بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

سقای معرفت

سیمای حضرت ابالفضل علیه السلام در حدیث تاریخی

باقر فخار

ص: 3

یا کریم

تقدیم :

مطالب مستحسن این نوشتار از عنایات و برکات کریمہ اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) است که به محضر بانوی دو عالم حضرت زینب کبری (علیها سلام الله) تقدیم می شود .

و نواقص کتاب همه مربوط به مولف حقیر است که ازدریای کرم سقای کربلا پوزش می طلبم

باقر فخار طالخونچه ای

ص: 4

امام، نور ایزد منان ... 47

مراتب معرفت ... 49

معرفت تاریخی (حی) ... 49

معرفت مناقبی ... 50

معنای اسماء الحسنی ...52

گفتار دانشمندی ناشناخته ... 53

نتیجه بحث های پیشین ... 55

اسماء الحسنی و یاد خدا ... 56

تفاوت نامهای لفظی و عینی ... 57

نمونه هایی از ویژگی های امام معصوم (صلوات الله علیه) ...57

قبولی عبادت و «ولایت» ... 61

نمونه دوم «از تفقه در فضایل» ... 62

«حجه بالغه» الهی کیست؟... 63

معنای «باب الله» ... 64

معرفت نوری ... 67

الگو، و نقش آن در تربیت ... 68

حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) انسان کامل ...69

رو به سوی سقا ... 70

خلاصۂ بحث ... 71

بخش اول:

حدیث بصیرت ... 73

نمایی از فرمایش امام صادق (صلوات الله علیه) ... 76

شرح و تفسیر فراز اول .. 76

تحلیل ادبی ...77

پنج معنا برای «نافذ البصیره» ...78

ص: 6

نور قلب، عطیه الهی ... 81

حقیقت نور و عظمت الهی چیست؟...82

امام معصوم، «نور الله» ... 83

نور عالم ملکوت ... 83

نور امام، روشنگر جان مؤمن ...85

نکته اول، «نزول نور امام» ...86

نکته دوم، امام نور خدا است ...87

نکته سوم، شباهت نور امام با نور خورشید ...87

نکته چهارم، قلب تاریک ...88

نکته پنجم، راه به دست آوردن نور ...89

اسیر فرمان کریم و عقل سلیم ...89

راز نزول روح به عالم خاکی ...90

توجه به مطلبی جالب ...91

سرکوب نفس یا تصعید آن ...92

خلاصۂ بحث ... 93

ماه آسمان بصیرت ... 94

معنای دوم «نافذ البصیره» ...95

خلاصه کلام ...97

معنای دوم، «بصیرت» یعنی «دانایی به همه عالم» ... 97

بصیرت در نگاه فرهنگ عرب ... 97

فرق «علم» و «بصیره» ...98

بصیرت نافذه ... 101

معنای سوم : معرفت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...101

پیش نیاز بصیرت ...103

بصیرت، هدیه الهی ...105

بینش به جهان ملک و ملکوت ...106

ص: 7

بصیرت به امام حسین (صلوات الله علیه) ... 107

بصیرت در دین ... 109

بصیرت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) در شبهات ...110

بصیرت و محوریت در شب عاشورا ...112

شبهه امان نامه ...115

بصیرت و عقل ...116

گوهر عقل ...117

نور حقیقت عقل ...117

نکته اول ...118

نکته دوم، «نور» ...119

نور ملکوتی ...119

نور الانوار ...128

کلام علامہ مجلسی قدس سره ...129

چکیده بحث ...130

تنبیه ... 131

چگونگی اشتقاق نور الانوار از نور الله ...131

روشن سخنی از دلی روشن ...133

راز دوم، حجیت عقل ...134

فرق عقل و جهل ...135

حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) و نور الأنوار ...139

پژوهشی دیگر در معنای «علییون» ... 145

کشف مقام حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...148

چشم انداز علم حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) ...148

فضل حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...149

نشان «فضل» در کودکی ...151

علامت «فضل» در آخرین ساعات زندگی ... 152

ص: 8

گفتار دوم: صلب الإیمان ... 155

پژوهشی کوتاه در واژه «صلب» و «ایمان» ...155

ایمان از منظر آل طه صلی الله علیه واله ... 156

سه نکته اساسی ... 158

معنای اول، صلابت ولایت در قلب پرچمدار امامت ...159

دقت در برهان صلابت در قلب حامی ولایت ...160

نکته، جلال و جمال حضرت قمر بنی هاشم عباس (سلام الله علیه) ...162

نشانه هایی از صلابت ولایت، در کردار قمر ولایت ...163

حضرت اباالفضل (سلام الله علیه)، ارمغان نور پیامبر اکرم صلی الله علیه واله ...163

تحقیقی کوتاه در این واقعه ...168

سخن اسفرائنی درباره «طاویه» ...169

پناه بردن «طاویه» به حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) ...169

«طاویه» یادآور مصایب امام مجتبی (صلوات الله علیه) ...170

نکته ای برای اهل تحقیق ...171

اعتبار کتاب «نور العین فی مقتل الحسین» ...176

شرح و تحلیل کلام حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) ...176

کلام مارد بن صدیف ...177

جواب حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...177

فراز اول، پاسخ یاوه گویی های مارد بن صدیف ...178

فراز دوم، بلندی طبع ....179

پیوستگی حضرت اباالفضل به حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله و راز عصمت ...180

معنای : «اتصال»، «غصن»، «تحفه»، «جوهر» ...181

راز پیوستگی به حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله ... 181

نور ذات حضرت مصطفی صلی الله علیه واله و مرتضی (صلوات الله علیه) ... 182

تحفه ای از آن نور ...185

پژوهشی نو در معنای «جمال» و «جلال» ...187

ص: 9

حاصل بحث ...190

فراز سوم، عصمت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...190

فرق بین «عصمت»، «تقوی» و «ورع» ...191

نکته، راه حفظ قلب از نیت گناه ...192

پرسش و پاسخ ...194

راز عصمت امامان معصوم ...195

فرق «عصمت» و «تقوی» ...195

فرق «عصمت الزامی» و «عصمت لزومی» ...196

رابطه «عصمت» و «استغفار» در نگاه سید بن طاووس و محقق اربلی ... 196

جوابی ارزشمند از پیر مردی خردمند ...199

راز عصمت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...200

دلیل عصمت حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) ...201

دسته اول فرمایشات خود آن حضرت ...201

نمونه دوم از فرمایش آن حضرت (سلام الله علیه) ...203

دسته دوم، کلمات نورانی امامان معصوم (صلوات الله علیهم) ...203

معنای دوم، «صلب الایمان»... 205

حضرت حمزه علیه السلام صلابت اسلام ...207

راز «صلابت ایمان بودن» حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...207

پیش نیاز اول : ولایت تکوینی و ولایت تشریعی ...208

پیش نیاز دوم: فرق «تجلی» و «ظهور» ...211

رمز عظمت آن حضرت در کلام حضرت مولی (صلوات الله علیه) ...211

پیش نیاز سوم: ظهور «رحمه للعالمین» در عاشورا ...213

مرتبه اول : ظاهر واقعه عاشورا ...214

مرتبه دوم، ازلی بودن واقعه کربلا ...215

مرتبه سوم: ابدی بودن واقعه عاشورا ...215

مرتبه چهارم : کربلا ظهور و بروز رحمت الهی ...216

ص: 10

امام حسین (صلوات الله علیه) در آسمانها و زمین ...217

توضیح فراز اول حدیث شریف ...217

توضیح فراز دوم : «..أکبر منه فی الأرض» ...219

مثال برای توضیح این مقال ...220

شرح فراز سوم : «مصباح هدی و سفینه نجاه» ...221

امام حسین (صلوات الله علیه) ظهور رحمت رحیمیه الهی ...222

گریه بر کشته اشک ها حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) تنها راه ...224

مراتب و آثار حزن و گریه بر امام حسین (صلوات الله علیه) ...227

مرتبه اول: حزن و اندوه قلب ...228

راز ارتباط دو فراز حدیث شریف ...229

مرتبه دوم : «تباکی» ...230

مرتبه سوم : بکاء ...231

رحمت الهی و غفران گناهان ...232

فرق «غفران» و «عفو» ...232

مرتبه چهارم : جاری شدن اشک ...235

مرتبه پنجم : سوختن دل در مصایب حضرت حسین (صلوات الله علیه) ...236

«سوختن دل» چگونه و چرا؟ ...237

پیش نیاز چهارم، مهابت و شکوه حسینی ...238

اباالفضل جلوۀ شکوه و مهابت حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) ... 240

بیانی دیگر از عصمت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...241

بصیرت؛ علت عصمت ...242

حمایت ابدی ...242

راز جدایی حرم حضرت عباس (سلام الله علیه) ...244

پاسخ اول: نورانیت جسمی ...245

پاسخ دوم: سنخیت با معصوم ...246

دلیلی دیگر بر عصمت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...248

ص: 11

فراز سوم : جاهد مع أبی عبدالله، وأبلی بلاء حسنا و مضی شهیدا ...249

بررسی واژه های «جاهد مع أبی عبدالله» ...250

معنای جهاد در شریعت ...250

معنای «مع» ...251

جهاد با سرکشان در مقام امام معصوم (صلوات الله علیه) ...251

ویژگی جهاد حضرت عباس (سلام الله علیه) ...252

پژوهشی در واژه های «وأبلی بلاء حسنا» ...255

سه احتمال در معنای «ابلی بلاء حسنا» ...257

نعمت عظیم به حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...259

نتیجه بحث ...261

احتمال سوم ...262

1. جلال و جمال جسمی حضرت عباس (سلام الله علیه) ...263

حضرت اباالفضل در نگاه امام (صلوات الله علیه) ...264

ندای حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) بر بالین حضرت عباس (سلام الله علیه) ...265

ندای حضرت زینب علیها السلام ...267

یک پرسش و دو پاسخ ... 269

معنای چهارم : دفاع از امام و دفاع از اسلام ... 271

معنای «و مضی شهیدا» ...273

چرا «شهید» را «شهید» می گویند؟ ...274

مشاهده پیامبر بعد از رحلت ...275

نگرشی کوتاه به حدیث شریف ...275

نکته ... 276

حیات حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...277

خلاصه بحث ...277

نکته ...279

ص: 12

بخش دوم

حدیث غبطه ...281

شرح و تفسیر فراز اول حدیث ...285

نگاهی کوتاه به شخصیت جناب عبیدالله بن عباس ...286

محورهای چهارگانه حدیث حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه)... 287

محور اول، سخت ترین روزهای عمر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله ...288

روز اول، روز جنگ «أحد» ...288

جایگاه حضرت حمزه علیه السلام در اسلام ...289

شادی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله از اسلام حضرت حمزه علیه السلام ...290

دو امر مهم در پی اسلام آوردن حضرت حمزه ...291

جنگ «أحد» و جایگاه حضرت حمزه علیه السلام ...292

جهاد حضرت حمزه علیه السلام ...293

تنهایی حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله ...294

ابودجانه، یار حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) ...295

سخت ترین روز عمر حضرت رسول صلی الله علیه واله ...296

عمر حضرت حمزه ...297

تربت حضرت حمزه علیه السلام ...298

پناهگاه حضرت فاطمه زهرا (صلوات الله علیها) ...299

گوشه ای از فضایل حضرت حمزه علیه السلام ...301

افضل الشهداء ...301

راز شکوه حضرت حمزه علیه السلام ...302

حضرت حمزه علیه السلام بر بلندای قله سروری ...305

نکته ای لطیف ...306

اصحاب امام حسین (صلوات الله علیه) بر ترین اصحاب ...306

سه منقبت از مناقب حضرت عباس (سلام الله علیه) ...308

ص: 13

جنگ موته و سخت ترین روزها ...310

شهادت حضرت جعفر علیه السلام ...311

شهادت حضرت عباس و حضرت جعفر (سلام الله علیهما) ...312

گریه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله ... 313

شادمانی حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه واله ...315

هدیه حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله جناب جعفر طیار ...315

دومین مسلمان ...317

مقام حضرت حمزه و حضرت جعفر علیها السلام در روز قیامت ...317

نکته اول، معنای آیه شریفه ...319

نکته دوم: اشاره به مقام حضرت عباس (سلام الله علیه) در روز قیامت ...319

توسل به حضرت جعفر علیه السلام راه رسیدن به حوایج ...320

حضور حضرت جعفر برای نماز بر بدن حضرت سلمان ...321

عظمت حضرت زینب علیها السلام همسر عبدالله بن جعفر ...322

شخصیت جناب عبدالله بن جعفر ...323

محور دوم، سخت ترین روز جهان هستی ...324

فراز اول، «إزدلف إلیه ثلاثون ألف رجل» ...325

معنای «ازدلف» ...326

هدف از اعزام لشکر ویژه ...327

ترسیم لشکر دشمن، از دیدگاه جناب حر علیه السلام ...327

این همه لشکر تنها برای یک نفر ...328

شب عاشورا، شب مرخص نمودن تمامی اصحاب ...329

سخن حضرت عباس (سلام الله علیه) و بنی هاشم در شب عاشورا ...330

گفتار مسلم بن عوسجه در شب عاشورا ...331

کلام زهیر بن القین البجلی در شب عاشورا ...332

نتیجه بحث ...332

فراز دوم: «یزعمون أنهم من هذه الامه، کل یتقرب إلی ...» ...333

ص: 14

حمله غروب روز تاسوعا ...333

بلاء عظیم ...334

فراز سوم، «حتی قتلوه بغیا و ظلما وعدوانا » ...335

محور سوم: شهادت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...336

توضیح فراز اول از کلام حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) ...336

واژه «إیثار» در فرهنگ عرب ...337

تحقیق ...338

«ایثار» از دیدگاه دانشمندان «اخلاق» و «عرفان» ...338

ایثار اصحاب و یاران امام حسین (صلوات الله علیه) ...339

جناب زهیر بن القین همراز جناب سلمان ...340

جمع بین کلام ابن بکری و دیگر تاریخ نگاران ...342

همسر زهیر ...343

یادداشت ...344

آیا زهیر بن القین «عثمانی» بود؟ ...345

خاستگاه توهین به جناب زهیر بن القین ...346

کلام زهیر در شب عاشورا ...348

ایثار زهیر بن قین در روز عاشورا ...349

ایثار حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...350

یادداشت، در ناتوانی این قلم ...351

عظمت روح، قوت جسم و کاردانی حضرت عباس (سلام الله علیه) ...352

توحید در کربلا...354

سردار توحید و سالار کربلا ...355

یاداشت، در اسم این کتاب ...357

حرمت اباالفضل، حرمت اسلام ...357

وجوب معرفت به مقام حضرت عباس (سلام الله علیه) ...359

معنای «عبد صالح» ...359

ص: 15

جایگاه حضرت عباس در عالم «ملک» و «ملکوت» و «قیامت» ...360

ویژگی اول؛ «شرکت در غسل امام حسن مجتبی (صلوات الله علیه) ...362

ویژگی دوم «دفن آن بزرگوار توسط امام معصوم (صلوات الله علیه » ...362

آمدن امام سجاد (صلوات الله علیه) برای دفن شهدای کربلا...363

بنی اسد و دفن شهدا ...364

آمدن حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) بر بالین علمدار ...366

عالم ملکوت و ویژگی حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...367

یادداشت در معنای «علیین» ...368

عالم «قیامت» و ویژگی حضرت عباس (سلام الله علیه) ...369

گردآوری مطالب پیشین ...369

محور چهارم، «و فدی أخاه بنفسه...» ...370

تحقیق در معنای «فداء» ...371

فدایی حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) ...371

شعاع عظمت حضرت عباس در عصر تاسوعا ...372

یا عباس، ارکب - بنفسی أنت یا أخی ...374

ویژگی اول : حضور در نشست ....374

ویژگی دوم، «اژگت بنفسی أنت یا أخی» ...376

نقش کلیدی در کربلا ...376

نکته اول: «کنت العلامه من عسکری» ...378

نکته دوم : «مجمع عددنا» ...378

نکته سوم: «عمارتنا الی الخراب» ...378

غبار گرفتگی نورالانوار ...379

ویژگی سوم، مهم ترین مأموریت در حساس ترین موقعیت ...381

سرفرازی بر فراز عالم ...383

ما چه کنیم؟ ...385

روحیه اصحاب در روز عاشورا ...388

ص: 16

دو ویژگی شهدای کربلا ...389

نکته ای لطیف، در جمع بین سه حدیث ...392

نکته ای که نباید غفلت کرد ...396

یاداشت، در چرایی این شهادت ...396

رخصت طلبیدن فرمانده لشکر ...398

لغت شناسی ...398

گریه حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) ...400

لواء ...401

دشوار شدن حیات ...402

یادداشتی از قلم محقق عارف محمد رضا کلباسی قدس سره ...403

آخرین فرمان، آوردن آب ...405

مرحله اول اجرای فرمان ...405

مرحله دوم اجرای فرمان ...407

دفاع حضرت عباس (سلام الله علیه) ...410

ناتوانی دشمن در مقابل دست چپ سالار ...411

کلامی روح بخش ...413

آثار شهادت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...414

1- شادی دشمن از شهادت پرچمدار کربلا ...415

2- اضطراب و تشویش در دل اهل حرم ...415

سخن دل با دختر زهرای بتول (صلوات الله علیها) ...417

یادآوری چند نکته ...418

نکته اول: راه معرفت ...418

نکته دوم: مصباح هدی ...420

نکته سوم: باب حسین (صلوات الله علیه) ...420

وجوب معرفت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...421

بشارت به اهل اشارت ...421

ص: 17

پنجمین فراز از حدیث شریف ...422

معنای «أبدله» ...423

بازبینی واژه «بدل» ...423

توجه به کلام حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) ...424

واژه «جناح» ...424

واژه «یطیر» ...425

واژه «ملائکه» ...426

بررسی و تحقیق در حقیقت ملائکه ...426

رسالت فرشتگان ...427

نزول ملائکه و مشاهده آنان ...427

راه مصافحه با ملائکه ...428

نشانی از حقیقت فرشتگان ...430

فزونی فرشتگان ...432

نکته اول : تشبیه کثرت ملائکه ...433

نکته؛ آثار کثرت فرشتگان ...433

نزول ملائکه ...434

تسخیر ملک ...436

نتیجه بحث ...437

بازگشت به شرح فراز پنجم از حدیث شریف ...438

راز فریادرسی حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...438

پژوهشی دیگر در معنای «جناحین» ...440

تحقیق حق ...441

نتیجه مقدمات سه گانه ...446

دو بال حضرت عباس (سلام الله علیه) ...446

بصیرت و جسم نوری ...447

عبودیت رازگشای عظمت ...449

ص: 18

راه معرفت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) ...450

فراز ششم از کلام حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) ...451

وارسی واژه ها ...451

ترکیب و جمله بندی این فراز در آیینه پژوهش ...453

شرح «للعباس عند الله تبارک و تعالی لمنزله» ...454

استحقاق ذاتی و وصفی ...455

آثار منزلت ...456

دو دست اباالفضل در دست حضرت فاطمه (صلوات الله علیها) ...458

«جمیع الشهداء» ...458

یادداشت «ادبی» و «اصولی» ...460

حضرت عباس (سلام الله علیه) و دیگر شهیدان ...461

بخش سوم:

حدیث انکسار...463

روانی تازه در کالبد از هم پاشیده ...465

اعتبار حدیث «انکسار» ...467

پژوهشی در واژه ها ...467

چرا «انکسر ظهری»؟ ...468

نتیجه پژوهش ...470

نقش حضرت عباس (سلام الله علیه) در عالم ...471

1. انکسار جبهه کربلا ...471

یادآوری، قدرت ظاهری و باطنی امام (صلوات الله علیه) ...474

انکسار عالم ...475

حدیث اول: «گریه عالم در شهادت سرورش» ...475

حدیث دوم :گریه «ما یری و ما لایری» ...476

خون تازه ...477

ص: 19

انکسار مصباح هدایت ...479

پرسش، پاسخ ...481

ارتداد مردم ...481

ارتداد اصحاب در احادیث مخالفین ...483

عظمت حضرت عباس (سلام الله علیه) ...486

فهرست منابع ...489

ص: 20

تا آن که این نوشتار با نام «سقای معرفت» با عنایات حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) به سال 1382 شمسی در قم به طبع رسید و الحمدلله مورد قبول طبع عاشقان حضرتش واقع گشت. اما از آنجا که نکته سنجان باهوش و دانایان ریزبین به نواقص کتاب که از ناحیه نویسنده به آن راه یافته بود توجه کرده و آنها را به حقیر یادآور شدند، تصمیم بر آن شد که با دوختن چشم به جانب سالار کربلا و استمداد از باب الحوائج دست به رفع نواقص آن زده و مطالبی بر آن افزوده شود و این بار نیز با نام «سقای معرفت، سیمای حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) در حدیث و تاریخ» به شما بزرگواران تقدیم شود.

خدایا شکر تو گویم که توفیقی را عنایت فرمودی که نوشته ای از نو در مدح و ثنای عبد صالحت نگاشته شود و مستمدانه التماس میکنم که این رساله را مقبول درگاهت عنایت فرما و آن سرور کونین را از این کمترین خشنود بفرما.

وظیفه خود می دانم از تمام کسانی که در به ثمر رسیدن این کتاب متحمل زحمت شدند به ویژه اساتید و فضلایی که با تیزبینی عالمانه، آن را به کمال رساندند، قدردانی و تشکر کنم.

آخر این که این کمترین اعتراف می کند که این نوشتار نه در حد شأن آن مولی است که نه می دانستم و نه می توانستم، بلکه همین اندازه است که خود را در صف چاکران آن کوی قرار داده و از سودای دل عرضه بدارم:

اشکم ولی به پای عزیزان فتاده ام *** خارم ولی به سایۂ گل آرمیده ام

او چون نسیم دامن صحرا گرفت و رفت *** من چون غبار جانب صحرا دویده ام

با یاد رنگ و بوی تو ای نوبهار عشق *** همچون بنفشه سر به گریبان کشیده ام

مؤلف

ص: 22

ص: 24

29

آفرینش انسان، همان گام نهادن بر فراز قله معرفت الهی است. اما نیل بدین مقصود، چگونه و از چه راهی میسر می شود؟ پاسخ را باید در کلام کاشف اسرار حقایق حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) جستجو کرد که می فرماید:

«خرج الحسین بن علی (صلوات الله علیهما) ذات یوم علی أصحابه، فقال بعد الحمد لله جل و عزو الصلاه علی محمد رسوله صلی الله علیه واله : «یا أیها الناس! إن الله - والله - ما خلق العباد إلا لیعرفوه؛ فإذا عرفوه، عبدوه؛ فإذا عبدوه، استغنوا بعبادته عن عباده من سواه». فقال له رجل: «بأبی أنت و أمی یا ابن رسول الله! ما معرفه الله؟» قال: «معرفه أهل کل زمان إمامهم الذی یجب علیهم طاعته»؛ (1)

روزی حضرت حسین بن علی (صلوات الله علیهما) به سوی یاران خود بیرون شدند آن گاه پس از ستایش خداوند جل و عز و نثار درود بر حضرت محمد صلی الله علیه واله فرستاده خداوند فرمودند: ای مردم! به خدا سوگند که خداوند، بندگانش را نیافرید مگر برای این که او را بشناسند و نسبت به او معرفت پیدا کنند. و چون او را شناختند پرستش کنند، و چون او را بپرستند، به عبادت از پرستش غیر او بی نیاز گردند.» مردی عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت باد! ای پسر رسول خدا! معرفت و شناخت خداوند چیست؟»

(حضر تش) فرمودند: «معرفت مردم هر عصر و زمانی، نسبت به امام زمان خود که پیروی او بر آنان واجب است.»

طبق این حدیث شریف، هدف از آفرینش بندگان خداشناس وخدابین شدن و به واسطه این معرفت، در پیشگاه او گرنش کردن است. و روشن است که معرفت به صفات کمالیه الهی غیر از علم به وجود او است چرا که علم به وجود حضرت حق عجل الله از راه دلیل و برهان امکان پذیر است. اما «معرفت» را او خود عطا می کند، و «معرفت» است که عبودیت را در پی دارد.

آنگاه که انسان خدای خود را شناخت و دریافت که خالق زمین و آسمان، کسی جز او نیست و اوست که رزق و روزی و عزت و ذلت می دهد و اختیار همه چیز و همه کس به

ص: 26

دست توانمند او است، دیگر روی دل به سوی جز او نمی کند، تا چه رسد که بار بندگی غیر او را به جان پذیرا باشد.

توجه به این حدیث شریف، ما را به نکته ای دقیق رهنمون می شود که معرفت خداوند، همان شناخت امام زمان (صلوات الله علیه) است و خدا را در کوی معرفت امامان معصوم (صلوات الله علیهم) می توان شناخت. آنان مقصدند و او مقصود؛ یعنی همان گونه که برای زیارت حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) باید به طور سینای ولایت شهر مقدس نجف سفر نمود و در این طئ طریق، نجف اشرف مقصد است، امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) نیز، جایگاه و درگاه معرفت الله است که برای نیل به آن مقصود، باید به این مقصد رسید. از این رو حضرتش (صلوات الله علیه) می فرماید:

«معرفتی معرفه الله»؛ شناخت من، شناخت خداوند است.

بنابراین هر که بخواهد از بن بردگی و عبادت و إسارت دیگران بگریزد و چه بسا بر دیگران، سروری کند، باید سر بندگی بر آستان حضرت حق عجل الله بساید و معرفت او را تحصیل کند. و تنها راه شناخت خدا، معرفت حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله و تسلیم شدن در مقابل آنان است.

اما معرفت امام نیز در گرو پی بردن به لزوم وجود او است. چرا که اگر کسی نداند که زندگی، در گرو وجود امام است و بدون او اثری از حیات نیست، قدمی در مسیر معرفت او برنخواهد داشت.

بنابراین، پیش از پرداختن به بحث معرفت امام، پای سخن پیرامون ضرورت و لزوم وجود او در هر عصر و زمان، به میان می کشیم. و برای این که نوشتارمان، معطر به رایحه دلاویز کلام خود آن ذوات مقدسه گردد، به نقل دو مناظره از مناظراتی که بین یاران حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) و برخی مخالفین صورت گرفته و در محضر امام (صلوات الله علیه) گزارش شده و مقبول درگاه حضرتش قرار گرفته است، بسنده می کنیم.

یکی گفتگوی علمی بین حق باوری چون «هشام بن حکم رحمه الله » و «عمرو بن عبید» و دیگری مناظره و رویایی مذهبی بین «منصور بن حازم» و شماری از پشت کنندگان به امامت

ص: 27

که هر دو رویارویی به پیشگاه حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) گزارش حضرتش قرار گرفته است.

حضرت علی (صلوات الله علیه) فرمود: من می دانم؛ من شهادت می دهم که حضرت علی (صلوات الله علیه) «قیم» قرآن است و فرمانبری از او واجب می باشد و پس از رسول الله صلی الله علیه واله حجت خدا بر مردمان اوست و هرچه درباره قرآن بگوید آن حقیقت است. امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند: «خدا تو را مشمول رحمت فرماید.» (1)

عرض کردم: «بی شک حضرت علی (صلوات الله علیه) کوچ نکرد مگر اینکه پس از خود حجتی باقی گذاشت همانگونه که رسول خدا صلی الله علیه واله عمل فرمود، و (شهادت می دهم که حجت خدا پس از حضرت علی، امام حسن فرزند آن حضرت (صلوات الله علیه) می باشد و گواهی می دهم که امام حسن (صلوات الله علیه) کوچ نکرد مگر این که پس از خود حجتی باقی گذارد همانگونه که پدر و جد بزرگوارش (صلوات الله علیهما و آلهما) عمل فرمودند، و گواهی میدهم که حجت خدا پس از ایشان، امام حسین (صلوات الله علیه) می باشند و فرمانبری او واجب است، و شهادت می دهم که امام حسین (صلوات الله علیه) کوچ نکرد تا اینکه پس از خود حجتی باقی گذارد و او علی بن الحسین (صلوات الله علیهما) است و فرمانبری او واجب است،» امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند: «خدا تو را مشمول رحمت خود قرار دهد.» من سر مبارک آن حضرت را بوسیدم و گفتم: «شهادت می دهم که حضرت علی بن الحسین (صلوات الله علیهما) کوچ نکرد مگر این که حتی پس از خود باقی گذارد و او امام ابوجعفر محمد بن علی باقر (صلوات الله علیهما) است و فرمانبری او واجب است.»

پس امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند: «خدا تو را مشمول رحمت قرار دهد.» عرض کردم: سر مبارکتان را به من دهید تا ببوسم. آن حضرت لبخند زدند. عرض کردم: «من به حقیقت دانسته ام که پدر بزرگوارتان کوچ نکردند مگر این که حجتی پس از خود باقی گذارند، همان گونه که پدر بزرگوارشان عمل نمود و به خدا سوگند! گواهی میدهم که شما همان حجت خدا هستید و فرمانبری شما واجب است.»

آن حضرت فرمود: «دست نگه دار، خدا تو را مشمول رحمت خود گرداند.» عرض کردم: سر مبارکتان را به من بدهید تا ببوسم، آنگاه سر مبارکشان را بوسیدم و آن حضرت

ص: 29

خندیدند و فرمودند: «از هر چه می خواهی پرسش کن، دیگر پس از امروز تو را بی جواب نمی گذارم.» (1)

توضیح حدیث شریف:

منصور بن حازم به امام صادق (صلوات الله علیه) عرض کرد:

«إن الله أجل و أکرم من أن یعرف بخلقه، بل الخلق یعرفون بالله؛

یعنی این که اگرچه این عالم، آفریده الله و آیت و نشانه ای از او است و بر وجود خدای متعال دلالت دارد، اما موجب معرفت به خداوند نمی گردد و بین «شناخت ایزد منان» و «علم به وجود او» تفاوت بسیار است؛ چرا که با برهان «إن» نمی توان خدا را یافت، گرچه می توان پی به وجود او برد.

حضرت شاه ولایت علی مرتضی (صلوات الله علیه) در مورد علم به وجود پروردگار جهان می فرماید:

« الحمد لله الملهم عباده حمده و ناطرهم علی معرفه ربوبیته، الدال علی

وجوده بخلقه» (2)

سپاس و ستایش، مخصوص خدایی است که ستایش خود را بر بندگانش الهام فرموده و معرفت ربوبیت خود را در سرشت آنان قرار داد و بندگانش را به واسطه آفریده هایش، به وجود خود رهنمون ساخت.

و در خصوص معرفت خداوند می فرماید:

«اعرفوا الله بالله» (3) خداوند را به خود خداوند بشناسید.

از این دو کلام گرانقدر به دست می آید که «معرفت الله» غیر از «علم به وجود الله» است.

همچنان که «معرفت الله» غیر از «معرفت الرب» است. معرفت رب، به صورت فطری در سرشت هر انسانی به ودیعه گذاشته شده است ولی معرفت الله، موهبتی است، و خداوند به برکت معرفت حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله و تسلیم در برابر آنان عطا می فرماید.

ص: 30

بر همین اساس محقق گرانقدر محمد بن حیدر نایینی قدس سره در شرح آن حدیث شریف می گوید:

معنی «اعرفو الله بالله» أنه اعرفوه بالله أی بنور الله المشرق علی القلوب... فإن القوی النفسانیه بنفسها قاصره عن معرفته سبحانه، إنما یعرف بنور الله المطلع علی الأفئده...». (1)

خداوند را به نور الله عجل الله بر قلوب تابان است بشناسید... چرا که نیروهای نفسانی به خودی خود از معرفت خداوند ناتوانند. همانا خدای متعال به نور خود که بر قلبها تابانده شده، شناخته میشود.»

«ان من عرف أن له ربا، فقد ینبغی له أن یعرف أن لذلک الرب رضا و سخطأ، و أنه لا یعرف رضاه و سخطه إلا بوحی أو رسولی فقد ینبغی له أن یطلب الرسل. فاذا لقیهم، عرف آنهم الحجه و أن لهم الطاعه المفترضه»؛

کسی که شناخت که رب و پروردگاری دارد سزاوار است بداند پروردگار او از اموری خشنود می گردد [و به انجام آنها دستور داده است] و از اموری خشمگین می گردد و نسبت به انجام آنها، نهی فرموده است. و این خشم و خشنودی پروردگار، جز از راه وحی یا توسط پیامبری شناخته نمی شود. پس کسی که به او وحی نمی شود، وظیفه عقلی اوست که در صدد یافتن پیامبران باشد و هنگامی که آنان را یافت، بداند که آنان حجت خدایند و اطاعت و تبعیت از آنان واجب و ضروری است.

قرآن تمسک می جویند و از قرآن دلیل می آورند و در بحثهایشان، پیروز می شوند».

«فعرفت أن القرآن لا یکون حجه إلا بقیم. فما قال فیه من شیء کان حقا ؛

به همین جهت فهمیدم که قرآن، نمی تواند حجت باشد. جز با وجود قیمی که هرچه راجع به معنای قرآن بگوید، حجت باشد و مورد قبول همگان قرار گیرد.

منصور بن حازم در ادامه می گوید:

« فقلت لهم: من قیم القرآن؟ فقالوا: ابن مسعود قد کان یعلم. و عمر یعلم، و حذیفه یعلم. قلت: کله؟ قالوا: لا، فلم أجد أحدا یقال أنه یعرف ذلک کله إلا علیا (صلوات الله علیه)»؛ به مردم گفتم: حال که معلوم شد قرآن به خودی خود حجت نیست و نیاز به قیم دارد، بگویید قیم قرآن کیست؟ گفتند: ابن مسعود و عمر و حذیفه، قرآن را می فهمیدند. گفتم: آیا این سه نفر، همه قرآن را می فهمیدند؟ گفتند: نه؛ و من ندیدم کسی که درباره او بگویند تمام قرآن را می داند می شناسد جز علی (صلوات الله علیه ).

منصور می گوید به آنان گفتم:

و إذا کان الشیء بین القوم، فقال هذا: لا أدری. و قال هذا: لا أدری، و قال هذا: لا أدری، و قال هذا: أنا أدری، فأشهد أن علیا (صلوات الله علیه) کان قیم القرآن، و کانت طاعته مفترضه، و کان الحجه علی الناس بعد رسول الله صلی الله علیه واله وأن ما قال فی القرآن فهو حق؛

اگر در میان مردم مسألهای پیش آید که ابن مسعود بگوید حکم آن را نمیدانم، و عمر نیز بگوید نمی دانم، و حذیفه نیز جواب بدهد که نمیدانم، ولی حضرت علی (صلوات الله علیه) بفرماید می دانم، [در این صورت، قیم قرآن چه کسی است؟ آیا کسی که می گوید میدانم؟ یا کسی که می گوید نمیدانم؟]

پس من گواهی میدهم که قیم قرآن، حضرت علی (صلوات الله علیه) است و حجت پس از رسول خدا صلی الله علیه واله ایشان است و اطاعت از او واجب و هر آنچه که در مورد قرآن بگوید، حق می باشد».

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) پس از سخنان منصور، به او فرمودند:

«رحمک الله»؛ رحمت خداوند بر تو باد. (1)

ص: 34

منصور ابن حازم به امام عرض کرد:

«إن علیا (صلوات الله علیه) لم یذهب حتی ترک حجه من بعده، کما ترک رسول الله صلی الله علیه واله و أن الحجه بعد علی الحسن بن علی و أشهد علی الحسن أنه لم یذهب حتی ترک حجه من بعده، کما ترک أبوه و جده. و أن الحجه بعد الحسن، الحسین، و کانت طاعته مفترضه؛

« همان گونه که پیامبر صلی الله علیه واله پس از خود حجتی در میان مردم گذاشت، امیرالمؤمنین علی (صلوات الله علیه) نیز از این دنیا نرفتند تا حجتی بعد از خود به جای گذاشتند و او [امام] حسن بن علی (صلوات الله علیهما) بود. و شهادت می دهم که حضرت امام حسن (صلوات الله علیه) نیز از دنیا نرفتند تا حجتی در میان مردم به جای گذاشتند که امام حسین (صلوات الله علیه) بود و اطاعت از ایشان، بر همگان فرض و واجب بود».

دوباره امام خواستار رحمت و برکت از جانب خداوند، برای منصور شدند. منصور نیز سر مبارک حضرت را بوسید و گواهی داد که امام علی بن الحسین (صلوات الله علیهما) و امام محمد باقر (صلوات الله علیه) نیز حجت خداوند بر روی زمین می باشند و اطاعت و پیروی از آنان، واجب و ضروری است. سپس ادامه داد:

«أصلحک الله: قد علمت أن أباک لم یذهب حتی ترک حجه من بعده، کما ترک أبوه. و أشهد الله أنک أنت الحجه، و أن طاعتک مفترضه»؛

خداوند امور شما را اصلاح فرماید. این را نیز می دانم که پدر بزرگوار شما نیز همانند پدر بزرگوارشان، از دنیا نرفتند تا پس از خود حجتی بر جا گذاشتند و من این گواهی میدهم آن حجت، شما هستید و اطاعت و پیروی از شما، لازم و واجب است.

امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند:

«کف رحمک الله»؛ خداوند تو را مورد رحمت و بخشش خود قرار دهد؛ کافی است.

منصور بن حازم به حضرت عرض کرد: اجازه بفرمایید سر مبارک شما را ببوسم. سپس سر مبارک ایشان را بوسید. امام خندید و فرمود:

ص: 35

«سلنی عما شئت: فلا أنکرک بعد الیوم أبدا»؛

هر پرسشی داری بپرس. از امروز هر سؤالی که داشته باشی، پاسخت را میدهم.

گویا حضرت خواستند به او بفرمایند که تو دیگر از یاران ویژه ما گشته ای و می توانی سایه نشین خیمه حقایق دین و ولایت و اسرار آل محمد صلی الله علیه واله باشی.

دلیل ضرورت و لزوم وجود امام در هر عصری، همان دلیلی است که پسر حازم بیان داشت. و آن دلیل، در زمان حاضر نیز ساری و جاری است و اگر کسی بخواهد به حقیقت دین دست یابد و حقایق قرآن را درک نماید، باید به دنبال راهی برای رسیدن به محضر حجت عصر، حضرت بقیه الله الاعظم (صلوات الله علیه) باشد.

و این امری ممکن و بلکه از مسلمات، و مورد اجماع و اتفاق نظر همه علمای مکتب اهل بیت (صلوات الله علیهم) است که درک محضر آن وجود اقدس، برای همگان ممکن و راه رسیدن به محضر منور حضرتش باز است و اگر کسی در زمان حاضر، به اندازه یک دهم زحماتی که جناب سلمان فارسی یا ابوخالد کابلی (رضوان الله علیهما) کشیدند متحمل شود، می تواند جمال جمیل آن خورشید عالمتاب را تماشاگر باشد.

به دیگر بیان: اگر از دوستان خاص و از موالیان ویژه آن حضرت بشود. و شرف رتبه یاران خاص آن حضرت را به دست آورد، به طور قطع به مکان و جایگاه آن حضرت راه پیدا می کند. اسحاق بن عمار از امام صادق (صلوات الله علیه) نقل کرده، که آن حضرت فرمودند:

« للقائم غیبتان: إحدیهما قصیره، و الأخری طویله، الغیبه الأولی لایعلم بمکانه فیها إلا خاصه شیعته، و الأخری لایعلم بمکانه فیها إلا خاضه موالیه»؛ (1)

دو غیبت برای (حضرت) قائم (صلوات الله علیه) واقع می شود که یکی کوتاه و دیگری طولانی است، در زمان غیبت کوتاه، مکان و جایگاه آن حضرت را فقط شیعیان خاص او می دانند، ولی در زمان غیبت کبری، فقط یاران ویژه آن حضرت، از منزل و جایگاه او خبر دارند.

بنابراین حدیث شریف، می توان از منزل و ماوای آن حضرت آگاه شد، و به حضور

ص: 36

حضرتش شرفیاب شد، ولی به شرط شیعه خاص بودن و بلکه بالاتر به درجه یاران ویژه دست یازیدن. خداوندا او ستاره فروزند؛ افلاک و ما افتادگان بر دامن خاک، به حق رسول ختمی مرتبت صلی الله علیه واله و این وصی کیهان شوکت، به ما این مرتبت را عنایت فرما .

باشد هوسم که خاک پای تو شوم *** مجذوب دو چشم دلربای تو شوم

آن دم که زند آتش رویت شعله *** خواهم که به جان و دل، فدای تو شوم (1)

دیدم گروهی از مردم و شاگردان عمرو بن عبید، او را احاطه کرده اند و او در حالی که عبای سیاه پشمی بر دوش دارد و خود را به عنوان یک زاهد و صوفی به نمایش گذاشته است، مشغول درس دادن می باشد.

به خاطر ازدحام زیاد مجلس، جایی برای نشستن نبود. از مردم خواستم تا برای من جایی باز کنند. بالاخره در قسمت انتهایی مجلس، بر روی دو زانو نشستم و خطاب به عمرو بن عبید گفتم: ای دانشمند مجلس! من مرد غریبی هستم و پرسشی دارم. آیا اجازه میدهید؟ او اجازه داد.

گفتم: «آیا چشم داری؟». گفت: «فرزندم! مگر نمی بینی که چشم دارم؟ این چه سؤالی است؟» گفتم: «پرسش های من از همین قماش است». گفت: «اگرچه احمقانه است، اما بپرس». گفتم: «اگر بپرسم، جواب میدهی؟» گفت: «آری ». دوباره گفتم: «آیا چشم داری؟» گفت: «آری». گفتم:« به چه کارت می آید؟» گفت: «افراد و رنگ ها را می بینم». گفتم: «آیا بینی داری؟» گفت: «آری». گفتم: «با آن چه میکنی؟» گفت: «بوها را استشمام میکنم». گفتم: «آیا دهان داری؟» گفت: «آری». گفتم: «با آن چه میکنی؟» گفت: «مزه غذاها را می چشم». گفتم: «آیا گوش داری؟» گفت: «آری» گفتم: «با آن چه میکنی؟» گفت: «صداها را می شنوم».

گفتم: «آیا قلب داری؟» گفت: «آری». گفتم: «با قلب چه میکنی؟» گفت: «وقتی دیدنی ها را می بینم و شنیدنی ها را می شنوم و چشیدنی ها را می چشم و شنیدنی ها را می شنوم، آنها را به وسیله قلبم از یکدیگر تشخیص میدهم».

گفتم: «آیا با وجود این اعضا، بی نیاز از قلب نیستی؟» گفت: «خیر». گفتم: «در حالی که این اعضا سالم هستند و با چشمت می بینی و با گوشت میشنوی و... دیگر چه نیازی به قلب داری؟ آیا با وجود آنها، قلب بیهوده نیست؟ گفت: «فرزندم! وقتی چشمم در دیدن چیزی شک کرد، یا گوشم در شنیدن چیزی به شک افتاد، برای تشخیص صحت و بطلان این شک، به قلبم مراجعه می کنم و درستی و نادرستی آن را بررسی میکنم».

ص: 38

39گفتم: «پس خداوند برای برطرف کردن شک و اشتباه جوارح، قلب را برای تو و مقاله را آفریده است؟» گفت: «آری». گفتم: «پس وجود قلب، لازم و ضروری است و اگر نباشد، چشم و گوش و دیگر اعضاء در یافته های خود به یقین نمی رسند و دریافت صحیحی نخواهند داشت؟» گفت: «آری».

گفتم: «خداوند متعال، چشم و گوش و زبان تو را به حال خود رها نکرده و برای توان در آنها راهنمایی قرار داده تا در هنگام شک و اشتباه، به آن رجوع شود و یافته های درست و نادرست آنها تشخیص داده شود. حال، چگونه ممکن است خداوند تبارک و تعالی، بندگان خود را با این همه اختلاف و شک و سردرگمی و حیرانی به حال خود رها کند و برای آنان، پیشوا و راهنما و امامی قرار نداده باشد تا در هنگام حیرت و سرگردانی به او مراجعه کنند؟»

عمرو بن عبید ساکت شد و دیگر هیچ نگفت. سپس از من پرسید:« تو هشام بن

حکم هستی؟» گفتم: «تو را آگاه نمیکنم». گفت: «از شاگردان او هستی؟» گفتم: «تو با ایران را آگاه نمیکنم». گفت: «اهل کجایی؟» گفتم: «اهل کوفه». گفت: «پس به طور حتم تو هشام بن حکم هستی». سپس مرا به نزد خود برد و در کنار خود نشاند و تا در زمانی که من در نزد او بودم، هیچ نگفت.»

پس از این که سخن هشام بن حکم به پایان رسید، امام صادق (صلوات الله علیه) خندیدند و فرمودند:

«ای هشام! این مناظره را از چه کسی آموختی؟». هشام عرض کرد: «اینها مطالبی بود که از خود شما یاد گرفته بودم و در مناظره، به کار بردم.» حضرت فرمود: «به خدا قسم این مناظره در کتاب ابراهیم و موسی (سلام الله علیهما) وجود دارد.» (1)

بگشایند، و آنها گشودند، استفاده می شود که جمعیت آن قدر زیاده بوده که جایی برای نشستن یافت نمی شد. و این بیانگر فراوانی مردم گرداگرد عمروبن عبید است، اما مناظره جناب هشام با او باعث شد که مردم از اطراف عمرو بن عبید پراکنده گردند و این اولین اثر و فایده، سخنان جناب هشام بن حکم بود.

سید مرتضی قدس سره می نویسد:

« مناظره جناب هشام بن حکم باعث شد که شماری از مردم از اطراف عمربن عبید پراکنده شوند و بین جمعیت اطراف او اختلاف شدید به وجود آید.» (1)

لکن این اعتقاد شما اشکال دارد. زیرا عقل در اثر نفوذ هوای نفس و گرد و غبار تعلقات مادی در فهم قرآن و حدیث دچار شک و تردید می شود و به گرداب اختلاف گرفتار می شود. و دلیل آشکار آن هم اختلافی است که در بین مذاهب مختلف به وجود آمده است. بنابراین عقل در درک قرآن و حدیث به همان مشکل قوای سه گانه - چشم، گوش، زبان - مبتلاست و همان گونه که آن قوا نیاز به نیرویی بالاتر از خود داشتند. مردم نیز به نیرویی الهی و منزه از هوی و نوری که به کدورت نار آغشته نباشد یعنی امام منصوب از سوی خداوند متعال نیازمندند.

از این رو باید خداوند متعال کسی را معین کرده باشد که شک و تردیدهای عقل را برطرف، اختلاف عقل ها را از میان بردارد، و او همان امام و قیم قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه واله می باشد.

همانطور که خدای حکیم و رحیم برای برطرف کردن تردید چشم، گوش و زبان، قلب را آفرید تا پیشوا و حاکم بر آنها باشد. امام معصوم را هم نصب فرمود تا راه درست فهمیدن قرآن و احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه واله را به امت آن حضرت بنماید. و جناب هشام چقدر زیبا این حقیقت را آن هم با زبانی ساده و در عین حال دقیق بیان نمود و از خود به یادگار گذاشت.

« ما معرفه الله؟» و امام معصوم (صلوات الله علیه) در جواب فرمودند: «معرفه أهل کل زمان امامهم الذی یجب علیهم طاعته».

بنابراین هدف از آفرینش آفریدگان، «معرفت» به ساحت قدس آن بزرگواران می باشد، و این وظیفه از روایات بسیاری که در کتاب های حدیثی نقل شده استفاده می شود که در ذیل به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:

«اعرف إمامک، فإنک إذا عرفت لم یضرک تقدم هذا الأمر أو تأخر» (1)

امام خویش را بشناس آن زمان که او را شناختی، عقب و جلو افتادن (ظهور) و امر ولایت تو را ضرر نمیزند.

حارث بن مغیره می گوید به امام صادق (صلوات الله علیه) عرض کردم این حدیث:

«من مات لا یعرف إمام زمانه، مات میته جاهلیه»؛

اگر کسی بمیرد، در حالی که به امام عصر و روزگار خود معرفت نداشته باشد، مردنش، مردن زمان جاهلیت است. از ناحیه مقدسه حضرت رسول صلی الله علیه واله صادر شده است؟»

امام در جواب فرمودند:

«نعم»؛ بله، این کلام از گفتارهای آن بزرگوار است.

حارث بن مغیره پرسش زیبایی میکند که، مراد از این «جاهلیت» که در کلام جد بزرگوار شما به کار رفته کدام جاهلیت است؟ «جاهلیه جهلاء أو جاهلیه لایعرف إمامه» «جاهلیت جهلاء» یا «جاهلیت بی معرفتی به امام زمان؟» حضرت در جواب می فرمایند:

«جاهلیه کفر و نفاق و ضلال» (2)

این جاهلیت، جاهلیت کفر و نفاق و ضلالت است.

ص: 42

از این رو، این نوشتار بر آن است جواب پرسش اول را به عنوان پیش نیاز پاسخ سؤال دوم بیان کند، و اما پاسخ پرسش دوم در واقع روح اصلی این کتاب است، به این بیان که: یکی از نزدیک ترین راهها برای رسیدن به معرفت امامان، معرفت حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) است و اهمیت آن به حدی است که حجت خداوند حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) درباره معرفت آن حضرت فرمود: «لعن الله من جهل حقک» و بعد از معرفت، دست توسل به دامنش زدن، برای به چنگ آوردن مرتبه «معرفت»؛ چرا که حضرتش «قمر ولایت» است، و ماه جهان افروز شام تاریک غیبت، آن حضرت «باب حسین» است و «باب سفینه النجاه» و اگر کسی اراده کرده که از تاریکی ها و امواج پرتلاطم این عالم، نجات یابد و کعبه توحید را طواف کند و به سر منزل ولایت برسد، باید به « سفینه النجاه» چنگ بزند، و «باب» آن سفینه، حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) است. پس اول باید دانست که «معرفت» چیست؟ آنگاه مراتب آن را فهمید، و سپس به راه افتاد .

اهل البیت (صلوات الله علیهم) هر شنوندهای را آرامش می بخشد و او را تا ساحل ولایت رهنمون می گردد.

بنابراین فاصله «خدادانی» تا «خدایابی» بیش از آن است که در شعاع فهم ما در آید، و از دانستن وجود امام زمان (صلوات الله علیه» تا «شناختن حضرتش» راه زیادی را باید پیمود.

«آیا کسی که مرده است، پس ما او را زنده کردیم و برای او نوری فراهم آوردیم که در پرتو آن در بین مردم بتواند حرکت کند، مانند کسی است که در تاریکی هایی زیادی فرو رفته، که از آن بیرون شدنی نیست، این گونه آنچه را کافران انجام میدهند برای بیشتر آنها آراسته شده است». پس :

«ای کسانی که ایمان دارید، تقوا پیشه کنید و ایمان بیاورید به پیامبر خدا تا خداوند دو سهم از رحمت خویش را به شما عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به وسیله آن (در میان مردم) راه سپرید». (1)

اگر از سر کنجکاوی به آنچه که گفته آمد بنگری، این نکته را در می یابی که «نور» بخشش الهی است، و تا در قلب خویش بذر عمل صالح نپاشی و آن را به زلال ایمان آبیاری ننمایی، جانت یارای پذیرش آن «نور» را ندارد، و خدایت آن را عطا نمی کند.

از همین روی بزرگان وادی جان گفتند:

« معرفت، نور الهی است که خداوند جایگاهش را قلب بندگان ویژه خود قرار داده است.» (2)

و هرگاه آن نور در دلی منزل کرد، دوباره پس از مردن، زنده می گردد و صاحبش در پرتو آن نور به حرکت در می آید و چنین انسانی، همانند زنده ای است در میان مردگان.

«من صنع الله، لیس للعباد فیها صنع»؛

آری معرفت، آفریده الهی است و بندگان را در به وجود آوردنش دخالتی نمی باشد. (1) بنابراین «معرفت»، غیر از «علم» است، و آنچه را که عقل می تواند به دست آورد، «علم» است، اما از «معرفت» که نور ایزدی است، دست عقل کوتاه است، آری، معرفت، تحصیلی نیست بلکه حصولی است که خداوند عطایش میکند. (2)

و چه زیبا در شرح این حدیث شریف علامه قدسی شیخ محمد باقر مجلسی قدس سره سخن گفته، و هموست که شرح و فهم احادیث اهل البیت (صلوات الله علیهم) درخور توان اوست.

«و الظاهر من أکثر الأخبار، أن العباد إنما کلفوا بالا نقیاد للحق و ترک الاستکبار عن و قبوله، فأما المعارف فإنها بأسرها مما یلقیه الله سبحانه فی قلوب عباده بعد اختیار هم للحق، ثم یکمل ذلک یوما فیوما بقدر أعمالهم و طاعاتهم حتی یوصلهم إلی درجه الیقین...»؛

آنچه از روایات و احادیث فراوانی که به دست ما رسیده آشکار می شود، این که وظیفه بندگان درگاه الهی بندگی و پیروی از حق است، و بر آنها حتمی است که دست از خود سری برداشته و پذیرای حق باشند. و این خداوند است که معارف و علوم را سرازیر دل های بندگانش می نماید، البته پس از آنکه آنان پیروی از حق را برگزینند.

کامل شدن آن معارف روز به روز، بستگی به مقدار کردارهای نیک دارد و به همان اندازه که انسانها در راه بندگی، کوشش میکنند خداوند معارف را به آنها می بخشاید تا بدانجا که شخص به رتبه یقین برسد.

و اگر خواستار دلیل و برهان محکمی هستند، به روش و شیوه پیامبران و امامان پاک (صلوات الله علیهم) بنگرند، آن بزرگواران برای به کمال رساندن پیروان خود سفارش نمی کردند که ای مردم برای رسیدن به کمال، به سراغ فلسفه و نوشته های حکما بروید.

ص: 48

بلکه شیوۀ آنها برای تکمیل نفوس این بود که در آغاز آنها را به ایمان و اقرار به توحید و نبوت و ولایت دعوت می کردند، پس از آن دستور عبادت و ریاضت نفس می دادند تا از طریق ایمان و ریاضت نفس، پذیرای معارف الهی بشوند.» (1)

داشتند و چه بسا شب و روز با آنان محشور بودند ولی سینه هاشان مالامال از حقد و کینه و دشمنی نسبت به ائمه معصومین (صلوات الله علیهم) بود. بلکه این نوع معرفت برای هر کسی ممکن است، خواه دوست، و خواه دشمن.

« هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ ۖ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَیٰ »؛ (1)

اوست خدایی آفریننده، نوپدید آورنده و نگارگر که دارای نشان های خوب تری است.

این در آیه نخست، امر شده است که خداوند را به وسیله اسماء حسنی خوانده و از کسانی که نسبت به اسماء حسنای الهی، انحراف داشته و روی گردانند، دوری گردد، و به آنان بی اعتنایی شود، با توجه به این دو فرمان، شناخت اسماء حسنای خداوند، لازم و ضروری می نماید.

دیگر، مثلا دلالت وجود انسان بر صانعی [حکیم، علیم، قادر] زیادتر است از دلالت وجود حیوان؛ به جهت آن که «خلق الله الأدم علی صورته» (1) ، و دلالت حیوان بر وجود مدبر عالم زیادتر است از دلالت نباتات.

بنابراین، این مطلب، که گفتیم، وجود مبارک حضرت ختمی مرتبت اسم أعظم

خداوند است، به جهت آن که دلالت بر وجود صانعی عالم - و[از آن جهت] که آن ذات مقدس صلی الله علیه واله دارای تمام صفات کمال، و منزه از تمام صفات رذیله است - از همه موجودات بیشتر است. و از این جهت بود که فرمود: «من رآنی فقد رأی الحق»؛ (2) یعنی هر که مرا دید خدا را دیده است؛ به واسطه آن که تمام صفات الهی از «علم» و «حلم» و «سخاء» و «بخشش» و «عطا» از آن وجود محترم ظاهر و هویدا بود.

و بعد از وجود مبارک حضرت خاتم الانبیا صلی الله علیه واله ، وجود مبارک حضرت سید الاوصیا (صلوات الله علیه) و بعد از آن حضرت، باقی ائمه هدئ (صلوات الله علیهم) که همه اسماء حسنی هستند.

پس معنای آیه شریفه چنین می شود که: «از برای خداوند اسماء خاصه نیکو هست که دلالت بر غیر خداوند نمی کند، پس بخوانید خدا را به آن اسماء حسنی تا آنکه دعای شما مستجاب شود.

در حدیث است که: «إن دعوه الأنبیاء إنما استجیب بالتوسل و الاستشفاع بهم»؛ (3) یعنی دعای انبیا مستجاب شد به جهت توسل به خانواده رسالت. هم چنانکه آدم وقتی در عرفات بود، نظر کرد به ساق عرش و دید أسماء خمسه را، و جبرئیل هم تلقین آن حضرت کرد أسماء حسنی را، که بخوان خدا را با توسل به مظاهر أسماء حسنی، هم چنان که توسل به سلطان به جهت دفع ظلم وقتی ثمر دارد که متوسل به مظاهر سلطان که وزراء و حکام باشند بشوی، همچنین خواندن حضرت

ص: 54

السلطان السلاطین وقتی ثمر دارد که متوسل و ملتجی به «مظاهر آن أسماء که محمد و آل او باشند بشوی.» (1)

و این که می بینی بعضی خدا را به «اسماء حسنی» می خوانند و دعایشان مستجاب نمی شود به سبب آن است که توسل به مظاهر آنها نیست و معلوم است که لفظ بدون معنی و حقیقت ثمر ندارد ...»

چرا که معنا و حقیقت و مصداق أسماء الله، آن أنوار مقدسه می باشند. از همین روی در دعای ماه رجب می خوانیم:

« أللهم إنی أسألک بمعانی جمیع ما یدعوک به ولاه أمرک المأمونون علی سرک ان المستبشرون بأمرک، الواصفون لقدرک، المعلنون لعظمتک، أسألک بما نطق فیهم من مشیتک فجعلتهم معادن لکلماتک، و أرکانا لتوحیدک و آیاتک و مقامتک التی لا تعطیل لها فی کل مکان یعرفک بها من عرفک...»؛ (1)

خدایا همانا من درخواست میکنم به معانی تمام آنچه می خوانند به وسیله آن صاحبان امرت، آنان که امین راز تو هستند، و از دستورهایت شاد می شوند، و وصف قدرت و توانایی تو را می نمایند. و آشکار کننده عظمت تو هستند. خدایا درخواست میکنم از تو به آنچه آن اولیایت از مشیت و اراده خود هویدا کردی، پس به سبب آن قرار دادی آنها را معدن کلمات و ارکان و توحید و آیات و نشانهای خود. و آنها را رکن مقامات خود قرار دادی، مقاماتی که در هیچ جایگاهی تعطیلی برای آن نیست و هر کس تو را شناخت به سبب آن شناخت.

بنابراین، چهارده نور پاک هم بیان کننده قدرت خدایند، و هم عظمت او را آشکار می کنند. و هم جایگاه رویش کلمات الهی هستند، و هم رکن خدایی شدن، از همین روی معرفت الهی به آنها بستگی دارد.

آنچه آشکار است و مسلم، اسماء لفظی دارای معنا بوده و ذکر خداوند به آنها دارای خواص و آثار، خصوصا اگر با شرایط و دستورالعمل هایی که از ناحیه مقدسه شارع صادر شده همراه باشد، همانند آنچه مرحوم حاج شیخ عباس قمی قدس سره در کتاب گرانسنگ «مفاتیح الجنان» آورده است، یا از طریق مشایخ شیعه به دست آمده باشد، مثل آنچه از محضر بزرگان چون سید بن طاووس، ابن فهد حلی، علامه بحرالعلوم قدسس سره نقل شده است. (1)

اما «أسماء حسنی» یعنی نیکوترین اسمهای عینی و تکوینی خداوند متعال، که جایگاه هویدا شدن اوصاف خداوند است، و محل بروز علم و حکمت، و قدرت و ... ایزد منان، در چهارده نور مقدس (صلوات الله علیهم) انحصار یافته است.

امام هشتم (صلوات الله علیه) در فرازی از حدیث شریفی در توصیف امام و امامت می فرماید:

1. معدن القدس و الطهاره و النسک و الزهاده و العلم و العباده: جایگاه و خواستگاه هر چیزی را «معدن» می گویند، به دیگر سخن: جایی که محل چیزی باشد و نیز محل رویش و به وجود آمدن آن چیز باشد را «معدن» می گویند: همانند معدن طلا، که هم جایگاه جمع شدن طلا و هم محل رویش و به وجود آمدن آن است.

و طهارت و پاکی روح و بی عیب بودن و منزه بودن از هر نقصی را «قدس» می گویند، همان گونه که «طهارت» پاک شدن از هر پلیدی روحی و جسمی است. (1)

بنابراین جایگاه و خاستگاه پاکی و پاک شدن از هر پلیدی، آن بزرگوارانند، که خود گوهر قداست و طلعت پاک شدن دیگرانند، همان گونه که محل و جایگاه عبادت الهی و جایگاه و خاستگاه زهد و علم و عبادت هستند. پس آن بزرگواران جایگاه و خاستگاه هر قداست و پاکی و هر دانش و عبادت می باشند، پس برای به دست آوردن آن زیبایی ها روی به آن سوی باید نهاد. و بر همین اساس است که:

«من عرف من أمه محمد صلی الله علیه واله واجب حق إمامه طعم حلاوه إیمانه و علم فضل طلاوه إسلامه» (2)

هر کس از امت حضرت محمد صلی الله علیه واله حق واجب امامش را شناخت، طعم شیرین ایمانش را می چشد، و طراوت و بهجت و سرسبزی اسلامش را می فهمد.»

بنابراین تا کسی به رتبه معرفت نرسد، محال است که اسلام را چونان باغی با طراوت و سرزنده بیابد و بتواند لذت ایمان را بچشد و قلبش به نور نشاط بخش ولایت روشن شود و درک لذت عبادت کند.

2. ارکان توحید: به گونه ای مکرر در روایات و زیارت ها آمده است که آن روشنی های خدایی، ارکان توحید می باشند، همانند این فراز از زیارت جامعه که می فرماید: «... و أرکانا لتوحیده...؛ شما ارکان توحید او هستید.»

ص: 58

مهم ترین پرسش این که این عبارت را چه معنایی است؟ برای پاسخ این سؤال کافی است که دقت و ریزبینی اندکی در این دو واژه صورت گیرد. .

ارکان، جمع «رکن» است، عماد و ستون استواری که چیزی بر آن قرار گرفته باشد آن را «رکن» می گویند. بنابراین، رکن، آن جهت محکم و مایه استواری هر چیزی است، که آن چیز قرار و قوامش به آن بستگی دارد، و با نبود آن، آن چیز را قراری نیست. (1)

توحید در زبان عرب، مصدر باب تفعیل است، «وحده - توحیدا: جعله واحدا، او را یکی قرار دادن است، همان گونه که ثلثه یعنی او را سه تا قرار دادن (2)، لکن در نزد مسلمانان عبارت است از «الإیمان بالله وحده؛ توحید یعنی ایمان داشتن به یگانگی الله عجل الله» (3)

با توجه به آنچه گفته آمد: روشن شد که مقصود از اینکه آن انوار مقدسه «ارکان توحید» می باشند، این است که آنها ستون استوار ایمان به یگانگی خداوند متعال هستند، به دیگر سخن: ستون و اساسی که مود شدن بر آن نهاده شده آنها می باشند. بنابراین ایمان به یگانگی الله بدون ولایت، ممکن نیست و بدین جهت آن بزرگواران «ابواب ایمان» می باشند.

ویژگی هایی را که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) خطاب به ختمه می فرماید: جای دقت و تأمل است. بنگرید به فرمایش آن حضرت :

«نحن شجره النبوه، و بیت الرحمه، و مفاتیح الحکمه، و معدن العلم و موضع الرساله، و مختلف الملائکه، و موضع سر الله، و نحن ودیعه الله فی عباده، و نحن حرم الله الأکبر، و نحن ذمه الله، و نحن عهد الله فمن وفی بعهدنا فقد وفی بعهد الله، و من خفرها فقد خفر ذمه الله و عهده»، (4)

ماییم درخت نبوت و خانه رحمت و کلیدهای حکمت، و کانون علم و جایگاه رسالت و جایگاه رفت و شد فرشتگان، و محل راز خداوند است.

ص: 59

ماییم امانت و ودیعه الهی که در بین بندگان خدا نهاده شده ایم، و ماییم بزرگ ترین حرم ایزد متعال، این ما هستیم که امان الهی می باشیم، و ماییم عهد و پیمان الهی، پس هر که به عهد و پیمان ما وفا کند همانا به عهد الهی وفا نموده است، و هر که با ما پیمان شکنی نماید، پیمان و عهد الهی را شکسته است.»

آن کس که راهنما است بر همه کسانی که آنها را به رسالت برانگیختی....

بنابراین آن بزرگواران درخت نبوت می باشند، و تمامی انبیا از طینت آنها سرشته شده و از همان ناحیه راهنمایی می گیرند.

پس باید با کمال عجز و ناتوانی در پیشگاه آن نورهای عظمت الهی زانوی خاکساری بر زمین زد و از ژرفای وجود گفت:

«موالی لا أحصی ثنائکم و لا أبلغ من المدح کنه کم و من الوصف قدرکم». (1)

سرورانم، اقرار میکنم که از شمارش ثنای شما ناتوانم، و هر قد مدح شما گویم باز هم به حقیقت شما نمی رسم، و آنچه در وصف شما گویم باز هم حق شما را اداء نکرده ام.»

پیشنهاد:

اگر کسی خواهان پی بردن به مناقب و عظمت آن انوار مقدسه، و در جستجوی شعاعی از آن نورهای عظمت الهی باشد، کافی است، اوصافی که در کلمات نورانی و احادیث شریفه چون درهای شفاف نهاده شده گرد آورد و در آنها با دقت و تدبر بنگرد.

مسلمانی واجب است و عبادت خداوند، متوقف بر معرفت او است. و معرفت خداوند نیز منحصر در معرفت به اهل بیت (صلوات الله علیهم) می باشد، که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) دراین باره می فرماید:

«بنا عبد الله و بنا وحد الله تبارک تعالی و لولانا ما عبد الله». (1)

خداوند تبارک و تعالی به واسطه ما اهل بیت، عبادت شد و به یگانگی شناخته شد و هرگز خداوند پرستش نمیشد اگر ما نبودیم.

اطلاق این روایت، دلالت می کند که تمام پرستش گران الهی، از جن و انس و ملک، همه و همه، طریق بندگی خداوند را به وسیله این خاندان طی کرده اند و از طریق آنان، خداوند را شناخته اند و یکتاپرست گردیده اند.

حجت یا «بالغه» است یا «غیربالغه»؛ به این معنی که اگر حجت به گونه ای باشد که طرف مقابل آن را دریابد و به طور کامل، واضح و روشن باشد؛ یعنی گویایی و رسا بودنش به قدری باشد که طرف مقابل ناچار از پذیرفتن آن باشد، آن را «حجه بالغه» نام نهند.

با توجه به آنچه گفته شد، آشکار می شود که آن حجت بالغ و رسا و گویا که اگر خداوند به وسیله آن حجت بخواهد احتجاج کند، همگی هدایت می شوند، کسی جز حضرت محمد صلی الله علیه واله نیست؟

«اللهم صل علی علی بن موسی الرضا المرتضی الإمام التقی النقی و حجتک علی من فوق الأرض و من تحت الثری...»؛ (1)

بارالها صلوات فرست بر (امام) علی بن موسی الرضا المرتضی (صلوات الله علیه) که امام و تقی و نقی است، و حجت تو است بر هر کسی که بر بالای زمین است و هر کس که بر روی خاک است.

عقل در معرفی این باب میگوید:

«ائمه، باب علم و معارف الهی و باب احکام الهی می باشند.» (1)

اما وقتی به خود اهل بیت (صلوات الله علیهم) مراجعه می کنیم و از آنان، جویای معنای «باب» می شویم، معنا و مفهوم دیگری به دست می آید و این باب، به گونه دیگری معرفی می گردد.

امام باقر (صلوات الله علیه) می فرماید:

« فإن رسول الله صلی الله علیه واله باب الله الذی لایؤتی إلا منه: و سبیله الذی من سلکه و صل الی الله عزوجل و کذلک کان أمیر المؤمنین من بعده»؛ (2)

رسول خدا دربی است که رفتن به طرف خداوند امکان ندارد مگر از آن درب. و پیامبر، طریق و راهی است که هر کس آن را طی کند، به خداوند می رسد. و امیرالمؤمنین نیز پس از او، این چنین می باشد.»

برای روشن شدن معنای این کلام نورانی، باید نکاتی در مورد کلمه «أتی» بیان گردد. خلیل ابن احمد فراهیدی در این باره می گوید:

الأتو: الاستقامه فی السیر و السرعه. تقول العرب: أتوت فلانا من أرض کذا؛ أی سرت إلیه. و یجوز فی معنی أتیته»؛

الاتو ریشه آن «أتی» است، و به معنای استقامت و سرعت در سیر و حرکت می باشد. به طور مثال، گفته می شود: من از فلان سرزمین، به سوی فلانی حرکت کردم. این معنا در «آتیت» نیز که از ناقص یایی مشتق شده است، جاری می گردد. (3)

نکته دیگری که باید بدان توجه داشت، این است که در این حرکت، ابتدایی هست و انتهایی؛ شروعی وجود دارد و پایانی. و در پایان این حرکت، آنچه که حاصل می شود، حضور در نزد آن شخص است و ملاقات او که این حرکت به خاطر او صورت گرفته است. بنابراین، «أتی» فقط به معنای رفتن و آمدن نیست؛ بلکه به معنای رفتن و آمدنی است که با

ص: 65

سرعت و استقامت صورت بگیرد و همراه با حضور و وصول و رسیدن به مقصد باشد.

بنابراین باید شروع حرکت به سوی خداوند، از «باب الله» باشد که همان اهل بیت (صلوات الله علیهم) می باشند، در نتیجه نقطه آغازین سیر الی الله، ائمه معصوم هستند و انتهای این حرکت، لقاء الله است. و اگر کسی بخواهد سیری به سوی خداوند داشته باشد و سالک این راه گردد، اما شروع حرکتش از «باب الله» نباشد، یعنی از طریق حضرت محمد و اهل بیت او (صلوات الله علیهم) قدم در این راه نگذارد، هرگز به مقصد نخواهد رسید.

از این رو است که پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرماید :

یا علی! أنت بابی الذی أوتی منه، و أنا باب الله، فمن أتانی من سواک لم یصل، و من أتی سوای لم یصل» (1)

ای علی! تو درب لقاء من هستی؛ دربی که برای رسیدن به من، باید از آن گذشت. من نیز «باب الله» هستم. هر کس به سوی من حرکت کند و آغاز حرکتش از طریق تو نباشد، به من نخواهد رسید. و هرکس به سوی خداوند سیر کند و آغاز سیرش از من نباشد، به خدا نخواهد رسید و لقاء الله را درک نخواهد کرد.

اما وقتی این سیر و حرکت، از «باب الله» آغاز شد و به گونه ای صحیح صورت گرفت، اولین اثرش این است که سالک، خود را در درون منزلی می یابد که آن منزل، منزل «معرفت الله» است. حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید:

«الأوصیاء هم أبواب الله عزوجل الذی یؤتی منها و لولاهم ما عرف الله عزوجل و بهم احتج الله تبارک و تعالی علی خلقه»؛ (2)

اوصیاء (حضرت محمد صلی الله علیه واله ) أبواب خداوند متعال هستند که از درگاه آنها به سوی خدا می توان حاضر شد و اگر نبودند آن بزرگواران، هرگز خدا شناخته نمی شد، و خداوند به وسیله آنها بر مخلوقات خود احتجاج خواهد کرد.

ص: 66

در این منزلگاه است که سالک، آداب سیر و سلوک إلی الله را از کسانی که گنجینه علم الهی و مفر وحی خداوندگار عالمیان می باشند، تعلیم می بیند و برای رسیدن به مقام لقاء الهی و حضور در نزد ملیک مقتدر، آماده می گردد و کسب معرفت می کند. و زان پس، به مقام لقاء الله نایل می گردد و به محضر حضرت حق می رسد و حقیقت « هو معکم أین ما کنتم » هر کجا باشید، خداوند با شما است، را درک می کند.

بنابراین، پیش از «سیر الی الله» باید «باب الله» را یافت و آن معرفت اهل بیت (صلوات الله علیهم) می باشد که برای طی این طریق، امری لازم و واجب و ضروری است.

منیر بنی هاشم (سلام الله علیه) که این نوشتار به این مقصود به رشته تحریر کشیده شده است، اما اینکه تا چه اندازه نوشتار توفیق یافته است، خدای دانا، داناست و نکته پایان با انصاف.

کارآمدترین روش تربیتی است، و اگر انسان این سعادت را به چنگ آورد، و الگویی کامل برای تربیت شدن خود بیابد، سریع ترین راه تربیتی را، برای خود برگزیده است.

نقش گذاری الگو - که گاهی او را «استاد» و گروهی او را «مرشد» می گویند. - دارای چهار ویژگی با اهمیت است: 1. سرعت، 2. سهولت، 3. دوام، 4. مصونیت. چرا که نقش پذیری افراد از انسان کامل بسیار با شتاب انجام می گیرد؛ به جهت آنکه انسان دارای غریزه و سرشت اثرپذیری بسیار شدیدی است، از همین روی اگر انسانی را یافت که تمام خصوصیات یک انسان پاک را داراست، و همگی صفات زیبا ملکه او شده است. به طور ناخودآگاه خود را در میدان مغناطیسی او قرار داده و با سرعتی چشمگیر نقش او را در خود

می پذیرد، و این پذیرفتن نقش به آسانی صورت می گیرد، و نقش گذاری آن انسان کامل و اثرپذیری انسان در حال تربیت، همیشگی و مداوم خواهد بود، و چون آن فرد تأثیرگذار، کامل است و از هر عیبی منزه و پاک، بلکه دارای سند تربیتی» است، لغزشی در شخص تربیت شونده پیش نمی آید.

توان خویش شعاعی از عالم ملکوتی آن بزرگواران را بیابیم، و ان شاء الله خود را آماده سازیم تا مورد عنایت الهی قرار گرفته و مستعد معرفت نوری گردیم بهترین گزینه، نقش پذیری از حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) می باشد.

زهی خجسته وجودی که در حد کمال *** پس از امام کسی را چه او، نجسته خیال

اگر به وهم درآید نظیر او، چه عجب *** که وهم دائره دانسته شعله جوال

خرد به ساحت قدرش رود ولی لنگان *** که دست عشق نموده است پای عقل عقال

شه یگانه علمدار عاشقان عباس *** مه زمانه ابا الفضل مهر فضل و کمال (1)

می چرخد، پرتو نوری است از نور عظمت الهی حضرت ابا عبدالله حسین (صلوات الله علیه) که بر آن خدیو کشور فتوت، سلطان جهان مروت و شجاعت تابیده شده، و او را صاحب اسرار حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه)، قرار داده است تا آنجا که تمامی دست ها زیردست او شد، و این همه از تسلیم در پیشگاه مقام ولایت او را حاصل آمده است.

از حسین اینسان علمدار حسین *** شد فنا تا یافت اسرار حسین

کرد سر سودا به بازار حسین *** در دو عالم گشت سردار حسین

در ره حق داد، دست حق پرست *** دست ها شد جمله او را زیر دست

چون ید الله دست عباس علی است *** پس یقین دست خدا دست ولی است (1)

تحصیل معرفت به آن حضرت علاوه بر اینکه نورانی ترین چراغ راه معرفت به آن بزرگواران خصوصا حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) است، زیباترین الگو و اسوه برای تربیت اخلاق علوی است. و موجبات نورانی شدن به نورهای عظمت الهی یعنی حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله را فراهم می آورد.

پس معرفت به مقام بلند آن حضرت و یافتن فضائل و مناقب او لازم و واجب است، بدین سبب این نوشتار بر آن است که با تفقه در احادیث فضایل آن حضرت و نکته سنجی در راز زیارت امامان معصوم (صلوات الله علیهم) و آن بزرگوار و تفسیر و شرح زیارت نامه حضرتش و نیز گذری در اسرار اسماء و القاب او روزنه ای به معرفت آن حضرت بگشاید. و برای رسیدن به این مهم چشم امید به عطای خداوند دوخته و دست توسل به دامن کرم باب الحوائج زده است.

حال وقت آن رسیده که بعد از این طلیعه طولانی گوش جان به کلمات نورانی امامان معصوم (صلوات الله علیهم) بسپاریم و با دقت به محضر آن بزرگواران رهسپار شویم، تا بیابیم حضرت اباالفضلی را که آن حضرات معرفی می نمایند. و آنگاه خود را در پرتو نور شعشعانی آن پل میدان مروت، کمال انسانیت، قله عصمت و چشمه سار تربیت و یگانه ترین مرد جولانگاه معرفت و شجاعت قرار دهیم

ص: 72

ص: 74

ابونصر بخاری (1) دانشمند بزرگ نسب شناس قرن چهارم هجری قمری و محدث سترگ قاضی نعمان مصری (2) که او نیز از عالمان قرن چهارم می باشد از مفضل بن عمر روایت کرده اند که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در رابطه با عموی بزرگوارشان حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) فرمودند:

«کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِیٍّ نافِذَ البَصیرَهِ صُلبَ (3) الإیمانِ جاهَدَ مَعَ أبی عَبدِاللّه ِ و أبلی بَلاءً حَسَنا و مَضی شَهیدَا »، (4)

عموی ما عباس نافذ البصیره و قوی ایمان بود، او همراه امام حسین (صلوات الله علیه) جهاد کرد، و نعمتی نیک به او داده شد، و به مقام شهادت نائل آمد. قاضی نعمان بر آن است که این حدیث شریف از ناحیه مقدسه امام صادق (صلوات الله علیه) صادر شده، چرا که می گوید: «إن أباعبدالله یقول فی حقه» از این تعبیر معلوم می شود که ایشان معتقد به صحیح بودن این حدیث بوده اند. علاوه بر اینکه محتوای این حدیث شریف

ص: 75

در کلام نورانی امام سجاد (صلوات الله علیه) و زیارت نامه آن حضرت که از ناحیه امام ششم (صلوات الله علیه) شرف صدور یافته به گونه ای آشکار آمده است، بنابراین هیچ جای شبهه و شکی در صحت این خبر شریف باقی نمی ماند.

ویژگی روحی و ذاتی آن حضرت است، دایمی و همیشگی است و از آغاز به گونه ای ادامه دار و مستمر با ذات آن حضرت عجین شده و درآمیخته است.

و زیبا آنکه جمله ای که امام صادق (صلوات الله علیه) برای بیان آن به کار برده، اسمیه است، چرا که جمله اسمیه وقتی به کار گرفته می شود که گوینده بخواهد، استمرار و دوام معنا را به شنونده و یا خواننده بفهماند.

فرمودند: «کان عمنا العباس نافذ البصیره و صلب الإیمان» نمایان می شود؛ چرا که گویا آن حضرت می فرمایند: «عموی ما حضرت عباس نه تنها این ویژگی از صفات ذاتی و شخصیتی اوست، و آن دو برای آن حضرت همیشگی است، بلکه آن چنان در این دو صفت غرق شده و فرو رفته اند که به جز از «بصیره نافذه» در دین، و نیروبخشی به ایمان، فکر دیگری ندارند. و اگر جهاد کردند یا مبتلا به بلا حسن شدند و یا عالی ترین مرتبه شهادت را به دست آورند، باید راز آن را در غرق شدن و فرو رفتن در «بصیره نافذه» و «قوت ایمان» جستجو کرد، که با فهم آن دو صفت، رمز این راز برملا می شود. از این رو لازم است به شرح و تفسیر این دو فراز پرداخته شود.

پس دقت و نکته سنجی در اطراف آن ضروری می نماید، تا شاید بتوان به بعضی از مراتب معانی آن پی برد، بنابراین با تأمل و دقتی که از این قلم به دست ناچیز در اطراف این فراز از حدیث شریف صورت گرفت پنج معنی دریافت شد که عبارت است از:

1. نور تابناک بصیرت بر سراسر قلب مبارک حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) پرتو افکند، تا آنجا که جایی برای سهو، غفلت، عصیان باقی نگذاشته است. بلکه او رتبه ماه ولایت را حایز است «این معنی به اعتبار منشأ و سرچشمه بصیر است.»

2. بصیرت و نور دانش آن حضرت در تمام هستی نفوذ دارد. «این معنی به اعتبار متعلق نفوذ است.»

3. نور و بصیرت قلبی آن بزرگوار به اندازه ای است که تمام عالم هستی از ملک تا ملکوت محسوس و مشهود او است. «این معنی به اعتبار یکی از ثمرات نفوذ بصیرت در عالم است.»

4. آن حضرت حجت و دلیل آشکار توحید و ولایت است تا آنجا که هر کس او را بیابد ناخودآگاه به عالی ترین رتبه ایمان دست می یابد. چرا که بصیرت او نفوذ کننده به جان های عاشقان است. «متعلق نفوذ قلوب شیعیان است.»

5. حضرت عباس (سلام الله علیه) شاهد و گواهی دهنده ای است که شهادت و گواهیش نفوذ داشته و مورد پذیرش «عالم علیین» است. «این معنی هم به اعتبار یکی دیگر از لوازم بصیرت نافذه می باشد.» اما جهت رعایت اختصار به توضیح و تفسیر یک معنی پرداخته می شود، گرچه با ریزبینی در آنچه گفته خواهد شد، بقیه معانی نیز آشکار می شود، و نیاز به توضیح بیشتر نیست.

امام (صلوات الله علیه) فرمودند: «کان عمنا نافذ البصیره»؛ یعنی بصیرت عموی مانافذ بود. بنابراین کلام از قبیل اضافه صفت به موصوف است.

آنچه مهم است که بدانیم مراد از «بصیرت» چیست؟ حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) در وصف حضرت نبی اکرم صلی الله علیه واله می فرماید:

ص: 79

«فهو إمام من اثقی، و بصیره من اهتدی» (1)

پس آن حضرت پیشوای پرهیزکاران و روشنی قلب هدایت یافتگان است. کسانی که هدایت را پذیرفته اند و از گمراهی درآمده و اسلام و قرآن را پذیرفته اند، نور قلبشان و بصیرت جانشان، حضرت محمد صلی الله علیه واله می باشد. به دیگر سخن: یکی از مراتب وجودی حضرت رسول الله صلی الله علیه واله ، مرتبه نوری و بصیرتی است، که در قلوبی قرار میگیرد که به رتبه هدایت رسیده اند. و در حقیقت او همان نوری است که در هر قلبی که خدا بخواهد قرار می گیرد، که «العلم نور یقدفه الله فی قلب من یرید». (2)

علامه مناوی می گوید:

«البصیره فقه القلب و حقیقتها نور یفذفه الله فی قلب من یشاء»؛

فهم دقیق قلب را بصیرت می نامند، و حقیقت آن نوری است که خداوند در قلب هر کس بخواهد قرار می دهد. (3)

چشم هنگامی می تواند دیدنی ها را ببیند که اولا بینایی داشته باشد و ثانیا نوری باشد که بر دیدنی ها بتابد، از این رو گفته اند: چشم برای دیدن، دو نور لازم دارد، 1. بینایی 2. روشن بودن فضا، مردم بینایی را، نور می گویند، و از این جهت میگویند: نور چشم فلانی کم سو شده است و مرادشان همان نیرویی است که در چشم نهاده شده و به وسیله آن می تواند ببیند.

در زبان عرب نیز به آن قوه بینایی «بصر» می گویند؛ از این رو دانشمندان واژه شناس عرب و عالمان تفسیر و حدیث می گویند:

«... البصر نور العین الذی به تبصر» (4)

بصر، نور چشم را می گویند که به وسیله آن دیدنی ها را می بیند.

در معنای «بصیرت» گفته اند:

ص: 80

«البصیره نور القلب الذی به یستبصر»؛

بصیرت، نور قلب است که به واسطه آن حقیقت روشن می شود. (1)

با توجه به آنچه گفته شد آشکار می شود که: «بصر» همان حس بینایی است، و «بصیرت» حس دانایی و بینش درونی است (2)، و تفاوت آنها در دو جهت است:

1. جایگاه «بصر» چشم است، و جایگاه «بصیرت» قلب. 2. نیروی چشم مادی است ولی نیروی دانایی ملکوتی است.

بنابراین اگر قلبی به نور و عظمت الهی روشن شد، دیگر در آن قلب، برای ظلمت گناه و تاریکی معصیت، جایگاهی نیست و اگر نورانیت به آخرین مرحله خود برسد جایی برای غفلت و سهو باقی نمی گذارد و قلبی که به چنین مقامی دست یافت، دیگر جاهل و نادان نیست و چنین قلب منور به عظمت الهی و نور خداوند، عالم به علم لدنی خواهد بود.

به هر حال نورانیت قلب عطیه الهی است. هر قلبی که آمادگی و قابلیت داشته باشد، خداوند به عظمت و نور خود آن را نورانی می گرداند و از ظلمت و تاریکی دهشتناک رهایی می بخشد، تا آنجا که به ذکر الهی انس می گیرد و در فضای روح بخش و نشاط آور و باصفا و روشن عظمت پروردگارش آرام می گیرد، که « أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » (1).

با توجه به این فراز در می یابیم که برای آن بزرگواران سه مرحله بیان شده، 1. روح، 2. نور، 3. طینت، آنگاه طینت آنها چنین شناسانده شده که «نیکوترین و پاک ترین طینت ها است . طابت و طهرت - و یکی از ویژگیهای مرحله نوری آنها را بیان فرمود که: اولا محیط و مسلط بر عرش الهی بودند، و خداوند به ما بندگان درمانده ترځم کرد و منت نهاد و آنها را از آن مقام به این عالم نازل کرد، تا آفرینش ما نیکو و جانمان با صفا شود و تکامل یابد. و اما از مرحله روح آن بزرگواران سخنی به میان نیامد.

و اگر خواستار توضیحی راجع به حقیقت آن امامان معصوم (صلوات الله علیهم) باشی به روایات باب آفرینش امامان معصوم (صلوات الله علیهم)» رجوع کن و ما به عنوان نمونه به ذکر این روایت مشهور از ناحیه مقدسه حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) اکتفا می کنیم:

« ان الله خلقنا من نور عظمته، ثم صور خلقنا من طینه مخزونه مکنونه من تحت العرش فأسکن ذلک النور فیه، فکنا خلقا و بشرا نورانیین، لم یجعل لأحد فی مثل الذی خلقنا منه نصیبا.

و خلق أرواح شیعتنا من طینتنا، و أبدانهم من طینه مخزونه مکنونه أسفل من ذلک الطینه، و لم یجعل الله لأحد فی مثل الذی خلقهم منه نصیبا الا الأنبیاء و لذلک صرنا نحن و هم الناس و صار سائر الناس همجا للار و إلی النار»؛ (1)

خدا (ارواح) ما را از نور عظمت خویش آفرید، سپس آفرینش ما را از گلی که در گنجینه ای که در زیر عرش پنهان بود صورتگری نمود. و آن نور را در آن جای داد. و برای هیچ کس از آنچه در خلقت ما نهاد بهره ای قرار نداد. و ارواح شیعیان ما را از گل ما آفرید و بدنشان را از گلی که در گنجینه پنهانی است آفرید و آن پایینتر از گل ما است. و خداوند هیچ کس را جز پیامبران از خلقت ایشان بهره ای نداد. از این روی ما و آنها آدمی شدیم و دیگران خرمگسانی هستند که سزوار آتشند و رو به سوی دوزخ دارند. (2)

ص: 84

بنابراین آن نوری که خداوند عالم ملکوت و جان مؤمنان را به آن روشن و روشنگری می بخشاید، نور حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله است و این همان نوری است که خداوند متعال نازل کرده است.

و شیطان می گردد، پس خوشا آن جانی که جایگاه نور ولایت است.

آنگاه حضرت به رازی اشاره کردند که خداوند به هر کس بخواهد نور ولایت را می بخشد و از هر قلبی بخواهد برمی دارد:

« و یحجب الله عزوجل نورهم عمن یشاء فتظلم قلوبهم»؛

خداوند نور امامان را از هر (قلبی) که بخواهد منع می کند، در نتیجه آن قلوب

تاریک می شود.

سپس حضرت، محبت را از نشانه های آن نور قلمداد نموده برای اینکه قلب جایگاه آن نور شود دو راه را می نمایانند، و می فرمایند:

«والله یا أبا خالد لایحبنا عبد و یتولانا حتی یطهر الله قلبه و لا یطهر الله قلب عبد حتی یسلم لنا و یکون سلما لنا»؛

به خدای سوگند ای اباخالد بنده ای ما را دوست ندارد و ولایت ما را نمی پذیرد، مگر اینکه خداوند قلبش را پاک و تطهیر کند. و خداوند قلب هیچ بنده ای را پاک نمی گرداند مگر اینکه تسلیم ما شود و از در صلح و آشتی با ما وارد شود.

امام باقر (صلوات الله علیه) گفتار نورانی خویش را با بیان یکی از آثار تسلیم پایان داده و می فرمایند:

« فإذا کان سلما لنا سلمه الله من شدید الحساب و آمنه من فزع یوم القیامه الأکبر»؛

پس هر گاه بنده ای با ما سازش کرد، خداوند او را از شدت حساب قیامت نگاه دارد، و از هراس بزرگ قیامت ایمنش سازد.» (1)

یکی از مراتب امام معصوم، مقام نوری است، همان گونه که در آن حدیث شریف آمده «معرفتی بالنورانیه». معرفت به امام در این مرحله برای هر کس حاصل نمی شود مگر آنکه خود نورانی شود. علاوه بر اینکه این مرحله وجودی امام در مقام احاطه به عرش قرار دارد، و آن جایگاهی بس عظیم است.

ثانیا این نور را خداوند نازل کرده است، و آنچه در زمین از آن أنوار مقدسه مشاهده شده حقیقت آنها نیست بلکه مرتبه تنزل یافته آن حقیقت است، همان گونه که حقیقت قرآن وفی کتاب نمونه است و آنچه در دست ماست، مرتبه تنزل یافته از آن حقیقت می باشد.

مانند آن مطالبی علمی که در رتبه ذهنی یک استاد قرارداد، و هرگاه بخواهد آن را از عالم ذهن به گوش هوش شاگرد برساند ناچار است آن را از عالم ذهن تنزل بدهد، و آن را در اندازه الفاظ پایین آورده و به صورت کلمات به شاگرد بیاموزد. گرچه حقیقت آن مطالب همچنان در ذهن گوینده یعنی استاد برقرار است و هیچ نقصانی به آن وارد نمی آید.

بر همین قیاس است تنزل نور امام و یا حقیقت قرآن، که از عالم بالا در قالب الفاظ و یا جسم بشری تنزل می کند، ولی حقیقت آنها در عالم بالا پا بر جا است. اما راز تنزل و نزول امام معصوم (صلوات الله علیه) را باید در آن فراز زیارت جامعه که پیش از این گذشت جستجو کرد.

یعنی همان گونه که نور خورشید و شعاع آن در روز تمام سیارات اطراف خود و از جمله زمین را از برکت پرتو خود روشن می کند، و از خود آثار و فواید بی شماری را به آنها می رساند به حدی که جایی از زمین که نور بر آن می تابد تاریک نمی ماند مگر آنکه مانعی وجود داشته باشد. همین گونه است، نور امام در قلب مؤمن، با این تفاوت که نور امام درخشانتر و فراگیرتر از نور خورشید است تا به آنجا که هیچ جایی از قلب مؤمن از آن نور خالی نمی ماند. و اگر این نور، در قلبی جای گرفت، معرفت به الله و معرفت به امامان حاصل می شود چرا که آن نور، نور الله است، در نتیجه هم معرفت به نور به دست می آید و هم معرفت به الله، بنابراین اگر قلبی در شعاع نور امام قرار گرفت و نور آن را احاطه کرد جایی برای هوای نفس که سرچشمه گناه، غفلت، سهو و نسیان است باقی نمی گذارد، و از این روی مؤمن گناه نمی کند، از ذکر خدا غافل نمی شود، و کار اشتباه از او صادر نمی شود، چرا که قلب او که سرچشمه کردار او است نورانی است، و از قلب نورانی فقط کردار نورانی صادر می گردد.

بهراسید از هواها و خواست های خویش، همان گونه که از دشمنانتان هراسناک بوده و می ترسید و میگریزید، چرا که هیچ چیزی دشمن تر از پیروی خواست های نفس و دروشده زبان ها برای مردان نیست. (1)

ملاحظه می کنید که حضرت فرمودند: «إحذروا أنفسکم» بلکه فرمودند، «إحذروا أهوائکم» یعنی آنچه هراسناک است، هوای نفس است، نه نفس، و آنکه دشمن ترین مردان خدا است خواهش های انسان است نه نفس انسان. بنابراین آنچه مذموم است و دشمن ترین دشمن ها برای انسان است، «إتباع أهوائهم؛ پیرو شدن مردان است از هواهای خویش». (2)

چو آب از چشمه، سوی گل سفر کرد *** به بستان آمد و در گل مقر کرد

در آنجا مدتی با گل قرین شد *** هنوز او غنچه بد، کش همنشین شد

چو صاف از گل برون آمد در آخر *** به وصفی غیر اول گشت ظاهر

صور را، زو خواص معنوی شد *** دماغ از وی معطر، دل قوی شد

دهد بویی که در اول نبودش *** بس است اندر سفر، این مایه سودش (1)

چرا که به دست آوردن کمالاتی همچون، حلم، صبر، شجاعت، تقوا، سخاوت، و امکان ندارد، مگر اینکه روح ملکوتی با نفس حیوانی قرین شود. و این ممکن نشود مگر آنکه روح از عالم ملکوت تنزل کرده و به این عالم خاکی فرود آید، و با خواسته های نفسانی به جهاد پرداخته و بر اثر این جنگ و جهاد آن کمالات را تحصیل نماید.

و دیگر آنکه هر خوب و بدی که بدو رسد علت آن را می یابد، چرا که هر بدبختی که شخصی را حادث می شود، جملگی از نتیجه موافقت با هوای نفس است، پس تا هوای نفس را دشمن ندارد - به خدا سوگند - که با خدای هرگز دوست نشود.

نوع خواسته های نفسانی از آن روی که فرمان خدا است و طبق دستور مولی به انجام رساند هم خواسته نفس را پاسخ داده و هم فرمان خدای متعال انجام داده، و در نتیجه خواسته ای که انسان را به قعر نکبت و بدبختی می کشاند، او را به درگاه ایزد منان تقرب می بخشاید.

گفتار صاحب «بحر الحقائق» تمام سخنی است که آوردنش در اینجا بسیار مناسب می نماید، وی می گوید:

« هر وقت که به تصرف اکسیر شرع و تقوی، صفت هوا و غضب - که صفت ذاتیه اصلیه نفس است . به اعتدال باز آید، که او را به خود تصرفی نماند الا بر مقتضای شریعت و طریقت، در نفس صفات حمیده پدید آید؛ و از مقام آمارگی به مطمئنی رسد؛ و مطیۂ روح پاک گردد، و در قطع منازل سفلی و علوی، براق صفت روح را به معارج اعلی علیین و مدارج قاب قوسین رساند، و مستحق خطاب « از جعی إلی ربک راضیه مرضیه » شود.»

و اگر کسی را این رتبت حاصل گردد جسمش روحانی شود و هوای نفس او نیز در سیطر فرمان الهی به نورانیت گراید، چونان آینه که رویش روشن است چون تیرگی ندارد، و پشت آن تاریک است چون تیرگی دارد، که اگر آن تیرگی را بزدایند چونان رویش، روشن شود. جان آدمی روحانی است و نفس او تار، به تیرگی هوای و خواهشهای خاکی، که اگر به فرمان آفریننده نورتن در دهد، نورانی شود، که گفته اند:

هر آن گاهی که در تو «من» نماند *** دویی در راه جان و تن نماند

اگر جان و تنت روشن شود زود *** تنت جان گردد و جان تن شود زود

چو پشت آیینه است از تیرگی تن *** ولی جان روی آیینه است روشن

چو روی آینه، پشتش شود پاک *** شود هر دو یکی، چه پاک و چه خاک

است اینکه اگر نفس و خواستهایش بدون قانون و ضابطه پیروی شود انسان بلکه جامعه انسانی را به وادی هلاکت می اندازد.

شریعت مصطفوی و طریقت مرتضوی بر آن است که: خواستهای نفسانی باید حساب شده پیروی شود که اگر بر طبق احکام نورانی خدا قانونمند شود، خواهشهای نفسانی موجب صعود و بالا رفتن انسان است. تا آنجا که همنشین خداوند متعال می گردد. و آنجا که فرمودند: مخالفت هوای نفس کن. یعنی مخالفت کن با خواستهای نفسانی که برخلاف عقل سلیم و فرمان کریم باشد.

نمونه: یکی از خواستهای شدید نفس، شهوت است که بسیار رغبت به آن داشته و بالاترین مرحله آن وقتی است که به مواقعه و جماع ختم شود. این خواسته را شارع مخالفت نکرده بلکه از اعمال مستحبه دانسته و دستور اکید داده که هر زن و مردی باید ازدواج کنند. تا آنجا که فرموده: در هنگام جماع سخن گفتن کراهت دارد مگر ذکر الله. و اگر کسی بتواند در آن حال ذکر خدا کند هم لذت همنشینی با خدا را درک کرده و هم بالاترین لذت جماع را به دست آورده است.

7. نفس اسیر مولای کریم، نفسی است که خواسته اش بر میزان فرمان کریم و عقل سلیم است که در این صورت خواهشهای نفسانی سرکوب نشده بلکه صعود کرده به عالم بالا.

یعنی هیچ کاری جز برای خدا انجام ندادم، و این همان توحید قلبی، یعنی بالاترین رتبه توحید است، و جز امام معصوم چه کسی در این رتبه قرار دارد، و یا می تواند ادعا کند؟ آیا ابوحمزه ثمالی می تواند چنین ادعایی داشته باشد؟ جناب سلمان چطور؟ آری این مقام بعد از امامان معصوم (صلوات الله علیهم) شایسته حضرت عباس (سلام الله علیه) است.

ص: 96

ص: 97

معنای «بصیرت» بیفکنیم. اخفش که از دانشمندان واژه شناس زبان عرب است، در معنای آیه شریفه « بَصُرْتُ بِمَا لَمْ یَبْصُرُوا » (1) میگوید:

« أی علمت ما لم تعلموا، من البصیره»؛

یعنی دانستم آنچه را که شما ندانستید - بصرت، از ریشه «بصیرت» گرفته شده است. (2) زجاج دیگر دانشمند لغت شناس می گوید:

«بر الرجل یبر: إذا صار علیمه بالشیء»؛

«بصر» یعنی هر مردی که علیم و دانا گردد. (3)

صاحب «تاج العروس» هم گفته است:

«البصیر: العالم، رجل بصیر بالعلم»؛

عالم و دانا را «بصیر» گویند، یعنی مردی که در علم و دانش خبره است . (4) بنابراین یکی از معانی «بصیرت» علم و دانایی است، که در فرهنگ عرب به گونه ای گسترده رواج دارد.

حضرت موسی (علی نبینا و آله و علیه السلام) با اینکه پیامبر اولوالعزم الهی است، ولی آن هنگام که در مقابل حضرت خضر (علی نبینا و آله و علیه السلام) قرار میگیرد. چونان شاگردی مؤدب از استاد خواهش می کند که از آنچه خدای علیم به او یاد داده او را بی بهره نگرداند، و از آن علم الهی توشه ای به او ارزانی کند، خداوند متعال برخورد آن دو بزرگوار را چنین بیان می فرماید:

« فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَهً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا قَالَ لَهُ مُوسَیٰ هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا »؛ (1)

پس یافتند - حضرت موسی و همراه او - بنده ای از بندگان ما را که از پیش خویش او را رحمت داده و از نزد خویش او را تعلیم کرده بودیم، (حضرت) موسی او را گفت آیا پیروی کنم تو را به شرط این که تعلیم کنی مرا از آنچه تعلیم یافته ای که صلاح و رشد در آن است.

و این گونه دانش را «علم لدنی» می گویند، و گاهی «علم وراثتی» - نه «دراستی» - خوانندش، و این همان علمی است که فرمودند: «العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء»؛ علم نوری است که خداوند در قلب هر کسی که بخواهد می اندازد. و «بصیرت» نام دیگری این علم است، بر این اساس هر کدام از بزرگان اهل خرد، و خردمندان قرآن پژوه و فرزانگان لغت شناس در معنای «بصیره» سخن هایی گفته اند، شیخ طبرسی قدس سره می فرماید:

« البصیره البیئه و الدلاله یستبصر بها الشیء علی ما هو به و هی نور القلب» (2)

بصیرت عبارت است از دلیل و بینه و گواهی که حقیقت هر چیزی به آن شناخته می شود، و آن نور قلب است.

زمخشری نیز در تفسیر آیه شریفه: « قَدْ جَاءَکُمْ بَصَائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ » (3) می گوید:

«البصیره نور القلب الذی به یستبصر» (4)

بصیرت نور قلبی است که برای انسان آگاهی زا است.

ص: 99

آگاهی پیدا کردن همه جانبه به حقیقت هستی از نور قلب هویدا می شود و بر همین اساس فخر رازی در تفسیر همین آیه می گوید:

« کما أن البصر اسم للادراک التام الکامل الحاصل بالعین الذی فی الرأس، فالبصیره اسم للادراک التام الحاصل فی القلب»؛ (1)

همان گونه که ادراک و فهم کامل به چشم را «بصر» می گویند. بر ادراک و فهم کامل که در قلب پدید می آید «بصیرت» نام نهاده اند.

گفتار فخر رازی برگرفته از فرمایشات شیخ ابو الفتوح رازی قدس سره است، وی در تفسیر آیه پیشین می فرماید:

«بصائر» جمع بصیرت باشد و آن دلالتی باشد که ایجاب علم کند، بر وجهی که از وضوح به حدی باشد که پنداری که عالم، آن معلوم را به بصر می بیند.» (2)

و بر همین پایه است کلام شیخ محمد جعفر کبودرآهنگی قدس سره که می فرماید:

«... و فی القلب غریزه تسمی بالبصیره الباطنه، و قد تسمی نور الإیمان و الیقین، یعرف بها حقائق الأمور کلها، فمقتضی طبعها المعرفه و العلم». (3)

در قلب نیرویی است که به «بصیرت» نامگذاری شده است، و گاهی اسم آن را و «نور ایمان» و «یقین» گذارده اند، که قلب به وسیله آن حقیقت تمام کارها را

میشناسد، و مقتضای طبع این بصیرت علم و معرفت است.

از آنچه گفته شد، آشکار شد که «بصیرت» و «بینش» به معنای علم قلبی است که از سوی خداوند به افراد خاصی عطا می شود، و اگر کسی دارای این علم و نورانیت شد، عالم به علم لدنی شده که به وسیله آن آگاه به حقیقت و باطن همه کارها گردیده، و رازدار و رازدان همه هستی می شود. چرا که بصیرت فهم و شعور قلبی و «بینش» نسبت به هستی است و حقیقت آن نوری است که در جان هر کسی که خدا بخواهد می تاباند، و در معنای بصیرت دانستیم که:

ص: 100

«البصیره فقه القلب و حقیقتها نور یقذفه الله فی قلب من یشاء»؛(1)

فهم و آگاهی جان را «بصیرت»گویند، و حقیقت آن نوری است که خداوند متعال در دل هر کسی بخواهد می تاباند.

دارای مراتبی هستند. اگرچه ما به وجود خداوند و حضرت محمد و اهل بیت او (صلوات الله علیهم) علم داریم، اما نسبت به حقیقت آنان، علمی نداریم و دانستن ذات خداوند و حقیقت ائمه، برای انسان ها محال است و هیچ کسی نمی تواند حقیقت خداوند و معصومین را درک کند. بلکه فقط می تواند به برخی آثار و صفات آنان پی برد که در اصطلاح، معرفت نامیده می شود.

معرفت نیزدارای مراتبی است و همچنان که حضرت مولا می فرماید: معرفتی بالنورانیه»شناخت و معرفت من، به واسطه نورانیت و بصیرت محقق می شود»،هرچه این نورانیت بیشتر باشد، معرفت به خداوند و اهل بیت (صلوات الله علیهم) نیز بیشتر می گردد.

حضرت رسول صلی الله علیه واله خطاب به مولا فرمود:

«یا علی! ما عرف الله حق معرفته غیری و غیرک و ما عرفک حق معرفتک غیر الله اداری و غیری»،(1)

یا علی! کسی خداوند را آن گونه که شایسته او است نشناخت مگر من و تو، و کسی تو را آن گونه که سزاوار آن هستی نشناخت مگر خدا و من.

با توجه به اینکه حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) بصیرتی نافذ داشتند و حقیقت افراد را مشاهده می کردند، توانسته بودند عظمت و جلالت و شأنیت ملکوتی امام حسین (صلوات الله علیه) را بیش از دیگران دریابند و بیشترین معرفت را نسبت به ایشان کسب نمایند.

همان گونه که در بحث «اسماء حسنی»گفته شد، امامان معصوم (صلوات الله علیهم) اسماء حسنای خداوند و اسم اعظم حضرت حق جل جلاله می باشند و اسم اعظم خداوند در هر عصری، امام آن عصر می باشد. و اسم اعظم خداوند در عصر حضرت عباس (سلام الله علیه) حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) بودند و حضرت عباس نه فقط اسم اعظم خداوند را می دانستند و نسبت به آن علم داشتند، بلکه او را می شناختند و نسبت به آن معرفت داشتند.

از این رو هرگز در مقابل سید الشهداء (صلوات الله علیه)نمی نشستند وهمچون عبدی ذلیل در مقابل مولای جلیل می ایستادند و در تعظیم و تکریم آن حضرت، سعی بلیغ داشتند.

ص: 102

پیش نیاز بصیرت

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

« تفقهوا فی دین الله، فإن الفقه مفتاح البصیره و تمام العباده»(1)

تفقه در دین خدا کنید و آن را یاد بگیرد و در آن تدبر کنید. به راستی که شناخت دین، کلید بصیرت و تمام عبادت است.

با توجه به این حدیث شریف، فقه و تفقه در دین، بصیرت نیست؛ بلکه مقدمه و کلید رسید به مقام بصیرت است.

فقه در لغت به معنای فهم است. اما در اصطلاح، دارای دو معنا است. در اصطلاح اول که اصطلاح فقها است، به معنای علم به احکام شرعی از روی دلیل است؛ یعنی دانستن احکام شرعی که طبق ضوابط خاص خود، از قرآن و احادیث معصومین به دست آمده باشد.

در اصطلاح دوم که در کلام خداوند و احادیث معصومین (صلوات الله علیهم) آمده است، به معنای تدبردر قرآن و احادیث،و فهم آنها می باشد.و فقیه کسی است که دارای فهم قرآن وحدیث بوده و توحید و معاد و نبوت و امامت را فهمیده باشد و در یک کلام، نسبت به تمامی ابعاد اسلام، شناخت کامل داشته باشد.

از این رو سالار شهیدان حضرت امام حسین (صلوات الله علیه)حبیب بن مظاهررا با عنوان فقیه مورد خطاب قرار داده و در نامه شریفشان می فرمایند:

من حسین بن علی إلی الرجل الفقیه حبیب بن مظاهرأما بعد فأنت أعرف بنا من غیرک، و أنت ذو سعه و غیره. فلا تبخل علینا بنفسک، یجازیک جدی رسول الله یوم القیامه»؛(2)

ص: 103

از حسین پسر علی به مرد فقیه، حبیب بن مظاهر. ای حبیب! تو نسبت به خویشاوندی ما با رسول خدا آگاهی و شناخت تو نسبت به ما بیش از دیگران است.تودارای امکانات و غیرت هستی. بنابراین جان خود را از ما دریغ مدار تا جدم رسول خدا در روز قیامت به تو پاداش نیک دهد.»

با دقت در این نامه شریف، روشن می گردد که علت این که حبیب بن مظاهر با عنوان فقیه مورد خطاب قرار گرفته است، معرفت و شناخت او نسبت به خاندان عصمت و

طهارت علیهم السلام می باشد.

پس پیش نیاز و کلید و مقدمه بصیرت،فقاهت وفهم و درک همه دین است ومعرفت داشتن به حضرت محمد و اهل بیت (صلوات الله علیهم)نیز که رکن و ستون اصلی دین است، مقدمه و پیش نیاز بصیرت می باشد. و با توجه به این که حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) دارای مقام بصیرت بود، به طور قطع و یقین، به مقام معرفت نیز رسیده ومعرفت مناقبی و تفقهی را پشت سر گذاشته بود.بنابر این فقاهت حضرت عباس(سلام الله علیه) در تمام ابعاد دین، کامل ترین بود.

در وصف آن حضرت گفته شده:

«أمه کانت عالمه.و من ذلک قال فی «کنز المصائب»:إن العباس أخذعلما فی أوائل عمره عن أبیه و أمه وإخوانه»؛(1)

مادر حضرت عباس زنی دانشمند بود.و از این جهت در«کنز المصائب» آمده است که آن حضرت، علم ودانش را در نزد پدر بزرگوارو مادرو دو برادرش فراگرفته بود.

و این حاکی از آن است که حضرت عباس (سلام الله علیه)علم فقاهت را درنزد مادر بزرگوارش فرا گرفته و علم لدنی را از سه امام بزرگوارآموخته است و این خود نشانه ای بر علم ظاهری و باطنی آن حضرت می باشد.

ص: 104

گستره گیتی آگاه می شود؛چرا که قلبش منور شده و سرچشمه نور گشته،و شعاع نور قلبی او بر عالم می تابد و گیتی به اندازه نورانیت قلب بر او روشن می شود.

و از آنجا که امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند:«کان عمناعباس نافذ البصیره» ولی شعاع بصیرت حضرت عباس (سلام الله علیه)را ذکر نکردند(1)معلوم می شود که شعاع بینش آن حضرت بر همه هستی گسترده است،و از این جهت می گوییم،تمام عالم هستی مشهود و معلوم حضرت عباس (سلام الله علیه)است،و گستره شعاع بینش او به گستردگی همه هستی است.

بینش جان به آن نور بیشترباشد،زیبایی جان و زبان و کردارش بیشتر و بصیرت آن گسترده تر و وجودش پراثرترخواهد بود،و تواضع و خشوعش در مقابل آن نور جلال و جمال الهی بیشتر خواهد بود. .

بالاترین نمونه چنین جانی،وجود مقدس حضرت اباالفضل (سلام الله علیه)است، چرا که آن حضرت با وجود دریافت بالاترین ستایشها ازامامان معصوم (صلوات الله علیهم) مانند « العبد الصالح »، «رفع الله ذکرک فی علیین »،«إن للعباس عند الله تبارک و تعالی منزله یغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامه» در مقابل حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) چونان بنده ای کوچک در مقابل مولایی عظیم کرنش می کند.که وصف برخورد آن حضرت با مولایش را چنین توصیف کرده اند:

«ما کان یجلس بین یدی الحسین (صلوات الله علیه)إلا باذنه،کان کالعبد الذلیل بین یدی المولی الجلیل و کان ممتثلا لأوامره و نواهیه مطیعاً له وکان له کما کان أبوه علی (صلوات الله علیه) لرسول الله صلی الله علیه واله، و من تأدبه لم یکن یخاطب الحسین (صلوات الله علیه) إلا و یقول: یا سیدی یا أباعبدالله یابن رسول الله»؛

در پیشگاه امام حسین (صلوات الله علیه) نمی نشست مگرآنکه حضرتش اجازه فرمایند، و (برخورد او با امام حسین (صلوات الله علیه) همانند (برخورد) بندۂ ذلیلی بود در پیش روی سروری بزرگ و با جلالت.

و اوامر و نواهی امام را به انجام می رساند.درحالی که فرمان بردارآن حضرت بود، و با امام حسین (صلوات الله علیه)همان گونه بود که پدر بزرگوارش حضرت علی (صلوات الله علیه) با حضرت رسول الله صلی الله علیه واله بود.

و از ادب او نسبت به امام حسین (صلوات الله علیه)این که هیچ گاه خطاب به امام نمی کرد مگر این که می گفت: ای آقا و سرور من، ای اباعبدالله وای پسر رسول خدا.(1)

این گونه کرنش و تسلیم در مقابل امام معصوم (صلوات الله علیه)ما را به این نکته رهنمون می کند که جان حضرت عباس (سلام الله علیه)جایگاه نور امام بوده و بصیرت نافذه و بینش بسیار

ص: 108

قوی به امام حسین (صلوات الله علیه) داشته است. تا به آنجا که با آن همه عظمت و جلالت، سر تسلیم بر آستانه حضرت امام معصوم (صلوات الله علیه) می ساید، و تمام هستی خود را به خاک پای آن امام معصوم (صلوات الله علیه) تقدیم می دارد.

چون که دست چپ فتاد از پیکرم ***سر بیندازم به پای سرورم

هین مترس عباس از تیر بلا*** جان سپر کن پیش تیغ ابتلا

سینه ات چون شد ز پیکان چاک چاک ***چشم را کن وقف بر تیر بلا

چشم و دست و سر چه دادی بی درنگ ***استخوان خویش را کن وقف سنگ

چون نماندت هیچ آثاری بجا ***گو در آن دم یا أخا رفتم بیا(1)

و در نتیجه رازدان و پرده دار حریم معدن الهی شد،و«سقای معرفت» برای چشاندن

نمی از یم حقیقت حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله به دلباختگان آستانه مقدسه خود شد.

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید:

«و اجعل النور فی بصری و البصیره فی دینی»؛(1)

خداوندا... در چشم من نور و روشنایی قرار ده و در دینم،بصیرت عطا فرمایی.

«بصیرت در دین» موجب می شود انسان حقایق دین را شهود کند و حکمت و مصلحت احکام را بفهمد و معراج بودن نماز را نه فقط درک کند، بلکه به هنگام خواندن نماز،به معراج رود وحقیقت توحید و ملکوت عالم را مشاهده نماید و نسبت به اهل بیت (صلوات الله علیهم) معرفت شهودی پیدا کند.

و از آنجا که حضرت عباس (سلام الله علیه) «نافذ البصیره»بود،حقایق دین را می دید و توحید را در عالم مشاهده می کرد و نورانیت قرآن را درک می نمود و نسبت به حضرت سلطان شهیدان (صلوات الله علیه)معرفت نوری و شهودی داشت. و حق را از باطل تشخیص می داد،باطن افراد و کارها را می دید،و شبهات را می شناخت، و یکی از ویژگیهای آن حضرت شبهه شناسی او در واقعه کربلا بود.

دلیلهم سمت الهدی. و أنا أعداء الله، فدعاؤهم فیها الضلال، و دلیلهم العمی» ؛(1)

به شبهه از این جهت گفته اند شبهه،که شبیه حق است.شبهه، نوعی تاریکی است که نورانیت یقین اولیای خدا،موجب روشن شدن تاریکی شبهه برای آنان می شود و راهنمای آنان پیمودن راه هدایت است.اما دشمنان خداوند که خواهان گمراهی دیگران هستند و می خواهند دیگران را در تاریکی شبهه ها گمراه کنند، راهنمایشان کوری و نابینایی است.

پس شبهه، امری باطل و ناحق است که به صورت حق جلوه می کند و شبیه و همسان حق نمایش داده می شود. همچون کلام خوارج که در جنگ صفین، در مقابل حضرت امیر (صلوات الله علیه) ایستادند و ندای «لاحکم الا لله» سر دادند.

گرچه ظاهر این کلام این است که حکم از آن خداوند متعال است و در قرآن نیز بدان

تصریح شده است،اما خوارج از مطرح کردن آن، قصد دیگری داشتند.

حضرت امیر (صلوات الله علیه) در مورد شعار خوارج می فرمایند:

«کلمه حق یراد بها الباطل. نعم؛ إنه لا حکم إلا الله.و لکن هؤلاء یقولون لا إمره إلا الله»،(2)

کلام اینان گفتار حقی است که بدان باطل اراده شده.آری، حکم جز برای خداوند نیست اما منظور آنان از طرح این کلام،آن است که امارت و حکومت از آن خداوند است و نیازی به امیر و حاکم نداریم.

یعنی گفتار آنان غیر از اعتقادشان بود و با این که گفتارشان حق و صحیح بود،اما قصد و اعتقادشان باطل و ناصحیح.پس شبهه یعنی گفتن کلام حق و اراده باطل کردن.باید توجه داشت که اگر کلام حق با کلام باطل آمیخته شود نیز نوعی دیگر از شبهه است که آن را «التباس» و«التقاط» می گویند. طبق کلام حضرت مولی الموحدین (صلوات الله علیه) تنها چیزی که در تاریکی شبهات، انسان را نجات می دهد و موجب تشخیص حق از باطل می گردد، نوریقینی است که در اولیای خدا وجود دارد و حضرت عباس (سلام الله علیه) نیز به سبب «نافذ

ص: 111

البصیره» بودن و ژرفای نظر، به هنگام هجوم شبهات،حق را از باطل تشخیص می داد و بر حق استوار بود. برای نمونه دو مورد از شبهه شناسی آن حضرت،در واقعه کربلا را بیان می کنیم.

برادرم ابا الفضل (سلام الله علیه) فرمود:

«صبح فردا، ما پیش از اصحاب، باید در دفاع از امام حسین (صلوات الله علیه) بجنگیم تا مردم نگویند بنی هاشم،دوستان خود را برای حفظ جانشان به کشتن دادند.علاوه بر این که اصحاب، غریب هستند و فردا کاری سنگین در پیش داریم و مردان کارآمد از عهده آن بر می آیند.»

پس از ابراز نظر برادرم ابا الفضل (سلام الله علیه)همه بنی هاشم ایستادند و شمشیرها را برهنه کردند و یک صدا گفتند:

«نحن علی ما أنت علیه»؛

ای عباس! همگی ما همان راهی را می رویم که تو می روی و بر آن اعتقادی هستیم

که تو به آن اعتقاد داری.(1)

اگر در کلام حضرت زینب علیها السلام دقت شود، نکاتی زیبا و ظریف ودرعین حال، بسیار مهم به دست می آید.

1- حضرت زینب، سخنرانی حضرت عباس را با سخنرانی امام حسین (صلوات الله علیه) مقایسه کرده و می فرماید:

«فخطب فیهم خطبه ما سمعتها إلا من الحسین (صلوات الله علیه)».(2)

حضرت عباس در جمع بنی هاشم، چنان سخنرانی کرد که من مثل آن سخنرانی را جز از امام حسین (صلوات الله علیه) نشنیده بودم.

از فرمایش زینب کبری علیها السلام به دست می آید که حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) حتی در خطبه خواندن نیز تابع امام حسین (صلوات الله علیه)بوده و در جایگاهی از علم و معرفت بوده که می توانسته همچون امام حسین (صلوات الله علیه)سخنرانی کند. گرچه خطبه شب عاشورا را نیافتیم اما می توان خطبه خوانی آن حضرت را در خطبه ای که بر بام کعبه خواند و یا خطابه ای که خطاب به مارد بن صدیف ایراد کرد به تماشا نشست، و حقیقت کلام حضرت زینب را تا حدودی یافت.

ص: 113

باید توجه داشت که این مقایسه، از حضرت زینب علیها السلام است که دارای علم لدنی بوده و امام سجاد (صلوات الله علیه) به او فرموده است

«أنت بحمد الله عالمه غیر معلمه، فهم غیر مفهمه»؛(1)

تو خدای را سپاس عالم و دانایی هستی که نزد کسی درس ناخوانده ای.

نکته دیگری که برداشت می شود،نقش محوری حضرت عباس (سلام الله علیه) است؛ زیرا: حضرت زینب کبری علیها السلام در شب عاشورا که شبی پرخطر و بحرانی بود، وقتی برادر را تنها دید،ابتدا به سراغ حضرت عباس (سلام الله علیه)رفت.چون می داند مهم ترین انیس و مدافع برادر، او است.

2.همه بنی هاشم در خیمه حضرت عباس جمع شده بودند و محور جلسه،او بود که در

میان آنان نشسته و ایراد سخنرانی می کرد.

3.همه بنی هاشم در دو جا تصریح کردند که هرچه حضرت ابا الفضل بگوید، همان را

انجام خواهند داد و تابع نظر و عمل او خواهند بود.واین درحالی بود که حضرت علی اکبر علیه السلام نیز در میان بنی هاشم بود.

حضرت علی اکبرکه در فضایل آن حضرت عقل ها متحیرواندیشمندان، انگشت حیرت

به دندانند که حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) در وصف او می فرمایند:

«أشبه الناس خلقا و خلقاً برسول الله»؛

علی اکبر،ازجهت سیرت و صورت، شبیه ترین مردم به رسول خدا است.

و او که تنها می توان او را با رسول الله صلی الله علیه واله که تجلی اعظم خداوند است، مقایسه نمود.

آنچه از این روایت استفاده می شود این است که همه بنی هاشم حضرت عباس (سلام الله علیه) را بعد از حضرت امام حسین و امام سجاد (صلوات الله علیهما)دربالاترین مرتبه می دانستند وازنظر فهم و بصیرت ونور قلبی و قرب معنوی و روحی با قطب عالم، حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) در مرتبه ای بسیار نزدیک است. ناگفته پیدا است که وقتی بنی هاشم با آن درجه از علم و فضیلت،محوریت و رهبری حضرت عباس (سلام الله علیه) را بپذیرند، اصحاب

ص: 114

امام حسین صلوات الله علیه که خود را پیشمرگان بنی هاشم می دانستند،به طریق اولی محوریت و رهبری حضرت عباس (سلام الله علیه) را قبول داشتند.

خداوند دردست تو را بخشکاندواین امان نامه ای که برای ما آورده ای،لعنت کند.ای دشمن خدا!آیا به ما امر میکنی که دست از برادر و آقای خودمان (امام) حسین که فرزند حضرت زهرا است، برداریم و در جرگه پیروان ملعونهای معلون زاده در آییم؟»

زما دست بیعت سپهر بلند ***نخواهد گرفتن دهان را ببند

برادر که از نزد رب جلیل*** پرستار مهد آمدش جبرئیل

غبار درش فر سیمای ما است*** و برادر مخوانش که مولای ماست

حضرت عباس (سلام الله علیه)که دارای نفوذ بصیرت بودند و به خوبی حق را ازباطل تشخیص دادند و دانستند که عبدالله بن ابی المحمل،نظر سویی نداشته بلکه به خیال خود قصد خدمت دارد.به همین دلیل او را سلام رساندند ولی امان نامه او را نپذیرفتند.

اما قصد شمر از آوردن امان نامه جدانمودن حضرت عباس (سلام الله علیه) از امام و سید او حضرت حسین بن علی (صلوات الله علیهما)بود؛او می دانست تا زمانی که حضرت عباس (سلام الله علیه)در کنار آن بزرگوار باشد،دسترسی به امام امکان ندارد و جنگ با حضرت،همراه با شکست و ناکامی است.(1) و جناب حضرت عباس که از این دسیسه دشمن آگاه بودند شمر را نفرین کرده، جواب او را با خشم و غضب دادند.

همانا خدای عزوجل عقل را پدید آورد و آن اولین مخلوق روحانی و ملکوتی است که خداوند آن را از سمت راست عرش از نور خود آفرید.

سپس به او فرمان داد که روان شو و برو پس رفت سپس به او دستور داد که روی به من آور به من توجه کن روی به سوی الله سبحانه آورد. بعد ازآنکه عقل هر دو امر را اطاعت کرد خداوند متعال به او خطاب کرد: آفریدم پدیده ای بزرگ تو را و کرامت و بزرگی دادم بر همه آفریده هایم.

آن گاه امام (صلوات الله علیه) «جهل» را در مقابل «عقل» قلمداد کرده و می فرمایند:

«ثم خلق الجهل من البحر الأجاج ظلمانیا، ثم قال له:أدبر فأدبر، ثم قال له: أقبل فلم یقبل، فقال له: استکبرت فلعنه..»؛

پس از آن، خداوند متعال «جهل» را از دریای بسیار گرم و شور به صورت آفریده بسیار ظلمانی و تاریک آفرید، پس به آن فرمان داد که رهسپار شو، او رفت سپس به او فرمود:به من روی آور، فرمان را اطاعت نکرد پس به او فرمود: تکبر ورزیدی و او را مطرود ساخت...(1)

شرح و تفسیر حدیث مجالی دیگر می طلبد.لکن به نکاتی چند بسنده می شود.

کردار و برخورد کاملا مشهود است. چرا که جهل خود ظلمت و تاریک است و جنود و لشکرش همه سیاهی است، حسد، سفاهت، یأس، ناامیدی، کفر،انکارو عداوت و دشمنی و... همه ظلماتی است متراکم،وسیاهی هایی است بر هم تنیده،که چونان خوره به جان انسان افتاده و اعصاب و روان او را در تنگنا قرار می دهد، تا آنجا که به فکر هلاکت و خودکشی می افتد.

اما آن که عقل براو حکومت می کند و لشکریان خرد جانش را فرا گرفته و در دریاهای

نور غوطه ور است، قلبی آرام، دلی روشن و نیتی پاک دارد.

آنها سلطه داشته و بر همه چیز دانا است. و به آنچه انجام می دهیم و یا در قلب خویش میگذرانیم دانا است،و عالم در هر آن از فیض جاری او بهره می گیرد، و همه آفرینش از فیض او در جنب و جوشند، و در پس این عالم عوالمی است و درپیش روی ماقیامت و قبر و حساب و کتاب است. و این همه ازراه چشم و نور شمع و یا خورشید به دست نمی آید.چرا که چشم و نورلامپ فقط امور محسوس را می نماید و دیده سرما فقط توان دیدن چیزهایی که دارای شکل رنگ مادی است دارد.

بنابراین برای آشکار شدن جهان غیر مادی نوری غیر از نور ظاهر و دیده ای غیراز چشم سر لازم است،که آن نور را «نور الهی» و«نور ملکوتی» و آن دیده را «عقل» می نامیم. و همان گونه که دانستیم،برای دیدن مادیات دو نور لازم بود:1. نور دیده 2.نور ظاهر مانند نور خورشید، شمع، مهتاب، شعله آتش. برای رؤیت جهان غیر مادی نیز دو نور لازم است.

1. نور قلبی که در حکم چشم جان است. 2. نور الهی و ملکوتی .

روح آدمی دارای چشمی است که عقلش خوانند،و به آن توان بینش عالم ملکوت و باطن عالم ملک به دست می آید،و این توان بینش در صورتی فایده بخش است که نور الهی به کمک آن درآید و به دیگر بیان:عقل که نور قلب است مستعد بینش است و زمانی این استعداد و قوه به فعلیت می رسد که نور الهی و ملکوتی به یاری آن بیاید.

از این روی امام موسی کاظم (صلوات الله علیه) می فرمایند: حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله فرموده اند:

«... ان الله خلق العقل من نور مخزون مکنون فی سابق علمه الذی لم یطلع علیه نبی مرسل ولا ملک مقرب...»؛(1)

به درستی که خداوند متعال عقل را از نوری که ذخیره کرده بود و درعلم ازلی خویش مخفی نموده و هیچ پیغمبر و هیچ فرشته مقربی بر آن آگاهی نداشت آفرید....

از احادیث گذشته، معلوم می شود که عقل یک حقیقت نوری است -آن هم نور الهی که سرمنشأ آن بر هیچ کس حتی پیامبران مرسل و فرشتگان مقرب روشن نیست -که در قلب

ص: 120

انسان به ودیعت نهاده شده است و دارای ویژگی هایی است که به بعضی از آن اشاره می شود.

ویژگی اول:فرمان برداری که به آن در روایت سابق اشاره شد.

ویژگی دوم:نیرویی که به آن عبادت الهی صورت می گیرد و بهشت حاصل می شود. امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند:

«العقل ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان»؛(1)

عقل چیزی است که به آن خدای رحمن پرستش می شود و بهشت به دست می آید.

«نورالانوار»به یاری آن بیاید، وگرنه نور بودن عقل در رسیدن به اهداف و ویژگیهای خود، کافی نیست، همان گونه که نور چشم به تنهایی،موجب دیدن دیدنیها نمی شود مگر اینکه نوری از خارج به کمک آن بشتابد،

مهم ترین دلیل بر این مطلب، فرمایش حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)است که

می فرمایند:

«د عامه الإنسان العقل،و العقل منه الفطنه و الفهم و الحفظ والعلم،وبالعقل یکمل و هو دلیله و مبصره و مفتاح أمره.

فإذا کان تأیید عقله من النور کان عالما، حافظاً، ذکرأ، فطنا، فعلم بذلک کیف،و لم و حیث، و عرف من نصحه و من غشه.

فإذا عرف ذلک عرف مجراه و موصوله و مفصوله،و أخلص الوحدانیه لله و الاقرار بالطاعه، فاذا فعل ذلک کان مستدرکا لمافات،و وارداً علی ما هوات.یعرف ما هو فیه، و لأی شیء هو هنا، و أین یأتیه و إلی ما هو صائر،و ذلک کله من تأیید العقل»؛ (1)

عقل ستون انسانیت و پایه شخصیت انسان است،سرچشمه هوش و فهم و حافظه و دانش، عقل آدمی است،و کمال انسان به عقل می شود،رهنما، بیناکننده و کلید کار انسان، همگی به عقل است.

کسی که عقلش مؤید به نور خداوند شود،انسانی دانشمند،حافظ، متذکر، زیرک و دانا می گردد و می فهمد که کیست و برای چه خلق شده است و در کجا است.خیرخواه و بد خواه خود را می شناسد و روش و سلوک زندگی خود را به دست می آورد و می فهمد که باید با چه کسانی ارتباط داشته باشد و از چه کسانی جدا گردد. محبت و ولایت چه کسانی را بپذیرد و از چه کسانی بیزاری جوید.

ص: 122

همچنین نسبت به یگانگی خداوند،اخلاص می ورزد و برایش شریکی نمی تراشد و به فرمانبری از او اعتراف می کند. در این صورت می تواند اعمال و عمر گذشته خود را جبران کند و بر آینده خود تسلط داشته باشد.

او می فهمد در کجا است و برای چه به دنیا آمده است و پیش از آن در کجا بوده و به چه عالمی خواهد رفت. فهم و درک این مطالب، از آن رو حاصل می شود که عقل او مورد تأیید نور خداوندی واقع گردیده است.

مرحوم علامه بزرگوار، محمدتقی مجلسی قدس سره درباره این حدیث شریف می فرماید:

«بدان که این حدیث، در بردارنده حقایق زیادی است که بیان آن ممکن نیست. زیرا امام در صدد بیان حالت های اولیاء الله می باشد که عقلشان به نور«ذکر دائم» منور شده و قلب هایشان خزاین الهی است و در تمام لحظه های زندگی،به آنها الهام می شود و اسباب ترقی آنها به مراتب عالیه را فراهم میکند و به وسیله آن، به عالی ترین مراتب قرب به خدا و محبت و وصالش می رسد.»(1)

برای روشن شدن این حدیث شریف بعضی از فرازهای آن را نقل کرده و بررسی می کنیم تا بتوانیم درحد توان خود، ازچشمه جوشان معرفت آن بزرگواران،جرعه ای نوشیم و حظی ببریم.

«دعامه الإنسانی العقل»: دعامه،ستونی است که سقف اتاق برآن استواراست و برقراری سقف، وابسته به ستون است که اگر برداشته شود،دیگر سقفی باقی نخواهد ماند.

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)انسان را به اتاقی تشبیه کرده و ستون انسانیت را، عقل قرار داده است که اگر آن ستون برداشته شود،دیگر انسان نیست، بلکه در حقیقت، حیوانی است که برروی دو پا راه می رود.

«و العقل منه ألفطنه و ألفهم»:کسی که به طور سریع،به مقصود گوینده پی می برد و برای رسیدن به مقصود نیاز به توضیح ندارد،تیزهوش و فطن نامیده می شود.و به کسی که در فراگیری و یادگرفتن مسایل،سریع باشد، فهم گفته می شود.حضرت، سر چشمه تیزهوشی و استعداد خوب را، عقل معرفی می کنند.

ص: 123

«و ألحفظ»: به گفته خلیل بن احمد،حفظ درلغت به معنای تعهد است به همین جهت در

عربی، به نگهبانان حفیظ می گویند؛ چرا که متعهد نگهبانی و نگهداری چیزی هستند.

در لسان العرب آمده است: «حفظت الشیء أی حرسته»؛ حراست و نگهبانی از یک چیز، حفظ آن چیز می باشد.از این رو به دیوار،حفاظ گفته می شود.همچنان که انجام تعهد نیز، حفاظ نامیده می شود.

پس حفظ به معنای بر سر عهد بودن و عمل به تعهد کردن است.و در مقابل آن، نقض که به معنای انجام ندادن تعهد است.

حال باید دید این کدامین عهد است که حفظ آن بر عهده عقل می باشد؟

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در ذیل آیه:

« أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَیٰ ۚ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ،الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا یَنْقُضُونَ الْمِیثَاقَ»(1)

می فرماید:

«مراد از « أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»حضرت علی (صلوات الله علیه) است.و مراد از«الأعمی» دشمن آن حضرت و مقصود از «أولو الألباب» نیز شیعیان آن حضرت است که خداوند آنان را با «الَّذِینَ یُوفُونَ » توصیف فرموده است. یعنی شیعیان آن حضرت، کسانی هستند که به عهدشان وفا کرده و عهدی را که از آنان گرفته شده است،نقض نمی کنند و آن عهد، ولایت مولی الموحدین، حضرت علی (صلوات الله علیه)است که در عالم ذر و روز غدیر از آنها گرفته شده است.»(2)

همچنین حضرت امام باقر (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«وقتی خداوند همه مخلوقات را آفرید...آنان را در ظلال جمع کرد... سپس پیامبران را در میان آنان فرستاد تا نسبت به خداوند، اقرار بگیرند.و آیه شریفه ای که می فرماید: «لئن سالتهم من خلقهم لیقولن الله»؛اگر از آنان بپرسی، چه کسی

ص: 124

آنها را آفریده، خواهند گفت: الله(1) اشاره به همین مطلب است.

پس از آن، خداوند از مردم خواست به نبوت پیامبران اقرار و اعتراف کنند.برخی اقرار کردند و برخی انکار نمودند.

سپس خداوند مردم را دعوت کرد تا به ولایت ما اقرار نمایند.به خدا سوگند، کسانی به ولایت ما اعتراف کردند که خداوند آنان را دوست داشت،و کسانی منکر ولایت ما شدند که خداوند آنان را دوست نداشت و نسبت به آنان دشمنی داشت.از این رو خداوند می فرماید: «فما کانوا لیؤمنوا بما کذبوا به من قبل»؛اینها به آنچه که درعالم ذرآن را انکار کردند، ایمان نخواهند آورند.

این که برخی از مردم،ما را انکار می کنند و ولایت ما را نمی پذیرند،به خاطرآن است که در عالم ذر، ما را انکار کرده اند.(2)

«و العلم»: مرحوم ملاصالح مازندرانی می گوید:

مراد از علم دراین حدیث شریف، ادراک معارف الهی و احکام نبوی و تصدیق آنها است.(3)

حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید:

«یغدو و الناس علی ثلاثه أصناف:عالم و متعلم و غثاء فنحن العلماء،وشیعتنا المتعلمون. و سائر الناس غثاء»؛

مردم به سه دسته تقسیم می شوند:عالم،متعلم و خاروخاشاک.ما عالم هستیم و پیروان ما، متعلم و شاگرد هستند. و دیگر مردم، خار و خاشاک روی سیلاب هستند.(4)

گویا حضرت مردم را به رودخانه ای تشبیه کرده است که آبی در آن جریان دارد و مایه حیات و زندگی است و از کنار رودخانه، نهرها و جویبارهای جدا می شود و بر روی آب آن رودخانه، خار و خاشاک وجود دارد.

ص: 125

آبی که در رودخانه جریان دارد، حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله هستند که علم در نزد آنها است. نهرها و جوی های کناررودخانه که از آب رودخانه بهره مند هستند، شیعیان و پیروان اهل بیت می باشند.

دسته سوم که نه عالم هستند ونه متعلم، همچون خارو خاشاک روی آب رودخانه هستند که همیشه حیران و سرگردان بوده و گاه به دنبال این و گاه به دنبال آن می باشند.زمانی دنبال شهرت و زمانی به دنبال شهوت می روند.روزی به دنبال ثروت و روز دیگر به دنبال قدرت هستند و هیچ گاه آرام و قرار ندارند و در گرداب مادہ پرستی غرقند.

«و بالعقل یکمل»: کلمه «بالعقل»،جار و مجرور، و متعلق به «یکمل» می باشد که طبق قاعده باید بعد از «یکمل» می آمد.ولی پیش از «یکمل» آمده و طبق قواعد علم معانی بیان « تقدیم ما حقه التأخیر، یفید الحصر و الإنحصار؛مقدم شدن کلمه ای که باید مؤخر شود، حصر را می رساند. در اینجا نیزحصر و انحصار فهمیده می شود.یعنی کمال انسان،منحصر به عقل است و آن تنها چیزی است که موجب تکامل انسان می گردد.

باید توجه داشت که «کمال» و«تمام» با هم فرق دارند.«کمال» به دست آوردن غرض و هدف را گویند؛ یعنی هرگاه هدف و مقصود از چیزی حاصل شود،کامل شده است.مثلاوقتی درختی کاشته می شود تا میوه دهد،آن درخت با دادن میوه، کامل می شود. اما تمام شدن آن در صورتی است که شاخه و برگ و تنه آن به آخرین رشد خود برسد.(1)

به بیان این حدیث شریف،مقصود اصلی ازآفرینش انسان،تنها به وسیله عقل حاصل می شود و آن غرض غایی به دست می آید.

«هو دلیله و مبصره و مفتاح امره»:انسان با فکر کردن وکمک گرفتن ازعقل خود، می فهمد که این عالم هستی نمی تواند خود به خود به وجود آمده باشد.ناچار باید آفریننده ای داشته باشد. به وسیله عقل می فهمد که آفریننده او،فرامین و دستوراتی دارد که او نمی تواند بدون واسطه آن دستورات را دریافت کند.وبا این عقل،درک می کند که خداوند، فرستادگانی دارد

ص: 126

که باید به دنبال آن فرستادگان و شناخت آن رسولان الهی برود. همچنین به وسیله عقل،

خوبی ها و بدی ها را تشخیص می دهد.

همان گونه که چشم، محل دیدن است،عقل نیز محل بصیر شدن است و کلید گشایش کارهای انسان،عقل او می باشد.کسی که عقل نداشته باشد،کارش همیشه گره میخورد و مثل کلاف سر در گم، به دور خود می پیچد و هیچ گاه احساس آرامش و اطمینان نمی کند.

بنا به فرمایش امام صادق (صلوات الله علیه) عقل که اساس انسانیت است این آثار بر آن مترتب می شود:

1. منشأ ذکاوت، 2. فهم مقصود واقعی دیگران از گفتارشان 3. سرچشمه تعهد و نگهبانی از عهد 4. سرچشمه علم 5. کمال انسان 6. رهنمای انسان 7. محل بصیرت انسان 8. کلید گشایش کارها.

«فاذا کان تأیید عقله من النور»: هسته خرما استعداد دارد که به صورت یک درخت خرما و نخل درآید و خرما دهد. اما باید در خاک و آب و هوای مناسب قرار گیرد و پس از رشد و تبدیل شدن به نخل، گرده خرما به آن افشانده شود تا به بار بنشیند و خرمای شیرین با صدها خواص به بار آورد.

عقلی که خداوند در وجود انسان قرار داده است،استعداد دارد که بتواند آن صفات نه گانه را دارا شود، اما باید به وسیله نور ذاتی خداوند متعال، تأیید شود و به تعبیرمرحوم علامه مجلسی قدس سره نورانیت و اشراقی از طرف نورالانوار به آن تابیده شود.

به بیان دیگر:دانسته شد که اولا:حقیقت عقل نور است،ثانیا: حقیقت انسان در وجود این نور نهفته است و ثالثا کمال یافتن انسان به وجود این نور وابسته است.اما این فرا از حدیث شریف «فاذا کان تأئید عقله من النور»ما را به یک نکته مهم و کلید مشکل گشا رهنمون می سازد که این نورکه در حقیقت نیروی شگرفی است که در وجود انسان نهفته است وقتی به ثمر می نشیند، و این درخت انسانیت وقتی میوه های فهم،درک، سخاوت و خلاصه انسانیت بر آن خودنمایی می کند که از «نورالانوار» تأثیر و کمک بگیرد.

هنگامی قلب می تواند با نور عقل، حقایق عالم را مشاهده کند که «نورالانوار» به کمک آن

ص: 127

در آید، همان گونه که نور چشم توان دیدن کوه و دره و دشت، گل و لاله و بستان و رخ و زیبای گلرخان را دارد که نور خارجی مثل خورشید،شمع، ماه به کمک چشم و نور چشم بشتابد،و گرنه به تنهایی توان آن را نخواهد داشت.اکنون وقت آن است که برای دستیابی به آن «نوری» که مؤید و کمک کار «نورعقل» و سرچشمه آن است.قدم پیش نهیم. که در حقیقت آن نور، همانا «نورالانوار» است.

طاهرین مطهرین فی الاصلاب الطاهرین حتی افترقا فی أطهر طاهرین فی عبدالله و ابی طالب (صلوات الله علیه)»؛(1)

همانا خداوند بودآنگاه که هیچ نبود،پس آفرینش وجایگاه آفرینش را آفرید، و نور الانوار را که همه روشنایی ها از او روشنی یافتند آفرید.

و ازنور خود در آن نورالانوار روان ساخت همان نوری که تمام نورها ازآن نور شدند، و این همان نوری است که(حضرت) محمد (صلی الله علیه واله) و حضرت علی (صلوات الله علیه) را از آن آفرید.بنابراین، آن دو، نور نخستین بودند؛زیرا پیش از آنها چیزی پدید نیامده بود.

و آن دو پاک و مطهر در صلبهای پاک روان بودند تا آنکه در پاکترین صلبها یعنی عبد الله و ابوطالب از همدیگر جدا شدند.(2)

است، آن حضرت نور انوار هم هست، یعنی هم درخشش نورهای عالم از او است، و هم برای نورها درخشش است.همان گونه که نورخورشید برای نور چشم روشنی بخش و کمک کار است.که ازاین نور تعبیر به «بصیرت» می شود که پیش از این نیز دانستیم که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه واله «بصیره من اهتدی» هستند.

به هر حال «نور الأنوار»بودن آن حضرت و اهل بیت آن بزرگوار به برهان نقل وعقل قطعی است، از این روی در زیارت حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه)می خوانیم:«السلام علی نورالانوار»(1)همان گونه که در زیارت حضرت امام هادی (صلوات الله علیه)می گوییم: «یا نور الأنوار»(2) و در روایات بسیاری آمده که: «نحن نور الانوار» (3).

و آن نکته ظریف این که: عقل نور است، و تحقق ثمره آن به «نور الأنوار» است،وسر چشمه نور عقل،نور «نور الأنوار» است،و «نور» و «نور الأنوار»،حقیقت آن،چهارده معصوم مقدس و پاک است که خود از نور جلال و عظمت خداوند سبحان نشأت گرفته اند.

پس هرچه روشنی در عالم است؛چه روشنی حسی و چه روشنی غیر حسی، وام دار ولایت است و هر کس ولایت ندارد،نور ندارد و هر که نور ندارد،توحید ندارد.و از همین جاباید گفت:هرکس از ولایت بهره ای بیشتر دارد،از نور عقلی و نور خدایی سهم بیشتری می برد. و لذا آخرین مرحله، بهره از ولایت تسلیم و إخبات در مقابل صاحب ولایت است، و بالاتر از حضرت قمر بنی هاشم اباالفضل (سلام الله علیه)دراین زمینه کیست؟و دلیل برتری آن حضرت از دیگران، روایات و زیارت نامه هایی است که در حقیقت، بیان عظمت و جلالتی است که او از ولایت به دست آورده است.

کدامین شهید رتبه « یغبطه بها جمیع الشهداء» را داراست؟

کدامین امام زاده درجه «عمنا العباس نافذ البصیره و صلب الایمان»را دریافته است؟

کدامین انسان به مقام «رفع [الله] ذکرک فی علیین» دست یافته است؟

و...

«یا جابر کان الله ولا شیء غیره و لا معلوم و لا مجهول، فأول ما ابتدأ من خلق خلقه أن خلق محمداً صلی الله علیه واله و خلقنا اهل البیت معه من نوره و عظمته،فأوقفنا اظله خضراء بین یدیه، حیث لا سماء و لا أرض و لا مکان و لا لیل ولا نهار ولا شمس و لا قمر.

یفصل نورنا من نور ربنا کشعاع الشمس من الشمس،نسبح الله ونقدسه ونعبده حق عبادته...»؛(1)

ای جابر خداوند متعال بود و غیرازاو بودی نبود نه معلوم ونه مجهول، پس اولین چیزی که شروع کرد از پدیده ها که بیافریند،آفرینش حضرت محمد صلی الله علیه واله بود و آفرید ما اهل بیت را با او از نور و عظمت خود. پس ما را در حالی که اظله خضراء بودیم در پیشگاه خود واقف گردانید،در آن هنگام که نه آسمانی بود ونه زمینی نه مکانی بود و نه شبی و نه روزی، نه خورشیدی بود و نه ماهی.

نور ما از نور پروردگارماجدا می شود همانند جدا شدن شعاع خورشید ازخورشید....

این حدیث شریف،حدیث مفصلی است،وحقایق و نکاتی درآن مطرح است. یکی از نکات ظریف آن عبارت است از اینکه حضرت یک به یک عالم آفرینش را بیان می فرمایند، و به مطلبی ویژه اشاره می کنند: مثلا بعد از آنکه آفرینش مکان را بیان می دارند می فرمایند:

«و کتب علی المکان : «لا إله إلا الله»، «محمد رسول الله»، «علی أمیر المؤمنین و

وصیه، به أیدته و نصرته...»؛

و بر مکان، «لااله الاالله» و «محمد رسول الله» و «علی امیرالمؤمنین و وصیه، به

أیدته و نصرته» را حتمی و الزامی نمود.

وبرهمین منوال جهان آفرینش را بیان می فرمایند و به همین نکته اشاره می فرمایند.

پس بر همه عالم از عرش تا فرش،این سه ذکرشریف،لازم و حتمی است،و یا اینکه بگوییم این سه ذکر شریف، ضمیمه همه آفرینش است و هر جا پدیده ای پدید آمده همراه

ص: 132

آن این حقیقت -یعنی «لا إله الا الله» و«محمد رسول الله»و«علی أمیر المؤمنین و وصیه به أیدته و نصرته» - وجود دارد.(1)

«چنین انسانی نیازمند کمک و یاری است،و تلقین یعنی اینکه،ای انسان که از جلوی گوش و چشمت پرده ها کناررفته هراسان نباش، تونیز با گردونه هستی،هم صدا شو، و بگو: «أشهد أن لا إله إلا الله» و «أن محمدا رسول الله» و «أن علیا ولی الله» و این سخن حقی است که آیات و روایات به آن تصریح کرده اند.آری قوام عالم هستی براین سه ذکر شریف است، همان گونه که قوام ایمان نیز به آن است.

«...یا هشام إن لله علی الناس حجتین،حجه ظاهره وحجه باطنه،فأما الظاهره فالرسل و الأنبیاء و الائمه و أما الباطنه فالعقول..» (1)

ای هشام همانا خداوند دو حجت بر بندگان دارد (که یکی از آن دو)حجتی آشکارو ظاهر است،و دیگری حجتی نهانی و باطنی،اما حجت آشکارا رسولان و پیامبران و امامان می باشند و اما حجت نهان (که در نهان هر انسانی نهاده شده)عقل هایشان می باشد.

و بنابراین شبهه ای نمی ماند که «عقل» حجت و برهانی است که خدای تعالی در روان

انسان به ودیعت نهاده است.که خیروشرراتشخیص می دهد،و به دنبال آن معرفت الهی می آید، و آن ملاک و معیار تکلیف است، و تا حدودی می تواند،میزان احکام الهی باشد، و چه زیبا تعبیر کرده فقیه ماهر و علامه مفسر مرحوم سید عبدالاعلی سبزواری:

«اگر«عقل» تجسم یافته و به صورت جسم آشکار شود،پیغمبرمی شود و اگر پیغمبر از جسمانیت خارج شود و صورت جسمانی خود را واگذارد به صورت «عقل» ظاهر می شود.»(2)

و این همه ستایش و فضیلت که برای عقل گفته شده مراد همان «نور» است که در علم

الهی مخزون و مکنون می باشد.

مانند معاویه،درمقابل آن کسی که از هر گونه مکر،کلاهبرداری، نیرنگ و سالوسی و درویی دورباشد او را ساده انگاشته وچه بسا سفیه و بی عقل و کم خردش گویند.به این جهت در مقابل «عقل»، «سفه» ودرمقابل «خرد» «سادگی» به کار می رود.

معنای دوم: کسی را که دانشمند باشد،و از علوم بهره ای داشته باشد عاقل می خوانند همانگونه که درفارسی چنین انسانی را «دانا» می گویند.در مقابل کسی را که ازدانشها بی بهره باشد «جاهل» و «نادان» خطاب می کنند. بنابراین عقل در مقابل جهل و دانا در مقابل نادان به کار می رود.

معنای سوم:عقل یعنی آن نوری که خداوند در قلب و جان انسانها به ودیعت نهاده تا راه معرفت الهی را به پیماید، و انسان را به اخلاق زیبا و کردارهای نیکو و پندار پاک آراسته نماید، و در اطاعت و پیروی از پیامبران و جانشینان آنها فرو رفته و جانش را تسلیم نورالانوار قراردهد و او را از نیت پلید و خوی زشت و کردار اشتباه و پیروی از شیطان و پیشوایان گمراه وا رهاند.

در مقابل این عقل «جهل» است که سوار بر جان انسان می باشد و او را به سیاهی فکر و تاریکی کردار و اخلاق شیطانی وا می دارد.

بنابراین «عقل» به معنای اول که درنزد مردم بسیار کاربرد دارد به حسب معنای سوم «شیطنت» نام دارد.همان گونه که «جهل» به معانی اول به حسب معنای سوم «عقل» است.شخصی از حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) پرسید «عقل» چیست؟

حضرت در پاسخ فرمودند:

«ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»؛

(عقل نیرویی است که) خداوند به آن پرستش می شود، و بهشت به آن به دست می آید.

برای آن شخص،شبهه ای پیش آمد که چرا بعضی از انسانها که به عقل و هوش شهرت

دارند، به پرستش خدا نمی پردازند؟

آنگاه به یکی از مشهورترین افراد به هوش و عقل، اشاره می کند و می گوید:پس آن چه که در معاویه بود چیست؟یعنی اگر عقل است چرا عبادت خدا نمی نمود؟ و اگر عقل نیست

ص: 136

پس این همه هوشمندی که برای نگهبانی از قدرت و حکومت خویش به کار برد چه نام داشت؟

تا آنجا که عمروعاص که از هوشمندان به نام عرب بود را به خدمت گرفت و در آخر کاراو را به خاک مذلت نشاند؟حضرت چنین پاسخ می دهند:

تلک النکراء، تلک الشیطنه و هی شبیهه بالعقل و لیست بالعقل»؛(1)

آنچه معاویه داشت تیزهوشی زشتی بود(که در حقیقت)شیطنت است،و(این تیزهوشی) شبیه به عقل است و عقل نیست.

لذا باید گفت: آنچه را مردم بلکه بعضی از دانشمندان عقل می پندارند،درحقیقت«جهل» است،زیرا بنا به فرمایش امام معصوم (صلوات الله علیه)عقل نور است که اگر مؤید به نور شد، از آثار و نشانهای آن عبادت الهی است و...واگر هوشمندی بود ولی این اثر را نداشت در واقع جهل است.

«جهل» و «عقل» دو نیرویی هستند که خداوند آنها را با حقیقت انسان سرشته است، اکنون که با احادیث عقل آشنا شدی و دانستی که آفرینش «جهل» ازسیاهی و تاریکی است، بدان که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) نیز می فرمایند:

«الجهل صوره رکبت فی بنی آدم،إقبالها ظلمه و إدبارها نور...».(2)

جهل، شکل و شمایلی است که دربنی آدم ترکیب شده است،روی آوردن آن(و پیش آمدن آن) تاریکی و سیاهی است، و پشت نمودن (و رفتن آن) روشنایی و سفیدی است.

پس لازم است دقت کنیم تا معانی متعدد عقل ما را به اشتباه نیاندازد و بدانیم عقلی که مورد مدح وستایش شیعه است و حجت الهی شمرده شده و معیار بعضی احکام فقهی و معارف دینی است، هوشمندی نشأت گرفته از «جهل» نیست، بلکه مراد آن نوری است که اصل و ریشه انسانیت برآن نهاده شده و آن گاه که به نور ولایت - نور الأنوار - تأیید شود،

ص: 137

روشنی بخش انسان است.وبرای اینکه بدانیم انسان به آن وارسته است بایدبه جستجوی آثار و نشانه های آن بپردازیم - که در روایات متعدد بیان شده -دراو یافت می شود یا نه؟ که اگر نشد چنین انسانی «جهل» دارد و جاهل است،پس آنکه خدا را نمی پرستد و لشکریان عقل در وجود او خرگاه نزده اند اصلا عاقل نیست،تا فهمش حجت باشد و او را عقلی نیست تا بتواند معیار و میزان بعضی از احکام و یا معارف باشد.

پس آن عقلی که دانشمند اصولی آن را حجت می داند،ودرکشف احکام آن رامعتبر می داند باید «عقل نوری که مؤید به نور ولایت»است باشد،نه هر فهم و هوشمندی.چرا که هوشمندی غیرازعقلمندی است و اگر شارع عقل را حجت دانسته است،معنای آن رانیز باین فرموده که «خدا عقل را از نور مخزون مکنون آفرید»و فرمود: «آنگاه نتیجه بخش است که مؤید به نور الأنوار شود»وخود نشانها، جنود و لشکریان آن را بیان فرمود.(1)

شعرزیبای جناب عارف گمنام کمال الدین محمد کریم صابونی را درتوصیف عقل زینت بخش این بحث قرار می دهیم که انصافا حق مطلب را ادا کرده است.

قید معقولات مردم ای عزیز!***پای دل را بست و برد از وی تمییز

چیست معقولات دنیا ای فلان!*** آنچه را خوانند عقل این مردمان

عقل نزد این جهولان ظلوم ***خود عمل باشد به عادات و رسوم

عقل این باشد که بر طبق هوس ***مرکب همت تواند راند، کس

در بر این مردمان بوالفضول*** سالک راه هوس باشد عقول

آنکه را بر طبق عادت شد سلوک*** عاقل است و محترم نزد ملوک

گرچه باشد در سلوکش خصم حق ***گرچه ملعون باشد اندر نه طبق

گویم اکنون با تو ای یار عزیز***از آنچه عقلش خوانده اند ایشان، گریز

بگذر از این عقل این خلق و گسل ***از رسومات جهان بردار دل

جهل باشد آنچه عقلش خوانده اند ***مرکب از پش هوسها رانده اند

ص: 138

عقل را بنگر که پیغمبرچه گفت ***بهر تعلیم تو آن سرور چه گفت

گفت کار، عقل باشد بندگی*** کسب جنت کردن و پایندگی

عقل «ماید به الرحمن» بود ***کسب جنت هم به این عنوان بود

غیر این معنی نباشد عقل را** * گر بگردی پای تا سر نقل را

عقل چو این شد، برو عقلی بیاب ***کت کند بیدار چشم دل ز خواب

چشم دل از خواب چون بگشوده شد *** کسب جنت بنده را فرموده شد

چشم دل چون باشدت در خواب ناز***بر غلط عاقل تو خوابی خویش باز

عشق فطری از درون چون رانده ای ***زین سبب در جهل خود وامانده ای

چون شوی آگه ز خود زانورشان ***میشناسی فی الحقیقه بازشان (1)

وی بعد از بیان حقیقت عقل خطاب مستمندانه به نورالانواریعنی حضرت مولی علی

مرتضی (صلوات الله علیه) چنین می گوید:

ای ز میزان توجان را انبساط ***ای نشاط جان! وای جان نشاط

نوربخش دیده عقل خبیر***ظلمت ایام را مهر منیر

جز به بودت عقل را دیدار نیست ***جز ز جودت پای را رفتار نیست

عقل را بینایی از بود تو شد ***سوی حق رفتن هم از جود تو شد(2)

نیاز به برهان ندارد، ولی از آنجا که خداوند متعال یاد و ذکر او را در علیین بلند کرده، ما نیز برای هم صدا شدن با ساکنین عالم علیین دلایل آن را به رشته تحریر می کشیم تا در زمره ثناگویان حضرتش باشیم همان گونه که بالانشینان عالم ملکوت مدح گوی اویند،بلکه خدای متعال ثنای او نموده است. که «رفع [الله] ذکرک فی علیین»؛ خدا یادت را در علتین بلند بالا برده است.

دلیل اول: کلام نورانی امام صادق (صلوات الله علیه)که فرمودند: «نافذ البصیره» جایگاه بصیرت که در واقع همان نور «نورالانوار» است،عقل است و هرعقلی توان بصیر شدن را داراست. اما بالاترین مرتبه آن این است که بر همه عالم بصیرت داشته و بلکه این بصیرت از عالم هستی گذشته به معرفت خدا و اولیاء الهی رسیده باشد، که از آن به «بصیرت نافذه » تعبیر می شود و این مرتبه عالیه به نص فرمایش حضرت امام جعفر صادق (صلوات الله علیه) از آن حضرت عباس (سلام الله علیه) است.

دلیل دوم: حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه)از صلب «نور الأنوار» و«نور الله التام» حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه)به دنیا آمده و در دامن مادری که عالمه و دانشمند بوده و در حسب و نسب از بزرگان عرب به شما می رفته بالیده.ودر محضر پدرو دو برادر که همگی «نور الأنوار» می باشند پرورش یافته است، و بدین سبب در آن روایت فرمود:

«ان العباس زق العلم زقا»؛

همانا (حضرت)عباس همه علم را انباشت،انباشتی (کنایه از اینکه تمام علوم را تحصیل نمود.

فقیه متبحر و محقق،محمد باقر قاینی بیرجندی بعد از نقل این خبر شریف می فرماید:

«و اگرچه این ضعیف برمأخذ آن در کتب اخبار مطلع نشدم ولکن مؤید آن در«خصال» شیخ صدوق قدس سره روایتی است که عثمان در حق (امام) حسن و( امام) حسین (صلوات الله علیهما) وعبدالله بن جعفر گفت: «و من لک بمثل هؤلاء الفتیه أولئک فطموا العلم فطماً و جمعوه لأنفسهم جمعا»(1)،(تو را با این جوانان چه کار، آنها

ص: 140

علم را از دیگران بریده اند و همه آن را برای خود گرد آورده اند.»(1)

هرگاه صحیح باشد که عبدالله بن جعفر،علم و دانش رادرسینه خود انباشته کرده باشد، حضرت عباس (سلام الله علیه)به این کار سزوارتراست.چرا که درزیرسایه امام بالیده و مادری چون فاطمه کلابیه او را پرورانده است.

دلیل سوم: هر چه قلب انسان پاکترو تسلیم وخشوع آن زیادترباشد،تابش نور ولایت در آن بیشتراست و هرچه تابش نورخورشید ولایت درآن بیشتر باشد،علم ومعرفت آن بیشتر است، و به طور مسلم طهارت قلب و تسلیم حضرت ابالفضل (سلام الله علیه) در مقابل امامان معصوم - حضرت مولی المتقین و امام حسن و امام حسین (صلوات الله علیهم) -ازهمه بیشتر است و از همین روی درخشش نور ولایت در قلب آن بزرگوار درخشنده تر و در نتیجه بهره اش از نور«نورالانوار» بیشتر است تا به آنجا که فوق آن ممکن نیست. در کتاب شریف «کبریت احمر» آمده:

«از اخبار مأثوره در حق ابی الفضل (سلام الله علیه) -مثل حدیث درجه و غیر آن که بیاید -ظاهر و روشن است که نزدیکتر به آن امام حق شناس، زبدۂ ناس حضرت عباس (سلام الله علیه) بود.

و سر آن،آن است که وقتی به حکم عنایت الهیه نور نبی با ولی که از نور خداوند عزوجل است،عالمتاب شد هر یک ازمخلوق من الذره الی الذره،ازآن نور پاک به اندازه مستوره (و ظرفیت خود)درتحت قضا و قدر کسب نور(می کند)،وجلوه ظهور می گیرد. مثل شمس ظاهری که براشیا بتابد،پس هرچه مانع ندارد به اندازه مواجهه (خود) به شمس إستضائه می جوید.

و از اکمل و افضل متوجهین به شمس ولایت... مولانا و سیدنا و شفیعنا ابوالفضل (سلام الله علیه) میباشد».(2)

بنابراین چون بهره حضرت قمربنی هاشم (سلام الله علیه) ازخورشید ولایت از همه بیشتر بود علاوه بر آن که خود به نحو کامل نورانی شد به رتبه ای رسیده به جهان هستی که نورافشان

ص: 141

است.او ماه ولایت یعنی ماه نور الأنوار است چونان ماه از خورشید نور می گیرد و علاوه بر آنکه خود نورانی می شود به زمین نیز نور می افشاند، او خود را تسلیم «نور الأنوار» کرده تا آنجا که تمام هستی خویش را بر خاک پای امام حسین (صلوات الله علیه) فدا نمود. از این روی تمام نور«نور الأنوار»براو درخشید، و همه وجودش نور شد، و هرکس به او رو کند نورانی می شود.

دلیل چهارم:حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)خطاب به آن حضرت می فرمود: «رفع [الله] ذکرک فی العالمین؛خداوند یادت را در ملأ اعلی عظمت بخشید.همان گونه که خداوند خطاب به حضرت نبی اکرم صلی الله علیه واله فرمود:«وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ»(1)و راز آن را باید در این جهت یافت که حضرتش تمام وجود خود را در مقابل نور نورالانوار قرار داد و همه هستی او نور و جایگاه نور رفعت و عظمت شد،وازهمین جهت خدای تعالی در تمام هستی یاد آن حضرت را عظمت بخشید.

بدین جهت می بینیم هرکس او را می شناسد،درمقابل حضرتش سر تعظیم فرود می آورد،واو را به عظمت و بزرگی می ستاید مسلمان باشد یا بودایی،کلیمی باشد یا نصرانی، کمونیست مادی باشد یا خداپرست،و این هم از معجزات بیان حضرت لسان الله ناطق امام صادق (صلوات الله علیه) است.

و اگر در فضایل حضرت عباس (سلام الله علیه)غیرازهمین کلام مبارک حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)نبود،در عظمت و شرافت و بزرگواری حضرتش کافی بود، زیرا اگر اندک تأملی در این بیان معجز نشان امام شود،بزرگی حضرت اباالفضل آشکار می شود.

سه کلمه به کار گرفته شده در این کلام - «رفع»، «ذکر»، « العلیین»(2)ما را به دریای بی کران عظمت و بزرگی مرتبه حضرت باب الحوائج راهنمایی می کند.«رفع» از رفعت به معنای بزرگی،بزرگواری،والایی، بلند مرتبگی است. همان گونه که «ذکر» یعنی یاد کردن و

ص: 142

مورد توجه قرار گرفتن است،اما عالم «علیین» چگونه عالمی است و جایگاه آن در جهان کجاست؟ هر کس به مقدار فهم خویش مطالبی بیان کرده ولی تنها حقیقت آن را خدا می داند و دانایان به حقیقت عالم، و کسانی که «بصیرت» نافذه دارند.

اما در قرآن کریم و روایات،بعضی از ویژگیهای آن را بیان نموده اند که به بعضی از آن اشاره می کنیم شاید گوشه ای از عظمت مولایمان حضرت اباالفضل روشن شود.

ویژگی اول:خداوند متعال می فرماید:

«کلا إن کتاب الأبرار کفی علیین * وما أدراک ما علیون* کتاب مرقوم * یشهده المقربون»؛

چنین نیست که آنها می پندارند،بلکه کتاب نیکان در«علیین»است،و چه چیز دانا گردانید تو را که علیون چیست؟ کتابی است مهر شده، مقربان درگاه آن رامشاهده می کند.

با توجه به این شریفه معلوم می شود، که اولا: سرنوشت ابرار یا اعمال افرادنیکوکردار در «علیین»رقم خورده است و ثانیا «علیین» قابل توصیف نیست،و نمی شود آن را به زبان، به دیگران فهماند.بلکه باید دقت و مشاهده کرد تا فهمید،دیدنی است نه شنیدنی، و ثالثا: علیون کتابی است سر به مهر که مقربان آن را می توانند مشاهده کنند نه هرکس.

نکته: «کتاب»، در آیه را معمولا اهل تفسیر «نامه عمل»معنی کرده اند.اما با توجه به سیاق آیه شاید به معنای سرنوشت نیکان باشد چرا که به امرحتمی و الزامی،«کتاب» گفته می شود،که درفارسی از آن تعبیر به سرنوشت می شود.و سرنوشت امری مرقوم و سر به مهر است که فقط مقربون درگاه الهی از آن آگاهی دارند.

و سر آن این است که روح ابرار از علیین است همان طور که جسم امامان معصوم (صلوات الله علیهم)نیز از آنجا است و چون روح ابراراز آنجا است در همان جا هم سرنوشت آنها قلم خورده است، و سرنوشت شیعیان،رازی است که «مقربون» یعنی حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله می دانند، توضیح آن در ویژگی دوم خواهد آمد.

بنابراین «علیین» جایی است که سرنوشت سر به مهر ابرار در آنجا ثبت است، و فقط

ص: 143

مقربان درگاه الهی ازآن آگاهی دارند؛چرا که طینت و روح آنها از آنجا سرچشمه گرفته است.بنابراین میگوییم:«علیین» جایگاه بلندی است که حیات و شعورحقیقی درآنجا استقراریافته و منزلگاه مقربان درگاه الهی است.

ویژگی دوم:از ویژگیهای بسیار مهم «علیین»این است که خاستگاه تجسم امامان (صلوات الله علیهم)و روح انبیاء و شیعیان است،بلکه باید گفت:جایگاه تجسم امامان( صلوات الله علیهم)و ارواح شیعیان و انبیاء است، و چون تجسم آن بزرگواران و ارواح ابرار -شیعیان و انبیاء- در بالاترین رتبه از جهان آفرینش قرار دارند،آن جایگاه را «علیین» می گویند،و برآنچه گفته شد،احادیث فراراوانی از ناحیه قدس معصومین (صلوات الله علیهم)صادر شده که به نمونه ای ازآن در اینجا اشاره می کنیم.حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«إن الله خلقنا من علیین،وخلق أرواحنا من فوق ذلک،وخلق أرواح شیعتنا من علیین، و خلق أجسادهم من دون ذلک، فمن أجل ذلک القرابه بیننا و بینهم و قلوبهم تحن إلینا» (1)

همانا خداوند متعال ما را از«علیین» آفرید،و ارواح ما را از بالاتر آن آفرید. و ارواح شیعیان ما را از «علیین» پدید آورد و اجسادشان را از پایین ترازآن آفرید.بدین سبب بین ما و شیعیان خوشاوندی است و دلهای آنها روی به سوی ما دارند.

نکته ای که باید قبل ازهرچیز به آن توجه داشته باشیم اینکه:پیش از این خواندیم که روح چهارده معصوم (صلوات الله علیهم)از نور عظمت و جلال الهی نشأت گرفته است، و آنچه از«علیین»برای آن بزرگواران است تجسم آنها است.ازاین رو باید بگوییم که تجسم آنها و تجلی آن بزرگواران به وسیله حقیقتی است از«علیین» که روح انبیاء و شیعیان از همین جایگاه است،و لذا باید معتقد شویم که روح شیعه از نوع جسم امام است.(2)

ص: 144

به هر حال یکی از ویژگیهای «علیین»این است که خاستگاه تجسم و تجلی چهارده معصوم (صلوات الله علیهم)و سرچشمه ارواح شیعیان است، و این جایگاه، جایگاه حیات و شعور است،که قابل وصف نیست بلکه باید مشاهده کرد.

حاصل سخن:«علیین»در آسمان هفتم و خاستگاه جسم چهارده معصوم (صلوات الله علیهم)و رویشگاه ارواح طیبه انبیاء (صلوات الله علیهم)و جانهای پاک شیعیان و محل ثبت و ضبط سرنوشت و اعمال نیکان -ابرار-می باشد و نیز آن جایگاه از چنان مرتبه و والایی برخوردار است که تنها مقربان درگاه الهی توان مشاهده آن را دارند.در آن ملأ أعلی، خداوند ذکر و یاد حضرت قمربنی هاشم (سلام الله علیه)را جلالت و عظمت بخشید.

بنابراین ذکر آسمان نشینان، یاد و ثنای آن حضرت است.

و چه زیبا سرود صغیر اصفهانی که جسم و جان و قبرش نور باد:

ذکر سما واتیان ثنای اباالفضل***خیل ملک خادم سرای اباالفضل(1)

پس تو ای دل!غافل منشین و هم نوا با سماواتیان بلکه همه عالم، مشغول ثنای او باش، ذکر او گوی،مدح او بنویس،و تو ای دیده به نوشته ای بنگر که او را می ستاید و ای کاش قوه قدسیه سرودن شعر داشتم که بجز ذکر او نمی سرودم. یاعبدالله ابا الفضل دخیلک.

خاک کویت توتیای جان من ***ذکر و یادت نمره ایمان من

درس و بحثم گرد خاک پای تو ***مدرک من عشق بی همتای تو

بنابراین این واژه،ازوصف بودن خارج شده و اسم است.برای مرتبه و جایگاهی بلند در نزد خداوند متعال،عده ای گفته اند:آن جایگاه درآسمان هفتم قراردارد،و شماری بر آنند که مراد «سدره المنتهی» است.و بعضی گفته اند: بالاترین مرتبه بهشت است.(1)

با توجه به آنچه گفته آمد محمد محیی الدین شیخ زاده در تفسیر این شریفه« کلاإن کتاب

الأبرار فی علیین وما أدراک ما علییون، کتاب مرقوم، یشهده المقربون» می گوید:

«فعلی تقدیرکونه اسم مکان لا یحمل علیه « کتاب مرقوم» إلا بأن یحمل الکلام علی تقدیر المضاف فی الأول أو فی الثانی و یکون التقدیر«و ما أدراک ما کتاب علیین»

أو «هو محل کتاب مرقوم».»(2)

خلاصه کلام ایشان این است که:اگر گفتیم که «علیین» اسم مکان است، و مراد از آن جایگاه بلندمرتبه ای است،در این صورت، باید در آیه شریفه« وما أدراک ما علییون »بگوییم بین «ما» و «علییون» کلمه «کتاب» در تقدیر است بنابراین معنای آیه چنین می شود «وتو نمی دانی که کتاب علیین چیست.»و یا در آیه «هر کتاب مرقوم» لفظ «محل» را در تقدیر بگیریم که معنای آیه این می شود:«تو نمیدانی علییون چیست؟ آنجا،جایگاه کتاب مرقوم است.»(3)

با توجه به کلمات مفسرین و دقت در آیه شریفه معلوم می شود که مراد از«علیین» همانا جایگاه بلند و مرتبه ای والا و ارزشمندی است که کتاب و نامه عمل نیکان در آن مکان جای دارد و در دید مقربان درگاه الهی است و می توان بر آنچه گفته شد دلیل های متعددی اقامه کرد که به بعضی از آن به گونه ای کوتاه اشاره می شود.

دلیل اول: کلام نورانی حضرت امام باقر(صلوات الله علیه)است،آن حضرت می فرمایند:

«السجین الأرض السابعه و علییون السماء السابعه»(4)

ص: 146

«سجین» زمین هفتم است، و آسمان هفتم «علییون» است.

دلیل دوم:دلیل دیگر که می توان به آن تمسک کردروایاتی است که درباره خلقت حضرت محمد و آل محمد (صلوات الله علیهم) و روح شیعیان وارد شده است.(1)

دلیل سوم: حدیث چهارم«کتاب الایمان و الکفر، باب طینه المؤمن و الکافر»کتاب شریف کافی است،که جناب ابوحمزه ثمالی می گوید شنیدم که حضرت امام محمد باقر(صلوات الله علیه) فرمود:

«ان الله خلقنا من أعلی علیین وخلق قلوب شیعتنا مما خلقنا منه و خلق أبدانهم من دون ذلک،و قلوبهم تهوی إلینا لأنها خلقت مما خلقنا منه. ثم قالوا هذه الآیه:«کلا إن کتاب الأبرار کفی علیین*وما أدراک ما علییون*کتاب مزقوم*یشهده المقربون»؛

به درستی که خداوند ما را ازاعلی علیین آفرید و قلب های شیعیان ما را نیز از آنچه ما را آفرید، خلق نمود.(2)و بدنهای آنها را از غیرعلیین آفرید و از همین جهت است که قلب هایشان به سوی ما اوج می گیرد.

آنگاه، حضرت آن آیات را تلاوت فرمودند:که پیش از این، ترجمه آن نگاشته شد.

با ژرف نگری در این پژوهش مختصری که در معنای «علیین» شد در می یابیم که «علیین»جایگاه بلند مرتبه ای است که گاهی از آن به آسمان هفتم تعبیر می شود و زمانی بالاترین مقام بهشت را «علیین» می گویند. و «سدره المنتهی» بیان دیگری است که از آن شده است.و تعابیر دیگری که با مراجعه به کتاب های تفسیرروشن می شود.ولی به هر حال در آن جایگاه والا و بلند مرتبه مقربان درگاه الهی ساکن هستند.

ص: 147

«کان عمنا نافذه البصیره». دوم: خطاب حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در زیارت آن حضرت که فرمود: «اشهد انک مضیت علی بصیره من دینک!».

بنابراین حضرت اباالفضل (سلام الله علیه)علاوه بر بینش به جهان هستی و آنچه مربوط به آن است،علم به تمام زوایای دین را نیز دارا است،بلکه تمام هستی و همگی دین در محضر او است، و او همه را به بصیرت نافذه می بیند.

از این روی باید معتقد باشیم که حضرتش دارای عالیترین مرتبه شهود عالم است که بالاتر از علم است.علم و دانش او، شهودی است نه دانستنی.پس او نه تنها عالم است بلکه شاهد برعالم است. و همان گونه که یکه تاز میدان شهامت،شجاعت وایثارو شهادت است،یکتا یل علم و معرفت بعد از امامان معصوم (صلوات الله علیهم) است.

از این جهت هر لحظه گرفتاران زیادی او را فریاد می زنند،ودرآن واحد همه رافریاد رسی می کند، چرا که او بصیرت نافذه بر همه چیز دارد،و توجه او به یک نفر مانع از توجهش به دیگری نمی شود، و فریادرسی آن بزرگوار به یکی منافاتی با اینکه در همان لحظه از دیگری بلکه دیگران دستگیری کند، ندارد.

آری ایشان «باب الحسین» و راه رسیدن به حجت خدا (صلوات الله علیه)،و امام نیز مظهر صفات خداوند متعال است، و یکی از صفات الهی این است که «لا یشغله سمع عن سمع» مرکب قلم به اینجا که رسید باید از تاختن منعش کرد وگرنه جاهلان سر می شکنند، و کاغذ میدرند، که «حدیث آل محمد صلی الله علیه واله صعب مستصعب».

اما «لقب» عبارت از نامی است که دلالت بر یکی از صفات و ویژگی های شخص می کند مثل «رسول الله» و«امیرالمؤمنین» و «صدیقه» و «قمر بنی هاشم» اما «کنیه» - یعنی کنایه از صفت -عبارت است از آوردن واژه «اب» برسراسم و یا وصف که به دو صورت و با دو مقصد آورده می شود صورت اول:آنکه نام یکی از فرزندان آن شخص را آورده و لفظ اب را بر سرش در می آورند.مانند: «أبا القاسم» یا أبو الحسن» و صورت دوم آن است که نشانهای یک صفت ویژه را در کسی می یابند و برای نمایان کردن آن صفت،آن را به صورت کنیه می آورند،وگاهی برای اینکه به دیگران بفهمانند سرچشمه آن صفت در آن شخص است،آن را به صورت «کنیه» می آورند. مانند «اباعبدالله» که کنایه است از اینکه این شخص پدر تمام پرستش کنندگان خداوند است، یعنی سرچشمه عبودیت الهی او است.و یا «اباصالح» که نشان از این است که همه صالحان جهان دست پروده حضرت مهدی (صلوات الله علیه) می باشند.

«ابا الفضل» نیز که کنیه حضرت عباس (سلام الله علیه)است.درحقیقت کنایه از وجود

سرچشمه «فضل»،در آن حضرت است و در حقیقت این کنیه از:

«فضایل ذاتی آن حضرت سرچشمه گرفته است، چرا که نشانه های «فضل»ازطفولیت در چهره آن حضرت نمایات بود.

ابا الفضل یا من أسس الفضل والإباء*** أبی الفضل إلا أن تکون له أبا

«ای ابا الفضل ای کسی که پایه گذار«فضل» و بزرگی هستی،فضل ازاینکه جز تو پدر آن باشی خودداری می کند.»(1)

چرا که:

«جمیع فضایل و اخلاق حسنه به نحو اتم و اکمل در وجود آن سرورو مهتر عالم مجتمع بود.»(2)

و مهم ترین «فضل» که در وجود نورانی حضرت عباس نمود داشت و جلوه گری می کرد «معرفت الله جل جلاله» بود،برهمین اساس آن حضرت در بالاترین مراتب بلند طبعی قرار داشتند،

ص: 150

و این ویژگی از آن افرادی است که به مقام «معرفت الله»رسیده باشند،حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید:

«لو یعلم الناس ما فی فضل معرفه الله عزوجل ما مدوا أعینهم الی ما متع الله به الأعداء من زهره الحیاه الدنیا و نعیمها و کانت دنیا هم اقل عندهم مما یطئونه بأرجلهم و لنعموا بمعرفه الله جل و عز و تلذذوا بها تلذذ من لم یزل فی روضات الجنان مع اولیاء الله.

إن معرفه الله عزوجل انس من کل وحشه و صاحب من کل وحده، و نور من کل ظلمه و قوه من کل ضعف و شفاء من کل سقم....» (1)

اگر مردم می دانستند آنچه که در فضیلت «معرفت الله» است هرگز چشم خویش را به آنچه که از متاع دنیا خدا به دشمنان داده نمی گشودند،و دنیا در نزدشان کمتر از آن چیزی که پا بر آن می نهند بود.

و به نعمت «معرفت الله» بسیارشادمان می شدند و از آن لذت می بردند آن هم لذت کسی که در باغ های بهشت با اولیاء خدا باشد. معرفت الهی آرامش و شادمانی از هر وحشتی است و یار و رفیق هر تنهایی،و روشنایی هر تاریکی و قوت هر ضعفی و دوای هر دردی است.

حضرت علی (صلوات الله علیه)به او فرمود: بگو «واحد» او (یعنی حضرت ابا الفضل (سلام الله علیه) گفت (آن چه را که پدر بزرگوارش فرموده بود)،پس( از آن حضرت )علی (صلوات الله علیه) فرمود: بگو «اثنین».

عرض کرد: ای پدر به زبانی که گفته ام: «واحد»، «اثنین» نمی گویم.(1)

بنابراین آن حضرت از همان آغازین زندگی، معرفت الهی داشت؛چرا که به زبانی که «واحد» گفته ودربالاترین مرتبه توحید قرارگرفته،زبان را به دوئیت وإثنین نمی گشاید. و از همین جا باید بگوییم:

آن حضرت از کودکی دارای عقل نوری بوده و در اوج توحید قرار داشته است،نه در

قلب و نه در زبان شرک نورزید،و این یعنی از شروع طفولیت معصوم بودن.

و راز آن در این حقیقت نهفته است که او دست ازدامن ولایت نکشید،وخوب می دانست که «باب الله» و راه رسیدن به آن مقام، ولایت است،و از همین سکوی پرش به مقام توحید رسید،چرا که معرفت به خدای سبحان، معرفت به ولایت است،و او این دو را در عالی ترین مرتبه اش به دست آورد.

و از همین روی او را مقاماتی است. 1. بالاترین شهید که همه شهدا غبطه او را می خورند: «... إن للعباس عند الله تبارک و تعالی لمنزله یغبطه بها جمیع الشهداء...» 2. بصیرت و نور عقل کامل «کان عمنا نافذ البصیره» 3. رفعت باد و مدح و ثنای او در همه عالم «رفع الله ذکرک فی علیین» 4. حرمت حریم «لعن الله من انتهک حرمتک» 5. وجوب معرفت به او «لعن الله من جهل حقک» و...

آیا کسی که دارای چنین مقاماتی است، می شود عالم به علم لدنی نباشد؟و آیا ممکن است از او گناه صادر شود؟ و آیا کسی را با او می توان مقایسه کرد؟و آیا چنین شخصیتی ولایت -ولایت قمریه - بر عالم ندارد؟ و آیا نمی تواند فریادرس کمک جویان باشد؟

تذکر: «این نکته پنهان نماند-گرچه مکررگفته شد -که این همه فضیلت که برای حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) مسلم است، همه را از تسلیم در مقابل امامان معصوم - حضرت مولی الموحدین و حضرت امام حسن و امام حسین (صلوات الله علیهم) - به دست آورده است.»

و همان گونه که پیش از این نیز دانستیم، ولایت شرط توحید است،و«باب ولایت»حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) است، به دیگر بیان،«باب توحید»،ولایت است، و چراغ هدایت در زمان غیبت «و کشتی نجات غرق شدگان دریای ظلمت امام حسین (صلوات الله علیه) است - که «انه [ الحسین] مصباح هدی و سفینه نجاه - و«باب حسین»حضرت عباس (سلام الله علیه) است، همان گونه که سردار و سالار و سقاء و حاجب و حامی حرم او بود. الآن نیز راه رسیدن به مقام ولایت آن حضرت است.

اگر مقام توحید را خواستاری و اگر درد عشق یار در دل داری،و اگر خواستار سلوکی و اگر در کارت گره افتاده یقین داشته باش که کلید حل شدن تمام مشکلات در دست با کفایت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) است، و بدان که تو را نه از «فتوحات» خبری و نه از شرح

ص: 153

«فصوص»، نگینی است و نه در «اسفار»،«شفائی»به دست می آوری،که «نجات»در «مصباح الهدایه» کربلا است. اگر بافتنی می خواهی به کتابها مراجعه کن، اما یافتن، تنها با خضوع و خشوع در مقابل تک یل کربلا و تنها سردار نینوا به دستت می رسد. تا او دستت گیرد و در محضر شاه اولیا حضرت حسین سید الشهداء (صلوات الله علیه) بنشاند، که آنجا دردها درمان، و توحید عطاء می شود.

سریع ترین و در عین حال کوتاه ترین راه برای رسیدن به مقصد دست توسل به دامن حضرت سالار شهیدان امام حسین (صلوات الله علیه) زدن است، و از کسانی که در راه طلب سوخت و عاقبت از درگاه حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) به حاجت خویش رسید. مرحوم عارف شاعر کمال الدین محمد کریم صابونی قدس سره ست. او می گوید:

کورکورانه همی رفتم به راه*** صورتم موقن، دلم در اشتباه

در نهان دل داشت با حق گفتگو ***بود از علم الیقینش جستجو

تا اینکه :

پس ش بی الهامی از غیبم رسید*** کای گرفتار هوس! ای مستفید

ماتو را دست توسل داده ایم ***راه سوی کوی خود بگشوده ایم

روی کن رو سوی مطب کربلا ***از حسین می خواه دفع هر بلا

چون مریضی، روی سوی آن راه کن*** چون شفا خواهی، طلب ز آن شاه کن

گر به وی روی توسل آوری ***ز آن شهت آید ز شفقت داوری

آنچه در حق تو باید آن کند ***جمله امراض تو را درمان کند(1)

اما نکته ای را که نباید فراموش کنیم اینکه پرچم دار آن حضرت،حضرت عباس (سلام الله علیه) است و برای رسیدن به آن حضرت باید دست توسل به دامن باب الحوائج، باب الحسین و علمدار سیدالشهداء (صلوات الله علیه) بزنیم.

با شتاب ترین راه وصول به حق توسل به حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) است و

ص: 154

نزدیک ترین راه برای رسیدن به آن حضرت، عرض حاجت به پیشگاه حضرت عباس (سلام الله علیه) می باشد.التماس به این و آن و عجز و لابه در نزد دیگران نه کار مردان است، که مردان روی به سوی مرد مردان پورعلی مرتضی (صلوات الله علیه) دارند که:

بوالفضل و بوالکمال، ابوالسیف آنکه او***در فوق عرش دعوی فضل و هنر زند

شاه حجاز و ماه بنی هاشمی لقب ***آن کو لوای نصرت و فتح و ظفر زند

وز صولت و صلابت و مردی و مردمی*** در روزگار تکیه به جای پدر زند(1)

بنابراین:

از کس مطلب، مطلب خود را منظور***چون بحر عطا، ابر کرم، عباس است

دقیق در این واژه روشن می شود که ریشه این کلمه در حقیقت برای «قوت و نیرو مندی که ظاهر و آشکار» باشد کاربرد دارد.چرا که ممکن است کسی یا چیزی استوار و نیرومند باشد ولی آن قوت و قدرت آشکار نباشد.ولی اگر قوت و نیرومندی کسی یا چیزی آشکار و ظاهر باشد، آن را «صلب» می گویند، مانند ستون فقرات که نیرومندی آن برای حفظ تعادل جسم انسان برای همه واضح و روشن است.

الإیمان، ریشه این کلمه از «أمن» به معنای آرامش و اطمینان قلبی داشتن است و وقتی به باب «افعال» برده شود «ایمان» می شود، که در این صورت به معنای آرامش یافتن است(1) و به معنای «تصدیق نمودن» نیز استعمال شده است. (2)

اما اینکه: «به چه چیز باید ایمان داشت؟» سفیان بن سمط می گوید:

مردی از حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)،از تفاوت «ایمان»و«اسلام» پرسید؟ امام پاسخ ندادند. باز همین پرسش را تکرار کرد و کماکان امام جواب ندادند،تا اینکه در راه بین امام و آن مرد ملاقات شد، در حالی که نشانهای مسافرت و کوچ کردن آن مرد از مدینه نمایان بود.

امام خطاب به آن مرد فرمودند:«گویا وقت کوچ کردنت نزدیک است؟» آن مرد و پاسخ داد: «بله»، حضرت فرمودند: «در خانه به ملاقاتم بیا.» آن مرد به ملاقات امام مشرف شد، و سؤال خود را تکرار کرد.

سفیان بن سمط میگوید: امام (صلوات الله علیه) در جواب چنین فرمودند:

«الاسلام هو الظاهر الذی علیه الناس. شهاده أن لا إله الا الله وحده لا شریک له، و أن محمدا عبده و رسوله، و إقام الصلاه و إیتاء الزکاه، و حج البیت و صیام شهر رمضان، فهذا الاسلام»؛

اسلام همان ظاهری است که مردم به آن می پردازند،و آن عبارت است از: گواهی به «لا اله الا الله وحده لاشریک له» و «أن محمدا عبده ورسوله»و به پای داشتن نماز، و

دادن زکات، و حج به جای آوردن،و ماه رمضان را روزه گرفتن، این اسلام است.(1)

بنابراین اسلام عبارت از شهادت به یگانگی خدا و رسالت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله و عمل کردن به واجبات است، حضرت در ادامه سخنان نورانی ایمان را این گونه بیان می فرمایند که:

«الایمان معرفه هذا الأمر مع هذا، فإن أقر بها و لم یعرف هذا الأمرکان مسلما و کان ضالا» (2)

ص: 157

ایمان (عبارت است از)معرفت این امر (یعنی معرفت به ولایت و امامت معصومین (صلوات الله علیهم) و آنچه در معنای اسلام گفته شد.

پس اگر کسی به آن (اسلام)اقرار کند ولی معرفت این امر(ولایت و امامت) را نداشته باشد، مسلمان است و گمراه.

بنابراین «ایمان» یعنی معرفت به ولایت و شهادت به یگانگی خدا و رسالت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله . و عمل کردن به دستورات. ازاین رو در روایات می خوانیم. هر مؤمنی مسلمان هست ولی هر مسلمانی مؤمن نیست،همان گونه که هرکس داخل کعبه شد داخل در مسجد الحرام نیز هست، ولی هرکس داخل مسجد الحرام بشود، داخل خانه کعبه نیست.

بنابراین سخنان اهل البیت (صلوات الله علیهم)، هفتاد معنی دارد. همان گونه که قرآن را هفتاد معنی است، چرا که آن بزرگواران «نور الأنوار» بوده و کلامشان نور است که «کلامکم نور (1)»و درک و فهم حقیقت نور و مراتب آن در حیطه نبی مرسل و ملک مقرب و یا مؤمن ممتحن است چونان جناب سلمان،ابوحمزه ثمالی،یونس بن عبدالرحمن و... و دست این حقیر کوتاه و خرما بر نخیل، مرا به فهم کلمات نورانی آن نورالانوار چه کار، که قلب سیاه و دیده تاریک و راه دراز،و از درک نور محروم، و در نتیجه جاهل به جلال و عظمت حضرت علمدار کربلا (سلام الله علیه).

پس آنچه گفته شد و با گفته می آید اگر مطلبی است رسا،و حقیقتی گویا،از برکت ذکر یا ابا الفضل (سلام الله علیه) است،و اگر سست است و نامربوط ازکوری دیده و دل نویسنده است، که امیدم به عفو و بخشش سردار نینوا است. که خود خوب می داند، مقصودم از این همه، ستایشگری حضرتش بود به امید آنکه دستگیریم نماید و از ورطه جهل و نادانی به اوج قله نور برساندم.

ای لقای تو جواب هر سؤال*** مشکل از تو حل شود بی قیل و قال

ترجمانی هرچه در دل نازل است ***دستگیری هر که پایش در گل است

تعبیر می شود یعنی اینکه انسان از معرفت ولایت، ترقی کرده و به جایی برسد که«صلابت ایمان» را در قلب و جان خود بیابد. بنابراین «صلابت ولایت» در قلب، غیر از «معرفت» به«ولایت» است.

و کسی که به اوج این درجه و رتبه رسید،حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) است، و آنچه پیگیری آن بر این قلم لازم است، و خواننده محترم باید با دقت و از سر صبر و حوصله به آن بپردازد دو مطلب است. 1. سرچشمه برهان صلابت ولایت در جان حضرت عباس (سلام الله علیه) 2. آثار ونشانهای این صلابت در گفتار و کردار آن حضرت (سلام الله علیه).

بزرگوار مستولی شده و جان او را در سیطره خود در آورد.

ن را برای روشن شدن این مطلب، باید بدانیم که اعتقاد به ولایت و معرفت به آن دارای سه مرحله است.

مرحله اول: ایمان به ولایت، مرحله دوم: ایمان قوی و محکم به ولایت، مرحله سوم: صلابت ولایت در قلب. قلب مؤمن به ولایت درهر سه مرحله باید رتبه معرفت به ولایت را به دست آورده باشد وگرنه دارای ایمان نمی شود.اگر معرفت زیاد شود باعث قوت ایمان می شود. اما سومین مرحله وقتی به دست می آید که انسان به عالیترین مرتبه بصیرت، که همان «بصیرت نافذه» است برسد، که در این صورت از مرحله ایمان به ولایت، فراتر رفته و به آنجا می رسد که صلابت ولایت سراسر قلبش را تصرف می کند، تا به آنجا که به مقام تسلیم و فنا در مقابل صاحب ولایت نایل می آید.

و

و حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه)در بالاترین درجه ممکن این قله ایستاده است و سرمنشأ این مقام،بصیرت نافذه آن حضرت به مقام جلال و عظمت حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) می باشد.

دلیل دوم: سیطره و صلابت ولایت چنان بر قلب حضرت عباس (سلام الله علیه) سایه افکنده بود که در راه اطاعت و فرمانبرداری، و جان نثاری در راه حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه) هیچگاه سستی به خرج نداد و از روی آن «نور الأنوار روی نگرداند. لذا در یکی از فرازهای زیارت آن حضرت - که از ناحیه مقدسه حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) صادرشده - می خوانیم:

«أشهد أنک لم تهن و لم تنکل، و أنک مضیت علی بصیره من أمرک»؛

گواهی می دهم که تو (در اطاعت و فرمانبرداری، از امام و کمک به آن حضرت)ضعف و سستی به خرج ندادی، و هیچگاه از آن حضرت روی برنگرداندی، و همانا از روی بصیرت و بینایی در کار خود درگذشتی.

این فراز از زیارت به ما می فهماند که از حضرت عباس (سلام الله علیه) در فرمانبرداری و جانثاری در پیشگاه ولایت هیچ سستی رخ نداد،و هیچگاه از مقام ولایت روی برنگرداند،و راز آن در جمله «أنک مضیت علی بصیره من أمرک» نهفته است.

ص: 161

از همین روی ولایت در قلب او صلابت و سطوت داشت،که هم جمال و زیبایی ولایت را درک می کرد، هم عاشق جمال امام بود و هم تحت سیطره صلابت امام. این دو در جان مولا و سرور ما، آقا اباالفضل (سلام الله علیه) چنان نورافشانی کرده که در جسم ظاهر آن حضرت نیز اثر کرده و آثار جلال و جمال حسینی در پیکر مقدس حضرت عباس، قمر بنی هاشم نمایان شده بود.

می انداخت، و از همین روی نام «عباس» بر او نهادند.(1)و این همه را آن حضرت، از درگاه و آستانه رفیع و بلند حضرت اباعبدالله حسین بن علی (صلوات الله علیها) به دست آورده بود.

عشق آمد و شد چو خونم اندر رگ و پوست ***تا کرد مرا تهی و پر کرد ز دوست

اجزای وجودم همگی دوست گرفت*** نامی است ز من باقی و باقی همه او است(2)

و اگر سر آن داری که راه کمال پویی، باید در مقابل ماه ولایت از خود بگذری، بلکه خود را بسوزی و آنگاه عزم سلوک به درگاه بی همتای حضرت باب الحسین کنی.

خود بسوز و هرچه می خواهی بساز ***خود بیار و هر چه می خواهی ببر(3)

أخی ناولنی الرایه»(1)عبدالله گفت: «مگر در من ضعف و ناتوانی از حمل رأیت (پرچم) مشاهده میکنی؟» زهیر گفت: (نه) ولیکن مرا به آن احتیاج است»پس رأیت (پرچم) را گرفت و آمد به نزد (حضرت) عباس بن امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) و عرض کرد: «یا بن امیر المؤمنین: أرید أن أحدثک بحدیث وعیه، (ای پسر امیرالمؤمنین می خواهم سخنی را برای تو بازگو کنم که از آن چاره ای نیست.)»

(حضرت )عباس (سلام الله علیه) فرمود:«حدیث خود بگوی که وقت آن فوت می شود، حدث ولا حرج علیک و إنما ***تروی لنا متواتر الأسناد»(2)

زهیر عرض کرد: «یا ابا الفضل پدر تو چون اراده کرد تزویج به مادرتو ام البنین را، فرستاد به نزد برادر خود عقیل - که عارف بود به انساب عرب - و (فرمود):«می خواهم که خواستگاری کنی برای من زنی ازصاحبان بیوت و حسب و نسب و شجاعت را؛ تا خداوند از او ولد (و فرزند) شجاعی به من عطا کند که بازو و ناصر باشد ولد من حسین را، و مواسات کند او را به نفس خود درصف کربلاء»وپدرتو،تو را برای امروز خواست، پس کوتاهی نکنی در حفظ حرم برادران و خواهران خود.»

از شنیدن این کلام لرزه بر اندام (حضرت) أبی الفضل (سلام الله علیه) افتاد و چنان پای در رکاب به تمطی آمد تا تسمه رکاب از قوت آن جناب قطع شد.(یعنی چنان پای آن بزرگوار در رکاب اسب فشار آورد که بند رکاب پاره شد.)و فرمود:«یا زهیر تشجعنی فی مثل هذا الیوم لأرینک شیئا ما رأیته قط، (ای زهیر در چنین روزی مرا به شجاعت فرا می خوانی سوگندبه خدا که چیزی تو را نشان بدهم که هرگز ندیده باشی.)»

این (کلام) را گفت، و اسب را به جانب قوم (و لشکر دشمن)حرکت داد تا وسط میدان، - و به روایت بعضی مقاتل - می زد به شمشیر خود قومی (از لشکر دشمن

ص: 164

را) که ده هزار (نفر) بودند، و گویا شمشیر او آتشی است که در نیزارافتاده و این رجز را انشاد میکرد.

أنا الذی أعرف عند الزمجره*** بابن علی المسمی حیدره

فأثبتوا الیوم لنا یا کفره ***لعتره الحمد و آل البقره(1)

تا آنکه از [شجاعان]و أبطال و بزرگان ایشان صد نفررا کشت - یعنی زیاده برغیر معاریف ایشان (یعنی از آن گروه، افراد زیادی را به درک واصل کرد و از شجاعان

و انت و پهلوانان آنها صد نفر را کشت.)

راوی گفت: پس مارد بن صدیف التغلبی،دو زره تنگ حلقه پوشیدو کلاه خود قدیمه عادیه بر سر نهاد،و اسب نجیب اشتری را سوار شد.ونیزه بلندی به دست گرفت، و به مبارزه (با حضرت) عباس بیرون آمد، - نعره زنان و غرش کنان - تا آنکه نزدیک شد به آن سرور عالمیان، پس زبان نحس (و پلید) خود را گشود و گفت: «یا غلام إرحم نفسک، و أغمد حسامک،و أظهرللناس إستسلامک،فالسلامه أولی لک من الندامه،(ای جوان شمشیرت را غلاف کن،وتسلیم شو،که سلامت و تسلیم بهتر است برای تو از پشیمانی)

پس( از آن) گفت:

إنی نصحتک إن قبلت نصیحتی ***حذراً إلیک من الحسام القاطع(2)

و لقد رحمتک إذ رأیتک یافعا***و لعل مثلی لا یقاس بیا فعی(3)

أعط القیاد تعیش بخیر معیشه ***اولی لک من عذاب واقع(4)

چون حضرت عباس (سلام الله علیه) کلام (آن) شقی خناس را شنید فرمود:«إنی أری جعلک فی مناخ تذوره الریاح،أو فی الصخره الأطمس لا تقبله الأنفس. و أنا یا عدو

ص: 165

الله و عدؤ رسوله!! فمعود للقاء الأبطال و الصبرعلی البلاء فی النزال،ومکافحه الفرسان و بالله المستعان.

ألیس لی إتصال برسول الله و أنا غصن متصل بشجره و تحفه من نور جوهره.و من کان من هذه الشجره، فلا یدخل تحت الزمام و لا یخاف من ضرب الحسام.

فأنا بن علی لا أعجزعن مبارزه الأقران،وما أشرکت بالله لمحه بصرولاخالفت رسول الله فیما أمرو أنا منه کالورقه من الشجر،و علی الأصول تنبت الفروع. فخذ فی الجد و إصرف عنک الهزل، فکم من صبی خیرمن شیخ کبیر عند الله تعالی.(1)

(همانا حرفهای تو را چونان فضله ای در خوابگاه شتران که باد آن را به این طرف و آن طرف می برد می بینم یا بر تپه ای،که باد آن را برده است،و چنین فضله هایی کسی را فریب نمی دهد.)

من - ای دشمن خدا و رسول خدا - تربیت شده ام برای دیدار با پهلوانان،و بردباری بر بلاء در هنگام کارزار، و مبارزه با سوارکاران، و از خدای کمک می خواهم،مگر نیست برای من اتصال به رسول خدا، (بدان که) من شاخه متصل به آن درختم ومن ارمغانی از نور ذات اویم،و هر که از این درخت باشد،زیربارشما نمی رود،واز ضربات شمشیر نمی هراسد.

من پسر علی میباشم، و ناتوان از مبارزه با هم قطاران خویش نیستم،و به اندازه چشم بهم زدنی شرک نورزیده ام، و هیچگاه مخالفت دستورات رسول خدا را ننموده ام، من از (حضرت) علی (صلوات الله علیه) سرچشمه گرفته ام مانند برگ از درخت، و رشد و بالندگی شاخها بر تنه های درختان است.

پس جدی سخن گوی و راه بیهوده گویی مپوی،چه بسا طفل خردسالی در نزد خدای متعال بهتر از پیر مرد فرتوت باشد.)»

و...

چون مارد این کلام را از( حضرت) ابوالفضل شنید در غضب شد نیزه (خویش را)

ص: 166

حواله ابا الفضل نمود.آن حضرت نیزه او را گرفت،و به سمت خود کشید. که نزدیک شد که از اسب در غلطد. (یعنی نیزه آن ملعون را به تصرف خود در آورد.)پس مارد مردود نیزه را واگذاشت و دست به شمشیر کرد.

حضرت عباس (سلام الله علیه) نیزه آن ملعون را به سوی او تکانید (یعنی به سوی او به این حرکت در آورد.)و فرمود: «یا عدو الله امید دارم ازخداوند، که تو را به نیزه (خود) تو، به درک واصل سازم» و نیزه را به خاصره (پهلوی)اسب او فرو برد.اسب ان مضطرب شد و مارد بر زمین آمد،و از این امر خجالت بر آن پلید روی داد.« اضطربت الصفوف و تصایحت الانوف و صفهای لشکریان دشمن آشفته شد و فریاد آنان در میدان کارزار پیچید.»

شمر لعین چون[ اوضاع لشکر را آشفته] دید، که از مغلوب شدن مارد، اضطراب وولوله در صفوف اهل ضلال افتاد،به اصحاب خود گفت: «ویلکم ادرکوا صاحبکم

قبل أن یقتل [رفیق خود را دریابید و به او کمک کنید پیش از آنکه کشته شود.]»

پس غلامی اسبی را که «طاویه» می نامند، خواست به ماردرساند،وآن لعین فریاد زد: «یا غلام عجل بالطاویه قبل حلول الداهیه(1) [ای غلام بشتاب برای رساندن «طاویه» به مارد قبل از اینکه بلای سخت بر او فرود آید.] [حضرت]ابوالفضل (سلام الله علیه) جلو بر آن غلام گرفت،و نیزه بر سینه او زد و او را به جهنم فرستاد و بر طاویه سوار شد، و روی به مارد نهاد.

پس پانصد نفر برای خلاص کردن مارد ابتر [و فرومایه]،ازچنگ آن سید عضنفر من نهایه الاستعجال روی به میدان قتال و جدال نهادند.حضرت عباس (سلام الله علیه) یک ذره از آن گروه خناس، اندیشه به خاطر راه نداد،خود را به مارد مردود رسانیده، نیزه را به حنجر او فرو برد که افتاد، پس سر او را گوش تا گوش برید،وبرقوم حمله نمود هشتاد نفر از ایشان را کشت،وباقی روی به هزیمت [شکست] گذاردند.»(2)

ص: 167

چون که طاویه به امام حسین (صلوات الله علیه) نزدیک شد سر خود را به لباسهای آن

امام می مالید گویا کمتر از یک روز از آن حضرت جدا شده بود.

نکته: گویا آنچه را که مرحوم فاضل دربندی قدس سره در «اسرار الشهاده»(1) آورده از کتاب «نور العین فی مشهد الحسین (صلوات الله علیه)» نقل کرده و لذا با متن کتاب اسفرائنی بسیار شبیه است.

بنابراین واقعه حمله حضرت عباس (سلام الله علیه) و مبارزه تن به تن بامارد بن صدیف و پس گرفتن «طاویه» و آوردن آن به محضر حضرت امام حسین (صلوات الله علیه)، قطعی است، گرچه در برخی از وقایع جزئیه آن هماهنگی وجود ندارد.

طاویه را گرفته اند و بر مظلومیت امام حسن (صلوات الله علیه) ناله سرداده اند،و گمان می کنم اینکه حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) به زهیر فرمود: «لأرینک الیوم شیئا ما رأیته قط»؛ چیزی را امروز به تو نشان خواهم داد که هیچگاه ندیده باشی»همین واقعه طاویه باشد. یعنی ای زهیر شاید تو اسب برادرم ندیده ای، ولی الآن ببین.

شاید به حضرت قاسم هم گفتند:بیا و اسب پدر را تماشا کن، آقاجان علی اکبرتو هم بیا اسب عمو را ببین. و چه ناله ها که سر داده شد و چه اشکها که ریخته نشد،به طور طبیعی درآن لحظه کربلا مجلس عزا شد و آیا روضه خوانی هم داشت؟کدامین مصیبت از مصایب امام حسن مجتبی (صلوات الله علیه) خوانده شد و یا به یاد و خاطره ها آمد؟ اما گمان می کنم آنچه به یاد دلاور عرصه کربلا حضرت عباس (سلام الله علیه) آمد، تیرباران شدن بدن منزه و مقدس حضرت امام حسن مجتبی (صلوات الله علیه) بود. اعتقاد این ناچیز بر این است که دو روز ازروزهای عمرحضرت عباس (سلام الله علیه)سخت ترین روزها بود. 1. روزی که بدن پاک و مطهر امام حسن مجتبی (صلوات الله علیه) را در مدینه تیرباران کردند، و غضب حیدری در حضرت عباس نمایان شد و دست به شمشیر بردند که از برادر دفاع کنند، ولی حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) دستور دادند شمشیر را غلاف کن. 2. روز دوم، روز عاشورا بود که هرچه حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) اجازه میدان خواستند،از ساحت قدسی امام حسین (صلوات الله علیه) اجازه صادر نشد.و آنچه حضرت عباس (سلام الله علیه) در کربلا انجام دادند دفاع بود.

و چه اندازه سخت است که انسانی توانمند باشد اما مولایش اجازه انتقام ندهد.اما سخت تر از این دو روز، روزی بود که درب خانه حضرت فاطمه زهرا (صلوات الله علیها) را آتش زدند و... و مظهر قدرت خداوند ناچار به صبر بود.

منسوب کرده و به آن حضرت «اسناد» دهیم؟و آیا می توان به آن استدلال کرد و مطالبی را به استناد آن مستند کنیم، و به قول اهل «علم اصول» آیا «اسناد» و «استناد »به آن صحیح است؟ به دیگر بیان برای اسناد این واقعه و آن فرمایشات به حضرت عباس (سلام الله علیه) و استناد به آن، به چه دلیلی می توان تمسک کرد؟ و راهیابی به صحت آن از کدام زاویه ممکن است؟

جواب: برای اسناد این کلام و آن شجاعت به حضرت عباس (سلام الله علیه)و استدلال و استناد به آن سه راه وجود دارد:

راه اول: بررسی اعتبار کتابی که این گفتار و کردار در آن نقل شده است.

راه دوم: بررسی مردانی که آن را گزارش کرده اند.

راه سوم: وثوق و اطمینان به صدور آن و یقین به جعل نبودن آن.

راه دوم در اینجا ممکن نیست چرا که کتابهایی که این واقعه را و آن گفتار را نقل کرده اند از راویان آن سخنی به میان نیاورده اند، بنابراین راهی برای اثبات صحیح بودن و یا موثق بودن این واقعه و آن فرمایشات وجود ندارد، بنابراین، این حدیث داخل می شود در اخبار مرسله، و اما راه اول و سوم بحمد الله باز است، که اگر ما اطمینان به آن دو راه پیدا کردیم، این واقعه - حدیث - داخل در عنوان «موثوق الصدور» می شود یعنی اطمینان به وقوع واقعه ای که نقل شده پیدا می کنیم و در نتیجه هم صحیح است که آن جنگجویی و آن اتفاقات را به حضرت قمر بنی هاشم نسبت -به اسناد - دهیم و هم قابلیت استدلال - استناد -به دارد و خدا را سپاسگزاریم که چندین دلیل بر«موثوق الصدور» بودن آن در دست است که به بعضی از آنها اشاره می شود،تا دانایان با انصاف آن را به محک دقت ارزیابی کنند،و مدعیان عیب جو با شتاب به قضاوت ننشینند.و با تیغ «تحریف در واقعه عاشورا(1)»، آن را مجروح ننمایند.

بنابراین برای صحت «اسناد» و «استناد» این واقعه به حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) یک راه وجود دارد و آن اینکه این واقعه «موثوق الصدور» است و برای اثبات وثوق و اطمینان به آن، بحث را در دو فصل پی میگیریم.

ص: 172

فصل اول: محتوای این واقعه - رشادت و شجاعت، صلابت و فصاحت کلام و تصاحب

طاویه - قابل انکار نیست؛ زیرا:

اولا: گفتاری که در این واقعه نسبت به حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) داده شده هم از حیث فصاحت و بلاغت در حد عالی است و از حیث محتوی نیز بسیارغنی است، و امکان ندارد کلامی با چنین محتوایی بالا و بلاغت عالی از غیر معصوم یا تالی معصوم صادر شود. که به خواست الهی بعضی از ظرایف و لطایف آن را می خوانیدو به نظر می رسد که کلام از مرز یک گفتار عادی گذشته و در مرتبه معجزه و کرامت نشسته باشد.

ثانیا: تمام آنچه در این واقعه آمده دلالت آشکار بر شجاعت، بصیرت،وعظمت حضرت ابا الفضل (سلام الله علیه) دارد که یک انسان و لو عالم و دانشمند هم باشد نمی تواند چنین گفتاری از او سرزند مگر کسی که متصل به شجره نبوت باشد.

ثالثا: کلام منطبق با عقل و قرآن و حدیث است،بلکه دلایل و شواهدی از قرآن و حدیث بر صحت و درست بودن آن وجود دارد.همان گونه که در شرح و توضیح آن خواهد آمد.

رابعا: انگیزه ای بر جعل آن نه از طرف ارادتمندان و نه از سوی معاندان وجود ندارد. اما از طرف ارادتمندان واضح است که آنها به دروغ چیزی را به حضرت عباس (سلام الله علیه) نسبت نمی دهند، چرا که خوب می دانند با کسی رودررو می شوند که تمام عالم زیر سلطه هیبت او است.

دشمنان - امویان - نیز دست به جعل چنین داستانی که دلالتی آشکار بر مدح و منقبت حضرت عباس و حضرت حیدر کرار امیرمؤمنان (صلوات الله علیهما) دارد نمی زنند، علاوه بر اینکه این کلام با این محتوای بسیار بالا امکان ندارد جز از حضرت عباس (سلام الله علیه)صادر شود.بنابراین نه انگیزه ای برای جعل آن وجود دارد، و نه امکان جعل آن.

فصل دوم: این واقعه را با تمام محتوای آن محقق نامدار و موثق صاحب اعتبار مرحوم بیرجندی قدس سره در کتاب «کبریت احمر»آورده و کتاب اسفراینی - نور العین فی مقتل الحسین - را به عنوان مؤید خود نام برده است.و می دانیم که ایشان در مسأله دقت در نقل و استناد مطالب واقعه عاشورا شاگرد و پیرو استاد خود،مرحوم محدث بزرگ میرزا حسین نوری قدس سره

ص: 173

است و آه و ناله آن دو، از مطالب غیر مستند و غیر صحیح در واقعه کربلا به عرش اعلی رسیده است.بنابراین، نقل ایشان و «اسناد» و«استناد» او با آن همه دقت نظر و مبنای فکری برای هر انسان منصفی اطمینان آور است. گرچه مستند خود را ذکر نمی کند. اما از عبارت ایشان، اعتمادش به این واقعه آشکار است.

ولی آنچه مسلم است ادامه بخش حقیقت حادثه عاشورا،نه مختار ثقفی است. و نه زیدی مذهبان و نه مخالفین، بلکه سلسله تداوم بخش حلقه واقعه کربلا،حضرت امام سجاد است و امام باقر و امام صادق (صلوات الله علیهم) و دیگر امامان معصوم و مطهر که نورالأنوار الهی هستند. و اگر نیک به آنچه از آن بزرگواران به دست ما رسیده بنگری مانند آداب، زیارت کربلا، ثواب إقامه عزاء، أجر گریه بر واقعه عاشورا،و...به راحتی در می یابی که حقیقت کربلا، ولایت و معرفت است، و تسلیم شدن در مقابل مرتبه ولایت کبرای علویه.(1)

به هر حال تألیف کتابی در «مقتل» آن هم از دانشمندی شافعی مذهب که یکه تاز میدان حدیث و تاریخ در شهر نیشابوربوده است نه تنها بعید نیست بلکه باید گفت محال است که چنین دانشمندی با توجه به شافعی بودن، و حضورش درنیشابور که یکی از پایگاههای شیعه بشمار می رود، کتابی در مقتل ننوشته باشد و به حسب زمان و مکان و مذهب انسان اطمینان پیدا می کند که کتابی در مقتل توسط او نوشته شده باشد.

چرا که ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن مهران شافعی که در روز عاشورا به سال 418 ق. در نیشابور تشییع شد و در شهر خود «الغراین» دفن شد، از دانشمندان شافعی است و حلقه درس او مشهور و کتابهای او پر رونق بود.و زمان او هم زمان رونق تشیع بوده و شهر زندگانی او نیشابور از پایگاه های شیعه و دانشمندان شیعه به شمار می رفته و بزرگانی از علماء و محدثین شیعه در آن زیست می کرده اند.تمام اینها عواملی است که دست به دست داده و موجب می شود که او کتابی در«مقتل» به نگارش درآورد و این امر هیچ بعید به نظر نمی رسد.

البته ممکن است ادبیات یک مؤلف در تدوین کتابهای متعدد،متفاوت باشد واین امری است که در هر زمانی احتمال دارد به وقوع بپیوندد، اگر فرض کنیم پانصد سال آینده محققی در رابطه با شخصیتی از زمان ما و تألیفات متعدد او به تحقیق بپردازدوبا کتابهای متعدد برخورد کند و تحقیقی جامع از آن ارایه دهد،به طورطبیعی استناد بعضی تألیفات را به او محل تردید قرار می دهد، وحال آنکه مراحل متعدد عمر یک دانشمند مثل جوانی و پیری و ادوارعلمی او تأثیر به سزایی بر ادبیات و محتویات کتاب دارد.

ص: 175

بنابراین تفاوت در ادبیات، چه از نظر علمی، و چه از نظر زمانی موجب نفی و اثبات

کتاب نمی شود و با این گونه امور حدسی نمی توان اظهار نظر قطعی کرد.

و نکته ای مهم که توجه به آن لازم است اینکه کتاب «نورالعین فی مقتل الحسین (صلوات الله علیه)» ازچنان شهرتی برخوردار بوده که در «تونس» دویست سال پیش طبع شده و قریب به صد سال پیش در نزد مرحوم بیرجندی یافت می شده و این محقق ارجمند آن را نفی نکرده است. بلکه به آن استناد نموده است.

به هر حال خدشه در انتساب کتاب «نور العین فی مقتل الحسین (صلوات الله علیه)» به ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن مهران بسیارمشکل است.و تحقیقات علمی را باحدس و گمان نمی توان زیر سازی کرد. بلکه به پژوهش بیشتر علمی نیاز دارد.

توضیح کلامشان می فرمایند:

«غیر إنی أری جعلک فی مناخ تذروه الریاح أو فی الضفه الاطئس لا تقبله الانفس،و کلامک کالسراب یلوح، فاذا قصد صارا رضا بوار»؛(1)

غیر از اینکه می بینم [گفتار تو را چونان ] فضله ای آبدار در خوابگاه شتران که دست خوش بادهاست و یا در صخره ای که روی به نابودی دارد. [ و از این روی] هیچکس آن را نمی پذیرد.

گفتارت مثل سراب که فقط نمود آب است نه آب، که اگرکسی به قصد سراب حرکت کند، هلاکت و نابودی او را می رباید.

اگر خوب دقیق شویم در این دو عبارت در می یابیم که حضرت بعد از آن که فرمودند: گفتار مارد بن صدیف چونان پیه سوخته نفرت انگیزاست و عجب و خودبینی او را واداشته که ادعای برتری کند. در این عبارت کلمات مارد را تشبیه به فضله ای آبدار می کنند که در معرض تندباد است و زود حقیقت خود را آشکار خواهد نمود.و از این روی می فرماید: این یاوه گویی ها را کسی قبول نمی کند، چرا که سرابی بیش نیست، که هر کس به آن اعتماد کند از تشنگی هلاک خواهد شد.

خواسته ای است که به دست آوردنش بسیارسخت است و من - ای دشمن خدا و رسول خدا - برای هم آوردی با پهلوانان، و بردباری بر بلادرهنگامه کارزار، وجنگ با تک سواران تربیت شده ام، و از خدای کمک می جویم، و کسی که این ویژگیها در او به نتیجه رسیده باشد از هیچ جنگ جویی هراس ندارد.

بنابراین حضرت به خواسته ماردین صدیف اشاره می کند. که تو از من می خواهی تسلیم تو شوم، اولا این خواسته ای بسیار بسیارسخت است، چرا که اگر گمان میکنی در مبارزه با من،به این خواسته می رسی، بدانکه جنگ با من کار بسیار دشواری است «صعب الحصول» و اگر گمان می کنی که من از تو هراسی دارم باید بدانی که این نیز به دست آوردنش خیلی بعید است.

از همین روی حضرت می فرماید: تسلیم شدن من در مقابل تو بدون جنگ و درگیری «بعید الوصول» است؛زیرا من از هیچ کسی هراسی ندارم چرا که «من کملت هذا الاوصاف فیه فلایخاف ممن برز الیه» و اما سرفرود آوردنم در مقابل تو بعد از جنگ، بسیار سخت است زیرا مرا برای جنگ آنهم با قهرمانان و مردان رزم آور عادت داده و پرورش داده اند. و از همین روی جنگ با من بسیار پر مخاطره است، چرا که «و أنا... فمعود للقاء الأبطال و...».

شاخه ای هستم پیوسته به آن درخت وتحفه نفیسی هستم از نور ذات و گوهرآن حضرت و هرکس که از این درخت باشد داخل در عهد و پیمان (شما) نمی شود و از ضربه شمشیر نمی هراسد.

به ویژه وقتی آن حضرت می فرماید:من شاخه ای تنومند ازآن درختم،و تحفه ای از نور

ذات آن بزرگوار، و حال آنکه هیچ گونه نسبت مستقیم در بین نیست.

اگر نیک بنگری حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) این پرسش را پاسخ داده اند؛ آنجا که فرمودند: «و تحفه من نور جوهره».

کرد. 1. احادیثی که بیانگر چگونگی آفرینش نوری حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله است. 2. اخبار و روایاتی که به چگونگی آفرینش ارواح أنبیاء، شیعیان و ملائکه، عرش و آسمانها و زمین و... پرداخته است. 3. احادیث و اخباری که تجلی و ظهور آن بزرگواران در مراتب خلقت را روشن می کند. 4. فرمایشاتی که آثاراطاعت ، محبت و معرفت و ولایت آنها را آشکار می کند.

اما آنچه در این بحث مورد نظر است مربوط به روایاتی است که چگونگی تجلی و تنزل و ظهور آن چهارده معصوم (صلوات الله علیهم) را در عالمهای متعدد بیان کرده و بیانگر اصل پدید آمدن است، یعنی احادیث دسته 1 و 2.»

به هر حال احادیثی که دلالت بر یگانگی حقیقت نور حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله و حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) دارند فراوان است که به نقل دو حدیث از آن همه، در اینجا بسنده می شود.

حدیث اول: حسین بن سعد می گوید: به محضر امام هشتم (صلوات الله علیه) شرفیاب شدم، در آنجا ابن غیلان گفت: به من حدیثی رسیده که هرکسی همسرش حامله باشد و نیت کند نام آن حمل و جنین را «محمد» بگذارد، فرزندش پسر خواهد شد، و همین طور اگر در نیتش باشد که نام او را «علی» بگذارد حضرتش فرمودند:

«علی محمد و محمد علی شیئا واحدا»؛(1).

علی محمد است و محمد علی است (هر دوی آنها) یک چیزند.

بنابراین حقیقت آن دو بزرگوار یکی است، و لذا درروایات متعدد به این حقیقت به بیان

دیگری اشاره شده مثل اینکه می فرمایند:حقیقت آن دو از یک نور است و..

البته این نکته فراموش نشود که أفضیلت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله تا به آنجا است که حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) می فرماید:

«إنما أنا عبد من عبید محمد»؛ (2)

ص: 183

من بنده ای از بندگان حضرت محمد صلی الله علیه واله می باشم.

و این حدیث شریف را در نهج البلاغه، اصول کافی، کتاب التوحید می توان یافت.

حدیث دوم: علامه مجلسی قدس سره روایت مفصل و بسیار کارگشایی را از حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله نقل می کند که یکی از فرازهای آن چنین است:

«.. أن الله خلقنی و علیا من نور واحد...» (1)

خدای تبارک و تعالی مرا و علی را از یک نور آفرید.

و همین است راز اینکه حضرت محمد صلی الله علیه واله فرمود: «علی از من است و من از علی می باشم.» بلکه این حقیقتی است که در بسیاری از احادیث کتابهای مخالفین نیز نقل شده است(2). و پیش از این نیز نقل شد که نور و روشنایی تمام نورها و روشنایی ها از «نورالانوار» است که حقیقت حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله و حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) است و به طورمبسوط بحث شد.

حدیث سوم: حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) می فرماید:

«کنت أنا و محمداً نوراً واحداً من نور الله عزوجل، فأمر الله تبارک و تعالی ذلک النور ان یشتق، فقال للنصف: کن محمداً و قال للنصف: کن علیا، فمنها قال رسول الله صلی الله علیه واله : علی منی و أنا من علی...»(3)

من و حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله یک نور بودیم از نور خدای عزوجل، پس خداوند دستور داد که آن نور، دو شق شود،پس به یک نصف فرمود، تو «محمد صلی الله علیه واله باش و به دیگر نصف فرمود تو «علی (صلوات الله علیه)» باش. از این رو رسول خدا صلی الله علیه واله فرمودند: علی از من و من از علی هستم....

نکته: از مجموع روایاتی که نقل شد، دانسته می شود که گوهر و ذات آن دو بزرگوار بلکه تمامی چهارده نور پاک یک نور است، آن هم نوری که از نور جلال و عظمت الهی نشأت

ص: 184

گرفته است، و اگر در شکل و شمایل انسانی آشکارشده اند از آن جهت است که انسان ها توان دیدن و مشاهده آنان را داشته باشند از همین روی در یکی از فرازهای کلام امام کاظم (صلوات الله علیه) می خوانیم:

«... ظاهرهما بشریه، و باطنهما لاهوتیه، ظهرا للخلق علی هیاکل الناسوتیه،حتی

یطیقوا رؤیتهما...»؛ (1)

ظاهر آن دو - حضرت محمد صلی الله علیه واله و حضرت علی (صلوات الله علیه) بشری است (یعنی آن دو بزرگوار حقیقتشان نور است ولی به شکل و شمایل بشر در بین مردم آشکار شدند.) و باطن آنها لاهوتی است و در هیکلهای مادی آشکار شده اند تا آنکه خلق طاقت مشاهده آنها را داشته باشند.

چونان قرآن که حقیقت آن نیز نور است و «کتاب کریم» که «لَا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»(2) زیرا آن بزرگواران عدل قرآن کریم می باشند، اما به صورت همین الفاظ و نوشته ها ظاهر شد تا هدایت برای مردم باشد. وگرنه قرآن علم الهی است،و وحی خدا است که کسی جز حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله توان درک و تلقی و شنیدنش را ندارد، اما آن حقیقت به صورت زبان عربی نازل شد تا مردم طاقت شنیدن و مشاهده آن را داشته باشند.(3)

محمدی صلی الله علیه واله نشأت گرفته بنابراین حضرت عباس (سلام الله علیه) نیز شاخه ای نورانی از همان نور است. و از این جا راز کلام حضرت عباس (سلام الله علیه) که فرمود: «أنا تحفه من نور ذاته» آشکار و هویدا می شود.

شیفته و عاشق خود می کنند. و از آنجا که حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله از نور جلال و عظمت الهی آفریده شده اند.دارای جمالند و جلال ودر جلال و جمال بالاترین پدیده های خداوندی هستند. و از همین روی کسانی که نسبت به آنها معرفت پیدا کرده اند، چنان شیدای آن بزرگواران شده اند که به مقام «تسلیم» رسیده اند (1)بلکه شیدایی بعضی از عاشقان نادان، آنها را تا مرز کفر کشاند،تا به آنجا که گفتند آنها خدایند، مثل آن عده که قائل به الوهیت حضرت امیرالمؤمنین شده اند، و یا مثل «نصیریه» که اعتقاد باطلشان این بود که حضرت امام هادی (صلوات الله علیه )العیاذ بالله دارای مقام الوهیت هستند.(2)و یا «خطابیه»که گمان فاسدشان این بود که العیاذ بالله حضرت امام صادق (صلوات الله علیه )الوهیت دارند(3) و ... به هر حال چون جلال و جمال آن بزرگواران در حقیقت تجلی جلال و جمال الهی است،کسی را توان درک حقیقت آنها نیست و نتوان به کنه، حقیقت آنها رسید.(4)

جمله ادراکات بر خرهای لنگ ****او سوار باد پایان چون خدنگ

و بارزترین نمونه جلال و جمال الهی بعد از ائمه هدی (صلوات الله علیهم)وجود مقدس حضرت ابا الفضل العباس (سلام الله علیه)است، که جلال و جمال را با هم آمیخته چونان ماه تابان در وسط آسمان که جمال آن هر بیننده را خیره می کند، و هیمنه آن باعث می شود که دیگرستارگان زیبا به چشم نیایند،آری او مردی بسیار شکوهمند بود که حتی نام مقدسش یادآور جلال و جمال است.

او هم جمال و زیبایی جسمی را دارا بود که او را «قمر بنی هاشم» گفتند، و هم جمال روحی و شخصیتی داشت که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) او را به «نافذ البصیره» توصیف فرمودند. بلکه جمال روحی در فضل او یعنی معرفت الهی بود، بلکه چنان بر قله

ص: 188

این وصف استوار شده که هرکس بخواهد به این زیبایی - معرفت الهی - برسد باید دست پرورده او بشود. از همین روی او را «أبا الفضل» گفتند.

اما جلال و هیمنه جسمی او به گونه ای بود که با دیدنش چنان هراس دردل دشمن پدیدار می شد که از جنگ و مبارزه پاپس می کشید و چون روباه از مقابل شیر می رمید. از همین روی «عباس» گفتندش. و جلال روحی او تا به آنجا بود که «صلب دین» و قوت ایمان بود و لذا حضرت امام حسین (صلوات الله علیه)که حقیقت ایمان بودند وقتی چشم حق بین آن حضرت در عصر تاسوعا بر قامت او افتاد فرمود:

«ارکب بنفسی أنت»

بالا برد خدای همیشه لوای تو ***چون چشم شه فتاد به قدرسای تو

سیمای مرتضی مگر از چهره تو دید ***گفتا سوار شو که جانم فدای تو

و آن دم که دیدۂ مبارکشان بر بدن غرقه به خون آن حضرت افتاد فرمود:

«الآن انکسر ظهری» (1)

س تان م ازندران کدام عاقلی است که این همه جلال و جمال را ببیند و شیدای او نشود. گرچه افلاطون باشد یا سقراط، بوعلی سینا باشد یا مولی صدرا،و کدام دانشمندی است که به مقام علم رسیده باشد و در مقابل جمال او زانوی ادب به زمین نزند تو گویی شیخ مفید باشد یا شیخ اعظم انصاری،و کدامین عارف است که جز از خاک بوسی آستانه حضرتش، معرفت پیدا کرده باشد، خواه سید بن طاووس باشد و خواه سید بحرالعلوم و یا ملاحسینقلی همدانی.

و اگر کسی حقیقتاً جلالی دارد یا جمالی -نه جمال و جلال دروغین - ریزه خوار سفره او است، و او خود خادم درگاه حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه)است، و آن حضرت عبد و بنده حضرت حق جل جلاله . پس ای نفس اگر مایه جان طلبی و اگر خواستار جلال و جمال حقیقی هستی، دست طلب به سوی فرزند حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) دراز کن که تنها راه چاره او است.

ص: 189

«فأنا بن علی لاأعجز من مبارزه الأقران،و ما أشرکت بالله لمحه بصر، و لا خالفت

رسول الله صلی الله علیه واله فیما أمر».(1)

من پسر (حضرت) علی (صلوات الله علیه) هستم (بنابراین) از هماوردی با پهلوانان ناتوان نیستم، و یک چشم بر هم زدن شرک به خدای متعال نورزیدم، و مخالفت رسول خدا صلی الله علیه واله را در آنچه فرمان داده بود نکرده ام....

مهم ترین مطلبی که در این فرازپرداختن به آن بایسته است این که حضرت عباس( سلام الله علیه) در مدت عمر پاک خود، نه شرک ورزید و نه عصیان نمود، و این همان حقیقتی است که سابقا نگاشته شد، و این فراز به گونه ای آشکار،بیانگر«عصمت» قلبی و عملی آن بزرگوار است. و در اینجا باید این بحث را کمی رساتر از آنچه گذشت به نگارش آورد.

«الذی یتورع عن محارم الله عزوجل»(1)

[ با «ورع» ] کسی است که تورع از حرامهای الهی دارد. [یعنی نفس خود را از

ارتکاب معصیت منع میکند.]

بنابراین «ورع» یعنی اجتناب عملی از گناه لذا خدای تبارک و تعالی درحدیث قدسی می فرماید:

«یا ابن آدم إجتنب ما حرمت علیک، تکن من أورع الناس»؛ (2)

فرزند آدم از آنچه بر تو حرام کرده ام بپرهیز، تا باورعترین مردم باشی.

بنابراین «ورع» ترک گناه است.خواه انسان اراده گناه بکند ولی در هنگام عمل آن را ترک کند و خواه ترک گناه بخاطر این باشد که اصلا اراده گناه نکند.(3)

تقوی: ریشه این کلمه از «وقایه» به معنای دقت درحفظ و نگهداری از چیزی (4)و معنای حقیقی آن عبارت است از:

«تنزیه القلوب عن الذنوب» ؛(5) پاک کردن قلبها از گناهان است.

بنابراین حقیقت «تقوا»حفظ و نگهداری قلب است از معصیت.و روشن است که حفظ قلب از معصیت یعنی اینکه انسان نیت گناه نکند.پس متقی کسی است که نیت معصیت هم نمی کند.

در این جا فرق بین «ورع» و«تقوی» آشکار می شود،چرا که تقوی یعنی صیانت و

حفاظت قلب از نیت معصیت و «ورع» یعنی دوری از معصیت.

راه کار رسیدن به جایی که انسان بتواند به جایگاهی برسد که نیت گناه هم نکند تا چه برسد به خود گناه چیست؟گناه ظلمت و تاریکی قلب است.و قلب ظلمانی وحشت دار و وحشت زا است.

در روایات ما راه رسیدن به این رتبه بیان شده است.و آن اینکه قلبی که جایگاه نور است، ظلمت و تاریکی قصیر معصیت در آن راه ندارد. و سابقا دانستیم که «نور» در حقیقت همان «ولایت» است و اگر قلبی آشیانه ولایت شد قطعا، لاشخورهای ظلمانی حرامخوار معصیت، جرأت روی آوردن به آن را ندارند.چرا که خداوند چنین انسانی را از ظلمات به نور و ازتاریکی به روشنایی می برد. چنانکه بانگ ملکوتی وحی چنین بر گوش جانها می نوازد که:

«هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ ۚ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا »(1)

او کسی است که بر شما صلوات می فرستد و نیز فرشتگان او،تاشمارا ازتاریکی ها خارج و به نور برساند،و خداوند که به مؤمنان مهربان است.

و این «نور» نور ولایت است،و اگر نور ولایت در قلب کسی سکنی گزید،از متقین به شمار می رود.چرا که خود به خود نیت معصیت نمی کند.چرا که حقیقت «تقوا»چهارده معصوم (صلوات الله علیهم) می باشند که امام هشتم (صلوات الله علیه) فرمودند:

«نحن کلمه التقوی و العروه الوثقی»؛(2)

ما کلمه تقوا هستیم و ما دستگیره محکم الهی می باشیم.(3)

بنابراین تنها «ولایت اهل البیت (صلوات الله علیهم)»است که قلب انسان را در رویارویی با معصیت مصون داشته و نگهداری می کند.

ص: 193

سهوا محال است.بنابراین لازمه ذات آن بزرگواران (صلوات الله علیهم)عصمت است همان گونه که مثلا لازمه ذاتی نور،روشنایی و روشنایی بخشی است. نه اینکه ملزم به ترک معصیت هستند.

بوده اینکه چگونه استغفار امامان معصوم (صلوات الله علیهم) با مقام عصمت آنها سازگار است، چرا که از یک سو طبق دلیلهای فراوان عقلی و نقلی چهارده نور مقدس از هر گناه و لغزش و خطایی مصون و محفوظ هستند،و از سوی دیگر در دعاهای متعدد و روایات گوناگون می یابیم که آن بزرگواران (صلوات الله علیهم) استغفار می کنند.

بزرگان ازاندیشمندان شیعه راازقدیم الایام برآن داشته که راهی برای این مشکل بیابند. و از این روی هر کس به اندازه فهم و ظرفیت خود،جوابی یافته و به بیان آن پرداخته که می توان به داستان عالم نامدار و محقق دانا و محدث مورد اعتماد شیخ اربلی قدس سره اشاره کرد، که می گوید:

«مدت زمانی من در فکر این مسأله و در جستجوی پاسخ آن بودم تاروزی به حضور بزرگوار رضی الدین ابوالحسن علی بن موسی بن الطاووس علوی حسینی قدس سره رسیدم و این دلمشغولی خویش را به او عرضه کردم و خواستار پاسخی قانع کننده از او شدم.

او گفت: مؤید الدین علقمی وزیر همین پرسش را از من نمود،و او را چنین پاسخ دادم که:این تضرع و استغفار و توبه که ازساحت قدس چهارده معصوم (صلوات الله علیهم) صادر شده برای تعلیم به دیگران بوده به این معنی که ارادتمندان ناحیه مقدسه آن بزرگوران که اهل گناهان باشند یاد بگیرند که چگونه از درگاه الهی استغفار کنند.»

جناب اربلی می گوید:

«[گرچه پاسخ او قانع کننده بود ]ولی بعداً یادم آمد که بعضی از استغفارها دردل شب بوده است که کسی نبوده یاد بگیرد، سپس [یعنی بعد از مدتی] مؤید الدین محمد بن علقمی وزیر این پرسش را از من نمود،من نیز پاسخ سید بن طاووس را به او گفتم، به علاوه اشکالی که بر این پاسخ داشتم نیز به او گفتم،ولی عقده قلبم، و دل مشغولیم چاره نشد [و این سؤال همچنان مرا مشغول خود نموده بود.]»

به نظر این ناچیز اگر جواب سید را بپذیریم، اشکال محقق اربلی صحیح نیست، چرا که

ص: 197

استغفار آن بزرگواران در نیمه شب-سحر-برای این بوده که شیعیان گنه کار تعلیم دهند که باید در نیمه شب و گاه خلوت توبه نمایند.و این دو در صورتی است که کسی نداند، و همین که این معنی نقل شده،برای ما کافی است در تعلیم این که توبه در خلوت و نیمه شب باشد،همان گونه که در قرآن و روایات متعدداین دو شرط را برای قبولی لازم دانسته اند.

به هر حال جناب اریلی در ادامه کلامش میگوید:

«سالها گذشت و حالات گوناگونی به من روی آورد وهمچنان این سؤال بی پاسخ در قلب من مانده بود تا اینکه به عنایت و کرامت حضرت موسی بن جعفر (صلوات الله علیهما)عقدۂ دل گشوده شد و شبهه برطرف شد.

بیان حل مشکل: پیامبران و امامان درتمام اوقات توجه به خدای داشته و جانهای آنان پر از محبت الهی است و در تمام ساعات عمر خاطر آنها پیوسته به درگاه الهی است، و همیشه مراقب خداوند متعال می باشند.چرا که فرمودند:«خدای را به گونه ای پرستش کن که گویا او را می بینی، که اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند.»

پس آنها همیشه توجه به خدای کرده و روی به سوی او دارند،و وقتی از مقام توجه و اقبال به سوی او روی به زندگی روزمره آورده و مشغول خوردن،آشامیدن و...می شوند، درحقیقت از آن مقام تنزل کرده و پایین آمده و مشغول به عالم دنیا شده اند،و از این تنزل - ولو خطا و گناهی نیست-اما احساس می کنند که باید استغفار کنند.

درست است که این نوع اشتغال گناه نیست،اما در مرأی و منظر مالک الملوک و سید عالم توجه به خوردن و آشامیدن دارند،و این خود إقتضاء إستغفار دارد،که مگر نمی بینید اگرعبد و بنده ای از بندگان دنیا مشغول خوردن و یا آشامیدن شود و ناگاه متوجه شود که مولا و آقای او،او را می نگرد،لب به عذرخواهی می گشاید،چراکه خود را در مقابل مولای خود،مقصر می بیند،و بدیهی است که آن بزرگواران وقتی خود را در می یابند که در نزد مولای حقیقی - خداوند متعال - مشغول به غیر

ص: 198

او شده اند، لب به توبه و استغفار باز کرده آنچنان به تضرع و انابه می پردازند...»(1)

علامه قدسی شیخ محمدباقر مجلسی قدسس ره در بحارالأنوار پنج جواب برای این پرسش نوشته که هرکدام توان پاسخ این سؤال را دارا می باشد.

عالم جلیل و عارف بی بدیل،دانای معارف اهل البیت (صلوات الله علیهم)،علامه محقق السید حسین همدانی درود آبادی قدسس ره در شرح زیارت جامعه خویش، هشت جواب در حل این اشکال، ارائه فرموده که انصافا هر جوابی از دقت و لطافت ویژه ای برخورداراست. (2)و پاسخهای عمیق را مرحوم علامه فقیه ملا زین العابدین گلپایگانی - در گذشته به سال 1298 قمری - به رشته تحریر کشیده است.(3)

ألبس أولیائه ملابس هیبته فقاموا بین یدیه مستغفرین»؛(1) و می پوشاند خداوند اولیاء خود را لباسهای هیبت خویش را،پس آنها در محضر او به استغفارمی ایستند. بنابراین استغفار امامان معصوم (صلوات الله علیهم)نه از سر گناه است، که منشأش مشاهده هیبت خداوند است.»

توضیح: در عظمت و بزرگی چهارده نور پاک (صلوات الله علیهم)برغیر خودشان شکی نیست ولی در مقابل حضرت حق جل جلاله عبد و بنده اند.و آنگاه که خدای تبارک و تعالی بر آنها به هیبت و بزرگی متجلی می شود، در مقابل هیبت و بزرگی خداوند زبان به استغفار و تضرع و زاری می گشایند. بنابراین استغفار و عجز و لابه آنها نه از جهت اشتباه و معصیت است، بلکه از خوف و ترسی است که از هیبت خداوند متعال در جان آنها آشیانه می کند. همان گونه که وقتی نعمتهای خدای توانا را مشاهده می کنند، به شکرگذاری او مشغول می شوند.

«او مقامش بلندتر از آن است که در این مقاله از او یاد شود، بلکه مناسب است از او به هنگام ذکر ائمه معصومین (صلوات الله علیهم) سخن رود.» (1)

دانشمند محقق و عالم موفق عبدالرزاق مقرم در توضیح کلام استاد خود مرحوم آیت الله العظمی طه نجف می فرماید:

« همان گونه که مشاهده می شود استاد نفرمود: «به هنگام ذکر بزرگواران خاندان وحی» بلکه فرموده: «به هنگام ذکر ائمه معصومین (صلوات الله علیهم» و این نیست مگر بیانگر این امر که وی، قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) را، در جمله اهل البیت (صلوات الله علیهم) و از آنان می داند.

وی سپس می گوید:

علامه میرزا محمد علی اردوبادی نظر استاد فقیه خود را تأیید کرده و در قصیده خود می سراید: (به جهت اختصار ترجمه آن قصیده در اینجا آوره میشود.)

منزلت و شأن حضرت عباس (سلام الله علیه) که دانای به قرآن و آگاه به راه هدایت و علم و دین و منسوب به پنج تن آل عبا می باشد بسی بالاتر از آن است که تیری پرتاب کند و به هدف برخورد نکند، و یا کرداری از او سرزند و آلوده به گناه باشد... اما گناهی از او سر نزده است، و نمی گویم درباره او غیر از آنچه استاد طه نجف درباره امامان معصوم (صلوات الله علیهم) گفته است، بنابراین تمام کردارهایی که از او سر زد حجت است....(2)

وی سپس چنین اظهار نظر کرده می گوید:

این نظریه در مورد حضرت ابالفضل (سلام الله علیه) را هیچ یک از علمای شیعه که اهل تحقیق و دارای افکار بلند بوده انکار نورزیده است. و ما از قصیده آیه الله العظمی شیخ محمد حسین اصفهانی قدس سره ... حقایق و ویژگی هایی از حضرت ابا الفضل را شاهدیم که او را به اوج عظمت و قدسی و معنویت، و به مراتب والای عصمت می رساند. (3)

ص: 202

است که همیشه آن بزرگوار با آن بوده. (1) محال است که کوچکترین گناهی چه در عمل و چه در نیت از آن حضرت صادر شود. بلکه اقتضای این وصف، عبودیت محض است. وگرنه بصیرت نافذه با اندک معصیتی زایل می شود. بنابراین گناه منافات با بصیرت نافذه دارد.

ثانیا: قوت دین بودن «صلب الایمان» (2) و قوت ایمان داشتن دلالت دارد که هیچ گاه از او عملی خلاف ایمان صادر نمی شود.

و ثالثا: این کلمه «عمنا العباس» بهترین دلیل است که حضرت عباس (سلام الله علیه) داخل در حکم چهارده معصوم است، با این تفاوت که آن چهارده نور پاک، نورانیت و عظمت و بزرگیشان را از خداوند متعال گرفته اند، و طهارت و نورانیت و پاکی حضرت عباس (سلام الله علیه) برگرفته از حضرت مولی علی مرتضی و امام حسن مجتبی و امام حسین (صلوات الله علیهم) است، و از همین روی او را «قمر بنی هاشم» می گویند.

و همانگونه که آن بزرگواران نورند، عموی نور هم، نور است، و از نور به جز نور صادر نمی شود. (3)

نمونه دوم: فرمایش امام سجاد (صلوات الله علیه) است که فرازی از آن چنین است:

«...إن للعباس عند الله تبارک و تعالی منزله یغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامه »؛ (4)

همانا برای عباس در نزد خدا مقام و منزلتی است که در روز قیامت همه شهیدان بر او غبطه می خورند.

با توجه به این کلام معلوم می شود. که حضرت عباس (سلام الله علیه) مقام و منزلتی بس عظیم در نزد خدای متعال دارد، و روز قیامت که روز آشکار شدن حقایق است، آن درجه برای همه آشکار می شود و همگی شهدا که از مقربان درگاه الهی هستند وقتی آن رتبه و درجه را

ص: 204

می بینند، تمنای آن را می کنند. و کلمه «جمیع الشهداء» که به اصطلاح علمای «علم اصول» نص در عموم است این معنا را می رساند، که همه شهدا وقتی در مقابل آن رتبه قرار می گیرند، و عظمت آن را مشاهده می کنند، آرزوی آن را دارند. (1)

این رتبه و مقام چیست؟ ما نمی دانیم اما همین قدر درک می کنیم که آن رتبه از جایگاهی بس بزرگ سرچشمه می گیرد، و تا به آنجا عظمت دارد، که یاد صاحب آن را در عالم «علیین» بلکه در تمام جهان هستی رفعت و عظمت بخشیده است که «رفع [الله] ذکرک فی علیین»؛ خدا یادت را در «علیین» عظمت و بزرگی دارد.

و این همه جلال و شرافت نمی شود مگر آنکه صاحب آن در مدت عمر در طهارت و پاکیزگی کردار و گفتار و پندار بسر برده باشد. و هیچگاه به پلیدی معصیت آلوده نشده باشد. یعنی دارای مقام عصمت باشد، آنهم عصمتی که آن مقام را در پی داشته باشد.

اگر در آنچه گفته آمد، و مطالبی که پیش از این گفته شد و به خواست خداوند بعد از این خوهد آمد، به دیده تحقیق نگریسته شود هیچ شک و شبهه ای در عصمت حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) نمی ماند، آن هم عصمتی که بر اساس «بصیرت نافذه» و علم لدنی استوار است. بنابراین هیچ کس را توان مقایسه با حضرتش نیست، چرا که تمام وجودش در سراسر عمر، آینه تمام نمای صفات حضرت امام امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین (صلوات الله علیهم) بود. و هیچ تخلفی از مقام ولایت کبرویه علویه و حسنییه و حسینیه صلوات الله علیهم) صورت نگرفت.

فرا گرفته تا اندازه ای که سر مویی غیر از ایمان در تمام وجود او یافت نمی شد. و هم دلالت بر اینکه آن حضرت «قوت و نیروی ایمان» بوده و صلابت ایمان» بودند.

و گفته شد که کلام امامان معصوم (صلوات الله علیهم) دارای هفتاد معنی است و انسان وقتی فقیه و دانا است که بتواند معانی متعدد فرمایشات امام معصوم (صلوات الله علیه) را بفهمد. این فرمایش حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در وصف حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) نیز دارای هفتاد معنای بطنی است، ولی این نوشتار به دو معنای آن می پردازد، که معنای اول آن گذشت، و اکنون وقت آن رسیده که به دومین معنی، پرداخته شود. یعنی اینکه گویا امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید: «عموی ما عباس ... صلابت و قوت ایمان بودند.»

و این نکته روشن است که کسی می تواند «صلابت ایمان» باشد که ایمانش قوی و استوار بلکه سراسر وجودش تحت تصرف ایمان باشد. به دیگر بیان، وقتی انسان به مقام تسلیم رسید، می تواند به رتبه بالاتر برسد، یعنی «صلابت ایمان» شود، و حضرت عباس (سلام الله علیه) این دو رتبه را در عالیترین درجه آن دارد یعنی هم «صلابت ایمان» در آن حضرت آشکار بود، و هم خود «صلابت ایمان» بود. یعنی هم «ایمان» بر او «صلابت» داشت، و هم خود،

صلابت» برای «ایمان» بود.

پیش از این بیان شد که حقیقت ایمان، «امام» است (1) ، و دانسته شد که قوت و نیرویی را «صلابت» می گویند. که آشکار باشد، بنابراین معنای این فراز از حدیث شریف: «عموی ما عباس قوت و صلابت ایمان بود.» (2) چگونه قابل فهم است؟ و راز آن چیست؟ و چگونه می توان کلید این معنی را به دست آورد؟

به نظر می رسد که این معنی حقیقتی است غیرقابل انکار، اما برای روشن شدن آن به نموهایی از این دست اشاره شود تا کمکی برای حل این معما باشد.

ص: 206

قوه الهی به بیان واضح ولی مختصر به محضر شما خواننده محترم تقدیم می شود به امید آنکه روزنه ای هرچند کوچک به عالم نورانیت آن حضرت گشوده شود.

پاک (علیهم صلوات الله) هستند که « إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَهُمْ رَاکِعُونَ » (1) یعنی مظهر و جایگاه ولایت تشریعی و نیز ولایت تکوینی خدای متعال آن بزرگواران هستند.

و نکته جالب توجه اینکه ولایت تشریعی که از طرف خداوند برای آن ذوات مقدسه وضع شده است، قابل غصب کردن می باشد همان گونه که غصب شده و این غصب تا ظهور حضرت قائم آل محمد صلوات الله علیهم، ادامه دارد. اما ولایت تکوینی آن چهارده نور پاک صلوات الله علیهم به هیچ وجه امکان غصب شدن ندارد، عالم محقق، و دانشمند نکته سنج آیه الله نبوی قمی در ارتباط با ویژگی های این دو منصب می نویسد:

«... اولیای خدا دارای دو منصبند، یکی زعامت امر تشریع، دوم زعامت امر تکوین، در زعامت امر تشریع تصرف آنان قابل رؤیت و مشاهده است. مثلا امر و نهی، و خطابه و موعظه و اجراء حدود و قصاص و جهاد و سایر مقامات تشریعی... همه اینها مقامی است ظاهری و علنی، که اگر بسط ید در آنها داشته باشند معلوم و اگر مقهور شوند، و این موقعیت به غصب از آنان زایل گردد آن هم ظاهر و هویدا است. ولی منصب دوم که زعامت امور تکوینی عالم است برای مردم قابل رؤیت و مشاهده نیست، مگر آنکه خود آن بزرگواران به خاطر معرفی شموخ و عظمت خود احیانا گوشه ای از آن تسلط معنوی را به دیگران ارائه دهند، چنان که ظاهرا با با اشاره خورشید را بر می گرداندند و... اما بقیه موارد را مردم نمی بینند، و توجه ای ندارند مگر آنکه با نیروی علم و ایمان [ معرفت شهودی ] به وجود این حقایق غیبی مذعن و معتقد شوند.

[ و به هر حال ] منصب دوم قابل غصب کردن نیست و امام (صلوات الله علیه) در هر حال چه مبسوط الید و چه مقهور و محروم از زعامت امر تشریع باشد، عهده دار این منصب هست و به انجام وظیفه و اجراء برنامه تکوین مشغول است...». (2)

ص: 209

اما اینکه امام (صلوات الله علیه) از ولایت تکوینی برای اجراء برنامه های ولایت تشریعی استفاده نمی کنند، علل و عوامل متعددی دارد که همگی آنها را می توان در یک جمله خلاصه کرد که: آنها گرچه قادرند و در عالم هستی ولایت دارند، اما عالم و حکیم و مطیع خداوند حکیم هم هستند. بر این اساس - اطاعت و حکمت - به جز مواردی که حکمت اقتضاء کند نظام خلقت را رعایت می کنند که بر اساس همان ولایت تکوینی، حفظ نظام خلقت نیز بر عهده آنها است. از همین روی بر خلاف نظام عادی خلقت کاری نمی کنند مگر اینکه علم و حکمت آن بزرگواران اقتضاء کند آنهم بر اساس فرمان خدای سبحان .

خلاصه اینکه گرچه آن انوار مقدسه دارای ولایت تکوینی بر همه عالم هستند ولی آن ولایت بر اساس مظهریت آنها از صفات کمالیه الهی است مانند علم، حکمت، قدرت و در عین حال اطاعت از فرمان حضرت حق جل جلاله، و واضح و آشکار است که اگر خورشید را بر می گردانند، و یا عکس شیر را، شیر واقعی می کنند، و یا در هنگامی که درب خانه را آتش می زنند و یا ظلم را به آنجا می رسانند که طفل شیرخوار را شهید می کنند، از آن ولایت استفاده نمی کنند، همه و همه بر اساس علم و حکمت است و از همه بالاتر اطاعت از خواست خداوند متعال.

و از همین روی ما واماندگان بیابان نادانی، و درماندگان از معرفت ربانی را نمی رسد که چون و چرا کنیم، که تنها وظیفه ما تسلیم محض در مقابل آن أنوار مقدسه است، که تکلیف همین است و بس، مگر اینکه به رتبه بصیرت و معرفت الهامی برسیم، و اسرار کردار و گفتار آنان را درک کنیم، همان گونه که حضرت موسی (علی نبینا و آله و علیه السلام و الصلاه) اسرار کردار حضرت خضر (صلوات الله علی نبینا و آله و علیه) خبر نداشت تا آن گاه که حضرت خضر صلوات الله علیه بیان فرمود.

و همین گونه است اسرار کردار و گفتار چهارده نور مقدس (صلوات الله علیهم) که با عقل و با دانش عادی راز احادیث و یا اعمال آن بزرگواران را نتوان فهمید، و کسانی که به رتبه «منا أهل البیت» نرسیده اند و می خواهند، رمزی از رموز آن حضرات را پیدا کنند، راه به بیراه خواهند برد و باید به چنین عقلی و عاقلانی گفت:

ص: 210

ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه تو است *** عرض خود می بری و زحمت ما میداری

آری رازگشای اسرار آل محمد (صلوات الله علیهم) عقل نورانی است که توسط «نورالانوار» تأیید شده باشد (1) ، بنابراین هوشی که اسیرهوس شده و در ظلمات فرو رفته، توان درک «نور» را از کف داده و تا عقل تاری در تاریکی غرق شده کجا توان رسیدن به وصال نور دارد؟

روز جمعه مصادف شد. در آن روز پدر بزرگوارشان حضرت مولی (صلوات الله علیه) منبر رفته و خطبه ای مفصل خواندند. که یکی از فرازهای آن چنین است:

«و أشهد أن محمدا عبده و رسوله استخلصه فی القدم علی سائر الأمم علی علم منه انفرد من التشاکل و التماثل من أبناء الجنس، و انتجبه امرأ و ناهیه عنه، أقامه فی سائر عالمه فی الأداء مقامه... إن الله اختص لنفسه بعد نبیه صلی الله علیه واله من بریته خاصه علاهم بتعلیته و سمابهم الی رتبته...»؛ (1)

و گواهی میدهم که محمد صلی الله علیه واله بنده خدا و رسول او است که او را از بین همه امت ها برای خود برگزیده چون می دانست که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله در بین همنوعان خود یگانه است، و او را برای امر و نهی از طرف خود بر عالم از جانب خود برگزید. و او را در بین جهانیان در مقام خود جایگزین کرد تا از طرف او کارهای جهانیان را برآورد. و همانا خداوند متعال از میان آفریده هایش عده ای خاص ( آل پیامبر (صلوات الله علیهم) را ویژه خود ساخت. بعد از پیامبرش صلی الله علیه واله ، و آنها را به بزرگی خود بزرگ کرد، و آنها را به رتبه اش بالا برد....

روشن است آن که را خداوند در عالم هستی در مقام خود مقیم می کند، در اذن دخول حرم امامان معصوم (صلوات الله علیهم می خوانیم: «... الحمد لله الذی من علینا بحکام یقومون مقامه لو کان حاضرا فی المکان ..» (2) کسی است که مظهر صفات الهی باشد، و تمام صفات الهی در او جلوه کرده باشد. و از این روی تمام هستی - از عرش تا فرش - همه به آن نور الأنوار متوجه هستند و از او مدد می گیرند، و از او اطاعت می کنند، که:

«نحن وجه الله الذی یتوجه به الناس إلیه تعالی»؛ (3)

ما وجه خداییم که همه مردمان برای روی به خدا آوردن بدان توجه میکنند. و همه به او محتاجند و او از همه بی نیاز، و تنها نیازمند خدای سبحان است. بلکه هر چیزی به عالم می رسد از وجود مقدس آن سرور است. چرا که مظهر اسماء است و یکی از

ص: 212

اسماء الهی «الغنی» است که از همه بی نیاز است و همه به او نیازمند، لکن فرق در این است که الله «غنی بالذات» است و حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله «غنی» است به سبب عطای خداوند.

تمام صفاتی که برای حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله است برای ائمه معصومین (صلوات الله علیهم) هست به جز نبوت، لذا حضرت مولی علی (صلوات الله علیه) در ادامه کلام مبارکشان فرمودند:

«إن الله اختص لنفسه بعد نبیه من بریته خاصه علا هم بتعلیته، و سما بهم الی رتبته».

و در این زمان مقیم در عالم خلقت با همان اوصافی که برای خاتم الانبیاء حضرت محمد صلی الله علیه واله بیان شد غیر از نبوت، وجود أقدس سید العالمین، مولایمان حضرت حجه بن الحسن العسکری (صلوات الله علیه) می باشند، و او است که همه روی به او، و او روی به سوی الله تبارک و تعالی دارد. هر کجا نوری و نورانیتی است از پرتو آن نور الأنوار و نور أعلی است که خود جلوه نور اللهی است. و زبان حال بلکه زبان قال اهل بصیرت همه این است که ای سید عالمین و ای سرور مؤمنین ای حجه بن الحسن صلی الله علیک:

همه انوار ظاهر در مظاهر *** زمهر روی تابان تو باشد

ندارد بی تو، هستی هیچ چیزی *** که جان جمله شان، جان تو باشد (1)

چرا که «باب الله» اوست، و قبولی عبادت در گرو ولایت او، و بالا رفتن اعمال و دعاها، رهین امامت اوست، و اگر کسی را نورانیتی هست از پرتو نور اوست، که قوام عالم، تنها به اوست، و او گواه عالم و حجت خدا بر هستی است و همه هستی، محضر او است، اما کو چشم بینا و گوش شنوا! آری: ای از تو فتاده عالمی، در یم نور *** در پیش تو درویش و توانگر همه عور

ای با همه در حدیث و گوش همه کر *** وی با همه در حضور و چشم همه کور (2)

الهی است، که از آن جمله است اسم «رحمت»؛ « وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ » (1) اما بروز و ظهور این صفت «رحمت جهانی بودن آن حضرت» - با توجه به این نکته که «رحمت» الهی، یا رحمانی است و یا رحیمی - چگونه است؟

با کمی اندیشه و دقت این نکته به خوبی دریافت می شود که این صفت، با رویکرد رحیمی آن در دو امام آشکار می شود. 1- واقعه کربلا و عاشورای حضرت سید الشهداء (صلوات الله علیه) 2- هنگام ظهور حضرت حجه بن الحسن العسکری (صلوات الله علیهما) و یکی از القاب و صفات آن دو بزرگوار «رحمه الله الواسعه» است.

توضیح: قبلا گفته شد که قرآن و کلمات چهارده معصوم (صلوات الله علیهم) دارای ظاهر و باطنی است و تا هفتاد معنی برشمرده اند. کردار و رفتار - سنت عملی به آن بزرگواران نیز از این قاعده مستثنا نیست، به دیگر بیان عمل آن ذوات مقدسه هم دارای مراتب و لایه های متعدد است. و در حقیقت همان چیزی است که به اسرار آل محمد صلی الله علیه واله تعبیر می کنند، و یکی از مهمترین واقعه ها، واقعه کربلا است که ظاهری دارد و چندین باطن و لایه و مرتبه.

حماسه چونان حماسه های دیگر در اندازه یک مبارزه و ظلم ستیزی که مشابه آن در جاهای دیگر دنیا اتفاق افتاده و یا می افتد فرود آمده و چه بسا فراموش شود.

و چه بسا با آن در حد یک جنایت جنگی برخورد شود که با انتقام و به سزای عمل رساندن جنایتگران آن واقعه پرونده کربلا بسته شود همان گونه که مختار این عمل را انجام داد و یا در هر زمانی جنایتکاران را به پای میز محاکمه می کشانند و آنها را عقوبت می کنند. بنابراین اگر به واقعه کربلا از زاویه مادی نگاه کنیم. از این طرف حماسه ای است بزرگ، و از آن طرف جنایتی که جنایتکاران آن به سزای اعمال خود رسیده اند. و به هر حال پرونده آن بسته شده و یا بسیار محدود است.

با یک نگاه اجمالی به روایات و آثار بیرونی، این نکته به راحتی دریافت می شود که اگرچه همه چهارده نور پاک «معدن الرحمه» هستند، لکن ظهور و بروز آن در واقعه کربلا صورت گرفت. و احادیث صادره از ساحت مقدس مقام عصمت بهترین دلیل بر آن می باشد. که فقط به یکی از آن بسنده می کنیم.

زنان، و ستارگان برای آسمان و یا معنوی و غیر محسوس است، مثل، عقل، علم، حلم و... که زیبایی برای حقیقت انسان به شمار می رود.

زینت ظاهری آسمان و زمین ستارگانند و باغ و بوستان زمین، اما آرایش و خوبی زمین و آسمان وجود اقدس حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله می باشند. و تفاوت این دو زیبایی در این نکته نهفته است که اگر انسان دچار اضطراب و تنگی زندگی و روی گردان شدن از خدای متعال بشود از این همه مظاهر زیبایی مادی عالم - طلوع و غروب خورشید، درخشش ماه در وسط آسمان، گلستانها و.. - نه تنها هیچ بهره ای نمی برد، که سعی او برای این است که خود را از آن همه زیبایی پنهان کند. ولی آن انسانی که آرامش قلبی داشته، و دلش به توحید بسته است از همه عالم، - بوستان، کویر، آسمان، زمین، گل و خار، آهو و شیر و... - لذت می برد چرا که به عمق زیبایی عالم رسیده که همه عالم از پرتو شعاع نور زیباترین آفرینش یعنی حضرت محمد و آل محمد صلی الله علیه واله آفریده شده است، که:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از او است *** عاشقم بر همه عالم که همه عالم از او است

و آن کس که از زیبایی معنوی بهره مند است اگر نارسایی در مخلوقی ببیند، آن را به حساب نمی آورد، همانگونه انسانی که به دانش، بردباری، شجاعت، صداقت آراسته باشد زیبا است اگرچه به ظاهر قد و قامتش رعنایی، و صورتش زیبا نباشد، که در حقیقت آن زیبایی نازیباست، که زیبایی دنیایی را چندان ارزشی نیست و در حقیقت با اندک تأملی روشن می شود که خطا در قلم آفرینش نرفته، بنگرید به طاووسی که بال و پرش آن قدر زیبایی دارد که پاهای به ظاهر نازیبایش را می پوشاند، گرچه این نازیبایی ها همان خال سیاهی در چهره ماه رویی است که گرچه نازیبا است اما در حقیقت به زیبایی می افزاید.

اگرچه یک نقطه سیاه، سیاه است، و سفیدی زیبا است، ولی همین نقطه - خال سیاه - زیبایی ماه روی را، بیشتر نمایان می کند، پس خال سیاه اگر به خودی خود نگاه شود نازیبا است اما اگر با مجموعه چهره معشوق نگاه شود زیبا است، و انسان فهمیده به سیاهی خال نمی نگرد تا خطا و اشتباه بیابد، بلکه به نمایانگری حسن محبوب می نگرد. که خود زیبایی است. و از همین جهت شقاوت فرعون زیبایی و حسن حضرت موسی علیه السلام را بیشتر جلوه

ص: 218

می دهد، همانگونه که خال سیاه، چهره سفید محبوب را بیشتر جلوه گری می دهد.

و دیدید که حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله فرمودند:

حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) آرایش و زیبایی و خوبی حقیقی زمین و آسمان است و آنکس که این حقیقت را دریابد، از آسمان و زمین و... لذت می برد، و هر کجا باشد آن زیبایی هست، که بر همه عالم مهر حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) خورده است پس در هر کجا و هر زمان باید یا حسین (صلوات الله علیک) گفت.

همانند قرآن که حقیقت آن «نور» است، اما به صورت الفاظ عربی در این عالم ماده و این دنیای مادی ما بروز کرده است.

بزرگواران که نور عظمت و جلال الهی است وقتی در این دنیا جلوه می یابند به صورت بشر در آمده و دیده می شوند. و آثار تکوینی و نورانی دارند تا به آنجا که نوشتن و یا گفتن اسم مقدس آنها نیز اثربخش و نور آفرین است، یعنی نام آنها زیبا و زیبایی بخش نوشتار و گفتار است، و حقیقت آنها ستون دل است و زینت بخش آسمانها و زمینها.

و هرچه عالم وسیعتر، بروز و ظهور آنها، گسترده تر و وسیعتر است، ولذا جلوه آنها در عالم ملکوت گسترده تر از وجود آنها در عالم ماده است همانگونه که وجود آنها در عالم جسم گسترده تر از نمود آنها در عالم لفظ و نوشتار است، و از این روی حضرت رسول خدا صلی الله علیه واله فرمود: «حسین بن علی (صلوات الله علیه) در آسمان بزرگتر است تا در زمین.» چون آن عالم گسترده تر از عالم زمین است و لذا جلوه آن حضرت در آنجا بیشتر است، و به هرحال حقیقت حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) زینت و زیبایی بخش جهان هستی است.

درصدد آن است که آنها را نجات بخشد، همان گونه که غرق شدگان هم فریاد کمک سر می دهند، لذا هم غرق شدگان کشتی نجات را به کمک می طلبند و هم کشتی نجات در پی یافتن غرق شدگان است.

سومین نکته که غفلت از آن سزاوار نیست این است که «جمله اسمیه» همراه با «أن» استمرار و دوام و همیشگی بودن را می رساند، و این فراز سوم به صورت جمله اسمیه همراه با «إن» ادا شده تا دوام و پیوستگی را به شنونده و شنوندگان بفهماند.

با توجه به این سه نکته معلوم می شود که اولا حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) در شب تاریک غیبت برای جویندگان راه حقیقت، اصل و جان هدایت است، چرا که آن حضرت همیشه «مصباح هدایت» هستند بنابراین اگر کسی سالک هدایت، و جویای حقیقت است، باید بداند که تنها چراغ هدایت، آن حضرت است، و از توسل و پناه بردن به آن حضرت، معرفت حاصل می شود. و آنها که در دریای گناه غرق شده اند، و چاره ای برای نجات خود نمی یابند. باید بدانند که کشتی نجات بخش آنها از هلاکت، حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه) است، چرا که آن حضرت «سفینه نجاه» می باشند. (1)

چراغ وقتی راهنمای گمگشتگان است، که روشن باشد نه خاموش، و کشتی نجات، وقتی نجات بخش است، که در دسترس غریق باشد، نه آنکه در ساحل پهلو گرفته باشد، چراغ گمشدگان را وقتی به سوی خویش می کشد که در دسترس گمشدگان قرار گیرد، و کشتی وقتی نجات بخش است که غرق شده را در خود بنشاند.

و عزیز شهید فاطمه حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) همان چراغ روشنی است که هر گمشده ای دیدار او را می طلبد، و کشتی نجاتی است که هر غرق شده ای توان دسترسی به او را دارد. چرا که حضرتش رحمت الهی است که با شهادت گسترده شد و به همه عالم رسید. به این معنا که آن فیض الهی به شهادت، بسط یافت و رحمت واسعه الهی بودن آن حضرت ظهور و بروز نمود. نه اینکه آن حضرت با شهادت به این مقام دست یافت، بلکه آن حضرت با شهادت خویش باعث شد که این فیض الهی و رحمت خدایی گسترش یابد، زیرا همه سرگردانان عالم با گریه و سوز می توانند از آن فیض الهی بهره مند شوند.

بنابراین آن بزرگوار برای شفاعت کبری، ناقص نبود تا با شهادت آن رتبه را دارا شود. بلکه بروز و ظهور آن مقام عظمای شفاعت ممکن نبود مگر آن که حضرت به شهادت برسند تا گناه کاران بتوانند با پرشتاب ترین وسیله، یعنی گریه و عزاداری به دامنش دست یابند. پس واقعه کربلا برای نجات شیعیان بود. نه رسیدن به رتبه و مقامی لذا فرمودند: «أنا قتیل العبرات». (1) لذا باید گفت: واقعه کربلا برای ظهور و بروز رحمت عام الهی بود و از این روی آن بزرگوار (صلوات الله علیه) «مصباح هدی» و «سفینه نجاه» است.

اگر چشم بگشایی و گوش فرا داری، رأفت و محبت و مهربانی خدای متعال، و چهارده نور پاک (صلوات الله علیهم) را می بینی که: «امام (صلوات الله علیه) انیسی نرم خوی و مهربان و پدری دلسوز، و برادری همسو، و مادری که به فرزند کوچک خود خوش رفتار است می باشد، او در کارها و بلاهای سخت پناهگاه بندگان درگاه الهی است... (2)» و مهربانتر و دلسوزتر و نزدیکتر از او به خود کسی را نمی یابی، پس فراموشی او چرا؟ روی به غیر او از چه روی؟

ص: 223

امید به غیر او چگونه؟ صلابت، شوکت، حسن و زیبایی، آبرو و عزت، بجز از دربار حسین کس را ندهند.

این سخن نیست، قوت جان است *** قوت عرفان فزای ایمان است

گشایش کار به گفتار راست نیاید، و این گنجینه کلیدش سخندانی نیست.

کاری نگشاید از مقال من و تو *** درگاه قبول را، کلید دیگر است

بدان که کلید این قفل، و رمز این راز فقط گریه است، و حل این معما راهش ناله است، اگر قبله نماز کعبه است، و جایگاه عبادت مسجد، قبله گریه کربلا است، و حسینه پرستشگاه است و آه و ناله نماز، و اگر این راه باز شد، اشک و ناله بر آن سرور عالم نه به اختیار است و نه به تشویق، نه کسی را یارای منع کردن باشد و نه انسان را توان ترک گریستن.

کسانی که منع کنندم به گریه و ناله *** گمان برند که اینها به اختیار من است

به هر حال راه همان است که بنموده شده، و زاد آن، خیمه عزا برپای داشتن، و با سرشک چشم روی به او داشتن، و سر بر آستانش نهادن که:

خرم دلی که منبع انهار کوثر است *** کوثر کجا ز دیده پر اشک بهتر است؟

گریه بر هر درد بی درمان شفا است *** چشم گریان چشمه فیض خدا است

خود آن حضرت (صلوات الله علیه) فرمود:

«أنا قتیل العبره، لا یذکرنی مؤمن إلا استعبره»: (1)

من کشته گرمی چشمی هستم که گریه میکند و یاد نمی کند مؤمنی مرا مگر اینکه چشمش گرم می شود برای گریه کردن .

یعنی اینکه هر کس آن حضرت را یاد کند چنان حرارتی در قلبش به وجود می آید، که چشم او را گرم می کند حرارتی از آن حضرت در قلب مؤمن است، که آن حرارت در چشم اثر می کند و اشک می ریزد. و اگر واقعه کربلا نبود چشمی گرم نمی شد و اشکی نمی آمد، و این همه برای این است که از ضلالت و گمراهی نجات یابد. شهید اول با سند معتبر نقل می کند که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) فرمودند:

«امام حسین (صلوات الله علیه) به طرف حضرت نبی اکرم صلی الله علیه واله می آمد همین که چشم آن حضرت به او افتاد او را بر زانوی نشاندند و فرمودند:

«ان لقتل الحسین (صلوات الله علیه) حراره فی قلوب المؤمنین لاتبرد أبدأ»؛ همانا به خاطر شهادت امام حسین (صلوات الله علیه) حرارتی در جان مؤمنان افتاده که هیچگاه فسرده نمی شود.

سپس آن حضرت فرمودند:

«بأبی قتیل کل عبره»؛ پدرم فدای کشته هر اشکی.

راوی می گوید: مردی از امام صادق پرسید: ما قتیل العبره، کشته تمام اشکها چیست؟ امام (صلوات الله علیه) فرمودند:

«لا یذکره مؤمن إلا بکی»؛ (2)

هیچ مؤمنی او را یاد نمی کند، مگر آنکه اشکش جاری شود.

گرچه تمام امامان (صلوات الله علیهم) شهیدند، اما شهادت حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) به گونه ای است، که شور و گرمی و حرارت آن در جان مؤمنان فسرده نمی شود. و از این روی آن حضرت، موجب هر اشکی است و حرارت و شور شهادت آن حضرت همیشگی است،

ص: 225

و هیچگاه فراموش نمی شود. برای توضیح این حدیث باید به ذکر چند نکته پرداخت.

نکته اول: این کلام پیامبر اکرمصلی الله علیه واله که فرمودند: «... لقتل الحسین حراره فی قلوب المؤمنین لاتبرد أبدأ» دو مطلب را روشن می کند:

مطلب اول: یعنی اگر مؤمنی یافت شود، این حرارت در قلب او است، و جان او را همیشه با شور و حرارت نگه می دارد. و به دیگر سخن، این علامت ایمان است و هر که در دل خویش این حرارت را احساس کرد بداند که از ایمان بهره مند است.

مطلب دوم: اینکه حتی در بهشت هم، این حرارت از قلب مؤمن خارج نمی شود. و این مطلبی است که در روایات ما به آن اشاره است که حتی مؤمنان در بهشت به باد شهادت امام حسین (صلوات الله علیه) می باشند.

نکته دوم: تعبیر زیبای «حرارت» اشاره به دریایی از معارف است، که می توان از آن جمله برشمرد:

شور و نشاط انسان برای هر کاری را «حرارت» می گویند، همان که در فارسی گفته می شود، فلانی برای درس خواندن خیلی حرارت دارد، یا فلانی نسبت به استادش خیلی حرارت دارد. بنابراین «حرارت» همان شور و اشتیاق بیش از حد انسان نسبت به کسی و یا کاری را گویند، علاقه به چیزی داشتن و ناامید نبودن، سست و تنبل نبودن، بی عاطفه نبودن از آثار حرارت است، همانگونه که اگر کسی افسرده شد، تنبل شد، بی عاطفه و محبت شد، او را انسانی سرد می نامند.

و از همین جا می فهمیم که سرمایه شور و هیجان مؤمن به خدا و چهارده نور پاک و کردارهای شایسته و ... همان حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) می باشد. که «إن لقتل الحسین حراره فی قلوب المؤمنین» و این حرارت فسرده نمی شود، پس مؤمن هیچگاه افسرده نمی شود، بلکه یاد و حضور در مجالس عزای حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) شوق آور بوده و هرگونه افسردگی و ناامیدی را از قبلها می زداید.

نکته سوم: آنچه قابل تأمل است آنکه این حرارت در قلوب مؤمنین است نه هرکس، بنابراین تا کسی به رتبه مؤمنین نرسد، قبلش نمی تواند جایگاه این حرارت باشد. و از همین

ص: 226

روی حزن و اندوه برای شهادت حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) غیر از حرارت و اشتیاقی است که از جهت شهادت آن حضرت در قلب ایجاد می شود. (1)

درگاه الهی و آن بزرگوار شرکت کرده و حالت حزن و اندوه و گریه برای او به وجود آمده، از این نیت برگشت نداشته باشد، که به مجرد غفلت و پراکندگی ذهن آن حالت از دست می رود. بنابراین همه همت را باید به کار گرفت تا ذهن از توجه به ساحت مقدس حضرتش روی گردان نشود و همه تلاش باید به سوی آن «نور الأنوار» نشانه رود، تا روح مستعد، نورانی شود.

این دو نکته، یعنی نیت و قصد نورانی و تمرکز و حضور قلب در هر کاری و به ویژه در عزاداری بر حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) ثمرات و میوه های خوش رنگ و خوش طعم و عالی به بار می آورد. و تا قلب متوجه آن نور عظمت الهی نشود محال است که حالت حزن در قلب ایجاد شود، و اشک از چشمان سرازیر شود. بنابراین مهمترین رکن در عزای او حضور قلب است، و باید جان را به سوی کربلا روان داشت و آن را در فضای روز عاشورا به پرواز در آورد. و اگر چنین شد. قلب که متوجه کوی حسینی است سه حالت برای او پدید می آید. 1. حزن و اندوه 2. وجع قلب، دل انسان به درد می آید که در روایات از آن گاهی وجع القلب» تعبیر کرده اند 3. «حراره فی قلوب المؤمنین».

عبادت است. حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«نفس المهموم لظلمنا تسبیح و همه لنا عباده وکتمان سرنا جهاد فی سبیل الله». (1)

آن کس که به خاطر مظلومیت ما غم زده و اندوهناک شود، نفس کشیدنش تسبیح، هم و غم او عبادت، و سر ما را پنهان داشتن جهاد در راه خدا است.

دقت در لطافت و ظرافت این کلام نورانی روشن می کند که توجه به صاحبان ولایت تا به چه اندازه ارزشمند است که همین که انسان هم و غم و حزنی به خاطر مظلومیت آن بزرگواران بر جانش مستولی شود، او را به چنان حالت قدسی بالا می برد که نفس او تسبیح و آن غم و اندوه، عبادت می شود.

اگر در ماه رمضان نفس تسبیح و خواب عبادت است، که «أنفاسکم فیه تسبیح و نومکم فیه عباده» باید صبر کرد تا ماه رمضان بیاید، و آمدنش در دست ما نیست، ولی توجه به اهل بیت نبوت و غمناک شدن را می توان هرجا و هر لحظه به دست آورد. راه؛ باز و آسان و نعمت هدایت فراوان، اما بهره بردن و فهمیدن تا چه اندازه مشکل.

اولا یاد آن حضرت کرده که عبادت است و نفسی که با این اندوه می کشد تسبیح است و نیز توجه به ستمکارانی که به آن حضرت ستم نموده اند، و خواه و ناخواه از آن ستمگران برائت جسته و منزجر می شود. و کوتاه فکران، و هم مخالفین هردو این را بر نمی تابند و چه زیبا سرود حکیم غزنوی:

مر مرا باور نمی آید ز روی اعتقاد *** حق زهرا بردن و دین پیمبر داشتن

نکته ای که غفلت از آن روا نیست اینکه یاد آن بزرگواران عبادت است، اما غمناک شدن بالاتر از یاد است از این روی هم عبادت است و هم نفس غمناک برای آنها تسبیح است. و البته أسرار دیگری هست که ناگفتنش سزوارتر است .

خود، اشعاری که در مصایب حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) سروده شده، بخواند، و از خواندن آن اشعار حالت حزن و بکاء به او دست دهد ولواشک نریزد، همین ثواب را دارد. (1)

فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا» کرده است و پیش از این گفته آمد که هر کس از روی رحمت و نیکی و مهربانی بر آل محمد (صلوات الله علیهم)، اشکش جاری شود پیش از آنکه اشکش بیرون بیاید خداوند بر او «زخم» خواهد کرد، و واضح است که این «رحم»، «رحم رحیمییت» است، و لازمه این رحمت، غفران گناهان، و تبدیل آنها به حسنات است. حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«من ذکرنا عنده ففاضت عیناه و لو مثل جناح الذباب غفر ذنوبه و لو کانت مثل زبد البحر»؛ (1)

هر کس که نزدش ما یاد شویم و اشک از چشمانش بیاید اگرچه به اندازه بال مگسی باشد، خداوند گناهانش را بپوشاند [و آنها را تبدیل به حسنه کند] ولو

گناهانش به اندازه کف دریاها باشد.

و چون خداوند گناهانش را می بخشاید، بلکه آنها را تبدیل به حسنات می کند، صورتش بر آتش حرام می شود. از این روی حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

« من ذکرنا عنده ففاضت عیناه حرم الله وجهه علی النار» (2)

هرگاه کسی نزد او از ما یادی شود و اشکش جاری شود، خداوند رویش را بر

آتش جهنم حرام می کند.

مهر مهر امام حسین (صلوات الله علیه): اگر کسی سالک الی الله است و طالب کشف حقیقت و رسیدن به مقصد، و آرزوی رسیدن به محضر حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله فرجه در سر می پروراند، باید بداند تنها راه رسیدن، توسل به آن حضرت است. و اشک ریختن در مظلومیت آن حضرت.

پیر روشن ضمیری که عمری را در سوزوگداز حسینی گذرانده، سخنی زیبا و نغزی داشت که: «تا مهر حسین بر قلب نخورد، راه به جایی نبرد».

و این حقیقتی است که با تتبع و جستجو در حالات مردان میدان توحید به دست می آید و

ص: 233

نمونه های زیادی را از آن می توان نشان داد، از آن جمله عارف جلیل و شاعر دلسوخته و گمنام مرحوم کمال الدین محمد کریم صابونی است، که در دیوان خود به سرگذشت خود اشاره می کند. او می گوید: سالها در طلب حقیقت بودم، نزد هر مرشد و استاد عرفانی زانو زدم اما هیچم راه گشوده نشده تا سن به چهل رسید و غم و اندوهم زیاد شد و با خود میگفتم:

در عبادات بگو معبود کیست *** وز هیاهویت یکی مقصود چیست؟

آن که را معبود خوانی کیست او؟ *** از چه رو معبود باشد او؟ بگو؟

نام پیغمبر که میگویی گهی *** باز گو از وصف او گر آگهی

از علی و آل او گه گویی سخن *** گاه گویی از معاد خویشتن

از ولای معنی او را بازگو *** وز معاد خود بگو که چیست او؟

نیست زین الفاظ بهرم حاصلی *** چند بر گفتار اینها مایلی (1)

...

تا اینکه:

پس شبی الهامی از غیبم رسید *** کای گرفتار هوس ای مستفید

ما تو را دست توسل داده ایم *** راه سوی کوی خود بگشاده ایم

...

روی کن سوی مطب کربلا *** از حسین میخواه دفع هر بلا

چون مریضی، رو سوی آن راه کن *** چون شفا خواهی، طلب زان شاه کن (2)

...

تا آنکه بار سفر در کربلا می گشاید، و در آنجا به گریه و زاری روز و شب سپری می کند.

دایما با گریه اندر روز و شب *** نور إیقانی ز شه بودش طلب (3)

تا اینکه:

ص: 234

بس که بی اندازه ام إلحاح شد *** نور حق آمد، دلم مصباح شد

نظره ای ز آن شاه بر طور دلم *** جلوه گر شده گشت حل مشکلم

زان نظر بر طور دل بس نور تافت *** گوییا خور بر شب دیجور تافت

پرتوی ز آن نور چون شد آشکار *** ظلمت جهل درون را شد فرار (1)

ای برادر! زین توسل باش شاد *** زین توسل بهر خود می جو مراد

زین توسل چاره هر درد کن *** آتش از وهوس را سرد کن

این علاج سهل آوردم تو را *** از طبیبان باخبر کردم تو را

تو مریضی، این طبیب و این علاج *** کوششی کن بهر تصحیح مزاج (2)

...

نام بردن و شمارش افرادی که از توسل به اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) به مقاماتی نایل شده و پرده از قلب و چشم و گوش آنها برداشته شده، نیازمند تدوین یک فرهنگ است. بلکه باید به این مطلب یقین کرد که اگر کسی را چیزی است در عالم معنا همه از برکت وجود اقدس حضرت اباعبدالله الحسین (صلوات الله علیه) سرچشمه گرفته است.

قطرات اشک جاری شده از عظمتی شگرف برخوردار است، تا به آنجا که اگر قطره ای از آن به لهیب جهنم اصابت کند، شعله آن آتش را خاموش می سازد و حرارتش را فرومی نشاند، و دلیل این مدعی دنباله کلام مولایمان حضرت امام جعفر صادق (صلوات الله علیه) است که می فرمایند:

«... فإذا سالت دموعه علی خده فلو أن قطره من دموعه سقطت فی جهنم لأطفأت حرها حتی لا یوجد حر...» (1)

پس آنگاه که اشک کسی بر گونه هایش به خاطر ما جاری شود [آن قطرات اشک به قدری عظیم و اثرگذار است که] اگر یک قطره از آن در جهنم فرود آید، حرارت جهنم خاموش می شود تا آنکه دیگر جهنم را حرارتی نباشد. جاری شدن اشک بر گونه ها باعث می شود که خداوند صاحب آن را در غرفه های بهشتی سکنی دهد، حضرت امام محمد باقر (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«أیما مؤمن دمعت عیناه لقتل الحسین (صلوات الله علیه) دمعه حتی تسیل علی خده، بوأه الله بها غرفا فی الجنه یسکنها أحقابا» (2)

هر مؤمنی که چشمانش اشک بریزد به خاطر شهادت امام حسین (صلوات الله علیه) اشکی بر گونه هایش جاری شود، خداوند به خاطر آن اشکها او را در غرفه های بهشتی جای می دهد، که برای روزگارانی در آنجا ساکن باشد.

درستی که شاد می شود روزی که هنگام مرگش ما را می بیند، شادی که در قلبش همیشگی است، تا بر ما در کنار حوض کوثر وارد شود.

الموجع قلبه به معنای درد آمدن دل است، که می توان واژه «دل سوختن» را در فارسی معادل آن دانست، چرا که «دل سوزی غیر از «دل سوختن» است. (1) «دلسوزی» آن است که دل انسان برای مظلومیت و یا مشکلات کسی به رحم بیاید. اما «دل سوختن» همان «دل شکستگی» است، که در عرف میگویند: «فلان حرف یا فلان برخورد، دلم را به درد آورد.»

بنابراین اگر کسی در مصایب آن بزرگواران به ویژه حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) حالت «دل سوختگی» به او دست دهد، کمترین پاداش او، دیدن آن حضرات است، و سرور و شادی که از زیارت روی مبارکشان به او دست می دهد پایان ناپذیر است، تا آنجا که همه از دیدن حوض کوثر شاد می شوند، اما حوض کوثر از دیدن «سوخته دلان حسینی» شاد می شود. (2)

« سوختن دل» چگونه و چرا؟

حالت «سوختن جان» وقتی برای انسان پیدا می شود که احساس کند، یا حرمتش شکسته شده، و ناروا به او ظلم شده و مصیبتی جانکاه بر او وارد شده است. در این هنگام «دل می سوزد» و «جان به درد» می آید. و یا از حرمت شکنیها و ظلمهای ناروایی که بر سروران او آمده جانش آتش می گیرد. و روحش آزرده می شود و سوختن قلب را احساس می کند.

و راز آن در این است که شیعه از طینت و گوهر مایه آن بزرگواران آفریده شده است، که «شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا» و واضح است مصایبی که به بزرگان اصابت کرده و حرمت شکنیهایی که به حریم مقدس آن انوار پاک شده است، به شیعیان شان نیز وارد می شود. همان گونه که اگر مصیبتی بر برادر یا پدر و یا خواهر کسی وارد شد، بر همان

ص: 237

شخص نیز وارد شده است. چرا که اولا این مصایب بر سادات و سروران ما وارد شده است و ثانیا، اصل و منشاء شیعیان مصیبت زده شده اند و حرمت آنان شکسته شده است، و واضح است که در این صورت، شیعه هم به مصیبتی که آن چهارده نور پاک و مقدس وارد شده مبتلا هستند.

و این مصیبت ها، مصیبت هایی است که دل را می سوزاند، و قلب را به درد می آورد، بدین جهت شیعه با حزن و غم و مصیبت آن انوار مقدسه غم زده می شود و از سرور و شادی آنان شاد می شود. چنانچه در زیارت عاشورا می خوانیم:

«و أسئل الله بحقکم و بالشأن الذی لکم عنده أن یعطینی بمصابی بکم أفضل ما

یعطی مصابا بمصیبته»؛

و مسئلت میکنم از خدا به حق شما و به شأنی که شما را است نزد او که عطا کند مرا، به واسطه مصیبت زدگی من به شما، بهترین آنچه می دهد مصیبت زده را به واسطه مصیبت او. (1)

و این بلندترین مرتبه یک شیعه است، که مصیبت آن حضرت، مصیبت او باشد، اما این مصیبت زدگی و سوختن دل از مصایبی که بر آن بزگواران وارد شده است چگونه به دست می آید؟ پرسشی است که از عهده این قلم به دست ناچیز بر نمی آید مگر آنکه خداوند عنایتی بفرماید، چرا که کسی می تواند این سؤال را پاسخ دهد که خود این مقام را یافته باشد و به رتبه شهود مقام ولایتی و منزلت نوری آن بزرگواران رسیده باشد، نه این حقیر جاهل به مقامات نوری حضرت محمد صلی الله علیه واله . علاوه بر اینکه این درجه، عطایی است که از ساحت قدس آن بزرگواران به هر کسی بخواهند تعلق میگیرد.

از همین روی می خوانیم که عبید الله بن حر جعفی (1) در توصیف آن حضرت می گوید:

«ما رأیت أحدا قط أحسن من الحسین (صلوات الله علیه) و لا أملا للعین منه». (2)

هیچگاه کسی را نیکوتر و چشم پرکن تر [چشمگیرتر] از امام حسین (صلوات الله علیه) مولانا ندیدم.

شکوه و سطوت حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) به اندازه ای است که وقتی معاویه گماشته خود را به مدینه می فرستد، به او می گوید: وقتی مدینه رفتی و داخل مسجد النبی صلی الله علیه واله شدی در آنجا حلقه های درسی متعددی را می بینی، هر حلقه درسی که مردم در آن خاموش بودند به گونه ای که «کأن علی رؤسهم الطیر، گویا بر سر آنها پرنده ای است» آن حلقه، حلقه درسی (حضرت امام) حسین (صلوات الله علیه) است. (3)

و این جلال و جمال را فرزدق چنین گزارش می کند:

یغضی حیاء و یغضی من مهابته *** فلا یکلم إلا حین یبتسم (4)

« او چشمان خود را از حیا فرو می بندد، و دیدها از هیبت او فرو بسته می شود، پس ایران با او سخن نگویند مگر هنگامی که لبخند بر لبان دارد.»

به هنگام شهادت نیز این عظمت و شوکت از او متجلی بود. نافع بن هلال می گوید: :

«من همگام با یاران عمرو سعد ایستاده بودم که خبر شهادت امام حسین (صلوات الله علیه) را آوردند، پس آمدم که حضرتش را مشاهده کنم. فوالله ما لکن ما رأیت قط قتیلا مضمحا بدمه أحسن منه و لا أنور وجها، و لقد شغلنی نور وجهه و جمال هیئته عن الفکره فی قتله...(5) سوگند به خدای که هرگز کشته ای آغشته به

ص: 239

خون، نیکوتر از آن حضرت، ندیدم و نه نورانی تر از او، به درستی که روشنایی و نور چهره اش، و زیبایی شکوهش مرا از فکر در کشته شدنش باز داشت.» هیبت و جلال و شکوه حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) تا آنجا بود که همه را تحت تأثیر قرار می داد، و دوست و دشمن در مقابل جلال و جمال او زانو می زدند، چرا که او را پدر، حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) بود و مادر، حضرت فاطمه (صلوات الله علیها)، و در همان طفولیت از انگشت مبارک حضرت رسول الله صلی الله علیه واله تغذیه می شد.

با توجه به این اصول پنجگانه آنچه را به خوبی در می یابیم این است: جلوه و نمود همه آن اصول در وجود اقدس حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) نمودار است؛ چرا که آن حضرت را دوست و دشمن، عالم و جاهل به جلالت و شکوه و زیبایی و جمال ستوده اند. و آن هیمنه و شکوه و جلال و صلابت و سطوت، زیبایی و نیکویی که در آن حضرت بود همه مرهون حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) است.

به بیان دیگر این که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند: عموی ما حضرت عباس (سلام الله علیه) «صلب الایمان» بود، و آن حضرت، «صلابت» را از اوصاف عموی بزرگوار خود می شمارد. - به حسب فهم این حقیر - اشاره است به اینکه آن صلابت، نمودی و جلوه ای از صلابت و شکوه حضرت اباعبدالله الحسین است که در وجود مقدس حضرت عباس (سلام الله علیه) بروز نموده و آشکار شده است.

« عد آن شرطت علیهم الزهد فی درجات هذه الدنیا الدنیه و خفها و زبر جها، فشطوا لک ذلک. و علمت منهم الوفاء به، فقبلتهم و بتهم و قدمت لهم الله گر ألعلی و الثناء الجلی»؛

بر آنان شرط کردی که نسبت به اعتبارات دنیا و زینت های آن، زاهد و پرهیزگار باشند، آنها نیز پذیرفتند که به آن شرط، وفا کنند. و چون می دانستی که به آن وفا خواهند کرد، تعهد آنان را پذیرفتی و آنها را مقرب درگاه خود فرمودی و بر آنان، نامی بلند و ستایشی ارجمند تقدیم داشتی.

یا نفس من بعد الحسین هو نی *** فبعده لا کنت أن تکونی

«ای نفس؛ تو پس از امام حسین (صلوات الله علیه) خوار بشمار. پس مبادا بعد از او در این دنیا باشی.»

و هنگام بردن آب را به سوی خیمه ها که با سپاه دشمن درگیر شد و دست راست خود را از دست داد، فرمود:

و الله إن قطعوا یمینی *** إنی أحامی آبدأ عن دینی

وعن إمام صادق ألیقیین *** سبط النبی الطاهر الأمین نبی صدق جائنا بالدین *** مصدقا بألواحد الامین

به خدا سوگند که اگر دست راست مرا از بدن جدا کردید، باز هم تا ابد از دینم حمایت خواهم کرد. و از امام راستگوی خود که نواده پیامبر پاک امین است. دفاع خواهم نمود؛ پیامبر راستی و درستی که دین را برای ما آورد و تصدیق کننده خداوند بود.

کلام مبارک حضرت که می فرماید: «من برای همیشه و تا ابد، از دین خود حمایت خواهم کرد.» خبر از آینده است. آری، «یا ابالفضل» گفتن مردم و توسل جستن به ایشان و مشاهده کرامات آن حضرت، موجب ایمان آوردن، دیندار شدن و تقویت ایمان در قلب مردم می شود. و در واقع، هنوز هم آن حضرت از دین و آیین و امام خود حمایت می کند و این امر، تا قیام قیامت، ادامه خواهد داشت. و اگر کسی دست به تتبع و جستجو بزند و بخواهد کسانی را که از طریق حضرتش ایمان آورده اند و یا ایمانشان قوی شده است شمارش کند، کتاب هایی را باید تدوین کند.

حضرت عباس (سلام الله علیه) پس از جدا شدن دست راست، شمشیر را به دست چپ گرفت و به مبارزه ادامه داد تا این که عبدالله بن یزید الشیبانی - لعنه الله علیه - دست چپ ایشان را از آرنج مبارکش قطع نمود. حضرت به سرعت شمشیر را به دهان گرفت و به جنگ ادامه داد و فرمود:

یا نفس لا تخش من الکفار *** وأبشری برحمه ألجبار

ص: 243

مع النبئ سید الأبرار *** مع جمله السادات و الأطهار

قد قطعوا بتبغیهم یساری *** فاصلهم یارب حر النار

ای نفس! از این کافران نترس. رحمت خداوند جبار بر تو مژده باد.

مژده باد بر تو که پس از شهادت، با پیامبری که سرور نیکان و همه بزرگان پاک سیرت است، همنشین خواهی شد.

پروردگارا! این گروه ستمکار، دست چپ مرا هم قطع کردند. پس تو نیز آنان را به آتش جهنم واصل گردان .

همه اینها در حالی بود که آن حضرت، پرچم را به وسیله بازوی مبارک، به سینه چسبانده بود و حاضر نبود تا آخرین لحظه، علم حق و حقیقت را بر زمین گذارد.

یک پرسش و در پاسخ: با توجه به مطالب گذشته، ممکن است این سؤال مطرح شود که چگونه ممکن است کسی که دست راست و چپ خود را از دست داده و غرق در خون است و درد و رنج بسیاری را تحمل می کند، باز شمشیر به دندان گرفته و به جنگ خود ادامه دهد؟

از این رو امام باقر (صلوات الله علیه) می فرمایند:

« إنَّ أَصْحَابَ جَدِّیَ الْحُسَیِنْ لَمْ یَجِدُوا ألَمَ مَسِّ الْحَدِیْدِ »؛

یاران جدم حسین، هیچ گونه دردی از اصابت شمشیرها احساس نکردند. حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) هم که دارای مقام بصیرت بود و به گفته حکما دارای قوه قدسیه و قلبش منور به نور قدسی و جسمش منور به نور ملکوتی گشته و نیروی جسمی اش از قوت قدسی نشأت می گرفت. به همین جهت، نه جنگ و نبردش همسان انسان های عادی است، و نه درد و رنجی احساس می کند.

به همین جهت، ما و شیعیان ما انسانهای واقعی هستیم و دیگر مردم، برای آتش خلق شده اند و رو به سوی آتش دارند.

پس امام معصوم، دارای «جسمی روحانی» و «روحی نورانی» است که از این نور، به نور عظمت الهی، نور الأنوار، علیین و روح القدس نیز تعبیر شده است. و اگرچه امام به خاطر شأنیت جسمی و بشری خود، در میان مردم و همانند آنان زندگی می کند، اما به خاطر شأنیت نورانی و ولایی خود، بر همه عالم هستی، إحاطه و ولایت دارد و علم و قدرت و شجاعت و دیگر خصوصیات او، قابل مقایسه با خصوصیات دیگر مردم نیست. و فهم حقیقت او، برای ما ناممکن است.

از این رو در زمان واحد، در مکان های مختلف دیده می شود، از همه فریاد رسی می کند؛ از مکنونات و امور پنهانی خبر می دهد؛ سایه ندارد و محل حضورش در شب، روشن و نورانی می گردد.

و از این قبیل است کندن درب قلعه خیبر توسط امیرالمؤمنین علی (صلوات الله علیه) و جنگهای نابرابر و حیرت زای او با کفار و مشرکین، و جنگ حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) در روز عاشورا که به تنهایی در برابر دشمنان ایستاد و با وجود زخم ها و جراحات بسیاری که بر بدن مقدسش وارد آمده بود، به نبرد خود ادامه داد؛ چرا که روحش نورانی بود و جسمش روحانی. روح شیعیان نیز از سنخ جسم امام است؛ یعنی هر روحی قابلیت پذیرش ولایت امیرالمؤمنین علی (صلوات الله علیه) را ندارد و فقط روحی پذیرای ولایت است که از سنخ جسم ولی الله الاعظم باشد.

این که در مورد برخی از اصحاب و یاران ائمه (صلوات الله علیهم)، همچون سلمان فارسی، تعبیر «منا أهل البیت» وارد شده است، به این معنا است که آنان به مقام شیعه واقعی نایل گشته اند و روحشان، با جسم امامان (صلوات الله علیهم) سنخیت دارد و از باقی مانده طینت و سرشت معصومین (صلوات الله علیهم)، آفریده شده اند.

با توجه به آنچه گفته شد راز این که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرماید: «کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِیٍّ نافِذَ البَصیرَهِ ؛ عموی ما عباس، بصیرتی نافذ داشت» روشن می شود.

ص: 247

چرا که، کلمه «عم» به ضمیر «نا» که متکلم مع الغیر است، اضافه شده است. به این معنا که حضرت اباالفضل، عموی ما است؛ یعنی عموی نه امام معصوم .

و به تعبیر علمای «علم اصول»، سیاق کلام و مناسبت حکم و موضوع، حاکی از آن است که علت نافذ البصیره بودن حضرت عباس (سلام الله علیه) به خاطر نسبتی است که با امام معصوم دارد. و چون کلام حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در مقام مدح است، عنوان عمنا - یعنی عموی ما - نیز صورت مدح و ستایش به خود می گیرد. پس حضرت عباس (سلام الله علیه) از مقام «منا اهل البیت» که مقام شیعیان خاص است، به مقام «عمنا» ارتقاء یافته است.

چون کسی که عنوان «عمنا» دارد و عموی معصوم به حساب می آید، باید بهره ای از خصوصیات معصوم برده باشد. و این غیر از صورتی است که شخصی عموی معصوم باشد و امام معصوم، از لفظ «منا» استفاده نکرده و فقط تعبیر «عم» را آورده باشد و یا این که او را مدح و ستایش نکرده و بلکه قدح و سرزنش نیز کرده باشد؛ مثل ابولهب که عموی پیامبر بود و در عین حال، سرزنش هم شده است.

مرحوم مقرم در ذیل این زیارت می نویسد:

«این کلام شریف، ما را به منزلتی عظیم و بزرگ از حضرت عباس آگاه می سازد. چرا که این کلام درباره هیچ یک از شهدای کربلا بیان نشده است. از اینجا معلوم می شود که حضرت عباس، مقامی نزدیک به مقام ائمه اطهار (صلوات الله علیهم) دارد.» (1)

پس حضرت عباس (سلام الله علیه) دارای بالاترین مقام پس از امامان معصوم می باشد و بیشترین سنخیت با آنان را دارد و به خاطر همین سنخیت، زخم ها و جراحت ها و صدمات جسمی حضرت عباس (سلام الله علیه) ایشان را از جنگیدن با دشمنان باز نداشت و موجب توقف نبرد و مبارزه نشد تا این که قضای الهی حتمی شد و حضرتش به شهادت رسید.

نویسنده «معالی السبطین» می فرماید:

«به جانم سوگند! اگر در لوح و قضای الهی نبود که حضرت اباالفضل به شهادت برسد و کمر حضرت امام حسین از شهادت او بشکند، و اگر قضای الهی بر شهادت امام حسین (صلوات الله علیه) قرار نمی گرفت، حضرت عباس (سلام الله علیه) همه اهل کوفه را فقط با دست چپ خود به هلاکت می رساند.» (2)

و به راستی که با شهادت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) کمر حضرت سالار شهیدان امام حسین (صلوات الله علیه) شکسته شد و دشمن دین، خوشحال گردید و هیبت و مهابت و صلابت دین، از بین رفت.

از این رو می توان «طلب الایمان» را به معنای صلابت دین نیز گرفت؛ یعنی حضرت عباس (سلام الله علیه) سطوت، صلابت، هیبت، مهابت و هیمنه اسلام و ایمان بود.

دوم: «وأبلی بلاء حسنا» جمله سوم: «و مضی شهیدا» برای روشن شدن این فراز از کلام نورانی، ابتدا باید به تحقیق و پژوهش در معنای الفاظ آن نمود.

جهاد یعنی بکارگیری تاب و توان جانی و مالی برای بالا بردن کلمه اسلام و اقامه ایمان، و مراد از «اعلاء کلمه اسلام» جهاد با مشرکین است، و مقصود از «اقامه ایمان» جهاد با کسانی است که در مقابل امام معصوم، سرکشی کرده اند.»

امام (صلوات الله علیه) به جهاد پرداختند حضرت عباس به یاری و کمک حضرت مولی (صلوات الله علیه)شتافت.چرا که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) فرمود: «و جاهد مع أبی عبدالله» و این فضیلتی است ویژه که به حضرت عباس (سلام الله علیه) عنایت شد.

و راز آن را در این نکته باید جستجو کرد که همان گونه که حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) بالاترین شخص جهان هستی است جهاد آن حضرت نیز بالاترین و عظیم ترین و باشکوه ترین جهاد است. و روشن است که کردار و عمل و جهاد حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) را با جهاد هیچ کدام از اصحاب و یاران حضرتش نمی توان قیاس کرد. همان طور که احدی را نمی توان با وجود مقدس آن حضرت مقایسه نمود.

ولی به نص فرمایش حضرت امام جعفر صادق (صلوات الله علیه) شریک و یار و یاور آن حضرت در جهاد، حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) بود.بنابراین جهاد حضرت عباس (سلام الله علیه)را با جهاد هیچ کدام از یاران و اصحاب حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) نمی توان مقایسه نمود.واز همین جا است که باید گفت:حضرت عباس - جانم فدای خاک پایش باد - را نمی توان با هیچ شهید و مجاهدی قیاس کرد.(1) زیرا جهاد حضرت عباس (سلام الله علیه) خصوصیتی داشت که آن را از جهاد دیگر شهیدان متمایز می کرد.

شهادت رسید، و امام (صلوات الله علیه) تنها ماند.

از این قطعه تاریخی چند نکته استفاده می شود.

نکته اول: حضرت عباس (سلام الله علیه )آخرین شهید از یاران و اصحاب امام (صلوات الله علیه) بود.

نکته دوم: حضرت عباس (سلام الله علیه) همراه امام مقاتله و جنگ و جهاد می نمود.

نکته سوم: حضرت عباس (سلام الله علیه) درهنگام جهاد حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) تنها مدافع شخصی امام (صلوات الله علیه) بودند.

سؤال: «ممکن است این پرسش در ذهن خواننده محترم پدید آید که حضرت عباس (سلام الله علیه) به فرمان امام (صلوات الله علیه)برای آب آوردن به طرف شریعه فرات حرکت کرد.ودر هنگامه آب آوردن به شهادت رسید.و حال آنکه در این گزارش تاریخی مطلب به گونه دیگری است؟»

پاسخ: «بین این دو واقعه هیچ منافاتی نیست، چرا که وقتی حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) مأمور آب آوردن شد، امام (صلوات الله علیه) فرمودند:با هم به طرف شریعه حرکت کنیم و چون دشمن مانع شد، آن دو بزرگوار به جهاد پرداختند،و در هنگام کارزار حضرت عباس (سلام الله علیه) پیش روی امام و مولایش (صلوات الله علیه) به کشتن دشمنان حضرت پرداخت، و در حقیقت دفاع از آن حضرت می نمود تا اینکه بر اثر جنگ بین امام حسین (صلوات الله علیه) و حضرت عباس (سلام الله علیه) جدایی افتاد. و در آن جدایی، حضرت سقا به شهادت رسید و امام (صلوات الله علیه) تنها شدند، تا آنکه صدای برادر را شنیدند و بر بالین آن بزرگوار آمد...»

مرحوم حاج شیخ عباس قمی قدس سره می نویسد:

«در هنگامی که حضرت عباس (سلام الله علیه)همراه با برادر می جنگید،تیری به پیشانی مبارک حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه)اصابت کرد،که حضرت ابا الفضل (سلام الله علیه) با سرعت و شتاب هرچه تمامتر آمدند و تیر را از پیشانی آن

حضرت خارج کردند.»(1)

آری آن دو بزرگوار به جنگ پرداختند.

ص: 253

از جلو سردار از دنبال شاه*** آری آید از پی سیاره ماه

کوفی و شامی هجوم آور شدند*** حمله ور بر سبط پیغمبر شدند

صاحب «ریاض القدس» می نویسد:

«آن دو فرزند اسدالله به یک حمله حیدری آن گروه... را از جلوی خیمه ها دورکردند... امام شمشیر میزد و می فرمود: «أنا بن رسول الله».

چنان درید صف از حمله های پیوستش *** که جبریل امین بوسه زد بر آن دستش

و حضرت عباس (سلام الله علیه) شمشیر میزد و می فرمود: «منم پسر شیر خدا».

به رزم خصم پدروار آنچنان کوشید*** که پرده بر رخ احزاب و نهروان پوشید +

تا آنکه بر سر آب فرات رسیدند...»(1)

باید گفت: در آن کارزار شهامتها و شجاعتهای پدر بزرگوارش را به یاد آورد.

غیرت شیر خدا یعنی علی ***شد ز عباس دلاور منجلی(2)

و چه زیبا سرود شاعر دلسوخته «سید حسن خوش زاد» که خدای نگهدارش باد.

معرفت در ذات او بی انتها است*** صورت او صورت بدر دجاست

نور هاشم از جمالش منجلی است ***غیرت او غیرت مولی علیست

صولتش چون صولت شیر خداست ***در شجاعت رونوشت مرتضاست

در مصاف عشق محشر می کند ***پور حیدر کار حیدر می کند

تیغ أندر دست او بازیچه است*** پیش او صد مرد جنگی بچه است

هم چو عنقا پرگشایی میکند ***چون علی خیبر گشایی می کند(3)

انصاف آن است که شاعران کوی کربلا شجاعت و شهامت وجنگ آوری حضرت علمدار کربلا را بسیار زیبا ترسیم کرده اند،خدای همه آنها را جزای خیر دهد. چرا که فضایل آن حضرت را در حد توان خود یافته اند و در وصف آن در سفته اند بنگرید به این شعر که چقدر

ص: 254

زیبا و لطیف، دلاوری آن بزرگوار را به نظم کشیده است:

در افتاد در جیش کوفه نهیب ***ز دلها روان گشت صبر و شکیب

یکی گفت این زاده حیدر است ***چو حیدر به پیکار، جنگ آور است

که را، تاب نیروی بازوی او است ***دو گیتی سبک در ترازوی اوست(1)

و دیگری عشق و فهم خود را چنین ابراز کرده است که:

جهان گفت حیدر کجا می رود ***جلال پیمبر کجا می رود

بدان بد، که گر نیزه بفراشتی*** کلاه از سر ماه برداشتی

عنان گر کند سست، سنگین رکاب **رباید به نی، افسر از آفتاب (2)

تذکر و آگاهی: «به خواست خداوند و عنایت حضرت زینب کبری علیها السلام در بخشهای آینده دلیل و برهانهایی آورده خواهد شد، که حضرت اباالفضل از چنان قدرت و شوکتی برخوردار بوده است، که اگر یک تنه به جنگ سپاه روی می آورد، احدی از آن گروه کافر را باقی نمی گذاشت و روشن خواهد شد که این اشعارو بیشتر از آن، بیان گوشه ای بسیار اندک از جلال و جمال حضرت ابا الفضل العباس (سلام الله علیه) است، بلکه حقیقت و عظمت او را فقط خدا و امامان معصوم (صلوات الله علیهم) می دانند، و این همه شعرهای زیبا، قطره ای ازدریای فضایل آن حضرت است.»

الشکر و قد یکون بالشر لامتحان الصبر،...غیر أن الأکثر فی الشر أن یقال: بلوته، أبلوه بلاء، و فی الخیر أبلیته بلاء، و بلاء»(1)

اصل «بلاء» به معنای امتحان و آزمایش است، و این آزمایش کردن گاهی به وسیله چیزهای خیر و خوب است برای آزمایش شخص [که آیا شکر گذار است] و گاهی به سختی و محنت برای امتحان [که آیا بردبار می باشد] و غالبا «بلی» برای امتحان در برابر سختی و «أبلی» برای امتحان در برابر نعمت به کار گرفته می شود.

بنابراین فرق «بلاء» و «ابلاء» در امتحان به خیر و شر است، یعنی هرگاه بنده ای برای امتحان به او نعمت داده شود، و به او خیر و خوبی برسد، تا آزمایش شود که آیا شاکر است؟ عرب برای این گونه امتحان از واژه ای «أبلی» و«إبلاء» استفاده می کند، و اگر برای آزمایش، بنده ای را به سختی و مشقتی گرفتار کنند می گویند: «بلی» و یا «ابتلی» و به این تفاوت، بزرگان واژه شناس اعتراف کرده اند. (2)

بنابراین معنای اصلی در لغت «بلاء» آزمایش و امتحان افراد است.

اما گروهی بر آنند که این واژه در حقیقت در جایی به کار می رود، که با دادن خوبی به شخص و یا دچار کردن آن به سختی بخواهند،آنچه را که آن فرد در درون دارد ظاهر و آشکار کند، یعنی برای اینکه شکرگزاری و یا کفران نعمت که در باطن شخص نهان است، ظاهر و آشکار شود، و آن صفت را استخراج کرده و از قوه و استعداد به فعل برسانند او را مبتلی به نعمت می کنند و اگر بخواهند صبر و بردباری و یا بی صبری کسی را آشکار کنند و آن را از قوه به فعل برسانند، او را مبتلی به سختی و بلا می کنند.(3) تا درون هویدا شده او را دیگران به تماشا بنشیند.(4)

ص: 256

بنابراین می توان گفت که این جمله «أبلی بلاء حسنا» ضرب المثلی است که درباره کسی به کار می رود که در هنگامه کارزار با رشادت و شجاعت از کشته های دشمن پشته می سازد. (1)

از این که حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) این ضرب المثل را درباره عموی بزرگوارخود به کاربردند می توان فهمید که حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) در روز عاشورا مردان زیادی از دشمنان حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) را به خاک انداخت. پس اگر شماری از مقتل نگاران شمار افرادی را که حضرت عباس (سلام الله علیه) در روز عاشورا به هلاکت رساند زیاد نوشته اند کلامی به گزاف نگفته اند،چرا که دلیل آنها این فرمایش حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) است.

به هر حال این کلمه «ابلی» فعلی است که فاعل آن حضرت عباس (سلام الله علیه) است که به اصطلاح علمای نحو آن را باید به صورت «فعل معلوم» خواند یعنی این کلمه را به این صورت باید تلفظ کرد: «ابلی» یعنی «أبلی عمنا العباس بلاء حسنا، عموی ما حضرت عباس (سلام الله علیه) در روز عاشورا جنگی نمایان کرد. و دشمنان بسیاری را به جهنم فرستاد.»

معنای دوم: دومین معنایی که برای فرمایش مولایمان حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می توان ارایه کرد، اینکه: خداوند در پاداش جهاد حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) در پیش روی سرورش سید الشهداء (صلوات الله علیه)،نعمتی عظیم و بزرگ به او عطا کرد. دلیل این معنی تفسیری است که بزرگان دانش تفسیر در معنای آیه شریفه « وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا»گفته اند، شیخ بزرگوار طبرسی قدس سره در معنای آیه فوق می فرماید:

«ای ولینعم علیهم به نعمه ای فعل ذلک إنعاماً علی المؤمنین»؛(2)

خداوند به آن مؤمنین نعمتی عنایت کرد.

ص: 258

صاحب تفسیر روح المعانی» در تفسیر آیه فوق می نویسد:

«أی لیعطیهم سبحانه من عنده إعطاء جمیلا»(1)

خداوند به آنها از نزد خود عطا کرد،عطا و بخشش جمیل و زیبا.

و گفتار ثعلبی در معنای آیه شریف فوق چنین است:

«ای ولینعم علی المؤمنین نعمه عظیمه...»؛(2)

تا خداوند به مؤمنین نعمتی عظیم و بزرگ عنایت فرماید.

بنابراین معنای کلام مولا و سرورمان حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) این است که خداوند متعال به آن بزرگوار نعمتی عظیم و عنایتی جمیل و زیبا ارزانی داشت.

واژه «ابلی»را دو گونه می توان تلفظ کرد:.

1. «ابلی» یعنی به صورت فعل معلوم، در این صورت فاعل «الله جل جلاله» است.(3) و چنین معنی می شود: «خداوند به حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) نعمت عظیمی عنایت فرمود.»

2. «ابلی» یعنی به صورت فعل مجهول در این صورت فعل مجهول است، و معنای آن این است: «و نعمتی عظیم به حضرت اباالفضل العباس (سلام الله علیه) عطا شد.» که در این صورت احتمال دارد عطا کننده آن نعمت عظیم خداوند متعال باشد، همان گونه که محتمل است عطاکننده آن نعمت بزرگ حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) باشند.

زیارت آن حضرت آمده که:

«رفع [الله] ذکرک فی العلیین»؛

خداوند یادت را در عالم علیین بلند مرتبه قرار داد.

و بلند مرتبه نمودن نام آن حضرت توسط حئ داور، کاشف از بلندی مرتبه خود آن حضرت نزد پروردگار عالمیان است، چرا که وقتی خداوند یادش را آن هم در نزد ساکنان عالم «علیین» بلندمرتبه کرد حتما خود آن حضرت از عظمت و بزرگی فوق العاده ای برخوردار است. وگرنه یادش بلند مرتبه نمی شد. و شاید آن نعمت عظیم، عبارت باشد از جلالت و عظمتی که خداوند به او عنایت کرده که از لوازم آن، عظمت و بزرگی خود او است.

وجه دوم: مقام و درجه ای است که خداوند به او ارزانی داشته که در قیامت همه شهدا آرزوی آن را می کنند. حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه) در وصف عموی بزرگوارشان فرمودند:

«... ان للعباس عند الله تبارک و تعالی منزله یغبطه بها جمیع الشهداء»؛(1)

همانا نزد خدای تبارک و تعالی برای عمویم مقام و جایگاهی است که همه شهدای عالم بدان مقام به او رشک برند.

بنابراین آن نعمت عظیم همان منزلت و جایگاهی است که حضرت قمر بنی هاشم در نزد خداوند تبارک و تعالی دارد.

حال سؤال مهم همین جا است که آن منزلت و مقام چگونه مقامی است که همه شهدا با آن جلالت و عظمت و بزرگی که دارند-همانند حضرت حمزه سیدالشهدا، حضرت جعفر طیارعلیهما السلام، شهدای کربلا و...-آرزوی حضرت عباس (سلام الله علیه)را دارند، و بر حضرتش به خاطر آن منزلت رشک برند.

وجه سوم: تساوی حرمتش باحرمت اسلام، از همین روی حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) در زیارت ایشان فرمودند:

ص: 260

«لعن الله أمه استحلت منک المحارم، و انتهکت فیک حرمه الإسلام»؛

خداوند لعنت کند مردمی را که حرامهای خداوند را در حق تو روا داشتند،و باکشتن تو شکوه اسلام را شکستند.

تا پایان داد بنابراین شکوه و حرمت و عظمت اسلام همانا شکوه وعظمت و حرمت حضرت عباس (سلام الله علیه) بود، که با شکست آن، حرمت و عظمت اسلام شکست.

مرحوم مقرم قدس سره می گوید:

«... از اینجا معلوم می شود که حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) منزلت و رتبه دارد که به منزلت و مقامات امامان معصوم نزدیک است..... و این مقامی فوق عصمت است.»

با اندک تأمل راز فرمایش حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)در این فرازاز زیارت روشن می شود چرا که پیش از این گفته شد که «حقیقت ایمان، امام معصوم است.» و حضرت عباس (سلام الله علیه) با آن قدرت و جلالت حیدری از حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) دفاع کرد، و حقیقت دفاع از ولایت همان اسلام است، از این روی شکستن شکوه و جلال حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) شکستن شکوه و جلال اصل اسلام است. و هرکس حرمت اسلام را بشکند ملعون است، و لشکریان دشمن، حرمت حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) یعنی اسلام را شکستند و مستحق لعن توسط امام معصوم (صلوات الله علیه) شدند. مرحوم مقرم میگوید:

«این خطاب را در هیچ یک از شهدای کربلا نمی یابیم،با وجود آن که آنان به برترین مرتبه فضل و برتری رسیده اند».(1)

است برای مردان میدان معرفت. و اشارتی برای بزرگان اهل بشارت، و خدا می داند که آن حضرت را چه فضائل و مناقبی است که از ناحیه مقدسه امامان معصوم (صلوات الله علیهم) ما صادر شده و متأسفانه باد خزان حوادث آنها را از دست ما ربوده است، بنگرید به کلام شیخ صدوق که بعد از آوردن فرازی از کلام امام سجاد (صلوات الله علیه) در شأن حضرت عباس (سلام الله علیه) می فرماید:

«و الحدیث طویل أخذنا منه موضع الحاجه، و قد أخرجته بتمامه مع ما رویته فی فضائل العباس بن علی (صلوات الله علیهما) فی کتاب «مقتل الحسین بن علی (صلوات الله علیهما)».(1)

حدیث – امام سجاد (صلوات الله علیه) -طولانی است، آن مقداری که در این بحث نیاز بود از آن را، در اینجا آوردم، و همانا این حدیث و احادیث دیگری را که در فضایل حضرت عباس وارد شده، همه آنها را در کتاب «مقتل الحسین» آورده ام.

از عبارت معلوم می شود که اولا:احادیث فضایل حضرت زیاد بوده است و ثانیا همه آنها را شیخ اقدم و أجل صدوق قدس سره در کتاب «مقتل» آورده است. اما آنچه تأسف انگیز است،اینکه آن کتاب مفقود شده و به دست ما نرسیده تا فضایل حضرت عباس (سلام الله علیه) را دریابیم.

بنابراین فضایل فراوانی در شأن حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) از ناحیه مقدسه معصوم صادر شده که در پیچ وخم تاریخ و روزگار گم شده و ما از آن مناقب و فضائل محروم مانده ایم، و باید منتظر ماند تا دوران تاریک غیبت حضرت حجه بن الحسن - عجل الله تعالی فرجه الشریف - به سر آید، و آن حضرت به سرای ظهور درآید. به امید آن روزگار نور و نورانی، اللهم عجل لولیک الفرج.

گوشه هایی از آن- به طور مختصر اشاره می شود. و شرح و تفصیل آن به خواست ایزدمنان در بخش «شرح اسماء و القاب آن حضرت» پرداخته خواهد شد.

کرده اند. 1. بلندی قامت 2. تنومندی 3.زیبایی چهره و این سه را در کمتر کسی تاریخ سراغ دارد. پهلوانی آن حضرت در هنگامه دفن شهدا از زبان مردان قبیله بنی اسداین گونه بیان شده که به امام سجاد (صلوات الله علیه) عرض کردند:

«بقی بطل علی المسناه»؛

هنوز در کنار نهر علقمه [بدن مقدس] پهلوانی باقی مانده است.

تنومندی و بلندی قامت، از مهمترین ویژگیهایی است که در هنگام نبرد صلابت و تسلط آن حضرت را بر هر حریفی آشکار می نمود و هم لرزه بر اندام دشمن می انداخت. هم قوت قلب دوست بود و هم اضطراب و سراسیمگی برای دشمن. از همین روی تا وقتی حضرت عباس زنده بود آرامش بر اهل حرم سایه افکنده بود، خواب را برای اهل حرم ارزانی داشته بود، و از چشم دشمن خواب را ربوده بود.و آنچه از کتابهای مقتل فهمیده می شود آن که چشم امید همه به حضرت عباس (سلام الله علیه)بود و این حقیقتی است که آن را از فرمایشات حضرت امام حسین و حضرت امام سجاد و حضرت زینب (صلوات الله علیهم )می توان به گونه ای آشکار و واضح فهمید..

که جناب شیخ ازری این مصراع را گفت: «یوم أبوالفضل استجار به الهدی؛[عاشورا روزی است که در آن] روز [مظهر] هدایت [یعنی حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه)] به حضرت ابالفضل پناه برد.» خیال کرد، شاید این مصراع مقبول حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه) نباشد، لذا مصراع دیگر را نگفت.

حضرت سیدالشهداء (صلوات الله علیه) را در خواب دید که فرمود: صحیح است آنچه گفته ای، روز عاشورا من پناه بردم به برادرم أبا الفضل و مصراع دوم را[چنین] فرمودند: «والشمس من کدر العجاج لثامها؛ یعنی آن وقت که من پناه بردم به عباس (سلام الله علیه)، آفتاب، از تیرگی غبار معرکه کربلا، نقابی پیدا کرده بود.»(1)

می زنند، اما غیر از تازیانه جوابی نمی نشنید. یا حسین، یا حسین، یا حسین، صلی الله علیک.

به هر حال روز سیزدهم که دیگر از لشکر یزید در آن صحرا کسی نبود، زنان قبیله بنی اسد روی به میدان جنگ نهادند. بدن هایی غرقه به خون و مجروح در آن صحرا رها شده دیدند، غریب و بی کس. شتابان به قبیله برگشتند و به گفته عالم ربانی شیخ محمد باقر بیرجندی به مردان خود عتاب کردند:

«شما چه خواهید گفت جواب حضرت رسول صلی الله علیه واله را که فرزند او در نزدیک شما کشته شد و یاری نکردید او را؟ حال، پسر سعد کسان خود را دفن کرده و اولاد رسول الله صلی الله علیه واله و اصحاب او را گذاشته اند. بروید ایشان را دفن کنید، و بعض عار را از خود بردارید.

پس مردان رفتند و خواستند ابتدا کنند به دفن سیدالشهداء (صلوات الله علیه) و او را نمی شناختند. ناگاه سواری روی به ایشان آمد و فرمود: «ما بالکم ؟؟ حیرانی شما از چیست؟» گفتند: برای دفن شهدا آمده ایم و نمی شناسیم جسد [امام] حسین (صلوات الله علیه) را. چون آن سوار این را شنید به گریه درآمد و می گفت: «وا أبتا، وا أباعبدالله لیتک حاضر و ترانی أسیره ذلیلا، وای پدرجان، وای اباعبدالله کاش حضور داشتی و میدیدی مرا که چگونه اسیر و خوار شده ام.»

پس فرمود: «أنا أرشد کم إلیه، من شما را به آن حضرت ارشاد میکنم.»و از اسب پیاده شد و میان قتلی[ کشته ها ]می رفت تا به جسد پدر بزرگوارش رسید و او را در آغوش کشید و میگریست و[ می فرمود]: «یا أبتاه بقتلک قرت عیون الشامیین، یا أبتاه بقتلک فرحت بنو امیه، یا أبتاه بعدک طال حزننا یا أبتاه بعدک طال کربنا؛ پدرجان اهل شام با کشتنت به آرزوی خود رسیده و شاد شدند، بنی امیه نیز شادمان گشتند، ای پدر غم و اندوه ما بعد از تو همیشگی است، پدرجان غم و سختی ما بعد از تو طولانی شد.» پس قدری اندک از مصرع شریف [قتلگاه] دور شد، و کمی خاک را دور کرد. قبری کنده و لحد پرداخته پیدا کرد، پس آن بدن مطهر را برداشت و در قبر گذاشت و آن را پوشانید...

ص: 266

بعد تشریف بردند به نزد جسد مقدس أبی الفضل (سلام الله علیه )و خود را بر آن جسد مطهر انداخت (1)و فرمود: «یا عماه لیتک تنظر حال الحرم و البنات و هن ینادین واعطشاه و اغربتاه، ای عمو کاش نگاه می کردی به حال اهل حرم و دختران که چگونه فریاد واعطش آنها و وا غربتای آنها بلند است.» بعد بنی اسد را امر فرمود: به آنکه لحدی کندند و [حضرت] أبا الفضل (سلام الله علیه) را در آن لحد دفن نمود.»(2)

مرحوم میرزا صدرالدین القزوینی می نویسد:

«...[امام سجاد (صلوات الله علیه) به اتفاق مرد و زن [قبیله بنی اسد ]آمدند کنار نهر علقمه:

کشته ای دیدند دست و سر جدا ***زخمهایش کس نداند جز خدا

این تنش، یاران چه گویم از سرش***پاره پاره قطعه قطعه پیکرش...»(3)

پی مواظب حمله حضرتش بودند.(1) و چه زیبا این حقیقت در این شعر جلوه نموده که:

الیوم نامت أعین بک لم تنم ***و تسهدت أخری فعز منامها(2)

و اوج این دلنگرانی را در روزی که می خواستند اهل حرم را از کربلا ببرند می یابیم، و در آن روز اهل حرم در قتلگاه وارد شدند و بعد از سوزوگداز جانکاه وقتی دشمن دستور حرکت داد. اهل بیت امام حسین (صلوات الله علیه )به یکدیگر کمک کردند تا سوار بر شتران شدند. و بزرگ دختر حضرت فاطمه زهرا (صلوات الله علیها) همه را کمک کرد تا سوار شدند. اما خود غریب و تنها در کنار شهدا ماند، کسی نبود تا کمک کند و حضرتش سوار شود.(3) از همین روی، صورت مبارک را به طرف نهر علقمه کرد و فرمود:

«أخی أبا الفضل!!أنت الذی أرکبتنی یوم خروجنا من المدینه فمن یرکبنی یأبن والدی؟»؛ برادرم ابا الفضل!! روزی که از مدینه خارج شدیم تو مرا سوار بر شتر نمودی، ای پسر پدرم الآن چه کسی مرا سوار بر شتر نماید؟(4)

آیا می دانید چه کسی حضرت زینب علیها السلام را سوار بر شتر کرد؟ عبدالله بن سنان نقل می کند، فضه (رضوان الله علیها) کنیز حضرت فاطمه زهرا (صلوات الله علیها) آمد و آن حضرت را سوار بر ناقه کرد.(5)

با توجه به این سه مطلبی که نقل شد - خطاب امام، ندای امام سجاد و فریاد حضرت زینب (صلوات الله علیهم) - معلوم می شود که عظمت، صلابت، و قدرت و شجاعت حضرت عباس (سلام الله علیه) چه اندازه است که آن سه بزرگوار آن قدر توجه به حضرت عباس (سلام الله علیه) داشته اند، و از این توجه در می یابیم که خداوند متعال نعمت و عنایاتی فزون از حد به آن حضرت ارزانی داشته که مورد توجه دو امام معصوم (صلوات الله علیهما) قرار گرفته و نظر حضرت زینب کبری علیها السلام را به خود جلب نموده است.

ص: 268

و حضرت اباالفضل (سلام الله علیه) نیز خوب از عهده شکرگذاری در درگاه الهی برآمده؛ چرا که همه آن نعمتها را نثار خاک پای امام خود حضرت اباعبدالله (صلوات الله علیه) نمود. تا آنجا که از سر جان خویش نیز گذشت و «مضی شهیداً» و بر این شکرگذاری امام معصوم حضرت جعفر بن محمد و حضرت امام سجاد (صلوات الله علیهم) صحه گذاشت. از این روی می توان گفت« و أبلی بلاء حسنا» یعنی خداوند نعمت بزرگ به حضرت عباس (سلام الله علیه) عنایت کرد، و آن حضرت شکر گذار آن نعمت بود.

«ای نبی الله خدایت سلام می رساند و تو را بشارت به پیروزی می دهد.و تورامی گوید: اگر بخواهی تو را به ملائکه کمک رسانم و اگر میخواهی پیروزیت را به دست علی قرار دهم. که اگر خواستی او را بخوان تو را اجابت می کند.»

حضرت رسول الله صلی الله علیه واله، حضرت امیر المؤمنین علی (صلوات الله علیه) را انتخاب نمودند.

حضرت جبرئیل علیه السلام گفت: صورت مبارک را به طرف مدینه بگردان و بلند بگو:

«یا أبا الغیث أدرکنی، یا علی أدرکنی، یاعلی ادرکنی».

جناب سلمان علیه السلام می گوید: من از کسانی بودم که با حضرت علی (صلوات الله علیه) در مدینه از جنگ تبوک باز مانده بودیم، و در یکی از آن روزها که حضرت به نخلستان تشریف برده بودند، من نیز با آن حضرت رفته و وارد نخلستان شدیم، آن حضرت بالای درخت خرمایی رفتند و خرما می چیدند و پایین می ریختند، و من آنها را جمع می کردم. که ناگاه شنیدم که فرمودند:

«لبیک، لبیک ها أنا جئتک»؛

گوش به فرمان توهستم، گوش به فرمان توهستم، همین الان خدمت شما می رسم.

و از نخل خرما پایین آمدند در حالی که آثار غم در چهره مبارکش نمایان بود،و اشک چشمان بر گونه هایشان ریزان.

گفتم: یا ابالحسن شما را چه پیش آمده؟ فرمود: ای سلمان لشکر حضرت رسول الله صلی الله علیه واله شکسته شده و آن حضرت مرا می خواند،و از من کمک می خواهد. و آمدند منزل حضرت فاطمه زهرا (صلوات الله علیها) و آن حضرت را خبردار کردند و بیرون آمدند.

آن گاه به من فرمودند:ای سلمان قدمهایت را دقیقا جای گامهای من بگذار.سلمان می گوید: به گونه ای دقیق از آن حضرت پیروی کردم، ده گام برداشتیم که لشکر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله را مشاهده کردم.

پس حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه)، نعره ای کشیدند که لشکر دشمن از جا کنده شده، متفرق شدند.

در این هنگام حضرت جبرئیل علیه السلام نازل شد، و سلام کرد، حضرت رسول الله صلی الله علیه واله جواب

ص: 270

سلام او را داده و بسیار شادمان شدند. و حضرت مولی (صلوات الله علیه) روی به سوی پهلوانان دشمن نهاده، آنها را شکست دادند... و خداوند متعال به وسیله شجاعت و سطوت و همت حضرت علی ابن ابی طالب (صلوات الله علیه) جهاد را از دوش مؤمنان برداشت که «کفی الله المؤمنین القتال». و خداوند معجزه خود را به دست آن سرور آشکار کرد، که تمام امت از عهده آن برنمی آمدند.(1)

کو در این واقعه به گونه ای آشکار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله برای نجات لشکر اسلام پناه به حضرت امیرالمؤمنین حیدر (صلوات الله علیه) بردند، در حالی که می دانیم که حضرت علی (صلوات الله علیه) بنده ای از بندگاه آن حضرت است که خود مولی فرمودند: «إنما أنا عبد من عبید محمد» (2).

پاسخ دوم: اگرچه تعبیر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله به گونه کمک خواستن و پناه آوردن است، همان گونه که تعبیر حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) نسبت به حضرت عباس (سلام الله علیه) بود. اما این از باب احترام و عظمت بخشیدن به حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه) و حضرت عباس (سلام الله علیه) است،و از همین روی مولی فرمود: «لبیک، لبیک، فرمان پذیریم» و گوش به فرمان شمایم، و همین گونه بود برخورد حضرت عباس (سلام الله علیه) با حضرت امام حسین (صلوات الله علیه)، که اعلان فرمان بری کرد.

بالاتر است از جنگ و جهادی که برای جلب انسانی به دین باشد، که آن اصل و ریشه و تمام دین است و این برای نجات انسانی از گمراهی. و از همین روی مجاهدین جنگ بدر و احزاب برترند از مجاهدینی که در جنگ های دیگر شرکت کردند. و از این نکته نباید غفلت کرد که مجاهدین جنگ بدر، از همه جنگجویان دیگر برترند؛ زیرا که او از وجود و جان مقدس حضرت محمد صلی الله علیه واله حراست کردند و ثانیا شمار آنها اندک بود ولی با اندکی عدد، دست از حفاظت جان گرامی آن گرامی جان عالم نکشیدند.

و این حقیقت در واقعه کربلا به گونه ای چشمگیرتر نمایان شد؛ چرا که همه اصحاب و بنی هاشم اولا برای حفظ جان عالم هستی حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) خود را به کشتن دادند، ثانیا شمار آنها بسیار کمتر از شمار بدریون بود، علاوه بر اینکه لشکر دشمن چند برابر لشکر دشمن در جنگ بدر بود. و ثالثا: در جنگ بدر اهل حرم نبودند، تشنگی نبود، فریاد و افغان زنان نبود.

و در میان شهدای کربلا حضرت عباس (سلام الله علیه) از همه شهدا کربلا بیشتر رنج کشید؛ چرا که اولا: داغ همه شهدای کربلا بر جانش نشست. ثانیا: غربت و تنهایی امام را مشاهده کرد و دیگران فقط غربت را شاهد بودند،اما تنهایی امام را ندیدند، چون همگی امیدشان به حضرت عباس (سلام الله علیه)بود. ثالثا: شاید آنچه قلب سردارکربلا را از هر چیز دیگر بیشتر می سوزاند ابراز تشنگی اطفال حضرت امام حسین (صلوات الله علیه) به آن حضرت بود. بعضی از مقاتل نوشته اند:«بچه ها می آمدند پیش حضرت عباس و زبانشان را از تشنگی بیرون می آوردند. یعنی عموجان ببین زبانمان از تشنگی خشکیده است.» و دیدن این حال از کودکان خردسال برای سپه سالاری چون پسر علی مرتضی بسیار بسیار گران و سخت بود.

بنابراین حضرت عباس (سلام الله علیه) از یک طرف غربت و تنهایی امام را می دید، و از طرفی تشنگی اطفال را تماشا می کرد و از جانبی، اضطراب اهل حرم را می فهمید، و از طرفی هلهله لشکر دشمن را می شنید.و از سوی دیگر داغ مردانی چون حبیب بن مظاهر و جوانانی چون حضرت علی اکبر جگرش را داغ دار کرده بود. و از همین روی چون مرغ بسمل حیران بود. و این همه را هیچ کدام از شهدا کربلا نداشتند.

ص: 272

و این همان بلاء حسنی است که مولی و سرور ما حضرت عباس (سلام الله علیه) به آن مبتلا شد و الحق خوب از عهده برآمد تا آنجا که امام معصوم (صلوات الله علیه) لب به مدح و ثنایش گشود و خداوند یادش را آویزه جان عرشیان کرد،و حضرت فاطمه زهرا(صلوات الله علیها)شفاعت شیعیان را حواله به دو دست مقدس جدا شده حضرتش نمود.(1)

صلی الله علیک یابن امیرالمؤمنین .

گرچه دقایق کلام مولا و سرورمان حضرت صادق (صلوات الله علیه)بیش از این است، لیکن آنکه اهل إشارت است همین مقدار او را بس است.

واژه «شهید» کلمه ای است بسیار مقدس و آن را معناهایی گوناگون است. شهید در فرهنگ عرب، یعنی کسی که چیزی را بالعیان دیده باشد، یعنی با چشم (1)و گوش دیده و یا شنیده باشد.

بنابراین واژه «حاضر»، «شاهد»، «عالم» و «مخبر» با هم تفاوت دارد، چرا که هر شاهدی هم عالم است و هم حاضر است و هم مخبر، یعنی از نزدیک دیده و یا شنیده پس آن را می داند، و خبر می دهد به اینکه من شنیدم و با دیدم. (2)

اما در نزد شیعه به کسی «شهید» گفته می شود که در دفاع یا جهاد با اجازه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و یا امام معصوم (صلوات الله علیه) یا نایب خاص آن بزرگواران مثل مالک اشتر به جهاد پرداخته در این راه کشته شود.(3)

به نص آیه شریفه، شهید، حی و زنده است، با این تفاوت که نزد خداوند روزی می خورد.

صغری: حضرت محمد صلی الله علیه واله شهید شده اند.

کبری: هر شهیدی زنده است و حی.

دلیل کبری: آیه شریفه «لاتسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون» ؛ گمان مبرید که کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مرده اند، بلکه همگی آنها زندگانند که از نزد پروردگارشان روزی می خورند».

نتیجه: پیامبر اسلام زنده اند، نمرده اند: زیرا شهید شده اند، و هر شهیدی زنده است.

حضرت مولی (صلوات الله علیه) برای ابوبکر به این دلیل قطعی اثبات کردند که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله حی و زنده اند. آنگاه حضرت فرمودند: سوگند به خدا که آن حضرت نزد تو می آید، پس یقین داشته باش آنکه نزدت می آید،خود حضرت می باشد. چرا که شیطان نمی تواند به صورت آن حضرت درآید.

اما دیدن شهید - که حئ و زنده است -کار هر کسی نیست، بلکه دیدن، و به کسی نشان دادنش با اراده معصوم است. از همین روی حضرت مولی (صلوات الله علیه) دست ابوبکر را گرفتند و آن حضرت را به او نمایاندند. و ابوبکر آن حضرت را مشاهده کرد و فرمایش آن بزرگوار را شنید. که حق با حضرت علی (صلوات الله علیه)است،و اینکه تو را حقی در خلافت نیست، و باید حق را به حق دار برگردانی.

در راه خدا با شرایط کامل کشته شود حی و زنده است، و حاضر است، می شنود و می بیند، و روزی او از نزد خدا می رسد. ولی مشاهده چنین کسی، کار هر کس نیست.»

ثانیا: بر اثر مجاهده عظیم و بزرگی که به اذن امام و در محضر امام و همراه امام از خود بروز داد خداوند به او علاوه بر تمام آن نعمتهای وجودی وجود مبارکشان،نعمتی عظیم به او عنایات فرمود، تا آنجا که آسمان نشینان - عالم علیین - مدح و ثنای او می کنند که «رفع [الله] ذکرک فی علیین».

ثالثا: بر اثر آن جهاد بزرگ طبق نص حضرت امام صادق (صلوات الله علیه)به شهادت رسید، چرا که جنگ او به اذن امام و همراه امام و در محضر امام بود.

رابعا: به نص آیه شریفه:«لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم

یرزقون»و استدلال حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) آن بزرگوار حی و زنده است.

خامسا: سعۀ وجودی و دامنه هستی آن حضرت،ازحدومرز فهم و ادراک ما بیرون است و کسی جز خدا و امام معصوم (صلوات الله علیه) از حد آن خبر ندارد، که بعضی از آن عظمتها را در روایات و متون تاریخی می توان مشاهده کرد.

بنابراین، این همه کرامات و معجزه که از توسل به حضرتش سراسر عالم را فرا گرفته قطره ای از عظمت و بزرگی او است.که اگر کسی بخواهد آن همه را جمع کند دهها بلکه صدها جلد کتاب نمی تواند جوابگو باشد.چرا که عظمت و جلال اوازفرش تاعرش سایه افکنده و همه در تولای او مدح و ثنای او خوانند.

زهی مقام أبو الفضل و آن جلالت و شأن ***که نیست شبه و نظیرش به عالم امکان

جهان به او متوسل بود که می گردد ***به نام نامی او مشکلات خلق آسان(1)

از همین روی در آسمان ثنای او خوانند:

ذکر سماواتیان ثنای اباالفضل*** خیل ملک خادم سرای اباالفضل

هیچ ز بیگانگی به حق نبرد راه*** هر که نگردید آشنای اباالفضل

پا مکش از درگهش که عقده گشایی ***هست به دست گره گشای اباالفضل (2)

زبان و قلم کوچکتر از آن است که توان وصف و ثنای آن بزرگ را بتواند و چه زیبا سرود صغیر اصفهانی:

ص: 278

ای امیری که علمدار شه کرب و بلایی***اسد بیشه صولت پسر شیر خدایی

و به نسب پور دلیر علی آن شاه عدوکش ***به لقب ماه بنی هاشم و شمع شهدایی

یک جهان صولت و پنهان شده در بیشه تمکین ***یک فلک قدرت و تسلیم به تقدیر و قضایی

من چه خوانم به مدیح تو که خود اصل مدیحی ***من چه گویم به ثنای تو که خود عین ثنایی (1)

ص: 280

ص: 282

شیخ اجل اقدم محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به «شیخ صدوق »رضی الله عنه می فرماید:

«حدثنا ابوعلی أحمد بن زیاد [بن جعفر]الهمدانی قدس سره قال: حدثنا علی بن إبراهیم بن هاشم، عن محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی،عن یونس بن عبدالرحمن، عن ابن أسباط، عن علی بن سالم، عن أبیه، عن [أبی حمزه الثمالی] ثابت بن أبی صفیه قال: نظر سید العابدین علی بن الحسین (صلوات الله علیهما)، الی عبیدالله بن العباس بن علی بن ابی طالب (صلوات الله علیه) فاستعبر. ثم قال:

«ما من یوم أشد علی رسول الله صلی الله علیه واله من یوم أحد، قتل فیه عمه حمزه بن عبدالمطلب أسد الله و أسد رسوله، و بعده یوم مؤته قتل فیه إبن عمه جعفر بن أبی طالب.

ثم قال (صلوات الله علیه):

ولا یوم کیوم الحسین (صلوات الله علیه)از دلف إلیه ثلاثون رجل،یزعمون أنهم من هذه الامه، کل یتقرب إلی الله عزوجل بدمه، و هو بالله یذکرهم فلا یتعظون،حتی قتلوه بغیا و ظلماً و عدواناً.

ثم قال (صلوات الله علیه):

رحم الله العباس، فلقد أثر و أبلی و فدی أخاه بنفسه حتی قطعت یداه، فأبدله الله عزوجل بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکه فی الجنه کما جعل لجعفر بن أبی طالب.و إن للعباس عندالله تبارک و تعالی منزله یغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامه».(1)

ص: 283

شیخ جلیل و بزرگ شیعه صدوقی رضی الله عنه بعضی از فرازهای این حدیث شریف را در کتاب «الخصال: 68، حدیث 101» با همین سند نقل کرده است.

مهم ترین شخصیت واقعه کربلا بعد ازحضرت سید الشهدا (صلوات الله علیه)،حضرت ابا الفضل (سلام الله علیه) هستند. از این روی از طرفی به طور وسیع و گسترده ای مورد توجه تمام امامان معصوم (صلوات الله علیهم) قرار گرفته، و از طرف دیگر نظر تمام مورخین، مقتل نگاران، دانشمندان، و دوستان حتی دشمنان اهل البیت (صلوات الله علیهم) به سوی او جلب شده است.

از همین جهت می توان به این مطلب قطع پیدا کرد که از ناحیه مقدسه صاحبان ولایت کبرویه،روایات و احادیث فراوانی در بیان شأن و منزلت آن حضرت صادر شده است، که بعضی از آنها را شیخ بزرگ شیعه،شیخ صدوق در کتاب گران سنگ «مقتل الحسین (صلوات الله علیه)» گرد آورده که با تأسف وحسرت آن کتاب را گردباد حوادث تاریخی از دست ما ربوده و ما را ازوقایع کربلا به خصوص فضایل سرورمان حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) محروم کرده است.

و این عبارت دانشمند سترگ شیعه یعنی شیخ صدوق قدس سره -را پیش از این خواندیم - که می فرماید:

«و قد أخرجته [ای الحدیث المذکور] تمامه مع مارویته فی فضائل العباس بن علی فی کتاب «مقتل الحسین»؛(1)

و همانا همه این حدیث شریف را با دیگر احادیثی که در فضایل حضرت عباس (سلام الله علیه) روایت کرده ام در کتاب «مقتل الحسین» آورده ام.

دل هر شیعه ای اندوهگین می شود و حسرت جانکاه می خورد از اینکه حوادث روزگار آن کتاب را ربوده.اما چه باید کرد که آن کسانی که این کتابها را سوزاندند و یا به یغما بردند،درحقیقت از روش رهبران خود پیروی کردند که در خانه مولایمان را آتش زدند، و حضرت محسن (صلوات الله علیه)را کشتند و بهار عمر حضرت فاطمه زهرا(صلوات الله علیها) را به خزان کشیدند.

ص: 284

بنابراین احادیثی که در فضایل و مناقب آن سرور و سردار،از محضر نورانی ائمه معصومین (صلوات الله علیهم) شرف صدور یافته، زیاد بوده که حدیث شریف مورد بحث نمونه ای از آن همه است.ولی به هرحال ظهور عظمت و بزرگی حضرت عباس (سلام الله علیه) خاموش نشد، و روز به روز بر آوازه حضرتش در گوش عالم افزوده می شود. و طومارها و کتاب هایی بیرون از حد و مرز در بیان عظمت آن حضرت تألیف و منتشر شده و می شود.

بنابراین عبیدالله در سال 61 هجری که واقعه کربلا اتفاق افتاد بین 2 تا 4 ساله بوده که حضرت ام البنین علیها السلام می توانسته او را به دوش بگیرد. پس می توان حدس زد که سال تولد او تقریبا سال 57 هجری بوده است. و مادر بزرگوار او «لبابه» دختر عبید الله بن عباس بوده است.(1)

بنابراین آن هنگام که چشم مبارک حضرت امام سجاد (صلوات الله علیه)به جناب عبید الله افتاد، ایشان دوران خردسالی را می گذرانده اند.و فرمایش امام (صلوات الله علیه) برای گوش زد کردن عظمت و بزرگی عموی بزرگوارشان حضرت قمر بنی هاشم (سلام الله علیه) بوده است.

حسین (صلوات الله علیه) نیست. و بیان علت اصلی آن را به طور اشاره بیان می کنند، و آنگاه مقصود اصلی خود را از کلام، که بیان و فضایل حضرت عباس (سلام الله علیه) است، بیان می فرمایند.

لشکر اسلام بعد از حضرت حیدر (صلوات الله علیه)،حضرت حمزه سیدالشهدا علیه السلام بود.

اما بر اثر کوتاهی و سرپیچی گروه کمانداران از فرمان حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله، دشمن فرصت را غنیمت شمرده و از پشت به لشکر اسلام حمله ور شد، و خاک رعب و وحشت را درچشم و دل جنگجویان مسلمان پاشید و گوش و چشم آنها را از کار انداخت.(1)

و تنها کسانی که اعتقاد کامل و شجاعت بی نهایت داشتند،به جهاد ادامه دادند تا شهید شدند.از جمله کسانی که تا نهایت هستی، پای از میدان بیرون ننهاد تا به شهادت رسید، حضرت حمزه علیه السلام بود. این شهر آشوب می نویسد:

«و کان حمزه یحمل حملاته کاللیوث ثم یرجع إلی موقفه فکمن وحشی تحت الشجره، قال [الامام ]الصادق (صلوات الله علیه) فزرقه وحشی فوق الثدی فسقط و سدوا علیه فقتلوه»؛ (2)

[در آن هنگامه] حضرت حمزه حمله های خود را به دشمن چونان شیران پی درپی انجام می داد و پس از هر بار به جایگاه قبل خود بر می گشت.«وحشی» غلام حبشی زیر درخت کمین کرد و اسلحه خود را به سینه آن حضرت نشانه گرفت،آن حضرت بر زمین افتاد کفار اطرافش را گرفتند و او را به شهادت رساندند.

به زیارت مرقدش می رود و از تربتش «سبحه» می سازد. کجا کسی تواند که در وصفش قلم زند،ولی کار با کریمان دشوارنیست،از همین روی این قلم با اعتراف به ناتوانی خود، و عرض پوزش ازساحت مقدس حضرتش،به امید شفاعتش به اندازه وسع و ظرفیت خود به بیان عظمت و صلابت و فضایل او می پردازد.

اکرم صلی الله علیه واله را به او خبر داد، غیرت هاشمی او به جوش آمد و آثار خشم و غضب در چهره مبارکش هویدا شد. باز در بین راه دو زن دیگر خبر جسارت را به او گزارش کردند، آن حضرت برگشت و پرسید: آیا شما خود جسارت و اهانت ابوجهل را به پسر برادرم مشاهده کردید؟ پاسخش دادند: آری.

آن شیر دلاور و پهلوان نامورهاشمی در حالی که غضب و خشم از تمام وجودش می بارید، آمد و آمد، تا بالای سر ابوجهل قرار گرفت ابوجهل به عجز و ناله افتاد و گفت او به خدایان ما اهانت می کند، و...با کمان خود بر سرابوجهل کوبید، و فرمود:چرا به پسر برادرم اهانت کردی؟مگر نمی دانید که من بر دین او هستم،اگر مردانگی می دانید، با من به نبرد برخیزید،بدانید که گواهی میدهم: «لااله الا الله» و«أن محمدا رسول الله»،و به منزل خود برگشت، این عمل بسیار بزرگ حضرت حمزه علیه السلام در بین مردم ولوله ای به راه انداخت، مسلمانان را خوشحال، و خاک یأس و ناامیدی بر قلب مشرکین پاشید.(1)

بنابراین حضرت حمزه علیه السلام در آن واقعه، اسلام خود را ابراز کرد، نه اینکه «در آن حادثه ایمان آورد».واینکه بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند: «فردای آن روز اسلام آورد»،بر اساس یک توهم، بلکه عناد است؛چرا که حضرت حمزه، بنده برگزیده الهی بود. علاوه بر اینکه معتبر ترین و قدیمی ترین متن تاریخی «سیره ابن اسحاق» این جمله را گزارش نکرده وابن هشام نیز که آن را تلخیص نموده و«السیره النبویه» نام نهاده، نیاورده است.

بنابراین با اسلام آوردن حضرت حمزه مسلمانان عزت و شکوهی پیدا کردند واین حقیقتی است که حتی ابن کثیر که خود حامل روح خبیث اموی و از دشمنان سرسخت خاندان نبوت است، می نویسد:

«فکان حمزه من أعز الله به الدین»؛

حمزه از کسانی است که خدا دین را به وسیله او عترت بخشید.(1)

مهم ترین اثر این واقعه سرور قلب سید و سرور جهان هستی بود اما این خوشحالی تا چه زمانی ادامه داشت؟واین شادمانی قلب مقدس آن حضرت در چه زمانی به سختترین و غمناک ترین واقعه تبدیل شد؟پاسخ آن را باید در واقعه جنگ «أحد» یافت. چرا که حضرت حمزه علیه السلام کسی بود که به خاطر دفاع از وجود نازنین پیامبر اکرم صلی الله علیه واله اسلام آورد،و تا آخرین لحظه عمر،این شیوه مقدس را ادامه داد، تا روز غمبار «أحد» پیش آمد،و غمناکترین لحظات عمر حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله را رقم زد.

اسلام را دیدند سنگر را رها کرده و برای جمع آوری غنیمت روی به سوی میدان نهادند، و هرچه عبدالله بن جبیر آنها را نهی کرد، گوش ندادند.

دشمن همین که سنگر تیراندازان را خالی دید حمله کرد و جناب عبدالله جبیررا به شهادت رساندندوپس ازخروج از کمین گاه به لشکر اسلام تاختند.ولشکر شکست خورده قریش که این وضعیت را دریافتند،به جنگ برگشتند و همین باعث هزیمت و شکست مسلمانان شد.وشمار زیادی از لشکریان پابه فرار گذاشته و اطراف پیامبر راخالی کردند.دشمن نیز فرصت را غنیمت شمرده و برای به شهادت رساندن پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و حضرت امیر مؤمنان علی (صلوات الله علیه) وحضرت حمزه علیه السلام ناجوانمردانه وارد معرکه شد و تا آنجا پیش رفتند، که سنگ به صورت مبارک حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله پرتاب کرده صورت مبارک آن حضرت را مجروح نمودند.

در این هنگامه شمار زیادی از افراد مثل «عثمان بن عفان»(1) پابه فرار گذاشتند و البته شماری دیگر هم در تاریخ از آنها نام برده شده،ولی درآن هنگامه که حلقه محاصره برای به شهادت رساندن حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله تنگ شده بود، فقط چند نفر به دفاع پرداختند که آنها عبارتند از حضرت امیرالمؤمنین (صلوات الله علیه)، حضرت حمزه علیه السلام که شهید شدند و جناب ابودجانه انصاری،که آن قدرزخم بر پیکر او وارد شد که دیگر توان مقاومت نداشت،ودر آخر تنها یک نفر بود که از حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله دفاع می نمود و او حیدرکرار،صفدر بی همتا، حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه)بود ولی از جنگیدن و دفاع و یا زخمی شدن افراد شناخته شده، ذکری به میان نیامده است. و لذا این پرسش همچنان باقی است که این افراد در آن لحظات حساس کجا بودند؟ چه کردند؟وچه طور شد که وقتی دوباره لشکر کفر شکست خورد، آشکار شدند؟

شجاعان و پهلوانان عرب به شمار آورده اند،وجنگ آوری او در جنگ «أحد» چنان نمایان شد که دوست و دشمن را به تحسین واداشت.غلام حبشی «وحشی»که آن حضرت را به شهادت رسانده است، می گوید:

«والله إنی لأنظر إلی حمزه یهد الناس بسیفه ما یلیق به شیئا...» (1)

سوگند به خدا میدیدم حمزه را که لشکر دشمن را منهدم می کرد، به گونه ای که

احدی را باقی نمی گذاشت و هیچ جنگجویی تاب ایستادن در مقابل او را نداشت.

ابن شهر آشوب می نویسد:

«حضرت حمزه چونان شیر به دشمن حمله می کرد. [آنها را میکشت و دور می کرد] و به جایگاه خویش بر می گشت.»(2)

شوق و شادابی آن حضرت تا آنجا بود که در هنگامه جنگ «أحد» فرمود:

سوگند به آن کس که قرآن بر او نازل شده امروز غذا نخواهم خورد تا با دشمنان با همین شمشیر به جهاد بپردازم...(3)

از همین روی تاریخ نگاران گفته اند:

روز شنبه جنگ «أحد» واقع شد و حضرت حمزه علیه السلام، روز جمعه و شنبه

روزه دار بودند. (4)

بنابراین آن حضرت در حالی که روزه بود با مظلومیت به شهادت رسید.

هم جناب ابودجانه سماک بن خرشه الانصاری که به حدی مجروح شد که قدرت دفاع را از کف داد. و تنها کسی که از جان مقدس حضرت رسول الله صلی الله علیه واله حفاظت کرد، حضرت حیدر کرار (صلوات الله علیه) بود. تا آنجا که زخمهای زیادی بر بدن مبارکش وارد شد، و شمشیر آن حضرت شکست، و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله شمشیر ذوالفقار خود را به ایشان عطا کرد.(1)

و چنان از جان آن حضرت دفاع می کرد، که تمام لشکر بلکه فرشتگان الهی را به شگفتی

واداشت که جبرئیل علیه السلام در میان زمین و آسمان فریاد برآورد: در این

لا سیف الا ذوالفقار***ولا فتی الا علی(2)

بلکه بعضی گفته اند که به پیامبر صلی الله علیه واله خطاب شد:

ناد علیا مظهر العجائب*** تجده عونا لک فی النوائب

کل غم و هم سینجلی ***بولایتک یا علی یا علی (3)

بزرگان اهل معرفت، این دو بیت شریف را «کلمه علویه تفصیلیه»و«باب باطن» می گویند و برای آن آثار بسیاری ذکر کرده اند.

در جنگ صفین، در رکاب حضرت علی مرتضی (صلوات الله علیه) به شهادت رسید.» (1)وی از یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به شمار می رود که در هنگام ظهور آن حضرت در رکاب حضرتش خواهد بود. حضرت امام صادق (صلوات الله علیه) می فرمایند:

«از پشت کوفه بیست و هفت نفر با حضرت قائم (صلوات الله علیه) خروج می کنند: پانزده نفر از قوم حضرت موسی، که مردم را به حق هدایت می کرده و روی به سوی او داشتند، و هفت نفر اصحاب کهف، و یوشع بن نون، و سلمان وابودجانه انصاری و مقداد و مالک اشتر، و همگی آنها در خدمت حضرت، و از یاوران حضرت به شمار رفته و حاکمان از طرف آن حضرت خواهند بود.»(2)

افتاده و فرمودند: «یا حمزه یا عم رسول الله، و أسدالله و أسد رسوله یا حمزه یا فاعل الخیرات یا حمزه یا کاشف الکربات، یا حمزه یا ذاب عن وجه رسول الله»؛ ای حمزه! ای عموی رسول خدا و شیر خدا و شیر رسول خدا، ای حمزه! ای نیکوکردار، ای حمزه! ای برطرف کننده اندوه ها، ای حمزه! ای دفاع کننده از رسول خدا. و همین طور گریه آن حضرات ادامه داشت.(1)

بنابراین حضرت حمزه علیه السلام یکی از مهم ترین مدافعان اساس اسلام، یعنی وجود مقدس حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه واله بود، که وجود او غم و اندوه را از آن حضرت می زدود، و آن حضرت را شاد می کرد، علاوه بر اینکه پهلوانی یکه تاز بود، تا آنجا که او را در عرش و در فرش به عنوان «أسدالله» و«أسد رسول الله» می شناختند. تاریخ نگاران در توصیف جنگیدن وی چنین نگاشته اند:

«کان حمزه یقاتل بین یدی رسول الله صلی الله علیه واله بسیفین و هو یقول: «أنا أسدالله»؛(2) حضرت حمزه علیه السلام با دو شمشیر در حضور حضرت رسول الله صلی الله علیه واله می جنگید و می گفت: «من شیر الهی هستم.»