسلی را به شخصی عقیم نسبت داده ام.

27 - تو را به کار نیک فرمان دادم اما خود بدان عمل نکردم، من که چندان ثابت قدم نبوده ام، چگونه از تو بخواهم که : در راستی و درستی پایدار باش؟

28 - [و افسوس که] پیش از مرگ، توشه ای از امور مستحبی برای خویش نیندوختم، و نماز و روزه ای بجز واجبات به جا نیاوردم.

ناخوش، راستگوتر از او نیست.

36 - او حبیب خداوند است، همان که [به وقت بروز] هر نوع حادثه وحشتناکی که آدمیان بناگهان در آن می افتند، امید دستگیری و شفاعتش می رود.

37 - او [جهانیان را] به سوی [شناخت و بندگی] خداوند فراخواند. پس آنان که چنگ در دامان وی زده اند [درحقیقت [به رشته ای محکم و ناگسستنی درآویخته اند.

38 - محمد صلی الله علیه و آله در سرشت و در فضایل اخلاقی بر همه پیامبران برتری یافت و آنان در دانش و بخشش و بزرگواری به مقام او نزدیک نشدند.

39 - و تمام پیامبران، به التماس خواهان مشتی آب از دریای [علم] و یا جرعه ای از باران پیوسته و ریزان [کرم] او هستند.

40 - آنان جملگی در پیشگاه او، در مقام خویش ایستاده اند، با علمی بسان نقطه ای در برابر علم تمام، یا همسان حرکتی و اِعرابی در مقابل کتاب حکمت.

41 - او همان [شریفی] است که سیرت و صورت وی به حدّ کمال رسید و سپس آفریدگار خلایق او را به دوستی خویش برگزید.

42 - برتر از آن است که کسی در خوبی ها و زیبایی ها، انبازش گردد. چون گوهر والای حُسن و خوبیِ ذاتی او تقسیم ناپذیر است.

43 - آنچه را مسیحیان درباره پیامبرشان ادّعا می کنند واگذار، و [از آن پس] به دلخواه خود، هرگونه که می پسندی او را بستای و درباره اش داوری کن.

44 - هر شرف و بزرگواری که خواهی به ذات او نسبت ده و هر عظمت و بزرگی را به شأن والای آن ارجمند منسوب دار.

45 - پس همانا فضیلت و برتری فرستاده خدا را کرانه ای نیست، تا گوینده ای بتواند با نیروی بیان [نهایت کمال] آن را بازگو نماید.

46 - اگر قرار بود معجزه ها و کرامتهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، جمله به تناسب شأن والای او باشد، نام «محمد صلی الله علیه و آله » را چون بر استخوانهای پوسیده مردگان دیرین می خواندی، همه زنده می شدند و جان می گرفتند.

47 - او [در دین و احکام آسمانی خویش] ما را با چیزهایی که توان خردها را

ص: 76

بفرساید، نیازمود، زیرا حریصانه خواهان سعادت ما بود، لذا [در این راه] ما نه به شک درافتادیم و نه سرگردان شدیم.

48 - شناخت حقیقت ذات او مردمان [تیز هوش و ژرفنگر] را از پا انداخت. از این رو نزدیکان به او و دوران از او [همگی در برابر خصایل و فضایلش] لب فرو بسته ماندند.

49 - مانند خورشید، که از دور بسان جرمی کوچک بنماید و از نزدیک چشم را خیره می سازد.

50 - چگونه مردمان می توانستند «حقیقت محمّدی صلی الله علیه و آله » را در این جهان دریابند، خفتگانی که درباره اش، تنها به دیدن رؤیایی، دل خوش کرده بودند.

51 - آخرین درجه دانش و آگاهی ما، درباره او این است که: محمد صلی الله علیه و آله بشر بود و بهترین همه خلق خدا.

52 - همه آیات و معجزاتی که پیامبران بزرگوار آوردند، از فروغ معنویت و نور ازلی «محمد صلی الله علیه و آله » به آنان رسید.

53 - «محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله » خورشید تابان فضیلت و شرف بود و دیگر رسولان ستارگانی که پرتوهای درخشان او را در تاریکی ها برای مردمان منعکس می ساختند.

54 - عجب ارجمند و گرانمایه است سرشت پاک پیامبری که زینت و زیورش خوی خوش اوست، صورتی همه زیبایی، به نشان خوشرویی و خندانی.

55 - چونان شکوفه نوشکفته در لطافت، بسان ماه شب چهارده در تابندگی و شرافت، نظیر دریا در بخشندگی و کرامت و همانند روزگار در بلند نظری و عُلوّ همّت.

56 - زمانی که او را تنها دیدار کنی، از شدّت شکوه و عظمت، پنداری آن حضرت در میان لشکریان و خدمتگزاران خویش قرار گرفته است.

57 - گویی دندانهای مبارکش به گاه سخن گفتن و تبسم نمودن، مرواریدهای نهفته در صدف اند.

58 - هیچ عطر و مشکی در خوشبویی، به پای [شمیم] خاکی که استخوانهای مقدس او را در آغوش گرفته است نمی رسد.

خوش به حال بوینده آن خاک و خنکا بوسه زننده بر آن تربت پاک.

ص: 77

70 - گویی شیطانهای فراری، پهلوانان سپاه ابرهه بودند و یا همچو لشکری که با پرتاب سنگریزه ها از دست پیامبر رانده شدند.

71 - [همان سنگریزه هایی که] پس از تسبیح گفتن در دستان پیامبر [به سوی دشمن[ افکنده شدند. چنان که یونس تسبیحگو از شکم ماهی برون افتاده شد.

و باران نعمت را از متبرک ترین بوسه گاه دریافت نکنم.

82 - تو وحی را در خواب پیامبر انکار مکن زیرا حضرتش را دلی بود که هرگاه چشمان سر می خفتند، او نمی خفت.

83 - و آن [نزول وحی در خواب] در سرآغاز نبوّت حضرتش بود [بنابراین [در دوران کمال عقل و علم او، این امر انکار نشدنی است.

84 - خداوند پاک و منزه است، وحی پدیده ای اکتسابی نیست. و هیچ پیغمبری بر غیبگویی متهّم نمی باشد.

85 - ای بسا، کف دست مبارکش بیماری را شفا بخشید و چه بسا خردمندی را که از بند جنون آزاد گردانید.

86 - و چه بسا سال خشک و سفیدی را که دعای آن حضرت زنده و سرسبز گردانید [سالی آنقدر خشک [به حدّی که خشکی اش بسان سپیدی آشکاری بر پیشانی سالهای تیره و خرّم هویدا بود.

87 - [دعا آن سال را زنده کرد] به ابری پرباران، چنان که پنداری در بستر سیل ها، جریانی عظیم از دریا یا سیلی سهمناک و شتابان جاری بود.

و مجموعه کاخهای شکوهمند فرمانروای آنان آگاه می کند.

93 - معجزه قرآن در نزد ما مسلمانان جاوید ماند، پس بر همه معجزاتی که از سوی دیگر پیامبران پدیدار شد و دوام نیافت، فایق آمد.

94 - [آیات قرآن، چنان] استوارند که برای دشمنان جای هیچ شک و شبهه ای باقی نمی نهند و هیچ داوری رابه قضاوت نمی طلبند.

95 - هرگز معارضه ای با آیات قرآن در نگرفت مگر آن که حتّی سرسخت ترین دشمنان دست از مخالفت برداشته و تسلیم آن شدند.

96 - زبان آوری و شیوا سخنی آیات قرآن دست رد بر [سینه] مخالف آن زد، چنان که جوانمردی غیرتمند دست متجاوز را از اهل و خانمان بدور سازد.

97 - معانی آیات، در فزایندگی، همسان موج خروشان دریا، و در زیبایی و ارزش، فراتر از گوهر پربهای آنند.

98 - پس شگفتی های آیات حق نه شمار شوند و نه به حساب آمار درآیند [و به همین سبب] هرگز زیاد خواندن آنها، خستگی و ملال نمی آورد.

99 - چشم قرآن خوان به خواندن آن روشن گردید، پس گفتمش [سرانجام [به ریسمان خدا دست یافتی، اینک محکم بگیر [و رهایش مکن].

100 - تو اگر آیات قرآن را از بیم داغیِ آتش دوزخ بر زبان می رانی [در حقیقت[ لهیب سوزان آن را با آب سرد قرآن فرو نشانده ای.

101 - گویا قرآن حوض کوثر است، که گهنکاران سیه فام چون بدان وارد شوند، روهایشان سپید و درخشان می گردد.

102 - و قرآن چونان راه راست و روشن است و بسان ترازو در سنجش عادلانه، پس [بدان که [قسط و عدل ناشی از غیر قرآن، در میان آدمیان، دوام نیافته است.

103 - از حسودی که خود را به نادانی می زند و آیات رحمان را آگاهانه انکار می کند تعجّب مکن.

104 - [زیرا] گاهی چشم به سبب دردمندی و آزردگی، نور خورشید را، و یا دهان به سبب بیماری، مزه آب را انکار می کند.

ص: 81

نصیب ما است.

117 - از آن زمان که خداوند دعوت کننده ما را به بندگیِ خویش، «ارجمندترین رسولان» نامید، ما نیز «گرانمایه ترین مردمان» بوده ایم.

128 - [چگونگی] انواع مرگهای کافران را که دهشتناکتر از وَبا و طاعون بود از [دلاوران [جنگهای حُنین و بدر و اُحد بپرس.

129 - آنان که شمشیرهای سپید را پس از فرو کردن در سرهای پر از موهای سیاه و تا بناگوش رسیده دشمنان، سرخ و خونین بیرون می کشیدند.

130 - و نویسندگانِ با نیزه های خطّی که قلم هایشان کناره هیچ پیکری را بی نقطه رها نکرد.

131 - مردانی سرتا پا مسلح که رخساره و نور جبین، آنان را مشخص می ساخت، آری گل سرخ با چهره اش از درخت خارکیکر ممتاز می شود.

132 - بادهای پیروزی بوی خوش آنان را به سویت هدیه می فرستد. پس تو پنداری، دلاوران مسلّح، شکوفه های درون غلافها [غنچه هایند].

133 - گویی آنان بر پشت اسبان، درختان بالای تپه هایند [و استحکامشان ناشی] از قدرت استوار کاری است نه از محکمی تنگهای اسبان.

134 - دل های دشمنان، از بیم دلاوری مسلمانان [از سینه ها برون] پرید، پس [از شدت هول و هراس چنان شدند که] بین چارپایان و پهلوانان فرقی نمی نهادند.

135 - و اگر شیران در بیشه های خود با کسی که یاری اش با رسول اللّه است رویا روی شوند، از شدّت رعب، در جایشان ساکت و آرام خواهند ماند.

136 - و تو هرگز هیچ دوستی [از دوستان پیامبر] را ظفر نایافته نبینی و هیچ دشمنی [از دشمنانش] را شکست نخورده نیابی.

137 - [حضرت محمّد صلی الله علیه و آله ] امّت خویش را در پناه دینش درآورد، بدان سان که شیر با بچهّ هایش در کنام جا و پناه گرفته اند.

138 - چه بسا که قرآن، ستیزه جویان را بر خاک [ذلّت] افکنده و بر دشمنان سرسخت چیره شده است.

139 - معجزه [دریای بیکران] دانش او در [بستر] نانویسندگی، و در دوره جاهلیّت، و تربیت [با شکوه] او در دوره یتیمی، تو را بسنده است.

ص: 84

«مولوی»

5 - مفردات: أَراقَ الماءَ: آب را ریخت - طَلَلْ: جای بلند و مرتفع، اثر برپا مانده و نمایان از یک بنا - أرِقَ: خواب از سرش پرید - الْبان: «درختی خوشبو، نوعی درخت که برگهایی شبیه أقاقی دارد با گلهای قرمز یا سفید به شکل خوشه در انتهای ساقه آن.»(1)

«درختی از تیره بان ها که در مناطق استوایی رشد می کند و بسیار دراز و بلند می شود، این درخت مانند درخت گز نرم و انعطاف پذیر است. و همیشه قامت بلند و زیبا را به آن تشبیه می کنند. برگهای آن همانند برگ اَقاقی و چوب آن نرم است. میوه ای نظیر لوبیا دارد که از دانه هایش روغن خوشبو گرفته می شود. مفردش «بانه» است. از نام های دیگر آن «یُسر»، «یسار» «شُوع» و «سیّاغ» است(2). برخی گفته اند مقصود از بان «نام موضعی است در حجاز»(3) [توضیح: در بعضی فرهنگها «بان» را به معنای بیدمشک آورده اند که صحیح نیست] -

العَلَم: کوه، «نام کوهی یگانه در ناحیه شرقی جاجِر که درّه اش دارای چشمه سارها و نخلستانهای فراوان بوده است.(4)

نکته ادبی: بین «تُرِق» و «أرِقتَ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

6 - مفردات: عُدول : جمع عادل، شاهدها، گواهان.

توضیح: در این بیت دو شاهد برای عشق شدیدِ عاشق بیان گردیده است، اوّل: اشک روان، دوّم: بیماری و بدحالی.

7 - مفردات: الْوَجْد: شور عشق، حزن و اندوه ناشی از عشق - عَبْرَه: اشک - ضَنَی: نزاری، بیماری و رنجوری - البَهار: گلی است زرد رنگ، مفردش «بهاره» است - الْعَنَم: درختی است که میوه های سرخ رنگ دارد و انگشتان حنایی بدان تشبیه می شود، گلنار.

نکته ادبی: در بیت «لف و نشر نامرتب» وجود دارد.

8 - مفردات: سَرَی: شب روی کرد، شبانه راه پیمود - طَیْف: چیزی که در خواب انسان می آید، خیال - أَرّقَنی: بی خوابم کرد، خواب از سرم پراند، خواب زده ام کرد -

ص: 88

اِعتَرضَ: مانع شد.

نکته ادبی: بین «لَذّات» و «أَلم» طباق وجود دارد.

توضیح : عاشق سرانجام دست از کتمان و انکار عشق خویش برداشته و بدان اعتراف کرده است.

9 - مفردات: الْهَویَ الْعُذرِیّ: عشق عفیفانه، عشق پاک؛ برخی العُذرِی را منسوب به قبیله «بنی عُذْره» در یمن دانسته اند که جوانانش در شدت عشق عفیف و مکتوم نگهداشتن آن تا سرحدّ مرگ شهره بوده اند.(1)

نکات ادبی:

1 - بین «العُذری» و «مَعذِره» جناس شبه اشتقاق وجود دارد. 2 - بین «لائِم» و «لَم تَلُم» تصدیر یا رَدُّ العَجُزِ عَلَی الصَّدْر است.

مکن به نامه سیاهی ملامت من مست

که آگهست که تقدیر بر سرش چه نوشت؟

«حافظ»

10 - مفردات: عَدَتْکَ حالی: خدا به درد من گرفتارت کند، جمله دعایی است - الوُشاه: جمع واشی، سخن چینان - مُنْحَسِم: قطع و بریده شده، ریشه کن شده.

11 - مفردات: مَحَضْتَنِی النُّصْحَ: مرا خالصانه نصیحت کردی - العُذّال: جمع عاذل، سرزنش کنندگان - صَمَمْ: ناشنوایی.

حدیث نبوی: حُبُّکَ الشَّی ءَ یُعمِی وَ یُصِمُّ.(2) «: محبّت تو نسبت به چیزی کور و کرت می کند.»

12 - مفردات: نَصیح: پند دهنده، اندرزگو، در معنی اسم فاعل - عَذَل: ملامت، سرزنش - الشَّیْب: موی سفید پیری - التُّهَم: جمع التُّهمه: نسبتهای ناروا.

نکات ادبی: 1 - جناس اشتقاق بین «إتَّهَمْتُ» و «التُّهَم» 2 - تصدیر بین «إنّی اتَّهَمْتُ» و «عَنِ التُّهَم» 3 - بین «نَصِیح» و «نُصْح» جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 89

17 - مفردات: رامَ الشَّی ءَ: آن را خواست - شَهوه: میل شدید، اشتهای فروان - النَّهِم: پرخور، شکم پرست، کسی که میل شدید و بی حدّی به خوردن دارد.

نکات ادبی: 1 - بین دو مصراع حسن تعلیل وجود دارد. 2 - در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: گناه خوراک نفس است.

18 - مفردات: أَهمَلَ الاِبِلَ: شتر را شبانه روز بدون چوپان آزاد گذاشت - شَبَّ الغلامُ: پسر بچّه به سن جوانی رسید.

فَطَمَ الطِّفلَ: بچه را از شیر گرفت.

نکته ادبی: برای تکمیل استدلال در بیت گذشته، در این بیت از تمثیل استفاده کرده است.

طفل جان از شیر شیطان باز کن

بعد از آنش با ملک انباز کن

تا تو تاریک و ملول و تیره ای

دان که با دیو لعین همشیره ای

«مثنوی مولوی»

19 - مفردات: صَرَفَ یَصْرِفُه: او را کنار زد، او را دور کرد - حاذِر: مواظب باش، برحذر باش - وَلَّی فُلانا الامَر: فلانی را عهده دار آن کار کرد - أَصمَی یُصمِی: می کُشد - وَصَمَ یَصِمُ: ناقص می کند، عیبناک می کند، تَرَک می دهد.

نکته نحوی: «ما» در این جا شرطیه است.

نکته ادبی: بین «یُصمِ» و «یَصِم» جناس محرّف وجود دارد.

قرآن: مضمون این بیت، آیه 34 سوره نمل را به خاطر می آورد: «قالَتْ اِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَریهً أَفْسَدوُهَا وَ جَعَلُوا أَعِزَّهَ أَهْلِهَا أَذِلّهً وَ کَذلِکَ یَفْعَلُونَ» :«زن گفت: پادشاهان چون به قریه ای درآیند، تباهش می کنند و عزیزانش را ذلیل می سازند. آری چنین کنند.

[توضیح: علّت این کار پادشاهان متابعت از هوای نفس است.]»

20 - مفردات: رَاعَ الرَّجُلَ: ملاحظه و مراعات آن مرد را نمود و به او نیکی کرد - الأَعمال: در این جا به معنی کارهای نیکو و شایسته - سائِمه: چرنده، السَّوْم: چریدن چارپا در علف مباح - إِسْتَحْلَی الشَّی ءَ: آن چیز را شیرین یا لذیذ یافت. الْمَرعَی: چراگاه،

ص: 91

علف برای چریدن - أَسامَ یُسِیمُ الْماشِیَهَ: مواشی را به چرا برد.

نکات ادبی:الف) بین «سائمه» و «تُسِم» 1 - تصدیر 2 - جناس اشتقاق وجود دارد. ب) در این بیت «حیوان علف خوار» برای نفس آدمی استعاره گرفته شده است.

توضیح: شاعر فرزانه در این بیت اشاره به یکی از آفات بزرگ هلاکت نفس نموده است. ابتلای به عجب و خودبینی و ریاکاری و گرفتار شدن به التذاذ نفسانی از انجام عمل نیک به جای خواستار خشنودی خدا شدن، در هر حالی دام شیطان و لغزشگاه سقوط است چنان که در حدیث آمده است: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ» :« هر کس گرفتار عجب شد هلاک گردید.»(1)

21 - مفردات: الدَّسَمْ: چربی دنبه و پیه و گوشت.

نکته ادبی: بین «سَمّ» و «دَسَم» جناس ناقص وجود دارد.

توضیح: اصولاً نفس آدمی خواستار دنیا و لذّتها و خوشی ها و نعمت های آن است. و دنیا در دیدگاه عارفان زهری است مهلک که خواستار خود را سرانجام به نابودی می کشاند، چنان که امام علی علیه السلام به سلمان فرمود: «امّا بعد، دنیا همچون مار است، بپسودن آن نرم و هموار و زهر آن جانشکار. پس از آنچه تو را در دنیا شادمان می دارد روی بگردان، چه اندک زمانی با تو می ماند، و اندیشه دنیا را از سر

بنه، چه یقین داری که از تو روی بگرداند، و آن گاه که بدان خو گرفته ای بیشتر از آن بترس، که دنیادار چون در دنیا به خوشی اطمینان کرد او را به تلخکامی درآورد یا اگر به انس گرفتن آرمید او را دچار وحشت کرد. والسلام»(2).

22 - مفردات: دَسائِس: جمع دَسیسَه: نیرنگ و دشمنی پنهان - مَخْمَصَه: گرسنگی - التُّخَمْ: جمع التُّخَمَه: اصلش «وُخَمَه» است: سنگین شدن معده براثر پرخوری، رودل کردن بر اثر سوء هاضمه و پرخوری.

نکته ادبی: بین «جوُع» و «شِبَع» و بین «مَخْمَصَه» و «تُخَم» طباق وجود دارد.

توضیح: با توجه به روایاتی که می گوید: مهلک ترین مکرها پنهان ترین آنهاست. شاعر

ص: 92

بیان نموده که ای بسا گرسنگی کشیدن موجب فربه تر شدن خودپرستی آدمی و نزارتر شدن روح خداپرستی او شود. زیرا بعید نیست که عبادت کردن و ریاضت کشیدن مولود و معلول هواپرستی باشد نه خداپرستی، چنان که در حدیث آمده که امام صادق علیه السلام فرمود: «اِنّ اللّهَ عَلِمَ أنَّ الذّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْلا ذلِکَ مَا ابْتَلَی مُؤمِنا بِذَنْبٍ اَبَدا» :« همانا خداوند دانست که گناه برای مومن بهتر از عجب است. اگر نه این بود هیچ گاه مومن را مبتلا به گناهی نمی کرد.»((1)

23 - مفردات: إسْتَفْرِغِ الدَّمْعَ: اشک بریز - الْمَحارِم: جمع الْمَحْرَم: حرام، ناروا و نیز جمع الْمَحْرَمَهْ: چیزی که هتک حرمت آن روا نباشد - الْحَمِیَّه: چیز حمایت شده، چیز قرق شده، پرهیز غذایی.

حدیث: این بیت ناظر به این خبر است که: «مَا مِنْ قَطْرَهٍ أَحَبُّ إلَی اللّهِ تَعالَی مِنْ قَطْرَهِ دَمْعٍ مِنْ خَشْیَهِ اللّهِ تَعالی...»:

:«هیچ قطره ای در پیشگاه خداوند محبوب تر از قطره اشکی نیست که از خوف خدا ریخته شود.(2)

24 - حدیث: امام علی علیه السلام فرمود: «لاعَدُوَّ أعْدَی عَلَی اْلمَرءِ مِنْ نَفْسِهِ» :«نیست دشمنی ستم کننده تر بر مرد از نفس او.»(3)

قرآن: «إِنَّ الشَّیْطانَ لِلاِْنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ»(4) :«همانا شیطان برای انسان دشمنی آشکار است.»(5)

25 - مفردات: حَکَمْ: داور، میانجی، برای مفرد و جمع - کَیْد: مکر، فریب و نیرنگ، نیّت و نقشه پنهانی برای زیان رساندن به دیگری.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: فریب تلبیس ابلیس و دیو نفس را به هیچ وجه مخور زیرا آنان در هر شکل و

ص: 93

شمایلی دشمنان خستگی ناپذیر و سرسخت تواند.

26 - مفردات: عُقْمْ: نازایی.

27 - مفردات: أَمَرَهُ: به او فرمان داد - إِئْتَمَرَبِه: امر او را پذیرفت، اطاعت کرد.

نکات ادبی: 1 - در بیت تصدیر وجود دارد. 2 - بین «اَمَرَ» و «اِئْتَمَرَ» جناس اشتقاق وجود دارد.

قرآن: «یاأیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ، کَبُرَ مَقْتا عِنْدَاللّهِ أنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ»: ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا سخنانی می گویید که به کارشان نمی بندید، خداوند سخت به خشم می آید که چیزی بگویید و بجا نیاورید.»(1)

راستی کردند و فرمودند مردان خدای

ای فقیه اوّل نصیحتگوی نفس خویش باش

«سعدی»

28 - مفردات: تَزَوَّدَ: برای خود زاد و توشه فراهم کرد - نافِلَه: کار مستحبّی، کار شایسته ای که در شرع بر انسان واجب نیست امّا انجامش موجب قُرب الهی خواهد شد. نظیر نمازهای نافله شبانه روزی که عدد رکعات آن در غیر روز جمعه 34 رکعت و در روز جمعه 38 رکعت است.(2)

حدیث قرب نوافل: «قدسی»: «لا یَزالُ الْعَبْدُ یَتَقَرَّبُ إلَیَّ بِالنَّوافِلِ حَتَّی أُحِبُّهُ َو یُحِبُّنی، فَإذا أَحْبَبْتُهُ صِرْتُ لَهُ سَمْعا وَ بَصَرا وَ یَدا وَ مُؤیِّدا فَبِی یَبْطِشُ وَ بِی یَسْمَعُ وَ بِی یَبْصُرُ وَ بِی یَتَکَلَّمُ» :«بنده من پیوسته به وسیله انجام نوافل به من نزدیک می شود تا آن که من دوستش می دارم و او مرا دوست می دارد، پس چون که دوستش داشتم، خود گوش و چشم و دست او می شوم و تأییدش می کنم. در نتیجه خشم گرفتنش، شنیدنش، دیدنش و سخن گفتنش، به وسیله من صورت می پذیرد»(3)

ص: 94

حاجت، نیاز - عَدَی عَلَیهِ: به او ظلم کرد، به او تجاوز کرد - الْعِصَم: جمع الْعِصْمَه: نیروی الهی بازدارنده از ارتکاب به گناهان و خطاهای علمی و عملی.

توضیح: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در زندگی پربرکتشان نشان دادند که هر چه نیازها و فشارهای گوناگون زندگی مادّی، بیشتر شود، زمینه برای ظهور سجایا و فضایل ناب انسانی فراهم تر می گردد. این پدیده در سیره تمام اولیای الهی با مصادیق و جلوه های گوناگون قابل دسترسی و بررسی است.

33 - حدیث قدسی: «لَولاکَ لَمَا خَلَقْتُ الاْءفْلاکَ» :«اگر تو نبودی، هر آیینه آسمانها را نمی آفریدم»(1)

34 - مفردات: الْکَوْنَیْن: دنیا و آخرت - الثَّقَلَیْن: انسانها و جنّیان - عَجَمْ: در برابر عرب، غیر عربها.

35 - مفردات: أَبَرّ: نیکوکارتر، راستگوتر.

نکات ادبی: 1 - بین «آمِر» و «ناهِی» و بین «لا» و «نَعَم» طباق است. 2 - بین «لا» و «لا» جناس تام وجود دارد.

36 - شَفَاعَه: واسطه شدن برای بخشش خطاکار - هَوْلْ: ترس و وحشت شدید - هَوْلٌ مُقْتَحِمٌ: بلای وحشتناک که ناگهان فرود آید.

قرآن: ابوالفتوح می نویسد: «یک روز امیرالمؤمنین علی علیه السلام رو به أهل کوفه کرد و گفت شما که از اهل عراقید گویید که امیدوارتر [= امیدبخش تر [آیتی که در قرآن است این است که «قُلْ یا عِبادِیَ الّذینَ أَسْرَفُوا عَلَی أنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطوُا مِنْ رَحمَهِ اللّهِ»(2) گفتند: بلی ما چنین گوییم. گفت: و ما که أهل بیتیم گوییم امیدوارتر آیتی که در قرآن است این است: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَی»(3) و مراد به او [= از آن] شفاعت است...»(4)

ص: 96

حدیث: از أنَسَ بن مالک نقل شده که پیامبر فرمود: «أنا أَوّلُ النَّاسِ یَشْفَعُ فی الْجَنَّهِ وَ أَنا اَکْثَرُ الاْءَنْبِیاءِ تَبَعا»(1) ترجمه: من نخستین مردمانی هستم که در بهشت شفاعت می کند و پیروان من از پیروان همه پیامبران فزونتر است.

خدایا نور دین همراه ما کن

محمد را شفاعت خواه ما کن

«اسرارنامه عطار نیشابوری»

37 - مفردات: إسْتَمْسَکَ باِلشَّی ءِ: با تمام قدرت به آن چیز چنگ در زد - حَبْلٌ غَیْرُ مُنْفَصِمْ: رشته ای ناگسستنی و محکم.

قرآن: مضمون بیت از آیه 256 سوره بقره اقتباس شده است. «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّاغوتِ وَ یُؤمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَی لاَانْفِصَامَ لَهَا وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» ترجمه: پس هرکس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد به چنان رشته استواری چنگ زده که گسستنش نباشد و خدا شنوای دانا است.

38 - مفردات: فاقَ: برتر شد، بالاتر رفت - خَلْقْ: ویژگیهای جسمانی - خُلُقْ: اخلاق و رفتار، منش، خوی، سرشت، خُلق اگر جمع «الخَلیق» باشد به معنی دارای خلقت و آفرینش کامل و متعادل، خواهد بود - الکَرَم: بخشش، ارجمندی، بزرگواری.نکته ادبی: بین «خَلْق» و «خُلُق» جناس محرّف وجود دارد.

قرآن: «ن وَالْقَلَمِ وَ مَا یَسْطُرُونَ، مَا أنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ، وَ إنَّ لَکَ لاَءَجْرا غَیْرَ مَمْنُونٍ، وَ إنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(2): «نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسند که تو به فضل پروردگارت دیوانه نیستی و تو را است پاداشی پایان ناپذیر، و تو راست خُلُقی عظیم.»

برخی مفسران از جمله آیه اللّه عبداللّه جوادی آملی، عقیده دارند معنی خُلُق به قرینه آیه پیشین که کفار پیامبر را متهم به جنون و بی خردی کرده بودند «عقل» است. یعنی «ای پیامبر تو بسیار فرزانه ای و از خردی عظیم برخورداری» البته روشن است که عقل یا نظری است یا عملی، و عقل عملی همان اخلاق است که پایه اش عقل نظری است. بنابراین اگر معنی را به طور کلّی «عقل» بگیریم شامل هر دو مصداق می شود.

ص: 97

اگر چه «خُلُق» در مفهوم اخلاق و سیره رفتاری شیوع بیشتری دارد.

39 - مفردات: غَرْفْ: مشتی از آب - رَشْفْ: آب اندک ته حوض - الدِّیمَ: جمع الدِّیمَه: باران پیوسته که بدون وقفه و آرام و بی رعد و برق و باد می بارد.

40 - مفردات: شَکْلَه: یک حرکت زیریازِبرو پیش - الحِکَم: جَمعُ الْحِکمه: علم به حقایق اشیاء، شناخت برترین چیزها به برترین دانش ها.

41 - مفردات: معنا: جان، باطن، روح، کنه و جوهر چیزی که با حواس ظاهر درک نمی گردد؛ معانی الانسان: صفات پسندیده آدمی مانند علم، تقوی، بخشندگی و دیگر فضیلت های روحانی - صوره: شکل ظاهری، چهره، اصطلاحا: آنچه به وسیله آن مادّه موجود می شود و صفات ممیّزه آن پدید می آید - بارِی ء: آفریدگار - النَّسَم: جمع النَّسَمَه: انسان و هر جانداری که نفس می کشد.

42 - مفردات: مَحاسِن: خوبی ها، زیبایی ها، در لسان العرب به نقل از صحاح جوهری گفته شده: محاسن جمع «حُسن» است، «برخلاف قاعده» اما بظاهر گویی جمع مَحسِن است - جوهر: گوهر، موجود قائم به نفس، ضّد عرض است؛ جَوْهَرُالشَّی ء: ذات شی ء، مادّه و اصل هر چیز که سرشت و طبیعت آن چیز بر آن استوار باشد.

نکته ادبی: بین «مَحاسِن» و «حُسْن» جناس اشتقاق وجود دارد.

به حُسْن و خُلْق و وفا کس به یار ما نرسد * تو را در این سخن انکار کار ما نرسد

اگر چه حسن فروشان به جلوه آمده اند * کسی به حسن و ملاحت به یار ما نرسد

هزار نقش برآید ز کِلک صنع و یکی * به دلپذیری نقشِ نگار ما نرسد.

«حافظ»

43 - مفردات: النَّصارَی: پیروان دین حضرت مسیح، عیسی بن مریم علیه السلام - اِحْتَکَمَ فِی الشَّی ءِ: در آن چیز به دلخواه خود عمل کرد؛. إحْتَکَمَ فِی اْلاَمرِ: پذیرفت که آن کار را به داوری بگذارند.

نکات ادبی: 1 - بین «أُحْکُمْ» و «إِحْتَکَمَ» جناس اشتقاق و 2 - بین «دَعْ» و «اِدَّعَتْهُ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

توضیح: به حضرت محمد صلی الله علیه و آله نسبت خدایی مده سپس به هرگونه که خواهی او را

ص: 98

بستای چنان که آن حضرت فرمودند: «لا تُطِروُنی کَمَا أطَرَتِ النَّصارَی ابْنَ مَرْیَمَ فَإنَّمَا أنَا عَبْدُهُ....»(1) یعنی: آنچنان که نصاری عیسی را مدح گفتند مرا مستایید، پس براستی که من بنده خدایم.

قرآن: به نقل از آیه 30 سوره توبه مسیحیان پیامبرشان را فرزند خدا می دانستند. «یهود گفتند که عُزیر پسر خدا است و نصاری گفتند که: عیسی پسر خدا است. این گفتار که می گویند همانند گفتار کسانی است که پیش از این کافر بودند، خدا بکُشدشان، چگونه از حق منحرفشان می کنند.»(2)

یادآوری لازم: در دیوان بوصیری قصیده لامیّه ای است حاوی 284 بیت در نقد و ردّ یهودیان و نصاری با عنوان «المُخْرَجٌ وَ الْمَردُودُ عَلَی النَّصارَی وَالیَهودِ»(3)

44 - مفردات: قَدْر: شَأن و بزرگی، ارزش و اعتبار - عِظَم: بزرگی.

نکته ادبی: بین دو مصراع موازنه وجود دارد.

توضیح: این بیت در ادامه معنای مصراع دوّم از بیت پیشین است چنان که بیت بعد علّت این بیت می باشد.

45 - مفردات: حَدّ، اندازه - أَعْرَبَ عَنْهُ، آن را به وضوح بیان کرد.

توضیح: براستی آیا آنچه در وصف و ستایش رسول گرامی اسلام در طول 14 قرن گذشته بر زبانها و قلم ها جاری شده است. توانسته حق قطره ای از دریای عظمت و جمال تابناکش را ادا کند؟

ای آرزوی قَدَر لقایت * وی قبله آسمان سرایت

در عالَم نُطق هیچ ناطق * ناگفته سزای تو ثنایت

«از ترکیب بند سیّد جمال الدّین عبدالرّزّاق اصفهانی»

46 - مفردات: آیات: جمع آیه، نشانه، در این جا مقصود کرامت ها و خوارق عاداتی است که از طرف رسول مکرّم اسلام برای اثبات حقّانیّتش انجام می شد نظیر «انشقاق قمر» به اشاره ایشان - دارِس: کهنه، قدیمی - الرَّمِیم: جمع الرِّمَّه: استخوان پوسیده.

ص: 99

سایه قدر تو بر قالبم ای عیسی دم

عکس روحی است که بر عَظْمِ رَمیم افتاده است.

«حافظ»

47 - مفردات: عَیَّ: عاجز شد، ناتوان شد - حِرص: علاقه شدید - إِرْتَابَ: شک کرد، به شک افتاد - هَامَ یَهِیمُ: سرگردان شد.

آیه : «لَقَدْ جَاَئَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیهِ مَا عَنِتُّمْ، حَریصٌ عَلَیْکُمْ، بِالْمُؤمِنینَ رَؤوُفٌ رَحیمٌ»(1) : هر آینه پیامبری از خود شما بر شما مبعوث شد. هر آنچه شما را رنج می دهد بر او گران می آید، سخت به شما دلبسته است و با مومنان رؤوف و مهربان است. - «لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسا اِلاّ وُسْعَها»: خدا هیچ کس را جز به اندازه طاقتش مکلّف نمی کند. (بقره، 286)

48 - مفردات: أَعیَی: خسته و درمانده کرد - الْوَرَی: مردم، جهانیان - مُنْفَحِم: ساکت و خاموش به دلیل محکومیت در برابر دلیل محکم، عاجز و ناتوان از پاسخگویی.

نکته ادبی: بین «قُرب» و «بُعد» طباق وجود دارد.

قدر تو بگذشت از درک عقول * عقل اندر شرح تو شد بوالفضول

«مثنوی، دفتر 5، بیت 15»

49 - مفردات: تُکِلُّ: عاجز می کند، خیره می سازد - أَمَمْ: نزدیک، پیشِ رو.

نکته ادبی: بین «بُعد» و «أَمَم» طباق وجود دارد.

50 - مفردات: نِیام: جمع نائم، خفتگان - تَسَلَّی عَنِ الشَّی ءِ: نسبت به آن چیز آرامش خاطر یافت، دِلخوش شد، فکر و خیال و غم وغصه اش زدوده شد - الْحُلُم، رؤیا، آنچه در خواب بینند.

همسری با انبیا برداشتند * اولیا را همچو خود پنداشتند

گفته اینک ما بشر ایشان بشر * ما و ایشان بسته خوابیم و خور

این ندانستند ایشان از عمی * هست فرقی در میان بی منتها

صد هزاران اینچنین اشباه بین * فرقشان هفتاد ساله راه بین

«مثنوی، دفتر اول، بیت 265 به بعد»

1 - توبه، آیه 128.

ص: 100

توضیح: غالبا مردم برای شناسایی بزرگان، آنان را با همانندانشان قیاس می کنند امّا آیا پیامبر اسلام را با این قاعده می توان شناخت؟ بوصیری در ضمن سروده ای دیگر گفته:

«أَنْتَ سِرُّ اللّهِ فِی الْخَلْقِ وَالسِّرُّ * عَلَی الْعُمْیِ أَشَدُّ احْتِجَابا»

ترجمه: «تو راز خداوند در میان آفریدگانی، و راز بر کوران پوشیده تر است.»

51 - مفردات: مَبْلَغُ الْعِلْم: آخرین درجه علم و دانایی، حوزه دسترسی دانش.

أنفاس عیسی از لب لعلت لطیفه ای * آب خَضِر زنوش لبانت کفایتی

«حافظ»

52 - مفردات: آی: جمع آیه: نشانه ها، کرامات و معجزات

بوصیری در قصیده همزیّه، در مدح رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، در ضمن ابیاتی می گوید:

أَنْتَ مِصْباحُ کُلِّ فَضْلٍ فَمَا تَصْ * -دُرُ اِلاّ عَنْ ضَوْئِکَ الاَْضْواءُ

لَکَ ذَاتُ العُلوُمِ من عَالِمِ الْغَیْ * -بِ وَ مِنْهَا ِلآدَمَ الأسْمَاءُ

«تو چراغ هر فضیلتی هستی. پس هیچ درخششی پرتو افکن نمی شود مگر از نور تو.

جان و معنی دانش ها از کان غیب، به تو عطا شده و به آدم نام آن ها.»

53 - توضیح: ستاره وجود مقدس پیامبران پیش از دمیدن خورشید عالمتاب محمّدی، جهان تاریک را روشن می ساخت و راه را به فطرتهای خداجوی می نمایاند. امّا پس از برآمدن آفتاب اسلام از کرانه هستی، همه آن کواکب بی فروغ شدند.

نکات ادبی: 1 - بین «شمس» و «کَواکِب» مراعات نظیر و 2 - بین «اَنوار» و «الظُّلَم» طباق وجود دارد.

54 - مفردات: خَلْق: آفرینش - زَانَه: او را آراست - خُلُق: رک بیت 38 - مُشتَمِل: در برگیرنده - بِشْر: خوشرویی - مُتَّسِم: نشاندار، مُتّصِف.

نکته ادبی، (ک بیت 38)

55 - مفردات: تَرَف: نازکی و لطافت، ناز پروردگی و تنعّم - شَرَف: بزرگی مقام، نژادگی و بزرگواری - هِمَم: جمع الهِمَّه: آنچه آدمی قصد انجام آن کند یا فکرش برای انجامش دور زند، بلند نظری.

ص: 101

نکات ادبی: 1 - بین «ترف» و «شرف» و 2 - بین «دهر» و «زهر» جناس مردوف و 3 - بین «بدر» و «بحر» جناس مکتنف است.

توضیح: دلیل این که شاعران عرب، انسانها را در بلند همّتی به «دهر» تشبیه می کنند این است که زمانه تا کنون شمار نامحدودی از انسانهای بزرگ و والا مقام را پدید آورده است و در آینده باز هم چنین خواهد کرد. لذا از تداوم این کار بزرگ به بلند همتی تعبیر شده است.

نکته ادبی: دراین بیت اسلوب تشطیر وجود دارد. بدین معنی که شاعر هر یک از مصراع های یک بیت را به دو بخش کوچکتر و دارای قافیه مشترک تقسیم می کند و برای دو بخش هر مصراع قافیه جداگانه ای می آورد تا از هم متمایز باشند. مانند این بیت از مسلم بن ولید:

مُوفٍ عَلَی مُهَجٍ، فی یَوْمِ ذی رَهَجٍ(1) * کَأنّهُ اَجَلٌّ یَسْعَی إلَی اَجَل

56 - مفردات: جَلاله: شکوهمندی و بزرگی - عَسکر: لشکر - حَشَم: خویشان و کسان مرد که از او حمایت کنند و یا او از آنان حمایت کند، خدمتگزاران خاص مولی و امیر.

57 - مفردات: أللُّؤ لُؤُ المَکنون: مروارید پنهان در صدف که بهترین مروارید است - مَنطِق: محل سخنگویی، دهان - مُبْتَسَم: محل تبسم کردن، لب و دندان.

نکته ادبی: لبهای مقدس پیامبر به صدف و دندانهای مبارکشان به مروارید تشبیه شده است.

مفهوم این بیت شبیه به قول بحتری است که گفته است:

فَمِنْ لُؤلُؤٍ تَجلُوهُ عِندَ ابْتِسامِهَا * وَ مِنْ لُؤلُؤٍ عِنْدَ الْحَدِیثِ تُساقِطُه

:«پس دخترک یک مروارید را به گاه لبخندش می نمایاند و دیگری را به وقت سخن گفتن فرو می افکند.»

58 - مفردات: طِیب: بوی خوش - طوُبی: نام درختی است در بهشت، خوشا، مصدر است از «الطیب» که یای آن به دلیل ضمه پیشین به واو بدل گردیده است - مُنْتَشِق: بوینده - مُلْتَثِم: بوسنده.

ص: 102

خسرو یکم ساسانی، پادشاه ایران (531 - 579 م.) که پیامبر اسلام در زمان او بدنیا آمد. این کاخ شکوهمند در مداین یا تیسفون وجود داشته است که آثار کمی از آن هنوز باقی است.

نوشته اند که در زمان تولد پیامبر کاخ کسری شکاف برداشت.(1) - مُنْصَدِع: شکافته، ترک برداشته - شَمْل: از اضداد است به دو معنی: 1 - جمع کردن افراد مجموعه ای پراکنده و پریشان 2 - پریشان ساختن و از هم گسیختن افراد یک مجموعه، در این جا مقصود معنی دوّم است - إلتَأَمَ الشَّئُ: آن چیز پیوند خورد و چسبید - غَیرُ مُلْتَئِم: دو چیز که به هم پیوند نخورند و گرد هم نیایند.

نکته ادبی: بین «ایوان کسری» و «اصحاب کسری» جناس مضاف وجود دارد.

توضیح: حضرت امام خمینی درباره این حادثه در تاریخ 9/9/1364 ش به مناسبت میلاد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله سخنانی فرموده اند که به دلیل اهمیّتش نقل می شود: «در ولادت حضرت رسول صلی الله علیه و آله » قضایایی واقع شده است. قضایای نادری به حسب روایات اهل سنّت وارد شده است، که این قضایا باید بررسی شود که چیست. از جمله قضیه شکست خوردن طاق کسری و فرو ریختن چهارده کنگره از آن قصر و از آن جمله خاموش شدن آتشکده های فارس و ریختن بتها به روی زمین. قضیه شکست خوردن طاق کسری شاید اشاره به این باشد که در عهد این پیغمبر بزرگ طاق ظلم، طاق های ظلم می شکند و مخصوصا طاق کسری شکسته شد.

برای آن که آن وقت این طاق کسری مرکز ظلم انوشیروان، به خلاف آن چیزهایی که به واسطه شعرا و به واسطه دربارهای آن وقت و موبدان / آخوندهای درباری آن وقت درست کردند، یکی از ظالم های ساسانیان است و دنبال او حدیثی هم جعل شده است و به حضرت رسول صلی الله علیه و آله نسبت داده شده است که من متولد شدم در عهد سلطان عادل انوشیروان! این اولاًّ سند ندارد و مرسل است ثانیا کسانی که اهل تفتیش در امور هستند تکذیب کردند این را و معلوم است که یک دروغی است که بستند. انوشیروان ظالم باید

ص: 104

گفت نه عادل. این که چهارده کنگره از کنگره های قصر ظالم خراب شده به نظر شما نمی آید که یعنی در قرن چهاردهم این کار می شود یا چهارده قرن بعد این کار می شود؟ به نظر شاید بیاید این محتمل هست که این بنای ظلم شاهنشاهی بعد از چهارده قرن از بین می رود و بحمدالله رفت از بین، بت ها همه به رو افتادند این بت ها هم خواهند از بین رفت. حالا چه بت هایی که تراشیده بودند از سنگ یا بت هایی که خود ملّتها یا بعضی از ملّتها می تراشند با آدم. اینها هم رفتنی است. منتهی ما حوصله مان کم است»(1)

62 - مفردات: خامِد: خاموش - ساهِی العَین: فراموش کننده سرچشمه، خشک شده، از جریان باز ایستاده - سَدَم: اندوه و پشیمانی، خشم آمیخته به حزن و ندامت.

نکات ادبی: 1 - در بیت دو استعاره بالکنایه وجود دارد. «النّار» و «النَّهر» تشبیه شده اند به انسان. آن گاه مشبه به ها حذف گردیده و لوازمشان آمده یعنی «خَامِدهُ الأنفاس» و «ساهِی العین».

2 - اثبات تاسف خوردن برای آتش و اندوه برای رود. اسناد مجازی است چون هریک نازل منزله عاقل شده است.

3 - در بیت حسن تعلیل وجود دارد.

63 - مفردات: ساءَ الأمرُ فُلانا: آن رخداد فلانی را اندوهگین کرد - ساوَه: شهری است در ایران بین تهران و همدان - غاضَ: فرو رفت - بُحَیره: دریاچه، مصغّر بحره - ألوارِد: داخل شونده بر آبشخور - ظَمِی ءَ: تشنه شد، تشنه بود.

نکات ادبی: 1 - بین «ساءَ» و «ساوه» جناس مطرّف و 2 - بین «غاضَ» و «غَیظ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

64 - مفردات: بَلَل: تری، نمناکی - ضَرَم: برافروختگی، شعله وری.

نکته ادبی: بین «النّار» و «الماء» و بین «بَلَل» و «ضَرَم» طباق وجود دارد.

65 - مفردات: جِنّ: موجودی با اراده، نامریی و مکلّف که نظیر انسان دارای تولّد و مرگ و حشر و نشر است و برخوردار از سیرتکاملی(2) در این جا مقصود از جّن، شیطان

ص: 105

است که از همان تیره می باشد - هَتَفَ: فریاد برآورد، نعره زد - ساطِع: درخشان.

حدیث: در روایتی به نقل از امام علی بن الحسین علیه السلام گفته شده که شیطان در شب میلاد، از قرائن مختلف از جمله شادمانی فرشتگان در آسمانها دریافت که حادثه عظیمی رخ داده است و سپس از شدّت خشم فریاد برآورد.(1) نظیر این حادثه به هنگام نزول وحی در آغاز بعثت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله واقع شد. امام علی علیه السلام در خطبه 192 نهج البلاغه آن را چنین وصف فرموده است. «وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّهَ الشَّیْطانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیهِ صَلّی اللّهُ علیه و آله، فَقُلتُ یا رسولَ اللّهِ مَا هذِهِ الرَّنَّهُ؟ فَقَالَ: هَذا الشَّیْطانُ قد أَیِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ» ترجمه: من هنگامی که وحی بر او فرود آمد، آوای شیطان را شنیدم، گفتم: ای فرستاده خدا این آوا چیست؟ گفت «این شیطان است که از آنکه او را نپرستند نومید و نگران است.»

66 - مفردات: عَمُوا: کور شدند «از ریشه - عَمَی» - صَمُّوا: کر شدند «از ریشه صمّ» - الْبِشائر: جمع البِشاره: مژده ها، خبرهای خوش و شادی بخش - بارِقه: ابرداری آذرخش - شَامَ الْبَرقُ: به آذرخش نگاه کرد که کجا می زند و کجا می خواهد باران ببارد.

نکات ادبی: 1 - در بیت لفّ و نشر نامرتب وجود دارد. 2 - بین «عموا» و «صمّوا» جناس مردوف وجود دارد.

توضیح: به استناد روایات تاریخی «بشارت انجیل به ظهور فرستاده ای از سوی خداوند به نام «مُحْمَنّا» که کلمه ای است سریانی به معنی «محمد» از قول یک حواری به نام «یُحَنَّسْ» ذکر گردیده است.»(2) همچنین در تفسیر آیه 76 سوره بقره به بشارت تورات به ظهور پیامبر اسلام اشاره شده است.(3)

67 - مفردات: کاهن: نام روحانی مصریان باستان، بابلیان و یهودیان که پیشگویی نیز می کرده اند. از نظر مسیحیان رسیدن به «سرالکهنوت» است و آن یکی از اسرار هفتگانه کلیسا است که به موجب آن کاهن عهده دار قرائت نماز عشای ربانی و مقدس ساختن قربانی و بخشودن گناهان می شود. - المُعْوَجّ: منحرف، کج

ص: 106

توضیح: به روایت تاریخ راهبان مسیحی، کاهنان عرب زبان و أحبار یهود جملگی براساس آنچه در کتابهای دینی شان خوانده بودند از ظهور پیامبری بزرگ خبر داشتند.(1)

68 - مفردات: عایَنَهُ: آن را به چشم خود دید - شُهُب: جمع شِهاب، ستاره، شعله آتش، سنگ آتشین آسمانی - مُنْقَضَّه: سرنگون شده، افتاده - وِفق: مانند - صَنَم: بت.

نکته ادبی: بین «أفْق» و «وِفْق» جناس مردوف وجود دارد.

توضیح: سقوط پاره های آتش و شهاب از آسمان به سوی زمین کنایه از رجم شیاطین به وسیله فرشتگان و دور نمودن آنان از ساحت وحی است.

69 - مفردات: مُنْهَزِم: شکست خورده، گریزان - طَریقُ الوَحی: کنایه از آسمان است - قَفَی یَقْفُو إِثْرَه: از او پیروی کرد، در پی او رفت.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: ابن اسحاق با استناد به روایتی از امام زین العابدین علیه السلام گفته: «در شب میلاد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله شیاطین از طرف خداوند متعال رجم و رانده شدند»(2)

«شهاب هست نسیمی زِرای

روشن او

کز آسمان شرف دور کرد دیو رجیم.»

(جمال الدین اصفهانی)

70 - مفردات: هَرَْب: فرار کردن - أبطال: جمع بَطَل: پهلوانان - أبْرَهَه «نام یکی از فرمانروایان مشهور یمن که از حبشه برخاست و در سال 530 میلادی به حکومت رسید. او و سپاهیانش 40 سال پیش از بعثت خواستند خانه کعبه را ویران کنند امّا آنان به وسیله امدادهای آسمانی به صورت دسته های پرندگانی که سنگریزه های کشنده ای را حمل می کردند و بر سر سپاهیان می ریختند، در هم شکسته شدند و به هدف خود نرسیدند.»(3) از این حادثه در قرآن کریم نیز یاد شده است.(4)

ص: 107

شادروان خزائلی درمقاله «اصحاب الفیل» در أعلام قرآن نوشته است: «أبرهه از طرف نجاشی پادشاه حبشه، حکمفرمای یمن شد و در آنجا در صنعا کنیسه ای زیبا از مرمر بنا کرد و مردم را واداشت که در آن زیارت یا حج به جای آورند. مردی عرب از قبیله بنی مالک شبانه آن مکان را ملوّث کرد و ابرهه خشمگین شد و تصمیم گرفت به انتقام آن کعبه را ویران سازد. با لشکری گران و دهها فیل روی به کعبه نهاد. در [حوالی[ مکه پرندگان عجیب از طرف دریا ظاهر شدند که هرکدام دو سنگ در چنگال و سنگی در منقار داشتند و با فرو ریختن [مانند بمباران] آن سنگها همه لشکر ابرهه را نابود کردند. سال این واقعه به عام الفیل معروف است. [حدود 570 میلادی]»(1) دلیل این نامگذاری آن است که: «سپاهیان ابرهه فیل همراه داشتند و اعراب تا آن روز فیل ندیده بودند و ضمنا تا آن روز هنوز مورد استفاده قرار نگرفته بود» پیامبر پنجاه یا پنجاه و پنج روز پس از این حادثه متولد شده است.(2)

- مصراع دوم: یکی از معجزات پیامبر در جریان جنگ بدر به نقل از روایات تاریخی چنین است.

«قَالَ ابْنُ إسحاق: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللّهِ أخَذَ حَفْنَهً مِنَ الْحَصْباءِ فَاسْتَقْبَلَ قُرَیْشا ثُمَّ قَالَ: شَاهَتِ الْوُجُوهُ، ثُمَّ نَفَخَهُمْ بِهَا، وَ اَمَرَ اَصْحَابَهُ فَقَاَل: شُدُّوا، فَکانتِ الْهَزِیمَه، فَقَتَلَ اللّهُ مَنْ قَتَلَ مِنْ صَنادِیدِ قُرَیشٍ وَ أسَرَ مَنْ أسَرَ مِنْ أشْرافِهِمْ.(3) :«ابن اسحاق گفت: پس از آن رسول خدا مشتی ریگ برداشت و با آن به قریش رو نمود و فرمود: چهره هایتان زشت باد. سپس آن ریگها را آهسته به سوی دشمنان پرتاب کرد و به یارانش فرمود: یورش برید، از آن به بعد فرار و شکست دشمن شروع شد. سپس بسیاری از بزرگان و اشراف قریش کشته و اسیر شدند.» [توضیح: این نخستین کرامتی بود که به إذن خداوند از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در میدان رزم سرزد و موجب شکست لشکریان شرک و کفر شد.]

ص: 108

نکته ادبی: بین «هَربا» و «أبرهه» جناس مقلوب به قلب بعض وجود دارد.

71 - مفردات: نَبذْ: دور افکندن - بَطْن: کف دست - المُسَبِّح: مقصود حضرت یونس است که در شکم ماهی تسبیح گوی خداوند بود. الاَحْشَاء: دل و روده و غیره که در شکم است. - مُلتَقِم: بلعنده: منظور ماهیی است که حضرت یونس را به شکم خود فرو برده است.

نکته نحوی: «نَبذا» مفعول مطلق برای فعل محذوف است.

نکات ادبی: 1 - بین «تسبیح» و «مُسبِّح» جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - در بیت استطراد وجود دارد. بدین معنی که شاعر پس از تشبیه شیاطین فراری در ابیات پیشین، به فراریان سپاه ابرهه یا به سنگریزه هایی که پیامبر به سوی دشمن افکند، سخن را به گونه ای تفصیل می دهد که ربطی به اصل موضوع ندارد و نوعی گریز محسوب می شود.

توضیح قرآنی: ذکر حضرت یونس در دل ماهی به استناد آیه 87 سوره انبیاء چنین بوده است. «لاَإلهَ إلاّ أنْتَ، سُبْحَانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمین».

سرگذشت حضرت یونس در قرآن کریم بدین شرح است. «یونس از پیامبران بود، چون به آن کشتیِ پر از مردم گریخت، قرعه زدند و او در قرعه مغلوب شد، ماهی بلعیدش و او در خور سرزنش بود، پس اگرنه از تسبیحگویان می بود. تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند، پس او را که بیمار بود به خشکی افکندیم و بر فراز سرش بوته کدویی رویانیدیم، و او را به رسالت بر صد هزار کس و بیشتر فرستادیم. آنان ایمان آوردند و تا زنده بودند برخورداریشان دادیم.»(1)

«و من با او بودم هنگامی که مهتران قریش نزد وی آمدند، و گفتند (ای محمّد: تو دعوی کاری بزرگ می کنی که نه پدرانت چنان دعوی داشتند، نه کسی از خاندانت. ما چیزی را از تو می خواهیم که اگر آن را پذیرفتی و به ما نمایاندی، می دانیم تو پیامبر و فرستاده ای و گرنه می دانیم جادوگری دروغگویی) گفت : «چه می پرسید؟» گفتند «این درخت را برای ما بخوان تا با رگ و ریشه برآید و پیش روی تو آید». گفت : خدا بر هر چیز توانا است. اگر خدا برای شما چنین کرد می گروید و به حق گواهی میدهید؟» گفتند: «آری» گفت : «من آنچه را می خواهید به شما نشان خواهم داد و من می دانم شما به راه خیر باز نمی گردید...

...سپس گفت : ای درخت اگر به خدا و روز رستاخیز گرویده ای و می دانی من فرستاده خدایم با رگ و ریشه از جای برآی، و پیش روی من درآی، به فرمان خدای» پس به خدایی که او را به راستی برانگیخت، رگ و ریشه درخت از هم گسیخت و از جای برآمد. بانگی سخت کنان و چون پرندگان پرزنان تا پیش روی رسول خدا صلی الله علیه و آله بیامد، و شاخه فرازین خود را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله گسترد، و یکی از شاخه هایش را بر دوش من آورد، و من در سوی راست او بودم. پس چون آنان این - معجزه را دیدند، از روی برتری جویی و گردنکشی گفتند: «بگو تا نیم آن نزد تو آید و نیم دیگر برجای ماند.» پس او درخت را چنین فرمان داد و نیم آن رو بسوی او نهاد، پیش آمدنی سخت شگفت آور، و با بانگی هرچه سخت تر، چنان که می خواست خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله بپیچد پس آنان از روی ناسپاسی گفتند: «این نیم را بفرما تا نزد نیم خود باز رود چنان که بود.» و او درخت را چنان فرمود. پس درخت باز گردید و من گفتم: «لاَ اِلهَ اِلاّ اللّه»، ای فرستاده خدا! من نخستین کسم که به تو گروید، و نخستین کس که اقرار کرد که درخت آنچه را فرمودی به فرمان خدا به جا آورد. تا پیامبری تو را گواهی دهد و گفته تو را بزرگ دارد.» پس آنان گفتند «نه که ساحری است دروغگو، شگفت جادوگر، و چه کسی تو را در کارت تصدیق کند جز او!» و قصدشان من بودم.(1)

ص: 110

73 - مفردات: سَطَرَهُ: آن را نوشت - السَّطْر: یک ردیف از هر چیز مثل یک ردیف از کلمات یا یک ردیف درخت، خط افقی - فُروع: جمع فرع: شاخه ها - بَدیع: تازه، بی نظیر - اللقَم: بیشترِ قسمت راه یا میانه آن.

74 - مفردات: الغَمَامَه: ابر - وَقَی فُلانا: فلانی را حفظ کرد - الوَطِیس: تنور، گرمای شدید، جنگ؛ حَمِی الوَطِیس(1): جنگ سخت شد - الهَجِیر: نیمه روز در تابستان که دارای هوای بسیار گرمی است - حَمِیَت النّارُ: آتش خیلی داغ شد.

نکته ادبی: بین «سار» و «سائره» جناس اشتقاق وجود دارد.

بیان معجزه: «روزی محمد صلی الله علیه و آله در دوران کودکی، از دایه اش حلیمه اجازه گرفت و به همراه عبداللّه بن حارث، ضمره و قُدّامه روانه گردش در بیابان شد. پس از گذشت پاره ای از روز گرمای خورشید آزار دهنده گردید. پس به خواست خداوند ابری سفید در پهنه آسمان پدیدار شد و بر سر آنان سایه افکند، و هرجا که محمد صلی الله علیه و آله می رفت ابر هم به همان سو سیر می کرد و...»(2)

75 - مفردات: المُنْشَقّ: شکافته شده، دو نیم شده - أَلمَبْرورُ مِنَ الاْءفْعالِ : کردار و کار صادقانه و درست و خالی از شک و شبهه و دروغ و خیانت - مَبْرُورَهُ القَسَمِ: سوگند صادقانه.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: این بیت با استناد به حدیث مجعول «شقّ صدر پیامبر» به گونه ای دیگر ترجمه شده که به سبب مردود بودن اصل روایت و به احترام رسول خدا صلی الله علیه و آله از ذکر آن

ص: 111

ترجمه خودداری گردید. اما جهت آگاهی خوانندگان محترم مشروح واقعه و نقدهای مختلف آن در پاورقی آمده است.(1)

ص: 112

معجزه انشقاق قمر: «به موجب اخباری که از صحابه منقول است، شق القمر، در عهد پیامبر در مکّه و به وسیله او واقع شده است. به این تفصیل که مشرکان مکّه از او خواستند تا ماه را دو نیم کند، پیغمبر هم دعا کرد و ماه دوپاره [رؤیت] شد. چنان که در دو جانب کوه حرا قرار

گرفت و به قولی یک پاره اش بالای کوه در قُعَیْقِعان واقع شد و یک پاره بر کوه أبوقُبَیس. روایتی هم هست که در یک شب دوباره به اشاره انگشت سبّابه پیغمبر ماه دو نیم شده و به هم پیوست، مع هذا گویند مشرکان با آن که معجزه را دیدند تکذیب کردند و آن را سحر مستمر خواندند»(1)

حدیث: در روایتی به نقل از احمدبن حنبل از عبداللّه بن مسعود گفته شده: «در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله به اشاره آن حضرت و برای نشان دادن حقانیّت خود به ناباوران ماه در آسمان دو نیم شد. به طوری که گروهی از مردم این حادثه را دیدند»(2)

76 - مفردات: حَوَی الشَّی ءَ: آن چیز را در برگرفت - الغَار: مقصود غاری است واقع در کوه ثور، بین مکّه و مدینه، که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شب هجرت از مکّه به مدینه بدان جا پناه برد - طَرْفْ: چشم.

آیه : «إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْهُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِه لاَتَحْزَنْ إنّ اللّهَ مَعَنَا، فَأنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا» : اگر شما یاری اش نکنید، آن گاه که کافران بیرونش کردند، خدا یاری اش کرد. یکی از آن دو به هنگامی که در غار بودند به رفیقش گفت: اندوهگین مباش، خدا با ما است. خدا به دلش آرامش بخشید و با لشکرهایی که شما آن را نمی دیدید تأییدش کرد.(3)

تاریخ: «پیامبر اکرم پس از تصمیم به هجرت از مکه به مدینه، بُرْدِ خود را به امام علی علیّه السّلام دادند و او را مأمور به خفتن در بستر خویش نمودند و خود پس از رعایت همه جوانب احتیاط، شبانه به سوی کوه ثور حرکت کردند و در غاری که بر آن کوه بود

ص: 113

پنهان شدند. مشرکان ساعاتی پس از خروج حضرت رسول صلی الله علیه و آله متوجّه مسأله شدند و در پی اش براه افتادند. از جمله در مسیر حرکت پیامبر تا نزدیک غار آمدند و برخی گفته اند آنقدر به غار نزدیک شدند که پیامبر صدایشان را می شنید.

خداوند در سوره توبه از نصرت خود نسبت به رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آن لحظه بحرانی یاد می کند. این نصرت براساس روایات تاریخی با ایجاد تارهای عنکبوت بر در غار صورت گرفت. به طوری که مشرکان مطمئن شدند که کسی به درون غار نرفته.

برخی افزوده اند، دو کبوتر نیز در مدخل غار لانه ای درست کرده بودند، به طوری که ممکن نبود کسی به درون غار برود و سامان آن پرندگان را برهم نزند.»(1)

77 - مفردات: الصِّدق: مقصود پیامبر اسلام است که خورشید تابان راستی و رستگاری است - الصِّدّیِق: مقصود ابوبکر است - رَامَ یَریمُ المکانَ: از آنجا رفت - أَرِمْ: کس، شخص. این کلمه معمولاً با حرف نفی به کار می رود.

نکته ادبی: 1 - بین «لَمْ یَرِمَا» و «أَرِمْ» جناس شبه اشتقاق وجود دارد. 2 - بین «صِدق» و «صِدّیق» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضیح: درباره علّت نامگذاری ابوبکر به لقب صدّیق چنین نوشته اند که: «پس از حادثه معراج بسیاری از نو مسلمانان باور نداشتند که خداوند پیامبرش را در یک شب از مکّه به قدس برده و سپس او را برگردانده باشد. و دلیلشان آن بود که از مکّه تا قدس یک ماه راه است. امّا در این میان عدّه ای هم قضیه را انکار نکردند و پیامبر را تأیید نمودند. از جمله ابوبکر وقتی جریان معراج را از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله شنید چند بار پیایی گفت: «صَدَقْتَ، أَشْهَدُ أنّکَ رَسُولُ اللّهِ» و پیامبر در پاسخ او گفت: «وَ اَنْتَ یَا أبابَکر ألصِّدّیقُ» و از آن پس او به این لقب نامیده شد(2).

78 - مفردات: الحَمام: کبوتر - نَسَجَ یَنْسُجُ: بافت، تنید - حَامَ یَحُومُ عَلَی الشَّی ءِ وَ حَوْلَهُ = به دور آن چیز چرخید.

توضیح قرآنی : خداوند متعال در آیه 7 سوره فتح فرموده است : «وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ

ص: 114

اْلأرضِ وَ کَانَ اللَّهُ عَزِیزا حَکِیما».

بنابراین چون همه اجزای عالم سربازان گوش به فرمان خداوندگار عزیز و حکیم اند پس شگفت نیست که دو تن از این سربازان یعنی عنکبوت و کبوتر مأمور پاسبانی از جان أشرف خلایق شوند.

نکته ادبی : در بیت "لفّ و نشر" نامرتّب وجود دارد.

79 - مفردات: وِقَایه: نگهداری - الدُّرُوع المُضَاعَفَه: زره های دوتو که حلقه های آن مضاعف باشد، زره دو جداره - الأُطُمْ: جمع الأَطَمَه : دژهایی که از سنگ بنا شده اند، هر ساختمان مرتفع و بلند، قلعه های دفاعی که معمولا بر بلندی ها ساخته می شده است.

80 - مفردات: سامَهُ ضَیْما: به او ستم کرد، ظلمی را بر او تحمیل کرد - إسْتَجَرْتُ بِهِ : به او پناه بردم - لَمْ یُضَمْ : ستم نشد، گزندی نرسید.

توضیح ترکیبی: وجه مرتّب و آراسته بیت به نثر چنین است: مَا سَامَنِی الدَّهْرُ ضَیْما إلاّ وْاسْتَجَرْتُ بِهِ و...

نکته ادبی : بین "ضَیْم" و "یُضَم" جناس اشتقاق وجود دارد.

81 - مفردات : إلْتَمَسَ: درخواست کرد - إسْتَلَمَ : دست سود، دریافت کرد، بوسید - النَّدَی: باران، فضل و بخشش - مُسْتَلَمْ: موضع بوسیدن، موضعی که به تبرّک دست بر آن می کشند.

نکات ادبی:

1 - بین "إلْتَمَسْتُ" و "إسْتَلَمْتُ" جناس مقلوب وجود دارد.

2 - بین "إسْتَلَمَ" و "مُسْتَلَمْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

82 - مفردات: الوَحی : آنچه از طرف خداوند بر دل پیامبران فرود آید - ألرُّؤیا: آنچه آدمی در خواب می بیند.

توضیح : ابن اسحاق، به نقل از عروه بن زبیر نوشته که: نخستین علایم نزول وحی بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله کثرت رؤیاهای صادقه ایشان بود. سپس به نقل از عایشه نوشته "لاَیَرَی رَسُولُ اللّهِ رُؤیَا فی نَوْمِهِ إلاَّ جَائَتْ کَفَلَقِ الصُّبْحِ"(1) :« رسول خدا صلی الله علیه و آله چیزی را در خواب

ص: 115

نمی دید مگر آن که در بیداری چونان سپیده صبح محقّق می شد.»

حدیث: از عطیّه از ابی سعید خُدَری از پیامبر که فرمود: "رُؤیَا الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ الصَّالِحِ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءا مِنَ النُّبُوهِ"(1) :« رویای مرد مسلمان نیکوکار بخشی از هفتاد بخش نبوّت است.»

- "تَنَامُ عَیْنَایَ وَ لاَ یَنَامُ قَلْبِی"(2) - رسول اکرم صلی الله علیه و آله - :« چشمان من به خواب می رود و قلبم نمی خوابد.

83 - مفردات : بلوغ : سر آغاز رسیدن به مرحله کمال - مُحْتَلِم: کسی که به سنّ کمال عقلی رسیده است.

توضیح : «متکلّمان بر پایه آیات و روایات به چند نوع وحی اشاره کرده اند : 1 - رؤیای صادقه که داستان ابراهیم علیه السلام گواه آن است (صافّات، آیه 102). 2 - القای آیات به قلب پیامبر صلی الله علیه و آله (بقره، 97، شعراء 192 - 194) 3 - شنیدن صدای ملک که بر او ظاهر می شود 4 - سخن گفتن خداوند از ورای حجاب (شوری، 51). 5 - سخن گفتن خدا، آشکارا و بی پرده و مستقیم (که سخنی است ناروا و مبتنی است بر ادّعای برخی علمای اهل سنّت که معتقدند خداوند دیدنی است و رسول خدا صلی الله علیه و آله با چشمانش او را دید). 6 - مکالمه خداوند با رسولش در خواب (به یکی از شیوه های گفته شده).(3)

84 - مفردات: مُکْتَسَبْ: آنچه با کار و کوشش به دست می آید.

توضیح : غیبگویی پیامبران چون حقیقت محض است و با روح آفرینش مرتبط است و از سرچشمه راستی مایه می گیرد قابل تکذیب نیست. نمونه زیبای این امر تسلیم شدن ساحران با تجربه دستگاه فرعون به دعوت حضرت موسی علیه السلام پس از دیدن معجزه ایشان است. و نیز تحدّی قرآن کریم که قرن های متمادی است بی جواب باقی مانده و تمام پیشگویی هایش یک یک به حقیقت پیوسته است.

85 - مفردات: أَبْرَأَالْمَریضَ: به بیمار بهبودی بخشید - الوَصِبْ: بیمار - أَرِبْ: خردمند -

ص: 116

رِبْقَه: حلقه طناب، بند - اللَّمَم: جنون، "این کلمه در بیت 155 در معنی گناهان کوچک به کار رفته است"

توضیح : می توان این بیت برده را "بیت القصید" آن دانست زیرا با انگیزه اصلی سرایش قصیده هماهنگ است و لبریز از امید به شفا یافتن. بنابراین رابطه وثیقی با حال بیمار شاعر داشته است.

86 - مفردات: ألسَّنَهُ الشَّهْباء: سال خشک، قحطسالی که در آن زمین به خاطر کم گیاهی سفید می زند - دَعْوَه: دُعا - حَکَی : شباهت رساند - غُرَّه : سپیدی در پیشانی اسب تیره رنگ - الدُّهُم: جمع أدْهَم: سیاه، تیره - ألاْءعْصُرُ الدُّهُم: سال های پر نعمت و سر سبز که زمین به سیاهی می زند.

روایت تاریخی : "روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر منبر برای مردم سخنرانی می کرد، در پایان سخن، مردم از خشکسالی و کم بارانی به پیشگاه مقدّسش شکوه کردند و او دست به دعا برداشت و فرمود : "اللّهُمّ اسْقِنَا، اللّهُمَّ اسْقِنَا" چیزی نگذشت که آسمان را ابرهای تیره فرا گرفت و باران شدیدی شروع به باریدن کرد و آنقدر بارید که مردم از ترس به راه افتادن سیل به وحشت افتادند و باز به حضرت صلی الله علیه و آله رجوع کردند و ابراز ترس نمودند وایشان دست به دعا برداشت که "اللّهُمَّ حَوَالَیْنَا وَ لاَ عَلَیْنَا، اللّهُمَّ عَلَی اْلآکامِ وَ اْلجِبَالِ وَ الظِّرَابِ وَ مَنَابِتِ الشَّجَرِ "سپس اندکی بعد باران ایستاد و خورشید نمایان شد و آن سال سرزمین وحی را نعمت و خرّمی در برگرفت".(1)

87 - مفردات : عَارِض : ابری که بر زمین سایه افکند - جَادَ : بخشید، در این جا : بارید - البِطَاح : جمع البَطْحاء : بستر پهناور سیل که دارای شن و ماسه است و در مکّه هم وجود دارد. "لقب أباطح از القاب پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است" - سَیْبُ اْلماءِ: جریان آب - الیَّم : دریا - القَرِمُ مِنَ السُّیُولِ: سیل سختی که نتوان در برابر آن تاب آورد و ایستادگی کرد -

نکته نحوی : بِعارضٍ، متعلّق به "أَحْیَتْ" در بیت 86 می باشد.

نکته ادبی : بین "سَیْبْ" و "سَیْلْ" جناس ناقص وجود دارد.

توضیح قرآنی : "سیل عَرِم" اشاره به آیه 16 سوره سبأ است : "فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ

ص: 117

اْلعَرِمِ".

توضیح : مرحوم خزائلی می نویسد : "مردم سبا (که جایگاهشان در گوشه جنوب غربی شبه جزیره عربستان یعنی یمن کنونی بود) در آبیاری و سد سازی مهارت زیادی داشتند و بنای سدّ مأرِب، بهترین نماینده هنرمندی آنان است. مورّخان قدیم بنای سدّ را به لقمان بن عماد و تعمیر آن را به بلقیس، ملکه سبا نسبت داده اند. سدّ مأرِب یا عَرِمْ دیواری قطور و کوه پیکر بود که از شمال به مشرق کشیده شده و سوی دیگر آن کوه بوده. این سدّ در عرض رود "إذنه" قرار داشته و این فاصله، مخزن آب را تشکیل می داده است. طول سدّ در حدود هشتصد قدم بود که تقریبا یک ثلث سمت غربی آن هنوز پایدار است و دو سوّم دیگر را سیل ویران ساخته است. دولتهای آن زمان بر اثر آشوبها و انقلابهای داخلی از عهده مرمّتش بر نیامده اند.عرض سدّ مأرِب 150 قدم وارتفاعش بین 13تا19 قدم بوده است.(1)

توانایی وصف شخصیت آن والا مقام است. به نظر می رسد که وصف راستین ایشان را بهتر است از خودشان دریابیم. ناگفته نماند که گاهی معصومین علیهم السّلام به دلایلی مجبور به ستایش و توصیف از خویشتن می شده اند. از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ضمن حدیثی فرموده اند : "أنَا مَدِینَهُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أرَادَ الْعِلْمَ فَلْیَأتِ الْبَابَ".(1) :«من شهر دانش هستم و علی دروازه این شهر، پس هر که طالب علم است باید از دروازه شهر وارد شود». برای درک عظمت پیامبر بهتر است نیم نگاهی اندازیم به وصف امام علی علیه السلام (در همین موضوع) از زبان خودشان. در خطبه سوم نهج البلاغه در تعریف خود فرمود : "یَنْحَدِرُ عَنّیِ السَّیْلُ وَ لاَیَرْقَی إلَیَّ الطَّیرُ"، ترجمه : (من کوهی رفیع و سر بر آسمان را مانم که) از دامنه ام سیل (حکمت و تقوی) سرازیر است و پرنده (عقل و وهم) از پریدن به قلّه ام گریزان و ناتوان.

حال، وقتی که امام علی علیه السّلام که تربیت شده دامان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است چنین باشکوه و وصف ناشدنی باشد پس پیامبر چگونه خواهد بود ؟

بوصیری در ضمن قصیده ای دیگر گفته است :

وَ آدَابُ الْنُّبُوَّهِ مُعْجِزَاتٌ * فَکَیْفَ یَنَالُهَا الرَّجُلُ الاْءَدِیبُ

« آداب و سنن پیامبری جملگی معجزه است، پس چگونه ممکن است مرد ادیب به (درک و وصف) آنها دست یابد.»

91 - مفردات : آیاتُ حقٍّ : آیه های قرآن کریم - مُحْدَثَه : حادث، در اصطلاح؛ چیزی که وجودش مسبوق به عدم باشد - قِدَم: اصطلاحا؛ مسبوق نبودن وجود شی ء به عدم آن،(2) بحث حدوث و قِدَم در کتب فلسفی و کلامی به تفصیل شرح شده- (3)ألمَوْصُوفُ بِالقِدَم : مقصود ذات باری تعالی است.

ص: 119

نکات ادبی : 1 - در مصراع دوم "تصدیر" وجود دارد. 2 - بین "صفت" و "موصوف" مراعات النظیر وجود دارد.

شرح بحث حدوث و قدم قرآن: "یکی از بحث های کلامی، عقیدتی که در اطراف قرآن مجید در گرفته است بحث در این بوده که آیا قرآن که کلام اللّه است، پیوسته با خودِ صاحبْ کلام یعنی "خداوند" و همانند ذات او قدیم و خلق ناپذیر است، یعنی کلام (تکلّم / تکلیم) الهی جزء صفات ذاتی اوست، یا مانند جهان و همه آفریدگان حادث یا مخلوق است یعنی کلام جزو صفات فعلی اوست. تکلّم از صفات خداوند است. اشاعره می گویند قرآن کلام نفسی است و قائم به ذات الهی و قدیم به قِدَم اوست. معتزله و شیعه بر آنند که کلام الهی کلام لفظی است و حادث است (ک حُدوثُ القُرآن وَ قِدَمُه در ألبَیان، آیه اللّه خوئی، ص432). این مسأله از اصول یا فروع اعتقادی مسلمانان و از ضروریات دین یا مذهب نیست، ولی در قرن سوم بازتاب اجتماعی عظیمی پیدا کرد که آغازش در عصر هارون الرّشید و اوجش در عهد مأمون ومعتصم و واثق و پایانش در دوره متوکل بود. این تفتیش عقاید را "مِحنَه" می نامیدند. چنان که احمد بن حنبل را که قایل به قدم بود، یا مُقِرّ به حدوث نبود، در عصر

مأمونِ اعتزال گرا آزارها دادند و در دوره متوکّل تازیانه زدند. شرح این "محنه" در تاریخ طبری، ذیل حوادث سال 218 ق. مشروحاً آمده است. آیه دوّم سوره أنبیا از مستندات معتزله و شیعه است. زیرا خداوند صریحاً "ذکر" (= قرآن) را مُحدَث (حادث) نامیده است. قاضی عبدالجبار در متشابه القرآن (ج 2 - صفحه 496) نوشته است : خداوند فرموده که "ذکر" محدَث است و در چندین آیه روشن ساخته که مراد از "ذکر" قرآن است. «اِنْ هُوَ إلاَّ ذِکرٌ وَ قُرآنٌ مُبِینٌ» (یس، 69)، و «هَذَا ذِکرٌ مُبَارَکٌ أنْزَلْنَاهُ» (انبیاء، 50). همو در شرح متشابهات سوره طه از توضیح آیه اول به بعد (ج 2، صفحه 488 به بعد) دلایل متعددّی در اثبات حدوث قرآن مجید آورده است. فخر رازی، مفسّر و متکلّم بزرگ اشعری، دلالت این آیه را بر این معنی نمی پذیرد و می گوید «مَایَأتِیهِمْ مِنْ ذِکرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ»دلالت بر حدوث هر چه ذکر است ندارد، بلکه دلالت بر ذکری که محدث (حادث) است دارد. (تفسیر کبیر)، غافل از آن که اگر حادث بودن

ص: 120

بعضی از اجزای قرآن ثابت شود، لا محاله حادث بودن کلّ آن ثابت می شود."(1)

92 - مفردات: إقْتَرَنَ الشَّی ءُ بغَیْرِهِ: آن چیز با غیر خودش متّصل شد و به آن چسبید - المَعاد: روز قیامت که شگفت انگیزترین حوادث مربوط به سرنوشت بنی آدم، به امر خداوند، به وقوع می پیوندد و سرنوشت جاودانه هر انسانی به تناسب عملکرد گذشته او بر اساس قانون توحید و عدالت رقم زده می شود - عاد : قوم حضرت هود پیامبر (ع) که در سرزمین احقاف از یمن ساکن بوده اند (بنابر آیات سوره الحاقّه 6 -8)، چون این قوم پس از دعوت هود بر ضلالت خویش اصرار ورزیدند باد سرد و سوزان بر ایشان وزیدن گرفت و هفت شب و هشت روز ادامه داشت تا بدنهایشان را خشکاند و خونهایشان را در رگها منجمد ساخت و همه را نابود کرد. -(2)إِرَمْ: "نام باغ و عمارتی مخصوص یا نام شهری با شکوه یا جایی دیگر و یا نام نیای عاد و یا پدر عاد و یا گروهی از عاد است."(3)

نکته ادبی : بین "عاد" و "معاد"جناس ناقص وجود دارد.

آیه : «ألَمْ تَرَکَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلاَدِ».(4)

آیا ندیده ای که پروردگار تو با قوم عاد چه کرد ؟ با ارم که ستونها داشت و همانند آن در هیچ شهری آفریده نشده بود.

نهج البلاغه : "أَلاَ إنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأتِی وَ الْحَدیِثَ عَنِ الْمَاضِی، وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنِکُمْ" (خطبه 158)

«بدانید که در قرآن علم آینده هست و حدیث گذشته، درد شما را درمان است و راه سامان دادن کارهاتان در آن».

93 - مفردات : فَاقَ الشَّی ءَ: بر روی آن چیز بالا رفت، از آن برتر شد - مُعْجِزَه: این کلمه از اعجاز است و آن امری است که داعی برخیر و سعادت باشد، که بر خلاف عادت

ص: 121

به دست کسی که مدّعی نبوّت است ظاهر می شود، یعنی کاری که انسان های دیگر از انجام آن ناتوان هستند.(1)

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

94 - مفردات : مُحَکَّمَات: در مقابل مشبّهات، به معنی کارهای دارای اشکال و پیچیدگی و امور شبیه به حق که گمان به بطلان آنها نیز می رود - آیاتٌ مُحَکَّمَاتٌ: آیات قوی و یقین آور و در نهایت اتقان - شُبَه : جمع الشُّبْهَه : همانند بودن دو چیز که تشخیص آنها را مشکل یا غیر ممکن سازد، نامشخّص بودن چیزی که معلوم نیست حق است یا باطل؛ - در خطبه 38 نهج البلاغه امام شبهه را چنین تعریف کرده اند، "وَ إنَّمَا سُمِّیَتِ الشُّبْهَهُ شُبْهَهً لاِءنَّهَا تُشْبِهُ الْحَقَّ."

« شبهه را بدین جهت چنین نامیده اند که شبیه به حق است» - شِقَاق : مخالفت و دشمنی، مصدر باب مفاعله، - ذِی شِقَاق : دشمن، مخالف - بَغَی یَبْغِی الشَّی ءَ: آن چیز را خواست و طلب کرد - حَکَمْ: داور، میانجی که حکمش نافذ است.

نکات ادبی : 1 - بین "یَبْقِینَ" و "یَبْغِینَ" جناس محرّف وجود دارد.

2 - در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح قرآنی: براساس آیه 7 سوره آل عمران "مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٍ" آیات قرآن دو گروهند، محکمات و متشابهات محکمات آیاتی هستند که دلالتشان روشن و مصادیقشان مشخّص و غیر قابل تأویل باشند. متشابهات آیاتی هستند که به دلیل پیچیدگی علمی، یا در دسترس نبودن موضوع مورد بحث مثل غیب، وحی، قیامت، صفات خدا و... حقیقت مفهومشان کاملا" روشن نیست و باید از طریق آیات محکم و علم ماخوذ از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت پاک و معصومش که راسخان در علم اند تفسیر و تأویل شوند.(2) و از آن رو که اکثر آیات قرآن محکم اند بنابر قاعده تغلیب همه را با عنوان محکمات یاد کرده است (توضیح : آنچه گفته شد بر اساس مترادف دانستن مُحَکَّمات و مُحْکَمات می باشد)

ص: 122

آیه : «مَا فَرَّطْنَا فیِ الْکِتَابِ مِنْ شَی ءٍ» : فرو گذار نکردیم در کتاب از چیزی.(1)

آیه : «وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَاناً لِکُلِّ شَی ءٍ وَ هُدًی وَ رَحْمَهً وَ بُشْرَی لِلْمُسْلِمینَ» :« و ما قرآن را که بیان کننده هر چیزی است و هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است بر تو نازل کردیم.(2)

95 - مفردات: السَّلَمْ: سلامت، اسارت - مُلقِی السَّلَم: کسی که سلامتش را از دست داده، کسی که خود را تسلیم دشمن کند -

نکته ادبی : بین "عاد" و "أعدی" جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

توضیح : در این بیت از معارضه دشمنان و منکران با قرآن کریم سخن رفته است، با توجه به این که قرآن، همه منکران را در سراسر جهان و در طول زمان تا روز قیامت، به معارضه با خود فرا خوانده، و به این أمر "تحدّی" گویند. ما در این جا به شرح تحدّی می پردازیم ؛ "تحدّی در لغت یعنی مبارزه طلبی و از کسی خواستن تا با تو برابری کند در کاری، تا عجز او ظاهر شود (تاج المصادر بیهقی)، اوج تحدّیات قرآن آیه 23 سوره بقره است : "و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم در تردید هستید سوره ای مانند آن بیاورید، و جز خدای همه حاضرانتان را فرا خوانید، اگر راست می گویید. و هرگاه چنین نکنید، که هرگز نتوانید کرد، پس بترسید از آتشی که برای کافران مهیّا شد و هیزم آن مردمان و سنگها هستند" در این آیه معنایی هست که در دیگر آیات تحدّی نیست و آن پیش بینی قاطعانه عجز مخالفان و منکران از آوردن نظیره برای قرآن است. در طول تاریخ اسلام بعضی کوشیده اند به این تحدّی پاسخ گویند یا طبعی بیازمایند. اما همه از برابری با قرآن فرومانده اند. از جمله می توان به این نامها اشاره کرد :مُسَیْلَمَه کذّاب (که جمله الفِیلُ مَا الْفِیْلُ وَ مَا أدْرَیکَ مَا الْفِیلُ، لَهُ خُرْطُومٌ طَوِیلٌ او مشهور است) و ابن مقفّع، ابن راوندی و ابو العلاء معرّی نیز هریک به نوعی و به قصدی در مقام نظیره گویی برای قرآن برآمده اند و به کوچکترین توفیقی در این مجال دست نیافته اند(3) (و نیز کآیه 88 سوره اسراء).

ص: 123

«تحدّی اقسام مختلف دارد که به اختصار از آنها نام می بریم: 1 - تحدّی به بلاغت 2 - تحدّی به آوردن اخبار غیبی 3 - تحدّی به یکپارچگی و وحدت شگفت انگیز همه آیات قرآن و فقدان تعارض و ناهماهنگی بین آنها.(1)

96 - مفردات: رَدَّهُ عَنْ کَذَا، او را از فلان چیز دور کرد و بازداشت- دَعْوَی: إدّعا- مُعَارِض: مخالف، حریف، مدعی - غَیُور: کسی که بشدت از حریم ناموس خویش دفاع می کند -. الجَانِی: مجرم، جنایتکار- الحُرَمْ: جمع الحُرْمَه: آن چه هتک حرمت آن حرام است،اهل بیت و نوامیس آدمی.

نکته ادبی: در این بیت تشبیه تمثیل وجود دارد.

97 - مفردات: مَدَدْ: گسترش یافتن - الحُسْن: زیبایی، نیکویی- القِیَم: جمع القِیمَه: ارزش.

نهج البلاغه: زیباترین عبارت نهج البلاغه در توصیف قرآن که با این بیت و ابیات این بخش تناسب دارد مربوط به عبارت آخر خطبه 198 می باشد که ترجمه آن چنین است: «پس فرو فرستاد بر او قرآن را، نوری که چراغ های آن فرو نمیرد، و چراغی که افروختگی اش کاهش نپذیرد، و دریایی که ژرفای آن کسی نداند و راهی که پیمودنش رهرو را به گمراهی نکشاند. و پرتوی که فروغ آن تیرگی نگیرد. و فرقانی که نور برهانش خاموش نشود. و تبیانی که ارکانش ویرانی نپذیرد، و بهبودیی که در آن بیم بیماری نباشد، و ارجمندیی که یارانش را شکست و ناپایداری نباشد، و حقی که یاورانش را زیان و خواری نباشد. پس قرآن معدن ایمان است و میانجای آن، و چشمه سار دانش است و دریاهای آن، و باغستان دادست و انگیزه های آن، و بنیاد اسلام است و بُنلاد استوار آن. وادی های حقیقت است و سبزه زارهای آن، و دریایی است که بردارندگان آب آن را خشک نگردانند، وچشمه سارهااست که آب کشندگان، آب آن را به ته نرسانند، و آبشخورها است که درآیندگان آب آن را کم نکنند ومنزلگاهها است که مسافران راهش را گم نکنند، و نشانه ها است که روندگان از نظرش دور ندارند، و پشته ها است که روی

ص: 124

آورندگان از آن نگذرند و آن را نگذارند، خدایش مایه سیرابی دانشمندان کرده است، و بهار دل های فقیهان و مقصد راههای پارسایان، و دارویی که از پس آن بیماری نیست و نوری که با آن تاری نیست، و ریسمانی که گرفتنگاه آن استوار است و پناهگاهی که قلّه آن پناهنده را نگاهدار است، و ارجمندی هر که با او دوستی ورزد و امان آن کس که بدان در شود و راهنمای هر که بدان اقتدا کند و عذرخواه آن که آن را مذهب خود گیرد و برهان هر کس که بدان سخن گوید و آن را پذیرد، و گواه هر که در مخاصمت پشتیبان خویشش شمارد، و پیروزی آن کسی که بدان حجت آرد و راهبر آن که آن را به کار دارد و برنده آن که آن را کار فرماید، و نشان آن کس که در آن بنگرد چنان که باید، و نگاهدار کسی که خود را بدان از آسیب پاید و دانش کسی که آن را نیک به خاطر سپارد، و حدیث کسی که از آن روایت کند و حکم آن کس که خواهد حکم دهد»

98 - مفردات: عَدَّ الشَّی ءَ: آن چیز را شمرد، آن را به حساب آورد- أَحْصَی الشَّی ءَ: آن چیز راشمارش و یادداشت کرد، آمار آن را گرفت- عَجائِب: جمع العَجِیبَه: شگفت انگیز، تعجب آور- لاتُسَامُ بِالسَّأَمِ: ملال آور نمی شود- إکْثَار: بسیار گردانیدن، در این جا :بسیار تلاوت کردن - السَّأَم: دلتنگی، خستگی.

نکته ادبی: بین «تُسَامُ» و «سَأَم» جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

قرآن: در این بیت از الفاظ آیه 18 سوره «النحل» اقتباس شده: «وَ إِنْ تُعَدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا».

توضیح روایی: امام علی (ع) در خطبه 18 نهج البلاغه می فرماید: «إنَّ الْقُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لاَ تَنْقَضِی غَرائِبُهُ وَ لاَ تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إلاّ بِهِ» :« ظاهر قرآن زیبا است، باطن آن ژرف و ناپیدا است، عجایب آن سپری نگردد، غرایب آن به پایان نرسد و تاریکی ها جز بدان زدوده نشود.»

و در خطبه 156 فرموده اند: «لاَ تُخْلِقُهُ کَثْرَهُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْعِ» :« کهنه نگردد به روزگار، نه از خواندن و نه از شنیدن بسیار.»

99 - مفردات: ظَفِرَ بِهِ: به او دست یافت- إعْتَصَمَ بِهِ: آن چیز را با دست خود گرفت.

نکات ادبی: 1 - قرآن به ریسمان تشبیه شده، آن گاه اسم مشبه به برای مشبه استعاره

ص: 125

شده و اعتصام ترشیح است برای ریسمان (مشبه به) لذا استعاره از نوع مصرّحه مرشّحه است. 2 - بین «قَرَّ» و «قارِی ء» جناس شبه اشتقاق است.

آیه: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لاَ تَفَرَّقُوا» :« همگی به ریسمان خداوند [قرآن [چنگ در زنید و پراکنده نشوید.»

نهج البلاغه: «وَ عَلَیْکُمْ بِکِتَاب اللَّه فَإنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النُّورُ الْمُبِینُ وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ، وِ الرَّیُّ النَّاقِعُ وَ الْعِصْمَهُ لِلْمُتَّمَسِّکِ وَ النَّجَاهُ لِلْمُتَعَلِّقِ، لاَ یَعْوَجُّ فَیُقَامَ وَ لاَ یَزِیغُ فَیُسْتَعْتَبَ» :« بر شما باد به کتاب خدا که ریسمان استوار و نور آشکار است و درمانی است سوددهنده و تشنگی را فرو نشاننده. چنگ زننده را نگهدارنده و در آویزنده را نجات بخشنده، نه کج شود تا راستش گردانند و نه به باطل گراید تا بازش گردانند.

100 - مفردات: لَظَی: آتش، زبانه آتش، یکی از نامهای دوزخ- وِرْدْ: آبی که بر آن وارد شوند، جزئی از قرآن که هر شب انسان برای قرائت آن برخیزد- الشَّبِم: خنک.

نکات ادبی: 1 - «آیات» به الماء تشبیه شده، آن گاه لفظ مشبه به فراهم چیده شده و یکی از لوازمش ذکر گردیده است یعنی «الوِرْد»، در این میان «الشَّبِم» ترشیح است برای «الماء» پس استعاره از نوع مکنیّه است.

2 - بین «حَرّ» و «شَبِم» طباق وجود دارد.

نکته قرآنی: یاد خدا آتش های درون و برون را خاموش می کند(1).

حدیث: «إقْرَؤُوا الْقُرآنَ، فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُعَذِّبُ قَلْبا وَعَی الْقُرآنَ» (به نقل از أبی أمامه)(2): «قرآن را تلاوت کنید، براستی خداوند قلبی را که جایگاه قرآن باشد عذاب نمی کند.»

101 - مفردات: أَلْحَوض: حوض کوثر- تَبْیَضُّ: سفید می شود - الحُمَم: جمع الحُمَّه: زغال، سیاهی.

حدیث: از انس بن مالک، در معنی کوثر، به نقل از رسول گرامی صلی الله علیه و آله گفته شده: فَاِنّهُ نَهْرٌ وَعَدَنِیهِ رَبّی عَزَّوَجَلَّ، عَلَیْهِ خَیْرٌ کَثِیرٌ، هُوَ حَوْضٌ تَرِدُ عَلَیْهِ أُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَهِ، آنِیَتُهُ عَدَدَ

ص: 126

النُّجُومِ»(1):« پس بدرستی که آن (کوثر) نهری است که پروردگارم به من وعده داده است. خیر فراوانی در آن است. آن حوضی است که روز قیامت أمّتم بر آن وارد می شوند و ظرفهای آن به شمار ستارگان آسمان است.»

102 - مفردات: الصِّراط: راه، راه روشن و آشکار، این کلمه 40 بار در قرآن با صفت مستقیم به کار رفته است - المِیزَان: ابزار سنجش برابری دو جسم موزون، ترازو، سمبل عدالت - قِسْط: عدل و داد.

آیه : «اللّهُ الّذی أَنْزَلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزَانِ» :«خداست که این کتاب بر حق و ترازو را نازل کرده است.»(2)

103 - مفردات :حاذِق :ماهر، خبره، کاردان- الفَهِم: آگاه، زودفهم.

قرآن: به گواهی آیه 89 سوره بقره اهل کتاب از ظهور پیامبر جدید و کتاب جدید به طور ضمنی اِطّلاع داشتند امّا پس از نزول قرآن از سر حسادت و لجاجت آگاهانه با آن سر به مخالفت برداشتند. «وَ لَمّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَ کَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الّذیِنَ کَفَروُا، فَلَمّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفوُا کَفَروُا بِهِ فَلَعْنَهُ اللّهِ عَلَی الْکَافِرینَ» : و «چون ایشان را از جانب خدا کتابی آمد، او را نشناختند (پیامبر اسلام را) هر چند کتابشان را هم تصدیق کرده بود. با آن که پیشتر از آن خواستار پیروزی بر کافران بودند، به ا و ایمان نیاوردند که لعنت خدا بر کافران باد»(3)

هر کسی کو حاسد کیهان بود

آن حسد خود مرگ جاویدان بود

(دفتر 5 مثنوی، بیت 14)

104 - مفردات: رَمَدْ: درد چشم، آزردگی چشم - سَقَمْ: بیماری.

ذمّ خورشید جهان ذمّ خود است

که دو چشمم کور و تاریک و بد است

«دفتر 5 مثنوی بیت 10»

105 - مفردات: یَمَّمَهُ: قصد او کرد - العافُون، هرجوینده روزی و احسان، کسی که گروهی او را برای پیدا کردن جاو آب و علف پیش فرستند- سَاحَه: ناحیه، میدانگاه اطراف خانه- سَعْیْ: راه رفتن، دویدن- مُتُون: جمع مَتْن و پشت - الأَیْنُقْ: جمع النَّاقَه: ماده شتر- الرُّسُم: جمع الرَّسُوم: شتری که گامها را محکم بر زمین می کوبد و اثر پایش بر زمین می ماند.

106 - مفردات: مُعْتَبِر: عبرت گیر، پندپذیر- مُغْتَنِم: غنیمت گیر، کسی که در صدد به دست آوردن غنیمت است، غنیمت جو.

نکته ادبی: بین دو مصراع موازنه وجود دارد.

107 - مفردات: الدّاجِی :شب تیره و تار.

زمان وقوع معراج: «باتوجه به کثرت اختلاف روایات درباره زمان وقوع معراج نظر ابن اسحاق و ابن هشام آن است که در سال دهم بعثت رخ داده. برخی آن را در اوایل و بعضی در اواخر بعثت ذکر کرده اند. اما آنچه روشن است به دلیل آن که نمازهای یومیه پس از معراج واجب گردیده پس معراج در سال دهم و پس از مرگ حضرت ابوطالب (ع) رخ داده است. چون از روایات برمی آیدکه تا لحظه مرگ ابوطالب(ع) نماز واجب نشده بود.(1)

آیه : «سُبْحَانَ الّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ اْلأقْصَی الَّذِی بَارَکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنَا إنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» : «منزّه است آن خدایی که بنده خود راشبی از مسجدالحرام به مسجدالاقصی که گرداگردش را برکت داده ایم سیر داد. تا بعضی از آیات خود را به او بنماییم، هر آینه او شنوا و بینا است»(2)

حدیث معراج: از عبدالله بن مسعود درباره معراج رسول صلی الله علیه و آله روایت مفصلی نقل شده که بخشی از آ ن چنین است:

«أُتِیَ رَسُولُ اللّهِ بِاْلِبُراقِ، فَحُمِلَ عَلَیْهَا، ثُمَّ خَرَجَ بِهِ صَاحِبَهُ، یَرَی الاْآیاتِ فیِمَا بَیْنَ السّماءِ وَ الاَءرْضِ. حَتَّی انْتَهَتْ إلَی بَیْتِ الْمُقَدسِ، فَوَجَدَ فِیهِ إبْراهیمَ الْخَلِیلَ وَ مُوسَی وَ

ص: 128

عِیسَی فیِ نَفَرٍ مِنَ الاْءنْبِیاءِ قَدْ جُمَعُوا لَهُ، فَصَلَّی بِهِمْ...»(1)

«براق برای رسول خدا آورده شد، سوار آن گشت، سپس براق سوارش را بیرون برد، در حالی که [پیامبر [نشانه های الهی بین زمین و آسمان را نظاره می کرد، تا که به بیت المقدس رسید، در آنجا حضرت ابراهیم و موسی و عیسی را در جمع گروهی از دیگر پیامبران یافت: آنان جملگی بر گرد پیامبر اسلام جمع شدند، پس از آن پیامبر با آنان نماز جماعت گزارد...»

توضیح: برای کامل شدن شرح حادثه معراج ( ک شرح بیت 83 نهج البرده شوقی)

108 - مفردات: قَابْ: از وسط زه کمان تا سرآن،نصف طول زه کمان- قَابَ قَوْسَیْن: به دو شیوه معنی شده است اول: مقصود «قَابَاقَوسٍ» است، بنابراین به معنی «اندازه یک کمان» خواهد بود یعنی فاصله قبضه کمان تا نوک آن، دوم: به معنی «فاصله دو کمان» است، در هر حال این عبارت کنایه از کمی فاصله و نزدیکی دو چیز به هم است- لَمْ تُرَمْ: قصد نشده بود.

توضیح: مراد از «قاب قوسین» قرب مرتبه و رفع تمامی حجاب ها، از جلو دیدگان ظاهری و باطنی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است نه قرب مکان و مسافت. زیرا خداوند منزه از مکان است. و این ترکیبی کنایی است. عربها رسم داشتند که اگر یکی می خواست به دیگری محبت ورزد کمانش را به کمان او می پیوست و همسر می کرد لذا خداوند متعال که می خواست پرده از محبت خود با بنده پاکش بردارد از آن به «قاب قوسین» تعبیر کرد تا مطابق تعبیر عربها باشد.

آیه: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ القُوَی ذُو مِرَّهٍ فَاسْتَوَی وَ هُوَ بِالاْءُفُقِ الاْءعْلَی ثُمَّ دَنَی فَتَدَلَّی فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أوْ أَدْنَی فَأَوْحَی إلَی عَبْدِهِ مَا أَوْحَی مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَارَأَی أَفَتُمَارُونَهُ عَلَی مَایَریَ وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَهً أُخْرَی عِنْدَ سِدْرَهِ الْمُنْتَهَی عِنْدَهَا جَنَّهُ الْمَأْوَی اِذْ یَغْشَی السِّدْرَهَ مَا یَغْشَی مَا زَاغَ الْبَصَرُ مَا طَغَی لَقَدْ رَأیَ مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْریَ» : «او را آن فرش-ته بس نیرومند تعلیم داده است، صاحب نیرویی که استیلا یافت، و او به کناره بلند آسمان بود، سپس نزدیک شد و

ص: 129

بسیار نزدیک شد تا به قدر دو کمان یا نزدیکتر، و خدا به بنده خود هر چه باید وحی کند وحی کرد، دل آنچه را که دید دروغ نشمرد، آیا در آنچه می بیند با او جدال می کنید؟ او را دیگر بارهم بدید،نزد سدره المنتهی(1) که آرامگاه بهشت نزد آن درخت است، وقتی که سدره را چیزی در خود می پوشید چشم خطا نکرد و از حد در نگذشت. هر آینه پاره ای از آیات بزرگ پروردگارش را بدید»(2)

«خرگاه برون زدی ز کَوْنَین * در خیمه خاص «قاب قوسین»

جبریل ز همرهیت مانده * الله معک ز دور خوانده»

«نظامی گنجوی»

109 - مفردات: قَدَّمَهُ: او را پیش فرستاد، او را جلو انداخت- مَخْدُوم: مهتر و سرور - خَدَم :جمع خادم: نوکر، خدمتکار.

نکته ادبی: بین «مخدوم» و «َخَدم» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضیح :مفهوم این بیت اشاره دارد به حدیثی که در ذیل بیت 107 ذکر گردیده و گفته شد پیامبران اولوالعزم بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله در شب معراج، در بیت المقدس، اقتدا کردند و ب-ه درگاه خداوند متعال نماز گزاردند.

«نظامی گنجوی مثنوی زیبا و بلندی درباره معراج دارد که به آوردن چند بیت از آن در ا ینجا بسنده می کنیم.

ای نقش تو معراج معانی * معراج تو نَقل آسمانی

از هفت خزینه درگشاده * برچارگُهر قدم نها ده

از حوصله زمانه تنگ * بر فرق فلک زده شبا هنگ

چون شب عَلَم سیاه برداشت * شبرنگ تو رقصِ راه برداشت

ص: 130

خلوتگه عرش گشت جایت

پروازِ پری گرفت پایت»(1)

110 - مفردات: إخْتَرَقَ الأرْضَ: از وسط آن زمین عبور کرد نه از کنار آن - أَلسَّبْعُ الطِّباق: هفت طبقه آسمان، هفت آسمان - مَوْکِبْ: گروه سوار و پیاده که در التزام رکاب بزرگی باشند، گروه سواره- صَاحِبُ العَلَم: پرچمدار.

«از جمله عرش بر پریدی * هفتاد حجاب را دریدی»

نظامی

111 - مفردات: وَدَعْ یَدَعُ الشَّی ءَ: آن چیز را وانهاد،رهایش ساخت - الشَّأْوْ: نهایت یک چیز- مُسْتَبِقْ: پیشی گیرنده در مسابقه [تَقَرُّب إلَی اللّه]، مقصود پیامبران و اولیای خاص الهی اند- مَرْقَی: نردبان، جای بالا رفتن- مُسْتَنِمْ: کسی که خواهان بالا رفتن و رسیدن به بلندترین نقطه چیزی است.

«شبی بر گذشت از فلک بر گذشت * به تمکین و جاه از مَلَک درگذشت

چنان گرم در تیه قربت براند * که بر سِدْرَه جبریل از او بازماند»

«سعدی»

112 - مفردات: خَفَضَهُ :آن را پایین آورد، او را از مقام و جایگاهش پایین آورد- بِالاْءضَافَه: بِالاْءضَافَهِ إلَی مَقَامِکَ - نُودیِتَ: فراخوانده شدی - المُفْرَدُ الْعَلَم: یگانه مشهور، یکتای برجسته

نکات ادبی: 1 - بین خفض، رفع ،اضافه و نداء مراعات نظیر وجود دارد، همچنین «مفرد علم» با «نداء و رفع» تناسب دارد، چون منادای مفرد معرفه اعرابش رفع است 2 - اگر معنی لُغوی خَفْض و رَفْع» به معنی «پستی و بلندی» را در نظر بگیریم بین آنها طباق وجود دارد 3 - روشن است که شاعر با هنرمندی در استخدام اصطلاحات علم نحو توریه کرده است.

«رفته ز وَلای عرشِ والا * هفتاد هزار پرده بالا»(2)

«نظامی گنجوی»

ص: 131

113 - مفردات: تَفوز : کامیاب شوی، برسی - أَیّ مُسْتَتِرٍ: چه سان پنهان است، در نهایت پوشیدگی است- المُکْتَتَمُ مِنَ الاْءسرار :راز سر به مهر،رازی که در کتمان آن مبالغه شود.

114 - مفردات: حَازَ یَحُوزُ الشَّی ءَ: آن را بدست آورد- فَخار: برتری، عظمت- جَازَ الْمَکانَ: از آن جا گذشت و آن را پشت سرگذاشت- إزْدَحَمَ الْقَوْمُ: آن قوم جا را بر یکدیگر تنگ کردند- غَیْر مُزْدَحَمْ : بی ازدحام، بی مزاحمت.

نکات ادبی: 1 - بین «حُزْتَ» و «جُزْتَ» جناس مُصحّف وجود دارد. 2 - بین دو مصراع موازنه وجود دارد.

115 - مفردات: جَلَّ: بزرگ است، شکوهمند است- وُلِّیتَ: به تو واگذار شده- رُتَبْ :جمع رُتْبَه: درجات - عَزَّ: دشوار است، نادِر است- أُولِیتَ: به تو بخشیده شد.

نکات ادبی: 1 - بین «وُلّیِتَ» و «أُولِیتَ» جناس ناقص وجود دارد 2 - بین دو مصراع موازنه وجود دارد.

«بر سر هستی قدمش تاج بود

عرش بدان مائده محتاج بود»

«نظامی گنجوی»

116 - مفردات: أَلْبُشْرَی: مژده، خبر خوش- بُشْرَی لَنَا: مژده باد بر ما- مَعْشَر: گروه، دسته - مَعْشَرُ الإسْلاَم : أمّت مسلمان - رُکْن: پایه یک چیز، قسمت نیرومندتر و محکمتر یک بنا- غَیْر مُنْهَدِم: ویران نشدنی.

توضیح: مقصود از رکن استوار و خلل ناپذیر،و جود پر برکت و رحمت بار رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است.

«بخت جوان یار ما، دادن

جان کار ما

قافله سالار ما، فخر جهان مصطفا است»

«مولوی»

117 - نکته ادبی: بین «دَعَا» و «دَاعینا» جناس اشتقاق وجود دارد.

آیه: «کُنْتُم خَیْرَ أُمّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»:«شما بهترین أمتی هستید از میان مردم پدید آمده که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان

ص: 132

دارید.»(1)

توضیح: کافران از رزم آوری و شجاعت رزمندگان اسلام چنان می ترسیدند که چشم انتظارشان به ماههای حرام بود تا نفس راحتی بکشند.

122 - مفردات: حلّ المَکانَ: در آنجا فرود آمد و ا قامت گزید- قَرْم: سرور، بزرگوار- قَرِم :کسی که به خوردن گوشت اشتهای بسیار دارد، در این جا به معنی کسی ا ست که به کشتن دشمنان اسلام بسی مشتاق است.

نکته ادبی: بین «قَرْم» و قَرِم» جناس محرَّف وجود دارد.

123 - مفردات: یَجُرُّ: می کشد- خَمِیس :لشکر، سپاهی که مرکّب از پنج قسمت است؛ مقدمه، قلب،جناح راست، جناح چپ و عَقَبه- السّابِحَه: اسب تیزتک، کشتی شناور- إلْتَطَمَتِ الاَْمْوَاجُ، امواج به هم برخوردند و خروشیدند - مُلْتَطِم: خروشان

نکته ادبی: بحر خمیس یک ا ضافه تشبیهی است.

124 - مفردات: مُنْتَدِبْ :پذیرنده دعوت- إحْتَسَبَ عِنْدَ اللّهِ خَیْراً: کار خیری را برای رضای خدا انجام داد، کار خیری را برای خود به نزد خداوند فرستاد- مُحْتَسِبْ: کسی که برای خرسندی خداوند کار می کند.

یَسْطُو: بر روی او پرید، به او حمله کرد- مُسْتَأصِل: ریشه برکَننده- مُصْطَلِم: بنیان کن، نابود کننده.

125 - مفردات: غُربه: دوری از وطن که لازمه آن بی کسی و گمنامی و بیگانگی و احیاناً ناارجمندی است-

مَوْصُولَه الرَّحِم: به خویشان پیوسته، کنایه از ارجمند و پرقوّت شدن است.

نهج البلاغه :امام علی علیه السلام در خطبه 106 می فرمایند: «از کرامت پروردگار به جایی رسیدید که کنیزان شما را حرمت می گذارند. و همسایگان شما را ارجمند می شمارند. آن که پایه او با شما یکی است و حق نعمتی از شما به گردن او نیست بزرگتان می دارد. و آن که از حمله شما ایمن است و شما را بر او فرمانی نیست، از شما بیم دارد.»

126 - مفردات: مَکْفُول: حمایت شده، ضمانت شده- بَعْل: مرد سرپرست خانواده، شوهر - یَتَمَ یَیْتِمُ: یتیم شد- آمَ یَئِیمُ: بیوه شد، همسرش مرد.

نکته ادبی: بین «أب» و «بعل» مراعات نظیر است.

ص: 134

127 - مفردات: مُصَادِمهُ: برخوردکننده با او- مُصْطَدَم: محل برخورد، مکان تصادف ،میدان جنگ که دو سپاه با یکدیگر برخورد می کنند.

نکته ادبی: هُمُ الْجِبالُ، تشبیه بلیغ است.

128 - مفردات: حُنَیْن: وادیی است میان مکه و طائف، این نام در آیه 25 سوره توبه ذکرشده و آن مربوط است به جنگی که در سال هشتم هجرت پیش از فتح مکه، بین قبیله هوازن و سپاهیان اسلام، به فرماندهی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در وادی مذکور در گرفت که منجر به پیروزی مسلمانان شد.(1)

- بَدْر: نخستین برخورد جِدّی مسلمانان با قریش که در روز جمعه، هفدهم رمضان سال دوم هجری در منطقه بدر رخ داد. حادثه ای که می بایست آن را از بزرگترین رویدادهای صدر اسلام دانست.منطقه بدر که اکنون شهری در آنجا ساخته شده گرچه از بزرگراه مدینه- مکه، بدور افتاده است، در فاصله 155 کیلومتری مدینه، 310 کیلومتری مکه و 45 کیلومتری ساحل دریای سرخ قرار دارد(2).

اُحُد: کوه احد که گفته اند به دلیل جدایی اش از دیگر کوههای دیگر منطقه، اُحد خوانده شده. یا آن که رسول خدا از روی علاقه به توحید و اشاعه آن نامش را احد گذاشته، در فاصله شش کیلومتری [شمال [شهر مدینه بوده، و اکنون شهر تا دامنه آن گسترش یافته است. در روز هفتم شوال سال سوم هجرت در دامنه این کوه(3) یکی از مهمترین جنگهای صدر اسلام رخ داد، جنگی که تجربه ای تلخ اما آموزنده از خود بر جای گذاشته و در میان غزوات صدر اسلام یک اسثتنا به شمار می آید(4)

فُصول حَتْفٍ : فصل های مرگ، انواع مرگها - أَدْهَی : دشوارتر، مصیبت بارتر - أَلْوَخَم: وبا، طاعون، نوعی بیماری واگیر و مهلک که در قدیم هزاران نفر رادر زمانی اندک به کام

ص: 135

مرگ می کشید.

نکات ادبی : 1 - بین "حُنین" و "بَدر" و "أُحد" مراعات نظیر وجود دارد 2 - تکرار فعل "سَلْ" نشانگر تأکید است.

129 - مفردات : أَصْدَرَهُ عَنْ کَذَا :آن را از فلان چیز بیرون آورد یا بازگردانید - مُصْدِر : بیرون آورنده، بازگرداننده - البِیض : جمع الأبْیَض : شمشیرهای سفید - اللِّمَم : جمع اللِّمَّه: مویی که تا زیر نرمه گوش آویخته باشد، وجه تسمیه اش این است که به سردوشهانزدیک شده است.

نکات ادبی:

1 - بین "البِیض"، "حُمْراً" " و "مُسْوَدّ" مراعات نظیر وجود دارد.

2 - بین "المُصْدِر" و "وَرَدَ" طباق وجود دارد.

3 - با در نظر گرفتن معنی لغوی "البِیض" بین آن و "مُسْوَدّ" طباق وجود دارد.

130 - مفردات : سُمْر: جمع أَسْمَر : نیزه - الخَطّ : نام سرزمینی که نیزه های خطّی بدان منسوب است. این ناحیه در عُمّان واقع شده (کتابُ الْعَین)، برخی هم گفته اند در بحرین بوده، به هر صورت در این منطقه نیزه های سخت و تیز و مقاومی ساخته می شده و یا از راه تجارت به فروش می رسیده است.(1) - حَرْف : نوک و لبه هر چیز، کنار و انتهای آن - جِسْم : پیکر، بدن - مُنْعَجِم : نقطه دار

نکات ادبی :

1 - بین "کاتِبین"، "الخَطّ"، "أَقْلامهم"، "حَرف" و "غَیر مُنعَجِم" ایهام تناسب وجود دارد.

2 - "طعن" به "کتابت" تشبیه شده، به وجه شبه تأثیر گذاری، آن گاه "کتابت" برای "طعن" استعاره شده، سپس از "کتابت" به معنی "طعن"، "کاتبین" به معنی "طاعنین" اخذ شده بنابر استعاره مصرّحه تبعیّه.

3 - أقلام، استعاره است برای "نیزه ها"

131 - مفردات : شَاکِی السِّلاح : مرد تابن دندان مسلّح و خیلی با هیبت و شوکت،

ص: 136

اصل این اصطلاح "شَائِکُ السِّلاح" است که مقلوب شده است - سِیما : نور پیشانی، نشانه، هیأت، چهره - تَمَیَّزَهُ : آن را مشخّص می سازد - یَمْتَازُ : مشخص می شود - السَّلَم : درخت خار دار کیکر، درخت کرت که برگش در دبّاغی به کار می رود.

نکته ادبی : بین "شَاکِی"، "الوَرْد" و "السَّلَم" مراعات نظیر وجود دارد.

132 - مفردات: نَشْر : بوی خوش - الزَّهْر : شکوفه، گل گیاه - الأَکْمَام : جمع الکُمّ : غلاف شکوفه که پس از شکافته شدن غنچه از آن بیرون می آید، کاسبرگ - الکَمِیّ: دلیر، مرد سلاح پوشیده.

133 - مفردات : ظُهور : جمع ظَهر، پشت - رُبَی : جمع الرَّبْوَه : زمین بلند، پشته، تپّه - شِدَّه : نیرومندی، توانایی - الحَزْمْ : هوشیاری، استواری در کار، دور اندیشی - شَدَّه : بستن و محکم کردن با طناب و غیره - الحُزُمْ : جمع الحِزَام: تنگ چارپا، کمربند.

توضیح : گیاهان و درختانی که بر روی تپه ها می رویند، به دلیل آن که دارای ریشه های محکم و عمیق هستند استوارند و به راحتی از جا کنده نمی شوند لذا سواران سپاه اسلام به چنین درختانی تشبیه شده اند.

نکات ادبی : 1 - بین "شِدّه" و "شَدّه" جناس محرّف وجود دارد. 2 - بین "الحَزْم" و "الحُزُم" نیز جناس محرّف وجود دارد.

134 - مفردات : بَأْس : شجاعت، دلاوری، نیرومندی - فَرَقْ : ترس شدید - البَهْمْ : چارپایانی نظیر گوساله، بزغاله، برّه - البُهَم : جمع البُهْمَه : پهلوان دلیر که هماوردانش از پس او بر نمی آیند و نمی دانند که او را چگونه شکست دهند.

توضیح : مفهوم روشنتر این است که لشکریان کفر چنان وحشت زده شده بودند که از هر شبحی حتی از اسبان خود بشدّت می ترسیدند.

نکات ادبی : 1 - بین "البَهم" و "البُهَم" جناس محرّف وجود دارد 2 - بین "فَرَقاً" و "تَفَرَّقَ" جناس اشتقاق وجود دارد.

135 - مفردات : آجام : جمع الجمع َأجَمَه : بیشه شیر، کنام شیر که معمولا" درخت زاری است انبوه و درهم فرورفته - وَ جَمَ یَجِمُ فُلانٌ : فلانی از شدّت ترس ساکت و خاموش شد و آرام گرفت.

ص: 137

نکات ادبی : 1 - در مصراع دوم برای تبیین هیبت و شجاعت با شکوه دلاوران اسلام به مبالغه ای زیبا دست زده است زیرا شیر در هنگام دفاع از کنام خود به اوج خشم و حمله وری و درندگی می رسد. 2 - بین "آجام" و "تجم" جناس شبه اشتقاق وجود دارد.

136 - مفردات : لَنْ تَرَی : هرگز نمی بینی، هرگز نمی یابی - مُنْتَصِر : ظفر یافته - مُنْقَصِمْ : شکست خورده، درهم شکسته شده.

نکات ادبی : 1 - بین دو مصراع توازن با تکرار وجود دارد. 2 - بین "وَلِیّ" و "عَدُوّ" طباق وجود دارد.

137 - مفردات : أَحَلَّهُ بِالْمَکان : او را در آن جا فرود آورد - أُمَّه : مردم همکیش - حِرْزْ: هر چه که جلو تباهی و نابودی و گم شدن و تلف گشتن چیزی را بگیرد، نظیر صندوق - مِلَّه : دین، آیین، شریعت - اللَّیْثْ : شیر - أَشبال : جمع شِبْل: بچه شیر که به سن شکار کردن رسیده است - أَجَمْ : جمع أَجَمَه : کُنام شیر

نکات ادبی : 1 - در این بیت، پیامبر در قدرت حمایت از کیان و فرزندان خود،به شیر و امتش به فرزندان شیر، و دینش به کنام شیر تشبیه شده است.

2 - بین "أَحَلَّ" و "حَلَّ" جناس اشتقاق وجود دارد.

3 - بین "لَیْثْ" و "أَشْبال" مراعات نظیر وجود دارد.

138 - مفردات : جَدَّلَهُ : اورابر خاک افکند - کَلِماتُ اللّه : مقصود قرآن کریم است - جَدِلْ : کسی که به شدّت ستیزه می کند - خَصَّمَهُ : بر او در دشمنی غلبه کرد، بر او چیره شد - خَصِم : ستیزه گر، دشمن سرسخت - البُرهان : یکی از نامهای قرآن کریم است.

نکات ادبی : 1 - بین "جَدَّلَتْ" و "جَدِلْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - بین "خَصَّمَ" و "خَصِمْ" جناس اشتقاق وجود دارد.

139 - مفردات : الأُمِّی : درس نخوانده و به مکتب نرفته، خواندن و نوشتن نیاموخته - الجاهِلیّه : دوران پیش از ظهور اسلام در عربستان که نور عقل و وحی در آن سامان خاموش بود - التَّأدِیب : تربیت کردن و پرورش دادن برمبنای درستی و أخلاق - الیُتْمْ : یتیمی، بی پدری.

نهج البلاغه : "وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ - صَلَّی اللّهُ عَلَیه وَ آلِه - مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطیِماً" أَعْظَمْ

ص: 138

مَلَکٍ مِنْ مَلاَئِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَریِقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلاَقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ"

« هنگامی که از شیر گرفته شد خدا بزرگترین فرشته از فرشتگانش را شب و روز همنشین او فرمود تا راههای بزرگواری را پیمود و خویهای نیکوی جهان را فراهم نمود. (خطبه 192)

حدیث: "أَدَّبَنَی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبی"(1) ترجمه: پروردگارم مرا بسیار نیکو تربیت کرد.

«نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسأله آموز صد مدرّس شد.»

"حافظ"

143 - مفردات : الدِّین : آخرت - سَامَ الْبائِعُ السَّلْعَهَ : فروشنده کالا را در معرض فروش قرار داد - سَامَ الْمُشْتَری السَّلْعَهَ : خریدار با قیمتی که بیان کرد خواستار خریداری کالا شد.

نکته ادبی : بین "دین" و "دنیا" طباق وجود دارد.

144 - مفردات : آجِل : دیر آینده، آخرت - عاجِل : شتابنده، زود آینده، کنایه از دنیا - بَانَ یَبِینُ : آشکار شد، واضح و روشن شد - الغَبْنْ : زیان دیدن در خرید و فروش - بَیْع: خرید و فروش و داد و ستد عادی که فی المجلس بهای کالا را می دهند و آن را تحویل می گیرند - سَلَمْ : پیش فروش و پیش خرید کردن کالا.

نکات ادبی : 1 - بین "عاجل" و "آجل" جناس مضارع و 2 - بین "بَیْع" و "سَلَم" و "غَبْن" مراعات نظیر وجود دارد.

145 - مفردات : عَهْد : پیمان، دوستی، ضمانت - مُنْتَقِض : شکسته شده - حَبْل : رشته پیوند، طناب - مُنْصَرِم : بریده، قطع شده

146 - مفردات : ذِمَّه : امان، پناه، عهد و پیمان - أَوْفَی : باوفاترین - مُحمّد : نام مقدّس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در قرآن سوره ای به همین نام وجود دارد.

(توضیح : نام شاعر نیز محمّد بوده است.)

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

حدیث : امام صادق علیه السلام : "بدان که بر روی زمین خانه ای نیست که در آن نام محمّد صلی الله علیه و آله باشد مگر آن که آن خانه و زمین هر روز خدا را تقدیس می کنند.(1)

147 - مفردات : مَعاد : روز جزا - فَضْل: احسان و بخشش- إِلّ: عهد و پیمان، صدا را به دعا بلند کردن - زَلَّه: از راه حق یا از راه درست منحرف شدن، لغزیدن؛ زَلَّهُ القَدَم: منحرف از راه راست، لغزیده قدم، [بدیهی است کسی که پایش بر راه صراط بلغزد در دوزخ سقوط خواهد کرد.]

نکته نحوی: قول بهتر در قرائت این بیت، عطف کردن «إلاًّ» بر «فَضْلاً» است چون سخن از تعقید رها می شود.

ص: 140

148 - مفردات: حَاشَاهُ: دور اس-ت از او - حَرَمَ یَحْرِمُهُ الشَّی ءَ: او را از آن چیز محروم کرد- مُحْتَرَم: تکریم شده

149 - مفردات: أَلْزَمْتُ: وادار کردم، واجب کردم- مُلْتَزِم: بر عهده گیرنده، کسی که همراه بزرگی باشد.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

«بوصیری در ضمن یکی دیگر از مدایح نبوی می گوید:

بِمَدْحِ الْمُصْطَفَی تَحْیَی الْقُلُوبُ * وَ تُغْتَفَرُ الْخَطَایَا وَ الذُّنُوبُ

150 - مفردات: فَاتَ یَفُوتُ الشَّی ءَ: از آن چیز درگذشت- تَرِبَ الرَّجُلُ: آن مرد فقیر شد که گویا حتی فرش زیر پا هم ندارد و روی خاک نشسته است. - الحَیَا: باران، زیرا مردم و زمین را زنده می کند- الاَزْهَار: جمع الزَّهْر: گل - الأَکَم: جمع الأَکَمَه : تپه، زمینی که از پیرامون خودش بلندتر باشد.

نکات ادبی: 1 - «یداً» مجاز مرسل است به علاقه جزء و کُلّ و مقصود شخص است به معنی «رَجُلاً»

2 - «کرم پیامبر» به بارانی که گلها و شکوفه ها را بر پشته ها می رویاند تشبیه شده است (به نوع تشبیه ضمنی)

151 - مفردات: زَهْرَهُ الدّنْیا :زیبایی و طراوت دنیا- إقْتَطَفَ الثَّمَرَ: میوه را چید- إقْتَطَفَ الشَّیْ ءَ: آن چیز را بسرعت گرفت و قاپید.

زُهَیر: إبن أبی سُلمَی المُزْنی، او از اصحاب معلّقات است که بیشتر اشعارش در حکمت و خویشتنداری و حلم است شش تن از خاندان او نیز شاعر بوده اند. از جمله فرزندش کعب بن زهیر، که مدحیه نبوی اش شهرت دارد. زهیر در سال 520 میلادی به دنیا آمد و پیش از سال 610

میلادی برابر 13 قبل از هجرت در گذشت-(1) هَرِم: إبن سَنان بن أبی حارثه المُرّی، او با حارث بن عوف آتش جنگ بین قبایل عَبْس و ذُبیان را خاموش کرد و بدین سبب مورد ستایش شاعر صلحدوست جاهلی یعنی زهیر قرار گرفت و سپس هدایای فراوانی به زهیر داده شد. او در حدود سال 608 میلادی (15

ص: 141

سال قبل از هجرت) درگذشته است.(1)

توضیح قرآنی : اصطلاح «زَهْرَهُ الدّنْیَا» ریشه در قرآن دارد. «وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إلَی مَامَتَّعْنَا بِهِ أزْوَاجاً مِنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَیَوهِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أبْقَی» : «به چیزی که اصنافی از آنان را بدان بهره مند گردانده ایم چشم مدوز که تجمل زندگی دنیوی است تا سرانجام آنان را بدان بیازماییم و روزیِ پروردگارت بهتر و پاینده تر است.»(2)

خَلَقَ اللّهُ الْقَلَمُ» ملاصدرا گوید:

«ذات باری تعالی ابتدا جوهر مجرّد قدسی را آفرید و به توسط او جوهر قدسی دیگری آفرید و همین طور به طور مرتب در کمال و شرف و بالجمله هر یک از عقول طولیه علت وجود موجود عقلی و نفسی دیگر است و از این جهت از هر یک از عقول مجرده طولیه و نفوس و افلاک می توان تعبیر به قلم کرد و قلم اول که عقل اول باشد مَلَک مقرب عقلی و قلم اعلی است و بالجمله عقول را به اعتبار آن که واسطه ای در فَیضان صُوَر علمیه اند بر نفوس کلیّه فَلکیه و موجب وجود آنها هستند، قلم گویند.(1)

حکیم ناصر خسرو قبادیانی می گوید: «و چنان که عقل کلی و نفس کلی قلم و لوح خدای اند، اندر عالم دین نیز رسول قلمِ خدای است، نبشته بر این صحیفه جسمی. چنین که همی بینیم قرآن کریم نیز کتاب خدای است از این قلم که رسول است - بر این لوح - که وصی است- و چنان که این کتاب اوّلی جز بدین لوح ما را معلوم نشد، قرآن نیز جز به «وَصِیّ» ما را معلوم نشود.»(2)

155 - مفردات: قَنَطَ یَقْنِطُ: نومید شد - زَلَّه: لغزش، گناه- الکَبَائِر: جمع ألکَبِیره: گناهان بزرگ- اللَّمَمْ: گناه کوچک، (این کلمه در بیت 85 به معنی جنون به کار رفته است.)

نکته ادبی: بین «کَبائر»و «اللَّمَم» طباق وجود دارد.

توضیح: براساس معارف قرآنی مسلمان باید در حالتی متوازن بین خوف و رجا به سوی خداوند رجعت کند. نه به رحمت بیکران او مغرور گردد و نه از تبهکارهای خویشتن چنان نومید و مأیوس شود که راه دل بر غفران خداوند بسته بیند.

درست است که برای خداوند بخشش، کوچک و بزرگ ندارد ولی به نصّ قرآن «هرکس به وزن ذرّه ای نیکی کرده باشد. آن را می بیند و هرکس به وزن ذره ای بدی کرده باشد آن را خواهد دید».(3) مع الوصف در دنیا و آخرت، رحمت و غفران و فضل و کرم خداوند بر غضب او که لازمه عدالت او است و عین حقیقت، مقدم است.

ص: 143

156 - مفردات: عِصْیان: سرکشی، نافرمانی، گنهکاری- القِسَم: جمع القِسْمَه: بخش، قسمت، پاره.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

157 - مفردات: غَیْرَ مُنْعَکِس: واژگون نشده، درست، [برآوردشده] - حِبَالِی: رشته امیدم - غَیْرَ مُنْخَرِم: نابریده، استوار.

نکته ادبی: بین دو مصراع صنعت توازن با تکرار وجود دارد.

158 - مفردات: الدّارَیْن: دنیا و آخرت، دوسرای- یَنْهَزِمُ: درهم می شکند، می گریزد.

159 - مفردات: سُحُبْ: جمع سحاب: أبر- صَلاَه: اگر از جانب خداوند با شد به معنی بارش رحمت بر بندگان است- مُنْهَلّ: باران بسیار شدید- مُنْسَجِم: آبِ ریزان و روان

«صدهزاران آفرین بر جان

او

بر قدوم و دور و فرزندان او»(1)

«مولوی»

160 - مفردات: آلُ الرَّجُلِ: خانواده انسان، بستگان نزدیک انسان، و فقط در مورد چیزی به کار می رود که نشانی از شریف بودن دارد. - الصَّحْبْ: جمع الصّاحِبْ: ملازم، دوست، همراه، هم صحبت، در این جا مقصود مسلمانان صدر اسلام هستند که از نزدیک پیامبر را در پیشبرد اهداف اسلام یاری می رساندند و جملگی از نزدیک پیامبر را دیده و زمانی با ا و زیسته بودند- التَّابِعین: جمع التّابعی منسوب به التّابع و التّابِعه: اصطلاحاً مسلمانی را گویند که خود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را ندیده اما یکی از اصحاب بزرگوار آن حضرت را دیده و مسلمان از دنیا رفته- التُّقَی: پرهیزگاری، تقواپیشگی - النَّقَاء: پاکیزگی، خلوص، نیکویی.

161 - مفردات: رَنَّحَتِ الرِّیحُ الْغُصْنَ: باد شاخه درخت را تکان داد و خم کرد- العَذَبَات: جمع العَذَبَه: شاخه درخت - البَان: (بیت 5) - صَبا: بادی که از سوی مشرق می وزد، ضد دَبور، در ادب فارسی و عربی این باد پیک عاشقان است.

اطْرَبَهُ: او را به طرب و شادی وادارساخت، او را وادار به حرکت موزون توأم با وَجد کرد - العِیس: جمع الأَعْیَس: شتر سفیدی که رنگ آن با تیرگی مختصری آمیخته باشد که

ص: 144

از بهترین شتران است- حادِی: کسی که شتران را با آواز مخصوصی بنام «حُداء» براند- حَادِی العِیس: ساربان- النَّغَم: جمع النَّغْمَه: آواز خوش.

توضیح: مراد از این بیت درخواست جاودانگی صلوات و درود خداوند متعال بر روح پاک و درخشان و آسمانی حضرت سیّدالانبیاء و المرسلین، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله ، است.

ص: 145

ص: 146

سودان در 1899 و عراق در 1917 و فلسطین در 1917 و کرانه شرقی اردن در 1920 و اشغال لیبی توسط ایتالیا در سال 1911 م.

3 - تلاش محمدعلی پاشا(1184 -1265 ه./1770 -1849 م.)برای اخراج غربی ها از مصر و سپس کوشش ملّی برای بازسازی و نوسازی ساختار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مصر.

4 - وجود حکومتهای استبدادی در اکثر بلاد عربی و اسلامی، بویژه حکومت سلطان عبدالحمید ثانی عثمانی (1258 -1337 ه. ق.)

5 - اختلافات دامنه دار بین حکومت عثمانیان و مصر و دیگر کشورهای اسلامی که بیشتر به تحریک غربیان بود.

6 - بروز جنگ جهانی اوّل (1914 -1918 م.) و فروپاشی امپراتوری عثمانی.

7 - تلاش مردان بزرگی چون سیّد جمال الدّین اسدآبادی (1254 - 1315 ه. ق) برای ایجاد موج بیداری و خیزش هماهنگ و یکپارچه امّت اسلامی بر ضدّ موانع داخلی و خارجی، و انحطاط مسلمانان.

8 - تلاش وسیع اندیشه مندان و بیداران شرقی برای دفع شرّ استعمارگران مهاجم غربی در سراسر کشورهای مسلمان و طنین انداز شدن نوگرایی و تحوّل طلبی در ساختار نظام های سیاسی و فکری حاکم بر جوامع شرقی از سوی بزرگانی چون شیخ محمد عبده (1266 -1323/1849 -1905) و سیدعبدالرحمن کواکبی (1266 -1321/1849 -1903)و مصطفی کامل (1291 -1326/1874 -1908).

تا چاپخانه بولاق از سال 1238 تا 1258 ه. تعداد 243 عنوان کتاب را که از زبانهای غربی به عربی در موضوع های مختلف مورد نیاز جامعه ترجمه شده بود به چاپ برساند.

5 - ظهور پدیده اطّلاع رسانی مکتوب به وسیله روزنامه ها و مجلاّت که در بیداری و آگاهی افکار عمومی نقش بسزایی داشت.

6 - تلاش جمعی متفکّران،ادیبان و مبارزان برای قانونمند سازی حکومت. در همین راستا سرانجام در سال 1908م. سلطان عبدالحمید ثانی وجود قانون اساسی را در حوزه حاکمیت خویش پذیرفت.

7 - ظهور پدیده نمایشنامه نویسی، که سرآغاز آن مرهون تلاشهای مارون نقاش (1233 -1272/1817 -1855) می باشد. علاوه بر اینها دهها عامل بزرگ دیگر در پدید آمدن نهضت دخالت داشت که تفصیل آن را باید در کتابهای تاریخ معاصر جهان عرب جستجو کرد. این موج بیداری و تحوّل،منحصر به مصر نبود بلکه لبنان،سوریه،عراق، تونس، الجزایر و سایر بلاد را نیز در برگرفت.

در چنین فضایی که سرشار از روحیه قیام بود، ستاره وجود احمد شوقی در آسمان ادبیات عربی دمید و آثار او موجب شد تا جوانان و متفکّران زمانش متوجه عظمت و شکوهمندی فرهنگ و تمدّن خودی شوند. شعر او به همّت بیداران حرکت بیشتری بخشید، استعمارگران را رسوا ساخت و روحیه اعتماد به نفس را در ملّت عرب زبان تقویت کرد.

احمد شوقی مهمترین رسالت خود را در این می دانست که بین میراث فرهنگی کهن ملّت مصر با دستاوردهای جدید علم و فناوری و پیشرفتهای نوین پیوند زند و از تلفیق این دو، نیرویی مضاعف برای رشد و سعادت ملّت خویش فراهم نماید.

ص: 149

بیش از 270 بیت را ارائه داد. و بدین وسیله گوشه ای از فرهنگ و تمدّن مصر را به جهان معرّفی نمود.

شوقی به دلیل طرفداری از عباس حلمی و مواضع او و به سبب این که دشمنان امپراتوری عثمانی را دشمن اسلام و شرق می دانست، در این مرحله زندگی اش، به بدگویی از انگلیسی ها پرداخت و به شدت به تحقیر آنان همت گماشت. پس از آن که امیرعباس با فشار انگلیسی ها از حکومت برکنار شد. شوقی نیز وادار به ترک مصر گردید و در سال 1915 وارد اسپانیا شد. در آن جا تا سال 1919 به مطالعات تاریخی پیرامون ادبیات و فرهنگ اندلس مشغول گردید. داستان «اَمِیرَهُ الأندُلُس» و قصیده ای در معارضه با سینیّه بحتری، محصول همین دوره است. پس از فروکش کردن آتش جنگ جهانی اول، شوقی در سال 1919 به مصر بازگشت و دربندر اسکندریّه مورد استقبال با شکوه جوانان و ادب دوستان و دیگر مردم مصر قرار گرفت.

مرحله دوّم زندگی شوقی از این به بعد شروع شد. در مرحله پیشین وابستگی شدید او به دربار خُدیو عباس حلمی ثانی مانع ارتباط او با حقایق موجود در جامعه شده بود امّا در این مرحله شوقی به رسالت خود در خدمت به فرهنگ اصیل خودی با توانی مضاعف ادامه داد. و نیز کوشید بدون عضویّت در هیچ حزب و گروه سیاسی، در برخی امور سیاسی همکاری ورزد.

او با بسیاری از شاعران و متفکران رابطه داشت. از جمله با تاگور، شاعر شهیر هندی نیز دیدار کرد. شوقی بیش از همه با خلیل مُطران، إسعاف نشاشیبی (ادیب فلسطینی)، محمد عبدالوهاب (موسیقی دان) و دکتر محجوب ثابت صمیمی بود. در سال 1930 چهارماه بر بستر بیماری تصلب شرایین افتاد، در همین ایام چند نمایشنامه به نامهای «مجنون لیلی»، «قمبیز»، «علی بک الکبیر» و «البخیله» را نوشت.

از آن به بعد شوقی که حال خوبی نداشت، زندگی را در سواحل رود نیل سپری می کرد. او در سال 1932م/1351 ه در شهر قاهره درگذشت. همه مردم و حتی سران حکومتی در تشییع او شرکت کردند. و در مدفن حسین شاهین پاشا به خاکش سپردند. شوقی وصیت کرده بود که بر سنگ قبرش ابیات 100و39 نهج البرده را بنویسند:

ص: 151

یَا أَحْمَدَ الْخَیْرِ لی جَاهٌ بِتَسمِیَتی * وَ کَیْفَ لاَ یَتَسَامَی بِالرَّسولِ سَمِی

اِنْ جَلَّ ذَنْبِی عَنِ الْغُفْرَانِ لیِ أَمَلٌ * فیِ اللّهِ یَجْعَلُنِی فِی خَیْرِ مُعْتَصَمِ

عبدالکریم سلمان شرحش کرده 3 - قَصیدهٌ فی میلادِ الأمیر محمّد عبدالمُنعِم 4 - کَرْمَهُ ابن هَانی ء 5 - قَصیدهُ النِّیل، که به زبان فرانسه نیز ترجمه شده است 6 - دُوَلُ الْعَرَب وَ عُظَماءُ الاْءسلام، که مجموعه ای از اُرجوزه های تاریخی است 7 - نَهْجُ الْبُرْدَه، در مدح پیامبر اسلام به پیروی از بُردَه بوصیری. این قصیده را شیخ سلیم البُشرَی استاد دانشگاه الأزهر شرح کرده است.

ب) نمایشنامه : 1 - علی بک الکبیر 2 - مصرع کلیوباترا 3 - مجنون لیلی 4 - قمبیز 5 - عنتره 6 - أمیره الأندلس، این به نثر و دیگر نمایشنامه هایی که نامبرده شد به شعر است. دو نمایشنامه نیز دارد که در یک فصل چاپ شده، با عنوانهای - ألَسْتَ هُدَی، و البَخِیلَه.

ج) نقد اجتماعی : 1 - أسواقُ الذَّهب 2 - مُذَکِّراتُ بنتاؤور

د) داستان : 1 - رِوَایَهُ لاَدِیَاس 2 - رِوایهُ وَرَقَهِ الآس، که چندان از نظر فنی کامل نیست.

ه- ) دیگر آثار : 1 - کشکول، مجموعه ای است سه جلدی شامل داستانها و اشعار چاپ نشده برای کودکان. 2 - أعمالی فی مُؤَتَمَرِ الْمُسْتَشْرْقین 3 - کَلِماتُ شوقی، به دست عبدالعال احمد حمدان گردآوری شده 4 - المَسِیحُ فی شِعر شَوقی، که حبیب سلامه آن راتألیف کرده.

5 - مجموعه کامل آثار شوقی در کتاب "المَوسُوعَهُ الشَّوقِیّه، الأعْمَالُ الْکَامِلَهُ لاِءمِیر الشُّعراء أحمد شَوقی، تألیف و شرح : ابراهیم الأبیاری، دارالکتاب العربی، بیروت، 9 جلد، چاپ اول،1415 ه./ 1995م " گرد آمده است.

دیوان اشعار احمد شوقی تا کنون به صورتهای مختلف چاپ شده که به نظر می رسد بهترین چاپ آن کتاب "دیوانُ احمد شوقی، مُداخَلَهٌ و تحقیق : إمیل أ.کبا، دارالجیل، بیروت، چاپ اول، 1040 ص، 1415 ه باشد. موضوعات دیوان شوقی عبارتست از: 1 - الإسلامیّات، النّبویّات 2 - التّرکیات 3 - المصریّات 4 - التَّأمُّلات 5 - فیِ الحُبِّ وَ الطَّبیعه 6 - فیِ الزَّمَنِ وَ الاْءنسانِ وَ الْحَضَارَهِ 7 - فی نَشْوَهِ اِلذّاتِ وَ التّارِیخِ الْخَاص.

دوره عباسی و از برخی شاعران دوره انحطاط تقلید کرده و بیش از همه به متنبّی نظر داشته. اگر چه هیچ گاه نتوانسته است گامی از او پیشتر افتد. امادر برخی موارد مضامین جدیدی را وارد اشعارش کرده است.

به چند نمونه از موارد خاص تقلید شوقی از گذشتگان در این جا اشاره می شود:

همزیّه و بُردَه بوصیری، نونیّه ابن زیدون، سینیّه بحتری، دالیّه حُصَری و عَینیِّه ابن سینا و رثائیّه ابوالعلاء معّری با مطلع "غَیْرُ مُجْدٍ فیِ مِلَّتِی وَ اعْتِقَادِی " که در رثای محمّد فرید (1338 ه.) سروده شده است همچنین در "أسواقُ الذّهَب " به "أطْبَاقُ الذَّهَب " زمخشری و وعظ و اندرزهای آن نظر داشته است. او حتی از ادیبان غرب تقلید کرد و در پیروی از "آنتونیو وکلئو پاترا " ی شکسپیر، نمایشنامه منظوم "مَصْرَعُ کِلیُو باترا" را ساخت. 2 - شعر شوقی دارای چهار گرایش اصلی است، حبّ وطن، آزادی خواهی، گرایش دینی و انسان دوستی.

3 - وابستگی شدید شوقی در دوران جوانی تا سال 1915م. به دربار خُدیوی عباس حلمی ثانی موجب دوری او از مردم و نزدیکی اش به طبقات مرفّه و حاکم گردید. این وابستگی در واقع نوعی اسارت بود که شاعر را از پرواز در افقها و توجه به زندگی توده های مردم باز می داشت.دو نوع وابستگی موجب کُند شدن گامهای شوقی در گشودن افقهای جدید بر روی ادبیات جدید عربی گردید. اول: تعلّق فکر و خاطر، به صورت افراطی به آثار ادبی پیشینیان؛ دوم: وابستگی به دربار و زندگی اشرافی.

4 - شوقی اگر چه در برخی از اشعارش مدح را داغ ننگی بر سیمای ادبیات عرب می داند اما خود نیز داغی بر داغهای پیشین افزوده است و علاوه بر 25 سال ستایش خُدیوی عباس، خُدیوی اسماعیل، خُدیوی توفیق، سلطان حسین و ملک فؤاد، حتّی سلطانی مستبّد و دیکتاتور یعنی سلطان عبدالحمید ثانی، امپراتور دولت عثمانی را در سفرش به آستانه ستود و در مدح مبالغه نمود و او را امام وخلیفه مسلمانان نامید.

نکته قابل توجه این که در این مدح ها نیز مقلّد پیشینیان بود و ابتکاری از خود نشان نداد.

5 - شوقی مردی مذهبی نبوده و در شعر خود به علت همسویی با اعتقادات و آداب

ص: 154

و رسوم حاکم بر جامعه و دور نیفتادن از ساحل اجتماع، تظاهر به دینداری کرده است.

6 - او در آفرینش آثار خود تابع سیاق واحد نبود بدین معنی که اغراض مختلف را در یک قالب جای می داد مثلا" در قصیده ای که مخصوص مدح است می توان ردپای فخر، حبّ وطن، پند و اندرزو ارشاد، تاریخ، وصف و دین را نیز یافت لذا تبویب قصاید شوقی آسان نیست اگر نگوییم غیر ممکن است. گویی او هر اثر خود را مجالی برای نمایاندن موضوعهای مختلف و عرصه ای برای عرضه هر چه بیشتر آموخته هایش می دید، لذا ما در آثار او با پدیده فراگیر استطراد و گریز زدن و چرخشهای شدید و بعضا" ناگهانی موضوعی بر می خوریم.

7 - از نظر خیال مردی خیال پرداز، دقیق النظّر و نوآور بود. شاید علت این امر سفرهای بسیار او در آفاق گوناگون و در افکار مختلف باشد.

8 - شوقی فردی با حیا، صلحدوست،آرام، فکور، خوش بین و راحت طلب بود. لذا هیچ کس را هجو نکرد و در هیچ حزب سیاسی عضو نشد و همیشه خود را از نزاع بر حذر می داشت.

9 - او در آفرینش نغمه های موسیقیایی ماهر بود و در شعر به موسیقی و طنین الفاظ و پژواک حروف و حرکات در کلمات اهمیّت می داد. تنوّع موسیقیایی در اشعار او آشکارا به چشم می خورد.

10 - در آثار شوقی نام اشخاص و اماکن و آثار بسیاری وجود دارد و این گواه وسعت اطّلاعات اوست.

11 - او در تشبیهات و استعاره ها و کنایه ها و در شیوه به کارگیری اسالیب مختلف بیانی نظیر استفهام،تعجّب، وجوه مختلف جملات انشایی و خبری، و وصف، توانست نوآوری هایی بکند.

12 - کاربرد الفاظ مربوط به جنگ در غزلیات او به چشم می خورد، این ویژگی را می توان در شعر عنتره بن شدّاد (525 -615 م) مشاهده کرد. همچنین غزل او از رقّت و سلاست لفظ و نغمه های موسیقیایی برخوردار است.

ص: 155

13 - نثر او نثری است مصنوع و مسجّع و شبیه به نثر مقامات حریری(1).

10 - سَرَی، فَصَادَفَ جُرْحًا دَامِیاً، فَأَسَا * وَ رُبَّ فَضْلٍ عَلَی الْعُشَّاقِ لِلْحُلُمِ

مَنِ الْمُوائِسُ بانًا باِلرُّبَی وَقَنا * اللاّعِباتُ بِرُوحی، السّافِحاتُ دَمِی؟

السّافِراتُ کَأَمْثَالِ الْبُدورِ ضُحًی * یُغِرْنَ شَمْسَ الضُّحَی بِالحَلْیِ وَ الْعِصَمِ

أَلْقاتِلاتُ بِأَجْفَانٍ بِهَا سَقَمٌ * وَلِلْمَنِیَّهِ أَسبابٌ مِنَ السَّقَمِ

أَلْعاثِراتُ بألْبابِ الرِّجالِ وَ مَا * أُقِلنَ مِنْ عَثَراتِ الدَّلِّ فیِ الرَّسَمِ

المُضْرِمَاتُ خُدُودًا، أَسْفَرَتْ، وَجَلَتْ * عَنْ فِتْنَهٍ، تُسلِمُ الاْءَکبادَ لِلضَّرَمِ

الحامِلاتُ لِوَاءَ الْحُسْنِ مُخْتَلِفًا * أَشْکالُهُ، وَ هُوَ فَرْدٌ غَیْرُ مُنْقَسِمٍ

مِنْ کُلِّ بَیْضَاءَ أَوْ سَمْرَاءَ زُیِّنَتَا * لِلْعَیْنِ، وَ الْحُسْنُ فی الاْآرامِ کَالْعُصُمِ

یُرَعْنَ لِلْبَصَرِ السّامی، وَ مِنْ عَجَبٍ * إذا أَشَرْنَ أَسَرْنَ اللَّیْثَ بِالْعَنَمِ

وَضَعْتُ خَدِّی، وَ قَسَّمْتُ الْفُؤادَ رُبیً * یَرتَعْنَ فی کُنُسٍ مِنْهُ وَ فی أَکَمِ

20 - یَا بِنْتَ ذیِ اللَّبَدِ الْمَحْمِیّ جَانِبُهُ * أَلْقَاکِ فیِ الْغَابِ، أَمْ أَلْقاکِ فی الاْءُطُمِ؟

ما کُنْتُ أَعلَمُ، حتَّی عَنَّ مَسْکِنُهُ * أَنَّ الْمُنَی وَ الْمَنَایا مَضْرِبُ الْخِیَمِ

مَنْ أَنْبَتَ الْغُصْنَ مِنْ صَمْصَامَهٍ ذَکَرٍ؟ * وَ أَخْرَجَ الرِّیمَ مِنْ ضِرغَامَهٍ قَرِمِ؟

بَیْنیِ وَ بَیْنَکِ مِنْ سُمْرِ الْقَنَا حُجُبٌ * وَ مِثْلُهَا عِفَّهٌ عُذرِیَّهُ العِصَمِ

لَمْ أَغْشَ مَغْناکِ إِلاّ فی غُضُونِ کَرًی * مَغْنَاکِ أَبْعَدُ لِلْمُشْتَاقِ مِنْ إِرَمِ

یَا نَفْسُ، دُنیاکِ تُخْفی کُلَّ مُبْکِیَهٍ * وَ إِنْ بَدَا لَکِ مِنْهَا حُسنُ مُبتَسَمِ

فُضِّی بِتَقْوَاکِ فاهًا کُلَّمَا ضَحِکَتْ * کَمَا یُفَضُّ أَذَی الرَّقْشَاءِ باِلثَّرَمِ

مَخْطُوبَهٌ، مُنْذُ کانَ النّاسُ،خَاطِبَهٌ * مِنْ أَوّلِ الدَّهْرِ لَمْ تُرْمِلْ، وَ لَمْ تَئِمِ

یَفْنَی الزّمانُ، وَ یَبْقی مِنْ إِسَاءَتِهَا * جُرْحٌ بِآدَمَ، یَبْکی مِنهُ، فی الاْءَدَمِ

لاَ تَحْفِلی بِجَناها، اَوْ جِنایَتِهَا * المَوْتُ بِالزَّهْرِ مِثلُ الْمَوْتِ بِالْفَحَمِ

30 - کَمْ نائمٍ لاَ یَرَاهَا، وَهْیَ سَاهِرَهٌ * لَوْلاَ الاْءَمَانِیُّ وَ الاْءَحلاَمُ لَمْ یَنَمِ

طَوْرًا تَمُدُّکَ فی نُعْمَی وَ عَافِیَهٍ * وَ تَارَهً فی قَرَارِ الْبُؤسِ وَ الْوَصَمِ

کمْ ضلَّلْتکَ، وَ مَنْ تُحْجَبْ بصیرتُهُ * إِن یلقَ صابًا یرِدْ، أَو عَلْقمًا یَسُمِ

یَا وَیْلَتَاهُ لِنَفْسی! رَاعَهَا وَدَهَا * مُسْوَدَّهُ الصُّحْفِ فی مُبْیَضَّهِ اللِّمَمِ

رَکَضْتُهَا فی مُرِیعِ الْمَعْصِیاتِ، وَ مَا * أَخَذْتُ مِنْ حِمْیَهِ الطّاعَاتِ للِتُّخَمِ

ص: 158

هَامَتْ عَلَی أَثَرِ اللَّذّاتِ تَطْلُبُهَا * وَ النَّفْسُ إِنْ یَدْعُهَا دَاعِی الصِّباتَهِمِ

صَلاَحُ أَمْرِکَ لِلاْءَخْلاَقِ مَرْجِعُهُ * فَقَوِّمِ النَّفسَ بِالاْءَخلاَقِ تَسْتَقِمِ

وَ النَّفْسُ مِنْ خَیْرِهَا فی خَیْرِ عَافِیَهٍ * وَ النَّفْسُ مِنْ شَرِّهَا فی مَرْتَعٍ وَ خِمِ

تَطْغَی إِذَا مُکِّنَتْ مِنْ لَذَّهٍ وَ هَویً * طَغْیَ الجِیادِ إِذَا عَضَّتْ عَلَی الشُّکُمِ

اِنْ جَلَّ ذَنبِی عَنِ الغُفْرانِ، لِی * أَمَلٌ فیِ اللّهِ یَجْعَلُنی فی خَیْرِ مُعْتَصَمِ

40 - أُلقِی رَجائی، إِذَا عَزَّ الْمُجِیرُ، عَلَی * مُفرِّجِ الْکَرْبِ فی الدَّارَیْنِ وَ الغُمَمِ

إِذَا خَفَضْتُ جَنَاحَ الذُّلِّ أَسأَلُهُ * عِزَّ الشفاعَهِ، لَمْ أَسأَلْ سِوَی أَمَمِ

و إِنْ تَقَدَّمَ ذو تَقویَ بِصَالِحَهٍ * قَدَّمْتُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَبْرَهَ النَّدَمِ

لَزِمْتُ بَابَ أَمِیرِ الاْءَنْبِیَاءِ، وَ مَنْ * یُمْسِکْ بِمِفْتَاحِ بابِ اللّه یَغْتَنِمِ

فَکُلُّ فَضْلٍ، وَ إِحسانٍ، وَ عَارِفَهٍ * مَا بَیْنَ مُسْتَلَمٍ مِنْهُ و مُلْتَزَمِ

عَلَّقْتُ مِنْ مَدْحِهِ حَبْلاً اُعِزُّ بِهِ * فی یَوْمِ لاَ عِزَّ بِالاْءَنسَابِ و اللُّحَمِ

یُزْری قَرِیضی زُهَیْرا حینَ أَمدَحُهُ * وَ لاَ یُقَاسُ إِلَی جُودی نَدَی هَرِمِ

مُحَمَّدٌ صَفْوَهُ البَاری، وَ رَحْمَتُهُ * وَ بُغْیَهُ اللّهِ مِنْ خَلْقٍ و منْ نَسَمِ

وَ صَاحِبُ الْحَوْضِ یَوْمِ الرُّسْلُ سائِلَهٌ * مَتَی الْوُرُودُ؟ وَ جِبریلُ الاْءَمینُ ظَمِئَ

سَنَاؤُهُ و سَناهُ الشَّمْسُ طالِعَهً * فَالجِرْمُ فی فَلَکٍ، وَالضَّوءُ فی عَلَمِ

50 - قَدْ أَخْطَأَ النَّجْمَ مَا نَالَتْ أُبُوَّتُهُ * مِنْ سُؤْدَدٍ بَاذِخٍ فی مَظْهَرٍ سَنِمِ

نُمُوا إلیهِ، فَزَادُوا فی الْوَرَی شَرَفا * وَ رُبَّ أَصلٍ لِفَرعٍ فی الفَخارِ نُمِی

حَوَاه،ُ فی سُبُحاتِ الطُّهرِ قَبْلَهُمُ * نُورانِ قاما مَقامَ الصُّلْبِ وَ الرَّحِمِ

لَمَّا رَآهُ بَحِیرا قالَ: نَعرِفُهُ * بِمَا حَفِظْنا مِنَ الاْءَسماءِ وَالسِّیَمِ

سائِلْ حِراءَ، وَ رُوحَ القُدْسِ: هَل عَلِما * مَصونَ سِرٍّ عَنِ الإِدراکِ مُنْکَتِمِ

کَم جَیئهٍ و ذَهابٍ شُرِّفَتْ بِهمِا * بَطحاءُ مَکّهَ، فی الإِصباحِ و الغَسَمِ

وَ وَحشَهٍ لاِبْنِ عَبْدِ اللّهِ بَیْنَهُمَا * أَشْهَی مِنَ الاْءُنسِ بِالأَحبابِ و الحَشَمِ

یُسامِرُ الْوَحیَ فیها قَبلَ مَهبِطهِ * وَ مَن یُبَشِّرْ بِسِیمَی الخَیرِ یَتَّسِمِ

لَمَّا دَعَا الصَّحبُ یَسْتَسْقُونَ مِنْ ظَمَإٍ * فَاضَتْ یَداهُ مِنَ التَّسنِیمِ بِالسَّنِمِ

وَ ظَلَّلَتْهُ، فَصَارَتْ تَستَظِلُّ بِهِ * غَمامَهٌ، جَذَبَتْها خِیرَهُ الدِّیَمِ

ص: 159

60 - مَحَبَّهٌ لِرَسُولِ اللّهِ أُشرِبَها * قَعَائِدُ الدَّیْرِ، وَ الرُّهبانُ فی القِمَمِ

إِنَّ الشَّمائلَ، إِنْ رَقَّتْ، یَکادُ بِهَا * یُغْرَی الجَمادُ، وَ یُغْرَی کُلُّ ذی نَسَمِ

وَ نُودِیَ: إقْرَأْ، تَعالَی اللّهُ قائِلُهَا * لَمْ تَتَّصِلْ، قَبلَ مَنْ قیلتْ لَهُ، بِفَمِ

هُناکَ أَذَّنَ لِلرَّحمنِ، فَامْتَلأَتْ * أَسماعُ مَکَّهَ مِن قُدسِیَّهِ النَّغَمِ

فَلاَ تَسَلْ عَنْ قُرَیشٍ کیفَ حَیْرَتُها؟ * وَ کَیفَ نُفْرتُها فی السَّهلِ وَ العَلَمِ؟

تَساءَلوا عَنْ عَظیمٍ قَدْ أَلمَّ بِهِم * رَمَی الْمَشایِخَ وَ الوِلْدانَ بِاللَّمَمِ

یا جَاهِلینَ عَلَی الهادی وَ دَعْوَتِهِ * هَلْ تَجْهَلُونَ مکانَ الصّادِقِ الْعَلَمِ

لَقَّبْتُموهُ أَمینَ القَوْمِ فی صِغَرٍ * وَ مَا الاْءَمینُ علی قَوْلٍ بِمُتَّهَمِ

فَاقَ البُدورَ، وَ فاقَ الاْءَنبیاءَ، فَکَمْ * بِالْخُلْقِ و الخَلْقِ مِن حُسْنٍ و مِنْ عِظَمِ

جاءَ النَّبِیُّونَ بِالآیاتِ، فَانْصَرَمَتْ * وَ جِئتَنا بِحَکیمٍ غَیرِ مُنصَرِمِ

70 - آیاتُهُ، کُلَّما طالَ المَدَی، جُدُدٌ * یَزِینُهُنَّ جلالُ العِتْقِ و القِدَمِ

یکادُ، فی لَفْظَهٍ منه مُشَرَّفَهٍ * یُوصِیک بِالحَقِّ، و التَّقْوَی، وَ بِالرُّحُمِ

یا أَفْصَحَ النّاطِقینَ الضّادَ قاطِبهً * حَدیثُک الشَّهْدُ عندَ الذّائِق الفَهِمِ

حَلَّیتَ، من عَطَلٍ، جِیدَ البَیانِ بِهِ * فی کُلِّ مُنتَثِرٍ فی حُسْنِ مُنتَظِمِ

بِکُلِّ قَولٍ کریمٍ أَنتَ قائلُهُ * تُحیی الْقُلوبَ، و تُحْیی مَیِّتَ الهِمَمِ

سَرَتْ بَشائِرُ بالهادی وَ مَوْلِدِهِ * فیِ الشَّرقِ وَ الْغَربِ مَسْری النّورِ فی الظُّلَمِ

تَخَطَّفَتْ مُهَجَ الطاغینَ مِنْ عَرَبٍ * وَ طَیَّرتْ أَنفُسَ الباغینَ مِنْ عَجَمِ

رِیعتْ لَها شُرَفُ الإِیوانِ، فَانْصَدَعَتْ * مِنْ صَدْمَهِ الْحَقِّ، لا مِنْ صَدمَهِ القُدُمِ

أَتَیتَ، وَ النّاسُ فَوْضَی، لا تَمُرُّ بِهِم * إِلاّ علَی صَنَمٍ، قَدْ هامَ فی صَنَمِ

وَ الاْءَرضُ مَمْلوءَهٌ جَوْرًا، مُسَخَّرَهٌ * لِکُلِّ طاغیهٍ فی الخَلْقِ مُحْتَکِمِ

80 - مُسَیْطِرُ الفُرْسِ یَبغی فی رَعِیَّتِهِ * وَ قَیْصَرُ الرُّومِ مِنْ کِبْرٍ أَصَمُّ عَمِ

یُعَذِّبانِ عِبَادَ اللّهِ فی شُبَهٍ * وَ یَذْبَحانِ کَمَا ضَحَّیْتَ بِالغَنَمِ

وَالْخَلْقُ یَفْتِکُ أَقواهمْ بِأَضعَفِهِمْ * کَاللَّیْثِ بِالبَهْمِ، أَو کَالْحُوتِ بِالبَلَمِ

أَسرَی بِکَ اللّهُ لَیْلاً، إِذ مَلاَئِکُهُ * وَ الرُّسْلُ فی الْمَسجِدِ الاْءَقْصَی عَلَی قَدَمِ

لَمّا خَطَرْتَ بِهِ الْتَفُّوا بِسَیِدِهِمْ * کَالشُّهْبِ بِالبَدْرِ، أَوْ کَالْجُندِ بِالْعَلَمِ

ص: 160

صَلَّی وَراءَکَ مِنْهُمْ کُلُّ ذی خَطَرٍ * وَ مَنْ یَفُزْ بِحَبَیبِ اللّهِ یَأْتَمِمِ

جُبْتَ السَّمواتِ أَو ما فَوقَهُنَّ بِهِمْ * علی مُنَوِّرهٍ دُرِّیَّهِ اللُّجُمِ

رَکُوبَهٍ لَکَ، مِنْ عِزٍّ وَ مِنْ شَرَفٍ * لاَ فی الجِیادِ، وَ لا فی الاْءَیْنُقِ الرُّسُمِ

مَشِیئَهُ الْخَالِقِ الْبَاری، وَ صَنْعَتُهُ * وَ قُدرهُ اللّهِ فَوقَ الشَّکِّ وَ التُّهَمِ

حَتَّی بَلَغْتَ سَماءً لا یُطارُ لَها * علی جَناحٍ، و لا یُسْعَی علَی قَدَمِ

90 - وَ قِیلَ: کُلُّ نَبِیٍّ عِنْدَ رُتْبَتِهِ * وَ یا مُحَمّدُ، هذا الْعَرشُ فَاسْتَلِمِ

خَطَطْتَ لِلدّینِ وَ الدّنیا عُلو مَهُما * یا قَارِئَ اللَّوحِ، بَلْ یا لامِسَ الْقَلَمِ

أَحَطْتَ بَیْنَهُمَا بِالسِّرِّ، وَ انْکَشَفَتْ * لَکَ الْخَزائِنُ مِنْ عِلْمٍ، وَ مِنْ حِکَمِ

وَ ضَاعَفَ الْقُربُ ما قُلِّدْتَ مِنْ مِنَنٍ * بِلاَ عِدادٍ، وَ ما طُوِّقْتَ مِنْ نِعَمِ

سَلْ عُصْبَهَ الشِّرکِ حَولَ الْغَارِ سائِمَهً * لَولاَ مُطَارَدَهُ الْمُخْتَارِ لَمْ تُسَمِ

هَلْ أَبْصَرُوا الاْءَثَرَ الْوُضَّاءَ، أَم سَمِعُوا * هَمْسَ التَّسابِیحِ وَ الْقُرآنِ مِنْ أَمَمِ؟

وَهَلْ تَمَثَّلَ نُسْجُ الْعَنْکَبُوتِ لَهُمْ * کَالْغَابِ، وَالْحَائِماتُ الزُّغْبُ کَالرَّخَمِ؟

فَأَدْبَرُوا، وَ وُجوهُ الاْءَرضِ تَلْعَنُهُمْ * کَباطِلٍ مِنْ جَلالِ الحَقِّ مُنْهَزِمِ

لَوْ لاَ یَدُ اللّهِ بِالجَارَیْنِ مَا سَلِمَا * وَ عَیْنُهُ حَوْلَ رُکْنِ الدِّینِ، لَمْ یَقُمِ

تَوارَیا بِجَنَاحِ اللّهِ، وَاسْتَتَرَا * َ مَنْ یَضُمُّ جَناحُ اللّهِ لاَ یُضَمِ

100 - یَا أَحمدَ الْخَیْرِ، لی جاهٌ بتَسْمِیَتی * وَ کَیْفَ لاَ یَتَسامَی بِالرُّسولِ سَمِی؟

أَلْمَادِحونَ، وَ أَربابُ الْهَوَی تَبَعٌ * لِصَاحِبِ الْبُرْدَهِ الْفَیْحاءِ ذی الْقَدَمِ

مَدیحُهُ فیکَ حُبٌ خالصٌ وَ هَوًی * وَ صادِقُ الحُبِّ یُملی صادِقَ الکَلِمِ

اللّهُ یَشْهَدُ أَنّی لا أُعارِضُهُ * مَنْ ذایُعَارِضُ صَوْبَ الْعَارِضِ العَرِمِ؟

و إِنَّما أَنا بَعضُ الغابِطینَ، وَ مَن * یَغْبِطْ وَلِیَّکَ لاَ یُذمَمْ، و لا یُلَمِ

هذا مَقامٌ مِنْ الرَّحمنِ مُقتَبَسٌ * تَرمِی مَهابَتُهُ سَحْبانَ بِالبَکَمِ

البدرُ دونَکَ فی حُسْنٍ وَ فی شَرَفٍ * وَ الْبَحرُ دُونَکَ فی خَیرٍ وَفی کَرَمِ

شُمُّ الجِبالِ إِذا طَاولْتَهَا انْخَفَضَتْ * وَ الاْءَنْجُمُ الزُّهْرُ مَا وَاسَمْتَهَا تَسِمِ

وَ اللَّیْثُ دونَکَ بَأْسًا عِند وَثْبَتِهِ * إِذا مَشَیتَ إِلی شاکی السِّلاحِ کَمِی

تَهفُو إِلَیکَ، وَ إِنْ أَدْمَیتَ حَبَّتَهَا * فی الْحَربِ، أَفْئِدَهُ الاْءَبطالِ وَ البُهَمِ

ص: 161

110 - مَحبَّهُ اللّهِ ألقاها، وَ هَیْبَتُهُ * عَلَی ابنِ آمنهٍ، فی کُلِّ مُصْطَدَمِ

کَأَنَّ وَجْهَکَ تَحتَ النَّقْعِ بَدرُ دُجًی * یُضِی ءُ مُلْتَثِمًا، أَوْ غَیْرَ مُلْتَثِمِ

بَدْرٌ تَطَلَّعَ فی بَدْرٍ، فَغُرَّتُهُ * کَغُرَّهِ النَّصرِ، تَجْلُو دَاجِیَ الظُّلَمِ

ذُکِرْتَ بِاْلیُتْمِ فیِ الْقُرآنِ تَکرِمَهً * وَ قیمَهُ اللُّؤلُؤِ الْمَکْنُونِ فی الْیُتُمِ

اللّهُ قَسَّمَ بَیْنَ النّاسِ رِزْقَهُمُ * وَ أَنتَ خُیِّرْتَ فی الاْءَرزَاقِ وَالقِسَمِ

إِنْ قُلْتَ فی الاْءَمرِ: لا، أوْ قُلْتَ فیهِ: نَعَمْ * فَخِیرَهُ اللّهِ فی لاَ مِنْکَ أَو نَعَمِ

أَخُوک عیسی دَعَا مَیْتا، فَقَامَ لَهُ * وَ أَنْتَ أَحْیَیْتَ أَجْیَالاً مِنَ الرِّمَمِ

وَ الْجَهْلُ مَوتٌ، فَإنْ اُوتِیتَ مُعْجِزهً * فأبْعَثْ مِنَ الجَهْلِ، أَوْ فَابْعَثْ مِنَ الرَّجَمِ

قَالُوا: غَزَوْتَ، وَ رُسْلُ اللّهِ مَا بُعِثوُا * لِقَتْلِ نَفْسٍ، وَلاَ جَاؤُوا لِسَفْکِ دَمِ

جَهْلٌ، وَ تَضْلِیلُ أَحلاَمٍ، وَ سَفْسَطَهٌ * فَتَحْتَ بِالسَّیفِ بَعْدَ الْفَتْحِ بِالْقَلَمِ

120 - لَمّا أَتَی لَکَ عَفْوا کُلُّ ذی حَسَبٍ * تَکَفَّلَ الَّسیفُ بِالجُهَّالِ وَ الْعَمَمِ

وَ الشَّرُّ، إِنْ تَلْقَهُ بِالْخَیرِ، ضِقْتَ بِهِ * ذَرْعا، وَ إِنْ تَلْقَهُ بِالشَّرِّ یَنْحَسِمِ

سَلِ الْمَسیحیَّهَ الغَرّاءَ: کَمْ شَرِبَتْ * بِالصّابِ، مِنْ شَهَواتِ الظّالِمِ الغَلِمِ

طَریدَهُ الشِّرکِ، یُؤذِیهَا، وَ یُوسِعُهَا * فی کُلِّ حینٍ، قِتالاً ساطِعَ الحَدَمِ

لَولاَ حُماهٌ لَها، هَبُّوا لِنُصْرَتِهَا * بِالسَّیْفِ، مَا انْتَفَعَتْ بِالرِّفْقِ وَ الرُّحُمِ

لَولا مَکانٌ لِعیسی عِندَ مُرسِلِهِ * وَ حُرمَهٌ وَ جَبَتْ للِرّوحِ فی القِدَمِ

لَسُمِّرَ الْبَدَنُ الطُّهرُ الشّریفُ عَلَی * لَوْ حَیْنِ، لَمْ یَخْشَ مُؤذیهِ، وَلَمْ یَجِمِ

جَلَّ الْمسیحُ، وَ ذَاقَ الصَّلبَ شانِئُهُ * إِنَّ العِقابَ بِقَدْرِ الذَّنْبِ وَ الْجُرُمِ

أَخُو النَّبِیِّ، وَ رُوحُ اللّهِ فی نُزُلٍ * فَوقَ السَّمَاءِ وَ دُونَ الْعَرشِ، مُحْتَرَمِ

عَلَّمْتَهُمْ کُلَّ شَی ءٍ یَجْهَلُونَ بِهِ * حَتَّی الْقِتَالَ وَ مَا فِیهِ مِنَ الذِّمِمِ

130 - دَعَوْتَهُمْ لِجِهَادٍ فیهِ سُؤدَدُهُمْ * وَ الْحَربُ أُسُّ نِظَامِ الْکَوْنِ وَ الأُمَمِ

لَوْلاَهُ لَمْ نَرَ لِلدَّوْلاتِ فی زَمَنٍ * مَاطالَ مِنْ عُمُدٍ، أَوْ قَرَّ مِنْ دُهُمِ

تِلکَ الشَّواهِدُ تَتْرَی کُلَّ آوِنَهٍ * فیِ الاْءَعْصُرِ الغُرِّ، لا فی الاْءَعْصُرِ الدُّهُمِ

بِالاْءَمسِ مَالَتْ عُروشٌ، وَاعْتَلَتْ سُرُرٌ * لَوْلاَ الْقَذَائِفُ لَمْ تُثْلَمْ، وَ لَمْ تَصِمِ

أَشیاعُ عِیسی أَعَدُّوا کُلَّ قَاصِمَهٍ * وَ لَمْ نُعِدَّ سِوَی حَالاَتِ مُنْقَصِمِ

ص: 162

مَهْمَا دُعِیتَ إِلَی الْهَیْجَاءِ قُمْتَ لَها * تَرمی بِأُسْدٍ، وَ یَرمی اللّهُ بِالرُّجُمِ

عَلَی لِوَائِکَ مِنْهُمْ کُلُّ مُْنَتِقٍم * للّهِ، مُسْتَقْتِلٍ فی اللّهِ، مُعْتَزِمِ

مُسَبِّحٍ لِلِقَاءِ اللّهِ، مُضْطَرِمٍ * شَوقا، عَلی سابِحٍ کَالْبَرْقِ مُضْطَرِمِ

لَوْ صَادَفَ الدَّهرَ یَبْغِی نُقلهً، فَرَمَی * بِعَزْمِهِ فی رِحالِ الدَّهرِ، لَم یَرمِ

بِیضٌ، مَفالیلُ مِنْ فِعلِ الْحُروبِ بِهِمْ * مِنْ أَسْیُفِ اللّهِ، لاَ الْهِندِیّهِ الْخُذُمِ

140 - کَمْ فیِ التّرابِ إِذا فَتَّشْتَ عَنْ رَجُلٍ * مَنْ ماتَ بِالعَهْدِ، أَوْ مَنْ مَاتَ بِالقَسَمِ

لَوْلاَ مَواهِبُ فی بَعْضِ الاْءَنامِ، لَمَا * تَفَاوَتَ النّاسُ فیِ الاْءَقْدَارِ وَ الْقِیَمِ

شَرِیعَهٌ لَکَ فَجَّرتَ الْعُقُولَ بِهَا * عَنْ زاخِرٍ بِصُنُوفِ الْعِلْمِ مُلْتَطِمِ

یَلوُحُ حَوْلَ سَنَا التَّوحِیدِ جَوْهَرُهَا * کَالْحَلْیِ لِلسَّیفِ أَوْ کَالْوَشیِ لِلْعَلَمِ

غَرَّاءُ، حَامَتْ عَلَیْهَا أَنْفَسٌ وَ نُهًی * وَ مَنْ یَجِدْ سَلْسَلاً مِنْ حِکْمَهٍ یَحُمِ

نُورُ السَّبِیلِ یُساسُ الْعَالَمُونِ بِهَا * تَکَفَّلَتْ بِشَبابِ الدَّهرِ وَ الْهَرَمِ

یَجْرِی الزَّمَانُ وَ أَحکامُ الزَّمانِ علی * حُکْمٍ لَها، نَافِذٍ فی الْخَلْقِ، مُرْتَسِمِ

لَمَّا اعْتَلَتْ دَوْلَهُ الاْءِسلاَمِ، وَ اتَّسَعَتْ * مَشَتْ مَمَالِکُهُ فی نُورِهَا التِّمِمِ

وَ عَلَّمَتْ أُمَّهً بِالْقَفْرِ نَازِلَهً * رَعْیَ الْقَیاصِرِ بَعدَ الشَّاءِ وَ النَّعَمِ

کَمْ شَیَّدَ الْمُصْلِحُونَ الْعامِلون بِهَا * فیِ الشَّرقِ وَ الْغَربِ، مُلْکا باذِخَ العِظَمِ

150 - لِلْعِلْمِ، وَ الْعَدْلِ، وَ التَّمْدینِ مَا عَزَمُوا * مِنَ الاْءُمورِ، وَ مَا شَدُّوا مِنَ الْحُزُمِ

سَرْعَانَ مَا فَتَحُوا الدُّنْیا لِمِلَّتِهِمْ * وَ أَنْهَلُوا النّاسَ مِنْ سَلسَالِهَا الشَّبِمِ

سَارُوا عَلَیْهَا هُدَاهَ النّاسِ، فَهْیَ بِهِمْ * إِلَی الْفَلاَحِ، طَریقٌ وَاضِحُ العِظَمِ

لاَ یَهْدِمُ الدَّهرُ رُکْنا شَادَ عَدْلُهُمُ * وَ حَائِطُ الْبَغْیِ إِنْ تَلْمِسْهُ یَنْهَدِمِ

نَالُوا السَّعادَهَ فیِ الدَّارَیْنِ، وَ اجْتَمَعُوا * عَلَی عَمِیمٍ مِنَ الرِّضْوانِ مُقْتَسَمِ

دَعْ عَنْکَ رُومَا، وَ آثینا، وَ مَا حَوَتا * کُلُّ الْیَواقِیتِ فی بَغْدَادَ وَ التُّوَمِ

وَ خَلِّ کِسرَی، وَ إِیوانا یُدِلُ بِهِ * هَوَی عَلَی أَثَرِ النِّیرانِ وَ الاْءُیُمِ

وَ اتْرُکْ رَعَمْسِیسَ، إِنَّ الْمُلْکَ مَظْهَرُهُ * فی نَهْضَهِ الْعَدْلِ، لاَ فی نَهْضَهِ الْهَرَمِ

دَارُ الشَّرائعِ رُوما کُلَّمَا ذُکِرَتْ * دَارُ السَّلامِ لَهَا، أَلْقَتْ یَدَ السَّلَمِ

مَا ضَارَعَتْهَا، بَیانا عِنْدَ مُلْتَأَمٍ * وَ لاَ حَکَتْهَا، قَضاءً عِنْدَ مُخْتَصَمِ

ص: 163

160 - وَ لاَ احْتَوَتْ، فی طِرازٍ مِنْ قَیاصِرِها * عَلَی رَشیدٍ، وَ مَأْمُونٍ، وَ مُعْتَصِمِ

مِنَ الَّذینَ إِذَا سَارَتْ کَتائِبُهُمْ * تَصَرَّفُوا بِحُدُودِ الاْءرضِ وَ التُّخُمِ

وَ یَجْلِسونَ إِلَی عِلْمٍ وَ مَعرِفَهٍ * فَلاَ یُدَانَوْنَ فی عَقْلٍ وَ لا فَهَمِ

یُطَأْطِئُ الْعُلَماءُ الهَامَ إِنْ نَبَسُوا * مِنْ هَیْبَهِ الْعِلْمِ، لاَ مِنْ هَیْبَهِ الْحُکُمِ

وَ یُمْطِرُونَ، فَمَا بِالاْءرضِ مِنْ مَحَلٍ * وَ لاَ بِمَنْ بَاتَ فَوْقَ الاْءرضِ مِنْ عُدُمِ

خَلاَئِفُ اللّهِ، جَلُّوا عَنْ مُوَازَنَهٍ * فَلاَ تَقِیسَنَّ أَمْلاَکَ الْوَریَ بِهِمِ

مَنْ فیِ الْبَرِیَّهِ کَالْفَارُوقِ مَعْدَلَهً؟ * وَ کَابْنِ عَبدِالْعَزیزِ الْخَاشِعِ الْحَشِمِ

وَ کَالاْءمَامِ إِذَا مَا فَضَّ مُزْدَحَمَا * بِمَدْمَعٍ فی مَآقِی الْقَوْمِ مُزْدَحِمِ

الزّاخِرِ الْعَذْبِ فی عِلْمٍ وَ فی أَدَبٍ * وَ النَّاصِرِ النَّدْبِ فی حَربٍ وَ فی سَلَمِ

أَوْ کَاْبنِ عَفّانَ، وَ الْقُرآنُ فی یَدِهِ * یَحْنُو عَلَیهِ کَمَا تَحْنُو عَلَی الْفُطُمِ

170 - وَ یَجْمَعُ الآیَ تَرتِیبا وَ یَنْظِمُهَا * عَقْدا بِجِیدِ اللَّیالی غَیْرَ مُنْفَصِمِ؟

جُرحَانِ فی کَبِدِ الاْءِسلامِ مَا الْتَأَمَا * جُرْحُ الشّهیدِ، وَ جُرحٌ بِالْکِتابِ دَمِی

وَ مَا بَلاَءُ أَبی بَکْرٍ بِمُتَّهَمٍ * بَعْدَ الْجَلائِلِ فی الاْءَفعالِ وَ الْخِدَمِ

بِالْحَزْمِ وَ الْعَزمِ حَاطَ الدّینَ فی مِحَنٍ * أَضَلَّتِ الْحَلْمَ مِنْ کَهْلٍ وَ مُحْتَلِمِ

وحِدنَ بالرّاشِدِ الفاروقِ عَن رَشَدٍ * فی الموتِ وَ هُوَ یقینٌ غیرُ مُنْبَهمِ

یُجَادِلُ الْقَوْمَ مُسْتَلاًّ مُهَنَّدَهُ * فی أَعظَمِ الرُّسْلِ قَدْرا، کَیْفَ لَمْ یَدُمِ

لاَ تَعْذُلُوهُ، إِذَا طَافَ الذُّهُولُ بِهِ * مَاتَ الْحَبِیبُ، فَضَلَّ الصَّبُّ عَنْ رَغَمِ

یَا رَبِّ صَلِّ وَ سَلِّمْ، مَا أَرَدْتَ، عَلی * نَزیِلِ عَرشِکَ، خَیرِ الرُّسْلِ کُلِّهِمِ

مُحیِی اللَّیالی صَلاَهً، لاَ یُقَطِّعُهَا * إِلاّ بِدَمعٍ مِنَ الاْءِشْفَاقِ مُنْسَجِمِ

مُسَبّحا لَکَ جُنْحَ اللّیلِ،مُحْتَمِلاً * ضُرًّا مِنَ السُّهْدِ، أَوْ ضُرًّا مِنَ الْوَرَمِ

180 - رَضیَّهٌ نَفْسُهُ لا تَشتَکِی سَأَما * وَ ما مَعَ الْحُبِّ إِنْ أَخلَصْتَ مِنْ سَأمِ

وَ صَلِّ، رَبِّی، عَلَی آلٍ لَهُ نُخَبٍ * جَعَلْتَ فِیهِمْ لِوَاءَ الْبَیْتِ وَ الْحَرَمِ

بِیضُ الْوُجُوهِ، وَ وَجْهُ الدَّهرِ ذُو حَلَکٍ * شُمُّ الأُنوفِ، وَ أَنْفُ الْحَادِثَاتِ حَمِی

وَ أَهدِ خَیْرَ صَلاهٍ مِنْکَ أَربَعَهً * فیِ الصَّحْبِ، صُحْبَتُهُمْ مَرْعِیَّهُ الحُرَمِ

الرَّاکِبینَ إِذا نَادَی النَّبِیُّ بِهمْ * مَا هَال مِنْ جَلَلٍ، وَ اشْتَدَّ مِنْ عَمَمِ

ص: 164

الصّابِرینَ، وَ نَفْسُ الاْءَرضِ وَاجِفَهٌ * الضّاحِکینَ إلَی الأَخطارِ وَ القُحَمِ

یَا رَبِّ، هَبَّتْ شُعُوبٌ مِنْ مَنِیَّتِهَا * وَ اسْتَیْقَظَتْ أُمَمٌ مِنْ رَقْدَهِ الْعَدَمِ

سَعْدٌ، وَ نَحْسٌ، وَ مُلْکٌ أَنْتَ مَالِکُهُ * تُدِیلُ مِنْ نِعَمٍ فیهِ، وَ مِنْ نِقَمِ

رَأَی قَضَاؤُکَ فِینا رَأْیَ حِکْمَتِهِ * أَکرِمْ بِوَجْهِکَ مِنْ قَاضٍ وَ مُنْتَقِمِ

فَالْطُفْ، لاِءَجْلِ رَسولِ الْعَالَمینَ، بِنَا * وَ لاَ تَزِدْ قَومَهُ خَسْفا، وَ لا تَسُمِ

190 - یَا رَبِّ، أَحْسَنْتَ بَدءَ الْمُسلِمینَ بِهِ * فَتَمِّمِ الْفَضْلَ، وَ امنَحْ حُسْنَ مُخْتَتَمِ

نمی ورزم. آن که خیال را به کرم آزمند ساخت،تو را به زُفتی و خِسّت ترغیب کرد.

10 - او شب هنگام به دیدارم آمد و مرا با زخمی خون آلود یافت سپس به معالجه ام پرداخت وای بسا که خواب بر عاشقان منّت دارد.

11 - کیانند آن دوشیزگان نازنین که بسان شاخه های بان و چونان نیزه های لرزان می خرامند. آن بازیکنان با جان من، آن ریزندگان خون من.

12 - رخ گشودگانی که رخسارهایشان در درخشش چونان بدرهای تابان است همانان که با زیورهای گردنها و دستهایشان غیرت خورشید درخشان نیمروز را برمی انگیزند.

13 - آنان که (مردان را) با چشمان بیمارشان می کُشند. آری از جمله علّتهای مرگ بیماری است.

14 - زنانی که عقلهای مردان را می لغزانند و خودشان هم در خرامیدن، از لغزش های ناز و کرشمه، دستگیری نشده اند [در امان نمانده اند].

15 - همانان که رخساره های ناپوشیده را بر افروختند و نقاب از فتنه ای برداشتند که جگر ها رابه آتش کشید.

16 - زنانی که به غایت زیبایند و رایت حسن و جمال را بر دوش دارند، پرچمی به شکلهای گوناگون. با آن که گوهر جمال همه یکی است.

17 - سفیدوشان یا گندمگونانی که برای چشم ناظران آراسته شده اند. و زیبایی در آهوان به سپیدی دستان و سرخ و سیاهی اندام است.

18 - از نگاه خیره دچار ترس می شوند و شگفتا که وقتی با سرانگشتان حنایی اشاره کنند، شیر را به بند می کشند.

19 - خضوع نمودم و پهنه دل را به پشته هایی چند بخش کردم تا آنان در استراحتگاه آهوان و در تپه های آن چرا کنند.

20 - ای زاده شیر دست نیافتنی، تو را در نیزار و بیشه دیدار کنم یا در دژ بلند و استوار.؟

21 - تا زمانی که محل سکونت شیر آشکار شد، نمی دانستم که براستی آرزوها و مرگها محل برپایی خیمه هایند.

ص: 166

22 - آن کیست که از شمشیر پولادین و برّان شاخه نرم برویاند و از شیر درنده و وحشی آهوی سپید و زیبا برون آورد؟

23 - (ای نازنین) میان من و تو دیوارهایی از نیزه ها است و بسان همان دیوارها (مانعی از) پاکدامنی شدید.

24 - من به منزل تو در نیامدم مگر در اثنای خواب؛ زیرا (دسترسی به) آن جا در نظر مشتاق دورتر از (رسیدن به) باغ ارم بود.

25 - ای نفس، دنیای تو هر بلای حزن آوری را (در آستین) پنهان می کند، اگر چه از خود چهره ای خندان می نمایاند.

26 - هرگاه دنیا به روی تو می خندد با تقوایت دندانهایش را درهم شکن، آن سان که دندانهای مار سمّی را از بن می شکنند تا شرّش از میان برود.

27 - از روزی که آدمیان وجود داشته اند، آنان خواستار دنیا بوده اند و دنیا خواستار ایشان . و دنیا از آغاز تا امروز هرگز بی همسر نبوده است.

28 - زمان سپری می شود و بدی دنیا برقرار می ماند. چنان که زخمی بر پوست وارد می شود [و تا مدتها [آدمی از درد آن زاری می کند.

29 - ای نفس، تو پایبند نوش یا نیش او مباش، زیرا که مردن چه با برگ گل و چه با آتش یکسان است.

30 - چه بسا خفته ای، که دنیای آشوبگر را بیدار در کنار خود ندید. (آری) اگر آرزوها و رؤیاها نبودند او نخوابیده بود.

31 - یک بار تو را به (دامن) برخورداری و سلامت می کشاند و بار دیگر در قرارگاه سختی و بیماری می نشاند.

32 - چه بسیار دنیا تو را به گمراهی کشاند و کسی که چشم دلش در پرده باشد، اگر به شیره درخت سیماهنگ برخورَد می نوشد، یا اگر به حنظل رسد می چرد.

33 - ای وای بر نفس من، کارهای ناشایسته اش او را در دوران پیری به وحشت و مصیبت گرفتار ساخت.

34 - من نفس خویش را در (مرتع) سرسبز گناهان دواندم و در برابر پرگناهخواری او

ص: 167

به پرهیزهای فرمانبری دست نیازیدم.

35 - در پی طلب کامها و خوشیها بی هدف به راه افتاد. (آری) اگر جوانی و خوشگذرانی، نفس را به خویش فرا خوانَد، او شیدا و دلباخته می شود.

36 - (ای انسان) سرچشمه بهبودی کار تو، اخلاق است. پس اگر جان را به اخلاق میزان (و مزیّن) کنی، راست و درست خواهد شد.

37 - نفس از (برکت) اخلاق نیکو در سلامت کامل است و از (پلیدی) اخلاق بد، بندیِ چراگاهی نامناسب و وباخیز است.

38 - (نفس) آن گاه که از لذّت و هوس برخوردار می شود، و عصیانگری پیشه می کند، بسان عصیان اسبان،آن گاه که دهنه هایشان را به دندان می گزند.

39 - اگر گناه من از حدّ غفران درگذشت، به خداوند امیددارم که مرا در بهترین پناهگاه قرار دهد.

40 - من در روز حشر، چشم امید می افکنم بر رهایی بخش جهانیان از سختی ها و اندوه ها، (حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله ).

41 - آن زمان که به درگاهش سر تواضع فرود آوردم، از او عزّت شفاعت می طلبم، حال آن که جز اندکی (از دریای فضل او را) نخواسته ام.

42 - اگر تقو پیشه با کارِ پسندیده پا پیش می نهد، من اشک ندامت پیشکش حضرتش خواهم کرد.

43 - من ملازم آستان فرمانروای پیامبران شدم و هر آن کس که چنگ در کلید باب الهی زند نعمت یار خواهد شد.

44 - پس هر خیر و خوبی و کرامتی در درون آستانه و دیوار خانه آن حضرت است.

45 - از ستایش او رشته پیوندی آویختم تا بدان وسیله در روزی که هیچ عزّت و شرفی به خویشاوندی و همخونی نیست، ارجمند گردم.

46 - من وقتی که آن حضرت را مدح و ثنا می گویم شعرم بر شعر زهیر عیب می گیرد و بخشش هرم بن سنان هرگز به پای بخشش من نمی رسد.

47 - محمّد صلی الله علیه و آله برگزیده و رحمت خداوند و پسندیده او از میان همه مردمان و همه

ص: 168

جانداران است.

48 - و او در روزی که دیگر پیامبران در جستجوی آب اند و حضرت جبرئیل أمین نیز تشنه کام است، صاحب حوض کوثر است.

49 - رفعت مقام و نورش چون خورشیدِ برآمده است که جسمش در آسمان است و پرتو درخشانش [گسترده] در زمین.

50 - شرف و مجد و مهتری والایی که (امّت اسلام) در اثر سرپرستی حضرتش بدان نایل شدند از بلندای ستارگان فراتر رفت.

51 - (امّت اسلام) بدو منسوب شدند، پس به ارجمندی و شرافت خویش در بین مردمان افزودند وای بسا اصلی که در افتخار به فرع منسوب شده است.

52 - پیش از (آفرینش) مردمان، در انوار پاک الهی، دو نور پاک به جای پشت و زهدان او را در بر گرفتند.

53 - هنگامی که بحیرا دیدش گفت : ما او را بدانچه از نامها و نشانه ها حفظ کرده ایم می شناسیم.

54 - از غار حرا و از جبرئیل امین بپرس که آیا از بزرگ رازی سر به مُهر و نهان از فهم دیگران آگاهی دارند؟

55 - چه بسیار آمد و رفتی که بستر پهناور مکّه در صبح و شام بدان شرافت یافت.

56 - و برای فرزند عبداللّه خلوت و تنهایی در میان صبح و شام دلپذیرتر از انس گرفتن با دوستان و خدمتکاران بود.

57 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از زمان نزول، همدم شبانه وحی بود، (آری) کسی که به نشانِ خیر مژده می دهد خود نیز نشاندار است.

58 - آن گاه که یاران از تشنگی در جستجوی آب بودند، او آنان را فرا خواند سپس دو دستش با قدح، لبریز ازآب بهشتی شد.

59 - ابری سایه بر سر او افکند، ابری پر باران که خود می رفت تا به سایه برکت و رحمت پیامبر پناه برد.

60 - عشق و محبّت رسول خدا در دل زاهدان دیر نشین و راهبان کوه گزین خانه کرد.

ص: 169

61 - براستی اگر طبایع انسانی لطیف شود چیزی نخواهد ماند که همه جمادات و همه جانداران عاشق و شیدای او شوند.

62 - و ندا شد، بخوان، بلند مرتبه است خداوند گوینده اش، (این سخن) پیش از کسی که اکنون به او گفته شد، (به هیچ کس دیگری گفته نشد) و هرگز بر سر هیچ زبانی نیفتاده بود.

63 - آن جا بود که (همگان را) به سوی خداوند فراخواند. آنگاه گوشهای اهل مکّه از نغمه های پاک و ملکوتی پر گردید.

64 - پس از قریش مپرس که چسان حیران است و حکم و داوری اش در کوه و دشت چگونه است ؟

65 - بلکه از واقعه عظیمی که بر آنان فرود آمده و پیران و کودکان را به جنون افکنده است، بپرسید.

66 - ای کسانی که در حق پیامبر و دعوتش نادانی کردید، آیا مقام راستگوی شُهره را انکار می کنید ؟

67 - شمایان او را در خردسالی اش امین قوم لقب دادید. و امین بر هیچ سخنی از سخنانش متهّم (به کذب) نیست.

68 - در درخشندگی از هزاران بدر فراتر رفت و در عظمت از هزاران پیامبر وراتر. پس چه بسیار نیکو است سیرت او و چه با عظمت است سرشت شکوهمند او.

69 - پیامبران الهی آیاتی را آوردند که رشته پیوند آنها با مردم پس از اندکی بریده شد، امّا تو حکیمی ناگسستنی را به ما ارزانی داشتی.

70 - هر چه زمان سپری گردد، (باز هم) آیاتش جدید است، آیاتی که شکوه کهنسالی زینت بخش آنها است.

71 - چیزی نمانده که در کلمه ای بلندپایه از آن، تو را هم به حقیقت و هم به پرهیزگاری و هم به مهرورزی اندرز دهد.

72 - ای شیوا سخن ترین همه عرب زبانان، کلام تو به کام چشنده خوش فهم، عسل است.

ص: 170

73 - تو با حدیث شیوا و شیرین خود، گردن بی زیور سخن را، در هر نثری، به زیبایی شعر زینت بخشیدی.

74 - تو به هر سخن پرارجی که گویا شوی، قلبها را زنده کنی و همّتهای مرده را جان بخشی.

75 - مژده ها و بشارتها به هادی جهانیان و میلاد او، در شرق و غرب عالم، به سان شبرویِ نور در تاریکیها، سیر کرد.

76 - آن خبرها روح و روان ستمگران عرب را ربود و جانهای بیدادگران غیر عرب را از کالبد پراند.

77 - بالکن های کاخ انوشیروان،از آن مژده ها، به وحشت افتادند. سپس آنها از کوبش خداوند، نه از ضربه تیشه ها، شکاف برداشتند.

78 - تو در حالی آمدی که مردم آشفته و آشوب زده بودند و در میانشان هیچ بزرگمردی را نمی دیدی مگر آن که واله و شیدای بتی بود.

79 - و زمین پر از ظلم شده بود و در سلطه ستمگرانی بود که به دلخواه خویش در امور مردم تصرّف می کردند.

80 - پادشاه ایران در حق رعیّتش ستم می کرد و امپراتور روم از شدّت غرور و تکبّر کر و کور شده بود.

81 - آن بیدادگران در هر شُبهه ای که برایشان پیش می آمد، بندگان خدا را شکنجه می دادند و همانند گوسفند سرشان را می بریدند.

82 - و مردم، زورمندانشان بر ناتوانان، بسان شیر بر بهایم یا وال بر ریزماهیان، غافلگیرانه یورش می بردند و آنان را می کشتند.

83 - خداوند شبانه تو را سیر داد، آن گاه که فرشتگان و پیامبران در بیت المقّدس به احترامت بر پا ایستاده بودند.

84 - زمانی که از آن جا عبور کردی، آنان بر گرد سرورشان،همانند شهابها بر گرد بدر، یا سربازان به دور پرچم حلقه زدند.

85 - هر صاحب شأنی از آنان پشت سرت نماز گزارد. آری هر که به حبیب خدا اقتدا

ص: 171

کند رستگار خواهد شد.

86 - تو سوار بر بُراق درخشان و مروارید لگام، آسمانها و وراتر از آسمانها را، با گذر از مقامِ شماری از پیامبران، درنوردیدی.

87 - [سوار بر] مرکبی مخصوص تو، به خاطر عزّت و شرافتت، که نظیرش نه در اسبان تیزتک وجود داشت و نه در شتران درشت پیکر.

88 - خواست پروردگار جهان و جهانیان، و صنعت و قدرت او، فراتر از دسترسی شک و تهمت ها است.

89 - تا جایی که تو به آسمانی رسیدی که بال هیچ پرنده ای و قدم هیچ رونده ای بدان نرسیده بود.

90 - و آن گاه گفته شد: هر پیامبری در جایگاه و مقام خویش قرار گیرد و تو ای محمد صلی الله علیه و آله ، این عرش الهی است پس [پیش آی و] آن را لمس کن.

91 - تو خطوط [اصلی] همه دانشهای دنیوی و اخروی را برای جهانیان ترسیم کردی، ای خواننده لوح [محفوظ] بلکه ای بساونده قلم [تقدیر].

92 - تو به راز علم دنیا و آخرت احاطه یافتی و برایت گنجینه های دانش و حکمت- پرده برداری شد.

93 - نزدیکی به خداوند، نعمت های بی شماری را که به تو بخشیده شده بود دو چندان ساخت.

94 - از گروه مشرکان که چارپایان خود را می چرانند بپرس [چراچنین می کنید]، آری اگر تعقیب پیامبر مختار نبود چنان نمی کردند.

95 - [بپرس که] آیا ردپای پاکیزه و زیبا را دیدند، یا از نزدیک [صدای آهسته]تسبیح های زیرلب و زمزمه قرآن را شنیدند؟

96 - و آیا در ذهن ایشان تارهای عنکبوت، بسان [شاخه های تودر توی درختان[ جنگل و جوجه های کوچک کبوتران، مانند لاشخور مجسّم گردید؟

97 - پس چونان فوج باطلی که از شکوه قدرت حق گریزان است برگشتند. و در آن حال همه ساکنان روی زمین نفرینشان می کردند.

ص: 172

98 - اگر دست قدرت خدا با آن دو همجوار نبود سالم نمی ماندند. و اگر چشم علم خداوند برگرد وجود پیامبر ناظر نمی بود او پایدار نمی ماند.

99 - آن دو به حمایت خداوند پناه بردند و خود را پنهان کردند. وکسی را که حمایت الهی دربرگیرد، ستمدیده و آزرده نمی شود.

100 - ای ستوده ترین خوبی، مرا به سبب نامگذاری ام مقامی است بزرگ، و مگر می شود همنام پیامبر به او افتخار نکند؟

101 - ستایشگران و عاشقان جمال نبوی همگی پیرو صاحب برده جهان گسترند، که پیشقدم بوده است.

102 - ستایش شعری او درباره تو [از سر] دوستی محض و عشق ناب است. و عشق راستین، سخنانی صواب را [به شاعر] الهام می کند.

103 - خداوند گواه است که من با او رقابت نمی کنم [ و در صدد رد برتری سخن او نیستم]، کیست که با بارش ابر پرباران معارضه کند؟

104 - و براستی که من یکی از غبطه ورزانم و هر آن که بر دوست تو حسرت خورد سرزنش و ملامت نخواهد شد.

105 - این منزلتی است، گرفته شده از خداوند رحمان، که هیبتش سحبان را به گنگی می افکند.

106 - رتبه ماه تمام در خوش سیمایی و در شرافت، بسی کمتر از تواست و مقام دریا در برکت و گرانقدری پایین پای تو است.

107 - اگر تو در ارتفاع و بلندی با کوههای سر به فلک کشیده رقابت کنی، رفعتشان کاسته شود و چنانچه در زیبایی و درخشنده چهری رقیب ستارگان شوی همگی داغدار شوند. [و مغلوب].

108 - شجاعت شیر ژیان به وقت جهیدن بر دشمن، کمتر از قویدلی تو است به گاهی که به سوی پهلوانی تا بن دندان مسلح [برای جنگیدن [گام برمی داری

109 - اگر چه سویدای دلهای قهرمانان و پهلوانان دشمن را در جنگ، به خون آغشته ای، [امّا شگفتا که باز [مشتاقانه به سوی تو می آیند.

ص: 173

110 - خداوند جذبه محبت و هول هیبت خویش را در هر کارزار و آوردگاهی بر وجود فرزند آمنه فرو افکند.

111 - گویا سیمای تو در زیر غبار جنگ، بَدرِ تابان تاریکی ها است که با نقاب و بی نقاب می تابد.

112 - ماه تمامی در سرزمین بدر دمید پس نور دمیدنش بسان درخشش پیروزی، ژرفای تاریکی ها را روشن ساخت.

113 - تو در قرآن از سر احترام و ارجمندی به نام یتیم یاد شدی، زیرا ارزشمندی مروارید پنهان در یتیمی و یگانگی اوست.

114 - خداوند، خود روزیِ مردمان را میانشان تقسیم کرد و رزق و روزی تو به اختیار خودت وانهاده شد.

115 - اگر تو در امری گفتی «نه» یا گفتی «آری» پس آن گاه بهترین مشیت خداوند گنجیده در همان رد یا قبول تو است.

116 - برادرت عیسی مرده ای را فراخواند و او برایش [زنده شد و] بپا خاست و [اما[ تو نسلهای مرده بی شماری را احیا کردی.

117 - و نادانی مرگی است بزرگ، پس اگر به تو معجزه ای داده شد [تا انسانها را از مردگی برهانی]، یا آنان را از جهل برانگیزان یا از گور [گمراهی].

118 - [کافران از سر دشمنی] گفتند، با آن که پیامبران الهی برای کشتار و خونریزی مبعوث نشده اند، [امّا [تو پیکار کردی.

119 - [این اشکالات از روی ] نادانی و گمراه کردن عقل ها و مغالطه ای بزرگ بود، زیرا تو پس از فتح با قلم، به وسیله شمشیر پیروز شدی.

120 - زمانی که هر بزرگ زاده ای از پیش خود به نزد تو آمد، آنگاه شمشیر ضامن [هدایت [بی خردان و نادانان گردید.

121 - و اگر بخواهی به وسیله خوبی و احسان، با شرّ مقابله کنی، از عهده اش برنمی آیی. امّا اگر در برابرش مقابله به مثل کنی ریشه کن می گردد.

122 - از مسیحیّت شریف بپرس، چه بسیار تلخی هایی که از [دست [شهوتهای

ص: 174

ستمگران هوسران آشامیده است.

123 - مسیحیّت رانده شرک است. [شرکی] که او را در هر زمانی، به صورت [افروختن [جنگی نمایان و آتشین، آزرده [و به ظاهر [وسعتش بخشیده است.

124 - اگر حامیانی که با شمشیر به یاری اش برخاسته اند نمی بودند، مسیحیت از مدارا و مهربانی چندان سودی نمی برد.

125 - اگر حضرت عیسی علیه السلام در نزد خداوند مقامی والا نمی داشت، و اگر از حرمت و قداستی که در ازل برایش واجب شده بود برخوردار نبود.-

126 - هر آینه پیکر پاک و شریفش بر صلیب میخکوب می شد و آنگاه دشمنش [به خاطر جنایتش] از چیزی نمی هراسید.

127 - [امّا] حضرت مسیح از این [تهمت ها] منزّه بود و [سرانجام [بدخواهش مصلوب شد. براستی که کیفر هر کس به میزان جرم و گناه اوست.

128 - برادرِ پیامبر و روح خدا [حضرت عیسی]، در منزلی واقع بر فراز آسمان و فروتر از عرش قرار داشت.

129 - [ای پیامبر] تو به مسلمانان هر چیزی راکه نمی دانستند، یاددادی، حتی آیین جنگ و صلح را.

130 - تو آنان را به جهادی فراخواندی که سروری شان درگرو آن بود. آری جنگ پایه و اساس نظام هستی و [رمز بقای] أمّت ها است.

131 - اگر جهاد نبود هرگز ما شاهد برپایی اساس دولتها، یا برجایی آثار باستانی نبودیم.

132 - آن آثار، پی درپی، همیشه در دورانهای درخشان پدید آمده اند. نه در دوره های تاریک و ظلمانی.

133 - دیروز تخت هایی واژگون شد و تخت هایی دیگر برپا گردید. اگر تیرها نبود هرگز نه خللی در آنهاایجاد می شد و نه معیوب می شدند.

134 - مسیحیان هر سلاح هلاکت باری را آماده ساختند و ما مسلمانان بجز شکسته حالی و بلادیدگی چیزی مهیا نکردیم.

ص: 175

135 - هرزمان که [از طرف خدا] به نبرد فراخوانده می شدی بی درنگ به جنگ بر می خواستی و تو شیران دلاور را به جان دشمن می افکندی و خداوند هم شهابهای آسمانی را.

136 - هر خونخواه و سختکوش و عزم آهنینی از ایشان برای [رضای [خداوند، در زیر پرچم تو گرد آمده بودند.

137 و هر تسبیحگویی که از شوق دیدار خداوند سخت برافروخته بود و سوار بر اسبی که چون برق آسمانی تکاپو می کرد.

138 - [اوکه] اگر با روزگار در حال انتقال برخورد می کرد و روزگار می خواست که از جایش حرکت کند، عزم او روزگار را چنان برجایش میخکوب می کرد که نمی توانست تکان بخورد.

139 - آنان تیغهای درخشانی بودند که در اثر جنگها لبه هایشان شکسته شده بود، شمشیرهایی از نوع شمشیرهای خداوند نه شمشیرهای برّان هندی.

140 - هنگامی که در جستجوی یافتن مردی باشی، چه بسیار مردانی را در دل خاک می بینی که یا بر سر پیمان جان باخته اند یا بر سرسوگند خویش.

141 - اگر جانبازی و ایثار در برخی از مردمان نبود، انسانها در منزلت و ارجمندی با یکدیگر چندان فرقی نداشتند.

142 - [ای رسول] تو را از جانب دریای بیکران و خروشانِ کرامت و دانش، دینی است که به وسیله آن چشمه ساران خردها را روان سا ختی.

143 - گوهر ذاتش بر گرد نور توحید، همانند زینت برای شمشیر یا نقش و نگار برای پرچم، نمایان است.

144 - شریعتی خوش سیما و سپید که جانها و عقل ها به دورش گردیده اند. و هر آن که آب گوارایی از حکمت بیابد به گِردش گردان می شود.

145 - [این دین] نور راه سعادت است که جهانیان بدان سرپرستی می شوند. دینی که عهده دار [نیکبختی و آسایش مردمان] همه روزگاران است.

146 - هر زمان و سیاستهای اداره آن، براساس حکمی نافذ از این شریعت سپری

ص: 176

می شود.

147 - وقتی که آفتاب حکومت اسلامی بلند شد و گسترش یافت سرزمین های تحت سلطه اش، به زیر روشنایی کامل آن رفتند.

148 - و [شریعت اسلام] به مردمی که در سر زمین خالی و ناآباد می زیستند، پس از آن که به شبانی گوسفندان و شتران مشغول بودند، سرپرستی شاهان را آموخت.

149 - نیکوکاران و عاملان به شریعت اسلام، چه بسیار سلطنتهای شکوهمندی را در شرق و غرب عالم، برپاکردند.

150 - هر آن چه در امور دین سختکوشی کردند و کمر همت بربستند برای [گسترش [علم و عدالت و عمران بود.

151 - چه سریع جهان را برای دینشان گشودند و مردمان را از آب گوارا و خنکش نوشاندند.

152 - آنان در حالی که هدایتگران مردم بودند برمبنای شریعت رفتار می کردند. پس اسلام به وسیله تلاش ایشان شاهراهی روشن به سوی رستگاری گردید.

153 - حوادث روزگار پایه ای را که دادگری ایشان برپا کردند ویران نمی سازد و حال آن که اگر دیوار ستم را دست بزنی منهدم می گردد.

154 - آنان در هر دو جهان به خوشبختی دست یافتند و سرانجام همگی بر گِرد انبوهی از خرسندیِ بخش شده [در فردوس برین] گردهم آمدند.

155 - روم و آتن و هر آنچه را آندو در برگرفته اند از خود دور کُن [و بدان که [همه یاقوتها و نقره های مروارید نشان در بغداد است.

156 - و کسری و ایوانی را که به آن فخر می فروخت و عاقبت در میان آتش و دود فرو ریخت، رها کن.

157 - و فرعون مصر را رها کن، زیرا که مظهر پادشاهی در برپاداشتن عدالت است نه در برپایی بنای هرم.

158 - هرگاه در نزد روم نام بغداد ذکر گردید، روم تسلیم شد.

159 - روم [که شاعران و قاضیانش شهرت جهانی داشتند] از نظر سخنوری در هیچ

ص: 177

گردهمایی شبیه بغداد نشد و از جهت دادرسی در منازعات نیز هرگز همانند او نگردید.

160 - و هرگز در نمونه امپراتورهایش به زمامدارانی مانند رشید و مأمون و معتصم دست نیافت.

161 - از کسانی که وقتی لشکریانشان حرکت می کردند همه حد و مرزهای بسیط زمین را به تصرّف خویش درمی آوردند.

162 - [زمامدارانی که] در مجلس علم و دانش می نشستند و هیچ کس در عقل و فهم به آنان نزدیک نمی شد.

163 - اگر اینان سخن می گفتند، دانشمندان سرها را از هیبت علم نه از هیبت حکومت، به زیر می انداختند.

164 - و آنان، فراوان بخشش می کردند، پس نه در زمین خشکسالی بود و نه در میان مردم فقر و ناداری.

165 - جانشینان خداوند، از مقایسه شدن به دورند. پس هیچ یک از پادشاهان مردمان را با ایشان قیاس مکن.

166 - در بین مردمان کیست که در عدالت مانند عمربن خطاب باشد؟! و آیا کسی چونان عمربن عبدالعزیز خاکسار و پرآزرم وجود دارد؟

167 - و بسان حضرت امام علی «علیه آلاف التّحیّه و الثّناء» آن گاه که [با سخنانش[ چشمان مردم را پر اشک می ساخت و انبوه دشمنان را تار و مار می کرد.

168 - آن دریای خروشان و گوارا، در علم و ادب، و آن یاور چابک [رسول الله] در جنگ و صلح.

169 - یا مانند فرزند عفان که قرآن در دستش است و خود را به سویش خم کرده [و تلاوتش می کرد [چنان که تو هنگام محبت به کودک چنین می کنی.

170 - و آیات را به ترتیب جمع می کند و چونان گردنبندی ناگسستنی در گردن روزگار، آنها را نظم می بخشد.

171 - دو جراحت وارد شده در جگر اسلام بهبودی نیافته است، جراحت شهید و جراحتی که به وسیله آن قرآن خونین شد.

ص: 178

172 - و در شدت سختی و امتحان ابوبکر، پس از کارها و خدمات بزرگ، جای شک و تهمت نیست.

173 - او با دوراندیشی و عزم راسخ، دین را در میان گرفتاریهایی که عقل پیر و جوان را می ربود، حفظ و حراست نمود.

174 - سختی هایی که، در حادثه رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله که امری بدیهی بود، عُمَر را از راه درست به یک سو کشاندند.

175 - او در حالی که شمشیرش را از نیام برکشیده بود، با مردم درباره گرانمایه ترین پیامبران، ستیزه می کرد که «چطور شد که او زنده نماند؟»

176 - زمانی که او دچار سراسیمگی شد نکوهشش مکنید، چون همین که حبیب خدا وفات یافت، عاشق، ناخواسته عقلش را باخت.

177 - پرودگارا هرآن چه تو می خواهی،بر میهمان عرشت، بهترین همه پیامبران صلی الله علیه و آله ، سلام و درود فرست.

178 - او که شبها را در حال نماز و نیایش زنده می داشت و آن نماز را جز به اشکی که از خشیت الهی روان بود، به پایان نمی رساند.

179 - [همان که] پاسی از شب را در حال تسبیحگویی تو و تحمّلِ رنج خوابزدگی و آماس پاهای مبارکش، سپری می کرد.

180 - نفس او راضی بود. از خستگی و دلتنگی شکوه نمی کرد. آری اگر تو مخلصانه عشق بورزی، هرگز به ستوه نخواهی آمد.

181 - ای پروردگار من، همچنین برخاندان برگزیده او که پرچم خانه و حرم را در میان جان ایشان قرارداده ای درود فرست.

182 - [خاندانی که] رخساره هایشان بسی درخشان می نمود. حال آن که چهره روزگار [در اثر ظلم و گناه [قیرگون بود. مردانی که در مقابل طوفان حوادث دشوار، شریف و تسلیم ناپذیر و سرسخت بودند.

183 - و بهترین درود را از جانب خود، هدیه کن به چهار تن در بین یاران که دوستی شان با تو، دارای حرمت و احتشام شایانی است.

ص: 179

184 - آنان که وقتی پیامبر اسلام برایشان بانگ می زد، بر گُرده بلاهایی که عظیم هولناک و فراگیر بود،سوار می شدند.

185 - مردانی که وقتی جان زمین لرزان و پریشان بود، سخت شکیبا و پایدار بودند و به روی کارهای پرخطر و توانفرسا لبخند می زدند.

186 - بار پرودگارا، [سپاس که ] مردمانی بسیار و امّت هایی فراوان، از خواب مرگ و نیستی بیدار شدند.

187 - [ای خدا در مقابل ما] فرجامی نیک است و فرجامی بد و گستره هستی که تو سلطان آنی. هر که را خواهی نعمت می بخشی و هر که را خواهی نقمت.

188 - تو درباره ما نظر حکیمانه ای دادی، آری تو عجب داوری هستی و عجب انتقامگیری.

189 - پس ای خدا، به خاطر فرستاده جهانیان [محمد مصطفی صلی الله علیه و آله ]، برما مهر بورزو امتش را [هرگز [خوار و ذلیل مگردان.

190 - خدایا، شروع حیات مسلمانان را با وجود مقدس او نیکو ساختی، پس فضل و کرم را تمام کن و حسن ختامی بر ما ارزانی دار. [و همگان را نیک فرجام فرمای - آمین]

در مصراع دوم شاعر دست به ابتکار شگفتی زده و از مقتول برای قاتل یعنی از غزال برای شیر فریادرسی می کند. این نوع خطاب در بستر غزل بسی لطیف و مناسب است.

3 - مفردات: رَناإلَیهِ :در او خیره شد، با نگاهی مهربان پلک ها را بی حرکت نگه داشت و یکسره به او نگریست- وَیْحَ: کلمه ترحّم و توجّع است و گاهی به معنی تعجّب نیز به کار می رود - السَّهُم الْمُصِیب: تیر به هدف خورده، تیری که روانه است و بزودی بر سینه هدف خواهد نشست.

4 - مفردات: جَحَدْتُهُ: او را انکار کردم، او را تکذیب کردم [در حالی که در دل وجود او را باور داشتم]

توضیح: مصراع دوم با مفهوم بیتی از متنبّی در مدح سیف الدوله نزدیک است:

إنْ کانَ سَرَّکُمُ مَا قَالَ حَاسِدُنا * فَمَا لِجُرحٍ إذَا أَرضَاکُمُ أَلَمُ(1)

5 - مفردات : أَسمَح : سخاوتمندترین، بخشنده ترین - إلتِماس العُذر : عذرخواهی کردن، عذر پذیرفتن- الشِیّم : (بیت 90 برده)

6 - مفردات : لائم : ملامتگر - الهَوی : عشق، میل و خواهش نفس - قَدَر : تقدیر و سرنوشت - شَفَّهُ الْمَرَضُ أوِالْهَمّ : بیماری یا غم و غصه او را سست و ضعیف ساخت - الوَجد : شوق و شعف، محبت و دوستی، عشق - عَذلَ یَعْذِلُه : او را سرزنش کرد - لَم تَلُم : (بیت 9 برده)

نکته ادبی : در بیت "تصدیر" وجود دارد.

«عالم شهر گومرا وعظ مکن که نشنوم

پیر محلّه گومرا توبه مده که بشکنم

گر بزنی به خنجرم کز غم دوست توبه کن

نعره شوق می زنم تا رمقی است در تنم»

«سعدی»

7 - مفردات : أنالَهُ الشَّی ءَ : آن چیز را به او داد - أُذُنٌ واعِیَهٌ: گوش شنوا، گوش درک

ص: 181

کننده - مُنْتَصِت : کسی که ساکت است و گوش می دهد.

نکات ادبی : 1 - بین "أُذُن"، "مُنْتَصِت" و "صَمَم" مراعات نظیر است 2 - بین "مُنْتَصِت" و "صَمَم " طباق وجود دارد.

8 - مفردات : ناعِس : چرتی، خواب آلود - أَسهَرَهُ : او را خواب زده کرد - مُضْنَی : بیمار و نزار.

نکته ادبی : بین "أَسهَرَت " و "نَمْ"، طباق وجود دارد

9 - مفردات : فَدَی یَفدِیه مِنَ الاْءَمر : با دادن مال یا چیز دیگر او را از اسارت رهانید - أَفدِیکَ: فدای تو می کنم - إلْفْ : دوست - الفِدَی : تاوان دادن، جان فدا، قربانی - الاَیألُوفِی الأمرِ : در آن کار کوتاهی کرد - أغْرَاهُ بِکَذا : او را تشویق و ترغیب به فلان کار کرد، او را به آن آزمند ساخت.

توضیح : در این بیت شرح نیاز عاشق و ناز معشوق را به بند وصف کشیده است. یعنی هرچه من در راه عشق تو شیداتر می گردم در عوض تو مانع تراشی می کنی و دیدار خود را از من دریغ می داری.

10 - مفردات : سَرَی : (بیت 8 و بیت 107 برده ) - أَسَی الْجُرحَ : زخم را مداوا کرد.

توضیح : شاعر با افسوس اعتراف می کند که بهره من از دیدار معشوق فقط در رؤیا بوده است و از دیدن جمال او در بیداری محروم هستم.

11 - مفردات : المُوائِس : جمع المائسه "از ریشه مَیس " : زنی که با تبختر و ناز می خرامد - الرُّبَی : (بیت 133برده ) - قَنا" : جمع قناه : نیزه - سَفَحَ دَمَهُ : خونش را ریخت.

12 - مفردات : السّافِرات : جمع السّافره : زن بی حجاب و ناپوشیده - الضُّحَی : روشنی و وضوح آفتاب - أَغارَهُ : غیرتش را برانگیخت - الحَلی : زیور مثل النگو و گوشواره - العِصَم : جمع العِصمَه : گردن بند.

13 - مفردات : أجفان : جمع الجَفْن : پلک چشم - بِها : فیها - سَقَم : بیماری - المَنِیّه: مرگ.

14 - مفردات : العاثِرات : جمع العاثره : زنی که موجب لغزش دیگری می شود - الباب : جمع اللُّبّ : قلب، گفته اند که مأخوذ است از "لِبو" و سریانی است، یا از "لُب" و

ص: 182

عبرانی است، هر دو به معنی عقل می باشد. وجه تسمیه اش پوشیدگی آن با پیه است.

عَثْرَه : لغزش، خطا - أقالَ عَثْرَتَهُ : جلو افتادن و لغزش او را گرفت، پس از لغزش او را از زمین بلند کرد - الدَّلّ : ناز و کرشمه - الرَّسَم : زیبا راه رفتن.

نکته ادبی : بین "العاثِرات" و "عَثَرات" جناس اشتقاق وجود دارد.

15 - مفردات : مُضرم : برافروخته، شعله ور - أَسفَرَ : چهره گشود - فَتَنَ الشَّی ءَ: آن چیز را سوزاند - فِتنَه : آزمایش، عذاب - الضَّرَم : شعله وری، افروختگی آتش؛ جمع الضَّرْمَه : گل آتش، اخگر آتش، آتش (بیت 64برده)

نکته ادبی : در بیت "تصدیر" وجود دارد.

16 - مفردات : لِواء : پرچم - الحامِلاتُ لِوَاءَ الحُسنِ : پرچمداران زیبایی؛ کنایه از کمال زیبایی آنان است - غَیرُ مُنْقَسِم: (بیت 42 برده).

17 - مفردات : سَمْراء : زن سبزه گون - الآرام : جمع الرِّیم، آهوان سفید و خالص - العُصْم : جمع الأَعْصَم: در مورد حیوانات، جانوری است که یک یا هر دو دستش سفید و تمام اندام آن سیاه یا سرخ باشد. (این کلمه در متن بیت به ضرورت شعری «العُصُم» آمده است).

نکته ادبی : بین "سَمراء"،"بَیضاء" و "العُصُم" مراعات نظیر وجود دارد.

18 - مفردات : یُرَعنَ : "از ریشه رَوْع" : می ترسند، دچار ترس می شوند - البَصَرُ السَّامی : چشم خیره - العَنَم: گل انار وحشی را گویند. مواد این گیاه استفاده دارویی دارد و به عنوان قابض قوی برای درمان اسهال به کار می رفته است. ثمر آن که شبیه عنّاب است، در رنگرزی نیز به کار می رفته و چون به رنگ سرخ است، انگشتان حنا شده را بدان تشبیه می کنند.(1) نیز (بیت 7 برده )

نکات ادبی : 1 - بین "أَشَرنَ " و "أَسَرنَ " جناس مُصَحَّف وجود دارد، 2 - در نسبت دادن "ترسویی " و "شیرافکنی " به آن زنان، تقابل معنوی وجود دارد. و این شگفت است ، نظیر آنچه در آغاز قصیده گذشت (بیت 2)

19 - مفردات : وَضَعتُ خَدِّی : کنایه از خضوع و خاکساری نمودن است - رُبَی : (بیت

ص: 183

133برده)، کُنُس : جمع الکِناس : خوابگاه آهو در بیشه - أَکَم : (بیت 150 برده).

20 - مفردات : اللَّبَد : جمع اللَّبْدَه : یال - ذِی اللَّبَد : یال دار، کنایه از شیر است - المَحْمِیِّ جانِبُه : غیر قابل دسترس، دست نیافتنی - الغاب : جنگل، بیشه، نیزار - الاُطُم : کاخ و دژ ساخته شده از سنگ، قلعه دفاعی.

21 - مفردات : عَنَّ : آشکار شد - المُنَی : جمع المُنْیَهْ : آرزو - المَنَایا : جمع المَنِیَّه: مرگ.

نکات ادبی : 1 - بین "عَنَّ" و "أَنَّ" جناس مردوف وجود دارد، 2 - بین "المُنَی" و "المَنَایا" جناس اشتقاق وجود دارد.

توضیح : مقصود شاعر از "المُنَی" وصال با محبوب است و از "المَنایا" خطرهای ناشی از ممانعت پدر سختگیر او که هردو در یک مکان و در زیر یک سقف زندگی می کنند. لذا با بیانی مجازی، شگفتیِ خود را از جمع شدن معشوق و مانع در یک جا ابراز داشته است.

22 - مفردات : صَمْصَامَه : شمشیر برّان - سَیفٌ ذَکَر : شمشیری که بدنه اش آهن و لبه اش فولاد است - الرِّیم : (بیت 1) - ضِرغَامَه : شیر بیشه - قَرِم : (بیت 122 برده) ؛ در این جا کنایه از شدّت درندگی است.

توضیح: یعنی چگونه از چنان پدر سخت دل و قَسِیّ الْقَلبی، چنین دختر نازنین و مهربانی پدید آمده و از چنان شیر درنده و نیرومندی چنین آهوی رام و آرامی زاده شده است. شاعر با این توصیف پرده از یک حالت مرکّب خویشتن برداشته است، عشق به دختر و نفرت و بیزاری از پدر.

- مضمون بیت با دو بیت گذشته ارتباط دارد.

23 - مفردات : سُمَر : جمع أَسْمر : نیزه - عُذْرِیَّه : (بیت 9برده) - العِصَم : (بیت 32 برده ).

24 - مفردات : غَشِیَ الْمَکان : به آن جا آمد - فی غُضُونِ کَرَی : در أثنای خواب - مَغْنا : منزل، إِرَم: (بیت 92برده )

توضیح : شاعر در بیت 10 نیز به این مضمون اشاره کرده. نومیدی از وصال در ابتدا و

ص: 184

انتهای غزل به چشم می خورد.

25 - مفردات : مُبکِیَه : حادثه گریه آور، بلای حزن انگیز - مُبْتَسَم : خنده، جای لبخند یعنی دندانهای پیشین (بیت 57 برده )

نکته نحوی : اضافه "حُسنُ مُبْتَسَم" از نوع اضافه صفت به موصوف است.

نهج البلاغه : امام در حکمت 119 فرموده اند: " مَثَلُ الدُّنیا کَمَثَلِ الْحَیَّهِ لَیِّنٌ مَسّهَا وَ السّمُّ النّاقِعُ فی جَوفِها یَهْوِی إلَیْهَا الْغِرُّ الجاهلُ وَ یَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ"

«دنیا همچون مار است، سودن آن نرم و هموار و درون آن زهر مرگبار. فریفته نادان دوستی آن پذیرد و خردمند دانا از آن دوری گزیند.»

توضیح : بین این بیت و بیت 21 بُردَه بوصیری قرابت معنوی وجود دارد.

26 - مفردات : فَضَّ الشِّی ءَ : آن چیز را شکست و شکسته های آن راپراکنده کرد - الرَّقْشَاء : مار دارای خالهای سیاه و سفید - الثَّرَم : از ته شکستن دندان.

توضیح : غالبا" هنگامی که مشتی بر دهانی فرود می آید دندانهای پیشین و از جمله دندانهای نیش شکسته می شود و در مار نیز دندانهای نیش را می کشند.

27 - مفردات : مَخْطُوبَه : خواستگاری شده - لَم تُرمِلْ : بیوه نشده - لَم تَئِم : همسرش نمرده است، بی همسر نشده است

«مجو درستی عهد از جهان

سست نهاد

که این عجوزه عروس هزار

داماد است»

(حافظ)

28 - مفردات : آدم : حضرت آدم علیه السّلام، نوع بشر - الأدَم : لایه برونی و لایه درونی پوست بدن، گور.

نکات ادبی : 1 - بین "یَفنَی " و "یَبقَی " طباق وجود دارد، 2 - بین "آدم " و "أَدَم" جناس ناقص وجود دارد. 3 - در بیت تشبیه ضمنی وجود دارد.

29 - مفردات : حَفَلَ یَحْفِلُ : توجّه کرد و اهمیّت داد - الجَنَی : میوه روی درخت، عسلی که آن را از کندو جمع آوری کنند - جِنایه : جرم و گناه - الفَحم : زغال، در این جا کنایه از آتش است، زغال آتشین.

نکته ادبی : بین "جَنا" و "جِنایه" جناس مطرّف وجود دارد.

ص: 185

توضیح : یعنی کار نفس و هدف اصلی و تخلّف ناپذیر او کشتن تواست. پس به همه حرکات او در هر جلوه ای بدگمان باش.

:« جامی در داستان لیلی و مجنون نظیر این تعبیر را از زبان حال «قیس» چنین سروده:

از خنجر تیزکی کشم سر

بر کُشته چه برگ گل چه خنجر»(1)

30 - مفردات : نائم : خفته، در این جا یعنی غافل از نیرنگهای دنیا - أَمانیّ : جمع أُمنِیَّه : آرزوها - الأَحلام: جمع الحُلُم: رؤیاها.

حدیث : امام علی علیه السّلام: "النّاسُ نِیامٌ فَإذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا" ترجمه : مردمان خفتگانند و چون بمیرند بیدار شوند.(2)

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

31 - مفردات : طَوْر : بار، مرتبه - نُعْمَی : دارایی، برخورداری - البُؤس : (- بیت 60 برده) - الوَصَم : بیماری (بیت 19 برده).

نکته ادبی : بین "نُعمَی" و "بُؤْس" و بین "عافِیه" و "وَصَم" طباق وجود دارد.

32 - مفردات : بَصِیره : چشم دل - الصَّاب : درختی است که شیره آن تلخ است، درخت سیماهنگ، در این جا : شیره تلخ درخت سیماهنگ - وَرَدَ المَاءَ : بر آب وارد شد ، دراین جا "یَرِدُ" به معنی "می نوشد" به کار رفته - العَلْقَم : حَنْظَل بسیار تلخ - سَامَ یَسُومُ : چرید.

نکته ادبی : بین "صاب" و "عَلْقَم" مراعات نظیر است.

33 - مفردات : راعَها : او را ترساند - دَهی فلانا" : بلا و مصیبتی بر فلانی وارد ساخت - مُسوَدَّهُ الصُّحُف: نامه عملِ سیاه شده به کارهای ناشایسته - الصُّحُف : جمع الصَّحِیفه : کاغذ نوشته شده، یک ورق کتاب - اللِّمَم: (- بیت 129 برده)؛ مُبْیَضَّهُ اللِّمَم : کنایه از دوران پیری و کهولت است که موها سفید می شوند.

نکته نحوی: مفعول "دَها" به قرینه فعل پیش از خود حذف گردیده و در اصل چنین

ص: 186

بوده : "رَاعَها و دَهَاهَا"

نکته ادبی : بین "مُسوَدَّه" و "مُبْیَضَّه" طباق وجود دارد.

34 - مفردات : رَکَضَ الفَرسَ بِرِجْلَیْهِ : با پاهایش به دو پهلوی اسب کوبید تا بدود - أَرضٌ مُرِیعه : زمین سر سبز و خرّم - حِمْیَه: (- بیت 23 برده) - التُّخَم : (- بیت 22 برده) - لِلتُّخَم : یعنی لِلتَّحَرُّزِ عَنِ التُّخَمِ.

نکات ادبی : 1 - نفس به طریق استعاره مکنیّه، به حیوان علفخوار تشبیه شده است.

2 - مُرِیعُ الْمَعصِیات، اضافه مشبّهٌ به، به مشبّه است یعنی : المَعصِیاتُ الَّتی هِیَ شَبِیههٌ بِالمَرعَی الْمُرِیعِ تَستَطِیبُهُ الدَّابَّهُ.

3 - حِمْیَهُ الطّاعاتِ: اضافه مشبّهٌ به، به مشبّه است یعنی : الطَّاعاتُ الَّتی هِیَ شَبِیههٌ بِالْحِمْیَهِ.

4 - بین "حِمْیَه" و "تُخَم" طباق وجود دارد.

35 - مفردات : هَامَ عَلَی وَجْهِه : در حال سرگردانی ره سپرد، بی آن که بداند مقصدش کجا است به راه افتاد - الصِّبا : (- بیت 142 برده) - الصِّباء : شور و شوق و اشتیاق جوانی - داعِی الصِّبا: انگیزه های خوشگذرانی در جوانی.

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

36 - مفردات : قَوَّمَ الشَّی ء :آن را درست و میزان و تعدیل کرد - استَقَام الشَّی ءَ : آن چیز درست شد، راست شد.

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح : شاعر در این بیت ناگهان از دامان عواطف برون می آید و پای عقل و پندهای خردمندانه را به میان می کشد. او چونان متنبّی و ابو تمّام که شعر را به سخنان حکیمانه مزیّن می کنند، کوشیده است بدین وسیله به شعر عمق و تنوّع بیشتری ببخشد.

37 - مفردات: مَرتَع: چراگاه - وَخِم : وباخیز - أَرضٌ وَخِمَه : زمین وبا خیز، یا زمینی که گیاه آن بی فایده و ناسالم باشد.

نکته ادبی : بین "خَیر" و "شَرّ" طباق وجود دارد.

38 - مفردات : الجِیاد : جمع الجَواد : اسب تندرو - عَضَّهُ : اورا با دندان گاز گرفت -

ص: 187

الشُّکُم : جمع الشَّکِیمَه: دهانه اسب که میله ای آهنی است.

نکته ادبی : "طَغْیَ الْجِیاد" مفعول مطلق نوعی است. این بیت دارای تشبیه نیز هست.

39 - مفردات : جلَّ عَنْ کذا : از آن منزّه و بری شد، درجه اش از آن بالاتر رفت - مُعتَصَم : پناهگاه؛ مقصود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

توضیح : این بیت و بیت 100 به وصیّت شاعر بر سنگ قبرش نوشته شده است.

40 - مفردات : عَزَّ : نیرومند و عزیز شد - إذا عَزَّ الْمُجِیر : روز قیامت که خداوند با قدرت و جلال خویش ظهور می کند؛ المُجِیر : پناه دهنده، نجاتبخش، از نامهای خداوند متعال است.

الکَرْب : اندوه و سختی ؛ مُفَرِّجُ الکَرب : غمگشا، مقصود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است - فَرَّجَ اللّهُ الْغَمَّ عنه : خدا او را از غم رهانید - الغُمَم : جمع الغُمَّه : غم و اندوه.

نکته نحوی : حرف "علی" متعلّق به "أُلْقِی" در آغاز بیت است.

41 - مفردات : خَفَضَ جَناحَ الذُّلِّ : سرِ تواضع فرود آورد، خاکساری کرد - الشَّفَاعَه : (- بیت 36 برده) - أَمَمْ : چیز اندک (- بیت 49 برده).

آیه : اصطلاح "خَفَضَ جَنَاحَ الذُّلِّ" برگرفته از آیه 24 سوره اسراء است : «وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مَنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیانی صَغِیرا» :« در برابرشان (پدر و مادر) از روی مهربانی سر تواضع فرود آور و بگو : ای پروردگار من، همچنان که مرا در خُردی پرورش دادند، بر آنها رحمت آور.»

42 - مفردات : عَبْرَه : (- بیت 7 برده) - النَّدَم : (- بیت 23 و 142 برده)

43 - مفردات : یَغْتَنِمُ : سود می برد، غنیمت می یابد (- بیت 106 برده)

44 - مفردات : عارِفَه : کار نیکو - مُسْتَلَم : (- بیت 81 برده) - مُلْتَزَم : (- بیت 149 برده)

45 - مفردات : أَعِزُّبِه : به وسیله آن ارجمند می شوم، عزیز می شوم - عزّ : ارجمندی - الأَنساب : جمع النّسَب : خویشاوندی - اللُّحُم : جمع اللُّحْمَه : خویشاوندی، همخونی.

آیه : مصراع دوم برگرفته از آیه 88 و 89 سوره شعراء است : «یَومَ لاَیَنْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونٌ، اِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»: «روزی که نه مال سود می دهد و نه فرزندان، مگر آنکس که با قلبی رسته از شرک به نزد خدا بیاید.»

ص: 188

46 - مفردات : یُزْرِیهِ : او را تحقیر می کند، بر او عیب می گیرد - قَرِیض : شعر - زُهَیر : (- بیت 151 برده) - جُودی : جُودُ الرَّسولِ عَلَیَّ - هَرِم : (- بیت 151 برده)

توضیح: این بیت در بیشتر نسخه های چاپی چنین است: «... ولا یقاس إلی جودی لدی هرم» امّا استاد ارجمند آقای دکتر محمد فاضلی معتقد بودند که این خطا است. و دستخط اصلی شوقی به احتمال قوی «ندی هرم» بوده است.

47 - مفردات : محمّد صلی الله علیه و آله : نام مقدس پیامبر اسلام، (- بیت 34 و بیت 146 برده) - الصَّفْوَهُ (مِنْ کُلِّ شَی ءٍ) : بخش خالص و ناب و ممتاز هرچیز، اشاره به لقب "مصطفی" صلی الله علیه و آله - البَارِی : (- بیت 41 برده) - بُغْیَه: چیزی که آن را می طلبند، مطلوب - نَسَم: (- بیت 41 برده).

48 - مفردات : الحَوض : مقصود حوض کوثر است (- بیت 101 برده) - صَاحِبُ الْحَوضْ: نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله - ظَمِی ءَ: تشنه است - جِبرِیل : "فرشته ای که نام او در آیات 97 - 98 سوره دوّم و آیه چهارم سوره شصت و ششم (تحریم) قرآن کریم آمده است. او را جبرائیل نیز می گویند به صورت جبرال و جبرئیل نیز خوانده می شود. گفته اند که در سریانی کلمه "جِبْر" به معنی بنده و کلمه "ایل" به معنی اللّه به کار رفته و این کلمه به معنی بنده خدا استعمال شده است و برخی گفته اند که به معنی قدرت الهی آمده است. از عهد عتیق، بخشِ دانیال، برمی آید که جبرائیل فرشته وحی بوده است (هشتم، 16). این فرشته به عقیده مسلمانان برای انبیاء وحی می آورد. حضرت محمّد صلی الله علیه و آله این فرشته را دوبار به صورت حقیقی وی مشاهده کرده است. در آیات 4 - 11 سوره پنجاه و سوم (نجم) جبرئیل فرشته پرقوّت و صاحب نیرو توصیف شده است که در افق أعلی جای دارد و حضرت محمّد صلی الله علیه و آله او را در سِدرَهُ الْمُنتَهَی دیده است. در آیه 191 سوره لقمان با صفت "رُوحُ الاْءَمین" خوانده شده و در آیه 102 سوره نحل به نام "روح القدس" معرفی شده است.(1)

توضیح : چون فرشتگان تشنه نمی شوند مقصود از حوض، شاید ظرف معرفت و آگاهی به اسرار الهی باشد. رازهایی که حتی جبرئیل به آنها آگاه نیست و آرزومند و تشنه

ص: 189

دانستن آنها است. این مطلب گواه عظمت مقام پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می باشد. چنان که به نقل حدیث معراج، پیامبر گام در حوزه ای از آسمان ملکوت نهاد که جبرئیل را توان رفتن به آن ناحیه نبود. همچنین می توان گفت شاعر صحنه را بدین سان ترسیم کرده است تا با توسّل به مبالغه بتواند شدّت سختی و تشنگیِ روز قیامت را به درک عقل نزدیکتر سازد.

49 - مفردات : سَناء : رفعت و بلندی - سَنا : نور - الجِرم : جسم، جِرمِ فلکی - فَلَک : مدار گردش ستاره که در آسمان است - عَلَم : کوه، در این جا مقصود زمین است.

نکات ادبی : 1 - بین "سَناء" و " سَنا" جناس ناقص مطرّف وجود دارد. 2 - بین "شمس"، "جِرم"، "فَلک"، "ضَوء" و "عِلم" مراعات نظیر است.

50 - مفردات : أَخطَأَ النَّجمَ : از مقام ستاره در گذشت و از آن بالاتر رفت - أُبُوَّه : پدری (در این جا نسبت به امّت اسلام یعنی ذَوُو أُبُوَّتِه) - سُؤدَد : بلندی و مقام، آقایی و مهتری - بَاذِخ : بلند، عالی مرتبه - شَرفٌ باذِخ: شرف و مجد و الا و بلند مرتبه - سَنِم : بلند، مرتفع.

51 - مفردات : نَمَی یَنْمُو الْحَدیثَ إلی فُلانٍ : سخن را به فلانی نسبت داد - الوَرَی : (- بیت 48 برده) - أَصل: تنه درخت، بخش اصلی هر چیز - فرع : شاخه درخت، بخش فرعی هر چیز - نُمِیَ : زیاد شده است - فَخَار : (- بیت 114 برده).

نکته صرفی : فعل "نُمُوا" مجهول است و فعل امر نیست.

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح : حضرت محمّد صلی الله علیه و آله به ظاهر شاخه ای از درخت تناور بشریت هستند اما چون آفرینش و رشد و کثرت دیگران به یمن و برکت خلقت ایشان بوده است لذا گفته شده : ای بسادر مجال فخر و شرف یک اصل برای فرع رشد می کند و زیاد می شود.

52 - مفردات : حَواهُ : او را در برگرفت - سُبُحاتُ وَجهِ اللّهِ : انوار خداوندی یا آثار عظمت الهی، که با آن به تنزیه و تقدیس او می پردازند - الصُّلْب : تیره پشت - الرَّحِم : زهدان.

حدیث : قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللّهُ نُوری. :« نخستین چیزی که خداوند

ص: 190

آفرید نور من بود. »(1)

حدیث : فرات الکوفی به سلسله اسنادش از ابن عباس نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : "خَلَقَنِیَ اللّهُ نُورا تَحتَ الْعَرشِ قَبلَ أَنْ یَخْلُقَ آدمَ (ع) بِإثْنَی عَشَرَ أَ لْفَ سَنَهٍ"(2)

«خداوند دوازده هزار سال پیش از آفرینش حضرت آدم (ع) مرا به صورت نوری در زیر عرش آفرید.»

«بوصیری در یکی از قصاید نبوی اش چنین سروده است :

کان سِرّا فی ضَمِیرِ الْغَیبِ مِنْ * قَبلِ أَنْ یُخْلَقَ کَونٌ أَو یَکُونا

تُشرِقُ الأکوانُ مِنْ أَنْ-وارِه * کُلَّما أَودَعَها اللّهُ جَبِینا

خَ-َتَم اللّهُ النَّبیّینَ بِ-ِه * قَبلَ أَنْ یُجْبَلَ مِنْ آدَمَ طیِنا

«او رازی پنهان در ضمیر غیب بود، پیش از آن که جهان آفریده شود.

سراسر کائنات از پرتوهایش درخشان می شد، هر آن زمان که خداوند او را به جبینی ودیعه می داد.

خداوند سلسه پیامبران را به او خاتمه بخشید، پیش از آن که حضرت آدم (ع) به صورت گِل سرشته شده باشد.»

53 - مفردات : السِّیَم : جمع السِّیمَه : علامت، نشانه - بَحیرا : گفته اند نامش "لَهَبِ بن أحجَنِ بْنِ کَعْب" بوده؛ او راهبی مسیحی بود که در بین راه مکّه و شام با پیامبر برخورد کرد و از علایمی چند دریافت که او پیامبر خدا است.

توضیح : "ابوطالب با آن که ثروتمند نبود، مراقبت از برادرزاده خود را پس از رحلت عبدالمطلب بر عهده گرفت. او برای گذران زندگی اش گاهی تجارت می کرد، ابوطالب در یکی از سفرهای تجاری خود به شام، هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله دوازده ساله بود، او را باخود به همراه برد. در این سفر که نخستین مسافرت تجاری پیامبر محسوب می شود، در "بُصرَی " از سرزمین شام راهبی به نام "بَحیرا" او را از صومعه خود دید و به سوی خود فراخواند.آن گاه متوجّه نشانه های پیامبر موعود در او شد. پس به ابوطالب

ص: 191

هشدار داد که او را از خشم یهود به دور نگاه دارد. مبادا به او صدمه ای بزنند. و ابوطالب راه سفر را ادامه نداد و به مکّه بازگشت. ناگفته نماند اصل این روایت صحیح و جزئیات مفصّل آن از بافته های راویان است.(1)

54 - مفردات : حِراء : غار حراء، بر روی کوهی به همین نام است که در فاصله دو فرسنگی شهر مکه، در ناحیه شمال شرق آن قرار گرفته که به نام کوه نور نیز شناخته می شود. این کوه در شمار برخی از کوههای مقدس یادشده است. احتمالا" پیش از اسلام، این تقدّس حداقل برای حُنَفا شناخته شده بوده است. پیامبر اکرم در این غار مدّتها عبادت می کرد و اوّلین آیات قرآن کریم در همین مکان بر او فرود آمد.(2) - رُوحُ القُدْس : جِبرئیل (بیت 48)

السِّرُّ الْمَصُونُ : راز پنهان - مُنکَتِم : (بیت 4 برده )

نکات نحوی :

1 - این ترکیب ریشه قرآنی دارد. «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ»:«بگو فرو فرستاد آن را جبرئیل از پروردگارت برحق.(3)

2 - "مَصونَ سرٍّ" اضافه صفت به موصوف است یعنی "السِّرُّ المَصُونُ".

3 - تنوین تنکیر "سرّ" نشانه تعظیم است

4 - "مُنکَتِم" وصف مؤکّدی است برای "السِرُّ المَصونُ" چون هر رازی پنهان است، پس منکتم صفت سرّ است.

55 - مفردات : بَطْحَاء : (بیت 87 برده ) - الغَسَم : تاریکی شب.

نکته ادبی : بین "جِیئَه" و "ذِهاب" و بین "إصباح" و "غَسَم" طباق وجود دارد.

56 - مفردات : وَحشَه : تنهایی، خلوت - أشهَی : خواستنی تر، دلپذیرتر - الحَشَم : (بیت 56 بُرده).

نکته ادبی : بین "وَحشَه" و "أُنْس" طباق وجود دارد.

57 - مفردات : سَامَرَهُ : با او شب نشینی کرد، همدم شبانه او شد - مَهبِط : زمان فرود

ص: 192

آمدن، زمان نزول - السِّیمَی : (بیت 131 برده ) - یَتَّسِمُ : نشاندار است، علامت دارد (بیت 54 برده.)

توضیح : منظور از همدم شبانه وحی بودن پیش از نزول قرآن، ذکر خدارا مدام بر لب داشتن و شبانه او را پرستیدن و با ملکوتیان در گفتگو بودن است.

58 - مفردات : الصَّحْبْ : (بیت 160 برده ) - یَستَسقُونَ : آب می طلبند - ظَمَأ : تشنگی (بیت 48) - فاضَ السَّیلُ : آب سیل بسیار و در درّه روان شد - التَّسنیم : نهری است بهشتی که از بالا به پایین می ریزد - السَّنِم: ظرف، قدح.

نکته ادبی : بین "تَسنیم " و "سَنِم" جناس اشتقاق وجود دارد.

قرآن : "تسنیم"(1) کلمه ای قرآنی است «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسنیمٍ عَیناً یَشْرَبُ بِهاَ الْمُقَرَّبُونَ».

« آمیزه آن تسنیم است، چشمه ای است که مقرّبان خدا از آن می نوشند(2)»

حدیث : بخاری از جابربن عبدالّله نقل کرده که گفت : "در روز حُدَیبیّه مردم سخت تشنه شدند. پیامبر نیم مشکی در دست داشتندو می خواستند وضو بگیرند. مردم به طرف ایشان هجوم بردند و گفتند : برای وضو گرفتن و رفع عطش آب نداریم جز آنچه در اختیار شما است. سپس پیامبر دست به داخل نیم مشک برد و ناگهان از بین انگشتانش آب فراوانی روان شد تا جایی که همه افراد که تعدادشان هزار و پانصد نفر بود وضو گرفتند و آب نوشیدند"(3)

59 - مفردات : ظَلَّلَهُ : سایه خود را بر روی او افکند - تَستَظِلُّ بِه : به زیر سایه او رفت، به او پناه برد - الدِّیَم: (بیت 39برده ) - خِیرهُ الدِّیَم : بهترین بارانهای پیوسته، کنایه از توجّه آسمان به وجود با برکت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است.

نکته ادبی : بین "ظَلَّلَتْ " و "تَستَظِلُّ " جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 193

نهج البلاغه : امام در خطبه 105 پیامبر را چنین ستوده است : "....، خَیْرُ الْبَرِیَّهِ طِفْلاً وَ أَنْجَبُهَا کَهْلاً، أَطْهَرُ الْمُطَهَّرینَ شِیمَهً وَ أَجْوَدُ الْمُسْتَمْطِرینَ دِیمَهً» ترجمه «...، بهترین آفریدگان،آن گاه که خردسال می نمود، و نژاده تر هنگامی که کهنسال بود، پاکیزه تر پاکیزگان در خوی. و به گاه بخشش، ابر برابر دستش خشک می نمود(1).»

توضیح: معجزه پدیدار شدن ابر برای پیامبر اکرم و سایه افکندن بر سر ایشان دربیت 74 برده شرح داده شده است.

60 - مفردات: أُشْرِبَ حُبَّ فُلانٍ: محبت فلانی بر دل او نشست، عشق او در دلش خانه کرد- قَعائِد: جمع القَعِیدَه- همنشین: - قَعائِدُ الدَّیْر: ملا زمان دیر، دیرنشینان مسیحی- القِمَمْ: جمع القِمَّه: قُلّه، ستیغ کوه.

61 - مفردات: الشَّمائِل: جمع الشَّمِیلَه، طبیعت، سرشت، خُلق و خوی،- یُغْرَی: عاشق شود- النَّسَمْ: (بیت 41 برده)

توضیح: رِقّت سرشت انسان بستگی دارد به میزان وابستگی اش به خداوند و انقطاع تعلّقات او از خواستنی های دون شؤون انسانیّت.

«غلام همّت آنم که زیر چرخ کبود * ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است»

«حافظ»

62 - مفردات: إقْرَأ: اشاره به اوّلین آیه ای است که از طرف جبرئیل بر پیامبر اسلام در کوه حرا نازل گردید(2).

لَمْ تَتَّصِلْ بِفَمِ: بر هیچ زبانی جاری نشده است- مَنْ قَیلِتْ لَهُ بِفَمِ: مقصود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که مخاطب جبرئیل علیه السلام بود.

آیه : «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ إقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الاْءنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ إقْرَأ وَ رَبُّکَ الاْءکْرَمُ الَّذی عَلّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الاْءنْسانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» :« به نام خدای بخشاینده مهربان، بخوان به نام پرودگارت که بیافرید، آدمی را از لخته خونی آفرید، بخوان و پرودرگار تو ارجمندترین است، خدایی که به وسیله قلم آموزش داد، به آدمی آن چه را که نمی دانست بیاموخت.»(3)

ص: 194

«ای صدهزاران آفرین بر ساعت فرخ ترین * کان ناطق روح الامین بگشاید آن اسرار را»

«مولوی»

63 - مفردات: أَذَّنَ لِلرَّحمنِ: به سوی خداوند فرا خواند - قُدْسِیَّهُ النَّغَمِ: نغمه های قدسی.

نکات نحوی: 1 - «أَسماعُ مَکَّهَ» یعنی «أَسماعُ أَهلِ مَکَّهَ» 2 - ترکیب« قُدسِیَّه النَّغَمْ» اضافه صفت به موصوف است.

64 - مفردات: لاَتَسَلْ: یعنی نیازی به پرسیدن نیست چون امر بدیهی و روشن است - نُفْرَه: داوری، حکم- السَّهْلْ: دشت- العَلَم: (بیت 88 برده)

65 - مفردات: أَلَمَّ بِهِمْ: بر آنان فرود آمد- المَشَایِخْ: جمع الجمع الشَّیخْ: پیرمرد، به هر فردی که در نظر مردم بزرگ بوده و دارای علم و فضیلت یا مقام معنوی و أمثال اینها باشد شیخ گفته می شود، رئیس قبیله- الوِلْدان: جمع الوَلِید: نوزاد یا کودک خردسال، پسربچه- اللَّمَمْ (بیت 85 برده).

66 - مفردات: جَهِلَ عَلیهِ: در حق او نادانی و سفاهت کرد، با او سفیهانه و جاهلانه رفتار کرد- العَلَم: آشکار و مشهور (بیت 112 برده)

نکات ادبی: 1 - بین «جاهلینَ» و «تَجْهَلونَ» جناس اشتقاق وجود دارد. 2 - استفهام انکاری است.

68 - نکته ادبی: (بیت 38 برده)

توضیح: این بیت با توجه به بار معنوی کلام ترجمه شده است.

69 - مفردات: الآیات: معجزات، نشانه ها.

انْصَرَمَ: قطع شد- حکیم: لقب قرآن کریم- غَیْر مُنْصَرِم: نابریده، ناگسسته، پیوسته متّصل.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح قرآنی: کلمه حکیم 81 بار در قرآن کریم به کار رفته است که درچند مورد صفت قرآن است از جمله:

ص: 195

«الر تِلکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکیمِ»(1) «ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الاْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ»(2).

70 - مفردات: کُلَّمَا طَالَ الْمَدَی: هرچه زمان می گذرد- جُدُدْ: جمع جَدِید: نو و تازه - جلال: بزرگی و عظمت - العِتْق: کهنگی، قِدمت.

نکته ادبی: بین «جُدُدْ» و «العِتْق و القِدَم» طباق وجود دارد.

71 - مفردات: مُشَرَّفَه: بلند پایه- رُحُم: رحم و عطوفت، مهربانی و گذشت.

قرآن : «از امام صادق علیه السلام نقل شده که: حق تعالی پیامبرش را به مکارم اخلاق فرمان داده است و در قرآن آیه ای جامعتر از آیه 199 سوره اعراف(3) در زمینه مکارم اخلاق نیست. ابوالفتوح همین حدیث را تکرار و حدیث دیگری از رسول اللّه نقل می کند که فرموده اند «بُعِثْتُ لاِءُتَمِّمَ مَکَارِمَ الاْءَخْلاَقِ» به رسالت برانگیخته شده ام تا مکارم اخلاق را به کمال برسانم»(4)

72 - مفردات: الضّادْ: به علاقه جزء و کُلّ مقصود زبان عربی است- النّاطِقینَ الضّادَ: عرب زبانان- قَاطِبَه: جمیعاً - الشَّهْدْ: عسلی که هنوز از موم جدا نشده است- الذّائِق: چشنده- الفَهِمْ: خوش فهم، زودفهم.

نکته نحوی: قاطبهً حال است.

حدیث 1 - به نقل از ابی سعید الخُدَری: «أنَا النَّبِیُّ لاَ کَذِبْ، أنَا ابْنُ عَبدِالْمُطَّلِبِ، أنَا أعْرَبُ الْعَرَبِ.(5)

2 - به نقل از ابن سعد از یحیی بن یزید سعدی به طور مرسل نقل شده: «أَنَا أَعْرَبُکُمْ، أَنَا مِنْ قُرَیْشٍ، وَ لِسَانِی لِسَانُ بَنیِ سَعْدِ بْنِ بَکْرٍ»(6).

«سراسر جمله عالم پرحدیث است * حدیثی چون حدیث مصطفی کو؟»

«سنایی»

73 - مفردات: حَلَّیْتَ: آذین بستی، زینت دادی- عَطَلْ: خالی از زیور، بی زینت- جِیدْ:

ص: 196

گردن- مُنْتَثِر: سخن نثر.

نکات نحوی 1 - مرجع ضمیر در «بِهِ» کلمه «حَدِیثُکَ» در بیت پیشین است 2 - فِی کُلِّ مُنْتَثِرٍ «حال از ضمیر» «بِهِ » یا از «البَیان» است.

توضیح: مقصود آراستگی شگفت انگیز قرآن کریم است که سبک معجزآسایی دارد. قرآن نثر محض نیست شعر هم نیست بلکه سخنی است بسیار بلیغ، تابع وزنی خاص و دارای موسیقی و طنینی منحصر بفرد و غیر قابل تقلید.

74 - توضیح: سخن جانبخش قرآن کریم، معجزه رسول گرامی اسلام است که احیاگر نوع بشر در همه مکانها و زمانها است.

75 - مفردات: بَشائِر: (بیت 66 برده) - سَرَی (بیت 8 برده)

نکات ادبی: بین «شرق» و «غرب» و بین «النُّور» و «الظُّلَم» طباق وجود دارد.

توضیح قرآنی: انجیل در زبان یونانی به معنی بشارت است، زیرا این کتاب مژده بخش طلوع درخشانترین خورشید آسمان هدایت و نبوّت بود، چنان که در آیه 6 سوره صف آمده است: «وَ إذْ قالَ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ یَا بَنِی إسرائیلَ إنّی رَسُولُ اللّهِ إلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاهِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أحمَدُ فَلَمّا جَاءَهُمُ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ» : « و آن گاه که عیسی بن مریم گفت: ای بنی اسرائیل، من پیامبر خدا بر شما هستم، توراتی را که پیش از من بوده است تصدیق می کنم و به پیامبری که بعد از من می آید و نامش «احمد» است، بشارتتان می دهم. چون آن پیامبر با آیات روشن خود آمد، گفتند: این جادویی است آشکار.»»

76 - مفردات: تَخَطَّفَ: ربود- مُهَجْ: جمع المُهْجَهْ: خون دل، روح و روان - الطّاغِین: ستمگران طغیانگر - طَیَّرَ: پرانید - البَاغِین: ستمگران و سرکشان.

نکته ادبی: بین «طاغین» و «باغین» جناس مردوف وجود دارد.

77 - مفردات: رِیعَ: هراسان شد، به وحشت افتاد - شُرَفْ: جمع الشُّرْفَه (مِنَ الْقَصِر): بالکن کاخ، ماهتابی، تراس قصر - الإیوان: (بیت 61 برده) - إنْصَدَعَ: شکاف برداشت، فرو ریخت، صَدْمَه: کوبش، تنه زدن، ضربه.

القُدُم: جمع القَدُوم: تیشه.

نکته ادبی: در این بیت مجاز عقلی یا إسناد مجازی وجود دارد.

ص: 197

توضیح: آنچه مشهور است طاق کسری شکاف برداشت و کنگره های آن فرو ریخت نه بالکن های آن. لذا به نظر می رسد که شاعر برای درست شدن وزن شعر به جای «الشُّرُفات» که مفردش «الشُّرفَه» به معنی کنگره است از «شُرَفْ» ا ستفا ده کرده.

78 - مفردات: قَومٌ فَوْضَی: مردمی که سرپرستی ندارند و هر کس به دلخواه خود در امور فردی و اجتماعی دیگرا ن دخالت می کند- صَنَمْ: بزرگ قوم- هَامَ فیِ صَنَمٍ: بت می پرستید، در پرستش بت حیران بود.

نکته ادبی: بین «صَنَم»و «صَنَم» جناس تام وجود دارد.

79 - مفردات: جَورْ: ستم- الخَلْق: مردم - مُحْتَکِم: کسی که به دلخواه خود در امور مردم تصرّف می کند، مستبد.

80 - مفردات: مُسَیْطِرُ الْفُرس: پادشاه ایران- أَصَمّ: قَسِیّ القلب،سنگدل، کر- عَمِی: کوردل، گمراه.

81 - مفردات: شُبَه: (بیت 94 برده).

نکته نحوی: مفعول «یَذْبَحَانِ» همان «عبادَ اللّه» در مصراع اوّل است.

82 - مفردات: فَتَکَ بِفُلاَنٍ: غافلگیرانه بر فلانی یورش برد، یا او را غافلگیرانه به قتل رسانید.

اللَّیْثْ: (بیت 137 برده)- البَهْم: (بیت 134 برده) - الحُوت: وال - البَلَم : نوعی ماهی ریز دریا.

نکته ادبی: بین «أَقْوَی» «اللَّیث» و «الحُوتْ» و بین «أَضْعَف» و «البَهم» و «البَلَمْ» تناسب وجود دارد و به ترتیب بین یکایک کلمات دو گروه طباق وجود دارد.

83 - مفردات: أَسْرَی بِکَ اللَّهُ: خداوند تو را شبانه سیر داد- المَسجِدُ الاْءَقْصَی: به شرح بیت مراجعه شود.

توضیح: «إسراء یعنی در شب سیر دادن و شبانه کوچاندن (هود، 81 / حِجْر، 85 / طه / 77).

و مراد از آن مسامحتاً مترادف با معراج گرفته می شود، سفر جسمانی و روحانی حضرت رسول صلی الله علیه و آله در عالم بیداری، به راهنمایی جبرئیل، سوار مرکب مخصوصی به نام براق، از مسجدالحرام تا مسجد الاقصی در بیت ا لمقدس [= اسراء] و سپس از آن جا

ص: 198

به همه آسمانها و مشاهده اسرار الهی از جمله سدره المنتهی و عرش و بهشت و دوزخ [= معراج] و به قولی نور الهی است. در جزئیات اسراء و معراج میان فرقه های اسلامی و متکلمان و فلاسفه بحث و اختلاف نظر است، حتی در تاریخ وقوع آن هم. معروف است که این رویداد تاریخی در یک سال پیش از هجرت، در سال دوازدهم بعثت رسول خدا روی داده است. در مورد روز و ماه آن اختلاف است. اهل سنت آن را در ربیع الاوّل و شیعه آن را در بیست و ششم رجب همان سال می دانند. اغلب مورخان و سیره نویسان و مفسّران به این رویداد اشاره کرده اند. در این که مراد از مسجد الاقصی کدام مسجد یا کجا است بین محققان اختلاف نظر است. ابن اسحاق آن را «بیت المُقَدّس» در ناحیه «ایلیا» می داند (سیره ابن اسحاق تحقیق سهیل زَکّار، ص 295). بعضی برآنند که بیت المقدس یا ا صولاً ناحیه شام را با توجّه به نزدیکی اش به مکّه نمی توان اقصی [= دور[ خواند. مخصوصا که در قرآن مجید همین سرزمین «أَدْنَی الاْءرض» [= نزدیکترین سرزمین [خوانده شده است. بعضی برآنند که اخبار و روایات حاکی از این امر- یعنی مسجدالاقصی را در بیت المقدس دانستن - در زمان حکومت بنی أُمَیّه که قصد معتبرسازی شامات را داشته اند، ساخته و پرداخته شده است (مقاله «معراج» در دایره المعارف دین، ویراسته إلیاده، ج 9، ص 552 -556). اگر مراد از مسجدالأقصی، مسجد یا معبدی در بیت المقدس باشد، فقط شا مل إسراء (سیر شبانه و زمینی) است. دیگران که آن ناحیه را منکرند، اصولاً آن را نه در زمین، بلکه منتهای معراج در عالم بالا می دانند. قول به معراج نبوی و جسمانی بودن آن، از ضروریات اعتقادی و تقربیاً مابِه الاْءتّفاق مذاهب اسلامی است. ابن هشام در سیره ابن إسحاق پنج روایت درباب معراج نقل می کند.(1)

84 - مفردات: خَطَرْتَ بِهِ: بر آن جا گذشتی، از آن جا عبور کردی- إلْتَفُّوا: دور چیزی جمع شدند-

الجُنْد: سپاه، ارتش، لشکر- العَلَم: (بیت 110برده)

ص: 199

85 - مفردات: ذی خَطَر، دارای شأن و منزلت و قدرت- یَأْتَمِمُ: یأتَمُّ: اقتدا می کند.

نکته نحوی: مصراع دوم به صورت نثر روان چنین است: «وَ مَنْ یَأتَمَّ بِحَبِیبِ اللَّهِ یَفُزْ»

«به سوی مسجد أقصی عنان داد * تک و پو با درخش آسمان داد

ز آدم تا مسیحا انبیا جمع * همه پروانه آسا گرد آن شمع

در آن مسجد امام انبیا شد * خم ابروش محراب دعا شد

محمد جمله را سرخیل و سردار * جهان را سنگ کفر از راه بردار»

«وحشی بافقی»

86 - مفردات: جَابَ الْبِلاَدَ: سرزمین ها را پیمود و در نوردید- بِهِمْ: عَلَیْهِم- مُنَوِّرَه :دَابَّهٌ مُنَوِّرَه: چارپایی درخشان، مقصود مرکب رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در شب معراج است که براق نام داشت- دُرِّیَّهُ اللُّجُم: دارای لگامی از مروارید، درّین لگام.

نکته نحوی: چون پیامبر در شب معراج برشماری از پیامبران اولوالعزم و بلندمرتبه گذر کرد و در این حادثه عجیب کسی از آنان با او همراه نبود لذا مقصود از «جُبْتَ بِهِمْ» در بیت «جُبْتَ عَلَیهِم» است. اما یادآور می شود که بوصیری در بیت 110 برده «بِهِمْ» را در معنی «مَعَهُم» به کار برده است. لذا بعید به نظر نمی رسد که شوقی نیز قصدش «جُبْتَ مَعَهُم» باشد.

«رفته ز ولای عرش والا

هفتاد هزار پرده بالا»(1)

«نظامی گنجوی»

87 - مفردات: رَکُوبَه: هر چیز سواری، مرکب- الأَنْیُقُ الرُّسُمْ: (بیت 105 برده)

نکات نحوی: 1 - رَکُوبَه، بهتر است بنابر ابتدائیت مرفوع باشد. در این صورت خبرش «فِی الْجِیَاد» خواهد بود.

2 - «لَکَ» صفت است برای «رَکُوبَه»

3 - «مِنْ» در مصراع اول برای تعلیل است به معنی: لاِءَجْلِ عِزِّکَ وَ شَرَفِکَ.

4 - «لاَ فِی الْجِیَادِ» در صورت مجرور بودن رَکُوبَه، صفت آن است.

88 - نکته: به وجود عطف های پیاپی توجه شود.

ص: 200

89 - حدیث: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در عروج به آسمان به مرحله ای رسید که جبرئیل از پیش رفتن عاجز شد و گفت:

«لَوْ دَنَوْتُ أَنْمُلَهً لاَحْتَرَقْتُ» اگر به اندازه بندانگشتی نزدیک شوم خواهم سوخت.»(1)

«نور گرفته از برش، کرسی

و عرش اکبرش

روح نشسته بر درش، می نگرد به بام دل»

(مولوی)

90 - العَرش: تخت پادشاهی، اورنگ، سقف، سریر، سایبان، به مجلس پادشاهان نیز گفته می شود. این کلمه 27 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

نکته نحوی: مصراع اول به نثر چنین است: «وَ قِیلَ لِیَکُنْ کُلُّ نَبِیٍّ عِنْدَ رُتْبَتِهِ»

توضیح: به عقیده متکلّمان، عرش، لفظی قابل تعبیر است و به طور مجاز به خدای تعالی اضافه شده است. عرش، دانش خدا و قدرت، رحمت، تدبیر و تصرّف اوست. به عقیده صوفیان که از فلسفه متأثر شده اند، عرش، چیزی است که جمله موجودات مادی و معنوی را شامل می شود و در برمی گیرد. از این حیث بدن انسان عرش او نامیده می شود.

دانش الهی نیز تمام موجودات را شامل می شود و احاطه می کند. از این رو جسد هر موجود عرش او به حساب می آید. (التجرید، ج2،ص32). در سوره تکویر، آیه 20 خدای تعالی، «صاحب عرش» خوانده شده است. در سوره زمر آیه 75 از طواف فرشتگان به دور عرش و حمل عرش به وسیله آنان سخن رفته است»(2)

«در سوره حاقه آیات 17 -18 بیان می فرماید که روز قیامت فرشتگان در اطراف آسمان اجتماع خواهند کرد و آن روز عرش پروردگار را هشت تن از آنها برفراز سرشان حمل خواهند کرد. اگر بپذیریم که عرش، علم و تدبیر و تصرف الهی است آن چهار فرشته ای که تا روز قیا مت عرش را حمل خواهند کرد: نوح، ابراهیم، موسی و عیسی است. دور قیامت که آخرین دور هم هست،دَور حضرت محمد صلی الله علیه و آله است که بزرگترین

ص: 201

پیامبران اولوالعزم و آخرین آنان است. در این دور، حضرت محمد صلی الله علیه و آله مظهر دانش، تدبیر و تصرّف الهی است، علی، حسن و حسین علیهم السّلام وارثان اویند. این تعبیر از ائمّه أهل بیت روایت شده است. بدین وجه در دور قیامت و قیامت چهار پیامبر اولوالعزم، حضرت محمد صلی الله علیه و آله ، وَصیّ و دو فرزندان او حاملا ن عرش اند که جمعاً هشت تن اند. دلیل آن که اینان را فرشته گفته اند ا ین است که در وجود آنان صفات فرشتگان غلبه دارد. در تفسیر این آیات نیز گفته اند که تعداد فرشتگانی که امر خداوند را به جای می آورند، هشت صف خواهند بود.»(1)

91 - مفردات: خَطَطْتَ: ترسیم کردی، نوشتی- خَطَّهُ عُلومَ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا : همه دانش های مفید دنیا و آخرت را به او یاد داد- قارئ اللَّوحِ وَ لاَمِسُ الْقَلَمِ: کنایه از آگاهی یافتن پیامبر از کان غیب و مخزن اسرار الهی است.

توضیح: «لوح محفوظ که در آیه 39 سوره رعد آمده است کتابی است که جمیع حوادث عالم عُلوَی و سُفلَی در آن ثبت است. از پیامبر روایت شده است که فرمود «کَانَ اللّهُ وَ لاَشَی ءَ مَعَهُ، ثُمَّ خَلَقَ اللّهُ اللَّوْحَ وَ أَثْبَتَ فِیهِ أَحْوَالَ جَمِیعِ الْخَلْقِ إِلَی قِیَامِ السَّاعَهِ»

«خداوند بود و چیزی با او نبود. سپس لوح را خلق کرد و در آن احوال همه خلق را تا قیام قیا مت ثبت کرد.» متکلمان گویند؛ حکمت وجود آن ا ین است که برای فرشتگان آشکار گرداند که خداوند به جمیع معلومات علم تفصیلی دارد و براین تقدیر نزد خداوند دو کتاب است:

1 - کتابی که فرشتگان اعمال انسان ها را در آن می نویسند و این کتاب محل محو و اثبات است.

2 - کتاب دوم لوح محفوظ نام دارد. و آن کتابی است مشتمل بر تعیین جمیع احوال [عالم [علوی و سفلی و آن باقی و دست نخوردنی است.»(2)

- «ابوالفتوح می نویسد: «در خبر ا ست که اوّل چیزی که خدای تعالی آفرید قلم بود، به نظر هیبت به او نگرید. بشکافت. آن گاه گفت: برو. گفت: به چه بروم؟ گفت: به آنچه

ص: 202

خواهد بودن تا روز قیامت. بر لوح محفوظ برفت و هر چه بودنی بود بنوشت تا روز قیامت، و ذالک قوله [قول پیامبر صلی الله علیه و آله ] و «جَریَ الْقَلَمُ بِمَا هُوَ کَائِنٌ» و گفتند مراد به قلم خط و کتابت است که خدای متعال منّت نهاد بر آن فی قوله تعالی «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» (سوره علق، آیه 4)(1)

92 - مفردات: أَحَاطَ بِالاْءمرِ عِلْماً: تمام مشخصات آ ن را دانست- أَحَاطَ به: آن را احاطه کرد، دورش را گرفت.

«چون حجاب هزار نور درید * دیده در نور بی حجاب رسید

گامی از بود خود فراتر شد * تا خدا دیدنش میسّر شد

دید معبود خویش را بدرست * دیده از هر چه دیده بود بشست

«نظامی گنجوی»

93 - مَا قُلِّدتَ= مَا طُوِّقتَ: آن چه به تو بخشیده شده بود- المِنَن: جمع المِنّه: نعمت و احسان.

نکته نحوی: «القُرب» فاعل ضاعَفَ، «ما» و «صله اش» «مفعولٌ به» آن است. این وجه بهتر از عکس آن است.

94 - مفردات: عُصبَه: گروه و جماعت- الغَار: (بیت 76 برده)- سائِم: چراننده، رونده ای که به هر طرف بخواهد می رود- مُطَارَدَه: تاختن بر یکدیگر، دنبال کردن برای دور کردن دشمن- المُخْتَار: مقصود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.

لَمْ تُسِم: از همان ریشه کلمه «سائم» است.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: 1 - مفهوم روشنتر بیت این است که گویا مشرکان کور شده اند و پاهایشان از ورود به داخل غار ناتوان است. وگرنه آنان در رفتن به هر سویی آزادند و هدفشان هم روشن است. پس چرا وارد غار نمی شوند؟ در ابیات بعدی به پاسخ این پرسش پرداخته می شود.

2 - «پیامبر و ابوبکر در حادثه هجرت از مکه به مدینه، برای آن که از تعقیب دشمنان

ص: 203

در امان بمانند بر سر راه خود به مدینه سه شبانه روز در غار ثور [واقع در کوهی به همین نام] پنهان شدند. در این مدت به قولی چوپان ابوبکر برای آنان شیر می برد و به قولی عبدالرحمن فرزند ابوبکر غذا می رساند.»(1)

95 - مفردات: الأَثَر: ردپا، نشان باقی مانده از چیزی - الوَضّاء: پاکیزه و زیبا - هَمْس: خیلی آهسته و زیر لب حرف زدن- مِنْ أَمَم: از نزدیک.

نکته ادبی: سؤال از باب تجاهل عارف است.

توضیح: (بیت 76 برده)

96 - مفردات: تَمَثَّلَ لَهُ الشَّی ء: آن چیز در ذهن او مجسّم شد، برایش متصوَّر شد.

نُسج: جمع النَّسیج: بافته شده - الغاب: (بیت 20)- الحائِماتُ الزُّغْب: جوجه های تازه از تخم درآمده کبوتران - الرَّخَم: (بیت 120 برده)

نکته ادبی: سؤال از باب تجاهل عارف است.

توضیح: «پس از آن که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به غار ثور پناه بردند به أمر الهی عنکبوت بر مدخل تارتنید و کبوتران تخم گذاشتند و تعقیب کنندگان را بدین وسیله فریب داده و از تعقیب بیشتر بازداشتند.(2)

تبصره: گویا کبوتران جوجه ند اشتند و تخم نهاده و برروی آنها خفته بودند. بنابراین شاعر حادثه را اندکی پرورده و تغییرداده است.

97 - مفردات: أَدْبَرُوا: پشت کردند، برگشتند - وُجُوهُ الأرضِ: وُجُوهُ [أَهلِ [الاْءَرضِ: ساکنان روی زمین، یا کسانی که در زمین وجیه و سرشناس اند.

نکات ادبی: 1 - بین «باطل» و «حق» طباق وجود دارد.

2 - نسبت دادن «لعن و نفرین» به «وُجُوهُ الأرض» مجاز عقلی است.

98 - مفردات: یَدُ اللّه: قدرت الهی- الجارَین: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ابوبکر - عَیْنُهُ: عنایت خداوند- رُکْنُ الدّین: وجود استوار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله .

نکته نحوی: در مصراع دوّم به قرینه مصراع اول، حرف شرط مقدّر است.

ص: 204

قرآن: این بیت و چهار بیت گذشته اشاره به آیه 40 سوره توبه دارند: «اِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إذْهُمَا فیِ الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ اِنَّ اللّهَ مَعَنَا، فَأَنْزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَ جَعَلَ کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَی وَ کَلِمَهُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَ اللّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ»: «اگر او [پیامبر] را یاری ندهید، [بدانید که [خداوند او را هنگامی که کافران آواره اش ساختند، یاری داد، آن گاه که یکی از آن دو به هنگامی که در غار بودند به رفیقش [ابوبکر] گفت: نگران مباش که خدا با ماست آن گاه خداوند آرامش خویش را بر او نازل کردو به سپاهیانی که نمی دیدشان یاری داد و [سرانجام] آرمان کافران را پست گردانید و آرمان الهی است که والا است، و خداوند پیروزمند فرزانه است.»(1)

99 - مفردات: تَوارَی عَنْه: خود را از او پنهان کرد- جَنَاح اللّه: حمایت و پناه خداوند - ضَمَّهُ: آن را در برگرفت - لاَیُضَمْ: ستم نمی بیند، آزار نمی شود.

نکته ادبی: بین «یَضُمُّ» و «یُضَم» جنا س محرّف وجود دارد.

100 - مفردات: أحمد: نام مبارک پیامبر اسلام که در قرآن و انجیل و دیگر کتب آسمانی پیش از قرآن ذکر گردیده است. آیه 6 سوره صف گواه صدق این مدعا است(2) نام شاعر نیز احمد بوده است. ناگفته نماند که شاعر معنی لغویِ «احمد» نیز مورد نظرش بوده است. - جَاه: (بیت 153 برده)- یَتَسَامَی: افتخار می کند- سَمِیُّهُ: همنام او، آن که نامش با نام او یکی است..

نکته نحوی: تنکیر «جاهٌ» نشانه تعظیم است یعنی «جاهٌ عظیمٌ».

نکات ادبی: 1 - استفهام در بیت، استفهام انکاری است.

2 - در بیت تصدیر وجود دارد.

3 - بین «تَسمِیَه» و «یَتَسامَی» و «سَمِیّ»« جناس اشتقاق وجود دارد.

توضیح: 1 - این بیت و بیت 39 همین قصیده به وصیّت شاعر بر سنگ قبرش حک شده است.

2 - «احمد» به عنوان نام یا صفت جانشین اسم برای حضرت محمد صلی الله علیه و آله فقط یک بار آن هم در سوره صف آیه 6 به کار رفته است. این نام در عصر جاهلی هم کمابیش رواج

ص: 205

داشته ولی بسامد آن از نام «محمد» کمتر بوده است. أحمد أفعل تفضیل است یا از «محمود» که معنایش ستوده تر /ستوده ترین، یا از «حامد» که معنایش ستاینده تر / ستاینده ترین است.»(1)

«نام احمد چون چنین یاری کند * تا که نورش چون مددکاری کند

نام احمد چون حصاری شد حصین * تا چه باشد ذات آن روح الامین

نام احمد نام جمله انبیا است * چون که صد آمد نودهم پیش ما است»

«مثنوی مولوی»

101 - مفردات: أربابُ الْهَوَی : عاشقان جمال نبوی - تَبَع : مصدر است به معنی اسم فاعل، پیرو - صاحِبُ الْبُرْدَه : محمّد بوصیری شاعر آفریقایی ( 1213 - 1295 م.)که آغازگر فصلی نوین در سرودن قصاید مدایح نبوی بود و پس از او سبک و سیره سرایندگی اش در مدایح نبوی الگوی بسیاری از شاعران علاقه مند به رسول گرامی اسلام قرار گرفت. یکی از مهمترین قصاید عصر حاضر که در همین مضمون سروده شده است، همین قصیده "نَهجُ الْبُردَه" احمد شوقی مصری است. - الفَیحاء : پهناور و گسترده، فراگیر، به همه جا رسیده - ذِی الْقَدَم : پیشقدم.

نکته نحوی : تبع مصدر است و به دلیل مبالغه کردن، با مصدر خبر داده است. به سبب تساوی مفرد و جمع آن، مفرد آورده شده. می توان گفت شاید به تقدیر "ذَوُ و تَبَع" باشد.

102 - مفردات : یُملِی : دیکته می کند، در این جا الهام می کند - مَدِیحُهُ حُبٌّ : یعنی ناشِی ءٌ مِنَ الْحُبِّ.

103 - مفردات : عَارَضَ الرَّجُلَ : سخن آن مرد را رد کرد، با او رقابت کرد - عَارَضَهُ بمِثْلِ صَنِیعِهِ : کاری مثل کار او کرد - صَوْب : بارش - عارِض : (- بیت 87 برده) - العَرِم : (- بیت 87 برده)

نکات ادبی : 1 - بین "أُعارِضُ"، "یُعارِضُ" و "عارِض" جناس اشتقاق وجود دارد.

2 - بین "یُعَارِضُ" و "عارِض" جناس ناقص وجود دارد.

ص: 206

104 - مفردات : الغابِط : غبطه خورنده، کسی که آرزو می کند او هم مثل فلان کس از نعمتی برخوردار باشد، بدون آن که آن شخص نعمتش را از دست بدهد، و این خوی مذموم نیست - وَلِیّکَ : دوست تو، به قرینه سیاق، مقصود بوصیری است - لاَُیذْمَم : لاَُیذَمّ : سرزنش نمی شود.

نکته ادبی : بین "غابطین" و "یَغبِط" جناس اشتقاق وجود دارد.

105 - مُقْتَبَس : برگرفته شده - مَهابَه : ترس - البَکَمْ : گنگی - سَحبان : "سحبانِ و ائِل، از مشهورترین سخنرانان عصر جاهلی، در زمان پیامبرمسلمان شد، سنّش تا زمان معاویه به درازا کشید و چندی مقیم دمشق شد. بیش از صد سال عمر کرد. (و در سال 674 میلادی در گذشت) او وقتی خطبه می خواند بر عصایش تکیه می کرد و بسیار شیوا و پیوسته و بدون لکنت سخن می گفت. از سخنان حکیمانه در کلامش زیاد استفاده می کرد و در پیاپی آوردن عبارتهای کوتاه و مزدوج خبره بود. همه اینها او را در مقامی نشاند که به فصاحتش "مثل" می زنند"(1)

106 - نکته ادبی : بین دو مصراع "موازنه" وجود دارد.

107 - مفردات : شُمُّ الْجِبال : کوههای بلند - طاوَلَهُ : در بلندی و رفعت با او رقابت کرد - إنْخَفَضَ: از رفعتش کاسته شد، در برابر والایی مقام رسول اکرم صلی الله علیه و آله کوچک به نظر آمد - الزُّهْر : جمع الأزهَر : نورانی، زیبا و درخشنده چهر - وَاسَمَهُ : در زیبایی با او رقابت کرد - تَسِم : داغدار می شود.

108 - مفردات : بَأس : شجاعت و نیرومندی - وَثْبَه : جهش، حمله کردن - شَاکِی السِّلاح : (- بیت 131 برده) - کَمِیّ : (- بیت 132 برده)

109 - مفردات : تَهفُو إلَیکَ : به سوی تو جذب می شود، به سرعت به سوی تو می آید - حَبَّهُ الْقَلب : خون دل، سویدای دل، درون دل - البُهَم : (- بیت 134 برده)

110 - مفردات : القَیها :آن را فرو افکند - هَیْبَه : ترس، وحشت، ضدّ أنس و الفت - مُصطَدَم :(- بیت 127 برده)

111 - مفردات : النَّقْع : گرد و غبار - دُجَی : جمع الدُّجْیَه : تاریکی، تاریکی همراه با

ص: 207

ابر - مُلتَثِم : نقابدار، با نقاب.

نکته ادبی : در بیت تشبیه تمثیل وجود دارد. جامع، مفهومِ مصراع دوّم است.

112 - مفردات : بَدر : مقصود سیمای سیمگون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که به ماه تابان همانند بوده است - بَدر: نام موضعی است بین مکّه و مدینه (- بیت 128 برده) - غُرَّه : نور آغازین دمیدن صبح، آنچه در لحظه نخست از یک چیز نورانی نمودار می شود، درخشندگی سیما - تَجلُو: روشن و آشکار می سازد.

نکات ادبی : 1 - بین "بدر" و "بدر " جناس تام وجود دارد 2 - بدر، استعاره است برای سیمای پیامبر.

113 - مفردات : الیُتْم : نسبت به انسان از دست دادن پدر در دوران خردسالی است و نسبت به اشیاء نظیر دُرّ یتیم، به معنی بی نظیر بودن است، و (بیت 139 برده ) - اللُّؤلُؤُالْمَکنون : (بیت 57 برده )

نکات ادبی : 1 - در بیت حُسن تعلیل وجود دارد 2 - در بیت تصدیر وجود دارد

آیه : «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآویَ» ترجمه : آیا تو را یتیم نیافت و پناهت داد؟(1)

«سراسر جمله عالم پر یتیم است

یتیمی در عرب چون مصطفی کو ؟»

(سنایی)

یتیمی که ناکرده قرآن درست

کُتبخانه هفت ملّت بشست(2)

(سعدی)»

114 - مفردات : القِسَم : جمع القِسمَه : نصیب، سهم.

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

نهج البلاغه : امام علی علیه السّلام در خطبه 160 درباره سیره معیشتی پیامبر چنین می فرماید: "برای تو بسنده است رسول خدا صلی الله علیه و آله را مقتدا گردانی و راهنمای شناخت بدی و عیبهای دنیا، و خوار مایگی و زشتی های فراوانش بدانی، که چگونه دنیا از هر سو بر او در نوردیده شد و برای دیگری گستریده، از نوش آن نخورد و از زیور هایش بهره

ص: 208

نبرد. و اگر خواهی دوّمین را موسی علیه السلام مثل آورم که گفت: "پروردگارا من به چیزی که برایم فرستی نیازمندم" (قصص،24) به خدا که از او نخواست جز نانی که آن را بخورد، که موسی از سبزی زمین می خورد، چندان که به خاطر لاغری تن و تکیدگی گوشت بدن، رنگ آن سبزی از پوست تُنُک شکم او نمایان بود.

همچنین امام فرزانگان علی بن ابی طالب (ع) در فرازی از خطبه 192 نهج البلاغه با برهانی نیرومند و روشن به شمارش علل برگزیدن فقر و تنگدستی بر گنجوری و ثروتمندی از سوی پیامبران پرداخته است. (مشتاقان مراجعه فرمایند) و نیز ( ذیل بیت 31 برده)

115 - مفردات : الخِیَرهُ مِنَ الشَّی ءِ أَوِ الْقَومِ : بهترین و برترین آن چیز یا آن گروه.

نکته ادبی : در بیت تصدیر وجود دارد.

116 - مفردات : أَجیال : جمع الجِیل : یک نسل از مردم - الرِّمَم : (بیت 46 برده )

«از روان بخشی عیسی نزنم دم هرگز

زان که در روح فزایی چو لبت ماهر نیست»

(حافظ)

«جان بخش هزار عیسی آمد

ای مرده به مرگ یار برخیز»

(مولوی)

117 - مفردات : أُوتِیتَ : خطاب به غیر معیّن است، داده شدی - الرَّجَم : گور، قبر.

نکته ادبی : "الجَهْلُ مَوتٌ " تشبیه بلیغ است.

توضیح : در این بیت جهل ستیزیِ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیروان او به یک معجزه دایمی همانند شده. معجزه احیای مردگان.

118 - توضیح : فاعل قالوا: ضمیری است که مرجعش مسیحیان (بویژه در دوره جنگهای صلیبی ) اند که تبلیغات وسیعی را بر ضدّ پیامبر اسلام و دین او تدارک دیده بودند. چنان که در عصر حاضر نیز شاهد تداوم ناجوانمردانه این حرکت شیطانی از سوی دشمنان اسلام در غرب هستیم. بارزترین نمونه آن هتّاکی «سلمان رشدی مرتد» نسبت به آن آفتاب عالمتاب است.

ص: 209

119 - مفردات : تَضلِیلُ أَحلامٍ : گمراه کردن عقل ها - أحلام : جمع الحُلمْ : عقل، خرد - سَفْسَطَه : قیاس و استدلالی است مرکّب از وهمیّات (مقدمات موهوم و غیر واقعی) یا مرکّب از مُشبَّهات (مقدمات غیر یقینی و شبهه ناک) برای پوشانیدن حق، سفسطه نوعی مغالطه است. مغالطه در نزد منطقیان به قیاس فاسدی گفته می شود که منتج به نتیجه صحیح نباشد و فساد آن یا از جهت مادّه است یا از جهت صورت یا از هر دو ناحیه.(1)

توضیح : وظیفه اصلی پیامبر اسلام "بلاغ " بود. "وَ مَا عَلَی الرَّسولِ إلاّ الْبَلاغُ الْمُبِین"(2)بلاغ حوزه اش فکر و اندیشه و قلوب انسانها است. لذا هرگز اسلام دینی جنگ طلب نبوده است. امّا دفاع را ضرور می داند. دفاع به معنی فراگیر خود شامل از میان برداشتن ظلم و ستم و بریدن بندهایی نیز هست که مانع از رسیدن پیام به انسانها می شود.

120 - مفردات : عَفْواً" : داوطلبانه و از پیش خود - ذی حَسَب : شریف، از تَخمه بزرگان بودن - تَکَفَّلَ : سرپرست شد، کفیل شد - العَمَم : عامه مردم، برخلاف خاصه - در این جا مقصود جُهّال است.

121 - مفردات : ضِقْتَ بِهِ ذَرعاً" : از عهده او بر نمی آیی، بر او چیره نیستی - یَنْحَسِم : ریشه کن می شود.

نکته ادبی : 1 - بین "شرّ" و "خیر" طباق وجود دارد.

توضیح : در چند بیت اخیر استدلال کرد که جنگهای پیامبر اسلام در حقیقت دفاع از کرامت و حرّیّت و انسانیّت همه افراد بشر در برابر دشمنان آزادگی و شرافت انسانی بوده است نه خونریزی و آدمکشی.

122 - مفردات : الغَرّاء : مونّث الأغَرّ : شریف، بزرگوار، سپید و زیبا - الصَّاب : درختی است که چون آن را بفشاری عصاره ای شبیه به شیر از آن بیرون می آید که تلخ است، درخت سیماهنگ - الغَلِم : مرد هوسباز و پرشهوت.

توضیح : خونین ترین جنگهایی که بین مسلمانان و مسیحیان رخ داده است مربوط به سلسله جنگهای صلیبی می شود که عبارت است از هشت جنگ خونین بر سر تصرّف

ص: 210

قدس و سرزمینهای اطراف آن در فلسطین و شام و مصر. اوج این درگیریها در دوره صلاح الدّین أیّوبی (532 - 589 ه . ق. ) و خاتمه آن در دوره ممالیک بود که با پیروزی مسلمانان پایان پذیرفت. از آن به بعد جنگ تبلیغاتی بین اسلام و مسیحیّت بیش از پیش شد و دامنه تهمتهای مسیحیان به مقدّسات اسلامی حوزه های مختلف ادبی و هنری را نیز در بر گرفت چنان که در این قصیده نیز شاهدیم پس از قرنها این جریان همچنان به قوّت خود باقی است.

123 - مفردات : طَریدَه : رانده شده، شکار تحت تعقیب - ساطِع : درخشان، آشکار ، منتشر - الحَدَم: شدّت برافروختگی آتش.

نکات نحوی : 1 - "طَریدهُ الشِّرک " خبر است برای مبتدای محذوف "هی" 2 - فاعل "یُؤذیها"، "شرک" است 3 - "قِتالاً" تمیز می باشد.

توضیح : در این بیت به مظلومیّت و ستمدیدگی دین مقدّس حضرت مسیح (ع) از ناحیه خونخواران فزون طلب و منسوب به آن دین اشاره شده است.

124 - مفردات، حُماه : جمع الحامی : حمایت کننده، مدافع، پاسدار - هَبُّوا لِنُصْرَتِها: به یاری اش برخاستند - الرِّفْق : نرمش و مدارا و مهربانی - الرُّحُم : رقّت قلب، عطوفت و مهربانی.

125 - مفردات : مکان : مقام و منزلت - حُرمَه : آنچه هتک حرمت آن حرام است، حقوق الهی که مراعات آنها بر انسانها واحب است - وَجَبَتْ : ثابت و تخلّف ناپذیر شده است - الرّوح : حضرت عیسی علیه السّلام، روح اللّه.

نکته نحوی : خبر "مکان" و "حرمه" محذوف است به تقدیر "ثابتان".

توضیح : 1 - علت اطلاق "روح" بر حضرت عیسی آیه 171 سوره نساء است که در ذیل بیت 127 ذکر خواهد شد.

2 - این بیت و بیت بعد شرط و جزایند و در حکم جمله واحد می باشند.

126 - مفردات : سَمَّرَ الْبَابَ وَ غَیْرَهُ : در و غیرآن رامیخ کوبی کرد - لَوحَین : صلیب - مُوذِیه : آزار دهنده اش، دشمنش - لَمْ یَجِمْ عَنهُ : از آن نترسید.

نکات نحوی : 1 - لَسُمِّرَ : جواب لولای شرطیّه در بیت قبل است.

ص: 211

2 - صفت آوردن با "مصدر" "الطُّهر" برای مبالغه در وصف است. بنابراین نعت مُووَّل به مشتق به معنی "الطّاهر" خواهد بود.

127 - مفردات : جَلَّ عَنْ کذا : از فلان چیز منزّه و بری است - شَانِی ء : دشمن، بدخواه.

آیه : «وَ قَوْلِهِمْ إنّا قَتَلْنَا الْمَسیحَ عِیسیَ بْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَ مَا قَتَلُوهُ وَ مَا صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُم ْوَ إنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیه لَفی شَکٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلمٍ إلاَّ اتِّباعَ الظَّنِّ وَ مَا قَتَلُوهُ یَقِیناً بَلْ رَفَعَهُ اللّهُ إلَیْهِ وَ کَانَ اللّهُ عَزیزا حَکِیما»: «و نیز بدان سبب که گفتند : ما مسیح پسر مریم، پیامبر خدا را کشتیم و حال آن که آنان مسیح را نکشتند و بر دار نکردند بلکه امر برایشان مشتبه شد. هر آینه آنان که درباره او اختلاف می کردند خود در تردید بودند و به آن یقین نداشتند. تنها پیرو گمان خود بودند و عیسی را به یقین نکشته بودند. بلکه خداوند او را به نزد خود فرا برد، که خدا پیروزمند و حکیم است»(1)

128 - مفردات : أَخُو النَّبیِّ : مقصود برادری در رسالت است، چنان که در آیه 171 سوره نساء از حضرت عیسی با نام رسول الله یاد شده - نُزُل : خانه، منزل.

نکته نحوی : "مُحتَرم" صفت "نُزُل" است.

نکته ادبی : بین "فوق" و "دون" طباق است.

آیه : «إنَّمَا الْمَسیحُ عِیسَی ابْنُ مَریَمَ رَسولُ اللهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقَاها إلَی مَریَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ»: «هر آینه عیسی پسر مریم پیامبر خدا و کلمه او بود که به مریمش افکند و روحی از او بود.»(2)

129 - مفردات : الذِّمَم : جمع الذِّمّه : (بیت 146 برده ) - مَافِیهِ مِنَ الذِّمَم : آنچه مبتنی بر عهد و پیمان است در این جا مقصود صلح است.

130 - مفردات : الجِهاد : پیکار در راه خدا و دین - سُؤدَد : مقام و مرتبه بلند، آقایی و سروری - أُسّ : اصل و اساس.

توضیح : 1 - جهاد دارای دو مفهوم است: عام و خاص. از نظر عام به هر کوشش و زحمتی که در راه خدا و وصول به اهداف متعالی اسلام و قرآن، در هر زمینه ای (أعم از نظامی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) صورت پذیرد گفته می شود. و از دیدگاه خاص به پیکار در راه دفاع از اسلام و قرآن و ارکان دین اطلاق می شود.

ص: 212

2 - شاعر در مصراع دوّم یک نظریه مهم سیاسی و اجتماعی را بیان کرده است که قرآن کریم و سیره پیامبر اسلام نیز آن را تائید می کند.(1). چنان که امام علی علیه السّلام در خطبه 27 نهج البلاغه، جهاد را دری از درهای بهشت و زره استوار و آسیب ناپذیر الهی نامیده و فرموده : "هر که جهاد را وا گذارد و ناخوشایند داند خدا جامه خواری بر تن او پوشاند و فوج بلا بر سرش کشاند و در زبونی و فرومایگی بماند. چنین کسی به خواری محکوم و از عدالت محروم خواهد بود."

131 - مفردات : عُمُد : جمع العَمود : ستون، پایه - قَرَّ : جا گرفت، استقرار یافت - الدُّهُم : جمع الأَدْهَم : آثار قدیمی و کهنه، آثار جدید و نوساز، ( این کلمه از أضداد است).

توضیح : یعنی جهاد هم در برپایی و استواری دولتها و حکومتها نقش اساسی دارد و هم در ماندگاری آثار گوناگون پدید آمده به وسیله آنان.

132 - مفردات : الشَّواهِد : جمع الشَّاهِدَه : گواهان، در این جا مقصود آثار است که در بیت پیش از آن سخن رفت - تَتْرَی : پی در پی آمدن، اصل آن "وتری" است - آوِنَه : جمع آن و أوان : زمان، وقت - الأعصُرُ الغُّر : دورانهای درخشان به برکت دانش و عدالت - الأعْصُرُ الدُّهْم : دوران های تاریک به سبب گسترش ستم و نادانی.

نکته نحوی : "تلک" مبتدا و "تَتْری" خبر آن است.

نکته ادبی : بین "الأعْصُرُ الغُرّ " و "الأعصُرُ الدُّهْم" طباق وجود دارد.

133 - مفردات : مَالَ : کج شد، مشرف به واژگونی شد - إعْتَلَتْ : بلند شد - سُرُر : جمع السَّرِیر : تخت سلطنت - القَذائِف : جمع القَذِیفَه : هر نوع ابزار پرتاب نظیر موشک و نارنجک و توپ و خمپاره، تیر منجنیق - لَمْ تُثْلَم : چیزی از آنها از بین نرفت، خللی در آنها ایجاد نشد، لَمْ تَصِمْ : معیوب نشد.

134 - مفردات : أَشیاع : جمع الشِّیعَه : پیرو و یاور - أَشیاعُ عِیسَی : مسیحیان - قَاصِمَه: نابود کننده، شکننده، مقصود ابزار جنگی است - مُنْقَصِمْ، شکسته شده، بلا دیده.

نکته ادبی : بین "قاصمه " و "منقصم" جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 213

توضیح : 1 - مقایسه کردن سیره پیروان دو دین بزرگ اسلام و مسیحیّت در این بیت نشانگر دلگیری شاعر از ستمگریهای مسیحیان در زمانهای دور و نزدیک است 2 - در دین اسلام ستمگری و ستم پذیری هر دو مذموم اند. قرآن کریم ضمن دعوت مسلمانان به صلح ودوستی و مهربانی با همه انسانها، بر تقویت بنیه دفاعی آنان نیز تأکید فراوان ورزیده است. چنان که در آیه 61 سوره أنفال آمده : "و در برابر آنها تا می توانید نیرو و اسبان سواری آماده کنید تا دشمنان خدا و دشمنان خود - و آنها که شما نمی شناسید و خدا می شناسد - را بترسانید".

بنابراین اگر ایده شاعر این باشد که شکسته حالی و بلا دیدگی مسلمانان در برابر ستمگری های مسیحیان پسندیده است به خطا رفته. امّا اگر خواسته سیمای باژگونه تبلیغات را بر ضد اسلام و به نفع مسیحیان، بنمایاند حرفی بجا زده است.

135 - مفردات : الهَیجاء : جنگ - تَرمِی بِأُسْدٍ : شیران را روانه میدان می کنی - الرُّجُم : جمع الرَّجْم : تیرهای شهاب که گویا ستارگانی در حال سقوط اند، "رَمْیِ به رَجْم" معمولا "نسبت به شیاطین به کار میرود و در واقع نوعی تیر پراکنی غیبی است.

نکته ادبی : به طور ضمنی "شیاطین " برای دشمنان استعاره گرفته شده اند.

136 - مفردات : عَلَی لِوائِکَ : در زیر لوای تو، "تَحت لِوائِکَ " - مُستَقْتِل : سختکوش - مُعتَزِم : آن که مصمّم است کاری را تا وصول به هدف به شایستگی به انجام رساند، دارای عزمی استوار.

نکته ادبی: «علَی» حرف به معنی استعلا است، در این جا برای «تحت» که حرفی است به معنی زیر و پایین استعاره گرفته شده است.

توضیح: این بیت یادآور بیتی است از ابو تمّام در مدح معتصم عباسی

تَدْبیرُ مُعْتِصمٍ بِاللّهِ مُنْتَقِمٍ * لِلّهِ مُرتَقِبٍ فیِ اللّهِ مُرتَغِبِ(1)

137 - مفردات: مُضْطَرِم: شعله ور- السّابِحُ مِنَ الْخَیْلْ: اسب تیزتک - ساِبحٍ کَالْبَرقِ مُضطَرِمِ: اسبی که در میدان رزم بسان برق آسمان با شتاب تکاپو می کند و به چپ و

ص: 214

راست می رود.

نکات ادبی: 1 - در بیت تصدیر وجود دارد.

2 - بین «مُسبِحّ» و «سابح» جناس اشتقاق وجود دارد.

138 - مفردات: الدَّهر: زمانه، روزگار، بلا و مصیبت سخت - یَبْغِی نُقْلَهً: می خواهد درگذرد - رِحال: جمع الرَّحل: پالان شتر - رَمَی بِعَزْمِهِ فِی رِحَالِ الدَّهرِ: کنایه از عزم و جزم و اراده پولادین اوست - رامَ عنه: از او دور شد.

لَم یَرِم: دورنشد، حرکت نکرد.

نکته نحوی: فاعل «یَبغی» ضمیر مستتر «هو» به «دهر» رجوع می کند.

نکات ادبی: 1 - «عزم» به «تیر» تشبیه شده چون هر دو نافذند و به علّت حذف مشبه به واکتفا به یکی از لوازمش استعاره مکنیه است.

2 - «دهر» را به «ذی رحال» یعنی شتر تشبیه کرده، وجه شبه حرکت و تحّول در هر دو است، آن گاه مشبه به حذف گردیده و یکی از لوازمش یعنی «رحال» آورده شده. بنابراین مجاز از نوع استعاره مکنیّه است.

139 - مفردات: بِیض: (ک بیت 129 برده) - مَفالِیل: جمع مَفلول: شمشیری که لبه اش شکسته یا ترک برداشته است - الخُذُم: جمع الخَذُوم: شمشیر تیز و بران.

نکات ادبی: 1 - بین «بِیض»، «أَسیُف» و «الهِندیّهُ الخُذُم» مراعات نظیر وجود دارد.

2 - «بیضٌ» خبر مبتدای محذوف «هُم» است، رزمندگان اسلام به شمشیر تشبیه شده اند، تشبیه از نوع بلیغ است.

توضیح: این بیت را می توان با بیت کعب بن زهیر همسودانست:

إنَّ الرَّسُولَ لَنُورٌ یُستَضاءُ بِه * مُهنَّدٌ مِنْ سُیوفِ اللّهِ مَسلُولُ(1)

«همانا رسول نوری است که از پرتوش بهره گیرند و شمشیر برانی است که خدایش برکشیده.»

140 - مفردات: فَتَّشَ عَنْهُ: درباره آن سؤال و کاوش و جستجو کرد.

نکته نحوی: تکرار «مِن» در مصراع دوّم تفصیل حال «رجُل» یا تفصیل معنی «کم»

ص: 215

می باشد.

نکته ادبی: بین «عَهْد» و «قَسَم» مراعات نظیر وجود دارد.

توضیح: یعنی همه مبارزان مسلمان فداییِ وفاداری خویشند.

141 - مفردات: مَواهِب: جمع المَوهِبَه: بخشش، در این جا مقصود از جان ومال گذشتن مؤمنان در راه خداوند متعال است.

- الأقدار: جمع القَدْر: منزلت، مقام، ارزش - القِیَم:(ک بیت 97 برده)

142 - مفردات: شَریعه: دین، محل آب خوردن کنار رود - فَجَّرتَ: جاری ساختی - زاخِر: پر، لبریز، کسی که سراسر وجودش غرق در بزرگواری و کرامت است، در این جا: خداوند مقصود است- مُلْتَطِم: ( کبیت 123 برده)

نکته نحوی: شریعهٌ دو حالت می تواند داشته باشد. 1 - مبتدا باشد و مسوّغش تنوین تعظیم که عمل صفت را انجام می دهد محسوب شود، آن گاه «شریعهٌ» در حکم نکره موصوفه خواهد بود و مبتدا شدنش مُجاز. 2 - «خبرِ» مبتدای محذوف «هذه» باشد.

143 - مفردات: یَلُوحُ: آشکار و نمایان می شود - سَنا: (ک بیت 49) - جَوهَر: ( کبیت 42 برده) - الحَلْی: زیور مثل النگو و گوشواره و... - الوَشْی: نقش ونگار پارچه - العَلَم: (ک بیت 110 برده)

144 - مفردات: غَرّاء: مؤنث أغَرّ: هر چیز سفید وزیبا - حامَ عَلَیهِ: به دور آن چیز چرخید - نُهَی: جمع النُّهْیَه: عقل و خرد - سَلْسَل: آب شیرین و گوارا.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح: معنی مصراع دوم با مفهوم لغوی شریعت (آبشخور، جایی از رودخانه که از آن آب می خورند) متناسب است.

145 - مفردات: یُساسُ بِها: به وسیله آن سرپرستی می شود، بدان وسیله امور سامان داده می شود. تَکَفَّلَ: ( کبیت 120) الهَرَم: (ک بیت 13 برده) - شَبابُ الدَّهرِ وَ الْهَرَم: اوّل و آخر روزگاران، همه دورانها.

نکته ادبی: بین «شباب» و «الهَرَم» طباق وجود دارد.

146 - مفردات: أحکامُ الزَّمان: سیاست های زمانه، قوانین معیشتی هر دوره.

ص: 216

إرْتَسَمَ الاْءمرَ: آن امر را پذیرفت و امتثال کرد - مُرتَسِم: نقش بسته، پذیرفته.

نکته ادبی: «أحکام» و «حُکم» از جناس اشتقاق برخوردارند.

147 - مفردات: إعتَلَی النَّهار: روز برآمد و آفتاب بلند شد. التَّمِیم: کامل و تمام.

148 - مفردات: القَفْر: زمین خالی از آب و علف و آدم - رَعْی: چرانیدن، شبانی کردن، سرپرستی کردن - القَیاصِر: جمع القَیْصَر: لقب پادشاهان روم، در این جا مطلق پادشاهان مقصود است - الشّاء: جمع الشّاه: گوسفندان - النَّعَم: (ک بیت 141 برده)

نکته نحوی: فاعل «عَلَّمَتْ»، «شریعهٌ» در بیت 142 می باشد.

149 - مفردات: شَیَّدَ البِناءَ: ساختمان را برافراشت و بلند و مرتفع ساخت.

باذِخُ العِظَم: عظمت سر به فلک کشیده.

توضیح: در طول تاریخ سیاسی اسلام، حکومت هایی که زمامداران آن وارسته از علایق فراگیر جاه و مال و قدرت باشند و زاهدانه و با آگاهی عمیق و وسیع از مبانی و اصول و فروع اسلام محمدی صلی الله علیه و آله بر جامعه انسانی فرمان برانند بسیار اندک و انگشت شمارند. لذا باید حساب تاریخ خونبار و پر از مظلومیت ومحرومیت اسلام ناب را از تاریخ پر از خودپرستی و بیدادگری و فسادانگیزی مردمان به ظاهر مسلمان، مجدّانه جدا ساخت تا نور خورشید مقدّس اسلام و سیمای تابناک رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آسمانی صاف، اندیشه ها و قلوب را شاداب و تابناک سازد و - إن شاءالله - جان و جهان را فراگیرد.

150 - مفردات: التّمدِین: شهرسازی، پایه گذاری و ساختن شهر - الحُزُم: جمع الحِزام: کمربند، تنگ چارپا - شُدّوا مَِن الحُزُمِ: کنایه از سختکوشی در امور دین است.

نکته نحوی: «لِلْعِلْم» خبر مقدم است و «مَا عَزَموُا مِنَ الاْءُمورِ» مبتدای مؤخر.

151 - مفردات: مِلَّه: (ک بیت 137 برده) - أَنْهَلُوا النَّاسَ: مردم را برای بار نخست آب دادند - سَلسَال: آب شیرین و گوارا - الشَّبِم: (ک بیت 100 برده)

نکات نحوی: 1 - مرجع ضمیر در «سَلسالِها» شریعهٌ در بیت 142 می باشد.

2 - «ما» در «سَرعانَ ما» مصدریّه، به معنی کثرت است.

نکته ادبی: این بیت در لفظ خبری امّا در معنا انشایی است.

152 - مفردات: سَارَی صاحِبَهُ: به همراه دوست و همراه خود شبروی کرد - بِهم: به

ص: 217

سبب تلاش ایشان - عَظَمُ الطَّریق: قسمت میانه و آشکار راه، کناره های آن.

نکات نحوی: 1 - مرجع ضمیر «هی» یا «ملّه» است یا «شریعه»

2 - هُداهُ النّاس، حال است از فاعل «ساروا»

153 - مفردات: البَغْی: ستم، تجاوز از حق.

نکات ادبی : 1 - در بیت تصدیر وجود دارد.

2 - در «لاَیَهْدِمُ الدَّهر» إسناد مجازی وجود دارد.

3 - بین «عدل» و «بَغْی» و بین «شادَ» و «یَنهِدمُ» طباق است.

154 - مفردات: العَمِیم: هر چیز بسیار و انبوه - مُقْتَسِم: قسمت شده.

نکته نحوی: «مُقْتَسِم» صفت «عَمِیم» می باشد.

توجه: رضوان که در این جا معنی لغوی اش مقصود است، نامی از نامهای «بهشت» نیز می باشد.

155 - مفردات: روما: نام شهری است که اکنون پایتخت ایتالیا است. در قدیم مرکز تمّدن رومی بوده است.

- آثینا: آتن، پایتخت فعلی یونان، در گذشته دور یکی از بزرگترین شهرهای تمدن یونان قدیم بوده است.

حَوَی الشَّی ءَ: آن چیز را جمع کرد، مالک آن چیز شد - الیَواقِیت: جمع الیاقوت: یکی از نادرترین سنگهای قیمتی است که به رنگها و نوعهای مختلف وجود دارد و مهمترین آنها یاقوت سرخ است.

بغداد، مرکز حکمروایی خاندان ستمگر و ددمنش بنی عباس و یکی از کهنترین شهرهای تاریخی مسلمانان که اکنون پایتخت عراق است، در این جا مقصود شاعر، بیان مرکز تمدن اسلامی است. - التُّوَم: جمع التّومَه: دانه ای است نقره ای شبیه به مروارید.

156 - مفردات: خَلَّی الاْءمرَ: آن کار را رها کرد - کِسرَی: لقب پادشاهان ساسانی، در این جا انوشیروان مراد است.- ایوان: (ک بیت 61 برده» - یُدِلُّ بِه: به آن افتخار می کند. - هَوَی الشَّی ءَ: آن چیز از بالا به زیر افتاد، فرو ریخت - النِّیران: جمع النّار: مقصود آتش آتشکده های پارس است که در شب میلاد مسعود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به خاموشی گرایید و

ص: 218

فرو مُرد - الأُیُمْ: جمع الإیَام : دود.

157 - مفردات: رَعَمْسِیس: نام سلسله های 19 و 20 از فراعنه مصر، در این جا مقصود همه فرعونهایی هستند که در ساختن تمدن قدیم مصر و برپایی أهرام نقش داشته اند - مَظْهَر: محل نمایان شدن - نَهْضَه: یک بار برپا شدن و ایستادن، جنبش، - الهِرَم: بنایی به شکل هرم، یکی از عجایب هفتگانه بناهای باستانی جهان، اهرام مصر است که به فرمان فراعنه مصر ساخته شده و پس از گذشت بیش از سه هزار سال هنوز پابرجا است. توضیح: شاعر معتقد است که در درجه اوّل، عظمت تمدن در گرو توجه به حقوق انسانها است، نه عنایت به ساختن آثار و أبنیه باشکوه بسان أهرام مصر.

158 - مفردات: دار الشَّرایع: لقب روم است - دارالسّلام: لقب بغداد است- السَّلَم: تسلیم شدن، اسارت.

159 - مفردات: ضَارَعَهُ: شبیه او شد- مُلْتَأَم: زمان گردهمایی، مجتمَع - حَکاهُ: شبیه او شد - مُخْتَصَم: زمان ستیزه کردن، ستیزه کردن.

نکته نحوی: نصب «بیانا» و «قضاءً» بنا بر تمیز است.

توضیح: رومیان قدیم عادت داشتند که به مناسبت هایی در یک مکان بزرگ گردهم می آمدند و خطیبان و شاعران برایشان به نثر ونظم هنرنمایی می کردند.

160 - مفردات: إحتَوَی عَلَیهِ: آن چیز را احراز کرد و به دست آورد.- طِراز: نمونه - رشید: هارون الرّشید، پنجمین خلیفه عباسی (786 - 809 میلادی) - مأمون: فرزند هارون الرشید و هفتمین خلیفه عباسی (813 میلادی) - معتصِم: فرزند هارون الرشید و هشتمین خلیفه عباسی (833 -842 م)، این شخص شهر سامَرّا را بنا نهاد.

توضیح: علیرغم پیشرفت ملموسی که تمدّن اسلامی در بخشی از دوره بنی عباس بدان دست یافت، تمام حاکمان خاندان بنی عباس افرادی ستمگر، هوسران و خودپرست بودند و دل هیچ یک به حال اسلام و اهل بیت پیامبر نمی سوخت و چونان جلاْءدانی خونخوار همه امامان شیعه و همه آزادگان مسلمانان را یکایک کشتند و مأمون بیدادگر و مکّار عباسی، فرزند پاک پیامبر، امام رضا علیه السّلام را با زهر به شهادت رساند و خود در مراسم تغسیل و تکفین و خاک سپاری، آن هم دور از چشم پیروان امام

ص: 219

شرکت جست و به خیال خام خویش پیروز شد و فتنه را خواباند. همچنین در دوره حکومت عباسیّان فساد و عیاشی و زراندوزی و اشرافی گری به شدّت رواج یافت.

161 - مفردات: کَتائِب: جمع الکَتِیبَه: یک دسته از لشکریان - التُّخْمْ: حد و مرز، این کلمه در متن بیت به ضرورت شعری به صورت «التُّخُمْ» تلفّظ شده است.

162 - مفردات: یُدانَون: نزدیک می شوند.

توضیح: از زمان هارون الرشید به بعد تا مدتی در حوزه های علمی اسلامی مجادله های کلامی بسیار پررونق بود. و حتی در دارالخلافه مجالس بحثی تشکیل می شد که حاکم وقت نیز در آن شرکت می جست. مأمون عبّاسی که خیال می کرد از حکمت و دانش برخوردار است گاهی خود نیز یکی از طرفین بحث واقع می شد. به همین دلیل به سبب تبلیغات وسیعی که دستگاه حکومت عباسیان داشتند مردم گمان می کردند که

اینها دانشمندند. امّا اگر چنین می بود باید امروز، دست کم یک کتاب یا یک سخن حکیمانه، از این خاندان جور و فریبکاری، در دسترس ما می بود؛ امّا متأسّفانه بجز آه در بساط نیست؛ آه هزاران مظلوم بیگناه که هنوز از ورای تاریخ طنین انداز است.

163 - مفردات: طَأطَأ الهَام: سر را پایین انداخت - نَبَسُوا: سخن گفتند - الحُکْم: داوری، حکومت. این کلمه به ضرورت شهری در بیت به صورت «الحُکُم» آمده است.

164 - مفردات: یُمطِرون: در این جا یعنی می بخشند- مَحْل: قحطی و خشکی زدگی - عُدْم: ناداری، بینوایی.

نکات ادبی: 1 - «یُمطِرونَ» استعاره تبعیّه است برای «بخشندگی»

2 - بین «مَن» و «مِن » جناس مُحَرّف وجود دارد.

165 - مفردات: جَلّ عن کذا: ازآن منزّه است، از آن به دور است - أمْلاَک: جمع المُلک : پادشاه - أمْلاکُ الْوَرَی: زمامداران مردم، سلاطین.

توضیح: بهتر آن بود که شاعر، مدیح نبوی را با مدح ستمگران بنی عباس آلوده نمی کرد و از شأن آن نمی کاست.

166 - مفردات: البَرِیّه: آفریدگان، مخلوقات - الفاروق: لقب عمربن خطّاب، دوّمین فرمانروای مسلمانان پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله - ابن عبدالعزیز: عمربن عبدالعزیز،

ص: 220

هشمتین خلیفه أُموی (717 م.) که در مقایسه با دیگر ستمگران بنی امیه، نسبت به رعایای خویش بیشتر مدارا نمود. اگرچه مدت حکومتش کوتاه بود - الحَشِم: با شرم وحیا.

نکته ادبی: استفهام در بیت از باب تجاهل العارف است.

توضیح: شهرت امام علی علیه السلام در عدالت از هر کس دیگری افزونتر است. جرج جرداق مسیحی در کتاب مشهورش «الإمامُ عَلیّ صوتُ الْعدالهِ الاْءنسانیّه» می گوید: «قُتِلَ عَلیٌّ لِشدِّهِ عَدلِه» علی شهید عدالت خویشتن گردید.

در این جا به دو مصداق از هزاران مصادیق عدالت آن خورشید دادگری و زهد اشاره می کنیم.

در خطبه 15 نهج البلاغه در باب آنچه عثمان تیول بعضی کرده بود فرمود:

«وَاللّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاء وَ مُلِکَ بِهِ اْلإماءُ لَرَدَدْتُهُ فَإنّ فِی الْعَدْلِ سَعَهً، وَ مَنْ ضَاقَ عَلَیهِ الْعَدلُ فَالْجَورُ عَلَیه أَضْیَقُ» :« به خدا، اگر ببینم که [ مال و ملک ها] به مَهر زنان یا بهای کنیزکان رفته باشد، آن را باز می گردانم که در عدالت گشایشی [نهفته] است و آن که عدالت را برنتابد ستم را سخت تر یابد.» و نیز داستان رفتار او با برادر عیالوار و نابینایش عقیل در خطبه 22 نهج البلاغه مشهور است. در بخشی از این خطبه پس از اشاره به رفتارش با عقیل می فرماید: «وَاللّهِ لَوْ أعْطِیتُ الاْء قَالِیمَ السَّبْعَهَ بِمَا تَحتَ أفْلاَکِها عَلَی أنْ أعْصِیَ اللّهَ فی نَمْلَهٍ أسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَهٍ مَا فَعَلْتُ» :« به خدا اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانها است به من دهند تا خدا را نافرمانی نمایم و پوست جوی را از مورچه ای به ناروا بربایم چنین نخواهم کرد».

«فاروق چون نباشی چون از

فراق رستی

صدیق چون نباشی چون یار غار گشتی!؟»

(مولوی)

167 - مفردات: الامام: حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام ، نخستین امام معصوم از خاندان پاک پیامبر اسلام، که به وصیّت اکید ایشان به این سمت منصوب شده بود. - فَضَّ الْقَومَ: آن قوم را پراکنده ساخت - مآقی: جمع المَأقَی: مجرای اشک در گوشه چشم از سمت بینی. مُزْدَحَم: مکان ازدحام و شلوغی.

نکته نحوی: «وَ کَالاْءمامِ» یعنی «وَ مَنْ کَالاْءمامِ»

ص: 221

نکته ادبی:در بیت تصدیر وجود دارد.

توضیح:برای آگاهی بیشتر از فضایل امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام رجوع شود به خطبه 37 نهج البلاغه ترجمه دکتر شهیدی و دیگر عبارتهای حکیمانه و عارفانه و زاهدانه آن کتاب مقدس.

168 - مفردات: الزَّاخِر: مرد حکیم و بزرگوار،زیرا رگ و ریشه اش پر از شرافت است - الزّاخِرُ العَذْب: دریای سرشار از آب گوارا و لذیذ - النَّدْب: مرد شتابنده به سوی فضایل و کارهای نیکو،مرد چالاک که چون از او استمداد شود با چالاکی دست به کار یازد.

نکات ادبی: 1 - به وجود موازنه بین دو مصراع توجه کنید.

2 - بین «حَرْب» و «سَلَم» طباق وجود دارد.

169 - مفردات: ابن عفّان: عثمان بن عفّان، سومین فرمانروای مسلمانان پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله - یَحْنُو عَلَیهِ: خود را به سوی او کج می کند، به او مهربانی می ورزد - الفُطُم: جمع الفَطِیم: کودک از شیر گرفته شده.

170 - مفردات: الآی :جمع الآیه - غَیر مُنْفَصِم:( بیت 37 برده)

171 - مفردات:إلْتأَمَ الْجُرْحُ :زخم بهبودی یافت - جُرحٌ بِالکِتَاب دَمِی: اشاره به قتل عثمان است یعنی: جُرحٌ دَمِیَ بِالْکِتابِ - مردم ناخرسند از عملکرد فرمانروا بر خلافش شوریدند و مدتی منزلش را محاصره نمودند.پس از آن که مذاکرات و هشدارهای مردم کاری از پیش نبرد، فتنه توطئه گرانی که درصدد پاره پاره کردن پیکر جامعه اسلامی بودند موجب شد تعدادی شمشیر به دست و ناشناس ناگهان در منزلش ریختند و به گاه تلاوت قرآن خونش را ریختند. در جریان دفاع از عثمان فرزندان امام علی علیه السلام به سختی مجروح شدند و کاری از پیش نبردند. و متأسفانه پس از آن،طوفان تبلیغات امویان چنان وانمود کرد، که امام علیه السلام قاتل عثمان بوده است.ناگفته نماند که امام علی علیه السلام پیش از وقوع این حادثه از طرف مردم به عنوان میانجی برگزیده شد تا عثمان را نصیحت کند و پیوند او را با مروان و بنی امیه بگسلد و به راه راست هدایتش کند.تفصیل این رخداد در خطبه 164 نهج البلاغه آمده است.امام در بین نصایح خود به عثمان فرمودند:

«وَ إنّی أُنْشِدُکَ اللّهَ أنْ لاَ تَکُونَ إمَامَ هَذِهِ اْلأمَّهِ الْمَقْتُولَ، فَإنَّهُ کَانَ یُقَالُ: «یُقْتَلُ فی هَذِهِ الاْءمّهِ إمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا الْقَتْلَ وَ الْقِتَالَ إلَی یَومِ الْقِیَامَهِ، وَ یَلبِسُ أمُورَهَا عَلَیْهَا، وَ یَبُثُّ الْفِتَنَ عَلَیْهَا، فَلاَ یُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ،یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجا وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجا...» :« من تو

ص: 222

را به خدا سوگند می دهم تا امام کشته شده این أمّت نباشی،چه گفته می شد(1) که «در این أمّت امامی کشته گردد، و با کشته شدن او در کشت و کشتار تا روز رستاخیز باز شود و کارهای امت بدو مشتبه ماند، و فتنه میان آنان بپراکند، چنانچه حق را از باطل نشناسند و در آن فتنه با یکدیگر بستیزند و درهم آمیزند.»

نکته ادبی: در مصراع دوم، تفصیل بعد الاجمال وجود دارد.

172 - مفردات: بَلا: آزمایش،آزمودن به مصیبت یا به نعمت - جَلائِل: جمع الجَلِیلَه: کارهای بزرگ - الخِدَم: جمع الخِدْمَه: انجام کاری نیکو برای کسی از سر بندگی و دلسوزی.

173 - مفردات: الحَزْم: دوراندیشی و تدبیر در کارها- العَزْم: تصمیم قطعی، استواری در کاری که قصد انجامش را دارند- حَاطَهُ: آن را حفظ و صیانت کرد و از آن سرکشی و مواظبت نمود - مِحَن: جمع المِحْنَه: بلا، سختی و گرفتاری - الحِلْم: عقل و خرد- کَهْلْ: میانسال - مُحْتَلِم: پسر رشید و بالغ، نوجوان.

نکات ادبی: 1 - بین «حَزْم» و «عَزْم» جناس مردوف وجود دارد.

2 - بین «حِلْم» و «مُحْتَلِم» جناس اشتقاق وجود دارد.

توضیح: اشاره به جنگهای «رَدّه» دارد و آن شماری از درگیریهایی بود که در زمان ابوبکر رخ داد. در حقیقت این جنگها نتیجه طبیعی پیشرفت سریع قلمرو اسلام بود که موانعی چند در سرراهش پدیدار شد. مهمترین این جنگها «معرکه عقربا» یا «حدیقه الموت» است که مُسَیلَمه کذّاب در جریان آن کشته شد.(2)

مختصر آن که «ردّه» مجموعه شورش هایی پس از رحلت پیامبر اکرم به دلایل مختلف بود که اهّم آنها قیام های مرتدّان است، نامهای این قیامها عبارت است از «رده طلیحه بن خویلد، ردّه بنی سلیم، ردّه بنی تمیم، ردّه الیمامه، رده البحرین، ردّه عمان و حَضْرَموت وَ الْیَمَن»(3)

174 - مفردات: حادَعَنِ الطّریقِ: از راه به یک سو شد و کناره گرفت - حَادَبِه عَنْ رَشَدٍ: او را از راه راست منحرف کرد - المَوْت: مقصود رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است - غَیرُ

ص: 223

مُنْبَهِم، بدیهی، روشن، یقینی.

توضیح: با عنایت به مصراع دوّم لازم است این نکته ذکر گردد که در قرآن کریم، سوره حجر، آیه 99، از مرگ با کلمه «یقین» تعبیر شده است: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأتِیَکَ الْیَقِینُ» :« خدا را تا دم مرگ عبادت کن.»

175 - مفردات: مُسْتَلاًّ مُهَنَّدُهُ: شمشیرش برکشیده بود.

توضیح: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، در حالی که سر مبارکش بر دامن امام علی بن ابی طالب علیه السلام بود جان به خداوند متعال تسلیم کرد.

176 - مفردات: لاَتَعْذُلُوهُ: ملامتش نکنید - الذُّهُول: سراسیمگی، بهت زدگی - طَافَ بِهِ الذُّهُولُ: دچار سراسیمگی شد - الصَّبّ: (بیت 4 برده) - ضَلَّ الصَّبّ: عاشق عقل باخته شد - عَنْ رَغَمٍ: ناخواسته.

نکته ادبی: در این بیت نسبت به بیت گذشته صنعت التفات از غیبت به خطاب وجود دارد.

177 - مفردات: نَزیل: میهمان، همنشین.

«صد هزاران آفرین بر جان

او

بر قدوم و دور و فرزندان او»(1)

(مولوی)

178 - مفردات: الإشفاق: ترسیدن از خداوند متعال - مُنْسَجِم: ( کبیت 4 و بیت 159 برده).

نکته نحوی: «صلاه» تمیز است.

179 - مفردات: جُنْحُ اللَّیلِ: پاسی از شب - ضُرّ: (ک بیت 29 برده) - السُّهْد: خواب زدگی شب، بیدار خوابی - الوَرَمْ: (ک بیت 29 برده)

نکته نحوی: جُنْحُ اللَّیلِ: نایب ظرف زمان است.

180 - مفردات: رَضِیّه: خشنود - سَأَمْ: (ک بیت 98 برده)

نکته نحوی: اگر «رَضِیّه» را منصوب بخوانیم حال خواهد بود برای «مُحیی» در بیت 178؛ در این صورت نَفْسُهُ نایب فاعل آن می باشد.

نکته ادبی: در بیت تصدیر وجود دارد.

181 - مفردات: نُخَب: جمع النُّخْبَه: برگزیده.

ص: 224

توضیح: زیباترین صلواتی که به نثر بر بستر پاک ادبیات اسلامی جاری شده است، صلواتی است که از امام علی علیه السلام در خطبه 72 نهج البلاغه روایت شده؛ متن کامل این صلوات در مقدّمه کتاب ذکر گردید.

182 - مفردات: حَلَکْ: بشدت سیاه بودن، قیرگون بودن - شُمُّ الأنوُف: کنایه از حَمِیّت و شرافت نفس است. مردان تسلیم ناپذیر و سرسخت و بزرگوار - أَنْفُ الْحَادِثَاتِ حَمِی: کنایه از شدت و دشواری حوادث است.

نکات ادبی: 1 - بین «بِیضْ» و «حَلَک» طباق وجود دارد.

2 - بین «الوُجوه» و «وَجه» و «أُنوف» و «أَنف» مراعات نظیر وجود دارد.

183 - مفردات: الصَّحْب: (ک بیت 160 برده) - صُحْبَه: همراهی، رفاقت، دوستی - مَرْعِیَّهُ الْحُرَم: کسی که رعایت حقوق و احترام او بر دیگران لازم است.

نکته ادبی: بین «الصَّحْب» و «صُحْبَه» جناس اشتقاق وجود دارد.

184 - مفردات: هَالَ: ترسانید - جَلَلْ: کار مهم و بزرگ - عَمَمْ: هر زیادی و کثرتی را گویند. در این جا به معنی درهم و برهم و مشتبه شدن امور دشوار و سختی های شکننده است.

نکته نحوی: ما مصدریّه است و مصدر ظرف زمان و موصوف، نقش آن مفعولٌ به است برای «راکبین» - در این صورت «هالَ مِنْ جَلَلٍ» صفت خواهد بود برای «ما».

185 - مفردات: وَاجِفَه: آشفته و لرزان و پریشان - أَخْطار: جمع الخَطَر: کارهای خطرناک - القُحَمْ: جمع القُحْمَه: کارشاق و دشوار و غیرقابل تحّمل.

186 - مفردات: هَبَّ الرَّجُلُ مِنَ النَّوْمِ: آن مرد از خواب بیدار شد - المَنِیّه: مرگ - رَقْدَه: خواب.

نکته ادبی: إضافه «رَقْدَهُ الْعَدَم» از نوع تشبیهی است و این نوع تشبیه در زُمره تشبیه بلیغ می باشد.

187 - مفردات: تُدِیلُ: دست به دست می گرداند، به نوبت تغییر می دهد.

نکات ادبی: 1 - بین «سَعْد» و «نَحْس» و بین «نِعَم» و «نِقَم» طباق وجود دارد. 2 - بین «مُلک» و «مالک» جناس اشتقاق وجود دارد.

188 - نکات ادبی: 1 - بین «رَأَی» و «رَأْیْ» جناس محرف ونیز جناس اشتقاق وجود دارد.

ص: 225

2 - بین «قَضاء» و «قاضی» جناس اشتقاق وجود دارد.

189 - مفردات: زَادَ الشَّی ءَ: آن چیز را زیاد کرد- خَسْف: خواری - سَامَهُ خَسْفا: او را خوار و ذلیل کرد.

نکته نحوی: خَسفا، تمییز منقول از مفعول است.

190 - نکته نحوی: مرجع ضمیر در «بِهِ» یا «لُطف» مُقدَّر است یا «فَضل» متأخّر.

نکته ادبی: در بیت هم از نظر معنوی، حسن ختام وجود دارد و هم از نظر لفظی چون با عبارت «حُسن مُخْتَتَم» قصیده پایان می پذیرد.

«چاره ما ساز که بی داوریم * گر تو برانی به که روی آوریم

چون خجلم از سخن خام خویش * هم تو بیامرز به انعام خویش»

(نظامی گنجوی)

ص: 226

اشک می باری؟ آیا به یاد یاران دیار ذی سلم افتاده ای، یا بوی خوش آن عزیزان را نسیمی از سوی کاظمه به مشامت رسانیده است؟

یا نکند برقی در سیاهی شب از آسمان اضم درخشیده است؟

ای دل، چرا چنین از دامنه گونه های گلگونت، همه چشمه ساران اشک پیوسته ریزان است؟ بگو آخر چرا این سان زار و گریانی؟ اگر خود نگویی، از حال نزارت پیداست که دل به عشق سپرده ای.

آه سوزان و اشک روان شاهدان عشق اند، کو دلباخته ای که تواند این گواهان را پنهان کند؟ آری، اگر عشق نبود نه اشک و آههای سوزان بود و نه بی تابی های بی پایان.

پس حال که رازت از پرده برون افتاد بیا و انکار مکن و لب بگشای که چگونه ای؟ ببین شور عشق چه بر سرت آورده است؟

آن دیدگان خونبار و این سیمای چون گل بهار، نشان دل باختن به یار است. مگر نیست؟...

آه، چرا هست... از دست یاد او نه شب قرار دارم و نه روز آرام. از دست عشق او همه حالم ناخوش و همه کامم ناکامی است.

مرا ملامت مکن که چرا چنینم. انصاف ده. دست از سرم بردار و عذرم را بپذیر. من همینم که هستم. من عاشق و دیوانه ام از دست عشق، از دست عشق.

ای کاش تو نیز سوخته آن آتش بودی و همسان من، نه رازت را جای کتمانی بود و نه دردت را درمان. تو که را پند می دهی و به کدامین گوش اندرز می خوانی؟

مگر نمی دانی که گوش عاشقان از میان همه نواها فقط صدای عشق را می شنود؟

من که حلقه پند پیری را آویزه گوش نکرده ام، حال می آیم و به پای نصیحت تو می افتم؟ هرگز!

پس بس کن و دیگر اندرزم مده و مرا به حال بس خوش خویش و شیدایی بی کرانه ام واگذار.»

گویی بوصیری می خواسته به حضور یک سلطان پر جبروت که مظهر همه پاکیها است شرفیاب شود. پس نخست کوبه دروازه شهر عشق را می کوبد و سپس جان خویش

ص: 228

را از هوای غیر محبوب پاک می سازد و پرده از نیرنگهای رنگارنگ نَفْس برمی دارد و آن دیو را از خویش می راند و با دلی سرشار از خاکساری و عشق پیش می آید و یاد یار را زمزمه می کند:

ظَلَمْتُ سُنَّهَ مَنْ أحیَا الظَّلاَمَ إلی * أَنِ اشْتَکَتْ قَدَمَاهُ الضُّرَّ مِنْ وَرَمِ

و پیوسته گل این یاد خوش بر لب اوست تا که ناگهان خورشیدِ نام دوست از مشرق خاطر عاطر او طلوع می کند.

مُحَمَدٌ سَیِّدُ الْکَوْنَینِ وَ الثَّقَلَیْنِ * وَ الْفَرِیقَیْنِ مِنْ عُرْبٍ وَ مِنْ عَجَمِ

نَبِیُّنَا الاْآمِرُ النّاهِی فَلاَ أحَدٌ * أَبَرَّفی قَولِ «لا» مِنْهُ وَ لاَ نَعَمِ

هُوَ الْحَبِیبُ الّذی تُرْجَی شَفَاعَتُهُ * لِکُلِّ هَوْلٍ مِنَ الاْءهْوال مُقْتَحِمِ

او حبیب شفیع است. بوصیری با بیانی شیوا و شیرین در همین نخستین لحظه های گرم شدن جانش به یاد ممدوح عاشقان، چشم برشفاعت او دوخته است. آن گاه برگی دیگر از فضایل نبوی را چنین ورق می زند. محبوب ما در علم و کرم از همه سرآمدان دانایی و کرامت برتر است. به حسن و خلق و وفا کس به یار ما نرسد. او که اگر می خواست جلوه گری کند فقط ذکر نام مقدّسش، به استخوانهای پوسیده جان می بخشید.

خورشیدی که نه از دور توان گوهرش را شناخت و نه از نزدیک.

آن امیر بیداران که خفتگان جهان از او بجز خیالی رؤیایی بر پهندشت خاطره، چیزی بیشتر را نمی شناسند.

او که اگر چراغ تابان وجودش نبود پیامبران، قمرهای بی تابشی بیش نبودند. او که زیبایی یک گل لبخندش برتر از جمال همه گلزارهای جهان بود. هموکه هزاران هزار شکوفه شکوفان و ماه تابان و دریای خروشان و همّت همه روزگاران، قطره ای از یم کمال و جمال شکوهمند اوست. مردی که به تنهایی بسان همه امّتها بود. آن که در میلادش لرزه بر ایوان کسری و اصحاب کسری افتاد. آتش هزار ساله پارس خاموش شد. رود آن خشکید و آب دریاچه ساوه فرو رفت. آری، به یمن آمدنش، آب و آتش سرزمین شرک باژگونه گوهر شدند. آن یکی شعله برکشید و دیگری به سردی گرایید. شیاطین از خشم

ص: 229

طوفان هیاهو برانگیختند.

مژده آمدن حق جهانگیر شد. پیشگویان گفتند که باطل رفتنی است. تیرهای آتشین در همه جای آسمان بر سینه اهریمنان نشست. بت ها به سر در خاک افتادند و شیطان ها فوج فوج از همه سو گریختند.

او که آمد درختان دعوتش را لبیک گفتند. ابر بر سرش سایه فکند. ماه به اشاره اش دو نیم شد.غار ثور آغوش گشود و در برابر شبیخون دشمنان، پناهگاه امنش گردید. همان که خود پناه همه بی پناهان است و ابر رحمتش پیوسته پرباران و ریزان. آن شفا ده بیماران و خرد بخش دیوانگان که به دعایش در دامن قحطسالی، باران و سبزه زاران پدیدار گشت.

قرآن، معجزه جاودان او چونان چراغی است بر بلندترین مشکات جهان. این کتاب رسته از زمان و سرشار از گوهرهای درخشان و برتر از همه معجزه های پیامبران، که از هر عیب و نقصی منّزه است و پیوسته در برابر دشمنان و منکران، پیروز میدان.

امواج معانی اش بسان موج دریا همیشه در کشش است. امواجی برتر از دریا که شگفتی هایش را شمار نیست و دیده تماشاگرانش را رنج خستگی برکنار.

تلاوتش آتش دوزخ را فرونشاند و سیاهی از روی گناهکاران بزداید. خورشید تابانی که چشمان نابینای حسودان کینه توز توان دیدارش را ندارد.

هر که او خود حاسد قرآن بود

خود حسد آن مرگ جاویدان بود

قرآن یکی از آیات درخشان اوست و عروجش بر آسمان یکی دیگر. عروجی تا نزدیکی یک کمانی مقام قدس ربوبی. رخدادی برون از حد درک و عقل. سفری شگفتناک که کمترین دستاورد آن کرامت ابدی امّت مسلمان بود.

این ستایش پیامبری است که عروجش بر فراز آسمان، به جهادش در میدانهای رزم در زمین پیوند خورده است. میدانهایی که پیکرهای در هم کوفته دشمنان بر نیزه مسلمانان بسان گوشت روی کنده قصابان است. آن جا که دل های دشمنان از ترس در تب وتاب است و می خواهد که از قفس تنگ سینه ها بیرون پرد.

دلهایی آن سان مشتاق فرار که در پی دیدن پاره گوشتهایی ربوده شده از میدان به نوک

ص: 230

عقابان، گویند: «کاشکی جای ما در جای آن پاره های گریزان بود نه در آوردگاه مسلمانان.»

مسلمانانی همه اخلاص و ایمان و جملگی گوش به فرمان که تشنه ریختن خون دشمنان و دلباخته پرچمدار عاشقان اند. آنان که در مصاف با کافران و مشرکان کوه را مانند. حنین و بدر و احد ایشان را خوب می شناسند.

گُرد مردانی که شمشیرهایشان آلوده به خون بناگوش دشمنان است و نیزه هایشان نقطه چین کننده پیکرهای پلید آنان.

جوشن پوشانی که آنان را تنها از گل رویشان توان شناخت. آنان که در پایمردی و هیبت بی همانندند و شجاعتشان شیر را در بیشه از نعره زدن بازمی دارد و بر جای خویش می نشاند.

آری، هرچه در وصف آنان و مدح سیّد و سالار بزرگوارشان بگویم باز کم گفته ام.

من بزرگواری را ستودم تا به آب مدح او گناهان گذشته را بشویم. اگر این دستاویز استوار نبود، من غریق گرداب زیانکاریهای خویش بودم و در زمره رانده شدگان از رحمت بیکران.

با اینهمه مرا با او رشته عهد و پیمانی است پیوسته ناگسسته. حلقه وصل این رشته نام «محمّد» است که امید می رود مایه رهایی و نجاتم گردد. زیرا کرم و رحمت او چندان عظیم و کرانه ناپیداست که حتی همنامان خویش را می بخشاید و دستگیر می شود.

او که هرگز چراغ هیچ دل امیدواری را بی فروغ نساخته و دست هیچ گرفتاری را کنار نزده. آیا مدح من مرا به جای زهیر نمی نشاند تا او بهتر از هَرِم بن سنان مرا از دریای فضل و احسانش بهره مند سازد و نه از حطام اندک دنیوی که از خیر و برکت جاویدان و شفاعت اخروی سرشارم کند؟

یَا أکْرَمَ الْخَلقِ مَالی مَنْ الوذُ بِهِ * سِواکَ عِنْدَ حُلولِ الْحَادِثِ الْعَمِمِ

وَلَنْ یَضِیقَ رَسُولَ اللّهِ جَاهُکَ بی * إذا الْکَریمُ تَجَلّی بِاسْمِ مُنْتَقِمِ

فَإنَّ مِنْ جُودِکَ الدُّنْیَا وَ ضَرَّتُهَا * وَ مِنْ عُلُومِکَ عِلْمُ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ

با این حال، ای جان، مبادا هیچ لغزش بزرگی چراغ امید تو را به رحمت او کم فروغ

ص: 231

کند.

که رحمت او رحمت خدای اوست. و گناه بزرگ کجا و شکوه و عظمت و غفران پروردگار جهانیان کجا؟

پس ای خدا، رشته امید مرا مگسلان و ما را به لطف خویش بنواز ای مهربان.

و سرانجام آخرین دعای ما، این است که ابرهای رحمت پیوسته ریزان خویش را بفرمایی تا بر روح و روان پاکترین پاکان جهان و خاندان و یارانش و همراهانش ببارند و ببارند. تا آن زمان که پیک عاشقان، شاخه های نرم درخت خوشبوی بان را به جنبش درآوَرَد و ساربان با نغمه های دلنواز، شتران سپیدموی بیابان را به وجد و طرب اندازَد.

عنابگونشان شیران را بندیِ خویش می سازد.

ولی افسوس که آن محبوب نازنین در دژی استوار و تسخیرناپذیر خانه کرده و بین این دو، دیوارهایی از نیزه پدیدار است. پس همان به که دل از خیال او برنکند و دم برنیارد.

سپس رو سوی نَفْس خویش می کند و شِکوه سر می دهد که دنیای این نفس دون، بسی بی وفا و غدّار است. در پسِ برق هر خنده اش سیل اشک نهان و از پی هر نعمتش هزاران نقمت آشکار.

نَفْسی که بردشت جان او کوهی سیاه از گناهان برآورده است. با خود می اندیشد که چاره چیست؟ اندکی بعد می پندارد که راهی جز پشت کردن به او و افکندن کمند خویش بر رشته استوار تقوی و اخلاق نیست.

افزون براین نور امید به رحمت بیکران خدا و شفاعت و دستگیری حبیب خدا جان و دلش را گرم کرده است. پس لب به مدح و ستایش نبی می گشاید و ستایش او را برترین نجاتبخش خود می یابد و ذکر او را دوای دردهای خویش. و آن گاه چند صفحه از دفتر بی پایان و نورافشان فضایل و خصایل آن سیّد کاروان پاکان را ورق می زند.

آغازین درخشش پرتو ذات او از آن سوی مرز آفرینش، و آقایی و سروری اش در روز بازپسین و آن سوی پایان دوران انسان در زمان؛ وحکایت بحیرا که از نشانه های آشکار او پی به نام و نشان عظیم و بی مانند و آینده سعادت خیزش برد و واقعه روزهای تنهایی او در غار حرا که دلش به شوق دیدار جبرئیل می تپید. و حادثه آن زمان که تشنگی یاران را در بیابانی بی آب، با جاری ساختن چشمه ساری از میانه انگشتان مبارکش فرو نشاند و داستان ابری که بین او و آفتاب سوزان درآمد و از گزند خورشید امانش داد. اینها همه هریک برگی زرین است از دفتر ایّام آن سرور کائنات که از خاطر شاعر گذر می کند.

او در ادامه مدح پیامبر به دیگر صفات تابناک او اشاره می ورزد و از معجزه جاوید پیامبر سخن می گوید. و سپس به میلاد او و حوادث شگفت همزمان با آن و به وضع اسفناک مردمان سراسر جهان در فقدان آن مهتر آفریدگان نظر می افکند و در پی این از معراج او می گوید و بعد واقعه هجرتش را به وصف می کشد. و با پای قلم تا غار ثور در پی یار دوان می گردد و این جا است که به رسول خدا توسل می جوید و می گوید:

ص: 233

یَا أَحْمَدَ الْخَیرِ، لی جَاهٌ بِتَسمِیَتی * وَ کَیْفَ لاَیَتَسامَی بِالرَّسولِ سَمیّ

سپس بی درنگ از امام بوصیری و از عشق خالص او به ساحت قدس رسول اکرم صلی الله علیه و آله که موجب جوشش «برده» از کام جانش گردید سخن می گوید. واو را برتر از آن می داند که کسی رقیبش گردد و خود را نیز از این ادّعا برکنار می دارد و بر مقام او غبطه می خورد و این را از برکت عنایت خاص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ستایشگران خود می داند و سپس مدح آن بزرگ را ادامه می دهد و از عظمت شَأن، شجاعت و هیبت، جذبه محبت، سیمای زیبا و درخشان و از یتیمی اش می گوید.

بعد از آن او را با عیسی علیه السلام قیاس می کند و می گوید : اگر آن پاک پیامبر خداوند، مرده ای را جان بخشید امّا تو همه جهان را از مرگ ابدی جهل و کفر و سیه بختی نجات بخشیدی، آری تو همه را و نیز ما را زنده کردی.

در این مقام گریز می زند به سخن آن دشمنانی که پیامبر اسلام را جنگ طلب خوانده اند و پاسخ آنان را در ابیاتی چند می دهد و آن گاه این اشکال را که از فکر مسیحیان تراویده، به خودشان برمی گرداند و می گوید چرا شما خود هر روز باب جنگ تازه ای را در سراسر جهان می گشایید و چرا از سر انگشتانتان خون مظلومان چکان است. پیرو این سخنان، زمام بیان را به سوی وصف حماسه های پیامبر و مسلمانان و کوشش های حق طلبانه آنان در راه سعادت جهانیان، می کشد و اینها همه را مرهون شریعت روح بخش اسلام می داند. دینی که دست شترچرانان را گرفت و در صف مقدّم بزرگترین کاروان فرهنگ و تمدن بشر قرار داد. آن گاه عظمت و شکوهمندی فرهنگ و تمدّن اسلامی را به رخ دیگر تمدّنهای مشهور جهان در روم و آتن و ایران و مصر می کشد و در ذیل آن چند تن از فرمانروایان بنی عبّاس رامی ستاید و سپس به مدح خلفای راشدین می رسد و سخن رابه واکنش عمربن خطاب در رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خاتمه می بخشد.

در پایان، شاعر لب به مناجات و نیایش می گشاید و پس از صلوات بر محمّد و آل و یاران پاک او، از درگاه خداوند متعال برای خود و امت اسلام طلب نیک فرجامی می نماید.

ص: 234

نسیب برده، 12 بیت است و نسیب نهج البرده دو برابر آن، بوصیری قصیده اش را چنین شروع کرده:

أَمِنْ تَذَکُّرِ جِیرانٍ بِذی سَلَمِ * مَزَجْتَ دَمْعا جَرَی مِنْ مُقْلَهٍ بِدَمِ

أَمْ هَبَّتِ الرّیِحُ مِنْ تِلْقَاءِ کَاظِمَهٍ * وَ أَوْمَضَ الْبَرقُ فِی الظَّلْمَاءِ مِنْ إِضَمِ

و شوقی با این بیت ها:

رِیمٌ عَلَی الْقَاعِ بَیْنَ الْبَانِ وَ الْعَلَمِ * أَحَلَّ سَفْکَ دَمِی فِی الاْءشْهُرِ الْحُرُمِ

رَمَی الْقَضَاءَ بِعَیْنَیْ جُوءذَرٍ أَسَدا * یَا سَاکِنَ الْقَاعِ أَدْرِکْ سَاکِنَ الاْءَجَمِ

چنان که ملاحظه می شود در آغاز برده بوصیری آتش عاطفه ای پاک و پرحرارت شعله می کشد امّا نقش خیال در مطلع نهج البرده برجسته تر می نماید. در این قصیده نخست آهویی سپید بر پهندشت خاطره نمایان می شود و جمال شگفت انگیز او دل از کف شاعر می رباید، چندان که در ضمن یک تمثیل خود را به شیری مانند می کند که گرفتار دام جمال این آهوی رعنا و خوش خرام گردیده است.

شوقی در غزل خود، پی در پی از غیبت به خطاب و سپس از خطاب به غیبت التفات می کند.این امر او را واداشته تا پنج باراز «یای ندا» استفاده کند. به کار رفتن هفت بار«ات» نشانه جمع مؤنث سالم در ابیات غزل مادی، نشانه محسوس شدن غزل در نیمه دوّم آن می باشد.

در هر دو غزل یک بیت معنی اعتراف می دهد، یعنی عاشق پس از مقاومت در برابر فاش شدن راز عشق، سرانجام خود لب به اعتراف می گشاید و به وجود جذبه عشق در نهانخانه دل خویش اشاره می نماید:

بیت 8 برده:

نَعَمْ سَرَی طَیْفُ مَنْ أَهْوَی فَأَرَّقَنی * وَ الْحُبُّ یَعْتَرِضُ اللَّذَّاتَ بِالاْءَلَمِ

بیت 10 نهج البرده:

سَرَی فَصَادَفَ جُرحا دامِیا فَأَسَی * وَ رُبَّ فَضْلٍ عَلَی الْعُشّاقِ لِلْحُلُمِ

نوسان موسیقیایی غزل نهج البرده، به دلیل تنوّع سیاق خبری و انشایی جملات و خیال انگیزی مضامین و پاره ای مکّررات لفظی و مضمونی و استفاده زیاد از «یای ندا»

ص: 236

بیش از غزل برده است.

غزل برده خواننده خود را در لُجّه ای از اندوه و موجی از غم هجران فرو می برد. امّا غزل شوقی او را در خیالی خوش رها می سازد. غزل شوقی تا بیت دهم، مانند غزل بوصیری از حوزه عفت برون نرفته است. امّا از بیت 11 تا 24 به سوی عشق طبیعی و محسوس گراییده.

حدیث نفس در بُرْدَه جلوه ای مطبوع دارد. امّا این پدیده در نهج البرده در حاشیه رخدادی دیگر مطرح شده است و آن کشمکش بین دل عاشق و تیرنگاه معشوق است. ضمن آن که در بیت سوّم صریحا بدان اشاره شده:

لَمَّا رَنا حَدَّثَتْنی النَّفْسُ قائِلهً * یَا وَیْحَ جَنْبِکَ بِالسَّهْمِ الْمُصِیبِ رُمِی

در هر دو غزل شعله عشق در معرض طوفان سرزنش ملامتگری بی خبر قرار گرفته و سرانجام در هردو جا این آتش نه تنها به خاموشی نگراییده بلکه شعله ورتر شده است.

شوقی افزون بر اقتباس های لفظی که در جای خود بررسی خواهد شد، در مضمون نیز از بوصیری پیروی کرده است. اینک به اقتباس های مضمونی در غزل نهج البرده از برده بوصیری توجه کنید:

بیت 6 نهج البرده:

یَا لاَئِمی فِی هَواهُ وَ الْهَویَ قَدَرٌ * لَوْ شَفَّکَ الْوَجْدُ لَمْ تَعذِلْ وَ لَمْ تَلُمِ

از بیت 9 برده:

یَا لاَئِمی فی الْهَویَ الْعُذْرِیِّ مَعذِرهً * مِنّی إلَیکَ وَ لَوْ أَنْصَفْتَ لَمْ تَلُمِ

بیت 16 نهج البرده:

الحامِلاتُ لِواءَ الْحُسنِ مُخْتَلِفا * أَشْکَالُهُ وَ هُوَ فَردٌ غَیرُ مُنْقَسِمِ

از بیت 42 برده:

مُنَزَّهٌ عَنْ شَرِیکٍ فی مَحَاسِنِه * فَجَوْهَرُ الْحُسْنِ فیهِ غَیرُ مُنْقَسِمِ

بیت 7 نهج البرده:

لَقَدْ أَنَلْتُکَ أُذْنا غَیْرَ وَاعِیَهٍ * وَ رُبَّ مُنْتَصِتٍ وَ الْقَلْبُ فی صَمَمِ

از بیت 11 برده:

ص: 237

مَحَضْتَنیِ النُّصْحَ لکِنْ لَستُ أَسْمَعُهُ * إِنَّ الْمُحِبَّ عَنِ الْعُذّالِ فی صَمَمِ

بیت 25:

یَا نَفْسُ دُنیاکَ تُخفی کُلَّ مُبْکِیَهٍ * وَ إنْ بَدَالَکِ مِنْهَا حُسنُ مُبْتَسَمِ

او گویی نفس را وجودی جدا از ماهیت حقیقی آدمی می انگارد و آن گاه او را مورد خطاب قرار می دهد. نگرش شوقی در مقابله با نفس بیشتر عاطفی است امّا نگاه بوصیری خردمندانه و مبتنی بر تجربه های ارزنده و حکیمانه است. شوقی پس از بیان مکرهای نفس بر پیروی خود از او درگذشته تأسف می خورد.

بیت 33:

یا وَیْلَتاهُ لِنَفْسی راعَهَا وَ دَهَا * مُسوَدَّهُ الصُّحْفِ فی مُبْیَضَّهِ اللِّمَمِ

رَکَضْتُهَا فی مُریعِ المَعصِیاتِ وَ مَا * أَخَذْتُ مِنْ حِمْیَهِ الطّاعاتِ لِلتُّخَمِ

چنین حالتی در ابیات 13 و 14 برده نیز وجود دارد.

فَإنَّ أَمّارَتی بِالسّوءِ مَا اتَّعَظَتْ * مِنْ جَهْلِهَا بِنَذیرِ الشّیْبِ وَ الْهَرَمِ

وَ لاَ أَعَدَّتْ مِنَ الفِعلِ الجَمیلِ قِریَ * ضَیفٍ أَلَمَّ بِرَأسی غَیرَ مُحتَشِمِ

همچنین در بیت 143 برده مضمونی شبیه به بیت 33 نهج البرده وجود دارد.

برده:

فَیَا خَسارهَ نَفْسٍ فی تِجارَتِها لَمْ * تَشْتَرِ الدّینَ بِالدّنیا وَ لَمْ تَسُمِ

شوقی، اخلاق را راه درمان مفاسد و بیماری های نفسانی می داند. و اگر اخلاق اثربخش نبود، استغفار و توسل به پیامبر و امید به شفاعت او را کارگشا تلقی می نماید. امّا بوصیری برای درهم شکستن دیو نفس و شیطان غدّار، بجز اشک ندامت باریدن، و اعتراف به گناهان خود نمودن و در پیشگاه خداوند توبه و استغفار کردن را نتیجه بخش نمی داند.

در این قسمت از کلام شوقی برخی مضامین زیبا دیده می شود که به تقلید و اقتباس از بوصیری آمده است از جمله:

بیت 38 نهج البرده:

تَطْغَی إذا مُکِّنَتْ مِنْ لَذَّهٍ وَ هویً * طَغْیَ الْجِیادِ إذا عَضَّتْ عَلَی الشُّکُمِ

از بیت 16 برده:

ص: 239

مَنْ لی بِرَدِّ جِمَاحٍ مِنْ غَوایَتِها * کَمَا یُرَدُّ جِماحُ الْخَیلِ بِاللُّجُمِ

بیت 41 نهج البرده:

إذَا خَفِضْتُ جَناحَ الذُّلِ أسألُهُ * عِزَّ الشَّفاعهِ، لَمْ أسألْ سِوَی أمَمِ

از بیت 36 برده:

هُوَ الْحَبیبُ الّذی تُرجَی شَفَاعَتُهُ * لِکُلِّ هَوْلٍ مِنَ الاَءهوالِ مُقْتَحِمِ

بیت 44 نهج البرده:

فَکُلُّ فَضْلٍ وَ إحسانٍ وَ عَارِفَهٍ * مَا بَیْنَ مُستَلَمٍ مِنْهُ وَ مُلْتَزَمِ

از بیت 81 برده:

وَ لاَ الْتَمَسْتُ غِنَی الدّارینِ مِنْ یَدِهِ * إلاَّ اسْتَلَمْتُ النَّدَی مِنْ خَیرِ مُسْتَلَمِ

ایمان آورد چنگ در رشته ای استوار و ناگسستنی زده است.

آن گاه به تفوق او، در ویژگی های جسمانی وروحانی و در علم و کرم، بر همه پیامبران اشاره می کند ودر ژرفای این معنا فرو می رود و بیان می دارد که همه پیامبران مشتی از دریای علم و جرعه ای از باران سیل آسای کرم او را چشم می دارند. همان که نقطه وقوف جمیع آنان در درجاتشان در قیاس با بلندای شأن پیامبر اسلام، بسان نسبت نقطه و قطره ای است در مقابل دریای علم و چونان حرکت و اعرابی است در برابر کتاب حکمت.

پیامبر محبوب ما، پس از آن که صورت و سیرت او به کمال رسید حبیب برگزیده خداوند گردید. پس او در محاسن و شمایل نیکو بی همتااست. زیرا جوهر جمالش یکتا و تقسیم ناپذیر است. چنان که در حسن و خوبی نظیری برای او نتوان یافت.

یکی از نکات مهم این بخش وجود برخی ابیاتی است که گوهر فلسفی دارند مانند بیت 42:

مُنَزَّهٌ عَنْ شَرِیکٍ فی مَحَاسِنِه * فَجَوْهَرُ الْحُسنِ فیه غَیرُ مُنْقَسِمِ

پس از این بوصیری ساحت پیامبر را از آنچه مسیحیان به حضرت عیسی نسبت داده اند و او را فرزند خدا خوانده اند منّزه می داند و ضمن التفات از عرض خبری به سیاق طلب انشایی می گوید:

دَعْ مَا ادَّعَتْهُ النَّصَارَی فی نَبِیِّهِمُ * وَ احْکُمْ بِمَا شِئْتَ مَدْحا فیهِ وَ احْتَکِمِ

وَ انْسُبْ إلَی ذاتِه مَا شِئْتَ مِنْ شَرَفٍ * وَ انْسُبْ إلَی قَدْرِهِ مَا شِئْتَ مِنْ عِظَمِ

در آغاز گفتاراشاره کردیم که بوصیری تسلّط شایسته ای برمبانی و اصول ادیان آسمانی یهودیّت و مسیحیّت داشته است.

سپس بوصیری پس از بر شمردن اوصافی چند از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، با پرواز خیال در آسمان عواطف پاک عاشقانه خویش، بازهم نغمه مدح ممدوح محبوب را ساز می کند و می گوید:

لَوْ نَاسَبَتْ قَدْرَهُ آیاتُهُ عِظَما * أَحیاَ اسْمُهُ حِینَ یُدعَی دارِسَ الرِّمَمِ

بدین سان شاعر به قلّه ابداع فنّی در این بخش می رسد و از میان این اوجگیری، به

ص: 241

بیان عظمت درک ناشدنی شخصیت پیامبر گریز می زند و ناتوانی پرش پرنده وهم وفهم مردمان در وصول به اوج قله سربرآسمان ساییده آن.

أَعْیَا الْوَرَی فَهْمُ مَعْناهُ فَلیسَ یُرَی * لِلْقُربِ وَ الْبُعْدِ فیهِ غَیرُ مُنْفَحِمِ

آن گاه پیامبران را قمرهای تابان این خورشید می داند که در فقدان ظهور او، پیش از طلوع، نورش را به انسانها می تاباندند. سپس با به کارگیری برخی تعابیری که شاعران گذشته نیز آنها را به کار می برده اند پیامبر را می ستاید و پس از وصف خوی خوش و روی خندانش می گوید: او بسان خورشید است که نورش چشمان را خیره می سازد. هموکه در نازکی و لطافت به شکوفه شکوفان و در منزلت و شرف به ماه تابان و در وجود وکرم به دریای بیکران و در عُلوّ همّت وعزم راسخ به روزگاران می ماند. در این بخش، بوصیری 9 بار از مضامین آیات قرآن و احادیث نبوی بهره برده است. شاید در نگاه نخست چنین به نظر آید که بوصیری در ذکر اوصاف پیامبر اندکی مبالغه کرده، امّا چنین نیست زیرا او شاعری است امانتدار و صادق و زاهد و برخوردار از نور ایمان وعشق سرشار به اسلام؛ لذا با همان حال زار و در بستر بیماری می کوشیده تا با مبالغه در صداقت و اخلاص و امانتداری و خاکساری، توجه خداوند و رسول گرامی او را به خود جلب کند.

- نهج البرده (بیت 45 تا 68): شوقی پس از بیان چشمداشت خویش از خرمن جود وکرم شفاعتگری پیامبر اکرم، خود را به آستانه حضور در محضر نام مقدس حضرتش می رساند. چنان که بوصیری نیز در بُردَه با ذکر همین نام مقدس شعله عاطفه را در چراغ مدح بیش از پیش برافروخته است. اینک به هر دو بیت توجه کنید:

بیت 34 برده:

مُحَمَّدٌ سَیِّدُ الْکَوْنَینِ وَ الثَّقَلَینِ * وَ الْفَرِیقَیْنِ مِنْ عُرْبٍ وَ مِنْ عَجَمِ

بیت 47 نهج البرده:

مُحَمَّدٌ صَفْوَهُ الْبَاری وَ رَحْمَتُهُ * وَ بُغْیَهُ اللّهِ مِنْ خَلْقٍ وَ مِنْ نَسَمِ

ضمن آن که شوقی در بیت 47 از مضمون بیت دیگری از برده نیز یاری گرفته است.

بیت 41 برده:

ص: 242

فَهْوَ الّذی تَمَّ مَعْنَاهُ وَ صُورَتُهُ * ثُمَّ اصْطَفَاهُ حَبِیبا بارِئُ النَّسَمِ

شوقی با مقدّمه توسل به پیامبر، به عنوان پیش درآمد مدح او، وارد حوزه ستایش آن بزرگوار گردیده است و توسن خیال را تا آستان امیر الانبیا به پیش رانده و به مفتاح باب الله چنگ زده. و در همین ابتدای مدح، بیان نموده که هدفش از سرودن چنین قصیده ای در مدح حضرت،

امید به دستگیری او در روز قیامت است چنان که بوصیری در بیتهای 140، 149 و 150 به همین کار دست زده است. البته این یک عادت دیرینه بوده که شاعران در ضمن مدح، با توجه به مناسبت مقام و مقتضای حال ممدوح، بی پرده یا در پرده، به غرض خود از ستایش، اشاره می کرده اند که طلب صله یا شادمان ساختن ممدوح و نظایر اینها بوده است.

در این بخش از کلام شوقی، مدح پیامبر اکرم به بیان حوادث تاریخی مربوط به سیره آن بزرگوار انجامیده است. این حوادث عبارتند از:

1 - پیش بینی راهبی به نام بحیرا، پس از دیدن پیامبر در دوران نوجوانی، مبنی بر آن که او مظهر بزرگترین مژده الهی مندرج در کتابهای پیشین آسمانی است.

2 - اشاره به آمدوشد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به غار حراء و انس او با خداوند متعال در آن مکان، پیش از نزول وحی.

3 - ذکر معجزه جاری شدن آب از میان انگشتان مبارک پیامبر.

4 - حادثه سایه افکن شدن ابر بر سرایشان و حرکت آن ابر به همراه حضرت برای حراست از او در مقابل تابش خورشید.

5 - حادثه آغاز بعثت و کیفیت نزول وحی در غار حرا بر پیامبر اسلام و آثار این رخداد عظیم بر اهل مکه و چگونگی واکنش آنان.

بیت پایانی این بخش مدح پیامبر است:

فَاقَ الْبُدورَ وَ فَاقَ الاْءنبیاءَ فَکَمْ * بِالخُلْقِ وَ الْخَلْقِ مِنْ حُسْنٍ وَ مِنْ عِظَمِ

بنابر آنچه گفته شد در ساختار مدح شوقی، صبغه تاریخی و مدح مبتنی بر حوادث پراکنده و گسسته از هم و ذکر حقایق محسوس بیشتر مشهود است. امّا در مدح بوصیری نقش عقل و آمیختگی او با عاطفه در قالب بیانی شکوهمند برجسته تر به نظر می آید.

ص: 243

شماری چند از اقتباس های مضمونی در لابلای این مجموعه ابیات نهج البرده به چشم می خورد که عبارتنداز:

بیت 52 ن:

حَواهُ فی سُبُحاتِ الطُّهْرِ قَبْلَهُمُ * نُورانِ قَامَا مَقَامَ الصُّلْبِ وَ الرَّحِمِ

از بیت 52 ب:

وَ کُلُّ آیٍ أَتَی الرُّسْلُ الْکِرامُ * بِهَا فَإنَّمَا اتَّصَلَتْ مِنْ نُورِهِ بِهِمِ

بیت 59 ن:

وَ ظَلَّلْتَهُ فَصَارَتْ تَسْتَظِلُّ بِهِ * غَمَامَهٌ جَذَبَتْهَا خِیرَهُ الدِّیَمِ

از بیت 74 ب:

مِثْلُ الْغَمَامَهِ أنَّی سَارَ سَائِرَهً * تَقِیهِ حَرَّ وَ طِیسٍ لِلْهَجِیرِ حَمِی

بیت 65 ن:

تَساءَلُوا عَنْ عَظیمٍ قَد أَلَمَّ بِهِم * رَمَی الْمَشایِخَ وَالْوِلْدانَ بِاللَّمَمِ

از بیت 118 ب:

رَاعَتْ قُلوبَ العِدَا أَنباءُ بِعثَتِهِ * کَنَبْأَهٍ أَجْفَلَتْ غُفْلاً مِنَ الْغَنَمِ

بیت 68 ن:

فَاقَ الْبُدورَ وَ فَاقَ الاْءنبِیاءَ فَکَمْ * بِالخَلقِ وَ الْخُلقِ مِنْ حُسنٍ وَ مِنْ عِظَمِ

از ابیات 38،54 و 55 برده که به ترتیب در پی می آیند:

فَاقَ النَّبِیّینَ فی خَلْقٍ وَ فی خُلُقٍ * وَ لَمْ یُدَائُوهُ فی عِلْمٍ وَ لاَ کَرَمِ

أَکْرِمْ بِخَلْقِ نَبِیٍّ زَانَهُ خُلُقٌ * بِالْحُسنِ مُشْتَمِلٍ بِالْبِشْرِ مُتّسمِ

کَالزّهرِ فی تَرَفٍ وَ الْبَدرِ فی شَرَفٍ * وَ الْبَحرِ فی کَرَمٍ وَ الدَّهرِ فی هِمَمِ

رایج در فرهنگ عمومی جامعه آن روز است.

آنچه در این جا برجسته می نماید، تسلسل منطقی در عرضه معانی متن است؛ چنان که در بخش های گذشته دیدیم پس از غزل و تحذیر از هوس های شیطانی نفس،شاعر در نگرشی عام از رسول گرامی اسلام سخن گفت. او از این بخش به بعد هر معنی را با توضیح و تفصیل خاص و در چارچوب موضوعی ویژه ادا می کند.

در ضمن شرح بُرده، ملاحظه شد که بوصیری در میلاد نبوی مضامینش را از تاریخ اسلامی و داستانهای فارسی پیش از اسلام و سیره نبوی گرفته است.و بدین وسیله نوعی گیرایی خاص به شعرش بخشیده و در مواردی جلوه حماسی آن را تقویت کرده است. فشردگی و تراکم حوادث ذکر شده در بخش میلاد نبوی چشمگیر است.

ایرانیان به یقین دریافتند که بزودی دورانی سرشار از سختی و بلایای مختلف فراخواهد رسید. زلزله ای سهمگین کاخ کسری را لرزاند و برخی کنگره های آن فرو ریخت.آتش آتشکده پارس که بزرگترین آتشکده مذهبی ایرانیان بود خاموش شد. آتشکده ای که از هزارسال پیش یکسره روشن بود. خاموشی این آتش نماد خاموشی آیین زردشت و فرورفتن آن در ظلمتی جاودانه و نیز نماد نابودی فرهنگهای خرافی و موهوم و آتشین شرک و بیگانه پرستی در سراسر جهان است. چنان که به این مژده بزرگ در قرآن کریم تصریح شده و اساسا همین، فلسفه ظهور اسلام است. پس از بیان خاموشی آتشکده پارس، از خشک شدن نهری که سرچشمه حیات و خرمی بخشِ، قسمت مهمی از ایران بود و از فرورفتن آب دریاچه ساوه که یکی از دریاچه های مهم مرکز ایران به شمار میرفت،سخن می گوید.

از مجموع حوادث برمی آید که حوزه رخداد آنها در منطقه ای بزرگ از مناطق آباد جهان آن روز بوده است.

سپس به واکنش جنیّان و مژده دهی آنان به میلاد پیامبر و به نوری که در آسمان و زمین پرتوافکن شد و به پیشگویی کاهنان مبنی بر ناپایداری آیین های دیگر و به رَجم شیطان و رانده شدن و فرار پی درپی آنان از آسمان اشاره می نماید.

بوصیری توانسته است در ضمن ابیاتی محدود و اندک تابلوی شگفت و خیال انگیز

ص: 245

را ترسیم نماید.

بدین سان شاعر با خیال خود بین زمین و آسمان و بین جن و انس و میان کوه و دشت و روشنایی و تاریکی و کفر و ایمان و جاهلیت و اسلام گردش می کند. پس از این سیر طولانی، در ضمنِ تشبیهی زیبا گریختن شیطانها را به فرار سپاهیان ابرهه و به فرار لشکریان شرک که با افکندن چند سنگریزه از دست پیامبراکرم صلی الله علیه و آله درهم ریختند و گریختند، مانند می کند و با اشاره به تسبیح این سنگریزه ها در کف دست مبارک پیامبر،با یک تشبیه دیگر این مرحله را به پایان می رساند.بدین سان که برون افتادن سنگریزه تسبیح گوی از دست پیامبر را همانند برون افتادن یونس تسبیح گوی از شکم ماهی می داند.

نَبْذا بِهِ بَعدَ تَسبِیحٍ بِبَطْنِهِما * نَبْذَ الْمُسَبِّحِ مِنْ أَحْشَاءِ مُلْتَقِمِ

آنچه در این بخش مهم است بررسی درستی یا نادرستی اسناد و وقایع تاریخی این رخدادها نیست. بلکه تحلیل خیال نیرومند شاعر و بیان کوتاه و رسا و سرشار از معانی زیبای او در ترسیم تابلوی جذّاب و هنرمندانه از حادثه بزرگ طلوع خورشید تابناک آخرین و بزرگترین رسول نور است.

بوصیری در سه بخش گذشته گرفتار نوعی انفعال مقلّدانه بود اما در این جا خود توانسته مبتکر یک انفعال ذاتی و خودجوش باشد. فکر، عاطفه، خیال و فنّ بیان، آن چنان در این مجموعه به هم پیوسته است که تابلوی شگفت انگیز را پدید آورده است. آنچه بیشتر قابل توجه است زمین گیری و ناتوانی جسم علیل و دردناک شاعر است، که به طور طبیعی، چنین حادثه ای فکر و روح فرد را نیز بشدت تحت تأثیر قرار می دهد و از تواناییهای آن می کاهد. ولی گویا در مورد بوصیری عکس این است و بیماری جسم، بر توان عاطفه و خیال و تعبیر او افزوده و پیوند بیان را با گوهر جان استوارتر کرده و شعله عشق او را به ممدوح بیش از پیش برافروخته و مایه دمیدن روح در تمامی پیکر «بُردَه» گردیده است. این انفعال ذاتی، احساس نومیدی و بدبینی را از صحنه روح دردمند شاعر برکنده و بذر امید و خوش بینی به آینده را در آن افشانده است. چنان که خواهیم دید در پایان بخش پنجم فروغ این امید به روشنی از لابلای سخن او هویدا است.

ص: 246

چنان که گفته شد قصیده شوقی در این مقام، از ویژگی های خیره کننده بُرده بوصیری برخوردار نیست. با آن که این، میدان مناسبی است برای شاعر هنرمند، تا توسن خیال را به هر سوی بتازد و معانی ناب را از ابر باران زای فکر و روح فیّاض وجوشان خویش برکام تشنه ادب دوستان و مشتاقان یاد پیامبر اسلام فرو بارد. در پایان این بخش، شوقی تشبیه زیبایی به کار برده است و هرج و مرج ناشی از بیدادگری حاکمان بر ملّتهای بی پناه را چنین ترسیم کرده است:

وَ الْخَلقُ یَفْتِکُ أَقْواهُمْ بِأَضْعَفِهِم * کَاللَّیْثِ بِالْبَهْمِ أوْ کَالْحُوتِ بِالْبَلَمِ

نیرومندان بر ضعیفان چنان می تاختند و خونشان را می ریختند که گویی شیران بر برهّ ها یا نهنگها بر ریز ماهیان یورش می بردند.

در این ابیات نهج البرده، چند اقتباس مضمونی از بُردَه نیز به چشم می خورد که بیان می گردد.

بیت 75 ن:

سَرَتْ بَشَائِرُ بِالْهَادی وَ مَوْلِدِهِ * فیِ الشَّرقِ وَ الْغَربِ مَسرَی النّورِ فیِ الظُّلَمِ

از بیت 107 ب:

سَرَیْتَ مِنْ حَرَمٍ لَیلاً إلَی حَرَمٍ * کَمَا سَریَ الْبَدْرُ فی دَاجٍ مِنَ الظُّلَمِ

بیت 77 ن:

رِیعَتْ لَهَا شُرَفُ الاْءیوانِ فَانْصَدَعَتْ * مِنْ صَدْمَهِ الْحَقِّ لاَ مِنْ صَدْمَهِ الْقُدُمِ

از بیت 61 ب:

وَ بَاتَ إیوانُ کِسرَی وَ هْوَ مُنْصَدِعٌ * کَشَمْلِ أَصْحَابِ کِسْرَی غِیْرَ مُلْتَئِمِ

شوقی پیش از بیان میلاد نبوی در ضمن ابیات (69 -74) به وصف قرآن می پردازد و در واقع آرایش منطقی مضامین را در قصیده اش در هم می ریزد. این پدیده محدود به همین مورد نیست، بلکه یکی از نشانه های بارز اسلوب شوقی همین بی نظمی در طرح افکار و مضامین نهج البرده است. گویی او از این نکته مهم غفلت ورزیده که نظم ظاهری و باطنی و هماهنگی بین وجوه مختلف بیان، موجب پدیدار شدن یک اثر شکوهمند می گردد. سخن ما این نیست که شوقی باید دقیقا مانند بوصیری عمل می کرد بلکه

ص: 248

مقصود آن است که شایسته بود واقعه نزول قرآن و وصف آیات آن، پس از حادثه میلاد نبوی مطرح می شد تا آن گاه ترتیب وقوع حوادث به طور طبیعی، مؤیِّد نظم منطقی بیان در عالم تعبیر باشد.

پیرامون پدیده وحی می نماید و می گوید:

به پیامبر اکرم در خواب نیز وحی می شد. از طرفی باور معتقدان به اکتسابی بودن وحی را رد می کند:

تَبَارَکَ اللّهُ، مَا وَحْیٌ بِمُکْتَسَبٍ * وَ لاَ نَبِیٌّ عَلَی غَیبٍ بِمُتَّهَمِ

گویا در این حال احساس کرده که باید با تمسّک به یاد خداوند متعال، به قصیده روح دیگری ببخشد. لذا در پی «وقایه الله» در بیت 79 این بار در بیت 84 می گوید: «تبارک الله» و این عبارت در این جا معنی تنزیه خداوند را به همراه دارد. پس از آن به طور گذرا به دو معجزه دیگر یعنی شفای بیمار و دیوانه با تماس دست مبارک پیامبر اشاره می نماید. سرانجام این بخش با ذکر دعای استسقای پیامبر و بارش شدید باران پس از خشکسالی، و خرم و سرسبز و پر نعمت شدن سرزمین حجاز در یکی از سالهای سخت، به پایان می رسد.

در این ابیات از هشت معجزه مربوط به زندگی پیامبر اکرم نام برده شده که همه پیاپی نیست. بلکه شاعر در میانه الهام شعری، سخن را به ذکر وحی آسمانی متبرک ساخته است. همچنین در بیت های 80 و 81 ضمن اطلاق بهترین پناهگاه امن و بهترین بخشنده بر پیغمبر عزیز، به گونه ای لطیف از امیدواری خود به دستگیری آن حضرت در هر دو سرای، پرده برداشته و به بیان احساساتش نسبت به ایشان پرداخته. بیت 85 برده را می توان «بیت القصید» آن به شمار آورد. اگرچه شاعر فقط با اشاره کوتاهی از مضمون استشفا گذشته است، امّا روح این قصیده چنان که از انگیزه سرایش آن پیداست با این بیت رابطه ای نزدیک دارد.

کَمْ أَبْرَأتْ وَ صِبا بِاللَّمْسِ رَاحَتُهُ * وَ أَطْلَقَتْ أَرِبا مِنْ رِبْقَهِ اللَّمَمِ

چنان که ملاحظه می شود، نوعی در آمیختگی حالات مختلف درونی بوصیری با روح سخن، در جای جای قصیده برده نمایان است. مثلاً در همین بیت ضمن آن که اشاره به شفابخشی پیامبر به بیماران و عقل باختگان می کند، در حقیقت با زبانی خاص و با اشاره به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از پیکر دردمند خویش سخن می گوید و پرچم امید برخاسته از جان را بر فراز قلّه سخن برمی افرازد.

ص: 250

در این جا خیال بوصیری بر فراز واقعیت های صدر اسلام پرواز می کند و با درکنار هم چیدن معجزات مختلف پیامبر گویی می خواهد اسطوره ای را به بند وصف کشد. ایجاز شایسته در ابیات، جمال بیان را قوّت بیشتری بخشیده است.

علاوه بر آنچه از مضامین شمار شد در این بخش، سخن بوصیری هفت بار با قرآن و روایات پیوند خورده است.

نهج البرده: شوقی مانند بوصیری به بیان معجزات پیامبر توجه خاصّی ننموده و فقط در چند بیت به طور پراکنده از این مضامین سخن گفته که اینک با ذکر شماره بیت ها آنها را در پی می آوریم.

ب 58 ن:

لَمَّا دَعَی الصَّحبُ یَسْتَسْقُونَ مِنْ ظَمَإٍ * فَاضَتْ یَداهُ مِنَ التَّسنِیمِ بِالسَّنِمِ

ب 59 ن:

وَ ظَلَّلْتَهُ فَصَارَتْ تَسْتَظِلُّ بِهِ * غَمَامَهٌ جَذَبَتْهَا خِیرهُ الدِّیَمِ

شوقی از بیت 94 به حادثه هجرت پیامبر که توأم با بروز برخی از حوادث خارق العاده بوده اشاره می ورزد و سخن را پیرامون همین مضمون تا بیت 99 ادامه می دهد.

او در این بخش از قصیده، بیشتر از جملات انشایی استفاده کرده. در سخن شوقی دو تعبیر مجازی نیز مشاهده می شود، یداللّه و جناح اللّه. او به پیروی از بوصیری، سپس به پیامبر اکرم متوسل می شود، امّا شیوه توسّلش شبیه مضمون بیت 80 و 81 برده در بخش پنجم نیست بلکه نظیر بیت 146 برده در بخش نهم است. اینک به این دو بیت توجه کنید:

بیت 100 نهج البرده:

یَا أَحْمَدَ الْخَیرِ لی جَاهٌ بِتَسمِیَتی * وَ کَیْفَ لاَیَتَسَامَی بِالرَّسولِ سَمِی

بیت 146 برده:

فَإِنَّ لی ذِمّهً مِنْهُ بِتَسمِیَتی * مُحَمّدا وَ هْوَ أَوْ فَی الْخَلْقِ بِالذِّمَمِ

شگفت است که سخن بوصیری آمیخته با شرم و حیایی سنگین است لذا او غالبا

ص: 251

(بجز در بخش هفتم و دهم) غایبانه از پیامبر سخن می گوید و یا حتی به او متوسل می شود. امّا سخن شوقی بیشتر آمیخته به یای ندا و کاف خطاب است و از آن متانت و وقار کلام بوصیری عاری است.

شوقی پس از این بی درنگ به یاد بوصیری می افتد و در ضمن بیتهای 101 تا 105 به شیوه استطراد، پس از تمجید از پیشگامی او در مدح پیامبر بدین شیوه، خود را در مقام معارضه با او ناتوان می بیند و سپس به برتری بوصیری در این میدان اعتراف می کند و خود را رقیب او نمی داند و همه شاعران ثناگوی پیامبر را پس از او، دنباله رو برده می خواند.

المَادِحُونَ وَ أَربَابُ الْهَوَی تَبَعٌ * لِصَاحِبِ الْبُردَهِ الْفَیحاءِ ذیِ الْقَدَمِ

سپس شوقی با مدح پیامبر به این بخش پایان می بخشد.

البَدُر دُونَکَ فی حُسنٍ وَ فی شَرَفٍ * وَ الْبَحْرُدُونَکَ فی خَیرٍ وَ فی کَرَمِ

شُمُّ الْجِبَالِ إذَا طَاوَلْتَهَا انْخَفَضَتْ * وَ الاْءَنْجُمُ الزُّهْرُ مَا وَ اسَمْتَهَا تَسِمِ

چنان که گفته شد شوقی بخش معیّنی از قصیده خود را به بیان معجزات پیامبر اختصاص نداده است. لذا قابل ذکر است که او در یکی از دیگر ابیات نهج البرده که در ادامه سخن خواهد آمد به یکی از بزرگترین معجزات پیامبر اشاره می کند:

بیت 116 ن:

أَخُوکَ عِیسَی دَعَا مَیْتا فَقَامَ لَهُ * وَأَنْتَ أَحْیَیْتَ أَجْیَالاً مِنَ الرِّمَمِ

مضمون این بیت یکی از زیباترین مضامینی است که شوقی آن را بدون اثر پذیری از برده بوصیری، در قصیده خود آورده است.

اینک در پایان بررسی تطبیقی بخش پنجم، اقتباس های مضمونی موجود در نهج البرده را از برده بوصیری برمی شماریم:

بیت 94 ن:

سَلْ عُصْبَهَ الشِّرکِ حَولَ الْغَارِ سَائِمهً * لَوْلاَ مُطَارَدَهُ الْمُخْتَارِ لَمْ تُسَمِ

از بیت 20 ب:

ص: 252

وَ رَاعَها وَ هْیَ فِی الاْءعْمَالِ سَائِمهٌ * وَ إنْ هِیَ اسْتَحْلَتِ الْمَرْعَی فَلاَتُسِمِ

بیت 95 ن:

هل أَبْصَرُوا الاْءثَرَ الَوضَّاءَ أَمْ سَمِعُوا * هَمْسَ الَّتسابِیحِ وَ الْقُرآنِ مِنْ أَمَمِ؟

از بیت های 76 ب:

وَ مَاحَوَی الْغَارُ مِنْ خَیرٍ وَ مِنْ کَرَمٍ * وَ کُلُّ طَرْفٍ مِنَ الْکُفّارِ عَنْهُ عَمِی

و 77 ب:

فَالصِّدْقُ فِی الْغَارِ وَ الصِّدّیقُ لَمْ یَرِمَا * وَ هُمْ یَقُولُونَ مَا بِالْغَارِ مِنْ أَرِمِ

بیت 96 ن:

وَ هَلْ تَمَثَّلَ نَسْجُ الْعَنْکَبوتِ لَهُمْ * کَالْغَابِ وَ الْحَائِماتُ الزُّغْبُ کَالرَّخَمِ

از بیت 78 ب:

ظَنُّوا الْحَمَامَ وَ ظَنُّوا الْعَنْکَبوتَ عَلَی * خَیْرِ الْبَریّهِ لَمْ تَنْسُجْ وَ لَمْ تَحُمِ

بیت 98 ن:

لَوْ لاََیدُ اللّهِ بِالْجَارَیْنِ مَا سَلِمَا * وَ عَیْنُهُ حَوْلَ رُکْنِ الدّینِ لَمْ یَقُمِ

از بیت 79 ب:

وَ قَایَهُ اللّهِ أَغْنَتْ عَنْ مُضَاعَفَهٍ * مِنَ الدُّروعِ وَ عَنْ عَالٍ مِنَ الاْءُطُمِ

بیت 106 ن:

البَدْرُ دُونَکَ فی حُسْنٍ وَ فی شَرَفٍ * وَ الْبَحْرُ دُونَکَ فی خَیْرٍ وَ فی کَرَمِ

از بیت 55 ب:

کَالزَّهْرِ فی تَرَفٍ وَ الْبَدْرِ فی شَرَفٍ * وَ الْبَحْرِ فی کَرَمٍ وَ الدَّهْرِ فی هِمَمِ

و بیت 107 ن:

شُمّ الْجِبالِ إذَا طَاوَلْتَهَا انْخَفَضَتْ * وَ الاْءَنْجُمُ الزُّهْرُ مَا وَاسَمْتَهَا تَسِمِ

از بیت 31 ب:

وَرَاوَدَتْهُ الْجِبالُ الشُّمُّ مِنْ ذَهَبٍ * عَنْ نَفْسِهَا فَأَراهَا أَیَّمَا شَمَمِ

ص: 253

ظَهِیرا»(اسرا، آیه 88)

علاوه بر اقتباس های قرآنی،مضامین این بخش با هفت حدیث از سخنان آسمانی نیز پیوند خورده است.

بوصیری چونان سربازی دلاور و آگاه از حریم قرآن پاسبانی می کند. و با استمداد از عقل و عاطفه و خیال فیّاض خویش می کوشد تا با هنر بیان استحکام و درخشندگی و جاودانگی بنای قرآن مجید را در منظر همگان قرار دهد. او در پایان این بخش پس از آن که علّت انکار قرآن را جهالت و حسادت و لجاجت می داند با تمثیلی در همین زمینه کلام را خاتمه می دهد:

قَدْ تُنْکِرُ الْعَینُ ضَوءَ الشَّمْسِ مِنْ رَمَدٍ * وَ یُنْکِرُ الْفَمُ طَعْمَ الْمَاءِ مِنْ سَقَمِ

هر دیده که کج بیند عیب از نظرش باشد.

ابیات بُرده در این قسمت از متانت و وقار علمی و از آراستگی لفظی و معنوی شایسته ای برخوردار است.

نهج البرده: در قصیده شوقی آنچه مربوط به قرآن مجید است از بیت 69 تا 74 را در برمی گیرد.او چندان مانند بوصیری از استدلال عقلی برای اثبات برتری قرآن بهره نمی گیرد. مضامین این بیت ها بیشتر متوجه حوادث و حالات ملموس تاریخی است و در قیاس با شعر بوصیری سطحی و کم عمق است. شوقی چنان که در جای جای قصیده خود به وفور از «یای ندا» برای التفات به حضور استفاده می کند، در این جا نیز بدین وسیله رنگ خطاب بر سخن می زند و پس از بیان حادثه بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و آغاز نزول وحی و پرشدن گوش های مردم مکه از نغمه های قدسی آن و شگفت زدگی و تحیّر قریشیان در کوه و دشت در اثر بروز این حادثه عظیم می گوید:

جَاءَ النَّبِیّونَ بِالاْآیاتِ فَانْصَرَمَتْ * وَجِئْتَنَا بِحَکیمٍ غَیرِ مُنْصَرِمِ

شوقی مانند بوصیری از جاودانگی قرآن سخن می گوید:

آیاتُهُ کُلَّمَا طَالَ الْمَدَی جُدُدٌ * یَزِینُهُنَّ جَلاَلُ الْعِتْقِ وَ الْقِدَمِ

در ادامه با التفات از غیبت به حضور، پیامبر اسلام را مورد خطاب قرار می دهد و او را می ستاید که چنین کتاب عظیمی را تقدیم بشر نموده است.

ص: 255

ابیات 72 -74 نهج البرده:

یَا أَفْصَحَ النّاطِقینَ الضّادَ قاطِبهً * حَدیثُکَ الشَّهدُ عِنْدَ الذّائِقِ الْفَهِمِ

حَلَّیْتَ مِنْ عَطَلٍ جِیدَ الْبَیانِ بِهِ * فی کُلِّ مُنْتَثِرٍ، فی حُسْنِ مُنْتَظِمِ

بِکُّلِ قَوْلٍ کَریمٍ أَنْتَ قَائِلُهُ * تُحِیی القُلوبَ وَ تُحیِی مَیِّتَ الْهِمَمِ

استفاده از القاب پیامبر و قرآن کریم در این ابیات به گونه ای شایسته صورت گرفته است. پیامبر را با لقب «أفصحُ النّاطقینَ الضّاد» و قرآن را با القاب «کریم» و «قول کریم» نام می برد.

بنابراین بیان شوقی اگرچه مانند بخش ششم برده مفصل نیست اما از جمال قابل ستایشی در وصف قرآن برخوردار است.

چند اقتباس مضمونی در این ابیات نیز وجود دارد که اینک آنها را در پی می آوریم:

بیت 69 ن:

جَاءَ النّبِیّونَ بِالاْآیاتِ، فَانْصَرَمَتْ * وَ جِئْتَنا بِحَکیمٍ غَیرِ مُنْصَرِمِ

از بیت 93 ب:

دَامَتْ لَدَیْنَا فَفَاقَتْ کُلَّ مُعْجِزَهٍ * مِنَ النَّبِیّینَ اِءذْجَاءَتْ وَ لَمْ تَدُمِ

بیت 70 ن:

آیَاتُه کُلَّمَا طَالَ الْمَدَی جُدُدٌ * یَزِینُهُنَّ جَلاَلُ العِتْقِ وَ الْقِدَمِ

از بیت 91 ب:

آیاتُ حَقٍّ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثَهٌ * قَدیمهٌ صِفَهُ الْمَوْصُوفِ بِالْقِدَمِ

توضیح آن که نوآوری در مضمون اقتباس شده در این بیت به روشنی معلوم است.

و بیت 73 ن:

حَلّیْتَ مِنْ عَطَلٍ جِیدَ الْبَیَانِ بِهِ * فی کُلِّ مُنْتِثَرٍ فی حُسْنِ مُنْتَظِمِ

از بیت 89 ب:

فَالدُّرُّ یَزْدَادُ حُسنا وَ هْوَ مُنْتَظِمٌ * وَ لَیْسَ یَنْقُصُ قَدْرا غَیرَ مُنْتَظِمِ

ص: 256

است. لذا او پیوسته بالا و بالاتر می رود و تا جایی می رسد که درک آن در وهم من و تو و هیچ بنی آدمی نیاید.

نهج البرده : وصف معراج در نهج البرده از بیت 83 آغاز می شود. مضمون این بیت با آیه أوّل سوره اسراء مرتبط است : «سُبْحَانَ الَّذی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الاْءَقْصَی الَّذیِ بَارِکْنَا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنَا إنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصیرُ»، او واقعه معراج را چنین ترسیم می کند که پیامبر پس از سیر شبانه به مسجد الاقصی می رسد. مکانی که پیامبران بزرگ و فرشتگان مقرّب آستان الهی به انتظار ایشان، محترمانه بر پای ایستاده اند. چون که پیامبر فرود می آید آنان جملگی بر گِرد او حلقه می زنند و سپس به امامت آن امام پیامبران نماز می گزارند، و به درگاه خداوند متعال کرنش می کنند. سپس پیامبر اکرم بر براق مروارید لگام می نشیند و راه آسمان پیش می گیرد و از مقامهای رفیع پیامبران در می گذرد وآن گاه در آسمانی در می آید که ویژه قدوم مبارک اوست.

حَتَّی بَلَغَْت سَماءً لاَیُطَارُ لَها * عَلَی جَناحٍ، وَ لاَ یُسْعَی عَلَی قَدَمِ

وَ قِیلَ کُلُّ نَبِیٍّ عِنْدَ رُتْبَتِهِ * وَ یَا مُحَمَّدُ هَذَا الْعَرشُ فَاسْتَلِمِ

در این مقام، او مورد خطاب مستقیم و بی حجاب خداوند قرار می گیرد و به اذن حضرت حق دست بر عرش جلال و جبروت می ساید و دیده بر اسرار لوح محفوظ می افکند و قلم تقدیر را لمس می کند و دریای جانش سرشار از دانشهای پر رمز و راز دنیا و آخرت می گردد. او هرچه به مقام عزّ قدس ربوبی نزدیکتر می شود بارش رحمت خاص و کرم بیکران خداوند هم بر او فزونی می گیرد.

ب 93 ن:

وَضَاعَفَ الْقُربُ مَا قُلِّدْتَ مِنْ مِنَنٍ * بِلاَ عِدادٍ وَ مَاطُوِّقْتَ مِنْ نِعَمِ

شوقی در ضمن یکی از ابیات این بخش جواب منکران واقعه معراج را با سادگی و استواری چنین بیان می کند :

مَشِیئَهُ الْخَالِقِ الْبَاری وَ صُنْعَتُهُ * وَ قُدْرَهُ اللّهِ فَوْقَ الشَّکِّ وَ التُّهَمِ

بسیاری از مضامین این ابیات شوقی از برده بوصیری اقتباس شده است. اینک به مقایسه بیتهایی که در پی می آید توجّه کنید :

ص: 258

بیت 83 ن :

أَسرَی بِکَ اللّهُ لَیلاً إِذْ مَلائِکُهُ * وَالرُّسُل فی الْمَسجِدِ الاْءقْصَی علَیَ قَدَمِ

از بیت 107 ب :

سَرَیْتَ مِنْ حَرَمٍ لَیلاً إلیَ حَرَمٍ * کَمَا سَرَی الْبَدرُ فی دَاجٍ مِنَ الظُّلَمِ

بیت 84 ن :

لَمَّا خَطَرْتَ بِهِ الْتَفُّوا بِسَیِّدِهِمْ * کَالشُّهْبِ بِالْبَدْرِ،أَوْکَالْجُنْدِ بِالْعَلَمِ

از بیت 110 ب :

و أَنْتَ تَخْتَرِقُ السَّبْعَ الطِّباقَ بِهِمْ * فی مَوْکِبٍ کُنْتَ فیهِ صَاحِبَ الْعَلَمِ

بیت 85 ن :

صَلَّی وَرَاءَکَ مِنْهُمْ کُلُّ ذیِ خَطَرٍ * وَ مَنْ یَفُزْ بِحَبیبِ اللَّهِ یَأْتَمِمِ

از بیت 109 ب :

وَ قَدَّمَتْکَ جَمیعُ الاْءَنبِیاءِ بِهَا * وَ الرُّسْلُ تَقدیمَ مَخْدُومٍ عَلَی خَدَمِ

بیت 89 ن :

حَتَّی بَلَغْتَ سَماءً لاَیُطَارُ لَهَا * عَلَی جَناحٍ وَ لاَ یُسعَی عَلَی قَدَمِ

از بیت 108 ب :

وَ بِتَّ تَرْقَی إلَی أَنْ نِلْتَ مَنزِلَهً * مِنْ قابِ قَوْسَیْنِ لَمْ تُدْرَکْ وَ لَمْ تُرَمِ

بیت 91 ن :

خَطَطْتَ لِلدّینِ وَ الدُّنْیا عُلُومَهُمَا * یَا قارِئَ اللَّوْحِ بَلْ یا لاَمِسَ الْقَلَمِ

از بیت 154 ب :

فَإنَّ مِنْ جُودِکَ الدُّنْیا وَ ضَرَّتُها * وَ مِنْ عُلومِکَ عِلمُ اللَّوحِ وَ الْقَلَمِ

بنابراین نوآوری چشمگیری در این بیت ها دیده نمی شود. اگر چه شیوایی سخن شوقی و نحوه چینش کلمات و عبارتها زیبایی خاصی دارد مثلا" اطلاق "مُنَوِّرهٌ دُرّیَّهُ اللُّجُم" بر براق، ترکیبی ملیح به نظر می رسد.

ص: 259

یَجُرُّ بَحْرَ خَمیسٍ فَوقَ سَابِحَهٍ * یَرمِی بِمَوْجٍ مِنَ الاْءَبْطالِ مُلْتَطِمِ

سپس رمز پیروزی دین جدید را ایمان به خدا و اخلاص و شجاعت رزمندگانی می داند که با سرپرستی برترین فرمانده انجام وظیفه می کنند و ریشه کفر را از بیخ و بن بر می کنند. پس از این آنان را در استقامت و پایمردی و بردباری در میادین رزم به کوه مانند می کند و از برخی غزوات پیامبر یعنی حنین و بدر و احد نام می برد و در ابیاتی چند به ترسیم سیمای رزم آوری رزم آوران اسلام در میدانهای نبرد می پردازد. این جا است که جلوه حماسی بیان از نمود خاصّی برخوردار می شود :

المُصْدِرِی البیضَ حُمْرا بَعدَ مَاوَرَدَتْ * مِنَ العِدَا کُلَّ مُسْوَدٍّ مِنَ اللِّمَمِ

آنان که شمشیرهایشان را تا بنا گوش دشمنان در سر آنان فرو کرده و خونین برونشان می کشند. دلاورانی که نیزه هایشان نقطه سالمی بر پیکر فرد فرد سپاه دشمن باقی نگذاشته است. آنان که بجز سیمای گلگونشان، دیگر اعضایشان پیچیده در لباس و سلاح رزم است. همان گل رخان گلبویی که باد، عطر پیروزی شان را به مشام تو می رساند. چابکسوارانی که از عزمِ آهنین، بر پشت اسبان خود، بسان درختان رُسته بر پشته ها، ثابت و استوار به نظر می رسند. قلبهای دشمنان از هیبت آنان در چنان وحشتی غرق گشته که هم از دلاور مردان مسلمان در وحشت است و هم از چارپایان بی آزار، لذا فرقی بین آن دو نمی نهند. در این جا از شدّت عاطفه و خروش حماسی سخن کاسته می شود و بار عقلی آن افزون می گردد و شاعر وجود مقدّس پیامبر را مهمترین تکیه گاه و نیروبخش مبارزان مسلمان و رمز پیروزی آنان می شمارد:

وَ مَنْ تَکُنْ بِرَسولِ اللّهِ نُصرَتُهُ * إنْ تَلْقَهُ الاْءُسْدُ فِی آجامِهَا تَجِمِ

وَ لَنْ تَرَی مِنْ وَلیٍّ غَیرِ مُنْتَصِرٍ * بِهِ وَلاَ مِنْ عَدُوٍّ غَیرِ مُنْقَصِمِ

اگر شیران بیشه در کنام خویش با کسانی که پشتگرم به یاری رسول اللّه هستند روبه رو شوند از ترس بر جای خویش میخکوب می گردند. همان رسولی که یاران او همیشه پیروزند و دشمنانش هماره منکوب. او که امّتش را چنان در پناه دینش امان داد که شیر فرزندان خود را در بیشه پناه می دهد. همان مردی که بزرگترین معجزه بشریّت که معجزه علم و اخلاق بود به او عطا شد. در حالی که نه خواندن و نوشتن آموخته و نه از

ص: 261

مربّیان سرشناس درس گرفته بود. او که حتّی از نعمت سرپرستی و نوازش پدر نیز بی بهره شده بود. این بخش از سخن بوصیری مشحون است از صنایع مختلف ادبی. اگر بخواهیم به برترین پاره منظوم حماسی در دوره ممالیک اشاره کنیم، شاید اثری همانند این بخش برده بوصیری نیابیم.

نهج البرده : در آغاز یادآور می شویم که توجّه شوقی در نهج البرده، به حادثه بعثت بیش از عنایت بوصیری در برده است. او از بیت 54 به وصف رخدادهای پیش از بعثت پرداخته و آن گاه در بیتهای 62 تا 65 حدوث این واقعه عظیم تاریخی را در ابیاتی محدود به نظم کشیده است.

شوقی در دو پاره جدا از هم، در ضمن بیتهای (106 -112) و (129 -141) نهج البرده به وصف دلاوری ها و مجاهدات رزمندگان اسلام پرداخته است. الفاظ بیتهای دسته اوّل نوعی مدح حماسی آمیخته به الفاظ غزلی است امّا در بیتهای دسته اخیر اثری از الفاظی نظیر تهفوإلیک، و محبّه اللّه دیده نمی شود.

بخش اوّل ابیات رزمی نهج البرده (106 -112) با مدح پیامبر شروع می شود :

البَدْرُ دُونَکَ فی حُسنٍ وَ فی شَرَفٍ * وَالْبَحرُ دُونَکَ فی خَیرٍ وَ فی کَرَمِ

شُمُّ الجِبالِ إِذَا طَاوَلْتَهَا انْخَفَضَتْ * وَ الاْءَنْجُمُ الزُّهْرُ مَا وَاسَمْتَهَا تَسِمِ

سپس پیامبر را در میدان جنگ از شیر شرزه شجاعتر میشمارد و می گوید : این چه سرّی است که حتّی دشمنان زخم خورده ات نیز افکنده دام محبّت تواند و سپس از غیبت به خطاب التفات می کند و می گوید : گویی رخسار تو در زیر غبار جنگ قرص ماه تمام است که هم از ورای ابر و حجاب و هم بی پرده می تابد. همان ماه تابانی که در رزمگاه بدر بسی خوش درخشید.

در بخش دوم (129 -141) شوقی شیوه جنگ و صلح مسلمانان را، از تعالیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می داند.

عَلَّمْتَهُم کُلَّ شَی ءٍ یَجْهَلُونَ بِهِ * حَتَّی الْقِتَالَ وَ مَا فِیه مِنَ الذِّمَمِ

و در پی آن به نقش جنگ و جهاد در پایدار ماندن نظام هستی و در استواری و ماندگاری نظام امّت اسلامی اشاره کرده و می گوید : اگر جنگ نبود اثری از حکومت ها و

ص: 262

آثار عمران آنها هم در میان نبود.

جلوه حماسی شعر شوقی از بیت 135 تا 141 نمایان است. در این ابیات او به وصف رزمندگان اسلام پرداخته و خطاب به پیامبر گفته : وقتی که تو به جنگ بر می خیزی و شیران را روانه میدان می کنی، خداوند نیز به یاری تو اراده می کند. در زیر لوای تو دلاورانی هستند که زبانهایشان به تسبیح و قلوبشان به شوق در حرکت است و همّتشان حتی حوادث عظیم روزگار را برکنار می زند. اگر همین ایثار و فداکاری و جانبازی آنان نمی بود امروز برای ارزیابی عظمت وارجمندی دلاوران صدر اسلام، دیگر معیار و ملاک روشنی وجود نداشت.

چند اقتباس مضمونی در دو مجموعه ای که بررسی کردیم وجود دارد که اینک باذکر شماره ابیات در پی می آید :

بیت 106 ن:

البَدْرُ دُونَکَ فی حُسنٍ وَ فی شَرَفٍ * وَالْبَحْرُ دُونَکَ فی خَیرٍ وَ فی کَرَمِ

از بیت 55 ب:

کَالزَّهرِ فی تَرَفٍ وَ الْبَدرِ فی شَرَفٍ * وَالْبَحْرِ فی کَرَمٍ وَ الدَّهرِ فی هِمَمِ

بیت 107 ن:

شُمُّ إلْجِبالِ إِذا طَاوَلْتَهَا انْخَفَضَتْ * وَالاْءَنْجُمُ الزُّهرُ مَاوَاسَمْتَها تَسِمِ

از بیت 31 ب:

وَرَاوَدَتْهُ الِجبالُ الشُّمُّ مِنْ ذَهَبٍ * عَنْ نَفْسِها فَأَراها أَیَّمَا شَمَمِ

بیت 132 ن:

تِلکَ الشَّواهِدُ تَتْرَی کُلَّ آوِنَهٍ * فیِ الاْءَعْصُرِ الغُرِّ لاَ فیِ الاْءَعْصُرِ الدُّهُمِ

از بیت 86 ب:

وَأحْیَتِ السُّنَهَ الشَّهباءَ دَعْوَتُهُ * حَتّی حَکَتْ غُرَّهً فی الاْءعْصُرِ الدُّهَمِ

بیت 135 ن:

مَهْمَا دُعِیتَ إلَی الْهَیْجَاءِ قُمْتَ لَهَا * تَرمِی بِأُسْدٍ وَ یَرمِی اللّهُبِ الرُّجُمِ

از بیت 123 ب:

ص: 263

یَجُرُّ بَحْرَ خَمِیسٍ فَوقَ سَابِحَهٍ * یَرمی بِمَوجٍ مِنَ الاْءبطالِ مُلْتَطِمِ

چنان که ملاحظه شد در بیتهای رزمی نهج البرده، اثری از آن شور حماسی جاری در برده بوصیری به چشم نمی خورد. ضمن آن که بیتهای نهج البرده از آفت گسستگی لفظی و از هم گسیختگی مضمونی نیز بدور نمانده است. گفته شد که شوقی در دو بخش جدا از هم، جنگ و جهاد پیامبر اکرم و مسلمانان را به نظم کشیده امّا این سوال به ذهن می آید که فاصله این دو بخش یعنی ابیات (113 تا128 ) را چه مضامینی در بر گرفته است ؟ در پاسخ باید بگوییم که شوقی پس از بیت 112، یتیمی پیامبر را در بیان جمیلی چنین وصف کرده :

ذُکِرتَ بِالْیُتْمِ فی الْقُرآنِ تَکْرِمَهً * وَ قِیمَهُ الُّلؤلُؤ الْمَکْنُونِ فی الْیُتُمِ

سپس در خطاب به پیامبر می گوید : رزق همه انسانها را خداوند، خود تقسیم می کند ولی تو را فرمود تا خود، رزق و روزی ات را به دلخواه برگزینی، چرا که صلاحدید آفریدگار نهفته در نوع گزینش تو است.

پس از این مقدّمه وارد یکی از بخش های ویژه نهج البرده می شود. بخشی که در آن، نخست بین معجزه حضرت عیسی علیه السلام و معجزه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مقایسه می کند و آن گاه به طرح اشکال مسیحیان و دشمنان که پیامبر اسلام را جنگ طلب می دانند پرداخته و سبب این اشکال تراشی را از سوی آنان، نشناختن حقیقت اسلام و پیامبر و قرآن و تعمّدورزی آنان برگمراه ساختن افکار مردمان از طریق مغالطه افکنی و سفسطه آفرینی می داند و می گوید : اسلام نخست با دانش و قلم، فکر و جان مردم را فتح کرد و در آخرین مراحل کوشید تا آنان را که امیدی به نجاتشان نیست و بر جهل و شرک و ستمگری خود اصرار می ورزند از سر راه توسعه فرهنگ توحید و فطرت سلیم، بردارد. لذا سبب برکشیدن شمشیر از نیام، همین بود که عقده چرکین شر و فساد و ستم در جوامع عظیم بشری جز با تیغ تیز عدالت جرّاحی نمی شود و اگر با آن مدارا شود عفونتش فراگیر خواهد شد. پس از آن می گوید : از مسیحیّت بپرس که ستمگران شهوتران در طول تاریخ چه بر سرش آورده اند؟ و چه شربت های زهرآگینی به کامش ریخته اند؟ آن گاه خود حال مسیحیّت را چنین وصف می کند:

ص: 264

مسیحیّت رانده شرک است و پیوسته از سوی او آزار دیده و شگفت آن که در سایه همین آزارها و جنگ افروزی های ظالمانه این ستمگران خونخوار و منسوب به دین مسیح، این آیین به ظاهر توسعه یافته است. آن گاه به مناسبت مقام، مصداقی را برای نظریه اش از دل همین مضمون بیرون می کشد و می گوید : اگر کسانی نمی بودند که مسیحیّت را با شمشیر پاس بدارند، رفق و مدارا و رأفت قادر نبود آن را پایدار نگهدارد، چنان که مظهر رأفت، حضرت عیسی علیه السّلام، اگر مورد یاری و عنایت خداوند قرار نمی گرفت، به یقین میخکوب و مصلوب شده بود.

موضوع مربوط به مسیح و مسیحیّت اندک اندک بدین سان به پایان خود نزدیک می گردد:

جَلَّ الْمَسیحُ وَ ذَاقَ الصَّلْبَ شَانِئُهُ * إنَّ العِقَابَ بِقَدرِ الذَّنْبِ وَ الجُرُمِ

أَخُو النَّبِیِّ وَ رُوحُ اللّهِ فی نُزُلٍ * فَوْقَ السَّمَاءِ وَ دُونَ الْعَرشِ مُحْتَرَمِ

بیت پایانی این بخش بیت 134 است که استطرادا بیان گردیده است :

أَشْیَاعُ عِیسَی أَعَدُّوا کُلَّ قاصِمَهٍ * وَ لَمْ نُعِدَّ سِوَی حَالاَتِ مُنْقَصِمِ

این بیت، مجادله بین اسلام و مسیحیت را در نهج البرده پایان می بخشد و در واقع همین خلاصه و نتیجه گفتار شوقی است. بدین ترتیب او مسیحیان را آشوب طلب و ماجراجو و ستمگر و مسلمانان را آرام و صلحدوست و عدالتخواه معرفی کرده است.

در این مجموعه ابیات، یک اقتباس مضمونی نیز وجود دارد :

بیت 115 ن:

إنْ قُلْتَ فیِ الاْءمْرِ لاَ أَوْ قُلْتَ فِیهِ نَعَمْ * فَخِیرَهُ اللَّهِ فی لاَ مِنْکَ أَوْ نَعَمِ

از بیت 35 ب:

نَبِیُّنَا الْآمِرُ النَّاهِی فَلاَ أَحَدٌ * أَبَرَّ فی قَولِ "لاَ" مِنْهُ وَ لاَ "نَعَمِ"

نهج البرده: یکی دیگر از بخش های ویژه نهج البرده "ستایش از دین اسلام" و بر شمردن آثار آن و مقایسه تمدّن اسلامی با دیگر تمدّنهای بزرگ جهان است، که البته به عبارتی می توان این بخش را ادامه وصف مجاهدات مسلمانان در حوزه ای وسیعتر به شمار آورد. این بخش از بیت (142 تا 160) را در برمی گیرد. و ادامه آن که مربوط به

ص: 265

مدح حاکمان بنی عباس و مدح خلفای راشدین است، در بیت 176 که به حادثه رحلت پیامبر اکرم اشاره کرده پایان می پذیرد.

اکنون مضامین ابیات (142 تا 176) نهج البرده را به تفصیل مرور می کنیم :

شوقی پس از توصیف ادیبانه رزم آوری پیامبر و مسلمانان، از بیت 142 به ذکر محامد دین مبین اسلام می پردازد و سرمنشأ همه افتخارات درخشان مسلمانان را در طول قرنهای پیاپی دین اسلام می داند. دینی که در بدو ظهور دست بیابانگردان و شبانان شترچران را گرفت و بر سریر سلطنت بخش عظیمی از جهان نشانید. او سپس تلاشهای مسلمانان را در راه بر پایی تمدّن اسلامی و توسعه دانش و عدالت و عمران و آبادانی می ستاید. شوقی از بیت 155 تا 160 به مقایسه شکوهمندی تمدّن اسلامی با دیگر تمدّنها، از جمله تمدّنهای روم، یونان، ایران و مصر می پردازد و آن گاه از زمامداران عباسی، به عنوان الگوهای حکمروایی در حوزه تمدّن اسلامی نام می برد و آنان را در دانشوری و خردمندی و لشکرکشی و بخشندگی سرآمد دیگر سلاطین جهان می داند و بر آنان نام "خلائف اللّه" می نهد و در مدحشان غُلوّ می نماید و همتایی برایشان بر بسیط زمین نمی شناسد. سپس بیت 166 به بعد را به ترتیب به مدح عمر، امام علی بن ابی طالب علیه السّلام، عثمان و ابوبکر اختصاص می دهد. پایان بخش این قسمت بیان واکنش عمر بن خطّاب در حادثه رحلت پیامبر گرامی اسلام است. چنان که ملاحظه شد در این بخش، که با اطناب مملّ همراه است، قصیده نهج البرده از حال و هوای بخشهای پیشین خارج می شود و بیشتر شبیه نوعی نثر منظوم تاریخی می گردد. گسترش دامنه کلام از صدر اسلام به حوزه وسیعی از آثار ناشی از ظهور اسلام در طول قرنهای پیاپی، موجب دور شدن قصیده از هدف اساسی خود یعنی مدح پیامبر بزرگوار اسلام شده است. ضمن آن که دامن این ابیات از حرارت عاطفه و اندیشه های عالمانه و تصاویر خیال انگیز تهی است و شعر به شدّت به نثر نزدیک گردیده است.

البته شاید برخی فکر کنند که شاعر می خواسته به قصیده خود حسن ختام ببخشد. حتّی اگر این توجیه ضعیف پذیرفته شود باز در تحلیل کلّی و نقد و بررسی دقیق و تطبیقی دو قصیده، این بخش طولانی به صورت یک عضوی زاید و توجیه ناپذیر در نهج

ص: 266

البرده به نظر می آید.

در بیتهای بررسی شده دو اقتباس مضمونی نیز به چشم می خورد که عبارتند از:

بیت 150 ن:

لِلْعِلمِ وَ الْعَدلِ وَ التَّمدِینِ مَا عَزَمُوا * مِنَ الاْءُمُورِ وَ مَاشَدُّوا مِنَ الْحُزُمِ

از بیت 133 ب:

کَأ نّهُمُ فی ظُهُورِ الْخَیْلِ نَبْتُ رُبیً * مِنْ شِدّهِ الْحَزْمِ لاَ مِنْ شَدَّهِ الْحُزُمِ

و بیت 156 ن:

وَ خَلِّ کِسرَی وَ ایواناً یُدِلُّ بِهِ * هَوَی عَلَی أَثَرِ النِّیرانِ وَ الاْءُیُمِ

از بیت 61 ب:

وَ باتَ ایوانُ کِسرَی وَهْوَ مُنْصَدِعٌ * کَشَمْلِ أَصْحَابِ کِسرَی غِیْرَ مُلْتَئِمِ

ناگهان گویی در ظلمات یأس و پشیمانی چراغ امید پرتوافکن می شود و به خود می گوید: من اگر گنهکارم ولی بر سر پیمان با حبیب خدا هستم. رشته عشق قلبی ام پیوسته ناگسسته است و نشان بارز این پیمان همنامی ام با اوست. همو که وفادارترین مردمان به عهد وپیمان است. تنها امید و پناهگاه من فقط اوست و اگر در روز حساب او دستگیرم نشودو قدمم بر صراط بلرزد، پس وای برمن!...

من از روزی که به مدح او پرداخته ام، دو دیده بر لطف و عنایتش دوخته ام و او را منجی خود یافته ام. زیرا چنان که باران، حتی گلهای پشته ها را می رویاند، کرم او هیچ دست دراز شده و هیچ امید از جان برخاسته ای را ناامید نمی کند. البته من از این مدح و دیگر مدایح، علی رغم فقر و تنگدستی ام، خواسته دنیوی نمی خواهم، بلکه چشم امید من بر شفاعت و بخشش و عطای أخروی او دوخته شده، که سعادت جاوید و نیکفرجامی حقیقی همین است و بس.

پدیده قابل ملاحظه در این بخش، شدت درگیری درونی شاعر با خویشتن است. نزاعی که عواطف او را به جوششی شگفت دچار ساخته است، به گونه ای که آمیزه ای از حالات مختلف یعنی پشیمانی، حسرت و افسوس، ناامیدی، ترس از آینده، امید به شفا و شفاعت و خضوع و خاکساری در این ابیات دیده می شود. او از سویی به گناهان گذشته اقرار می کند و از دیگر سو امید به غفران و رحمت پرودگار در آینده را نیز از دست نمی دهد.

در این ابیات حالت شاعر بین نوعی بیم و امید و بدبینی به خود و خوش بینی به دستگیری پیامبر و غفران الهی در نوسان است، اما حالت غالب بوصیری را از این ابیات درمی یابیم:

وَ مُنْذُ أَلْزَمْتُ أفْکَارِی مَدَائِحَهُ * وَجَدْتُهُ لِخَلاَصی خَیرَ مُلْتَزِمِ

وَ لَنْ یَفُوتَ الْغِنَی مِنْهُ یَدا تَرِبَتْ * إنَّ الْحَیَا یُنْبِتُ الاْءزْهَارَ فیِ الاْءکَمِ

درگیری و اضطراب درونی دیگر شاعر این است که مبادا کسی گمان کند او از درگاه پیامبر، حطام دنیوی خواسته است. لذا در بیت پایان، این را با ذکر مثالی که فکر را در ضمن به دوره جاهلی می کشاند، رد نموده است:

ص: 268

وَ لَمْ أُرِدْ زَهْرَهَ الدُّنْیَا الّتیِ اقْتَطَفَتْ * یَدَا زُهَیْرٍ بِمَا أَثْنَی عَلَی هَرِمٍ

نهج البرده: شوقی بیت های (39 -46) نهج البرده را به تأثیر از بخش نهم برده سروده است. او پس از شِکوه از مکر دنیا و نفس دون می گوید:

إنْ جَلَّ ذَنبی عَنِ الْغُفْرانِ لی أَمَلٌ * فیِ اللّهِ یَجْعَلُنی فی خَیرِ مُعْتَصَمِ

و پس از ابراز امید به دستگیری پیامبر اکرم، شفاعت او را مایه نجات خویش می شمارد و می گوید: اگر تقوا پیشگان با عمل صالح به نزد پیامبر می شتابند، من با اشک ندامت به پیشگاهش خواهم رفت. و مطمئنم که رسول الله هرگز کسی را که مرکب امیدش را در درگاه او بخواباند نومید نمی سازد. زیرا که او مظهر تامّ فضل و خیر و احسان است. شوقی نیز شعر خود را رشته نجات خویش در روز جزا می داند:

عَلَقْتُ مِنْ مَدْحِهِ حَبْلاً أُعِزُّ بِهِ * فی یَوْمِ لاَ عِزَّ بِالاْءنْسابِوَ الُّلحَمِ *

چنان که بوصیری در آغاز بخش نهم گفت:

خَدَمْتُهُ بِمَدیحٍ أَستَقِیلُ بِهِ * ذُنُوبَ عُمْرٍ مَضَی فی الشِّعْرِ وَ الْخِدَمِ

بیت پایانی این بخش از سخن شوقی به تقلید از بیت خاتمه بخش نهم برده سروده شده، توجه کنید:

بیت 46ن:

یُزْری قَریضی زُهَیراً حینَ أَمْدَحُهُ * وَ لاَ یُقَاسُ إلَی جُودِی نَدَی هَرِمِ

بیت 151ب:

وَ لَمْ أُرِدْ زَهْرَهَ الدُّنْیَا الّتیِ اقْتَطَفَتْ * یَدا زُهَیرٍ بِمَا أَثْنَی عَلَی هَرِمِ

علاوه بر این چند اقتباس دیگر هم در این ابیات وجود داشت که اینک بیان می شود:

بیت 41 ن:

إذَا خَفَضْتُ جَناحَ الذُّلِّ أَسْأَلُهُ * عِزَّ الشَّفَاعَهِ، لَمْ أَسْأَلْ سِوَی أَمَمِ

از بیت 36 ب:

هُوَ الْحَبیبُ الّذی تُرجَی شَفَاعَتُه * لِکُلِّ هَوْلٍ مِنَ الاْءهْوالِ مُقْتَحِمِ

بیت 44 ن:

فَکُلُّ فَضْلٍ وَ إِحْسَانٍ وَ عَارِفَهٍ * مَا بَیْنَ مُسْتَلَمٍ مِنْهُ وَ مُلْتَزَمِ

ص: 269

از بیت 81 ب:

وَ لاَالْتَمَسْتُ غِنَی الدّارَینِ مِنْ یَدِهِ * إلاَّ اسْتَلَمْتُ النَّدَی مِنْ خَیْرِ مُستَلَمِ

و بیت 149 ب:

وَ مُنْذُ أَلْزَمْتُ أَفْکارِی مَدَائِحَهُ * وَجَدْتُهُ لِخَلاَصی خَیرَ مُلْتَزِمِ

اول: توسل به پیامبر، دوم: دلداری به نفس خویش، سوم: نیایش با خداوند، و

چهارم: صلوات فرستادن بر روح پیامبر اکرم «اللّهُمّ صَلِّ عَلَی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ».

فرجام قصیده برده جنبش شاخه های درخت نرم بان به نوازش نسیم صبا و نغمه های خوش ساربانی است که شتران سپیدموی را تاکرانه أبدیّت در طرب می اندازد و به پیش می راند.

نهج البرده: شوقی نیز در پایان با خداوند مناجات می کند و ضمن برشمردن سختی هایی که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در راه رسالت خویش متحمل شد از خداوند متعال می خواهد که بر او درود فرستد. سپس به همان شیوه از خداوند می طلبد که نزدیکان و یاران و مقیمان رکاب رسول را، که نورانیت و استقامتشان در سختی های شکننده صدر اسلام بیش از دیگران بود، مشمول لطف بیکرانه خویش فرماید:

سپس در بیت 183 برای چهار خلیفه دعا می کند و آن گاه از خداوند می خواهد که به خاطر جاه و جلال رسول بزرگوار اسلام، بر أمّتش رحم آورد و آنان را در دنیا و آخرت خوار نفرماید و بر عزّتشان بیافزاید.

فَالْطُفْ لاِءَجْلِ رَسُولِ الْعَالَمینَ بِنَا * وَ لاَ تَزِدْ قَوْمَهُ خَسْفاً وَ لاَ تَسُمِ

فضای بخش پایانی را همه نیایش فراگرفته است. خواندن پروردگار چهار بار تکرار می شود و سرانجام شوقی با ندای «یارب» به قصیده اش حسن ختام می بخشد.

یَارَبِّ أَحْسَنْتَ بَدْأَ الْمُسلِمینَ بِهِ * فَتَمِّمِ الْفَضْلَ وَامْنَحْ حُسْنَ مُخْتَتَمِ

در این قسمت چند اقتباس مضمونی نیز وجود دارد که در پی می آید:

بیت 178 ن:

یَارَبِّ صَلِّ وَ سَلِّمْ،مَاأرَدْتَ عَلَی * نَزیلِ عَرْشِکَ خَیرِ الرُّسلِ کُلِّهِمِ

از بیت 159 ب:

وَائْذَنْ لِسُحْبِ صَلاهٍ مِنکَ دَائِمهٍ * عَلَی النَّبِیِّ بِمُنْهَلٍّ وَ مُنْسَجِمِ

بیت 179 ن:

مُسَبِّحا لَکَ جُنْحَ اللّیلِ،مُحْتَمِلاً * ضُرّاً مِنَ السُّهْدِ أوْضُرّا مِنْ الْوَرَمِ

از بیت 29 ب:

ص: 271

ظَلَمْتُ سُنَّهَ مَنْ أحْیَا الظَّلاَمَ إلَی * أَنِ اشْتَکَتْ قَدَمَاهُ الضُّرَّ مِنَ وَرَمِ

و بیت 180 ن:

رَضِیّهٌ َنْفُسُه لاَتَشْتَکِی سَأَما * وَ مَا مَعَ الْحُبِّ إنْ أَخْلَصْتَ مِنْ سَأَمِ

از بیت 81 ب:

نَعَمْ سَرَی طَیْفُ مَنْ أَهْوَی فَأَرَّقَنِی * وَ الْحُبُّ یَعْتَرِضُ اللَّذَّاتِ بِالاْءَلَمِ

در پایان یادآوری این نکته لازم است که ما وقتی قصیده نهج البرده را در مقایسه با قصیده برده بررسی می کنیم، عیب و نقص های بیشتری به نظرمان می رسد که در نهج البرده وجود دارد. اما اگر این اثر ادبی به طور مستقل مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد مطمئناً از نقایص آن کاسته خواهد شد.

از برده بوصیری وجود دارد که تمامی موارد آن به تفصیل در پایان آمده است (رجوع کنید به جدول پایان کتاب ص 301 تا 306) همچنین در بیش از 50 بیت نهج البرده، اقتباس های مضمونی وجود دارد که تمامی این ابیات در ضمن بررسی تطبیقی نصوص بررسی گردید.

چنان که گفتیم بوصیری در مواردی چند از غزل ابن فارض پیروی کرده. شایسته است بدانیم که بیت مطلع نهج البرده نیز به تأثیر یکی از بیت های همین غزل «نارلیلی» ابن فارض سروده شده، به ابیات توجه کنید :

ابن فارض:

طَوْعا لِقاضٍ أَتَی فی حُکْمِه عَجَبا * أَفْتَی بِسَفْکِ دَمی فِی الْحِلِّ وَ الْحَرَمِ

شوقی:

رِیمٌ عَلَی الْقَاعِ بَیْنَ الْبَانِ وَ الْعَلَمِ * أَحَلَّ سَفْکَ دَمی فِی الاْءَشْهُرِ الْحُرُمِ

افزون براین شوقی در ساختن بیت مطلع نهج البرده از بیت پنجم برده نیز اقتباس کرده است.

بیت 5 برده:

لَوْ لاَ الْهَوَی لَمْ تُرِقْ دَمْعا عَلَی طَلَلٍ * وَلاَ أَرِقْتَ لِذِکْرِ الْبَان وَ الْعَلَمِ

شاعران همزمان خود کمتر از صنایع ادبی استفاده کرده و در بسیاری از موارد استعمال بجای این صنایع صبغه هنری بُرده را تقویت کرده است. لذا نمی توان گفت پیکر برده آمیخته به افراط و تکلّف در این زمینه است چون اگر بوصیری ساحت برده را از وجود این صنایع بر کنار می داشت، مورد سرزنش و خرده گیری همتایان خود قرار می گرفت.

نهج البرده نیز از وجود الفاظ غیر فصیح خالی است. شوقی که در انتخاب کلمات در جهت تشکیل یک ساختار موسیقیایی دلنشین از خبرگی شایسته ای برخوردار بوده است، کوشیده تا با استفاده از کلمات زیبا و شیوا، بدین ترتیب مخاطبان بیشتری برای اثر هنری خود بیابد.

شعر شوقی از نظر بسامد کلمات و عبارتها اثری غنی است و الفاظ و ترکیبهای جدید نیز در آن فراوان به چشم می خورد. مثلاً 45 نام خاص یا مشهور در قصیده نهج البرده وجود دارد که در برده نیست. البته در قصیده برده نیز 24 نام خاص یا مشهور هست که در نهج البرده نیست. این نام ها در پایان ذکر گردیده است (رجوع کنید به صفحه 302 -307) همچنین شوقی بجز نام های مقدّس محمّد و أحمد، 30 لقب یا صفت پیامبر گرامی اسلام را در قصیده خود به کار برده است. این خود گواه غنای لغوی نهج البرده است. (رجوع کنید به ص 306)

چنان که بوصیری در برده به آوردن صنایع بدیعی و بیانی تعمّد ورزیده و بیش از 120 صنعت را در قصیده خود گنجانده، شوقی نیز چنین کرده و حدود صد نکته بدیعی و بیانی را در قصیده نهج البرده جای داده است.

و سپس در نهج البرده اشاره می کنیم :

الف- برده، بیت 99 :

قَرَّتْ بِهَاعَینُ قاریها فَقُلْتُ لَهُ * لَقَدْ ظَفِرْتَ بِحَبْلِ اللّهِ فَاعْتَصِمِ

قرآن کریم : «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعا وَ لاَتَفَرَّقُوا» (آل عمران، آیه 103).

بیت 108 :

وَ بِتَّ تَرْقَی إلَی أَنْ نِلتَ مَنْزِلَهً * مِنْ قَابِ قَوْسَینِ لَمْ تُدْرَکْ وَ لَمْ تُرَمِ

آیه : «ثُمَّ دَنَی فَتَدَلَّی فَکَانَ قَابَ قَوسَینِ أوْ أَدْنَی...» (النجم، 8 -9).

بیت 82:

لاَ تُنْکِرِ الْوَحْیَ مِنْ رُؤْیاهُ إنَّ لَهُ * قَلْباً إذا نَامَتِ الْعَیْنَانِ لَمْ یَنَمِ

حدیث: تَنامُ عَینایَ وَ قَلبِی یَقْظَان.

بیت 100:

إنْ تَتْلُهَا خِیفَهً مِنْ حَرِّ نَارِ لَظیً * أَطْفَأْتَ حَرَّ لَظَی مِنْ وِرْدِهَا الشَّبِمِ

حدیث: إقْرَؤُا الْقُرآنَ، فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُعَذِّبُ قَلْباً وَ عَی الْقُرآنَ.

بیت 72:

جَاءَتْ لِدَعْوَتِهِ الاْءشْجَارُ سَاجِدَهً * تَمْشی إلَیْه عَلَی سَاقٍ بِلاَ قَدَمٍ

قصه دینی: برای شرح این معجزه (شرح بیت 72 برده)

ب - نهج البرده:

بیت 45:

عَلَّقْتُ مِنْ مَدْحِهِ حَبْلاً أُعِزُّبهِ * فی یَوْمِ لاَ عزَّ بِالاْءنْسابِ وَ اللُّحَمِ

آیه : «یَوْمَ لاَ یَنْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونٌ إلاَّ مَنْ أَتَی اللّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ» (شعراء، 88 -89).

بیت 127:

جَلَّ الْمَسیحُ وَ ذَاقَ الصَّلبَ شَانِئُهُ * إنَّ الْعِقَابَ بِقَدْرِ الذَّنْبِ وَ الْجُرُمِ

آیه : «وَ قَوْلِهِمْ إنّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَریمَ رَسُولَ اللّهِ وَ مَا قَتَلُوهُ وَ مَا صَلَبُوهُ وَ لِکنْ شُبِّهَ لَهُمْ..»(نساء، 157).

بیت 30:

کَمْ نَائِمٍ لاَ یَراهَا وَهْیَ سَاهِرَهٌ * لَوْلاَ الاْءَمَانِیُّ وَ الاْءحْلاَمُ لَمْ یَنَمِ

ص: 275

حدیث از امام علی علیه السلام : النّاسُ نِیامٌ فَإذَا مَاتُوا إنْتَبَهُوا

بیت 72:

یَا أَفْسَحَ النَّاطِقینَ الضّادَ قَاطِبَهً * حَدِیثُکَ الشَّهْدُ عِنْدَ الذّائِقِ الْفَهِمِ

حدیث نبوی: أَنَا أَعْرَبُکُمْ، أنَا مِنْ قُرَیْشٍ، وَ لِسَانی لِسانُ بَنی سَعْدِبْنِ بَکْرٍ.

شوقی نیز از داستانهای دینی تأثیر پذیرفته است.