ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

سازمان اوقاف وامورخیریه معاونت فرهنگی

مهربان ترین خورشید

ناشر: معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه

چاپ:اسوه

نوبت چاپ: اول مهرماه 1390

شمارگان: 5000 نسخه

آدرس: تهران، خ نوفل لوشاتو، سازمان اوقاف و امور خیریه، معاونت فرهنگی تلفن:03060766_120 نمابر:23340766_120

سایت سازمان:www.awqaf.ir

سایت معاونت:www.mfs0.ir

ص: 4

ص: 6

با امام (علیه السلام) در ادامه سفر /51

ورود امام (علیه السلام) به طوس /52

ورود امام (علیه السلام) به سرخس/53

ورود به مرو /54

فصل چهارم

ابعاد علمی امام (علیه السلام) /55

فصل پنجم

سیره اخلاقی امام (علیه السلام) /61

فصل ششم

تعدادی از یاران معروف حضرت /97

فصل هفتم

فرزندان امام /73

فصل هشتم

حکایات و کرامات /77

فصل نهم

گزیده سخنان گهربار امام رضا (علیه السلام)/87

خلاصه ای از زندگی نامه شاه چراغ(علیه السلام)/93

زندگانی حضرت معصومه (سلام الله علیها) /103

ص: 8

ص: 10

برنامه های متعددی را در اجرای این رهنمود طرح ریزی و اجرا نموده است.

این اثر تحفه ای ناقابل به آستان مقدس حضرت ابوالحسن امام الرئوف علی بن موسی الرضا پیشکش می گردد. امید است در آستان مقدس آن امام همام واقع گردد و شیعیان و محبین ایشان هرچه بیشتر با زندگانی آن حضرت آشنا شده و سیره اخلاقی آن امام همام را الگوی زندگانی خود قرار دهند.

معاونت فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه

ص: 12

ص: 14

حضرت علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) در یازدهم ذیقعده سال 148 هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشود.از قول مادر ایشان نقل شده است که: "هنگامی که به حضرتش حامله شدم به هیچ وجه ثقل حمل را در خود حس نمی کردم و وقتی به خواب می رفتم،صدای تسبیح و تمجید حق تعالی و ذکر«لااله الاالله» را از شکم خود می شنیدم،اما چون بیدار میشدم دیگر صدایی به گوش نمی رسید.هنگامی که وضع حمل انجام شد، نوزاد دو دستش را به زمین نهاد و سرش را به سوی آسمان بلند کرد و لبانش را تکان میداد؛گویی چیزی می گفت.

ص: 15

بیرون آمد دلیل کوچکی بر این سخن است.این توانایی و برتری امام، در تسلط بر علوم یکی از دلایل امامت ایشان می باشد و با تأمل در سخنان امام در این مناظرات، کاملا این مطلب روشن می گردد که این علوم جز از یک منبع وابسته به الهام و وحی نمی تواند سرچشمه گرفته باشد.

کنیه آن حضرت نیز ابوالحسن است و لقبهایش رضا، صابر، رضی،وفی که از همه مشهورتر همان رضااست.

احترام. حمیده روزی به فرزندش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «تکتم زنی است که تاکنون از او بهتر ندیده ام یقین دارم اگر صاحب فرزند شود نسل پاکی خواهد داشت،او را به تو بخشیدم؛ قدرش را بدان.» وقتی حضرت رضا (علیه السلام) از او متولد شد لقب طاهره به او داد.

ص: 18

ص: 20

علامه مجلسی می نویسد: یزید بن سلیط زیدی گفت: «موسی بن جعفر(علیه السلام) را دیدم. عرض کردم: امام بعد از شما کیست؟ همان طوری که پدرتان برایم معین کرد؟».

فرمود: «پدرم در زمانی زندگی می کرد که حالا مثل آن وقت نیست.» عرض کردم: «هر کسی با همین سخن شما قانع شود لعنت خدا بر او باد!» خنده اش گرفت؛ آن گاه فرمود: « به تو می گویم؛ من از منزل که خارج شدم در ظاهر وصیت به تمام فرزندانم کردم و آنها را با علی شریک قرار دادم؛ ولی علی فرزندم را در باطن وصی قرار دادم.»

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را در خواب دیدم که امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز باایشان بود. در دست انگشتر، شمشیر، عصا، کتاب و عمامه ای داشت. عرض کردم اینها چیست؟ فرمود: عمامه اقتدار خداست،

ص: 21

شمشیر عزت خدا، کتاب نور خدا و عصا نیروی خداست؛اماانگشتر جامع تمام اینها است.بعد پیغمبر اکرم فرمود:امامت پس از تو متعلق به فرزندت علی است.

سپس فرمود: یزید! آنچه برایت توضیح دادم به امانت به تو سپردم، مبادا جز به مؤمن عاقل و بنده ای که خداوند قلبش را به ایمان آزمایش نموده یا مرد راستگو و درست کردار اطلاع دهی، مبادا نعمت خدا را کفران کنی، اگر تو را به شهادت خواستند امتناع مکن خداوند می فرماید:وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهَادَهً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ.

عرض کردم هرگز چنین کاری را نخواهم کرد. سپس فرمود: پیغمبر اکرم برایم توصیف نموده فرمود: پسرت علی به نور خدا می بیند و با فهماندن او میشنود و به حکمت خدا سخن می گوید. هرگز اشتباه نمی کند دانا است و نادانی ندارد. گنجینه ای از علم و حلم است. به زودی از او جدا خواهی شد، توقف شما با هم خیلی کم است، وقتی از این سفر برگشتی کارهای خود را بکن، هر چه مایلی انجام ده که از او جدا میشوی و جای دیگر خواهی رفت. تمام فرزندانت را جمع کن و خدا را بر آنها گواه بگیر که خداوند در گواهی کافی است.

بعد فرمود: مرا همین امسال خواهند گرفت. پسرم علی همنام با «علی بن ابی طالب» و «علی بن الحسین» به او فهم علی بن ابی طالب و علم و بینائی و اخلاقش را داده اند.او اجازه نداردآشکارا

ص: 22

صحبت کند مگر چهار سال پس از هارون الرشید. بعد از گذشتن این چهار سال هر چه می خواهی از او بپرس انشاءالله جوابت را می دهد.

خطر را برای همه چاکران به صدا در آورد و دلسردی و نفرت آنان را نسبت به هارون بیشتر کرد. به گونه ای که خلیفه احساس می کرد همه اطرافیان انتظار مرگ او را می کشند.

بیشتر شیعیان به امام رضا (علیه السلام) روی آورده و به امامتش گردن نهادند؛ ولی تعداد اندکی در امامت موسی بن جعفر(علیه السلام)توقف کرده، آن حضرت را در سلسله امامت، آخرین فرد پنداشتند.این افراد «واقفیه»و«ممطوره» نام گرفتند.

مورخان، عامل اصلی پیدایش واقفیه را مال دوستی و دنیاپرستی سران این فرقه انحرافی دانسته و نوشته اند: امام کاظم (علیه السلام) تعدادی از یاران خود را مأمور جمع آوری اموال و وجوه شرعی کرده بود. با طولانی شدن مدت زندانی آن حضرت اموال زیادی نزد اینان گرد آمد. هنگامی که آن بزرگوار به شهادت رسید امام رضا (علیه السلام) از آنان خواست اموالی را که نزد خود دارند به وی تحویل دهند. بعضی از وکلا برای تصاحب اموال گرد آمده دین خود را به دنیا فروختند و در پاسخ به خواسته امام زمانشان، منکر رحلت امام کاظم شدند.

چهره های برجسته جریان انحرافی واقفیه عبارتند از: زیاد بن مروان قندی، علی بن ابی حمزه بطائنی، عثمان بن عیسی رواسی و احمد بن ابی بشر سراج.

افکار انحرافی بنیان گذاران مکتب واقفیه که برخی از آنان از چهره های سرشناس و نزدیک به امامان(علیهم السلام) بودند، پیامدهای ناگواری در جامعه شیعی بر جای گذاشت که کمترین آن، تضعیف جایگاه امامت، ایجاد اختلاف میان مسلمانان و مشغول ساختن افکار عمومی به مسائل انحرافی و غفلت از نیرنگها و توطئه های

ص: 25

اساسی دشمن و مشغول ساختن بخشی از وقت پیشوای هشتم جهت پاسخگویی به شبهات واقفیه و برملا کردن چهره های شیطانی آنان بود.ازاین رو، امامان(علیهم السلام) از این جریان به فتنه تعبیر کرده اند.

هر سو مورد شبیخون قرار گرفته بود و چنانچه امام به تثبیت و تحکیم پایه های آن نمی پرداخت چه بسا دشمنان ضربه های جبران ناپذیری بر مکتب اهل بیت(علیهم السلام) وارد می ساختند.

هارون به رغم آن که مصلحت نمیدید در پی ارتکاب جنایت قتل موسی بن جعفر(علیه السلام) آشکارا برخوردی با علی بن موسی(علیه السلام) داشته باشد، لیکن فعالیتهای گسترده و بی پروای پیشوای هشتم و سایت های پی در پی درباریان، او را بر آن داشت تا تصمیم به قتل آن حضرت بگیرد؛ ولی با دعای حضرت توطئه اش خنثی شد. اجل نیز چندان مهلتش نداد؛ چه آن که در سال 193 هجری در جریان سفر به خراسان در سناباد طوس درگذشت و پرونده 23 سال جنایتش بسته شد.

فعالیتهای فرهنگی امام رضا (علیه السلام) نیز در این دوره گسترده و چشم گیر بود. امام در این عرصه در برابر گروههای انحرافی موضع گرفت و حقایق را برای مردم آشکار ساخت. بعضی از این گروهها عبارت بودند از:

الف - واقفیه: امام رضا (علیه السلام) اندیشه آنان را مخالف با اسلام قلمداد کرد و سردمداران این اندیشه خطرناک را از خود طرد نمود. بر اثر تلاش های امام گروه زیادی از فریب خوردگان این فرقه مانند عبدالرحمان بن حجاج، رفاعه بن موسی، یونس بن یعقوب، جمیل

ص: 27

بن دراج، حماد بن عیسی، احمد بن محمد بن ابی نصر و حسن بن علی وشا به حق راه یافتند.

ب- سایر گروهها از قبیل صوفیه، غلات، مفوضه، خوارج و مدعیان امامت: حضرت در برخورد با هر یک از این گروهها، ضمن تبیین امامت خود سعی می کرد آنان را به حق رهنمون سازد. فعالیتهای فرهنگی پیشوای هشتم به مدینه محدود نمی شد. آن حضرت ضمن سفری که به کوفه و بصره داشت با شیعیان این دو شهر از نزدیک تماس گرفت و حقایق را مستقیم به گوش آنان رساند. علاوه بر آن، با دانشمندان ملل مختلف نیز به بحث و مناظره پرداخت.

داشت. سفر او به خراسان همراه پدرش در راستای همین هدف انجام گرفت.

امین در سال 194 مأمون را از ولایتعهدی خلع کرد و فرزندش موسی را بر این سمت گماشت، سپس با لشکرکشی به خراسان در سال 195 درصدد نابودی وی بر آمد که با واکنش مأمون مواجه شد. بدین ترتیب کشمکش های میان دو برادر حدود سه سال به درازا کشید و پس از درگیری های زیاد سرانجام مأمون به کمک ایرانیان و با تدبیر فرماندهان زبده ای مانند طاهر بن حسین و هرثمه بن اعین، بر امین چیره شد و با کشتن وی در سال 198 هجری خلافت را قبضه کرد و به جای بغداد، مرو را مرکز حکومت خود قرار داد.

تاریخ پنج ساله حکومت امین از بیان اقدامات وموضع گیری های وی نسبت به امام رضا (علیه السلام) و همچنین تلاشهای آن حضرت یا واکنش های وی ساکت است. امام از فرصت پیش آمده بیشترین بهره را برد و به نشر و گسترش معارف اسلامی در سطح جامعه و تحکیم پایگاههای مردمی پرداخت.

جدیت و به دور از عیاشی به تحصیل علوم و فنون مختلف زمان خویش همت گمارد و در این زمینه بر برادران خود پیشی گرفت و در عمل، شایستگی خود را برای احراز مقام خلافت اثبات کرد.

شرایط زندگی و موقعیت خانوادگی او به گونه ای بود که جز خود نمی توانست به کسی متکی باشد؛ از این رو از همان آغاز برای آینده خود برنامه ریزی کرد. کسب دانش و مهارت، انس با دانشمندان و فرهیختگان و تظاهر به دینداری و دانش و پارسایی، دستمایه او در این عرصه بود. وی پس از عهده داری خلافت نیز این سیاست را پی گرفت و به فضل بن سهل دستور داد تا درباره زهد و تقوا و دیانت خلیفه مطالبی نشر دهد و در میان مردم تبلیغ کند.

مأمون هر چند با کشتن برادرش به حکومت دست یافت؛ ولی مشکلات تازهای پیش رویش رخ نمود. علاوه بر آن که ممکن بود از سوی برادر دیگرش مؤتمن و نیز دیگر بستگان پدری اش مخالفتهایی علیه وی بشود. از این جهت وی برای ادامه حکومتش نیازمند پایگاهی قوی بود. گروههایی که در عصر مأمون از نفوذ و موقعیت سیاسی و اجتماعی برخوردار بودند و خلیفه می توانست روی آنها حساب کند عبارت بودند از ایرانیان، نژاد عرب و علویان.

ص: 30

سیاست ستمگرانه و اجحاف آمیز مأمون نسبت به ایرانیان وضدیت و دشمنی دو گروه دیگر با اساس حکومت مأمون، زمینه همکاری آنان با خلیفه عباسی را منتفی می ساخت و او را بر آن می داشت تا برای بقای خود چارهای دیگر بیندیشد.

* تحرکات دیگر علویان از قبیل زید بن موسی بن جعفر در بصره، ابراهیم بن موسی بن جعفر در یمن و حسین بن حسن افطس در مکه .

5.حرکت داوطلبان مبارزه با فساد علیه عده ای اوباش و شرور که در بغداد به راهزنی می پرداختند و افراد را می ربودند.

مأمون گفت این است که وی در سیاست ها و مواضع سیاسی از مبادی عقیدتی خویش پیروی نمی کرد بلکه اعتقادات خود را متناسب با شرایط سیاسی، ابراز و هماهنگ می ساخت. بنابراین ممکن است اظهار تمایل او به امیرمؤمنان (علیه السلام) متأثر از گرایش وی به مذهب معتزلیان بغداد باشد نه اعتقاد به تشیع.

مطالعه تاریخ و بررسی دیدگاهها و عملکرد فضل بن سهل بیانگر این است که وی نه تنها تمایلات شیعی نداشته بلکه دشمن سرسخت امام بوده و همواره در خط مخالف آن حضرت قرار داشته است. علاوه بر اینکه خود مأمون در سخنی با صراح این نظریه را رد کرده است. البته از مأمون زیرک و دوراندیش بعید به نظر نمی رسد که قضیه تشیع فضل نیز ساخته و پرداخته او باشد که برای بدنام کردن او و تبرئه خود نزد عباسیان - به ویژه پس از قتل فضل - مطرح کرده باشد.

ب - فرونشاندن قیامهای علویان که بسان استخوان گلوگیری همواره خلفا را آزار میداد. مأمون برای مهار کردن جنبش بالنده علویان و خلع سلاح ایشان دست به این اقدام زد.

ج - خالی کردن صحنه از وجود امام رضا (علیه السلام). بدون شک هدف اساسی مأمون از طرح مسأله ولا یتعهدی، شخص امام رضا (علیه السلام) و خالی کردن صحنه سیاسی کشور از وجود آن حضرت بود؛ زیرا وجود آن گرامی را بزرگترین خطر برای حکومت خود میدید. علاوه بر اینکه با این کار، فعالیتهای حضرت را زیر نظر می گرفت، او را از زندگی اجتماعی و پایگاههای مردمی دور می ساخت و رابطه اش را با امت می گسست و بدین ترتیب - به گمان خود از نفوذ کلمه و محبوبیت اجتماعی امام می کاست. این انگیزهها هم در سخنان مأمون به چشم می خورد و هم در بیانات امام رضا (علیه السلام).

د - بهره برداری از نفوذ کلمه امام. مأمون در عین آن که سعی داشت از امام رضا (علیه السلام) به عنوان سپر برای جلوگیری از خشم مردم نسبت به عباسیان بهره جوید، می کوشید تا انرژی متراکم نیرومندترین جبهه مخالف را که مظهرش علی بن موسی الرضا (علیه السلام) بود در خدمت خود بگیرد. بسیار اتفاق می افتاد که مأمون برای فرونشاندن صدای ناراضیان به امام رضا علیه السلام متوسل می شد.

ص: 36

ه- مشروعیت بخشیدن به حکومت خویش. حکومت عباسیان چون حکومت امویان از نظر مسلمانان فاقد مشروعیت بود. مأمون کوشید وجهه منفی و منفور خلافت را تغییر دهد. مناسب ترین راه برای تحقق این هدف، جذب فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) که مظهر حق و شریعت به شمار می رفت - به دربار خود و واگذاری سمت ولایتعهدی به وی بود، تا با این کار، مدعای علویان - مبنی بر غاصبانه بودن حکومت خویش - را در عمل تخطئه نماید.

ص: 37

ص: 38

ص: 40

مأمون، پس از به دست گرفتن حکومت، با ارسال نامه ای، امام رضا (علیه السلام) را به خراسان فرا خواند. امام (علیه السلام) از رفتن، امتناع ورزید، ولی مأمون پیگیر بود و ارسال دعوتنامه ها را پیاپی، ادامه داد، تا به امام (علیه السلام) بفهماند که از ایشان دست بردار نیست.

علاوه بر آن، در پی دعوتنامه های مکرر، مأمون، مأموران خود را به نامهای رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم، به مدینه گسیل داشت. آنان پس از ورود به مدینه، بر امام (علیه السلام) وارد شدند و هدف مأموریت خود را چنین بیان داشتند: «ان المأمون امرنا باشخاصک إلی خراسان.»

مأمون، ما را فرمان داده و مأمور ساخته است، تا تو را به خراسان ببریم.

امام علی بن موسی(علیه السلام)، شیوه خلفا را می شناخت و زندانهای طولانی پدر را با همه تلخیها و رنج هایش به خاطر داشت و میدانست که به هر حال، مأمون که برادر می کشد، از حضور آزادانه

ص: 41

امام (علیه السلام) میان مردم نگران است و از این نگرانی، آسان نخواهدگذشت.

«انه تهیا للسفر کارها و متیقنا انه یموت...»

امام رضا (علیه السلام) آماده سفر گردید، در حالی که از آن اکراه داشت و مطمئن بود که در این سفر بدرود حیات خواهد گفت. علاوه بر آن که چگونگی حرکت امام (علیه السلام) و تودیع وی با مرقد رسول خدا(علیه السلام) و نیز خاندانش، همه و همه گویای اکراه امام (علیه السلام) بر این سفر است.

ولی آن حضرت فرمود: مرا به حال خود واگذار، که من از جوار جدم خارج شده و در غربت از دنیا خواهم رفت!

امام (علیه السلام) هنگام بیرون رفتن از مدینه، تمام خویشان خود را فرا خواند و در جمع آنان فرمود: «بر من گریه کنید؛ زیرا دیگر به مدینه باز نخواهم گشت.»

گواه دیگر بر کراهت و ناخرسندی امام (علیه السلام) از این سفر، مسیر تعیین شده از سوی دستگاه خلافت است، به گونه ای که در مواردی، امام (علیه السلام) از برخی مناطق مخفیانه عبور داده میشد و نیز از ورود و عبور حضرت به کوفه و قم، جلوگیری گردید.

از برخی نقلها و مدارک تاریخی استفاده می شود که در این سفرامام (علیه السلام) تنها نبوده است و گروهی از علویان نیز از مدینه به خراسان احضار شده بودند.

مأمون گروهی از علویان را - توسط مأموران خود - از مدینه احضار نمود که آنها را نزد مأمون بردند و علی بن موسی الرضا (علیه السلام) نیز درمیان آنان بود.

در اعلام الوری نیز همین مضمون آمده است:

مأمون مأموران خود را فرستاد تا گروهی از علویان را از مدینه به سوی او بردند و در میان ایشان رضا (علیه السلام) بود».

ص: 43

نمی کرد که رجاء بن ابی ضحاک ،بزرگترین شخصیت خاندان علی(علیه السلام) را وارد شهری کند که تا دیروز در آن شهر طرف جنگ بود.

3.رجاء بن ابی ضحاک مأمور بود تمام حالات ،رفتار و گفتارامام (علیه السلام)را در طول سفر زیر نظر داشته، به خلیفه گزارش کند.وی در پایان سفر این وظیفه را انجام داد و به طور مشروح سفرنامه ای را که تهیه کرده بود، به خلیفه ارائه داد.در آن سفرنامه حتی به جنبه های روحی و اخلاقی حضرت اشاره شده تا جایی که ذکرها و دعاهای امام (علیه السلام) در نمازها نیز از قلم نیفتاده است .بر این اساس ،بعید است که امام (علیه السلام) به مکه رفته و اعمالی انجام داده باشد و نقل نشده باشد.

این قراین گواه آن است که مسیر امام (علیه السلام) از مدینه بوده است و نه از راه مکه.به هر حال امام (علیه السلام) در طول مسیر از «معدن نقره» گذشته و پس از نزدیکی کوفه و منطقه قادسیه عبور کرده و سفر خود را به سمت بصره ادامه داده است.

دور باشد. بر این اساس، کاروان امام (علیه السلام) به دستور مأمون، بدون این که وارد کوفه شود، با فاصله از کنار آن عبور کرد.

در این میان، برخی نویسندگان مثل یعقوبی و بیهقی مسیر امام (علیه السلام) را از بغداد به سوی بصره دانسته اند، ولی این احتمال و نظریه چندان قابل اعتماد نیست، زیرا اولا بیشتر نویسندگان، عبور امام (علیه السلام) از قادسیه را قطعی دانسته اند و با این فرض و به لحاظ شرایط جغرافیایی نمی تواند «بغداد» در مسیر قرار گرفته باشد. ثانیا در نقل بیهقی، بیعت طاهر ذوالیمینین با حضرت در بغداد و به عنوان ولایتعهدی، آمده است که با توجه به انجام مسئله ولایتعهدی پس از این سفر و در مرو، نقل بیهقی نمی تواند درست باشد.

برخی محققان عزیمت امام (علیه السلام) به کوفه را نیز نقل کرده اند، چنان که سید محسن امین عاملی می نویسد: بعضی روایات، می نمایاند که امام علی بن موسی (علیه السلام) الرضا (علیه السلام) و همراهان حضرت، از بصره به کوفه آمده اند.

علامه مجلسی نیز رفتن امام (علیه السلام) به جانب کوفه را تقویت می کند.

شاید مراد از سفر به بصره و کوفه در نقل این گونه بزرگان، سفر دیگری باشد که امام (علیه السلام) قبل از احضار به خراسان داشته اند.

ص: 46

اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده باشد: «خیر بلاد خراسان، نیشابور»؛ بهترین شهرهای خراسان، شهر نیشابور است، می تواند نظر به این همایش معنوی و پرثمر و شکوهمند داشته باشد.

نویسنده معجم البلدان می نویسد: «نیشابور شهری بزرگ و دارای فضایل بسیاری است، زیرا این شهر خاستگاه فضلا و مرکز علماست و در میان شهرهایی که من گردش کرده ام، چونان نیشابور ندیده ام.»

نیشابور در روزگاران قدیم مرکز بزرگ فرهنگی و علمی به شمار می رفت که بزرگانی از نقاط مختلف دور و نزدیک در آن اقامت گزیده، به امور علمی و تحقیقاتی اشتغال داشتند.

حاکم نیشابوری که دیگر مورخان، از قول او، ورود امام (علیه السلام) به نیشابور را گزارش کرده اند، چنین می نویسد: «چون سلطان اولیاء، برهان ابقیاء، وارث علوم المرسلین، مهبط اسرار رب العالمین ولی الله، صفی الله، فلذه کبد رسول الله، غوث الامه و کشف الغمه...سلطان المقربین یوم الحشر و الجزاء الامام (علیه السلام) ابوالحسن علی بن موسی الرضا صلوات الله وسلامه علی رسول الله و علی الائمه المعصومین و اتباعهم اجمعین إلی یوم الدین، به مقتضای قضای ازل و حکم مبرم قدیم لم یزل به صوب خراسان عزیمت نمودند و آن به سال دویست از هجرت بود که شهر نیشابور به مقدم حضرت ایشان، روضات جنان شد و چون سطوات شعشعه اشعه آن نور، بر

ص: 48

قطر نیشابور میان سکان شهر مشهور شد، قطب الانام، کهف العلماء، برهان المجتهدین، این محب محبوب حقیقی نه مجازی، شیخ «بویعقوب راهویه مروزی» شیخ شهر و مقدم ارباب کشف و ولایت بود به تأیید توفیق غیبیه تا قریه مؤیدیه با چند هزار رفیق صدیق در پی پیشواز رفتند. نقل است که: حضرت سلطان صلوات الله علیه در محفه ای بر ناقه غضباء خود سوار بودند.»

امام رضا (علیه السلام) در میان استقبال با شکوه و بی نظیر مردم وارد نیشابور شدند و در ناحیه ای به نام بلاش آباد یا پلاس آباد منزل گزیدند. حضرت چند روزی در نیشابور ماندند و در یکی از روزها به زیارت آرامگاه امامزاده محمد محروق که از نوادگان امام سجاد(علیه السلام) است رفته اند.

حاکم نیشابوری می نویسد: «حضرت رضا (علیه السلام) فرمودند: یکی از خاندان ما این جا مدفون است، به زیارت ایشان می رویم و آنگاه حضرت به روضه سلطان محمد محروق در «تلاجرد» تشریف بردند و آن روضه مقدسه را زیارت کردند.»

دو تن از حدیث شناسان مشهور به نام: ابوزرعه رازی و محمدبن اسلم طوسی از حضرت درخواست کردند تا از نیاکان خود سخنی به یاد ماندنی نقل کند.

علی بن عیسی اربلی در این باره نوشته است: «... دو تن از پیشوایان حفظ حدیث به نامهای ابوزرعه رازی و محمد بن اسلم طوسی - که خدای آنان را رحمت کند - به خدمت حضرت رسیده، گفتند: ای بزرگوار! بازمانده از دودمان امامان وای سلاله پاک پاکان و ای فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) به حق پدران و اجداد پاکت و نیاکان نیکو مقامت، سوگند می دهیم، حجاب محمل کنار زده،رخسار به ما بنمایی، و حدیثی از نیاکان خود برای ما بازگویی که خاطرهای بیادماندنی از شما داشته باشیم.

امام (علیه السلام) مرکب از حرکت بازداشت، پرده هودج کنار زد و چون آفتاب به طلوع نشست. انبوه جمعیت چون موج دریا تا ساحل نگاه امام (علیه السلام) موج میزد. هر یک تلاش می کردند تا شاید خود را به امام (علیه السلام) نزدیک کنند و بر رکاب حضرتش بوسه زنند. در میان ابراز احساسات وصف ناشدنی، فریاد اندیشه وران صاحب قلم بلند شد، مردم را به سکوت و آرامش دعوت کردند تا سخن امام (علیه السلام) را بشنوند و ثبت کنند.»

ص: 50

اثر دو قدم بر روی سنگ سیاهی دیده میشود. این سنگ در قسمت جنوبی به دیوار نصب شده است. اصل بقعه در سال 1020 ه. ق و به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده است، ولی تاریخچه ای از آن سنگ در دست نیست که قبل از بناء بقعه، کجا بوده و چگونه به این مکان منتقل گردیده است. بعضی بر این باورند که اثر قدم مبارک امام (علیه السلام) است، ولی احتمال می رود که به عنوان یادواره سفر امام (علیه السلام) و قدوم حضرت به آن مکان، آن سنگ را تراشیده باشند.

شیخ صدوق مینویسد: «پس از ورود به سناباد، حضرت رضا (علیه السلام) وارد خانه حمید بن قحطبه شدند. آنگاه نزد قبه ای که مدفن هارون است رفته و خطی بر زمین ترسیم کرده و فرمود: اینجا تربت من است. در آینده ای نه چندان دور خداوند این مکان را محل اجتماع شیعیان و دوستداران ما قرار خواهد داد. به خدا سوگند هیچ زائری مرا زیارت نکرده و بر من سلام نخواهد گفت، مگر این که خداوند به واسطه شفاعت ما آمرزش و رحمت خدا را بر او واجب خواهد ساخت.»

راوی می گوید از او خواستم تا در چنین مواقعی اجازه ملاقات گیرد. به دنبال آن بود که زمانی بر حضرت وارد شدم و ایشان در حال مخصوص خود در مصلی نشسته بودند.»

علاوه بر مرحوم صدوق دیگرانی نیز از زندانی شدن حضرت در سرخس خبر داده اند. از جمله صاحب کتاب وفاه الامام الرضا (علیه السلام) مینویسد: «هنگام ورود حضرت رضا (علیه السلام) به شهر سرخس، کرامات و معجزات آن حضرت زمینه بدگمانی و حسادت مأموران حکومتی را فراهم ساخت. در نتیجه آنان حضرت را به زندان انداخته و در بند قرار دادند و از دیدار مردم با امام (علیه السلام) جلوگیری می کردند.

ص: 56

مأمون که پیوسته شور و اشتیاق مردم نسبت به امام و اعتبار بی همتای امام را در میان ایشان می دید می خواست تا این قداست و اعتبار را خدشه دار سازد و از جمله کارهایی که برای رسیدن به این هدف انجام داد تشکیل جلسات مناظرهای بین امام و دانشمندان علوم مختلف از سراسر دنیا بود، تا آنها با امام به بحث بپردازند، شاید بتوانند امام را از نظر علمی شکست داده و وجهه علمی امام را زیر سؤال ببرند که شرح یکی از این مجالس را می آوریم: «برای یکی از این مناظرات، مأمون فضل بن سهل را امر کرد که اساتید کلام و حکمت را از سراسر دنیا دعوت کند تا با امام به مناظره بنشینند.

فضل نیز اسقف اعظم نصاری، بزرگ علمای یهود، رؤسای صابئین (پیروان حضرت یحیی)، بزرگ مؤبدان زرتشتیان و دیگر متکلمین وقت را دعوت کرد. مأمون هم آنها را به حضور پذیرفت

ص: 57

و از آنها پذیرایی شایانی کرد و به آنان گفت: «دوست دارم که با پسر عموی من (مأمون از نوادگان عباس عموی پیامبر است که ناگزیر پسر عموی امام می باشد.) که از مدینه پیش من آمده،مناظره کنید».

صبح روز بعد مجلس آراسته ای تشکیل داد و مردی را به خدمت حضرت رضا (علیه السلام) فرستاد و حضرت را دعوت کرد. حضرت نیز دعوت او را پذیرفتند و به او فرمودند: «آیا می خواهی بدانی که مأمون کی از این کار خود پشیمان می شود؟.» او گفت: «بلی فدایت شوم.» امام فرمودند: «وقتی مأمون دلایل مرا بر رد اهل تورات از خود تورات و بر اهل انجیل از خودانجیل و از اهل زبور از زبورشان و بر صابئین به زبان ایشان و بر آتش پرستان به زبان فارسی و بر رومیان به زبان رومی شان بشنود و ببیند که سخنان تک تک اینان را رد کردم و آنها سخن خود را رها کردند و سخن مرا پذیرفتند آن وقت مأمون میفهمد که توانایی کاری را که می خواهد انجام دهد ندارد و پشیمان می شود و لاحول ولا قوه الا بالله العلی العظیم.» سپس حضرت به مجلس مأمون تشریف فرما شدند و با ورود حضرت، مأمون ایشان را برای جمع معرفی کرد و سپس گفت: «دوست دارم با ایشان مناظره کنید.»

حضرت رضا (علیه السلام) نیز با تمامی آنها از کتاب خودشان درباره دین و مذهبشان مباحثه نمودند. سپس امام فرمود: «اگر کسی در میان

ص: 58

شما مخالف اسلام است بدون شرم و خجالت سئوال کند.» عمران صایی که یکی از متکلمین بود از حضرت سؤالات بسیاری کرد و حضرت تمام سوالات او را یک به یک پاسخ گفتند و او را قانع نمودند. او پس از شنیدن جواب سؤالات خود از امام شهادتین را بر زبان جاری کرد و اسلام آورد و با برتری مسلم امام، جلسه به پایان رسید و مردم متفرق شدند. روز بعد حضرت عمران صایی را به حضور طلبیدند و او را بسیار اکرام کردند و از آن به بعد عمران صایی خود یکی از مبلغین دین مبین اسلام گردید.

رجاء ابن ضحاک که از طرف مأمون مأمور حرکت دادن امام از مدینه به سوی مرو بود، می گوید: «آن حضرت در هیچ شهری وارد نمیشد مگر اینکه مردم از هر سو به او روی می آوردند و مسائل دینی خود را از امام می پرسیدند. ایشان نیز به آنها پاسخ می گفت و احادیث بسیاری از پیامبر خدا و حضرت علی(علیه السلام) بیان میفرمود. هنگامی که از این سفر بازگشتم نزد مأمون رفتم. او از چگونگی رفتار امام در طول سفر پرسید و من نیز آنچه را در طول سفر از ایشان دیده بودم بازگو کردم. مأمون گفت: «آری، ای پسر ضحاک! ایشان بهترین، داناترین و عابدترین مردم روی زمین است.»

ص: 59

ص: 60

ص: 62

خصوصیات اخلاقی و زهد و تقوای آن حضرت به گونه ای بود که حتی دشمنان خویش را نیز شیفته و مجذوب خود کرده بود. با مردم در نهایت ادب تواضع و مهربانی رفتار می کرد و هیچ گاه خود را از مردم جدا نمی نمود.

1.یکی از یاران امام می گوید: «هیچ گاه ندیدم که امام رضا (علیه السلام) در سخن بر کسی جفا ورزد و نیز ندیدم که سخن کسی را پیش از تمام شدن قطع کند. هرگز نیازمندی را که می توانست نیازش را برآورده سازد رد نمی کرد. در حضور دیگری پایش را دراز نمیفرمود. هرگز ندیدم به کسی از خدمتکارانش بدگویی کند.

خنده او قهقهه نبود؛ بلکه تبسم میفرمود. چون سفره غذا به میان می آمد، همه افراد خانه حتی دربان و مهتر را نیز بر سر سفره

ص: 63

خویش می نشاند و آنان همراه با امام غذا می خوردند. شبها کم می خوابید و بسیاری از شبها را به عبادت می گذراند. بسیار روزه می گرفت و روزه سه روز در ماه را ترک نمی کرد. کار خیر و اتفاق پنهان بسیار داشت. بیشتر در شبهای تاریک، مخفیانه به فقرا کمک می کرد.

2.یکی دیگر از یاران ایشان می گوید: «فرش آن حضرت در تابستان حصیر و در زمستان پلاسی بود. لباس او در خانه درشت و خشن بود؛ اما هنگامی که در مجالس عمومی شرکت می کرد، خود را می آراست (لباس های خوب ومتعارف میپوشید). شبی امام میهمان داشت، در میان صحبت چراغ ایرادی پیدا کرد، میهمان امام دست پیش آورد تا چراغ را درست کند، اما امام نگذاشت و خود این کار را انجام داد و فرمود: «ما گروهی هستیم که میهمانان خود را به کار نمی گیریم.»

3. شخصی به امام عرض کرد: «به خدا سوگند! هیچ کس در روی زمین از جهت برتری و شرافت اجداد، به شما نمی رسد.» امام فرمودند: «تقوی به آنان شرافت داد و اطاعت پروردگار، آنان را بزرگوار ساخت».

4.مردی از اهالی بلخ می گوید: «در سفر خراسان با امام رضا (علیه السلام) همراه بودم. روزی سفره گسترده بودند و امام همه خدمتگزاران حتی سیاهان را بر آن سفره نشاند تا همراه ایشان

ص: 64

غذا بخورند. من به امام عرض کردم: «فدایت شوم بهتر است اینان بر سفرهای جداگانه بنشینند.» امام فرمود: «ساکت باش، پروردگار همه یکی است. پدر و مادر همه یکی است و پاداش هم به اعمال است».

5.یاسر، خادم حضرت می گوید: امام رضا (علیه السلام) به ما فرموده بود: «اگر بالای سرتان ایستادم و شما را برای کاری طلبیدم) و شما مشغول غذا خوردن بودید برنخیزید تا غذایتان تمام شود. به همین جهت بسیار اتفاق می افتاد که امام ما را صدا می کرد و در پاسخ او می گفتند: «به غذا خوردن مشغولند.» و آن گرامی می فرمود: «بگذارید غذایشان تمام شود».

6.یک بار غریبی خدمت امام رسید و سلام کرد و گفت: «من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم. از حج بازگشته ام و خرجی راه را تمام کرده ام اگر مایلید مبلغی به من مرحمت کنید تا خود را به وطنم برسانم و در آنجا معادل همان مبلغ را صدقه خواهم داد؛ زیرا من در شهر خویش فقیر نیستم و اینک در سفر نیازمند مانده ام.» امام برخاست و به اطاقی دیگر رفت و از پشت در دست خویش را بیرون آورد و فرمود: «این دویست دینار را بگیر و توشه راه کن و لازم نیست که از جانب من معادل آن صدقه دهی».

ص: 65

آن شخص نیز دینارها را گرفت و رفت. از امام پرسیدند: «چرا چنین کردید که شما را هنگام گرفتن دینارها نبیند؟» فرمود: «تا شرمندگی نیاز و سؤال را در او نبینم».

7.یکی از یاران امام رضا (علیه السلام) می گوید: «روزی همراه امام به خانه ایشان رفتم. غلامان حضرت مشغول بنایی بودند. امام در میان آنها غریبه ای دید وپرسید: «این کیست؟» عرض کردند:به ما کمک می کند و به او دستمزدی خواهیم داد.» امام فرمود: «مزدش را تعیین کرده اید؟» گفتند: «نه هر چه بدهیم می پذیرد.» امام برآشفت و به من فرمود: «من بارها به اینها گفته ام که هیچ کس را نیاورید مگر آنکه قبلا مزدش را تعیین کنید و قرارداد ببندید. کسی که بدون قرارداد و تعیین مزد، کاری انجام میدهد، اگر سه برابر مزدش را بدهی باز گمان می کند مزدش را کم داده ای؛ ولی اگر قرارداد ببندی و به مقدار معین شده بپردازی از تو خشنود خواهد بود که طبق قرار عمل کرده ای و در این صورت اگر بیش از مقدار تعیین شده چیزی به او بدهی، هر چند کم و ناچیز باشد؛ می فهمد که بیشتر پرداخته ای و سپاسگزار خواهد بود».

8.خادم حضرت می گوید: «روزی خدمتکاران میوهای می خوردند. آنها میوه را به تمامی نخورده و باقی آن را دور ریختند. حضرت رضا (علیه السلام) به آنها فرمود: «سبحان الله اگر شما از آن بی نیاز هستید، آن را به کسانی که بدان نیازمندند بدهید!»

ص: 66

ص: 68

وی نخست پروانۂ شمع وجود موسی بن جعفر(علیه السلام) است. پس از شهادت آن حضرت در زمره یاران امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) در می آید و نزد حضرتش به کسب دانش و تهذیب نفس می پردازد.

یار فرهیخته امام رضا علیه السلام است. جد بزرگوارش «وهب بن عامر» از مردان جاوید تاریخ تشیع به شمار می آید.

ص: 74

در شماره و اسامی فرزندان امام (علیه السلام) نیز اختلاف است، گروهی آنها را پنج تن پسر و یک دختر نوشته اند، به نامهای محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم،حسین و عایشه.

سبط بن جوزی در کتاب تذکره الخواص، آنان را چهار تن، که با حذف حسین، به شرحی که ذکر شده نام برده است، اما شیخ مفید براین باور است، که امام هشتم(علیه السلام) را، فرزندی جز امام محمد جواد(علیه السلام) نبوده است، و ابن شهر آشوب و طبرسی در کتاب اعلام الوری، نیز بر همین اعتقاد می باشند و اما در کتاب العدد القویه تعداد فرزندان آن حضرت دو فرزند پسر، به نامهای محمد و موسی، ذکر شده است و آنچه در کتاب قرب الاسناد آمده است، این قول را تقویت می کند، و آن این است که بزنطی به امام هشتم(علیه السلام) عرض

ص: 75

کرد: «در چند سال پیش پرسیدم که جانشین شما کیست؟» فرمودید: فرزندم، و در آن روز فرزند نداشتید، و اکنون خداوند به شما دو فرزند عطا فرموده است، کدام یک از این دو جانشین شماست؟».

در کتاب عیون اخبار الرضا آمده که امام دختری به نام فاطمه داشته است. اکنون ما در این صدد نیستیم که دقیقا شماره و نام فرزندان آن حضرت را، بررسی و تعیین کنیم، ولی نظر شیخ مفید را که ذکر شد ترجیح میدهیم و آنچه از نظر ما محقق است این است که امام هشتم(علیه السلام) فرزندی جز امام محمدجواد(علیه السلام) نداشته، و آنچه غیر از این گفته شده، به ثبوت نرسیده است، و خداوند به حقیقت حال داناتر است.

ص: 76

ص: 78

داستانها و حکایات و کراماتی که درباره امام رضا (علیه السلام) نقل شده، زیادتر از آن است که در این کتاب بگنجد. اگر بخواهیم همه حکایتها را بیاوریم باید کتاب مستقلی بنویسیم. ولی جهت اختصار به چند نمونه بسنده می کنیم:

خوابش را فراموش کند، اما هر دفعه دوباره به ذهنش هجوم آورده بود.

چند هفته پیش آن خواب عجیب را دید. مردی در خواب به او گفت: رسول الله (صلی الله علیه و آله) به بصره آمده و در خانه ای اقامت کرده است. هنوز هم وقتی چشمانش را می بست و به خوابش فکر می کرد به نظرش می رسید که گرمای مبهمی را در وجودش احساس می کند. همان گرمایی که در خواب موقع دویدن داشت، وقتی برای دیدن رسول الله میرفت. بعد توی کوچه ای پهن ایستاد. وارد دومین خانه در سمت چپ کوچه شد. همان خانه ای که پنجره هایش درست رو به شرق باز میشد. رسول الله را دید که با یارانش نشسته بود و طبقی از خرما جلوی آنها روی زمین بود. رسول الله مقداری خرما برداشت و به ابن علوان داد. ابن علوان آنها را شمرد. هجده خرما بود.

وقتی از خواب بیدار شد، به خود لرزید. برای لحظاتی در رختخواب نشست. بعد برخاست. وضو گرفت و نماز خواند. فردایش نتوانسته بود آرام بگیرد. توی کوچه های بصره راه افتاده بود. تنها راه چاره، گشتن بود. چیزی در وجودش ندا می داد که آن خانه را پیدا خواهد کرد. آگاهی مبهمی بود که دلیل منطقی هم نداشت.

ص: 80

این کوچه بود؟ یا نه کوچه مقابلش؟ شاید هم کوچه پشتی، یادش آمد انگار آن سوی بصره بوده. در حالی که از کوچه ای به کوچه دیگر می رفت، تصویر آن خانه را جلوی چشمش دید. بدین ترتیب بعد از گذشتن از آن همه کوچه و دیوار و بازار، حالا نفس در سینه اش حبس شده بود. نشانه ای از آرامش از دست رفته.

در مقابل خانه، با چشمانی گشاد ایستاده بود. سکوت پشت دیوارها بیش از حد بود. سکوتی که انگار در درونش انتظاری نهفته بود.

و امروز برای دیدن دوباره آن خانه می رفت. غروب گذشته شنید که پیشوای هشتم به بصره وارد شده است. نشانی اش را پرسیده بود: خانه ای آن سوی بصره در کوچه ای پهن و ساکت. دومین خانه در سمت چپ که پنجره هایش درست رو به شرق باز میشود. تمام دیشب را بیدار مانده بود و حالا در آرامش دیوارهای آشنای این سوی بصره، آنجا می رفت. وارد خانه که شد پیشوا را دید. همان جایی نشسته بود که رسول الله در خواب نشسته بود. طبقی از خرما هم روی زمین بود. پیشوای هشتم تعدادی از آنها را برداشت و به ابن علوان داد. ابن علوان شروع به شمردن کرد. با دلهرهای که داشت قادر به شمردن خرماها نبود. دوباره شروع کرد. یک... دو... سه... چهار. هجده عدد بود. بعد در حالی که سعی می کرد کسی متوجه نشود، آهسته با صدایی لرزان گفت: ای فرزند پیامبر ممکن است تعدادی بیشتر عطا فرمایید.

ص: 81

فقط می خواست حرفی زده باشد تا جوابی بشنود. شاید میخواست آنچه را که روی سینه اش سنگینی می کرد با او تقسیم کند. تحمل آن راز بیش از طاقت او بود. پیشوا گفت: «اگر جدم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بیشتر داده بود من هم بیشتر میدادم.» و روبه رویش را نگاه کرد به سمت آن شعاع نوری که از شرق می تابید. ابن علوان گذاشت لحظاتی بگذرد تا بر خود مسلط شود. بعد برخاست و بیرون آمد. سنگین از شوری که حالا وجودش را گرفته بود.(منبع:هشتمین سفیر رستگاری - نوشته علی کرباسی زاده)

می شناختند. می فرمودند: «خداوند بلندمرتبه میدانست که همه انسانها قادر به آزاد کردن بنده نیستند به همین دلیل با دستور دادن به اطعام، راهی را برای بندگانش روشن کرد تا مسیری شود درخشان برای گذشتن ایشان از گردنه های قیامت و رسیدن به بهشت».

لب که به سخن باز می کند بی قرارتر می شوم. می گوید: «پروردگار ما یکی است و پدر و مادر همه ما یکی». ای کاش می توانستم بگریم. ای کاش می توانستم بر پایش فرو بریزم. نکند او حجت خداست، او پسر رسول خداست. او علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) است. دیوارهایم در حال فرو ریختن اند. رفته اند، دل من هم به دنبالشان!

می شدم از زشتی خود و زیبایی لباس نو. تا اینکه روزی ساده دلی چون من جسارت کرد و به شما پیشنهاد پوشیدن لباس پست تری را از آن لباس خز که پوشیده بودید داد.

چه بزرگواری بودید شما! تنها دست او را گرفتید و به میان آستینتان بردید تا بتواند سطح زیر مرا لمس کند. حیرت مرد، دیدنی بود در زمان لمس من، آنگاه فرمودید: «خز را برای مردم و لباس زیر را برای خدا پوشیدم.»

تأیید کردم. ادامه دادند: «امشب را نزد ما بمان و سپیده دم راهی مدینه شو».

صدای قلبم را میشنیدم. مشتاق گفتم: «فدایت شوم، چنین کنم!» پس به خادم خود گفتند: «رختخواب مرا برای او بینداز و روانداز مرا به او بده و بالش مرا زیر سرش بگذار».

ص: 86

ص: 88

1. صدیق کل امرء عقله و عدوه جهله؛ دوست هر کس اوست و دشمن او جهل و نادانی اوست.

2. من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عزوجل؛ هر کس که پاس نعمت خویش از مخلوق را ندارد، خداوند عزوجل را شکر نکرده است.

3. قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: لا یزال الشیطان ذعرا من المومن ما حافظ علی الصلوات الخمس؛ فاذا ضیعهن تجرا علیه و اوقعه فی العظائم؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: شیطان پیوسته از شخص با ایمان که مواظب انجام نمازهای خویش است بیم دارد، تا آن زمانی که آن را ضایع کند و اهمیت به اوقات آن ندهد، در چنین وقت است که او بر وی دست یافته و او را در گناهان می افکند.

ص: 89

4. قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: مثل اهل بیتی فیکم کمثل سفینه نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها زخ فی النار؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: مثل اهل بیت من در بین شما مثل کشتی نوح است که هر کس در آن درآمد نجات یافت و هرکس تخلف نمود، در آب غرق و در آتش پرت شد.

5. قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: سته من المروه : ثلاثه منها فی الحضر و ثلاثه منها فی السفر، فاما التی فی الحضر فتلاوه کتاب الله عزوجل؛ و عماره مساجد الله و اتخاذ الاخوان فی الله، و اما التی فی السفرفبذل الزاد؛ و حسن الخلق و المزاح فی غیر المعاصی؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: شش چیز از مردانگی و انسانیت است، سه چیز در حضر و سه چیز در سفر اما آن سه که در حضر است : اول تلاوت کتاب خدا (قرآن مجید)، دوم آباد کردن مساجد خدا و سوم یافتن دوستانی در راه خدا ، و اما آن سه چیز که در سفر است عبارتند از اولل انفاق کردن از توشه، دوم نیک خلقی و سوم بذله گویی در غیر معاصی.

6.قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: یقول الله تبارک و تعالی: یا ابن آدم ما تنصفنی، اتحبب الیک بالنعم و تتمقت إلی بالمعاصی، خیری الیک منزل و شرک الی صاعد ولا یزال ملک کریم، یاتینی عنک فی کل یوم و لیله بعمل قبیح منک، یا بن آدم لو سمعت وصفک من غیرک و انت لا تعلم من الموصوف لسارعت

ص: 90

الی مقته؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ای فرزند آدم! تو با من به انصاف رفتار نکردی، من با ارزانی داشتن نعمت بر تو، با تو دوستی کردم و تو به نافرمانی و ارتکاب معصیت با من دشمنی می نمایی؛ خوبیهای من به سوی تو سرازیر شد و شر و بدیهای تو به سوی من همواره بالا آمد، پی در پی در هر روز و شب، فرشته ای گزارش صدور عمل قبیحی را از تو به من اطلاع می دهد، ای فرزند آدم چنانچه کارهای تو را از دیگری به تو خبر می دادند (که فلانی چه کرده و چه کرده)و تو وی را نمی شناختی، در دشمنی او شتاب میکردی.

7. قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: لیس منا من غش مسلما او ضره او ما کره؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: از ما نیست کسی که با مسلمانی به نیرنگ رفتار کند (در معامله خیانت کند یا او را فریب دهد) یا خسارت زند یا به حیله و تزویر عمل نماید.

8. قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: قال الله تبارک و تعالی: یا ابن آدم لا یغرنک ذنب الناس عن ذنبک، ولا نعمه الناس عن نعمه الله علیک و لا تقنط الناس من رحمت الله و انت ترجوها النفسک؛ از آن حضرت روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند: خداوند تبارک و تعالی فرزند آدم را خطاب کرده و فرموده است: ای پسر آدم! گناه دیگران، تو را بی توجه به گناه خویش نسازد و نیز

ص: 91

نعمتهای خداداد مردم، تو را از نعمت هایی که بر تو ارزانی داشته غافل ننماید و مردم را از رحمت پروردگار مأیوس مکن در حالی که در حق خود بدان امیدواری.

ص: 92

ص: 94

حضرت سید امیر احمد(علیه السلام) ملقب به شاهچراغ و سید السادات الاعاظم، فرزند بزرگوار امام موسی کاظم(علیه السلام) است.

پسران امام هفتم (علیه السلام) بنا به مشهور نوزده نفر می باشند. حضرت احمد بن موسی(علیه السلام) و محمد بن موسی (علیه السلام) از یک مادر که ام احمد» خوانده میشد متولد گردیدند.

شخصیت والای احمد بن موسی (علیهما السلام) گمان کردند که پس از شهادت امام موسی کاظم (علیه السلام) وی جانشین و امام است. به همین سبب، با وی بیعت کردند و او نیز از آنها بیعت گرفت، پس بر بالای منبر رفت و خطبه ای در کمال فصاحت و بلاغت بیان کرد و فرمود: «ای مردم، همچنان که اکنون تمامی شما با من بیعت کرده اید، بدانید که من خود، در بیعت برادرم علی بن موسی (علیه السلام) هستم. او پس از پدرم، امام و خلیفه به حق و ولی خداست. از طرف خدا و رسولش بر من و شما واجب است که از او اطاعت کنیم».

پس از آن، احمد بن موسی(علیه السلام) در فضایل برادرش علی بن موسی الرضا (علیه السلام) سخن گفت و تمامی حاضران تسلیم گفته او شدند و از مسجد بیرون آمدند، در حالی که پیشاپیش آنها أحمد بن موسی (علیه السلام) بود. آن گاه خدمت امام رضا (علیه السلام) رسیدند و به امامت آن بزرگوار اعتراف کردند. سپس همگی با حضرت امام رضا (علیه السلام) بیعت کردند و حضرت علی بن موسی (علیه السلام) درباره برادرش احمد دعا فرمود:همچنان که حق را پنهان و ضایع نگذاشتی، خداوند در دنیا و آخرت تو را ضایع نگذارد».

حضرت احمد بن موسی (علیهما السلام) نیز در همین سنوات (198 تا 203 ه.ق) به همراه دو تن از برادرانش به نامهای محمد و حسین و گروه زیادی از برادر زادگان، خویشان و شیعیان، بالغ بر دو یا سه هزار نفر از طریق بصره عازم عازم خراسان شدند و از هر شهر و دیاری که می گذشتند، بر تعداد همراهانشان افزوده می شد، به طوری که برخی از مورخان تعداد یاران احمد بن موسی (علیه السلام) را نزدیک به پانزده هزار نفر ذکر کرده اند.

در همین احوال، علیرغم خدعه و نیرنگ های مأمون عباسی برای مخدوش ساختن مقام ولایت و چهره علمی حضرت رضا (علیه السلام)، برتری حجت خدا و پیروزی های حضرتش کینه مأمون عباسی را بیشتر و سرانجام در سال 202 ه.ق امام معصوم را مسموم و به شهادت می رساند. سپس در سوگ ایشان، با ریاکاری به عزاداری می پردازد و جسد مطهر حضرت رضا (علیه السلام) را با احترام در کنار مدفن هارون الرشید قاتل امام موسی الکاظم(علیه السلام) دفن می نماید.

مأمون ملعون که از جنایات خویش بسیار متوحش، و خبث سریرت و دشمنی آل ابیطالب را از اسلاف خویش کمال و تمام به ارث برده بود، با اطلاع از حرکت حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) برادر بزرگوار امام رضا و یارانش به قصد خراسان، به جمیع حکام و عمال خود دستور داد هر کجا از بنی فاطمه و اولاد پیغمبر بیایند مقتول سازند. و پیروان سادات بنی هاشم را با آزار و شکنجه مرعوب و مقهور حکومت غاصب نمایند.

ص: 97

خبر حرکت احمد بن موسی(علیه السلام) توسط کارگزاران حکومتی به مأمون رسید. مأمون که ورود برادران امام را به مرکز حکومت، تهدیدی جدی برای موقعیت حساس خود می دید و از هم داستان شدن برادران و شیعیان امام با وی هراسناک بود، به همه حکمرانان خود، دستور داد که در هر کجا قافله بنی هاشم را یافتند، مانع از حرکت آنها شوند و آنها را به مدینه بازگردانند یا مقتول کنند.

این دستور به هر شهری که می رسید، کاروان از آنجا گذشته بود، مگر در شیراز که پیش از رسیدن کاروان احمد بن موسی (علیهما السلام)، حکم به حاکم وقت رسید. حاکم فارس «قتلغ خان» مردی سفاک و خون ریز بود. وی با لشکری انبوه از شهر خارج شد و در برابر کاروان احمد بن موسی (علیه السلام)اردو زد.

احمد بن موسی (علیه السلام) در دو فرسنگی شیراز با قتلغ خان روبه رو شد. در آنجا خبر شهادت برادرش علی بن موسی الرضا (علیه السلام) انتشار یافت، و به احمد بن موسی(علیه السلام) خبر دادند که اگر قصد دیدن برادر خود علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را دارید، بدانید که وی فوت شده است.

حضرت احمد بن موسی(علیه السلام) که وضع را چنین دید، دانست که نخست، برادرش در طوس شهید شده است؛ دوم، برگشتن به مدینه و یا غیر آن ممکن نیست؛ سوم، این جماعت به قصد مقاتله و جدال در اینجا گرد آمده اند. بنابراین، اصحاب و یاران خود را خواست و جریان را به آگاهی همه رساند و افزود: «قصد اینها

ص: 98

ریختن خون فرزندان علی بن ابی طالب (علیه السلام) است، هر کس از شما مایل به بازگشت باشد یا راه فراری بداند، می تواند جان از مهلکه به سلامت برد که من چاره ای جز جهاد با این اشرار ندارم». تمامی برادران و یاران احمد بن موسی (علیه السلام) عرض کردند که مایل اند در رکاب وی جهاد کنند. آن بزرگوار در حق آن ها دعای خیر کرد و فرمود: «پس برای مبارزه، خود را آماده سازید».

غالب امامزادگان در فارس و دیگر شهرهای ایران، از پراکنده شدگان این نهضت هستند.

حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) نیز مورد تعقیب دشمن قرار گرفت و قتلغ خان با شمار زیادی از سپاهیان خود به آنها هجوم برد. احمد بن موسی(علیه السلام) شجاعانه در مقابل دشمن پایداری کرد و به دفاع از خود پرداخت. برخی از منابع می نویسند: احمد بن موسی(علیه السلام) به تنهایی با لشکر انبوهی به نبرد پرداخت. دشمن چون دید از عهده او برنمی آید، شکافی در جایگاه استراحت وی ایجاد کرد و از پشت برسرش شمشیر زد؛ سپس خانه را خراب کرد، و بدن او در زیر توده های خاک، در محلی که هم اکنون مرقد و بارگاه اوست، پنهان شد.

مشهد احمد بن موسی (علیه السلام) کشف شده، جنید هیچ گونه آگاهی نمی دهد.

وی در توصیف جسد مبارک آن حضرت می افزاید، هنگامی که حضرت را رؤیت کردند، رنگ مبارک وی برنگشته و هیچ تغییری در بدن آن حضرت دیده نشده و کفن وی همچنان تازه مانده و از روی انگشتری وی که عبارت «العزه لله احمد بن موسی» بر آن نقش بود، وی را شناختند.

علاوه بر این چند مأخذ، که از نزدیک ترین منابع تاریخ محلی عصر اتابکان است، منابع دیگری نیز در دست است که آشکار شدن مشهد احمد بن موسی (علیه السلام) را به عصر امیر مقرب الدین نسبت می دهند..

ص: 102

ص: 104

از میان فرزندان بزرگوار حضرت امام موسی بن جعفر(علیه السلام)، دو فرزند ایشان یعنی حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و حضرت فاطمه کبری (سلام الله علیها) ملقب به معصومه، از ویژگیهای خاص برخوردار بوده اند تا ادامه دهنده خط امامت بعد از پدر باشند.

پس از 25 سال که از تولد حضرت امام رضا (علیه السلام) گذشته بود، حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) در اولین روز ماه ذیقعده سال 173 ها ق، در شهر مدینه منوره چشم به جهان گشود، آن حضرت به همراه امام رضا (علیه السلام) هر دو در دامان پاک یک مادر بزرگوار به نام حضرت نجمه خاتون (سلام الله علیها) که از مهاجران مغرب بود، رشد و پرورش یافته اند. این در حالی است که پدر بزرگوارشان پیوسته در زندان هارون الرشید به سر می بردند و سرانجام در همان زندان، هنگامی که حضرت معصومه(سلام الله علیها) در سن ده سالگی بود، به شهادت رسیدند و از آن زمان به بعد حضرت معصومه (سلام الله علیها) تحت مراقبت برادرش امام رضا (علیه السلام) قرار گرفت.

حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) در سال 201 ه. ق، یک سال پس از ورود امام رضا (علیه السلام) به مرو، با چهار تن از برادران و گروهی از برادر زادگان به سوی خراسان حرکت نمودند و چون این کاروان کوچک به حوالی ساوه رسید عده ای از دشمنان اهل بیت (علیه السلام) به دستور مأمون عباسی راه را برآنان بستند و در یک درگیری نابرابر همه برادران و تقریبا اکثر مردان همراه کاروان را که حدود 23 نفر بودند به شهادت رساندند. حضرت معصومه (سلام الله علیها) از شدت رنج و تأثر روحی بیمار گردید و بنا بر قولی حضرت را مسموم کردند. چون شب هنگام خبر به مردم قم و آل سعد رسید، موسی بن خزرج به نمایندگی آنان، در همان هنگام از قم به قصد ساوه حرکت کرد تا

ص: 105

ایشان را به قم دعوت کند. پس از دیدار حضرت و پذیرفتن دعوت وی، خود زمام مرکب ایشان را در دست گرفت و به سوی قم و به منزل و سرای خویش آورد.

در روایت دیگری آمده است، هنگامی که حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به شهر ساوه قدم نهاد، از همراهان خود پرسید؛ مسافت اینجا تا قم چقدر است. پاسخ را گفتند. در این هنگام به یاد خبری از پدرش افتاد. لذا فرمود: «مرا به قم ببرید که از پدر بزرگوارم بارها میشنیدم که قم مرکز شیعیان ماست».

بدین ترتیب باقیمانده افراد کاروان به جای رفتن به «مرو» به جانب قم تغییر مسیر داده و در 23 ربیع الاول سال 201 ه ق وارد قم شدند.

خبر ورود آن حضرت به قم برای همه مسرت آفرین و هیجان انگیز بود. بزرگان و سایر مردم، به استقبال آن حضرت آمدند و پروانه وار و مشتاقانه ایشان را در میان گرفتند. در پیشاپیش آنان شخصیت برجسته شهر، موسی بن خزرج اشعری حرکت نمود و افسار شتر آن حضرت را به دست گرفته و افتخار می کرد تا آنکه به درخواست او، حضرت در منزلش اقامت نمود.

بیماری حضرت که از غم هجران برادر و شهادت و مظلومیت دیگر برادران و همراهان و یا سمی که به ایشان داده شده است، هفده روز ادامه یافت و ایشان بهتر از هر کس به حال خود و کوتاهی عمرش آگاه بود، روزهای آخر عمر را به عبادت و راز و نیاز با معبود یگانه مشغول بود.

سرانجام در روز دهم ربیع الثانی و «بنا بر قولی دوازدهم ربیع الثانی» سال 201 هجری پیش از آنکه دیدگان مبارکش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان در سن 28

ص: 106

سالگی دیده از جهان فروبست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند.

عبادتگاه روزهای پایانی عمر ایشان، که هم اکنون به نام بیت النور» معروف است، زیارتگاه شیفتگان اهل بیت(علیهم السلام) عصمت و طهارت است. از آنجا که نخستین بار میر ابوالفضل عراقی، مسجدی در کنار بیت النور بنا نمود، آن محله و محوطه وسیع اطراف آن به میدان میر» مشهور گردیده است.

پس از وفات، پیکر مطهر و شریف حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) را غسل داده و کفن کردند و با شکوه فراوان تشییع و در محلی موسوم به «باغ بابلان» که اکنون روضه منوره حضرت است به خاک سپردند. در این که چه کسی بدن مطهر آن حضرت را داخل قبر قرار دهد و ایشان را به خاک سپارد، همه متحیر بودند. آل سعد بیش از همه در این باره با هم گفتگو کردند که چه کسی را داخل سرداب نمایند تا جنازه خانم را دفن کند. پس از تبادل نظر، رأی ایشان بر این قرار گرفت که مرد پرهیزکار و خادم بسیار پیر ایشان به نام «قادر»، متصدی دفن شود. چون دنبال آن پیرمرد صالح فرستادند، ناگاه دو سواره نقابدار از سوی «رمله» (ریگزار) سمت قبله نمایان شدند و به سرعت نزدیک گردیدند و پس از اقامه نماز بر پیکر آن بانوی مکرمه، یکی از آن دو وارد قبر شد و دیگری جسد پاک و مطهر آن صدیقه را برداشت و به دست او داد تا در دل خاک نهان سازد. آن دو نفر پس از پایان مراسم بدون آن که با کسی سخن گویند بر اسبهای خود سوار و از محل ناپدید شدند و کسی آن دو نفر را نشناخت. به نظر می آید که آن دو بزرگوار، دو امام و حجت خداوند بوده اند.

ص: 107

حضرت معصومه (سلام الله علیها) از پرهیزگارترین زنان شیعه و از زنان عالمه و محدثه بوده و روایات متعددی از طریق ایشان در کتب احادیث شیعه و اهل سنت آمده است. ایشان در عبادت و زهد شهره بود و در فضل و کمال، به مدارج عالی نایل آمده است. القاب وصفات بسیاری که حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) بدان معروف گردید، نشانه سجایای والای اخلاقی ایشان است. در یکی از زیارت نامه های آن حضرت، القابی همچون «طاهره»(پاکیزه)،حمیده » ستوده خصال)، «بره» (نیکو رفتار و تربیت شده)، «نقیه» (پاک خصلت)، «مرضیه » (مورد رضای پروردگار)،«رضیه» راضی از حق)، «محدثه» (راوی حدیث)، «شفیعه (شفاعت کننده در روز جزا) و «معصومه» به ایشان اطلاق شده است. اما مشهورترین لقب حضرت ، طبق فرموده امام رضا (علیه السلام) لقب معصومه است.

ص: 108