بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

ص: 3

استفتائات محیط زیست

مرجع عالیقدر

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله العالی

ص: 4

سیدمحمدتقی علوی

ص: 5

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

تصویر

ص: 18

تصویر

ص: 19

ص: 20

و از آن نعمت محروم گردند، متوجه تأثیرات آن خواهند شد.

قرآن مجید در سوره واقعه به چند مورد اشاره فرموده و نظر افراد را جلب می نماید.

«أَ فَرَأَيْتُمُ الْ-مَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ * أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْ-مُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْ-مُنْزِلُونَ * لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ اُجَاجاً فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ».(1)

«آیا به آبی که می خورید توجه کرده اید، آیا شما آن را از ابرها نازل می کنید یا ما؟ اگر بخواهیم می توانیم آن را شور قرار دهیم؛ پس چرا شکر نمی کنید؟».

تفکر در این آیات شریفه می تواند ما را متوجه قدرت خداوند متعال سازد که آب شیرین را از دریاهای شور جدا کرده و صدها کیلومتر آن را به راحتی و بدون وسیله و محفظه ای برای ما انتقال می دهد و با لطافت خاص، آن را برای سرسبزی طبیعت و شست وشوی ناپاکی ها فرو می بارد. این ابرها گاهی حامل میلیون ها متر مکعب آب پاک سالم خالص و شیرین است که برای مصرف

ص: 22

شرب و کشاورزی و... مورد استفاده قرار می گیرد.

آیا تاکنون فکر کرده ایم که نمک زدایی این همه آب و انتقال آن از صدها کیلومتر چه هزینه سنگینی می طلبد؟ (و کدام روستا و شهر و کشور و دولت قادر به تأمین هزینه آن هستند؟) آیا چنین امکان و قدرتی برای غیرخداوند قادر متعال متصور است؟ پس لاجرم باید قدری تأمل و درنگ کرد.

دهنده ای

که به گُل نِکهت و به گِل جان داد

به ابر قطره چکاندن، به باد غریدن

به

هرکه آنچه سزاوار آن بود، آن داد

برای نزهت دیرین سرای دوران داد

و آیا فکر کرده ایم که خسارت تنها یک باران شور که موجب خشکیدن همه درختان و گیاهان محل خواهد شد، چه مقدار است؟ و چند سال طول می کشد که بتوانیم جبران نماییم؟ و در مواردی جبران آن اصلاً ممکن نیست.

آیات دیگری از روییدن گیاهان سخن به میان آورده، می فرماید:

«أَ فَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ».(1)

ص: 23

هیچ فکر کرده ایم که نقش بشر در رویش گیاهان و درختان چه مقدار است؟

کاری که انسان انجام می دهد؛ زیر خاک کردن دانه هاست که درواقع سبب گندیدگی و پوسیدگی آنها را فراهم می نماید، اما زمینه های مساعد داخلی و بیرونی برای رشد دانه مربوط به انسان نیست؛ لذا خداوند می فرماید: «أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ»؛ شما زراعت می کنید یا ما؟

قدرت خداوند متعال است که از گندم پوسیده شده زیر خاک پس از مدتی تا هفتاد برابر به شما محصول می دهد و اگر بخواهیم نعمت های مجهول مانده برای بشر را مورد کنکاش قرار دهیم، مثنوی هفتاد من کاغذ شود.

یکی از این نعمت ها، محیط زیستی است که خداوند متعال برای ما قرار داده و با سرپنجه حکمت و مصلحت چنان سازگار با طبیعت ما شده که به کلی آن را فراموش کرده ایم.

هوای پاکیزه، چشمه ها، دریاها، رودخانه ها و منابع زیرزمینی و

ص: 24

روزمینی آب، کوه ها، تپه ها، مراتع، جنگل ها، انواع گیاهان و... همه از نعمت های فراموش شده اند.

راکد شدن چندروزه هوا و آلودگی شهرها و افزایش مرگ ومیر ناشی از ناراحتی قلب و ریه می تواند تلنگری به خواص باد باشد؛ لذا امام صادق(علیه السلام) به فواید این نعمت بزرگ در درس توحیدی که برای صحابی خاص خود (مفضل) بیان می فرمایند، اشاره می کنند و آن را یکی از دلایل وجود و حکمت و علم و قدرت خداوند به حساب می آورند.(1)

در سال های اخیر که پیشرفت های صنعتی بی رحمانه طبیعت را هدف گرفته و همه منابعی را که در سلامت و کمال انسان تأثیر دارد، زیر چکمه های خود لگدکوب می کند، گروهی را در جهان به فکر حفاظت از طبیعت و محیط زیست و آثار زیان بار نابودی آن قرار داده است.

کتاب حاضر که مشتمل بر آیات قرآن مجید و روایاتی از ائمه هدی(علیهم السلام) و سؤالات فقهی مربوط به محیط زیست است که از محضر مرجع بزرگوار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله العالی

ص: 25

پرسیده شده، خدمت دیگری است که به وسیله جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج سیدمحمدتقی علوی فریدنی

آماده شده تا مردم و دستگاه های مربوطه به وظایف شرعی خود آشنا شده و از نابودی محیط زیست جلوگیری نمایند.

امید است این کتاب مورد قبول و عنایات خاصه حضرت ولیّ الله الاعظم - روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء - قرار گیرد.

از سروران معظم انتظار داریم که لغزش ها و اشتباهات را با بزرگواری تذکر داده و ما را مرهون عنایات خود قرار دهند.

ذیقعدهًْ الحرام 1441

ص: 26

ص: 28

بسم الله الرحمن الرحیم

«وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْ-مَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْ-مَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ».(1)

«او كسى است كه بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش مى فرستد تا ابرهاى سنگین بار را (بر دوش) كشند، (سپس) ما آنها را به سوى زمین هاى مرده مى فرستیم و به وسیله آنها، آب (حیات بخش) را نازل مى كنیم و با آن، از هرگونه میوه اى (از خاك

ص: 29

تیره) بیرون مى آوریم. این گونه (كه زمین هاى مرده را زنده كردیم) مردگان را (نیز در قیامت) زنده مى كنیم، شاید (با توجه به این مثال) متذكر شوید».

* *** *

«وَاللهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ(1).»

«خداوند كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهایى را به حركت درآورند. سپس ما این ابرها را به سوى زمین مرده اى راندیم و به وسیله آن، زمین را پس از مردنش زنده مى كنیم. رستاخیز نیز همین گونه است!».

* *** *

«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْ-جِبَالِ جُدَدٌ بيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِيبُ سُودٌ».(2).

ص: 30

«آیا ندیدى خداوند از آسمان آبى فرو فرستاد كه به وسیله آن میوه هایى رنگارنگ (از زمین) خارج ساختیم و از كوه ها نیز (به لطف پروردگار) جاده هایى آفریده شده سفید و سرخ و به رنگ هاى مختلف و گاه به رنگ كاملاً سیاه!».

* *** *

«وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ كَذَلِكَ إِنَّمَا يَخْشَى اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ».(1)

«و از انسان ها و جنبندگان و چهارپایان انواعى با رنگ هاى مختلف، (آرى) حقیقت چنین است، از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى ترسند. خداوند عزیز و غفور است!».

* *** *

«اَللهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ».(2)

ص: 31

«خداوند همان کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتی ها به فرمانش در آن حرکت کنند و بتوانید از فضل او بهره مند شوید، شاید شکرگزار باشید».

*****

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْ-مَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَ-حْمُ الْ-خِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ الله بِهِ وَالْ-مُنْخَنِقَةُ وَالْ-مَوْقُوذَةُ وَالْ-مُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ».(1)

«گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه شده، و به زجر کشته شده، و آنها که بر اثر پرت شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند، و باقی مانده صید حیوان درنده - مگر

ص: 32

آنکه (به موقع به آن حیوان برسید، و) آن را سر ببرید - و حیواناتی که روی بت ها (یا در برابر آنها) ذبح می شوند، (همه) بر شما حرام شده است؛ و (همچنین) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی؛ تمام این اعمال، فسق و گناه است؛ امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابراین، از آنها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم. اما آنها که در حال گرسنگی، دستشان به غذای دیگری نرسد، و متمایل به گناه نباشند (مانعی ندارد که از گوشت های ممنوع بخورند)، خداوند، آمرزنده و مهربان است».

* *** *

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْياً بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَاماً لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللهُ عَمَّا

ص: 33

سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ وَاللهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ».(1)

«اى كسانى كه ایمان آورده اید! در حال احرام، شكار نكنید، و هركس از شما عمداً آن را به قتل برساند، باید كفاره اى معادل آن از چهارپایان بدهد؛ كفاره اى كه دو نفر عادل از شما، معادل بودن آن را تصدیق كنند و به صورت قربانى به (حریم) كعبه برسد یا (به جاى قربانى) اطعام مستمندان كند یا معادل آن، روزه بگیرد، تا كیفر كار خود را بچشد. خداوند گذشته را عفو كرده، ولى هركس تكرار كند، خدا از او انتقام مى گیرد و خداوند، توانا و صاحب انتقام است».

*****

«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ».(2)

«سپس در آن روز (همه شما) از نعمت هایی که داشته اید، بازپرسی خواهید شد!».

* ****

ص: 34

«وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِيبٌ مِنَ الْ-مُحْسِنِينَ».(1)

«و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید، و او را با بیم و امید بخوانید! (بیم از مسئولیت ها، و امید به رحمتش، و نیکی کنید)؛ زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است!».

*****

«وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللهُ إِلَيْكَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللهَ لَا يُحِبُّ الْ-مُفْسِدِينَ».(2)

«و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب؛ و بهره ات را از دنیا فراموش مکن؛ و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن؛ و هرگز در زمین در جست وجوی فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد!».

* *** *

«وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْ-حَرْثَ وَ النَّسْلَ وَاللهُ

ص: 35

لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ».(1)

«(نشانه آن، این است که) هنگامی که روی برمی گردانند (و از نزد تو خارج می شوند)، در راه فساد در زمین، کوشش می کنند، و زراعت ها و چهارپایان را نابود می سازند؛ (با اینکه می دانند) خدا فساد را دوست نمی دارد».

ص: 36

ص: 38

توصیه های فراوان رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) و ائمه هدی(علیهم السلام) به آموزش و تعلیم و تعلم و مشروط کردن آزادی اسرای کفار در مقابل تعلیم مسلمین،(1) دلیل دیگری از اهمیت خردورزی در اسلام است.

از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «اُغْدُ عَالِ-ماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ أَحِبَّ الْعُلَمَاءَ وَلَا تَكُنْ رَابِعاً فَتَهْلِكَ بِبُغْضِهِمْ».(2)

«یا عالم باش یا در حال آموختن دانش و یا دوست دار علما باش و دسته چهارمی نباش که با دشمنی با علما هلاک می شوی».

نسبت به تکالیف شرعی انسان هم توصیه به رسیدن به قلّه اجتهاد شده، فرموده اند اگر نمی توانید به این حد از علم دینی برسید، لااقل با رجوع به متخصصان علوم دینی، تکلیف خود را تعیین کنید.

ص: 40

آیه شریفه: «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»،(1) هم ارشادی به این حکم عقلی است. بنابراین، انسان در حیطه کاری موظف به یادگیری مسائل شرعی می باشد تا با عمل مطابق آن بتواند به کمال واقعی که سعادت دنیا و آخرت است نائل آید.

حیطه کاری خود اقدام نمایند تا تصمیم گیری و کاری که انجام

می دهند، مورد رضایت خالق منان و اجر و ثواب اخروی برای ایشان گردد.

موجب اجر و ثواب است.

عالي خشيت - يعني ترس از مسئوليت توأم با درک عظمت الهي - نایل خواهد شد و اين حالت مولود سير در آيات آفاقي و انفسي و آگاهي از

علم و قدرت پروردگار و هدف آفرينش است و آموزش علوم زيست محيطي مي تواند در همين راستا ديده شود.

ص: 46

ص: 48

«وَمَا أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»؛(1) و بارانی که خداوند از آسمان نازل کرده و زمین مرده را با آن زنده ساخته است.

«اَللهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ»؛(2) خدا هر جنبنده ای را از آب خلق کرده است.

از طرف دیگر، آب موجودی پاک و پاک کننده پلیدی ها شمرده شده است.

«وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً».(3)

در روایات پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) نیز نکات زیبایی راجع به آب بیان شده است.

امام رضا(علیه السلام) می فرمایند: «طَعْمُ الْ-مَاءِ طَعْمُ الْ-حَيَاةِ»؛(4) مزه آب مزه زندگی است.

ص: 50

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «سَيِّدُ الشَّرَابِ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ الْ-مَاءُ»؛(1) بهترین نوشیدی در دنیا و آخرت آب است.

و زیباتر آنکه نگاه به دریا یکی از عبادات شمرده شده است؛ زیرا در این نگاه آثار قدرت و عظمت الهی نهفته شده است.

عَنِ النَّبِيِّ قَالَ: «اَلنَّظَرُ إِلَی الْبَحْرِ عِبَادَهٌ، وَالنَّظَرُ إِلَی الْعَالِمِ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَی الْکَعْبَةِ عِبَادَةِ، وَالنَّظَرُ إِلَی وَجْهِ الْأَبَوَیْنِ عِبَادَةٌ، وَإِنَّمَا صَارَ عِبَادَةً لِأَنَّهُ عَبَدَ اللهَ بِتِلْكَ النَّظْرَةِ، فَنَظَرَ إِلَی الْبَحْرَ بِعَیْنِ الْقُدْرَةِ وَإِلَی سَعَتِهِ وَعَرْضِهِ وَأَمْوَاجِهِ فَاعْتَ-بَرَ».(2)

بدین جهت این نگاه عبادت محسوب می شود که نگاه کننده با این نگاه به قدرت و حکمت الهی پی می برد و با دیدن امواج، درس

ص: 51

می آموزد و عبرت می گیرد.

عَنِ النَّبِيِّ(صلی الله علیه و آله): «اَلنَّظَرُ إِلَى الْ-مُصْحَفِ بِغَيْرِ قَرَاءَةٍ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَى الْوَالِدَيْنِ عِبَادَةٌ، وَالنَّظَرُ إِلَى الْبَحْرِ عِبَادَةِ، وَالنَّظَرُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عِبَادَةٌ». (1)

با توجه به اهمیت آب و محدودیت منابع آن، استفاده بهینه از آن و اجتناب از اسراف آن، ضرورتی انکارناپذیر است و لذا از آلوده کردن آن به شدت نهی شده است.

قَالَ أَمِيرُ الْ-مُؤْمِنِينَ(علیه السلام): «إِنَّهُ نُهِيَ أَنْ يَبُولَ الرَّجُلُ فِي الْ-مَاءِ الْ-جَارِي إِلَّا مِنْ ضَرُورَةٍ، وَقَالَ إِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلاً».(2)

از بول کردن در آب جاری جز در مواقع ضروری نهی فرمودند و فرمودند که آب زیستگاه موجوداتی است.

ص: 52

و هیچ عذری برای آلوده کردن آب حتی در جهت مقابله با دشمن پذیرفته نیست.

امام صادق(علیه السلام) به یکی از یارانش فرمود: «وَلَا تُفْسِدْ عَلَى الْقَوْمِ مَاءَهُمْ»؛(1) آب مردم را آلوده مکن.

«وَنَهَى (رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله)) عَنِ الْبُزَاقِ فِي الْبِئْرِ الَّتِي يُشْرَبُ مِنْهَا».(2)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) از انداختن آب دهان در چاهی که از آب آن استفاده می شود نهی فرمودند.

و نیز فرمودند: «اِتَّقُوا الْ-مَلَاعِنَ الثَّ-لَاثَ». قِيلَ: وَمَا الْ-مَلَاعِنُ يَا رُسُولَ اللهِ؟ قَالَ: «أَنْ يَقْعُدَ أَحَدُكُمْ فِي ظِلٍّ يَسْتَظِلُّ فِیهِ، أَوْ فِي طَرِيقٍ، أَوْ فِي نَقْعِ مَاءٍ».(3)

از آلوده کردن آبی که در جایی جمع شده است، بپرهیزید تا

ص: 53

مورد لعن قرار نگیرید.

آلوده کردن آب به قدری زشت شمرده شده که در روایتی امام صادق(علیه السلام) شخص آلوده کننده آب را به بلا تهدید می فرمایند.

«وَلَا تَبُلْ فِي مَاءٍ نَقِيعٍ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَأَصَابَهُ شَيْ ءٌ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ»؛(1) در آب گوارایی که در جایی جمع شده، ادرار مکن که هرکس چنین کند و به بلایی گرفتار آید، جز خود را سرزنش نکند.

بنابراین کسانی که با فاضلاب های صنعتی و غیرصنعتی بستر رودخانه ها و سواحل دریاها و منابع زیرزمینی آب را آلوده می نمایند و موجب نابودی عوامل زیست محیطی می شوند، باید خود را برای عذابی دردناک آماده کنند و بدانند که در بسیاری از موارد این کار علاوه بر حرمت تکلیفی، ضمان شرعی هم بر عهده آنان خواهد داشت.

دریاچه ها، سفره های آب زیرزمینی و... منوط به اینکه تأثیر

مشخص و مستقیم بر سلامت انسان و یا طبیعت داشته باشد، چه حکمی دارد؟

ج. اگر موجب به خطر افتادن سلامت مردم در کوتاه مدت باشد، حرام است و اگر موجب آلودگي در درازمدت شود که مستند به شخص محسوب نشود، اجتناب از آن پسنديده است.

س8. آلوده سازی منابع آبی عمومی ازجمله وارد ساختن انواع آلودگی ها و نجاسات به آن، چه حکمی دارد؟

ج. اگر کسي بداند که در پايين دست رودخانه از آب براي شرب استفاده مي شود، حق ندارد فاضلاب و کثافات را در آب آشاميدني مردم داخل نمايد و این کار حرام است.

موجب کشته شدن حيوانات غيرموذي شود. پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از مسموم

کردن سرزمين کفار نيز منع فرمودند و از ادرار کردن در آب جاري نهي کردند و فرمودند: «إِنَّ لِلْمَاءِ أَهْلاً»،(1) آب زيستگاه موجوداتي است و نيز از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: «وَلَا تُفْسِدْ عَلَى الْقَوْمِ مَاءَهُمْ»؛(2) آب مردم را آلوده نکنيد.

رعايت نمايد.

ضامن خسارت نيز مي باشد.

غیرمستقیم بیماری در سطح شهر و جامعه گردد، چه حکمی دارد؟

ج. درصورتي که يقين کنند موجب شيوع بيماري در سطح شهر مي گردد جايز نيست، اما صرف احتمال مجوز منع نيست.

ص: 61

ص: 63

اسلامی سفر برای صید لهوی، سفر معصیت شمرده شده و مسافر باید در این سفر نماز خود را تمام بخواند و روزه اش را هم بگیرد.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «کسی که گنجشکی را بیهوده بکشد، روز قیامت به خداوند شکایت می کند و می گوید خدایا! بنده ات مرا بیهوده و بدون فایده کشت».

قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله): «لَا تَأْتُوا الْفِرَاخَ فِي أَعْشَاشِهَا وَلَا الطَّيْرَ فِي مَنَامِهِ حَتَّى يُصْبِحَ». فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: وَمَا مَنَامُهُ يَا رَسُولَ اللهِ؟ فَقَالَ: «اللَّيْلُ مَنَامُهُ، فَلَا تَطْرُقْهُ فِي مَنَامِهِ حَتَّى يُصْبِحَ، وَلَا تَأْتُوا الْفَرْخَ فِي عُشِّهِ حَتَّى يَرِيشَ وَيَطِيرَ، فَإِذَا طَارَ فَأَوْتِرْ لَهُ قَوْسَكَ، وَانْصِبْ لَهُ فَخَّكَ».(1)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «سراغ پرندگان کوچک در لانه هایشان نروید و نیز در وقتی که خواب هستند به شکار آنها نپردازید». کسی عرض کرد که خواب آنها چه موقع است؟ فرمود: «شب هنگام خواب اوست تا صبح؛ بنابراین شبانه به سراغش نروید تا صبح گردد، و تا جوجه پرنده پر در نیاورده و پرواز نکرده، در لانه اش به سراغش نروید، بگذارید تا هر زمان که قدرت پرواز پیدا کردند، آن وقت تیر و کمانتان را برای شکار آنها بردارید».

ص: 66

«وَنَهَى أَمِيرُ الْ-مُؤْمِنِينَ(علیه السلام) عَنْ صَيْدِ الْ-حَمَامِ بِالْأَمْصَارِ».(1)

قَالَ الصَّدُوقُ: «وَلَا يَجُوزُ أَخْذُ الْفِرَاخِ مِنْ أَوْكَارِهَا فِي جَبَلٍ أَوْ بِئْرٍ أَوْ أَجَمَةٍ حَتَّى يَنْهَضَ».(2)

امیرمؤمنان(علیه السلام) از صید کبوتر در شهرها منع کردند.

مرحوم صدوق به دنبال این روایت می فرماید: گرفتن جوجه از لانه در کوه و چاه و نیزار ها تا زمانی که قدرت پرواز پیدا کند، جایز نیست.

درصورتی که حاکم به هر دلیلی نتواند به موضوع ورود نماید، آیا این مسئولیت بر عهده سایر افراد جامعه می باشد؟

ج. حفظ و نگهداري از گونه هاي نادر گياهان و جانوران و کمک به ازدياد آنها فی حدنفسه مطلوب است، اما وجوب شرعي ندارد و تکليفي براي حاکم و ساير افراد جامعه در این خصوص ایجاد نمی کند.

ج. شکاري که بدون هدف تأمين معاش و استفاده از گوشت آن انجام شود، لهو و تکلیفاً حرام است؛ اما اگر با شرایط، صید شده باشد، استفاده از گوشت آن مانعی ندارد.

ج. سفر او سفر معصیت است و روزه در سفر معصيت افطار نمي شود و در صورت افطار، کفاره دارد.

ج. اگر دسترسی به حیوانات در این شکارگاه ها جز با شکار ممکن نیست؛ شکار اشکال ندارد، ولی چنانچه زنده به دست بیایند، باید ذبح شرعی شوند.

ج. حرام نيست، ولي شايسته است که در مورد سؤال نسبت به آنها ترحم شود.

است با حیل و ابزارآلات مختلف به پناهگاه آنان حمله برده و شکار می نمایند؟

الف. حکم کلی این نوع شکار با توجه به حدیث «حیوان در آشیانه اش در امان است»، چگونه است؟

ب. با توجه به اینکه در این گونه شکارها معمولاً از ابزارآلات غیرمعمول مانند چوب استفاده می نمایند، درصورتی که حیوان مرده پیدا شود، آیا شکار محسوب می شود؟

ج. الف) این عمل اثری در حکم شرعی شکار ندارد، لیکن نفس عمل بسیار مذموم است و آثار سوء دارد.

ج. ب) شکار به نحو مذکور غیرشرعی است و میته محسوب می شود.

ج. يکي از شرايط حليت گوشت شکار، مسلمان بودن شکارچي است و شکار غيرمسلمان براي مسلمان حلال نيست.

س43. كسي به يك آهو تيری زده و به آن خورده، ولي به علت تاريكي و شب نتوانسته به آنجا برود و وقتي روز بعد به آنجا رفت، او را تيرخورده و مرده يافته، آيا خوردن گوشت اين حيوان حلال است؟

ج. چنانچه می توانسته با رفتن، آهو را زنده به دست آورد، حلال نيست.

خوک وحشي و استفاده از گوشت و فروش آن حيوانات به اقليت هاي مذهبي به عنوان سرمايه ملّي توسط برخی سازمان ها چه حکمي دارد؟ و نيز با توجه به وجود پروانه شکار اين حيوانات، نظر حضرت عالي در اين زمينه چيست؟

ج. از اصل موضوع اطلاع ندارم. به طورکلي، فروش آنها جايز نيست و شکار براي فروش نيز جايز نمي باشد.

زيست نسبت به افراد حيات وحش (حيوانات) قابل احراز است؟ از منظر فقه و در صورت احراز مالکيت، اگر توسط حيوانات حيات وحش (با توجه به پراکندگي) ضرر و زياني به جان يا مال افراد وارد شود سازمان يا دولت وظيفه جبران خسارت را دارند یا خير؟

ج. کسي يا مقامي در اين مورد مالکيت ندارد.

ج. اين امور حدسي و احتمالي است و محلي که حيوان در آنجا زندگي مي کند، ملک او نيست و اختصاص به او ندارد و ورود به محل زندگي آنها بدون قصد اذيت آنها براي هيچ کس اشکال ندارد و حرام و جرم محسوب نمي شود.

است، ماهی را بیندازد و پس از آن در آن ظرف آب بمیرد، آیا خوردنش جایز است؟ همچنین ماهی که از آب گرفته می شود و برای اسباب بازی بچه ها در ظرف آب انداخته می شود و پس از آن می میرد، چه صورت دارد؟

ج. در فرض سؤال، ماهی که در آب مرده، حرام است.

ج. در مورد سؤال، ماهی هایی که داخل آب ته قایق مرده اند، حرام اند.

دارد؟ آيا اين كار درست است يا خير؟

ج. در فرض سؤال، ماهي صيدشده حرام است.

الف. فروش آن در كشور جهت تبديل به خوراك طيور؟

ج. مانع ندارد.

ب. خريد و فروش و معامله باله هاي كوسه ماهی؟

ج. کوسه حرام گوشت است و اگر باله آن منافع محلّله ای داشته باشد، فروش آن به منظور صرف در آن منافع اشکال ندارد.

ج. فروش در كشور با وجود احتمال اينكه خريدار آن را به كارخانه توليد تُن ماهي مي فروشد و پس از تبديل به كنسرو آن را به بازار عرضه مي دارد؟

ج. اگر به قصد منافع محلّله غیرخوراکی بفروشد، هرچند خریدار در خوردن استفاده کند، معامله صحیح است.

تحقيق كرده اند، حرام بوده است؛ زيرا: 1. كوسه ماهي فلس ندارد. 2. بچه زا است. 3. خون جهنده دارد. اما اين روزها صيد ماهي از طرف شيلات كل ايران مجاز شده و صيادان آن را به صورت فيله ماهي درآورده؛ يعني سر و دُم آن را بريده و شكم آن را پاك كرده و به صورت تكه گوشت خالص به بازار شهرهاي بالا عرضه می كنند، و مردم از همه چيز بي خبر آن را به عنوان ماهي حلال مصرف مي كنند. از شما خواهشمندم نظر خود را در رابطه با حرام يا حلال بودن اين نوع ماهي اعلام فرمایيد و نيز خواهشمندم صيادان را از پولي كه با فروش اين نوع ماهي به دست می آورند، آگاه سازيد كه چه حكمي دارد؟

ج. کوسه ماهى حرام است و اما صيد کوسه ماهى درصورتي که منافع محلّله مقصوده (مانند استفاده از آن براى خوراک طيور) داشته باشد و فروشنده به قصد استفاده حلال، آن را بفروشد، اشکال ندارد؛ ولى اگر معمولاً براى خوراک انسان، صيد و فروخته مى شود و استفاده هاى ديگر غيرمقصود و نادر است، صيد و فروش آن جايز نيست و پولي که در

ص: 91

مقابل فروش آن دريافت مى شود، حرام است.

ج. از جانوران دريايي فقط ماهي فلس دار و ميگو حلال گوشتند و ساير حيوانات حرام گوشت مي باشند.

غیر از حیوانات متعارف در غذا یا دارو استفاده نمود؟

ج. جز حيواناتي که حلال گوشت هستند و در رساله توضيح المسائل آمده، استفاده از ساير حيوانات حرام است؛ هرچند ارزش غذايي داشته باشند.

ج. تکثير حيوانات حلال گوشت براي تغذيه مردم وجوب کفایي دارد و براي تفرج و تجارت هم اشکال ندارد، اما توليد و تکثير حيوانات حرام گوشت با هدف استفاده حلال از آن (مثل موش آزمايشگاهي و...) اشکال ندارد و با هدف فروش به غيرمسلمين براي تغذيه جايز نيست.

ص: 97

ص: 98

ص: 100

نقل جاده ای و آبکشی از چاه ها را بر عهده داشتند. پرورش طیور و دام و زنبورداری از شغل های پردرآمد است و پیله های کرم ابریشم ظریف ترین لباس ها را در اختیار بشر قرار داده است. با استفاده از حیوانات در آزمایشگاه، هزاران راز علمی گشوده شده و داروی مفید تولید شده است.

مثلاً در مورد تغذیه حیوانات، تأمین آب و غذای حیوان جزء مئونه و بر صاحب آن واجب است و اگر تخلف نماید، حاکم شرع او را بین سربریدن و فروختن و پرداخت هزینه مخیر می سازد و اگر امتناع نمود، حاکم به نیابت اقدام می کند. فقیه بلندمرتبه شیعه در کتاب جواهر الکلام می فرماید: اگر مالک حیوان علوفه نداشته باشد و دیگری داشته باشد، واجب است از او خریداری کند و اگر نمی فروشد و حیوان در معرض تلف است و فروشنده دیگری هم نیست، می تواند علوفه او را غصب کند و بعد مثل یا قیمت را بپردازد.(1) در وجوب نفقه حیوان فرقی بین حیوان حلال گوشت و حرام گوشت نیست.

امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: حیوان شش حق بر گردن صاحبش

دارد... به آن ناسزا نگوید.

وَرَقَقْتُ عَلَيْهِ ثُمَّ إِنِّي ذَبَحْتُهُ. قَالَ: فَقَالَ لِي: «مَا كُنْتُ أُحِبُّ لَكَ أَنْ تَفْعَلَ، لَا

تُرَبِّيَنَّ شَيْئاً مِنْ هَذَا ثُمَّ تَذْبَحُهُ».(1)

محمد بن فضیل می گوید: خدمت امام رضا(علیه السلام) عرض کردم که قوچی را برای قربانی کردن فربه نمودم و وقتی که کارد به حلقش زدم، نگاهی به من کرد که دلم سوخت. حضرت فرمودند: کار تو را نمی پسندم. نباید حیوانی را پرورش دهی و بعد سر آن را ببری.

مشابه این روایت از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.

عَنْ أَبِي الصَّحَاري، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَعْلِفُ الشَّاةَ وَالشَّاتَيْنِ لِيُضَحِّيَ بِهِمَا، قَالَ: «لَا أُحِبُّ ذَلِكَ». قُلْتُ: فَالرَّجُلُ يَشْتَرِي الْ-حَمَلَ وَالشَّاةَ فَيَتَسَاقَطُ عَلَفُهُ مِنْ هَاهُنَا وَمِنْ هَاهُنَا فَيَجِي ءُ الْوَقْتُ وَقَدْ سَمِنَ فَيَذْبَحُهُ؟ فَقَالَ: «لَا وَلَكِنْ إِذَا كَانَ ذَلِكَ الْوَقْتُ فَلْيَدْخُلْ سُوقَ الْ-مُسْلِمِينَ وَلْيَشْتَرِ مِنْهَا وَيَذْبَحُهُ».(2)

ابی الصحاری می گوید: به امام صادق(صلی الله علیه و آله) عرض کردم: کسی یک یا دو گوسفند را علوفه می دهد تا در عید قربان، قربانی کند. فرمود:

ص: 106

این کار را دوست ندارم. گفتم: کسی شتر و گوسفند می خرد و از

این طرف و آن طرف علوفه او را تأمین می کند و در عید قربان چاق می شود و آن را ذبح می کند. فرمودند: نه، وقتی عید قربان رسید، به بازار برود و گوسفندی بخرد و ذبح کند.

ملعون است و او کسی است که جلو نشسته (و بر گردن حیوان

فشار می آورد).

«وَلَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَبَيْنَهَا».(1)

از آنها زیاد سواری نگیر و در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کن.

هرگاه از سرزمین سرسبزی می گذری زود نگذر (و نیاز حیوان را برطرف کن) و چون از زمین خشك و بی گیاه می گذری، زود بگذر.

از امام صادق(علیه السلام) درباره به جنگ انداختن بین حیوانات سؤال کردم، حضرت فرمود: همه موارد جنگ بین حیوانات کراهت دارد، جز در مورد سگ ها.

و پیامبر(صلی الله علیه و آله) از به جنگ انداختن حیوانات جز سگ ها نهی فرمودند.

علامه مجلسی در شرح این روایت می فرماید: «بَيَانُ قَوْلِهِ(علیه السلام): «إِلَّا الْكِلَابَ»، كَأَنَّ الْ-مُرَادَ بِهِ تَحْرِيشُ الْكَلْبِ عَلَى الصَّيْدِ لَا تَحْرِيشُ الْكِلَابِ بَعْضِهَا عَلَى بَعْضٍ، وَالْأَخْبَارُ وَإِنْ وَرَدَتْ بِلَفْظِ الْكَرَاهَةِ لَكِنْ قَدْ عَرَفْتَ أَنَّ الْكَرَاهَةَ فِي عُرْفِ الْأَخْبَارِ أَعَمُّ مِنَ الْ-حُرْمَةِ، وَهُوَ لَ-هْوٌ وَلَغْوٌ وَإِضْرَارٌ بِالْ-حَيَوَانَاتِ بِغَيْرِ مَصْلَحَةٍ، فَلَا يَبْعُدِ الْقَوْلُ بِالتَّحْرِيمِ، وَاللهُ يَعْلُمُ».(1)

مراد از جواز این عمل در سگ ها، درگیر کردن سگ ها با یکدیگر نیست، بلکه منظور آموزش و تمرین آنها برای شکار است تا بتوان آنها را برای شکار به سوی حیوانات دیگر فرستاد. و مقصود از کراهت در لسان روایات اعم از حرمت است و این کار لهو و لغو و ایذای بدون مصلحت به حیوانات است و بعید نیست که قائل به حرمت شویم.

ص: 111

س84. در صورت تعارض حقوق و منافع انسان - شامل حقوق اولیه، ثانویه، منافع ضروی، تکمیلی و حتی منافع جزئی - و حقوق طبیعت و حیوانات، اولویت در هر مورد چگونه تعیین می گردد؟

ج. اولويت با حقوق انسان هاست. «وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَميعاً».(1)

استفاده از حيوانات آزمايشگاهي مانعي ندارد. البته اگر بتوانند براي کاهش درد آنها اقدامي کنند و به حداقل اذیت اکتفا کنند، از نظر اخلاقي خوب است، لکن الزام شرعي ندارد.

حکمی دارد؟

ج. اشکال ندارد.

ج. مفروض سؤال با وجود اغراض عقلایي مانعي ندارد.

به عنوان یکی از احکام جزایی اسلام در موارد مختلف، و نظر به

نبود و عدم مصداق در خصوص حکم مذکور در زمان حاضر، آیا می توان از موضوع آزاد نمودن حیوانات در اسارت با رعایت ملزومات آن استفاده نمود؟

ج. آزاد کردن حيوانات جايگزين آزادي برده نمي شود.

بردن به کشتارگاه نیز رعایت برخی از حقوق را سفارش فرموده اند:

تیز بودن چاقو هنگام ذبح، معطل نکردن حیوان در حال ذبح، آب دادن به حیوان قبل از ذبح، قطع نکردن نخاع قبل از جان دادن کامل،(1)

نهی از ذبح در شب،(2)

نهی از کشتن حیوان در مقابل حیوان دیگر،(3) نهی از کشتن حیوان خانگی توسط صاحبش، سفارش به بردن حیوان به آرامی به طرف مذبح و خواباندن آن با ملایمت،(4) نهی از ذبح حیوان آبستن و شیرده،(5) ازجمله مواردی است که مورد تأکید قرار گرفته است. برای نمونه چند حدیث ذکر می شود.

إِنَّ النَّبِيَّ(صلی الله علیه و آله) قَالَ: «إِنَّ اللهَ كَتَبَ عَلَيْكُمُ الْإِحْسَانَ فِي كُلِّ شَيْ ءٍ، فَإِذَا قَتَلْتُمْ

ص: 119

فَأَحْسِنُوا الْقِتْلَةَ، وَإِذَا ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنُوا الذِّبْحَةَ، وَلْيُحِدَّ أَحَدُكُمْ شَفْرَتَهُ،

وَلْيُرِحْ ذَبِيحَتَهُ».(1)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: خدا بر شما نوشته است که در هر چیز اهل احسان باشید. پس هرگاه خواستید حیوانی را ذبح کنید، نیکو ذبح کنید، کارد را تیز کنید و ذبیحه را زودتر راحت کنید.

وَقَالَ(صلی الله علیه و آله): «إِذَا ذَبَحَ أَحَدُكُمْ فَلْيُجْهِزْ».(2)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: هرگاه خواستید حیوانی را ذبح کنید، سریع کار را تمام کنید.

و «أَنَّهُ(صلی الله علیه و آله) نَهَى... أَنْ يُقْتَلَ شَيْ ءٌ مِنَ الدَّوَابِّ صَبْراً».(3)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از زجرکش کردن حیوانات نهی می فرمود.

مؤلّف دعائم الاسلام روایت کرده است: «وَعَنْ رَسُولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ

ص: 120

كَرِهَ ذَبْحَ ذَاتِ الْ-جَنِينِ وَذَوَاتِ الدَّرِّ لِغَيْرِ عِلَّةٍ».(1)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از کشتن حیوان باردار و شیرده بدون جهت خاص کراهت داشت.

عَنْ أَبِي عَبْدِ الله(علیه السلام) أَنَّ أَمِيرَ الْ-مُؤْمِنِينَ(علیه السلام) قَالَ: «لَا تَذْبَحِ الشَّاةَ عِنْدَ الشَّاةِ وَلَا الْ-جَزُورَ عِنْدَ الْ-جَزُورِ وَهُوَ يَنْظُرُ إِلَيْهِ».(2)

امام علی(علیه السلام) فرمود: گوسفند و شتر را مقابل گوسفند و شتر، درحالی که به آن می نگرند، نکش.

عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ الْ-حُسَيْنِ(علیه السلام) وَهُوَ يَقُولُ لِغِلْمَانِهِ:«لَا تَذْبَحُوا حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ، فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ». قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنْ خِفْتُ؟ قَالَ: «إِنْ كُنْتَ تَ-خَافُ الْ-مَوْتَ فَاذْبَحْ».(3)

امام سجاد(علیه السلام) به غلامانش می فرمود: تا صبح نشده ذبح نکنید؛ زیرا خداوند شب را زمان استراحت برای هر چیز قرار داده است. گفتم

ص: 121

فدایت شوم اگر ترس از مرگ حیوان دربین باشد چه کنیم؟ فرمود: در این صورت مانعی ندارد.

عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و آله) عَلَى رَجُلٍ َواضِعٍ رِجْلَهُ عَلَى صَفْحَةِ شَاةٍ وَهُو يُحِدُّ شَفْرَتَهُ، وَهِيَ تَلْحَظُ إِلَيْهِ بِبَصَرِهَا، قَالَ: «أَفَلَا قَبْلَ هَذَا؟ أَوْ تُرِيدُ أَنْ تُمِيتَهَا مَوْتَتَيْنِ؟!».(1)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بر مردی که پای خود را بر صورت گوسفندی نهاده و مشغول تیز کردن چاقو بود و گوسفند با چشم به او نگاه می کرد، گذر کردند و فرمودند: نمی شد که قبلاً چاقو را تیز کنی؟ یا می خواهی او را دوبار بکشی؟

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ(علیه السلام): «لَا تَنْخَعِ الذَّبِيحَةَ حَتَّى تَمُوتَ فَإِذَا مَاتَتْ فَانْخَعْهَا».(2)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: تا ذبیحه جان دارد، نخاع او را قطع نکن.

ص: 122

س99. ملاک حلال بودن گوشت سایر گونه ها اعم از میگوها و گونه های دریایی، ملخ ها و حشرات و... چگونه است؟

ج. از حیوانات دریایی تنها ماهی های فلس دار و میگو و از حشرات تنها ملخ حلال گوشت و بقیه حرام گوشتند.

حلال گوشت مانند اضافه کردن پودر گوشت حیوانات حرام گوشت و یا نجاسات حاصل از کشتارگاه ها به غذای دام در مراکز تکثیر دام صنعتی چه حکمی دارد؟

ج. دادن غذاي نجس يا اجزای حيوان حرام گوشت و يا مواد زاید کشتارگاه ها به حيوانات مانعي ندارد. اما اگر مدفوع انساني به حيوان داده شود، جواز مصرف گوشت آن نياز به گذشتن مدت استبراء دارد.

مى کند که یکى از آن چهار قسمت صرف تفریح شود. این موضوع نشان مى دهد که تفریح براى یک انسان، خصوصاً براى جوانان لازم است، و باعث مى شود که دیگر وظایف خود را بهتر انجام دهد. لطفاً بفرمایید نگهدارى از حیوانات که در عین تفریح داراى جنبه هاى علمى و تحقیقى درباره دنیاى آفرینش، تقویت روحیه محبّت، و نیز نظاره کردن و دقّت بر عجایب خلقت و قدرت خداوند متعال مى باشد، به نظر جناب عالى چگونه است؟

ج. نگهدارى حیوانات براى اهدافى که در بالا ذکر شد، نه تنها مانعى ندارد، بلکه فواید معنوى و مادّى نیز دربردارد؛ ولى طورى باشد که منتهى به اسراف یا آزار حیوانات نشود.

ج. نگهدارى حیوانات مانعى ندارد. ولى سزاوار است افراد باایمان هدفى از آن داشته باشند؛ هرچند استفاده از زیبایى و صداى خوش آنها باشد؛ درضمن باید این امر به اسراف کارى منتهى نشود.

ج. خوب است حيواني که از حبس کردن ناراحت می شود آزاد شود، ولي حکم به حرمت مشکل است و اما نسبت به خمس آن مئونه بودن آن مشکل است، بايد خمس آن داده شود.

نگهداری مستلزم هزینه زیاد که مصداق اسراف است نباشد، منعی وارد نشده است.

ج. نگهداری خروس و کبوتر و گوسفند مورد تأکید روایات و نگهداری سگ جز برای پاسبانی منع شده است.

سگ این مطلب چه در رساله حضرت امام و چه در بسیارى از منابع شرعى عنوان شده، در کشورمان برخوردهایى علیه سگداران انجام مى گیرد؟ و آیا این برخوردها از نظر شرعى مورد تأیید است؟ البته ممکن است چنین تصوّر شود که نگهدارى سگ تنها وسیله اى است جهت تفریح و شاید این مطلب فراموش شده است که خداوند در هیچ موجودى پس از انسان به اندازه سگ قدرت درک احساس دوستى و دوست داشتن را قرار نداده است و همان طور که ما مسلمانان معتقدیم هر نیازى که در یک موجود وجود دارد، قطعاً پاسخى برایش وجود دارد و در مورد این حس سگ پاسخى به جز ارتباط برقرار کردن با یک انسان (البته براساس احکام اسلامى) موجود نیست. آیا اگر ما این مسئله را فراموش کنیم درحقیقت قوانین الهى را فراموش نکرده ایم؟ آیا اگر به مبارزه با عشقى که خداوند در نهاد یک جاندار زبان بسته قرار داده است بپردازیم، دچار معصیت نشده ایم؟

ص: 133

ج. نگهداری سگ براى مقاصد مختلف از قبیل پاسبانى خانه و گله و براى شکار و همچنین مقاصد پلیسى اشکال ندارد، ولى ازآنجاکه موجود آلوده اى است و ممکن است بیمارى هاى مختلفى را به انسان منتقل سازد، با حکم به نجاست، از معاشرت با آن نهی شده است و از آنچه به صورت فرهنگ سگ بازى غربى دیده مى شود، جلوگیرى کرده است. درعین حال بدون مجوز شرعی کسی حق از بین بردن سگ های ولگرد را هم ندارد و غذا دادن به آنها هم توصیه شده است.

چه حکمی دارد؟

ج. فضله لاک پشت و پوست آن پاک است؛ هرچند احتیاط آن است که از آن اجتناب کنند؛ ولی بول آن بنابر احتیاط نجس است.

چه حکمى دارد؟

ج. در مورد حیوانات موذى اشکال ندارد و اما در سایر حیوانات اگر باعث اذیت و آزار خاصى نباشند، توصیه نمی شود و اگر از حیوانات داراى خون جهنده باشند، با توجه به اینکه ذبح شرعى نمى شود، دست مرطوب را نجس می کند.

س128. اگر حبس پرندگان و يا حيوانات بيابانى مثل روباه و شغال و امثال اينها باعث اذيت حيوانات شود، چه صورت دارد و الآن در بعضى از نقاط ديده شده که آهو يا حتى برّه و يا پرندگان کمياب را با برق مى کشند و شکم آنها را خالى مى کنند و به جاى آن کاه و امثال اين را مى ريزند و براى تزيين در مغازه ها و يا منازل نگهدارى مى کنند. سؤال اين است: اوّلاً: اين کار شرعاً جایز است يا خير؟ ثانياً: نگهدارى اين حيوانات چطور است؟ و آيا اگر گناه است بايد افرادى را که مرتکب اين عمل مى شوند نهى کرد يا خير؟

ج. حرمت نگهدارى حيوانات مذکور معلوم نيست و کشتن آهو و بره

ص: 139

به وسيله برق جایز نیست.

جدي وارد می کنند و اگر روستایيان بخواهند به حيوانات وحشي آسيب وارد کنند، توسط اداره محيط زيست به دادگاه معرفي و دادگاه آنها را جريمه می نمايد؛ درصورتي که اين از وظايف محيط

زيست است که با حيوانات وحشي مقابله نمايد. ولي به دليل گستردگي محيط و امکانات کم محيط زيست، اين امر ميسر نمی شود. لطفاً بفرمایيد: تکليف شرعي کشتن حيوانات موذي (که برخلاف قانون است) چيست؟

ج. اگر حيوان موذي به جان و يا مال شخصي خسارت و ضرر بزند، آن شخص مي تواند جلوی ضرر را - ولو با کشتن حيوان، اگر به طريق ديگر ممکن نباشد - بگيرد.

ج. اگر بتوانيد بدون خطرى كه متوجه شما شود آنها را از بين ببريد، اشكال ندارد، ولى اگر احتمال خطر براى شما هست، به مراجع ذي ربط تحويل دهید.

ج. اگر حيوانات مذکور موجب اذيت و مزاحمت باشند، کشتن آن ها اشکال ندارد.

ترساند که از محله برود، قبل از خواندن این مسئله حدود شش گربه را کشتم که چهار تا از آنها آن نوزاد بودند و از پشت بام آنها را به وسط خیابان پرتاب نمودم و دو تای دیگر آنها اذیت می کردند و درضمن چهار بچه شاهین از مادر جدا کردم که آنها هم بعد از چند روز مردند. حالا هر پیش آمدی که در خانه ما پیش می آید،

علت را همان ها می دانم و با خود می گویم خودم کردم که لعنت بر خودم باد. حالا از شما تقاضا دارم که مرا نسبت به کفاره این حیوانات راهنمایی نمایید.

ج. در فرض سؤال برای کشتن حیوانات مذکور در سؤال کفاره واجب نیست، اما از گناه خود توبه کنید.

ج. در صورت ایجاد مزاحمت، مانعى ندارد، ولی صرف آلوده کردن زمین کشاورزی مزاحمت محسوب نمی شود.

س146. چند سال پيش شخصي با تفنگ بادي به سگي شليک کرده که گويا چشم سگ آسيب ديد. اما آن سگ در شهرکي صنعتي بوده که بعضي از سگ هاي آنجا ولگرد بودند و بعضي سگ نگهبان. اگر بين اين دو مورد

مشکوک باشيم، آيا تحقيق لازم است که سگ ولگرد بوده يا داراي صاحب بوده؟ به صورت کلي آيا اين فرد در اين باره وظيفه اي دارد؟

ج. چنانچه احتمال عقلایي دهد که سگ نگهبان بوده است، احتياطاً بايد تحقيق کند تا حق الناسي بر عهده او نباشد.

س147. حقير از اعضاي جمعيت هاي دفاع از حقوق حيوانات مي باشم. اخيراً در برخي از شهرهاي ايران مشاهده شده که بعضي از افراد به کشتار بي رحمانه و ظالمانه حيواناتي مانند سگ و گربه ها مي پردازند. با توجه به سيره نبي مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومين(علیهم السلام) که همواره بر تکريم و منع آزار حيوانات تأکيد داشته اند، نظر مبارک حضرت عالي درباره کار اين افراد چيست و آيا اين افراد دچار عذاب اخروي و قهر الهي مي شوند يا خير؟ بلکه با تحذير اين افراد بتوان آنها را از ادامه کار زشت و ناپسندشان

ص: 148

بازداشت تا حق حيات را از موجودات بي گناه و بي زبان نگيرند.

ج. به طورکلي کشتن حيوانات موذي بلامانع است، اما در غير اين مورد، همان طوري که خداى تعالى در آخر آيه مربوط به شکار فرموده: «وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَرِيعُ الْ-حِسَابِ».(1) در مسئله شکار کردن بايد از خدا

ترسيد و بيهوده حيوانات را بى جان ننموده و در کشتن آنها اسراف نورزيد و صرفاً به منظور تفريح و سرگرمى و يا خودنمایى و زورمندى شکار نکرد و همين طور در مورد سؤال بايد دانست که خداى تعالى در حسابگرى سريع است و کيفر ظلم و تعدى را قبل از آخرت در همين دنيا مي دهد، و اين ظلم ها و تجاوزها و دام اندازي ها و بى خبر کشتن حيوانات بى زبان همان طور که بسيار مشاهده شده، جز سوء عاقبت و نکبت ثمره اى ندارد.

گوشت هایی که آنها می خورند و برای مردم شهر مرض مسری به وجود می آورند نگیرند و بچه ها را هم اذیت می کنند، به دستور دکتر بهداشت آنها را کشتند و از بین بردند که مردم اذیّت نشوند و مرض مسری نگیرند. بفرمایید آیا کشتن آنها جایز است یا خیر؟ و آیا کفاره دارند یا نه؟ کفاره کشتن آنها را معلوم کنید که در چه

راهی خرج کنند؛ چون در رساله ها این مسئله وجود ندارد؛ حتی در مجمع المسائل حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی نیست و در توضیح المسائل مراجع دیگر هم این مسئله وجود ندارد؟

ج. کشتن آنها درصورتی که موجب اذیت اشخاص و مضر به بهداشت جامعه باشند جایز است، و الا جواز آن محل اشکال است و در هر دو صورت (جواز یا عدم جواز) کفّاره ندارد.

ص: 150

ص: 152

محیط زیست دارد.

مشمول لعن خداوند قرار می گیرد؛ چنان که رسول الله(صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«ثَلَاثٌ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ: اَلْ-مُتَغَوِّطُ فِي ظِلِّ النُّزَّالِ، وَالْ-مَانِعُ الْ-مَاءَ الْ-مُنْتَابَ، وَالسَّادُّ الطَّرِيقَ الْ-مَسْلُوكَ».(1)

سه گروه هستند که به جهت کارشان ملعونند:

1. کسی که مکان های عمومی [خیابان، کوچه، پارک، سایبان ها و محل نزول مسافران] را با کثافت آلوده کند.

2. کسی که از آب نوبه ای (سهمیه بندی) جلوگیری کند و نوبت دیگران را رعایت نکند.

3. کسی که سد معبر کند.

می بینیم در آن روزگار چیزی که می توانست موجب آلودگی مکان های عمومی در مسیر مردم باشد، آلوده کردن محیط به ادرار و مدفوع بوده که مورد منع شدید پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار گرفته است.

آیا اگر امروزه امام معصوم(علیه السلام) حضور داشتند، از فاضلاب کارخانجات و مواد سمی آن که در لایه های زمین و منابع زیرزمینی

ص: 156

آب نفوذ می کند و یا گرد و غبار و دود ناشی از آنها که هوای

اطراف را آلوده کرده، زمینه ابتلا به بیماری های صعب العلاج را برای مردم فراهم می سازد و یا مانع رشد گیاهان و مهاجرت ساکنان آن مناطق می گردد، منع نمی فرمودند؟

النَّعِيمِ»؛(1)

و نیز آیه «اَللهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ... لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»،(2) را شامل نعمت های دنیایی بدانیم و روایات نهی از اسراف و تبذیر، و شکر نعمت را به آنها بیفزاییم، به این نتیجه خواهیم رسید که تخریب طبیعت و نابود کردن آن مصداق فساد، اسراف، عدم شکرگزاری از نعمت و مشمول نهی الهی است و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) آن را نکوهیده داشته اند.

پوشش گیاهی به عنوان مانعی در حرکت بی رویه خاک و جلوگیری از سیلاب و تخریب محیط زیست یکی دیگر از کارکرد های طبیعی درختان است.

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْ ءٍ».(1)

اوست که از آسمان آب نازل کرد و به وسیله آن گیاهان گوناگون را از زمین بیرون آوردیم.

یا در جای دیگر زراعت را منسوب به خداوند فرموده و انسان ها را فقط پنهان کننده دانه در خاک می داند.

«أَ فَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاءُ لَ-جَعَلْنَاهُ حُطَاماً».(2)

به آنچه زیر خاک پنهان می کنید نمی نگرید؟ آیا شما زراعت می کنید یا ما؟ اگر بخواهیم آنها را به خاشاک تبدیل می کنیم.

ساخت مسجد ارث سودمند به حساب آورده اند.

«سَبْعٌ يَجْرِي لِلْعَبْدِ أَجْرُهُنَّ وَهُوَ فِي قَبْرِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ: مَنْ عَلَّمَ عِلْماً، أَوْ أَجْرَى نَهْراً، أَوْ حَفَرَ بِئْراً، أَوْ غَرَسَ نَخْلاً، أَوْ بَنَى مَسْجِداً، أَوْ وَرَّثَ مُصْحَفاً، أَوْ تَرَكَ وَلَداً يَسْتَغْفِرُ لَهُ بَعْدَ مَوْتِهِ».(1)

هفت چیز است که ثواب آن بعد از مرگ هم به عاملش می رسد: کسی که علمی را بیاموزد یا نهری را جاری سازد یا چاه آبی را حفر کند یا نخلی را بکارد یا مسجدی را بنا نهد یا مصحفی (قرآن) را به ارث بگذارد یا فرزندی را به جای گذاشته است که بعد از مرگش برای او طلب آمرزش می کند.

در مورد آبیاری درختان فرمود: «مَنْ سَقَى طَلْحَةً أَوْ سِدْرَةً فَكَأَنَّمَا سَقَى مُؤْمِناً مِنْ ظَمَإٍ».(2)

کسی که درخت موز یا سدر را آب بدهد مثل آن است که مؤمن تشنه ای را سیراب کرده و ثواب آن را می برد.

ص: 161

و در مورد قطع بیهوده درخت می فرماید:

«مَنْ قَطَعَ سِدْرَةً صَوَّبَ اللهُ رَأْسَهُ فِي النَّارِ».(1)

کسی که درخت سدره ای را (بدون جهت) قطع کند، خداوند سرش را در آتش فرو می برد.

امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «لَا تُقَطِّعُوا الثِّمَارَ فَيَصُبَّ اللهُ عَلَيْكُمُ الْعَذَابَ صَبّاً».(2)

درخت میوه دار را بیهوده قطع نکنید که خداوند عذابش را بر شما نازل می کند.

أمیر ال-مؤمنین(علیه السلام): «مِمَّا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ تَرْكُ الْأَذَى، وَتَوْقِيرُ الشُّيُوخِ، وَصِلَةُ الرَّحِمِ، وَأَنْ يُحْتَرَزَ عَنْ قَطْعِ الْأَشْجَارِ الرَّطْبَةِ إِلَّا عِنْدَ الضَّ-رُورَةِ، وَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ، وَحِفْظُ الصِّحَّةِ».(3)

از چیزهایی که به عمر اضافه می کند، ترک آزار به دیگران و احترام به پیران و صله رحم و دوری کردن از قطع درختان سبز مگر

ص: 162

در وقت حاجت، و خوب وضو گرفتن و حفظ سلامتی است.

و در اهمیت درختکاری همین بس که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند:

«إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَفِي يَدِ أَحَدِكُمُ الْفَسِيلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى يَغْرِسَهَا فَلْيَغْرِسْهَا».(1)

اگر نهالی در دست یکی از شماست و در آستانه برپایی قیامت به اندازه کاشتن آن فرصت دارد، آن را بکارد.

یا در روایت دیگری می فرماید: «مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَغْرِسُ غَرْساً أَوْ يَزْرَعُ زَرْعاً فَيَأْكُلُ مِنْهُ إِنْسَانٌ أَوْ طَيْرٌ أَوْ بَهِيمَةٌ إِلَّا كَانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ».(2)

هر مسلمانی درختی بکارد یا زراعتی کشت کند و انسان، پرنده یا چهارپایی از محصول آن بخورد، این کارها برایش صدقه محسوب می شود.

و با توجه به آیه شریفه: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا».(3)

ص: 163

که وظیفه آبادانی زمین بر عهده انسان گذاشته شده است. باید ضمن استفاده بهینه از طبیعت، از تخریب آن جلوگیری نمود و این همان توسعه پایدار است که امروزه مورد توجه دلسوزان محیط زیست قرار گرفته است.

مورد مؤاخذه قرار مي گيرد.

سطح ملي، منطقه ای و جهاني از مهم ترين نگراني هاي بشر است. تأسيسات، کارخانجات و آزمايشگاه ها، انواع آلودگي های ميکروبي، ويروسي، شيميايي، سمي، گازي، پرتوي، صوتي، تشعشعات و

امواج را که براي مال، جان و سلامت همگان مضر هستند، در محيط زيست رها می کنند. گاهي فعاليت جاري آنها ضرر براي محيط زيست، مال، جان و سلامت مردم ندارد و خسارتي به آنان وارد نمی سازد، اما در صورت قصور يا تقصير و رعايت نکردن نکات ايمني و استانداردها، قطعاً خطرناک و زيانبار هستند. در مواردي نيز در صورت بروز حوادث طبيعي خارج از خواست و اراده آدمي خطرآفرين و خسارت بار هستند. براي مثال در حادثه زلزله دريايي و سيل در ژاپن که منجر به انفجار نيروگاه هسته ای فوکوشيماي ژاپن شد. اکنون پس از ماه ها برخي اخبار از جاري شدن روزانه سيصد هزار تن آب آلوده به تشعشعات اتمي به دريا و اقيانوس حکايت می کنند. بعضي نوشته اند که دو سوم کشور به شدت آلوده شده و در صورت افزايش آلودگي، حتي ممکن است اين مناطق غير قابل سکونت اعلام شود. در حادثه مشابه ديگري در

ص: 168

انفجار نيروگاه اتمي چرنوبيل حتي آلودگي به برخي کشورهاي ديگر نيز رسيد و اکنون نيز آن منطقه خالي از سکنه است. در حادثه انفجار کارخانه يونيون کاربايد در شهر بوپال هند بر اثر نشت سموم

چندين هزار نفر کشته، مسموم و معلول شدند و هزاران نفر سال ها بايد تحت درمان باشند و مردم آسيب ديده کاملاً به حق و حقوقشان نرسيدند. بنابراين، این سؤالات پيش می آيد:

الف. آيا تشکيلات و مؤسسات وابسته به دولت و يا بخش خصوصي بدون رضايت و يا بدون اطلاع قبلي مردم مجاز به احداث تأسيسات و کارخانجاتي که محيط زيست يک شهر و يا منطقه را آلوده می کنند، هستند؟

ب. اگر در موردي مردم راضي به اجراي طرح و پروژه کلاني که اوضاع و احوال و محيط زيست آنان را به شدت تغيير می دهد، نباشند، آيا می شود به خواست مردم توجه نکرد؟

ج. الف و ب) ساخت کارخانجات با توجه به رعایت جهات ايمني آن، که مضر به ديگران نباشد، مانعي ندارد.

س157. آيا مردم، نمايندگان و کارکنان ذي ربط دولتي حق

ص: 169

دسترسي به چنين اطلاعات و ميزان تأثير طرح ها و پروژه ها و فعاليت تأسيسات و کارخانجات را بر محيط زيست عمومي دارند؟ يا اين امور از حريم خصوصي است و تجسس به شمار می آيد؟

ج. دانستن ميزان مخاطرات اين گونه کارخانجات نسبت به محيط زيست في نفسه براي همه مانعي ندارد و اگر واقعاً ضرر دارد، سازندگان بايد به اطلاع مردم برسانند.

س158. برفرض بروز چنين حوادثي جبران خسارات وارده به مال، جان، سلامت و محيط زيست سالم مردم بر عهده کيست؟

ج. چنانچه جهات ايمني کارخانجات مذکور بدون افراط و تفريط ملاحظه شده باشد، ضررهاي انفجارهاي ناگهاني بر عهده صاحبان کارخانه نخواهد بود.

س159. براي تدارک زيان و ضررهاي بزرگ و بيش از اندازه و توان، عاملان، مسبّبان و دولت چه بايد کرد؟

ج. لازم است تمام جهات ايمني حفظ آن از مخاطرات احتمالي را رعايت کنند.

س160. در بسياري از بازرسي هاي بهداشت محيطي از مراکز درماني و بيمارستان ها مشاهده مي گردد که پرسنل بدون در نظر

گرفتن آموزش هاي قبلي و يا شلوغي محيط کار و نداشتن تمرکز، زباله هاي عفوني را به درون سطل هاي زباله عادي مي ريزند و با اين اقدام به گمان بسيار ناچيز، سلامت و جان پاک بانان و اشاعه بيماري هاي عفوني در جامعه و محيط زيست را به مخاطره مي اندازند، که قطعاً نيروهاي بهداشت محيط با دادن اخطار و برخورد قانوني، اين تخلفات را به حداقل ممکن رسانده است. نظر شرعي در مورد بي توجهي اين دسته از پرسنل چيست؟

ج. چنانچه عمل مزبور موجب ضرر قابل اعتناي عقلایي نسبت به افراد جامعه باشد، جایز نیست.

مي توان به مرگ ومير جانوران دريايي، مشکلات صيد ماهي، آلودگي هاي بنادر و سواحل تفريحي و انتقال مواد سرطان زا از طريق ماهي به انسان و تغيير در اکوسيستم دريايي، اشاره نمود. حال

با وجود چنين عوارضي آيا از نظر شرعي عمل اين قبيل آلوده کنندگان آب ها و محيط زيست حرام نيست؟

ج. به طورکلي محيط زيست از مشترکات است و همگان حق دارند از آن استفاده سالم و صحيح بنمايند و کسي حق ندارد برخلاف متعارف و يا سوءاستفاده از آنها، محيط را غيربهداشتي و يا با دشواري و خطر مواجه سازد. چنان که از احاديث شريفه استفاده مي شود، همه شرعاً نسبت به اين مشترکات مسئوليت دارند.

اميرالمؤمنين(علیه السلام) مي فرمايند: «اِتَّقُوا اللهَ فِي عِبَادِهِ وَبِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ».(1)

س162. آلودگی زمین و عرصه های طبیعی توسط شرکت های بزرگ نفتی و غیره آیا موجب ضمان و الزام در رفع آلودگی مربوطه

توسط شرکت های مورد نظر می گردد؟

ج. اگر ضرر قابل ملاحظه زيست محيطي داشته باشند، مثل آلوده کردن آب ها و يا خاک که مانع کشاورزي مسلمين و انتفاع از انفال گردد، حاکم شرع جامع الشرایط مي تواند از کار آنها جلوگيري و يا آنها را وادار به جبران نمايد و اگر هم خسارت به درختان و محصولات موجود منطقه بزند، ضامن صاحبان درخت هستند و بايد خسارات وارده را برحسب نظر کارشناس امين به مالکين بپردازند.

اطهار(علیهم السلام)، ضرر رساندن به روح و جسم انسان بي گناه، شرعاً حرام و قانوناً جرم محسوب مي شود، آيا لازم نيست که در اين زمينه هم از فتواي حضرت عالي در خصوص منع استفاده از سموم دفع آفات

نباتي که ساليان سال است استفاده از آنها در کشاورزي در کشورهاي ديگر ممنوع شده است، فيض برده تا نسل مسلمانان خصوصاً ايرانيان شريف در معرض خطر انقراض قرار نگيرد؟ همچنين نظر خود را در مورد کودهاي شيميايي هم که مضرات آن دست کمي از مضرات سموم ندارد، بيان بفرماييد.

ج. به طورکلي در فرض سؤال چنانچه ضرر و زيان در درازمدت است و درصدي از تلفات افراد به آن مستند مي شود، واجب الترک نيست و آنچه را عرف مورد اعتنا و واجب الرعايه مي داند، خطر و ضرر کوتاه مدت است که شرعاً و عقلاً ترک آن واجب است.

ج. بدون جهت عقلایي و مجوز شرعي جايز نيست.

جهت فعاليت کشاورزي و يا صنعتي که منجر به قطع درختان يا از بين رفتن بخشي از گونه هاي منطقه مي شود، درصورتي که زمين و يا فضاي جايگزين در آن ناحيه باشد، چه حکمي دارد؟

ج. اين کار خلاف عرف عقلاست و پسنديده نيست و چنان که قبلاً گفته شد، اگر جهت عقلایی نداشته باشد و تخريب انفال صدق کند، حرام است.

درختان کهنسال استان که هر کدام سني بين 300 تا 1000 سال يا بيشتر دارند، زده است. بر اذهان آگاه و خواص پوشيده نيست که نفس اعتقاد به درخت جهت قرب به خدا امري است عاميانه و نگاهي است

سطحي، غيرالهي و خرافي. حال سؤال من از حضرت عالي اينجاست: آيا به نظر معظم له اين طريقه در پيش گرفته شده که تيشه را به قلب ذخاير باارزش طبيعي اين مرز و بوم می زند درست است، حال آنکه در سيره معصومين(علیهم السلام) و احاديث متواتر مسلمانان بر اين گونه رفتار با طبيعت و مخصوصاً درخت نهي شده اند؟

اميدوارم در سايه ارشاد عالمانه شما جلوي اين برخورد سطحي تر از آن رفتار گرفته شود و به شکل اصولي با پديده زشت خرافه پرستي برخورد شود.

ج. از قضيه شخصيه اطلاعي ندارم. به طورکلي مبارزه با خرافه و آگاهي دادن به قشر ضعيف جامعه (که غالباً هدف مستقيم شياداني است که به اين گونه مطالب دامن می زنند) امري ضروري است، ولي در پوشش اين امر مهم سوءاستفاده و تصرف در منابع عمومي جايز نيست.

ص: 178

ج. اگر کسي زمين مواتي را آماده سازي نمايد و با تهيه آب در آن درخت کاري کند، احيا محسوب مي شود و نیز اگر در مناطقی که نیاز به آبیاری دستی ندارد، جنگل کاری کند، احیا است و مالک مي گردد؛ اما

صرف ممانعت از چراي دام براي احيای مراتع و يا حفاظت از گونه هاي گياهي، احيا نيست و ايجاد حقي مازاد بر استفاده از مشترکات براي عامل ايجاد نمي کند.

و تنها منفعت موردی و ریالی داشته باشد، استیفای منفعت مذکور چه حکمی دارد؟

ج. در موارد شبيه مثال اشکال ندارد و حقوق انسان ها مقدم است. البته کساني که مي توانند، باید با صيد ماهي ها، از تلف شدن آنها و

اسراف جلوگيري نمايند و در مواردی که حفظ مصالح عامه بر بقای وضع سابق باشد، حاکم شرع می تواند از تغییر وضعیت جلوگیری نماید.

اين گونه اقدامات چيست؟

ج. محصولی که از کاشت به دست می آید، مربوط به کشاورز و حلال است.

ثَلَاثٍ: النَّارِ وَالْ-مَاءِ وَالْكَلَإِ».(1) لذا واگذاري مرتع به شخص خاص وجه شرعي ندارد و افراد هر منطقه نسبت به مرتع منطقه خود اولويت چراي دام دارند، اما اگر دام براي چرا نداشته باشند، حق منع ديگران يا گرفتن پول در مقابل اجازه چرای دام را ندارند. البته هرکس در استفاده انفال بايد رعايت مصالح عمومي مسلمين را بنمايد.

ننمایند و صدق اسراف آب کند، جایز نیست.

و ادعاي تصرف و مالکيت مراتع طبيعي روستاي فوق الذکر را دارند، لذا ما جوانان اين روستا از محضر حضرت عالي استفتا داريم که آيا از لحاظ شرع مقدس دين مبين اسلام، مراتع طبيعي که در حومه اين روستا مي باشد، حق جوانان و مردم اين روستا است يا نه؟ و استفاده روستاهاي اطراف درصورتي که مراتع چراي دامي خود را تبديل به زمين کشاورزي نموده اند، در خصوص روستاي فوق الذکر چه حکمي دارد؟

ج. از قضيه شخصيه اطلاع ندارم، به طورکلي چنانچه مراتع و چراگاه هاي مذکور، حريم و از مرافق روستاي مزبور باشد، مراتع و

چراگاه هاي مرقوم متعلق به همان روستا مي باشد و چنانچه وارد شدن احشام روستاهاي مجاور و اطراف اسباب تضييق بر صاحبان حريم شود، مي توانند جلوگيري کنند و اگر اسباب تضييق آنها نشود، حق جلوگيري و ممانعت از حشم دهات اطراف را ندارند.

ص: 188

طبيعي با اعزام کارشناس به اين روستا، از طريق نقشه هایي که از سال 1342 يا قبل و بعد آن داشتند، در جريان کميت و کيفيّت منازل و مزارع اين اهالي قرار گرفتند و بعد از کار کارشناسي، اعلام قيمت کردند و مقدار زيادي از زمين هاي بعضي از کشاورزان عزيز را از آمار حذف کردند و دليلشان اين است که جزو منابع طبيعي است و مدرکشان نقشه سال 1342 است که طبق نقشه سال 1342 مقدار زمين آباد و مزروعي مشخص شده و بقيه آن زمين ها را روستایيان آباد کرده اند و تعدي به جنگل نموده اند؛ درحالي که اولاً: تمام روستاها - حتي شهرهاي مازندران - جنگل بوده و بعداً آباد شده اند، ثانياً: اين مردم عزيز اگرچه از سال 1342 به بعد اقدام به

آباد کردن جنگل هاي حاشيه مزرعه خود کرده اند و زمين خود را زياد نموده اند، از آن سال به بعد براي معاش خانواده آذوقه تهيه می کنند، با تفصيل اين مطلب، آيا براي اين مردمي که حدود 35 يا40 سال در اين مزارع کار کردند، گرچه با آباد کردن حاشيه مزارعشان که جنگل باشد، انجام گرفته هيچ مالکيت و امتيازي

ص: 190

مطرح نيست؟

ج. بيرون کردن روستایيان به اجبار، حرام و موجب ضمان است و هرکس که از 35 يا 40 سال قبل قسمتي از جنگل را آباد و احيا و تملّک نموده، مالک شرعي آن است.

ج. چنانچه آسيب هاي من به محيط زيست سبب آسيب ديدن يا مرگ زودهنگام انسان هاي ديگر در جاي ديگر از کره زمين يا در نسل بعد از ما بشود، آيا من به لحاظ اخلاقي و از نظر شرعي گناهکار هستم؟

ج. رعایت حقوق عامه در استفاده از محیط زیست لازم است، اما اگر برای پروژه های اقتصادی و توسعه ای مفید ناچار به قطع درختان یا سد بستن بر روی رودخانه باشند، اشکال ندارد و همکاری با آنها هم جایز است.

ج. چنانچه می توانستند با اطلاع رساني، نفوسي را از هلاکت حفظ کنند، بايد انجام می دادند؛ ولي خسارت ها بر عهده مطلعين نيست.

س193. اگر بر پايه برآوردهاي نادرست يا اطلاعات غلط يا اطلاع زودهنگام از روي ترس و يا به علت آموزش هاي نادرست، اشخاص و يا صنف خاصي به شدت ضرر و زيان کنند و دچار ورشکستگي شوند، اين گونه ضرر و زيان ها بر عهده کيست؟

ج. در فرضي که شخص خود با اختيار اقدام به معامله ای کرده باشد، مجرد اطلاع رساني غلط موجب ضمان اطلاع دهنده نيست.

ص: 193

ص: 195

عقیمی ناشی از کاهش اسپرم در مردان از عوارض آلودگی هوا شمرده شده است.(1)

وقتی رهبران اسلام از آلودگی هوا و بوی متعفن منع می فرمایند، نظرشان در مقابل آلاینده های صنعتی روشن و معلوم خواهد بود.

ج. اگر کشيدن سيگار براي کسي ضرر معتدٌّبه دارد، جایز نيست و همچنين اگر کشيدن در اماکن عام و مشترک براي مصرف کننده ضرر نداشته باشد، ولي موجب ضرر معتدٌّبه براي ديگران باشد، جایز نيست.

ج. اعتياد به دخانيات مذموم است و اگر براي کسي ضرر قابل توجه فعلي داشته باشد، حرام است.

ب. با عنايت به اينکه، يکي از دلايل مهم گرايش جوانان به سيگار، حس کاذب خودبزرگ بيني است و با ديدن افراد مهمي در اقشار جامعه مثل: اساتيد، پزشکان، نمايندگان مجلس، مقامات دولتي، هنرمندان و... که سيگار مي کشند، گرايش به سيگار افزايش مي يابد و اين گونه جوانان سيگار کشيدن را براي خود کلاس مي دانند. حکم شرعي در مورد به کارگيري افراد معتاد به سيگار، در مصادر مهم کشور مانند نمايندگان مجلس، مقامات و پست هاي دولتي، استاد دانشگاه و معلمي چيست؟ و در فيلم ها و نمايش هاي تلويزيوني چه حکمي دارد؟

ج. نشان دادن اين گونه افراد در حال سيگار کشيدن و براي اصناف مذکوره در سؤال به جهت جنبه اخلاقي و حفظ متانت در شرايط کنوني به خصوص در محل کار قبح بيشتري دارد.

ج. حکم کشيدن سيگار در مجامع عمومي و جاهايي که ضرر سيگار به ديگران مي رسد و موجب ضمان شرعي به ديگران مي شود چه خواهد بود؟ و تکليف افرادي که شاهد سيگار کشيدن افراد در مجامع عمومي هستند، از نظر نهي از منکر چيست؟

ص: 201

ج. استعمال آن اگر در اماکن عمومي و مشترک موجب ايذای ديگران باشد، جايز نيست و نهی از منکر با وجود شرایط بشود.

از رادون در 32 کشور جهان ازجمله کشور آمريکا (21 هزار نفر

مرگ ومير) که حتي از ميزان مرگ ومير ناشي از تصادفات رانندگي و آتش سوزي ها بالاتر است. طبق نظر سازمان بهداشت جهاني، ايران نيز جزو کشورهايي است که ملزم به رعايت دستورالعمل درج شده در اين زمينه است. سؤال اينکه با توجه به الزام رعايت دستورالعمل هاي موجود در مواجهه با تشعشعات رادون در اثر عمليات هاي حفاري، آيا از نظر شرعي جايز نيست ارگان های مسئول در اين گونه موارد دقت نظر بيشتري به خرج دهند؟

ج. چنانچه مفروض سؤال موجب ضرر معتدٌّبه عقلایي براي جامعه است، لازم است به گونه ای عمل شود که موجب اضرار به عموم مردم نشود.

از هوا متعذّر شود، اشکال دارد.

ص: 204

ص: 206

ج. خريد و فروش چراگاه هايى که ملک کسى نيست و از انفال و اموال عمومى است، در هيچ حالى صحيح نيست.

زندگى مى کنند و خانه هاى مسکونى و زمين هاى زراعى و بستان دارند. اخيراً جنگلبانان تصميم گرفته اند ما را از آن اخراج نموده و بر آن مسلط شوند. آيا آنان حق اخراج ما را از اين جنگل دارند؟

ج. از آنجايى که شرعاً صحّت وقف متوقف بر سابقه ملکيت شرعى است، همان گونه که انتقال از طريق ارث هم متوقف بر مالکيت شرعى مورّث است، لذا جنگل ها و چراگاه هاى طبيعى که تابه حال ملک کسى نبوده است و هيچ گونه سابقه احيا و آباد کردن در آنها وجود ندارد، ملک اختصاصى کسى محسوب نمى شود تا وقفيّت آن صحيح باشد يا از طريق ارث انتقال يابد. به هرحال هر مقدار از جنگل که به صورت مزرعه يا مسکن و مانند آن احيا شده و ملک شرعى گرديده، اگر وقف شده باشد، حق تصرف در آن با متولّى شرعى آن است و اگر وقف نباشد، حق تصرف در آن با مالک آن است، و اما آن مقدار از جنگل و مراتع که به صورت جنگل طبيعى يا مرتع طبيعى باقى مانده است، از انفال و اموال عمومى است.

و چهارپايان آنان از آب مزرعه، بدون رضايت مالک آن بنوشند؟

ج. مجرد داشتن اجازه چراندن حيوانات در چراگاه ها مجوز ورود در ملک غير و استفاده از آب ملکى آنها نيست و اين کار براى آنان بدون رضايت مالک آن جايز نمى باشد.

ج. احکام شرع مقدس بر مبنای مصالح و مفاسد کلی جامعه بشریت بنا نهاده شده است و جایگزینی به صورت مذکور در سؤال صحیح نیست.

ج. بلي، کاشت اين گونه درختان نيز صدقه جاريه محسوب مي گردد و مشمول حديث شريف نبوي است که فرمودند: «إِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَفِي يَدِ أَحَدِكُمُ الْفَسِيلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لَا تَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّى يَغْرِسَهَا فَلْيَغْرِسْهَا»؛(1) اگر برپايي قيامت نزديک است و در اين فرصت کوتاه مي تواني فقط يک نهال بنشاني، پس آن را انجام بده.

ص: 216

1.قرآن کریم.

2.اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر جزری، علی بن محمد (م. 630ق)، تهران، انتشارات اسماعیلیان.

3.بحار الانوار، مجلس-ي، محمدباقر (م. 1111ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربي، 1403ق.

4.تحف العقول عن آل الرسول(صلی الله علیه و آله)، ابن شعبه حرانی، حسن بن علی (م. قرن 4)، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

5.تهذیب الاحکام، طوسی، محمد بن حسن (م. 460ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1364ش.

6.التوحید، جعفی، مفضل بن عمر (م. 160ق)، تحقیق کاظم مظفر، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

ص: 217

7.توضیح المسائل، آیت الله العظمی صافی گلپایگانیمدظله العالی، لطف الله، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانیمدظله العالی، 1394ش.

8.الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، سیوطی، جلال الدین (م. 911ق)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

9.جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، نجفی، محمدحسن (م. 1266ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

10.الخصال، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق)، قم، نشر اسلامی، 1403ق.

11.دعائم الاسلام، مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی (م. 363ق)، القاهرة، دار المعارف، 1383ق.

12.سنن ابی داوود، ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث (م. 275ق)، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

13.سنن النسائی، نسائی، احمد بن شعیب (م. 303ق)، بیروت، دار الفکر، 1348ق.

ص: 218

14.سیر اعلام النبلاء، ذهبی، محمد بن احمد (م. 748ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413ق.

15.شرف المصطفی، خرگوشی، عبدالملک بن محمد (م. 407ق).

16.الطبقات الکبری، ابن سعد، محمد بن سعد (م. 230ق)، بیروت، دار صادر.

17.علل الشرائع، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق)، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، 1385ق.

18.العهود المحمدیة، شعرانی، عبدالوهاب (م. 973ق)، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة البابی الحلبی واولاده، 1393ق.

19.فیض القدیر شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، مناوی، محمد بن علی (م. 1031ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.

20.قواعد الاحکام فی معرفة الحلال والحرام، علامه حلی، حسن بن یوسف (م. 726ق)، قم، نشر اسلامی، 1419ق.

21.الكافي، کلینی، محمد بن یعقوب (م. 329ق)، تهران، دار

ص: 219

الکتب الاسلامیة، 1363ش.

22.کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، متقی هندی، علی (م. 975ق)، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.

23.مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، هیثمی، علی بن ابی بکر (م. 807ق)، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق.

24.المحاسن، برقی، احمد بن محمد (م. 274ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1370ش.

25.مستدرک الوسائل، محدث نوری، میرزاحسین (م. 1320ق)، بیروت، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1408ق.

26.المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (م. 405ق)، بیروت، دار المعرفة.

27.مسند احمد، احمد بن حنبل (م. 241ق)، بیروت، دار صادر.

28.المعجم الاوسط، طبرانی، سلیمان بن احمد (م. 360ق)، دار الحرمین، 1415ق.

29.من لا یحضره الفقیه، صدوق، محمد بن علی (م. 381ق)،

ص: 220

قم، نشر اسلامی، 1404ق.

30.نهج البلاغة، الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، الشریف الرضی، تحقیق صبحی صالح، دار الهجرة، 1414ق.

31.هدایة العباد، آیت الله العظمی صافی گلپایگانیمدظله العالی، لطف الله، قم، دار القرآن الکریم، 1420ق.

32.وسائل الشیعة، حر عاملی، محمد بن حسن (م. 1104ق)، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1414ق.

ص: 221

ص: 222

تصویر

ص: 224

تصویر

ص: 225

تصویر

ص: 226

تصویر

ص: 227

تصویر

ص: 228

تصویر

ص: 229

تصویر

ص: 230

تصویر

ص: 231