تاریخ اسلام : از جاهلیت تا رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

تاریخ اسلام

(از جاهلیت تا رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله)

مهدی پیشوایی

ص: 4

نبوى منابع جداگانه و متنوّعى ذكر نمايد. شواهد و مؤيدات قرآنى و حديثى در سراسر كتاب، حوادث را از شكل گزارش صرف بيرون آورده و تحليل و بررسى مناسب برخى حوادث و توجه به شبهات پيرامون هر موضوع نيز قابل توجه است.

مركز برنامه ريزى و تدوين متون درسى و دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراك ضمن قدردانى از تلاش نگارندۀ محترم اميدواراند از نظرات دانشجويان، اساتيد و صاحبنظران براى تكميل اين اثر بهره گيرند.

در پايان از همۀ عزيزانى كه در آماده سازى اين مجموعه ما را يارى رسانده اند تقدير و تشكر مى كنيم.

نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاهها

مركز برنامه ريزى و تدوين متون درسى

و

دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراك

ص: 6

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

ص: 16

جهت دريافت جزئيات حادثه، بتواند به منابع و مآخذ مورد نظر مراجعه كند و اگر به بعضى از منابع دسترسى نداشته باشد، حداقل اميد دسترسى به برخى ديگر وجود داشته باشد. و در برخى موارد نيز سعى بر آن بوده تا شهرت يا تواتر حادثۀ مورد نظر، اثبات شود.

3. روش معمول اين است كه پس از ذكر قضاياى تاريخى كه نوعاً شامل تفاصيل و جزئيات متعدد است، در پايان، منابعى براى آنها معرفى مى شود. در حالى كه همۀ آن جزئيات و تفاصيل در تمامى آن منابع نيامده است. با چنين ارجاعى، خواننده تصور مى كند كه جزئيات مورد بحث در همۀ مآخذ وجود دارد، در حالى كه چنين روشى چندان دقيق نيست؛ به ويژه اگر بعضى از جزئياتِ ذكرشده، از اهميت ويژه اى برخوردار بوده و يا محل اختلاف باشد. در اين اثر بر خلاف اين روش، منابع و مآخذ هر يك از اجزا و تفاصيل قضايا جداگانه ذكر شده است؛ مثلاً در جنگها منابع مواردى مانند علت پيدايش جنگ، تاريخ آن، تعداد سپاهيان دو طرف، چگونگى جنگ، تعداد تلفات طرفين، چگونگى تقسيم غنايم، آثار و نتايج جنگ و امثال اينها جداگانه ذكر شده است و با مطالعۀ آنها خواننده متوجه مى شود كه كدام بخش از حوادث، در كدام يك از مآخذ آمده است و در صورت نياز، به سهولت به آنها مراجعه مى كند. رعايت اين روش - كه به عقيدۀ نگارنده، مهم، ظريف و داراى فوايد متعددى است - وقت و دقت زيادى مى طلبد و زحمات بسيارى را بر دوش مؤلف مى گذارد.

4. شواهد و مؤيدات قرآنى و حديثى در سراسر كتاب ذكر شده است؛ منتها در صورت لزوم، متون عربى (آيات قرآن مجيد و روايات يا فرازهايى از متون تاريخى كه ذكر آنها ضرورى به نظر مى رسيد) در پاورقى ها آمده و ترجمۀ آن در متن ذكر شده است تا متن، يكدست و روان بوده و براى كسانى كه با عربى آشنايى ندارند، ملال آور نباشد.

5. در موارد لازم و به مناسبت بحث، تحليل و بررسى متناسب و پاسخ به شبهات، به صورت روشن و بدون پيچيدگى صورت گرفته است و نپرداختن به تحليل و بررسى گسترده در برخى موارد، و طرح نشدن بعضى از مباحث و موضوعات (مانند بحث شركت حضرت محمد صلى الله عليه و آله در جنگ فجار، شق صدر او، نذر عبدالمطلب) به اين علت بوده كه كتاب براى درس عمومى دو واحدى است و اقتضاى بسط بيشتر را ندارد. از سوى ديگر بعضى از

ص: 18

مباحث، جنبۀ تخصصى دارد و در جاى خود بايد مطرح شود. منابع اين گونه بحثها با اشاره كوتاه به اصل موضوع، جهت مراجعۀ علاقه مندان، در پاورقى ها معرفى شده است.

6. مطالب درجۀ دو، موارد اختلاف اقوال، جزئيات غيرضرورى، توضيحات اضافى و تكميلى و امثال اينها عموماً در پاورقى ها آمده است.

در هر حال با تمام تلاشى كه در جهت غنا و استوارى كتاب، دقت در نقل مطالب، صحّت ترجمه ها، درستى تحليلها و استنتاجها و... صورت گرفته، مطمئناً خالى از نقص و بى نياز از اصلاح و تكميل نيست و طبعاً انتقادها و پيشنهادهاى استادان محترم، دانشجويان و صاحب نظران جهت اصلاح و تكميل مغتنم خواهد بود.

در اينجا به حكم وفا و اخلاص، بر خود واجب مى دانم كه از دوست ديرين راحل، خطيب و نويسندۀ برجسته حجت الاسلام والمسلمين حاج شيخ غلامرضا گلسرخى كاشانى كه كار مطالعات و برنامه هاى اوليه با همت و همكارى ايشان صورت پذيرفت، ياد كنم و براى آن عزيز، از درگاه خداى بزرگ طلب رحمت و علو درجات نمايم. همچنين از حجج اسلام حاج شيخ على اكبر ناصح و فرج الله فرج اللهى كه به ترتيب در تدوين مباحث مقدماتى و تايپ و تصحيح كتاب، از همكارى صميمى شان بهره مند بودم تشكر مى كنم.

در پايان از رياست محترم مركز برنامه ريزى و تدوين متون درسى، همكاران گرانقدرشان، مديريت پژوهش، گروه تاريخ اسلام و نيز از دانشگاه آزاد اسلامى اراك تقدير و تشكر مى نمايم.

قم - مهدى پيشوايى

محرم الحرام 1424 ه. ق

زمستان 1381

ص: 19

ص: 20

ص: 22

شبه جزيرۀ عربستان با آنكه محدود به آبهاى خليج فارس، درياى عمان، درياى سرخ و درياى مديترانه است، جز در قسمت جنوبى، بهره چندانى از آب، ندارد و از خشك ترين و گرم ترين مناطق دنيا به شمار مى رود و حتى يك رودخانه بزرگ و يك راه آبى قابل كشتيرانى در آن وجود ندارد و به جاى آن، وادى ها است كه گاهى سيلابها در آن جريان پيدا مى كند.

علت خشكى اين شبه جزيره، وجود يك رشته كوهستانى است كه از شبه جزيرۀ «سينا» آغاز و در طرف غربى عربستان همه جا به امتداد درياى سرخ مانند ديوار بلندى كشيده مى شود و از گوشۀ جنوب غربى پيچ خورده، ساحل جنوبى و شرقى عربستان را تا خليج فارس دور مى زند. بدين ترتيب سه طرف عربستان با اين ديوار بلند كوهستانى محصور شده است و اين ديوار، مانع نفوذ رطوبت درياها به اين منطقه گشته است.(1)

از طرف ديگر، وسعت آبهاى مجاور به قدرى كم است كه گرمى و خشكى اين اراضى وسيع و كم باران آفريقايى - آسيايى را تعديل نمى كند؛ زيرا وزش بادهاى موسمى منظم «سموم» در داخل عربستان موجب مى شود بارانهاى پربركت اقيانوس هند كه به وسيله ابرهاى باران زاى اقيانوس هند از جنوب مايه مى گيرد، كمتر به داخل جزيرة العرب نفوذ كند.(2)

اصلى تقسيم كرده اند كه عبارتند از:

1. بخش مركزى كه «صحراى عرب» ناميده مى شود؛

2. بخش شمالى كه «حجاز» نام دارد؛

3. بخش جنوبى كه به «يمن» معروف است.(1)

شرق) ضلع سوم آن مثلث مى تواند باشد. در داخل اين محدوده منطقه اى قرار مى گيرد كه از قديم «يمن» ناميده مى شد. اين منطقه به دليل فراوانى آب و ريزش بارانهاى منظم، داراى

كشاورزى پر رونق و جمعيت متراكم بوده است و از اين نظر قابل مقايسه با شمال و مركز جزيرة العرب نبوده است.

ازطرف ديگر، جمعيت انبوه و متراكم، نياز به محل سكونت پايدار دارد. و در نتيجۀ اين نياز، روستاها و شهرها به وجود مى آيد. گردآمدن مردم بسيار در شهرها و روستاها موجب برخوردهايى مى شود كه انسان براى زندگى و ادامۀ حيات از آن ناگزير است. اين برخوردها سبب وضع مقررات و قوانين (هرچند ابتدايى و ساده باشد) مى گردد و مى دانيم كه وجود قانون و تأسيس حكومت ملازم يكديگرند. بنابراين در اين منطقه، از صدها سال پيش از ميلاد حضرت مسيح عليه السلام، دولتهايى به وجود آمده و تمدنى را در آنجا پى ريزى كرده اند.(1) دولتهايى كه در اين منطقه تشكيل شده، عبارتند از:

1. دولت مَعين: اين دولت از 1400 تا 850 سال قبل از ميلاد ادامه داشته و با تشكيل دولت سَبَأْ منقرض شده است؛

2. دولت حَضْرَمَوْت: از 1020 قبل از ميلاد تا 65 سال بعد از ميلاد ادامه داشته و با تسلط سبأ از بين رفت؛

3. دولت سبأ: كه از 850 تا 115 سال قبل از ميلاد صاحب قدرت بوده و با تشكيل دولت حِمْيَرى سبأ و ريدان از هم پاشيد؛

4. دولت قَتَبان: كه از 865 تا 540 قبل از ميلاد حكومت كرده و با استيلاى دولت سبأ نابود گشت؛

5. دولت سبأ و ريدان و حضرموت و اطراف يمن كه سلسلۀ پادشاهان آنها «تُبَّع» ناميده مى شده اند و از 115 سال قبل از ميلاد تا 523 بعد از ميلاد ادامه داشته و پايتخت آن «ظفار» بوده است.(2)

ص: 26

عرب در جنوب است كه در يمن و نواحى مجاور سكونت داشته اند و با تمدن فينيقيه و بابل در رقابت بوده است. يكى از مظاهر تمدن باستانى يمن، سد بزرگ و تاريخى

«مأرِب» بوده است.(1) اين سدّ كه با محاسبات دقيق و پيچيدۀ هندسى ساخته شده بود گوياى دانش و آگاهى سازندگان آن از علم هندسه به شمار مى رود كه باعث رونق كشاورزى آن منطقه بوده است.(2)

مردم يمن، علاوه بر كشاورزى، در تجارت نيز دست داشتند. سبئيان واسطۀ تجارتى شرق و غرب بودند؛ زيرا كشور يمن در آن روزگاران ميان چند كشور متمدن واقع شده بود.

بازرگانان هند، كالاهاى خود را از طريق درياى هند به يمن و حضرموت مى آوردند و بازرگانان يمن، آن را به حبشه، مصر، فينيقيه، فلسطين، شهرهاى مدين، ادوم، عمالقه و كشور مغرب حمل مى كردند، و مردم عرب ساكن مكه نيز همان كالاها را از راه خشكى به نقاط آباد دنياى آن روز مى رساندند.(3) مردم يمن مدتها بازرگانى خاوردور را در اختيار داشتند.(4) مشكلات دريانوردى درياى سرخ، سبئيان را متوجه راههاى خشكى كرده بود، از اين رو راه يمن تا شام را در امتداد ساحل غربى شبه جزيره مى پيمودند. اين راه از «مكه» و «پترا» مى گذشت و در انتهاى شمالى به سوى مصر، شام و عراق منشعب مى شد.(5)

نيازمند تعمير بود، بازسازى كنند. و سرانجام با شكست سدّ سيل ويرانگرى آبادى ها و مزارع زير سد را نابود ساخت و اطراف آن دچار بى آبى گرديد و كشاورزى از بين رفت و مردم آن نواحى ناچار به فكر مهاجرت افتادند.(1)

قرآن كريم در دو سوره از قوم سبأ نام برده است: يكى به مناسبت ذكر ملكۀ سبأ و نامه حضرت سليمان به او:

چندان طول نكشيد (كه هُدهُد آمد) و گفت: من برچيزى آگاهى يافتم كه تو برآن آگاهى نيافتى، من از سرزمين سَبَأْ يك خبر قطعى براى تو آورده ام. من زنى را ديدم كه بر آنان حكومت مى كند و همه چيز در اختيار دارد [و به خصوص] تخت بزرگى دارد.(2)

و ديگرى به مناسبت شكستن سدّ مأرِب و جارى شدن سيل ويرانگر به دنبال فساد و انحطاط آن قوم:

براى قوم سبأ در محل سكونتشان نشانه اى [از قدرت الهى] بود، دوباغ [بزرگ و گسترده] از راست و چپ [مسكن هايشان قرار داشت، با ميوه هاى فراوان. به آنان گفتيم:] از روزى پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد، شهرى است پاك و پاكيزه و پروردگارى آمرزنده. اما آنان [از خدا] روى گرداندند، و ما سيل ويرانگر را برآنان فرستاديم و دو باغ [پربركت] شان را به دو باغ [بى ارزش] با ميوه هاى تلخ، و درختان شوره گز، واندكى سدر مبدل ساختيم اين [كيفر] را به سزاى كفرشان به آنان داديم و آيا جز كفران كننده را كيفر مى دهيم؟!

و ميان آنان و سرزمينهايى كه بركت داده بوديم، آباديهاى آشكارى قرار داديم، و سفر در ميان آنها را به طور متناسب [با فاصلۀ نزديك] مقرر داشتيم [و به آنان گفتيم] شبها و روزها در اين آباديها با ايمنى [كامل] سفر كنيد، ولى [اين ناسپاس مردم] گفتند:

پروردگارا! ميان شهرها و آباديهاى ما دورى بيفكن، آنان بر خويشتن ستم كردند و ما

ص: 29

آنان را داستانهايى [براى عبرت ديگران] قرار داديم و جمعيتشان را به كلى متلاشى ساختيم. دراين سرگذشت آيات و نشانه ها [ى عبرتى] براى هر صابر شكرگزار است.(1)

حمزۀ اصفهانى، ويرانى اين سدّ را 400 سال پيش از ظهور اسلام،(2)ابوريحان بيرونى تقريباً پانصدسال پيش از اسلام(3) و ياقوت حموى آن را مربوط به دوران تسلط حبشيان مى داند(4) و چون تسلط حبشيان در اواسط قرن ششم بود، برخى از مورّخان آن را بين سالهاى 542 تا 570 م. حدس مى زنند.(5) در هر حال، گويا ويرانى سد، تدريجى بوده و پس از چند بار مرمّت سرانجام منهدم شده است.

در قرآن كريم از قوم تُبَّع(6) و فرجام كار آنان در دو مورد ياد شده است:

آيا اينان [اهل مكه] بهترند يا قوم تُبَّع و كسانى كه پيش از آنان بودند؟ ما آنان را هلاك كرديم چرا كه مجرم بودند.(7) پيش از آنان قوم نوح و اصحاب رسّ (8) و قوم ثمود [پيامبرانشان را] تكذيب كردند، و همچنين قوم عاد و فرعون و قوم لوط و اهل ايْكه(9) و قوم تُبّع، همگى، فرستادگان

ص: 30

الهى را تكذيب كردند و وعدۀ [عذاب] من دربارۀ آنان تحقق يافت.(1)

ثابت و اسكان مردم بدوى مقدور نبود. از اين روى برخلاف بخش جنوبى كه مردمان آن، شهرنشين و كشاورز بودند، سكنۀ اين بخش، فاقد تمدن، و عمدتاً چادرنشين و بيابانگرد بودند و شهرهاى آن، به جز مكه (كه مقارن ظهور اسلام به دلايلى كه خواهيم گفت، قدرى توسعه يافته بود) چندان اهميتى نداشتند.

به واسطۀ همين سختى طبيعت و بدى راه، حجازيان با مردمان متمدن آن روز چندان در ارتباط نبودند. اين عامل طبيعى و جغرافيايى موجب شده بود كه اين سرزمين مورد طمع و تهاجم جهانگشايان واقع نشود؛ به طورى كه جهانگشايان بزرگ دنيا مانند: رامسس دوم در قرن چهاردهم پيش از ميلاد، اسكندرمقدونى در قرن چهارم پيش از ميلاد، و ايليوس گالوس در زمان اگوست - امپراتور روم در قرن اول ميلادى - به تسخير حجاز رغبتى نشان ندهند. همچنين پادشاهان ايران در پى دست يابى به اين منطقه برنيامدند، از آن رو مردم حجاز با خاطرى آسوده به زندگى بدوى خود ادامه دادند.(1) يكى از مورّخان در اين زمينه مى نويسد:

هنگامى كه دمتريوس، سردار يونانى (پس از اسكندر) به قصد تسخير عربستان به پترا رسيد، عربهاى بيابانى آن سامان به او گفتند: اى امير بزرگ! چرا به جنگ ما آمده اى؟ ما در ريگزارى زندگى مى كنيم كه هيچ گونه وسايل زندگى براى ما فراهم نيست. ما بدين جهت به سكونت در اين بيابانهاى خشك و سوزان تن در داده ايم كه نمى خواهيم بنده و فرمانبردار كسى باشيم. اينك هداياى پيشكشى ما را بپذير و از همان جا كه هستى برگرد، و بدان كه دراين صورت ما از باوفاترين دوستان تو خواهيم بود، ولى اگر بخواهى ما را محاصره كرده، پيشنهاد صلح ما را نپذيرى، بايد مدت ها از زندگى راحت و آسايش خود چشم بپوشى، و نمى توانى طرز زندگى ما را كه از دوران شيرخوارگى تاكنون بدان خو گرفته ايم، تغيير دهى، و چنانچه چند تن از ما را به اسارت ببرى، سودى به حال تو نخواهد داشت؛ زيرا آنان هرگز نخواهند توانست اين زندگى آزاد هميشگى خود را رها كرده؛ زيربار اسارت تو بمانند.

دمتريوس كه چنين ديد، هديۀ پيشكشى آنان را پذيرفت و از جنگى كه جز مشكلات و

ص: 32

دردسر براى او چيزى نداشت، چشم پوشيده بازگشت.(1) يكى از دانشمندان مى گويد:

جزيرۀ عرب نمونۀ كامل روابط ناگسستنى ميان انسان و زمين است. اگر در داخلۀ كشورهايى چون هند و يونان و ايتاليا و انگليس و ايالات متحده از توالى اقوام عرصه جو كه يكى ديگرى را به عقب مى رانده يا تحت فرمان خود مى آورده، مهاجرتهايى بوده، در تاريخ عربستان هيچ جهانگير جنگ آزمايى كه حدود ريگستان را شكافته و اقامتگاه دائمى در آن جا به پا كرده باشد، نشانى نمى يابيم. مردم عربستان در طول همۀ قرونى كه تاريخ آن ثبت شده، بى تغيير مانده اند.(2)

مناسب شأن خود نمى دانست(1) و به دولتهاى متمدن و تشكيلات منظم شهرى به ديدۀ حقارت مى نگريست و زندگى صحرا و بيابان را به سازمانهاى شهرى ترجيح مى داد و اين از خصايص موروثى آنان بود.(2)

عرب باديه، فرزند طبيعت و زادۀ صحراى بيكران و آزاد بود؛ هيچ ساختمانى مانع جريان هواى تميز محيط او نمى شد؛ تابش خورشيد و پخش گرماى آن، بى مزاحمت ابر، ادامه داشت؛ هيچ سدّى در برابر باران و سيل برپا نگشته بود؛ همه چيز همان گونه كه آفريده شده بود، آزاد و به حال طبيعى بود. ازاين رو فرزند صحرا نيز همچون محيط خود آزاد بود، نه زراعتى او را محدود و نه صنعتى او را به خود مشغول مى ساخت، و نه شلوغى شهر در كار بود كه او را در خود فرو برد. و چون به زندگى آزاد خو گرفته بود، آزادى را دوست داشت و خود را پايبند قانون و مقررات نمى دانست، و با هركس مى خواست او را تحت فرمان خويش درآورد، با تمام نيرو مى جنگيد. تنها دو چيز او را محدود مى كرد: يكى قيد و بندهاى كيش بت پرستى و مراسم و شعائر آن، و ديگرى سنتها و آداب و رسوم قبيلگى و وظايفى كه وابستگى به قبيله براى او ايجاد مى كرد. اما پاى بندى او به سنتهاى قبيلگى با اخلاص و اعتقاد ريشه دارترى همراه بود.(3)

لامِنْس - خاورشناس بلژيكى - مى گويد:

عرب، نمونۀ دموكراسى و آزادى بود، اما دموكراسى افراطى كه هيچ حدّى براى آن متصور نيست. شورش عرب برضد هر قدرتى كه مى خواست آزادى او را محدود سازد (اگرچه اين محدوديت به صلاح وى بود) ريشۀ جرايم و جناياتى را كه بخش اعظم تاريخ عرب را پر كرده است، براى ما روشن مى سازد.(4)

ص: 34

از اجتماع خانواده، چادر و خيمه، و از اجتماع چادرها، قبيله به وجود مى آمد و حتى تشكيل اتحاديه هاى بزرگ قبايل مانند يهوديان، براساس همخونى و شجرۀ واحد بوده است.

اين عده، چادرهاى خود را طورى نزديك به هم برپا مى كردند كه از اجتماع آنها قبيله هاى چند هزار نفرى ايجاد مى شد و آنگاه دسته جمعى به دنبال دامهاى خويش مهاجرت مى كردند.(1)

نيرومندترين پيوند اجتماعى است، استوار ساخت و بدين ترتيب «ايمان مشترك» را جايگزين «خون مشترك» ساخت و همه مؤمنان را با هم برادر معرفى كرد.(1) بدين ترتيب زيربناى ساختار اجتماعى عرب دگرگون شد.

آيين اسلام اين گونه تعصب كور قبيلگى را محكوم و آن را جاهلانه و غيرمنطقى معرفى كرد: «به خاطر بياوريد هنگامى را كه كافران در دلهاى خويش تعصب جاهليت داشتند...»(1)

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «هركس تعصب بورزد يا به خاطر او تعصب بورزند، از اسلام خارج است.»(2)

نيز فرمود: «هركس به تعصب دعوت كند، يا براساس تعصب سخن بگويد يا با روح و فكر تعصب بميرد، از ما نيست.»(3)

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «برادرت را چه ظالم باشد و چه مظلوم، يارى كن». گفتند:

يارى كردن مظلوم معلوم است، برادر ظالم را چگونه يارى كنيم؟ فرمود: «از ظلم او جلوگيرى كن.»(4)

فردى از قبيله به حكم خويشاوندى و همخونى، موظف بود به افراد قبيله (بدون توجه به اينكه حق با آنهاست يا نه) كمك كند. اين وظيفه ابتدا از طرف نزديكان و اعضاى خانواده و عشيره انجام مى شد و هرگاه موفقيت حاصل نمى شد و خطر، دفع نمى گرديد، بقيۀ طايفه و قبيله به كمك مى آمدند.

اگر فردى كشته مى شد، خونخواهى، وظيفۀ نزديك ترين اقوام بود(1) و اگر مقتول از قبيلۀ ديگر بود، رسم «انتقام» اجرا مى شد و هريك از افراد قبيله قائل در معرض اين خطر بود كه جان خود را به عوض مقتول از دست بدهد؛ زيرا سنت حاكم بر صحرا مى گفت: «خون را جز خون نمى شويد!» و خون بهايى جز گرفتن انتقام پذيرفته نبود.

به يك اعرابى گفتند: آيا حاضرى از كسى كه به تو آزارى رسانده بگذرى و از او انتقام نگيرى؟ گفت: «من خوشحال مى شوم كه انتقام بگيرم و به جهنّم بروم!»(2)

اموال و فرزندانتان شما را نزد ما مقرب نمى سازد جز كسانى كه ايمان بياورند و عمل صالح انجام دهند.(1)

روزى كسرى - پادشاه ايران - از نعمان بن منذر - پادشاه حيره - پرسيد: آيا در ميان قبايل عرب، قبيله اى هست كه بر ديگران شرف و برترى داشته باشد؟ پاسخ داد: بلى. گفت: مايۀ شرف آنها چيست؟ گفت: هركس كه سه نفر از پدران او پى درپى رئيس قبيله باشد و چهارمين نفر از نسل آنها نيز به رياست برسد، دراين صورت رياست قبيله به خاندان او مى رسد.(2)

اعراب در زمان جاهليت، به فزونى افراد قبيلۀ خود افتخار مى كردند و به اين وسيله به قبايل رقيب فخر مى فروختند و با آنان به منافره مى پرداختند؛(3) يعنى با شمارش افراد خود، مدّعى مى شدند كه نفرات قبيلۀ آنان از قبيلۀ رقيب افزون تر است.

روزى ميان دو قبيله، اين گونه تفاخر آغاز شد و هريك، افتخارات قبيلگى خود را برشمرده و طرفين مدعى شدند كه اشراف و نفرات قبيلۀ آنها و وابستگانشان بيشتر است، آنگاه به سرشمارى پرداختند! شمارش اشراف و افراد زنده كارساز نشد، و خواستار شمارش مردگان شدند و به اتفاق به گورستان رفتند و به سرشمارى مردگان خود پرداختند!(4) قرآن اين گونه رقابت و تفاخر جاهلانه و دور ازعقل و منطق را نكوهش و محكوم كرد:

افزون طلبى [و تفاخر به مال و افراد] شما را به خود مشغول ساخته [و از خدا غافل نموده است] تا آنجا كه به ديدار گورها رفتيد [و قبور مردگان خود را بر شمرديد] و به آن افتخار كرديد. چنين نيست كه مى پنداريد، به زودى خواهيد دانست!(5)

ارزشمند بود، به طورى كه بسيارى از معيارهاى ارزشى آنها به نسب بازمى گشت.(1)

در ميان قبايل عرب، تفاخر نژادى شديدى حاكم بود كه نمونۀ بارز آن رقابت نژادى بين عرب عدنانى (عرب شمالى) و عرب قحطانى (عرب جنوب) بود.(2)

به همين جهت عرب به حفظ و شناخت نسب خود اهميت مى داد. نعمان بن منذر در پاسخ كسرى گفت:

هر امتى جز عرب، از نسب خود آگاهى ندارد واگر از اجداد آنها بپرسى، اظهار بى اطلاعى خواهند كرد، ولى هر عربى آبا واجداد خود را مى شناسد و بيگانگان را جزء افراد قبيلۀ خود نمى داند، وخود به قبيلۀ ديگرى داخل نمى گردد و جز پدرش به ديگرى منسوب نمى شود.(3)

بنابراين، جاى تعجب نيست كه علم «نسب شناسى» كه يكى از دانشهاى محدود آن روز عرب بود، از ارزش و احترام والايى برخوردار بوده و نسب شناسان از جايگاه خاصى بهره مند بودند.

ص: 41

آلوسى كه از صاحب نظران در مسئله «عرب شناسى» است، مى گويد:

عرب جاهلى اهميت زيادى به حفظ و شناخت نسب خود مى داد؛ زيرا اين شناخت يكى از وسايل الفت و هميارى بود. آنها محتاج ترين افراد به اين شناخت بودند؛ زيرا آنها قبايل متفرق بودند، آتش جنگ پيوسته در ميانشان شعله ور، و غارت و چپاول رايج بود و از آنجا كه نمى خواستند زير بار قدرتى بروند تا از آنها حمايت كند، ناگزير نسب خود را حفظ مى كردند تا بر دشمن خود پيروز شوند، چرا كه مهر و محبت بستگان به يكديگر و تعصب و حمايت از خويشان، موجب الفت و پشتيبانى از يكديگر مى گردد و از ذلت و تفرقه جلوگيرى مى كند.(1)

دين اسلام، هرگونه برترى نژادى را نفى كرد. با آنكه قرآن در ميان قريش و عرب نازل شد، اما هرگز مخاطب آن قريش يا عرب و امثال اينها نيست، بلكه مخاطب آن، «ناس» (\ مردم) و در موارد بيان وظايف مسلمانان، مؤمنان است. قرآن تفاوتهاى نژادى را يك امر طبيعى مى داند و فلسفۀ اين تفاوتها را شناخته شدن افراد از يكديگر معرفى مى كند و تفاخر به نژاد و نسب را محكوم و ملاك ارزش را «تقوا» اعلام مى كند:

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد [اينها ملاك امتياز نيست] گرامى ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست، خداوند دانا و آگاه است.(2)

پيامبر اسلام عليه السلام با تأكيد، تفاخر به نژاد و نسب را محكوم مى ساخت، به عنوان نمونه:

1. در فتح مكه كه دژ اصلى قريش (كه خود را از نژاد برتر مى پنداشتند) سقوط كرد، فرمود:

مردم! خداوند كبر و تفاخر به پدران را كه در جاهليت رواج داشت، در پرتو اسلام از بين

ص: 42

برد. آگاه باشيد شما از نسل آدم هستيد و آدم از خاك آفريده شده است. بهترين بندگان خدا، بنده اى است كه باتقوا باشد. عربيت پدر كسى محسوب نمى شود، بلكه زبان گويايى است. آن كس كه عملش نتواند او را به جايى برساند، نسب و شرف نژادى هم او را به جايى نخواهد رساند.(1)

2. در جريان حجة الوداع، ضمن خطبۀ مفصلى كه شامل موضوعات مهم و اساسى بود، فرمود: «هيچ عربى بر عجمى فضيلت و برترى ندارد، جز با تقوا.»(2)

3. روزى در تأييد سخنان سلمان كه در گفت وگو با قريش، در برابر تفكر نادرست و نژادپرستانۀ آنها، بر ارزشهاى معنوى تكيه مى كرد، فرمود:

اى گروه قريش! شرف و نسب هركس دين اوست، مردانگى هركس عبارت از خلق و خوى او، و ريشه و اصل هركس عبارت از عقل و فهم وادراك اوست.(3)

همچنين جنگ خونينى به نام «داحس» و «غبراء» بين قيس بن زهير - رئيس قبيلۀ بنى عبس - و حذيفة بن بدر - رئيس قبيلۀ بنى فزاره - بر سر يك مسابقۀ اسب دوانى درگرفت كه مدتها طول كشيد. داحس و غبراء نام دو اسب بود كه اولى متعلق به قيس و دومى متعلق به حذيفه بود.

قيس مدعى شد كه اسب وى برندۀ مسابقه شده است، و حذيفه ادعا كرد كه اسب او مسابقه را برده است. از همين اختلاف كوچك، آتش جنگ، بين طرفين شعله ور و منجر به قتل افراد زيادى شد.(1) اين گونه حوادث به «ايام العرب» شهرت يافته و كتابهايى پيرامون آنها نوشته شده است.

البته گاهى با دادن چند شتر به عنوان خون بها، ديۀ مقتول پرداخت مى شد. در هر قبيله، بزرگان قوم مى بايست براى اين گونه امور راه حلى پيدا كنند. اين راه حلها ارائه مى شد، ولى تحميل نمى گرديد و اغلب قبايل وقتى تن به قبول اين پيشنهادها مى دادند كه از جنگهاى طولانى خسته و فرسوده شده بودند. اگر طايفۀ قاتل، مقصر را براى اجراى قصاص، به طايفۀ مقتول مى داد، جنگى رخ نمى داد، ولى اين تسليم چندان شرافتمندانه نبود، بنابراين ترجيح مى دادند خود، مقصر را مجازات كنند. در نظر صحرانشينان، اصل و خلاصۀ اخلاق، حفظ آبرو و حيثيت بود ودرتمام اعمال خود، اين اصل را مدّ نظر قرار مى دادند.

اين مقررات و قوانين رايج بيابان، كم وبيش در شهرهاى حجاز يعنى طائف، مكه و مدينه نيز اجرا مى شد؛ زيرا ساكنان اين شهرها نيز در اجتماع خود، وضع صحرانشينان را داشتند؛ يعنى مستقل و آزاد بودند و از فرمان كسى اطاعت نمى كردند. اگرچه تعصب و آبروپرستى كه در بيابان و باديه، وضعى افراطى و مبالغه آميز داشت، در مكه به واسطۀ احترامى كه همه براى كعبه داشتند و تجارتى كه در پرتو آن صورت مى گرفت، تا حدى تعديل مى شد.(2)

قرآن، اين گونه تعصب كشى و انتقام جويى را محكوم ساخت و محور حمايت و پشتيبانى

ص: 44

را حق و عدالت قرار داد و تأكيد كرد كه مسلمانان بايد برپادارندۀ جدى عدالت باشند، اگرچه اين عدالت به زيان خود آنان يا پدر و مادر و نزديكانشان باشد:

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، كاملاً به عدالت قيام كنيد، براى [رضاى] خدا شهادت دهيد اگرچه [اين گواهى] به زيان خود شما يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد. اگر [آن كس كه برايش گواهى مى دهيد] غنى يا فقير باشد، خداوند سزاوارتر است كه از آنها حمايت كند، بنابراين از هوى و هوس پيروى نكنيد كه از حق منحرف خواهيد شد، واگر حق را تحريف كنيد يا از اظهار آن اعراض نماييد، خداوند به آنچه انجام مى دهيد، آگاه است.(1)

نوعى افتخار و مردانگى مى پنداشتند.(1)

البته رقابت بين قبايل نيز يكى از عوامل جنگ و غارت بود. كشمكش و نزاع قبايل بيشتر بر سر تصرف چراگاهها بود و گاهى نيز براى احراز رياست قبيله، كشمكش هاى خونينى ميان خانواده ها رخ مى داد؛ مثلاً وقتى كه برادر بزرگ كه سمت پيشوايى داشت، درمى گذشت، برادران ديگر به اقتضاى سن خود، به رياست قبيله طمع مى بستند. فرزندان رئيس متوفى نيز هوس مقام پدر را در دل مى پرورانيدند، از اين رو اغلب ميان قبايل و خانواده هايى كه از لحاظ نسب يا محل اقامت به يكديگر نزديك بودند، كشمكش هاى سخت و خونينى رخ مى داد.

شعرا نيز با سخنان خود آتش فتنه را دامن مى زدند؛ آنان در اشعار خود مفاخر قبيله را بر زبان مى آوردند و از قبايل ديگر عيب جويى مى كردند و با زنده كردن حوادث گذشته در اذهان، روحها را براى ستيزه جويى و كينه توزى آماده مى كردند. غالباً نزاعهايى كه ميان افراد رخ مى داد، بر سر مسائل كوچك و بى اهميت بود. وقتى آتش فتنه شعله ور مى گرديد، دو قبيله به جان هم مى افتادند و در نابودى يكديگر مى كوشيدند.(2)

وحشى گرى و دورى از تمدن، يكى ديگر از عوامل غارتگرى آنان بود. به عقيدۀ ابن خلدون، اين قوم، مردمى وحشى بودند و عادات و موجبات وحشى گرى در ميان آنان چنان استوار بود كه همچون خوى و سرشت آنان شده بود. براى مثال، آنان از اين جهت به سنگ نياز داشتند كه از آن ديگدان بسازند، از اين رو عمارتها را خراب مى كردند تا ديگ غذاپزى خود را روى سنگهاى آنها بگذارند، يا كاخها و عمارتها را به خاطر اين ويران مى ساختند تا از چوب آنها براى برپا ساختن چادر و خيمه استفاده كنند يا از آنها ميخ و ستون بسازند! خوى آنان غارتگرى بود و هرچه را در دست ديگران مى يافتند، مى ربودند و تاراج مى كردند. روزىِ آنان در پرتو نيزه هايشان فراهم مى شد. در ربودن اموال ديگران، به حد معيّنى قانع نبودند، بلكه چشمشان به هرگونه ثروت يا كالا يا ابزار زندگى مى افتاد، آن را غارت مى كردند.(3)

ص: 46

يكى از منابع درآمد آنها غارت و چپاول بود؛ وقتى كه به قبيله اى يورش مى بردند، شتران آنان را به يغما برده، زنان و كودكانشان را اسير مى كردند. قبيلۀ ديگرى نيز به همين كيفيت در كمين آنها مى نشست و در فرصت مناسب، همين بلا را برسر آنان مى آورد. وقتى دشمنى نمى يافتند، به جان هم مى افتادند، چنان كه قطامى - شاعر عصر اول اموى - ضمن اشعارى در اين زمينه چنين مى گويد:

كار ما غارتگرى و هجوم به همسايه و دشمن است، و گاهى اگر جز برادر خويش، كسى را نيابيم، او را غارت مى كنيم.(1)

در آن ايام، جنگهايى كه اساس آن قصاص و خونخواهى بين دو قبيلۀ اوس و خزرج بود، چنان در يثرب (مدينه) شدت و توسعه يافته بود كه كسى جرأت نداشت از حوالى حصار يا حدود استحكامات خويش دور شود. اين جنگجويى ها زندگى عرب را فلج كرده، آنان را از پاى درآورده بود. خداوند در قرآن، اين وضع خونبار آنان را يادآورى مى كند و از پيوند برادرى كه در پرتو اسلام بين آنان برقرار گرديد، چنين ياد مى كند:

... و نعمت [بزرگ] خدا را بر خود به خاطر بياوريد كه چگونه دشمن يكديگر بوديد و او در ميان دلهاى شما پيوند الفت ايجاد كرد، و به بركت نعمت او با هم برادر گشتيد، و شما بر لب گودالى از آتش بوديد، خدا شما را از آن نجات داد. خداوند آيات خود را چنين براى شما روشن بيان مى كند، شايد پذيراى هدايت شويد.(2)

ميان عرب، آتش بس (صلح مقدس) برقرار مى شد و اين، فرصتى بود تا عرب آرامشى داشته باشد و در پناه آن بتواند به تجارت و خريد و فروش و زيارت كعبه بپردازد.(1) اگر جنگى در اين ماهها رخ مى داد، آن را «حرب الفجّار» (\ جنگ ناروا و گناه آلود) مى ناميدند.(2)

او ازدواج مى كرد، و اگر مايل به زناشويى با وى نبود، او را به ازدواج شخصى ديگر درآورده و از مهر او استفاده مى كرد، و در صورت تمايل، حق داشت وى را به كلى از ازدواج با مردان ديگر محروم ساخته بى شوهر نگه دارد تا پس از مرگ، مال او را تصاحب كند!(1)

بنابراين ازدواج با زن پدر (\ نامادرى) منع قانونى نداشت، از اين رو قرآن از اين كار نهى كرد.(2). طباطبايى، پيشين، ج 2، ص 267.

(3) به گفتۀ مفسّران، در عصر اسلام، هنگامى كه شخصى به نام ابوقيس بن اسْلَت درگذشت و پسرش تصميم گرفت با زن پدر خود ازدواج كند، از طرف خداوند اين آيه نازل شد:

«لا تَحِلُّ لَكُمْ انْ تَرِثُوا النِساءَ...»(4)

براى شما حلال نيست كه زنان را به ارث ببريد.

تعدد زوجات نيز در جامعه آن روز بدون هيچ محدوديتى رواج داشت.(4)

مى زدند.(1) برخى نيز در اثر اقتصاد پريشانى كه گريبان گير آنان بود از ترس فقر و نادارى به زنده به گوركردن دختران مى پرداختند.(2) در مجموع، دختر در نظر آنان موجود شومى بود.

قرآن مجيد تفكر غلط آنان را در اين زمينه چنين نقل مى كند:

و هرگاه به يكى از آنان بشارت دهند كه دختر نصيب او شده، صورتش [از فرط ناراحتى] سياه مى شود و خشم خود را فرو مى خورد. به خاطر مژدۀ بدى كه به او داده شده، از قوم و قبيلۀ خود متوارى مى گردد [و نمى داند كه] آيا او را با قبول خوارى و ننگ نگه دارد يا در خاك پنهانش كند؟! آگاه باشيد كه بد حكمى مى كنند.(3)

محروميت و محكوميت زن در آثار و ادبيات عرب آن روزگاران انعكاس فراوان يافته است، چنان كه در ميان آنان معمول بود كه هركس داراى دخترى مى شد، به وى مى گفتند:

«خدا شما را از ننگ او ايمن بدارد، هزينۀ او را فراهم سازد، و قبر را خانۀ داماد قرار دهد.»(4)

شاعرى عرب در اين باره گفته است:

براى هر پدرى كه داراى دخترى است و ماندن او را دوست مى دارد، سه گونه داماد هست: خانه اى كه زير سايۀ آن قرار گيرد، شوهرى كه او را حفظ كند و قبرى كه او را فروپوشاند، ولى بهترين آنها قبر است.(5)

گفته شده كه شخصى به نام ابوحمزه به خاطر آنكه همسرش دختر به دنيا آورده بود، از وى

ص: 50

قهر كرده در خانۀ همسايه به سر مى برد. همسرش در حالى كه دختربچه را بازى مى داد، اشعارى را با اين مضمون زمزمه مى كرد:

ابوحمزه را چه شده است كه نزد ما نمى آيد و در خانه همسايه به سر مى برد؟! او از اين كه ما پسر نمى زاييم خشمگين است! به خدا سوگند اين كار در دست ما نيست! ما آنچه را كه به ما داده مى شود تحويل مى گيريم.(1)

سخنان اين مادر، در واقع ادعانامه اى بر ضد نظام حاكم در آن جامعه، و بيانگر «تراژدى زن» در ميان آن مردم است.

نخستين قبيله اى كه اين رسم غلط را بنا نهاد، قبيلۀ «بنى تميم» بود. مى گويند به دنبال خوددارى اين قبيله از پرداخت ماليات به نعمان بن منذر بين آنان جنگى درگرفت كه به اسيرى زنان و دختران تميمى منجر شد. هنگامى كه نمايندگان بنى تميم براى بازگرداندن اسيران به دربار نعمان رفتند، وى اختيار اقامت در حيره يا بازگشت به ميان بنى تميم را به خود زنان واگذار كرد.

دختر قيس بن عاصم، رئيس قبيله كه در بين اسيران بود و با يكى از درباريان ازدواج كرده بود - ماندن در دربار را برگزيد. قيس از اين جريان سخت ناراحت شد و با خود عهد كرد كه بعد از آن دختران خود را بكشد(2) و اين كار را كرد. اين رسم پس از آن كم كم در ميان قبايل ديگر نيز رواج يافت. گفته مى شود كه قبايل قيس، اسد، هذيل و بكربن وائل، به اين جنايت دست مى زدند.(3)

البته اين رسم عموميت نداشت و برخى از قبايل و شخصيتهاى بزرگ، با اين كار مخالف بودند از آن جمله، عبدالمطلب - جد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله - با اين كار مخالفت مى كرد.(4)

و

ص: 51

افرادى مانند زيدبن عمروبن نفيل و صعصعة بن ناجية گاهى دختران را هنگام زنده به گورشدن از بيم فقر، از پدرانشان گرفته و نگهدارى مى كردند(1) و گاه شترانى در برابر دختران به پدران آنها مى دادند.(2) اما شواهدى گواهى مى دهد كه اين رسم در حد وسيعى معمول بوده است؛ زيرا:

1. صعصعة بن ناجية در عصر اسلام به حضرت محمد صلى الله عليه و آله مى گفت: در جاهليت دويست و هشتاد دختر را از زنده به گورشدن نجات دادم.(3)

2. قيس بن عاصم پس از عهد خود مبنى بر كشتن دختران (كه قبلاً ياد كرديم) دوازده يا سيزده دختر خود را كشت.(4)

3. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در نخستين پيمان عقبه (در سال 12 بعثت) كه با گروهى از يثربيان بست، يكى از موادّ پيمان را خوددارى از زنده به گور كردن دختران قرار داد.(5)

4. پس از فتح مكه، يكى از مواد بيعتى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به امر خداوند از زنان مسلمان اين شهر گرفت، اين بود كه از كشتن فرزندانشان، خوددارى كنند.(6)

ص: 52

5. قرآن مجيد در موارد متعددى، اين رسم را به شدت نكوهش كرده است. اين شواهد نشان مى دهد كه اين امر از معضلات حادّ اجتماعى بوده است. قرآن كريم در اين مورد اخطار مى كند:

و فرزندانتان را از ترس فقر نكشيد، ما آنها و شما را روزى مى دهيم، مسلماً كشتن آنها گناه بزرگى است.(1) و هم چنين شركا (\ بتها) ى بسيارى از مشركان، كشتن فرزندانشان را در نظرشان زيبا جلوه داده اند تا آنان را هلاك كنند و دينشان را برآنان مشتبه سازند.(2) بى شك آنان كه فرزندان خود را از روى نابخردى و نادانى كشتند، زيانكار شدند.(3) فرزندانتان را از [ترس] فقر نكشيد، ما شما و آنها را روزى مى دهيم.(4) و آنگاه كه از دختر زنده به گور شده سؤال شود كه به كدامين گناه كشته شده است؟!(5)

ص: 53

ص: 54

شجاعت در ميدان جنگ، شهامت بى حد، بخشندگى در حدّ اسراف، سرسپردگى تام به قبيله، بى رحمى در گرفتن انتقام، خونخواهى و انتقام جويى از متجاوزانى كه نسبت به حقوق وى يا قبيله و بستگانش تجاوز كرده بود، شرف و فضيلت عرب به شمار مى رفت.(1)

البته گاهى در شعرى از اشعار جاهليت، يا مثلى از ضرب المثلهاى آن روز يا داستانى از داستانهاى آنان، نشانه اى از فكر روشن و پيوند بين علتها و معلولها به چشم مى خورد، اما اينها نيز فاقد تفكر عميق و شرح و تحليل است. اين ناتوانى از تحليل پديده ها، ريشۀ اصلى انواع و اقسام خرافات و موهوماتى است كه عرب آنها را باور داشت و كتب تاريخ عرب و اسلام پر از انواع اين گونه باورهاست.(1)

شعر عرب با تمام زيبايى لفظى آن به دليل برخوردارنبودن اين قوم از فرهنگ، تمدن و غناى فكرى و فاقد فكر و انديشۀ بلند و غناى محتوايى لازم بود. و مضامين اشعار آن دوران بيشتر بر محور عشق، شراب، زن، حماسه و مسائل قومى دور مى زد و زيبايى آن تنها در جذّابيّت لفظى و ريزه كارى هاى ادبى، خلاصه مى شد.

ولى بايد توجه داشت كه رفت وآمدهاى بازرگانان حجاز به اين دو كشور تأثير چشمگيرى در رشد فرهنگ و تعالى فكرى عرب نداشته است؛ زيرا شعاع اين تمدنها از كانال تنگى عبور مى كرد و گاهى آنچه از ديگران نقل مى شد، همراه با تحريف بود؛ چنان كه در بعضى از امثال عرب كه از امثال سليمان نقل شده يا در بعضى از داستانهايى كه از ايرانيان و روميان نقل كرده اند، تحريفهايى به چشم مى خورد. اصولاً عرب آن روز، علم را به صورت منظم از همسايگانش اخذ نمى كرد؛ زيرا موانعى بر سر راه اين كار بود كه برخى از آنها عبارت اند از:

1. موانع طبيعى، مثل كوهها، درياها و صحراها كه ارتباط عرب را با همسايگانش دشوار مى ساخت.

2. فاصلۀ زياد زندگى اجتماعى و درجۀ عقلى و فكرى عرب با ايرانيان و روميان آن زمان درحالى كه اقتباس از تمدن ملتهاى ديگر در صورت وجود نزديكى فرهنگى امكان پذير است.

3. رواج بى سوادى در ميان عرب موجب شده بود، كسانى كه با روميان و ايرانيان تماس داشتند، برخى از سخنان حكمت آميز يا برخى از قصه ها و ضرب المثلها يا حوادث تاريخى را به گونه اى نقل كنند كه ناقل به سهولت بتواند آن را به خاطر بسپارد و بدويان و امثال آنان بتوانند آن را درك كنند. بنابراين در حدّ سطحى بود و از عمق و آموزندگى لازم برخوردار نبود.

بنابراين مى توان نتيجه گرفت كه روابط عرب با كشورهاى همسايه تنها در زندگى مادّى و ادبى آنان اثر گذاشته بود.(1)

در مورد تأثير حضور يهوديان نيز گفته مى شود كه يهوديان از زمان حضرت موسى عليه السلام و بعد از آن به واسطۀ تعديات روميان به خصوص پس از خرابى اورشليم، به حجاز مهاجرت كردند.(2) آمدن يهوديان به حجاز در وضع اجتماعى عرب آن منطقه تأثير بسزايى داشت و داستانهاى تورات و تلمود نيز به عرب حجاز منتقل شد.(3)

ص: 61

اسنادى در دست است كه نشان مى دهد يهود، نسبت به عرب، در سطح فكرى و مذهبى بالاترى قرار داشتند و حتى پس از ظهور اسلام نيز گاهى برخى از مسلمانان، پرسشهاى مذهبى خود را از آنان مى پرسيدند.(1) ولى از آنجا كه آيين يهود (همچون مسيحيت) به شدت تحريف شده بود، افكارى هم كه عرب از يهود مى گرفت، آشفته و مسخ شده بود، تعاليم يهود نه تنها براى آنان راهگشا نبود، بلكه بر گمراهى و سردرگمى آنان مى افزود.

گواه اين معنا آن است كه پيامبراسلام صلى الله عليه و آله در سالهاى دعوت خود در مكه، روزى با عده اى از بزرگان عرب گفت وگو و آنان را به اسلام دعوت كرد و آياتى از قرآن مجيد را كه شامل تعاليم فطرى و اخلاقى بود، برايشان خواند، آنان همگى تحت تأثير قرار گرفتند و هر يك به گونه اى زبان به تحسين گشودند، ولى بزرگ آنان به نام مثنّى بن حارثه گفت:

ما، در ميان دو آب قرار گرفته ايم. از يك سو آبها و سواحل عرب واز سوى ديگر سرزمين ايران و نهرهاى كسرى، ما را احاطه كرده است. كسرى از ما تعهد گرفته است كه هيچ حادثه اى ايجاد نكنيم و هيچ خطاكارى را پناه ندهيم، شايد پذيرش آيين تو خوشايند شاهان نباشد. اگر در سرزمين عرب خطايى از ما سرزند، قابل چشم پوشى است، اما چنين خطايى در حوالى ايران (از طرف كسرى) قابل بخشش نيست.(1)

چنين گروگانى از طرف كسرى را مايۀ افتخار بزرگى براى خود به شمار مى آوردند!(1)

از طرف ديگر چون قبيله «بنى شيبان» با همكارى «عجلى ها» و «يشكرى ها» در جنگ «ذى قار» بر خسرو پرويز پيروز شدند.(2) اين پيروزى را بى اندازه مايۀ مباهات و سربلندى خود مى دانستند و با اينكه پيروز شده بودند، باز با ناباورى به آن مى نگريستند و هر وقت به فكر آن مى افتادند، متوحش مى شدند و جرأت نداشتند اين پيروزى را پيروزى «عرب» بر «عجم» معرفى كنند؛ بلكه آن را يك حادثۀ اتفاقى (و نه از افتخارات عرب،) و از مفاخر سه قبيلۀ درگير در جنگ به شمار مى آوردند. خودستايى آنان به خاطر اين پيروزى به جايى رسيد كه ابوتمام شاعر(3) در برابر قبيلۀ بنى تميم كه روزى به پذيرش كمان حاجب نزد كسرى افتخار مى كردند، در مدح ابودُلَف عجلى(4) چنين سرود:

اگر روزى تميم به كمان خود افتخار كند، و آن را از موجبات شرف و سربلندى خود بشمارد، شمشيرهاى شما در جنگ ذى قار تختهاى حكومت كسانى را كه كمان حاجب را به گروگان گرفته بودند، واژگون ساخت.(5)

ص: 64

در قرآن مجيد در مواردى متعدد، جاهليت در اين گونه معانى و مفاهيم به كار رفته است كه به چند مورد آن اشاره مى شود:

1. توقّعات و انتظارات بى جا و غلط گروهى از اهل كتاب كه مايل بودند پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به دلخواه آنان رأى دهد، «حكم جاهليت» ناميده شده است.(1). «قالوا اتتخدنا هزواً قال اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين.» (بقره (2):67.)(2)

2. خداوند تعصب كور قبيلگى عرب بت پرست را «تعصب جاهليت» معرفى كرده است.(3)

3. به همسران پيامبر هشدار داده شده است كه به شيوۀ جاهليت پيشين با خودنمايى بيرون نيايند.(4)

4. خداوند گروهى منافق و افراد سست ايمان را كه پس از شكست ارتش اسلام در جنگ احد، روحيۀ خود را از دست داده، دچار تشويش و بدبينى شده بودند، نكوهش مى كند كه دربارۀ خدا، گمانهايى همچون «گمان جاهليت» داشتند.(5)

5. خداوند حكايت مى كند كه وقتى قوم موسى، در برابر دستور او مبنى بر كشتن گاو، به وى گفتند: «آيا ما را مسخره مى كنى؟» موسى گفت: «به خدا پناه مى برم از اينكه از جاهلان باشم!»(5)

اميرمؤمنان على عليه السلام در ترسيم زندگى نكبت بار و تيره روزيهاى عرب بت پرست، از سبك مغزى آنها در اثر جاهليت ياد مى كند.(6)

ص: 66

ربيعة)، رئاب شنى و بَحيراى راهب را از جملۀ حنيفان شمرده اند.(1) برخى از اينان از حكما يا شعراى مشهور بودند.

البته راز گرايش به يكتاپرستى را بايد در فطرت پاك و فكر روشن آنان و بى فروغى كيشهاى رايج آن زمان، و وجود خلأ مذهبى در آن جامعه جست وجو كرد. اينان با فطرت پاك خود، وجود آفريدگار مدبّر جهان را باور داشتند و نمى توانستند آيين منحطّ و دور از خردى همچون «بت پرستى» را بپذيرند. مسيحيت و كيش يهود نيز با گذشت قرنها، اصالت و معنويت خود را از دست داده بودند و نمى توانستند درون ناآرام افراد روشن بين را آرامش بخشند. از اين رو در مورد برخى از خداجويان آمده است كه در جست وجوى آيين حق، رنج سفر را برخود هموار مى ساختند، با دانشمندان مسيحى و يهودى و ديگر افراد آگاه بحث و گفت وگو مى كردند(2) و در مورد نشانه هاى بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه در كتابهاى آسمانى به آنها اشاره شده بود، تحقيق مى كردند و چون غالباً راه به جايى نمى بردند، اصل يكتاپرستى را مى پذيرفتند. در هر حال اينكه آنان عبادت و مراسم مذهبى خود را چگونه انجام مى دادند، چندان براى ما روشن نيست.

يادآورى اين نكته لازم است كه حنيفان برخلاف پندار برخى، در هدايت و تحوّل جامعۀ عرب به سوى توحيد، نقشى نداشتند؛ بلكه چنان كه مورّخان تصريح كرده اند آنان در گوشه گيرى و حالتهاى انفرادى روزگار مى گذرانيدند، در تأمل و انديشه بودند و هيچ گاه به صورت گروه و فرقه اى سازمان يافته نبودند. دين و آيينى كه احكام ثابت و معينى داشته باشد،

ص: 68

نداشتند. آنان به همين بسنده كرده بودند كه از مراكز اجتماعات مردم دور باشند و از پرستش بتها بگريزند. چنين افرادى به همين اكتفا كرده و قانع بودند كه عقايد قومشان فاسد است.

بدون اينكه خود را به زحمت تبليغ و دعوت بيفكنند و نظر خود را آشكار كنند. از اين رو روابط آنان با قومشان عادى بود و هيچ گونه برخوردى با آنان پيدا نكردند.(1)

مى نويسد:

نخستين هيأت مسيحى كه به جنوب عربستان رفت و خبر آن درست است، همان است كه امپراتور كنتانتيوس در سال 356 م. به رياست تئوفيلوس اندوس اريوس فرستاد. اعزام هيأت مذكور، از انگيزه هاى سياست جهانى آن روزگار و رقابت امپراتورى ايران و روم برسر مناطق نفوذ در جنوب عربستان مايه مى گرفت. تئوفيلوس، كليسايى در عدن و دو كليساى ديگر در كشور حميريان بنياد كرد. مردم نجران در سال 500 ميلادى به دين جديد گرويدند.(1)

هنگام ظهور اسلام قبايل طىّ، مذحج، بهراء، سليح، تنوخ، غسّان و لخم در يمن مسيحى بودند.(2)

مهم ترين مركز مسيحيت در يمن، شهر «نجران» بود. نجران شهرى آباد و مرفّه بود، و شغل مردم آن، زراعت، بافت پارچه هاى حرير، تجارت پوست و اسلحه سازى بود. اين شهر در كنار جادۀ بازرگانى قرار گرفته بود كه تا حيره امتداد داشت.(3)

مسيحيت همچنان در يمن رواج داشت تا آنكه ذونواس در يمن به قدرت رسيد و مسيحيان را در فشار گذاشت تا از آيين خود دست بردارند؛ وقتى مسيحيان مقاومت كردند، آنان را در گودالهايى از آتش سوزاند.(4) سرانجام ذونواس با مداخلۀ دولت حبشه در سال

ص: 70

525 م. شكست خورد و مسيحيان دوباره قدرت يافتند.(1)

دست داده و دستخوش تحريف گشته بود، بنابراين نمى توانست خلأ فكرى و عقيدتى مردم آن زمان را پر كند و درون ناآرام آنان را آرامش دهد.

يهوديان در هر نقطه اى از عربستان كه سكونت مى گزيدند، در پرتو مهارت در زراعت شهرت مى يافتند. در مدينه نيز علاوه بر كشاورزى، به خاطر مهارت در حرفه هايى مانند:

آهنگرى، رنگرزى و ساخت اسلحه، شهرت به دست آورده بودند.(1)

كيش يهود در ميان قبايل حمير، بنى كنانه، بنى حارث بن كعب، كنده،(2) غسّان و جذام نيز پيروانى يافته بود.(3)

گروهى از مورّخان تصريح كرده اند كه زندقه در ميان قريش بوده و آن را از مردم حيره گرفته بودند.(1) اخذ اين كيش از حيره گواه بر اين است كه مقصود، دوگانه پرستى است؛ زيرا حيره تحت الحمايه و همسايۀ ايران بود و آيينهاى ايرانى كه بر دوگانه پرستى استوار بود به آنجا نفوذ كرده بود.

گروهى از قبيله طىّ نيز ستارۀ «ثُريّا» را پرستش مى كردند.(1) موضوع پرستش افلاك و ستارگان چنان رايج بوده كه در ادبيات وافسانه ها و خرافات عرب منعكس شده است.(2) اصولاً علاوه بر صابئين كه خورشيد و ماه را مى پرستيدند، همۀ بت پرستان، اين دو موجود آسمانى را تقديس مى كردند.(3)

قرآن مجيد از پرستش كرات آسمانى نهى، و آن را نكوهش كرده و تأكيد مى كند كه اين موجودات محدود، خود مخلوق آفريدگار جهان، و مسخّر فرمان و ارادۀ او هستند و در پيشگاه پروردگار، ساجد و خاضعند. بنابراين بايد راهنماى بشر (نه معبود او) به سوى آفريدگار بزرگ عالم باشند، چرا كه اينها نشانه هاى قدرت و علم او هستند:

و [خداوند] شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما مسخّر و رام ساخت و ستارگان نيز مسخّر [فرمان شما] شده اند، در آن، نشانه هايى است [از عظمت خدا] براى گروهى كه عقل خود را به كار مى گيرند.(4) و از نشانه هاى [قدرت] او شب و روز و خورشيد و ماه است. نه براى خورشيد سجده كنيد و نه براى ماه، براى خدا كه آفرينندۀ آنهاست، سجده كنيد اگر مى خواهيد او را بپرستيد.(5) و [آيا از كتب پيامبران پيشين به او نرسيده است كه] اوست پرودگار ستارۀ شِعرى.(6)

اين آيات گواه اين معناست كه در عصر بعثت پيامبر اسلام، پرستش اين كرات رايج بوده است.

پرستش مى كردند. عبدالله بن زبعرى - يكى از سران مكه - مى گفت: «ما، فرشتگان را مى پرستيم، يهود، عُزير را و مسيحيان عيسى را مى پرستند، از محمد بپرسيد: همۀ ما با اين معبودها به جهنم مى رويم؟!»(1)

بنومليح كه شاخه اى از قبيلۀ خزاعه بودند، جن را مى پرستيدند.(2) گفته شده نخستين كسانى كه جن را پرستيدند، گروهى از مردم يمن و سپس قبيلۀ «بنى حنيفه» بودند و پس از آنها به تدريج در ميان عرب گسترش يافت.(3) به گفتۀ برخى از مفسران، گروهى معتقد بودند كه خداوند با جنّيان ازدواج كرده و فرشتگان ثمرۀ اين ازدواجند!.(4) خداوند در قرآن پرستش جن و فرشتگان و باور نادرست دربارۀ آنان را نكوهش مى كند:

و براى خدا شريكانى از جن قرار داده اند و حال آنكه خدا آنها را آفريده است...(5). سبأ (34):40-41.

(6) و [ياد كن] روزى را كه خداوند همۀ آنان را برمى انگيزد و سپس به فرشتگان مى گويد: آيا اينان شما را مى پرستيدند؟ فرشتگان مى گويند: پيراسته و منزّهى [از اينكه همتايى داشته باشى]، ولىّ ما، تنها تويى نه آنها، بلكه جنّ را مى پرستيدند و بيشترشان به آنها ايمان داشتند.(6)

روشن است كه اين سؤال جنبۀ استفهامى و كشف مجهول ندارد؛ زيرا خداوند به همه چيز عالم است، بلكه هدف از اين سؤال اين است كه حقايق از زبان فرشتگان بيان شود تا عبادت كنندگان آنها، سرافكنده شوند. و نيز از پاسخ فرشتگان روشن مى شود كه آنان به پرستش خويش از طرف گروهى از انسانها راضى نبودند، ولى جنّيان به اين امر راضى بودند.

در هر حال پرستش اين دو دسته از موجودات نامرئى بى شباهت به آيينهاى ثنوى نبود؛ زيرا آنان جنّيان را منشأ شرّ و آزار، و فرشتگان را سرچشمۀ نور، رحمت و بركت مى پنداشتند.

ص: 78

بعضى

از اعراب، وقتى شب هنگام به دره اى وارد مى شدند، مى گفتند: «از شرّ سفيهان اين سرزمين، به بزرگ و رئيس آنها پناه مى برم!»(1) و عقيده داشتند كه با گفتن اين سخن، بزرگ جنّيان، آنها را از شر سفيهان حفظ مى كند؛ مؤيد اين معنا سخن پروردگار در قرآن است:

بگو: به من وحى شده است كه مردانى از آدميان به مردانى از جن پناه مى بردند و آنها بر سركشى و گمراهيشان مى افزودند.(2)

بود. عدنانى ها كه ساكن «حجاز»، «نجد» و «تهامه»، بودند و از نوادگان اسماعيل،(1) سالها از شريعت ابراهيم پيروى مى كردند. به گفتۀ يعقوبى:

قريش و عموم فرزندان عدنان پاى بند پاره اى از احكام دين ابراهيم بودند. آنان كعبه را زيارت مى كردند، مناسك حج را به پا مى داشتند، مهمان نواز بودند، ماههاى حرام را گرامى مى داشتند، كارهاى زشت، قطع ارتباط با يكديگر و ستمگرى را ناروا مى شمردند و بدكاران را كيفر مى نمودند.(2)

بقاياى تعاليم و سنتهاى ابراهيمى مانند اعتقاد به الله، حرمت ازدواج با مادر و دختر، مناسك حج و عمره و قربانى، غسل جنابت،(3) ختنه، كفن و دفن مردگان،(4) تا زمان ظهور اسلام همچنان در ميان آنان رايج بود و به سنتهاى ده گانۀ مربوط به نظافت بدن و ستردن موهاى زايد و مانند آن پاى بند بودند.(5) همچنين برحرمت و قداست چهار ماه حرام را كه باز از سنتهاى ابراهيم عليه السلام بود،(6) باور داشتند و اگر به عللى جنگ و خونريزى در آنها رخ مى داد، آن را جنگ «فجار» (\ ناروا و گناه آلود) مى ناميدند.(7) بنابراين، آيين توحيد در ميان عرب آن منطقه سابقۀ ديرينه داشت و بت پرستى، بعدها در آنجا نفوذ كرد و موجب انحراف آنان از آيين يكتاپرستى شد.

عرب دو عامل بوده است:

الف) شخصى به نام عَمْروبن لُحَىّ - رئيس قبيلۀ خزاعه - كه در زمان خود در مكه قدرت و نفوذ بسيار داشت و متولى كعبه بود،(1) سفرى به شام كرد و در آنجا گروهى از «عمالقه»(2) را ديد كه بت مى پرستيدند. وقتى كه از علت پرستش آنها پرسيد، گفتند: «اينها براى ما باران نازل مى كنند و ما را يارى مى دهند.» او از آنان تقاضاى بتى كرد و آنها بت «هبل» را به وى دادند و او آن را به مكه آورد و در كعبه نصب كرد و مردم را به پرستش آن دعوت نمود.(3) علاوه بر اين، دو بت «اساف»(4) و «نائله» را نيز كنار كعبه قرار داد و مردم را به پرستش آنها واداشت(5) و بدين ترتيب بت پرستى را پايه گذارى كرد. از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود:

عمروبن لحى نخستين كسى بود كه دين اسماعيل را تغيير داد و بت پرستى را پايه گذارى

ص: 81

كرد و من او را در آتش جهنّم ديدم.(1)

ب) وقتى كه فرزندان اسماعيل در مكه افزايش يافتند و ناگزير براى تأمين زندگى به شهرها و مناطق ديگر مى رفتند، بر اساس علاقه اى كه به مكه و حرم داشتند، هركدام سنگى از حرم را به احترام مكه، همراه خود مى برد و هرجا فرود مى آمد، سنگ را در نقطه اى قرار داده (همچون طواف گرد كعبه) گرد آن طواف مى كرد. كم كم انگيزۀ اصلى اين كار به فراموشى سپرده شد و هريك از اين سنگها به يك بت تبديل گرديد و هر سنگى را كه مى پسنديدند، پرستش مى كردند. بدين ترتيب آيين سابق خويش را فراموش كرده، دين ابراهيم و اسماعيل را دگرگون ساختند و به بت پرستى روى آوردند.(2)

البته اين دو عامل، نقطۀ آغاز نفوذ بت پرستى در اين منطقه بوده است. طبعاً عواملى مانند:

جهل، حسّگرايى انسان (كه مى خواهد حتى خدايش ملموس و محسوس باشد)،(3) اختلافها و رقابتهاى قبيلگى (كه هر قبيله مى خواست بت جداگانه اى داشته باشد)، رياست طلبى رؤسا و شيوخ قبايل (كه مى خواستند تودۀ مردم همچنان در جهل و گمراهى بمانند تا بهتر فرمانبرى كنند) و بالاخره تقليد كوركورانه از گذشتگان، به گسترش دامنۀ آن كمك كرد و به مرور، اشكال مختلف بت پرستى و مراسم گوناگون نيايش، نذر، رايزنى و استمداد از بتها، شاخ وبرگ فراوان يافت(4). كلبى، پيشين، ص 32.

(5) و تعداد بتها فزونى گرفت به طورى كه در هر خانه اى بتى وجود داشت كه هنگام سفر، به آن دست مى ماليدند و تبرّك مى جستند(5) و

ص: 82

هنگام فتح مكه، بالغ بر سيصد و شصت بت در اين شهر وجود داشت!(1)

... و از نادانى، براى خدا پسران و دخترانى ساخته و پرداخته اند، او پيراسته و برتر است از آنچه او را با آن وصف مى كنند... چگونه ممكن است فرزندى داشته باشد؟! حال آنكه همسرى نداشته است، و همه چيز را آفريده و او به همه چيز دانا است.(1). زخرف (43):16.(2) مقام پروردگار ما بلند و با عظمت است و او هرگز نه همسرى گرفته و نه فرزندى.(3)

خداوند در آيات متعددى، مشركان را نكوهش مى كند كه چگونه دختران را كه بد مى پنداشتند به خدا نسبت مى دهند، ولى پسران را سهم خود مى شمارند:

آيا سهم خدا دختران است و سهم شما پسران؟!(4) از آنها بپرس: آيا پروردگارت دخترانى دارد و پسران از آنِ آنها است؟! آيا ما، فرشتگان را مؤنث آفريديم و آنها ناظر بودند؟!(5) آيا لات و عزّى را، و سومين آنها، منات را ديده ايد؟ آيا سهم شما پسر است و سهم او دختر؟! در اين صورت، اين، تقسيمى ناعادلانه است! اينها فقط نامهايى است كه شما و پدرانتان بر آنها گذاشته ايد!(6) آيا از ميان مخلوقاتش دختران را براى خود انتخاب كرده و پسر را براى شما؟!(6) ميان او [خدا] و جنّ، خويشى و نسبتى قايل شده ايد درحالى كه جنيان مى دانند خود [در دادگاه الهى] احضار مى شوند. خداوند پيراسته و منزّه است از آنچه او را با آن وصف مى كنند.(7)

بنا بر يك تفسير، مقصود از نسبت و خويشى خداوند با جن، پندار آنان دربارۀ ازدواج خدا با جنيان بود و

ص: 84

فرشتگان ثمرۀ اين ازدواج بودند!(1)

2. بتها را خدايان كوچك و واسطه بين خود و «اللّه» معرفى مى كردند و پرستش آنها را موجب نزديكى به درگاه خداوند و رضايت او مى پنداشتند، درحالى كه پرستش، مخصوص خداست.

از طرف ديگر، گرچه بتها را «خالق» جهان نمى دانستند، اما براى آنها نوعى مقام «ربوبيت» و «كردگارى» قايل بودند و آنها را در تدبير امور جهان و سرنوشت بشر مؤثر مى پنداشتند و رفع گرفتاريها و مشكلات خويش را از آنها مى خواستند. درحالى كه از نظر اسلام، همچنان كه خالق جهان هستى، الله است، تدبير امور جهان نيز تنها در دست اوست(2). «و يعبدون من دون اللّه مالا يضرّهم ولا ينفعهم و يقولون هؤلاء شفعاؤنا عنداللّه قل اتنبّئون الله بما لا يعلم فى السّموات و لا فى الأرض سبحانه و تعالى عمّا يشركون.» (يونس (10):18.)(3) (\ توحيد افعالى) و بتها موجودات بى جان و فاقد ادراك و اراده اند. قرآن پندار بى پايۀ آنان را در اين زمينه چنين نقل و نكوهش مى كند:

آنها غير از خدا، چيزهايى را مى پرستند كه به آنان نه زيان مى رساند و نه سودى و مى گويند:

اينها شفيعان ما نزد اللّه هستند! بگو آيا خدا را به چيزى خبر مى دهيد كه نه در آسمانها سراغ دارد و نه در زمين! او منزه و برتر است از همتايانى كه [براى او] قرار مى دهند.(3) آگاه باشيد كه دين خالص از آنِ خداست، و كسانى كه غير او را اولياى خود قرار دادند، [و گفتند:] اينها [بتها] را نمى پرستيم مگر به خاطر اينكه ما را به الله نزديك سازند، خداوند [روز قيامت] ميان آنان [مشركان و يكتاپرستان] در آنچه با هم اختلاف دارند، داورى خواهد كرد، خداوند كسى را كه دروغگو و كفران كننده و ناسپاس است، هدايت نمى كند.(4)

و به جاى خداى يگانه معبودانى اختيار كردند تا براى آنان مايۀ عزت

ص: 85

باشد.(1)

و به جاى خداى يگانه معبودانى اختيار كردند تا مگر يارى شوند.(2)

به همين سبب كه بت پرستان، بتها را در عبادت، و نيز در تدبير امور جهان، شريك خدا قرار مى دادند، قرآن آنها را «مشرك» معرفى مى كند.

مشركان (اعم از زن و مرد) گاهى برهنه و عريان دور كعبه طواف مى كردند(1) كه پيداست با حضور جمعيت در كنار كعبه، چه صحنۀ مبتذلى به وجود مى آمد!.

قريش بتهاى خود را كه در كنار كعبه قرار داده بودند، با مشك و عنبر خوشبو كرده، در برابر آنها به سجده مى افتادند و سپس گرد آنها مى گشتند و لبيك مى گفتند.(2) گرچه حرمت چهار ماه حرام را باور داشتند، اما براى آنكه دستشان در جنگ و خونريزى باز باشد، ماهها را به صورت اسمى و ظاهرى جابه جا كرده ماههاى حرام را به تأخير مى انداختند!.(3)

موضوع به قدرى روشن است كه حتى دانشمندان غيرمسلمان منصف نيز به آن اعتراف كرده اند. به عنوان نمونه اظهارنظر سه تن از آنان را (كه طبعاً احتمال جانب دارى متعصبانه از اسلام در مورد آنها نيست) در اينجا مى آوريم:

دكتر گوستاولوبون فرانسوى مى گويد:

معجزۀ بزرگ پيامبر اسلام اين بود كه توانست پيش از مرگ خود قافلۀ پراكندۀ عرب را گرد هم آورد، و از اين كاروان سرگردان و پريشان، ملت واحدى تشكيل دهد بدان سان كه همه را در برابر يك دين خاضع كرده فرمانبر و مطيع يك پيشوا گرداند... شكى نيست كه حضرت محمد از زحمات خود نتايج و بهره هايى گرفت كه هيچ يك از اديان قبل از اسلام و از آن جمله دين يهود و نصارا، چنين بهره هايى نصيب آنان نگشت و از اين رو آن حضرت حق بسيار بزرگى به گردن اعراب دارد... ما اگر بخواهيم ارزش اشخاص را به كردار و آثار نيكشان بسنجيم به طور مسلم حضرت محمد بزرگ ترين مرد تاريخ است... ما اين دين بزرگى را كه او آورد و مردم را بدان دعوت كرد، براى پيروانش يكى از نعمت هاى بزرگ خداوندى مى شماريم.(1)

توماس كارلايل انگليسى مى گويد:

خداوند، عرب را به وسيلۀ اسلام از تاريكى ها به سوى روشنايى ها هدايت نمود و در پرتو آن، ملت خموش عرب را در آن سرزمين مرده، زنده كرد درحالى كه عرب از آغاز آفرينش، جز گروهى بى نام و نشان و بيابان گرد و تهى دست نبودند كه در باديه به سر مى بردند، نه صدايى از آنان برمى خاست و نه حركتى از آنان محسوس بود. خداوند وقتى كه پيامبرى را با نور وحى و رسالت، براى هدايت آنان فرستاد، گمنامى را به شهرت، حيرت و سردرگمى را به بيدارى، پستى را به سرفرازى، عجز و ناتوانى را به نيرومندى و جرقه را به شراره تبديل كرد. نور او همه جا تابيد، روشنايى او همه جا را فراگرفت و شعاع هدايت او شمال و جنوب و شرق و غرب جهان را به هم پيوست به طورى كه هنوز يك قرن از ظهور اسلام نگذشته بود كه حكومت اسلامى يك پاى در هند و پاى ديگر در اندلس نهاد.(2)

ص: 88

ويل دورانت مى نويسد:

... در آن هنگام كسى به خواب هم نمى ديد كه يك قرن بعد، اين مردم خانه به دوش نيمى از متصرفات آسيايى دولت روم، همۀ ايران و مصر، و بيشتر شمال آفريقا را بگشايند و به سوى اسپانيا پيش تازند. به راستى اين نمود تاريخى كه از عربستان طلوع كرد و در نتيجۀ آن اعراب بر نيمى از حوزۀ مديترانه تسلط يافتند و دين اسلام را در آن جا بسط دادند از عجيب ترين حوادث اجتماعى قرون وسطى است!(1)

را از راه تجارت تأمين كنند، ولى تجارتشان جزئى و محدود به مكه بود.(1) بازرگانان غيرعرب كالاهاى تجارتى را به مكه حمل كرده و مى فروختند. كالاها توسط بازرگانان شهر خريدارى و در داخل شهر به فروش مى رسيد،(2) يا در داخل جزيرة العرب در بازارهاى موسمى شركت مى كردند. تا آنكه هاشم - جد دوم پيامبر اسلام - با امير شام - دست نشاندۀ امپراتورى روم - پيمان بست تا تجار مكه آزادانه به اين كشور رفت وآمد كنند.(3) علاوه بر اين، او با قبايلى كه در مسير شام بودند پيمان بست تا متعرض كاروانهاى بازرگانى مكه نشوند(4) و به آنان تعهد داد كه كالاهاى بازرگانى آنان بدون اخذ كرايه، توسط تجار مكه به مقصد حمل گردد.(5) برادران او - عبدالشمس، نوفل و مطلّب - نيز به ترتيب پيمانهاى مشابهى با امير حبشه، شاه ايران(6) و پادشاه يمن(7) بستند.

پس از ايمنى راهها، هاشم خط بازرگانى بين يمن و شام را تأسيس كرد(8) كه حلقۀ اتصال آنها مكه بود كه در نيمه راه اين دو مركز تجارتى قرار گرفته بود.(9) بدين ترتيب قريش، تجارت با خارج را آغاز كردند.(10) از آن زمان تجار مكه علاوه بر شركت در بازارهاى موسمى مانند «عُكاظ»، «ذوالمجاز»، و «مَجَنّه»، در زمستان به يمن و حبشه و در تابستان به

ص: 90

شام و غزّه سفر مى كردند. آنان در اين سفرها مواد معطر، بخور، پارچه هاى ابريشمى، پوست و كالاهاى ديگر را كه از هند و چين و مناطق ديگر وارد يمن مى شد، خريدارى و از طريق خشكى، در طول جزيرة العرب از مسير حضرموت، به موازات درياى سرخ(1) به مكه حمل كرده سپس به غزه، بيت المقدس، دمشق و بندرهاى كنار درياى مديترانه منتقل مى كردند و از بازارهاى شام، گندم، روغن، زيتون، چوب و مصنوعات شام را مى خريدند. همچنين از طريق بندر جده (كه در حدود هشتاد كيلومترى مكه قرار دارد)، با عبور از درياى سرخ وارد حبشه مى شدند و بدين ترتيب كالاهاى محلى را به محل ديگر مى بردند.(2)

گشايش اين راه بازرگانى، شهر مكه را به يك مركزتجارتى پرسود تبديل كرد و تحول بزرگى در وضع مردم اين شهر به وجود آورد. خداوند برقرارى اين سفر بازرگانى را مايۀ رفاه و گشايش زندگى قريش معرفى مى كند:

قريش براى [سپاس] الفت و پيوستن شان به يكديگر [يا پيمان هايى كه بستند] الفت و پيوند [ياپيمان] شان در سفر زمستانى و تابستانى، بايد پروردگار اين خانه [كعبه] را پرستش كنند، همان پروردگارى كه آنان را از گرسنگى نجات داد و از بيم و ناامنى ايمن ساخت.(3)

صورت مى گرفت(1) و اين دو امر به توسعۀ شهر و رونق اقتصادى آن كمك مى كرد.

البته حرمت و قداست سرزمين حرم نيز كه موجب برقرارى امنيت و آرامش در محدودۀ حرم مى شد، تأثير چشم گيرى در رونق تجارت مكه داشت، چنان كه خداوند مى فرمايد:

... آيا حرم امنى در اختيار آنان قرار نداديم كه ثمرات هر چيزى [از هر شهر و ديارى] به آن آورده مى شود؟ اينها رزقى است از جانب ما، ولى بيشتر آنان نمى دانند.(2)

حضرت ابراهيم عليه السلام نيز پس از اسكان همسر و فرزندش در كنار كعبه، چنين درخواستى از خداوند كرد:

پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمينى بى آب و علف، د ركنار خانه اى كه حرم تو است، ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند، دلهايى از مردم را متوجه آنها ساز و از ثمرات به آنها روزى ده، شايد شكر تو را به جاى آورند.(3) پروردگار من! اين شهر را ايمن گردان واز مردم آن، كسانى را كه به خدا و روز رستاخيز گرويده اند، ثمرات روزى گردان.(4)

صفاى طائف كه از نظر خوشى آب و هوا پاره اى از سرزمين شام ناميده مى شد،(1) باغات و ييلاقهايى داشتند.(2)عباس بن عبد المطلب تاكستانى در طائف داشت كه محصول آن براى توليد شراب به مكه حمل مى شد.(3) او يكى از رباخواران بزرگ مكه بود.(4) پس از مرگ عبدالمطلب، پيكر او را در دو پارچۀ يمنى پيچيدند كه هزار مثقال طلا قيمت داشت.(5) (كه نشان دهندۀ ميزان ثروت بازماندگان اوست.) گفته شده كه دختر او - هند - در يك روز چهل برده آزاد كرد.(6)وليدبن مغيره - بزرگ قبيلۀ بنى مخزوم - ثروت كلان و فرزندان متعدد داشت كه همه جا زبانزد بود(7) و بعدها به خاطر غرور و بلند پروازيهايش مورد نكوهش قرآن قرار گرفت.(8) ميزان ثروت عبدالله بن جُدعان تيمى و مهمانى هاى همگانى او افسانه وار نقل شده است.(9) شعرا براى دريافت صله او را مدح مى كردند.(10) يكى از شعرا او را به «قيصر» تشبيه كرده بود.(11) مى گويند: او در يكى از جنگهاى قبيلگى، هزار شتر در اختيار هزار

ص: 93

جنگجو قرار داد(1) و صد نفر را به هزينۀ خود مسلح كرد.(2) او برده دار و كنيزفروش بود.(3) و در ظرف طلا آب مى خورد.(4) پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پس از فتح مكه، وقتى عازم جنگ حنين بود، از صفوان امية (يكى از مشركان مكه) صد زره، همراه با سلاح و ادوات لازم به عاريه (تضمينى) گرفت.(5)

2. از طرف ديگر، قريش كه از زمان قُصَىّ - جد چهارم حضرت محمد - كليددارى كعبه را از دست قبيلۀ خزاعه خارج كرده بود،(6) مسؤوليتهاى مختلف مربوط به حج و زيارت و طواف مانند: تأمين آب براى حجاج (سقايه)، مهمان دارى و پذيرايى از آنها (رفادة)، دربانى و پرده دارى كعبه (سدانة) و بالاخره نگهبانى و خدمت گزارى كعبه (عمارة) را در ميان سران تيره هاى قريش تقسيم كرده و به اين وسيله براى خود پشتوانۀ مذهبى تأمين كرده بود.

در كنار اينها امور اجتماعى شهر را نيز مانند پرچم دارى، نظارت بر پرداخت ديه و غرامت، رفع اختلافات و سفارت در ميان تيره هاى خويش تقسيم كرده، امور شهر را نيز در دست گرفته بود.(7)

ص: 94

همچنين قريش حجاج غيراهل مكه را ملزم مى ساخت كه لباس طواف را از آنها بخرند وگرنه برهنه طواف كنند! و اگر با لباس خود طواف كردند، پس از طواف، آن را دور بيندازند!(1) (تا ناگزير شوند از قريش لباس بخرند!.) چنين حجاجى حق نداشتند از غذاى همراه خود بخورند و بايد از غذاى اهل مكه استفاده كنند(2) (از بازار قريش خريد كنند!). در سال نهم هجرت كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله على عليه السلام را براى اعلام برائت از مشركان به مكه فرستاد، يكى از مواد قطعنامه اى كه على عليه السلام در مراسم عمومى حج اعلام كرد، ممنوعيت طواف برهنه بود.(3)

آگاهى از ميزان قدرت و نفوذ قريش در مكه از اين نظر اهميت دارد كه به عظمت مشكلات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پى ببريم و توجه داشته باشيم كه حضرت، با چه دشمن نيرومندى روبرو بود، به ويژه در دوران دعوت و تبليغ در مكه كه با نداشتن نيرو و پيروان قابل توجه در قلب حوزۀ قدرت قريش و نداشتن نيرو و پيروان زياد، پنجه در پنجۀ آنان افكند!.

ص: 96

ص: 98

براساس تقسيم بندى قبايل عرب به دو گروه «قحطانى» و «عدنانى»،(1) قريش به خاطر انتساب به عدنان (جد بيستم پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله) از عرب عدنانى به شمار مى رود. از ميان عرب عدنانى، همۀ تيره ها و كسانى كه سلسلۀ نسب آنان به نضربن كنانه منتهى مى شود، قرشى محسوب مى شوند؛ زيرا «قريش»، نام يا لقب او بوده است.(2)

قبيلۀ قريش(3) داراى تيره ها و شاخه هاى متعددى بود مانند: بنى مخزوم، بنى زهره، بنى امية، بنى سهم، بنى اسد و بنى هاشم(4) كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله از تيرۀ اخير است.

ص: 100

عبدالمطلب «حجت» خدا و ابوطالب «وصى» او بوده است.(1)

اين حادثه با توجه به برخى از قراين و شواهد، از جمله هجرت حضرت محمد صلى الله عليه و آله در سال 622 ميلادى و نيز وفات آن حضرت كه در سال 632 ميلادى و در سن 60-63 سالگى رخ داده، در حدود سال 569-570 ميلادى بوده است.(1)

شهر يثرب درگذشت و در همان جا به خاك سپرده شد.(1)قرآن كريم از يتيمى او چنين ياد كرده است:

آيا [پروردگارت] تو را يتيم نيافت و پناه داد و تو را گمشده يافت و هدايت كرد، و تو را فقير يافت و بى نياز كرد؟(2)

نوزاد آمنه پس از نخستين روزهاى تولد كه از شير مادر استفاده كرد(3) مدت كوتاهى ثُوَيبَه - كنيز آزادشدۀ ابولهب - او را شير داد.(4) آن گاه طبق عادت عرب(5) او را به دايه اى به نام حليمۀ سعديه از قبيلۀ بنى سعدبن بكر سپردند كه در باديه زندگى مى كرد.(6) حليمه دو سال او

ص: 105

را شير داد(1) و تا پنج سالگى نگهدارى كرد و سپس به خانواده اش تحويل داد.(2)

گويا انگيزۀ سپردن كودك به دايۀ باديه نشين، پرورش او در هواى پاك صحرا و دورى از خطر بيمارى «وبا» در شهر مكه بوده است.(3) يادگيرى زبان فصيح و اصيل عربى در ميان قبايل باديه نشين نيز انگيزۀ ديگرى است كه از سوى برخى از مورّخان معاصر عنوان شده است.(4)

جمله اى از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله با اشاره به اين موضوع نقل شده است كه شايد شاهد اين انگيزه باشد:

من از همۀ شما فصيح ترم، چه، هم قرشى هستم و هم در ميان قبيلۀ بنى سعدبن بكر شير خورده ام.(5)

در برخى از منابع تاريخى دربارۀ چگونگى انتخاب حليمه براى دايگى، آمده است كه

چون محمد صلى الله عليه و آله يتيم بود، هيچ دايه اى حاضر نشد او را بپذيرد؛ زيرا آنان مى خواستند در برابر دايگى، از پدر كودك كمك مالى دريافت كنند و چون حليمه موفق به يافتن كودكى نشد، ناگزير با وجود يتيمى محمد صلى الله عليه و آله، او را پذيرفت.(6) ولى نپذيرفتن محمد صلى الله عليه و آله از طرف دايگان

ص: 106

به خاطر يتيمى او، قابل قبول به نظر نمى رسد؛ زيرا:

1. چنان كه گفتيم در تعدادى از منابع آمده است كه عبدالله چند ماه پس از تولد محمد صلى الله عليه و آله درگذشت. بنابراين او در آن هنگام هنوز يتيم نشده بود.

2. با توجه به موقعيت ممتاز و احترام بسيار بالاى عبدالمطلب در مكه و ثروت فراوان او نه تنها دايگان از اين امر سرباز نمى زدند، بلكه براى دايگى كودك چنين خانواده اى، سرودست مى شكستند.

3. در بسيارى از منابع تاريخى كه اين قضيه نقل شده، اين بخش به چشم نمى خورد.(1)

سرپرستى و كفالت او را به عهده گرفت و تا زنده بود، از فرزندزادۀ خود به خوبى نگهبانى مى كرد و او را مورد تفقّد و نوازش فوق العاده قرار مى داد و مى گفت: «او رتبۀ والايى خواهد داشت.»(1)

پيشگويى هاى متعدد اهل كتاب از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله در كتب تاريخ و حديث، نقل شده است.(1)

2. نشانه هايى كه علماى اهل كتاب دربارۀ محمد صلى الله عليه و آله در اختيار داشتند، برخى مربوط به زندگى شخصى و ويژگيهاى بدنى او (از قبيل يتيمى در كودكى، سيما، نام) و برخى ديگر، مربوط به ويژگيهاى خانوادگى و قبيلگى او (مانند عرب بودن، ازدواج با زنى با شخصيت و...) بوده است. از بارزترين نشانه هاى بدنى حضرت، خال درشتى بين دو كتف او بوده كه «خال نبوت» يا «مُهر نبوت» ناميده مى شد.(2)

3. پيشگويى بحيرا تنها براى كاروانيان تازگى داشت؛ زيرا نه تنها ابوطالب، بلكه ساير بستگان نزديك محمد صلى الله عليه و آله نيز از آيندۀ درخشان او خبر داشتند.(3)

ويل دورانت با لحن ملايم به اين ادعاى بى اساس اشاره مى كند:

... عمويش ابوطالب پس از دوازده سالگى او را با يك كاروان تا بصرى كه شهرى در ديار شام بود، همراه برد. بعيد نيست كه در اين سفر با برخى از وجوه تعليمات دين يهود و آئين عيسى برخورد كرده باشد.(1)

در پاسخ اين اتهام و تحريف تاريخ بايد گفت:

1. به اتفاق مورّخان، محمد صلى الله عليه و آله امّى بود و خواندن و نوشتن را ياد نداشت.

2. سنّ او چنانكه گفته شد در آن هنگام از سيزده سال تجاوز نمى كرد.

3. فاصلۀ زمانى بين اين ديدار و بعثت او طولانى بود.

4. ديدار با بحيرا كوتاه، و شامل سؤالات او و پاسخ حضرت محمد صلى الله عليه و آله بود.

بنابراين چگونه مى توان باور كرد كه يك كودك درس نخوانده، در يك ديدار كوتاه، بتواند تعليمات تورات و انجيل را چنان ياد بگيرد كه بعدها در سن چهل سالگى، آن را به صورت يك شريعت كامل عرضه كند؟!

5. اگر محمد صلى الله عليه و آله چيزى از راهب ياد گرفته بود، بى شك قريشِ بهانه جو و لجوج، آن را دستاويز تبليغ برضدّ او قرار مى دادند؛ درحالى كه در تاريخ اسلام، اثرى از آن به چشم نمى خورد. در قرآن نيز كه به تهمتهاى قريش پاسخ داده شده، اشاره اى به اين موضوع نشده است.

6. اگر چنين چيزى صحّت داشت، چه طور كاروانيان، آن را نقل نكردند؟

7. اگر اين امر واقعيت داشت، چطور مسيحيان شام ادعا نكردند كه معلم محمد صلى الله عليه و آله، ما بوديم؟

8. اگر اين ادّعا درست باشد، لازمه اش اين است كه تعليمات اسلام با تعليمات تورات و انجيل يكسان باشد، درحالى كه نه تنها اين آموزه ها يكسان نيستند، بلكه قرآن بسيارى از عقايد يهود و مسيحيان و نيز موارد فراوانى از تعليمات تورات و انجيل را نقل و باطل معرفى

ص: 111

مى كند.(1). حلبى، پيشين، ج 2، ص 332.(2). محمد پيامبرى كه از نو بايد شناخت، ترجمۀ ذبيح الله منصورى، ص 5. اين كتاب ضعفها و اشتباهات و تحريفهاى فراوان دارد كه ارزش علمى كتاب را سخت كاهش داده است. شيوۀ كار مترجم آن نيز داستان ديگرى دارد كه بر اهل فضل و اطلاع پوشيده نيست. ر. ك: مجلۀ نشر دانش، سال 8، شماره 2، ص 52، مقالۀ پديده اى به نام ذبيح الله منصورى، به قلم كريم امامى.

(3) روزى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به عمربن خطاب كه از آن حضرت اجازه مى خواست از احاديثى كه از يهوديان مى شنيد، بنويسد، فرمود: «آيا همچون يهود و نصارا در دين خود، متحيّر و سرگشته ايد؟! من اين آيين نورانى و پاك را براى شما آورده ام، اگر موسى زنده بود، او نيز راهى جز پيروى از من نداشت.»(4) پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه (كه تعداد زيادى يهودى درآن زندگى مى كردند) در بسيارى از احكام و برنامه ها با يهوديان مخالفت مى كرد(5) به طورى كه آنان گفتند: «اين مرد مى خواهد با همۀ برنامه هاى ما مخالفت كند.»(4)

در ميان مسيحيانى كه اين موضوع را دستاويز سمپاشى و دروغ پردازى برضد اسلام قرار داده اند، كونستان ويرژيل گيورگيو آن را چنان مسخ شده و تحريف يافته نقل مى كند كه نه تنها با هيچ معيارى متناسب نيست، بلكه با ادعاى خود مسيحيان نيز سازگارى ندارد. وى مى نويسد:

ابن هشام - راوى عرب - مى نويسد: بحيره [؟] برخلاف تصور مردم، عيسوى نبود، بلكه مانوى محسوب مى شد و پيرو مردى بود موسوم به مانى كه در دورۀ سلطنت ساسانيان دعوى پيغمبرى كرد و بهرام اول پادشاه ساسانى در سال 276 ميلادى او را در مقابل دروازۀ گندى شاپور واقع در خوزستان برصليب كوبيد.

مانى كه دعوى پيغمبرى مى كرد و پيروان او از جمله بحيره عقيده داشتند كه خداوند در انحصار يك ملت مخصوص نيست و به تمام ملل جهان وابستگى دارد، براى اينكه تمام ملل جهان از او هستند و خداوند هر موقع كه مايل باشد پيغمبرى را در يك ملت مبعوث مى كند كه به زبان آن ملت با افراد آن صحبت كند.(5)

ص: 112

ظاهراً مقصود وى از «ابن هشام»، عبدالملك بن هشام (م 213 ه. ق)، مؤلف كتاب معروف السيرة النبوية است كه يكى از مآخذ مهم تاريخ اسلام است. ولى نه تنها در سيرۀ ابن هشام، بلكه در هيچ يك از منابع قديم اسلامى، اثرى از كلمۀ مانوى ديده نمى شود، بلكه اين شخص در نوع تواريخ، مسيحى (و به ندرت يهودى) معرفى شده است. از خود موضوع نيز مسيحى بودن او برمى آيد. حال اين پرسش مطرح است كه گيورگيو اين اطلاع را از كجا آورده است؟!

از اين گذشته كيش مانى در شام پيروانى نداشت و چنان كه در بخش «بررسى اديان و مذاهب در جزيرة العرب» گفتيم، مركز آيين مانى، ايران بود. اينك به گفتۀ يكى از محققان بايد پرسيد كه آيا ادعاى مانوى بودن بحيرا فقط به خاطر اين نيست كه مسألۀ يگانگى خداوند و جهانى بودن دين اسلام، تقليدى از مانى معرفى شود؟! اين، چيزى است كه نظاير آن را در قرنهاى پيش، از مسيحيان فراوان ديده ايم. براى آنها مهم نيست كه مترقى ترين فكر را به اديان نسخ شده نسبت دهند؛ زيرا مى دانند اين اديان پيروان چندانى ندارند تا افتخارى را ايجاد نمايند. تنها دين اسلام است كه جهان مسيحيت پس از گذشت قرنها از جنگ صليبى، هنوز هم از آن نگران است و بايد با توسل به راست و دروغ، از عظمت تعليمات اين دين در ديده ها بكاهد.(1)

ص: 113

ص: 114

بنى عبدالمطلب، بنى زهره، بنى تميم و بنى حارث (كه از تيره هاى خوشنام قريش بودند)، در خانۀ عبدالله بن جُدعان تيمى گرد آمدند و پيمان بستند كه براى يارى و گرفتن حق هر ستمديده اى همدستان شده، اجازه ندهند در مكه بر احدى ستم شود، چه وابسته به آنها باشد و چه غريبه، چه فقير و پست باشد و چه ثروتمند و باشرف. آن گاه نزد عاص رفته حق مرد زبيدى را از وى گرفتند و به آن مرد دادند.(1) حضرت محمد صلى الله عليه و آله كه در آن هنگام، بيست سال داشتند،(2) از اعضاى اين پيمان بود.

شركت محمد صلى الله عليه و آله در اين پيمان كه يك حركت جوانمردانه و نوعى حمايت از «حقوق بشر» در آن جامعۀ جاهلى بود، بيشتر از اين نظر اهميت دارد كه جوانان هم سن وسال او در مكه، سرگرم عيش ونوش و خوشگذرانى بودند و ارزشهاى انسانى مانند حمايت از مظلوم، پاك سازى جامعه و اجراى عدالت، براى آنها مفهوم نداشت؛ او دركنار بزرگان قريش در چنين پيمانى شركت كرد. او پس از بعثت، از شركت خود در اين پيمان به نيكى ياد مى كرد و مى فرمود:

در خانه عبد الله بن جدعان در پيمانى شركت كردم كه اگر به جاى آن، شتران سرخ مو به من مى دادند، آن چنان خوشحال و شاد نمى شدم، و اگر در عصر اسلام نيز مرا به چنان پيمانى دعوت كنند، مى پذيرم.(3)

اين پيمان به اين مناسبت كه افزون بر پيمانهاى موجود، و از آنها برتر بود، «حِلف الفضول» ناميده شد.(4) اين پيمان همواره پناهگاه مظلومان و بى پناهان بود و بعدها در

ص: 116

چند مورد نيز افراد غريبه و مظلوم، با استمداد از بنيانگذاران آن، از چنگ زورمندان مكه رهايى يافتند.(1)(,2)

همراه ميسره با كاروان قريش رهسپار شام شد.(1) در اين سفر بيش از سفرهاى گذشته سود عايدشان شد.(2)

ميسره در اين سفر از حضرت محمد صلى الله عليه و آله كراماتى مشاهده كرد كه او را به حيرت انداخت.

در اين سفر نُسطور راهب از پيامبرى او در آينده بشارت داد. همچنين ميسره محمد را ديد كه بر سر تجارت، با شخصى اختلاف پيدا كرد. آن مرد گفت: «به لات و عزى سوگند ياد كن تا سخنت را بپذيرم.» او پاسخ داد: «در عمرم هرگز به لات و عزى سوگند ياد نكرده ام.»(3) ميسره در بازگشت از سفر، كرامات محمد صلى الله عليه و آله و آنچه را مشاهده كرده بود، براى خديجه بازگو كرد.(4)

در گذشته بودند(1) بزرگان قريش، همه علاقه مند به ازدواج با او بودند؛(2) مردان نامدارى همچون ُ عقبة بن ابى معيط، ابوجهل و ابوسفيان از او خواستگارى كرده بودند و او موافقت نكرده بود.(3)

از سوى ديگر، خديجه با محمد صلى الله عليه و آله خويشاوند بود و نسب هر دو در قُصىّ به هم مى رسيد.

او اطلاعاتى از آيندۀ درخشان محمد صلى الله عليه و آله داشت(4) و علاقه مند به ازدواج با او بود.(5) خديجه به محمد صلى الله عليه و آله پيشنهاد ازدواج كرد و محمد صلى الله عليه و آله با موافقت عموهايش، اين پيشنهاد را پذيرفت و در يك جمع خانوادگى ازدواج صورت گرفت.(6) بنابر قول مشهور در اين هنگام خديجه چهل سال و محمد صلى الله عليه و آله بيست و پنج سال داشت.(7) خديجه نخستين زنى بود كه

ص: 119

محمد صلى الله عليه و آله با او ازدواج كرد.(1)

بنى شيبه [يا باب صفا] وارد مسجد [الحرام] شود، دربارۀ نصب حجرالاسود، در ميان قبايل داورى كند، ناگاه محمد صلى الله عليه و آله از آن در وارد شد. همه گفتند: اين محمد امين است و ما همگى به حكم او راضى هستيم. به دستور امين قريش، پارچه اى آوردند. او پارچه را پهن كرد و حجرالأسود را در ميان آن گذاشت و از رؤساى قبايل خواست كه هركدام گوشه اى از آن را بگيرند و مشتركاً سنگ را تا پاى ديوار ببرند، چون سنگ را نزديك ديوار آوردند او با دست خويش آن را در جاى اوليه قرار داد.(1) با اين تدبير لطيف، اختلاف ميان قبايل حل و از بروز يك جنگ خونين جلوگيرى شد.

على عليه السلام در آن زمان، شش سال داشت(1) و در دورۀ حساس شكل گيرى شخصيت و تربيت پذيرى به سر مى برد. گويا محمد صلى الله عليه و آله مى خواست با تربيت يكى از فرزندان ابوطالب، زحمات وى و همسرش فاطمه بنت اسد را جبران كند و از ميان فرزندان ابوطالب على را مستعدتر مى ديد. چنان كه پس از قبول تكفل او فرمود: «همان را برگزيدم كه خدا او را براى من برگزيد.»(2)

محمد صلى الله عليه و آله عنايت و محبت فراوانى به على عليه السلام داشت و در تربيت او از هيچ كوششى دريغ نمى ورزيد. فضل بن عباس (يكى از پسرعموهاى على) مى گويد: از پدرم (عباس بن عبدالمطلب) پرسيدم: «پيامبر اسلام كدام يك از پسران خود را بيشتر از همه دوست داشت؟

گفت: على بن ابى طالب را.

گفتم: من از پسران رسول خدا پرسيدم!

گفت: رسول خدا على را از همۀ پسرانش بيشتر دوست مى داشت و از همۀ آنها به او مهربان تر بود. از زمان طفوليت على هرگز نديديم پيامبر او را از خود جدا كند، مگر در سفرى كه براى خديجه انجام مى داد. ما هيچ پدرى را نسبت به فرزندش، مهربان تر از رسول خدا نسبت به على نديديم و هيچ فرزندى را نسبت به پدرش، فرمانبردارتر از على نسبت به پيامبر نديديم.»(3)

محمد صلى الله عليه و آله پس از بعثت، چنان به آموزش على و آشنا ساختن او با تعليمات اسلام تأكيد داشت كه اگر شب بر او وحى نازل مى شد، قبل از صبح آن را به وى ياد مى داد و اگر روز بر او وحى مى شد، پيش از شب به وى مى آموخت.(4) از على عليه السلام پرسيدند: «چگونه بيش از ديگر

اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله، از آن حضرت حديث ياد گرفته اى؟» او پاسخ داد: «هرگاه از پيامبر مى پرسيدم،

ص: 122

پاسخ مى داد، و هر وقت ساكت مى شدم، او ابتدا براى من حديث مى گفت.»(1) على عليه السلام در دوران خلافت خود از اين دورۀ تربيتى خويش چنين ياد مى كند:

شما [ياران پيامبر] از خويشاوندى نزديك من با رسول خدا و موقعيت خاصى كه با آن حضرت داشتم آگاهيد و مى دانيد موقعى كه من خردسال بودم، پيامبر مرا در آغوش مى گرفت و به سينۀ خود مى فشرد و مرا در بستر خود مى خوابانيد، به طورى كه بدن او را لمس مى كردم، بوى خوش او را مى شنيدم و او غذا در دهان من مى گذارد.

من همچون بچه اى كه به دنبال مادرش مى رود، همه جا همراه او مى رفتم، هر روز يكى از فضايل اخلاقى خود را به من تعليم مى كرد و دستور مى داد كه از آن پيروى كنم. پيامبر هر سال در كوه حراء به عبادت مى پرداخت و جز من كسى او را نمى ديد... هنگامى كه وحى بر او نازل شد، صداى شيطان را شنيدم، به رسول خدا عرض كردم: اين ناله چيست؟ فرمود: اين، نالۀ شيطان است و علت ناله اش اين است كه او از اينكه در روى زمين اطاعت شود، نااميد شده است. آنچه را من مى شنوم تو نيز مى شنوى و آنچه را مى بينم تو نيز مى بينى، جز اينكه تو پيامبر نيستى، بلكه وزير [من] و بر خير و نيكى هستى.(2)

اين گفتار گرچه مى تواند مربوط به عبادت پيامبر صلى الله عليه و آله در حرا پس از بعثت باشد، اما با توجه به اينكه عبادت پيامبر در حراء غالباً قبل از رسالت بوده، مى توان گفت كه اين موضوع مربوط به دوران قبل از رسالت حضرت محمد صلى الله عليه و آله و شنيدن نالۀ شيطان، به هنگام بعثت آن حضرت، يعنى نزول نخستين آيات قرآن بوده است. درهرحال، پاكى روح على عليه السلام و تربيتهاى پى گير پيامبر صلى الله عليه و آله، سبب شد كه او در همان دوران كودكى، با قلب حسّاس، ديدۀ نافذ، گوش شنوا و بصيرت خاص، چيزهايى را ببيند و بشنود كه ديدن و شنيدن آنها براى مردم

عادى مقدور نبود.

ص: 123

ص: 124

ص: 126

مى گفت: «السلام عليك يا محمد رسول الله» ولى او گمان مى كرد صدا از سنگ و زمين است و هرچه دقت مى كرد چيزى نمى ديد.(1)

حضرت محمد، (نزديكى هاى بعثت) كه به اوج رشد فكرى و عقلى رسيده بود، از محيط آلودۀ خويش رنج مى برد و از مردم كناره مى گرفت.(2) او از سى وهفت سالگى، حالاتى روحانى داشت و احساس مى كرد دريچه اى از غيب به رويش باز شده است. آنچه بارها از اعضاى خاندانش و نيز دانشمندان اهل كتاب مانند بحيرا، نُسطور و ديگران شنيده بود، درحال رخ دادن بود؛ زيرا نور مخصوصى مى ديد و اسرارى بر او فاش مى شد و بارها سروش غيبى به گوشش مى رسيد، ولى كسى را نمى ديد!.(3) مدتى در خواب صدايى مى شنيد كه او را پيامبر خطاب مى كرد. روزى در بيابانهاى اطراف مكه، شخصى او را رسول الله صدا كرد. او پرسيد:

«كيستى»؟ در پاسخ شنيد: «من جبرئيلم، خداوند مرا فرستاده تا تو را به پيامبرى مبعوث گرداند.» محمد صلى الله عليه و آله وقتى اين خبر را به همسرش خديجه داد، او با خوشحالى گفت: «اميدوارم چنين باشد.»(4)

محمد صلى الله عليه و آله در اين دوره، چند روز در سال در كوه «حِراء»(5) خلوت مى گزيد و به عبادت و

ص: 128

نيايش مى پرداخت.(1) اين گونه كناره گيرى و عبادت در حِراء، در ميان خداپرستان قريش سابقه داشته است.(2) نخستين كسى كه اين سنت را گذاشت عبدالمطلب، جدّ محمد صلى الله عليه و آله بود كه چون ماه رمضان مى رسيد به كوه حراء مى رفت و مستمندان را اطعام مى كرد.(3)

بخوان به نام پروردگارت كه [جهان و جهانيان را] آفريد.

آنكه انسان را از خون بسته آفريد.

بخوان كه پروردگارت بزرگوارترين [بزرگواران] است.

آنكه به وسيلۀ قلم [دانش] آموخت.

آنچه را كه انسان نمى دانست به وى آموخت.

خداوند، ديدار فرشتۀ وحى (جبرئيل) با محمد صلى الله عليه و آله و ابلاغ پيام او را در دو جا از قرآن مجيد تصوير كرده است:

سوگند به ستاره هنگامى كه افول مى كند

كه يار شما [محمد] نه گمراه شده است و نه منحرف

و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى گويد.

آنچه مى گويد چيزى جز وحى كه بر او نازل شده، نيست.

او را آن [فرشتۀ] بس نيرومند [جبرئيل] آموخته است.

همان كه توانايى فوق العاده و سلطه دارد.

درحالى كه [آن فرشته] در افق اعلا قرار داشت.

سپس [به محمد] نزديك و نزديك تر شد.

تا آنكه فاصلۀ او [با محمد] به اندازۀ دو كمان يا كم تر شد.

در اين هنگام خداوند آنچه را وحى كردنى بود به بنده اش وحى كرد.

قلب [محمد] در آنچه ديد دروغ نگفت.

آيا دربارۀ آنچه [محمد با چشم خود] مى بيند، با وى ستيزه مى كنيد؟!(1)

ص: 130

سوگند به ستارگانى كه باز مى گردند.

و از ديدگان پنهان مى شوند.

و سوگند به شب، هنگامى كه پشت كند و سپرى شود.

و سوگند به صبح، هنگامى كه بردمد.

كه اين [قرآن] گفتار فرستادۀ بزرگوارى [جبرئيل] است.

فرستاده اى نيرومند كه نزد [خداوندِ] صاحب عرش، داراى مقام والايى است.

درآنجا [در ميان فرشتگان] مورد اطاعت [و در پيشگاه خدا] امين است.

و يار شما [محمد] ديوانه نيست.

او [جبرئيل] را در افق روشن ديده است.

و او بر غيب [و آنچه از طريق وحى دريافت داشته] بخيل نيست.

[كه چيزى از آن بكاهد يا ناگفته بگذارد].

اين [قرآن] سخن شيطان رجيم نيست.

پس به كجا مى رويد؟!(1)

گرفت و به سختى فشارم داد به حدى كه طاقتم تمام شد، سپس رهايم كرد و گفت: بخوان، گفتم: خواندن نمى دانم. دوباره مرا گرفت و به سختى فشار داد به حدى كه طاقتم تمام شد، آنگاه رهايم كرد و گفت: بخوان. گفتم: خواندن نمى دانم. بار سوم مرا گرفت و به سختى فشار داد به حدى كه طاقتم تمام شد، سپس رهايم كرد و گفت: بخوان به نام پروردگارت كه آفريد...

[تا آيۀ پنجم].

آن گاه رسول خدا درحالى كه دلش مى لرزيد بازگشت و با آن حال نزد خديجه رفت و گفت: مرا بپوشانيد، مرا بپوشانيد! او را پوشاندند تا اضطراب و ترس او ريخت [!]، رسول خدا آنچه پيش آمده بود، براى خديجه بيان كرد و گفت: بر خويشتن بيمناكم [!]. خديجه گفت:

هرگز! به خدا سوگند خداوند تو را خوار نخواهد كرد؛ زيرا تو، به خويشانت نيكى و به مردم بخشش مى كنى، تهيدستان را دارا، مهمانان را پذيرايى و پيش آمدهاى حق را يارى مى كنى.

سپس خديجه همراه او نزد پسر عمويش ورقة بن نوفل رفت. او پيرمردى نابينا بود و در زمان جاهليت به مسيحيت گرويده بود و زبان عبرى را مى داشت و انجيل را با اين زبان مى نوشت.

خديجه به او گفت: «عموزاده! از برادرزاده ات بشنو [كه چه مى گويد؟].» ورقه گفت:

«برادرزاده چه مى بينى؟» رسول خدا آنچه ديده بود به او خبر داد. ورقه گفت: «اين همان ناموس [فرشته] است كه بر موسى نازل شده است. كاش من امروز جوان بودم. كاش آن روز كه قومت تو را بيرون مى كنند، زنده بودم.» رسول خدا گفت: «مگر مرا بيرون مى كنند؟» گفت:

«آرى...»(1)

1. روايت كننده اين گزارش، عايشه است و او در سال چهارم يا پنجم بعثت متولد شده است.(1) پس او در زمان حادثه نبوده است تا شاهد عينى باشد، و چون نام راوى اصلى را كه احتمالاً از او شنيده ذكر نمى كند، نقل او فاقد سند و به اصطلاح «مُرْسَل» است و روايت مرسل فاقد اعتبار است.

2. براساس اين روايت، فرشتۀ وحى چندين بار به محمد صلى الله عليه و آله تكليف خواندن كرده و او اظهار ناتوانى نموده است! درحالى كه اگر مقصود اين بوده كه حضرت كلام خدا را از روى لوحى و نوشته اى بخواند، چنين چيزى معقول نيست؛ زيرا خدا و فرشتۀ او مى دانستند او امّى است و قدرت خواندن ندارد. و اگر مقصود خواندن آيات به دنبال فرشتۀ وحى بوده باشد، اين عمل امر دشوارى نبوده است تا محمد صلى الله عليه و آله (كه به هوش و خردمندى معروف بود،) در سنين كمال عقلى و فكرى از آن عاجز باشد!

3. فشارهاى مكرر پيامبر اسلام توسط فرشتۀ وحى، چه مفهومى مى تواند داشته باشد؟! درحالى كه مى دانيم يادگيرى، يك امر ذهنى است و فشار جسمى تأثيرى در آن ندارد. اگر تصور كنيم كه اين كار براى آن بوده كه حضرت، به قدرت خداوند، به صورت ناگهانى قدرت خواندن بيابد، تنها ارادۀ خدا در ايجاد آن كافى بوده است و نيازى به اين مقدّمات نداشته است. و اگر فشار ياد شده را مربوط به ارتباط حضرت محمد با مبدأ جهان هستى و عالم غيب بدانيم (چون پيامبر اسلام با تمام عظمتش، در هر حال جنبۀ مادى و خاكى نيز داشته و ارتباط انسان خاكى با مبدأ هستى مستلزم چنين فشارى است!)، باز هم فاقد توجيه خواهد بود؛ زيرا چنان كه خداوند به صراحت در قرآن بيان نموده، ارتباط پيامبران با عالم غيب از يكى از اين سه راه بوده است:

1. ارتباط مستقيم و دريافت پيام الهى بدون هيچ واسطه اى!؛

2. از طريق شنيدن صدا، بدون مشاهدۀ صاحب صدا؛

3. توسط فرشتۀ وحى.(2)

ص: 133

تنها در صورت دريافت وحى از طريق ارتباط مستقيم و بى واسطه بوده كه پيامبر اسلام فشار و سختى تحمل مى كرده و براساس برخى روايات، رنگ چهره اش دگرگون مى شده و قطرات عرق، مانند دانه هاى مرواريد از صورتش مى ريخته است.(1) اما اگر پيام الهى توسط فرشته ابلاغ مى شده، حضرت هيچ حالت مخصوصى پيدا نمى كرده است، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمود: «هر وقت وحى را جبرئيل مى آورد، پيامبر صلى الله عليه و آله با حال عادى مى فرمود:

اين، جبرئيل است، يا جبرئيل به من چنين و چنان گفت، اما اگر وحى مستقيماً بر او نازل مى شد، احساس سنگينى مى كرد و حالتى چون بيهوشى به او دست مى داد.»(2) در صورتى كه جبرئيل حامل وحى بود، نه تنها حضرت از ديدن جبرئيل احساس خاصى نمى كرد، بلكه جبرئيل هر وقت به حضور او مى رسيد، بدون كسب اجازه وارد نمى شد و در محضر پيامبر با نهايت ادب مى نشست.(3)

با اين توضيح چون به اتفاق مورخان، نخستين آيات قرآن را جبرئيل در غار حراء، آورده بود، هيچ جهتى براى احساس فشار و سنگينى وجود نداشته است. البته اين، هرگز به معناى نفى احساس سنگينى مسئوليت و نگرانى آن حضرت از مخالفت بت پرستان نيست.

4. با توجه به آمادگى هايى كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله داشته و قبلاً پيامهاى غيبى دريافت مى داشته، دليلى نداشت كه حضرت غافل گير شده، دچار ترس و اضطراب شود. گذشته از اين، در تعدادى از منابع آمده كه جبرئيل در ابتدا شب شنبه و شب يك شنبه نزد پيامبر آمد و بار سوم (يعنى روز دوشنبه) بود كه رسالت را به او ابلاغ كرد.(4) پس در حراء نيز نخستين

ديدار حضرت با فرشته نبوده كه از مشاهدۀ او دچار ترس و اضطراب گردد! اصولاً تا كسى

ص: 134

آمادگى هاى لازم را از هر نظر براى اخذ سرّالهى (رسالت) نداشته باشد، خداى حكيم چنين منصب بزرگى را به عهدۀ او نمى گذارد.

5. چگونه قابل قبول است كه اطلاعات خديجه (كه يك فرد عادى بوده)، بيشتر از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله باشد و با مشاهدۀ آثار ترس و اضطراب حضرت، او را دلدارى دهد؟!

6. از همه بدتر اين است كه تصور كنيم حضرت محمد كه به رسالت و مسئوليت هدايت مردم مبعوث شده بود، خود نمى دانسته چه اتفاقى افتاده و پيك الهى را نمى شناخته و پيام او را درست تشخيص نمى داده تا آنكه پيرمرد نابيناى مسيحى، بر پاى ورقۀ رسالت او مهر تأييد نهاده و محمد صلى الله عليه و آله با اظهارات او، به رسالت خويش اطمينان حاصل كرده و دلش آرام گرفته باشد. بى پايگى اين سخن به قدرى آشكار است كه نيازى به هيچ دليل و برهانى ندارد.

7. قابل توجه است كه چنين صحنۀ زننده و افسانه اى، دربارۀ بعثت هيچ پيامبرى از پيامبران الهى در هيچ يك از منابع اسلامى نقل نشده است با آنكه شرايط زمان و مكان بعثت بعضى از آنها (همچون حضرت موسى) به ظاهر چنين وضعى را اقتضا مى كرده است.

8. شك و ترديدى كه در اين گزارش به حضرت محمد نسبت داده شده، با آيۀ قرآن سازگار نيست كه مى گويد: «قلب [محمد] در آنچه ديد، دروغ نگفت.»(1)

طبرسى - دانشمند و مفسر نامدار شيعه - مى گويد:

خداوند به رسول خود وحى نمى كند مگر آنكه آن را با دلايل روشن همراه مى سازد و او اطمينان پيدا مى كند كه آنچه بر او وحى مى شود از جانب خدا است و نياز به چيزى ديگر پيدا نمى كند و دستخوش ترس و اضطراب نمى گردد.(2)

امام صادق عليه السلام در پاسخ يكى از اصحابش كه پرسيد: چرا رسول خدا هنگام دريافت وحى، ترس آن را نداشت كه اين از وسوسه هاى شيطان باشد، پاسخ داد: «خداوند وقتى بنده اى را به

رسالت منصوب مى كند، به او اطمينان خاطر و آرامش مى بخشد، به طورى كه هرچه از جانب

ص: 135

خدا بر او نازل مى گردد، همانند چيزى است كه خود به چشم مى بيند.»(1)

شارحان كتاب صحيح بخارى و صحيح مُسْلِم (كه روايت عايشه در آنها نقل شده) با آنكه دانشمندان برجسته اى بوده اند، اما چون اصل روايت را مُسَلَّم گرفته اند، در تفسير و توضيح آن درمانده و دست به توجيهات سست و بى پايه اى زده اند كه مايۀ بسى تعجب است.(2)

دربارۀ بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله چند حديث مشابه نيز از طريق راويانى چون عبدالله بن شدّاد، عبيدبن عُمير، عبدالله بن عباس و عروة بن زبير نقل شده كه با توضيحاتى كه داديم، جعلى بودن آنها نيز روشن مى گردد و نيازى به طرح آنها نيست.(3) اين گزارش نادرست به كتابهاى مسيحيان نيز راه يافته و برخى از آنان، آن را دستمايه اى براى سم پاشى و وسوسه بر ضد پيامبراسلام صلى الله عليه و آله قرار داده اند(4) كه با اين نقد، بى پايگى برداشتهاى آنها نيز روشن مى گردد.

ص: 136

نخستين فردى بود كه به پيامبر گرويد؛(1)(,2) زيرا طبيعى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از بازگشت از حراء، آيين خود را نخست با خديجه كه همسرش بود و على كه عضو آن خانه و پرورش يافتۀ آن حضرت بود در ميان بگذارد و آن دو كه صدق، پاكى و نشانه هاى نبوت محمد صلى الله عليه و آله را بهتر از هركس ديگر مى دانستند و مى شناختند، او را تصديق كنند.

2. دانشمندان و محدثان بزرگ نقل مى كنند: پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله روز دوشنبه به نبوت مبعوث شد و على فرداى آن روز (سه شنبه) با او نماز خواند.(1)

3. على عليه السلام خود مى فرمايد:

آن روز اسلام جز به خانۀ پيامبر و خديجه راه نيافته بود و من سومين آنها بودم. نور وحى و رسالت را مى ديدم، و بوى نبوت را مى شنيدم.(2)

4. اميرمؤمنان عليه السلام در جاى ديگر، از سبقت خود در اسلام چنين ياد مى كند:

خدايا من نخستين كسى هستم كه به سوى تو بازگشت و پيام تو را شنيد و به دعوت پيامبر پاسخ گفت. پيش از من جز پيامبر، كسى نماز نگزارد.(3)

5. باز خود آن حضرت فرمود:

من بندۀ خدا و برادر پيامبر و صدّيق اكبرم، اين سخن را پس از من جز دروغگوى

ص: 139

افتراساز، نمى گويد. من هفت سال پيش از مردم با رسول خدا نماز گزاردم.(1)

6. عُفيف بن قيس كِنْدى مى گويد:

من در زمان جاهليت بازرگان عطر بودم. در يكى از سفرهاى تجارتى وارد مكه شدم و مهمان عباس [يكى از بازرگانان مكه و عموى پيامبر] شدم. در يكى از روزها در مسجدالحرام در كنار عباس نشسته بودم، خورشيد به اوج رسيده بود، در اين هنگام جوانى به مسجد درآمد كه صورتش همچون قرص ماه نورانى بود. نگاهى به آسمان كرد و سپس رو به كعبه ايستاد و شروع به خواندن نماز كرد. چيزى نگذشت كه نوجوانى خوش سيما به وى پيوست و در سمت راست او ايستاد. سپس زنى كه خود را پوشانده بود، آمد و در پشت سر آن دو نفر قرار گرفت و هر سه با هم مشغول نماز و ركوع و سجود شدند.

من [از ديدن اين منظره كه در مركز بت پرستان، سه نفر آيين ديگرى غير از كيش بت پرستى برگزيده اند] در شگفت ماندم و رو به عباس كرده، گفتم: حادثۀ بزرگى است! او نيز اين جمله را تكرار كرد و افزود: آيا اين سه نفر را مى شناسى؟ گفتم: نه. گفت: نخستين كسى كه وارد شد و جلوتر از هردو نفر ايستاد، برادرزادۀ من محمدبن عبدالله، و دومين فرد، برادرزادۀ ديگر من، على بن ابى طالب، و سومين شخص، همسر محمد است. محمد مدّعى است كه آيين او از طرف خدا نازل شده است. و اكنون در روى زمين جز اين سه نفر كسى از اين دين پيروى نمى كند.(2)

ص: 140

اين قضيه به خوبى نشان مى دهد كه در آغاز دعوت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله، غير از همسرش خديجه، تنها على آيين او را پذيرفته بوده است.

پيشگامى در پذيرش اسلام، ارزشى است كه قرآن روى آن تكيه كرده واعلام نموده:

«كسانى كه درگرايش به اسلام پيشگام بوده اند، در پيشگاه خدا ارزش والايى دارند. و پيشگامان آنان مقربانند.»(1) توجه خاص قرآن به موضوع سبقت در پذيرش آيين اسلام به حدّى است كه كسانى را كه پيش از فتح مكه ايمان آورده، در راه خدا از جان و مال خود گذاشته اند، از آنان كه پس از پيروزى مسلمانان بر مكّيان، ايمان آورده و جهاد كرده اند، برتر شمرده است:

كسانى از شما كه پيش از پيروزى [\ فتح مكه] در راه خدا انفاق كردند و سپس به جهاد پرداختند، با كسانى كه بعد از آن در راه خدا انفاق و جهاد كردند، يكسان نيستند، بلكه آنان در پيشگاه خدا مقامى برتر دارند و خداوند به هر دو، وعدۀ نيك داده است....(2)

علت برترى ايمان مسلمانان، پيش از فتح مكه (كه در سال هشتم هجرت رخ داد) اين است كه آنان هنگامى ايمان آوردند كه اسلام در جزيرة العرب قدرت نيافته بود و هنوز پايگاه بت پرستان، يعنى شهر مكه، به صورت دژ شكست ناپذيرى باقى بود و خطرهايى از هر سو جان و مال مسلمانان را تهديد مى كرد. البته مسلمانان پس از هجرت به مدينه و گرايش دو قبيلۀ اوس و خزرج و قبايل اطراف مدينه به اسلام، از پيشرفت و ايمنى نسبى برخوردار شدند و در بسيارى از درگيرى هاى نظامى پيروز شدند؛ اما خطر هنوز به كلى برطرف نشده بود. بنابراين درصورتى كه گرايش به اسلام و بذل مال و جان در چنين شرايطى، از

ص: 141

ارزش

خاصى برخوردار باشد، قطعاً چنين كارى در آغاز دعوت پيامبر كه قدرتى جز قدرت قريش و نيرويى جز نيروى بت پرستان نبود، ارزش بالاتر و بيشترى خواهد داشت. از اين رو سبقت در اسلام در ميان ياران پيامبر، از افتخارات مهم به شمار مى رفت. با اين توضيح، ميزان ارزش پيشگامى على عليه السلام در اسلام به خوبى روشن مى گردد.

فرستادگان قريش، براى بازگرداندن مهاجران به دربار نجاشى وارد شدند، در گفت وگو با درباريان، از گرايش جوانان مكه به اسلام شكوه كردند.(1)

شخصى از قبيلۀ «هُذَيْل» وارد مكه شد و پيامبر، او را به اسلام دعوت كرد. ابوجهل به مرد هُذَلى گفت: «مبادا سخن او را بپذيرى؛ زيرا او ما را بى خرد، و پدران ما را كه مرده اند، اهل آتش معرفى مى كند و حرفهاى عجيب ديگر مى زند!»

هذلى گفت: «چرا او را از شهر خود بيرون نمى كنيد؟»

ابوجهل پاسخ داد: «اگر او بيرون رود و جوانان سخن او را بشنوند و شيرين زبانى او را ببينند از او پيروى خواهند كرد و ممكن است به كمك آنان به ما حمله كند.»(2)

عُتبه - يكى از اشراف قريش - نيز در ديدار با اسعدبن زراره، يكى از بزرگان خزرج در يثرب، از گرايش جوانان به رسول خدا صلى الله عليه و آله، شكوه كرد.(3)

بررسى فهرست مسلمانان نخستين، نشان مى دهد كه بيشتر آنان هنگام اسلام آوردن، كمتر از سى سال داشته اند؛ مثلاً سعدبن وقّاص 17(4) يا 19(5) ساله، زُبيربن عوّام 15(6) يا 16(7) و عبدالرحمن بن عوف 30 ساله بوده است؛ زيرا ده سال پس از «عام الفيل» متولد شده بود.(8)مصعب بن عُمَيْر نيز حدود 25 سال داشت؛ زيرا هنگام شهادت در جنگ احد - در سال سوم

هجرت - حدود چهل سال داشت.(9)ارقم كه منزلش را در اختيار پيامبر صلى الله عليه و آله قرار داده بود، بين

ص: 143

20 تا 30 ساله بوده است؛ زيرا هنگام درگذشت - در سال 55 هجرى - هشتاد و اندى سال داشته است.(1)

خدا فقط به اينها منت نهاده [و هدايت كرده] است؟! اينها را از خود دور كن شايد ما از تو پيروى كنيم.» دراين هنگام آيه 52 و 53 سورۀ «انعام» نازل شد:(1) و كسانى را كه صبح و شام پروردگار خويش را مى خوانند و خشنودى او را مى خواهند، از خود مران! نه چيزى از حساب آنها برتوست و نه چيزى از حساب تو بر آنها! تا آنها را طرد كنى كه در اين صورت از ستمكاران خواهى شد.

و اين گونه بعضى از آنها را با بعضى ديگر آزموديم تا [توانگران و نيرومندان] بگويند: آيا اينها هستند كه خدا از ميان ما بر آنها منت نهاده [و توفيق ايمان داده]؟! آيا خداوند شاكران را بهتر نمى شناسد؟!(2)

در سالهاى اول رسالت پيامبر، قريش نمايندگانى به يثرب فرستادند تا دربارۀ او از يهود آن شهر تحقيق كنند. آنان به يهود گفتند: «به خاطر حادثه اى كه در شهر ما اتفاق افتاده نزد شما آمده ايم. جوان يتيم و حقيرى حرف بزرگى مى زند، او خيال مى كند فرستادۀ «رحمان» است! و ما رحمانى جز شخصى به اين نام كه در «يمامه» زندگى مى كند، سراغ نداريم!.» يهود سؤالاتى پيرامون خصوصيات پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مطرح كردند و از آن جمله پرسيدند: «چه كسانى پيرو او شده اند؟» گفتند: «افراد پست ما!» عالم بزرگ يهود خنديد و گفت: «اين همان پيامبرى است كه نشانه هاى او دركتاب ما هست، قوم او سرسخت ترين دشمنان او خواهند بود.»(3)

البته گرايش سريع مستضعفان به اسلام، هرگز به معناى اسلام مصلحتى يا تعقيب منافع طبقاتى نبود، بلكه جنبۀ نفى حاكميت و سلطۀ بشر و پذيرش حاكميت الله را داشت و اين، پيش از هر چيز قدرت اجتماعى مستكبران و سلطه طلبان را تهديد مى كرد و مخالفت آنها را برمى انگيخت، چنان كه در زمان پيامبران پيشين نيز چنين بوده است:

ص: 145

اشراف كافر قوم نوح [در پاسخ او] گفتند: ما تو را جز بشرى مانند خود نمى بينيم و كسانى را كه از تو پيروى كرده اند جز فرومايگان ساده انديش نمى بينيم و براى شما هيچ فضيلت و برترى نسبت به خود نمى دانيم، بلكه شما را دروغگو تصور مى كنيم!(1) اشراف مستكبر قوم صالح [پيامبر]، به مستضعفانى كه ايمان آورده بودند، گفتند: آيا شما [به راستى] مى دانيد كه صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است؟ آنها گفتند: ما به آنچه او بدان مأموريت يافته ايمان آورده ايم. مستكبران گفتند: [ولى] ما به آنچه شما به آن ايمان آورده ايد، كافريم!.(2)

با سخنان وى مجلس از آمادگى براى طرح دعوت افتاد و پيامبر از طرح موضوع صرف نظر كرد و جلسه بدون اخذ نتيجه پايان يافت. به دستور پيامبر روز ديگر على صلى الله عليه و آله به همان ترتيب خوراكى تهيه كرد و آنان را فراخواند. اين بار پيامبر پس از صرف غذا فرمود:

در ميان عرب، كسى را سراغ ندارم كه چيزى بهتر از آنچه من براى شما آورده ام، براى قومش آورده باشد، من خير دنيا و آخرت را براى شما آورده ام. خدا فرمان داده است تا شما را به سوى او فرا خوانم. اينك كدام يك از شما مرا يارى مى كند تا برادر من و وصى و جانشين من در ميان شما باشد.

هيچ كدام پاسخ ندادند. على عليه السلام كه از همه كوچك تر بود، گفت: «اى پيامبر خدا! من تو را يارى مى كنم.» پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اين، برادر، وصى و جانشين من در ميان شماست، سخن او را بشنويد و از او اطاعت كنيد.»(1)

اين رويداد، ما را به اين مطلب اساسى رهبرى مى كند كه موضوع «نبوت» و «امامت» دو

ص: 147

اصل توأم و غير قابل تفكيك اند؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله، در همان نخستين سالهاى رسالت خويش، روز اعلام نبوت خود، امامت و رهبرى آيندۀ مسلمانان را نيز مطرح كرد.

از سوى ديگر، تصور نشود كه پيامبر، يك بار، آن هم در «غدير خم» (در ماههاى آخر عمرش) امامت على عليه السلام را مطرح كرد، بلكه علاوه بر مجلس خويشان، بعدها نيز در مناسبتهاى ديگر (مانند حديث منزلت) اين موضوع را يادآورى مى نمود، البته غدير، از همه مفصل تر و شهود عينى آن بيشتر بود.

با توجه به ترتيب نزول سوره ها مى توان استنباط كرد كه دعوت خويشاوندان مدتى پيش از دعوت علنى بوده است.(1)

ص: 148

از آن روز دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مرحلۀ جديدى شد و در اجتماعات، موسم حج، در منى و ميان قبايل اطراف مكه به دعوت و تبليغ پرداخت.

نمى كرد و به كسى اجازه نمى داد بدون موافقت و برخلاف ميل اين قبيله رفتار كند. قريش از قبايل ديگر باج مى گرفت و با آنان با تبعيض رفتار مى كرد و سياست خود را به زائران خانۀ خدا تحميل مى كرد.

بنابراين، طبيعى بود كه اشراف قريش، آيين حضرت محمد صلى الله عليه و آله را تحمل نكنند؛ زيرا از همان نخستين سخنان عمومى او پى بردند كه دين او با آيين پذيرفته شدۀ آنان در تضاد است.

به علاوه پيش بينى مى شد كه به هرحال گروهى آيين او را خواهند پذيرفت و او به شهرت خواهد رسيد، و اين امر، با غرور قريش هرگز سازگار نبود.

با اين همه، با بررسى سوره ها و آيات اوليۀ مكى و ساير اسناد و شواهد، مى توان چند عامل را از مهم ترين علل و انگيزه هاى مخالفت آنها با پيامبر در سالهاى اول دعوت برشمرد:

و گفتند: چرا اين قرآن بر مرد بزرگ [و ثروتمندى] از اين دو شهر [مكه و طائف] نازل نشده است؟!(1)

بنابر يك تفسير، مقصود از مرد بزرگ وليدبن مُغيره - رئيس تيرۀ بنى مخزوم - در مكه، و عروة بن مسعود ثقفى - پولدار مشهور - در طائف بود.(2) در شأن نزول اين آيه نوشته اند: وليد روزى گفت:

«چه طور قرآن بر محمد نازل مى شود نه برمن؟! در حالى كه من بزرگ و سرور قريشم!.»(3) پس قريش ابتدا با دعوت محمد صلى الله عليه و آله به عنوان تهديدگر نظام اجتماعى آنان مخالف بودند نه به عنوان يك آئين جديد.

به زودى او را وارد سقر [دوزخ] مى كنم.

و تو چه مى دانى سقر چيست؟

[آتشى است كه] نه چيزى را باقى مى گذارد و نه چيزى را رها مى سازد.

پوست تن را به كلى دگرگون مى كند.(1) ***

بريده باد دو دست ابولهب و نابود باد خود او.

«مالش» و آنچه به دست آورده، سودى به حالش نبخشيد.

به زودى وارد آتشى شعله ور و زبانه دار مى شود.(2) ***

واى بر هر عيب جوى مسخره كننده اى.

همان كس كه «مال» فراوانى جمع آورى و شماره كرده است.

گمان مى كند «اموالش» او را جاودانه مى سازد!

چنين نيست [كه مى پندارد].

او در حُطمه [\ آتشى خردكننده و شكننده] افكنده خواهد شد.

و تو چه مى دانى حطمه چيست؟

آتش برافروخته است.

آتشى كه از دلها سر مى زند.(3) ***

اما هركس كه [مال خود را در راه خدا] ببخشد و پرهيزگارى كند و جزاى نيك [الهى] را تصديق كند.

ص: 154

ما او را در مسير آسانى قرار مى دهيم.

اما هركس كه بخل ورزد و بى نيازى بطلبد.

و پاداش نيك [الهى] را انكار كند.

به زودى او را در مسير دشوارى قرار مى دهيم.

و در آن هنگام كه [درجهنم] سقوط كند، مالش به حال او سودى نخواهد داشت!(1)

با دقت در متن اين آيات و نيز با بررسى شأن نزول آنها به نظر مى رسد كه اين آيات پس از ابراز مخالفت آنها نازل شده است (وعلت مخالفت اوليۀ آنها نبوده است) و شايد در شدت بخشيدن به مخالفتها و دشمنى هاى آنها و افزايش شمار مخالفان تأثير داشته است.

در هر حال، سرمايه داران و بازرگانان بزرگ مكه، در رأس مخالفان حضرت قرار داشتند.

يك گزارش تاريخى مى گويد:

چون رسول خدا قوم خود را به راه راست و به سوى نورى كه بر او فرود آمده بود فراخواند، در آغاز دعوت، از او دورى نجستند و نزديك بود سخنان او را بپذيرند تا آنكه حضرت به طاغوتهاى آنها بد گفت و گروهى از قريش كه مالدار و ثروتمند بودند از طائف آمدند،(2) و سخنان او را نپذيرفتند و گفته هاى او را ناپسند شمردند و با او سخت به

ستيزه برخاستند و پيروان خود را بر ضد او برانگيختند و آن گاه تودۀ مردم از او روى گردان شدند و او را ترك گفتند.(3)

ص: 155

گرفتند و هريك به گونه اى زبان به تحسين گشودند؛ ولى بزرگ آنان به نام مُثَنّى بن حارثه گفت:

ما، در ميان دو آب قرار گرفته ايم: از يك سو آبها و سواحل عرب، و از سوى ديگر سرزمين ايران و نهرهاى كسرى، ما را احاطه كرده است. كسرى از ما تعهد گرفته است كه هيچ حادثه اى ايجاد نكنيم و هيچ خطاكارى را پناه ندهيم. شايد پذيرش آيين تو خوشايند شاهان نباشد. اگر در سرزمين عرب، خطايى از ما سر زند، قابل چشم پوشى است، اما چنين خطايى در حوالى ايران (از طرف كسرى) قابل بخشش نيست.(1)

همين انگيزه، اسلام را نپذيرفت. او سالها در انتظار پيامبر موعود بود، منتها تا حدودى انتظار داشت خود او به اين منصب برسد. پس از آنكه خبر بعثت پيامبر اسلام را شنيد، از پيروى او خوددارى ورزيد و علت آن را شرم از زنان ثقيف معرفى كرد و گفت: «مدتها به آنها مى گفتم:

آن پيامبر موعود من خواهم بود، اينك چگونه مى توانم تحمل كنم كه آنها مرا پيروِ جوان بنى عبدمناف ببينند!»(1)

ص: 158

ابوفُكَيْهَه،

عامربن فُهَيْره، صُهَيب بن سِنان، و از زنان و كنيزان، سُميّه، امّ عُبَيْس (يا ام عُنيس)، زِنِّيره، لَبيبه (يا لُبَيْنَه) و نَهْديّه، از افرادى بودند(1) كه برحسب مورد، با گرسنگى و تشنگى، زندانى كردن، كتك زدن، در شدت گرماى ظهر روى ريگهاى گرم مكه خواباندن، يا در آن گرما زره آهنين پوشاندن، طناب به گردن بستن و به دست كودكان سپردن، شكنجه شدند.

مسلمانان بى دفاع، پنهانى مكه را ترك گفته، از طريق بندر شُعَيْبَه و با عبور از عرض درياى سرخ، خود را به حبشه رساندند. اين گروه پس از دو سه ماه اقامت در حبشه به دنبال شايعۀ اسلام آوردن قريش و رفع فشار و آزار از مسلمانان، به مكه باز گشتند.(1)

اما چون فشار و شكنجه همچنان ادامه داشت، بار ديگر گروهى از مسلمانان از همان راه، عازم حبشه شدند. اين بار تعدادشان بالغ بر صد و يك نفر (از زن و مرد) بود(2) و سرپرستى آنها را جعفربن ابى طالب به عهده داشت. پس از مدتى، قريش از استقرار و امنيت مهاجران در حبشه احساس خطر كردند و با اعزام نمايندگانى به دربار نجاشى، خواستار باز گرداندن آنها شدند. ابوطالب با آگاهى از اين توطئه، نامه اى به نجاشى نوشت و از او درخواستِ حمايت از مهاجران كرد.(3) پس از طرح ادعاى نمايندگان قريش در دربار نجاشى، جعفربن ابى طالب با توضيحات و سخنان سنجيده و موقع شناسانه، به خوبى دفاع و توجه نجاشى را جلب كرد. نجاشى از تحويل پناهندگان خوددارى ورزيد و آنها را تحت حمايت قرار داد.(4)

البته همۀ مهاجران جزء شكنجه شدگان نبودند و در ميان آنان افرادى از قبايل نيرومند بودند كه مشركان جرأت آزار و شكنجه آنان را نداشتند، اما در هر حال مكه، محيط فشار و

ص: 161

اختناق بود. شايد هدف پيامبر اسلام، علاوه بر دور كردن مسلمانان از محيط فشار و شكنجه، اين بوده كه پايگاهى در حبشه براى اسلام و بر ضد مخالفان اين آيين به وجود آورد و چنان كه مى دانيم، اقامت مهاجران در حبشه خالى از تأثير تبليغى نبوده است. چنان كه نجاشى، پادشاه حبشه، اسلام را پذيرفت و ارتباطهايى با پيامبر اسلام برقرار كرد.(1) گويا نگرانى قريش هم بيشتر از اين ناحيه بوده است كه اقدام به اعزام نماينده كردند.

پاره اى از اسناد و شواهد نشان مى دهد كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اوضاع و اخبار مهاجران را پى گيرى مى كرد، چنان كه گزارش ارتداد و مرگ عبيدالله بن جحش (يكى از مهاجران) را دريافت كرد.(2)

اين بار اقامت مهاجران در حبشه طول كشيد. در اين مدت 11 نفر از آنها در آن كشور درگذشتند. 39 نفر پيش از هجرت رسول خدا، به مكه برگشتند. 26 مرد و چند زن نيز، پس از هجرت پيامبر و پس از جنگ بدر، به مدينه بازگشتند. آخرين گروه به سرپرستى جعفربن ابى طالب، در سال هفتم هجرت، باز گشتند و پس از پايان جنگ خيبر، در اين محل به حضور پيامبر اسلام رسيدند.(3)

على عليه السلام ازدواج كرد. فاطمه در همان سنين كوچكى، شاهد مبارزات و مشكلات طاقت فرساى پدرش با مشركان بود و رنجها و سختى هاى اين دوران را به ياد داشت.

خداوند از داشتن جسم و ماده ومكان منزه است.(1)

پيش از معراج، از پيامبر اسلام يا على عليه السلام نمازى مشاهده يا نقل شده، نماز غيرواجب يا نوعى نماز بوده كه محدود و منطبق با شرايط و خصوصيات نمازهاى واجب پنجگانه نبوده است.(1)

به دنبال امضاى اين پيمان، به پيشنهاد ابوطالب،(1) همۀ افراد بنى هاشم، چه مسلمان و چه كافر،(2) (به جز ابولهب) در «شعب ابى طالب»(3) گردآمدند(4) و درمدت سه سال(5) - كه عملاً تحريم ادامه داشت - درآنجا به سر بردند.

گرچه پيمان قريش، جنبۀ اجتماعى و اقتصادى داشت؛ اما چون خشم و كينۀ قريش به پيامبر و بنى هاشم به اوج خود رسيده بود و اعلام مى كردند كه تنها راه سازش ميان ما و بنى هاشم، كشتن محمد است، از اين جهت ا بوطالب نسبت به جان رسول خدا و بنى هاشم

ص: 166

نگران شد و آنها را در آن دره جمع كرد تا حفاظت و حراست از آنها آسان باشد. او مردان بنى هاشم را كه تعدادشان را چهل نفر(1) نوشته اند، براى نگهبانى از شعب بسيج كرد. و هرشب مدتى كه از استراحت پيامبر مى گذشت، از آن حضرت درخواست مى كرد كه در جاى ديگر بخوابد و فرزندش على را در بستر او مى خواباند(2) تا از شبيخون يا سوء قصد احتمالى قريش در امان بماند.

در اين مدت، قريش از ورود خواروبار به شعب جلوگيرى كردند و بنى هاشم از هرگونه دادوستد محروم و سخت در مضيقه بودند. تنها در ماههاى حرام (موسم حج و عمره) جهت تأمين آذوقه وارد شهر مى شدند(3) كه در آن هنگام نيز قريش به كاروانهاى عازم مكه اخطار مى كردند كه به بنى هاشم چيزى نفروشند وگرنه اموالشان غارت مى شود(4) و اگر بنى هاشم قصد خريد چيزى را داشتند، قريش قيمت آن را بالا مى بردند تا قدرت خريد نداشته باشند.(5)

گاهى ابو العاص بن ربيع(6) و گاهى نيز حكيم بن حزام(7) به دور از چشم قريش آذوقه و خواروبار به درون شعب مى رساندند. از بنى هاشم، على عليه السلام شبها مخفيانه از شعب خارج شده غذا و خواروبار به درون شعب مى رساند.(8)

ص: 167

در اين مدت، اموال و دارايى رسول خدا، و ابوطالب و خديجه تمام شد و به سختى و نادارى گرفتار شدند،(1) به ويژه خديجه اموال فراوان خود را در شعب به نفع پيامبر صلى الله عليه و آله خرج كرد.(2)

پس از گذشت سه سال، هنگامى كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله از بين رفتن پيمان نامه به وسيلۀ موريانه را توسط ابوطالب به آنان اطلاع داد(3) و از طرف ديگر، برخى از امضاكنندگان پيمان كه از وضع رقّت بار بنى هاشم متأسف بودند،(4) از اين پيمان بيزارى جستند؛ با پيشگامى آنان، اين پيمان لغو گرديد.(5) و بدين ترتيب بنى هاشم به خانه هاى خويش باز گشتند.(6)

على عليه السلام در يكى از نامه هاى خود به معاويه، از اين دوران سخت و پررنج، چنين ياد مى كند:

قبيلۀ ما [قريش] خواستند پيامبرمان را بكشند و ريشۀ ما را بكنند، غم و اندوه را به جانهاى ما ريختند و كارها كردند، ما را از زندگانى خوش و راحت باز داشتند و پيوسته در بيم و نگرانى گذاشتند و ناگزيرمان ساختند به كوهى سخت و دشوار پناهنده شويم و آتش جنگ با ما را روشن ساختند. اما خدا خواست تا ما پاسدار و نگهبان شريعتش باشيم و نگاه دار حرمتش. مؤمنان ما، در اين راه خواستار اجر و ثواب بودند و كافران ما از خاندان

و خويشانشان حمايت مى كردند.

اما از قريش هركس مسلمان مى شد آزارى كه به ما رسيد به او نمى رسيد، چه، يا هم

ص: 168

پيمانى داشت كه از او حمايت مى كرد و يا خويشاوندى كه به يارى وى مى شتافت، و بدين سان جان او در امان بود.(1)

خداوند همسرى بهتر از خديجه نصيب من نكرده است، وقتى كه همه كافر بودند او به من ايمان آورد و وقتى كه مردم مرا تكذيب مى كردند، او تصديق كرد، و وقتى كه ديگران مرا محروم ساختند او دارايى خود را براى من خرج كرد و خداوند فرزندانى از او برايم روزى كرد.(1)

ايمان و اعتقاد او به اسلام است. اينك چند نمونه از اشعار او:

تعلّم مليكَ الحَبْش انَّ محمّداً

«اى پادشاه حبشه بدان كه محمد همچون موسى و مسيح، پيامبر است، و همان نور هدايت را كه آن دو آورده بودند، او نيز آورده است و همۀ پيامبران الهى به فرمان خداوند، مردم را راهنمايى كرده از گناه باز مى دارند.»

اَلَمْ تعلموا انّا وَجَدْنا محمداً رسولاً كموسى خطّ فى اول الكتب(1)

«آيا نمى دانيد كه ما محمد را مانند موسى، پيامبر يافته ايم و نام و نشان او در كتابهاى پيشين آسمانى بيان شده است.»

ولقد علمتُ ان دين محمدٍ من خير اديان البريّة ديناً(2)

«من به يقين مى دانم كه دين محمد، از بهترين آيينهاى دنياست.»

2. حمايتهاى او از پيامبر: حمايتها و پشتيبانهاى بى دريغ ابى طالب از پيامبر اسلام كه حدود هفت سال، بى هيچ خستگى، ادامه يافت و در اين مدت در برابر قريش ايستاد و رنجها و سختيهاى فراوان متحمل شد، گواه روشن ديگرى بر ايمان و اعتقاد اوست. منكران ايمان او انگيزۀ اين همه تلاشهاى او را انگيزۀ خويشاوندى مى دانند، در صورتى كه پيوند

ص: 172

خويشاوندى هرگز نمى تواند محرك انسان براى اين گونه فداكاريها و زحمات طاقت فرسا و استقبال از خطرهاى گوناگون باشد. اين گونه فداكاريها هميشه پشتوانۀ ايمانى و اعتقادى لازم دارد. اگر انگيزۀ ابوطالب تنها پيوند خويشاوندى بود، چرا عموهاى ديگر حضرت محمد، مانند عباس و ابولهب چنين كارى نكردند؟!(1)

به نظر گروهى از محققان، اينكه برخى كوشيده اند كفر ابى طالب را اثبات كنند، به انگيزۀ سياسى و ناشى از بعضى تعصبات است؛ زيرا اصحاب بزرگ پيامبر (كه بعدها رقيبان سياسى على عليه السلام شدند) عموماً سابقۀ بت پرستى داشتند. تنها على عليه السلام بود كه سابقۀ بت پرستى نداشت و از كوچكى در مكتب پيامبر پرورش يافته بود. كسانى كه خواستند از مقام على بكاهند و رتبۀ او را پايين بياورند تا با ديگران يكسان شود، ناگزير تلاش كردند كفر پدر او را اثبات كنند تا بت پرست زادگى او اثبات گردد. درواقع ابوطالب جرمى جز اين ندارد كه پدر على است و اگر فرزندى همچون على نداشت، چنين تهمتى به او نمى زدند.!

در اين حق كشى ها، تلاشهاى امويان و عباسيان را نيز نبايد ناديده گرفت؛ زيرا جدّ هيچ كدام از آنها، در رتبۀ على نبودند و در اسلام سابقه او را نداشتند از اين رو كوشيدند كفر پدر او را اثبات كنند تا از اين طريق، مقام او را پايين بياورند.!

اتهامى كه به ابوطالب زده اند با وضع عباس بن عبد المطلب (عموى پيامبر و على، و جد سلسلۀ خلفاى عباسى) بيشتر تناسب دارد تا ابوطالب؛ زيرا عباس تا فتح مكه (سال هشتم هجرت) همچنان در مكه بود و در جنگ بدر در ميان سپاه مشركان اسير و با پرداخت فديه آزاد گرديد. در جريان فتح مكه، در راه مكه خود را به ارتش اسلام رساند و به مكه برگشت و با تلاش زياد، از پيامبر براى ابوسفيان - سردستۀ مشركان - امان گرفت! با اين حال هيچ كس

ص: 173

نگفته عباس كافر بوده است! آيا اين گونه داورى دربارۀ اين دو نفر، طبيعى به نظر مى رسد؟! از اين نظر، محققان، احاديث حاكى از كفر ابى طالب را مجعول مى دانند.(1)

3. ازدواجهاى بعدى پيامبر، پس از پنجاه سالگى او (اندكى پيش از هجرت و اغلب بعد از هجرت) بوده كه از طرفى سالهاى پيرى و از طرف ديگر دوران گرفتاريها و اوج مشكلات سياسى، اجتماعى و نظامى آن حضرت بوده است. آيا مى توان باور كرد كه كسى با اين وضع در فكر هوسرانى باشد؟ آيا اصولاً پيامبر، در مدينه فرصت پرداختن به اين گونه كارها را داشت؟

4. آيا زندگى با زنانى كه داراى اخلاق و سليقه هاى گوناگون بودند و برخى از آنها با ناسازگاريها و حسادتهاى زنانه، بارها پيامبر را رنجانده و آزرده خاطر مى ساختند،(1) با عيش و خوشگذرانى سازگار است؟

5. هر يك از همسران پيامبر، از يك قبيله بودند و با هم هيچ خويشاوندى نداشتند، آيا وصلت با قبايل مختلف، تصادفى بود؟

6. پس از هجرت به يثرب، علاوه بر گسترش اسلام و افزايش نفوذ معنوى پيامبر صلى الله عليه و آله در دلها، موقعيت و قدرت اجتماعى و سياسى حضرت نيز بسيار بالا رفته بود و رؤساى قبايل عرب، افتخار مى كردند كه پيامبر با دختر آنها ازدواج كند، اما زنانى كه حضرت آنها را به همسرى برگزيد، نوعاً زنانى سالخورده، بيوه و بى پناه بودند، درحالى كه خود او مردان را به ازدواج با دوشيزگان تشويق مى كرد. اينك چند نفر از همسران پيامبر را به عنوان نمونه معرفى مى كنيم:

عقد او درآورد. نجاشى او را به پيامبر تزويج كرد. او تا يك سال بعد درحبشه بود و در سال هفتم هجرت، با آخرين گروه مهاجران حبشه، به مدينه بازگشت.(1) او در اين هنگام بين سى تا چهل سال داشت.(2)

پيداست كه اين اقدام پيامبر جنبۀ دلجويى از اين زن مسلمان داشت؛ زيرا او از پدر و اقوام بت پرست خويش بريده، همراه شوهر مسلمانش رهسپار حبشه شده بود و اينك كه در سرزمين غربت، شوهر و شريك زندگى خود را از دست داده بود، چه اقدامى از اين بهتر كه به افتخار همسرى پيامبر نايل گردد؟

اگر انگيزه اى را كه خاورشناسان مسيحى ادعا كرده اند فرض كنيم، چگونه معقول خواهد بود كه شخصى، زنى را تزويج كند كه در كشور ديگر اقامت دارد و وضع بازگشت او هيچ معلوم نيست؟!

چهارم هجرت تزويج كرد.(1) او در آن هنگام به سن پيرى و سالخوردگى گام نهاده بود.(2) و كوچك ترين فرزند او شيرخوار بود.(3)

پيداست كه هدف پيامبر از اين ازدواج، سرپرستى او و فرزندان يتيمش بوده است. آيا ازدواج با زنى بيوه و مسن، و نگهدارى چهار كودك يتيم او، خود نوعى رياضت نبود؟!

ام سلمه از نظر پارسايى، فضيلت و معنويت، پس از حضرت خديجه، سرآمد همسران رسول خدا بود.(4) او پيوند خاصى با خاندان امامت داشت و بارها حافظ ودايعى از علوم و اسرار ولايت از طرف خاندان پيامبر بود.(5)

سر مى زند [بدون توجه، آنها را به نام ديگران صدا مى كنيد] باكى بر شما نيست، ولى در مورد آنچه از روى عمد مى گوييد، بازخواست خواهيد شد و خداوند آمرزنده و مهربان است.(1)

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پس از نزول اين آيات، به زيد فرمود: تو زيدبن حارثه هستى، و از آن روز او، آزاد شدۀ پيامبر (\ مولى رسول الله) خوانده مى شد.(2)

رسول خدا زينب را براى او خواستگارى كرد. زينب كه نوۀ عبدالمطلب و از قبيلۀ سرشناس قريش بود، نخست موافقت نكرد؛ زيرا زيد، نه تنها از قريش نبود، بلكه يك بردۀ آزاد شده بود. اما چون پيامبر اسلام، تمايل زيادى به اين ازدواج نشان داد، زينب موافقت كرد. اين ازدواج نمونه اى از الغاى امتيازات نژادى و طبقاتى در اسلام بود و راز اصرار پيامبر نيز همين بود!

در اثر ناسازگاريهاى اخلاقى بين طرفين، زندگى مشترك اين زوج دستخوش تزلزل گرديد و در آستانۀ جدايى قرار گرفتند. چند بار زيد خواست او را طلاق دهد اما پيامبر صلى الله عليه و آله او را به سازش دعوت كرده و فرمودند: «همسرت را نگهدار.»(3) سرانجام زيد او را طلاق داد.

پس از جدايى آنها، پيامبر اسلام از طرف خداوند مأموريت يافت زينب را تزويج كند تا ازدواج با همسر مطلّقۀ پسرخوانده براى مسلمانان دشوار نباشد و سنت غلطى كه از زمان جاهليت در ميان مردم رواج داشت، عملاً بشكند؛ زيرا آنها پسرخوانده را از هر جهت پسر واقعى مى پنداشتند و از اين جهت ازدواج با همسر او را جايز نمى دانستند. قرآن، هدف و انگيزۀ اين ازدواج را چنين بيان مى كند:

[و ياد كن] آن گاه كه به آن كس كه خداوند به او نعمت داده بود و تو نيز به او نعمت داده بودى [زيد]، مى گفتى: همسرت را نگهدار، و از خدا پروا داشته باش، و در دل خويش

چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آن را آشكار مى سازد،(4) و از مردم بيم و ملاحظه

ص: 178

داشتى درحالى كه خداوند سزاوارتر است كه از او بيم داشته باشى.

هنگامى كه زيد، نيازش را از آن زن به سر آورد [از او جدا شد] ما او را به همسرى تو درآورديم تا براى مؤمنان دربارۀ [ازدواج] با همسران پسر خواندگانشان (پس از طلاق و جدايى) مشكلى نباشد و فرمان خداوند شدنى است [بايد سنت غلط تحريم ازدواج با اين زنان شكسته شود.](1)

منافقان، اين ازدواج را دستاويز تهمت و بدگويى قرار دادند كه: محمد، با زن پسرش ازدواج كرده است!.(2) خداوند در پاسخ آنان فرمود:

محمد، پدر هيچ يك از مردان شما نبوده [و نيست] ولى فرستادۀ خدا و خاتم پيامبران است و خداوند به همه چيز آگاه است.(3)

برخى از خاورشناسان مسيحى، اين ازدواج را به صورت يك داستان عشقى ساخته و شاخ و برگ داده اند(4) اما اين ادعا با نبوت و عصمت پيامبر سازگار نيست و گذشته از آن ديديم كه

ص: 179

قضيه چيزى ديگر بوده كه هم در حافظۀ تاريخ مانده و هم قرآن آن را به صراحت بيان مى كند.

به نظر مى رسد معرفى اين چند نفر از همسران پيامبر، براى روشن شدن انگيزۀ تعدد زوجات آن حضرت كافى باشد و ذكر بقيه كه تقريباً وضع مشابهى داشتند، ضرورتى نداشته باشد.

و با او درشتى كردند. پيامبر از آنان خواست اين معنا را پنهان دارند مبادا خبر به مكه برسد و قريش بر گستاخى و دشمنى با او بيفزايند، اما آنها توجهى نكردند.

رسول خدا به سراغ ديگر بزرگان طائف نيز رفت، ولى آنها نيز نپذيرفتند و از گرايش جوانان به آيين او بيمناك شدند.(1) بزرگان طائف، اوباش، فرومايگان و بردگان را برانگيختند و آنها حضرت را با داد و فرياد و دشنام دنبال و او را سنگ باران كردند كه در اثر آن، پاهاى پيامبر و چند جاى سر زيد كه از او حمايت مى كرد، زخمى شد.

پيامبر به تاكستانى كه متعلق به عتبه و شيبه (از اشراف قريش) بود، رسيد و به سايۀ تاكى پناه برد و در آنجا نشست و به مناجات با پروردگار پرداخت.

عتبه و شيبه كه از داخل تاكستان صحنۀ تعقيب و آزار حضرت را مى ديدند، به حال او رقّت آوردند، مقدارى انگور توسط غلام مسيحى خويش به نام عدّاس كه اهل نينوا بود، براى او فرستادند. پيامبر هنگام خوردن انگور، «بسم الله» گفت و اين، كنجكاوى عدّاس را برانگيخت و پس از گفت وگويى كه طى آن، حضرت رسالت خويش را مطرح كرد، عدّاس خود را به پاى او افكند و بر سر و دست و پاى او بوسه زد(2) و مسلمان شد.(3)

پيامبر اسلام پس از ده روز اقامت در طائف(4) و نااميدى از اسلام آوردن و يارى ثقيف، به مكه بازگشت.

با بت پرستان، خفّت و خوارى پناهندگى به يك بت پرست را تحمل كند، درحالى كه در تمام عمرش زير بار منّت كسى نرفت!

2. اگرچه ابوطالب در آن زمان از دنيا رفته بود، اما بقيۀ بنى هاشم در صحنه بودند و در ميان آنها افراد شجاعى همچون حمزه وجود داشتند كه قريش از انتقام جويى آنها حساب مى بردند، چنان كه در طرح ترور پيامبر در شب هجرت، از بيم خونخواهى بنى هاشم چندين قبيله را همدست كردند.

3. در تعدادى از منابع تاريخى آمده كه زيد همراه حضرت بوده و طبق نقل برخى از مورّخان، على عليه السلام نيز همراه او بوده است (اصولاً بعيد است كه على عليه السلام در چنين سفرى پيامبر را همراهى نكند) پس يك گروه سه نفرى بودند كه مى توانستند از خود دفاع كنند و نيازى به پناه جويى نبود.

4. پيامبر اسلام از شجاعان عرب بود و نبايد او را شخص ناتوانى تصور كرد كه همه كس مى توانست به او دست پيدا كند؛ چنان كه على عليه السلام از شجاعت او در ميدان جنگ چنين ياد مى كند:

هنگامى كه آتش جنگ سخت شعله ور مى شد، ما، به رسول خدا پناه مى برديم و در آن ساعت هيچ يك از ما به دشمن از او نزديك تر نبود.(1)

5. پيامبر اسلام با نظام قبيلگى كه ريشۀ بسيارى از گرفتاريهاى آن مردم بود، مبارزه مى كرد. چگونه ممكن است كه خود از سنت پناهندگى كه از عوارض نظام قبيلگى بود، استفاده و آن را تأييد كند.

6. در گزارش بلاذرى(2) و ابن سعد(3) آمده كه سفر حضرت به طائف در روزهاى آخر شوّال بوده است. اگر اين گزارش را بپذيريم، معنايش اين خواهد بود كه اقامت پيامبر در

طائف و بازگشت او به مكه، مصادف با ماه حرام بوده است. در ماههاى حرام به صورت سنتى

ص: 182

و عمومى، خونريزى و تعرّض به افراد، متوقف مى شد. بنابراين، خطرى حضرت را تهديد نمى كرد تا موردى براى پناهندگى باشد.

با توجه به اين قراين، مى توان استنباط كرد كه حضرت در بازگشت از طائف - كه مى گويند شبى در «نخله»(1) توقف كرد و در آنجا گروهى از جنّيان آيات قرآن را شنيدند -(2) از طريق وادى نخله وارد مكه شد.(3)

مى كنند (فكر مى كنند ما مسلمان شده ايم.) اما با اين حال، اين كار چند شب ديگر تكرار شد و هر بار قرار گذاشتند ديگر از اين بى احتياطى ها نكنند!.(1)

- پس چه بگوييم؟

- به خدا گفتار وى شيرين و دلنشين، ريشۀ آن شاداب، و شاخۀ آن پرثمر است. از اين مقوله ها هرچه دربارۀ او بگوييد، نادرستى آن آشكار مى گردد. باز از همه بهتر اين است كه بگوييد ساحر است زيرا با گفتار جادويى خويش ميان پدر و فرزند، برادر با برادر، زن و شوهر و ميان افراد يك عشيره جدايى مى افكند!

سران قريش با اين تصميم پراكنده شدند. از آن روز بر سر راه حاجيان مى نشستند و دربارۀ تماس با رسول خدا به آنها هشدار مى دادند.(1)

آنچه مجمع عالى قريش، آن را «جادو» ناميد، آيات پرجاذبۀ قرآن بود كه هر شنونده را تحت تأثير قرار مى داد و او را شيفته و مجذوب مى كرد. تحريم شنيدن آيات قرآن به جايى رسيد كه سران قريش، به شخصيت بزرگى مانند اسعدبن زُراره كه از يثرب وارد مكه شده بود، توصيه كردند كه هنگام طواف، پنبه در گوش خود فرو كند تا از خطر سحر محمد در امان بماند!(2)

حضرت فرمود: «اين امر مربوط به خداست و آن را هرجا بخواهد قرار مى دهد.»(1)

وى با تعجب و انكار پاسخ داد: ما، در راه تو رو در روى قبايل عرب قرار بگيريم و سينه سپر كنيم، و آن گاه كه خدا تو را پيروز گردانيد، كار به دست ديگرى بيفتد؟ ما نيازى به آيين

شما نداريم!.(2)

نقل شده است كه چنين برخورد و پيشنهادى از ناحيۀ قبيلۀ كنده نيز صورت گرفت، و پاسخ پيامبر هم همان پاسخ بود.(3)

اين پاسخ و موضع گيرى پيامبر اسلام، از دو جهت جالب و درخور توجه است:

نخست تأكيد پيامبر بر اينكه امر جانشينى او مربوط به خداست، گواه بر «انتصابى» بودن جانشينى آن حضرت است، يعنى اين منصب، يك منصب الهى است و در اين مورد انتخاب از جانب خدا صورت مى گيرد نه مردم.

نكتۀ جالب ديگر اين است كه پيامبر اسلام بر خلاف زمامداران بشرى كه با منطق «هدف وسيله را توجيه مى كند»، در راه پيشرفت مقاصد خود از هر وسيله اى استفاده مى كنند در امر تبليغ و دعوت از ابزار غيراخلاقى سود نجست. با آنكه مسلمانى يك قبيلۀ بزرگ در آن زمان بسيار مهم بود، حاضر نشد وعده اى بدهد كه وفاى به آن از عهدۀ او خارج بود.

در هر حال در موسم حج و عمره كه به پاس ماههاى حرام، امنيت برقرار مى شد و گروه هاى زيادى از مناطق مختلف، به مكه و منى يا بازارهاى اطراف مكه مانند بازار موسمى عُكاظ، مَجَنَّه و ذى المجاز وارد مى شدند،(4) پيامبر اسلام فعاليت خود را گسترش مى داد، به ويژه سراغ بزرگان قبايل مى رفت. اگر زائران و مسافران مكه، خود، اسلام را نمى پذيرفتند، حداقل، خبر بعثت او را در مناطق سكونت خويش منتشر مى ساختند، و اين، يك گام به سمت پيروزى بود.

ص: 186

ص: 188

بودند و از وضع مالى بهترى برخوردار بودند،(1) گاه و بى گاه كه بين آنان و اوس و خزرج مشاجره رخ مى داد، يهوديان به آنان مى گفتند: «به زودى پيامبرى خواهد آمد و ما پيرو او خواهيم شد و به كمك او شما را مثل قوم عاد و ارم نابود خواهيم كرد.»(2) چون يهودى ها سطح فرهنگى بالاترى داشتند و بت پرستها به ديدۀ احترام به آنان مى نگريستند سخن آنها را در اين زمينه باور مى كردند و چون اين تهديدها تكرار شده بود، موضوع كاملاً در ذهن اوس و خزرج جا گرفته زمينۀ ذهنى براى ظهور پيامبر اسلام در ميان مردم يثرب آماده بود.

2. از سالها پيش، بارها جنگ و خونريزى بين اوس و خزرج رخ داده بود كه آخرين آنها جنگ «بُعاث» بود. اين درگيريها تلفات و ضايعات زيادى براى هر دو طرف به بار آورده بود و هر دو گروه به ستوه آمده، خواهان آشتى بودند، اما شخص معتبر و بى طرفى نبود كه آنها را آشتى بدهد. عبدالله بن اُبىّ كه از بزرگان خزرج بود، در جنگ بعاث بى طرفى اختيار كرده بود و مى خواست طرفين را آشتى داده به هردو گروه رياست كند و مقدّمات تاجگذارى او فراهم شده بود.(3) اما ديدارهاى اوس و خزرج با پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مكه، (كه به زودى خواهيم گفت) مسير حوادث را عوض كرد و عبدالله بن اُبَىّ موقعيت خود را از دست داد.

ص: 190

آنان بيعت كردند كه به خدا شرك نورزند، دزدى نكنند، زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند، به يكديگر تهمت (زنا) نزنند، و در كارهاى نيك از فرمان پيامبر سرپيچى نكنند.(1)

پيامبر اسلام به پاداش پاى بندى آنان به اين پيمان، وعدۀ بهشت به آنان داد.(2) آنان پس از موسم حج به يثرب بازگشتند و از پيامبر تقاضا كردند شخصى را به شهر آنها بفرستد كه قرآن و اسلام را به مردم يثرب تعليم دهد. رسول خدا مُصْعَب بن عُمَير(3) را فرستاد. در اثر تبليغ و فعاليت مصعب، تعداد مسلمانان افزايش يافت. چنان كه ديديم در مكه نخبگان به مخالفت با اسلام برخاستند ولى جوانان و محرومان استقبال كردند، اما در يثرب وضع تقريباً برعكس بود، يعنى نخبگان پيشتاز بودند و مردم به صورت طبيعى از آنها پيروى كردند و اين يكى از عوامل نفوذ سريع اسلام در اين شهر بود.

در خاتمۀ پيمان، به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله، دوازده نفر نماينده (\ نقيب) از ميان خود انتخاب كردند (شوراى مركزى) تا پس از بازگشت به يثرب تا زمان هجرت رسول خدا، امور آنان را سرپرستى كنند(1) و اين، نشانه اى از رفتار تشكيلاتى پيامبر اسلام و سعى آن حضرت در سازمان دهى نيروهاى موجود است.

نماند. در تاريخ اسلام آنان كه از مكه به يثرب رفتند، «مهاجران»، و مسلمانان يثرب كه پيامبر را يارى كردند، «انصار» ناميده شدند.

از هر قبيله جوانى آماده شود تا شبانه دسته جمعى بر سر محمد بريزند و او را در بستر خواب به قتل برسانند، دراين صورت قاتل يك نفر نبود و بنى هاشم نيز نمى توانستند به خونخواهى برخيزند؛ زيرا جنگ با همۀ قبايلى كه در اين ترور شركت داشتند براى آنان مقدور نبود و ناگزير به گرفتن خونبها راضى مى شدند و ماجرا خاتمه مى يافت. قريش براى اجراى نقشۀ خود شب اول ربيع الأول را انتخاب كردند. خداوند از اين توطئه آنها چنين ياد مى كند:

به ياد آور هنگامى را كه كافران نقشه مى كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند يا به قتل برسانند و يا [از مكه] خارج سازند، آنها چاره مى انديشيدند [و تدبير مى كردند] و خداوند هم تدبير مى كرد و خدا بهترين مدبّران [و چاره جويان] است.(1)

بودند، آن گاه كه به همراه خويش مى گفت: غم مخور، خدا با ماست. در اين هنگام خداوند آرامش خود را بر او [پيامبر] فرستاد و او را با سپاهى كه نمى ديديد، تقويت كرد و گفتار

كافران [آهنگ كشتن پيامبر] را پايين قرار داد [با شكست مواجه ساخت] و سخن خدا [آهنگ يارى پيامبر] برتر و پيروز است و خداوند عزيز و حكيم است.(1)

بعضى از مردم [با ايمان، همچون على، با خفتن در جايگاه پيامبر] جان خود را براى كسب خشنودى خدا مى فروشند و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است.(1). فتال نيشابورى، روضة الواعظين (بيروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، ط 1، 1406 ه. ق)، ص 117؛ ابن اثير، اسدالغابة، ج 4، ص 25؛ مؤمن شبلنجى، نورالأبصار (قاهره: مكتبة المشهد الحسينى)، ص 86؛ طبرسى، مجمع البيان، ج 1، ص 301؛ ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم (قاهره: دار احياء الكتب العربية، 1961 م)، ج 13، ص 262؛ سبطابن الجوزى، تذكرة الخواص (نجف: المكتبة الحيدرية، 1383 ه. ق)، ص 35؛ تقى الدين ابوبكرحموى، ثمرات الأوراق (درحاشيۀ المستطرف) ص 20؛ عبدالحسين امينى، الغدير، ج 2، ص 48 به نقل از منابع متعدد؛ الشيخ محمد حسن المظفر، دلائل الصدق (قم، مكتبة بصيرتى)، ج 2، ص 80. مرحوم مظفر، از مفسران و دانشمندان برجستۀ اهل سنت همچون ثعلبى، قندوزى، حاكم نيشابورى، احمد حنبل، ابوالسعادات، غزالى، فخررازى، و ذهبى نقل مى كند كه همگى گفته اند اين آيه دربارۀ على عليه السلام نازل شده است.(2)

مفسّران و محدّثان مى گويند اين آيه دربارۀ فداكارى بزرگ على عليه السلام در «ليلة المبيت» نازل شده است.(2)

على عليه السلام در يكى از سخنانش، پس از بيان توطئۀ قريش، از وضع خود در آن شب خطرناك، چنين ياد مى كند:

... پيامبر به من فرمود در بستر او بخوابم و جان خويش را سپر او قرار دهم، بى درنگ اين مأموريت را پذيرفتم، خوشحال بودم كه در راه او كشته شوم. پيامبر رهسپار شد و من در بستر او خفتم، مردان مسلح قريش با اطمينان به اين كه پيامبر را خواهند كشت، هجوم آوردند، وقتى كه به درون خانه اى كه من در آن بودم، ريختند، شمشير به دست، برخاستم و از خود دفاع كردم، آن چنان كه خدا مى داند و مردم نيز از آن آگاه شدند.(3)

آن حضرت بود، به صاحبانش تحويل دهد(1) و مقدّمات هجرت دخترش فاطمه عليها السلام و چند

تن زن و مرد هاشمى ديگر را كه تا آن زمان موفق به هجرت نشده بودند، فراهم كند.(2)

حضرت محمد صلى الله عليه و آله چهارم ربيع الاول (سال چهاردهم بعثت)، غار را به قصد يثرب ترك كرد(3) و دوازدهم همان ماه به محلۀ «قُبا» در حومۀ يثرب، محل سكونت قبيلۀ بنى عمروبن عوف وارد شد(4) و چند روز در آنجا در انتظار آمدن على عليه السلام توقف كرد.(5) در اين مدت مسجدى در آنجا تأسيس كرد.(6)

على عليه السلام پس از هجرت پيامبر، سه روز در مكه توقف كرد و مأموريت خود را انجام داد،(7) آن گاه مادرش فاطمه بنت اسد، فاطمه دختر پيامبر، و فاطمه دختر زبير بن عبد المطلب را با دو نفر ديگر همراه آورد و در قبا به پيامبر اسلام پيوست.(8)

ناقۀ پيامبر را مى گرفتند و درخواست مى كردند كه حضرت در محلۀ آنها فرود آيد. پيامبر مى فرمود: «راه شتر را باز كنيد، او مأموريت دارد، هر جا بخوابد، من همان جا فرود خواهم آمد.»

گويا رسول خدا با اين تدبير مى خواست (مثل داورى دربارۀ نصب حجرالأسود) افتخار و شرف ميزبانى او نصيب قبيله يا خاندان خاصى نشود و در آينده مشكلى ايجاد نكند.

سرانجام شتر در محلۀ بنى نجار، در زمينى متعلق به دو يتيم (كه بعداً مسجدالنبى در آن ساخته شد)، نزديك خانۀ ابوايّوب انصارى (خالدبن زيد خزرجى) بر زمين خوابيد. در اين هنگام كه انبوه مردم در اطراف پيامبر گرد آمده هركدام خواستار ميزبانى حضرت بودند، ابوايوب بار سفر حضرت را به خانه برد و پيامبر به خانه او رفت. تا زمانى كه مسجدالنبى، و در كنار آن حجره اى براى سكونت پيامبر ساخته شود، حضرت در خانۀ ابوايوب اقامت داشت.(1)

تحليل گران در تاريخ اسلام صورت گرفته نشان مى دهد كه بنيانگذار اين امر، خود پيامبر

اسلام بوده است. گروهى از مورّخان بزرگ اسلامى نوشته اند كه پيامبر، پس از هجرت به يثرب در ربيع الأوّل، دستور داد از آن ماه، تاريخ گذارى كنند.(1) گواه اين معنا تعدادى از نامه ها و اسناد و مكاتبات پيامبر است كه از منابع تاريخى به دست ما رسيده و تاريخ نگارش آنها از مبدأ هجرت قيد شده است. دو نمونه از آنها عبارت است از:

1. پيامبر اسلام، معاهده اى با يهوديان مُقْنا امضا كرد كه در آخر آن آمده است: اين پيمان را على بن ابى طالب در سال نهم نوشت.(2)

2. در پيمانى كه پيامبر اسلام با مسيحيان نجران منعقد كرد آمده است: پيامبر به على عليه السلام دستور داد كه درآن بنويسد: اين پيمان در سال پنجم هجرت نوشته شده است.(3)

بر اساس برخى قراين و شواهد، ضبط حوادث و رويدادها تا سال پنجم، بر مبناى هجرت با شمارش ماه، انجام مى شده است. از جمله آنها:

1. ابوسعيدخُدرى مى گويد: «روزۀ ماه رمضان، يك ماه پس از تغيير قبله، در هيجدهمين ماه از هجرت واجب شد.»(4)

2. عبدالله بن أُنَيْس، فرمانده ستون اعزامى به جنگ سفيان بن خالد مى گويد: «روز دوشنبه، پنجم محرم، در پنجاهمين ماه از هجرت از مدينه خارج شدم.»(5)

ص: 200

3. محمدبن مَسْلَمه دربارۀ جنگ با قبيلۀ قُرْطا(1) مى گويد: «دهم محرم از مدينه بيرون رفتم،

پس از نوزده روز غيبت، در شب آخر محرم، در پنجاه و پنجمين ماه از هجرت، به مدينه باز گشتم.»(2)

بنابراين بنيانگذار تاريخ هجرى، پيامبر اسلام بوده، اما احتمالاً تا زمان خلافت عمر، چندان شدت و عموميت نيافته بود(3) و چون در زمان عمر، چند مورد اختلاف در زمان حوادث و تاريخ برخى از اسناد و مطالبات پيش آمد،(4) او اين امر را در سال شانزدهم هجرت رسميت بخشيد، و به جاى ربيع الأول (ماه ورود پيامبر) ماه محرم را مبدأ شمارش سال هجرى قرار داد.(5)

ص: 201

ص: 202

حضرت از خانۀ

ابوايّوب به آنجا منتقل شد(1) و تا آخر عمر همچنان در آن حجره سكونت داشت.

5. هيچ كس حق ندارد به غلام، فرزند، يا ديگر اعضاى خانوادۀ كسى بدون اجازۀ او پناهندگى دهد.

6. امضاكنندگان اين پيمان، دفاع مشترك از مدينه را به عهده خواهند داشت.

7. مدينه شهر مقدسى است و هر نوع خونريزى در آن حرام خواهد بود.

8. مرجع رفع اختلاف در اختلافات احتمالى در ميان امضاكنندگان اين پيمان، محمد صلى الله عليه و آله خواهد بود.(1)

بررسى سير حوادث نشان مى دهد كه اين پيمان (كه در ماههاى نخست ورود پيامبر به مدينه امضا شد)(2) در حفظ آرامش شهر مؤثر بوده است؛ زيرا تا سال دوم هجرت، يعنى تا بعد از جنگ بدر كه در اثر فتنه انگيزى «بنى قينقاع»، جنگ با اين قبيله پيش آمد، هيچ تشنجى در ميان مردم مدينه ثبت نشده است.

يافتۀ دو محيط مختلف بودند و اينك كه در پرتو اسلام با هم برادر دينى شده(1) و در مدينه متمركز بودند، اين نگرانى وجود داشت كه آثار فرهنگ و تفكر گذشته هنوز در فكر و ذهن گروهى باقى مانده باشد و بين اين دو گروه از مسلمانان گردى از نقار گذشته برانگيخته شود.

ازاين رو پيامبر اسلام ميان آنان عقد برادرى بست و هر مهاجر را برادر يكى از انصار(2) و على عليه السلام را برادر خود قرار داد.(3)

البته در عقد برادرى، از نظر ايمان و فضيلت نوعى تناسب و هماهنگى بين دو برادر مهاجر و انصارى رعايت مى شد.(4) برادرى پيامبر اسلام با على عليه السلام نيز كه هر دو مهاجر بودند، با اين نگرش قابل توجيه است.

اين پيمان موجب همبستگى بيشتر ميان مهاجران و انصار گرديد چنان كه انصار بيش از گذشته در حمايت مالى از مهاجران آمادگى نشان دادند و هنگام تقسيم غنيمتهاى جنگ

ص: 207

«بنى نضير»، به نفع مهاجران از آن صرف نظر كردند(1) و خدمات و پذيراييهاى بى دريغ آنان، سپاس و تقدير مهاجران را در محضر پيامبر برانگيخت.(2) خداوند ايثارگرى انصار را در

اين مورد چنين ستوده است:

[اين غنيمتها] براى فقيران مهاجر است كه از خانه ها و مالهاى خود بيرون رانده شده اند درحالى كه فضل خداوند و خشنودى او را مى طلبند و پيامبرش را يارى مى كنند.

و براى كسانى است كه در سراى هجرت و ايمان [\ مدينه] پيش از آنان [\ مهاجران] مسكن گزيده اند و كسانى را كه به سوى آنان هجرت كرده اند، دوست مى دارند و در دلهاى خود نيازى به آنچه به آنان [\ مهاجران] داده شده، احساس نمى كنند و آنان را بر خود مقدم مى دارند هرچند خود بدان نيازمند باشند. كسانى كه از بخل و آز خويش باز داشته شوند، رستگارانند.(3)

طبيعت بيابان نشينان دو رويه داشت: يك رويۀ آن حمايت و پشتيبانى از بستگان و خويشانشان در درون قبيله بود؛ پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله اين خصوصيت روحى آنها را در جهت وحدت اسلامى و همبستگى مسلمانان مهار و هدايت كرد (كه ايثار و مواسات انصار با مهاجران، جلوه اى از آن به شمار مى رفت.) رويۀ ديگر طبيعت آنها خشونت و نبرد با افراد بيگانه بود كه پيامبر، اين روحيۀ آنان را در مسير جنگ با دشمنان اسلام و مقابله با حملات آنان به كار گرفت.(4)

قبيله نيز در آن شركت داشتند) پيمان جداگانه اى با هريك از سه قبيلۀ يهودى بنى قَيْنُقاع، بنى نضير، و بنى قُرَيْظَه منعقد ساخت كه مى توان آن را «پيمان عدم تجاوز» ناميد. چنان كه پيش از اين گفتيم اين سه قبيله در مدينه و حومۀ آن زندگى مى كردند(1) آنان دراين پيمان متعهد شدند:

ص: 209

1. با دشمنان مسلمانان همكارى نكنند و مركب، اسلحه و ابزار جنگى در اختيار آنان قرار ندهند.

2. هيچ گامى بر ضرر پيامبر و مسلمانان برندارند و پنهان و آشكار، با زبان و با دست، ضررى به آنان نرسانند.

3. اگر برخلاف اين قرارداد عمل كردند، پيامبر حق هرگونه مجازات آنها را اعم از قتل آنها يا اسيركردن زنان و كودكان و يا ضبط اموالشان خواهد داشت. اين قرارداد را به ترتيب، رؤساى سه قبيلۀ يادشده يعنى «مُخَيْريق»، «حُيَّى بن اخطب» و «كَعْب بن اسد» امضا كردند.(1) گويا آن روز يهوديان خطرى از جانب مسلمانان احساس نمى كردند يا حفظ بى طرفى را به صلاح خود مى دانستند و فكر مى كردند دشمنان ديگر اسلام براى شكست مسلمانان كافى است و از اين رو، براى عقد چنين پيمانى پيشگام شدند.(2)

بارى با اين تمهيدات، محيط مدينه و حومۀ آن امن و آرام گرديد و خاطر پيامبر از آشوب و تشنج آسوده شد و نوبت آن رسيد كه تدابيرى براى رويارويى با خطر قريش اتخاذ كند و مقدمات بنياد يك جامعۀ نوين را فراهم سازد.

قدرت روزافزون اسلام را مى ديدند، و توان رويارويى آشكار با آن را نداشتند، با تظاهر به اسلام، خود را در صفوف مسلمانان جاى داده بودند. منافقان با يهود سروسرّى داشتند و در نهان بر ضد مسلمانان توطئه مى كردند. رهبر آنان عبدالله بن اُبَىّ بود كه پيش تر گفتيم مقدمات رياست او بر يثرب آماده شده بود، اما با ورود پيامبر اسلام به صحنه سياسى يثرب از رسيدن

اين مقام محروم شد و كينه پيامبر را به دل گرفت.(1)

منافقان نقش تخريبى زيادى داشتند به طورى كه قرآن از آنها در سوره هاى: بقره، آل عمران، توبه، نساء، مائده، انفال، عنكبوت، احزاب، فتح، حديد، منافقين، حشر و تحريم ياد كرده است. مبارزۀ پيامبر با اين گروه مشكل تر از مشركان و يهود بود؛ زيرا آنان نزد مسلمانان تظاهر به اسلام مى كردند و پيامبر، به حكم ظاهر اسلام نمى توانست با آنان بجنگد.

كارشكنى هاى اين گروه بر ضد اسلام، به صورت تشكيلاتى و حزبى، تا مرگ عبدالله بن اُبىّ (نهم هجرت)(2) همچنان ادامه داشت، اما از آن پس به صورت كم رنگ و فردى درآمد.

ص: 211

ص: 212

و هنگامى كه از طرف خداوند كتابى براى آنها [بنى اسرائيل] آمد كه مطابق نشانه هايى بود كه با خود داشتند، و پيش از آن به خود نويد پيروزى بر كافران مى دادند [كه به كمك او بر دشمنانشان پيروز گردند، با اين همه] هنگامى كه اين كتاب و پيامبرى كه از قبل شناخته بودند، نزد آنها آمد، به او كافر شدند. لعنت خدا بركافران باد.(1). نساء (2):153؛ آل عمران (3):183.(4)

يهود از راههاى گوناگون به مخالفت و كارشكنى مى پرداختند از جمله:

1. طرح يك سلسله درخواستهاى نامعقول و غيرمنطقى، همچون درخواست فرودآمدن كتاب (يا نامه) از آسمان براى آنها!(2)

2. سئوالهاى پيچيدۀ مذهبى به منظور آشفته كردن ذهن مسلمانان؛(3) گرچه در همۀ موارد با پاسخهاى قاطع و روشن پيامبر، نتيجۀ معكوس مى گرفتند.

3. تلاش براى تضعيف پايه هاى ايمان مسلمانان؛ مثلاً به يكديگر مى گفتند: [برويد در ظاهر] به آنچه بر مؤمنان نازل شده، در آغاز روز ايمان بياوريد، و در پايان روز، كافر شويد [و بازگرديد!] شايد آنها [از آيين خود] باز گردند!(4)

4. تلاش براى ايجاد اختلاف بين مسلمانان، چنان كه يكى از آنها به نام شَأْس بن قيس مى خواست با زنده كردن كينه هاى ديرينه در ميان اوس و خزرج، آتش اختلاف و جنگ را در ميان آنان شعله ور سازد كه با اقدام به موقع پيامبر اسلام، اين توطئه ناكام ماند.(5)

را دشمن ترين دشمنان مسلمانان معرفى مى كند؛(1). ابن هشام، السيرة النبوية (قاهره: مطبعة المصطفى البابى الحلبى، 1355 ه. ق)، ج 2، ص 188.

(2) زيرا اين دو گروه، اهل منطق و استدلال نبوده با كينه توزى، از هر كارشكنى و مخالفت، كوتاهى نمى كردند. علل و انگيزه هاى مخالفت يهود با اسلام را مى توان در چند موضوع خلاصه كرد:

1. تفكر نژادپرستانه يهود كه بر پيامبر اسلام رشك برده و پيامبرى كسى را كه از نسل يهود نيست (عرب)، برنمى تابيدند.(3). نساء (4):161.(4)

2. آنان پيش از نفوذ اسلام در يثرب، از موقعيت اقتصادى و اجتماعى بهترى در برخوردار بودند؛ زيرا از راه حرفه و صنعت، كشاورزى(5) و رباخوارى،(4) اقتصاد شهر را در دست داشتند. از سوى ديگر با بهره بردارى از اختلافات بين اوس و خزرج، قدرت آنان را تضعيف مى كردند و با اتحاد بنى قينقاع با خزرجى ها، و اتحاد بنى نضير و بنى قريظه با اوسى ها، به آتش اختلافات و جنگهاى قبيلگى آنان دامن مى زدند.(5) پس از هجرت با اتحاد اوس و خزرج در زير پرچم اسلام و افزايش روزافزون قدرت اسلام احساس كردند كه در آيندۀ نه چندان دور، قدرت منطقه از آنِ مسلمانان خواهد بود و آنان موقعيت خود را از دست خواهند داد. و اين، براى آنان قابل تحمل نبود.

3. علماى يهود در بين مردمِ خود اعتبار و حرمت بالايى داشتند و مردم عوام، بى قيد و شرط، از آنها پيروى مى كردند و حتى احكامى كه برخلاف احكام خدا مى گفتند، كوركورانه

ص: 215

مى پذيرفتند.(1)

از اين گذشته، منبع درآمد آنان هدايا و خيراتى بود كه عامۀ يهوديان به عنوان پاسدارى از تورات به آنها مى پرداختند. از اين رو مى ترسيدند با گرويدن يهوديان به اسلام، اين درآمد قطع شود.(2). بقره (2):97-98؛ ابن سعد، الطبقات الكبرى (بيروت: دارصادر)، ج 1، ص 175؛ حلبى، السيرة الحلبية، (انسان العيون) (بيروت: دارالمعرفة)، ج 1، ص 329.(3)

4. آنان با جبرئيل كه پيام الهى را براى پيامبر اسلام مى آورد، دشمنى مى ورزيدند(3) و اين موضوع را بهانه قرار داده با آن حضرت مخالفت مى كردند.

5. قرآن بسيارى از عقايد و اعمال يهود و مواردى از تعليمات تورات را باطل معرفى مى كرد(4) و در بسيارى از احكام و برنامه ها با يهود مخالفت مى ورزيد.(5) اين موضوع ريشه در گذشته ها داشت؛ پيش از ظهور اسلام، اهل كتاب از نظر فرهنگى، نسبت به بت پرستها برترى داشتند و مشركان به ديدۀ احترام به آنها مى نگريستند.(6) بعد از ظهور اسلام نيز اين زمينۀ ذهنى كم و بيش باقى بود. از اين رو گاهى مسلمانان در مدينه در مورد مسايل مذهبى، پرسشهايى از آنان مى كردند و آنان مطالب تورات را به عربى براى مسلمانان تفسير مى كردند، درحالى كه اطلاعات مذهبى آنان غالباً غلط و تحريف يافته بود. از اين جهت پيامبر اسلام به مسلمانان توصيه مى كرد كه سخنان اهل كتاب را تصديق نكنند.(7) حضرت روزى به عمربن خطّاب فرمود: «سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست، اگر خود موسى

ص: 216

زنده بود، از من پيروى مى كرد!»(1) اين گونه مسايل بر دشمنى يهود مى افزود و گاهى مى گفتند: اين مرد مى خواهد با همۀ برنامه هاى ما مخالفت كند!(2)

نگاه تو را به آسمان [به انتظار وحى] مى بينيم. اكنون تو را به سوى قبله اى كه از آن خشنود باشى مى گردانيم، پس روى خود را به سوى مسجدالحرام بگردان، و هرجا باشيد روى خود را به سوى آن بگردانيد. اهل كتاب [\يهود] به خوبى مى دانند اين، فرمانِ حقى است كه از ناحيۀ پروردگارشان صادر شده است [دركتابهاى خود خوانده اند كه پيامبر اسلام به سوى دو قبله نماز مى خواند] و خداوند از اعمال آنها غافل نيست.(1). بقره (2):142.

(2)

تغيير قبله كه استقلال مسلمانان را از اين نظر تأمين كرد، براى يهود، حادثه اى گران بود.

آنها اين بار اين نغمه را ساز كردند كه چرا مسلمانان از قبلۀ چند سالۀ خود صرف نظر كردند؟ خداوند پيش از فرمان تغيير قبله، اين موضع گيرى آنها را به پيامبر گوشزد كرده، پاسخ آن را براى او شرح داده بود كه مشرق و مغرب و تمام نقاط روى زمين مربوط به خداست و به هر سو كه او دستور دهد، بايد نماز گزارد و هيچ نقطه اى داراى شرافت ذاتى نيست:

به زودى نابخردانِ مردم مى گويند: چه چيز آنها [\ مسلمانان] را از قبله اى كه بر آن بودند، برگردانيد؟، بگو: مشرق و مغرب از آنِ خداست، هركس را بخواهد به راه راست هدايت مى كند.(2)

با اين پاسخ، يهوديان، ديگر بهانه اى براى تبليغ منفى نداشتند و با تغيير قبله، پيوند مشترك ميان پيروان دو آيين قديم و جديد از بين رفت و اين دو گروه از هم جدا شده، روابطشان تيره گرديد:

[براى اين گروه] از اهل كتاب هر نشانه و دليلى بياورى، از قبلۀ تو پيروى نخواهند كرد و تو نيز هيچ گاه از قبلۀ آنان پيروى نخواهى كرد، و آنها پيرو قبلۀ يكديگر نيز نيستند و اگر

ص: 218

تو، پس از اين آگاهى، از هوسهاى آنان پيروى كنى، بى شك از ستمكاران خواهى بود!(1). بقره (2):143.(2)

از قرآن چنين استفاده مى شود كه در تغيير قبله از طرف خداوند، علاوه بر خرده گيريهاى يهود، آزمايش مؤمنان نيز مورد توجه بوده است كه تا چه حد ايمان و اخلاص دارند و در برابر فرمان خدا تسليم هستند:

و ما قبله اى را كه بر آن بودى، تنها براى اين قرار داديم كه افرادى كه از پيامبر پيروى مى كنند از آنان كه [به جاهليت] باز مى گردند، مشخص شوند، و بى شك اين حكم جز براى كسانى كه خداوند آنها را هدايت كرده، دشوار بود. و خداوند هرگز ايمان شما را ضايع نمى گرداند [نمازهاى شما به سوى قبلۀ سابق صحيح بوده است] زيرا خداوند نسبت به مردم رحيم و مهربان است.(2)

در برخى از روايات، اين آزمايش چنين تفسير شده است كه مردم مكه هوادار كعبه بودند، خداوند در مكه موقتاً بيت المقدس را قبله قرار داد تا مؤمنان مخلص و مطيع (كه برخلاف ميل خود و صرفاً به پيروى از فرمان خدا و پيامبر به سوى آن نماز مى خواندند) از افراد خودرأى و نافرمان باز شناخته شوند. اما در مدينه كه مردم بيشتر طرفدار بيت المقدس بودند، خداوند كعبه را قبله قرار داد تا اين دو دسته از هم مشخص شوند.(3)

ص: 219

ص: 220

از آزار و شكنجۀ مسلمانان كوتاه شده بود) اين بار دست به حملۀ نظامى به مركز اسلام (مدينه) بزنند؛ از اين رو پيامبر براى مقابله با چنين احتمالاتى، از اواخر سال اول هجرت، هستۀ اوليۀ ارتش اسلامى را پى ريزى كرد. اين ارتش در ابتدا، هم از نظر نيروى انسانى، و هم از نظر ابزار و ادوات جنگى محدود بود، اما به سرعت از هردو جهت رشد كرد. به طورى كه در آغاز تشكيل، ستونهاى اعزامى براى مأموريتهاى نظامى يا عمليات گشتى، از حدود شصت نفر فراتر نمى رفت و بيشترين نفرات آنها به ندرت به دويست نفر مى رسيد.(1) و در سال دوم، در جنگ بدر، تعدادشان اندكى بيش از سيصد نفر بود، اما در فتح مكه (در سال هشتم) تعداد سربازان اسلام بالغ بر ده هزار نفر بود و از نظر تجهيزات نظامى نيز در سطح بسيار بالايى قرار داشتند.

در هر حال سير حوادث نشان داد كه پيش بينى هاى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله درست بوده است؛ زيرا از سال دوم به بعد درگيريهاى متعددى بين طرفين رخ داد كه اگر مسلمانان داراى نيروى دفاعى نبودند، در اثر اين درگيريها با مشركان سركوب مى شدند.(2)

يازدهم) شخصاً با گروهى از مسلمانان در تعقيب كاروان قريش تا سرزمين «اَبْواء» پيش رفت، ولى درگيرى پيش نيامد. حضرت در اين سفر، با قبيلۀ «بنى ضَمْرة» پيمان بست كه بى طرف باشند و با دشمنان اسلام همكارى نكنند. پيامبر درماه ربيع الأول (ماه دوازدهم) كُرْزبن جابر فِهْرى را كه گلۀ مدينه را غارت كرده بود تا سرزمين «بدر» مورد تعقيب قرار داد، اما به او دست نيافت. در جمادى الأخرة با صد و پنجاه (يا دويست) نفر به تعقيب كاروان بازرگانى قريش به سرپرستى ابوسفيان (كه از مكه عازم شام بود) پرداخت (غزوۀ ذات العُشَيْرَة) و اين بار نيز به كاروان دسترسى پيدا نكرد و با قبيلۀ «بنى مُدلج» پيمان بست و به مدينه بازگشت.(1) اين گونه حركتهاى كوچك نظامى را در واقع بايد مانورهاى نظامى و نوعى قدرت نمايى ناميد نه جنگ واقعى.

نمى دادند؛ چنان كه حمزه با وساطت شخص بى طرفى، از جنگ خوددارى كرد.(1) با توجه به اين قراين و شواهد، گويا پيامبر از اين مانورها هدفهاى خاص را تعقيب مى كرد از جمله:

1. تهديد خط بازرگانى قريش به شام. كاروانهاى بازرگانى مكه، از نزديكى هاى مدينه، بين اين شهر و كرانۀ درياى سرخ عبور مى كردند و نمى توانستند بيش از 130 كيلومتر از شهر فاصله بگيرند.(2) پيامبر اسلام با اين حركتها مى خواست به قريش تفهيم كند كه اگر بخواهند در مدينه نيز (همچون مكه) از آزادى عمل مسلمانان جلوگيرى كنند، خط بازرگانى آنها در معرض خطر قرار خواهد گرفت و امكان ضبط مال التجارۀ آنها توسط مسلمانان وجود دارد.(3) اين تهديد طبعاً براى مشركان مكه كه تجارت براى آنها امرى حياتى بود، عامل بازدارنده اى نيرومند و هشدارى جدى بود تا در ارزيابى هاى خود در برخورد با مسلمانان تجديدنظر كنند.

البته نبايد ترديد داشت كه مسلمانان حق داشتند اموال مشركان مكه را ضبط كنند؛ چرا كه آنها مهاجران را مجبور به ترك مكه كرده و خانه و كاشانه و دارايى آنها را تصاحب نموده بودند(4) اما نبايد از نظر دور داشت كه شعاع كار، از انتقام جويى هاى شخصى و

ص: 224

تصفيه حسابهاى فردى فراتر رفته بود و در واقع به برخورد دو قدرت و دو قطب تبديل شده بود و طرفين در تضعيف نيروى يكديگر مى كوشيدند. به نظر مى رسد كه از ديد مسلمانان، آسيب اقتصادى بر دشمن و ايجاد رعب و نگرانى در آنها، بيش از ارزش كالاهاى بازرگانى يا غنايم به دست آمده اهميت داشت؛ چنان كه تا سريۀ عبدالله بن جَحْش و جنگ بدر، مالى از مشركان به دست مسلمانان نيفتاد.

2. اين حركتها نوعى نمايش قدرت رزمى مسلمانان، و هشدارى بود برمشركان مكه كه به فكر حملۀ نظامى به مدينه نيفتند؛ چرا كه مسلمانان داراى قدرت دفاعى شده اند و قادر به دفع حملات آنها هستند. چنان كه در بررسى علل و انگيزه هاى مخالفت قريش خوانديم، هنگامى كه پيامبر اسلام در مكه به سر مى برد و شمار مسلمانان اندك بود، اشراف قريش زوال سلطۀ اقتصادى خود را پيش چشم مى ديدند، اينك كه شهر مدينه، با استعداد و امكانات كافى تبديل به پايگاه اسلام شده بود، چگونه ممكن بود پول پرستان مكه خود را در امان بدانند. از اين رو لازم بود مسلمانان پيش دستى كنند تا مشركان در آن شهر طمع نكنند.

3. احتمالاً اين حركتهاى نظامى هشدارى ضمنى بر يهوديان مدينه نيز بود. (كه دشمنى خود را آشكار كرده بودند) تا دست از دسيسه هاى خود بردارند و در صدد تحرّك نظامى برنيايند وگرنه مسلمانان، آتش فتنه را با قدرت خاموش مى كنند!(1)

عبدالله به همراهان اعلام كرد كه از دستور پيامبر اطاعت مى كند و به آنها گفت: هر كس براى شهادت آمادگى دارد بيايد، وگرنه آزاد است برگردد. آنان همگى اعلام آمادگى كردند.

اين گروه در نَخْلَه كمين كردند. كاروانى از قريش به سركردگى عَمْربن الحَضْرَمى از طائف به مكه باز مى گشت. عبدالله و همراهان خواستند به كاروان حمله كنند اما روز آخر ماه رجب (ماه حرام) بود. به يكديگر گفتند: اگر اينان داخل حرم شوند جنگ با آنها به پاس حرم، جايز نخواهد بود و اگر در اينجا با آنان جنگ كنيم، حرمت ماه حرام را شكسته ايم.

سرانجام به كاروان حمله كردند و عمروبن الحضرمى را كشته و دو نفر را اسير كردند و با غنايم و اسيران به مدينه بازگشتند. پيامبر از اقدام خودسرانۀ آنان برآشفت و از تحويل گرفتن اسيران و خمس غنايم خوددارى كرد و فرمود: «من نگفته بودم كه در ماه حرام جنگ كنيد.»

اين حادثه بازتاب وسيعى داشت؛ از يك سو جنگ و خونريزى اين گروه در ماه حرام بر مسلمانان دشوار آمد و عبدالله را سرزنش كردند و از سوى ديگر، قريش از اين جريان بهره بردارى تبليغاتى كرده گفتند: محمد حرمت ماه حرام را شكسته و در آن خونريزى كرده است! يهود نيز به سم پاشى پرداخته گفتند: اين كار به ضرر مسلمانان تمام خواهد شد. در اين هنگام فرشتۀ وحى فرود آمد و فرمان خدا را ابلاغ كرد:

از تو دربارۀ جنگ كردن در ماه حرام سؤال مى كنند، بگو: جنگ در آن، [گناهى] بزرگ است و [لكن گناهِ] جلوگيرى از راه خدا، و كفر ورزيدن به او و [هتك احترام] مسجدالحرام، و اخراج ساكنان آن، نزد خدا بزرگ تر است، و ايجاد فتنه [جلوگيرى از راه خدا و كفرورزيدن و بيرون راندن مؤمنان] از قتل در ماه حرام بدتر است. و [مشركان] پيوسته با شما مى جنگند تا اگر بتوانند شما را از آيينتان برگردانند...(1). ابن هشام، السيرة النبوية، (مطبعة مصطفى البابى الحلبى، 1355 ه. ق)، ج 2، ص 252-255؛ بلاذرى، انساب الاشراف، تحقيق: محمدحميدالله (قاهره: دارالمعارف، ط 3)، ج 1، ص 371-371؛ واقدى، پيشين، ج 1، ص 13-19؛ محمد بن جرير الطبرى، تاريخ الأمم والملوك (بيروت: دارالقاموس الحديث)، ج 2، ص 262-264؛ ابن شبه، تاريخ المدينة المنورة، تحقيق: فهيم محمد شلتوت، ط 1، ج 2، ص 472-477.

(2)

با نزول اين آيات كه همراه با تبرئۀ ضمنى عبدالله، قريش را عامل فتنه، و گناه آنها را بزرگ تر از قتل در ماه حرام معرفى كرد، جوّ مسمومى كه بر ضد مسلمانان به وجود آمده بود شكست. پيامبر به درخواست نمايندگان قريش، اسيران را آزاد كرد كه يكى از آنها مسلمان شده در مدينه ماند.(2)

ص: 226

حوادثى از اين دست نشان مى دهد كه گاهى اشخاص يا گروه هايى، با حُسن نيّت (اما با سوءتدبير) اقداماتى انجام مى دهند كه عوارض زيان بارى در جامعه به دنبال مى آورد و حسن نيت آنها، عواقب خطرناك آن را جبران نمى كند. اقدام عبدالله بن جَحْش و همراهانش از اين قبيل بود.

سيصد و سيزده تن،(1) و با كم ترين امكانات(2) به سوى بدر حركت كرد. ابوسفيان در بازگشت از شام از تصميم پيامبر آگاه شد و از يك سو با اعزام پيك تندرو به مكه از قريش استمداد كرد(3) و از سوى ديگر مسير كاروان را به سمت راست (\ به طرف ساحل درياى سرخ) منحرف كرد و كاروان را به سرعت از منطقۀ خطر دور ساخت.(4) به درخواست ابوسفيان نه صد و پنجاه(5) جنگجو از مكه براى نجات كاروان به سمت مدينه حركت كرد. با آنكه مشركان در راه، از نجات كاروان آگاه شدند، اما لجاجت ابوجهل آنان را به درگيرى كشاند. هنوز مسلمانان در جست وجوى كاروان بودند كه پيامبر صلى الله عليه و آله از نزديك شدن سپاه قريش به منطقۀ بدر آگاه شد. تصميم گيرى دشوار بود؛ زيرا مسلمانان با آن نيروى اندك براى ضبط كاروان حركت كرده بودند، نه براى جنگ با سپاهى كه تعداد سربازانش سه برابر آنها بود! و اگر (بر فرض) مى خواستند عقب نشينى كنند، آثار تبليغاتى و روانى مانورهاى نظامى از بين مى رفت و ممكن بود دشمن آنان را تعقيب كرده، به مدينه حمله كند. پس از تشكيل شوراى نظامى و نظرخواهى پيامبر از مسلمانان (به ويژه انصار) و سخنان پرشور مقداد (از مهاجران) و سعدبن عُباده (از انصار) تصميم به نبرد با دشمن گرفته شد.(6)

بامداد روز هفده رمضان(7) جنگ آغاز شد. ابتدا حمزه، عُبَيْدَه و على عليه السلام، در جنگ

ص: 228

تن به تن با شيبة، عُتْبَه و وليدبن عُتبه، هماوردان خود را به قتل رساندند.(1) و اين، ضربت سختى بر روحيۀ سران قريش بود.(2) آن گاه جنگ عمومى در گرفت. ارتش اسلام به سرعت پيروز شد، به طورى كه هنگام ظهر(3) جنگ با شكست و عقب نشينى دشمن به پايان رسيد. از مشركان 70 نفر كشته(4) و 70 نفر اسير(5) شدند و از مسلمانان 14 نفر به شهادت رسيدند.(6)

با موافقت پيامبر اسلام، اسيران با پرداخت سربها آزاد شدند و آنان كه پول نداشتند، اما باسواد بودند، به دستور رسول خدا بايد ده نفر از جوانان انصار را خواندن و نوشتن مى آموختند تا آزاد شوند.(7) و بقيه اسيران با منت پيامبر آزاد شدند.(8)

از دريافت اين گزارش، اظهار شادمانى كرد و مسلمانان مهاجر را به دربارش فراخواند و اين مژدۀ مسرّت بخش را به آنان داد.(1) پيامبر اسلام فرمود:

جنگ بدر نخستين جنگى بود كه خداوند در آن اسلام را عزيز و شرك را خوار ساخت.(2) شيطان، روز جنگ بدر به قدرى خوار و حقير شد كه (به جز روز عرفه كه شاهد نزول رحمت خدا و آمرزش گناهان بزرگ بوده است) هرگز چنين نشده است.(3)

علل و عوامل اين پيروزى شگرف را مى توان بدين گونه خلاصه كرد:

1. فرماندهى شايستۀ پيامبر(4) و شجاعت و دليرى او. على عليه السلام با يادآورى جنگ بدر مى فرمود: «هنگامى كه آتش جنگ سخت شعله ور مى شد، ما، به رسول خدا پناه مى برديم و در آن ساعت هيچ يك از ما به دشمن از او نزديك تر نبوديم.»(5)

2. شجاعت و فداكارى بى نظير على عليه السلام؛ به طورى كه نيمى از كشته شدگان دشمن را او به تنهايى كشت.(6) شيخ مفيد سى وپنج نفر از كشته شدگان بدر را نام مى برد و مى گويد:

راويان عامه و خاصه به اتفاق نوشته اند كه اين عده را على بن ابى طالب كشته است به جز

ص: 230

كسانى كه كشندۀ آنان مورد اختلاف است يا على در كشتن آنها شركت داشته است.(1)

3. گرچه گروهى از مسلمانان هنگام حركت از مدينه، بى رغبتى و كراهت آشكار از خود نشان دادند،(2) و نيز برخى از بزرگان مهاجران، در شوراى نظامى، از خود ضعف نشان دادند و سخنان نوميدكننده گفتند،(3) اما نوع مسلمانان از ايمان سرشار و روحيۀ بالا برخوردار بودند و شجاعانه جنگيدند به طورى كه تحسين مشركان را برانگيختند.

4. امدادهاى غيبى خداوند(4) كه از چند راه صورت گرفت:

الف) نزول باران در شب جنگ كه هم نياز مسلمانان را به آب برطرف ساخت و هم زمين را زيرپاى آنان سفت، و حركت را آسان ساخت.(5)

ب) غلبه خواب سبكِ آرامش بخش بر مسلمانان؛(6) آن شب فقط پيامبر اسلام تا صبح بيدار بود و براى پيروزى سپاه اسلام دعا مى كرد.(7)

ص: 231

ج) نزول فرشتگان براى يارى مسلمانان و حضور آنان در ميدان جنگ.(1)

د) ايجاد رعب در دل مشركان.(2)

وى اضافه مى كند:

چهار يا پنج ماه پس از جنگ بدر، قبيلۀ ربيعه در سرزمين ذى قار با كسرى جنگيدند، آنان به يكديگر گفتند: در ميدان جنگ، از شعار اين تهامى [\ محمد] استفاده كنيد. آن گاه با فرياد يا محمد، يا محمد جنگيدند و پيروز شدند.(1)

4. قريشيان متوجه شدند كه در ارزيابى هاى خود در مورد قدرت محمد صلى الله عليه و آله و نيروى مسلمانان اشتباه كرده اند. آنان هرگز تصور نمى كردند چنين شكست سختى را - به تعبير خودشان - از دست عده اى فرارى با همكارى دسته اى كشاورز، متحمل شوند. قريش به اين نتيجه رسيدند كه تجارتشان به خطر افتاده و ديگر نمى توانند به خط بازرگانى مكه - شام كه از بدر عبور مى كرد، اميدوار باشند. صفوان بن اميه در مجمع سران قريش در مكه گفت:

محمد و يارانش تجارت ما را به خطر انداخته اند، نمى دانيم با آنان چه كنيم؟ آنان ساحل را رها نمى كنند و مردم كنارۀ ساحل همگى با آنان هم پيمان و متحد شده اند. ما نمى دانيم به كجا برويم؟ زندگى ما در اين شهر با سفر تابستانى به شام و سفر زمستانى به حبشه تأمين مى شود، اگر همچنان در اين شهر بمانيم، مجبور خواهيم شد سرمايۀ خود را بخوريم و دارايى خود را از دست داده از هستى ساقط شويم!

سرانجام در آن مجمع تصميم گرفتند از طريق عراق به شام سفر كنند. آن گاه صفوان در رأس يك كاروان بازرگانى كه تنها سهم وى در آن سيصدهزار درهم بود، از راه عراق روانه شام شد. پيامبر اسلام با آگاهى از حركت اين كاروان، در جمادى الآخرة سال سوم هجرت، يك ستون نظامى صد نفرى را به فرماندهى زيدبن حارثه جهت ضبط آن گسيل كرد، با نخستين حملۀ مسلمانان، مردان كاروان فرار كردند، سربازان اسلام كالاى آنها را ضبط كرده با يك يا دو اسير به مدينه آوردند.(2) در تاريخ، از اين مأموريت به نام «سرية القَرَدَة»(3) ياد شده است.(4)

ص: 233

بنى قينقاع شجاع ترين يهود به شمار مى رفتند(1) و چنان كه از سخنانشان استفاده مى شود، گويا به قدرت و امكانات خود مغرور بودند. شايد به پشتيبانى متحدان خود از خزرج و بنى عَوف(2) نيز دلگرم بودند، اما ديديم كه خزرجى ها نتوانستند بيش از وساطت در جهت تخفيف مجازاتشان كارى انجام دهند.(3)عُبادة بن صامت عوفى نيز از آنها تبرّى جست.(4) از طرف ديگر دو قبيلۀ يهودى بنى نضير و بنى قُريظه، متحد قبلى اوسى ها بودند و گويا به همين جهت به كمك بنى قينقاع نشتافتند و شايد سعدبن معاذ - رئيس اوس - در جلوگيرى از مداخلۀ آنان در اين بحران، نقش داشته است. درهرحال، تبعيد اين قبيله از مدينه اين فايده را براى مسلمانان داشت كه هم قدرت اين سه قبيله تجزيه شد و هم هشدارى بود به بقيۀ يهود مدينه كه اشتباه آنان را تكرار نكنند!.

پيشنهاد كردند كه به خواستگارى فاطمه عليها السلام برود. وقتى كه على عليه السلام به اين منظور به حضور پيامبر اسلام رسيد، حضرت پس از نظرخواهى از فاطمه عليها السلام با خواستگارى على عليه السلام موافقت كرد(1) و به دخترش فرمود:

تو را به همسرى كسى مى دهم كه از همه نيكوخوى تر و در مسلمانى پيش قدم تر است.(2)

به على عليه السلام نيز گفت:

مردانى از قريش از من رنجيدند كه چرا دخترم را به آنان ندادم. من در پاسخ آنان گفتم:

اين كار به ارادۀ خدا بوده است، كسى جز على شايستگى همسرى فاطمه را نداشت.(3)

اين ازدواج كه طى مراسم ساده و باصفا، و با مهريه اى اندك(4) و جهيزيه اى مختصر صورت گرفت،(5) يكى از بارزترين مظاهر اعتبار ارزشهاى معنوى در پيوند زناشويى در اسلام به شمار مى رود.