ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

والا، همتای پیامبر بود.

3. پرتو رشد و نور هدایت، و امام همه بندگان و کسی که همچو ابر بارانی خوش گوار بود.

4. (علی که) به دلیل نص حدیث غدیر، ولی خدا برای همه مردم، امیر و پیشوای انسان های گرامی بود. چه نیکو و چه والا پیشوایی!!

ص: 6

علی اولین مسلمان و اولین نمازگزار 57

علی(علیه السلام) یگانه یار وفادار پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) 77

علی(علیه السلام) داماد پیامبر(صلی الله علیه و آله) و خزینه نسب ایشان 81

علی(علیه السلام) برادر پیامبر(صلی الله علیه و آله) 84

علی(علیه السلام) باب مدینه علم و عرفان 88

وصایای پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره علی(علیه السلام) 94

بازگشت خورشید برای نماز علی(علیه السلام) 102

لقب ابوتراب 107

علی(علیه السلام) نبأ عظیم 111

علی(علیه السلام) از اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و واجب التعظیم 114

ایثار علی(علیه السلام) و نزول سوره هل اتی 118

علی(علیه السلام) اهل بهشت 123

علی(علیه السلام) همانند پیامبر(صلی الله علیه و آله) و غیر قابل قیاس با دیگران 124

شجاعت و شمشیر بران علی(علیه السلام) 125

1. جنگ بدر 126

2. جنگ احد 130

3. جنگ خندق (احزاب) 135

4. جنگ خیبر 144

5. جنگ صفین 151

پا گذاشتن بر دوش نبی و شکستن بت ها 172

استجابت دعا 174

فضایل و امامت علی(علیه السلام) در آیات و روایات 177

ص: 8

نزول آیات قرآن درباره علی(علیه السلام) 178

خاتم بخشی و نزول آیه ولایت درباره علی(علیه السلام) 186

روایات 193

حدیث منزلت و برادری 193

حجه الوداع، و ابلاغ ولایت علی 200

اعتراض ابوبکر و عمر در غدیر 203

دفاع علی(علیه السلام) از ولایت و خلافت 220

1. مناشده امیرالمؤمنین(علیه السلام) در روز شورا (سال 23 یا آغاز سال 24) 220

2. مناشده امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ایّام عُثمان بن عَفّان 222

3. مناشده امیرالمؤمنین(علیه السلام) بر طلحه در روز جمل (سال 36ه .ق) 229

4. حدیث رُکبان (قافله ها) در کوفه سال 36 و 37 هجری 230

برخی گواهی ها بر حقانیت امام علی(علیه السلام) 236

وجوب محبت ذوی القربی 243

تحلیل و بیان نتیجه 258

بخش سوم: از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا دوران خلافت 263

مقدمه 263

الف) غصب خلافت در اشعار مخالفان علی(علیه السلام) 272

ب) راز همراهی علی(علیه السلام) با خلفا 274

ج) عظمت و بزرگی حق علی(علیه السلام) 280

بخش چهارم:دوران خلافت و حکومت تا شهادت 283

بیعت مردم با علی(علیه السلام) بعد از قتل عثمان 283

ص: 9

مخالفت عایشه، طلحه و زبیر (ناکثین) با علی(علیه السلام) 293

اتهامات دشمنان به علی(علیه السلام) در خصوص قتل عثمان 296

اتهام عایشه به علی(علیه السلام) 297

اتهام عمرو بن عاص به علی(علیه السلام) 301

اتهام معاویه به علی(علیه السلام) 303

نامه معاویه به عبدالله بن عمر 304

دعوت معاویه از سعد بن ابی وقاص 308

نامه علی(علیه السلام) به معاویه مبنی بر عدم دخالت در قتل عثمان 328

وساطت مغیره میان علی(علیه السلام) و معاویه 329

مکر و حیله توسط مخالفان علی(علیه السلام) 331

مدافعان حریم ولایت 336

علی(علیه السلام) نگهبان دین و پاسدار ولایت الهی 343

تجدید بنای دین به دست علی(علیه السلام) 347

علی(علیه السلام) مجاهد راه خدا 350

جدایی از علی(علیه السلام) انحراف از دین 353

جنگ با علی(علیه السلام) عامل تباهی 366

فتنه و اختلاف در اردوگاه علی(علیه السلام) 372

حکمیت تحمیلی 376

تظاهر عمرو بن عاص در احترام نهادن به ابوموسی 385

آمدن گروهی از صحابه نزد علی(علیه السلام) 394

علی(علیه السلام) مجری حق و عدالت 399

مظلومیت و شهادت علی(علیه السلام) 408

شهادت مظلومانه علی(علیه السلام) 412

ص: 10

تحلیل و بیان نتیجه 421

سخن پایانی 430

کتابنامه 431

ص: 11

ص: 12

اثر پیش رو تلاش محقق محترم، آقای حافظ نجفی است در جمع آوری، بررسی و تحلیل اشعار اهل سنت در قرن اول هجری درباره شخصیت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام).

امیدواریم این اثر، بیانگر شمّه ای از فضائل بیکران علی بن ابی طالب(علیه السلام) باشد.

گروه اخلاق و اسرار

ص: 14

1. ای پسر عموی پیامبر، تویی دست خدا که فراگرفته سخایش همه چیز را.

2. تویی قرآن مجید حق و صفات تو آیه های آن قرآن است که وحی کرد آن را.

3. ویژه ات داشت خدا به افتخارات گوناگون که مانند اعداد بی پایان است.

4. ای کاش چشمی که در غیر بوستان تو بچرد پر از خاشاک شود و این خاشاک همچنان در آن بماند.

5. تو بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، بهترین مردمی، چنان که در آسمان بهترین اختران، مهر و ماه هستند.

6. ذات تو چون ذات پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و اگر چنین نبود، هرگز تو را به برادری خویش نمی گرفت.

7. تو را جانی است که از معدن لطف حق، پی ریزی شده و خدا هر جانی را فدای آن کند.

ای شاهکار خلقت، خامه صنع خدا علی از خلقت تو گفته خدا مرحبا علی

ای خانه زاد خانه خلاق بی زوال ای از تو محترم حرم کبریا علی

ص: 16

لایق تر از تو نیست که گردد در این جهان بعد از نبی به خلق خدا رهنما علی

گویم چه از صفات تو ای مظهر صفات جایی که کرده وصف تو را هل اتی علی

آدم به وقت توبه تو را کرد واسطه تا شد خدا به توبه آدم رضا علی

لطف تو شد به نوح نبی ساحل نجات ای ناخدای کشتی لطف خدا علی

بر تخت گُل نشست در آتش خلیل و گفت آتش کند ز نام تو شرم و حیا علی

موسی عصا فکند و عصا گشت اژدها تا زد صدا ز نای محبت تو را علی

مادر نزاده است و نزاید نظیر تو زیرا تویی سوای همه ماسوا علی

دست خداست دست تو ای دستگیر حق دستم بگیر تا نیفتم زپا علی (1)

علی جان! چه رازی در شخصیت تو نهفته است؟ خداوند سرشت تو را با کدام عنصر نورانی سفته است که عارفان واله و حکیمان ژرف اندیش در حکمت و عرفان تو، سیاستمداران در مدیریت، عالمان و اندیشمندان در دانش و معرفت، فاتحان میدان های نبرد در شجاعت و دلیری تو در شگفتند! بی جا نیست که شهریار گفت: «متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را!» حق همان است که شیخ «صفی حلّی» به پیشگاه تو عرضه داشت که یا علی:

1. جُمِعَت فی صِفاتک الاَضداد فَلِهذا عَزَّت لَک الاَنداد

2. زاهدٌ حاکمٌ حلیمٌ شجاعٌ فاتِکٌ ناسکٌ فقیرٌ جوادٌ

3. شِیَمٌ ما جُمِعنَ فی بشرٍ قَطُّ و لا حازَ مِثلَهُنَّ العِبادُ

4. خُلُقٌ یَخجِل النَسِیمَ من اللُطف و بَأسٌ یذوبُ منه الجَمادُ (2)ت.

ص: 17

سخن گفتن از علی(علیه السلام) بسان شمردن ستارگان آسمان و قطرات اقیانوس و ریگ های بیابان، دشوار، بل ناممکن است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خطاب به علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود:

یا علی لا یَعرِفُ اللهَ تعالی إلا أنا و أنت و لا یَعرِفُنی إلا اللهُ و أنت و لا یَعرِفُکَ إلا اللهُ و أنا. (1)

ای علی! خدا را [آن گونه که شایسته است] نمی شناسد، مگر من و تو. مرا نمی شناسد جز خدا و تو. تو را نمی شناسد مگر خدا و من.

علی(علیه السلام) خود نیز درباره شخصیت خود می گوید:

غَداً تَرَوْنَ أَیَّامِی وَ یُکْشَفُ لَکُمْ عَنْ سَرَائِرِی وَ تَعْرِفُونَنِی بَعْدَ خُلُوِّ مَکَانِی وَ قِیَامِ غَیْرِی مَقَامِی... . (2)

فردا ارزش ایّام زندگی مرا خواهید دید و راز درونم را خواهید دانست. پس از آنکه جای مرا خالی دیدید و دیگری بر جای من نشست، مرا خواهید شناخت.

هنگامی هم که خلافت او را غصب کردند فرمود:

... إنَهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَی إِلَیَ الطَّیْر... . (3)

همانا او (ابوبکر) می دانست جایگاه من نسبت به حکومت اسلامی، چون محور آسیاب است به آسیاب که دور آن حرکت می کند. او می دانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جاری است و مرغ دورپرواز اندیشه ها به بلندای ارزش من نتواند پرواز کرد.).

ص: 18

علی، عصاره همه انبیا و رسولان الهی است. ابن عباس گفته است:

درحالی که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بین گروهی از اصحاب خود نشسته بود، فرمود:

مَنْ أَرَادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی آدَمَ فِی عِلْمِهِ، وَ إِلَی نُوحٍ فِی فَهْمِهِ، وَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ فِی خُلُقِهِ، وَ إِلَی مُوسَی فِی مُنَاجَاتِهِ، وَ إِلَی عِیسَی فِی سُنَّتِهِ، وَ إِلَی مُحَمَّدٍ فِی تَمَامِهِ وَ کَمَالِهِ، فَلْیَنْظُرْ إِلَی هَذَا الرَّجُلِ الْمُقْبِلِ. (1)

هرکس می خواهد به آدم، در علمش و به نوح، در فهمش و ابراهیم، در خُویَش و موسی، در مناجاتش و عیسی در سنتش و محمد، در کمالش بنگرد، به این شخصی که وارد می شود، بنگرد... .

مردم گردن کشیدند تا ببینند کیست که وارد می شود، ناگاه دیدند علی بن ابی طالب است که وارد می شود.

آری این حقیقت وجودی علی است که در تاریخ بشر شگفتی آفریده است. چه بسیارند انسان هایی که به خاطر عشق به علی و به جرم بیان فضائلش سرشان بر دار رفت یا زبانشان بریده شد یا خانه هایشان ویران گشت!

علی شناسی، یک تکلیف است؛ چون علی(علیه السلام) امام است. نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود:8.

ص: 19

«مَن ماتَ وَ لَم یَعرِف إمامَ زَمانِهِ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً» (1)؛ «هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد با مرگ جاهلی مرده است».

این سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) دلالت دارد بر اینکه امامت از اصول دین است؛ زیرا به یقین می دانیم اگر کسی جاهل به فرعی از فروع دین باشد، مرگش جاهلی محسوب نمی شود؛ هرچند دانستن آن فرع واجب بوده باشد. (2) در پرتو این تکلیف الهی، شناخت ابعاد شخصیت فردی و اجتماعی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) و امامت و خلافت آن حضرت، همواره یکی از موضوعات محوری در فرهنگ و تاریخ اسلام، برای دوستان و دشمنان آن حضرت، بوده است. ما در این تحقیق بر آنیم دیدگاه شعرا و ادبای اهل سنت قرن اول هجری را درباره شخصیت حضرت علی(علیه السلام) بررسی کنیم.

نکته حایز اهمیت این است که همه سراینده ها به طور رسمی به عنوان شاعر شناخته نشده اند. بلکه برخی صرفاً به دلیل داشتن قریحه شعری، ابیاتی چند سروده اند.

علت انتخاب اشعار شعرای قرن اول در عنوان تحقیق، این است که بسیاری از آنها علی(علیه السلام) را از نزدیک دیده اند یا اوصاف و ویژگی های شخصیتی آن حضرت را با یک واسطه از افراد مطمئن شنیده اند. ازاین رو سخنان و سروده هایشان از اتقان و استحکام بیشتری در معرفی چهره تابناک حضرت علی(علیه السلام) برخوردار است.7.

ص: 20

بر اساس شواهد و مستندات قرآنی (1)و تاریخی، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) را بارها به عنوان وصی و جانشین خود و ولی امر مسلمین و رهبر جامعه اسلامی معرفی کردند و در حجه الوداع با دستور خداوند، در منطقه غدیرخم، رسماً آن حضرت را به خلافت و رهبریت جامعه اسلامی منصوب نمودند. با وجود اینکه حق علی(علیه السلام) بعد از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) در خلافت و حکومت غصب شد، لیکن آن حضرت به خاطر حفظ مصالح اسلام و مسلمین، صبری تلخ و جانکاه را پیشه خود ساختند:

«فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذی وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا أَرَی تُرَاثِی نَهْبا». (2) تاریخ گواهی می دهد که آن حضرت نه تنها برای احقاق حق خویش قیام نکردند، بلکه (چنان که در فصل سوم بیان گردیده است) با غاصبان خلافت نیز همراهی نموده و حاکمان وقت را در مشکلات مختلف یاری کردند! با این حال، مخالفان اهل بیت، بدترین ستم ها را به آن حضرت و فرزندانش روا داشتند. عبدالله بن علا از زُهَری از سعید بن جناب از ابی عُنفُوانه مازنی از جَندَع روایت نموده که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم می فرمود: «هرکس از روی عمد دروغ بر من بندد، جایگاه او در آتش خواهد بود». سپس وی گفت:

هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از حجه الوداع باز گشته بود، چون در غدیرخم فرود آمد، برای ایراد خطبه به پا خاست. در آن حال دست علی(علیه السلام) را گرفت و گفت: «هرکس که من مولای او هستم پس این (علی) مولای اوست. بار خدایا دوست دار کسی را که او را دوست دارد و دشمن دار کسی را که او رات.

ص: 21

دشمن دارد.

عبدالله بن علاء گفت: به زهری گفتم: «در شام که گوش های تو از دشنام به علی(علیه السلام) پر است این حدیث را بازگو منما!» در جواب من گفت: «به خدا قسم از فضایل علی(علیه السلام) به قدری در خاطرم هست که اگر آنها را بازگو نمایم کشته خواهم شد». (1)

ظلم به اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) هنوز هم ادامه دارد. در دوران کنونی، یکی از شگردهای دشمنان، تحریف تاریخ و وارونه کردن حقایق صدر اسلام است؛ به گونه ای که برخی معاندان، منابع اهل سنت را نیز تغییر داده و حقایق موجود درباره اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، به ویژه حضرت علی(علیه السلام) را از آن منابع حذف کرده اند. ازاین رو ائمه اطهار(علیهم السلام) و علمای دین همواره به پیروان راستین آن حضرت سفارش می نمودند برای تبیین فضائل علی(علیه السلام) و معرفی شخصیت بی مثال آن حضرت، کوشش کنند. یکی از راه های تبیین فضایل آن حضرت، این است که چگونگی ذکر فضایل علی(علیه السلام) در منابع اهل سنت، به ویژه در لسان شعرا و ادبا، مورد واکاوی و دقت نظر قرار گیرد، تا بدین وسیله ضمن جلوگیری از تحریف حقایق، حق طلبان از رهنمودهای آن امام بحق نیز بهره مند شوند.5.

ص: 22

راغب گوید:

شاعر به علت فِطنت و دقّتِ معرفت، شاعر نامیده شده. شِعر در اصل علم دقیق است... و شاعر آن است که صنعت شعر داند. آیات قرآن گواه مطلب فوق است! وقتی ملاحظه می کنیم در آیه (وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ) . (1) شعر به معنای دانستن و درک است.

(وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً) (2) اشعار به معنی اعلام است؛ یعنی ناشناسی کند و کسی را نسبت به وضع شما با خبر ننماید. (3)

آنها] عمل نمی کنند؟! مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می دهند و خدا را بسیار یاد می کنند.

ناگفته نماند که در آیات فوق، به شعر جاهلیت و شعر غیر مسئول حمله شده است. به اشعاری که در خدمت هوس های شخصی با هدف جنگ و خونریزی، وصف امور شهوانی، مدح ستمگران و تملق از حاکمان جائر، فخرفروشی های بیجا و هجوگویی است و قابل پیاده شدن در عمل نیست، غیر مسئولانه گفته می شود که محصول خیال بافی و مورد حمله قرآن است. اگرچه قرآن در حال خشکاندن ریشه آنها بود، بعدها خلفا آن را زنده کردند و به شاعران مُطرب، کیسه های زر دادند. اما شعر مفید مورد تأیید قرآن و اولیای دین است؛ چنان که از استثنا در آیه اخیر روشن می شود.

اصولاً سخنی که از روی وهم و خیال باشد، در اسلام مذموم است. ولی بیان حقائق، در هر قالب که باشد، ممدوح و پسندیده است.

گفته اند که کعب بن مالک به خدمت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) رسید و پرسید: «نظر شما درباره آیاتی که در سوره شعرا درباره شاعران وارد شده چیست؟» حضرت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «به حقیقت که شما با شمشیر زبان در جهادید». (1)

شعر، زبان احساس آدمی است که شاعران خوش قریحه و نغزگوی، با استخدام زیباترین و جذاب ترین واژه ها و عبارات، دقایق حِکمی و عرفانی را در قالبی شورانگیز و دل نواز، بیان می کنند.

این هنر شعر است که حقیقت را جلوه گر می کند و فضائل اخلاقی و امور6.

ص: 25

معنوی را با روح شنونده در می آمیزد و با جذبه عمیق، رهرو حق جو را به چشمه زلال حقیقت می رساند؛ چه بسیارند آوازهایی که از دل شاعران بر می خیزد و در دل شب، نوای دلنشین کاروانیان می شود یا در دل رهروان، شور زندگی افکنده و نوید صبحی دل افروز را به بشر می سپارد. این شعر است که گاهی بزم امیران و بزرگان را می آراید و گاهی آواز مادری می شود و در کنار گاهواره، دل ناملایم طفل را آرام می کند.

کسی که با زبان عربی آشنا باشد، در مقابل قصیده میمیّه فَرَزدَق (1)، دل می بازد3.

ص: 26

و با هاشمیات کُمَیت، (1) انس گرفته و قصیده عینیه حِمْیری، (2) شور و احساس حماسی در دل و سرش می افکند. آیا می شود قصیده تائیه دِعبل خُزاعی (3) رات.

ص: 27

بخوانید و بر جنایات و ستم هایی که بر خاندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) رفته، اشک نریزید؟! مگر می شود قصیده میمیه امیر ابوفَراس حَمدانی (1) را خواند و با شاعر دلسوخته همراه نگشت و هم آواز نشد، آنجا که می گوید:

یا باعَهَ الخَمرِ کُفُّوا عن مَفاخِرِکُمْ لَمَعشَرٌ بیعُهم یَومَ الهِیاج دَمُ (2)

ای شراب فروشان، به خود مبالید و از خودستائی بازایستید که هر آینه انسان های ارزشمندی هستند که در نبرد زندگی، خونِ گرم خود را نثار می کنند.9.

ص: 28

شاعران قرن اول هجری را می نگریم که چگونه مدیحه و مرثیه را سر دادند و چون شمشیر بُرّانی از پیشوایان دین حمایت کردند و شعرشان تیر آتشینی بود در جگر دشمن. بی جهت نیست که شیعه و سنی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نقل می کند که فرمود:

«إنِّ مِنَ الشِّعرِ لَحِکمَهً وَ إنّ مِنَ الْبَیانِ لَسِحراً» (1)؛ «همانا پاره ای از شعرها حکمت است و برخی بیان ها همچون جادو اثر می گذارد». ازاین رو رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) شاعران را برای مدح کردن پاکان و نکوهش مخالفان تشویق می کرد؛ چنان که خود ایشان شعر می خواند و از دیگران می خواست که شعر بخوانند هنگامی که عَمرو بن سالم (2)1.

ص: 29

بر پیغمبر وارد شد و این شعر خود را خواند:

1. لاهُمَّ إنّی ناشدٌ محمداً حِلْفَ أبینا و أبیه الأَتْلَداً

2. کُنتَ لنا أباً و کُنّا وَلَداً ثَمَّتَ أسلَمنا فلم نَنزَعْ یداً

3.فانصُرْ رَسولَ الله نصراً عَتَداً و ادعُ عبادَ الله یأتوا مَدَداً

1.پروردگارا! من جویای محمّدم، سوگند پیشین پدران خود و پدر او را خاطرنشان ساختم.

2. [ای محمد] برای ما پدری مهربان بودی و ما فرزندان توئیم و به اسلام گرائیده و از تو دست بردار نیستیم.

3. خداوندا! محمّد(صلی الله علیه و آله) را یاری کن و بندگانت را به یاری او فرست.

حضرت فرمود: «ای عمرو بن سالم، تو یاری داده خواهی شد».

ابولیلی نابغه جَعدی (1) دویست بیت در مدح پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) سرود تا اینکه5.

ص: 30

به این شعر رسید:

بَلغنَا السَّماءَ مَجدَنا و جُدودَنا و إنّا لنرجوا فوقَ ذلک مَظهراً

ما با گرایش به اسلام مجد و بزرگی را به آسمان رسانده ایم و آرزو این است که به جلوه گاه بالاتری برسیم.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) به ابولیلی جعدی فرمود: «کدام جلوه گاه بالاتر منظورت هست؟» عرض کرد: «بهشت». حضرت فرمود: «بلی! به خواست خدا».

نقل است عبدالله بن رَواحه (1) برای حضرت شعر می خواند و او مسرور می شد.0.

ص: 31

بَراء بن عازِِِب گوید: پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را دیدم که خاک های خندق را حمل می نمود و در آن هنگام، این شعر عبدالله بن رواحه را زمزمه می کرد:

1. اللّهُمَّ لَو لا أنتَ ما اهتَدَینا و لا تَصَدَّقنا و لا صَلّینا

2. فأنزِلَنْ سَکینهً علینا و ثبِّتِ الأقدامَ إن لاقینا

3. إنَّ أُولاءِ قد بَغَوا علینا و إنْ أرادوا فتنهً أبَینا (1)

1. خداوندا! اگر تو نبودی ما به هدایت نمی رسیدیم و نه انفاقی در راهت می نمودیم و نه به سپاس تو به نماز می ایستادیم.

2. تو خود آرامشی بر ما فرود آر و گام های ما را هنگام دیدار آنها استوار گردان.

3. دشمنان بر ما ستم نمودند و ما در مقابل فتنه هایشان پایمردی نمودیم.

همچنین حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) برای طلب باران، شعر عمویش، ابوطالب را خواند و خداوند دعایش را مستجاب کرد. سپس پیامبر فرمود:

«لله دَرُّ أبی طالب لو کان حیاً لقَرَّت عیناهُ»؛ «بر أبوطالب از خدا نیکی باد. اگر او زنده بود، چشمانش از این حادثه روشن می شد». آن گاه فرمود: «کیست که شعری از او بخواند؟»

برخی از حاضران اشعاری را به گمان اینکه مورد نظر رسول خداست، خواندند. اما پیامبر(صلی الله علیه و آله) نپذیرفت تا اینکه علی(علیه السلام) برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا شاید این شعر پدرم ابوطالب را اراده فرموده اید که گفته است:8.

ص: 32

وَ أبیضُ یُستَسقَی الغَمامُ بِوَجهِهِ ثِمالُ الیتامی عِصمهٌ لِلأرامِلِ

تَلُوذُ بِهِ الهُلّاکُ من آل هاشمٍ فَهُم عِندَه فی نِعمهٍ و فَواضلِ (1)

سفیدرویی که به یُمن روی او، از ابر طلب باران می شود. او (محمد) پناه یتیمان و بیوه زنان است.

بنی هاشم در سختی و درماندگی به دامن پرمهر و محبت او پناهنده می شوند.

پس آنان نزد او در فراوانی نعمت و بخشش ها هستند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «آری این است شعر ابوطالب». در این هنگام، شخصی از طائفه کنانه برخاست و اشعار بلندی سرود که مطلعش این بیت است:

لَکَ الحَمدُ و الحَمدُ ممِّن شَکَر سُقینا بوجهِ النَّبی المَطَر (2)

پروردگارا! ستایش تو راست و سپاس تو گفتن بر ماست. چه، به میمنت روی محمد(صلی الله علیه و آله)، به باران رسیدیم.

او با چشمانی نگران، خدا را خواند که باران بارد. لحظه ای چند نگذشت که دانه های دُرْ فام باران، بر سرمان ریخت.

ابرها به شدّت باریدند و مسیل ها به جوشش آمدند و حتی مناطق بلند قبیله مُضر را سیراب نمودند.

پس پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، چونان که عمویش وصف او گوید، دارای آبرویی است که به واسطه او خداوند ابرها را به ریزش می آورد.

پیغمبراکرم(صلی الله علیه و آله) وقتی آن اشعار را شنید، به وی فرمود:

«یاکَنانِی بَوّأکَ الله بِکُلِّ بَیتٍ2.

ص: 33

قُلتَهُ بَیتاً فِی الجنّهِ»؛ «مرحبا ای کنانی، خداوند به هر بیت شعری که سرودی خانه ای در بهشت به تو پاداش دهد».

پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به شاعران می فرمود: «دشمنان را هجو گویید؛ چراکه مؤمن، با جان و مال خود، باید در راه خدا مجاهده کند». (1) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پیوسته شعرا را بر می انگیخت تا با اشعار خود، به پیکار با مخالفان برخیزند و با نقل حماسه های شجاعت انگیز، جبهه بندی کفار را درهم کوبند، روح نیرومند دینی را در بین مسلمین دمیده و حمیتشان را در مقابل حمیت جاهلیت تقویت کنند. به شعرا می فرمود: «مشرکین را و آنان که از حق به دورند، هجو کنید؛ چه در این هنگام روح القدس همراه شماست». (2)

پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از شعر حَسّان بن ثابت (3) در وجد و سرور آمد، زمانی که8.

ص: 34

جریان غدیر را به شعر در آورد. پیغمبر دعا کرد که: «ای حسان! تا آن هنگام که با سخنت ما را یاری می کنی از تأییدات روح القدس بهره مند گردی». (1) لذا حضرت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) منبری در مسجد برای حَسّان می گذاشت و او بر منبر می ایستاد و فضایل پیغمبر و مکتب او را بازگو می کرد.

پس از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و در زمان امامان معصوم(علیهم السلام) نیز شعرا از نقاط دور به خدمت ائمه مشرف می شدند و مورد تفقد و اکرام ایشان قرار می گرفتند. برای همین است که در دوره ائمه طاهرین(علیهم السلام)تحولاتی در شعر و ادب پیدا شد و به کمال گرائید و در اجتماع آن روز، از بیشتر علوم و فنون، پیشی گرفت؛ چنان که این حقیقت را به وضوح از گفتار و رفتار امام صادق(علیه السلام) درباره (هاشمیات) کُمیت می یابیم.

کمیت در ایام تشریق در منا بر آن حضرت وارد شد و اجازه خواست تا برای حضرت از اشعار خود بخواند. حضرت فرمود: «این ایام بسیار شریف و با ارزش است». کُمیت عرض کرد: این اشعار درباره شما سروده شده! امام چون این جواب را شنید، فرمود: «تا یاران و همراهانش جمع شوند و به کمیت هم اجازه داد تا شعرش را بخواند». کمیت هم قصیده لامیه از قصاید هاشمیاتش را خواند.6.

ص: 35

پس از تمام نمودن شعر حضرت درباره اش دعا کرد و هزار دینار و یک دست خلعت به او مرحمت فرمود. (1)

فقهای امت اسلامی و زعمای مذهب نیز از سیره ائمه معصوم(علیهم السلام) پیروی کرده و به شعرای اهل بیت توجه نموده اند و بر تألیف کتب فقهی و معارف اسلامی، به تدوین کتب شعری و تشریح فنون ادبی نیز پرداخته اند؛ به طوری که زعمای بزرگ کلینی، عیاشی، صدوق، جَلودی، مفید، سید مرتضی و گروهی دیگر از علما دارای دیوان شعرند. شعرا پیوسته در اعیاد مذهبی، و در روزهای وفات ائمه در مجالس علمای بزرگ گرد می آمدند و مرثیه سرایی می کردند و بدین وسیله مکتب اهل بیت را احیاء می نمودند. دوران مرحوم آیت اللّه بحرالعلوم و مرحوم کاشف الغطا را می توان از دوره های رونق مکتب اهل بیت(علیهم السلام) شمرد. (2)

زاویه اختلاف سیاسی میان آن دو حزب که از همان آغاز ریشه مذهبی داشت، پس از ظهور اسلام نیز توسعه یافت. لذا باور بخشی از صحابه که به حسب ظاهر اسلام را پذیرفته بودند، بر نظریه قرآن منهای سنت استوار بود. از مهمترین ویژگی حزب قریش حجت ندانستن دستورات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و نهی مردم از کتابت و نقل حدیث بود که در توصیه های رهبران این حزب از زمان حیات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وجود داشت. بدین سان روشن می شود که اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دو دسته بودند: یک دسته کسانی که باورشان پیروی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از هر جهت بود و دسته دیگر گروهی که پیروی ایشان را در امور سیاسی و حکومتی لازم نمی دانستند. این دسته همان کسانی بودند که با پشتوانه جاهلی قریش، به محض وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) حکومت را به دست گرفتند و سفارش های پیامبر(صلی الله علیه و آله) را زیر پا نهادند. گفتنی است پیدایش اهل سنت از همین نقطه است؛ گرچه آن زمان با عنوان سنی یا اهل سنت شناخته نمی شدند. تا زمانی که عمر خلیفه بود، عامه مردم، به جز هواداران علی(علیه السلام)، بر فتوای حکومتی بودند و اختلافاتی را که آن زمان میان سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) و دیگران بود، به حساب نمی آوردند. اما در زمان عثمان که علاوه بر اتهامات مالی و سیاسی، از نظر دینی نیز متهم به بدعت هایی شد، وی مورد انکار بخش بزرگی از صحابه قرار گرفت. لذا مردم نمی دانستند که چه کسی سخن صحیح دین را می گوید. مخالفان حزب قریش در رأس نهضت ضد عثمان بودند. عثمان در پایان سال 35 کشته شد و علی(علیه السلام) با خواست مردم بر مسند خلافت نشست. شام که رهبری بخشی از حزب قریش را داشت، رهبری امام علی(علیه السلام) را نپذیرفت. رهبران دیگر حزب قریش، طلحه و زبیر بودند که آنها نیز

ص: 37

حکومت علی(علیه السلام) را نپذیرفتند و در بصره مستقر شدند.

جدای از مسائل سیاسی، در مسئله مهم تبیین دین در موارد اختلافی و مستحدثه نیز دو دسته سیاسی و مذهبی پدیدار شدند: پیروان علی(علیه السلام) و پیروان عثمان. مجموعه آنچه در شکل دهی مخالفان علی(علیه السلام) نقش داشت و به مرور کامل تر شد، مذهب عثمانی نامیده شد؛ در برابر حزب علوی که اصطلاح «الشیعه» برای آن به کار می رفت. بنابراین گروهی شیعه علی(علیه السلام) یا الشیعه نام گرفتند و در مقابل نیز گروهی شیعه عثمان بودند و عثمانی یا العثمانیه نام گرفتند. این مذهب (عثمانی) مذهب عامه مردم بود؛ مردمی که به مرور دین خود را از امویان گرفتند.

ابان بن عیاش از سُلَیم بن قیس هِلالی نقل می کند که گفت: زیاد بن سُمَیه، کاتبی داشت شیعی که با من دوست بود، برایم نامه ای را خواند که معاویه در پاسخ نامه زیاد به وی نوشته بود. در پایان آن، معاویه نوشته بود: «این نامه را که خواندی، آنچه در آن است پوشیده دار و اصل نامه را از میان ببر».

منشی زیاد بن سُمَیه گفت: وقتی زیاد این نامه را خواند آن را بر زمین زد و رو کرد به من و گفت: «وای بر من که از چه درآمدم و به چه فرو رفتم! به خدا سوگند از پیروان آل محمّد(صلی الله علیه و آله) و در حزب آنان بودم، از آن درآمدم و به پیروان شیطان پیوستم و وارد حزب او شدم؛ پیرو کسی شدم که چنین نامه ای برایم می نویسد». (1)

سُلَیم گفت: در آن روز نسخه ای از نامه برداشتم، شب که شد زیاد نامه را خواسته بود و آن را پاره کرده و از میان برده بود و گفته بود: «هیچ کس از آنچه در این نامه بود خبر ندارد» و نمی دانست که من از آن نسخه ای برداشته ام.6.

ص: 38

امویان، خود را ادامه دهنده خلافت خلفای نخست دانسته و امام علی(علیه السلام) را رو در روی خود قرار دادند. در این زمان اصطلاح شیعه به طور عام در برابر اصطلاح عثمانی قرار داشت. امویان با حمایت خود از مذهب عثمانیه که اصولاً مشروعیتی برای امام علی(علیه السلام) قایل نبودند و بیشتر در شام مستقر بودند آن را در بخش اعظم جامعه اسلامی حاکم کردند. اما در عراق، به جز بصره، طرفداری نداشتند. بلکه در عراق اعتقاد به حقانیت علویان خود را در عرصه سیاست نشان می داد.

حجاز در منازعات علویان و امویان جانب هیچ کدام را نگرفت و خود نهضتی به نام جنبش «اَبناء الصحابه» را به راه انداخت.

مفهوم تشیع در قرون نخستین، اعم از تشیعی بوده که اکنون رایج است. آنچه اکنون شیعه گفته می شود، در اصطلاح کهن عثمانیان از آن به رَفْض تعبیر می شد. در آن دوره، شیعه در کاربرد عمومی به کسانی گفته می شد که امام علی(علیه السلام) را مقدم بر عثمان می دانستند. افزون بر آن، کسانی که آن حضرت را بر سایر خلفا مقدم داشته یا اصولاً به مقام امامت آن حضرت و اولاد ایشان اعتقاد داشتند، شیعه خوانده می شدند.

شیعه به معنای متشیع کسی بود که در مقام مقایسه میان خلفا اعتبار و اعتنای بیشتری به علی(علیه السلام) داشت. درحالی که رافضی به کسی گفته می شد که خلافت شیخین را انکار می کرد و امامت علی(علیه السلام) را به عنوان امری منصوص از طرف خدا باور داشت.

نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) پیوسته واژه شیعه را برای پیروان علی(علیه السلام) به کار برد.

طبری در تفسیرآیه (أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ) (1) از ابی الجارود از محمد بن علی».

ص: 39

الباقر(علیه السلام) این حدیث را نقل کرده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«أنتَ یا عَلیُّ و شیعتُکَ خَیرُ البَرِیه» (1)؛ «ای علی! تو و شیعیانت خیرالبریه می باشید».

خوارزمی از جابر بن عبدالله انصاری نقل نموده است: نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بودیم که علی بن ابی طالب(علیه السلام) وارد شد؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

«قد أتاکم أخی»؛ «برادرم پیش شما آمد». سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) متوجه کعبه شد و دستش را بر آن زد و گفت:

«وَالَّذی نَفسِی بِیَدِه، إنَّ هذا و شیعَتَهُ هُم الفائزونَ یَومَ القیامه» (2)؛ «قسم به خدایی که جانم در دست اوست، این و شیعیانش رستگاران روز قیامت هستند».

خود حضرت علی(علیه السلام) نیز این واژه را بارها درباره پیروان خویش به کار بردند (3)؛ به عنوان نمونه نصر بن مزاحم، از عمرو بن شمر، از جابر، از زید بن حسن، پیمان نامه داوری (حکمیت) را از زبان علی(علیه السلام) چنین نقل نمود:

هَذَا مَا تَقَاضَی عَلَیْهِ علی بن ابی طالب وَ مُعَاوِیَهُ بْنُ ابی سفیان وَ شِیعَتُهُمَا فِیمَا تَرَاضَیَا بِهِ مِنَ الْحُکْمِ بِکِتَابِ الله وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ(صلی الله علیه و آله) قَضِیَّهُ عَلِیٍّ عَلَی أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِهِ مِنْ شَاهِدٍ أَوْ غَائِبٍ وَ قَضِیَّهُ مُعَاوِیَهَ عَلَی أَهْلِ الشَّامِ وَ مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِهِ مِنْ شَاهِدٍ أَوْ غَائِبٍ إِنَّا رَضِینَا أَنْ نَنْزِلَ عِنْدَ حُکْمِ الْقُرْآنِ فِیمَا حَکَمَ وَ أَنْ نَقِفَ عِنْدَ أَمْرِهِ فِیمَا أَمَرَ وَ أَنَّهُ لَا یَجْمَعُ بَیْنَنَا إِلَّا ذَلِکَ وَ أَنَّا جَعَلْنَا کِتَابَ الله فِیمَا بَیْنَنَا حَکَماً فِیمَا اخْتَلَفْنَا فِیهِ مِنْ فَاتِحَتِهِ إِلَی خَاتِمَتِهِ نُحْیِی مَا أَحْیَا وَ نُمِیتُ مَا أَمَاتَ عَلَی ذَلِکَ تَقَاضَیَا وَ بِهِ تَرَاضَیَا. (4)5.

ص: 40

این [پیمانی] است که علی بن ابی طالب و معاویه بن ابی سفیان و پیروان آن دو خواسته اند و در آن هر دو طرف به پذیرفتن داوری کتاب خدا و سنّت پیامبر او(صلی الله علیه و آله) رضایت داده اند. علی آن را بر عراقیان و شیعیان خویش، خواه حاضر و خواه غایب، نافذ و معتبر دانسته [و معاویه بر یاران خود، از حاضر و غایب واجبش شمرده] است. ما به داوری قرآن، در آنچه حکم کند، تن سپرده ایم و برعهده گرفتیم هر فرمان که قرآن دهد بپذیریم؛ چه هیچ چیزی جز این ما را گرد هم نیاورده است [و به اختلافات ما پایان نمی دهد].

ما کتاب خدا را از آغاز تا پایانش داور اختلافات خود قرار دادیم، آنچه را زنده داشته است زنده می داریم و آنچه را میرانده [و نابود کرده] می میرانیم [و نابود می کنیم].

همچنین امام حسن مجتبی(علیه السلام) با هدف دفاع از پیروان علی(علیه السلام) در متن صلح نامه با معاویه چندین بند از آن را به حفظ خون شیعه اختصاص داد و واژه شیعۀ علی(علیه السلام) را در آن سند گنجانید. (1)

قدیمی ترین سندی که در کاربردهای عمومی، کلمه شیعه را در برابر کلمه عامه قرار داده، نامه ای است که شیعیان کوفه و در رأس آنها سُلَیمان بن صُرَد خُزاعی (2) به امام حسین(علیه السلام) نوشتند و یعقوبی آن را نقل کرده است:

«ما أعظمَ ما7.

ص: 41

اُصیبَ به هذه الاُمهُ عامَّهً و انت و شیعتُکَ خاصَّهً» (1)؛ «چه بزرگ است آنچه امت پیامبر به طور عام و شما و شیعیانت به طور خاص به آن مبتلا شده اید!؟»

سنیان، تقدیم علی(علیه السلام) را بر عثمان بدعت دانستند. حتی برخی از افراطی ها، تقدیم امام بر عثمان را نیز رَفض دانستند و گفتند: «من قال ابوبکر و عمر و علی و عثمان، رافضی او مُبتَدِع». (2)

اهل حدیث کوفه می گفتند: «اَفضلُ النّاسِ بعدَ النَّبی ابوبکر ثُمَّ عُمر ثُمَّ عَلی ثُمَّ عُثمان،1.

ص: 42

هذا تَشَیُّع اصحابِ الحدیثِ مِنَ الکوفیینَ و یُثبِتونَ امامَهَ عَلِی». اما اصحاب حدیث بصری می گفتند: «اَفضَلُ الامَّهِ بَعدَ النَّبی ابوبکر ثُمّ عُمر ثُمّ عُثمان ثُمّ عَلِی». اما مشایخ بغداد، از جمله احمد بن حنبل، امامت علی را اصلاً قبول نداشتند: «کانوا یَحذِفون علیاً مِنَ الاِمامَهِ و یَزعَمُونَ انَّ وِلایَتَهُ فِتنَهٌ». (1)

طی جریان قتل عثمان و خلافت علی(علیه السلام) تشیع رشد بیشتری یافت؛ این گرایش را گرایش علوی و شیعی می نامیدند که مرتبه ضعیف آن، رد عثمان و اثبات خلافت علی(علیه السلام) و مرتبه کامل آن، اثبات امامت علی(علیه السلام) پس از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و برتری او بر دیگر خلفا بود.

گرایش عثمانی که در دو جریان جمل و صفین تبلور یافت، در جمل شکست خورد؛ گرچه آثارش در بصره باقی ماند و مردم این شهر عثمانی مذهب شناخته شدند، اما در دوره اموی در شام غلبه کرده و بر عراق حکومت یافت. حکومت بنی امیه تبلور غلبه مذهب عثمانی بود که خلافت علی(علیه السلام) را مشروع نمی دانستند؛ زیرا می گفتند: «خلیفه سوم با دست او یا با تحریک او کشته شد؛ به علاوه تمامی مردم بر او اجتماع نکردند». این اعتقاد در سلف اهل سنت که عثمانیه نامیده می شدند، رایج بود.

پس از شهادت امام علی(علیه السلام)، اعتقاد به امامت امام حسن(علیه السلام)، سپس امام حسین(علیه السلام) نشانه تشیع اعتقادی شناخته می شد. ولی عثمانی ها معاویه را خلیفه می دانستند و یاران امام حسین(علیه السلام) در واقعه کربلا با عقیده به اینکه امام حسین(علیه السلام)، امام و وصی رسول خداست، وی را یاری کردند و به شهادت رسیدند.6.

ص: 43

در قیام مختار، نه تنها بحث از تشیع اعتقادی، بلکه بحث پیدایش تشیع اعتقادی مطرح بود. انتقاد اشراف کوفه به تشیع مختار و حامیان او این بود که می گفتند: «مختار از اسلافنا الصالحین اظهار بیزاری می کند؛ چراکه آنان، بسیاری از صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به دلیل انحرافاتی که به وجود آوردند، مذمت می کردند.

ترسیم کننده خطوط اساسی اعتقاد اصیل در تشیع، امام معصوم(علیه السلام) است؛ زیرا یکی از لوازم اعتقاد به امامت الهی آن بزرگواران، آن بوده که تنها احادیث امامان اعتبار داشته و اهل بیت(علیهم السلام) تنها تکیه گاه رهبری سیاسی و دینی مردم و مُفتَرَضُ الطاعه بوده اند.

در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم و در زمان امام باقر و امام صادق(علیهما السلام)نِحله های فکری و فرقه های گوناگون پدید آمدند که هر کدام داعیه رهبری مسلمانان را داشتند. بیشتر آنها رهبری سیاسی موجود خلفا را پذیرفته بودند و می کوشیدند رهبری دینی را هم داشته باشند. اما ائمه شیعه پافشاری می کردند که تنها منابع مورد اعتماد، قرآن و عترت و اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند.

از مباحث گذشته می توان چنین نتیجه گیری کرد: شیعه و سنی در صدر اسلام دارای چند طیف متفاوت بودند:

یک- شیعیان بسیاری بودند که تشیع آنها از نوع تفضیل علی(علیه السلام) بر عثمان بود. لذا به اهل بیت(علیهم السلام) علاقه مند، و راوی فضایل آنها بودند. این افراد را نباید سنی اصطلاحی دانست؛ گرچه بسیاری از آنها به خلافت شیخین نیز معتقد بودند.

دو- تشیع به معنای صرف دوستی اهل بیت است که هیچ زمینه تفضیل هم در آن وجود ندارد. این گرایش در نظر عثمانی مذهبان تشیع خوانده می شد و

ص: 44

نمونه های زیادی هم دارد؛ از جمله محمد بن ادریس شافعی (150 - 204) که حتی به رفض نیز متهم شد. این امر منافاتی با تسنن وی که چیزی جز گرایش عثمانی است، ندارد.

سه- اختلاف شیعه و سنی ابتدا فقط در حکومت بود، ولی بعداً به مسائل فقهی و کلامی و امور سیاسی و اعتقادی نیز کشیده شد که به آن تشیع اعتقادی می گویند. این تعریف از شیعه با تشیع به معنای برتر دانستن امام بر عثمان متفاوت است. در این عقیده، امام از طرف خدا و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) منصوب است.

این نظریه ای است که در جریان خلافت علی(علیه السلام) شکل گرفته و در اصل، هویت فکر شیعه را در باب امامت تشکیل می دهد. این نظریه، مستند به شواهد متقن و اصیل قرآنی وتاریخی است. (1)

عایشه در جریان شورش علیه علی(علیه السلام) اعتراف کرد که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنید که درباره علی(علیه السلام) چنین فرمود:

علی خلیفتی علیکم فی حیاتی و مماتی فمن عصاه فقد عصانی. (2)

علی(علیه السلام) جانشین من بر شماست در دوران زندگی و بعد از مرگم، هرکس با او مخالفت کند با من مخالفت کرده است.

چهار- عثمانیان، که نسل سلف سنیان بعدی هستند، وضعیتی متفاوت با گروه اول دارند و امام علی(علیه السلام) را خلیفه چهارم می دانند و تفضیل علی(علیه السلام) را بر خلفا بدعت می دانند. لذا در آثار رجالی اهل حدیث و حنابله اتهام تشیع، به معنای نقل3.

ص: 45

فضایل اهل بیت، یکی از معیارهای قدح به شمار می آید. ذهبی در میزان الاعتدال درباره رافضی بودن می گوید: «کسانی که نقل فضایل علی(علیه السلام) و اهل بیت می کردند رافضی هستند». (1) لذا عالمان و محدثان سنی به اندک چیزی به داشتن گرایش های شیعی متهم می شدند؛ مانند دارقطنی که به خاطر جمع آوری اشعار و دواوین شعرا، از جمله اشعار سید حمیری، (2) به گرایش شیعی متهم شد. با این حساب منظور از اهل سنت در عنوان کتاب همان گروه دوم و چهارم است.

سؤال اصلی تحقیق

بر این اساس در این تحقیق، با استفاده از منابع معتبر اهل سنت، به دنبال این هستیم که بدانیم شاعران و ادیبان اهل سنت قرن اول هجری، سیمای حضرت علی(علیه السلام) را چگونه به تصویر کشیده اند؟

سؤال های فرعی

آیا موضوع ولادت حضرت علی(علیه السلام) در داخل کعبه از نظر علمای اهل سنت صحیح است؟ آیا از دید شاعران سنی، علی(علیه السلام) اولین کسی است که به پیامبر(صلی الله علیه و آله) ایمان آورده و با وی نماز خوانده است؟ آیا در مجلس سران قریش (بعد از نزول آیه انذار) که علی(علیه السلام) برای حمایت از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) اعلام آمادگی کرد، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) وی را به عنوان خلیفه خود معرفی کرد؟

آیا مواردی همچون فداکاری علی(علیه السلام) در لیله المبیت، برادری علی(علیه السلام) با پیامبر(صلی الله علیه و آله)، و بستن درِِِ خانه همه اصحاب به سوی مسجد به جز درِِ خانه علی(علیه السلام)،9.

ص: 46

و اینکه علی(علیه السلام) باب مدینه علم نبی(صلی الله علیه و آله) است و خورشید برای نماز علی(علیه السلام) بازگشت، نزول آیه تطهیر درباره اهل بیت(علیهم السلام)، ایثار علی(علیه السلام) و اعضای خانواده و نزول سوره هل اتی، حدیث منزلت و اینکه علی(علیه السلام) مُحِب و مَحبوب خدا و رسول است، نصب علی(علیه السلام) به عنوان خلیفه مسلمین و جانشین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در حَجّه الوداع، بیعت مردم به ویژه بیعت عمر و ابوبکر با علی(علیه السلام) به عنوان ولی امر مسلمین و تبریک انتصاب ایشان با واژه بَخ بَخ، غصب خلافت علی(علیه السلام) بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، سکوت و خانه نشینی علی(علیه السلام) به خاطر مصالح اسلام و مسلمین، همراهی و مساعدت علی(علیه السلام) با خلفا درباره امور جاری مملکت، بر زبان جاری ساختن جمله «لولا علی لهلک عمر» و... از نظر منابع اهل سنت مورد تایید است و شعرای اهل سنت در این زمینه ها سروده هایی دارند یا خیر؟

مفروض ما در این تحقیق آن است که ادعای شیعه اثناعشری درباره علی(علیه السلام) در امور مذکور مورد تصدیق افراد منصف اهل سنت، و در منابع آنها انعکاس یافته است. ما در این تحقیق، اعترافات شخصیت های برجسته اهل سنت را درباره موارد فوق بررسی خواهیم کرد.

فی الکتاب و السنه و الادب» علامه امینی، موسوعه «مُسند امام علی» اثر مرحوم استاد عطاردی، موسوعه «النبی و اهل بیته فی الشعر العربی فی القرن الاول الهجری» و کتاب «مجالس الشعراء عن امام البلغاء» بسیاری از آنها گردآوری شده و در تهیه این اثر از آن کتاب ها بسیار بهره برداری شده است. مؤلفان سه اثر نخست، به ویژه موسوعه گران سنگ الغدیر، سروده های شاعران سنی مذهب را درباره علی(علیه السلام)، یکی از اسناد قابل اعتنا برای اثبات حقانیت ادعاهای شیعه امامیه درباره امامت و خلافت بلافصل علی(علیه السلام) به شمار آورده اند.

مزیت تحقیق حاضر را می توان در چند عنوان مطرح کرد:

یک- این تحقیق به بیان و تحلیل اشعار اهل سنت قرن اول هجری اختصاص دارد. درحالی که موسوعه های فوق عمومیت دارند و همه آثار ادبی را گردآوری کرده اند که طبعاً تشخیص موافق و مخالف در آنها برای همگان میسر نیست.

دو- در بسیاری از موسوعه ها تلاش بر این بوده که اشعار کسانی که به صورت رسمی شاعر شناخته می شدند، گردآوری شود. درحالی که سروده های زیادی در این تحقیق به چشم می خورد که در رجزهای میادین جنگ توسط حاضران در جنگ بر زبان جاری شده که نامی از آنها در تاریخ به عنوان شاعر برده نشده است.

سه- همه موسوعه ها با زبان عربی نوشته شده اند که برای گسترده بودن بحث ها و نیز به دلیل اینکه همگان قادر به فهم کامل زبان عربی نیستند، نمی توانند مرجع تحقیق برای همه دانش پژوهان باشند. از این جهت تحقیق حاضر می تواند مرجع قابل دسترس برای کلیه دانشجویان و محققان فارسی زبان باشد.

ص: 48

بلکه آن افراد صرفاً به دلیل داشتن قریحه شعری، منویات خود را درباره علی(علیه السلام) در عرصه های مختلف با زبان شعر بیان کرده اند. ازاین رو نمی توان آنان را در ردیف شاعران قرن اول جای داد.

دوم: به دلیل وضعیت لغزنده سیاسی صدر اسلام، خصوصاً نیمه نخست قرن اول، برخی از مردم، از جمله سرایندگان اشعار، که گرایش های عثمانی داشتند و علیه علی(علیه السلام) سخن گفته بودند، بعداً جزء یاران سرسخت وی شدند. عکس آن هم صادق بود؛ چنان که حسّان بن ثابت، پس از قتل عثمان، گرایش عثمانی پیدا کرد. از این جهت اظهار نظر درباره عثمانی یا علوی بودن افراد، دقت و تحقیق فراوانی را می طلبد.

سوم: در این کتاب به دلیل رعایت پیوستگی مطالب، برخی از فضایل علی(علیه السلام) از منابع اهل سنت درج شده که در آن زمینه شعری از شاعران اهل سنت قرن اول پیدا نکردیم. از خوانندگان فرهیخته و علاقه مند درخواست می شود در صورت دستیابی به اشعار آن را به ما منعکس کنند تا در چاپ های بعدی استفاده شود.

امام باقر(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل فرمود:

مِنْ وُلْدِیَ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ یَمْلَأُها عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً. (1)

از فرزندانم دوازه نقیب (امام مسئول) می باشند که نجیب اند و حدیث به آنان گفته می شود و [حقایق] به آنان تفهیم می شود! [دارای علم لدنی هستند] و آخر آنان قائم است که زمین را پر از داد می کند؛ چنان که پر از بیداد شده است.

دو- از منظر تاریخی: به گواهی تاریخ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) رهبران جامعه را تا آخر دوران هستی معرفی کرد و به شهادت تاریخ، ائمه معصوم(علیهم السلام) پاسخگوی تمام نیازهای بشر بوده اند و گفتن «سَلونِی قَبلَ أَن تَفقِدونی» (2) فقط در شأن آنان بوده است:

1. هو العالمُ الحِبرُ الذی لیس مِثلُهُ هو البَطلُ القرمُ الهُزَبرُ الغَشَمشَمُ

2. و مَن ذا یُسامیه بعلمٍ و لم یَزَلْ یقول سلونی ما یَحِلُّ و یَحرِمُ

3. سلونی ففی جَنبَیَّ علمٌ ورثتُهُ عن المصطفی ما فاهَ مِنّی به الفمُ

4. سلونیَ عن طُرُقِ السمَاوات إنّنی بها من سُلوکِ الأرضِ و الطُرُقِ أعلمُ

5. و لو کشفَ الله الغِطا لم أزِدْ به یقیناً علی ما کنتُ أدری و أعلم (3)

1. اوست (علی) دانشمند ربانی که بی مانند است؛ اوست دلاور سلحشور، شیر بیشه شجاعت.4.

ص: 51

2. کجا مانند علی توان یافت که در دانش با او برابری کند که از وفور دانش همواره صلای «سلونی» سر می داد و می گفت: «از حلال و حرام بپرسید!»

3. ایهاالناس از من بپرسید در سینه دانشی وافر دارم که ارث برده ام از مصطفی که جز من، هیچ کس چنین سخنی بر زبان نرانده است!

4. از راه آسمان ها بپرسید که آسمان ها را بهتر از زمین، شناسایم.

اگر خداوند حجاب از چهره غیب برگشاید، بر دانش و یقینم افزوده نگردد.

در این تحقیق، چگونگی انعکاس این دو واقعیت در اشعار اهل سنت، به خوبی مطرح شده و مرجع قابل اعتمادی برای دانشجویان و محققان رشته زبان و ادبیات فارسی و عربی و نیز مورخان و وقایع نگاران و کسانی است که موضوع زندگی حضرت علی(علیه السلام) را از منظر اعتقادی پی گیری می کنند.

ص: 52

برخی دیگر از دانشمندان سنی گفته اند: «علی(علیه السلام) در مکه مشرفه داخل بیت الحرام به دنیا آمده است و قبل از وی کسی داخل بیت الحرام متولد نشده بود و این فضیلتی است که خداوند، به خاطر اعلان رتبه علی(علیه السلام) و گرامی داشتنش، وی را به این فضیلت مختص کرده است...». (1)

بنابر یک نقل: «ولادت علی(علیه السلام) سه سال پیش از ازدواج پیامبر(صلی الله علیه و آله) با خدیجه داخل کعبه واقع شده است». (2)

حافظ گنجی در خصوص نام گذاری علی(علیه السلام) نقل می کند: «هنگامی که علی(علیه السلام) در کعبه متولد شد، ابوطالب وارد کعبه شد و این اشعار را سرود:

یا رَبِّ هذَا الغَسَقِ الدُّجِی و القمرُ المُنبَلَجُ (المُبتَلَجُ) المُضِی

بَیِّن لنا مِن امرِکَ الخَفِی ماذا تَری فی اسم ذا الصَّبِی

ای پروردگارِ این شب تیره و تار و آن ماه روشنی بخش درخشان!

از امر پنهانت برای ما روشن نما که درباره نام این کودک چه دستور می فرمایی!

بعد از این درخواست، ابوطالب شنید که گوینده ای نامرئی می گوید:

یا اهل بیت المُصطَفی النَّبی خُصِّصتُم بِالوَلدِ الزَّکِی

انَّ اسمَهُ مِن شامِخٍ عَلی علی اشتُقَّ مِنَ العَلِی

ای دودمان مصطفی نبی (خدا)! این نوزاد پاک ویژه خانواده شماست.

نام او از جانب ساحت قدس الهی علی تعیین شده؛ چه، علی نامی است که از صفت الهی جدا شده است.9.

ص: 54

حافظ گنجی بعد از نقل این حدیث می گوید: «این حدیث را مسلم بن خالد زنجی که استاد شافعی بوده, نقل کرده است». (1)

بنابر نقل دیگر، عبّاس بن عبدالمطّلب گفت: هنگامی که فاطمه بنت اسد علی(علیه السلام) را به دنیا آورد، وی را با نام پدرش مسمی کرد و أسد نامید. اما ابوطالب به آن اسم راضی نشد، گفت: «فرزندم را بیاور شب بر بالای کوه ابوقُبیس برویم و از آفریدگار سبزی (خالق الخضراء)، درخواست کنیم تا اسم این مولود را برای ما مشخص کند». شب فرارسید و فاطمه و ابوطالب بر بالای کوه ابوقُبیس رفتند و دعا کردند و ابوطالب این اشعار را سرود:

یا رَبِّ هذَا الغَسَقِ الدُّجِی و القمرُ المُنبَلَجُ (المُبتَلَجُ) المُضِی

بَیِن لنا مِن امرِکَ الخَفِی ماذا تَری فی اسم ذا الصَّبِی

در این هنگام صدایی از آسمان شنیده شد. ابوطالب سر به آسمان بلند کرد؛ ناگهان لوحی مثل زبرجد سبز دید که در آن چهار سطر نوشته شده بود. آن را با دو دستش گرفت و به سینه چسبانید. دید در آن چنین نوشته است:

خُصِّصتُما بِالوَلَدِ الزَکِی و الطاهر المُنتَجَبِ الرَضِی

وَ اسمُهُ مِن قاهِرِ العَلِی عَلِی اشتُقَّ مِنَ العَلِی

ابوطالب با دیدن آن بسیار شادمان شد و به سجده افتاد. سپس ده شتر عقیقه داد. آن لوح در بیت الحرام آویزان بود و بنی هاشم به خاطر آن بر قریش مباهات می کردند تا اینکه در زمان درگیری حجّاج بن یوسف ثقفی با عبدالله بن زُبیر ناپدید شد. (2)2.

ص: 55

ولادت علی(علیه السلام) داخل کعبه یا در مسجدالحرام موضوعی مسلم است و در اسناد معتبر تاریخی و اشعار شیعه و سنی منعکس شده است؛ برای نمونه سید حمیری در مدح علی(علیه السلام) و مدح مادر پاکیزه اش سروده است:

1. وَلَدَتهُ فِی حَرَمِ الإلهِ وَ أمنِهِ وَ البَیتُ حَیثُ فناؤهُ و المَسجِدُ

2. بَیضاء طاهرهُ الثِّیابِ کَریمهٌ طابَت و طابَ وَلیدُها و المَولِدُ

3. فی لیلهٍ غابَت نُحوسُ نُجومها وَ بِدامِعِ القَمر المُنیر الأسعَدُ

4. ما لَفَّ فِی فِرَقِ القَوابِلِ مِثلَهُ إلّا ابنَ آمَنَه النّبی مُحمّدُ (1)

1. مادرش او را در حرم امن خداوند زایید و هر کجا که پیرامون اوست مسجد و کعبه است.

2. بانوی سپیدچهره گرامی و پاک سرشت که خود و فرزندش و جایگاه ولادتش پاک و پاکیزه اند.

3. در شبی که ستارگان نحس آن پوشیده بود و ستاره سعد و ماه رخشنده بودند.

4. قابله ها چون او کسی را در جامه نپیچیده اند، مگر پسر آمنه یعنی محمد نبی(صلی الله علیه و آله) را.

همچنین ابن مغازلی و سبط بن جوزی، ولادت علی(علیه السلام) را، داخل کعبه نقل کرده اند. (2) عبدالباقی عمری (3) نیز در مدح امیرالمؤمنین(علیه السلام) اشعاری سروده است؛1.

ص: 56

از جمله گفته است:

اَنتَ العَلِی الَّذِی فَوقَ العُلَی رُفعا بِبَطن مَکهَ وَسطَ البیتِ إذ وُضعا

تو، آن علی هستی که رتبه ات به بالاترین درجه رسیده است، آن گاه که در مکه میان خانه خدا به دنیا آورده شد.

اما درباره انعکاس این موضوع در اشعار مخالفان علی در قرن اول هجری اطلاعی نیافتیم.

همانا فرشتگان، هفت سال بر من و علی صلوات فرستادند؛ زیرا ما نماز می خواندیم و کسی غیر از ما نبود که نماز بخواند.

امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نیز فرمود:

«أنا أوّلُ رَجُلٍ أسلَمَ مَعَ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله)»؛ «من اولین مردی هستم که با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اسلام را اختیار کرد». در روایت دیگر فرمود: «من اولین مردی هستم که با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نماز گزارد». (1)

مطابق برخی روایات، آن حضرت ده ساله بود که به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و دین اسلام ایمان آورد و اولین کسی بود که نماز خواند؛ چنان که خود آن حضرت با ارسال شعری به معاویه فرمود:

سَبَقتُکُم الَی الإسلامِ طُرّاً غُلاماً (صَغِیراً)ما بَلَغتُ أوانَ حُلمِی (2)

بر همه شما در پذیرش اسلام سبقت گرفتم درحالی که هنوز به حد بلوغ نرسیده بودم.

در سیره حلبی آمده است: «جناب ابوطالب دید علی(علیه السلام) با پیامبر(صلی الله علیه و آله) نماز می خواند، به جعفر گفت: تو نیز در جانب چپ پیامبر(صلی الله علیه و آله) بایست و نماز بخوان و لذا جعفر نیز اندکی بعد از علی(علیه السلام) ایمان آورد». آن گاه ابوطالب این ابیات را انشاد فرمود:

1.اِنَّ عَلِیاً وَ جَعفَراً ثِقَتِی عِندَ مُلِمُّ الزَّمانِ وَ الکَربِ1.

ص: 58

2. وَ الله لا أخذُلُ النَّبِی وَ لا یَخذُلُه مِن بَنِی ذو حَسَبٍ

3. لا تَخذُلا وَ انصُرا ابنَ عَمِّکُما اخِی لِأُمِّی مِن بَینِهِم وَ ابِی (1)

1. علی و جعفر محل اعتماد و مونس و غمخوار من اند نزد مِحنت ایام و شدت آلام.

2. واللّه که من فرو نگذارم جانب نبی را و فرو نگذارند او را از پسران من آنکه صاحب حسب و ادب است.

3. ای پسران من فرو نگذارید او را و یاری کنید پسرعم خود را که عم شما در میان برادران از جانب پدر و مادر، برادر من است.

گذشته از روایات و اسناد تاریخی، در بسیاری از اشعار موافقان و مخالفان علی(علیه السلام)، به مسئله ایمان علی(علیه السلام) و اولین نمازگزار بودن آن حضرت اشاره شده است که چند مورد را بررسی می کنیم:

مطابق روایات، هنگامی که مردم با علی(علیه السلام) به عنوان خلیفه مسلمین بیعت کردند، حضرت به ولایات مختلف نامه نوشت؛ از جمله نامه ای توسط زیاد بن مَرحب هَمدانی (2) برای أشعث بن قیس (3) فرستاد. آن زمان اشعث از سوی عثمان0.

ص: 59

ولایت آذربایجان را بر عهده داشت و پیش از آن، پسر عثمان (عمرو) با دختر اشعث بن قیس ازدواج کرده بود. علی(علیه السلام) به او نوشت:

ص: 60

اما بعد، اگر این بدخواهی که در ضمیر تو نهفته است، نمی بود، خود پیش از دیگر مردم بدین مهم پیشگام می شدی و شاید اگر از خدا بپرهیزی، پاره ای از رفتار تو پاره ای دیگر از کارهایت را جبران کند و به سامان آورد. خبر بیعت مردم با من پیش تر به آگاهی تو رسیده بود. طلحه و زبیر از کسانی بودند که با من بیعت کرده بودند و سپس بدون هیچ دلیلی بیعتم را شکستند و امّ المؤمنین را بیرون کشاندند و روانه بصره شدند. من نیز رهسپار شدم و به یکدیگر برخوردیم و از ایشان خواستم بر سر پیمانی که آن را شکسته بودند، بازآیند. ولی سر تافتند و من در بازخواندن ایشان سخت کوشیدم و با همگان نکویی ورزیدم و سپس اتمام حجت کردم. تو نیز بدان، وظیفه حکومتی که به تو سپرده اند طعمه ای نیست که به چنگ آورده باشی. بلکه امانتی است که به تو داده اند؛ و مالی را که در دست داری همه، اموال خداست و تو فقط گنجور خداوند بر آن اموالی تا آن را به من بسپاری. اگر به راه راست بازآیی و درستی پیشه کنی، باشد که من برای تو بدترین فرمانروا نباشم. و نیرویی نیست مگر از خداوند. (1)

چون نامه علی(علیه السلام) را خواندند، زیاد بن مرحب (2) برخاست و خدا را ستود و گفت: «ای مردم کسی را که اندک کفایت نکند، بسیار نیز کفایت نکند. دیدن ماجرای عثمان سودی نبخشید و شنیدنش نیز فایده ای نیافزود، جز آنکه شنیدن آن چون دیدنش نباشد. مردم به رضا و رغبت با علی(علیه السلام) بیعت کردند و طلحه و زبیر بی سبب بیعت خود را با او شکستند و سپس آهنگ جنگ کردند و ام المؤمنین را بیرون کشاندند. پس علی(علیه السلام) به جانب آن دو رفت و تمایلی به جنگ نداشت وت.

ص: 61

برای ارضای نفس خود با آن دو نجنگید. پس خداوند زمین را به میراث به او سپرد و مملکت را مسخر او کرد و سرانجام پرهیزگاران را نصیبش فرمود».

آن گاه اشعث بن قیس برخاست و خدا را ستود و بر او ستایش کرد و گفت: «ای مردم همانا امیر مؤمنان عثمان، مرا به ولایت آذربایجان گماشت. پس از آن خود هلاک شد و ولایت همچنان در دست من ماند. و مردم با علی(علیه السلام) بیعت کردند. اینک ما همچنان که از سلف او فرمان می بردیم، از او فرمانبرداریم. و ماجرای او با طلحه و زبیر [نیز] به آگاهی شما رسیده است و علی(علیه السلام) بر آنچه از ما و شما نهان مانده، امین است».

چون به خانه آمد یارانش را فرا خواند و گفت: «به راستی، نامه علی(علیه السلام) مرا هراسان ساخته. او مال آذربایجان را بی گمان از من باز خواهد گرفت و من باید به معاویه بپیوندم». یارانش گفتند: «مرگ برای تو ازین بهتر باشد! آیا سرزمین و خاندان خود را رها می کنی و ریزه خوار مردم شام می شوی؟!» وی از این سرزنش شرمگین شد و به راه افتاد تا حضور علی(علیه السلام) رسید. و سَکونی شاعر (1)که ترس داشت اشعث به معاویه بپیوندد، اشعاری سروده و به اشعث فرستاد؛ از جمله اشعارش این بیت بود:

وَ انْظُرْ عَلِیّاً إِنَّهُ لَکَ جُنَّهٌ تَرْشُدْ وَ یَهْدِکَ لِلسَّعَادَه هَادٍ (2)».

ص: 62

به علی چشم دار و دل به او بسپار که سپری برای توست، و از او راه جوی که تو را به سعادت رهنمون است.

همچنین سَکونی در پیامی دیگر اشعاری برای اشعث فرستاد که بخشی از آن، ابیات ذیل است:

1. وَ اقْبَلِ الْیَوْمَ مَا یَقُولُ عَلِیٌ لَیْسَ فِیمَا یَقُولُهُ تَخْیِیرٌ

2. وَ اقْبَلِ الْبَیْعَهَ الَّتِی لَیْسَ لِلنَّاسِ سِوَاهَا مِنْ أَمْرِهِمْ قِطْمِیرٌ

3. عَمْرَکَ الْیَوْمَ قَدْ تَرَکْتَ عَلِیّاً هَلْ لَهُ فِی الَّذِی کَرِهْتَ نَظِیرُ؟ (1)

1. همین امروز، بی درنگ آنچه علی(علیه السلام) می فرماید بپذیر که بر گفته او گزینشی دیگر نباشد.

2. بیعت با [علی] را بپذیر که مردم را در این زمینه کمترین جایگزینی جز این نباشد.

3. تو را به جان خودت، منصفانه بگو اگر امروز علی(علیه السلام) را رها کنی، آیا آن دیگری که از او اکراه نیز داری، به او می ماند؟

نقل شده است وقتی پیک علی(علیه السلام) نزد اشعث رفت، وی بیعت با علی(علیه السلام) را پذیرفت. از زبان ایشان اشعاری سرودند و از آن جمله این بیت است که به سابقه ایمان آن حضرت اشاره دارد:

لَهُ الْفَضْلُ وَ السَّبْقُ بِالصَّالِحَاتِ لِهُدَی النَّبِیِّ بِهِ یَأْتَمِی (2)

او را فضل و سبقت در اعمال صالح است و برای رهیابی به هدایت نبوی او را به رهبری گیرند.

هاشم بن عُتبَه (3) به علی(علیه السلام) گفت: «شما ای امیر مؤمنان! از همه مردم نسبت به1.

ص: 63

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نزدیک تر و سابقه ات از همه برتر و مقدم تر است». (1)

نیز در گفتاری از هاشم بن عُتبَه، در روز صفین آمده است: «همانا امیر ما اول کسی است که با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نماز خواند و داناترین فرد در دین خدا و مقدم از دیگران نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) است» و این اشعار را سرود:

أَشُلُّهُمْ بِذِی الْکُعُوبِ شَلَّا مَعَ ابْنِ عَمِّ أَحْمَدَ الْمُعَلَّی

فِیهِ الرَّسُولُ بِالْهُدَی اسْتَهَلَّا أَوَّل مَنْ صَدَّقَهُ وَ صَلَّی

فَجَاهَدَ الْکُفَّارَ حَتَّی أَبْلَی (2)

آنان را به نیزه از میدان سخت برانم همراه با پسر عمّ احمد بزرگوار؛

آن کس که پیامبر او را سرآغاز هدایت قرار داد. نخستین کسی که به او ایمان آورد و نماز کرد.

او با کافران چندان رزمید که نابودشان کرد.

عباس بن عبدالمطلب از جمله کسانی بود که ایمان و نماز گزاردن علی(علیه السلام) را پیش از دیگران مسلم می دانست. ازاین رو آن را وسیله ای برای دفاع از علی(علیه السلام) قرار می داد و آن را با صراحت بیان می کرد و بدین سبب غصب خلافت وی را ناروا می دانست. ایشان اشعاری در این زمینه سروده است که دو بیت ذیل از جمله آنهاست:4.

ص: 64

أَ لَیسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکمْ وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالآْثَارِ وَ السُّنَنِ؟!

وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِی وَ مَنْ جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ فِی الْغُسْلِ وَ الْکفَنِ (1)

آیا او اوّل کسی نیست که به سمت قبله شما نماز خواند؟ آیا او عالم ترین مردم به آثار و سنن نیست؟

آیا او قریب العهدترین مردم نسبت به پیامبر نیست؟ و آیا او کسی نیست که جبرئیل در غسل و کفن پیامبر کمک او بود؟

محمّدبن ابی بکر نامه ای به معاویه بن ابی سفیان نوشت و بسیاری از فضایل و مناقب علی(علیه السلام) را در آن نامه بیان داشت که در بخشی از آن چنین آمده است: «اولین کسی که دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را پذیرفت و تصدیق کرد و گردن نهاد و ایمان آورد و اظهار اسلام کرد و تسلیم شد، برادر، پسرعمو، صفی و وصی، وارث علم او و خلیفه بعد از او، یعنی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) است که با وحی خدای عز و جل به پیامبرش تعیین گردیده بود و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بر خلافت او تصریح کرد و او (علی) اسرار غیبی و مکتوم پیامبر(صلی الله علیه و آله) را تصدیق نمود و او را بر نزدیک ترین افراد خانواده اش ترجیح می داد و از هر خطری محافظت می کرد و در هر واقعه هراسناکی یاری می داد و با کسانی که با او جنگیدند، جنگید و با آنآنکه صلح کردند، مصالحه کرد و همیشه در لحظات ترس و گرسنگی و سختی ها جانش را پیش روی پیامبر(صلی الله علیه و آله) تقدیم می کرد تا اینکه خدای تعالی حجتش را تمام کرد...». (2)2.

ص: 65

درباره کَعب بن زُهَیر (1)، یکی از اصحاب پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)، نقل شده است: وی اشعار لامیه خود را برای حضرت رسول خواند و پیغمبر خوشحال شد؛ بُردی (2) به او صله داد که بعدها معاویه به بیست هزار درهم از او خرید و پیوسته خلفا آن را در روزهای عید می پوشیدند. این شاعر نیز در مدح امیرمؤمنان(علیه السلام) ابیاتی سروده است که به ایمان و نماز علی(علیه السلام) قبل از همگان تصریح کرده است:7.

ص: 66

1. إنّ علیّا لمیمونٌ نقیبتُهُ (1) بالصالحاتِ من الأفعالِ مشهورُ

2. صِهرُ النبیِّ و خیرُ الناسِ کُلِّهمُ فکُلُّ مَن رامَهُ بالفَخرِ مَفخورُ

3. صلّی الصلاهَ مع الأمِّی أوّلَهُمْ قبلَ العبادِ و ربُّ الناسِ مَکفورٌ (2)

1. علی مردی است آزموده و در کارهای شایسته معروف.

2. او داماد پیغمبر و بهترین همه مردم است و هرکس به او افتخار کند، مفتخر است.

3. او وقتی همه مردم کافر بودند، پیش از دیگران با پیامبر امی نماز گزارد.

نقل شده است: حُجر بن عَدِی و عمرو بن حَمِق خزاعی، یکی از روزهای جنگ صفین بیرون آمدند و به اظهار تنفر و لعنت بر شامیان پرداختند. علی(علیه السلام) به آنان فرمود: «بر شما روا نمی دانم که نفرین گر و دشنام گو باشید. اگر کردارهای زشت آنان را توصیف می کردید، می گفتید: بار خدایا خون ما و ایشان را مریز و میان ما و آنان سازشی به سازگاری آنها برقرار فرما و آنان را از گمراهی شان به راه هدایت باز آر تا پاره ای از آنها که حق را نمی شناسند، بشناسندش و آنکه به گردنکشی و ستم پرداخته، از پافشاری در آن دست کشد. این مرا خوش تر و برای خود شما نیکوتر می بود». آن دو نفر گفتند: «نصیحت شما را می پذیریم و طبق ادب و روش شما در زندگی راه می سپاریم». آن گاه عمرو بن حمق گفت:

«راستی، ای امیر مؤمنان، به خدا من نه از آن رو تو را دوست دارم و نه به آن سبب با تو بیعت کرده ام که میان من و تو خویشاوندی است یا قصد دریافت مالی دارم که تو به من دهی یا خواستار چیره دستی و تسلطی هستم که نامم بدان2.

ص: 67

بر آید، بلکه از آن روست که من تو را به پنج ویژگی ات دوست دارم: «اینکه تو پسرعموی پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) هستی؛ نخستین کسی هستی که به او ایمان آورده؛ همسر سرور بانوان امت، فاطمه، دختر محمد(صلی الله علیه و آله) هستی؛ پدر خاندان پاکی هستی که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) میان ما به جای نهاده و بزرگترین مرد مهاجران هستی که سهم عمده در جهاد، از آن توست».

روا بود من به جابه جا کردن کوه های بلند و استوار و بر کشیدن آب دریاهای سرشار و انباشته مکلّف می شدم تا چنین [خجسته] روزی ام می رسید که در کاری دوستانت را تقویت کنم و دشمنت را زبون سازم. راستی که من نتوانسته ام تمام و کمال، حق بزرگی را که تو بر گردن من داری، چنان که باید، ادا کنم.

سعید بن قیس همدانی نیز در صفین این چنین رجز می خواند:

هذا عَلِیٌّ و ابنُ عَمِّ المُصطَفَی أوّلُ مَن أجابَهُ مِمَّن دَعا (1)

این است علی، پسر عم مصطفی، اول اجابت کننده دعوت او، این امامی است که راهش از ضلالت جداست.

عبدالله بن أبی سفیان بن حارث بن عبدالمطلب، در پاسخ ولید بن عُقبَه بنِ أبی مُعَیط (که با چند بیت شعر درخواست کرده بود آنچه را از منزل عثمان غارت شده، به وی بر گردانند) چنین گفت:

و إنَّ وَلیَ الأمرِ بَعدَ محمدٍ عَلِیّ و فی کُلِّ المَواطِنِ صاحِبُهُ

وَصِیُّ رسولِ الله حقّاً وَ صِنوُهُ وَ أوّلُ مَن صَلَّی و مَن لانَ جانِبُهُ (2)8.

ص: 68

صاحب اختیار امت بعد از محمد، علی است که در همه احوال ملازم او بود.

او حقاً وصی رسول خدا، داماد او و اول کسی است که نماز خواند و نرمخو بود.

خُزیمه بن ثابت انصاری (1)، یکی دیگر از این شاعران است، عراقی (2)و زرقانی (3) وی را از کسانی که علی(علیه السلام) را اولین مردم در پذیرش اسلام می داند، برشمرده و گفته اند شعر زیر را «مرزبان» از او درباره علی(علیه السلام) انشاد کرده است:2.

ص: 69

1. ألَیسَ أوّلُ مَن صلّی لقبلتکم و أعلمَ الناسِ بِالقُرآنِ و السُّنَنِ

2. وَصِیُّ رسولِ الله مِن دونِ أهلِهِ و فارسُهُ مذ کانَ فی سالفِ الزَّمَنْ

3. و أوّلُ مَن صَلّی مِنَ النّاسِ کُلِّهِم سِوَی خَیَره النِّسوانِ و الله ذو المِنَنْ (1)

1. آیا او اول کس نبود که به قبله شما نماز گزارده و آیا او داناترین مردم به کتاب و سنت نیست؟

2. او در میان خاندانش تنها وصی پیامبر و از روز نخست یکه سوار این میدان بوده است.

3. به خدای ذوالمنن سوگند جز نخبه زنان (خدیجه)، او اول کسی است که بین همه مردم، نماز گزارده است.

این دو بیت ذیل را حاکم در مستدرک با دو بیت قبلی اش با هم ذکر کرده است:

إذا نَحنُ بایَعنا عَلیّاً فَحَسبُنا أبو حسنٍ مِمّا نَخافُ مِنَ الفِتَنْ

وَجَدناهُ أولَی النّاسِ بِالنّاسِ إنَّه أطَبُّ قُرَیشٍ بِالکِتابِ وَ بِالسُّنَنْ (2)

وقتی ما با علی بیعت کردیم دیگر ابوالحسن ما را از فتنه ها و حوادثی که بیم آنها را داریم، کافی است.

او را برترین مردم، نسبت به مردم و حاذق ترین آنان نسبت به کتاب و سنت پیامبر یافتیم.

بعد از قتل عثمان، ولید بن عُقبَه بن ابی مُعَیط با هدف تحریک عُمارَه بن عُقبَه برای انتقام عثمان، اشعاری سرود؛ از جمله بیت ذیل که گفت:

اَلا انَّ خَیرَ النّاسِ بَعدَ ثَلاثَهٍ قَتِیلِ التَّجِیبِی الّذِی جاءَ مِن مِصرِ (3)».

ص: 70

بدان که بهترین مردم بعد از سه نفر (رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) عمر و ابوبکر) کشته شده توسط تجیبی است که از مصر آمده است.

فضل بن عباس بن عتبه بن ابی لهب (1)در رد قصیده ولید بن عُقبَه چنین سروده است:

1. ألا إنّ خیرَ الناس بعد محمدٍ مُهَیمِنُهُ التَّالیه فی العُرفِ و النُکرِ

2. و خِیَرَتُه فی خَیبَرٍ و رسوله بِنبْذِ عُهودِ الشرکِ فوقَ ابی بکر

3. و أوّلُ من صَلّی و صِنوُ نَبیهِ و أوّلُ من أردَی الغُواهَ لَدَی بَدرِ

4. فَذاکَ عَلِیٌّ الخَیر مَن ذا یَفُوقُهُ أبو حَسَنٍ حِلفُ القَرابَهِ و الصِّهرِ (2)

1. بهترین مردم بعد از محمد، مراقب و همکار او در امر بمعروف و نهی از منکر؛

2. فرد برگزیده او در خیبر و نماینده اش در اعلام آیات برائت از مشرکان، برتر از ابوبکر؛

3. اول کسی که نماز گزارد، داماد پیامبر و اول کسی که گمراهان را در بدر به جای خود نشانید.

4. این شخص نیک سیرت، علی است و کیست که بر او فائق آید؛ ابوالحسن صاحب عهد و قرابت و دامادی پیامبر(صلی الله علیه و آله) است.

مالک بن عباده غافقی که هم پیمان حمزه بن عبدالمطلب بود، در اشعارش گوید:

رأیتُ علیاً لا یُلَبِّثُ قَرْنَهُ إذا ما دَعاهُ حاسراً أو مُسربَلا

فَهذا وَ فی الإسلام أوّلُ مُسلِمٍ و أوّلُ مَن صَلّی و صامَ و هَلّلا (3)0.

ص: 71

علی(علیه السلام) را دیدم که چون او را فرا خوانند، فرصت لباس پوشیدن و عمامه سر نهادن به خود نمی دهد؛

او اول مسلمان و اول کسی است که در اسلام نماز خوانده، روزه گرفته و لا اله الا الله گفته است.

ابوالاسود دوئلی، درحالی که طلحه و زبیر را به خاطر پیمان شکنی شان تهدید می کرد، چنین گفت:

و إنَّ عَلیاً لَکمُ مصحَرٌ یُماثِلُهُ الأسدُ الأسوَدُ

أما إنّه أوّلُ العابِدینَ بِمَکَهَ و الله لا یُعبَدُ (1)

همانا علی(علیه السلام) شیرمردی است که شیران معرکه به او مانند؛

زیرا که او اول عبادت پیشگان مکه بود، در روزی که احدی خدا را نمی پرستید؟

جُندَب بن زُهَیر در روز صفین در رجز خود چنین می گفت:

1. هَذَا عَلِیٌّ وَ الْهُدَی حَقّاً مَعَهْ یَا رَبِّ فَاحْفَظْهُ وَ لَا تُضَیِّعَهْ

2. فَإِنَّهُ یَخْشَاکَ رَبِّی فَارْفَعَهْ نَحْنُ نَصَرْنَاهُ عَلَی مَنْ نَازَعَهُ

3. صِهْرُ النَّبِیِّ الْمُصْطَفَی قَدْ طَاوَعَهْ أَوَّلُ مَنْ بَایَعَهُ وَ تَابَعَهُ (2)9.

ص: 72

1. این علی است که در حقیقت مشعل هدایت با اوست؛ پروردگارا نگه دارش و تباهش مساز؛

2. اوست که تنها از تو می ترسد، تو هم او را برافراز و ما او را علیه دشمنانش مدد کردیم؛

3. او داماد پیامبر مصطفی و اول پیرو اوست و اول کسی که با او بیعت کرد و از او تبعیت نمود.

زُفرَ بن یَزید بن حُذَیفَه اسدی نیز گوید:

فَحُوطوا عَلیاً وَ انصُروهُ فَإنَّهُ وَصِیٌّ وَ فِی الإسلامِ أوّلُ أوّلُ

و إن تَخذُلُوهُ و الحَوادِثُ جمَّهٌ فَلَیسَ لَکُمْ عَن أرضِکُم مُتَحَوِّلُ (1)

اطراف علی را داشته باشید و به یاری اش برخیزید، او وصی است و در اسلام نخستین نخستین؛

اگر میان حوادث از یاری اش دست بدارید، در زمین دیگر حق حرکت نخواهید داشت.

نَجاشی از قبیله بنی حارثِ بن کَعب گوید:

1. فَقُلْ لِلْمُضَلِّلِ مِنْ وَائِلٍ وَ مَنْ جَعَلَ الْغَثَّ یَوْماً سَمِیناً1.

ص: 73

2. جَعَلْتُمْ عَلِیّاً وَ أَشْیَاعَهُ نَظِیرَ ابْنِ هِنْدٍ أَلَا تَسْتَحُونَا

3. إِلَی أَوَّلِ النَّاسِ بَعْدَ الرَّسُولِ وَ صِنْوِ الرَّسُولِ مِنَ الْعَالَمِینَ

4. وَ صِهْرِ الرَّسُولِ وَ مَنْ مِثْلُهُ إِذَا کَانَ یَوْمٌ یُشِیبُ الْقُرُونَا (1)

1. به آن شخص گمراه از قبیله وائل و کسی که فاسد را به جای کامل گرفته است، بگو:

2. شما پسر هند و طرفدارانش را مانند علی تصور کردید آیا حیا نمی کنید؟

3. حیا، از اولین مرد مسلمان بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله)، کسی که میان همه عالمیان او تنها پیامبر را پاسخ گفت؛

4. داماد رسول و کیست مانند او، روزی که از شدت ترس جوانان پیر می گردند.

جَرِیرِ بنِ عبدالله بَجَلِی گوید:

1. مَضَیْنَا یَقِیناً عَلَی دِینِنَا وَ دِیْنِ النَّبِیِّ مُجَلِّی الظُّلَمِ

2. أَمِینِ الْإِلَهِ وَ بُرْهَانِهِ وَ عَدْلِ الْبَرِیَّهِ وَ الْمُعْتَصَمِ9.

ص: 74

3. رَسُولِ الْمَلِیکِ وَ مِنْ بَعْدِهِ خَلِیفَتِنَا الْقَائِمِ الْمُدَّعَمِ

4. عَلِیّاً عَنَیْتُ وَصِیَّ النَّبِیِ نُجَالِدُ عَنْهُ غُوَاهَ الْأمَمِ

5. لَهُ الْفَضْلُ وَ السَّبْقُ وَ الْمَکْرُمَاتُ وَ بَیْتُ النُّبُوَّهِ لَا یُهْتَضَمُ (1)

1. ما بر دین خویش و دین پیامبر(صلی الله علیه و آله) روشنگر تیرگی ها، با یقین و دلی استوار، پی سپاریم.

2. پیامبری که امین خداوند و برهان او و مظهر عدل بر مردمان و مایه توسل آدمیان است؛

3. پیامبر خدای دادار، و پس از او جانشینش در میان ما که استوار و تأیید شده است؛

4. قصدم علی، وصی پیامبر است که ما از او در برابر گمراهی امت ها، پشتیبانی می کنیم؛

5. او را برتری و پیشی و کرامت های بسیار است، و خاندان نبوت هرگز از میان نمی رود.9.

ص: 75

عبدالله بن حکیم تمیمی گوید:

1. دعانا الزبیرُ إلی بیعهٍ و طلحهُ من بعد أن أثقلا

2. فَقُلنا: صَفَقْنا یمانِنا فَإن شِئتُما فَخُذا الأشملا

3. نَکثتُم عَلیّاً عَلی بیعهٍ و إسلامُهُ فیکمُ أوّلا (1)

1. طلحه و زبیر، بعد از آنکه بیعت خود را شکستند، ما را به بیعت خود فرا خواندند؛

2. گفتیم: ما دیگر بیعت خود را کرده ایم، اگر شما عهد شکنید، باید از راه ما به در روید؛

3. آیاشما بیعت علی را که اسلامش بر همه شما مقدم است، می شکنید؟

عبدالرحمان بن حَنبَل (جُعَل) جُمَحِی، هم پیمان قبیله بنی المجمع گوید:

1. لَعَمری لَئِن بایَعتُم ذا حَفِیظَهٍ عَلَی الدّینِ مَعروفَ العِفافِ موَفَّقا

2. عَفیفاً عَنِ الفَحشاءِ أبیضَ ماجداً صَدوقاً و لِلجَبّارِ قِدماً مُصدِّقا

3. أبا حَسَنٍ فَارضَوا بِه و تبایَعوا فَلَیسَ کَمَنْ فیهِ یَری العیب منطقا

4. عَلِیٌّ وَصِیُّ المُصطَفَی وَ وَزِیرُهُ و أوّلُ من صَلَّی لِذِی العَرشِ و اتَّقی (2)7.

ص: 76

1. به جانم سوگند، اگر با کسی که محافظ دین و معروف به پاکدامنی و توفیق است، بیعت کنید.

2. کسی که از هر کار زشتی دامنش پاک است، بزرگواری سپید چهره؛ بسیار راستگو و از دیرباز به خدا مؤمن.

3. یعنی اباالحسن، پس بدین بیعت خشنود باشید و با او بیعت کنید که او گفتارش مانند کسانی که پر از عیب اند، نیست؛

4. علی، وصی مصطفی و وزیر اوست و اول کسی است که نزد خدا نماز گزارد و پرهیزکاری کرد.

گفته است: «داستان لیله المبیت و خوابیدن حضرت علی(علیه السلام) در بستر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به تواتر ثابت شده است؛ کسی آن را انکار نمی کند، مگر اینکه دیوانه باشد!». (1)

وقتی علی(علیه السلام) چنین فداکاری کرد، خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد:

إنّی آخَیتُ بَینَکُما، و جَعلتُ عُمرَ أحَدِکُما أطولَ مِنَ الآخَر، فَأیُّکُما یُؤثِر صاحِبَهُ بِالحَیاه؟

من میان شما، برادری قرار دادم و عمر یکی از شما دو نفر را، طولانی تر از دیگری قرار دادم. اینک کدامیک از شما برادر خود را بر خود مقدم می دارد؟

هر دو فرشته، طول زندگی را اختیار نمودند. سپس خداوند وحی فرستاد:

أ فَلا کُنتُما مِثلَ علی بن ابی طالب؟! آخیتُ بینَهُ و بینَ مُحمَّدٍ فَباتَ عَلِی فَراشَه یَفدِیهِ بِنَفسِهِ وَ یُؤثِرُهُ بِالحَیاهِ، اهبِطا إلَی الأرضِ فَاحفَظاه مِن عَدُوِّهِ. (2)

چرا شما مثل علی نبودید، من بین او و محمّد عقد برادری بستم. در جای پیغمبر خوابید و جان خود را برای فدا نمودن آماده ساخت و او را بر خود مقدّم داشت، فرود آیید و او را از دست دشمنان حفظ کنید.

ابن عباس گوید: «أمیرمؤمنان علی(علیه السلام) اشعاری را که در آن شب سروده بود، برای من بازگو فرمود که آن اشعار چنین است:

1. وَقَیتُ بنفَسی خَیرَ مَن وَطَیءَ الحَصا وَ اکرَمَ خَلقٍ طافَ بِالبَیتِ وَ الحَجَرِ

2. وَ بِتُّ اراعِی منهم ما یَسوؤُنِی وَ قَد صَبَرتُ نَفسی عَلَی القَتل و الاَسر

3. و باتَ رَسول الله فِی الغارِ آمناً و ما زالَ فِی حِفظِ الاِلهِ وَ فِی السَّترِ (3)ن.

ص: 78

1. جان خود را برای بهترین شخصی که روی زمین گام نهاده، سپر قرار دادم. او گرامی ترین انسانی بود که طواف خانه و حجر نمود؛

2. در تمامی شب منتظر بودم که از مشرکین به من آسیبی برسد و خود را برای کشته شدن و اسیری آماده ساخته بودم؛

3. رسول خدا در آن شب با ایمنی در غار به سر برد و خداوند او را از دیده ها مخفی داشت و حفظ فرمود.

نقل شده است: ابوطالب همواره در اندیشه سلامتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بود. بسیار می هراسید از اینکه مبادا دشمن، جای خوابیدن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را بشناسد و شبانه بر او بتازد. این بود که نیمه شب او را از خواب بیدار می کرد و به جای او پسرش علی را می خوابانید. یک شب علی(علیه السلام) به پدرش گفت: «پدر آخر مرا می کشند!» ابوطالب گفت:

1. إصبِرَنَّ یا بُنیَّ فَالصَّبرُ أحجَی کُلُّ حَیٍّ مَصِیرُهُ لِشُعوبِ

2. قَد بَذلناکَ وَ البَلاءُ شَدِیدٌ لِفَداءِ الحَبِیبِ و ابنِ الحَبِیبِ

3. لِفَداءِ الأَغَرِّ ذی الحَسَبِ الثّا قِبِ وَ الباعِ و الکَریمِ النَّجِیبِ

4. إن تُصِبک المنونُ فالنبلُ تبری فمصیبٌ منها و غیرُ مصیبِ

5. کُلُّ حَیٍّ وَ إن تمُلَّی بِعُمرٍ آخذٌ من مَذاقِها بِنَصِیبِ

1. پسرم شکیبا باش که شکیبائی سزاوارتر است. هر زنده ای راه مرگ در پیش دارد؛

2. ما تو را دادیم و گرفتاری سختی را بر خود هموار کردیم. تا فدای دوست و پسر دوست شوی؛

3. فدای نیکمردی با گوهر تابان و با بخشندگی و بزرگوار و نجیب؛

4. اگر مرگ تو را دریابد پس تیری که تراشیده و پرتاب می شود. گاهی به نشانه می خورد و گاهی هم نه؛

ص: 79

5. هر زنده ای اگر چه عمری دراز بیابد، بهره ای از چشیدنی های آن را می گیرد.

علی(علیه السلام) در جواب پدرش او را با این گفتار پاسخ داد:

1. أ تأمرنی بِالصَّبرِ فی نَصرِ أحمدَ و الله ما قلتُ الذی قلتُ جازعا

2. و لکنَّنی أحببتُ أن ترَی نُصرَتی و تَعلمَ أنِّی لم أزل لَکَ طائعا

3. سأسعَی لِوَجهِ الله فی نصرِ أحمدَ نَبیُ الهُدی المحَمودِ طفلًا و یافعا (1)

1. آیا مرا در یاری احمد به شکیبائی دستور می دهی؟ به خدا آنچه گفتم از سر بی تابی بر زبان نیاوردم.

2. ولی دوست داشتم تو یاری مرا ببینی و بدانی که من هماره فرمانبر توام.

3. در راه خدا و در یاری پیامبر راهنما احمد که چه در کودکی و چه اندکی پیش از بلوغ، پسندیده بوده، خواهم کوشید.

علی(علیه السلام) در یاری پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در همه عرصه ها ثابت قدم بود؛ چنان که در جنگ احد پروانه وار گرداگرد پیامبر(صلی الله علیه و آله) می چرخید و ضربت های دشمنان را بر جان می خرید. حضرت علی(علیه السلام) خود فرمود:

در جنگ احد شانزده ضربت بر من وارد شد؛ در چهار ضربت از پای درآمدم و بر زمین افتادم. مردی خوش صورت و نیک چهره و خوشبو نزد من آمد و بازویم را گرفت و مرا از جای بلند کرد و فرمود: روی به دشمن آور! تو در حال پیروی از دستور خدا و رسول او هستی. وقتی آن را به پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) خبر دادم، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای علی! خداوند دیدگانت را روشن گرداند، او جبرئیل بود که تو را یاری نمود. (2)7.

ص: 80

فداکاری علی(علیه السلام) چنان بود که حتی مخالفانش نیز آن را به زبان آورده و بر آن صحه گذارده اند؛ برای نمونه نقل شده است:

معاویه با هدف جلب نظر عبدالله بن عمر به وی نامه ای نوشت. ابن عمر از پذیرش دعوت معاویه سر باز زد و طی نامه ای به او این گونه پاسخ داد: «من که علی(علیه السلام) را با مهاجران و انصار، و طلحه و زبیر، و عایشه، مادر مؤمنان، وا گذاشتم [و در آن ماجرا مداخله ای نکردم] اینک از تو پیروی کنم؟!» ... سپس گفت: «به جان خودم که من در ایمان و هجرت و پایگاه والای علی(علیه السلام) نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و در هم شکستن مشرکان، همپایه او نیستم. [ای معاویه] خود را از ما کنار بدار». آن گاه به ابن ابی غَزیه که پدرش مردی پارسا و خود بهترین شاعر قریش بود، گفت: «به این مرد پاسخی گوی». او اشعاری سرود که چند بیت آن چنین است:

تَرَکْنَا عَلِیّاً فِی صِحَابِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ لِمَا یُرْجَی لَهُ غَیْرَ تَارِکِ

نَصِیرَ رَسُولِ الله فِی کُلِّ مَوْطِنٍ وَ فَارِسَهُ الْمَأْمُونَ عِنْدَ الْمَعَارِکِ (1)

ما علی(علیه السلام) را میان یاران محمد(صلی الله علیه و آله) تنها گذاشتیم، درحالی که او هر جا به او امید می رفت [میدان را] ترک نمی کرد.

او یاور پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به هر جا، و شهسوار امین و شکست ناپذیر او به هنگامه معرکه های دشوار بود.

ذوی القربی از سویی در قرآن کریم تکلیف همگانی شمرده شده (1) و از دیگرسو خویشاوندی با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عامل سعادت اخروی به حساب آمده است.

علامه ابوالحسن علی بن محمد واسطی، مشهور به ابن مغازلی، با سند خودش از عمر بن خطاب آورده است: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود:

کُلُّ سَبَبٍ و نَسَبٍ و صِهرٍ مُنقَطِعٌ الّا نَسَبی و صِهری فَإنّهما ثابتان یومَ القیامهِ یَشفَعانِ لِصاحِبِهِما. (2)

هر رابطه سببی و نسبی و رابطه دامادی قطع شدنی است، مگر رابطه نسبی و دامادی من که این دو در قیامت ثابت هستند و برای صاحبش شفاعت می کنند.

همچنین علامه علاءالدین علی بن حسام الدین متقی با سند خود نقل می کند که عمر بن خطاب از دختر علی بن ابی طالب(علیه السلام) به نام أم کلثوم خواستگاری کرد. علی(علیه السلام) به دلیل پایین بودن سن و سال دختر از جواب مثبت دادن عذرخواهی کرد. عمر گفت: غرض من زناشویی نیست و لیکن از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم فرمود:

کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَب مُنقطِعٌ یومَ القِیامَهِ خَلا سَببی و نَسبی و کُلُّ وَلَدٍ فَاِنَّ عَصَبتُهُم لِأبیهِم خَلا وُلدِ فاطمه فَانی أنا أبوهم و عَصَبَتُهُم. (3)

هر رابطه سببی و نسبی در روز قیامت قطع شدنی است مگر رابطه سببی و نسبی من. و هر فرزندی ریشه اش به پدرش می رسد مگر فرزندان فاطمه(علیها السلام) که من پدرشان هستم و ریشه شان به من می رسد.3.

ص: 82

همچنین طبرانی از جابر و خطیب خوارزم از ابن عباس نقل کرده اند که گفت: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود:

إنَّ الله جَعَلَ ذُرِّیهَ کُلِّ نَبِی فِی صُلبِهِ وَ جَعَلَ ذُرّیَّتِی فِی صُلبِ علی بن ابی طالب. (1)

خداوند ذریه هر پیغمبر را در صلب خودش قرار داد. اما ذریه من را در صلب علی بن ابی طالب(علیه السلام) قرار داد.

از فضیلت ها و مزیت های مهمی که در لسان شعرا و ادبا و منابع اهل سنت درباره علی(علیه السلام) بیان شده، قرابت آن حضرت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و افتخار دامادی ایشان است.

چنان که گذشت، کَعبِ بنِ زُهَیر در مدح امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) اشعار زیادی را سروده است؛ از جمله این بیت:

صِهرُ النَّبِی وَ خَیرُ النّاسِ مُفتَخِراً فَکُلُّ مَن رامَهُ بِالفَخرِ مَفخُورٌ (2)

او داماد پیغمبر و بهترین همه مردم است و هرکس به او افتخار کند، مفتخر است.

شریف سید أحمد أسعد مدنی حسینی، فرزند سید محمد أسعد ابن سید أحمد حنفی ماتریدی، مفتی مدینه منوره، این بیت را سروده است:

صِهرُ النَّبی خَزِینَهِ النَّسَبِ الَّذِی فِی صُلبِهِ عُقِدَ الکَمالُ المُفرَدُ (3)

علی(علیه السلام) داماد پیامبر(صلی الله علیه و آله) و گنجینه نسب آن چنانی است که در صلب او یگانه کمال، منعقد شده است.2.

ص: 83

بَکر بن حَسّان باهلی در وصف علی(علیه السلام) گفت:

1. وَ اعلَمُ النّاسِ بِالقُرآنِ ثُمَّ بِما سَنَّ الرَّسولُ لَنا شَرعاً وَ تِبیاناً

2. صِهرُ النَّبِی و مولانا و ناصِرُهُ اضحَت مَناقِبُهُ نوراً و بُرهاناً

3. و کان منه عَلی رَغمِ الحَسودِ لَه مَکان هارونَ مِن موسی بنِ عِمراناً (1)

1. [علی] آنکه داناترین مردم بوده به قرآن و به آنچه پیغمبر آیین و شریعت قرار داد.

2. داماد پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و سرور ما، و یاور پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، آنکه مناقبش به عالمیان مورد برهان است.

3. آنکه مقام و منزلت او نسبت به پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برغم حسودش همانند جایگاه هارون از موسی بن عمران است.

سوگند به خدائی که مرا به حق مبعوث گردانید، من کار برادری تو را تأخیر نینداختم مگر به خاطر خودم. تو نسبت به من یا علی مانند هارونی نسبت به موسی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نخواهد بود و تو برادر و وارث منی.

علی(علیه السلام) پرسید: «یا رسول الله من از شما چه چیز را به ارث می برم؟» پیغمبر فرمود: «آنچه انبیای پیش از من ارث گذاشته اند». علی(علیه السلام) گفت: «انبیای پیش از تو چه ارث نهادند؟» فرمود: «کتاب خدا و سنت پیغمبرشان را. و تو و فاطمه(علیها السلام)، دخترم، در کاخ من در بهشت با من خواهید بود و تو برادر و رفیق منی». آن گاه پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) این آیه را خواند: (إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ ). (1)

2. جابر بن عبدالله و سعید بن مسیب گویند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) میان اصحابش پیمان برادری بست، ابوبکر و عمر و علی(علیه السلام) باقی ماندند. پیغمبر، ابوبکر و عمر را برادر ساخت، اما به علی(علیه السلام) فرمود:

انتَ أخی و انا اخوکَ فَاِن ناکَرَکَ احدٌ فَقُل انا عبدالله و اخو رَسولِ الله لا یَدَّعِیها بَعدَکَ الّا کَذّابٌ. (2)

تو برادر منی و من برادر تو، اگر کسی منکرت شد، بگو من بنده خدا و برادر رسول اویم و اگر این برادری را جز تو هرکس ادعا کند، کذاب است.

3. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هنگامی که در مسیر معراج مرا به آسمان هفتم هدایت کردند، جبرئیل به من گفت: «ای محمد! پیش از من به حرکت خود ادامه8.

ص: 85

بده. به خدا سوگند! تا به حال هیچ پیغمبر مرسلی به این موقعیت و کرامت، که تو در حال حاضر نایل آمده ای، دست نیافته است!» در همین هنگام مطالبی از سوی حق تعالی به سمع من رسید و هنگامی که می خواستم برگردم، از پشت حجاب ندائی رسید که ابراهیم برای تو خوب پدری و علی(علیه السلام) هم برای تو نیکو برادری است. پس از بازگشت از معراج، بزرگی و عظمت او را برای مردم گوشزد کن! (1)

4. عمر بن عبدالله بن یعلی گفت: در حَجَّه الوداع، هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سوار بر ناقه اش شد و دست بر شانه علی(علیه السلام) گذاشت، شنیدم می فرمود: «پروردگارا! پشت مرا به وجود علی(علیه السلام) و نیروی او استوار بدار! پروردگارا! فرمان تو را به انجام رسانیدم، اینک، این بزرگوار، برادر من و پسرعمو و داماد و پدر فرزندان من است. بار پروردگارا! دشمن او را به صورت، در آتش دوزخ بیفکن!»

ابن نجار هم این حدیث را نقل کرده است. (2)

5. جابر گفت: در یکی از اوقات که حضرت علی(علیه السلام) در حضور پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شرفیاب بود، این ابیات را انشاد نمود و پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هم گوش فرا می داد:

1. انا اخو المُصطَفی لا شَکَّ فِی نَسَبی مَعَهُ رُبِّیتُ و سِبطاهُ هما وَلَدی

2. جَدِّی وجَدُّ رسولِ اللهِ مُنفَرِدٌ (متحد) و فاطِمُ زَوجَتِی لا قَولَ ذِی فَنَدٍ

3. صَدَّقتُهُ و جَمیعُ النّاسِ فِی بُهمٍ مِنَ الضَّلالَهِ وَ الاِشراکِ و النَّکَدِ

4. فَالحَمدُ لِلهِ شُکراً لا شَریکَ لَهُ البِرُّ بِالعَبدِ و الباقی بِلا امَدٍ5.

ص: 86

1. من برادر پیغمبری هستم که شک و شبهه در نسب من وجود ندارد. به دست او تربیت شدم و دو فرزند من، دو نواده او هستند.

2. جد من و جد او، یکی است و به راستی دختر ارجمند او حضرت فاطمه زهرا، همسر من است.

3. درحالی که همه مردم در تاریکی به سر می بردند و ظلمت و شرک سراپای آنان را فرا گرفته بود، به ایشان ایمان آوردم و نبوت او را تصدیق کردم.

4. اینک، از خدای بی انباز شکرگزارم که همواره پایدار است و خلق خدا از حضرتش بهره مندند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از شنیدن این ابیات خرسند شد و لبخند محبت آمیزی بر لبان حضرتش نقش بست و فرمود: «آنچه گفتی راست بود!».

ابن عساکر نیز این حدیث را نقل کرده است. (1)

6. قندوزی از طریق موفّق بن أحمد، یازده حدیث در موضوع برادری علی(علیه السلام) با پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل نموده است. سپس ابیات ذیل را که بعض اهل کوفه در شان و منزلت علی(علیه السلام) در ایام صفین سروده، نقل کرده است:

1. أنتَ الاِمامُ الَّذِی یُرجَی بِطاعَتِهِ یومُ النُّشورِ مِنَ الرَّحمنِ غُفراناً

2. أوضحتَ مِن دِینِنا ما کانَ مُشتَبِهاً جَزاکَ رَبُّکَ عَنّا فِیهِ إحساناً

3. نَفسِی الفداءُ لخیرِ النّاسِ کُلِّهِم بَعدَ النَّبِی عَلِی الحِبرِ مَولانا

4. أخُ النَّبِی و مولا المؤمِنینَ مَعاً و أوّلُ النّاسِ تَصدِیقاً وَ ایماناً (2)7.

ص: 87

1. تویی امام مفترض الطاعه که امیدواریم به طاعت او در روز قیامت از بخشنده بی منت، مغفرت را.

2. تو واضح و هویدا ساختی دین ما را که بود بر ما مخفی و پوشیده؛ جزای خیر دهد تو را پروردگار تو از آنچه تو درباره ما کردی از احسان در باب دین.

3. نفس و جان من فدای بهترین همه مردمان بعد از نبی که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) است که بهتر و مولای ماست.

4. برادر پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و مولای همه مؤمنان است و اول مردمان است از روی تصدیق و ایمان.

حسان بن ثابت درباره علی چنین سرود:

جَزَی الله خَیراً وَ الجَزاءُ بِکَفّهِ أبا حَسَنٍ عَنّا وَ مَن کَأبِی حَسَنْ

أ لستَ أخاه فی الهُدی وَ وَصِیُّهُ و أعلمَ فِهرٍ بِالکِتابِ وَ بِالسُنَنْ (1)

خدا علی(علیه السلام) را جزای خیر دهد؛ چه پاداش در کف اوست و چه کسی چون او می تواند باشد؟

آیا تو برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در طریق هدایت نبودی؟ و وصی او، و به کتاب و سنت از همه داناتر؟

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به فاطمه زهرا(علیها السلام) فرمود:

زوّجتکِ خیر أهلی، أعلمهم علماً، و أفضلهم حلماً، و أوّلهم إسلاماً. (1)

من تو را به بهترین وابستگان خود به همسری دادم. او، اعلم ایشان است و در حلم و بردباری بر آنها برتری دارد و در اسلام بر همه پیشی گرفته است.

باز از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمود:

قُسِّمتْ الحکمهُ عشرهَ أجزاءٍ، فأُعطی علیٌّ تِسعهَ أجزاءٍ، وَ الناسُ جزءاً واحداً. (2)

حکمت ده جزء است، نه جزء آن به علی(علیه السلام) داده شده و یک جزء دیگر بین بقیه مردم تقسیم شده است.

ابن عبّاس گفت که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «أنا مَدِینَهُ العِلمِ و عَلی بابُها فَمَن أرادَ المَدِینهَ فَلیَأتِ البابَ» (3)؛ «من شهر علمم و علی(علیه السلام) درِِ آن است. پس کسی که می خواهد تحصیل علم کند، باید از درِ علم وارد شود».

عایشه گفت: «إنَّهُ اعلَمُ النّاسِ بِالسُّنَّهِ». (4) «علی داناترین مردم به سنت است».

أبوأمامه، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل کرده که فرمود: «أعلَمُ أُمَّتِی بِالسُّنَّهِ وَ القَضاءِ بَعدِی علی بن ابی طالب» (5)؛ «داناترین امت من بر سنت من و داوری بعد از من، علی بن ابی طالب(علیه السلام) است».

همچنین از أمیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل است که فرمود:0.

ص: 89

وَ الله ما نَزَلَت آیهٌ إلّا وَ قَد عَلِمتُ فِیمَ نَزَلَتْ و عَلی مَن نَزَلَتْ، إنَّ ربّی وهبَ لی قلباً عَقولًا و لِساناً ناطِقاً. (1)

قسم به خداوند آیه ای نازل نشد مگر اینکه دانستم درباره چی و بر چه کسی نازل شده است. همانا خداوند به من دل درک کننده و زبان گویا داده است.

أبوالطُّفَیل گفت: من در مجلس علی(علیه السلام) بودم که برای مردم در سخنانش گفت:

سَلُونِی مِن کِتابِ اللهِ،فَو الله ما مِن آیَهٍ إلّا وَ أنا أعلَمُ أبلَیلٍ نَزَلَتْ أم بِنَهارٍ، أم فی سَهلٍ ٍ أم فی جَبَلٍ ٍ، وَ لَو شِئتُ أوقَرتُ سَبعِینَ بَعیراً مِن تَفسِیر فاتِحَهِ الکِتابِ. (2)

از من درباره کتاب خدا بپرسید. به خدا قسم هیچ آیه ای نیست مگر اینکه می دانم شب نازل شده یا روز؛ در بیابان نازل شده یا در کوه. اگر بخواهم از تفسیر سوره فاتحه الکتاب هفتاد شتر بار می کنم.

شیخ سلیمان بلخی حنفی در کتاب «ینابیع الموده» از «درّ المنظم» ابن طلحه شافعی نقل کرده که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمود:

1. لَقَد حُزتُ عِلمَ الاَوّلینَ وَ انَّنِی ظَنینٌ بِعلمِ الآخرینَ کَتومٌ

2. و کاشِفُ اسرارِ الغُیوبِ بِأسرِها وَ عِندِی حَدیثُ حادثٍ وَ قَدِیم

3. وَ انِّی لَقَیّومٌ عَلی کُلِّ قَیِمٍ مُحِیطٌ بِکُلِّ العالمَینَ عَلیمٌ

1. به تحقیق، من دانا و ماهرم به علوم اولین و [لکن] درباره علوم آخرین (سرنوشت آینده افراد) بسیار خویشتن دارم و در سینه من مکتوم است.3.

ص: 90

2. و من کاشف تمام اسرار غیبم و هر داستانی از گذشته و آینده در سینه من است.

3. و من بر هر صغیر و کبیر فرمان روایم؛ علم من به جمیع موجودات احاطه دارد.

بعد از آن فرمود:

لَو شِئتُ لَاوقَرتُ مِن تَفسیرِ الفاتِحَهِ سَبعینَ بَعیراً قال النبی: انَا مَدِینهُ العِلمِ وَ عَلی بابُها قالَ الله تَعالی وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها فَمَن ارادَ العِلمَ فَعَلَیهِ بِالبابِ. (1)

اگر بخواهم، تنها از تفسیر سوره فاتحه هفتاد شتر را بار خواهم کرد و مؤید بیان من، فرموده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است که فرمود: من شهر علمم و علی در آن است و تأیید فرموده پیامبر(صلی الله علیه و آله)، آیه شریفه است که می فرماید: به خانه ها از در آنها وارد شوید. پس کسی که می خواهد تحصیل علم کند، باید از بابی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) معرفی کرده، وارد شود.

علم و دانایی علی(علیه السلام) یکی از مواردی بود که عباس بن عبدالمطلب در دفاع از علی(علیه السلام) با صراحت بیان می کرد. اشعار ایشان و همچنین سروده های خُزَیمَه بنِ ثابت انصاری دراین باره در بحث «علی اولین مسلمان و اولین نمازگزار» گذشت.

بَکرِ بنِ حَسّان باهِلِی در پاسخ به اشعار عِمْرَانُ بْنُ حِطَّان خارجی که ابن ملجم را ستوده بود، گوید:

1. قُل لِاِبنِ مُلجَمٍ وَ الاَقدارُ غالِبَهٌ هَدَّمتَ وَ یلَکَ لِلاِسلامِ ارکاناً

2. قَتَلتَ افضلَ مَن یَمشِی عَلَی قَدَمٍ وَ اوَّلُ النّاسِ اسلاماً وَ ایماناً

3. وَ اعلَمُ النّاسِ بِالقُرآنِ ثُمَّ بِما سَنَّ الرَّسولُ لَنا شَرعاً و تِبیاناً (2)4.

ص: 91

1. بگو ابن ملجم را، درحالی که مقدرات غلبه کننده است، وای بر تو که ارکان اسلام را خراب کردی.

2. برترین آنان را که با پای خود راه می روند (بشر) و نخستین کسی را که ایمان آورده و اسلام را کیش خود قرار داد، کشتی.

3. و آنکه داناترین مردم به قرآن و به آنچه پیغمبر آئین و شریعت قرار داد، بوده.

علامۀ نحو و ادب، أبوالقاسم عبدالرحمان بن إسحاق زجاجی نهاوندی بغدادی، متوفای 337ه .ق می گوید: «أوّل کسی که قواعد و أصول علم نحو را ترسیم کرد، همان دانای عظیم الشأن، علی بن ابی طالب(علیه السلام) بود و أبوالأسود دوئلی نیز از او آموخت». (1)

اشعث بن قیس که والی عثمان بر ولایت آذربایجان بود علی(علیه السلام) را فقیه حلیم نامیده است:

أجَبنا عَلیاً بِفَضلٍ لَهُ وَ طاعَهِ نُصحٍ لَهُ دائِمٌ

فَقِیهٌ حَلِیمٌ لَهُ صَولَهٌ کَلَیثٍ عَرِینٍ بِها سائِمٌ (2)

ما علی را به دلیل فضلی که منحصر به اوست و طاعت خیراندیشانه ای که همواره دارد، پذیرفتیم.

او دانای دین شناس و بردباری است که در عین شکیبایی، صولتش به شیر شرزه، سلطان وحوش ماند.

حسان بن ثابت درباره برتری و فضل و علم علی(علیه السلام) سروده است:5.

ص: 92

سَبَقتَ قُریشاً بِالَّذِی أنتَ أهلهُ فَصَدرُکَ مَشروحٌ و قَلبُکَ مُمْتَحَنٌ

أ لَستَ أخاهُ فِی الهُدَی وَ وَصِیَّهُ وَ أعلمَ فِهرٍ بِالکِتابِ وَ بِالسُنَنْ (1)

[ای علی] به جهت فضائلی که دارا هستی بر همه قریش پیشی گرفتی؛ سینه ات فراخ و قلبت امتحان شده است.

آیا تو برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در طریق هدایت نبودی و وصی او، و به کتاب و سنت از همه داناتر؟

أبوشُرَیحِ خُزاعِی درباره فقاهت و دانایی علی چنین می گوید:

1. یَا رَبِّ قَاتِلْ کُلَ مَنْ یُرِیدُنَا وَ کِدْ إِلَهِی کُلَّ مَنْ یَکِیدُنَا

2. حَتَّی یَرَی مُعْتَدِلًا عَمُودَنَا إِنَّ عَلِیّاً لِلَّذِی یَقُودُنَا

3. وَ هُوَ الَّذِی بِفِقْهِهِ یَئُودُنَا عَنْ قُحَمِ الْفِتْنَهِ إِذْ تُرِیدُنَا. (2)1.

ص: 93

1. پروردگارا، هرکس را که قصد سوئی به ما دارد بکش و با هرکس که آهنگ نیرنگی با ما دارد، نیرنگ نما.

2. تا ستون همبستگی ما را استوار بینند که علی به فرماندهی و رهبری ما همّت گماشته است.

3. و او کسی است که با آگاهی خود از دین، ما را از گزند فتنه هایی که متوجّه ماست، برکنار می دارد.

او فرمود: «علی(علیه السلام) از من است و من از علی هستم و او نسبت به من به منزله هارون است نسبت به موسی؛ جز آنکه پس از من پیغمبری نیست» و درباره او در روز غدیر خم فرمود:

«مَن کُنتُ مَولاهُ فَعُلِی مَولاه، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداه وَ انصُر مَن نَصَرَهُ و اخذُل مَن خَذَلَهُ». (1)

همچنین عمرو بن عاص در پاسخ به نامه معاویه که طی آن خراج مصر را از وی خواسته بود، قصیده بلندی سرود. وی در این قصیده علی(علیه السلام) را سیدالاوصیاء لقب داد و گفت: پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) وصایای خاص و ویژه درباره علی(علیه السلام) داشت:

فَبِی حارَبُوا سَیِّدَ الاَوصِیآء بِقَولی دم طلّ من نَعثَل

وَ کَم قَد سَمِعنا مِنَ المُصطَفَی وَصایا مُخَصَّصَهً فِی عَلِی (2)

این من بودم که آنها را برانگیختم تا با سید اوصیاء علی به بهانه خونخواهی آن مرد (عثمان) جنگ کنند.

درحالی که چه بسیار از مصطفی وصیت های خاص درباره علی و صفات و فضایل مخصوص علی شنیده بودیم.

نَضْرُ بْنُ عَجْلَانَ أَنْصَارِی (نعمان بن عجلان انصاری) وقتی دانست در اردوگاه علی(علیه السلام) اختلاف افتاده و برخی از یاران دیروز علی(علیه السلام) درباره تصمیم گیری های آن حضرت تردید دارند، با بیانی سرزنش گونه، اشعاری گفت که در فصل چهارم خواهد آمد؛ از جمله این چند بیت است:1.

ص: 95

1. کَیْفَ التَّفَرُّقُ وَ الْوَصِیُّ إِمَامُنَا لَا کَیْفَ إِلَّا حَیْرَهً وَ تَخَاذُلًا

2. لَا تَعْتِبُنَّ عُقُولُکُمْ لَا خَیْرَ فِی مَنْ لَمْ یَکُنْ عِنْدَ الْبَلَابِلِ عَاقِلًا

3. وَ ذَرُوا مُعَاوِیَهَ الْغَوِیَّ وَ تَابِعُوا دِینَ الْوَصِیِّ تُصَادِفُوهُ عَاجِلًا (1)

1. چرا درحالی که وصی پیامبر، امام و پیشوای ماست در میان ما پراکندگی حکمفرما باشد؟ سزاوار نیست؛ چرا که این جز سرگردانی و خواری نباشد.

2. خردهای خود را هرگز به کار نمی اندازید؛ به راستی از کسی که به گاه آزمون ها و دشواری ها خردمند نباشد، خیری بر نیاید.

3. معاویه گمراه را فروگذارید و هر چه زودتر از راه وصی پیامبر پیروی کنید.

اشعث بن قیس نیز علی(علیه السلام) را وصی رسول خدا می شناخت و او را واجب الاطاعه می دانست. وقتی فرستاده علی برای درخواست بیعت نزد وی رفت، از زبان اشعث این اشعار را سرودند:4.

ص: 96

1. أَتَانَا الرَّسُولُ رَسُولُ الْوَصِیِ عَلِیٌّ الْمُهَذَّبُ مِنْ هَاشِمٍ

2. رَسُولُ الْوَصِیِّ وَصِیُّ النَّبِیِ وَ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ مِنْ قَائِمٍ

3. وَزِیرُ النَّبِیِّ وَ ذُو صِهْرِهِ وَ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ فِی الْعَالَمِ (1)

1. آن پیک که سفیر وصی پیامبر، یعنی فرستاده علی، آراسته خصال هاشمی نسب است، نزد ما آمد.

2. پیک و سفیر وصی، وصی پیامبر و بهترین فرد تبار آدم روی زمین.

3. وزیر و مشاور پیامبر و داماد او و بهترین مردم جهان که او را فضل و سبقت در اعمال صالح است.

مُنذِر بنِ ابی حَمِیصَه وادِعِی (2) که شهسوار و شاعر همدانیان بود، حضور علی(علیه السلام) آمد و گفت: «عکیان درخواست مقرری کردند و اشعریان بهترین جایزه ها را خواستند. دین را به خاطر دریافت بخشش و مقرّری ترک کردند و بدین گونه بدترین مردم محسوب می شوند. ولی ما پاداش نیکو را با پایداری در جهاد و شکیبایی، از خداوند درخواست کردیم.

لَیسَ مِنّا مَن لَم یَکُن لَکَ فِی اللهِ وَلِیّاً یا ذَا الوِلاءِ وَ الوَصِیَّهِ (3)

ای صاحب امر ولایت و وصایت، یک تن از ما نیست که در راه خدا دوستدار و پیرو تو نباشد.

علی(علیه السلام) گفت: «همین تو را بس! خدا رحمتت کناد». سپس وی و قبیله اش را ستود.6.

ص: 97

سعیدالدین فَرغانِی، (1) در شرح قصیده تائیه ابن فارض حَمَوِی: (2) گوید: بیانی.

ص: 98

علی(علیه السلام) و توضیح و تأویل مشکلات کتاب و سنت به واسطه علمی است که به او رسید؛ چون که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) او را در روز غدیر خم، وصی و قائم مقام خود قرار داد؛ چنان که خود آن جناب در جمله ای از ابیات خود بدان اشاره دارد:

ص: 99

وَ اوصانِی النَّبِی عَلَی اختِیارِی لِاُمَّتِهِ رِضی مِنهُ بِحُکمِی

وَ اوجَبَ لِی وِلایَتَهُ عَلیکُم رسولُ الله یَومَ غَدِیر خُمٍّ

1. و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به من وصیت فرمود چون من را برای داوری میان امتش برگزید و بدان رضایت داد.

2. ولایت خودش بر شما را، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برای من نیز مقرر داشت در روز غدیر خم.

أبوالأسود از کسانی بود که با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) مصاحبت داشت؛ به همین دلیل قبیله بنی قُشیر که ابوالاسود میان آنان زندگی می کرد، وی را سرزنش می کردند که چرا علی(علیه السلام) را دوست می دارد؟! ابوالاسود در جواب آنان این اشعار را سرود:

1. یَقُولُ الأرذَلُونَ بَنُو قُشَیْرٍ طِوالَ الدَّهرِ لا تَنسی عَلِیّاً

2. فَقُلتُ لَهُم فَکَیفَ یکُونُ تَرکِی مِنَ الاَشیاءِ ما یُحصَی عَلیّاً

3. احِبُّ مُحمَّداً حُبّاً شَدیِداً وَ عبّاساً و حَمْزَهَ و الوَصِیّا (1)

1. افراد پست بنی قشیر به من می گویند: عمری است که علی را فراموش نمی کنی؟!

2. به آنان گفتم چگونه ترک کنم از اشیاء چیزی را که برتر محسوب می شود؟

3. محمد را شدیداً دوست دارم و عباس و حمزه و وصی (علی) را [نیز شدیدا دوست دارم].

عبد الرحمان بن ذُؤیب اسلَمی نیز از کسانی بود که در سروده های خود به مقام وصایت علی(علیه السلام) تأکید کرد. ایشان از جمله کسانی بود که در جنگ صفین3.

ص: 100

شرکت داشت و درحالی که جراحات بسیاری برداشته بود، از جنگ بازگشت و این اشعار را بر زبان جاری ساخت:

1. أَ لَا أَبْلِغْ مُعَاوِیَهَ بْنَ حَرْبٍ أَ مَا لَکَ لَا تُنِیبُ إِلَی الصَّوَابِ

2. أَ کُلَّ الدَّهْرِ مَرْجُوسٌ لِغَیْرٍ تُحَارِبُ مَنْ یَقُومُ لَدَی الْکِتَابِ

3. فَإِنْ تَسْلَمْ وَ تَبْقَی الدَّهْرَ یَوْماً نَزُرْکَ بِجَحْفَلٍ شِبْهِ الْهِضَابِ

4. یَقُودُهُمُ الْوَصِیُ إِلَیْکَ حَتَّی یَرُدَّکَ عَنْ عَوَائِکَ (1) وَ ارْتِیَابِ

5. وَ إِلَّا فَالَّتِی جَرَّبْتَ مِنَّا لَکُمْ ضَرْبُ الْمُهَنَّدِ بِالذُّؤَابِ (2)

1. هلا، به معاویه بن حرب پیام رسان و بازگو: تو را چه شده است که به راه راست باز نمی آیی؟

2. آیا در تمامی روزگار، جز نگهبان قرآن کسی دیگر نیست که تو با او به پیکار برخیزی؟

3. اگر سالم مانی و به روزگار، روزی امان یابی، ما با سپاهی گران چون ابرهای انبوه به دیدارت آییم.

4. سپاهی که وصّی پیامبر آنان را فرماندهی می کند تا تو را از پارس کردن و تردید خود باز دارد.

5. وگرنه تجربه ای که از ما خواهی آزمود، ضرب شست سخت و هولناکی است که به شما نشان خواهیم داد.0.

ص: 101

انجامید تا نماز عصر علی(علیه السلام) قضا شد. پس از آنکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از حال وحی به حال عادی برگشت، از علی(علیه السلام) سؤال کرد: «آیا نماز عصر را به جای آورده ای؟» عرض کرد: «نه!» پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به مقام کبریائی عرضه داشت: «پروردگارا! علی، حاجت تو و حاجت پیغمبرت را برآورد. اینک خورشید را برگردان، تا علی نماز عصرش را در وقت خود به جای آورد». دعای پیغمبر(صلی الله علیه و آله) مستجاب شد. خورشید بازگشت و علی(علیه السلام) نماز عصر را به جای آورد و پس از آن خورشید غروب کرد.

دولابی هم این حدیث را روایت کرده است. (1)

3. از فاطمه، دختر علی(علیه السلام) نقل شده است: اسماء بنت عُمَیس خَثعَمِیه به من گفت: در یکی از اوقات، حضرت علی(علیه السلام) همراه با پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بود. در آن هنگام بر پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) وحی نازل شد. شدّت وحی به اندازه ای بود که حضرت امیر آن حضرت را به جامه اش پوشانید و به همین حال بود تا هنگامی که خورشید غروب کرد یا نزدیک به غروب کردن آن بود. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به حال عادی برگشت و از علی(علیه السلام) پرسید: «آیا نماز گزارده ای؟» علی(علیه السلام) گفت: «خیر!» رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بار پروردگارا! خورشید را برای علی بازگردان». خورشید بازگشت تا حدّی که تابش آن، نیمی از مسجد را فرا گرفت! (2)

در نقل دیگر از اسماء بنت عُمَیس نقل شده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نماز ظهر را در محل صهباء (3) به جای آورد. پس از آن، علی(علیه السلام) را برای انجام مأموریتی3.

ص: 103

گسیل داشت. علی(علیه السلام) عازم مأموریت شد و در بازگشت هنگامی رسید که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) نماز عصر را به جای آورده بود. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای رفع کسالت، سر در دامان علی(علیه السلام) گذاشت و خوابید. پیغمبر از علی(علیه السلام) سؤال فرمود: «آیا نماز عصر را به جای آورده ای؟» عرض کرد: «نه!» پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای رد شمس دعا کرد ...این واقعه در محل صهباء به وقوع پیوست. (1)

ابن حجر عسقلانی رد شمس را از کرامات آشکار حضرت علی(علیه السلام) می داند! وی می گوید: «این بدان جهت بود که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در حین نزول وحی، سر در دامان علی(علیه السلام) گذاشت و سر از دامانش بر نداشت تا خورشید غروب کرد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دعا کرد و دعایش به اجابت رسید و خورشید با آنکه غروب کرده بود، طلوع کرد. (2)

ابن حجر حدیث ردّ شمس را از جمله احادیثی می داند که طحاوی و قاضی در الشفاء و شیخ الاسلام ابوزرعه سند آن را صحیح دانسته اند تا آنجا که می گوید: سبط ابن جوزی اظهار داشته است که در باب ردّ شمس، حکایت بی سابقه ای است که گروهی از مشایخ عراقی ما آن را برای ما نقل کرده اند و گفته اند: ما خود گواه بودیم که ابومنصور مظفر بن اردشیر قباوی واعظ پس از نماز عصر، به منبر رفت و حدیث ردّ شمس را عنوان گفتار خود قرار داد و آن را با الفاظ دلنشین آرایش داد و در ضمن آن، به ذکر فضائل اهل بیت پرداخت. در این حال، ابر تاریکی چهره خورشید را پوشانید؛ به طوری که مردم پای منبر او گمان کردند خورشید غروب کرد. در این هنگام که ابومنصور روی منبر بود،6.

ص: 104

از جای برخاست و اشاره به خورشید کرد و ابیات زیر را سرود:

1. لَا تَغْرُبِی یَا شَمْسُ حَتَّی یَنْقَضِیَ مَدْحِی لِصِنْوِ الْمُصْطَفَی وَ لِنَجْلِهِ

2. وَ اثْنِی عِنَانَکِ إِنْ أَرَدْتِ ثَنَاءَهُ أَ نَسِیتِ یَوْمَکِ إِذْ رُدِدْتِ لِأَجْلِهِ

3. إِنْ کَانَ لِلْمَوْلَی وُقُوفُکِ فَلْیَکُنْ هَذَا الْوُقُوفُ لِخَیْلِهِ وَ لِرَجلِهِ

1. ای آفتاب لحظاتی آرام باش و غروب مکن، تا ستایش پسرعموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و فرزندش را به پایان برم.

2. اگر طالب شنیدن مدح و ستایش او هستی، عنان خود را برگردان و بشنو آنچه را برای مردم می گویم.

3. آیا به یاد داری که یک روز، برای مولایم علی(علیه السلام)، درحالی که به غروب نزدیک شده بودی، توقف نمودی تا نماز عصرش را به جای آورد؟ بگذار توقف امروز تو نیز، به خاطر او و دوستانش باشد!

شاهدانی که از جریان باخبر بودند اظهار داشتند که طولی نکشید، ابر برطرف شد و چهره خورشید نمایان گشت! (1)

فخر رازی در «تفسیر کبیر»، ذیل تفسیر سوره کوثر، اظهار می دارد: برای حضرت سلیمان یکبار ردّ شمس اتفاق افتاد. برای پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هم ردّ شمس واقع شد و این در حالی بود که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سر در دامان علی(علیه السلام) گذاشته بود و به خواب رفته بود. هنگامی از خواب برخاست که آفتاب غروب کرده بود؛ به دعای رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) خورشید بازگشت، تا علی(علیه السلام) نماز عصر را در هنگام خود به جای آورد. (2)5.

ص: 105

علامۀ شیخ سلیمان بلخی قندوزی، متوفای 1293ه .ق گفته است: در این قضیه بود که حسان بن ثابت گفت:

یا قَومِ مَن مِثلُ عَلی وَ قَد رُدَّت عَلیهِ الشَّمسُ مِن غائِبٍ

أخو رَسولِ الله و صِهرِهِ وَ الأخُ لا یَعدِلُ بِالصّاحِبِ (1)

ای مردم چه کسی مانند علی(علیه السلام) است؟! به درستی که خورشید بعد از غروب برای او بازگشت.

او برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و دامادش است. علی(علیه السلام) به مقام برادری با پیامبر(صلی الله علیه و آله) نائل آمده که هرگز مصاحب بودن کسی با پیامبر، با آن برابری نمی کند! (2)

خوارزمی در مناقب از مجاهد، آورده است که به ابن عباس گفته شد: «نظرت درباره علی بن ابی طالب(علیه السلام) چیست؟» گفت: «به خدا از یکی از ثقلین نام بردی! کسی که به دو قبله نماز خواند و دو بیعت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) انجام داد و سبطین به او داده شد؛ یعنی حسن و حسین(علیهما السلام)، و خورشید بعد از آنکه غروب کرده بود، دو بار برای او بازگشت». (3) أبوعبدالله زرقانی مالکی، متوفای1122ه .ق این حدیث را در شرح مواهب، ج5، صص113- 118 صحیح دانسته است.

لازم به ذکر است چنان که ابن عباس گفته است رد شمس برای حضرت علی(علیه السلام) دو بار صورت گرفته است، بار اول زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بوده که روایاتش گذشت و بار دوم چنان که امام محمّد بن علی الباقر از پدرش از جد شهیدش9.

ص: 106

حسین بن علی(علیهم السلام) نقل کرده، در زمانی بود که علی(علیه السلام) از جنگ نهروان باز می گشت؛ زیرا حضرت با یارانش وقتی به اوائل سرزمین بابِل در ناحیه عراق رسیدند، وقت عصر بود. حضرت فرمود: «این سرزمین مورد غضب خداست و پیامبر(صلی الله علیه و آله) و وصی پیامبر نباید در آن نماز بخواند». جویریه بن مُسَهَّر عبدی گفت: صد سواره نظام بودیم که از علی(علیه السلام) تبعیت کردیم وحرکت نمودیم تا از سرزمین بابل گذشتیم. آفتاب غروب کرد. آن گاه حضرت فرمود: «اذان عصر بگویید». گفتیم: «آفتاب غروب کرده. الآن وقت نماز مغرب و عشاست». آنجا امام دعا کردند آفتاب برگشت. ما نماز عصر را خواندیم و سپس نماز مغرب را خواندیم. آری علی(علیه السلام) آیه الله فی أرضه و سمائه است. (1)

آمد و آب دهانت خشک شد و لرزه به اندامت افتاد و کاری از تو سر زد که ذکر آن ناخوشایند است!» معاویه گفت: «این همه که تو می گوئی واقعیت ندارد، چگونه من چنین ترسان می شدم در صورتی که قبیله عک و اشعر پیشاپیش من جان فدا بودند؟» عمرو گفت: «تو خود می دانی که جریان بیشتر از این بود که من گفتم؛ با وجود اینکه قبیله عک و اشعر پیشاپیش تو جنگ می کردند». معاویه گفت: «مطالب مزاح و شوخی، ما را به طرف جدّ و صراحت کشانید! وانگهی ترس و فرار از علی(علیه السلام) برای احدی ترس نیست!» عمرو گفت: «به خدا قسم ای معاویه! اگر تو در مقابل علی(علیه السلام) قرار می گرفتی، جرئت جنگیدن با او را نداشتی. اگر خود را دلیر و شجاع می دانی، می خواستی موقع مبارز طلبیدن علی(علیه السلام)، با او روبه رو شوی!» (1)

نیز در تاریخ جنگ صفین آمده است: ابونوح همراه ذوالکلاع پیش عمرو بن عاص که نزد معاویه بود، رسیدند. در آن جمع دیگر کسان، از جمله عبدالله بن عمر نیز پیرامونش بودند و او مردم را به جنگ تشویق می کرد؛ چون آن دو نزدیک جمع ایستادند، ذوالکلاع گفت: «ای اباعبدالله، آیا می خواهی فردی خیراندیش و خردمند و دلسوز گزارشی راستین از عمّار بن یاسر به تو دهد؟» عمرو گفت: «او کیست؟» گفت: «او، این عموزاده من باشد که از مردم کوفه است». عمرو گفت: «من در چهره او سیمای ابوتراب را می بینم». ابونوح گفت: «از چهره من (لمعان) سیمای محمد(صلی الله علیه و آله) و اصحابش می تابد و بر رخسار تو (کدورت) چهره ابوجهل و نقش فرعون نشسته است». بی درنگ ابواعور برخاست3.

ص: 108

و شمشیرش را از نیام کشید و گفت: «نبینم که این دروغ زن فرومایه با چهره ای که نشان از سیمای ابوتراب دارد، میان ما در ایستد و به گستاخی، رویاروی، دشناممان دهد». ذو الکلاع گفت: «به خدا سوگند می خورم که اگر دستت را بر او بگشایی بینی تو را با شمشیر بر گیرم. این، عموزاده من و در حمایت من است و من با او پیمانی بر گرفته و او را نزد شما آورده ام تا شما را از آنچه درگیر آن هستید آگاه سازد». عمرو بن عاص به وی گفت: «ای ابانوح خدا را به یادت آرم که با ما جز راست نگویی و دروغی برای ما نپردازی. آیا عمّار بن یاسر در میان شماست؟» ابونوح به وی گفت: «من در این باره خبری به تو ندهم». (1)

«همچنین مردی از بنی کلب که با معاویه بود، به هجو کردن عراقیان پرداخت و ایشان را چنین نکوهش کرد:

1. لَقَدْ ضَلَّتْ مَعَاشِرُ مِنْ نِزَارٍ إِذَا انْقَادُوا لِمِثْلِ أَبِی تُرَابٍ

2. وَ إِنَّهُمُ وَ بَیْعَتَهُمْ عَلِیّاً کَوَاشِمَهِ التَّغَضُّنِ بِالْخِضَابِ

3. تُزَیِّنُ مِنْ سَفَاهَتِهَا یَدَیْهَا وَ تَحْسِرُ بِالْیَدَیْنِ عَنِ النِّقَابِ

4. فَإِیَّاکُمْ وَ دَاهِیهً نَئُودا تَسِیرُ إِلَیْکُم تَحْتَ الْعُقَابِ

5. إِذَا هَشُّوا سَمِعْتَ لِحَافَتَیْهِم دَوِیّاً مِثْلَ تَصْفِیقِ السَّحَابِ

6. یُجِیبُونَ الصَّرِیخَ إِذَا دَعَاهُمْ إِلَی طَعْنِ الْفَوَارِسِ بِالْحِرَابِ

7. عَلَیْهِمْ کُلُّ سَابِغَهٍ دِلَاصٍ وَ أَبْیَضَ صَارِمٍ مِثْلِ الشِّهَابِ (2)6.

ص: 109

1.گروهی از بنی نزار که سر به فرمان کسی چون ابوتراب سپردند، گمراه شدند.

2. داستان ایشان و بیعت آنان با علی به داستان زن آرایشگری می ماند که پوست چهره را به غازه تباه کند.

3. از بی خردی دست های خویش را می آراید و هم به دو دست خویش نقاب از چهره کریه بر می گیرد.

4. از هشیار زیرکی (معاویه) که در زیر پرچم عقاب نشان بر شما می تازد، برحذر باشید!

5. چون هجوم آرند از صدای سم مرکبشان بانگی چون هرّای رعد از برخورد ابرها بشنوی.

6. چون منادی جنگ ایشان را به پیکار و نیزه زنی با سواران بخواند، بی درنگ پاسخش گویند.

7. زره های آهنین حلقه در حلقه پوشیده اند و تیغ های برّان درخشنده ای چون شهاب به کف دارند.

این در حالی است که وصف ابوتراب را رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در یک واقعه تاریخی به مولا علی(علیه السلام) نسبت دادند و این به منزله فضیلت برای آن حضرت بود. از ابن عباس روایت شده است: چون حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) میان مهاجر و انصار عقد برادری منعقد کرد، ولی برای امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) کسی را برادر قرار نداد، آن حضرت ناراحت شد و از آنجا خشمناک بیرون رفت تا رسید به جدولی که در زمین آنجا بود. دست مبارک را زیر سر نهاد و خوابید. باد روی مبارکش را غبار آلوده ساخت. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در جست وجوی علی(علیه السلام) بود، آنجا وی را یافت گرد و غبار از روی آن جناب پاک کرد. گفت: «برخیز! چنین صلاح دیدی که ابوتراب باشی؟! آیا بر من غضب کردی که من میان مهاجر و انصار برادری قرار دادم، ولی میان تو و یکی از آنها عقد اخوت

ص: 110

برقرار نکردم؟ بدان که تو برادر من هستی! آیا تو راضی نیستی که نسبت به من به منزله هارون از موسی باشی الا آنکه بعد از من پیغمبری نخواهد بود. بدان و آگاه باش که هرکس تو را دوست بدارد، امن و ایمان بگرد او درمی آیند و با ایمان از همه سختی ها ایمن می گردد و هرکس تو را دشمن بدارد، حق سبحانه و تعالی بمیراند او را همانند مردن زمان جاهلیت». (1)

1. ای نبأ عظیم! برای تو کافی است که پروردگارت تو را در قرآن، بزرگ شمرده است.

2. من به درستی می دانم که هرکس ولایت تو را داشته باشد، به تحقیق ولایت خدای قیوم را پذیرفته است!

تفسیر نبأ عظیم به وجود مطهر علی(علیه السلام)، علاوه بر منابع شیعه، در کتب اهل سنت نیز نقل شده است. حاکم نیشابوری در تفسیرش گفته است: مراد از (النَّبَإِ الْعَظِیمِ) قرآن است؛ چراکه مردم در آن اختلاف نمودند: بعضی آن را سحر و بعضی شعر و برخی دیگر آن را کهانت دانستند! و نیز گفته شده است که منظور از «نبأ عظیم» نبوّت محمّد(صلی الله علیه و آله)، است. آنان می گفتند: این چه حادثه ای است که رخ داده است: (وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ) (1) ؛ «از اینکه بیم دهنده ای از جنس خودشان به سوی آنان آمده تعجب کردند». سپس حاکم می گوید: «البته شیعه می گوید: (النَّبَإِ الْعَظِیمِ) علی است؛ گوینده ای در این باره گفته است:

هُوَ النَّبَأُ العَظیمُ و فَلَک نوحٍ و بابُ الله و انقَطَعَ الخِطابُ (2)

اوست «نبأ عظیم» وکشتی نوح و در «رحمت» خداوند و هرگونه سخنی تمام است.3.

ص: 112

حاکم ِحَسْکَانِی نیز در شواهدالتنزیل آورده است: ...عبدالله بن حَمّاد انصاری از أبان بن تَغلِب نقل کرد که وی گفت: از أبوجعفر امام محمد باقر(علیه السلام) درباره آیه (عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ) پرسیدم. امام(علیه السلام) فرمود: «مراد از (النَّبَإِ الْعَظِیمِ) علی(علیه السلام) است؛ زیرا در ایشان اختلاف نمودند؛ چون کسی در رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اختلاف نداشت». (1)

ابن شهرآشوب به همراه چند روایت از تفسیر قطان در زمینه عنوان «إنَّهُ حَبلُ اللَّه» (2) از سَدّی، از عبد خیر، ایشان هم از علی بن ابی طالب(علیه السلام) نقل کرد که آن حضرت فرمود: روزی صَخر بن حَرب نزد رسول خدا آمد و عرضه داشت: «امر رهبریت بعد از شما بر عهده کیست؟» پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «امر رهبریت بر عهده کسی است که او نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی است!» آنجا بود که خداوند (عَمَّ یَتَساءَلُونَ) را نازل کرد؛ یعنی اهل مکه از تو درباره خلافت علی(علیه السلام) می پرسند: (عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ* اَلَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ)؛ برخی از آنان ولایت او را قبول می کنند و برخی دیگر تکذیب می نمایند. (کَلاّ سَیَعْلَمُونَ* ثُمَّ کَلاّ سَیَعْلَمُونَ) ؛ نه چنین است به زودی خواهند دانست! سپس باز هم نه چنین است به زودی خواهند دانست! این آیه رد بر آنان است چراکه به زودی خواهند دانست که خلافت علی(علیه السلام) حق است؛ زیرا در قبرشان از آنان خواهند پرسید مرده ای در شرق و غرب و خشکی و دریا نخواهد ماند، مگر اینکه فرشته منکر و نکیر از آنان می پرسند: «مَن رَبُّکَ وَ ما دینُکَ و مَن نَبِیُّکَ و مَن إمامُکَ!». (3)8.

ص: 113

علاوه بر شواهد گذشته جای شگفتی است که نبأ عظیم بودن علی(علیه السلام) در لسان سرسخت ترین دشمنان علی(علیه السلام) نیز آمده است! عمرو بن عاص در قصیده جَلجَلِیه خطاب به معاویه می گوید:

1. فَلَو لا مُؤازَرَتِی لم تُطَع و لَو لا وُجُودی لم تُقبَل

2. وَ لَولای کُنتَ کَمِثلِ النِّساءِ تُعافُ الخروجَ مِنَ المنزل

3. نَصرناکَ مِن جَهلِنا یَابنَ هِند عَلَی النَّبَأ الاَعظَمِ الاَفضلِ

4. و حیثُ رَفعناکَ فَوقَ الرُّؤسِ نَزلنا الَی اسفَلِ الاَسفَلِ (1)

1. اگر من وزیر و مشاور تو نبودم، هیچ گاه مردم از تو اطاعت نمی کردند و بدون وجود من تو را نمی پذیرفتند.

2. اگر من نبودم تو همانند زنان در خانه می نشستی و از منزلت خارج نمی شدی.

3. ای پسر هند! ما از روی نادانی تو را در برابر «نبأ عظیم» و بهترین انسان ها (علی ابن ابی طالب) یاری کردیم.

4. و هنگامی که تو را بالای سر مردم و در رأس امور قرار دادیم، خود از پستی به پایین ترین درجات رفتیم و به اسفل السافلین فرو افتادیم.

سند از اسناد بسیاری که دیدگاه اهل سنت را بازگو کرده است، اشاره می کنیم:

فخر رازی در تفسیر کبیر، ابتدا چندین حدیث را از زمخشری نقل کرده، سپس نتیجه می گیرد که علی(علیه السلام) جزء اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و محبت و تکریم و احترامش واجب است. وی روایات را چنین آورده است:

عن النبی(صلی الله علیه و آله) أنه قال: من مات علی حب آل محمد مات شهیدا ألا و من مات علی حب آل محمد مات مغفورا له، ألا و من مات علی حب آل محمد مات تائبا، ألا و من مات علی حب آل محمد مات مؤمنا مستکمل الإیمان، ألا و من مات علی حب آل محمد بشره ملک الموت بالجنه ثم منکر و نکیر، ألا و من مات علی حب آل محمد یزف إلی الجنه کما تزف العروس إلی بیت زوجها، ألا و من مات علی حب آل محمد فتح له فی قبره بابان إلی الجنه، ألا و من مات علی حب آل محمد جعل الله قبره مزار ملائکه الرحمه، ألا و من مات علی حب آل محمد مات علی السنه و الجماعه، ألا و من مات علی بغض آل محمد جاء یوم القیامه مکتوبا بین عینیه آیس من رحمه الله، ألا و من مات علی بغض آل محمد مات کافرا، ألا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحه الجنه.

وی در تفسیر کبیر خود در ذیل آیه (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً...) (1) بعد از نقل روایات فوق از زمخشری می گوید: پس ثابت شد که این چهار نفر(علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) خویشاوندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هستند و وقتی این معنا ثابت شد، واجب می شود که این چهار نفر را مخصوص به مزیت و عظمت بدانیم. دلائل مختلفی به این موضوع دلالت دارد:3.

ص: 115

اولاً: در روایات قبل گذشت که آل محمد(صلی الله علیه و آله) کسانی هستند که برگشت امرشان به اوست، پس کسانی که ارتباطشان محکم تر و کامل تر باشد، «آل» محسوب می شوند و شک نیست که فاطمه، علی، حسن و حسین(علیهم السلام) محکم ترین پیوند را با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) داشتند و این از مسلمات و مستفاد از احادیث متواتر است. بنابراین لازم است که آنها را «آل پیامبر» بدانیم.

ثانیاً: شک نیست که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فاطمه(علیها السلام) را دوست می داشت و درباره او فرمود:

«فاطِمَهُ بَضعَهٌ مِنّی یُؤذینی ما یُؤذیها»؛ «فاطمه پاره تن من است، آنچه او را آزار دهد، مرا آزار داده است!» و با احادیث متواتر از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ثابت شده که او علی، حسن و حسین(علیهم السلام) را دوست می داشت و هنگامی که این معنا ثابت شود، محبت آنها بر تمام امت واجب است؛ چون خداوند فرموده است: (وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) (1) ؛ «از او پیروی کنید تا هدایت شوید».

همچنین فرموده است: (فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ) (2) ؛ کسانی که فرمان او را مخالفت می کنند، از عذاب الهی بترسند. نیز فرموده است: (قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ) (3) ؛ بگو اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست دارد. همچنین فرموده است: (لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ) (4) ؛ برای شما در زندگی رسول خدا، سرمشق نیکویی بود.1.

ص: 116

ثالثاً: دعا برای «آل» افتخار بزرگی است. لذا این دعا، خاتمه تشهد در نماز قرار داده شده است: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و علی آل محمّد و ارحم محمّداً و آل محمّد» و چنین تعظیم و احترامی در حق غیر آل محمد(صلی الله علیه و آله) دیده نشده است. بنابراین همه این دلائل نشان می دهد که محبت آل محمد(صلی الله علیه و آله) واجب است. سرانجام فخر رازی سخنان خود را در این باره با اشعار معروف شافعی پایان می دهد که گفته است:

1. یا راکباً قِف بِالمُحَصَّب مِن مِنی و اهتِف بِساکِنِ خِیفِها و النّاهِضِ

2. سَحَراً اذا فاضَ الحَجِیج الَی مِنی فیضاً کَما نَظَم الفُراتُ الفائِض

3. ان کانَ رَفضاً حُبُّ آلِ محمَّدٍ فَلیَشهَدِ الثَّقَلانُ انِّی رافضی!!

1. ای سواری که عازم حج هستی، در مُحصَّب (آنجا که در نزدیکی منا ریگ برای رمی جمرات جمع می کنند و مرکز بزرگ اجتماع زائران خانه خداست)، بایست و فریاد بزن به تمام کسانی که در مسجد خیف مشغول عبادتند یا در حال حرکت.

2. فریاد بزن به هنگام سحر که حاجیان از مشعر به سوی منا کوچ می کنند و همچون نهری عظیم و خروشان وارد سرزمین منا می شوند.

3. آری فریاد بزن و بگو: اگر محبت آل محمد(صلی الله علیه و آله) [به زعم باطل شما] رفض و خروج از دین خداست، همه جن و انس شهادت دهند که من رافضی هستم. (1)

سند دوم مربوط به عمرو بن عاص است که در قصیده جلجلیه بعد از بیان مبسوط در خصوص نصب علی(علیه السلام) به عنوان خلیفه مسلمین در روز غدیر خم و لزوم پذیرش ولایت و محبت آن حضرت، از زبان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می گوید:6.

ص: 117

و لا تَنقُضوا العَهدَ مِن عِترَتِی فَقاطِعهُم، بِی لَم یُوصَل (1)

ای مردم! پیمانی را که نسبت به عترت من بسته اید، نشکنید که هرکس از پیروی آن ها جدا شود، در آخرت به من دسترسی نخواهد داشت.

در این موقع همه نان های خود را به او دادند و چیزی جز آب نچشیده، شب را روزه دار صبح کردند. وقتی روز دوم را به آخر رساندند، فاطمه(علیها السلام) یک صاع آن را آسیاب کرد و به تعداد [روزه داران] پنج قرص نان پخت و هنگام افطار در مقابل آنان نهاد تا افطار کنند که یتیمی بر در خانه ایستاد. باز او را بر خود مقدم داشتند و روز سوم اسیری بر آنها وارد شد و مانند روزهای قبل با او نیز همان رفتار را کردند؛ چون صبح [روز چهارم] فرا رسید، علی(علیه السلام) دست حسن و حسین(علیهما السلام) را گرفت و متوجه منزل رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شدند. هنگامی که پیغمبر آنها را دید که از شدت گرسنگی به خود می لرزیدند، گفت: «ما أشَدَّ ما یَسُوؤُنِی ما ارَی بِکُم»؛ «بسیار ناراحت می شوم که شما را بدین حالت می بینم».

آن گاه برخاست و با آنها به سوی خانه فاطمه(علیها السلام) رفت و وی را در محراب عبادتش دید: شکم بر پشت چسبیده و حدقه ها، در گودی چشم فرو رفته، او را این منظره بسیار ناگوار آمد. ناگاه جبرئیل فرود آمده، گفت: بگیر این را ای محمّد! تو را از ناحیه اهل بیت گوارا باد: پس سوره (دهر) را بر او فرو خواند.

موضوع ایثار علی و فاطمه(علیهما السلام) (همین روایت که از ابن عباس نقل شد) در بسیاری از منابع توسط علمای اهل سنت نقل شده است؛ از جمله منابع ذیل:

1. «ابوجعفر اسکافی» متوفای 240ه .ق، در رساله ای که در ردّ جاحظ نوشته، گوید: «ما تردید نداریم که احدی از صحابه پیغمبر برتر از علی بن ابی طالب(علیه السلام) نیست ... [تا آنجا که گوید]: امّا انفاق علی(علیه السلام)، متناسب با حال و وضع درویشی اش بود و او کسی بود که در راه خدا مسکین و یتیم و اسیر را غذا داد و درباره او و همسر و دو فرزندانش یک سوره کامل نازل شده است». (1)8.

ص: 119

2. «حکیم ابوعبدالله محمّدبن علی ترمذی» که تا سال 285ه .ق در قید حیات بود، آن را در کتاب خود، «نوادر الاصول»، ص64 آورده است.

3. «شهاب الدین ابن عبدربّه مالکی» متوفای 328ه .ق حدیث احتجاج مأمون، خلیفه عباسی را با چهل نفر از دانشمندان یاد کرده و در آنجا می گوید: (1) مأمون گفت: «یا اسحاق! آیا قرآن می خوانی؟» گفتم: «بلی» گفت: «برای من بخوان». «من (هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً) خواندم تا رسیدم به (یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً) تا قول خدای تعالی: (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً) مأمون گفت: «درباره چه کسی این آیات فرود آمده؟» گفتم: «درباره علی(علیه السلام)». گفت: «آیا تو می دانی وقتی علی(علیه السلام) مسکین و یتیم و اسیر را اطعام می کرد. (إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ) گفت؟ و آیا شنیده ای خدا در قرآن کسی را توصیف کند، چنان که از علی(علیه السلام) توصیف کرده است؟» گفتم: «نه». گفت: «راست گفتی»؛ زیرا خدای بزرگ سیرت و احوال علی را می دانست. ای اسحق آیا تو آن ده نفر (عشره مبشّره) را از اهل بهشت می دانی؟» گفتم: «بلی یا امیرالمؤمنین». گفت: «آیا اگر کسی بگوید به خدا قسم نمی دانم این حدیث صحیح است یا نه و نمی دانم آیا پیغمبر آن را گفته است یا نه، آیا نزد تو کافر است؟» گفتم: «پناه می برم به خدا؟» گفت: «اگر او بگوید من نمی دانم آیا این سوره از قرآن است یا نه آیا کافر است؟» گفتم: «بلی». (2)

4. «ابوسالم محمّد بن طلحه شافعی» متوفای 652ه .ق در «مطالب السئول»،7.

ص: 120

ص31 پس از ذکر حدیث، گوید: «امام ابوالحسن علی بن احمد واحدی و غیر از او ائمه تفسیر، این حدیث را روایت کرده اند». آن گاه گفته است: «چه عبادتی از این بهتر و چه منقبت و فضیلتی بالاتر از اطعام طعام، با نیاز شدید نسبت به آن، می توان یافت و هرگاه چنین نبود، این داستان تا این درجه عظمت پیدا نمی کرد و ارزشش بالا نمی گرفت و خدای بزرگ درباره آن به رسولش آیات قرآن فرو نمی فرستاد». همچنین وی شعری سروده که در صفحه 8 کتابش آورده است:

1.هُمُ العُروَهُ الوَثقَی لمعتَصِم بها مَناقِبُهُم جاءت بِوَحی و انزالٍ

2. مَناقِب فی الشُّورَی و سوره هل أتی و فی سوره الاحزاب یَعرِفُها التّالی

3. و هم اهل بیت المُصطَفَی فَوِدادُهُم عَلی النّاسِ مَفروضٌ بِحُکمٍ و اسجالٍ

1. آنان برای کسی که بدان ها متوسل شود، دستاویزهای محکم اند که مناقبشان از راه وحی و الهام رسیده است.

2.مناقب و فضائلی که در سوره شوری و هل أتی و احزاب، تلاوت کنندگان قرآن می شناسند.

3. آنان اهل بیت مصطفی(صلی الله علیه و آله) می باشند و دوستی آنها به حکم الهی در منشور قرآن بر همه مردم الزامی است.

5. ابوالمظفر سبط ابن جوزی حنفی متوفای 654ه .ق، در «تذکره» خود از طریق بغوی و ثعلبی آن را نقل کرده و بر جدش، ابن جوزی، که آن را در ردیف حدیث های مجعول می شمرده، ایراد گرفته و پس از آنکه سندش را از ضعف پیراسته، گوید: «من از سخن جدم و از انکاری که او از این حدیث کرده در

ص: 121

شگفتم». همچنین در کتاب «المنتخب» گوید: «ای دانشمندان علم دین، آیا می دانید چرا علی و فاطمه ایثار کردند و اجازه دادند آن دو کودک، حسن و حسین، با وجود گرسنگی، ایثار کنند؟ آیا رمز این مطلب بر آنان پوشیده بود؟ این کار نسبت به آن دو کودک دلیلی نداشت، مگر آنکه قبلاً نیروی شکیب آنها را آزموده باشند، وگرنه شاخسارهای درخت رحمت الهی و پاره های تن فاطمه را این چنین آزرده نمی ساختند. (1)

6. عزالدین عبدالحمید مشهور به ابن ابی الحدید متوفای 655ه .ق در شرح نهج البلاغه، ج3، ص257.

7. حافظ ابوعبدالله کنجی شافعی متوفای 658ه .ق در «الکفایه»، ص201، وی پس از ذکر حدیث گوید: حافظ ابوعبدالله حمیدی در فوائدش چنین روایت کرده و ابن جریر طبری در سبب نزول هل أتی از این گسترده تر، روایت کرده است: من شنیده ام حافظ علامه ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن معروف به ابن صلاح در درس تفسیر سوره هل اتی این حدیث را مطرح کرده و درباره آن گفته است:

این سائلان فرشتگان خدای رب العالمین بودند و منظور از آن امتحانی برای اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بود. و در مکه از شیخ حرم، بشیر تبریزی، در درس تفسیر شنیدم که می گفت: سائل اول جبرئیل و سائل دوم، میکائیل و سائل سوم، اسرافیل بوده است.

8. نظام الدین قمی نیشابوری در تفسیرش (غرائب القرآن) (2) گوید:2.

ص: 122

واقدی در البسیط و زمخشری در کشّاف حدیث را ذکر کرده اند و مورد اتفاق امامیه است که تمام این سوره، درباره اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله)، مخصوصاً آیات مورد بحث، نازل شده است.

آن گاه حدیث اطعام طعام را نقل کرده و گفته است: روایت شده سائل در این شب ها، جبرئیل بود. و بدین وسیله می خواسته، آنها را به اذن خداوند، بیازماید.

4. إِلَی أَوَّلِ النَّاسِ بَعْدَ الرَّسُولِ وَ صِنْوِ الرَّسُولِ مِنَ الْعَالَمِینَا

5. صِهْرِ الرَّسُولِ وَ مَنْ مِثْلُهُ إِذَا کَانَ یَوْمٌ یُشِیبُ الْقُرُونَا (1)

1. ای معاویه آنچه را شدنی نیست رها کن؛ به درستی که خداوند آنچه ما را از آن پرهیز می دادید (جنگ) تحقق بخشید.

2. علی اهل حجاز و عراق را به جنگ شما آورده [با این همه] چه چیزی با ما می توانید انجام دهید؟!

3. آیا علی و پیروانش را مانند پسر هند شمردید؟ شرم نمی کنید؟

4. با سرآمد مردمان پس از پیامبر و همگن رسول از میان تمام جهانیان.

5. و داماد پیامبر و کسی که درست به او ماند، در آن روزها که موی فرق ها [در غزوات از ترس] سفید می شد. [دلاوری ها کرده] چنین قیاسی کردید؟

بیداری می کشم، مانند اینکه جن زده هستم. مادرم برای مانند این کار مرا زائیده است. جنگ پی درپی و سخت با من چه خواهد کرد. سَمَعمَع (ترسناک) هستم، گویا از جن می باشم.

ب) محمد بن اسحاق از عُروَهِ بنِ زُبَیر چنین حدیث کند: «علی(علیه السلام) در جنگ بدر ولید بن عُتبَهِ بنِ رَبِیعَه را کشت و دیدم که به سوی طُعَیمَهِ بنِ نَوفِل (1) رفت و او را با نیزه از پای درآورد و فرمود: به خدا پس از امروز دیگر تو درباره خدا هرگز با ما ستیزه نخواهی کرد». (2) (یعنی دیگر زنده نخواهی ماند).

عبدالرزاق از زُهَری روایت می کند که گفت: چون رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دانست که نَوفِل بن خُوَیلِد [در میان لشکر مشرکین] به منطقه بدر آمده، گفت: «بار خدایا مرا از نوفل بن خویلد آسوده ساز». پس چون قریش پراکنده شدند، علی نَوفِل را [در میان معرکه] دید که همچنان سرگردان و حیران ایستاده و نمی داند چه کند. بر او حمله کرد و با شمشیر ضربتی به او زد. [او سپر گرفت] و شمشیر به سپر فرو رفت. پس آن حضرت شمشیر را از میان سپر بیرون کشید و به ساق بالای پایش زد و با اینکه زره او دامن بلند بود و روی رانش را گرفته بود، آن را برید [و پایش را قطع کرد] و به دنبال آن او را کشت و چون نزد پیغمبر(صلی الله علیه و آله) بازگشت، شنید که آن حضرت می فرماید: «کیست که از نَوفِل بنِ خُوَیلِد اطلاع داشته باشد [و بداند که بر سر او چه آمده؟]». علی(علیه السلام) عرض کرد: «ای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) من او را کشتم». پیغمبر(صلی الله علیه و آله) [که این مژده را شنید] تکبیر گفت و فرمود:

«اَلحَمْدُ لِلهِ الَّذِی5.

ص: 127

أَجَابَ دَعْوَتِی فِیهِ»؛ «سپاس خداوندی را که خواسته مرا درباره او انجام داد [و خیال مرا آسوده کرد]». (1)

درباره کردار علی(علیه السلام) و شجاعتی که از وی در جنگ بدر پدیدار شد، اسَیدِ بنِ ابی إیاس (یکی از مشرکان مکه) اشعار ذیل را می گفت و مشرکان قریش را بر علی(علیه السلام) می شورانید.

1. فِی کلِّ مَجْمَعِ غَایهٍ أَخْزَاکمْ جَذَعٌ أَبَرَّ عَلَی الْمَذَاکی الْقُرَّحِ

2. لِلَّهِ دَرُّکمْ أَ لَمَّا تُنْصِفُوا قَدْ یُنْصِفُ الْحُرُّ الْکرِیمُ وَ یَسْتَحِی

3. هَذَا ابْنُ فَاطِمَهَ الَّذِی أَفْنَاکمْ ذَبْحاً وَ قِتْلَهَ قَعْصَهٍ لَمْ تُذْبَحْ

4. أَعْطُوهُ خَرْجاً وَ اتَّقُوا بِضَرِیبَهٍ فِعْلَ الذَّلِیلِ وَ بَیعَهً لَمْ تُرْبَحْ

5. أَینَ الْکهُولُ وَ أَینَ کلُّ دِعَامَهٍ فِی الْمُعْضِلَاتِ وَ أَینَ زَینُ الْأَبْطَحِ

6. أَفْنَاهُمْ قَعْصاً وَ ضَرْباً یفْتَرِی بِالسَّیفِ یعْمَلُ حَدَّهُ لَمْ یصْفَحْ (2)

1. [ای گروه قریش] در هر انجمنی که پرچمی برپا شد (یعنی در جنگ ها) شما را نوجوانی نورس رسوا کرد که بر پیران سالمند پیروز شد.

2. خدایتان خیر دهد آیا شما [کردار این جوانان را] بد می پندارید؟ چیزی را که هر آزادمرد بزرگواری از آن شرم دارد و بدش آید؟

3. این پسر فاطمه [بنت اسد] است که شما را نابود کرد با سر بریدنتان و به کشتن در جا [که نیازی به بریدن سر نداشت و با همان ضربت شما را از پا درآورد].8.

ص: 128

4. به او پولی و خرجی بدهید و از ضربت های او خود را نگهدارید (با دادن پول جلوی ضربت های او را بگیرید و) کاری که مردان زبون و خوار می کنند [بکنید] و [مانند] بیعتی که سودی ندارد.

5. کجایند پیران و خردمندان! کجایند بزرگان و پناهگاهان! [که] در هر پیشامد ناگوار [ی با سرپنجه خرد و تدبیر و قدرت خویش آن را بر طرف می ساختند؟] و کجاست زینت و زیبایی شهر مکه (مقصودش یکی از بزرگان مکه است، و دور نیست منظورش یکی از همان سران قریش مانند عُتبه و شَیبه و نَوفِل و امثال آنها باشد که در جنگ بدر با دست علی(علیه السلام) کشته شدند).

6. شما را نابود کرد به کشتنی در جا [که نیازی به سر بریدن ندارد] و به ضربت هایی از شمشیر که به تیزی آن جدا می کرد و به پهنای آن کار نمی کرد (شاید مقصودش این است که تیزی شمشیر و قوت بازوی او کار می کرد، نه پهنای شمشیر یا معنا چنین است که ضربت های او جدا می کرد و دو نیم می نمود و پهن نمی کرد که تنها زخمی در بدن ایجاد کند).

ج) هند بنت عُتبه، همسر ابوسفیان نیز هنگامی که علی(علیه السلام) در جنگ بدر با شمشیرش دست ولید را قطع کرد، چنین گفت:

ما کانَ عن عُتبَهَ لی مِن صَبرٍ ابی و عَمِّی و شَقیقِ بَکرِی

اخی الَّذِی کانوا کَضَوءِ البَدرِ بِهِم کَسَرتَ یا عَلِی ظَهِری (1)

برای من درباره کشته شدن عتبه صبری نمانده. پدر، عمو و همزاد برادرم را که مانند ماه شب چهارده بودند، کشتی! ای علی با کشتن آنها پشتم را شکستی!4.

ص: 129

صدای تکبیری را از آسمان شنیدند که می گفت:

«لا سَیفَ الّا ذو الفَقَار وَ لا فَتی الّا عَلِی». سپس حَسّان بنِ ثابت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اجازه گرفت، تا در این باره شعری بسراید. پیامبر(صلی الله علیه و آله) به او اجازه داد و حسان هم شعرش را سرود و با این بیت آغاز کرد:

1.جِبرِیلُ نادَی مُعلِناً وَ النَّقعُ لَیسَ بِمُنجَلِی

2. وَ المُسلِمونَ قَد احدَقوا حَولَ النَّبِی المُرسَلِ

3. لا سَیفَ الّا ذو الفَقار وَ لا فَتَی الّا عَلِی

1. جبرئیل با صدای بلند فریاد زد درحالی که گرد و غبار میدان جنگ برطرف نشده بود.

2. و درحالی که مسلمان ها حلقه زده بودند در پیرامون پیامبر مرسل:

3. شمشیری غیر از ذو الفقار نیست و جوانمردی همچون علی(علیه السلام) وجود ندارد.

ابن جوزی در این زمینه گفتاری دارد و آن اینکه برخی می گویند این واقعه در روز احد اتفاق افتاد. ولی آن چنان که احمد بن حنبل از ابن عباس روایت کرده، وی گفته است این واقعه در روز بدر بوده است. ولی صحیح تر آن است که در روز فتح خیبر اتفاق افتاده است و هیچ یک از دانشمندان در این سخن آخری (که روز فتح خیبر باشد) نکوهشی ننموده و ایرادی نکرده است. (1)

علامه امینی می گوید:

احادیث متعددی که در این باره وارد شده، ثابت می کند که این مسئله چندین بار واقع شده است و منادی در روز احد جبرئیل بوده است. ولی منادی روز بدر ملک دیگری به نام رضوان بوده است. پیشوایان علم حدیث بر نقل این داستان5.

ص: 131

اجماع دارند؛ چنان که گنجی ادعای اجماع کرد و در صفحه144 کتاب کفایه اش، از طریق ابی الغنائم، از 21 نفر از روات و علما به اسنادهای شان از سعد بن طریف حنظلی، از ابی جعفر محمّد بن علی الباقر(علیه السلام) نقل کرد که آن حضرت فرمود: در روز بدر ملکی که نامش رضوان بود، فریاد زد:

«لا سَیفَ الّا ذو الفَقار وَ لا فَتی الّا عَلِی». سپس علامه امینی می افزاید: «پیشوایان علم حدیث بر نقل این قسمت داستان و روایت، اجماع کرده و بزرگان از یکدیگر نقل کرده اند».

این روایت را حاکم به طور مرفوع نقل کرده و بیهقی در مناقب، در سلسله سند، بررسی نموده و از حاکم نقل کرده و گوید:این روایت را حافظ بن نجار و او از طوسی (تا آخر سند) از جابر بن عبدالله به ما خبر داده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روز جنگ بدر فرمود: «این رضوان است که فرشته ای از فرشتگان خدا است و صدا می زند: «لا سَیفَ الّا ذو الفَقار وَ لا فَتَی الّا عَلِی». (1)

نصر بن مزاحم (2) نیز از جابر بن نُمیر (3) انصاری روایت کرده که گوید: شنیدم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که بارها این بیت را می خواند: «لا سَیفَ الّا ذو الفَقار وَ لا فَتَی الّا عَلِی».

حموینی در الفرائد باب چهل و نهم، به اسنادش از حافظ بیهقی که سند را تا علی بن ابی طالب(علیه السلام) آورده است، نقل می کند که حضرت علی(علیه السلام) فرمود:

جبرئیل به حضور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) مشرف شد و گفت: «بتی در یمن وجود دارد).

ص: 132

که در آهن پوشیده شده است، کسی را بفرست تا آن را درهم کوبد و خرد کند و آهن آن را ضبط کند». علی(علیه السلام) گوید وقتی جبرئیل این دستور را به رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) داد، پیغمبر مرا احضار کرد و این مأموریت را به من داد. من بت را درهم کوبیدم و آهن را گرفتم و به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) آوردم و دو شمشیر از آن ساختم: یکی را ذوالفقار نامیدم و دیگری را مِجذَم. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) ذوالفقار را خود به کمر بست و مِجذَم را به من داد و بعدها ذوالفقار را نیز به من بخشید. در آن هنگام که پیش روی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز احد می جنگیدم و شمشیر می زدم، چشم پیغمبر به من افتاد و فرمود:

«لا سَیفَ الّا ذو الفَقار وَ لا فَتَی الّا عَلِی».

نقل شده است وقتی علی(علیه السلام) طلحه بن ابی طلحه را که پرچم دار مشرکان در جنگ احد بود، کشت، ابوعُبَیده حَجّاج بنِ عِلاطِ سلمی (1) این اشعار را سرود:

1. للِّهِ أی مُذَبِبٍ عَن حُرمَهٍ أعنی ابنَ فاطِمَهَ المُعَم المُخَوَّلا

2. جادَت یَداکَ لَهُ بِعاجِلِ طَعنَهٍ تَرکتَ طَلیحَهَ لِلجَبِینِ مُجَدَّلا

3. و شَدَدتَ شِدَّهَ باسِلٍ فَکَشَفتَهُم بِالحَقّ إذ یَهوِینَ أخوَلَ أخوَلا

4. و عَلَلتَ سَیفَکَ بِالدّماءِ وَ لَم تَکُن لِتَرُدَّهُ حَرانَ حَتّی یَنهَلا (2)

1. خدای متعال برای نابود کردن دشمنان دین (دفاع از دین) خود، شخصی را مانند ابن فاطمه (علی بن ابی طالب(علیه السلام) بر می گزیند که عموها و دایی های او مردمان کریمی هستند.

2. دستان تو که برای همیشه توانا باشند، به تو کمک کردند و مانند طلیحه را به3.

ص: 133

شمشیر تیز به زمین افکنده و هلاک ساختند.

3. و چون دلاور توانائی بر دشمنان خود کار را سخت گرفتی و با شمشیر بران خود، در هنگامی که از فراز به نشیب می آمدند، آنها را شکست دادی.

4. شمشیر عطشان خود را از خون های دشمنان سیراب کردی و تا سیر نگردید در غلاف ننمودی.

حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) بعد از جنگ احد به سوی مدینه بازگشت و حضرت زهرا(علیها السلام) از پدرش استقبال کرد و با خود ظرف آبی آورد و خون ها را از چهره پدرش شست. امیرالمؤمنین(علیه السلام) هم خود را به پیغمبر رسانید و ذوالفقارش را نیز همراه داشت، و از دست تا بازویش خون آلود بود. و به فاطمه(علیها السلام) فرمود: این شمشیر را از من بگیر که امروز مرا تصدیق کرد و پس از این فرمود:

1. أَ فَاطِمُ هَاکِ السَّیْفَ غَیْرَ ذَمِیمٍ فَلَسْتُ بِرَعْدِ یدٍ وَ لَا بِلَئِیمٍ

2. لَعَمْرِی لَقَدْ جَاهَدْتُ فِی نَصْرِ أَحْمَدَ وَ طَاعَهِ رَبٍّ بِالْعِبَادِ عَلِیمٍ

3. أُرِیدُ ثَوَابَ الله لَا شَیْ ءَ غَیْرَهُ وَ رِضْوَانَهُ فِی جَنَّهٍ وَ نَعِیم

1. ای فاطمه اینک فرا گیر این شمشیر را که ستوده است و مذموم نیست. پس من نیستم که در جنگ ترسان و لرزان باشم.

2. به جان خودم مبالغه دارم در نصرت دین احمد و در طاعت پروردگار که داناست به حال بندگان.

3. [از این جهاد] تنها پاداش الهی را خوسته ام خشنودی و نعمت الهی را در بهشت، نه چیز دیگر.

حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) به فاطمه(علیها السلام) فرمود: «شمشیر را بگیرید؛ شوهرت امروز

ص: 134

بسیار فداکاری کرد و حق خود را اداء نمود. خداوند به شمشیر او بزرگان و رؤسای قریش را به هلاکت رسانید». (1)

مبارز می طلبید و مسلمانان را سرزنش می کرد و می گفت:

وَ لَقَدْ بُحِحْتُ مِنَ النِّدَاءِ بِجَمْعِکمْ هَلْ مِنْ مُبَارِزٍ وَ وَقَفْتُ إِذْ جَبُنَ الشُّجَاعُ بِمَوْقِفِ الْبَطَلِ الْمُنَاجِزِ

وَ کَذَلِکَ إِنِّی لَمْ أَزَلْ مُتَسَرِّعاً نَحْوَ الْهَزَاهِزِ إِنَّ الشَّجَاعَهَ وَ السَّمَاحَهَ فِی الْفَتَی خَیْرُ الْغَرَائِز

از اینکه شما را به مبارزه خویش خواندم و پاسخی ندادید، به تنگ آمدم و گلویم گرفت. در عین حال در محل خود (که محل ترس افراد شجاع است) مانند دلاور بی باکی قرار گرفتم.

این آرامش را تنها در اینجا ندارم، بلکه پیش از هرگونه گرفتاری همین حالت را داشته ام؛ چراکه دلاوری و بخشندگی از بهترین خوی هاست.

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) خطاب به همراهان فرمود: «کدام یک شما حاضر است که با عمرو بجنگد و دین اسلام را با کشتن او پشتیبانی کند؟» حاضران که از دلاوری او با خبر بودند، پاسخی ندادند! حضرت علی(علیه السلام) پیشقدم شد و گفت: «من حاضرم، یا نبی الله!» رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بنشین!» دوباره عمرو مبارز طلبید. در این هنگام، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) اجازه داد تا خود را برای مبارزه با او آماده سازد. حضرت علی(علیه السلام) درحالی که به سوی عمرو می تاخت، این رجز را می خواند:

لَا تَعْجَلَنَّ فَقَدْ أَتَاکَ مُجِیبُ صَوْتِکَ غَیْرَ عَاجِزٍ ذُو نِیَّهٍ وَ بَصِیرَهٍ وَ الصِّدْقُ مُنْجِی کُلِّ فَائِزٍ

إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ أُقِیمَ عَلَیْکَ نَائِحَهَ الْجَنَائِزِ مِنْ ضَرْبَهٍ نَجْلَاءَ یَبْقَی صَوْتُهَا بَعْدَ الْهَزَاهِزِ (1)

ای عمرو شتاب مکن که برای پاسخگویی به ندای تو شخص توانا و نیرومندی می آید که دارای عزم جدی و بینایی است، همانا راستگویی هر فرد رستگاری را نجات می بخشد.5.

ص: 136

امیدوارم با ضربت سختی که بر تو وارد می آورم، نوحه سرایی مردگان را بر تو به پا دارم. آن چنان که صدای آن شیون بعد از حرکت پرتلاطم لشکر نیز به گوش رسد.

عمرو پرسید: «تو کیستی؟» فرمود: «پسر عبد مناف، علی بن ابی طالبم». عمرو گفت: «ای برادرزاده! آیا از عموهایت کسی نبود که از تو بزرگ تر باشد؟! بهتر آن است از مبارزه با من منصرف شوی؛ به خاطر اینکه نمی خواهم خون تو را بریزم!» حضرت علی(علیه السلام) در پاسخ او فرمود: «لیکن، به خدا سوگند که من در ریختن خون تو کراهتی ندارم». سپس فرمود: «شنیده ام که تو با خدا عهد کرده بودی که هیچ مردی از قریش، یکی از دو کار را از تو نخواهد، مگر آنکه آن را از او بپذیری». عمرو گفت: «آری چنین است». حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «تقاضای نخستین من این است که تو را به سوی خدا و رسول او و پذیرش اسلام دعوت می کنم». عمرو گفت: «این تقاضا را نمی پذیرم و نیازی به آن ندارم». حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «تقاضای دوم من آن است که تو را به مبارزه با خود می خوانم!» عمرو گفت: «چرا چنین تقاضایی داری؟ به خدا سوگند! دوست نمی دارم تو را با دست خویش از پای درآورم». حضرت علی(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «لیکن، به خدا قسم من دوست دارم تو را بکشم». عمرو از شنیدن این سخن ناراحت شده از اسب پیاده شد و اسب خود را پی کرد. شمشیر آتش بارش را از نیام کشید و با همه غضبناکی که داشت، به سوی حضرت علی(علیه السلام) حمله کرد. حضرت سپر روی سر گرفت. شمشیر عمرو سپر حضرت علی(علیه السلام) را دو نیم کرد و از کلاهخود ایشان گذشت و فرق شریفش را شکافت. حضرت علی(علیه السلام) چابکی کرد شمشیری

ص: 137

بر پشت گردنش زد و او را به زمین افکند و از افتادن او بر روی زمین، گرد و غباری برخاست و این هنگام صدا به تکبیر بلند کرد! حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) صدای تکبیر علی(علیه السلام) را شنید و دانست که حضرت علی(علیه السلام)، عمرو را از پای درآورده است. همین که عَکرمه بن ابی جهل، هُبَیرَه بنِ ابی وَهَب و ضَرارِ بنِ خَطّاب، دیدند که عمرو بر زمین افتاد، فرار کردند... علی(علیه السلام) آن زمان این چند شعر را می خواند:

1. نَصَرَ الْحِجَارَهَ مِنْ سَفَاهَهِ رَأْیهِ وَ نَصَرْتُ رَبَّ مُحَمَّدٍ بِصَوَابٍ

2. فَضَرَبْتُهُ وَ تَرَکتُهُ مُتَجَدِّلًا کالْجِذْعِ بَینَ دَکادِک وَ رَوَابِی

3. وَ عَفَفْتُ عَنْ أَثْوَابِهِ وَ لَوْ أَنَّنِی کنْتُ الْمُقَطَّرَ بَزَّنِی أَثْوَابِی

4. لَا تَحْسَبُنَّ الله خَاذِلَ دِینِهِ وَ نَبِیهِ یا مَعْشَرَ الْأَحْزَابِ (1)

1. این مرد از بی خردی که داشت بت های سنگی را یاری کرد، ولی من از روی روشن بینی و صواب، پروردگار محمد(صلی الله علیه و آله) را یاری کردم.

2. پس با شمشیر بر او زدم و مانند تنه درخت خرما او را میان ریگ های نرم و تپه ها بر زمین افکندم.

3. و از جامه های او [و زرهی که بر تنش بود] درگذشتم، در صورتی که اگر من به جای او به زمین می افتادم، جامه های مرا از تنم بیرون می آورد [و برهنه ام می کرد].

4. ای گروه احزاب! گمان مبرید که خدا دین خود و پیامبرش را فرو گذارد [و یاری آنها نکند].1.

ص: 138

چون علی(علیه السلام) از کشتن عمرو فراغت یافت و با رویی برافروخته نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بازگشت، عُمَر بن خَطّاب به علی(علیه السلام) گفت: «چرا زره او را از تنش بیرون نیاوردی؛ به خاطر آنکه زرهش در میان عرب بی مانند است؟» علی(علیه السلام) فرمود: «هنگامی که ضربتی بر او وارد آوردم، طوری در برابرم ظاهر شد که شرمنده شدم که زره را از تنش جدا سازم و حیا کردم از اینکه عموزاده ام را برهنه سازم».

هِشام بنِ محمد از مَعروفِ بن خَرَّبوذ حدیث می کند که علی(علیه السلام) در جنگ خندق این اشعار را بر زبان جاری ساخت:

1. أَ عَلَیَّ تَقْتَحِمُ الْفَوَارِسُ هَکذَا عَنِّی وَ عَنْهَا خَبِّرُوا أَصْحَابِی

2. الْیوْمَ تَمْنَعُنِی الْفِرَارُ حَفِیظَتِی وَ مُصَمِّمٌ فِی الرَّأْسِ لَیسَ بِنَابِی

3. أَرْدَیتُ عَمْرواً حین أخلص صقله إِذْ طَغَی بِمُهَنَّدٍ صَافِی الْحَدِیدِ مُجَرَّبٍ قَضَّابٍ (1)

1. آیا به سوی من سواران (قریش) یورش برند؟ آگاه کنید از جانب من و از جانب آن سواران، یاران مرا:

2. که امروز غیرت من و شمشیر تیز و برانی که در سر دارم، از گریختنم جلوگیری کند.

3. و آن گاه که عمرو به وسیله شمشیر براق و برنده که از آهن هندی ساخته شده بود، سرکشی کرد، او را به خاک هلاکت انداختم.

احمد بن عبدالعزیز به سند خود از ابی الحسن مدائنی حدیث کند که چون علی بن ابی طالب(علیه السلام)، عمرو بن عبدودّ را کشت، این خبر به گوش خواهرش به1.

ص: 139

نام خَنساء رسید. پرسید: «چه کسی بوده است آن کس که بر برادرم دلیری کرده [و جرئت کشتن او را داشته؟]». گفتند: «علی بن ابی طالب». گفت: «مرگ او نگذشت جز به دست همتای کریمی. اشکم هرگز خشک نشود اگر برای او اشک بریزم. ای بنی عامر! تاکنون بهتر از این سرافرازی و افتخار نشنیده ام». سپس این اشعار را سرود:

لوْ کانَ قَاتِلُ عَمْرٍو غَیرَ قَاتِلِهِ لَکنْتُ أَبْکی عَلَیهِ آخِرَ الْأَبَدِ

لَکنَّ قَاتِلَ عَمْرٍو لَا یعَابُ بِهِ مَنْ کانَ یدْعَی قَدِیماً بَیضَهَ الْبَلَدِ (1)

اگر کشنده عمرو جز این کشنده (یعنی علی) بود تا ابد بر او می گریستم.

ولی کشنده عمرو کسی است که به واسطه کشتن او عیبی بر عمرو نیست؛ آن کس که پیش از این «بیضه البلد» (یگانه مرد شهر) نامیده می شد.

همچنین این اشعار را سرود:

1. أَسَدَانِ فِی ضِیقِ الْمَکرِّ تَصَاوَلَا وَ کلَاهُمَا کُفْ ءٌ کرِیمٌ بَاسِلٌ

2. فَتَخَالَسَا مُهَجَ النُّفُوسِ کلَاهُمَا وَسْطَ الْمَذَادِ مُخَاتِلٌ وَ مُقَاتِلٌ

3. وَ کلَاهُمَا حَضَرَ الْقِرَاعَ حَفِیظَهً لَمْ یثْنِهِ عَنْ ذَاک شُغُلٌ شَاغِلٌ

4. فَاذْهَبْ عَلِی فَمَا ظَفرْتَ بِمِثْلِهِ قَوْلٌ سَدِیدٌ لَیسَ فِیهِ تَحَامُلٌ

5. فَالثَّأْرُ عِنْدِی یا عَلِی فَلَیتَنِی أَدْرَکتُهُ وَ الْعَقْلُ مِنِّی کامِلٌ

6. ذَلَّتْ قُرَیشٌ بَعْدَ مَقْتَلِ فَارِسٍ فَالذُّلُّ مُهْلِکهَا وَ خِزْی شَامِلٌ (2)8.

ص: 140

1. دو شیر دلاور بودند که در تنگنای معرکه جنگ به یکدیگر حمله ور شدند و هر دو همتایان بزرگوار و دلیری بودند.

2. و هر دوی آنها [کسانی بودند که] در میدان نبرد با نیرنگ و با جنگ دل و جان ها را ربودند.

3. و هر دوی آنها برای کوبیدن و جنگیدن آماده و حاضر شدند و هیچ سرگرم کننده نتوانست آن دو را باز گرداند.

4. ای علی برو که تاکنون به کسی مانند او دست نیافته بودی، و این [که می گویم] سخنی است پابرجا و درست که در آن حرف ناروایی نیست.

5. و خون او نزد من است و ای کاش من انتقام آن را هنگامی که خرد من کامل است، بگیرم.

6. قریش پس از کشته شدن چنین سواری خوار شد و این خواری، قریش را نابود خواهد کرد و این رسوایی همه آنان را در بر خواهد گرفت.

سپس گفت: «به خدا سوگند تا شتران ناله کنند، قریش نتواند انتقام خون او را بگیرد». (کنایه از این است که هرگز نخواهند توانست).

حَسّانِ بنِ ثابِِت نیز درباره شجاعت علی(علیه السلام) و کشته شدن عمرو بن عبدود اشعار ذیل را سروده است:

1. أَمْسَی الْفَتَی عَمْرُو بْنُ عَبْدٍ یبْتَغِی بِجُنُوبِ یَثْرِبَ غَارَهً لَمْ تُنْظَرْ

2. فَلَقَدْ وَجَدْتَ سُیوفَنَا مَشْهُورَهً وَ لَقَدْ وَجَدْتَ جِیادَنَا لَمْ تَقْصُرْ

3. وَ لَقَدْ رَأَیتَ غَدَاهَ بَدْرٍ عُصْبَهً ضَرَبُوک ضَرْباً غَیرَ ضَرْبِ الْمُحَسِّر(المحضر)

4. أَصْبَحْتَ لَا تُدْعَی لِیوْمِ عَظِیمَهٍ یا عَمْرُو أَوْ لِجَسِیمِ أَمْرٍ مُنْکرٍ(کلا والاله الاکبر) (1)4.

ص: 141

1. مرد نیرومند یعنی عمرو بن عبدودّ روز خود را به پایان رسانید در سمت جنوب مدینه و می خواست چپاولی بی درنگ بکند.

2. ای عمرو شمشیرهای ما را کشیده دیدی، و نیکان ما را یافتی که کوتاهی نمی کنند.

3. و هر آینه دیدی در جنگ بدر مردان دلاوری که تو را زدند نه مانند زدن مردمان وامانده.

4. [اکنون] به روزی افتادی ای عمرو که دیگر تو را برای روزهای بزرگ و کارهای سخت دعوت نکنند.

گویند: چون این اشعار حسان به گوش قبیله بنی عامر (که عمرو بن عبدودّ نیز از آن قبیله بود) رسید، جوانی از ایشان در پاسخ حَسّان این اشعار را گفت:

1. کذَبْتُمْ وَ بَیتِ الله لَمْ تَقْتُلُونَنَا وَ لَکنْ بِسَیفِ الْهَاشِمِیینَ فَافْخَرُوا

2. بِسَیفِ ابْنِ عبدالله أَحْمَدَ فِی الْوَغَی بِکفِّ عَلِیٍّ نِلْتُمْ ذَاک فَاقْصُرُوا

3. فَلَمْ تَقْتُلُوا عَمْرَو بْنَ عَبْدٍ بِبَأْسِکمْ وَ لَکنَّهُ الْکفْ ءُ الْهِزَبْرُ الْغَضَنْفَرُ

4. عَلِیُّ الَّذِی فِی الْفَخْرِ طَالَ بِنَاؤُهُ فَلَا تُکثِرُوا الدَّعْوَی عَلَینَا فَتَفْخَرُوا

5. بِبَدْرٍ خَرَجْتُمْ لِلْبِرَازِ فَرَدَّکمْ شُیوخُ قُرَیشٍ جَهْرَهً وَ تَأَخَّرُوا

6. فَلَمَّا أَتَاهُمْ حَمْزَهُ وَ عُبَیدَهُ وَ جَاءَ عَلِیٌّ بِالْمُهَنَّدِ یخْطِرُ

7. فَقَالُوا نَعَمْ أَکفَاءُ صِدْقٍ فَأَقْبَلُوا إِلَیهِمْ سِرَاعاً إِذْ بَغَوْا وَ تَجَبَّرُوا

8. فَجَالَ عَلِیٌّ جَوْلَهً هَاشِمِیهً فَدَمَّرَهُمْ لَمَّا عَتَوْا وَ تَکبَّرُوا

9. فَلَیسَ لَکمْ فَخْرٌ عَلَینَا بِغَیرِنَا وَ لَیسَ لَکمْ فَخْرٌ یُعَدُّ وَ یُذْکرُ (1)4.

ص: 142

1. به خانه خدا سوگند که دروغ گفتید و شما ما را نکشتید، ولی به شمشیر بنی هاشم [که از اهل مکه هستند] افتخار کنید.

2. به شمشیر پسر عبدالله یعنی احمد(صلی الله علیه و آله) که در جنگ به دست علی بود به این افتخار و سرفرازی (یعنی کشته شدن عمرو) رسیدید. پس کوتاه کنید [این لاف و گزاف را].

3. عمرو بن عبدود را شما با نیرویتان نکشتید، بلکه همتای هژبر شیر دلیرش او را کشت.

4. یعنی علی، آن چنان کسی که بنای قدرت و نیرویش بلند است و شما لاف های بیهوده و بسیار بر ما بزنید که پست و کوچک خواهید شد.

5. [همین شما انصار بودید] که در جنگ بدر برای مبارزه و جنگ بیرون شدید و بزرگان قریش آشکارا شما را باز گرداندند و پس زدند.

6. و آن گاه که حمزه و عبیده و علی با آن شمشیری که آهنش هندی و خطرناک بود، نزد ایشان آمدند.

7. گفتند: چه همتایان نیک و درستی هستید و با شتاب به سوی آن مردمانی که ستم و سرکشی کردند، برفتند (مقصود از ستمکار سرکش، عتبه، شیبه و ولید هستند).

8. پس علی در میدان، جولانی هاشمی کرد و دمار از روزگارشان درآورد. آن گاه (یا چون) که سرکشی کردند و تکبر ورزیدند.

9. شما به جز از خود ما افتخاری بر ما ندارید (یعنی آن کسانی که شما بدان ها فخر و مباهات می کنید، از خود ما اهل مکه هستند) و برای شما افتخاری نیست که به شمار درآید یا در بیان آید.

ص: 143

مسلمانان آن شب را استراحت کردند، درحالی که در این اندیشه بودند که فردا پرچم اسلام در دست چه کسی خواهد بود؟ وقتی روز شد، همه چشم ها به دست پیغمبر(صلی الله علیه و آله) دوخته شده بود که پرچم را به دست چه شخصی به اهتزاز در می آورد. در این حال پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «علی کجاست؟» یکی از حاضران پاسخ داد: «علی(علیه السلام) به درد چشم گرفتار است».

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) حضرت علی(علیه السلام) را پیش خود طلبید و آب دهان مبارک را میان دیدگان ایشان ریخت و دعا کرد. بلافاصله درد چشم برطرف شد! پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) پرچم پر افتخار اسلام را به حضرت علی(علیه السلام) داد و فرمود: «با این مردم نبرد می کنم تا مانند خودمان از نعمت اسلام برخوردار شوند». سپس خطاب به علی(علیه السلام) فرمود: «اینک با کمال قدرت و توانایی و با آرامش خاطر به مسیر خود ادامه بده. همین که به خیبر رسیدی، نخست آنان را به آیین اسلام دعوت کن و آنچه بر آنها واجب می گردد، به اطلاعشان برسان. به خداسوگند! اگر خدا به وسیله تو مردی را به اسلام هدایت کند، بهتر است از اینکه شترهای سرخ مو برای تو ارزانی دارد». (1)

ج) ابوبُرَیده و همچنین عبدالله بن بُرَیده اسلَمِی از پدرش نقل نمودند که ما به همراه پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در نزدیکی اهل خیبر فرود آمدیم و آنجا را محاصره کردیم. پرچم را ابوبکر به دست گرفت و حمله کرد و پیروزی حاصل نشد. سپس عمر فردای آن روز پرچم را به دست گرفت و حمله کرد، باز پیروزی حاصل نشد.6.

ص: 145

مردم از این جهت بسیار در سختی قرار گرفتند. این بار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

إنّی دافِعُ اللِّواءَ غَداً إلَی رَجُلٍ یُحِبُ اللهَ ورَسولَه و یُحِبُّهُ الله و رسولُهُ و لا یَرجِع حَتّی یَفتَحَ اللهُ عَلی یَدَیهِ.

فردا علم را به مردی می دهم که خدا و پیامبرش را دوست می دارد و خدا و پیامبرش نیز او را دوست می دارند. او باز نمی گردد مگر خداوند فتح را به دست او قرار دهد.

روز بعد وقتی با ابوبکر و عمر روبه رو شد، علی(علیه السلام) را خواست. این در حالی بود که حضرت چشمش شدیداً درد داشت. آب دهانش را به چشم او مالید و پرچم را به او داد و مردم هم با او حرکت کردند. سپس با اهل خیبر ملاقات نمود و در آن هنگام مرحب در پیش آنان این رجز را می گفت:

قَدْ عَلِمَتْ خَیْبَرُ أَنِّی مَرْحَبٌ شَاکٍ سِلَاحِی بَطَلٌ مُجَرَّبٌ

أَطْعَنُ أَحْیَاناً وَ حِیناً أَضْرِبُ إِذَا اللُّیُوثُ أَقْبَلَتْ تَلْتَهِبُ

خیبر می داند که من مرحبم، کسی هستم که با شوکت و جرئت هر چه تمام تر تیغ بر دشمن می کشم.

گاهی با نیزه می زنم و گاهی با شمشیر جنگ می کنم. هنگامی که با مردان شجاع روبه رو شده و آتش جنگ شعله ور گردد.

علی(علیه السلام) در پاسخ وی گفت:

1. أَنَا الَّذِی سَمَّتْنِی أُمِّی حَیْدَرَهَ ضَرْغَامُ آجَامٍ وَ لَیْثٌ قَسْوَرَهٌ

2. عَلَی الْأَعَادِی مِثْلُ رِیحٍ صَرْصَرَهٍ أَکِیلُکُمْ بِالسَّیْفِ کَیْلَ السَّنْدَرَهِ

3. أَضْرِبُ بِالسَّیْفِ رِقَابَ الْکَفَرَه (1)9.

ص: 146

1. من همانم که مادرم مرا حیدر نامیده؛ مانند شیر بیشه ها، قوی و نیرومند هستم.

2. بر دشمنان، همانند طوفان صرصر، می تازم که شما را با شمشیر پیمانه می کنم؛ مانند پیمانه ای که از چوب سندره درست شده باشد.

3. با بازوان ستبر و قوی شیرگونه با شمشیر، چهره های کفار را می زنم.

علی(علیه السلام) در برابر یلی قرار گرفت که سران و دلاوران عرب تاب برابری با او را نداشتند؛ در این هنگام، دو ضربت فیما بین ایشان اتفاق افتاد. آخرالامر حضرت علی(علیه السلام) ضربتی بر سر او فرود آورد که کلاهخود را شکافت و به سرش اصابت کرد و در سر او تا آنجا فرو رفت که تیزی شمشیر به دندان های او رسید و به اندازه ای محکم بر فرق او فرو آمد که صدای ضربت شمشیر حضرت علی(علیه السلام) لشکر را به خود متوجه ساخت! هنوز عقب ماندگان از لشکریان نرسیده بودند که فتح و گشایش نصیب اسلام شد و قلعه خیبر به تصرّف مسلمانان در آمد.

علی(علیه السلام) گفت: «سر مرحب را نزد پیغمبر آوردم. حضرت خوشحال شد و برای من دعا کرد». (1)

د) جابر بن عبدالله انصاری چنین روایت کرد: روز خیبر که فرا رسید، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مردی را به کارزار با دشمن فرستاد و او از مقابله با دشمنان ترسید! در این حال محمد بن مُسلِمه به حضور رسید و عرض کرد: «یا رسول الله! هیچ گاه مانند امروز نبینم: برای اینکه محمود بن مسلمه کشته شد». رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هیچ گاه در انتظار دیدار دشمن نباشید. بلکه از خدای تعالی7.

ص: 147

درخواست عافیت کنید؛ برای اینکه نمی دانید چه گرفتاری هایی در حالت روبه رو شدن با دشمنان خواهید داشت. اینک، هرگاه با دشمنان رویارو شدید، به خدا عرض کنید: «خداوندا! تو پروردگار ما و آنها هستی. اختیار ما و آنها در دست توست و تو هستی که آنان را از پای درمی آوری». سپس روی زمین بنشینید و به مجردی که شب هنگام فرا رسید، از محل خود حرکت کنید و تکبیر بگویید و به آنها حمله بیاورید. آن گاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «فردا پرچم اسلام را در اختیار مردی قرار می دهم که خدا و رسول را دوست می دارد و خدا و رسول هم او را دوست می دارند. او مردی است که از دشمن هراسی ندارد و پشت به دشمن نمی کند و خدا به دست او فتح و پیروزی را نصیب اسلام می فرماید».

از شنیدن این سخن مردمی که خواهان سروری بودند، خود را آماده کردند تا ببینند پرچم اسلام در دست کدام یک از آنان قرار خواهد گرفت. علی(علیه السلام) در آن روز به درد چشم گرفتار بود. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خطاب به او فرمود: «اینک به سوی دشمنان حرکت کن». عرض کرد: «یا رسول اللّه! چشمم به اندازه ای درد می کند که چیزی و جایی را نمی بینم». رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آب دهان مبارک را در دیدگانش ریخت و پرچم اسلام را به دست او داد. علی پرسید: «با چه شرطی با آنان نبرد کنم؟» فرمود: «تا زمانی که به یکتایی خدا و نبوت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اقرار کنند. در این هنگام مال و خون آنان در پناه من است و حق و حساب دیگر آنها به عهده خداست». علی به فرمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) عازم میدان نبرد شد و با آنها جنگید تا خدای تعالی به دست او دین اسلام را یاری کرد. (1)8.

ص: 148

ه) صحیح مسلم در کتاب «جهاد و سیر» در باب غزوه «ذی قِرَد»، به چندین سند، از عکرمه بن عمّار از ایاسِ بنِ سَلمه از پدرش روایت کرده است (و حدیث را ادامه می دهد تا آنجا که گفت) هنگامی که وارد خیبر شدیم، بزرگ اهل خیبر (مرحب) درحالی که به شمشیر و زور و بازوی خود می بالید، به میدان آمد و رجز خواند. «سلمه» گوید: عموی من، عامر، برای مبارزه با او بیرون رفت، رجز خواند و گفت:

قَد عَلِمَت خَیبَرُ انّی عامِرٌ شاکی السِّلاح بَطَلٌ مُغامِرٌ

خیبر می داند که من عامرم؛ کسی هستم که با شوکت تمام تر با سلاح در دست، بر دشمن می تازم و از مرگ هراسی ندارم.

در این هنگام دو ضربت شمشیر، در میانشان فرو آمد. مرحب پیشدستی کرد و شمشیری بر کلاهخود او فرو آورد. و ضربت شمشیر دیگری هم بر او وارد آورد و رگ دستش را برید و عامر به شهادت رسید.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) پس از این فاجعه، مرا به سوی علی(علیه السلام) فرستاد تا آن حضرت را به حضور پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بخوانم. حضرت علی(علیه السلام) در آن روز به درد چشم مبتلا بود. (1)

و) همچنین مسلم در صحیح، کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل علی بن ابی طالب، از ابوهُرَیرَه آورده است که رسول الله(صلی الله علیه و آله) در روز جنگ خیبر فرمود:

«لَأُعطِینَّ هَذِهِ الرّایَهَ رَجُلاً یُحِبُّ اللهَ و رَسولَهُ یَفتَحُ اللهُ عَلی یَدَیهِ». عمر بن خطاب گفت: «فرمانروایی را دوست نداشتم، مگر آن روز. لذا خود را بلند کردم تا بلکه پیامبر مرا ببیند و پرچم به دست من برسد. اما پیامبر علی را صدا زد و...».5.

ص: 149

ز) ابوسعید خدری گفت: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) وقتی که عمر بن خطاب را به سوی خیبر فرستاد و او با کسانی که با او بودند شکست خورد و به سوی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) برگشتند، پیامبر همان شب را درحالی که اندوهناک بود به روز آورد. هنگامی که صبح شد به سوی مردم بیرون آمد و فرمود: «البته عَلَم را به مردی می دهم که خدا و پیامبرش را دوست می دارد و خدا و پیامبرش او را دوست می دارند و هرگز فرارکننده نیست...». پس جمیع مهاجران و انصار حاضر گردیدند و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چون علی(علیه السلام) را آنجا نیافت، فرمود: «علی کجا است؟» گفتند: «ای پیامبر خدا، علی(علیه السلام) به درد چشم مبتلاست». پیامبر(صلی الله علیه و آله)، ابوذر و سلمان را به دنبال او فرستاد. پس علی(علیه السلام) را که قدرت بر باز کردن چشم نداشت، به پیش پیامبر(صلی الله علیه و آله) آوردند». بعد فرمود: «خدایا از او درد چشم را دور کن و گرمی و سردی را ببر و بر دشمن چیره گردان و به او پیروزی ده؛ زیرا او بنده توست و تو و پیامبرت را دوست می دارد و هرگز فرارکننده نیست». بعد عَلَم را به او داد.

حسان بن ثابت از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) اجازه خواست و این اشعار را در این موضوع گفت:

1.وَ کانَ عَلِیٌّ أرمَدَ العَینِ یَبتَغِی دَواءً فَلَمّا لمَ یَحِسَّ مُداوِیاً

2.شَفاهُ رسولُ الله مِنهُ بِتَفلَهٍ فَبُورِکَ مَرْقیا و بُورِکَ راقیاً

3. فَقالَ سَأُعطِی الرّایَهَ الیَومَ ضَارباً (صارما) کَمِیاً مُحبّاً لِلرَّسولِ مُوالیاً

4. یُحِبُّ إلهی و الإلهُ یحبُّهُ بِهِ یَفتَحُ الله الحُصونَ الأوابیا

5. فأصفَی (فَخَصَّ) بِها دونَ البَرِیَّهِ کُلِّها عَلِیاً و سَمّاهُ الوَزِیرَ المُواخِیا

ص: 150

1. علی را چشم درد می کرد و دارو می جست، اما دارویی نیافت.

2. رسول خدا او را به آب دهن شفا داد، پس چه فرخنده بیمار و چه مبارک طبیبی.

3. که فرمود: فردا عَلَم را به مردی می دهم که پهلوانی چون تیغ بران و دوستدار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) است.

4. او خدای مرا دوست می دارد و خدا نیز او را دوست می دارد و این دژهای نگشودنی را با دست او می گشاید.

5. پس علی را از همه مردم بدین فخر برگزید و او را برادر و وزیر خود خواند. (1)

الف) هنگامی که علی(علیه السلام) به خلافت رسید برای ولایات مختلف نامه نوشت؛ از جمله به معاویه نیز چندین نامه و پیغام فرستاد تا وی را به تسلیم وادارد. معاویه از بیعت با ایشان سر باز زد و عَلَم مخالفت را بر افراشت. علی(علیه السلام) و اصحابش همواره در صدد بودند برای رام ساختن معاویه و جلوگیری از جنگ و خونریزی راهی بیابند. روزی، عَدِی بنِ ِ حاتم به حضرت گفت: «ای امیرمؤمنان مرا در میان قوم خود مردی است بی همتا که (در فصاحت) مانند ندارد و او اینک آهنگ دیدار پسرعموی خویش، حابس بن سعد طایی را در شام دارد. اگر ما را رخصت دهی او با معاویه دیدار کند. شاید وی را [به برهان] شکست دهد». علی(علیه السلام) به او گفت: «بسیار خوب، [از من] چنینش فرمان ده». و نام آن مرد خُفاف ابنِ عبدالله بود. وی نزد پسرعموی خود، حابس بن سعد در شام آمد و حابس خواجه و بزرگ قبیله طی بود. خُفاف به حابس باز گفت که خود شاهد ماجرای عثمان در مدینه بوده و بعد با علی(علیه السلام) رهسپار کوفه شده است.

خُفاف بن عبدالله در شام نزد معاویه آمد و از اتفاقات مدینه خبر داد. معاویه از شنیدن گفته های او سخت نگران شد. حابس گفت: «ای امیر، من از او شعری شنیدم که نظرم را درباره ماجرای عثمان دگرگون کرد و علی(علیه السلام) در دیده ام بسی بزرگ شد». معاویه گفت: «ای خُفاف آن را برایم بخوان». او شعر خود را چنین خواند:

1. قُلْتُ وَ اللَّیْلُ سَاقِطُ الْأَکْنَافِ وَ لَجَنْبِی عَنِ الْفِرَاشِ تُجَافُ

2. أَرْقُبُ النَّجْمَ مَائِلًا وَ مَتَی الْغَمْضُ بِعَیْنٍ طَوِیلَهِ التِّذْرَافِ

3. لَیْتَ شعْرِی وَ إِنَّنِی لَسَئُولٌ هَلْ لِیَ الْیَوْمَ بِالْمَدِینَهِ شَافٍ

4. مِنْ صِحَابِ النَّبِیِّ إِذْ عَظُمَ الْخَطْبُ وَ فِیهِمْ مِنَ الْبَرِیَّهِ کَافٍ

ص: 152

5. أَ حَلَالٌ دَمُ الْإِمَامِ بِذَنْبٍ أَمْ حَرَامٌ بِسُنَّهِ الْوَقَّافِ

6. قَالَ لِی الْقَوْمُ لَا سَبِیلَ إِلَی مَا تَطْلُبُ الْیَوْمَ قُلْتُ حَسْبَ خُفَافٍ

7. عِنْدَ قَوْمٍ لَیْسُوا بِأَوْعِیَهِ الْعِلْمِ وَ لَا أَهْلِ صِحَّهٍ وَ عَفَافٍ

8. قُلْتُ لَمَّا سَمِعْتُ قَوْلًا دَعُونِی إِنَّ قَلْبِی مِنَ الْقُلُوبِ الضِّعَافِ

9. قَدْ مَضَی مَا مَضَی وَ مَرَّ بِهِ الدَّهْرُ کَمَا مَرَّ ذَاهِبُ الْأَسْلَافِ

10. إِنَّنِی وَ الَّذِی یَحُجُّ لَهُ النَّاسُ عَلَی لحقِ الْبُطُونِ الْعِجَافِ

11. تَتَبَارَی مِثْلَ الْقَسِّیِّ مِنَ النَّبْعِ بِشُعْثٍ مِثْلَ الرُّصَافُ نِحَافٍ

12. أَرْهَبُ الْیَوْمَ إِنْ أَتَاکَ عَلِیٌ صَیْحَهً مِثْلَ صَیْحَهِ الْأَحْقَافِ

13. إِنَّهُ اللَّیْثُ عَادِیاً وَ شُجَاعٌ مُطْرِقٌ نَافِثٌ بِسُمِّ زُعَافٍ

14. فَارِسُ الْخَیْلِ کُلَّ یَوْمِ نِزَالٍ وَ نِزَالُ الْفَتَی مِنَ الْإِنْصَافِ

15. وَاضِعُ السَّیْفِ فَوْقَ عَاتِقِهِ الْأَیْمَنِ یُذْرَی بِهِ شُئُونُ الْقِحَافِ

16. لَا یَرَی الْقَتْلَ فِی الْخِلَافِ عَلَیْهِ أَلْفَ أَلْفٍ کَانُوا مِنَ الْإِسْرَافِ

17. سَوَّمَ الْخَیْلَ ثُمَّ قَالَ لِقَوْمٍ تَابَعُوهُ إِلَی الطِّعَانِ خِفَافٍ

18. اسْتَعِدُّوا لِحَرْبِ طَاغِیَهِ الشَّامِ فَلَبَّوْهُ کَالْبَنِینِ اللِّطَافِ

19. ثُمَّ قَالُوا أَنْتَ الْجَنَاحُ لَکَ الرِّیشُ الْقُدَامَی وَ نَحْنُ مِنْهُ الْخَوَافِی

20. أَنْتَ وَالٍ وَ أَنْتَ وَالِدُنَا الْبِرُّ وَ نَحْنُ الْغَدَاهُ کَالْأَضْیَافِ

21. وَ قِرَی الضَّیْفِ فِی الدِّیَارِ قَلِیلٌ قَدْ تَرَکْنَا الْعِرَاقَ لِلْإِتْحَافِ

22. وَ هُمُ مَا هُمُ إِذَا نَشِبَ الْبَأْسُ ذَوُو الْفَضْلِ وَ الْأُمُورِ الْکَوَافِی

ص: 153

23. وَ انْظُرِ الْیَوْمَ قَبْلَ نَادِیَهِ الْقَوْمِ بِسِلْمٍ أَرَدْتَ أَمْ بِخِلَافِ

24. إِنَّ هَذَا رَأْیُ الشَّفِیقِ عَلَی الشَّامِ وَ لَوْلَاهُ مَا خَشِیتُ مَشَاف (1)

1. چون شب بال های خود را فرود آورد، من از بستر خویش برخاستم [و به سرودن پرداختم].

2. از یک پهلو به ستاره می نگرم و کجا خواب به دیده ای که چون سیل اشک می بارد در تواند شد. 3. کاش من که بسیار پرسان و کنجکاوم، می دانستم آیا امروز مرا در مدینه کسی هست که عطش پرسشم را فرو نشاند؟

4. کسی از اصحاب پیامبر که چون کارهای دشوار پیش آید، مراجعه به آنان آدمی را از مراجعه به دیگر کسان بی نیاز کند؟

5. آیا ریختن خون پیشوایی که به گناه دست یازیده حلال است یا به موجب سنت و لزوم احتراز از خونریزی، حرام است؟

6. گروهی مرا گفتند: تو راهی به کشف آنچه اینک در صدد آنی نداری، و من نیز به خود گفتم: «خفاف»

7. از پرسش درگذر، [به ویژه] پرسش از قومی که نه حافظان علم دینند و نه اهل درستی و پاکدامنی هستند.

8. گفتم چون سخنی [در این باب که مورد علاقه من است] شنیدید، مرا بخوانید که آگاه شوم؛ به راستی مرا دلی نازک است.

9. به یقین، رفت آنچه رفت و روزگار همچنآنکه بر پیشینیان گذشت، بر آن حادثه نیز بگذشت.7.

ص: 154

10. سوگند به آنکو مردم، سوار بر اشتران لاغرمیان، به زیارت حج خانه اش می شتابند،

11. و چون کمان های نبعی [درختی که از چوب آن کمان می ساختند] با حاجیانی که گرد راه بر مویشان نشسته و از رنج سفر زار و نزار شده اند، مسابقه می دهند.

12. من از آن روز بیم دارم که علی بلایی بر سر تو آرد که چون عذاب احقاف بر قوم عاد (1) هلاکت بار باشد.

13. به راستی او شیر شرزه و نرّه اژدهای گرزه ای است، کوبنده و توفنده و پرتاب کننده زهری کشنده.

14. یکه سوار هر جنگ گران و هر پیکار بی امان که نبرد جوانمرد از سر عدل و انصاف است.

15. شمشیر را به دست راست بر شانه بر آرد و سرها را از گردن ها بپراند و به خاک افکند.

16. کشتن هزار هزار تن را که بر ضد او سر مخالفت برداشته باشند، زیاده روی و اسراف نمی شمارد.

17. طلایه لشکر را روانه کرد و سپس به دنباله سپاه فرمود برای جنگی برق آسا از پی آن لشکر به تک در آیند.

18. [و گفت] آماده جنگ با گردنکش شام باشید و همگانش چون پسران گوش به فرمان و آرام لبیک گفتند.

19. و سپس گفتند: تو شهبالی و شهپر پیشین تو راست و ما فقط به منزله پرهایت.

ص: 155

عادی پسین [در بال شاهین] هستیم.

20. تو فرمانروا و هم پدر نکوکردار بزرگوار مایی و ما پگاه، چون میهمانان [خوان دلاوری و احسان] توایم.

21. میزبانی کردن از مهمان در خانه ها اندک زمانی شاید. ازاین رو، ما عراق را برای آوردن سوغات پیروزی ترک کردیم.

22. آنان (سپاهیان علی) چنینند و چون جنگ درگیرد، مردانی قوی دست و صاحب برتری و کفایت در کارزارند.

23. امروز، زان پیش که به هماوردی آنان روی، بیندیش و بنگر آیا آهنگ صلح داری یا بر عکس در سودای جنگی؟

24. به راستی این رأی و اندرز کسی است که دوست دار و دلسوز شام است و اگر او [خود فرمانده] نمی بود، از دیدار پروایی نداشتم.

معاویه وقتی این اشعار را از خُفاف شنید، درباره خُفاف به شک افتاد و نیز از او در شگفت ماند.

ب) یکی از کسانی که به شجاعت بی نظیر علی اعتراف دارد، عمرو بن عاص است. وی به معاویه گفت: «به خدا قسم ای معاویه! اگر تو در مقابل علی(علیه السلام) قرار می گرفتی، جرئت جنگیدن با او را نداشتی، اگر خود را دلیر و شجاع می دانی، می خواستی موقع مبارز طلبیدن علی(علیه السلام)، با او روبه رو شوی!» آن گاه این اشعار را سرود:

1. تَسِیرُ إِلَی ابْنِ ذِی یَزَنَ سَعِیدٍ وَ تَتْرُکُ فِی الْعَجَاجَهِ مَنْ دَعَاکَا

2. فَهَلْ لَکَ فِی أَبِی حَسَنٍ عَلِیٍ لَعَلَّ الله یُمْکِنُ مِنْ قَفَاکَا

3. دَعَاکَ إِلَی النِّزَالِ فَلَمْ تُجِبْهُ وَ لَوْ نَازَلْتَهُ تَرِبَتْ یَدَاکَا

ص: 156

4. وَ کُنْتَ أَصَمَّ إِذْ نَادَاکَ عَنْهَا وَ کَانَ سُکُوتُهُ عَنْهَا مُنَاکَا

5. فَآبَ الْکَبْشُ قَدْ طَحَنَتْ رَحَاهُ بِنَجْدَتِهِ وَ لَمْ تَطْحَنْ رَحَاکَا

6. فَمَا أَنْصَفْتَ صَحْبَکَ یَا ابْنَ هِنْدٍ أَ تَفْرُقُهُ وَ تُغْضِبُ مَنْ کَفَاکَا

7. فَلَا وَ الله مَا أَضْمَرْتَ خَیْراً وَ لَا أَظْهَرْتَ لِی إِلَّا هَوَاکَا (1)

1. به میدان سعید، پسر ذی یزن می روی، اما به جنگ آن دیگری که تو را در آوردگاه به مبارزه خواند، نمی روی.

2. آیا تو خود یارای مقابله با ابی الحسن علی را داری که شاید بعد، خداوند به آن کس که به دنبال توست نیز امکان پیروزی دهد؟

3. [علی] تو را به مبارزه خواند و تو پاسخش ندادی؛ چه اگر هماوردش می شدی بی گمان به خاک هلاک می افتادی.

4. چون او تو را به هماوردی خواند کر و لال شدی و در برابر آن مبارزه طلبی مردانه سکوتی مرگبار کردی.

5. آن سردار پیشاهنگ، به رادمردی آسیاب خود را گرداند و کارش را گذراند (و وظیفه اش را انجام داد، ولی تو وظیفه ات را به انجام نرساندی).

6. ای پسر هند تو با یارانت منصفانه و مردانه رفتار نکردی؛ خود، آنها را پراکنده کردی و سپس بر کسانی که تو را یاوری ها داده اند، خشم گرفتی.

7. نه، به خدا، در ضمیر تو نیت خیری نمی گذرد و جز خودخواهی و هوای نفس خویش را بر من نمایان نکردی.

عمرو بن عاص، در این اشعار به آنچه مؤرخان ذکر کرده اند اشاره می کند که8.

ص: 157

علی بن ابی طالب(علیه السلام) در جنگ صفین، بین دو لشکر به پا ایستاد و معاویه را چند بار به نام صدا زد. معاویه گفت: «از علی بپرسید چه می خواهد؟» حضرت فرمود: «دوست دارم [معاویه] برابر من ظاهر شود تا یک سخن با او بگویم». معاویه به میدان آمد و عمرو بن عاص همراهش بود؛ همین که به هم نزدیک شدند، آن حضرت به عمرو اعتنایی نفرمود و به معاویه گفت: «وای بر تو! این مردم بر چه مبنایی می جنگند و بر هم می زنند؟ تو خود به میدان بیا با هم مبارزه کنیم؛ هر یک از ما دیگری را به قتل رسانید، غلبه با او باشد».

معاویه رو به عمرو کرد و گفت: «نظر تو درباره این کار چیست؟ صلاح هست من با او مبارزه کنم؟» عمرو گفت: «این مرد از روی انصاف با تو سخن گفت و تو اگر پیشنهاد او را نپذیری، باعث بدنامی تو و نسل تو خواهد بود و مادام که یک عرب روی زمین باشد، این خاطره فراموش نمی شود». معاویه گفت: «ای عمرو! مانند منی، درباره جانش فریب نمی خورد! سوگند به خدا، که پسر ابی طالب با کسی به مبارزه برنخاست مگر آنکه زمین را از خون او سیراب کرد»؛ پس از این سخن، معاویه تا آخرین صف سپاهیان خود عقب نشست و عمرو هم همراهی اش می کرد.

وقتی معاویه از کارزار با علی(علیه السلام) خودداری کرد، خطاب به عمرو بن عاص گفت: «وای بر تو ای عمرو، چقدر نادانی! آیا به نظر تو درحالی که بنی عک، اشعریون و جذام در اختیار و فرمان منند، من باید خود با وی هماوردی کنم؟» آن گاه چنین سرود:

ص: 158

1. یَا عَمْرُو إِنَّکَ قَدْ قَشَرْتَ لِی الْعَصَا بِرِضَاکَ فِی وَسَطِ الْعَجَاجِ بِرَازِی

2. یَا عَمْرُو إِنَّکَ قَدْ أَشَرْتَ بِظِنَّهٍ إِنَّ الْمُبَارِزَ کَالْجُدَیِّ النَّازِی

3. مَا لِلْمُلُوکِ وَ لِلْبِرَازِ وَ إِنَّمَا حَتْفُ الْمُبَارِزِ خَطْفَهٌ لِلْبَازِی

4. وَ لَقَدْ أَعَدْتَ فَقُلْتَ مَزْحَهَ مَازِحٍ وَ الْمَزْحُ یَحْمِلُهُ مَقَالُ الْهَازِی

5. فَإِذَا الَّذِی مَنَّتْکَ نَفْسُکَ خَالِیاً قَتْلِی جَزَاکَ بِمَا نَوَیْتَ الْجَازِی

6. فَلَقَدْ کَشَفْتَ قِنَاعَهَا مَذْمُومَهً وَ لَقَدْ لَبِسْتَ بِهَا ثِیَابَ الْخَازِی (1)

1. ای عمرو، تو با خرسند شدنت به هماوردی من [با علی] در میان گرد و غبار آوردگاه، چهره واقعی و ضمیر بدخواه خود را به من نمودی.

2. ای عمرو، تو بر این گمان چنان رایزنی کردی که من آن هماورد توانمند را چون بزکی ظریف پندارم.

3. شهریاران را چه نسبت با مخاطره هماوردی؟ که به راستی مرگ، چون باز شکاری تیز چنگال، هماورد را برباید.

4. اینک از سخن مغرضانه خود بازگشته و گویی شوخی کرده ای، ولی هر سخن مزاحی پیامی از حقیقت ضمیر گوینده در بر دارد.

5. پس همان کس که خیال کشتن مرا بر دلت گذراند، تو را به سبب آن نیّت سویی که در سر پرورده بودی جزا دهد.

6. تو از چهره نفس ناستوده ات نقاب برگرفتی و بدین گونه لباس ننگ و رسوایی در پوشیدی.

عمرو نیز در جواب وی گفت: «ای مرد، بس کن و خاموش شو! تو خود از6.

ص: 159

دشمن خویش می ترسی و آن گاه نصیحت گوی خیراندیشت را به غرض ورزی متّهم می کنی؟!» و در پاسخ وی چنین سرود:

1. مُعَاوِیَ إِنْ نَکَلْتَ عَنِ الْبِرَازِ لَکَ الْوَیْلَاتُ فَانْظُرْ فِی الْمَخَازِی

2. مُعَاوِیَّ مَا اجْتَرَمْتُ إِلَیْکَ ذَنْباً وَ مَا أَنَا فِی الَّتِی حَدَّثَتْ بِخَازِی

3. وَ مَا ذَنْبِی بِأَنْ نَادَی عَلِیٌ وَ کَبْشُ الْقَوْمِ یُدْعَی لِلْبِرَازِ

4. فَلَوْ بَارَزْتَهُ بَارَزْتَ لَیْثاً حَدِیدَ النَّابِ یَخْطِفُ کُلَّ بَازِی

5. وَ یَزْعُمُ أَنَّنِی أَضْمَرْتُ غِشّاً جَزَانِی بِالَّذِی أَضْمَرْتُ جَازِی

6. أَضَبْعٌ فِی الْعَجَاجَهِ یَا ابْنَ هِنْدٍ وَ عِنْدَ الْبَاهِ کَالتَّیْسِ الْحِجَازِی (1)

1. ای معاویه، چون از هماوردی سر تافتی وای بر تو باد، اینک بدین رسوایی ها [که به جان خریدی] بنگر.

2. ای معاویه، من درباره تو مرتکب گناهی نشدم و در آن رویداد (سخنی که به مشورتت گفتم) شرمسار نیستم.

3. گناه من چیست که علی تو را به هماوردی خواند؟ البته پیشاهنگ و سردار قوم را به هماوردی خوانند.

4. اگر به هماوردی او می رفتی، با شیری آهنین دندان که هر باز شکاری را می رباید، نبرد کرده [و افتخار افزوده] بودی.

5. [معاویه] پندارد من نیت نادرستی در سر پرورانده بودم، جزا دهنده راستینم جزا دهد اگر چنان اندیشه ای به ذهنم گذشته باشد.

6. ای پسر هند، آیا در میان گرد و غبار [و در عالم ادعا]، کفتاری نمایی و هنگام امتحان و فرو نشستن غبار [از فرط بزدلی] چون بزی حجازی باشی؟6.

ص: 160

گفته شده است وقتی سپاه عراق هجوم آورد و به شامیان برخورد کرد، عمرو ابن عاص، پرچم به دست گرفت و حمله کرد. علی(علیه السلام) بر عمرو ضربتی سخت وارد ساخت و وی را بر خاک افکند. عمرو پای خود را فرا داشت و عورتش عیان شد و علی(علیه السلام) روی گردانید و از کشتن او منصرف شد. یاران علی(علیه السلام) گفتند: «ای امیر مؤمنان آن مرد را آسان از دست رها کردی!» گفت: «آیا می دانید او که بود؟» گفتند: «نه». گفت: «او عمرو بن عاص بود؛ [چون] عورت خود را به من عیان کرد، من از او روی برگردانیدم».

عمرو نزد معاویه بازگشت و معاویه به او گفت: «ای عمرو چه کردی؟» گفت: «علی به مقابله من آمد و مرا به خاک افکند». گفت: «به سبب عورتت [که تو را از مرگ رهانید] خدا را شاکر باش. به خدا اگر چنان که باید و شاید او را می شناختی، به نبردش نمی رفتی». آن گاه معاویه در این باره گفت:

1. أَلَا لِلَّهِ مِنْ هَفَوَاتِ عَمْرو یُعَاتِبُنِی عَلَی تَرْکِی بِرَازِی

2. فَقَدْ لَاقَی أَبَا حَسَنٍ عَلِیّاً فَآبَ الْوَائِلِیُّ مَآبَ خَازِی

3. فَلَوْ لَمْ یُبْدِ عَوْرَتَهُ لَلاقَی بِهِ لَیْثاً یُذَلِّلُ کُلَّ نَازِی

4. لَهُ کَفٌّ کَأَنَّ بِرَاحَتَیْهَا مَنَایَا الْقَوْمِ یَخْطِفُ خَطْفَ بَازِی

5. فَإِنْ تَکُنِ الْمَنَایَا أَخْطَأَتْهُ فَقَدْ غَنَّی بِهَا أَهْلُ الْحِجَازِ (1)

1. پناه بر خدا از لغزش ها و خطاهای عمرو، مرا سرزنش می کند که چرا خود به میدان مبارزه نمی روم.8.

ص: 161

2. ابوالحسن علی با او روبه رو شد و وی به سرنوشت ننگباری دچار آمد.

3. اگر بر هماوردی که چون شیری شرزه هر مبارزی را می افکند، عورتش را آشکار نمی ساخت [کشته شده بود].

4. هماوردش را سرپنجه ای قوی بود که چون چنگال شاهین جان ها را می رباید و مرگ می آفریند.

5. گرچه چون هنوز اجلش نرسیده بود [جان بدر برد، ولی] مردم حجاز بر آن ماجرا هجوش گفتند.

عمرو به خشم آمد و گفت: «چقدر بر آنچه علی بر سر من آورده مرا سرکوفت می زنی؟ مگر نه او همان است که با پسرعموی خود هماوردی کرد و او را از پای در آورد؟ آیا دیدی که آسمان بر آن حادثه خون بگرید؟» گفت: «امّا [هر چه بود و باشد] این برخورد برای تو رسوایی کاملی به بار آورد».

ج) همچنین عمرو بن عاص در روز جنگ صفین چنین گفت:

لا تَأمَننّا بَعدَها ابا حَسَنٍ انّا نُمِرُّ الحَربَ امرارَ الرَّسَنِ

لَتُصبِحُنَّ مِثلَها أُمُّ لُبُن طاحِنَهً تَدُقُّکُم دَقَّ الحَفَن

ای اباحسن، زین پس، از گزند ایمن و آسوده مباش، همانا جنگ را به سان درهم تافتن ریسمان سخت درهم پیچیم.

بدان پایه که این همه اشتران و سواران چون مشتی آرد، به زیر آسیا سنگ جنگ، خرد و خمیر شوند.

پس شاعری از شاعران عراق پاسخش را این گونه داد:

ص: 162

1. ألا احذَروا فی حَربِکُم أبا الحَسَنِ لَیثاً أبا شِبلَینِ مَحذُوراً فَطِن

2. یَدُقُّکُم دَقَّ المَهارِیس الطُّحنِ لَتُغبَنَن یا جاهِلاً أیَّ غَبنِ

3. حَتَّی تَعَضَّ الکَفَّ أو تَقرَعَ سِنّ نَدامَهً أن فاتَکُم عَدلُ السُّنَن (1)

1. هلا به هوش، در جنگ خود از ابی الحسن بپرهیزید. او شیری است، پدر دو شیر بچه که همه از او بپرهیزند و سخت زیرک است.

2. شما را آن گونه که آسیا سنگ گندم را آرد کند، درهم کوبد. ای نادان تو بی گمان، فریب خورده ای و چه سخت فریبت داده اند.

3. چندان که از سر پشیمانی دستت را بگزی یا دندان به هم کوبی که راه راست را از کف داده ای.

د) یکی از کسانی که در جنگ صفین برای جنگیدن با علی(علیه السلام) به میدان آمد، حُرَیث بود که علی(علیه السلام) ضربتی سخت بر حُریث وارد ساخت و اورا که یکی از یاران نزدیک معاویه بود، از پا در آورد.

نصر بن مزاحم گفت: محمد بن عُبَیدالله از جُرجانی روایت کرد که معاویه به خاطر کشته شدن حُریث سخت بی تابی کرد و عمرو را به خاطر آن سرزنش نمود و بعد از کشته شدن حُریث چنین گفت:

1. حُرَیْثُ أَ لَمْ تَعْلَمْ وَ جَهْلُکَ ضَائِرٌ بِأَنَّ عَلِیّاً لِلْفَوَارِسِ قَاهِرُ

2. وَ أَنَّ عَلِیّاً لَمْ یُبَارِزْهُ فَارِسٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا أَقْصَدَتْهُ الْأَظَافِرُ

3. أَمَرْتُکَ أَمْراً حَازِماً فَعَصَیْتَنِی فَجَدُّکَ إِذْ لَمْ تَقْبَلِ النُّصْحَ عَاثِرُ

4. وَ دَلَّاکَ عَمْروٌ وَ الْحَوَادِثُ جَمَّهٌ غُرُوراً وَ مَا جَرَّتْ عَلَیْکَ الْمَقَادِرُ3.

ص: 163

5. وَ ظَنَّ حُرَیْثٌ أَنَّ عَمْراً نَصِیحُهُ وَ قَدْ یُهْلِکُ الْإِنْسَانُ مَنْ لَا یُحَاذِرُ

6. أَ یَرْکَبُ عَمْروٌ رَأْسَهُ خَوْفَ سَیْفِهِ وَ یُصْلِی حُرَیثاً إِنَّهُ لَفُرَافِر (1)

1. ای حریث آیا نادانی ات به چنین ستم مبتلا کرد که ندانستی علی به قهر، فرو کوبنده زبده سواران است.

2. و همانا هرگز یکه سواری از سواران به هماوردی علی نرفته، مگر آنکه چنگال قضا، آهنگ ربودن او کرده باشد.

3. من از سر احتیاط دستوری به تو دادم و تو فرمانم نبردی و با اصرار گفتمت که اگر نصیحت نپذیری درخواهی لغزید.

4. اما عمرو تو را به ناروا ره نمود و حوادث انبوه دردناک بر اثر غرور تو رخ داد و چنان شوم تقدیری بر تو رفت.

5. حریث پنداشت که عمرو خیرخواه اوست؛ باری آدمی از ناحیه کسی که از او نمی پرهیزد، به دام هلاک می افتد.

6. آیا رواست که عمرو سر خود را از بیم شمشیر او (علی) حفظ کند و حریث را از بی خردی و مخاطره جویی به کام مرگ بفرستد؟!

ه) در گیر و دار جنگ صفین، هنگامی که عرصه بر معاویه تنگ آمد، پاره ای از سران، مانند عُتبه بن ابی سفیان، ولید بن عُقبه، مروان بن حکم، عبدالله بن عامر و ابن طلحه الطَّلَحات برای چاره جویی نزد معاویه آمدند. ولید بن عُقبه در این باره اشعار ذیل را سرود:

1. یَقُولُ لَنَا مُعَاوِیَهُ بْنُ حَرْبٍ أَ مَا فِیکُمْ لِوَاتِرِکُمْ طَلُوبٌ

2. یَشُدُّ عَلَی أَبِی حَسَنٍ عَلِیٍ بِأَسْمَرَ لَا تُهَجِّنُهُ الْکُعُوبُ

3. فَیَهْتِکَ مَجْمَعَ اللَّبَّاتِ مِنْهُ وَ نَقْعُ الْقَوْمِ مُطَّرِدٌ یَثُوبُ3.

ص: 164

4. فَقُلْتُ لَهُ أَ تَلْعَبُ یَا ابْنَ هِنْدٍ کَأَنَّکَ وَسْطَنَا رَجُلٌ غَرِیبٌ

5. أَ تَأْمُرُنَا بِحَیَّهِ بَطْنِ وَادٍ إِذَا نَهَشَتْ فَلَیْسَ لَهَا طَبِیبٌ

6. وَ مَا ضَبُعٌ یَدِبُّ بِبَطْنِ وَادٍ أُتِیحَ لَهُ بِهِ أَسَدٌ مَهِیبٌ

7. بِأَضْعَفَ حِیلَهً مِنَّا إِذَا مَا لَقِینَاهُ وَ ذَا مِنَّا عَجِیبٌ

8. دَعَا لِلِقَاهُ فِی الْهَیْجَاءِ لَاقٍ فَأَخْطَأَ نَفْسَهُ الْأَجَلُ الْقَرِیبُ

9. سِوَی عَمْرٍو وَقَتْهُ خُصْیَتَاهُ نَجَا وَ لِقَلْبِهِ مِنْهَا وَجِیبٌ

1. کَأَنَّ الْقَوْمَ لَمَّا عَایَنُوهُ خِلَالَ النَّقْعِ لَیْسَ لَهُمُ قُلُوبٌ

11. لَعَمْرُ أَبِی مُعَاوِیَهَ بْنِ حَرْبٍ وَ مَا ظَنِّی بِمِلْقَحَهِ الْعُیُوبِ

12. لَقَدْ نَادَاهُ فِی الْهَیْجَا عَلِیٌ فَأَسْمَعَهُ وَ لَکِنْ لَا یُجِیبُ (1)4.

ص: 165

1. معاویه بن حرب به ما می گوید: آیا در میان شما کسی نیست که به خونخواهی کشتگان دودمان خود برخیزد؟

2. ابوالحسن، علی، با شمشیر آخته اش که هیچ نیزه و سلاحی در برابر آن کارگر نیست بر ما تاخته است.

3. تیغ در میان صفوف نهاده و دمار از روزگار جنگجویان بر آورده و جمع ما را تارانده است.

4. [به معاویه] گفتم: ای پسر هند چنان مزاح می کنی که گویی تو در میانه ما مردی بیگانه [و از واقعیت بی خبر] هستی.

5. به ما فرمایی با اژدهای دمان دل صحرا که بر نیش جانگزایش هیچ طبیب و درمانی نیست، درافتیم.

6. کدامین درنده در دل صحرا یارای آن دارد که با شیر ژیان هولناک روبه رو شود؟

7. با این ناتوانی و بیچارگی که گریبان ما را گرفته چنان دلاوری ها از ما بسی شگفت می نماید.

8. رزم آوری به گاه نبرد او را به هماوردی خواند، و در دم به مغاک مرگ فرو رفت.

9. غیر از عمرو که خصیه هایش جان پناهش شد و او را زنده نگه داشت و او با دلی هراسان از معرکه جان به در برد.

10. چون مردم در میان آوردگاه او را چنان دیدند، گویی [از خوف] دلی

ص: 166

برایشان نمانده است.

11. به جان پدرم، بی آنکه قصد عیبجویی داشته باشم، همین معاویه بن حرب را [که چنین انتظاری از ما دارد].

12. علی در میدان به هماوردی خواند و وی دعوت او را شنید و پاسخش نداد.

عمرو بن عاص از شنیدن این اشعار به خشم آمد و گفت: «اگر ولید راست می گوید باید خود با علی روبه رو شود یا آن گاه که صدای مبارزطلبی او را می شنود، از جای خویش بجنبد و برابر او پایداری کند، آن گاه گفت:

1. یُذَکِّرُنِی الْوَلِیدُ دُعَا عَلِیٍ وَ بَطْنُ الْمَرْءِ یَمْلَؤُهُ الْوَعِیدُ

2. مَتَی یَذْکُرْ مَشَاهِدَهُ قُرَیْشٌ یَطِرْ مِنْ خَوْفِهِ الْقَلْبُ الشَّدِیدُ

3. فَأَمَّا فِی اللِّقَاءِ فَأَیْنَ مِنْهُ مُعَاوِیَهُ بْنُ حَرْبٍ وَ الْوَلِیدُ

4. وَ عَیَّرَنِی الْوَلِیدُ لِقَاءَ لَیْثٍ إِذَا مَا زَارَ هَابَتْهُ الْأُسُودُ

5. لَقِیتُ وَ لَسْتُ أَجْهَلُهُ عَلِیّاً وَ قَدْ بُلَّتْ مِنَ الْعَلَقِ الکُبُودُ

6. فَأَطْعُنُهُ وَ یَطْعُنُنِی خِلَاساً وَ مَا ذَا بَعْدَ طَعْنَتِهِ أُرِیدُ

7. فَرُمْهَا مِنْهُ یَا ابْنَ أَبِی مُعَیْطٍ وَ أَنْتَ الْفَارِسُ الْبَطَلُ النَّجِیدُ

8. فَأُقْسِمُ لَوْ سَمِعْتَ نِدَا عَلِیٍ لَطَارَ الْقَلْبُ وَ انْتَفَخَ الْوَرِیدُ

9. وَ لَوْ لَاقَیْتَهُ شُقَّتْ جُیُوبٌ عَلَیْکَ وَ لُطِّمَتْ فِیکَ الْخُدُودُ (1)

1. ولید هماوردخواهی علی و هراسی را که او بر دل آدمی می نشاند، به یاد من می آورد.8.

ص: 167

2. قریشیان هرگاه نبردهای او را به یاد می آورند، هرچند دلیر باشند، از بیم دلشان از جا کنده می شود.

3. اما در مورد رؤیارویی با او، معاویه بن حرب و ولید را چه یارای آن باشد که با او برابر شوند.

4. ولید رفتار مرا در مقابله با شیر ژیانی که چون دیگر شیران بینندش، به هراس افتند، سرزنش می کند.

5. باری، من با او روبه رو شدم و چنان نبود که علی را نشناخته باشم و ندانم که جگرها از خوف او آب می شود.

6. با این همه او را به نیزه زدم و او نیز مرا با نیزه بزد؛ بعد از زخمی که از او خوردم، دیگر چه می خواستم؟

7. ای ابن ابی معیط! تو که شهسوار قهرمان با حمیت پردلی هستی، به پیکارش برو.

8. سوگند می خورم که اگر بانگ علی را بشنوی دلت از جای کنده شود و رگ جانت از هم بگسلد.

9. اگر یکدم با او روبه رو شوی [به خاک هلاک افتی و بازماندگانت] گریبان بر مرگ چاک زنند و رخساره ها خراشند.

و) معاویه به بُسر بن أرطاه (1)گفت: «آیا به هماوردی علی می روی؟» گفت: «هیچ کس سزاوارتر از تو به هماوردی با او نیست. اما اگر شما همه خودداری کردید، آن گاه من به نبرد تن به تن با او می روم». معاویه به وی گفت: «بنابراین فردا پیشاپیش سپاه، تو در آوردگاه با او روبه رو خواهی شد». بُسر بن أرطاه1.

ص: 168

عموزاده ای داشت که از حجاز به خواستگاری دخترش آمده بود، وی نزد بُسر آمد و درباره شجاعت علی(علیه السلام) گفت:

1. تُنَازِلُهُ یَا بُسْرُ إِنْ کُنْتَ مِثْلَهُ وَ إِلَّا فَإِنَّ اللَّیْثَ لِلضَّبْعِ آکِلُ

2. کَأَنَّکَ یَا بُسْرَ بْنَ أَرْطَاهَ جَاهِلٌ بِآثَارِهِ فِی الْحَرْبِ أَوْ مُتَجَاهِلُ

3. مُعَاوِیَهُ الْوَالِی وَ صِنْوَاهُ بَعْدَهُ وَ لَیْسَ سَوَاءً مُسْتَعَارٌ وَ ثَاکِلُ

4. أُولَئِکَ هُمْ أَوْلَی بِهِ مِنْکَ إِنَّهُ عَلِیٌّ فَلَا تَقْرَبْهُ أُمُّکَ هَابِلُ

5. مَتَی تَلْقَهُ فَالْمَوْتُ فِی رَأْسِ رُمْحِهِ وَ فِی سَیْفِهِ شُغْلٌ لِنَفْسِکَ شَاغِلٌ

6. وَ مَا بَعْدَهُ فِی آخِرِ الْحَرْبِ عَاطِفٌ وَ لَا قَبْلَهُ فِی أَوَّلِ الْخَیْلِ حَامِلٌ (1)

1. ای بُسر اگر همتای اویی به مبارزه اش رو، وگرنه بدان که شیر شرزه کفتار را می خورد.

2. چنان می نماید که تو، ای بسر بن أرطاه از هنرنمایی های او در جنگ بی خبری یا خود را به بی خبری می زنی.

3. معاویه والی است و پس از او دو برادرش هستند و البته بدل با اصل برابر نباشد.

4. آنان همه برای هماوردی با او از تو سزاوارترند. او علی است، به دم تیغش مرو که مادرت به عزایت خواهد نشست.

5. همان دم که با او روبه رو شوی، مرگ در ناوک نیزه اش به انتظارت نشسته و تیغ او را هنری است که به شکار جانت پردازد.

6. و زان پس به پایان جنگ، نه [چون تو] نگهبانی برای شکست خوردگان باشد و نه پیش از آن در طلایه سواران، پرچمداری برای حمله بماند.0.

ص: 169

بسر گفت: «آیا این [که گویی] چیزی جز مرگ باشد؟ به خدا سوگند که از دیدار خدای تعالی گریزی نیست».

علی روز دیگر همراه اشتر از سپاه خود جدا شد و رو بدان تپّه ای نهاد که بُسر در آن بود و می گفت:

1. إِنِّی عَلِیٌّ فَاسْأَلُوا لِتُخْبَرُوا ثُمَّ ابْرُزُوا إِلَی الْوَغَی أَوْ أَدْبِرُوا

2. سَیْفِی حُسَامٌ وَ سِنَانِی أَزْهَرُ مِنَّا النَّبِیُّ الطَّیِّبُ الْمُطَهَّرُ

3. وَ حَمْزَهُ الْخَیْرِ وَ مِنَّا جَعْفَرُ لَهُ جَنَاحٌ فِی الْجِنَانِ أَخْضَرُ

4. ذَا أَسَدُ الله وَ فِیهِ مَفْخَرُ هَذَا وَ هَذَا وَ ابْنُ هِنْدٍ مُجْحَرُ

مُذَبْذَبٌ مُطَّرَدٌ مُؤَخَّر (1)

1. منم علی، [از جنگ آزمودگان] بپرسید تا آگاه شوید. آن گاه یا به میدان نبردم آیید یا پشت کنید و بگریزید.

2. تیغم برنده و سنانم دل دوز و جان شکار است. پیامبر پاکیزه خصال از ماست.

3. حمزه نیک رفتار و جعفر [طیار] که او را در بهشت شهبالی باشد، از ماست.

4. این شیر خداست با چنین افتخارات و آن پسر هند است [که] به کناری خزیده، متزلزل رانده شده، واپس کشیده.

در این هنگام، بُسر بن ارطاه، درحالی که خود را غرق در آهن و زره کرده بود، به طوری که شناخته نمی شد، ظاهر شد و ندا داد: «ای ابوالحسن به جنگ با من برخیز!» علی(علیه السلام) رو به او کرد همین که نزدیک او شد با نیزه به او زد و او را به زمین افکند. ولی زره اش مانع شد. بُسر آهنگ عیان کردن [عورت] خود کرد تا به این1.

ص: 170

حیله از شدت حمله و صلابت او برهد. اما علی(علیه السلام) از او روی تافت و از کشتنش صرف نظر کرد.

بُسر نزد معاویه باز آمد و معاویه به وی گفت: «دیده از شرم به زیر میفکن که خداوند عمرو را در این حرکت پیشکسوت تو قرار داده است». نضر بن حارث در نکوهش این عمل (کشف عورت توسط بسر) گفت:

1. أَ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَارِسٌ تَنْدِبُونَهُ لَهُ عَوْرَهٌ وَسْطَ الْعَجَاجَهِ بَادِیَهْ

2. یکُفُّ بِهَا عَنْهُ عَلِیٌّ سِنَانَهُ وَ یَضْحَکُ مِنْهَا فِی الْخَلَاءِ مُعَاوِیَهْ

3. بَدَتْ أَمْسِ مِنْ عَمْرٍو فَقَنَّعَ رَأْسَهُ وَ عَوْرَهُ بُسْرٍ مِثْلُهَا حَذْوَ حَاذِیَهْ

4. فَقُولَا لِعَمْروٍ وَ ابْنِ أَرْطَاهَ أَبْصِرَا سَبِیلَکُمَا لَا تَلْقَیَا اللَّیْثَ ثَانِیَهُ

5. وَ لَا تَحْمِدَا إِلَّا الْحَیَا وَ خُصَاکُمَا هُمَا کَانَتَا وَ الله لِلنَّفْسِ وَاقِیَهْ

6. فَلَوْلَاهُمَا لَمْ تَنْجُوَا مِنْ سِنَانِهِ وَ تِلْکَ بِمَا فِیهَا عَنِ الْعَوْدِ نَاهِیَهْ

7. مَتَی تَلْقَیَا الْخَیْلَ الْمُشِیحَهَ صُبْحَهً وَ فِیهَا عَلِیٌّ فَاتْرُکَا الْخَیْلَ نَاحِیَهْ

8. وَ کُونَا بَعِیداً حَیْثُ لَا یَبْلُغُ الْقَنَا وَ حَمْیُ الْوَغَی إِنَّ التَّجَارِبَ کَافِیَهْ

9. وَ إِنْ کَانَ مِنْهُ بَعْدُ فِی النَّفْسِ حَاجَهٌ فَعُودَا إِلَی مَا شِئْتُمَا هِیَ مَا هِیَهْ. (1)

1. آیا به هر روز شهسواری را به میدان می فرستید که در میان آوردگاه عورتش را عریان کند و نمایش دهد؟

2. و بدین حیلت، علی ضربت سنان خود را از او باز دارد و معاویه در خلوتگاه خویش بر این ماجرا بخندد؟8.

ص: 171

3. دیروز چنان زشت حرکتی از عمرو پدید آمد و سرش را نجات داد و عورت بُسر نیز همان گونه جان پناهش شد.

4. به عمرو و بسر أرطاه بگویید: دیدگان خود را بگشایید و از راهی بروید که دگربار با آن شیرمرد روبه رو نشوید.

5. از چیزی جز حیا (عورت و شرمگاه) و از دو خصیه خود سپاسگزار نباشید که فقط این دو سبب حفظ جانتان شدند.

6. که اگر این دو نمی بودند، از زخم سنانش نمی رستید و این تجربه کافی است که دیگر بار تکرارش نکنید.

7. هرگاه به لشکر پویایی که صبحگاه در رکابش حرکت می کند برخوردید و علی را در آن میان دیدید، بی درنگ میدان را تهی کنید.

8. و از او دور بمانید؛ چنان که نیزه اش به شما نرسد و لهیب جنگش دامنتان را نگیرد که این تجربه شما را بس است.

9. و اگر از جان خود سیر شده اید، به همان راهی که در پیش گرفته اید، باز آیید و همان را تکرار کنید.

گذاشتم، چنین تصور کردم که اگر اراده کنم، می توانم به افق آسمان برسم. من بر فراز کعبه رفتم، درحالی که در آن، صورت های بت های گوناگون وجود داشت و من همه را پایین پرتاب کردم که همه آنان مانند کوزه های سفالین شکستند؛ آن گاه پایین آمده و با رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) داخل خانه ها رفتیم تا کسی ما را نبیند.

امام شافعی در این زمینه اشعار ذیل را سروده است:

1. قِیلَ لی قُل لِعَلِی مدحاً ذِکرُهُ یَخمِدُ ناراً مؤصَدَهً

2. قُلتُ هَل امدَحُ مَن فِی فَضلِهِ حارَ ذو اللُّبِّ الَی ان عَبَدَه (1)

3. وَ النَّبِیُّ المُصطَفی قالَ لَنا لَیلَهَ المِعراجِ لَمّا أصعَدَه

4. وَضَعَ الله بِظَهرِی یَدهُ فَأحَسَّ القَلبُ أن قَد بَرَدَه

5. وَ عَلِی واضِعٌ أقدامَهُ فِی مَحَلٍّ وَضَعَ الله یَدَه (2)

1. به من گفته شد که علی را ستایش کن که یاد علی زبانه های آتش را خاموش می کند.

2. من گفتم آیا ستایش کنم کسی را که در ستایش او خردمندان سرگردانند که او را پرستش کنند.

3. و پیامبر برگزیده برای ما فرمود: شب معراج چون به آسمان رفتم،

4. خدای دستی بر شانه من نهاد که قلب و دلم احساس خنکی کرد.

5. و علی پایش را در جایی گذاشت که خدا دستش را در آنجا گذاشته بود.1.

ص: 173

و عصیان می شدم و هیچ ملاحظه نمی نمودم و پروایی از خدا نداشتم. مرا پدری بسیار مهربان بود که مرا از افتادن در مصیبت های دنیوی منع می نمود و مرا از عقوبت و عذاب آتش اخروی می ترسانید. اما هرگاه پدرم در نصیحت اصرار می نمود و در موعظه من مبالغه می کرد، او را آزار می دادم و او را می زدم. پس روزی از او طلایی را طلبیدم که آن را از من پنهان نموده بود. اما پدرم نداد. من خود رفتم که بردارم و آن را در مصارفی که همیشه مشغول به آن بودم، صرف کنم. چون خواست ممانعت کند، دستش را پیچیدم و آن طلا را از دست او بیرون آوردم و رفتم. پس چون پدرم خواست که از عقب من آید، نتوانست از جای خود حرکت کند. اما سوگند خورد که به سوی خانه خدا رود و از من شکایت، و بر من نفرین کند. پس چند روز روزه گرفت و چندین رکعت نماز گزارد و در روز حج اکبر به مکه معظّمه رسید، طواف خانه نمود و سعی صفا و مروه کرد و بعد از آن به مسجدالحرام آمده، خود را به پرده های خانه کعبه آویخت و به خدای تعالی زاری نمود و نفرین کرد. هنوز دعای پدرم تمام نشده بود که به من این بلائی نازل شد که آن را می بینی».

پس جامه خود را برداشت. دیدیم که یک طرف بدن آن جوان شل شده است. آن جوان گفت: «سه سال بود که از پدرم التماس می نمودم برای من دعا کند. ولی قبول نمی کرد تا آنکه در این سال بر من ترحم کرد و التماس مرا پذیرفت. برای او شتری مهیا نمودم، داشتیم می آمدیم که آن شتر رم کرد و پدرم را در درّه سنگلاخی میان دو سنگ انداخت و فوت کرد. پس او را در همان موضع دفن کردم».

ص: 175

امیرالمؤمنین(علیه السلام) وقتی داستان آن جوان را شنیدند، به آن جوان فرمود: «من به تو دعایی می آموزم که آن را پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) به من آموخته است. ای جوان باید از گناهان پرهیز نموده و از آنچه کرده ای توبه نمایی. به درستی که اگر نیت خود را خالص کنی، پس خدای تعالی حاجت تو را بر می آورد و در خواب پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) را خواهی دید که تو را به بهشت و به برآمدن حاجتت بشارت دهد».

بعد از آن امیرالمؤمنین(علیه السلام) به من فرمود که دوات و کاغذی بیاور. چون آوردم، فرمود: «بنویس آنچه را بر تو می خوانم». پس آن حضرت خواندند و من این دعا را نوشتم (منظور همان دعای مشلول است که در کتب ادعیه و مفاتیح ذکر شده است). پدرم فرمود: «وقتی این دعا را خواندی سؤال کن از خدای تعالی آنچه را خواهی و حاجت خود را نام ببر و این را مخوان مگر درحالی که با وضو و طهارت باشی».

پس حضرت امیر(علیه السلام) به آن جوان فرمود: «هر گاه شب دهم شود، این دعا را بخوان و صبح بعد به خیر و خوبی نزد من بیا». آن جوان آن دعا را گرفت و رفت. چون صبح دهم شد، هنوز شروع به کاری نکرده بودیم که دیدیم آن جوان صحیح و تن درست نزد ما آمد. درحالی که این دعا در دست او بود، می گفت: «قسم به خدا که در این دعا اسم اعظم است. به درستی که حاجت من، قسم به پروردگار کعبه، برآورده شد». پس امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود: «نقل کن». جوان گفت: «چون شب دهم شد و همه مردم به خواب رفتند، من این دعا را بر کف دست خود گذاردم و آن را به سوی آسمان بلند کردم و خدای تعالی را خواندم و او را به حقّ این دعا چند مرتبه قسم دادم. پس در مرتبه دوم آوازی

ص: 176

شنیدم که: دعای تو مستجاب شد؛ به تحقیق که تو خدا را به اسم اعظم خواندی. پس خوابیدم. چون به خواب رفتم، در خواب حضرت رسالت پناهی(صلی الله علیه و آله) را دیدم که دست مبارک خود را بر بدن من مالیدند و فرمودند که این اسم اعظم را محافظت کن. به درستی که تو بر خیر و خوبی هستی. چون بیدار شدم، خود را صحیح و سالم یافتم؛ چنان که می بینی. پس خدای تعالی تو را جزای خیر دهد». (1)

خائن خدانشناس است.

4. به زودی بعد از مدتی اندک، ولید و امیرالمؤمنین به روز جزا آشکارا خوانده می شوند.

5. پس علی آنجا بهشت را پاداش می گیرد و ولید آنجا به انواع ذلت و خواری خواهد رسید.

2. (هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ) . (انفال: 62) (1)

ابن عساکر در تاریخش، به سند صحیح از ابوهریره، چنین نقل می کند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: شبی که من را به آسمان بردند، دیدم بر عرش نوشته شده:

لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا وَحْدِی لَا شَرِیک لِی، وَ مُحَمَّدٌ عَبْدِی وَ رَسُولِی أَیدْتُهُ بِعَلِی. فَذَلِک قَوْلُهُ: هُوَ الَّذِی أَیدَک بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ.علی وحده. (2)

کسی جز من شایسته پرستش نیست؛ خدای یکتایی که بی شریکم. بنده ام محمّد(صلی الله علیه و آله) را پیامبر خود قرار دادم و به وسیله علی(علیه السلام) او را تأیید کردم و دلیل آن سخن خداست؛ چنان که گوید: او کسی است که تو را با یاری خود و مؤمنین تأیید فرمود و مراد از مؤمنین علی به تنهایی است.

سید همدانی در بخش هشتم از کتاب موده القربی از حضرت علی(علیه السلام) نقل می کند که فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خطاب به من فرمود: اسم تو را در چهار جا مقرون به اسم خودم دیدم:1.

ص: 179

یک- هنگامی که آهنگ معراج داشتم و به بیت المقدس رسیدم، دیدم بر صخره نوشته شده است:

«لا اله الّا الله محمّد رسول الله ایَّدتُهُ بِعَلِی وَزِیرِهِ».

دو- چون به سدره المنتهی رسیدم بر آن نوشته بود:

«اِنّی انا الله لا الهَ الّا انَا وَحدِی مُحمّد صَفوَتی مِن خَلقی ایَّدتُهُ بِعَلی وَزِیرِهِ وَ نَصرتُهُ بِهِ».

سه- چون به عرش پروردگار عالمیان رسیدم، بر پایه های عرش نوشته شده بود:

«انّی انا الله لا اله الّا انا محمّد حبیبی من خلقی، ایدته بعلی وزیره و نصرته به».

چهار- چون به بهشت رسیدم بر در آن نوشته بودند: «لا اله الّا انا، و محمّد حبیبی من خلقی ایدته بعلی وزیره و نصرته به». (1)

3. (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) . (انفال: 64) (2)

أبونعیم اصفهانی در فضائل الصحابه، به سند صحیح آورده است: این آیه در وصف علی(علیه السلام) نازل شده و مراد از مؤمنین در آیه علی(علیه السلام) است. (3)

4. (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً). (احزاب: 23) (4)

خطیب خوارزمی (5) و صدرالحُفّاظ گنجی شافعی (6) از ابن جَریر و عده ای دیگر9.

ص: 180

از مفسران نقل کرده اند که این جمله از آیه مبارکه (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ) درباره حمزه و یاران او نازل شده است. آنان با خداوند پیمان بسته بودند که به میدان نبرد پشت نکرده و از دشمن روی نگردانند. در نتیجه روبه روی دشمن ایستاده و تا آخرین قطره خون خود جنگیدند تا کشته شدند. جمله دیگر آیه (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ) درباره علی بن ابی طالب(علیه السلام) است که در مسیر جهاد خود حرکت کرد و از مسیر منحرف نشد و تغییر جهت نداد و قدم جای قدم گذشتگان خود نهاد.

ابن حجر (1) گوید: هنگامی که علی بن ابی طالب(علیه السلام) در مسجد کوفه روی منبر سخن می گفت، شخصی از او درباره این آیه سئوال کرد: (مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ) . حضرت فرمود: «خداوندا بخشایش تو را خواهانم. این آیه درباره من و عمویم حمزه و پسرعمویم عبیده بن حرث بن عبدالمطلب نازل شده است. اما عبیده در جنگ بدر شهید شد و حمزه در روز احد در راه خدا شهید گردید. اما من، در انتظار بدبخت ترین افراد امت هستم که این محاسنم را از خون سرم رنگین کند. این پیمانی است که دوست من ابوالقاسم محمّد بن عبدالله(صلی الله علیه و آله) با من بسته و برایم پیش بینی کرده است.

5. (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللّهِ). (توبه: 19) (2)

طبری به اسنادش از انس روایت کرده (3) که وی گوید: عباس و شیبه (فرزند5.

ص: 181

عثمان)، متولیان مسجدالحرام و کعبه، نشسته بودند و بر یکدیگر مباهات کرده و شخصیت خود را به رخ یکدیگر می کشیدند. عباس به او می گفت: «من از تو برترم؛ چون عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و وصی پدر آن حضرت و ساقی حاجی ها هستم». شیبه می گفت: «من از تو مهم تر و بزرگوارترم؛ چون امین خدایم بر خانه اش و خزانه دار خانه خدا هستم. آیا آن چنان که خداوند مرا امین خود قرار داده، امین تو نیستم؟!». تا اینکه علی بن ابی طالب(علیه السلام) به آن دو رسید. عباس به او گفت: «شیبه بر من مباهات کرده و گمان می کند از من برتر است».

علی(علیه السلام) گفت: «ای عمو تو به او چه گفتی؟» عباس پاسخ داد: به او گفتم: «من عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و جانشین و وصی پدر آن حضرت و ساقی حاجی ها هستم و از تو بالاترم». علی(علیه السلام) به شیبه رو کرد و گفت: «تو چه می گویی؟».

شیبه جواب داد: من گفتم: «بدین جهت از تو برترم که امین خدا هستم بر خانه اش و خزانه دار خانه کعبه هستم. آیا کسی که امین خداست، امین تو نخواهد بود؟» علی(علیه السلام) در پاسخ آنان گفت: «بگذارید من هم افتخار خویش را بازگو کنم». گفتند: «بسیار خوب است. شما هم بفرمایید». فرمود: «من از شما بدین جهت برترم که نخستین کسی از مردان این امت هستم که به وعده های پیامبر ایمان آورده و با اوهجرت نمودم و در راه خدا جهاد کردم».

سپس هر سه نفر به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله) مشرف شدند و هرکدام جهت برتری خود را بازگو کردند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) چیزی به آنان نگفت و آنها هم رفتند. بعد از چند روز جبرئیل نازل شد و درباره آن قضیه وحی آورد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آن سه نفر را احضار کرد. وقتی آنان به خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمدند، این آیه را بر آنان تلاوت

ص: 182

فرمود: (أَ جَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ...) .

داستان این مفاخره، و نزول این آیه را در شأن آنان، عده زیادی از حُفّاظ و دانشمندان و مفسران در کتب خود آورده و باتحقیقات دامنه داری که درباره راویان این حدیث و سلسله سند آن نموده اند، آن را معتبر دانسته اند. (1)

6. (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا). (مریم: 96) (2)

ابو اسحاق ثعلبی، در تفسیر خود، به اسنادش از بَراء بنِ عازِب روایت کرده (3) که گوید: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرمود: ای علی بگو: «اَللّهُمَّ اجعَل لِی عِندَکَ عَهداً وَ اجعَل لِی فِی صُدورِ المؤمِنِینَ مَوَدَّهً»؛ خداوندا برای من در پیشگاه خودت عهدی قرار ده و در دل های مؤمنین دوستی و محبتی برای من جایگزین فرما. بعد که علی مرتضی(علیه السلام) این دعا را خواند، این آیه نازل شد: (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا...) .

خطیب خوارزمی در حدیثی از علی بن ابی طالب(علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت فرمود: مردی به من رسید و گفت: «ای علی! من تو را به خاطر خدا دوست دارم». من به خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمدم و گفتم: «یا رسول الله مردی به من این چنین گفت». حضرت فرمود: «ای علی شاید تو درباره او کار خوبی انجام داده ای!» گفتم: «یا رسول الله من هیچ خدمتی به او نکرده ام». پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:9.

ص: 183

«سپاس پروردگار را که دل های مؤمنین را شیفته محبت و دوستی تو نمود».

در این هنگام این آیه نازل شد: (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ...) . (1)

7. (أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ). (جاثیه: 23) (2)

ابوالمُظَفّر سِبط ابنِ جَوزی حَنَفی گوید: سَدِّی از ابن عباس روایت کرده است: «این آیه درباره علی(علیه السلام) در روز جنگ بدر نازل شد. کسانی که مرتکب زشتی ها شدند، عبارت بودند از: عتبه، شیبه، ولید و مغیره و مؤمنی که عمل صالح انجام داده است، علی است». (3)

8. (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ) . (بینه: 7) (4)

طبری ذیل آیه (أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ...) روایتی را به اسنادش از ابی الجارود از محمّد بن علی الباقر(علیه السلام) نقل کرده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بهترین مخلوق و بهترین مردم تو هستی ای علی و پیروان تو». (5)6.

ص: 184

خطیب خوارزمی از جابر روایت کند که وی گوید: در حضور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بودیم. علی بن ابی طالب(علیه السلام) وارد شد. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «برادرم به جانب شما آمد» و سپس روی به جانب کعبه کرد و با دستش به دیوار کعبه زد و گفت: «سوگند به آن کس که جان من در دست قدرت اوست، این شخص و شیعیان او رستگاران روز قیامتند». سپس فرمود: «او نخستین نفر شماست از جهت ایمان با من و وفادارترین شماست به پیمان پروردگار و در دستورات پروردگار از همه شما پابرجاتر واستوارتر است و عادل ترین شماست در بین مردم و از تمام شما در تساوی و برابر قراردادن تقسیم اموال، رعایتش بیشتر است و در پیشگاه خداوند مقام و منزلتش از همه بزرگتر است». جابر گوید: «در این هنگام آیه (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ) درباره او نازل شد». (1)

9. (وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) . (2)

جلال الدین سیوطی گوید: «ابن مَردَوَیه از ابن عباس درباره این آیه قرآن (وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ) روایت نموده که مقصود از انسان زیانکار ابوجهل است و مقصود از (إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) ، علی بن ابی طالب(علیه السلام) و سلمان فارسی می باشند». (3)2.

ص: 185

نگاه کرد دید او علی بن ابی طالب(علیه السلام) است. پس گفت: «در چه حالتی آن را به تو داد؟» گفت: «درحالی که در رکوع بود به من داد». پیامبر(صلی الله علیه و آله) با شنیدن آن تکبیر گفت و ابتدا این آیه را قرائت کرد: (وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ) . سپس آیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ ) را بر زبان جاری ساخت. (1) حسان بن ثابت در این باره این اشعار را گفته است:

1. أَوْفَی الصَّلَاهَ مَعَ الزَّکاهِ فَقَامَهَا (کذَا) وَ الله یرْحَمُ عَبْدَهُ الصَّبَّارَا

2. مَنْ ذَا بِخَاتَمِهِ تَصَدَّقَ رَاکعاً وَ أَسَرَّهُ فِی نَفْسِهِ إِسْرَارَا

3. مَنْ کانَ بَاتَ عَلَی فِرَاشِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدٌ یسْرِی وَ ینْحُو الْغَارَا

4. مَنْ کانَ جِبْرِیلُ یقُومُ یمِینَهُ فِیهَا وَ مِیکالُ یقُومُ یسَارَا

5. مَنْ کانَ فِی الْقُرْآنِ سُمِّی مؤمِناً فِی تِسْعِ آیاتٍ جُعِلْنَ کِباراً (2)

1. نماز را همراه با زکات انجام داد. پس آن را به پا داشت و خدا بنده شکیبای خود را رحم می کند.

2. کیست که در حال رکوع انگشتر خود را صدقه داد و آن را در نفس خود پنهان کرد؟

3. کیست که در بستر محمد(صلی الله علیه و آله) خوابید و محمد(صلی الله علیه و آله) شبانه سیر می کرد و به جانب غار می رفت؟

4. کیست که جبرئیل در طرف راست او و میکائیل در طرف چپ او قرار گرفت؟

5. کیست که قرآن در نُه آیه که بزرگ قرار داده شده اند، او را مؤمن نامید؟3.

ص: 187

2. ابواسحاق ثعلبی در تفسیر خود (1) به اسنادش از ابی ذر غفاری روایت نموده است که گوید: روزی نماز ظهر را با پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) خواندم. سائلی از مردم درخواست حاجتی کرد و کسی او را پاسخی نداد و به وی توجهی نکرد. سائل دست های خود را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خداوندا شاهد باش من در مسجد پیغمبر تو محمّد(صلی الله علیه و آله)، از مردم چیزی خواستم و کسی به من توجهی نکرد». در این هنگام علی(علیه السلام) نماز می خواند و در حال رکوع بود، با آخرین انگشت دست راست خویش که انگشتری درآن بود سوی سائل اشاره فرمود و او هم به نزدیک علی(علیه السلام) آمد و انگشتر را از انگشت او بیرون آورد و رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) شاهد این منظره بود. در این هنگام پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) چشم خود را به سوی آسمان گشود و عرض کرد:خداوندا! برادرم موسی از تو درخواست کرد و گفت:

(رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی* وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی* وَ احْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسانِی* یَفْقَهُوا قَوْلِی* وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی* اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی) (طه : 25 - 32)

پروردگارا سینه ام را گشاده فرما، کار مرا برایم آسان گردان، گره از زبانم بگشای تا سخنم را بفهمند و برای من برادرم هارون را که از خاندان من است، وزیرم گردان، پشت مرا با او محکم ساز و او را در کار من شریک گردان.

خدایا تو در جواب موسی حاجتش را برآورده و به او فرمودی: (سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما )؛ به زودی بازویت را به سبب برادرت محکم می سازیم و قرار می دهیم برای شما دو نفر برتری و تسلط را، در نتیجه5.

ص: 188

دسترسی به شما پیدا نخواهند کرد. خداوندا همانا من محمّد پیامبر و برگزیده تو هستم. پروردگارا سینه مرا نیز گشاده فرما و کارم را آسانی بخش و پشتیبانی از افراد خانواده من برای من انتخاب فرما، علی را برای این کار قرار بده و به سبب او پشت مرا محکم ساز.

أبوذر(رضی الله عنه) گوید هنوز دعای آن حضرت پایان نیافته بود که جبرئیل از جانب پروردگار نازل شد و عرض کرد: «ای محمّد! بخوان این آیه را (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا...)». (1)2.

ص: 189

3. مقداد بن اسود می گوید: نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در مسجد نشسته بودیم که یک عرب بدوی، درحالی که به کمان خود تکیه می کرد، آمد. در آن حال علی بن ابی طالب(علیه السلام) که در حال قیام بود و در وسط مسجد رکعاتی را میان ظهر و عصر می خواند، انگشتر خود را به او داد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «بَه بَه! غرفه های بهشتی واجب شد». آن اعرابی وقتی سخن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را شنید اشعار ذیل را سرود:

1. یا وَلِی الْمؤمِنِینَ کلِّهِمْ وَ سَیدَ الْأَوْصِیاءِ مِنْ آدَمَ

2. قَدْ فُزْتَ بِالنَّفْلِ یا أَبَا حَسَنٍ إِذْ جَادَتِ الْکفُّ مِنْک بِالْخَاتَمِ

3. فَالْجُودُ فَرْعٌ وَ أَنْتَ مَغْرِسُهُ وَ أَنْتُمْ سَادَهٌ لِذَا الْعَالَمِ

1. ای ولی همه مؤمنان و سرور اوصیا از آدم.

2. ای ابوالحسن به کار نیکویی موفق شدی هنگامی که دست تو انگشتر را بخشید.

3. سخاوت شاخه ای است و تو ریشه آن هستی و شما سروران این عالمید.

در این هنگام جبرئیل با این آیه نازل شد: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ)

ص: 190

حَسّان بن ثابت موضوع خاتم بخشی علی(علیه السلام) و نزول آیه ولایت را چنین به نظم کشیده است:

1. أَبَا حَسَنٍ تَفْدِیک نَفْسِی وَ مُهْجَتِی وَ کلُّ بَطِیءٍ فِی الْهُدَی وَ مُسَارِعٌ

2. أَ یذْهَبُ مَدْحِی وَ الْمُحبین ضَائِعاً وَ مَا الْمَدْحُ فِی جَنْبِ الْإِلَهِ بِضَائِعٍ

3. وَ أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیتَ إِذْ کنْتَ رَاکعاً زَکاهً فَدَتْک النَّفْسُ (نفوس القوم) یا خَیرَ رَاکعٍ

4. بخاتمَکَ المیمونِ یا خیرَ سَیّدٍ و یا خیرَ شارٍ ثُمَّ یا خیَرَ بایِعٍ

5. فَأَنْزَلَ فِیک الله خَیرَ وَلَایهٍ فَبَیَّنَهَا فِی نَیرَاتِ(محکمات) الشَّرَائِعِ (1)

1. ای ابوالحسن جان و دل من فدای تو باد، و جان و دل هر رهسپار راه هدایت؛ چه به کندی پیش رود و چه به تندی!

2. آیا ستایش من و دوستانت از بین می رود، و حال اینکه ستایش ذات پروردگار از بین رفتنی نیست.

3. پس تو بودی که در حال رکوع دادی، فدای تو جان همه ای بهترین رکوع کنندگان.

4. انگشتر با میمنت خویش را دادی، ای بهترین آقاها و ای بهترین خریداران و ای بهترین فروشندگان.

5. خداوند درباره تو بهترین ولایت و حکمفرمایی را نازل کرد و در آیات محکمات قرآن، ولایت تو را توضیح داد و بیان فرمود.

أبوالمُظفَّر سِبط ابنِ الجَوزِی حَنَفی، در صفحه10 تذکره اش اشعار ذیل را نیز در خصوص علی(علیه السلام) دانسته است:3.

ص: 191

1.مَن ذا بخاتَمِهِ تَصَدَّقَ راکعاً و أسرّها فی نفسِهِ إسرارا

2. مَن کان باتَ عَلی فَراشِ مُحمدٍ و مُحمدٌ أسری یَؤمُّ الغارا

3. مَن کان فی القرآن سُمِّی مؤمناً فی تِسعِ آیاتٍ تُلِینَ غِزارا

در بیت اوّل اشاره به صدقه دادن انگشتر در نماز است که در این زمینه آیه: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا) نازل شد. در بیت دوم به فداکاری علی(علیه السلام) در لیله المبیت اشاره می کند که علی(علیه السلام) بُرد سبز رنگ حضرمی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را بر تن کرد و در رختخواب پیامبر(صلی الله علیه و آله) آرمید و خود را فدای ایشان کرد. در این زمینه هم آیه شریفه: (وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ) نازل شد. (1) بیت سوم نیز اشاره به نزول آیات قرآن درباره علی(علیه السلام) دارد.

تاکنون به صورت تفصیل نزول ده آیه قرآن درباره علی(علیه السلام) از منابع معتبر اهل سنت بیان شد. برخی از افراد نیز به صورت کلی به نزول چند آیه درباره علی(علیه السلام) اشاره کرده اند؛ مثلاً معاویه بن صعصعه که برادرزاده احنف بود، در جنگ صفین درباره شخصیت علی(علیه السلام) می گوید:

1. وَ إِنَّ عَلِیّاً خَیْرُ حَافٍ وَ نَاعِلٍ فَلَا تَمْنَعُوهُ الْیَوْمَ جَهْداً وَ لَا جِدّاً

2. یُحَارِبُ مَنْ لَا یَحْرَجُونَ بِحَرْبَهٍ وَ مَنْ لَا یُسَاوَی دِینُهُ کُلُّهُ رَدّاً

3. وَ مَنْ نَزَلَتْ فِیهِ ثَلَاثُونَ آیَهً تُسَمِّیهِ فِیهَا مُؤْمِناً مُخْلِصاً فَرْداً

4. سِوَی مُوجِبَاتٍ جِئْنَ فِیهِ وَ غَیْرِهَا بِهَا أَوْجَبَ الله الْوَلَایَهَ وَ الْوُدّا (2)د.

ص: 192

1. راستی که علی در میان خرد و کلان و درویش و توانگر بهترین فرد است. پس امروز جهد و سختکوشی خود را از او دریغ ندارید.

2. او با کسانی که به اهمیت پیکارش وقعی نمی نهند مبارزه می کند و هر که و هر چه با دین او سازگار نیست، چون سکه قلب، مردود است.

3. او کسی است که سی آیه در حقش نازل شده و خداوند در آن آیات، وی را مؤمن پاکدل بی نظیری خوانده است.

4. این آیات غیر از دیگر نکات مثبتی است که درباره او آمده و جزو آیاتی است که خداوند به موجب آنها قبول ولایت و دوستداری او را واجب ساخته است.

کرد: «یا رسول الله من نیز با شما همراه می شوم؟» پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «خیر». علی(علیه السلام) از این جهت نارحت و متأثر شد. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) وقتی ناراحتی علی(علیه السلام) را متوجه شدند، فرمودند:

یَا عَلِیُّ أَمَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ أَنْتَ خَلِیفَتِی فِی أُمَّتِی وَ أَنْتَ وَزِیرِی وَ أَخِی فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ ...

یا علی آیا خشنود نیستی که نسبت به من به منزله هارون برای موسی باشی؟ جز آنکه پس از من پیغمبری نخواهد بود. همانا تو خلیفه و جانشین من در امت من هستی و در دنیا و آخرت، تو کمک کار و برادر من هستی.

ابن عباس گفت: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) فرمود: «تو بعد از من ولی هر مرد و زن مؤمن خواهی بود».

این حدیث را با گروه زیادی از حفاظ، با سندهای تفصیلی ذکر کرده اند. (1)

2. زید بن ابی اوفی گوید: وقتی پیغمبر(صلی الله علیه و آله) میان اصحابش پیمان برادری منعقد کرد... ، علی(علیه السلام) گفت: «یا رسول الله! وقتی دیدم جز من میان یارانت برادری برقرار کردی، روحم می خواست پرواز کند و پشتم بشکند. اگر این امر، از خشمی است که بر من گرفته ای، حق عتاب و بزرگی از آن توست». پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:

سوگند به خدایی که مرا به حق مبعوث گردانید، من کار برادری تو را تأخیر نینداختم مگر به خاطر خودم. یا علی تو نسبت به من مانند هارونی نسبت به9.

ص: 194

موسی؛ جز اینکه بعد از من پیغمبری نخواهد بود و تو برادر و وارث منی. علی(علیه السلام) پرسید یا رسول الله من از شما چه چیز را به ارث می برم؟ پیغمبر فرمود: آنچه انبیای قبل از من، ارث گذاشته اند. علی گفت: انبیای پیش از تو چه ارث نهادند؟ فرمود: کتاب خدا و سنت پیغمبرشان را. تو و فاطمه دخترم در قصر من در بهشت با من خواهید بود و تو برادر و رفیق منی. آن گاه پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله) این آیه را خواند: (إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ) .(حجر:47) (1)

3. چنان که در بیان شجاعت علی(علیه السلام) در جنگ بدر گذشت، سعد بن ابی وقاص در جواب معاویه گفت: «چگونه علی(علیه السلام) را دوست نداشته باشم درحالی که شنیدم پیامبرخدا(صلی الله علیه و آله) به او می فرمود: تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی؛ جز آنکه بعد از من پیامبری نیست».

موضوع وصایت و وزارت علی(علیه السلام) که به معنای ولایت، جانشینی و خلافت بلافصل آن حضرت بعد از رسول خداست، به قدری مسلم و روشن بود که حتی والیان عثمان نیز آن را بر زبان جاری می کردند؛ از زبان اشعث بن قیس، والی عثمان در آذربایجان، اشعاری نقل شده است که با بیت ذیل شروع می شود:

أَتَانَا الرَّسُولُ رَسُولُ الْوَصِیِ عَلِیٌّ الْمُهَذَّبُ مِنْ هَاشِمٍ

همچنین این ابیات نیز از زبان اشعث سروده شده است:

1. أَتَانَا الرَّسُولُ رَسُولُ عَلِیٍ فَسُرَّ بِمَقْدَمِهِ الْمُسْلِمُونَا

2. رَسُولُ الْوَصِیِّ وَصِیُّ النَّبِیِ لَهُ الْفَضْلُ وَ السَّبْقُ فِی الْمُؤْمِنِینَا0.

ص: 195

3. بِمَا نَصَحَ الله وَ الْمُصْطَفَی رَسُولَ الْإِلَهِ النَّبِیَّ الْأَمِینَا

4. یُجَاهِدُ فِی الله لَا یَنْثَنِی جَمِیعَ الطُّغَاهِ مَعَ الْجَاحِدِینَا

5. وَزِیرُ النَّبِیِّ وَ ذُو صِهْرِهِ وَ سَیْفُ الْمَنِیَّهِ فِی الظَّالِمِینَا

6. وَ کَمْ بَطَلٍ مَاجِدٍ قَدْ أَذَاقَ مَنِیَّهَ حَتْفٍ مِنَ الْکَافِرِینَا

7. وَ کَمْ فَارِسٍ کَانَ سَالَ النِّزَالَ فَآبَ إِلَی النَّارِ فِی الْآئِبِینَا

8. فَذَاکَ عَلِیٌّ إِمَامُ الْهُدَی وَ غَیْثُ الْبَرِیَّهِ وَ الْمُقْحَمِینَا

9. وَ کَانَ إِذَا مَا دَعَا لِلنِّزَالِ کَلَیْثِ عَرِینٍ یُزَیِّنُ الْمَرِّینَا

10. أَجَابَ السُّؤَالَ بِنُصْحٍ وَ نَصْرٍ وَ خَالِصِ وُدٍّ عَلَی الْعَالَمِینَا

11. فَمَا زَالَ ذَلِکَ مِنْ شَأْنِهِ فَفَازَ وَ رَبِّی مَعَ الْفَائِزِینَا. (1)

1. آن پیک خجسته گام که فرستاده علی است نزد ما آمد و مسلمانان به قدوم او شادمان شدند.

2. فرستاده وصی، سفارش شده پیامبر که او را میان همه مؤمنان افضلیت و پیشگامی است.

3. آن کو خیراندیشانه از فرمان خدا و پیامبر برگزیده خدا، از نبی امین، پیروی و فرمانبرداری کرد.

4. در راه خدا با تمام گردنکشان و طاغوتان و همه منکران می جنگد و از پای نمی نشیند.

5. وزیر و مشاور پیامبر و صاحبِ فضیلتِ دامادی او و وارث شمشیر مرگبار وی در میان ستمگران.4.

ص: 196

6. چه بسا زورآوران نامداری از کافران را که شرنگ مرگ چشانده است.

7. و چه بسا زبده سواری که درخواست هماوردی با او را کرد و وی در دم به میان دوزخیان، به درون دوزخش فرستاد.

8. این است علی، پیشوا و امام راهنما و ابر نعمت بار احسان و سیراب کننده تشنگان.

9. وقتی [دشمن را] به هماوردی طلبید، چون شیر بیشه زار بود که عزت و شرف را آبرو فزود.

10. دعوت حق را به خیرخواهی و یاوری و دوستی بی ریا نسبت به جهاندار و جهانیان اجابت کرد.

11. همواره رفتار او چنین [جوانمردانه] بوده و کامیاب شده است و [دست] پروردگارم با کامیابان ره یافته به حق است.

عیاض ثمالی نیز در اشعار ذیل، علی(علیه السلام) را دارای عهدی بر عهده مردم می داند که باید پذیرا باشند و آن نیست جز جانشینی از پیامبر؛ گرچه با واژه وصایت و ولایت بیان نکرده است:

وَ إِنَّ عَلِیّاً خَیْرُ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی مِنَ الْهَاشِمِیِّینَ الْمُدَارِیکَ لِلْوَتْرِ

لَهُ فِی رِقَابِ النَّاسِ عَهْدٌ وَ ذِمَّهٌ کَعَهْدِ أَبِی حَفْصٍ وَ عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ (1)

به راستی که علی در میان هاشمیانی که به خونخواهی برخاسته بودند، بهترین کسی است که بر روی زمین گام نهاد.

او را بر گردن مردم عهد و پیمانی استوار، همچون عهد ابوحفص و ابوبکر است.

جریر بن عبدالله بجلی، علی(علیه السلام) را وصی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و به دور از هر ضعفی6.

ص: 197

می داند که معاویه به علی(علیه السلام) نسبت می داد. اشعار وی به صورت کامل در بحث اتهامات دشمنان به علی(علیه السلام) در خصوص قتل عثمان خواهد آمد. چند بیت از آن اشعار که به شرحبیل فرستاده، چنین نوشت:

1. شُرَحْبِیلُ یَا ابْنَ السِّمْطِ لَا تَتْبَعِ الْهَوَی فَمَا لَکَ فِی الدُّنْیَا مِنَ الدِّینِ مِنْ بَدَلْ

2. وَ قُلْ لِابْنِ حَرْبٍ مَا لَکَ الْیَوْمَ حُرْمَهٌ تَرُومُ بِهَا مَا رُمْتَ فَاقْطَعْ لَهُ الْأَمَلَ

3. وَ قَالَ ابْنُ هِنْدٍ فِی عَلِیٍّ عَضِیهَهً وَ لَلَّهُ فِی صَدْرِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ أَجَلُ

4. وَ مَا لِعَلِیٍّ فِی ابْنِ عَفَّانَ سَقْطَهٌ بِأَمْرٍ وَ لَا جَلْبٍ عَلَیْهِ وَ لَا قَتْلِ

5. وَ مَا کَانَ إِلَّا لَازِماً قَعْرَ بَیْتِهِ إِلَی أَنْ أَتَی عُثْمَانَ فِی بَیْتِهِ الْأَجَلْ

6. فَمَنْ قَالَ قَوْلًا غَیْرَ هَذَا فَحَسْبُهُ مِنَ الزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ قَوْلُ الَّذِی احْتَمَلَ

7. وَصِیُّ رَسُولِ الله مِنْ دُونِ أَهْلِهِ وَ فَارِسُهُ الْأُولَی بِهِ یَضْرِبُ الْمَثَلْ. (1)

1. شرحبیل، ای پسر سمط، از هوا پیروی مکن که دنیا برای تو جای دین را نتواند گرفت و همسنگ آن نباشد.

2. و به پسر حرب بگو که تیری که امروز به هدف افکنده اصابت نمی کند، و امید او را از خود قطع کن.

3. پسر هند درباره علی بهتانی ساخت. همانا خداوند در دل پسر ابی طالب بسی شکوهمندتر از آن است [که مورد چنان بهتان هایی قرار گیرد].

4. علی در ماجرای پسر عفان، نه به صدور امری پای لغزانده، نه کسی را بر ضدش برانگیخته و نه در قتلش دستی داشته است.

5. او جز خانه نشینی در کنج خلوت خویش نبوده تا آنکه عثمان را نیز در خانه خود9.

ص: 198

اجل فرا رسیده است.

6. پس هرکس جز این بگوید، سخنش دروغ محض و بهتان است یا گفته کسی است که فقط احتمالی [دور از واقع] می دهد.

7. [علی] گذشته از خویشاوندی نزدیک با پیامبر، وصی رسول خدا و نخستین و شایسته ترین شهسوار اوست که در فضل به او مثل زنند.

مُنذِر بنِ ابی حَمیصَه وادعی که شهسوار و شاعر همدانیان بود نیز حضور علی(علیه السلام) آمد و با سرودن اشعار ذیل، در بیت پایانی، علی(علیه السلام) را دارای مقام ولایت و وصایت دانست:

1. إِنَّ عَکّاً سَأَلُوا الْفَرَائِضَ وَ الْأَشْعَرُ سَأَلُوا جَوَائِزاً بَثَنِیَّهْ

2. تَرَکُوا الدِّینَ لِلْعَطَاءِ وَ لِلْفَرْضِ فَکَانُوا بِذَاکَ شَرَّ الْبَرِیَّهْ

3. وَ سَأَلْنَا حُسْنَ الثَّوَابِ مِنَ اللَّهِ وَ صَبْراً عَلَی الْجِهَادِ وَ نِیَّهْ

4. فَلِکُلٍّ مَا سَأَلَهُ وَ نَوَاهُ کُلُّنَا یَحْسَبُ الْخِلَافَ خَطِیَّهْ

5. وَ لَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَحْسَنُ فِی الْحَرْبِ إِذَا مَا تَدَانَتِ السَّمْهَرِیَّهْ

6. وَ لَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَحْمَلُ لِلثِّقْلِ إِذَا عَمَّتِ الْعِبَادَ بَلِیَّهْ

7. لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَکُنْ لَکَ فِی اللَّهِ وَلِیّاً یَا ذَا الْوَلَاءِ وَ الْوَصِیَّهْ (1)

1. عکّیان درخواست مقرری کردند و اشعریان بهترین جایزه های «بثنی» را خواستند.

2. دین را به خاطر دریافت بخشش و مقرّری ترک کردند و بدین گونه بدترین مردم محسوب می شوند.7.

ص: 199

3. ولی ما پاداش نیکو را با پایداری در جهاد و شکیبایی، از خداوند درخواست کردیم.

4. هرکس را آن دهند که درخواست کرده و مرادش بوده است و راه ما از راه آنها جداست.

5. مردم عراق به جنگ، آن گاه که نیزه ها به جولان در آید، سختکوش و پایدار و چابک سوارند.

6. و چون بندگان خدا را بلا و فتنه ای فرا گیرد اینان بار سنگین (دفاع) را به خوبی بر دوش می کشند.

7. ای صاحب امر ولایت و وصایت، یک تن از ما نیست که در راه خدا دوستدار و پیرو تو نباشد.

علی(علیه السلام) فرمود: «همین تو را بس! خدا تو را رحمت کند». و سپس وی و قبیله اش را ستود. چون شعر او به آگاهی معاویه نیز رسید، معاویه گفت: «به خدا سوگند دوست دارم [و روا دانم] چندان ثروت و مکنت به معتمدان [و یاران] علی(علیه السلام) دهم و چنان مال و منالی میانشان پخش کنم که [در نظر ایشان] دنیای من بر آخرت او بچربد.

که می گفت: پیامبر(صلی الله علیه و آله) مردم را در غدیر خم فرا خواند و دستور داد آنچه زیر درختان خار بود، کنده شد و آن روز پنجشنبه بود. آن حضرت مردم را به سوی خود فرا خواند و بازوی علی بن ابی طالب(علیه السلام) را گرفت و بلند کرد؛ به طوری که سفیدی زیر بغل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را می نگریستم. سپس فرمود: «هرکس من صاحب اختیار او هستم، علی(علیه السلام) صاحب اختیار اوست. پروردگارا دوست بدار هرکس او را دوست بدارد و دشمن بدار هرکس او را دشمن بدارد و یاری کن هرکس او را یاری کند و خوار کن هرکس او را خوار کند». پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) از منبر پایین نیامده بود که این آیه نازل شد:

(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً) (مائده: 3)

امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را نسبت به شما به درجه کمال رساندم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) بعد از نزول این آیه فرمود: «اللّه اکبر علی اکمال الدّین و اتمام النّعمه و رِضَی الرَّبِ بِرِسالَتِی و بِالوِلایه لِعلی مِن بَعدی». سپس فرمود: «من کنتُ مولاهُ فَعلی مولاهُ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ، و عادِ مَن عاداهُ، و انصُر مَن نَصَرَهُ، و اخذُل مَن خَذَلَهُ». در این هنگام حَسّان عرض کرد: «یا رسول الله اجازه فرما درباره علی(علیه السلام) اشعاری بگویم که شما آنها را بشنوید». فرمود: «بگو به میمنت و برکت الهی». پس حسّان برخاست و گفت: «ای گروه بزرگان قریش من پیرو امر ولایت، گفتار خود را به شهادت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که در امر ولایت مُمضَی و مُجرَی است، اعلام می دارم».

اشعار حَسّان بن ثابت به مناسبت غدیر خم چنین است:

ص: 201

1. أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ النَّبِی مُحَمَّداً لَدَی دَوْحِ خُمٍّ حِینَ قَامَ مُنَادِیاً

2. وَ قَدْ جَاءَ (جَاءَهُ) جِبْرِیلُ مِنْ عِنْدِ رَبِّهِ بِأَنَّک مَعْصُومٌ فَلَا تَک وَانِیاً

3. وَ بَلِّغْهُمْ مَا أَنْزَلَ الله رَبُّهُمْ وَ إِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ وَ حَاذَرْتَ بَاغِیاً

4. عَلَیک فَمَا بَلَّغْتَهُمْ عَنْ إِلَهِهِمْ رِسَالَتَهُ إِنْ کنْتَ تَخْشَی الْأَعَادِیا

5. فَقَامَ بِهِ إِذْ ذَاک رَافِعَ کفِّهِ بِیمْنَی یدَیهِ مُعْلِنَ الصَّوْتِ عَالِیاً

6. فَقَالَ لَهُمْ مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ مِنْکمْ وَ کانَ لِقَوْلِی حَافِظاً لَیسَ نَاسِیاً

7. فَمَوْلَاهُ مِنْ بَعْدِی عَلِی وَ إِنَّنِی بِهِ لَکمُ دُونَ الْبَرِیهِ رَاضِیاً

8. فَیا رَبِّ مَنْ وَالَی عَلِیاً فَوَالِهِ وَ کنْ لِلَّذِی عَادَی عَلِیاً مُعَادِیاً

9. وَ یا رَبِّ فَانْصُرْ نَاصِرِیهِ لِنَصْرِهِمْ إِمَامَ الْهُدَی کالْبَدْرِ یجْلُو الدَّیاجِیا

10. وَ یا رَبِّ فَاخْذُلْ خَاذِلِیهِ وَ کنْ لَهُمْ إِذَا وَقَفُوا یوْمَ الْحِسَابِ مُکافِیا (1)

1. آیا نمی دانید که محمّد(صلی الله علیه و آله) در کنار درختان منطقه خم به حالت ندا ایستاد؟

2. و این در حالی بود که جبرئیل از طرف خداوند پیام آورده بود که تو محفوظ خواهی بود. پس در کار خود سستی راه مده.

3. و از طرف پروردگارشان آنچه خداوند نازل کرده به آنان ابلاغ کن. اگر چنین نکنی و از دشمنان بر خود حذر کنی.

4. بدان که رسالت خدایشان را به آنان نرسانده ای؛ اگر از دشمنان بترسی.4.

ص: 202

5. در اینجا بود که به امر خدا قیام کرد درحالی که کف دست او را با دست راست خود بالا برده بود.

6. با صدای بلند و آشکار به آنان گفت: هرکس از شما که من مولا و صاحب اختیار او هستم و قول مرا قبول دارد و فراموش نمی کند.

7. مولا و صاحب اختیار او بعد از من علی است و من برای شما به او راضی هستم و نه به دیگری.

8. پروردگارا هرکس علی را دوست بدارد دوست بدار و هرکس با علی دشمن باشد با او دشمن باش.

9. پروردگارا، یاری کن هرکس او را یاری کند به خاطر یاری اش امام هدایت کننده ای را که همچون ماه شب چهارده تاریکی ها را روشن می کند.

10. پروردگارا، خوارکنندگان او را خوار کن و روز قیامت که برای حساب می ایستند، آنان را به مکافات عملشان برسان.

بعد از آنکه حضرت این سخن را بر آنان تأکید کرد، دستور داد تا هر چه زودتر بیعت کنند. آن دو برخاستند و نزد علی(علیه السلام) رفتند و به عنوان «امیرالمؤمنین» با او بیعت کردند. عمر هنگام بیعت گفت: «بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ مَوْلَایَ وَ مولا کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ»؛ (1) خوشا به حالت یا علی، صاحب اختیار من و هر مرد و زن مؤمنی شدی.

سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) به سلمان و ابوذر دستور بیعت داد. آن دو برخاستند و [بیعت کردند] و سخنی نگفتند.

2. حافظ ابن مَردَوَیه، (323 - 416ه .ق) به اسناد خود از ابن عباس روایت کرده است: پس از آنکه خداوند متعال امر فرمود پیغمبرش(صلی الله علیه و آله) را که علی(علیه السلام) را به پا دارد و بگوید در حق او آنچه را گفت، پیغمبر(صلی الله علیه و آله) گفت: «بار خدایا، همانا قوم من از جاهلیت تازه به اسلام گرائیده اند» و پس از بیان این مطلب، به حج خود روانه شد. هنگام مراجعت چون در غدیر خم فرود آمد، خداوند این آیه را بر او نازل فرمود: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ) پس پیامبر(صلی الله علیه و آله) با دستور خداوند بازوی علی(علیه السلام) را گرفت و به محل اجتماع مردم آمد. خطاب به مردم فرمود: «ای مردم! آیا من به شما اولی (سزاوارتر) از خودتان نیستم؟» گفتند: «بلی یا رسول اللّه، تو اولی هستی به ما از خود ما». فرمود: «هرکس من مولای اویم، این علی مولای اوست. بار خدایا دوست بدار دوستان او را و دشمن بدار دشمنان او را و اعانت کن اعانت کننده او را و خوار گردان خوار کننده او را...». ابن عباس گفت: «پس از این اعلام به خدا سوگند، [ولایت علی] بر آن گروه9.

ص: 204

واجب شد. آن گاه حسان بن ثابت اشعار خودش را خواند... . (1)

3. امام جعفر بن محمّد صادق(علیه السلام) از پدرش از جدّش نقل نمود: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [در غدیر خم] عمامه خود (موسوم به سَحاب) را بر سر علی بن ابی طالب(علیه السلام) نهاد و دو طرف آن را از جلو و عقب او افکند. سپس فرمود: رو به من کن. آن حضرت رو نمود. بعد فرمود: پشت به من کن. آن حضرت پشت نمود. سپس فرمود: فرشتگان نزد من چنین آمدند». آن گاه فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه...».

این روایت در منابع معتبری ذکر شده است؛ از جمله در کتاب مناقب ابن مغازلی که خطی است در «الأربعین حدیثا» سید جمال الدین هروی که آن هم کتاب خطی است. (2)

برخی از افراد کم اطلاع، (چه بسا مُغرض و غیر مُنصف) کوشیده اند با توجیهات واهی و غیر مستند، کلمه مولا را به معنای دوست (مُحِب) تفسیر کنند. درحالی که دلایل بسیاری وجود دارد که مولا به معنای سرپرستی و رهبریت است. اینک برخی از دلایل و شواهد را مرور می کنیم:

اول: اینکه کلیه شرکت کنندگان در برنامه روز غدیر، منظور از نصب علی(علیه السلام) به عنوان مولا را همین دانستند؛ برای نمونه علی(علیه السلام) در روایتی مولا را به معنای6.

ص: 205

رهبریت و سرپرستی جامعه اعلام کرد. ابو عبیده گفت: معاویه به خدمت حضرت علی(علیه السلام) نامه ای فرستاد مبنی بر اینکه مرا فضایل بسیار و کمالات بی شمار است؛ زیرا پدرم در زمان جاهلیت، سیدالقوم و بعد از آن، پادشاه ایشان شد. در ایام اسلام، پیغمبر داماد ما بود و ما صهر رسول الله(صلی الله علیه و آله) و کاتب وحی و خال المؤمنین بودیم و فضایل دیگر نیز داریم.

چون حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نامه معاویه را خواند فرمود: «فرزند آکله الاکباد (هند جگرخوار) به فضایل خود نسبت به من فخرفروشی می نماید». آن گاه دستور داد غلامش برای معاویه این اشعار را نوشت:

1. مُحَمَّدٌ النَّبِی أَخِی وَ صِنْوِی وَ حَمْزَهُ سَیدُ الشُّهَدَاءِ عَمِّی

2. وَ جَعْفَرٌ الَّذِی یمُسِی وَ یُضْحِی یطِیرُ مَعَ الْمَلَائِکهِ ابْنُ أُمِّی

3. وَ بِنْتُ مُحَمَّدٍ سَکنِی وَ عِرْسِی مَسُوطٌ لَحْمُهَا بِدَمِی وَ لَحْمِی

4. وَ سِبْطَا أَحْمَدَ وَلَدَای مِنْهَا فَأَیکمْ لَهُ سَهْمٌ کسَهْمِی

5. سَبَقْتُکمْ إِلَی الْإِسْلَامِ طُرّاً غُلَاماً مَا بَلَغْتُ أَوَانَ حُلُمِی

6. وَ صَلَّیتُ الصَّلَاهَ وَ کنْتُ طِفْلًا مُقِرّاً بِالنَّبِی فِی بِطْنِ أُمِّی

7. وَ أَوْجَبَ لِی وَلَایتَهُ عَلَیکمْ رَسُولُ الله یوْمَ غَدِیرِ خُمٍ

8. فَوَیلٌ ثُمَّ وَیلٌ ثُمَّ وَیلٌ لِمَنْ یلْقَی الْإِلَهَ غَداً بِظُلْمِی

9. أَنَا الرَّجُلُ الَّذِی لَا تُنْکرُوهُ لِیوْمِ کرِیهَهٍ أَوْ یوْمِ سِلْمٍ (1)

1. یعنی محمد(صلی الله علیه و آله) که پیغمبر است، برادر من و مانند من است و حمزه که سید شهداست، عم من است.2.

ص: 206

2. و جعفر که چاشت و شام با فرشتگان پرواز می کند، برادر من است.

3. و دختر محمد(صلی الله علیه و آله) آرام دل من و عروس من است که گوشت او به گوشت و خون من آمیخته است.

4. و دو فرزندزاده احمد(صلی الله علیه و آله) دو فرزند من اند از دختر محمد(صلی الله علیه و آله). پس کیست در میانه شما که او را بهره و نصیبی باشد، مانند بهره و نصیب من؟

5. پیشی گرفتم بر همه شما به سوی مسلمان شدن، بنا بر آنچه بود از فهم و علم من؛ درحالی که خردسال بودم.

6. نماز خواندم و به مقام نبوت، درحالی که در رحم مادر بودم، اقرار نمودم.

7. و واجب گردانید ولایت را از برای من در حالتی که این ولایت همتا و مانند ولایت او بود بر همه شما، دوست من رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روزی که فرود آمد آن حضرت نزدیک درخت های عظیم خم.

8. وای، سپس وای بر کسانی که خدا را ملاقات نمایند درحالی که به من ستم روا داشته باشد.

9. من مردی هستم که نمی توانید او را انکار کنید (نادیده بگیرید) در روزهایی که دوست ندارید و در روزهای صلح و آرامش.

هنگامی که معاویه آن نامه را خواند، به عمرو عاص گفت: این نامه را مخفی نگه دارید؛ زیرا اگر مردم بر حسب و نسب علی(علیه السلام) اطلاع یابند، به ابن ابی طالب میل می کنند.

دوم: حسّان بن ثابت در روز غدیر خم، وقتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) علی(علیه السلام) را به مقام خلافت نصب کرد، این اشعار را که حاکی از معنای ولایت و امارت و سرپرستی علی(علیه السلام) بر جامعه اسلامی است، سرود:

ص: 207

1. یُنَادِیهِمْ یَوْمَ الْغَدِیرِ نَبِیُّهُمْ بِخُمٍّ وَ أَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنَادِیاً

2. وَ قَالَ فَمَنْ مَوْلَاکُمْ وَ وَلِیُّکُمْ فَقَالُوا وَ لَمْ یَبه اوا هُنَاکَ التَّعَادِیَا

3. إِلَهُکَ مَوْلَانَا وَ أَنْتَ وَلِیُّنَا وَ لَنْ تَجِدَنَّ مِنَّا لَکَ الْیَوْمَ عَاصِیاً

4. فَقَالَ لَهُ قُمْ یَا عَلِیُّ فَإِنَّنِی رَضِیتُکَ مِنْ بَعْدِی إِمَاماً وَ هَادِیاً

5. فَمَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا وَلِیُّهُ فَکُونُوا لَهُ أَنْصَارَ صِدْقٍ مُوَالِیاً

6. هُنَاکَ دَعَا اللَّهُمَّ وَالِ وَلِیَّهُ وَ کُنْ لِلَّذِی عَادَی عَلِیّاً مُعَادِیا

7. فَخَصَّ بِها دونَ البَرِیَّهِ کُلِّها عَلیّاً و سًمّاهُ الوَزیرَ المؤاخیاً (1)

1. پیامبر در روز غدیر خم به مردم خطاب نمود، پس بشنو که پیامبر در خطاب خود چه فرمود:

2. گفت: چه کسی مولا و ولی (نبی) شماست؟ مردم پاسخ دادند و خود را به نادانی و بی خبری نزدند.

3. خدای تو مولای ماست و تو ولی ما، و از ولایت تو سرپیچی نمی کنیم.

4. سپس پیامبر به او فرمود: «ای علی! برخیز؛ زیرا من به امامت و هدایت تو پس از خودم خشنودم.

5. پس هرکس که من مولای او هستم، این مرد ولی اوست. پس دوستان صدیق و راستین او باشید.

6. در اینجا پیامبر دعا فرمود: خدایا! دوست او را دوست و دشمن او را دشمن بدار.

7. [از میان همه مردم] تنها علی را مخصوص به ولایت نمود؛ وی را وزیر و برادر خود نامید.6.

ص: 208

حسان بن ثابت، در سروده دیگر، علی(علیه السلام) را حافظ عهد خلافت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دانسته و این را بزرگ ترین فضیلت برای حضرت علی(علیه السلام) به شمار آورده است:

1. حَفظتَ رَسولَ الله فِینا و عَهدَهُ إلیکَ و مَن أولَی بِهِ مِنکَ مَن و مَنْ؟

2. أ لَستَ أخاهُ فِی الهُدی و وَصِیَّهُ و أعلمَ فِهرٍ بِالکِتابِ و بِالسُنَنْ

3. فَحَقُّکَ ما دامَتْ بِنجدٍ وَشیجهٌ عظیمٌ علینا ثمّ بَعدُ عَلَی الیَمَن (1)

1. تو در بین ما نگهبان رسول خدا بودی و به عهدی که به تو سپرده بود، وفا کردی و کیست اولی به این عهد از تو؟ کیست؟

2. آیا تو برادر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در طریق هدایت نبودی؟ و وصی او، و به کتاب و سنت از همه داناتر؟

3. پس حق تو، پیوسته در نجد و سپس در یمن بر ما به هم آمیخته و بزرگ است.

سوم: صحابی عظیم القدر، قیس بن سعد بن عباده انصاری، نیز چنین برداشت کرد، آنجا که سرود:

1. وَ عَلِیٌ إِمَامُنَا وَ إِمَامٌ لِسِوَانَا أَتَی بِهِ التَّنْزِیلُ

2. یَوْمَ قَالَ النَّبِیُّ مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ خَطْبٌ جَلِیلُ

3. إِنَّمَا قَالَهُ النَّبِیُّ عَلَی الْأُمَّهِ حَتْماً مَا فِیهِ قَالٌ وَ قِیلُ (2)

1. علی امام ما و امام همه مردم است؛ این چیزی است که قرآن در آن زمینه نازل شده است.2.

ص: 209

2. روزی که نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «من کنت مولاهُ فهذا مولاه»؛ این مطلب امری بسیار بزرگ و مهم است.

3. آنچه پیامبر [در این خصوص] به مردم فرموده، برگشت ناپذیر است و هیچ گفته ای در این زمینه مقبول نیست.

محمد بن عبدالله حمیری نیز گفت:

تَناسَوا نَصبَهُ فِی یَومِ خُمٍ ّ مِنَ الباری و مِن خَیرِ الأنامِ (1)

فراموش کردند این را که باری تعالی علی را به عنوان رهبر نصب کرد؛ همچنان که پیامبر (خیرالانام) نیز دستور خداوند را اجرا کرد و علی را به عنوان رهبر مردم نصب کرد.

چهارم: از جمله کسانی که می گفت منظور از «من کنت مولاه» در واقعه غدیر، نصب علی(علیه السلام) است، عمرو بن عاص بود که در دشمنی وی با علی(علیه السلام) کسی شک نمی کند؛ چراکه او کسی است که در جنگ صفین با علی(علیه السلام) جنگید و با خدعه هایش باعث شد که جنگ صفین به نفع معاویه خاتمه پیدا کند. وی قصیده معروفی دارد به نام قصیده جَلجَلِیه که از شاهکارهای ادب عربی است. عمرو آن قصیده را در جواب نامه معاویه نوشته است. تاریخ می گوید: معاویه بعد از نصب عمرو عاص به عنوان استاندار مصر، برای درخواست مالیات مصر، به عمرو بن عاص نامه نوشت. اما عمرو نه تنها به معاویه مالیاتی نداد، بلکه با سرودن قصیده جلجلیه جواب کوبنده ای به معاویه داد که ناخواسته بسیاری از فضایل علی(علیه السلام) و حقایق آن زمان را آشکار ساخته است؛ این چند بیت از جمله آن ابیات است:1.

ص: 210

1. وَ کَم قَد سَمِعنا مِنَ المُصطَفَی وَصایا مَخَصَّصَهً فِی عَلِی

2. وَ فِی یَومِ «خُمٍّ» رَقَی مِنبَراً یُبَلّغ وَ الرَّکبُ لَم یَرحَلِ

3. وَ فِی کَفِّهِ کَفُّهُ مُعلِناً یَنادِی بِاَمرِ العَزِیزِ العَلِیّ

4. الَستُ بِکُم مِنکُمُ فِی النُّفوسِ بِاَولَی؟ فَقالُوا: بَلَی فَافعَلِ

5. فَانحَلَهُ امرَهَ المُؤمِنِینَ مِنَ الله مُستَخلِفَ المَنحَلِ

6. وَ قالَ: فَمَن کُنتُ مولا لَهُ فَهَذا لَهُ الیَومَ نِعمَ الوَلِی

7. فَوَالِ مُوالِیهِ یا ذَا الجَلالِ وَ عادِ مُعادِی اخِ المُرسَلِ

8. وَ لا تَنقُضُوا العَهدَ مِن عِترَتِی فَقاطِعهُمُ بِی لَم یُوصَلِ

9. فَبَخ بَخٍ شَیخُکَ لمَّا رَأَی عُرَی عَقدِ حَیدَرٍ لَم تَحلَلِ

10. فَقالَ: وَلِیُّکُم فَاحفَظُوهُ فَمَدخَلُهُ فِیکُم مَدخَلِی

1. چه بسیار از مصطفی درباره علی و صفات و فضایل مخصوص او سفارش ها شنیده بودیم.

2. آن روز که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در غدیر خم بر منبر بالا رفت و امر خدا را درحالی که کاروان ها هنوز نرفته بودند، به همه ابلاغ کردند.

3. او دست علی را در دست خویش گرفته بود و به همه نشان داد و با صدای بلند به امر خداوند عزیز و بلندمرتبه ندا داد:

4. ای مردم! آیا من بر شما از خودتان سزاوارتر نیستم [و بر شما ولایت مطلقه ندارم]»؟ گفتند: آری! و هر چه می خواهی انجام بده.

5. پس حکومت بر مؤمنان را از جانب خداوند به او مخصوص گردانید و اوست که خلافت خود را به هر که بخواهد، می بخشد.

ص: 211

6. و فرمود: هرکس من مولای اویم، از امروز این علی، مولایی برای او شایسته است.

7. و دعا کرد: ای خداوند ذوالجلال! دوست موالیان او باش و دشمنان برادر رسولت را دشمن بدار!

8. ای مردم! پیمانی را که نسبت به عترت من بسته اید، نشکنید که هرکس از پیروی آنها جدا شود، در آخرت به من دسترسی نخواهد داشت.

9. پس استاد و شیخ تو (عمر بن خطاب) وقتی که دید گره محکم پیمان ولایت و زعامت حیدر قابل گسستن نیست، بخ بخ گویان به او تبریک گفت.

10. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گفت: علی ولی شماست و بر شماست که او را در میان خود حفظ کنید و همان طور که با من رفتار می کردید، با او برخورد کنید.

در بخش دیگری از این قصیده صراحتا به امامت علی(علیه السلام) اعتراف می کند و به مخالفت معاویه با ایشان خرده می گیرد.

وَ لَمَّا عَصَیتَ امامَ الهُدَی وَ فِی جَیشِهِ کُلٌّ مُستَفحَلِ (1)

و آن زمان که در برابر پیشوای هدایت عصیان و تمرد کردی، درحالی که در لشکرش مردان دلیری بودند.

پنجم: از آن جمله شعری است که ابن عبدربه در داستان «وقاده ام سنان بنت خیثمه بن خرشه المذحجیه» ذکر کرده است که در آن علی بن ابی طالب(علیه السلام) را مدح می کند:

1. اما هَلَکتَ ابَا الحُسَینِ فَلَم تَزَل بِالحَقِّ تُعرَفُ هادیاً مَهدِیاً

2. فَاذهَب عَلیکَ صَلاهُ رَبِّکَ ما دُعِیتَ فَوقَ الغُصونِ حمُامَهٌ قُمرِیاً1.

ص: 212

3. قَد کُنتَ بَعدَ محمّدٍ خَلَفاً کَما اوصَی الَیکَ بِنا فَکُنتَ وَفیاً

4. فَالیَومَ لا خَلَفٌ یُؤمَّلُ بَعدَهُ هَیهاتَ نَأمَلُ بَعدَه انسِیاً (1)

1. تو ای ابا الحسین از دنیا نرفتی مگر اینکه همیشه با حق بودی و معروف بودی به هدایت کردن خلق و چنانچه خود هدایت شده بودی.

2. ای علی! درود و رحمت های پروردگار بر تو باد، مادامی که روی شاخه های درخت، قمری بخواند.

3. بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) جانشین او برای ما بودی، وصیت کرد به تو و تو با وفا و عامل به وصیت او بودی.

4. امروز نیست جانشینی که بعد از پیامبر امید به او باشد، و بسیار دور است بعد از پیامبر امید به انسانی باشد، جز علی.

این خط فکری که مراد از کلمه مولا، ولایت علی(علیه السلام) بر مردم وخلافت و رهبریت مسلمانان است، در قرون متمادی تاکنون ادامه داشته است و اندیشمندان و علما و شعرا آن را به صورت های مختلف نقل کرده اند. کُمَیتِ بن زید اسدی که در سال 126 به شهادت رسید، در منظومه خود گوید:

1. وَ یَومُ الدَّوحِ یَومُ غَدِیرِ خُمٍّ (2) ابانَ لَهُ الوِلایَهَ لَو أُطیعاد.

ص: 213

2. وَ لَکِنَّ الرِّجالُ تَبایَعُوها فَلَم ارَ مِثلَها خَطَراً اضِیعا

3. فَکَم ابلَغُ بِهِم لَعناً و لَکِن اساءَ بِذاکَ اوَّلُهُم صَنِیعاً

4. اضاعُوا امرَ قائِدِهِم فَضَلّوا وَ أقوَمُهُم لَدَی الحَدثان رِیعاً

5. تَناسَوا حَقَّهُ و بَغَوا عَلَیهِ بِلا تره و کانَ لَهُم قریعاً (1)

1. در روز دوح که روز غدیر خم است، حضرت به امر کردگار ظاهر گردانید از برای امیرالمؤمنین، امامت و خلافت را؛ اگراطاعت کنند معاندان و سر از فرمان نپیچند.

2. و لکن خلایق حاضر آنجا در آن روز بیعت کردند بر امر خلافت. امّا من ندیدم مثل آن خطری که ضایع ساختند به آنکه بعد از آن انکار نمودند.

3. پس بسا لعنی که متوجه آن جماعت است که اقرار را انکار کردند و بدتر از آن، لعن بر آن کس که اول این صنعت کرد و این قاعده نهاد.

4. و ضایع ساختند امر مقتدای خود را. پس گمراه شدند و اقوم ایشان که داعیه اش این بود که در دین قائم است، به واسطه این حادثه ترسیده، آن را از دست گذاشت.

5. و حقوق دیرینه او را فراموش کردند و بر او دست تعدی گشودند بی کره و اجباری و حال آنکه آن حضرت ایشان را قرین و همنشین بود.

همچنین سید اسمعیل حمیری که در سال 179 وفات یافته، در این باره اشعار بسیاری سروده که این ابیات از جمله آنهاست:6.

ص: 214

1. لِذلِکَ ما اختارَهُ ربُّهُ لِخَیر الاَنامِ وَصِیّاً ظَهیراً

2. فَقامَ بِخُمٍّ بِحَیثِ الغَدیر و حَطَّ الرِّحالَ و عافَ المَسیرا

3. و قُمَّ لَهُ الدَّوحُ ثُمَّ ارتَقَی عَلَی مِنبَرٍ کانَ رَحلاً و کَورا

4. و نادَی ضُحی بِاجتِماعِ الحَجِیجِ فَجاءوا إلَیه صَغیراً کَبیرا

5. فقال و فَیِ کَفِّهِ حَیدرٌ یُلیحُ إلیه مُبیناً مُشیرا

6. ألا إنَّ من أنا مولا لهُ فمولاه هذا قَضاً لَن یَجورا

7. فَهَل أنا بلَّغتُ قالوا نَعَم فقالَ اشهَدوا غُیَّباً أو حضورا

8. یُبَلِّغ حاضِرُکمْ غائباً و أُشهِدُ ربِّی السمیعَ البصیرا

9. فقوموا بأمر مَلیکِ السما یُبایِعْهُ کلٌّ عَلَیه أمیرا

10. فقاموا لِبَیعَتِه صافِقینَ أکُفّاً فَأوجَسَ مِنهُم نَکیرا

11. فقال إلهی والِ الوَلیَّ و عادِ العَدُوَّ لَه و الکُفورا

12. وکن خاذلًا للأُلی یَخذِلون و کُن للأُلی یَنصُرون نَصیرا

13. فکیفَ تَری دَعوه المُصطفی مُجاباً بها أو هَباءً نَثیرا

14. أُحبّک یا ثانیَ المصطفی و مَن أشهَدَ النّاسَ فیهِ الغَدیرا

15. و أشْهدُ أنَّ النبیَّ الأمینَ بَلَّغَ فِیکَ نِداءً جَهیرا

16. و أنَّ الَّذِینَ تُعادَوا علیک سیُصلَون ناراً و ساءَت مَصیرا (1)

1. برای این است که پروردگار او (علی(علیه السلام) را به سمت وصایت و پشتی بانی بهترین خلق برگزید.1.

ص: 215

2. پس به پا خاست (پیغمبر(صلی الله علیه و آله) در غدیر خم و بارهای سفر را فرو نهاد و از راه رفتن دست کشید.

3. درختان برای او روفته و برطرف شد. سپس بر منبری که از جهاز شتران بود، برآمد.

4. و در هنگام نیمروز زائران خانه خدا را ندا فرمود و کوچک و بزرگ نزد او آمدند.

5. پس فرمود درحالی که [دست] حیدر در دست او (رسول(صلی الله علیه و آله) بود و اشاره می فرمود [رسول(صلی الله علیه و آله)] به سوی او [علی(علیه السلام)].

6. آگاه باشید هر که من مولای اویم، این مولای اوست. این حکمی است که هرگز در او انحراف نیست.

7. پس آیا من [امر خدا را] ابلاغ کردم؟ گفتند: بلی، فرمود: پس ای حاضران و غائبان گواه باشید.

8. و آنها که حاضرند به غایبان ابلاغ نمایند و خداوند شنوا و بینا را گواه می گیرم.

9. پس به امر خداوند برخیزید؛ آسمان و همگان او را بر خود امیر دانند و با او بیعت کنند.

10. پس برخاستند و کف بر کف او زدند و بیعت کردند و آن جناب (پیغمبر(صلی الله علیه و آله) از آنان احساس نارضایتی فرمود.

11. سپس گفت: خدای من، دوست بدار دوست او را و دشمن بدار دشمن او و ناسپاسی کننده او را.

12. و خوار گردان خوار کننده او را و نسبت به یاران او یار باش.

13. پس چگونه می بینی دعوت پیغمبر برگزیده را؟ آیا اجابت شد یا امر او به هدر رفت؟!

ص: 216

14. ای ثانی پیغمبر برگزیده، و آنکه پیغمبر مردم را در غدیر درباره او حاضر ساخت، من تو را دوست می دارم.

15. گواهی می دهم که پیامبر امین درباره [منصب ولایت و خلافت] تو، با ندای آشکار به مردم رسانید.

16. و آنان که با تو دشمنی ورزیدند، به زودی به آتش خواهند افتاد و چه جایگاه بدی است.

همچنین از جمله آنها عبدی کوفی، از شعرای قرن دوم است. ایشان قصیده بائیه بزرگی دارد که در آن به فضائل علی پرداخته است. ابیات ذیل برخی از آن قصیده است:

1. قُم یا عَلی فَاِنّی قَد امِرتُ بِأن ابَلِّغَ النّاسَ وَ التَبلِیغُ اجدَر بِی

2. انّی نَصبتُ عَلیاً هادِیاً عَلَماً بَعدِی و إنّ عَلیاً خَیرَ مُنتَصَب

3. فَبایَعُوکَ و کَلٌّ باسِطً یَدَهُ الَیکَ مِن فَوقِ قَلبٍ عَنکَ مُنقَلِبٌ (1)

1. برخیز ای علی! همانا به من امر شد که به مردم ابلاغ کنم و این کار مرا سزاوار و درخور است.

2. همانا من علی را به سمت راهنما و نشانه بعد از خود واداشتم و همانا علی بهترین کسی است که به این مقام منصوب شده است.

3. سپس همگان دست بیعت به سوی تو گشودند؛ از روی دلی که از تو منحرف و دگرگون بود.

همچنین استاد ادب، ابوتمام (متوفای 231ه .ق) در قصیده رائیه خود گفته است:2.

ص: 217

1. وَ یَومَ الغدیرِ استَوضَحَ الحقُّ أهلَهُ بِضَحیاءَ لا فیها حِجابٌ و لا سترُ

2. أقامَ رسولُ الله یَدعُوهُمُ بها لیقْرَبَهُمْ عُرفٌ و ینآهُم نُکْرُ

3. یَمُدُّ بِضَبْعیهِ و یُعلِمُ أنَّه ولیٌّ و مولاکمْ فهل لَکُمُ خُبْرُ

4. یَروحُ و یَغدو بِالبَیانِ لِمَعْشَرٍ یَروحُ بهم غَمْرٌ و یَغدو بِهِم غَمْرُ

5. فکان لَهُم جَهرٌ بإثباتِ حقِّهِ و کانَ لَهُم فی بَزِّهمْ حقَّه جهرُ (1)

1. در روز غدیر، نمودار گردید حق برای اهل آن در روز روشن بدون پرده و مانعی.

2. به پا داشت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) [حق را] درحالی که مسلمین را در آن روز روشن دعوت فرمود تا آنها به نیکی و صلاح بگرایند و از بدی و فساد دور باشند.

3. بازوان او [علی] را کشید، درحالی که اعلام می فرمود که او ولی و مولای شماست؛ آیا به این امر آگاهی دارید؟!

4. صبح و شام پیوسته برای گروهی حقیقت را بیان و عیان می ساخت، گروهی که تیرگی [عصبیت و عناد] آنها را صبح و شام فرا می گرفت.

5. حق ولایت برای آن گروه آشکار و عیان، ثابت و استوار می شد و آنها نیز آشکار و عیان جفا می کردند و حق را از او سلب می نمودند.

علاوه بر سرایندگان اشعار فوق، افراد و دسته هایی از مردم نیز بودند که از لفظ مولا و ولی این معنا را فهمیده اند و آنها، اگرچه با شعر بدان اشاره نکردند، ولی در سخنان صریح خود آن را آشکار ساختند یا از مضمون خطابشان این معنا آشکار شده است؛ از جمله آنان شیخین (ابوبکر و عمر) هستند. آنان هنگامی که برای تهنیت و بیعت نزد امیرالمؤمنین(علیه السلام) آمدند، این جمله را بر زبان جاری2.

ص: 218

ساختند: «اَمسَیتَ یَابنَ ابِی طالِبٍ مولا کُلِّ مؤمِنٍ و مؤمِنَهٍ»؛ «ای فرزند ابوطالب! تو مولای هر مرد و زن مؤمن شدی!».

حافظ احمد بن عُقده کوفی، متوفای 333ه .ق، در کتاب «الولایه»، از استاد خود ابراهیم بن ولید بن حَمّاد، از یحیی بن یَعلی، از حَرب بن صَبِیح، از پسر خواهر حمید طویل، از ابن جدعان، از سعید بن مُسیّب روایت نموده که گفت: به سعدبن ابی وقاص گفتم: «می خواهم درباره امری از تو سؤالی کنم، ولی پرهیز می کنم». گفت: «آنچه می خواهی سؤال کن؛ همانا من عموی تو هستم». گفتم: «سؤال من از بر پا ایستادن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در میان شما در روز غدیر خم است. آیا پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای نصب علی(علیه السلام) در میان شما بر پا ایستاد؟» گفت: بلی! هنگام ظهر میان ما ایستاد و دست علی بن ابی طالب(علیه السلام) را گرفت و فرمود: «مَن کُنتُ مَولاهُ، فَعلی مَولاهُ، اللّهُمَّ وَالِ مَن وَالاهُ، وَ عادِ مَن عاداهُ». سپس ابوبکر و عمر گفتند: «أمسَیتَ یَا ابنَ أبی طالِبٍ مولا کُلِّ ِ مُؤمِنٍ و مُؤمِنَهٍ»؛ «گردیدی ای پسر ابی طالب! مولای هر مرد و زن با ایمان».

حافظ ابو عبدالله مرزبانی بغدادی، متوفای 384ه .ق، این داستان را به اسنادش از ابوسعید خُدری در کتاب خود «سرقات الشعر» روایت کرده است.

حافظ علی بن عمر دارقطنی بغدادی، متوفای 385ه .ق حدیث غدیر را به اسناد خود روایت نموده و در آن ذکر کرده است: چون ابوبکر و عمر جریان را شنیدند، به او گفتند: «أمسَیتَ یَا ابنَ أبی طالِبٍ مولا کُلِّ مُؤمِنٍ و مُؤمِنَهٍ»؛ «گردیدی ای پسر ابی طالب! مولای هر مرد و زن با ایمان».

ابن حجر عسقلانی نیز در الصواعق المحرقه، ص 44، این حدیث را از

ص: 219

دارقُطنِی حکایت کرده است. (1)

با سندهای فوق کاملاً آشکار شد که کلمه مولا به معنای رهبریت و سرپرستی جامعه است؛ به هین دلیل در بیشتر سندهای فوق، موضوع بیعت با علی مطرح شده است.

هست که پیش از من به وحدانیّت خدا ایمان آورده باشد؟ همگی گفتند: «نه». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم که میان شما کسی هست که برادری چون جعفر طیّار داشته باشد که در بهشت با فرشتگان پرواز می کند؟ همگی گفتند: «نه به خدا قسم». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا میان شما غیر از من کسی هست که عمویی چون عموی من، حمزه، داشته باشد که شیر خدا و شیر رسول خدا و سرور شهیدان است؟ گفتند: «نه به خدا قسم». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا میان شما جز من کسی هست که همسری چون همسر من، فاطمه(علیها السلام)، دختر محمّد(صلی الله علیه و آله)، داشته باشد که بانوی زنان اهل بهشت است؟ گفتند: «نه به خدا قسم». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا میان شما جز من کسی هست، که دو سبط مانند دو سبط من حسن و حسین(علیهما السلام) داشته باشد که دو آقا و سرور جوانان اهل بهشت می باشند؟ گفتند: «نه به خدا قسم». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا میان شما جز من و پیش از من کسی هست که چندین بار با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نجوا کرده باشد و پیش از نجوا صدقه داده باشد؟» گفتند: «نه به خدا قسم». فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا میان شما جز من کسی هست که رسول خدا درباره او فرموده باشد: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره، لیبلغ الشاهد الغائب؟» گفتند: «نه به خدا قسم» ... تا آخر حدیث... .

این روایت را با بررسی در سند آن، پیشوای محدّثین، حَموینی در باب 58 در «فراید السمطین» آورده است.

نیز در همان سند از مُنذِر بن محمّد او از عموی خود و او از ابان بن تغلب، از عامر بن واثله روایت کرده که وی گفت: من در روز شورا دربان بودم و علی(علیه السلام) در

ص: 221

آن خانه بود (که شورا در آن تشکیل یافت)، شنیدم که آن جناب می فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا کسی از شما جز من هست که او را رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر به ولایت نصب فرموده باشد؟ گفتند: «نه به خدا قسم».

این حدیث شورا را دارقُطنِی، با بررسی در طریق آن، روایت کرده و ابن حَجَر، بعضی از فصول مطالب حدیث مزبور را از او، در الصواعق المحرقه صفحه 75 آورده و گوید: «دارقُطنی با دقت در سند آورده که علی(علیه السلام) با آن شش نفری که عمر امر خلافت را میان آنها به شورا محول نمود، سخن طولانی گفت. از جمله سخنان او (علی) این است که فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا میان شما جز من کسی هست که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به او فرموده باشد: یا علی تو در روز قیامت قسمت کننده بهشت و دوزخی؟» گفتند: «نه به خدا قسم». همچنین صفحه 93 گوید: دارقُطنی با دقت در سند آورده که علی(علیه السلام) در روز شورا بر اعضای شورا استدلال و احتجاج نمود و به آنها گفت: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا میان شما کسی در خویشاوندی با پیغمبر(صلی الله علیه و آله) از من نزدیک تر هست؟». (1)

آوردند. در ضمن، از نام قریش و فضایل و سوابق آنها و هجرتشان سخن به میان آمد. از جمله این فرمایش رسول خدا(صلی الله علیه و آله):

«الأئمّهُ مِن قُریش»؛ «امامان از قریش می باشند» و فرمایش دیگر آن حضرت: «النّاسُ تَبَعٌ لِقُریش و قُریش ائمّهُ العَرَب»؛ «مردم پیروان قریشند و قریش پیشوایان عرب.

تا آنجا که گوید: در این حلقه بیش از دویست تن گرد آمده بودند که میان آنها علی بن ابی طالب(علیه السلام)، سعد بن ابی وقّاص، عبدالرحمان بن عوف، طلحه، زبیر، مقداد، هاشم بن عتبه، عبدالله بن عمر، حسن و حسین(علیهما السلام)، ابن عبّاس، محمّد بن ابی بکر و عبدالله بن جعفر بودند و از انصار ابی بن کعب، زید بن ثابت، ابوایّوب انصاری، ابوالهیثم بن التیهان، محمّد بن سلمه، قیس بن سعد بن عباده، جابر بن عبدالله، انس بن مالک، زید بن ارقم، عبدالله بن ابی اوفی و ابی لیلی حضور داشتند. آن گروه بسیار سخن گفتند و این اجتماع از بامداد تا هنگام زوال آفتاب (ظهر) طول کشید. عثمان در خانه خود بود و از اجتماع و سخنان این گروه اطلاعی نداشت و علی بن ابی طالب(علیه السلام) در آن میان خاموش و ساکت بود و نه خودش و نه احدی از کسان و اهل بیتش سخنی نمی گفتند. در نتیجه آن گروه متوجه او شدند و گفتند: «یا اباالحسن چه مانعی هست که تو نیز سخن بگویی؟» فرمود: «هر یک از افراد دو قبیله سخن گفتند و فضیلتی از خود بیان داشتند و درست هم گفتند. اکنون من از شما ای گروه قریش و انصار سؤال می کنم: این فضیلت ها را خداوند به چه وسیله به شما عطا فرمود؟ آیا منشأ این فضایل که به خود نسبت دادید، در وجود خود شما و قبیله و خاندان شما بوده یا موجبی جز اینها داشته؟» همگی در پاسخ گفتند: «عشیره و خاندان های ما منشأ هیچ یک از این فضایل نبوده اند. بلکه خدای بزرگ بر ما منت نهاد و این فضایل را به سبب محمّد(صلی الله علیه و آله) و

ص: 223

عشیره و اهل بیت او به ما عطا فرمود. علی(علیه السلام) فرمود: «راست گفتید ای گروه قریش و انصار! آیا نمی دانید که آنچه از خیر دنیا و آخرت نصیب شما گشته، فقط از ما اهل بیت است نه غیر ما؟.

پس از سخنان علی(علیه السلام)، آنها که سبقت و پیشی داشتند و از آنهایی بودند که بدر و احُد را درک نموده بودند، گفتند: «آری! ما این سخنان را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیده ایم». سپس فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم همگی می دانید که خدای عز و جل در کتاب خود، در آیات متعدّد، سابق را بر مسبوق مقدم داشته و من در پرستش خدای یگانه و پیروی رسول او سابق و مقدم بوده ام؛ به طوری که احدی از این امّت در این راه بر من پیشی نگرفته است؟ همگی گفتند: «آری چنین است».

فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم آیا آگاهی دارید؟ هنگامی که این آیه:

(وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ) (1) و این آیه (وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ) (2) نازل شد، در چه مورد و در چه موضوعی نازل شد؟ از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره مدلول این آیات سؤال شد، فرمود: خدای متعال اینها را درباره انبیا و اوصیای آنها نازل فرموده است. پس من افضل انبیا و رُسُل هستم و علی بن ابی طالب(علیه السلام)، وصی من، افضل اوصیا است». همگی گفتند: «آری به خدا قسم».

علی(علیه السلام) فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا آگاهی دارید؟ هنگامی که آیه: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) (3) و آیه (وَ لَمْ یَتَّخِذُوا».

ص: 224

مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَهً) (1) ، نازل شد، مردم گفتند: یا رسول اللّه! آیا اختصاص به بعض از مؤمنین دارد یا شامل همه آنها می شود؟ پس خدای عز و جل امر فرمود پیغمبرش را که به آنها تعلیم فرماید تا اولیا و متصدیان امرشان را بشناسند و امر فرمود او را همان طور که نمازشان و زکاتشان و حجّشان را تفسیر و بیان فرموده، ولایت را نیز برای آنها تفسیر فرماید و مأمور گشت که مرا در غدیر خم برای مردم به ولایت منصوب فرماید». سپس خطبه خواند و ضمن آن فرمود:

أیّها الناس إنَّ الله أرسلنی برسالهٍ ضاق بها صَدری و ظَنَنتُ أنَّ الناسَ مُکذِّبیّ، فأوعدنی لَأُبلّغُها أو لَیعذّبنی. ثمّ أمر، فنودی بالصلاه جامعهً، ثمّ خَطَبَ، فقال: أیّها الناس أ تَعلَمونَ أنَّ الله عزّ و جلّ مولای و أنا مولا المؤمنین، و أنا أولی بهم من أنفسهم؟ قالوا: بلی یا رسول الله. قال: قُم یا علیّ، فَقُمتُ، فقالَ: من کُنتُ مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ والِ من والاه، و عادِ من عاداه.

ای مردم همانا خداوند مرا به اجرای امری مأمور کرده که سینه ام را آن امر تنگ نموده و چنین پنداشتم که مردم مرا تکذیب می کنند. پس خداوند مرا تهدید به شکنجه فرمود، در صورتی که آن امر را ابلاغ ننمایم. سپس مردم را برای انجام نماز جماعت دعوت فرمود. پس از انجام نماز، خطبه خواند و فرمود: ای مردم! آیا می دانید که همانا خدای عز و جل مولای من است و من مولای مؤمنین هستم و من اولی (سزاوارتر) هستم بر مؤمنین از خودشان؟ گفتند «آری. چنین است». پس فرمود: یا علی برخیز. پس برخواستم. در این موقع فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.».

ص: 225

در این هنگام سلمان به پا خاست و گفت: یا رسولَ الله وِلاءٌ کَما ذا؟؛ «ولاء درباره علی(علیه السلام) چگونه ولائی است»؟ فرمود: «وِلاءٌ کَوِلائِی»؛ «ولایت او مانند ولایت من است. پس خدای متعال این آیه را فرو فرستاد: ( اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ) . پس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) تکبیر فرمود و گفت: «اللّه اکبر! تمامی نبوّت من و تمامی دین خدا ولایت علی(علیه السلام) است، بعد از من». پس ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: «یا رسول اللّه! این آیات در مورد علی(علیه السلام) خاصّه است؟» فرمود: «بلی، در او و درباره اوصیای من است تا روز قیامت». گفتند: «بیان فرما ایشان را (اوصیای خود را) برای ما». فرمود:

علیٌّ أخی و وزیری و وارثی و وَصِیّیِ، و خَلِیفَتِی فی أُمّتی، و وَلیُّ کُلِّ مُؤمِنٍ بَعدی، ثُمَّ ابنِی الحَسنُ، ثُمَّ الحُسینُ، ثُمَّ تِسعَهٌ مِن وُلدِ ابنی الحُسین، واحدٌ بعدَ واحدٍ، القرآنُ مَعَهُم، و هُم مَعَ القُرآنِ، لا یُفارِقُونَهُ و لا یُفارِقُهُم حَتّی یَرِدوا عَلیَّ الحوض.

علی برادر من و وزیر من و وارث من و وصی و خلیفه من است در امّت من، و ولی هر مؤمن است بعد از من. سپس دو فرزندم، اول حسن و پس از او حسین. پس از او نه تن از فرزندان پسرم، حسین، هر یک پس از دیگری. قرآن با آنهاست و آنها با قرآنند؛ از قرآن جدا نشوند و قرآن از آنها جدا نشود تا بر من کنار حوض وارد شوند؟

[پس از این شرح و بیان که امیرالمؤمنین فرمود] همگی آنان گفتند: «آری به خدا قسم این کلمات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را ما شنیده ایم و به طوری که گفتی بدان شهادت می دهیم». بعض دیگر از آن گروه گفتند: «بیشتر این مطالب را در خاطر داریم، ولی تمام آن را در حفظ نداشتیم. ولی اینان که تمام آن را در خاطر داشته و بدان گواهی دادند، همه آنها از نیکان و مردم با فضیلت ما می باشند». پس علی(علیه السلام)

ص: 226

فرمود: «راست گفتید! همگی مردم در حفظ یکسان نیستند. من آنانی را که این گفتار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را در خاطر دارند، به خدا سوگند می دهم که برخیزند و بدان چه در خاطر دارند، خبر دهند». پس این اشخاص برخاستند: «زید بن ارقم، بَراء بن عازب، سلمان، ابوذر، مقداد و عمّار». اینها گفتند: ما گواهی می دهیم که فرمایشات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) را در خاطر داریم در حالتی که بر منبر ایستاده بود و تو پهلوی او بودی و او می فرمود:

أیّها الناس إنَّ الله عزّ و جلّ أمرنی أن أنصِبَ لَکم إمامَکُم و القائِمَ فیکم بَعدی و وَصِیّی و خَلیفَتی، و الَّذی فَرَضَ الله عزّ و جلّ عَلَی المُؤمِنینَ فی کتابه طاعَتَهُ فَقَرنَ بِطاعَتِهِ طاعَتی، و أمَرَکُم بِوِلایَتِه، و إنّی راجَعتُ رَبّی؛ خَشیَهَ طعنِ أهلِ النِّفاقِ و تَکذِیبِهِم، فأوعَدَنی لَأُبلِّغُها أو لَیُعذِّبُنی.

یا أیّها الناس إنَّ الله أمَرَکُم فی کتابه بالصَّلاه، فَقد بَیَّنَها لَکم، و الزکاهَ و الصَّومَ و الحَجّ، فَبَیَّنتُها لَکم، و فَسَّرتُها، و أمرکم بِالولایه، و إنّی أُشهدُکُم أنَّها لهذا خاصّه،. و وَضَعَ یَدَهُ عَلی علی بن ابی طالب. ثمّ لِاِبنَیهِ بَعدَه، ثُمّ لِلأوصیاء مِن بَعدِهِم مِن وُلدِهم، لا یُفارِقونَ القُرآنَ، و لا یُفارِقُهُم القُرآنَ؛ حَتّی یَرِدوا عَلیَّ حَوضِی.

أیّها الناس قد بیّنتُ لکم مَفزَعَکُم بَعدی و إمامَکم و ولیَّکُم و هادِیَکُم، و هو أخی علی بن ابی طالب، و هو فیکم بِمَنزِلَتی فیکم، فَقَلِّدوهُ دِینَکُم، و أطیعوه فی جمیع أُمورکم، فإنَّ عِندَه جمیعُ ما عَلَّمَنی الله مِن عِلمِه و حِکمَتِه، فَسَلوهُ و تَعلّمُوا مِنه و مِن أوصیائِهِ بَعده، و لا تُعلّمُوهُم، و لا تَتَقدّموهم، و لا تَخَلّفوا عَنهم؛ فإنَّهُم مع الحقِّ و الحقُّ معهم، لا یُزایِلونَهُ و لا یُزایِلُهُم.

ص: 227

ای مردم! همانا خدای عز و جل امر کرده که امام و پیشوای شما را منصوب نمایم و آنکه را که بعد از من وصی من و خلیفه من است و آن کسی را که خدای عز و جل در کتاب خود طاعت او را واجب فرموده و طاعت او را همدوش طاعت من ساخته و شما را امر به ولایت او فرموده به شما معرفی کنم و من در ابلاغ این امر، از ترس طعن و نکوهش اهل نفاق و تکذیب آنها، به خدای خود مراجعه نمودم. خدای مرا تهدید فرمود که اگر این امر را تبلیغ نکنم، مرا عذاب فرماید.

ای مردم! همانا خداوند شما را امر به نماز فرموده و به طور تحقیق آن را برای شما بیان کرده است و امر به زکات و روزه و حج فرموده و آنها را برای شما بیان نموده و من آنها را برای شما تفسیر کرده ام و امر کرده است شما را به ولایت، و من شاهد می گیرم شما را که همانا آن ولایت [که خداوند امر فرموده] اختصاص به این (علی(علیه السلام) دارد. در هنگام ادای سخن، دست خود را بر علی نهاد. سپس فرمود: بعد از او اختصاص به دو پسرش [حسن و حسین(علیهما السلام)] دارد و سپس به اوصیای بعدشان از فرزندانشان. آنها از قرآن جدا نشوند و قرآن از آنها جدا نشود تا بر من در کنار حوض وارد شوند. ای مردم! به تحقیق من برای شما بیان کردم و پناهگاه شما و پیشوای شما و ولی شما و راهنمای شما را نشان دادم و او برادرم علی بن ابی طالب است و او میان شما به منزله من است. پس قلاده اطاعت او را در دین بر گردن نهید و او را در تمام امور اطاعت کنید؛ زیرا تمام آنچه خدای عزّ و جل به من تعلیم فرموده، از علم و حکمتش، همانا تماماً نزد اوست. پس از او سؤال کنید و از او بیاموزید و از اوصیای بعد از او و آنها را تعلیم ندهید و بر آنها پیشی نگیرید و از آنها دور و

ص: 228

عقب نمانید؛ زیرا همانا آنها با حقند و حق با آنهاست؛ هیچ گاه آنها از حق و حق از آنها جدا نشود.

آن گاه آن اشخاص که برخاسته بودند، پس از شهادت به این مطالب نشستند.... (1)

کسی بودی که با من بیعت کردی و سپس بیعت را شکستی! درحالی که خداوند عز و جل فرماید: (فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ )». (1) در این هنگام طلحه گفت: «استغفر اللّه» و سپس برگشت. (2)

ریاح گفت: چون از آنجا گذشتند، من به دنبال آنها رفتم و پرسیدم اینها کیانند؟ گفتند: «گروهی از انصارند، که میان آنها ابوایوب انصاری است».

نیز از حبیب بن یسار، از ابی رمیله روایت شده که چهار سوار نزد امیرالمؤمنین(علیه السلام) آمدند تا اینکه شتران خود را در رحبه خوابانیدند. سپس نزد آن جناب آمدند و گفتند: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمه الله و برکاته». فرمود: «و علیکم السلام. این قافله از کجا آمده؟» گفتند: «موالی تو از سرزمین فلان آمده اند». فرمود: «از کجا شما موالی من هستید؟» گفتند: «ما در روز غدیر خم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدیم که می فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه». (1)

ابن اثیر از کتاب الموالات ابن عُقده به اسنادش از ابی مریم زرّبن حبیش روایت کرده که گفت: علی(علیه السلام) از قصر بیرون آمد و با او سوارانی که شمشیر حمایل داشتند، روبه رو شدند و گفتند: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین. السلام علیک یا مولانا و رحمه الله و برکاته». علی(علیه السلام) فرمود: «در اینجا از اصحاب پیغمبر(صلی الله علیه و آله) چه کسی حضور دارد؟» پس دوازده تن برخاستند که از جمله آنها قیس بن ثابت بن شماس، هاشم بن عُتبه و حبیب بن بُدیل بن وَرقاء بودند. پس گواهی دادند که از پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شنیده اند که می فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه».

ابوموسی مدینی این حدیث را با بررسی و دقت در سند آورده است. (2)

حافظ هیثمی حدیث مزبور را به لفظ اول احمد روایت نموده، سپس گوید:8.

ص: 231

حدیث مزبور را احمد و طبرانی روایت کرده اند، جز اینکه او گفته که گفتند: شنیدیم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه و این ابوایوب است که میان ماست. پس ابوایوب روپوش را از خود دور کرد». سپس گفت: «شنیدم که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه». و رجال طریق احمد ثقه هستند... . (1)

جمال الدین عطاء الله بن فضل الله شیرازی در کتاب خود، «الاربعین فی مناقب امیرالمؤمنین»، در مورد حدیث غدیر گوید: آن را زرّ بن حبیش روایت نموده و چنین گفته است: علی(علیه السلام) از قصر خارج شد، در این هنگام سوارانی که شمشیر حمایل داشتند و روپوش بر صورت، و تازه از راه رسیده بودند، با آن حضرت روبه رو شدند و گفتند: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمه الله و برکاته. السلام علیک یا مولانا!» علی(علیه السلام) پس از جواب سلام فرمود: «در اینجا از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله) چه کسانی هستند؟» پس دوازده تن از آنها برخاستند که از جمله خالد بن زید ابوایوب انصاری، خُزیمه بن ثابت ذوالشهادتین، قیس بن ثابت بن شماس، عمّار بن یاسر، ابوالهیثم بن تیهان، هاشم بن عُتبه بن ابی وقاص و حبیب بن بُدیل بن ورقاء بودند. پس شهادت دادند که از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر خم شنیدند که می فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه...» تا آخر حدیث.

پس علی(علیه السلام) به انس بن مالک و بَراء بن عازب (که از ادای شهادت خودداری کردند) فرمود: «چه چیز شما را مانع شد از اینکه برخیزید و شهادت دهید؟ چه آنکه شما نیز همان طور که این گروه شنیده اند، شنیده اید؟!» سپس فرمود: «بار4.

ص: 232

خدایا اگر این دو نفر به علّت عناد کتمان کردند، آنها را مبتلا کن». اما براء نابینا شد و پس از نابینا شدن، هنگامی که [درباره آدرس] منزل خود می پرسید، می گفت: «کسی که گرفتار نفرین شده، چگونه راه مقصود را می یابد؟!» پاهای انس به برص مبتلا شد و گفته شده است: هنگامی که علی(علیه السلام) طلب گواهی فرمود، وی معتذر به فراموشی شد! علی(علیه السلام) فرمود: «بار خدایا اگر دروغ می گوید او را به سفیدی (برص) مبتلا کن که دستار او آن را مخفی نسازد». پس چهره او دچار برص شد و پیوسته خرقه بر چهره خود می افکند.

ابن ابی الحدید گوید: مشهور این است که علی در رحبه کوفه، مردم را سوگند داد و گفت: «به خدا سوگند می دهم هرکس را که در بازگشت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از حجه الوداع از آن حضرت شنیده که درباره من فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه»، برخیزد و گواهی دهد، در نتیجه مردانی به پا خاستند و به این گفتار رسول خدا(صلی الله علیه و آله) گواهی دادند. سپس علی(علیه السلام) به انس بن مالک فرمود: «تو نیز آن روز حضور داشتی، تو را چه می شود (که گواهی نمی دهی)؟». وی گفت: «یا امیرالمؤمنین سن من زیاد شده و آنچه را فراموش کرده ام، بیشتر است از آنچه به یاد دارم». فرمود: «اگر دروغ می گویی خداوند تو را به سفیدی مبتلا کند که عمامه آن را پنهان نکند». پس او نمرد تا به برص مبتلا شد. (1)

وی در جایی دیگر گوید: گروهی از استادان بغدادی ما ذکر کردند که عدّه ای از صحابه، تابعین و محدثین، از علی(علیه السلام) منحرف بودند و درباره او بدگویی می کردند و بعضی از آنها برای رسیدن به دنیا و منافع آنی و عاجل آن، مناقب او8.

ص: 233

را کتمان می کردند و به دشمنان او اعانت می نمودند! از جمله آنها انس بن مالک بود. علی(علیه السلام) در رحبه (میدان بزرگ) قصر (یا رحبه مسجد جامع کوفه) سوگند داد که کدام یک از شما از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیده که فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه». در نتیجه دوازده تن به پاخاستند و بدان شهادت دادند. اما انس بن مالک که میان آن گروه بود، برنخاست. علی(علیه السلام) فرمود: «ای انس! چه چیز تو را مانع شد که برخیزی و شهادت دهی؟! درحالی که تو نیز [در غدیر خم] حضور داشتی؟» گفت: «یا امیرالمؤمنین پیر شده ام و فراموش نموده ام». علی(علیه السلام) گفت: «بار خدایا اگر دروغ می گوید او را به سفیدی گرفتار کن که عمامه آن را نپوشاند». طلحه بن عمیر گفت: «قسم به خدا بعد از آن، به طور آشکار، دیدم که از برص، بین دو چشم او سفیدی پیدا شد».

همچنین عثمان بن مُطَرَّف گفت: مردی از انس بن مالک در پایان عمرش درباره علی بن ابی طالب(علیه السلام) سئوال کرد. انس در جواب او گفت: «من بعد از روز واقعه رحبه قسم خوردم که درباره علی(علیه السلام) چیزی را که از من سئوال کنند، کتمان نکنم. او در روز قیامت سرور اهل تقواست. به خدا قسم این سخن را از پیغمبرشما(صلی الله علیه و آله) شنیدم». (1)

در تاریخ ابن عساکر آمده است که احمد بن صالح عجلی گفت: «احدی از اصحاب پیغمبر(صلی الله علیه و آله) مبتلا نشد، مگر دو نفر: یکی مُعَیقِیب که مبتلا به بیماری جذام بود و یکی انس بن مالک که مبتلا به برص بود». (2)0.

ص: 234

ابوجعفر نیز گفت: انس را دیدم که مشغول خوردن بود و لقمه های بزرگی می گرفت و بیماری برص در او نمایان بود و [برای اینکه برص را مخفی بدارد] خَلوق (1) می مالید و گفتار عِجلی را که بالا ذکر شد، ابوالحجاج مزّی در کتاب تهذیب خود (به طوری که در خلاصه خزرجی، صفحه 35 مذکور است) حکایت نموده و سید حِمیَری موضوع اصابت نفرین را در قصیده لامیّه خود به نظم در آورده که دو بیت آن چنین است:

فی رَدّه سَیِّدَ کُلِّ الوَری مَولاهُمُ فِی المُحکَم المُنزَل

فَصَدَّهُ ذو العرش عن رُشدِهِ و شانَهُ بِالبَرَصِ الاَنکَلِ

در جواب رد دادن انس به سرور تمامی مردم، یعنی کسی که مولای ایشان است در کتاب آسمانی.

خدای عرش از راه هدایت او را بازداشت و با مرض عبرت انگیز برص معیوبش ساخت.

زاهی، یکی از شعرای غدیر در قرن چهارم، در قصیده خود چنین سروده است:

1. ذاکَ الَّذِی استَوحَشَ مِنهُ انَسُ ان یَشهَدَ الحَقَّ فَشاهَدَ البَرَصَ

2. اذ قالَ مَن یَشهَدُ بِالغَدیرِ لِی؟ فَبادَرَ السامِعُ و هُوَ قَد نَکَص

3. فَقال انسَیتُ. فَقال: کاذِبُ سَوفَ تَری مالا تُوارِیهِ القُمُص (2)

1. آن کسی است که انس را از شهادت دادن حق متوحش ساخت و در نتیجه به مرض برص مبتلا شد.4.

ص: 235

2. آن زمانی که گفت چه کسی برای من در خصوص غدیر شهادت می دهد، پس شنونده به پیش آمد، درحالی که او (انس) قدم به عقب گذاشته.

3. و گفت: مطلب را فراموش کرده ام. پس فرمود: که تو دروغ گویی و خواهی دید چیزی را که پیراهن آن را نمی پوشاند.

2. تو از حکومت بر مؤمنان و ادعای خلافت دور هستی.

3. تو به اندازه ذره ای در حکومت حقی نداری و قبل از تو اجدادت هم، چنین حقی نداشتند.

4. ای معاویه! چه نسبتی می تواند میان تو و علی باشد؟! علی چون شمشیری [بُرّان] است و تو بمانند داسی کُند.

5. علی که چون ستاره آسمان است کجا و تو که چون ریگی بیش نیستی کجا؟!

6. ای معاویه! اگر تو در امر حکومت به آرزویت رسیدی، به خاطر آن بود که به گردن خود زنگوله رسوایی آویختم [و آگاه باش که در گردن من زنگوله ای است که اگر گردنم را تکان بدهم، زنگوله به صدا در خواهد آمد].

سعد بن ابی وقاص نیز خطاب به معاویه گفته است: «اگر من در امور سیاست دخالت می کردم، حتماً جانب علی را می گرفتم؛ چراکه یک روز با او بودن برابر است به یک عمر زندگی با تو؛ زیرا آنچه ما داشتیم، در علی نیز بود ولی آنچه او داشت در ما نبود». آن گاه در جواب درخواست معاویه این اشعار را سرود:

1. مُعَاوِیَّ دَاؤُکَ الدَّاءُ الْعَیَاءُ فَلَیْسَ لِمَا تَجِیءُ بِهِ دَوَاءٌ

2. طَمِعْتَ الْیَوْمَ فِیَّ یَا ابْنَ هِنْدٍ فَلَا تَطْمَعْ فَقَدْ ذَهَبَ الرَّجَاءُ

3. عَلَیْکَ الْیَوْمَ مَا أَصْبَحْتَ فِیهِ فَمَا یَکْفِیکَ مِنْ مِثْلِی الْإِبَاء

4. فَمَا الدُّنْیَا بِبَاقِیَهٍ لِحَیٍ وَ لَا حَیٌّ لَهُ فِیهَا بَقَاءٌ

5. وَ کُلُّ سُرُورِهَا فِیهَا غُرُورٌ وَ کُلُّ مَتَاعِهَا فِیهَا هَبَاءٌ

6. أَ یَدْعُونِی أَبُو حَسَنٍ عَلِیٌ فَلَمْ أَرْدُدْ عَلَیْهِ بِمَا یَشَاءُ

ص: 237

7. وَ قُلْتُ لَهُ أَعْطِنِی سَیْفاً بَصِیراً تَمُرُّ بِهِ الْعَدَاوَهُ وَ الْوَلَاءُ

8. فَإِنَّ الشَّرَّ أَصْغَرُهُ کَبِیرٌ وَ إِنَّ الظَّهْرَ تَثْقُلُهُ الدِّمَاءُ

9. أَ تَطْمَعُ فِی الَّذِی أَعْیَا عَلِیّاً عَلَی مَا قَدْ طَمِعْتَ بِهِ الْعَفَاءُ

10. لَیَوْمٌ مِنْهُ خَیْرٌ مِنْکَ حَیّاً وَ مَیْتاً أَنْتَ لِلْمَرْءِ الْفِدَاءُ

11. فَأَمَّا أَمْرُ عُثْمَانَ فَدَعْهُ فَإِنَّ الرَّأْیَ أَذْهَبَهُ الْبَلَاءُ (1)

1. ای معاویه! درد تو بیماری سختی است و آنچه به عنوان علاج درد خود اندیشیده و آورده ای، درمانش نباشد.

2. ای پسر هند! اینک در من طمع کردی؛ طمع بیجا مکن و دل خوش مدار که امیدت بر باد رفته است.

3. آنچه امروز بدان گرفتار آمدی بر گردن خود توست و آنچه از چون منی تو را بسنده است، همان امتناع من است.

4. دنیا برای هیچ جانداری نپاید و هیچ جانداری را در آن بقایی نباشد.

5. آنچه شادی و سرور در آن است، همه فریب و غرور است و جمله متاع آن در معرض تندباد نابودی است.

6. آیا [با آنکه] ابوالحسن علی مرا می خواند و من چنان که او می خواهد پاسخش نداده ام.

7. و به او گفتم مرا شمشیری برّان بده که خود، دشمن را از دوست باز شناسد! (رواست که دعوت تو را پذیرم)؟

8. به راستی کوچک ترین بدی و شر نیز بزرگ است و تحمل مسئولیت خونریزی بر پشت آدمی بس گران می آید.

9. آیا طمع به کسی بسته ای که حتی دعوت علی را نپذیرفت و [از این رهگذر]6.

ص: 238

او را رنجیده کرد؟ [بدان] در آنچه طمع کرده ای، نیستی و نابودی نهفته است.

10. بی تردید یک روز همراهی با او، خواه آدمی بماند یا بمیرد، بهتر از همکاری با توست که تو خود آزاد شده دست آن بزرگمردی.

11. اما داستان عثمان را رها کن که [ماجرایی گذشته است] و چون بلا رسد، اندیشه را می رباید.

عبدالله بن عمر نیز دعوت معاویه را نپذیرفت و در نامه اش به معاویه، مخالفت با علی(علیه السلام) را از امور شبهه ناک به شمار آورد و گفت:

وَ طَلحَهُ یَدعو و الزُّبَیُر وَ أمُّنا فَقُلنا لَها قُولی لَنا ما بَدا لَکِ

حَذارِ أمور شُبِّهَت و لَعَلَّها موانِعَ فی الأخطار إحدَی المَهالِک (1)

و طلحه و زبیر و مادرمان (عایشه ام المؤمنین) ما را خواندند و ما به او (عایشه) گفتیم: هر چه ناگزیری به ما بگو.

ولی از امور شبهه ناک بپرهیز که شاید در این مخاطرات سخت، یکی از مهلکه های نابودکننده کمین کرده باشد.

با اینکه عُمَر و ابوبکر در واقعه غدیر خم با علی(علیه السلام) بیعت نموده و با واژه بَخ بَخ، خلافت را به علی(علیه السلام) تبریک گفتند، طولی نکشید که ارکان شرع را منهدم کردند و حقّ اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را ضایع نمودند و هرگز از این کار ترسی به دل راه ندادند؛ چنان که إرث حضرت فاطمه(علیها السلام) را منع کردند، بدون اینکه کوچک ترین ترحمی داشته باشند. به تعبیر قرآن کریم:

(فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ) (آل عمران:187)4.

ص: 239

پس آن [عهد و کتاب] را ترک کردند و به آن اعتنایی ننمودند و در برابر ترک آن، اندک بهایی به دست آوردند و بد چیزی است آنچه به دست می آورند.

گویا عباس بن عُتبَه بن أبی لهب (1)، برای توصیف همین مصائب که درباره اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، خصوصاً علی(علیه السلام)، پیش آوردند، این اشعار را سروده است:

1. مِن مُبَلِّغٍ عَنّا النَّبِیَّ مُحَمَّداً إنَّ الوَرَی عادُوا إلَی العُدوانِ

2. إنَّ الَّذِینَ أمَرتَهُم أن یَعدِلوا لَم یَعدِلوا إلّا عَنِ الاِیمانِ

3. غَصَبوا امیرالمؤمنین مَکانَهُ وَ استَأثَروا بِالمُلک و السُّلطانِ

4. بَطَشُوا بِفاطَمَهَ البَتولَ و أَحرزوا (2) مِیراثَها طَعناً عَلَی القَرآنِ (3)

1. یک نفر از ما به محمد، نبی خدا، برساند که مردم [بعد از وفاتش] دوباره به اهل بیت دشمنی نمودند.

2. آنان که گفته بودی عدالت نمایند، عدول نکردند (روی بر نگردانیدند) جز از ایمان.

3. از علی، جایگاهش را غصب نمودند و خلافت را به سلطنت تبدیل کردند.

4. به فاطمه بتول، ستم کردند و میراثش را، علی رغم سفارش قرآن، از او گرفتند.

مؤلف «ینابیع الموده» از «فرائد السمطین» شیخ الإسلام حموینی از مجاهد و از ابن عباس نقل می کند که مردی یهودی به نام «نَعثَل یا مغثل» نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آمد و مسائلی چند درباره توحید پرسید. حضرت به همه آنها پاسخ دادند. نعثل قانع شد و اسلام آورد. سپس عرض کرد: «یا رسول الله هر پیغمبری باید وصی9.

ص: 240

داشته باشد؛ وصی شما کیست؟» فرمود:

اِنَّ وَصِیی علی بن ابی طالب و بَعدَهُ سِبطای الحَسَنُ و الحُسَینُ تَتلُوهُ تِسعُهُ ائِمّه مِن صُلبِ الحُسَینِ.

یعنی وصی من علی بن ابی طالب(علیه السلام) است و بعد از او دو دخترزاده ام حسن و حسین(علیهما السلام) و بعد از ایشان نُه نفر امامان از صلب حسین می باشند.

نعثل عرض کرد: «تمنا دارم اسامی آنان را برای من بیان فرمایی». حضرت فرمود:

اِذا مَضَی الحُسینُ فَإبنُهُ عَلی فَاِذا مَضَی عَلِی فَإبنُهُ مُحَمّدٌ فَاِذا مَضَی مُحَمّدٌ فَإبنُهُ جَعفَرٌ فَاِذا مَضَی جَعفَرٌ فَإبنُهُ موسی فَاِذا مَضی مُوسی فَإبنُهُ عَلِی فَاِذا مَضی عَلِی، فَإبنُهُ مُحُمّد فَاِذا مَضی مُحَمّدٌ فَإبنُهُ عَلِی فَاِذا مَضی عَلی فَإبنُهُ الحَسَنُ فَاِذا مَضی الحَسَنُ فَإبنُهُ الحُجّهُ مُحمّدٌ المَهدِی فَهؤلاءِ اثنا عَشَرَ.

وقتی حسین از دنیا برود، فرزندش علی در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی علی از دنیا برود، فرزندش محمد در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی محمد از دنیا برود، فرزندش جعفر در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی جعفر از دنیا برود، فرزندش موسی در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی موسی از دنیا برود، فرزندش علی در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی علی از دنیا برود، فرزندش محمد در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی محمد از دنیا برود، فرزندش علی در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی علی از دنیا برود، فرزندش حسن در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. وقتی حسن از دنیا برود، فرزندش حجت خدا محمد مهدی در جای او امامت را عهده دار خواهد شد. پس اینها دوازده نفر هستند.

سپس نعثل طرز به شهادت رسیدن هر یک را سؤال کرد و حضرت پاسخ داد.

ص: 241

آن گاه نعثل گفت: «اَشهَدُ ان لا الَهَ الّا الله وَ انَّکَ رَسولُ الله وَ اشهَدُ انَّهُم الاَوصِیاءُ بَعدَکَ». بعد نعثل گفت: «آنچه فرمودی در کتب انبیای سلف دیده ام و در وصیت نامه حضرت موسی ثبت است». پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:

طُوبَی لِمَن احبَّهُم وَ وَیلٌ لِمَن ابغَضَهُم و خَالَفَهُم.

بهشت برای کسی است که آنها را دوست بدارد و از آنها پیروی کند و جهنم برای کسی است که آنها را دشمن بدارد و با آنها مخالفت کند.

آن گاه نعثل در حضور پیامبر اشعار ذیل را بر زبان جاری ساخت:

1. صَلَّی الْعَلِیُّ ذُو الْعُلَی عَلَیْکَ یَا خَیْرَ الْبَشَرِ

2. أَنْتَ النَّبِیُّ الْمُصْطَفَی وَ الْهَاشِمِیُ الْمُفْتَخَرُ

3. بِکَ اهْتَدَیْنَا رُشْدَنَا وَ فِیکَ نَرْجُو مَا أَمَرَ

4. وَ مَعْشَرٍ سَمَّیْتَهُمْ أَئِمَّهً اثْنَی عَشَرَ

5. حَبَاهُمُ رَبُّ الْعُلَی ثُمَّ صَفَاهُمْ مِنْ کَدَرٍ

6. قَدْ فَازَ مَنْ وَالاهُمُ وَ خَابَ مَنْ عَفَا الْأَثَرَ

7. آخِرُهُمْ یَشْفِی الظَّمَأَ وَ هُوَ الْإِمَامُ الْمُنْتَظَرُ

8. عِتْرَتُکَ الْأَخْیَارُ لِی وَ التَّابِعُونَ مَا أَمَرَ

9. مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مُعْرِضاً فَسَوْفَ یَصْلَی بِسَقَر (1)

1. درود و رحمت خدای بزرگ بر تو باد ای صاحب مقام عالی که بهترین افراد بشری.

2. تو پیغمبر برگزیده هاشمی نسبی و به آن مفتخری.

3. به سبب شما خدایمان ما را هدایت کرد و به وسیله تو امید رهایی از آتش دوزخ داریم.5.

ص: 242

4. و گروه خلفا و جانشینان شما که نام بردی، امامان دوازده گانه هستند.

5. زیرا خدای بزرگ ایشان را بلندرتبه و پاک و پاکیزه از هر عیب نموده است.

6. نجات می یابد آن کسی که به ایشان تمسک جوید؛ هرکس دشمنی با ایشان نماید، زیانکار گردد.

7. و دوازدهمی آنها که امام منتظر است، با ظهور خود، شیعیان تشنه [دیدار] را سیراب می نماید.

8. و خاندان شما آن برگزیدگانی هستند که ما مأمور اطاعت از ایشانیم.

9. و کسی که از ایشان اعراض کند، در آتش دوزخ جاوید خواهد ماند.

شهاب الدین احمد بن محمد قسطلانی گفته است: «خداوند مودت خویشان پیغمبر و محبت همه اهل بیت بزرگوار و ذریه او را بر تمام خلق خود لازم و فرض فرموده و گفته است: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی) ». (1)

2. حافظ ابوعبدالله ملّا در سیره اش آورده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «همانا خداوند پاداش مرا مودت خاندانم قرار داد و من در فردا (آخرت) از شما [در این باره] سؤال خواهم کرد». (2)

3. جابر بن عبدالله انصاری گفت: یک مرد عرب خدمت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «یا محمّد! اسلام را بر من عرضه کن». فرمود: «شهادت بده که خدایی جز خداوند یگانه که یکتا و بی شریک است، نیست و نیز محمّد بنده و رسول اوست». عرب گفت: «آیا پاداشی هم می خواهی». فرمود: «جز مودّت خویشان، نه». گفت: «خویشان من یا خویشان تو». فرمود: «خویشان من». گفت: «بیا تا با تو بیعت کنم؛ چه هرکس تو را و خاندانت را دوست ندارد، بر او لعنت خدا باد» و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) گفت: «آمین». (3)

4. از ابوامامه باهلی آورده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «همانا خداوند پیمبران را از چند درخت آفرید و مرا از یک درخت خلق کرد. پس من ریشه آن درختم و علی(علیه السلام) شاخه آن و فاطمه(علیها السلام) ورق آن و حسن و حسین(علیهما السلام) میوه آن هستند.1.

ص: 244

پس هرکس به شاخه ای از شاخه آن درآویزد، رستگار شود و هرکس آن را رها کند، فرو افتد و اگر بنده ای هزار سال، پس از آن هزار سال و پس از آن هزار سال دیگر در بین صفا و مروه خدا را عبادت کند و صحبت ما را درک نکند، خدا وی را به صورت در آتش اندازد» سپس تلاوت فرمود: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی) . (1)

5. احمد و ابن ابی حاتم از ابن عباس درباره این قول خدای تعالی که فرمود: (مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً) (2) آورده اند که مراد از حسنه، مودت آل محمّد(صلی الله علیه و آله) است. (3)

6. ابوطُفَیل گفت: حسن بن علی بن ابی طالب(علیه السلام) برای ما خطبه خواند... سپس فرمود: «هرکس مرا می شناسد که می شناسد و آن که نمی شناسد، من حسن بن محمّدم». سپس این آیه را که قول یوسف است، قرائت فرمود: (وَ اتَّبَعْتُ مِلَّهَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ) . (4) فرمود: «منم از خاندانی که جبرئیل در خانه ما فرود می آید و از پیشگاه ما بالا می رود و منم از خاندانی که خدای تعالی مودتشان را بر هر مسلمانی فرض فرموده و درباره آنها آیه: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً) را فرو فرستاده است و اقتراف حسنه، مودت ما خاندان است». (5)3.

ص: 245

7. طبری به اسناد خود از سَدّی، (1) و او از ابی دیلم، نقل کرده است که گفت: چون علی بن حسین(علیه السلام) را اسیر کردند و به شام آوردند و او را بر در دروازه دمشق به پا داشتند، مردی از اهل شام برخاست و به امام گفت: «خدا را شکر که مردانتان را کشت و شما را درمانده کرد و به این فتنه خاتمه داد». علی بن حسین(علیه السلام) فرمود: «آیا قرآن خوانده ای؟» گفت: «آری». فرمود: «آیا آل حم را خوانده ای». پاسخ داد: «قرآن خوانده ام، ولی آل حم را ندیده ام». فرمود: «آیا نخوانده ای (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی). پرسید: «مگر خویشان پیغمبر شمائید؟» فرمود: «آری». (2)

8. طبری در تفسیرش از سعید بن جُبیر و عمرو بن شُعیب روایت کرده است که آن دو گفته اند: «مقصود از خویشاوند رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فاطمه(علیها السلام) است». (3)

ابوحیان در تفسیر خود این سخن را از آن دو و از سَدّی روایت کرده و سیوطی نیز در الدرّ المنثور آورده است. فخر رازی می گوید: «آل محمّد(صلی الله علیه و آله)، کسانی هستند که امورشان به پیغمبر واگذار است و هر کدام از آنآنکه پیوندشان با پیغمبر شدیدتر و کامل تر باشد، او آل خواهد بود و چون هیچ تردیدی نیست که پیوند میان فاطمه و علی و حسن و حسین(علیهم السلام) با پیغمبر استوارترین پیوندهاست و این مطلبی است که همچون معلوم به نقل متواتر مسلّم است، پس واجب است که آل، اینها باشند». (4)6.

ص: 246

مناوی گفته است: این سخن از حافظ زرندی است که «هیچ یک از دانشمندان مجتهد و پیشوایان، ره یافته نیست، مگر آنکه از ولایت خاندان پیغمبر، حظ وافر و فخر زاهر برده، چه این امر خداست که فرموده است: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی) ».

ابن حجر گفته است: دیلمی از ابی سعید خُدری روایت کرده که پیغمبر در تفسیر آیه (وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ) فرموده اند: از ولایت علی(علیه السلام) پرسش خواهد شد و گویا مراد «واحدی» نیز همین حدیث بوده که گفته است: در تفسیر آیه (وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ) ، روایت کرده اند که مقصود، ولایت علی(علیه السلام) و اهل بیت است؛ زیرا خداوند به پیغمبر فرمان داد که مردم را آگاهی دهد که از آنها پاداشی در نبوت مسئلت ندارد، مگر آنکه خاندانش را دوست دارند. و معنای آیه نیز چنین است که از آنها می پرسند آیا خاندان پیغمبر را به شایستگی و آن چنان که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) سفارش فرموده بود، دوست داشته اند یا مودت آنها را چنان ضایع و مهمل گذاشته اند، که باید سرزنش و نکوهش شوند؟ (1)همچنین این شعر را از عربی یاد کرده است:

رأیتُ وِلائِی آل طه فَریضَهً عَلی رَغم أهل البُعدِ یُورِثُنی القُربا

فَما طَلَبَ المبعوثُ أجراً عَلَی الهُدی بِتَبلِیغِه إلا المَوَدَّه فِی القُربَی (2)

دوستی خود را نسبت به خاندان پیغمبر، فریضه ای دیدم که علی رغم دوری آن درگاه، برای من قرب آور است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) که از جانب خداوند مبعوث شده است، برای تبلیغ دین و هدایت مردم، جز مودت خاندانش چیزی طلب نکرد.1.

ص: 247

ابن صبّاغ مالکی نیز این سه بیت را از گوینده ای یاد کرده است:

1. هُمُ العُروَهُ الوُثقَی لِمُعتَصِمٍ بِها مَناقِبُهُم جاءَت بِوَحی و انزال

2. مَناقِبُ فِی شَوری و سُورَهُ هَل اتی و فی سُورهِ الاَحزابِ یَعرِفُها التّالی

3. و هَم آلُ بیتِ المُصطَفی فَوِدادُهُم عَلَی النّاس مَفروضٌ بِحُکم و اسجال

1. آنان برای کسی که بدان ها متوسل شود، دستاویزهای محکم اند که مناقبشان از راه وحی و الهام رسیده است.

2. مناقب و فضائلی که در سوره شورا و هل أتی و احزاب، تلاوت کنندگان قرآن می شناسند.

3. آنان اهل بیت مصطفی(صلی الله علیه و آله) می باشند و دوستی آنها به حکم الهی در منشور قرآن الزامی است.

همچنین از دیگری آورده است:

1. هُمُ القَومُ مَن اصفاهُمُ الوُدَّ مُخلِصاً تَمَسَّکَ فِی اخراهُ بِالسَّبَبِ الاَقوَی

2. هُمُ القَومُ فاقُوا العالَمِینَ مَناقباً مَحاسِنُهُم تَجلِی و آثارُهُم تُروَی

3. مُوالاتُهُم فَرضٌ و حُبُّهُم هَدی و طاعَتُهُم وُدٌّ و وُدُّهُم تَقوَی (1)

1. آنها، خاندانی هستند که هرکس صمیمانه دوستشان داشته باشد، به وسیله ای نیرومند برای آخرت خود چنگ زده است.

2. خاندانی که در مناقب بر جهانیان برترند؛ نیکی های آنها نمایان و آثارشان زبانزد است.

3. مهرشان واجب و محبتشان هدایت و طاعتشان مودت و مودتشان پارسایی است.

در کتاب الریاض النضره آمده است: «ثعلبی در کتاب «الکشف و البیان» ذیل3.

ص: 248

این گفتار خدای تعالی: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) روایت کرده است که مسلم بن حیان گفت: از ابا بریده شنیدم که می گفت: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) ، یعنی راه محمّد و دودمانش».

در تفسیر «وکیع بن جراح» از سفیان ثوری و او از سَدّی و او از اسباط و مجاهد، و آنها از عبدالله بن عباس، آورده اند که عبدالله در تفسیر آیه (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ) می گفت: «ای گروه بندگان! بگویید: خداوندا ما را بر دوستی محمّد(صلی الله علیه و آله) و خاندانش رهنمون باش».

حَموینی در فرائد السمطین به اسناد خود از اصبغ بن نباته و او از علی(علیه السلام) آورده است که امام درباره این آیه (وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ) (1) می فرمود: «صراط، ولایت ما خاندان است».

خوارزمی در مناقب آورده است که صراط دو صراط است: راهی در دنیا است و راهی در آخرت. اما راه راست در دنیا، علی بن ابی طالب(علیه السلام) است و صراط آخرت، پل جهنم است. هرکس راه مستقیم دنیا را باز شناخت، از راه آخرت به سلامت می گذرد.

معنای این حدیث را روایت دیگری که ابن عدی و دیلمی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورده اند و در ص 111 کتاب صواعق آمده است، روشن می کند. آن روایت این است که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «استوارترین شما بر صراط آن کسی است که دوستی اش به خاندان و اصحاب من شدیدتر باشد».

ابوسعید در کتاب «شرف النبوه» از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آورده است که به علی(علیه السلام)».

ص: 249

فرمود: «سه چیز به تو ارزانی شده است که به هیچ کس و به من هم، ارزانی نشد. تو داماد کسی چون من شدی که من چنین نشدم و تو را، زنی صدیقه چون دختر من دادند که چنین زنی به من ارزانی نشد. و حسن و حسین(علیهما السلام) از پشت تواند و از صلب من چون آنان به وجود نیامد. لیکن شما از منید و من از شمایم». (1)

امام شافعی (2) در لزوم محبت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، خصوصاً علی(علیه السلام)، اشعار زیادید.

ص: 250

سروده است که برخی را در این جا ذکر می کنیم:

1. قالوا تَرَفَّضتَ قُلتُ کُلاّ مَا الرَّفضُ دِینی و لا اعتِقادِی

2.لَکِن تَوَلَّیتُ بِغَیرِ شَکٍّ خَیرَ امامٍ و خَیرَ هادِی

3. ان کانَ حُبُّ الوَلِی رَفضاً فَاِنّی أرفَضُ العِبادِ (1)

1. به من گفتند: رافضی شدی، یعنی تو از دین خارج شدی! گفتم هرگز عقیده و دینم را ترک نمی کنم.

2. ولکن بدون هیچ تردید بهترین امام، بهترین هدایتگر (علی) را دوست دارم.

3. اگر محبت ولی خدا رفض است پس بدانید من رافضی ترین انسان ها هستم.

1. یَقولونَ لِی لا تُحِب الوَصِی فَقُلتُ الثَّرَی بِفَمِ الکاذِب

2. أُحِبُّ النَّبِیَّ و آلَ النَّبِی وَ أختَصُّ آلَ أبی طالِب

3. و أعطِی الصَّحابَهَ حَقّ الوِلاء و أجرِی عَلَی السُّنَنِ الواجِبِ

4.وِ ان کانَ رفضاً وِلاءُ الوَصِی فَلا تَرضَ بِالرَّفضِ مِن جانِبی

5. وَ ان کانَ نَصباً وِلاءُ الجَمیع فَاِنّی کَما زَعَموا ناصِب

6. و لو کُنتُم مِن وِلاءِ الوَصِی عَلَی العَجزِ کُنتُ عَلَی الغارِب

7. یَرَی الله سِرّی إذا لم تَرَوهُ فَکَم تَحکُمُونَ عَلی الغائِب (2)1.

ص: 251

1. به من می گویند: وصی [رسول خدا] را دوست نداشته باش! گفتم خاک بر دهان دروغ گو.

2. من پیامبر(صلی الله علیه و آله) و آلش را دوست می دارم. خصوصاً آل ابی طالب را دوست می دارم.

3. به اصحاب [پیامبر] حق ولاء (دوست داشتن) را روا می دانم و طبق سنت های واجب، قدم بر می دارم.

4. اگر دوست داشتن وصی پیغمبر رفض است، از جانب من نسبت به رفض، دل نگران نباش.

5. و اگر دوست داشتن همه، نصب (دشمنی) است، پس من همان طور که آنها پنداشته اند، ناصبی هستم.

6. و اگر از دوست داشتن وصی پیامبر(صلی الله علیه و آله) ناتوان هستید، پس من بر آزادی هستم.

7. خداوند از باطن من خبر دارد، درحالی که شما بی اطلاع هستید. پس چقدر بر غایب حکم می رانید.

به شافعی گفتند که مردم تاب و تحمّل شنیدن منقبت یا فضیلت اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) را ندارند. اگر کسی هم بخشی از مناقب و فضائل اهل بیت را ذکر کند، به دیگران توصیه می کنند که از این شخص رافضی کناره گیری کنید! شافعی وقتی این مطلب را شنید، ابیات زیر را سرود:

1. إذاً فی مَجلِسٍ ذکروا عَلیاً وَ سِبطَیهِ و فاطِمَهَ الزَّکِیَّه

2. فَأجرَی بَعضُهُم ذِکرا سِواهُم فأیقَنَ انَّهُ سَلَقلَقِیَّه

3. إذا ذکروا علیاً و بَنِیهِ تَشاغَلَ بِالرّوایاتِ العَلِیَّه

4. و قال تجاوزا یا قوم هذا فهذا من حدیث الرافضیه

ص: 252

5. بَرئتُ الَی المُهَیمِنَ مِن أناس یَرونَ الرَّفضَ حُبَّ الفاطِمیه

6. عَلَی آلِ الرَّسولِ صلاهُ رَبّی وَ لَعنَتُهُ لِتِلکَ الجاهِلِیَّه (1)

1. اگر نام علی و دو فرزندش به میان آمد و هم نام فاطمه پاک گوهر.

2. هر آن کس که آوازه دگران سر دهد، یقین دان که زاده زن بدکار است.

3. که هرگاه به یاد علی و فرزندانش سخن ساز کنند، به نقل روایات بی اعتبار پردازد.

4. و گوید: از این سخن بگذرید که حدیث رافضیان است.

5. من به خدای مهیمن بیزاری جویم از آن مردم که مهر فاطمیان را رفض خوانند.

6. درود خداوند بر خاندان رسول باد و لعنت و نفرین بر این مرام جاهلیت.

همچنین امام شافعی گفته است:

لَو شُقَّ قَلبِی لَبَدا وَسطُهُ سَطران قَد خُطا بِلا کاتِب

الشَّرعُ و التَّوحِید فِی جانِبٍ و حُبُّ أهلِ البَیت فِی جانِب

اگر دلم شکافته شود، میان آن دو خط آشکار می شود که بدون هیچ نویسنده ای در آن نقش بسته است.

شرع و توحید در یک طرف، محبت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در طرف دیگر.

ابن حجر عسقلانی بر خلاف میل ناصبی ها، از امام خود، امام شافعی، شعری را در وجوب محبت آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است: آن اشعار، این دوبیتی معروف است:

یا اهل بیت رسولِ الله حُبُّکُم فَرضٌ مِنَ الله فِی القُرآن أنزَلَه

کَفاکُم مِن عَظیمِ القَدرِ انَّکُم مَن لَم یُصَلّ عَلَیکُم لا صَلاهَ لَه (2)1.

ص: 253

ای خاندان رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)، محبت و علاقه مندی به شما، از سوی خدای تعالی واجب شده است و وجوب آن را خدای بزرگ در قرآن کریم نازل کرده است.

درباره بزرگی شما همین بس که هرگاه کسی هنگام نماز بر شما درود نثار نکند، نمازش مقبول پیشگاه حق تعالی نخواهد بود.

عبدالله بن محمد از ابوبکر سبأی نقل کرد که وی گفت: از یکی از مشایخ شنیدم که شافعی تمایل و علاقه شدیدی به اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) داشت تا آنجا که به خاطر این علاقه، گروهی از او عیب جویی می کردند و او را رافضی می گفتند! شافعی در رابطه با اظهار آنها گفت:

1. یا راکِباً قِف بِالمُحَصّب مِن مِنی وَ اهتِف بِقاعِد خَیفِها و النّاهِضِ

2. سَحَراً إذا فاضَ الحَجیجُ الَی مِنی فیضاً کَمُلتَطِم الفُرات الفائض

3. ان کانَ رَفضاً حُبُّ آلِ محمدٍ فَلیَشهَدِ الثَّقَلان أنی رافض (1)

1. ای سواری که عازم حج هستی، در آنجا که در نزدیکی منا، ریگ برای رمی جمرات جمع می کنند و مرکز بزرگ اجتماع زائران خانه خداست، بایست و فریاد بزن به تمام کسانی که در مسجد خیف مشغول عبادت یا در حال حرکتند.

2. فریاد بزن هنگام سحر که حاجیان از مشعر به سوی منا کوچ می کنند و همچون نهری عظیم و خروشان وارد سرزمین منا می شوند.

3. آری فریاد بزن و بگو: اگر محبت آل محمد(صلی الله علیه و آله) رفض و ترک دین خداست، همه جن و انس شهادت دهند که من رافضی هستم.

ابن حجر گفته است که بیهقی اظهار داشته: شافعی ابیات مزبور را هنگامی2.

ص: 254

می سراید که خارجی ها بر اثر حسادت و عداوتی که با او داشتند، او را به رافضی ها نسبت می دادند. همچنین ابن حجر و شبلنجی ابیات زیر را با انتساب به شافعی آورده اند:

آلُ النَّبِی ذَریعَتِی وَ هُم الَیهِ وَسِیلَتِی

ارجو بِهِم اعطَی غَداً بِیَدِی الیَمینَ صَحِیفَتِی (1)

آل پیغمبر(صلی الله علیه و آله) وسیله منند و همانا آنان در حضور پیغمبر(صلی الله علیه و آله) از من یاد می کنند؛

آرزومندم که فردای قیامت به برکت محبت آل بیت پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نامه عمل مرا به دست راست بدهند و از ترس و وحشت در امان باشم.

علامۀ بدخشی گوید: امام اعظم أبوحنیفه نُعمان بن ثابت کوفی، اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را خیلی تعظیم می کرد و به برخی ذریه پیغمبر که مخفیانه یا آشکارا زندگی می کردند، انفاق می کرد و این ابیات را نیز وی سروده است:

1. حُبُّ الیَهود لآل موسی ظاهرٌ و وِلائُهُم لِبَنِی أخِیه بادٌ

2. و کذا النَّصارَی یُکرِمونَ مَحَبَّهً لِمَسِیحِهِم نَجراً مِن الأعوادِ

3. فَمَتی یُوالی آلَ أحمدَ مُسلمٌ قَتَلوهُ أو سَمُّوه بِالإلحادِ

4. لَم یَحفَظوا حَقَّ النَّبِی مُحمد(صلی الله علیه و آله) فِی آلِهِ و الله بِالمِرصادِ (2)

1.یهودیان، آل موسی و فرزندان برادر موسی را آشکارا دوست می دارند.

2. همچنین نصارا، گرامی می دارند هرکس که مسیحِ آنها را دوست بدارد؛ هر چند آن دوست از چوب ساخته شده باشد.).

ص: 255

3. هرگاه مسلمانی آل احمد را دوست بدارد، او را می کشند یا به کفر و الحاد نسبت دهند.

4. حق نبی اسلام را در اهل بیتش نگه نداشتند! خدا در کمین است.

شبلنجی نیز این ابیات ابی حسن بن جُبَیر را در مجبت آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) ذکر کرده است:

1. احِبُّ النَّبی المُصطَفی وَ ابنَ عَمِّهِ عَلیاً و سِبطَیهِ و فاطِمَهَ الزّهرا

2. هُم اهل بیت اذهبَ الرِّجسَ عَنهُمُ وَ اطلَعَهُم افُقَ الهُدی انجُماً زهرا

3. مُوالاتُهُم فَرضٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ وَ حُبُّهم اسنَی الذَّخائِرِ لِلاُخرَی

4. وَ ما انَا لِلصَّحبِ الکِرامِ بِمُبغِضٍ فَاِنّی ارَی البَغضاءَ فِی حَقِّهِم کُفرا (1)

1. من پیغمبر اکرم مصطفی(صلی الله علیه و آله) و پسر عم او، علی، و دو فرزندش و فاطمه زهرا را دوست دارم.

2. خاندانی که خداوند ایشان را از هر پلیدی به دور داشت و آنان را ستارگان فروزان افق هدایت ساخت.

3. مهر آنان بر هر مسلمانی فرض و دوستی ایشان بالاترین ذخیره آخرت است.

4. من دشمن اصحاب بزرگوار پیغمبر نیستم و کینه توزی درباره آنان را ناسپاسی می دانم.

علامۀ سید ابوبکر حضرمی آن اشعار را نقل کرده و گفته است: آنچه من از فضایل اهل بیت نوشتم درباره مقام والایشان مانند یک قطره از دریاست. آن گاه ابیات فوق را ذکر کرده و گفته است: «أُولئِک حِزْبُ الله أَلا إِنَّ حِزْبَ الله هُمُ الْمُفْلِحُونَ، و «أولئک» أولیاؤه الذین فَلا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ*، یسَبِّحُونَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ لا یفْتُرُونَ،3.

ص: 256

أُولئِک یسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ». (1)

أبوالأسود دؤئلی از کسانی بود که با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) مصاحبت داشت و به آن حضرت و خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بسیار علاقه مند بود. به خاطر این مطلب قبیله بنی قُشَیر که ابوالاسود در بصره میان آنان زندگی می کرد، وی را سرزنش می کردند. ابوالاسود در جواب آنان اشعاری را سرود که این اشعار از آن جمله است:

1. أُحِبُّ مُحمداً حُبّاً شَدیداً وَ عَبّاساً وً حمَزَهَ وَ الوَصِیّا

2. فَاِن یَکُ حُبّهُم رُشداً أصِبهُ وَ فِیهم اسوَهُ ان کانَ غَیّاً

3. فَکَم رُشداً أصبتُ و حُزتُ مَجداً تَقاصَر دونَهُ هامَ الثُّرَیّا (2)

1. محمد(صلی الله علیه و آله) را شدیداً دوست دارم و عباس و حمزه و وصی را [نیز شدیدا دوست دارم].

2. اگر محبتشان صحیح باشد، من بدان موفق شده ام و اگر هم نادرست باشد، اسوه ها در میان آنان است.

3. پس چقدر کارهای صحیحی که من بدان موفق شده ام و بزرگی هایی به دست آورده ام که ثریا نیز بدان کوتاه است.

بیهقی و دارقُطنی به سند خود، از ابومسعود انصاری روایت کرده اند، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که نماز بگزارد و در آن نماز، بر من و اهل بیتم درود نفرستد، نمازش مقبول نخواهد بود». (3)1.

ص: 257

از جابر روایت شده است که می گفت: «هر گاه نماز بگزارم و در آن نماز، بر محمد و آل محمد(صلی الله علیه و آله)» درود نفرستم، گمان ندارم آن نماز مقبول پیشگاه الهی قرار بگیرد». (1)

غیر علمی و ضعیف بر حقانیت علی(علیه السلام) و صحت ادعای شیعه سرپوش بگذارند، این است که می گویند: مولا به معنای دوست است نه سرپرستی و رهبریت جامعه! پاسخ ما این است که ای کاش آنان حداقل به کتب معتبر خود رجوع می کردند؛ چراکه در بسیاری از کتب کلامی و تفسیری و حدیثی اهل سنت، شواهد و دلایل متقن برای صحت ادعای شیعه امامیه وجود دارد. ما در این کتاب، برای اینکه موضوعش اشعار اهل سنت قرن اول هجری است، توجه آنان را جلب می کنیم به سروده های کسانی که قطعاً جزو مخالفان علی(علیه السلام) بودند. اما در اشعار خود به امامت و خلافت علی(علیه السلام) اعتراف نموده و به خاطر غصب شدن این حق از علی(علیه السلام) تأسف خود را اظهار کرده اند. شخصی مانند عمرو بن عاص خلافت و امامت علی(علیه السلام) را به سخنان پیغمبر مستند می کند بهتر است برای تأکید بیشتر بر این موضوع، به دو احتجاج ذیل توجه کنید:

1- مؤرّخان ذکر کرده اند که مردی از همدان، به نام «بُرد» نزد معاویه آمد. در آن هنگام از عمرو بن عاص شنید که درباره علی(علیه السلام) سخنان ناروا و توهین آمیز می گوید! به او گفت: همانا بزرگان ما از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیده اند که فرمود:

«مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ». آیا این مطلب حق و درست است یا نادرست و باطل» عمرو بن عاص گفت: «حق و درست است و من بر آنچه شنیده ای می افزایم و می گویم: احدی از صحابه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیست که مناقبی چون مناقب علی(علیه السلام) برای او باشد. آن جوان همدانی بی تاب و هراسان شد. عمرو گفت: «علی(علیه السلام) مناقب خود را به سبب اقدامی که درباره عثمان نمود، تباه و نابود ساخت!» بُرد گفت: «آیا علی(علیه السلام) امر به کشتن عثمان نمود یا خود اقدام به کشتن او کرد؟» عمرو گفت: نه [او نه امر نمود و نه خود، او را کشت]

ص: 259

ولی [قاتل او را] پناه داد و منع کرد [از دست یافتن به او]. بُرد گفت: «آیا [با این وصف] مردم با او به خلافت بیعت کردند یا نه؟!» گفت: «آری». بُرد گفت: «پس چه چیزی تو را از بیعت علی(علیه السلام) خارج کرد؟» گفت: «متهم بودن او درباره قتل عثمان». بُرد گفت: «تو خود نیز مورد چنین اتّهامی واقع شدی!» عمرو گفت: «راست گفتی و به همین علّت به فلسطین رفتم!» پس از این محاوره و احتجاج، بُرد به سوی قبیله و قوم خود برگشت و به آنها گفت: «ما به سوی قومی رفتیم و علیه آن قوم از لفظ خودشان برهان [و سند محکومیتشان را] گرفتیم. علی(علیه السلام) بر حق است. از او پیروی کنید». (1)

2. خطیب خوارزمی حنفی نامه ای را ذکر نموده که معاویه به عمرو بن عاص نوشته و ضمن آن نامه، او را در جنگ صفین به یاری خود ترغیب نموده و سپس نامه ای را از عمرو ذکر کرده که به معاویه جواب داده است. از جمله مطالب نامه عمرو در جواب به معاویه این جمله است:

و اما آنچه را به ابی الحسن (علی) برادر و وصی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دایر به ستم نمودن آن جناب و رشک بردن او بر عثمان نسبت دادی و صحابه را فاسق نامیدی و چنین پنداشتی که او آنها را وادار به کشتن عثمان نمود، این مطلب خلاف واقع است و پنداشتن آن گمراهی است!

وای بر تو ای معاویه! آیا ندانستی که ابوالحسن جان خود را در راه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بذل کرد و در فراش او خوابید؟ و او در اسلام و هجرت بر دیگران سبقت دارد و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره او فرمود: «علی از من است و من از علی هستم و نسبت او به من به منزله هارون است به موسی؛ جز آنکه پس از من3.

ص: 260

پیغمبری نیست» و درباره او در روز غدیر خم فرمود:

«مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ، اللَّهُمَّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ و انصُر مَن نَصَرَهُ و اخذُل مَن خَذَلَهُ». (1)

همچنین مأمون عباسی در اشعار ذیل صراحتاً به خلافت علی اذعان می کند:

1. أُلامُ عَلَی شُکرِ الوَصِی أَبَا الحَسَنِ و ذلِکَ عِندی مِن عَجائبِ ذا الزَّمَن

2. خلیفهُ خَیرِ النّاسِ و الأولِ الَّذِی أعانَ رَسولَ اللهِ فی السِّرِ و العَلَنِ

3. وَ لَولاهُ ما عُدَّت لِهاشِم إمرهٌ و کانت عَلَی الأیامِ تُقضَی و تُمتَهَن

4. فَوَلّی بَنِی العَبّاس ما اختَص غَیرَهُم و مَن مِنهُ أولَی بِالکَرامَهِ و المِنَنِ

5. و قَسَّمَ أعمالَ الخلافَهَ بَینَهُم فَلا زِلتُ مَربوطا بِذا الشُّکرِ مُرتَهنٌ (2)

1. بر شکر نعمت وصی پیامبر، علی ابا الحسن ملامت و سرزنش می شوم و این راستی نزد من از شگفتی های این زمان است.

2. آن کسی که خلیفه بهترین مردمان بود و اول کسی بود که به رسول خدا در نهان و آشکار کمک کرد.

3. اگر علی نبود، برای آل هاشم حکومت آماده نمی شد و تا پایان روزگار همچنان خار و سرافکنده بودند.

4. والی شدند اولاد عباس آنچه را مخصوص غیر شده بود. پس از علی به احترام و اکرام سزاوار کیست؟

5. علی کارهای خلافت را میان فرزندان عباس تقسیم کرد. پس پیوسته به جهت این شکرگزاری بر وی لازم است.6.

ص: 261

ص: 262

غیر او غسلش را بر عهده نگیرد. بعد از اتمام غسل، من، ابوذر، مقداد، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام) را به داخل خانه برد و خود جلو ایستاد و ما پشت سر او صف بستیم و بر آن حضرت نماز خواندیم. سپس ده نفر از مهاجرین و ده نفر از انصار را به داخل می آورد. آنان وارد می شدند و بر آن حضرت نماز می خواندند و خارج می شدند تا آنکه هیچ کس از حاضرین از مهاجرین و انصار باقی نماندند؛ مگر آنکه بر آن حضرت نماز خواندند. (1)

سلمان فارسی می گوید: سپس کار مردم را به علی(علیه السلام) خبر دادم و گفتم: «ابوبکر هم اکنون بر فراز منبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار گرفته و مردم به این راضی نمی شوند که با یک دست با او بیعت کنند. بلکه با هر دو دست راست و چپ با او بیعت می کنند!».

علی(علیه السلام) فرمود: «ای سلمان! آیا می دانی اوّل کسی که با او بر منبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیعت کرد که بود؟» عرض کردم: «نه، ولی او را در سقیفه بنی ساعده دیدم. هنگامی که انصار محکوم شدند و اوّلین کسانی که با او بیعت کردند، مُغَیرَه بنِ شُعبه و سپس بَشیر بن سَعید و بعد ابوعُبَیدَه جَرّاح و بعد عُمَر بن خطاب و سپس سالِم مولا ابی حُذَیفَه و مُعاذ بن جَبَل بودند».

فرمود: «درباره اینان از تو سؤال نکردم. آیا دانستی هنگامی که از منبر بالا6.

ص: 264

رفت، اوّل کسی که با او بیعت کرد که بود؟» عرض کردم: «نه، ولی پیرمرد سالخورده ای که بر عصایش تکیه کرده بود، دیدم که بین دو چشمانش جای سجده ای بود که پینه آن بسیار بریده شده بود! او به عنوان اولین نفر از منبر بالا رفت و تعظیمی کرد و درحالی که می گریست، گفت: سپاس خدایی را که مرا نمیرانید تا تو را در این مکان دیدم! دستت را [برای بیعت] باز کن. ابوبکر هم دستش را دراز کرد و با او بیعت کرد. سپس گفت: روزی است مثل روز آدم (1) و بعد از منبر پایین آمد و از مسجد خارج شد».

علی(علیه السلام) فرمود: «ای سلمان! می دانی او که بود؟» عرض کردم: «نه، ولی گفتارش مرا ناراحت کرد؛ گویی مرگ پیامبر(صلی الله علیه و آله) را با شماتت و مسخره یاد می کرد». فرمود: «او ابلیس بود. خدا او را لعنت کند»؛ زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) به من خبر داد هنگامی که آن حضرت به امر خداوند مرا در غدیر خم به خلافت منصوب کرد، ابلیس و رؤسای اصحابش در روز غدیر خم حاضر بودند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مردم خبر داد که من نسبت به آنان از خودشان صاحب اختیارترم و به ایشان دستور داد که حاضران به غایبان برسانند.

[در آن روز] شیاطین و مریدان از اصحاب ابلیس رو به ابلیس کردند و گفتند: این امت، مورد رحمت قرار گرفته و حفظ شده اند و دیگر تو و ما را بر اینان راهی نیست؛ چراکه امام بعد از پیامبرشان به آنان شناسانده شد. ابلیس غمگین و محزون رفت».ت.

ص: 265

امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: بعد از آن پیامبر(صلی الله علیه و آله) به من خبر داد و فرمود: مردم در سقیفه بنی ساعده با ابوبکر بیعت می کنند بعد از آنکه با حقّ ما و دلیل ما استدلال کنند. سپس به مسجد می آیند و اولین کسی که بر منبر من با او بیعت خواهد کرد، ابلیس است که به صورت پیرمرد سالخورده پیشانی پینه بسته، چنین و چنان خواهد گفت. سپس خارج می شود و اصحاب و شیاطین و ابلیس هایش را جمع می کند. آنان به سجده می افتند و می گویند: ای آقای ما، ای بزرگ ما، تو بودی که آدم را از بهشت بیرون کردی! ابلیس می گوید: کدام امت پس از پیامبرشان گمراه نشدند؟ هرگز! گمان کرده اید که من بر اینان سلطه و راهی ندارم؟ کار مرا چگونه دیدید هنگامی که آنچه خداوند و پیامبرش درباره اطاعت او دستور داده بودند، ترک کردند؟! و این همان قول خداوند تعالی است که فرمود: (وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (1)؛ ابلیس گمان خود را به آنان درست نشان داد و آنان [به جز گروهی از مؤمنین] او را متابعت کردند. (2)

حدیث سوم کتاب سُلیم مربوط به تلاش عمر و ابوبکر برای جلب نظر عباس بن عبدالمطلب است. آنان وقتی خلافت را از علی(علیه السلام) غصب نمودند، با هدف یارگیری و جلب نظر افراد صاحب نفوذ با عده ای از جمله عباس، عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) دیدار کردند.

بَراءِ بنِ عازِب می گوید: هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت، از آن ترس داشتم که قریش برای ربودن امر خلافت از بنی هاشم، متّحد شوند. وقتی مردم کار خود را درباره بیعت ابوبکر به انجام رساندند، حالت شخص متحیّر فرزند از دست0.

ص: 266

داده ای مرا گرفت؛ اضافه بر حزنی که از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) داشتم. من در رفت و آمد بودم و بزرگان مردم را زیر نظر داشتم و این در حالی بود که بنی هاشم برای غسل و حنوط کنار بدن پیامبر(صلی الله علیه و آله) جمع شده بودند. از سوی دیگر سخن سعد بن عباده و آن دسته از اصحاب جاهلش که تابع او شده بودند، به من رسید (1) و با آنان جمع نشدم و دانستم به نتیجه ای نخواهد رسید.

همچنان بین آنان و مسجد رفت و آمد می کردم و در جست وجوی بزرگان قریش بودم. در همان حال متوجه شدم ابوبکر و عمر هم نیستند. ولی طولی نکشید که با آن دو و ابوعبیده روبه رو شدم که میان اهل سقیفه پیش می آمدند و لباس های صنعانی (2) پوشیده بودند. هیچ کس از کنارشان عبور نمی کرد، مگر آنکه متعرّض او می شدند و وقتی او را می شناختند، دست او را می گرفتند و بر دست ابوبکر (به عنوان بیعت) می کشیدند؛ چه به این کار مایل بود و چه ابا می کرد (3)!».

ص: 267

لذا به سرعت بیرون آمدم تا به مسجد رسیدم و نزد بنی هاشم آمدم، درحالی که در بر روی غیر آنان بسته بود. در را به شدّت زدم و گفتم: «ای اهل خانه»! فضل ابن عباس بیرون آمد. گفتم: «مردم با ابوبکر بیعت کردند!» عباس گفت: «دستتان تا آخر روزگار از آن غبارآلود شد. من شما را امر نمودم، ولی شما سرپیچی کردید». من مکثی نمودم و آنچه در درونم می گذشت، تحمّل کردم.

چون شب شد به مسجد رفتم. ناگهان به یاد آوردم که چندی پیش زمزمه قرآن پیامبر(صلی الله علیه و آله) را آنجا می شنیدم. از جا برخاستم و به طرف «فضای بنی بیاضه» بیرون آمدم و در آنجا چند نفر را دیدم که آهسته با یکدیگر صحبت می کردند. وقتی به آنان نزدیک شدم، ساکت شدند. من هم برگشتم. آنان مرا شناختند، ولی من ایشان را نشناختم. لذا مرا صدا زدند و من نزد آنان آمدم و دیدم آنان مقداد، ابوذر، سلمان، عمار بن یاسر، عباده بن صامت، حذیفه بن یمان و زبیر بن عوام هستند. حذیفه گفت: «به خدا قسم آنچه به شما خبر دادم، انجام خواهند داد. به خدا قسم دروغ نمی گویم و به من دروغ گفته نشده است». تا آنجا که قومی می خواستند مسئله را به صورت شورا بین مهاجرین و انصار برگردانند». همچنین گفت: «نزد ابَی بن کَعب برویم که آنچه من می دانم او هم می داند». نزد ابَی بن کعب آمدیم و در خانه او را زدیم. او آمد تا پشت در رسید و گفت: «شما کیستید؟» مقداد با او صحبت کرد. پرسید: «برای چه آمده اید؟» گفت: «در خانه ات را باز کن؛ مسئله ای که برای آن آمده ایم بزرگ تر از آن است که از پشت در گفت وگو شود». گفت: «من در خانه ام را باز نمی کنم و می دانم برای چه آمده اید. گویا برای سؤال درباره عقد خلافت آمده اید؟» گفتیم: «آری». پرسید: «آیا حذیفه

ص: 268

میان شماست؟» گفتیم: «آری». گفت: «سخن درست همان است که حذیفه می گوید و امّا من در را باز نخواهم کرد تا امور، آن طور که می خواهد، صورت گیرد و آنچه بعد از این می شود بدتر از این خواهد بود و شکایت را به درگاه خداوند می برم». براء می گوید: «آنان برگشتند و ابی بن کعب داخل خانه اش شد».

این خبر به ابوبکر و عمر رسید. سراغ ابوعبیده بن جرّاح و مغیره بن شعبه فرستادند و از آنان نظر خواستند. مغیره گفت: «نظر من این است که با عباس بن عبدالمطلب ملاقات کنید و او را به طمع بیندازید که در این امر خلافت او را نصیبی باشد و برای او و نسل او بعد از خودش باقی بماند و بدین وسیله فکر خود را درباره علی بن ابی طالب(علیه السلام) راحت کنید؛ چراکه اگر عباس بن عبدالمطلب با شما باشد، دلیلی برای مردم خواهد بود و کار علی بن ابی طالب(علیه السلام) به تنهایی بر شما آسان می شود». ابوبکر، عمر، ابوعبیده بن جرّاح و مغیره بن شعبه آمدند و در شب دوم از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) نزد عباس بن عبدالمطلب وارد شدند. ابوبکر سخن آغاز کرد و خداوند عز و جل را حمد و ثنا نمود و سپس چنین گفت: «خداوند محمّد(صلی الله علیه و آله) را برای شما به عنوان پیامبر و برای مؤمنین به عنوان صاحب اختیار مبعوث نمود و بر آنان منّت نهاد که او را میان ایشان قرار داد. تا آنکه برای او پیشگاه خود را اختیار کرد و امر مردم را به خودشان سپرد تا مصلحت خویش را با اتّفاق، نه به اختلاف، برای خود انتخاب کنند. مردم هم مرا به عنوان حاکم بر خود و مسئول امورشان انتخاب کردند. من هم آن را بر عهده گرفتم و به کمک خداوند از سستی و حیرت و وحشت، ترسی ندارم و توفیق من جز از خداوند نیست. ولی من طعن زننده ای دارم که خبرش به من می رسد و بر خلاف

ص: 269

عموم مردم سخن می گوید. (1) او شما را پناهگاه خود قرار داده و شما هم قلعه محکم او و شأن و مقام تازه او شده اید. شما باید همراه مردم در آنچه بر آن اجتماع کرده اند، داخل شوید یا آنها را از آنچه بدان تمایل نشان داده اند، منصرف کنید. ما نزد تو آمده ایم و می خواهیم برای تو در این امر خلافت نصیبی قرار دهیم که برای تو و نسل بعد از خودت باشد؛ چرا که تو عموی پیامبر هستی! اگرچه مردم مقام تو و رفیقت را دیدند و با این حال امر خلافت را از شما دو نفر منصرف کردند».

عمر گفت: «ای و اللّه (2)، شما ای بنی هاشم آرام باشید که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از ما و از شماست و ما از این جهت که به شما احتیاج داشته باشیم، نزد شما نیامده ایم. بلکه کراهت داشتیم که در آنچه مسلمانان بر آن اجتماع کرده اند، مخالفتی باشد و در نتیجه کار بین شما و آنان بالا بگیرد. پس به صلاح خود و عموم مردم فکر کنید». سپس عمر ساکت شد.

عباس سخن آغاز کرد و گفت: «خداوند تبارک و تعالی محمد(صلی الله علیه و آله) را، همان طور که گفتی، به پیامبری مبعوث کرد و برای مؤمنین صاحب اختیار قرار داد. اگر این امر خلافت را به عنوان پیامبر(صلی الله علیه و آله) طلب نموده ای که حقّ ما را گرفته ای و اگر به عنوان مؤمنین طلب نموده ای، پس ما هم از مؤمنین هستیم و درباره خلافت تو نظری ندادیم و مورد مشورت و نظرخواهی قرار نگرفتیم و ما خلافت را برای تو».

ص: 270

دوست نمی داریم؛ چراکه ما هم از مؤمنین بودیم و نسبت به تو کراهت داشتیم. امّا این سخنت که در این امر خلافت برای من نصیبی قرار دهی، اگر این امر فقط برای توست آن را برای خود داشته باش که ما به تو احتیاجی نداریم و اگر حق مؤمنین است، تو حق نداری به تنهایی در حق آنان حکم کنی و اگر حق ماست، ما از تو به قسمتی از آن راضی نمی شویم! و امّا سخن تو ای عمر که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از ما و از شماست، پیامبر(صلی الله علیه و آله) درختی است که ما شاخه های آن و شما همسایگان آن هستید. پس ما از شما به او سزاوارتریم. و امّا آن سخنت که ما می ترسیم کار بین شما و ما بالا بگیرد، این کاری که شما انجام دادید آغاز همان اختلاف است. و خداست که از او کمک خواسته می شود». سپس آنان از نزد عبّاس بیرون آمدند. عباس درباره غصب خلافت علی(علیه السلام) چنین سرود:

1. مَا کنْتُ أَحْسَبُ هَذَا الْأَمْرَ مُنْحَرِفاً عَنْ هَاشِمٍ ثُمَّ مِنْهُمْ عَنْ أَبِی حَسَنٍ

2. أَ لَیسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّی لِقِبْلَتِکمْ وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالآثَارِ وَ السُّنَنِ

3. وَ أَقْرَبَ النَّاسِ عَهْداً بِالنَّبِی وَ مَنْ جِبْرِیلُ عَوْنٌ لَهُ فِی الْغُسْلِ وَ الْکفَنِ

4. مَنْ فِیهِ مَا فِی جَمِیعِ النَّاسِ کلِّهِمُ وَ لَیسَ فِی النَّاسِ مَا فِیهِ مِنَ الْحُسْنِ

5. مَنْ ذَا الَّذِی رَدَّکمْ عَنْهُ فَنَعْرِفَهُ هَا إِنَّ بَیعَتَکمْ مِنْ أَوَّلِ الْفِتَنِ (1)9.

ص: 271

1. گمان نمی کردم امرخلافت از بنی هاشم و از میان آنان از ابوالحسن (علی بن ابی طالب) منحرف گردد.

2. آیا او اوّل کسی نیست که به سمت قبله شما نماز خواند؟ آیا او عالم ترین مردم به آثار و سنن نیست؟

3. آیا او قریب العهدترین مردم نسبت به پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیست؟ و آیا او کسی نیست که جبرئیل در غسل و کفن پیامبر کمک او بود؟

4. کسی که آنچه [از خوبی ها] در همه مردم است، در او وجود دارد. ولی آنچه خوبی در اوست در مردم نیست.

5. چه کسی شما را از او منصرف کرد تا ما هم او را بشناسیم؟ بدانید که این بیعت شما اوّل فتنه هاست.

در این زمینه به اشعار عباس بن عتبه بن ابی لهب که در بخش حقانیت علی آوردیم نیز مراجعه شود.

چون بنای ما در این اثر، بیان اشعار در خصوص علی(علیه السلام) است در اینجا نیز سروده ها و اعترافات کسانی از غیر شیعه، بلکه مخالفان و دشمنان علی(علیه السلام) را در خصوص غصب خلافت علی(علیه السلام) نقل می کنیم:

شده و کجایند عزیزان خوار شده (علی و عباس؟) چرا باید امر خلافت در پست ترین خاندان قریش باشد؟!» آن گاه به علی(علیه السلام) گفت: «دستت را بگشای تا با تو بیعت کنم؛ به خدا سوگند اگر بخواهی مدینه را از سربازان سواره و پیاده پر می کنم». علی(علیه السلام) سخنش را رد کرد و ابوسفیان در این وقت به شعر «مُتَلَمِس» تمثل جست و گفت:

و لن یقیمَ علی خَسْفٍ یراد بهِ إلّا الأذلّانِ عیرُ الحی و الوتدُ

هذا علی الخَسْفِ مربوطٌ برمّتِهِ و ذا یشَجُّ فلا یبکی له أحدُ

هیچ چیزی آنچنان راه سقوط و انحطاط نپیمود که دو چیز خوار و خفیف: یکی قبیله ما و دیگری میخ خیمه ما.

اولی کارش به سقوط کشیده شده، و دومی را هر چه بر سرش می کوبند و زخمش می زنند، کسی بر او گریه نمی کند.

با اینکه اشعار ابوسفیان، حقیقت غصب شدن حق علی(علیه السلام) را آشکار ساخت، اما حضرت با فراستی که داشت، دانست که هدف ابوسفیان فتنه گری و نابودسازی اساس اسلام است. لذا او را از این کار بازداشت و فرمود:

وَ الله ما أردتَ بِهذا إلّا الفِتنَهَ، و إنَّکَ وَ الله طالَما بَغِیتَ لِلإسلامِ شَرّاً، لا حاجَهَ لَنا فِی نُصحِکَ.

به خدا سوگند از این عمل قصدت چیزی جز فتنه گری و آشوب طلبی نیست و به خدا قسم! تو از دیرباز برای اسلام فتنه جویی و بدخواهی کرده ای؛ ما را نیازی به خیرخواهی تو نیست.

ابوسفیان در کوچه های مدینه شروع به گردش کرد، درحالی که این اشعار را می گفت:

ص: 273

1. بَنِی هَاشِمٍ لَا یطْمَعُ النَّاسُ فِیکمُ وَ لَا سِیمَا تَیمُ بْنُ مُرَّهَ أَوْ عَدِی

2. فَمَا الْأَمْرُ إِلَّا فِیکمْ وَ إِلَیکمْ وَ لَیسَ لَهَا إِلَّا أَبُو حَسَنٍ عَلِی

3. أَبَا حَسَنٍ فَاشْدُدْ بِهَا کفَّ حَازِمٍ فَإِنَّک بِالْأَمْرِ الَّذِی یُرْتَجَی مَلِی

1. ای بنی هاشم نگذارید مردم در شما طمع کنند! مخصوصا تَیم بن مُرَّه و عَدِی.

2. امر خلافت تنها در مورد شماست و به شما باز می گردد و هیچ کس شایسته آن نیست، جز ابوالحسن علی.

3. ای ابوالحسن! محکم کن از برای امر امامت کف احتیاط کننده را. پس به درستی که تو به امر امامت که ما امید می داریم آن را، سزاواری و پری از آن.

عمر که از جریان مطلع شد، به ابوبکر گفت: «این مرد می خواهد شری به پا کند و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) دل او را در کار اسلام پیوسته نرم می داشت. شما هم آنچه از اموال زکات در دست خود دارد، به او واگذارید». ابوبکر چنین کرد و ابوسفیان راضی شد و با او بیعت کرد. (1)

این جمله را بر زبان جاری ساخت: «لَولا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ». (1) وی همچنین گفته است:

- «اَللَّهُمَّ لا تَبقِنی لِمُعضَلَهٍ لَیسَ لَها ابنُ أبی طالِب». (2) «آفریدگارا مرا زنده نگذار در مشکلی که علی در آن نباشد».

- «لا أبقانی الله بأرض لستَ فیها یا أبا الحسن» (3)؛ «خداوند مرا باقی نگذارد در سرزمینی که ای ابوالحسن تو در آن نباشی».

- «و لا أبقانی الله بعدک یا علی» (4)؛ «خداوند مرا بعد از تو زنده نگذارد ای علی!».

- «و أعوذُ بِاللهِ أن أعِیشَ فِی قَومٍ لَستَ فِیهِم یا أبا الحَسَن» (5)؛ «پناه می برم به خداوند از اینکه در میان قومی زندگی کنم ای علی! تو میان آنها نباشی».

- «اَللّهُمَّ لا تُنزِل بی شَدیدَهً إلّا و ابوالحسن إلی جَنبِی» (6)؛ «خدایا به من مشکلی پیش نیاور، مگر اینکه ابوالحسن در کنار من باشد».].

ص: 275

معاویه نیز گفته است: «کانَ عُمَرُ إذا أُشکِلَ عَلَیهِ شَیءٌ أخَذَهُ مِنه» (1)؛ «عمر هرگاه مشکلی برایش رخ می نمود، راه حلش را از علی می گرفت».

گفته شده است وقتی خبر شهادت علی(علیه السلام) به معاویه رسید، گفت: «لَقَد ذَهَبَ الفِقهُ وَ العِلمُ بِمَوتِ ابنِ أبی طالب!» (2)؛ «فقه و علم نیز با مرگ علی بن ابی طالب(علیه السلام) رخت بر بست».

همچنین علی(علیه السلام) سعی کرد خلیفه سوم را با حقایق امور آشنا سازد و از رخ دادن امور ناگوار جلوگیری کند که به چند مورد اشاره می شود:

یک- هنگامی که مردم شکایت عثمان را به آن حضرت برده و انتقادات خود را بیان داشتند، نزد عثمان رفت و چنین گفت: «مردم در پی منند و اکنون از نزدشان می آیم؛ مردمی که مرا سفیر خویش نزد تو ساخته اند. به خدا نمی دانم به تو چه بگویم. چیزی نمی دانم (از آنچه مربوط به اداره اسلامی جامعه است) که تو ندانی، و نه تو را به کاری راهنمایی می کنم که تو آن را ندانی. بی گمان، تو آنچه را ما می دانیم، می دانی. ما در مورد هیچ چیز (که مربوط به اداره اسلامی جامعه باشد و از خدا و پیامبرش رسیده باشد) بر تو پیشی نجسته ایم تا آن را به تو اطلاع دهیم و نه چیزی در خلوت و انفراد دریافت کرده ایم تا آن را به تو ابلاغ کنیم و آنچه را دیده ایم، [از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در اداره مسلمین] دیده ای و آنچه شنیده ایم شنیده ای و با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) همان طور که ما مصاحبت داشته ایم، مصاحب بوده ای. ضمناً پسر ابی قحافه (ابوبکر) و عمر بن خطاب به اجرای قانون اسلام بیش از تو موظف نبوده اند. حتی تو از لحاظ خویشاوندی با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)2.

ص: 276

یک درجه از آن دو نزدیک تری و از لحاظ خویشاوندی سببی نیز تو در مرتبه دامادی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به جایی رسیده ای که آن دو نرسیده اند. بنابراین خدای را! خدای را! درباره خودت بیاد آور و در عمل و رفتارت مراعات کن! زیرا به خدا قسم تو از نابینایی به بینایی در نمی آیی و نه از نادانی به دانایی (زیرا آنچه را باید ببینی و بدانی دیده ای و می دانی!) و راه ها آشکارند و پرچم های دین برافراشته است. پس بدان که برترین بندگان در نظر خدا پیشوای عادلی است که دین را شناخته باشد و به دیگران بشناساند و سنت آشکار و مسلم پیامبر(صلی الله علیه و آله) را اجرا و برقرار سازد و بدعت و رویه ناشناس را از بین ببرد. سنن بدون شک درخشان و فروزان است و نشانه ها و پرچمداران دارد و نیز بدعت ها آشکارند و نشانه دارند. و نیز بدترین مردم در نظر خدا پیشوای منحرف از دین و فرمان خداست آنکه گمراه شده باشد و دیگران از گمراهی اش گمراه شوند و سنت معمول را از بین ببرد و بدعت متروک را احیا و تجدید کند. و من از پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می گفت: «در دوره قیامت پیشوای منحرف از دین را در حالی می آورند که هیچ یاوری همراهش نیست و عذر و دلیل و پوزش خواهی ندارد و به آتش دوزخ افکنده می شود تا در آن چنان که سنگ آسیاب می چرخد، بچرخد و بگردد و آن گاه به ته اش بچسبد. من تو را به خدا سوگند داده بر حذر می دارم از اینکه پیشوای مقتول این ملت باشی؛ زیرا گفته می شده است که در میان این امت پیشوایی کشته می شود که با کشته شدنش کشت و کشتاری به راه می افتد که تا قیامت ادامه خواهد داشت و کارها و حقایق برای آن ملت مبهم و مشتبه می گردد و شرایط لغزش و گرایش به کفر در آن ثابت می ماند، به طوری که حق را از باطل نمی توانند

ص: 277

تشخیص داد و در آن شرایط انحراف آور می لولند و می چرند. بنابراین، زمام اراده ات را به دست مروان مده تا تو را که سالخورده گشته و بدین پایه از عمر رسیده ای، به هر جا دلش خواست، بکشد».

عثمان گفت: «با مردم صحبت کن که به من مهلت بدهند تا از عهده آنچه مایه ظلم بر ایشان است، برآیم و آنها را رفع نمایم».

فرمود: «کارهایی که در مدینه است، مهلت بر نمی دارد. ولی آنچه بیرون از مدینه است، مهلتش به اندازه ای است که دستور تو به آنجا برسد». (1)

دو- «ابن سَمّان» از قول «عطا» می گوید: عثمان، علی را خواست و گفت: «ای ابوالحسن! اگر تو بخواهی، این ملت با من رو به راه خواهند شد؛ به طوری که هیچ کس با من مخالفت نخواهد کرد». علی(علیه السلام) گفت: «اگر همه ثروت ها و جواهرات دنیا مال من می بود، نمی توانستم دست مردم را از تو دور سازم. ولی من تو را به انجام کاری راهنمایی می کنم که از آنچه تو از من خواستی برایت بهتر است و آن این است که به رویه دو برادرت ابوبکر و عمر رفتار کن. من عهده دار مردم خواهم بود که هیچ کس با تو مخالفت ننماید». (2)

سه- بلاذری از قول صهیب، آزاد شده عباس بن عبدالمطلب، می گوید: عباس به عثمان گفت: «من خدا را درباره پسرعمویت و پسردایی ات و دامادت و کسی که همراه تو9.

ص: 278

با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) مصاحب بوده است، به یادت می آورم؛ زیرا به من خبر رسیده که تو می خواهی علیه او و دوستانش اقدام کنی». عثمان گفت: «ابتدا باید بگویم که تو را در این مورد واسطه قرار می دهم؛ چون علی(علیه السلام) اگر بخواهد، طوری خواهد شد که او نزدم از همه برتر باشد و همه در مرتبه ای پایین تر از او قرار داشته باشند. ولی او نمی خواهد؛ همیشه به نظر خودش عمل کند». عباس بعداً همان صحبت را با علی(علیه السلام) کرد. علی گفت: «لَو أمَرَنِی عُثمانُ أن أخرُجَ مِن داری لَخَرجتُ»؛ «اگر عثمان به من دستور دهد که از خانه ام بیرون روم، بیرون خواهم رفت». (1)

امام علی(علیه السلام)، آن قدر برای حل مشکل سیاسی اجتماعی دل می سوزاند که حاضر می شود از زندگی خود بگذرد و از مدینه به ینبع برود. اما سرانجام از تصمیمات نسجنیده حکومت وقت به ستوه آمده، به ابن عباس می فرماید:

یا بنَ عبّاسُ ما یُریدُ عُثمان إلّا أن یَجعَلَنی جَمَلًا ناضِحاً بِالغرْب أُقبل و أدبر، بَعَثَ إلَیَّ أن أخرُجَ، ثُمَّ بَعَثَ إلَیَّ أن أَقدِمَ، ثُمَّ هُوَ الآنَ یَبعَثُ إلَیَّ أن أخرُجَ، وَ الله لَقَد دَفَعتُ عَنهُ حَتّی خَشِیتُ أن أکُونَ آثماً. (2)

ای ابن عباس! عثمان می خواهد مرا به صورت شتر آبکش در آورد تا هی بروم و بیایم. یک بار پیغام می دهد که برو، بعد به من پیغام می فرستد که بیا. حالا دوباره پیغام داده که برو بیرون. به خدا قسم آن قدر از او دفاع کردم (یعنی آسیب دیگران را از او دور داشتم) که ترسیدم گناهکار شوم.

امام با این سخن می فهماند که اختلافش با عثمان بر سر اجرای قانون الهی و1.

ص: 279

سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و در این اختلاف، پای مصالح و حقوق عمومی در میان است و در این مورد، عثمان است که باید در وضع و رویه خویش تغییر دهد تا اختلاف از میان برخیزد. اما اگر عثمان می پندارد یا می خواهد این طور جلوه دهد که اختلاف بر سر حقوق خصوصی است، من تا این اندازه حاضر به گذشتم که از خانه ام به دستور او بیرون می آیم یا خانه ام را به او وا می گذارم و به دستورش رها می کنم.

همین اعتراف را عمرو بن عاص نیز نزد معاویه دارد. بعد از بیعت مردم با علی بن ابی طالب(علیه السلام)، معاویه عمرو بن عاص را برای کمک خویش فرا خواند. گفت: «ای اباعبدالله! امشب سه خبر ناگهانی به ما رسیده که راه [چاره و] ورود و خروج ندارد». گفت: «آن اخبار چیست؟» گفت: «یکی اینکه محمد بن ابی حذیفه حصار زندان مصر را شکسته و با یاران خود فرار کرده است و او از آفات و بلیات برای این دین است. دیگر آنکه قیصر با گروهی از رومیان آهنگ من کرده تا بر شام دست یابد و سوم اینکه علی(علیه السلام) به کوفه در آمده و آماده پیشروی به سوی ماست».

وی در خصوص دو موضوع نخست راه حل هایی ارائه کرد و گفت: «اما درباره علی، به خدا سوگند ای معاویه! عرب در هیچ چیزی از چیزها میان تو و او برابری نمی نهد و او را در جنگ قوی دستی و کوششی است که هیچ یک از قریشیان را نیست و او شایسته حقی است که به دست دارد؛ مگر آنکه [بی انصافی کنی و] با او جفا ورزی».

معاویه به عمرو گفت: «ای اباعبدالله! من تو را به پیکار با این مرد می خوانم که از پروردگارش نافرمانی کرده و خلیفه را کشته و فتنه به راه انداخته و جماعت را پراکنده و پیوند خویشی را گسسته است». عمرو گفت: «اینک اگر در پیکار با او از تو پیروی کنم، مرا چه می دهی؟ و تو خود دانی که در این امر چه ناگواری ها و خطرها باشد؟» گفت: «حکومتت دهم». گفت: «مصر نیکو طعمه ای است». (1)9.

ص: 281

نصر بن مزاحم می گوید: هنگامی که با دسیسه های معاویه در اردوگاه علی اختلاف افتاد و مردم به مشاجره و مداخله در تصمیمات و رأی علی(علیه السلام) پرداختند، نجاشی از گستاخی آنها برآشفت و بی تاب شد و اشعار ذیل را گفت:

1. کَفی حَزَناً أنّا عَصَینا إمامَنا عَلِیّاً وَ أنَّ القَومَ طاعوا مُعاوِیه

2. و أنَّ لِأهلِ الشّامِ فِی ذاکَ فَضلُهُم عَلَینا بِما قالوهُ فَالعَینُ باکِیَه

3. فَسُبحانَ مَن أرسَی ثَبیراً مَکانَهُ و مَن أمسَکَ السَّبعَ الطِّباقِ کَما هِیَه

4. أ یُعصَی إمامٌ أوجَبَ اللهُ حَقَّهُ عَلَینا و أهلَ الشّامِ طَوعٌ لِطاغِیَه. (1)

1. این اندوه و مصیبت عظیم بر ما بس که ما از فرمان امام خود، علی، سر می پیچیم و آن گروه (دشمنان ما) همگی از معاویه فرمان می برند.

2. شامیان را از این بابت بر ما مزیتی است [و چون این ویژگی خود را به رخ ما کشند] جای آن دارد که چشم بگرید.

3. پاک و منزّه است آنکه توده خاک را بر جای خود مستقرّ بداشت و هفت آسمان را چنان که هست، برافراشت.

4. آیا رواست ما از امامی که خدا حقّ او را واجب شمرده، نافرمانی کنیم و مردم شام از چنان گردنکشی به جان و دل اطاعت کنند؟3.

ص: 282

اصحاب بیعت کردند.

2. از اسود بن یزید نخعی روایت کنند که چون اصحاب نزد منبر رسول الله(صلی الله علیه و آله) بر دست آن حضرت صلوات الله علیه بیعت کردند، خُزَیمه بن ثابت انصاری در پیش منبر این ابیات را انشاد کرد:

1. اذا نَحنُ بایَعنا عَلِیاً فَحَسبُنا ابوحَسَنٍ مِمّا نَخافُ مِنَ الفِتَنِ

2. وَجدناهُ اولَی النّاسَ بِالنّاسِ انَّهُ اطَبُّ قُرَیشٍ بِالکِتابِ وَ بِالسُّنَن

3. فَاِنَّ قَریشاً ما تَشُقُّ غُباره اذا ما جَرَی یَوماً عَلَی الضّمر البدن

4. و فِیهِ الَّذِی فِیهِم مِنَ الخَیرِ کُلِّهِ و ما فِیهِم بَعضُ الَّذی فِیهِ مِن حُسن (1)

1. ما بیعت کردیم امیرالمؤمنین علی را پس کافی و پسندیده است ما را ابوالحسن؛ از آنچه می ترسیدیم از فتنه ها.

2. و ما یافتیم او را اولی و اشرف مردمان به مردمان؛ به درستی که آن حضرت اعلم قریش است به کتاب الهی و به سنت حضرت رسالت پناهی.

3. و به درستی که قریش نمی توانند شکافت غبار مرکب او را وقتی که به حرکت درآورد آن را، در روزی که بر آن سوار است؛ اگرچه از تعب سفر لاغر باشد.

4. و در او موجود است هر چه در ایشان هم موجود است از جمیع حسنات و خیرات و صفات مرضیه و اخلاق پسندیده و آنچه در ایشان حاصل است از صفات اندکی از حسن اخلاق آن حضرت است.

3. معاویه پیش از حرکت به طرف صفین با عمرو بن عاص رایزنی کرد و نتیجه این شد که از برخی افراد با نفوذ دعوت کنند؛ از جمله به عبدالله بن عمر6.

ص: 284

نامه نوشتند. اما عبدالله بن عمر دعوت آنها را قبول نکرد و به آن دو (معاویه و عمرو بن عاص) نامه نوشت؛ در این نامه به بیعت آزادانه مردم با علی(علیه السلام) و اینکه اتهام قتل عثمان به علی(علیه السلام) نارواست، اشاره شده است:

اما بعد، به جان خودم موضع بصیرت و طریق بینادلی را گم کرده اید و از راهی دور خواسته اید به مراد خود راه یابید. ولی خداوند هر آن کس را که در این امر شکی به دل داشت، با این نوشته شما، جز شک و بدگمانی نسبت به شما نیفزود. شما کجا و خلافت کجا؟ اما تو ای معاویه! اسیری آزادشده ای و اما تو ای عمرو! خود متهم [و مورد بدگمانی همگان] هستی. هان! خود را از من برکنار دارید که شما و مرا یاری و یاوری صورت نبندد.

آن گاه این اشعار را در ذیل نامه اش نگاشت:

1. مُعَاوِیَّ إِنَّ الْحَقَّ أَبْلَجُ وَاضِحٌ وَ لَیْسَ بِمَا رَبَّصْتَ أَنْتَ وَ لَا عَمْرٌو

2. نَصَبْتَ ابْنَ عَفَّانَ لَنَا الْیَوْمَ خُدْعَهً کَمَا نَصَبَ الشَّیْخَانِ إِذْ زُخْرِفَ الْأَمْرُ

3. فَهَذَا کَهَذَاکَ الْبَلَا حَذْوَ نَعْلِهِ سَوَاءً کَرَقْرَاقٍ یُغَرُّ بِهِ السَّفْرُ

4. رَمَیْتُمْ عَلِیّاً بِالَّذِی لَا یَضُرُّهُ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِیهِ الْمَکِیدَهُ وَ الْمَکْرُ

5. وَ مَا ذَنْبُهُ أَنْ نَالَ عُثْمَانَ مَعْشَرٌ أَتَوْهُ مِنَ الْأَحْیَاءِ یَجْمَعُهُمْ مِصْرٌ

6. فَصَارَ إِلَیْهِ الْمُسْلِمُونَ بِبَیْتِهِ عَلَانِیَهً مَا کَانَ فِیهَا لَهُمْ قَسْرٌ

7. فَبَایَعَهُ الشَّیْخَانِ ثُمَّ تَحَمَّلَا إِلَی الْعُمْرَهِ الْعُظْمَی وَ بَاطِنُهَا الْغَدْرُ

8. فَکَانَ الَّذِی قَدْ کَانَ مِمَّا اقْتِصَاصُهُ رَجِیعٌ فَیَا لَلَّهِ مَا أَحْدَثَ الدَّهْرُ

9. فَمَا أَنْتُمَا وَ النَّصْرَ مِنَّا وَ أَنْتُمَا بَعِیثَا حُرُوبٍ مَا یَبُوخُ لَهَا الْجَمْرُ

10. وَ مَا أَنْتُمَا لِلَّهِ دَرُّ أَبِیکُمَا وَ ذِکْرُکُمَا الشُّورَی وَ قَدْ فُلِجَ الْفَجْرُ (1)4.

ص: 285

1. معاویه! به راستی حق آشکارا روشن است و نه چنان است که تو و عمرو انتظار دارید و مترصد هستید.

2. پسر عفان را امروز برای ما دستاویز و دامی ساخته ای، چنان که آن دو سالخورده (طلحه و زبیر) برای ظاهرفریبی او را دستاویز کار خود کردند.

3. این نیز همان گونه بلایی است که پا جای پای آن فتنه نهاده و عیناً به سرابی ماند که مسافر بدان فریب خورد.

4. تیر اتهامی به سوی علی افکندید که به او زیانی نمی رساند؛ هر چند مکر و نیرنگ شما در ایراد این اتهام سخت بزرگ و بسیار باشد.

5. گناه او چیست که گروهی از قبایل آمدند و در شهر انبوه گشتند و بر عثمان تاختند و بر او دست یافتند؟

6. مسلمانان یک دله و آشکارا به خانه او (علی) روی آوردند و در این کار هیچ اجباری برای آنان نبود.

7. پس آن دو سالخورده (طلحه و زبیر) با او بیعت کردند و پس از آن [به ظاهر] آهنگ عمره بزرگ کردند که در باطن مکری بود [و قصد شورش داشتند].

8. پس شد آنچه شد که نقل داستان آن بازگویی مکرر و ملال آور است؛ پناه بر خدا از آنچه روزگار، نوبه نوبه حادثه آرد.

9. شما [دو تن] چیستید که از ما یاوری خواهید؟ درحالی که شما برانگیزاننده آتش جنگ هایی هستید که شراره اش خاموش نشود.

10. شما [دو تن] چیستید؟. خدا پدرتان را بیامرزد. سخن گفتنتان از شورا کدام است که به راستی، سپیده دم حقیقت تابان شده است. (یعنی حقیقت امامت و ولایت علی تجلی کرده است).

ص: 286

4. همچنین معاویه به عمرو بن عاص گفت: «بی گمان پس از علی(علیه السلام) سر آمد و رئیس مردم عبدالله بن عباس است. اگر من نامه ای به او بنگارم، شاید دلش بدان نرم شود و اگر او سخنی بگوید، علی(علیه السلام) مخالفتی نمی کند. لذا عمرو بن عاص به ابن عباس نوشت: «اما بعد، به راستی وضعی که ما و شما دچار آن شده ایم، نخستین فتنه و بلا نیست و [این نامه نگاری من نیز] اوّلین پیشنهاد صلح و سازش نباشد. تو پس از علی(علیه السلام) سرور و رئیس این گروهی؛ به آینده بنگر و گذشته را از یاد ببر...».

ابن عباس نامه را خواند آن را به علی(علیه السلام) تقدیم کرد. حضرت فرمود: «به وی پاسخ ده». پس ابن عباس به عمرو نوشت: «اما بعد، معاویه تو را از پی هوس کشانده است و تو دینت را به اندک بهایی به او فروخته ای... اگر به راستی در پی خرسندی خدا هستی، مصر را رها کن و به خانه ات باز گرد. در این جنگ معاویه همانند علی(علیه السلام) نباشد. علی(علیه السلام) آن را برای حق آغاز کرد و با حجّت به پایان آورد. ولی معاویه با ستمگری و سرکشی آغاز کرد و به اسراف [و افراط در خونریزی] کشاند و مردم عراق در این پیکار چون شامیان نیستند. مردم عراق با علی(علیه السلام) بیعت کردند که بهترین و والاترین فرد آنان بود و شامیان به معاویه دست بیعت سپردند، درحالی که خود، همه، از او بهتر بودند. من و تو نیز یکسان نیستیم. من خدا را خواستم و تو مصر را برگزیدی...».

آن گاه معاویه به ابن عباس چندین نامه نوشت و وی نیز جواب نامه های معاویه را داد. معاویه در یکی از نامه ها به ابن عباس نوشت: «اگر پس از عثمان مردم با تو بیعت کرده بودند ما تو را بیش از علی(علیه السلام) سزاوار [خلافت]

ص: 287

می دانستیم و به سویت می شتافتیم».

چون این نامه به ابن عباس رسید، خشمگین شد و گفت: «تا چند پسر هند می خواهد عقل مرا بدزدد و تا کی من دندان بر جگر نهم و گفتنی های خود را نگویم؟!» پس به او نوشت: «اما بعد، [نامه ات به من رسید و آن را خواندم]، اینکه یاد کرده بودی [به نظر تو] ما در آزردن یاران عثمان شتاب داریم و از حکومت بنی امیه بیزاریم، به جان خودم سوگند که تو خود، آن گاه که عثمان به تو نیاز داشت و از تو یاری خواست، او را واگذاشتی و راه خود در پیش گرفتی و کار را بدانجا کشاندی و پسرعمّت، ولید بن عقبه، برادر عثمان، در این باره میان من و تو گواه است. اما طلحه و زبیر، نخست ایشان ضد [علی] برخاستند و عرصه را بر او تنگ کردند و سپس درحالی که بیعت او را شکستند و حکومت می خواستند، دست به شورش زدند.

پس ما به سبب پیمان شکنی و جفاکاری با آن دو تن، و با تو نیز جنگیدیم. اما اینکه گفتی از [نامداران] قریش جز شش تن نمانده اند [باید بگویم رفتگان] چه نیک مردانی بودند و چه خوشنام بازماندگانی که بهترین افرادشان ضد تو جنگیدند و آنانکه از یاری ما خودداری کرده اند، هم آنانند که تو را نیز واگذاشته (بی طرف مانده)اند.

اما اینکه، در مقام احتجاج، از مدارای ما با حکومت عَدی و تَیم نام بردی، ابوبکر و عمر از عثمان بهتر بودند؛ همان گونه که عثمان نیز از تو بهتر بود و ما جز این راهی نداریم که چنان روزی بر سرت آریم که گذشته را از یادت ببرد و بر آینده اش بهراسی. اما اینکه گفتی اگر مردم با من بیعت می کردند حکومت بر

ص: 288

من قرار می گرفت [و شما نیز سر به فرمان من می سپردید، باید بگویم] مردم با علی(علیه السلام) که بسی از من بهتر است، بیعت کرده اند و با وجود این، هنوز همگان سر به فرمان او نسپرده اند. خلافت بی گمان از آن کسی است که بر سر او مشورت شده باشد. ای معاویه! تو کجا و خلافت؟ که تو اسیری آزاد شده و پسر اسیری آزاد شده بیش نیستی [و خلافت از آن مهاجران نخستین است و اسیران آزاد شده را در آن هیچ حقّی نباشد. والسلام».

5. فضل بن عباس نیز خطاب به معاویه اشعار ذیل را سرود:

1. أَلَا یَا ابْنَ هِنْدٍ إِنَّنِی غَیْرُ غَافِلٍ وَ إِنَّکَ مَا تَسْعَی لَهُ غَیْرُ نَائِلٍ

2. لِأَنَّ الَّذِی اجْتَبْتَ إِلَی الْحَرْبِ نَابُهَا عَلَیْکَ وَ أَلْقَتْ بَرْکَهَا بِالْکَلَاکِلِ

3. فَأَصْبَحَ أَهْلُ الشَّامِ ضَرْبَیْنِ خِیْرَهً وَ فَقْعَهُ قَاعٍ أَوْ شَحِیمَهُ آکِلِ

4. وَ أَیْقَنْتَ أَنَّا أَهْلُ حَقٍّ وَ إِنَّمَا دَعَوْتَ لِأَمْرٍ کَانَ أَبْطَلَ بَاطِلٍ

5. دَعَوْتَ ابْنَ عَبَّاسٍ إِلَی السِّلْمِ خُدْعَهً وَ لَیْسَ لَهَا حَتَّی تَدِینَ بِقَابِلِ

6. فَلَا سِلْمَ حَتَّی تُشْجَرَ الْخَیْلُ بِالْقَنَا وَ تُضْرَبَ هَامَاتُ الرِّجَالِ الْأَمَاثِلِ

7. وَ آلَیْتَ لَا أُهْدِی إِلَیْهِ رِسَالَهً إِلَی أَنْ یَحُولَ الْحَوْلُ مِنْ رَأْسِ قَابِلِ

8. أَرَدْتَ بِهِ قَطْعَ الْجَوَابِ وَ إِنَّمَا رَمَاکَ فَلَمْ یُخْطِئْ بَنَاتُ الْمُقَاتِلِ

9. وَ قُلْتَ لَهُ لَوْ بَایَعُوکَ تَبِعْتَهُمْ فَهَذَا عَلِیٌّ خَیْرُ حَافٍ وَ نَاعِلِ

10. وَصِیُّ رَسُولِ الله مِنْ دُونِ أَهْلِهِ وَ فَارِسُهُ إِنْ قِیلَ: هَلْ مِنْ مُنَازِلِ؟

11. فَدُونَکَهُ إِنْ کُنْتَ تَبْغِی مُهَاجِراً أَشَمَّ کَنَصْلِ السَّیْفِ عَیْرَ حَلَاحِلِ (1)7.

ص: 289

1. ای پسر هند! راستی که من غافل نیستم و تو نیز بی گمان بدان چه دنبالش می دوی، دست نخواهی یافت.

2. زیرا تو خود کسی هستی که دندان های تیز جنگ را بر خود گشاده و با ماجراجویی های خود آتش آن را بر افروخته ای.

3. و مردم شام در معرض ضربات هولناک آن قرار گرفته و طعمه آن شده اند.

4. تو یقین داری که ما اهل حق و بر حق هستیم و با این همه ما را به باطل ترین باطل ها فراخواندی.

5. ابن عباس را از سر نیرنگ به سازش فراخواندی، ولی نیرنگ و فریب تو را اثری چندان نباشد.

6. تا آن دم که سواران ما با نیزه ها می تازند و سرهای نامداران را به خاک می افکنند، صلحی نباشد.

7. تو سوگند خوردی که دیگر به او نامه ای ننگاری تا آنکه او موضع و روش خود را تغییر دهد.

8. قصدت این بود که او پاسخت ندهد و تو را به رگبار عتاب نگیرد، چه تیرهای طعن او خطا نمی کند.

9. به او گفتی: اگر مردم با وی بیعت می کردند تو نیز از ایشان پیروی می کردی؛ اینک این علی است که همه از خرد و کلان با او بیعت کرده اند.

10. که گذشته از خویشاوندی، وصی پیامبر خداست و [در غزوات] به گاه هماوردطلبی دشمن، بهترین شهسوار پیامبر بود.

11. پس اگر خواهی از مهاجری پیروی کنی باید به او سر بسپاری که چون تیغه شمشیر جوهر دارد و سالار دلیر و مسندنشین قوم است.

ص: 290

6. نجاشی بن حارث که دوست شرحبیل بود، در اشعار ذیل، بیعت مردم با علی(علیه السلام) را یادآور شده و وی را نیز به بیعت با آن حضرت دعوت کرده است:

1. شُرَحْبِیلُ مَا لِلدِّینِ فَارَقْتَ أَمْرَنَا وَ لَکِنْ لِبُغْضِ الْمَالِکِیِّ جَرِیرٍ

2. وَ شَحْنَاءَ دَبَّتْ بَیْنَ سَعْدٍ وَ بَیْنَهُ فَأَصْبَحْتَ کَالْحَادِی بِغَیْرِ بَعِیرٍ

3. وَ مَا أَنْتَ إِذْ کَانَتْ بَجِیلَهُ عَاتَبَتْ قُرَیْشاً فَیَا لَلَّهِ بُعْدَ نَصِیرٍ

4. أَ تَفْصِلُ أَمْراً غِبْتَ عَنْهُ بِشُبْهَهٍ وَ قَدْ حَارَ فِیهَا عَقْلُ کُلِّ بَصِیرٍ

5. بِقَوْلِ رِجَالٍ لَمْ یَکُونُوا أَئِمَّهً وَ لَا لِلَّتِی لَقَّوْکَهَا بِحُضُورِ

6. وَ مَا قَوْلُ قَوْمٍ غَائِبِینَ تَقَاذَفُوا مِنَ الْغَیْبِ مَا دَلَّاهُمُ بِغُرُورٍ

7. وَ تَتْرُکُ أَنَّ النَّاسَ أَعْطَوْا عُهُودَهُمْ عَلِیّاً عَلَی أُنْسٍ بِهِ وَ سُرُورِ

8. إِذَا قِیلَ هَاتُوا وَاحِداً تَقْتَدُونَهُ نَظِیراً لَهُ لَمْ یَفْصَحُوا بِنَظِیرِ

9. لَعَلَّکَ أَنْ تَشْقَی الْغَدَاهَ بِحَرْبِهِ شُرَحْبِیلُ مَا مَا جِئْتَهُ بِصَغِیر (1)

1. شرحبیل، تو به خاطر دین از [راه] ما جدا نشدی، بلکه به خاطر دشمنی خود با جریر مالکی چنین کردی.

2. و به سبب دشمنی ای که میان او و سعد ره یافته است [چنین موضعی گرفتی]. پس تو چون ساربانی حدی خوان شدی که خود شتری ندارد.

3. اگر بجیله با قریش پرخاشگری کند، تو را بدان چه کار؟ بار الها این یاوری و جانبداری چقدر بعید و ناهنجار است.

4. آیا در امری که خود در آن حضور نداشته ای و عقل هر بینادلی در آن حیران است، با وجود شبهه، حکم قطعی می دهی؟1.

ص: 291

5. به گفته [بی پایه] مردانی که از پیشوایان و آگاهان نبوده اند، [اعتماد کردی] و نه به گفته زمره ای که آنچه را به عیان دیده باشند به تو باز گویند؟

6. سخن آن گروه که خود غایب بوده اند، چه ارزشی دارد که پنهانی تیری [به بدخواهی] افکندند و به چاه فریب و غرور در افتادند.

7. و این واقعیت را نادیده می گیری که به راستی مردم شادمانه و با علاقه مندی عهد و پیمان خود را به علی سپردند.

8. اگر گفته شود: شخصی را که همتای او باشد، برای رهبری بیاورید، هرگز همتایی برای او نشان نتوانند داد.

9. شاید تو، از سر شقاوت، فردا به جنگ با او برخیزی. شرحبیل، آنچه تو در سر داری و بدان دست یازیده ای [گناهی] کوچک نیست.

7. در بحث شجاعت علی(علیه السلام) در جنگ صفین گذشت که عَدِی بْنُ حَاتِم به ایشان پیشنهاد کرد که خُفاف بن عبدالله به سوی شام عازم است؛ بهتر است با معاویه دیدار کند. امام سخن عَدِی را پذیرفتند. وی نزد پسرعموی خود، حابس ابن سعد در شام آمد که خواجه و بزرگ قبیله طی بود. خُفاف به حابس باز گفت که خود شاهد ماجرای عثمان در مدینه بوده و بعد با علی(علیه السلام) رهسپار کوفه شده است. با هم نزد معاویه رفتند، معاویه به او گفت: «از ماجرای عثمان حکایت کن». خُفاف گفت: «مکشوح بن عَدِیس محاصره اش کرد و حُکَیم ابن جِبِلَّه محکومش ساخت و محمد بن ابی بکر و عمّار بن یاسر یکی پس از دیگری گریبانش را گرفتند و تنها سه کس به ریختن خونش پرداختند: عَدِی بن حاتم، اشتر نَخَعی و عمرو بن حَمِقِ، و دو مرد در کارش پافشاری کردند: طلحه و زبیر، و بری ترین [و بر کنارترین] مردم در ماجرای او، علی(علیه السلام) بود». گفت: «سپس چه

ص: 292

شد؟» گفت: «سپس مردم برای بیعت با علی(علیه السلام) هجوم آوردند و چون پروانه هایی که گرد شمع بر آیند، گرد او را گرفتند تا آنجا که کفش ها گم شد و عباها از شانه ها بیفتاد و پیران زیر دست و پای رفتند و دیگر نامی از عثمان نیاوردند و یادی از او نشد. سپس علی(علیه السلام) آماده حرکت شد و مهاجران و انصار سر به فرمان او نهادند و خود مایل به جنگ نبود و سه نفر همفکرش بودند: سعد بن مالک، عبدالله بن عمر و محمد بن مسلمه. پس هیچ کس را به اکراه وادار نکرد؛ چه با در اختیار داشتن آن همه کسان که [به او سر سپرده و] برایش سبکبار بودند، از وجود آنآنکه بر وی گرانبار می نمودند، بی نیاز بود. سپس رهسپار شد و به کوهسار طی در آمد و گروهی از قبیله ما که مردم [در دلاوری] بدیشان مثل می زدند، به او پیوستند و هنگامی که در راه بود، حرکت طلحه و زبیر و عایشه به سوی بصره پیش آمد. پس مردانی به کوفه شتافتند و دعوت او را لبیک گفتند و وی راهی بصره شد که اینک در دست اوست و سپس به کوفه گام نهاد. در چنین حالی بود که من از او جدا شدم و اکنون توجّهش جز به شام نیست».

چنان که در این هفت سند مشاهده می شود، بیعت مردم با علی(علیه السلام) بعد از قتل عثمان از مسلمات تاریخ است و این موارد هفتگانه در واقع برخی از دلایل بیعت مردم با علی(علیه السلام) است.

جنگیدند. برخی از شخصیت های مشهور قرن اول در شعر، این واقعیت تاریخی را مطرح کرده اند؛ از جمله آنها عبدالله بن عمر است که وقتی معاویه او را به سوی خویش فراخواند و او نپذیرفت، در جوابش نامه ای نوشت و به این واقعیت ها اعتراف کرد.

و طَلحَهُ یَدعو و الزُّبَیر و أمُّنا فَقُلنا لَها قُولی لَنا ما بَدا لَکِ

حَذارِ أمور شُبُّهَت و لَعَلّها موانِعُ فی الأخطار إحدی المَهالِک (1)

و طلحه و زبیر و مادرمان [عایشه ام المؤمنین] ما را خواندند و ما به او (عایشه) گفتیم هر چه ناگزیری به ما بگو.

ولی از امور شبهه ناک بپرهیز که شاید در این مخاطرات سخت یکی از مهلکه های نابودکننده کمین کرده باشد.

قیس بن ابی حازم می گوید: سالی که عثمان کشته شد به حج رفتم. هنگامی که خبر قتل عثمان به عایشه رسید، نزد او بودم. به محض شنیدن خبر، بار سفر به مدینه بربست. در راه مدینه شنیدم که می گفت: «خوشا به حال طلحه!» و چون از عثمان یاد می کرد، می گفت: «خدا او را از بین ببرد». تا وقتی خبر بیعت با علی(علیه السلام) به او رسید. در این وقت گفت: «دلم می خواست آسمان بر زمین فرود می آمد». آن گاه دستور داد کاروانش را به سوی مکه بر گردانند. من با او برگشتم و دیدم که در باز گشت با خود حرف می زند، چنان که پنداری با دیگری سخن می گوید. وی می گفت: «عثمان بن عفان را به ناحق و مظلوم کشتند». به او گفتم: «ای ام المؤمنین! همین تازگی از تو شنیدم که می گفتی خدا او را از بین ببرد و قبلاً4.

ص: 294

می دیدم تو از همه مردم بیشتر با او مخالفت می کردی و زشت ترین حرف ها را تو به او می زدی». گفت: «آری، همین طور بود. ولی بعداً درباره او مطالعه کردم، دیدم آنها او را توبه دادند و بعد از اینکه توبه کرده و مثل نقره سپید و پاک گشت و درحالی که روزه دار بود و در ماه مقدس، و آن گاه که جنگیدن و کشتن حرام است، بر سرش تاخته او را کشتند».

در روایت دیگر نقل شده است: وقتی عایشه خبر قتل عثمان را شنید، گفت: «خدا او را از بین ببرد. او را گناهانش به کشتن داد. خدا انتقام کارهایش را از او گرفت. ای قبیله قریش! مبادا قتل عثمان، چنان که مرگ تبهکار قوم ثمود آن قوم را به غم آورد، شما را به غم و اندوه آرد و ناراحت کند. شایسته ترین فرد برای تصدی حکومت، طلحه است». اما هنگامی که پیاپی خبر آمد که با علی(علیه السلام) بیعت شده است، گفت: «خاک بر سرشان! به هیچ وجه نمی خواهند حکومت را به قبیله تَیم، قبیله ابوبکر و عایشه، باز گردانند».

طلحه و زبیر به عایشه که در مکه بود نامه ها نوشتند که از بیعت مردم با علی(علیه السلام) جلوگیری کن و شعار خونخواهی عثمان را بلند کن. این نامه ها را همراه پسر خواهرش، یعنی عبدالله بن زبیر، فرستادند. عایشه وقتی نامه ها را خواند، شعار خونخواهی عثمان را بلند کرد. ام سلمه آن سال در مکه بود. وقتی کارهای عایشه را دید، به مقابله با آن برخاست و دوستی و طرف داری خود را از علی(علیه السلام) اعلام داشت و به یاری او کمر بست. (1)

ابو مِخنَف می نویسد: عایشه نزد ام سلمه رفت تا او را بفریبد و به قیام برای6.

ص: 295

خونخواهی عثمان وا دارد. به او گفت: «تو پیش از سایر همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) مهاجرت کردی و این افتخار را داری که میان آنها نخستین مهاجر هستی. تو از همه همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) سالخورده تر و بزرگ تری. پیامبر(صلی الله علیه و آله) سهمیه ما را از خانه تو تقسیم و توزیع می کرد. فرشته وحی در خانه تو بیش از هر جای دیگر بوده است». ام سلمه گفت: «این حرف ها را به چه منظور و برای چه کاری می زنی؟» گفت: «عبدالله (بن زبیر پسر خواهر عایشه) به من گفته که مردم عثمان را توبه دادند و بعد از اینکه توبه کرده، او را درحالی که روزه داشت، در ماه حرام کشتند. من تصمیم گرفته ام به بصره بروم. طلحه و زبیر همراه منند. بنابراین تو هم با ما بیا، شاید خدا کار حکومت را به دست ما و به وسیله ما اصلاح کند». گفت: «من ام سلمه هستم! تو دیروز مردم را علیه عثمان می شوراندی و بدترین حرف ها را به او می زدی و همیشه او را به اسم نعثل می خواندی. تو به یقین می دانی که علی بن ابی طالب(علیه السلام) در نظر پیامبر(صلی الله علیه و آله) چه مقام بلند و منزلتی داشت». (1)

عمرو بن عاص را مردود دانسته اند. در این بخش به چند مورد از اظهارات موافقان و مخالفان علی(علیه السلام) اشاره می شود:

شد؛ چون بر زمامداری علی بن ابی طالب(علیه السلام) هم رأی شدند». عایشه گفت: «به خدا اگر کار خلافت به نفع دوست تو تمام شده باشد، بهتر است آسمان بر زمین فرود آید. زود مرا به مکه برگردانید». آن گاه می گفت: «به خدا قسم عثمان به ناحق و مظلوم کشته شد. به خدا قسم حتماً به خونخواهی او بر می خیزم». عبد ابن امّ کلاب به او گفت: «چرا این طور؟ به خدا قسم اولین کسی که علیه عثمان به تلاش برخاست تو بودی که می گفتی: نعثل را بکشید؛ چون کافر شده است!» عایشه گفت: «آنها او را توبه دادند و پس از اینکه توبه کرد، او را کشتند. البته من آن حرف را زده ام و آنها هم حرف هایی زده اند، ولی حرف آخرم بهتر از حرفی است که اول زده ام». عبد بن ام کلاب به عایشه چنین گفت:

1. مِنکَ البَداءُ و مِنکَ الغِیَرْ و مِنکَ الرِّیاحُ و مِنکَ المَطَرْ

2. و أنتِ أمَرتِ بِقَتلِ الإمامِ و قُلتِ لنا: إنَّه قَد کَفرْ

3. فَهَبنا أطَعناکَ فِی قَتلِهِ و قاتِلُهُ عِندَنا مَن أمَرْ

4. و لَم یَسقُط السَّقفُ مِن فَوقِنا و لَم یَنکَسِف شَمسُنا و القَمَرْ

5. و قَد بایَعَ النّاسُ ذا تُدرأ یُزِیلُ الشَّبا و یُقِیمُ الصَّعَرْ

6. و یَلبِسُ الحربَ أثوابَها و ما مَن وفِی مِثلِ مَن قَد غَدَر

1. کار از تو شروع شد و دگرگونی از تو سرزد! باد از سوی تو برخاست و هم باران از تو بارید.

2. هم تو بودی که دستور کشتن حاکم را دادی. و به ما گفتی او کافر شده است.

3. ما برخاسته، در اجرای فرمانت، او را کشتیم و به عقیده ما قاتلش کسی است که فرمان داده است.

ص: 298

4. نه سقف آسمان فرود آمد و نه خورشید و ماه تیره گشت و بگرفت؛

5. از اینکه مردم با آن ابرمرد پیمان حکومت بستند. با آنکه تیرگی را و کژی را می زداید.

6. و جامه جنگ به تن می آراید و به نبرد بر می خیزد. و شک نیست که امین وفادار و خیانتکار یکسان نیست.

عایشه راه مکه گرفت تا بر در مسجدالحرام فرود آمده، آهنگ حجرالاسود کرد و در آنجا خیمه زد تا مردم از هر سو به دورش گرد آمدند. پس به آنها گفت: «عثمان به ناحق و مظلوم کشته شده است و به خدا قسم به خونخواهی او برمی خیزم». (1)

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) نیز نامه ای پیش از جنگ جمل، در نزدیکی بصره، به طلحه و زبیر و عایشه نوشت که چنین است: «تو ای عایشه! با سرپیچی از دستور خدا و پیامبرش از خانه ات بیرون آمدی؛ به دنبال کاری که تو موظف به انجامش نیستی و به عهده ات واگذار نشده است. آن گاه ادعا می کنی که می خواهی جامعه مسلمین را اصلاح کنی! به من جواب بده که زنان را با فرماندهی سپاه و رزم آوری با مردان چه کار؟ با جنگ انداختن میان اهل قبله (مسلمانان) و ریختن خون به ناحق؟! تو علاوه بر این، ادعای خونخواهی عثمان را داری؛ این به تو چه ربطی دارد؟ عثمان از قبیله بنی امیه است و تو از قبیله تیمی. وانگهی تو همانی که دیروز در میان انبوه اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) می گفتی: «نعثل را بکشید خدا او را بکشد. او کافر شده است» و اکنون به خونخواهی او برخاسته ای؟ بنابراین از خدا بترس1.

ص: 299

و به خانه ات برگرد و حجاب بر خویشتن فرو آویز. والسلام». (1)

طبری و ابن قُتَیبه روایت می کنند که «نوجوانی از قبیله جَهینَه [در جنگ جمل] از محمد بن طلحه که مردی عابد بود، پرسید: «قاتلین عثمان چه کسانی هستند؟» گفت: «خون عثمان سه قسمت می شود: یک قسمت بر عهده آن زنی است که بر کجاوه نشسته است (عایشه)؛ یک سوم دیگرش به گردن صاحب آن شتر سرخ مو است (طلحه) و یک سومش بر عهده علی بن ابی طالب(علیه السلام) است».

نوجوان به خنده گفت: «پس من در گمراهی ام [چون در جبهه تجاوزکاران جمل قرار دارم]. سپس به سپاه علی(علیه السلام) پیوست و در این باره چنین سرود:

1. سألتُ ابنَ طَلحَهَ عَن هالِکٍ بِجَوفِ المَدِینَهِ لم یُقبَرِ

2. فَقالَ ثلاثهُ رهطٍ هُم أماتوا ابنَ عَفّان و استَعبَرِ

3. فَثُلثٌ عَلی تِلکَ فی خِدرِها و ثُلثٌ عَلی راکِبِ الأحمَرِ

4. و ثُلثٌ عَلَی ابنِ أبی طالبٍ و نَحنُ به اویهٍ قَرقَرِ

5. فقُلتُ صَدَقتَ عَلَی الأوّلینِ و أخطأتَ فی الثّالثِ الأزهَر (2)

1. از پسر طلحه درباره مردی پرسیدم که داخل مدینه کشته شد و مدفون نگشت.

2. جواب داد: سه گروهند که عثمان را کشتند و تو نیک بنگر که چه کسانی هستند؟

3. یک سوم خونش به گردن آن زن است و یک سوم دیگرش بر دوش آنکه سوار شتر سرخ است.9.

ص: 300

4. و ثلث آخر بر عهده علی بن ابی طالب و ما از قتل عثمان پاک دامنیم!

5. گفتم: درباره دو نفر اولی راست گفتی. اما درباره سومی، یعنی آن مرد تابناک، بر خطا رفتی.

ابوعمر، نویسنده «استیعاب»، می گوید: احنَف بن قیس مردی خردمند و پر حوصله و دین دار و هوشمند و سخنور و سیاست مدار بود. وقتی عایشه به بصره رسید، کسی را نزد او فرستاد تا به ملاقات وی آید. او نپذیرفت. دوباره کسی را فرستاد و احنف بن قیس نزد او رفت. عایشه به وی گفت: «وای بر تو ای احنف! چه عذر و دلیلی در برابر خداداری که جهاد ضد کشندگان امیرالمؤمنین عثمان را ترک کرده ای؟ آیا افرادت کم هستند یا قبیله ات از تو اطاعت نمی کنند؟» گفت: «ای ام المؤمنین! نه عمرم از حد گذشته و نه زمان درازی سپری گشته است، بلکه یکسال نمی گذرد که تو را دیدم از عثمان انتقاد می کردی و به او بد می گفتی! من دستور تو را درحالی که [از کشتن عثمان] راضی بودی قبول می کنم و دستورت را درحالی که از آن خشمگینی، رد می کنم! (1)

بر این گروه هجوم آرید». آنان به درخواست عمرو لبیک گفتند و همراه عمرو حمله کردند. عمرو در آن حمله می گفت:

1. أکرِم بِجَمعٍ طَیِّبٍ یَمانِ جِدّوا تَکونُوا أولیاء عثمان

2. إنِّی أتانی خَبَرٌ فأشجان أن علیاً قَتَل ابنَ عَفّان

3. خَلیفَهَ اللهِ عَلی تِبیانِ رُدّوا عَلَینا شَیخَنا کَما کانَ

1. گرامی باد گروه پاکان یمنی؛ بکوشید که یاران و خونخواهان عثمان باشید.

2. خبری سوگبار به من رسید که علی پسر عفّان را کشته است.

3. خلیفه با حجّت خداوند را [کشت]. پیر ما را چنان که بود به ما باز گردانید.

پس به عمرو پاسخ داده شد:

أَبَت شُیوخُ مَذحَج و هَمدان بِأن نَرُدَّ نَعثلاً کَما کان

خَلقاً جَدیداً مِثلَ خَلقِ الرَّحمنِ

بزرگان مذحج و همدان، از اینکه درازریش را چنان که بود، از نو بیافرینند و همان گونه که خدای رحمان او را آفریده بود، باز گردانیمش، امتناع دارند.

آن گاه حَوشَب ذو ظُلَیم که در آن زمان خواجه یمانیان و سالار ایشان بود، با گروه یارانش، رو به میدان نهاد و پرچم دارش این اشعار را می گفت:

1. نَحنُ الیَمانونَ و مِنّا حَوشَبٌ أَ ذا ظُلَیمٌ أینَ مِنّا المَهرَبُ

2. فِینا الصَّفِیحُ وَ القِنا المُعَلَّبُ و الخَیلُ أمثالُ الوَشِیجِ شَزَب

3. إنَّ العِراقَ حَبلُها مُذَبذَبُ إنَّ عَلیاً فِیکُمُ مُحَبَّبُ

فِی قَتلِ عُثمان و کُلّ مذنب (1)1.

ص: 302

1. ما یمانیان هستیم و حوشب از ماست. ای ذو ظلیم! چه کس از چنگ ما تواند گریخت؟

2. ما صاحبان تیغ های برّان و نیزه های بلندیم و فوج ما چون نیزه های باریک به هم فشرده انبوه است.

3. ریسمان و رشته ارتباط شما عراقیان از هم گسیخته؛ زیرا علی را میان خود محبوب می شمارید.

4. درحالی که او در قتل عثمان دست داشته و تمام جنایتکاران در میان شمایند.

سلیمان بن صُرَد خُزاعی با وی درگیر شد. در همین درگیری، حَوشَب و ابن بُدَیل هر دو کشته شدند.

به راستی علی عثمان بن عفان را کشت و گروهی از کرده او خشمناک شدند که آنان را نیز کشت و [یاران عثمان] همگی شکست خوردند و علی بر زمین مسلط شد و اینک جز شام جایی نمانده است. او شمشیر بر کشیده و گرداب های مرگ را در می نوردد تا بر شما بتازد ... و ما کسی را نیرومندتر از معاویه برای پیکار با او نمی دانیم. پس بکوشید [و به پاخیزید]».

مردم، جز تنی چند از پارسایان حِمص، سخنش را پذیرفتند و به پاخاستند و گفتند: «خانه های ما گورها و مساجد ماست و تو خود در آنچه صلاح بینی، داناتری». شُرَحبیل به برانگیختن مردم دیگر شهرهای شام پرداخت تا همه را یکی پس از دیگری برانگیخت و فارغ شد و بر هر قومی درمی آمد، سخن و نظرش را می پذیرفتند.

نپذیری، آن گاه شورایی از مسلمانان [خلیفه را] تعیین کند». معاویه در پایان نامه خود این شعر را نگاشت:

1. أَلَا قُلْ لِعبدالله وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ فَارِسَنَا الْمَأْمُونَ سَعْدَ بْنَ مَالِک

2. ثَلَاثَهُ رَهْطٍ مِنْ صِحَابِ مُحَمَّدٍ نُجُومٌ وَ مَأْوًی لِلرِّجَالِ الصَّعَالِک

3. أَ لَا تُخْبِرُونّا وَ الْحَوَادِثُ جَمَّهٌ وَ مَا النَّاسُ إِلَّا بَیْنَ نَاجٍ وَ هَالِکٍ

4. أَ حَلَّ لَکُمْ قَتْلُ الْإِمَامِ بِذَنْبِهِ فَلَسْتُمْ لِأَهْلِ الْجَوْرِ أَوَّلَ تَارِکٍ

5. وَ إِلَّا یَکُنْ ذَنْباً أَحَاطَ بِقَتْلِهِ فَفِی تَرْکِهِ وَ الله إِحْدَی الْمَهَالِکِ

6. وَ إِمَّا وَقَفْتُمْ بَیْنَ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ تَوَقُّفَ نِسْوَانٍ إِمَاءٍ عَوَارِک

7. وَ مَا الْقَوْلُ إِلَّا نَصْرُهُ أَوْ قِتَالُهُ أَمَانَهَ قَوْمٍ بُدِّلَتْ غَیْرَ ذَلِکَ

8. فَإِنْ تَنْصُرُونَا تَنْصُرُوا أَهْلَ حُرْمَهٍ وَ فِی خَذْلِنَا یَا قَوْمِ جَبُّ الْحَوَارِک (1)

1. هلا بر گوی به عبدالله [ابن عمر] و به ویژه محمد [ابن ابی بکر]، و شهسوار ایمنی بخش ما، سعد بن مالک (سعد بن ابی وقاص) که در امان خداست.

2. آن سه نیک مرد، از یاران محمد(صلی الله علیه و آله) که چون ستارگان درخشانند و پناهگاه مردان بینوای ناتوانند.

3. آیا از آن همه حوادث انبوه ما را آگاه نمی کنید؟ درحالی که مردم بین نجات و هلاک دست و پا می زنند [و در دریای مجهولات و سرگردانی در ماجرای قتل عثمان حیرانند].

4. آیا شما کشتن امام و پیشوایی را به سبب گناهی که کرده باشد روا می شمارید؟

5. [که در این صورت] شما نخستین کس نیستید که ستمکاران را آزاد گذاشتید.2.

ص: 305

6. و یا اینکه بی تفاوت، به سان درماندن کنیزانی حایض، میان حق و باطل بی حاصل، ایستادید و واماندید؟

7. سخن جز بر سر یاری دادن یا جنگیدن با وی نیست. امانت [و دیانت] امت اینک وابسته به این است.

8. ای قوم، اگر ما را یاری کنید دین را یاری داده اید و اگر ما را وا نهید، بی حمیتی کرده باشید.

عبدالله بن عمر به او پاسخ داد: «اما بعد، نظری که تو را به طمع بستن در من برانگیخته، همان نظر و دیدگاهی است که کار تو را بدین وضع کشانده و چنینت کرده است. من که علی را با مهاجران و انصار، و طلحه و زبیر، و عایشه، ام المؤمنین، وا گذاشتم [و در آن ماجرا مداخله ای نکردم] اینک از تو پیروی کنم؟! اما اینکه ادعا کردی من بر علی طعنی زده ام، به جان خودم که من در ایمان و هجرت و پایگاه والای او نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و در هم شکستن مشرکان، همپایه او نیستم. ولی امری پیش آمد که در زمان پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) سابقه ای روشنگر برای آن نداشتم [و از وقوف بر حقیقت آن] درماندم و ناگزیر دست نگاه داشتم. با خود گفتم اگر این پیشامد درست باشد، من [با عدم مداخله خود فقط] فضلی را ترک کرده و از هدایتی وامانده ام و اگر گمراهی و خطا باشد، از شری نجات یافته ام. [ای معاویه] خود را از ما کنار بدار». آن گاه به ابْنِ أَبِی غُزَیَّه که پدرش مردی پارسا و خود بهترین شاعر قریش بود، گفت: «به این مرد پاسخی گوی» و او سرود:

ص: 306

1. مُعَاوِیَّ لَا تَرْجُ الَّذِی لَسْتَ نَائِلًا وَ حَاوِلْ نَصِیراً غَیْرَ سَعْدِ بْنِ مَالِکٍ

2. وَ لَا تَرْجُ عبدالله وَ اتْرُکْ مُحَمَّداً فَفِی مَا تُرِیدُ الْیَوْمَ جَبُّ الْحَوَارِکِ

3. تَرَکْنَا عَلِیّاً فِی صِحَابِ مُحَمَّدٍ وَ کَانَ لِمَا یُرْجَی لَهُ غَیْرَ تَارِکِ

4. نَصِیرَ رَسُولِ الله فِی کُلِّ مَوْطِنٍ وَ فَارِسَهُ الْمَأْمُونَ عِنْدَ الْمَعَارِکِ

5. وَ قَدْ خَفَّتِ الْأَنْصَارُ مَعَهُ وَ عُصْبَهٌ مُهَاجِرَهٌ مِثْلُ اللُّیُوثِ الشَّوَابِک

6. وَ طَلْحَهُ یَدْعُو وَ الزُّبَیْرُ وَ أُمُّنَاً فَقُلْنَا لَهَا قُولِی لَنَا مَا بَدَا لَکِ

7. حِذَارَ أُمُورٍ شُبِّهَتْ وَ لَعَلَّهَا مَوَانِعُ فِی الْأَخْطَارِ إِحْدَی الْمَهَالِکِ

8. وَ تَطْمَعُ فِینَا یَا ابْنَ هِنْدٍ سَفَاهَهً عَلَیْکَ بِعُلْیَا حِمْیَرٍ وَ السَّکَاسِک

9. وَ قَوْمٌ یَمَانِیُّونَ یُعْطُوکَ نَصْرَهُمْ بِصُمِّ الْعَوَالِی وَ السُّیُوفِ الْبَوَاتِکِ (1)

1. ای معاویه! به آنچه بدان نائل نخواهی شد، امید مدار و در جست وجوی یاوری، جز سعد بن مالک بر آی.

2. و از عبدالله امید مدار و محمد (محمد بن ابی بکر) را رها گذار که آنچه تو امروز از آنان می طلبی، بی حمیتی باشد.

3. ما علی را میان یاران محمد تنها گذاشتیم، درحالی که هرجا به او امیدی می رفت [میدان را] ترک نمی کرد.

4. او یاور پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به هر جا، و شهسوار امین و شکست ناپذیر او به هنگامه معرکه های دشوار بود.

5. انصار و گروه های انبوه مهاجرآنکه [به نوبه خود] چون شیران غرنده ای بودند، در برابر او سبک و بی مقدار می نمودند.4.

ص: 307

6. و طلحه و زبیر و مادرمان [عایشه ام المؤمنین] ما را خواندند و ما به او (عایشه) گفتیم هر چه ناگزیری به ما بگو،

7. ولی از امور شبهه ناک بپرهیز که شاید در این مخاطرات سخت یکی از مهلکه های نابود کننده کمین کرده باشد.

8. اینک تو ای پسر هند از بی خردی در ما طمع بسته ای؟ تو را همان حمیریان کوه نشین سکاسک (1) بس باشند.

9. و نیز گروه یمانیانی (2) که با نیزه های سخت ناوک و شمشیرهای برّان به تو یاری بخشند تو را بس است.

سپس با زبان شعر مطالبی را برای معاویه فرستاد که در بخش دوم شماره 20 بحث حقانیت علی(علیه السلام) گذشت. آن اشعار با این بیت آغاز می شد:

معاوی داؤک الدّاء العیاء فلیس لما تجیء به دواء (1)

معاویه بن ابوسفیان، در ادامه فعالیت تخریبی خود علیه علی(علیه السلام) و پس از ناامیدی از همراه شدن عبدالله بن عمر، سراغ برادرش عبیدالله رفت و از او برای بیعت و یاری خویش دعوت کرد و او را به شام فرا خواند. چون عبیدالله بن عمربن خطاب در شام نزد معاویه آمد، معاویه به او گفت: «به علی دشنام گوی و گواهی ده که به راستی او عثمان را کشته است». وی گفت: «چون دیدم مردم سخن مرا [بی چون و چرا] باور می کنند، خوش نداشتم [و روا ندانستم] ضد مردی که عثمان را نکشته است، گواهی قطعی دهم. [ازاین رو چیزی نگفتم]». هنگامی که معاویه با جواب منفی عبیدالله بن عمر روبه رو شد، او را از خود راند و در حقش توهین کرد و وی را فاسق خواند. عبیدالله بن عمر در جواب معاویه اشعار ذیل را سرود:

1. مُعَاوِیَّ لَمْ أَخْرُصْ بِخُطْبَهِ خَاطِبٍ وَ لَمْ أَکُ عِیّاً فِی لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ

2. وَ لَکِنَّنِی زَاوَلْتُ نَفْساً أَبِیَّهً عَلَی قَذْفِ شَیْخٍ بِالْعِرَاقَیْنِ غَائِبٍ

3. وَ قَذْفِی عَلِیّاً بِابْنِ عَفَّانَ جَهْرَهً یُجَدِّعُ بِالشَّحْنَا أُنُوفَ الْأَقَارِبِ

4. فَأَمَّا انْتِقَافِی أَشْهَدُ الْیَوْمَ وَثْبَهٌ فَلَسْتُ لَکُمْ فِیهَا ابْنَ حَرْبٍ بِصَاحِبِ

5. وَ لَکِنَّهُ قَدْ قَرَّبَ الْقَوْمَ جُهْدَهُ وَ دَبُّوا حَوَالَیْهِ دَبِیبَ الْعَقَارِبِ6.

ص: 309

6. فَمَا قَالَ أَحْسَنْتُمْ وَ لَا قَدْ أَسَأْتُمُ وَ أَطْرَقَ إِطْرَاقَ الشُّجَاعِ الْمُوَاثِبِ

7. فَأَمَّا ابْنُ عَفَّانَ فَأَشْهَدُ أَنَّهُ أُصِیبَ بَرِیئاً لَابِساً ثَوْبَ تَائِبٍ

8. حَرَامٌ عَلَی آهَالِهِ نَتْفُ شَعْرِهِ فَکَیْفَ وَ قَدْ جَازُوهُ ضَرْبَهَ لَازِبٍ

9. وَ قَدْ کَانَ فِیهَا لِلزُّبَیْرِ عَجَاجَهٌ وَ طَلْحَهُ فِیهَا جَاهِدٌ غَیْرُ لَاعِبِ

10. وَ قَدْ أَظْهَرَا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ تَوْبَهً فَیَا لَیْتَ شِعْرِی مَا هُمَا فِی الْعَوَاقِبِ (1)

1. ای معاویه! من در خطبه ای که ایراد کردم دروغی نگفته ام و درباره دودمان لوی ابن غالب زبانم بند نیامده بود.

2. ولی چون کسی رفتار کردم که از دشنام گویی به مردی غایب، در عراق خودداری کرده باشد.

3. دشنام گویی آشکار من به علی به خاطر ابن عفان به بریدن کینه توزانه بینی خویشاوندان ماند.

4. اما درباره خودداری خویش اینک بی پروا می گویم که ای پسر حرب، من در این مورد همراه شما نیستم.

5. ولی آن قوم به همدستی زور آوردند و از هر سو چون نیش زدن کژدم ها به زیر نیش گرفتندش.

6. آنچه سخنور گفت برای شما خوشایند بود و شما را بد نیامد و چون دلیری بی پروا به گفتار در آمد.

7. اما درباره ابن عفان گواهی می دهم که او بی گناه و درحالی که جامه توبه در پوشیده بود، گرفتار شد.4.

ص: 310

8. حتی کندن یک مو از بدن اطرافیان او حرام بود، پس چگونه به ضربات کشنده خود او را فرو کوفتند؟

9. در این ماجرا زبیر را در انگیختن مردم دستی بود و طلحه نیز بدون بازیگری، سخت می کوشید [و از محرّکان بود].

10. هر چند پس از آن، [طلحه و زبیر] اظهار ندامت و توبه کردند، ای کاش می دانستم که سرانجامشان [به آخرت] چه خواهد شد.

روند اتهام زنی معاویه و یارانش به علی(علیه السلام) در خصوص قتل عثمان همچنان ادامه داشت. یکی از موارد، مربوط می شود به نامه ای که معاویه بعد از حضور جریر بن عبدالله در شام خطاب به علی(علیه السلام) نوشته است. شرح ماجرا اینکه جَرِیر بنِ عَبدالله بَجَلِی (فرستاده علی(علیه السلام) به شام) مدتی در شام درنگ کرد و برخی از یاران علی(علیه السلام) درباره وی به شک افتادند. لذا از حضرت خواستند تا نامه ای به جریر بنویسد. امام(علیه السلام) طی نامه ای از جریر خواست نزد معاویه رود و کار را یک سره کند. جریر وقتی نامه را خواند نزد معاویه آمد و آن را بر او نیز خواند. معاویه نه تنها تسلیم نشد، بلکه برای بیعت مردم شام با خودش زمینه سازی کرد. چون مردم شام با معاویه بیعت کردند، او به جریر گفت: «ای جریر، به مولایت ملحق شو». آن گاه نامه ای مبنی بر آمادگی برای جنگ با علی(علیه السلام) نوشت و زیر نامه اش شعر کعب بن جُعَیل (1) را مبنی بر مجرم بودن علی(علیه السلام) در خصوص قتل عثمان، نگاشت:

1. أَرَی الشَّامَ تَکْرَهُ مُلْکَ الْعِرَاقِ وَ أَهْلُ الْعِرَاقِ لَهَا کَارِهُونَا

2. وَ کُلٌّ لِصَاحِبِهِ مُبْغِضٌ یَرَی کُلَّ مَا کَانَ مِنْ ذَاکَ دِیناد.

ص: 311

3. إِذَا مَا رَمَوْنَا رَمَیْناهُمُ وَ دِنَّاهُمُ مِثْلَ مَا یُقْرِضُونَا

4. وَ قَالُوا عَلِیٌّ إِمَامٌ لَنَا فَقُلْنَا رَضِینَا ابْنَ هِنْدٍ رَضِینَا

5. وَ قُلْنَا نَرَی أَنْ تَدِینُوا لَنَا فَقَالُوا لَنَا لَا نَرَی أَنْ نَدِینَا

6. وَ مِنْ دُونِ ذَلِکَ خَرْطُ الْقَتَادِ وَ ضَرْبٌ وَ طَعْنٌ یُقِرُّ الْعُیُونَا

7. وَ کُلٌّ یُسَرُّ بِمَا عِنْدَهُ یَرَی غَثَّ مَا فِی یَدَیْهِ سَمِیناً

8. وَ مَا فِی عَلِیٍّ لِمُسْتَعْتِبٍ مَقَالٌ سِوَی ضَمِّهِ الْمُحْدِثِینَا

9. وَ إِیثَارِهِ الْیَوْمَ أَهْلَ الذُّنُوبِ وَ رَفْعِ الْقِصَاصِ عَنِ الْقَاتِلِینَا

10. إِذَا سِیلَ عَنْهُ حَدَا شُبْهَهً وَ عَمَّی الْجَوَابَ عَلَی السَّائِلِینَا

11. فَلَیْسَ بِرَاضٍ وَ لَا سَاخِطٍ وَ لَا فِی النُّهَاهِ وَ لَا الْآمِرِینَا

12. وَ لَا هُوَ سَاءَ وَ لَا سَرَّهُ وَ لَا بُدَّ مِنْ بَعْضِ ذَا أَنْ یَکُونَا (1)

1. می بینیم که شام از کشور عراق اکراه دارد و مردم عراق نیز از شام اکراه دارند [و به هم کینه ورزند].

2. و هرکدام نسبت به دیگری دشمن است و به نظر می رسد که همه در این [دشمنی] دین را بهانه کرده اند.

3. اگر آنان ما را نیفکنند، ما آنها را می افکنیم و ذلیلشان می کنیم؛ همان گونه که آنان ما را قطعه قطعه می کنند.

4. آنها گفتند: علی امام ماست و ما گفتیم: ما به [فرمانروایی] پسر هند راضی هستیم.

5. ما گفتیم نظرمان این است که شما به ما بگروید و گردن نهید و آنان گفتند7.

ص: 312

که ما بر آن نیستیم که به شما بگرویم و تحملتان کنیم.

6. فراسوی این، تیز کردن نیزه هاست و کشیدن شمشیرها و نیزه زدنی که چشم ها را آرام بخشد [و نگرانی را از بین ببرد و کار ما و شما را یک رویه کند].

7. هرکس به آنچه دارد، شاد است و نادرستی را که به دست دارد، درست می پندارد.

8. سرزنش کننده علی را سخنی نیست جز اینکه گوید علی به بدگویان (به عثمان) پیوسته است.

9. و امروز هم گناهکاران را بر کشیده و زیر بال و پر خود گرفته و حکم قصاص را از قاتلان [عثمان] برداشته است.

10. اگر کسی از او درباره این شبهه و گمانی که بر او می رود، بپرسد، این جواب را برای همه پرسشگران آماده کرده است که:

11. نه خرسند بدان بوده و نه ناخرسند از آن، نه در شمار باز دارندگان بوده و نه در زمره دستوردهندگان.

12. او نه این [قتل عثمان] را بد دانسته و نه خوش داشته است. ولی ناگزیر باید یکی از این دو موضع را می داشت.

نصر بن مزاحم از محمد بن عبیدالله، از جرجانی نقل نمود: در جنگ صفین، یاران علی(علیه السلام) یک شبانه روز که به روز فرات نامیده شد، بی آب ماندند و مردی از [قبیله] سکون، از مردم شام، که سلیل بن عمرو خوانده می شد [به شعر] گفت: ای معاویه!

ص: 313

اِمنَعِ الماءَ مِن صِحابِ عَلِیٍّ أن یَذوقوهُ وَ الذَّلِیلُ ذَلِیلٌ

وَ اقتُلِ القَومَ مِثلَ ما قُتِلَ الشَّیخُ ظُماً وَ القِصاصُ أمرٌ جَمِیلُ (1)

آب را از یاران علی بازدار تا آن را نچشند، و زبون مرد، خوار و زار است.

آن گروه را، همچنان که ایشان آن پیرمرد (عثمان بن عفان) را تشنه لب کشتند، بکش که قصاص، کاری بس زیباست.

از این دوبیتی مشخص است که معاویه در اثر تبلیغات فراوان، توانسته بود همه افکار را در خصوص قتل عثمان، آشفته ساخته و علیه علی(علیه السلام) جو کاذب و ناصحیح ایجاد کند. آنچه ملاحظه شد، برخی از اتهاماتی بود که در خصوص قتل عثمان به علی(علیه السلام) نسبت داده شد. اما واقعیت چیز دیگری بود؛ چراکه علی(علیه السلام) در قتل عثمان دخالتی نداشت. نه تنها اصحاب و دوستان حضرت آن را می دانستند، بلکه بسیاری از مخالفان ایشان نیز به عدم دخالت وی در قتل عثمان گواهی دادند؛ چنان که از بیان فرزندان عمر بن خطاب و نیز سعد وقاص که از سرداران عمر بوده معلوم شد، آنان نقش علی(علیه السلام) را در قتل عثمان نپذیرفته اند؛ چنان که از اظهار پشیمانی عمرو بن عاص نیز همین مطلب به دست می آید. وی در بخشی از قصیده جلجلیه گفته است:

1. وَ انّا وَ ما کانَ مِن فِعلِنا لَفِی النّارِ فِی الدَّرَکِ الاَسفَلِ

2. وَ ما دَمُ عُثمان مُنجٍ لَنا مِنَ الله فِی المَوقِفِ المَخجَلِ

3. وَ انَّ عَلیاً غداً خَصمُنا وَ یَعتَزُّ بِاللّهِ وَ المُرسَل

4. یُحاسِبُنا عَن امورٍ جَرَت وَ نَحنُ عَن الحَقِّ فی مَعزَل

5. فَما عُذرُنا یَومَ کَشفِ الغِطاء لَکَ الوَیلُ مِنهُ غَداً ثُمَّ لِی3.

ص: 314

1. و ما به همراه کردار و اعمال خود در پایین ترین درجه جهنم خواهیم بود.

2. فردای قیامت که روز شرمندگی ماست، خون عثمان ما را نجات نخواهد داد.

3. علی که در قیامت به واسطه خدا و رسول در نهایت عزت است، در آن روز دشمن ما خواهد بود.

4. آن گاه خداوند متعال، درباره وقایعی که رخ داده و ما در آن ها دور از حق و در جبهه باطل بودیم، از ما حسابرسی می کند.

5. آن روز که پرده از رخ حقیقت برداشته می شود، ما هیچ عذری نداریم و وای بر تو و من از این حال در روز قیامت.

جریر بن عبدالله بجلی نیز که خود قبلاً از والیان حکومت عثمان بوده، در نامه خود به شُرَحبِیل، موضوع قتل عثمان را اتهام ناروا به علی(علیه السلام) دانسته و به زبان شعر چنین نوشت است:

1. شُرَحْبِیلُ یَا ابْنَ السِّمْطِ لَا تَتْبَعِ الْهَوَی فَمَا لَکَ فِی الدُّنْیَا مِنَ الدِّینِ مِنْ بَدَلْ

2. وَ قُلْ لِابْنِ حَرْبٍ مَا لَکَ الْیَوْمَ حُرْمَهٌ تَرُومُ بِهَا مَا رُمْتَ فَاقْطَعْ لَهُ الْأَمَلَ

3. شُرَحْبِیلُ إِنَّ الْحَقَّ قَدْ جَدَّ جَدَّهُ وَ إِنَّکَ مَأْمُونُ الْأَدِیمِ مِنَ النَّغَلِ

4. فَأَرْوِدْ وَ لَا تُفْرِطْ بِشَیْ ءٍ نَخَافُهُ عَلَیْکَ وَ لَا تَعْجَلْ فَلَا خَیْرَ فِی الْعَجَلِ

5. وَ لَا تَکُ کَالْمُجْرَی إِلَی شَرِّ غَایَهٍ فَقَدْ خُرِقَ السِّرْبَالُ وَ اسْتَنْوَقَ الْجَمَلُ

6. وَ قَالَ ابْنُ هِنْدٍ فِی عَلِیٍ عَضِیهَهً وَ لَلَّهُ فِی صَدْرِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ أَجَلُ

7. وَ مَا لِعَلِیٍّ فِی ابْنِ عَفَّانَ سَقْطَهٌ بِأَمْرٍ وَ لَا جَلْبٍ عَلَیْهِ وَ لَا قَتْلِ

8. وَ مَا کَانَ إِلَّا لَازِماً قَعْرَ بَیْتِهِ إِلَی أَنْ أَتَی عُثْمَانَ فِی بَیْتِهِ الْأَجَلْ

ص: 315

9. فَمَنْ قَالَ قَوْلًا غَیْرَ هَذَا فَحَسْبُهُ مِنَ الزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ قَوْلُ الَّذِی احْتَمَلَ

10. وَصِیُّ رَسُولِ الله مِنْ دُونِ أَهْلِهِ وَ فَارِسُهُ الْأُولَی بِهِ یَضْرِبُ الْمَثَلْ (1)

1. شرحبیل، ای پسر سمط، از هوا پیروی مکن که دنیا برای تو جای دین را نتواند گرفت و همسنگ آن نباشد.

2. و به پسر حرب بگو که تیری که امروز به هدف افکنده، اصابت نمی کند و امید او را از خود قطع کن.

3. ای شرحبیل! حق کوشش خود را کرده [و آشکار شده] و به راستی، پوست دبّاغی شده از فساد محفوظ است [و کار نیازی به تحقیق ندارد. خود را آلوده مکن].

4. پس لختی درنگ کن و به چیزی که ما از آن بر تو بیم داریم، پیشدستی مکن و شتاب نورز که خیری در شتاب نباشد.

5. و چونان کسی که هدفش شر انگیختن است، مباش که پیراهنی دریده شد با خلط مبحث دروغی بافتند و پیراستند.

6. پسر هند درباره علی بهتانی ساخت، همانا خداوند در دل پسر ابی طالب بسی شکوهمندتر از آن است [که مورد چنان بهتان هایی قرار گیرد].

7. علی در ماجرای پسر عفان، نه به صدور امری پای لغزانده، نه کسی را ضدش برانگیخته و نه در قتلش دستی داشته است.

8. او جز خانه نشینی در کنج خلوت خویش نبوده تا آنکه عثمان را نیز در خانه خود اجل فرا رسیده است.

9. پس هرکس جز این بگوید، سخنش دروغ محض و بهتان است یا گفته کسی است که فقط احتمالی [دور از واقع] می دهد.9.

ص: 316

10. [علی(علیه السلام)] گذشته از خویشاوندی نزدیک با پیامبر، وصی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و نخستین و شایسته ترین شهسوار اوست که در فضل به او مثل زنند.

چون شرحبیل این نامه را خواند، به هراس افتاد و به اندیشه فرو رفت و با خود گفت: «این نامه مرا نصیحتی خیراندیشانه در دین و دنیایم باشد. [و] نه، به خدا، در این کار هیچ شتابی نکنم که دلم را به تأملی نیاز است».

معاویه مردمان عادی را از او دور و مستور داشت و تنی چند از مردان خود را گماشت که نزد وی رفت و آمد می کردند و قتل عثمان را در نظر او بزرگ می نمودند و علی(علیه السلام) را متهم می کردند. گواهی باطل می دادند و نامه های گوناگون می ساختند، تا آنجا که رأی او را برگرداندند و [دیگر بار] عزمش را جزم کردند و این خبر به قوم و قبیله وی رسید. خواهرزاده شرحبیل نیز که مردی پارسا از اهالی بارق بود و رأی علی بن ابی طالب(علیه السلام) را درست می دانست و بعد هم با او بیعت کرد، در رد اتهام قتل عثمان به علی(علیه السلام)، پیامی این چنین برای شرحبیل فرستاد:

1. لَعَمْرُ أَبِی الْأَشْقَی ابْنُ هِنْدٍ لَقَدْ رَمَی شُرَحْبِیلَ بِالسَّهْمِ الَّذِی هُوَ قَاتِلُه

2. وَ لَفَّفَ قَوْماً یَسْحَبُونَ ذُیُولَهُمْ جَمِیعاً وَ أَوْلَی النَّاسِ بِالذَّنْبِ فَاعِلُه

3. فَأَلْفَی یَمَانِیّاً ضَعِیفاً نُخَاعُهُ إِلَی کُلِّ مَا یَهْوَوْنَ تُحْدَی رَوَاحِلُه

4. فَطَاطَا لَهَا لَمَّا رَمَوْهُ بِثِقْلِهَا وَ لَا یُرْزَقُ التَّقْوَی مِنَ الله خَاذِلُه

5. لِیَأْکُلَ دُنْیَا لِابْنِ هِنْدٍ بِدِینِهِ لَا وَ ابْنُ هِنْدٍ قَبْلَ ذَلِکَ آکِلُه

6. وَ قَالُوا عَلِیٌّ فِی ابْنِ عَفَّانَ خُدْعَهٌ وَ دَبَّتْ إِلَیْهِ بِالشَّنَانِ غَوَائِلُه

ص: 317

7. وَ لَا وَ الَّذِی أَرْسَی ثَبِیراً مَکَانَهُ لَقَدْ کُفَّ عَنْهُ کَفُّهُ وَ وَسَائِلُهُ

8. وَ مَا کَانَ إِلَّا مِنْ صِحَابِ مُحَمَّدٍ وَ کُلُّهُمُ تَغْلِی عَلَیْهِ مَرَاجِلُهُ (1)

1. به جان پدرم، پسر هند شقاوت پیشه، تیری خدنگ به سوی شرحبیل افکند که همان تیر، کشنده اوست.

2. گروهی گردش را گرفتند که همه دامان [دروغ] بر زمین می کشیدند و شایسته ترین مردم به [مؤاخذه بر] گناه، همانا خود گناهکار است.

3. یمانی ضعیف عقلی را بیافت که به وسیله او اشتران بار بر خود را به هر نقطه دوری به بانک حدی براند.

4. پس چون بار سنگین خود را بر او افکند، پشتش را بخست و کسی که [چون شرحبیل] گمراه شود، از تقوای الهی نصیبی نبرد.

5. وی خواهد که با فروختن دین و نزدیکی به پسر هند بهره ای از دنیا خورد. هان که پسر هند، پیش از آنکه او بهره ای ببرد، وی را خورده و نابود کرده باشد.

6. گفتند علی در کار پسر عفان توطئه ای کرده و این فتنه زشت را ضد او برانگیخته است.

7. نه، سوگند بدان کو کوه ثبیر را به جای خود استوار ساخت. دست و دست افزارهای [خود عثمان] از امداد به او وا ماندند.

8. او جز یکی از اصحاب محمد نبود و اینان همه دیگ خود را بر آن آتش می جوشانند [و به فکر سود خویشند].

چون این سروده و گفتار، به شرحبیل رسید، گفت: «این برانگیخته شیطان است. اینک خداوند دل مرا آزمود. به خدا سوگند که گوینده این شعر را دستگیر0.

ص: 318

می کنم، مگر آنکه از چنگم بگریزد». پس آن جوان به کوفه که زادگاهش بود، گریخت و چیزی نمانده بود که اهل شام [بر اثر همین شعر و گفته های او] دستخوش شک و تردید شوند [و از معاویه برگردند].

نجاشی نیز طی نامه ای به شرحبیل، اتهام قتل عثمان به علی(علیه السلام) را اتهامی ناروا شمرد و بیعت مردم با ایشان را مهم ترین دلیل بر لزوم پیروی از آن حضرت اعلام داشت. سروده نجاشی در بحث بیعت مردم با علی(علیه السلام) گذشت که با این بیت آغاز می شد:

شُرَحْبِیلُ مَا لِلدِّینِ فَارَقْتَ أَمْرَنَا وَ لَکِنْ لِبُغْضِ الْمَالِکِیِّ جَرِیرٍ

عیاض ثمالی هم که مردی پارسا بود، شرحبیل را آگاه نمود و این شعر را برای او فرستاد:

1. یَا شُرْحُ یَا ابْنَ السِّمْطِ إِنَّکَ بَالِغٌ بِوُدِّ عَلِیٍّ مَا تُرِیدُ مِنَ الْأَمْرِ

2. وَ یَا شُرْحُ إِنَّ الشَّامَ شَامُکَ مَا بِهَا سِوَاکَ فَدَعْ قَوْلَ الْمُضَلِّلِ مِنْ فِهْرٍ

3. فَإِنَّ ابْنَ حَرْبٍ نَاصِبٌ لَکَ خُدْعَهً تَکُونُ عَلَیْنَا مِثْلَ رَاغِیَهِ الْبَکْر

4. فَإِنْ نَالَ مَا یَرْجُو بِنَا کَانَ مُلْکُنَا هَنِیئاً لَهُ وَ الْحَرْبُ قَاصِمَهُ الظَّهْرِ

5. فَلَا تَبْغِیَنْ حَرْبَ الْعِرَاقِ فَإِنَّهَا تُحَرِّمُ أَطْهَارَ النِّسَاءِ مِنَ الذُّعْرِ

6. وَ إِنَّ عَلِیّاً خَیْرُ مَنْ وَطِئَ الْحَصَی مِنَ الْهَاشِمِیِّینَ الْمُدَارِیکَ لِلْوَتْرِ

7. لَهُ فِی رِقَابِ النَّاسِ عَهْدٌ وَ ذِمَّهٌ کَعَهْدِ أَبِی حَفْصٍ وَ عَهْدِ أَبِی بَکْرٍ

8. فَبَایِعْ وَ لَا تَرْجِعْ عَلَی الْعَقْبِ کَافِراً أُعِیذُکَ بِاللَّهِ الْعَزِیزِ مِنَ الْکُفْرِ

9. وَ لَا تَسْمَعَنْ قَوْلَ الطَّغَامِ فَإِنَّمَا یُرِیدُونَ أَنْ یُلْقُوکَ فِی لُجَّهِ الْبَحْرِ

10 وَ مَا ذَا عَلَیْهِمْ أَنْ تُطَاعِنَ دُونَهُمْ عَلِیّاً بِأَطْرَافِ الْمُثَقَّفَهِ السُّمْرِ

ص: 319

11. فَإِنْ غَلَبُوا کَانُوا عَلَیْنَا أَئِمَّهً وَ کُنَّا بِحَمْدِ الله مِنْ وَلَدِ الظَّهْرِ

12. وَ إِنْ غُلِبُوا لَمْ یَصْلَ بِالْحَرْبِ غَیْرُنَا وَ کَانَ عَلِیٌّ حَرْبَنَا آخِرَ الدَّهْرِ

13. یَهُونُ عَلَی عُلیَا لُؤَیِّ بْنِ غَالِبٍ دِمَاءُ بَنِی قَحْطَانَ فِی مُلْکِهِمْ تَجْرِی

14. فَدَعْ عَنْکَ عُثْمَانَ بْنَ عَفَّانَ إِنَّنَا لَکَ الْخَیْرُ لَا نَدْرِی وَ إِنَّکَ لَا تَدْرِی

15. عَلَی أَیِّ حَالٍ کَانَ مَصْرَعُ جَنْبِهِ فَلَا تَسْمَعَنْ قَوْلَ الْأُعَیْوِرِ أَوْ عَمْروٍ (1)

1. ای شرحبیل، ای پسر سمط تو به دوستی علی دست یافته ای دیگر از این کار چه خواهی؟

2. ای شرحبیل، شام سرزمین توست و گوش به فرمان تو دارد. جز تو کس را در آن نفوذ کلامی نیست. پس به گفته آن گمراه کننده فهری [اعتماد مکن و آن] را به دور افکن.

3. به راستی پسر حرب دام مکری برایت گشاده که تو با افتادن بدان دام برای ما چون بانگ آن کرّه شتر ثمود، شومی.

4. اگر او بدان چه از ما انتظار دارد نایل آید، ملک ما بر او گوارا می شود و سنگینی جنگ پشت ها را می شکند.

5. پس به دنبال جنگ عراق مرو؛ زیرا این جنگ زنان را به دوران طهر، از بیم دچار حیض آلودگی کند.

6. به راستی که علی میان هاشمیانی که به خونخواهی برخاسته بودند، بهترین کسی است که در خانه کعبه گام نهاد.

7. او را بر گردن مردم عهد و پیمانی استوار همچون عهد ابوحفص و ابوبکر است.6.

ص: 320

8. پس با او بیعت کن و از نو به عالم کفر باز مگرد و من تو را از رجوع به کفر، به خدای مقتدر، پناه دهم.

9. هرگز به سخن ناکسان گوش مده، چه آنها می خواهند تو را به گرداب دریای بلا در افکنند.

10. آنان را چه رسد که تو به خاطر ایشان علی را آماج ناوک نیزه جان شکار سازی؟

11. پس اگر پیروز شوند، آنان پیشگامان ما بوده اند و ما خود به حمد خدا، جنگ افروز نبوده ایم و توجهی به ما نمی شده.

12. و اگر مغلوب شوند، کسی جز ما به آتش جنگ نسوخته و همراهی با علی آخرین پیکار روزگار ما بوده است.

13. آیا جاری شدن خون اولاد قحطان در سرزمین خود [و برادرکشی اعراب] بر لؤی بن غالب، [نیای] والامقام ما آسان آید؟

14. ماجرای عثمان بن عفان را به سویی نه که ما تو را خیرخواه تر و بهتریم؛ نمی دانیم چه گذشته و تو نیز به راستی نمی دانی.

15. به هر تقدیر پهلویش به خاک هلاک افتاده بود، اما تو به گفته آن «لوچک» یا عمرو گوش فرا مده.

اتهام دشمنان به علی(علیه السلام) در خصوص قتل عثمان آن قدر بی پایه بود که عامه مردم هم بی پایه بودن آن را می دانستند. نقل شده است: جریر بن عبدالله بجلی به نوجوانی برخورد کرد که بر کُرّه شتری سوار بود و شعری چنین بر زبان جاری می ساخت:

ص: 321

1. حُکَیمٌ وَ عَمَّارُ الشَّجَا وَ مُحَمَّدٌ وَ أَشْتَرُ وَ الْمَکْشُوحُ جَرُّوا الدَّوَاهِیَا

2. وَ قَدْ کَانَ فِیهَا لِلزُّبَیْرِ عَجَاجَهٌ وَ صَاحِبُهُ الْأَدْنَی أَشَابَ النَّوَاصِیَا

3. فَأَمَّا عَلِیٌّ فَاسْتَغَاثَ بِبَیْتِهِ فَلَا آمِرٌ فِیهَا وَ لَمْ یَکُ نَاهِیاً

4. وَ قُلْ فِی جَمِیعِ النَّاسِ مَا شِئْتَ بَعْدَهُ وَ إِنْ قُلْتَ أَخْطَا النَّاسُ لَمْ تَکُ خَاطِیَا

5. وَ إِنْ قُلْتَ عُمَّ الْقَوْمُ فِیهِ بِفِتْنَهٍ فَحَسْبُکَ مِنْ ذَاکَ الَّذِی کَانَ کَافِیاً

6. فَقُوَلا لِأَصْحَابِ النَّبِیِّ مُحَمَّدٍ وَ خُصَّا الرِّجَالَ الْأَقْرَبِینَ الْمَوَالِیَا

7. أَ یُقْتَلُ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ وَسْطَکُمْ عَلَی غَیْرِ شَیْ ءٍ لَیْسَ إِلَّا تَمَادِیا

8. فَلَا نَوْمَ حَتَّی نَسْتَبِیحَ حَرِیمَکُمْ وَ نَخْضِبَ مِنْ أَهْلِ الشَّنَانِ الْعَوَالِیَا (1)

1. حکیم و عمار، پارسای مغموم، و محمد و اشتر و مکشوح آن شورش را به میان آوردند.

2. البته زبیر، نزدیک ترین یارش را در آن کار دستی بود که از حیرت، موی ها را سپید می کند.

3. اما علی در منزل خود خانه نشین بود؛ نه بدان کار امر کرد و نه دیگران را باز داشت.

4. درباره تمام مردم، هر چه زین پس خواهی بگو. ولی چون خطاهای مردم را گویی، خود خطاکار مباش.

5. و اگر بگویی تمام مردم در شورش دست داشتند، همین اندازه برای آنکه [در لوث کردن قضیه] کفایت کند، تو را بس باشد.

6. این سخن از اصحاب پیامبر، محمد(صلی الله علیه و آله) است که [فرمود] نزدیکترین خویشان5.

ص: 322

اختصاص به ولایت دم [و خونخواهی] دارند.

7. آیا عثمان بن عفان در میان شما بی هیچ سبب [و گناهی] کشته شد؟ این ادعا جز لجاجت نیست.

8. پس [ما را] خواب و آرام نباشد تا حریم شما [مدّعیان به دروغ] را مباح سازیم و ناوک نیزه ها را از خون [شما] دشمنان، خضاب کنیم.

جریر گفت: «ای برادرزاده! تو کیستی؟» گفت: «من پسری از قریشم و اصلم از ثقیف است؛ من پسر مغیره بن اخنس [بن شریق] هستم. پدرم در یوم الدّار (روزی که به خانه عثمان ریختند) با او کشته شد». جریر را گفته او سخت خوش آمد و شعرش را برای علی(علیه السلام) باز نوشت. امام گفت: «به خدا سوگند که این پسر چیزی را خطا نگفته است».

نصر بن مزاحم از عمر بن سعد، از اعمش نقل کرد: معاویه با هدف اتهام زنی به علی(علیه السلام) در قتل عثمان و جلب نظر ابوایوب خالد بن زید انصاری که صاحبخانه و مهماندار پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)، و خواجه ای بزرگوار از سروران انصار، و از هواخواهان علی(علیه السلام) بود، و نیز به زیاد بن سمیه که کارگزار علی(علیه السلام) بر بخشی از فارس بود، نامه ای نگاشت. در نامه ابوایوب نوشت:

1. أَبْلِغْ لَدَیْکَ أَبَا أَیُّوبَ مَأْلُکَهً أَنَّا وَ قَوْمَکَ مِثْلُ الذِّئْبِ وَ النَّقَدِ

2. إِمَّا قَتَلْتُمْ امیرالمؤمنین فَلَا تَرْجُوا الْهَوَادَهَ عِنْدِی آخِرَ الْأَبَدِ

3. إِنَّ الَّذِی نِلْتُمُوهُ ظَالِمِینَ لَهُ أَبْقَتْ حَرَارَتُهُ صَدْعاً عَلَی کَبِدِی

4. إِنِّی حَلَفْتُ یَمِیناً غَیْرَ کَاذِبَهٍ لَقَدْ قَتَلْتُمْ إِمَاماً غَیْرَ ذِی أَوَدٍ

5. لَا تَحْسَبُوا أَنَّنِی أَنْسَی مُصِیبَتَهُ وَ فِی الْبِلَادِ مِنَ الْأَنْصَارِ مِنْ أَحَدٍ

ص: 323

6. أَعْزِزْ عَلَیَّ بِأَمْرٍ لَسْتَ نَائِلَهُ وَ اجْهَدْ عَلَیْنَا فَلَسْنَا بَیْضَهَ الْبَلَد

7. قَدْ أَبْدَلَ الله مِنْکُمْ خَیْرَ ذِی کَلَعٍ وَ الْیَحْصُبِیِّینَ أَهْلِ الْحَقِّ فِی الْجَنَد

8. إِنَّ الْعِرَاقَ لَنَا فَقْعٌ بِقَرْقَرَهٍ أَوْ شَحْمَهٌ بَزَّهَا شَاوٍ وَ لَمْ یَکَد

9. وَ الشَّامُ یَنْزِلُهَا الْأَبْرَارُ بَلْدَتُهَا أَمْنٌ وَ حَوْمَتُهَا عِرِّیسَهُ الْأَسَدِ (1)

1. ای ابا ایوب! پیامی از من به نزدیکانت برسان و [بگو] مَثَل ما با قوم و همدستان تو مثل گرگ و برّه است.

2. چون شما امیر مؤمنان (عثمان) را کشتید، دیگر هرگز تا ابد از من امید مدارا نداشته باشید.

3. داغ آن کس که ظالمانه بر وی دست یافتید، همواره جگر مرا می سوزاند.

4. من سوگندی راستین می خورم که شما پیشوایی بی گناه و مظلوم را کشته اید.

5. مپندارید، تا وقتی که یکی از شما انصار در قید حیات باشد، من این مصیبت جانکاه او را فراموش کنم.

6. علی را چندان که خواهی ناکامانه بستای و ضدّ ما بکوش، ولی ما نیز همچون تخم گندیده شترمرغی رها شده در ریگزار، خوار و بی مقدار نیستیم.

7. خداوند به جای بهترین فرد ما، ذی الکلاع و یحصبیان که در سرزمین جند مردان حق بودند، دیگران را از شما گرفت.

8. به راستی عراق در دیده ما سرزمین پست هموار یا علفزار و چراگاه بی ارزشی است.

9. اما در شام نیکان منزل گرفته اند و سرزمین امن و آسایش و اطراف آن بیشه زار شیران است.8.

ص: 324

ابوایوب چون آن نامه را برای علی(علیه السلام) باز خواند، [امام] فرمود: «ای گروه انصار، معاویه شما را سخت بر انگیخت. پس به او پاسخ دهید». ابوایوب گفت: «ای امیرمؤمنان! نمی خواهم جز آن شعری که سروده ام و دیگران از نظیره گویی آن ناتوانند، چیزی بگویم». ابوایوب به معاویه چنین نوشت:

1. لَا تُوعِدَنَّا ابْنَ حَرْبٍ إِنَّنَا بَشَرٌ لَا نَبْتَغِیَ وُدَّ ذِی الْبَغْضَاءِ مِنْ أَحَدٍ

2. فَاسْعَوْا جَمِیعاً بَنِی الْأَحْزَابِ کُلُّکُمْ لَسْنَا نُرِیدُ وِلَاکُمْ آخِرَ الْأَبَد

3. نَحْنُ الَّذِینَ ضَرَبْنَا النَّاسَ کُلَّهُمُ حَتَّی اسْتَقَامُوا وَ کَانُوا عُرْضَهَ الْأَوَدِ

4. وَ الْعَامَ قَصْرُکَ مِنَّا أَنْ أَقَمْتَ لَنَا ضَرْباً یُزِیلُ بَیْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ

5. أَمَّا عَلِیٌّ فَإِنَّا لَنْ نُفَارِقَهُ مَا رَقْرَقَ الْآلُ فِی الدَّاوِیَّهِ الْجَرَدِ

6. إِمَّا تَبَدَّلْتَ مِنَّا بَعْدَ نُصْرَتِنَا دِینَ الرَّسُولِ أُنَاساً سَاکِنِی الْجَنَدِ

7. لَا یَعْرِفُونَ أَضَلَّ الله سَعْیَهُمُ إِلَّا اتَّبَاعَکُمُ یَا رَاعِیَ النَّقَدِ

8. فَقَدْ بَغَی الْحَقَّ هَضْماً شَرُ ذِی کَلَعٍ وَ الْیَحْصُبِیُّونَ طُرّاً بَیْضَهُ الْبَلَد

9. أَلَّا نُدَافِعَ کَفّاً دُونَ صَاحِبِهَا حَدُّ الشِّقَاقِ وَ لَا أُمٍّ وَ لَا وَلَد (1)

1. ای پسر حرب ما را مترسان که ما مردمی هستیم که با هیچ یک از کینه توزان [نسبت به آل محمد] دوستی نپیوندیم.

2. هر چند شما، تمام وابستگان به احزاب مخالف سخت بکوشید ما هرگز دوستداری شما را نخواهیم.

3. ما همانانیم که تمام مردمی را که گمراه و دستخوش انحراف شده بودند، به9.

ص: 325

ضرب شمشیر چندان زدیم تا به راه راست آمدند.

4. اینک تو در صدد آنی که ضرب دستی به ما نشان دهی تا میان روح و پیکر [و پیروان و امام] را جدا کنی، ولی به مرادت نخواهی رسید.

5. ما چندآنکه لمعان سراب در فلات بایر می درخشد، از علی جدا نخواهیم شد.

6. خواهی ما را از پس آن یاوری ها که به پیامبر داده ایم، به ساکنان سنگلاخ جند تبدیل کنی؟

7. ای گوسفندچران [که بر مشتی بی اراده حکومت می رانی] خداوند تکاپوی آنان [اتباع تو] را به گمراهی بینجاماند که جز پیروی از شما چیزی نمی دانند و راه به جایی نبرده اند.

8. بدترین مرد، ذو کلاع، و جمله یحصبیان که همگی چون تخم مرغ های فاسد رها شده اند، به نابودی حق کوشیدند.

9. آیا ما از دستی که صاحب آن ریشه کفر را بر کند و به مادر و فرزند [کفّار] اعتنایی نکرد، دفاع نکنیم؟

نقل شده است چون نوشته ابوایوب انصاری به معاویه رسید، سخت در هم شکست. البته اتهامات معاویه و همدستانش هم بی تأثیر نبود. علاوه بر شامیان، برخی از کسانی را که پیشتر از مادحان و همراهان علی بودند نیز به تردید انداخت؛ مانند حسان بن ثابت. وی درباره کسانی که از عثمان دفاع نکردند، یعنی درباره انصار و دیگران، چنین سروده است:

1. خَذَلَتهُ الأنصارُ إذ حَضَرَ الموَ تُ وَ کانَت وُلاتُهُ الأنصارُ

2. مِن عَذِیری مِنَ الزُّبَیر و مِن طَل حَهَ إذ جاء أمرٌ لَهُ مِقدارُ

ص: 326

3. فَتَوَلَّی مُحمَّدُ بنُ ابی بکر عیاناً و خَلفَهُ عمّارُ

4. و عَلِیٌّ فِی بَیتِهِ یَسألُ النّا سَ ابتداءً وَ عِندَهُ الأخبارُ

5. باسِطاً لِلَّذِی یُرِید یَدَیه و عَلَیه سَکینهٌ و وقارُ (1)

1. چون مرگ فرا رسید انصار به یاری اش بر نخاستند. درحالی که استاندارانش از او حمایت می کردند.

2. زبیر و طلحه چه دلیلی برای تبرئه خویش خواهند آورد، آن گاه که قیامت فرارسد؟

3. محمد بن ابی بکر آشکارا به قتل عثمان برخاست و عمار یاسر به دنبال او بود.

4. و علی در خانه اش، از مردم با اینکه همه چیزها پیش او بود، پیشدستی کرده می پرسید چه خبر؟

5. و به سوی هر که می خواست بیعت کند، دست پیش می آورد. درحالی که آرامش و وقارش را حفظ کرده بود.

همچنین در جای دیگر چنین گفت:

1. صَبراً جمیلًا بَنی الأحرار لا تَهِنُوا قَد یَنفَعُ الصَّبرُ فِی المَکروه أحیانا

2. یا لیتَ شِعری و لَیتَ الطَّیرُ تُخبرنی ما کان شأنُ عَلِیّ و ابنِ عَفّانا

3. لَتَسمَعَنَّ وَشِیکاً فِی دِیارِکمُ اللَّهُ أکبرُ یا ثارات عُثمانا (2)

1. ای آزاد مردان! سست دل نشوید و به نیکویی صبر و شکیبایی ورزید. گاه در پیشامدهای ناگوار، صبر، مفید می افتد.8.

ص: 327

2. کاش می دانستم و کاش پرنده ای برایم خبر می آورد که موضع گیری علی در مورد عثمان چگونه بود؟

3. به زودی در کشورتان این شعار را خواهید شنید: الله اکبر! برای انتقام خون عثمان به پا خیزید!

ابن عبدربه می نویسد: حَسّان بن ثابت به علی(علیه السلام) گفت: «تو می گویی که من عثمان را نکشته ام، ولی او را خوار گذاشته ام، و دستور قتلش را ندادم، ولی از آن نهی هم نکردم. بنابراین کسی که او را خوار گذاشته، مثل قاتل اوست و کسی که سکوت نموده، شریک قاتل بوده است». (1)

آنان درآمدند، درآمدم و همانسان که ایشان برآمدند، برآمدم. خدا رضا نبود که بر گمراهی گرد آیند و کوردلی ایشان را فرا گیرد. من فرمان [قتل او را] ندادم که گناه فرمان دهنده بر من لازم آید و نیز من [او را] نکشتم که مستوجب قصاص قاتل باشم. ...اما این گفته ات که نوشته ای قاتلان عثمان را به ما سپار، [بس عجیب است]، تو را با عثمان چه نسبتی است؟ چه، تو مردی از بنی امیه هستی و پسران عثمان بدین [دادخواهی و قصاص طلبی] شایسته ترند. و اگر تو می پنداری که برای خونخواهی پدرشان از ایشان سزاوارتر و قوی دست تر هستی، نخست سر به فرمان من نه، آن گاه آن گروه را به محاکمه نزد من آر [و دادخواهی از من کن] تا من، تو و ایشان را به راه حق وادارم. اما دلسوزی تو بر عثمان و گمانت بر من و اینکه مرا در ماجرای عثمان سهیم شمردی، این سخن را بر پایه حقیقت عیان و بر مبنای علم یقین نگفته ای. به خدا قسم جز تو کسی پسرعمویت [عثمان] را نکشت (یعنی سبب قتلش نشد)، و من امیدوارم که تو را به خاطر گناهی همانند گناهش یا بزرگتر از آن به او ملحق سازم! (1)

تازه به خلافت رسیده ای، تا آن هنگام که کارها رونقی گیرد و اوضاع بر وفق مراد گردد، او را در منصب خود باقی گذار. بعدها هر وقت دلت خواست و صلاح دانستی او را از مقامش بر کنار کن».

امیرالمؤمنین(علیه السلام) به او فرمود: «ای مغیره! آیا ضمانت می کنی که من از هم اکنون تا آن وقت که کارها روبه راه شود، زنده بمانم؟» پاسخ داد: «نه». حضرت فرمود: «من نمی خواهم که خداوند مرا مؤاخذه و بازخواست کند که چرا او را در یک شب تاریک بر دو نفر مسلمان مسلط کرده و زمام امور آن دو را به دست او داده ام. من هرگز گمراهان را یار و مددکار خود نخواهم گرفت. لکن من کسی را به او گسیل خواهم داشت و او را به روش حقی که در دست دارم، خواهم خواند. اگر پاسخ مثبت داد، او همچون فردی از جامعه اسلامی است. هر حقی که برای دیگران است او نیز داراست و هر چه را بقیه باید بپردازند، او نیز باید بپردازد. ولی اگر سرپیچی کرد و اطاعت نکرد، کار او را به خدا واگذار کرده و حکم الهی را درباره او جاری خواهم ساخت».

مغیره از نزد آن حضرت مرخص شد، درحالی که با خود می گفت: «ای علی او را به خدا واگذار و حکم خدا را درباره اش اجرا کن» و در بین راه این اشعار را با خود می سرود:

1. نَصَحتُ عَلیّاً فِی ابنِ حَربٍ نَصیحَهً فَرَدّ فَما مُنِی لَهُ الدَّهرُ ثانیه

2. وَ لَم یَقبَل النُّصحَ الَّذِی جِئتُهُ بِهِ وَ کانَت لَهُ تِلکَ النَّصِیحهُ کافیه

3. و قالوا له: ما اخلَصَ النُّصحَ کُلَّه فَقُلتُ لَه: انَّ النَّصِیحَهَ غالیه (1)3.