بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

خاندان علم و تقوی

فقاهت و سیاست

سید هادی خسروشاهی

ص: 4

آثار باستانی 35

خسروشاه در آثار مورخین و پژوهشگران 36

ب) مزارات و مشاهیر خسروشاه 40

1. مزار امیر مضر بن عجیل 40

2. مزار حمزه بن عبدالعزیز دیلمی (...463/448ق) 40

3. مزار سیّد فضل الله راوندی (م 571 ق) 42

4. شمس الدین خسروشاهی (580 - 653ق) 43

5. ملّا حسین بن علی تبریزی خسروشاهی (زنده در 1281 ق)

48

6. آیت الله سیّد علی ایروانی (1285 - 1324ق) 49

7. آیت الله حاج میر حجّت ایروانی (1311 - 1395ق) 51

8. میرزا مهدی جیواد (1326 - 1409ق) 52

9. میرزا صادق خسروشاهی (... - ...) 53

10. آیت الله سیّد هادی خسروشاهی (1327 - 1418ق) 53

11. آیت الله سید ابراهیم خسروشاهی (معاصر) 55

فصل دوم خاندان خسروشاهی 57

خاندان خسروشاهی و نسب نامه آن ها 59

1. آیت الله سیّد ابوالحسن خسروشاهی (قرن 13 ه . ق) 60

2. آیت الله سیّد علی حسینی خسروشاهی (1200ق -...) 60

3. آیت الله سیّد محمّد خسروشاهی (1229 - 1312ق) 61

4. آیت الله سید احمد خسروشاهی (1266 - 1327ق) 67

5. آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی (1299 - 1372 ق) 72

اجازات و: چند سند 89

موقوفه خسروشاهی - ترکداری - 106

ص: 6

فصل سوم: اولاد و احفاد - فرزندان و نوادگان - 129

فرزندان و نوادگان 131

یادی از: دو برادر بزرگوار 134

1. آیت الله سیّد ابوالفضل خسروشاهی 134

2. آیت الله سیّد احمد خسروشاهی 147

یادی از دو برادر دیگر 178

یادی از آخرین برادر 188

اسناد مبارزات 209

نمونه هایی ازاعلامیه های اخوان عظام و علمای آذربایجان و چند سند درباره اخوان 209

اعلامیه های علمای تبریز 211

اسنادی درباره دو برادر 229

چند گزارش خبری 231

فصل چهارم: سیّد هادی خسروشاهی 241

ولادت و تحصیلات 243

تألیفات 245

حضور مجدّانه در عرصه فرهنگی 245

فعالیت در سطح جهانی 246

تأسیس مرکز بررسی های اسلامی 247

همگام با شخصیت های مبارز و جهانی 247

زندان و تبعید 251

از واتیکان تا قاهره 251

فعالیت علمی - فرهنگی 253

کتابخانه و یادگاری ماندگار 256

ص: 7

و: نام ماندگار... 257

اجازات بزرگان و مراجع 259

1. امام خمینی 259

2. آیت الله سیّد ابوالقاسم خویی 261

3. آیت الله سیّد محمّد هادی میلانی 262

4. آیت الله سیّد کاظم شریعتمداری 263

5. آیت الله شیخ ابوالفضل زاهدی قمی 264

6. آیت الله سیّد احمد زنجانی 264

7. آیت الله شیخ مرتضی حائری 264

8. آیت الله سیّد صادق روحانی 266

9. آیت الله سیّد کاظم شریعتمداری 266

10. آیت الله عبدالجواد اصفهانی 266

11. اجازه ای از آیات عظام 267

12. آیت الله شیخ آقا بزرگ تهرانی 268

13. آیت الله مرعشی نجفی 270

14. اجازه ای دیگر از آیت الله مرعشی نجفی 272

15. اجازه ای دیگر از آیت الله آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی

274

تأیید و گواهی برخی مراکز علمی - فرهنگی 276

نمونه ای از دیدگاه ها - در شصت سال پیش - 359

حکومت دموکراسی در سایه ایدئولوژی و اصول تعلیمات اسلامی

359

حکومت دموکراتیک جمهوری اسلامی 359

اسلام و دموکراسی 361

حکومت دموکراسی 361

اسلام و دموکراسی 362

ص: 8

نمونه ای از دموکراسی اسلامی 362

دموکراسی در ادیان دیگر 363

دموکراسی در آمریکا 365

دموکراسی در شوروی ، قطب مقابل آمریکا 367

دموکراسی در کشورهای غربی 367

دموکراسی در ممالک آسیا و آفریقا 368

حکومت دموکراتیک در سایه اصول اسلام 368

در حکومت دموکراتیک اسلامی چه می گذرد؟ 370

طبقات اجتماعی پس از ظهور اسلام 373

دموکراسی علی(علیه السلام) 374

روش های اجتماعی و بهترین آن ها 375

طرز حکومت اسلامی 376

وضع زنان 376

اهمیّت فضایل و اخلاق 376

دومینیک سوردل 377

پروگره ایسلامیک 377

بشریّت چه می خواهد؟! 378

پیوست ها 383

1 - شاگردان 383

2 - مشکاه المصابیح فی التعادل و التراجیح 413

3 - رساله الجواب عن الأسئله النصیریّه 439

4 - شیدای سحر 451

5 - درباره 467

6 - مراسم افتتاح کتابخانه عمومی مرکز بررسی های اسلامی

477

ص: 9

فهرست ها 493

فهرست اعلام 495

فهرست کتب 505

فهرست اماکن 513

عکس های مربوط به بخش اول و دوم کتاب 513

عکس های مربوط به بخش سوم و پیوست 543

تصاویری از دیدارها 553

مراسم افتتاحیه کتابخانه مرکز بررسی های اسلامی 575

مجموعه ها 585

ص: 10

ص: 12

با همین اندیشه، هرگونه نامه، سند یا عکسی را که در بین اوراق به دست می آوردم - که بعضی از آن ها را در اصطلاح سند لای کتاب می نامند- جمع آوری و نگهداری می کردم .

مجموعه انبوه این یادداشت ها و اوراق و اسناد، چه درباره خاندان و چه درباره علمای آذربایجان یا تاریخچه و منطقه خسروشاه، همچنان در طول نیم قرن گذشته در کتابخانه اینجانب و در بین اسناد خاص نگهداری می شد و فرصت تنظیم و ترتیب و تکمیل و نشر آن ها نبود، تا آنکه فرزند گرامی و ارجمند جناب سیّد محمود خسروشاهی - که به یاری حق مشغول تحصیل در حوزه علمیه قم بوده و به فکر جمع آوری و نشر مقالات و نوشته های قدیمی حقیر است - از اسناد و مدارک مربوط به تاریخ این خاندان آگاه شد و درخواست تعجیل در تکمیل و نشر آن ها را داشت که کارهای روزمرّه، مانع این توفیق می گردید.

در دیدار کوتاهی با دوست ارجمند حجت الاسلام جناب آقای علی اکبر مهدی پور (حفظه الله) در قم، پیشنهاد کردم که وی زحمت تنظیم این اوراق و اسناد را به عهده بگیرد، به ویژه که او از آشنایان قدیمی خاندان ما بود و مرید پدر...، ولی برای تسریع در کار به پیشنهاد ایشان، این کار به محقق جوان و نویسنده معاصر آقای کریم فیضی، که آثاری درباره استاد محمّدرضا حکیمی - فیلسوف عدالت - و شخصیّت های دیگر دارد، واگذار شد.

آقای کریم فیضی که از همشهریان عزیز و جوانی کوشا و پرکار است و در آن ایام در مرکز نشر آثار علامه محمّدتقی جعفری به کار تحقیق و پژوهش مشغول بود، این پیشنهاد را پذیرفت و قرار شد تا در تعطیلات تابستان به آن بپردازد.

پس از نخستین دیدار، تمامی اوراق و یادداشت های چاپ شده درباره شرح حال پدر و دو برادر و جزوه های: مشکاه المصابیح، مقدّمه سیاست حسینی، اسلام و دموکراسی و غیره، همراه نمونه هایی از اجازات، نامه های مراجع و بزرگان، اسناد ساواک و حدود یک دهم از عکس ها و نامه ها را در اختیار ایشان قرار دادم که خوشبختانه در زمانی کوتاه به تنظیم آن ها پرداخت و مقدّمه ای مفصل و پنجاه

ص: 14

صفحه ای(1) نیز بر آن افزود و محصول آن کتابی شد که هم اکنون در اختیار شما

قرارمی گیرد.

البته تکمیل، اضافات، بازبینی و ویرایش نهایی، سرانجام باز نصیب خود حقیر گردید و چند هفته ای از وقت مفید ما را گرفت و چون در بخش های خاصّی ناگفته هایی مانده بود، چاره ای جز افزودن برخی مباحث نبود.

هدف ما در این کتاب، شناخت اجمالی و فهرست وار موقعیّت علمی و تاریخی تبریز و خسروشاه و اشاره ای فهرست وار به اسامی عده ای از علمای نامدار این خطّه از ایران اسلامی است و بخش بسیار مختصری از اسناد و مدارک و عکس های مربوط به آن نیز در اختیار علاقه مندان به تاریخ معاصر قرار می گیرد.

از زحمات دوستان سپاسگزارم که اگر کوشش ایشان و اجرای عملی طرح و برنامه نبود، این اوراق و اسناد همچنان در میان انبوه اوراق و کتاب های حقیر در قم و تهران و دفتر «مرکز بررسی های اسلامی» باقی می ماند و پس از ما هم، البته سرنوشت آن ها معلوم نبود که چه خواهد شد و به هر حال، اگر اقدامی هم می شد به نحو مطلوب کنونی نمی توانست باشد.

امیدوارم که دوستان و اساتید و فضلای حوزه ها، نشر این کتاب را به عنوان اصل مثبت! تلقی نکنند و هرگونه نقد و نظر یا تکمیل و توضیحی دارند، در اختیار ما قرار دهند تا در چاپ احتمالی بعدی، کامل تر و مفیدتر و به عنوان کتابی که درباره علمای بزرگوار آذربایجان و بیانگر گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران است، در اختیار عموم قرار گیرد.

... اصولاً در زمینه های تاریخی، اگر معاصرانی آگاه تاریخ را ننویسند، در آینده تاریخ سازان! آن را خواهند نوشت که البتّه نوعآ به شکل واقعی و حقیقی نخواهد بود، به ویژه در عصر ما که هنوز اولاد و احفاد خاندان ها و صاحب اسناد و عکس ها زنده اند، تحریف گرانی! به تاریخ سازی می پردازند و در کتاب ها و نشریاتی که

ص: 15

فعلاقصد نقد و بررسی آن ها را ندارم، مطالبی می نویسند که کاملا از واقعیّت ها به دوراست .

وقتی در کتابی به نام انقلاب تبریز یا انقلاب نامه تألیف واعظ معروف، برادر گرامی و دوست محترم مرحوم حاج شیخ محمّدحسن بکایی، حتی یک بار هم نامی از برادر بزرگوارم آیت الله سیّد احمد خسروشاهی و نقش او در مبارزات تبریز و کُل آذربایجان، به میان نمی آید و یا در کتابی درباره زندگی و مبارزات آیت الله قاضی دوستانی که در آن دوران شاید هنوز به دنیا نیامده بودند، به تحریف تاریخ و نقل اکاذیب درباره آیت الله آقا سید احمد خسروشاهی و برادر دیگرم آقا سیّد جعفر خسروشاهی می پردازند، ظاهرآ سکوت ما دیگر توجیهی ندارد.

البته تصحیح و نقد کتاب های دوستان را برای فرصتی دیگر می گذارم و فعلا همین کتاب و نمونه هایی از اسناد و گزارش های مندرج در آن، برای اهل خرد کافی خواهد بود. امید آنکه دوستان و قلم به دستان اهل عدل و انصاف، سعی در اخفای حقایق نکنند که اگر پاداش دنیوی! هم نداشته باشد، بی تردید اجر اخروی خواهدداشت ...

* * *

... در پایان یادآوری این نکته هم ضروری است که حجت الاسلام جناب آقای شیخ محمد الوانساز خویی، از پژوهشگران تاریخ و تراجم نویسان معاصر حوزه علمیه قم، توضیحات و اضافاتی در مورد عده ای از علمای معاصر آذربایجان و شاگردان مرحوم آیت الله سید مرتضی خسروشاهی نوشته اند که در اوائل کتاب و بخش ملحقات نقل می گردد که جای تشکر و تقدیر دارد.

بی تردید اگر همکاری دوستان و همت و پشتکار ستودنی مدیریت محترم مؤسسه «کتابشناسی شیعه» نبود، کتاب به این زودی ها آماده نشر نمی شد و در این فرصت زمانی نه چندان کوتاه! در اختیار علاقه مندان قرار نمی گرفت .

فروردین 1395

قم - سید هادی خسروشاهی

ص: 16

در این میان، تبریز از قدیم الایّام، از اربابان دانای علم و اسراردانان پر نُزهت معرفت و پویندگان حقیقت تاریخ و سرایندگان مرزشکن شعر و سرداران و فاتحان قلم و ادب سوار انشاء و نگارش مملو بوده است .

مؤیّد این سخن پر وضوح، مندرجات آثار و مآثری است چونان:

- تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، تألیف نادر میرزا،(1)

- تاریخ آذربایجان، احمد کسروی،- شرح حال رجال ایران، تألیف مهدی بامداد،

- رجال آذربایجان در دوره مشروطیّت، تألیف دکتر مهدی مجتهدی،

- داستان دوستان، تألیف محمّدعلی صفوت ،

- آثار باستانی آذربایجان، عبدالعلی کارنگ،

- دانشمندان آذربایجان، تألیف محمّدعلی تربیت ،

- سخنوران آذربایجان، تألیف عزیز دولت آبادی ،

- علماء معاصرین، تألیف مرحوم آیت الله ملا علی واعظ خیابانی،

- ریحانه الادب،تألیف علّامه میرزا محمّدعلی مدرّس تبریزی،

- تاریخ تبریز مینوریسکی، ترجمه کارنگ،

- رجال و علمای آذربایجان، تألیف دکتر مجتهدی،

و ده ها و صدها اثر کوچک و بزرگ دیگر که اخبار دانشمندان این منطقه را تا جایی که مقدورشان بوده است، جمع و ضبط کرده اند.

و بدین گونه می نگریم که: ویژگی عمده و انکارناپذیر بهشت آذربایجان و تبریز، در طول تاریخ هایی که پشت سر نهاده است، مردان بزرگ، مفاخر علمی ، قهرمانان میدان های نبرد، رجال فرهنگی و محافل ادبی و هنری آن بوده است :

اهالی تبریز از شهر خود قهرمانانه دفاع کردند. هنگامی که مبارزه طولانی شان با

ص: 18

قشون مهاجم تُرک رو به ضعف گرایید و آن ها مجبور به عقب نشینی شدند، در خیابان های شهر جنگ تن به تن خونین در گرفت . و سرانجام چنان که حزین می گوید: ترک ها که مغلوب دلاوری های مردم شهر شده بودند، اعلام کردند که مبارزه را قطع می کنند... و تبریزیان اجازه دادند تا آن ها با زن و فرزند و آن مقدار از اموال که خود بتوانند حمل کنند، شهر را ترک کنند.

آن گاه پنج هزار نفر با شمشیر از تبریز خارج شدند. به گواه شاهد: از هنگامی که جهان به وجود آمده، تاکنون چنین دلاوری بی مانندی در میان ساکنین شهرها ندرتآ اتّفاق افتاده .(1)

با نظر به همین شجاعت ها، مردانگی ها و پایداری های شور آفرین بوده است که در تمامی پایمردی ها و نهضت های انسانی و حتّی انقلابات سیاسی سازنده معاصر ایران، آذر زمین و آذربایجانی را پیش قراولی می بینیم که تا آخرین قطره خون از جان و مال خود گذشته و هیچ گاه نیز خود را از انقلاب به ثمر نشسته، طلبکار ندانسته است، بلکه با سعه صدر و بلند نظری مثال زدنی اش، باز خود را مدیون و بدهکار انقلاب حس کرده و آرزومندانه خواهان خدمت و ایثارگری مجدّد و بیش از پیش به جریان تکاملی و رو به رشد حیات بوده است .

دکتر زرین کوب ضمن معرّفی اثری از مرحوم اسماعیل امیرخیزی، مطالب بسیار جالب و شایان دقّتی درباره قیام آذربایجان می نویسد و از ایوانف نقل می کند: «انقلاب آذربایجان، مترقّی ترین انقلاب آسیایی در اوایل قرن بیستم به شماراست».(2)

ثبوت رسیده است، تا به آن حد که نیازی به ذکر مصداق و بر شمردن نمونه و مثال وجود ندارد.(1)

خاصیّت ذاتی و گوهر پرور این خاک علمی و قهرمان خیز، همواره به مردانش آموخته است که بیش از هر چیزی، پیام آور آزادگی و وارستگی در گوش فرزندان خویش باشند و معنای بلند جاودانگی را پاس دارند. بی جهت نیست که این دیار در طول تاریخ، بالاترین عناوین و القاب را به خود اختصاص داده و همچون پیکر یک ماه تمام، درخشش و فروزش داشته است :

تبریز، شهر معروف آذربایجان که نه فقط در ایران بلکه در تمام دنیا تحت عنوان قُبّه الاسلام شناخته شده، از نظر سیاسی و اقتصادی و علمی و صنعتی توجّه و دقت همگان را جلب کرده... .(2)

غلامرضا انصاف می نویسد :

اسناد و منابع تاریخی کهن ... همگی بر سر این نکته اتّفاق نظر دارند که مردم ماد (آذربایجان) در تبار و هویّت ملّی و فرهنگی و تاریخی و زبان و دین و عادات و رسوم با دیگر اقوام ایرانی یگانه اند. در بندهش (اوستا) آمده است: ایرانویچ ناحیت آذربایجانی است . ایرانویچ بهترین سرزمین آفریده شد. اگر من نمی آفریدم مینوی بوم و سرزمین را همه مردم به ایرانویچ می شدند... .

آذربایجان همیشه سر ایران و ایران تن آذربایجان بوده است . از آنجا که نه سر بدون تن و نه تن بدون سر تواند زیست، ایران همیشه آذربایجان و آذربایجان همیشه ایران بوده است.(3)

نویسنده دیگری معتقد است:

آذربایجان در یکی از پر رفت و آمدترین و حادثه بارترین گذرگاه های اقوام و کشور گشایان و بازرگانان و حاملان فرهنگ ها و تمدّن های گوناگون قرار گرفته و

ص: 20

در عین حال که تاریخ ویژه خود را دارد، از جریان عمومی تاریخ ایران و خاور نزدیک و میانه نیز اثرها پذیرفته است... . سرزمین آذربایجان به عنوان یک واحد سیاسی - جغرافیایی در طی قرن ها شکل گرفته و حدودش در طول تاریخ نوساناتی داشته و در نتیجه، کشمکش هایی را در میان تاریخ پژوهان پدید آورده است .(1)

پروفسور مینوریسکی گوید :

تبریز مرکز حاکم نشین آذربایجان است که به جهت موقع جغرافیایی ممتازش، مرکز استان حاصلخیز و وسیع آذربایجان به شمار می رود. این شهر یکی از شهرهای پر جمعیّتی است که میان استانبول و هند واقع شده و جز تفلیس و تهران و اصفهان و بغداد، هیچ شهری به پای آن نمی رسد.(2)

بانو منصوره رفیعی می گوید:

تبریز وضعی کاملا استثنایی داشته است و غیر قابل قیاس با هیچ یک از شهرهای دیگر ایران . پس از پایتخت، بزرگ ترین شهر ایران و محل اقامت ولیعهد بود و لذا با همه دوری، از همه طرق مختلف با پایتخت ارتباط داشت .(3)

به هر دوره ای از تاریخ یک قرن اخیر ایران که بنگریم، تبریز را در پیشاپیش صفوف افتخار و آزادی خواهی و پیشرفت و مبارزه مشاهده خواهیم کرد که درفش آزادی و سر بلندی ایران، در آن برافراشته بوده است، با مردمی سربلند و آزاده ، با کارنامه درخشانی از قهرمانی، با مجاهدین تفنگ به دست، با ستارخان، همان مردی که لنین

ص: 21

ستاد انقلاب او را رهبر نیروهای انقلابی ایران نامید، با شهیدانی چون: آیت الله ثقه الاسلام، شیخ محمد خیابانی و ...(1) (2)

بخش عمده ای از تحقیقات ارباب تراجم و تاریخ و تذکره ها، به بازگویی برخاستگان از این سرزمین اختصاص یافته است و از اینجا روشن می شود که شاکله و تاریخ تمدّن اسلام - لااقل در بخشی از کیان خود - مدیون بزرگ مردان والاتبار و عالم آذربایجان است .

این دیار که از قدیم الایّام، شهر خاندان های بزرگ علمی شناخته شده و خاندان های افتخار آمیز و ریشه داری چون خاندان: قاضی ها، مولاناها، انگجی ها، مرعشی ها، طباطبایی ها، دینوری ها، خسروشاهی ها، اهری ها، علیاری ها، سلطان القرایی ها، مجتهدی ها، غروی ها و... از دامن آن پا به معراج تکامل و هدایت گذاشته اند، در سده حاضر نیز مملوّ از عطر وجود فضلا، نوابغ و علمایی سترگ بوده است به طوری که برای تبیین ابعاد شخصیّتی شان، گروه هایی برای تحقیق و پژوهش لازم است . ناگفته پیداست که در صورت عدم تبیین رسا و کامل آنچه گفتیم، سرمایه ای کلان و گنجی بسیار پر قیمت بلا استفاده خواهد ماند و علاوه بر ضررهای انسانی و اخلاقی در هر دو قلمرو فردی و اجتماعی، برای نخستین و یا چندمین بار به تاریخ مشحون از دُرّ و جواهر آذربایجان عزیز، نقص و ضعف راه خواهد یافت و حیات علمی و عملی رو به رشد و زاینده آن در دوران آینده را به مخاطره خواهدافکند.مرحوم میرزا محمّدعلی مدرس خیابانی در کتاب خود تحلیلی زیبا دارد که آوردن جملاتی از آن در مقدّمه این کتاب برای توضیح مطلب خالی از لطف نیست :

بدیهی است که علم تاریخ و دانستن اطوار و ادوار زندگی پیشینیان، به ویژه طبقات علما و اهل فضل و دانش از ایشان، از مهمّات عقلیه و نقلیّه بوده و یک قسمت عمده از آیات شریفه قرآنی به همین موضوع تخصیص داده شده و قلم و

ص: 22

رقم از احصای مزایای آن قاصر و همین بس که احیای آثار پیشینیان و سلف، تأمین حیات آیندگان خلف و به مثابه احیای خودشان و بهترین وسیله عبرت و تجربه ایشان است و توان گفت که در حقیقت، عمر ایشان را با عمر خود توأم کردن و چندین عمر بر عمر خود افزودن است :

بالفکر فی الأُمم الماضین تحسبه *** کانّما عاش فیهم تِکْلُم المددا

و الذکر فی الأُمم الباقین صَیَّره *** کانّما هو موجود و ما فقدا

یعنی: با فکر کردن در امّت های گذشته و ادوار و اطوار زندگانی ایشان، تصوّر می کنی که آن فکر کننده مدت های دور و دراز در میان ایشان بوده است و همچنین یادگار گذاشتن ذکر خیر و نام نیک در میان آیندگان، مثل آن است که نمرده و خودش در میان ایشان زندگی می کند... .(1)

البته درباره تاریخ و رجال آذربایجان، کتاب های زیادی نوشته شده و اخلاق و انصاف ایجاب می کند که از آن ها تجلیل، و از مؤلّفان آن ها قدردانی به عمل آید.

از این اشارت که بگذریم، موضوع اصلی خود را نمایان خواهد ساخت: حق ادا نشده آذربایجان!

آری! با تمام این سعی ها و کوشش های متنوّع و دامنه دار، متأسفانه حقّ آذربایجان و علمای آن ادا نشده است و اگر نگوییم که هنوز ناگفته ها بسیار فراوان تر از گفته هاست، حق دارالإسلام آذربایجان، علماء، فقها، مؤلفان ، محقّقان و فرهنگ دوستان تکاپوگر آن را ادا نکرده ایم و طبیعتآ با تواضع و تلقینی بی اساس، خود را فریفته و رسالتمان را نادیده انگاشته ایم .

با کمال احترام به کارهای ماندگار و باارزش انجام شده درباره علما و مفاخر آذربایجان، باید گفت: ضروری ترین و نخستین موضوعی که درباره آذربایجان سزاوار بحث و اندیشه راه گشا و عملی - ونه لفظی و نظری - است، حق ادا نشده و به تعبیر بهتر، ناگفته های واقعآ زیاد آن است.

ص: 23

منظور از حقّ ادا نشده و ناگفته ها، ناگفته های علمی، فقهی ، معرفتی ، فلسفی و عرفانی آذربایجان و در یک کلام، سهم حقیقی این قلعه استوار در کاخ تمدّن انسانی است، نه چیز دیگر.

هیچ مشکل پسندی، هرگز نمی تواند به تمام آنچه تاکنون نوشته شده، بسنده کند و لنگر اطمینان خویش را به آن ها بند کند و بایستد. او گاهی مقداری از نوشته های تکرارگونه و متطوّرانه را بادی دیگر می بیند که بر بادهای بی رحم و هجوم گر می پیوندند و می کوشند از سفره پروانه ها چیزی برای خود بر دارند، آن هم بی آنکه گرهی باز کرده و پروانه ای را زنده و تقویت نموده باشند. به راستی جمع آوری و ترتیب و انضمام آنچه گفته شده، هنری بس گران بها در احیای یاد و خاطره بزرگان و علمای خطه آذربایجان خواهد بود.

10. آیت الله سیّد محمّد حسین قاضی طباطبایی (نیای خاندان قاضی طباطبایی ).

11. آیت الله سیّد حسین تُرک کوه کمری .

12. آیت الله سیّد ابوالحسن خسروشاهی.

13. آیت الله ملّا محمّد فاضل ایروانی .

14. آیت الله حاج میرزا محسن قاضی تبریزی.

15. آیت الله حاج میرزا لطفعلی تبریزی.

16. آیت الله شیخ محمّد علی آونساری قراجه داغی.

17. آیت الله حاج میرزا محمود شیخ الإسلام .

18. آیت الله سیّد علی حسینی خسروشاهی .

19. آیت الله حاج میرزا جواد آقا مجتهد.

20. آیت الله حاج میرزا محمود اصولی خویی.

21. آیت الله سیّد علی سیدالاطباء مرعشی .

22. آیت الله سیّد علی ایروانی . 23. آیت الله ملّا محمّد فاضل شربیانی .

24. آیت الله شیخ محمّد طه نجف تبریزی .

25. آیت الله سیّد احمد خسروشاهی.26. آیت الله ملّا علی علیاری .

27. آیت الله شهید میرزا علی آقا ثقه الإسلام تبریزی .

28. آیت الله شهید میرزا ابراهیم دُنبُلی خویی .

29. آیت الله حاج میرزا حبیب الله هاشمی خویی .

30. آیت الله شهید حاج میرزاعبدالکریم امام جمعه .

31. آیت الله حاج میرزا حسن مجتهدی تبریزی .

32. آیت الله حاج میرزا مصطفی مجتهدی .

33. آیت الله حاج میرزا یوسف مجتهدی .

34. آیت الله حاج میرزا فضلعلی مجتهد تبریزی .

ص: 25

35. آیت الله حاج میرزا علی آقا مجتهد تبریزی .

36. آیت الله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی .

37. آیت الله حاج شیخ عبدالله مامقانی .

38. آیت الله حاج میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی .

39. آیت الله حاج میرزا ابوالحسن مجتهد انگجی .

40. آیت الله حاج میرزا ابوالقاسم طباطبایی تبریزی (ملقب به «علّامه»).

41. آیت الله حاج سیّد محمّد مولانا.

42. آیت الله حاج میرزا کاظم مجتهد شبستری .

43. آیت الله حاج سیّد محمّد باقر قاضی طباطبایی .

44. آیت الله حاج میرزا علی آقا قاضی طباطبایی .

45. آیت الله حاج ملّا علی واعظ خیابانی .

46. آیت الله حاج سیّد مرتضی خسروشاهی .

47. آیت الله حاج میرزا فتاح شهیدی .

48. آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمری .

49. آیت الله شیخ محمّد حسین سبحانی تبریزی .

50. آیت الله حاج میرزا محمّد علی مدرس خیابانی .

51. آیت الله میرزا ولی الله اشراقی سرابی .

52. آیت الله شیخ مرتضی چهرگانی .

53. آیت الله سیّد ابراهیم دروازه ای .

54. آیت الله آقا میرزا رضی زنوزی .

55. آیت الله حاج میرزا عباسقلی واعظ چرندابی .

56. آیت الله سیّد کاظم طباطبایی (معروف به «مفید آقا»).

57. آیت الله علّامه شیخ عبدالحسین امینی .

58. آیت الله سیّد محمّد هادی میلانی .

59. علّامه سیّد محمّد حسن الهی طباطبایی .

60. آیت الله حاج میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی .

ص: 26

61. آیت الله حاج سید احمد خسروشاهی .

62. آیت الله شهید سیّد محمّد علی قاضی طباطبایی .

63. آیت الله سیّد حسین قاضی طباطبایی .

64. آیت الله شهید سیّد اسدالله مدنی .

65. علّامه سیّد جلال الدین محدث ارموی .

66. آیت الله سیّد ابوالفضل خسروشاهی.

67. آیت الله شیخ عبدالحسین غروی .

68. آیت الله میرزا کاظم دینوری .

69. آیت الله شیخ کاظم تبریزی .

70. آیت الله میرزا جواد آقا سلطان القرایی .

71. علّامه حاج شیخ محمّد تقی جعفری تبریزی .

72. آیت الله حاج شیخ جعفر اشراقی تبریزی .

73. آیت الله حاج سیّد علی مولانا.

74. آیت الله حاج سیّد مصطفی مولانا.

75. آیت الله سیّد ابوالحسن مولانا.

76. آیت الله سیّد کاظم شریعتمداری .

77. آیت الله میرزا نصرالله شبستری .

78. آیت الله میرزا محمد غروی توتونچی .

79. آیت الله سیّد حسن خلخالی .

80. آیت الله حاج سیّد هادی حاتمی خسروشاهی .

81. آیت الله حاج سید علی اصغر خویی .

82. آیت الله حاج میرزا احمد اهری .

83. آیت الله حاج میرزا محمّد علی اردوبادی .

84. آیت الله حاج میرزا آقا باغمیشه ای .

85. آیت الله آقا میرزا عبدالله مجتهدی سرابی .

86. آیت الله آقا میر حجّت ایروانی .

87. آیت الله علامه سیّد محمد حسین طباطبایی .

ص: 27

88. آیت الله سیّد یوسف هاشمی حکم آبادی .

89. آیت الله میرزا ابوالقاسم گرگری .

90. آیت الله سیّد محمد بادکوبه ای .

91. آیت الله سیّد نصرالله مستنبط .

92. آیت الله حاج شیخ رضا توحیدی .

93. آیت الله میرزا علی اکبر مرندی .

94. آیت الله میرزا محمود دوزدوزانی .

95. آیت الله میرزا علی اکبر محدثی .

96. آیت الله حاج سیّد ابوالقاسم کوکبی تبریزی .

97. آیت الله حاج میرزا جواد آقا تبریزی .

98. آیت الله حاج سیّد مرتضی مستنبط غروی .

99. آیت الله حاج سیّد ابراهیم علوی خویی (مقبره ای).

100. آیت الله میرزا محمد مجاهدی تبریزی.

البته این فهرست فقط شامل اسامی عده قلیلی از علمای بزرگ آذربایجان و تبریز در دو قرن اخیر است و علاوه بر این ها، می توان ده ها - بلکه صدها - شخص دیگر را نام برد که متأسفانه شرح حال و زندگی و آثار علمی و فعالیت و مبارزه و تأثیر و نقش آن ها در حوادث سیاسی - اجتماعی آذربایجان، مکتوب و در اختیار عموم قرار نگرفته است ... به امید آنکه دیگر دوستان و بازماندگان خاندان های محترم آن ها، هر کدام به نوبه خود، به نشر آثار و اسناد ایشان به عنوان یک خدمت واجب علمی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی بپردازند.

ص: 28

ص: 30

ابوعلی حمزه بن عبدالعزیز سالار(1) که قبرش در آرامستان عمومی خسروشاه

واقع شده است، از بازماندگان سلاطین سالاریان است و به قولی در سال 448 ق وفات کرده است .

زمین های قدیمی دریاچه و مزارع بزانلو با خط آهن تبریز - تهران، واقع شده است .

خسروشاه 22 کیلومتر از تبریز فاصله دارد، حدّ جنوبی آن اراضی دیماه قرای دیزج و خصیل و حد فاصل کوه های صرافلار و شام شرف و دو گاو است و در حدّ شرقی خسروشاه، باغات میوه پُردرخت قرای کلجاه و بایرام از شمال به جنوب طوری پیچیده شده اند که چشم انداز زیبایی را در اطراف جاده به وجود آورده اند.

باغات خسروشاه صورت گرفت . بعدها دومین و سومین چاه نیز حفر شد و اکنون بیش از 25 چاه عمیق در خسروشاه به طور شبانه روزی مشغول آبیاری مزارع و تاکستان ها و باغات است و این امر باعث شده که بر جمعیت خسروشاه اضافه گردد و نیز کوچ کنندگان دوباره به دیار خود برگردند.

محصولات عمده خسروشاه در مرتبه اول پیاز و صیفی جات و در مرتبه بعد سر درختی مانند بادام، زردآلو، انگور، سیب و هلو است که به بازار تبریز و سایر شهرستان های دور و نزدیک صادر می شود. در سال نزدیک به صدها تُن خشکبار در خسروشاه تولید می گردد.

بازار قدیمی خسروشاه که اکنون به گاراژ تبدیل شده، خیلی مناسب ساخته شده بود و کسبه محل معینی داشتند و در آن محل بساطشان را پهن می کردند؛ مثلا کفاش ها، قصاب ها، بقال ها و بزّازها و سایر کسبه هر کدام جدا از دیگران و در جای مشخص و معلوم به خرید و فروش مشغول بودند و حتی خانه ها، به صورت مغازه در اطراف میدان بازار بنا شده بود.

اما اکنون در میدان پشت شهرداری، در یک طرف بازار عمومی و در طرف دیگر بازار احشام و دام هاست و روزهای سه شنبه را هیچ کس فراموش نمی کند و معمولا در اطراف خسروشاه، سه شنبه را «خسروشاه گونی» یعنی روز خسروشاهمی گویند.

خسروشاه اکنون از تمام خدمات شهری بهره گرفته و دارای آب لوله کشی و برق شبانه روزی از شبکه برق سراسری است .

در موزه آذربایجان در معرض دید قرار گرفته است . بنا به اظهار چارلز برنی، این آثار مربوط به 2500 سال قبل از میلاد (یعنی زمان دولت مادوماننا) است و با ادامه کاوش های علمی و اساسی در سال های آینده، ممکن است نتایج مطلوب به دست آید و گام های مفیدی در کشف آثار تاریخی و قدیمی برداشته شود.

یعقوب رومی (متوفی در 912 ق) و درویش جلال الدین اخی، در این گورستان دفن گردیده اند.»

نگارنده (عبدالعلی کارنگ) دو بار از این گورستان دیدن کرده: یک بار همراه آقای محمود اصفهانی زاده و یک بار همراه آقای دکتر حسین علیزاده خسروشاهی . اکنون هیچ یک از آن چهار قبر مشخص نیست، اما تعداد زیادی از قبور کهن به جا مانده که پاره ای کتیبه و ماده تاریخ دارد و عده ای، یا نوشته و تاریخ ندارد و یا نوشته آن ها به کلّی از بین رفته است.

در بین قبور کهن، قبر ابوعلی حمزه بن عبدالعزیز از همه مشخص تر است . این قبر نزدیک دیوار غربی گورستان واقع شده، دو سنگ نبشته دارد: یکی کهن و دیگری تازه . سنگ نبشته کهن بر بالاسر قبر نصب گردیده و خط آن، نستعلیق ناپخته ای است، بدین مضمون: «هو الله الباقی، کلّ من علیها فان، هذا قبر العالم العابد الزّاهد...(1) ابوعلی بن...(2) عبدالعزیز شیخ سلّار...». و سنگ نبشته تازه

بر روی قبر نهاده شده و خط نستعلیق برجسته ای دارد...

اخیرآ نرده و محفظه ای نیز از آهن برای این قبر تعبیه شده است .

از سنگ نبشته های سالم و ناشکسته دیگر، دو لوح مرمرین را نیز می توان نام برد که یکی متعلّق به قبر نظام الدین عبدالحمید و دیگری متعلّق به قبر شخصی موسوم به محمد شفیع است .

میرزا جعفر سلطان القرایی در سال 1343ق از این گورستان تاریخی دیدن کرده و مندرجات دو لوح مزبور را یادداشت نموده و نوشته آن ها را در حواشی روضات الجنان چنین آورده است :

«لوح مرمرینی که به قبر نظام الدین عبدالحمید تعلّق دارد، در جنوب غربی آن عرصه خرابه به شکل عمودی بر سر قبری نصب و نوشته آن چنین است :

اللهم انّک عفوّ تحبّ العفو، فاعف عنّی

هذا مرقد المولی العالم الکامل، جامع فنون المعالی و الفضائل، عُمده القضاه و

ص: 37

الولاه المتشرّعین، أُسوه الفقهاء و العلماء المتورّعین، الواصل إلی رحمه ربّه المجید، القاضی نظام الملّه و الشریعه و التقوی و الدین، عبدالحمید ابن المولی الأعظم الأفخم، المقرّب إلی الملک الولی، تاج الدین علی (طاب ثراهما) توفّی فی ربیع الأوّل سنه تسع و تسع مائه.

و در صفحه آن دیگری که در جنوب شرقی آن عرصه افتاده است، نام صاحب قبر را پس از ذکر اسامی ائمه اطهار این گونه نوشته اند :

توفی من دارالعناء و موضع ابتلاء الاحبّاء بالبلاء، (فانّ الجنه هی المأوی)(1)

الشّیخ المتورّع المتشرّع، المتّقی الصّالح العابد، المبرور إلی برّ الحرمین و زائر أمیرالمؤمنین و أولاده المعصومین، الحاج محمد شفیع المرحوم ابن قدوه السالکین الحاج خواجه محمد المبرور... سنه 1078».

و پس از بحثی مفصّل درباره شیخ سلّار بن عبدالعزیز، چنین نوشته اند :

«یکی از محلّات این ده، به اسم لُوات موسوم است و مزاری نیز در آنجا به نام قطب الدین راوندی(2) معروف است . ریش سفیدان ده معتقدند که این محله به نام

قطب الدین راوندی - که مدفنش آنجاست - موسوم است . عامه در لفظ راوند تصرّف کرده و به تحریف لُوات(3) می خوانند.

این قبر، در زیر قبه ای که تازه تعمیر کرده اند، واقع و روی آن با گچ و آجر پوشیده شده، از نام و نشان صاحب قبر اثری در آنجا ظاهر نیست .(4)

ص: 38

در دایره المعارف سرزمین و مردم ایران، از خسروشاه به عنوان یکی از نقاط دیدنی خارج از تبریز در فصول سیاحت نام برده شده و آمده است :

منطقه خسروشاه و سردرود و اسکو - که در سر راه تبریز واقع شده - در فصل بهار، مرکز تفریح مردم تبریز است . خسروشاه از تبریز 22 کیلومتر فاصله دارد. در کتاب مسالک و ممالک اصطخری و البلدان و مختصر البلدان ابن فقیه، نام خسروشاه به عنوان شهری از آذربایجان ذکرش آمده است .(1)

ص: 39

از فقهای نامدار قرن چهارم هجری است. سلّار تحصیلات خویش را در محضر شیخ مفید و سیّد مرتضی علم الهدی که هر کدام به نوبه خود از مشاهیر علمای اسلام بودند، به اتمام رساند. از سلّار تألیفاتی برجای مانده که فقط «مراسم» چاپ شده و بقیه به دست ما نرسیده است . فهرست آن ها چنین است:

1. المراسم العلویه فی الأحکام النبویه - معروف به مراسم -؛ 2. المقنع فی المذهب؛ 3. التقریب؛ 4. الرّد علی أبی الحسن البصری فی نقض الشافی؛ 5. التذکره فی حقیقه الجوهر و العرض؛ 6. الأبواب و الفصول فی الفقه؛ 7. المسائل السلّاریه.

ایشان در ششم ماه رمضان 463 یا در ماه صفر 448 ه . ق در خسروشاه بدرود حیات گفت و در آنجا به خاک سپرده شد. اینکه این فقیه بزرگ، چرا و چگونه در این مکان رحلت کرده اند؟ معلوم نیست، ولی احتمال دارد سلّار نیز مانند بسیاری از فقیهان و عالمان به دنبال آشوب ها و جنگ های داخلی ، بغداد را ترک گفته و به آذربایجان پناه آورده و در این سرزمین وفات کرده باشد.

متن اولین سنگ مزار وی چنین است:

هو الله الباقی، کل مَنْ علیها فان، هذا قبر العالم العارف الشیخ سلّار... فی تاریخ ذی الحجه سنه ثلاثه عشر و سبعمائه.

سال 713 تاریخ نصب سنگ قبر است، نه تاریخ وفات او. و در سنگ مزاری که در سال 1388ق نصب شده، چنین آمده است :

مرقد شیخ بزرگوار، عالم عظیم الشأن ، حمزه بن عبدالعزیز معروف به سلّار، از اهالی دیلم و طبرستان و از اعاظم مجتهدین و دانشمندان شیعه است که علمای رجال نویس شیعه و سنّی به شرح زندگانی اش پرداخته و او را ستوده اند. از شاگردان جناب شیخ مفید و سیّد مرتضی علم الهدی بوده و بنا به قول صحیح، در ماه صفر سال 448 هجری درگذشته و در قبرستان خسروشاه مدفون شده است .

و الدیلمی قدوه الأعاظم *** سلّار الجلیل ذو المراسم(1)

هدیه حاج علی رفیعی، تبریز، اثر میرعلی اکبر حجّار.

ص: 41

خدمتش می رفت و کتاب عیون الحکمه ابوعلی سینا را نزد او می خواند و وقتی که به ابتدای محله ای که خسروشاهی در آنجا منزل داشت می رسید، از اسب پیاده می شد و حشم و غلامان خویش در همان مکان به جا می گذاشت و خود تنها، کتاب را زیر بغل گرفته و مندیلی بر سر نهاده ، به در خانه حکیم می رفت و در را می کوفت . در که گشوده می شد، به درون خانه می شد، و درس را قرائت کرده، ایراد و اشکالی اگر باقی می ماند، سؤال نموده و بر می خاست و شیخ برای او قیام نمی کرد.(1)

شمس الدین خسروشاهی در اواخر عمر، به دمشق بازگشت و در آنجا توطن اختیار کرد، تا در دوازدهم شوال 652 - و به قول ابن جوزی در مرآه الزمان 653 - بدرود حیات گفت و در جبل قاسیون مدفون گشت.(2)

شمس الدین از فقهای شافعی بوده و سبکی نامش را در طبقات الشّافعیه ذکر کرده است . از شاگردان مبرّز وی، سدیدالدین ابو منصور است که از اطبای فاضل محسوب می شود و در کرک حکمت و طب را از خسروشاهی فرا گرفت .(3)

از آثار او، مختصر مهذّب در فقه ، تألیف شیخ ابو اسحاق شیرازی شافعی (متوفی 476) و دیگری مختصر منطق شفای ابوعلیسینا است و تألیف دیگری هم به نام تتمه آیات البیّنات دارد که آیات بینات استادِ خود فخر رازی را تمام کرده است .(4)

به طوری که ابن فوطی می نویسد، شمس الدین و محقّق طوسی ، هر دو از شاگردان فریدالدین داماد بوده و این دو بزرگ از محضر این استاد استفاده کرده اند. بعدها هم بین این دو رابطه مکاتبه ای بوده و خواجه نصیر، از شمس الدین

ص: 44

خسروشاهی ضمن نامه ای مسائلی از حکمت پرسیده است که آن سؤال ها در ضمن آثار خواجه آمده است .(1) شهید مطهری در این زمینه نوشته است :

از جمله قرائن برای اینکه مسائل مربوط به خروج نفس از قوّه به فعل، برای پیروان بو علی حل نشده بوده است، رساله معروفی است که حکیمنصیرالدین طوسی ، به حکیم معاصرش شمس الدین خسروشاهی نوشته است و سه مسأله در آنجا طرح کرده است ... معلوم نیست که شمس الدین خسروشاهی جوابی داده یا نداده است . اگر هم داده است، ظاهرآ در تاریخ ثبت نشده است، ولی صدرالمتألهین رساله ای کوچک در پاسخ این سه سؤال نوشته است .

شمس الدین، عبدالحمید عیسی خسروشاهی ، معروف به شمس الدین خسروشاهی، ابن ابی اصیبعه ، از او به عنوان امام العلماء، سیّدالحکماء، قدوه الإمام، شرف الإسلام یاد می کند.(2) در طب و علوم شرعیّه مبرّز و از

شاگردان مبرّز فخرالدین رازی بوده . کتاب شفا را تلخیص کرده ، ولی شهرتش در محیط فلسفه، به واسطه برخی سوالات فلسفی است که خواجه نصیرالدین طوسی از او - که در طبقه اساتید خواجه بوده است - کرده و او جواب داده و در کتب فلسفی مطرح است ....(3)

صدرالمتألهین که جواب های خسروشاهی را کافی نمی داند، خود رساله مستقلی در جواب این سؤالات نوشته و در حاشیه شرح هدایه و حاشیه مبدأ و معاد چاپ شده است .(4)

صدر الدین شیرازی در اسفار می گوید :

اعلم أنّ المحقّق الفاضل، أفضل المتأخّرین ، نصیر الدّین محمد الطوسی(رحمه الله) قد بعث رساله إلی بعض معاصریه من العلماء، هو العالم النّحریر شمس الدین

ص: 45

الخسروشاهی و سأل عنه بعض المسائل المعضِله ... و کانت مسأله بقاء النفس بعد البدن إحدی تلک المسائل ... و نحن قد أجبنا عن هذا السوال فی سالف الزمان بأنّ البدن الإنسانی....(1)

سؤالات خواجه نصیرالدین از شمس الدین

اشاره شد که محقّق طوسی ضمن نامه ای ، از شمس الدین خسروشاهی سه سؤال پرسیده، ولی معلوم نیست خسروشاهی به آن ها جواب داده است یا خیر؟ البته از متأخران، ملاصدرای شیرازی و احمد بن زین العابدین عاملی ، داماد و شاگرد میرداماد، به آن مسائل جواب داده اند.

رساله خواجه الاسئله النصیریه و جواب ملاصدرای شیرازی در حاشیه مبدأ و معاد ملا صدرا به سال 1314 ق و نیز در حاشیه هدایه ملاصدرا به سال 1313 ق چاپ شده است . همچنین نسخه جواب احمد بن زین العابدین عاملی در شمار کتب اهدایی استاد محترم سید محمد مشکات به دانشگاه ،(2) و نیز نسخه دیگر این رساله و

طباطبایی ، به شماره 1176 موجود است .(3)

آغاز رساله خواجه طوسی از این قرار است:

لمّا کانت الکتابه وسیله إلی تواسل من دانت أفئدتهم، و تفاصلت ألسنتهم ، و السوال ذریعه إلی استفاده الخبر لمن کان حرصه علیه شدیدآ ممّن کان باعه إلیه مدیداً، رأی الخادم الداعی محمد الطوسی التوسل بهما إلی جناب العالم الفاضل المحقق المدقق شمس الملّه و الدّین، برهان الاسلام و المسلمین ، سیّد الملوک و السلاطین، قدوه العلماء المتأخرین ، سلطان الحکماء المحقّقین (أدام الله میامن أیامه و سهّل سبیل مرامه ... و وفّق فی افتتاح کلّ امره و اختتامه، سیّما لإدراک مبتغاه ، و وصله الی ما یتمناه ، فهذا مبلغ التحیه و الخدمه و الدعاء بدوام العزّ و مزید النعمه).

ص: 46

و در آخر نوشته است :

و المتوقّع من کرمه العمیم و لطفه الجسیم أن یعذر الخادم الداعی علی هذا التجاسر فیستخدمه فیما یستأهله، فإنّه ممتثل لما یأمره ، و الله تعالی یمدّ فی الأیّام العالیه، و یقرنها بنعمه المتوالیه ، إنّه علی کُلّ شیء قدیر و بإجابه الدعاء جدیر.(1)

همانطورکه اشاره شد، حکیم ملّاصدرا پاسخ های مستدل و متقنی به سه پرسش خواجه طوسی از محقّق خسروشاهی، می دهد و در ابتدا با تعابیری چون «الفاضل النّحریر و العالم البصیر»، از شمس الدین خسروشاهی یاد می کند.

سه پرسش خواجه نصیر طوسی عبارت اند از :

1. وجود حرکت، بدون وصف سرعت یا بطوء نیست . بنابراین سرعت و بطوء در تحقّق حرکت های خاص مؤثر است، و از طرفی ، تحقّق سرعت و بطوء در گرو زمان است . در نتیجه، زمان در تحقّق حرکت های خاص مؤثر است ، در این صورت، چگونه می توان حرکت خاص را علت وجود زمان دانست؟

2. حکما گفته اند: آنچه برای امکان وجود و عدمش، حاملی نیست ، محال است که پس از نیستی موجود گردد و یا پس از موجود شدن، معدوم گردد و از طرفی ، گفته اند: نفس انسان، حادث است ، ولی فنای آن محال است . اکنون سؤال می شود : اگر حامل امکان وجود آن بدن است، چه مانعی دارد که حامل امکان عدم آن هم بدن باشد؟ و اگر به سبب اینکه نفس، مجرّد از مادّه است ، حامل امکان عدم برای آن متصوّر نیست به همین دلیل، باید امکان وجود هم نداشته باشد و در نتیجه، وجود شیء از اوّل محال خواهد بود.

3. اگر سبب صدور کثیر از علّت واحده (خداوند متعال) کثرتی است که در ذات معلول اوّل است، اکنون سؤال می شود که این کثرت ، از کجا حاصل شده است؟ اگر از علّت نخست صادر شده، از دو حالت بیرون نیست :

الف) با هم صادر شده اند که لازمه اش این است که صدور کثیر از مبدأ نخست به

ص: 47

سبب کثرت در معلول نخست نباشد. به عبارت دیگر، کثیر از واحد بی واسطه صادر شده باشد.

ب) به ترتیب صادر شده اند، در این صورت ، معلول اوّل ، معلول اوّل نخواهدبود.

و اگر کثرت مزبور، از علت نخست صادر نشده است ، پس جایز است که کثرتی بدون استناد به علّت نخست تحقّق یابد و همه فروع یاد شده، باطل است .

این پرسش ها، آن روز بی جواب ماند، تا اینکه چهار قرن گذشت و صدرالمتألهین شیرازی - که گویا دست آفرینش او را برای حلّ این گونه معضلات فلسفی پرورش داده بود - از راه رسید و به آن ها پاسخ گفت. متن سؤالات و پاسخ های ملاصدرا به آن ها، در حاشیه دو کتاب شرح الهدایه الاثیریه و مبدأ و معاد و سپس در مجله گرانسنگ کلام اسلامی(1) چاپ شده است .

کتاب ها در اختیار آیت الله حاج میرزا محسن کوچه باغی بود و در تاریخ 25/2/1386ش در اختیار کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قرار گرفت و اکنون در آن کتابخانه نگهداری می شود.

فنّ خطابه وحید عصر خود بود و بر خصوصیات و مزایا و نکات اخبار اطلاع کامل داشته و در تمام کتبی که به نظر شریفش رسیده، فواید نفیسه ثبت فرموده است ... معظم له در ماه جمادی الاخره سنه 1294 تمام قوم و خویش و قبر اجداد خود را وداع و از ایروان که مسقط الرأس خود و پدرانش بود، مهاجرت و در 25 شهر مذکور وارد تبریز گردیده ، رشته تبلیغ و اصلاح عامه را از سر گرفت تا در 11 رجب 1325 خواهر حضرت حجت الاسلام الشیخ الورع و الزّاهد آقا رضا التبریزی - که از مفاخر آذربایجان و مرجع تقلید مسلمین و در فقه متضلّع و در نجف اشرف پس از چهل سال افاده و استفاده در مقبره شیخ انصاری(قدس سره) مدفون شده - به حباله نکاح درآورد و در عرض چند سال مرجعیت عامه و مقبولیت تامه پیدا کرده، منزل شریفش مطاف علما و امرا و اشراف گردید و در خلال این احوال، کرارآ به زیارت ائمه اطهار (علیهم الصلوه و السلام) مشرف و در نجف اشرف در دارالشرف آیت الله العظمی فاضل ایروانی که خال مفضال او بود، وارد می شد و در تمام دوره زندگانی خود از قاطبه حجج الاسلام به اجازات عالیه مفتخر شده است که همه آن ها موجوداست .(1)

برخی آثار علمی ایشان عبارت است از:

1. رساله احتیاطات (خطی)؛ 2. کتاب تنبیهات در سواقط اخبار (خطی)؛

3. مجموعه ای در علم جفر (خطی)؛ . حکایت حاج علی بغدادی (مطبوع). این رساله درباره تشرف حاج علی بغدادی به حضور مقدس حضرت ولی عصر

(عجل الله فرجه) است که مؤلف در یکی از سفرهایش به عتبات عالیات با آن حضرت دیدار کرده و پس از مراجعت از سفر، آن حکایت را به زبان عربی و فارسی در ذیل حدیث کسا، چاپ و منتشر کرده است .

واعظ خیابانی که او را دیده و در پای منبرش نشسته، در مورد وی گوید :

حُسن بیان و طلاقت لسان مترجم معظم ضرب المثل و معروف و مسلم است،

ص: 50

سال ها در تبریز به خدمتش مشرف شدم، عالمی را با وقار و تمکین و ابهّت او ندیده بودم، و بارها در پای منبر او نشستم ، نظیر تقریر او را از واعظی نشنیدم، در مسجد درب خیابان در ماه مبارک رمضان به منبر تشریف می بردند. ازدحام عام از طبقات انام واقع می شد و مرحوم مظفرالدین شاه قاجار ارادت کامل در حق وی داشتند و در زمان ولیعهدی غالبآ در ایّام صیام با اعاظم امرا و اکابر اعیان به مجلس وعظ او حاضر می شدند و در ایام سلطنت خود در سفر فرنگستان، در ایروان که صاحب ترجمه هم در آنجا تشریف داشتند و حسب الامر همایونی ملاقات علمای بلد را در مسجد کبود ایروان - که مؤلف کتاب نیز در مسافرت مشهد مقدس دیده ام - مقرر فرموده بودند و بعد از تشریف فرمایی با صاحب ترجمه ملاقات نموده و زیاده از وصفْ تکریم و تبجیل به جا آورده، هزار تومان که زیاده از ده هزار تومان این زمان می باشد، تقدیم فرموده بودند.(1)

سرانجام آیت الله سیّد علی ایروانی در سال 1324ق، در مسافرت به عتبات عالیات، در نجف اشرف وفات یافت و پس از تشییع اهل نجف و اقامه نماز آقا شیخ رضا تبریزی بر او، در وادی السّلام به خاک سپرده شد و از خود فرزندی برومند چون آیت الله حاج میر حجّت ایروانی، و کتابخانه ای بزرگ و نفیس که در حقیقت گنجینه گران بهای ایران اسلامی است، به یادگار گذاشت .(2)

نزد آیت الله شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و دیگر اساتید، به تحصیل معارف الهی پرداخت و پس از نیل به درجه اجتهاد به تبریز بازگشت .

او ظهرها در مدرسه «حاجعلی اصغر» اقامه نماز می کرد و از علمای موجّه و محترم تبریز بود و قیافه ای جذاب و منبری گیرا داشت و در ماه رمضان، در «مسجد حاجی صفرعلی» به منبر می رفت و همه روزه، جمعی از علما و فضلا در منزل او، از محضرش استفاده می کردند. مدرسه علوم دینی خواجه علی اصغر زیر نظر وی اداره می شد و در تربیت طلاب بسیار پرتلاش بود.

کتابخانه شخصی ایشان از مهم ترین کتابخانه های آذربایجان بود که از پدرش آیت الله سیّد علی ایروانی باقی مانده و وقف طلاب علوم دینی بود. فرزند وی آیت الله سیّد عبدالمجید ایروانی - از دوستان قدیمی اینجانب - این کتابخانه را در سال های اخیر به تهران منتقل کرد و بعد از وفات وی، گویا در کتابخانه «مهدیه» نگهداری می شود.

اصل این خانواده، از خسروشاه، از توابع تبریز بوده که از آنجا به ایروان رفته و دوباره به تبریز برگشته اند و به این علت به ایروانی معروف شده بودند. از آثار قلمی وی حاشیه بر رساله عملیه استادش آیت الله غروی اصفهانی است .

آیت الله ایروانی پس از عمری خدمت به اسلام و مسلمین و زندگی توأم با شرافت و احترام، در ربیع الأول 1395 برابر با 1354ش چشم از جهان فرو بست و در یکی از حجرات صحن مطهر کریمه اهل بیت حضرت معصومه(علیها السلام) به خاک سپرده شد.(1)

میرزاصادق آقا مجتهد تبریزی، و در قم در محضر آیت الله حاج سیّد محمّد حجّت کوه کمری شاگردی کرد. پس از آن به نجف اشرف رفت و نزد حضرات آیات: آقا ضیاءالدین عراقی، غروی اصفهانی و سیّد ابوالحسن اصفهانی به تکمیل معلومات پرداخت و سپس به زادگاه خویش بازگشت و به خدمات دینی پرداخت . فضائل الأئمه از آثار اوست .

ایشان در سال 1409ق در این شهر وفات یافت و در جوار فقیه اهل بیت سلّار بن عبدالعزیز دیلمی به خاک سپرده شد. فرزندش حاج شیخ غلامحسین جیواد، از علمای خسروشاه است .

روحانی بودند، در خسروشاه به سال 1327 ق در ماه جمادی الثانی ، شب جمعه، موقع اذان صبح ، به این دنیای پر از ماجراهای گوناگون چشم گشودم .

پس از طی مرحله مکتب خانه در خسروشاه، در تاریخ 1342 ق در بیست و دوّم محرّم الحرام، جهت کسب علوم دینی وارد مدرسه طالبیّه تبریز شدم و مقدّمات صرف و نحو را از مدرّسین طلاب مدرسه فرا گرفتم . کتاب مطول را از مرحوم حاج حسینعلی واعظ ، شرح لُمعه را از حاج ملا صادق طاهباز، قوانینشیخ حسین شنب غازانی ، رسائل را تا مبحث اجماع از مرحوم حاج سیّد محمد مولانا فراگرفتم . بعد از آن، شورش و انقلاب پیش آمد و اوضاع مدارس دینی ، من جمله مدرسه طالبیّه به هم خورد. لذا در اواخر ذی حجّه 1347 ق به مشهد مقدس مهاجرت نموده و بقیه رسائل و مکاسب را از مرحوم حاج میرزا ابوالحسن آقا انگجی که در آنجا به عنوان تبعید اقامت داشت، تحصیل نمودم. کفایه را از آقا شیخ هاشم قزوینی ، منظومه و اسفار را از مرحوم آقا میرزا مهدی آقا بزرگ، الربوبیه را از مرحوم آقا بزرگ حکیم فرا گرفتم و به درس خارج اصول مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی و مرحوم آقا میرزا محمد آقازاده ، و خارج درس فقه حاج آقا حسین قمی حاضرشدم .

در سال 1351 ق به نجف اشرف رفته و در درس مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی و مرحوم آقای نائینی و مرحوم آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی و مرحوم آقاضیاء عراقی ، تا سال 1359 ق حاضر شدم .

در تاریخ 1359، به تبریز مراجعت نموده ، بیست سال در تبریز مانده، بدترین ایام عمرم را گذراندم، تا آنکه در تاریخ 1336 ش به تهران رفته و تا حال در آن شهر اقامت نموده ام .

اما خدمات علمی و اجتماعی اینجانب، از اوان ورودم به تبریز تدریس شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه و درس خارج و در تهران هم تقریبآ از اوایل

ص: 54

ورودم، تدریس و تربیت طلاب و اداره مدرسه شیخ عبدالحسین در بازار تهران و در تبریز علاوه بر تدریس، تشکیل خیریّه نوبر و مدارس هاشمیه و قدس بود که تا حال (27/9/1367ش) آن خدمات ادامه دارد و حالا، در 82 سالگی با ضعف مزاج، باز فی الجمله به تدریس اشتغال دارم و از خداوند متعال ، تقاضای فضل و کرم دارم .

الأحقر خسروشاهی(1)

* * *

میرزا عمران علیزاده گوید :

معظم له، از اساتید اینجانب عمران علیزاده بود و من جلد دوّم شرح لمعه و مقداری از رسائل را از محضر ایشان فرا گرفته ام . او قلب پاک و نیّت سالم و بیان شیوایی داشت و در مدّت نیم ساعت، زیاده از یک صفحه شرح لمعه را تحویل می داد و می فهماند و سه جلسه پشت سر هم درس می فرمود.

در آخر، به برنشیت مزمن مبتلا شد و به علّت ناسازگاری هوای تبریز و تجویز پزشکان، به تهران منتقل شدند...(2)

ایشان در روز چهارشنبه 16 شعبان 1418 برابر با 26 آذر 1376 در تهران بدورد حیات گفت و در تهران به خاک سپرده شد. فرزندش حجت الاسلام والمسلمین حاج سیّد باقر خسروشاهی داماد مرحوم آیت الله حاج آقا رضا صدر مدیر حوزه علمیه تهران و متولّی مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین در بازار تهران است .

خسروشاهی تبریزی هستند که ایشان در زمان خود از مراجع به حساب می آمدند و نسبت به مرحوم علامه امینی (صاحب الغدیر) سمت استادی داشته است. بنده خودم خدمت ایشان و یکی از فرزندان بزرگشان در قم مشرف شده ام.

پدر بنده در اوان جوانی از همان خویشان در تبریز همسری اختیار می کنند. ایشان از تبریز برای زیارت عتبات عالیات با پدرش مرحوم حاج سید عبدالمطلب و سایر اعضای خانواده با کاروان های زیارتی سابق عازم عراق می شوند، اما ظاهراً با شروع جنگ اول جهانی موفق به خروج نمی شوند و در مسیر اجباراً در کرمانشاه می مانند، و پس از فوت همسرشان در کرمانشاه با یک خانواده متدین یزدی الاصل ساکن کرمانشاه وصلت می کنند. ایشان پس از مدتی زندگی و کسب و کار، و در عین حال اشتغال به عبادت در لباس روحانیت خانوادگی در کرمانشاه، عازم قم می شوند؛ چون می فرمودند که دستور دینی داریم که در آخرالزمان به قم مقدسه برویم تا از فتنه ها و فساد زمانه در امان بمانیم.

در حضور مرحوم حاج شیخ عباس تهرانی وقتی نقل شد که انگیزه هجرت مرحوم ابوی بنده، حاج سید هاشم خسروشاهی از کرمانشاه به قم چه بوده است، ایشان فرمودند: من از خدا می خواهم در عالم برزخ او را ببینم؛ زیرا این اقدام او حکایت از اهتمام کامل به امور دینی دارد. آن مرد وارسته و عارف دلسوز بر مهاجرت بسیار تأکید می فرمود و خود از تهران که در آنجا شاید به مرتبه عالی روحانی مشهور می شد به طور کلی صرف نظر کرده و در زمان رضاخان، به قم آمد و به سختی زندگی می گذراند.(1)

ص: 56

ص: 58

ابی طالب: می رسد. در اینجا فقط از زندگی برخی از افراد این خاندان یادمی کنیم :

رموز، زبده علما و محقّقان ، عمده الفقهاء و المدقّقین ، حاج سیّد علی حسینی خسروشاهی، انتظار دارم که در ضمن بررسی کتاب ، به رفع اشکالات و اشتباهات و نواقص آن بپردازد.(1)

2. الرّساله الباقریّه فی المسائل الفقهیّه: این رساله در آخر کتاب مشکاه المصابیح در 40 صفحه بزرگ ، همراه حواشی فرزند مؤلف با امضای ابن المصنّف (آقا سیّد احمد) چاپ شده است . آقا بزرگ تهرانی درباره این کتاب می نویسد:

- الرساله الباقریه للسید محمد بن علی بن أبی الحسن الخسروشاهی التبریزی فی بعض مسائل الخیارات . طُبعت فی حیاته مع مشکاه المصابیح له 1310، عارض فیها بعض الأجلّه من معاصریه بل من مشایخه و هو الشیخ المیرزا باقر بن أحمد - إمام الجمعه بتبریز المتوفّی بسلخ رجب 1286 - وتوفّی المؤلّف حدود 1312 فَحَمل ولده السید أحمد جثمانه إلی قرب سرداب النراقیّین

فی الصحن الغروی .(1)

- الباقریه فی بعض مسائل الخیارات ، للسید محمد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی ، المتوفی سنه نیّف و 1310، رساله عارض فیها بعض الأجلّه من معاصریه ، بل مشایخه و هو میرزا باقر بن میرزا أحمد المجتهد التبریزی ، المتوفی سنه 1285. ألّفه سنه 1276 و قد طبع مع مشکاه المصابیح له سنه 1310ق.(2)

3. مصابیح الضلام فی شرح شرائع الاسلام: شیخ آقا بزرگ تهرانی در مورد این رساله می نویسد :

ظاهرآ للسیّد محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی ، المتوفی 1312. ذکره المیرزا محمّد علی الأُردوبادی... .(3)

4. رساله فی بیان وضع الألفاظ و الحقیقه الشرعیّه: این رساله در سال 1268ق تألیف شده ، و در سال 1310 در آخر مشکاه المصابیح در حدود 120 صفحه چاپ شده است .(4)

مشکاه المصابیح که با سه رساله دیگر چاپ شده ، بالغ بر 420 صفحه در قطع رحلی

ص: 62

است و همه این کتاب به خط محمد خیابانی است . مؤلّف، تألیفات دیگری هم داشته که ظاهرآ از بین رفته است .(1)

این کتاب گرانسنگ، مهم ترین و ماندگارترین اثر علمی آیت الله سید علی خسروشاهی است که در علم اصول فقه است و به تقریر و توضیح نظریات استادش شیخ مرتضی انصاری در موضوع تعادل و تراجیح پرداخته است . این کتاب در کنگره شیخ مرتضی انصاری به مناسبت دویستمین سال ولادت ایشان توسط اینجانب در یک رساله مستقل که به چاپ رسید، معرفی گردید.(2)

در آن زمان که آیت الله سید علی خسروشاهی در حوزه علمیه نجف به تحصیلات خود ادامه می داد، آن حوزه در اوج شکوفایی بود و اقامت شخصیّت برجسته علمی همچون استاد اعظم شیخ انصاری در آن دیار مقدس ، رونق فراوانی به حوزه علمیه نجف بخشیده بود و طلاب مستعد از کشورها و شهرهای مختلف اسلامی به سوی نجف سرازیر شده بودند و ظاهرآ آیت الله آقا سیّد محمد خسروشاهی هم برای استفاده از محضر شیخ انصاری ، حوزه کربلا را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند.

او در درس استاد بزرگ شرکت کرد و در سایه فکر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و کوشش فراوانش ، در اوایل اقامتش در نجف به اجتهاد رسید. او تقریرات درس استاد خود را نوشت و سپس به تدریس پرداخت .

وی به فقاهت و علمیّت استاد اعظم شیخ انصاری اعتقاد کامل داشت و تا شیخ زنده بود، محضر وی را مغتنم می شمرد. در مشکاه المصابیح استاد خود را چنین وصف می کند :

... و الحبر الأفضل ، البحر الخضّم و الطود الأشمّ ، قدوه الأنام و فرید الأیّام ، نخبه الأعلام و المولی القمقام ، حجّه الإسلام و مصباح الظلام ، صدر المحقّقین ، و بدر المدقّقین ، کاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الأواخر و الأوائل ، أزهد عبّاد الأبرار و أعبد زهّاد الأخیار، أعلم فقهاء الأعصار وأفقه

ص: 63

علماء الأمصار، شیخنا الأستاذ و ملاذ العباد، مصطفی المصطفی و مرتضی المرتضی ، علم الهدایه و التقی ، أعنی جناب الشیخ المرتضی (أدام الله توفیقه و مدّ عمره و تأییده) و لا زالت ریاض علمه ممطوره و أعلام فضله مرفوعه... .(1)

وی درباره کتاب مشکاه المصابیح می گوید :

... ثمره ای از ثمره باغ علمش را چیدم و دُرهایی از دریای علمش را استخراج نمودم و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسید، بر آن افزودم... و در آن ، مهمّات مسائل اصول را که در ابواب اصول درج نشده بود، درج کردم و آن را مطابق ترتیب درس استاد تنظیم نمودم ، نه به ترتیب کتابش ؛ زیرا آن موقع هنوز خودِ شیخ تعادل و تراجیح را ننوشته بود.(2)

مؤلف مشکاه المصابیح به سال 1269ق از تألیف آن فارغ شد. این کتاب در سال 1310ق در حال حیاتش در 334 صفحه در قطع بزرگ (رحلی) با حواشی فرزند برومندش آیت الله سیّد احمد، در نجف به چاپ رسید.

شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره مشکاه المصابیح می نویسد :

مشکاه المصابیح فی أصول الفقه من التّعادل و التراجیح ، للعلّامه الحاج سید محمد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی ، المتوفی حدود 1312. مرّ تفصیله بعنوان التعادل و التراجیح. فرغ منه سنه 1269 و طبع 1310، کتبه لابنه السیّد أحمد و علیه تقریضات .(3)

صاحب اعیان الشیعه در دو جا از آیت الله آقا سیّد محمّد اسم برده و تصریح کرده است که وی از شاگردان شیخ انصاری بوده و کتاب مشکاه المصابیح فی التعادل و التراجیح و رساله ای در وضع الفاظ از تألیفات اوست .(4)

مؤلف، تقریظ دو تن از شخصیّت های بزرگ علمی آن عصر را در آخر کتابش نقل کرده است ؛ از جمله کسی که در میان دوستانش به ابن داود معروف بوده ، در تقریظ

ص: 64

بر مشکاه المصابیح نوشته است :

... و لعمری کتابک الأُصول الأحکام کالعمود للخیام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحه إیّاکم فی کُلّ لیله و یوم...؛(1)

به جانم سوگند، کتاب تو در اصول احکام مانند ستون خیمه است و احاسن قوم (شیخ انصاری) آن را نیکو شمرده اند... .

تقریظ دیگر، از شیخ مهدی بن شیخ علی بن شیخ جعفر کاشف الغطا می باشد که وی پس از حمد و ثنا و درود بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نوشته است :

... و لقد سرحت بکر الفکر فی هذا التحقیق الأنیق و أطلقت عنان النظر فی مسرح هذا التَدقیق الرَّشیق الَّذی سمحت به فکره جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الأُصول ، قطب دائره الاجتهاد و الکمال و منبع الفضل و الإفضال ، من إلیه انتهی فضل علماء زمانه ، و منه انبعث تحقیقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدی التّحقیق و المتربّی فی حجر التّدقیق ، فوجدته بحمد الله جامعآ لمحاسن التحقیقات الأنیقه و التدقیقات الرشیقه منبئآ عن طول باع مؤلفه... .

فهو الحریّ بأن یرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر، و أن یکتب بالنور علی وجنات الحور...؛(2)

مؤلف در آخر کتاب ، خود را چنین معرفی می کند :

... هذا غایه ما قصدنا بیانه و أنا الحقیر محمّد بن علی أبی الحسن الحسینی الحائری مولدآ، و الغروی مسکنآ، التبریزی أبآ، الشّهیر بالخسروشاهی جدّآ... و قد وقع الفراغ من تألیف هذا الکتاب الذی عنیت بجمعه و تهذیبه و تألیفه و ترصیفه... أعنی مشکاه المصابیح فی التعادل و التراجیح فی سنه 1269ق ، لقرّتَی عینی أحمد و أبی الحسن و ذلک بعد أن أتممتُ من العمر الثلاثین و دخلت فی عشر الأربعین... .(3)

ص: 65

چنان که ملاحظه می فرمایید مؤلف، کتاب مشکاه المصابیح را در واقع به دو فرزند خود آقا سیّد احمد و آقا ابوالحسن اهداء نموده و در آن زمان وارد دهه چهارم عمر خود شده است . او سپس از پدرش می خواهد نقص و عیب کتاب را با بزرگواری خود اصلاح فرماید.

پس از نوشتن همین کتاب بود که آوازه شهرت علمی مؤلف در مجامع علمی نجف اشرف پیچید و زبانزد علما و فضلا واقع گردید. گفته اند: مقام علمی وی در حوزه ، آن چنان بود که بعد از استادش از مراجع دینی و اساتید بلند پایه به شمار می رفت و در حوزه درسش جمع کثیری از فضلا و طلاب شرکت می کردند.(1)

شیخ آقا بزرگ تهرانی ، در نقباء البشر می گوید :

الحاج السیّد محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی علامه ورع تقی جلیل ، صار من العلماء الأعلام و المراجع العامّه بتبریز، وله کتاب التّعادل و التراجیح المطبوع ، الموسوم بمشکاه المصابیح الذی ألّفه 1269، و الرّساله الباقریّه الذی ألّفه 1276 و رساله فی الحقیقه الشرعیّه، فرغ منها 1268، کلّها طبعت سنه 1310 و علیه تقاریظ کثیره... .(2)

به هرحال ، کتاب مشکاه المصابیح یکی از غنی ترین و مشروح ترین کتاب های اصولی درباره تعادل و تراجیح و شامل تقریرات درس استاد اعظم شیخ انصاری(قدس سره) و نظریات مؤلف یعنی آیت الله سید محمّد خسروشاهی است . البته بحث خود استاد اعظم شیخ انصاری در این موضوع ، در کتاب گران سنگ رسائل صفحاتی بیش نیست ، ولی در این کتاب مباحث آن به چند صد صفحه در قطع بزرگ می رسد.

وفات :

آیت الله سیّد محمّد خسروشاهی پس از مدّت کوتاهی از چاپ کتاب رساله فی بیان وضع الألفاظ و الحقیقه الشرعیّه، در سال 1312ق در تبریز دار فانی را وداع گفت و

ص: 66

طبق وصیت پیکر پاکش را به نجف اشرف منتقل کردند و در رواق مطهر حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خاک سپردند.(1)

بیدار می کند، اگر به خواب بماند... . روزی شفاهآ فرمود: ایامی که در نجف بودم ، شبی تهجد و نماز شب از من فوت نمی شد، ولی از آن وقتی که به تبریز آمده ام ، یک شب موفق نشده ام .(1)

عارف واصل حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در آثار خود از شخصیتی نام می برد که شب ها، فرشته او را با خطاب آقا بیدار می کند و اسم نمی آورد که آن شخص چه کسی است و عده ای چنین گمان کرده که مراد از آن عالم ، خود اوست ، ولی به احتمال زیاد، مقصود میرزا جواد آقا ملکی ، طبق قرینه ای که گذشت ، آقا سیّد احمد آقا خسروشاهی بوده است . اگر ملاقاتی میان این دو بزرگ صورت گرفته باشد و اثبات شود که همدیگر را درک کرده اند، جای هیچ تردیدی نخواهد بود که منظور میرزا جواد آقا، آیت الله سید احمد خسروشاهی بوده است .

آن مرحوم پس از کسب درجه اجتهاد، با تأسی به پدر، به زادگاهش تبریز بازگشت و نزدیک به چهارده سال به وظایف علمی و دینی مشغول بود و تا حدّ توان به تحقیق و تألیف و تدریس پرداخت . از جمله شاگردان او ملّا علی واعظ خیابانی ، حاج میرزا فتاح شهیدی و شیخ ابراهیم وحدت تبریزی بوده اند.

آقا بزرگ تهرانی او را با عبارت «عالمٌ فقیهٌ» و «ورعٌ تقیّ»(2) و شاگرد فاضلش ملّا

علی واعظ خیابانی وی را با چنین عباراتی یاد می کند:

آن مرحوم از اجلای علما و مشاهیر فقهای تبریز در اوایل مائه رابع عشر، عالم محقق نحریر و الفاضل المضطلع الخبیر، إسناد اساطین العصر و أُستاد فضلاء الدهر سیف الشریعه و مصباح الشریعه حامی المله و الدین و قامع بدع الملحدین المتفرّع من دوحه السیاده و المترعرع فی روضه الساده .(3)

ص: 68

تألیفات

آثار و تألیفات به جای مانده از ایشان ، بدین قرار است:

1. حاشیه بر رسائل شیخ مرتضی انصاری، خطی ؛

2. رساله ای در حجیت قطع و ظن، خطی ؛

3. رساله ای در برائت، خطی ؛

4. حاشیه بر المسائل الباقریه پدرش آیت الله سیّد محمّد خسروشاهی ؛

5. حاشیه بر مشکاه المصابیح؛

این دو اثر در حاشیه و یا به ضمیمه آن کتب به چاپ رسیده است .

حمایت از مشروطه مشروعه

آیت الله سیّد احمد خسروشاهی ، از علمای بزرگ عصر مشروطیّت در آذربایجان بود و در مشروطه ، هوادار خطّ سوم و در واقع خواستار مشروطه مشروعه بود و مدتی نیز در اعتراض به اوضاع جاری و برای دوری از جنجال مشروطه خواهی غیر مشروعه ، به نجف اشرف رفت . متأسفانه یک راپورتچی حکومت تهران در نجف، سفر وی را وارونه و غیرواقعی گزارش داده که به هیچ وجه صحّت ندارد. اینجانب متن دستخط راپورتچی را - که جزء اسناد وزارت خارجه ، جزوه دان 5، سال 1325ش است - بدون شرح کوتاه در آخر کتاب نقل می کنم ، با تأکید بر اینکه خاندان ما هرگز با حکومت های طاغوتی رابطه آشکار یا پنهان نداشته اند، تا چه رسد به اینکه در جهت اهداف آن ها گام بردارند. متن گزارش راپورتچی به نام الحاج شیخ محسن مدیرالمحدثین در بخش اسناد این کتاب آمده است .(1)

رحلت

سرانجام این فقیه پارسا در سال 1327ق در مدینه منوره چشم از جهان فروبست و در آن دیار به خاک سپرده شد. ملّا علی واعظ خیابانی در مورد وفات استادش می نویسد :

ص: 69

در سنه 1325 قضیه مشروطه در ایران اتفاق افتاد. آن مرحوم عزیمت به عتبات عالیات نموده و از آنجا به زیارت بیت الله الحرام مشرف و در مراجعت از حج ، چند روزی در مدینه منوره اقامت ورزید و روز عید غدیر به حرم حضرت رسول6 مشرف و مرگ خود را به واسطه تراکم احزان و تهاجم اشجان زمان و سوء قصد اشرار بی ایمان به عنوان عیدی از جد بزرگوارش درخواست نمود. پس از مراجعت از حرم ، سرمازدگی در مزاجش حادث شد و به فاصله چند روز، به رحمت حق پیوست و در قبرستان بقیع ما بین بیت الأحزان و قبور ائمه اربعه : و قبر فاطمه بنت اسد مادر علی(علیه السلام) مدفون گردید.(1)

اجساد سالم بزرگان

در حدود سال 1312ق حاج سید محمد خسروشاهی ، مؤلف مشکاه المصابیح درگذشت . جنازه ایشان از آذربایجان به نجف اشرف منتقل گردید و در مقبره نراقی هابه خاک سپرده شد. فرزند برومندش آیت الله حاج سید احمد خسروشاهی به احترام پدر بزرگوارش ، وارد سرداب می شود تا پیکر پاک پدر گرامی اش را در سرداب قرار دهد. وی در آنجا اجساد مطهّر ملّا مهدی و ملّا احمد نراقی را مشاهده می کند که هیچ تغییری پیدا نکرده و تر و تازه اند. این داستان را نویسنده ریحانه الادب کرده است .(2)

آیت الله حاج سیّد احمد خسروشاهی ، پدر آیت الله حاج سیّد مرتضی خسروشاهی و جدّ آیتین: سیّد ابوالفضل ، حاج سیّد احمد و این جانب سیّد هادی خسروشاهی است .

از تاریخ وفات سیّد محمد خسروشاهی (1312ق)، روشن می شود که به هنگام پدیدار شدن جسد نراقی ها، بیش از یکصد سال از وفات ملّا مهدی و در حدود 67 سال از وفات ملّا احمد می گذشته است .

ص: 70

شیخ آقا بزرگ تهرانی این داستان را به تفصیل در ضمن شرح حال حاج سیّد محمد خسروشاهی در نقباء البشر نوشته و در الکرام البرره آورده و می افزاید :

مسأله نپوسیدن اجساد برای بسیاری از قُدما و متأخّرین اتّفاق افتاده است: از قدماکلینی و صدوق ، و از متأخّرین نراقی ها، شیخنوری ؛ که گروهی از آن ها را در نقباءالبشر در ضمن شرح حال سیّد محمد خسروشاهی یادکرده ایم .(1)

وی در نقباءالبشر در شرح حال حاج سیّد محمّد خسروشاهی می نویسد :

سیّد دانشمند، پارسا، پرهیزکار و جلیل القدر، حاج سید محمد بن سیّد علی بن سیّد ابوالحسن خسروشاهی ، صاحب تعادل و تراجیح و... از علمای اعلام و مراجع بزرگ تبریز، در 1310 و اندی درگذشت . فرزندش عالم جلیل القدر حاج سیّد احمد جنازه پدر را به نجف اشرف حمل کرد و در سردابی در مجاورت سرداب نراقی ها دفن کرد. هنگامی که مرحوم سیّد احمد، برای دیدن وضع سرداب ، با شمعی وارد سرداب می شود، می بیند که از سرداب نراقی ها تعدادی سنگ فرو ریخته و داخل سرداب دیده می شود. شمع را به داخل سرداب می برد و جسد هر دو نراقی را می بیند که تر و تازه هستند، حتّی کفنشان نیز پس از گذشت این همه زمان ، هیچ تغییری نکرده است .(2)

و لذا مرحوم سیّد احمد وصیت می کند که او را نیز در کنار پدر بزرگوارش دفن کنند، و لکن مقدّر چنین بود که در بقیع دفن شود.

برای علمای اعلام که خدمتگزار شریعت مقدسه خداوند متعال هستند، شایسته همین است که زمین پیکر پاکشان را نخورد؛ زیرا این پیکرها در اطاعت پروردگار، ضعیف و نحیف شده اند.(3)

ص: 71

آن گاه جمعی از بزرگان را نام برده که پیکر پاکشان پس از گذشت سالیان دراز، نپوسیده است . او در ضمنِ شرح حال حاج سیّد احمد می نویسد :

وی به جهت علّتی که در شرح حال پدرش خواهیم نوشت ، وصیّت کرده بود که در کنار پدرش دفن شود، جز اینکه در آخرین سفر حجّ خود، از این نظر برگشت و بعد از مراجعت از مکه معظمه ، در مدینه منوّره حاجتی جز این نداشت که در حریم مادر بزرگوارش حضرت زهرا 3 مدفون گردد. به جدّ بزرگوارش حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) متوسّل شد که این حاجتش روا شود و مکرّر به همراهانش می گفت که از جدّ بزرگوارش چنین حاجتی درخواست کرده است . از ورودش به مدینه منوره چند روزی نگذشته بود که تب مختصری کرد. یک روز در آن حال ماند و شب درگذشت و در قبرستان بقیع در کنار پله های «بیت الأحزان» - که مقام صدّیقه طاهره است - به خاک سپرده شد.(1)

می رسیدند، ولی این خوشحالی دوام نیافت و ناگاه ، عید عمومی اهالی آذربایجان مبدّل به پُر اندوه ترین ایّام سال 1332 گردید؛ برای اینکه روز دوم فروردین ، اکثریّت مردم آذربایجان مطّلع شدند که آیت الله خسروشاهی رحلت کرده اند.

در آن روز، مصیبت بزرگی به اسلامیان روی آورد و خلق مسلمان آذربایجان ، بزرگ ترین دانشمند و روحانی خود را از دست داد، امّا چه کسی حاضر بود رحلت آن مرحوم را باور کند؟ همه گمان می کردند دشمنان اسلام برای اینکه سرور و شادی مسلمانان را از بین ببرند، این شایعه را منتشر کرده اند! همه در شک به سر می بردند و هیچ کس باور نمی کرد کسی که دیروز برای تبریک گفتن به حضورش شرفیاب شده بودند، امروز دنیا را ترک کرده و اسلامیان را در غم و اندوه گذاشته است؟!

ولی متأسفانه بعد از چند دقیقه ، شکّ آن ها مبدل به یقین می شد؛ برای اینکه آن ها به هر وسیله ای که میسّر می شد، خود را به منزل آیت الله می رسانیدند و با کمال تأسف می دیدند که این شایعه صحّت دارد.

پس از چند ساعت ، رادیو تبریز هم خبر اسفناک رحلت آیت الله خسروشاهی را پخش کرد و در نتیجه تمامی مردم آذربایجان و شهرستان ها، همه و همه از این ضایعه بزرگ اسلامی باخبر شدند.(1)

در منزل آیت الله غوغایی بر پا بود. کوچه و اطراف منزل آیت الله و اطاق ها و حیاط منزل آن مرحوم پر از جمعیّت بود. همه جا مردم با دیده پُر اشک و مأیوسانه به یکدیگر نگاه می کردند. دقیقه به دقیقه جمعیّت زیادتر می گردید و همه جا از مردم مسلمان تبریز موج می زد.

علما و روحانیّون و طبقات مختلف حاضر بودند. آیت الله مرحوم را در منزل خودشان غسل دادند و سپس برای نماز خواندن و دفن ، از منزل خارج نمودند. کوچک و بزرگ - از هر طبقه و صنف - در این تشییع شرکت جستند؛ به طوری که تاکنون یک چنین تشییع با عظمتی در تبریز به وقوع نپیوسته بود. جنازه پس از ادای

ص: 73

نماز به وسیله حجّت الاسلام آقا سیّد احمد خسروشاهی، - به طور امانی - در مقبره امامزاده سیّد ابراهیم دفن گردید و بدین وسیله چراغ هدایت خلق مسلمان آذربایجان برای ابد خاموش شد؛ یعنی آیت الله درگذشت و دیگر به این دنیا برنخواهد گشت .

آری ، دیگر مردم آذربایجان حقایق را از زبان ایشان نخواهند شنید. آری ، با مرگ او، یکی از ستون های کاخ پر عظمت اسلام منهدم گردید و یک صدمه جبران ناپذیری بر عالم اسلام وارد آمد و از فراق او، داغی بر دل اسلامیان رسید که با هیچ مرهمی خوب شدنی نیست ؛ یعنی زخمی را که از مرگ او بر دل مسلمانان نشست ، هیچ گونه دوایی علاج نخواهد کرد.

آری ، مرگ او توأم با شکست یکی از ارکان مهم اسلامی گردید. مرگ او، یعنی : مرگ یگانه دانشمند مذهبی مردم مسلمان آذربایجان و یگانه آرزوی نامشروع دشمنان حق و حقیقت . وجود او سدّ محکم و فساد ناپذیری بود که در مقابل دشمنان اسلام به وجود آمده بود، و مرگ او یعنی: شکست این سد و هجوم بی رحمانه سیل بنیان کن بی دینی و لامذهبی .

خواننده عزیز! گفتنی ها بسیار است ، ولی وقت کم ، و لذا از این موضوع صرف نظر کرده ، به نوشتن مختصری از شرح حال آن مرحوم ، به نقل از نوشته های چند کتاب و چند جریده پرداخته و تفصیل بیشتر را به وقت دیگر موکول می نماییم .

محتویات جراید پس از فوت آیت الله

پس از فوت آیت الله، اغلب جراید آذربایجان ، قسمتی از شرح حال آن مرحوم را منتشر ساختند و در تهران هم روزنامه اطلاعات، خبر رحلت آیت الله را نوشت و عکسی هم از مجلس ترحیمی که از طرف دولت در «مسجد شاه تهران» منعقد شده بود، چاپ کرد و متأسفانه آن عکس به دست نیامد تا در اینجا چاپ کنیم . در زیر آن عکس که در اطلاعات چاپ شده بود، نوشته بودند :

«امروز، از طرف وزارت دربار، در مسجد شاه ، مجلس ختم به مناسبت

ص: 74

درگذشت آیت الله آقای حاج سیّد مرتضی خسروشاهی تبریزی منعقد بود که عموم علما و حجج اسلام و رجال و طبقات مختلف در آن شرکت داشتند.

در عکس بالا، آیت الله حاج میرزا مسیح تهرانی ، آیت الله بهبهانی ، آیت الله شیخ بهاءالدین نوری ، آقای علاء و آقای شمس ملک آراء دیده می شود.

مجله هفتگی نور دانش چاپ تهران ، در شماره11، سال ششم ، صفحه 42 خود نوشته بود :

مرحوم آیت الله خسروشاهی که یکی از علمای بزرگ و مراجع تقلید تبریز بودند، در سن 73 سالگی در تاریخ 2 فروردین 1332 فوت کردند. این مرحوم ، یکی از علمای بزرگ ایران بودند که چهارده جلد کتاب نوشته اند.

شرح زندگانی ایشان در روزنامه وزین توحید افکار - چاپ تبریز - نیز به تاریخ 17 فروردین چاپ شده و فوت آن مرحوم را به خانواده و تمام برادران مسلمان تسلیت گفته است .»

روزنامه پر تیراژ توحید افکار در شماره 41 سال اوّل ، مورخه فروردین ماه 1332، علاوه بر چاپ عکس آیت الله و عکسی از تشییع جنازه و عکسی از نماز در صفحه اوّل ، در زیر تیتر بزرگ: «ضایعه بزرگ اسلامی» می نویسد :

جامعه روحانیّت ما به مصیبت عظیمی در رحلت آیت الله آقای حاج سید مرتضی آخسروشاهی مواجه گردید. شب دوم فروردین ، حضرت آیت الله خسروشاهی ، بعد از ادای نماز مغرب ، به طور ناگهانی دار فانی را وداع کردند؛ در صورتی که روز اول فروردین در منزل خود از واردین و تبریک گویندگان عید نوروز پذیرایی می نمودند، روز دوم انتشار خبر تأسف انگیز، اهل شهر را دچار بهت و ماتم نمود.

جمعیت از هر طرف به سوی منزل آیت الله فقید رهسپار شدند. منزل و کوچه های اطراف ، مملوّ از جمعیت بود. تمام علمای شهر در منزل فقید سعید به حال سوگواری اجتماع نمودند.

در ساعت ده صبح ، جنازه در میان احساسات تأثرآمیز جمعیت کثیری که به

ص: 75

چندین هزار بالغ می شد، به طرف مقبره سیّد ابراهیم حرکت داده شد. حزن و اندوهی که در میان مشیّعین حکم فرما بود، کم نظیر بود. دسته های عزای مختلف ، هر آن به جمعیت ملحق می شد. در اثنای راه مکررآ توقّف کرده ، سوگواری و قرائت فاتحه به عمل می آمد و بعد جنازه به راه می افتاد. در محوطه وسیعی که در جوار مقبره واقع است ، جنازه برای نماز میّت به زمین گذاشته شد.

بعد از انجام مراسم نماز، جنازه فقید به مقبره قریبِ مزار سیّد ابراهیم نقل شد و مراسم تدفین به طور امانت انجام گردید. ساعت یک بعد از ظهر، مراسم تدفین خاتمه یافته و مشیّعین با حزن و اندوه غیر قابل توصیفی مراجعت نمودند.

از عصر همان روز، مجلس ترحیم در مسجد آیت الله شروع گردید و در مساجد دیگر، در بازار و محلّه ها ادامه داشت . مردم که از فقدان غیر مترقّب متأثر بودند، برنامه های عید و دید و بازدید خود را تعطیل کردند و در مجالس ترحیم عصر و صبح حاضر می شدند.

آخرین مجلس ترحیم ، در مسجد سیّد حمزه از طرف علما و اهالی محلّه سرخاب منعقد بود. در این مجلس ، فرزندان آیت الله فقید با اظهار تشکر از احساسات و قدردانی از اهالی، خواهش کردند که مجالس ترحیم ختم بشود.

حضرت آیت الله خسروشاهی ، از علمای طراز اوّل آذربایجان بودند و عمر هفتاد و سه ساله خود را با خدمت به دین، تبلیغ، امر به تقوی و پرهیزکاری، تدریس ، تربیت طلاب و تألیف کتب دینی به سر رسانیدند و در قلوب متدیّنین ، علاقه مخصوصی نسبت به آن مرحوم موجود بود.

تصادف وفات آیت الله خسروشاهی با رحلت های متوالی آیت الله شهیدی و آیت الله حجت، حزن و اندوه مردم را بیشتر کرده و باعث اندیشه شده است . خبر رحلت آیت الله، با تلگراف به مراکز اطلاع داده شده بود. در قم و نجف الاشرف و مشهد، از طرف علما و مراجع مجلس منعقد گردید. در تهران از طرف دربار، در مسجد سلطانی و بعد، از طرف علما و اهالی در مسجد ترک ها مجلس ترحیم برگزارشد.

ما این مصیبت را به جامعه روحانیّت و طبقات مسلمین تسلیت عرض می کنیم .»

روزنامه توحید افکار، علاوه بر نوشته های فوق ، شرح زندگانی آیت الله مرحوم را

ص: 76

در صفحه 3 همان شماره چاپ کرده است و چون ما خود شرح زندگانی آن مرحوم را در صفحات بعدی خواهیم نوشت ، لذا از نقل آن خودداری می کنیم .

روزنامه تبریز، سال چهل و چهارم شماره 16، در صفحه اوّل می نویسد:

روز شنبه ، اوّل فروردین ماه ، حجّت الاسلام حاج سیّد مرتضی خسروشاهی (حشرهُ الله تعالی مع النّبی المختار) از وجوه اهالی به مناسبت عید شریف باستانی پذیرایی می کردند، شب یکشنبه که شب دوم فروردین ماه بود، دعوت حق را لبّیک گفت .

ای بسا عقاید مقبول که عقل هر عاقلی می پسندد و پایه های ایمان مؤمنین را محکم می نماید، گاهی خودنمایی هم می کند. این سیّد و عالم جلیل القدر گذشته از ترویج احکام شرع مبین ، در اثر اعمال نیک و اخلاق حسنه ، با ترک نمودن این دنیای بی وفا، جامعه آذربایجانی را اندوهگین و عزادار نمود.

اوّل در مسجد خسروشاهی (مسجد خودشان) مجلس فاتحه خوانی بسیار باشکوه از طرف قوم و اقربایشان فراهم و بعد از طرف آقایان حجج الاسلام در مسجد بزرگ آیت الله شهیدی مجلس عزایی برپا بود.

مرحوم آیت الله خسروشاهی ، این دار فانی را وداع فرمود و روح مطهرش به شاخسار جنان پرواز نمود و از این مصیبت جگرسوز و غم اندوز، تمام علاقه مندان چنان متألّم و متأسف شدند که ذکر آن ممکن نیست .

جنازه آن مرحوم را در مقبره امامزاده سیّد ابراهیم دفن نمودند. عجب تشییع جنازه ای اهالی تبریز نمودند، صغیرآ و کبیرآ، خاص و عام، مهموم و مغموم در مشایعت حاضر بودند، چنین تشییعی به جهت هیچ یک از علمای اعلام دیده نشده بود.»

دانشمند محترم حجّت الاسلام شیخ ولی الله السرابی - که صاحب تألیفات عدیده بوده و یکی از دانشمندان بنام آذربایجان هستند و فعلا هم ریاست حوزه علمیه سراب

ص: 77

به عهده ایشان است(1) - در همان ایّام ، شرح حال آیت الله را در نشریّه ای مستقل انتشار

دادند که اینک چند سطر آن را برای مزید اطلاع خوانندگان عزیزمی آوریم :

... حضرت آیت الله الکُبری و آن قائد عظیم الشأن که به رحلت آن ، ایّام عید بر عموم طبقات اهالی آذربایجان ، به ویژه به حضرات آقایان اهل علم و دانش ، مبدّل به سوگواری شد، در واقع استادالکُل در علوم اسلامی علی الخصوص در فقه جعفری و مقبول دلپسند تمام طبقات اهل علم و مسلمین بوده و سال های سال ، پس از فراغ از تحصیل علم و اخذ نصیب خودشان از بحار علوم اسلامی در نجف و حوزه های علمیّه نامی ، در منزل خودشان مشغول تدریس علوم دینیّه از فقه و اصول و تربیت طلاب و فضلای اهل علم شده و آنی غفلت نورزید.

هزاران نفر از علمای اعلام ، از حوزه درس آیت الله در اثر تربیت ایشان به درجه کمال علمآ و عملا رسیده و حوزه های علمیّه نامی شهرستان ها و قصبات را اشغال و مشغول تدریس و تبلیغ احکام هستند.

از این جهت است که تمامی مسلمین و دانشجویان با چشم گریان در فوت آن فقید، سرا پا غرق به ماتم هستند.

آیت الله فقید، عالم بزرگ و متعصّب در دین بود و در همه اوقات در ترقّی و تعالی علم و دین و حفظ ناموس الهی مواظبت داشت ، و تا اینکه کارهای شخصی خود را به عقب می انداخت و اقدام بر اصلاح و پیشرفت اوضاع اجتماعی دینی ، به طرز مخصوصی که عنوان دیانت باقی بماند، از جهت فرط شوق به عالم دیانت می نمود... .»

جراید دیگری هم در این موضوع مطالبی نوشته اند که چون بنا بر اختصار است ، از نقل آن ها خودداری گردید و اینک به نقل مطالب چند کتاب درباره آیت الله مرحوم مبادرت کرده و سپس به نوشتن شرح حال آن مرحوم خواهیم پرداخت .

ص: 78

سخن الذریعه

الذریعه الی تصانیف الشیعه، تألیف آقا بزرگ تهرانی که تاکنون(1) هشت جلد آن

منتشر شده است ، در صفحه 482 جلد دوم در ضمن کتاب شماره 1894 می نویسد :

اهداء الحقیر، معنی حدیث الغدیر إلی أخیه البارع البصیر الشیخ محمد صدیق ، از علمای عامّه ، ساکن قریه حمامیان از دهات آذربایجان را سیّد مرتضی بن سید احمد بن سید محمد حسینی خسروشاهی تبریزی ، در سال 1352 تألیف کرده و در سال 1353 در نجف اشرف طبع شده ، و آن کتاب جلیلی است در باب خود و ممتاز است به قوّت حجّت و جودت بیان ، از تحقیق معنی «مولی» ابتدا شده و انتقاد کرده ازکلام فخر رازی در مقام ، و در مقامات دیگر از تفسیر آن ، و متعرّض شده بر اثبات اولویه اتباع طریقه امامیّه ، و دفع کرده بعضی از اوهام (خرافات) وهابیّه را، و ایشان از مبرّزین و از خانواده علم هستند، جدّ ایشان سیّد محمد بن علی بن ابی الحسن - از شاگردان علامه انصاری - و مؤلف مشکاه المصابیح در سال 1296 می باشد چنان که می آید، و والد ایشان سیّد احمد هم از اجلّه علما بود و در بقیع ، در سال 1326 دفن گردیده است .

سخن کتاب کنز الحسینی ... در جلد دوم دیوان کنز الحسینی، چاپ سال 1317 شمسی که به قلم نویسنده شهیر و ادیب دانشمند آقای آقاسیّد رضا حسینی (معروف به سعدی زمان) تنظیم شده ، در صفحه 250 چنین آمده است :

بیر سیّد جلیل ، کی عالِم دی دهر ده *** معروف دور، امام جماعتدی شهر ده

کمیا بدور نظیری اونون فضل و حلمده *** غوّاص وار اوزی متبحّر دی علمده

همتا مدور ولیّ خدایه ، او مقتداء *** خسرو شهیدی شهرتی ، اُوز آدی مرتضی

بر گون که منبری واریدی ذکر و صحبتی *** فرمایش ایلدی او، همین بو روایتی

ص: 79

سعدی زمان ، شاعر خوش قریحه و معروف آذربایجان که کتاب هایش چندین مرتبه چاپ شده ، در جلد دوّم کنز الحسینی، پس از چهار بیت فوق ، روایتی را که مرحوم آیت الله در منبر ذکر فرموده اند، به نظم در آورده است که نقل آن را در اینجا بی مناسبت دیدیم . طالبین به خود کتاب مراجعه فرمایند.

سخن علماء معاصرین

در کتاب علماء معاصرین که در سال 1366 در تهران چاپ شده است ، در صفحه 252 تحت عنوان حاج سیّد مرتضی آقا خسروشاهی ، پس از نوشتن مختصری از شرح حال و نام کتاب ها و استادان و نام آقایانی که آن مرحوم از آن ها اجازه اجتهاد داشته اند، مؤلّف محترم آن کتاب، آقای حاج ملّا علی واعظ خیابانی، از قول حجت الاسلام آقای سیّد ابوالفضل می نویسد :

مؤلف گوید: مترجَم معظّم از طراز اوّل علما و طبقه اولی از فقها تبریز می باشد، عالم تقی نقی ، و فاضل زکی ذکی و فقیه بارع جامع ، در امر به معروف و نهی از منکر متصلّب ، و در حفظ قوانین دینیّه و نوامیس شرعیّه و حرمات الهیه متعصّب ، خشنٌ فی ذات الله، لا یخافُ لومه لائم ، جمع کثیری از تبلیغات منبری آن عالم متبحّر، متنبّه و جمّ غفیری از طلاب و محصلین از تدریس و تعلیمات دینی آن فاضل یگانه و عالم و متفقّه ، مخصوصآ در صفت کریمه تعفّف ، متفرّد و حفظ حیثیّت و وضعیّت و صیانت نفس خویش ، نزیر النّظیر است .

در این مدت چهل سال ، با این تفرّق آرا و تشتّت اهوا و اختلافات مسلک - که هرگز در این گونه اختصارات نمی گنجد و عشری از معشارش بیان نمی شود - ابدآ قدمی از وظیفه شرعیّه خود بیرون ننهاده ، و کلمه حق و طریق قویم دین حنیف را بدون مزاج جویی و اقتراح مستمعین در منبر و محضر اعلان و ابلاغ فرموده و در هیچ حکمی از احکام و بیان حلال و حرام و توضیح بدعت و سنّت و کشف ظلم و عدل به هیچ وجه مبهم و توریه و مسامحه و مداهنه ننموده اند، و بسیار کریم النّفس و سخیّ الطّبع و عالی همت هستند.

ص: 80

در سفر اوّل حجّ سال 1331، در مراجعت از مکّه معظمه إلی تبریز، با ایشان بودم ، و محرم 32، در کشتی نماز جماعت با ایشان و موعظه و روضه با اینجانب ، با جمع کثیری از اعیان و تجّار تبریز منعقد بود. در آن سفر، مراتب علم و ورع معظمٌله به همه معلوم و مبرهن گردید.

سخن آثار الحجه

در جلد دوم کتاب آثار الحجه، تألیف آقا شیخ محمد رازی - که اخیرآ در قم چاپ و منتشر شده است - در صفحه 231 مختصری از شرح حال آن مرحوم به عربی آمده است که اینک ترجمه آن از نظر خوانندگان عزیز می گذرد :

علمُ الحجه ، آیه الله الکبری ، الحاج سیّد مرتضی الخسروشاهی التّبریزی (اعلی الله مقامه) ابن العلم الحجّه ، المحقّق الحاج سیّد احمد الخسروشاهی .

به درستی که آن مرحوم(قدس سره) در تمامی عمر خود، مواظب عمل و صلاح بود، بلکه همیشه به تدریس اشتغال داشت و تدریس آن مرحوم ، به وجهی بود که طلاب فقه و علم بر آن رغبت می کردند و از این لحاظ ، همه منقاد و جمیع اهل علم به آن مرحوم خاضع بودند و به فقه و فقاهت آن مرحوم اقرار کرده اند. آن مرحوم ، مقتدا و پیشوا بود و از علم ایشان جمع کثیری از معمّرین اهل علم استفاده نمودند؛ به طوری که هر روز به منزل آن مرحوم برای کسب علم و استضائه از نور دانش و اخذ هدایت از ظلمات جهل به دور شمس هدایت آن مرحوم جمع می شدند. عابد و مجتهد بود و بر اقامه ستون علم اشتغال داشت و بر بزرگی علم و جلالت شأن آن مرحوم کفایت می کند، در تهران هم اوّل از طرف وزارت دربار در مسجد شاه و سپس از طرف آذربایجانی های مقیم مرکز در مسجد ترک ها، و در مشهد مقدّس هم از طرف علما، و در قم هم از طرف آیت الله بروجردی و علما، و در نجف الاشرف هم از طرف آیت الله خویی و سایر علما، مجالس ترحیم منعقد گردید.

و بعدآ در تبریز به مناسبت چهلمین روز باز هم مجلس ترحیمی منعقد کردند و در آخر سال ، باز هم به مناسبت یکمین سال وفات مجلس سوگواری و عزا برپا

ص: 81

گردید، و یک قطعه شعر مفصّلی هم در آن ایّام چاپ کردند که آن اشعار ترکی هستند و لذا در اینجا نقل نکردیم .

و چند ماه پیش هم می خواستند که جنازه آن مرحوم را به نجف الاشرف نقل کنند و از این جهت ، اعلان کردند و علما و سایر طبقات جمع شدند، ولی متأسفانه در نتیجه کارشکنی های عدّه ای مغرض! دولت هم با بهانه جویی های عجیب و غریبی ، مانع نقل جنازه شدند و لذلک به قبر دست زده نشد و همچنان در مقبره سیّد ابراهیم جنازه آن مرحوم به ط ور أمانی باقی است ، ولی به یاری خدای توانا، به زودی جنازه ایشان به نجف حمل خواهد شد.

محلّ تولد نجف الاشرف و نسب آن مرحوم ، بنا به تقریر ولد اکبر ایشان ، عالم جلیل آقا سیّد ابوالفضل خسروشاهی ، با 36 واسطه به امام سبط شهید حضرت ابی عبدالله(علیه السلام) متّصل می شود.

تاریخ وفات: در شب 6 رجب سال 1372 هجری مطابق شب دوم فروردین ماه سال 1332 شمسی .

مدت عمر: ایشان 73 سال ، عزیز و سعید زندگانی کرد و وفات نمود و ترک اولاداً صلحاءَ.

مجالس ترحیم

پس از وفات آیت الله، نخست در مسجد خودشان و سپس در مسجد مرحوم آیت الله شهیدی ، مجلس ترحیم برپا شد و بعدآ نیز در تبریز در متجاوز از بیست محلّه ، مجلس ترحیم برپا کردند و عاقبت هم بنا به تقاضای باقی ماندگان آیت الله مرحوم ، مجالس ترحیم را ختم کردند. و در شهرهای دیگر آذربایجان هم ، مجالس ترحیم برپا شد که من جمله «خطیب» و «خوی» و «خسروشاه» را در چند فرسخی تبریز، می توان نام برد.

تاریخ تولد و مختصری از شرح زندگانی

آیت الله سید مرتضی خسروشاهی ، در تاریخ 14 شوال 1299 هجری ، در نجف اشرف متولد شده و سپس به اتّفاق والد ماجدش ، به تبریز آمده و مشغول تحصیل

ص: 82

گردید. مقدّمات و فقه و اصول را در تبریز خوانده و در بیست سالگی ، برای ادامه تحصیل به نجف اشرف عزیمت فرمودند.

و پس از تکمیل تحصیل و ارتقا به مقام عالی اجتهاد، دوباره به تبریز برگشته و مدّت پنجاه سال ، مشغول انجام وظایف روحانیّت ، از قبیل امر به معروف و نهی از منکر، تدریس به طلاب و وعظ و خطابه در هر روز جمعه و غیره شدند و روزها در مسجد بزرگ خودشان در بازار، و شب ها هم در مسجد واقع در خیابان تربیت - معروف به مسجد مناره - اقامه نماز جماعت می کردند و علاوه بر روزهای جمعه ، ایّام محرّم و رمضان را نیز در مسجد خود به منبر می رفتند.

نسب آیت الله

آن مرحوم ، پسر حجج اسلام و آیات عظام: حاج سیّد احمد خسروشاهی، پسر حاج سیّد محمد که ایشان هم پسر حاج سید علی ، و او هم پسر سید ابی الحسن - از شاگردان مرحوم علامه شیخ مرتضی انصاری - بوده و با 36 واسطه ، نسبش به امام حسین(علیه السلام) می رسد.

فرزندان آیت الله

مرحوم آیت الله خسروشاهی ، دارای هشت فرزند هستند که پنج نفر از آن ها پسر و به ترتیب عبارتند از: حجّت الاسلام آقا سیّد ابوالفضل و حجّت الاسلام آقای آقا سیّد احمد، که هر دو از علمای معروف شهر تبریز هستند و در مسجد خسروشاهی منبر رفته و اقامه نماز جماعت می کنند، و آقایان آقا سیّد محمد و آقا سیّد جعفر، که در بازار مشغول کسب و تجارت هستند، و آقای سیّد هادی هم که کوچک ترین فرزند مرحوم آیت الله خسروشاهی هستند، مشغول تحصیل علوم اسلامی می باشند.(1)

تبعید به سمنان

قریب سی سال پیش ،(2) یعنی در سال کشف حجاب (1314)، معروف به سال قیام ،

ص: 83

رضاخان ، آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی و عدّه ای دیگر از علما را به علّت مخالفت با افعال او دستگیر کرده و به سمنان تبعید کرد.

آیت الله خسروشاهی و سایر زندانیان ، پس از مدت مدیدی زندانی شدن ، آزاد گردیدند. آن وقت آیت الله و اغلب علمای تبعیدی به مشهد مقدّس رفتند و فعلا هم عدّه ای ، از همان وقت در مشهد مقدّس به سر می برند، ولی آیت الله خسروشاهی پس از شش ماه اقامت در مشهد، بنا به تقاضا و اصرار اهالی آذربایجان به تبریز برگشتند و پس از برگشت ، همچنان در مسجد بزرگ خودشان ، با ایراد خطابه های آتشین به مبارزه خود علیه دشمنان اسلام ادامه دادند و این تبعیدها و کار شکنی ها و این ترور و وحشت ها، در روحیه ایشان اثر نکرد.

آری، او مسلمان بود و مسلمان هرگز از گفتن و نوشتن «حق» و لو اینکه علیه خودش بوده باشد، نمی ترسد و از این لحاظ ، ایشان از تهدیدها و اشکال تراشی های پلیس و سایرین نترسید و همیشه دشمن ظالم و یار مظلومان بود.

... و در موقع حکومت پوشالی پیشه وری ها هم ، ایشان بدون ترس و واهمه ، مطابق معمول در مسجد خود به منبر می رفتند و مردم را موعظه کرده و گفتنی ها علیه خائنین دین پاک و مقدس اسلام را می گفتند و در نتیجه ، حکومت قلابی دموکرات ها، نام آیت الله را در لیست اشخاصی که می بایست در روز معیّن (عید خون) که قرار بود عدّه ای از علما و رجال آذربایجان کشته شوند، نوشته بودند، ولی به حکم اینکه اگر شما خدا را یاری کنید خدا هم شما را یاری خواهد کرد، پیشهوری و سایر بیگانه پرستان در شب عید خون! فرار را بر قرار ترحیح دادند!

خلاصه اینکه آیت الله مرحوم ، از هیچ نیرویی به جز از خدا نمی ترسید و با کمال شهامت و مردانگی ، گفتنی ها را بی پرده برای خلق مسلمان آذربایجان بیان و تشریح می کردند و حتی با اشخاصی که زیر ماسک مشروطه خواهی ، افعال و اعمال ضدّ اسلامی و ضد انسانی انجام می دادند، شدیدآ مبارزه می کردند.

آن مرحوم ، دارای صفات برجسته انسانی بود و در میان عام و خاص ، دوست و دشمن ، به تقوا و پرهیزکاری و زهد و ورع متّصف بودند و به طور کلّی می توان گفت

ص: 84

که آن مرحوم یک نمونه کامل از انسان مسلمان واقعی شمرده می شدند و هیهات که مادر روزگار، فرزندی چون او، تحویل جامعه اسلامیّت بدهد.

تألیفات و آثار آیت الله

آیت الله مرحوم ، با کبر سن و کثرت مشاغل ، در مواقعی که فراغت حاصل می کردند، مشغول تألیف می شدند که از جمله آن ها، کتب ذیل می باشد:

1. فوائد الأفهام فی قواعد الأحکام، در 300 صفحه ، به قطع نیم ورقی(1) ّ، در

فقه ؛(خطی)

2. نثارات الکواکب علی خیارات المکاسب، در 336 صفحه .(2) این کتاب ، در

سال 1370 در تبریز چاپ شده است و چون کتاب علمی است و اغلب دانشجویان دینی را قدرت خریدن آن نیست ، لذا به وصیّت آن مرحوم ، مجانآ برای دانشجویان داده شده است ؛(3)

3. هدایه الاُمّه إلی زیاره الائمه. این کتاب را چون در تبریز اجازه ندادند که چاپ شود، در مشهد چاپ کردند؛

4. إهداء الحقیر إلی أخیه البارع البصیر. این کتاب را در ردّ اوهام و خرافات مذهب باطله وهابیّه نوشته اند(4) و در خاتمه کتاب هم ، به ملک ابن السعود پیام داده اند که :

علمای خود را وادار کند تا جواب آن را بنویسند! ولی کیست که بتواند دلایل منطقی آن کتاب را رد نماید؟

ص: 85

5. تعلیقهٌ استدلالیّه، بر بحث اجتهاد و تقلید از عروه؛(1)

6. رساله عملیه، در ضمن حاشیه بر رساله آیت الله اصفهانی (ذخیره العباد لیوم المعاد) چاپ شده است ؛

7. مجلّد الطهاره در حکم طهارت ؛

8. إمطار الدرّ فی مقدار الکُرّ؛

9. ذروه العاده فی نیّه العباده؛(2)

10. مختصر الکلام فی حکم السلام؛(3)

11. قمع الشکوک عن لباس المشکوک؛(4)

12. متنزّه الاخبار، ادلّه کراهت تشبّه به کُفّار؛

13. تسهیل التناول؛

14. فی أحکام الصّرفه المستحدثه؛

15. رساله فی التّقیه؛ 16. حاشیه عروه الوثقی؛

17. حاشیه بر قوانین؛

18. حاشیه بر رسائل شیخ انصاری؛

19. حاشیه بر شرائع؛

20. حاشیه بر شرح لمعه؛

21. حاشیه صید و ذباحه ، مرحوم شیخ محمد حسن؛

22. حاشیه بر مناسک آیت الله بروجردی؛

23. رسائل مفرده در مسائل متفرّقه؛

24. مواعظ و منابر، چهار جلد.(5)

علاوه بر این ها، آیت الله خسروشاهی ، نوشتجات و آثار دیگری هم دارند که

ص: 86

متأسفانه تکمیل نشده و در صورتی که آن ها هم تکمیل می شد، آن مرحوم در طی زندگانی خویش متجاوز از سی جلد کتاب تألیف کرده بودند.

چنان که در پیش نوشتیم ، وفات ایشان در شب 6 رجب سال 1372 هجری ، مطابق 2 فروردین ماه 1332 شمسی اتّفاق افتاد و اسلامیان را در غم و اندوه غیر قابل توصیفی باقی گذاشت . رحمه الله علیه .

شعرای آذربایجان و آیت الله

پس از وفات آیت الله، عدّه زیادی از شعرای آذربایجان قطعاتی سرودند، ولی چون بنا بر اختصار است و نیز اغلب آن ها به زبان ترکی است ، و لذا نقل آن ها را مناسب ندیدیم و فقط قطعه ای را که عمده العلماء، دانشمند محترم ، آقای آقا عبدالصمد دانایی تبریزی، متخلّص به «مقدم» به زبان فارسی در آن ایّام در حوزه علمیه قم سروده اند، در اینجا درج کرده و به نوشته خود خاتمه می دهیم :

افغان و غم ، سراسر عالم فرا گرفت *** یا للعجب ، که صفحه عالم عزا گرفت

در گلستان ، به روی گل و غنچه ، بلبلان *** هر یک به جای زمزمه ، آه و نوا گرفت

افسوس از حوادث این روزگار دون *** خوشحالی جهان ، همه بر زیر پا گرفت

امروزها، ز جور و جفای گردش زمان *** انوار حق ، ز روی زمین برملا گرفت

رونق همه بر روی زمین بود، هر دمی *** اما به خود، ز اوج زمین ، آن سما گرفت

افسوس از آن چراغ هدی نور ایزدی *** که اسمی به خود ز اسم شه لا فتی گرفت

ص: 87

خسرو شهی که فخر بر همه مسلمین بود *** با این نشانه ، شهرت بس منجلی گرفت

دریای علم و کانِ ورع ، نام «مرتضی» *** این است اجل به بردن روحش ، رضا گرفت

تسلیم کرد روح به جانان و لیک او *** عالی مقام و منزلتی از خدا گرفت

بودی صفا به باغ دل یک رعیتی *** آمد اجل ز باغ رعیّت ، صفا گرفت

از سر به پا، نشانه تقوا و زهد بود *** رفته و لیک منقبت اتقیا گرفت

حجّت بُدی ، چو شمس به اسلام و مسلمین *** آیت بُدی و ز نور تو، عالم ضیا گرفت

کی رفت از این سرای فنا آیتی ز حق *** دیگر کسی نظیر شده ، تا که جا گرفت

آمد ندای «قد ثلمت» آن زمان به گوش *** غمناک گشت و شور و نوا، زین ندا گرفت

مانند دهر، قلب «مقدّم» از آن زمان *** هر روز و شب بدید و غم و هم بلا گرفت(1)

ص: 88

ص: 90

اجازات

و: چند سند

آیت الله سید مرتضی خسروشاهی به دلیل استعداد خدادادی و توان علمی پس از تکمیل تحصیلات در نجف اشرف، از برخی بزرگان حوزه های علمیه، اجازات اجتهاد و نقل اخبار و احادیث را دریافت کرد که متن برخی از آن ها را می آوریم :

1. اجازه اجتهاد و نقل حدیث از آیت الله میرزا محمّد حسین نائینی :

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله ربّ العالمین و أفضل صلواته و تحیّاته علی من اصطفاهُ من الأوّلین و الآخرین و بعثه رحمهً للعالمین محمّد و آله الأئمّه الطیبین الطاهرین الکهف الحصین و غیاث المضطرّ المستکین و عصمه المُعتصمین و اللعنه الدائمه علی أعدائهم أبد الآبدین.

وبعد فإنّ جناب السّید العالم المؤید و الفاضل الکامل المسدّد و عمده العلماء و نخبه الأتقیاء، عمادالأعلام و ثقه الإسلام، جناب الآغا الحاج السیّد مرتضی التبریزی المعروف بخسروشاهی، قد بذلَ فی تحصیل العلوم الشرعیه و المعارف الدینیّه برههً من عمرِهِ و اشتغل به شطرآ من دهره معتکفآ بجوار أمیرالمؤمنین - صلی الله علیه و آله الطاهرین - و مستمدّآ من الأساطین حتّی أدرک مناه و نال مبتغاه، قد بلغ رتبه الاجتهاد مقرونهً بالصلاح و السداد، فلجنابه العمل بما یستنبطه من الأحکام علی النهج المتداول بین المجتهدین الأعلام.

و لقد أجزت له أن یروی عنّی جمیع ما صحّت لی روایته من مصنّفات أصحابنا و ما رووا عن غیرنا، بطرقی المنتهیه إلی أرباب الجوامع العظام و الکُتب و الأُصول و منهم إلی أهل بیت العصمه و موضع الرساله و مهبط الوحی و معدن العصمه - صلوات الله علیهم اجمعین - .

و أُوصیه بملازمه التقوی و التحذر من أن تغرّه الدنیا، فإنّها بحرٌ عمیق و قد غرق فیها عالمٌ کثیر و لا ینجو منها إلّا من عصمهُ الله تعالی و تمسّک بالولاء و رکب سفینه التقوی عصمنا الله تعالی جمیعآ من مردیات الهوی و وفّقنا لما یحبّ و یرضی و أرجوهُ أن لا ینسانی من صالح دعواته و السلام علیه و رحمه الله و برکاته، حرّر فی رمضان المبارک

1348.

الأحقر محمدحسین الغروی النائینی - (مهر)

ص: 91

تصویر

اجازه اجتهاد و نقل حدیث از آیت الله میرزا محمّد حسین نائینی

ص: 92

2. اجازه اجتهاد از آیت الله میرزا علی اصغر تبریزی :

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله ربّ العالمین و الصلوه و السلام علی سیّد المرسلین و خاتم النبیین محمّد و آله الطاهرین و لعنه الله علی أعدائهم أجمعین، من الآن إلی یوم الدین.

و بعد لمّا ابتلیت الأُمّه بالبلاء و غشیهم الظلمه الظلماء و حیل بینهم و بین اللقاء و الوصول إلی حضره وصیّ الأُوصیاء و ولیّ الأولیاء إمام المتّقین و یعسوب الدین و قدوه الصالحین ناموس الدهر و ولیّ الدهر - صلّی الله علیه و علی آبائه الطاهرین - لم یترک الناس حیاری ضالّین لا یجدون حیله و لا یهتدون سبیلا، بل نصب لهم الطّرق و بیّن لهم ما ینجیهم من الضلاله و الردی حیث أرجعهم إلی العلماء العاملین و الفقهاء الراشدین الهادین المُهتدین المقتبسین علومهم من مشاکی أنوار الأئمّه الطاهرین صلوات الله علیهم أجمعین، لئلّا یزول الحقّ و یغلب الباطل و لئلّا یکون للناس علی الله حجه بعد الرسل.

و من جمله من منّ الله علیه بذلک و خصّه وحباه بهذه النعمه الجلیله و الموهبه العظمی السیّد السند و الفردُ الأوحد ونعم الخلف لنعم السلف حضره السیّد الأعلی الأمجد و العالم المعتمد صاحب النقیبه الزاکیه و القوّه القدسیّه الباهره کهف الأنام رکن الإسلام الحاج السیّد مرتضی التبریزی الخسروشاهی - أطال الله بقاه و من کُلّ مکروه وقاه - فإنّه بحسن تأیید الله و فضله جدّ و اجتهد فبلغ المأمول وحاز المسؤول و نال فی الفروعِ و الأُصول مرتبه الاستنباط و الاجتهاد، فیحرم علیه التقلید فیما یستنبطه من الأحکام الشرعیه عن أدلّتها التفصیلیّه و للعوامّ أن یسترشدوه و یقلّدوه فی ذلک و یتّبعوه، فاستجازنی - أدام الله بقائه - فی ذلک، فاستخرتُ الله و أجزتُ له فی ذلک، فلیحمد الله علی جزیل نعمه و عظیم عطائه و أسأله أن لا ینسانی من صالح الدعوات کما لا أنساهُ إن شاء الله تعالی و السلام علیه و علی جمیع إخواننا المؤمنین و رحمه الله و برکاته، کتبه بیمناه الداثره، تُراب أقدام العلماء؛ علی اصغر بن محمد حسین التبریزی، فی القمره الرضویه علی مشرّفها آلاف السلام و التحیه فی الیوم الرابع من شهر شوّال المکرّم من شهور سنه 1347.

ابن حسن محمد علی اصغر - (مهر)

ص: 93

تصویر

اجازه اجتهاد از آیت الله میرزا علی اصغر تبریزی

ص: 94

3. اجازه اجتهاد و روایت از آیت الله میرزا محمّد نجفی :

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله الذی جعل العلماء ورثه الأنبیاء و فضّل مدادهم علی دماء الشهداء و الصلوه و السلام علی محمّد أشرف أنبیائه و آله خیر أصفیائه و اللعنه علی أعدائهم أجمعین ، إلی یوم الدین .

و بعد، فإنّ من عنایه الله تبارک و تعالی ، ایجاد العلماء الأعلام لأستنباط الأحکام و إرشاد الناس إلی الحلال و الحرام ، صونآ لشریعه سیّد المُرسلین و حفظآ للدین المبین ، ففرض علی المُسلمین تحصیل العلم بشرایع الإسلام و قواعد الأحکام و تنقیح مسالکها و توضیح مدارکها، فبادر إلی ذلک فی کُلّ زمان جماعه من الأزکیاء الأتقیاء، فبذلوا مهجهم و أسهروا أعیُنهم و أتعبوا أبدانهم - جزاهم الله عن الإسلام و أهله خیر الجزاء - و ممن جدّ فی نیل هذا المرام و اجتهد فی تحصیل هذا المقام ، العالم العامل و الفاضل الکامل ، السالک مسالک التحقیق و العارج معارج التدقیق ، فخر المحقّقین و افتخار المُدقّقین ، سیّد الفقهاء الراشدین و عماد العلماء العاملین ، السیّد السند و المولی المعتمد؛ السیّد مرتضی التبریزی الخسروشاهی - أیّده الله تعالی بحسن تأییداته - فإنّه سلّمه الله تعالی ، قد قرء علی الفحول أُمّهات مسائل الفروع و الأُصول قرائه تحقیق و تدقیق ، إلی أن بلغ بحمدالله تعالی مرتبه الاستنباط و وصل إلی درجه الاجتهاد، فلیحمد الله تعالی علی ما آتاه و لیشکره علی ما أولاه و أجزتُ جنابهُ أن یروی عنّی کلّ ما صحّت لی روایته عن مشایخی العظام و أساتیدی الکرام ، من الأخبار و الآثار المرویه عن أئمّتنا الأطهار - صلوات الله علیهم - و أرجو من أخلاقه الکریمه ، أن لا ینسانی من الدعوات ، سیّما عقیب الصلوات ، کما لا انساهُ إن شاءالله تعالی .

فی العاشر من شهر شوّال المکرّم 1347، الأحقر محمد النجفی مولدآ و الخراسانی مسکنآ و موطنآ عفا الله عنه .

محمد النجفی - (مهر)

ص: 95

تصویر

اجازه اجتهاد و روایت از آیت الله میرزا محمد نجفی

ص: 96

4. اجازه اجتهاد از آیت الله میرزا ابوالحسن انگجی و آیت الله حائری یزدی :

الحمدلله الذی جعل مداد العلماء أفضل من دماءِ الشهداء و صلّی الله علی محمد خیر خلقه و آله الذین اصطفی .

و بعد و لما کان مجاری الأُمور و الحوادث الواقعه بمرّ الدهور بید العلماء بالله، الأُمناء علی حلاله و حرامه ، الذین اصطفاهم الله تعالی و فضّلهم علی الناس بمعرفه أحکام أهل البیت و معادن الوحی و مهابطه و روایه أحادیثهم و النظر فی حلالهم و حرامهم ، کما نطقت به أخبارهم و صدعت عنه صحاح آثارهم صلوات الله وسلامه علیهم .

ثُمّ إنّ من جمله من وفّقه الله تعالی شأنه للارتقاء بهذه الدرجه الرفیعه و حباه بفضله من الفضل ما خصّه بهذه الطائفه الجلیله و جعله خلفآ للأسلاف الصالحین و آتاهُ ما زواه عن أکثر العالمین ، السید السند و العالم المعتمد، جامع المعقول و المنقول ، المجتهد فی الفروع و الأُصول ، صاحب القوّه القدسیّه مولانا السیّد مرتضی التبریزی الخسروشاهی - أطال الله بقاه و أعطاه فوق ما یتمنّاه - فله الحکم و الفتوی و الرادّ علیه رادّ علی الله.

کتبه بینماه الداثره أبوالحسن الحسینی التبریزی، عفا الله عنه و عن والدیه ، فی 28 شهر رمضان المبارک 1347 (مهر).

بسم الله الرحمن الرحیم

صحّ ما رقمه - دامت برکاته - و هو ممّا صدر من أهله و وقع فی محلّه ، و أسأل الله أن یکثر أمثالهُ و أن یشیّد به الدین و یسنّد به أزر المُسلمین و الملتمس من جنابه أن لاینسانی من الدعاء، سیّما فی مظانّ الإجابه کما إنّی لا أنساه إن شاء الله .

حرّرها الأحقر عبدالکریم الحائری

عبدالکریم بن محمد جعفر -(مهر)

ص: 97

تصویر

اجازه اجتهاد از آیت الله میرزا ابوالحسن انگجی تبریزی

و آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی

ص: 98

5. اجازه آیت الله سیّد محمّد کاظم یزدی طباطبایی :

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و الصلاه و السلام علی خیر خلقه محمّد و آله الطاهرین و لعنه الله علی أعدائهم أجمعین ثمّ السلام علی إخواننا المؤمنین ، ألبسنا الله و إیّاهم جنن العافیه و أنهلنا من عفوه المناهل الصافیه .

و بعد فإنّه لا یزال یبلغنا عن الولد الجلیل الماجد صاحب الفضائل و المحامد عنوان صحیفه الکمال و دیباجه صفحه الجلال ، جذوه الفهم و الذکاء و ندوه العلم و العلاء، سیف العلم المنتضی ولدنا الأعزّ السید مرتضی أیّده الله تعالی بتأییداته الجلیله و سدّدهُ بتسدیداته الجمیله و أمدّه بعنایاته الکامله و أسعده بألطافه الشامله ما تقرّ به عیوننا و تبتهج به نفوسنا مع ما به من هُدیً و صلاح و تقوی و نجاح و کرم أخلاق و طیب أعراق و شرف ذات و حسن صفات و جدّ و اجتهاد فی إحرازِ کُلّ فضیله و سعی و استباق لنیل المراتب الجلیله و لاغرو فقد استقی عرقه من منبع النبوّه و رضع من ثدی الرساله و عرق فیه أبوه عمده العُلماء العاملین و صفوه الفضلاء الکاملین ، علم الأعلام و عماد الإسلام ، الفاضل الأوحد جناب السیّد أحمد، لا زالت آیات فضله باهره و بحار علمه زاخره ، فهو ثمر ذلک الشجر و هلال ذلک القمر و قد أذنت له - أدام الله الباری علاه - فی جمیع ما یعود إلی الحاکم الشرعی ، ممّا یقبل الإذن من الأُمور الحسبیّه .

ووصیّتی إلیه و ألیّتی علیه أن یجعل التقوی شعارها دون الدثار و الورع نجیّه و سمیره دون الأخلّاء و السمّار و أن لا ینسانا من الدعاء فی الخلوات و أوقات الصلوات و السلامُ علیه و علی جمیع إخواننا المؤمنین المختلفین إلیه و المتردّدین لدیه و رحمه الله و برکاته .

حرّره الأحقر محمد کاظم الطباطبائی فی الرابع و العشرین من رمضان المبارک سنه 1323.

محمد کاظم الطباطبائی - (مهر)

ص: 99

تصویر

اجازه آیت الله سید محمد کاظم یزدی طباطبایی

ص: 100

6. نامه ای از آیت الله سیّد کاظم یزدی طباطبایی :

- در پاسخ به نامه آیت الله حاج سید احمد آقا خسروشاهی -

بسم الله الرحمن الرحیم

ان شاء الله تعالی ، از برکات اجداد طاهرین (صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین) همواره به الطاف و عنایات خاصّه حضرت اقدس احدیت (جلّت مواهبه) مخصوص بوده در ترویج دین مبین و تشیید مبانی شرع مطهّر متین ، مؤیّد و مسدّد و منصور خواهید بود.

خط شریف واصل ، مندرجات و مضامین آن معلوم ، استکشاف سلامت ، موجب مسرّت گردید.

حسب الاستصواب آن جناب ، نوشته اذن از برای جناب آقای آقا میر محمدعلی ترکی در جوف است و کذا چند کلمه در خصوص قرّه العین معظّم آقای آقاسیّدمرتضی (سلّمهُ الله)، و چون استفسار حالات او را از چند نفر از موثّقین نمودم ، بسیار مدح نمودند، از هر بابت من حیث الورع و التقوی و العداله و من حیث الفهم و الاستعداد، کمال مبالغه کردند، بسیار مسرور شدم و خواستم بنویسم به آن جناب که ایشان را رخصت دهند در آمدن به این صفحه ، و چندی ماندن به جهت استکمال قوّه و فعلیّت استعداد و ترقیّات کلیّه علمیّه بعضی مذکور نمودند که مزاج ایشان با هوای عربستان مساعدت ندارد، قدری دلگیر شدم .

خداوند عالم (عزّت أسماؤه) به حقّ اجداد طاهرین (صلواته علیهم) ایشان را در

ظلّ مرحمت جناب عالی سالم داشته ، موفّق بدارد و به مقامات عالیه برساند. أدام الله تعالی توفیقکم و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته . همواره حالات سلامت را اطلاع داده ، از دعا فراموشم نفرمایید.

الأحقر محمّد کاظم الطباطبائی

ص: 101

تصویر

متن نامه آیت الله سید محمد کاظم یزدی طباطبایی به آیت الله حاج سید احمد خسروشاهی

ص: 102

7. نامه ای از آیت الله میرزا محمّد علی غروی اردوبادی :(1)

حضرت مستطاب سیّدالفقهاء و المحقّقین حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج سیّد مرتضی آقا خسروشاهی (دامت برکاته)

بسمه تعالی

به شرف عرض عالی می رساند :

ان شاء الله تعالی ، همواره وجود مسعود، قرین صحّت و اعتدال و در تأیید کلمه حقّه و اعلای اعلام دین مبین ، مؤیّد و مستدام و منظور نظر حضرت ولیّ عصر (ارواحنا له الفداء) خواهید بود. مدّتهاست که برخلاف مترقّب ، از الطاف عالیه و مکارم اخلاق و محامد شیم آن جناب مستطاب و المعلوم لدیکم از ارادت و اخلاص اینجانب از مجاری حالات کریمه و تقدّم صحت و خدمات دینیّه که هماره ملتزم هستید، اطلاع درستی ندارم ، جز آنچه در اثر فحص و سؤال از السنه و افواه شنیده می شود. خالی از اقتضاء نبود که گاهی به دست خط مبارک یاد و شادم می فرمودید؛ اگرچه مختار آن جناب ، عین صواب است .

تلوآ تصدیع می نماید: جناب سیّد الأفاضل الأعلام ، ثقه الإسلام آقای سیّد نورالدین خودمان ، به جهت انکسار مزاج و عدم ملائمت گرمای عراق متوجّه ایران ، شاید به همین جهت یا ضمیمه صله ارحام ، سمت تبریز نیز توجّه نماید و در عین حال ، به جهت پیش آمدهای غیر مترقّب دیون و مصارف فعلیه خود و عائله که همراه دارد و اختلال امور و انقطاع کثیری از جهات و عدم تمکّن حضرت آقای میلانی از اقامه به تمام شئون ایشان دچار زحمات .

بناءً علیه ، حضرت مستطاب عالی ، آنچه مقتضای لطف و سوابق حسنه و مکارم شیم و سجایای مرضیه می باشد، از اعداد و تسبیب و حثّ و ترغیب در تسدید خلّه و رفع اعواز

ص: 103

ایشان ، البته مرعی خواهید فرمود، لعله مکفیّ المؤن و مقضیّ الدیون مراجعت نموده ، مشغول تحصیلات خود گردد، إن شاء الله تعالی و لکم الأجر الجزیل و الشکر المتواصل در این صورت مادّه لائقی را مهیّای ترقیات علمیه و خدمات دینیّه نموده و عندالله سبحانه مورد تقدیر شایان خواهید بود ان شاءالله تعالی .

تسلیمات وافره خدمت آقایان عظام آقای آقا میر ابوالفضل آقا و آقای آقا سیّد احمد آقا اهداء، وقوف بر شرح تقدّم صحّت آقای آقا میر ابوالفضل را طالبم.

و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته .

الأحقر محمدعلی الغروی الاردوبادی

ص: 104

تصویر

نامه آیت الله میرزا محمد علی غروی اردوبادی

ص: 105

قریه ترکداری ، مانند بسیاری از روستاهای کشور، پس از تقسیم اراضی شاهانه! رو به خرابی گذاشت و با کوچ کردن بسیاری از روستاییان ساکن آن، به شهرهای دور و نزدیک ، در واقع هم اکنون وضع خوبی ندارد.

به هرحال ، متن اصلی وقف نامه که یکی از دوستان ارجمند در اختیار اینجانب قرار داد،(1) برای ذکر خیری از جد بزرگ و یادآوری نیّات خیر ایشان در اینجا

نقل می شود.

متن وقف نامه موقوفه ترکداری

متن وقف نامه تاریخی املاک مرحوم آیت الله خسروشاهی با امضای علمای اعلام و بزرگان وقت ، در تاریخ 1306 قمری :

هو الواقف

بعد الحمد و التّحیه و الثّناء، غرض از نگارش این کلمات واضحه الدّلالات آن است که در تاریخ تحریر کتاب مستطاب ، جناب مستطاب عمده العلماء العظام و زبده الفقهاء الکرام ، سرکار حاجی سیّد محمد مجتهد (سلمه الله تعالی) ولد مرحمت و غفران پناه علمای احکام آقا سید علی ولد غفران مآب میرزا ابوالحسن الحسینی خسروشاهی الاصل ، تبریزی المسکن (رفع مقامهما و علت فی فرادیس الخلد أقدامهما و أعلامهما) وقف مؤبّد و حبس مخلد شرعی نمود فی سبیل الله و وجوه الخیر و البرّ، تمامی چهار دانگ از جمله شش دانگ قریه ترکدار و چهار دانگ از جمله شش دانگ قریه صادق آباد، به انضمام چهار دانگ از جمله شش دانگ قریه محمّد آباد، هر سه متّصله به همدیگر و محال مهران رود که جملتان عبارت باشد از دوازده دانگ شایع ، از جمله هیجده دانگ آنها با جمیع توابع

ص: 107

شرعیّه و عرفیّه از اراضی آبی و دیمی و جبال و تلال و عیون و انهار و دهکده و خرمنگاه و مزارع و مراتع و مرابض و چمن زار و یونجه زار و غیر ذلک ممّا یسمّی تابعآ به انضمام شش دانگ جمیع طواحین و آب مختص آنها و تمامی شش دانگ یک قطعه باغ مشجّر مع قنات مختص آن ، که همه در قریه ترکدار واقع است ، به انضمام شش دانگ طاحونه محمد آباد، به انضمام مزرعه سخسلو متصل به محمد آباد که در کنار رودخانه آجا....

و غیر ذلک مما یسمی توابعآ للقری المزبوره و حدود قرآء ثلاثه مزبوره از قرار تفصیل ذیل است که سال به سال جمیع حاصل منافع ، بعد از وضع مخارج لازمه و مبلغ پنجاه تومان حق تولیت متولّی که هر سال از اصل منافع برداشته و تتمّه را تنصیف نموده ، نصف آن را به اولاد ذکور و اناث واقف ، نسلا بعد نسل و بطنآ بعد بطن ، علی کتاب الله و قاعده الارث: (للذکر مثل حظّ الأنثیین) قسمت نمایند و نصف دیگر آن را سال به سال به قرار تفصیل ذیل خرج و مصرف نمایند و تولیت آنها با خود واقف معظم له :

1. در نجف اشرف ، سه ماه تابستان ، طرف عصر و مغرب ، در صفوف جماعت آب سبیل نمایند، همه ساله؛

2. هر سال در نجف اشرف ، هر روز نائب الزّیاره بگیرند، از جانب زیارت جامع کبیر للأئمه الأطهار (علیهم السلام)؛

3. در کربلای معلا هر سال نائب الزّیاره بگیرند، هر روز زیارت وارث و هر شب جمعه زیارت جامع کبیر بخوانند و روز زیارت جناب عباس(علیه السلام) نمایند؛4. هر سال نائب الزّیاره بگیرند، در کاظمین : و سُرّ مَنْ رَأیْ ... در حرم و شب های جمعه حضرت قاسم(علیه السلام)...؛

5. هر سال نائب الزّیاره در مشهد مقدس و قم بگیرند و هر روز زیارت نمایند؛

6. هر سال حجّ میقات با زیارت مدینه منوّره و ائمه بقیع : در هر یک ... زیارت ؛

ص: 108

7. هر سال تعزیه داری سیّد الشّهداء در خانه پانزده روز مصرف نمایند؛

8. به مشتغل تحصیل علوم دینیّه در عتبات عالیات که محصّل اصول و فقه و از اولاد ذکور واقف و یا اولاد ذکور أناث واقف باشد هر سال...؛

9. در هر سال ، به فُقراء اولاد و ذوی الارحام بتقدیم فقراء اولاد از بابت پول ... و زغال و هیمه و غیرها بدهند؛

10. در هر سال در ماه مبارک ختم کلام الله نمایند سه عدد...؛

11. در هر سال وقف کتب اصول و فقه و اخبار نمایند هر ساله...؛

12. به پیاده های زوار ائمّه هُدی : هر ساله بدهند...؛

13. اگرچه علاوه باشد متولّی می بایست که هر سال مبلغ بیست و چهار تومان به مشتغل علوم دینیّه از اولاد واقف به قراری که در فوق نوشته شده بدهند؛

14. در تقدیم و تأخیر مصارف مزبوره ، و مصرف در زیاد و کم نمودن آنها متولی مأذون است و الحاق بعضی امور خیریّه و حسبیّه أیضآ متولّی مجاز است ؛

15. هر چه در دهات مزبوره ، محتاج به خرج بوده باشد، از بابت تنقیه قنوات و احداث قنات جدید و تعمیر... و تعمیر طواحین و بنا نمودن طاحونه جدید و سایر مخارجی که موجب آبادی دهات... بر مصارف مقرّره مفصله مقدّم دارند؛

16. هر سال از علاوه مزبوره پنج شب خیرات جناب سید الشهداء(علیه السلام) بدهند.

مادام حیاته باشد، و بعد از وفات ایشان با جناب مستطاب عمده العلماء و نخبه الفقهاء الکرام فخر المحققین و المجتهدین الدوحه اللّامعه آقا سیّد احمد (سلمه الله تعالی) فرزند واقف معظم له می باشد که به استحضار و نظارت عالی جنابان سیادت و نجابت مآبان آقا میرزا ابوالحسن و آقا میرزا باقر، ولدان واقف (وفّقهما الله تعالی) مراتب مزبوره مفصّله فوق را انجام دهد و هر یکی از ناظرین غایب و معذور و متوفی بوده باشد، به استحضار ناظر دیگر انجام دهد و اگر ناظرین هر دو غایب و معذور و متوفی باشند، متولّی بالاستقلال مراتب مفصّله مسطوره را اقدام نماید و متولّی مأذون است که شخصی امین و متدیّن را در جای خود نایب نصب نماید.

ص: 109

اگر مذکورین و خودش به سفر واجب و یا مباح برود، و اگر متولّی وفات نماید و او را پسر اکبر و ارشد نباشد، تولیت با ناظرین مزبورین باشد و اگر احدی از ناظرین وفات یابد، آن دیگری که حاضر است ، تولیت با او باشد. ولد اکبر ارشد جناب آقا سیّد احمد معزیٌّ الیه در تولیت به ناظرین مقدّم است و اگر ولد ارشد نداشته باشد و ناظر متولی منحصر به یک نفر باشد، از اولاد ذکور خود یا اولاد ذکور متولی سابق که اقل ناظر بوده ، متولّی قرار دهد که بعد از وفات خودش ، او انجام دهد و هکذا نسلا بعد نسل از اولاد ذکور واقف متولی قرار دهد و اگر العیاذُ بالله اولاد صلبی متولی ها منقرض شدند، یک نفر ذکور از اولاد اناث واقف متولّی قرار بدهد، متولی آخر اگر در این مراتب مزبوره ، خود متولی، متولی قرار ندهد، حاکم شرع جامع الشرایط به قرار تفصیل فوق متولی قرار دهد و اگر اولاد ذکور واقف منقرض شود، از طرف ذکور و اناث حاکم شرع نافذ الحُکم یک نفر از عدول ناس متولی قرار دهد، تا اولاد ذکور رشید از طرف ذکور یا از طرف اناث به هم رسد، بعد از آن تولیت به آن راجع شود و هکذا بدین قرار رفتار نمایند و متولّی به هیچ وجه مأذون نمی باشد که دهات مفصّله مسطوره را و سایر توابع آنها و سایر املاک مسطوره را کلّاً أو بعضآ زیاده از دو سال به اجاره دهد. باید از دو سال إلی دو سال به اجاره بدهند و در اجاره دادن إلی یک سال مأذون می باشند و صیغه وقف جاری و واقع گردید و تصرّف به عمل آمد. و کان و ذلک تحریرآ فی غره شهر ذی القعده الحرام من شهور 1304 (هزار و سیصدو چهار).

نعم صحّ ما رقم و سُطر فیه من البدایه إلی النّهایه حرّره بیده الفانیه

محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی- (محل مهر واقف)

ص: 110

و در حاشیه آن آمده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

بین هذه الورقه وأصله الملحوظ المختوم ... طباق و وفاق فی المتن و الحواشی و السجلّات ، [محل مهر چهار نفر از علماء محترم]

هو اللّه تعالی

نعم قد أقر و اعترف الواقف الماجد الموفق (أصلح الله تعالی حاله و مآله و أیّده الله تعالی و أبقاهُ) بتمام ما فی الورقه من الوقف الصحیح الصریح الشرعی و القبض و جریان الصیغه حسبما فصّل فی الورقه لدی فی 8 شهر رجب 1345.

حرّره الدّاعی ، محل مهر حضرت علّیین رتبت ، کرّوبی منزلت آقای حاجی میرزا جواد آقا مجتهد (أعلی الله مقامه).

ص: 111

تصویر

صفحه اول سند مربوط به وقف ترکداری با مکتوبات شهود در حواشی

ص: 112

تصویر

صفحه دوم سند مربوط به وقف ترکداری

ص: 113

تصویر

صفحه سوم سند مربوط به وقف ترکداری

ص: 114

چگونگی هزینه عوائد موقوفه ترکداری

علاوه بر هزینه های خیریه ای متعدد مذکور، طلاب و اعضای خاندان، برخی از علمای آذربایجان و مراجع عظام بعدی مانند: آیت الله سید ابوالقاسم خویی، آیت الله سیّد محمّد مولانا، آیت الله شیخ ابراهیم سلماسی کاظمی و ... در دوران تحصیل از درآمد این موقوفه برای ادامه تحصیل و اداره معیشت خود استفاده کرده اند که حاکی از درآمد مطلوب موقوفه و استفاده صحیح از آن است .

در اینجا چند مصالحه نامه اجاره این موقوفه و توابع آن، توسط مرحوم آیت الله حاج میرزا خلیل آقا مجتهد، با آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی، متولّی شرعی موقوفه ترکداری، و چند سند که موارد مصرف موقوفه را بازگو می کند، نقل می گردد.

ص: 115

تصویر

متن مصالحه نامه شرعیّه حاج میرزا خلیل آقا مجتهد (معروف)

با حاج سید مرتضی خسروشاهی درباره شش دانگ قریه ترکداری و توابع...(1)

ص: 116

تصویر

مصالحه نامه دیگر

ص: 117

تصویر

مصالحه نامه

ص: 118

بسم الله خیرالاسماء

1. مبلغ یکصد و شصت و یک روپیه ، در وجه یازده تومان مال الوصیّه مرحوم خلد برین آقای حاجی سیّد محمد خسروشاهی(قدس سره) به جهت صرف هشت تومان در نائب الزّیاره یک ساله عتبه مقدّسه عراق عرب و سه تومان در قرائت قرآن و آب سبیل نمودن از حضرت مستطاب آقای مباشر امور وصیّت آن مرحوم به توسط و ایصال جناب مستطاب افتخار الذّاکرین آقای حاجی میرزا علی اکبر آقا (دام بقاه) به اینجانب رسید، فی 16 صیام 1341.

حرّرهُ الفانی عبدالله المامقانی عفی عنه

(محل مهر)

تصویر

ص: 119

بسم الله خیر الاسماء

2. مبلغ پنجاه و هشت روپیه و نیم ، قیمت بیست تومان اجرت نائب الزّیاره نجف اشرف و کربلای معلا به جهت مرحوم هادی خان و والدین و عیالش بالشّراکه از جناب مستطاب عمده الأجلّه و الاشراف والد ماجد زبده الأعزّه و الأفاخم آقای سیّد ابوالحسن خسروشاهی (دامت برکاته)، به اینجانب به توسّط جناب مستطاب افتخار الذّاکرین آقای حاجی میرزا علی اکبر آقا (دام مجده)رسید. 16 صیام 1341

حرّرهُ الفانی ، عبدالله المامقانی (عفی عنه) - محل مهر

تصویر

ص: 120

3. مبلغ دو لیره عثمانی ، اُجرت یک سال نائب الزّیاره بودن در حرم محترم امامین کاظمین 3 از جانب مرحوم حجّه الاسلام حاج سیّد خسروشاهی ، به توسط مستطاب حاج سیّد حسن شاهی از جناب مستطاب حجّه الاسلام آیت الله جناب حاج شیخ عبدالله ممقانی (دام فضله و علاه) واصل ابراهیم سلماسی کاظمی، فی بیستم محرم گردید.

سنه هزار و سیصد و چهل و یک (1341)

محل مهر(ابراهیم)

تصویر

ص: 121

بسم الله تعالی

4. مبلغ بیست و هشت روپیه... دوآنه قیمت دولیره وجه نائب الزیاره به زیارت امین الله از مرحوم مغفور خلد آشیان جنّت مکان حاجی سیّد محمّد خسروشاهی و یک زیارت جامعه کبیره از اجداد و جدّات و اولاد کبار مرحوم مزبور (طاب الله ثراهم) از جناب مستطاب آقای حاجی سیّد حسن آقای خسروشاهی (سلمه الله تعالی) به توسّط حضرت مستطاب حجّه الاسلام و المسلمین آقای شیخ عبدالله (ادام الله ظلّه العالی) واصل اقلّ السّادات هاشم الحسینی التبریزی گردید.

بتاریخ 20 محرّم الحرام 1341.

(الراجی هاشم الحسینی)

محل مهر

تصویر

ص: 122

5. مبلغ سی و سه روپیه و هفت آنه و ربع به قیمت کرمانشاهان که عبارت باشد از دوازده تومان از بابت قرائت خانی مقبره جناب سلاله السّادات العظام حاجی سیّد محمد آقای مرحوم به توسّط جناب حجّه الاسلام أباالأرامل و الأیتام و کهف الأنام حاجی شیخ عبدالله آقا (دام عزّه) از جناب نتیجه سیّد الأنام و ثقه الإسلام حاجی سیّد حسن آقا (دام مجده) به اینجانب حاجی شیخ ستّار اردوبادی رسید.

و کان ذلک فی 5 شهر محرم الحرام 1341.

محل مهر (ستار بن عبدالحسین)

تصویر

ص: 123

دو نسخه

6. مبلغ پنجاه و پنج روپیه و 14 آنه ، قیمت چهار لیره از بابت وجه اجرت نیابت زیارت یک ساله سنه 1340 در کربلای معلّا، در حرمین شریفین برای مرحوم مبرور خلد آشیان ، حاجی سیّد محمد خسروشاهی (طاب ثراه) و نیابت زیارت یک ساله سنه 1340 برای مرحوم مغفور جنّت مکان ، حاجی سیّد احمد خسروشاهی (طاب ثراه) به توسّط حضرت مستطاب ملاذ الأنام حجّه الاسلام و المسلمین آیت الله فی العالمین آقای حاج شیخ عبدالله مامقانی (دام ظلّه العالی) به این احقر ابوالقاسم الخوئی واصل شد، و کان ذلک فی 13 محرّم الحرام 1341، محل مهر.

تصویر

ص: 124

بسمه تعالی

7. مقرّ و معترف گردید حاجی حسن ، خلف مرحوم حاجی علی حمزه معطوف بر اینکه موازی یک صد و چهل روپیه انکریز(1) ، از بابت نیابت حجّت الاسلام زوجه آقای حاجی

میرزا هادی خان به توسّط حضرت مستطاب عمده العلماء العظام و زبده الفقهاء الکرام آقای حاجی میرزا علی اکبر آقا واعظ تبریزی واصل اینجانب گردید و زیارت مدینه منوره هم خواهد نمود، فی 13 شهر ذی الحجه الحرام 1341.

(در حاشیه نوشته شده است:) به مطالب مزبوره شهادت دارم ، اقلّ السادات میر فتاح، محل مهر.

حسین بن علی حمزه - (محل مهر)

صحیح است: محمد حسین خلیلی

محل مهر

تصویر

ص: 125

8. مبلغ یکصد و چهل روپیه وجه نیابت حجّ میقات و مدینه حاج سیّد احمد آقا خسروشاهی مرحوم از جناب حاجی میرزا علی اکبر (دام ظله) واصل و عاید اینجانب گردید.

عمده الاشراف حاجی علی کاشی به اخذ وجه مزبور و ختام عمل اقرار شرعی نمود.

حرّره الاحقر 14 شهر ذی الحجه الحرام 1341

(محمد بن عبدالکریم الموسوی)

محل مهر

تصویر

ص: 126

9. مبلغ سی روپیه اُجرت یک ساله نائب الزّیاره که در حرم مطهّر حضرت مولای متقیان (صلوات الله علیه و آله) از طرف مرحوم خلد برین آقای حاج سیّد احمد خسروشاهی(قدس سره) از جناب مستطاب ملاذ الأنام آقای حاجی سیّد مرتضی خسروشاهی (دام بقائه) به توسّط حضرت مستطاب حجّه الاسلام و المسلمین آیت الله فی العالمین آقای حاج شیخ عبدالله مامقانی (دام ظلّه العالی) به اینجانب رسید.

فی 3 / ع 2 / 1341 الأقل الأحقر محمدالداعی.

تصویر

ص: 127

10. مبلغ یک صد و چهل روپیه انکریز از بابت حج میقات و زیارت مدینه علیین آرامگاه حاجی میرزا هادی خان مرحوم ، از جناب مستطاب حاجی میرزا علی اکبر واعظ تبریزی به اینجانب واصل و عاید گردید.

(در حاشیه) اقرّ بما رقم فیه جمادی الثانی، حسن الخادمی

تصویر

همان طور که از این قبوض ملاحظه می شود، شخصیّت های برجسته علمی و مراجع عظام بعدی ، از عوائد موقوفه ترکداری استفاده کرده اند و البته از سوی دیگر، این سندها نشان دهنده وضع اسفناک مالی حوزه های علمیّه هم می تواند باشد که شخصیّتی چون آیت الله خویی برای تأمین هزینه تحصیل خود، ناچار می شود با مبلغ کمی به عنوان وجه نائب الزیاره بودن! به زندگی و تحصیل خود ادامه دهد.

ص: 128

ص: 130

[ 5] تاریخ تولد نور چشمی، نرجس خاتون،... هفدهم شهر صفر الخیر من شهور سنه 1333.

[ 6] تاریخ ولادت صبیّه فاطمه علویّه مکناه به امّ حبیبه ، شب جمعه بیست و هفتم شهر شعبان المعظّم ، وقت اذان صبح سنه 1334. اللهم احفظها و اجعلها من شیعه علیّ ابن أبی طالب(علیه السلام).

[ 7] ولادت نور چشمی ، آقا سیّد حسین ، شب دوشنبه دهم شهر صفر، چهار ساعت و یک ربع از شب گذشته ، من شهور سنه 1341. اللهم احفظه و اجعله عالمآ عاملا ورعآ متّقیآ بمحمّد و آله الامجاد، صلواتک علیهم اجمعین .(1)

[ 8] ولادت نور چشمی ، سیّد محمد، در 24 شهر صفر من شهور سنه 1346، از طلوع آفتاب تقریبآ سه ساعت گذشته . اللهم احفظهُ بحقّ محمد و آله و صیّرهُ عالمآ عاملا ورعآ متّقیآ.

[ 9] ولادت نور چشمی ، سیّد جعفر، در شب 22 ربیع الاول ، شش ساعت از شب گذشته سنه 1349. اللهم احفظهُ بحقّ محمد و آله و صیّره عالمآ عاملا ورعآ متّقیآ.

[ 10] تاریخ تولد نور چشمی، بتول خانم ، نیم ساعت به غروب مانده ، یازدهم شهر شعبان من شهور سنه 1351.

[ 11] تاریخ تولد نور چشمی، جمیله خانم ، دو ساعت الّا یک ربع از شب 27 ذی الحجه الحرام گذشته من شهور سنه 1353.

[ 12] ولادت نور چشمی ، سیّد محمّد هادی، یک ساعت و نیم گذشته از شب چهارم شهر شعبان من شهور سنه 1356. اللهم احفظهُ بحقّ محمّد و آله و صیّره عالمآ عاملا ورعآ متّقیاً.

[ 13] ولادت نور چشمی ، آقا سیّد جواد، فرزند میر ابوالفضل ، شب 16 شعبان من شهور سنه 1366. اللهم احفظهُ بحقّ محمد و آله و صیّره عالمآ عاملا ورعآمتّقیآ.

ص: 132

تصویر

تاریخ تولد فرزندان، مکتوب در صفحه اول، داخل جلد قرآن مجید

ص: 133

البته چیزی نگذشت که دوران باطل به پایان رسید و این بار، نه تنها پدر از تبعیدگاه برگشت ، بلکه برادر دیگر آیت الله حاج سیّد احمد خسروشاهی هم از قم به تبریز آمد و به تعلیم و تربیت مردم و تدریس برای طلاب اقدام کرد و مبارزه برای طاغوت زدایی آغاز شد.

... سلطه ظالمانه عسس های دموکرات های وابسته به شوروی و اعلام تجزیه آذربایجان و تشکیل حکومت قلابی «آذربایجانین دموکرات فرقه سنین ملّی حکومتی!» باعث شد که نبرد پدر و دو برادر علیه متجاسرین و نظام منحوسشان شدّت یابد، تا آنجا که نام آنان ، در لیست سرخ آقایان به اصطلاح دموکرات ها! جای گرفت و قرار بر آن بوده که در روز «قان بایرامی» - عید خون! - همراه چند نفر دیگر از علمای بزرگ مبارز تبریز، به دار آویخته شوند که این بار نیز با قیام مردم آذربایجان و فرار مزدوران وابسته به اجنبی ، به آن سوی مرزها، دوران قلدری این گروه ستمگر نیز به پایان رسید و مسجد بازار تبریز، به عنوان سنگر تسخیرناپذیر پدر و فرزندانش باقی ماند و از همان جا مبارزه با طاغوت ادامه یافت .

گفتنی است که پس از فرار سران فرقه دموکرات و تسخیر و آزادی شهر ما به وسیله مردم ، سه روز بعد ارتش شاهی از «شهر میانه» وارد تبریز شد و بعد از آن ، شاه به عنوان فاتح و ناجی! آذربایجان به تبریز آمد و علی رغم فشار و شرایط مساعد! روز، نه پدر و نه برادران ، حاضر به دیدار با شاه در مدرسه طالبیّه یا «محل استانداری» نشدند و این ، روش همیشگی آنان با حکّام بود که شرح و تفصیل آن در این مقال مختصرنگنجد.

امّا نقل دو خاطره از چگونگی برخورد این برادر بزرگوار با طاغوتیان بی مناسبت نخواهد بود :

پس از قیام 15 خرداد و کشتار مردم و دستگیری امام ، مبارزه در تبریز اوج گرفت ... پرچمدار مبارزه ، برادر بزرگوار آیت الله حاج سیّد احمد خسروشاهی و شهید آیت الله قاضی طباطبایی بودند.

تیمسار! سرتیپ مهرداد، رئیس شهربانی و ساواک تبریز، به دیدار برادرم آیت الله آقا سید ابوالفضل آمده بود، تا توسط ایشان به برادر دیگر اخطار دهد که ادامه این

ص: 135

روش و تحریک مردم در مسجد بازار علیه قانون اساسی و مقدّسات! کشور قابل گذشت و اغماض نیست و این اخطار هم جدّی است .

برادر بزرگوار گفته بود: «وظیفه برادرم ، ابلاغ حق است و این تکلیف شرعی اوست و تشخیص چگونگی آن هم بر عهده من و شما نیست و من فکر نمی کنم که با اخطار شما، او از عقیده خود و بیان حقیقت دست بردارد...».

... و طولی نکشید که آیت الله حاج سیّد احمد همراه با شهید قاضی طباطبایی، حجت الاسلام و المسلمین حضرت آقای حاج سیّد مهدی دروازه ای، حجت الاسلام حضرت آقای حاج شیخ محمّد حسین انزابی (نماینده سابق تبریز در مجلس شورای اسلامی) و مرحوم حاج میرزا حسن ناصرزاده (واعظ) شبانه دستگیر و به زندان قزل قلعه تهران انتقال داده شدند.

چند ماه بعد، تیمسار! مهرداد به شیراز انتقال یافت و در آنجا به علت انحراف اخلاقی؟!، توسّط نوجوانی به قتل رسید و موجب شرمساری بیشتر ژنرال های شاهی شد. بعد از مهرداد، قدرقدرت تبریز، سرهنگ سلیمی بود که او هم خود را یکّه تاز میدان می دانست .

این بار، او برادر پیر و بیمار، آیت الله سیّد ابوالفضل را به ساواک احضار کرده بود، ولی چون او نرفت ، جناب سرهنگ به اخطار جدّی پرداخت و به نقل برادر دیگرم - آقای حاج سیّد جعفر خسروشاهی - که خود حاضر در جلسه بوده ، جناب سرهنگ به منزل ما آمده و هشدار داده بود که: او نمی تواند در منبر مسجد بازار، علیه رباخواری که سیستم بانکی مملکت بر آن استوار است ، سخن بگوید و آن را نوعی تحریک مردم! قلمداد کرده بود که باید تعهّد بدهد دیگر از این سخنان بر زبان نیاورد!...

مرحوم اخوی بزرگوار، از این وقاحت و بی شرمی برآشفته و گفته بود:

«من تعهّد می دهم که هر هفته درباره چگونگی احکام الهی ، از جمله حرمت رباخواری ، در مسجد تبریز صحبت کنم...!»

سرهنگ سلیمی از این گستاخی! یا صراحت یک روحانی ، خشمناک گشته و تلفنی خواستار شده بود که مأموری برای دستگیری و زندانی کردن ایشان اعزام شود،

ص: 136

ولی تا رسیدن مأموران ، ایشان از آن منزل خارج شده بود و علی رغم تهدید، هر هفته در روزهای جمعه در مسجد بازار، بیان احکام همچنان ادامه داشت .

... انقلاب اسلامی پیروز شد و سرهنگ سلیمی هم در زباله دان تاریخ ، به مهرداد ملحق گردید و برادر پیر، بدون هیچ توقّعی همچنان مدافع انقلاب باقی ماند، تا آنکه بیماری او شدّت یافت و خود نتوانست به مسجد برود....

در اوایل انقلاب ، روزی به من گفت: تو چرا به تبریز نمی آیی؟ مسجد خالی است . گفتم: آقا داداش! می دانی که خَلَقَ اللهُ للحُرُوب و للمحراب رجالا! هر کسی ، بهر کاری ساخته شده و من اگر برخلاف ذوق و استعداد خود کاری را انجام دهم ، فکر نمی کنم که نتیجه مثبتی داشته باشد.... من برای مبارزه و کار فرهنگی - سیاسی ساخته شده ام و اهل پیش نمازی نیستم و او به شوخی گفت: آری ، تو از اوّل کلّه ات بوی قرمه سبزی می داد!...

امّا برادر نمی خواست مسجد بازار - این سنگر تسخیرناپذیر تبریز - خالی بماند، جای خود را به آیت الله شهید مدنی داد و از ایشان خواسته شد که به مسجد ما بیاید و او هم مخلصانه پذیرفت و آمد... تا که شهید شد... و اکنون برادر پیر بیت ، دیگر در میان ما نیست و مسجد بازار خاموش است و رمضان تبریز هم شاهد یاد سلاله پاک یادآوران دویست ساله بیت ما نیست .

ولی نه ، اگر توفیق خدمت در سنگر مسجد و محراب تبریز نصیب حقیر نشد، تاریخ پربار بیت در اینجا خاتمه نمی یابد... رهروان دیگری در راه اند و مایه امید....

برادرزاده گرامی ، آقا سیّد رضا خسروشاهی - که فکر می کنم هنوز در قید و بند القاب نیست! - هم اکنون از مدرّسین و فضلای حوزه علمیّه قم به حساب می آید و امید که همیشه در قم جا خوش نکند و جای پدران را در تبریز خالی نگذارد.

اشاره کردم که درد و رنج ناشی از ارعاب دژخیمان رضاخانی، به ویژه جلادی به نام «الله سیز حسن خان» - حسن خان بی خدا! - پنجاه سال تمام در جسم ناتوان و رنجور او به یادگار مانده بود، ولی باید بگویم که من ، هیچ وقت و هرگز حتی برای یک بار از او شکوه و یا ناله ای که حاکی از ناراحتی جسمی و روحی او باشد، نشنیدم ، تا آنکه سرانجام در بیستم آبان ماه سال 1365 در تبریز به لقای حق پیوست و در

ص: 137

همان شهر به خاک سپرده شد... و از خود، جز دو اتاق موروثی پدری و لوازم بسیار محدود آن ، به اضافه تعدادی کتاب ، هیچ چیز دیگری باقی نگذاشت .

از برادر بزرگوار، علاوه بر یادداشت های متفرّقه ، کتاب مفید و ارجداری به نام

نهج البیان به یادگار مانده است که شامل منتخبی از خطبه ها و سخنان گهربار پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) تا امام باقر(علیه السلام) می باشد و حدود 250 صفحه به قطع بزرگ است و متأسفانه تاکنون این اثر گران بها تکمیل نشده و به چاپ نرسیده است . رحمه الله علیه رحمهً واسعهً .

سیّد جواد، تنها فرزند آیت الله سیّد ابوالفضل خسروشاهی ، کودکی باهوش و جستجوگر بود. مدّتی به تحصیل مقدمات پرداخت ، ولی متأسفانه به علّت مشکلات داخلی ، از تربیت صحیح و کاملی برخوردار نشد و به طور طبیعی از تحصیل علوم و معارف باز ماند و کم کم در تبریز با دراویش و اهل خانقاه آشنا شد و پدر پس از مدتی محبّت و نصیحت ، سرانجام او را به خاطر یاغیگری طرد کرد ....

مدّتی در تهران و شهر ری به سر برد و به علت ابتلا به بیماری قند، از زندگانی عادی باز ماند! البته اینجانب برای معالجه او کوشش زیادی در قم و سپس در تبریز به عمل آوردم . آقای دکتر گنجویان - مرشد طریقه ذهبیّه در تبریز - به درخواست من او را در بیمارستانی که خود مدیر آن بود، بستری کرد و مدّت چند ماه به معالجه او پرداخت و آن گاه که بهبود یافت ، از بیمارستان مرخص گردید... و در همین رابطه، پدر ایشان با حقیر که برادر کوچک وی بودم، قهر کرد و حتی جواب سلام مرا نداد، که چرا سید جواد را در بیمارستان بستری کرده و به معالجه او اقدام نموده ام.. اما قهر اخوی بزرگوار را که سخت از فرزندش رنجیده بود پذیرا شدم، چرا که یک انسانی را از بیماری نجات داده بودم...

... امّا متأسفانه چند روزی پس از ترخیص ، سیّد جواد به طور ناگهانی در عنفوان جوانی درگذشت، غفر الله له و لوالدیه... .

نقل دو نامه از اخوی بزرگوار در مورد مشکلاتش با تنها فرزندش در پاسخ به آیت الله مرعشی نجفی، نوع رنجش و گرفتاری وی را نشان می دهد :

ص: 138

حضور مبارک حضرت مستطاب حجه الاسلام والمسلمین غوث الفقهاء والمجتهدین آیت الله العظمی آقای سید شهاب الدین نجفی مرعشی مدظله العالی

بسم الله الرحمن الرحیم

السلام علیک یا سیّدتی یا بنت موسی بن جعفر وعلی آبائک الطّیبین واهل بیتکم اجمعین و رحمه الله و برکاته

به شرف عرض مقدس می رساند هماره مأمول از درگاه خداوند احدیت جلت عظمته صحت و سلامتی و مزید توفیقات و تأییدات ذات مقدس در اعتلاء کلمه حقه و تربیت حوزه علمیه و حفظ و حراست بیضه مقدسه اسلامیه و دوام سایه مبارک بر سر عالم اسلامی خاصه این حقیر ناچیز بوده و می باشد. اگر لطفا از حالات مخلص جویا بوده باشید، بحمدلله تعالی سلامتی عاریت حاصل و همیشه مشغول ذکر خیر و دعاگویی وجود مبارک. خاصه محرم و صفر در منبر به غیر از آیت الله حکیم در نجف و غیر از حضرتعالی در قم کسی را دعا نکرده ام و اظهار ننموده ام که به عقیده حقیر امروزه علم اسلام در نجف بر دوش معظم له و در قم بر دوش حضرتعالی می باشد، دیگر تنها هستم از دستم به غیر از این چیزی نمی آید و تأییدنامه حضرتعالی درباره حضرت آقای قاضی دامت برکاته موجب تشکر دوستان گردید، فعلاً همین نامه را بالای تخت خواب در «باسمنج»(1) می نویسم، چون دکتر امر کرده است که چهار

ماه در «باسمنج» باشم و فعلا منبر را ترک کرده ام، بلی در آخر صفرالخیر اطلاع دادیم که انشاءالله در ایام فاطمیه و بعد از آن جمعه ها به مسجد و منبر خواهم رفت تا خدا چه خواهد، همیشه خودم را در این باره و در اینکه تمامی سعادت دارین محتاج به دعای حضرتعالی می دانم. بحمدالله در «باسمنج» حالم نسبت به گرمای تبریز خیلی خوب شده است، منتظر بهبودی کلی هستم، چند روز قبل برای کاری یک ساعت به تبریز رفتم، در منزل چند عدد نامه دیدم، از جمله دستخط مبارک حضرتعالی را زیارت نمودم، از تأخیر معذرت می خواهم به اطراف «باسمنج» رفته بودم، والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

ابوالفضل بن مرتضی الحسینی

ص: 139

تصویر

نامه آیت الله آقا سید ابوالفضل خسروشاهی در پاسخ نامه آیت الله نجفی مرعشی

ص: 140

بسم الله الرحمن الرحیم

السلام علیک یا سیّدتی و یا مولاتی یا بنت موسی بن جعفر و علی آبائک الطّیبین و اهل بیتکم اجمعین و رحمه الله و برکاته

به شرف عرض مقدس می رساند دستخط مبارک در حاشیه نامه حجه الاسلام آقای مسعودی زیارت و شرف وصول بخشید. خداوند سایه مبارک را بر عالم اسلامی و حوزه علمیه و بر سر این حقیر لا شیء، کم و کوتاه نفرموده هماره بر تأییدات و توفیقات ذات مقدس بیفزاید، که طبق وظیفه همیشه دعاگو هستیم البته متوقعیم که حضرتعالی هم لطفآ در مظان اجابت خاصه در لیالی و ایّام متبرکه و شریفه فراموش نفرمایید، تا حال ماه مبارک به منبر و مسجد نرفته ام انشاءالله اگر عارضه روی ندهد تا آخر می روم.

درباره جواد مرقوم فرموده بودید که رها کردن بالمره هم خوب نیست، سه سال است درس نمی خواند و اگر از منزل می رود خبرش را می آورند یا از منزل و خانقاه دراویش ذهبی، و خودم در دستش پنجاه نسخه کتاب های آنها را دیده ام که صراحتاً نوشته اند خدا علی و صراحتاً نوشته اند بعد از امام عسکری(علیه السلام) امام زمان فعلی مرشد و در شیراز است و از باب جمع بین النقیضین به منزل وهابی ها و مکررآ روزهای جمعه به نماز جمعه میرزا علی اصغر به بناب می رود به همه اینها خودش به حقیر اقرار کرده به سان موعظه تشویق پول دادم، بالاخره گفت از این راه ها دست نخواهم برداشت. خلاصه شرعاً و عرفاً قادر به حمایت او نیستم، غیر از تبرّی چاره ندارم ...

ص: 141

چون ماه مبارک است قدری مطالعه دارم، از جواب نامه حجت الاسلام آقای مسعودی فعلاً معذرت می خواهم و قسم به جدّتان از باسمنج جواب مرقومه مبارکه حضرتعالی را سفارشی فرستاده بودم، نمی دانم چرا نرسیده یا رسیده است فراموش فرموده اید و پارسال هم اواخر ماه مبارک تسلیت نامه به خدمت حضرت حجه الاسلام والمسلمین آقای غفّاری و برادرانش نوشته و ارسال نموده ام نمی دانم چرا تا بحال جواب مرقوم نفرموده اند.

والسلام علیکم و رحمه الله وبرکاته

ابوالفضل بن مرتضی الحسینی

ص: 142

تصویر

نامه دیگر اخوی به آیت الله مرعشی نجفی

ص: 143

تصویر

ادامه نامه

ص: 144

البته مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، به اینجانب نیز توصیه کرده بود که در سفر رمضانی به تبریز، اخوی را راضی کنم که تنها فرزندش آقا سید جواد را مورد عفو و محبت خود قرار دهد، وقتی سید جواد به تبریز آمد، از آیت الله مرعشی نجفی نامه ای نیز آورده بود که در واقع به نوعی تذکار و یادآوری نکته مزبور بود.

متن نامه آیت الله مرعشی نجفی چنین بود :

بسمه تعالی

حضور محترم می رساند امید است وجود مسعود از کافه بلیّات محفوظ بوده باشد. چون نور چشم مکرم آقازاده معظم له عازم بودند، خواستم به این وسیله مصدع شده از سلامتی آنجناب استعلام نموده باشم و ضمنآ مستدعی هستم در مظان اجابت خاصه ایام و لیالی متبرکه این حقیر را از دعا فراموش نفرمایید، حقیقتآ محتاج به دعا هستم فی حیوتی و بعد الممات مخصوصآ دعاء حسن خاتمه و خروج من الدنیا مع الایمان زیاده مصدع نمی شود.

والسلام خیر ختام

شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی

ص: 145

تصویر

دستخط آیت الله نجفی مرعشی

ص: 146

مراجعت به تبریز

در مورد مراجعت برادر بزرگوارم به تبریز، با توجه به موقعیت علمی - اجتماعی ایشان در حوزه علمیّه قم ، نکته ای نهفته است که نشان دهنده تقیّد وی به مسائل شرعی است . والد ماجد از ایشان می خواهد که به تبریز برگردد؛ در حالی که اخوی بزرگوار تمایل داشته که در حوزه علمیّه قم بماند. و در این باره ، مرحوم آیت الله خوانساری وساطت نموده و نامه ای به والد ماجد می نویسد - نامه به خط آیت الله شیخ محمد علی اراکی است که تصویر آن در اینجا آورده می شود - و از ایشان می خواهد اجازه دهند که آقا سیداحمد در قم بمانند! ولی مرحوم والد، رضایت قلبی ندارد... و برادر بزرگوار به محض اطّلاع از عدم رضای والد، کلیه شئون را در قم ترک نموده و برای رضایت ایشان به تبریز بر می گردد.

ص: 148

متن نامه آیت الله محمد تقی خوانساری به خط آیت الله شیخ محمد علی اراکی :

بسم الله الرحمن الرحیم

سلخ/ ع2 / 64 /

خدمت ذی مکرمت حضرت مستطاب حجه الاسلام والمسلمین آقای حاجی سید مرتضی خسروشاهی دامت برکاته العالیه

به عرض عالی می رساند، انشاء الله تعالی مدام در کمال استقامت و صحت مندی موفق و مؤیّد باشید. و این سال جدید بر وجود شریف و سایر بستگان محترم، مبارک و مسعود باد برب العباد. بشارت سلامت مزاج شریف را که از حضرت رکن الاسلام آقای خسروشاهی دامت برکاته شنیدم، بسیار بسیار موجب خورسندی گردید. حالت احقر هم له الحمد نیک و به دعاگویی اشتغال دارم. تِلوآ چون در موضوع توقف حضرت معظم له در قم مذاکره شد، موکول به اجازه حضرت عالی نمودند والبته چنین هم هست و توقف ایشان گذشته از این که برای خود ایشان روحآ و جسمآ اصلح است نظر به حال جامعه مسلمین و حوزه علمیه و اسلام هم رجاء واثق به اصلحیّت هست، لهذا متمنّی است که حضرتعالی هم مفارقت ایشان را بر خود هموار نموده و اجازه توقف ایشان را دو کلمه به خط شریف صادر فرمایید تا برای ایشان حجّت باشد، در خاتمه دوام سعادت و سلامت وجود شریف را از درگاه خلاق متعال سائلم و ملتمس دعا در مظان آن می باشم، والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

المخلص الصمیمی محمد تقی الموسوی الخوانساری

حاضرالوقت مخلص صمیمی محمد علی عراقی به عرض سلام و التماس دعای مخصوص مصدع و مترصد زیارت دستخط شریف که حاکی از سلامت حالات مع الاجازات المزبوره باشد، می باشم، والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

ص: 149

تصویر

نامه آیت الله سید محمد تقی خوانساری(رحمه الله)

- با خط مرحوم آیت الله اراکی - به مرحوم والد ماجد.

ص: 150

نگارنده در روز سه شنبه اول ماه مبارک رمضان 1409، در حوزه علمیّه قم خدمت آیت الله شیخ محمد علی اراکی رسیده و از ایشان درباره اخوی و نامه ای که به خط ایشان است، سؤالاتی نمودم که متن پاسخ های معظم له چنین بود :

... مرحوم والد شما تبحّری در فقه داشت . شرحی بر قواعد علّامه نوشته اند که متأسفانه ناتمام ماند و شرحی بر مکاسب نوشته اند که تعرّضی دارند برمطالب حاشیتین مرحوم آخوند و مطالب سیّد. شرح خیارات ، نفس گرم ایشان را در فقه نشان می دهد. من مخطوط شرح قواعد را هم دیده ام که از انشراح صدر و تسلّط ایشان در ابواب فقه بر می آید که خیلی مسلّط بر فقه بودند. خود آقا سیّد احمد - اخوی هم - بالوراثه ، از پدر نفس گرمی در فقه و اصول و تبلیغ داشت . روزی به منزل ما آمد و گفت: سعه الدار، دلیلٌ علی سعاده صاحب الدار.

مدّت مدیدی در امور معنوی و اخلاقی مشغول بود و متعدّد به مشهد مقدّس مشرّف می شد و آخر هم پس از وفات ، در جلوی بقعه ای در مشهد، در صحن قدیم دفن شد.

در قم ، در درس حاج شیخ حاضر می شد و بیشتر در درس آقای خوانساری شرکت می کرد، ایشان نجف نرفت ، ولی آقا سیّد ابوالفضل در نجف تحصیل نمود.

در مورد نامه ای که به خطّ من است ، والد موافقت نکرد و ایشان بلافاصله به تبریز مراجعت نمود. من به ایشان خیلی علاقه داشتم . مرد مُخلصی بود و اهل علم و معرفت . بعدها هر وقت که قم می آمدند، دیدار ما تجدید می شد... خداوند ایشان را رحمت کند!...(1)

درباره چگونگی سیر و سلوک و مراحل عرفانی برادر بزرگوار - که آیت الله اراکی

ص: 151

به آن اشاره می کنند - شهید استاد مطهری، سخت پی گیر امر بود و حتّی برای همین منظور مشتاقانه به دیدار ایشان شتافت ، ولی اخوی اظهاری نکرد و ظاهرآ تنها آیت الله اراکی ، آیت الله سیّد حسین بدلا و شیخ العرفاء، حاج میرزا حسن مصطفوی، در این زمینه اطلاعاتی داشتند.

البته اخوی نکاتی در مورد استادشان در سیر و سلوک - به نام آقا شیخ رضا - به نگارنده ، آن هم پس از اصرار زیاد نقل کردند، با این شرط که به طور مکتوب در حال حیات ایشان در جایی نقل نشود. مرحوم اخوی ، اعتقاد عجیبی به این مرد ناشناخته داشت و وی را از اولیاء الله در عصر خود می دانست و می گفت: پس از وفات آقا شیخ رضا، کمر من شکست و دیگر ره به جایی نبردم!(1)

مرحوم اخوی بزرگوار، آثاری در فقه و اصول و اخلاق دارد که از آن جمله است :

1. رساله فی حرمه التشبّه (خطی)؛

2. رساله فی جواز النّافله لمن علیه الفریضه (خطی)؛

3. رساله فی المواعظ (خطی)؛

4. الحواشی علی التبصره (خطی)؛

5. الحواشی علی العروه (خطی).

از آثار ایشان ، فقط رساله عملیّه در اواخر عمرشان در سال 1388ق در تبریز چاپ شد.

چند سند و نامه

مرحوم اخوی در دوران سیر و سلوک، استادی به نام شیخ نورالدین خراسانی داشته که به شدت مریدش بود و تحت تأثیر او قرار داشت و او را واسطه فیض و رابط بین خود و امام رضا(علیه السلام) می دانست که در نامه ی متبادله اشاراتی در این زمینه هست و

ص: 152

ما آن ها را در بین اوراق ایشان به دست آورده ایم که برای ثبت در تاریخ زندگی وی نقل می گردد :

محضر انور حضرت مستطاب آقای آقا شیخ نورالدین خراسانی (ادام الله توفیقاته)

به شرف عرض عالی می رساند با تبلیغ سلام و استعلام از سلامتی وجود مسعود، تصدیع آنکه نتیجه عرایض سابقه و لاحقه این دعاگو رضا ابن صادق تبریزی از آستانه مقدسه مبارکه گرفته لطفاً به طور مکاشفه یا به وسیله مشاهده و هم گفتار مرحمت، و خواهشمندم عین عرایض معروضه... مقدسه آنها با هم با نتیجه اش مرقوم و هم به طور مرقومه فوق مرحمت، و ضمناً متمنّی است که در مواقع ادعیه و مظان استجابت این مخلص را فراموش نفرموده و با یک یادگاری مادام العمری مخلص صمیمی خود را شاد... همین ورقه سفید جوفیه که لفّاً ارسال به آن آستان ملایک پاسبان تقدیم بفرمایند. (إنّ الله لا یُضیع أجر من أحسن عملاً). أجرکم علی الله و رسوله.

زیاده زحمت و جسارت است

بسمه تعالی

السلام علیک یا اباالحسن وعلی آبائک وأُمّک وأولادک واختک ورحمه الله وبرکاته.

ثم السلام علیک ایها العبد الصالح المطیع لله ورسوله(صلی الله علیه و آله) والائمّه الهدی :.

فدایت شوم امیدوارم ان شاءالله تعالی مزاج مسعود در غایت صحت و بهبودی و مشمول الطاف حق بوده و می باشد گلایه[ای] چند از شما دارم. این است [که ]چرا جواب مکتوب حقیر را تا حال مرقوم نفرموده و چرا در قضاء حوائج موعوده این روسیاه از حضرت ثامن الحجج (روحی و ارواح العالمین له الفداء) اصرار و الحاح به هر طریقی که صلاح می دانید، نمی نمایید؟ باری الاحسان بالاتمام.

حال حقیر روحاً و اخلاقاً راکد مانده، ترقّیات مترقّبه و موعوده هنوز حاصل نشده؛ خوب است از آن بزرگوار استجازه نموده و به قم مشرف بشوید، بلکه از برکت انفاس قدسیه مورد توجه خداوند متعال واقع شویم. و یا اگر صلاح باشد وسائل را فراهم بیاورند احقر به عتبه بوسی دو مرتبه بیایم و در آنجا بمانم تا آدم بشوم. منتظر جواب قطعی هستم.

العبد الذلیل السیّد احمد الخسروشاهی

ص: 153

تصویر

متن نامه آیت الله سیّد احمد خسروشاهی به عارف ناشناخته خراسانی که در ذیل نامه فردی به نام رضا فرزند صادق تبریزی آن را نوشته است.

ص: 154

خدمت اخوی مکرّم خودم آقای محمّد رضا دام اقباله

به عرض می رساند به واسطه کثرت اشتغال به جا نیاورم جناب شما را و کاغذی به نام شما به ما نرسیده است ، البته هر گونه امر و فرمایشی باشد اطاعت می نماییم و از شما هم خیلی التماس دعا داریم، حاصل مقصد را تعیین و مرقوم فرمایید.

والسّلام علیکم و رحمه الله و برکاته

حسن نورالدین

تصویر

نامه شیخ حسن نورالدین به یکی از علاقمندان توسط اخوی معظم

ص: 155

حضور مبارک حجه الاسلام آقای سیّد احمد آقای خسروشاهی (دام إقباله العالی)

روحی فداکم

پس از مراسم اظهار ارادت و بندگی به عرض می رساند: مرقومه مبارک رسید. خیلی خوش وقت شدم ، ولی خجلم از گذشته . امیدوارم به توفیق خداوند متعال جبران گردد، ان شاءالله. عرض دیگر راجع به دستورالعمل، همان است که حضورآ عرض کردم و فوق العاده مشتاق زیارت هستم . خواهم آمد برای معالجه . از معلّم فدوی دستوری که برای حضرت عالی خواستم ، آمده: در هر شب و روز یک هزار مرتبه گفتن «یا علی(علیه السلام)»، هر موقع که باشد، مفید است ، با مداومت به دستورسابقه .

عرض دیگر هر موقع که در رؤیا حواله دادند، فوری مرقوم دارید، و خدمت آقای سیّد محمود آقا عرض سلام برسانید. خدا می داند فوق العاده گرفتار اشخاصی شدم که شب و روز آرام ندارم و از مرقومه سابق خجلم . امیدوارم عفو فرمایید در جبران گذشته از حضرت بخواهم و دعاگو و نایب الزیاره باشم . خاطر مبارک جمع باشد.

عرض دیگر خدمت آقای حجه الاسلام آقای سیّد محمّد تقی (دام اقباله) و آقای حجّت و آقای صدرالدّین(1) و دوستان خودتان فرد فرد عرض سلام برسانید. خدمت

آقای حسن آقا مصطفوی و آقای شیخ کاظم سلام برسانید. چون مشغول می باشم و سکوت اختیار کردم ، نمی توانم زیاد چیزی بنویسم . اگر ممکن است ، از قول فدوی عریضه دعا و سلام خدمت آقایان مرقوم فرمایید، خیلی ممنونم ، مخصوصآ آقای سیّد محمّد تقی و از ایشان و حضرت عالی خیلی خیلی التماس دعا دارم . عرض دیگر نویسنده این کاغذ را به جا نیاور[د]م و از امضا هم نفهمیدم خودشان را معرّفی فرمایند و نام خودشان را مرقوم دارند، خدمت ایشان سلام برسانید.

حسن نورالدّین...

ص: 156

تصویر

پاسخ شیخ نورالدین به نامه اخوی...

ص: 157

اختلاف افکنی ساواک

...پس از رحلت آیت الله بروجردی، مسئله تعیین مرجع در تبریز با مسائلی روبه رو گردید که اخوی معظم آیت الله سید احمد خسروشاهی هم به نحوی درگیر بود که اشاره به یک نمونه از تبعات آن بی مناسبت نیست :

... در تبریز نیز مانند دیگر استان ها و شهرهای کشور، ایادی ساواک همواره برای ایجاد اختلاف بین علما و مردم توطئه می چیدند و با جدا کردن مسئله مراجع و هواداران آن ها، به بدبینی ها و اختلافات دامن می زدند. در تبریز علاوه بر چاپ و نشر جزوه «اباطیل حکیم» - نشریه ای که متن عربی آن در نجف اشرف از سوی مخالفان مرجعیت ایشان چاپ شده بود - و تشدید اختلافات بین علماء هوادار مراجع متعدد، با نشر اکاذیبی در مورد تغییر نظر آیت الله آقا سید احمد خسروشاهی درباره مراجع، به دامن زدن کشمکش و نزاع پرداختند و ایشان طی پاسخی که به پرسش یکی از علاقمندان دادند، این توطئه را خنثی کردند...

چگونگی این توطئه، از متن سئوال و جواب، روشن می گردد :

سئوال :

حضرت آیت الله آقای آقا سید احمد خسروشاهی دام ظله العالی

تاکنون معروف بود و همه هم شنیده بودیم که حضرتعالی آیت الله العظمی خویی را اعلم علمای عراق و آیت الله العظمی آقای شریعتمداری را اعلم علمای ایران معرفی کرده و تقلید هر دو بزرگوار را جایز می دانستید ولی اخیرآ ورقه ای با امضاء و مهر شما منتشر شده که در جواب سئوالی که اسم آیت الله العظمی آقای خویی هم هست فقط آیت الله العظمی آقای شریعتمداری را برای تقلید تعیین فرموده اید و اینک عین سئوال و جوابی که با امضاء و مهر شما منتشر شده است نقل می شود و انتظار توضیح را داریم.

24 تیرماه 41 - جلیل فرخندی

ص: 158

متن ورقه ای که اخیرآ منتشر کرده اند :

حضور محترم حضرت مستطاب حجت الاسلام والمسلمین سید الفقها والمجتهدین آیت الله فی الارضین آقای آقا سیّد احمد آقا خسروشاهی مدظله العالی

اسلامیان پناها چه می فرمایید در این مسئله شرعیه از قسمت اجتهاد آقایان حاجی سید هادی شیرازی در نجف اشرف و آقای حکیم و آقای شریعتمداری (و آقای خویی) کدام یک از اجتهاد بیشتر است لطفآ دو کلمه ذیلا دستخط نمایید به آدرس ذیل - تبریز بازارچه حاجی جبار نائب جنب مسجد حاجی هاشم خواربار فروشی متین سرتیپ دانشور.

بسمه تعالی شأنه العزیز

احقر حضرت مستطاب آیت الله العظمی آقای سید کاظم آقا شریعتمداری مدظله العالی را از آن (سه)! بزرگوار مقدم و جایز التقلید می دانم.

به تاریخ 19 محرم الحرام من شهور 1382

الاحقر سید احمد خسروشاهی

جواب :

بسمه تعالی شأنه العزیز

بر عموم برادران دینی روشن است که حقیر بعد از رحلت مرحوم حضرت آیت الله العظمی آقای بروجردی اعلی الله مقامه، حضرت آیت الله العظمی آقای خویی دام ظله را اعلم علماء عراق و حضرت آیت الله العظمی آقای شریعتمداری دام ظله را اعلم علماء ایران دانسته و هر دو بزرگوار را جایز التقلید می دانسته ام و حالا هم در همین نظریه ثابت و ابداً تزلزلی در عقیده من نشده و در سئوال مزبور که کتباً از من نموده اند، فقط اسم مرحوم آیت الله شیرازی و آیت الله حکیم و آیت الله شریعتمداری درج شده و ابدآ اسمی از آیت الله خویی برده نشده بود و من نیز طبق عقیده خودم در جواب آیت الله شریعتمداری را بر این دو بزرگوار (آیت الله شیرازی و آیت الله حکیم) مقدم دانسته ام، ولی یک عده از مغرضین که کارشان نشر اکاذیب است در سئوال و جواب

ص: 159

تصرف و تحریف نموده و اسم آیت الله خویی را بعدآ در سئوال درج نموده و کلمه دو را در جواب تحریف کرده سه نموده اند، چنانکه با کمی دقت تحریف در ورقه منتشره محسوس است و این گونه اکاذیب تا حال از این عده زیاد دیده شده است و متن سئوال و جواب را قبل از تحریف عده ای از موثقین علما و حجج الاسلام تبریز نیز مشاهده نموده اند و برای افرادی که بخواهند آنها را هم معرفی می نماییم. عصمنا الله من الزلل فی القول والعمل

الاحقر سید احمد خسروشاهی

ص: 160

تصویر

متن سئوال و جواب جعلی و پاسخ یا اعلامیه ای که نقشه ساواک را خنثی کرد

ص: 161

مبارزات سیاسی

برادر بزرگوار آیت الله سید احمد خسروشاهی، علاوه بر مبارزاتی که در دوره رضاخان و سپس در دوره حکومت قلابی دمکرات فرقه سی پیشهوری در تبریز به عمل آورد، پس از قیام 15 خرداد 42 هم ، تا مراحل پیش از انقلاب نقشی اساسی در مبارزه منطقه آذربایجان به ویژه تبریز داشت و از این رو چندین بار دستگیر و زندانی و یا تبعید گردید که امیدوارم دوستان صاحب اسناد! در بخش تاریخ انقلاب در آذربایجان منصفانه و بدون حب و بغض شخصی، به تفصیل به آن بپردازند، در اینجا فقط اشاره ای کوتاه به موضوع می کنم :

برادر بزرگوار، روابط صمیمی و دوستانه ای با حضرت امام خمینی(قدس سره) از دوران تحصیل در حوزه علمیه قم داشت . در واقع اخوی با امام در درس مرحوم آیت الله حائری، موسس حوزه علمیه ، هم دوره بود و در مدرسه دارالشفاء، حجره ای در کنار حجره ایشان و آیت الله لواسانی داشت که موجب تحکیم روابط شده بود و این آشنایی و دوستی تا روز آخر استمرار داشت .

اخوی هر سال یک بار به قم می آمد و امام خمینی از جمله بزرگانی بودند که بلافاصله به دیدار ایشان تشریف می آوردند و در دید و بازدید که اغلب، نگارنده این سطور هم حضور داشت ، میزان انس و الفت بین امام و ایشان کاملا مشهود بود.

... در آغاز نهضت و پیش از حوادث خونین 15 خرداد، آقای شیخ حسن صانعی به سراغ من آمد که حاج آقا با شما کار دارند (منزل من ، در محلّه یخچال قاضی متّصل به خانه حضرت امام بود، بعد از مراجعت شهید هاشمینژاد و آقای سید حسن ابطحی به مشهد که در آن ساکن بودند، این منزل نصیب ما شده بود و آقای حاج محمود آقا لولاچیان، بانی خیر این امر بود). بلافاصله به خدمت ایشان رفتم .فرمودند:

این حرکتی که از قم آغاز شده ، اگر توسط آقایان علمای بلاد تأیید و پی گیری

ص: 162

نشود، دستگاه فکر می کند که قم تنهاست و آن وقت نتیجه مطلوب به دست نمی آید. خوب است جنابعالی به تبریز و دیگر بلاد آذربایجان تشریف ببرید و با آقای اخوی و آقای مجتهدی و آقای قاضی و بقیه علما تماس بگیرید، موضوع را بگویید و خطرات را گوشزد کنید و متن تلگراف های آقایان قم را نشان دهید، تا آقایان بلاد هم اقدام کنند.

هزینه سفر را هم امام دادند و من پس از امر، به ملاقات آیت الله شریعتمداری برای کسب نظر تأییدی ایشان رفتم که ایشان موافق بودند و من همان روز عازم تبریز شدم . همراه جناب آقای شیخ محمود وحدت و جناب آقای محمد حسن بکائی - هر دو از وعّاظ معروف تبریز - با اخوی و بقیه علما ملاقات کردم و تلگراف نخستین تبریز توسط اینجانب تهیه و توسط آقایان تبریز تکمیل و امضا و مخابره شد و تا تیمسار مهرداد - رئیس ساواک تبریز - از موضوع آگاه شود، من همراه آقای بکائی به مرند، خوی ، رضائیه، عجبشیر و شبستر هم رفته و از آقایان آن دیار در تأیید حرکت، تلگراف گرفته و به مرکز مخابره نموده و به قم مراجعت کرده بودم .

اعلامیه ای مستقل

... در مراحل بعدی و به دنبال بازداشت امام خمینی، پس از کشتار وحشیانه

15 خرداد، آذربایجان نیز به حرکت درآمد و علما و مردم مسلمان، با تعطیل کردن مساجد و درس ها و بازار، اعتراض و خشم خود را اعلام نمودند...

در این برهه آیت الله سید احمد خسروشاهی اعلامیه ای مستقل منتشر ساخته و اقدام رژیم را تقبیح و محکوم کردند و البته حقیر نیز به نوبه خود - و طبق معمول - در این امر و تهیّه اعلامیه به نحوی دخیل بودم...

متن اعلامیه ایشان بدین قرار بود :

بسم الله الرحمن الرحیم

مردم مسلمان آذربایجان! واقعه شوم و جانگداز 12 محرم قلوب طبقات را جریحه دار ساخت و سبب شد که عده ای از علمای اعلام این استان نیز مانند سایر نقاط

ص: 163

ایران به مرکز مهاجرت نموده و عملاً برخلاف تمام شایعات و دروغ پردازی ها، اتحاد و اتفاق و همدردی و پشتیبانی خود را ابراز نمایند و بالنتیجه در جلسات مذکوره شرکت نموده و در اصلاح امور تا سر حدّ امکان بکوشند. هدف اساسی علمای مهاجر علاوه بر ابراز پشتیبانی، دو مطلب بود :

1- استخلاص عموم بازداشت شدگان این حادثه از آیات عظام و مبلّغین و سایرطبقات.

2- تعقیب این نهضت مقدس که صلاح دین و ملت و بقاء و استقرار کشور بستگی کامل به آن دارد. نهضتی که عموم طبقات طرفدار آن بوده واز دادن تلفات جانی و مالی خودداری ننموده است.

متأسفانه قبل از عملی شدن این دو امر و به جای تقدیر از حسن نیّت علمای بزرگ که با گذشت و فداکاری در اصلاح امور صمیمانه کوشش می کنند، ما را به همراهی گروهی از علما شبانه دستگیر نموده و جبرآ به شهرهای خود اعزام داشتند و برخلاف تمام اصول آزادی و قانون کشور (آزادی اختیار مسکن) همه گونه آسایش ما را سلب کردند.

آری، شبانه ما را توقیف کردند و حتی نگذاشتند که با حضرت آیت الله العظمی آقای شریعتمداری (دامت برکاته) و آیت الله العظمی آقای میلانی (دامت برکاته) و سایر علمای عظام تهران تودیع و خداحافظی نماییم.

اکنون جای بسی خوشوقتی است که قسمت اول این هدف تا حدّی به طور کامل صورت عمل به خود گرفته است، حتی دیروز خبر آزاد شدن حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی (دامت برکاته) در سراسر کشور با شور و شوق عجیب عموم مردم مسلمان روبرو گردید.

البته جامعه روحانیت و علمای بزرگ به همین مقدار اکتفا نکرده و هدف های مقدس دینی خود را تعقیب خواهد کرد و نهضتی را که با پشتیبانی عموم طبقات به وجود آمده، ادامه خواهد داد یعنی با تمام قوا حدّاکثر کوشش خود را به کار خواهد

ص: 164

برد تا در محیط آرام و از طریق مسالمت آمیز مشکلات دینی و اجتماعی و خواسته های مردم غیور و مسلمان را اصلاح نماید و در این راه از ارواح طیّبه ائمّه اطهار(علیهم السلام) و از حضرت ولیّ عصر (عج) استمداد نموده و از پشتیبانی همه جانبه ملت مسلمان برخوردار خواهد بود.

14 ربیع الاول 1383

الاحقر سیّد احمد خسروشاهی

***

و البته پیش از این ماجرا، پس از قیام مردم سراسر ایران و حرکت علمای بزرگ بلاد به سوی تهران، برای اعتراض به بازداشت امام و کشتار مردم، اینجانب به خواست آیت الله شریعتمداری، مجددآ برای تشویق علمای تبریز و شرکت در حضور علمای بلاد در تهران، باز به تبریز رفتم و این بار همراه اخوی معظم و آیت الله آقای حاج میرزا عبدالله مجتهدی و آیت الله آقای حاج سید یوسف حکم آبادی به تهران آمدیم و تا روز دستگیری ، در باغ ملک حضرت عبدالعظیم ، به فعالیت ادامه دادیم ، تا آنکه یک شب پس از نماز، اینجانب همراه اخوی بزرگوار و حجج اسلام آقایان : حاج شیخ حسین اهری، شیخ حسین گوگانی و حاج سیّد مهدی دروازه ای دستگیر و شبانه به تبریز تبعید(؟!) شدیم و برادر بزرگوار به محض رسیدن به تبریز، اعلامیه ای منتشر ساخت(1) که متن آن را نقل کردم ، ولی نقل دیگر ماجراها را به وقت

مناسب تری موکول می کنم .

ص: 165

تصویر

بیانیه آیت الله سیّد احمد خسروشاهی

ص: 166

تصویر

پیش نویس متن بیانیه آیت الله سید احمد خسروشاهی به خط اینجانب و با امضای معظم له

ص: 167

در پایان این شرح حال کوتاه و نقش اخوی معظم در مسائل نهضت اسلامی ایران، گزارشی را نقل می کنیم که مهرداد، رئیس ساواک تبریز، پس از دستگیری ایشان و یاران ، آن را به مرکز ارسال داشته است . لحن گزارش ، موقعیّت و اهمیّت مرحوم اخوی را در مبارزه نشان می دهد :

مدیریّت کل اداره سوم

متمنّی است به عرض تیمسار قائم مقام ساواک برسد :

به فرموده تیمسار قائم مقام سازمان اطلاعات و امنیت کشور، با استفاده از دو روز تعطیلات به آذربایجان عزیمت و اینک نتیجه بررسی های معموله را ذیلا به استحضار می رساند :

1. در نتیجه اقدامات قبلی و پی گیری های مداوم آن ، اختلافات نسبتآ زیادی بین روحانیون طراز اول تبریز به علت تندروی های آقایان میرزا محمد علی قاضی طباطبایی و سیّد احمد خسروشاهی و چند تن دیگر ایجاد و به تدریج معتقد شده اند که سخنرانی های دو نفر مذکور - که معمولا روزهای چهارشنبه و پنجشنبه هر هفته پس از خاتمه نماز جماعت در مساجد شعبان و حاجی میرزا یوسف مجتهدی به عمل می آید و ارتباطی با مسائل مذهبی ندارد - بالمآل به ضرر جامعه روحانیون منجر خواهد گردید.

2. اکثریّت بازرگانان و اصناف که با توجّه به رکود فعلی بازار، مایل به ادامه کسب و کار خود در محیط آرام هستند، تا حدّ زیادی به حقایق امور پی برده و مایل نیستند که بیش از این ، تحت تأثیر و تلقینات سوء بعضی از روحانیون قرار گیرند.

3. با کمال تأسف ، مشاهده گردیده مقامات قضایی لشکر، هفت نفر از متّهمانی را که در تاریخ 14/7/42 (روز افتتاح مجلسین) به علّت تحریک مردم به بستن بازار از طرف شهربانی دستگیر و جهت تعقیب قانونی از طرف ساواک به لشکر معرفی شده بودند، به علت فقد دلیل (یا اینکه دلایل کافی علیه ایشان

ص: 168

وجود نداشت)، به فاصله یک ساعت آزاد نموده است . این روش مقامات قضایی لشکر که بر خلاف انتظار و رویه قبلی بوده است ، تأثیر بسیار سوئی بخشیده و علاوه بر تجرّی آزاد شدگان ، منجر به این گردیده است که شهربانی تبریز از دستگیری و معرفی سایر متّهمین خودداری نماید.

4. مسجد معروف به قلعه بیگی که از طرف شهربانی بسته شده بود و به وعّاظ ناراحت ، اجازه رفتن بالا منبر داده نمی شد، مجدّدآ باز و چند نفر از نام بردگان که سابقه طرد از تبریز به مرکز را دارند، دوباره به کار خود و تبلیغ مردم مشغول گردیده اند.

نظریه

الف) برای اینکه ادامه سخنرانی های میرزا محمد علی قاضی طباطبایی و سیّد احمد خسروشاهی و اقدامات چند نفر از روحانیون و وعاظ ناراحت ، بالأخره باعث گمراهی مردم و موجب حوادث نامطلوب خواهد شد، با توجّه به نزدیک شدن ماه رمضان ، مصلحت منطقه چنین ایجاب می نماید که در درجه اول ، اشخاص مشروحه زیر به وسیله شهربانی و با پشتیبانی و راهنمایی های ساواک دستگیر و به مرکز اعزام گردند، مشروط به اینکه حداقل به مدت یک سال از مراجعت آنان به آذربایجان قویّآ جلوگیری شود، در غیر این صورت ، بدون تردید نتیجه معکوس گرفته خواهد شد :

1. میرزا محمد علی قاضی طباطبایی ؛ 2. سیّد احمد خسروشاهی ؛ 3. میرزا محمد علی انگجی (رئیس کمیته جبهه ملی استان)؛ 4. اشراقی ؛ 5. دروازه ای ؛ 6. انزابی .

ب) در صورتی که پس از دستگیری نام بردگان ، باز هم سایرین از اعمال خود دست بر ندارند، اشخاص مشروحه زیر متعاقبآ دستگیر و حدّاقل به مدت یک سال از منطقه طرد گردند :

1. حاج میرزا عبدالله مجتهدی ؛ 2. ناصرزاده ؛ 3. گو

ص: 169

اهری (1) ؛ 5. سیّد جواد هشترودی ؛ 6. بکایی .

پ) به احتمال قریب به یقین ، دستگیری سری اول مخصوصآ ردیف 1 و 2 و

3 عکس العمل هایی ایجاد وحوادث سوئی به بار خواهد آورد. برای جلوگیری از خطرات احتمالی ، و با توجه به اینکه در جریانات چند ماه اخیر در نتیجه تدابیر متّخذه ، هیچ گونه حادثه سوئی در منطقه رخ نداده است ، مقامات استانداری و انتظامی و امنیتی عقیده مندند که به محض احساس خطر و به منظور جلوگیری از وقوع حوادث نامطلوب ، این اختیار قبلا به استانداری داده شود که حداکثر به مدت یک هفته ، حکومت نظامی اعلام و طبق مقررات آن رفتار شود.

ت) به موازات دستگیری سری اول در تبریز و برای اینکه عکس العمل هایی در سایر نقاط استان نشان داده نشود، اجازه داده شود که درباره چند نفر از روحانیون مخالف و ناراحت منطقه من جمله اردبیل ، آذرشهر و اهر به همین منوال اقدام گردد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیّت آذربایجان شرقی

مهرداد

ص: 170

تصویر

گوشه ای از متن گزارش رئیس ساواک تبریز به مرکز

ص: 171

... فعالیت های گسترده و روزافزون آیت الله خسروشاهی، قاضی، مجتهدی، انگجی و دیگر علما و وعّاظ تبریز، رئیس ساواک تبریز را بر آن داشت که در تاریخ 28 مهر 1342 ش از «مرکز» بخواهد که اجازه دهند، از تحرکات روزافزون برخی از علمای برجسته از جمله آیت الله خسروشاهی جلوگیری به عمل آید :

«به منظور قطع ریشه فساد و جلوگیری از تحرکات علنی چند تن از روحانیون که اهالی را دعوت به ادامه مبارزه و ایستادگی در مقابل قوای انتظامی می نمایند و این عمل در روحیه متعصبین این شهر بسیار مؤثر واقع و در صورت ادامه آن امکان وقوع حوادث ناگوار می رود، کمیته امنیت مصمم است که چهار نفر از علمای طراز اول به اسامی: قاضی طباطبایی، سید احمد خسروشاهی، میرزا عبدالله مجتهدی و میرزا محمد علی انگجی و دو نفر از وعّاظ ناراحت به نام های انزابی و ناصرزاده را دستگیر و به مرکز اعزام دارد. چون طبق اوامر صادره، دستگیری این قبیل اشخاص مستلزم کسب اجازه قبلی از مرکز می باشد مقرر فرمایند مقتضیات رأی عالی را سریعآ امر به ابلاغ فرمایند. توضیحآ به عرض می رساند ضمن اینکه ممکن است دستگیری نامبردگان منجر به تعطیلی بازار و وقوع حوادثی بشود، ولی در عین حال دستگیری آنان تأثیر فوق العاده زیادی در امنیت منطقه داشته و به این ترتیب ریشه فساد به کلی قطع خواهد شد...» و همانطور که در سند قبلی نقل شد، مهرداد، به شدت خواهان دستگیری برخی از روحانیان مبارز، از جمله آیت الله خسروشاهی، قاضی و انگجی و... است :

«... اقدامات چند نفر از روحانیون مخالف و وعّاظ ناراحت بالأخره باعث گمراهی مردم و موجب وقوع حوادث نامطلوب خواهد شد. با توجه به نزدیک شدن ماه رمضان، مصلحت منطقه چنین ایجاب می نماید که در درجه اول اشخاص مشروحه زیر به وسیله شهربانی و با پشتیبانی و راهنمایی های ساواک دستگیر و به مرکز اعزام گردند، مشروط به اینکه حداقل به مدت یک سال از مراجعت آنان به آذربایجان قویآ جلوگیری شود. در غیر این صورت بدون تردید، نتیجه معکوس گرفته خواهد شد: 1. میرزا محمّد علی قاضی طباطبایی، 2. سیّد احمد خسروشاهی، 3. میرزا محمد

ص: 172

علی انگجی (رئیس کمیته جبهه ملی استان)، 4. اشراقی، 5. دروازه ای، 6. انزابی...»

تیمسار! مهرداد! همچنین در سوم آذر 1342 ش در گزارش به مرکز می نویسد :

«... برای خاتمه دادن به تبلیغات سوء چند تن از روحانیون، مراتب مجددآ در کمیته امنیت مطرح و تصمیمات زیر اتخاذ گردید :

1. قرار شد آقایان قاضی طباطبایی، سید احمد خسروشاهی، دروازه ای، انزابی، ناصرزاده و میرزا محمد علی انگجی دستگیر و به مرکز اعزام شوند.

2. نسبت به دستگیری میرزا محمد علی انگجی که فعلا در مسافرت تهران و قم می باشد، به ساواک مرکز و شهربانی کل گزارش شود که نامبرده را در مرکز دستگیر و یا نگذارند به آذربایجان بیاید، زیرا دستگیری ایشان در تبریز با نفوذی که برادر مجتهد ایشان در بین مردم دارد، ممکن است حوادث نامطلوبی ایجاد نماید. نامبرده در تهران در منزل برادرش حاجی میرزا مهدی انگجی است...»

و بالاخره، تیمسار! مهرداد، نقشه خود را عملی می سازد و به سرکوب مردم و دستگیری علمای بزرگوار و اعزام آن ها به زندان قزل قلعه تهران، اقدام می کند.

چگونگی این دستگیری و واکنش های مردم را، دوست و همکار گرامی ، مورّخ محقق جناب حجّت الاسلام و المسلمین آقای علی دوانی در کتاب خود چنین نقل می کند :

... علمای اعلام تبریز، ترتیب کار را طوری داده بودند که هر شب در مسجد یکی از آقایان ، همگی اجتماع کنند و ضمن بیان مسائل اسلامی ، مردم را در جریان روز و آنچه برای مراجع عالی قدر و شخص آیت الله خمینی روی داده بود، قرار دهند. این کار عملی شد و مردم نیز استقبال پر شوری از آن به عمل آوردند.

عمّال رژیم ضدّ مردمی نیز در تاریخ 12 آذر 1342، سه تن از علما و ائمه جماعات مرحوم حاج سید احمد خسروشاهی و حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی و حاج سیّد مهدی دروازه ای و دو تن از وعّاظ به نام آقایان حاج میرزا حسن ناصرزاده و حاج میرزا محمد حسین انزابی را دستگیر و به تهران

ص: 173

آوردند و مستقیمآ به زندان قزل قلعه برده و زندانی نمودند.

به دنبال دستگیری روحانیون تبریز، اهالی غیرتمند این شهر، دست به اعتصاب زدند، و بازار و مغازه های خیابان ها بسته شد. این اعتصاب تا چهار روز ادامه داشت . رژیم شاه ، به منظور سرکوبی اعتصاب کنندگان حکومت نظامی اعلام کرد و عدّه ای از مردم را بازداشت نمود.

بعد از دستگیری علما و وعّاظ نام برده ، چون رژیم می دانست سایر روحانیون و گویندگان آذربایجان شدّت عمل نشان خواهند داد، جمعی دیگر از گویندگان به نام تبریز، آقایان حاج شیخ عیسی اهری ، حاج شیخ محمدحسن بکایی ، حاج میرزا محمود وحدت ، حاج سیّد جواد هشترودی ، حاج میرزا محمد جلیلی اسنقی ، حاج میرزا عبدالرحمن واثقی بخشایشی و حاج میرزا حمید بنابی را در خود تبریز دستگیر و همان جا در ساواک بازداشت نمود.

چون در تهران نیز به عنوان بازداشت علمای تبریز تظاهراتی توسط دانشجویان به راه افتاد، رژیم جمعی از دانشجویان رشید را بازداشت و زندانی کرد، تا نشان دهد که چه در تهران و چه در تبریز، و چه در دانشگاه و چه در بازار، خواه مقامات روحانی باشند، یا افراد دانشگاهی و بازاری ، همین که بر ضدّ رژیم قد علم کردند، پاسخ آن ها مسلسل و گلوله و بازداشت و زندان است .

آقایان علما و وعاظ تبریز، 45 روز در زندان قزل قلعه و 15 روز در زندان خصوصی سلطنت آباد و 15 روز دیگر هم در منازل تحت نظر و مراقبت شدید مأمورین قرار داشتند؛ به طوری که از زندان هم بدتر بر آن ها گذشت و به طور خلاصه چندین ماه بدین گونه و به سختی در تهران زندانی و بازداشت بودند. البته چند نفر از آقایان وعاظ نامبرده را هم به تهران آوردند و در زندان قزل قلعه زندانی نمودند... .(1)

البته علیرغم غرض ورزی ها و انحصارطلبی های بعضی از مدعیان مبارزه و تخریب

ص: 174

و سیاه نمایی درباره زحمات و فعالیت های دیگران، مبارزات اخوی بزرگوار تا نزدیکی پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت(1) که شرح آن نیازمند فرصت دیگری است ...

* * *

رحلت...

... سرانجام برادر بزرگوار در تاریخ 28 خرداد 1356 در تبریز به رحمت حق پیوست و با تجلیل و اکرام کامل مردم غیور و مسلمان تبریز و علمای عظام ، تشییع شد و جنازه طبق وصیت، به مشهد منتقل و در صحن مطهر حضرت رضا علیه السلام به خاک سپرده شد. مجالس ترحیم و بزرگداشت آن مرحوم در تبریز و شهرهای دیگر از سوی طبقات مختلف مردم به مناسبت اوّلین هفته توسط آیتالله قاضی طباطبایی و به مناسبت چهلمین روز توسّط اخوان و خانواده، با حضور انبوه مردم مسلمان تبریز برگزار گردید. (رحمه الله و أسکنه فی جنّته الخاصّه لعباده)

در اینجا یکی دو نمونه از اعلامیه های مجلس بزرگداشت ایشان را می آوریم :

ص: 175

تصویر

متن اعلامیه آیت الله قاضی در رابطه با رحلت اخوی و برگزاری مراسم

ص: 176

تصویر

متن اعلامیه حقیر و «اخوان» در مورد مراسم چهلمین روز

ص: 177

داد. این فقط بهانه ای بود، چه اندکی بعد دو نامه در تبریز منتشر شد که خطاب آن ها یکی به شاه و دیگری هیراد - رئیس دفتر مخصوص شاه - از زبان آیت الله قاضی بود. این خود، سرآغاز حملات ناجوانمردانه مریدان آیت الله شریعتمداری به قاضی شد. جعلی بودن نامه از امضاهای آن به خوبی آشکار بود، امّا بهانه ای برای تاخت و تاز علیه قاضی شده .

در این باره ساواک گزارش می کند که:

اخیرآ نامه ای از طرف شریعتمداری به حاجی میرزا عبدالله مجتهدی جهت توصیه به روحانیون درباره اعتراض به نامه آقای قاضی طباطبایی که به دربار شاهنشاهی نوشته بود، رسید که آقای مجتهدی روحانیون را به منزل خود دعوت و در این مورد تذکّرات لازم را می دهند. ضمنآ عده ای از روحانیون ، درباره نامه قاضی از مخالفت خود دست نکشیده اند.

محرّک آنان ، عدّه ای در بازار به نام های حاج مجید ثلاثه ، رحیم صافی خرازی ، سیّد جعفر خسروشاهی ، حاجی جلیل نوحه خوان حکم آبادی و حاج حسینقلی بهتاش می باشند.

هر روز تمام روحانیون مخالف ، در مغازه های حاجی مجید ثلاثه و حاجی جلیل نوحه خوان حکم آبادی جمع می شوند. روحانیونی هم که در مجالس به قاضی حمله می برند، عبارت اند از: وحدت ، بکایی ، بخشایشی ، اسنقی ، سیّد احمد خسروشاهی ، حاج میرزا یوسف هاشمی حکم آبادی .

... به دنبال همین اقدامات ، طرفداران آیت الله شریعتمداری ، در منزل میرزا عبدالله مجتهدی اجتماع کردند، تا طوماری را علیه آیت الله قاضی و خطاب به آیت الله شریعتمداری تهیه کنند که وی (یعنی قاضی طباطبایی) بر علیه شریعتمداری در تبریز تبلیغ می کند و وی را درباری معرفی می کند.

طومار تهیه شد، افرادی که آن را امضا کردند، عبارت بودند از :

1. سیّد احمد خسروشاهی ؛ 2. سیّد هادی خسروشاهی ؛ 3. سیّد یوسف

ص: 179

حکم آبادی ؛ 4. میرزا محمود وحدت ؛ 5. میرزا جعفر اشراقی ؛ 6. سیّد هادی خسروشاهی! 7. میرزا جعفر سبحانی ؛ 8. محمّد حسن بکایی ؛ 9. عبدالله مجتهدی، و عده ای از اصحاب مسجد جامع .

مرحوم آیت الله سیّد احمد خسروشاهی ، به بهانه زیارت مشهد مقدس طومار امضا شده را به قم و نزد آیت الله شریعتمداری برد!»(1)

همان طور که ملاحظه می شود، اتهامات عجیب و غریبی با استناد به گزارش های کذب مأمورین جاهل ساواک تبریز مطرح شده است که هیچ کدام از آن ها نه تنها صحّت ندارد، بلکه محتوای آن ها به دور از عقل و منطق است .

اخوی محترم ، آقای حاج سید جعفر خسروشاهی ، از معتمدین بازار و از مریدان سابق مرحوم آیت الله قاضی و مسئول هیأت عزاداری دلریش تبریز، توضیحاتی در این باره نوشته اند که به دنبال این سطور می خوانید، امّا نکته ای که ضروری است در اینجا به آن اشاره کنم ، این است که:

اولا: برای مخالفت با آقای قاضی ، نیازی به تهیه طومار! آن هم در منزل مرحوم آیت الله مجتهدی که رفیق آقای قاضی و شخصیتی فرهیخته و مرد خرد و تسامح و تعامل با همه بود، نداشت .

ثانیآ: اصولا اینجانب که گویا دوبار(!) هم آن طومار را امضا کرده ام ! در آن تاریخ ، در تبریز نبوده ام .

ثالثآ: مرحوم اخوی، آیت الله حاج سید احمد خسروشاهی ، همه ساله طبق نذر شرعی قدیمی ، به زیارت امام علی بن موسی الرّضا(علیه السلام) می رفت و این را همه مردم تبریز می دانند.

ص: 180

رابعآ: بی تردید این دون شأن مقام علمی - فقهی آیت الله آقا سیّد احمد خسروشاهی است که برای امر هیچ و پوچی ، طومار! تهیه شده با دو امضای بنده! را به بهانه زیارت مشهد!! (که همه ساله به آن جا می رفت) به قم ببرد.

به هرحال، این نوع تاریخ نگاری ، با استناد به گزارش های غیر مستند مأموران نوعآ بی شعور و مزدور ساواک، و با تخریب دیگران ، ره به جایی نمی برد ...، به ویژه که بعضی از آقایان، از جمله حقیر به اندازه کافی سند و مدرک زنده و شهادت عینی و حضور دائمی در صحنه مبارزات ، از روز اوّل تا به امروز، داریم که متأسفانه به علت احتیاط شرعی و التزام به عدم تجریح افرادی که خدمتی هم انجام داده اند، و با صرف نظر از اشتباهات و خطاها و دروغ ها و حُب و بغض ها و جناح بندی ها به سبب اهداف شخصی و موهوم و موقت و ... قصد نشر آن ها، و تعرّض به اموات! را نداریم و امیدوارم که خداوند، از تقصیرات همه آن ها و همه ماها! بگذرد و صالح اعمال ما را عامل محو سیئات بفرماید.

امّا توضیحات اخوی ارجمند و محترم ، آقای حاجی سیّد جعفر خسروشاهی، در پاسخ نامه من(1) که از ایشان خواسته بودم توضیحی در این باره مرقوم دارند، چنین است :

بسم الله الرحمن الرحیم

برادر مکرّم دانشمند معظّم جناب آقای سیّد هادی خسروشاهی (دامت برکاته).

پس از سلام و عرض ارادت ، دستخط مبارک با نامه مربوطه زیارت گردید که لازم است توضیحات مختصری به عرض برسد، البته قبلا از تصدیع اوقات معذرت خواسته ، امید عفو دارم .

1. بنده نمی دانم آقایان مؤلفین کتاب مبارزات آیت الله قاضی چه منظوری داشته اند؟ چون آن موقع که ما خدمت آقای قاضی بودیم ، هیچ یک از این دوستان نبودند! بنده و آقای حاج حمید نوحه خوان و آقای اسنقی را به جرم

ص: 181

ترتیب دادن مراسم استقبال ، پیش از تاریخ ورود آقای قاضی دستگیر و چند روز در سلول ساواک تحت شکنجه های روحی و جسمی سرهنگ سلیمی قرار دادند، آن وقت این آقایان کجابودند؟!

2. بنده ، دوست و رفیق مرحوم آقای قاضی بودم و تقریبآ تمام شب ها نماز مغرب و عشا را به امامت ایشان در مسجد شعبان ادا می کردیم و شب های یکشنبه هم پای منبرشان بودیم .

خاطره ای به نظرم رسید که یک روز جمعه ، پس از اتمام جلسه هیأت حسینی دلریش ، به همراه چند نفر از دوستان آمدیم به مسجد شعبان که یکی از همراهان، حاج کریم تقوی - فرش فروش که فعلا در تهران هستند - بود، بنده متوجّه شدم آقای حاج کریم آقا، نماز مغرب را اقتدا نکرد و منفردآ خوانده!

رفتم جلوی ایشان نشستم و عرض کردم: آقای حاج کریم آقا! چرا به آقا اقتدا نکردید؟ گفت: آخر من از آقا شناخت ندارم . گفتم: اینجا در حال اقامه نماز جماعت ، نماز فُرادا باطل است ؛ چون عملا توهین به آقاست ، ضمنآ من و آقای حاج میر علی اکبر فردوس را می شناسی؟ گفت: بلی! گفتم: وقتی دو نفر مثل ماها اقتدا کردیم ، تو هم باید اقتدا نمایی ... که قبول کرد و اقتدا نمود. این مختصر نمونه دوستی ما و آقای قاضی است و فعلا هم با فرزندش آقای سید محمد تقی دوست صمیمی و رفیق هستیم .

از اوّل انقلاب ، رسم شده بعضی افراد با حزب اللهی نمایی و اظهار وابستگی به بعضی از آقایان ، با نظرات خاصّی اقدام! به بهره برداری خوب! کرده و می کنند که بعضآ هم قضایا کشف و مطرح شده است ، ولی ان شاء الله این آقایان نظر خاصّی ندارند.

3. نوشته اند: هر روز روحانیون و مخالفین آقای قاضی ، در دکان آقای حاجی مجید ثلاثه و حاج جلیل حکم آبادی جمع می شوند که از اساس دروغی آشکار است ؛ چون محل کوچک نیم طاقی دکان حاجی ، گنجایش این همه آدم را نداشت . بنده هم تا به حال ، نه به دکان آقای حاج جلیل حکم آبادی رفته ام و نه اصلا می دانم که دکان ایشان کجاست؟

ص: 182

4. از افتخارات عالم شیعه ، آزادی بیان و اظهار نظر مخالف است ؛ به طوری که بنده استفتا نموده ام رهبر انقلاب ، تسبیحات اربعه را در نمازها سه مرتبه واجب می دانند، ولی خیلی ها یک مرتبه را، یا معظم له قصد انفراد را جایز می دانند، ولی خیلی ها جایز نمی دانند و سایر مسائل .

حدود تقریبآ 22 مجتهد بر عروه الوثقی سید یزدی حاشیه زده اند و نظراتی را مغایر سیّد مرحوم اظهار کرده اند. اصلا کنجکاوی و بحث ، راه و رسم ماست . ما درس بزرگان را دیده ایم که شاگردان به استاد ایراد می کنند، هیچ آبی هم از آب تکان نمی خورد. پس اگر در تبریز علمایی هم با آقای قاضی اختلاف داشته اند، ظاهرآ به ماها مربوط نیست ، آن هم پس از فوت تمامشان یا اکثرشان ... نه آقای قاضی شهید، نه آیت الله شریعتمداری ، نه آیت الله آقا سیّد احمد خسروشاهی هیچ کدام در قید حیات نیستند، آیا آقایان حالا می خواهند آب را گل آلود نمایند و حتّی توهین به رفتگان و عالمانی چون حضرت آیت الله سیّد احمد آقا خسروشاهی نمایند که ایشان هم درس مرحوم آیت الله خمینی در حوزه درس آیت الله مؤسس آقای حائری یزدی بوده اند و تقریرات مرحوم آیت الله خوانساری و آیت الله اراکی از ایشان را هم شمادارید.

مرحوم آیت الله شهید مدنی می فرمود: من پیش ایشان درس خوانده ام ، حالا آن ها بی ادبانه می نویسند: سیّد احمد!!، که البته بر دامن کبریاش ننشیند گرد!، و مردم عاشقانه نوارهای ایشان را خواستار و پی گیر، و در خانواده ها مطرح است و یک نفر به بنده می گفت که: «وصیّت کرده ام آن نوارها را از حساب ثلث بنده محاسبه و تکثیر کنند، تا مردم بعد از فوت من هم ، به این فرمایشات گوش کنند»، حالا آقایان بنویسند: احمد خالص؟(1) مگر چه می شود؟

5. قصّه حُسنیه معروف است: در مجلس مأمون خواستند بر ضد حُسنیه توطئه چینی کنند، مطرح کردند که چه می گویی ، بعد از پیغمبر اکرم ، علی افضل است یا عباس عموی پیامبر؟ جواب فرمود: به من و تو چه ربطی دارد؟ اگر عباس عمویش افضل است ، مایه افتخار علی است که چنین عمویی دارد و بعد از پیغمبر

ص: 183

افضل است و اگر علی افضل باشد، مایه افتخار عباس است که این نوع برادرزاده دارد. به شما چه مربوط است؟ حال علمای محترم همان طور است ، هر کدام بهتر باشند، موجب افتخار ما شیعیان است . به بچه های جدید الولاده چه ربطی دارد؟

6. آقای حاج بهتاش و آقای حاج جلیل حکم آبادی ، خیلی وقت است که فوت کرده اند. آقای حاج رحیم آقا صامی ، پسرش در بمباران صدام شهید شده ، خودش به مشهد مقدس کوچ کرده و در آنجا ساکن است . آقای حاج مجید ثلاثه هم در تهران ساکن است و می توانند از این دو بزرگوار موضوع را سؤال کنند.

7. تعداد نوارهای منبرهای آیت الله آقا سیّد احمد آقا معلوم نیست ، ولی اقلا پانصد نمونه هست که اغلب مردم در آذربایجان دارند. آقایان یک نوار سخنرانی ایشان را پیدا کنند که به آقای قاضی حمله کرده باشد؟ بلی ، سر بسته از علمای سوء انتقاد کرده ، خودش را هم گفته... تهمت و افترا و دروغ گویی هم اندازه دارد و امام فرموده اند: روحانی بد، از ساواکی بدتراست .

8. در موقع پیشواز از آقای قاضی که من را هم دست اندرکار و محرّک دانسته اند، بنده آن موقع در حیاط منزل مرحوم آقای قاضی اشعاری پشت میکروفون در تعریف ایشان خوانده ام که عکسم را گرفته بودند و در ساواک جعفر رستگاری ساواکی ، روی میز جلوی بنده انداخت و بازجویی کرد و خواستار معرفی مردم شد که بحمدالله یک نفر را هم لو نداده ام ، پرونده بنده در ساواک تبریز موجود بود! (حالانمی دانم!)(1)

9. اگر چند نفر در دکان آقای حاجی مجید ثلاثه ، علیه مرحوم قاضی برابر گزارش مأمور مزدور ساواک و پندار آقایان صحبت نمایند، چه تأثیری در مسیر مبارزات آقای قاضی می تواند داشته باشد و پس از این مدّت و فوت آقایان ، طرح این مسائل چه سود و یا پیامد مثبتی می تواند داشته باشد؟

10. ظاهرآ همه نوشته های آقایان در این رابطه با استناد به گزارش جعلی مأموران ساواک است که اصل آن در کتاب نقل شده است . آیا به نظر شما، با

ص: 184

استناد به گزارش یک آدم فاسق و بدون تحقیق از کسانی که نامشان ذکر شده ، و هنوز زنده هستند، می توان تاریخ نهضت و انقلاب و مبارزات آقای قاضی و یا دیگران را نوشت؟ و یا می توان دیگری را حتی اگر مخالف آقای قاضی باشد، متّهم شناخت؟

مثلا گزارشگر می نویسد: هر روز تمام روحانیون مخالف در مغازه حاجی مجید جمع می شوند، اصلا می شود باور کرد که آقایان روحانیون مخالف آقای قاضی - که تعدادشان هم کم نبود - هر روز! در دکّانی در بازار جمع شوند؟ در یک دکّان نیم وجبی بنده و یا آقای حاج مجید، چند نفر آدم جامی گیرد؟

جالب است که همین دوستان ، در سند شماره 26 مندرج در کتاب ، سندی نقل کرده اند که در آنجا، ضمن «عناصر بازاری فعّال در هنگام ورود آقای قاضی» نام اینجانب را هم ذکر کرده اند... و البته این اسناد لابد در پرونده من در ساواک تبریز موجود است و متأسفانه به جای استناد به آن ها، به جعلنامه ای استناد نموده و ما را متهم به مخالفت با آقای قاضی کرده اند.

از خداوند متعال خواستارم که عاقبت همه ما را ختم به خیر فرماید.

با احترام

اخوی شما

تبریز، حاج سیّد جعفر خسروشاهی

30/2/1384ش

* * *

... اما گزارشی که مورد استناد دوستان قرار گرفته به شرح زیر است :

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

رونوشت گزارش خبر شماره: 5864/ه - 17/10/46

منبع: 439

موضوع: دعوت اتاق بازرگانی از آقای فلسفی

چند روز است که در بازار و مساجد شایع شده که از طرف تجّار و اعضای اتاق

ص: 185

بازرگانی از آقای فلسفی (واعظ و دانشمند بزرگ تهران) دعوت به عمل آمده که ده روز در مسجد جامع تبریز سخنرانی مذهبی بنماید و این شایع در بین اشخاص ساده مذهبی و آن هایی که از صحبت های واعظین فعلی تبریز تنفّر دارند و تمام سخنرانی های آنان را خرافاتی می دانند، با خشنودی تلقّی شده ، ولی اکثر واعظین تبریز من جمله میرزا حمید بنابی، سیّد احمد خسروشاهی، موسی زاده و قاضی طباطبایی از این خبر (دعوت فلسفی) بسیار ناراحت هستند و در بین مردم ، فلسفی و راشد را مداحان دربار و شکوهی را واعظ و نماینده امام جمعه تبریز معرّفی می نمایند و بیشتر از همه میرزا حمید بنابی از این موضوع ناراحت است و به چند نفر از اطرافیان خود از قبیل مجید ثلاثه (اسفهلانی) و حاجی میر علی اکبر فردوسی و سیّد جعفر خسروشاهی گفته که در بین مردم به نوعی تبلیغ نمایند که در صورت آمدن فلسفی به تبریز، جهت استماع سخنان وی کسی حاضر نشود.

نظریه منبع

چند نفر از روحانیون به نامان میرزا عیسی اهری و اسنقی و حاجی میرحسین کهنمویی از شنیدن دعوت فلسفی شاد و خرسند شده اند که آقای فلسفی با سخنرانی از حقّ و حقیقت و [اثبات] حقانیّت دین اسلام به مردم، روحانیون خرافاتی و بی سواد از قبیل حمید بنابی و سیّد احمد خسروشاهی و موسی زاده و قاضی و سایرین را رسوا خواهد نمود و مردم نیز خواهند فهمید در گذشته چه کسانی خرافات را به جای دین به آنان تبلیغ کرده اند.

رونوشت برابر اصل است . اصل در پرونده روحانیون تبریز است .

در پرونده محمّد تقی فلسفی بیان شده است .

موضوع: بهره برداری از روی گزارش رحیمی

1. اخیرآ نامه ای از طرف شریعتمداری به حاجی میرزا عبدالله مجتهدی جهت توصیه به روحانیون درباره اعتراض به نامه آقای قاضی طباطبایی که به دربار شاهنشاهی

ص: 186

نوشته شده بود، رسیده که آقای مجتهدی ، روحانیون را به منزل خود دعوت و در این مورد تذکرات لازم را می دهند و ضمنآ عده ای از روحانیون درباره نامه آقای قاضی از مخالفت خود دست نکشیده اند و محرّک آنان عده ای در بازار به نامان حاجی مجید ثلاثه ، رحیم صافی خرازی و سیّد جعفر خسروشاهی و حاجی جلیل نوحه خوان حکم آبادی و حاجی حسینقلی بهتاش می باشند و هر روز تمام روحانیون مخالف در مغازه های حاجی مجید ثلاثه و حاجی جلیل نوحه خوان حکم آبادی جمع می شوند. روحانیونی که در مجالس به قاضی حمله می نمایند، عبارت اند از: وحدت بکایی ، بخشایشی اسنقی ، سیّد احمد خسروشاهی ، حاجی میر یوسف هاشمی حکم آبادی می باشند.

2. درباره سوابق و مشخّصات میرزا اصغر حسن زاده اهل و متولّد قریه هریس ، شغل محصّل طالبیّه مسجد جامع ، منزل: ساکن مسجد جامع که در تکلّم پرحرف و حرّاف بوده و پر رو نیز می باشد و تا به حال نیز هیچ گونه در سیاست دخالتی نداشته و بعضی مواقع نیز به روحانیون منحرف در بین رفقای خویش حمله می نماید و سال گذشته از درد... بستری و حالیه می لنگد و بیشتر اوقات به منازل روحانیون بی طرف از جمله سیّد حسن حجّت و حاجی میر... اصفهانی تردد می نماید و گزارشات از روحانیون مخالف به آنان می دهد.3/7/45»

این بود متن اصلی گزارش مجعول ساواک که متأسفانه مورد استناد دوستان جوان تاریخ نگار! ما قرار گرفته است و امیدواریم که در چاپ های بعدی کتاب، آن را اصلاح کنند.

ص: 187

مردم و جلوگیری از سقوط اخلاقی - فرهنگی نسل جوان می دانست و در این راستا علاوه بر محافل مختلف، در مراسم «هیئت دلریش» ضمن اقامه مجلس عزاداری، اشعار خاصی هم در تأیید نهضت علما و مردم، برای صدها هوادار هیئت دلریش قرائت می کرد.

... پس از شکست نهضت ملی، به علت تمامیت خواهی ملی گرایان سکولار و کنار زدن جریان های سیاسی اسلام گرا و متهم ساختن علمای بزرگی چون آیت الله کاشانی و ظهور حوادث دیگر، برادر مدتی سیاست را کنار گذاشت و به همان تعلیم و تربیت جوانان در «هیئت دلریش» یا جلسات خاص ادامه داد...

... با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی و مراجع عظام قم و مشهد و نجف و علمای بلاد، برادر به نهضت پیوست و در محافلی که در آن ها نفوذ و تأثیر داشت، به ویژه «بازار» و «بازاریان»، همگان را به همکاری با نهضت اسلامی جدید دعوت می کرد و خود نیز، با تمام قوا در آن حضوری عینی داشت؛ به ویژه که بازاریان تبریز، از دوران مشروطیت و سپس نهضت ملی، همواره نقش تأثیرگذاری در مبارزه داشتند. برای برادر، اخوی بزرگتر آیت الله سید احمد خسروشاهی با آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی فرقی نداشت، به هر دو ارادت می ورزید. ظهرها نماز جماعت را در مسجد پدری در بازار تبریز به امامت اخوی بزرگ تر و شب ها نماز مغرب و عشاء را در «مسجد شعبان» - ابتدای خیابان تربیت - به امامت آقای قاضی، اقامه می کرد و در نشر افکار و پخش اعلامیه ها، به ویژه در هیئت ها - و توسط مسئولین هیئت ها در میان توده مردم - نقش ویژه ای داشت، گرچه خود بر عدم تظاهر و ضرورت «مخفی کاری» عقیده مند بود، ولی علیرغم «مخفی کاری»، مأمورین ساواک که در همه هیئت ها و مساجد حضور می یافتند، اسامی افراد فعال را به دست می آوردند و طی گزارش هایی، «فعالیت های مخرب»! آنان را به اطلاع ساواک و شهربانی کل می رساندند. در این رابطه در یکی دو گزارش چنین آمده است :

گزارش

«محترمآ به عرض عالی می رساند در مورخه 28/12/41 طبق تحقیقاتی که به

ص: 189

عمل آمد معلوم گردید که اعلامیه های مختلف به نشانی آقای حاجی مختار صدقی واصل و توسط افراد زیر در بازار و نقاط مختلف شهر پخش می گردد و ضمنآ ردیف 6 آقای محمد حسین تأملی در تاریخ 25/12/41 از اصلاحاتی که به دست اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به عمل می آید، با حال تمسخر انتقاد می نماید که جنبه اهانت داشته است.

1- سید جعفر خسروشاهی، شغل: چرم فروش، تیمچه حاجی ابوالقاسم

2- مجید متین هوایی، شغل: نوحه خوان

3- غلام اصلان زاده، شغل: عمده فروش پارچه، تیمچه میرزا شفیع

4- کریم تقوی، شغل: فرش فروش، بازار آئینه ساز

5- حاجی مجید ثلاثه، شغل: خواربار فروش، روبروی دودری راسته بازار

6- محمد حسین تأملی، شغل: خشکبار، راسته بازار جنب تیمچه حاجی تقی

7- محمد علی، شغل: آئینه ساز، راسته بازار جنب تیمچه حاجی تقی

8- حاجی مجید ناجیان، شغل: کشباف، سرای دودری

9- صادق فیضی، شغل: دلال

10- علی مشهور زرچارک چی، شغل: دلال، بازار صادقیه فلکه اول

11- احد، شغل: فرش فروش، مارالان

مراتب جهت استحضار به عرض می رسد. رستگار»

ص: 190

تصویر

ص: 191

به دنبال گزارش «رستگار»، مأمور معروف، ریاست ساواک آذربایجان طی نامه رسمی شماره 15210 مورخ 28/12/41 از ریاست شهربانی تبریز می خواهد که عناصر اصلی مورد گزارش، دستگیر و به سازمان امنیت تحویل داده شوند. متن نامه محرمانه شهربانی تبریز چنین است :

«نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

س.ا.و.ا.ک

گیرنده: شهربانی تبریز تاریخ: 28/12/ 41

فرستنده: ساواک آذربایجان شماره: 15210

تیمسار ریاست شهربانی های آذربایجان شرقی

خواهشمند است دستور فرمایید به نامبردگان مشروحه زیر اخطار شود خود را رأس ساعت 10 صبح روز چهارشنبه 29/12/41 به این سازمان معرفی نمایند. م

از طرف رئیس سازمان اطلاعات و امنیت آذربایجان شرقی - حاجیعلیلو

1- سید جعفر خسروشاهی، شغل: چرم فروش، تیمچه حاجی ابوالقاسم

2- غلام اصلان زاده، شغل: عمده فروش پارچه، تیمچه میرزا شفیع

3- حاجی مجید ثلاثه، شغل: خواربار فروش، روبروی تیمچه دودری

4- حاجی مجید ناجیان، شغل: کشباف، سرای دودری

5- محمد حسین تأملی، شغل: خشکبار، راسته بازار جنب تیمچه حاجی تقی

6- محمد علی، شغل: آئینه ساز، راسته بازار تیمچه حاجی تقی

7- علی مشهور زرچارک چی، بازار صادقیه فلکه اول

8- احد، شغل: فرش فروش، ساکن مارالان.»

ص: 192

تصویر

ص: 193

به دنبال این درخواست سرپرست شهربانی تبریز، سرهنگ نیری، طی نامه محرمانه و رسمی شماره 515069 مورخ 8/2/42، نخست دو نفر از مسئولین اصلی تحرکات در هیئت های عزاداری را دستگیر و به ساواک تحویل می دهد :

«وزارت کشور

شهربانی کل کشور

شهربانی های آذربایجان (تبریز)

تاریخ: 8/2/ 43

شماره: 5069/ 5

از: شهربانی های آذربایجان شرقی

به: تیمسار ریاست سازمان اطلاعات و امنیت آذربایجان شرقی

درباره: حاجی حمید نوحه خوان و سید جعفر خسروشاهی

عطف به شماره 1232 - 7/2/ 43

نامبردگان بالا بدین وسیله اعزام و معرفی می گردند.

از طرف سرپرست شهربانی های آذربایجان شرقی - سرهنگ 2 نیّری»

تصویر

سندی از پرونده شهربانی تبریز درباره دستگیری اخوی

ص: 194

البته سرهنگ 2 عباسقلی پوریوسف از شهربانی در نامه مورخ 29/12/41 به ساواک تبریز اطلاع می دهد که: «... به هفت نفر اعضا منظور ابلاغ گردید که خودشان را به آن سازمان معرفی نمایند...»

... ولی این فشارها و دستگیری ها و زندانی کردن افراد مبارز تبریز، ماجرا را خاتمه نمی دهد و «بازاریان» به پیروی از روحانیت مبارز، همچنان در میدان مبارزه، طبق خواست شرایط، حضور می یابند و به فعالیت خود ادامه می دهند. در واقع در جریان نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی و مراجع عظام، مردم و بازاریان تبریز مانند دوران نهضت مشروطیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت، پیشگام بودند و حوادث مراسم بزرگداشت نخستین چهلم شهدای قم در تبریز را همه ما به یاد داریم و در همین رابطه، فرماندار نظامی تبریز در نامه شماره 64/11/501/4 مورخ 4/7/57 به فرماندهی ضد اطلاعات در ساواک تبریز چنین گزارش می دهد :

«خبر حاصله حاکیست که چند نفر از بازاریان تبریز به شرح زیر، در جریان اخیر، فعالیت های مضرّه داشته اند :

1- سید جعفر خسروشاهی، فرزند مرتضی (محل کار: سرای هاشمیه)

2- احمد نوید (تیمچه رضوی)

3- اکبر شکوهی (سرای صاحب دیوان)

4- یوسف شاهکار (بازار کفاشان)...».

... به دنبال دستگیری بازاریان و علما و وعاظ تبریز، آیت الله سید احمد خسروشاهی، آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی، آیت الله سید مهدی دروازه ای، حاج آقا ناصرزاده و آقای محمد حسین انزابی (واعظ) هم بازداشت و شبانه به تهران اعزام و به زندان قزل قلعه تحویل داده می شوند...

... فشار و خفقان در تبریز بیشتر و شدیدتر می شود، اما مبارزه ادامه دارد!... و چند ماه بعد، وقتی مردم تبریز اطلاع می یابند که آیت الله قاضی، پس از آزادی از زندان و حبس خانگی چند ماهه در تهران، همراه دیگر تبعیدشدگان تبریز، خود به تنهایی و بدون کسب اجازه از مقامات دولتی، با قطار عازم تبریز شده است، «بازاریان» طی یک اطلاعیه چاپی، مردم را به حضور در مراسم استقبال از آیت الله قاضی دعوت می کنند

ص: 195

که متن آن چنین بود :

«در زیر سایه حضرت ولی عصر ارواحنا فداه

به مناسبت مراجعت حضرت آیت الله المجاهد آقای حاج سید محمد علی قاضی طباطبایی تبریکات مخلصانه خود را به پیشگاه علمای اعلام آذربایجان تقدیم و موفقیت کامل مسلمین را از خداوند متعال خواستاریم. اهالی تبریز»

برادر که خود نقشی خاص در دعوت مردم به شرکت در استقبال از آیت الله قاضی طباطبایی داشت، پس از حضور در مراسم، در بیت آیت الله حضور می یابد و ضمن قرائت قرآن، شعری نیز در مدح ایشان می خواند که متن آن چنین است :

چه خوش روزیست یاران، خودم را شاد می بینم *** دل دیوانه از غم را، ز نو آباد می بینم

عزیز خویش را بعد از گرفتاری و مهجوری *** میان قوم خویش و دوستان، آزاد می بینم

گذشت آن روز مردم پی هر شخص می رفتند *** مرام تازه ای، در اکثر افراد می بینم

جوانان غیور صاحب تقوا و خوش نیّت *** برای تربیت در مکتب استاد می بینم

مگو بر این جوانان، رهنمای دین و دنیا کو؟ *** مثال قاضی ما، صاحب ارشاد می بینم

... به دنبال استقبال کم نظیر مردم تبریز از بازگشت آیت الله قاضی طباطبایی، ساواک برای قدرت نمایی، شبانه به منزل آیت الله قاضی هجوم برده و مجددآ ایشان را بازداشت و به مرکز اعزام می دارد و به دنبال آن دستگیری، عناصر اصلی فعال در صحنه هم بازداشت و به زندان ساواک تبریز، منتقل می گردند که از جمله آن ها، برادر بود...

طبق پرونده برادر در ساواک تبریز، اخوی در بازجویی ها، پاسخ های مورد قبول! مأموران را نداده و به اصطلاح آنها را «سر کار»! گذاشته است. سطوری از بازجویی ها و پاسخ های برادر به قرار زیر است :

«س: هویت خود را بیان نمایید.

ج: سید جعفر، فرزند سید مرتضی، متولد 1308، ساکن تبریز، خیابان تربیت.

ص: 196

س: چه کاره هستید؟

ج: فروشنده چرم در بازار تبریز.

س: در کدام یک از احزاب و جمعیت ها عضو هستید؟

ج: تا این تاریخ در هیچ یک از احزاب عضو نبوده ام.

س: اعلامیه هایی که به مناسبت آمدن آقای محمد علی قاضی چاپ و منتشر شده بود و از جیب شما کشف گردیده است، چه کسی به شما داده بود؟

ج: در منزل آقای قاضی پشت میکروفون قرآن می خواندم که یک نفر از پشت سر، این اعلامیه ها را به من داد چون مشغول قرآن خواندن بودم قیافه اعلامیه دهنده را نشناختم.

س: شما اشعار مورد نظر را، که در حال حاضر جلوی چشم شما است، در پشت میکروفون خوانده اید؟

ج: من قرآن می خواندم...

س: گوینده اشعار که بود؟

ج: نمی دانم.

س: شما در پشت میکروفون در چه موردی سخنرانی کردید؟

ج: من فقط کلام الله مجید را قرائت می کردم.

س: اعلامیه ها را در کجا چاپ کرده اند؟

ج: نمی دانم.

س: به غیر از شما چه کسی در پشت میکروفون صحبت کرد؟

ج: آقای اسنقی (واعظ).

س: چه گفت؟

ج: از اینکه مردم استقبال کرده بودند، از طرف آقای قاضی از آنان تشکر کرد و حرف های دیگر ایشان را نشنیدم!

س: اشخاصی که در عکس ملاحظه می کنید و نزد شما ایستاده اند، کیستند؟ نام ببرید.

ج: آقا میرزا حاج شماره یک، آقا میرزا اسماعیل شماره دو، و شماره سوم هم خود بنده هستم، دیگران را نمی شناسم!

س: اعلامیه هایی که در بیرون از منزل آقای قاضی پخش شده بود در کجا چاپ شده و به وسیله چه کسانی پخش می شود؟

ج: نمی دانم...»

ص: 197

به دنبال این بازجویی که خلاصه آن نقل شد، بازجو در گزارش خود به مقام عالی ریاست ساواک! چنین می نویسد :

گزارش

«محترمآ به عرض عالی می رساند به فرموده شما، از آقای سید جعفر خسروشاهی بازجویی به عمل آمد که نتیجه از لحاظ مبارک می گذرد :

1- نامبرده اظهار می دارد که بنده قبل از آمدن آقای قاضی، در منزل آقای بیجارچی واقع در کوچه قره باغی ها بودم که شنیدم آقای قاضی به وسیله قطار می آید. روی این اصل به منزل ایشان رفتم و تقریبآ پنجاه شصت نفر نیز در آنجا بودند که از عده حاضر، آقایان میرزا حاجی برلیی، میرزا اسماعیل، آقای انگجی، شیخ هدایت غروی و حاج میرزا هاشم شکوری را شناختم.

2- وی اظهار می دارد که در منزل آقای قاضی، یک کفاش اعلامیه ها را پخش می کرد ولی آدرس وی را نمی داند.

3- مشارالیه اظهار داشت که آقای اسنقی در پشت میکروفون از استقبال مردم از طرف آقای قاضی تشکر کرد و بنده نیز قرائت کلام الله مجید می کردم.

4- وی در جواب این سؤال که چه کسانی اعلامیه ها را در خیابان پخش کرده و در کجا اعلامیه ها چاپ شده بود، اظهار می دارد که نمی دانم و اضافه می کند که چون کار داشتم زود از منزل آقای قاضی خارج و کسانی که سخنرانی کرده اند، نمی شناسم.

5- به نظر اینجانب نامبرده از گفتن حقایق خودداری و طبق پرونده موجود، مشارالیه از افراد ناراحت می باشد و فعالیت هایی بر خلاف مصالح کشور می کرده... امضاء».

ص: 198

و یک خاطره

... دو سه سال قبل از وفات، تلفنی از برادر خواستم که خاطرات خود را از آغاز تا پیروزی انقلاب بنویسد(1) امّا اخوی برای نوشتن خاطرات تمایلی نشان نداد و اینجانب با

اصرار از وی خواستم لااقل ماجرای استقبال از آیت الله قاضی طباطبایی و قرآن و شعرخوانی خود را در بیت ایشان، بازگو کند که به علت کهولت سن و کسالت، عذرخواهی نمود ولی به اصرار حقیر، در تاریخ 23/9/93 - دو ماه قبل از وفات - یکی دو صفحه با عنوان: «شروع انقلاب»، در سربرگ محل کار وچاپخانه خود، نوشت و ارسال کرد که با شعری که پس از حمله دژخیمان شاه به مدرسه فیضیه، خود خوانده بود، آغاز شده، که متن آن چنین است :

چاپ رنگین شرق، تاریخ 23/9/ 93

شروع انقلاب

فصل بهار وقت سیر گل و گیاه است *** افسوس شیعیان را هنگام سوز و آه است

اسلامیان ضعیف و از کار فتاده *** زردشتی و بهایی دارای عزّ و جاه است

یابن الحسن کجایی بر شهر قم گذر کن *** قم دشت کربلا و فیضیه قتلگاه است

طلّاب علم دین را بی شرم شه پرستان *** بر خاک و خون کشیدند، گفتند حکم شاهاست

موقع آمدن مرحوم آقای قاضی همه رفته بودند پیشواز، ما هم طبق وظیفه شرعی، با سید روحانی پیشنماز مسجد محل شعبانی، عموزاده علامه طباطبایی، از هیئت صبح

ص: 199

جمعه رفتیم استقبال. از منزل آقای قاضی، میدان شهرداری، تا گورستان طوبائیه ملت بود. پس از اتمام، دو سه روز بعد دو سه نفر آمدند اخطار کردند که بروید ساواک البته طبق نامه اخوی دو سه روز مهلت دادند.

رفتم پیش آقای کربلایی محمد ابراهیم پریس، نوحه خوان هیئت حسینی شتربان، شاه دوست بود و در ختم جلسه، شاه را دعا می کرد، گفت در ساواک من فامیل دارم به نام جعفر رستگار، توصیه می کنم. رفتم ساواک که بازجویی آنجاست. بعدآ حاجی حمید طهباز را آوردند دو نفر در یک سلول بودیم، البته ما را شکنجه جسمی نکردند ولی شکنجه روحی بود. جلوی درب سلول مأمور ایستاده بود خیلی خواهش و التماس می کردیم که درب را بگشاید برویم - برای - وضو و نماز، اعتنا نمی کرد، پس از یکی دو ساعت باز می کرد، وقتی ما برای وضو می رفتیم، موکت سلول را آب پاشی می کردند که ما را فلج نمایند. شاید درد پاها از آنجا مانده. بالأخره پس از چند روز ما را بردند پیش رئیس که آن موقع جناب سرهنگ سلیم بود. برخلاف جعفر رستگار، تا ما را دید با عصبانیت گفت: پدرسوخته ها چرا رفتید؟ بنده مجال ندادم به حاج حمید، گفتم: تیمسار! رادیو و تلویزیون دست شما است، با بلندگو اخطار می کردید پیشواز ممنوع است. آن وقت اگر می رفتیم ما را اعدام می کردید، مخصوصآ تمامی مردم تبریز در خیابان در مراسم شرکت داشتند. پس چرا ما را گرفته اید؟ گفت شما مردم را دعوت و سوق داده اید. گفت: شما مردم را ریخته اید به خیابان... گفتم ما به آن مقام بزرگی نرسیده ایم که مردم به حرف ما آن طور حرکت نمایند، این را گفتم یک کشیده محکم بر من زد و گفت: «پدرسوخته ها! بروید که از شر شماها خلاص شویم» و ما را آزاد کردند. اما به شرط آنکه دیگر بر ضدّ مصالح عالیه! فعالیت نکنیم!...

چندان که برشمردیم از ماجرای عشقت *** اندوه دل نگفتیم، الا یک از هزاران

سید جعفر خسروشاهیان

ص: 200

... تلفنی از اخوی دعوت کردم که طبق معمول سنواتی، ایام عید نوروز برای «صله ارحام» و بازدید از «کتابخانه» به قم بیاید و بخشی از بقیه خاطرات «هزاران» را هم حضورآ بشنویم!... پاسخ مثبت نداد و گفت: «امسال حال ندارم و بعید می دانم که برسم»! و نرسید.

آقا سید جعفر پس از 85 سال زندگی با عزت و تقوی، در اواخر اسفند 93 به جای عزیمت به قم، این بار به سوی دیار باقی عزیمت کرد و به رحمت حق پیوست.

غفرالله له و لنا و لمن سبقونا بالایمان

سید هادی خسروشاهی

قم: 12/1/ 94

ص: 201

تصویر

صفحه اول نامه مرحوم سید جعفر خسروشاهی

ص: 202

سیّد رضا خسروشاهی

حجّت الاسلام والمسلمین حاج سیّد رضا خسروشاهی، فرزند آقای حاج سیّد جعفر خسروشاهی ، یکی از مدرسین حوزه علمیه قم و ادامه دهنده راه آباء و اجداد است . برای تکمیل بحث «خاندان» از ایشان درخواست کردم که شرح حال خود را بنویسند و ایشان به درخواست «عمو» چنین نوشتند :

«اینجانب در مهرماه سال 1338 در تبریز چشم به جهان گشودم ، در دوران طفولیّت به همراه والد محترم آقای حاج سید جعفر خسروشاهی که خود از معتمدین بازار و مدّاحان اهل بیت عصمت و طهارت هستند، در هیأت های مذهبی حضور یافته و قرائت و حفظ و ترجمه قرآن و احادیث را آموختم . از همان دوران بچگی علاقه به روحانیّت در من موج می زد؛ به طوری که اقدام به جمع آوری عکس علمای سلف نموده و از نگاه کردن به عکس آنان لذّت می بردم و رسیدن به مقامات آن ها را آرزومی کردم .

پس از گذراندن نُه کلاس از علوم جدید، پی بردم که چیزی جز تحصیل علوم دینی جان تشنه مرا سیراب نمی کند، لذا گام در مسیر تحصیل علوم دینیّه نهادم و با حضور در موسسه ولی عصر تبریز، صرف و نحو و منطق و معانی و بیان و معالم را در محضر اساتید آن زمان فرا گرفتم و بر طبق رسم حوزه های علمیه ، ضمن فراگیری علوم دینی ، به امر تدریس نیز مشغول بودم و کتاب مطوّل و علم کلام را در مدرسه طالبیّه و صادقیّه تبریز آموختم . سپس در هیجده سالگی برای تکمیل تحصیلات خود به شهر قم هجرت نمودم و کتاب قوانین و لمعه و رسائل را در محضر اساتیدی چونان حضرات آیات: شیخ علی اشتهاردی و شیخ احمد پایانی و شیخ محسن دوزدوزانی فرا گرفتم و مکاسب و کفایه را در محضر حضرت آیت الله ستوده تلمذنمودم .

برای فراگیری علم رجال به مدت چهار سال در مجلس درس حضرت آیت الله سیّد موسی شبیری زنجانی حاضر شدم ، و همزمان با شروع کفایه الاصول، وارد بخش فلسفه و حکمت شدم و به سفارش حضرت آیت الله علامه طباطبایی ،

ص: 203

در درس آیت الله انصاری شیرازی حاضر شدم ، و در همین دوران منظومه و اشارات و اسفار را فرا گرفتم و به مدت چهارده سال در درس عرفان که به صورت خصوصی توسط حضرت آیت الله انصاری شیرازی تدریس می شد، شرکت نموده و مصباح الانس و تمهید القواعد و فصوص را در محضر آن استاد تلمذ نمودم و در حین اشتغال به فراگیری ، از امر تدریس غافل نبوده و مشغول تدریس کتاب هایی چون: رسائل و مکاسب و کفایه بودم و کتاب های مزبوره را بارها تدریس کردم .

پس از طی این مراحل ، وارد دروس خارج که مرحله عالیه علوم حوزوی است ، شدم و برای آشنایی با شیوه های مختلف اجتهاد، در درس اعاظم و بزرگان حوزه علمیه قم شرکت نمودم که از آن جمله می توان به حضور یازده ساله در درس خاج فقه و اصول حضرت آیت الله بهجت اشاره کرد و چهار سال نیز در درس خارج حضرت آیت الله حاج سیّد محمّد روحانی شرکت کردم و در ادامه به مدت چهار سال در خارج فقه حضرت آیت الله شیخ مرتضی حائری حاضر شدم و چهار سال نیز موفق به حضور در درس خارج فقه حضرت آیت الله شیخ جواد تبریزی شدم .

البته در طول این مدت ، به امر تألیف و کتابت نیز اهتمام ورزیدم که از آن جمله می توان به تعلیقه ای بر کفایه الاصول اشاره نمود که در حال تکمیل است و رسالاتی نیز در مورد تأخیر البیان عن وقت الحاجه و أصحاب الإجماع تألیف نموده ام که در اختیار طلاب قرار داده شده است و طبق روش مرسوم در حوزه های علمیه اجازاتی چند از بعضی آیات و مراجع عظام معاصر دارم و هم اکنون با عنایات خاصه حضرت ولی عصر(علیه السلام) به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال دارم . والسلام

شوال المکرم 1426ق

قم - سید رضا خسروشاهی

* * *

ص: 204

... از نوادگان مرحوم آیت الله سید مرتضی خسروشاهی دو فرزند گرامی اینجانب، جناب آقای سید محمد رضا خسروشاهی و آقا سید محمود خسروشاهی است که هر دو نسب از دو سو دارند و از لحاظ مادری، نوه حضرت آیت الله سید محمد صادق روحانی هستند. آقای سید محمود مسئول اصلی و اداره کننده فعالیت های فرهنگی جدّ امجد - آیت الله سید محمد صادق روحانی مدظلّه - و والد ماجد - سید هادی خسروشاهی - است و تفصیل شرح حال و نوع فعالیت های وی که انشاءالله خود خواهد نوشت، در چاپ دوم کتاب خواهد آمد!

ص: 205

تصویر

از سمت راست: سید هادی خسروشاهی، مرحوم آیت الله سید ابوالفضل موسوی، آیت الله شیخ حسین گوگانی و سید جعفر خسروشاهی

ص: 206

تصویر

از سمت راست: سیدجعفر خسروشاهی، مرحوم آیت الله سید ابوالفضل موسوی و سید مهدی خسروشاهی

ص: 207

ص: 208

ص: 210

جعفر الاشراقی ، الاحقر محمّد علی قاضی طباطباییالهاشمی ، الاحقر سیّد مهدی دروازه ای ، الاحقر سیّد محمّد علی انگجی ، الاحقر سیّد محمّد فقیه ، الاحقر عبدالحسین غروی ، الاحقر محمود الموسوی خلخالی ، الاحقر محسن آیت الله زاده شربیانی ، الاحقر سیّد کاظم الموسوی اهرابی ، الاحقر حسین هشترودی ، الاحقر سیّد مرتضی خلخالی ، الاحقر مصطفی الموسوی مولانا، الاحقر زین العابدین نوبخت، الاحقر سیّد محمّد علی خلخالی.

تصویر

ص: 212

متن تلگرافی که علما و آیات تبریز به حضور آیت الله بهبهانی مخابره نموده اند

تهران ، حضرت مستطاب آیت الله العظمی آقای بهبهانی (دام ظلّه العالی)

پس از تقدیم مراتب ادعیّه خالصه و تشکّرات صمیمانه ، معروض می دارد:

در اقدامات حضرت مستطاب عالی و حضرات آیات عظام قم و نجف اشرف و سایر شهرستان ها (دام ظلّهم) در موضوع الغای تصویب نامه دولت ، راجع به مداخله زنان در انتخابات و تبدیل حلف قرآن به کتاب آسمانی و الغای قید اسلام ، جامعه روحانیّت آذربایجان و قاطبه مسلمانان این سامان ، هم رأی بوده و بدین وسیله به حضور مقدّس مراتب شرکت در تمام اقدامات آن ذوات مقدّس را 6/ ج 2/82 مطابق 13/8/ 41

الاحقر سید محمد بادکوبی ، الاحقر احمد اهری ، الاحقر جواد سلطان القرایی ، الاحقر علی الموسوی مولانا، الاحقر عبدالله مجتهدی، الاحقر سیدابوالفضل خسروشاهی، الاحقرسیداحمد خسروشاهی، الاحقر جعفر اشراقی ، الاحقر مصطفی الموسوی مولانا، الاحقر الحاج سیّد مرتضی مستنبط غروی ، الاحقر محمد علی قاضی طباطبایی، الاحقر محمد بن آقا شیخ حسین مرحوم توتونچی ، الاحقر عبدالله مجتهدی سرابی ، الاحقر حسن الحسینی انگجی، الاحقر الجانی علی الغروی العلیاری ، الاحقر شیخ حسن ویجویه ، الاحقر سید مهدی دروازه ای ، الاحقر سید مرتضی خلخالی ، الاحقر محمدحسین سبحانی، الاحقر سید یوسف هاشمی ، الاحقر علی بن الحسین شهیدی ، الاحقر محسن آیت الله زاده شربیانی ، الاحقر عبدالحسین غروی ، الاحقر علی شفیعی ، الاحقر رضا باغمیشه ای ، الاحقر میرزا علی لمسه چی ، الاحقر محمود الموسوی خلخالی ، الاحقر عبد مناف واعظی ، الاحقر میرزا آقا عظیمی ، الاحقر علی اکبر محدث ، واعظ چرندابی، اقل ابوالقاسم گرگری .

ص: 213

تصویر

ص: 214

اعلامیه جامعه روحانیت آذربایجان(1)

2/7/ 1342

بسم الله الرحمن الرحیم

در راه تشیید مبانی اسلام و استقرار حکومت مشروع و قانونی، جامعه روحانیّت آذربایجان خود را موظّف به اعلام مراتب ذیل به تمام جهانیان می داند و در راه تنویر افکار عمومی اقدامات دولت را در شؤون حساس زندگی ملّت یعنی در موضوع مذهب ، اقتصاد، فرهنگ و دانشگاه ، انتخابات مجلسین ، سیاست خارجی ، سیاست داخلی حقایق زیر را با کمال صراحت به اطّلاع عموم می رساند:

1. اقدامات دولت در موضوع مذهب

اصل ماده 27 متمم قانون اساسی تصریح می نماید که استقرار هر نوع قانونی در مملکت موقوف است به عدم مخالفت آن با موازین شرعیه و تشخیص این امر را اصل ماده دو متمم قانون اساسی صریحآ به عهده مراجع تقلید واگذار و نظریه آن را مطاع و متبع شناخته است . در برابر دو اصل مذکور که در مورد دفاع از اسلام و حقانیّت قوانین اسلامی تنظیم و تدوین گردیده است ، اقدامات خلاف قانون دولت عبارت است از: پشتیبانی از اشاعه دهندگان مراکز فساد و عاملین خلاف ضرورت اسلام و بی اعتنایی به تعلیمات و احکام آسمانی و جلوگیری از اصل امر به معروف و نهی از منکر و ممانعت از انتشار نظریات و اعلامیه های مراجع مسلم تقلید بر خلاف اصل ماده دو متمم قانون اساسی .

2. در موضوع اقتصاد

دولت که وظیفه داشته و دارد که از لحاظ اقتصادی رفاه ملی را تأمین نماید و از استقلال اقتصادی مملکت دفاع نماید، نه تنها با توسّل به سیاست های مخرب

ص: 215

اقتصادی مانند سیاست دروازه های باز و نظایر آن عجز خود را در مسأله اقتصاد نشان داده ، بلکه در اثر همین بی کفایتی و بی توجّهی وضع بازار محتضر و فقدان درآمد عمومی ، مملکت را تا پرتگاه اضمحلال اقتصادی کشانده است . حالیه وضع طوری شده که کشوری که وارث ثروت های سرشار و صاحب ذخایر قیمتی نفت و محصولات نفتی است ، دست گدایی به هر اجنبی می گشاید و در انتظار وام های خارجی که شوم ترین نفوذ سیاسی اجنبی را به دنبال دارد، دقیقه شماری می کند.

3. در موضوع فرهنگ و دانشگاه

امروز بر همه مسلم گردیده است که برنامه فرهنگ و دانشگاه نه جواب ده احتیاجات مملکت است و نه با تعالیم اسلامی و حتّی نه با برنامه های ملل مترقّی مطابقت دارد و در راه مبارزه با بی سوادی نیز، اگر از سخن پراکنی های بیهوده دولتی صرف نظر کنیم ، دولت با مقرّر داشتن شهریه و یا به عبارت دیگر با مقرّر نمودن مالیات بر تحصیل و در دانشگاه با مقرّر کردن مبلغ هنگفت و کمرشکن، فرزندان ملّتی را که گفتیم مبتلا به درد خانمان سوز فقر اقتصادی است ، از ورود به مدارس و دانشگاه ها عملا ممنوع داشته است .

4. در موضوع انتخابات مجلسین

بدون شک هیچ یک از اعمال خلاف شرع و قانون دولت به اندازه دسایس آن در انتخاب افتضاح آمیز نبوده است ؛ در حالی که قاطبه ملّت با ابراز کمال انزجار از انتخابات فرمایشی، خود را کاملا کنار کشیده و نقش تماشاچی را ایفا می کرد، دولت به نام ملّت ستمدیده، کاندیداهایی که علنآ مخالفت خود را با فتاوی مراجع محترم تقلید نشان دادند، بر ملّت تحمّل نمود و آقای نخست وزیر بنا به عادت همیشگی در مقابل آرای مأخوذه در تبریز (وکیل اوّل 2283 رأی ، وکیل آخر 1222 رأی ، کیهان شماره 6048 مورّخه 28/6/42) بالصراحه اعلام نموده که گویا کمی آراء در اثر مصادف شدن انتخابات با فصل خرمن دهقانان و به ییلاق کردن ایلات و عشایر بوده (کیهان، شماره 6046، مورّخه 28/6/42)، ولی

ص: 216

اعتصابات عمومی بازارها و اصناف ، ابراز تنفرهای طبقات مختلف مردم و احکام تحریم مراجع تقلید و بالاخره عدم وجود ایلات و عشایر را در شهر فراموش نموده که از متجاوز از سیصد هزار نفر جمعیّت دوّمین شهر ایران ، تنها دوهزار و خرده ای از ترس توقیف حقوق - انفصال خدمت - و اجبار سازمان های پلیس رأی داده و در سایر شهرستان ها نیز همین قانون اجرا می شده ، ولی معلوم نیست این وکلای بی موکّل به چه نحو خود را وکیل قاطبه ملّت خواهند نامید. به عبارت واضح تر، دولت در مسأله انتخابات یعنی حیاتی ترین مسأله ملّت ، بی شرمی را به جایی رسانده که از برملا شدن این آمارهای ضد و نقیض در رفراندوم و انتخابات نیز هیچ گونه شرمی ندارد. علی هذا جهانیان باید بدانند که مصوبات این مجلس از نظر ملّت ایران دارای هیچ گونه ارزش و اعتباری نبوده و نیست و نیز امضا کنندگان اعلامیه حقوق بشر بدانند که ملّت ستمدیده و رشید ایران از این همه همکاری و سکوت آنان کمال انزجار را داشته و به دولت های بزرگی که در برابر خواسته های مردم از افراد ضد دینی و ملّی حمایت می کنند، با دیده تنفّر نگریسته و روحانیّت نیز از طرف ملّت بدین وسیله کمال تنفّر خود را اظهارمی دارد.

5. در زمینه سیاست خارجی

معلوم است دولتی که هیچ گونه ریشه ای حتّی در میان ملّت خود ندارد، چگونه می تواند در بین دول دیگر وجهه و اعتباری داشته باشد. محافل بین المللی امروزه به مملکت ما به نظر مستعمره ای که طلای سیاهش را به رایگان از دست می دهد و در عوض فقر و اسارت دریافت می دارد، نگاه می کنند. امروزه همه می دانند که بیگانگان، صنایع نفتی ما را در ید قدرت خود دارند و در واقع خون و شیره حیاتی ملّت ما را بی رحمانه می مکند. آیا نه این است که دولت، مسؤول این یغماگری ثروت عظیم ملّی است ؟ کیست که نداند این انتخابات فرمایشی نیز به همین منظور یعنی تاراج بیشتر ثروت های بی کران و عظیم نفتی ما صورت نگرفته است ؟ کیست که نداند همین مجلسین دوره بیست و یکم برای صحه گذاشتن بر

ص: 217

قراردادها و تعهّدات و اعمال خلاف قانونی که تا امروز صورت گرفته ، از طرف دولت خلق نگردیده است ؟

6. در زمینه سیاست داخلی

اختناق و فشارها و عدم آزادی بیان و قلم و صدها تضییقات دیگر، موضوع هایی هستند که ملّت مبارز ایران با آن ها آشناست و راه مبارزه خود را با این همه ستم ها و حق شکنی ها به خوبی می شناسند، فقط در این مورد، مخاطب جامعه روحانیّت آذربایجان ، ملل مترقی جهان عمومآ و ملت های مسلمان خصوصآ می باشد.

ما با صدای رسا به سمع تمام جهانیان می رسانیم که ملت ستمدیده ایران در زیر این همه فشارها - حبس و تبعید - شکنجه ها و کشتارها، دیگر به ستوه آمده است . مبارزات شجاعانه ملّت ایران ، تعطیل چهار روز اخیر مردم آذربایجان ، انعکاسی از صدای ملت ستم کشیده ای است که در زیر ضربات بی رحمانه دولت غیر قانونی فعلی ، به قیمت جان و مال و هستی خود مبارزه می کنند. ملت ایران امروز با توجّه به فرامین دین مقدّس اسلام و علی رغم فشارها و حبس ها و زجر و شکنجه ها که متوجّه رهبران دینی و ملّی مخصوصآ حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی و سایر آیات و حجج الاسلام و اساتید دانشگاه است ، با تمام قوا خود را برای ادب کردن عناصر ناپاکی که به حریم مقدّس اسلام و حاکمیّت ملی ایران اسائه ادب نموده اند، آماده کرده است و به همین عنایات خاصّه حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشّریف) و تحت لوای آزادی بخش مراجع محترم تقلید تا تحقّق تمام آمال دینی و ملّی، این نهضت مقدس ادامه خواهد داشت و به طور قطع پیروزی نهایی از آن ملّت خواهد بود.

حسن الحسینی انگجی، سیّد محمّد بادکوبه ای ، ابوالقاسم گرگری ، احمد اهری ، محمّد علی قاضی طباطبایی، عبدالله مجتهدی، سیّد احمد خسروشاهی، سیّد مرتضی مستنبط غروی ، عبدالله مجتهدی سرابی ، عبدالحسین غروی ، سیّد محمّد علی انگجی ، جعفر اشراقی ، محسن شربیانی ،

ص: 218

محمّد غروی توتونچی ، محمود الموسوی الخلخالی ، عبدالحمید شربیانی ، سیّد یوسف الهاشمی ، حسن شریعت الانقی ، حسین گوگانی ، سیّد مهدی دروازه ای، سیّد محسن دهخوارقانی ، حسن ناصرزاده ، محمّد حسین انزابی ، ولی الله اشراقی ، سیّد کاظم شبستری .

از طرف علمای آذرشهر: حسن رسولی - حسین طباطبایی - علیقلی آذرشهری .

از طرف علمای مرند: علی اکبر المرندی - الحاج سیّد خلیل الحسینی .

و ده ها امضای دیگر.

ص: 219

اعلامیه جامعه علمای آذربایجان

بسمه تعالی شأنه

برادران دینی! جامعه روحانیت آذربایجان نخست بهترین درودهای خود را به شما برادران غیور دینی اهداء می نماید.

با جرأت تمام اظهار می دارد که جانبازی و قدم های راسخ شما در اجرای نیات مقدسه حضرات آیات عظام و مراجع تقلید و روحانیت مذهب جعفری که در برابر دشمنان قرآن و اسلام برداشته اید مورد تقدیر (حضرت ولی عصر ارواحنا فداه) می باشد.

در این چند ماه اخیر که دشمنان دین و عمال استعمار سیاه قدم های ناپاکی برای هتک احترام مقدسات دینی برداشته اند شما برادران غیور متقابلا جمعی با رفتن به گوشه های زندان های تاریک و دسته ای با آرامیدن در تیره خاک و گروهی با تحمل ناملایمات گوناگون با حفظ نظم و آرامش از طرف خودتان جهان تشیع را در برابر سایر ملل سربلند نموده اید.

هیئت حاکمه پلید ابدآ به نصایح حضرات آیات عظام و مراجع تقلید و اعلام و به دیانت و احساسات شما وقعی نگذاشته و تعطیل عمومی و بی سابقه بازارهای ایران خصوصآ تهران و تبریز و مشهد و اصفهان و قم را، که نشانه بارز پشتیبانی از حریم دین و روحانیت و اظهار مخالفت با اعمال هیئت حاکمه جبار و مقاصد شوم آن ها بود، نادیده گرفته و از این مدت تعطیل طولانی عمومی در سراسر کشور مخصوصآ تعطیل بی سابقه تبریز، مرکز آذربایجان، که بیشتر از یک هفته بود، درس عبرت نگرفته تا از راهی که بالأخره منجر به سقوطش خواهد شد برگردد، بی اهمیت تلقی نموده در عوض با سرنیزه و شکنجه های وحشیانه و دیکتاتوری بی رحمانه پاسخ داده، این رویه ظالمانه اش را ادامه می دهد و با آنچه درخور قدرتش می باشد در هتک دین و سرپرست های دینی و رهبران مذهبی و گویندگان ارجمند دینی و سایر طبقات متدینین و از آزار به آنان دریغ نمی کند.

دشمنان دین توهین به مقدسات دینی را به جایی رسانیده اند که یگانه عزیز عالم

ص: 220

روحانیت و مثال عالی فضیلت و تقوی و جان نثار مذهب جعفری در این عصر، حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی، و سایر آیات و حجج الاسلام و مبلغین و اساتید دانشگاه و دانشمندان را زندانی و خلاصه عموم طبقات را به انواع مختلف آزار نموده که نیاز به تذکر نیست و بر همه مشهود است و با این اعمال وحشیانه و نیات فاسده خود را در تمام دنیا رسوا کرده و در سراسر جهان در نظر مردان خردمند سرافکنده شده است و برای بازگرداندن آبروی از دست رفته خود دست و پا می زنند تا جایی که اخیرآ ورق پاره هایی به عنوان «مصلحین حوزه علمیه قم» منتشر و از حنجره های مزدور، شایعاتی برای ایجاد شکاف در صفوف روحانیت داده اند ولی آنان باید بدانند که اتحاد و همفکری پیش آمده در چند ماه اخیر در میان تمام حضرات آیات و روحانیون جهان تشیع در عصر غیبت حضرت ولی عصر ارواحنا فداه بی سابقه بوده است و اعلامیه ها و فداکاری های آن ذوات معظم مشت محکمی است که بر دهان آنان کوفته می شود...

شما برادران غیور که کاملا بر نیات فاسد آن ناپاکان واقف هستید، در فداکاری خودتان ثابت قدم باشید، دست انتقام حقیقی در کمین آنان بوده و در این جهان پیش از آخرت پاداش این خونخواران را خواهد داد و حقآ بدون مبالغه عرض می نماید احساسات دینی همگانی که روز به روز فزونی می یابد نشانه صریح توجهات حضرت ولی عصر ارواحنا فداه می باشد و «علمای آذربایجان» در راه دین قدم های مؤثری برخواهند داشت و به یقین پیروزی با همه خواهد بود و تکیه گاه همه، قدرت لایزال الهی در تحت سرپرستی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه و جانشینان عالیقدر آن حضرت در این عصر می باشد.

در خاتمه دوام سعادت و توفیقات همگانی را از درگاه حضرت احدیت جل شأنه مسئلت می نماید. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته 21 محرم 1383

جامعه روحانیت آذربایجان

ص: 221

متن تلگراف علمای مهاجر به تهران پس از قیام خونین پانزده خرداد به

امام خمینی

27/4/ 1342

تهران - شماره 306 - وسیله ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور

محضر مبارک آیت الله العظمی آقای خمینی مرجع عالی قدر تقلید

رونوشت: حضرت آیت الله محلاتی

رونوشت: حضرت آیت الله قمی (دامت برکاتهم)

روحانیون شهرستان های ایران پس از تقدیم سلام به جناب عالی و ابراز تأثّر از پیشامدهای ناگوار و اهانت به مقام شامخ روحانیّت و مرجعیّت ، برای اظهار همدردی و پشتیبانی از هدف مقدّس روحانیّت از شهرستان ها به تهران حرکت نموده ، استخلاص حضرت عالی و کلیّه محبوسین حوادث اخیر و موفقیّت شما را برای اعلای کلمه اسلام از خداوند متعال خواستاریم .

الحاج بحرالعلوم الرشتی ، الحاج سیّد محمود ضیابری الرشتی ، حسین الموسوی الخادمی الاصفهانی ، علی بن ابراهیم همدانی ، مرتضی الحائری ، روح الله کمالوند، حاج سیّد حسین رودباری رشتی ، الاحقر علی اصغر صالحی کرمانی ، نصرالله الموسوی بنی صدر همدانی ، الاحقر عبدالله مجتهدی تبریزی، محمود علوی شیرازی ، الاحقر سیّد یوسف الهاشمی تبریزی ، الاحقر عبدالرسول قائمی آبادانی ، الاحقر عبدالجواد همایونشهری ، حسین الحسینی الیزدی الشیرازی ، محمّد جعفر طاهری شیرازی ، الاحقر علی آقا یقطینی شیرازی ، الاحقر سیّد احمد خسروشاهی تبریزی ، محمّد حسن النجفی الرفسنجانی ، الاحقر محمّد الموسوی الشمس آبادی اصفهانی ، محمّد هاشمیان ، الاحقر حسین گوگانی تبریزی ، الاحقر الفانی محمّد تقی مراغه ای ، الاحقر سیّد احمد پیشوا کازرونی ، الاحقر السیّد عبدالله موسوی شبستری ، الاحقر رفیع مدرس تبریزی بستان آبادی ، الاحقر محمّد الصدوقی الیزدی، الاحقر احمد امینی مراغه ای ، العبد مجتبی العراقی، سیّد مهدی یثربی کاشانی ، حسینعلی منتظری نجف آبادی، ابراهیم امینی نجف آبادی .

ص: 222

تصویر

ص: 223

اعلامیه علمای بلاد

متن اعلامیه جمعی از علما و روحانیون درباره بازداشت امام خمینی(رحمه الله) و مهاجرت علما و روحانیون از مناطق مختلف به تهران، «ألا إنّ حزب الله هم المفلحون»

تاریخ: خرداد 1342

بعد از طلوع آفتابِ دین مقدس اسلام ، دینی که بر پایه عدل بناگذاری شده: (انّ الله یأمر بالعدل)، دینی که به منظور حکومت جهانی پی ریزی گردیده: (لیظهرهُ علی الدّین کلّه)، دینی که فقط حکومت خدایی را به رسمیت شناخته: (و یکون الدّین کلّه لله)، دینی که بر کلیه شؤون ، مقرّرات به خصوصی برای همیشه مقرّر داشته ، دینی که صلاحیّت اشخاص را در امر حکومت ، در چهارچوبه علم و تقوا و فضیلت منحصر کرده است ، بعد از پیدایش این چنین دیانت کامل و جامع ، همواره منافقین و معاندین ، به زور سر نیزه و قدرت های مادی در قیافه های مختلف به منظور هدم اصول اساسی دین مقدّس - که مهم ترش حکومت قانون است - تلاش های فراوانی نموده ، با حبس و زجر و تبعید و کشتن پیشوایان آن ، خواسته اند نور خدا را خاموش نمایند، ولی خوشبختانه مبارزات پی گیر حامیان دین ، بالاخص مقامات عالیه روحانی ، سدّ بزرگی در مقابل استعمار و استثمار و بیدادگری های ظالمانه ایجاد کرده و می کند.

شواهد زیادی برای این مطلب در طول چهارده قرن ، خاصه در یکصد سال اخیر، از زمان مرحوم میرزای شیرازی بزرگ ، صفحات تاریخ را پر کرده است و ما را بی نیاز از بیان نمونه می نماید. شاهد زنده این مدّعا، مبارزه اصیل و پردامنه حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی و سایر آیات عظام و حجج اسلام و مبلّغین گرامی است که در برابر منطق صحیح و افکار عالیه و حمایت صریح مراجع ارجمند و پیروانشان از دین ، هیأت حاکمه نتوانست تاب مقاومت بیاورد و نخواست به ملّت ستمدیده و مسلمان ایران آزادی بدهد. لذا به طور ناگهانی ، بزرگان نامبرده را ربود، تا خفقان را کامل تر و به خیال خود مبارزه را خنثی نماید، لیکن مسلمانان غیور تهران و قم و شهرستان ها، با فدا کردن عزیزان

ص: 224

خود، به اعتصاب و اقدامات عمومی دست زدند و بار دیگر روحانیون، پیشرو و رهبر مبارزه گردیدند و حضرت آیتالله العظمی آقای شریعتمداری و حضرت آیت الله العظمی آقای میلانی ، برای حمایت از هدف مقدّس و قدردانی و پشتیبانی از فداکاری های سلسله مجاهدین ، خصوصآ حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی ، به تهران قهرمان و ماتم زده ، مهاجرت و سایر آیات عظام و حجج اسلام شهرستان ها را نیز به این عمل دعوت فرمودند و مجدّدآ جامعه روحانیّت رهبری نهضت آزادی بخش ملت برای حکومت قانون را به عهده گرفتند.

اینک از جهت قدردانی و سپاسگزاری ملّت مسلمان ایران و برای ضبط در تاریخ ، نام مبارک جمعی از این آقایان ذیلا یادآوری می شود :

- از قم: حضرت آیت الله العظمی آقای نجفی حائری ، آیت الله آقای سید محمد حسین طباطبایی ؛

- از همدان: آیت الله آقای آخوند ملاعلی، آیت الله آقا سید محمد جلالی ، آیت الله آقا شیخ محمد حسین بهاری ، آیت الله آقا شیخ رضا انصاری ؛

- از یزد: آیت الله آقا شیخ محمد صدوقی ؛

- از کرمان: آیت الله آقا شیخ علی اصغر صالحی ؛

- از شیراز: آیت الله سید محمد جعفر طاهری ؛

- از خرمآباد: آیت الله آقای حاججزایری ؛

- از کاشان: آیت الله آقا سید مهدی یثربی؛

- از تبریز: آیت الله حاج عبدالله مجتهدی، آیت الله سیّد احمد خسروشاهی، آیت الله سید یوسف هاشمی ، آیت الله آقا شیخ حسین گوگانی ؛

- از رشت: آیت الله آقای حاج سیدمحمود ضیابری ، آیت الله آقا سید حسین رودباری ؛

- از آبادان: آیت الله آقا شیخ عبدالرسول قائمی؛

- از اهر: آیت الله آقا شیخ حسین اهری ، آیت الله آقا سید جعفر اهری ؛

ص: 225

- از نجف آباد اصفهان: آیت الله آقا شیخ حسین علی منتظری ؛

- از اصفهان: آیت الله آقای حاج آقا سید حسین خادمی، آیت الله آقای حاج آقا محمد شمس آبادی ، آیت الله حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی .

البته بر همه روشن است که امکان دارد نسیانآ، نام بعضی از آقایان از قلم افتاده باشد و همچنین لازم به توضیح نیست که مهاجرت همه رجال علم و فضیلت به مرکز برای رعایت سایر وظایف دینی امکان پذیر نمی باشد.

در هر صورت ، علمای اسلام و مراجع عالی قدر، اثبات نمودند که برای صیانت قوانین و نوامیس دین مقدّس اسلام ، از هر گونه فداکاری دریغ ندارند. ما منتظریم که با یاری پروردگار، عاجلا به مقاصد عالیه نایل شوند.

از طرف جمعی از روحانیون تهران .

* * *

پس از انتشار این اعلامیه ها بود که دستگیری علمای تبریز آغاز شد :

«آقایان قاضی طباطبایی و سیّد احمد خسروشاهی توسّط آقایان رستگار، ترکمان ، رفیعا و قره خوانی ساعت 16:30 روز جاری تحویل اداره کل سوم گردیدند.» شهابی 13/9/42 - ش 12647

تصویر

ص: 226

... به دنبال دستگیری علمای تبریز و اعزام آنها به زندان قزل قلعه - تهران، اعتراضات مراجع و علمای بزرگ طی تلگراف هایی آغاز گردید که فقط به دو نمونه اشاره می کنیم :

متن تلگراف حضرت آیت الله العظمی آقای خویی درباره علمای دستگیرشده آذربایجان :

مشهد- حضرت آیت الله آقای میلانی (دامت برکاته)

خبر گرفتاری و حبس و زجر عده ای از حجج اسلام و وعاظ عظام آذربایجان اخیرآ اضافه بر جنایات سابقه از حبس علماء اعلام و دانشمندان و متدیّنین محترم و آقای هاشمی نژاد در مشهد، موجب تأسّف عمیق گردید. با استنکار از این اعمال خلاف دین و عدالت ، از حضرتعالی انتظار داریم برای استخلاص این ذوات مقدّس که گناهی جز دعوت حق ندارند، [اقدام ]لازم نموده ، نتیجه را اعلام فرمایید.

ابوالقاسم الموسوی الخویی

متن تلگراف علمای عظام تبریز به حضرات آقایان زندانی :

حضرت حجت الاسلام آقای حاج سیّد محمّد علی قاضی طباطبایی

رونوشت: حضرت حجت الاسلام آقای خسروشاهی.

رونوشت: حضرت حجت الاسلام آقای دروازه ای.

رونوشت: واعظ دانشمند آقای انزابی .

رونوشت: دانشمند معظّم آقای ناصرزاده .

از توقیف حضرتعالی عموم اهالی متأثّر و ناراحت اند با اعلام پشتیبانی خود، استخلاص و موفقیّت حضرتعالی را از خداوند متعال خواستاریم .

الاحقر احمد اهری ، الاحقر سیّد محمّد بادکوبه ای ، اقل قاسم گرگری ، الاحقر عبدالله مجتهدی، الاحقر حاج سیّد مرتضی مستنبط غروی ، الاحقر عبدالله

ص: 227

مجتهدی سرابی ، سیّد حسن طباطبایی الهی، سیّد کاظم الموسوی شبستری ، الاحقر یوسف باقری بنابی ، الاحقر سیّد محمود خلخالی ، الاحقر محمّد غروی تبریزی ، الاحقر محسن الشربیانی ، الاحقر ولی الله اشراقی سرابی ، الاحقر سیّد علی غفاری ، الاحقر احمد سرایی ، الاحقر سیّد محمّد علی خلخالی .

شماره قبض تلگراف 83992، مورّخه 14/10/ 42

رونوشت برابر اصل است

تصویر

ص: 228

تصویر

ص: 230

نکردند، درب مسجد را نبستند، مسجد جایگاه عبادت است . هر گونه مطبوعات آزاد است ، همه چیز می نویسند و مانع ندارد، یک مکتب اسلام که جز سعادت مردم چیز دیگری نمی نویسد، توقیف شده ! همه گونه زن های رقاص وارد می شوند، جلوی آن ها را نمی گیرند و از زن های رقاص به مجلس می فرستند تا در سرنوشت مردم دخالت نمایند. در مملکت که هیئت حاکم ظالم باشد، مصیبت است ، من چه کرده ام که در عرض چهار ماه چهار مرتبه به منبر نمی روم ، غیر از اینکه گفته ام رشوت و بی عدالتی نباشد چه گفته ام؟

در ساعت 20:30 مجلس خاتمه یافت .

اسفندنژاد

رونوشت برابر اصل است

ص: 232

اطلاعیه

موضوع: ورود به تبریز شماره: 1721

ارزیابی: الف - 1 تاریخ وقوع: 23/5/ 43

تاریخ وصول: 24/5/ 43

تاریخ گزارش: 25/5/ 43

طبق اطلاع واصله از تبریز آقای غروی نام که شخص معمّمی می باشد، جهت معالجه از نجف به تهران عزیمت و به علّت گرمی هوای تهران روز 23/5/43 به تبریز وارد و در منزل میرزا عبدالحسین غروی اقامت نموده است .

گفته می شود مشارالیه حامل پیامی از آیت الله خویی به سیّد ابوالفضل خسروشاهی بوده ، مبنی بر اینکه از ایراد هر گونه مطالب علیه آیت الله شریعتمداری و همچنین تأسیس دارالتّبلیغ اسلامی خودداری نماید و بلکه از این امر پشتیبانی کند.

ضمنآ عده ای از روحانیون و وعاظ از وی دیدن نموده اند.

ص: 233

تصویر

ص: 234

تاریخ: 24/5/ 43

شماره: 4323

وزارت کشور

شهربانی کل کشور

اداره دفتر کل

کشف رمز شهربانی: تبریز، شماره: 5/182/1/5، تاریخ اصل: 24/5، تاریخ وصول: 24/ 5

اداره اطّلاعات

آقای غروی(1) که شخص معمّمی می باشد روز 23 ماه جاری با هواپیما به تبریز

وارد و در منزل آقای میرزا عبدالحسین غروی ساکن گردیده . طبق اطلاع، وی جهت معالجه از نجف الاشرف به تهران آمده به علت گرمی هوای تهران جهت استراحت چند روزه به تبریز مسافرت کرده است ، ولی شایع است مشارالیه حامل پیام از آیت الله خویی به سیّد ابوالفضل خسروشاهی بوده که تذکّر داده است از ایراد مطالب بر علیه آیت الله شریعتمداری و همچنین تأسیس دارالتّبلیغ اسلامی خودداری و بلکه از این امر پشتیبانی شود و از ساعت ... صبح دیروز نیز عده ای از روحانیون و وعاظ جهت ملاقات با ایشان به منزل میرزا عبدالحسین غروی تردّد داشتند.

سرهنگ 2 نیّری

به عرض برسد 25/ 5

دفتر ویژه 24/ 5

اقدام شد 25/ 5

بایگانی 25/5/ 43

ص: 235

تصویر

ص: 236

تاریخ: 13/4/ 43

شماره: 3411

وزارت کشور

شهربانی کل کشور

اداره دفتر کل

کشف رمز شهربانی: تبریز، شماره: 1342/5، تاریخ اصل: 13/4/43، تاریخ وصول: 13/4/ 43

خدمت ریاست اداره اطّلاعات

سیّد ابوالفضل خسروشاهی برادر سیّد احمد خسروشاهی که تاکنون سوابق فعالیت مضرّه ندارد، دو روز است که در موقع وعظ در مسجد حاج محمّد قلی تلویحآ خود را وابسته به آقای آیت الله خویی قلمداد و نسبت به اقدامات آیت الله شریعتمداری در مورد تأسیس دارالتبلیغ اسلامی در قم انتقاد [نمود] که اظهارات وی مورد اعتراض عده ای از طرفداران آقای شریعتمداری واقع گردیده . مراتب جهت اطلاع اعلام و مراقبت ادامه دارد. سرهنگ عطایی - دایره 6

مشخّصات کامل خواسته شده ، نتیجه مراقبت را هم گزارش نمایند. 13/ 4

تصویر

ص: 237

نامه علمای تبریز در دفاع از زندانیان(1)

حضرت آیت الله العظمی آقای شریعتمداری دام ظله العالی

با عرض سلام و تقدیم ادعیه خالصه، جریان اخیر گرفتاری جوانان متدین و حافظ قرآن و اتهامات ننگین و ناروایی که از طرف دادگاه های نظامی بر بعضی آن ها وارد و وضع بقیه هم روشن نیست، باعث اندوه فراوان و نگرانی و ناراحتی عموم گردیده و مخصوصاً مراجعات مکرر خانواده های گرفتار شدگان و تظلم و بیچارگی آنان ما را بر آن داشت که به مقام تصدیع برآمده و از ناحیه مبارک عالی که مرجع و ملجأ مسلمین هستید، تقاضا نماییم آنچه در حق این جوانان متدین و مسلمان که غیر از داعیه دینی انگیزه دیگری نداشته و اهل قرآن و نماز و مبلغ حقایق اسلامی هستند و حفظ خون آن ها وظیفه شرعی هر فرد مسلمان است، بذل توجه و اقدام فرموده اید، لطفاً مرقوم فرمایید که برای رفع نگرانی و تشویش به اطلاع عموم و بالخصوص خانواده آن ها اعلام شود.

حسن شریعت الانقی، علی غروی علیاری، محمد علی قاضی طباطبایی، الأحقر رضا توحیدی، حسن الحسینی انگجی، الاقل عبدالله مجتهدی، عبدالحمید شربیانی، سید محمد علی انگجی، محمود الموسوی خلخالی، عبدالحسین غروی، الأحقر کاظم دینوری، محمد غروی تبریزی، الأحقر سید احمد خسروشاهی، الأحقر سید یوسف الهاشمی، نصرالله شبستری، الأحقر علی الموسوی مولانا، الأحقر عبدالله مجتهدی سرابی، جواد سلطان القرایی.

شعبان 92

بسمه تعالی

حضرات حجج اسلام و علماء اعلام دامت برکاتهم

با ابلاغ سلام و تحیات

مرقوم محترم ملاحظه گردید. معروض می دارد که حقیر در خصوص زندانیان

ص: 238

مذکور اقدامات مکرری نموده ام و امید به فضل الهی که خالی از اثر نباشد و از خداوند متعال مسئلت می دارم که نتیجه مطلوبه کاملاً حاصل شده و موجب آسودگی گردد.

والسلام علیکم ورحمه الله

سید کاظم شریعتمداری

تصویر

ص: 239

ص: 240

ص: 242

درباره: سید هادی خسروشاهی

آیت الله کاشانی و آیت الله طالقانی و شهید نواب صفوی رفت و از هواداران سرسخت جمعیت فدائیان اسلام شناخته شد و به موازات آن، به تحصیل در حوزه علمیّه قم پرداخت و باب حادی عشر را نزد آیت الله حاج شیخ محمّد تقی ستوده، قوانین را در محضر آیت الله حاج میرزا مصطفی اعتمادی، مکاسب را در خدمت آیت الله حاج شیخ علی مشکینی ، آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله حاج میرزا باقر مرندی، کفایه الاصول را از آیت الله سلطانی و آیت الله حاج میرزا محمّد مجاهدی تبریزی ، منظومه را از آیت الله جعفر سبحانی و اسفار را از علّامه سیّد محمّدحسین طباطبایی فراگرفت و در دروس عرفان و اخلاق از محضر مرحوم حاج آقا حسین فاطمی قمی و مرحوم شیخ عباس طهرانی و علامه سید محمدحسین طباطبایی استفاده کرد و در تفسیر از محضر حضرات آیات: حاج میرزا علی اصغر باغمیشه ای، حاج میرزا علی اکبر محدث و حاج شیخ حسین شنب غازانی و علامه طباطبایی، در تبریز و قم، بهره برد و پس از اتمام دوره سطح در درس خارج آیت الله حاج آقا حسین بروجردی، امام خمینی (یک دوره اصول)، آیت الله شریعتمداری و علمای بزرگ دیگر حوزه علمیه قم در فقه، تفسیر، اصول، کلام، فلسفه، رجال و... حضور یافت .

ایشان همچنین در سفر به عراق، در نجف اشرف به مدت چند ماه در درس های آیت الله سیّد ابوالقاسم خویی و آیت الله سیّد محمود شاهرودی شرکت جست و به علت نداشتن مجوز اقامت مجبور به ترک عراق گشت و به ایران مراجعت نمود. استاد سید هادی خسروشاهی در پرتو تلاش و کوشش در راه تحصیل علم و معرفت به دریافت اجازاتی در: امور حسبیّه ، نقل حدیث و اجتهاد از حضرات آیات: امام خمینی ، سیّد ابوالقاسم خویی ، سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی ، سیّد کاظم شریعتمداری ، سیّد محمّد هادی میلانی ، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، سید محمدصادق روحانی، شیخ مرتضی حائری ، سیّد احمد زنجانی ، میرزا عبدالجواد عاملی اصفهانی ، میرزا ابوالفضل زاهدی قمی نایل آمد که در بخش پایانی، دست نوشته های آن بزرگان نقل خواهد شد.

ص: 244

از جمله: مکتب اسلام ، مکتب تشیع ، معارف جعفری ، راه حق ، ندای حق ، وظیفه ، مجموعه حکمت ، نور دانش ، آئین اسلام ، مسلمین ، آستان قدس و... همکاری مستمر و تنگاتنگ داشته و مقالاتی روشنگرانه خود را تقدیم علاقه مندان و شیفتگان معارف اسلامی و انسانی کرده است .

پس از پیروزی انقلاب ، بیشترین همکاری قلمی خود را، به روزنامه اطلاعات اختصاص داد و البتّه با جراید دیگر نیز - اعم از چپ و راست و میانه! - همکاری هایی داشته و معتقد است که «همه جراید، بالاخره خوانندگانی دارند و ما در آن ها، بدون وابستگی سازمانی! حرف های خود را می زنیم...»!

عمر التلمسانی، مصطفی مشهور، دکتر مصطفی السباعی، شیخ محمد محمود صراف، پروفسور حمیدالله حیدرآبادی، شیخ محمد سید طنطاوی، دکتر فرید نصر واصل، محمد قطب، ابوالاعلی مودودی، نجم الدین اربکان، برهان الدین ربانی، احمد بن بلا، روژه گارودی، دکتر کلیم صدیقی، شیخ حسن ترابی، شیخ عباس مدنی، صادق المهدی و ده ها شخصیت فرهیخته و معروف دیگر را به کانون فرهنگ درخشان ایران اسلامی پیوند می دهد.

* * *

استاد خسروشاهی در هر جا که حضور داشته ، از کمترین فرصت ها و ناممکن ترین موقعیت ها، نتیجه ها گرفته و با قلمی آتشین ، با ظلم و ستم مبارزه کرده است . برای این امر، اگر هیچ دلیلی در دست نداشتیم ، همانا مقدّمه شورانگیز او بر کتاب «السیاسه الحسینیه» علامه بزرگوار کاشف الغطاء کافی بود که سابقه روحیه انقلابی گری وی اثبات شود. استاد در عنفوان جوانی به ترجمه این کتاب اقدام کرده و مقدّمه اش را، با سینه ای پر از درد، و سری پر از شور، و قلمی پر از التهاب ، در زادگاهش تبریز نوشته و در سال 1376 ق به دست چاپ سپرده است . وی در بخشی از این مقدمه ، شجاعت و صلابت را به اوج رسانده است .(1)

نوشتن چنین مقدّمه ای ، در آن سن و در اوج بدمستی های ساواک و افسران بی قید رژیم پهلوی ، چون تیمسار! مهرداد و سرهنگ سلیمی (تبریز) و مقدّم و فردوست و نصیری و ثابتی (تهران) بدیعی و مهران (قم) و...، به شجاعت فراوانی نیاز داشت و خطرات سهمگینی را می توانست به دنبال داشته باشد.

... پس از فدائیان اسلام و اعدام رهبران آن ، نخستین اعلامیه ای که در مخالفت با بهایی گری و سلطه اقتصادی ایادی استعمار شصت سال قبل - 1377 ه - از قم منتشر گردید، امضای سید هادی خسروشاهی را داشت. نشر این اعلامیه ، با نخستین دستگیری ایشان به وسیله شهربانی قم همراه بود. متن اصلی اعلامیه چنین بود :

ص: 248

تصویر

ص: 249

سندی در این زمینه

«1. مستخرجه از پرونده کلاسه 22 - 528 طبق گزارش شماره 202/5 - 21/3/ 37

شهربانی قم: سید هادی خسروشاهی و چند نفر دیگر اعلامیه هایی مربوط به تحریم مصرف پپسی کولا چاپ و منتشر نموده اند که در اجرای تحقیق معلوم گردیده است سید هادی خسروشاهی، برادر سید ابوالفضل خسروشاهی از روحانیون تبریز می باشد...»

* * *

اسناد ساواک در این باره، در کتاب تاریخی حوادث 15 خرداد، تألیف برادر مکرم جناب آقای جواد منصوری به تفصیل آمده و نشان دهنده نگرانی باند سرمایه داران وابسته به حزب بهایی گری و رژیم است.(1)

تصویر

شکایت شرکت «ثابت پاسال» از نشر اعلامیه مربوط به تحریم پپسی کولا و گزارش ساواک در این باره

ص: 250

فرانسه چاپ و در جهان توزیع کرد،(1) که مقدار اندکی از اسناد، عکس ها و نامه های

مربوط به این خدمات ، در پایان کتاب نگاهی بر زندگی استاد سید هادی خسروشاهی آمده است .(2)

استاد خسروشاهی ، علاوه بر زبان های ترکی و فارسی و عربی ، با زبان های انگلیسی و ایتالیایی نیز آشنایی دارد. او پس از مراجعت به ایران ، ضمن ادامه اشتغال در وزارت امور خارجه (به عنوان مشاور عالی وزیر) در دانشگاه های تهران از جمله در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و دانشکده روابط بین الملل (وابسته به وزارت امور خارجه) به تدریس نیز پرداخته است .

پس از آن ، به عنوان رئیس نمایندگی سیاسی ایران در مصر، چند سال را در قاهره به سر برد و با خدماتی سبب شگفتی مقامات رده بالای فرهنگی - علمی مصری را فراهم آورد و به حق، سفیری روحانی نام گرفت . دیدارها و مباحثه های دامنه دار او با علمای مذهبی مصر و مسئولین و شیخ الازهر سبب اعجاب آن ها شد، و این ارزش کمی نیست که مقام بزرگی چون شیخ الازهر به مقام علمی وی اعتراف نموده و در محافل و مجالس رسمی الازهری، به فضل وی اشاره کرده است .(3)

ص: 252

11 - ثقه الاسلام تبریزی شهید نامدار عاشورا (تألیف) 530 صفحه

12 - جمال الدین الحسینی (تألیف و تحقیق) - عربی - 480 صفحه

13 - اسناد وزارت خارجه ایران درباره سید جمال الدین حسینی (تألیف و تحقیق) 464 صفحه

14 - فدائیان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه (تألیف) 332 صفحه، (چاپ سوم)

15 - قصه التقریب (تحقیق و اهتمام) 500 صفحه

16 - فی سبیل الوحده والتقریب (مجموعه مقالات به عربی) - (تألیف) 472صفحه

17 - اسلام سیاسی - تاریخ حرکت النهضه تونس - (ترجمه) 168 صفحه

18 - حرکت های اسلامی معاصر (تألیف) 216 صفحه

19 - حقیقه علاقه عبدالناصر بالثوره الاسلامیه فی ایران - عربی - تألیف، چاپ قاهره، 280 صفحه

20 - عبدالله بن سبأ بین الواقع والخیال - عربی - (تألیف) 146 صفحه (چاپ دوم، قاهره - تهران)

21 - اسلام و صلح جهانی (ترجمه) 318 صفحه (چاپ هفتم)

22 - ما چه می گوییم؟ (ترجمه) 128 صفحه (چاپ بیست و پنجم)

23 - عدالت اجتماعی در اسلام (ترجمه) 522 صفحه (چاپ بیست و پنجم)

24 - واتیکان، دنیای اسلام و غرب (تألیف) 240 صفحه

25 - اهل البیت فی مصر (تحقیق و اهتمام) 522 صفحه - عربی - (چاپ دوم)

26 و 27 - تاریخ جمعیت اخوان المسلمین (ترجمه) جلد اول 456 صفحه، جلد دوم 492 صفحه (چاپ دوم)

28 - مسائل نهضت های اسلامی (ترجمه) 224 صفحه (چاپ دوم)

29 - نهضت های اسلامی و انقلاب اسلامی ایران (ترجمه) 212 صفحه، (چاپ دوم)

ص: 254

30 - اخوان المسلمین، بزرگترین جنبش اسلامی معاصر (ترجمه) 230 صفحه، (چاپ سوم)

31 - حرکت اسلامی فلسطین (تألیف) 264 صفحه (چاپ دوم)

32 - حرکت اسلامی الجزائر (تألیف) 208 صفحه (چاپ اول)

33 - حرکت اسلامی سودان (تألیف) 248 صفحه (چاپ اول)

34 - زندگی و مبارزه نواب صفوی (تألیف) 464 صفحه (چاپ سوم)

35 - دو مذهب (تألیف) 126 صفحه (چاپ بیست و ششم)

36 - پژوهش درباره انجیل و مسیح (ترجمه) 192 صفحه (چاپ سوم)

37 - مصلح جهانی - از دیدگاه شیعه و اهل سنت - (تألیف و ترجمه) 200 صفحه (چاپ سوم)

38 - اسلام یا مارکسیسم (ترجمه) 144 صفحه، چاپ هشتم

39 - سرگذشت تقریب (تحقیق و ترجمه) 560 صفحه (چاپ اول)

40 - گفتگویی با علماء الازهر (تألیف) 136 صفحه، چاپ دوم

41 و 42 - نبرد اسلام در آفریقا (تألیف) جلد اول 214 صفحه، جلد دوم

196 صفحه (چاپ دوم)

43 - نهضت های اسلامی افغانستان (تألیف) 230 صفحه

44 - «بشر مادی»: مجموعه آثار دکتر محمد نخشب (به اهتمام) 380 صفحه

45 - فلسفه نهضت حسینی (تألیف و ترجمه) 160 صفحه

46 - انقلاب اسلامی و امام خمینی (ترجمه) 256 صفحه

47 - دفاع از سید جمال الدین حسینی (تألیف) 132 صفحه (چاپ پنجم)

48 - بیداری اسلامی در تونس (تألیف) 240 صفحه

49 - اخوان المسلمین چه می گویند؟ (تألیف) 392 صفحه (چاپ اول)

50 - انقلاب در مصر (تألیف) 284 صفحه (چاپ اول)

بدین ترتیب و در اینجا فقط از برخی آثار استاد نام برده شد، برای دریافت فهرست

ص: 255

کامل آثار ایشان به کتاب «نگاهی به زندگی استاد» و «آشنایی با مجموعه ای از آثار استاد»که هر دو به همت جناب آقای سید محمود خسروشاهی تهیه و تنظیم و از سوی «کلبه شروق» - قم منتشر شده است، مراجعه شود.

به موازات همه این امور افتخارآمیز، استاد سید هادی خسروشاهی هفته نامه بعثت را از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی از قم منتشر ساخته که هم اکنون وارد سی و هفتمین سال انتشار خود شده و در این مدت 1530 شماره از آن منتشر شده است .

استاد چند سال پیش ، با نشر فصلنامه ای با عنوان تاریخ و فرهنگ معاصر که به نشر حقایق و روشن ساختن زوایای تاریک تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام می پردازد، سهم مهمی از تاریخ نگاری معاصر را به خود اختصاص داده و در صدد گشودن راهی نو در گستره فرهنگ انسانی معاصر بوده است . نشر این فصلنامه شش سال ادامه یافت که مجموعه آن شامل بیش از شش هزار صفحه است...

این کتابخانه دارای ویژگی ها و امکاناتی است که می تواند پاسخگوی نیازهای اهل علم و سایر اقشار در شهر قم باشد و هماهنگ با همه استانداردهای بین المللی است.

کتابخانه در حال حاضر دارای مخزنی با ظرفیت یکصد هزار جلد کتاب به همراه سالن اجتماعات و دو سالن جداگانه مطالعه برای آقایان و بانوان و مخزنی برای نشریات و کتب مرجع می باشد و علاوه بر بخش اداری شامل دفتر مدیریت، نمازخانه، 6 اتاق اداری برای کارکنان، 3 اتاق مجهز برای سکونت محققینی که بخواهند چند روزی در کتابخانه اقامت کنند و یک میهمان سرای 150 متری مستقل است که در واقع این کتابخانه را، نسبت به اغلب کتابخانه های موجود در قم، متمایز می کند و با توجه به اینکه این کتابخانه دارای شبکه کامل کامپیوتری با استفاده از تکنولوژی جدید می باشد، امکان استفاده به صورت دیجیتال و دسترسی به شبکه کامپیوتری و اینترنت در سالن های مطالعه نیز برای کاربران فراهم شده است.

تکمله!

... پس از تنظیم این یادداشت در سال 1394، از استاد آثار و تألیفات دیگری نیز به چاپ رسیده است که ده جلد آن ها درباره مسائل سیاسی جهان اسلام و عرب بوده و بیست جلد نیز مجموعه «خاطرات مستند» ایشان می باشد.

خاطرات مستند استاد، شامل خاطرات تاریخی ارزشمندی درباره شخصیت های برجسته ایران و جهان اسلام است که از این مجموعه تاکنون بیست جلد منتشر شده و سی جلد دیگر نیز در دست تنظیم و یا آماده نشر است.

امیدواریم که این مجموعه در چند مجلّد هم به طور کامل و یکجا منتشر گردد که بی تردید یکی از منابع اصلی تاریخ معاصر خواهد بود.

ص: 258

تصویر

ص: 260

تصویر

تصویر تصدیق اجتهاد از چند تن از علمای عظام

ص: 265

تصویر

متن اجازه شیخ آقا بزرگ تهرانی

ص: 269

تصویر

متن دست نوشته اجازه آیت الله مرعشی نجفی

ص: 271

تصویر

صفحه آخر اجازه مبسوط...

ص: 273

تصویر

صفحه آخر اجازه مبسوط آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی

ص: 275

بسمه تعالی

گواهینامه مدارج علمی

به موجب تصویب نامه شماره 56932 مورّخ 9/6/1362 هیأت محترم وزیران ، و به استناد بخشنامه شماره 4052/4 مورّخ 28/12/1363 سازمان امور اداری و استخدامی کشور، طبق گواهی حضرات اساتید حوزه علمیه قم و تشخیص و ارزیابی هیأت ممتحنه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، رتبه علمی جناب مستطاب حجّت الاسلام و المسلمین آقای سید هادی خسروشاهی، فرزند سیّد مرتضی به شماره شناسنامه 50295 در حدّ دوره دوم خارج، تأیید و صادر می گردد.

مسئول دفتر ارزیابی مدارج علمی :

محمدطاهر ربّانی

رئیس هیأت ممتحنه :

ابراهیم جلیلی

مسئول نظارت و عضو هیأت مدیره دفتر:

سید حسین موسوی تبریزی

نماینده ولیّ فقیه و سرپرست دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

محمد عبایی خراسانی

واحد مدارج علمی 28/11/69

(مهر)

ص: 277

تصویر

ص: 278

بسمه تعالی

دفتر تبلیغات اسلامی

حوزه علمیّه قم

تاریخ: 30/6/67

شماره: 812/19

به: وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران

از: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

موضوع: ارزیابی مدارج علمی

بعد التّحیّه و السّلام :

محترمآ پیرو ارزیابی مدارج علمی جناب مستطاب ، حضرت حجّت الاسلام و المسلمین سیّد هادی خسروشاهی، فرزند سید مرتضی ، به استحضار می رساند که بنا به تأیید کتبی هیأت ممتحنین دفتر تبلیغات اسلامی ، معظمٌ له بر اساس مصوبه شماره 56932 هیأت محترم وزیران ، مشمول دوره دوم خارج (اجتهاد) می باشند.

محمّد طاهر ربّانی/ مسئول دفتر ارزیابی مدارج علمی

تصویر

ص: 279

جمهوری اسلامی ایران

دانشگاه تهران

شماره: 2597/ 605

تاریخ: 22/3/ 68

دانشکده حقوق و علوم سیاسی

بسمه تعالی

استاد محترم جناب حجت الاسلام هادی خسروشاهی

با سلام ، بدین وسیله از همکاری جناب عالی که تدریس در دوره کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی را قبول فرموده و وظایف محوّله را به نحو احسن انجام داده اید، تشکر و قدردانی می نماید.

توفیق جناب عالی را در راه خدمت به دین و دانش از درگاه ایزد منان مسألت دارد.

دکتر سیّد حسین صفایی

رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی

تصویر

ص: 280

نمونه هایی از اسناد ساواک

درباره :

استاد سید هادی خسروشاهی

سند شماره 1(1)

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

از: ساواک قم

شماره: 2983 رقم

تاریخ: 20/12/ 43

پیوست: یک نفر متهم با 12 برگ

به: ریاست ساواک تهران

درباره: اعزام سید هادی خسروشاهی، فرزند سید مرتضی

پیرو تلگراف شماره 649 - 9/12/ 43

نامبرده فوق که یکی از محرکین تظاهرات روز 8/12/43 (که مصادف با وفات امام جعفر

ص: 281

صادق و روز زد و خورد در مدرسه فیضیه قم) می باشد، همراه با 12 برگ پرونده اعزام گردید. به طوری که از اطلاعیه های موجود در پرونده مشارالیه استنباط می گردد، وی به طور کلی در تحریکات روحانیون از ابتدا در فعالیت بوده و به طوری که گفته می شود نامبرده از نویسندگان نشریه بعثت و انتقام می باشد.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت قم : ح . بدیعی

تصویر

ص: 282

سند شماره 2

در ساعت 10:40 روز 21/12/43 دو نفر زندانی غیرنظامی به نام های :

1. هادی شهرت خسروشاهی، فرزند مرتضی

2. حسین شهرت نبی پور، فرزند حسن

توسط ساواک تهران تحویل زندان قزل قلعه گردید.

افسرنگهبان

ستواندوم غفوری

21/12/ 43

تصویر

اعلام وصول دو نفر از دستگیرشدگان در قم که توسط ساواک به زندان قزل قلعه تحویل شدند!

ص: 283

سند شماره 3

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

از: اداره کل سوم 316

شماره: 45268/ 316

تاریخ: 28/9/ 44

به: ریاست ساواک استان مرکز

درباره: نشریه بعثت

پیرو شماره های 28222/316 - 7/6/44 و 35080/316 - 8/7/ 44

خواهشمند است دستور فرمایید از نتیجه اقدامات معموله این اداره کل را آگاه سازند.

مدیر کل اداره سوم - مقدم

سابقه 30/9/ 44

تصویر

ص: 284

سند شماره 4

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

از: ساواک قم

شماره: 1241/ 21

تاریخ: 28/3/ 46

به: مدیریت کل اداره سوم 316

عطف 24189/316 - 21/3/ 46

تحقیقات فعلی نشان می دهد که اعلامیه مورد بحث به عنوان نابود باد اسرائیل با امضای دانشجویان حوزه علمیه قم از ناحیه آقای نجفی نبوده و موضوع چاپ اعلامیه خود آقای نجفی که در معروضه شماره 1039/21 - 18/3/46 این ساواک به آن اشاره شده از حدود شایعات تجاوز نکرده و تاکنون اعلامیه مزبور در منطقه این ساواک مشاهده نشده لکن آیت الله سید حسن حجت اظهار داشته که از اعلامیه نجفی به تعداد زیادی در تهران منتشر و حتی به همین مناسبت، ساختمان یکی از فروشگاه های وابسته به کلیمیان در تهران به وسیله مردم آتش زده شده است .

به استحضار می رساند که طبق تحقیقات معموله تاکنون این نتیجه حاصل شده که تهیه اعلامیه نابود باد اسرائیل به وسیله سید هادی خسروشاهی، داماد سید صادق روحانی، و شیخ عبدالرحیم ربانی پلی کپی و منتشر شده و شخصی به نام شیخ نوایی اصفهانی معمم ساکن طبقه دوم مدرسه فیضیّه که یکی از عاملین توزیع بوده شناسایی شده که نسبت به دستگیری وی اقدام خواهد شد.

ضمناً مشارالیه از تاریخ پخش اعلامیه تاکنون در قم مشاهده نشده است . با توجه به مفاد امریه شماره 24211 - 316 - 22/3/46 به استحضار می رساند که بازرسی از منزل مشارالیه به نظر ضروری می رسد و در صورتیکه دستگاه پلی کپی از منزل وی کشف گردد، شک و شبهه ای باقی نخواهد ماند، هر نوع مقرر فرمایند اجرا گردد.

رئیس ساواک قم - مهران

رونوشت برابر اصل است در پرونده 161611

ص: 285

تصویر

ص: 286

سند شماره 5

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

از: اداره کل یکم

شماره: 44540/ 316

تاریخ: 10/4/ 46

به: ریاست ساواک قم - خیلی محرمانه -

درباره: سید هادی خسروشاهی

بازگشت 1241/21 - 28/3/ 46

با پیشنهاد آن ساواک مبنی بر بازرسی منزل نامبرده فوق، موافقت حاصل است. خواهشمند است دستور فرمایید نسبت به بازرسی منزل وی با انجام تشریفات قانونی در موقعیت مناسب اقدام و نتیجه را اعلام دارند.

مدیر کل اداره سوم - مقدم

رهبر عملیات - صابری

رئیس بخش 316 - باصری نیا

رئیس اداره یکم عملیات - ثابتی

اصل در پرونده 161611

در پرونده سید هادی خسروشاهی بایگانی گردد. 10/4/ 46

ص: 287

تصویر

ص: 288

سند شماره 6

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

گیرنده: ریاست ساواک استان مرکز تاریخ: 13/10/ 44

فرستنده: ساواک قم شماره: 2038/ق م

شماره عطف: 16412/20 الف - 5/7/ 44

پیوست: به شرح نامه

موضوع: سید هادی خسروشاهی، فرزند سید مرتضی

1- سید هادی خسروشاهی به طور کلی فعالیت گذشته را ندارد ولی اصولاً در جهت مخالف است. در حال حاضر تمایل بیشتری به خمینی دارد و با آیت الله شریعتمداری روابط خوبی ندارد و آقای شریعتمداری در باطن از وی ناراضی و ناراحت است، حتی اینکه گفته شده نامبرده از نویسندگان نشریه بعثت و انتقام است مبتنی بر اطلاعی است که یکی از نزدیکان آیت الله شریعتمداری داده است ولی دلیل و مدرکی ارائه نشده است و تاکنون هم اطلاعات بیشتری که مؤید صحت اظهارات مزبور باشد به دست نیامده است .

2- به قراری که گفته می شود چند نفری که گرداننده نشریات بعثت و انتقام هستند، قسم خورده اند که حافظ اسرار نشریات مزبور باشند و پخش آن ها هم یا وسیله پست است که جمع آوری می شود یا اینکه شبانه و دیروقت هنگامی که طلاب در خواب هستند به حجره آن ها انداخته می شود.

3- ارتباط سید هادی خسروشاهی با نهضت آزادی ایران مبتنی بر اطلاعیه 12785/312 - 20/3/40 مرکز می باشد و در قم جمعیت مزبور سازمان صحیحی ندارد و فعالیتی به نام جمعیت مزبور دیده نشده است .

4- تألیفات جدید وی یکی (کتاب مسلمانان هند و کشمیر) است که به پیوست ایفاد می گردد و دیگری به نام (امام علی) است که ترجمه مشارالیه می باشد. این کتاب به وسیله چاپخانه فراهانی در تهران، بازار بین الحرمین به چاپ رسیده است .

ص: 289

5- از ارتباط وی با نشریات، اطلاعی در دست نیست و در حال حاضر هم فعالیت مخالفی ندارد، ولی بطور کلی روحاً مخالف با سازمان های اداری است .

6- ارتباط وی با جمعیت اخوان المسلمین مبتنی بر اطلاعیه 49511/3 الف - 18/12/ 38 می باشد که در آن متذکر شده اند سید هادی خسروشاهی اداره کننده مجله مکتب اسلام است که این مجله از انتشارات جمعیت اخوان المسلمین سوریه است .(1) در صورتیکه صاحب امتیاز

مجله درس هایی از مکتب اسلام، ناصر مکارم است و سید هادی خسروشاهی بعضی اوقات مقالاتی در مجله مزبور می نویسد و دلیلی که مجله مزبور وابسته به جمعیت اخوان المسلمین باشد به دست نیامده است .

7- از شرکت انتشار در قم سابقه ای نیست .

8- در ماه های اخیر در قم کتاب جدیدی از انتشارات مهندس مهدی بازرگان یا سران نهضت آزادی منتشر نشده است ....

ص: 290

تصویر

ص: 291

سند شماره 7

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

- خیلی محرمانه -

- خیلی فوری -

از: اداره کل سوم

شماره: 28222/ 316

تاریخ: 7/6/ 44

به: ریاست ساواک استان مرکز

درباره: سید هادی خسروشاهی، فرزند مرتضی

بازگشت به شماره 1226/20 الف - 17/1/ 44

اخیراً اطلاعی واصل گردیده که نامبرده بالا، واسطه مستقیم امور انتشارات نهضت آزادی ایران است و نویسندگان نهضت آزادی، بیشتر نوشته های خود را به وسیله او در تهران و قم به چاپ می رسانند. وی تاکنون چند جلد کتاب به قلم مهندس مهدی بازرگان، به نام او در قم و تهران به چاپ رسانیده و همچنین علاوه گردیده که مشارالیه واسطه اخذ مقالات مربوط به نهضت آزادی و رسانیدن آن به محل چاپ یا پلی کپی اینگونه نشریات است و با شرکت انتشار واقع در خیابان باب همایون سرای صبا هم ارتباط دارد.

با توجه به اینکه قبلاً آن ساواک ضمن نامه شماره 27174/20 الف مورخه 22/12/43 وی را از نویسندگان نشریه بعثت و انتقام و همچنین محرک در فعالیت های روحانیون شناخته و به موجب ضمائم همین نامه، طلبه مذکور را رابط بین روحانیون مخالف و دریافت کننده اعلامیه ها و داشتن همکاری با جمعیت اخوان المسلمین مصر و اخذ کننده تلگرافات چاپ شده علمای قم از چاپخانه ها و داشتن ارتباط ....

ص: 292

تصویر

ص: 293

روحانیون افراطی و گروه های برانداز مذهبی!

سازمان اطلاعات و امنیت کشور - ساواک - دارای بولتن های خبری گونه گونی بود که برای هدف هایی خاص و با طبقه بندی های محرمانه ، سرّی و... تهیه می شد و در دسترس ادارات و یا اشخاص مورد نظر قرار می گرفت .

از جمله این بولتن ها، بولتن نوبه ای ساواک تحت عنوان «روحانیون»، «روحانیون و قشریون مذهبی و گروه های برانداز مذهبی» و «روحانیون و گروه های افراطی مذهبی» بود که هر سه ماه یک بار، و سپس هر شش ماه یک بار منتشرمی گردید.

نخستین شماره این بولتن های سرّی ، که در تاریخ 25/3/50 منتشر شد، شامل حوادث سه ماهه اوّل سال 1350 و آخرین آن ها که در بردارنده حوادث شش ماهه اوّل سال 1357 بود، در تاریخ 8/7/57 انتشار یافت .

البته گزارش ها و مدارک باقیمانده از ساواک درباره روحانیون ، تنها در این سری از بولتن ها نیامده ، بلکه گزارش ها و اسناد فراوان دیگری نیز درباره مبارزات روحانیّت ، بازداشت ها، تبعیدها، شهادت ها، شایعه پراکنی ها، مخدوش کردن چهره های برجسته روحانی ، جریان سازی ها و طراحی توطئه ها وجود دارد که با گذشت بیش از سی سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، هنوز در اختیار عموم و یا علاقه مندان به مسائل تاریخ معاصر قرار نگرفته ، در حالی که این اسناد و مدارک و گزارش ها، در واقع مربوط به عموم مردم ایران است و ضرورت آشنایی با ماهیّت رژیم شاهنشاهی و شناخت چگونگی مبارزات روحانیّت ایجاب می کند که همه آن ها حداقل در اختیار مورّخین صاحب نظر معاصر قرار گیرد تا در تکمیل آنچه نوشته اند و یا می نویسند، با بصیرت بیشتری اقدام کنند.

اخیرآ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی - وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ایران - با چاپ کتاب ساواک و روحانیّت ، مجموعه ای از این بولتن ها را در اختیار همگان قرار داده که در این جا، بولتن ویژه مورخ 14/4/57 را که درباره روحانیون تبعیدی است و سپهبد مقدّم آن را به اطلاع شاه رسانده ، نقل می کنیم .

ص: 294

در این بولتن ، ساواک فعالیّت و تأثیر اقدامات روحانیون تبعیدی را به درجه اوّل و دوم طبقه بندی کرده ، و گروه اوّل را طرفداران جدّی خمینی معرفی نموده که از نظر ساواک ، عامل اصلی تحریکات بوده اند و نظم و امنیّت منطقه! را به خطر انداخته اند.

مطالعه گزارش سه برگه ای ساواک و مشاهده اسامی روحانیون تبعیدی ، بی شک برای خوانندگان جالب خواهد بود.

در مورد آخرین بولتن که در برگیرنده اسامی روحانیون و علمای تبعیدی است ، یادآوری دو نکته بی مناسبت نیست:

اوّل اینکه نام آیت الله سیّد مرتضی پسندیده، برادر بزرگ حضرت امام(قدس سره)، در فهرست اسامی به چشم نمی خورد. شاید مأمورین ساواک از گزارش اینکه پیرمرد هشتاد و پنج ساله ای را به انارک یزد تبعید نموده اند، خود شرم کرده اند!

نکته دوم آنکه ساواک ، شغل و موقعیّت علمی همه روحانیون ، علما و اساتید تبعیدی حوزه های علمیه را وعظ دانسته و همه را واعظ! معرفی کرده است ، تا اعلی حضرت! در تخیّل خود چنین تصور کند که فقط بعضی از وعّاظ با رژیم وی مخالفت دارند!

شاید به همین دلیل بود که در مصاحبه اش با اولیویه وارن خبرنگار فرانسوی ، در مورد مُلاها گفت: «امروز فکر نمی کنم که واقعآ بتوان از گرفتاری در مورد ملاها صحبت کرد.

س) در مورد آیت الله خمینی چطور؟

ج) او را مخصوصآ به عراق تبعید کرده ایم!

س) آیا هیچ بخشی از روحانیّت ایران ، پشت سر او نیست؟

ج) نه ، در اینجا هیچ کس با او کاری ندارد، به جز تروریست ها و یا افراد به اصطلاح مارکسیست اسلامی که گاهی نام او را به زبان می آورند، فقط همین .»(1)

ص: 295

بیماری خود بزرگ بینی و نادانی ، آن چنان شاه را مغرور ساخته بود که حتّی به گزارش ناقص ساواک خود نیز توجّه نداشته که حداقل گروه اوّل از روحانیون تبعیدی را طرفداران جدّی خمینی، معرفی کرده است!

و البته هر شخص آشنا با الفبای مسائل ایران ، به خوبی می داند هواداران امام(قدس سره) هرگز منحصر در گروه معدودی نبودند، اما شاه از لجبازی شاهانه خود دست بر نمی دارد و در پاسخ به تاریخ خود!، می نویسد:

میل ندارم از کسی نام ببرم و فقط می خواهم عقیده ام را بگویم که بسیاری از «ملاها»، با «عالی جناب قم»، هم عقیده نیستند... .(1)

به هر حال ، مطالب بولتن و اسامی تبعیدشدگان را که عینآ نقل می شود، در ادامه می خوانید :(2)

ص: 296

سرّی

- 1 -

نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت کشور

امنیّت داخلی

شماره: 4157/312 تاریخ: 14/4/ 37

بولتن: ویژه

درباره: روحانیون و وعّاظ تبعیدی به نقاط مختلف کشور

این بولتن شامل 2 برگ است .

از شرف عرض پیشگاه مبارک شاهنشاه آریا مهر گذشت.

ملاحظه فرمودند.

سپهبد مقدّم (امضا)

14/4/ 2537

تصویر

ص: 297

سرّی

- 2 -

در قم و برخی دیگر از نقاط کشور، متعاقب حوادث اخلال گرانه که در یک سال اخیر به وقوع پیوست و منجر به کشته شدن چند تن از اخلال گران گردید، افراطیون مذهبی ، به ویژه طرفداران روح الله خمینی با دامن زدن به احساسات مذهبی مردم ، تلاش هایی در جهت استمرار فعالیّت های اخلال گرانه و بهره گیری از این فعالیت ها به منظور کشاندن سایر قشرهای اجتماعی به سوی این گونه فعالیت ها معمول داشتند.

در نتیجه این تلاش ها که تقریبآ جنبه مستمر داشته ، حوادث اخلال گرانه فوق در چهلمین روز کشته شدگان حوادث اخلال گرانه دی ماه سال 36(1) قم ، در شهر

تبریز و در پی آن در شهرهای یزد، جهرم و اهواز و مجددآ روزهای 19 و 20/2/37، در شهر قم تکرار گردید.

این فعالیت ها در 15 خرداد و متعاقب آن در 27/3/37 (چهلمین روز کشته شدگان حوادث قم) به صورت تعطیل بازار و مغازه های تعدادی از شهرهای کشور تجلّی یافت .

در فاصله زمانی مذکور، تعداد 63 نفر از روحانیون اخلال گر و افراطیون مذهبی که به نحوی در این فعالیت ها دخالت داشتند، طبق آرای کمیسیون های امنیّت اجتماعی به محکومیّت هایی از یک تا سه سال اقامت اجباری در مناطق دیگر کشور محکوم گردیده اند و آرای کمیسیون های مذکور در مورد آن ها به مورد اجرا گذارده شده است . تبعید عناصر مذکور، همواره وسیله و مستمسکی برای تبلیغات انحرافی عناصر و گروه های مخالف بوده است .

از طرفی ، فعالیت های اخلال گرانه عناصر تبعیدی فوق از لحاظ شدّت و کیفیّت ، به یک درجه و نسبت نبوده است . لذا افراد مورد بحث ، بر حسب سابقه و شدّت فعالیت ها، در دو گروه جداگانه به شرح لیست پیوست، طبقه بندی شده اند.

ص: 298

تصویر

ص: 299

سرّی

- 3 -

نظریه

عناصری که فعالیت های آن ها علیه امنیّت منطقه ، درجه 1 تشخیص داده شده ، کسانی می باشند که از طرفداران جدّی خمینی و افراطیون مذهبی بوده و در مساجد و منابر، یا از طریق صدور اعلامیه و یا به طریق دیگر، مردم را علیه نظم و امنیّت منطقه تحریک نموده و حوادثی به وجود آورده اند.

کسانی که درجه 2 تشخیص داده شده اند، افرادی می باشند که در منابر، مطالب نامناسبی در تأیید تلویحی از خمینی بیان نموده و یا از برخی مسائل مملکتی انتقاداتی کرده اند که عمل آن ها تحریک آمیز تلقّی شده است ، ولی اعمال آن ها به شدّت اعمال عناصر درجه 1 نبوده است .

مراتب ، جهت استحضار، از شرف عرض پیشگاه مبارک ملوکانه می گذرد.

از شرف عرض پیشگاه مبارک شاهنشاه آریا مهر گذشت.

ملاحظه فرمودند. سپهبد مقدّم (امضا)

14/4/2537.

ص: 300

تصویر

ص: 301

سرّی

پیوست شماره یک

فهرست اسامی عناصر تبعیدی که فعالیت و تأثیر اقدامات آنان درجه اوّل بوده است .

تصویر

ص: 302

تصویر

ص: 303

سرّی

پیوست شماره دو

فهرست اسامی عناصر تبعیدی که فعالیت و تأثیر اقدامات آنان، درجه دوم بوده است.

تصویر

ص: 304

تصویر

ص: 305

...گزارشی از نجف

رونوشت گزارش خبر شماره 539 - 8/2/ 47 منبع 972

موضوع: ملاقات چند نفر از روحانیون با آیت الله خمینی(1)

روز چهارشنبه 7/1/ 47 ساعت 10:30 صبح، سید هادی خسروشاهی ، فخرالدین حجازی، شیخ هادی امینی و شخصی به نام فواکهی (فاکهی) با آیت الله خمینی در منزلش ملاقات و ضمن مذاکرات معموله پیرامون سیاست دولت ایران و اقدامات به عمل آمده علیه این سیاست، نامبردگان از خمینی سؤال نموده اند به وسیله چه کسی می توانند از ایران پول برای خمینی بفرستند و خمینی پاسخ داده است توسط محمد صادق لواسانی ساکن تهران می توانند حواله نمایند. این ملاقات مدت یک ساعت به طول انجامیده است .

ملاحظات :

اشخاص مورد بحث در مراسم حج شرکت و از طریق مکه به نجف وارد شده اند، ضمناً نسبت به تعیین این که نامبردگان چه مطالبی پیرامون سیاست دولت ایران ایراد نموده اند، اقدام شده است .شبرنگ

رونوشت برابر اصل است . اصل در پرونده 67908 می باشد.

در پرونده فخرالدین حجازی بایگانی . 2/2/ 47

تصویر

ص: 306

نامه های بزرگان

... در اینجا فقط چند نمونه از نامه های واصله از مراجع عظام و اساتید و بزرگان درج می شود و چند صد نامه دیگر، در کتاب مستقلی تحت عنوان : نامه ها، چاپ خواهد شد.

نامه هایی از امام خمینی (ره) :

بسمه تعالی

خدمت جناب مستطاب مروج الاحکام و ثقه الاسلام آقای آقا سید هادی خسروشاهی دامت افاضاته

به عرض می رساند مرقومه مبارکه واصل گردید، از اظهار تفقد آنجناب متشکرم، راجع به موضوعاتی که مرقوم داشته بودید، مورد توجه اینجانب نیز می باشند و امید است انشاءالله امور تدریجاً اصلاح شود. خدمت حضرات علماء اعلام و حجج اسلام حضرت حجه الاسلام آقای اخوی ، آقای اشراقی ، آقای سرابی و سایرین از آقایان محترم دامت برکاتهم ابلاغ سلام نمایید. موفقیت آنجناب و سایر مروّجین شریعت مقدسه را در اعلاء کلمه طیبه اسلام از خدای متعال خواستار و ملتمس دعا هستم.

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته .

19 صفر المظفر 84

روح الله الموسوی الخمینی

تصویر

ص: 307

بسمه تعالی

خدمت جناب مستطاب سید الاعلام وثقه الاسلام آقای آقا سید هادی خسروشاهی دامت افاضاته

به عرض می رساند مرقوم محترم که حاوی تفقد آنجناب بود موجب تشکر گردید، از گرفتاری تجار محترمی که مرقوم داشته بودید، متأثر شدم و از خدای متعال رفع گرفتاری آنان و اصلاح امور عموم مسلمانان جهان را مسئلت دارم. و جنابعالی کوشش نمایید در این موقعیت از اختلاف کلمه آقایان محترم که مرقوم فرموده بودید، به هر نحو صلاح می دانید جلوگیری فرمایید که وسیله ای برای پیشرفت مقاصد شوم دشمنان اسلام خدای نخواسته فراهم نشود وانشاءالله با اتحاد کلمه، مشکلات موجود را برطرف نماییم. دوام توفیقات آنجناب را در خدمت به دیانت مقدسه خواستار و ملتمس دعا هستم، والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته .

به تاریخ 28 ربیع المولود 84

ممکن است در آنجا صاحبان اغراض نسبت هایی به حقیر له یا علیه بدهند، بنده در این میدان ها داخل نیستم .

روح الله الموسوی الخمینی

تصویر

ص: 308

تصویر

تصویر پاکت نامه های حضرت امام خمینی از نجف اشرف

- نامه ها در صفحات پیشین نقل شده است -

ص: 309

3/4/ 98

بسمه تعالی

به عرض می رساند مرقوم شریف که حاکی از سلامت مزاج محترم و حاوی تفقد از اینجانب در این حادثه بود، موجب تشکر و از اینکه تلگراف نموده اید نیز متشکرم. از خداوند تعالی خواستارم که ما را در این راه پرخطر، توفیق سلامت نفس و خدمت به اسلام و مسلمین عنایت فرماید، از جنابعالی امید دعای خیر دارم، والسلام علیکم ورحمه الله .

روح الله الموسوی الخمینی

تصویر

ص: 310

حکم امام خمینی

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب حجّت الاسلام ، آقای سیّد هادی خسروشاهی (دامت افاضاته)

با توجّه به سوابقی که جناب عالی در امر تبلیغات و مطبوعات دارید، به نمایندگی از طرف اینجانب در وزارت ارشاد ملّی در قسمت مطبوعات و تبلیغات داخلی و خارجی و دایره روابط بین المللی اسلامی به وظیفه اسلامی و ملّی خویش به بهترین وجه عمل نمایید.

از کارمندان محترم وزارت ارشاد می خواهم تا با ایشان همکاری های لازم را بنمایند. توفیق جناب عالی را از خداوند متعال خواستارم .

روح الله الموسوی الخمینی

23/9/ 58

تصویر

ص: 311

تصویر

نامه آیت الله خویی ، به تاریخ 28 صفر 1382ق ، نجف

ص: 312

تصویر

نامه آیت الله میلانی ، به تاریخ 23/3/1386ﻫ، مشهد

ص: 313

تصویر

نامه دیگری از آیت الله میلانی ، مشهد

ص: 314

تصویر

نامه سوم از آیت الله میلانی ، مشهد

ص: 315

تصویر

نامه آیت الله سیّد ابوالقاسم کاشانی به تاریخ 5 آذر 1334، تهران

ص: 316

تصویر

نامه مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای ، به تاریخ 30 رمضان 1377ق ، مشهد، خطاب به استاد خسروشاهی

ص: 317

تصویر

نامه ای از آیت الله شهید سیّد محمّد باقر صدر، نجف

ص: 318

تصویر

نامه ای دیگر از شهید آیت الله صدر، نجف

ص: 319

تصویر

نامه آیت الله حاج شیخ محمّد فاضل لنکرانی از مراجع عظام تقلید، قم

ص: 320

تصویر

نامه آیت الله شهید سیّد حسن شیرازی، کربلا

ص: 321

تصویر

نامه آیت الله سیّد محمّد روحانی به تاریخ 29 شعبان 1386ق ، نجف

ص: 322

تصویر

نامه آیت الله سیّد محمّد شیرازی ، کربلا

ص: 323

تصویر

یادداشتی از علّامه محمّدحسین طباطبایی ، رمضان 1396ق ، قم

ص: 324

تصویر

نامه علامه شیخ محمدتقی قمی از قاهره ، به تاریخ 30 ذی الحجه 1381ق

ص: 325

تصویر

صفحه اوّل از نامه امام موسی صدر، لبنان - بیروت

متن کامل این نامه در مجله «تاریخ و فرهنگ معاصر» ویژه نامه امام موسی صدر و کتاب «خاطرات مستند درباره امام موسی صدر» چاپ شده است.

ص: 326

تصویر

نامه ای از آیت الله شیخ محمّدمهدی شمس الدین ، بیروت، به تاریخ 12/1/1398ق

ص: 327

تصویر

نامه مرحوم حجت الاسلام حاج سیّد هاشم حسینی، از رهبران نخستین فدائیان اسلام، به تاریخ 20/7/ 1332

ص: 328

تصویر

نامه ای از فیلسوف معاصر جلال الدین آشتیانی ، نجف

ص: 329

تصویر

نامه ای از آیت الله شهید سیّد محمّد حسینی بهشتی - هامبورگ

ص: 330

تصویر

صفحه دوم نامه

ص: 331

تصویر

نامه ای از ابوالأعلی مودودی - مؤسس و امیر جماعت اسلامی پاکستان - به تاریخ 12/3/1390ق، لاهور

ص: 332

تصویر

دستخط مرحوم شیخ مصطفی مشهور، در پاسخ نامه سیّد هادی خسروشاهی در رابطه با تقریب بین مذاهب اسلامی به تاریخ 27 رجب 1422ق، قاهره

ص: 333

تصویر

ترجمه نامه مصطفی مشهور، درباره تقریب بین مذاهب اسلامی به تاریخ 27 رجب 1422ق، قاهره

ص: 334

تصویر

نامه ای از شیخ خلیل حامدی - از رهبران جماعت اسلامی پاکستان -

به تاریخ 15/11/1380ق، لاهور

ص: 335

تصویر

صفحه اول نامه مرحوم مهندس مهدی بازرگان، سال 1338، تهران

ص: 336

تصویر

صفحه دوم نامه مرحوم مهندس مهدی بازرگان، به تاریخ 8/12/1338ش ، تهران

ص: 337

تصویر

نامه جورج جرداق - مؤلف کتاب الامام علی صوت العداله الانسانیه -

به تاریخ 1959م ، بیروت

ص: 338

نامه ای از شهید بهشتی

باسمه تعالی

دوست ارجمند، سلام بر شما و بر همه دوستان عزیز و گرامی!

چندی پیش پاسخ نامه سرکار را به آدرسی که در تهران تعیین کرده بودید، فرستادم ، و ان شاءالله که رسیده است .

موضوع تازه ای که موجب اصلی نوشتن این مختصر شد، اینکه چندی پیش به دعوت هیأت مؤسسین مسجد آخن به آنجا مسافرت کردم . مسجد خوبی در کنار دانشگاه ساخته شده است و در قسمت زیر آن نیز، قسمتی برای سکونت امام ساخته شده است که مشتمل بر همه لوازم زندگی است . در شهر آخن در حدود یک هزار مسلمان از نقاط مختلف زندگی می کنند که اکثر جوان و دانشجو هستند. چند شهر دانشجویی دیگر نیز نزدیک آخن از جمله کُلن و بُن و دوسلدورف، و... به هر حال مرکز فعالیّت مناسبی است .

ضمن مذاکره با مؤسسین مسجد که چند تن از برادران تحصیل کرده عرب و سُنّی هستند، احساس کردم آن ها آماده اند یک امام لایق شیعی برای آنجا انتخاب شود. با توجّه به مطلبی که در نامه مرقوم فرموده بودید، مناسب دیدم به جناب عالی اطلاع دهم تا در صورتی که علاقه مند به فعّالیّت در یک چنین مرکز مناسبی باشید، نظر خودتان را اطلاع دهید، تا اقدامی کنم و آن ها مستقیمآ با خود شما تماس بگیرند.

با توجّه به اینکه خانه در آنجا هست ، مبلغ یک هزار مارک در ماه برای اداره زندگی یک خانواده سه نفری کافی است ، و اگر نیمی از این مبلغ ، از همان محل هزار تومانی که در نامه قبل مرقوم فرموده بودید، تهیه شود، تأمین بقیّه آن همین جا آسان است . ضمنآ از قراری که بانیان مسجد می گفتند، زمینه ای هست که پس از تسلّط بر زبان ، چند ساعتی درس یا کنفرانس مربوط به شرق شناسی و اسلام شناسی در دانشگاه آخن برای امام مسجد گذارده شود که حقوق آن برای تأمین قسمتی از هزینه زندگی او کافی خواهد بود. خواهشمند است نظر خود را در این باره زودتر مرقوم فرمایید و چون مطلب هنوز قطعی نشده ، فعلا خود شما و کسانی که برای مشورت لازم است اطلاع پیدا کنند، از آن خبر خواهید داشت . خواهشمند

ص: 339

است خدمت رفقا عمومآ سلام مخلص را ابلاغ فرمایید.(1)

زیاده ایّام سعادت مستدام باد، مُخلص: محمد حسینی بهشتی، 15/5/45

تصویر

نامه آیت الله سید محمد حسینی بهشتی از آلمان

ص: 340

نامه اکرم زعیتر

بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ: 11/5/1968

عمان ،

جناب برادر استاد سید هادی خسروشاهی!

السّلام علیکم و رحمه الله و برکاته و بعد:

از مدّتی پیش کتاب اصل الشیعه و اصولها را که از تألیفات امام محمدحسین آل کاشف الغطاء است ، به عنوان هدیه ای گران بها از سوی جناب عالی دریافت کرده بودم . اما کار من ، آن زمان اجازه مطالعه آن را به من نداد، ولی در این ایام فرصتی پیدا کردم که به من رخصت داد به مطالعه کتاب هایی که در کتابخانه ام انباشته بود، بپردازم و از همین جا به مطالعه کتاب اصل الشیعه و اصولها پرداختم . من آن را با اشتیاق خواندم و در واقع آن را همچون خرمنی درو کردم ؛ برای اینکه خیلی مایل بودم ریشه و کنه اصول تشیع را از زبان یکی از بزرگان حجج والامقام به دست آورم و از سوی دیگر، من شخصآ استاد محمد حسین کاشف الغطاء را از 37 سال پیش می شناختم و آن ایامی بود که ایشان مؤتمر اسلامی قدس را نور باران کرد و امامت جماعت نماز را در مسجد الاقصی به عهده گرفت . خداوند آن را از غربت دور سازد و از دست تبهکاران صهیونیست برهاند!

و همین طور من پس از آن ، ایشان را در نجف زیارت کردم تا از برکات وجودی وی بهره مند شوم . کتاب را خواندم و از آن بسیار فرا گرفتم و بسیاری از چیزهایی را که نمی دانستم ، از آن آموختم و در پایان به این نتیجه رسیدم که باید این کتاب را هر مسلمانی ، اعم از شیعه و یا سنّی ، بخواند و مطالعه کند. شیعه بخواند تا اصول مذهب خود را صادقانه بفهمد و آگاه شود و راه غلوّ و انحراف نپیماید و به خوبی درک کند که بخشی از چمن زار محمدی است ، و سنّی نیز آن را بخواند و بداند آنچه که در برابر چشم او پرده ای کشیده ، و آنچه که در ذهن او در رابطه با مذهب شیعی جای گرفته است ، اوهام بی پایان است ، و عامل آن ، غلوّ و افراط گرایی بعضی از شیعیان ، و جهل و نادانی گروهی از سُنّیان نسبت به اصول شیعه است .

در واقع کتاب امام کاشف الغطاء، برای تقریب بین دو مذهب است و مسلمانان

ص: 341

را به وحدت اسلامی می خواند و اینکه سنّی و شیعه ، هر دو از آبشخور رسول الله سیراب می شوند.

من به شما اطمینان می دهم که نشر این کتاب به زبان فارسی و عربی ، در بیشترین میدان ها جهاد فی سبیل الله بوده ، و دعوت برای برتری کلمه الله است . خداوند شما را زنده بدارد و حفظ کند و مسلمانان را از کوشش های نیک شما بهره مند سازد.

مخلص: اکرم زعیتر.(1)

تصویر

ص: 342

دفتر امام خمینی تاریخ: 13/7/58

جناب آقای میناچی ، وزیر محترم ارشاد ملّی (دام توفیقه)

با توجّه به سوابقی که جناب مستطاب ثقه الاسلام و المسلمین آقای حاج سیّد هادی خسروشاهی (دامت افاضاته) در امر مطبوعات دارند، امام خمینی (مدظلّه العالی) امر فرمودند: ایشان به عنوان نماینده معظمٌ له در آن وزارتخانه منصوب و مشغول به کار شوند، لذا بدین وسیله جناب ایشان خدمتتان معرّفی و امید است از همکاری های لازمه در این مورد دریغ نفرمایید. از خدای تعالی موفقیّت همگان را خواستاریم .

دفتر اقامتگاه امام خمینی

سیّد هاشم رسولی

تصویر

متن دستخط جناب حجت الاسلام والمسلمین سید هاشم رسولی، مسئول دفتر امام خمینی در قم، به تاریخ 13/7/58ش که امر امام خمینی را به وزیر وقت ارشاد ابلاغ نموده است.

ص: 343

تصویر

نامه ای از مرحوم فخرالدین حجازی ، به تاریخ 19/11/1345ش، تهران

ص: 344

تصویر

سند مجوز کمک به فقرا و مستمندان آذربایجان، از امام خمینی و آیت الله شریعتمداری

ص: 345

تصویر

نامه آیت الله شیخ محمّدمهدی آصفی، عراق

ص: 346

محضر انور امام امت ، آیت الله العظمی السیّد روح الله الخمینی مد ظله العالی .

برای چاپ و نشر و توزیع کتب و منشورات و مجلات اسلامی به السنه مختلفه عالم که نمونه هایی از آن ها تقدیم می گردد که گامی در راه صدور انقلاب اسلامی است و سال قبل ، جمعآ در نیم میلیون نسخه در دنیا توزیع شده است، با توجّه به وضع کشور، آقایان حاج مصطفی محمدزاده و حاج عبدالحسین محمدزاده تعهّد می کنند که مبلغ یک میلیون تومان ، در طول سال آینده برای این منظور از وجوهات صرف کنند که موکول به اجازه حضرت عالی است و وجه فوق زیر نظر اینجانب و آقای حاج عبدالحسین محمدزاده ، فقط برای چاپ و نشر آثار اسلامی و در مسیر انقلاب اسلامی و به زبان های عربی ، فرانسه ، اردو و انگلیسی خواهد بود. 12/12/ 59

المخلص: سید هادی خسرو شاهی

بسمه تعالی

مجازند بپردازند، ان شاء الله موفق باشند. (روح الله الموسوی) / مهر.

تصویر

اجازه ای از امام برای هزینه کردن وجوه شرعی در نشر آثار اسلامی به تاریخ 12/12/1359، تهران

ص: 347

محضر مبارک حضرت امام خمینی (مد ظله العالی)

بعد التّحیه و السلام

محترمآ معروض می دارد: دولت جمهوری اسلامی ایران در لندن محلی دارد که گروهی از علاقه مندان انقلاب اسلامی پیشنهاد کردند آنجا را به یک مرکز اسلامی وابسته به ایران اسلامی تبدیل کنیم . ملک آن متعلّق به وزارت امور خارجه است و فعلا به شکل مخروبه بلا استفاده مانده است .

حضرت آقای خامنه ای و حضرت آقای هاشمی و جناب آقای دکتر ولایتی، با اصل موضوع موافق هستند. از لحاظ مالی هم شیعیان خلیجی مقیم انگلیس می توانند هزینه ساختمان را تأمین کنند.

در لندن دو میلیون مسلمان اقامت دارند که نیم میلیون آن ها شیعه خلیجی ، پاکستانی و ایرانی هستند و نیاز به یک مرکز اسلامی واقعی ، کاملا محسوس است .

در صورت موافقت حضرت عالی ، زیر نظر وزارت امور خارجه ، با حفظ مالکیّت وزارت مزبور، می توانیم یک مرکز اسلامی مفید در قلب اروپا بنیاد نهیم .

أدام الله بقائکم

المخلص سیّد هادی خسروشاهی

24/4/64 - 26 شوال المکرم 1405 ه-

بسمه تعالی

جناب آقای دکتر ولایتی ، وزیر محترم امور خارجه

حضرت امام ، با درخواست جناب آقای خسروشاهی با شرایط مذکور موافقت نمودند.

احمد خمینی (امضاء)

بسمه تعالی

جناب آقای عرب ، ضمن مذاکره با جناب آقای خسروشاهی ، اقدامات مقتضی به عمل آورید. دکتر ولایتی

ص: 348

تصویر

متن اصلی نامه به امام خمینی درباره ضرورت تأسیس یک مرکز اسلامی در لندن و موافقت امام، با خط «احمد خمینی»

ص: 349

نامه شورای نگهبان با امضای آیت الله صافی گلپایگانی

در مورد صدور استوارنامه برای سفارت

جمهوری اسلامی ایران

شورای نگهبان شماره: 1570

تاریخ: 21/12/ 1359

پیوست: ندارد

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب آقای محمد علی رجایی - نخست وزیر

عطف به نامه شماره 74842 - 17/12/:59

موضوع مورد سؤال در شورای نگهبان مطرح و مورد بحث قرار گرفت و نظر شورا به شرح ذیل اعلام می شود:

طبق اصل 128 قانون اساسی ، رئیس جمهور استوارنامه سفیران را امضا می نماید و تصویب صلاحیّت سفیر با رئیس جمهور نیست .

دبیر شورای نگهبان

لطف الله صافی (امضاء)

حاشیه شهید رجایی

برادر هاشمی!

رونوشت نظر شورای نگهبان را برای آقای رئیس جمهور ارسال و از ایشان درخواست امضای استوارنامه آقای خسروشاهی را بکنیم .

11/1 - رجایی.

ص: 350

تصویر

نامه شورای نگهبان به نخست وزیر.

ص: 351

جمهوری اسلامی ایران

وزارت امور خارجه

اداره: کارگزینی و رفاه

شماره: 3066/ 16

تاریخ: 8/2/1360

بسمه تعالی

جناب آقای حجت الاسلام سیّد هادی خسروشاهی

از تاریخ ورود به محل مأموریت ، به سمت سفیر جمهوری اسلامی ایران در واتیکان منصوب می شوید.

محمد علی رجایی

نخست وزیر (امضا)

تصویر

ص: 352

تصویر

نامه دیگری از ابوالاعلی المودودی

ص: 353

تصویر

صفحه اوّل نامه دکتر نصر فرید واصل (مفتی مصر)

ص: 354

تصویر

صفحه آخر نامه دکتر نصر فرید واصل (مفتی مصر)

ص: 355

تصویر

نامه احمد زکی یمانی - مدیر مرکز اسلامی الفرقان -، لندن

ص: 356

تصویر

نامه شیخ احمد محمّد احمدالطیب - رئیس جامعه الازهر (شیخ کنونی الازهر) -

ص: 357

ص: 358

ص: 360

نمی شود و اگر هم پیدا شد، در آن اموری که به همه ملّت مربوط است ، همه مساوی و برابر بوده و دارای حقوق یکسان می باشند. منظور ما هم از حکومت دموکراتیک اسلامی، مصداق واقعی همین نظریه دانشمندان سوسیولوژی است .

پسر سیاه! حضرت خشمناک شد و فرمود: پسر سفید، هیچ مزیّتی بر پسر سیاه ندارد، مگر با تقوا و عمل صالح!

ابوذر دانست که کار خوبی نکرده است ، رویش را بر زمین گذاشت و به مرد سیاه گفت: بلند شو و پایت را بر صورت من بگذار! و بدین وسیله می خواست که کفّاره گفتارش را بدهد.

در اوایل نهضت عظیم و جهانی اسلام بود که عدّه ای از بزرگان قریش و ثروتمندان عرب ، پیش پیشوای اسلام آمدند و گفتند: «ما با تو چطور بنشینیم ، در حالی که تو با اشخاصی امثال بلال حبشی ، سلمان فارسی ، صهیب رومی ، عمار یاسر و غیر اینها از بردگان و مردم عادی می نشینی ! آنها را از خود دور کن ، تا به مجلس تو بیاییم و دعوت تو را گوش دهیم».

پیغمبر اسلام این حرف را رد کرد و نپذیرفت . آنها گفتند: پس برای ما یک روز و برای آن ها یک روز معیّن کن! پیغمبر در جواب این آیه را خواند:

ای پیغمبر، سخن یاوه سرایان را گوش مکن . این مردم بی بضاعت و پا برهنه را دور خود نگهدار. اینها مردان خدا هستند.

قوم یهود، تنها خود را پسر و ملت خدا می دانند و حتّی در تشریفاتشان ، بین یهودی و غیر یهودی فرق گذاشته اند و در احکام ، «ربا» را بین خودشان حرام و نسبت به دیگران حلال کرده اند.

در کتاب تلمود آمده است: «یهود از ماده خدا و دیگران از ماده شیطان آفریده شده اند و لذا اگر کسی یهودی را اذیّت کرد، او واجب القتل است»!.

ابرا فانیل می گوید: «ملت یهودی لیاقت حیات جاوید را دارد». مناحیم که یکی دیگر از بزرگان قوم یهود است ، می گوید :

ای جماعت یهود، شما بشر هستید، اما ملل دیگر بویی از بشریّت نبرده اند؛ زیرا که آن ها از روح نجس هستند، اما روح یهود، منشأش روح خداست .

باز در کتاب تلمود می نویسد:

قتل افراد غیر یهودی مباح است و دزدی از اموال دیگران جایز است . اگر یهودی یک کیسه پول که مال غیر یهودی باشد، پیدا کند، مال خودش است و جایز نیست که آن را به غیر یهودی بدهد؛ زیرا که اموال عالم ، از آن یهوداست .

اینهاست نمونه هایی از طرز فکر رهبران یهود!. در واقع مذهب تحریف شده یهود سراسر خرافات بوده و مذهبی است که خاخام ها آن را درست کرده اند و معلوم است که صاحبان چنین طرز فکرهایی ، تا چه حد به اصول دموکراسی پای بند خواهند بود!

به طور کلّی ، دموکراسی ، در قاموس یهود معنی ندارد و اگر هم داشته باشد، مختصّ ملّت یهود است و کس دیگری هم حق حیات در محیط یهود را ندارد. حکومت پوشالی اسرائیل که توسط امپریالیست ها در فلسطین تأسیس شد و اکنون هم توسّط آنها تقویت شده و نگهداری می شود، نمودار روشنی از اوضاع دموکرات مآب اعتقادی یهود است .

حمله تجاوزکارانه اخیر به کشور و ملّت مصر و فجایع بی شماری که در صحرای

ص: 364

سینا و غزّه انجام دادند، به مثابه مظهری روشن از رفتار دموکراتیک یهود است . قصّه یک میلیون آواره فلسطینی(1) را هم لابد می دانید.

در دین مسیحی فعلی - که آن هم ساخته پاپ ها و کشیش هاست - هیچ کار خلاف اخلاق و ضد دموکراتیکی ، نشد ندارد!

طرز رفتار دول مسیحی و زمامداران آن ها - که گویا سمبل آزادی و دموکراسی و انقلاب کبیر! هستند - با ملل ضعیف، همچون حمله اخیر فرانسه و انگلستان به مصر و کشتار وحشیانه ملت قهرمان الجزایر و مردم مبارز عدن و عمان نشانه ای است از احترام مسیحی ها به آزادی و استقلال دیگران ؛ زیرا اگر روح دموکراتیک در یهودی ها و مسیحی ها وجود خارجی داشت ، اعمال آنها این قدر وحشیانه و ضدّ بشری نبود.

جنایات و اعمالی که دستگاه انگیزیسیون (Inquisition) یا تفتیش عقاید و افکار پاپ ها و کشیش ها، در قرون وسطی مرتکب شده ، هنوز از خاطره ها نرفته است . عقوبت ها و شکنجه های ضد انسانی (از قبیل قطع مفاصل ، بستن متهم به چند اسب و کشیدن آن ها در جهات مختلف ، سوزاندن محکوم ، دریدن شکم ، مثله کردن و گوش و بینی بریدن و...) که پاپ ها و کشیش ها درباره مردم متفکّر و روشن اندیش روا داشتند، رسوایی ادّعای دروغین فعلی آنان را هم روشن می کند.

ظلم های فاحش ، اختلافات طبقاتی شدید، سرمایه داری جنایت بار، انحصارهای بزرگ ، کارتل ها و تراست های خون آشام ، در سایه حکومت های فعلی دول تابعه دین فعلی مسیح - که ربطی به دین اصلی مسیح ندارد - بر ما ثابت می کند که همه حرف های آنان درباره آزادی ، حقوق بشر، دموکراسی ، دفاع مشترک از شرق و حمایت از ملل ضعیف ، دروغ است و همه این ها ماسک های خوش ظاهری است برای استعمار و استثمار.

و اینک نمونه روشن تری از دموکراسی در آمریکا :

فرقه ک . ک . ک (کو کلوس کلان) لینچ می شوند. قانون لینچ - که اساس فعالیت جمعیت ک . ک . ک بر آن استوار است - یک قانون صد در صد وحشیانه و ضدّ بشری است که به وسیله جمعی از مبتلایان به بیماری سادیسم به وجود آمده و اساس این قانون، بر اصل اعدام و زجر سیاه پوستان قرار گرفته است .

طرز لینچ کردن آن است که فرد سیاه پوست را به مکان دور افتاده ای برده و پس از شکنجه بسیار، به صلیبی می آویزند و او را خفه می کنند، سپس افراد ک .ک . ک در اطراف معدوم به رقص و تفریح مشغول می شوند و برنامه آخر خود را - که آتش زدن جنازه است - اجرا می کنند.

همین امروز، سیاهان در ایالت ماساچوست، وضع خاصی دارند و نباید به اتومبیلی که یک راننده سفیدپوست آن را می راند، سوار شوند! مراکز تفریحشان مجزّاست و خانه هایشان در کوی مخصوصی قرار دارد، و اتوبوس های جداگانه دارند و حقّ انتخاب مشاغل ، بالخصوص مشاغل آزاد را ندارند!

آری ، این است نمونه ای از مفهوم دموکراسی در قاموس زمامداران آمریکا.

از این رسواتر و افتضاح آمیزتر، قضیّه اوایل مهرماه امسال است: در مهرماه 1336، در شهر لیتل راک آمریکا، اغتشاشات نژادی شدیدی روی داد و سفیدپوستان دانشجو و روشنفکر! از ورود دانش آموزان و دانشجویان سیاه پوست به دبیرستان ها و دانشکده ها جلوگیری کردند و پس از کشته شدن عدّه ای و مجروح شدن عدّه ای دیگر، اغتشاش موقتآ خاموش شد، ولی برای جلوگیری از تجدید منازعات ، چند لشکر در آمریکای جنوبی به حال آماده باش در آمدند! آیزنهاور از نیویورک با عجله به واشنگتن آمد، ولی اینها و جنایات بالاتر از این در آمریکا موجب اعدام نمی شود؛ زیرا آمریکا، جنگل دلار است!

با این حال ، بعضی از نویسندگان ایرانی ، آمریکا را پایگاه آزادی و اردوگاه دموکراسی می نامند! ولی به قول فروغی در سیر حکمت در اروپا: «در قرن ما، الفاظ معانی خود را از دست داده اند».

و البته حالا می شود بالاتر از این را گفت ؛ یعنی الفاظ در موارد ضدّ خود به کار

ص: 366

برده می شود؛ مثلا اردوگاه های امپریالیستی را اردوگاه دموکراتیک می نامند، ولی پایگاه های مسلمانان مبارز را مرکز ماجراجویان و وحشیان ... نام می گذارند، البته این هم یکی دیگر از اختراعات قرن بیستم در غرب می تواند باشد!

غربی از نقطه نظر ظاهری و سیاسی دموکراسی موجود است ، اما از دموکراسی واقعی و مساوات اقتصادی اصولا و بطور کلّی ، خبری نیست .

دموکراسی شرقی هم عبارت است از: دموکراسی اقتصادی و تکامل صنعت و توسعه ماشینیسم در تمام قسمت های تولیدی.

و به طور کلّی ، بنابر اصول مارکسیسم: «تا ماشینیسم تکامل نیافته ، تحقّق دموکراسی امکان پذیر نخواهد بود و همه چیز، تابع بلا قید و شرط روش های اقتصادی است و تشکیلات سیاسی ، اصولا با روش تولیدی اجتماع مطابقت نموده ، از آن متابعت می کند».

و دموکراسی آسیا و سایر دموکراسی های امروزی هم عبارت است از: دموکراسی مطلق!، ولی یک فرد متفکری که قضاوتش دینامیستی باشد، قطعآ معتقد می شود که : دموکراسی واقعی و سیستم حکومت دموکراتیک ، تنها در سایه اصول اسلام و اجرای قوانین آن می تواند تحقق پذیر باشد.

در حکومت جمهوری دموکراتیک اسلامی،(1) هم دموکراسی اقتصادی و هم دموکراسی سیاسی - هر دو با هم - وجود دارد که خالی از نقایص و مضارّ انفرادی و اجتماعی دموکراسی های سیاسی و اقتصادی امروز می باشد.

آری ، در حکومت دموکراتیک اسلام، اختلافات طبقاتی ، نزاع های نژادی ، تبعیض های ضدّ بشری ، حق کشی ها، ظلم ها، اجحافات و... به هیچ وجه راه نداشته و کوچک ترین فرد عادی از مردم و عضوی از اعضای جامعه ، با بزرگ ترین رهبر، برابر و یکسان است .

دین اسلام ، دین دموکراسی حقیقی است . در مساجد و معابد، تمامی مسلمین ، بزرگ و کوچک یکسان اند، اشراف به افراد حق تقدّم ندارند، غنی و فقیر متفاوت نیستند.

ص: 369

آمده بود. البته شاه هم ، نباید مثل بنده و شما باشد! بلکه بایستی آجودان لشکری و کشوری داشته و با اسکورت حرکت کند!

مردم مسلمان آن سامان ، آجودان و اسکورت ندیده بودند و به رسمیّت نمی شناختند و در عالم خیال می گفتند: مگر همه با هم مساوی نیستیم ، پس این همه تشریفات برای چیست؟

عدّه زیادی به تماشا آمده بودند، حق هم داشتند؛ چون تا آن وقت از آن بازی ها ندیده بودند. در ضمن تماشاچیان و تظاهر کنندگان ، عرب پابرهنه ای هم با لباس پاره و کهنه اش آمده بود و به غلام ها و دستگاه شاه غسّان نگاه می کرد.

مرد عرب ، در عالم خلسه فرو رفته بود و بی آنکه متوجّه باشد، ناگاه پایش را روی عبای عالی قیمت شاه غسّان گذاشت و این امر بر شاه گران آمد؛ زیرا گمان می کرد مانند دوره سابقش ، یک فرد بی سر و پا و برهنه ، نمی تواند علاوه بر اینکه به شاه نزدیک شود، عمدآ یا سهوآ عبایش را هم لگدمال کند! و لذا عصبانی شد و سیلی محکمی بر گوش عرب بیچاره نواخت .

مرد عرب ، شخصآ خلیفه را ملاقات نمود و جریان را به او گفت . خلیفه ، شاه را احضار کرد و پس از تحقیق گفت: «در حکومت دموکراسی اسلام ، هر نوع تجاوزی به حقوق افراد ممنوع است . اینک بر طبق قوانین جاری ، باید رضایت خاطر آن مرد را جلب کنی!»

شاه غسّان گفت: آخر او عبای مرا کثیف کرد. خلیفه گفت: معاوضه آن لگدکوبی بر عبا بود، نه سیلی زدن ؛ زیرا در قانون اساسی حکومت اسلام ، قرآن مجید می فرماید: (السن بالسن و الأذن بالأذن ...).

شاه چون دید همه افراد بدون کوچک ترین ملاحظه ای در مقابل قانون اسلام مساوی هستند، تسلیم شد ولی برای اینکه مرد عرب را راضی کند، حاضر شد هزار درهم به مرد عرب بدهد، اما او نپذیرفت .

شاه گفت: یک اسب هم اضافه می کنم ، ولی مرد عرب نپذیرفت . این مبلغ تا ده

ص: 371

هزار درهم افزایش یافت ، ولی طرف همچنان در زدن سیلی پافشاری می کرد.

شاه بالأخره یک شب مهلت خواست و در همان شب مخفی شد و با همراهانش فرار کرد و به قسطنطنیه روم پناه برد و در آنجا از اینکه مسلمان شده بود، معذرت خواست! و باز نصرانی شد؛ زیرا به نظر او قانون مسیح خوب بود؛ زیرا مسیح می گوید : «اگر کسی سیلی به یک طرف صورتت زد، آن طرف صورتت را پیش بیاور»!.

امپراطور او را محترم داشت و چندین برابر ثروت سابقش ، به او پرداخت .

ولی این قضیّه کوچک - در نظر بنده و شما - به اصطلاح ما، مهم ترین موضوع روز شد و از طرف حکومت اسلام یادداشت اعتراض آمیزی در مورد پناه دادن به یک فراری مجرم ، تسلیم امپراطوری عظیم روم شد و طی آن ، دولت اسلام خواست که او را تحویل مسلمین بدهد.

این اولتیماتوم اثر نکرد و امپراطوری روم ، از تحویل او امتناع ورزید و شاه از کرده خود پشیمان شد و طی اشعاری گفت:

به خاطر یک سیلی، اشراف نصرانی شدند و اگر صبر می کردم ، ضرری نداشت .

ای کاش پست ترین زندگی را در شام داشتم و بدون گوش و چشم ، شب و روز به سر می بردم! ای کاش وقتی که مبتلا به چنین نکبتی شدم ، به گفته عمر برگشت می کردم!

قضیّه به اینجا خاتمه نیافت و خلیفه به امپراطوری روم اولتیماتوم داد که: به زودی مجبور خواهی شد او را تسلیم کنی! و سپس لشکری از مسلمین آراست و به جنگ امپراطوری روم رفت و حدود سوریه را - که آن روزها قسمتی از خاک امپراطوری روم بود - تصرف کرد. امپراطور، چون پایه حکومت و امپراطوری اش را لرزان دید، شاه غسّان را تسلیم نمود.

... شاه غسّان را بدون آزار و اذیّت پیش خلیفه آوردند. خلیفه آن مرد عرب را که سیلی خورده بود، خواست و مرد عرب بدون اینکه اعتنایی بکند، سیلی محکمی بر گوش پادشاه غسّان نواخت و پی کارش رفت .

این نمونه ها و جریانات و آن گفتارها، نمونه ای از طرز حکومت دموکراتیک

ص: 372

اسلامی بود، ولی افسوس که پس از چندی ، وضع دگرگون گشت و پس از رحلت پیشوای بزرگ اسلام ، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، و پایمال شدن حقوق حضرت علی(علیه السلام) حامی واقعی رنجبران و زحمت کشان ، عناصر زر دوست و خودپرست ، از پیشروی اسلام جلوگیری کردند و سیستم اداره حکومت جمهوری اسلامی را تغییر دادند،(1) تا

اینکه در زمان بنی امیّه، آثار «فرد پرستی» پدیدار گشت و آن ها پایه های دنیای نوینی را که اسلام در بنای آن کوشش بسیار کرده و بی دریغانه در راه آن فعّالیت نموده بود، متزلزل ساختند و اصول پوسیده و انحطاطی حفظ منافع خصوصی در سایه خفقان حکومت وقت و زور و سر نیزه دوباره تجدید حیات نمود.

تشریفات دربارهای روم و ایران، در دربار خلفا یا پادشاهان اُموی تجدید گردید و اصول تبعیض ، تملّق ، زورگویی و تجاوز به حقوق زیردستان به حوزه اسلامی نیز راه یافت و نخستین بذر نارضایتی و انقلاب در قلوب ملل تابعه کاشته شد.

عمومی و مسلمین ترجیح می دادند. و همین جریانات سبب شد که از قرن دوّم هجری ، بسیاری از ساکنان و اهالی ممالک مفتوحه و توده هایی که از نهضت اسلام به امید مساوات و برابری و شکسته شدن سدهای قدیم پشتیبانی و استقبال کرده بودند، با راه ها و وسایل مختلف ، علیه دستگاه خلافت به مبارزه برخیزند و مخالفت خود را از طریق قیام های استقلال طلبانه و بر ضد حکومت مرکزی اسلامی اعلام دارند.

ما همه با هم برادر و برابریم ، منتها عظمت وظیفه اقتضا می کند به عناوین اعتباری و فرضی «افسر» و «سرباز» با هم کار کنیم و با هم به «نتیجه» و «هدف» برسیم . من و هر که افسر است ، حق ندارد پنهان از لشکریان ، رویه محرمانه در پیش گیرد و روابط شخصی و فردی برقرار سازد. آری ، سپاهیان همه با هم محرم و هم رازند... .(1)

این است نمونه ای از طرز فکر پیشوایان اسلام ، کور باد کسی که این حقایق عالی را ببیند و باز منکر حق و حقیقت باشد.

عار، مثل بزرگ ترین ثروتمند آن هاست . کوچکی اصل و نسب آن ها، از وصول به بهترین مقامات مانع نیست ، ملاک برتری و فضیلت افراد را در حسب و نسب منحصر نکرده اند، بلکه فضایل و اخلاق را معتبر می شمارند؛ زیرا که این ها در آنچه که از قرآن ، درباره اهمیّت کسب فضایل اخلاقی و اعمال صالحه و بشر دوستانه درک کرده اند، با ایمان و پابرجا هستند و روی همین اصل ، پیشوایان اسلام خود مشغول کار می شوند و املاک مردم را از شرّ غاصبین حفظ می کنند... .

این هاست نمونه های مختصری از اعترافات دانشمندان بزرگ جهان و چون نمی خواهیم مطلب خیلی مفصّل شود به نقل دو شهادت دیگر، بدون تفسیر پرداخته و به بحث خاتمه می دهیم .

قرآن ، مساوات تمام افراد بشر را اعلام می کند. اسلام هیچ گونه امتیاز طبقاتی را قبول ندارد و اختلاف نژاد در آن مفهوم ندارد و برادری بین المللی ، یکی از اصول اساسی اسلامیّت است .

پس باید گفت: سیستم حکومت اسلامی نه اشرافی و آریستوکراسی است و نه دسپوتیستی و دیکتاتوری، بلکه یک نوع دموکراسی واقعی است که جز پاکی و درستی را موجب امتیاز نمی داند.

این دموکراسی ، اوّل بار در کشوری که در سراسر آن بت پرستی و الهه سازی و نادانی و جهل و زورگویی و ظلم و ستم وجود داشت ، تبلیغ و اجرا شد. چه دینی جز اسلام می توانست از تمام طوایف کوچک و قبیله های عرب - که اغلب بر ضد یکدیگر قیام می کردند و با هم سر جنگ داشتند - یک امت به وجود آورد؟

فقط دموکراسی اسلامی بود که این معجزه را نشان داد که یک غلام سیاه آزادشده ، سردار یک لشکر از مسلمانان گردد. به راستی ، اسلام یگانه دینی است در جهان که می توان نام آن را دین بین المللی برای تمام بشریت گذاشت .

دموکراسی (دموکراسی دروغی ، قلابی ، پوشالی ...) چیز دیگری نیستند.

ما ایمان داریم که نجات جامعه ما و عالم بشریّت ، تنها در سایه سیستم حکومت دموکراتیک اسلامی است و شک نداریم که اسلام، یگانه مکتب انسان دوستی و دین آزادی عمومی و عدالت اجتماعی است ؛ چنان که یکی از خاورشناسان نامی و شهیر قرن اخیر، پروفسور نیکلسون، در ضمن تاریخ اسلامی می گوید :

تا پیش از ظهور این دیانت ، در تمام ممالک متمدّن و غیر متمدّن روی زمین تساوی حقوق نوع بشر وجود نداشت و اختلافات طبقاتی به حدّی بود که اشراف قوم می توانستند ده ها بلکه صدها نفر از مردم زیردست خود را بکشند و مورد تعرّض واقع نشوند.

حتّی تحصیلات عادی و ابتدایی (خواندن و نوشتن) مخصوص طبقات عالی بود، ولی اسلام آمد و به دستور قرآن ، فرمان آزادی نوع بشر را اعلام داشته ، فرمود : برتری انسان فقط در علم و پرهیزکاری است و سایر مزایای نژادی و طبقاتی به کلّی ملغی می باشد.

از اینکه پروفسور نیکلسون می گوید: حتّی تحصیلات ابتدایی مخصوص طبقات عالی بود، تعجّب نکنید؛ زیرا طبقات عالی! برای ادامه دادن به تسلّط جابرانه خویش ، توده مردم را از علم محروم می سازند؛ زیرا آنان می دانند که اگر ملّت رشد علمی و فکری یافت ، دوران اقتدار و آقایی آنان سپری می شود.

آری ، جامعه بی علم و فرهنگ ، جامعه ای عقب افتاده و منحط است . جامعه ای که مردم آن از علم و فهم بهره ای نداشته باشند، برای استقرار حکومت اشراف و دیکتاتورها

لازم است و روی همین اصل است که آنان سعی می کنند ملل رنجبر جهان ، همیشه در جهل و جمود، لا مذهبی و شهوت پرستی غوطه بخورند.

بی سبب نیست که اسلام ، این همه مردم را به علم و تحقیق و فهمیدن و تعقّل دعوت می کند. اسلام می داند اگر ملّتی علم داشت ، بیدار می شود و اگر بیدار شد، زیر

ص: 379

بار زور و ستم و حرف ناحقّ و دیکتاتوری نمی رود، امّا...

ببخشید که از مطلب دور افتادم . گفتیم که نجات بشریّت در دموکراسی اسلامی است ؛ زیرا به تجربه ، در صدر اسلام ، ثابت شده که دموکراسی اسلامی ، بالاترین نوع دموکراسی هاست که جامع بین دموکراسی سیاسی و دموکراسی اقتصادی می باشد و بشر آزاداندیش و مترقّی ، اگر بخواهد که به آرمان و ایده آل خود برسد، به جز در مکتب اسلام ، در هیچ یک از مرام ها، هدف خود را نخواهد یافت .

و ما امیدواریم سیر تکاملی بشر، روزی به منتهای درجه کمال و ارتقای خود برسد و انسان های رنجبر در سایه سیستم حکومت دموکراسی اسلامی، در صلح و صفا به سر برده و زندگی شرافتمندانه و سعادتمندانه ای داشته باشند.

قم - آذرماه 1336

سید هادی خسروشاهی(1)

ص: 380

تصویر

روی جلد رساله ای درباره زندگی آیت الله خسروشاهی (متن رساله در این کتاب آمده است)

ص: 381

تصویر

تصویر روی جلد رساله «اسلام و دموکراسی»، چاپ دوم، تهران، 1337

ص: 382

ص: 384

شاگردان

آیت الله سید مرتضی خسروشاهی بعد از مراجعت از نجف اشرف ، در تبریز اقامت نمود و به تدریس معارف الهی و متون دینی پرداخت که به شرح حال تعدادی از شاگردان تربیت شده در مکتب ایشان اشاره می شود :

1. آیت الله سیّد احمد خسروشاهی : شرح حال وی در بخش خاندان ذکر شد.

2. آیت الله سیّد جواد خطیبی (1299 ش - 1391 ق) : فقیه پرهیزگار آیت الله حاج سیّد جواد خطیبی در سال 1299ش در محله خطیب تبریز در خانواده شادروان سیّد ابراهیم متولّد شد. نسب شریفش به حضرت سیّد الشهداء(علیه السلام) منتهی می شود. در سال 1323ش وارد حوزه علمیّه تبریز شد و در مدرسه طالبیّه سکنی گزید و در محضر فرزانگانی همچون آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی به تحصیل پرداخت و بعد از مدتی اقامت در مدرسه طالبیّه ، به قم سفر نمود و نزدیک به ده سال از اساتید آن دیار بهره مند گردید و آن گاه برای تکمیل تحصیلات رهسپار عتبات عالیات شد و یک سال در حوزه کهن نجف اشرف به تحصیل پرداخت .

وی سپس به قم بازگشت و هفت سال در آن شهر زیست و در اواخر سال 1342ش به تبریز بازگشت . آیت الله خطیبی هم زمان با تحصیل ، به تدریس شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه الاصول در حوزه علمیّه قم می پرداخت که تعداد

ص: 385

زیادی از طلاب علوم اسلامی در آن شرکت می کردند. برنامه تدریس وی بعد از مراجعت به تبریز ادامه پیدا کرد و حوزه درسی اش پرورش دهنده شاگردان فاضل و دانشمند بود.

آیت الله خطیبی دنیایی از صفا، معنویت و خلوص بود. دشمنانش نیز به خصوصیّات و صفات خوب او اعتراف داشتند، چه رسد به دوستانش که شیفته و مرید اخلاق و رفتار و معنویت او بودند! او در فقه و فقاهت و در عمل به احکام نورانی شریعت محمّدی و از نظر سیر و سلوک و پای بندی به احکام الهی و تقیّد

به موازین شرعی ، اُسوه و الگوی معاصران بود. در سال 1349ش مبتلا به

بیماری سختی شد و متأسفانه معالجات و تلاش های پزشکان مؤثر واقع نگردید و

در تاریخ 21/4/1350ش دوستان و علاقه مندانش را در سوگ خویش داغدار نمود. پیکر مطهّر ایشان با غم و اندوه فراوان و با تشییع جمع کثیری از مردم در

قبرستان محله خطیب و در کنار مزار مادرش به خاک سپرده شد. نوشته سنگ مزار وی چنین است :

مرقد شریف عالم ربانی حضرت حجت الاسلام و المسلمین آیت الله فقید آقای حاج سیّد جواد خطیبی (اعلی الله مقامه) که عمر خویش را در تدریس و تربیت محصّلین علوم دینیّه و ترویج آثار مذهب حقّه جعفریّه صرف نموده است ، در شب دوشنبه نوزدهم جمادی الأولی سنه 1391 هجری درست در پنجاه سالگی داعی حق را لبیک گفتند. جزاه الله عن الإسلام و أهله خیرآ.(1)

3. آیت الله سیّد عبدالله شبستری (1334 - 1420ق) : آیت الله سیّد عبدالله، فرزند ثقه الاسلام سیّد اسدالله، فرزند میر بابا در شهرستان شبستر متولد شد. پس از دوران ابتدایی ، در سال 1350ق به تحصیل علوم اسلامی روی آورد و مقدمات و علوم

ص: 386

ادبی را پیش پدرش و حاج میرزا رسول هریسی، و کتاب های مطول، شرح شمسیه و شرح منظومه را نزد آیت الله سیّد مرتضی شبستری فرا گرفت . در سال 1356ق به حوزه علمیّه تبریز پیوست و در مدرسه طالبیّه مشغول خواندن شرح لمعه پیش علامه شیخ ابراهیم بادکوبه ای و آیت الله سیّد علی مولانا شد و کتاب قوانین الاصول و دیگر متون حوزوی را در نزد حضرات آیات حاج میرزا محمود دوزدوزانی، سیّد مرتضی خسروشاهی، شیخ حسین شنب غازانی، حاج میرزا کاظم مجتهد شبستری و حاج میرزا محمد توتونچی آموخت .

در اواخر سال 1360ق به قم رفت و باقی درس شرح لمعه را نزد آیت الله سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی به پایان رساند و دروس خارج را نزد فقهایی چون حضرات آیات: سیّد محمّد حجّت کوهکمری، سیّد محمّد تقی خوانساری، میرزا محمّد فیض قمی، سیّد صدرالدین صدر، شیخ محمّد کبیر قمی، شیخ عباسعلی شاهرودی، شیخ عبدالنبی عراقی، و دروس کلام و حکمت را در محضر آیت الله سیّد حسین قاضی طباطبایی تبریزی خواند.

در سال 1366ق جهت معالجه به تهران رفت و در پی درخواست عده ای از مؤمنین در مسجد حاج میرزا احمد واقع در خیابان مولوی به وظایف دینی اشتغال ورزید. وی در تهران از تحصیل باز نماند و در درس حضرات آیات شیخ علی مدرس تهرانی (خارج کفایه الاصول)، شیخ محمّد تقی آملی، سیّد احمد خوانساری و سیّد ابوالحسن رفیعی قزوینی (خارج فقه ، اصول و حکمت) شرکت کرد و در ضمن به ارشاد و وعظ پرداخت و همراه آیت الله سیّد مرتضی شبستری و افراد خیّر، به تجدید بنای مسجد سپهسالار واقع در خیابان چراغ برق پرداخت .

در سال 1394ق پس از گذشت 28 سال خدمت در تهران، به مشهد مقدس رضوی رفت و پس از استقرار در آن شهر، شروع به تدریس فقه ، اصول ، تفسیر و اقامه جماعت در حرم مطهر (دارالسلام) کرد. و پس از 22 سال اقامت در جوار حضرت ثامن الائمه 7 در اوایل سال 1416ق به حوزه علمیّه قم آمد و فقط به

ص: 387

تدریس تفسیر قرآن و احیای مراسم مذهبی اشتغال داشت و در این اوقات غالبآ بر اثر کسالت و شدت بیماری در منزل بستری بود.

آثار علمی وی عبارت اند از: 1. (عربی)؛ 2. الألطاف الالهیّه فی الخطابات القرآنیه (عربی ، قم ، 1416ق)؛ 3. النکاح و الطلاق؛ 4. درایه الحدیث؛ 5. زبده الأحکام (رساله عملیّه ، عربی ، تهران، 1389ق)؛ 6. سوانح حیات، گزیده ای در شرح حال خود و بخشی از خاطرات؛ 7. صیغ العقود؛ 8. کتاب الأربعین، شرح چهل حدیث عرفانی و اخلاقی (فارسی ، قم ، 1414)؛ 9. مصباح الهدایه یا مفتاح السعاده (دو جلد)، جلد اوّل این کتاب در تهران چاپ شده و جلد دومش خطی است ؛ 10. نماز شب.

سرانجام آیت الله شبستری در صبح روز چهارشنبه 12 خرداد ماه 1378ش برابر با 17 صفر 1420ق در یکی از بیمارستان های تهران درگذشت و پیکر پاکش عصر روز پنجشنبه در قم تشییع و پس از ادای نماز میّت به وسیله آیت الله سیّد محمّد وحیدی شبستری در قم، ابتدای قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد.

4. آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمری (1310 - 1372ق) : آیت الله سیّد محمّد حجّت کوه کمری از شاگردان معروف آیت الله سید مرتضی خسروشاهی است. در مدت اقامت در تبریز از محضر ایشان بهره مند بود. او فرزند آیت الله سیّد علی، نسبش به سیّد محمّد مصری ملقب به حجازی از اولاد امام سجاد 7 می رسد. در سال 1310ق در تبریز به دنیا آمد. پس از فراگیری مقدمات ، از اساتید فقه ، اصول ، ریاضیات ، معقول ، طبّ قدیم ، طبّ جدید، فیزیک و شیمی بهره برد.

در 1330ق به نجف مهاجرت کرد و فقه و اصول را از محضر حضرات آیات : سیّد محمّد کاظم یزدی، شیخ الشریعه اصفهانی، آقا ضیاء الدین عراقی، میرزا حسین نائینی، شیخ علی گنابادی و شیخ علی قوچانی، و رجال و حدیث را در محضر سیّد ابو تراب خوانساری، و ریاضیات و فلکیات را نزد علّامه سردار کابلی یاد گرفت . او

ص: 388

تحصیل را همچنان ادامه می داد، تا آنکه مریض شد و به خواست پدر به تبریز آمد و پس از وفات آیت الله سیّد محمّد کاظم یزدی و آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی به نجف بازگشت و سال ها از محضر اساتید آنجا استفاده کرد و خود در مسجد شیخ و مقبره میرزای شیرازی به تدریس پرداخت .

در 1349ق به ایران آمد و در قم سکنی گزید و به تدریس خارج فقه و اصول استدلالی پرداخت . آیت الله حجّت در بسیاری از علوم اسلامی استاد و صاحب نظر بود، نظرش دقیق ، رأیش استوار و حوزه درسی اش مملو از شاگردان فاضل و متقی بود. در فهم سخنان اهل بیت تیزبین و در استخراج معانی آن ها دقیق و نکته سنج بود. پس از رحلت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی به انجام امور مذهبی و اداره حوزه علمیه قم مشغول گردید.

سیّد علی کوه کمری (پدرش)، شیخ عبدالله مامقانی، شیخ الشریعه اصفهانی ، میرزا محمّد حسین نائینی، سیّد ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، سیّد حسن صدر کاظمی، سیّد ابوتراب خوانساری، شیخ محمّد باقر بیرجندی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی ، میرزا محمّد تهرانی، شیخ اسدالله زنجانی، شیخ علی کاشف الغطاء، شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء و شیخ احمد کاشف الغطاء، از مشایخ اجتهاد و روایت اوبودند.

از آثار عمرانی ایشان ، مدرسه علمیه حجتیه در قم است که در بیست جمادی الآخره 1364ق در قم افتتاح گردید.

آثار علمی او در زمینه های فقه ، اصول و حدیث است که متأسفانه به دلیل وفات ناگهانی نیمه تمام ماندند.

وی در قم به رحمت حق پیوست و در مقبره خصوصی در مدرسه حجتیه دفن گردید. در سوگ وی بسیاری از شاعران عرب ، فارس و ترک به مرثیه گویی پرداختند.

5. آیت الله سیّد محمّد علی موسوی زرین (1278 - 1361ق) : آیت الله سیّد محمّد علی موسوی زرین ، فرزند مرحوم حجت الاسلام سیّد عبدالرحیم، در سال 1287ق

ص: 389

در روستای زرین در پنج کیلومتری شرق اهر متولد شد. نسب شریفش با 36 واسطه به امام موسی بن جعفر(علیه السلام) می رسد. وی در حوزه های علمیه هریس ، اهر، تبریز و مشهد به فراگیری علوم آل محمّد 6 پرداخت و از اساتیدی چون شیخ علی مجتهد هریسی، و حضرات آیات شیخ احمد قراجه داغی، شیخ محمّد علی فخرالعلماء، میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی ، میرزا ابوالحسن آقا انگجی ، آقا سیّد محمّد مولانا، آقا سیّد مرتضی خسروشاهی، حاج آقا حسین قمی، میرزا محمّد آخوندزاده، شیخ علی اکبر نهاوندی و شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی استفاده کرد و به مقام بلند علمی نایل آمد. وی در طول تحصیل با عده ای از مفاخر آذربایجان مانند شیخ عیسی سدیدی، و حضرات آیات: سیّد ابوالفضل حسینی منیقی ، سیّد مهدی انگجی، سیّد ابراهیم دروازه ای، سیّد علی مولانا و سیّد احمد خسروشاهی هم دوره بوده است .

صلاحیّت علمی آیت الله موسوی زرین در جریان متحدالشکل شدن لباس ، از طرف آیت الله حاجی میرزا احمد آقا قراجه داغی و آیت الله حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی تأیید شد و دولت اجازه پوشیدن لباس روحانیت به او داد. در نامه ای که در تاریخ 28/11/1311ش از طرف حکومت قراجه داغ ابلاغ شد، درباره ایشان چنین آمده است:

نظر به اجازه نامه محدثی از طرف حضرتین آیتین آقای حاجی میرزا احمد آقا قراجه داغی و آقای حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی (دامت برکاتهما) به جناب آقای آقا میر محمّد علی موسوی ساکن قریه زرین مِن محال اهر دارای ورقه هویت 246، مطابق نمره 5 از نامه 2 قانون متحدالشکل در پوشیدن لباس روحانیت مجاز خواهد بود و اداره محترم نظمیه متعرض ایشان نخواهند شد. محل مهر حکومت قراجه داغ .

ایشان در سال 1320ش برابر با 1361ق رخ در نقاب خاک کشید و در زادگاه خویش به خاک سپرده شد.

ص: 390

6.آیت الله سیّد مهدی کماری (1322 - 1402ق) : آیت الله سیّد مهدی کماری قراجه داغی تبریزی، فرزند علّامه سیّد محمّد، فرزند آیت الله محمّد تقی موسوی کماری تبریزی در بیست و ششم ذی الحجه 1323 در شهر تبریز به دنیا آمد. پس از فراگیری مقدمات ، سطح را نزد حضرات آیات: انگجی ، سیّد محمّد مولانا، سیّد مرتضی خسروشاهی و حاج میرزا علی اصغر ملکی تبریزی آموخت و در سال 1346ق به حوزه علمیه قم رفت و سطح را در محضر حضرات آیات میرزا محمّد همدانی و شیخ محمّد علی حائری قمی به پایان برد و در دروس خارج از آیت الله حائری یزدی و آیت الله حجّت کوه کمری بهره مند گردید.

در سال 1350ق به نجف اشرف رفت و نزد حضرات آیات: میرزا محمّد حسین نائینی ، آقا ضیاءالدین عراقی ، شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سیّد ابوالحسن اصفهانی، دروس خود را به انجام رسانید و اجازه اجتهاد گرفت .

وی پس از ده سال اقامت در آن دیار به تهران آمد و در مسجد امامزاده زید 7 واقع در بازار تهران ، به اقامه جماعت ، ارشاد و تدریس پرداخت .

تألیفات وی بدین قرار است: 1. المباحث العقلیه؛ دو جلد؛ 2. رساله فی الإجازه؛ 3. شرح وسیله النجاه؛ 4. قاعده لاضرر؛ 5. کتاب الحج؛ 6. مباحث الألفاظ، دو جلد.

او در روز چهارشنبه اول ماه رمضان 1402ق در هشتاد سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش در ابتدای قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

7. علّامه شیخ عبدالحسین امینی (1320 - 1390ق) : علّامه حاج شیخ عبدالحسین امینی، فرزند احمد، فرزند نجف علی (امین الشرع) در سال 1320ق به دنیا آمد. و پس از طی مراحل علمی طبق نوشته خود در مقدمه کتاب «شهداء الفضیله» تحصیلات خود را نزد آیت الله سیّد محمّد مولانا و آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی ادامه داد و سپس به نجف اشرف رفت و در دروس آیت الله سیّد محمّد فیروزآبادی و آیت الله سیّد ابوتراب خوانساری شرکت کرد و از حضرات آیات: سیّد

ص: 391

ابوالحسن اصفهانی، میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ محمّد حسین کمپانی اصفهانی اجازه اجتهاد گرفت . (1)

آیت الله امینی علاوه بر آثار علمی فراوان ، کتابخانه ای به نام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) در نجف به یادگار گذاشت . او در سال 1390ق وفات یافت و در کتابخانه اش به خاک سپرده شد.

8. آیت الله میرزا عباسقلی واعظ چرندابی : آیت الله حاج میرزا عباسقلی صادقپور وجدی مشهور به «واعظ چرندابی» در سال 1315ق مطابق با 1276ش در شهر تبریز متولّد شد. پس از پشت سر گذاشتن دوره طفولیت به اقتضای شوق فطری و استعداد خدادادی به فراگیری علوم اسلامی همّت گماشت و در محضر فیض گستر آیت الله آقا شیخ علی شربیانی (م 27 ذیقعده 1348) به تحصیل علوم آل محمّد پرداخت . در شانزده سالگی با پدرش حاج صادق دلال که مرد بی سواد و پاک سرشتی بود، به زیارت بیت الله الحرام رفت و پس از مراجعت به تبریز، تحصیل علم را دنبال کرد و پیش علّامه ذوفنون آیت الله حاج میرزا لطفعلی آقا امام جمعه

(م 1339ق) که در علم فلک و ریاضیات و اسطرلاب و علوم غریبه تبحر زیاد و ید طولایی داشت ، به تحصیل این علوم پرداخت .

آیت الله واعظ چرندابی سطوح عالی فقه و اصول را از حوزه درسی حضرات آیات: حاج سیّد محمّد مولانا (م 18 جمادی الاولی 1363)، شیخ اسماعیل فقیه (م 27 رجب 1361) و حاج سیّد مرتضی خسروشاهی (م 6 رجب 1372) بهره برد.

در سال 1336ق مدرسه ای به نام ارشاد در محله «راسته کوچه» در محلی که مشهور به «دیک باشی» است ، تأسیس کرد، امّا دیری نپایید که از این کار دست کشید و

ص: 392

شروع به تدریس علوم حوزوی مانند ادبیات و منطق در مدرسه علمیّه طالبیّه کرد و با دریافت حق التدریس مختصری از محصلان متموّل ، امرار معاش می کرد. به سال 1341ق مدیریت مدرسه سرخاب و شتربان را که علمای شهر تأسیس کرده بودند، بر عهده گرفت و بر اثر تلاش های خستگی ناپذیر و خدمات فرهنگی مطلوب مورد تشویق بزرگ مرجع وقت آیت الله حاج میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی واقع گردید. واعظ چرندابی در مورد فعالیت های خویش می گوید:

پس از چند سال همان مدرسه را ترک کردم و به وعظ و خطابه و تنویر افکار پرداختم ، چون خطابه های من جنبه علمی داشته و با روح عصر موافق می بود، انعکاس و پیشرفت غریبی در میان اهالی شهر خصوصآ طبقه فهمیده و محصل پیدا می کرد، و مدت متمادی بدین خدمت مفتخر بودم و در عین حال رشته تحصیل علوم را از دست نمی دادم و در سایه ذوق فطری ، به گردآوری کتب متنوعه مشغول شدم تا در عرض سالیان دراز به یاری خداوند بی نیاز، موفق به تشکیل کتابخانه ای شدم که اکنون تعداد کتب و رسائل و مجلات آن قریب به ده هزار جلد بالغ می شود و بیش از سی دوره تفسیر قرآن مجید در کتابخانه شخصی موجود است که در طی سال های متمادی با خون دل جمع آوری شده است . کتابخانه ما از کتب مخطوطه نفیسه نادره مقدار کمی و مابقی تمامآ کسوت طبع را پوشیده اند.

سرانجام رادمرد بزرگ عرصه های پژوهش و نگارش در روز چهارشنبه بیست و چهارم اسفند ماه 1345 برابر با سوم ذیحجه الحرام 1386 در زادگاه خویش درگذشت و جهان علم و ادب را داغدار کرد. جسم مطهر ایشان پس از غسل و کفن و تشییع شایسته و با اقامه نماز میت به وسیله آیت اللّه حاج سیّد محمّد علی انگجی در قبرستان عمومی امامیّه دفن گردید. خبر ارتحال این عالم بزرگ اسلامی در مجلات العرفان و مکتب اسلام و روزنامه های کیهان و مهد آزادی درج گردید و کتابخانه شخصی اش طبق وصیت وی در تاریخ 16/7/1346 به کتابخانه آستان قدس رضوی

ص: 393

تحویل داده شد. نوشته سنگ مزار آیت الله واعظ چرندابی بدین قرار است:

هو الحی الذی لا یموت

لازلت تلهج بالتاریخ مجتهدآ *** حتی رأیتک فی التاریخ مکتوبآ

آرامگاه علّامه کبیر حضرت حجّت الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا عباسقلی آقا واعظ چرندابی (قدس سره)که در روز چهارشنبه سوم ذیحجه الحرام 1386 مطابق 24 اسفند ماه 1345 به رحمت ایزدی پیوست و در ردیف مفاخر و نوابغ بزرگ اسلامی در جریده عالم ثبت و ضبط شد.

لاصوَّت الناعی بفقدک إنه *** یوم علی آل الرسول عظیم

إن کنت قد غیّبت فی جدث الثری *** فالعلم و التوحید فیک مقیم

9. آیت الله میرزا عبدالصمد مقدم دانایی (1305 - 1378ش) : آیت الله حاج میرزا عبدالصمد مقدم دانایی در سال 1305ش در تبریز به دنیا آمد. قرائت قرآن را در شش سالگی به خوبی آموخت و در هفت سالگی به فراگیری علوم جدید پرداخت . پس از اتمام ششم ابتدایی ، به عشق فراگیری علوم اسلامی در ردیف طلاب مدرسه طالبیّه قرار گرفت و مقدمات و سطح را از محضر حضرات آیات سیّد محمّد بادکوبه ای ، شیخ جعفر شیخ الائمه راسته کوچه ای ، میرزا احمد اهری ، سیّد مرتضی خسروشاهی و سیّد محمّد کاظم طباطبایی معروف به «مفید آقا» آموخت . در حدود سال 1368ق به شهر مقدس قم هجرت کرد و کفایه الاصول، سطوح عالی و تفسیر را از حضرات آیات: حاج میرزا محمّد مجاهدی تبریزی ، سیّد محمّد باقر سلطانی طباطبایی ، سیّد محمّد حجّت کوه کمری ، حاج آقا حسین بروجردی، سیّد محمّد تقی خوانساری، سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی و علامه سیّد محمّد حسین طباطبایی آموخت و در حدود سال 1375ش به زادگاهش مراجعت کرد و به تدریس ، اقامه نماز جماعت ، تفسیر قرآن مجید و بیان احکام الهی در مسجد گازران و مسجد شعبان پرداخت .

ص: 394

آیت الله مقدم دانایی کتابخانه ای عظیم ، حاوی کتاب های چاپی و خطی داشت . او مزین به فضایل اخلاقی و دارای طبع شعر بود که نمونه ای از اشعارش در سوگ استادش آیت الله خسروشاهی نقل گردید. تألیفات وی عبارت است از:

1. مقالات اخلاقیه یا خطابات مقدمیّه (فارسی ، تبریز، 1341ش)؛ 2. مناجات دانایی(فارسی ، تبریز)؛ 3. توحید یا خداشناسی (فارسی ، خطی)؛ 4. منظومه ای در منطق (فارسی ، خطی)؛ 5. نوای عندلیب، در اشعار متفرقه (فارسی ، خطی)؛ 6. دیوان اشعار، دو جلد (فارسی ، خطی).

عاقبت این عالم فرهیخته در اواخر شعبان 1420ق برابر با 5/9/1378 ش در 73 سالگی در تبریز وفات یافت و جسم شریفش پس از تشییع و اقامه نماز میت در قبرستان وادی رحمت در قطعه صدیقین به خاک سپرده شد. نوشته سنگ مزار وی بدین قرار است :

العلماء ورثه الأنبیاء

حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالصمد مقدّم دانایی فرزند مرحوم علی . تولد 1305، وفات 5/9/1378.

از کنار قبر من ای رهگذر چون بگذری *** با بصیرت کن نظر ما را به قرآن یاد کن

فکر خود را هم بکن آماده آذوقه باش *** خانه قبر خودت را با عمل آباد کن

10. آیت الله میرزا عبدالکریم ملایی (1348 ق - 1389 ش) : آیت الله حاج میرزا عبدالکریم ملّایی پور قرجه داغی تبریزی ، فرزند کربلایی عباسعلی ، فرزند عبدالکریم در سال 1308ش مطابق با 1348ق در شهرستان تبریز دیده به جهان گشود. در هفت سالگی تحصیلات خویش را آغاز کرد و ادبیات فارسی را در محضر پدرش آموخت . او سپس وارد حوزه علمیّه تبریز گردید و در مدرسه طالبیّه و حسن

ص: 395

پادشاه سکنی گزید و جامع المقدمات و حاشیه ملّا عبدالله را از حاج میرزا علی گوگانی، سیوطی، جامی و معالم را از حاج میرزا محمود انصاری ، مغنی را از آیت الله حاج میرزا ولی الله اشراقی سرابی، مطول را از علّامه شیخ علی اکبر نحوی ، شرح تجرید را از آیت الله حاج سیّد محمّد بادکوبه ای ، شرح لمعه، شرح منظومه (قسمت منطق) و رسائل را در محضر حضرات آیات: حاج سیّد مرتضی خسروشاهی و سیّد کاظم شریعتمداری و مکاسب محرمه را در نزد حاج شیخ حسین شنب غازانی فرا گرفت و در سال 1330ش به قم مهاجرت نمود و به مدت دوازده سال در مدرسه حجتیه اقامت گزید.

وی در حوزه علمیّه قم به تکمیل آموخته های خود پرداخت و باقی مانده شرح منظومه (قسمت حکمت) را از علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایی ، و قسمت بیع و خیارات مکاسب را از آیت الله حاج میرزا محمّد مجاهدی و آیت الله سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی، و کفایه الاصول را از حضرات آیات: سلطانی طباطبایی و مجاهدی کسب فیض کرد و با دوستان فاضلش آیت الله حاج میرزا علی الهامی، حاج میرزا اسماعیل سرابی و حاج میرزا حسین قزوینی به مباحثه پرداخت و سپس در جلسات درس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج آقا حسین بروجردی ، امام خمینی، شیخ عباسعلی شاهرودی، سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی و سیّد کاظم شریعتمداری حاضر شد و به دریافت اجازه شفاهی استنباط و اجتهاد احکام الهی از دو استاد اخیر و اجازه امور حسبیه از آیت الله مجاهدی نایل آمد و خودش نیز به برخی از روحانیون اجازه امور حسبیه داد. آثار علمی و پژوهشی وی بدین قرار است :

1. تقریرات بحث خمس آیت الله بروجردی (عربی ، قم، 1366ش)؛ 2. تقریرات بحث های صلات ، حج ، منجزات مریض ، قضا، طهارت آیت الله بروجردی (عربی ، خطی)؛ 3. تقریرات یک دوره اصول و مطهرات آیت الله شاهرودی (عربی ، خطی)؛ 4. تقریرات اصول آیت الله شریعتمداری (عربی ، خطی)؛ 5. نثر اللالی فی شرح نظم اللالی (فارسی ، قم ، 1365ش)؛ 6. صیغ نکاح و طلاق (فارسی ، قم ، 1360ش)؛ 7. موضح رموز الرسائل در شرح بحث قطع رسائل (عربی ، خطی).

ص: 396

وی فقیهی پارسا، مُجد، خوش برخورد، دارای پشتکار و عالمی عامل است . وی حدود شصت سال به تدریس ادبیات عربی ، معالم ، منطق ، تجوید، لمعه ، رسائل ، مکاسب ، کفایه الاصول و خارج فقه پرداخت و در سال 1389 در قم درگذشت .

11. آیت الله میرزا عبدالمطلب فقیه اردوبادی (1304 - حدود 1378ق) : میرزا عبدالمطلب فقیه اردوبادی، فرزند اسماعیل در سال 1304ق در اردوباد متولد شد. در غائله بلشویک ها همراه برخی دیگر از علما به ایران آمد و در ارومیه سکونت گزید. سپس به تبریز رفت و در درس فقه و اصول آیت الله انگجی و آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی حاضر شد و در اخلاق و تهذیب نفس از آیت الله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی بهره ها برد و سرانجام ارومیه را برای اقامت خود انتخاب کرد و در پی بعضی از حوادث و بیم از حکومت ، در بازار به فرش فروشی پرداخت . آیت الله شیخ محمّد فوزی، از شاگردان وی ، درباره استادش می گوید:

ایشان از نظر فضل و معلومات جزء علمای بنام و طراز اوّل ارومیه به شمار می رفت و به اقامه نماز جماعت و وعظ و خطابه و تدریس در مسجد خود اشتغال داشت .

آثار وی بدین ترتیب است:

1. تقریرات درس طهارت آیت الله انگجی (خطی)؛ 2. کتابی درباره امام زمان (عج) (خطی)؛ 3. دعوت محمدیه (چاپی)؛ 4. حاشیه بر العروه الوثقی (خطی).

سرانجام در جمادی الآخره 1378ق مطابق با دی ماه 1337ش در 74 سالگی در ارومیه وفات کرد و در قبرستان شیخان قم دفن گردید.

12. آیت الله میرزا علی الهامی (1303ش - ...) : آیت الله حاج میرزا علی الهامی کلوانقی ، در سال 1303ش مصادف با 1343ق در روستای کِلْوانَق واقع در 32 کیلومتری شمال غربی بستان آباد در خانواده ای کشاورز به دنیا آمد. در شش سالگی قرآن کریم و برخی از کتاب های فارسی متداول در آن روز را در زادگاهش آموخت و

ص: 397

سپس در سنین نوجوانی به تبریز آمد و در مدرسه طالبیّه صرف و نحو را از مرحوم میرزا حسین علی و حاشیه را از میرزا علی گوگانی، شرح باب حادی عشر، شرح تجریدالاعتقاد و کشف المراد را از آیت الله سیّد محمّد بادکوبه ای ، شرح لمعه را از آیت الله حاج سیّد ابراهیم دروازه ای، رسائل را از آیت الله حاج سیّد مرتضی خسروشاهی و قسمتی از مکاسب را از آیت الله حاج میرزا فتاح شهیدی فراگرفت و با حضرات آیات: حاج میرزا حسین ایوقی، حاج میرزا عبدالکریم ملایی و میرزا محمّد فیض زرنقی به مباحثه پرداخت .

در سال 1364ق راهی حوزه علمیّه قم گردید و در مدرسه فیضیه و حجتیه سکونت نمود. بخش دیگر مکاسب را از آیت الله حاج میرزا محمّد مجاهدی تبریزی، کفایه الاصول را از آیت الله سیّد محمّد باقر سلطانی طباطبایی و تفسیر را نزد علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایی آموخت و با دوستانی همچون حضرات آیات : سیّد مهدی روحانی، حاج میرزا علی احمدی میانجی، سیّد کاظم حسینی میانجی، شیخ احمد آذری قمی و برخی دیگر به مباحثه تفسیر پرداخت .

وی پس از پایان دوره سطح ، در درس های خارج فقه و اصول حضرات آیات : سیّد محمّد حجّت کوه کمری، حاج آقا حسین بروجردی، شیخ عباسعلی شاهرودی، سیّد محمّد رضا گلپایگانی، سیّد کاظم شریعتمداری و امام خمینی (به مدت پانزده سال) حاضر گردید و سال ها از فضل و دانش آن ها استفاده نمود و از حضرات آیات بروجردی ، سیّد محسن حکیم، سیّد ابوالقاسم خویی، سیّد مرتضی خسروشاهی، سیّد محمّد تقی خوانساری و شیخ محمّد علی اراکی اجازه امور حسبیه دریافت داشت و آثار علمی وی چنین است:

1. توضیح المسائل (فارسی ، قم، 1384ش)؛ 2. مناسک حج (خطی)؛ 3. حاشیه بر تکمله المنهاج (خطی)؛ 4. حاشیه بر العروه الوثقی (خطی).

از فعالیت های وی در طی سال های اخیر تبلیغ و ارشاد مردم در شهرهای تهران ، قزوین ، میاندوآب و تدریس سطوح مختلف حوزوی و قضاوت پانزده ساله در دیوان عالی کشور است، او هم اینک در حوزه علمیّه قم سکونت دارد و پسرش شهید صادق الهامی از شهیدان سرافراز انقلاب اسلامی است .

ص: 398

13. آیت الله میرزا علی قزلجه ای (1305ش - ...) : آیت الله حاج میرزا علی الهی فر معروف به «قزلجه ای»، فرزند ملّا محمود، فرزند ملّا رفیع ، فرزند شیخ حسن ، فرزند شیخ آقا در سال 1305ش برابر با 1345ق در روستای قزلجه از محال عباسی شهرستان بستان آباد در خانواده ای روحانی که پدرانش از سلسله جلیله روحانیت بودند، متولد شد.

در سال 1324ش به تبریز آمد و به مدت شش سال در آن شهر اقامت کرد و کتاب های حاشیه، سیوطی، مغنی، جامی، مطول را در نزد حاج میرزا علی اکبر قاری و علّامه شیخ علی اکبر نحوی و شرح لمعه را از آیت الله سیّد احمد خسروشاهی، رسائل را از آیت الله حاج سیّد هادی خسروشاهی (حاتمی) و بخشی از مکاسب را در محضر آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی فرا گرفت و سپس در 1329ش به قم رفت و از درس آیت الله حاج آقا حسین بروجردی و امام خمینی استفاده کرد. سپس به نجف اشرف مهاجرت نمود و قسمت باقیمانده مکاسب را نزد آیت الله حاج میرزا احمد اهری آموخت و از درس خارج فقه و اصول حضرات آیات : سیّد ابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلی، سیّد محسن حکیم، سیّد عبدالهادی شیرازی بهره مند شد و در این ایام با آقایان سیّد محمّد رجایی، شیخ جواد دشتی، حاج سیّد محمّد باقر کاشانی هم درس و هم بحث گردید و پس از ده سال اقامت در نجف اشرف به تبریز آمد. آثار علمی ایشان چنین است:

1. تقریرات بحث اجاره و حج آیت الله حکیم (خطی)؛ 2. تقریرات مباحث الفاظ و خیارات مکاسب آیت الله حلی (خطی)؛ 3. تقریرات بحث مکاسب آیت الله خویی (خطی).

ایشان دارای اجازات امور حسبیه و روایی از آیت الله خویی و آیت الله سیّد محمّد هادی میلانی است و از سال 1342ش همگام با روحانیت مبارز آذربایجان علیه ظلم و ستم مبارزه کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی سه بار در جبهه های حق علیه باطل حضور یافت و سال ها امامت جمعه موقت تبریز را برعهده داشت .

ص: 399

14. آیت الله میرزا کاظم تبریزی (1340 - 1416ق) : آیت الله حاج میرزا کاظم قاروبی تبریزی، فرزند حاج فرج الله درسال 1300ش برابر با 1340ق در «محله دوچی تبریز» متولد شد. ادبیات و سطوح را در محضر استادانی چون میرزا علی اکبر نحوی، حاج میرزا علی اصغر فقیهی باغمیشه ای، حاج میرزا محمود انصاری، فاضل دنبرانی، ملّا احمد تاهباز و آیت الله سیّد مرتضی خسروشاهی فراگرفت و سپس به زنجان و تهران رفت و در تهران فلسفه را از آیت الله شیخ محمّد علی شاه آبادی و آیت الله میرزا مهدی آشتیانی یاد گرفت و در سال1361ق همراه علّامه شیخ محمّد تقی جعفری به نجف اشرف رفت و در مدرسه بخارایی سکونت کرد و در سطوح عالی ، خارج فقه و اصول ، تفسیر و رجال حضرات آیات: شیخ موسی خوانساری ، شیخ مرتضی طالقانی، شیخ محمّد علی کاظمی، سیّد ابوالحسن اصفهانی، میرزا علی آقا قاضی طباطبایی ، شیخ محمّد کاظم شیرازی، سیّد هادی خراسانی، شیخ جعفر بدیری، شیخ محمّد رضا آل یاسین ، شیخ محمّد حسین تهرانی ، سیّد ابراهیم اصطهباناتی ، سیّد محسن حکیم، شیخ حسین حلی، میرزا باقر زنجانی، سیّد محمود شاهرودی، سیّد محمّد هادی میلانی، سیّد علی بهبهانی رامهرمزی و سیّد ابوالقاسم خویی شرکت کرد و هم زمان با تحصیل به تدریس سطوح عالی و خارج فقه و اصول پرداخت .

وی در پی یک بیماری طولانی در صبح 18 رجب 1416 برابر با 20 شهریور 1374 چشم از جهان فروبست و پس از اقامه نماز به امامت آیت الله سیّد تقی قمی در قبرستان ابوحسین قم به خاک سپرده شد.(1)

15. آیت الله میرزا محسن کوچه باغی (1305 - 1390 ش) : حاج میرزا محسن طالب حقیقت معروف به «کوچه باغی» در دوم مهرماه سال 1305 برابر با بیست و

ص: 400

دوّم ربیع المولود 1345 در محله کوچه باغ شهرستان تبریز متولد شد. پدرش از علمای تبریز بود.

میرزا محسن دوران کودکی را در کنار پدر و مادر خویش سپری کرد و پس از آموختن قرآن کریم در شش سالگی به مدرسه اعتماد که بعدها به انوری تغییر نام داد، رفت و در سال ششم دبستان شاگرد ممتاز در ایران شناخته شد و کتاب تاریخ اسلام تألیف کارلایل را به عنوان جایزه دریافت نمود.

پس از فراغت از کلاس نهم دبستان در عصر اختناق رضاخان پهلوی وارد مدرسه طالبیّه گردید و دروس مقدماتی ، مغنی و مطول را در نزد آیت الله میرزا باقر ویجویه ای و حاج شیخ حسن معصومی یکی پس از دیگری آموخت و کتاب های شرح لمعه، رسائل، مکاسب، کفایه الاصول، شرح اشارات و منظومه را از محضر استادان بنامی همچون حضرات آیات: میرزا باقر ویجویه ای، شیخ جعفر شیخ الائمه ، حاج میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی، سیّد علی مولانا، سیّد حسن انگجی ، سیّد محمّد کاظم مفید، شیخ حسین شنب غازانی، حاج میرزا فتاح شهیدی و حاج سیّد ابوالقاسم قاری یاد گرفت و آن گاه در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج میرزا فتاح شهیدی ، حاج سیّد مرتضی خسروشاهی و حاج میرزا رضی زنوزی حاضر شد و از آن ها بهره ها برد.

وی در حالی که هنوز از عمرش 23 سال سپری نشده بود، در سال 1368ق به عتبات عالیات مهاجرت نمود و در شهر مقدس نجف اشرف و کربلای معلّا از دروس فقه و اصول حضرات آیات: سیّد محسن حکیمخویی ، سیّد عبدالله شیرازی ، سیّد عبدالهادی شیرازی، شیخ حسین حلی ، شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء و سید محمّد هادی میلانی استفاده نمود و در همان سال ورود به عراق در جوار بارگاه ملکوتی حضرت سیّد الشهداء(علیه السلام) با دست های مبارک آیت الله سیّد محمّد هادی میلانی ملبس به لباس روحانیت گردید و پس از ده سال اقامت در حوزه علمیّه نجف اشرف و کسب فیض از فقیهان آن دیار به تبریز مراجعت کرد و این

ص: 401

سفرهای زیارتی و علمی به نجف اشرف ادامه داشت که به سبب کهولت دیگر ادامه نیافت . وی در اثر شایستگی و استعداد وافر موفق به دریافت اجازات متعدد اجتهاد و نقل حدیث از علمای بنام جهان اسلام گردید. آثار علمی و تحقیقی وی چنین است :

1. تقریرات درس آیت الله شیخ حسین حلی (خطی)؛ 2. تقریرات درس صلات مسافر آیت الله خویی (خطی)؛ 3. تقریرات درس اصول آیت الله خویی (خطی)؛ 4. تصحیح حاشیه آیت الله شهیدی بر مکاسب شیخ انصاری (عربی ، تهران ، 1380ق)؛ 5. تصحیح حاشیه آیت الله شهیدی بر وسیله النجاه (مطبوع)؛ 6. آداب الحرمین (فارسی - عربی ، تبریز، 1398ق)؛ 7. انیس العابدین (فارسی - عربی ، تبریز، 1396ق)؛ 8. تصحیح بصائر الدرجات (عربی ، تهران ، 1380ق)؛ 9. سرد المقال فی أحوال الصفار (عربی ، تبریز، 1380ق)؛ 10. شفیع المذنبین (فارسی - عربی ، تبریز، 1377ق)؛ 11. البرهان علی وجود صاحب الزمان (عج) (فارسی - عربی ، تبریز، 1413ق).

او شصت سال تمام به تدریس متون فقهی ، اصولی ، ادبی و فقه خارج مشغول بود و اخیراً به رحمت خدا رفت .

16. آیت الله میرزا محمّد مجاهدی (1324 - 1380ق) : آقا میرزا محمّد مجاهدی تبریزی ، فرزند حاج میرزا علی اکبر مجاهد، فرزند آخوند ملا سلیمان حسن آبادی در سال 1324ق/1285ش در شهر تبریز به دنیا آمد. دروس حوزوی را در زادگاهش فرا گرفت و یکی از اساتید او آیت الله سید مرتضی خسروشاهی بود. ایشان در جوانی به قم آمد و به تحصیل پرداخت . او در جوار مرقد منوّر کریمه اهل بیت ، حضرت فاطمه معصومه(علیها السلام) در محافل علمی نخبگانی همچون حضرات آیات: حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1276 - 1355ق)، میرزا محمّد همدانی (1315 - 1365ق)، سیّد محمّد حجّت کوه کمری (1310 - 1372ق) و حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی (1292 - 1380ق) حضور یافت و از حضرات آیات: سید ابوالحسن اصفهانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و سید محمّد هادی میلانی (25 شعبان 1366ق)

ص: 402

اجازه اجتهاد، از سیّد محسن حکیم اجازه روایی (20 رمضان 1372ق) و از سیّد محمّد حجّت کوه کمری (6 رمضان 1366ق) اجازه امور حسبیّه دریافت نمود.

آیت الله مجاهدی ، پس از کسب کمالات علمی و عملی ، در حوزه علمیّه قم شروع به تدریس و تربیت طلاب کرد و بیست بار مکاسب و شانزده بار کفایه الاصول را تدریس نمود. او استادی مهربان ، دلسوز، دقیق ، نکته سنج و موشکاف بود و به صورت دقیق و ریشه ای معضلات کفایه را می شکافت و بیان می کرد.

ایشان در مسجد امام حسن عسکری(علیه السلام) و مدرسه حجتیّه تدریس می نمود و بسیاری از فضلا و محصلین علوم دینی در محفل علمی اش شرکت می کردند.

شماری از شاگردان آن بزرگوار، هم اکنون در ردیف عالمان ، مدرسان ، واعظان ، محقّقان ، نویسندگان ، فقیهان و مراجع تقلید هستند.

آیت الله میرزا محمد مجاهدی بسیار مهذّب ، وارسته و متقی بود. خوش برخوردی ، مواسات با مردم ، دستگیری از فقرا، رسیدگی به وضع معیشتی طلاب ، تحمّل سختی ها و مشکلات زندگی ، دوری از گناه ، دقّت ، فهم درست مطالب علمی ، علاقه سرشار به علم و عمل و مهم تر از همه بُعد شجاعت و غیرت دینی ایشان زبانزد خاص و عام بود، اگر در جایی منظره ای می دید که مخالف با شؤون اسلامی است ، به وظیفه شرعی خویش عمل می کرد و خلاف مقررات الهی را از هیچ کسی بر نمی تافت . درِ خانه اش همواره به روی مراجعین باز بود، ولی در عین حال از مطرح شدن می هراسید. فرزند بزرگ ایشان می گوید:

من در طول سال هایی که در خدمتشان بودم ، ندیدم که در یکی از اعیاد در خانه بماند که مبادا دو نفر به دیدن ایشان بیاید. از این مسأله کراهت داشتند که مبادا مطرح بشوند و صبح زود از خانه بیرون می رفتند.

آن فقیه فرزانه ، در عمر کوتاه خود آثار علمی خوبی به یادگار گذاشته که عبارت اند از :

1. الهدایه إلی رموز الکفایه (عربی، خطی)؛ 2. نقد اللالی فی فروع العلم الاجمالی (عربی، خطی)؛ 3. قید الفوائد و کشکول (عربی - فارسی، خطی)؛ 4.

ص: 403

إلزام النواصب بإمامه علیّ بن ابی طالب (عربی، خطی)؛ 5. المعارف و العقائد و الاخلاق، چهار جلد (فارسی، خطی)؛ 6. شرح سیوطی؛ 7. تفسیر سوره حمد.

این استاد نامدار حوزه علمیّه قم ، پس از سال ها تهذیب نفس ، تحقیق ، تربیت شاگردان و پروراندن فرزندان صالح ، بر اثر عارضه سرطان خون در بیمارستان بازرگانان تهران جان به جان آفرین تسلیم کرد. با انتشار خبر رحلت این عالم فرهیخته بازار تهران و دروس حوزه به مدّت یک هفته تعطیل شد و پیکر پاکش پس از تشییع شایسته و اقامه نماز میت به امامت مرجع تقلید وقت ، آیت الله حاج آقا حسین بروجردی - با وجود کهولت ، کسالت و تب - در مقبره آیت الله حاج شیخ عباسعلی شاهرودی در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. نوشته سنگ مرقد مطهّر وی که آیت الله سیّد شهاب الدین مرعشی آن را نوشته ، چنین است:

هو الباقی

قد ارتحل من هذه النشأه الدنیّه إلی دارالسرور العالم الجلیل و الحبر النّبیل و من جدّ و اجتهد فی التدریس و تربیه المتعلمین بحیث کان من جهابذه الأساتذه فی الحوزه العلمیّه من یهوی إلیه أفئده الطلبه من کلِّ فجّ حضرت حجّه الاسلام و المسلمین آیه الله المیرزا محمّد المجاهدی التبریزی (طاب ثراه) و کانت الجنّه ماواه توفی(قدس سره) فی عشاء الأربعاء بعشرین من ثانی الربیعین سنه ثلاث مأه و ثمانین بعد الألف من الهجره ، 1380.(1)

17. آیت الله میرزا ولی الله اشراقی سرابی (1289 - 1350ش) : آیت الله حاج میرزا ولی محمّد اشراقی سرابی از شاگردان برجسته آیت الله خسروشاهی در سال 1329ق در روستای شیره جین سراب به دنیا آمد. پدرش شادروان کربلایی هاشم شخصی با ایمان و زارع بود.

در هفت سالگی به فراگیری کلام الهی پرداخت و تحصیلات ابتدایی را در

ص: 404

مکتب خانه زادگاهش ، نزد حاج میرزا عبدالحمید شیره جینی به خوبی یاد گرفت . آن گاه به شهرستان سراب عزیمت نمود و مقدمات علوم عربی را از محضر آیت الله حاج میرزا محمّد تقی نوری سرابی و دیگران اخذ کرد و سپس در حالی که هفده بهار از عمرش سپری شده بود، در سال 1346ق راهی حوزه علمیّه تبریز گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج میرزا محمود دوزدوزانی، سیّد مرتضی خسروشاهی، حاج میرزا فتّاح شهیدی، حاج میرزا ابوالقاسم گرگری حاضر شد و از فیوضات علمی آن ها بهره برد و آن گاه به تدریس کلام ، تفسیر و سطوح خارج فقه پرداخت و از استادان بزرگ حوزه های علمیّه نجف، قم، مشهد و تبریز موفق به دریافت اجازات روایت و اجتهاد گردید.

مشایخ علمی و روایی وی عبارت اند از حضرات آیات: 1. حاج میرزا ابوالحسن انگجی، 2. حاج شیخ عبدالکریم حائری ، 3. سیّد ابوالحسن اصفهانی، 4. حاج میرزا محمود دوزدوزانی، 5. سیّد محمّد حجّت کوه کمری، 6. سیّد مرتضی خسروشاهی، 7. سیّد کاظم شریعتمداری، 8. سیّد ابوالقاسم خویی، 9. سیّد شهاب الدین مرعشی ، 10. حاج میرزا عبدالله مجتهدی سرابی، 11. حاج میرزا فتّاح شهیدی، 12. حاج میرزا ابوالقاسم گرگری، 13. شیخ عبدالنبی عراقی، 14. سیّد محمّد هادی میلانی، 15. سیّد محسن حکیم.

آیت الله اشراقی فعالیت های اجتماعی ، تبلیغی و علمی وسیعی داشت و قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه بود. حاصل تلاش های خستگی ناپذیر و مطالعات حدود شانزده ساعته وی در طول شبانه روز، تحریر، تحقیق و تدوین بیش از 45 عنوان کتاب در رشته های مختلف علمی مانند تاریخ اهل بیت ، تفسیر، علوم قرآنی ، فقه ، اصول ، حدیث ، رجال ، تراجم و کلام گردید که امید است به همّت فرزندانش به چاپ رسد. سرانجام وی در سوم محرّم 1392 برابر با 1350ش در تبریز بدرود حیات گفت و پس از تشییع شایسته در گورستان محله امیرخیز معروف به قوم تپه به خاک سپرده شد. سپس بر اثر تخریب قبرستان یاد شده در سال های اخیر، پیکرش به قبرستان وادی رحمت منتقل گردید و در قطعه هنرمندان دفن شد. نوشته سنگ مرقد وی چنین است :

ص: 405

مرقد فقیه مُفسر، محقق عالی قدر آیت الله حاج میرزا ولی الله اشراقی (أعلی الله مقامه) مؤلف 48 جلد کتاب بزرگ و رساله تحقیقی در علوم و معارف اسلامی 1287 - 1351 ش.

در حاشیه های راست و چپ و بالا و پایین مزار عبارات زیر آمده است:

تألیفات مطبوع: 1. اثبات الرجعه؛ 2. اثبات الآیات؛ 3. توضیح آیات الاحکام؛ 4. جمعه را در یابید؛ 5. اثبات الوظیفه؛ 6. بدائع الحکمه.

تألیفات خطی: 1. الإرشاد، شش جلد؛ 2. اثبات الآیات، دو جلد؛ 3. إثبات الرجعه، دو جلد؛ 4. الجمعه ما الجمعه؛ 5. تفصیل الآیات؛ 6. تفسیر آیات الاخلاق؛ 7. سایر تألیفات در مباحث فقه و اصول .

18 - آیت الله سیّد اسماعیل اصفیایی (1328-1410 ق)

آیت الله حاج سیّد اسماعیل اصفیایی شندآبادی فرزند میرعبدالله در سال 1328 ق در روستای «شندآباد» از توابع شهرستان «شبستر» به دنیا آمد. قرآن، ابواب الجنان، گلستان سعدی، تاریخ معجم، تنبیه الغافلین و نصاب الصبیان را در مکتب خانه شندآباد فراگرفت و سپس به شبستر آمد و در نزد آیت الله حاج میرزاکاظم آقا شبستری به تکمیل علوم دینی پرداخت. آنگاه به حوزه علمیّه تبریز رفت و در محضر آیت الله انگجی و آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی به تحصیل سطوح عالی پرداخت و در کنار تحصیل به تدریس و امامت مسجد امامزاده سید حمزه روی آورد و به تفسیر قرآن کریم اشتغال ورزید.

ایشان اواخر عمر شریف را در قم سکنی نمود و به تهذیب و تزکیه نفس پرداخت، برخی از ویژگی های اخلاقی مانند تواضع و فروتنی، رقّت قلب، پرهیز از مقام و جاه طلبی، دلسوزی و رسیدگی به طلاب، عشق به حضرت ولیعصر(عج)، توجه به حاجات مردم، و نظم در کارها سبب گردید که مورد توجه علمای بزرگ قرار گیرد. فرزندش سید محمد اصفیایی در مورد توجه وی به روزه های استحبابی می نویسد :

ص: 406

ایشان از سال 1342 روزه مستحبی را از اوّل ماه رجب شروع نموده و به استثنای ایام عید فطر و قربان و روز عاشورا، افطار نکرد و پس از گذشت یک سال، سحری را هم از برنامه خود حذف نمود و فقط برای استحباب سحور، مقدار یک استکان شیر می خورد و تا سال 1356 به همین منوال گذشت و پس از آن فقط ایام مندوب الیه ماه ها را امساک می کرد و در ایامی که روزه نبود، فقط صبحانه و شام می خورد.

وی علاقه فراوانی به بنیانگذار جمهوری اسلامی داشته و در اوایل انقلاب اسلامی به امامت جمعه شهرستان مراغه منصوب شد که بنا به مصالحی بعد از مدت کمی به قم مراجعت نمود.

آثار و تألیفات وی چنین است :

1. تحقیق و چاپ محاسبه النفس تألیف سیّد بن طاووس؛ 2. کشف الریبه (چاپ مکرر).

وی در تاریخ بیست و ششم آذرماه 1368 ش مطابق با هیجدهم جمادی الاول 1410 ق وفات نمود و در باغ بهشت (مقبره علما) به خاک سپرده شد. زمانی که خبر رحلت ایشان به آیت الله اراکی رسید فرمود: اصفیایی از اصفیا بود. و نیز وقتی که آیت الله بهاءالدینی خبر ارتحال او را شنید فرمود: ایشان در آنجا (جهان آخرت) حکومت دارد.

فرزندانش عبارت است از :

1. روحانی وارسته، حاج سیّد عبدالله فاطمی نیا از افاضل علمای آذربایجان، مقیم تهران.

2. دانشمند نسخه پژوه، سیّد محمّد اصفیایی.

3. سیّد علی اصفیایی.

4. سیّد محسن اصفیایی.(1)

ص: 407

19 - آیت الله میرزا محمود شتربانی (1294 ش - ...)

آیت الله حاج میرزا محمود حسنی نسبان شتربان معروف به «شتربانی»، فرزند حسن در سال 1335 ق برابر با 1294 ش در محله «شتربان» تبریز دیده به جهان گشود و بعضی از علوم ادبی را به طور خصوصی خواند و آنگاه در 15 سالگی به مدرسه حسن پادشاه رفت و مقدمات علوم ادبی را از آیت الله حاج میرزا حسین ایوقی، حاشیه را از آیت الله حاج میرزا علی عسگر باغمیشه ای، قسمت عمده معالم را از آیت الله حاج میرزا علی اکبر مرندی، بخشی از لمعه را از آیت الله سید ابراهیم دروازه ای، رسائل را از آیت الله حاج میرزا محمود دوزدوزانی، مکاسب را از آیت الله حاج میرزا جواد سلطان القرایی و جلد اول کفایه الاصول را از آیت الله دوزدوزانی بهره برد و سپس برای تکمیل آموخته های خویش به مشهد رفت و جلد دوم کفایه الاصول را نزد آیت الله حاج میرزا احمد کفایی خواند و بعد در جلسات خارج فقه آیت الله سید یونس اردبیلی حاضر شد و پس از آن مشهد را به سوی قم ترک کرد و بعد از اندک مدتی اقامت در آنجا به امر آیت الله حاج آقا حسین بروجردی به تبریز عزیمت نمود و در مدرسه حسن پادشاه به تدریس پرداخت.

ایشان در کنار تدریس در حوزه علمیه تبریز در ردیف شاگردان برجسته آیت الله حاج میرزا فتاح شهیدی، آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی و آیت الله حاج میرزا رضی زنوزی قرار گرفت و سال ها در محضر آن ها کسب فیض نمود و در حاشیه آن از تفسیر آیت الله حاج سید کاظم شریعتمداری و کلام آیت الله حاج سید مرتضی مستنبط استفاده نمود و در طول تحصیل با بزرگانی چون آیت الله حاج میرزا جواد آقا تبریزی، آیت الله سید یوسف مدنی تبریزی، آیت الله حاج میرزا ولی الله اشراقی سرابی و سید موسی اهری به مباحثه پرداخت. وی از آیت الله سید ابوالقاسم خویی، آیت الله سید محسن حکیم، آیت الله سید محمد هادی میلانی، آیت الله سید عبدالهادی شیرازی، آیت الله سید کاظم شریعتمداری، امام خمینی، آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، آیت الله شیخ محمد تقی بهجت، آیت الله میرزا جواد آقا تبریزی، آیت الله سید علی خامنه ای اجازه امور حسبیه و از آیت الله

ص: 408

حاج شیخ یوسفعلی ممقانی و آیت الله مرعشی نجفی اجازه نقل اخبار و احادیث دارد و خود ایشان نیز به عده ای از افاضل اجازه روایتی داده است.

برخی از آثار علمی و قلمی وی چنین است :

1. ارشاد الحج؛ 2. میزان السعاده؛ 3. سفرنامه جبهه و جنگ؛ 4. زندگینامه چهارده معصوم؛ 5. جنگ و جهاد از دیدگاه قرآن؛ 6. ترجمه رساله الحقوق؛ 7. برادران سفر بخیر؛ 8. تقریرات بحث (باب عدّه) آیت الله اردبیلی؛ 9. تقریرات بحث فقهی آیت الله شهیدی؛ 10. تقریرات بحث فقهی آیت الله خسروشاهی.

ایشان در سال 1331 ش به سفارش علمای وقت آذربایجان و درخواست مردم منطقه باسمنج، در آن دیار رحل اقامت افکند و بیش از نیم قرن در آن شهر مشغول خدمات علمی، دینی، فرهنگی و عمرانی بود. برخی از خدمات ایشان که به کمک اهالی خیّر محل صورت گرفته، چنین است :

1. تأسیس بیمارستان 25 تخت خوابی با هزینه حاج علی صباخ امیرخیزی؛ 2. احداث دبیرستان باقرالعلوم با هزینه خانواده حیدرنامی؛ 3. احداث دبستان ثامن الائمه با هزینه خانواده حیدرنامی؛ 4. تجدید بنای مسجد امام حسن(علیه السلام)؛ 5. تجدید بنای مسجد امام حسین(علیه السلام)؛ 6. تجدید بنای مسجد شهداء؛ 7. تجدید بنای مسجد قلعه (ولیعصر فعلی) 8. تجدید بنای مسجد دیزج؛ 9. احداث مسجد حاج ابدال؛ 10. تجدید بنای مسجد جانقور؛ 11. تجدید بنای مسجد شادباد؛ 12. تبلیغ و ترویج احکام الهی در مسجد ملا حسن واقع در خیابان مفتح؛ 13. اقامه نماز ظهر و عصر در مسجد امام حسین(علیه السلام)؛ 14. اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد قلعه (مسجد امام حسین(علیه السلام)).

معظم له ساکن باسمنج بوده و از علمای طراز اول آن منطقه به شمار می رفت. او در بین علمای آذربایجان موصوف به فضل و تقوا بوده و با اعمال و رفتار بسیار نیکوی خود موجب آبروی اسلام و روحانیت شده است. وی در دوران جنگ تحمیلی علیه ایران 12 بار عازم جبهه های حق علیه باطل شده و خاطرات تلخ و شیرین بسیاری از آن روزها به یاد دارد.(1)

ص: 409

20 - آیت الله سید مهدی علوی بخشایشی (1310-1377 ش)

آیت الله حاج سید مهدی علوی، فرزند سید ابوالقاسم، فرزند میر علی اکبر از سادات موسوی و از نسل پاک امام موسی بن جعفر(علیه السلام) می باشد. نسب نامه آیت الله علوی مورد تأیید نسب شناس خبیر آیت الله سید محمود مرعشی نجفی و فرزندش آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی می باشد. وی در سال 1310 ش در «بخشایش» در خانواده ای مذهبی و زحمتکش به دنیا آمد. پدرش آقا سید ابوالقاسم شخصی متدین و به حرفه بنّایی اشتغال داشت. ایشان تحت سرپرستی پدر و مادرش پرورش یافت و قرآن مجید و خواندن و نوشتن را در زادگاه خویش فرا گرفت و در سن 13 سالگی به شهر تبریز مهاجرت نمود. وی در بدوِ ورود به تبریز در مدرسه مبارکه طالبیّه سکونت کرد و مشغول فراگیری علوم اسلامی گردید. معظم له دروس سطوح را در محضر اساتید وقت آن زمان از جمله: فقیه نامدار آیت الله حاج میرزا فتّاح شهیدی و آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی فراگرفت و پس از ده سال اقامت در تبریز در سال 1333 ش راهی شهر مقدّس قم شد و در محضر اساتید حوزه چون : آیت الله سید کاظم شریعتمداری، آیت الله شیخ عبّاسعلی شاهرودی و آیت الله میرزا هاشم آملی زانوی ادب بر زمین زد و سالیان بسیاری از علم آنان بهره مند شد و از برخی از استادان حوزه مانند: آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، آیت الله سید محسن حکیم و آیت الله سید کاظم شریعتمداری اجازه نقل حدیث و امور حسبیه دارد... فقید سعید همزمان با تحصیل به تدریس شرح لمعه، رسائل، مکاسب، کفایه الاصول، درس خارج فقه، تألیف کتاب و تبلیغ احکام دینی در ایّام تعطیلی حوزه علمیّه قم پرداخت و از این رهگذر موجب بهره وری فرهنگی، معنوی و اخلاقی مردم شد.

آثار ایشان اعم از چاپی و خطّی عبارت است از :

1. گفتار علوی، 5 جلد؛ 2. داستان های علوی، 4 جلد؛ 3. پنج گفتار؛ 4. حقوق والدین بر فرزندان از دیدگاه اسلام؛ 5. آیین دوستی از دیدگاه قرآن و حدیث؛ 6.

ص: 410

سیمای اخلاق اسلامی، 2 جلد؛ 7. حاشیه بر عروه الوثقی؛ 8. تقریرات درس صلاه جمعه و جماعت و نماز مسافر بحث آیت الله حاج آقا حسین بروجردی؛ 9.تقریرات درس اصول آیت الله میرزا هاشم آملی؛ 10. فهرست العناوین و الموضوعات.

معظم له از محضری خوش و اخلاقی شایسته و زندگی ساده و توأم با قناعت برخوردار بود و از دقایق زندگی اش بهره می برد. فرد پرکار و پرمطالعه ای بود و بر دقت در نقل و استناد به منابع معتبر اصرار می ورزید. به آنچه می گفت عمل می کرد و همواره خدا را حاضر و ناظر خویش می دانست. در بیان حق ابایی نداشت و پاس کسی را نمی داشت، در عبادت خدا و راز و نیاز با او خالص بود و نام خدا همیشه بر زبانش جاری بود.

حجّت الاسلام والمسلمین سید صادق تبیانی در مورد نماز استسقاء مرحوم آیت الله علوی در روستای «ممدیل» می گوید :

روزی با یکی از اهالی ممدیل روبه رو شدم. وی از احوال آن مرحوم جویا شد. گفتم که ایشان رحلت نموده است.

با شنیدن این خبر سخت متأثّر شده و به شدت گریست!!

سپس از کرامت ایشان چنین تعریف کرد که مردم روستا به جهت خشکسالی از آن مرحوم تقاضا می کنند که نماز استسقاء بخوانند. ایشان قبول کرده و می فرمایند: شما بروید به صحرا، من هم پشت سر شما می آیم.

هوا هم صاف و بی ابر بود! پس از مدّتی دیدم آن مرحوم پابرهنه، در حالی که اوراد و اعمال مخصوص نماز را انجام می دهد، آمد و نماز استسقاء را به جا آورد.

پس از نماز سر بر سجده نهاد و عرضه داشت :

پروردگارا! تا بر سرم باران نبارانی سر از سجده بر نمی دارم!

مدتی طولانی گذشت. سپس به تدریج ابرها نمایان گردید و باران بسیار خوبی بارید و ایشان هم سر از سجده برداشتند.

این عالم ربّانی پس از شصت و هشت سال زندگی پربرکت در شهر قم بدرود حیات

ص: 411

گفت و پس از تشییع و اقامه نماز میّت به امامت آیت الله سید موسی شبیری زنجانی در قبرستان ابو حسین جنب آرامگاه استادش، آیت الله سید کاظم شریعتمداری در خاک آرمید. رو نوشت مضجع وی بدین قرار است :

العلماء باقون مابقی الدهر

مرقد عالم ربانی و فقیه صمدانی از افتخارات حوزه علمیّه قم، حضرت آیت الله حاج سید مهدی علوی بخشایشی که عمر خود را صرف پیشبرد فرهنگ اسلام و تألیفات سودمند نمود، به تاریخ 7/4/1377 در سن 68 سالگی در جوار کریمه اهل بیت آرمید.

* * *

لازم به یادآوری است که علاوه بر این بزرگان، آیت الله سید مرتضی خسروشاهی در مدت زمان طولانی اقامت خود در تبریز، ده ها و بلکه صدها نفر از طلاب و فضلای حوزه علمیه تبریز را در مکتب علمی - فقهی - معنوی خود تربیت نمود که پرداختن به شرح حال همه آن بزرگواران در این مختصر نمی گنجد.

ص: 412

ص: 414

بسم الله الرحمن الرحیم

بی شک پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام عظیم الشأن راحل قدس الله نفسه الزکیه و برپایی حکومت اسلامی بر مبنای ولایت فقیه بزرگترین رویداد تاریخ اسلام در دوران غیبت کبرای حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز روشن ترین دلیل و برهان عینی و عملی بر حقانیّت مبانی اعتقادی - فکری مکتب تشیّع، و بر پویایی و توانایی فقه امام جعفر صادق صلوات الله علیه بر حل معضلات جامعه بشر، و اداره امور انسان ها در پیشرفته ترین دوران های علمی و پیچیده ترین شرایط و روابط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی حاکم بر جامعه انسانی است.

بخشی از این توانایی و پویایی فقه جعفری محصول تلاش های طاقت فرسا و مخلصانه ای است که توسط فقیهان وارسته و عالمان زاهد و خداترس در دوران های سیاه اختناق و تحت فشار فرساینده محرومیّت های مضاعفی که از هر سو بر جامعه تشیّع و به ویژه روحانیت فداکار شیعه تحمیل می شد انجام گرفته است.

بدون تردید از جمله فقیهان وارسته ای که در این مجاهدت توانفرسا در مقدم ترین صفوف کاروان فقاهت قرار دارد و از بنیانگذاران تفکر فقهی معاصر شیعه به شمار می آید، استاد فقهای قرن اخیر و تالی رتبه معصوم - در علم و عمل - شیخ مرتضی انصاری دزفولی رضوان الله علیه است.

ابتکار عملی، نبوغ فکری، وارستگی معنوی و تبلور کمالات و فضائل اخلاقی از ویژگی های برجسته این شخصیت کم نظیر است.

اکنون که انقلاب اسلامی ملت بزرگ ایرانبه رهبری خلف صالح امام راحل (ره)، حضرت آیت الله خامنه ای، دوران سازندگی و سازماندهی جامعه نوین و مترقی

اسلامی را طی می کند، آنچه بیش از هر چیز دیگر شرط اصلی موفقیت و سلامت

ص: 415

در این مرحله حساس می باشد، ارائه راه حل های رهگشا و طرح های چاره ساز فقهی است که علاوه بر ویژگی اصالت فقهی و اسلامی از ویژگی همپایی با شرایط و روابط پیچیده جهان حاضر نیز برخوردار باشد.

کاوش های محققانه و مجتهدانه صاحبنظران با دیدگاه های گوناگون در ابعاد مختلف اندیشه فقهی شخصیتی چون شیخ اعظم انصاری (قدس سرّه) که تبلور قوی ترین تفکر فقاهتی عصر اخیر است می تواند گامی مؤثر در جهت تحقق این هدف بزرگ باشد.

بدین جهت، و نیز به منظور آشنایی هر چه بیشتر مجامع علمی و تحقیقی جهان با گوشه ای از دستاوردهای عظیم حوزه های علمی شیعه، و نیز با هدف آشنایی هر چه بهتر و بیشتر نسل نوخاسته انقلاب با مفاخر تاریخ پرافتخار جامعه اسلامی که در عرصه اندیشه و عمل عالی ترین تبلور فضیلت و کمال انسانی اند، تصمیم به برپایی کنگره جهانی شیخ انصاری گرفته شد.

مقدمات اجرای این تصمیم - علی رغم همه دشواری ها که بر سر راهش بود - در پرتو عنایات و توجهات مقام معظم رهبری و ولی امر مسلمین جهان حضرت آیت الله خامنه ای، فراهم شد و هم اکنون در آستانه برپایی این همایش عظیم اسلامی و علمی قرار داریم.

آنچه اکنون در پیش روی شماست بحثی است که تحت عنوان «مشکاه المصابیح فی التعادل و التراجیح» به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید هادی خسروشاهی به دبیرخانه کنگره واصل، و پس از بررسی هیأت علمی جهت ارائه در ویژه نامه برگزیده شد.

ضمن تشکر و سپاس از نویسنده محترم مقاله، از خدای متعال طول عمر با عزت و سلامتی برای مقام معظم رهبری - که همه این دستاوردهای عظیم علمی و فرهنگی از برکات حسن نظر و عنایت ایشان است - مسئلت داریم.

ربنا تقبّل منا انّک انت السمیع العلیم

دبیر کنگره شیخ اعظم انصاری (قدس سرّه)

محسن اراکی - 4/5/ 73

ص: 416

مشکاه المصابیحتقریرات درسی شیخ مرتضی انصاری

نام مؤلف کتاب: آیت الله العظمی سید محمد خسروشاهی (رضوان الله علیه)

تاریخ تألیف: 1269 ه- ق.

چاپ اول نجف: 1310 ﻫ .

قطع: رحلی.

تعداد صفحات: 363 صفحه.

رساله های ضمیمه: 57 صفحه.

مؤلف کتاب مرحوم آیت الله آقا سید محمد حسینی تبریزی معروف به «مجتهد خسروشاهی» از علمای بزرگ شیعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شیخ مرتضی انصاری است.

مؤلف بزرگوار در سال 1229 هجری قمری در شهر مقدس کربلا، در خانواده ای اهل علم و تقوا، دیده به جهان گشود و دوران کودکی و مراحل ابتدایی و مقداری از مراحل عالیه تحصیل را در همان شهر گذراند و سپس در خدمت پدرش آیت الله آقا سید علی حسینی خسروشاهی که از اجلّه علمای آن عصر بود، به نجف هجرت نمود و مشغول ادامه تحصیلات عالیه، در حوزه علمیه نجف گردید.(1)

در آن زمان که مرحوم مؤلف در حوزه علمیه نجف به تحصیلات خود ادامه می داد، حوزه علمیه نجف در اوج شکوفایی بود و اقامت و فیوضات شخصیت برجسته علمی، همچون استاد اعظم شیخ انصاری در نجف، به آن حوزه علمیه رونق فراوانی بخشیده بود و مغزها و استعدادها از کشورها و شهرهای مختلف اسلامی به سوی نجف سرازیر شده بودند و شاید آیت الله آقا سید محمد خسروشاهی هم به خاطر استفاده از درس شیخ انصاری، حوزه کربلا را ترک گفت و در نجف رحل اقامت

ص: 417

افکند. معظم له در درس استاد بزرگ شرکت نمود و از محضر او بهره ها برد و در سایه فکر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و کوشش فراوانش چنان به سرعت پیش رفت که در اوایل اقامتش در نجف به مرحله اجتهاد رسید و به نوشتن تقریرات درس استاد خود موفق گردید و سپس به تدریس پرداخت.

مؤلف به فقاهت و أعلمیّت استاد اعظم شیخ انصاری اعتقاد کامل داشت و تا شیخ زنده بود، محضر وی را مغتنم می شمرد و در اوایل کتاب «مشکاه المصابیح»، استاد خود را چنین توصیف می کند: «... و الحبر الأفضل البحر الخضم و الطود الأشمّ، قدوه الأنام و فرید الأیام، نخبه الأعلام و المولی القمقام، حجّت الاسلام و مصباح الظلام، صدر المحقّقین و بدر المدقّقین، کاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الأواخر و الأوائل، أزهد عبّاد الأبرار و أعبد زهّاد الأخیار، أعلم فقهاء الأعصار و أفقه علماء الأمصار، شیخنا الاستاذ و ملاذ العباد، مصطفی المصطفی و مرتضی المرتضی، علم الهدایه و التقی، أعنی: جناب الشیخ المرتضی - أدام الله توفیقه و مدّ عمره و تأییده - و لا زالت ریاض علمه ممطوره و أعلام فضله مرفوعه...»(1) سپس به جریان تألیف خود،

«مشکاه المصابیح»، اشاره کرده می گوید: ثمره ای از ثمرات باغ علمش را چیدم و درّهایی از دریای علمش را استخراج نموده و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسید بر آن افزودم... و در آن مهمات مسائل اصول را که در ابواب اصول درج نشده بود، درج کردم و آن را مطابق ترتیب درس استاد تنظیم نمودم نه به ترتیب کتابش؛ زیرا آن موقع هنوز خود شیخ بحث «تعادل و تراجیح» را ننوشته بود.(2)

آری کتاب «مشکاه المصابیح» از جمله آثار علمی آن مرحوم در اصول فقه و درباره تعادل و تراجیح است که به سال 1269 ه- از تألیف آن فارغ شده و در سال 1310 در حال حیاتش در 363 صفحه در قطع بزرگ، با حواشی فرزند برومندش، آیت الله سید احمد خسروشاهی، در نجف اشرف چاپ شده است.

ص: 418

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره «مشکاه المصابیح» می نویسد: مشکاه المصابیح در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است و آن را علامه حاج سید محمد بن علی بن ابی الحسن الحسینی خسروشاهی تبریزی (متوفی در حدود 1312) نوشته و عنوان تفصیلی آن «التعادل و التراجیح» می باشد و به سال 1269 از تألیف آن فارغ شده، و در سال 1310 در حال حیات مؤلف در نجف به طبع رسیده است و این کتاب را برای پسرش آقا سید احمد مرقوم داشته و تقریض هایی هم بر آن نوشته شده است.(1)

مرحوم علامه سید محسن امین در کتاب «أعیان الشیعه» در دو جا از آیت الله آقا سید محمد خسروشاهی اسم برده و تصریح کرده است که وی از شاگردان شیخ انصاری بوده و کتاب «مشکاه المصابیح فی التعادل و التراجیح» و رساله ای در وضع الفاظ از تألیفات اوست.(2)

مؤلف، تقریض دو تن از شخصیت های بزرگ علمی آن عصر را در آخر کتابش آورده است. از جمله یکی از مؤلفان، که همنام خود مؤلف است و در میان دوستانش به «ابن داود» معروف بوده، در ضمن تقریضی بر کتاب «مشکاه المصابیح» نوشته است : «... ولعمری کتابک لاُصول الأحکام کالعمود للخیام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحه ایّاکم فی کل لیله و یوم استفیت فیه بنخبه العقل عن نقل النقل...»(3)

«به جانم سوگند کتاب تو در اصول احکام مانند ستون خیمه است و آن را احاسن قوم (شیخ انصاری) نیکو شمرده اند...».

در تقریض دیگری که آن را جناب شیخ مهدی بن شیخ علی بن شیخ جعفر مرقوم داشته، پس از حمد و ثنا و درود بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نوشته است: «... و لقد سرحت بکر الفکر فی هذا التحقیق الأنیق و أطلقت عنان النظر فی مسرح هذا التدقیق الرشیق الذی سمحت به فکره جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الاصول قطب دائره

ص: 419

الاجتهاد و الکمال و منبع الفضل و الافضال، من الیه انتهی فضل علماء زمانه و منه انبعث تحقیقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدی التحقیق و المتربیّ فی حجر التدقیق، فوجدته بحمد الله تعالی جامعآ لمحاسن التحقیقات الأنیقه و التدقیقات الرشیقه منبئآ عن طول باع مؤلفه...».

سرانجام نویسنده این تقریض، مقام علمی مرحوم آیت الله آقا سید محمد خسروشاهی را ستوده و کتاب «مشکاه المصابیح» را بهترین کتاب در موضوع خود معرفی کرده است، تا آنجا که گفته :

«فهو الحری بأن یرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر و أن یکتب بالنور علی وجنات الحور...»(1)

«و آن سزاوار است با آب طلا ترسیم شود نه با مرکّب، و با نور روی پرهای فرشتگان نوشته شود.»

مؤلف در آخر کتاب، خود و موقعیت علمی پدرش را این چنین توصیف می کند : «... هذا غایه ما قصدنا بیانه. و أنا الحقیر محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الحائری مولدآ، و الغروی مسکنآ، التبریزی أبآ، الشهیر بالخسروشاهی جدّآ... و قد وقع الفراغ من تألیف هذا الکتاب الذی عُنیت بجمعه و تهذیبه و تألیفه و ترصیفه... أعنی «مشکاه المصابیح» فی التعادل و التراجیح فی سنه 1269 ه- لقرَّتَی عینی أحمد و أبی الحسن و ذلک بعد أن أتممت من العمر الثلاثین و دخلت فی عشر الأربعین...».

و سپس درباره والد ماجدش می نویسد: «... ثمّ انّ المرجوّ من أعزّالناس علَیّ و أکرمهم لدَیّ، أعنی جناب الوالد الماجد، جامع المعقول و المنقول، حاوی الفروع و الأصول مشیّد مبانی مسائل الحلال و الحرام ممهّد قواعد الشرائع و الأحکام، معلّم معالم اُصول الحقائق، مفسّر مقاصد رموز الدقائق، زبده العلماء و المحقّقین، عمده الفقهاء و المدقّقین، السید المعزّی الیه الأعظم - السید علی الحسینی التبریزی

ص: 420

الخسروشاهی - أن یصلح ما یجد من الخلل و النقصان و الخطأ و النسیان...».(1)

چنانکه ملاحظه می فرمایید مرحوم مؤلف، کتاب «مشکاه المصابیح» را برای دو فرزند و نور چشم خود، آقا سید احمد و آقا سید ابوالحسن، نوشته و این زمانی بود که مؤلف سه دهه از عمر خود را سپری کرده و داخل در دهه چهارم شده بود.

مؤلف سپس از پدرش درخواست نموده اگر در این کتاب نقص و عیبی مشاهده نماید با لطف و بزرگواری خود اصلاح فرماید و این نهایت خضوع و خشوع او را در مقابل پدر نشان می دهد.

... پس از نوشتن همین کتاب بود که آوازه شهرت علمی مؤلف در مجامع علمی پیچید و زبانزد علما و فضلا واقع گردید و لذا گفته اند مقام علمی وی در حوزه نجف، آنچنان بود که بعد از استادش، از مراجع دینی به شمار می رفت و در حوزه درسش جمع کثیری از فضلا و طلاب شرکت می نمودند.(2)

علامه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مجلد اخیر «نقباء البشر فی القرن الرابع عشر» در این زمینه چنین اشاره می نماید: «السیّد العالم الورع التقیّ الجلیل، الحاج سید محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی، من العلماء الأعلام و المراجع العامّه... صاحب التعادل و التراجیح المطبوع، الموسوم بمشکاه المصابیح الذی ألّفه 1269، و الرساله الباقریّه الذی ألّفه 1276 و رساله فی الحقیقه الشرعیّه، فرغ منها 1268، کلّها طبعت سنه 1310 و علیه تقاریض کثیره...»(3)

مؤلف کتاب «زندگی و شخصیت شیخ انصاری» ضمن برشمردن شاگردان مرحوم شیخ انصاری در ردیف 202، درباره مرحوم آیت الله سید محمد خسروشاهی این چنین نوشته است :

«فرزند سید علی بن ابوالحسن حسینی خسروشاهی تبریزی از علمای امامیه، زاهد، متّقی و از شاگردان شیخ بوده و کتاب «مشکاه المصابیح» از تألیفات ایشان می باشد و

ص: 421

در تبریز دار فانی را وداع گفته و جنازه اش در رواق مطهّر حضرت امیرالمؤمنین به خاک سپرده شد. فرزندش به نام سید احمد نیز از أجلّه اهل علم بوده که در سفر حج به سال 1326 ه- وفات نمود و در بقیع مدفون گردید».(1)

به هر حال، کتاب «مشکاه المصابیح» یکی از غنی ترین و مشروح ترین کتب اصول، درباره «تعادل و تراجیح» است که شامل تقریرات درس استاد اعظم شیخ انصاری (قدس سرّه) و نظریات خود مؤلف، مرحوم آیت الله سید محمد خسروشاهی می باشد... و با توجه به این نکته که بحث استاد اعظم، شیخ انصاری در این موضوع و در کتاب گرانسنگ «رسائل» صفحاتی بیش نیست، ولی این کتاب در 365 صفحه در قطع بزرگ چاپ شده است، اهمیت آن بر اهل علم کاملا روشن می گردد.

امید آن که توفیق تجدید چاپ آن نصیب گردد تا اساتید و فضلای معاصر از مباحث پرمایه و ارزشمند آن بهره مند شوند.

* * *

در اینجا اشاره به این نکته بی مناسبت نمی باشد که به ضمیمه کتاب «مشکاه المصابیح» چند رساله علمی در فقه و اصول نیز از همان مؤلف عالیقدر چاپ شده که به اجمال به معرفی آن ها نیز اقدام می شود که بی شک از بحر موّاج استاد أعظم، در تألیف و تصنیف آنها استفاده شده است :

1- رساله فی التقیه :

این رساله در موضوع «تقیه» است و از آثار فقهی مؤلف می باشد. رساله در 28 صفحه بزرگ به ضمیمه کتاب «مشکاه المصابیح» در سال 1310 ه- ق در نجف چاپ شده است و از صفحه 334 با این جمله آغاز شده: «ثم انّه لمّا کانت مسأله التقیّه من المسائل المهمّه الکثیره الجدوی و عامّه البلوی و الأخباری فی خصوصها متظافره بل متواتره...» و تا صفحه 362 ادامه دارد.

ص: 422

2- رساله الباقریّه فی المسائل الفقهیّه :

این رساله نیز درباره بعض مسائل فقهی است و در آخر کتاب «مشکاه المصابیح» در 40 صفحه بزرگ به همراه حواشی فرزند مؤلف با امضای «ابن المصنّف» (آقا سید احمد) چاپ شده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این رساله می نویسد: الرساله الباقریه تألیف سید محمد بن علی بن أبی الحسن الخسروشاهی تبریزی در رابطه با بعضی از مسائل خیارات است و آن را در سال 1276 تألیف کرده که در سال 1310 ه- در حال حیات مؤلف به ضمیمه «مشکاه المصابیح» در نجف چاپ شده است. مؤلف در این رساله به نظرات یکی از اساتید و مشایخ خود، شیخ میرزا باقر بن احمد، امام جمعه تبریز (متوفی رجب 1286) در رابطه با بعضی مسائل خیارات اعتراض کرده...(1) و به

همین لحاظ این رساله را «رساله باقریه» نامیده است.

3- رساله فی بیان وضع الألفاظ و الحقیقه الشرعیّه :

این رساله در موضوع وضع الفاظ و حقیقت شرعی است که مؤلف آن را در سال 1268 ه- ق تألیف کرده و در سال 1310 در آخر کتاب «مشکاه المصابیح» در نجف چاپ شده است، این رساله از صفحه 40 آغاز تا صفحه 157 ادامه دارد،(2) بنابراین

کتاب «مشکاه المصابیح» که به ضمیمه سه رساله دیگر در یک مجموعه چاپ شده است، بالغ بر چند صد صفحه می باشد و همه این کتاب به خط محمد خیابانی است. مؤلف آثار و کتب خطی دیگری هم داشته که ظاهرآ همه آنها از بین رفته است،(3)

مرحوم آیت الله سید محمد مدت کوتاهی پس از طبع این کتاب وفات کرد.

وی در اواخر عمر به زادگاه نیاکانش، تبریز، مراجعت نمود و در همان شهر دعوت حق را لبیک گفت و جنازه اش را فرزند برومندش، آقا سید احمد، به نجف اشرف

ص: 423

انتقال داد و در حرم مطهّر مولای متقیان علی(علیه السلام) به خاک سپرده شد.(1)

- نوّرالله مضجعه بأنوار رحمته -

خاندان مؤلف

اصل این خانواده که گروهی از علما و فقهای بزرگ تبریز را تشکیل داده اند، از آذربایجان است که از «خسروشاه»(2) بوده و بعدآ به تبریز آمده و در آنجا ساکن شده است و از آن

به بعد، خاندان وی به «خسروشاهی» معروف شده اند. خاندان خسروشاهی تبریز، بیش از چند قرن سابقه روحانیت و فقاهت دارند. از جدّ اعلای این خاندان «ابوالحسن خسروشاهی» تا به امروز، چندین نسل بلاانقطاع از علما و پیشوایان دینی بوده و برخی از آنان به مقام عالی اجتهاد و مرجعیت نائل آمده اند.

به نوشته صاحب «آثار الحجّه»، «تمامی اسلاف این خاندان به تقوا و پرهیزکاری و طهارت و پاکی و ایثار و بذل در راه دعوت به خدا و ارشاد مردم به تعالیم اسلامی معروفند و چرا چنین نباشد؟ در حالی که از خاندان اهل بیت(علیهم السلام) هستند و نسب آنان با 36 واسطه به امام حسین بن علی بن ابیطالب(علیه السلام) می رسد...»(3)

سید هادی خسروشاهی قم : مهر 1373

ص: 424

تصویر

صفحه اول از کتاب «مشکاه المصابیح، فی التعادل و التراجیح» چاپ نجف اشرف 1261 هجری قمری

ص: 425

تصویر

صفحه دوم کتاب مشکاه

ص: 426

تصویر

صفحه سوم کتاب مشکاه

ص: 427

تصویر