بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

آداب سفر عمره و حج از نگاه اهل بیت علیهم السلام

مولف سید جعفر صادقی فدکی

تدوین پژوهشکده حج و زیارت.

ص: 3

ص: 4

ج) اقامه دین و تقویت ایمان 45

د) گسستن از شیطان و دشمنان خدا (تبری) 47

ه) پیوند با رهبران الهی و دوستان خدا (تولی) 51

و) آشنایی و اتحاد مسلمانان با یکدیگر 53

ز) شناخت معارف دین و انتقال آنها به دیگران 55

ح) آزمایش و امتحان مؤمنان 57

ط) بهره مندی از منافع دنیوی 59

ی) برخورداری از برکات اخروی 61

آداب عمره و حج 62

فصل دوم: آداب پیش از سفر عمره و حج

مقدمه 69

1. توجه به مقصد و اهداف سفر 70

2. تعجیل در انجام دادن سفر عمره و حج 75

3. تهیه هزینه و نیازمندی های سفر 78

الف) تأمین هزینه و توشه سفر 78

ب) تأمین مخارج خانواده 81

4. توبه و پرداخت حقوق خدا و خلق 84

الف) حقوق الهی 87

ب) حقوق مشترک میان خدا و بنده 88

ج) حق الناس 89

5. تهیه مال و توشه حلال 92

6. شناخت مناسک و احکام مورد نیاز 95

7. نوشتن وصیت نامه 99

ص: 6

الف) وصیت نیکو نمودن 101

ب) شاخصه های وصیت نیکو 102

8. انتخاب همسفر شایسته 103

ویژگی های همسفر شایسته 104

الف) همشأن بودن 104

ب) انداختن انسان به یاد خدا 105

ج) اهتمام به اوقات نماز و کمک به دیگران 105

د) داشتن اخلاق نیک 106

9. اعلام سفر و بدرقه زائر 108

10. غسل، نماز و... هنگام خروج از منزل 110

الف) غسل کردن 111

ب) اقامه نماز و تودیع خانواده 111

ج) قرائت سوره ها و دعایی خاص هنگام خروج 112

د) صدقه دادن 113

ه) گفتن ذکر خاص، هنگام خروج از منزل 113

فصل سوم: آداب سفر عمره و حج

مقدمه 117

1. توکل بر خداوند و طلب خیر از او 118

الف) توکل بر خداوند 118

ب) طلب کردن خیر از خداوند 120

2. اخلاص در نیت 122

3. آغاز و تداوم سفر با دعا و یاد خدا 123

4. اجتناب از ارتکاب گناه و گفتار و کردار بیهوده 126

ص: 7

5. صبر و تحمل سختی ها 132

الف) پیاده رفتن به حج و عمره 134

ب) تحمل گرمای سرزمین وحی 136

ج) تحمل بیماری 137

6. داشتن اخلاق نیک و شایسته 138

7. کمک به همسفران و ناتوانان 140

8. تواضع، آرامش و داشتن وقار 147

معنا و نمادهای تواضع 150

الف) تواضع ظاهری 150

ب) تواضع و خشوع باطنی 153

9. شروع از مدینه یا مکه 154

10. آداب ورود و حضور در مدینه 158

الف) رعایت حرمت حرم و اهل آن 160

ب) غسل کردن 162

ج) زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و اولیای معصوم علیهم السلام 162

د) کامل خواندن نماز 163

ه) بسیار خواندن نماز 164

و) دعا و نماز در مکان های خاص مسجدالنبی صلی الله علیه و آله 166

یک - مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله 166

دو - روضه پیامبر صلی الله علیه و آله 167

سه - منبر پیامبر صلی الله علیه و آله 167

چهار - محراب پیامبر صلی الله علیه و آله 168

پنج - ستون های مسجد 169

ز) سه روز روزه گرفتن 170

ح) زیارت قبور شهدا و مؤمنان 172

ص: 8

ط) زیارت مساجد و مشاهد مشرفه 174

ی) وداع با پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام 178

11. زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام 179

الف) فلسفه و اهداف زیارت 181

یک - تجدید عهد با اولیای الهی 181

دو - پاک شدن از آلودگی ها 182

سه - درخواست رزق مادی و معنوی 183

چهار - تقرب به خداوند 184

پنج - احیای احکام و آموزه های دین 185

ب) آداب زیارت 187

12. شریک کردن دیگران در اعمال خیر سفر 189

الف) زیارت اهل بیت علیهم السلام و اولیای الهی 192

ب) عمره و حج مستحبی 193

ج) طواف خانه خدا 194

د) دعا و استغفار 194

13. زینت تشیع و اهل بیت علیهم السلام بودن 199

الف) داشتن ورع و تقوا 201

ب) ارتباط با اهل سنت 202

ج) تقیه و پرهیز از اعمال تفرقه انگیز 204

14. آداب ورود در ضیافت الهی (احرام) 208

الف) آداب قبل از احرام 210

یک - نگه داشتن موی سر و ریش قبل از احرام 210

دو - نظافت بدن 211

سه - مسواک زدن 212

چهار - غسل کردن 212

پنج - اقامه نماز قبل از احرام 213

ص: 9

ب) آداب مقارن احرام 214

یک - خواندن دعا 214

دو - پوشیدن لباس سفید و پنبه ای 215

سه - اشتراط تحلل با خداوند 215

چهار - تلفظ نیت احرام 216

پنج - بلند گفتن تلبیه 217

شش - تکرار کردن تلبیه 217

15. آداب ورود و حضور در حرم و شهر مکه 218

الف) آداب ورود به حرم و شهر مکه 221

یک - احرام 221

دو - طهارت و غسل 222

سه - ورود با خضوع، آرامش و وقار 223

چهار - خواندن دعا هنگام ورود 224

پنج - ورود به منزل و محل اقامت 225

ب) آداب حضور در حرم و شهر مکه 225

یک - رعایت حرمت حرم و اهل آن 226

دو - اجتناب از ارتکاب و فکر معصیت 227

سه - کامل خواندن نماز 229

چهار - عبادت، ذکر و نماز بسیار 229

پنج - تلاوت قرآن و ختم آن 230

شش - زیارت مشاهد و قبور اولیای الهی و مؤمنان 231

هفت - عمره مفرده 233

هشت - اجتناب از برداشتن لُقطه حرم 234

نه - دفن میت در حرم 236

16. آداب ورود و حضور در مسجدالحرام 237

الف) آداب ورود به مسجدالحرام 238

یک - تطهیر بدن و غسل 238

ص: 10

دو - ورود از باب بنی شیبه 238

سه - سلام و دعا هنگام ورود 239

چهار - ورود با خشوع، آرامش و وقار 239

پنج - دعا هنگام مشاهده کعبه 240

ب) آداب حضور در مسجدالحرام 240

یک - استلام حجرالاسود و دعا نزد آن 241

دو - طواف خانه خدا 243

سه - نماز فراوان 249

چهار - نماز و دعا در حطیم 249

پنج - نماز، دعا و زیارت در حجر اسماعیل 251

شش - دعا در زیر ناودان کعبه 252

هفت - نماز و احرام نزد مقام ابراهیم 253

هشت - استلام ارکان کعبه و دعا نزد آنها 255

نُه - دعا و اقرار به گناهان در ملتزم 256

ده - دعا و استغفار در مستجار 258

یازده - چنگ زدن به پرده کعبه و دعای فراوان 259

دوازده - نگاه بسیار به خانه خدا 261

سیزده - نوشیدن و بر روی خود ریختن آب زمزم 261

چهارده - گریه نزد کعبه 263

پانزده - زیارت حضرت اسماعیل و دیگر پیامبران الهی علیهم السلام 264

17. آداب صفا و مروه و سعی میان آنها 265

الف) شتاب در سعی پس از طواف 267

ب) طهارت و وضو داشتن 267

ج) نوشیدن آب زمزم قبل از سعی 267

د) استلام یا اشاره به حجرالاسود 268

ه) خروج از باب مقابل حجرالاسود 268

و) بالا رفتن و وقوف طولانی بر صفا 268

ص: 11

ز) انجام دادن سعی با آرامش و وقار 269

ح) هروله کردن بخشی از مسعی 270

ط) دعا و ذکر فراوان 270

ی) گریه کردن یا خود را به گریه زدن 271

18. آداب حلق و تقصیر 272

الف) اختیار حلق 273

ب) شروع از موهای جلوی سر 274

ج) تقصیر از همه مو و ناخن ها 275

د) تقصیر در مروه 275

ه) دفن موهای حلق شده در منا 276

و) تأخیر حلق و تقصیر پس از بازگشت 276

19. همانند شدن با احرام گزاران در ایام حج 276

20. آداب ورود و وقوف در عرفات 278

الف) حرکت و حضور با آرامش، وقار و تواضع 280

ب) تلاوت دعا هنگام حرکت 280

ج) تلبیه گفتن تا عرفات 281

د) طهارت و غسل 281

ه) اصرار در دعا و مناجات 281

و) قرائت قرآن 284

ز) فراوان ذکر گفتن 284

21. آداب ورود و وقوف در مشعرالحرام 285

الف) حرکت با آرامش و وقار 287

ب) تأخیر انداختن نماز مغرب و عشا تا مشعر 288

ج) احیاء و شب زنده داری شب مشعر 289

د) دعا و ذکر فراوان 290

ص: 12

ه) جمع کردن سنگریزه های رمی جمرات 291

22. آداب ورود و وقوف در منا 292

الف) دعا و مناجات 294

ب) مبادرت به رمی جمره عقبه 295

ج) کامل کردن اعمال حج در روز دهم و یازدهم 297

د) اقامت در منا در ایام تشریق 297

ه) تعلیم و تعلم مناسک و معارف دین 298

و) تکبیر گفتن پس از نمازها 300

ز) نماز و ذکر الهی در مسجد خیف 301

23. کوتاه کردن اقامت در مکه 303

24. صدقه دادن خرما پس از اعمال عمره و حج 305

25. وداع با کعبه 306

فصل چهارم: آداب پس از سفر عمره و حج

مقدمه 313

1. نیت انجام دادن دوباره عمره و حج 314

2. هدیه خریدن و هدیه دادن 316

الف) اهمیت هدیه و سوغاتی 318

ب) بایسته های هدیه خریدن و هدیه دادن 320

یک - مقدم داشتن تکالیف و هزینه های واجب 320

دو - خلوص نیت 321

سه - همسانی هدیه با سفر 322

چهار - خرید هدیه در حد توان 323

پنج - نافع بودن هدیه برای هدیه گیرنده 323

شش - تبعیض نگذاشتن میان هدیه گیرندگان 324

ص: 13

هفت - قبول هدیه و جبران آن 324

ج) مکان تهیه هدیه و سوغاتی 325

3. استقبال و ملاقات حج گزار 328

4. ولیمه و اطعام مؤمنان 330

الف) اهمیت و جایگاه ولیمه و اطعام 331

ب) آداب ولیمه و اطعام 332

یک - اخلاص و تحصیل رضای الهی 332

دو - اولویت دادن به مؤمنان 334

سه - دعوت از فقرا همراه با اغنیا 334

چهار - تهیه طعام نیکو 335

پنج - شرکت نکردن در مجالس ولیمه بدون دعوت 336

شش - پذیرش دعوت مسلمان برای مجلس ولیمه 337

5. حفظ دستاوردها و بقای بر پیمان ها 338

الف) دستاوردها و پیمان های حج گزار در عمره و حج 339

یک - دستاوردهای عمره و حج 340

دو - عهد و پیمان ها در عمره و حج 342

ب) راه های حفظ دستاوردها و پیمان ها 346

یک - به ودیعه سپردن اعمال، نزد خداوند متعال 347

دو - مواظبت و استمرار بر دستاوردهای سفر 349

سه - حضور مداوم در مجالس موعظه و تذکر 350

6. انتقال معارف دین و اخبار اهل بیت علیهم السلام 351

7. نگه داشتن حوله احرام برای کفن 357

کتابنامه 361

ص: 14

سفر، حین سفر و بعد از سفر بیان کرده است. ضمن تشکر از محقق محترم جناب آقای «سید جعفر صادقی فدکی» که برای این پژوهش تلاش بسیاری کرد، امیدواریم راهیان سفر حج و عمره با مطالعه آن، با آداب این سفر معنوی بیشتر آشنا شوند و ضمن رعایت آنها، با حج و عمره ای مقبول، به شهر و دیار خود بازگردند.

انه ولی التوفیق

پژوهشکده حج و زیارت

گروه اخلاق و اسرار

ص: 16

پس از آن، حضرت آدم علیه السلام به طور مکرر نزد این خانه آمد و عمل عمره یا حج را به جای آورد؛ به گونه ای که در برخی روایات از انجام دادن هزار حج از سوی آن حضرت یاد شده است که سیصد مرتبه این عمل، حج اکبر و هفتصد بار آن، حج اصغر یعنی عمره مفرده بوده است.(1) پس از آن حضرت نیز، پیامبران الهی و پیروان آنان در طول قرن های متمادی در این سرزمین مقدس گام نهاده و این عمل عبادی را مکرر به جای آورده اند.

عمره و حج، از جمله تعالیم و تکالیف عظیم الهی است که خیر دنیا و آخرت را برای همه انسان ها، اعم از حج گزاران و دیگر انسان های روی کره زمین به دنبال دارد. گام نهادن در این سفر و انجام دادن مناسک عمره و حج، همه گناهان و آلودگی های انسان را هرچند به عدد ریگ های بیابان و قطرات باران باشد، پاک می کند. انجام دادن هر یک از این دو عبادت، سبب زدوده شدن اخلاق و صفات ناپسند از نفس می شود و انسان ها را به صفات پسندیده و نیک، آراسته می کند. با قدم گذاشتن در سفر عمره و حج، حج گزاران داخل حیطه میهمانان ویژه الهی می گردند که هر چه از خداوند بخواهند به آنان عطا می کند و اگر هم چیزی از خدا درخواست نکنند، خداوند از فضل و کرم بی انتهای خود، آنان را بی نیاز می سازد و حاجت هایشان را برآورده می کند.

زیارت خانه خدا و قبور اولیای الهی در این سفر، سبب از میان رفتن فقر و فلاکت شده و موجبات بهره مندی زائران از مواهب مادی و دنیوی را فراهم می کند. کعبه و سفر حج، از اسباب مهم بقای بشر است و حیات مادی و معنوی آنان در سایه بقای کعبه و به جا آوردن این مناسک تأمین می گردد. حج و عمره، موجب پیوند میان مؤمنان با اولیای معصوم الهی و قطع ارتباط با شیطان و شیطان صفتان عالم می شود. افزون بر این، عامل اتحاد و همبستگی مسلمانان و نیز برخورداری از برکات عظیم اخروی و پاداش جاویدان

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 229؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 128.

ص: 18

الهی در بهشت و همنشینی با صدیقان، شهدا، صالحان و پیامبران خدا می گردد.

اما برخورداری از این برکات دنیوی و اخروی، مشروط به آن است که زائر این سفر مقدس، آن گونه که خدا و اولیای معصوم الهی علیهم السلام توصیه کرده اند، قدم در این سفر گذارد و مناسک عمره و حج را با آداب و شرایط خاص آن، به جا آورد، در غیر این صورت، جز هزینه کردن اموال و تحمل رنج بسیار، بهره ای نخواهد برد یا دست کم، بهره اش بسیار اندک خواهد بود.

بر این اساس، پژوهش حاضر، تألیف و در آن عمده ترین آداب این سفر الهی بیان شده است تا حج گزاران و زائران، با آگاهی لازم در این سفر الهی قدم گذارند و مناسک عمره و حج خود را به طور شایسته و آن گونه که اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام سفارش کرده اند، به جا آورند.

گفتنی است این نوشتار در چهار فصل تنظیم شده است: فصل نخست، به مباحث کلی و مقدماتی این موضوع اختصاص یافته و در آن، اهمیت و جایگاه سفر عمره و حج و اهداف و مقاصد این سفر بیان شده است. سبب طرح این مباحث قبل از شروع آداب سفر، آن است تا حج گزاران و زائران این سرزمین، نخست به اهمیت و عظمت سفرشان و نیز با اهداف آن آشنا شوند؛ زیرا تا فرد شناخت کافی به جایگاه و اهداف سفر خود نداشته باشد، نمی تواند آن سفر را شایسته و نیکو انجام داده و بهره لازم را از آن سفر به دست آورد.

در فصل دوم، برخی از آداب و مقدماتی که حج گزار لازم یا شایسته است قبل از حضور در سرزمین وحی انجام دهد، بیان شده است. در فصل سوم این پژوهش، آداب عمره و حج از زمان آغاز سفر تا پایان مناسک مطرح شده است و در فصل پایانی نیز آداب پس از مناسک عمره و حج و بازگشت به وطن، اشاره و بررسی شده است.

در این پژوهش، سعی شده است تا همه مطالب با استناد به معارف وحیانی و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام باشد و از پرداختن به مباحث ذوقی و

ص: 19

برداشت های ذهنی و سلیقه ای اجتناب شود. امید است این کوشش ناچیز مورد قبول درگاه حضرت حق و پیشگاه اولیای معصوم الهی علیهم السلام به ویژه حضرت ولی الله اعظم، امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار گیرد و این حقیر و همه زائران و مسافران این سرزمین، با عمل به این آداب و شرایط، از برکات این کلمات نورانی، در دنیا و آخرت بهره مند شویم.

و یرجی من کرمهم المن و القبول.

(یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَهٍ مُزْجاهٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ ) (یوسف: 88)

ص: 20

فصل اول: مفاهیم و کلیات

ص: 22

است که اهل مکه و اطراف آن نباشند و این عمل باید در ماه های حج به جا آورده شود و حج گزار بعد از سعی صفا و مروه، حق تراشیدن سر را ندارد و تنها باید تقصیر کند. اما عمره مفرده را همه مکلفان، اعم از اهل مکه یا دیگران، می توانند در همه ماه های سال به جا آورند.(1)

همچنین عمره، به عمره واجب و مستحب تقسیم می شود. عمره واجب آن است که یا به اصل شرع و به سبب تحقق شرایط استطاعت یا به علت اسباب عارضی همچون نذر، سوگند و شرط در ضمن عقد، بر انسان واجب می شود. اما عمره مستحب، عمره ای است که شرایط وجوب را نداشته باشد.(2)

حج: در لغت، به معنای قصد کردن(3)، بازداشتن و زیاد رفت و آمد کردن(4) آمده است و در اصطلاح فقه اسلامی، عبارت است از قصد کردن خانه خدا در زمان خاص با انجام دادن مناسک و اعمال مخصوص(5) که این اعمال عبارت اند از: احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، رمی جمرات، قربانی، حلق یا تقصیر، بیتوته در منا، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء و نماز طواف نساء.(6)

حج به سه قسم تمتع، قِران و افراد، تقسیم شده است. حج تمتع، آن است که حج گزار، نخست اعمال عمره را به جا می آورد و پس از اتمام و خروج از احرام، دوباره برای مناسک حج، احرام می بندد(7) و بدان سبب به آن، حج تمتع گفته شده است که محرمات احرام، در فاصله زمانی بین عمره و حج که از نظر شرعی یک عمل به

********

(1) . تذکره الفقهاء ج 8، ص 438؛ تحریر الوسیله، ج 1، ص 408.

(2) . العروه الوثقی، ج 4، ص 597؛ تحریر الوسیله، ج 1، ص 403.

(3) . معجم مقاییس اللغه، ج 2، ص 29؛ لسان العرب، ج 2، ص 226.

(4) . تاج العروس، ج 3، ص 314؛ لسان العرب، ج 2، صص 226 و 227.

(5) . کشف اللثام، ج 5، ص 75؛ فرهنگ فقه، ج 3، ص 210.

(6) . شرایع الاسلام، ج 1، ص 230؛ جواهر الکلام، ج 18، ص 3.

(7) . مسالک الافهام، ج 2، ص 191؛ مدارک الاحکام، ج 7، ص 156.

ص: 24

شمار می روند، حلال می شود و حج گزار می تواند از آنها بهره مند گردد.(1)

حج افراد، حجی است که حج گزار، تنها اعمال حج را به جا می آورد و عمره را در صورت وجوب، در اوقات دیگر به جا می آورد.(2) علت نامیده شدن این عمل به حج افراد، آن است که این نوع حج، از عمره جدا و به تنهایی به جا آورده می شود.(3) حج قِران، حجی است که حج گزار هنگام احرام بستن برای حج، قربانی خود را نیز به همراه می آورد و به همین سبب نیز به آن حج قران گفته شده است.(4)

از میان سه نوع حج مذکور، حج تمتع وظیفه غیر اهل مکه و اطراف آن است؛ یعنی کسانی که محل سکونت آنان از مکه، 12 یا 48 میل (4 یا 16 فرسخ) - بنابر اختلاف اقوال فقیهان در این موضوع - و بیشتر از این مسافت قرار دارد(5) و حج قران و افراد، وظیفه کسانی است که اهل مکه یا در محدوده مسافت مذکور نسبت به مکه، زندگی می کنند.

همچنین حج از نظر حکم شرعی، به حج واجب و مستحب تقسیم می شود. حج واجب، آن است که به سبب فراهم بودن شرایط استطاعت، بر مکلف واجب می شود که به آن «حجه الاسلام» نیز می گویند(6) یا به سبب اسباب عارضی همچون نذر، عهد، قسم یا نیابت از دیگری بر فرد واجب می گردد.(7)

حج غیر واجب که به آن «حج النفل» یا «حج التطوع» نیز گفته می شود، حجی است که فاقد یکی از اسباب وجوب باشد؛(8) مانند حج فردی که در گذشته، حج واجب خود

********

(1) . فرهنگ فقه، ج 3، ص 225.

(2) . شرایع الاسلام، ج 1، ص 175.

(3) . فرهنگ فقه، ج 3، ص 216.

(4) . جواهر الکلام، ج 18، ص 50؛ فرهنگ فقه، ج 3، ص 232.

(5) . مستند الشیعه، ج 11، ص 215؛ فرهنگ فقه، ج 3، ص 225.

(6) . جواهر الکلام، ج 17، ص 223؛ فرهنگ فقه، ج 3، ص 241.

(7) . معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص 152؛ فرهنگ فقه، ج 3، ص 241.

(8) . معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص 151.

ص: 25

را به جا آورده است یا هنوز شرایط استطاعت، از جمله بلوغ یا توانایی مالی، در او فراهم نشده باشد.

أَوْحَی الله إِلَی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام أَنِ ابْنِ لِی بَیْتاً فِی الْأَرْضِ تَعْبُدُنِی... وَکَانَ إِبْرَاهِیمُ علیه السلام یَبْنِی وَإِسْمَاعِیلُ یُنَاوِلُهُ الْحِجَارَهَ وَیَرْفَعُ الْقَوَاعِدَ.(1)خداوند تبارک و تعالی به حضرت ابراهیم علیه السلام وحی کرد که برای او خانه ای روی زمین بسازد تا در آن خانه عبادت شود.... در پی اجرای این فرمان، حضرت ابراهیم خانه را می ساخت و حضرت اسماعیل علیه السلام نیز سنگ ها را به دست آن حضرت می داد و پایه ها را بالا می برد.

در احادیث دیگری آمده است که خانه خدا را حضرت آدم علیه السلام بنا کرده و حج و عمره به جا آورده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

بَعثَ اللهُ جَبرئیلَ الی آدمَ و حوّا فَقالَ لَهُما: ابنِیا لی بَیتاً فَخَطّ جَبرَئیلُ فَجَعلَ آدمُ یَحفِرُ و حَوّا تَنقُلُ حتّی أجابَهُ الماءُ ثُمّ نوُدِیَ مِن تَحتِه: حَسبُکَ یا آدمُ فَلمّا بَناهُ أوَحَی اللهُ الیهِ أن یَطوفَ بِه و قیلَ لَهُ: أَنتَ أوّلُ النّاسِ و هذا أوّلُ البَیتِ ثُمَّ تَناسَخَتِ القُروُنُ حَتّی حَجَّهُ النّوُحُ ثُمَّ تَناسَخَتِ القُروُنُ حَتّی رَفَعَ إبراهیمُ القَواعِدَ مِنهُ.(2)خداوند، جبرئیل را به سوی آدم و حوا فرستاد و به آنان فرمود: «برای من خانه ای بسازید». پس جبرئیل نقشه خانه را ترسیم کرد و آدم علیه السلام حفر می کرد و حوا [خاک را] منتقل می کرد تا به آب رسید. سپس به آن حضرت ندا داده شد که ای آدم! کافی است. پس هنگامی که خانه را بنا کرد، خداوند به وی وحی فرستاد که گرد خانه طواف کند و به آن حضرت گفته شد، تو نخستین انسانی و این خانه نیز نخستین خانه است. سپس قرن هایی گذشت تا اینکه حضرت نوح علیه السلام حج را به جا آورد. سپس قرن های دیگری گذشت تا اینکه حضرت ابراهیم علیه السلام پایه های کعبه را دوباره بالا برد.

براساس برخی روایات دیگر، سابقه کعبه و اعمال حج به حضرت آدم علیه السلام ختم

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 325؛ بحارالانوار، ج 96، ص 48.

(2) . کنز العمال، ج 12، ص 213؛ السیره النبویه، ابن کثیر، ج 1، ص 272.

ص: 27

نمی شود؛ بلکه این مکان مقدس و عمل حج، هزاران سال قبل از خلقت آن حضرت وجود داشته است؛ چنان که در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است:

خداوند زیر عرش، خانه ای برای ملائکه ساخت و آن را «ضراح» نامید و آن «بیت المعمور» است که به فرشتگان دستور داد که گرد آن طواف کنند. سپس به ملائکه فرمان داد در زمین خانه ای همانند بیت المعمور بنا کنند و پس از ساختن آن به وسیله فرشتگان، خداوند به اهل زمین فرمان داد تا گرد آن طواف کنند.(1)

همچنین در روایت دیگری از آن حضرت آمده است:

خداوند به ملائکه الهی اعلام کرد که می خواهد در زمین جانشینی بیافریند. ملائکه الهی به خداوند اعتراض کردند که آیا می خواهی کسی را بیافرینی که در زمین فساد کند و خون بریزد؟! در پی گفتن این سخن، خداوند از آنان روی گرداند. فرشتگان چون رویگردانی خدا را مشاهده کردند، فهمیدند که خطای بزرگی مرتکب شده اند. ازاین رو به عرش الهی پناه بردند و گرد عرش طواف کردند تا خداوند از آنان راضی شود و خداوند نیز توبه آنان را پذیرفت و از آنان راضی شد. در پی این رویداد، خداوند به فرشتگان فرمان داد که آنان روی زمین خانه ای بنا کنند تا انسان هایی نیز که مرتکب گناه می شوند گرد آن طواف کنند تا خداوند به این وسیله، گناه آنان را ببخشاید. ملائکه نیز فرمان الهی را اطاعت کردند و روی زمین، کعبه را بنا نهادند.(2)

براساس برخی احادیث، بنای کعبه، حتی به قبل از خلقت کره زمین برمی گردد؛ از جمله در حدیثی امام صادق علیه السلام درباره علت اینکه قرآن، کعبه را خانه ای کهن نامیده است، فرمود:

إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ بَیْتٍ وَضَعَهُ الله عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ إِلَّا لَهُ رَبٌّ وَسُکَّانٌ یَسْکُنُونَهُ غَیْرَ هَذَا

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 328؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 9.

(2) . دعائم الاسلام، ج 1، ص 292؛ مستدرک الوسائل، ج 9، ص 335.

ص: 28

الْبَیْت فَإِنَّهُ لَا رَبَّ لَهُ إِلَّا الله عَزَّ وَجَلَّ وَهُوَ الْحُرُّ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ خَلَقَهُ قَبْلَ الْأَرْضِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِ فَدَحَاهَا مِنْ تَحْتِه.(1)هیچ خانه ای را خداوند روی زمین بنا ننهاد؛ جز اینکه آن خانه، صاحب و ساکنانی دارد که در آن خانه سکونت دارند؛ غیر از کعبه که صاحبی جز خداوند عزوجل ندارد و این خانه، خانه ای آزاد است. سپس حضرت فرمود: خداوند، کعبه را قبل از زمین خلق کرد و پس از آن، زمین را خلق نمود و پس از خلقت خانه، زمین را از زیر خانه گسترش داد.

در حدیثی دیگر نیز از آن حضرت آمده است: «فَأَوَّلُ بُقْعَهٍ خُلِقَتْ مِنَ الْأَرْضِ الْکَعْبَه »؛(2) «نخستین بقعه و مکانی از زمین که خداوند خلق کرد، کعبه است».

در نقلی دیگر آمده است: علتی که خداوند، مکه را مادر سرزمین ها می نامد و می فرماید: (وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها )؛(3) آن است که خداوند، نخست کعبه و زمین آن را و سپس دیگر سرزمین ها را خلق کرده و از زیر کعبه گسترانیده است.(4)

براساس روایاتی دیگر، پس از ساختن کعبه روی زمین، جبرئیل علیه السلام نخستین کسی بود که از اهل آسمان، اعمال حج را به جا آورد.(5) ازاین رو وقتی حضرت آدم علیه السلام اعمال حج را به جا آورد، جبرئیل علیه السلام و ملائکه الهی به استقبال حضرت آدم علیه السلام آمدند و ضمن تبریک گفتن و آرزوی قبولی اعمال برای آن حضرت، به وی گفتند که ما دو هزار(6) یا سه هزار سال(7) قبل از تو، دور خانه کعبه طواف کردیم و اعمال حج را به جای آوردیم.

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 184؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 240.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 241.

(3) . انعام: 92.

(4) . تفسیر قمی، ج 1، ص 210 و ج 2، ص 268.

(5) . علل الشرایع، ج 2، ص 595؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 129.

(6) . الکافی، ج 4، ص 194؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 230.

(7) . علل الشرایع، ج 2، ص 407؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 333.

ص: 29

از مجموع این روایات، چنین به دست می آید که خداوند به سبب عنایت ویژه اش به کعبه و مناسک حج و عمره، قبل از خلقت زمین، کعبه را و پس از خلقت کعبه و جایگاه آن، دیگر قسمت های زمین را خلق کرد و از زیر کعبه گسترانید و قبل از آنکه بشر را خلق کند، ملائکه خویش را مأمور بنای این خانه کرد و به آنان فرمان داد تا گرد این خانه طواف کنند و اعمال حج را به جا آورند و پس از خلقت حضرت آدم علیه السلام، آن حضرت را مأمور بازسازی کعبه کرد و سپس او را به انجام دادن اعمال حج و عمره فرمان داد.

امام باقر علیه السلام نیز در این باره فرمود:

بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ الصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ وَالْحَجِّ وَالصَّوْمِ وَالْوَلَایَهِ وَلَمْ تُنَادَ بِشَیْ ءٍ مَا نُودِیَ بِالْوَلَایَهِ.(1)اسلام بر پنج چیز استوار شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت. ولی در اسلام به چیزی همانند ولایت ندا داده نشده است.

خدا و بیعت با اوست؛ زیرا بر اساس روایات، حجرالاسود به منزله دست راست خداوند در زمین است که هرکس آن را استلام کند، گویا با خداوند مصافحه و بیعت کرده است.(1)

نبوت نیز اصل دیگری از اصول دین است که در حج و عمره نشانه هایی آشکار دارد. اصل رفتن به حج و عمره، در واقع پاسخ به ندای پیامبر بزرگ الهی، یعنی ابراهیم خلیل علیه السلام است که پس از تجدید بنای کعبه، همه انسان ها را به رفتن به سوی خویش و انجام دادن مناسک حج دعوت کرده است: (وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ ).(2) افزون بر این، حج گزار پس از طواف خانه خدا، پشت مقام ابراهیم به نماز می ایستد. همچنین در دیگر اعمال حج و عمره، همچون سعی میان صفا و مروه، عرفات و منا، رمی جمرات و قربانی نیز، یاد حضرت ابراهیم علیه السلام زنده می شود. همچنین حج گزار بعد یا قبل از انجام دادن اعمال حج و عمره، به زیارت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله می رود و با این عمل، عهد و پیمان خود را با آن حضرت تجدید می کند.

معاد، اصل دیگری از اصول دین است که در حج به طور آشکار دیده می شود. اجتماع بزرگ مردمانی از همه مناطق و نژادهای روی کره زمین، نمونه ای از قیامت و حشر اکبر است. انسان هایی که همچون اموات، تنها دو جامه ندوخته بر تن دارند و از تمام مظاهر و نمادهای دنیوی، از جمله نشانه های فقر و غنا، رئیس و مرئوس، قوی و ضعیف، نسب دار و بی نسب، به دورند. ازاین رو، در نقلی از امام صادق علیه السلام، یکی از اهداف تشریع حج، آماده شدن انسان ها برای مرگ و قبر و قیامت دانسته شده است.(3)

ولایت و امامت نیز اصل دیگری از اصول دین یا مذهب است که در حج و عمره تبلور یافته است. کعبه که مقدس ترین نقطه زمین و محور اعمال حج و عمره است،

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 406؛ علل الشرایع، ج 2، ص 424.

(2) . حج: 27.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 173؛ بحارالانوار، ج 96، ص 125.

ص: 32

محل ولادت ولی خدا و امیرمؤمنان، علی علیه السلام است.(1) بی تردید، حج و عمره زمانی کامل و جامع خواهد بود که با ملاقات و پیوند با ولایت پایان پذیرد. در روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام، کامل شدن حج و عمره که در آیه (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلّهِ )(2) به آن فرمان داده شده، به ملاقات با امام و ولی خدا تفسیر شده است.(3)

همچنین حج و عمره دربردارنده بسیاری از فروعات دین است؛ مانند نماز که حج گزار افزون بر اقامه نمازهای واجب یومیه در طول سفر، باید پس از طواف واجب، دو رکعت نماز طواف پشت مقام ابراهیم علیه السلام اقامه کند؛ چنان که خداوند می فرماید:

(وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی ).(4) روزه از دیگر فروعات دین است که افزون بر استحباب آن در مدینه، حتی برای مسافر(5)، در حج واجب، کفاره برخی اعمال برشمرده شده است؛ چنان که خداوند می فرماید: (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ ).(6)

در حج و عمره، اعمال نیک فراوان دیگری نیز وجود دارد؛ از جمله قربانی کردن حیوان در راه خدا: (فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ )،(7) اطعام به فقیران از گوشت قربانی: (فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ )،(8) توبه و استغفار: (ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ )(9) و نیز ذکر الهی، دعا و طلب حاجت از خداوند: (فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللّهَ ... وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النّارِ ).(10)

********

(1) . خصائص الائمه، ص 39؛ بحارالانوار، ج 35، ص 23 و ج 39، ص 82.

(2) . بقره: 196.

(3) . الکافی، ج 4، ص 549؛ علل الشرایع، ج 2، ص 459.

(4) . بقره: 125.

(5) . الکافی، ج 4، ص 558؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 352.

(6) . بقره: 196.

(7) . بقره: 196.

(8) . حج: 28.

(9) . بقره: 199.

(10) . بقره: 200 و 201.

ص: 33

از دیگر آموزه های دینی متبلور در حج، انفاق های مالی واجب و مستحب است؛ مانند هزینه های سفر عمره و حج یا خارج کردن زکات و خمس واجب از اموال. جهاد نیز از دیگر واجبات دین است که بر پایه روایات متعدد، حج جهاد در راه خدا(1) و بلکه جهاد مقبول خوانده شده است.(2)

هجرت در راه خدا، دوری از اهل و عیال، تحمل کردن سختی های زیاد(3) و کارهای فراوان خیر دیگر که قرآن در آیه 158 سوره بقره، حج گزاران را به انجام دادن آنها ترغیب می کند: (وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ )؛ «هرکس از حج گزاران، عمل خیری انجام دهد، خداوند خود، شکرگزار اعمال وی خواهد بود» از اعمال نیک دیگر موجود در عمره و حج است.

بر این اساس، در روایات متعددی، حج و عمره از بسیاری از عبادات و اعمال بزرگ، همچون انفاق، جهاد در راه خدا و برخی عبادات دیگر، برتر دانسته شده است؛ از جمله در روایتی آمده است:

مردی ثروتمند پس از بازگشت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از حج، نزد آن حضرت آمد و گفت: «یارسول الله! من امسال قصد حج داشتم ولی مانعی پیش آمد و موفق به انجام دادن حج نشدم. از آنجا که مردی ثروتمندم و مال فراوان دارم، بفرمایید با اموالم چه عملی انجام دهم که به همان ثواب حاجیان برسم». رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به کوه ابوقبیس کرد و فرمود: «اگر تو به قدر این کوه، طلای سرخ داشته باشی و همه آنها را در راه خدا انفاق کنی، به پاداشی که حاجی به آن رسیده است، نخواهی رسید».(4)

در برخی روایات نیز، حج از جهاد در راه خدا با همراهی غیر معصوم(5)، آزاد کردن

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 259؛ من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 416.

(2) . صحیح بخاری، ج 2، ص 141؛ السنن الکبری، ج 9، ص 21.

(3) . علل الشرایع، ج 2، ص 457؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 112.

(4) . الکافی، ج 4، ص 258؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 116.

(5) . الکافی، ج 4، ص 260؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 122.

ص: 34

هفتاد برده(1) و حتی از نماز و روزه، برتر دانسته شده است. درباره سبب برتری آن بر نماز و روزه در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

حج، برتر از نماز و روزه است؛ زیرا نمازگزار ساعتی از وقتش را و روزه دار یک روز را از اهل خویش جدا می شود. ولی حج گزار، خویش را در رنج و ناراحتی و دلتنگی می افکند، مالش را هزینه می کند و از خانواده اش برای مدتی طولانی، نه به امید مالی و نه به قصد تجارتی، دور می شود.(2)

پیغام رسانان دعوت به این میهمانی، پیامبران اولوالعزم خدا، یعنی حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله هستند که از طرف خداوند، مأمور شده اند تا بندگان خداوند را برای انجام دادن حج و عمره، به این سرزمین دعوت کنند؛ چنان که خداوند می فرماید:(1) (وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ ...). افزون بر این، خداوند متعال قبل از آمدن میهمانانش، به دو پیامبر بزرگ خویش، یعنی حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهما السلام، فرمان داده است که خانه خدا را برای میهمانانش پاکیزه کنند؛ چنان که می فرماید:

(وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ) (بقره: 125)

و ما به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.

بی تردید، پروردگار از میهمانان خود پذیرایی ویژه ای خواهد کرد؛ چنان که امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود:

الْحَاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللهِ، إِنْ سَأَلُوهُ أَعْطَاهُمْ، وَإِنْ دَعَوْهُ أَجَابَهُمْ، وَإِنْ شَفَعُوا شَفَّعَهُمْ، وَإِنْ سَکَتُوا ابْتَدَأَهُمْ، وَیُعَوَّضُونَ بِالدِّرْهَمِ أَلْفَ أَلْفِ دِرْهَم.(2)حاجی و معتمر، وارد شونده بر خدایند؛ اگر از خدا چیزی درخواست کنند، به آنان عطا می کند و اگر دعایی کنند، به اجابت می رساند و اگر از کسی شفاعت نمایند، شفاعت آنان را می پذیرد و اگر سکوت کنند و چیزی نخواهند، او بدون درخواست، عطای خود را به آنان آغاز می کند و در مقابل هر درهمی که در این راه هزینه کنند، هزار هزار درهم عوض می دهد.

امام کاظم علیه السلام نیز خطاب به شخصی که قصد حج داشت، فرمود:

«آیا می دانی حج گزار چه فضیلتی دارد؟!» گفت: «خیر». حضرت فرمود: «کسی

********

(1) . مجمع البیان، ج 7، ص 145؛ التفسیر الکبیر، ج 23، ص 27.

(2) . الکافی، ج 4، ص 255؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 24.

ص: 36

که به حج آید و گرد کعبه طواف کند و دو رکعت نماز به جای آورد، خداوند هفتاد هزار حسنه برای او می نویسد و هفتاد هزار گناه از او محو می کند و هفتاد هزار درجه بر درجات او می افزاید و هفتاد هزار حاجت او را برآورده می کند و برای او ثواب آزاد کردن هفتاد هزار برده را می نویسد که قیمت هر برده ای ده هزار درهم باشد».(1)

در ادعیه متعدد دیگری نیز که از امام صادق و امام کاظم علیهما السلام نقل شده است، به مؤمنان سفارش شده است که در همه سی شب ماه رمضان، از جمله شب قدر، از خداوند توفیق انجام دادن حج را در همان سال و همه سال ها طلب کنند.(1)

افزون بر این، در روایاتی دیگر به انجام دادن مکرر حج، حتی با صرفه جویی در مخارج زندگی یا استقراض از دیگران سفارش شده است؛ از جمله در حدیثی آمده است که امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود به نام «عیسی بن منصور» فرمود: « یَا عِیسَی إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَأْکُلَ الْخُبْزَ وَالْمِلْحَ وَتَحُجَّ فِی کُلِّ سَنَهٍ فَافْعَل »(2)؛ «ای عیسی! اگر می توانی نان خالی و نمک بخوری و هر ساله به حج بروی، این کار را انجام بده».

در روایتی دیگر آمده است که شخصی به امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنِّی رَجُلٌ ذُو دَیْنٍ فَأَتَدَیَّنُ وَأَحُجُّ فَقَالَ نَعَمْ هُوَ أَقْضَی لِلدَّیْن.(3)من مردی بدهکارم. آیا باز قرض کنم و حج به جا آورم؟! امام علیه السلام فرمود: «بلی. حج برای ادای دین کارسازتر است».

این نکته در روایات متعدد دیگری نیز از اهل بیت علیهم السلام آمده است.(4) البته فقیهان، این روایات را حمل بر مواردی کرده اند که شخص توانایی مالی برای پرداخت بدهی خود را داشته باشد یا گفته اند این روایات، اختصاص به افرادی دارد که توکل آنان به خداوند زیاد است که برای چنین افرادی، رفتن به حج یا عمره، حتی با وجود بدهکاری، ایرادی ندارد.(5)

اولیای الهی و امامان معصوم علیهم السلام افزون بر اینکه دیگران را به زیاد رفتن به حج و عمره ترغیب و تشویق می کردند، خود نیز مکرر این عمل را به جای می آوردند؛ از

********

(1) . اقبال الاعمال، ج 1، ص 79.

(2) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 442؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 135.

(3) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 441؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 140.

(4) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 441؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 140.

(5) . جواهر الکلام، ج 17، ص 260؛ الحدائق الناضره، ج 14، ص 93.

ص: 38

جمله در روایاتی نقل شده است که حضرت آدم علیه السلام هفتصد بار حج و سیصد بار عمره به جا آورد.(1)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ده یا بیست مرتبه عمل حج را انجام دادند.(2) در سیره امام حسن مجتبی(3) و امام سجاد علیهما السلام(4) نیز از 20 تا 25 بار حج یاد شده است که بیشتر این سفرها نیز با پای پیاده انجام گرفته است. درباره حضرت خضر علیه السلام(5) و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف(6) نیز روایت شده است که آن دو ولی خدا، هرساله در اعمال حج حضور دارند.

را به زیارت مرقد آن حضرت و بودن کنار مرقد ایشان وادار کند و اگر مردم اموالی برای رفتن به حج و زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله نداشته باشند، حاکم باید هزینه آنان را از بیت المال تأمین کند.(1)

خدا پروا کنید درباره خانه پروردگارتان؛ تا زمانی که زنده اید آن را خالی مگذارید؛ زیرا اگر حج خانه خدا ترک شود، مهلت داده نمی شوید.

در احادیثی نیز از امام باقر و امام صادق علیهما السلام آمده است که اگر عموم مردم حج را ترک کنند، عذاب الهی نازل می شود و آنان را هلاک می کند.(1) بر این اساس، اگر مشاهده می شود بسیاری از انسان ها از جمله مسلمانان با وجود بی اعتنایی به حج در امان اند و در دنیا گرفتار عذاب یا بلایی نمی شوند، به برکت وجود مؤمنانی است که حج را انجام می دهند. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

خداوند به وسیله آن دسته از شیعیان ما که حج را به جا می آورند، بلا را از آن دسته از شیعیانی که حج را ترک می کنند دفع می کند و اگر همه آنان بر ترک حج اجتماع کنند، هلاک خواهند شد.

سپس امام برای این سخن خود به آیه (وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ )(2) استناد فرمود که در آن، خداوند از دفع خطر برخی از مردم به سبب برخی دیگر، سخن به میان آورده است.(3)

الهی باشند و از داشتن نیت ها و اهداف دیگر که گاهی با اهداف تشریع این دو عبادت منافات دارد، اجتناب کنند. در اینجا ما به برخی از حکمت ها و اهدافی که در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام برای سفر عمره و حج بیان شده است، اشاره می کنیم:

إِنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ بَعَثَنِی إِلَیْکَ لِأُعَلِّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی یُرِیدُ الله أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکَ بِهَا.(1)خداوند عزوجل، مرا به سوی تو فرستاد تا مناسک و اعمالی که خداوند می خواهد توبه تو را به وسیله آنها بپذیرد، به تو بیاموزم.

پس از پایان یافتن اعمال حج حضرت آدم علیه السلام، جبرئیل علیه السلام خطاب به آن حضرت فرمود: « إِنَّ الله عَزَّ وَجَلَّ قَدْ غَفَرَ ذَنْبَکَ وَقَبِلَ تَوْبَتَکَ وَأَحَلَّ لَکَ زَوْجَتَک» ؛(2) «خداوند گناه تو را بخشود و توبه ات را پذیرفت و همسرت را بر تو حلال کرد».

در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است که پس از آنکه حضرت آدم علیه السلام طواف کرد و به ملتزم، پشت کعبه رسید و به گناهان خود در این مکان اقرار کرد، خطاب به خداوند فرمود:

یَا رَبِّ إِنَّ لِکُلِ عَامِلٍ أَجْراً وَقَدْ عَمِلْتُ فَمَا أَجْرِی؟ فَأَوْحَی الله عَزَّ وَجَلَّ إِلَیْهِ: یَا آدَمُ قَدْ غَفَرْتُ ذَنْبَکَ. قَالَ: یَا رَبِّ وَلِوُلْدِی أَوْ لِذُرِّیَّتِی؟ فَأَوْحَی الله عَزَّ وَجَلَّ إِلَیْهِ: یَا آدَمُ مَنْ جَاءَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی هَذَا الْمَکَانِ وَأَقَرَّ بِذُنُوبِهِ وَتَابَ کَمَا تُبْتَ ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَه.(3)پروردگارا! هرکسی عملی را انجام دهد، مزدی دارد و من این اعمال را انجام دادم. پس مزد من چیست؟ خداوند به آن حضرت وحی کرد که گناهان تو را بخشودم. حضرت آدم علیه السلام فرمود: «آیا گناهان فرزندان و ذریه مرا نیز بخشودی؟». خداوند به آن حضرت وحی کرد که هرکس از فرزندان تو به این مکان آید و به گناهانش اقرار کند و همانند تو استغفار کند، گناهانش را می آمرزم.

امام زین العابدین علیه السلام نیز در رساله حقوق خود درباره تشریع حج فرمود:

وَ حَقُّ الْحَجِّ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ وِفَادَهٌ إِلَی رَبِّکَ وَفِرَارٌ إِلَیْهِ مِنْ ذُنُوبِکَ وَفِیهِ قَبُولُ تَوْبَتِک.(4)حق حج آن است که بدانی حج، کوچ کردن به سوی پروردگار و فرار از گناهان خویش است و در حج توبه ات پذیرفته می شود.

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 192، علل الشرایع، ج 2، ص 400.

(2) . الکافی، ج 4، ص 192؛ علل الشرایع، ج 2، ص 400.

(3) . الکافی، ج 4، ص 194؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 346.

(4) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 620؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 173.

ص: 43

امام رضا علیه السلام نیز در این باره فرمود:

فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أُمِرَ بِالْحَجِّ؟ قِیلَ: لِعِلَّهِ الْوِفَادَهِ إِلَی الله عَزَّ وَجَلَّ وَطَلَبِ الزِّیَادَهِ وَالْخُرُوجِ مِنْ کُلِّ مَا اقْتَرَفَ الْعَبْدُ تَائِباً مِمَّا مَضَی مُسْتَأْنِفاً لِمَا یَسْتَقْبِلُ.(1)اگر گفته شود چرا خداوند انسان ها را به انجام دادن حج امر کرد، در پاسخ گفته می شود، سبب آن، کوچ کردن بنده به سوی خداوند و خارج شدن از هر آنچه بنده انجام داده می باشد؛ درحالی که از گذشته خود توبه کرده و پس از بازگشت، زندگی جدیدی را آغاز می کند.

این هدف در روایات متعدد دیگر نیز از امامان معصوم علیهم السلام آمده است. بر این اساس، زائران خانه خدا باید توجه داشته باشند که سفر حج و عمره، سفر توبه و ترک معصیت است. بنابراین اگر مؤمنان و مسافران این سفر معنوی، با آگاهی و رعایت آداب این سفر، قدم در این سرزمین مقدس بگذارند، می توانند همه گناهان چندین ساله خود را هرچند به عدد قطرات باران و ریگ های زمین باشد، پاک کنند و با قلب و روحی طاهر، همچون روزی که از مادر متولد شده اند، به سرزمین خود بازگردند.

خیری انجام دهید، خداوند بر آن آگاه است. برای خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، تقوا و پرهیزکاری است و ای خردمندان از من پروا کنید.

در روایات اهل بیت علیهم السلام و کلمات مفسران، کلمه «فسوق» در آیه مذکور، به دروغ، فحش(1)، تفاخر(2)، لقب بد دادن به یکدیگر یا هرگونه گناه(3) تفسیر شده است. برخی از محققان نیز گفته اند: مراد از (فَلا رَفَثَ )، کنترل قوای شهوانی، مقصود از (لا فُسُوقَ ) تطهیر قوه غضب و مراد از (لا جِدالَ ) تهذیب قوای فکری است.(4) در بخشی از روایت امام رضا علیه السلام نیز که درباره فلسفه تشریع حج ذکر شده، آمده است:

عِلَّهُ الْحَجِّ الْوِفَادَهُ إِلَی اللهِ.. وَحَظْرِهَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَاللَّذَّاتِ وَالتَّقَرُّبُ فِی الْعِبَادَهِ إِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالْخُضُوعُ وَالِاسْتِکَانَهُ وَالذُّلُّ... وَحَظْرُ الْأَنْفُسِ عَنِ الْفَسَاد.(5)علت تشریع حج، حرکت انسان به سوی خدا،... پرهیز نفس از شهوات و لذت ها، تقرب جستن به خداوند در عبادت، تقویت خضوع و فروتنی در خود... و دور کردن نفس از فساد است.

افزون بر این، از جمله حکمت های هر یک از اعمال حج و عمره، اعم از واجبات، محرمات و حتی مستحبات و مکروهات، همین اهداف، یعنی زدودن رذایل اخلاقی از نفس و آراستن آن به فضایل اخلاقی و ایجاد تقواست که در مباحث آینده به برخی از این حکمت ها اشاره می شود.

(جَعَلَ اللّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْیَ وَ الْقَلائِدَ) (مائده: 97)

خداوند، کعبه و ماه های حرام و قربانی های بی نشان و نشان دار را برای قوام کار مردم قرار داد.

در روایات اهل بیت علیهم السلام، (قِیاماً لِلنّاسِ )، به اقامه دین و معاش مردم تفسیر شده است.(1) در روایتی آمده است که حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: « فَفَرَضَ الله الْإِیمَانَ تَطْهِیراً مِنَ الشِّرْکِ... وَالْحَجَّ تَسْنِیَهً لِلدِّین» ؛(2) «خداوند ایمان را برای تطهیر انسان از شرک... و حج را برای رفعت دین قرار داد».

این روایت در منابع دیگر با تعبیراتی متفاوت، از جمله «تشییداً للدین»(3) به معنای محکم کردن دین یا «تقویه للدین»(4) به معنای تقویت کردن دین آمده است که همه این تعبیرات، حکایت از نقش و جایگاه مهم حج و عمره در اقامه دین و استحکام آن برای حج گزاران و دیگر مؤمنان و مسلمانان دارد. در حدیثی نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَه» ؛(5) «دین تا زمانی که کعبه پابرجا باشد، پابرجا خواهد بود».

سبب آنکه حج و عمره موجب اقامه دین و تقویت ایمان می شود، آن است که در حج و عمره، بسیاری از احکام و معارف دین، احیا می گردد؛ زیرا چنان که در مباحث گذشته اشاره شد، حج و عمره هرچند یکی از واجبات دین است، اما از واجبات و اعمالی است که بسیاری از احکام و معارف دین، اعم از اصول و فروع دین را در خود جای داده است و این آموزه ها در آن یادآوری و تکرار می شود و این خود سبب زنده شدن دستورها و احکام دین و تقویت ایمان حج گزار می گردد.

افزون بر این، در هر سال میلیون ها نفر از مسلمانان از سراسر نقاط زمین قدم در این

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 11، ص 60؛ بحارالانوار، ج 96، ص 65.

(2) . علل الشرایع، ج 1، ص 248؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 22.

(3) . الاحتجاج، ج 1، ص 134؛ بحارالانوار، ج 29، ص 223.

(4) . بحارالانوار، ج 6، ص 110؛ مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 198.

(5) . علل الشرایع، ج 2، ص 396؛ الکافی، ج 4، ص 271.

ص: 46

سرزمین مقدس می گذارند و با یادآوری و فراگیری آموزه های اسلام، آنها را در سراسر سرزمین های اسلامی انتشار می دهند که از این جهت نیز دین و ایمان دیگر مسلمانانِ به حج نیامده، احیا و تقویت می شود.

می ورزیم و بین ما و شما دشمنی و کینه ابدی خواهد بود؛ تا زمانی که به خدای یگانه ایمان بیاورید.

در روایات ائمه معصوم علیهم السلام نیز تبری از دشمنان خدا و بغض و کینه داشتن از آنان، از واجبات دین و بلکه از دستگیره های مهم ایمان شمرده شده است. امام رضا علیه السلام در نامه ای خطاب به مأمون نوشت: « وَحُبُّ أَولیاءِ اللهِ تَعالی واجِبٌ وَکَذلِکَ بُغضُ أَعداءِ اللهِ وَالبَراءَهُ مِنهُم »؛(1) «دوستی اولیای خدای عزوجل و همچنین بغض دشمنان آنان و برائت جستن از آنان واجب است».

امام صادق علیه السلام نیز در روایتی فرمود:

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از اصحاب خود سؤال کرد که مهم ترین دستگیره ایمان چیست؟ در پاسخ گفتند: خدا و رسول او داناترند. بعضی گفتند: نماز و برخی دیگر گفتند: زکات و برخی نیز روزه یا حج و عمره یا جهاد را ذکر کردند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «همه اینها که گفتید دارای فضیلت است. اما مهم ترین دستگیره ایمان نیست». سپس حضرت فرمود: «مهم ترین دستگیره ایمان محبت ورزیدن برای خدا و بغض و کینه داشتن برای خدا و دوستی اولیای الهی و تبری از دشمنان خداوند است».(2)

این اصل از چنان اهمیتی برخوردار است که افزون بر طرح جداگانه آن در آیات و روایات، در حج نیز به طور خاص به آن تأکید و یکی از حکمت ها و اهداف آن شمرده شده است؛ چنان که خداوند می فرماید:

(وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ) (حج: 27-29)

مردم را به حج فرا بخوان.... تا شاهد منافع خویش باشند.... سپس آلودگی ها را از خود دور کنند.

در برخی روایات، علی علیه السلام یکی از مصادیق (تَفَث) در آیه مذکور را رمی

********

(1) . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 132؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 169.

(2) . الکافی، ج 2، ص 126؛ معانی الاخبار، ص 398.

ص: 48

جمرات - که نماد دوری و برائت از شیطان است - دانسته اند.(1) در روایات آمده است که حضرت آدم علیه السلام وقتی به امر خدا و همراهی جبرئیل علیه السلام مناسک حج را انجام داد، از منا تا خانه خدا، شیطان در سه مکان بر او مجسم شد و با وسوسه کوشید آن حضرت را از ادامه مناسک حج بازدارد. ولی حضرت آدم علیه السلام با پرتاب هفت سنگ، او را از خود دور کرد.(2)

در برخی روایات دیگر آمده است که شیطان در این سه مکان بر حضرت ابراهیم علیه السلام ظاهر شد و آن حضرت نیز او را با هفت سنگ از خود دور کرد. ازاین رو رمی جمرات، میان پیروان حضرت ابراهیم علیه السلام به صورت یک سنت، رواج یافت.(3)

می توان گفت هدف اصلی از رمی جمرات، دور ساختن و طرد شیطان و شیطان صفتان از جان و زندگی فردی و اجتماعی انسان است تا آنچه مانع انجام وظیفه بندگی در پیشگاه خداوند است از سر راه مؤمنان برداشته شود. درواقع رمی جمرات، تمرین عملی و همگانی برای زنده نگه داشتن روح مبارزه با شیطان و صفات شیطانی است.

افزون بر رمی شیاطین جن، باید در حج از شیطان های انسانی و پیروان آنها نیز برائت جست و پیوند و ارتباط خود را با این شیطان صفتان نیز قطع کرد؛ چنان که خداوند در سال نهم هجری، آیات سوره برائت را بر پیامبرش نازل کرد و به آن حضرت فرمان داد تا برائت خدا و خود را از مشرکان و کفار اعلام کند:

(وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ) (توبه: 3)

و این اعلامی است از سوی خدا و پیامبر او بر مردم در روز حج اکبر که خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند.

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 372؛ بحارالانوار، ج 96، ص 312.

(2) . الکافی، ج 4، ص 193؛ علل الشرایع، ج 2، ص 401.

(3) . علل الشرایع، ج 2، ص 437.

ص: 49

پس از نزول آیات برائت از مشرکان، رسول خدا صلی الله علیه و آله نخست ابوبکر را برای اعلام این پیام به سوی مکه فرستاد. ولی قبل از رسیدن ابوبکر به مکه، جبرئیل نازل شد و از سوی خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان داد که باید این پیام از سوی خودت یا شخصی که از توست، برای مشرکان قرائت شود.

ازاین رو، پیامبر صلی الله علیه و آله امیرمؤمنان علی علیه السلام را با شتر مخصوص خود به دنبال ابوبکر فرستاد و آن حضرت در منطقه «روحاء» پیام برائت را از ابوبکر گرفت و خود برای ابلاغ آن عازم مکه شد و در روز عید قربان آن را در جمع حج گزاران اعلام کرد.(1)

آیات برائت از مشرکان و اعلام آن از سوی امیرمؤمنان علی علیه السلام در سال نهم هجری، این درس را به حج گزاران و بلکه همه مسلمانان در تمامی سرزمین های اسلامی و همه عصر و زمان ها می دهد که بندگی خداوند، تنها در نماز، زکات، روزه و حج خلاصه نمی شود؛ بلکه کنار این اعمال، باید مسلمانان از شیطان و شیطان صفتان تاریخ در همه زمان ها نیز برائت جویند و با حرکت عملی خود نگذارند که جهان خواران و مستکبران عالم که رهروان راه شیطان و مشرکان صدر اسلام اند بر مقدرات کشورهای اسلامی چیره شوند و علاوه بر قتل و غارت ثروت های مسلمانان، آنان را از راه حق و هدایت، منحرف سازند و دین و اعتقادات آنان را به یغما برند. امام خمینی رحمه الله، آن احیاگر حج صحیح ابراهیمی، در پیام خود به حج گزاران در این باره آورده است:

سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و اعلان برائت، کهنه شدنی نیست و نه تنها اعلان برائت به ایام و مراسم حج منحصر نشود که باید مسلمانان، فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض عملی از دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه ه ه خناسان و شبهات تردیدآفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان شمولی اسلام غفلت نکنند.(2)

********

(1) . الکشاف، ج 2، ص 172؛ الدرالمنثور، ج 3، صص 209 و 210؛ المیزان، ج 9، ص 162.

(2) . صحیفه امام، ج 20، ص 315.

ص: 50

ایشان در جایی دیگر آورده است:

مسلمانان... باید به فکر رمی استعمار از کشورها و سرزمین های اسلامی خود باشند و برای بیرون راندن جنود ابلیس و برچیدن پایگاه های نظامی شرق و غرب از کشورهای خود تلاش نمایند و نگذارند دنیاخواران از امکانات آنان در جهت منافع خود و ضربه زدن به کشورهای اسلامی استفاده کنند.(1)

آیه مذکور، امامان معصوم علیهم السلام دانسته شده و رجوع به آنان در سفر حج، یکی از اهداف مهم تشریع حج و عمره شمرده شده است. از جمله در حدیثی آمده است که امام باقر علیه السلام به طواف کنندگان خانه خدا، نظری افکند و فرمود:

هَکَذَا کَانُوا یَطُوفُونَ فِی الْجَاهِلِیَّهِ. إِنَّمَا أُمِرُوا أَنْ یَطُوفُوا ثُمَّ یَنْفِرُوا إِلَیْنَا فَیُعْلِمُونَا وَلَایَتَهُمْ وَیَعْرِضُونَ عَلَیْنَا نَصْرَهُمْ ثُمَّ قَرَأَ هَذِهِ الْآیَهَ (فَاجْعَلْ أَفْئِدَه مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ) فَقَالَ: آلُ مُحَمَّدٍ آلُ مُحَمَّدٍ. ثُمَّ قَالَ: إِلَیْنَا، إِلَیْنَا.(1)در جاهلیت نیز این گونه به دور خانه خدا طواف می کردند. همانا مردم مأمور شده اند که کعبه را طواف کنند و سپس به سوی ما بیایند و ما را از ولایت و دوستی خود آگاه نمایند و یاری خود را بر ما عرضه کنند. سپس حضرت آیه: (

فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ ) را خواند و فرمود: مراد حضرت ابراهیم علیه السلام از ذریه خود در این آیه، آل محمد است. سپس فرمود: مردم باید به سوی ما بیایند. باید به سوی ما بیایند.

آن حضرت در حدیثی دیگر، با استناد به همین آیه فرمود:

فَنَحْنُ وَاللهِ دَعْوَهُ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام الَّتِی مَنْ هَوَانَا قَلْبُهُ قُبِلَتْ حَجَّتُهُ وَإِلَّا فَلا.(2)به خدا سوگند! مراد از دعای ابراهیم علیه السلام ما اهل بیتیم؛ اهل بیتی که اگر قلب کسی گرایش به سوی ما داشته باشد، حج او قبول می شود و در غیر این صورت، حج او پذیرفته نیست.

همچنین امام صادق علیه السلام، دیدار با امامان معصوم علیهم السلام را موجب تکمیل حج دانست و فرمود:

إِذَا حَجَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِیَارَتِنَا لِأَنَّ ذَلِکَ مِنْ تَمَامِ الْحَج.(3)هرگاه یکی از شما به حج رود، باید حج خود را با دیدار ما به پایان برد؛ زیرا دیدار ما سبب کامل شدن حج می شود.

********

(1) . بحارالانوار، ج 65، ص 87؛ الکافی، ج 1، ص 392.

(2) . الکافی، ج 8، ص 312؛ بحارالانوار، ج 24، ص 238.

(3) . علل الشرایع، ج 2، ص 459؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 293.

ص: 52

افزون بر این، ولایت و امامت، روح عمره و حج و بلکه محور همه اعمال و عبادات است و با وجود امام و حجت خداست که کعبه و حج و عمره، معنا و مفهوم پیدا می کند. ازاین رو، امام حسن مجتبی و امام سجاد علیهما السلام در سخنانی، خود را فرزند مکه و منا و مشعر و عرفات و رکن و مقام دانسته اند.(1) معنای این سخنان آن است که مکه و منا و مشعر و عرفات واقعی که حج گزار را به خدا می رساند ماییم و با هدایت و ارشاد ماست که هر یک از این مکان ها و اعمالی که در آنها انجام می شود، مفهوم و معنا می یابد و اثر واقعی خود را خواهد داشت؛ چنان که امام باقر علیه السلام در پاسخ به این سؤال که از میان ارکان اسلام، یعنی نماز، زکات، روزه، حج و ولایت، کدام یک مهم تر و برتر است، فرمود:

الْوَلَایَهُ أَفْضَلُهُنَّ، لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَالْوَالِی هُوَ الدَّلِیلُ عَلَیْهِنَّ.(2)ولایت برتر از ارکان دیگر است؛ زیرا ولایت کلید دیگر ارکان است و ولی، دلیل و راهنما به دیگر ارکان دین نیست.

(کانَ النّاسُ أُمَّهً واحِدَهً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ) (بقره: 213)

مردم [در آغاز] امت واحدی بودند و خداوند، پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت و بیم دهند و با آنان کتاب حق را نازل کرد تا میان مردم درباره آنچه اختلاف داشتند، داوری کند. تنها گروهی از کسانی که کتاب را دریافت داشته بودند، پس از آنکه نشانه های روشن به آنها رسیده بود، به سبب انحراف از حق و ستمگری، در آن اختلاف کردند.

بر این اساس، خداوند متعال برای اینکه بشر را به این فطرت خود بازگرداند و آنان را بر محور توحید، گرد آورد و اختلاف و تفرقه را از میان آنان دور سازد، افزون بر فرستادن پیامبران الهی و کتاب های آسمانی، اعمال و تکالیف متعددی را نیز برای تحقق این هدف، تشریع کرده است.

یکی از اعمال و تکالیفی که با هدف آشنایی مسلمانان با یکدیگر و اتحاد آنان تشریع شده، مناسک عمره و حج است؛ اینکه خداوند به همه مسلمانان فرمان می دهد که از سراسر عالم با هر گروه و نژاد و قبیله و مذهبی که هستند، در یک زمان و در یک سرزمین، گرد هم آیند و همانند هم لباس بپوشند و گرد یک خانه طواف کنند و اعمال و مناسکی همانند انجام دهند، برای این است که افزون بر انجام دادن مراسم و مناسک عبادی خویش، با یکدیگر آشنا و متحد شوند و ضمن بررسی مشکلات یکدیگر، برای حل آنها چاره اندیشی کنند؛ زیرا بی شک اتحاد مسلمانان، همه نقشه های دشمنان اسلام را نقش بر آب خواهد کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه ای که برای حج گزاران در سرزمین منا ایراد کرد، فرمود: « الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ وَهُمْ یَدٌ عَلَی مَنْ سِوَاهُم» ؛(1) «اهل ایمان با هم برادرند؛ خون های آنان با هم برابری می کند. همه با هم در حکم یک دست و قدرت در مقابل بیگانه اند».

********

(1) . الکافی، ج 1، ص 404؛ وسائل الشیعه، ج 29، ص 76.

ص: 54

امام خمینی رحمه الله نیز در این باره فرمود:

حج برای این است که مشکلات یک سال مسلمین را بررسی کنند و درصدد رفع مشکلات برآیند.... حج... برای قیام ناس بوده است. برای این بوده است که مسلمین، مشکلات مسلمین را درک کنند و در رفعش کوشش کنند و برای این بوده است که بین مسلمین اخوت و مودت پیدا بشود. اگر ما حج برویم و مصالح مسلمین را در نظر نگیریم، بلکه... نگذاریم مسلمین صحبت بکنند، از جنایت هایی که بر مسلمین می گذرد اطلاع نیابیم و روی آن پرده بپوشیم، این حج نیست. این یک صورت بی معناست. آن حجی که خداوند تبارک و تعالی می خواهد و آن حجی که اسلام از ما خواسته است، آن است که وقتی می روید حج، این مسلمین بلاد را بیدار کنید متحد کنید با هم.(1)

غرض ز انجمن و اجتماع، جمع قواست چرا که قطره چو شد متصل به هم، دریاست

زقطره هیچ نیاید، ولی چو دریا گشت محیط گردد و از وی نهنگ خواهد ساخت

زفرد فرد محال است کارهای بزرگ ولی ز جمع، توان خواست هرچه خواهی خواست

اگر گفته شود که چرا خدا انسان ها را مأمور به حج کرده است؟ در پاسخ گفته می شود: هدف از حج، کوچ کردن انسان به سوی خداوند عزوجل و طلب زیادی است.... افزون بر آنچه در حج از تفقه و فهم دین و نقل اخبار امامان معصوم به هر منطقه و ناحیه ای از سرزمین های اسلامی است؛ همان گونه که خداوند عزوجل می فرماید: «چرا از هر گروهی از مؤمنان، طایفه ای به سفر نمی روند تا دانش دین را بیاموزند و چون بازگشتند، مردم خود را انذار کنند. شاید آنان نیز از خدا پروا نمایند».

در روایتی نیز از امام صادق علیه السلام سؤال شد:

مَا الْعِلَّهُ الَّتِی مِنْ أَجْلِهَا کَلَّفَ الله الْعِبَادَ الْحَج... وَلِتُعْرَفَ آثَارُ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَتُعْرَفَ أَخْبَارُهُ وَیُذْکَرَ وَلَا یُنْسَی.(1)علتی که خداوند بندگان را مکلف به حج کرد چیست؟ [آن حضرت در بخشی از کلام خود فرمود:] «علت تشریع حج آن است که مردم با آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله و اخبار آن حضرت آشنا شوند و این آثار و اخبار یادآوری گردد و فراموش نشود.

حج گزار در این سفر، افزون بر اینکه با مسائل فراوان عمره و حج آشنا می شود، احکام و معارف دینی دیگر مرتبط با این دو عبادت را نیز می آموزد؛ برای مثال، برای صحیح انجام دادن نمازهای واجب و مستحب حج و عمره، با احکام نماز، برای حلال شدن اموال، با مسائل زکات، خمس و دیگر واجبات مالی و نیز برای پاک بودن لباس و بدنش، با احکام طهارت و نجاست آشنا می شود. همچنین حج گزار به برکت عمره و حج با بسیاری از مسائل اعتقادی، اخلاقی و سیاسی که به نوعی با مسائل حج و عمره ارتباط دارد، آشنا می شود.

افزون بر این، حج گزاران در این سفر به اماکن و زیارتگاه ها و مساجد فراوانی که از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام بر جای مانده، می روند و از نزدیک با این اماکن و زیارتگاه ها آشنا می شوند. در این اماکن، حوادث صدر اسلام و جنگ هایی که

********

(1) . علل الشرایع، ج 2، ص 406؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 15.

ص: 56

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مسلمانان برای حفظ اسلام کرده اند، سختی ها و رنج هایی که در این راه متحمل شده اند، فضایل و مناقب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، امامان معصوم علیهم السلام و اصحاب آن حضرت و نیز اعمال کینه توزانه و قبیح دشمنان آنان و مباحث فراوان دیگر بازگو می شود.

همچنین حج گزاران در عرفات، مشعر و منا که سرزمین عرفان و معرفت و شعور است، افزون بر دعا و مناجات، در جلسات متعدد معرفتی که در احادیث پیشوایان دین به آن سفارش شده است، شرکت می کنند. در این جلسات، آنان با عقاید و معارف دین و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام آشنا می شوند و شناخت خود را از دین و آموزه های الهی تعمیق می بخشند.

این حکمت اشاره کرده و فرموده است:

أَ لَا تَرَوْنَ أَنَّ الله سُبْحَانَهُ اخْتَبَرَ الْأَوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَم إِلَی الْآخِرِینَ مِنْ هَذَا الْعَالَمِ بِأَحْجَارٍ لَا تَضُرُّ وَلَا تَنْفَعُ وَلَا تُبْصِرُ وَلَا تَسْمَعُ فَجَعَلَهَا بَیْتَهُ الْحَرَامَ الَّذِی جَعَلَهُ الله لِلنَّاسِ قِیَاماً ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ... ابْتِلَاءً عَظِیماً وَامْتِحَاناً شَدِیداً وَاخْتِبَاراً مُبِیناً....(1)آیا نمی بینید که خداوند متعال همه جهانیان از زمان حضرت آدم علیه السلام تا آخرین انسان ها را با این سنگ هایی که ضرر و نفع و بینایی و شنوایی ندارند امتحان می کند. پس خداوند خانه اش را در سخت ترین مکان های روی زمین قرار داد.... و این آزمایشی بزرگ و آشکار است.

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

این خانه ای است که خداوند به وسیله آن، بندگانش را به پرستش واداشت تا با آمدن به این مکان، میزان پیروی و اطاعت آنان را بیازماید. ازاین رو بندگان خود را به بزرگداشت و زیارت این خانه ترغیب کرد.(2)

حج گزاران در این مراسم عبادی از جهات مختلفی امتحان می شوند؛ مانند امتحان آنان در برابر پذیرش اصل تکلیف عمره و حج که بسیاری از حکمت ها و اسرار آن را نمی شناسند، امتحان آنان در برابر هزینه کردن اموال برای انجام دادن این فریضه الهی و نیز امتحان در برابر محرمات، هنگام احرام عمره یا حج.

گفتنی است خداوند متعال، هنگام احرام، برخی از کارهای حلال و حتی مستحبی همچون حلال بودن زن و شوهر، نگاه در آینه، استفاده از زیورآلات و بوی خوش را حرام کرده است. بی تردید یکی از علل این تحریم ها، آزمایش حج گزاران است تا مشخص شود چه کسانی از فرمان الهی پیروی می کنند؛ چنان که خداوند درباره صید که یکی از محرمات احرام است به این حکمت اشاره می کند و می فرماید:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 200؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 11.

(2) . الکافی، ج 4، ص 198؛ الامالی، صدوق، ص 715.

ص: 58

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدِیکُمْ وَ رِماحُکُمْ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ) (مائده: 94)

ای کسانی که ایمان آورده اید، خداوند شما را به چیزی از شکار که در دسترس شما و تیررسی نیزه های شما قرار دارد آزمایش می کند تا معلوم شود چه کسی در خفا از خداوند ترس دارد.

همچنین زائران در این سفر با سختی ها و ناملایمات فراوانی روبرویند؛ مانند دور بودن راه، زمان زیاد سفر، گرما یا سرمای راه و مقصد، خطرات طی کردن این مسیر و سختی های بسیار دیگر.

بی شک این گونه آزمایش های الهی برای سنجش میزان صبر مؤمنان در برابر سختی ها و ناملایمات است تا بر اساس آن، صابران، پاداش دریافت کنند. بنابراین حج گزاران باید در این سفر توجه داشته باشند که خداوند همه اعمال آنان را از ابتدا تا انتهای سفر، رصد می کند تا مشخص شود چه کسانی پیرو دستورهای او بوده و در برابر سختی های این سفر بردبارند و چه کسانی ناشکیبا بوده و در برابر دستورهای الهی و ناملایمات صبر و بردباری لازم را ندارند.

فَجَعَلَ فِیهِ الِاجْتِمَاعَ مِنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ... وَلِیَتَرَبَّحَ کُلُّ قَوْمٍ مِنَ التِّجَارَاتِ مِنْ بَلَدٍ إِلَی بَلَدٍ وَلِیَنْتَفِعَ بِذَلِکَ الْمُکَارِی وَالْجَمَّالُ... وَلَوْ کَانَ کُلُّ قَوْمٍ إِنَّمَا یَتَّکِلُونَ عَلَی بِلَادِهِمْ وَمَا فِیهَا هَلَکُوا وَخَرِبَتِ الْبِلَادُ وَسَقَطَ الْجَلَبُ وَالْأَرْبَاحُ... فَذَلِکَ عِلَّهُ الْحَجِّ.(1)پس خداوند در حج، مردم را از مشرق و مغرب زمین جمع کرد تا... هر گروهی از تجارت های خود از شهری به شهری دیگر سود برند و کرایه دهندگان و صاحبان شتر بهره مند شوند... و اگر هر قومی تنها به تجارت در سرزمین خود و آنچه در آن است بسنده کند هلاک می گردید و سرزمین ها از آبادی و منفعت خارج می شد و تجارت و سود مردم از بین می رفت... پس این است علت و فلسفه حج.

امام رضا علیه السلام نیز یکی از علت های تشریع حج را سود اقتصادی دانسته و فرموده است:

حج برای همه مردم در شرق و غرب عالم منفعت دارد؛ چه آنان که در خشکی اند، چه آنان که در دریا بسر می برند، چه آنان که حج می گزارند و چه آنان که در حج نیستند؛ اعم از تاجران، واردکنندگان کالا، فروشندگان و خریداران، کاسبان و کرایه دهندگان مرکب ها، فقیران و مسکینان....(2)

از دیگر منافع دنیوی حج، بی نیازی حج گزاران و نجات آنان از فقر است؛ چنان که در حدیثی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «الْحَجُّ وَالْعُمْرَهُ یَنْفِیَانِ الْفَقْر» ؛(3) «حج و عمره، فقر را از بین می برد».

در احادیثی دیگر نیز از آن حضرت آمده است که فرمود: «حج به جا آورید تا بی نیاز شوید»(4) یا «حج به جا آورید تا فقیر نشوید».(5) در روایتی نیز «اسحاق بن عمار»، یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

********

(1) . علل الشرایع، ج 2، ص 406؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 14.

(2) . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 126؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 13.

(3) . تهذیب الاحکام، ج 5، صص 21 و 22؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 107.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 11، ص 16؛ بحارالانوار، ج 96، ص 11.

(5) . جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 165.

ص: 60

به امام صادق علیه السلام گفتم: «من با خودم عهد کردم که هر ساله یا خود به حج بروم یا یکی از بستگانم را با مال خودم به حج بفرستم». حضرت فرمود: «آیا بر این نیت، تصمیم جدی گرفته ای؟» گفتم: «بلی». حضرت فرمود: «اگر این عمل را انجام دهی، من تو را به زیاد شدن ثروت بشارت می دهم».(1)

منافع و برکات دنیوی حج و عمره، تنها به منافع مادی و اقتصادی محدود نمی شود؛ بلکه برکات دیگری نیز از جمله سلامتی بدن را به همراه دارد. امام زین العابدین علیه السلام در این باره فرمود: «حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَجْسَامُکُمْ وَتَتَّسِعْ أَرْزَاقُکُم» ؛(2) «حج و عمره به جا آورید تا جسمتان سالم و روزی تان زیاد شود».

برکت دیگر دنیوی حج و عمره، طولانی شدن عمر است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: « مَنْ رَجَعَ مِنْ مَکَّهَ وَهُوَ یَنْوِی الْحَجَّ مِنْ قَابِلٍ زِیدَ فِی عُمُرِه »؛(3) «کسی که از مکه بازگردد و قصد انجام دادن حج در آینده را داشته باشد، بر عمرش افزوده می شود».

خداوند هزار هزار حسنه به او می دهد و هزار هزار گناه از او محو می کند و هزار هزار درجه بر درجات او می افزاید و در برابر هر درهم و دیناری که در این راه هزینه کند، خداوند هزار هزار دینار به او عطا می کند و در مقابل هر کار نیکی که در این سفر انجام دهد، خداوند هزار هزار حسنه برای او می نویسد و حج گزار تا زمان برگشت، در ضمان الهی قرار دارد. اگر در این سفر از دنیا برود، وارد بهشت می شود و اگر زنده از این سفر بازگردد، همه گناهانش آمرزیده می شود.(1)

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که وقتی حضرت موسی علیه السلام حج را به جا آورد، جبرئیل علیه السلام بر آن حضرت نازل شد. حضرت موسی علیه السلام به جبرئیل علیه السلام عرض کرد: «پاداش کسی که حج را با نیت صادق و نفقه ای پاک و حلال به جا آورد، چیست»؟ جبرئیل نیز از پروردگار سؤال کرد و خداوند در پاسخ او فرمود:

أَجْعَلُهُ فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَی مَعَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقا.(2)او را در بهشت در جایگاه رفیق اعلی با پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان جای می دهم و آنان بهترین رفیق و همراه اند.

مشروط به پذیرفته شدن نماز است. اگر خداوند نماز انسان را قبول کند، دیگر عبادات او را نیز می پذیرد، در غیر این صورت، هیچ عبادتی از انسان قبول نمی شود.(1)

ولی این تکلیف مهم الهی، آداب و شرایط خاصی دارد که در صورت رعایت آنها، قبول درگاه پروردگار می شود. در غیر این صورت، یا به طور کلی نماز فرد پذیرفته نمی شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «گاه شخصی پنجاه سال نماز اقامه می کند ولی هیچ نمازی از او پذیرفته نمی شود».(2) یا امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «بسیاری از نمازگزاران، از نمازشان جز رنج و زحمت بهره دیگری ندارند».(3) یا بهره نماز آنان اندک خواهد بود؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «گاه فاصله میان نماز دو نمازگزار که قیام و رکوع یکسانی دارند، همانند فاصله میان زمین تا آسمان است».(4)

روزه نیز یکی دیگر از واجبات و تکالیف مهم اسلام است و از چنان اهمیتی برخوردار است که خداوند از میان همه عبادات، این عبادت را به خود اختصاص داده و متعهد شده است که پاداش آن را نیز خود بر عهده گیرد.(5) ولی این عبادت نیز در صورتی پذیرفته می شود که با آداب و شرایط خاص آن به جای آورده شود و در غیر این صورت، روزه دار هیچ بهره ای از روزه اش جز گرسنگی و تشنگی نخواهد داشت(6) یا پاداش روزه او اندک خواهد بود.

حج و عمره نیز از این قاعده کلی مستثنا نیست و همچون دیگر دستورها و تکالیف دین، آداب و شرایط خاصی دارد و در صورتی از حج گزار و معتمر پذیرفته می شود و به آنان پاداش داده خواهد شد که با آداب و شرایط خاص آن به جا آورده شود؛

********

(1) . الکافی، ج 3، ص 268؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 208.

(2) . الکافی، ج 3، ص 269؛ تهذیب الاحکام، ج 2، ص 240.

(3) . وسائل الشیعه، ج 1، ص 72؛ مستدرک الوسائل، ج 7، ص 367.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 4، ص 98؛ جامع احادیث الشیعه، ج 5، ص 31.

(5) . الکافی، ج 4، ص 63.

(6) . وسائل الشیعه، ج 1، ص 72.

ص: 63

چنان که در روایتی امام صادق علیه السلام ضمن تشبیه زیارت امام حسین علیه السلام به حج، برای آن آداب و شرایطی ذکر کرد و در پایان سخن خود فرمود:

فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ تَمَّ حَجُّکَ وَعُمْرَتُکَ وَاسْتَوْجَبْتَ مِنَ الَّذِی طَلَبْتَ مَا عِنْدَهُ بِنَفَقَتِکَ وَاغْتِرَابِکَ عَنْ أَهْلِکَ وَرَغْبَتِکَ فِیمَا رَغِبْتَ أَنْ تَنْصَرِفَ بِالْمَغْفِرَهِ وَالرَّحْمَهِ وَالرِّضْوَان.(1)اگر این آداب را رعایت کردی و با این شیوه، عملت را انجام دادی، حج و عمره تو تمام و کامل خواهد بود و در برابر اموالی که در این راه صرف کرده ای و رنجی که بر اثر دوری از اهل خود کشیدی و زحمتی که در برابر اعراض از امیال و خواسته هایت متحمل شدی، مستوجب برخورداری از غفران و رحمت و رضوان الهی خواهی بود.

اما اگر شخص، آداب و شرایط عمره و حج را رعایت نکند، عمل او یا به طور کلی پذیرفته نمی شود؛ چنان که امام سجاد علیه السلام به شخصی که از فراوانی تعداد مسلمانان در حج یاد کرد، فرمود: «مَا أَکْثَرَ الضَّجِیجَ وَأَقَلَّ الْحَجِیجَ! »؛(2) «ضجه زننده زیادند. ولی حج گزار واقعی اندک اند». همچنین در حدیثی دیگر، امام باقر علیه السلام فرمود: «لَا یَقْبَلُ الله عَزَّ وَجَلَّ حَجّاً وَلَا عُمْرَهً مِنْ مَالٍ حَرَام» ؛(3) «خداوند حج و عمره ای را که با مال حرام باشد قبول نمی کند». یا اگر هم پذیرفته شود، بهره آنان از این سفر پرخیر و برکت کمتر خواهد بود؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

حاجیان سه دسته اند. بهره مندترین آنان کسانی اند که گناهان گذشته و آینده آنان بخشوده شده و خداوند آنان را از عذاب قبر حفظ می کند. گروه دیگر کسانی اند که گناهان گذشته آنان بخشوده شده و به آنان گفته می شود که اعمالتان را از نو آغاز کنید و گروه سوم کسانی اند که خداوند تنها اهل و مال آنان را از آفات حفظ می کند.(4)

********

(1) . کامل الزیارات، ص 251؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 528.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 39؛ بحارالانوار، ج 96، ص 258.

(3) . الامالی، صدوق، ص 527؛ بحارالانوار، ج 93، ص 163.

(4) . الکافی، ج 4، ص 267؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 101.

ص: 64

آداب حج و عمره براساس روایات اهل بیت علیهم السلام، به دو بخش تقسیم می شود: بخش نخست، آداب و شرایط واجب این سفر است؛ همچون رعایت اخلاص، تهیه هزینه و توشه حج از مال حلال که بدون رعایت این موارد، یا حج به طور کلی پذیرفته نمی شود یا تنها به مقداری که این آداب و شرایط در آنها رعایت شده است، قبول می شود؛ هرچند از نظر فقهی، ممکن است حج این افراد صحیح باشد و تکلیف شرعی از عهده آنان برداشته شود.

بخش دوم، آداب مستحب این سفر است؛ همچون خواندن اذکار و دعاهایی خاص در آغاز سفر، داشتن طهارت و با غسل یا وضو بودن هنگام ورود یا حضور در برخی اماکن، کمک به همسفران و رفع نیازهای غیر ضروری آنان که بی تردید، انجام دادن این اعمال، سبب افزایش پاداش عمره و حج و تقرب بیشتر حج گزار به خداوند تبارک و تعالی می گردد.

بر این اساس، باید حج گزاران توجه داشته باشند که برخی از آداب، واجب بوده و از اهمیت بیشتری برخوردار است و باید در حد توان و امکان، آنها را رعایت کنند. اما برخی از آداب، مستحب بوده و از اهمیت کمتری برخوردار است. ازاین رو زائر باید در رعایت این آداب، به مقتضای حال خویش و زمان و مکانی که در آن قرار دارد توجه کند و در صورتی آنها را انجام دهد که اولاً، حال به جای آوردن مستحبات مذکور را داشته باشد و سعی نکند آنها را بر نفس خود تحمیل کند و ثانیاً، انجام دادن آن اعمال باعث بروز مشکلات برای خود یا دیگران نشود.

گفتنی است آداب مطرح شده در این نوشتار، اختصاص به حج ندارد؛ بلکه عمره را نیز که در روایات به «حج اصغر» تعبیر شده است،(1) شامل می شود؛ البته به غیر از موارد خاص؛ مانند آداب عرفات، مشعر و منا.

در ضمن، برخی از این آداب، مربوط به قبل از سفر، برخی دیگر از زمان شروع تا

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 14، ص 298؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 63.

ص: 65

پایان سفر و برخی نیز اختصاص به بعد از سفر دارد. ازاین رو آداب مذکور، در سه فصل جداگانه، به ترتیب زمان انجام دادن آنها، بیان شده است. امیدواریم به یاری پروردگار و عنایت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، خوانندگان و زائران خانه خدا، از این مطالب به خوبی استفاده کنند و با کسب بهره کامل دنیوی و اخروی از این سفر معنوی، به سرزمین خود بازگردند.

ص: 66

فصل دوم: آداب پیش از سفر عمره و حج

ص: 68

بر این اساس، مهیا کردن آداب و مقدمات این سفر همانند دیگر سفرها، طی چند ساعت یا چند روز امکان پذیر نیست؛ بلکه باید از مدت ها قبل خود را برای این سفر عظیم معنوی آماده کرد؛ زیرا زائر خانه خدا، افزون بر تهیه توشه و ابزار مادی، به توشه و مقدمات دیگری نیز نیاز دارد تا بتواند بهره کاملی از سفر ببرد. ازاین رو، در احادیث اهل بیت علیهم السلام سفارش شده است که خود را برای این سفر همچون سفر آخرت و مرگ آماده کنید؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِذَا أَرَدْتَ الحج... اسْتَعِدَّ اسْتِعْدَادَ مَنْ لَا یَرْجُو الرُّجُوع.(1)وقتی قصد رفتن به حج را کردی... همانند کسی آماده شو که امید بازگشت به وطن را ندارد.

بنابراین، شایسته است چنین مسافری، افزون بر توشه مادی، توشه معنوی سفر را نیز آماده کند. در غیر این صورت، اگر زائر بدون فراهم کردن توشه و مقدمات مذکور، عازم این سفر شود جز رنج و زحمت چیزی نصیب او نخواهد شد و مصداق این شعر خواهد بود که می گوید:

به طواف کعبه رفتم به حرم رهم ندادند که برون در چه کردی که درون خانه آیی

در این فصل به آداب و مقدمات مهمی که شایسته یا لازم است مسافر سرزمین وحی پیش از سفر، آنها را رعایت و آماده کند اشاره می کنیم.

ره به سویت هماره هموار است خوش به حال کسی که رهوار است

هر که باشد مسافر کویت ره نشانش دهی به هر سویت

تو که نور همه جهان باشی در پس پرده کی نهان باشی

داشته باشد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصیتی خطاب به کمیل فرمود:

یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ حَرَکَهٍ إِلَّا وَأَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَی مَعْرِفَه.(1)ای کمیل! هیچ حرکت و عملی که از تو سر می زند وجود ندارد، مگر اینکه در آن حرکت و عمل، احتیاج به شناخت داری.

شناخت مقصد و اهداف سفر از آن جهت ضرورت دارد که زمینه بهره مندی کامل از منافع مادی و معنوی آن سفر را فراهم می کند. اما اگر شخص بدون این شناخت به سوی مقصدی حرکت کند نه تنها به آن مقصد نخواهد رسید، بلکه ممکن است، قدم در بیراهه نهاده و از مقصد اصلی دور گردد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

الْعَامِلُ عَلَی غَیْرِ بَصِیرَهٍ کَالسَّائِرِ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ لَا یَزِیدُهُ سُرْعَهُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْداً.(2)کسی که بدون بصیرت و شناخت، عملی را انجام دهد، همانند کسی است که در بیراهه حرکت می کند و سرعت حرکت او، جز دور شدن از مقصد، نفعی به حال او ندارد.

سفر عمره و حج نیز از این قاعده مستثنا نیست. کسی که در این سفر معنوی قدم می گذارد باید بداند به کجا مسافرت می کند و مقصود و هدف وی از این سفر چیست؟ چرا باید رنج بسیار این سفر را تحمل کند و در این سفر اعمال و مناسکی همچون احرام، طواف خانه خدا و سعی میان صفا و مروه را انجام دهد؟!

در حدیثی، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خطاب به مسلمانان فرمود: «مَعَاشِرَ النَّاسِ حُجُّوا الْبَیْتَ بِکَمَالِ الدِّینِ وَالتَّفَقُّه» ؛(3) «ای مردم! حج خانه خدا را با کمال دین و تفقه و آگاهی کامل انجام دهید». بی شک، این سفر تنها به انجام دادن ظاهری مناسکی همچون احرام، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، وقوف در مشعر و منا، قربانی و رمی جمرات نیست. اگر کسی این گونه بیندیشد، مقصد سفر خود را نشناخته و روح این مناسک را

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 17، ص 268؛ بحارالانوار، ج 74، ص 267.

(2) . الکافی، ج 1، ص 43؛ من لایحضره الفقیه، ج 4، صص 401 و 402.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 174؛ بحارالانوار، ج 37، ص 214.

ص: 71

درک نکرده است؛ در نتیجه، بهره اش از این سفر بسیار اندک خواهد بود.

زائر خانه خدا باید بداند که به سرزمینی سفر می کند که محبوب ترین سرزمین ها نزد خداوند است؛ چنان که خداوند، این سرزمین و این خانه را قبل از خلقت دیگر سرزمین ها خلق کرده و فرشتگان الهی را مأمور کرده است تا با حضور در این سرزمین، گرد این خانه طواف کنند و پس از آنان، پیامبران، اولیا، اوصیا و مؤمنان را به طواف آن، مکلف کرده است.

زائر باید توجه داشته باشد که به سرزمینی سفر می کند که 23 سال محل نزول فرشتگان الهی از جمله جبرئیل امین علیه السلام بوده است که آیات قرآن را بر قلب پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل می کرده است. همچنین قدم به قدم این سرزمین، محل گام های اولیای الهی، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام است.

زائر و مسافر این سرزمین باید آگاهی داشته باشد که هدف از زیارت اولیای معصوم الهی و انجام دادن مناسک عمره یا حج، تجدید عهد با خداوند متعال و اولیای معصوم او در اطاعت از آنان، پاک شدن از گناهان و آلودگی های گذشته، تهذیب نفس از اخلاق رذیله و آراسته شدن به اخلاق پسندیده، تقویت دین و ایمان، پیوند با ائمه و اولیای الهی، گسستن از شیطان و دشمنان خدا و اهداف دیگری است که در مباحث گذشته به برخی از این اهداف اشاره شد.

افزون بر این، زائر سفر عمره و حج باید توجه داشته باشد که هدف از انجام دادن اعمالی همچون احرام، طواف، سعی میان صفا و مروه، حلق و تقصیر، رفتن به عرفات، مشعر و منا، تنها همین انجام دادن ظاهر اعمال برای رفع تکلیف شرعی نیست؛ بلکه خداوند در این اعمال و مناسک، اسرار و اهداف متعددی را گنجانده است؛ برای مثال، بر اساس روایتی از امام صادق علیه السلام، زائر باید توجه داشته باشد که هنگام احرام، باید هر آنچه او را از یاد و اطاعت خدا دور می کند بر خود حرام کند. لبیک گفتن نیز در حقیقت اجابت خالصانه به ندای الهی است که او را به بندگی و ترک پیروی از شیطان

ص: 72

و هواهای نفسانی فراخوانده است. در طواف خانه خدا زائر باید قلب و دل خود را همانند فرشتگان الهی که بر گرد عرش طواف می کنند، تنها متوجه پروردگار کند. در سعی میان صفا و مروه و هروله میان این دو کوه، بداند که از هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی فرار می کند و به خداوند متعال پناهنده می شود.

در عرفات که سرزمین اعتراف است، باید به گناهان خود اعتراف کند و با خداوند بر یگانگی او و اطاعتش تجدید عهد نماید. در مشعر یا مزدلفه که به معنای تقرب و نزدیکی است، باید به خداوند تقرب جوید و از ارتکاب گناه که سبب دوری او از خدا می گردد، اجتناب کند. در منا که سرزمین آرزوهاست، باید هر آنچه را که خداوند دوست دارد، آرزو کند و از آرزوهای نفسانی و هر آنچه خداوند تحریم کرده، دوری گزیند. با ذبح قربانی باید هواهای نفسانی و طمع به مال دنیا را ذبح کند و با رمی جمرات، شهوت ها و همه افعال ناپسند را از خود دور کند. با حلق و تراشیدن سر، عیوب ظاهری و باطنی را برای همیشه از خود جدا کند. با طواف وداع، تنها با خداوند، یار و همراه گردد و از هر آنچه غیر از خداوند است وداع کند و پس از پایان حج و بازگشت به وطن، بر عهد و پیمان های خود با پروردگار، همواره ثابت قدم بماند.(1)

البته اینها بخشی از اسرار و اهداف نهفته در این مناسک است. پس شایسته است زائر خانه خدا با مطالعه و تحقیق بیشتر، از دیگر اهداف و اسرار بیان شده برای عمره و حج در قرآن و روایات، آگاه شود و اعمال و مناسک خود را با توجه و شناخت این اهداف و اسرار به جا آورد که در غیر این صورت، گویا عمره یا حجی به جا نیاورده است؛ چنان که امام سجاد علیه السلام به فردی که توجهی به اهداف و اسرار حج نداشت، فرمود:

فَمَا وَصَلْتَ مِنًی وَلَا رَمَیْتَ الْجِمَارَ وَلَا حَلَقْتَ رَأْسَکَ وَلَا أَدَّیْتَ نُسُکَکَ،... وَلَا تَقَرَّبْتَ، ارْجِعْ فَإِنَّکَ لَمْ تَحُج.(2)

********

(1) . مصباح الشریعه، صص 48 و 49.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 172؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 373.

ص: 73

پس تو در حقیقت به منا نرفته ای و جمرات را رمی نکرده ای و سر خود را نتراشیده ای و مناسک حج را به جا نیاورده ای... و به خداوند متعال، تقرب نجسته ای. بازگرد که تو حج را به جا نیاورده ای.

شاعر نامدار حکیم، «ناصر خسرو» نیز این مضمون را در قالب شعری زیبا به نظم درآورده است که در بخشی از آن آمده است:

بازگو تا چگونه داشته ای حرمت آن بزرگوار حکیم

چون همی خواست گرفت احرام چه نیت کردی اندر آن حریم

جمله بر خود حرام کرده بدی هر چه مادون کردگار قدیم

گفت: نی، گفتمش زدی لبیک از سر علم و از سر تعظیم

گفت: نی، گفتمش چو در عرفات ایستادی و یافتی تقدیم

عارف حق شدی و منکر خویش به تو از معرفت رسید نسیم

گفت: نی، گفتمش چو می کشتی گوسفند از پی یسیر و یتیم

قرب خود دیدی اول و کردی قتل و قربان نفس شوم لئیم

گفت: از این باب هر چه گفتی تو من ندانسته ام صحیح و سقیم

گفتم: ای دوست، پس نکردی حج نشدی در مقام محو مقیم

رفته ای مکه دیده، آمده باز محنت بادیه، خریده به سیم

گر تو خواهی که حج کنی پس از این اینچنین کن که کردمت تعلیم(1)

البته توجه و معرفت به اهداف و اسرار یاد شده، نسبی است؛ به این معنا که خداوند از هرکس به اندازه توان و معرفتش این تکلیف را طلب کرده است. بنابراین باید هرکس در حد توان و فهم خود، آگاهی و بصیرت خویش را در این باره تحصیل یا ارتقا دهد و سپس عازم این سفر مقدس و معنوی شود.

********

(1) . دیوان ناصرخسرو، ص 300.

ص: 74

همچنین حضرت در حدیثی دیگر فرمود: «برای رفتن و خروج به سوی مکه تعجیل کنید؛ زیرا هیچ یک از شما نمی داند چه حادثه ای، همچون مریضی یا حاجتی، برای او پیش خواهد آمد».(1)

براساس این روایات، علت تعجیل، آن است که انسان از آینده خود خبر ندارد و نمی داند آیا در فرصت های دیگر می تواند عازم سفر حج یا عمره گردد یا خیر؛ زیرا ممکن است حوادث ناخواسته ای برای او پیش آید که این توفیق عظیم الهی از او گرفته شود؛ مانند اینکه به مریضی یا بی پولی مبتلا شود یا حتی با حادثه ای از دنیا برود یا شیطان، او را از این سفر منصرف کند؛ چنان که در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است:

مَنْ هَمَّ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَیْرِ فَلْیُعَجِّلْهُ فَإِنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ فِیهِ تَأْخِیرٌ فَإِنَّ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ نَظْرَه.(2)هرکس قصد انجام دادن عمل خیری را دارد، باید تعجیل کند؛ زیرا هر چیزی که در آن تأخیر افتد، شیطان برای آن فکر و حیله ای دارد.

این مسئله از چنان اهمیتی برخوردار است که در برخی روایات، مؤمنان، حتی از توصیه به دیگران برای تأخیر انداختن حج، به شدت نهی شده اند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

لِیَحْذَرْ أَحَدُکُمْ أَنْ یُعَوِّقَ أَخَاهُ مِنَ الْحَجِّ فَتُصِیبَهُ فِتْنَهٌ فِی دُنْیَاهُ مَعَ مَا یُدَّخَرُ لَهُ فِی الْآخِرَه.(3)بپرهیزید از اینکه برادر دینی خود را از رفتن به حج منصرف کنید و حج او را به تأخیر اندازید که اگر چنین کنید، در دنیا گرفتار مصیبتی می شوید و در آخرت نیز نزد خداوند کیفری محفوظ خواهید داشت.

در حدیثی دیگر «اسحاق بن عمار» می گوید:

به امام صادق علیه السلام گفتم که شخصی ضعیف الحال با من درباره رفتن به حج مشورت کرد و من به او گفتم بهتر است حج نرود. حضرت در پاسخ فرمود: «چنین مشورتی

********

(1) . کنز العمال، ج 6، ص 16؛ السنن الکبری، ج 4، ص 340.

(2) . الکافی، ج 2، ص 143؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 113.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 221؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 138.

ص: 76

شایسته تو نیست. پس به سبب این مشورت ناپسندی که به او دادی، یک سال مریض خواهی شد». من پس از آن، یک سال مریض شدم.(1)

البته استحباب تعجیل در صورتی است که عمره یا حج مکلف، مستحبی باشد. اما اگر فردی حج واجب شده اش را به تأخیر بیندازد، افزون بر محروم شدن از برکات دنیوی و اخروی این مناسک، مرتکب عملی حرام شده است که عقاب اخروی را در پی خواهد داشت؛ چنان که «محمد بن فضیل» از اصحاب امام رضا علیه السلام می گوید:

از امام رضا علیه السلام درباره این سخن خداوند که می فرماید: (وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلاً )؛(2) «هرکس در این دنیا کور باشد، در آخرت کور و گمراه تر خواهد بود»، سؤال کردم. آن حضرت در پاسخ فرمود: «مراد کسی است که حج واجب بر عهده اوست و هزینه رفتن به حج را نیز دارد؛ ولی امروز و فردا می کند و آن را به تأخیر می اندازد تا مرگ او فرا رسد.(3)

این مسئله به حج واجب خود شخص اختصاص ندارد؛ بلکه اگر میتی درباره انجام دادن حجش به کسی وصیت کرده باشد و او حج میت را به تأخیر اندازد، عمل حرامی مرتکب شده است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی که ضامن وصیت میت در مسئله حجش شده است، ولی در انجام دادن آن بدون عذر، کوتاهی کند، خداوند نماز و روزه اش را قبول نمی کند و دعایش را مستجاب نخواهد کرد و در هر شب و روزی که حج میت را به تأخیر اندازد، صد گناه برای او نوشته می شود.(4)

بنابراین مؤمنانی که خداوند این فرصت استثنایی را در اختیار آنان گذاشته و اسباب و مقدمات این سفر را برای آنان فراهم کرده است، نباید به دلایل غیر ضروری، خود را

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 271؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 221.

(2) . اسراء: 72.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 447؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 28.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 8، ص 61؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 291.

ص: 77

از این سفر عظیم معنوی محروم کنند؛ زیرا چه بسا فرصت دیگری برای آنان فراهم نشود و برای همیشه توفیق تشرف به خانه خدا را از دست بدهند.

(الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ ... وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّهُ وَ تَزَوَّدُوا...) (بقره: 197)

حج در ماه های معینی انجام می شود... شما هر کار نیکی که انجام می دهید، خداوند آگاه است و برای این سفر توشه بردارید.

در شأن نزول این آیه نقل شده است که در صدر اسلام، عده ای از مسلمانان هنگام رفتن به حج، هیچ زاد و توشه ای را با خود برنمی داشتند و می گفتند، ما به خدا توکل می کنیم. ولی هنگام نیاز، خود را سربار دیگران می کردند که با نزول آیه مذکور، این اندیشه آنان باطل دانسته شد و همه حج گزاران به برداشتن توشه سفر مأمور شدند.(1) در روایتی امیرمؤمنان علی علیه السلام به خرید برخی نیازهای سفر سفارش کرده و سپس آن حضرت برای سخن خود به آیه 46 توبه استناد کرد که خداوند می فرماید: (وَ لَوْ أَرادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّهً )؛ «اگر آنان قصد خروج داشتند، قطعاً توشه سفر را آماده می کردند».(2)

در روایتی دیگر نیز آن حضرت فرمود:

أَنَّ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله کَانَ یُسَافِرُ بِسِتَّهِ أَشْیَاءَ بِالْقَارُورَهِ وَالْمِقَصِّ وَالْمُکْحُلَهِ وَالْمِرْآهِ وَالْمُشْطِ وَالسِّوَاک.(3)رسول خدا صلی الله علیه و آله شش چیز را در سفر همراه خود می برد: ظرف آب، قیچی، سرمه دان، آینه، شانه و مسواک.

از جمله لوازمی که حج گزاران شایسته است قبل از سفر، آنها را فراهم کنند، عبارت است از: لباس مخصوص احرام، دمپایی مخصوص احرام، کمربند یا همیان برای مردها که لباس احرام را محکم نگه می دارد و لوازم همراه زائر را در آن می گذارند، کیسه کوچک برای سنگریزه های جمرات، کیسه مخصوص کفش ها، ناخن گیر، خمیر دندان، صابون بدون بو، باد بزن برای فصول گرما، لیوان آب، خودتراش برای حلق سر در حج

********

(1) . مجمع البیان، ج 2، ص 42؛ جامع البیان، ج 2، ص 380.

(2) . وسائل الشیعه، ج 11، ص 35؛ بحارالانوار، ج 10، ص 96.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 8، ص 217؛ جامع احادیث الشیعه، ج 16، ص 433.

ص: 79

یا عمره، تسبیح برای گفتن ذکر، کتاب دعا، قلم و دفتر برای یادداشت احکام و مسائل شرعی و نیز ثبت خاطرات سفر، طناب برای بستن بار مسافر و نیازهای دیگر، نخ و سوزن، لوازم حمام و نظافت، داروهای مورد نیاز برای افراد بیمار و دیگر نیازهای ضروری حج گزار.

همچنین در روایات سفارش شده است که زائر، خوراکی های خاصی را برای این سفر به همراه داشته باشد؛ چنان که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

إِذَا أَرَدْتُمُ الْحَجَّ فَتَقَدَّمُوا فِی شِرَاءِ الْحَوَائِجِ لِبَعْضِ مَا یُقَوِّیکُمْ عَلَی السَّفَر.(1)هرگاه قصد رفتن به حج را کردید، برخی نیازها را که سبب تقویت و توانایی شما در سفر می گردد، خرید کنید.

در حدیثی دیگری نیز آمده است:

هرگاه امام سجاد علیه السلام برای حج و عمره به مکه مسافرت می کرد، از بهترین و پاکیزه ترین خوراکی ها - همچون بادام، شکر، آرد سرخ شده مخلوط با ترشیجات یا مخلوط با شکر - همراه خود می برد.(2)

همچنین در روایات ائمه معصوم علیهم السلام، همراه داشتن خاک کربلا و انگشتر عقیق در سفر، سبب ایمنی مسافر از بسیاری آفات و خطرها دانسته شده است؛ از جمله در روایتی، امام باقر علیه السلام فرمود: «طِینُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَأَمَانٌ مِنْ کُلِ خَوْفٍ» ؛(3) «خاک قبر امام حسین علیه السلام شفای هر درد و امان از هر ترسی است». درباره انگشتر عقیق نیز امام صادق علیه السلام فرمود: «الْخَاتَمُ الْعَقِیقُ أَمَانٌ فِی السَّفَر» ؛(4) «انگشتر عقیق، سبب امان در سفر است».

از آنجا که ممکن است برای همه زائران به همراه بردن توشه سفر، از جمله خوراکی های مورد نیاز، مقدور نباشد، طبق سفارش روایات اهل بیت علیهم السلام، شایسته است

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 282؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 425.

(2) . الکافی، ج 8، ص 303؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 282.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 125؛ جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 527.

(4) . الکافی، ج 6، ص 470؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 296.

ص: 80

افراد دارای تمکن مالی، توشه یا خوراکی بیشتری همراه خود بردارند تا از آنها نیز به دیگر همراهانشان بذل و بخشش کنند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: « إِنَّ مِنَ الْمُرُوءَهِ فِی السَّفَرِ کَثْرَهَ الزَّادِ وَطِیبَهُ وَبَذْلَهُ لِمَنْ کَانَ مَعَک»؛(1)«از اخلاق جوانمردان در سفر، زیادی توشه و پاکیزگی و بخشش آن به همراهان است».

عمره مستحبی نیز تأمین هزینه آنان یکی از تکالیف واجب سرپرست خانواده است و بلکه در این گونه سفرها، به طریق اولی، تأمین هزینه خانواده واجب خواهد بود؛ زیرا هزینه خانواده، جزو نفقه زن و فرزند می باشد که بر سرپرست خانواده واجب است؛ درحالی که حج یا عمره ای که زائر قصد انجام دادن آن را دارد بر وی مستحب است و عمل واجب، بر عمل مستحبی مقدم است.

پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام نیز در این باره با گشاده دستی عمل می کردند؛ چنان که نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر حج، یکصد شتر قربانی کرد که 66 شتر از جانب خود آن حضرت و 34 شتر از جانب امیرمؤمنان علی علیه السلام بود.(1)

چه بسا حکمتش آن است که این سفری به سوی خداوند و مسافرش نیز میهمان خداوند است. ازاین رو تمامی هزینه هایش، انفاق در راه خدا و در راه میهمانی خدا به شمار می رود و خداوند چندین برابر آن را در دنیا و آخرت به زائر بازمی گرداند.

البته در برخی روایات، سخن از کم کردن هزینه های این سفر است؛ از جمله در حدیثی آمده است که امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود فرمود:

یَا فُلَانُ، أَقْلِلِ النَّفَقَهَ فِی الْحَجِّ، تَنْشَطْ لِلْحَجِّ وَلَا تُکْثِرِ النَّفَقَهَ فِی الْحَجِّ، فَتَمَلَّ الْحَجَّ.(2)فلانی! هزینه حج را کم کن تا حج با نشاطی را به جا آوری و زیاده روی در هزینه آن نکن؛ چون سفر حج را ملال آور می کنی.

همچنین یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

ما گروهی در منا بودیم که خرید قربانی برای ما سخت شده بود و پول کافی برای خرید نداشتیم و همان طور که به دنبال قربانی می گشتیم ناگهان امام صادق علیه السلام را مشاهده کردیم که کنار گله گوسفندی ایستاده است و به شدت چانه می زند. ما ایستادیم و به آن حضرت نگاه کردیم. بعد از فراغت یافتن امام علیه السلام از خرید گوسفند، آن حضرت به سوی ما آمد و فرمود: «گمان می کنم که شما از چانه زدن من تعجب کرده اید؟!» ما به حضرت عرض کردیم: «بله». حضرت فرمود: «هر شخصی که فریب بخورد، نه ستایش می شود و نه اجری نزد خداوند دارد».(3)

فقیهان باتوجه به روایات دسته نخست که به گشاده دستی در سفر حج سفارش شده و شمار آنها نیز بیشتر است، احادیث اخیر را مخصوص موردی دانسته اند که شخص در

********

(1) . من لایحضره الففقیه، ج 2، ص 237؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 231.

(2) . الکافی، ج 4، ص 280؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 442.

(3) . الکافی، ج 4، ص 496؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 123.

ص: 83

صورت هزینه زیاد، در سختی و زحمت قرار می گیرد(1) یا گفته اند که این احادیث، به موردی اختصاص دارد که فروشندگان، از مخالفان مذهب اهل بیت علیهم السلام هستند(2) یا همان گونه که از روایت اخیر به دست می آید، این عمل مربوط به موردی است که قیمت ها بسیار بالا بوده و در صورت خرید کالا یا حیوان، خریدار مغبون و فریب خورده به شمار می رود. اما در غیر موارد ذکر شده، یعنی جایی که شخص از توان مالی برخوردار است و فروشندگان نیز از پیروان مذهب اهل بیت علیهم السلام هستند و قیمت ها نیز مناسب است و فروشنده قصد فریب خریدار را ندارد، شایسته است که مسافران خانه خدا، از گشاده دستی دریغ نکنند و بدانند که این گونه مخارج، در واقع هزینه کردن در راه پروردگار است و او نیز عوض آن را بسیار نیکوتر به آنان بازمی گرداند.

عادت مردم در رفتن به میهمانی، آن است که نخست در خانه خویش به حمام می روند و خویش را شست وشو می دهند؛ آن گاه لباس نو و تمیز می پوشند، ظاهر خود را می آرایند، به خود عطر می زنند و سپس به میهمانی می روند. حج و عمره نیز در واقع همان میهمانی خداوند است؛ با این تفاوت که میزبان این میهمانی با دیگر میزبان ها تفاوت دارد. و تنها به ظاهر افراد نمی نگرد؛ بلکه افزون بر ظاهر، به باطن میهمانان خود نیز نظر دارد. بنابراین میهمان این سرزمین مقدس باید ادب ضیافت و میهمانی چنین صاحبخانه ای را مراعات کند و علاوه بر نظافت ظاهر، باطن خود را نیز با آب توبه بشوید و با ظاهر و باطنی پاک، وارد حرم و حریم الهی گردد که در این صورت، خداوند نیز به فضل و کرمش، به گونه شایسته از او پذیرایی کرده و توبه او را خواهد پذیرفت.

موانع تا نگردانی زخود دور درون خانه دل نایدت نور

تو را آیینه زنگار باشد حجاب دیدن دلدار باشد

گفتنی است که توبه زائر، باید واقعی و به تعبیر قرآن کریم، نصوح باشد.(1) توبه نصوح، چنان که در روایات(2) و کلمات مفسران(3) آمده، توبه خالصانه است؛ به طوری که گناهکار دوباره به گناهان گذشته خود بازنگردد و همچنین حقوقی را که از خداوند یا بنده او ضایع کرده است، جبران کند. مؤید این نکته، آیات بسیاری است که قرآن کریم بعد از اشاره به توبه، از اصلاح و جبران کوتاهی ها سخن به میان آورده است؛(4) از جمله خداوند می فرماید:

(فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (مائده: 39)

هرکس پس از کردار ناپسندش توبه کند و اصلاح نماید، خدا توبه او را می پذیرد. همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.

********

(1) . تحریم: 8.

(2) . الکافی، ج 2، ص 432؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 72.

(3) . مجمع البیان، ج 10، ص 62.

(4) . بقره: 160؛ آل عمران: 89 و....

ص: 85

یکی از معانی «اصلاح» در آیه مذکور و آیات مشابه، آن است که شخص، اعمال ضایع یا فاسد شده اش را دوباره انجام دهد(1) یا با اعمال نیک خود در آینده، اعمال قبیح گذشته اش را جبران کند.(2) در روایتی نقل شده است که شخصی در حضور امیرمؤمنان علی علیه السلام جمله «استغفرالله ربی و اتوب الیه» را که بسیاری از افراد، لقلقه زبانشان شده، بر زبان جاری کرد. حضرت با خشم و عتاب به او فرمود:

آیا می دانی استغفار چیست؟! استغفار درجه علیین است که شش شرط دارد: نخستین شرط آن، پشیمانی از اعمال گذشته است. شرط دوم، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناهان است. شرط سوم، آن است که حقوقی را که از بندگان خدا ضایع کردی جبران کنی. شرط چهارم، آن است که هر واجبی را که بر عهده ات بوده و از تو فوت شده است به جا آوری... وقتی این اعمال را انجام دادی، می توانی استغفار را بر زبان جاری کنی.(3)

بر این اساس، در صورتی پشیمانی و بازگشت شخص از گناهان و خطاهای گذشته، توبه واقعی خواهد بود که توبه کننده، افزون بر پشیمانی از اعمال گذشته، به فکر جبران و اصلاح کوتاهی های گذشته خود باشد و حقوقی را که از دیگران ضایع کرده است، جبران کند.

بسم الله الرحمن الرحیم. خمس را از ما دریغ نکنید و تا می توانید خود را از دعای ما محروم نکنید. همانا پرداخت خمس، کلید روزی شما و سبب محو شدن گناهانتان است و ذخیره ای است برای روزی که به شدت به آن نیاز دارید. مسلمان کسی است که به آنچه با خدا عهد بسته وفا کند. مسلمان کسی نیست که با زبان، اقرار به مسلمانی کند و در عمل، مخالفت ورزد.(1)

معنای فراز اخیر سخن امام علیه السلام آن است که هر مسلمانی با پذیرش آیین اسلام، در حقیقت با خداوند تبارک و تعالی عهد بسته است که تسلیم او باشد و دستورش را بپذیرد و با آن مخالفتی نکند. بر اساس این عهد و پیمان، شخص باید تکالیف و واجبات الهی را انجام دهد و از آنچه نهی کرده است، اجتناب ورزد. پرداخت خمس نیز یکی از همین تکالیف الهی است که شخص باید آن را از اموال خود خارج کند و به مصرف خاص آن برساند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز درباره قصاص حق الناس در آخرت چنین فرموده است:

هرکس از برادر دینی اش حق مالی و غیر مالی بر ذمه دارد، در همین دنیا و قبل از روزی که درهم و دیناری در آن روز نیست، حلالیت بطلبد. در غیر این صورت، در قیامت از اعمال نیک او برمی دارند و به صاحب حق می دهند و اگر کار نیکی نداشته باشد، از گناهان صاحب حق برمی دارند و بر گناهان او می افزایند.(1)

حق الناس به اندازه ای مهم است که بر اساس برخی احادیث، با ریخته شدن نخستین قطره از خون شهید روی زمین، خداوند همه گناهان او را می آمرزد به جز حقوقی که از دیگران ضایع کرده است.(2)

تعدی به حقوق مردم و جبران نکردن آن، آثار متعدد دیگری برای همگان از جمله زائر خانه خدا دارد. از جمله آثار مهم آن مستجاب نشدن دعا و حتی قبول نشدن حج و عمره شخص است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ الله لَا یُرْفَعُ إِلَیْهِ دُعَاءُ عَبْدٍ وَفِی بَطْنِهِ حَرَامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَهٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ.(3)خداوند دعای بنده ای را که در شکمش حرامی باشد یا حقی از بندگانش بر ذمه او باشد، نمی پذیرد.

روز بعد، وی موسی بن جعفر علیه السلام را بیرون منزل ملاقات کرد و به آن حضرت عرض کرد: «ای آقای من! چه گناهی مرتکب شده ام که مرا به حضور نپذیرفتید؟!». امام علیه السلام فرمود: «چون تو مانع دیدار برادر دینی ات با خودت شدی من هم مانع دیدار تو با خود شدم». سپس حضرت به علی بن یقطین فرمود: «تا ابراهیم شتربان را از خود راضی نکنی، خداوند سعی و حج تو را نمی پذیرد». علی بن یقطین به سفارش موسی ابن جعفر علیه السلام عازم کوفه شد و رضایت ابراهیم را به دست آورد و پس از آن عازم مدینه شد و امام علیه السلام حاضر شد وی را به حضور بپذیرد.(1)

حق الناس یا مادی است یا غیر مادی. حق الناس مادی نیز دو صورت دارد: گاهی انسان، صاحب حق را می شناسد که در این صورت باید بدهی خود را به وی پرداخت کند. اما گاهی صاحب حق را نمی شناسد. در این صورت، اگر بدهی او قابل توجه است، می تواند با اجازه مرجع تقلید خود، بدهی اش را از طرف صاحب حق، به فقرا بدهد و اگر بدهی اندکی دارد، خودش می تواند از طرف صاحب حق این بدهی را به فقرا پرداخت کند.

و اگر حق دیگران غیر مالی باشد، اگر شخص را می شناسد و به او دسترسی دارد، باید از او حلالیت بطلبد. اما اگر شخص را نمی شناسد یا به او دسترسی ندارد و یا حلالیت طلبیدن، گاه سبب پدید آمدن مفسده بیشتر می شود، می تواند برای صاحب حق استغفار کند یا کار خیری برای او انجام دهد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ ظَلَمَ أَحَداً فَفَاتَهُ، فَلْیَسْتَغْفِرِ اللهَ لَهُ؛ فَإِنَّهُ کَفَّارَهٌ لَه» ؛(2) «کسی که به شخصی ظلمی کرده است و دسترسی به او ندارد، باید برای او استغفار کند؛ زیرا استغفار برای او، کفاره گناهانش به شمار می رود».

همچنین آن حضرت درباره کفاره غیبت فرمود: «کَفَّارَهُ الِاغْتِیَابِ أَنْ تَسْتَغْفِرَ لِمَنِ اغْتَبْتَه» ؛(3) «کفاره غیبت، آن است که برای کسی که از او غیبت کرده ای استغفار کنی».

********

(1) . عیون المعجزات، ص 90؛ بحارالانوار، ج 48، ص 90.

(2) . الکافی، ج 2، ص 334؛ ثواب الاعمال، ص 274.

(3) . الکافی، ج 2، ص 357؛ مستدرک الوسائل، ج 9، ص 130.

ص: 91

حقوقی که انسان ها بر عهده یکدیگر دارند، بسیار گسترده است و موارد زیادی را شامل می شود و یکی از مهم ترین آنها حق رحم است؛ زیرا هر فردی وظیفه دارد با خویشاوندان خود رفت و آمد داشته باشد. اما برخی افراد حتی برای مسائل جزئی دنیوی، ارتباط خود را با خویشاوندان قطع می کنند. بر اساس برخی روایات، قطع رحم سبب مستجاب نشدن دعا و گاه مانع قبولی همه اعمال مؤمنان در قیامت می شود؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ارحام و امانت دو چیزند که در قیامت، دو طرف پل صراط را احاطه کرده اند. پس اگر انجام دهنده صله رحم و امانتدار از آن عبور کند، راه او به سوی بهشت باز است و مانعی وجود ندارد. ولی اگر شخص خائن و قاطع رحم عبور کند، ارحام و امانت، مانع عبور کردن او می شوند و هیچ یک از اعمالش به حال وی سودی ندارد و چنین افرادی با صورت در آتش جهنم سقوط می کنند.(1)

بنابراین زائر خانه خدا باید از فرصت خاص سفر عمره و حج استفاده کند و در صورت قطع ارتباط با خویشاوندان، این ارتباط را با تلاش و از خودگذشتگی برقرار کند تا افزون بر برداشته شدن موانع پذیرش اعمال او، از برکات دنیوی و اخروی ارتباط با خویشاوندان بهره مند شود.

همچنین آن حضرت فرمود:

هرگاه مردی با مال حلال برای حج خانه خدا خارج شود و پایش را در رکاب قرار دهد و ندای «لبیک اللهم لبیک» را سر دهد، منادی از آسمان ندا می دهد: «لبیک وسعدیک»؛ توشه و مرکب تو حلال است و حج تو پذیرفته است و در آن گناهی نیست. اما اگر با مال ناپاک از خانه خارج شود و پایش را در رکاب گذارد و ندا به «لبیک...» سر دهد، منادی از آسمان چنین پاسخ گوید: «لا لبیک و لا سعدیک»؛ توشه و هزینه ات حرام و حج تو، گناه آلود است و پذیرفته نمی شود.(1)

امام کاظم علیه السلام نیز فرمود:

إِنَّا اهلُ بَیتٍ حَجُّ صَرُورَتِنَا وَمُهُورُ نِسَائِنَا وَأَکْفَانُنَا مِنْ طَهُورِ أَمْوَالِنَا.(2)ما اهل بیتی هستیم که هزینه حج و مهر زنان و کفن خود را از اموال پاک خویش تهیه می کنیم.

مال حرام آن چنان نزد خداوند متعال مغضوب است که حتی مقدار اندک آن در هزینه این سفر، مانع قبولی حج یا عمره می شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: « مَنْ تَجَهَّزَ وَفِی جَهَازِهِ عَلَمٌ حَرَامٌ لَمْ یَقْبَلِ الله مِنْهُ الْحَجَّ» ؛(3) «کسی که بار سفر حج را ببندد و میان توشه او پرچمی حرام وجود داشته باشد، خداوند حج او را نمی پذیرد».

شاعری عرب، این مضمون را چنین آورده است:

حَجَجتَ بِمالٍ أصلُهُ سُحتٌ فَما حَجَجتَ وَلیکِن حَجَّتِ العِیرُ

لا یقبَلُ اللهُ إلاّ کُلّ طَیّبَهٍ ما کُلُّ مَن حَجَّ بَیت اللهِ، مَبروُرٌ(4)

اگر با مالی که اصل آن حرام است حج به جا آوردی، در حقیقت تو حج به جا

********

(1) . مجمع الزوائد، ج 10، ص 292؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 144.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 189؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 144.

(3) . وسائل الشیعه، ج 11، ص 164؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 259.

(4) . ربیع الابرار و نصوص الاخیار، ج 2، ص 297.

ص: 93

نیاورده ای؛ بلکه شتر تو حج کرده است. خداوند جز چیزهای پاک را قبول نمی کند و این گونه نیست که هرکس حج خانه خدا را به جا آورد، قبول شود.

«شهید مطهری» در توضیح این شعر می گوید:

در آن عصر چون مرکب سفر، شتر بوده، این تعبیر به کار رفته است. ولی در عصر حاضر درباره کسی که با مال حرام، حج به جا می آورد باید چنین گفته شود: «فَما حَجَجتَ ولیکِن حَجَّتِ الطَیّارهُ والسَیّارَهُ» ؛(1) «پس تو حج به جا نیاورده ای؛ بلکه هواپیما و ماشین حج به جا آورده است».

بنابراین، همه مؤمنان به ویژه زائران خانه خدا، باید توجه به حلال بودن درآمدهای خود داشته باشند و سعی کنند از مسائل شرعی مربوط آگاهی یابند؛ زیرا افراد در بسیاری از موارد، به سبب آشنا نبودن با مسائل شرعی، گرفتار اموال حرام یا شبهه ناک می شوند. به همین علت در روایات اسلامی بر آشنایی با احکام شرع، قبل از تجارت تأکید زیادی شده است؛ از جمله در روایتی، امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

یَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ وَاللهِ لَلرِّبَا فِی هَذِهِ الْأُمَّهِ أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَی الصَّفَا.(1)ای گروه تاجران! پس از شناخت احکام، تجارت کنید. پس از شناخت احکام، تجارت کنید. پس از شناخت احکام، تجارت کنید. به خدا سوگند! نفوذ ربا در این امت، پنهان تر از راه رفتن مورچه بر سنگ صاف است.

لِأُعَلِّمَکَ الْمَنَاسِکَ الَّتِی تَطْهُرُ بِهَا»؛(1)«همانا خداوند عزوجل، مرا به سوی تو فرستاد تا مناسک و اعمالی را که با آن پاک می شوی، به تو تعلیم دهم».

آن گاه، جبرئیل دست حضرت آدم علیه السلام را گرفت و با بردن آن حضرت به مکان های مناسک حج، همه احکام را به ایشان تعلیم داد.(2) همچنین وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام با حضرت اسماعیل علیه السلام خانه کعبه را تجدید بنا کردند، دست به دعا برداشتند و گفتند: (رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا )؛ «پروردگارا! ما و فرزندانمان را فرمانبردار خویش گردان و مناسکمان را به ما بیاموز». (بقره: 128)

در روایات اهل بیت علیهم السلام آمده است که پس از این تقاضا، جبرئیل علیه السلام نازل شد و نخست آنان را به غسل کردن قبل از ورود به حرم فرمان داد و سپس چگونگی محرم شدن و تلبیه گفتن و انجام دادن هر یک از اعمال حج را به آنان آموزش داد.(3)

پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز قبل از آخرین سفر حج خود که به «حجه الوداع» مشهور شد، مأمورانی را به سرزمین های اسلامی فرستاد و به همگان اعلام کرد، هرکس می خواهد مناسک حج را یاد بگیرد، در این سفر، آن حضرت را همراهی کند. آن حضرت در موارد متعدد سفر حج برای مسلمانان خطبه خواند و مناسک حج را به آنان تعلیم داد؛ از جمله در روایتی نقل شده است:

کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إذا کانَ قَبلَ یَومِ التَرویَهِ بِیومٍ خَطَبَ النّاسَ فَاَخبَرَهُم بِمَناسِکِهِم.(4)رسول خدا صلی الله علیه و آله یک روز پیش از روز ترویه، برای مردم خطبه می خواند و مناسکشان را به آنها می آموخت.

اما اگر حج گزاران کوتاهی کنند و احکام ضروری این مناسک را فرا نگیرند، علاوه بر این که ممکن است اعمالشان باطل شود، خداوند نیز آنها را بازخواست خواهد کرد و

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 191؛ علل الشرایع، ج 2، ص 400.

(2) . همان.

(3) . الکافی، ج 4، ص 202؛ علل الشرایع، ج 2، ص 586.

(4) . کنز العمال، ج 7، ص 91؛ السنن الکبری، ج 5، ص 111.

ص: 96

جهل آنان به مناسک و احکام شرعی، دلیل پذیرفته شده ای در محضر پروردگار نخواهد بود؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إنَّ اللهَ تَعالی یَقوُلُ لِلعَبدِ یَومَ القِیامَهِ، عَبدِی، أکُنتَ عالِماً؟ فَإن قالَ: نَعَم، قالَ لَهُ: أفَلا عَمِلتَ بِما عَلَّمتَ؟ وَإن قالَ: کُنتُ جاهِلاً، قالَ لَهُ: أفَلا تَعَلَّمتَ حَتّی تَعمَلَ؟ فَیَخصِمُهُ.(1)خداوند تبارک و تعالی در روز قیامت به بنده اش می گوید: بنده من! آیا عالم بودی و می دانستی؟ پس اگر بگوید بله، خداوند به او می گوید: چرا به آنچه می دانستی عمل نکردی؟ و اگر بگوید جاهل بودم، خداوند به او می گوید: پس چرا یاد نگرفتی تا عمل کنی؟ و با این روش، خداوند از بنده بازخواست می کند.

برای آشنایی با احکام مورد نیاز، راه ها و شیوه های متعددی وجود دارد؛ مانند رجوع به مناسک حج مراجع تقلید و دیگر کتب مربوط به احکام حج و عمره. البته چون مسائل حج و عمره، تخصصی است، زائران نباید فقط به مطالعه خودشان بسنده کنند؛ بلکه ضرورت دارد با مراجعه نزد عالمان و متخصصان، احکام خود را از آنان بپرسند. گفتنی است در عصر حاضر روحانیانی برای کاروان های زائران تعیین شده اند که آنان با تشکیل جلساتی، قبل و در زمان سفر، مسائل مورد نیاز را به زائران آموزش می دهند.

البته گاهی مشاهده می شود عده ای از زائران خانه خدا، به ویژه در سفرهای عمره، از شرکت در جلسات آموزش مناسک خودداری می کنند؛ زیرا برخی معتقدند سواد کافی را دارند و می توانند با مراجعه به مناسک مراجع تقلید یا دیگر منابع، پاسخ مسائل شرعی خود را بیابند. برخی دیگر نیز فکر می کنند چند بار به حج یا عمره آمده اند، ازاین رو نیازی به شرکت مجدد در این جلسات ندارند یا گمان می کنند چون فرصت سفر کوتاه است، باید وقت گرانبهای خود را به کارهای مهم تر که رفتن به زیارت و خواندن نماز و تلاوت قرآن در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مسجدالحرام است اختصاص دهند. اما باید توجه داشت بر اساس سفارشات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، هیچ یک از این دلایل، پذیرفتنی نیست،

********

(1) . الامالی، مفید، ص 227؛ الامالی، طوسی، ص 9.

ص: 97

بنابراین باید این عزیزان به این نکات توجه داشته باشند:

اولاً، مسائل حج و عمره، تخصصی است؛ به طوری که عموم حج گزاران نمی توانند با رجوع به مناسک مراجع تقلید یا مطالعه یک یا چند کتاب، به طور صحیح با این احکام و مسائل آشنا شوند.

ثانیاً، احکام و مناسک عمره و حج به قدری فراوان است که افراد غیرمتخصص با آمدن چند سفر یا مطالعه چند کتاب نمی توانند همه مسائل را فرا گیرند. مؤید گستردگی مسائل حج و عمره، روایتی از «زراره» است که روزی به امام صادق علیه السلام عرض کرد:

فدای شما شوم. حدود چهل سال است که درباره حج از شما می پرسم و شما پیوسته جواب می دهید. امام علیه السلام در پاسخ فرمود: ای زراره! می خواهی مسائل خانه ای که دوهزار سال قبل از پیدایش آدم علیه السلام حج گزارده می شد، در چهل سال به پایان برسد.(1)

افزون بر احکام اختصاصی عمره و حج، احکام بسیار دیگری مانند مسائل وضو، غسل، تیمم، قرائت نماز، خمس و زکات وجود دارد که شناخت آنها بر زائر خانه خدا ضروری است.

ثالثاً، هرچند قرائت قرآن و نماز و زیارت دارای پاداشی عظیم نزد خداوند است، ولی حضور در مجالس فراگیری علم و آشنایی با مسائل و احکام دینی، پاداشی بزرگ تر نزد خداوند دارد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره به ابوذر فرمود:

یَا أبَا ذَرٍّ الْجُلُوسُ سَاعَهً عِنْدَ مُذَاکَرَهِ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَی اللهِ تَعَالَی مِنْ قِرَاءَهِ الْقُرْآنِ کُلِّهِ اثْنَا عَشَرَ أَلْفَ مَرَّهٍ عَلَیْکُمْ بِمُذَاکَرَهِ الْعِلْمِ فَإِنَّ بِالْعِلْمِ تَعْرِفُونَ الْحَلَالَ مِنَ الْحَرَامِ یَا أبَا ذَرٍّ الْجُلُوسُ سَاعَهً عِنْدَ مُذَاکَرَهِ الْعِلْمِ خَیْرٌ لَکَ مِنْ عِبَادَهِ سَنَهٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَقِیَامٍ لَیْلُهَا.(2)ای ابوذر! نزد خداوند، نشستن یک ساعت در مجلس علم، از تلاوت و ختم دوازده هزار مرتبه قرآن کریم محبوب تر است. بر شما باد به گفت وگوی مباحث

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 519؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 12.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 5، ص 396؛ جامع احادیث الشیعه، ج 15، ص 459.

ص: 98

علمی؛ زیرا با داشتن علم است که حلال و حرام خدا شناخته می شود. ای ابوذر! نزد خداوند، نشستن یک ساعت در مجلس علم، از عبادت یک سال شخصی که روزهای آن را روزه بگیرد و شب هایش را به عبادت بپردازد، برتر است.

همان گونه که در روایت اشاره شده است، با داشتن علم، می توان حلال و حرام الهی را شناخت و به آنها عمل کرد. بر این اساس، نشستن در مجالس علمی و آگاه شدن از مناسک و احکام مورد نیاز، افزون بر اینکه یک ضرورت دینی برای مؤمنان است، پاداشی بزرگ نزد خداوند تبارک و تعالی دارد؛ به طوری که دستیابی به چنین پاداشی، با تلاوت قرآن یا نماز در مسجدالحرام یا مسجدالنبی صلی الله علیه و آله جبران نخواهد شد.

گفتنی است که در این جلسات، زائران علاوه بر احکام و مسائل شرعی، با مباحث اعتقادی، اخلاقی، تاریخی و دیگر معارف دینی نیز آشنا می شوند. بی تردید این افزایش سطح معرفت و دانش، موجب افزایش پاداش اعمال آنان نزد خداوند نیز می شود؛ زیرا بر اساس آیات قرآن و روایات متعدد، درجه و مقام دانایان با نادانان، مساوی نیست(1) و خداوند در آخرت به اندازه علم و معرفت افراد، به اعمال آنان پاداش می دهد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «الْمَعْرُوفُ بِقَدْرِ الْمَعْرِفَهِ» ؛(2) «احسان و دادن پاداش به اندازه معرفت افراد است».

گذاشته، برای پدر و مادر و خویشاوندان خود به طور پسندیده وصیت کند و این حقی است بر پرهیزکاران.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «مَنْ مَاتَ بِغَیْرِ وَصِیَّهٍ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیَّهً» ؛(1) «کسی که بدون وصیت بمیرد، به مرگ جاهلی از دنیا رفته است». همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ رَکِبَ رَاحِلَهً فَلْیُوصِ» ؛(2) «کسی که بر مرکبی سوار می شود [و قصد سفر دارد] باید وصیت کند». امام رضا علیه السلام نیز خطاب به زائران خانه خدا فرمود:

إِذَا أَرَدْتَ الْخُرُوجَ إِلَی الْحَجِّ... أَوْصَیْتَ...، لِأَنَّکَ لَا تَدْرِی کَیْفَ یَکُونُ، عَسَی أَنْ لَا تَرْجِعَ مِنْ سَفَرِک.(3)هرگاه قصد خروج به حج را داشتی... وصیت کن...؛ زیرا تو نمی دانی که چه پیش می آید. ممکن است که از این سفر بازنگردی.

فقها با توجه به این گونه از آیات و روایات، گفته اند: اگر کسی حق یا دین واجبی بر عهده دارد، اعم از حقوق الهی همچون نماز و روزه یا حقوقی که مردم بر ذمه او دارند، مانند بدهی مالی، نوشتن وصیت بر وی واجب است؛ هرچند قصد مسافرت به جایی را نداشته باشد. اما برای کسی که حق یا دین واجبی بر ذمه ندارد، نوشتن وصیت مستحب است.(4) البته از آنجایی که احتمال خطر در سفرها، به ویژه سفرهای دور و طولانی، زیادتر می شود بر نوشتن وصیت در این هنگام تأکید بیشتری شده است.

نکته دیگری که نوشتن وصیت را هنگام سفر عمره و حج، دو چندان می کند، آن است که سفر عمره و حج، سفر توبه و بازگشت به سوی خداوند است و چنان که اشاره شد، یکی از شرایط توبه و قبولی این مناسک، پرداخت حقوق، اعم از حقوق الهی و حقوق مردم است و چون زائر خانه خدا ممکن است فرصت ادای همه حقوق خود را

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 19، ص 259؛ جامع احادیث الشیعه، ج 19، ص 167.

(2) . الکافی، ج 4، ص 542؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 369.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 8، ص 122؛ جامع احادیث الشیعه، ج 16، ص 435.

(4) . جواهر الکلام، ج 25، ص 44؛ مهذب الاحکام، ج 7، صص 338 و 339.

ص: 100

قبل از سفر نداشته باشد، ضرورت دارد که وصیت کند و ضمن تعیین وضعیت اموال خود و تعیین وظایف اهل و فرزندان، تکلیف حقوق باقیمانده بر ذمه خویش را نیز معین کند تا مانعی برای پذیرش توبه و نیز حج یا عمره اش باقی نماند.

حکمت تأکید بر نیکو نگاشتن وصیت، آن است که از بروز اختلافات میان وارثان جلوگیری شود. برای نوشتن وصیت نیکو و شایسته، بهتر است وصیت زیر نظر عالمان دین نوشته شود. همچنین اگر اموال باقی مانده، زیاد و درخور توجه است، بهتر است پس از نوشتن وصیت، آن را به ثبت محضری رسانند و برای اجرای دقیق آن، ناظر یا ناظرانی نیز قرار دهند تا از هرگونه تخلف و اختلاف جلوگیری شود.

البته مذموم شمردن تنها بودن در این کارها مربوط به زمانی است که امکان حضور فرد میان جمع و گروه وجود داشته باشد. اما اگر شخص مجبور به خوردن یا خوابیدن یا سفر به تنهایی باشد، تنهایی اش ناپسند نیست و نهی در روایات، شامل وی نمی شود.

به امام صادق علیه السلام گفتم: «شما از حال من آگاهید و بذل و بخشش من را به براداران دینی ام می دانید. آیا می توانم با بعضی از آنها در راه مکه همراه شوم و به آنها بذل و بخشش کنم؟» حضرت فرمود: «ای شهاب! چنین مکن؛ زیرا اگر تو آنچه داری به آنان ببخشی و آنان نیز در هزینه کردن همانند تو زیاده روی کنند به آنان ستم کرده ای و اگر آنان از خرج کردن خودداری کنند، آنها را ذلیل کرده ای. پس با امثال خود همسفر شو».(1)

البته اگر همراهی این اشخاص به گونه ای باشد که باعث شرمندگی و یا زمینه ارتکاب عمل خلاف شرع دیگری فراهم نشود، همسفر بودنشان ایرادی نخواهد داشت.

برادرانتان را با دو ویژگی امتحان کنید که اگر این دو ویژگی در آنها وجود داشت با آنان همراه باشید و در غیر این صورت از آنان فاصله بگیرید، پس فاصله بگیرید، پس فاصله بگیرید. نخست مواظبت بر اوقات نماز و دیگری نیکی کردن به برادران در سختی و رفاه.

دارد همراهان او دارای این صفات نیک باشند، باید بکوشد تا خودش نیز همنشین و همراه شایسته ای برای دیگر زائران خانه خدا باشد.

صحیح و مستقیم الهی قرار گیرند و افکار و اعتقادات دینی آنان تقویت و استحکام یابد. ازاین رو به مؤمنانی که توانایی مالی دارند توصیه می شود که در سفرهای زیارتی همچون سفر عمره و عتبات که امکان همراهی خانواده در آنها بیشتر است به این سیره اهل بیت علیهم السلام اقتدا کنند و خانواده و فرزندان خود را نیز همراه خود ببرند.

مؤمن و صله رحم که خود ثوابی عظیم نزد خداوند دارد، مؤمنان از همدیگر حلالیت می طلبند و برخی کدورت هایی که ممکن است از یکدیگر داشته باشند از بین می رود.

همچنین هنگام خداحافظی، دیگران برای سلامتی و موفقیت و قبولی حج و عمره زائر و دیگر مسافران این سرزمین دعا می کنند و از زائران نیز التماس دعا می نمایند و او نیز در مقابل، خود را به دعا برای آنان ملزم می کند.

امام صادق علیه السلام نیز به بدرقه گروهی از یاران خود که پیاده عازم حج بودند رفت و هنگام وداع با آنان دست به دعا برداشت و فرمود: «اللَّهُمَّ احْمِلْهُمْ عَلَی أَقْدَامِهِمْ وَسَکِّنْ عُرُوقَهُمْ» ؛(1) «خدایا آنان را توان راه پیمودن و آرامش نفس، عطا فرما».

از این گونه روایات، به دست می آید که بدرقه و وداع با مسافر، به ویژه زائر خانه خدا، از اعمال بسیار نیک است. بنابراین شایسته است مؤمنان نیز با پیروی از سنت ائمه معصوم علیهم السلام، از بدرقه مؤمنانی که عازم سفر عمره یا حج اند کوتاهی نکنند تا ضمن بزرگداشت شعائر الهی، از برکات این عمل نیز بهره مند شوند.

از نکات مهم و درخور توجه در این روایات، دعاهای خاص اهل بیت علیهم السلام برای زائران این سرزمین است. پیشوایان دین افزون بر بدرقه مسافران حج و عمره، بسیاری از خیرات و نعمت های دنیوی و اخروی، همچون سلامتی بدن، سلامتی دین و دنیا، برآورده شدن حاجات، دفع موانع و مشکلات و بلکه نازل شدن همه خیرات و دفع همه بدی ها را برای مسافران از خداوند درخواست می کردند.

ازاین رو شایسته است مؤمنان نیز هنگام بدرقه مسافران خانه خدا از این سنت پیشوایان دین پیروی کنند و علاوه بر طلب دعا برای خود و دیگران، برای شخص مسافر نیز از خداوند متعال، سلامتی، موفقیت، بازگشت با حج مقبول و سعی مشکور را بخواهند.

شخص مسافر هیچ چیزی برای خانواده اش بهتر باقی نمی گذارد از اینکه هنگام سفر دو رکعت نماز بخواند و پس از نماز بگوید: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْدِعُکَ نَفْسِی وَأَهْلِی وَمَالِی وَذُرِّیَّتِی وَدُنْیَایَ وَآخِرَتِی وَأَمَانَتِی وَخَاتِمَهَ عَمَلِی»؛(1)«خدایا! من، خود و خانواده و مال و فرزندان و دنیا و آخرت و امانت و پایان کارم را به تو واگذار می کنم».

در پایان این روایت، امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ کس این دعا را بر زبان جاری نمی کند؛ مگر اینکه خداوند عزوجل خواسته او را عطا خواهد کرد».(2)

«آمنت بالله» بگوید: فرشتگان می گویند: هدایت شدی و زمانی که جمله «توکلت علی الله» را بگوید، فرشتگان می گویند: خودت را حفظ کردی. در این هنگام شیطان از او دور می شود و شیاطین به هم می گویند: چگونه می توانیم به کسی که خدا، او را کفایت و هدایت و حفظ کرده است، آزاری برسانیم.(1)

********

(1) . الکافی، ج 2، ص 541؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 383.

ص: 114

فصل سوم: آداب سفر عمره و حج

ص: 116

بی شک هرچه انسان دارد از خداوند است. اگر توان مالی و جسمی مناسب برای این سفر را دارد، اگر توانسته است با توان مالی و جسم سالم خود عازم این سفر شود، همه به سبب عنایت خداوند است. ازاین رو باید در همه احوال، به ویژه در چنین حالاتی که خداوند به او نعمت بیشتری داده و او را از میان هزاران بنده اش برگزیده و اسباب قدم گذاشتن در چنین سفری را به او عنایت کرده است، به خداوند توکل و اعتماد کند و آنچه از قدرت و سرمایه دارد، از خداوند متعال بداند.

اما اگر بنده به جای توکل بر خالق هستی، بر مال و سرمایه و توان خود و دیگران تکیه کند و سبب ساز اصلی را فراموش کند، خداوند متعال، قادر است کاری کند که همین اسباب، مایه گرفتاری و مانعی برای رسیدن بنده اش به مقصد شوند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

وَ لَا تَعْتَمِدْ عَلَی زَادِکَ وَرَاحِلَتِکَ وَأَصْحَابِکَ وَقُوَّتِکَ وَشَبَابِکَ وَمَالِکَ مَخَافَهَ أَنْ تَصِیرَ ذَلِکَ أَعْدَاءً وَوَبَالًا لِیَعْلَمَ أَنَّهُ لَیْسَ قُوَّهٌ وَلَا حِیلَهٌ وَلَا حَدٌّ إِلَّا بِعِصْمَهِ اللهِ تَعَالَی وَتَوْفِیقِه.(1)و اعتماد بر توشه و مرکب و همراهان و نیرو و جوانی و اموالت نکن؛ زیرا کسی که اعتماد بر اینها کند ممکن است همین ها، دشمن و مایه گرفتاری او شوند؛ زیرا کسی که ادعای طلب رضایت الهی را دارد، اگر به غیر خدا اعتماد کند، خداوند آن غیر را مایه گرفتاری و دشمن او قرار می دهد، تا بداند که هیچ نیرو و چاره ای برای هیچ کس جز نیروی حفظ و توفیق الهی وجود ندارد.

همچنین در حدیثی دیگر از آن حضرت آمده است:

خداوند تبارک و تعالی می فرماید: به عزت و جلال و عظمت و مرتبه بلندم بر عرش، سوگند می خورم که امید هرکسی را که به غیر من امید ببندد ناامید می کنم. آیا آنان در سختی ها به غیر من امید می بندند؟! درحالی که همه سختی ها در دست من است و آیا امید به غیر دارند و درِ خانه دیگران را می کوبند؟ درحالی که کلید همه درهای بسته در دست من است و درِ خانه من برای هرکس که مرا بخواند باز است.(2)

********

(1) . همان.

(2) . الکافی، ج 2، ص 66؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 214.

ص: 119

البته معنای توکل این نیست که انسان دست از همه کارها بکشد و هیچ کاری انجام ندهد؛ بلکه مراد آن است که ابتدا وظیفه خود را در هر کاری انجام دهد و آن گاه برای نتیجه، بر خدا توکل کند و از اسباب مادی و غیر الهی قطع امید کند؛ چنان که مولوی می گوید:

گر توکل می کنی در کار کن کشت کن پس تکیه بر جبار کن

در توکل از سبب غافل مشو رمز «الکاسب حبیب الله» شنو

گفت پیغمبر به آواز بلند با توکل زانوی اشتر ببند(1)

استخاره و طلب کردن خیر از خداوند هنگام سفر و هر کار مهم دیگر، از موضوعاتی است که در احادیث ائمه معصوم علیهم السلام به انجام دادن آن تأکید فراوان شده است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنِ اسْتَخَارَ اللهَ رَاضِیاً بِمَا صَنَعَ الله لَهُ، خَارَ الله لَهُ حَتْماً»؛(1)«کسی که یک بار از خداوند طلب خیر کند، درحالی که راضی به تقدیر الهی باشد، خداوند حتماً برای او خیر را مقدر می کند». همچنین آن حضرت فرمود: «کسی که بدون طلب خیر از خداوند وارد کاری شود و مبتلا به مصیبتی گردد، پاداشی برای گرفتاری اش نخواهد داشت».(2)

درباره چگونگی طلب خیر از خداوند، روش های مختلفی بیان شده است. ولی آسان ترین روش، آن است که مسافر، دعای زیر را یک، سه، هفت، ده، پنجاه یا صد مرتبه به تناسب حال زائر و اهمیت سفر بر زبان جاری کند: «اَستَخیرُ اللهَ بِرَحمَتِهِ خَیرَهً فِی عافِیَهٍ» ؛(3)«از خداوند به سبب رحمتش طلب خیر می کنم؛ خیری که در عافیت و سلامتی باشد».

روش دیگر طلب خیر از خداوند، اقامه نماز و خواندن سوره هایی خاص از قرآن و دعا کردن پس از نماز است؛ چنان که در سیره امام سجاد علیه السلام در این باره است:

امام سجاد علیه السلام هرگاه قصد رفتن به حج یا عمره یا کار مهم دیگری همچون خرید یا فروش را داشت، دو رکعت نماز استخاره می خواند و پس از نماز، سوره های حشر، الرحمن، معوذتین و توحید را تلاوت می کرد. سپس دست به دعا بر می داشت و می فرمود: خدایا! اگر این کار برای دین و دنیا و عاقبت من خیر است پس درود فرست بر محمد و آل محمد و این عمل را با بهترین و زیباترین صورت بر من آسان کن و اگر این کار برای دین و دنیا و آخرت و آینده و عاقبت من شر است، مرا از انجام دادن آن منصرف گردان.(4)

********

(1) . الکافی، ج 8، ص 241؛ وسائل الشیعه، ج 8، ص 80.

(2) . وسائل الشیعه، ج 8، ص 79؛ جامع احادیث الشیعه، ج 7، ص 310.

(3) . العروه الوثقی، ج 4، ص 324.

(4) . الکافی، ج 3، ص 470؛ تهذیب الاحکام، ج 3، ص 180.

ص: 121

برای اغراض دنیوی و مادی، قدم در این سفر می گذارند؛ برای مثال برای اینکه پس از بازگشت از عمره و حج، آنان را حاجی خطاب کنند و از موقعیت اجتماعی بهتری برخوردار شوند، راهی این سفر می شوند. عده ای نیز برای تفریح و سرگرمی، همچون دیگر سفرهای خود به حج می روند تا با آن سرزمین آشنا شوند. برخی هم به دنبال تجارت و کسب منافع مادی اند. ازاین رو قبل از سفر، اجناس مختلفی را می خرند تا در آنجا بفروشند یا با بررسی قیمت اجناس مختلف در وطن، آنها را در سفر خریداری می کنند. به همین منظور، بسیاری از اوقات گرانبهای خود را به جای عبادت در مسجدالحرام و مسجد النبی، در بازارها و مغازه ها سپری می کنند. این سه گروه، همان افرادی اند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره آنان فرمود:

وَ عِنْدَهَا تَحُجُّ أَغْنِیَاءُ أُمَّتِی لِلنُّزْهَهِ وَتَحُجُّ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَه وَتَحُجُّ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّیَاءِ وَالسُّمْعَه.(1)در آخرالزمان، حج [عده ای از] ثروتمندان امت من برای تفریح است و افراد متوسط برای تجارت می روند و فقرای آنان برای ریا و خودنمایی قدم در این سفر می گذارند.

اگر حج و عمره با این اهداف به جای آورده شد، هیچ پاداشی نزد خداوند متعال نخواهد داشت؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

حج دو گونه است: حج برای خدا و حج برای مردم. پس آن کس که حج را برای خدا انجام داده است، پاداش آن بر عهده خداوند است که او را به بهشت می برد و آن کس که حج را برای مردم به جای آورده است، پاداش آن در روز قیامت با مردم است.(2)

بر این اساس، در احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام سفارش شده است هنگامی که مسافر پای خود را بر مرکب سفر قرار می دهد این ذکر را بر زبان جاری کند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم. بِسْمِ اللهِ وَالله أَکْبَر» ؛(1) «به نام خداوند بخشنده مهربان. به نام خدا و خدا بزرگ تر است». رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره برکات سوار شدن بر مرکب با یاد خدا و پیامد غفلت از آن فرمود:

إِذَا رَکِبَ الرَّجُلُ الدَّابَّهَ فَسَمَّی رَدِفَهُ مَلَکٌ یَحْفَظُهُ حَتَّی یَنْزِلَ وَإِذَا رَکِبَ وَلَمْ یُسَمِّ رَدِفَهُ شَیْطَان.(2)هرگاه شخصی سوار مرکب شود و نام خدا را بر زبان جاری کند، پشت سر او فرشته ای قرار می گیرد تا از او تا زمان پیاده شدن محافظت کند. اما اگر کسی بدون بسم الله و یاد خدا سوار بر مرکب شود، شیطان پشت سر او قرار می گیرد.

پس از سوار شدن بر مرکب و وسیله نقلیه نیز توصیه شده است که مسافر این دعا را بخواند:

الْحَمْدُ لِله الَّذِی هَدَانَا لِلْإِسْلَامِ وَعَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَمَنَّ عَلَیْنَا بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله سُبْحَانَ اللهِ، سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَإِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ) اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَامِلُ عَلَی الظَّهْرِ وَالْمُسْتَعَانُ عَلَی الْأَمْرِ، اللَّهُمَّ بَلِّغْنَا بَلَاغاً یَبْلُغُ إِلَی خَیْرٍ بَلَاغاً یَبْلُغُ إِلَی مَغْفِرَتِکَ وَرِضْوَانِکَ، اللَّهُمَّ لَا طَیْرَ إِلَّا طَیْرُکَ وَلَا خَیْرَ إِلَّا خَیْرُکَ وَلَا حَافِظَ غَیْرُکَ .(3)

همچنین در احادیث اهل بیت علیهم السلام سفارش شده است که مسافر در تمامی مسیر راه، به یاد خدا باشد و ذکر الهی گوید. در روایتی از امامان معصوم علیهم السلام آمده است: « وَ عَلَیْکَ فِی طَرِیقِکَ بِتَقْوَی اللهِ تَعَالَی... وَذِکْرِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالدُّعَاء »؛(4) «در راه حج تا رسیدن به مقصد، تقوای الهی را پیشه کن... و به ذکر الهی و دعا اشتغال داشته باش». در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام نیز آمده است:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 285؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 51.

(2) . الکافی، ج 6، ص 540؛ ثواب الاعمال، ص 191.

(3) . الکافی، ج 4، ص 285؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 526.

(4) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 527؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 473.

ص: 124

پس از سوار شدن بر مرکب و عازم شدن برای سفر حج، دعای سفر را بخوانید و زیاد استغفار کنید و ذکرهای سبحان الله، لااله الّا الله، الله اکبر و صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله را فراوان بر زبان جاری کنید.(1)

همچنین در روایتی، امام صادق علیه السلام به توصیه لقمان حکیم به فرزندش درباره آداب سفر اشاره می کند. در بخشی از این توصیه چنین آمده است:

پسرم! هرگاه وقت نماز رسید آن را به سبب کار دیگری به تأخیر مینداز. نمازت را بخوان تا از این جهت آسوده خاطر شوی؛ زیرا نماز دینی است بر ذمه تو و سعی کن نماز را به جماعت اقامه کنی؛ هرچند روی آهن نیزه باشد (فضا برای اقامه جماعت کم باشد). در هر منزلی که فرود می آیی قبل از نشستن، دو رکعت نماز اقامه کن و هنگام رفتن نیز دو رکعت نماز بخوان و با آن زمین وداع کن و بر زمین و اهل آن درود فرست؛ زیرا برای هر زمینی، اهلی از ملائکه الهی است. در حال حرکت، به تلاوت کتاب خدا مشغول باش و آن گاه که مشغول کاری هستی زبانت به ذکر الهی مشغول باشد....(2)

به یاد خدا بودن و ذکر الهی را بر زبان جاری داشتن، اختصاص به مسیر وطن تا مدینه یا مکه ندارد؛ بلکه شایسته است زائر در همه مسیرهای این سفر، پیوسته به یاد خدا باشد و ذکر الهی را بر زبان جاری کند؛ چنان که در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است:

وَ قُلْ فِی طَرِیقِکَ وَأَنْتَ مُتَوَجِّهٌ إِلَی الزِّیَارَهِ مِنْ تَمْجِیدِ اللهِ وَالثَّنَاءِ عَلَیْهِ وَالصَّلَاهِ عَلَی النَّبِیِّ وَآلِهِ مَا قَدَرْتَ عَلَیْه.(3)و در مسیر راه تا رسیدن به خانه کعبه و زیارت بیت الله تا می توانی به تمجید و ثنای الهی و صلوات بر محمد و آل او مشغول باش.

********

(1) . فقه الرضا، ص 215؛ مستدرک الوسائل، ج 8، ص 139.

(2) . الکافی، ج 8، ص 349؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 297.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 551؛ جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 161.

ص: 125

تأکید بر خواندن دعا و گفتن ذکر الهی در مسیرهای این سفر، بدان سبب است که هم زائر در این اماکن مقدس از آمادگی معنوی بیشتری برخوردار گردد و هم از تمامی اوقات گران بهای این سفر استفاده کند؛ زیرا زمان حرکت و طی کردن مسیر تا رسیدن به مقصد، از جمله اوقاتی است که بسیاری از افراد، آن را به بطالت یا تماشای مناظر پیرامون خود می گذرانند و کمتر به فکر ذکر و یاد خدایند.

بنابراین شایسته است زائر در اوقاتی که اعمال و مناسک خاصی ندارد، مانند زمان های حرکت به طرف مدینه یا مکه یا حرکت از محل اقامت به طرف مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مسجدالحرام یا بر عکس، قلب و زبانش به ذکر الهی اشتغال داشته باشد و از این اوقاتی که در طول این سفر و بلکه در طول زندگی، فراوان به بطالت می گذرد بیشترین استفاده را کند.

البته بسیاری از اعمال با اشتغال زبان به ذکر الهی منافات ندارد و زائر می تواند در همان حالی که به آن عمل خیر اشتغال دارد، زبانش نیز ذکر الهی بگوید؛ چنان که امام صادق علیه السلام درباره حالات پدر بزرگوارش امام باقر علیه السلام فرمود:

پدرم، بسیار ذکر خدا می گفت. هر وقت با او راه می رفتم، ذکر خدا می گفت. هرگاه با او غذا می خوردم، زبانش به ذکر خدا مشغول بود؛ حتی آن گاه که با مردم سخن می گفت از ذکر خدا غفلت نمی کرد و می دیدم که زبانش به کامش چسبیده و به ذکر «لا اله الّا الله» مشغول است. گاهی نیز قبل از طلوع خورشید، ما را جمع می کرد و به ذکر و قرائت قرآن سفارش می کرد.(1)

همه اعمال و حرکات او برای تحصیل رضای الهی و منافع دنیوی و اخروی خود یا دیگران باشد؛ چنان که خداوند در قرآن کریم خطاب به مؤمنان و حج گزاران می فرماید:

(الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ...) (بقره: 197)

حج، ماه های معینی دارد. پس هرکس در این ماه ها حج را بر خود واجب گرداند باید در اثنای حج از همبستری با زنان و فسوق و جدال با دیگران بپرهیزد.

در روایات اهل بیت علیهم السلام و کلمات مفسران، «رفث» در آیه به همبستری و آمیزش با زنان(1) و هر سخن یا عملی که تعریض به آمیزش باشد(2)، فحش و هر سخن لغو و بیهوده(3) تفسیر شده است و مراد از «فسوق» نیز دروغ، فحش،(4) لقب بد دادن به یکدیگر یا هرگونه معصیت است(5) و مقصود از «جدال»، سوگند به نام خدا، به دروغ یا راست، برای اثبات ادعای خود در مقام بحث و مجادله است.(6) بر این اساس، کسی که قدم در سفر حج یا عمره می گذارد، باید از گناه به ویژه گناهان ذکر شده، اجتناب ورزد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

مَنْ حَجَّ هَذَا الْبَیْتَ فَلَمْ یَرْفُثْ وَلَمْ یَفْسُقْ، خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ.(7)کسی که حج این خانه را به جای آورد و گناه و معصیتی انجام ندهد، از گناهانش همچون روزی که از مادر متولد شده، خارج می شود.

امام باقر علیه السلام نیز فرمود:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 338؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 296.

(2) . روض الجنان، ج 3، ص 107؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 2، ص 407.

(3) . شرح نهج البلاغه، بحرانی، ج 1، ص 224؛ التفسیر الکبیر، ج 5، ص 180.

(4) . الکافی، ج 4، ص 338؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 296.

(5) . مجمع البیان، ج 2، ص 44؛ الجامع لاحکام القرآن، ج 2، ص 408.

(6) . الکافی، ج 4، ص 337.

(7) . مستدرک الوسائل، ج 8، ص 41؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 150.

ص: 127

مَا یُعْبَأُ مَنْ یَسْلُکُ هَذَا الطَّرِیقَ إِذَا لَمْ یَکُنْ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ: وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی الله....(1)به کسی که قدم در این راه) حج و عمره (می گذارد، در صورتی که سه خصلت در او نباشد اعتنایی نمی شود؛ [یکی از این خصلت ها آن است که] در او ورعی باشد که وی را از معصیت خداوند باز دارد....

البته ارتکاب گناه در هر زمان و مکانی زشت است و مؤمنان باید در هر حال از ارتکاب گناه اجتناب کنند. اما گناه کردن در این سرزمین مقدس و سفر معنوی به چند دلیل زشت تر است:

دلیل نخست، آن است که زائر با قدم گذاشتن در این سفر، قصد دارد گناه چندین ساله و بلکه همه عمر خویش را پاک کند و با روح و قلبی پاکیزه به سرزمین خود بازگردد. ازاین رو اگر شخص در چنین سفری از گناه اجتناب نکند، در حقیقت، خود و بلکه خداوند تبارک و تعالی را به استهزا گرفته است؛ چنان که امام رضا علیه السلام فرمود:

« وَ الْمُسْتَغْفِرُ مِنْ ذَنْبٍ وَیَفْعَلُهُ کَالْمُسْتَهْزِئِ بِرَبِّهِ »؛ «کسی که از گناهی استغفار می کند و در همان حال آن را انجام می دهد، همانند کسی است که پروردگارش را به استهزا گرفته است».(2)

علت دوم، آن است که زائر، وارد سرزمینی می شود که به طور خاص به خدا و اولیای او تعلق دارد؛ مدینه، حرم و شهر پیامبر صلی الله علیه و آله و مکه، شهر و حرم خداوند و حرم حضرت ابراهیم علیه السلام و حرم امیرمؤمنان علیه السلام است.(3) بنابراین ارتکاب گناه در منزل و حریم خاص میزبان، خلاف ادب است و کیفری چند برابر دارد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

جَعَلَ الله عَزَّ وَجَلَّ الْحَسَنَاتِ فِی الْحَرَمِ مُضَاعَفَهً وَالسَّیِّئَاتِ مُضَاعَف.(4)خداوند پاداش اعمال نیک را در حرم خود چند برابر و کیفر گناهان و اعمال بد را نیز چند برابر قرار داده است.

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 285؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 10.

(2) . الکافی، ج 2، ص 504؛ وسایل الشیعه، ج 7، ص 176.

(3) . الکافی، ج 4، صص 563، 564 و 586.

(4) . الکافی، ج 4، ص 196؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 224.

ص: 128

بر اساس برخی روایات، حتی فکر و نیت گناه نیز در این سرزمین گناه است و کیفر الهی را به دنبال دارد؛ چنان که امام رضا علیه السلام فرمود:

گناه در حرم الهی و مکه، کیفری چند برابر دارد. همچنین خداوند برای کسی که در این سرزمین نیت گناه کردن داشته باشد، هرچند آن را انجام ندهد، گناه می نویسد؛ زیرا خداوند در قرآن می فرماید: (وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ )؛(1) «هرکس در آنجا نیت و قصد کج روی یا ستمکاری داشته باشد، عذاب دردآوری به او می چشانیم». این خصوصیت در سرزمین های دیگر وجود ندارد. سپس حضرت فرمود: «اصحاب فیل فقط اراده کردند که مرتکب گناه تخریب کعبه شوند. ولی خداوند آنان را پیش از آنکه این گناه را مرتکب شوند، عذاب کرد».(2)

ممکن است بسیاری گمان کنند که مدینه و مکه جای گناه کردن نیست یا احتمال گناه کردن در آنجا بسیار ضعیف است؛ زیرا زمینه ارتکاب گناه وجود ندارد یا بسیار اندک است؛ چرا که زائران از زندگی معمولی خود به دورند و تمام یا بیشتر وقت خود را به عبادت و دعا و ذکر الهی می پردازند. بنابراین چه گناهی می توانند انجام دهند؟!

در پاسخ باید گفت، هرچند زائران خانه خدا به برکت حضور در این سرزمین مقدس، کمتر به معصیت آلوده می شوند، اما باید توجه داشته باشند که شیطان هیچ گاه از وسوسه و انحراف، دست برنمی دارد و برای هر فرد و هر مکان، نقشه خاص خود را دارد؛ چنان که بر اساس برخی روایات، شیطان در این سرزمین مقدس تلاش بیشتری می کند تا نگذارد مؤمن از این موقعیت ویژه و استثنایی بهره مند شود. امام صادق علیه السلام درباره وسوسه شیطان در سرزمین عرفات فرمود:

********

(1) . حج: 25.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 363؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 86.

ص: 129

وَ تَعَوَّذْ بِالله مِنَ الشَّیْطَانِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ لَنْ یُذْهِلَکَ فِی مَوْضِعٍ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یُذْهِلَکَ فِی ذَلِکَ الْمَوْضِع.(1)در عرفات از شیطان رانده شده، به خداوند پناه ببر؛ زیرا برای شیطان هیچ مکانی برای گمراه کردن تو محبوب تر از این سرزمین نیست.

بنابراین در این سرزمین نیز زمینه ارتکاب گناه از سوی زائران وجود دارد. البته گناهانی که شیطان در این سرزمین، زائران را وادار به آنها می کند با گناهان مکان های دیگر متفاوت است؛ برای نمونه، غیبت کردن از همراهان، بداخلاقی به علت خستگی و مشکلات سفر، تضییع وقت دیگران با تأخیر هنگام حرکت گروهی یا مواقع دیگر، ایجاد سروصدا در اتاق ها و راهروها و مزاحم خواب و استراحت دیگران شدن، نگاه حرام به زنان، رعایت نکردن حجاب بانوان، تحمل نکردن سختی های سفر و جزع و فزع کردن، رعایت نکردن اوقات نماز و قدم زدن در بازارها هنگام اقامه نماز که افزون بر بی اعتنایی به نماز، سبب ضربه خوردن آبروی یک ملت و حتی همه شیعیان می شود و... از جمله گناهانی است که زائران این سرزمین ممکن است بر اثر وسوسه شیطان و هوای نفس آنها را مرتکب شوند. ازاین رو بر زائر خانه خدا لازم است تا احتیاط و مراقبت بیشتری بر گفتار و کردار خود داشته باشد و از ارتکاب هر نوع گناه در این سرزمین بپرهیزد.

افزون بر اجتناب از معصیت، شایسته است زائران خانه خدا از گفتار یا کردار بیهوده نیز دوری کنند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

فَإِنَّ مِنْ تَمَامِ الْحَجِّ وَالْعُمْرَهِ أَنْ یَحْفَظَ الْمَرْءُ لِسَانَهُ إِلَّا مِنْ خَیْرٍ کَمَا قَالَ الله عَزَّ وَجَلَّ: (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَلا فُسُوقَ وَلا جِدالَ فِی الْحَجِّ).(2) و(3)

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 464؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 182.

(2) . بقره: 197.

(3) . الکافی، ج 4، ص 338؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 296.

ص: 130

از جمله اعمالی که سبب کامل شدن حج و عمره می شود، آن است که شخص زبان خود را جز به خیر نگشاید؛ همان گونه که خداوند عزوجل می فرماید: «کسی که حج را بر خود واجب کند باید از هم بستری و گناه و جدال بپرهیزد».

معنای نگشودن زبان، جز به خیر و نیکی، آن است که علاوه بر امتناع از گناه، شایسته است گفتار بیهوده نیز از زبان شخص خارج نشود؛ زیرا گفتار بیهوده از مصادیق عمل خیر شمرده نمی شود. افزون بر این، یکی از مصادیق «رفث» که خداوند، در آیه 197 بقره، حج گزاران را از آن نهی کرده، سخنان بیهوده دانسته شده است.(1)

البته پرهیز از همه سخنان و اعمال بیهوده، بسیار سخت است و ایمان و مراقبت بیشتری لازم دارد. ولی به هر حال، مؤمنان باید بکوشند تا در حد توان خود از گفتار و کردار بیهوده اجتناب کنند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

وَطِّنْ نَفْسَکَ عَلَی حُسْنِ الصِّحَابَهِ لِمَنْ صَحِبْتَ فِی حُسْنِ خُلُقِکَ وَکُفَّ لِسَانَکَ وَاکْظِمْ غَیْظَکَ وَأَقِل لَغْوَکَ.(2)در سفر حج، نفس خود را بر خوشرفتاری با همراهان وادار کن و زبانت را نگه دار و خشمت را فرو ببر و از سخنان و اعمال لغو و بیهوده ات کم کن.

تأکید بر ترک گفتار و کردار بیهوده به سبب ویژگی زمانی و مکانی عمره و حج است؛ به طوری که زائران می توانند از هر دقیقه و حتی هر لحظه حضور در این مکان مقدس، بهره های مادی و معنوی فراوانی به دست آورند و سعادت دنیا و آخرت خود را تضمین کنند.

گوهر وقت به این خیرگی از دست مده آخر این عمر گرانمایه بهایی دارد

هیزم سوخته، شمع ره و منزل نشود باید افروخت چراغی که ضیائی دارد

صرف باطل نکند عمر گرامی پروین آن که چون پیر خرد، راهنمایی دارد(3)

********

(1) . التفسیر الکبیر، ج 5، ص 180؛ شرح نهج البلاغه، بحرانی ج 1، ص 224.

(2) . الکافی، ج 4، ص 286؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 457.

(3) . دیوان قصائد و مثنویات، پروین اعتصامی، ص 252.

ص: 131

عمره و حج، طواف و انجام دادن دیگر اعمال عمره و حج میان جمعیت انبوه و هوای بسیار گرم، حضور در صحرای عرفات و تحمل سختی های این سرزمین، کوچ کردن شبانه به مشعر و سپری کردن شب در بیابان با پوشیدن دو تکه لباس ندوخته تا صبح و نبود امکانات رفاهی، پیاده رفتن به سوی سرزمین منا، حضور سه شبانه روز در سرزمین منا، انجام دادن رمی جمرات میان فشار و ازدحام فراوان جمعیت و...، بخشی از سختی ها و ناملایمات این سفر است.

بنابراین یکی از آداب این سفر، آن است که زائر خانه خدا، راحتی را کنار گذارد و همه این مشکلات و سختی ها را تحمل کند؛ چنان که امام صادق علیه السلام در یکی از سفارش های خود به مسافر خانه خدا فرمود: «إِذَا أَرَدْتَ الْحَجَّ... دَعِ الدُّنْیَا وَالرَّاحَه» ؛(1) «هرگاه اراده حج کردی...، دنیا و آسایش را رها کن».

وجود سختی فراوان در سفر عمره و حج، براساس حکمت بوده و خداوند برای تحقق اهدافی خاص، همچون آزمایش بندگان و اعطای پاداش بیشتر به آنان، این سفر را با مشکلات و سختی هایی همراه کرده است. در روایتی امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

خداوند خانه خود را در سخت ترین مناطق روی زمین قرار داد؛ در جایی که کوه هایی سخت و شن هایی روان و چشمه هایی کم آب دارد. اگر می خواست می توانست خانه محترم و مشاعر باعظمت خود را میان باغ ها و نهرها و سرزمین های هموار، با درختان انبوه و میوه های فراوان و آثار و بناهای بسیار قرار می داد. اما در این صورت به علت کمی سختی ها، اجر و پاداش زائران ناچیز می شد.... بدینسان خداوند، بندگان خود را با انواع سختی ها آزمایش می کند و آنان را به ناملایمات مبتلا می سازد تا تکبر را از قلوب آنان خارج سازد و خاکساری را در نفوسشان جایگزین کند و بدین وسیله درهای فضل خود را بر روی آنان بگشاید و اسباب عفو خود را برای آنان فراهم سازد.(2)

********

(1) . مصباح الشریعه، ص 48؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 172.

(2) . نهج البلاغه، خطبه 192؛ الکافی، ج 4، ص 199.

ص: 133

خوش بود گر محک تجربه آید به میان تا سیه روی شود هر که در او غش باشد

نازپرورده تنعم نبرد راه به دوست عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد(1)

بی شک، صبر و تحمل در برابر این مشکلات، از یک سو سبب پیروزی او در امتحان الهی می شود و از سویی دیگر موجب می شود که خداوند پاداش بیشتری در این سفر نصیب او گرداند. بر همین اساس، در روایات متعدد دیگر، برای برخی اعمال این سفر که در آن رنج و سختی بیشتری وجود دارد، پاداش بیشتری بیان شده است که در اینجا به نمونه هایی از آنها اشاره می کنیم:

سلام می کنند و با آنان که سوار بر مرکب اند مصافحه می کنند. ولی با پیادگان به گرمی معانقه می کنند.

افزون بر اینکه پیشوایان معصوم علیهم السلام، مؤمنان را به حج با پای پیاده ترغیب می کردند، خود نیز بارها این سفر را با وجود امکانات و داشتن مرکب، پیاده طی می کردند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

در یکی از سال ها، امام زین العابدین علیه السلام با پای پیاده عازم سفر حج شد و بر اثر پیاده رفتن، پاهای آن حضرت ورم کرد. برخی از دوستان، به آن حضرت پیشنهاد کردند که سوار بر مرکب شوند تا ورم پاها تسکین یابد. حضرت پیشنهاد آنان را نپذیرفت و به یکی از همراهان فرمود: «هنگامی که به منزل بعدی رسیدیم شخصی را خواهید دید؛ از وی روغنی خریداری کنید و در خرید آن چانه نزنید...».(1)

در احادیث دیگر آمده است که حضرت آدم علیه السلام هزار مرتبه با پای پیاده به مکه آمد که هفتصد بار آن حج و سیصد بار آن عمره بوده است.(2) امام حسن مجتبی علیه السلام نیز بیست یا 25 مرتبه با پای پیاده، حج را به جا آوردند؛ درحالی که مرکب همراه آن حضرت بود.(3) همچنین امام حسین علیه السلام 25 مرتبه، حج را با پای پیاده به جا آورد(4) و موسی بن جعفر علیه السلام نیز به همراه زن و فرزندان، چهار مرتبه پیاده برای انجام دادن اعمال حج به سوی مکه عزیمت کردند.(5)

در مقابل، در برخی روایات دیگر، حج سواره برتر از حج پیاده دانسته شده است؛ از جمله در حدیثی، امام زین العابدین علیه السلام فرمود: « وَالْحَجُّ رَاکِباً أَفْضَلُ مِنْهُ مَاشِیاً لِأَنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله حَجَّ رَاکِباً»؛(6)«حج سواره برتر از حج پیاده است؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله حج را سواره به جا آورد».

********

(1) . الکافی، ج 1، ص 463؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 80.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 229؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 128.

(3) . الکافی، ج 1، ص 461؛ مستدرک الوسائل، ج 8، ص 30.

(4) . بحارالانوار، ج 44، ص 193؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 200.

(5) . قرب الاسناد، ص 299؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 317.

(6) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 218؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 85.

ص: 135

شخصی نیز از امام صادق علیه السلام سؤال کرد:

آیا پیاده رفتن به حج برتر است یا سواره رفتن؟! حضرت فرمود: «اگر شخص توان مالی خوبی دارد و برای صرفه جویی در هزینه پیاه می رود سواره رفتن او برتر است».(1)

همچنین یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «ما حاجیانی هستیم که پیاده به حج آمدیم. ولی از شما سخنی بر خلاف این عمل شنیدیم. شما چه می گویید؟» حضرت در پاسخ فرمود: «سواره رفتن شما نزد من محبوب تر است؛ زیرا با سواره رفتن، توانایی بیشتری برای عبادت و دعا دارید».(2)

فقیهان امامیه در جمع میان این دو دسته از روایات گفته اند: پیاده روی در راه حج در صورتی که سبب ضعف شخص در دعا و عبادت نشود یا به قصد صرفه جویی در هزینه نباشد، بهتر است. اما اگر پیاده روی موجب ضعف قوای بدنی فرد شود و او را از عبادت بازدارد یا هدف وی از پیاده روی، صرفه جویی در هزینه باشد، سواره رفتن بهتر است.(3)

همچنین حضرت فرمود:

کسی که احرام می بندد و خود را تا غروب خورشید در معرض گرمای آن قرار می دهد، گناهان او با غروب خورشید غروب می کند و از بین می رود و همانند کسی می شود که از مادر تولد یافته است.(1)

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم سرزنش ها گر کند خار مغیلان غم مخور

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید هیچ راهی نیست کان را نیست پایان غم مخور

حال ما در فرقت جانان و ابرام رقیب جمله می داند خدای حال گردان غم مخور(1)

بسیاری از عالمان اخلاق، بر اساس روایات، تأکید کرده اند که رفتار نیک و شایسته، منحصر در ترک آزار دیگران نیست. بلکه افزون بر این، مؤمن باید اخلاق ناشایست همراهان را نیز تحمل کند. در این باره عارف نامی «آیت الله بهاری» در توصیه ای به حج گزاران می گوید:

حاجی باید خوش خلق باشد و تواضع بورزد. در برابر رفیق و صاحبان مرکب ها و غیره کوچکی کند و از لغو و فحش و درشت گویی و ناملایمات بر حذر باشد و حسن خلق، تنها آن نیست که اذیتش به کسی نرسد؛ بلکه از جمله اخلاق حسنه، آن است که اذیت دیگران را نیز تحمل کند.(1)

تأکید بر داشتن اخلاق نیک در سفر، به ویژه سفر حج، بدان سبب است که اخلاق بد، آثار و پیامدهای ناگواری را برای مؤمنان به ویژه زائران خانه خدا دارد و افزون بر اینکه شیرینی سفر حج را بر شخص و دیگران تلخ می کند، گاه سبب باطل شدن اعمال و حتی محروم شدن از همه برکات دنیوی و اخروی می شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ سُوءَ الْخُلُقِ لَیُفْسِدُ الْعَمَلَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ» ؛(2) «اخلاق بد، عمل را فاسد می کند؛ همان گونه که سرکه عسل را». رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود:

إِنَّ جَبْرَئِیلَ الرُّوحَ الْأَمِینَ نَزَلَ عَلَیَّ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ عَلَیْکَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ فَإِنَّ سوءَ الخُلُقِ یَذْهَبُ بِخَیْرِ الدُّنْیَا وَالْآخِرَه.(3)جبرئیل امین از نزد پروردگار بر من نازل شد و فرمود: «ای محمد! بر تو باد به اخلاق نیک؛ زیرا بداخلاقی، خیر دنیا و آخرت را از بین می برد.

بنابراین زائر خانه خدا باید توجه داشته باشد که اگر اخلاق وی در این سفر بد باشد، این اخلاق بد می تواند همه زحمات او را در این سفر باطل کند و پاداش عظیم

********

(1) . تذکره المتقین، ص 6.

(2) . الکافی، ج 2، ص 637؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 10.

(3) . الامالی، صدوق، ص 344، وسائل الشیعه، ج 12، ص 152.

ص: 139

سفرش را ضایع سازد. در پایان این بحث شایسته است به سخن «ابوربیع شامی» از اصحاب امام صادق علیه السلام اشاره کنیم که می گوید:

خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم؛ درحالی که خانه پر از جمعیت بود و جمعی از اهالی خراسان و شام و سرزمین های دیگر در آنجا حضور داشتند؛ به شکلی که من جایی نیافتم که بنشینم. پس دیدم که امام صادق علیه السلام بعد از آنکه تکیه داده بود، روی دو زانو نشست و فرمود: «ای شیعیان آل محمد! از ما نیست آن کس که به هنگام خشم، خود را کنترل نکند و از ما نیست آن کس که با همنشین خود، به خوشی سخن نگوید و با هم نوعان خود خوش خلقی و با رفیقان خود رفاقت نکند و برای همسایگان خود همسایه خوبی نباشد. ای شیعیان آل محمد! از خدا بترسید و تا می توانید تقوا داشته باشید.(1)

یکی خوب کردار خوش خوی بود که بدسیرتان را نکوگوی بود

به خوابش کسی دید چون درگذشت که باری حکایت کن از سرگذشت

دهانی به خنده چو گل باز کرد چو بلبل به صوتی خوش آغاز کرد

که بر من نکردند سختی بسی که من سخت نگرفتمی بر کسی(2)

خداوند عزوجل فرمود: مردم، خانواده من اند. پس محبوب ترین افراد نزد من کسانی اندکه به مردم مهربان تر و در برآوردن نیازهایشان کوشاتر باشند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره کمک به هم سفران فرمود:

مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً مُسَافِراً نَفَّسَ الله عَنْهُ ثَلَاثاً وَسَبْعِینَ کُرْبَهً وَأَجَارَهُ فِی الدُّنْیَا مِنَ الْهَمِّ وَالْغَمِّ وَنَفَّسَ عَنْهُ کَرْبَهُ الْعَظِیمَ یومَ یغصُّ الناس بِأَنْفَاسِهِمْ.(1)کسی که مسافر باایمانی را یاری رساند، خداوند هفتاد و سه گرفتاری او را برطرف می سازد و او را از غم دنیا و آخرت در پناه خویش قرار می دهد و از گرفتاری عظیم در روزی که نفس های مردم به شماره می افتد، رهایی می بخشد.

بسیاری از زائران خانه خدا گمان می کنند که بهترین عمل در این سرزمین، دعا و عبادت است. ازاین رو بعد از خوردن غذا و اندکی استراحت، بدون درنگ به مسجد می روند و مشغول دعا می شوند و در طول مسیر نیز همت خود را بر ذکر الهی و دعا می گذارند و هیچ توجهی به همراهان خود ندارند؛ درحالی که بر اساس روایات، کمک به دیگران از جمله افراد ضعیف و ناتوان، بالاترین پاداش را دارد؛ به گونه ای که ثواب آن، حتی از نماز در مسجدالحرام و طواف بر گرد خانه خدا بالاتر است. در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام آمده است:

وَ إِنْ کُنْتَ مَعَ قَوْمٍ تَحْفَظُ عَلَیْهِمْ رِحَالَهُمْ حَتَّی یَطُوفُوا وَیَسْعَوْا کُنْتَ أَعْظَمَهُمْ ثَوَاباً.(2)[پس از آنکه وارد مکه شدی...] اگر با گروهی بودی که از وسایل و توشه آنان حفاظت می کنی تا آنان طواف و سعی خود را انجام دهند، پاداش تو عظیم تر از آنان است.

یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز می گوید:

در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله سخن از مردی به میان آمد و به آن حضرت گفتند که او آدم خیلی خوبی است. سپس در تعریف از او به آن حضرت عرض کردند:

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 293؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 429.

(2) . فقه الرضا، ص 218؛ بحارالانوار، ج 96، ص 193.

ص: 141

«یا رسول الله! او امسال با ما به حج آمد. هر زمان در مکانی منزل می کردیم، پیوسته ذکر «لا اله الا الله» را بر زبان جاری داشت تا حرکت می کردیم و وقتی حرکت می کردیم پیوسته ذکر الهی می گفت تا فرو می آمدیم». رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از شنیدن این سخنان فرمود: «پس چه کسی شترش را علوفه می داد و غذایش را آماده می کرد؟!» به آن حضرت عرض کردند: «ما این کار را می کردیم». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «پس همه شما از او بهترید».(1)

شخص دیگری به نام «مرازم بن حکیم» می گوید:

با «محمد بن مصادف» همراه بودم. وقتی به مدینه رسیدیم، من بیمار شدم.

ولی رفیقم مرتب مرا تنها می گذاشت و به مسجد می رفت. من شکایت او را به پدرش کردم و او نیز این مطلب را به امام صادق علیه السلام خبر داد. در پی این خبر، امام علیه السلام به محمد بن مصادف پیغام فرستاد و فرمود: «قُعُودُکَ عِنْدَهُ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِکَ فِی الْمَسْجِدِ» ؛(2) «نشستن تو کنار مریض از نماز خواندنت در مسجد، بالاتر و برتر است».

همچنین امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود به نام «مشمعل» که از حج بازگشته بود، فرمود: «ای مشمعل! آیا می دانی حج چه پاداشی دارد؟» مشمعل عرض کرد: «نه، ای فرزند رسول خدا! شما بفرمایید». سپس امام علیه السلام پاداش های فراوانی را برای حج بیان کرد و در پایان فرمود:

لَقَضَاءُ حَاجَهِ امْرِئٍ مُؤْمِنٍ أَفْضَلُ مِنْ حَجَّهٍ وَحَجَّهٍ وَحَجَّهٍ حَتَّی عَدَّ عَشْرَ حِجَجٍ.(3)برآوردن حاجت مؤمن از انجام دادن حج و حجی دیگر و حجی دیگر و بلکه از ده حج برتر است.

********

(1) . مکارم الاخلاق، ص 265؛ بحارالانوار، ج 73، ص 274.

(2) . الکافی، ج 4، ص 545؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 313.

(3) . الامالی، صدوق، ص 581؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 305.

ص: 142

ولیکن در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام برای انجام دادن بهتر و شایسته تر این عمل و قبولی آن از سوی خداوند، آداب متعددی توصیه شده است.

ادب نخست، قبولی خدمت رسانی به نیازمندان، آن است که شخص خدمتگزار عمل خویش را تنها برای رضای خداوند انجام دهد و هیچ گونه نیت و طمع دنیوی در آن نداشته باشد؛ چنان که خداوند می فرماید:

(مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النّاسِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (نساء: 114)

تنها به کسانی که به صدقه دادن یا کار نیک یا اصلاح میان مردم برای خشنودی خداوند فرمان می دهند، پاداشی عظیم خواهیم داد.

در داستان حضرت موسی و حضرت شعیب علیهما السلام آمده است که وقتی موسی علیه السلام پس از کمک به دختران شعیب علیه السلام و آب دادن به گوسفندان آنان به نزد شعیب رفت، غذا آماده بود. شعیب به موسی گفت: «ای جوان! بنشین و شام بخور». موسی گفت: «پناه می برم به خدا». شعیب گفت: «چرا؟ مگر گرسنه نیستی؟!». موسی گفت: «بله. اما می ترسم این شام، پاداش آبی باشد که به گوسفندان شما دادم و من از خاندانی ام که اگر همه زمین پر از طلا باشد، کمترین ثواب آخرت را به آن نمی فروشیم». شعیب گفت: «ای جوان به خدا این مزد کار تو نیست؛ بلکه میهمان نوازی و اطعام، رسم و عادت ما و پدران ماست». در این هنگام، موسی نشست و غذا خورد.(1)

افزون بر این، شخص نیکوکار که کار را برای خدا انجام می دهد، حتی نباید از افرادی که به آنان خدمت کرده است، انتظار عوض و حتی تشکر زبانی داشته باشد. خداوند درباره ویژگی های ابرار می فرماید:

(وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُرِیدُ

********

(1) . بحارالانوار، ج 13، ص 21؛ مجمع البیان، ج 7، ص 429.

ص: 144

مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً ) (انسان: 8 و 9)

مسکین و یتیم و اسیر را تنها برای دوستی خدا اطعام می کنند [و به آنان می گویند] ما تنها برای رضای خدا، شما را اطعام می کنیم و پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم.

ادب دیگر کمک به دیگران، آن است که شخص، خدمت خود را به مقدار خاص و زمان و افراد معین منحصر نکند؛ بلکه تا جایی که وقت و توان، اجازه می دهد در کمک به نیازمندان در هر کجا و از هر قشر و مذهبی، به جز مواردی که خدمت فرد، کمک به گناه باشد، بکوشد؛ هرچند آن نیازمند، مسلمان و پیرو مذهب اهل بیت علیهم السلام یا حتی از افراد فاسق باشد؛ چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: « فِی کُلِّ شَیْ ءٍ یُذَمُّ السَّرَفُ إِلَّا فِی صَنَائِعِ الْمَعْرُوفِ وَالْمُبَالَغَهِ فِی الطَّاعَهِ»؛(1)«اسراف در هر چیزی نکوهیده است؛ جز در انجام دادن نیکی ها و مبالغه در طاعت الهی».

امام رضا علیه السلام نیز فرمود: « رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَی النَّاسِ وَاصْطِنَاعُ الْخَیْرِ إِلَی کُلِّ بَرٍّ وَفَاجِرٍ »؛(2) «اساس عقل، بعد از ایمان به خداوند، دوستی با مردم و خیررسانی به هر خوب و بد است».

بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار(3)

از دیگر آداب کارهای نیک، سرعت در انجام دادن عمل خیر و اجتناب از تعلل و کوتاهی در آن است. خداوند یکی از ویژگی های حضرت زکریا علیه السلام را همین ویژگی می داند و می فرماید: (إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ )؛ «آنان کسانی بودند که در انجام دادن کار خیر، سرعت می گرفتند». (انبیاء: 90) حضرت علی علیه السلام نیز فرمود: «التُّؤَدَهُ مَمْدُوحَهٌ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ إِلَّا فِی فُرَصِ الْخَیْرِ» ؛(4) «درنگ در هر چیز پسندیده است؛ به جز در فرصت های کار نیک».

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 12، ص 346؛ جامع احادیث الشیعه، ج 14، ص 474.

(2) . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 38؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 295.

(3) . گلستان سعدی، باب اول، حکایت ش 10.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 12، ص 142.

ص: 145

سفارش به درنگ نکردن در خدمتگزاری به دیگران، بدان سبب است که فرصت کار خیر، همیشه باقی نیست؛ بلکه ممکن است در یک زمان فرصت کار خیر وجود داشته باشد و در زمانی دیگر این فرصت یافت نشود و یا بر فرض وجود کار خیر، ممکن است شخص، توان مالی یا نیروی بدنی برای انجام آن کار خیر را نداشته باشد. ازاین رو باید در انجام دادن کار خیر شتاب کند.

افزون بر اجتناب از تأخیر در کار خیر، شخص احسان کننده نباید پس از انجام دادن عمل نیک، بر آن افراد یا حتی دیگران منت گذارد؛ چنان که امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود:

الْمَعْرُوفُ مَا لَمْ یَتَقَدَّمْهُ مَطْلٌ وَلَمْ یَتَعَقَّبْهُ مَنٌّ... مَنْ عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ کَرَمَه.(1)نیکی و احسان، آن است که بی درنگ باشد و در پی آن منتی نباشد.... هرکس نعمت ها و خدمت های خود را به دیگران شمارش کند، کرمش را باطل کرده است.

ادب دیگر خدمت و احسان نیکو، آن است که این خدمت، اسباب تحقیر و از میان رفتن عزت مؤمنان را فراهم نکند. یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام به نام «حسین بن علاء» می گوید:

همراه با بیست و چند نفر به طرف مکه حرکت کردم. میان راه، در هر منزلی گوسفندی را برای آنان قربانی می کردم. زمانی که به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم، آن حضرت خطاب به من فرمود: «ای حسین! آیا مؤمنان را خوار و ذلیل می کنی؟!» گفتم: «از چنین کاری به خدا پناه می برم»! حضرت فرمود: «به من خبر رسیده است که در هر منزلی برای آنان گوسفندی ذبح کرده ای!» گفتم: «قصدی جز خدا نداشتم». حضرت فرمود: «آیا ندانستی میان همراهان تو کسانی اند که دوست دارند همانند تو عمل کنند. اما به دلیل نداشتن توان مالی نمی توانند و در نتیجه احساس کوچکی و حقارت می کنند». گفتم: «از خداوند طلب مغفرت می کنم و از این پس چنین نخواهم کرد».(2)

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 7، ص 238؛ بحارالانوار، ج 75، ص 115.

(2) . وسائل الشیعه، ج 11، ص 415؛ جامع احادیث الشیعه، ج 16، ص 491.

ص: 146

سختی ها آزمایش کند و با مبتلا کردن آنان به ناملایمات گوناگون، تکبر را از قلوب آنان بزداید و فروتنی را در نفوس آنان جای دهد.(1)

پیشوایان معصوم علیهم السلام افزون بر توصیه به تواضع در همه حالات این سفر، به طور ویژه نیز حج گزاران را به داشتن این ویژگی در اماکن و مراحل خاص این سرزمین فرمان داده اند که در اینجا به مهم ترین این مواضع اشاره می کنیم:

- هنگام رفتن به زیارت ائمه معصوم علیهم السلام

إِذَا صِرْتَ إِلَی الْبَابِ فَقِفْ وَاشْهَدِ الشَّهَادَتَیْنِ وَأَنْتَ عَلَی غُسْلٍ... ثُمَ امْشِ قَلِیلًا وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَارَ وَقَارِبْ بَیْنَ خُطَاک.(2)هرگاه به درِ حرم آنان رسیدی، درحالی که با غسل هستی، شهادتین را بر زبان جاری کن.... سپس درحالی که با آرامش و وقار هستی، مقداری حرکت کن و گام هایت را نزدیک به هم بردار.

- هنگام ورود به حرم مکی

فَإِذَا بَلَغْتَ الْحَرَمَ فَاغْتَسِلْ قَبْلَ أَنْ تَدْخُلَ مَکَّهَ وَامْشِ هُنَیْهَهً وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَارَ.(3)آن گاه که به حرم رسیدی... آهسته حرکت کن و بر تو باد به آرامش و داشتن وقار.

- هنگام ورود به شهر مکه

ثُمَ ادْخُلْ مَکَّهَ وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(4)سپس داخل شهر مکه شو؛ درحالی که با آرامش و وقاری.

- هنگام ورود به مسجدالحرام

إِذَا دَخَلْتَ الْمسجدالحرام فَادْخُلْهُ حَافِیاً عَلَی السَّکِینَهِ وَالْوَقَارِ وَالْخُشُوع.(5)هرگاه وارد مسجدالحرام شدی، پابرهنه و با حالت آرامش و وقار و خشوع وارد شو.

********

(1) . الکافی، ج 4، صص 199 و 200؛ بحارالانوار، ج 6، ص 114.

(2) . عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 305؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 609.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 317؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 367.

(4) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 556؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 165.

(5) . الکافی، ج 4، ص 401؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 100.

ص: 148

- هنگام طواف بر گرد خانه خدا

مَن طَافَ بِالْبَیْتِ... حَاسِراً عَنْ رَأْسِهِ حَافِیاً یُقَارِبُ بَیْنَ خُطَاهُ وَیَغُضُّ بَصَرَهُ.(1)هرکس طواف کند... سرش و پایش برهنه باشد و گام های خود را کوتاه بردارد و چشمانش را فرو افکند.

- هنگام رفتن به طرف صفا و مروه

ثُمَّ اخْرُجْ إِلَی الصَّفَا... وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(2)سپس به طرف کوه صفا خارج شو؛ درحالی که با آرامش و وقار هستی.

- هنگام سعی میان صفا و مروه

انْحَدِرْ مِنَ الصَّفَا مَاشِیاً إِلَی الْمَرْوَهِ وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(3)از صفا پایین بیا و به طرف مروه حرکت کن؛ درحالی که با آرامش و وقاری.

- هنگام محرم شدن برای حج

وَ إِذَا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَهِ فَاغْتَسِلْ وَالْبَسْ ثَوْبَیْکَ اللَّذَیْنِ لِلْإِحْرَامِ وَائْتِ الْمَسْجِدَ حَافِیاً عَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(4)هنگامی که روز ترویه فرا رسید، غسل کن و لباس احرام بپوش و با پای برهنه و درحالی که با آرامش و وقاری به مسجدالحرام بیا.

- هنگام حرکت به طرف عرفات

وَ أَحْرِمْ بِالْحَجِّ ثُمَ امْضِ وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَارَ.(5)برای حج احرام ببند و سپس حرکت کن؛ درحالی که با آرامش و وقاری.

********

(1) . االکافی، ج 4، ص 412؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 206.

(2) . الکافی، ج 4، ص 431؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 146.

(3) . الکافی، ج 4، ص 430؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 403.

(4) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 54؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 182.

(5) . الکافی، ج 4، ص 454؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 167.

ص: 149

- هنگام ورود به عرفات

ثُمَ ائْتِ الْمَوْقِفَ وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(1)سپس به محل وقوف بیا؛ درحالی که با آرامش و وقاری.

- هنگام کوچ از مشعر به سوی منا

رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام کوچ از مشعر به طرف منا فرمود:

أَیُّهَا النَّاسُ السَّکِینَهَ السَّکِینَه.(2)ای مردم! با آرامش، با آرامش حرکت کنید.

- هنگام رمی جمرات

ثُمَّ تَمْضِی إِلَی الثَّالِثَهِ وَعَلَیْکَ السَّکِینَهَ وَالْوَقَار.(3)سپس به سوی جمره سوم حرکت می کنی؛ درحالی که با حالت آرامش و وقاری.

زائر در حرکات و رفتارهای ظاهری خود، آرام، متین، سنگین و باوقار باشد و از هرگونه سخن یا عملی که نشانه بزرگی، تکبر و برتری او در برابر خدا یا خلق او باشد، اجتناب ورزد. از امام صادق علیه السلام سؤال شد، مقصود از تواضعی که زائر باید با آن حالت وارد مسجدالحرام شود، چیست؟ حضرت در پاسخ فرمود: «السَّکِینَهُ لَا تَدْخُلْهُ بِتَکَبُّر» ؛(1) «مراد، حالت آرامش و وقار است و اینکه با حالت غرور و تکبر وارد مسجد نشوی».

همچنین از امام علیه السلام درباره معنای تکبر که نباید در وجود حج گزار باشد، سؤال شد که آن حضرت فرمود: «یَغْمِصُ النَّاسَ وَیَسْفَهُ الْحَق» ؛(2) «کبر آن است که فرد، مردم را حقیر و کوچک شمارد و حق را نادیده بگیرد».

برای تحصیل و نشان دادن تواضع زائر در برابر خدا و اولیای دین، اعمال و رفتارهای متعددی در این سفر تشریع و توصیه شده است که برخی بر زائر واجب و برخی مستحب است.

از جمله اعمال واجبی که در تحقق و نشان دادن فروتنی حج گزار، نقش فراوانی دارد، احرام عمره و حج و اعمال مربوط به آن است. حج گزار در احرام، لباس های معمولی خود را که گاهی نماد ثروت و قدرت است خارج می کند و دو تکه لباس ندوخته که نماد تواضع، خضوع و فقر است بر تن می کند و معنای این عمل، آن است که خدایا! من با دست خالی و بدون داشتن هیچ ثروت و موقعیت و مقامی نزد تو آمدم. همچنین تحریم بسیاری از محرمات هنگام احرام، مانند نگاه کردن در آینه، اجتناب از بوی خوش، ترک زینت و برخی دیگر از محرمات احرام، موجب دور شدن فرد از توجه به خود و نشانه تواضع و فروتنی در برابر خداوند است.

نماد دیگر تواضع ظاهری در این سفر، پیاده شدن از مرکب و برهنه کردن پاها هنگام ورود به حرم الهی و مسجدالحرام است؛(3) چنان که «ابان بن تغلب» می گوید: در

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 401؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 100.

(2) . وسائل الشیعه، ج 14، ص 7؛ بحارالانوار، ج 96، ص 255.

(3) . مستند الشیعه، ج 13، ص 85؛ کتاب الحج، خوئی، ج 5، ص 479.

ص: 151

سفر حج همراه امام صادق علیه السلام بودم. همین که حضرت به حرم رسید، از مرکب فرود آمد و غسل کرد و نعلین خود را از پا خارج کرد و با پای برهنه وارد حرم شد. سپس حضرت فرمود:

یَا أَبَانُ، مَنْ صَنَعَ مِثْلَ مَا رَأَیْتَنِی صَنَعْتُ تَوَاضُعاً لِله، مَحَا الله عَنْهُ مِائَهَ أَلْفِ سَیِّئَهٍ، وَکَتَبَ لَهُ مِائَهَ أَلْفِ حَسَنَهٍ، وَبَنَی الله عَزَّ وَجَلَّ لَهُ مِائَهَ أَلْفِ دَرَجَهٍ، وَقَضی لَهُ مِائَهَ أَلْفِ حَاجَهٍ.(1)ای ابان! هرکس از روی تواضع برای خداوند عزوجل همانند من عمل کند، خداوند صدهزار گناه از او محو می کند و صدهزار حسنه برای او می نویسد و صدهزار درجه در بهشت برای او قرار می دهد و صدهزار حاجت او را برآورده می کند.

از نشانه های دیگر تواضع در عمره و حج، تراشیدن سر است که زائر برای نشان دادن کوچکی خویش در برابر مولا و آقای خود، موهای سرش را همچون بردگان می تراشد؛ چنان که در روایتی آمده است که وقتی جبرئیل امین علیه السلام مناسک حج را به حضرت آدم علیه السلام آموزش می داد و به سرزمین منا رسید، خطاب به حضرت آدم علیه السلام فرمود:

فَاحْلِقْ رَأْسَکَ تَوَاضُعاً لِله عَزَّ وَجَلَّ إِذْ قَبِلَ قُرْبَانَکَ فَحَلَقَ آدَمُ رَأْسَهُ تَوَاضُعاً لِله عَزَّوَجَل.(2)ای آدم! سرت را به نشانه تواضع در برابر خدا بتراش، به این دلیل که قربانی تو را پذیرفت. پس آدم برای تواضع در برابر خدا، سر خود را تراشید.

افزون بر اعمال واجب یا مستحب مذکور، اعمال مستحب دیگری نیز برای تحقق بیشتر این خصلت سفارش شده است؛ مانند پیاده روی تمام یا بخشی از این سفر و نیز حرکت با آرامش، متانت و وقار که به احادیث این دو عمل اشاره کردیم. عمل مستحب دیگر، ژولیده و غبارآلود بودن فرد هنگام ورود به عرفات و سرزمین مناست.(3) در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره آمده است:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 398؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 97.

(2) . الکافی، ج 1، ص 193؛ علل الشرایع، ج 2، ص 401.

(3) . رسائل الشهید الثانی، ج 1، ص 361؛ جامع السعادات، ج 3، ص 311.

ص: 152

إِنَّمَا الْحَاجُّ الشُّعْثُ الْغُبْرُ یَقُولُ الله لِمَلَائِکَتِهِ انْظُرُوا إِلَی زُوَّارِ بَیْتِی قَدْ جَاءُونِی شُعْثاً غُبْراً مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ.(1)همانا حاجی، ژولیده و غبارآلود است. در این صورت، خداوند تبارک و تعالی به این افراد بر ملائکه خود مباهات می کند و می گوید: «به زائران خانه ام نگاه کنید که با حالت ژولیده و غبارآلود از هر درهای عمیق به سوی من آمده اند».

نشانه دیگر تواضع، کوتاه برداشتن گام ها هنگام انجام دادن برخی اعمال، از جمله هنگام زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام(2) و هنگام طواف کردن خانه خداوند(3) است. این عمل افزون بر اینکه نشانه تواضع زائر در برابر اولیای معصوم علیهم السلام و خداوند متعال به شمار می رود، پاداش فرد را در این سفر، مضاعف می کند؛ زیرا بر اساس احادیث، خداوند به عدد هر گامی که زائر در این مکان ها برمی دارد، پاداشی به او عنایت می کند.

و نادیده گرفتن حق است». راوی می گوید: «چگونه؟!» امام فرمود: «اینکه شخص، خود را در برابر حق به جهالت بزند و به اهل حق طعنه وارد کند».(1)

همچنین حضرت فرمود: «مَنْ تَوَاضَعَ قَلْبُهُ لِله لَمْ یَسْأَمْ بَدَنُهُ مِنْ طَاعَهِ الله» ؛(2) «کسی که قلب او در برابر خدا تواضع کند، جسم او از طاعت الهی خسته نمی شود».

بنابراین نشانه واقعی تواضع قلبی، تسلیم در برابر خداوند و اولیای الهی و اطاعت از آنان است؛ به طوری که امر و نهی خدا و اولیای معصوم را بپذیرد. بر این اساس، شایسته است زائر خانه خدا افزون بر خضوع ظاهری، خضوع باطنی داشته باشد و تسلیم دستور پروردگار و اولیای الهی باشد.

زخاک آفریدت خداوند پاک پس ای بنده افتادگی کن چو خاک

حریص و جهان سوز و سرکش مباش ز خاک آفریدندت آتش مباش

چو گردن کشید آتش هولناک به بیچارگی تن بینداخت خاک

چو آن سرفرازی نمود این کمی از آن دیو کردند از این آدمی(3)

حج را از مدینه آغاز کنیم یا از مکه؟ حضرت در پاسخ فرمود: «ابْدَأْ بِمَکَّهَ وَاخْتِمْ بِالْمَدِینَهِ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ» ؛(1) «سفر را از مکه آغاز کن و در مدینه به پایان برسان که این برتر است».

امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «هرگاه یکی از شما به حج برود، باید حج خود را با دیدار ما به پایان ببرد؛ چراکه کامل شدن حج با دیدار ما کامل می شود».(2)

اما در مقابل، در برخی احادیث دیگر، آغاز کردن سفر از مدینه بهتر دانسته شده است؛ از جمله در حدیثی چنین آمده است:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ علیه السلام عَنِ الْحَاجِّ مِنَ الْکُوفَهِ یَبْدَأَ بِالْمَدِینَهِ أَفْضَلُ أَوْ بِمَکَّهَ قَالَ بِالْمَدِینَهِ.(3)از امام صادق علیه السلام درباره حج گزاری که از کوفه به حج می آید سؤال کردم که آیا حج خود را از مدینه آغاز کند یا از مکه؟ حضرت فرمود: از مدینه.

در برخی از احادیث نیز زائر در انتخاب هر یک از مکه یا مدینه مخیر دانسته شده است؛ از جمله «علی بن یقطین» می گوید:

سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام عَنِ الْمَمَرِّ بِالْمَدِینَهِ فِی الْبِدَایَهِ أَفْضَلُ أَوْ فِی الرَّجْعَهِ قَالَ لَا بَأْسَ بِذَلِکَ أَیَّهً کَانَ.(4)از امام موسی بن جعفر علیه السلام سؤال کردم: آیا هنگام رفتن به حج، نخست به مدینه بروم بهتر است یا پس از بازگشت، از مدینه بیایم؟ امام علیه السلام فرمود: هرگونه سفر را آغاز کنی ایرادی ندارد.

مشهور فقیهان شیعه، روایات دسته نخست را ترجیح داده اند و معتقدند که بهتر است زائر، سفر خود را از مکه آغاز کند و به مدینه ختم نماید.(5) حکمت این ترجیح، براساس برخی روایات مذکور، آن است که زائران پس از مناسک حج و عمره، به مدینه

********

(1) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 44؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 320.

(2) . علل الشرایع، ج 2، ص 459؛ بحارالانوار، ج 96، ص 374.

(3) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 439؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 319.

(4) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 440؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 319..

(5) . الحدائق الناضره، ج 17، ص 404؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 558.

ص: 155

می روند و با ابراز ولایت و همبستگی و نصرت خود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام، حج خود را کامل می کنند.(1)

در مقابل، برخی از فقیهان، روایات دسته دوم را ترجیح داده و آغاز کردن سفر را از مدینه بهتر دانسته اند.(2) حکمت این ترجیح نیز آن است که گفته اند: پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام ابواب معرفت خدا و شناخت دین و احکام الهی اند. ازاین رو برای ورود بنده به خانه و ضیافت الهی، بهتر است از درِ آن خانه که همان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هستند وارد شود؛ چنان که خداوند در آیه 189 بقره به همه مسلمانان فرمان داده است که اگر قصد ورود به خانه ای دارند، باید از درِ آن وارد شوند:(3) (... وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها ...). براساس روایات، مقصود از ابواب در آیه، اهل بیت علیهم السلام دانسته شده اند که ابواب شناخت خداوندند.(4)

افزون بر این، برای ورود به ضیافت الهی، هرچه انسان از آلودگی ها و گناهان پاک تر باشد، زمینه ورود و تقرب به خدا برای او بیشتر فراهم است و کسانی که در ابتدا قدم به شهر مدینه می گذارند، این امتیاز را دارند که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله و فرزندان معصوم آن حضرت بروند و آنان را برای بخشایش گناهانشان نزد خدا واسطه قرار دهند؛ چنان که خداوند خود در قرآن کریم در این باره می فرماید:

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً) (نساء: 64)

اگر مردم هنگامی که مرتکب گناهی شدند نزد تو آمده بودند و از خدا آمرزش خواسته بودند و پیامبر برای آنان آمرزش خواسته بود، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند.

********

(1) . الکافی، ج 1، ص 293؛ علل الشرایع، ج 2، ص 406.

(2) . مستند الشیعه، ج 13، ص 330؛ قواعد الاحکام، ج 1، ص 449.

(3) . مستند الشیعه، ج 13، ص 330.

(4) . وسائل الشیعه، ج 27، ص 20؛ بحارالانوار، ج 2، صص 104 و 105.

ص: 156

همچنین شرط بخشایش برخی گناهان، تنها رضایت اهل بیت علیهم السلام است و بدون رضایت این خاندان، خداوند آن گناهان را نمی آمرزد؛ چنان که در زیارت جامعه می گوییم:

یَا وَلِیَّ اللهِ إِنَّ بَیْنِی وَبَیْنَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ذُنُوباً لَا یَأْتِی عَلَیْهَا إِلَّا رِضَاکُمْ فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَکُمْ عَلَی... لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبِی وَکُنْتُمْ شُفَعَائِی.(1)ای ولی خدا! همانا میان من و خداوند عزوجل گناهانی است که محو نمی شود؛ مگر به رضایت شما. پس به حق کسی که شما را امین اسرار خود قرار داد... بخشایش گناهان مرا از خدا طلب کنید و شفیعان من نزد خداوند باشید.

البته در عصر حاضر که بیشتر زائران در قالب کاروان های سازمان یافته عازم این سرزمین می شوند، زائر، اختیاری برای تعیین آغاز سفر خود از شهر مکه یا مدینه ندارد. ازاین رو نباید زائر برخلاف حرکت کاروان تلاش کند که سفر خود را از مدینه یا مکه آغاز کند؛ زیرا شروع از هر یک از این دو شهر، فضیلت خاص خود را دارد.

ولیکن مهم این است که زائر بکوشد به فلسفه و حکمت آغاز کردن سفر از مدینه یا مکه توجه داشته باشد؛ به این معنا که اگر زائری سفر خود را از مدینه آغاز می کند، توجه داشته باشد که خداوند فرصتی ویژه را قبل از حضور در ضیافت الهی برای او فراهم کرده است تا ضمن افزایش شناخت خود از خداوند، اولیای الهی و معارف دین، بتواند با توسل به این خاندان و واسطه قرار دادن آنان نزد خداوند، خود را از گناهان زیادی که در طول سالیان دراز به آنها آلوده شده است پاک کند و با جسم و روحی پاک، قدم در حرم امن الهی بگذارد.

اما زائری که سفر خود را از مکه آغاز می کند، توجه داشته باشد که او حج و عمره خود را با زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و اولیای معصوم او کامل می کند؛ به این صورت که با حضور نزد اولیای معصوم الهی، ولایت و همبستگی و نصرت خود را به آنان عرضه می کند و بر پذیرش ولایت این خاندان و اطاعت از آنان تجدید عهد می نماید.

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 617؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 101.

ص: 157

در آن، برتر از شهر مکه است.(1) «حسن بن جهم» از اصحاب امام کاظم علیه السلام می گوید:

از امام کاظم علیه السلام درباره اقامت در مکه یا مدینه سؤال کردم که کدام یک برتر است؟ امام در پاسخ فرمود: نظر شما چیست؟ من گفتم: ما در مقابل شما نظری نداریم. ولی فکر می کنیم که اقامت در مدینه فضیلت بیشتری دارد. حضرت فرمود: اگر تو این عقیده را داری به تو بگویم که امام صادق علیه السلام روز عید فطر به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و بر آن حضرت سلام کرد و فرمود: ما بر مردم مکه با سلام کردن بر رسول خدا صلی الله علیه و آله برتری داده شده ایم.(2)

بنابراین زائران سفر حج و عمره باید توجه داشته باشند که به سرزمین و شهر بسیار مقدس و پربرکتی قدم می گذارند. ازاین رو باید ورود و حضور آنان در این شهر، با دیگر شهرها تفاوت داشته باشد؛ به طوری که اعمال و رفتارشان شایسته میزبانان و صاحبان این سرزمین، یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرزندان معصوم آن حضرت و دیگر اولیای الهی باشد.

ازاین رو زائر در این شهر، به جای توجه به دنیا و پرداختن به اعمال بیهوده، باید برای آخرت خویش کار کند. در روایتی آمده است که گروهی از شیعیان امام صادق علیه السلام در راه سفر حج، وارد مدینه شدند و خدمت آن حضرت رسیدند. امام علیه السلام از آنان سؤال کرد که در کجا اقامت گزیده اید؟ گفتند: «ما به مدت پانزده روز در مدینه اقامت داریم». آن گاه امام خطاب به آنان فرمود:

أَصَبْتُمُ الْمُقَامَ فِی بَلَدِ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله وَالصَّلَاهَ فِی مَسْجِدِهِ وَاعْمَلُوا لآِخِرَتِکُمْ وَأَکْثِرُوا لِأَنْفُسِکُمْ إِنَّ الرَّجُلَ قَدْ یَکُونُ کَیِّساً فِی الدُّنْیَا فَیُقَالُ مَا أَکْیَسَ فُلَاناً وَإِنَّمَا الْکَیِّسُ کَیِّسُ الْآخِرَهِ.(3)توفیق اقامت در شهر رسول خدا صلی الله علیه و آله و اقامه نماز در مسجد آن حضرت نصیب شما

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 14، ص 347.

(2) . الکافی، ج 4، ص 557؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 14.

(3) . الکافی، ج 4، ص 557؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 348.

ص: 159

شده است. پس برای آخرتتان کار کنید و زیاد هم تلاش کنید. گاهی مردم به کسی که در کارهای دنیایی اش زیرک باشد می گویند: فلانی چقدر زیرک است! ولی بدانید که زیرک واقعی کسی است که برای آخرت خود زیاد تلاش می کند.

بر این اساس، در روایات پیشوایان دین، برای ورود و حضور در این شهر آداب و اعمال خاصی ذکر شده که شایسته است زائران، آنها را هنگام حضور در این سرزمین رعایت کنند تا ضمن کامل کردن عمره و حج خود، بهره بیشتری از این سفر معنوی ببرند. ما در اینجا به آداب مهم حضور در مدینه اشاره می کنیم:

المَدینَهُ مُهاجَری ومَضجَعی فِی الأَرضِ، حَقّ عَلی امّتی أن یُکرِموا جیرانی مَا اجتَنَبُوا الکَبائِرَ.(1)مدینه محل مهاجرت من و مکان دفن من روی زمین است و بر امت من لازم است که همسایگان مرا تا آن زمان که مرتکب گناه کبیره نشده اند، اکرام کنند.

همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس از روی ظلم، اهل مدینه را بترساند، خدا او را می ترساند و لعنت خدا و ملائکه و همه مردم بر او باد و خداوند از چنین افرادی عمل عادلانه و نیکی را قبول نمی کند.(2)

افزون بر حرمت ساکنان و زائران این سرزمین، حتی حیوانات و اشیا این شهر، احترام دارند؛ چنان که امام باقر علیه السلام فرمود:

حَرَّمَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله الْمَدِینَهَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا صَیْدَهَا وَحَرَّمَ صلی الله علیه و آله مَا حَوْلَهَا بَرِیداً فِی بَرِیدٍ أَنْ یُخْتَلَی خَلَاهَا أَوْ یُعْضَدَ شَجَرُهَا. رسول خدا صلی الله علیه و آله صید مدینه را میان دو سنگلاخ و نیز کندن گیاه و قطع درختان مدینه را یک برید (دوازده میل) در یک برید، حرام کرد.

(3) بر اساس این روایات، بیشتر فقیهان شیعه(4) و اهل سنت(5) صید کردن و نیز قطع درختان و گیاهان مدینه را به جز در موارد ضرورت، حرام شمرده اند. ولی برخی انجام دادن این اعمال را مکروه دانسته اند.(6) حرم مدینه، محدوده شهر مدینه و قسمت هایی از خارج شهر را شامل می شود که با علامت های خاص که به «علائم حرم» معروف اند، علامتگذاری شده است.

********

(1) . مجمع الزوائد، ج 3، ص 310؛ کنز العمال، ج 12، ص 246.

(2) . مسند احمد، ج 4، ص 55؛ مجمع الزوائد، ج 3، ص 306.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 561؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 555.

(4) . تذکره الفقهاء، ج 7، ص 380؛ الحدائق الناضره، ج 15، ص 537 و ج 17، ص 415.

(5) . المجموع، ج 7، ص 472؛ المغنی، ج 3، ص 369.

(6) . مختلف الشیعه، ج 4، ص 381.

ص: 161

مَنْ أَتَی مَکَّهَ حَاجّاً وَلَمْ یَزُرْنِی إِلَی الْمَدِینَهِ جَفَانِی وَمَنْ جَفَانِی جَفَوْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَه.(1)هرکس برای حج به مکه بیاید و مرا زیارت نکند، از من روی گردانده است و کسی که از من روی گرداند، در روز قیامت از او روی برمی گردانم.

فقیهان گفته اند که شایسته است زائر در شهر مدینه قبل از انجام دادن هر کاری، نخست به زیارت قبر مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله برود.(2) به سبب اهمیت این موضوع و جایگاه عظیم آن در سفر حج و عمره، در ادامه به طور مستقل به این بحث می پردازیم.

کامل تناسب بیشتری دارد.(1) افزون بر این، اقامه نماز در این سرزمین نسبت به مکان های دیگر از پاداش بیشتری برخوردار است. ازاین رو کامل خواندن نماز، پاداش و بهره زائران را از این سفر معنوی مضاعف خواهد کرد.

البته زائران باید توجه داشته باشند که فقها در محدوده کامل یا شکسته خواندن نماز در این دو شهر، اختلاف نظر دارند. ازاین رو لازم است هر یک از زائران برای شناخت وظیفه خود در این موضوع، به نظر مرجع تقلید خویش مراجعه کند. البته بیشتر فقیهان معتقدند که مسافر می تواند در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مسجدالحرام، نماز خود را کامل بخواند.

نسبت به دیگر مساجد دارد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: « صَلَاهٌ فِی مسجدالنبی صلی الله علیه و آله تَعْدِلُ عَشَرَهَ آلَافِ صَلَاهٍ»؛(1)«پاداش یک نماز در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله برابر است با ده هزار رکعت نماز در غیر مسجد آن حضرت».

نمازهایی که زائر می تواند در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله بخواند، فراوان است که از میان آنها نمازهای واجب انسان، یعنی نمازهای یومیه و نماز قضا در اولویت قرار دارد و پس از نمازهای واجب، نوبت به نمازهای مستحبی می رسد؛ مانند نماز تحیت مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله که هرگاه زائر وارد مسجد آن حضرت یا هر یک از مساجد مدینه شد - در صورت عدم اقامه نماز واجب در آن مسجد - شایسته است این نماز را بخواند. نماز زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیها السلام و امامان مدفون در بقیع علیهم السلام که مستحب است پس از زیارت، برای هر یک از معصومان، دو رکعت نماز زیارت خوانده شود، نماز حاجت و نمازهای دیگری که در کتب ادعیه به آنها اشاره شده است.

اما از میان نمازهای مستحبی، یکی از نمازهایی که در روایات بر خواندن آن تأکید فراوان شده، نماز شب است؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در وصیت خود خطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ فِی نَفْسِکَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ أَعِنْهُ... وَعَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ وَعَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ وَعَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ.(2)یا علی! تو را به انجام دادن چند خصلت وصیت می کنم. پس آنها را حفظ کن. سپس حضرت دست به دعا برداشت و فرمود: خداوندا! او را بر انجام دادن این اعمال کمک کن. سپس بعد از ذکر چند عمل، سه بار فرمود: بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب.

امام باقر علیه السلام نیز یکی از اوصاف شیعیان امیرمؤمنان علی علیه السلام را اقامه نماز شب شمرد و فرمود:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 556؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 280.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 188؛ تهذیب الاحکام، ج 9، ص 175.

ص: 165

إِنَّمَا شِیعَهُ عَلِیٍّ علیه السلام... إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ فِرَاشاً وَاسْتَقْبَلُوا الْأَرْضَ بِجِبَاهِهِمْ، کَثِیرٌ سُجُودُهُمْ کَثِیرَهٌ دُمُوعُهُم.(1)شیعیان علی کسانی اند که وقتی شب فرا می رسد، زمین را فرش خود قرار می دهند و با پیشانی به استقبال آن می روند؛ سجده و اشک آنان بسیار است.

امام رضا علیه السلام نیز در روایتی خطاب به زائران مدینه و خانه خدا فرمود: «وَ عَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ وَطُولِ الْقُنُوت» ؛(2) «و بر شما باد به نماز شب و قنوت طولانی».

بنابراین یکی از اعمال شایسته برای زائران این سرزمین مقدس، خواندن نماز شب است. امید است که زائران با مداومت بر قرائت آن در ایام سفر، با این نماز مأنوس شوند و خواندن آن را تا پایان عمر ترک نکنند.

دعاهای متعددی در این باره ذکر شده است که زائر می تواند با قرائت این دعاها و زیارتنامه ها، قبر مطهر آن حضرت را زیارت کند.

آن، منبری برای پیامبر صلی الله علیه و آله ساختند. منبر کنونی نیز در جایگاه همان منبر قرار داده شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره منبرشان فرمود: « مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَهٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّهِ وَقَوَائِمُ مِنْبَرِی رُبَّتْ فِی الْجَنَّه »؛(1) «منبر من، بر دری از درهای بهشت قرار دارد و پایه های منبر من، بر بهشت استوار است». همچنین امام صادق علیه السلام درباره فضیلت منبر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

به کنار منبر بروید و دست بر منبر بکشید و به صورت و چشمان خود بمالید؛ زیرا این عمل برای چشمان شفاست و سپس کنار آن بایستید و پس از حمد و ثنای الهی، حاجت های خود را از خداوند بخواهید...؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «منبر من، بر دری از درهای بهشت قرار دارد».(2)

البته ممکن است علت چنین توصیه ای، آن بوده است که تا عصر امام صادق علیه السلام، منبر اصلی پیامبر صلی الله علیه و آله وجود داشته است. ولی برخی از فقها گفته اند که همین اعمال درباره منبر فعلی نیز، به امید درک ثواب، جایز است.(3)

سال 908 ه. ق سلطان سلیمان عثمانی، آن را بنا کرده است.

3. محراب عثمانی که محل ایستادن امام جماعت فعلی مسجدالنبی صلی الله علیه و آله است و جلوی محراب پیامبر صلی الله علیه و آله قرار دارد و به نقل برخی، این محراب را «عثمان بن عفان» در توسعه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله ساخته است.(1)

کرده است که اگر مردم ثواب نماز خواندن در این مکان را بدانند میان یکدیگر قرعه می زنند، این ستون به ستون عایشه یا قرعه نیز نامیده شده است.

6. ستون مُخلَّقه: ستونی است نزدیک محراب پیامبر صلی الله علیه و آله و علت نامگذاری اش، آن است که کنار این ستون، گیاهی به نام «خلوق» را می سوزاندند تا فضای مسجد خوشبو شود.(1)

7. ستون حنّانه: این ستون در مکان درختی که پیامبر صلی الله علیه و آله بر آن تکیه می زد و برای مردم صحبت می کرد ساخته شده است و چون هنگام قطع درخت ناله ای از آن بلند گردید، این ستون، حنانه (ناله کننده) نامیده شد.

استن حنانه از هجر رسول ناله میزد همچو ارباب عقول

در تحیر مانده اصحاب رسول کز چه می نالد ستون با عرض و طول

گفت پیغمبر چه خواهی ای ستون گفت جانم در فراقت گشت خون

گفت خواهی تا تو را نخلی کنند شرقی و غربی زتو میوه چنند

گفت آن خواهم که شد دائم بقاش بشنو ای غافل کم از چوبی مباش(2)

ستون های ذکر شده، از جمله مکان هایی است که دعا و نماز، کنار آنها مستحب شمرده شده است. از جمله اقامه دو رکعت نماز حاجت نزد ستون ابی لبابه و خواندن دعایی خاص پس از آن و نیز استغفار و درخواست حاجت از خداوند پس از قرائت دعای مذکور، سفارش شده است. همچنین خواندن نماز و دعاهایی خاص کنار برخی ستون های دیگر، مستحب شمرده شده و این نماز و دعاها در کتاب های ادعیه آمده است.(3)

است.(1) فقیهان گفته اند: بهتر است روزهای چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را برای این کار انتخاب کند؛(2) چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

صُمِ الْأَرْبِعَاءَ وَالْخَمِیسَ والجُمعَهَ... وَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ لِحَاجَتِکَ وَهُوَ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِعِزَّتِکَ وَقُوَّتِکَ وَقُدْرَتِکَ وَجَمِیعِ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَکَذَا.(3)روزهای چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه را روزه بگیر... و دست به دعا بردار و بگو: «خدایا! من به عزت و قوت و قدرت تو و هرآنچه علم تو بر آن احاطه دارد، تو را سوگند می دهم که بر محمد و اهل بیت او درود بفرستی و با من چنین کنی».

شخص روزه دار بعد از این دعا حاجت های خود را از خدا طلب می کند. در حدیثی دیگر از آن حضرت، ضمن اشاره به سه روز روزه مذکور، توصیه شده است که زائر در صورت توانایی، این سه روز را در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله اقامت گزیند و پیوسته مشغول نماز و عبادت باشد. در بخشی از این حدیث آمده است:

فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا تَتَکَلَّمَ بِشَیْ ءٍ فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ فَافْعَلْ إِلَّا مَا لَا بُدَّ لَکَ مِنْهُ وَلَا تَخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَهٍ وَلَا تَنَامَ فِی لَیْلٍ وَلَا نَهَارٍ فَافْعَلْ لِأَنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُعَدُّ فِیهِ الْفَضْل.(4)اگر می توانی در این سه روز، هیچ سخنی بر زبان جاری نکن، جز آنچه چاره ای از گفتن آن نداری، این کار را انجام ده و نیز اگر می توانی، از مسجد خارج نشو، مگر برای قضای حاجت و شب و روز را نخوابی، این کار را انجام بده؛ زیرا این کار از اعمالی است که نزد خداوند دارای فضیلت است.

البته حضور در مسجد و ترک سخن گفتن و خوابیدن، شرط روزه این سه روز نیست و زائر می تواند این سه روز را بیرون مسجد و محل اقامت خود باشد. ولی افرادی که

********

(1) . الحدائق الناضره، ج 13، ص 201؛ جواهر الکلام، ج 16، ص 340.

(2) . تذکره الفقهاء، ج 8، ص 450؛ العروه الوثقی، ج 3، ص 614.

(3) . الکافی، ج 4، ص 558؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 352.

(4) . تهذیب الاحکام، ج 6، ص 16؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 350.

ص: 171

می خواهند روزه آنها کامل تر باشد و بهره بیشتری از روزه خود ببرند، می توانند در صورت توانایی و داشتن حال عبادت، به مضمون این حدیث عمل کنند.

وسیله لشکریان یزید بن معاویه پس از واقعه کربلا در این شهر به شهادت رسیدند - و بسیاری از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنان، از صدر اسلام تاکنون. این قبرستان به همین علت از قداست و اهمیت خاصی برخوردار است. در روایتی در این باره آمده است:

رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک غروب روز پنج شنبه به همراه عده ای از مسلمانان به قبرستان بقیع می رفت و سه مرتبه خطاب به اموات مدفون در آن می فرمود: « السلام علیکم یا اهل الدیار رحمکم الله ». سپس رو به اصحاب کرد و به آنان گفت: «دفن شدگان در این قبرستان از شما بهترند». اصحاب به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردند: «چرا یا رسول الله؟ اگر آنان ایمان آوردند و جهاد کردند، ما هم ایمان آوردیم و جهاد کردیم». پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود: «آنان ایمان آوردند، ولی ایمانشان را با ظلم آمیخته نکردند و رفتند و ما بر آن شاهدیم. اما شما بعد از من، زنده می مانید و معلوم نیست پس از من چه خواهید کرد».(1)

از دیگر افراد مدفون در مدینه، حضرت عبدالله، پدر گرامی رسول خدا صلی الله علیه و آله است که در گذشته دارای قبر و بارگاه بوده است. ولی بارگاه آن حضرت در توسعه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله در دوره آل سعود، به صحن مسجدالنبی صلی الله علیه و آله ملحق شده است و مکان آن، داخل صحن مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مقابل «باب السلام» قرار دارد که زائران می توانند در آنجا قبر آن حضرت را زیارت کنند.

مقبره شهدای جنگ احد از دیگر مکان های مقدس در مدینه است که حضرت حمزه، عموی گرامی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، به همراه حدود هفتاد نفر از مسلمانان که در این جنگ به شهادت رسیدند، در آن دفن شده اند. زیارت حضرت حمزه و دیگر شهدای احد، یکی از اعمال مستحب مدینه(2) است که در روایات نبوی و اهل بیت علیهم السلام بر انجام دادن آن تأکید شده است؛ از جمله در روایتی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ زَارَنِی وَلَمْ یَزُرْ عَمِّی حَمْزَهَ فَقَدْ جَفَانِی» ؛(3)

********

(1) . کامل الزیارات، ص 529؛ وسائل الشیعه، ج 3، ص 224.

(2) . مناسک الحج، گلپایگانی، ص 230؛ کلمه التقوی، ج 3، ص 511.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 198؛ جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 273.

ص: 173

«کسی که مرا زیارت کند و عمویم حمزه را زیارت نکند، به من جفا کرده است». امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «از جمله مکان هایی که شایسته است زائر در مدینه به آنجا برود و افزون بر دیدار، در آنجا نماز گزارد و تجدید عهد و دیدار کند، قبر حمزه و قبور شهدای احد است».(1)

همچنین آن حضرت علیه السلام فرمود:

حضرت فاطمه علیها السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله 75 روز زنده بود و در این مدت هرگز خندان دیده نشد. آن حضرت هفته ای دو مرتبه در روزهای دوشنبه و پنجشنبه بر سر مزار شهدای احد می آمد و در آنجا نماز می خواند و دعا می کرد.(2)

برای حضرت حمزه و شهدای احد، زیارت نامه های خاصی در کتب ادعیه وارد شده است که شایسته است زائر، آنان را در این مکان با این زیارت نامه ها زیارت کند. افزون بر این، تلاوت سوره قدر به هر مقدار که شخص می تواند و خواندن نماز زیارت برای شهدای احد، مستحب شمرده شده است.(3)

مسجد قبا یکی از این مساجد، است. این مسجد نخستین مسجد ساخته شده در اسلام است و در منطقه قبا و در فاصله شش کیلومتری مسجدالنبی صلی الله علیه و آله واقع شده است.(1) این مسجد در اسلام از فضیلت و جایگاه والایی برخوردار است. قرآن کریم در آیه 108 توبه، از این مسجد به عنوان مسجدی که بر اساس تقوا بنا نهاده شده، یاد کرده و مؤمنان را به اقامه نماز در آن ترغیب نموده است. امام صادق علیه السلام نیز درباره مسجد قبا فرمود:

مِنَ الْمَشَاهِدِ فِی الْمَدِینَهِ الَّتِی یَنْبَغِی أَنْ یُؤْتَی إِلَیْهَا وَتُشَاهَدَ وَیُصَلَّی فِیهَا وَتُعَاهَدَ مَسْجِدُ قُبَا وَهُوَ الْمَسْجِدُ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی.(2)از جمله مکان هایی که سزاوار است زائر به آنجا برود و آنجا را مشاهده کند و در آنجا نماز گزارد و تجدید عهد و دیدار نماید، مسجد قباست و آن مسجدی است که بر اساس تقوا تأسیس شده است.

در حدیثی دیگر، یکی از شیعیان به آن حضرت عرض کرد:

أَنَّا نَأْتِی الْمَسَاجِدَ الَّتِی حَوْلَ الْمَدِینَهِ فَبِأَیِّهَا أَبْدَأُ؟ فَقَالَ: ابْدَأْ بِقُبَا فَصَلِّ فِیهِ وَأَکْثِرْ، فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِدٍ صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فِی هَذِهِ الْعَرْصَه.(3)ما به مساجد اطراف مدینه که می آییم، از کدام مسجد آغاز کنیم؟ حضرت فرمود: از قبا آغاز کن و در آن بسیار نماز بخوان؛ زیرا قبا نخستین مسجدی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این سرزمین در آن نماز خواند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز درباره پاداش اقامه نماز در این مسجد فرمود: «هرکس در خانه اش تطهیر کند و به قبا بیاید و در آن دو رکعت نماز گزارد، خداوند پاداش یک عمره به او عطا می کند».

مسجد دیگر که در کلام امام صادق علیه السلام به آن اشاره شد، مسجد فتح است که در منطقه غزوه احزاب واقع شده است. این مکان، محل فرماندهی پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ

********

(1) . آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 243.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 197؛ جامع احادیث الشیعه، ج 4، ص 519.

(3) . الکافی، ج 4، ص 560؛ بحارالانوار، ج 19، ص 120.

ص: 175

احزاب و نیز محل نماز و دعای آن حضرت بوده است.(1) آن حضرت علیه السلام در حدیثی در این باره فرمود:

وَ لَا تَدَعْ أَنْ تَأْتِیَ الْمَشَاهِدَ کُلَّهَا... وَمَسْجِدَ الْأَحْزَابِ وَهُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ وَتَطَوَّعْ فِیهَا بِمَا أَحْبَبْتَ مِنَ الصَّلاهِ... إِذَا أَتَیْتَ مَسْجِدَ الْفَتْحِ فَقُلْ یَا صَرِیخَ الْمَکْرُوبِینَ وَیَا مُجِیبَ دَعْوَهِ الْمُضْطَرِّینَ اکْشِفْ عَنِّی غَمِّی وَهَمِّی وَکَرْبِی کَمَا کَشَفْتَ عَنْ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَآلِهِ هَمَّهُ وَغَمَّهُ وَکَرْبَهُ وَکَفَیْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ فِی هَذَا الْمَکَانِ.(2)رفتن به همه مساجد و مشاهد را ترک نکن؛ مانند... مسجد احزاب که همان مسجد فتح است و در آن هر مقدار دوست داشتی نماز مستحبی بخوان و هرگاه وارد آن شدی، دست به دعا بردار و بگو: «ای فریادرس غم دیدگان و ای اجابت کننده دعوت مضطران! غم و غصه و گرفتاری مرا برطرف کن؛ همان گونه که در این مکان، غم و غصه و گرفتاری پیامبرت که درود تو بر او و آل او باد، برطرف کردی و او را در برابر وحشت دشمن، کفایت کردی.

در این منطقه، پنج مسجد دیگر به نام های مسجد امیرمؤمنان علیه السلام، مسجد فاطمه زهرا علیها السلام، مسجد سلمان فارسی، مسجد ابوبکر و مسجد عمر نیز وجود داشته است که با مسجد ذوقبلتین که در غرب مساجد مذکور قرار دارد، به «مساجد سبعه» معروف شده اند که به جز مسجد فتح، مسجد فاطمه زهرا علیها السلام، مسجد سلمان فارسی و مسجد ذوقبلتین، مساجد دیگر تخریب شده است.

مساجد و مشاهد شهر مدینه، منحصر در مساجد و مشاهدی که در این روایات آمده، نیست؛ بلکه اماکن دیگری نیز در مدینه وجود دارد که زیارت و اقامه نماز و خواندن دعا در آنها مستحب است که از عمده ترین آنها می توان از «مسجد ذوقبلتین» که آیه تغییر قبله در آنجا نازل شد، «مسجد مباهله یا مسجد الاجابه» که ماجرای مباهله پیامبر صلی الله علیه و آله و

********

(1) . آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 297.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 574؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 17.

ص: 176

اهل بیت علیهم السلام با مسیحیان نجران در آنجا واقع شد، «مسجد غمامه» و «مسجد امیرمؤمنان علیه السلام» که کنار مسجدالنبی صلی الله علیه و آله قرار دارد و محل نمازهای عید و نماز استسقای پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بوده است، «مسجد فضیخ یا مسجد رد الشمس» که ماجرای برگشت خورشید به درخواست پیامبر صلی الله علیه و آله برای اقامه نماز علی علیه السلام در آنجا واقع شده است، «مسجد شجره» که یکی از میقات های عمره و حج و محل احرام پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان و فاطمه زهرا و امامان معصوم علیهم السلام بوده است، «مسجد ابوذر»، محل وقوع جنگ احد در دامنه کوه احد و محل جنگ احزاب یا خندق و مساجد موجود در این مکان که ماجرای هر یک از این مساجد و مشاهد، در کتاب های تاریخی مربوط به مدینه آمده است.(1)

حکمت رفتن زائران به مکان های ذکر شده، آن است که زائر از وقایعی که در این مکان ها در صدر اسلام رخ داده است آگاهی یابد و با شخصیت های صدر اسلام و زحمات و رنج هایی که آنان برای حفظ دین کشیده اند آشنا شود و بداند که اسلامی که در حال حاضر در سایه آن با راحتی و امنیت به زندگی و عبادت خداوند مشغول است، به آسانی به دست ما نرسیده است؛ بلکه برای حفظ و بقای آن زحمات فراوانی کشیده شده و خون های پاک زیادی ریخته شده است. ازاین رو، زائر وظیفه دارد ضمن قدردانی از زحمات گذشتگان و درخواست غفران الهی برای این افراد، با آنان پیمان ببندد که او نیز همانند آنان برای بقا و تداوم دین الهی از مال و جان خود خواهد گذشت. در سخنی از امام خمینی رحمه الله خطاب به زائران سرزمین وحی در این باره آمده است:

از نکاتی که حجاج محترم باید به آن توجه کنند، اینکه مکه معظمه و مشاهد مشرفه، آینه حوادث بزرگ نهضت انبیا و اسلام و رسالت پیامبر اکرم است. جای، جای این سرزمین، محل نزول و اجلال انبیای بزرگ و جبرئیل امین و یادآور رنج ها و مصیبت های چندین ساله ای است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در راه اسلام و بشریت متحمل شده اند و حضور در این مشاهد مشرفه و امکنه مقدسه و در نظر گرفتن شرایط سخت

********

(1) . ر. ک: آثار اسلامی مکه و مدینه؛ مشاهد و مشاعر حج.

ص: 177

و طاقت فرسای بعثت پیامبر، ما را به مسئولیت و حفظ دستاوردهای این نهضت و رسالت الهی بیشتر آشنا می کند که واقعاً پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه هدی (علیهم سلام الله) در چه غربت هایی برای دین حق و امحای باطل، استقامت و ایستادگی نموده اند و از تهمت ها و اهانت ها و زخم زبان های «ابولهب» و «ابوجهل» ها و «ابوسفیان» ها نهراسیدند و در عین حال شدیدترین محاصره های اقتصادی در «شعب ابی طالب» به راه خود ادامه داده اند و تسلیم نشدند و سپس با تحمل هجرت ها و مرارت ها در مسیر دعوت حق و ابلاغ پیام خدا و حضور در جنگ های پیاپی و نابرابر و مبارزه با هزاران توطئه و کارشکنی ها، به هدایت و رشد، همت گماشته اند که دل صخره ها و سنگ ها و بیابان ها و کوه ها و کوچه ها و بازارهای مکه و مدینه پر است از هنگامه پیام رسالت آنان که اگر آنها به زبان و سخن می آمدند و از راز و رمز تحقق (فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ... )(1) پرده برمی داشتند، زائران بیت الله الحرام درمی یافتند رسول خدا برای هدایت ما و بهشتی شدن مسلمانان چه کشیده اند و مسئولیت پیروان او چقدر سنگین است.(2)

اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَهِ قَبْرِ نَبِیِّکَ، فَإِنْ تَوَفَّیْتَنِی قَبْلَ ذَلِکَ فَإِنِّی أَشْهَدُ فِی مَمَاتِی عَلَی مَا شَهِدْتُ عَلَیْهِ فِی حَیَاتِی أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَرَسُولُکَ.(1)سپس مستحب است زائر به بقیع برود و پس از خواندن زیارت نامه امامان معصوم علیهم السلام، با این جملات با آنان وداع کند:

(2) السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَئِمَّهَ الْهُدَی وَرَحْمَهُ اللهِ وَبَرَکَاتُهُ أَسْتَوْدِعُکُمُ الله وَأَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَامَ آمَنَّا بِاللهِ وَبِالرَّسُولِ وَبِمَا جِئْتُمْ بِهِ وَدَلَلْتُمْ عَلَیْهِ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ وَلَا تَجْعَلْهُ آخِرالْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِهِمْ وَالسَّلَامُ عَلَیْهِمْ وَرَحْمَهُ اللهِ وَبَرَکَاتُه.(3)

امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز در روایتی خطاب به مسافران سفر حج فرمود:

هرگاه به قصد زیارت خانه خدا خارج شدید، حج خود را با زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله تمام کنید؛ زیرا ترک زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله جفاست و شما به انجام دادن این عمل مأمور شده اید و همچنین حج خود را به زیارت قبوری که خداوند، شما را ملزم به ادای حق آنان و زیارتشان کرده است، کامل کنید.(1)

درباره زیارت حضرت فاطمه علیها السلام نیز از خود آن حضرت روایت شده است که فرمود:

أَخْبَرَنِی أَبِی وَهُوَ ذَا هُوَ أَنَّهُ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْهِ وَعَلَیَّ ثَلَاثَهَ أَیَّامٍ أَوْجَبَ الله لَهُ الْجَنَّهَ قَالَ فَقُلْتُ لَهَا فِی حَیَاتِهِ وَحَیَاتِکِ قَالَتْ نَعَمْ وَبَعْدَ مَوْتِنَا.(2)پدرم به من خبر داد که هرکس بر او یا بر من سه روز سلام کند، بهشت بر او واجب می گردد. راوی می گوید: «به آن حضرت عرض کردم آیا این مربوط به زمان حیات شما و پدرتان است؟» حضرت فرمود: «بله. هم در زمان حیات و هم پس از مرگ ما».

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ زَارَنِی أَوْ زَارَ أَحَداً مِنْ ذُرِّیَّتِی زُرْتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَأَنْقَذْتُهُ مِنْ أَهْوَالِهَا.(3)هرکس مرا یا یکی از فرزندان مرا زیارت کند، در قیامت به زیارت او خواهم رفت و او را از وحشت های آن روز نجات می دهم.

زیارت قبور این خاندان از چنان اهمیتی برخوردار است که در بسیاری از روایات، از آن به عنوان تکلیفی لازم بر عهده مسلمانان یاد شده است(4) و برخی از فقها بر اساس این روایات، بر وجوب زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام(5) یا وجوب کفایی این عمل فتوا

********

(1) . الخصال، ص 616؛ جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 229.

(2) . تهذیب الاحکام، ج 6، ص 9؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 367.

(3) . وسائل الشیعه، ج 14، ص 332؛ جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 237.

(4) . تهذیب الاحکام، ج 6، صص 3-104؛ وسائل الشیعه؛ ج 14، صص 443-445.

(5) . منتهی المطلب، ج 2، ص 880؛ المزار، شیخ مفید، ص 26

ص: 180

داده اند.(1) ولی بیشتر فقیهان، این عمل را به ویژه برای زائر سفر عمره و حج مستحب مؤکد دانسته اند.(2)

برای هر یک از امامان، عهد و پیمانی بر عهده موالیان و شیعیان آنان است و کمال وفای به این عهد و ادای نیکوی آن، زیارت قبورشان است.

در حدیثی دیگر از پیشوایان دین آمده است:

إِنَ زِیَارَتَنَا إِنَّمَا هِیَ تَجْدِیدُ الْعَهْدِ وَالْمِیثَاقِ الْمَأْخُوذِ فِی رِقَابِ الْعِبَادِ وَسَبِیلُ الزَّائِرِ أَنْ یَقُولَ عِنْدَ زِیَارَتِهِمْ: جِئْتُکَ یَا مَوْلَایَ... أُجَدِّدُ مَا أَخَذَ الله لَکُمْ فِی رَقَبَتِی مِنَ الْعَهْدِ وَالْمِیثَاقِ وَالْوَلَایَهِ لَکُمْ وَالْبَرَاءَهِ مِنْ أَعْدَائِکُم.(1)همانا زیارت قبور ما تجدید عهد و پیمانی است که از بندگان خدا گرفته شده است و زائر هنگام زیارت آنان، چنین می گوید: ای مولای من! نزد شما آمده ام تا عهد و پیمان و ولایت شما و برائت از دشمنانتان را که خداوند بر ذمه من قرار داده است، تجدید کنم.

ای آقایان و مولاهای من! من رو به سوی شما کرده ام... پس نزد خدا از من شفاعت کنید و مرا نزد خدا از گناهانم نجات دهید. همانا شما وسیله و واسطه من نزد خدایید و به واسطه محبت و نزدیکی شما، امید نجات در درگاه الهی را دارم.

بر اساس برخی روایات و ادعیه، برخی گناهانی که انسان مرتکب شده است، جز با رضایت اهل بیت علیهم السلام و طلب بخشایش آنان از خداوند، بخشوده نخواهد شد؛ چنان که در زیارت جامعه خطاب به اهل بیت علیهم السلام می گوییم:

یَا وَلِیَّ اللهِ إِنَّ بَیْنِی وَبَیْنَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ذُنُوباً لَا یَأْتِی عَلَیْهَا إِلَّا رِضَاکُمْ، فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَکُمْ عَلَی سِرِّهِ... لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبِی وَکُنْتُمْ شُفَعَائِی.(1)ای ولی خدا! همانا بین من و خدا گناهانی وجود دارد که جز با رضایت شما محو و آمرزیده نمی شود. پس به حق کسی که شما را بر سرّ خود، امین قرار داده است،... بخشایش گناهانم را از خدا طلب کنید و شفیعان من باشید.

هرگاه به قصد حج خانه خدا خارج شدید... حج خود را با زیارت قبوری که خداوند شما را به ادای حق و زیارت آنها ملزم کرده است، کامل کنید و نزد این قبور رزق الهی را بخواهید.

گفتنی است این رزق الهی، گستره بسیار وسیعی دارد و تمامی رزق های مادی و معنوی، دنیوی و اخروی را شامل می شود. بنابراین زائران نباید کوتاه همت باشند و در طلب رزق الهی از صاحبان این قبور، تنها به رزق مادی و زودگذر دنیوی برای خود یا برخی نزدیکان اکتفا کنند؛ بلکه باید افزون بر طلب رزق مادی، رزق معنوی همچون سعادت دنیا و آخرت را برای خود و دیگران اعم از خویشاوندان یا مؤمنان دیگر طلب کنند.

برترین و نزدیک ترین واسطه های الهی اند؛ چنان که در زیارت جامعه می خوانیم:

اللَّهُمَّ إِنِّی لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَیْکَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَاهل بیتهِ الْأَخْیَارِ الْأَئِمَّهِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِی.(1)خدایا! اگر من شفیعانی مقرب تر از محمد و آل محمد نزد تو می یافتم، آنان را شفیع و واسطه خود قرار می دادم.

اهل بیت علیهم السلام نه تنها بهترین وسیله برای تقرب الهی اند، بلکه بر اساس برخی روایات، تنها راه تقرب به خداوندند. ازاین رو در زیارت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می گوییم:

اللَّهُمَّ إِنِّی لَا أَجِدُ سَبِیلًا إِلَیْکَ سِوَاهُمْ وَلَا أَرَی شَفِیعاً مَقْبُولَ الشَّفَاعَهِ عِنْدَکَ غَیْرَهُمْ، بِهِمْ أَتَقَرَّبُ إِلَی رَحْمَتِکَ... اللَّهُمَّ فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَهِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِین.(2)خدایا! من راهی به سوی تو، جز این خاندان نمی یابم و شفیعی که شفاعتش مقبول باشد، جز آنان نمی دانم. به وسیله آنان، به رحمت تو تقرب می جویم... خدایا! به واسطه آنان مرا در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان درگاهت قرار بده.

نهی از منکر کردید و حق جهاد در راه خدا را به جا آوردید؛ تا اینکه دعوت او را آشکار کردید و واجبات الهی را بیان نمودید و حدود الهی را به پا داشتید و دستورها و احکام الهی را نشر دادید.

آن گاه در مرتبه بعد، خود را مطیع و همراه آنان می شمرد و خطاب به آنان می گوید:

مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ مُطِیعٌ لَکُم... آخِذٌ بِقَوْلِکُمْ عَامِلٌ بِأَمْرِکُمْ... فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُم.(1)همانا من هرچه را شما درست و صحیح می دانید، درست و صحیح می دانم و هرچه را باطل می شمارید، من هم باطل می شمارم. من مطیع شمایم. سخن شما را می پذیرم و به دستورهای شما عمل می کنم. من با شمایم؛ نه با دشمنان شما.

امثال این تعابیر و سخنان در زیارت نامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام فراوان است و زائر و پیرو واقعی این خاندان، کسی است که این سخنان را با اعتقاد کامل بیان کند و افزون بر گفتن، در عمل نیز به آنها پایبند باشد. بی شک این گونه زیارت کردن تأثیر بسزایی بر عقاید و اعمال زائر دارد؛ به طوری که وی را در رفتار و کردار به پیشوایان دین نزدیک می کند.

گفتنی است که برای تحقق اهداف مذکور، شایسته است زائر به متن زیارت توجه داشته باشد و بفهمد چه می گوید. یکی از راه های دستیابی به این منظور، آشنایی با زبان عربی است و اگر آشنایی با زبان عربی ندارد بعد از قرائت متن عربی زیارتنامه ها، ترجمه فارسی آنها را نیز بخواند تا ان شاءالله با خواندن این زیارات و عمل به محتوای آنها بهره کافی از این زیارت ها ببرد.

سالک راه حق بیا، نور هدی ز ما طلب نور بصیرت از در عترت مصطفی طلب

هست سفینه نجات، عترت و ناخدا خدا دست در این سفینه زن، دامن ناخدا طلب

خسته درد را بگو، هرزه مگرد کو به کو از در ما شفا بجو، وز دم ما دوا طلب

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 614؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 99.

ص: 186

- عتبه و نیز ضریح ائمه علیهم السلام را در صورت امکان ببوسد و گونه راست و چپ خود را بر آن قرار دهد.

- پس از ورود، به شکرانه توفیق این زیارت، سجده شکر به جای آورد.

- در صورت توان، ایستاده زیارت را بخواند.

- رو به ضریح مطهر بایستد و زیارت را بخواند.

- زیارت را آهسته قرائت کند و بلکه در محضر ائمه علیهم السلام به طور کلی از بلند کردن صدا بپرهیزد.

- زیاراتی که از خود ائمه معصوم علیهم السلام به ما رسیده است را قرائت کند؛ مانند زیارت جامعه کبیره که از بهترین و جامع ترین زیارات است و نیز زیارت امین الله. گفتنی است، می توان این دو زیارت را برای همه امامان قرائت کرد. البته برای برخی از ائمه علیهم السلام زیارت خاص نیز وارد شده است که زائر می تواند آنها را هم بخواند.

- پس از زیارت، دو رکعت نماز زیارت بخواند و ثواب آن را به صاحب قبر هدیه دهد. همچنین شایسته است پس از نماز زیارت، این دعا را قرائت کند:

اللَّهُمَّ إِنِّی صَلَّیْتُ هَاتَیْنِ الرَّکْعَتَیْنِ هَدِیَّهً منا إِلَی سَیِّدِی وَمَوْلَایَ وَلِیِّکَ وَأَخِی رَسُولِکَ أَمِیرِالْمُؤْمنینَ وَسَیِّدِ الْوَصِیِّینَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِ وَآلِهِ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّلْهَا منا وَاجْزِنِی عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ اللَّهُمَّ لَکَ صَلَّیْتُ وَلَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ سَجَدْتُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لِأَنَّهُ لَا تَکُونُ الصَّلَاهُ وَالرُّکُوعُ وَالسُّجُودُ إِلَّا لَکَ لِأَنَّکَ أَنْتَ الله لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَتَقَبَّلْ منا زِیَارَتِی وَأَعْطِنِی سُؤْلِی بِمُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِین. - پس از زیارت، دعا کند و در دعا اصرار ورزد و خداوند را به صاحب قبر سوگند دهد تا دعای او را مستجاب نماید.

- مقداری از آیات قرآن را تلاوت و به صاحب قبر هدیه کند.

- هنگام خروج، به گونه ای خارج شود که پشت به ضریح نباشد.

ص: 188

- زیارت را کوتاه انجام دهد تا اشتیاق او به بازگشت زیاد شود.

- مستحب است تا زمان حضور، مکرر به زیارت ائمه علیهم السلام برود و هنگامی که قصد خروج از آن شهر را دارد شایسته است با صاحب قبر وداع کند.

- در حرم یا اطراف آن، به فقرا انفاق کند.(1)

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

لَا تَنْسَوْا مَوْتَاکُمْ فِی قُبُورِهِمْ وَمَوْتَاکُمْ یَرْجُونَ إِحْسَانَکُمْ وَمَوْتَاکُمْ مَحْبُوسُونَ یَرْغَبُونَ فِی أَعْمَالِکُمُ الْبِرَّ وَهُمْ لَا یَقْدِرُونَ أَهْدُوا إِلَی مَوْتَاکُمُ الصَّدَقَهَ وَالدُّعَاءَ.(1)امواتتان را در قبور فراموش نکنید. مردگان شما چشم امید به احسان شما دارند. آنان گرفتارند و به اعمال نیک شما امید دارند؛ درحالی که آنان توانایی انجام دادن این اعمال را ندارند. پس به امواتتان صدقه هدیه دهید و برای آنان دعا کنید.

برخی گذشتگان، همچون والدین، از چنان حقوقی برخوردارند که در صورت غفلت، ممکن است شخص، پس از مرگ نیز مورد عاق آنان قرار گیرد؛ چنان که امام باقر علیه السلام فرمود:

گاه بنده ای در زمان حیات والدین خود به آنان نیکی می کند. ولی چون پس از مرگشان از آنان غفلت می کند و دیون آنان را ادا نمی کند و برای آنان استغفار نمی کند، خداوند در نامه عملش او را به عنوان عاق والدین می نویسد و برعکس، گاه فردی در زمان حیات والدین مورد عاق آنان قرار گرفته است، ولی چون پس از مرگ والدین به یاد آنان است و دیون آنان را پرداخت می کند و برای آنان استغفار می کند، خداوند در نامه عملش از او به عنوان کسی که به والدین نیکی می کرده است، یاد می کند.(2)

بنابراین یکی از اعمال مستحب که در روایات بر انجام دادن آن در همه جا به ویژه در سفر عمره و حج تأکید شده است، شرکت دادن دیگران و به طور خاص، اموات و گذشتگان در عبادات و اعمال خیر است.

توجه به این نکته در چنین سفری از آن رو اهمیت دارد که از یک سو، دعا و استغفار و انجام دادن اعمال خیر برای دیگران به ویژه درگذشتگان، یکی از حقوق آنان، بر عهده انسان است و از سوی دیگر این سفر، توفیقی استثنایی است که فرصتش برای همیشه و همگان وجود ندارد. ازاین رو شایسته است زائر به فکر دیگران، به ویژه

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 2، ص 114.

(2) . الکافی، ج 2، ص 163؛ وسائل الشیعه، ج 18، ص 372.

ص: 190

مردگان که دست آنان از دنیا و انجام اعمال خیر کوتاه است نیز باشد و برای آنان دعا و استغفار کند و آنان را در اعمال خیر خود شریک گرداند.

گفتنی است اگر کسی برای دیگران استغفار کند یا عمل خیری انجام دهد، پاداش آن عمل تنها برای دیگران و اموات نخواهد بود؛ بلکه این پاداش برای خود فرد نیز نوشته می شود و بلکه گاه چند برابر پاداش آن عمل خیر را برای انجام دهنده عمل می نویسند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

یَدْخُلُ عَلَی الْمَیِّتِ فِی قَبْرِهِ الصَّلَاهُ وَالصَّوْمُ وَالْحَجُّ وَالصَّدَقَهُ وَالْبِرُّ وَالدُّعَاءُ وَیُکْتَبُ أَجْرُهُ لِلَّذِی یَفْعَلُهُ وَلِلْمَیِّتِ.(1)نماز و روزه و حج و صدقه و نیکی و دعا وارد قبر میت می شود و پاداش آن، هم برای میت و هم برای کسی که از طرف میت، آن را انجام می دهد، نوشته می شود.

همچنین آن حضرت فرمود:

مَنْ عَمِلَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَنْ مَیِّتٍ عَمَلًا صَالِحاً أُضْعِفَ لَهُ أَجْرُهُ وَنَفَعَ الله بِهِ الْمَیِّتَ.(2)هرکس از مسلمانان عمل صالحی را برای میتی انجام دهد، پاداش او چند برابر است و خدا به میت نیز نفع خواهد رساند.

در کدام اعمال سفر، دیگران را شریک کنیم؟

شرکت دادن دیگران در اعمال خیر یا به جا آوردن اعمال خیر برای دیگران، به عمل خاصی اختصاص ندارد؛ بلکه انسان می تواند دیگران را در همه اعمال خیر، مشروط به اینکه بر فرد، واجب معین نباشد، شریک کند؛ به این بیان که انسان نمی تواند در تکالیف واجب خود همچون نماز، روزه یا حج و عمره واجب، دیگران را شریک کند. اما در غیر واجبات عینی و تعیینی، شریک کردن دیگران، جایز و بلکه مستحب است؛ چه آن عمل از اعمال بزرگ و ارکان اسلام باشد؛ مانند حج و عمره یا عملی در ظاهر کوچک

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 185؛ وسائل الشیعه، ج 2، ص 444.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 185؛ جامع احادیث الشیعه، ج 6، ص 36.

ص: 191

و ناچیز باشد؛ همچون برداشتن یک سنگ از سر راه مردم.

اعمال نیکی که زائر می تواند در این سفر برای دیگران انجام دهد یا آنها را در عمل خود شریک کند فراوان است. اما در روایات اهل بیت علیهم السلام، برخی اعمال به طور خاص ذکر شده است که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

به خدا سوگند! امیرمؤمنان علی علیه السلام از جانب پدر و مادرش و پدر رسول خدا صلی الله علیه و آله حج به جا آورد. آن حضرت به امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز وصیت کرد که از جانب پدران خویش، حج به جا آورند و هر امامی از ما، این عمل را انجام می دهد تا اینکه خدا، امر قائم ما را آشکار سازد.(1)

خطاب به زائر در سرزمین مشعر آمده است:

وَ ادْعُ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ کَثِیراً لِنَفْسِکَ وَلِوَالِدَیْکَ وَوُلْدِکَ وَأَهْلِکَ وَمَالِکَ وَإِخْوَانِکَ الْمُؤْمنینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ فَإِنَّهُ مَوْطِنٌ شَرِیفٌ عَظِیمٌ.(1)خداوند را برای خودت، والدین، فرزندان، خویشاوندان، مال و برادران و خواهران مؤمن خود، بسیار بخوان؛ زیرا این سرزمینی شریف و عظیم است.

بر اساس احادیثی دیگر، دعا و استغفار برای مؤمنان، افزون بر اینکه سبب خیر رساندن به دیگران می شود، پاداش مضاعف و گاه چند هزار برابر را برای شخص دعا کننده در پی دارد؛ چنان که «عبدالله بن جندب» می گوید:

هنگامی که از عرفات قصد کوچ کردن داشتم، «ابراهیم بن شعیب» را که دارای یک چشم بود ملاقات کردم و بر او سلام نمودم. پس از سلام، مشاهده کردم که بر اثر گریه زیاد، چشم سالم او همچون کاسه خون سرخ شده بود. به وی گفتم: «یک چشم خودت را در گذشته از دست داده ای. به خدا سوگند! بر چشم دیگرت نگرانم. بهتر است کمتر گریه کنی». ابراهیم در پاسخ گفت: «ای ابا محمد! به خدا سوگند! من امروز برای خودم حتی یک دعا نکردم. بلکه همه دعاهای من برای برادران دینی ام بود؛ زیرا از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «کسی که برای برادر دینی اش در غیبت او دعا کند، خداوند فرشته ای را موکل می کند که برای دعاکننده دو برابر آن را از خداوند طلب کند. پس من برای برادرانم دعا می کنم و فرشته الهی برای من دعا می کند؛ زیرا من در استجابت دعای خود برای خودم شک دارم. ولی در استجابت دعای فرشته الهی برای خودم شک ندارم».(2)

همچنین «ابن ابی عمیر» از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

«عیسی بن اعین»، یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام، هرگاه به حج می رفت و در عرفات حضور می یافت، تا غروب آن روز، تنها برای برادران دینی خود دعا می کرد. یک

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 546؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 53.

(2) . الکافی، ج 4، ص 465؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 185.

ص: 195

سال به او گفتم: «تو این همه اموال را هزینه کرده ای و بدنت را به رنج و زحمت انداخته ای تا به مکانی بیایی که حاجات مردم بر خدا عرضه می گردد. حال در این مکان بسیار مقدس، تنها برای دیگران دعا می کنی و خود را فراموش کرده ای؟!» وی در پاسخ گفت: «من از استجابت دعای فرشته الهی برای خودم اطمینان دارم. ولی در پذیرش دعای خودم برای خویشتن شک دارم».(1)

امام صادق علیه السلام نیز در این باره فرمود:

مَنْ دَعَا لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ نُودِیَ مِنَ الْعَرْشِ وَلَکَ مِائَهُ أَلْفِ ضِعْفٍ مِثْلِهِ وَکَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَهَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَهً لِوَاحِدَه لَا أَدْرِی تُسْتَجَابُ أَمْ لاَ.(2)هرگاه مردی برای برادر دینی اش در غیبت او دعا کند، از عرش الهی ندایی می آید که برای تو صدهزار برابر آن خواهد بود. اما آن گاه که شخص برای خودش دعا کند، برای او تنها یک دعا خواهد بود. پس صدهزار دعای تضمین شده، بهتر است از یک دعایی که شخص نمی داند آیا مستجاب می شود یا خیر.

از امام کاظم علیه السلام سؤال کردم که شخصی حج و عمره را به جا می آورد. اما آن را برای برخی خویشاوندانش که در مکه نیستند قرار می دهد. آیا با این عمل، پاداش حج او کم می شود؟ حضرت فرمود: «خیر. هم برای او و هم برای کسانی که وی حج را از جانب آنان به جا آورده است پاداشی کامل خواهد بود. افزون بر آن، خداوند به سبب اینکه با این عمل با ارحام خود پیوند برقرار کرده است، پاداش جداگانه ای به او عطا می کند». سپس راوی می گوید: از امام علیه السلام سؤال کردم: در صورتی که خویشاوندان مرده باشند، باز برای او پاداشی خواهد بود؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «بله. میت گاه مورد غضب خداوند قرار دارد یا در تنگنا و گرفتاری افتاده است اما به سبب حجی که برای او به جا آورده می شود، خداوند او را می آمرزد یا از تنگنا و گرفتاری نجات می دهد». سپس راوی از امام علیه السلام سؤال کرد که آیا میت می فهمد که این حجی که برای او به جا آورده شده، از جانب این شخص به او رسیده و او را نجات داده است؟» امام علیه السلام فرمود: «بله. وی آگاه می شود».(1)

همچنین نباید زائر، افراد مذکور را در والدین یا خویشاوندان خود منحصر کند؛ بلکه افزون بر شریک کردن آنان، شایسته است از دیگر صاحبان حق، مانند دوستان، همسایگان، استادان، همشهریان و هر کسی که به نوعی بر ذمه فرد حقی دارد غفلت نکند و همه آنان را در اعمال خیر خود شریک گرداند.

همچنین انجام دادن اعمال خیر به افراد غیر معصوم اختصاص ندارد؛ بلکه زائر می تواند اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را نیز در اعمال خیر خود داخل کند؛ چنان که یکی از اصحاب امام جواد علیه السلام به نام «موسی بن قاسم» به آن حضرت عرض کرد:

تصمیم دارم به نیابت از شما و پدرتان طواف کنم. اما به من گفته شده است که نمی توان به نیابت از اوصیا طواف کرد. امام جواد علیه السلام فرمود: «هر مقدار می توانی برای آنان طواف کن که این کار جایز است». موسی بن قاسم می گوید: «پس از مدتی

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 315؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 197.

ص: 197

خدمت امام جواد علیه السلام رسیدم و به آن حضرت عرض کردم: پس از آنکه شما به من اجازه دادید که از جانب شما طواف کنم، چیزی به ذهنم خطور کرد و به آن عمل کردم». حضرت فرمود: «چه بود؟» گفتم: «یک روز به نیابت از رسول خدا صلی الله علیه و آله طواف کردم و روز دوم به نیابت از حضرت علی علیه السلام و روز سوم به نیابت از امام حسن علیه السلام و روز چهارم به نیابت از امام حسین علیه السلام و روز پنجم به نیابت از علی بن الحسین علیه السلام و روز ششم به نیابت از امام باقر علیه السلام و روز هفتم به نیابت از امام صادق علیه السلام و روز هشتم به نیابت از جد شما موسی بن جعفر علیه السلام و روز نهم به نیابت از پدرتان علی بن موسی الرضا علیه السلام و روز دهم به نیابت از شما این عمل را انجام دادم». سپس به آن حضرت عرض کردم: «گاهی نیز به نیابت از مادرتان فاطمه زهرا علیها السلام طواف می کردم». امام جواد علیه السلام فرمود: «به نیابت از حضرت فاطمه علیها السلام زیاد طواف کن؛ زیرا این برترین کاری است که می توانی انجام دهی. ان شاءالله».(1)

افزون بر این، در شریک کردن دیگران در این اعمال، تعداد و شمار خاصی شرط نیست؛ بلکه زائر می تواند هر تعدادی که ذهن او توانایی گنجاندن آنها را دارد، در اعمال خود شریک کند و خداوند به همه آنان ثواب کامل آن عمل را خواهد داد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

لَوْ أَشْرَکْتَ أَلْفاً فِی حَجَّتِکَ لَکَانَ لِکُلِّ وَاحِدٍ حَجَّهٌ مِنْ غَیْرِ أَنْ تَنْقُصَ حَجَّتُکَ شَیْئا.(2)اگر هزار نفر را در حج خود شریک کنی، برای هر یک از آنان پاداش حجی کامل خواهد بود؛ بدون اینکه از پاداش حج خودت چیزی کم شود.

همچنین در حدیثی دیگر، شخصی از امام رضا علیه السلام سؤال کرد: «چه تعداد از افراد را در حج خود شریک کنم؟» امام فرمود: «هر تعداد که خواستی».(3)

گفتنی است اگر زائری قصد داشت فرد یا افرادی را در پاداش اعمال مستحبی این

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 314؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 450.

(2) . الکافی، ج 4، ص 317؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 223.

(3) . الکافی، ج 4، ص 317؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 202.

ص: 198

سفر شریک کند، ولی هنگام انجام دادن عمل، فراموش کرد و پس از پایان عمل به یادش آمد، می تواند آنان را در پایان اعمال خیر نیز شریک کند؛ چنان که شخصی به امام صادق علیه السلام گفت:

جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی کُنْتُ نَوَیْتُ أَنْ أُدْخِلَ فِی حَجَّتِیَ الْعَامَ أَبِی أَوْ بَعْضَ أَهْلِی فَنَسِیتُ فَقَالَ علیه السلام الْآنَ فَأَشْرِکْهَا.(1)فدایت شوم، من قصد داشتم امسال، مادرم یا برخی خویشاوندانم را در حج خود شریک کنم؛ ولی فراموش کردم. امام علیه السلام فرمود: «الان که به یادت آمده، آنان را شریک کن».

آنان خوب و مطابق با تعالیم اسلام باشد، نگرش دیگران به جمهوری اسلامی ایران، شیعه و پیشوایان مذهب تشیع، مثبت خواهد شد. اما اگر رفتار آنان بد و برخلاف تعالیم اسلام باشد، نگاه دیگران به زائران ایرانی و شیعه و امامان آنان نیز منفی و بد می شود.

بر همین اساس، اهل بیت علیهم السلام به شیعیانی که میان مخالفان مذهبی خود زندگی یا حضور دارند سفارش کرده اند که باید به گونه ای رفتار کنند که زینت آنان باشند. در حدیثی رئیس مذهب تشیع، امام صادق علیه السلام، خطاب به پیروان خود می فرماید:

کُونُوا لَنَا زَیْناً وَلَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً، حَبِّبُونَا إِلَی النَّاسِ وَلَا تُبَغِّضُونَا إِلَیْهِمْ، فَجُرُّوا إِلَیْنَا کُلَّ مَوَدَّهٍ وَادْفَعُوا عَنَّا کُلَّ شَرٍّ.(1)ای شیعیان! زینت ما باشید و مایه ننگ ما نباشید. محبت دیگران را به سوی ما جلب کنید و ما را مبغوض آنان نگردانید. هر محبتی را به سوی ما جلب و هر شری را از ما دفع کنید.

همچنین حضرت فرمود:

إِیَّاکُمْ أَنْ تَعْمَلُوا عَمَلًا یُعَیِّرُونَّا بِهِ فَإِنَّ وَلَدَ السَّوْءِ یُعَیَّرُ وَالِدُهُ بِعَمَلِهِ کُونُوا لِمَنِ انْقَطَعْتُمْ إِلَیْهِ زَیْناً وَلَا تَکُونُوا عَلَیْهِ شَیْنا.(2)از انجام دادن اعمالی که به سبب آن، ما را سرزنش کنند، اجتناب کنید؛ زیرا فرزند بد، با عملش سبب می شود که پدرش سرزنش شود. پس برای کسی که به او انتساب دارید، زینت باشید و مایه ننگ و عار او نباشید.

چگونه زینت تشیع و اهل بیت علیهم السلام باشیم؟

اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در روایات متعددی، معیارهای زینت بودن پیروان خود را میان اهل سنت معین کرده و راه و رسم رفتار و گفتار صحیح را برای آنان ترسیم نموده اند. ازاین رو شیعه و پیرو این خاندان باید این معیارها و توصیه ها را برای

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 12، ص 8؛ جامع احادیث الشیعه، ج 15، ص 506.

(2) . الکافی، ج 2، ص 219؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 219.

ص: 200

خود سرمشق قرار دهد تا بتواند سفیر شایسته ای برای ملت ایران و امامان معصوم خود باشد. برخی از معیارهای مهم ذکر شده در سخنان پیشوایان دین به این شرح است:

«فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا»؛(1)«همانا مردم اگر با زیبایی های سخنان ما آشنا شوند، از ما پیروی خواهند کرد».

اما چون در بسیاری از مواقع، به ویژه در سفر عمره و حج، عموم زائران، امکان بیان علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام را برای مخالفان مذهب ندارند، بهترین روش ممکن برای انتقال معارف و تأثیرگذاری در عقیده و کردار مخالفان، آن است که پیروان مذهب اهل بیت علیهم السلام، به آنچه از پیشوایان خود فرا گرفته اند عمل کنند و در واقع این معارف را با عمل و رفتار خود، به دیگران منتقل نمایند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

با عمل خودتان مردم را به [اسلام و تشیع] دعوت کنید. آنان باید از شما ورع و تلاش برای خدا و نماز و عمل خیر را مشاهده کنند؛ زیرا عمل است که دیگران را به سوی حق و هدایت دعوت می کند.(2)

را عیادت و در تشییع جنازه آنان شرکت می کنند. به نفع یا ضرر آنان گواهی می دهند و امانت را به آنان باز می گردانند.

در حدیثی دیگر، آن حضرت خطاب به زید شحام فرمود:

ای زید! با مردم (مخالفان در مذهب) با اخلاق خودشان رفتار کنید. در مساجد آنان نماز بخوانید و مریضان آنان را عیادت کنید و در تشییع جنازه آنان شرکت نمایید و اگر توانستید، برای آنان پیش نمازی کنید و مؤذن آنان باشید؛ زیرا اگر شما این اعمال را انجام دهید، آنان خواهند گفت: اینان جعفری مذهب اند و خدا رحمت کند جعفر بن محمد را که چه نیکو پیروانش را تربیت کرده است. اما اگر این اعمال را ترک کنید، خواهند گفت: اینان از پیروان جعفرند و خدا او را جزا دهد که چه بد پیروانش را تربیت کرده است.(1)

همان گونه که در این حدیث آمده است، یکی از مصادیق مهم ارتباط با مخالفان در مذهب، رفتن به مساجد آنان و شرکت در نمازهای جماعت است که در احادیث متعدد دیگری بر آن تأکید شده است. حتی ائمه معصوم علیهم السلام در احادیثی دیگر، این عمل را دارای پاداشی عظیم دانسته اند؛ از جمله امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ صَلَّی مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ کَانَ کَمَنْ صَلَّی خَلْفَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فِی الصَّفِّ الْأَوَّلِ.(2)کسی که پشت سر مخالفان، در صف اول نماز گزارد، همانند کسی است که پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله در صف اول نماز خوانده است.

در روایتی دیگر، آن حضرت به یکی از اصحاب خود به نام «اسحاق» فرمود:

ای اسحاق! آیا با اهل سنت در مسجد نماز می خوانی؟ اسحاق گفت: «بله». امام علیه السلام در این هنگام فرمود: «با آنان نماز بخوان؛ زیرا کسی که با آنان در صف اول نماز بخواند همانند کسی است که شمشیرش را در راه خدا از غلاف بیرون کشیده است».(3)

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 383؛ وسائل الشیعه، ج 8، ص 430.

(2) . الکافی، ج 3، ص 380؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 382.

(3) . تهذیب الاحکام، ج 3، ص 277؛ وسائل الشیعه، ج 8، ص 301.

ص: 203

اهل بیت علیهم السلام افزون بر اینکه شیعیان خود را به شرکت در نمازهای جماعت اهل سنت تشویق می کردند، خود نیز در این نمازها شرکت می کردند تا سرمشقی برای پیروان خود باشند؛ چنان که امام کاظم علیه السلام فرمود: « صَلَّی حَسَنٌ وَحُسَیْنٌ خَلْفَ مَرْوَانَ وَنَحْنُ نُصَلِّی مَعَهُمْ »؛(1) «امام حسن و امام حسین علیهما السلام پشت سر مروان نماز می خواندند و ما هم با آنان (اهل سنت) نماز می خوانیم».

باید توجه داشت که ارتباط با اهل سنت به تشییع جنازه، عیادت مریضان، رفتن به مساجد و شرکت در نمازهای جماعت آنان اختصاص ندارد؛ بلکه افزون بر این اعمال، بسیاری از اعمال و رفتارهای دیگر را نیز شامل می شود که امام صادق علیه السلام در حدیثی دیگر، به عنوان قاعده و قانون کلی در این باره، خطاب به پیروان خود، فرمود:

أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِکُمْ أَمَا یَسْتَحْیِی الرَّجُلُ مِنْکُمْ أَنْ یَعْرِفَ جَارُهُ حَقَّهُ وَلَا یَعْرِفَ حَقَّ جَارِهِ.(2)آنچه برای خود دوست دارید برای آنان نیز دوست داشته باشید. آیا مردی از شما شرم نمی کند که همسایه اش حق او را بشناسد و رعایت کند؛ ولی او حق همسایه اش را نشناسد و رعایت نکند.

معنای این قاعده کلی آن است که شخص زائر و پیرو مذهب اهل بیت علیهم السلام باید خودش را در این سرزمین، به جای ساکنان و مجاوران این دو شهر مقدس و پیروان مذاهب دیگر بگذارد و با آنان همان رفتاری را داشته باشد که دوست دارد دیگران با او داشته باشند و از هر کاری که دوست ندارد دیگران با او انجام دهند، او نیز از انجام دادن آن کارها با مخالفان بپرهیزد.

گفتار یا کردار با مخالفان در عقیده و مذهب، برای حفظ انسان از ضرر دنیوی و اخروی اطلاق می گردد(1) که به دو قسم تقیه خوفی و تقیه مداراتی یا تحبیبی، تقسیم می شود.

تقیه خوفی، آن است که انسان به سبب ترس بر جان، مال یا آبروی خود یا دیگران، عقیده خود را کتمان کند(2) و تقیه مداراتی یا تحبیبی، آن است که برای جلب مودت و تحقق وحدت میان مسلمانان، از عمل بر طبق عقیده و مذهب خود، خودداری کند و حتی در مواردی با عقیده و مذهب مخالفان همراهی کند.(3) گفتنی است حضور زائران میان اهل سنت در سفر حج و عمره و همراهی کردن با آنان، از قسم دوم است.

تقیه و همراهی کردن با اهل سنت در برخی عقاید و اعمال، یکی از توصیه های اکید و مهم امامان معصوم علیهم السلام است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ التَّقِیَّهَ دِینِی وَدِینُ آبَائِی وَلَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّهَ لَه» ؛(4) «تقیه، دین من و پدرانم است و کسی که تقیه ندارد، دین ندارد».

همچنین آن حضرت در حدیثی دیگر، تقیه را همسنگ نماز برشمرد و فرمود: «وَ لَوْ قُلْتُ إِنَّ تَارِکَ التَّقِیَّهِ کَتَارِکِ الصَّلَاهِ لَکُنْتُ صَادِقاً»؛(5)«اگر بگویی ترک کننده تقیه همانند ترک کننده نماز است، راست گفته ای». همچنین آن حضرت در نامه ای خطاب به شیعیان خود فرمود:

با اهل باطل با ملاطفت وخوشرویی برخورد کنید. ظلم آنان را تحمل کنید و از منازعه با آنان بپرهیزید. هرگاه با آنان همنشینی و اختلاط و منازعه کردید، نفس خود را بر تقیه ای که خدا، شما را به آن فرمان داده است وادار کنید.(6)

همچنین آن حضرت فرمود:

********

(1) . معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص 122.

(2) . القواعد الفقهیه، مکارم شیرازی، ج 1، ص 410.

(3) . الرسائل، ج 2، صص 174 و 175؛ القواعد الفقهیه، مکارم شیرازی، ج 5، ص 410.

(4) . الکافی، ج 2، ص 219؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 210.

(5) . الکافی، ج 8، ص 3؛ وسائل الشیعه، ج 16، ص 207.

(6) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 127؛ وسائل الشیعه، ج 10، ص 131.

ص: 205

فرو خوردن خشم در برابر دشمنان در دولت آنان به سبب تقیه، نوعی دوراندیشی است که سبب مصون ماندن فرد از گرفتار شدن به بلا و مصیبت در دنیا می گردد و عناد و درگیر شدن با دشمنان در دولت و سرزمین آنها بدون رعایت تقیه، مخالفت با امر خداوند بزرگ است. پس با مردم مدارا کنید تا نزد آنان سنگین و باوقار جلوه کنید و با آنان دشمنی نکنید تا موجب تسلط آنان بر شما شده و اسباب خواری و ذلت شما فراهم گردد.(1)

- سجده کردن بر مهر، کاغذ، تسبیح، پشت دست و امثال آنها؛

- خواندن حمد و سوره در نماز جماعت اهل سنت با صدای بلند، به گونه ای که دیگران صدای فرد را بشنوند؛

- خواندن قنوت در نمازهای جماعت؛

- عبور کردن از جلوی نمازگزاران در نماز جماعت یا فرادا؛

- بوسیدن در و دیوار و ستون های مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و ضریح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و نیز مسجدالحرام؛

- خواندن دعا یا صلوات فرستادن با صدای بلند؛

- حرف زدن با صدای بلند در حرم پیامبر صلی الله علیه و آله یا مسجدالحرام؛

- پشت به مرقد پیامبر صلی الله علیه و آله یا خانه کعبه نشستن؛

- سیگار کشیدن در این دو مکان مقدس و اماکن مجاور آن؛

- با پای کثیف و بدبو وارد مسجدالحرام یا مسجدالنبی صلی الله علیه و آله شدن؛

- دراز کردن پاها هنگام قرائت قرآن یا خواندن دعا؛

- قرآن را روی زمین گذاشتن به جای قرار دادن آن در جایگاه مخصوص؛

- قرآن را با کفش ها در یک دست گرفتن؛

- برداشتن خاک یا سنگ از قبرستان بقیع، کوه صفا یا مکان های دیگر برای تبرک؛

- انداختن پول یا عریضه به داخل ضریح یا قبور پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام یا مکان های دیگر؛

- خواندن نماز زیارت امامان علیهم السلام پشت دیوار بقیع؛

- بستن نخ یا پارچه به پنجره های بقیع یا دیگر مکان های زیارتی؛

- قدم زدن در خیابان یا تجمع جلوی مغازه ها هنگام اقامه نماز جماعت؛

- رعایت نکردن حجاب اسلامی؛

- با صدای بلند دعا و ذکر گفتن هنگام طواف؛ زیرا این عمل سبب به هم خوردن تمرکز ذهنی دیگران می شود؛

ص: 207

- بوسیدن در و دیوار مسجدالحرام، به جز رکن یمانی و حجرالاسود که خود اهل سنت نیز این کار را انجام می دهند؛

- کشیدن نخ های پرده کعبه و بردن آن برای تبرک؛

- گرفتن عکس و فیلم برداری در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و مسجدالحرام.

تقیه کردن پیروان اهل بیت علیهم السلام میان مخالفان مذهبی و اجتناب از ارتکاب اعمال تفرقه انگیز، منحصر در اعمال ذکر شده نیست؛ بلکه بسیاری از اعمال و گفتارهای دیگر را نیز شامل می شود و قاعده کلی که فقیهان بر پایه ه ه روایات پیشوایان دین در این باره بیان کرده اند آن است که پیروان مذهب اهل بیت علیهم السلام باید از هر گفتار یا کرداری که سبب ضرر جانی یا مالی یا آبرویی برای خود یا دیگران می شود یا موجب پدید آمدن نگرش منفی درباره شیعه یا امامان معصوم علیهم السلام و بروز اختلاف میان مسلمانان می گردد اجتناب کنند. چه آن عمل حرام باشد؛ همچون آزار رساندن یا سبّ دیگران یا واجب باشد؛ مانند اقامه نماز جماعت به امامت فردی امامی مذهب یا مستحب باشد؛ همچون استلام و بوسیدن ضریح پیامبر و قبور امامان معصوم علیهم السلام یا مکروه و یا حتی مباح باشد.

کند و از این لحظه، بنده حقیقی و مخلص خدا شود و هر آنچه را خدا فرمان دهد اطاعت کند؛ چنان که در حدیثی منسوب به امام سجاد علیه السلام آمده است:

فَحِینَ نَزَلْتَ الْمِیقَاتَ، نَوَیْتَ أَنَّکَ خَلَعْتَ ثَوْبَ الْمَعْصِیَهِ وَلَبِسْتَ ثَوْبَ الطَّاعَه.(1)آیا وقتی به میقات فرو آمدی، نیت کردی که لباس نافرمانی را از تن خارج کنی و لباس اطاعت را بپوشی؟.

امام صادق علیه السلام نیز در این باره فرمود: «وَ أَحْرِمْ مِنْ کُلِ شَیْ ءٍ یَمْنَعُکَ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَیَحْجُبُکَ عَنْ طَاعَتِه»؛(2)«هنگام احرام، هر آنچه تو را از یاد خدا و طاعت او بازمی دارد، بر خود حرام کن».

بر این اساس، لازم است زائر متوجه این مقام و موقعیت عظیم خود باشد و بداند که در این لحظه، در برابر چه کسی قرار گرفته است و قصد گفتن چه سخنان و انعقاد چه پیمانی را دارد. ازاین رو در حالات اولیای دین و ائمه معصوم علیهم السلام آمده است که آنان در لحظه احرام، برخود می لرزیدند و از خوف شنیدن جواب رد پروردگار، به آسانی قادر به گفتن لبیک نبودند؛ از جمله در حالات امام سجاد علیه السلام آمده است:

حَجَّ زَیْنُ الْعَابِدِینَ علیه السلام، فَلَمَّا أَحْرَمَ وَاسْتَوَتْ بِهِ رَاحِلَتُهُ اصْفَرَّ لَوْنُهُ وَوَقَعَتْ عَلَیْهِ الرِّعْدَهُ وَلَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یُلَبِّیَ. فَقِیلَ: أَ لَا تُلَبِّی؟ فَقَالَ أَخْشَی أَنْ یَقُولَ لِی لَا لَبَّیْکَ وَلَا سَعْدَیْکَ. فَلَمَّا لَبَّی خَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیْهِ وَسَقَطَ عَنْ رَاحِلَتِه.(3)امام زین العابدین علیه السلام حج را به جای آورد. پس هنگامی که قصد بستن احرام کرد و بر مرکب قرار گرفت، رنگ آن حضرت زرد شد و رعشه بر اندام حضرت افتاد و نتوانست لبیک بگوید. به آن حضرت گفته شد که آیا نمی خواهید لبیک بگویید؟! امام علیه السلام فرمود: «می ترسم لبیک بگویم، اما خداوند جواب رد به من بدهد و بگوید: لا لبیک و لا سعدیک» و چون لبیک گفت، مدهوش شد و از مرکب بر زمین افتاد.

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 166؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 371.

(2) . مصباح الشریعه، ص 48؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 172.

(3) . عوالئ اللئالی، ج 4، ص 35.

ص: 209

ماجرایی همانند روایت مذکور نیز درباره حالات امام صادق علیه السلام، هنگام احرام گزارش شده است.(1)

بر این اساس، زائر باید به این امر بسیار مهم توجه کند که اگر درگذشته بارها به درگاه الهی توبه کرده و دوباره توبه خود را شکسته و خود را به گناه آلوده کرده، شایسته است در این لحظه حساس از صمیم قلب تصمیم بگیرد که دیگر به گناه باز نگردد و برای همیشه بنده خالص خدا شود. زائر پس از این پیمان، امید فراوان داشته باشد که خداوند متعال با نظر لطف و رحمت به وی می نگرد و او را به عنوان میهمان ویژه خود، خواهد پذیرفت.

محرم شدم به جامه احرام بنده وار آماده حضور و ملاقات کردگار

لبیک گفتم از دل و جان در حریم دوست گشتم ز شوق وصل، دل آرام و بی قرار

رفتم به سوی کعبه ببینم جمال او یا تر کنم ز زمزم دل، چشم اشکبار

برای ورود به این ضیافت بزرگ و مهم الهی، آداب فراوانی بیان شده است که رعایت آنها موجب آمادگی بیشتر زائر برای ورود به میهمانی خداوند، کامل تر شدن عمل عمره و حج و افزایش پاداش می شود. آداب سفارش شده برای احرام، دو قسم است؛ بخشی از این آداب، مربوط به قبل از احرام و جزو مقدمات این عمل به شمار می رود و بخشی دیگر، مربوط به زمان آغاز احرام تا پایان آن است. در اینجا به عمده ترین آداب هر یک از این دو بخش اشاره می کنیم:

خودداری کند؛(1) امام صادق علیه السلام فرمود:

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ: شَوَّالٌ وَذُو الْقَعْدَهِ وَذُو الْحِجَّهِ، فَمَنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَفَّرَ شَعْرَهُ إِذَا نَظَرَ إِلَی هِلَالِ ذِی الْقَعْدَهِ وَمَنْ أَرَادَ الْعُمْرَهَ وَفَّرَ شَعْرَهُ شَهْراً.(2)برای حج، ماه های خاصی است: شوال و ذی قعده و ذی حجه. پس کسی که قصد حج دارد، موی خود را از هنگامی که نگاهش به هلال ماه ذی قعده افتاد، نگه دارد و کسی که قصد عمره دارد، موی خود را یک ماه قبل از عمره نگه دارد.

در این باره روایات دیگری نیز از اهل بیت علیهم السلام نقل شده است(3) و به علت تأکید بر این نکته، برخی از فقیهان، این عمل را واجب شمرده اند.(4)

ممکن است حکمت نگه داشتن مو قبل از سفر، این باشد که مو مظهر زیبایی و توجه فرد به خود است و بی شک، تراشیدن یا کوتاه کردن آن، دل بر کندن از این تعلق دنیوی به حساب می آید. ازاین رو، چون موی بیشتر سبب افزایش زیبایی می گردد، تراشیدن و گذشت از آن نیز از ارزش و پاداش بیشتری برخوردار خواهد بود. بر این اساس، اینکه برخی از زائران قبل از احرام، موی سر خود را کوتاه می کنند تا حلق آسان تر انجام گیرد، برخلاف این حکمت است.

إِذَا انْتَهَیْتَ... إلی الْوَقْتِ مِنْ هذِهِ الْمَوَاقِیتِ وَأَنْتَ تُرِیدُ الْإِحْرَامَ إِنْ شَاءَ الله، فَانْتِفْ إِبْطَیْکَ، وَقَلِّمْ أَظْفَارَکَ، وَاطْلِ عَانَتَکَ، وَخُذْ مِنْ شَارِبِکَ، وَلَایَضُرُّکَ بِأَیِّ ذلِکَ بَدَأْتَ....(1)هرگاه به یکی از میقات ها [که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای احرام تعیین کرده است،] رسیدی و قصد احرام داشتی، موی زیر بغل و پشت عانه خود را بتراش و ناخن ها و سبیل خود را کوتاه کن و با هر یک از این اعمال، آغاز کردی، ایرادی ندارد....

انجام دهد و سپس در صورت امکان، آن را در میقات اعاده کند. اثر غسل احرام اگر در ابتدای روز به جا آورده شود تا پایان آن روز و اگر در ابتدای شب به جا آورده شود تا پایان آن شب باقی است. اما اگر پس از غسل، به خواب رود یا یکی از محرمات احرام را مرتکب شود، مستحب است آن را در میقات یا شهر مکه اعاده کند(1) و اگر آب یافت نشود یا استفاده آن برای شخص ضرر داشته باشد، مستحب است تیمم کند.(2)

از آنجا که زائر پس از احرام، قصد ورود به حرم الهی و نیز مسجدالحرام را دارد و برای ورود به هر یک از این اماکن نیز غسل سفارش شده و ممکن است امکان یا فرصت غسل در میان راه یا محل اقامت در مکه وجود نداشته باشد، بهتر است زائر در میقات، نیت غسل ورود به حرم و غسل ورود به مسجدالحرام را نیز به نیت غسل احرام اضافه کند.

همچنین براساس روایت منسوب به امام سجاد علیه السلام،(3) شایسته است زائر هنگام غسل های سه گانه مذکور، غسل توبه از گناهان را نیز نیت کند. در ضمن، مستحب است هنگام غسل یا پس از آن، این دعا را بخواند:(4)

بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ، اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِی نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَأَمْناً مِنْ کُلِّ خَوْفٍ وَشِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَسُقْمٍ. اللَّهُمَّ طَهِّرْنِی وَطَهِّرْ لِی قَلْبِی وَاشْرَحْ لِی صَدْرِی وَأَجْرِ عَلَی لِسَانِی مَحَبَّتَکَ وَمِدْحَتَکَ وَالثَّنَاءَ عَلَیْکَ، فَإِنَّهُ لَا قُوَّهَ لِی إِلَّا بِکَ وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ قِوَامَ دِینِی التَّسْلِیمُ لِأَمْرِکَ وَالِاتِّبَاعُ لِسُنَّهِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَآلِه.

مستحب است که احرام پس از نماز واجب یا مستحب، صورت پذیرد. برخی از فقها این کار را واجب شمرده اند.(1) امام صادق علیه السلام فرمود:

وَ اعْلَمْ أَنَّهُ وَاسِعٌ لَکَ أَنْ تُحْرِمَ فِی کُلِّ دُبُرِ فَرِیضَهٍ أَوْ دُبُرِ نَافِلَهٍ أَوْ لَیْلٍ أَوْ نَهَارٍ.(2)آگاه باش که می توانی بعد از نماز واجب یا مستحب، چه در شب و چه در روز، محرم گردی.

فقیهان بر اساس روایات گفته اند که از میان نمازهای واجب، اولویت با نمازهای واجب پنجگانه است و احرام پس از نماز ظهر - در غیر حج تمتع - برترین زمان احرام شمرده شده است(3) و اگر در زمان احرام، نماز واجبی نباشد مستحب است که احرام پس از شش یا چهار یا دو رکعت نماز مستحبی، انجام شود.(4) همچنین بیشتر فقها گفته اند: با وجود نماز واجب، خواندن نمازهای احرام مستحب است.(5) افزون بر این، مستحب است در نمازهای احرام، در رکعت اول پس از حمد، سوره توحید و در رکعت دوم پس از حمد، سوره کافرون خوانده شود.(6)

الْحَمْدُ لِله الَّذِی رَزَقَنِی مَا أُوَارِی بِهِ عَوْرَتِی وَأُؤَدِّی بِهِ فَرْضِی وَأَعْبُدُ فِیهِ رَبِّی وَأَنْتَهِی فِیهِ إِلَی مَا أَمَرَنِی الْحَمْدُ لِله الَّذِی قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِی وَأَرَدْتُهُ فَأَعَانَنِی وَقَبِلَنِی وَلَمْ یَقْطَعْ بِی وَوَجْهَهُ أَرَدْتُ فَسَلَّمنا فَهُوَ حِصْنِی وَکَهْفِی وَحِرْزِی وَظَهْرِی وَمَلَاذِی وَمَلْجَئِی وَمَنْجَایَ وَذُخْرِی وَعُدَّتِی فِی شِدَّتِی وَرَخَائِی.(1)همچنین خواندن دعاهایی خاص بعد از پوشیدن لباس احرام

(2) ، هنگام محرم شدن(3) و بعد از تلبیه(4) سفارش شده است که این دعاها در کتب ادعیه و آداب الحرمین و دیگر منابع مربوط آمده است.

الْمُعْتَمِرُ عُمْرَهً مُفْرَدَهً یَشْتَرِطُ عَلی رَبِّهِ أَنْ یَحُلَّهُ حَیْثُ حَبَسَهُ، وَمُفْرِدُ الْحَجِّ یَشْتَرِطُ عَلی رَبِّهِ إِنْ لَمْ یَکُنْ حَجَّهً فَعُمْرَهً.(1)کسی که قصد عمره مفرده دارد با پروردگارش شرط می کند که او را همانجا که از ادامه عمره بازداشته، از احرام خارج کند و کسی که قصد حج افراد دارد با پروردگارش شرط کند که اگر نتوانست حج را به جا آورد، خداوند آن را به عمره تبدیل کند.

درباره حج تمتع نیز از آن حضرت نقل شده است که زائر خانه خدا پس از خواندن نماز نافله و حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دست به دعا بردارد و بگوید:

خدایا! من قصد عمره تمتع و حج را بر اساس کتاب تو و سنت پیامبرت دارم. پس اگر مانعی پیش آمد که مرا از ادامه آن بازداشت، مرا از همانجا که منع کردی، با قدرتی که مرا با آن توانا ساختی، از احرام خارج کن. خدایا! اگر نتوانستم حج را به جا آورم، آن را به عمره تبدیل کن.(2)

لازم نیست که اشتراط تحلل با زبان عربی یا گفتن جملات خاص انجام گیرد. بلکه اگر حج گزار با زبان و بیان خود نیز با خداوند چنین شرطی کند، این شرط محقق می شود و آثار خاص خود، از جمله پاداش الهی را در پی خواهد داشت.

إِذَا أَرَدْتَ الْإِحْرَامَ وَالتَّمَتُّعَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ مَا أَمَرْتَ بِهِ مِنَ التَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ فَیَسِّرْ ذَلِکَ لِی وَتَقَبَّلْهُ منّی وَأَعِنِّی عَلَیْه.(1)هرگاه خواستی برای حج تمتع محرم گردی، چنین بگو: خدایا! من قصد عمره و حج تمتع که مرا مأمور به انجام دادن آن کرده ای، دارم. پس آن را بر من آسان کن و آن را از من بپذیر و مرا بر انجام دادن آن یاری فرما.

هنگام برخورد با همراهان و بعد از هرگونه تغییر حالتی در انسان.(1) استحباب تکرار تلبیه در عمره مفرده و تمتع، از زمان محرم شدن تا هنگام مشاهده خانه های مکه(2) و در حج، از زمان محرم شدن تا ظهر روز عرفه است.(3)

در تکرار کردن تلبیه لازم نیست محرم همه جملات آن را کامل بگوید؛ بلکه همین که جمله « لبیک اللهم لبیک » را بگوید کفایت می کند و حتی برخی گفته اند بعید نیست که تنها گفتن لفظ « لبیک » کفایت کند.(4) درباره فضیلت تکرار تلبیه، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ لَبَّی فِی إِحْرَامِهِ سَبْعِینَ مَرَّهً ایمَاناً وَاحْتِسَاباً، أَشْهَدَ الله لَهُ أَلْفَ أَلْفِ مَلَکٍ بِبَرَاءَهٍ مِنَ النَّارِ وَبَرَاءَهٍ مِنَ النِّفَاقِ.(5)کسی که هفتاد مرتبه لبیک را از روی ایمان و اخلاص بگوید، خداوند هزار هزار فرشته را گواه می گیرد بر اینکه لبیک گوینده را از آتش جهنم و نفاق، مبرا خواهد کرد.

در مورد منشأ ایجاد حرم، از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: پس از فرو آمدن آدم و حوا علیهما السلام به زمین، خداوند در مکان کعبه برای آنان خیمه ای برپا کرد و ستونی از یاقوت سرخ، وسط خیمه قرار داد. پس از نصب این ستون، نوری از آن به اطراف تابان شد و تا آنجا که این نور، کوه های اطراف را روشن کرد، حرم قرار داده شد.(1)

در برخی احادیث دیگر آمده است، پس از آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام، حجرالاسود را در یکی از ارکان کعبه نصب کرد، نور آن اطرافش را روشن کرد و تا شعاعی که این نور، منطقه را روشن کرده بود، حرم قرار داده شد.(2)

این منطقه دارای قداست و احترام خاصی است؛ به طوری که انجام دادن بسیاری از اعمال، از جمله هتک حرمت انسان ها و تعرض به حیوانات و حتی گیاه و درختان این منطقه، حرام شمرده شده است و علت نامگذاری به حرم نیز حرام بودن این کارهاست.

بر اساس برخی روایات، تقدس و فضیلت این منطقه حتی از عرفات که سرزمینی بسیار مقدس است، بیشتر می باشد؛ چنان که از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْحَرَمُ أَوْ عَرَفَهُ؟ فَقَالَ: الْحَرَم»؛(3)«فضیلت حرم بیشتر است یا عرفات؟ امام علیه السلام فرمود: حرم فضیلت بیشتری دارد». همچنین آن حضرت فرمود:

کسی که در حرم دفن شود از فزع اکبر (هراس بزرگ قیامت) در امان خواهد بود. به امام عرض شد: «چه نیکوکار باشد و چه فاجر؟». امام علیه السلام فرمود: «چه نیکوکار باشد و چه فاجر».(4)

شهر مکه که داخل محدوده حرم قرار دارد، نیز یکی از مکان های مقدس و بلکه برترین شهر و مکان نزد خداوند تبارک و تعالی است. خداوند در قرآن کریم از این

********

(1) . علل الشرایع، ج 2، صص 420 و 421؛ بحارالانوار، ج 11، ص 208.

(2) . علل الشرایع، ج 2، ص 318؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، صص 272 و 273.

(3) . الکافی، ج 4، ص 462؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 478.

(4) . الکافی، ج 4، ص 258؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 229.

ص: 219

شهر با عناوین شهر امن: (وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ )(1) سرزمین مبارک: (بِبَکَّهَ مُبارَکاً )(2) مادر سرزمین ها: (لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری )(3) و شهری که خداوند برای آن حرمت قائل شده و ارتکاب بسیاری از اعمال را در آن حرام کرده: (هذِهِ الْبَلْدَهِ الَّذِی حَرَّمَها )(4) یاد کرده است. امام صادق علیه السلام نیز درباره مکه فرمود:

أَحَبُّ الْأَرْضِ إِلَی اللهِ تَعَالَی مَکَّهُ وَمَا تُرْبَهٌ أَحَبُّ إِلَی الله عَزَّ وَجَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَلَا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَلَا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَلَا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَلَا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَائِهَا.(5)محبوب ترین سرزمین ها نزد خداوند، مکه است و نزد خداوند هیچ خاکی محبوب تر از خاک مکه و هیچ سنگی محبوب تر از سنگ آن و هیچ درخت و کوه و آبی محبوب تر از درخت و کوه و آب مکه نیست.

همچنین آن حضرت فرمود:

مکه، حرم خدا و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و حرم امیرمؤمنان علی علیه السلام است و نماز در آن برابر با صدهزار نماز و انفاق یک درهم در آن برابر با انفاق صدهزار درهم در غیر این سرزمین است.(6)

امام سجاد علیه السلام نیز در روایتی فرمود:

الطَّاعِمُ بِمَکَّهَ کَالصَّائِمِ فِیمَا سِوَاهَا وَصِیَامُ یَوْمٍ بِمَکَّهَ یَعْدِلُ صِیَامَ سَنَهٍ فِیمَا سِوَاهَا وَالْمَاشِی بِمَکَّهَ فِی عِبَادَهِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ.(7)کسی که در مکه غذا می خورد، همانند کسی است که در غیر مکه روزه دار است.

********

(1) . تین: 3.

(2) . آل عمران: 96.

(3) . انعام: 92.

(4) . نمل: 91.

(5) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 243؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 243.

(6) . الکافی، ج 4، ص 586؛ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 31.

(7) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 227؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 289.

ص: 220

پاداش یک روز، روزه در مکه، برابر با پاداش یک سال روزه در غیر مکه است و کسی که در مکه راه برود، در حال عبادت خداوند است.

همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «صَلَّی بِمَکَّهَ تِسْعَ مِائَهَ نَبِیٍّ» ؛(1) «در مکه نهصد پیامبر نماز خوانده اند».

بنابراین زائر با قدم گذاشتن در حرم و شهر مکه، در منطقه و سرزمینی بسیار مقدس قدم می گذارد. ازاین رو هم ورود در این دو منطقه و هم حضور در آنها، آداب و اعمال خاصی دارد که شایسته است زائر خانه خدا این آداب را رعایت کند تا از محبوبیت و قرب بیشتری نزد صاحب و میزبان این سرزمین برخوردار شود.

به آب توبه از زمزم وضو کن به چشم دل به صاحبخانه رو کن

مواظب باش اینجا کوی یار است ز شوقش جان دل ها بی قرار است

چو پروانه به گرد شمع جانان به گاه طوف بگذر از سر و جان

بخواه از قاضی الحاجات حاجات برون آور ز دل دست مناجات

مسجدالحرام به علت قداست کعبه، حرام شد و حرم به سبب قداست مسجد، حرام شد و احرام برای قداست حرم، واجب گردید.

در روایتی دیگر، امام رضا علیه السلام درباره حکمت احرام هنگام ورود به حرم فرمود:

همانا علت اینکه حج گزاران به احرام مأمور شدند، آن است که تا قبل از داخل شدن به حرم الهی و منطقه امن او خاشع شوند و از اشتغال به کارهای دنیا و زینت ها و لذت های آن دوری گزینند و در آن هدفی که به دنبال آن اند، کوشش کنند. افزون بر این، با این عمل، خدا را تعظیم و خود را برابر او ذلیل و کوچک می کنند.(1)

در هر جا انجام دادی ایرادی ندارد. اگر هنگام ورود در مکه انجام دادی ایرادی ندارد و نیز اگر هنگام فرود آمدن در منزل خود انجام دادی ایرادی ندارد.

چون در اینجا افزون بر غسل ورود به حرم و غسل ورود به شهر مکه، غسل ورود به مسجدالحرام نیز وارد شده، شایسته است هنگام غسل، زائر نیت هر سه غسل را داشته باشد. برخی از فقیهان غسل طواف را نیز مستحب شمرده اند.(1) ازاین رو شایسته است زائر نیت این غسل را نیز به قصد رجاء و امید ثواب داشتن، به نیت خود اضافه کند.

«ابان بن تغلب» نیز درباره چگونگی ورود امام صادق علیه السلام به حرم و شهر مکه چنین می گوید:

در سفر حج، امام صادق علیه السلام را همراهی می کردم. همین که آن حضرت به حرم رسید، از مرکب فرود آمد و غسل کرد و نعلین خود را به دست گرفت و با پای برهنه وارد حرم شد و من نیز همانند آن حضرت عمل کردم. سپس حضرت رو به من کرد و فرمود: «ای ابان! هرکس از روی تواضع برای خدای بزرگ همانند من عمل کند، خداوند صدهزار گناه از او محو کند و صدهزار حسنه برای او بنویسد و صدهزار درجه در بهشت برای او قرار دهد و صدهزار حاجت او را برآورد.(1)

برخی از مستحبات ورود به حرم، مانند دعای مذکور را به صورت دسته جمعی یا به تنهایی بخوانند و با توجه و خضوع و خشوع، وارد این سرزمین شوند.

نه تنها انسان ها، اعم از مؤمن یا فاسق، در این سرزمین احترام دارند؛ بلکه حیوانات و حتی گیاه و درخت این سرزمین نیز دارای حرمت است و دیگران حق تعرض و از بین بردن آنها را ندارند؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِنَّ الله قَدْ حَرَّمَ مَکَّهَ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ فَهِیَ حَرَامٌ بِحَرَامِ اللهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ لَا یُنَفَّرُ صَیْدُهَا وَلَا یُعْضَدُ شَجَرُهَا وَلَا یُخْتَلَی خَلَاهَا وَلَا تَحِلُّ لُقَطَتُهَا إِلَّا لِمُنْشِد.(1)خداوند تبارک و تعالی، شهر مکه را از همان روز خلقت آسمان ها و زمین، حرام کرد. پس مکه به علت تحریم الهی تا روز قیامت دارای حرمت است. صید آن دنبال نمی شود و درخت آن قطع نمی گردد و حتی چوب خلالی از آن گرفته نمی شود و لقطه آن حلال نیست؛ مگر برای یابنده ای که قصد پیدا کردن صاحب آن را دارد.

بنابراین زائران خانه خدا باید توجه داشته باشند که در این شهر و حرم امن الهی باید نگاه و رفتارشان با دیگران و محیط اطراف خود تفاوت داشته باشد. در واقع همگان در این سرزمین، زائران و میهمانان الهی اند. اگر زائر چنین نگاهی داشته باشد، دیگر سیاهی یا سفیدی پوست، فقر یا غنی و حتی هم عقیده و مذهب نبودن، دلیلی بر اختلاف و بی حرمتی نخواهد بود. ازاین رو زائر باید به همه با دیده احترام نگاه کند و سعی کند تا جایی که امکان دارد کوچک ترین تعرض و بی احترامی به دیگران نداشته باشد.

این محبت از محبت ها جداست حب محبوب خدا حب خداست

یا به گفته شاعری دیگر:

پای سگ بوسید گفتند این چه بود گفت گاهگاهی کوی لیلی رفته بود

برخوردار است و کیفر شدیدتری دارد؛ چنان که خداوند متعال می فرماید:

(وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ) (حج: 25)

هرکس بخواهد در این سرزمین (حرم الهی) از راه حق منحرف گردد و دست به ستم بیالاید، عذاب دردناکی به او می چشانیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود:

جَعَلَ الله عَزَّ وَجَلَّ الْحَسَنَاتِ فِی الْحَرَمِ مُضَاعَفَهً وَالسَّیِّئَاتِ فِیه مُضَاعَفَه.(1)خداوند پاداش اعمال نیک را در حرم دوبرابر و کیفر گناه و اعمال بد را نیز دوبرابر قرار داده است.

از برخی روایات استفاده می شود که نه تنها ارتکاب گناه در این سرزمین دارای کیفر و بلکه کیفری چند برابر است؛ بلکه فکر گناه نیز در این سرزمین، کیفر الهی را در پی دارد. در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام در این باره آمده است:

کیفر گناه در حرم الهی و مکه نسبت به سرزمین های دیگر، چند برابر است. ازاین رو اگر کسی در این سرزمین نیت گناه کردن داشته باشد، هرچند آن گناه را انجام ندهد خداوند برای او گناه می نویسد؛ زیرا خداوند در قرآن فرموده است: «هرکس اراده کند که در این سرزمین از راه حق منحرف شود و دست به ستم بیالاید، عذاب دردناکی به او می چشانیم» و این ویژگی در سرزمین های دیگر وجود ندارد. سپس حضرت فرمود: اصحاب فیل فقط اراده تخریب کعبه را داشتند. ولی خداوند آنان را پیش از آنکه مرتکب این گناه شوند، عذاب کرد.(2)

پس زائران سرزمین وحی، نه تنها باید گفتار و کردار خویش را کنترل کنند و مرتکب گناه نشوند؛ بلکه باید از افکار و نیت های خود نیز مراقبت کنند تا هیچ گونه انحرافی در آنها پدید نیاید و این ممکن نیست؛ مگر با استعانت از خداوند متعال و توجه و مراقبت کامل بر رفتار خویش.

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 196؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 224.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 363؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 86.

ص: 228

امام باقر علیه السلام نیز درباره حالات رسول خدا صلی الله علیه و آله در دو شهر مکه و مدینه فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله زیاد نماز خواندن در حرمین را دوست می داشت و تو هم در این دو مکان، بسیار نماز بخوان».(1)

بنابراین زائر باید قدر فرصت اندک خود را در این سفر بداند و بیشتر وقت خود را به عبادت و ذکر الهی و نماز و کارهای خیر سپری کند که در این میان، نمازهای واجب از جمله نمازهای روزانه و نمازهای قضای فرد در اولویت است و پس از آن، نوبت به نمازهای مستحبی می رسد که از میان نمازهای مستحبی، نماز شب در صدر همه نمازهای مستحبی قرار دارد که در بحث اعمال و آداب مدینه به چند روایت درباره اهمیت نماز شب اشاره شد.

امام زین العابدین علیه السلام نیز فرمود: «کسی که قرآن را در مکه ختم کند، نمی میرد تا اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله را در دنیا ببیند و جایگاهش را نیز در بهشت مشاهده کند».(1)

- حجر اسماعیل، داخل مسجدالحرام، محل دفن حضرت هاجر و اسماعیل و به نقلی، محل دفن بیش از هفتاد تن از پیامبران الهی است.

- صحرای عرفات که محل اجتماع زائران خانه خدا در حج واجب در روز نهم ذی حجه است. مکانی که از زمان حضرت آدم علیه السلام تا پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و از آن زمان تاکنون، مکان وقوف پیامبران و اولیای الهی و دیگر مسلمانان بوده است و نیز مکانی است که امام حسین علیه السلام، دعای عرفه را در آن مکان خواند.

- مشعر و منا که محل وقوف پیامبران و دیگر اولیای الهی هنگام به جا آوردن مناسک حج و قربانگاه حضرت اسماعیل علیه السلام و رمی شیطان از سوی حضرت ابراهیم علیه السلام و نیز مکان انجام دادن بسیاری از مهم ترین مناسک حج است.

- مساجد مکه، مانند مسجد نمره یا مسجد ابراهیم علیه السلام در عرفات، مسجد مشعر در مشعرالحرام که آیاتی از قرآن در این مکان بر پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام نازل شد، مسجد خیف در منا که محل نزول پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هنگام حضور در منا و محل نماز هفتاد نفر از پیامبران الهی بوده است، مسجد جن، نزدیک قبرستان ابوطالب که محل ایمان آوردن گروهی از جنیان به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و نزول آیاتی از قرآن در این مکان بوده است. مسجد تنعیم، ابتدای ورودی شهر مکه از مسیر مدینه که یکی از میقات های عمره مفرده است.

- میقات و مسجد حدیبیه، نزدیکی شهر مکه که محل صلح پیامبر صلی الله علیه و آله با مشرکان مکه بوده است و در حال حاضر یکی از میقات های عمره مفرده به شمار می رود و زائران سفر عمره و حج می توانند افزون بر زیارت این مکان، از آنجا برای عمره مفرده محرم شوند.

اماکن دیگری نیز در مکه و منطقه حرم وجود دارد که بر اساس روایات پیشوایان دین، رفتن به این مکان ها مستحب است. ازاین رو زائران سرزمین وحی می توانند با حضور در این مکان ها ضمن آگاه شدن از حوادث و وقایع تاریخی آنها، با اقامه نماز و خواندن زیارت و دعا، خود و دیگران را از برکات معنوی زیارت و حضور در این مساجد و مشاهد برخوردار کنند.

ص: 232

در روایتی دیگر آمده است که شخصی از امام کاظم علیه السلام سؤال کرد:

مردی دیناری را در منطقه حرم پیدا کرده و آن را برداشته است. با آن چه کند؟ امام علیه السلام فرمود: «کار بدی کرده است. سزاوار نبوده است که آن را بردارد». راوی می گوید: «حال که برداشته است با آن چه کند؟!» امام علیه السلام فرمود: «آن را اعلام کند». راوی به امام علیه السلام عرض کرد: «آن را اعلام کرده، ولی صاحبش پیدا نشده است. اکنون با آن چه کند؟». امام فرمود: «به وطن خود بازگردد و آن را از جانب مالک به خانواده ای مسلمان صدقه دهد و اگر مالک پس از صدقه دادن پیدا شد، وی ضامن آن مال خواهد بود».(1)

بر اساس این روایات، فقیهان امامیه گفته اند که برداشتن لقطه در غیر منطقه حرم، مکروه است. اما کراهت آن در منطقه حرم شدیدتر است(2) و در صورتی که شخصی لقطه را بردارد و قیمت آن یک درهم یا بیشتر باشد، وظیفه دارد تا یک سال آن را اعلام کند و سپس مخیر است آن را صدقه دهد یا آن را برای صاحبش حفظ کند.(3)

با وجود این، بهترین کار در برخورد با شیء یا کالای بر زمین افتاده، در هر مکان، به ویژه برای زائران حج و عمره که با زبان مردم این سرزمین آشنایی ندارند و امکان اعلام شیء پیدا شده تا یک سال برای آنان وجود ندارد، اجتناب از برداشتن آن است؛ چنان که در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز به آن سفارش شده است؛ از جمله در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام آمده است:

وَ أَفْضَلُ مَا تَسْتَعْمِلُهُ فِی اللُّقَطَهِ إِذَا وَجَدْتَهَا فِی الْحَرَمِ أَوْ غَیْرِ الْحَرَمِ أَنْ تَتْرُکَهَا، فَلَا تَأْخُذَهَا وَلَا تَمَسَّهَا وَلَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَکُوا مَا وَجَدُوا، لَجَاءَ صَاحِبُهَا فَأَخَذَهَا.(4)بهترین راه برخورد با لقطه حرم یا غیر حرم، آن است که آن را رها کنی و به آن دست نزنی؛ زیرا اگر مردم آنچه را می یابند رها کنند، صاحب آن مال خواهد آمد و آن را برخواهد داشت.

********

(1) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 421؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 260.

(2) . منهاج الصالحین، خویی، ج 2، ص 139؛ مناسک حج، سیستانی، ص 140.

(3) . الخلاف، ج 3، ص 585؛ تحریر الوسیله، ج 2، ص 225.

(4) . فقه الرضا، ص 266؛ مستدرک الوسائل، ج 17، ص 124.

ص: 235

«فضیل بن یسار» نیز می گوید:

از امام باقر علیه السلام درباره لقطه حرم سؤال کردم؟ امام علیه السلام فرمود: «هرگز به آن دست نزن تا اینکه صاحبش بیاید و آن را بردارد». راوی به امام عرض کرد که اگر مال زیاد باشد [و احتمال نرسیدن آن به دست صاحبش وجود داشته باشد، تکلیف چیست؟] آن حضرت فرمود: «اگر شخصی همانند تو آن را بردارد که آن را اعلام کند، ایرادی ندارد».(1)

زمان تکلیف تا پایان عمر، خواهد پذیرفت.(1)

بنابراین زائر باید توجه داشته باشد که به مکان بسیار مقدسی وارد می شود که جایگاه و حرمت ویژه ای نزد خداوند تبارک و تعالی دارد. ازاین رو هم ورود در این مسجد و هم حضور در آن، آداب خاصی دارد که شایسته است زائر آنها را رعایت کند.

مسجدالحرام می شده است. ثانیاً، سنگی که بت هبل را در عصر جاهلیت از آن تراشیده و آن را در خانه کعبه نصب کرده بودند، از مأزمین (ابتدای مشعر از طرف عرفات) برداشته بودند و هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله مکه را فتح کرد و بت هبل را سرنگون نمود، فرمان داد که آن بت را در همین مکان دفن کنند.(1) بر این اساس، ورود از این باب، افزون بر پیروی از رسول خدا صلی الله علیه و آله، پا گذاشتن بر بت و بت پرستی خواهد بود.

البته مکان این در، هنگام توسعه مسجد، داخل مسجد واقع شده است. اما روبه روی آن باب السلام است که زائران می توانند برای رعایت این استحباب، از این باب وارد مسجدالحرام شوند.

وارد این خانه شود. به همین جهت گفته اند، مستحب است زائر هنگام ورود، کفش ها را از پا خارج کند و با پای برهنه و گام های کوتاه و آهسته وارد خانه خدا شود؛(1) چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِذَا دَخَلْتَ الْمسجدالحرام فَادْخُلْهُ حَافِیاً عَلَی السَّکِینَهِ وَالْوَقَارِ وَالْخُشُوعِ وَقَالَ وَمَنْ دَخَلَهُ بِخُشُوعٍ غَفَرَ الله لَهُ إِنْ شَاءَ الله.(2)هرگاه داخل مسجدالحرام می شوی، با پای برهنه و آرامش و وقار داخل شو. سپس فرمود: کسی که با خشوع داخل مسجدالحرام شود، خداوند ان شاءالله او را می آمرزد.

پیمان هایی که با خدا منعقد کرده است، سخن می گوید. یادآوری و اقرار به این پیمان ها هنگام حضور نزد حجرالاسود، به منزله تجدید عهد با خداوند است تا این فرشته الهی در قیامت بر آن گواهی دهد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ الله تَبَارَکَ وَتَعَالَی لَمَّا أَخَذَ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ أَمَرَ الْحَجَرَ فَالْتَقَمَهَا وَلِذَلِکَ یُقَالُ أَمَانَتِی أَدَّیْتُهَا وَمِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالْمُوَافَاهِ.(1)خداوند تبارک و تعالی، وقتی پیمان ها را از بندگان گرفت، به حجرالاسود فرمان داد تا آنها را درون خود نگه دارد. به همین علت [زائر هنگام قرار گرفتن در مقابل آن] می گوید: امانت و پیمانی را که بر آن عهد بسته بودم، در برابر تو ادا کردم تا در قیامت بر وفای به پیمانم گواهی دهی.

حضرت علی علیه السلام نیز در پاسخ سخن «عمر» که حجرالاسود را تنها سنگی بی نفع و ضرر شمرد، فرمود:

به خدا سوگند! خدا این سنگ را در روز قیامت مبعوث خواهد کرد؛ درحالی که دارای یک زبان و دو لب خواهد بود و به نفع کسانی که به عهد خود وفا کرده اند شهادت می دهد و این سنگ، دست خدا روی زمین است که بندگان به وسیله آن با خداوند بیعت می کنند.(2)

حجر را استلامی چند کردم وجودم را رها از بند کردم

نهادم دست بیعت در کف دوست دوباره زنده آن پیوند کردم

ولی زائران باید توجه داشته باشند که تنها در صورتی حجرالاسود را استلام کنند که سبب آزار رساندن به خود یا دیگران نشوند و در غیر این صورت، تنها به اشاره دست و تکبیر گفتن مقابل آن اکتفا کنند؛ چنان که در روایت است شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «رسول خدا صلی الله علیه و آله در طواف واجب و مستحب، حجرالاسود را استلام می کرد؛ چرا شما این کار را انجام نمی دهید؟!» آن حضرت در پاسخ فرمود:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 184؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 314.

(2) . علل الشرایع، ج 2، ص 426؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 320.

ص: 242

مردم در آن زمان، حق رسول خدا صلی الله علیه و آله را رعایت می کردند و هرگاه آن حضرت نزدیک حجر می شد، راه را بر آن حضرت باز می کردند. اما مردم الآن حق ما را نمی شناسند و من دوست ندارم ضعیفی را آزار برسانم یا خودم اذیت شوم.(1)

بخواند، خداوند شش هزار حسنه برای او می نویسد و شش هزار گناه از او محو می کند و شش هزار درجه بر درجات او می افزاید و شش هزار حاجت از حاجت های او را در دنیا یا آخرت برآورده می کند.(1)

طواف واجب و مستحب نیز، آداب و مستحبات خاصی دارد که موجب کامل تر شدن این عمل و تقرب بیشتر بنده به خداوند و بالا رفتن پاداش طواف می گردد. در اینجا به مهم ترین آداب طواف اشاره می کنیم:

هزار گناه از او محو می گردد و هفتاد هزار درجه بر درجات او می افزاید و از جانب او هفتاد هزار برده را آزاد می کند و درباره هفتاد نفر از اهل بیت خود، شفاعت می کند و هفتاد هزار حاجت او را در دنیا و آخرت بر می آورد.(1)

به امام صادق علیه السلام گفتم: داخل طواف واجب شدم و دعایی به ذهنم نرسید؛ به جز صلوات بر محمد و آل محمد و هنگام سعی نیز چنین بود. آیا پاداشی دارم؟ امام علیه السلام فرمود: به هیچ درخواست کننده ای پاداشی همانند پاداشی که به تو داده شده است، نداده اند.

امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «در هر شوط که به درِ خانه کعبه رسیدی، بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات بفرست».(1)

عمل مستحب دیگر هنگام طواف، قرائت قرآن است که بر اساس برخی روایات، برتر از ذکر گفتن هنگام طواف است؛ چنان که یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

از امام صادق علیه السلام سؤال کردم که قرائت قرآن در حال طواف، فضیلت بیشتری دارد یا ذکر گفتن؟ امام علیه السلام فرمود: «قرائت قرآن». سپس از امام علیه السلام سؤال کردم که اگر به آیه سجده دار رسیدم چه کنم؟ امام علیه السلام فرمود: «برای سجده با سر خود به سوی کعبه اشاره کن».(2)

گفتن اذکار دیگر همچون ذکرهای «سبحان الله»، «الحمدلله»، «لا اله الا الله»، «الله اکبر»، «لا حول و لا قوه الا بالله» و «استغفر الله ربی و اتوب الیه» از دیگر اعمال مستحب در حال طواف است که در برخی روایات منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله به گفتن آنها اشاره شده است.(3)

در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام نیز آمده است: «وَعَلَیْکَ بِصَلَاهِ اللَّیْلِ وَطُولِ الْقُنُوتِ وَکَثْرَهِ الطَّوَاف» ؛(1) «بر شما باد به نماز شب و طول قنوت و طواف فراوان». همچنین امام صادق علیه السلام درباره سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله در طواف فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله در شبانه روز، ده طواف انجام می داد؛ سه طواف در ابتدای شب و سه طواف در آخر شب و دو طواف پس از طلوع صبح و دو طواف بعد از ظهر و فاصله میان این طواف ها را استراحت می کرد.(2)

در حدیثی دیگر، امام صادق علیه السلام فرمود:

یُسْتَحَبُّ أَنْ تَطُوفَ ثَلَاثَمِائَهٍ وَسِتِّینَ أُسْبُوعاً عَدَدَ أَیَّامِ السَّنَهِ فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَثَلَاثَمِائَهٍ وَسِتِّینَ شَوْطاً فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَمَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنَ الطَّوَافِ.(3)مستحب است که شخص 360 طواف به عدد ایام سال انجام دهد و اگر نتوانست 360 دور طواف نماید و اگر توانایی این کار را نداشت به اندازه توان خود، طواف کند.

هرچند به جای آوردن طواف فراوان استحباب زیادی دارد، اما به شرط لحاظ دو نکته اساسی؛ یکی آنکه محدوده طواف زیاد شلوغ نباشد و طواف مستحب زائر، مانع طواف واجب دیگران یا به مشقت افتادن آنان نشود. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

أَوَّلُ مَا یُظْهِرُ الْقَائِمُ مِنَ الْعَدْلِ أَنْ یُنَادِیَ مُنَادِیهِ: أَنْ یُسَلِّمَ صَاحِبُ النَّافِلَهِ لِصَاحِبِ الْفَرِیضَهِ الْحجرالاسود وَالطَّوَافَ.(4)نخستین عمل عادلانه ای که امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف انجام می دهد، آن است که منادی آن حضرت ندا می دهد که باید صاحبان اعمال مستحبی، حجرالاسود و طواف را به کسانی که عمل واجب دارند واگذار کنند.

نکته دیگر، آن است که زائر، طواف و عبادتش را با کسالت یا خستگی انجام ندهد

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 9، صص 364 و 377؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 368.

(2) . الکافی، ج 4، ص 428؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 411.

(3) . الکافی، ج 4، ص 429؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 411.

(4) . الکافی، ج 4، ص 427؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 328.

ص: 248

و این اعمال را بر خود تحمیل نکند؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «دَعِ الطَّوَافَ وَأَنْتَ تَشْتَهِیهِ»؛(1)«طواف را رها کن؛ درحالی که هنوز تمایل به انجام طواف در تو وجود دارد».

که چون مردم همدیگر را در آنجا فشار می دهند.(1)

البته در روایتی دیگر، حطیم به محدوده مثلثی شکل، میان رکن حجرالاسود و مقام ابراهیم و درِ خانه خدا اطلاق گردیده است.(2) گفتنی است این مکان، فضیلت زیادی دارد و بلکه مقدس ترین مکان در مسجدالحرام و حتی روی کره زمین است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنْ تَهَیَّأَ لَکَ أَنْ تُصَلِّیَ صَلَاتَکَ کُلَّهَا عِنْدَ الْحَطِیمِ فَافْعَلْ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ بُقْعَهٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ وَالْحَطِیمُ مَا بَیْنَ الْبَابِ وَالْحَجَرِ الْأَسْوَدِ وَهُوَ الْمَوْضِعُ الَّذِی فِیهِ تَابَ الله عَلَی آدَمَ علیه السلام.(3)اگر امکان دارد که همه نمازهایت (واجب و مستحب) را در حطیم بخوانی، این کار را انجام بده؛ زیرا حطیم با فضیلت ترین مکان روی کره زمین است و حطیم، بین درِ کعبه و رکن حجرالاسود است؛ زیرا حطیم مکانی است که توبه حضرت آدم علیه السلام در آنجا پذیرفته شد.

از امام هادی علیه السلام نیز سؤال شد، کدام مکان در مکه فضیلت بیشتری دارد؟ امام در پاسخ فرمود: «نزد جایگاه اول مقام ابراهیم؛ زیرا آنجا مقام حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام و حضرت محمد صلی الله علیه و آله است».(4)

جایگاه اول مقام ابراهیم علیه السلام، چسبیده به کعبه و در فاصله میان حجر اسماعیل و رکن حجرالاسود بوده است که به سبب ازدحام مردم در آنجا برای نماز و زیارت، مقام در عصر خلیفه دوم، به مکان فعلی آن انتقال یافت.(5)

در عصر حاضر به علت زیادی جمعیت، محدوده حطیم در بیشتر اوقات در مسیر طواف کنندگان قرار دارد. ازاین رو زائران باید به حداقل نماز و دعا در این مکان و آن

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 527؛ علل الشرایع، ج 2، ص 400.

(2) . الکافی، ج 4، ص 525؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 273.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 209؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 275.

(4) . وسائل الشیعه، ج 5، ص 275؛ بحارالانوار، ج 96، ص 231.

(5) . علل الشرایع، ج 2، ص 423؛ مستدرک الوسائل، ج 9، ص 429.

ص: 250

هم در اوقات خلوت اکتفا کنند و از انجام دادن اعمال مستحبی هنگام شلوغ بودن این مکان، به شدت بپرهیزند.

مِسْکِینُکَ بِفِنَائِکَ فَقِیرُکَ بِفِنَائِکَ سَائِلُکَ بِفِنَائِکَ یَسْأَلُکَ مَا لَا یَقْدِرُ عَلَیْهِ غَیْرُک »؛(1) «خدایا! بنده کوچکت در آستانه ات آمده است. بنده مسکینت در آستانه ات آمده است. بنده فقیرت در آستانه ات آمده است. بنده سائلت به آستانه ات آمده است و از تو چیزی را طلب می کند که غیر تو، قادر به برآورده کردن آن نیست».

البته به سبب محدود بودن فضای حجر، زائران باید تنها در صورت امکان، به این مکان بروند و به حداقل نماز و دعا اکتفا کنند تا این فرصت برای دیگر زائران نیز فراهم شود.

الرِّزْقِ وَلَا تَقْتُرْ عَلَیَّ اللَّهُمَّ ارْحَمنا وَلَا تُعَذِّبْنِی ارْضَ عَنِّی وَلَا تَسْخَطْ عَلَیَّ إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ قَرِیبٌ مُجِیب» .(1)

استشفاء به آب ناودان پس از نزول باران نیز یکی دیگر از برکات این ناودان و اعمال مستحب مربوط به آن است که در سخنان پیشوایان دین به آن سفارش شده است؛ چنان که «مصارف»، یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام، می گوید:

یکی از برادران ما در مکه بیمار شد؛ به گونه ای که نزدیک بود از دنیا برود. در همین هنگام امام صادق علیه السلام را دیدم و آن حضرت را از وضع بیمار آگاه کردم. امام علیه السلام فرمود: «من اگر جای شما بودم، از آب ناودان به او می نوشانیدم». من به جست وجوی آب رفتم. ولی آبی نیافتم. در همین حال ابری ظاهر شد و شروع به باریدن کرد. به مسجد رفتم و ظرفی را خریدم و مقداری از آب ناودان تهیه کردم و به سرعت به آن بیمار رسانیدم. لحظه ای نگذشت که سلامتی خود را بازیافت.(2)

افزون بر این، داخل حجر و زیر ناودان، یکی از مکان هایی است که احرام بستن برای حج از آنجا دارای بیشترین فضیلت دانسته شده است.(3)

این سنگ در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام میان رکن حجرالاسود و حجر اسماعیل قرار داشت. اما در عصر جاهلیت آن را به مکان فعلی انتقال دادند. پس از بعثت، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به مکان اصلی آن منتقل کرد. ولی خلیفه دوم، به سبب ازدحام جمعیت، آن را به همان مکان عصر جاهلیت بازگرداند.(1)

مقام ابراهیم، دارای فضیلت بسیاری است. این سنگی است که به تصریح قرآن کریم، یکی از نشانه های آشکار الهی است؛ چنان که خداوند می فرماید: (فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ ).(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره فضیلت مقام فرمود:

الرُّکْنُ وَالْمَقَامُ یَاقُوتَانِ مِنْ یَاقُوتِ الْجَنَّهِ طَمَسَ الله نُورَهُمَا وَلَوْ لَا أَنَّ نُورَهُمَا طُمِسَ لَأَضَاءَ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ.(3)رکن و مقام، دو یاقوت از یاقوت های بهشت است که خداوند نور آنها را گرفته است و اگر خداوند نور آنها را نمی گرفت، بین مغرب و مشرق را روشن می کردند.

امام رضا علیه السلام نیز درباره فضیلت نماز نزد مقام ابراهیم فرمود:

با فضیلت ترین مکان برای نماز پس از حطیم، مقام ابراهیم است. پس از مقام ابراهیم، بافضیلت ترین مکان، حجر اسماعیل است و پس از حجر اسماعیل هر مکانی که به خانه کعبه نزدیک تر باشد، از فضیلت بیشتری برخوردار است.(4)

افزون بر استحباب نماز نزد مقام ابراهیم علیه السلام، احرام بستن برای حج واجب نیز در آنجا مستحب شمرده شده است(5) که در صورت امکان و داشتن فرصت، حج گزاران می توانند لباس احرام را در منزل و محل اقامت بپوشند و در حجر اسماعیل یا مقام، احرام حج را منعقد کنند.

********

(1) . همان.

(2) . آل عمران: 97.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 430؛ بحارالانوار، ج 12، ص 85.

(4) . الکافی، ج 4، ص 525؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 273.

(5) . تذکره الفقهاء، ج 7، ص 194؛ الحدائق الناضره، ج 14، ص 359.

ص: 254

رکن حجر را تنها با دست لمس می کنید، اما خود را به رکن یمانی می چسبانید؟! پدرم فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من به سمت رکن یمانی نیامدم؛ مگر اینکه جبرئیل را دیدم که بر من سبقت گرفته و خود را به رکن یمانی چسبانده است.(1)

همچنین آن حضرت فرمود:

خداوند از روز خلقت آسمان ها و زمین، فرشته ای را موکل بر رکن یمانی کرده است و هیچ سخنی از دهان این فرشته خارج نمی شود؛ مگر آمین گفتن برای دعای کسانی که در این مکان، دعا می کنند. پس توجه داشته باشید که چه دعایی می کنید.(2)

در روایتی دیگر، امام صادق علیه السلام فرمود: «رکن یمانی دری است که ما اهل بیت، از آن وارد بهشت می شویم».(3) همچنین فرمود:

رکن یمانی، دری از درهای بهشت است که از روزی که گشوده گردیده، بسته نشده است و در آن نهری از نهرهای بهشت است که اعمال بندگان در آن افکنده می شود.(4)

همچنین آن حضرت فرمود:

رکن یمانی، دری از درهای بهشت است که بر روی شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله گشوده شده است و هیچ مؤمنی نزد آن دعا نمی کند؛ مگر اینکه دعایش بالا می رود تا به عرش الهی می رسد؛ درحالی که هیچ حجابی میان او و خداوند نیست.(5)

میان رکن شامی و رکن یمانی است.(1) روایات اهل بیت علیهم السلام مؤید همین قول است.(2) در این مکان، دعا، اقرار به گناهان و استغفار فراوان سفارش شده است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ آدَمَ علیه السلام لَمَّا طَافَ بِالْبَیْتِ فَانْتَهَی إِلَی الْمُلْتَزَمِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ علیه السلام أَقِرَّ لِرَبِّکَ بِذُنُوبِکَ فِی هَذَا الْمَکَانِ فَوَقَفَ آدَمُ علیه السلام فَقَالَ یَا رَبِّ إِنَّ لِکُلِّ عَامِلٍ أَجْراً وَلَقَدْ عَمِلْتُ فَمَا أَجْرِی فَأَوْحَی الله تَعَالَی إِلَیْهِ یَا آدَمُ مَنْ جَاءَ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی هَذَا الْمَکَانِ فَأَقَرَّ فِیهِ بِذُنُوبِهِ غَفَرْتُ لَهُ.(3)وقتی حضرت آدم علیه السلام به دور خانه خدا طواف کرد، به ملتزم آمد. پس جبرئیل علیه السلام به آن حضرت گفت: ای آدم! در این مکان، در پیشگاه پروردگارت، به گناهانت اعتراف کن.... سپس خداوند به آن حضرت وحی کرد که ای آدم! هرکس از ذریه و فرزندان تو به این مکان آید و به گناهانش اقرار نماید و همانند تو، توبه و استغفار کند، گناهانش را می آمرزم.

در حالات امام صادق علیه السلام نیز آمده است:

هرگاه آن حضرت به ملتزم می رسید، به موالیان و همراهان خود می فرمود: «از من دور شوید؛ زیرا می خواهم به گناهانم در برابر پروردگار در این مکان اقرار نمایم؛ زیرا هیچ بنده ای نیست که در این مکان به گناهانش اقرار نماید و استغفار کند، جز اینکه خداوند گناهان او را بیامرزد».(4)

در حالات امام جواد علیه السلام نیز آمده است:

آن حضرت به ملتزم، پشت کعبه می آمد و پیراهن را از شکم کنار می زد و خود را به خانه کعبه می چسباند و به مدت طولانی، با این حالت، دعا می کرد به گونه ای که دعای آن حضرت در این مکان به اندازه هفت شوط طواف طول می کشید.(5)

********

(1) . بحارالانوار، ج 71، ص 327؛ مشاهد و مشاعر حج، ص 205.

(2) . الکافی، ج 4، ص 410؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 281.

(3) . الکافی، ج 4، ص 194؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 346.

(4) . الکافی، ج 4، ص 410؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 346.

(5) . الکافی، ج 4، ص 532؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 281.

ص: 257

کنار ملتزم خواندم دعایی شنیدم ناگهان بانگ رسایی

ندا آمد که من پیش تو هستم تو ای مسکین گم گشته کجایی؟

خانه توست و بنده، بنده توست و این جایگاه کسی است که از آتش جهنم به تو پناه آورده است». پس در برابر پروردگارت به گناهانی که مرتکب شده ای اقرار کن؛ زیرا هر بنده مؤمنی به گناهانش در این مکان اقرار کند، خداوند گناهانش را می آمرزد.(1)

فَقِفْ عِنْدَ الْمُسْتَجَارِ وَتَعَلَّقْ بِأَسْتَارِ الْکَعْبَهِ وَادْعُ الله کَثِیراً وَأَلِحَّ عَلَیْهِ وَسَلْ حَوَائِجَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ فَإِنَّهُ قَرِیبٌ مُجِیبٌ.(1)پس نزد مستجار بایست و به پرده کعبه چنگ بزن و خداوند را بسیار بخوان و اصرار کن و حوائج دنیا و آخرت خود را طلب کن؛ زیرا او نزدیک و اجابت کننده است.

در نقلی دیگر از آن حضرت آمده است:

به پرده کعبه چنگ بزن و در دعا کردن تلاش کن و بسیار بر محمد و آل او صلوات بفرست و برای خود و دیگر مؤمنان دعا کن و هر خواسته ای که تمایل داشتی، از خداوند طلب کن.(2)

امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره معنا و راز چنگ زدن به پرده کعبه چنین فرمود:

هُوَ مِثْلُ رَجُلٍ لَهُ عِنْدَ آخَرَ جِنَایَهٌ وَذَنْبٌ فَهُوَ یَتَعَلَّقُ بِثَوْبِهِ یَتَضَرَّعُ إِلَیْهِ وَیَخْضَعُ لَهُ أَنْ یَتَجَافَی عَنْ ذَنْبِهِ.(3)این کار همانند آن است که فردی که در حق دیگری مرتکب جنایت و گناهی شده است، به جامه او چنگ می زند و در برابرش کرنش می کند تا از گناهی که در حق او کرده است، درگذرد.

از دیگر اعمال مستحب در ارتباط با پرده کعبه، تبرک جستن به پرده کعبه است؛ چنان که شخصی از امام صادق علیه السلام سؤال کرد که آیا جایز است با پرده کعبه که گاهی به دست ما می رسد، لباس بدوزیم و خود را با آن بپوشانیم؟! امام علیه السلام فرمود:

یَصْلُحُ لِلصِّبْیَانِ وَالْمَصَاحِفِ وَالْمِخَدَّهِ تَبْتَغِی بِذَلِکَ الْبَرَکَهَ إِنْ شَاءَ الله.(4)شایسته است از پرده کعبه، برای لباس بچه ها و پوشش قرآن و پوشش بالشت استفاده شود و از آن برکت طلب کرد.

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 393؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 296.

(2) . مستدرک الوسائل، ج 9، صص 393 و 394؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 296.

(3) . الکافی، ج 4، ص 224؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 449.

(4) . الکافی، ج 4، ص 229؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 253.

ص: 260

البته زائر باید توجه داشته باشد که استفاده و تبرک جستن به پرده کعبه هنگامی استحباب دارد که بخشی از پرده کعبه، از راه صحیح به دست زائر برسد. اما اگر خود شخص اقدام به بریدن یا حتی بیرون کشیدن نخی از نخ های پرده کعبه کند، ممنوع و حرام است.

پس از آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام، اسماعیل و هاجر علیهما السلام را در مکه بر جای گذاشت و خود به فلسطین بازگشت، حضرت اسماعیل علیه السلام تشنه شد. ازاین رو مادر برای پیدا کردن آب به طرف صفا رفت و چون آبی نیافت، به سوی مروه حرکت کرد و این مسیر را هفت مرتبه پیمود. ولی آبی پیدا نکرد و چون نزد فرزند خویش بازگشت، مشاهده کرد که آب از زیر پای کودک جاری شده است.(1)

این آب، سالیان و قرن های زیادی جوشش داشت تا اینکه خداوند بر اثر گناهان برخی قبایل مجاور این سرزمین و شکستن حرمت کعبه، آن را برای مدتی از جوشش انداخت و حتی مکان آن نیز ناپدید شد تا اینکه خداوند آن را به وسیله عبدالمطلب، جد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، دوباره جاری ساخت و از آن زمان تاکنون این آب به جوشش خود ادامه می دهد.(2)

در روایات پیشوایان معصوم علیهم السلام، فضیلت و برکات زیادی برای این آب ذکر شده است؛ چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مَاءُ زَمْزَمَ خَیْرُ مَاءٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْض» ؛(3) «آب زمزم، بهترین آب روی کره زمین است». همچنین در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: «مَاءُ زَمْزَمَ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَسُقْمٍ وَأَمَانٌ مِنْ کُلِّ خَوْفٍ وَحُزْنٍ» ؛(4) «آب زمزم، شفا برای هر درد و مرض و امان از هر ترس و اندوهی است».

بر همین اساس، فقیهان، نوشیدن آب زمزم، ریختن آن روی بدن و خواندن دعایی خاص هنگام نوشیدنش را مستحب شمرده اند.(5) امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

هرگاه زائر از طواف و نماز طواف فارغ گردید، نزد زمزم برود و مقداری از آب آن بنوشد و مقداری دیگر بر سر و پشت و شکم خود بریزد و این دعا را بخواند:

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 202؛ علل الشرایع، ج 2، ص 432.

(2) . تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، صص 89 و 90.

(3) . الکافی، ج 6، ص 386؛ وسائل الشیعه، ج 25، ص 260.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 9، ص 347؛ مکارم الاخلاق، ص 155.

(5) . تذکره الفقهاء، ج 8، ص 130؛ الحدائق الناضره، ج 16، ص 258.

ص: 262

«اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَرِزْقاً وَاسِعاً وَشِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَسُقْم»؛ (1) «خدایا! این آب را علمی نافع و رزقی وسیع و شفا از هر درد و مرضی قرار ده».

برخی از فقها نیز گفته اند که مستحب است زائر از آب زمزم زیاد بنوشد و هنگام نوشیدن، برآوردن حوائج خود، همچون کسب علم، شفای از امراض روحی و جسمی، آمرزش گناهان، نجات از آتش جهنم و ورود به بهشت را نیت کند.(2)

در حالات امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است که آن حضرت پس از ورود به مسجدالحرام و به جای آوردن طواف و نماز طواف، سر به سجده می گذاشت و لحظاتی را با خدا مناجات می کرد و استغفار می طلبید و آن گاه که سر از سجده برمی داشت، از شدت گریه، گویا صورت مبارکش در آب فرو رفته است.(1)

به جای آورد، باکی بر او نیست که بر آن دو سعی کند و کسی که فرمان خدا را در انجام دادن کارهای نیک، اطاعت کند، خداوند قدردان [از آن] آگاه است.

در روایات نیز مکان مذکور و سعی میان آنها از محبوب ترین و بافضیلت ترین مکان ها و اعمال نزد خداوند تبارک و تعالی دانسته شده است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «مَا مِنْ بُقْعَهٍ أَحَبَّ إِلَی اللهِ مِنَ الْمَسْعَی لِأَنَّهُ یُذِلُّ فِیهَا کُلَّ جَبَّارٍ»(1)؛ «هیچ بقعه ای نزد خداوند، محبوب تر از محل سعی میان صفا و مروه وجود ندارد؛ زیرا هر جباری در این مکان ذلیل می شود».

امام باقر علیه السلام نیز به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِذَا سَعَیْتَ بَیْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَهِ سَبْعَهَ أَشْوَاطٍ کَانَ لَکَ بِذَلِکَ عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ حَجَّ مَاشِیاً مِنْ بِلَادِهِ وَمِثْلُ أَجْرِ مَنْ أَعْتَقَ سَبْعِینَ رَقَبَهً مُؤْمِنَه.(2)آن گاه که هفت بار سعی بین صفا و مروه را انجام دادی، پاداشی نزد خداوند خواهی داشت؛ همانند کسی که از وطن خود پیاده حج را به جا آورده و همانند پاداش کسی که هفتاد بنده مؤمن را در راه خدا آزاد کرده است.

امام زین العابدین علیه السلام نیز فرمود: «کسی که میان صفا و مروه سعی کند، فرشتگان الهی برای او نزد خداوند شفاعت می کنند و شفاعت آنان درباره او پذیرفته می شود».(3)

چو هاجر سوی مسعی رهسپارم سرِ سعی صفا و مروه دارم

خداوندا! به من آبی بنوشان که شوید از ضمیر جان غبارم

در این مکان، هفت بار سعی میان صفا و مروه، از اعمال واجب در عمره یا حج است و انجام دادن مستقل آن، استحبابی ندارد. البته این عمل واجب، آداب و مستحباتی دارد که شایسته است حج گزار آنها را به جا آورد. آداب مهم این مکان و سعی در آن، چنین است:

********

(1) . الکافی، ج 2، ص 434؛ علل الشرایع، ج 2، ص 433.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 203؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 219.

(3) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 208؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 469.

ص: 266

این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَرِزْقاً وَاسِعاً وَشِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَسُقْم» ؛(1) «خدایا! این آب را علمی نافع و رزقی وسیع و شفای از هر درد و مرضی قرار ده».

به اندازه تلاوت سوره بقره بر آن وقوف کند و اگر نمی تواند، هر اندازه که می تواند روی آن بایستد و رو به رکن حجرالاسود کند و دعاهایی خاص را بخواند و هر یک از ذکرهای الله اکبر، لااله الاالله، الحمدلله و سبحان الله را صدمرتبه بر زبان جاری کند.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله کَانَ یَقِفُ عَلَی الصَّفَا بِقَدْرِ مَا یُقْرَأُ سُورَهُ الْبَقَرَهِ مُتَرَتِّلًا.(2)رسول خدا صلی الله علیه و آله به اندازه ای که می توان در آن وقت، سوره بقره را به صورت ترتیل تلاوت کرد، بر کوه صفا توقف می کرد.

افزون بر این، یکی از برکات ماندن طولانی بر صفا، زیاد شدن ثروت است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که می خواهد مالش زیاد شود، وقوف بر کوه صفا و مروه را طولانی کند».(3)

دعاهایی خاص از پیشوایان معصوم علیهم السلام وارد شده است که این ادعیه در منابع روایی(1) و کتاب های دعا و آداب الحرمین ذکر شده است.

همچنین حج گزار می تواند هر دعا یا حاجتی را که خود تمایل داشته باشد در این مکان مقدس از خداوند طلب کند. افزون بر دعا، گفتن اذکاری خاص در حال سعی سفارش شده است؛ چنان که در نقلی منسوب به امام رضا علیه السلام آمده است:

فَإِذَا جُزْتَ حَدَّ السَّعْیِ فَاقْطَعِ الْهَرْوَلَهَ... وَأَکْثِرْ مِنَ التَّسْبِیحِ وَالتَّکْبِیرِ وَالتَّهْلِیلِ وَالتَّمْجِیدِ وَالتَّحْمِیدِ لِله وَالصَّلَاهِ عَلَی رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله حَتَّی تَبْلُغَ الْمَرْوَه.(2)پس آن گاه که از حد هروله گذشتی، هروله را قطع کن... و ذکرهای سبحان الله، الله اکبر، لا اله الا الله، الحمدالله و صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه و آله را فراوان بر زبان جاری کن تا به مروه برسی.

ولی در عمره تمتع، وظیفه او تقصیر است و حلق سر بر وی حرام است.(1) در حج نیز باتوجه به وجوب یا استحباب سفر، تکلیف حج گزار متفاوت است. افزون بر اعمال واجب حلق و تقصیر برای این دو عمل، آدابی نیز ذکر شده است که سبب کامل تر شدن آنها و پاداش بیشتر حج گزار می گردد که در اینجا به این آداب اشاره می کنیم:

حضرت فرمود: «حلق کنید؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله برای حلق کنندگان سه مرتبه از خدا طلب رحمت کرد. ولی برای تقصیرکنندگان یک مرتبه».(1)

همچنین آن حضرت فرمود: «حلق از تقصیر بهتر است؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله سر خود را هم در حجه الوداع و هم در عمره حدیبیه حلق کرد».(2)

سر است. ازاین رو، در حلق یا تقصیر، توصیه شده است که احرام گزار، نخست از آنچه نزد او محبوب تر است آغاز کند.

شخص متمتع و نیز اهالی شهر مکه که عمل عمره و حج را به جا نمی آورند، از آغاز مناسک حج تا پایان آن، خود را همانند احرام گزاران کنند و همچون آنان با دو تکه لباس سفید ندوخته (لباس احرام) در مکه رفت و آمد کنند؛(1) چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

یَنْبَغِی لِلْمُتَمَتِّعِ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ إِذَا أَحَلَّ أَنْ لَا یَلْبَسَ قَمِیصاً وَلْیَتَشَبَّهْ بِالْمُحْرِمِینَ.(2)سزاوار است که محرم پس از انجام دادن عمره تمتع و خروج از احرام، لباسی نپوشد و خود را با احرام گزاران همانند کند.

درباره اهل مکه نیز آمده است:

در ایام حج، شایسته نیست که اهل مکه لباس بپوشند. بلکه سزاوار است که خود را همانند احرام گزاران کنند و شایسته است که حاکم، آنان را توصیه و وادار به این عمل کند.(3)

در این روایات، افزون بر اینکه به زائران خانه خدا و مجاوران این خانه توصیه شده است که در ایام مناسک حج، لباس احرام بپوشند، به والیان اسلامی حاکم در این سرزمین نیز سفارش شده است که مردم را به انجام دادن این عمل ترغیب و وادار کنند که از این سفارش مؤکد، دو مطلب استفاده می شود:

مطلب نخست آن است که داخل لباس احرام بودن و رفت و آمد کردن با این لباس در شهر مکه، سبب خشنودی خداوند متعال است. در واقع او دوست دارد که در این ایام، همگان را در پوشش لباس احرام ببیند؛ هرچند آن افراد مشغول انجام دادن اعمال عمره یا حج نباشند.

مطلب دوم آن است که وقتی پوشیدن لباس احرام، بدون تکلیف وجوبی، نزد خداوند محبوب است، بی شک پوشیدن آن در حال احرام به طریق اولی، موجب کسب

********

(1) . الدروس، ج 1، ص 415؛ جواهر الکلام، ج 20، ص 457.

(2) . الکافی، ج 4، ص 441؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 160.

(3) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 447؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 514.

ص: 277

رضای پروردگار خواهد بود. بنابراین اگر اعمال برخی زائران، به دلایلی، همچون پیری و ناتوانی، به طول انجامید و نتوانستند همچون دیگران زودتر از لباس احرام خارج شوند، نباید باعث نگرانی آنان شود. بلکه باید خوشحال باشند که توفیق حضور بیشتر در حال احرام برای آنان فراهم شده است و از محبوبیت و پاداش بیشتری نزد خداوند برخوردار شده اند.

قسم به کسی که مرا به عنوان بشیر و نذیر فرستاد! خداوند در دنیا ابوابی دارد به نام های: باب رحمت، باب توبه، باب حاجات، باب تفضل، باب احسان، باب جود، باب کرم و باب عفو که همه این ابواب را بر اهل عرفات می گشاید و همانا برای خداوند، صدهزار فرشته وجود دارد که با هر یک از این فرشتگان، 120 هزار فرشته دیگر است و این فرشتگان، رحمت الهی را به اهل عرفات نازل می کنند.(1)

امام باقر علیه السلام نیز به نقل از آن حضرت فرمود:

إِذَا وَقَفْتَ بِعَرَفَاتٍ إِلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ، فَلَوْ کَانَ عَلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ مِثْلُ رَمْلِ عَالِجٍ وَزَبَدِ الْبَحْرِ لَغَفَرَهَا الله لَک.(2)پس آن گاه که در عرفات تا غروب خورشید وقوف کردی، اگر گناهان تو به اندازه شن های بیابان و ستارگان آسمان و قطرات باران باشد، خداوند آنها را می آمرزد.

همچنین امام باقر علیه السلام فرمود:

مَا یَقِفُ أَحَدٌ عَلَی تِلْکَ الْجِبَالِ بَرٌّ وَلَا فَاجِرٌ إِلَّا اسْتَجَابَ الله لَهُ؛ فَأَمَّا الْبَرُّ فَیُسْتَجَابُ لَهُ فِی آخِرَتِهِ وَدُنْیَاهُ وَأَمَّا الْفَاجِرُ فَیُسْتَجَابُ لَهُ فِی دُنْیَاهُ.(3)هیچ شخص نیکوکار یا فاسقی در آن کوه ها (عرفات، مشعر و منا) وقوف نمی کند؛ مگر اینکه خداوند دعایش را مستجاب می کند. دعای نیکوکار هم درباره دنیا و هم آخرتش مستجاب می شود. اما دعای فاسق، تنها درباره دنیایش مستجاب می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود:

آن گاه که شامگاه عرفه فرا می رسد، خداوند خطاب به ملائکه اش می فرماید: به بندگان و کنیزانم نگاه کنید که چگونه پریشان وضع و غبارآلودند. من شما را گواه می گیرم که حاجیان و غیر حاجیان آنان را آمرزیدم. پس آنقدر خداوند در این روز و شب، بندگانش را از آتش جهنم آزاد می کند که در هیچ روزی همانند آن، آزاد نکرده است.(4)

********

(1) . وسائل الشیعه، ج 13، ص 55؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 419.

(2) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 20؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 161.

(3) . الکافی، ج 4، ص 262؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 210.

(4) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 32؛ جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 469.

ص: 279

بر اساس روایات ائمه علیهم السلام، سبب وقوف در این سرزمین - که بیرون از حرم قرار دارد - آن است که میهمانان الهی در آستانه ورود به حرم و خانه خدا، تضرع و انابه کنند و پس از پاک شدن از گناهان، به خانه میزبان وارد شوند.(1)

یا رب به دیار برکات آمده ایم با روی سیاه در عرفات آمده ایم

شرمنده ز طاعتیم و نادم ز گناه سوی تو به امید نجات آمده ایم

عمل واجبی که حاجیان در این سرزمین انجام می دهند، آن است که باید از ظهر روز عرفه، یعنی روز نهم ذی حجه، تا غروب شرعی با نیت در این سرزمین حضور داشته باشند که در اصطلاح فقه به آن «وقوف» می گویند.(2)

افزون بر عمل واجب یاد شده، حضور در این سرزمین، آداب و اعمال مستحب فراوانی دارد که شایسته است حج گزار این آداب را به جا آورد که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

وَإِنَّمَا تُعَجِّلُ الْعَصْرَ وَتَجْمَعُ بَیْنَهُمَا لِتُفَرِّغَ نَفْسَکَ لِلدُّعَاءِ فَإِنَّهُ یَوْمُ دُعَاءٍ وَمَسْأَلَهٍ.(1)همانا بدان سبب در خواندن نماز عصر تعجیل می گردد و نماز ظهر و عصر با هم خوانده می شود تا وقت تو برای دعا فارغ گردد؛ زیرا روز عرفه، روز دعا و درخواست است.

همچنین آن حضرت پس از توصیه به خواندن دعایی خاص، فرمود: «اگر این دعا تمام شد و خورشید هنوز غروب نکرده بود، خواندن دعا را دوباره از اول اعاده کن و از دعا و تضرع کردن و درخواست حاجت خسته نشو».(2)

بر اساس برخی احادیث، حج گزار و میهمان الهی می تواند در این سرزمین، هر دعا و حاجتی را که به ذهنش می رسد، اعم از دنیوی یا اخروی از خداوند بخواهد؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود: «وَتَخَیَّرْ لِنَفْسِکَ مِنَ الدُّعَاءِ مَا أَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَإِنَّهُ یَوْمُ دُعَاءٍ وَمَسْأَلَه» ؛(3) «هر دعایی که دوست داشتی برای خودت انتخاب کن و در دعا کردن بسیار تلاش کن؛ زیرا روز عرفه، روز دعا و درخواست است».

ولی ائمه معصوم علیهم السلام، دعاهای خاصی را نیز برای این سرزمین ذکر کرده اند که خواندن آنها در اولویت قرار دارد؛(4) از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «آیا دوست داری به تو دعای روز عرفه را که دعای پیامبران قبل از من در این سرزمین بود بیاموزم»؟ امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «بله یا رسول الله». سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله این دعا را برای آن حضرت قرائت فرمود:

لا إِلهَ إِلَّا الله وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَیُمِیتُ وَیُحْیِی وَهُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ أَنْتَ کَمَا تَقُولُ وَخَیْرُ مَا یَقُولُ الْقَائِلُونَ اللَّهُمَّ لَکَ صَلَاتِی وَدِینِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی وَلَکَ تُرَاثِی وَبِکَ حَوْلِی وَمِنْکَ قُوَّتِی

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 467؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 179.

(2) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 542؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 542.

(3) . الکافی، ج 4، ص 464؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 182.

(4) . الحدائق الناضره، ج 16، ص 384؛ جواهر الکلام، ج 19، ص 50.

ص: 282

اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ وَمِنْ وَسْوَاسِ الصَّدْرِ وَمِنْ شَتَاتِ الْأَمْرِ وَمِنْ عَذَابِ النَّارِ وَمِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ مِنْ خَیْرِ مَا تَأْتِی بِهِ الرِّیَاحُ وَأَعُوذُ بِکَ مِنْ شَرِّ مَا تَأْتِی بِهِ الرِّیَاحُ وَأَسْأَلُکَ خَیْرَ اللَّیْلِ وَخَیْرَ النَّهَارِ.(1)از جمله دعاهای دیگری که خواندنش در این روز سفارش شده، دعای عرفه امام حسین و امام سجاد علیهما السلام است.

(2) همچنین مستحب است نزدیک غروب آفتاب این دعا را که رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام غروب آفتاب تلاوت می کرد، خوانده شود:(3)

اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ، وَمِنْ تَشَتُّتِ الْأَمْرِ، وَمِنْ شَرِّ مَا یَحْدُثُ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ. أَصْبَحَ ذُلِّی مُسْتَجِیراً بِعِزِّکَ، وَأَصْبَحَ وَجْهِیَ الْفَانِی مُسْتَجِیراً بِوَجْهِکَ الْبَاقِی یَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ، وَأَجْوَدَ مَنْ أَعْطَی، وَأَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، جَلِّلْنِی بِرَحْمَتِکَ، وَأَلْبِسْنِی عَافِیَتَکَ، وَاصْرِفْ عَنِّی شَرَّ جَمِیعِ خَلْقِکَ.(4)پس از غروب آفتاب نیز مستحب است این دعا را که امام صادق علیه السلام به خواندن آن سفارش فرمود، خوانده شود:

(5) اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هَذَا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنِیهِ أَبَداً مَا أَبْقَیْتَنِی وَاقْلِبْنِی الْیَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجَاباً لِی مَرْحُوماً مَغْفُوراً لِی بِأَفْضَلِ مَا یَنْقَلِبُ بِهِ الْیَوْمَ أَحَدٌ مِنْ وَفْدِکَ وَحُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ وَاجْعَلْنِی الْیَوْمَ مِنْ أَکْرَمِ وَفْدِکَ عَلَیْکَ وَأَعْطِنِی أَفْضَلَ مَا أَعْطَیْتَ أَحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَیْرِ وَالْبَرَکَهِ وَالْعَافِیَهِ وَالرَّحْمَهِ وَالرِّضْوَانِ وَالْمَغْفِرَهِ وَبَارِکْ لِی فِیمَا أَرْجِعُ إِلَیْهِ مِنْ أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ قَلِیلٍ أَوْ کَثِیرٍ وَبَارِکْ لَهُمْ فِیَّ.(6)هنگام حرکت و خروج از عرفات نیز توصیه شده است که حج گزار دعای

********

(1) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 542؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 183.

(2) . الحدائق الناضره، ج 16، ص 39؛ دلیل الناسک، ص 333.

(3) . مدارک الاحکام، ج 7، ص 412؛ الحدائق الناضره، ج 16، ص 389.

(4) . الکافی، ج 4، ص 464؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 559.

(5) . الحدائق الناضره، ج 16، ص 389؛ کتاب الحج، خویی، ج 5، ص 500.

(6) . تهذیب الاحکام، ج 5، ص 187؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 560.

ص: 283

« اللهم اعتقنی من النار» ؛ «خدایا! مرا از آتش جهنم نجات بده» را که امام صادق علیه السلام هنگام حرکت از عرفات تکرار می کرد، بسیار تکرار کند.(1)

- دور ساختن هر آنچه موجب تشویش حواس می گردد. به همین علت توصیه شده است که شخص، اثاث خود را دور خویش جمع کند و راه عبور و مرور دیگران را از جلو و کنار خود ببندد تا رفت و آمد دیگران، سبب پرت شدن حواس او نشود.

- پناه بردن به خداوند از شر شیطان؛ زیرا بر اساس برخی روایات، هیچ مکانی نزد شیطان برای غافل کردن بنده از خدا، محبوب تر از سرزمین عرفات نیست.(1)

- هفتاد بار درخواست بهشت کردن از خداوند با گفتن ذکر «اللَّهُمَ إِنِّی أَسْأَلُک الجَنَّهَ» .

مسجدالحرام، در این سرزمین تقوا و خوف از خدا را شعار خود قرار دهد(1) و با تضرع و دعا و ناله در این مکان و قربانی و رمی جمرات و حلق در منا، آلودگی های خود را بزداید و با روحی طاهر به حرم امن الهی و بیت الله الحرام وارد شود.(2) این سرزمین در پیشگاه خداوند، فضیلت فراوانی دارد؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِنَّ اللهَ تَطَوَّلَ عَلَیْکُمْ فِی جَمْعِکُمْ هَذَا، فَوَهَبَ مُسِیئَکُمْ لِمُحْسِنِکُمْ، وَأَعْطَی مُحْسِنَکُمْ مَا سَأَلَ.(3)خداوند در این سرزمین بر شما منت نهاده و گناهکاران شما را به سبب نیکوکارانتان بخشوده است و به نیکوکارانتان آنچه را بخواهند، عطا می کند.

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

أَنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَا تُغْلَقُ تِلْکَ اللَّیْلَهَ لِأَصْوَاتِ الْمُؤْمنانَ لَهُمْ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ یَقُولُ الله جَلَّ ثَنَاؤُهُ أَنَا رَبُّکُمْ وَأَنْتُمْ عِبَادِی أَدَّیْتُمْ حَقِّی وَحَقٌّ عَلَیَّ أَنْ أَسْتَجِیبَ لَکُمْ فَیَحُطُّ الله تِلْکَ اللَّیْلَهَ عَمَّنْ أَرَادَ أَنْ یَحُطَّ عَنْهُ ذُنُوبَهُ وَیَغْفِرُ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ.(4)همانا درهای آسمان، به سبب دعاهای مؤمنان، در شب مشعر بسته نمی شود.... خداوند جلیل می فرماید: «من پروردگار شمایم و شما بندگانم هستید؛ حق مرا ادا کردید. پس واجب است بر من که شما را اجابت کنم». پس خداوند در آن شب، گناهان کسانی که اراده محوشدن گناهانشان را دارد، محو می کند و کسانی که قصد آمرزش آنان را دارد، می آمرزد.

شب مشعر شب راز و نیاز است در رحمت به روی خلق باز است

رسد آواز هل من تائب باز گناهکاران کنون وقت نیاز است

بیایید ای گناهکاران بیایید که حق، بخشنده و بنده نواز است

فغان و ناله و آه گناهگار به تاریکی شب، بس چاره ساز است

نفس باقی و فرصت هست در دست الا ای عاصیان هنگام راز است

********

(1) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 170؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 373.

(2) . الکافی، ج 4، ص 224؛ علل الشرایع، ج 2، ص 443.

(3) . سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1006؛ کنز العمال، ج 5، ص 63.

(4) . الکافی، ج 4، ص 469؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 212.

ص: 286

عمل واجب حاجیان در این سرزمین، درنگ و وقوف در آن، از طلوع صبح روز دهم ذی حجه تا طلوع آفتاب است.(1) ولی افزون بر این، برای این سرزمین، آداب و مستحبات فراوانی نیز ذکر شده است که در اینجا به آداب مهم آن اشاره می کنیم:

هنگام خطاب به مردم می فرمود: «ای مردم! بر شما باد به آرامش». سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «در حرکت باید از سنت پیامبر پیروی کرد».(1)

در حالات امام صادق علیه السلام هنگام حرکت از عرفات نیز، چنین آمده است:

مشاهده کردند آن حضرت پس از غروب آفتاب در عرفات ایستاد و حرکت نکرد. از آن حضرت سؤال کردند که چرا کوچ نمی کنید؛ درحالی که مردم همه در حال کوچ اند؟ حضرت در پاسخ فرمود: «من از شلوغی خوف دارم و می ترسم که در به رنج افتادن انسانی شریک گردم».(2)

اما اگر احتمال می دهد که ممکن است بر اثر ازدحام جمعیت و ترافیک ماشین ها به موقع به مشعرالحرام نرسد، لازم است که نماز خود را قبل از حرکت بخواند.

روحانی و مقدس، در حال غفلت به سر می برند و وقتی به مشعر می رسند، به جای عبادت و راز و نیاز با خداوند، به دنبال گوشه ای برای خوابیدن و استراحت می گردند که به یقین چنین افرادی خود را از برکات عظیم معنوی این شب محروم می کنند که جبران آن به آسانی امکان پذیر نخواهد بود.

اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ فُکَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ وَأَوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلَالِ وَادْرَأْ عَنِّی شَرَّ فَسَقَهِ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ اللَّهُمَّ أَنْتَ خَیْرُ مَطْلُوبٍ إِلَیْهِ وَخَیْرُ مَدْعُوٍّ وَخَیْرُ مَسْئُولٍ وَلِکُلِّ وَافِدٍ جَائِزَهٌ فَاجْعَلْ جَائِزَتِی فِی مَوْطِنِی هَذَا أَنْ تُقِیلَنِی عَثْرَتِی وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتِی وَأَنْ تَجَاوَزَ عَنْ خَطِیئَتِی ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوَی مِنَ الدُّنْیَا زَادِی. همچنین مستحب است که در این سرزمین، هر کدام از ذکرهای الله اکبر، الحمدلله، سبحان الله و لا اله الا الله را صدبار تکرار کند و سپس صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله بفرستد.(1)

- توقف و گام نهادن در مشعرالحرام برای شخص صروره (کسی که برای نخستین بار حج را به جا می آورد)؛

- هفت مرتبه به گناهان اعتراف کردن؛

- حرکت کردن به طرف منا اندکی قبل از طلوع خورشید؛

- استغفار از گناهان هنگام حرکت به طرف منا؛

- هروله کردن هنگام عبور از وادی محسر (سرزمین میان مشعر و منا که خداوند اصحاب فیل را در آن نابود کرد) به مقدار صد قدم و خواندن این دعا: «اَللَّهُمَّ سَلِّمْ لی عَهْدِی، وَاقْبَلْ تَوبَتِی، وَأجِبْ دَعْوَتِی، وَاخْلُفْنِی فِیْ مَنْ تَرَکْتُ بَعْدِی ».

همچنین مستحب است، اگر هروله را به عمد یا از روی فراموشی یا غفلت ترک کرد، دوباره به قبل از وادی محسر بازگردد و این مسافت را به صورت هروله طی کند.(1)

- عبور نکردن از وادی محسر قبل از طلوع آفتاب.(2)

حضرت ابراهیم علیه السلام در نفس خویش آرزو کرد که خداوند به جای ذبح فرزندش، قوچی را برای فدیه و قربانی قرار دهد و خداوند نیز آرزوی ابراهیم علیه السلام را برآورده کرد.(1) این سرزمین نیز نزد خداوند، بسیار مقدس و مبارک است؛ چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

إِذَا أَخَذَ النَّاسُ مَنَازِلَهُمْ بِمِنًی نَادَی مُنَادٍ یَا مِنَی قَدْ جَاءَ أَهْلُکِ فَاتَّسِعِی فِی فِجَاجِکِ وَاتْرَعِی فِی مَثَابِکِ وَمُنَادٍ یُنَادِی لَوْ تَدْرُونَ بِمَنْ حَلَلْتُمْ لَأَیْقَنْتُمْ بِالْخَلَفِ بَعْدَ الْمَغْفِرَهِ.(2)آن گاه که مردم در منازل خود در منا، جای می گیرند، منادی الهی ندا می دهد که ای منا! اهل تو آمدند، پس دره هایت را گشاده و پاداشت را کامل عطا کن و منادی دیگری نیز خطاب به مردم می گوید: اگر بدانید به میهمانی چه کسی وارد شده اید، یقین خواهید کرد که شما را می آمرزد و اموالی را که هزینه کرده اید، جایگزین خواهد کرد.

همچنین حضرت در حدیثی دیگر فرمود:

آن گاه که حج گزاران در منازل خود در منا، جای می گیرند، منادی الهی از جانب خداوند خطاب به آنان ندا می دهد: اگر آمده اید تا خداوند از شما راضی شود، پس بدانید که من از شما راضی شدم.(3)

همچنین آن حضرت فرمود:

آن گاه که حج گزار پس از اقامت در منا از آن کوچ می کند، فرشته ای از فرشتگان الهی دستش را به کتف حج گزار می گذارد و خطاب به او می گوید: «خداوند گناهانت را آمرزید. پس زندگی را از نو آغاز کن».(4)

نسیمی از صبای دوست دارم به گوش دل ندای دوست دارم

میان این همه دلبستگی ها تمنای منای دوست دارم

********

(1) . علل الشرایع، ج 2، صص 435 و 436؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 98.

(2) . الکافی، ج 4، ص 256؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 209.

(3) . الکافی، ج 4، ص 262؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 209.

(4) . وسائل الشیعه، ج 11، ص 106.

ص: 293

در این سرزمین، حاجیان روزهای دهم تا دوازدهم و برخی تا سیزدهم ذی حجه حضور دارند و اعمال واجبی همچون رمی جمرات، قربانی، حلق یا تقصیر و بیتوته در این سرزمین را به جا می آورند. البته افزون بر اعمال واجب مذکور و مستحبات هر یک از آنها، خود حضور در این سرزمین، آداب و مستحبات خاصی دارد که شایسته است حاجیان در حد توان و امکان، این اعمال را به جا آورند. در اینجا به مهم ترین این آداب اشاره می کنیم:

طَاعَتِکَ وَخِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَأَنْ تُوَفِّقَ لَنَا مَا وَفَّقْتَ لَهُمْ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُکَ وَفِی قَبْضَتِک.(1)افزون بر این، در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام، به مطلق دعا و مناجات در این سرزمین با هر حاجت و زبانی که زائر تمایل داشته باشد، سفارش شده است؛ از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه ای که برای مسلمانان در روز عید قربان در این سرزمین ایراد کردند، خطاب به آنان فرمود:

ای مردم! این روز، روز ریختن خون در این سرزمین است. پس کسی که با نیت صادق در این سرزمین قربانی کند، اولین قطره خونی که از قربانی او بر زمین می ریزد، کفاره گناهانش خواهد بود و نیز روز دعاست. پس به درگاه الهی در این سرزمین دعا کنید؛ زیرا سوگند به کسی که جان من در دست اوست، از این مکان هیچ کس بازنمی گردد؛ مگر اینکه گناهانش آمرزیده شود؛ به جز صاحبان گناهان کبیره ای که بر گناه خود اصرار ورزیده و قصد دل کندن از آن را نداشته باشند.(2)

امام رضا علیه السلام نیز فرمود:

فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الذَّبْحِ فَأْتِ رَحْلَکَ وَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَادْعُ الله وَسَلْ حَاجَتَک.(3)هرگاه از ذبح قربانی فارغ شدی، به مکان اقامت خود بیا و دو رکعت نماز بخوان و دعا کن و حاجت خود را از خداوند بطلب.

هرگاه جمرات را رمی کنی، برای تو به عدد هر سنگریزه ای که می اندازی، ده حسنه خواهد بود که برایت در هر سال از عمرت نوشته می شود.

امام صادق علیه السلام نیز درباره رمی کنندگان جمرات فرمود: «در مقابل هر سنگریزه ای که مکلف می اندازد، گناه کبیره هلاک کننده ای از او محو می شود».(1)

به نظر برخی فقیهان، مستحب است حج گزار پس از رسیدن به منا و قبل از انجام دادن هر کار دیگری، نخست جمره عقبه را رمی کند و سپس به کارهای دیگر مشغول شود.(2) در رمی هر یک از جمرات سه گانه، افزون بر انجام دادن اعمال واجب رمی، آداب و مستحبات دیگری نیز وارد شده است که مهم ترین این آداب عبارت است از:

- در حال رمی، با طهارت و وضو باشد؛

- در حال رمی، پیاده باشد؛

- قبل از رمی سنگ ها، این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ هَذِهِ حَصَیَاتِی فَأَحْصِهِنَّ لِی وَارْفَعْهُنَّ فِی عَمَلِی» ؛

- هنگام رمی، فاصله میان او و جمره عقبه، ده یا پانزده ذراع باشد. ولی در جمره اولی و وسطی، فاصله ای نباشد؛

- جمره عقبه را رو به جمره و پشت به قبله رمی کند و جمره اولی و وسطی را رو به قبله رمی کند؛

- سنگریزه ها را بر انگشت ابهام بگذارد و با ناخن انگشت شهادت پرتاب کند؛

- با هر سنگی که می اندازد تکبیر بگوید؛

- هر سنگی را که می اندازد این دعا را بخواند: «الله أَکْبَرُ اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشَّیْطَانَ اللَّهُمَّ تَصْدِیقاً بِکِتَابِکَ وَعَلَی سُنَّهِ نَبِیِّکَ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَجّاً مَبْرُوراً وَعَمَلًا مَقْبُولًا وَسَعْیاً مَشْکُوراً وَذَنْباً مَغْفُوراً» ؛

********

(1) . الکافی، ج 4، ص 480؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 214.

(2) . تذکره الفقهاء، ج 8، ص 214؛ تحریر الاحکام، ج 1، ص 615.

ص: 296

- پس از برگشت به جایگاه خود در منا این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ بِکَ وَثِقْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُّ وَنِعْمَ الْمَوْلی وَنِعْمَ النَّصِیر» .(1)

گوشت های قربانی را زیر نور خورشید خشک می کردند و یا بدان علت که ذبح یا نحر قربانی را تا بعد از بیرون آمدن نور خورشید به تأخیر می انداختند، این ایام را بدین اسم نام نهاده اند.(1)

مقدار واجب حضور حاجیان در سرزمین منا در این ایام، همان مدت انجام دادن هر یک از اعمال واجب این سرزمین است و حج گزار می تواند اوقات اضافه را در مکان های دیگر، از جمله مکه، حضور داشته باشد و به اعمال واجب مکه یا طواف مستحبی و کارهای دیگر خود بپردازد. ولیکن مستحب است همه اوقات خود - به جز مقدار لازم برای اعمال مکه را در سرزمین منا حضور داشته باشد؛(2) چنان که یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِالله علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ یَأْتِی مَکَّهَ أَیَّامَ مِنًی بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنْ زِیَارَهِ الْبَیْتِ فَیَطُوفُ بِالْبَیْتِ تَطَوُّعاً فَقَالَ الْمُقَامُ بِمِنًی أَفْضَلُ وَأَحَبُّ إِلَیَّ.(3)از امام صادق علیه السلام درباره مردی که در ایام منا به مکه می آید و پس از انجام دادن اعمال مکه مشغول طواف خانه کعبه می شود، سؤال کردم که آیا عمل او جایز و دارای فضیلت است؟! امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «حضور و اقامت در منا فضیلت بیشتری دارد و برای من، محبوب تر از حضور در مکه و انجام دادن طواف مستحبی است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله را در منا، درحالی که سوار بر قاطر بود، هنگام بالا آمدن روز مشاهده کردم که خطبه می خواند و علی علیه السلام نیز سخنان آن حضرت را برای مردم بیان می کرد و مردم برخی نشسته و برخی ایستاده بودند.(1)

بر همین اساس، فقیهان یکی از آداب و اعمال مستحب این سرزمین را با تأسی به پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام، خطبه خواندن و آگاه کردن حاجیان با مناسک و معارف دین دانسته اند.(2) افزون بر تعلیم و تعلم مناسک حج در این سرزمین، شایسته است حاجیان با معارف دیگر دین، به ویژه اعتقادات همچون مسئله توحید، نبوت و امامت بیشتر آشنا شوند.

در روایتی آمده است که شخصی به امام سجاد علیه السلام عرض کرد که ما هنگام فراغت و بیتوته در منا، هم به یاد خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم و هم از فضایل پدران و نیاکان خود یاد می کنیم و هدفمان فخرفروشی نیست؛ بلکه می خواهیم حقوق آنها را ادا کنیم. آیا این کار رواست؟! امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

أوَلَا أُنَبِّئُکُمْ بِمَا هُوَ أَبْلَغُ فِی قَضَاءِ الْحُقُوقِ مِنْ ذَلِکَ؟ قَالُوا: بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ. قَالَ: أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ أَنْ تُجَدِّدُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ ذِکْرَ تَوْحِیدِ اللهِ وَالشَّهَادَهَ بِهِ وَذِکْرَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللهِ وَالشَّهَادَهِ لَهُ بِأَنَّهُ سَیِّدُ الْمُرْسَلِینَ وَذِکْرَ عَلِیٍّ وَلِیِّ اللهِ وَالشَّهَادَهِ لَهُ بِأَنَّهُ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَذِکْرَ الْأَئِمَّهِ الطَّاهِرِینَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ بِأَنَّهُمْ عِبَادُ اللهِ الْمُخْلَصِین.(3)آیا به شما خبر دهم از عملی که در ادای حقوق، برتر از عمل شماست؟! آنان پاسخ دادند: «بله یا بن رسول الله!». حضرت فرمود: «برتر از کار شما این است که بر خود تجدید کنید یاد توحید الهی و گواهی به آن و یاد محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و گواهی به اینکه آن حضرت سرور پیامبران الهی است و یاد حجت خداوند علی بن

********

(1) . مسند احمد، ج 3، ص 477؛ سنن ابی داود، ج 1، ص 437.

(2) . تذکره الفقهاء، ج 8، ص 165؛ جواهر الکلام، ج 20، ص 32.

(3) . مستدرک الوسائل، ج 10، ص 41؛ بحارالانوار، ج 96، ص 253.

ص: 299

ابی طالب علیه السلام و گواهی به اینکه آن حضرت سید اوصیاء و جانشینان پیامبران است و یاد امامان پاک و معصوم از آل محمد و اینکه آنان بندگان مخلص الهی اند».

«هشام بن حکم» نیز می گوید:

از امام صادق علیه السلام در منا از پانصد مسئله کلامی سؤال کردم و به آن حضرت گفتم: «من در هر یک از این مسائل چنین می گویم؛ ولی مخالفان چنین می گویند». حضرت فرمود: «تو در پاسخ چنین بگو».(1)

همچنین یکی از شیعیان آن حضرت می گوید:

فَأَتَیْتُهُ بِمِنًی وَالنَّاسُ حَوْلَهُ کَأَنَّهُ مُعَلِّمُ صِبْیَانٍ، هَذَا یَسْأَلُهُ وَهَذَا یَسْأَلُه.(2)در منا به خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و مشاهده کردم که مردم اطراف آن حضرت گرد آمده اند؛ گویا آن حضرت معلم بچه هاست و آنان دائم از حضرت سؤال می کنند.

این روایات، هم به حج گزاران و هم به روحانیان و عالمان دین، این درس را می دهد که شایسته است آنان از فرصت های حج، به ویژه فرصت حضور در سرزمین منا بیشترین استفاده را کنند و حج گزاران، مسائل شرعی و اعتقادی و شبهاتی را که درباره مسائل دینی دارند، از روحانیان بپرسند و روحانیان نیز با کمال متانت و صبر، به همه مسائل پاسخ دهند.

حکمت های تشریع حج را یاد خدا در روزهایی معلوم، برشمرده شده است: (وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللّهِ فِی أَیّامٍ مَعْلُوماتٍ ).(1)

در احادیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که مراد از «ایام معدود و معلوم» در این آیات، ایام تشریق یعنی روز دهم تا دوازدهم ذی حجه است(2) و مقصود از ذکر در این آیات، تکبیر گفتن پس از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز دوازدهم است.(3)

در برخی احادیث دیگر آمده است که حج گزار، تکبیرهای مذکور را چنین بگوید: «الله أَکْبَرُ، الله أَکْبَرُ، لَا إِلَهَ إِلَّا الله وَالله أَکْبَرُ، الله أَکْبَرُ وَلِلهِ الْحَمْدُ، الله أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا، الله أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَهِ الْأَنْعَامِ» .(4)

رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه حجه الوداع را در آن ایراد فرمود و نیز هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به منا می آمد، در محل این مسجد فرود می آمد.(1)

بر این اساس، فقیهان گفته اند: مستحب است حج گزار همه نمازهای واجب و مستحب خود را در این مسجد به جا آورد؛(2) چنان که امام صادق علیه السلام فرمود:

صَلِّ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ وَهُوَ مَسْجِدَ مِنًی وَکَانَ مَسْجِدَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله... فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ یَکُونَ مُصَلَّاکَ فِیهِ فَافْعَلْ فَإِنَّهُ قَدْ صَلَّی فِیهِ أَلْفُ نَبِیٍّ.(3)در مسجد خیف نماز بگزار و آن مسجدی است که در منا واقع شده و محل نماز و سجده رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است.... پس اگر می توانی همه نمازهایت را در آن مسجد بخوانی، این کار را انجام بده؛ زیرا این مسجد، مکانی است که هزار پیامبر در آن نماز گزارده اند.

امام باقر علیه السلام نیز فرمود:

کسی که در مسجد خیف در منا، صد رکعت نماز به جا آورد، قبل از آنکه از آن خارج شود، همانند کسی است که هفتاد سال خداوند را عبادت کرده است و کسی که در این مکان، صدمرتبه تسبیح بگوید، خداوند پاداش آزاد کردن یک برده را به او می دهد و کسی که در آن صدمرتبه ذکرلا اله الا الله بگوید، برابر است با انفاق کردن اموالی در راه خدا به اندازه خراج دو شهر کوفه و بصره.(4)

البته در عصر حاضر به سبب ازدحام جمعیت و دور بودن محل استقرار حاجیان از مسجد و خوابیدن حاجیان دیگر کشورها در طول روز در آن، امکان خواندن نمازهای واجب و حتی نمازهای مستحبی در آن، مگر با مشقت فراوان وجود ندارد. هرچند شایسته است حاجیان در صورت امکان، حداقل از خواندن چند رکعت نماز مستحبی در این مکان دریغ نکنند.

********

(1) . آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 139؛ مشاهد و مشاعر حج، ص 266.

(2) . الحدائق الناضره، ج 17، ص 331؛ جواهر الکلام، ج 20، ص 44.

(3) . الکافی، ج 4، ص 519؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 230.

(4) . من لایحضره، الفقیه، ج 1، ص 230؛ وسائل الشیعه، ج 5، ص 270.

ص: 302

گفتنی است پس از انجام دادن اعمال منا، حج گزاران برای به جا آوردن باقیمانده اعمال حج، عازم مکه و مسجدالحرام می شوند که در بازگشت مجدد آنان به مکه نیز رعایت همان آدابی که در ابتدای ورود به این شهر و مسجدالحرام ذکر گردید، مستحب شمرده شده است.

سرزمین شود. سبب دیگر نیز، آن است که زیاد ماندن در مکه، موجب کاهش عظمت این سرزمین نزد زائر و در نتیجه باعث قساوت قلب او می شود.

همچنین اقامت کمتر و بازگشت سریع به وطن، شوق بازگشت را برای زائر افزایش می دهد.(1) سبب دیگر که در روایت اخیر و برخی روایات دیگر به آن اشاره شده(2) آن است که زائر با کوتاه کردن اقامت خود در مکه، با رسول خدا صلی الله علیه و آله همدردی می کند و با چنین نیتی مستوجب پاداش الهی خواهد بود.

اما در مقابل، روایاتی از پیشوایان معصوم علیهم السلام نقل شده است که حکایت از فضیلت و استحباب اقامت در شهر مکه دارد؛ از جمله در حدیثی، «علی بن مهزیار» از امام رضا علیه السلام سؤال کرد:

الْمُقَامُ بِمَکَّهَ أَفْضَلُ، أَوِ الْخُرُوجُ إِلَی بَعْضِ الْأَمْصَارِ؟ فَکَتَبَ: الْمُقَامُ عِنْدَ بَیْتِ اللهِ أَفْضَلُ.(3)آیا اقامت در شهر مکه فضیلت بیشتری دارد یا خروج به شهرهای دیگر؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمود: «اقامت نزد خانه خدا فضیلت بیشتری دارد».

امام باقر علیه السلام نیز فرمود:

هرکس یک سال در مکه اقامت کند، خداوند گناهان نود ساله او و خانواده و هرکس که شخص مقیم برای او استغفار کند، قبیله و همسایگانش را می آمرزد و سالیان متمادی آنان را از گزند آفات در امان نگه می دارد.(4)

با توجه به این دو دسته از روایات، برخی از فقیهان در جمع و سازش میان آنها گفته اند: روایات اخیر مربوط به افرادی است که اطمینان دارند در صورت اقامت در مکه مرتکب گناه نمی شوند یا به افرادی اختصاص دارد که اقامت مستمر ندارند و پس از اقامت مدت کوتاهی در مکه، از این شهر خارج می شوند و دوباره به این شهر

********

(1) . جواهر الکلام، ج 20، ص 71؛ مدارک الاحکام، ج 8، ص 271.

(2) . علل الشرایع، ج 2، ص 452؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 235.

(3) . وسائل ا لشیعه، ج 13، ص 232؛ هدایه الامه، ج 5، ص 201.

(4) . من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 227؛ جامع احادیث الشیعه، ج 10، ص 88.

ص: 304

بازمی گردند(1) تا کمتر مرتکب گناه شوند یا عظمت این شهر و کعبه نزد آنان کاهش نیابد. ولی برای غیر این افراد، کراهت اقامت در مکه به قوت خود باقی است و مستحب است پس از انجام دادن مناسک عمره و حج، از شهر مکه خارج شوند.

مستحب شمرده اند.(1) البته مهم، اصل انجام دادن این عمل پس از پایان مناسک عمره و حج است؛ هرچند اگر این عمل هنگام خروج از مکه باشد بهتر است؛ زیرا اگر چه ارتکاب محرماتی که بر شخص حرام است، بیشتر در حال احرام اتفاق می افتد، ولی منطقه حرم نیز محرماتی دارد که ممکن است زائر پس از پایان مناسک و هنگام حضور در مکه، از روی غفلت یا فراموشی، آنها را مرتکب شود. ازاین رو بهتر است هنگام خروج از مکه کفاره مذکور را بپردازد.

ضمن اینکه از روایت نخست فهمیده می شود که اگر شخص برای اعمال حج به مکه آمده، شایسته است این عمل را هم پس از تمام شدن عمل عمره و هم پس از پایان اعمال حج و هنگام خروج از مکه به جا آورد.

«آئِبُونَ تَائِبُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ إِلَی اللهِ رَاغِبُونَ وَإِلَیْهِ رَاجِعُون» . سپس از قسمت باب حناطین خارج شو و مقابل درِ خروج، سر به سجده گذار و از خداوند بخواه که اعمال تو را قبول فرماید.(1)

همچنین «ابراهیم بن محمود» می گوید:

رَأَیْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام وَدَّعَ الْبَیْتَ، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ یَخْرُجَ مِنْ بَابِ الْمَسْجِدِ خَرَّ سَاجِدا، ً ثُمَّ قَامَ، فَاسْتَقْبَلَ الْکَعْبَهَ، فَقَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّی أَنْقَلِبُ عَلَی أَلَّا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ.(2)امام رضا علیه السلام را مشاهده کردم که با کعبه وداع کرد و هنگام خروج از درِ مسجد،

سر به سجده گذاشت. سپس به پا خواست و رو به کعبه کرد و فرمود: «خدایا! من باز می گردم، درحالی که ایمان دارم خدایی جز تو وجود ندارد».

«علی بن مهزیار» نیز می گوید:

در سال 225 ه. ق امام جواد علیه السلام را مشاهده کردم که پس از بالا آمدن آفتاب با خانه خدا وداع کرد. آن حضرت نخست طواف کرد و در هر شوط، رکن یمانی را استلام می نمود و چون به دور هفتم رسید، رکن یمانی و حجرالاسود را با دست استلام کرد. سپس دست ها را به صورت کشید. پس از آن نزد مقام ابراهیم رفت و پشت مقام، دو رکعت نماز خواند. سپس به ملتزم در پشت کعبه رفت و پیراهن را از شکم کنار زد و در آنجا ایستاد و به مدت طولانی دعا کرد. آن گاه از درِ حناطین خارج شد.(3)

فقیهان اسلامی باتوجه به این روایات، آداب متعددی را برای طواف وداع ذکر کرده اند که مهم ترین این آداب عبارت است از:

الف) مستحب است طواف کننده در هر شوط از طواف وداع، رکن یمانی و رکن حجرالاسود را استلام کند و اگر امکان استلام در هر شوط وجود نداشته باشد، در

********

(1) . فقه الرضا، ص 231؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 163.

(2) . الکافی، ج 4، ص 531؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 21.

(3) . الکافی، ج 4، ص 532؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 281.

ص: 307