تفسیرهمراه با تلاوت نور

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور:تفسیرهمراه با تلاوت نور / مولف گروه تخصصی تفسیر قرآن، ستاد عالی هماهنگی کانون های فرهنگی هنری مساجد کشور.

مشخصات نشر:تهران: تابان: شبستان دانش، 1386 -

مشخصات ظاهری:15 ج.؛ 5/9 × 19 س م.

شابک:دوره:978-600-90157-1-9 ؛ 6000 ریال ؛ 8000 ریال: ج.1، چاپ چهارم 978-600-90379-9-5 : ؛ ج. 2: 978-600-90379-2-6 ؛ 8000 ریال (ج.2، چاپ چهارم) ؛ 6000 ریال: ج.3: 978-600-90379-1-9 ؛ 8000 ریال (ج.3، چاپ چهارم) ؛ ج.4: 978-600-90157-0-2 ؛ 6000 ریال : ج.5: 978-600-90157-9-5 ؛ 8000 ریال (ج.5، چاپ چهارم) ؛ 6000 ریال : ج. 6: 978-600-90379-6-4 ؛ 6000 ریال: ج. 7 978-600-90379-3-3 : ؛ ج. 8: 978-600-5264-01-2 ؛ 8000 ریال (ج.10، چاپ دوم) ؛ 8000 ریال : ج.10، چاپ چهارم 978-600-5264-06-7 : ؛ 8000 ریال (ج.8، چاپ دوم) ؛ ج.14: 978-600-5264-14-2 ؛ ج.15: 978-600-5264-15-9

وضعیت فهرست نویسی:فاپا

یادداشت:ج.1، 2 ، 3 و 5 (چاپ چهارم: تابستان 1387).

یادداشت:ج.2 (چاپ دوم: 1387) (فیپا).

یادداشت:ج.3 (چاپ اول: 1387) (فیپا).

یادداشت:ج.4 (چاپ اول: 1387) (فیپا).

یادداشت:ج.5 (چاپ اول: 1386).

یادداشت:ج. 7 (چاپ اول: 1387)

یادداشت:ج. 8 (چاپ اول: 1387) (فیپا).

یادداشت:ج.8 (چاپ دوم: تابستان 1387).

یادداشت:ج.10 (چاپ اول و دوم: تابستان 1387).

یادداشت:ج.14 و 15(چاپ اول: 1388)(فیپا).

یادداشت:ناشر جلد اول، دوم، سوم و پنجم، چاپ چهارم شبستان دانش می باشد.

یادداشت:ناشر جلد هشتم، چاپ دوم شبستان دانش می باشد.

یادداشت:ناشر جلد دهم، چاپ اول شبستان دانش می باشد.

یادداشت:ناشر جلد چهاردهم و پانزدهم ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد: شبستان دانش می باشد.

یادداشت:عنوان روی جلد: تفسیر همراه : تفسیر کوتاه آیات قرآن مجید.

یادداشت:کتابنامه.

عنوان روی جلد:تفسیر همراه : تفسیر کوتاه آیات قرآن مجید.

موضوع:تفاسیر شیعه -- قرن 14.

شناسه افزوده:ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانونهای فرهنگی و هنری مساجد. گروه تخصصی تفسیر قرآن

رده بندی کنگره:BP98/ت78 1386

رده بندی دیویی:297/179

شماره کتابشناسی ملی:1030572

ص: 1

اشاره

اشاره

وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ(نحل/44)

وما ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم تا تو آنچه را نازل شده برای آنان بیان کنی.

پرداختن به فهم قرآن و بیان و تفهیم آن به دیگران کار سترگی است که خداوند متعال مسؤولیت آن را بر دوش پیامبر(صلی الله علیه وآله) میان گذارده است. این وظیفه سنگین را پیشوایان معصوم و عالمان دین پس از آن حضرت بر عهده داشته اند و هر زمان به اقتضای شرایط و نیازهای آن دوران، علاوه بر بیان، دست بر قلم نیز برده و هزاران کتاب تفسیری از خود به یادگار گذاشته اند.

در عصر حاضر بزرگانی در این وادی قدم برداشته و قلم زده اند و آثاری ماندگار به جامعه علمی عرضه کرده اند.

این مجموعه های تفسیری (مانند المیزان، نمونه، راهنما، نور و ...) هر کدام دائره المعارفی از مطالب و مباحث هستند که در جای خود مورد مراجعه اهل تفسیر قرار می گیرند.

بدیهی است که متناسب با شرایط هر زمان و نیازهای آن بایستی تولیدات ویژه ای عرضه گردد.

از جمله این موارد کتاب حاضر است. در پی گسترش فرهنگ تلاوت قرآن در مساجد (برنامه تلاوت نور) نیاز به فهم و تفسیر آیات نورانی قرآن بیش از گذشته محسوس گردید. از این رو ستاد عالی کانون های مساجد با همت جناب حجت الاسلام و المسلمین سلیمانی در صدد تهیه مجموعه ای مکتوب برای انجام این مهم شدند.

از این رو با همکاری جمعی از فارغ التحصیلان تخصصی تفسیر حوزه علمیه قم و با نظارت علمی جناب حجت الاسلام و المسلمین کلباسی پانزده جلد تفسیر همراه منتشر گردید.

هر کدام از مجلدات حاوی بیست بحث تفسیری است و در کتاب حاضر، مجموعه سیصد بحث تفسیری در دو مجلد عرضه شده است.

این مجموعه دارای ویژگی هایی است از جمله:

1.از هر دو صفحه قرآن (خط عثمان طه) یک آیه که جنبه کاربردی بیشتری داشته است انتخاب شده است.

2. هر آیه دارای مقدمهای کوتاه، شرح واژه های لازم، نکات مهم و سپس پیام های کاربردی است.

3. سعی شده است مباحث به صورت فشرده و در عین حال گویا باشد و از بکارگیری اصطلاحات فنی پرهیز گردد.

4. مطالب به گونه ای تنظیم شده است که ائمه جماعات و مربیان می توانند با چند دقیقه مطالعه، مطالب را برای مردم و متعلمان در زمانی کوتاه در یک یا دو جلسه بیان کنند.

نکات دیگر:

1.با توجه به نظر سنجی های انجام شده، این تفسیر مورد استقبال فرهیختگان به ویژه ائمه جماعات قرار گرفته است. از این رو علاوه بر چاپ این مجموعه در دو جلد، انشاء الله سری جدید با جمع بندی نقطه نظرهای خوانندگان عرضه خواهد شد.

ص: 17

دستور جامع

(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَر مِثْلُکُمْ یوحی إلَی أَنَّما إلهُکُمْ إِله واحِد فَمَن کانَ یرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یشْرِکْ بِعِبادهِ رَبِّهِ أَحَدا) (1)

بگو جز این نیست که من بشری هستم مانند شما [با این امتیاز] که به من وحی می شود که معبود شما معبودی یگانه است پس کسی که امید لقای پروردگارش را دارد (به رستاخیز معتقد است )باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نسازد.

مقدمه

شخصی خدمت پیامبر(صلی الله علیه وآله) بیرون آمد و عرض کرد:ای رسول خدا! من در راه خدا انفاق می کنم و صله رحم به جا می آورم و این اعمال را فقط به خاطر خدا انجام می دهم؛ ولی هنگامی که مردم از این اعمال من سخن می گویند و ستایش می کنند خوشحال میشوم؛ اعمال من چگونه است؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) این سکوت فرمود و سخنی نگفت تا اینکه آیه فوق نازل شد و به این سؤال پاسخ داد (که تنها عملی مقبول درگاه خداوند است که با اخلاص کامل همراه باشد).(2)

واژه ها

یوحی: وحی میشود (فعل مضارع از ماده «وحی»، باب افعال).

یَرجُو: امید دارد (فعل مضارع از ماده «رجو»).

لِقاءَ: دیدار و ملاقات

نکات تفسیری

3.لقای پروردگار

لقای پروردگار (مشاهده باطنی او با چشم دل و بصیرت)، گرچه در این دنیا برای مؤمنان راستین امکان پذیر است؛ اما از آنجا که این مسأله در قیامت به خاطر مشاهده آثار بیشتر و روشن تر و صریح تر، جنبه همگانی و عمومی پیدا می کند، این تعبیر قرآن، معمولا در مورد روز قیامت به کار رفته است.(3)

پیام ها

1.پیامبر(صلی الله علیه وآله) ، مأمور پیش گیری از خرافه پردازی کوتاه فکران درباره خویش بود، از این رو خود را بشری معرفی می کند تا جلوی غلو و مبالغه ها را بگیرد (إِنَّما أَنَا بَشَر مِثْلُکُمْ).

2. دستیابی پیامبر(صلی الله علیه وآله) علاوه بر علوم بی کران الهی در محدوده وحی است (قُلْ لَوْ کَانَ الْبَحْرُ.......إِنَّما أَنَا بَشَر مِثْلُکُمْ یوحی إلَی).

3. انسان موحد، همواره باید در هوای رسیدن به رضایت خداوند باشد؛ پس امید در انسان باید به صورت دائمی باشد نه لحظه ای (فَمَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ).

4. تنها راه رسیدن به رضایت خداوند و پاداش های او، انجام دادن اعمال صالح و پرستش خالصانه او است.

5. شرک به هر نحوی ممنوع و مطرود است (وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَدًا).(2)

6. عالمان دین باید مراقب آسیب های جامعه دینی بوده و با غلو و افکار افراطی مقابله نمایند(قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحَی إِلَیَّ)

ص: 21

نبوت و امامت در کودکی

(یَا یَحْیَی خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّهٍ ۖوَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا) (1)

ای یحیی! کتاب [خدا] را با قوت بگیر و در کودکی به او حکمت دادیم.

مقدمه

هدف از آفرینش انسان ها، عبادت و رسیدن به کمال و سعادت است و انسان برای دستیابی به آن، باید مسیری طولانی و پر پیچ و خم را طی کند؛ لذا نیاز به راهنما و هادی دارد تا راه را از چاه به او نشان دهد. کسی که هادی انسان ها می شود، باید مصون از خطا و لغزش و اشتباه و دارای قوه عصمت و علم لدنی و الهی باشد و این سیر کمال و سعادت را بپیماید. در میان انسان ها برخی از چنان ظرفیت و لیاقتی برخوردارند که در کودکی موفق به دریافت این افتخار شده اند و حضرت یحیی(علیه السلام)از جمله آنها است. خداوند متعال در کودکی نبوت و عقل، علم و درایت به او عطا کرده است.

واژه ها

حُکم: خبری که حق و باطل را جدا می کند، داوری.

صبی: کودکی از آغاز ولادت تا زمانی که از شیر گرفته شود، اطلاق می شود).(2)

نکات تفسیری

1.نبوت و امامت در کودکی

سه نفر از انبیا در کودکی به نبوت رسیده اند: سلیمان، عیسی و یحیی(علیهم السلام) و سه نفر از ائمه(علیهم السلام) نیز در کودکی به امامت رسیده اند: امام جواد، امام هادی و امام مهدی (علیهم السلام) (3)

ص: 22

3. پاسخ به یک اشکال

با توجه به این آیه - که می فرماید نبوت را در کودکی به حضرت یحیی دادیم - اشکال پاره ای از افراد (در مورد امامت در کودکی) نادرست است. در روایتی امام جواد (علیه السلام) به علی بن اسباط فرمود: خداوند کاری را که در مسأله امامت انجام داده، همانند کاری است که در نبوت کرده است. گاه می فرماید: (وآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا ) (ما به یحیی در کودکی نبوت و عقل و درایت دادیم) و گاه درباره انسانها می فرماید: (حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهً )(3)(هنگامی که انسان به حد بلوغ کامل عقل به چهل سال رسید). بنابراین همان گونه که ممکن است خداوند حکمت را به انسانی در کودکی بدهد، می تواند آن را به شخص چهل ساله بدهد و نیز آیه پاسخ دندان شکنی است برای خرده گیرانی که می گویند: حضرت علی(علیه السلام) ای نخستین کسی نبود که از میان مردان به پیامبر(علیه السلام)ایمان آورد چرا که در آن روز، کودکی ده ساله بود و ایمان کودک ده ساله پذیرفتنی نیست.(4)

ص: 23

غفلت زمینه ساز کفر و بی ایمانی

(وَأَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَهِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِی غَفْلَهٍ وَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ) (1)

و آنان را از روز حسرت -آن وقت که کار بگذرد - بیم ده در حالی که آنان در غفلت [عمیقی]هستند و ایمان ندارند.

مقدمه

تقریبا یک سوم آیات قرآن کریم، راجع به مسأله معاد وقیامت است و از وظایف مهم پیامبران انذار و هشدار دادن به مردم، در مورد حوادث حسرت آفرین قیامت است؛ چون قیامت زمان پایان فرصت ها و جبران ناپذیری خطاها و انحرافات و روز فیصله امور و تعیین سرنوشت قطعی انسان است، آیه مورد بحث یکی از آیات هشدار دهنده به انسان در مورد قیامت است.

واژه ها

انذِرْ: بترسان، بیم ده (فعل امر از ماده «نذر»)

الْحَسْرَهِ: پشیمانی، حسرت خوردن.

نکات تفسیری

3.«روز حسرت» یعنی چه؟

روز قیامت بدین جهت، روز حسرت نامیده شده که در آیه 56 در سوره «زمر» می فرماید:(یَا حَسْرَتَا عَلَی مَا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ)؛ یعنی، در آن روز، انسان گنه کار و خطاکار خواهد گفت: واحسرتا بر آن همه تقصیر و کوتاهی که درباره دین و سخنان خدا نمودم و من از افرادی بودم که دین و آیین پروردگار را مورد تمسخر قرار می دادم!ای کاش این طور نبودم تا گرفتار این همه حسرت و غم و اندوه نمیشدم.(3)

نماز و پاکی جامعه

(فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلفٌ أَضاعُوا الصَّلاهَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ ۖ فَسَوفَ یَلقَونَ غَنیًّا) (1)

آن گاه بعد از آنان نسلی جایشان را گرفتند که نماز را ضایع کردند و شهوت ها را دنبال نمودند، پس به زودی با شر و نکبتی بزرگ روبرو خواهند شد.

مقدمه

خداوند متعال برای هدایت انسانها پیامبرانی را مبعوث فرمود. افرادی هم در اطراف آنان گرد آمدند و زیربنای تشکیل جامعه ای مورد رضایت خداوند را فراهم ساختند و تا حد زیادی اهداف را محقق کردند، چنان که در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)، حضرت موسی(علیه السلام) و گروهی دیگر از پیامبران خدا، اتفاق افتاد. ولی آیا این راه به طور کامل ادامه یافت با آن که دستخوش آسیب ها شد. و اگر این آسیب ها پیش آمد چه عواملی داشت؟ این آیه به بیان گوشه ای از این روند و علل آن می پردازد.

واژه ها

خلَفَ: فرزندان ناصالح، جانشینان نالایق.

أَضاعُوا: ضایع کردند (فعل ماضی از ماده «ضیع» باب افعال).

یلقَونَ: می بینند (فعل مضارع از ماده«لقی»).

غی: عذاب (از ماده «غوی») (2)

نکات تفسیری

3.ضایع کنندگان نماز

مراد از ضایع کردن نماز، فاسد نمودن آن است، تا اینکه بجایی برسد که آن را بازیچه قرار دهند و در آن دخل و تصرف کنند.(2) در منابع روایی اهل سنت نقل شده است: پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز هنگامی که آیه فوق را تلاوت کرد، فرمود: بعد از شصت سال افرادی به روی کار می آیند که نماز را ضایع می کنند و در شهوات غوطه ور می شوند و به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهند دید و بعد از آنها گروه دیگری روی کار می آیند که قرآن را [با آب و تاب ] می خوانند؛ ولی از شانه های آنها بالاتر نمی رود (چون نه از روی اخلاص است و نه برایتدبر و اندیشه، نه به خاطر عمل؛ بلکه از روی ریا و تظاهر است). (3)

پیام ها

1.گاهی فرزندان و نسل آینده، زحمتهای پدران را تباه می کنند و از خوبان، نسل نا اهل پیدا می شود (خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاهَ)(4)

2. ضایع کردن نماز و پیروی از شهوات موجب گمراهی و گرفتاری به عذاب است (ضاعُوا الصَّلاهَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ ۖ فَسَوفَ یَلقَونَ غَیًّا)(5).

3. کیفر ضایع کردن نماز سردرگمی است (َیلقَونَ غَیًّا)(6).

4. سرنوشت انسان ها، به دست خود آنان است (أضاغوا - یلقون - الآ من تاب)(7).

5. پیام نماز، دوری از شهوات و حرکت در مدار عقل و دین است (فَخَلَفَ مِن بَعدِهِم خَلفٌ أَضاعُوا الصَّلاهَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَواتِ).

ص: 30

راز محبوبیت

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا)(1)

بی گمان کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند (خدای)رحمان برای آنان در [دلها] محبتی قرار خواهد داد.

مقدمه

چه رمزی است که محبت عده ای از مردم چنان در دل ها نفوذ می کند که همه جا، از آنها به خوبی یاد می شود و تا زنده اند، مردم عاشقانه به طرف آنها می روند و بعد از مرگشان، در رثای آنان اشک ماتم می ریزند؟ گروهی نیز هستند که مردم از آنها بیزارند، حتی حاضر نیستند نام آنها را بر زبان جاری کنند.

محبوب دلها شدن، نعمتی است که هر کس بدنبال آن است و این آیه توضیح می دهد که چگونه می توان محبوب قلوب شد.

واژه ها

یَجْعَلُ: قرار میدهد (فعل مضارع از ماده «جعل»).

وُدًّ: دوستی و محبت

نکات تفسیری

3. نعمت همیشگی

وعده ای که خداوند در آیه داده است چون مقید به چیزی نشده (مثلا مقید نکرده به کدام دلها آیا دل های خودشان یا دیگران؟ آیا در دنیا یا در آخرت؟) مطلق است و شامل همه موارد می شود. البته ممکن است مؤمنان راستین در یک برهه از عمر خویش، به جهت امر به معروف و نهی از منکر و سخن حقی که می گویند، مورد خشم نااهلان قرار گیرند ولی شکی نیست که دوستی و محبت آنان قلوب صاحب دلان را قبضه می نماید و گواه بر این معنا، کلمه «سَیَجْعَلُ» می باشد که «سین» آن علامت زمان آینده است.

توحید سرلوحه همه دستورات

(إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی)(1)

همانا من خدایم، هیچ معبودی جز من نیست پس مرا پرستش کن و برای یاد کرد من نماز برپادار.

مقدمه

حضرت موسی(علیه السلام) زمانی که در تاریکی شب و در بیابان برای آوردن آتش و کمک، از همسرش دور شد و به کوه «طوی» در آمد، ندایی شنید که:(فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ ۖ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی) . او در حیرت سنگینی قرار گرفت که این ندا از چه کسی بود؟ این آیات پاسخ پرسش موسی(علیه السلام) است. خداوند با ایجاد صدا از درون درختی، با موسی(علیه السلام) سخن گفت. این سخنان مهم ترین آموزه ها و برنامه های وحی و دین الهی را بیان کرده است.

واژه ها

اعْبُدْ: عبادت کن (فعل امر از ماده «عبد»).

اقِمِ : به پا دار (فعل امر از ماده «قوم» باب افعال).

نکات تفسیری

3. خضوع و عبادت مخصوص خدا

جلمه «لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی» کلمه توحید است که از نظر عبارت و لفظ، مترتب بر جمله «إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ» شده چون حقیقتا هم مترتب بر آن است؛ زیرا وقتی هر چیزی از خداوند آغاز شده و به وجود او منتهی است، پس دیگر جا ندارد، جز او عبادت شود. پس او است معبود به حق و اله دیگری غیر او نیست.(4)

پیام ها

1. یگانگی خداوند و حقیقت نداشتن هیچ معبودی جز او، سرلوحه آموزه های وحی الهی است (إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا ).(3)

2. عبادت باید خالصانه باشد (فاعبدنی).(4)

3.توحید در رأس همه عقاید و نماز در راس همه عبادت ها است (فاعبدنی وأقم الصلاه). (5)

4.هدف از اقامه نماز، تنها رعایت قالب آن نیست، بلکه توجه به خدا و با یاد او بودن است (وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی)(6).

5. نماز در رأس برنامه های عملی شریعتهای پیشین نیز بوده است(وَأَقِمِ الصَّلَاهَ لِذِکْرِی)(7).

ص: 36

ساحران در مسیر کمال و سعادت

(إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ ۗ وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَی)(1)

همانا ما به پروردگارمان ایمان آوردیم تا خطاهایمان و آن افسونی که ما را به آن وادار کردی، بر ما ببخشاید و خدا بهتر و پایدارتر است.

مقدمه

انسان ها از نظر سعادت و شقاوت، چند گروهند: گروهی از اول تا آخر عمر بی ایمانند؛ عده ای در طول عمر یک لحظه نافرمانی نمی کنند و گروهی دیگر عمری خوب؛ ولی در آخر از مسیر ایمان و هدایت منحرف می شوند. دسته چهارم نیز کسانی اند که در آغاز گمراهند؛ اما در پایان، نور ایمان در دل آنها تابیده می شود و راه واقعی را می یابند. از آنجا که انسان فاعل مختار است، شقاوت و سعادت او به دست خود او است و در صورت انحراف و گناه و عصیان، راه توبه و انابه به روی او باز است. لذا این آیه به کسانی که یک عمر معصیت خدا کرده اند، نوید می دهد که هر لحظه بخواهند می توانند توبه کنند؛ چرا که خداوند ارحم الراحمین است.

واژه ها

خَطَایَا: گناهان (جمع خطیئه(2)).

أَکْرَهْتَ: وادار کردی، مجبور کردی.(3)

أَبْقَی: پایدارتر (اسم تفضیل از ماده «بقی»).

ص: 37

1. معنای اکراه

جمله (وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ)؛ یعنی، ما به جهت خطاهایی که تو ما را بر آن مجبور ساختی، استغفار می کنیم. مراد از اکراه بر سحر، احضار ساحران و عمل سحر آنان است( اکراه اگر به نحوی باشد که اختیار انسان گرفته شود، عذر خواهی و استغفار ندارد؛ بنابراین استغفار ساحران از اکراه، نشان میدهد که اکراه فرعون در حد سلب اختیار نبوده است)(1).

2.بهترین تجارت

قرآن همانند کتاب های آسمانی پیشین انسانها را به تجارت با خدای سبحان دعوت می کند و ره آورد گوناگون این تجارت را نیز تبیین می کند. ره آورد تجارت با خدا، از پیروزی بر دشمن در میدان های جهاد اصغر آغاز می شود و با لقای الهی پایان می پذیرد. حلقههای میانی آن نیز فضایل فراوانی است که مغفرت و بخشش گناهان و رهایی از عذاب دردناک و رسیدن به بهشت جاویدان، نمونه ای از آنها است:(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَیٰ تِجَارَهٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ۚ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَیُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ ۚ ذَٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)$ای کسانی که ایمان آورده اید؟ آیا شما را راهنمایی کنم به تجارتی که از عذابی دردآور نجاتتان می دهد؟ به خدا و رسولش ایمان می آورید و در راه خداوند با نیروهای مالی و بدنی خود جهاد می کنید، این برای شما بهتر است، اگر بدانید، تا گناهانتان را بیامرزد و شما را به بهشت هایی در آورد که از پایین آنها نهرها جریان دارد و در مسکن هایی دلپذیر، در بهشتهای عدن جای دهد این است آن کامیابی بزرگ (صف، 10 - 12).$

سر اینکه مغفرت از گناهان پیش از راهیابی به بهشت مطرح است (و ساحران نیز مسأله مغفرت را بلافاصله بعد از ایمان به خدا مطرح کردند. این است که بهشت دار السلام است و تا انسان از سلامت کامل برخوردار نشود، به وصال دار السلام نخواهد رسید.(2)

3.ساحران در سیر تکامل

ساحران در نوبت نخست از خدای تعالی به «الذی فطرتا» تعبیر کردند و در نوبت دوم به «ربنا» و در نوبت سوم به «الله». این اختلاف تعبیر به خاطر اختلاف مقامات است؛ زیرا در نوبت اول خواستند بفهمانند او خالق ما است و تمامی خیراتی که در این عالم است (مانند هستی ما)از او است. در نوبت دوم، می خواستند از ایمان خود به او خبر دهند و در میان صفات

ص: 38

پیام ها

.اولین گام در عفو و بخشش الهی ایمان به او است (آمَنَّا بِرَبِّنَا لِیَغْفِرَ لَنَا )(6).

2. وجود فشار و اکراه و سوء استفاده از تخصص مردم در حکومت طاغوتیان (مَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ)(7).

3. سحر گناه است و باید از آن توبه کرد (لِیَغْفِرَ لَنَا خَطَایَانَا وَمَا أَکْرَهْتَنَا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ)(8).

5. پاداش های خداوند بهترین و پاینده ترین پاداش ها است (وَاللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَی)(9).

ص: 39

عاقبت طغیانگری

(کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی ۖ وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَی)(1)

از خوردنی های مطبوع - که روزی شما کردیم - بخورید و در مورد آن از حدود شرعی ] تجاوز نکنید که خشم من بر شما واقع شود و کسی که خشم من بر او واقع شود حتماسقوط می کند.

مقدمه

خداوند نعمت های فراوانی از جمله خوردنی ها را در اختیار بشر قرار داده است؛ قرآن برای استفاده از این نعمت ها معیارها و ضوابطی را اعلان کرده است که در این آیه مواردی از آن ذکر شده است.

واژه ها

طَیِّبَاتِ: [غذاهای]گوارا دلپسند و پاک و حلال (جمع «طیب»).

یَحْلِ: فرود می آید، وارد می شود (فعل مضارع از ماده «حلل»).

لَا تَطْغَوْا: از حد تجاوز نکنید، بیش از حد عصیان نکنید (فعل مضارع مجزوم از ماده «طغی»).

هَوَی: سقوط کرد، پرت شد (فعل ماضی از ماده «هوی»).(2)

نکات تفسیری

3.عاقبت طغیانگری

منشأ طغیان گری «خود بزرگ بینی» است که گاه بر اثر توجهات ویژه، موقعیت های خاص و موفقیت های نسبی، برای کسانی که از ایمان ضعیف و شناخت اندک نسبت به خداوند برخوردارند حاصل می شود؛ و این باعث گردنکشی، تجاوز به حقوق دیگران، تعدی به حدود الهی، نادیده گرفتن وظایف دینی و انسانی و ... می گردد. در این آیه خداوند نسبت به خطر طغیان گری هشدار داده و از عواقب آن (سقوط در عذاب های الهی و هلاکت) خبر داده است ( وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَی).

سیمای مجرمان

(وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ ۖ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا)(1)

و چهره ها برای [خدای ] حی قیوم خاضع می شوند و کسی که بار ظلمی بردارد قطعا ناامید و محروم خواهد شد.

مقدمه

خداوند در آیات 99 تا 114 این سوره، بخش هایی از صحنه های هول انگیز قیامت را بیان می کند و اینکه در آن روز کوهها از جا کنده شده پراکنده می شوند، زمین مسطح می گردد و هر کس بار خویش را بر دوش می کشد. در آن روز شفاعت هیچ کس سودی ندارد، مگر به اذن خداوند. آن گاه در این آیه یکی دیگر از صحنه های هول انگیز قیامت و وضعیت انسانها را بیان می کند.(2)

واژه ها

عَنَتِ: خضوع کرد، فروتنی کرد (فعل ماضی از ماده «عنو»).

حی:زنده (یکی از صفات الهی است).

قَیُّومِ: پاینده، استوار، قائم به ذات خود (از ماده «قوم»، یکی از صفات خداوند است).

خَابَ: ناامید شد (فعل ماضی از ماده «خیب»).

نکات تفسیری

3.روزنه های امید

در این آیه، خداوند با بیان بسیار لطیفی، انسانها را از عواقب ظلم آگاه کرده است. از طرفی راه بازگشت کسانی را که به خود یا دیگران ظلم کرده اند، باز گذاشته و فرموده است: کسانی که بار ظلم را تا قیامت بر دوش بکشند، چنان سرنوشت تلخ در انتظارشان می باشد. بنابراین می توان با توبه و جبران گذشته، بار ظلم را رها کرده و تا قیامت بر دوش نکشید و مشمول رحمت الهی شد؛ همان گونه که در آیه بعد به آن اشاره می کند:(وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ......)(3)

ص: 44

تربیت دین و معنوی خانواده

(وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا ۖ لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا ۖ نَحْنُ نَرْزُقُکَ ۗ وَالْعَاقِبَهُ لِلتَّقْوَی)(1)

که و خانواده خویش را به نماز فرمان بده و بر آن شکیبایی کن، از تو رزقی نمی طلبیم [بلکه] ما به تو روزی می دهیم و عاقبت زنیکو برای اهل تقوا است.

مقدمه

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)نماید و الگویی کامل برای همه کسانی است که می خواهند راه تکامل و سعادت را در همه ابعاد آن بپیمایند. از این رو آن حضرت در همه عرصه ها از جمله خانواده اسوۂ همگان است. این آیه بعضی از وظایف پیامبر(صلی الله علیه وآله) را در برابر خانواده خود بیان می کند که البته وظیفه ای برای همگان محسوب میشود.

واژه ها

أهل: خانواده، خاندان

اصْطَبِرْ : صبوری کن (فعل امر از ماده«صبر»؛ باب افتعال)(2)

نکات تفسیری

3.هدف از اقامه نماز

در این آیه انسان تشویق به کسب رزقو روزی نشده؛ بلکه به اقامه نماز ترغیب گشته است؛ چرا که این عبادت زمینه ساز پاکدامنی و تقوا است، نه مادیات. آنچه باقی می ماند و سرانجامش مفید و سازنده و حیات بخش است، همان تقوا و پرهیزگاری است و چه بسا هدف این جمله اخیر تأکید در زمینه روح تقوا و اخلاص در عبادات باشد چرا که اساس عبادت همین اخلاص و تقوا است.

ندای یگانه مدبر هستی

(لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا ۚ فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ) (1)

اگر در آسمان و زمین جز خدا معبودانی بود، آن دو تباه می شدند؛ پس منزه است خدای صاحب عرش از آنچه به ناروا، او را وصف می کنند.

مقدمه

شرک که زاییده جهل است، از گرفتاری های عمده فکری بشر در طول تاریخ بوده است. انبیای الهی و کتب آسمانی، نفی شرک و زدودن این پندار را در رأس برنامه های خود داشته اند. قرآن مجید هم از راههای مختلف، از جمله برهان های مستحکم، به نفی این پندار پرداخته است. آیه مورد بحث، از جمله این برهان ها است.

واژه ها

آلِهَهٌ: معبودها (جمع إله).

عرش: تخت پادشاهی، (درباره خداوند، اشاره به مرکز اداره جهان است).

یَصِفُونَ: توصیف می کنند، (فعل مضارع از ماده «وصف»).

نکات تفسیری

3.تنزیه خداوند از پندارهای مشرکان

جهل و عدم شناخت کافی از خدا، موجب تصورات غلط از آفریدگار جهان شده است و هر کس به زعم و گمان خویش، تصویری از خدا در ذهنش متصور ساخته است.

می گویند فیلی را در مکان تاریکی قرار دادند و به کسانی که چنین موجودی را ندیده بودند، گفتند وارد شوید و بررسی کنید و سپس فیل را به تصویر بکشید. یکی دست به پای فیل زده، دیگری گوش فیل را لمس کرده و آن یکی خرطوم آن را هنگام وصف کردن، هر کس

ص: 50

ترازوی عدل

(وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَهِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا ۖ وَإِنْ کَانَ مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا ۗ وَکَفَی بِنَا حَاسِبِینَ)(1)

و ترازوهای عدالت را در روز قیامت می نهیم، پس به هیچ کس هیچ ستمی نرسد. و اگر [عمل]هم وزن دانه خردلی باشد، آن را می آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم.

مقدمه

برای معلوم شدن قدر و ارزش هر چیز، به ارزیابی و معیار نیاز است. هر چیز، تا در ترازوی سنجش قرار نگیرد، ارزش واقعی آن معلوم نمی شود؛ خواه مادی و محسوس باشد و خواه امور معنوی و نامحسوس. طبیعتا میزانی که برای چیزی قرار داده می شود نیز متناسب با آن است. از ویژگی های قیامت نیز، نصب میزان برای سنجش اعمال است. در این آیه، از نصب میزانی بسیار دقیق، سخن می گوید؛ به طوری که ذره ای از دید آن مخفی نمی ماند و مورد محاسبه قرار می گیرد.

روزی که زیر خاک تن ما نهان شود و آنها که کرده ایم یکایک عیان شود

میزان عدل نصب کنند از برای خلق یک سر سبک بر آید و یک سر گران شود

هر کس نگه کند به بد و نیک خویشتن آن جا یکی غمین و یکی شادمان شود

واژه ها

نَضَعُ: قرار میدهیم، جای گذاری می کنیم (فعل مضارع از ماده «وضع»).

: ترازوها (جمع میزان).

قِسْطَ: عدل.

حَبَّهٍ: دانه

ص: 52

1.میزان در قیامت چیست؟

همان طور که ذکر شد، هر چیز در این عالم، میزان و معیاری برای اندازه گیری دارد.

میزان هر چیز، متناسب با آن است؛ برای نمونه میزان برای استقامت دیوار، شاقول است؛ میزان برای وزن اشیا ترازو است؛ میزان برای تشخیص عیار طلا، عیارسنج است. میزان اعمال نیز در قیامت باید مناسب خود آن باشد. در قرآن کریم، میزان قیامت را حق معرفی می کند و می فرماید:

(وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ(1)):در آن روز، حق میزان است.

اما این که مراد از حق چیست؟ در روایات، انبیا و اوصیا - به ویژه امیرالمؤمنین و ائمه اطهار(علیهم السلام) - میزان و حق معرفی شده اند. امام صادق(علیه السلام) میفرماید: «ما میزان ها هستیم».(2)

2.موازین قسط

از این که در این آیه، موازین را به صورت جمع آورده است، معلوم می شود برای هر کس یک میزان نیست؛ بلکه میزان هایی قرار داده می شود. ممکن است تعدد میزان، به سبب تعدد در اعمال باشد؛ برای مثال میزانی برای اخلاق، میزانی برای اعتقادات، میزانی برای اعمال عبادی که هر کدام به صورت خاص مورد استفاده است. قسط، به معنای عدل است، به طوری که هنگامنصب موازین به اندازه دانه خردلی به کسی ظلم نمی شود و به اندازه دانه ارزنی از اعمال کسی فروگذار نمی گردد؛ هر چند آن عمل بسیار ناچیز باشد یا در پنهان ترین جا و به دور از چشم همگان انجام شده باشد.(3)

3.وزن اعمال

در قیامت، اعمال سه گونه هستند: برخی سنگین، برخی سبک و برخی بی ارزشند. هر کس اعمالش سنگین باشد، به فلاح و رستگاری می رسد و هر کس اعمالش سبک باشد، زیانکار

ص: 53

پیامها

1. ابزار سنجش اعمال در قیامت متعدد است (وضع الموازین)(3)

2. حساب خداوند، بسیار دقیق است و ذره ای از اعمال ما در دنیا محو نمی شود و در قیامت با آن رو به رو هستیم ( مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا). (4)

3. خدا هم عالم است «أتینا بها»، هم عادل است «الوسط» و هم حسابرس «حاسبین».(5)

ص: 54

پیشوایان هدایت

(وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاهِ ۖ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ)(1)

وآنان را پیشوایانی ساختیم که به دستور ما هدایت می کردند، و انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را به ایشان وحی کردیم، و [آنان ] فقط پرستشگر ما بودند.

مقدمه

منصب امامت - مانند منصب رسالت و نبوت - از موهبت های الهی است. همان طور که رسول و نبی مردم را به توحید فرا می خواند و جامعه را از شرک و آلودگی رهایی می بخشد، امام نیز مسؤولیت دعوت مردم به توحید و زدودن مظاهر شرک از جامعه را بر عهده دارد؛ با این تفاوت که امام، تنها در حیات خویش عهده دار منصب هدایت جامعه است و بعد از خود، این منصب را به امام دیگر واگذار می کند؛ برخلاف رسول که بعد از زمان خویش، تا آمدن شریعت دیگر، مسؤول هدایت جامعه است. در این آیه از شؤون امام، سخن به میان آورده است.

واژه ها

أئمه:امامان، پیشوایان (جمع امام).

یهْدُونَ: راهنمایی می کنند، هدایت می کنند (فعل مضارع از ماده «هدی»).

اوْحَیْنَا: وحی کردیم (فعل ماضی از ماده «وحی» باب افعال).

خَیْرَاتِ: نیکیها و کرامات (جمع «خیر»).

ص: 56

1.هدایت در این آیه به چه معناست؟

هدایت در این جا، هدایت تشریعی و به معنای راهنمایی و ارشاد صرف نیست؛ بلکه مراد هدایت تکوینی است؛ به این معنا که امام، وظیفه دستگیری مردم و رساندن آنها را به مقصود دارد. حضرت ابراهیم(علیه السلام) که خدا منصب امامت را به او عنایت می کند، سالها منصب رسالت و نبوت را دارا بوده و هدایت به معنای راهنمایی را داشته و این که پس از آن، خدا به او می فرماید: «ما تو را امام قرار دادیم» نمی تواند به همان معنای هدایت و راهنمایی باشد؛ بلکه ایصال به مطلوب خواهد بود که معنایی بالاتر است. امام، با تصرف تکوینی در نفوس، راه را برای کسانی که به سوی کمال حرکت می کنند، هموار می سازد.(1)

2.وحی به امام چه نوع وحیی است؟

وحی در قرآن به معانی مختلفی آمده است که برخی از آنها عبارتند از :

وحی به زنبورعسل «وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ»(2)

وحی به فرشتگان «إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی الْمَلَائِکَهِ»(3)

وحی یا الهام به عمل «فَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا»(4)

همچنین از القائات شیطانی هم به وحیتعبیر شده «وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ»(5)

اما این جا که می فرماید: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَ....» وحی تسدیدی و تأییدی است که تایید و تأکید وحی شریعت و نبوت است.

3.اهمیت نماز و زکات

با این که فعل خیرات را به طور عموم ذکر کرد و نماز و زکات نیز جزء آنها است، جداگانه نیز آن دو را بیان کرد. گفته اند ذکر خاص بعد از عام، نشانه اهمیت موضوع است. اقامه نماز در جایگاه ستون دین، کنار پرداخت زکات، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. نماز، یاد

ص: 57

حضرت یونس(علیه السلام)

(وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ)(1)

و ذوالنون (یونس) را [یاد کن] آن گاه که خشمگین برفت و گمان کرد بر او تنگ نخواهیم گرفت. پس در تاریکی ها ندا کرد که: «معبودی جز تو نیست؛ منزهی تو. به یقین من از ستمکارانم».

مقدمه

آیه شریف، داستان حضرت یونس (علیه السلام) را بیان می کند که سال ها قوم خود را به توحید دعوت کرد؛ اما آنها در مقام انکار و مبارزه با او برآمدند. ناگزیر حضرت یونس (علیه السلام) قوم خود را به نزول عذاب تهدید کرد و خود به حالت غضب از میان آنان بیرون رفت. هنگامی که عذاب، در شرف نزول بود و با دیدگان خود، آثار عذاب را مشاهده کردند، همه قوم او دسته جمعی بیرون شهر رفته، توبه کردند و به آفریدگار رو آوردند. پروردگار، بر آنان ترحم کرد و عقوبت را از آنان برگرداند.

یونس پیامبر(صلی الله علیه وآله) یکی از جریان قوم خود آگاهی نداشته، به سوی قوم خود بازنگشت. وی، پس از پیمودن راه به ساحل دریا رسیده بر کشتی ای که در شرف حرکت بود سوار شد. ناگهان بین راه، ماهی بزرگی از دریا سر بیرون آورد و متعرض کشتی شد. ساکنان کشتی ناگزیر شدند یک نفر را برای طعمه ماهی به دریا افکنند تا اهل کشتی از خطر رها شوند بنا را بر قرعه گذاشتند و قرعه مکرر به نام یونس درآمد و او را به دریا افکندند. ماهی بزرگ او را به کام خود فرو برد و کشتی را رها کرد. یونس در شکم ماهی متوجه خطای خود شد و توبه کرد. پروردگار نیز توبه او را پذیرفت. پس از چند روز امر فرمود ماهی او را به خارج افکند و به زمین گذارد؛ در حالی که سخت بیمار شده بود.(2)

ص: 59

نکات تفسیری

وارثان زمین

(وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزبور مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ) (1)

و همانا ما بعد از ذکر [=تورات] در زبور نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به میراث خواهند برد.

مقدمه

این آیه شریف، بشارتی است به این که در آینده، حکومت از آن صالحان خواهد شد و نویدی است برای مظلومان و مستضعفان به این کهروزی حکومت و وراثت زمین را به ارث خواهند برد.

قرآن کریم در جاهای مختلف و با عبارات گوناگون، این نوید را داده است که صاحبان اصلی زمین، به حق خود خواهند رسید و کسانی که اکنون ظالمانه بر زمین حکومت می کنند، معمولا غاصبانی هستند که به ناحق این منصب را غصب کرده اند؛ ولی این روند برای همیشه ادامه نخواهد داشت، چنان که این حقیقت در زبور، مکتوب شده (بعد از آن که در ذکر به ثبت رسیده است که زمین را شایستگان و کسانی که لیاقت و توانایی توأم با تقوا و ایمان سرشار را دارند، به ارث خواهند برد.

واژه ها

کَتَبْنَا : نوشتیم، فرض و واجب کردیم (فعل ماضی از ماده «کتب »).

الزبور: کتاب، این جا مراد، کتاب آسمانی حضرت داوود(علیه السلام)است.

الذِّکْر: حفظ شیء برای یادآوری؛ این جا مراد، چیز خاصی مانند قرآن یا لوح محفوظ است.

یَرِثُ: به ارث می برد (فعل مضارع از ماده «ورث»).

ص: 62

1.مراد از زبور و ذکر چیست و چرا از این دو سخن به میان آمد؟

«زبور» کتاب آسمانی است که بر حضرت داوود(علیه السلام) طالع نازل شده است و مراد از «ذکر»، کتاب آسمانی تورات است که بر حضرت موسی(علیه السلام) نازل شده است؛ ولی چرا نخست از زبور داوود یاد شده و سپس از تورات، با وجودآن که تورات، قبل از زبور نازل شده است؟ شاید این شکل چینش، بدان دلیل باشد که نخستین حکومت مقتدر صالحان که در تورات وعده داده شده بود، در زمان حضرت داوود تحقق یافت.

2.صالحان وارثان واقعی زمین

حاکمیت در زمین، از آن صالحان و نیکان است. و در واقع، آنها هستند که وارثان واقعی زمین می باشند و حکومت جائران و ظالمان و مستکبران غاصبانه است و قرآن بارها به این حق اساسی و واقعی تصریح می کند. در جایی با عبارت مستضعفان یاد می کند و می فرماید: (وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ)$قصص(28): 5 $

و اراده کردیم کسانی را که در زمین ضعیف شده بودند، پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم. و گاهی مانند این آیه از صالحان یاد می کند که: «َنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ».

3.صلاحیت و عبودیت، دو ویژگی مهم وارثان زمین

آیه شریف دو ویژگی بسیار مهم را برای وارثان و حاکمان زمین معرفی می کند که بسیار قابل توجه است؛ یکی این که حاکم باید بنده محض و عبد الهی باشد و اسیر هوا و هوس و خواسته های شیطانی خود نباشد و فقط و فقط درصدد اجرای فرامین الهی باشد. دیگر این که صلاحیت و شایستگی و توان پذیرش این مسؤولیت مهم را داشته باشد. به عبارت دیگر، هم تقوای بالا و هم توان و قدرت کافی، لازمه حاکم اسلام است که در این آیه به این دو ویژگی تصریح شده است. یکی «عبادی» (بندگان من) و دیگر «الصالون» (شایستگان).

4.مراد از «صالحان»

روایتی از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و سلم) باید به نقل شده است که فرمود:

اگر عمر دنیا تمام شود و فقط یک روز از آن باقی بماند، خداوند آن یک روز را آن قدر طولانی می کند تا این که مردی صالح از اهل بیت من را مبعوث گرداند و زمین را از قسط

ص: 63

عقیده متزلزل

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ ۖ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ ۖ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَهٌ انْقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَهَ ۚ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ)(1)

و بعضی از مردمند که عبادت خدا را یکسویه [و براساس سود مادی انجام می دهند؛ پس اگر خیری به آنان برسد، به آن آرامش می یابند، و اگر بلایی به ایشان برسد، عقبگرد می کنند. دنیا و آخرت را از دست داده اند، این است آن خسارت آشکار.

مقدمه

افرادی نزد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می آمدند و اسلام می آوردند و چون به دیار خود بر می گشتند، اگر آن سال، برایشان خوب و پر باران و پرحاصل بود، می گفتند: دین ما دین خوبی است و بر آن تمسک می کردند؛ ولی اگر با خشکسالی و قحطی و مصیبت رو به رو می شدند، می گفتند: دینی که ما اختیار کردیم، هیچ خیر و برکتی ندارد؛ لذا برمی گشتند و مرتد می شدند. این آیه با توجه به این رخداد نازل شده است.(2)

واژه ها

حَرْفٍ : لبه، کنار.

اطْمَأَنَّ: اطمینان و آرامش یافت (فعل ماضی از ماده «طمن» باب افتعال یا از ماده «طمأن» رباعی).

أَصَابَ: رسید، نصیب شد (فعل ماضی از ماده «صوب» باب افعال).

فِتْنَهٌ: بلا و گرفتاری از ماده فتن).

انْقَلَبَ: به عقب برگشت (فعل ماضی از ماده «قلب» باب انفعال).(3)

ص: 65

1.ایمان یک طرفه

افرادی که عقیده ثابت و ریشه داری ندارند، خدا را به شرط رسیدن نعمت و روبه راه شدن امور عبادت می کنند. آنان، اگر طبق عادت و انتظارشان نعمتی رسید، مؤمن می مانند؛ ولی اگر گرفتاری و امتحانی پیش آمد، دین را رها می کنند و به کفر برمی گردند.

این افراد، مضطرب و متزلزل هستند و دین و ایمان آنها قلبی و همراه عمل نیست؛ بلکه زبانی و سطحی و مشروط به رسیدن نعمت و نبودن بلا و مصیبت است. تا زمانی دین دارند که امور بر وفق مراد باشد، نه در همه شرایط و همیشه.

2.معنای «علی حرف»

ممکن است این عبارت اشاره به این باشد که آنها در متن ایمان و اسلام قرار ندارند؛ بلکه در کنار و لبه آن هستند یا این که ایمانشان سطحی است و عمیق نیست و از زبان به قلب ترسیده است. پس شرایط خوبی ندارند و بر لب پرتگاه کفرند. اگر اوضاع برگردد، اینها نیز از دین خود برمی گردند. در ادامه آیه، به تشریح تزلزل ایمان آنها می پردازد.(1)

3.چرا مقابل «خیر»، به جای «شر»، «فتنه» آمده است؟

اگر درباره، روی آوردن دنیا به این اشخاص، تعبیر به «خیر» و درباره پشت کردن دنیا، به «فتنه» تعبیر کرد، نه به شر (که مقابل خیر است) شاید به این سبب باشد که حوادث ناگوار، وسیله ای برای آزمایش است و مراد از فتنه، امتحان است که در قرآن نیز به آن تصریح شده است:

شما را با بلاها و مصیبتها و نقصان ها در جان و مالتان می آزماییم.(2)بشارت ده کسانی را که صبر کنند و بگویند: «انا لله و انا الیه راجعون» که این ها هدایت یافتگانند.(3)

4.عاقبت عقیده متزلزل

چنین ایمان شرک آلودی، از تار عنکبوت سست تر است. این افراد سست ایمان، نه دنیا دارندو نه آخرت: (خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَهَ ۚ) و این که انسان هم دینش بر باد رود و هم دنیایش، خسارتی است آشکار (ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ).

ص: 66

ایمان و حمایت الهی

(إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ)(1)

بی گمان، خدا از آنان که ایمان آورده اند، دفاع می کند. قطعا خدا هیچ خیانت پیشه ناسپاسی را دوست نمی دارد.

مقدمه

در آیات گذشته، بحث از خرافه زدایی و مقابله با خرافات مشرکان به میان آمده است و در آیات بعد، اجازه جنگ با کفار و مشرکان صادر شده است. این امور، باعث برانگیختن خشم دشمنان متعصب و لجوج بوده است؛ لذا خداوند در این آیه، برای دلگرمی مؤمنان و قوت قلب آنان، وعده کمک و دفاع از آنها را داده و پشتیبانی خود از مؤمنان را اعلام کرده است.

واژه ها

یُدَافِعُ : دفاع می کند(2)(فعل مضارع از ماده «دفع» باب مفاعله).

خَوَّانٍ: بسیار خائن (صیغه مبالغه از ماده «خون»).

کَفُورٍ: بسیار ناسپاس، (صیغه مبالغه از ماده «کفر»).

نکات تفسیری

3.خیانتکاران ناسپاس، محروم از حمایت الهی

خداوند دین خود را بر مردم عرضه کرده و آن را به صورت امانت در فطرت پاک انسانها قرار داده است؛ به طوری که در صورت رعایت آن، به سعادت دنیا و آخرت می رسند. او، آن دین را از طریق رسولان الهی به همه معرفی کرده است، ولی در این میان، عده ای - از جمله مشرکان - آن را انکار کردند نعمت های ظاهری و باطنی خداوند را کفران کرده و با عبادت، سپاسگزاری ننمودند؛ از همین روی این گروه را خداوند، دوست نداشته و مورد حمایت خویش قرار نمی دهد (6)

ص: 69

اوصاف یاران خد

(الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ)(1)

آنان که اگر در زمین فرمانروایی شان بدهیم، نماز را برپا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده فرمان می دهند و از کارهای ناپسند باز می دارند و سرانجام کارها تنها در اختیار خدا است.

مقدمه

این آیات، در پی آیاتی که اذن جهاد بر ضد مشرکان را بیان کرد، بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل شده و به تجلیل از مجاهدان راه خدا پرداخته و سیمای فرهنگی و اقتصادی جامعه دینی و حاکمان اسلامی و برخی وظایف و رسالت آنان را به تصویر کشیده است.

واژه ها

مَکَّنَّا: قدرت بخشیدیم (فعل ماضی از ماده «مکن» باب تفعیل).

أَقَامُوا :برپا داشتند، (فعل ماضی از ماده «قوم» باب افعال).

نکات تفسیری

3.ستون خیمه دین

در فرهنگ قرآن، هرگز فقط به خواندننماز توصیه و آمر نشده؛ بلکه همواره بر اقامه آن تأکید شده است، چرا که در فرهنگ دینی، نماز به منزله ستون دین است.(7) ستون، به پاداشتنی است، نه خواندنی؛ هر چند خواندن نماز هم یکی از مصادیق آن می باشد به پا داشتن چنین نمازی، مانع فساد و فحشا در جامعه و عامل عروج مؤمنان راستین خواهد بود.

پاداش هجرت

(وَالَّذِینَ هَاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ)(1)

و کسانی که در راه خدا مهاجرت کرده سپس کشته شده یا مرده اند، حتما خدا عطایی نیکو به آنان می دهد و بی شک، خدا بهترین عطا کنندگان است.

مقدمه

پس از مهاجرت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان از مکه به مدینه، بعضی از آنها به مرگ طبیعی از دنیا رفتند و بعضی به فیض شهادت نائل آمدند. در این هنگام، گروهی فضیلت را تنها برای شهیدان می دانستند. آیه فوق نازل شد و هر دو را مشمول بهترین نعمت های الهی معرفی کرد؛ لذا آنان دریافتند که مهم، جان دادن در راه خدا است؛ خواه از طریق شهادت باشد یا از طریق مرگ طبیعی.(2)

واژه ها

هَاجَرُوا: هجرت کردند (فعل ماضی از ماده «هجر» باب مفاعله).

یرْزُقَنَّ: حتما روزی می دهد (فعل امر از ماده «رزق».

رَّازِقِینَ: روزی دهندگان (جمع «رازق»، اسم فاعل از ماده «رزق»).

نکات تفسیری

3.پاداش هجرت

د. داخل شدن در بهشت

«...فَالَّذِینَ هَاجَرُوا.......وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ........»(3)

«... آنها که در راه خدا هجرت کردند ...، آنها را در بهشت هایی که از زیر درختان آن، نهرها جاری است، وارد می کنم ....

تلاش بی وفقه

(وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ هُوَ اجْتَبَاکُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ۚ مِلَّهَ أَبِیکُمْ إِبْرَاهِیمَ ۚ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَفِی هَذَا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْکُمْ وَتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ ۚ فَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاکُمْ ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلَی وَنِعْمَ النَّصِیرُ)(1)

و در راه خدا جهاد و کوشش کنید؛ چنان که حق جهاد و کوشش در راه او است. او شما را برگزید و در دین بر شما هیچ تنگی و سختی قرار نداد. همچون آیین پدرتان ابراهیم که او [ابراهیم]شما را پیش از این، مسلم [اهل تسلیم] نام نهاد و در این [= قرآن نیز به این نام خوانده شده اید، تا این که رسول بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید؛ پس نماز را به پا دارید و زکات بدهید و به خدا تمسک جویید. او صاحب اختیار شما است؛ چه خوب صاحب اختیاری و چه خوب یاری دهنده ای.

مقدمه

مطالب این آیه شریف، ادامه مطالب آیه قبل است که در آن آیه، چهار دستورالعمل مهم برای مؤمنان ذکر شده است. سپس پنجمین دستور را در این آیه ذکر کند. در این پنج دستور، از مراحل ساده شروع کرده و بهآخرین و برترین مراحل عبودیت می رسد. نخست سخن از رکوع و سپس سخن از سجود است. بعد از آن، از عبادت به طور کلی و سپس انجام کارهای نیک اعم از عبادات و غیر عبادات و در آخرین مرحله از جهاد و تلاش و کوشش فردی و جمعی در بخش درون و برون، کردار و گفتار و اخلاق و نیت به میان آورده است. این دستور جامعی است که فلاح و رستگاری را به دنبال خواهد داشت.

واژه ها

جَاهِدُوا: جهاد کنید (فعل امر از ماده «جهد» باب مفاعله).

اجْتَبَا: برگزید (فعل ماضی از ماده «جبی» باب افتعال).

ص: 78

1.جهاد در راه خدا

جهاد بر دو گونه است: «جهاد اکبر»، به معنای مبارزه با هواهای نفسانی و هوسهای سرکش و «جهاد اصغر» به معنای پیکار با دشمنان ظالم و ستمگر. بیشتر مفسران، جهاد در این آیه را فقط به معنای مبارزه مسلحانه با دشمنان نگرفته اند؛ بلکه همان گونه که از مفهوم لغوی آن استفاده می شود، به معنای هر گونه جهاد و کوشش در راه خدا و تلاش برای انجام نیکیها و مبارزه با هوس های سرکش و پیکار بادشمنان ظالم و ستمگر دانسته اند.(1) البته با توجه به تعبیر «حق جهاده» در آیه شریف، این جهاد باید با نیت خالص و صادق برای خدا انجام گیرد تا مؤثر واقع شود.

2.دشواری تکالیف

4.شاهد بودن پیامبر(صلی الله علیه وآله)

شاهد بودن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و بر همه، به معنای آگاهی او از اعمال امت خویش است.(3)طبق روایات، اعمال همه امت در طول هفته به حضور پیامبر(صلی الله علیه و آله)عرضه می شود و روح پاک او از همه اینها آگاه و باخبر می شود؛ بنابراین او شاهد و گواه این امت است.(4)

پیامها

1.ارزش کارها به انگیزه، شیوه و مقدار آن بستگی دارد (وَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ).

2. اسلام، دین آسان و احکام آن، انعطاف پذیر است و در زمان ها و مکان های مختلف شایستگی اجرا شدن را دارد (وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ)

3. پیامبران، پدر امتها هستند (أبیکم).

4. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)علاوه بر اعمال ما گواه است ( لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا)

5. نماز و زکات، تشکر از خداوند است، باید به شکرانه برگزیدگی و سابقه و لیاقت و گواه بودن امت اسلام نماز به پا داشت و زکات داد (...تَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ ۚ فَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ).(2)

6.برپا داشتن نماز، پرداخت زکات و اعتصام به محور الهی، اساسی ترین وظایف امت اسلامی(هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ...فَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ).(3)666

ص: 81

منزل مبارک

(وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبَارَکًا وَأَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ)(1)

و بگو: پروردگارا، مرا در مکانی مبارک فرود آور و تو بهترین فرود آورند گانی.

مقدمه

این آیه شریف، از طرفی نحوه دعا کردن را به نوح(علیه السلام) می آموزد که در مشکلات، چگونه نیاز خود را از خداوند بخواهد. از طرفی اهمیت مکان زندگی را بیان می کند که برخی مکانها «مبارک» هستند. تلاش کنیم و از خدا بخواهیم ما را در مکان های با برکت ساکن کند که در چنین مکان هایی زمینه سعادتمندی، بیش از جاهای دیگر است.

واژه ها

أنزل: فرود آور (فعل امر از ماده «نزل»، باب افعال).

مُنْزَلًا: منزلگاه، محل فرود آمدن یا نحوه فرود آوردن (اسم مکان» یا «مصدر» از ماده «نزل»).

مُنْزِلِینَ: فرود آورندگان، میزبان (اسم فاعل از ماده «نزل»، باب افعال).

نکات تفسیری

3. آموزش دع

خدای تعالی به نوح می آموزد که بعد از جای گرفتن در کشتی، خدا را بر این نعمت که او را از قوم ظالم نجات داد، حمد و سپاس گوید و از خدا چنین بخواهد:

پروردگارا! مرا در محل و منزلگاهی پربرکت فرود آر که تو بهترین فرود آورندگانی(2)

بنابراین باید خدا را بر نعمتهای سابق شکر گزار باشیم و نیازهای آینده را از او بخواهیم.

تأثیر غذاها

(یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا ۖ إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ) (1)

هان ای رسولان! از خوردنی های مطبوع بخورید و کار شایسته کنید؛ همانا من به آنچه می کنید، آگاهم.

مقدمه

قرآن کریم در کنار «کلوا» تکالیف و دستوراتی را ذکر کرده است؛ مانند:

«کلوا... واشکروا:(2) بخورید ...و شکر کنید».

«کلوا... وأطعمواء:(3) بخورید ... و اطعام کنید».

«کلوا... ولا تسرفوا:(4) بخورید ...و اسراف نکنید».

«کلوا ... ولا تتبعوا خطوات الشیطان؛ (5)بخورید ... و از گامهای شیطان پیروی نکنید».

«کللوا... ولا تعثوا فی الأرض مفسدین؛(6) بخورید ... و در زمین فساد نکنید».

این تعبیرات می رساند که انسان، مقابل نعمت های پاکیزه پروردگار وظایف و تکالیفی دارد. در این آیه نیز وظیفه دیگری در مقابل نعمت ها بیان شده است که در تفسیر آیه، به آن اشاره می شود.

واژه ها

طَّیِّبَاتِ: پاکیزهها و حلال ها (جمع طیبه از ماده «طیب »).

عَلِیمٌ:آگاه، دانا (صفت مشبهه از ماده «علم»).

ص: 84

1.تأثیر غذاها

نوع تغذیه، در روحیات و رفتار انسان اثر می گذارد؛ غذای حلال و پاکیزه روح و روان را به سمت خوبی ها سوق می دهد و رغبت به عبادت در انسان ایجاد می کند؛ اما غذای حرام کسالت و بی رغبتی به طاعت را به دنبال دارد و زمینه گناه را فراهم می کند؛ لذا در این آیه به پیامبران دستور می دهد تنها از غذاهای پاکیزه تغذیه کنند. در آیات دیگر، به همه مؤمنان نیز خطاب می کند که از طیباتی که به شما روزی داده ایم بخورید:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ)؛ (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از نعمت های پاکیزهای که به شما روزی داده ایم، بخورید.

یکی از افتخارات بزرگی که خداوند به انسان داده و آنرا یکی از نشانه های برتری او بر سایر موجودات میشمرد؛ استفاده از طیبات است.(2)

2. گستردگی عمل صالح

عمل صالح، مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که تمام فعالیت های مثبت و مفید، در همه زمینه های علمی، فرهنگی، سیاسی و مانند آن را شامل می شود؛ از اختراع دانشمند مؤمنی که برای کمک به انسانها سالها زحمت کشیده است، گرفته تا مجاهدت های شهید جان بر کفی که در صحنه مبارزه حق و باطل، تا آخرین قطره خون خود را نثار می کند، از بزرگ ترین کارها همچون رسالت انبیا تا کوچک ترین برنامه ها همچون کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده همه در این مفهوم وسیع جمع است.(3)

3. پاداش عمل صالح

ج. آمرزش

«وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی »(3)

و من، کسانی را که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدایت شوند می آمرزم.

تقاضای بازگشت

(حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ ۚ کَلَّا ۚ إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ)(1)

[کافران، دست از کفر خود بر نمی دارند،] تا وقتی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می گوید: پروردگارا! مرا برگردانید. شاید من درباره آنچه ترک کرده ام، کاری شایسته انجام دهم».

مقدمه

از آیات قرآن استفاده می شود که گناهکاران در لحظه مرگ، درخواست توبه می کنند. در جواب، به آنها گفته می شود در چنین ساعاتی، توبه و پشیمانی فایده ای ندارد.(2) نیز برخی گناهکاران هنگام مرگ، تقاضای بازگشت به دنیا دارند، تا گذشته خویش را جبران کنند. در این آیه پاسخی که به این افراد داده می شود و مسیری که طی می کنند، مورد بحث قرار گرفته است.

واژه ها

ارجعون: مرا برگردانید (فعل امر از ماده «رجع»).(3)

تَرَکْتُ: ترک کردم، کوتاهی نمودم (فعل ماضی از ماده «ترک»).

کلا: نه چنین است (کلمه ای است برای منع و جلوگیری و باطل کردن گفتار طرف مقابل).

یُبْعَثُونَ: برانگیخته می شوند (فعل مضارع از ماده «بعث» ).

ص: 88

1.تقاضای باز گشت

به فرموده قرآن، گناهکاران، در مواقف گوناگونی تقاضای بازگشت به زندگی، برای جبران گذشته خویش دارند:

الف. هنگام مرگ، همانند آیات مورد بحث (99 و 100 مؤمنون)؛

ب.روز رستاخیز:

(لَوْ تَرَی إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَانرد...)(1)

کاش [حال آنها را]هنگامی که در برابر آتش ایستاده اند، ببینی! می گویند: ای کاش [بار دیگر به دنیا] بازگردانده می شدیم و آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مؤمنان می بودیم.

ج. هنگام عذاب در دوزخ

(وَلَوْ تَرَی إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)(2)

آن ها در دوزخ فریاد می زنند: «پروردگارا ! ما را خارج کن، تا عمل صالحی انجام دهیم غیر از آنچه انجام میدادیم ...».

در همه این موارد، به آنها پاسخ منفی داده می شود؛ چون اولا بازگشت، خلاف سنت الهی است و ثانیا این درخواستها، جنبه واقعی و جدی ندارد. این ها عکس العمل آن حالت اضطراب و پریشانی فوق العاده است که در بدترین اشخاص نیز پیدا می شود و هرگز دلیل بر دگرگونی و انقلاب درونی و تصمیم واقعی بر تغییر مسیر زندگی نیست.(3) ثالثا: بر فرض که در ادعای خود جدی باشند چنین ایمان و عزمی پس از مشاهده مرگ و مواقف پس از آن ارزش ندارد، چون ایمانی انتخابی نیست؛ بلکه چاره ای جز آن وجود ندارد.

2.عالم برزخ

آیات و روایات متعددی بر وجود برزخ دلالت دارند. آیه مورد بحث( وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ) که یکی از آن آیات است. از جمله آیات دیگری که به صراحت وجود چنین عالمی را اثبات می کند، آیات مربوط به حیات شهیدان است:

ص: 89

پیام ها

1. کافران در آستانه مرگ، به خدا روی آوردند (حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ). (6)

ص: 90

ممنوعیت ترحم بر مجرم

(الزَّانِیَهُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَهَ جَلْدَهٍ ۖ وَلَا تَأْخُذْکُمْ بِهِمَا رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُون باللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ ۖ وَلْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَهٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)(1)

زن زناکار و مرد زنا کار را به هر کدام صد ضربه شلاق بزنید و اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید نباید در دین خدا دلسوزی درباره آن دو، شما را تحت تأثیر قرار دهد و باید طایفه ای از مؤمنان شاهد مجازات آن دو باشند.

مقدمه

زنا از گناهان کبیره است و در قرآن وعده عذاب جهنم بر آن داده شده و در شرع اسلام دارای احکام خاصی است و برای ثابت شدن آن به چهار شاهد عادل نیاز است.(2)

زنا علاوه بر عذاب اخروی، پیامدهای ناگوار دنیویی هم دارد که دامنگیر شخص و خانواده اش می گردد به گونه ای که گاه موجب از هم پاشیدن خانواده، ارتکاب قتل، کینه و ... می گردد. در این آیه حکم حد زناکار و برخی مسائل عاطفی که پیرامون آن بوجود می آید مورد بحث قرار گرفته است.

واژه ها

اجْلِدُوا: تازیانه بزنید (فعل امر از ماده «جلد»).

لْیَشْهَدْ: باید ناظرباشد (فعل امر از ماده «شهد»).

طَائِفَهٌ: گروه.

نکات تفسیری

3.اجرای حد زنا در ملأ عام

«ولیشهد عذابهما طائفه من المؤمنین؛ و باید گروهی از مؤمنان حضور داشته باشند و مجازات آن دو را مشاهده کنند». این دستور، به دلیل آن است که هدف، تنها این نیست که گنهکار عبرت گیرد؛ بلکه هدف آن است که مجازات او سبب عبرت دیگران هم بشود. به تعبیر دیگر، با توجه به بافت زندگی اجتماعی بشر، آلودگی های اخلاقی در یک فرد ثابت نمی ماند و به جامعه سرایت می کند. برای پاکسازی، باید همان گونه که گناه برملا شده است مجازات نیز برملا گردد.

گمراهی و انحراف تدریجی

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ ۚ وَمَنْ یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ ۚ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)(1)

ای کسانی که ایمان آوردید! از گام های شیطان پیروی نکنید و هر کس از گام های شیطان پیروی کند، [به بیراهه می رود]؛ زیرا شیطان به بسیار قبیح و ناپسند فرمان می دهد. اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هرگز احدی از شما [از گناه]پاک نمی ماند؛ ولی خدا هر کس را بخواهد پاک می دارد و خدا شنوا و دانا است.

مقدمه

هدف از خلقت انسان، این است که چند روز عمر را بندگی کند، تا بتواند در مسیر کمال و سعادت قدم بگذارد. آدمی، در این سیره و پیچ و خم، با راهزنان و دشمنانی مواجه است که هر لحظه ممکن است او را از این مسیر منحرف کنند. یکی از این دشمنان قسم خورده که از هیچ فرصتی برای فریب و اغوای انسان دریغ نمی ورزد، شیطان است. در این آیه به این مسأله و راه فریب او اشاره شده است.

واژه ها

لَا تَتَّبِعُوا: پیروی نکنید (فعل نہی مضارع از ماده «تبع»، باب افتعال).

خُطُوَاتِ: گامها، جمع مخطوه.

مَا زَکَی: پاک نمیشد (فعل ماضی از ماده «زکو»).

فحْشَاءِ: هر کار زشت و بسیار قبیح.

منکر: هر کار ناپسند.

ص: 95

1.سیاست گام به گام شیطان

این آیه، هشداری است به همه مؤمنان که نفوذ افکار و اعمال شیطانی، گاه به صورت تدریجی و کم رنگ است؛ زیرا هرگز یک انسان پاکدامن و با ایمان را نمی شود یک مرتبه در منجلاب فساد انداخت؛ لذا اگر در همان گام های نخست، کنترل نشود، ممکن است وقتی انسان متوجه شود که کار از کار گذشته است؛ بنابراین، هنگامی که نخستین وسوسه های اشاعه فحشا یا هر گناه دیگر آشکار می شود، باید همان جا مقابل آن ایستاد، تا آلودگی آن گسترش نیابد. این همه، بدون درخواست از فضل و رحمت خداوند امکان پذیر نیست؛ لذا در نماز روزی چند بار از خداوند هدایت به صراط مستقیم و بقاء و استمرار این نعمت را می خواهیم .

2.مواطن شیطان

در قرآن، چند بار از «خطوات الشیطان» سخن به میان آمده است. درباره اتحاد و وحدت کلمه می فرماید:

(ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ)(1)

همگی در صلح و آشتی در آیید و از گامهای شیطان پیروی نکنید.

درباره مصرف غذا می فرماید:

(کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ)(2)

از چیزهای حلال و دلپسند بخورید و از گام های شیطان پیروی نکنید.

در این آیه نیز در باره اشاعه فحشا به مؤمنین می فرماید: از گامهای او پیروی نکنید. یک نمونه از گام های شیطان، عبارت است از دوستی با افراد فاسد؛ بعد شرکت در مجالس آنان و سپس فکر گناه. بعد از آن ارتکاب گناهان کوچک و پس از آن، گناهان بزرگ و در پایان، قساوت قلب و بد عاقبتی و پایانی شوم.(3)

3.همه خوبی ها از خدا است

هر کوششی که نصیب انسان ها می شود، مسبوق به عنایت و لطف خدا است؛ براساس آیاتی

ص: 96

پیامها

1.شیطان، دارای راه های متعدد و وسایل گوناگون برای کشاندن انسان ها به فحشا و منکرات است (لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ).(3)

2. شیطان، پیروانش را هرگز رها نمی کند؛ بلکه مدام آنان را به انواع فحشا و منکرات فرا می خواند (فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ)(4)

ص: 97

چشم چرانی

(وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ ۖ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَهِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النِّسَاءِ ۖ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ ۚ وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)(1)

و به زنان مؤمن بگو: از بعضی( نگاه های خود نگاه های غیر مجاز ) چشم پوشی کنند و عورت های خود را حفظ نمایند و زینت های خود را آشکار نکنند، مگر آنچه از آنها نمایان است و باید سر پوش های خود را بر گریبان هایشان فرو افکنند و زینت خود را ظاهر نکنند، مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدر شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسر برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان هم کیش خود یا برده های زر خریدشان یا ملازمانشان از مردانی که نیاز جنسی ندارند یا کودکانی که [به سن تمیز نرسیده ]و از عورت های زنان آگاه نشده اند و [زنان] نباید پاهای خود را [آن گونه بر زمین] بزنند که آنچه از زینت هایشان مخفی می کنند، دانسته شود. ای مؤمنان! همگی به سوی خدا باز گردید؛ باشد که ظفرمند شوید.

مقدمه

یکی از وظایف زنان و مردان، عفت و پاکدامنی و پاکسازی خود از انحرافات جنسی است؛ زیرا کمالات انسانی، در گروه این امور و غض بصر و کنترل چشم از گناه است؛ لذا این آیه، حد و حدود غض بصر و کنترل چشم و مسأله زینت های زنان را مطرح می کند.

واژه ها

یَغْضُضْنَ: نگاه خود را کم و کوتاه می کنند (فعل مضارع از ماده «غض»).

فُرُوجَ: شرمگاهها (فرج در اصل، به شکاف میان دو چیز گفته می شود).

ص: 99

1.کنترل چشم

گفته شد یغضضن از ماده غض در اصل به معنای کمکردن و نقصان است. در بسیاری از موارد، به کوتاه کردن صدا یا کم کردن نگاه نیز گفته می شود؛ بنابراین آیه نمی گوید مؤمنان باید چشم های خود را فرو بندند؛ بلکه می فرماید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنند. این تعبیر لطیفی است به این منظور که اگر انسان، به راستی هنگامی که با نامحرمی روبه رو می شود، بخواهد چشم خود را به کلی ببندد، ادامه راه رفتن و ماندن برای او ممکن نیست؛ اما اگر نگاه را از صورت و اندام او برگیرد و چشم خود را پایین اندازد، گویی از نگاه خویش کاسته است.(2)

2.خودنمایی و اظهار زینت

کلمه ابداء، به معنای اظهار است و مراد از زینت زنان، مواضع زینت است؛ زیرا خود زینت از قبیل گوشواره و دست بند، به تنهایی اظهارش حرام نیست؛ پس مراد، اظهار زینت اظهار محل آنها است و خدای تعالی از این حکم آنچه ظاهر است، استثنا نکرده است. در روایات آمده است که مقصود از آنچه ظاهر است، صورت و دو کف و قدم ها می باشد.(3)

3.کنترل چشم و کنترل غریزه جنسی

جمله «ویحفظن فروجهن» به منزله نتیجه برای «یغضضن» است؛ یعنی راه کنترل اندامهای

ص: 100

5.توبه عمومی

در پایان آیه، خداوند همه مؤمنان را به توبه جمعی دعوت می کند. به نظر می رسد دلیل این گونه سخن ابتلای اکثر مردم به گناه چشم باشد؛ به گونه ای که گویی کسی را از آن گریزی نیست. این عبارت، دلیل بر خطر بزرگ و مهم این گناه و دامنه گسترده آن است که زمینه بسیاری از گناهان دیگر را فراهم می آورد.

پیامها

1.در لزوم عفت و پاکدامنی و ترک نگاه حرام بین زن و مرد فرقی نیست (یغضوا - یغضضن - یحفظوا - یحفظن)(3)

2. خیره شدن به نامحرمان و چشم چرانی، زمینه ساز آلودگی به فحشا و فساد جنسی است (وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ ... یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ).

3. اسلام، به نیازهای فطری و غریزی بشر پاسخ مثبت می دهد (إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ). (4)

4. هرگونه راه رفتن که سبب آشکار شدن زیورهای مخفی زن شود، ممنوع است؛ لذا هر گونه حرکت و رفتاری که موجب آگاهی نامحرمان از زینت زنان می شود، حرام است(5)(وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ).

5.زن، زینت خود را تنها می تواند به زنان مسلمان نشان دهد و نزد زنان کفار، باید خود را بپوشاند (نِسَائِهِنَّ) یعنی زنان خودی و مسلمان نه بیگانه.(6)

6. با حفظ حجاب، حضور زن در جامعه مانعی ندارد (وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ) همان گونه که شرکت زن در نماز جماعت بلا مانع است(7)(وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) .

7. همه مردم در مسأله نگاه و حجاب مسؤولند و باید از نگاه های حرام خود توبه کنند(8)( وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ ).

ص: 102

مردان خدا

(رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ ۙ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ)(1)

انسان هایی [هستند] که نه تجارتی و نه داد و ستدی آنان را از یاد خدا و به پا داشتن نماز و دادن زکات مشغول نمی دارداز روزی می ترسند که قلبها و چشم ها در آن، زیر و رو می شود.

مقدمه

رادمردی نیز مانند سایر امور، نشانه ای دارد که با آن نشانه ها، می توان رادمردان را شناخت. در این آیه شریف نیز نشانه های مهمی برای مردان الهی بیان شده است که با آن می توان آنها را شناخت.

واژه ها

لَا تُلْهِی: غافل نمی کند (فعل نفی مضارع از ماده «لهو» باب افعال).

تِجَارَهٌ: بازرگانی، خرید و فروش کالا از ماده «تجر»).

بَیْعٌ: داد و ستد.

یَخَافُونَ: می ترسند (فعل مضارع از ماده «خوف»).

نتَقَلَّبُ: زیر و رو می شود (فعل مضارع از ماده «قلب» باب تفعل).

نکات تفسیری

3.توصیف مردان الهی

وقتی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)این آیه را تلاوت کرد فرمود:

...و برای ذکر، اهلی است که از دنیای خود به جای هر چیز دیگری، ذکر را بر گزیدند؛ آن چنان که هیچ تجارت و بیعی ایشان را در طول زندگی از آن باز نمی دارد. ایشان همواره سایران را نیز بدان دعوت نموده و با تذکر کلمات و اندرزهایی که از محارم خدا نهی می کند، غافلان را اندرز می دهند. امر به قسط و عدل می کنند و خود قبل از هر کس فرمانبر آن چیزی هستند که به آن امر می کنند. از آنچه دیگران را نهی می کنند، باز می ایستند....(3)

ص: 104

پیامها

1.بازار بیع و تجارت، مردان خدا را از ذکر و یاد خدا غافل نمی کند (رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ).(2)

2.تلاش اقتصادی، بدون یاد خدا پوچ است.(3) مهم تر آن که خودش زمینه برای غفلت از یاد خداست (لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ).

3. توجه و اعتقاد به صحنه های دشوار و سخت قیامت، از عوامل بازدارنده غفلت و گمراهی است (لَا تُلْهِیهِمْ... یَخَافُونَ یَوْمًا).(4)

4. مردان خدا، معاش را با معاد و یاد خدا را با یاد خلق خدا جمع کرده اند (رِجَالٌ.. عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ).

5. قلب و چشم، اگر خدایی باشند، وسیله ای برای منقلب شدن و بصیرت و هدایت می شوند ( یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ).

ص: 105

ممنوعیت خودآرایی

(وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَهٍ ۖ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ ۗ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)(1)

و بر زنان وانشسته که امید به ازدواج ندارند، گناهی نیست که لباس های خود را کنار بگذارند؛ بی آن که زینتی را ظاهر سازند. عفت ورزیدن برای آنان بهتر است و خدا شنوا و دانا است.

مقدمه

هر قانونی هر چند محکم و متین باشد، ممکن است به سبب شرایطی استثنائاتی داشته باشد و از این قاعده کلی، با حفظ شرایطی، به صورت محدود مستثنی شود.این قضیه در احکام الهی نیز وجود دارد؛ مثل حجاب که قانون محکم الهی است و برای برخی افراد استثنا شده است.

حکم حجاب زنان در قرآن از مسلمات است و هیچ گونه تردیدی در آن نیست. در این آیه یک مورد از حکم حجاب، استثنا شده است و آن، درباره پیره زنان است، البته مشروط به دو شرط.

واژه ها

قواعد: زنان بازنشسته که رغبتی به نکاح ندارد (جمع قاعده).

یَضَعْنَ:بر زمین می نهند (فعل مضارع از ماده «وضع»).

مُتَبَرِّجَاتٍ:ظاهرکنندگان زینت و آرایش (اسم فاعل از ماده «برج» باب تفعل).

ص: 106

1.سالخوردگی و بازنشستگی

جمله «اللَّاتِی لَا یَرْجُونَ نِکَاحًا» وصف توضیحی برای کلمه «قواعد» است، یعنی زنی که به سبب پیری و سالخوردگی کسی میل به او نمی کند یا زنی که از حیض یائسه شده باشد و از ازدواج و زناشویی نامید است؛(1) فقط برای این گروه حجاب و پوشش اسلامی واجب نیست و خداوند، حکم حجاب را از اینها برداشته و برایشان آسان گرفته و فرموده است: (فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ ؛ گناهی بر آنان نیست که لباس (رویین) خود را بر زمین بگذارند.)البته نه به صورت مطلق؛ بلکه در صورتی که کرشمه و تبرج و آرایش نداشته باشند.

2.حدود کشف حجاب

طبق حدیثی از امام صادق(علیه السلام) مراد، کنار گذاشتن روسری و روپوش (چادر) است(2) که از آن به (جلباب و خمار) تعبیر شده است. در آیه قبل نیز مراد از (تضعون ثیابکم) درآوردن لباس هایی بود که در بیرون می پوشند، نه تمام لباس ها. این مطلب مهم از جمله بعدی که نفی آرایش و زینت است، (غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَهٍ ) نیز استفاده میشود.

3.آزادی مشروع، أما مشروط

برای این استثنا (حکم حجاب زنان سالخورده) دو شرط وجود دارد:

الف. به سن و سالی برسند که معمولا امیدی به ازدواج ندارند و به تعبیر دیگر جاذبه جنسی را کاملا از دست داده باشند؛

ب. پس از برداشتن حجاب خود را زینت نکنند (غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَهٍ ).

روشن است با این دو قید، مفاسد کشف حجاب در مورد آنان وجود نخواهد داشت و به همین دلیل، اسلام این حکم را از آنان برداشته است.(3)

4.فلسفه حجاب

از آیات قرآن استفاده می شود که در مسأله حجاب، فلسفه این است که زن موجب تحریک دیگران و برانگیختن شهوت نباشد؛ زیرا خداوند حجاب و پوشش را مقابل چند گروه لازم نمیداند:

ص: 107

6. هشدار نهایی

ممکن است بعضی از این آزادی حساب شده و مشروع سوء استفاده کنند و احیانا به رفتارهای نامناسب برای اهداف شیطانی بپردازند یا در دل افکار آلوده ای داشته باشند؛ لذا در پایان آیه با یک اخطار می فرماید: «والله سمیع علیم؛ خداوند، شنوا و دانا است»(6).

به گفته علامه طباطبائی، جمله پایانی تعلیل حکمی است که تشریع کرده، یعنی خدا شنوا است آنچه را که زنان به فطرت خود درخواستش را دارند و دانا است به احکامی که به آن محتاجند.

حریم رهبران الهی

(لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا ۚ قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا ۚ فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ)(1)

خواندن این پیامبر را میان خود مانند فراخواندن بعضی از شما از بعضی دیگر قرار ندهید. خدا کسانی از شما را که [احیانا با پنهان شدن پشت دیگران آهسته از نزد او بیرون می روند، می شناسد. پس باید آنان که از امر او سرپیچی می کنند، بر حذر باشند از این که بلایی به ایشان برسد یا عذابی دردآور آنها رابگیرد.

مقدمه

از عوامل ثبات و دوام خانواده، جامعه و نهادهای دیگر، این است که:

الف. رهبر و سرپرستی لایق و امین داشته باشد؛

ب. شخصیت و جایگاهرهبران و بزرگان مکتب حفظ شود؛

ج. خوبان، تشویق و بدان و قانون شکنان، تهدید شوند، تا مایه عبرت دیگران شود. در این آیه به این اصول اشاره شده است.

واژه ها

دُعَاءَ:خواندن و حاجت خواستن (مصدر از ماده «دعو»).

یَتَسَلَّلُونَ: مخفیانه فرار می کنند (فعل مضارع از ماده «سلل» باب تفعل).

لوَاذًا: پناه بردن، مخفی شدن. (مصدر از ماده «لوذ»).

فلْیَحْذَرِ: باید بترسد (فعل امر از ماده «حذر»).

فِتْنَهٌ:بلا و گرفتاری از ماده «فتن»).

یُصِیبَ:می رسد (فعل مضارع از ماده «صوب» باب افعال).

ص: 110

1.جایگاه ویژه پیامبر(صلی الله علیه و آله)

در معنای «دعاء الرسول» چند احتمال وجود دارد، از جمله:

الف. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)و حتی جانشینان آن حضرت را مثل دیگران (با اسم و کنیه) صدا نکنید؛ بلکه با احترام و ادب بیشتری باشد.

ب. دعای پیامبر(صلی الله علیه وآله) و نفرین او مستجاب است، مواظب باشید.

ج. اگر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) ایا شما را به کاری، مثل رفتن به جبهه یا ایمان و عمل صالح پایک موضوع مهم دینی (نماز) دعوت کرد، حتما اطاعت کنید و دعوت او را ساده نگیرید؛ چرا که فرمانش فرمان خدا و دعوتش دعوت پروردگار است. در ذیل آیه نیز هشداری شدید برای مخالفان امر حضرت صادر شده است (أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ). علاوه بر این، آیه قبل که درباره اجازه خواستن از رسول خدا در تخلف از امر اجتماعی است، مؤید این احتمال است.(1)

2. اطاعت، بهترین احترام

مسلمان یعنی تسلیم محض برابر خدا و چون اطاعت رسول خدا و ائمه هدی (علیهم السلام) اطاعت خدا است، بهترین راه احترام، اطاعت و پیروی علمی و عملی از دستورات آن ها است.

بعضی ها در ایام خوشی و راحتی، حضور فعال و چشمگیر دارند؛ اما ایام جنگ و سختی و مبارزه به کناری رفته و به اصطلاح قرآن خود را پشت سر دیگری پنهان کرده و مخفیانه از معرکه خارج می شوند.

( یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا)، یعنی خدای(سبحان وتعالی) از میان شما کسانی را که از بین مردم با حیله و تزویر بیرون می شوند . در حالی که به غیر خود پناهنده میشوند و به این وسیله خود را پنهان می کنند و هیچ اعتنایی به دعوت رسول ندارند - میشناسد. (2)

3. پیامد مخالفت با رهبران الهی

کار زشت، حتما مجازات دارد. چون هر عمل، عکس العملی دارد و این، قانون طبیعت است. مخالفت های آشکار و پنهان برابر فرمان پیامبر، مجازات دردناکی در دنیا و آخرت دارد.

ص: 111

پیامها

1. دستورات و دعوت های رهبران الهی را مانند فراخوانی دیگران ساده ندانیم (لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ...).(2)

2. حفظ حریم رهبران الهی و ترس از مخالفت آنها، امری ضروری است (لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ ...فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ).(3)

3. عمل زشت بندگان (منافقان) اگر از مردم پنهان بماند، از خدا هرگز پنهان نخواهد شد( قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ ...).

4. مخالفت فرمان خدا، نه تنها عاقبت خوبی ندارد، بلکه فتنه دنیایی یا کیفر آخرتی هم دارد( فِتْنَهٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).

. شانه خالی کردن از مسؤولیت، عذابش دردناک است (یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا... یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).(4)

ص: 112

مهجوریت قرآن

(وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا)(1)

و این رسول گوید: «پروردگارا! همانا قوم من، این قرآن را مهجور گذاشتند».

مقدمه

قرآن، کتاب هدایت، وسیله نجات، عامل پیروزی و پیشرفت است. قرآن، چراغی است که خاموشی نمی پذیرد و گنجینه ای است که گوهرهای، آن پایان ناپذیر می باشد. قرآن کریم، خود را چنین توصیف می کند:

قرآن، موعظه ای است از جانب پروردگارتان و شفای آنچه در سینه ها است و هدایتگر و رحمت برای مؤمنان است.(2)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

زمانی که فتنه ها همانند پاره های شب ظلمانی شما را فرا گرفت، بر شما باد به قرآن همانا قرآن، شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته می شود و پیامداری است که صداقتش ثابت است. کسی که قرآن را راهنمای خویش قرار دهد، او را به بهشت رهنمون خواهد

شد و کسی که آن را پشت سر خود قرار دهد، او را به جهنم سوق خواهد داد.(3)

با این همه، آنچنان که شایسته و بایسته مقام قرآن بود، به آن توجه نشده و بین مردم، مهجور مانده است.

واژه ها

قال: گفت (فعل ماضی از ماده «قول»).

اتَّخَذُوا: گرفتند (فعل ماضی از ماده «أخذ» باب افتعال).

ص: 113

1. شکایت پیامبر(صلی الله علیه و آله)

پیامبر(صلی الله علیه وآله) چون «رحمه للعالمین» است به پروردگار متعال گلایه می کند که «پروردگارا! قوم من، این قرآن را رها کردند». این سخن و گلایه پیامبر(صلی الله علیه وآله)از همه مسلمانانی است که قرآن را به دست فراموشی سپرده اند. هم اکنون اگر به بسیاری از کشورهای اسلامی - به ویژه آنها که زیر سلطه فرهنگی شرق و غرب زندگی می کنند به نظر بیفکنیم، می بینیم قرآن در میان آنها به صورت یک کتاب تشریفاتی در آمده است. تنها الفاظش را با صدای جالب قرائت می کنند و در کاشی کاری های مساجد در جایگاه هنر معماری است، برای افتتاح خانه نویا حفظ مسافر و شفای بیماران و حداکثر برای تلاوت و بردن ثواب از آن استفاده می کنند؛ لذا امروز هم پیامبر(صلی الله علیه وآله) تو فریاد می زند: خدایا قوم من قرآن را مهجور داشتند؛ مهجور از نظر مغز و محتوا، متروک از نظر اندیشه و تفکر و متروک از نظر برنامه های سازنده اش.(1)

2.مهجوریت قرآن

مهجوریت قرآن، تنها به این نیست که قرآن را انکار کرده یا به کلی آن را کنار گذاشت؛ بلکه اگر یک آیه یا یک سوره یا بخشهایی از آن ترک شود، «هجر» صدق می کند؛ بنابراین، کار، بسیار مشکل است. باید تلاشی همه جانبه به کار ببریم، تا قرآن را از مهجوریت در آوریم و آن را در همه ابعاد زندگی محور علمی و عملی خود قرار دهیم، تا رضایت پیامبر عزیز(صلی الله علیه وآله) او راجلب کنیم.

نخواندن قرآن، ترجیح غیر قرآن بر قرآن، محور قرار ندادن آن، تدبر نکردن در آن، تعلیم ندادنش به دیگران و عمل نکردن به آن، از مصادیق مهجور کردن قرآن است. حتی کسی که قرآن را فراگیرد، ولی آن را کنار گذارد و به آن نگاه نکند و تعهدی نداشته باشد، او نیز قرآن را مهجور قرار داده است.(2)

جهاد بزرگ

(فَلَا تطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا) (1)

پس کافران را اطاعت مکن و به وسیله این (قرآن)، با آنان مبارزه و جهاد کن؛ جهادی بزرگ.

مقدمه

قرآن کریم، همواره با جریان کفر و شرک مبارزه کرده و اطاعت از کافران و تن دادن به خواسته های کفرآمیز آنها را حرام می داند و به پیامبر سفارش می کند در راه احیای معارف دین و مبارزه فرهنگی و تبلیغی با کفار و مشرکان، جهاد بزرگ علمی بنما. در این راه، سفارش می کند که قرآن کریم، محور اصلی این برنامه ها باشد.

واژه ها

لَا تطِعِ : اطاعت نکن (فعل مضارع مجزوم به «لا» ناهیه از ماده «طوع»، باب افعال).

جاهد: جهاد کن (فعل امر از ماده «جهد»، باب مفاعله).

کَبِیرًا: بزرگ (صفت).

نکات تفسیری

3.جهاد بزرگ

جهاد، در معانی گوناگونی به کار رفته است:

الف. به معنای جنگ با کفار و مشرکان که یکی از فروع دین به شمار می رود و به آن، جهاد اصغر می گویند.

ب. جهاد با نفس که به آن، جهاد اکبر می گویند.

ج. جهاد علمی و تبلیغی که جهاد کبیر است. این، جهادی است که همه ابعاد روح و فکر را در بر می گیرد و جنبه های مادی و معنوی را شامل می شود. منظور از جهاد در این آیه، جهاد فکری و فرهنگی و تبلیغاتی است؛ نه جهاد مسلحانه؛ چرا که این سوره مکی است و می دانیم دستور جهاد مسلحانه، در مکه نازل نشده بود. به گفته مرحوم طبرسی در مجمع البیان این آیه، دلیل روشنی است بر این که جهاد فکری و تبلیغاتی برابر وسوسه های گمراهان و دشمنان حق، از بزرگترین جهادها است. حتی ممکن است حدیث معروف پیامبر(صلی الله علیه وآله) : «رجعنا من الجهاد الأصغر الی الجهاد الأکبر (1)؛ مااز جهاد کوچک به سوی جهاد بزرگ بازگشتیم» به همین جهاد و عظمت کار دانشمندان و علما در تبلیغ دین اشاره داشته باشد. (2)

جایگاه خانواده

(وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا)(1)

و آنان که می گویند: پروردگارا! به ما از ناحیه همسران و نسل هایمان مایه روشنی چشم عطا کن و ما را پیشوای تقواپیشگان قرار ده.

مقدمه

در آیات 63 تا 74 این سوره، صفات ویژه بندگان خاص پروردگار با عنوان «عباد الرحمن» بیان شده است. این آیات، دوازده صفت از صفات ویژه آنان را بیان می کند که بعضی، به جنبه های اعتقادی ارتباط دارند، برخی اخلاقی، پارهای اجتماعی و قسمتی جنبه فردی دارد. می توان گفت این صفات، مجموعه ای از والاترین ارزش های انسانی است.

در این آیه، به اهداف عبادالرحمن درباره خانواده خود اشاره شده است.

واژه ها

هَبْ: عطا کن (فعل امر از ماده «وهب»).

قُرَّهَ:روشنی(جمع عین).

أَعْیُنٍ: چشمها (جمع «عین»).

ذُرِّیَّاتِ: فرزندان، نسل (جمع «ذریه»).

نکات تفسیری

3.اهمیت تعلیم و تربیت

موضوع تربیت فرزند و رابطه همسران و وظیفه پدران و مادران برابر کودکان خود، از مهم ترین مسائلی است که قرآن، بر آن تکیه کرده است. در این آیه نیز دعا برای همسر و فرزندان، مورد توجه قرار گرفته و آن را از صفات بندگان ویژه خدا میداند. مسلما چنین افرادی، آنچه در توان دارند، در تربیت فرزندان و همسران و آشنایی آنها به اصول و فروع اسلام و راههای حق و عدالت، فروگذار نمی کنند. دعا در این مسیر، ترسیم کننده اهداف بزرگ و حرکت آفرین در آن مسیر است. این افراد، علاوه بر آن که دست به دامن لطف پروردگار می زنند، دعا می کنند و دعا در این مسیر دشوار، یاری کننده و تسهیل کننده برای رسیدن به مقاصد می باشد.

تهدید، منطق بی منطقان

(قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ)(1)

[فرعون]گفت: «اگر معبودی جز من اختیار کنی، حتما تو را از زندانیان قرا می دهم».

مقدمه

یکی از قصه هایی که در قرآن تکرار شده، قصه حضرت موسی و برخورد او با فرعون است. در آیات قبل، به اولین مأموریت موسی برای هدایت فرعون و نجات قومش و گفت وگوی آنها اشاره شده است؛ او که از نسبت های ناروایی چون جنون و ساحری نهراسیده و پاسخهای محکمی به فرعون داده است. در نهایت نیز فرعون که از مقابله منطقی ناتوان شد و احساس خطر کرد، پیامبر خدا را تهدید نمود. این عصبانیت او، نشانگر اشتباه بزرگ او بود او خود را تنها معبود مورد ستایش می دانست؛ لذا راهی جز تصدیق یا تهدید نداشت. حال در این آیه، به علت تهدید و نوع آن، پرداخته شده است که به بررسی آن می پردازیم.

واژه ها

اتَّخَذْتَ: گرفتی [اختیار کردی] (فعل ماضی از ماده «ذ» باب افتعال).

لَأَجْعَلَنَّ: حتما قرار میدهم (فعل مضارع از ماده «جعل»).

مَسْجُونِینَ:زندانیان (اسم مفعول از ماده «سجن»).

نکات تفسیری

3.تهدید در بن بست، منطق زورمداران سبک مغز

هنگامی که موسی با لحن قاطع و کوبنده ای سخنان فرعون را پاسخ گفت و فرعون از ایننظر درمانده شد، سیر کلام را تغییر داد و از موسی پرسید: پروردگار عالمیان کیست؟». موسی در جواب، او را متوجه آیات آفاقی کرد و گفت: «او، پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان این دو قرار گرفته می باشد؛ اگر شما راه یقین می پویید»؛(1) اما چون فرعون با این بیان محکم معلم بزرگ آسمانی، از خواب بیدار نشد، باز به استهزا ادامه داد و از روش دیرینه مستکبران مغرور پیروی کرد و به اطرافیان خود گفت: «آیا نمی شنوید این مرد چه می گوید؟».

در آیات بعد، می بینیم فرعون به خیره سری ادامه داده و از مرحله استهزا و سخریه پا را فراتر نهاده و نسبت جنون و دیوانگی به موسی داد؛ همان نسبتی که همه جباران تاریخ برای مصلحان الهی به کار می برند. در نهایت نیز آن هنگام که از رویارویی با آن فرستاده خدا درمانده شد، حضرت موسی را تهدید کرد و گفت: من این سخنان تو را نمی فهمم همین قدر می دانم که یک اله و معبود بزرگ وجود دارد و آن، منم. هر کس غیر از این

ص: 123

پیام ها

1.فرعون، مدعی الوهیت یگانه خویش بود. متکبران و ظالمان هم می خواهند معبود و مسجودی غیر از خودشان نباشد و یکه تاز میدان شوند(2) (قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی).

2. رهبران دینی، باید آماده پذیرش سختیها باشند؛ چون تهدید و ارعاب، حربه طاغوتها است (لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ).

3. فقدان آزادی بیان و عقیده و حاکمیت خفقان و خشونت و زندان های مخوف، از ویژگیهالی نظام های غیر دینی است (قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ).

ص: 124

درخواست حکمت

(رَبِّ هَبْ لِی حُکْمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ)(1)

پروردگارا! به من حکمت ببخش و مرا به شایستگان ملحق کن.

مقدمه

بدون شک، دعا به درگاه خداوند، کارسازترین راه برای رسیدن به اهداف است. البته دعای هر کس، مناسب با سطح بینش او است. هر مقدار بینش عمیق تر باشد، خواسته هایش نیز اصولی تر و کار آمدتر است. قرآن مجید، در آیات متعددی دعای انبیای الهی را نقل کرده است که حاوی بهترین، جامع ترین و کامل ترین خواسته ها از خداوند است. در این مجموعه، دعاهای حضرت ابراهیم(علیه السلام) جایگاه ویژه ای دارد که بسیار قابل توجه است. از جمله دعاهای آن حضرت، آیه مورد بحث است که آن را مرور خواهیم کرد.

واژه ها

هَبْ: عطا کن (فعل امر از ماده «وهب »).

حُکْمًا: علم و دانش

أَلْحِقْن: ملحق کن (فعل امر از ماده «لحق» باب افعال).

نکات تفسیری

3. صالحان چه کسانی هستند و چگونه می توانیم به آنها ملحق شویم؟

بهترین و گرامی ترین صالحان، پیغمبران هستند ک ه حضرت ابراهیم(علیه السلام) در ادامه دعایش، می فرماید: «وألحقنی بالصالحین؛(4) مرا به صالحان ملحق کن».

ص: 126

قلب سلیم

(یَوْمَ لَا یَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ)(1)

روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی دهد؛ مگر کسی که با قلبی سالم در پیشگاه خدا حاضر شود.

مقدمه

یکی از روزهای سخت و طاقت فرسا، طبق وعده قرآن کریم، روزی است که برای حسابرسی برانگیخته خواهیم شد. از آن روز، با تعبیراتی چون یوم الحسره والندامه، یوم التغابن، یوم القیامه، یوم البعث، یوم الحساب و ... یاد شده است.

براستی روزی که در آن، ثروت های ظاهری و قدرت های مادی، سودی برای صاحبش ندارد، تدبیر چیست؟ ره توشه اش کدام است؟ در آن روز، ملاک سعادت و عامل نجات انسانها چیست؟ در تفسیر این آیه، به پاسخ این پرسش ها خواهیم پرداخت.

واژه ها

لَا یَنْفَعُ: سود نمی دهد (فعل مضارع منفی از ماده «نفع»).

بنُونَ:فرزندان، پسران (جمع ابن).

سَلِیمٍ: سالم، در امان از آفات ظاهری و باطنی (صفت مشبهه از ماده «سلم»).

1.ترسیم روز قیامت

از دعای حضرت ابراهیم خلیل(علیه السلام) معلوم می شود که روز قیامت، روز رسوایی و روز بیچارگی و درماندگی انسان ها است و آن روز، هر انسان، به یاری خدا نیازمند است؛ چون حضرتش با آن مقام نبوت و اوج بندگی، با تمام وجود، مقابل پروردگار خویش با تضرع و خشوع دعا می کند که «وَلَا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ»؛(2) روزی که مردم، برانگیخته می شوند، مرا رسوا مساز» و به سبب لغزش هایم مرا نکوهش مکن. سپس روز رستاخیز عظیم را چنین ترسیم و تصویر می کند و می فرماید: «همان روز سرنوشت سازی که نه دارایی های بسیار، برای انسان سودی دارد، و نه فرزندان بیشمار».

ص: 128

3.مال و فرزند مفید هستند یا مضر؟

در این آیه شریف، آمده است که مال و فرزند، برای قیامت انسان هیچ فایده ای ندارد. از طرفی در روایات می خوانیم: انفاق مال و صدقه جاریه یا فرزند صالحی که برای والدین دعا کند، برای قیامت انسان مفید هستند. ببینیم رابطه این آیه با روایات چگونه است؟ پاسخ این است که مراد آیه، مال و فرزندی است که در مسیر الهی قرار نگیرد و در راه شیطان و انجام گناه، مورد استفاده قرار گیرد، اما در صورتی که در راه اطاعت فرمان پروردگار قرار گیرد، نه تنها سرمایه مادی نخواهد بود، بلکه رنگ الهی و صبغه الله به خود می گیرد و مصداق «الباقیات الصالحات» به شمار می رود.(2)

در نتیجه، مفید یا مضر بودن آن، به نوع مصرف و کاربرد آنها بستگی دارد؛ هر چند اینها، زینت دنیا هستند، چگونگی استفاده از آن، نتیجه را تغییر می دهد و نعمت را به نقمت و بلا یا جاودانگی و بقا تبدیل می کند.

خلاصه این که: «دنیا، مانند کلیدی است که با حرکتی، در را قفل و با حرکت دیگری، در را باز می کند. مال حلال، در دست افراد صالح، سبب قرب و در دست نااهلان، سبب گناه می شود»(3)

پیامها

1. آنچه در دنیا دارای ارزش است، در آخرت بی ارزش می شود. این، نشانگر تفاوت ارزش ها در دنیا و آخرت میباشد (یَوْمَ لَا یَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ). (2)

2. قلب سلیم و دل پاک، تنها سرمایه نجات بخش برای انسان در قیامت است (إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ).(3)

3. قیامت، عرصه حضور انسان ها در پیشگاه خدا و محرومیت منافقان و کافران، از سعادت اخروی است (إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ).(4)

ص: 130

مبارزه با کم فروشی

(أَوْفُوا الْکَیْلَ وَلَا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ) (1)

پیمانه را کامل بدهید و از کم دهندگان نباشید. و کالاها را با ترازوهای درست، وزن کنید.

مقدمه

عدالت، از اموری است که همه آن را دوست دارند. رعایت عدالت در مسایل اقتصادی و مالی در جامعه اسلامی، ضروری است و بی توجهی به آن، موجب فساد و نابسامانی های اقتصادی است که نتیجه ای جز فروپاشی نظام اجتماعی ندارد.

در هر کار یا معامله، انواع تقلب ها و دغل بازی ها ممکن است روی دهد. در این آیه، به یکی از گناهان بزرگ قوم شعیب(علیه السلام) (اصحاب أیگه) که موجب هلاکت آنها گردید، اشاره شده و ما را به رعایت عدالت در پیمانه و نیز در ترازو سفارش کرده است.

واژه ها

أَوْفُوا: کامل ادا کنید (فعل امر از ماده «وفی» باب افعال).

کَیْلَ: پیمانه، مقیاسی که متاع را از نظر حجم با آن می سنجند.

مخْسِرِینَ: خسارت زنندگان، ضرر وارد کننده ها (اسم فاعل از ماده«خسر»).

قِسْطَاسِ: ترازو.

نکات تفسیری

3. عوامل کم فروشی و گران فروشی

اگر شخص، فقط به دنبال سود و سرمایه خویش باشد و آنچهبرای خود می پسندد، برای دیگران نپسندد و از عاقبت ظلم و ستم به دیگران هراسی نداشته باشد، برای سودجویی خود دست به هر کاری می زند. این، همان بی تقوایی است. قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی و اجتماعی خاص نیز مؤثر است به قوم حضرت شعیب(علیه السلام) به دلیل داشتن آب و درختان زیاد، آیکه (یعنی بیشه) می گفتند. آنان، چون در منطقه مسیر حجاز به شام ساکن بودند، کالایشان را به هر قیمت به مسافران می فروختند. از طرفی دیگر، زندگی مرفه و ثروت فراوان، عامل غرور و غفلت آن ها شده بود. به علاوه نبودن برنامه نظام اقتصادی و قدرت اجرایی برای نظارت، می تواند مزید بر علت باشد.

پیامها

1. اصلاح امور اقتصادی جامعه، همانند اصلاح امور اعتقادی و عبادی، ضروری است(3) (أَوْفُوا الْکَیْلَ)

2. فساد اقتصادی و تجاری، بارزترین جلوه بی تقوایی مردم ایکه بود(4) (وَلَا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ ).

3. ضرر زدن به دیگران، در ادیان آسمانی ممنوع است (5)(وَلَا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ ).

4. در عصر شعیب(علیه السلام) نیز ترازوهای دقیق بوده و از استفاده از ترازوهای خراب نهی شده است (وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِیمِ). (6)

ص: 133

مراحل تبلیغ

(وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ) (1)

و به خویشان نزدیک تر خود، اخطار کن.

مقدمه

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در سال سوم بعثت، با نزول این آیه، مأمور ابلاغ دعوت خانوادگی شد. تا آن زمان، دعوت مخفیانه انجام می گرفت. پس از این امر، حضرت بستگان نزدیک خویش را به خانه ابوطالب دعوت کرد و حدود چهل نفر از بستگان و نزدیکان پیغمبر (صلی الله علیه وآله) آن جا حضور یافتند. پس از صرف غذا، هنگامی که حضرت می خواست وظیفه خود را ابلاغ کند، ابولهب با گفته های خود، زمینه را از بین برد، فردای آن روز، حضرت آن ها را دوباره به غذا دعوت کرد. بعد از صرف غذا، آنها را به دین اسلام و توحید دعوت کرد و در پایان فرمود: «کدام یک از شما مرا در این کار یاری خواهید کرد، تا برادر و وصی و جانشین من باشد؟» حضرت، سه بار کلامش را تکرار فرمود و در هر بار، فقط علی(علیه السلام) که نوجوانی پر شور واز همه کوچکتر بود، برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا! من در این راه، یار و یاور توام». پیامبر(صلی الله علیه وآله)هم دست بر گردن علی(علیه السلام) نهاد و فرمود «ان هذا اخی و وصیی، و خلیفتی فیکم فاسمعوا له و اطیعوه». جمعیت با خنده تمسخرآمیزی جلسه را ترک کرده، به ابوطالب طعنه می زدند که تو را مطیع پسرت کرد. از این قضیه، با حدیث «یوم الدار» یا حدیث «منزلت» یاد می کنند.(2)

واژه ها

أنذر: بترسان (فعل امر از ماده «نذر» باب افعال).

عَشِیرَتَ: خویشان، وابستگان

ص: 134

1.اصلاحات را از کجا باید آغاز کرد؟

با نگاه به این آیه شریف و آیات قبل و بعد آن، متوجه می شویم هر کار اصلاحی را باید اول از خود آغاز کرد. بعد به اصلاح فامیل و اطرافیان و اجتماعات بزرگتر اقدام کرد. اگر خودمان را نسازیم، نمی توانیم دیگران را بسازیم و اصلاح کنیم؛ لذا معلمان دینی که خودشان عمل کننده هستند، قطعا موفق تر از دیگران خواهند بود. بدون شک، برای اقدام به یک برنامه انقلابی گسترده، باید از حلقه های کوچک تر و فشرده تر آغاز کرد. چه بهتر این که پیامبر، نخستین دعوت خود را از بستگانش آغاز کند که هم به خوبی از سوابق او مطلعند و به سبب محبت خویشاوندی، سخنان او را بهتر از دیگران گوش می دهند و هم از انتقام خصمانه و کینه توزی دورترند؛ لذا اولین مرحله دعوت عمومی او، از بستگان نزدیک شروع شد.

2.پیشتازی در گرایش به حق و قانون الهی

این امر الهی در آیه نشانگر آن است که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، هیچ گونه ملاحظه کاری و سازشکاری با هیچ کس ندارد. حتی بستگان مشرک خود را نه تنها از دعوت به سوی توحید و حق و عدالت استثنا نمی کند، بلکه آغاز تبلیغ خود را باید از نزدیکان و قوم و خویش خود آغاز کند.

اگر شرک و بت پرستی بد است، اگر دروغ و حرام خوری گناه است، باید برای همه باشد و اگر خدا پرستی و توحید، صداقت، پاکدامنی، تقوا و طهارت، راه سعادت است، باید برای همه چنین باشد. این خود دلیلی است بر حقانیت دین اسلام و قرآن و پیغمبر؛ پس باید از انذارهای او ترسید و تقوا پیشه کرد و به بشارتهای او امیدوار بود؛ چرا که او برای همه بشیر است و نذیر، و( إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا )؛ ما تو را به حق، برای بشارت و بیم دادن فرستادیم).(1)

3.تبلیغ و مراحل آن

هر کار فرهنگی و تبلیغی، بدون برنامه ریزی و بدون رعایت مراحل آن به مقصود و نتیجه

ص: 135

رحمت و مقام بندگی

(فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَی وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ)(1)

پس (سلیمان از گفته او با تبسمی خندان شد و گفت: «پروردگارا! به من الهام کن تا شکر نعمتی را که بر من و بر پدر و مادرم ارزانی داشته ای به جا آورم و کار شایسته مورد پسند تو انجام دهم و مرا به رحمت خود، در زمره بندگان شایسته ات در آور.

مقدمه

علت نام گذاری سوره نمل به این نام، به مناسبت آیه هجدهم این سوره است که در آن، داستان مورچگان و حضرت سلیمان آمده است. در این آیه شریف، داستان عکس العمل سلیمان را مقابل سخن یکی از مورچه ها که به دیگران گفته: «حَتَّی إِذَا أَتَوْا عَلَی وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَهٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ(2) به داخل لانه هایتان بروید، تا لگد مال لشکر سلیمان نشوید» باهم مرور خواهیم کرد.

واژه ها

تَبَسَّمَ : لبخند زد (فعل ماضی از ماده «بسم» باب تفعل).

أَوْزِعْ: الهام کن (فعل امر از ماده «وزع» باب افعال).

تَرْضَا: راضی شوی، خوشنود شوی (فعل مضارع از ماده «رضی»).

نکات تفسیری

پیام ها

1. از نحوه خندیدن، دعا کردن و عکس العمل انبیای بزرگ برابر برخوردهای تحقیرآمیز، باید الگو گرفت. (فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا ).

2. در سیستم اداری و حکومتی به ریزترین امور و کوچکترین افراد باید توجه کرد(3) (فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا ).

3. شکر گزاری و بندگی در درگاه حق، نیازمند امداد الهی است(4) (بِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ ).

4. لزوم به کارگیری نعمت ها در مسیر سازندگی و جلب رضایت حق(5) (أَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا).

5. ضرورت استفاده از دعا برای خود و والدین در حل معضلات فردی و اجتماعی (قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی ... فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ)

ص: 141

نعمت، وسیله آزمون

(قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ ۚ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ ۖ وَمَنْ شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ)(1)

آن کس که علمی از آن کتاب نزدش بود، گفت: «من آن را پیش از آن که پلک چشمت به هم بخورد نزد تو می آورم» [و چنین کرد] پس چون آن را نزد خود مستقر دید، گفت: «این، از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر می کنم یا کفران می ورزم؟ هر کس شکر کند، به سود خود شکر می کند و هر کس کفران ورزد، [زیانی به خدا نمی رساند؛ زیرا]پروردگار من، بی نیاز و کریم است».

مقدمه

از داستان های شگفت قرآن، ماجرای ملکه سبا و نحوه انتقال پیام بین او و حضرت سلیمان (علیه السلام)و سرانجام، حرکت او برای دیدار با حضرت سلیمان(علیه السلام)است. پیش از رسیدن بلقیس به بارگاه سلیمان، آن حضرت، از اطرافیانش خواست تخت بلقیس را از فاصله دور نزد او حاضر سازند. جنیان گفتند: «قبل از این که از جایت بلند شوی، ما آن را می آوریم»؛ ولی آصف بن برخیا گفت: «من قبل از آن که چشمت را بر هم زنی، آن را حاضر می کنم».حضرت سلیمان(علیه السلام) که در یک لحظه، تخت عظیم بلقیس را نزد خود حاضر دید، سخنانی گفت که بسیار قابل توجه است؛ به ویژه برای کسانی که قدرت و امکانات بزرگی در اختیار دارند. آیه مورد بحث، بیان این صحنه و سخنان حضرت سلیمان(علیه السلام)است.

واژه ها

آتِی: می آورم (فعل مضارع از ماده «أتی»).

یرْتَدَّ : برگردد (فعل مضارع از ماده «ردد» باب افتعال).

طَرْفُ: پلک چشم.(2)

ص: 142

1.(عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ) نه یعنی چه و صاحب آن، چه کسی بود؟

علمی که بخشی از کتاب و جزئی از آن باشد را «عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ» می گویند. مراد از کتاب کتب آسمانی باشد یا اسم اعظم الهی یا لوح محفوظ، هر چه باشد یک منبع الهی و غیر بشری است. این علم، نشانگر عظمت و قدرت صاحب علم و اتصال آن به حق بوده است؛ به حدی که به او امکان داده است تخت ملکه سبا را در یک چشم به هم زدن، نزد سلیمان حاضر کند. این یک ادعا و قدرت نمایی ویژه و فوق العاده بوده که نشانگر علم و ایمان منحصر به فرد او است. صاحب چنین علمی، طبق روایات امامان(علیهم السلام)و نظر بیشتر مفسران کسی نبود جز وصی و جانشین حضرت سلیمان «آصف بن برخیا». او مردی صالح و با تقوا و مطیع خدا بود که با عبودیتش چنین مقام و منزلتی را کسب کرده بود؛ لذا حضرت سلیمان با اجازه و قبول ادعای وزیرش، در ضمن، او را به دولت و ملت خود معرفی کرد تا بعد از مرگ خودش مردم گمراه نشوند.

2. تفاوت «عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ» و «علم الکتاب»

ابو سعید خدری می گوید: من درباره معنای (الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ) از محضر رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) پرسیدم؛ فرمود: «او وصی برادرم، سلیمان بن داوود بود». عرض کردم: «من عنده علم الکتاب»(1)از چه کسی سخن می گوید؟ فرمود: «او برادرم، علی بن ابی طالب است».(2)

امام صادق(علیه السلام)نیز می فرماید: «به خدا سوگند! همه علم کتاب، نزد ما موجود است».(3) در ضمن، این حدیث را گروهی از مفسران اهل سنت با همین عبارت یا شبیه به آن نقل کرده اند.(4)

با توجه به تفاوت (علم من الکتاب ) که علم جزئی و(علم الکتاب)که علم کلی است، روشن می شود که میان آصف بن برخیا و علی(علیه السلام) چه اندازه تفاوت است. همچنان که امام

ص: 143

4.فایده شکر

هر صاحب نعمت باید بداند اگر شکر نعمت کرد، فایده اش به خودش بازمی گردد و اگر کفران نمود، ضررش متوجه خودش می شود؛ چرا که خداوند، به شکر ما نیازی ندارد (فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ). او، همه نعمت ها را به فضل و کرمش به بندگان عنایت می کند، نه این که بنده مستحق آن باشد.

گر جمله کائنات کافر گردند بر دامن کبر باش ننشیند گرد

در جای دیگر خداوند می فرماید:(لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ)(3)در اثر شکر، نه تنها نعمت زیاد می شود، بلکه شکر کننده نیز رشد معنوی می یابد. این جا نیز حضرت سلیمان(علیه السلام) می گوید که

(وَمَنْ شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ)

اجابت مضطر

(أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ ۗ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ ۚ قَلِیلًا مَا تَذَکَّرُونَ)(1)

یا کیست که وقتی بیچارهای او را بخواند؛ پاسخش می دهد و رنجش را برطرف می سازد و [کیست که] شما را جانشینان زمین می کند؟ آیا با خدا معبود دیگری هست؟ چه اندک هوشیار می شوید!

مقدمه

خداشناسی، راه های فراوانی دارد؛ گاه سیر در آفاق است و مشاهده ملکوت هستی و نظم و نظام متقن و پیچیده حیات و گاه سیر در انفس است. درون انسان، خود جهانی شگفت است که از آن طریق نیز می توان به معرفت خداوند و وحدانیت او راه یافت. آیه مورد بحث، یکی از این دو راه را بیان می کند.

واژه ها

مُضْطَرَّ: درمانده، گرفتار (اسم مفعول از ماده «ضرر» باب افتعال).(2)

یکْشِفُ: برطرف می سازد (فعل مضارع از ماده «کشف»).

خُلَفَاءَ: جانشینان (جمع خلیفه از ماده «خلف»).

نکات تفسیری

3.آیا خلافت زمینی است؟

با توجه به ظاهر کلام خدا در این جا و آیه سی ام سوره بقره که به فرشتگان فرمود: (إنی جاعل فی الأرض خلیفه )می شود استفاده کرد که مراد از خلافت، خلافت زمینی است. به علاوه این آیات، با دلیل و برهان منطقی می خواهد توحید الهی و قدرت ربوبی را ثابت کند و همه را به توحید دعوت کرده و از عبادت سایر بت های بی ارزش منع نماید. شریک قائل شدن برای خدا را محکوم می کند: (أإله مع الله) آیا با خدا معبود دیگری هست؟

انسان برای زندگی موحدانه در این زمین خاکی، به ناچار باید تلاش کند و تصرفاتی در طبیعت و انجام دهد. در این راستا حتما به موانعی نیز برخورد می کند که او را محدود نموده و چه بسا

ص: 147

اعجاز علمی قرآن

(وَتَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ ۚ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍإِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ)(1)

و کوه ها را می بینی و آنها را بی حرکت می پنداری؛ در حالی که مانند ابر عبور می کنند. این صنع خدا است؛ همو که ساخت هر چیز را محکم کرده است. همانا او به آنچه انجام می دهید، آگاه است.

مقدمه

قرآن کریم، کتاب هدایت از طرف خداوند متعال برای انسان ها می باشد. این کتاب که معجزه جاویدان پیامبر عظیم الشان اسلام(صلی الله علیه وآله)نیز می باشد، غیر از اعجاز بلاغی و محتوایی و هدایتی، دارای اعجاز علمی نیز می باشد که به طور متعدد در قرآن یافت می شود. آیه مورد بحث، از معجزات علمی قرآن است که با پیشرفت علوم، این مسأله بهتر قابل درک شد.

واژه ها

جَامِدَهً: ثابت، بی حرکت تم حرکت می کند (فعل مضارع از ماده «مرر»).

السَّحَابِ : ابر.

صُنْعَ: آفرینش.

أَتْقَنَ :محکم و استوار کرد (فعل ماضی از ماده «تقن» باب افعال).

نکات تفسیری

پیامها

1. دیده انسان، خطاپذیر است؛ مواظب دیده و دیدگاه خود باشیم (وَتَرَی الْجِبَالَ ... وَهِیَ تَمُرُّ ).

2. به کوه ها و زمین، نگاه سرسری نکنیم؛ بلکه به آیات الهی، عمیق نگر باشیم (تَرَی الْجِبَالَ ... وَهِیَ تَمُرُّ ... صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ ....)

3. همه هستی در آفرینش کامل بوده و اتقان و استحکام دارد (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ).

4. همه کارهای الهی بی نقص و در اوج کمال هستند (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ).

5. اگر دچار مشکل شدیم، اشکال از ما است، نه از آفرینش الهی (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ).

6. وحی، تبیینگر واقعیات پنهان هستی برای بشر است (وَتَرَی الْجِبَالَ ... وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ).

7. آرامش زمین با وجود حرکت آن در فضا، جلوه ای از صنع متقن و نیکوی خداوند است(وَتَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً... صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ)(2)

ص: 151

اراده الهی

(وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ)(1)

و می خواهیم به آنان که در آن سرزمین به زبونی کشیده شدند، نعمت بی زحمت بدهیم و ایشان را پیشوا سازیم و وارث گردانیم.

مقدمه

این آیه، درباره بنی اسرائیل آمده است، که سالها در اسارت فرعونیان به بردگی و بندگی گرفته شده بودند؛ در حالی که فرعون، اراده کرده بود بنی اسرائیل را براندازد. در مقابل، خداوند اراده کرد بر آنها منت نهد و آنها را نه تنها از بندگی و استضعاف فرعونیان نجات دهد، بلکه حاکمان و وارثان دیار و اموال فرعون و قومش کند و آنها را پیشوایان خیر و رهبران حقیقت قرار دهد. آیه، درباره بنی اسرائیل است؛ ولی جمله «نرید» بیانگر سنت همیشگی خداوند در تاریخ است و به یک برهه از آن اختصاص ندارد؛ چنان که در مقطع پایانی تاریخ و آخر الزمان نیز با ظهور حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) این اراده به صورت کامل تحقق خواهد یافت.

واژه ها

نَمُنَّ: منت نهیم، تفضل کنیم (فعل مضارع منصوب از ماده «من»).

اسْتُضْعِفُوا: ضعیف و زبون نگاه داشته شدند، تحت سلطه واقع شدند (فعل مضارع از ماده «ضعف» باب استفعال).

ائِمَّهً: پیشوایان (جمع امام).

ص: 152

1.تمام اراده ها، مقهور اراده الهی

قدرت طلبان و ستمگران در هر عصر و زمان، می خواهند بشر را به استضعاف کشیده، از طریق بردگی و اسارت به بیشترین حد، از آنان سوء استفاده بکنند. خدای توانا که وکیل مدافع مؤمنان راستین و مستضعفان است، می فرماید: ما اراده کرده ایم بر افرادی که در زمین، مستضعف و مقهور شده اند، منت بگذاریم و آنان را در مرحله اول، از زیر یوغ ستمگران نجات دهیم و در مرحله دوم، پیشوا و راهنمای دیگران قرارشان دهیم. بالاتر این که ایشان را در مرحله سوم، وارث زمین کنیم و در مرحله آخر که آیه بعد به آن اشاره می کند این است که قدرت و حکومت را در زمین در اختیار آنان بگذاریم.(1)

2. منت خداوند بر بندگان

میان بندگان، منت، معنای مذمومی دارد که مورد نهی قرار گرفته است و بندگان حق ندارند بر یکدیگر منت بگذارند. از اموری که اجر احسان به دیگران را ضایع می کند، منت گذاشتن است؛ ولی منت خداوند بر بندگان، به معنای نعمت بزرگی است که خداوند عنایت فرموده و یادآوری آن نعمت، برای استفاده درست از آن و به جا آوردن شکر آن است. چون از اهمیت بالایی برخوردار است، کلمه منت را به کار می برد؛ مانند همین آیه که بنی اسرائیل را از بندگی و اسارت فرعونیان نجات داده وارد کرده که آنها را وارثان و حاکمان زمین قرار دهد؛ بنابراین منت از جانب خداوند به معنای اعطای نعمت سنگین و فوق العاده است. موارد دیگر کاربرد این واژه در قرآن کریم عبارتند از:

الف. نعمت اسلام (کَذَلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ)(2)

ب. نعمت نبوت (لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولً)(3)

ج. نعمت هدایت (بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ(4) )(5)

ص: 153

پیامها

1. اراده خداوند، بر تحولات تاریخ، حاکم است (وَنُرِیدُ... نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ).(4)

2. حکومت جهانی مستضعفان صالح و مؤمن بر زمین، اراده و خواست الهی است (نُرِیدُ)(5)

3. نجات از حکومت فرعون،امتنانی بزرگ و نعمتی گران از خداوند بر بنی اسرائیل بود (أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا).(6)

4. عاقبت، از آن مظلومان و مستضعفان است ( الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً .... )(7)

5. حکومت شایستگان بر زمین، از نعمت های بزرگ الهی است ( أَنْ نَمُنَّ ... نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ). (8)

ص: 154

شکرانه نعمت

(قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیرًا لِلْمُجْرِمِینَ) (1)

گفت: «پروردگارا! به پاس این که به من انعام کرده ای، هرگز پشتیبان مجرماننخواهم بود».

مقدمه

شکر، اقسامی دارد؛ شکر زبانی، شکر قلبی و شکر عملی که برترین نوع آن، شکر عملی است. حضرت موسی(علیه السلام) با آن که در دربار فرعون پرورش یافته بود؛ با تمهیدات الهی، روحی های ظلم ستیز و حق طلب داشت؛ از این رو پس از آن که نزاع مردی قبطی با یک سبطی از (بنی اسرائیل) را دید، به کمک مظلوم شتافت و در این گیرودار، قبطی با ضربه مدافعانه حضرت موسی (علیه السلام) جان باخت.

این رخداد، موجب شد موقعیت آن حضرت، بر ملا شود و امنیت او به خطر بیفتد. آن حضرت، نگران بود این بی احتیاطی او در پیشگاه خداوند بخشیده نشود؛ به همین دلیل به درگاه خداوند بازگشت و توبه کرد و خداوند نیز او را بخشید. حضرت موسی(علیه السلام) در قبال این نعمت، با خدای خود عهد کرد که شکر این نعمت را به طور مناسب به جا آورد. این آیه، بیان این شکرگزاری عملی است.

واژه ها

ظَهِیرًا: پشتیبان، یار و مددکار از ماده «ظهر»).(2)

ُجْرِمِینَ: قطع کننده ها، گناهکاران"، (3)(اسم فاعل از ماده «جرم»، باب افعال).

ص: 155

1.یادآوری نعمت ها

انسانها در طول زندگی خود، از نعمت های بی پایان الهی بهره مندند. تا آن اندازه که از شمارش این نعمت ها ناتوان می باشند.(1) نکته اساسی، در چگونگی برخورد انسان ها با این نعمت ها است که برخی کفران کرده و بعضی شکر گزار درگاه الهی هستند. در این میان، انبیای الهی از دیگر انسانها پیشی گرفته و همه نعمتها را از خداوند سبحان می دانند.

حضرت موسی (علیه السلام) نیز در این آیه با عبارت (رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ) به نجات از شر فرعون، یا بازگشت به آغوش مادر یا قبول توبه اش در اثر کشتن یکی از فرعونیان یا نعمت قدرت بدنی و یا همه این موارد اشاره می کند و خود را برابر این نعمت ها مسؤول می داند. 2

2.الگوی جوانمردی

دوران کودکی و نوجوانی حضرت موسی(علیه السلام) در قصر فرعون سپری شد؛ اما ظواهر فریبنده قصر نتوانست او را از پیروی حق باز دارد. وی که همواره خود را مقابل نعمت های الهی مسؤول می دانست، با خود پیمان و عهدی همیشگی بست که هرگز با فرعون و فرعونیان همراه نبوده و همیشه مدافع حقوق مظلومان باشد و از قدرت بدنی و موقعیت اجتماعی خود، برای مبارزه با ظالمان و دفاع از ستمدیدگان استفاده کند؛ لذا چنین گفت: «پروردگارا! به سبب نعمتی که بر من ارزانی کردی، هرگز همراه مجرمان نخواهم بود».

3.مجرم در قرآن

جرم، در اصطلاح حقوقی به ناهنجاری های رفتاری اطلاق می شود که موجب از بین رفتن نظم عمومی و سلب آسایش دیگران شود؛ ولی جرم در قرآن، بر هر گناه و انحراف اخلاقی و رفتاری فردی و اجتماعی اطلاق می شود، چون مجرمان اخلاقی و رفتاری، عمل صالح را قطع کرده و پذیرای گناه و باطل شدند.

در این آیه هم مراد از (فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیرًا لِلْمُجْرِمِینَ) این است که پروردگارا! به سبب نعمتی که بر من ارزانی کرده ای. در هیچ جرم اعتقادی، اخلاقی، فردی و اجتماعی، با مجرمان و گناهکاران همراه نمی شوم.

ص: 156

پیشوایان دوزخ

(وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ ۖ وَیَوْمَ الْقِیَامَهِ لَا یُنْصَرُونَ)(1)

و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به سوی آتش دعوت می کنند و روز قیامت، یاری نمی شوند.

مقدمه

انسان ها، به دو گروه تقسیم می شوند:

(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا)؛(2) ما راه را به او نشان دادیم؛ خواه شاکر باشد یا ناسپاس.

گروهی، بنده خدا هستند که خداوند درباره آنها فرمود:( أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(3) و گروهی نیز بنده شیطان اند که قرآن می فرماید:(أَلَا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (4)

یکی از دعاهای «حزب الله» چنین است:

(وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا)،(5) و ما را برای پرهیزگاران پیشوا بگردان.

میان این گروه، خداوند برای کسانی که به وظیفه بندگی خود به خوبی عمل کنند، عنوان «ائمه» قرار میدهد:

(وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا)(6) و ما را برای پرهیزگاران پیشوا قرارده.

عده ای از حزب شیطان نیز آنقدر کفر ورزیده و در گناهغوطه ور می شوند که خداوند، آنان را از سر گروهان و مقتدایان باطل قرار میدهد و این آیه، به آنان اشاره دارد.

ص: 158

نکات تفسیری

پیامها

1. نقش حکومت ها را در شکل دهی ساختار فرهنگی و عقیدتی جامعه، نمی توان نادیده گرفت

ص: 160

اعراض کریمانه

(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ لَا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ)(1)

و چون سخن لغو بشنوند، از آن روی برمی گردانند و می گویند: «اعمال ما، برای ما و اعمال شما، برای شما. سلام بر شما! ما خواستار مصاحبت جهالت پیشگان نیستیم».

مقدمه

امر به معروف و نهی از منکر که یکی از ضروریات دین مبین اسلام است، به مقتضای زمان و مکان، شیوه های متفاوتی دارد. در صدر اسلام و در شهر مکه، وقتی گروهی از مردم، ندای توحید را با جان و دل پذیرا شدند، با سرزنشهای جاهلانه مخالفان اسلام روبه رو گردیدند؛ خداوند متعال، در این آیه، وظیفه یک مسلمان را برابر رفتار جاهلان بیان می کند.

واژه ها

اللَّغْوَ: پوچ، هر کلام و عمل بیهوده.(2)

أَعْرَضُوا: روی گرداندند، اعراض کردند (فعل ماضی، از ماده «عرض» باب افعال).

لَا نَبْتَغِی: نمی خواهیم، طلب نمی کنیم (فعل مضارع منفی از ماده «بغی» باب افتعال).

نکات تفسیری

3.از نشانه های مؤمن

قرآن کریم، یکی از ابزار رسیدن به فلاح و رستگاری را دوری از لغو معرفی می کند.(1) حتی یکی از اوصاف بهشت این است که در آن، لغو راه ندارد.(2)مؤمن واقعی نیز همان طور که از هر گونه لغو پرهیز می کند، از همنشینی با جاهلان و پیروان باطل هم بیزار است و هرگز در صدد آن نیست که در مجالس لهو و لعب، کذب، غیبت، تهمت، افترا و ... (که از مصادق لغو هستند) شرکت کند؛ بلکه بااعلام بیزاری از جاهلان، مسیر زندگی خود را از آنان جدا می کند.

(3)پیام ها

1.عمومی ترین و ساده ترین شیوه نهی از منکر، اعراض و دوری از آن است(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ)(4)

2. رعایت ادب در گفتار و پرهیز از بیهوده گویی، دستور اسلام است (وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ )(5)

3. سود و زیان عمل هر کس، به خودش بر می گردد (لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ)(6)

4. بیهوده گویی، میوه جهالت است (وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ ... لَا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ). (7)

ص: 163

بهره وری از دنیا

(وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ ۖ وَلَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا ۖ وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ ۖ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ)(1)

و در آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن. و احسان کن؛چنانکه خدا به تو احسان کرده است و در زمین طلب فساد نکن. همانا خدا، فساد گران را دوست نمی دارد.

مقدمه

مقصد نهایی انسان، بر اساس مکاتب و جهان بینی ها متفاوت بیان شده است؛ عده ای مبدأ و منتهای خلقت را در همین جهان خلاصه کرده و هدف از زندگی را در بهره مندی از مال، ثروت و امکانات مادی منحصر می کنند. برخی دیگر مقصد نهایی بشر را فقط جهان آخرت دانسته و حضور جسم در این جهان مادی و حتی مال و ثروت را مانع رشد و تعالی روح می دانند و بر این باورند که انسان، باید با پرورش روح و ترک دنیا، به سعادت ابدی برسد.

این آیه، ضمن بیان نگرش جهان بینی توحیدی به این جهان مادی و جهان آخرت، موضع اسلام را در بهره برداری از مال، ثروت و امکانات مادی بیان می کند.

واژه ها

ابْتَغِ: طلب کن (فعل امر از ماده «بغی» باب افتعال).

احْسِنْ: ببخش، نیکی کن (فعل امر از ماده «حسن» باب افعال).

الْفَسَادَ: خروج چیزی از حد اعتدال.

ص: 164

1. مقصد نهایی انسان

در بیان قرآن کریم، انسان موجودی هدفمند است که چند صباحی در این جهان مادی گذرا فرصت زندگی پیدا کرده و برای حیات ابدی آماده می شود. ضرورت بهره مندی از دنیا برای نیل به سعادت ابدی، مورد تأکید قرآن کریم است. اسلام، ضمن رد ترک دنیا و رهبانیت و نکوهش دنیاطلبی و دنیازدگی و با اهمیت بخشیدن به زندگی دنیایی، جهان آخرت را اصل قرار داده و زندگی دنیایی را مقدمه و ابزار کسب سعادت آخرتی معرفی می کند. در این رهگذر، برخی انسان ها، تمام همت خود را به کسب دنیا و مقامات دنیایی اختصاص داده و از حیات آخرتی خویش غافل شده اند. قرآن کریم، با بیان سرگذشت قارون، او را بهترین عبرت برای دنیاطلبان و غافلان می داند. قرآن، ضمن نکوهش رفتار قارون و عدم پیروی او از دستورات الهی تأکید می کند که انسان با بهره مندی از نعمت های الهی در این جهان، نباید از آخرت غافل شود؛ بلکه باید این جهان را سکوی پرواز آخرت قرار دهد.

«وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ ۖ»؛ و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب» چون دنیا مزرعه آخرت است. (1)

2.ابزار سعادت ابدی

اسلام، برابر مال و ثروت، موضع منفی ندارد و با آن، مخالف نیست؛ همان گونه که فقر را نمی پسندد و دعوت به فقر هم نمی کند. البته اسلام، ثروتی را می پسندد که موجب رسیدن به سعادت آخرتی شود؛ همان طور که امیرالمؤمنین(علیه السلام) در تفسیر (لَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا) فرمود:

سلامتی، نیرو، فراغ، جوانی و شادابی خود را برای نیل به آخرت به کار بند.. (2)

ثروت، نباید ابزار فساد در زمین و فراموشی ارزش های انسانی شود؛ بلکه باید وسیله ای برای استفاده همگان، پر کردن خلأهای اقتصادی در جامعه و مرهمی بر زخمهای جانکاه محرومان و در یک جمله باید ابزار احسان به دیگران باشد (أَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ) نیکی کن؛ همان گونه که خداوند این همه نعمت را به تو احسان کرد.

ص: 165

دعوت به توحید

(وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ ۘ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ۚ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ ۚ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)(1)

و با وجود خدا، معبود دیگری مخوان. هیچ معبودی جز او نیست. همه چیز، هلاک شدنی است، جز وجه او. حکم، فقط برای او است و فقط به سوی او بازگردانده می شوید.

مقدمه

توحید، بنیادی ترین اصل قرآنی است و بخش عظیمی از آیات قرآن به آن اختصاص یافته است. گاه، آیات درباره توحید ذات است و گاه اقسام دیگر توحید از جمله توحید در عبادت آیه مورد بحث، از آیاتی است که توحید عبادی را با دلیل و برهان، مورد بحث و اثبات قرار داده است.

واژه ها

لَا تَدْعُ: نخوان (فعل مضارع مجزوم به لا ناهیه از ماده «دعو»).

هَالِکٌ : هلاک شدنی، نابودشدنی.

وَجْهَ: ذات

الْحُکْمُ: حکمرانی، داوری.

ترْجَعُونَ: بازگردانده می شوید (فعل مضارع مجهول از ماده «رجع»).

نکات تفسیری

3.دعا فقط به درگاه خدا

این آیه در پی فرمان به این که نباید غیر خدا را در جایگاه معبود خواند، به اقامه برهان و دلیل بر این اصل می پردازد که خلاصه آن، چنین است:

الف. هیچ معبودی جز خدای یگانه وجود ندارد؛

ب. هر چه غیر خدا است، اگر چند روزی هم جولانی داشته باشد، هویتش فناو نیستی است. فقط خداوند سبحان، قائم به ذات خویش و فنا ناپذیر است؛

ج. حکم و فرمانروایی در همه امور، از آن او است و او است که در نهایت، آخرین سخن و

ص: 168

پیام ها

1. تنها، خدا معبود شایسته پرستش است و موحد واقعی کسی است که از همه معبودها و طاغوتها آزاد باشد (وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ ۘ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ).(2)

2. هر چه جز خدا است، در معرض هلاک و نابودی است؛ پس به آنچه رفتنی است، دل نبندیم و خود را اسیر آن نسازیم ( کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ).(3)

3. فرمانروایی بر جهان، شرط شایستگی برای معبود بودن است (لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ ...لَهُ الْحُکْمُ).(4)

4. توحید و معاد، دو رکن اساسی تعلیمات پیامبر(صلی الله علیه وآله)است (وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ...وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).(5)

ص: 169

جهانگردی هدفمند

(قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ۚ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ)(1)

بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرد؟ سپس خدا نشأه آخرت را پدید خواهد آورد. همانا خدا، بر هر چیز توانا است.

مقدمه

آیه نوزدهم سوره عنکبوت تا پنج آیه بعدش، درباره معاد است. این آیات بین داستان حضرت ابراهیم واقع شده است. این بحث، به ظاهر ارتباط صریحی به قصه آن جناب ندارد؛ ولی چون اول سخن با منکران معاد است یا کسانی که آن را بعید می شمارند، بر مسأله معاد اقامه حجت کرده است.(2) روش قرآن، این است که وقتی بیان داستانی به مرحله حساس می رسد، برای نتیجه گیری بیشتر، به طور موقت دنباله آن را رها کرده و به نتیجه گیریهای لازم می پردازد. این آیه، یکی از آن موارد است.(3)

واژه ها

سِیرُوا: سیر کنید، بگردید (فعل امر از ماده «سیر»).

أنظروا:(4) با دقت بنگرید (فعل امر از ماده «نظر»).

بَدَأَ: آغاز و ایجاد کرد (فعل ماضی از ماده «بدء»).

یُنْشِئُ:پدید می آورد، ایجاد می کند (فعل مضارع از ماده «نشأ » باب افعال).

ص: 170

1.جهانگردی هدفمند (سیر در زمین)

اسلام، به جهانگردی اهمیت زیادی داده است؛ البته نه برای هوسرانی، بلکه برای اهداف بلند. در بعضی آیات،(1) هدف از جهانگردی، عبرت از تاریخ گذشتگان بیان شده است؛ چرا که تاریخ، خصوصیات اخلاقی و کارهای نیک و بد و تفکرات گذشتگان را برای ما بازگو می کند و علل سقوط و سعادت، کامیابی و ناکامی جامعه ها را در اعصار و قرون مختلف نشان می دهد.

در بعضی آیات دیگر، مانند آیه مورد بحث، هدف از جهانگردی و سیر در تاریخ را مشاهده عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان و اعتقاد و ایمان به معاد بیان کرده است. در بعضی آیات(2) نیز هدف کلی از سیر در زمین، بیان شده و می فرماید: جهانگردی، قلب انسان را دانا و چشم انسان را بینا و گوش او را شنوا می گرداند.

2.استدلال بر مسأله معاد

این آیه و آیه قبل،(3) امکان معاد از طریق اثبات وسعت قدرت خداوند را اثبات می کند، با این تفاوت که اولی درباره خلقت نخستین خود انسان و آنچه اطراف او است سخن می گوید و آیه دوم، به مطالعه حالات اقوام و موجودات دیگر دستور می دهد، تا حیات نخستین را در چهره های مختلف و در شرایط کاملا متفاوت ببینند و به عمومیت قدرت خدا و توانایی او بر اعاده این حیات، پی ببرند.

آثار موجودات زنده نخستین که به صورت فسیل ها و غیر آن در اعماق دریاها، در دل کوهها و در لابه لای طبقات زمین است، گوشه ای از اسرار آغاز حیات در کره زمین بوده و عظمت و قدرت خدا را ثابت می نماید و انسانها را متوجه می کند که خداوند، بر اعاده حیات نیز قادر است.(4)

وقتی قدرت خداوند در نشأه نخستین (دنیا) ثابت شد؛ خداوند نشأه آخرت را هم مانند نشأه نخستین خلق می کند؛ پس این آیه شریف در معنای (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَهَ الْأُولَی فَلَوْلَا

ص: 171

ایمان به مبدأ و معاد

(وَإِلَی مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ)(1)

و به سوی [اهل] مدین برادرشان، شعیب را [فرستادیم]. پس گفت: «ای قوم من! خدا را پرستش کنید و در انتظار روز واپسین باشید و در زمین به فساد کاری نکوشید»

مقدمه

امر به معروف و نهی از منکر به قدری اهمیت دارد که خداوند می فرماید:

(وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ ۚ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(2)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)نیز فرمود:

من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی أرضه و خلیفه رسول الله و خلیفه کتابه؛ کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا در زمین و جانشین رسول خدا و کتاب او است.(3)

پیامبران الهی، این وظیفه مهم را در رأس برنامه های خود می دانستند این آیه، گوشه هایی از انجام این وظیفه را توسط حضرت شعیب(علیه السلام)در بین قوم خود بیان کرده است.

واژه ها

مَدْیَنَ: شهری است در جنوب غربی اردن که امروز به نام «معان» خوانده می شود و حضرت شعیب و قومش در آنجا می زیستند.(4)

ص: 173

1.دلسوزی در هدایت

پیامبران، غالبا با اقوامشان پیوند خویشاوندی داشتند؛ ولی تعبیر برادر «أخاهم» اشاره به نهایت محبت این پیامبران به امتهایشان داشته و این نکته را می فهماند که آنها، مقصدشان تسلط و سلطه جویی بر اقوام نبوده است.(2)

2.امید به آخرت

ایمان و یقین به آخرت، مرتبه ای بالاتر از امید به آخرت دارد و خداوند، هر کس را که ایمان و یقین به روز قیامت دارد، از صالحان ،(3) صادقان و متقین(4) و رستگاران واقعی(5) معرفی می کند؛ ولی باید توجه داشت امید به آخرت و امید به حساب و کتاب، اثر تربیتی داشته و مقدمه ای برای ایمان و یقین به آخرت است؛ به همین دلیل پیامبران - از جمله حضرت شعیب(علیه السلام) از امید به آخرت سخن می گفتند؛ چرا که اگر کسی امید داشته باشد که در قیامت حساب و کتابی هست، اولین اثرش آن است که در زمین فساد نمی کند «وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ»

3.ایمان به مبدأ و معاد

اعتقاد به مبدأ و معاد، پایه و اساس هر دین و آیین است که پیامبران بزرگ خدا از جمله حضرت شعیب دعوت خود را با آن آغاز کردند. در فراز اول میفرماید: «اعبدوا الله؛ خدا را عبارت کنید» و چیزی را با او شریک نسازید و اعتقادتان را به مبدأ تقویت کنید. در فراز دوم می فرماید: «وَارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ»؛ یعنی اعمالی انجام دهید که امید ثواب به آن داشته باشید و در دنیا و در آنچه در دنیا است؛ مثل شهوات و لذات و مادیات غرق نشوید؛ چرا که امیدهای دنیا،

ص: 174

پیام ها

1. انبیا که پدران فکری و ایمانی و اخلاقی مردمند، با آنان برادرانه رفتار می کنند و حضرت شعیب، دل سوز مردم مدین بود و با آنان رابطه عاطفی و مهربانانه داشت ( أَخَاهُمْ شُعَیْبًا)(2).

2. بندگی خدا و ایمان به مبدأ و معاد، در تعالیم انبیا دو امر اعتقادی مهم و زمینه دوری از فساد است (اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا).

3. بازداشتن مردم از تبهکاری و فساد در حد دعوت به توحید عبادی و آخرت طلبی، اهمیت دارد (اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ) (3)

ص: 175

قرآن، برترین معجزه

(أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَی عَلَیْهِمْ ۚ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَهً وَذِکْرَی لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)(1)

آیا در قرآن کمبودی می بینید و برای آنان کافی نبوده است که ما این کتاب را بر تو نازل کرده ایم که پیوسته بر آنان خوانده می شود؟ همانا در این [کتاب] رحمتی است بزرگ و تذکری برای مردمی که ایمان می آورند.

مقدمه

برخی اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و از تورات چیزهایی می نوشتند؛ این خبر، به رسول خدا(صلی الله علیه وآله)رسید. حضرت فرمود: «احمق ترین احمقان و گمراه ترین گمراهان، مردمی هستند که از کتابی که خداوند بر پیغمبرشان نازل کرده است، روی گردان شوند و به کتابی علاقه مند شوند که خدا بر غیر پیغمبر آنان نازل کرده و برای امتی غیر از آنان فرستاده است». در همین جریان بود که این آیه شریف نازل شد.(2)

از آیات قبل، استفاده می شود که کافران و ظالمان، حاضر نبودند معجزه بودن قرآن را بپذیرند؛ لذا به بهانه جویی پرداخته و می گفتند: «چرا معجزاتی مثل معجزات موسی و عیسی از سوی پروردگار بر پیامبر(صلی الله علیه وآله)نازل نمی شود؟ چرا او عصای موسی و ید بیضاء و دم مسیحا ندارد؟ » قرآن در پاسخ می دهد؛ نخست می گوید: به آنها بگو: معجزات، همه نزد خدا است و من، فقط بیم دهنده آشکارم (قل إنما الآیات عند الله وإما أنا نذیر مبین) (3)پاسخ دوم در این بررسی می شود.

واژه ها

لَمْ یَکْفِ: کفایت نمی کند، کافی نیست (فعل مضارع منفی از ماده «کفی»)

ص: 176

1.قرآن، برترین معجزه

پاسخ دوم خداوند به کفار و ظالمان، این است که آیا همین اندازه برای آنها کافی نیست که ما این کتاب آسمانی را بر تو نازل کردیم که پیوسته بر آنها تلاوت می شود؟(1)

جمله «أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ؛ آیا برای آنها کافی نیست؟» معمولا در مواردی گفته می شود که انسان، کاری برتر از انتظار طرف انجام داده و او، از آن غافل است یا خود را به غفلت می زند؛ برای مثال، او می گوید: «چرا فلان خدمت را به من نکردی؟» در پاسخ، ما خدمت بزرگتری را یادآور می شویم که او آن را نادیده گرفته است و می گوییم: آیا کافی نیست که ما چنین خدمت بزرگی انجام دادیم؟! اینجا نیز خداوند می فرماید: آیا برای آنها کافی نیست که این کتاب را بر تو نازل کردیم؛ کتابی که از هر جهت، جامع و کامل بوده و بر خلاف معجزات پیامبران دیگر، جاودانه است و آیاتش، شب و روز، بر آنها تلاوت می شود («یتلی» به فرد و مکان خاصی اختصاص ندارد).

2.قرآن، رحمت و وسیله یادآوری

قرآن، هم رحمت است و هم وسیله یاد آوری؛ ولی برای گروه باایمان؛ آنها که درهای قلب خود را به روی حقیقت گشوده اند؛ طالب نورند و خواهان راه یافتن برای آنها که هر بار که آیات قرآن را می خوانند، تذکر تازه ای می یابند. ممکن است فرق میان «رحمت» و «ذکری» این باشد که قرآن، تنها یک معجزه و مایه تذکر نیست؛ بلکه علاوه بر آن، سرشار از برنامه ها و قوانین رحمت آفرین و دستورهای تربیتی و انسان ساز است؛ برای نمونه عصای موسی تنها معجزه بود؛ ولی در زندگی روزمره مردماثری نداشت؛ اما قرآن، هم معجزه است و هم برنامه کامل زندگی و مایه رحمت.(2)

مجاهده در راه خدا

(وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَوَتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَسَخَّرَ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ لَیَقُولُنَّ ٱللَّهُۖ فَأَنَّی یُؤۡفَکُونَ)(1)

و کسانی که در راه ما کوشش کنند، بی تردید راه های خود را به آنان می نمایانیم و قطعا خدا، با نیکو کاران است.

مقدمه

امدادهای غیبی از واقعیت های زندگی بشر است. ولی این امدادها بر چه کسانی و با چه شرایطی نازل می شود، این آیه، شرایط دریافت این امدادها را بیان کرده است.

واژه ها

جاهدوا: کوشیدند، جهاد کردند (فعل ماضی از ماده «جهد» باب مفاعله).

لنهدین:(2) حتما هدایت می کنیم (فعل مضارع از ماده «هدی»).

سبل: راهها (جمع «سبیل»).

نکات تفسیری

3. همراهی خدا با محسنان

محسنان، کسانی هستند که علاوه بر جهاد و تلاش برای نجات خود دارای مقام ایثار و احسانند و برای دیگران هم می کوشند.(3)

«همراهی خدا با محسنان» یا به این معنا است که خدا یاریشان می کند این که مسأله جهاد که محتاج نصرت است، جلوتر آمده، خود قرینه است بر (ین که کلمه «مع» به معنای «نصرت» است) یا به معنای معیت رحمت و عنایت خداست که شامل همه عنایات خدای سبحان به بندگان محسن او است. بنابر تفسیر اول، معیت به معنای نصرت و کمک، و بنابر تفسیر دوم، رحمت و عنایت است.(4)

نظام زوجیت

(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً ۚ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ)(1)

و از جمله نشانه های او، این است که برای شما از جنس خودتان، همسرانی آفرید که کنارشان آرام گیرید و میان شما، محبت و شفقتی قرار داد. بی تردید، در این[تدبیر عجیب]، نشانه هایی است برای مردمی که می اندیشند.

مقدمه

این آیه شریف، و آیه قبل و چهار آیه بعد، با تعبیر «وَمِنْ آیَاتِهِ؛ و یکی از نشانه های او» آغاز می شوند و نکات دقیقی از دلایل توحید و نشانه های پروردگار را در «وجود آدمی» و در «نظام هستی» بازگو می کنند.

این آیه، بخشی از نشانه های خدا را در وجود انسانها بیان می کند که در تفسیر آیه، به آنها اشاره می نماییم.

واژه ها

أَنْفُسِ: جانها (جمع «نفس»).

لِتَسْکُنُوا:(2)تا آرام گیرید (فعل مضارع از ماده «سکن»).

جَعَلَ: قرارداد (فعل ماضی).

مَوَدَّهً: دوستی، محبت.

ص: 182

1. نظام زوجیت

در این آیه شریف، یکی از نشانه های خدا را «آفرینش همسر» معرفی کرده و فرموده است: همسران، مایه آرامش شمایند. این آرامش، به این دلیل است که زن و مرد، مکمل هم و مایه شکوفایی، نشاط و پرورش یکدیگرند؛ به گونه ای که هر کدام، بدون دیگری ناقص است؛ لذا طبیعی است میان یک موجود و مکمل آن، باید چنین ارتباط و جاذبه ای وجود داشته باشد.(1)

2.لزوم مودت و رحمت بین همسران

برای بقای زندگی مشترک، دوستی و شفقت، امری ضروری و لازم است و با از میان رفتن این دو، بنیان خانواده متزلزل شده و اضطراب و افسردگی بر اهل خانه حاکم می گردد؛ در نتیجه نشاط و شادابی و شکوفایی، از خانه رخت برمی بندد. در چنین خانه ای، فرزندانی گوشه گیر و ناموفق پرورش می یابند؛ لذا خداوند، مهر و عواطف دوستانه ای بین همسران به وجود آورد و همسران را مایه سکونت و آرامش هم قرار داد (لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا) تا در پرتو این آرامش، عقل و خرد خویش را به کار گیرند «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» و به وظایف خود عمل کنند.

3.فرق «مودت» و «رحمت»

کلمه مودت، به معنای محبتی است که اثرش در مقام عمل ظاهر شود و رحمت، به معنای نوعی تأثیر درونی ای است که از مشاهده یک شخص ناتوان و محتاج به وجود می آید.(2)

مودت، در آغاز راه است که در آن، همسران، به هم خدمت می کنند؛ اما هنگامی که یکی از آنان، ضعیف یا ناتوان شود و قادر به انجام کارهای خویش نباشد، به رحمت نیاز است و دیگری باید با ایثار و از خودگذشتگی، به همسرش کمک کند و نیازهای او را برآورده

نماید(3)

ص: 183

سرشت خداجوی

(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا ۚ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ۚ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ)(1)

پس [اکنون که بطلان شرک معلوم شد] با گرایش به حق. به این دین [توحیدی] روی بیاور، با همان فطرت الهی که مردم را بر آن آفریده است. برای خلقت خدا هیچ گونه تبدیلی نیست. این است دین راست و درست؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند.

مقدمه

خداوند در آیات قبل (20-29) با یادآوری برخی آیات آفاقی و انفسی مانند آفرینش انسان از خاک، آفرینش همسر برای انسان و ایجاد محبت بین آنان، آفرینش آسمانها و زمین و اختلاف زبان ها، آفرینش شب و روز و رعد و برق و فرو فرستادن باران و زنده شدن دوباره زمین ... و مطیع بودن همه آنچه در آسمانها و زمین است برابر او، بر وحدانیت خویش و معاد تأکید کرد. این آیه، در حقیقت، نتیجه مباحث گذشته است که در چنین فضایی، انسان باید با تمام وجود، خود را در همان مسیری که خداوندسرشت انسان را بر آن نهاده است حرکت کند و هرگز فتور و سستی به خود راه ندهد.(2) این، بهترین راه خداشناسی و معادشناسی است.

واژه ها

حَنِیفً: حق گرا، خالص (صفت مشبه). (3)

فِطْرَتَ: سرشت، آفرینش (4)

ص: 185

1.دین حنیف

دین حنیف، دینی است که از همه کجیها، انحرافها و خرافات، به سوی راستی، درستی و حق متمایل است. چون چنین است، قیم است؛ یعنی هم خود، ثبات و استحکام دارد و هم هر کس به آن روی کند از خطر انحراف، زوال و تزلزل در امان خواهد بود. به خلاف «جنیف» که به عقاید، افکار و آیین متمایل به گمراهی، خرافات و باطل گفته میشود و در معرض تزلزل و زوال است.

2. تفاوت فطرت و غریزه

سرشت جاودان الهی، در نهان و نهاد انسان همواره ندای توحید سر می دهد و در پی رسیدن به حق گام برمی دارد. گرایش به توحید، معاد و دین حنیف، در انسان همواره همراه نوعی آگاهی است که در عقل و اندیشه او اثر می گذارد؛ بر خلاف غریزه که آگاهانه نیست.

3.شکوفایی فطرت

یکی از مهم ترین اهداف بعثت پیامبران، شکوفایی فطرت انسانها است: «فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستأدوهم میثاق فطرته؛(2)خداوند، پیامبران خود را مبعوث فرمود و رسولان خود راپی در پی اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان بازجویند».

فطرت، هرگز نمی میرد و از بین نمی رود؛ بلکه ممکن است گاهی بر اثر عوامل مختلفی همچون دوری از تعالیم پیامبران و سرپیچی از دستورات الهی و سلطه طاغوت، فطرت خداجوی به خاموشی گراید، «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَاوَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»(3) اما آن گاه که در معرض آفتاب تابناک و حیات بخش وحی و رسالت قرار می گیرد شکوفا می شود.

در این آیه نیز فرمود: «لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ» این فطرت الهی، تغییر و تبدیل نمی پذیرد.

ص: 186

5.تفسیر فطرت در روایات

فطرت خداجوی که در قرآن به «فِطْرَتَ اللَّهِ» یاد شده است، در احادیث اسلامی با تعابیر مختلفی بازگو و تفسیر شده است؛ در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیه شریف « فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» نقل شده است که فرمود: «فطرهم علی المعرفه (1)به؛خداوند، سرشت آنان را بر معرفت و شناخت خود قرار داد».

از امام صادق (علیه السلام) نیز درباره تفسیر همین آیه سؤال شد؛ حضرت فرمود: «منظور، توحید است»(2) و در حدیثی دیگر فرمود: «منظور از فطرت الله همان اسلام است»(3) و باز در حدیثی فرمود: «مقصود از فطرت الله، ولایت اولیای الهی است». از مجموع احادیث یاد شده، می توان چنین نتیجه گرفت که «فطرت الله»، همان معرفت درونی و گرایش توحیدی است و توحید، اسلام و ولایت، از مصادیق آشکار آن می باشد.

عواقب کفر

(مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ ۖ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ)(1)

کسانی که کفر بورزند، کفرشان به زبان خودشان است و کسانی که کار شایسته انجام دهند، برای خودشان [جایگاه نیکو] آماده می کنند.

مقدمه

برخی افراد ناآگاه، می پندارند که کفر و ایمان آدمیان، زیان و نفعی برای خداوند دارد. این پندار، ناشی از نشناختن خداوند و نظام این عالم است. این آیه، بازتاب کفر و ایمان را به خود انسان مورد بحث قرار می دهد.

واژه ها

کَفَرَ: کفر ورزد، بپوشاند (فعل ماضی). (2)

یَمْهَدُونَ: آماده می کنند (فعل مضارع از ماده «مهد»).(3)

نکات تفسیری

3.اثر عمل صالح

منصور بن حازم از امام صادق(علیه السلام)نقل می کند که آن حضرت فرمود:

«ان العمل الصالح لیسبق صاحبه الی الجنه فیمهد له کما یمهد لأحدکم قادمه فراشه».(5)

عمل شایسته، قبل از صاحبش به بهشت می رود، تا جایگاه او را در بهشت آماده سازد و از صاحبش پذیرایی کند؛ چنان که خدمتکار یکی از شما، فراشتان را بگستراند.

ص: 190

متکبر مباش

(وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ)(1)

و از مردم [به تکبر] روی بر متاب و در زمین با شادی [غرور]گام بر مدار، که خدا هیچ متکبر فخرفروشی را دوست نمی دارد.

مقدمه

غرور و تکبر از موانع بسیار مهم در مسیر رشد و کمال انسان است، آسیب های این خصلت تا آسمان نیز کشیده می شود. این آیه پرهیز از این خصلت را یادآور شده و عوارض ناگوار آن را گوشزد می کند . این آیه قسمتی از نصایح لقمان به فرزند خویش است.

واژه ها

لَا تُصَعِّرْ: صورت را برنگردان (فعل نهی از ماده «صعر» باب تفعیل).

خَدَّ: چهره، رخساره.

لَا تَمْشِ: نرو (فعل نهی از ماده «مشی»).

مَرَحً:شدت فرح و شادی. مخال: متکبر (اسم فاعل از ماده «خیل»)(2)

فَخُورٍ: بسیار به خود بالنده، فخر فروش (صیغه مبالغه از ماده «فخر»).

نکات تفسیری

3. مختال فخور

«مختال» از ریشه «خیل» به معنای متکبر است، چون شخص گردنفراز و متکبر چنین می پندارد که بزرگ است. حال آن که در نظام این جهان هیچکس جز خداوند و آن کسانی

ص: 193

سفارش به تقوا

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لَا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا ۚ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ۖ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ)(1)

هان ای مردم! از پروردگار خود پروا کنید، و بترسید از روزی که هیچ پدری به جای فرزندش کاری نمی سازد، و هیچ فرزندی به هیچ وجه به جای پدرش کارساز نخواهد بود؛ قطعه وعدۂ خدا، حق است؛ پس مبادا زندگی دنیا، شما را فریب دهد، و مبادا آن شیطان شما را به [عفو]خدا مغرور کند.

مقدمه

سفارش به کاری، بدون تبیین اهمیت و جایگاه آن، کافی نیست، به ویژه اگر آن کار دشوار باشد و مخالفت شدید و شبانه روزی با هوای نفس را بطلبد. در این صورت، انگیزه باید بسیار بالا باشد، تا فرد را برای رسیدن به آن، وادار سازد. کسب تقوا که کسب تمام فضیلت ها است و در عین حال، کاری است که به از خودگذشتگی، زیر پا گذاشتن شهوات و امیال درونی نیاز دارد، به سادگی حاصل نمی شود بنابراین باید جایگاه آن تبیین شود و ثانیا موانعی که در این مسیر سخت قرار دارد، معرفی گردد، تا فرد بتواند با شناسایی آنها و کسب آمادگی لازم، از آنها عبور کند.

واژه ها

اتَّقُوا: بترسید، پرهیزگار باشید (فعل امر از ماده «وقی» باب افتعال).

اخْشَوْا: بترسید (فعل امر از ماده «خشی»).

جَازٍ: کفایت کننده، جزا دهنده (اسم فاعل از ماده «جزی»).

لَا تَغُرَّنَّ(2)نفریبد (فعل مضارع منفی از ماده «غرر»).

ص: 195

1.تقوا و متقین

تقوا، به معنای کف نفس، خودداری و پرهیز است، در هنگامی که وسوسه های شیطان به سراغ انسان می آید. بیدار باش و شناخت دام های شیطان و پرهیز به موقع از آنها، تقوا است. قرآن، در وصف متقین می فرماید :

(إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ)(1)

محققأ کسانی که پرهیزکار هستند، زمانی که جماعتی از شیاطین با آنها تماس گرفتند، متذکر می شوند؛ و سپس بصیرت می یابند.

بنابراین، اهل تقوا، اهل بصیرت و بینشند و گرفتار دام های شیطان نمی شوند؛ به طوری که نزدیکی شیطان و طواف شیطان را به گرد خود، احساس می کنند و متذکر می شوند؛ به دلیل همان بصیرتی که دارند.

2.غربت قیامت

قیامت، روز غریبی است. آن روز، کسی را امکان یاری و کمک به کسی نیست؛ چون آن روز:

الف. نزدیک ترین خویشان از هم می گریزند: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ؛(2) روزی که شخص، از برادر و پدر و مادر و همسر و فرزندانش می گریزد»

ب. هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد: «لَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَی»؛(3) هیچ گناه کاری بار گناه دیگری را برنمی دارد.

ج. کسی بدون اذن پرودگار، قدرت شفاعت ندارد: «مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ»؛(4) کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟

د. هیچ فدیه و جریمهای (بر فرض امکان وجود ندارد: «فَالْیَوْمَ لَا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَهٌ»؛(5) پس امروز از شما فدیه گرفته نمی شود. بنابراین از آن روز باید در هراس بود و از آن پروا کرد.

ص: 196

پیام ها

1. قرآن، کتابی جهانی و پیام آن برای همه مردم است (یَا أَیُّهَا النَّاسُ.... )(1)

2. همه باید از خدا پروا داشته باشیم و از انواع انحرافات بپرهیزیم (یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ).

3. بهترین زاد و توشه برای روزی که حتی پدر و فرزند به داد هم نمی رسند، تقوا است (اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لَا یَجْزِی وَالِدٌ...). (2)

4. خطر قیامت جدی است، لذا هشدارهای پی در پی لازم است. «اتَّقُوا ...اخْشَوْا- لَا تَغُرَّنَّکُمُ...لَا یَغُرَّنَّکُمْ » (3)

5. در قیامت، هرکس گرفتار عمل خویش است و عهده دار کار دیگری نیست ( لَا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا ۚ) (4)

6. مجازات هر کس در قبال خودش، امری حتمی و تخلف ناپذیر است (لَا یَجْزِی .... إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ)(5)

7.زندگی دنیا، فریبنده و مایه غفلت از خدا و قیامت است (اتَّقُوا رَبَّکُمْ ....وَاخْشَوْا یَوْمًا..فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا)(6)

ص: 197

چشم روشنی

(فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)(1)

پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی که روشنی بخش چشم ها است برای آنان ذخیره شده است (این ] برای سزای اعمالی است که انجام می داده اند.

مقدمه

در آیات قبل، حالات روحانی و ملکوتی شب زنده داران بیان شد که چگونه شب را به صبح می رسانند و نیمه های شب، بستر راحت و استراحت خویش را رها کرده و خدا را در آن نیمه های شب، از روی خوف و طمع می خوانند. این آیه، بیانگر عظمت پاداشی است که خداوند، برای آنها در نظر گرفته است. خداوند، برای اینکه بزرگی پاداش را برساند، آن را به صورت نکره آورده است و می فرماید: هیچ کس نمی داند قدر آن چشم روشنی ای که برای آنها درنظر گرفته ایم و، این جزای کاری است که آنها انجام می دادند.

واژه ها

نَفْسٌ : ذات، جان، خود

أُخْفِیَ:پنهان شد (فعل ماضی مجهول از ماده«خفی» باب افعال).

قُرَّهِ :(2) مایه روشنی از ماده «قر»).

ص: 198

1. تناسب پاداش الهی با اعمال بندگان

فضل و رحمت الهی، مقابل اعمالی که بندگان انجام می دهند، بسیار زیاد است (و الله ذو الفضل العظیم)، فضل الهی، بسیار بالا و خداوند، دارای فضل عظیم است و مقابل عمل نیکی که بندگان انجام می دهند،.دهها و گاه، صدها برابر ثواب می دهد؛ با این حال، بین اعمال بندگان و اجری که خداوند تعیین می کند، تناسب برقرار است. هر چه عمل، سخت تر باشد، پاداشی که خداوند به آن عمل میدهد، بیشتر و با ارزش تر است. از آنجا که از خواب شب برخاستن و برای عملی غیر واجب و فقط برای خدا و به دور از چشم دیگران، نماز خواندن و با خدا راز و نیاز کردن، عملی سخت و دشوار است، اجر و پاداشی را هم که خداوند برای این عمل در نظر گرفته، به حدی زیاد است که چشم هر بیننده را خیرهمی کند و مایه چشم روشنی هر صاحب دیده ای می شود.

2..فضیلت نماز شب

نماز شب، در قرآن و روایات، بسیار مورد اهتمام قرار گرفته است و این، بیانگر اهمیت و فضیلت بسیار بالایی است که این عمل عبادی دارد. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «بر شما باد به نماز شب که در آن، سنت پیامبر[صلی الله علیه و آله] و روش صالحان پیش از شما و موجب از بین بردن امراض جسمانی شما است».(1) نیز می فرماید: «نماز شب، چهره شما را نورانی و شب شما را خوش و روزی شما را فراوان می کند. (2)

اگر کسی توفیق این عمل نصیبش نمی شود، باید ببیند چه عمل ناپسندی از او سر زده است. چرا که جز پاکان، توفیق این عمل را نخواهند داشت. شخصی در محضر امیرالمؤمنین(علیه السلام)از سلب توفیق ادای نماز شب، شکایت کرد. حضرت فرمود: «تو کسی هستی که گناهانت تو را در بند کشیده است».(3) قرآن کریم به پیامبر(صلی الله علیه وآله) درباره نماز شب تأکید ویژه دارد و آن را راه رسیدن به مقام محمود که همان مقام شفاعت کبرا است دانسته و می فرماید :

(وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُودًا)(4)؛ و از شب، پاسی را به

ص: 199

4.به عمل کار برآید

می فرماید: این فوز عظیم که قدرش برهمگان مخفی است و این چشم روشنی که کسی از حقیقت آن، آگاه نیست، جزای عملی است که انجام میدهید؛ بنابراین عمل، در پاداشی که به انسان داده می شود نقش مهمی دارد؛ چنان چه در آیات دیگر نیز بر عمل تأکید شده است. خداوند می فرماید :

( لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)(1)؛ تا خداوند برای بهترین اعمالشان، پاداش دهد.

یا می فرماید:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ..... لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا)(2)و او است آن که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید ... تا شما را بیازماید که کدام یک در اهل بهترین عمل هستید. بهترین عمل، وقتی است که همراه ایمان و تقوا باشد. هر چه معرفت و میزان اخلاص شخص بیشتر باشد، عملش احسن خواهد بود.

داستان ظهار

(مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ۚ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ۚ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءَکُمْ أَبْنَاءَکُمْ ۚ ذَلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْوَاهِکُمْ ۖ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ)(1)

خدا برای هیچ کس دو قلب در درون او قرار نداده، و همسرانتان را که مورد ظهار قرار می دهید، مادران شما نگردانده است، و پسر خواندگانتان را پسران شما نکرده است. این[ که همسرانتان را مانند مادر می خوانید و پسر خوانده را پسر خود می نامید] سخن شما است بر دهان هایتان که حقیقت ندارد و خدا حق را می گوید و همو راه را می نمایاند.

مقدمه

یکی از رسالت های مهم انبیای الهی، مبارزه جدی با خرافات و رسوم غلط جاهلی است که با عقل و فطرت انسان، سازگاری ندارد. هرگاه پیش از آمدن پیامبری، سنتی نامشروع و خلاف عقل سلیم پابرجا بوده است، بدون هیچ ملاحظه ای از طرف خداوند مردود شمرده شده و از طریق انبیا ابلاغ گردیده است و عملی صحیح و مطابق دستورات الهی جایگزین آن شده است. شاید این قسمت از برنامه انبیا از جمله سخت ت رین ماموریت های آنها بوده است. از جمله آن رسوم غلط، بحث «ظهار» و «فرزندخواندگی» است که در این آیه از آنها سخن به میان آمده است کهدرباره آنها بحث خواهیم کرد.

واژه ها

مَا جَعَلَ: قرار نداد (ماضی منفی).

جَوْفِ: درون

تُظَاهِرُونَ: ظهار می کنید(2)(فعل مضارع از ماده «ظهر» باب مفاعله).

ص: 202

1. یک دل و دو دوست و ارتباط آن با ظهار و فرزندخواندگی

خداوند، برای هر انسان، یک قلب قرار داده است. امکان ندارد انسان، هم این دل را جایگاه محبت غیر خدا قرار دهد و هم مملو از عشق خدا و دوستان خدا کند؛ چنان که امیرالمؤمنین(علیه السلام)می فرماید: «دوستی ما و دوستی دشمن ما در یک قلب نمی گنجد؛ چرا که خدا، برای یک انسان، دو قلب قرار نداده است که با یکی دوست بدارد و با دیگری دشمن. دوستان ما، در دوستی ما خالصند؛ همان گونه که طلا در کوره خالص می شود. هر کس می خواهد این حقیقت را بداند، قلب خود را آزمایش کند؛ اگر چیزی از محبت دشمنان ما در قلبش با محبت ما آمیخته است، از ما نیست و ما هم از او نیستیم».(1)

رسم عاشق نیست با یک دل دو دلبر داشتن یا زجانان یا زجان باید که دل برداشتن

یا اسیر بند جانان باش یا در بند جان زشت باشد نوعروسی را دو شوهر داشتن

برخی مفسران معتقدند این بخشآیه، تمهیدی برای ظهار و فرزندخواندگی است؛ زیرا این که همسر انسان، به وسیله ظهار، مانند مادر بشود، جمع بین دو چیز متضاد است (زوجیت و مادر بودن) و فرزند دیگری را فرزند خود خواندن نیز جمع بین دو متنافی است و نیاز به دو قلب دارد؛ در حالی که خداوند، دو قلب برای کسی قرار نداده است. (2)

2.ظهار چیست؟

در زمان جاهلیت، رسمی بود که به آن، «ظهار» می گفتند و آن هم از «ظهر» به معنای پشت گرفته شده بود؛ بدین معنا که هرگاه شخصی از همسر خود به هر دلیل عصبانی می شده، با گفتن «ظهرک کظهر امی؛ پشت تو برای من، مانند پشت مادر من اسہ را جایگزین طلاق دانسته و زن و مرد از یکدیگر برای همیشه جدا می شدند. در صدر اسلام، یکی از اصحاب، همسر خویش را ظهار کرد و سپس پشیمان شده خدمت پیامبر

ص: 203

پیام ها

1.خداوند، ساختار وجودی انسان را شکل و سامان داده است (مَا جَعَلَ اللَّهُ) . (2)

2. هر قدر دل، در گرو غیر خدا باشد؛ از خدا دور است چرا که هر کس یک دل بیشتر ندارد (مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ)

3. رابطه پدر و مادر با فرزند، یک رابطه حقیقی و طبیعی است، نه تشریفاتی و قراردادی (وَمَا جَعَلَ