بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) :

«زمانی بخور که میل به خوردن داری و در حالی خوردن را واگذار که هنوز اشتهایت هست».(1)

***

شعار طب سنتی ایرانی همیشه مصرف به حد اعتدال است.

ص: 3

آداب سفره غذا

از دیدگاه روایات و طب سنتی ایرانی

دکتر الهام پارسا

رحمت پوریزدی

ص: 4

پرخوری 31

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 34

وعده های غذایی 36

دیدگاه طب سنتی ایرانی 37

غذای دور همی 40

شستن دست پيش و پس از غذا 42

نشستن سر سفره 43

در آوردن کفش ها 44

هم سفره شدن با خدمت کاران 45

عيب نگرفتن از غذا 46

خوردن غذا به هنگام گرسنگی 46

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 48

نام خدا در آغاز طعام 49

نمک 51

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 52

سبزی در سفره 53

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 54

آغاز با سبک ترين غذا 55

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 55

لقمه کوچک و جويدن کامل 58

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 59

کمتر نگاه کردن به صورت ديگران 60

با سه انگشت 61

پيش از سيری دست از غذا کشيدن 62

ص: 6

پرهيز از زياده روی 64

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 65

از جلوی خود خوردن 67

رد سائل 67

وقت گذاشتن برای غذا 68

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 69

پرهيز از دميدن غذا 70

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 70

باقی مانده غذا 71

سکوت در سفره! 72

تعارف به غذا 73

پرهيز از خوردن با دست چپ 74

نان در سفره 75

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 79

خلال و مسواک 80

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 82

به پُشت دراز کشيدن پس از غذا 83

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 84

آروغ زدن 85

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 86

سایر توصیه های طب سنتی ایرانی 86

مستحبات و مکروهات خوردن و آشامیدن 87

نکته 91

دیدگاه طب سنتی ایرانی: 92

ص: 7

دعای سفره 94

سفرة ايرانی 99

شعرهای سفره 102

کتاب نامه 104

سؤالات مسابقه 111

ص: 8

بنابراین هر کس اقدام به خوردن غذا می کند تا بدان وسیله به علم و عمل خود یاری رساند و تقوایش را تقویت کند، سزاوار نیست که زمام نفس را رها کند و آن را همانند چهارپایان در چراگاه آزاد بگذارد تا هر چه می خواهد بخورد؛ زیرا آنچه باعث دینداری و وسیله رسیدن به دیانت است شایسته است که مظهر انوار و آداب و سنن دینی باشد.(1)

تعریف و هدف پزشکی سنتی ایرانی با پیشینه ده هزارساله، از دیدگاه اطبا و حکما و پیشینیان ما در وهله اول پیشگیری از ایجاد بیماری ها و حفظ سلامت بوده، یکی از اصول اولیه پیشگیری در این طب درست خوردن و تغذیه سالم بوده، چه بهتر با داشتن دانش و شناخت کافی از نحوه خوردن و آشامیدن و در واقع بهداشت تغذیه بتوانیم جلوی بیماری ها را گرفته و سلامتی را مهمان همیشگی تن و بدنمان بکنیم.

در این مجموعه روایات اسلامی آداب تغذیه در کنار اصول سبک زندگی توصیه شده در کتب پزشکی قدیم در کنار هم آورده شده است که با مشاهده و بررسی اندکی در کتاب متوجه خواهید شد که اکثر توصیه های پزشکی در روایات اسلامی نیز مطرح و تأکید شده است.

ص: 10

امید است با بهره گیری هر چه بیشتر توصیه ها بتوانیم در راستای حفظ سلامتی مان قدم های بزرگی برداریم.

هزاران درود و هزاران سلام *** ز ما بر محمد علیه السلام(1)

عید غدیر/1400

ص: 11

امام صادق (علیه السلام) : «كَسْبُ الْحَرَامِ يَبِينُ فِي الذُّرِّيَّة؛ اثر مال حرام در ذریة [نسل] انسان مشخص و آشکار می گردد».(1)

امام رضا (علیه السلام) در حدیثی چنین می فرمایند: «اسلام، هر آنچه را که برای سلامتی جسم و روان، خطرناک و زیان بار است، حرام دانسته و هر آنچه را که برای انسان لازم و مفید است، حلال بر شمرده است».(2)

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «پس بنگر که از این سفره چه غذایی در دهان می نهی، پس آنچه را که طیب بودنش از هر جهت برای تو آشکار نیست بیرون افکن و آنچه را حلال و طیب و به پاکی بودنش یقین داری بخور».(3)

لقمه ای کان نور افزود و کمال *** آن بود آورده از کسب حلال

علم و حکمت زاید از لقمه حلال *** عشق و رقت آید از لقمه حلال

چون ز لقمه تو حسد بینی و دام *** جهل و غفلت زاید آن را دان حرام(4)

ص: 13

غذا ابزاری است جهت آزمایش صحت ایمان، در قرآن مجید برخی از اقوام بدین وسیله مورد آزمایش الهی قرار گرفته اند. قوم بنی اسرائیل با «صید ماهی»؛(1)

قوم صالح با «ناقه»؛(2)

لشکر طالوت با «نهر آب»(3)

و حضرت آدم و حوا با «خوردنی».(4)

سلامتی کل بدن وابسته به غذایی است که می خوریم، است و اعتقاد عده ای از بزرگان طب سنتی این است که یکی از اولویت های حفظ سلامتی و درمان بیماری ها تلاش جهت تولید مواد صالح و مناسب از معده است زیرا نهایتاً موجب سلامتی کل بدن خواهد شد.

کرد و بوی رستگاری را نخواهد دید. همان گونه شد و شریک، هم قضاوت و هم تعلیم فرزندان را پذیرفت.(1)

شخصی نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: دوست دارم دعای من مستجاب شود! رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «غذای خود را پاک کن و از غذای حرام پرهیز کن».(2)

در برخی از روایات به رابطة بین خوراک و تأثیر خوب و بد بر اخلاق اشاره شده است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جعفر (ابن ابی طالب) فرمود: «ای جعفر! "به" بخور که قلب را تقویت و ترسور را شجاع می سازد».(3)

«یکی از پیامبران الهی از غم و اندوه [و افسردگی] به پیشگاه خداوند متعال شکایت کرد. خداوند متعال به او دستور داد که انگور بخورد».(4)

امام علی (علیه السلام) : مَنْ تَرَكَ اللَّحْمَ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً سَاءَ خُلُقُهُ؛

ص: 16

کسی که چهل روز گوشت را ترک کند اخلاق او بد می شود».(1)

بسیار بوده است که یک حالت بحرانی روحی و غم و اندوه شدید، جسم را در مدت کوتاهی، ضعیف، پژمرده و ناتوان می سازد. موهای انسان را سفید، چشم را کم نور، قوت و توان را از دست و پا می گیرد؛ عکس این مسئله نیز صادق است که حالات خوب جسمانی در روح انسان اثر می گذارد، روح را شاداب و فکر را انرژی می بخشد.(2)

اصحاب کهف که دغدغه دین و معنویت خود را داشتند وقتی از خواب بیدار شدند به دنبال غذایی بودند که پاک باشد: در سوره کهف چنین می خوانیم:

«...اکنون یک نفر از خودتان را با این سکه ای که دارید به شهر بفرستید تا بنگرد کدام یک از آنها غذای پاکیزه تری دارند و مقداری از آن برای روزیِ شما بیاورد؛ اما باید دقت کند و هیچ کس از وضعِ شما آگاه نسازد...»(3)

هرگز غذایی علت تامه برای اخلاق نیست بلکه باید گفت یکی از عوامل زمینه ساز اخلاقِ انسان، تغذیه است. تغذیه از منظر قرآن و روایات با توجه به رویکردهای معنوی و انسان ساز آن وسیله ای است تا انسان را در جهت

ص: 17

رشد و کمال سوق دهد نه آنکه خودش هدف باشد؛ بنابراین می توان گفت همین غذایی که می خوریم در یک فرایند پیچیده تبدیل به انرژی، حیات و حتی اخلاق و اندیشه می شود و می توان چنین برداشت کرد که برخی ناهنجاری های اخلاقی و رفتاری و در مقابل آن سلامتی و حسن رفتار و اخلاق انسان از عادات غذایی نشئت می گیرد.(1)

امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا خطاب به لشکر لجوج دشمن چنین می فرمایند:

«شکم های شما از غذاهای حرام پر شده است، در نتیجه خداوند بر دل های شما مهر زده است [و هرگز حقایق را درک نمی کنید]».(2)

در فقه، شیر دایه های کم عقل، غیر شیعه دوازده امامی، بد صورت، بد اخلاق و زنازاده مکروه شده است.(3)

ص: 18

امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: «برای فرزند خود، از زنان زیبا، شیردهی بخواه و از زشتان بپرهیز؛ چرا که شیر، گاه سرایت می کند».(1)

آیت الله مکارم شیرازی در کتاب «اخلاق در قرآن»(2)

چنین می نویسد:

بسیار می شود که یک حالت بحرانى روحى و غم و اندوه شدید جسم را در مدّت کوتاهى، ضعیف و پژمرده و ناتوان می سازد، موهاى انسان را سفید، چشم را کم نور، قوّت و توان را از دست و پا می گیرد; عکس این مسئله نیز صادق است که حالات خوب جسمانى در روح انسان اثر می گذارد، روح را شاداب و فکر را قوّت می بخشد. از قدیم الایّام تأثیر غذاها بر روحیّات اخلاق انسانى مورد توجّه دانشمندان بوده است و حتّى این مطلب جزء فرهنگ توده های مردم شده است؛ مثلاً، خون خواری را مایه قساوت و سنگدلى می شمردند و معتقد بودند که عقل سالم در بدن سالم است.

حضرت علی (علیه السلام) به کمیل فرمود: «ای کمیل! همانا زبان از قلب سرچشمه می گیرد [و آنچه را که در قلب است ظاهر می سازد] و قوام قلب

ص: 19

به غذاست، پس متوجه باش که قلب و جسمت را با چه تغذیه می کنی؛ اگر از حلال نباشد خداوند متعال تسبیح و شکرت را نمی پذیرد».(1)

یکی از حالات روانی پسندیده شادی و لذت است که با تقویت حرارت غریزی سبب تقویت بدن می گردد و با این حس روانی بدن از غذا بیشتر بهره می برد و انرژی بیشتری کسب می کند و رنگ و روی تازه و پر نشاط می گردد.

برعکس این حالت غم و اندوه زیاد است که چون مزاج بدن را سرد و خشک می کند در هضم و جذب غذا اختلال ایجاد می کند. افرادی که در معرض غم و اندوه هستند بهتر است عدس و قارچ و بادمجان و کلم و گوشت گاو و گوساله نخورند.

یکی دیگر از اعراض نفسانی خشم و عصبانیت است که مواد سمی در بدن تولید می کند و برای سلامتی مضر است کسانی که زیاد عصبانی می شوند بهتر است ادویه های تند و زنجبیل و فلفل را از سفره خود حذف کنند عسل و تنقلاتی مثل پسته و سیر و پیاز خام و خرمای خشک کمتر استفاده کنند فست فود و سرخ کردنی و قهوه و نسکافه نخورند.

در هنگام غذا خوردن بهتر است با آرامش و بدون توجه به تلویزیون و موبایل و...غذا خورده شود تا مواد غذایی به بهترین نحو هضم شده و موادی تولید شود که برای بدن سودمند و مورد استفاده قرار می گیرد(1).

ص: 21

در افرادي که اشتغال فکري زياد دارند خوردن غذا سبب اختلال هضم و در نتيجه خواب آلودگي و اختلال تفکر می شود به اين افراد توصيه مي شود در وعده شب بعد از اتمام کارهاي روزانه قسمت عمده غذايشان را مصرف کنند(1).

آموخته ام، زیرا مادرم هر روز که می خواست به مدرسه روانه ام کند، پولی به من می داد و می گفت: این پول را صدقه بده! این کارِ او موجب شد تا من به بخشش خُو بگیرم و بخشنده شوم. او با این کارِ ساده اش به من فهماند، همان طورکه باید به فکرِ خود باشم، باید به فکر دیگران نیز باشم.(1)

امام صادق (علیه السلام) : «اگر انسانی هزار درهم برای غذایی خرج کند که فقط یک مؤمن از آن بخورد، اسراف نمی باشد».(2)

امام صادق (علیه السلام) : «جوان گناه کار و سخاوتمند نزد خدا از پیرمرد عابدی که بخیل باشد، بهتر است».(3)

اما مستحب عبارتند از: نشستن بر پای چپ، خوردن با سه انگشت، خوردن از پیش روی خود و لیسیدن انگشتان؛

اما آداب عبارتند از: وضوء قبل از غذا، کوچک برداشتن لقمه، زیاد جویدن لقمه و کم نگاه کردن در صورت دیگران».(1)

منظور از «معرفت» می تواند علم و آگاهی به حلال بودن غذا و اینکه رازق واقعی خداوند است؛ و «وضوء» در اینجا کنایه از شستن دست هاست.

لازم به یادآوری است که آداب تغذیه فقط مربوط به خوردن و آشامیدن نیست. بلکه انواع غذاهای دیگری نیز هستند که به برخی از آنها اشاره می کنیم.(2)

ص: 24

افرادی که احساس کسالت و افسردگی دارند بهتر است از رنگ های پر انرژی مثل زرد براق و نارنجی و قرمز طلایی استفاده کنند(1).

رفتن کینه و دشمنی تأثیر شگفت آوری دارد. غذای بویای: که از طریق شامه به انسان وارد می شود. همانند عطر و بوهای خوش و نامطبوع.(1)

امام هادی (علیه السلام) : «شب زنده داری، خواب را شیرین تر می کند و گرسنگی، غذا را خوش مزگی می افزاید».(1)

6. سبک شدن بار هزینة زندگی؛(1)

7. شهوت معصیت را کم می کند و خواب را که باعث تضییع روزگار و عمر و موجب «کلال»(2) طبع و فوات نماز شب است را کم می کند.(3)

یک سوم شکم را برای غذا

و یک سوم را برای نوشیدن

و یک سوم را برای [راحت] نفس کشیدن قرار دهید و به سان خُوکان خود را فربه نسازید».(1)

امام صادق (علیه السلام) در سفارش به یکی از یاران خود فرمود: «مبادا چیزی را بخوری که به آن اشتها نداری؛ چون این امر سبب حماقت و نادانی می شود. همچنین تا گرسنه نشدی چیزی مخور و هنگام خوردن غذا، آن را از حلال ها برگزین».(2)

نقل شده است: حکیمی با عده ای از جوانان که اهل ریاضت نبودند غذا می خورد. او طوری غذا می خورد که جوانی بسیار تعجب کرده و به او گفت: اگر لقمة من از غذا، مثل لقمة تو بود، فکر نمی کنم که زنده بمانم. حکیم گفت: آری پسرم، من می خورم برای اینکه زنده بمانم، اما تو می خواهي زنده بمانی برای اینکه بخوري.(3)

ص: 32

سعدی می گوید:

سخن آنگه کُنَد حکیم آغاز ** یا سرانگشت سوی لقمه دراز

که ز نا گفتنش خلل زاید ** یا ز نا خوردنش به جان آید

لاجرم حکمتش بود گفتار ** خوردنش تندرستی آرد بار(1)

درجایی دیگر چنین حکایت می کند:

درویشی را شنیدم که به غاری در نشسته بود و در به روی از جهانیان بسته و ملوک و اغنیا را در چشم همت او شوکت و هیبت نماند.

هر که بر خود در سؤال گشاد *** تا بمیرد نیازمند بود

آز بگذار و پادشاهی کن *** گردن بی طمع بلند بود

یکی از ملوک آن طرف اشارت کرد که توقع به کرم اخلاق مردان چنین است که به نمک با ما موافقت کنند. شیخ رضا داد، به حکم آن که اجابت دعوت سنت است. دیگر روز ملک به عذر قدومش رفت. عابد از جای برجست و در کنارش گرفت و تلطف کرد و ثنا گفت. چو غایب شد، یکی از اصحاب پرسید شیخ را که چندین ملاطفت امروز با پادشه که تو کردی خلاف عادت بود و دیگر ندیدیم، گفت نشنیده ای که گفته اند:

ص: 33

هر که را بر سماط(1) بنشستی *** واجب آمد به خدمتش برخاست

گوش تواند که همه عمر وی *** نشنود آواز دف و چنگ و نی

دیده شکیبد ز تماشای باغ *** بی گل و نسرین به سر آرد دماغ

ور نبود بالش آکنده پَر *** خواب توان کرد خَزَف(2) زیر سر

ور نبود دلبر همخوابه پیش *** دست توان کرد در آغوش خویش

وین شکم بی هنر پیچ پیچ *** صبر ندارد که بسازد به هیچ(3)

استفاده می کنیم از غذا هم جهت لذت استفاده نکنيم و زياد نخوريم و از آن صرفاً جهت منفعت آن به ميزان کافي سود ببريم(1).

در طب سنتی ایرانی هم پرخوری و بیش ازحد نیاز خوردن نهی شده و هم گرسنگی طولانی مدت. شعار طب سنتی ایرانی همیشه مصرف به حد اعتدال است.

در توصیه های طب سنتی تأکید شده که حتی در هنگام گرسنگی فرد آن قدر نخورد که کامل اشتهایش برطرف شود بلکه کمی قبل از سیر شدن دست از غذا بکشد چون در هنگام پروسه هضم بین مواد غذایی تخلخل ایجاد می شود به دنبال این تخلخل فرد کاملاً احساس سیری خواهد کرد(2).

اگر فردی به اندازه ای که اشتها داشته باشد بخورد و معده را کامل پر کند سبب می شود به دنبال شروع پروسه هضم و ایجاد تخلخل دچار برگشت محتویات معده به سمت بالا یا به اصطلاح ریفلاکس شود.

علایم زیاده روی در خوردن شامل:

· درد شکم

· تهوع

ص: 35

· دفع مواد هضم نشده

· احساس سنگینی زیاد بعد غذا

· آروغ زیاد و بدبو.

باید دقت شود اگر فرد حجم زیادی از غذا خورد و درصورتی که مدت زیادی نگذشته است باید سعی کند این محتویات زیاد را به صورت قی خارج کند و در غیر این صورت باید حداقل یک تا دو وعده غذایی از مصرف غذا پرهیز کند(1)

و از طرفی کم خوردن مواد غذایی نیز از طرفی سبب ضعف و لاغری و کاهش قوت بدن می شود.

روش های دیگری در روایات برای غذا خوردن مانند یک روز دو وعده و روز بعد یک وعده یا روزی یک وعده، وجود دارد؛ و زمان دو وعده نیز باید در دو طرف روز باشد.(1)

وعده های غذايي بيشتري دارند(1) در دوره بارداري نيز ميزان غذا بايد متوسط باشد و مادر باردار بايد غذاي خود را در حجم کمتر در چند وعده مصرف کند(2).

در طب سنتی ایرانی توصیه شده در یک وعده غذایی نباید غذاهای متفاوت خورده شود و بهتر است تا حد امکان سفره ها را ساده و غیر رنگین کنیم از طرف دیگر در طب سنتی مصرف غذاهای تکراری در وعده های مختلف نهی شده است و توصیه شده غذاهای مختلف در وعده های متفاوت خورده شود(3).

خوردن غذاها با مصلحات از توصیه های طب سنتی ایرانی است، مصلح در واقع موادی است که سبب برطرف شدن ضرر یک ماده غذایی می شود در واقع مصلح یعنی اصلاح کننده.

ادویه ها دسته بزرگی از مصلحات هستند که علاوه بر خوشمزه کردن غذاها نقش اصلاح کننده نیز دارند.

ص: 38

مصلحات هنگام پخت غذا یا هنگام خوردن غذاها و یا بعد از غذا استفاده می گردند(1).

بهتر است غذای تابستان سرد بالفعل{ از نظر دمایی سرد باشد نه مزاجی} و غذای زمستان گرم بالفعل باشد.

افراط در مصرف یک نوع خاص از غذا نیز در طب سنتی ایرانی نهی شده است، برای مثال مصرف ترشیجات زیاد سبب ضعف و لاغری می شود و برای اعصاب و بیماری های عصبی مضر است، مصرف مداوم غذاهای بی مزه سبب کاهش اشتها و دل زدگی می گردد، اگر غذاهای شیرین و چرب زیاد استفاده شود اشتها را از بین می برد، مصرف زیاد شوری ها بدن را لاغر کرده و برای چشم مضر است(2).

خوردن بعض مواد غذایی همراه هم نیز مضر است و در طب سنتی ایرانی نهی شده است، خوردن ماست و گوشت باهم سبب تولید مواد هضم نشده در بدن می شود و به مفاصل آسیب می رساند، خوردن ماهی تازه هم زمان با مرغ، خوردن سرکه و برنج در کنار هم، خوردن انگور بعد کله پاچه و ... نیز در طب سنتی ایرانی نهی شده است.

ص: 39

اگر هر کس مواد غذایی متناسب با مزاجش را در طی روز استفاده کند، هدف غایی طب سنتی که پیشگیری است به نتیجه خواهد رسید و فرد کمتر دچار انواع بیماری ها می شود.

دست ها بر آن بسیار باشد. جمعی غذا بخورید و پراکنده نباشید؛ چرا که برکت در اجتماع است».(1)راوی گوید: هرگاه امام رضا (علیه السلام) سفره اش را می گستراند بردگان و غلامانش و حتی دربانان و تیمارگران حیوانات را نیز کنار سفره با خود می نشاند».(2)

در سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که آن حضرت تا آنجا که امکان داشت به تنهایی غذا نمی خورد».(3)

البته در غذای دورهمی باید دقت کرد که با چه کسی یا کسانی غذا می خوریم. دراین باره از امام سجاد (علیه السلام) چنین نقل شده است:

«به امام سجاد (علیه السلام) گفتند: تو از مردم نسبت به مادرت فرمانبردارتری [نیکوکارتری] ولی ما ندیدیم که با وی غذا بخوری. فرمود: مي ترسم دستم به لقمه اى برود كه چشم مادر به آن بوده و عاق او شوم».(4)

ص: 41

شخصی می گوید: «حضرت رضا (علیه السلام) را مى ديدم كه چون قبل از غذا دست مى شست با حوله خشك نمى كرد و پس از غذا با حوله خشك مى نمود».(1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «چون دست هایت را بعد از غذا می شویی، دست هایت را به صورت و چشمانت بکش، قبل از آنکه با دستمال خشک کنی و بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْمَحَبَّةَ وَالزِّينَةَ وَأَعُوذُ بِكَ مِنَ الْمَقْتِ وَالْبِغْضَةِ؛ خدایا به درستی که از تو می خواهم محبت و زیبایی را و به تو پناه می برم از نفرت و کینه ها».(2)

بلکه چون بندگان می نشست». آن شخص گفت: «برای چه؟» حضرت فرمود: «به خاطر تواضع به خدا».(1)

امام صادق (علیه السلام) : می فرمایند: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به حالت تکیه غذا نخورد از زمان بعثت تا زمان وفاتش به خاطر تواضع خدا».(2)

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: إِذَا أَكَلْتَ فَاعْتَمِدْ عَلَى يَسَارِكَ؛ «چون غذا می خوری بر دست چپ خود اعتماد کن».(3)

امام حسن مجتبی (علیه السلام) در نحوة نشستن می فرمایند: ...فَالْجُلُوسُ عَلَى الرِّجْلِ الْيُسْرَى؛ «از آداب سفره بر پای چپ نشستن است».(4)

هنگام غذا خوردن، کفش های خود را در آورید؛ چرا که این کار سنت خوبی است و پاها را راحتی می بخشد».(1)

خصلت به تو بیاموزم تا از [زحمت] درمان بی نیاز گردی؟ عرض کرد: آری. فرمود: بر سر سفره منشین، مگر آن گاه که گرسنه ای و از کنار سفره بر نخیز، مگر وقتی که هنوز اشتها داری و جویدن غذا را به نیکی انجام ده و پیش از خوابیدن به دستشویی برو. هرگاه اینها را رعایت کردی از درمان بی نیاز می شوی».(1)

زمانی که در شُرف خوردن چیزی هستید، از خودتان بپرسید: «آیا واقعا گرسنه ام؟ آیا لازم است بخورم؟ خوردن این خوراکی برای من سودی و نفعی دارد یا ندارد؟(2) آیا میل خوردن دارم یا فقط هوس خوردن دارم؟ پیش از اینکه پاسخ دهید چند لحظه صبر و حوصله کنید و به ندای درونی خود گوش دهید.

سعدی شیرازی گوید: «حکیمان دیر به دیر خورند و عابدان نیم سیر و زاهدان سد رمق و جوانان تا طبق برگیرند و پیران تا عرق کنند. امام قلندران چندان که در معده جای نفس نماند و بر سفره روزی کس».(3)

ص: 47

از سوی دیگر در زمان گرسنگی واقعی نباید خوردن غذا را به تأخیر انداخت؛ زیرا این کار موجب ریخته شدن صفرا و مواد نامناسب به معده می گردد و زیان آور است.(1)

«هیچ چیز نیست مگر آنکه قاعده و قانون معینی دارد». پس از اندکی، سفره آوردند و پهن کردند. سه مهمان به هم گفتند: «به خدا قسم، ما بر او مسلط شدیم. با این حرفش، اکنون می توانیم به او اعترض کنیم».

پس، از امام پرسیدند: «ای ابوجعفر! آیا این سفره نیز جزو همان هایی است که قاعده و قانون دارند؟» امام فرمود: «آری». آنها گفتند: «قاعده و قانونش چیست؟» امام فرمود: «اینکه هرگاه پهن می شود، "بسم الله" بگویند و هرگاه آن را بر می دارند، "الحمد لله" بگویند».(1)

امام صادق (علیه السلام) : «هنگامی که چند غذای مختلف در سفره بود برای هر کدام" بسم الله" بگو. گفتم: اگر فراموشم شد؟ فرمود بگو: "بِسْمِ اللَّهِ عَلَى أَوَّلِهِ وَآخِرِه"».(2)

ذکری که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای غذایی مسومی که برای آن حضرت آورده بودند، خواندند: بِسْمِ اللَّهِ الشَّافِي، بِسْمِ اللَّهِ الْكَافِي، بِسْمِ اللَّهِ الْمُعَافِي، بِسْمِ اللَّهِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْ ءٌ وَلَا دَاءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ، وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ «به نام خدای شفا بخش، به نام خدای کفایت کننده، به نام خدای

ص: 50

عافیت دهنده، به نام خدایی که با یادکردن نامش، هیچ چیز و هیچ مرضی در زمین و آسمان ضرر نمی رساند و اوست شنوا و دانا».(1)

نیکوست هنگام شروع غذا خوردن «بسم الله الرحمن الرحیم » را بلند بگویم تا الگویی زیبا برای فرزندان و نیز یادآور دیگران باشد.

پیشنهاد می شود قبل از غذا و بعد از غذا دو بار انگشت خود را به نمک بزنید و به دندان های خود بکشید. این کار باعث خنثی شدن محیط اسیدی دهان و سالم ماندن دندان ها و رفع بسیاری از بیماری های معده می شود.(1)

در برخی از روایات علت اهمیت سبزی چنین بیان شده: امام صادق: ...لِأَنَّ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ خَضِرَةٌ وَهِيَ تَحِنُّ إِلَى أَشْكَالِهَا؛ «...زیرا دل های مؤمنان، سبز است و به همانند خویش، میل دارد».(1)

دارای فیبر نیز هستند که مانع یبوست می شوند حذف کردن سبزی ها و جایگزین کردن سالادها به جای آن کار صحیحی نیست.(1)

غذاهای لطیف به راحتی در معده هضم می شوند مثل تخم مرغ عسلی و گوشت بلدرچین و انار و ...(1)

با هم خوردن غذاهای با هضم مختلف در طب سنتی ایرانی توصیه نمی شود پس خوردن غذاهای لطیف و غلیظ بهتر است همراه هم نباشد(2).

در زمان گرسنگی طولانی و شدید بهتر است در ابتدا غذاهای لطیف خورده نشود بلکه خوراکی و غذایی مثل برنج خورده شده اما در صورت حس گرسنگی در حد معمول می توان از غذاهای سبک خورده شود(3)

در بعضی کتب طب سنتی توصیه شده که غذا با چیزهای نازک، لطیف و روان شروع شود (سوپ) و سپس قسمت های سخت تر (گوشت و ته دیگ و...)(4)

ص: 56

فخرالدین(1) در کتاب حفظ البدن می نویسد: "باید که در خوردنی ها ترتیب نگاه دارد و آنچه لطیف تر(2) و روان تر بود اول آن خورند؛ زیرا که اول اگر غلیظ خورَد، آن گاه لطیف، آن لطیف زود بگذرد و چون غلیظ ناگواریده باشد، لطیف راه نیابد تا بگذرد، پس هم آنجا فاسد شود.(3)"

در واقع آن غذایی را که رقیق تر و هضمش آسان تر و سریع تر و زودتر دفع می شود، باید قبل از غذاهای دیگر مصرف نمود، مگر به ندرت و آن وقتی است که شخص از خوردن غذا قصد معالجه داشته باشد و نتواند ترتیب غذا را رعایت نماید؛ و هراندازه این دستور را کمتر اجرا کند به همان اندازه موجب اخلال هاضمه شده و هضم غذاهای رقیق به موقع انجام نمی گیرد و بدون هضم کافی از معده خارج می گردد.(4)

از نکاتي که طب سنتي ايراني تأکید فراواني دارد پرهيز از مصرف غذاهايي است که فرد به آن ها عادت ندارد(5)

توجه به عادت افراد و قدرت

ص: 57

هاضمه آن ها هميشه بايد مدنظر باشد؛ ابن سینا در قانون می گوید مقدار غذا برحسب عادت و قوت هر فرد است و مقدار غذاي مناسب در هر انسان سالم اين است که وقتي غذا می خورد سنگيني و کشيدگي در پهلوها، نفخ، تهوع، ترش کردن و بی خوابی عارض نشود و در آروغ طعم غذا حس نشود(1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : «لقمه هایتان را کوچک بگیرید که به هر لقمه ای برکتی است [از جانب خدا]».(1)

پس ازآنکه لقمه را داخل دهان گذاشتید و مشغول جویدن شدید، قاشق را بر زمین بگذارید و به فکر تدارک و آماده سازی لقمة بعدی نباشید. با این کار، بدون عجله در فرو بردن لقمه غذا، آن را کامل می جوید و از غذا خوردن لذت بیشتری خواهید برد.

هنگام غذا خوردن بیشتر از آنکه به سفره و محتویات آن فکر کنید و ذهنتان مشغول به آن گردد، به لقمه ای که در دهان می جوید فکر کنید. در هنگام غذا خوردن آرامش خود را حفظ کنید و از هیجان و جنجال دوری کنید. در هنگامی که عصبانی هستید هرگز دست به غذا نزید. ابتدا آرامش خود را به دست آورید، (قدم زدن، دوری از محیط پرخاشگری، با آب سرد حمام کردن یا وضو گرفتن و...) سپس رو به غذا آورید(1).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : ...وَقِلَّةُ النَّظَرِ فِي وُجُوهِ النَّاس؛ «در بیان آداب غذا خوردن... و کمتر نگریستن به چهره مردم».(1)

مردی بر سر سفره شخصی نشسته بود و مشغول غذا خوردن بود، در بین غذا میزبان به غذای مهمان نگاه می کرد. پس گفت: «در لقمه تو مویی است آن را بگیر!» مرد میهمان از جای خود حرکت کرد و دست از غذا خوردن کشید و گفت: «هرگز غذای کسی را نمی خورم که در لقمه میهمانش این قدر نگاه کند تا مویی را ببیند»(2)

انگشتان غذا بخورند، بهتر و کامل تر خواهد بود؛ زیرا در این صورت احترام غذا بیش تر رعایت شده است؛ بنابراین تعیین سه انگشت حداقل است، یعنی با کمتر از سه انگشت نباید غذا بخورند.(1)

از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است: يَأْكُلُ هَرْتاً وَقَالَ الْهَرْتُ أَنْ يَأْكُلَ بِأَصَابِعِهِ جَمِيعاً؛

آن حضرت با همه انگشت ها غذا میل می فرمود».(2)

چنین کنی، غذا را گوارا خواهی یافت؛ چرا که تندرستی، از کم خوردن و کم آشامیدن است».(1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : «كُلْ وَأَنْتَ تَشْتَهِي وَأَمْسِكْ وَأَنْتَ تَشْتَهِي؛ زمانی بخور که میل به خوردن داری و در حالی خوردن را واگذار که هنوز اشتهایت هست».(2)

امام رضا (علیه السلام) در روایتی به برخی از فوائد آن اشاره کرده اند. ... «درحالی که هنوز مقداری میل داری، از غذا دست بکش؛ چرا که این کار، به خواست خداوند، برای بدن سلامت آورتر، برای عقل ذکاوت بخش تر و برای خودِ انسان مایه سبکیِ افزون تر است».(3)

افرادی که در تغذیه و خوراک خود دقت کافی ندارند، عموماً دچار بیماری و کسالت می شوند. بعد از گذشت حدود 20 دقیقه از اولین لقمة غذایی که انسان میل می کند، حرکات دودی معده شروع می شود. به همین دلیل باید مقداری از معده خالی باشد تا این عمل به خوبی انجام شود. هنگام غذا خوردن اگر چند لقمه کمتر میل کنیم، این اجازه را به معده

ص: 63

می دهیم تا به راحتی حرکات دودی خود را انجام دهد و غذا به صورت شیرة قابل هضم و جذب در آید و به مرور در رودة کوچک تخلیه شود و بدین وسیله سلامتی انسان تضمین گردد.(1)

ندارد؛ ولی من دوست دارم از او جدا شوم» عیسی (علیه السلام) فرمود: «به هر حال، به من بگو که او چه مشکلی دارد؟» مرد گفت: «با اینکه پیر نیست؛ چهره اش بی طروات است» عیسی (علیه السلام) به زن فرمود: «ای زن! آیا دوست داری دیگر بار، چهره ات پرطروات شود؟» وی گفت: «آری» عیسی (علیه السلام) فرمود: «وقتی غذا می خوری، از سیر شدن بپرهیز؛ زیرا اگر غذا بر سینه سنگینی کند و از اندازه افزون شود، طروات چهره از میان می رود» زن راهنمایی عیسی (علیه السلام) را به کار بست و بار دیگر چهره اش طروات یافت.(1)

اکسير تأکید می کند که غذا خوردن قبل هضم غذاي قبلي مضر است و منجر به هضم ناقص در معده شده و محصول نهايي خوبي که مناسب استفاده بدن باشد توليد نخواهد شد(1)

بقراط می گوید نه گرسنگي خوب است نه پري معده زياد هر کدام از مقدار طبيعي و عادي بيشتر شود ضرر دارد البته پري شکم ضررش بيشتر است. يکي از مواردي که جالينوس جهت حفظ صحت ذکر می کند جلوگيري از شَبع(سيري) است بعضي حکما مي گويند هرچقدر غذا کم شود بيماري هم کم می شود.(2)

اگر در معده بيشتر از حد تحملش غذا ريخته شود ديواره آن نازک می شود و اتساع پيدا کرده و دچار ضعف می شود(3) بايد در نظر داشت که استفراغ مکرر از مواردي که براي سلامتي معده بايد از ايجاد عمدي آن جلوگيري کرد.(4)

ص: 66

سعی کنید وعده صبحانه را کامل، ناهار سبک و حاضری و شام را کامل اما ابتدای شب میل کنید(1).

امام صادق (علیه السلام) : «چون بنيامين از کنار يعقوب (علیه السلام) رفت، فرياد كشيد: خدايا! به من رحم نمى كنى؟ فرزندم را بردى و چشمم را گرفتى؟ خدا تبارك و تعالى به او وحى كرد: اگر من آنها را ميرانده باشم، زندشان مى كنم تا آنها را به تو رسانم ولى يادت مى آيد آن گوسفندى را كه سر بريدى و بريان كردى؟ خوردى و فلان و فلان در همسايه گى تو بودند و روزه داشتند و چيزى از آن به آنها ندادى؟».(1)

خوردن یک سنت الهی است و باید در مورد آن دقت بسیاری شود؛ زیرا هنگام غذا خوردن و نشستن بر سر سفره، ما در واقع میهمان خداوندیم و از نعمت های بی کران او استفاده می کنیم و خداوند متعال مدت زمانی را که بر سر سفره نشسته ایم، جزء عمر ما محسوب نمی کند. سر پا ایستادن و غذا خوردن جز ناراحتی و بی حوصلگی چیز دیگری عاید انسان نمی کند و او مداوم در رنج و زحمت است.(1)

همان طور که ذکرشده توصیه شده که آب یک دفعه خورده نشود و بین فاصله های نوشیدن لیوان را باید دورنگه داشت تا نفس به آن نرسد(1).

حال این دیدگاه را با عمل اشتباه این روزهای خیلی از افراد مقایسه کنید که قاشق غذایی را که می خواهند وارد دهان کودکشان بکنند فوت کرده و نفس(شاید آلوده به بیماری) و بازدم حاوی دی اکسید کربن را چاشنی این غذا می کنند؟

باشد؛ و سفره اى كه در خانه گسترده باشد هر چه از آن ريخته برگير و دانه دانه از زمين برچين».(1)

سماعةبن مهران گويد: من با امام صادق (علیه السلام) در يك سفره غذا مى خورديم، امام فرمود: اى سماعه خوردن و شكر نمودن، نه خوردن و خاموش بودن».(1)

از سنت های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که: «حضرت بین هر لقمه ای، خدا را حمد و ستایش می نمود».(2)

امام باقر (علیه السلام) : «هرگاه برادرت به تو گفت: بخور، [حتماً] بخور و او را مجبور نکن که قَسَمت بدهد؛ چرا که او [با تعارف کردنت به غذا] می خواهد به تو احترام بگذارد».(1)

راوی گوید: «هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) غذا می خورد، به فرد روبه روی خود لقمه تعارف می کرد».(2)

در این زمینه امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: لَا تَأْكُلْ بِالْيُسْرَى وَأَنْتَ تَسْتَطِيع؛ «وقتی می توانی با دست راست غذا بخوری، با دست چپ نخور».(1)

از سنت های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که آن حضرت «در همه امور تَیَمُّن را دوست می داشت چه در پوشیدن لباس چه در کفش پوشیدن و چه در شانه کردن مو».(2)

تَیَمُّن: با جانب راست شروع کردن است.

خواهی نخواهی آن را در گیاهان نفوذ دهد؛ و چون محض همین در نمو آن کافی نبود، زیرا سرمای مفرط مانع از نمو کامل آن بود، لهذا بهار و تابستان را خلق کرد تا به حرارت این دو فصل، زرع و ثمر نمو نماید.

پس این چهار سبب است که نمو دانه گندم به آنها محتاج است؛ و چون آب و زمین هر دو به حسب مزاج، سرد بودند و ضروری بود در نمو زراعت از حرارتی، پس خداوند حکیم خورشید را آفرید و آن را با وجود دوری از زمین، سبب حرارت گردانید تا به حرارت آن زراعات به سر حد کمال خود رسند؛ و در ماه خاصیت ترطیب (رطوبت) قرار داد تا به رطوبت آن، میوه ها از سختی و صلابتی که در ابتدا دارند نرم شوند.(1)

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «نان را گرامی بدارید، که خداوند آن را از برکات آسمان نازل فرمود و از برکاتِ زمین خارج کرده است. سوال کردند: گرامی داشتن آن چیست؟ فرمودند: «این است که آن را زیر پا و دور نیندازید و با چاقو قطع نکنند».(2)

ص: 76

در برخی روایات گرامی داشتن نان را چنین بیان فرموده اند: إِذَا وُضِعَ لَا يُنْتَظَرُ بِهِ غَيْرُهُ؛ «هنگامی که نان را بر سر سفره گذاشتند منتظر غذای دیگر نباشید».(1)

امام صادق (علیه السلام) : «نان را گرامی دارید که برای به وجود آوردن آن، تمام موجودات زمین و آسمان به کار افتاده اند».(2)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در دعایی درباره نان فرمود: اللَّهُمَ بَارِكْ لَنَا فِي الْخُبْزِ وَلَا تُفَرِّقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ فَلَوْ لَا الْخُبْزُ مَا صُمْنَا وَلَا صَلَّيْنَا وَلَا أَدَّيْنَا فَرَائِضَ رَبِّنَا عَزَّ وَجَلَّ؛

خداوندا! در نان برای ما برکت قرار بده و بین ما و آن جدایی میفکن. اگر برای ما نان نباشد نمی توانیم نماز بخوانیم و روزه بگیرم و فرایض خداوند را انجام دهیم».(3)

ص: 77

شخصی گوید: «نزد ابی الحسن (علیه السلام) غذا می خوردیم، پس سینی آوردند و زیر آن نان گذاشتند. حضرت فرمود: «نان را گرامی بدارید و این گونه نکنید و به من فرمود به غلام بگو که نان را از زیر سینی در آورد».(1)

رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) «بپرهیزید از اینکه مانند درندگان نان را بو کنید؛ زیرا نان با برکت است و خدا آن را از آسمان فرستاد و برای [تولیدش] خداوند مزرعه ها رویانیده و با آن شما می توانید نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج خانه خدا را به جای آورید».(2)جالب است که در سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که ایشان نان بدون سپوس نمی خوردند.

عایشه گوید سوگند به خداوندی که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) را به حق مبعوث فرمود، در منزل رسول خدا (صلی الله علیه و آله) الک یافت نمی شد و آن حضرت از آن روز

ص: 78

که به پیامبری برانگیخته شد تا آن گاه که از دار دنیا رحلت فرمود، هرگز نانی که آرد آن الک شده باشد را نخورد».(1)

نیز نقل شده که حضرت «نان سفید سپوس گرفته و الک شده را نمی خورد».(2)

نان از مواردی است که برای سلامتی نیاز است ولی امروزه متأسفانه با روش های بد طبخ می شود در بین انواع نان گفته می شود نان گرم، گرم کننده بدن است و رطوبت های بد معده را خشک می کند و جویدن آن کندی دندان را برطرف می کند. نان سرد به بدن رطوبت می دهد. نان تازه چاق کننده و مقوی است درحالی که نان خشک دیرهضم است.

نان فطیر، نان مضری است که بد پخته باشند و خوب تخمیر نشده باشد، وجود جوش شیرین در نان ها مسبب بیماری های بلغمی در بدن است، نان فطیر و کلاً نان هایی که بدون سبوس هستند دیرهضم و نفاخ به حساب می آیند خصوصاً اگر با شیر و روغن و شیرینی باشد (به صورت نان شیرمال)(1).

امام صادق (علیه السلام) : «آنچه زبانت را بر آن چرخاندی و از [لای دندان] بیرون کشیدی، فرو بده؛ ولی آنچه را با خلال بیرون کشیدی، بیرون افکن».(1)

امام حسین (علیه السلام) می فرمایند: همواره امیر مؤمنان (علیه السلام) به ما امر می کرد که پس از خلال کردن آب ننوشیم، مگر اینکه پیش از آن سه بار مضمضه کرده [و دهانمان را شسته] باشیم».(2)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مورد شیوه مسواک زدن می فرمایند: «اسْتَاكُوا عَرْضاً وَ لا تَسْتَاكُوا طُولًا؛

به عرض، مسواک }عمودی} بزنید و به سمت طولِ [دهان]،{افقی} مسواک نزنید».(3)

نیز در هنگام نبودن مسواک می توان از انگشتان دست کمک گرفت؛ چرا که انگشت جای گزین مسواک است.

امام باقر (علیه السلام) : «أَدْنَى السِّوَاكِ أَنْ تَدْلُكَ بِإِصْبَعِكَ؛

کمترین مسواک آن است که با انگشت خویش، مالِش دهی».

ص: 81

خلال كردن، نقش مهمّى در سلامت دندان ها دارد. مسواك به تنهایی نمى تواند غذاى مانده در لاى دندان ها را بيرون بياورد، بلكه عمل مسواك با خلال تكميل مى شود كه استفاده از نخ دندان، توصيه مى شود(1).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : «غذایتان را با یاد خدا و نماز، ذوب (هضم) کنید و بر آن مخوابید؛ که دل هایتان سخت می شود».(1)

یک ورزش سبک و خفیف در حد چند قدم راه رفتن جهت قرارگیری مواد غذایی در جای مناسب در معده و لوله گوارشی جهت کمک به هضم، مناسب می باشد شاید بتوان گفت سفره انداختن و جمع کردن سفره درصورتی که همه اعضای خانواده در این امر کمک کنند خودش به نوعی ورزش سبک در جهت کمک به هضم غذا باشد.

اگر بعد از غذا خوردن با فاصله کمی فرد استحمام کند سبب می شود غذا کامل هضم نشده و به صورت مواد ناصالح و ناسالم در بدن پخش گردد(1).

همان طور که قبل ذکر شد استحمام و ورزش سنگین بعد غذا مضر است گرم بودن فضای غذا خوردن اثراتی شبیه استحمام و ورزش بعد از غذا دارد، در این صورت حرارت مورد نیاز سیستم گوارش به آن نمی رسد بلکه در همه بدن پراکنده می شود، علاوه بر هضم بد، اختلال در خواب نیز ایجاد می گردد خواب بد نیز مسبب سوء هضم می شود. ضرر گرم بودن هوای محل غذا خوردن بعد از اتمام غذا به مراتب بیشتر از گرم بودن فضا قبل از غذاست(2).

مستحبات

با سه انگشت یا بیشتر غذا بخورد و با دو انگشت نخورد؛

اگر چند نفرسر یک سفره نشسته اند، هر کسی از غذای جلوی خودش بخورد؛

بعد از غذا خوردن خداوند عالم را حمد کند؛

انگشت ها را بلیسد؛

بعد از غذا خوردن خلال نماید، ولی با چوب انار و ریحان و نِی و برگ درخت خرما خلال نکند؛

آنچه بیرون سفره می ریزد جمع کند و بخورد، ولی اگر در بیابان غذا بخورد مستحب است آنچه می ریزد برای پرندگان و حیوانات بگذارد؛

در اول روز و در اول شب غذا بخورد و در بین روز و بین شب غذا نخورد.بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد و پای راست را روی پای چپ بیندازد؛

در اول غذا و آخر آن نمک بخورد؛

میوه را پیش از خوردن با آب بشوید؛

با دست راست غذا بخورد؛

در اول غذا خوردن «بسم الله» بگوید، ولی اگر سر یک سفره چند جور غذا باشد، در وقت خوردن هر کدام آنها گفتن «بسم الله» مستحب است.

ص: 88

مکروهات

خوردن غذای داغ؛

دیدگاه طب سنتی ایرانی:

اگر غذا داغ باشد هرچند مواد خوبی برای بدن تولید کند معده را سست می کند و هضم را خراب می کند و سبب می شود فرد احساس سنگینی در سر داشته باشد(1).

فوت کردن چیزی که می خورد یا می آشامد؛

بعد از گذاشتن نان در سفره منتظر چیز دیگر شدن؛

پاره کردن نان با کارد؛

گذاشتن نان در زیر ظرف غذا؛

پوست کردن میوه؛

دور انداختن میوه پیش از آنکه کاملاً آن را بخورد؛

پاک کردن گوشتی که به استخوان چسبیده به طوری که چیزی در آن نماند؛

در آشامیدن چند چیز مستحب است:

آب را به طور مکیدن بیاشامد؛

ص: 89

در روز ایستاده آب بیاشامد؛

پیش از آشامیدن آب «بسم الله» و بعد از آن «الحمد لله» بگوید؛

به سه نفس آب بیاشامد؛

از روی میل آب بیاشامد؛

بعد از آشامیدن آب حضرت ابی عبدالله (علیه السلام) و اهل بیت (علیهم السلام) ایشان را یاد کند و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید.

امام صادق (علیه السلام) آب خواستند و برای آن حضرت آب آورند. پس از نوشیدن آب، غمی چهرة امام را فراگرفت و چشمانش غرق اشک شد. آن گاه به داوود رقّی فرمود «ای داوود! خدا لعنت کند قاتل حسین (علیه السلام) را، هیچ بنده ای نیست که آب بنوشد و حسین (علیه السلام) را یاد و قاتلش را لعنت کند، مگر آنکه خدا برایش صد هزار حسنه بنویسد و صد هزار گناه از گناهانش را نابود سازد و صد هزار درجه نصیبش فرماید و پاداش آزاد کردن هزار برده را به او بدهد و روز قیامت او را دل آرام محشور کند».(1)

ص: 90

در روایات از نوشیدن یک دفعه آب منع شده است؛ و توصیه به آرام و با دو یا سه نفس نوشیدن آن شده است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:؛ «آب را به آرامى بمكيد و آن را نبلعيد، كه بيمارى كبد می آورد».(1)

امام علی (علیه السلام) : «نَهَى عَنِ الْعَبَّةِ الْوَاحِدَةِ فِي الشُّرْبِ قَالَ ثَلَاثَةً أَوْ اثْنَتَيْنِ؛

حضرت از بلعيدن آب در يك نفس نهى فرمود و فرمود: به سه يا دو نفس بياشاميد».(2)

· بعد از استحمام

· بین خواب و بعد خواب

· آب گرم بعد از غذای شور

· آب سرد بعد از غذای شیرین

· آب خوردن بعد میوه

نوشیدن و مصرف آب زیاد و در زمان های ممنوعه سبب ضعف و سستی اعصاب و معده و کبد، بدرنگی پوست صورت و بدن و فراموشی و ورم دست و پا و زیر چشم و انواع ترشحات پشت حلق یا نزله می شود(1)

بهتر است هنگامی آب نوشیده شود که 1 ساعت از غذا خوردن گذشته باشد.

در منابع طب سنتی ایرانی تأکید شده است که آب به تدریج نوشیده شود و با یک نفس خورده نشود.

هنگامی که بین نوشیدن جرعه های آب فاصله می افتد و فرد می خواهد نفس بکشد ظرف آب را از دهان دور کرده تا بخار نفس(در اصل دی اکسید کربن) وارد ظرف و لیوان آب نشود. ریختن آب بر دهان از دور و بالا در

ص: 93

طب سنتی ایرانی نهی شده است چراکه سبب سرفه شده و حتی امکان دارد آب به نای بریزد که خطرناک است.

طب سنتی ایرانی در مورد ظرف و لیوان آب خوردن هم پیشنهاد هایی دارد، برای مثال توصیه می شود ظرف آب خوری طوری باشد که داخلش دیده شود تا اگر جسم یا جانوری داخلش افتاد سریعاً فرد متوجه شود، در طب ایرانی توصیه شده لیوان طوری باشد که در آن آب کمتری جا بگیرد طوری که قُطر ورودی لیوان بزرگ تر از قسمت انتهایی لیوان باشد، به این ترتیب از نظر ذهنی فرد احساس می کند آب بیشتری نوشیده است(1)

خدایا تو پاکی، چه نیکوست آنچه ما را به وسیله آن امتحان کردی. خدایا تو پاکی، چه زیاد است آنچه به ما عطا کردی و خدایا تو پاکی و چه زیاد است آنچه عافیت به ما دادی، خدایا بر ما و بر تمام فقیران مومن و مسلمان گشایشی کن».(1)

امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرمایند: هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آب می آشامید، می فرمود:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَجْعَلْهُ أُجَاجاً بِذُنُوبِنَا وَجَعَلَهُ عَذْباً فُرَاتاً بِنِعْمَتِهِ؛

سپاس خدای را که آن را به سبب گناهانمان برایمان تلخ قرار نداد، بلکه آن را به سبب نعمتش شیرین و گوارا قرار داد».(2)

امام حسین (علیه السلام) می فرمایند: هرگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) غذایی می خورد، می گفت: «اللَّهُمَ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَارْزُقْنَا خَيْراً مِنْه؛ خدایا! در آن برای ما برکت قرار ده و بهتر از آن را روزیمان فرما»

و هرگاه شیر می نوشید، می گفت: «اللَّهُمَ بَارِكْ لَنَا فِيهِ وَ ارْزُقْنَا مِنْهُ؛ خدایا! در آن برای ما برکت قرار ده و روزیمان را در آن قرار ده».(3)

ص: 95

امام صادق (علیه السلام) بر سر سفره چنین دعا می کرد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَطْعَمَنَا فِي جَائِعِينَ وَسَقَانَا فِي ظَمْآنِينَ وَكَسَانَا فِي عَارِينَ [وَهَدَانَا فِي ضَالِّينَ وَحَمَلَنَا فِي رَاجِلِينَ وَآوَانَا فِي ضَاحِينَ وَأَخْدَمَنَا فِي عَانِينَ] وَفَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنَ الْعَالَمِين؛

سپاس خداوندی را که ما را در بین گرسنگان اطعام و در میان تشنگان سیراب نمود و در میان برهنگان پوشش داد و میان گمراهان هدایت بخشید و در بین پیادگان سواره قرار داد و در بین بی پناهان پناه داد و در میان مردم آقا گردانید و بر بسیاری از جهانیان برتری بخشید».(1)

اصبغ بن نباته، از صحابی بزرگ امام علی (علیه السلام) نقل می کند، روزی به حضور امیر مؤمنان (علیه السلام) رسیدم. می خواست غذا بخورد و به من تعارف کرد. گفتم: یا امیر مؤمنان (علیه السلام) برای من ضرر دارد. فرمود: دعایی به تو تعلیم می کنم که هیچ غذایی بعد از خواندن آن ضرر نزند، «بِسْمِ اللَّهِ خَيْرِ الْأَسْمَاءِ بِسْمِ اللَّهِ مِلْ ءَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاءِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الَّذِي لَا يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَيْ ءٌ وَلَا دَاءٌ تَغَدَّ مَعَنَا».(2)

ص: 96

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به امام علی (علیه السلام) فرمود: ای علی! زمانی که خواستی غذا بخوری «بسم الله» بگو و زمانی که از خوردن دست کشیدی بگو «الحمد لله» که فرشتگان مؤکل برای تو حسنات می نویسند تا از آن غذا دور شوی».(1)

حضرت زین العابدین (علیه السلام) وقت غذا خوردن می فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَطْعَمَنَا وَسَقَانَا وَكَفَانَا وَأَيَّدَنَا وَآوَانَا وَأَنْعَمَ عَلَيْنَا وَأَفْضَلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يُطْعِمُ وَلا يُطْعَمُ؛

سپاس خداوندی را که به ما غذا و آب داد و ما را یاری فرمود و پناه داد و به ما احسان نمود سپاس خدایی را که اطعام می کند و طعام نمی خواهد».(2)

فیض کاشانی می نویسد: پس از خوردن غذا سوره های «قل هو الله احد» و «لایلاف قریش» را بخواند و تا سفره را بر نداشته اند از سر سفره بر نخیزد.(3)

در روایات وارد شده که قبل از غذا خوردن، «بسم الله» و در انتهای آن «الحمد لله رب العالمین» گفته شود و لکن در بین اهل علم و مؤمنان بعد

ص: 97

از خوردن غذا، جملاتی را به صورت دعا (دعای سفره) ذکر می کنند که البته مضمون آن در روایات و دعاها هست. از جمله:

«الحمد لله ربّ العالمین هنیئاً للآکلین وبرکةً للباذلین. الحمد لله الّذی یُطعِمُ ولا یُطْعَم ویَرزُقُ ولایُرْزَق، زاد الله النّعم، دَفْعَ الله النّقَم، بِحَقّ سیّد العرب والعجم. اللّهم تَقَبَّل حَسنات المُحسنین لا سیّما هذا الأحْسان من هذا المحسن؛ اللّهمَ اغفر للمؤمنین والمؤمنات والمسلمین والمسلمات الأحیاء منهم والأموات لاسیّما اَمْواتَ الحاضرین، رَحِمَ اللّهُ من قَرَءَ الفاتِحَةَ مع الصَّلوات»

«الحمد لله رب العالمين، هنيئا للآكلين وبركة للباذلين، زاد الله النعم، دفع الله النقم، بحرمة سيد العرب والعجم، اللهم تقبل هذا الاحسان من محسنها، بحرمة محمد وآل محمد وبحرمة سورة الفاتحة مع الصلوات».

نیازی نیست دعا به زبان عربی باشد. بلکه دعا و نیاش و تقدیر و سپاس را می توان به هر زبانی انجام داد.

خدایا! تو را سپاس که امروز هم نعمت هایت را بر ما ارزانی داشتی؛

خدایا! تو را به خاطر پدر و مادر عزیزی که نمایندة تو برای دریافت رزق و روزی ما هستند، شکر می کنیم؛

ص: 98

خدایا! همان طور که ما از نعمت هایت برخوردار شده ایم، سایر بندگانت را نیز بهره مند بگردان؛(1)

خدایا! غذای که تو روزی کردی شفای جسم و جانمان قرار بده؛

خدای روزی دهنده، به سفره و غذای ما خیر و برکت بده؛

خدای مهربان، اسباب روزی حلال و طیب را نصیب ما بگردان؛

خدای کریم، به دریای مهربانی ات! ناسپاسی ما را به سپاسگزاری مبدل کن؛

خدای بخشنده، قدرت سپاسگزاری از نعمت هایت را روزی مان بگردان.

سفرة ایرانی در محتویاتش خلاصه نمی شود، سفرة ایرانی در سرزنده ترین و با صفاترین جای خانه و در میان فرش ایرانی که القا کنندة باغ و دشت و طبیعت است، گسترده می شود و چنین نیست که جای به خصوص و مجزا از فضای زنده و مهم خانه داشته باشد. سفرة ایرنی صدر و ذیل دارد. بالا نشستن نشانة احترام و پست نشستن دال بر تواضع است. سفره در فرهنگ ایرنی ارج بسیار دارد؛ چنان که احترام به سفره اقتضا می کند که مورد بی اعتنایی قرار نگیرد؛ بنابراین، باید به موقع برچیده شود. بزرگِ سفره یا میزبان، آخرین نفری بود که دست از طعام می کشید و به دنبال انصراف او از طعام، سفره نیز برچیده می شد. پیداست که او نیز در خوردن طعام مراعات دیگران را می کرد تا همة میهمانان در فرصت کافی غذایشان را صرف کنند و در عین حال از این که صرف غذایشان به طول انجامیده احساس شرم نکنند.(1)

سفره نقش مهمی در همزیستی افراد ایفا می کند. هنگامی که به سفره های عشایری می نگریم جای نمک و آب و نان توسط بافته های مشخص شده کاملاً معین است و این نشان گر اهمیت این سه عنصر غذایی در فرهنگ ایرانی است که هنوز هم پشت سر مسافر آب می ریزند، در سفره

ص: 100

نان و نمک می گذراند و می گویند نان و نمک هم را می خورند. پس سه رکن اصلی باعث ماندگاری و پایداری سفره ایرانی شده است. این سه رکن عبارت از: اهمیت سفره، تمایز سفره ایرانی و درک باورهای مربوط به سفره.(1)

ژان شاردن از سفرنویسان دورة صفوی، میهمان نوازی ایرانیان را چنین شرح می دهد: «چیزی که در شیوه زندگی ایرانیان، گذشته از قناعت آنان، مرا سخت به اعجاب بر می آورد، میهمان نوازی آنان است. وقتی ایرانیان خوان غذا می گسترند، نه تنها درها را نمی بندند بلکه هر کس که در آنجا باشد و یا فرا رسد و اغلب غلامانی که اسب را بر در نگاه می دارند، بر سر سفره فرا می خوانند. هر عده بر سر ناهار یا شام بر سر سفره باشند برای کسی رنجی ندارد... ایرانیان در ستایش مهمان نوازی می گویند که حضرت ابراهیم (علیه السلام) هرگز بدون حضور مهمان دست به غذانمی برد».(2)

نیکوست کدبانوی خانه، غذا را به نیت نیک و پسندیده همانند غذای نذری... بپزد چنانچه نیاکان ما نیز این گونه بودند.

ص: 101

الهي به روز جزا بَهر ما *** طعام بهشتي ز جنت بده(1)

شعری دیگر

الهی که این سفره معمور(2) باد *** دمادم پر از نعمت و نور باد

بلائی که باشد در آفاق و دهر *** از این سفره و صاحبش دور باد(3)

الهی که این سفره معمور باد *** همیشه پر از نعمت نور باد

زبان بداندیش و چشم حسود *** از این سفره و صاحبش دور باد(4)

الهی که این سفره معمور باد *** همیشه پر از نعمت و نور باد

گزند زمانه و آفات دهر *** از این سفره و اهل آن دور باد(5)

ص: 103

ص: 104

9.بیوس، سودابه، نسل سالم، چوگان، تهران، 1394.

10.جرجانی اسماعیل، الاغراض الطبیه و المباحث العلاییه.

11.چغمينى، محمود بن محمد، مفرح القلوب، مطبعة إسلامية، لاهور، 745 ق.

12.حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج 16 و 17، احیاء الثراث العربی، بیروت، بی تا.

13.حسن زاده، علیرضا، غذا در آیینه فرهنگ، انتشارات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، 1396.

14.حسنلو، امیرعلی، پوشش و تغذیه در سیرة معصومان (علیهم السلام)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1392.

15.حیدری ابهری، غلام رضا، نان و نمک، نشر قلم، تهران، 1390.

16.خدادادی، جمشید، خلاصة 15 روز تا سلامتی، نشر شهر تهران، 1391.

17.دریایی، محمد، دانشنامة طب اهل بیت (علیهم السلام)، پیام کتاب، تهران، 1389.

18.رازی، محمد بن زکریا، منافع الاغذیه و دفع مضارها (تغذیه از دیدگاه رازی)، ترجمة عبدالعلی علوی نائینی، چوگان، تهران، 1394.

19.رازى، محمد بن زكريا، المنصوري في الطب (ترجمه)، 313 ه ق.

20.زندی زند، فرحناز، أطعمه و أشربه، سیمای کوثر، تهران، 1390.

ص: 106

21.شُبَر، سیدعبدالله، اخلاق، ترجمة محمدرضا جباران، انتشارات هجرت، قم، 1380.

22.شمس الدین، سیدمهدی، آداب سُفره و سَفر، شفق، قم، 1374.

23.طباطبایی، سیدمحمدحسین، سنن النبی (صلی الله علیه و آله)، انتشارات صلاة، قم، 1384.

24.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، الشریف الرضی، قم، 1370.

25.علی قلی پور، جواد، مزاج شناسی و نسخه های استاد خیر اندیش، نشر محمد امین، قم، 1394.

26.علی نژاد سلیم، لیدا، مهمان داری و مهمان نوازی ایرانی، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران، 1395.

27.فخر رازی، محمد بن عمر، حفظ البدن، مرکز پژوهش میراث فرهنگی، تهران، 1390.

28.فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1403 ه.ق.

29.قیروانی، ابن جزار، فی المعده و امراضها و مداواتها، انتشارات دانشگاه علوم پزشكى ايران، تهران، 1388.

30.کامرانی، منیزه السادات، نگرشی نوین به بهداشت و تغذیه در قرآن و سنت، مبعث، بابل، 1391.

ص: 107

31.کردافشاری، غلامرضا، حوریه محمدی کناری، سیدسعید اسماعیلی، مریم مقیمی، تغذیة در طب ایرانی و اسلامی، نشر نسل نیکان، تهران، 1393.

32.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407 ه.ق.

33.گیلانی، محمدکاظم. حفظ الصحه ناصری، تهران.

34.مجلسی، محمدباقر، بِحار الانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه.ق.

35.محمدی ری شهری، محمد، دانشنامة احادیث پزشکی، دارالحدیث، قم، 1385.

36.مرادی، حسین، مینایی، محمدباقر، میرصالحیان، علی اکبر، نیکبخت نصرآبادی، علیرضا، ناظم، اسماعیل. تبیین عوامل اختلال هضم غذا از دیدگاه طب سنتی ایرانی. مجله طب سنتی اسلام و ایران. 1391;4383. ( مقاله)

37.مکبری نژاد، روشنک، پارسا، الهام، خدادست، محمود، مروری بر توصیه های حفظ سلامت معده در پزشکی ایرانی، مجله طب سنتی اسلام و ایران، 1398، 10، 25-36. ( مقاله)

ص: 108

38.معینی، ریحانه، گرجی، نرگس، پاسداشت تندرستی با طب ایرانی، چوگان، تهران،1393.

39.ناصری، محسن، حسین رضایی زاده، رسول چوپانی، مجید انوشیرانی، مروری بر کلیات طب سنتی ایران، طب سنتی ایران، تهران، 1392.

40.نظری، نصرالله و سیدحسین شرف الدین، مهمانی و میزبانی در سبک زندگی اسلامی، مؤسسة فرهنگی هنری دین و معنویت آل یاسین، قم، 1395.

41.ورپشتی بروجنی، محمدحسین، آیین تندرسی، نشر آصف، قم، 1390.

ص: 109

ص: 110

5. بنا بر فرمایش امام هادی (علیه السلام) چه چیز به خُوش مزگی غذا می افزاید؟

الف: ادویه شیرین.

ب: ادویه نمکین. ج: گرسنگی.

د: لبنیات.6. بهترين زمان غذا خوردن ... است.

الف: 1 تا 2 ساعت قبل از ظهر و 1 ساعت قبل از غروب خورشيد.

ب: 1 ساعت بعد از طلوع آفتاب و 1 ساعت بعد از غروب خورشید.

ج: 1 تا 2 ساعت قبل از ظهر و 1 ساعت بعد از غروب خورشید.

د: هیچ کدام.

7. مصرف بیش ازاندازه از غذاهای چرب و شیرین سبب... می شود؟

الف: کم اشتهایی.

ب: لاغری.

ج: پراشتهایی.

د: ضعف اعصاب.

8. این سخن از کیست؟ اشتهاي کاذب خوردن بر اساس عادت است نه حاجت و نياز بدن.

الف: جرجانی.

ب: ابن سینا.

ج: بلخی.

د: حکیم ارزانی.

9. از علائم اشتهای واقعی و صادق...است؟

الف: خروج فضولات غذای قبلی.

ب: عدم تمایل به خواب.

ج: عدم عطش.

د: همه موارد.

ص: 112

10. سالاد شیرازی همراه وعده های غذایی سبب ... می گردد

الف: اختلال هضم.

ب: سرعت در هضم.

ج: هضم راحت.

د: ب و ج.

11. بهترین جایگزین سالاد... است.

الف: مایعات

ب: ادویه تندوتیز

ج: دوغ

د: سبزی ها

12. این سخن از کیست؟ «غذای خود را با سبک ترین غذایی که بدنت را به اندازه عادتت بر حسب اقامتگاه و فعالیت ها و زمانه ات تغذیه می کند، آغاز کن»

الف: امام جواد (علیه السلام)

ب: امام حسین (علیه السلام)

ج: امام رضا (علیه السلام)

د: امام کاظم (علیه السلام)

13. بهترین زمان برای قورت دادن لقمة غذا، زمانی است که ...

الف: به طور کامل جویده شده باشد. ب: با بزاق کافی مخلوط شده باشد.

ج: بلع آن آسان باشد.

د: همه موارد.

14. در فرهنگ ایرانی «بار گذاشتن غذا» به چه معناست؟

الف: روی آتش گذاشتن.

ب: وقت گذاشتن برای غذا.

ج: غذای همراه با مخلفات.

د: غذا در دیگ پختن.

15. بنا به توصیه امام صادق (علیه السلام) هنگامی که ... را بر سر سفره گذاشتند منتظر غذای دیگر نباشید.

ص: 113

الف: آب

ب: نان

ج: سبزی

د: نمک

16. خوابیدن بلافاصله بعد از غذا خوردن ...

الف: اول به سمت چپ بعد راست توصیه می شود.

ب: توصیه نمی شود.ج: توصیه می شود.

د: اول به سمت راست بعد چپ توصیه می شود.

17. مصرف آب در این موارد ممنوع است.

الف: بعد از استحمام.

ب: آب سرد بعد از غذای شیرین.

ج: آب گرم بعد از غذای شور.

د: همه موارد.

18. بنابر فرمایش امام صادق (علیه السلام) هر چیزی را زیوری است و زیوره سفره، ... است.

الف: دورهمی بودن.

ب: نمک.

ج: سبزی.

د: هیچکدام.

19. در طب سنتی خوردن برخی غذاها با هم نهی شده است.

الف: ماست با گوشت.

ب: سرکه با برنج.

ج: ماهی تازه با مرغ.

د: همه موارد.

20. بنابرتوصیه امام علی (علیه السلام) اعتیاد به چه چیزی انواع دردها را به همراه دارد؟

الف: مایعات زیاد خوردن.

ب: ترشی ها و شیرینی ها.

ج: سیری.

د: غذای گرم.

ص: 114