ص: 2

ص: 3

انفاق

جواد محدّثی

ص: 4

3. دچار عُجب نشدن··· 47

4. عطای پیش از سوال··· 48

5. اعتدال در انفاق··· 49

6 . انفاق به نیازمندان واقعی··· 50

7 . انفاق به خویشاوندان محروم··· 52

8 . کوچک نشمردن انفاق کم··· 53

9 . اخلاص در انفاق··· 55

سخن آخر··· 57

ص: 6

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی

خداوند امر و خداوند نهی

که من شهر علمم علیّم در است

درست این سخن قول پیغمبر(1) است

و چنان که خود امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«علَّمنی رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله ألفَ بابٍ کلُّ بابٍ فَتَح ألفَ بابٍ»(2).

رسول خدا - که درود خداوند بر او و خاندانش باد - به من هزار باب [علم] آموخت، که هر باب آن هزار باب گشود.

بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، به عنوان گامی هر چند کوچک در راستای تکلیف بزرگِ «شناساندن کلام و شخصیت علی علیه السلام»، تصمیم بر عرضه درس هایی زندگی ساز از معارف همیشه زنده و الهام بخش نهج البلاغه گرفته است، با این باور که کلام نورانی امیر سخن حضرت علی علیه السلام، در حدّ بالایی الگوی رفتاری، معاشرتی و معیشتی هر مسلمان، به ویژه نسل جوان است. از این رو عرضه و انتشار این سلسله درس ها با قلمی روان و خلاصه، می تواند چراغ راه و فروغ زندگی باشد.

از حجج اسلام آقایان محمّدجواد نظافت و جواد محدّثی که در «پژوهش» و «نگارش» این سلسله درس ها همّت گماشته اند، صمیمانه تقدیر می شود. باشد که این گام و اِقدام، زمینه هر چه بیشتر آشنا شدن نسل جوان امروز را با معارف اهل بیت علیهم السلام و کتاب جاودانه نهج البلاغه فراهم آورد.

ص: 8

عصب انسانیت او زنده و بیدار و فعّال است و از این خدمت، «لذّت روحی» می برد و «نشاط معنوی» می یابد و به خدا نزدیک می شود.

آنان که کمر همّت می بندند و «رنج خود و راحت دیگران» می طلبند و از داشته های خود در راه دیگران هم خرج می کنند چند قدم به مرز انسانیت نزدیک ترند.

چنان نیست که هر کس متمکّن و توانگر بود، به این آسانی و بدون وسوسه های شیطانی بتواند از ثروت خود در راه خیر و خداپسندانه و به سود مردم استفاده کند.

اهل احسان و نیکی، ستارگان زمینی اند که برای آسمان ها می درخشند و حجّت های الهی بر دیگرانند و خرسندند که مجرای فیض الهی و خیر رسانی به بندگان قرار می گیرند.

کسانی که تعلّقات مادّی و دلبستگی های دنیوی چنان اسیرشان ساخته که حاضر نیستند از دارایی و توانایی خویش، در راه خدا و خدمت به مردم خرج کنند، بیچارگانی اند در نمایِ ثروتمندی، و اسیرانی وابسته اند، امّا در شکل و شمایل آزادان!

خوشا پیشتازان میدان این مسابقه که گوی احسان و نیکی به مردم را از رقیبان می ربایند و دنیا را وسیله تجارت آخرت قرار می دهند و در دفتر احسان و انفاق، امتیازات بیشتری برای خود ثبت می کنند.

آنچه در فرهنگ دینی و آیات و روایات با عنوان «انفاق» و «احسان» آمده است، همین میدان «جهاد مالی» را ترسیم می کند.

ص: 10

عواملی می تواند مشوّق انسان به انفاق باشد.

عواملی نقش بازدارنده دارند که صفت بخل، یکی از آن هاست.

آثار و تبعات انفاق در جامعه و نسبت به خود شخص، نکته دیگری است که باید مورد توجّه قرار گیرد.

کسانی که شایسته برخورداری از انفاق

مالی توانگرانند، کیستند؟

آداب و شیوه های درستِ احسان به نیازمندان چیست؟

و بسیاری نکات دیگر که در زمینه احسان و انفاق به مردم، به ویژه نیازمندان مطرح است.

* * *

در ادامه سلسله «درس هایی از نهج البلاغه» نوشته ای که پیش رو دارید، به بررسی مسأله انفاق از ابعاد مختلف از دیدگاه نهج البلاغه پرداخته است.

امیرالمونین علیه السلام خود از پیشتازان

«انفاق فی سبیل اللّه» بود. در کلمات نورانی آن حضرت نیز توصیه ها، راهکارها و نکته های نغز و سودمند فراوانی وجود دارد که در خلال خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار آن امام بزرگوار آمده است.(1)

امید است فروغ جاودانه سخنان حضرت امیر علیه السلام، همواره بر رواق دلمان بتابد و

روشنگر راه زندگی مان شود، تا بتوانیم ما نیز از پیشگامان این خطّ درخشان باشیم.

ص: 11

آن کسی را بستایید که اندر همه عمر

بهر آسایش مردم قدمی بردارد

نیک مرد آن که نگردد دل او هرگز شاد

مگر از خاطر کس، باز غمی بردارد(1)

توفیق الهی در این آزمونِ صدق و ایثار، همراهتان باد.

جواد محدّثی

تابستان 86

ص: 12

همه سپاه آسمان ها و زمین و همه گنجینه های عالم هستی از اوست، بلکه می خواهد شما را بیازماید، تا معلوم کند که کدامتان نیکوکارترید:

«فَلَمْ یستَنصِرْکُم مِنْ ذُلٍّ ولم یَستَقْرِضْکُم مِن قُلٍّ... وانّما ارادَ اَنْ یَبْلُوَکُمْ اَیُّکم اَحسَنُ عَمَلاً».(1)

نتیجه این امتحان هم روشن شدن وضعیت انسان برای خود اوست نه برای خدا، چون خداوند از همه چیز آگاه است. می خواهد میزان تطابق ادّعا و عمل مسلمان روشن شود و معلوم گردد که بنده، تا چه حد اخلاص و اطاعت دارد، و گرنه بدون انفاقِ بندگان هم می تواند مشکل فقرا را حل کند و همه را از خزانه غیب خویش بهره مند سازد.

وقتی به قارون می گفتند از آن همه ثروتِ افسانه ای به فقرا هم بدهد، می گفت: خودم با علم خودم به دست آورده ام، چرا به دیگران بدهم؟(2) و چون به کافران می گفتند از آنچه خدا به شما داده، انفاق کنید، می گفتند: آیا به کسی غذا بدهیم که اگر خدا می خواست، خودش به او اطعام می داد و سیرش می کرد؟(3)

اینهاست که بُعد آزمایشی انفاق را نشان می دهد.

بعضی با فقر امتحان می شوند، بعضی با ثروت. آزمایش با مال به صورتِ تکلیف خمس و زکات و انفاق و صدقه و پرداخت های مالی به نیازمندان است و شکرانه این برخورداری از نعمت ها، هم استفاده صحیح

ص: 14

از آنهاست، هم دستگیری از ضعیفان.

امام علی علیه السلام می فرماید:

دنیا، سرای آزمایش است و خدا هر کسی را به نحوی می آزماید. او روزی ها را مقدّر ساخته و آن را بین بندگان به صورت کم و زیاد تقسیم کرده است، تا هر که را بخواهد با توانگری یا تهیدستی و فقر امتحان کند و از این راه، شکر ثروتمند و صبر فقیر را بیازماید:

«لِیَبْتَلِیَ مَن ارادَ بِمَیْسورِها ومَعْسُورِها ولِیَختَبِرَ بذلکَ الشّکرَو الصّبرَ مِنْ غَنِیّها وفَقِیرِها».(1)

توانگری که شکر عملی ثروت خود را که انفاق هم یکی از آن هاست انجام ندهد، داشتن ثروت برای او مایه مباهات و ارزش نیست و چه بسا اگر در این آزمون مردود شود، ثروتش از او گرفته شود (به خطر ثروت بی انفاق اشاره خواهیم کرد).

حضرت امیر علیه السلام در مورد اینکه ادا نکردن حقّ مال، گاهی سبب زوال نعمت می شود، می فرماید:

خداوند را بندگان مخصوصی است که نعمت ها را به آنان اختصاص داده، تا بندگان از آن سود ببرند و تا وقتی اهل بذل و بخشش اند، نعمت ها را در دستشان باقی می دارد. هرگاه به محرومان رسیدگی نکنند، نعمت ها را از آنان می گیرد و به دیگران می سپارد:

«... فاذا مَنَعُوها نَزَعَها مِنهُم، ثُمَّ حَوَّلَها اِلی غیرهِم»(2).

و این یک قانون و قرار الهی است که هر کس حق نعمت ها را ادا نکند

ص: 15

و کوتاهی نماید،آن را در معرض زوال قرار داده است.(1)

وقتی خدا، درِ شکر را می گشاید، درِ نعمت و دوام آن را هم باز می گذارد و به افراد موفّق در آزمون مالی، وسعت رزق و گشایشِ روزی عطا می کند و بقای نعمت را تضمین می کند.

امیرمونان علیه السلام می فرماید:

«مَنْ کَثُرَتْ نِعَمُ اللّه ِ عَلَیهِ، کَثُرَتْ حَوائِجُ النّاسِ اِلیهِ، فَمَنْ قام لِلّهِ فیها بما یَجبُ عَرّضها لِلدّوامِ وَالبَقاءِ، ومَنْ لم یَقُمْ فیها بِما یَجِبُ عَرَّضها لِلزّوالِ وَالفَناء».(2)

کسی که نعمت های خدا بر او زیاد شود، نیاز مردم به او نیز بسیار می شود. پس اگر نسبت به آن نعمت ها به انجام وظیفه مالی بپردازد، نعمت را در معرض دوام و بقا قرار داده است و هر که به واجب مالی اقدام نکند، آن ثروت و نعمت را در معرض زوال و نابودی قرارداده است.

اینکه توصیه شده هر روزِ خود را با صدقه شروع کنید، برای ورزیدگی اراده در گسستن تعلّقات مادّی و تمرین برای داد و دهش است، تا در هنگامه های مهم و ضرورت های اساسی تر، پای در گل نمانیم و دستمان بسته نباشد.

ص: 16

در جهان لطف خدا شامل احوال کسی است

که جوانمردی و احسان و کرامت دارد

آن که پاک است و حسابش همه با خلق درست

چه غم از پرسش فردای قیامت دارد؟(1)

ص: 17

کسی که یقین به پاداش و جایگزین داشته باشد، سخاوتمندانه بخشش می کند.

با این حال، کسی که احسان می کند، در واقع به خودش احسان می کند، چون ثمره انفاق او به خودش بر می گردد، چه در دنیا و چه در آخرت، پس نباید چشمداشت قدردانی از سوی مردم داشته باشد، چون برای خودش کار کرده است.

هر چه کنی به خود کنی

گر همه نیک و بد کنی

حتی اگر کسی بخواهد پس از وی، دیگران نسبت به بازماندگان و خانواده و فرزندانش نیکی و احسان کنند، باید از همین معادله استفاده کند، یعنی به نیازمندی های دیگران برسد، تا دیگران نیز همین برخورد را با اولاد او داشته باشند. حضرت در اشاره به این سنّت اجتماعی می فرماید:

«اَحْسِنوا فی عَقِبِ غَیرِکُم، تُحفَظُوا فی عَقِبِکُم».(1)

نسبت به بازماندگان دیگران احسان و نیکی کنید، تا دیگران هم حال بازماندگان شما را رعایت کنند.

نیکی کن تا نیکی ببینی، از دیگران رفع گرفتاری کن تا در گرفتاری ها به کمک تو آیند، به یتیمان یک شخص انفاق و رسیدگی کن، تا یتیمان تو مورد توجه و احسان قرار گیرند و فراموش نشوند.

در انفاق، طرف قرارداد ما خدایی است که هم خوش قول و صادق است، هم توانا و

توانگر است، هم جود و سخاوتش بسیار است. او

ص: 19

فرموده است:

«وَما اَنْفَقْتُم مِن شی ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُه».(1)

هر چه انفاق کنید، خداوند جای آن را پر می کند.

با این دید، کسی که از امکانات خود در راه حل مشکلات مردم خرج می کند، سرمایه اش هدر نمی رود، بلکه با سود چند برابر به او بر می گردد.

فرصت ها به سرعت می گذرد. حتی امکان خرج در راه خدا گاهی برای بعضی فراهم نمی شود و از این سرمایه گذاری محروم می شوند. تا مجال و مالی باقی است، باید به خیر و احسان پرداخت و تا درِ حسنات و صالحات باز است، باید به ذخیره سازی در حساب آخرت شتافت.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

در دنیا هیچ خیری نیست مگر برای دو نفر:

یکی آن که گناهانی مرتکب شده، زود

توبه و جبران کند،

دیگری آن که در کارهای خیر، پیشقدم و سریع باشد.(2)

این نگاه، شوق سرمایه گذاری در بازار پر سود آخرت را می افزاید و محکی برای اخلاص و آخرت باوری اهل ایمان است.

ص: 20

دنیایی فراهم می شود که هم محدود و فانی است، هم بی ارزش و کم اهمیّت. یعنی در یک معادله، می توان این را تبدیل به آن کرد و از بی ارزشی درآورد و ارزشمندش ساخت، به شرط آنکه بتواند پله رسیدن به بام آخرت و ابدیّت شود و نعمت فانی دنیا به نعمت های جاویدان آخرت و بهشت تبدیل گردد. این در

سایه انفاق در راه خدا فراهم می شود. آنان که این حقیقت را به درستی بفهمند، به نعمت ها و اموال دنیوی دلبسته نمی شوند و سخاوتمنداند ایثار و احسان می کنند.

در نهج البلاغه نقل شده است که روزی امیرالمونین علیه السلام همراه جمعی از اصحاب خود به عیادت «علاء بن زیاد» رفت. خانه علاء، وسیع بود و بیش از نیاز او. حضرت فرمود: این خانه وسیع را در دنیا می خواهی چه کنی؟ در آخرت به چنین خانه ای محتاج تری! البته اگر بخواهی می توانی با

همین خانه به آخرت برسی، مثلاً در این خانه، از مهمانان پذیرایی کنی، به بستگان خود نیکی کنی، حقوقی را که خداوند بر عهده تو گذاشته، ادا کنی، هرگاه چنین کنی، از همین دنیا به آخرت رسیده ای... «اِنْ شِئتَ بَلَغْتَ بِها الآخرةَ».(1)

این همان نصیحتی بود که به قارون ثروت اندوز هم می گفتند که با آنچه خدا به تو داده است، آخرت خود را به دست آور،

بهره دنیایی خود را هم فراموش نکن،(2) امّا او نپذیرفت و در کام زمین فرو رفت.

این کیمیاگری و تبدیل ارز دنیایی به ارزآخرتی و ساختن قصرهای

ص: 22

بهشتی با مصالح همین دنیا از انفاق و احسان بر می آید و کسی حاضر است دنیای خود را به خاطر خدا و در راه بندگان فقیر خدا بدهد، که در چشم انداز نگاهش «آخرت» را ببیند و امروز خود را فدا کند تا فردای خویش را

آباد سازد.

امیرمونان علیه السلام می فرماید: مردم در دنیا دو گونه عمل می کنند: یک عده در دنیا برای دنیا کار می کنند، دنیایشان آنان را از آخرتشان غافل می سازد. از فقر بازماندگانشان می ترسند، از این رو خرج نمی کنند و برای دیگران باقی می گذارند. عده ای هم در دنیا برای پس از دنیا کار می کنند، ثمره کار دنیایی شان در آخرت به آنان باز می گردد. اینان بهره دنیا و آخرت را می برند و هم دنیا دارند، هم آخرت، نزد

خداوند هم آبرومندند و هر چه از او بخواهند، روا می شود.(1)

کسی که دستش از دنیا و تصرّف در اموال خود کوتاه می شود، حسرت می خورد کاش تا در دنیا بود، برگ عیشی به گور خویش می فرستاد و چشم به احسان و خیرات بازماندگان نمی دوخت. آنچه از این حسرت و اندوه جلوگیری می کند، آن است

که تا خودش در دنیا هست، همان کار را بکند که از ورثه انتظار دارد و خودش دنیایش را به نعمت های اخروی تبدیل کند و خانه آخرت را آباد سازد.

امام علی علیه السلام در این مورد می فرماید:

«یَابْنَ آدم! کُنْ وَصِّیَ نفسِک فی مالِک، وَاعْمَل فیه ما توِرُ اَنْ یُعْمَلَ فیهِ

ص: 23

مِنْ بَعدِک».(1)

ای فرزند آدم! خودت وصیّ خودت در مال خویش باش و در مورد ثروتت همان گونه عمل کن که دوست داری پس از مرگت عمل کنند.

خیلی ها وصیت می کنند که پس از مرگشان فلان مبلغ به فقرا بدهند، یا فلان مال را در فلان راه خرج کنند یا برایشان خیرات و احسان انجام دهند، تا پس از مرگ و در عالم قبر و برزخ و قیامت، از ثمرات آن برخوردار گردند. ولی چرا خودشان تا زنده اند، دست به چنین اقداماتی نمی زنند؟ معلوم نیست وارثان تا چه حد به فکر آنان باشند. انفاق، دلبستگی ها را کم می کند و باعث می شود این کار به دست خود شخص انجام گیرد و دل به وصیت و سفارش خوش نکند.

کسی که دلش نمی آید پولی را از خود جدا کند و از آن بگذرد و به محرومان بدهد، چطور توقّع دارد دیگران برای او چنین کنند؟ در روایات آمده که احسان و صدقه ای که کسی در حال حیاتش می دهد، به مراتب بیش از آنچه پس از مرگ وی از اموالش به فقرا می دهند اجر و پاداش دارد.

ص: 24

مضاعف و سود چند برابر الهی را در پی دارد. در جای دیگر توصیه می فرماید که در ایّام فنا برای دوران بقا توشه بردارید، راه شما روشن است و آماده کوچید، کسی که برای آخرت خلق شده، مالی را که به زودی از او گرفته خواهد شد می خواهد چه کند؟

«وما یَصنَعُ بالمالِ مَنْ عمّا قلیلٍ یُسْلَبُهُ وتَبْقی عَلیه تَبِعَتُهُ وحِسابُه».(1)

وقتی انسان مال را می گذارد و می رود، ولی پیامدها و حساب هایش را نزد خدا باید پس بدهد، آیا بهتر نیست که در همین جا با انفاق و خیرات، در حساب الهی سپرده گذاری کند و آنجا که مرحله نیاز است از آن بهره مند شود؟ مال در معرض زوال است. تا از دست نرفته، یا دست از آن کوتاه نشده، باید با انفاق، آن را ماندگار و آسیب ناپذیر ساخت.

امام علی علیه السلام می فرماید: وقتی مرگ می آید، برای انسان یا شقاوت می آورد یا رستگاری. پس باید بهترین توشه ها را از دنیا برای آخرت برداشت و خود را از عقاب آخرت مصون ساخت.(2)

و می فرماید: «فَارْتَجِلُوا مِنها بِاَحْسَنَ ما بِحَضْرَتِکُم مِنَ الزّاد...»(3)

با بهترین توشه ای که فراهم ساخته اید، از دنیا کوچ کنید.

با این دیدگاه، آیا صدقه و انفاق، بُرد است یا باخت؟ سود است یا زیان؟ از دست دادن است یا به دست آوردن و در ذخیره نگه داشتن؟ امیرمونان علیه السلام پیش بینی کرده که در آخر الزّمان کسانی خواهند آمد که

ص: 26

«یَعُدُّونَ الصَدَّقَه فِیهِ غُرماً»(1)، صدقه را در آن روزگار خسارت و زیان به شمار می آورند. این به خاطر آن است که عینک آخرت بینی به چشم نزده اند و از آثار اخروی انفاق در راه خدا بی خبرند و به وعده های الهی آن ایمان استوار را ندارند که با خدا معامله پر سود کنند.

چون عالم را به کس نخواهند گذاشت

باری دلِ دوستان نگه باید داشت(2)

ص: 27

فرستادن امکانات رفاهی و عیش در آخرت است. سعدی گوید:

برگ عیشی به گور خویش فرست

کس نیارد ز پس، تو پیش فرست

حضرت در اشاره به این آمادگی قبلی برای سفر آخرت می فرماید:

«مَنْ تَذکّرَ بُعدَ السَّفَرِ استَعَدَّ».(1)

کسی که به یاد طولانی بودن سفر باشد، خود را آماده می سازد.

به سلامت رسیدن به سر منزل ابدی و عبور از گردنه ها و خطرها، نیاز به سبکباری دارد. انفاق، سبب می شود بارها در پیمودن این راه سبک تر شود و امید عبور موفقیت آمیز از این راه پر خطر بیشتر گردد

و پیش از خودمان، وسایل رفاه آخرت به مقصد برسد.

امیرالمونین علیه السلام ترسیم جالبی از این راه و بار و مسیر و عبور دارد. می فرماید:

بدان که در پیشِ روی تو راهی طولانی و پر مشقّت است و تو نیازمند آنی که زاد و رهتوشه ای شایسته و بایسته برداری که تو را به مقصد برساند و بارت را سبک کنی تا پیمودن راه، برای تو کمر شکن نشود. پس بیش از حدّ توان، بار سنگین بر دوش منه، که سنگینی آن وبال تو گردد. هر گاه از نیازمندان کسی را یافتی که توشه و بار تو را به دوش بکشد و در فردای قیامت، آن را به نحو کامل به تو برگرداند و در آن روزی که به آن نیاز است تحویلت دهد، پس او را غنیمت شمار و بارت را به دوش او بگذار و تا می توانی توشه بیشتری بر دوش او بگذار، چه بسا بگردی و دیگر او را نیابی. و اگر کسی در حالی که توانگر هستی از تو قرض بخواهد، تا در روز تنگدستی ات به تو باز پس بدهد، او را هم

ص: 29

غنیمت شمار... .(1)

این تمثیل زیبا و گویا می رساند که اگر کسی در حال توانگری در دنیا به نیازمندان کمک کند، چه به صورت انفاق و صدقه یا قرض الحسنه، در آخرت به او بر می گردد و مثل آن می ماند که برای عبور از یک رود خروشان یا پل لرزان، کسی بار تو را تحویل بگیرد و آن طرف پل و رودخانه، سالم به تو تحویل دهد، که تو از او سپاسگزار و ممنون هم خواهی شد. انفاق همین اثر را دارد و فرستادن رهتوشه برای آن سوی «پل مرگ» است.

ای رهروی که خیر به مردم رسانده ای

آسوده رو، که بار تو بر دوش سائل است(2)

نیز از سخنان آن حضرت است:

«قَدِّموا بَعْضاً یَکُنْ لَکُمْ قَرْضاً».(3)

مقداری از ثروت خود را (با انفاق و احسان) پیش بفرستید، تا در پیشگاه خدا به عنوان قرض برای شما باقی بماند.

سود دنیا و دین اگر خواهی

مایه هر دوشان نکوکاری است

راحت بندگان حق جستن

عین تقوا و زهد و دینداری است(4)

ص: 30

«لَنْ تنالُوا البِرَّ حتّی تُنفِقوا ممّا تُحِبّونَ».(1)

هرگز به برّ و نیکی نخواهید رسید، مگر آنکه از آنچه دوست می دارید، انفاق کنید.

امام علی علیه السلام قوام و استواری دین و دنیا را به چهار چیز می داند. یکی به دانشمندی که علم خود را به کار می بندد و به آن عمل می کند. دیگری به جاهلی که از آموختن خودداری نمی کند، سوّمی به بخشنده ای که از انفاقِ داشته هایش بخل نمی ورزد. چهارمی به فقیری که آخرتش را به دنیایش نمی فروشد. (وَجَوادٍ لاَیَبْخَلُ بِمَعُروفِهِ، وَفقیرٍ لا یبیعُ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ). سپس با اشاره به ضایعات و خسارت هایی که پیامد فراهم نبودن این خصلت هاست، فساد اخلاقی و دینیِ تهیدستان محروم را نتیجه امساک و خودداری ثروتمندان از انفاق و رفع خلأهای مالی فقیران می داند:

«وَاِذا بَخِلَ الغَنیُّ بِمَعُروفِهِ، باعَ الفقیرُ آخِرَتَهُ بِدُنیاه».(2)

هرگاه ثروتمند، از انفاق مالش بخل ورزد، فقیر هم آخرتش را به دنیایش می فروشد.

این همان نکته ای است که در سخنان دیگر حضرت نیز به آن اشاره شده که نزدیک است فقر به کفر بینجامد، یعنی وقتی زندگی تهیدستان تأمین نشود و ثروتمندان هم انفاق نکنند، فقیران از دین و ایمان بر می گردند و منحرف می شوند.

اصلاح جامعه چه از نظر فرهنگی و دینی و چه به لحاظ اقتصادی و

ص: 32

محرومیت زدایی از فقیران و تعدیل ثروت پولداران و برطرف کردن روحیّه تکاثر و مال اندوزی، در گرو احیای فرهنگ احسان و انفاق است. انفاق هم تنها به گذاشتن چند سکّه ناچیز در کف دست سائل یا انداختن پولی به صندوق صدقات نیست، بلکه برطرف کردن خلأها و رفع نیازها از بارزترین مصادیق انفاق است.

ص: 33

می ترساند، بر حذر می دارد.(1)

در سخنی دیگر، معیار سود و زیان را با توجّه دادن به عواقب اخروی و ثمرات ماندگار، چنین ترسیم می فرماید:

«لا تکُنْ مِمَّنْ... یُنافِسُ فیما یَفْنَی و یُسامِحُ فیما یَبْقی، یَرَی الغُنْمَ مَغْرَماً وَالغُرْمَ مَغْنَماً...».(2)

از کسانی مباش که در آنچه فانی است، رغبت می کنند و با دیگران به مسابقه می پردازند، ولی در آنچه باقی است، سهل انگاری می کنند، انفاق را که غنیمت و سود است، غرامت و زیان می بینند و زیان را (که بخل است) غنیمت می پندارند، صالحان را دوست می دارند،

ولی مانند آنان عمل نمی کنند، از شکر آنچه به آنان عنایت شده ناتوانند، در عین حال افزون طلبی می کنند.

کدام روش دارای سود است؟ ثروت اندوزی و بخل ورزی از انفاق؟ یا با احسان و صدقه از داشته ها برای آینده جاویدان خود سرمایه اندوختن و آخرت را آباد کردن؟ چه کسی سود می برد و چه کسی زیان می کند؟

کسی که بخل می ورزد و در راه خدا خرج نمی کند، برای چه کس نگه می دارد و پس از او دارایی اش به دست چه کسانی می افتد؟

صالحان یا ناصالحان؟ ورثه اگر صالح باشند، ثواب احسان خود را می برند و اگر ناصالح باشند، اندوخته های میّت را صرف عیّاشی خود می کنند و چیزی به صاحب مال نمی رسد. پس بخل برای چیست؟

ص: 35

حضرت امیر علیه السلام در وصیت خود به امام حسن علیه السلام می فرماید:

برای پس از خود، چیزی از دنیا باقی نگذار، برای اینکه وارث تو یکی از دو نفر است، یا انسان صالح و خدا پرست است که با ثروت تو به سعادت می رسد،

ثروتی که تو با خرج نکردن آن به شقاوت می رسی، یا شخص گنهکار است که با اموال بر جای مانده از تو به معصیت می پردازد. در این صورت، تو زمینه ساز گناه او شده ای. پس هیچ یک از این دو گروه وارث، شایسته آن نیستند که آنان را بر خود ترجیح دهی و مال خود را برای آنان بگذاری(1) (خودت انفاق کن، تا نه زمینه ساز معصیت دیگران باشی، نه خود از ثمرات انفاق مالی محروم گردی.)

در سخنی دیگر از این حسرت عظیم این گونه یاد می کند:

«اِنَّ اَعظمَ الحَسَراتِ یَومَ القیامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ کَسَبَ مالاً فی غَیر طاعةِ اللّه، فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَاَنْفَقَهُ فی طاعةِ اللّه سُبحانه، فَدَخَلَ بِهِ الجنَّةَ، وَدَخَلَ الاوّلُ بِهِ النّارَ.»(2)

بزرگ ترین حسرت در روز قیامت، حسرت کسی است که ثروتی در غیر طاعت خدا به دست آورده باشد و آن را به ارث برای کسی بگذارد که او آن مال را در راه طاعت خدا انفاق کند و این وارث با این عملش به بهشت برود و صاحب اولیه مال، به سبب آن اموال به دوزخ برود!

وقتی بخل ورزیدن، این همه محرومیت از ثواب و آن همه زمینه سازی برای محاسبه دشوار در قیامت دارد، باید این رذیله و صفت

ص: 36

ناپسند را درمان کرد. درمانش تمرین عملی برای کاستن از تعلّق به مال و دلبستگی به ثروت است، از راه انفاق و احسان برای رضای خدا و به قصد ذخیره سازی برای آخرت.

آیا حیف نیست که خدا از مال و جانی که به ما ارزانی داشته، هیچ سهمی نداشته باشد؟ آیا خداوند از این گونه کسان که در راه او نه بذل جان می کنند نه انفاق مال، نه رنج جسمی را تحمّل می کنند، نه گذشتن از ثروت را، راضی است؟ پاسخ را از کلام امیرمونان علیه السلام بجوییم که فرمود:

«لا حاجَةَ لِلّهِ فیمَنْ لَیْسَ لِلّهِ فی مالِهِ ونَفْسِهِ نصیبٌ».(1)

خداوند، کاری و نیازی به کسی که در مال و جانش هیچ نصیب و سهمی برای خدا نیست، ندارد.

راستی چه قدر فاصله است میان آن که هر چه را دارد، از مال و جان و فرزند و زندگی، عاشقانه تقدیم خدا می کند، و آن که حاضر نیست اندکی از مال خود را در راه خدا خرج نیازمندان کند؟! آیا این اسارت و وابستگی، زیبنده انسان است؟

قرار در کفِ آزادگان نگیرد مال

نه صبر در دل عاشق، نه آب در غربال(2)

روزی امام علی علیه السلام هنگام عبور از کنار مزبله ای، کثافتی را دید، به همراهانش فرمود:

ص: 37

«هذا ما بَخِلَ بِهِ الباخِلُونَ».(1)

این، همان است که بخیلان نسبت به آن بخل می ورزیدند.

و به نقل دیگر، فرمود: این همان است که دیروز بر سر آن کشمکش داشتید یا به آن راغب بودید. یعنی مال و ثروت در دنیا، در نهایت تبدیل به زباله و فضولات می شود. چرا انسان گزینه بهتری برای مصرف نیابد؟ و چرا برای دیگران واگذارد؟ به قول ابن یمین:

منه ذخیره که بسیار کس زغایت حرص

نهاد گنج به صد رنج و دیگری برداشت

ص: 38

قرار می دهد.

نپرداختن زکات مال و بی اعتنایی به سهم فقرا و درمانِ فقر در جامعه، موجب بلاهای گوناگون می شود، روایات بسیاری دلالت بر این دارد که برخی از بلیّات و خشکسالی ها و کمبود باران و خشکیدن رودها و چشمه ها برای آن است که مردم زکات نمی پردازند. نتیجه آنکه اگر مردم تقوای مالی داشته باشند و زکات و صدقه بدهند و احسان کنند، هم دچار قحطی و خشکسالی و بلاها نمی شوند، هم خدا به زندگی آنان برکت می دهد. قرآن می فرماید: مردمِ آبادی ها اگر اهل ایمان و تقوا باشند، برکات الهی از آسمان و زمین به روی آنان گشوده می شود.(1)

امام علی علیه السلام با اشاره به همین معادله و نقش انفاق مالی در افزایش روزی و

جلوگیری از خسران، می فرماید:

«حَصِّنوا اَموالَکُم بالزّکاةِ».(2)

اموال خود را با پرداخت زکات، حفظ کنید.

مثل پرداخت حق بیمه که سبب می شود خانه و ماشین و زندگیِ بیمه دهنده از خسارت ها در امان بماند. در نظام رزق و روزی الهی، وقتی از بنده حرکت باشد، از خدا هم برکت خواهد بود و اگر بنده یک گام در راه کمک به نیازمندان بردارد، خدای محسن و کریم، صد گام از رحمت و وسعت به سوی او بر می دارد.

در کلام امیرمونان علیه السلام چنین آمده است:

ص: 40

«مَنْ یُعْطِ بِالْیَدِ القَصِیرَةِ، یُعْطَ بِالیَدِ الطّویلَةِ.»(1)

کسی که با دستِ کوتاه عطا و بخشش کند، با دست بلند به او بخشش می شود.

سید رضیّ در شرح این جمله نهج البلاغه گوید: یعنی کسی که اندکی از مال خود را در راه خیر انفاق کند، خداوند پاداش بزرگ به او عطا می کند. مقصود از دست در این جا یعنی نعمت، نعمت خدا همیشه بیش از نعمت و عطا و احسان بندگان است، چون اصل همه نعمت ها از اوست و به او بر می گردد.

ص: 41

خوش خیال و غافل باشد.

به تعبیر امیرمونان علیه السلام:

«رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیهِ مُستَدْرَجٌ بِالنُّعمی».(1)

چه بسیار صاحب نعمتی که با نعمت ها

مورد استدراج و موخذه تدریجی قرار می گیرد.

و به تعبیر دیگر: «کَم مِنْ مُستَدْرَجٍ بالاِحسانِ اِلَیه...».(2)

چه بسا کسانی که خدا به آنان احسان می کند تا آزمایششان کند.

و در جای دیگر می فرماید:

«ایّها النّاسُ، لِیَرَکُم اللّه ُ مِنَ النِّعمَةِ وَجلِینَ

کَما یَراکُم مِنَ النِّقْمَةِ فَرِقینَ. اِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ

عَلَیهِ فی ذاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ استِدْراجاً فَقَد اَمِنَ مَخُوفاً...».(3)

ای مردم، همچنان که خدا شما را از بلا و کیفر هراسان می بیند، در هنگام برخورداری از نعمت هم هراسان ببیند. همانا کسی که رزق و روزی گسترده یابد و آن را استدراج و مقدّمه کیفر تدریجی به حساب نیاورد، از چیز خوفناکی خود را ایمن پنداشته است.

یعنی خیلی نباید آسوده خاطر بود، داشتن نعمت و ثروت، امتحان است و مسولیت سنگین دارد و اگر کسی از آزمون مالی خدا سربلند بیرون نیاید گرفتار می شود. این توجّه سبب می شود طغیانگری نکند و به تکالیف خود نسبت به نیازمندان عمل کند، و گرنه مرفّه بی درد می شود و سرنوشت قارون در انتظار اوست.

ص: 43

کمترین خطر در کمین توانگران بی احسان و انفاق، آن است که خدا برکت را از روزی آنان می گیرد و نعمت هایشان در معرض کاهش و زوال قرار می گیرد.

فریاد خستگان شکند قلب سنگ را

ای سنگدل زآه دل خسته کن حذر

لطف خداست شامل حال توانگری

کز راه لطف، سوی گدایان کند نظر(1)

ص: 44

«وَاَعْطِ ما اَعْطَیْتَ هَنیئاً وَامْنَعْ فی اِجمالٍ واِعذارٍ».(1)

آنچه را می بخشی و می دهی، با خوشرویی و گوارایی عطا کن و اگر نمی خواهی با مهربانی و عذرخواهی نده.

اگر هم امکانات و مالی برای انفاق نیست و شخص نمی خواهد احسان کند، برخورد

تند و اهانت آمیز با نیازمند نداشته باشد. نظیر کلام خدا که فرموده است: «وامّا

السّائلَ فلا تَنْهَرْ»(2)، گدا را مران.

در ادامه، به پیامدهای منفی این شیوه چنین اشاره می فرماید:

منّت گذاشتن، احسان را باطل و خراب می کند و بزرگ نمایی، نور حق را از بین می برد.

برکنید تا یک درجه به قرب الهی نائل شوید، یا یکی از گناهان شما آمرزیده شود، در مقابل آن ثواب الهی یا عقابی که در پیش است، کاری نکرده اید! به خدا سوگند، اگر از ترس، دل های شما آب شود و دیدگانتان خون ببارد و تا دنیا باقی است، شما هم باقی باشید و هر چه در توان دارید بکوشید، هرگز با نعمت های بزرگی که خدا به شما داده و شما را به ایمان هدایت کرده است، برابری نخواهید کرد و از عهده آن برنخواهید آمد...(1)

پس چه جایی است برای مغرور شدن به نیکی ها و احسان ها؟

است (یعنی انفاق به خاطر رو دربایستی و حرف مردم، بی ارزش است).

کاری برای شخص، نزد مردم و در دنیا سربلندی می آورد، ولی مایه سرافکندگی در آخرت است، نزد مردم محبوبیّت پیدا می کند، امّا نزد خدا از ارزش می افتد. هر کس مال خود را بیجا خرج کند، یا به غیر شایسته و غیر نیازمند بدهد، هم از سپاس مردمی بی بهره می شود، هم محبت مردم متوجّه دیگران می گردد و اگر روزی هم به کمک مردم نیازمند شود، چندان همراهی و یاری اش نمی کنند.(1)

در سخنی دیگر می فرماید:

کسی که احسان خود را در غیر محل و مورد مناسب و به غیر مستحق دهد، بهره ای جز تعریف و ستایش فرومایگان و بدان ندارد، آن هم تا وقتی است که احسان به دستشان می رسد و می گویند: عجب دست بخشنده ای دارد.(2)

می دهند و افراد غیر نیازمند بر این سفره ها می نشینند، در حالی که افراد محتاج و گرفتار، در جامعه و در همسایه ها و اقوام و بستگان فراوانند. چنین احسان هایی کم ارزش است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«فَمَنْ آتاهُ اللّه ُ مالاً فَلْیَصِلْ بِهِ القَرابَةَ وَلْیُحْسِنْ مِنْهُ الضّیَافَةَ وَلْیَفُکَّ بِهِ الأسیرَ وَالعانیَ، وَلْیُعْطِ مِنْه الفقیرَ وَالغارِمَ وَلْیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی الحقوقِ والنّوائِبِ

ابْتِغاء الثَّوابِ».(1)

کسی که خداوند به او مالی داده است، با آن مال به اقوامش کمک کند، مهمانی نیکو و شایسته برگزار کند، اسیر و گرفتار را آزاد سازد، به فقیر و بدهکار بدهد و بر ادای حقوق واجب و حوادث و بلاها شکیبایی ورزد تا به ثواب الهی برسد.

چه نعمتی بالاتر از اینکه کسی تمکّن مالی داشته باشد و بجا خرج کند و گره از کار گرفتاران و نیازمندان واقعی بگشاید؟

سعدی چه خوب گفته است:

توانگران را، وقف است و نذر و مهمانی

زکات و فطره و اِعتاق و هَدی و قربانی

تو کیْ به دولت ایشان رسی که نتوانی

جز این دو رکعت و آن هم به صد پریشانی(2)

سفارش حضرت به رسیدگی به یتیمان، مورد دیگری از انفاق به

ص: 51

نیازمندان واقعی است. از سفارش ها و وصایای او در آخرین لحظات، پس از ضربت خوردن یکی هم این بود:

«اللّه اللّه َ فی الأیتامِ، فلا تُغِبِّوا اَفواهَهُم وَلا یَضِیعُوا بِحَضْرَتِکُم».(1)

خدا را خدا را درباره یتیمان، آنان را گاهی سیر و گاهی گرسنه نگذارید، مبادا در کنار شما تباه شوند.

در عهدنامه خود به مالک اشتر نیز، سفارش اکید در مورد طبقات پایین و محروم اجتماع می کند و به کمک به بینوایان گرفتار و از کار افتادگان و زمین گیران و یتیمان و سالخوردگان و افراد آبرومند و قانع که روی سول و اظهار حاجت ندارند

فرمان می دهد.(2)

حضرت علی علیه السلام در یک جا خویشاوندان و اقوام را توصیه می کند با هم ارتباط و پیوند داشته باشند و به هم برسند و به یکدیگر بذل و بخشش کنند:

«عَلَیکُم بالتَّواصُلِ والتَّباذُلِ».(1)

در جایی هم در توصیه به ثروتمندان جهت رسیدگی به اقوام مستمند خویش می فرماید:

«اَلا لا یَعْدِلَنَّ اَحَدُکُم عَنِ القَرابَةِ یَری بِها الخَصاصَةَ اَنْ یَسُدَّها بِالّذی لا یَزِیدُهُ اِنْ اَمْسَکَهُ ولا یَنْقُصُه اِنْ اَهْلَکَهُ».(2)

مبادا یکی از شما از خویشاوندی که گرفتار فقر و بینوایی است، روی برگرداند! باید با مال و ثروتی او را یاری رساند که اگر انفاق نکند، بر دارایی اش نیفزاید، و اگر انفاق کند، چیزی از دارایی او نکاهد.

یعنی برخی مردم چنان تمکّن و وسعت مالی دارند که این گونه خرج کردن ها برایشان بی تأثیر است و چندان کاهشی در اموالشان به چشم نمی آید، ولی مشکلات بسیاری از گرفتاران با همین کمک ها حل می شود.

هم مصداق دارد. شیطان گاهی پیشنهاد خیرات زیاد و پر حجم می کند تا انسان بترسد و عقب بنشیند و از انجام کار خیر کوچک هم باز بماند.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«افْعَلُوا الخَیرَ ولا تَحْقِرُوا مِنْهُ شیئاً، فانَّ صَغِیرَهُ کَبیرٌ وقَلیلَهُ کثیرٌ».(1)

کار نیک را انجام دهید و چیزی از آن را کوچک مشمارید، چرا که کوچکِ آن بزرگ مقدار است و اندکِ آن بسیار.

وقتی پاداش دهنده، خداوند کریم است، برای او کوچک و بزرگ و کم و زیاد آن عمل مطرح نیست. اگر نیت خالص باشد، می پذیرد و پاداش عظیم هم می دهد. مهم آن است که همراه با تقوا و اخلاص باشد. در این صورت ارزش محتوایی بالایی پیدا می کند.

امام می فرماید:

«لا یَقِلُّ عَملٌ مَعَ التَّقوی، وکَیْفَ یَقِلُّ ما یُتَقَبَّلُ».(2)

با وجود تقوا هیچ عملی کم نیست، چگونه کم خواهد بود چیزی که مورد قبول قرار گیرد؟

به علاوه همیشه کارهای بزرگ، در پی تمرین های مستمر و با کارهای سبک و کم شروع می شود. کسی که خود را به انفاق های کم عادت ندهد، انفاق های عظیم نخواهد کرد. با احسان های اندک، قدرت روحی و ظرفیّت انجام کارهای بزرگ تر بالا می رود و دل کندن از مال کم، مقدمه دل کندن از اموال بسیار است.

ص: 54

امیرالمونین علیه السلام می فرماید:

«قَلیلٌ تَدُومُ عَلَیهِ خیرٌ مِنْ کثیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ».(1)

کار اندکی که دوام دارد، بهتر از کار بسیاری است که از آن خسته شوی.

در هر کار خیری چنین است و انفاق نیز اگر به صورت یک خصلت همیشگی درآید، هر چند به مقدار اندک، بهتر است.

بعضی هم از احسان ناچیز شرمنده می شوند و همین خجالت، مانع آن می شود. آیا احسانِ کم بهتر است، یا اصلاً احسان نکردن؟ رهنمود حضرت امیر علیه السلامدر این مورد چنین است:

«لا تَسْتَحِ مِنْ اِعطاءِ القَلیلِ، فإنَّ الحِرمانَ اَقَلُّ مِنْهُ».(2)

از بخشش اندک خجالت نکش، چرا که محرومیّت (از انفاق کردن یا دریافت انفاق)، از آن، کمتر است.

پس وقتی انتخاب بین کم و کمتر باشد، کم را باید برگزید (کاچی بِه از هیچی است!)

دستگیر انفاق کننده نمی شود و برایش چیزی نمی ماند.(1)

حضرت امیر و حضرت زهرا علیهماالسلام سه روز افطار خود را بدون چشمداشت پاداش و تشکّر، و تنها برای خدا انفاق کردند و به مسکین و یتیم و اسیر دادند، خداوند در ستایش و تقدیر از این انفاق ارزشمند، سوره «هل اتی» را نازل فرمود.

توصیه های آن حضرت به اخلاص در عمل، شامل انفاق هم می شود. می فرماید:

«وَاعْمَلوا فِی غَیرِ ریاءٍ و لا سُمعَةٍ، فَإنَّ مَنْ یَعْمَلْ لِغیرِ اللّه ِ یَکِلْهُ اللّه ُ لِمَنْ عَمِلَ لَهُ».(2)

برای خدا کار کنید نه برای نشان دادن به دیگران، و یا شنودن این و آن، چرا که هر کس برای غیر خدا عمل کند، خداوند او را به کسی وا می گذارد که برای او عمل کرده است.

ص: 56

بر نیاز را انفاق می کنند.(1)

روزی که انسان به دنیا می آید، هیچ ندارد.

روزی هم که از دنیا می رود، هیچ نخواهد داشت و با خودش هیچ نخواهد برد.

در این میان، امانتداری است که ودایع الهی به او سپرده می شود و امتحان می دهد.

موادّ این امتحان عبارت است از: احسان، صدقه، انفاق، نذر، وقف، زکات، خمس، خیرات و مبرّات، وصیّت به ثُلث، سخاوت و کرم، صله رحم، اطعام و ...

تا که قبول شود، و که مردود!

لذّت بعضی در دنیا، در «خیر رساندن» به مردم است، لذّت بعضی هم در نمایش کامیابی ها وداشته های خود به ناکامان و تنگدستان.

کدام گروه به مرز انسانیّت نزدیک ترند؟

«انفاق و احسان»، راهی است که به «بهشت» منتهی می شود، به شرط آنکه از پرتگاه های ریا، منّت، تحقیر، غرور و عُجب، به سلامت بگذریم.

کار نیک کردن و «خیّر» بودن، توفیق می خواهد.

خداوند را بندگان خاصّی است با این علایم و نشانه ها:

مدال «خدمت» بر دوش دارند و دلی پر مهر و عاطفه در آغوش. گروه خونشان با مردم یکی است و همسایه دیوار به دیوار غم ها و شادی های مردم اند، بار مردم را برمی بندند و گره از کارشان می گشایند،

ص: 58

خدمت و احسان بی منّت را عبادت می دانند و اجر و پاداش را تنها از خدا می خواهند، هر چه را دارند، وقف بندگان خدا می کنند و این وقفنامه را با جوهر اخلاص به امضای خدا می رسانند و از اسارت دنیا و تعلّق به مال، رها می شوند.

در میدان این مسابقه، برخی با امتیازات بالا حضور می یابند، برخی هم به خاطر تعلّقات، هیچ امتیازی به دست نمی آورند.

راه احسان و انفاق، همیشه رو به بهشت باز است و رونده می خواهد.

کیست مرد این راه؟ و کجاست جویای بهشت؟

ص: 59